Ekonomija - Nedjelja, 24. oktobar 2010.

godine

Inicijative: Urgentno podijeliti korist od Trebišnjice, zajedničkog hidropotencijala Republike Srpske i

Crne Gore
Risanska elektrana pravično „dijeli“ zajedničko blago

Crna Gora posjeduje značajan potencijal u hidrosistemu Trebišnjice, ali ga ne koristi, zbog čega je, prema
pouzdanoj dokumentaciji, za 42 godine „izgubila“ 20,5 milijardi kilovat sati (koliko iznosi dvodecenijska proizvodnja HE
Perućica). Nameće se potreba urgentne i konačne raspodjele koristi od tog hidroenergetskog potencijala, jer se
nacionalno bogatstvo ne može poklanjati ili ustupati drugim državama. Zbog izuzetnog značaja zajedničke akumulacije
Crna Gora i RS treba da izgrade hidroelektranu u Risnu, a procentualni udio u dotoku, snazi i proizvodnji regulisao bi se
međusobnim dogovorom

Stručnjaci i organi Crne Gore odavno ukazuju na neriješeno pitanje oko korišćenja Bilećkog jezera
(Grančarevo) između naše države i Republike Srpske, koje je naslijeđeno od bivše jedinstvene jugoslovenske države.
Pravično rješenje spora mnogi vide u izgradnji hidroelektrane kod Risna (prema Sopotu), čije bi turbine pokretala voda
iz zajedničke akumulacije. O tim sve prisutnijim inicijativama za „Pobjedu nedjeljom“ govori rukovodilac razvojnih
istraživanja u EPCG mr Boško Bogetić, koji se već deceniju bavi ovim za Crnu Goru vrlo značajnim pitanjem.

Nesporno je da Crna Gora posjeduje značajan potencijal u hidrosistemu Trebišnjice, ali ga ne koristi, zbog čega
je, prema pouzdanoj dokumentaciji, za 42 godine „izgubila“ 20,5 milijardi kilovat sati (što je ravno dvodecenijskoj
proizvodnji HE Perućica) i to u situaciji kada nam nedostaje trećina električne energije. Dakle, nameće se, kategoričan
je Bogetić, potreba urgentne i konačne raspodjele koristi od tog hidroenergetskog potencijala, jer se „nacionalno
bogatstvo ne može poklanjati ili ustupati drugim državama“.

- Pitanje udjela Crne Gore u potencijalu hidrosistema Trebišnjica pokrenuto je – podsjeća Bogetić – još 1968,
prilikom puštanja u pogon HE Trebinje-1 i formiranja bilećke akumulacije. Ljubljanski Elektroprojekt izračunao je
(1973) da je udio Crne Gore u proizvodnji HE Trebinje 147, a u HE Dubrovnik 123 miliona kilovat sati i predložio da
nam se to nadoknadi u energiji iz HE Buk-Bijela. Vlade Crne Gore i RS formirale su 2003. stručne komisije da nađu
zajedničko rješenje. Trogodišnji pregovori završeni su bez rezultata, jer su predstavnici RS ostali pri stavu da „Crna
Gora nije učestvovala u izgradnji hidrosistema Trebišnjica, tako da nema pravo na udio u hidroenergetskom
potencijalu“. Neuspjeli su i pokušaji resornih ministarstava da riješe sporna pitanja oko raspodjele potencijala
Trebišnjice i plaćanja doprinosa po osnovu potopljenog zemljišta, kao i količina vode za snabdijevanje dijela
Crnogorskog primorja. Radi zaštite interesa Crne Gore, Vlada je 2007. pokrenula aktivnosti za izradu dokumentacije za
hidroelektranu u Risnu, koja će vodu iz Bilećkog jezera zahvatati na našoj teritoriji (ispod zaseoka Seline), vodeći
računa o neugrožavanju proizvodnje HE Trebinje-1 i višenamjenskom korišćenju akumulacije. Svi parametri ukazuju da
će ova elektrana biti izuzetno isplativa – objašnjava Bogetić, najavljujući da će idejno rješenje biti urađeno do sredine
januara.

Brana Grančarevo izgrađena je na teritoriji BiH, ali je potopljeno i 5,1 kvadratnih kilometara Crne Gore.
Korišćenje te akumulacije do sada nije riješeno između Crne Gore i RS, a zbog dubrovačke HE zainteresovana strana je
i Hrvatska.

Zbog izuzetnog energetskog značaja zajedničke akumulacije i granice na njoj, Crna Gora i RS treba da izgrade
hidroelektranu u Risnu. To bi bilo obostrano korisno, a procentualni udio u dotoku, snazi i proizvodnji regulisao bi se
međusobnim dogovorom, pri čemu osnovno polazište za pravičnu raspodjelu potencijala Trebišnjice mora biti
Subsektorska studija-Energetika (sastavni dio Prostornog plana zemlje), u kojoj su naši eminentni eksperti izračunali
godišnji udio Crne Gore u proizvodnji HE Dubrovnik 375,4 miliona kilovat sati i 113 miliona u HE Trebinje-1.
Opovrgnuta je procjena ljubljanskog Elektroprojekta iz 1973. da u potencijalima tih elektrana nama pripada samo 270
miliona kilovat sati godišnje – kaže Bogetić, podsjećajući i da je u studiji beogradskog Energoprojekta iz 2000. godine
naznačeno da vodni potencijal sa slivnog područja Crne Gore iznosi 305 miliona kubika vode ili 24 odsto zapremine
bilećke akumulacije.
 Komentarišući Energoprojektovu studiju „Višenamjensko korišćenje voda hidrosistema Trebišnjica u pravcu
Boke Kotorske (HE Boka, sa vodozahvatom na akumulaciji Gorica-RS)“ iz 1993. godine, Bogetić naglašava da je rađena
prema projektnom zadatku EPRS, u kojem se ne pominje udio Crne Gore u hidropotencijalu Trebišnjice i HE Dubrovnik-
2, a za HE Boka ponuđene su tri varijante. Prvo, da njena snaga bude 60 megavata i godišnje proizvodi 298 miliona
kilovat sati, što je, smatra on, neracionalno – zbog vrlo niskog stepena instalisanosti. U drugoj varijanti, elektrana bi
imala snagu 252 megavata i proizvodila 1,330 milijardi kilovat sati, čime bi se proizvodnja postojeće HE Dubrovnik
smanjila za 78 odsto. To je, po mišljenju Bogetića, veoma sporno, kao što nije prihvatljiva ni treća varijanta – po kojoj
bi ova elektrana, praktično, bila van pogona, jer bi svu raspoloživu vodu koristila risanska elektrana i snagom 345
megavata godišnje proizvodila 1,872 milijarde kilovat sati.

Stav o potrebi izgradnje HE Boka je, međutim, EPRS radikalno promijenila – njeni predstavnici su se 2007. na
stručnom skupu u Trebinju založili za gradnju HE Dubrovnik-2. U tom projektu se ne pominju udio Crne Gore u
potencijalu Trebišnjice i elektrana u Risnu. Da paradoks bude veći, zaključak tog skupa potencira značaj projektnog
rješenja HE Boka „sa oslanjanjem na akumulaciju Bileća“ i ukazuje na veoma povoljne energetske i ekonomske efekte
koje Hrvatska ostvaruje na izvanrednim protocima u toj akumulaciji.

- Teško je stručno objasniti zbog čega se 1993. zagovaralo projektno rješenje sa HE Boka, a deceniju i po
kasnije se stručnjaci iste kuće zalažu za HE Dubrovnik-2. Ovo tim prije što su još 1981. eminentni stručnjaci BiH
ukazali da dio hidropotencijala Trebišnjice pripada Crnoj Gori, što je nesporno. Procjenjuje se da se sa područja Crne
Gore u Bilećko jezero sliva oko 42 odsto vode ili 29,9 kubika u sekundi. Takođe, Prostornim planom Crne Gore i
Strategijom razvoja energetike ukazuje se na potrebu istraživanja i obrade idejnog rješenja za korišćenje dijela
hidroenergetskog potencijala Bilećkog jezera koji pripada Crnoj Gori, kao i izradu dokumentacije za HE Risan –
objašnjava Bogetić, očekujući da „vlade i javnost zainteresovanih država uvaže sve nesporne činjenice i zajednički
interes za iznalaženje optimalnog rješenja korišćenja bilećke akumulacije, uz dogovorno definisanje prava i obaveza
zainteresovanih država u hidrosistemu Trebišnjica“.

Susjedima korist na crnogorsku štetu

- U hidrosistemu Trebišnjice Hrvatska nema tzv. domicilnih voda, svoga sliva i prirodnih dotoka, niti potopljenih
površina, a iz njega koristi vodu za proizvodnju oko 1,5 milijardi kilovat sati u HE Dubrovnik. Planira, takođe, izgradnju
još jedne elektrane godišnje proizvodnje 318 miliona kilovat sati.

S druge strane, Crna Gora posjeduje veliko slivno područje i prirodni dotok, visok nivo domicilnih voda (718
miliona kubika), potopljene su joj znatne teritorije, ima 320 miliona kubika vode u bilećkoj akumulaciji, na kojoj je
11,5 kilometara zajedničke granice sa RS, ali – njen nesporni dio hidroenergetskog potencijala u cjelosti koriste druge
države više od četiri decenije, bez ikakve nadoknade! Čak je posljednjih 18 godina izostala i nadoknada po osnovu
potopljenog zemljišta. Takvo stanje je, neodrživo – kategoričan je mr Boško Bogetić.

Federacija gradila bez saglasnosti naše zemlje

- Predstavnik Crne Gore je – podsjeća Bogetić – 1968. godine, kada je puštena u pogon HE Trebinje-1, ukazao
da naša Republika nije konsultovana prilikom izdavanja vodoprivredne saglasnosti za izgradnju hidrosistema
Trebišnjica i rezervisao pravo Crnoj Gori da naknadno sa zainteresovanim republikama (BiH i Hrvatskom) reguliše
pitanje energetskih efekata, s obzirom da akumulacija u značajnom dijelu potapa našu teritoriju. Bez saglasnosti Crne
Gore izvršeno je, kasnije, i nadvišenje brane Grančarevo za dva metra, iako su time potopljene nove površine nikšićke
opštine, čime se zapremina bilećke akumulacije povećala za 60 miliona kubika vode i energetska vrijednost
akumulacije za 52 miliona kilovat sati.

Primjeri u svijetu

Da je moguća uspješna saradnja država u korišćenju zajedničkih vodnih resursa Bogetić ilustruje primjerima sa
pet kontinenata. Paragvaj i Brazil su 1973. godine sklopili sporazum o raspodjeli hidropotencijala sistema ITAIPU i
„razvoju hidroelektričnih izvora rijeke Parana... u zajedničkom vlasništvu obje zemlje“. Raspodjela potencijala sliva
granične rijeke Pasvik između Rusije i Norveške regulisana je 1950. Norveška je izgradila dvije protočne
hidroelektrane, čiju proizvodnju koriste obje države. Primjer međusobne dobre saradnje u ovoj oblasti, uprkos čestim
zategnutim odnosima država, predstavlja sporazumno regulisanje zajedničkog korišćenja vodnog resursa gornjeg toka
rijeke Ind između Indije i Pakistana. Izgradnjom 1974. godine Asuanske brane na Nilu u Egiptu stvorena je jedna od
najvećih vještačkih akumulacija na svijetu. S obzirom da se oko 17 odsto jezera prostire na teritoriji susjednog
Sudana, to su ove dvije države sklopile sporazum o njegovom zajedničkom korišćenju. Takođe, američki Kongres je još
1933. godine zakonom regulisao višenamjensko korišćenje rijeke Tenesi u sedam država SAD, pri čemu se ekonomska
i socijalna dobrobit ovog rječnog sliva ostvaruje kroz proizvodnju električne energije, plovidbu, kontrolu poplavnih
talasa i korišćenje zemljišta za obradu.

Gojko Knežević