Arvano Cumgurrno Mone (Mondoieclo, l97I _Vigo,

19g1). Estu_
dou en Lugo e Santiago e credicor-r.se prof'esionairnente
i ritera-
tllfa e ao xornalismo. Deuse a coiecer como poeta
nos anos
anteriores /r Guerra Civil con poemarios como
Mar ao norde
(1932), Poemas do si e clo non (1g3,
e Cantigct noua qLte se
cbama riueira (I93r. Cultivou tam6n o teatro
en pezas como
O incerto seiior dott Hamlet, cle Dinamarcct (1959) e
tr)rfncipe
A noite uai como un rio (1960), e a critica literaria.
Corno narra_
dor destacan as sfras novelas Merlfu.t efamitia (195r,
As croni_
cas dct socbantre (1956), Si o uello Sinbad
uoluese as illas (196j,),
Un bombre que se parecia a Orestes (196g) e
Vida y fugas de
Fanto Fantini della Gberarclesca(1972). Un
amplo f.eixe de es_
tampas, retratos e pequenas historias reirnense
nos seus libros
Escola de menciiieiros (79G0), Xente cle aquf
e acota (I977) e Os
c.t tt t ro s .fe i ra ntes (.1
97 9) .
 O GALO DE PORTUGAL

Sempre lle ouvin falar a meu seior amo Medin con

moito respeto da antiga cidade de Braga, de onde era na-
tivo, e nela tifra rico aposento nun pazo da rira dos Confi-
dentes un xentil cabaleiro portugu€s, de fina nobreza e
moitos posibres, don Esmeraldino da CLmara Mello de
Lima, vizconde de Ribeirinha. Foi iste don Esmeraldino
vizconde, polo que dil tefro escoitado a un seu criado de
librea i escopeteiro, o home m6is fermoso de pofiugal no
seu tempo, mui lucido de luares, e cunha mirada tan tris-
te nos grandes e mouros ollos, que parecia, dicen, que
cando demoradamente vos miraban, que era coma si
unha br€tema de escuros alourniios saise, pra envolver-
vos, por entre a azadeante seda das longas perfebas. Con
soio ista mirada espertaba grandes amores, pro ainda lle
axudaba o que era pequeno e mui xeitoso de movirnen-
tos, convidador i en galanos de m6rito a vontade mui
doada. Traguia a Braga as modas de paris, tanto de vestir
e chaleques coma de baile, tanto de peiteados coma de
xogos, e ainda pufra verbas de moda cando de Francia
vifla, como sentimental, bomb6n, nenrifar, e ,,la merde la-
tine" e "le dor6 aux cochons", frases istas derradeiras pra
siflalar, dispensando, aos cregos i o arcebispo, respeitiva-
 mente, e que mui vivas se me quedaron, quizabes por-
que me animaron a elo os rev6s liberds de aqu€s dias in-
surreitos... Pro t6dalas xentilezas i engados que envasaba
aquel corpo fidalgo, soio lle servian a don Esmeraldino
pra contraffestrar no sexto mandamento, no que estaba
sempre presto e puntual, e pra non perder a conta das
fazafias mandou clavar na pofta do seu pazo unferro bri_
zado, e colgou dil unha pequena t6boa de caoba na que
iba marcando os trunfos de Venus, faguendo il mesmo
cunha navallifia o siial dunha aspa. Disto gostaban os
bracarenses, que deseguida se pufran a seguirlle os pasos
6 vizconde, a discutir de qu6n seria a dama caida, qu€
galano serviu de cepo, ou si foi amor, e todos
"ragrrr_
ban ouvir serenatas segredas, e tocla Braga encheuse de
falsas testimuflas doadamente levantadas de doncelas
desvirgadas e maridos cornudos, cabalmente asentados
nelas, tal que millor nono ficera escribano de nfrmero en
papel selado.
Estaba o vizconde de Ribeirinha mui feliz no seu tra_
to e boato, encumado por amoroso en todo portugal,
cando chegou aBraga unha compafiia italiiln de 6pera,
i o maior adorno que traguia era unha tal primadona
signorina Carla, loira, desvestida e trinadora. Xa na pir_
meira funci6n fixose presentar don Esmeraldino, quen
tifia platea con reposteiro no teatro, i aconteceu que a
cantante Carla era mui dada a xoias. Don Esmeraldino
puxo a traballar pta 1l a t6dolos xoieiros de portugal, tal
que signorina Carla puido estrenar t6dolos dias un esca_
pante. Da Fonda Suiza ao teatro e do teatro 6 Fonda Sui_
za, levaba e traguia o fidalgo 6 fermosa, e ainda mandou
forrar de verde a carroza, que verdes eran os ollos de
Carla e verde a sira color favorita; houbo guitarras sob os
balc6s da tiple, merendas nos xardis do vizconde, e de-
loutras moitas finezas i agasallos. E Braga enteira non
dormia, indo e vindo consultar a t6boa de caoba, por si
estaba nela a aspa ven6rea x labrada, e ainda hoxe se
dA por certo, cando iste paso se conta, que iba a escuso
o pincerna da Catedral por ver si tivera bon fin a amorosa
liorta, por pasarlle aviso ao c6engo penitenciario, quen
estaba preparando un serm6n de t6boa contra o novo
Tenorio. E cantou por derradefta vez a compafria italiln
no teatro de Braga a funci6n que chaman O solicitante d.e
Amor, e despediuse pra Oporto, i acudiu don Esmeraldino
a darlle adeuses 6 signorina Carla con beixamdn i o aga-
sallo dun abano envarifrado en ouro, i estivo o cabaleiro
no meio da rta acenando cun pano verde deica a dili-
xencia dobrou polo Adro da Canela. Seguido dos seus
amigos retornou lentamente e con ledo parrafeo don Es-
meraldino ao seu pazo, despediuse do s6quito, i estaba
meia cidade de Braga curiosa na rfia dos Confidentes, i
antes de rubir 6s s0as cdmaras, vai o seior vizconde de
Ribeirinha e doulle o bast6n a un criado, e do peto do
chaleque verde, verde coma os ollos de Carla cantora,
sacou a ditosa navallifra e labrou na tAboa de caoba un
aspa m6is retorneada e grande que as de costume. I a
concurrencia apraudiu coma no teatro.
Correuse por todo Portugal a novidade , i era en toda
parte louvada a cortesia lusitana de don Esmeraldino,
quen agardou a que Carla se fose pra propalar que tifra
habido o que o sefror xuez de Abadin chamaba "retracto
de colindantes". E axuntado en sesi6n o Estamento No-
bre, acordouse faguer homaxe a tanla cort6s cabaleiria,
 clirla de tempos antergos, e foi unha cliputaci6n
cle Lisboa
a Braga, presidida por un marqu€s que en Evora, entre
andaluzas e portu1luesas, tallaba tanto ceseque
coma don
Esmeraldino en Braga , e aincla que a vella seflo
ria cle
Braga non quixo, por non alarmar, asistir ao homaxe,
es_
taban os populares cle festa por riras e prazas.I aconte_
ceu que don Esmeraldino agasallou aos seus pares
clln
refresco, i apraudia o pobo na r(ta, e acorclaron
os tidoa_
dos sair ao balc6n a agrad,ecer os vivas, e clon Esmeral_
dino estaba p6,lido coa emoci6n, i o marqu6s cle Evora,
parec6ndolle que era xusto ceder paso ao vizcclnde,
qui_
tindose a chistera de tres fibelas, berrou:
Braga dfas veces primad,al;Aqui est6 o galo
-lPor
de Portugal!
E naquel intre, don Esmeralclino pirxose roxo, az.ul,
rnarelo, rompeu colna foguete, e convertiuse en galo:
nun galo mui fermoso e logrado de crista e rabilong;o,
qlle vooll dun balc6n a outro e rematou pous6ndose
no
ferro onde, coma anuncio de mes6n ingl6s, colgaba a
t6_
boa na que estaban as aspas mil, das amorosas liortas
in_
dice compreto. pasmou o Estamento Nobre, berraron
e
correron os populares, esmai6ronse a,s mulleres, un
fran-
cisc6n clamou qLle era xusto castigo a tanto pecado,
i un
sobrifro de don Esmeraldino tivo arte pta sllxetar o galo
i enp;aiolalo. O penitenciario adiantou un mes o serm6n
pra p6r mui aparente o pago que agarcla aos f-andticos
clo libre fornicio, e pode decirse, asegur6bame o
criado de
librea i escopeteiro de clon Esmeraldino, que portugal
ficou triste, escasearon as serenatas, mucharonse as nlll_
lleres, e abonda decir que soio en Braga tiveron que
pechar as portas d[ras perfumerias...
 Posto don Esmeraldino nunha gaiola mui pintada, fo-
ron m6dicos a velo, tam6n si o exorcista de Viseu, e non
I'roubo consulta que non se non ficese, i o irnico que pa-
recelr acertar un algo foi o xastre de Quintadinha, que 6
grande compofredor de 6sos, e que dispuxo qlle pra
manter o galo vivo e ledo, namentras se celebraban as
opini6s, que se puxese a don Esmeraldino nunha,gaiola
meirande, e se colguese nela, coma balancin, a t6boa de
caoba coas aspas. Tifra don Esmeraldino un curmdn xer6-
nimo, no severo convento que istes penitentes disfrutan
en Lisboa, i era home de moitas leituras, e foliando un
tomo antigo leu nel que dous casos se tiflan xa dados de
verse ave quen fora home, e que ficaba o remedio da pe-
lerinaxe a Santiago, onde era sabido que aqu6s de pruma
de antano volveran 6 natural forma. Acordou a famllia
ofrecer don Esmeraldino ao Ap6stolo, i eisi foi coma un
dia calisquer apareceron en Termar o seflor xer6nimo na
s{ra mula, o criado de librea i escopeteiro nun baio in-
quedo, e nunha liteira a garola, e inda vifran, am6n dos
paxes da liteira, dous criados de reposto, e pra dar testi-
mufla do acontecido na pelerinaxe, o don Fiscal Eclesils-
tico de Braga en funci6n de escribano: nllnca vin home
tan alto en mula tan pequena, tal que natnentras cabalga-
ba podia xogar 6 pelota coas pedras do camifro.
Axuntouse en Termar meia compai.ia de bernardos
de Meira, e toda a dos caseiros e criados por ver o galo
don Esmeraldino, qlle efa, xa dixen, unha fermosura de
canlacrato, brilante e variopinto de prumas, as mdis delas
dun soleado vello, e rico en espol6s, a crista sanguina
das cinco puntas levantada, i o canto tiflao doado e se-
guido. E do teito da gaiola colgaba, coma columpio, a
 tLboa das aspas, i os mdis mozos dos monxes prlrxeronse
a contalas, i o galo parecia numeralas coeles a quiquiri_
qui lanzado. Un dos paxes pirxose a mudarlle a au[a i a
servirlle un ovo rallado, e soergueu a trampifra un algo
m6.is da conta, o que o galo aproveitou, e non se viron
frechas m6is sfrbitas nin na bataira de Solferino, prasairse
dos vimbios pintados, voar A, viga do comedor, saltar clela
ao lombo da mula do don Fiscal, e da mula a buscar
campo pola porta aberta. T6dolos presentes corriamos d
caza do galo, erguendo os monxes as saias, un leigo fa-
guendo os cacarexos da galifra, o xer6nimo rezando, don
Fiscal d6ndose A,er co sombreiro, i os caseiros, criados e
mais eu, rindo da aventura e solpresos de tanta novidl,.
O galo tomou a via da abadia de Meira, voou 6 parede
do corral vello, e cando se cliu coel, estaba entre is galf
fras por gal6n, miis soldaneiro que o turco de Constan_
tinopla no seu har6n, e si fose posibre que un galo tivese
navalhfia en chaleque e soupese faguer aspas de Bor_
goia en ttrboa de caoba, estaria don Esmeraldino galo ao
traballo, non se lle escurrise da memoria o nfrmero...
Cazado o galo, volveu 6 gaiola, e seguilr a procesi6n do
encanto a Compostela, i as noticias que se tiveron en
Meira i en Termar, foi que en Melide entroulle un catarro
a don Esmeraldino, e saironlle clous lobanifros coma ce_
bolas de Verin no papo, clispensando, e p(rxoselle unha
febre sabatina, que o consnmiu nunha fonda cle Santiago,
onde dou a ialma. Dicen os m6is que o enterraron ali
mesmo, nun patin, coa tAboa de caoba por asento. E hai
agora en Meira e na Azitmara unha caste de galifras
douradas, mui pofredoras, e tam6n boas pra pepitoria,
que diron en chamar portuguesas, e son, 6 que parece,
o froito da breve hora de don Esmeraldino no corral ve-
Ilo da Sempre Ilustre Abadia de Santa Maria a Real de
Meira. ;Moito lle houbese gostado ao meu don Merlin
atoparse por mestre niste caso!

Merlin efamilia
Galaxia,Vigo, 1955