UNIVERZITET CRNE GORE

Elektrotehnički fakultet

Seminarski rad

Predmet:
Istorija ideja i teorija u elektrotehnici

Tema: Naučni doprinos elektrotehnici Gustav Robert Kirchhoff-a

Profesor: Student:
Prof. dr Ilija Vujošević Mr Biljana Ivanović

Podgorica, decembar 2023.

Sadržaj

Gustav Robert Kirchhoff – kratka biografija .............................................................................3

Električna struja ............................................................................................................................4
Električna kola jednosmjerne struje ............................................................................................6
Kirchhoffovi zakoni .......................................................................................................................7
Prvi Kirchhoffov zakon ................................................................................................................7
Drugi Kirchhoffov zakon .............................................................................................................9
Rješavanje složenog električnog kola ........................................................................................12
Kirchhoffov zakon toplotnog zračenja.......................................................................................12
Otkriće spektralne analize ..........................................................................................................14
Zaključak ......................................................................................................................................15
Literatura......................................................................................................................................16

2
 1. Gustav Robert Kirchhoff – kratka biografija

Gustav Robert Kirchhoff (1824-1887) je bio njemački fizičar i hemičar koji je svojim naučnim
radom doprinio osnovnom razumijevanju strujnog kola, emisije radijacije crnih tijela i
spektroskopije.
Rođen je u Kalinjingradu u Istočnoj Pruskoj 1824. godine. Kirchhoff se školovao na
Kalinjigradskom univerzitetu gdje je još kao student utvrdio zakon električnih struja koji je po
njemu nazvan Kirchhoffov zakon (1845). Diplomirao je 1847. godine i iste godine seli se u Berlin
gdje ostaje do 1850. godine kada je dobio mjesto profesora u Breslau (današnji Vroclav). Tokom
tog angažmana upoznao je Roberta Bunsena1 koji će mu postati dugogodišnji prijatelj i saradnik.
Potom je bio pozvan da svoj naučni rad nastavi na Univerzitetu u Hajdelbergu 1854. godine, gdje
je sarađivao u spektroskopskom radu sa Bunsenom.
Kirchhoff je 1857. godine izračunao da električni signal u žici bez otpora putuje duž žice brzinom
svjetlosti, iste godine slične rezultate objavio je i Wilhelm Weber što čini začetkom otkrića
elektromagnetizma. Zahvaljujući ovim rezultatima, pet godina kasnije škotski fizičar James
Maxwell otkrio je vezu između svjetlosti i elektromagnetskih pojava (Elektromagnetska teorija
svjetlosti).
U kasnijoj fazi Svoje zakone o toplotnom zračenju Kirchhoff je izložio 1859. godine, a dokazao
ih je 1861 (Kirchhoffov zakon radijacije), a pojam radijacija crnog tijela skovao je 1862. godine.
Kirchhoff je, takođe, objasnio Fraunhoferove linije u sunčanom spektru, kao apsorpciju
spektralnih talasa u sunčanoj atmosferi, primjenom Kirchhoffovog zakona radijacije, a 1862.
godine dobio je Rumfordovu zlatnu medalju zbog istraživanja fiksiranih linija Sunčevog spektra i
inverzija svijetlih linija u spektru vještačke svjetlosti. Izučavanjem hemijske kompozicije Sunca
dovelo je do otkrića elemenata cezijuma i rubidijuma 1861. godine.
Loše zdravstveno stanje mu onemogućuje nastavak rada na eksperimentalnim istraživanjima u
Hajdelbergu, pa se 1875. godine vraća u Berlin gdje preuzima katedru za matematičku fiziku, gdje
obavlja predavanja i teorijska istraživanja. Njegova najpoznatija studija objavljena je u remek djelu
od 4 toma pod nazivom Predavanje iz matematičke fizike (1876-94).
Kirchhoff je svojim radom puno doprinio fundamentalnom razumijevanju strujnog kola i dva seta
nezavisnih koncepata o zakonima strujnog kruga i termalne emisije nazvani su Kirchhoffovi
zakoni u njegovu čast. U velikoj mjeri je doprinio području spektroskopije i emisiju radijacije crnih
tijela sa zagrijavanim tijelima, tako što je formalisao tri zakona koja upisuju spektralnu
kompoziciju svjetla koje emituju užareni objekti.

1
Robert Vilhelm Eberhard Bunsen je bio njemački hemičar, tvorac je različitog laboratorijskog pribora, a jedan od
najpoznatijih je tzv. Bunzenov plamenik

3
 2. Električna struja

Kako bi se razumjela pojava električne struje kao i naučna dostignuća iz Kirchhoffovog opusa,
neophodno je analizirati fizičke pojave do minucioznosti, koje su prisutne na atomskom nivou.
Atom čini jezgro i elektronski omotač (Slika 1). U jezgru se nalaze protoni i neutroni koji se jednim
imenom nazivaju nukleoni, vezani su jakim silama i nepokretni su. Protoni su čestice prilično
velike mase. Neutroni takođe imaju veliku masu, približno jednaku masi protona. Protoni i
neutroni nisu elementarne čestice, jer se sastoje od još manjih čestica koje se nazivaju kvarkovi
(u=2/3e, d=-1/3e). Jedina bitna razlika između protona i neutrona je to što protoni imaju
naelektrisanje i to tzv. pozitivno naelektrisanje (dva “u” kvarka i jedan “d” kvark, 2/3+2/3-1/3 =
1e), dok neutroni nemaju naelektrisanje (jedan “u” kvark i dva “d” kvarka, 2/3-1/3-1/3 = 0).
U omotaču se nalaze elektroni koji su nosioci negativnog naelektrisanja i za jezgro su vezani
znatno manjim silama pa su veoma pokretni i sa lakoćom napuštaju atom. Dio između jezgra i
omotača je prazan prostor, ali je ispunjen električnim poljem koji vlada između naelektrisanih
čestica. Električno polje javlja se kao posledica pojave da se dva naelektrisanja iste vrste odbijaju,
a dva naelektrisanja suprotnih tipova se privlače. Bez obzira na privlačenje između elektrona i
protona, elektroni se velikim brzinama vrte oko jezgra, i na njih djeluje centrifugalna sila, koja im
ne dozvoljava da padnu na jezgro. Sa druge strane, usljed električnog polja koje je prisutno između
protona u samom jezgru, trebalo bi da se isti odbijaju, međutim neutroni, koji takođe čine dio
jezgra, bez obzira na to što nisu naelektrisani, imaju osobinu da cijelo jezgro drže na okupu. Naime,
oni vladaju jednom veoma jakom silom, koja se naziva jakom nuklearnom silom, i uspijevaju da
nadvladaju elektrostatičku odbojnu silu koja vlada između protona.

Slika 1: Struktura atoma

Atom u osnovnom stanju ima jednak broj protona i elektrona, pa je električno neutralan. Protoni i
elektroni imaju istu količinu naelektrisanja samo suprotnog predznaka (𝑞𝑒 = 𝑞𝑝 = 1,602 ∙
10−19 𝐶). S obzirom na pokretljivost elektrona, oni sa lakoćom mogu da napuste atom pri čemu
nastaju pozitivni i negativni joni, dakle atom može izgubiti elektron, ali i nakon toga ostaje isti
hemijski element. Međutim, atomi koji imaju različit broj protona u jezgru (i u osnovnom stanju
imaju isti toliki broj elektrona u omotaču) su potpuno različiti atomi, atomi različitih hemijskih
elemenata. Broj protona u jezgru se naziva “atomski broj” i piše se pored oznake hemijskog
4
elementa. Broj neutrona u jezgru ne određuje hemijski element, već doprinosi atomskoj masi tog
atoma.
Često, ukupno naelektrisanje jednog atoma je jednako nuli, pošto je broj elektrona u osnovnom
stanju atoma jednak broju protona, pa se njihova naelektrisanja poništavaju. Pojava u kojoj ukupno
naelektrisanje nije jednako nuli, i pritom su ta naelektrisanja nepokretna i njihova količina se ne
menja u vremenu, naziva se statički elektricitet. Dalje, čak i kada je zbir naelektrisanja jednak nuli,
pozitivna i negativna naelektrisavanja ne moraju biti ravnomjerno raspoređena unutar tijela (na
primjer pod uticajem spoljnjeg električnog polja), i onda se za materijal kaže da je polarizovan, a
naelektrisanje koje nastaje usljed polarizacije naziva se vezano naelektrisanje (dok se dodatno
naelektrisanje donijeto spolja u tijelo naziva slobodno naelektrisanje).
Ono što je od posebnog interesa za razumijevanje Kirchhoffovog naučnog doprinosa, jeste uređeno
kretanje naelektrisanih čestica u određenom smjeru koje se naziva električna struja.
Električna struja je usmjereno kretanje naelektrisanih čestica i karakteriše se pomoću fizičke
veličine, koja se naziva intenzitet ili jačina električne struje:
𝑄
𝐼= (2.1)
𝑡
gdje je I – vrijednost intenziteta električne struje, a Q – količina naelektrisanja, koje su za vrijeme
t prošle kroz presjek provodnika. Jedinica za jačinu električne struje je kulon u sekundi, odnosno
amper [A].
Električna struja kod koje se ne mijenja intenzitet i smjer u toku vremena naziva se jednosmjernom
strujom, dok se električna struja kojoj se u toku vremena mijenja smjer naziva naizmjeničnom
strujom.
Najveću električnu provodnost imaju superprovodnici, potom električni provodnici,
poluprovodnici i elektroliti, a najmanju električni izolatori. Osim od vrste materije, provodnost
zavisi i od primjesa u materiji, temperaturi, strukturi materije, pa na primjer provodnost vode u
tečnom stanju jako zavisi od koncentracije rastvorenih soli.
Kod materijala koji imaju veliki stepen provodnosti pokretljive naelektrisane čestice su elektroni.
Oni obrazuju električnu struju pod dejstvom električnog polja za čije je održavanje neophodno
trošiti energiju. Ta energija se dovodi pomoću uređaja koji se naziva generator. Još prije
uspostavljanja električnog polja elektroni se kreću haotično, po cik-cak putanjama. Kada se u
provodniku uspostavi strano električno polje (napon) na ovo haotično kretanje, elektroni dobijaju
zajedničku komponentu brzine kretanja prema pozitivnom polu. Kad god se elektroni kreću kroz
neku sredinu, proizvode toplotu. Što je više elektrona, toplota je veća. Električna struja može
proizvoditi rad, tj. električna energija se može pretvoriti u drugu energiju, na primjer, toplotnu,
svjetlosnu ili mehaničku. Svako strujanje elektriciteta stvara magnetno polje, što je predmet
proučavanja elektromagnetizma.
Jačina struje kroz neki provodnik može se mjeriti instrumentima koji se nazivaju ampermetri.
Mjerenje jačine struje se vrši tako što se provodnik u kome se mjeri jačina struje prekine, pa spoji
preko ampermetra.

5
 3. Električna kola jednosmjerne struje

Da bi se uspostavila i održavala stalna jednosmjerna struja, pored postojanja naelektrisanih čestica

mora se formirati zatvoreni put od materijala kroz koji se naelektrisane čestice mogu kretati, i mora
postojati mehanizam koji će naelektrisane čestice pokretati. Taj zatvoreni put se naziva električno
kolo, dok navedeni mehanizam posjeduju uređaji koji se nazivaju električnl izvori ili generatori.
Sposobnost generatora da održava struju u kolu i da vrši pretvaranje drugih vidova energije u
električnu, karakteriše se pomoću veličine koja se naziva elektromotorna sila, ili skraćeno ems i
obilježava se sa E . Ona predstavlja snagu kojom se neki drugi oblik energije, najčešće mehanička,
pretvara u električnu.
Posledica postojanja električnog polja, u nekom provodniku je pojava struje kroz taj provodnik,
pored toga, da bi kroz električno kolo proticala struja potrebno je da na krajevima provodnika
postoji razlika potencijala (napon), što nas dovodi do Omovog zakona koji glasi: Jačina struje je
upravo srazmjerna naponu, a obrnuto srazmjerna električnoj otpornosti.
𝑈
𝐼= (3.1)
𝑅
gdje je I – vrijednost intenziteta električne struje, U napon na krajevima provodnika, a R električni
otpor.
Ovo je jedan od osnovnih zakona u elektrotehnici, i u ovom obliku važi samo za linearne otpornike,
tj. za otpornike kod kojih otpornost ne zavisi od jačine struje.
Prilikom prolaska kroz otpornik električna struja nailazi na otpor u vidu sloja provodljivog
materijala pomiješanog sa materijalom koji je dobar izolator. U tom procesu, struja mora da se
„potrudi“ da prođe kroz otpornik i stvara se toplota. Što se više struja „trudi“ da prođe, više energije
je utrošeno. Drugim riječima, otpornici apsorbiraju dio električne energije koju pretvaraju u
toplinu. Ovaj efekat naziva se Džulov efekat. Džul je ustanovio da je oslobođena toplotna energija
srazmjerna kvadratu jačine struje I i vremena t, dok je koeficijent srazmjernosti otpornost
provodnika R:
𝑊 = 𝑅𝐼 2 𝑡 (3.2)

Električno kolo može biti prosto i složeno (Slika 2). Prosta električna kola predstavljaju zatvorenu
rednu vezu osnovnih elemenata kola, a to su: izvor električne struje ili električni generator,
prijemnik (potrošač) električne energije i provodnici. Pored osnovnih, u kolu mogu da budu
uključeni i pomoćni elementi kola u koje spadaju osigurač, prekidač i razni instrumenti.

6
 a) b)
Slika 2: a) prosto električno kolo, b) složeno električno kolo

Za razliku od prostog kola jednosmjerne struje koje predstavlja zatvorenu vezu elemenata kola,
složeno električno kolo, ili ektrična mreža, predstavlja složenu vezu elemenata kola, gdje su oni
međusobno povezani na različite načine. Složeno električno kolo se u praksi znatno češće sreće
nego prosto kolo. Složeno električno kolo karakteriše se čvorovima, granama i zatvorenim
konturama. Čvor je mjesto u složenom električnom kolu gdje se sustiču tri, ili više provodnika.
Grana je dio složenog električnog kola koji se sastojiod jednog, ili više redno vezanih elemenata
kola između dva čvora. Zatvorena kontura je dio složenog električnog kola koga čine redno vezani
elementi, a kod koga se polazna i krajnja tačka poklapaju.
Osnovna metoda rješavanja složenog električnog kola jeste direktna primjena Kirchhoffovih
zakona.

4. Kirchhoffovi zakoni

Prethodna objašenjenja predstavljaju uvod i osnovu za razumijevanje osnovnih principa

elektrotehnike čije temelje je postavio, osim gore pomenutih fizičara i Gustav Robert Kirchhoff.
Među najpoznatijim njegovim dostignućima ubrajaju se prvi i drugi Kirchhoffovi zakoni.
Kirchhoffove zakone predstavljaju dvije jednačine koje opisuju odnos struje i napona u električnim
kolima i predstavljaju osnovu za analizu svih električnih mreža. Nastale su daljim izvođenjem
Omovog zakona. Imaju široku primjenu u elektrotehnici i nazivaju se Kirchhoffovim pravilima ili
Kirchhoffovim zakonima.

4.1 Prvi Kirchhoffov zakon

Prvi Kirchhoffov zakon naziva se još i Kirchhoffov strujni zakon i glasi: algebarska suma struja
u čvoru električne mreže jednaka je nuli.
Osnovna karakteristika vremenski konstantnih struja je da ona zadovoljava jednačinu kontinuiteta,
tj. da je fluks vektora gustine struje kroz svaku zatvorenu površinu jednak nuli. Količina
naelektrisanja koja uđe u neku zapreminu provodnika mora iz nje izaći, odnosno, u posmatranoj

7
zapremini ne može doći do nagomilavanja naelektrisanja. Ovaj iskaz predstavlja najopštiji vid
takozvanog prvog Kirchhoffovog zakona koji se može formulisati kao:

∮ 𝑱 ∙ 𝑑𝑺 = 0 (4.1)
𝑆

𝐼
𝐽= (4.2)
𝑆
gdje je J vektor gustine struje, a S površina poprečnog presjeka.
U slučaju električne mreže, gdje postoji više provodnika koji se stiču u jedan čvor prethodni
integral se svodi na:
𝑛

∑ 𝐼𝑘 = 0 (4.3)
𝑘=1

gdje k predstavlja broj grana, odnosno provodnika.

Ovaj oblik zakona Gustav Robert Kirchhoff dao je 1845. godine. Kada imamo stalno strujno polje,
raspored električnih naelektrisanja u prostoru je vremenski nepromjenljivo, a na mjesto pokretnih
naelektrisanja koja napuste svoje mjesto dolazi ista količina novih pokretnih naelektrisanja.
Količina naelektrisanja koja uđe u čvor mora da bude jednaka količini koja za isto vrijeme otekne
iz čvora (Prvi Kirchhoffov zakon), dakle ne može doći do nagomilavanja naelektrisanja. Najčešće
korišćeni oblik prvog Kirchhoffovog zakona odnosi se na više žičanih provodnika čiji su jedni
krajevi spojeni, kao na slici 3. Mjesto gdje su provodnici povezani naziva se čvor.

Slika 3: Prvi Kirchhoffov zakon

Zakon kontinuiteta za naelektrisanje glasi:

𝑄1 + 𝑄4 = 𝑄2 + 𝑄3 (4.4)
Ako ovu jednačinu relaciju podijelimo sa vremenom t dobijamo sljedeće:
𝐼1 + 𝐼4 = 𝐼2 + 𝐼3 (4.5)

8
Vrlo je važno razumjeti da u ovako napisanom prvom Kirchhoffovom zakonu ispred svakog
sabirka mora da se napiše odgovarajudi algebarski znak. Ako je referentni smjer za neku jačinu
struje 𝐼𝑘 od čvora, taj znak je plus (izlazna struja). Ako je referentni smjer za jačinu struje 𝐼𝑘 ka
čvoru, taj znak je minus (ulazna struja).
Napomenimo još da se često govori o smjeru električne struje kroz provodnik. Razumije se, jačina
struje je skalarna veličina, i nema smjer. Pod smjerom struje podrazumijeva se smjer vektora
gustine struje J, tj. smjer kretanja pozitivnih opterećenja, ili smjer suprotan smjeru kretanja
negativnih opterećenja u provodniku. Po toj definiciji, smjer struje i smjer stvarnog kretanja
naelektrisanja u metalima su suprotni.
Prvi Kirchhoffov zakon važeći u svom uobičajenom obliku zavisi od pretpostavke da struja teče
samo u provodnicima i da kad god struja teče u jedan kraj provodnika odmah ističe na drugi kraj.
Međutim ovo nije bezbjedna pretpostavka za naizmjenična kola.

4.2 Drugi Kirchhoffov zakon

Za razliku od prvog Kirchhoffovog zakona koji se naziva još i strujni zakon, drugi Kirchhoffov
zakon naziva se naponski zakon. Ovaj zakon nalazi svoju primjenu kod nešto složenijih,
razgranatih električnih kola, tj. električnih mreža koje mogu da sadrže generatore, linearne i
nelinearne elemente vezani provodnicima odnosno granama mreže. Ako su struje u granama mreže
vremenski konstantne, električno polje koje postoji unutar i u okolini elemenata od kojih je mreža
načinjena ima sve osobine elektrostatičkog polja. Prema tome, linijski integral vektora jačine
električnog polja duž proizvoljne zatvorene konture koja se sastoji od grana mreže mora biti jednak
nuli:

∮ 𝑬 ∙ 𝑑𝒍 = 0 (4.6)

Ova jednačina iskazuje tzv. drugi Kirchhoffov zakon u sasvim opštem obliku.
Drugi Kirchhoffov zakon se može nazvati još i zakon o održanju energije, za šta je neophodno
uvesti pojam elektromotorne sile.
Kako bi se bolje razumjela pojava elektromotorne sile i električnog polja, može se navesti primjer
dva pločasta kondenzatora kod koga pored osnovnog (unutrašnjeg) polja 𝐸𝑢 između obloga
prikazano i rasipno, spoljašnje polje 𝐸𝑠 (Slika 4). Elektrode su opterećene istim količinama
naelektrisanja suprotnog znaka. Između obloga kondenzatora prisutno je homogeno električno
polje. Povezivanjem elektroda kondezatora provodnikom, u provodniku se uspostavlja električno
polje pod čijim uticajem se u provodniku uspostavlja struja. Smjer struje je suprotan smjeru
kretanja elektrona. Elektroni sa elektrode B će se pod uticajem polja kretati ka elektrodi A i
neutralisaće se sa istom količinom naelektrisanja. Tom prilikom slabi i jačina polja u provodniku,
samim tim slabi i struja sve do trenutka dok se sva naelektrisanja ne kompenzuju, tj. dok se
kondenzator ne isprazni.

9
 Slika 4: Pločasti kondenzatori

Kako bi se uspostavila vremenski stalna struja, neophodno je na oblogama kondenzatora održavati

uvijek istu količinu naelektrisanja. To je moguće ako se na neki način ostvari stalno prebacivanje
pozitivnih naelektrisanja sa ploče B na ploču A, odnosno potrebno je imati neku stranu silu 𝐹𝑠𝑡𝑟
koja će pomjerati pozitivna naelektrisanja nasuprot električnom polju 𝐸𝑢 . To se ostvaruje pomoću
naponskog izvora ili naponskog generatora. U cilju uspostavljanja vremenski konstantne struje
potrebno je da rad koji izvrše sile električnog polja pri pomjeranju pozitivnog naelektrisanja na
putu A2B bude jednak radu koji izvrše strane sile pri pomjeranju tog istog naelektrisanja na putu
B1A.
𝑊𝐴2𝐵 = 𝑊𝐵1𝐴 (4.7)

∫ 𝐹𝑒𝑙 𝑑𝑙 = ∫ 𝐹𝑠𝑡𝑟 𝑑𝑙 (4.8)

𝐴2𝐵 𝐵1𝐴

𝑄∫ 𝐸𝑠 𝑑𝑙 = −𝑄 ∫ 𝐸𝑢 𝑑𝑙 (4.9)
𝐴2𝐵 𝐵1𝐴

∫ 𝐸𝑠 𝑑𝑙 = − ∫ 𝐸𝑢 𝑑𝑙 (4.10)
𝐴2𝐵 𝐵1𝐴

Integral sa lijeve strane je u elektrostatici definisan kao napon između tačaka A i B, 𝑈𝐴𝐵 tj. rad
koji izvrše električne sile pri pomjeranju jediničnog pozitivnog naelektrisanja. Desni integral je
iste prirode pri čemu negativni znak govori o tome da rad vrše strane a ne električne sile. U cilju
razlikovanja, desni integral je uzet sa svoji negativnim predznakom, definiše se kao
elektromotorna sila.
Elektromotorna sila (ems) predstavlja unutrašnji napon izvora električne energije odnosno veličinu
u elektrotehnici kojom se izražava rad potreban za razdvajanje nosilaca naelektrisanja u nekom
izvoru električne struje i kao takva karakteristika je svakog izvora koji pretvara druge oblike
energije u električnu energiju. Kada se na polove izvora priključi potrošač, poteći će električna
struja, i pojaviće se napon koji će u realnim uslovima biti manji od ems, zbog unutraše otpornosti

10
izvora. Kako bi se održavao električni napon na polovima izvora dok teče električna struja,
neophodno je da neka vanjska sila trajno odvaja elektrone. Pri čemu se neka vanjska energija
(hemijska, mehanička, svjetlosna i drugi oblici energije) pretvara u električnu energiju.
Elektromotorna sila se može još formulisati i kao količnik rada A što ga izvrši generator kada kroz
njega proteknekoličina naelektrisanja Q, i samog tog naelektrisanja.
𝐴
𝐸= (4.11)
𝑄
Za proizvoljno odabranu zatvorenu konturu električnog kola i proizvoljno izabran smjer obilaska
po njoj, drugi Kirchhoffov zakon glasi: algebarska suma svih elektromotornih sila u bilo kojoj
zatvorenoj konturi električnog kola jednaka algebarskoj sumi padova napona na svim otpornicima
u istoj konturi, odnosno algebarska suma napona po zatvorenoj konturi jednaka je nuli. Što se
može formulisati relacijom u nastavku:

∑ 𝛦 − ∑ 𝑅𝐼 = 0 (4.12)

U cilju izvođenja drugog Kirchhoffovog zakona posmatra se dio električnog kola prikazan na slici
ispod

Slika 5: Električno kolo

Poštujući princip drugog Kirchhoffovog zakona, važi relacija

𝑈1 +𝑈2 -𝐸1 = 0 (4.13)
Kod pisanja jednačina po drugom Kirchhoffovom zakonu za proizvoljno zatvorenu konturu treba
sprovesti sledeće korake:
• Usvojiti smjer struje grana električne mreže na proizvoljan način,
• U skladu sa usvojenim smjeromstruje i usvojenom konvencijom o referentnom smjeru
napona i struja, označiti napone na potrošačima,
• Obići izabranu zatvorenu kontru u proizvoljnom smjeru i sve napone i ems uzeti sa
odgovarajućim znakom u zavisnosti da li je njihov smjer u skladu sa smjerom obilaska
konture.
Drugi Kirchhoffov zakon se zasniva na pretpostavci da ne postoji promjenljivo magnetno polje
koje utiče na zatvorenu konturu. Ovo nije bezbjedna pretpostavka za naizmjenična kola. U
prisustvu pomjenljivog magnetnog polja, električno polje nije konzervativno vektorsko polje.

11
Zbog toga, električno polje ne može biti gradijent nekog potencijala tj. integral električnog polja
oko konture niti jednak nuli, što se direktno suprostavlja prvom Kirchhoffovom zakonu.

4.3 Rješavanje složenog električnog kola

U cilju rješavanja razgranatog električnog kola neophodno je postupno primjenjivati prvi i drugi
Kirchhoffov zakon, tj. odrediti sve struje u električnom kolu za poznate vrijednosti otpornosti
grana i za poznate vrijednosti parametara izvora električne energije. Proces rješavanja kola
započinje usvajanjem smjera struja u granama kola na proizvoljan način (prvi Kirchhoffov zakon).
Jednačina za jedan čvor predstavlja linearnu kombinaciju jednačina za ostale čvorove. Broj
jednačina jednak je broju čvorova.
Za primjenu drugog Kirchhoffovog zakona neophodno je uvesti pojam graf kola odnosno
topološka informacija o složenom električnom kolu. Po drugom Kirchhoffovom zakonu moguće
je napisati m-(n-1) nezavisnu jednačinu gdje je m broj grana a n broj čvorova složenog električnog
kola.
Nakon dobijenog sistema jednačina pristupa se rješavanju nekom od standardnih tehnika za
rješavanje sistema lineranih jednačina, najčešće u matričnom obliku.

5. Kirchhoffov zakon toplotnog zračenja

Najrasprostranjeniji vid elektromagnetnog zračenja je toplotno zračenje. Svako tijelo na koje pada
elektromagnetno zračenje reaguje istovremeno na tri načina. Jedan dio zračenja se reflektuje od
površine tog tijela, drugi dio tijelo apsorbuje, dok preostali dio energije prolazi kroz tijelo.
Utvrđeno je da tijelo na bilo kojoj temperaturi iznad apsolutne nule zrače elektromagnetne talase.
Na niskim temperaturama u pitanju je zračenje koje nije vidljivo. Na višim temperaturama (oko
1000°C) dominira infracrveno zračenje – njega zrače drva koja koristimo za ogrijev. Na višim
temperaturama zrači se i vidljiva svjetlost, a preko 3000°C ultraljubičasto zračenje.
Toplotno zračenje je zračenje koje emituju tijela na račun smanjenja svoje unutrašnje energije,
usljed čega se temperatura tog tijela smanjuje. Kako bi se obezbijedio kontinuitet u zračenju,
neophodno je da se izgubljena energija tog tijela nadoknadi apsorbovanjem iste količine energije
od drugih tijela. Za izolovano tijelo koje istovremeno emituje i apsorbuje istu količinu energije
kaže se da je u stanju termodinamičke ravnoteže, što ujedno predstavlja i Kirchhoffov zakon
toplotnog zračenja i može se zapisati kao:
𝜀𝜆 = 𝛼𝜆 (5.1)
Gdje 𝜀𝜆 predstavlja emisiona moć, a 𝛼𝜆 apsorpcionu moć u datom intervalu talasnih dužina 𝜆.
Odnos emisione i apsorpcione moći ma kog tijela ne zavise od osobina tijela već samo od talasne
dužine zračenja i temperature tijela (Kirchhoffov zakon zračenja), što se može zapsati kao:
𝜀𝜆𝑇
= 𝑓(𝜆, 𝑇) (5.2)
𝛼𝜆𝑇

12
gdje je 𝑓(𝜆, 𝑇) neka univerzalna funkcija, tj. ona mora biti ista za sva tijela.
Idealan slučaj bi bio kada bi tijelo na svim temperaturama apsorbovalo svu energiju koja na njega
pada bez obzira na talasnu dužinu. Takvo tijelo se naziva apsolutno crno tijelo i vrijednost
apsorpcije je jednako 1.
𝑎𝑐𝑡
𝛼𝜆𝑇 =1
Isto tako Kirchhoffov zakon kaže da vrijednost emisije u idealnom slučaju ne može biti veća od
jedan.
Apsolutno crno tijelo je fizički model i nemoguće ga je pronaći u prirodnom obliku, međutim ono
se može napraviti u eksperimentalne svrhe. Od izolacionog materijala napravi se lopta sa malim
otvorom na površini. Unutrašnjost lopte se prekrije pomoću čađi, koja dobro apsorbuje
elektromagnetne talase. Kada elektromagnetni talas prođe kroz otvor, on će se višestruko odbijati
od unutrašnjih zidova lopte (pri čemu se znatan dio energije pri svakom udaru apsorbuje) sve dok
se potpuno ne apsorbuje (Slika 6). Dakle, spolja gledano, otvor na ovakvoj lopti (ali ne i cijela
lopta) bi se uklopilo u definiciju apsolutnog crnog tijela.

Slika 6: Apsolutno crno tijelo

U slučaju da je crno tijelo toplije od svoje okoline ono se može okarakterisati i njegovom
emisionom moći. Tijelo koje bi apsolutno odbilo cjelokupno upadno zračenje nezavisno od
temperature i talasne dužine je apsolutno bijelo tijelo.
Primjenom Kirchhoffovog zakona za apsolutno crno tijelo, dobija se formula:
𝜀𝜆𝑇 𝑎𝑐𝑡
= 𝜀𝜆𝑇 (5.3)
𝛼𝜆𝑇
Godinama su brojni naučnici su pokušali objasne funkciju po kojoj tijela vrše svoje toplotno
zračenje (5.2) i utvrđen je njen grafički oblik (Slika 7) na osnovu kojeg su izvedeni zakoni: Štefan
– Bolcmanov zakon koji definiše emisionu moć apsolutnog crnog tijela i Vinov zakon pomijeranja
koji je formulisao zavisnost talasne dužine od temperature apsolutnog crnog tijela.

13
 Slika 7: Univerzalna funkcija

𝜆𝑚 – talasna dužina koja odgovara maksimumu emisione moći, najvjerovatnija talasna dužina.
Ukupna emitovana energija jednaka je površini ispod grafika.

6. Zakoni spektralne analize

Spektroskopija je neučna djelatnost koja se bavi spektrima kao odrazom energetskih ili
strukturalnih promjena u atomima i molekulima određenih materija nakon njihovog
međudjelovanja sa elektromagnetnim zračenjem ili sa subatomskim i drugim česticama. U
atomima i molekulima postoji više energetskih nivoa, a energija emitovanog ili apsorbovanog
zračenja odgovara razlici između tih nivoa. Zračenje se emituje prelaskom sa višeg na niži
energetski nivo, a apsorbuje sa prelaskom sa nižeg na viši nivo. Kako je skup energetskih nivoa
karakteristika atoma i molekula određene materije, detekcijom i tumačenjem spektara zračenja
mogu se dobiti podaci o hemijskom sastavu i strukturi materije ali i spoznaje o pobuđenom stanju,
elektronskoj, vibracijskoj i rotacijskoj energiji, atomskim i molekularnim energetskim prelazima,
hemijskoj vezi i dr. U zavisnosti od tipa interakcije razlikuju se tri pojavna oblika spektra:
kontinuiran, emisijski i apsorpcijski spektar koji su definisani kroz Kirchhoffove zakone
spektralne analize.
Prolaskom svjetlosti kroz slojeve Sunčeve atmosfere (fotosfera, kromosfera i korona) dolazi do
apsorpcije svjetlosti pojedinih talasnih dužina gdje nastaju tamne linije koje se nazivaju
Fraunhoferove linije. Fraunhoferove linije su spektralne linije koje su primjećene kao tamne
apsorpcione linije u optičkom spektru Sunca. Obrazuju se u uslovima kada se između izvora
emitera šireg spektra i detektora nalazi hladan gas. U zavisnosti od vrste gasa, dolazi do apsorpcije
svjetlosti na određenim talasnim dužinama, a u emisionom spektru na tim mjestima ostaje smanjen
intenzitet svjetlosti koji se uočava kao tamnija linija. S druge strane, kada detektor uoči fotone koji
su emitovani direktno iz toplih oblaka gasa, u spektru se u uskom intervalu talasnih dužina uočava
emisiona linija. Na Suncu, Fraunhoferove linije nastaju zbog prisustva gasa u oblasti između Sunca
i Zemlje. Gas je previše hladan da bi mogao da proizvodi emisione linije u spektru na talasnim
dužinama povezanim sa hemijskim elementima od kojih se sastoji. Ovi oblaci gasa mogu samo da
apsorbuju svjetlost na odgovarajućim talasnim dužinama i tako proizvode apsorpcione linije u
spektru. Danas se zna da postoji preko 25 hiljada Fraunhoferovih linija u talasnim dužinama

14
između 295 i 1000 nm. Zbog dobro definisanih talasnih dužina, često se koriste za karakterizaciju
indeksa refrakcije i koeficijenta disperzije za optičke materijale.
Oko 1860. godine, Gustav Kirchhoff i Robert Bunsen primijetili su da se nekoliko Fraunhoferovih
linija poklapaju sa karakterističnim emisionim linijama identifikovanim u spektrima zagrijanih
elemenata. Zaključili su da tamne linije nastaju od toga što različiti hemijski elementi u Sunčevoj
atmosferi selektivno apsorbuju Sunčevo zračenje na određenim talasnim dužinama. To je dovelo
do otkrića da atomi nekog elementa apsorbuju onu svjetlost koju bi sami emitovali pri istim
uslovima. To je Kirchhoffov zakon apsorpcije svjetlosti po kojem se mogu objasniti Fraunhoferove
tamne linije u spektru Sunca. Neke od tih linija odgovaraju linijskom spektru helijuma što ukazuje
da u atmosferi Sunca ima atoma helijuma koji apsorbuju onu vrstu zračenja koju bi sami emitovali.
Tako je nađeno da u atmosferi Sunca ima vodonika, željeza i drugih elemenata.
Pomoću spektralne analize 1861. godine otkrivena su još dva hemijska elementa: cezijum i
rubidijum. Do ovog otkrića došli su koristeći Bunsenov plamenik i spektroskop izumljen dvije
godine ranije. Njihov predmet proučavanja bio je mineral lepidolit i kada su proučavali njegov
spektar spaljivanjem u Bunsenovom plameniku, shvatili su da on pokazuje emisione linije koje se
nisu poklapale ni sa jednim drugim elementom u to vrijeme.

7. Zaključak

Gustav Robert Kirchhoff je u toku svoje profesionalne karijere postavio naučne temelje u
oblastima fizike i hemije. Još kao student utvrdio je zakonitosti koje se odnose na očuvanje količine
naelektrisanja u zatvrenim električnim kolima koje je formulisao kroz prvi i drugi Kirchhoffov
zakon. Ovi zakoni predstavljaju osnovu za analizu i rješavanje električnih mreža. Osim toga koriste
se kao osnova i za druge važne teoreme koje se odnose na električne mreže. U kasnijoj fazi
istraživačkog rada, Gustav Kirchhoff se posvetio analizi elektromagnetnog zračienja i
spektroskopiji, u okviru čega je takođe postavio važne temelje defnišući zračenje apsolutnog crnog
tijela (Kirchhoffov zakon termičkog zračenja) i Kirchhoffove zakone spektralne analize. Veliki
dio svojih naučnih dostignuća ostvario je u radu sa njemačkim hemičarem Robertom Bunsenom,
koji se mogu smatrati pionirima spektralne analize.

15
 8. Literatura

https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Kirchhoff/
https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Gustav_Kirchhoff
http://www.polj.ns.ac.yu/files/osnpoljtehnike/poglavlje8.pdf)
Gojko Joksimović, Osnove elektrotehnike I
http://www.mediafire.com/?v2m2mmm2nzn
https://en.wikipedia.org/wiki/Kirchhoff%27s_law_of_thermal_radiation

16