UTIHAD VE

M.SUKRU HANIOGLU

İletişim Yayınları
Beniz ve Sedef
HanioğlnVa
 K itapta yer alan bazı belge­
lerin orijinalleri çok uzun ve
farklı boyutlarda idi. Ayrıca
belge fotokopilerinden film al­
dığımızda b ir kısm ı okunabi­
lirliğini tam am en yitirdi. Bu
nedenle bazı belgelerin aslım
veremezken, kimi belgelerin
başlangıç bölüm lerini vermek­
le yetinm ek zorunda kaldık.

İletişim Yayınları
 ÖNSÖZ

Osm anh îttih a d ve Terakki Cemiyeti ile Jön Türklük üzerine b ir

çalışm a yapm ak; aslm da, büyük b ir cesaret gibi görünebilir. Çalışma­
nın, doğal olarak böylesine geniş ve birinci elden taranm ası oldukça
.zor alanda,, tüketici olm ak gibi b ir iddiası bulunam az. Ancak bu konu­
nun araştırılm asında ve diğer yakın tarih çalışm alarında, büyük b ir pe­
simizm içine de düşmememiz gerekm ektedir. Nitekim; belirli b ir uğraş
sonucunda, hiç değilse belirli bir çizgiyi yakalam am ıza im kân tanıyabi­
lecek belgelere ulaşm ak, bunları gene belirli b ir teorik bütünlük içinde
yorum layabilm ek m üm kün olm uştur.
Bu konudaki çalışm alarım ızda pek çok kıym etli yardım lara maz-
h ar olmuş bulunm am ız; kuşkusuz, araştırm an ın mevcut seviyesine ulaş­
m asını sağlam ıştır.
İlk olarak; konu üzerinde, bu alandaki çalışm aları ülkemizde baş­
latanların başında gelen Prof. Dr. T an k Zafer Tunaya ile çeşitli m ekân­
larda görüşm eler yapılmış ve kendilerinin ilginç önerileri, bu konuda
•önemli yararlar sağlam ıştır. Gene konu üzerinde spesifik olarak T ürki­
y e’deki en mükem m el araştırm ayı yapmış bulunan Prof. Dr. Şerif
M ardin ile de konu üzerinde iki görüşm e yapılmış, bu n lar da aynı şe­
kilde büyük yarar sağlam ıştır.
Bunların yam sıra; İ. Ü. Siyasal Bilim ler Fakültesi öğretim üyele­
rinden Prof. Dr. İîte r T uran ve Doç, Dr, Cemil Oktay ile çeşitli teorik
yaklaşım lar çerçevesinde son derece yararlı bilgi alış verişinde bulu­
nulm uştur. Prof. Dr. İîter Turan II. bölüm ü okum ak zahm etine de k at­
lanm ış ve çok yapıcı eleştirilerde bulunm uştur.
Çalışmanın baskıya hazırlanm ası konusunda ise, İ. Ü. Siyasal Bilim ­
ler Fakültesi A raştırm a Görevlisi Halil Taslak büyük b ir yardım ı esir­
gem em iştir. Kendisi hem ilk m etinleri inceleyerek bu işlevi gerçek­
leştirm iş, hem de baskı sırasında y urt dışında bulunm am nedeniyle,
bütün basım işlevini üstlenm iştir. Kendisine bu açıdan teşekkür borç­
luyum.

VII
 Gene bu çalışm alar sırasında İstanbul Üniversitesi ve Boğaziçi Üni­
versitesi A raştırm a Görevlilerinden M ehmet Ulucan, Aydın B abuna, B ir­
sen Hekim oğîu ve ayrıca Melih Sabanoğlu ve Gülden Ayman'ın büyük
yardım larını gördüm , kendilerine teşekkür ederim .
İncelem enin genellikle evraklara dayandırılm aya çalışılması, b u alan­
da da pek çok yardım a ulaşm aya çalışm am ıza neden olm uştur, B aşta
Sayın .Muzaffer Akalın ve Niyazi Ahmed Banoğlu olm ak üzere Gül K ar-
hdaf, N urşen Mazıcs. Dr, Em el Esin, Benâl Nevzad Ammaii ve Aslan
Kayrsardağ'm bu alanda h içbir m addî karşılık sözkonusu olmaksızın
Düyük destek, yardım ve ilgileri görülm üştür.
Tasnifli evraklara ulaşabilm e konusunda ise, en önce çeşitli konu­
lara ilgimi çeken değerli araştırm acı H ayıi M utluçağ’a teşekkür etm ek
isterim . Bunun yam sıra, bilhassa B aşbakanlık A rşivinde N ecati Akiaş,
Veli Tola başta olm ak üzere, tüm personelin büyük yardım larını gör­
düm. A ynı ş c k ıiu ^ Sıusynısnıyc rvilıupiictncsı ’ndekl çalışm alarım a Doç.
Dr, Gimay K ut, i, ercum an Gazetesi Arşivi'ndeki çalışm alarım a da Atilâ
Çetin yardım lar sağlam ıştır.
Yurt dışındaki arşiv çalışm alarında ise, genellikle araştırılan konu­
nun önem li olduğu kanaatine varan çeşitli k u ram ların burs sağlam ak
yolu ile gösterdiği yardım lara teşekkür etm ek isterim , i
Kış ve İlk b a h a rın d a T irana'da Arnavutluk Sosyalist H alk Cumhuriye­
ti m erkez arşivlerinde, T.C. Dışişleri Bakanlığı kanalıyla sağlanan b ir
bursla çalışına im kânı buldum . Sayın Büyükelçi B erhan E kinci ile Ti­
ran a Büyükelçisi M etin K araca bu alanda b irer tarih araştırm acısının
duyacağı heyecanla, bana büyük yardım larda bulundular. Bu arşivlerde
araştırm a yâpıi^iin slii'ccg ^uiuiı^uiii ç o b ü y ü k KOiiütseveıligin yanı-
sıra, tarih uzmanı Elen! Duka ile arşiv i.uuduru x Hvsiiıa M urzaku ve m ü­
dür yardım cısı F Aİıs, nın yat'dım laım ı belirtm ek isterim . Bunun
yam sıra, arşiv yetkilileri bana, hiçbir m addî karşılık kabul etmeksizin
istediğim tüm doküm anların fotokopilerini de hediye etm işlerdir.
1984 Yaz’ında Ingiltere’de B ritish Councirin sağladığı im kânların
da yardım ıyla, arşiv ve kütüphanelerde konu ile ilgili kaynaklar taran ­
m ıştır. B uradaki doküm anların bazılarının fotokopilerinin sağlanm ası
hakkında ise Fakültem iz eski dekanı Prof, Dr, Vakur versaıı, Dr, R auf
Versan, Almanya’dan Doç, Dr, Nezhun Ateş, Levent Güneş ve A.B.D.'den
Dr, H aşan K ayalı'm n yardım larım zikretm ek isterim .
Diğer arşivlerdeki çalışm alarda; A vusturya'da Dr. Arma Benna ve
Dr, E rn st Petrisch, Cenevre K antonu arşivlerinde M lchelme Tripet, Al­
m an Dışişleri Arşivi’nde Dr. M aria K eîpert ve Y unanistan'da Prof, Dr.
N. S arris’in büyük yardım ları görülm üştür. F ransa'daki çalışm alarda
ise dostum , değerli araştırm acı Dr. F raaçois Georgeon’un h er bakım dan
sağladığı yardım lar ile kaynaklanıl çoğuna ulaşm ak m üm kün olahil-

V III
m istir. Gene; Osm anh Im p arato rlu ğ u ’nun son dönem leri üzerinde geniş
b ir araştırm ayı yürüten Dr. E sth er B enbassa - Budan/ney İsrail'deki m uh­
telif arşiv kaynaklarından derlediği geniş kütüphanesini incelememize
açm ıştır. Bu ülke arşivlerindeki kaynaklara yapılan, atıflar; kendisinin
fotokopilerinden alınm ıştır.
B unların yam sıra, fakültem izde bulunan olum lu araştırm a ortam ının
da, araştırm anın oluşum unu sağladığını zikretm ek isterim . Bu alanda
çok sayıda m ikrofilm okum a sorunu ile karşı karşıya kaldığım da, ta­
lebim üzerine b ir h afta gibi sürede, bir m ikrofilm m akinesinin odam ­
da hizm etim e verildiğini belirtirsem , gördüğüm yardım ları daha yi be­
lirtm iş olurum . B undan dolayı fakültem izin eski ve m evcut dekanları
P rof, Dr. V akur V ersan ile Prof. Dr. C um hur Ferm an'a teşekkürlerim i
sunm ak zevkli b ir görev olacaktır.
A raştırm anın yayın ve basım ı için h er tü rlü yardım ı gösteren
İletişim Y ayınlan yöneticileriyle Teknografik M atbaacılık A.Ş, değerli
personeline teşekkürü de borç bilirim .
B ütün bu çok değerli yardım ların yam sıra, kuşkusuz en büyük min­
nettarlığım . uzun b ir dönem m üddetince, her şeyden önce îttih a d ve
Terakki ve Jön T ürklerle uğraşan b ir aile reisini büyük b ir anlayışla
karşılayan ve o'na sürekli destek veren eşim Deniz Hartioğlu ile kızım
Sedef H anioğlu'na olacaktır.
Bu çok sayıda yardım a, ilgiye ve desteğe karşılık kitabın tüm h a la ­
larının ve daha iyi b ir inceleme yapam am a sorum luğunun da gene ta­
rafım dan kaynaklandığını belirtm ek isterim .

M. Şükrü HANİOĞLU
Kanlıca, 1985

IX
 Prof, Dr, T a n k Zafer Tunaya’m n Sunuşu :

B ilim ve m eslek alanlarındaki gelişmelerini adım adım izlediğim

Dr, M, Şükrü H anioğlu ilk büyük yapıtından (Bir Siyasal D üşünür Ola­
rak D oktor Abdullah Cevdet ve Dönemi; İstanbul, 1981) beş yıl sonra,
ikinci önem li eserini de verm iş oluyor. Bu özlü çalışm anın da düşün
hayatım ızda çok olum lu bir kabul göreceğine ve d ü n ’le y a n n arasında
güçlü bir köprü kuracağına inanıyorum .
Dr. Hanioğlu, konusuna âşık b ir araştırm acı olarak Jön Türkler
dönem ini incelemeye açm ıştır.
Benim gibi bu dönem e ucundan el atm ış olanlar, bu konunun in­
sanı şaşırtacak b ir genişlikte, âdeta keşfedilmeyi bekleyen b ir k ıt’a bo­
yutlarında olduğunu anlamış olm alıdırlar. Hiç çekinmeden, karşılaştığı
engebeleri aşarak bu yeni kıt'anm sırlarını çözmek, Dr. H anioğlu gibi
en ufak aynniıyı ihm al etmeyen, enerjik, bıkm ak usanm ak bilmeyen,
varolduğunu tahm in ettiği b ir kaynağa ulaşabilm ek için hiçbir özveri­
den kaçınmayan, titiz b ir araştırm acının harcı olabilirdi. O lm uştur da.
B u eser iddiamızı kanıtlam aktadır.
Jön Türkler yakın tarihim izin bilinmezleri çok b ir kategorisidir.
Üstelik terim olarak özellikle Batı yazarlarınca iyi bir anlam da kullanıl­
m am ıştır. Osm anh yazarlarının, B atıklardan da yararlanarak, ortaya
koydukları ana çizgiler ve açıklam alar, yanlış olm asalar bile, belirli ve
sağlam araştırm a tabanına ve kaynaklara dayanm ıyorlardı. Ancak son
zam anlarda (başta Prof. Şerif M ardin olm ak üzere) bazı özlü monografik
incelem eler yapılm ıştı. Dr, Hanioğlu işte bu noktadan, Dr. Abdullah
Cevdet'in özgün Ye gürültülü yaşam ını incelerken çekiciliğine kapıldığı
ortam ı bu basam aktan yakalam ış ve aydınlıklar getirm iştir. A raştırm a­
cının karşısına dikilen dağ yirm i yıllık birikim in öğeleriyle yükselm iş­
tir (1889-1909). Tırm anışın ne kadar zor olduğunu ilerideki sayfalar gös­
terecektir.
Dr, Ş ükrü H anioğlu’nun yöntem i ileri sürdüğü tezlerinin anah tarla­
rını içerm ektedir. Yazarın am acı geniş fak at ihm al edilen b ir perspek­

XI
tif’tir. Araştırm acıya göre eğer sın ırlan belli (çizili) b ir toplum sal me­
kanizm anın dinam iklerim ortaya çıkarm ak istiyorsak, -«ikili çatışm a ve
basit neden - sonuç ilişkisi» ile yetinm eyerek «çok yönlü b ir ilişkiler
sistem ini» kurabilmeliyiz. Bu aynı zam anda bir keşiftir. Düzenli b ir k ar­
maşıklığın, bulunan parçalarla saptanm asıdır. -Şu anlam daki anıl sorun,
bize göre, olaylarla (eylemsel ve örgütsel yapı) fikirler (ideolojik yapı)
- kendisi zihniyet diyecektir- arasındaki çoğa ilk bakışta görünmeyen
sayısız bağlantıların b ir b ir meydana çıkarılm asıdır. B ir kuyum cu işi­
dir bu. Ve Dr. Haeıioğiu tüm çalışm asını bu tem el görüş üzerine «inş:ı.->
etm iştir. Şablon uygulam ası ve d ar yorum lam a usullerini b ir yana bı­
rakarak, insan kafasını rah atlatarak yapm ıştır bu n u . Bulgularım fev­
kalâde bol b ir arşivle ve doküm anla da beslem iştir,
Teknik zorunluluklar sonucu çalışm alarının tüm ünü sunam am ıştır.
Birinci cildi Jö n T ürlder dönem inin b ir kilom etre taşı olan *1902
Kongresi»ne k ad ar getirm esi tartışılabilir. Ama bu seçiminde haksız ol­
duğunu ileri sürm ek de pek doğru sayılamaz. Konu üzerinde çalışmış
olanlar, çok daha ilginç sorunlara b ir an önce kavuşabilm enin aceleci­
liği içindedirler.
Şimdi sıra yeni araştırm acılardadır. Bu -doyurucu eser geleceğin
doğuruculuğunu da taşıyor. Bilinmezler tartışm aya açılm ıştır.
Eski günlerin övgüsü içinde yeni kuşağın verimsizliğim İleri süren­
ler, haksız eleştirilerine bu k itap ta yanıt bulacaklardır,
Genç bilim adam ı Dr. M. Ş ükrü Hanioğlu. Jön Türk'ler konusunda,
şimdiye kadarki bilgilerimizin dışında bize yepyeni bilgiler vererek, ger­
çek aydınlıklar getirm iştir.
Kutlam aya değer sorun da budur.

T an k Zafer Tımaya

X II
 İ Ç İN D E K İL E R

Sayfa

önsöis VII

İçindekiler XIII

x> 5iÜ Iu 1 ' O iT IŞ 1

Bölüm II : Bir Zihniyet Olarak Jön Türklük : Kökeni ve Temelleri 9

Batıya Yönelim ve Düşüncelerin Değişimi 9
‘Bilim ’in Osmanlı Düşüncesindeki Yeni Rolü 16
Modernleşme Taraftarları, Bağdaştırıcılar ve
Karşıtları ile Konumları 27
Jön Türkier ve Modernleşme 35
Jön Türk Düşüncesine Hakim Olan ve ‘Bilim ’e
Bağlanan Kuramlar 51
Ussallaşma Arzusu ve Sadakat Sistemiyle Çatışma 57
Anayasacılık Fikri ve Temelleri 69
Belgeler - Açıklamalar *73

Bölüm III ; İttihad ve Terakki Cemiyetine Atfedilen Muhalefet

Hareketleri 75
Siyasal Ivı3.s o n 1uk ve Faaliyetleri *75
Osmanlı Islahat Fırkası (Parti Constitutionnel En
Turquie) ve İttihad ve Terakki İle Olan
İlişkileri ^ 93
Türk - Suriye K om itesi: Faaliyetleri, İttihad ve
Terakki ile Olan İlişkileri 104
Ulemanın ve Tarikatların M uhalefet Hareketlerindeki
Rolü ve İttihad ve Terakki ile Olan İlişkileri 112
Saray Darbesi Plâncıları ve İttihad ve Terakki ile
İlişkileri 124
Şahsî Hareketler ve İttihad ve Terakki ile İlişkileri 132
Belgeler - Açıklamalar 140

X III
 sayfa

Bölüm IV ; O sm anlı ittih ad ve îera&ki Cemiyetinin 1889 - 1902

Arastadaki Organizasyon® ve Faaliyetleri 173
Cemiyetin Kuruluşu ve İlk Faaliyetleri 173
1895 Sonunda Faaliyetin Hızlanması ve Yurtiçi Teşkilâtı 18i
Eylemler 184
yurtiçi Teşkilâtlanması 193
Balkan Teşkilâtı 200
Avrupa örgütünün 1896 Başlarındaki Faaliyeti ve
Mısır’da Yeni Teşkilâtlanm a 203
Avrupa Faaliyeti 20i
Murad Bey'in Mısır Faaliyetleri 205
Murad Bey’in Avrupa’ya Dönüşü ve Cemiyetin Yeniden
Örgütlenişi 209
1896 Darbe Girişimi ve İstanbul Teşkilâtı 214
Murad Bey’in Dönüşüne Kadar -Jön Türklük 219
Merkez. Faaliyeti 219
Mısır Şubesi: 242
İstanbul Merkez-i 247
Yurtiçi Taşra Teşkilâtı Faaliyetleri ve 1897
Darbe Girişimi 252
Balkan Teşkilâtı 262
1897 ContraxĞvüle Anlaşmasından 1808 Anlaşmasına
Kadar Cemiyet 265
Avrupa Merkezi 265-
Mısır Şubesi 287
İstanbul Merkezi ve Yurtiçi Teşkilâtı 289
Balkan Teşkilâtı 235
Avrupa Merkezinin 1989 Sonu Faaliyetleri ve
Saray ile Uzlaşma 304
Damad Mahmud Paşa’n m Firarına Kadar Jön Türklük 309
Avrupa Merkezi 809
Mısır Şubesi 331
Yurtiçi Faaliyetleri 334
Balkan Teşkilâtı ve Yeni Şube Kurma
Girişimleri 340
Damad Mahmud Paşa’nm Firarından 1902 Kongresine
Kadar Jön Türklük 342
Avrupa Merkezi ve Damad Mahmud Paşa’nm
Eylemleri 342
Paris Merkezi ve Ahmed Rıza Bey’in Faaliyetleri 370
Cenevre’deki İcraatçı Grup ve Faaliyetleri 376
Mısır Şubesi ve Mısır Jön Türkleri 384
İstanbul ve Yurtiçi Faaliyeti 389
Baikan Teşkilâtı ve Faaliyetleri 390
Belgeler - Açıklamalar 395

XIV
Bölüm V ; 1889 -1902 Döneminde İttihad ve Terakki Cemiyeti ve
Jön Türklerin Siyasal Düşünceleri 804
Seçkine! Teoriler ve Jön Türklük 813
Dinin Toplumsal Roiü Karşısında Jön Türk Düşüncesi 619
Jön Türkler ve Siyaset 626

Bölüm VI : İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklüğün 1889 - 1902

Dönemindeki Faaüyetllrm in Değerlendirilmesi 645
Dizin 651

XV
 i

GİRİŞ

Türk Siyasal ve Düşünce Târihi’nin incelenmesi, özellikle konuya teorik

yaklaşım açısından, ilginç bir gelişme göstermiştir.
Genel olarak; bu konuları kapsayan incelemelerde, iki yaklaşım karşımı­
za çıkmaktadır. Bunlardan ilki; kuşkusuz, santimantalizmin etkisi ile tarihimi­
zi kendi tasnifimiz sonrasında ortaya çıkan kategoriler etrafında yorumlama-
mızdır. Bu yaklaşımla yapılan araştırm alar; genellikle, baştan varolan sınır­
ları zorlayamamakta ve aynı kategorileri yeni baştan üretmektedirler.
İkinci olarak ise; özellikle düşünce alanında, dışa hızla açılmamızı taki­
ben, bir kısım batı teorileri çerçevesinde, kendi tarihimizi bunlar ile benzer­
likler ve ortak noktalar be'arak açıklamaya çalışan araştırm aların yoğunlaş­
tığını izliyoruz.
Bu ikinci tip araştırm aların; kuşkusuz, tarihimize bolirli bir teorik pers­
pektif ile bakma biçiminde bir eğüimi gerçekleştirerek, olumlu bir katkıda
bulunduklarını: ama, tarihimizin açıklanmasında fazla olumlu sonuçlar verme­
diklerini belirtmemiz gerekiyor. Bunlar da; eleştirdikleri santimantalizmin
etkisi altında şekillenen birinci gruptaki çalınmalar gibi, bir süre sonra ken­
tli kategorilerini yeniden ortaya çıkartmak dışında, bir açıklayıcılık ortaya
koyamamışlardır. Bunun nedenleri ise, ?özkonusu batı teorilerinin çok katı bir
biçimde alınıp uygulanmaya çalışılması; bunların çok dar teorik kalıplarla
ifade edilmesi ve ağırlığın araştırılan konudan ziyade, teorik çerçeveye veril­
mesinden kaynaklanmaktadır,
Ânnales ekolünün Türkiye'deki uygulanışı; kuşkusuz, ekonomik tarihimi­
zin incelenmesi bakımından büyük yararlar sağlamıştır. Ama; bu alanda ya­
pılan araştırm alar zengin vesika demetleri ile desteklenmedikleri ve zorla­
madan kaçınmadıkları sürece; daha ziyade Osmanlı ekonomik yapısının çok
kaba hatlarını ortaya çıkartmaktan öte bir sonuç vermemişlerdir. «Dünya
Ekonomisi» çerçeverinde Osmanlı tarihinin ve sosyal yapısının açıklanmaya
çalışılması da; aynı konuda, daha da mekanik açıklamalara kaçtığı için ben-

1
zer sonuçlan vermiştir. Daha evvelce, Osmanlı toplumunu «Asya Tipi Üre­
tim Tarzı» ile açıklama gayretlerinin sınırlılığı ve sathiliği de açıkça görül­
müştür.
Burada söylenilmek istenilen, bir toplumsal yapının özelliklerinin her tür­
lü teorik çerçeveden uzak bir yaklaşımla ele alınarak incelenmesinin gerek­
liliği değildir. Bu yaklaşımın ortaya çıkartacağı sonuçlar açıktır. Ama tari­
himizi ve toplumumuzu, son derece mekanik ve o toplum hiç düşünülmeksizin
ortaya atılmış olan teoriler ile incelemekte de bir suıır koymak; köşeleri bu
teoriler ile belirlenebilecek sahada, özgürce, ilk elden kaynaklara inerek yo­
rum yapmamız gerekmektedir. Gerçekleştirilmesi gereken diğer bir önemli
nokta da, incelediğimiz olay ile düşünce çerçevesi olarak aldığımız teorilerin
uyuşmayan yanlarını açıkça belirtmektir.
Yakın tarihimizi inceleyen eserlerde de aym yaklaşımlar ağırlıklı olarak
görülmektedir. Bu dönemi inceleyen eserlerin büyük çoğunluğu, yaklaşık bir
asırlık dönemi, 1838 Osmanlı-İngiliz ticaret anlaşması sonucunda ortaya çı­
kan bir ezilen-ezen ilişkisi ile açıklamaktadırlar. Bunun ne kadar yetersiz ol­
duğunu açıklamaya dahi gerek yoktur. Sonuçta yine aym kategoriler def’atle
karşımıza çıkmakta, bunun dışında ise hiçbirşey açıklanmış olmamaktadır.
Burada belirtilen ezilen-ezen ilişkisinde olduğu gibi, ortaya çıkan diğer
sonuçlar da son derece basittir, Birbiriyle çatıştığı varsayılan ve hemen ikili
bir biçime dönüştürülen gruplar ortaya çıkmakta ve toplumsal yaşam ile tari­
hî gelişmeler; bunlar ile, gayet mekanik bir biçimde açıklanmaktadır, Örne­
ğin; asker, ûlema, eşraf, âyân, Saray, halk bu çatışmaların aktörleri olmak­
ta; sonunda birbirine karşı çatışan ittifaklar içinde bulunan ikili gruplar ge­
liştirilmekte ve sorunlar çözülmektedir.
Sözkonusu yaklaşımın; her türlü iç dinamiği gözardı etmesinin ve açık-
layıcılığınm çok zayıf olmasının yanısıra; bir problemi daha bulunmaktadır.
Burada sözedilen aktörlere dikkat edersek, bunların pek çoğunun kendi iç di­
namiklerinin de ihmal edilemeyecek kadar önemli olduğu görülür. Örneğin;
ûlema çok parçalı bir bütündür. Aynı durum tarikatlar için de sözkonusudıır.
Bu durumda; onların tekil ittifaklar içinde yerlerini alabilmeleri son derece
güçtür. Çalışmamızda da örneklerini izleyebileceğimiz gibi; bunları, çeşitli
durumlara göre birbirine karşıt oluşumlar içinde görebilmek mümkün olmak­
tadır.
Bunların yanısıra; gerek birinci, gerekse de ikinci kategoride tasnif et­
tiğimiz, tarihimizi açıklamaya çalışan yaklaşımların bir diğer ortak noktası,,
teoriler veya geliştirilmiş olan sınıflamalar dışında kalan ve açıklanamaya-
cak kısımları tamamen ihmâl etmeleri ve âdeta olağandışı bir sapma olarak
algılamalarıdır. Abdülhamid î î dönemini açıklamaya çalışan eserlerin çoğun­
da bu eğilimi görmek mümkündür. Burada işlenen kurgu; toplumda hiçbir
desteği olmayan baskıcı bir iktidarın, ışık taşıyıcıları tarafından mağlub edil­
mesi ve eski, iyi çizgiye dönülerek tarihin gidişindeki sapmanın önlenmesi
şeklindedir. Bu açıklama biçimi, kesinlikle suçlu olarak kabul edilen bir me­
kanizmanın, toplumsal bir anlamsızlık veya izah edilemeyen olağanüstü bir

2
durum nedeniyle ortaya çıktığım belirterek; onun, açıklanmaya dahi değecek
durumunun olmadığım varsaymaktadır.
Bu dönemdeki yönetimi beğenmek yahut beğenmemek tamamen ayrı bir
keyfiyettir; ancak olayı açıklamak istiyorsak, yukarıdaki biçimde bir yakla­
şımın bize faydası bulunmamaktadır. Nitekim Tanzimat'ın uygulanmasını in­
celeyen bir araştırm a, bunun toplumda hiç de zannedildiği kadar olumlu des­
tekler görmediğini; aksine, önemli sosyal tepkilere neden olduğunu bize gös­
termektedir.1
Bu arada, aynı alanda kendi kategorilerimizle tarihi açıklama alanında
ortaya çıkan diğer bir özellikten de bahsetmemiz gerekiyor. Bu da; tarihi ve
sosyal gelişmeleri, şahıslar etrafında açıklama arzusudur. Kuşkusuz bu ar­
zu; ciddî psikolojik yaklaşımlarla desteklenmiş olsaydı; belki de, bize konu­
yu izah etmek için önemli bir kapıyı açabilirdi. Ama; bunların, büyük çapta
bir övme-yerme ile kişilerin rollerinin abartılmasından öteye gitmediğini be­
lirtmemiz gerekiyor.
Her iki tipteki araştırm alarda tesadüf edilen bir diğer sorun ise; belirli ve
yeni bir düşüncenin kökeni olarak kabul edilen fikirlerin keşfedilmesi ala­
nında ortaya çıkmaktadır. Klâsik Siyasal Düşünceler Tarihi (Siyasal Teori)’
nin de böyle bir yöntemle çalıştığı doğrudur. Örneğin bu yaklaşım; Rousseau’-
yu anlatırken, onun kişiye değerlerini veren kurum olarak topluluğu ka­
bul etmesinin Aristo’dan mülhem olduğunu işleyerek, konuyu izaha çalışır.
Ancak, bu alandaki benzetmelerin çok hassas yapılması gerekmektedir. Na­
sıl, Winstanley’in düşüncelerini okuyan bir okuyucu, onunla modern sosyaliz­
min fikrî alandaki ilk öncüsünün ortaya çıktığını iddia edemezse; biz de, bu
alanda dikkatli olmayıp, genellikle düşünce tarihinde çokça varolan benzeyiş­
leri zorlayarak yorumlara tabi tutarsak; anlamlı görünebilen, fakat hiçbir
açıklayıeılığı olmayan benzetmeler yapmış oluruz. Nitekim; sözkonusu yakla­
şımların dışında olarak, Türkiye’de belli bir düşünce eğiliminin gelişimini in­
celeyen bir eserde, II Meşrutiyet’in ilk dönemindeki sosyalist hareketler ile
onun temsilcisi Osmanlı Sosyalist Fırkası ve reisinin, gerçek anlamda bu ku­
ram ile hiçbir ilişkilerinin bulunmadığı gösterilmiştir.2
Nihayet; tarih araştırm aları yapılırken karşılaşılan en büyük sorun bizim
yakın tarih incelemelerimizde de karşımıza çıkmakta olan; incelenen dö­
nemin koşulları gözönüne alınmaksızın, onun içinde yaşadığımız gerçekliğin
değer ve inanç sistemleri ile değerlendirilmesidir.
Nasıl ki; günümüzde sürekli yerilen bir durum olmasına karşın; Eski Yu-
nan’da, sosyal gerçekliğin bir parçası olarak kabul edilen köleliğin, Yunan
düşünürlerince neden eleştirilmediğini (ya da Platon’un yaptığı gibi, ondan
bahsetmeye bile gerek görmediğini) kınayarak, anlamsız bir tutum içine gi­
rersek; belli bir dönemin Osmanlı yöneticilerine de, milliyetçi bir politika izle-

(1) Halil İnalcık, «Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri,» Belleten,

C XXVIII, Sayı: 112, (Ekim, 1964), ss. 623-049
(2) Mete Tunçay, T ü rk iy e ’de Sol A kım la r (1908-1925), 3. Basım, Bilgi Yay, (An­
kara: 1978). ss. 41-43.

3
medikîeri için eleştiriler yöneltmekle aynı hataya düşmüş oluruz. Osmanlıcı­
lık siyaseti; bugün, bize çok saçma ve sonucu zaten belli olarak görünebilir.
Ama; o dönemin yöneticileri açısından, bunun son derece mantıkî ve yegâne
çözüm olarak algılandığına da kuşku yoktur. Buna karşılık, Tanzimat olayını
incelemek amacıyla yazılan çok ciddî bir eserde dahi, temel problematiğin
«Neden Tanzimat, Cumhuriyet’in yaptıklarını gerçekleştiremedi?» olması, bi­
ze bu yaklaşımın yaygmlığını göstermektedir,®
Yakın tarihimizin özel bir kesiti olan inceleme konumuz, daha önce çeşit­
li yaklaşımlarla ele alınmıştır. 1950’lere kadar konu, harekete katılanların ha­
tıraları ve Ahmed Bedevi Kuran’m, üstün bir gayretle topladığı çeşitli dokü­
manları neşretmesinden öteye gidememiştir. Kuran'in teorik bir problemati-
ğinin bulunmayışı ve harekete katılan karşıt gruplardan birisinin temsilcisi
olması, eserlerinin gücünü etkilemektedir. Ancak; tartışılamayacak durum,
ortaya gerçekten önemli belgelerin çıkarılmış bulunmasıdır. Kuran’m bu ikin­
ci sorunu; Kâmil P aşa’nın torunu olmasından dolayı, konuya çok taraflı ola­
rak yaklaşan Hikmet S a y a rd a da bulunmaktadır.4
Daha sonra Tunaya’nm, bu alandaki öncü çalışmalarından bahsetmek ge­
rekiyor, Konu üzerindeki özgün bir makalesinin yanısıra;5 mevzu, kendisinin
çeşitli kitaplarının bölümlerinde de, iç dinamiğe ağırlık verilerek ve siyasal
düşünceler tahlil edilerek incelenmiştir.
Ardından, konu Ramsaur'ın çalışması ile ciddî bir biçimde ve özgün ola­
rak ele alınmıştır. Bu eser; gerçekten de, konunun önemli klâsiklerinden biri
haline gelmiştir. Üstelik, o dönemde yaşayan bir kısım Jön Türklerin, konu
hakkındaki hatıralarının derlenmesi de büyük önem taşımaktadır. Ancak;
bunun dışında, eser genellikle batı kamuoyunun Jön Türk hareketini değer­
lendirmesini yansıtmaktadır.8
Bunu takiben; Mardin’in çalışmaları ile konu, siyasal düşüncelerin ana­
lizi bakımından gerçekten çok mükemmel bir biçimde incelenmiştir. Jön Türk­
lerin siyasal düşüncelerinin analizi bakımından, bu araştırm alarda tespit edil­
miş olan sınırları zorlayabilmek bir hayli güçtür.
Bundan sonraki çalışmalarda ise, konu daha ziyade belirli teorik çerçe­
velerin kullanılması ile birlikte, genellikle yabancı araştırm acılar tarafından
ele alınmıştır. Bu çalışmalar da temel varsayımları olarak; Türk araştırm acı­
ların, olayı kendi kendilerince koydukları kategoriler ile incelediklerini, halbu­
ki konunun mutlaka bir teorik perspektifinin bulunması gerektiğini aimışlar-

(3) T a n â m a t I, (İstanbul: 1940).

(4) Yusuf Hikmet Bayur, T ü rk İnkılâbı Tarihi, C.II, Kısım. IV, TTK Y ayınlan
(Ankara: 1974) hareketi incelerken sürekli olarak olaya İttihatçıları eleş­
tirmek perspektifinden bakmaktadır.
(5) Bkz. Tarık Zafer Tunaya, «Türkiye’nin Gelişme Seyri İçinde ‘İkinci Jön
Türk’ Hareketinin Fikrî Esasları,» Prof. Tahir Taner’e Arm ağan, (İstan­
bul: 1958), ss. 167-188.
(6) E.E.Ramsaur, Jön T ü rkler ve 1908 İhtilâli, (İstanbul: 1972), İlk İngilizce
baskı, 1957 tarihlidir.

4
dır. Fakat, burada ağırlığın daha ziyade teorik çerçeveye kaydığı gözlenmek­
tedir. Petrosyan’ın çalışması; bu alanda yapılan zorlamalar ile belli bir top­
lumsal hareketi, bir teorinin kalıplarına uydurmak yolundaki yaklaşıma gü­
zel bir örneği teşkil etmektedir.7 Bu yaklaşım; taşıdığı sorunların yamsıra,
âdeta orientaiism dediğimiz bakış açısmda olduğu gibi, yabancı bir toplum­
sal gelişmeyi başka bir toplumsal gözlükle okumaya çalışma yaklaşımına
da yöntem açısından büyük bir benzerlik göstermektedir.
Daha yakın dönemde konuya Q uataert’m, olayın ekonomik yönünün de
araştırılması gereğini vurgulayan çalışmalarıyla yaklaşılmıştır. Araştırmacı,
bu yaklaşım çerçevesinde Jön Türk hareketinin incelenmesini dahi, eski ve
yeni yaklaşımlar olarak tasnif etmiştir.8 Sözkonusu yaklaşım; Jön Türk ha­
reketinin içinde geliştiği İktisadî iklimi araştırdığı sürece bize önemli bir ko­
nuyu açıklamış olmaktadır.8 Ancak, bu alandaki yaklaşımın 1908’in ekono­
mik koşullarının ihtilâle doğrudan neden oldukları şeklindeki bir neden-sonuç
ilişkisine çevrilmesi, biraz talî bir eksenin ana bir çizgi haline getirilmesi
olmaktadır.
Böyle bir yaklaşnîı; en azından 1895’den itibaren, her yıl çeşitli bölgeler­
de veya merkezde başlayan ve başarıya ulaşamayan, çok çeşitli gruplara
mensup kimselerin aktif roller oynadıkları girişimleri açıklamakta bize ta t­
minkâr bir çerçeve sunamamaktadır. Aynı şeküde, ,1908 İhtilâlinin neden Se-
lânik'de örgütlenen bir cemiyetin organizasyonu ile gerçekleştirildiğini açık­
lamaya çalışan ve büyük bir emek mahsûlü olan bir çalışma da benzer so­
runları taşımaktadır,10 Bu çalışma da bize 1906 sonrasındaki teşkilâtın küçük
bir bölümünün organizasyon koşullarının anlaşümasında yardımcı olabilmek­
tedir, ama aynı örgütün daha önce tarikatlar aracılığı ile Hama ve Humus’da
nasıl kurulduğu ve örgütlenebildiği sorusunu cevaplayamamaktadır.
Burada; kuşkusuz, söylemek istediğimiz sosyal çevre ve ekonomik koşul­
ların hiçbir etkisinin bulunmadığım belirtmek değildir. Ama, bunları şimdiye
kadar yapılanlardan çok daha geniş bir perspektifte ele almak ve iç dinami­
ğin diğer belirleyicüerini devre dışı bırakmadan; ikili bir çatışma veya basit
neden-sonuç ilişkisi yerine, çok yönlü bir ilişkiler sisteminin özelliklerini or­
taya koyabilmektir.
İttihad ve Terakki ve Jön Türklük konusunda bir çalışma yapmaya gay­

(7) Yuriy A. Petrosyan, S o v y e t G özüyle Jön T ü rkler, Bilgi Yay, (Ankara:

1974).
(8) Donald Quataert> «The 1908 Young Turk Revolution: Old and New Appro-
aches,» M E S A B u lletin y (1979), ss. 22-29.
(9) Donald Quataert, «The Economic Climatc of the ‘Young Turk Revolution’
in 1908.» T he Journal o f M odern H istory, Vol. LI, no.3, (Eylül 1979), ss. 1147-
1161.
(10) İlhan T ekeli-Selim îlkin> «İttihat ve Terakki Hareketinin Oluşumunda Se~
îâııik’in Toplumsal Belirleyiciliği,» T ü rk iy e ’nin Sosyal ve E konom ik T ari­
hi (1071-1920), (Ankara: 1980), ss. 351-382.

5
ret ederken; yaklaşım olarak; yukarıda belirtilenler ışığında bir yol tutulma­
ya çalışılmıştır. îlk olarak soruna bir zihniyet problematiği çerçevesinde yak­
laşılmış11 ve iç dinamiğin ayrıntılı bir incelemesinin yapılmasına gayret
gösterilmiştir. Ayrıca; Jön Türklüğün ortaya çıkışında önemli etkisi olan Ab-
dülhamid Tl yönetimi ve onun toplumsal dayanaklarının da bu alandaki özel­
liklerinin tespiti ile konuyu daha fazla aydınlatmaya çaba sarf edilmiştir. Bu
bölümde Weber’in ifade ettiği düşünce sistematiğinden etkilenildiği açıktır.
Ancak; sözkonusu etki, yalnızca bir mekanizma kullanımı olarak ele alınmış­
tır. Yoksa: araştırmanın, Osmanlı toplumsal düzeninin «patrimonyal» olduğu
gibi bir sonucu ispata çalışmak şeklinde bir gayesi bulunmamaktadır. Böyle
bir tanımın da yukarıda sayılan örneklerdeki hataları içermediğini söylemek
mümkün değildir.
Başka bir deyişle; «patrimonyal» tanımı, bize belirli bir toplumsal yapının
sınırlarım belirtmekten öteye bir açıklama getirmemektedir. Burada yapıl­
ması gereken; patrimonyalliği ispat değil, sınırları çizili toplumsal mekaniz­
manın dinamiklerini ortaya çıkartabilmektir.
İttihad ve Terakki ve Jön Türklük daha ziyade; ya 1908 öncesinin koşulla­
rını ve örgütlerini incelemek ya da bu tarihten sonra Cemiyeti (ve fırkayı)
iktidarda tahlü etmek biçiminde ele alınmışlardır.12 Araştırmamız da; buna
uygun bir çerçeveyi kendisine temel alarak, 1889-1909 arasında örgütün faali­
yetlerini ve etrafında oluşturduğu düşünceleri incelemeye çalışacaktır. Kuşku­
suz, bu tarihler içinde titizlikle kalabilme imkânı yoktur. Ama; Cemiyet’in
iktidara geçtiği ilk dönem sonrasındaki evreleri, araştırmamız dışında kal­
maktadır. Bunun oldukça zor ve ayrı bir çalışma alanı olduğu kanaatinde­
yim.
Şimdiye kadar konumuzda yapılan araştırm alar; Kuran’m, özelliği belge­
leri sunmak olan çalışmaları bir yana bırakılırsa; birinci elden kaynakları
oldukça sınırlı olarak kullanmışlardır. Ramsaur’ın çalışması; belirttiğimiz gi­
bi; harekete katılanlarm mektupları dışında yabancı kaynakları kullanmış­
tır. Turnaya ve Mardin; ağırlığı, daha ziyade yayın organlarındaki siyasal dü­
şüncelerin analizine vermişlerdir. 1908 sonrasını inceleyen yayınlar arasında
sivrilen Ahmad’ın eseri1*; genellikle, İngiliz vesikalarına dayanılarak yazıl­
mıştır. Bunun yararı açıktır; ama, bu vesikalar İttihad ve Terakki’nin orijinal
ve Türk arşivlerindeki önemli vesikalar ile desteklenmedikçe, beklenen açık-
layıcılığa sahip olamazlar. Özellikle ele aldığımız birimin gizli bir teşkilât

(11) Osmanlı y akın dönem siyasal gelişmelerinde yöneticilerin zihniyetinin öne­

mini vurgulayıp konuyu inceleyen geniş bir makale daha önce Mardin ta­
rafından yayınlanmıştır. Bkz. Sherif Mardin, «The Mind of the Turkish
Reformer 1700-1900,» Sami A. Hanna ve H. Gardner(der-), Arab Socialism:
A D ocum entary S u rvey, Utah Press, (Utah:1969), içinde, ss. 24-48.
(12) Her iki dönemi de kapsayan genel nitelikli bir çalışma, Sina Akşin, 100 So-
| n id a Jön T ü rkler ve İttih a t ve T era kki, Gerçek Yay, (İstanbul: 1980) dir.
(13) Feroz Ahmad, The Y oung T ıcrks;T he C om m ittee of Union and Progress
in T u rkish Politics 1908-1914, Clarendon Press, (Oxford: 1969).

6
ııil İliHılI IIİIİIİİIIIIIMIİIIİİIIİİIIİII

oluğu; onun resmî gazetelerinde açıkladığı hususlar ile dahi farklı politikalar
izleyebilmesi sonucunu doğurmuştur. Örneğin; Cemiyet Türkçü politikalara
yönelmeye başladığı zamanlarda; sürekli olarak; resmî yayın organlarında
Osmanlıcılığın savunmasını yapmıştır. Bu alanda ilk elden kaynaklara inmez­
sek, yapacağımız yorumlar gerçeği aksettirmeyebilme tehlikesiyle karşı kar­
şıya kalırlar.
Bundan dolayı araştırmamızda; özellikle örgütsel yapı ve faaliyetler ala­
nında ilk elden kaynakların kullanılmasına çalışümıştır. Bu alanda en çok;
«Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti Merkez A rşivlerindeki belgelerden
yararlanılmıştır, Burada; 1889 da ki kuruluşun 1/1 numaralı üyesi İbrahim Te-
mo’nun sınırlı evrakı ile, çok daha büyük önem taşıyan İshak Sükûti’ye ait
evrak bulunmaktadır. Sükûti’nin organizasyon sorumlusu olarak; hemen
hemen her üye ile düzenli muhaberatının bulunması ve Cemiyet’in arşivcisi
göreviyle de önemli vesikaları toplaması neticesi olarak; gerçekten bize çok
konuda ışık tutan bir belge yığını, bu açıdan değerlendirümeye çalışılmıştır.
Ayrıca; Ahmed Rıza Bey gibi, Cemiyet’in ilk faaliyetlerinden itibaren sürekli
önemli roller oynayan bir Jön Türk ile Bahaeddin Şakir Bey gibi 1906 sonra­
sında örgütü yeniden şekillendiren bir liderin evraklarmdan da yararlanıla­
rak, dönem aydınlatılmaya çalışılmıştır. Özellikle çalışmanın ikinci cildi; Ba­
haeddin Şakir Bey’in evraklarına dayanılarak yazılacaktır. Ayrıca; bu alan­
da diğer bazı Jön Türklerin de evraklarından yararlanılmıştır. Bunun yanın­
da; başta «Başbakanlık Arşivi» olmak üzere, yerli ve yabancı arşivlerden
yararlanılarak, açık kalan noktalar ve bilhassa, olayın bir diplomasi problemi
haline geldiği evrelerdeki boşluklar doldurulmaya çalışılmıştır. Doğal olarak;1
böyle bir konuda, belgeler bakımından tüketici olmaya imkân bulunmamakta­
dır; ama, elde edebildiğimiz evraklar, bize anlamlı ve tutarlı olarak kabuj
edilebilecek bir çerçeveyi çizdirebilmektedir.
Çalışmanın iki cilt olarak hazırlanması, yalnızca genişliğinden kaynaklanan
teknik bir zorunlulukdur. Bunun için ‘İttihad ve Terakki ve Jön Türklük’ ko­
nusunun bölünebileceği en anlamlı yer olarak görünen 1902 kongresi, iki cilt
arasındaki sınırı oluşturmuştur.
Ancak; her iki cildin de, tek bir incelemenin parçaları olarak kabul edil­
meleri gerekmektedir. Aynı şekilde; araştırmanın bir bibliyografyası bulun­
duğundan ve bunu bilhassa arşiv materyali bakımından bölmek imkânsız ol­
duğundan, birinci cüdin sonunda bibliyografya verilmemiştir. Çalışmanın tü­
münü kapsayan bir bibliyografya, ikinci cildin sonunda verilecektir.
Birinci cilt; giriş bölümünden sonra, Jön Türklüğün bir zihniyet proble-
matiği çerçevesinde incelendiği ikinci bölümle devam etmekte, bunu şimdiye
kadar önemli yanılgılara yol açan ve «Jön Türk hareketi» şeklinde İttihad ve
Terakki Cemiyeti’ne atfedilen hareketlerin ortaya çıkarılmasının amaçlandı­
ğı üçüncü bölüm izlemektedir. Daha sonra; cildin en geniş bölümü olan ve
1889-1902 arasındaki siyasal faaliyetler ve örgüt organizasyonunun incelendiği
dördüncü bölüm gelmektedir. Bu bölümün genişliği nedeniyle, okunmasını

7
kolaylaştırmak için konu ile ilgili belgeler, bölüm sonunda toplanmıştır. An­
cak; diğer bölümlerde az miktarda gerçekleşen bu duruma karşılık, belgeler
metinle paralel olarak gözden geçirilmezse, anlama boşlukları doğabüecek-
tir. Nihayet; 1889-1902 arasında İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin etrafında
oluşan siyasal düşüncelerin analiz edildiği beşinci ve 1889-1902 dönemindeki
faaliyet ve düşüncelerin genel bir değerlendirilmesinin yapıldığı altıncı bölüm­
ler ile ilk cilt sona ermektedir. Ancak; bu son bölüm genel bir sonuç değil­
dir. Kitabın genel sonucu ikinci cildin sonunda verilecektir. Bu açıdan, bunu
bir ara değerlendirme olarak kabul etmek gerekmektedir.
ıiiiiiimimıiıııiııHıiıiuHiHi

Et

BİR ZİHNİYET OLARAK JÖN TÜRKLÜK:

KÖKENİ ve TEMELLERİ

Jön Türklüğün ortaya çıkışı, İttihad ve Terakki örgütünün Türk Siyasal

yaşamında oynadığı rolleri incelemeye başlamadan önce; üzerinde durulma­
sı gereken en önemli husus; hareketin düşünsel çerçevesinin çizümesidir.
Sonra; başta bu örgüt olmak üzere, onların teşkilâtlanmalarına ait gelişmele­
rin anlaşılması çok daha kolay olacaktır.
Bu konuda yapılması gereken Jön Türklük diyebileceğimiz zihniyetin te­
mel ve köklerinin ortaya konulmasıdır. Aksi halde, bu kimselerin ve örgütle­
rinin alışılmış şema ve şablonlardaki pek de uygun olmayan rollerine geçiril­
meleri, bize hiçbir açıklayıcı çerçeve getirmez. Zihniyet sorununun derinleme­
sine bir analizinin yapılmasının bize sağladığı açıklayıcılık, Ülgener’in İktisa­
dî çözülmeyi ele alan yapıtında bütün berraklığıyla görünmüştür.1 Yakın dö­
nem Osmanlı tarihini bütün iç dinamiklerini bir kenara bırakarak; vurguladı­
ğımız gibi; 1838 İngiliz ticaret anlaşması ve bunun sonucunda ortaya çıkan bir
ezilen-ezen ilişkisiyle açıklamak bize fazla tatminkâr bir çerçeve çizmekten
çok uzak olmaktadır. Kuşkusuz, ekonomik gelişmelerin hiçbir toplumsal be­
lirleyiciliği olmadığı iddia edilemez; ancak, sözkonusu çerçeve bize Osmanlı
yöneticüerinin neden belirli ekonomik tercihlere yöneldiğini açıklayamamakta
ve bu alanda olabilecek iç dinamikleri de tamamen göz ardı etmektedir.
Jön Türklük olayının ortaya çıkışını açıklamak için çizmemiz gereken dü­
şünsel çerçeyede üzerinde durmamız gereken ilk nokta; kuşkusuz, Osmanlı
İmparatorluğunun son dönemlerindeki modernleşme çabalarının, toplumda
seçkinler arasında ortaya çıkarttığı tartışma ve bölünme ekseni ile Jön Türk-
lerin bu eksende aldıkları yer olmalıdır.

BATIYA YÖNELİM VE DÜŞÜNCELERİN DEĞİŞİMİ :

Jön Türkleri konu alan ve hareketin üzerinden uzun bir süre geçmeden

(1) Sabri F, Ülgener, İktisa d i Ç özülm enin A h la k ve Z ih n iy et D ünyası: F ikir ve,

Sanat Tarihi B oyu A kisleri île B ir Portre Denem esi, (İstanbul: 1981).

9
yayınlanan yerli3 ve yabancı* yazarlara ait eserleri incelediğimizde; karşımıza
ilginç bir nokta çıkmaktadır ki, bu da Jön Türklüğün Osmanlı İmparatorlu­
ğundaki modernleşme hareketlerinin bir halkası olarak görüldüğüdür. Salt
Jön Türklerin siyasal organizasyonlarını incelediğimizde pek tutarlı görün­
meyen bu tutum, konunun derinliklerine inildiğinde ilginç ve anlamlı bir bağ­
lantıyı karşımıza çıkartır.
Batıya doğru yönelimin başlamasından elli sene sonra yazılan ilginç bir
eserde; bunun nedeninin, «hüsn-i tedbir âsârımıdır, yahud mecburiyet nedeni
midir» şeklinde bir soru ile, ne olduğu ortaya atılmıştı.4 Aslında cevap bunla­
rın her ikisine de doğrudur demek şeklinde beliriyor.
Osmanlı yöneticilerinin Batıya ilk yönelimleri; kuşkusuz, bir zorunluluk
sonucu olmuştu. Bu konu; yâni devletin probleminin «yeni usubu bilen «küf-
far»a yenilmekte olduğu kanaatinin yaygınlaşması,5 en azından Rus Çarlı­
ğının yaptığı gibi, çevreye farklı ve alıcı bir bakışın gerekliliği görüşlerini or­
ya çıkartm ışta. Mehmed Emin Behic’in ifadesiyle :

......seksen yüz sene mukaddem, içlerinden Çar nâmında zuhur eden

şahs mütecessis ve zeki- ve şeytan., bir kâfir-i cerf olduğundan etra­
fında olan devletlerin hâl ve şiâr ve çünki nizâm ve civarlarım ta­
harriye sarf-ı efkâr ederek ve umûr-i riyaziyeden olan fünûn-i hende­
se ve coğrafya ve siyaset-i mülk ve hasânet-î kal’a ve ilm-i deryâ
maddelerinde mahir ve bâhusus imâl-i eşyaya kadar nice nice erbab-t
ulûm ve eshâb-ı sanayi’ birer takrîb ile xtma! ve ignâ ve celb ve ilti­
fat eyleyerek başlarına tokmak ile darb olunsa pek kolay maddeyi
on yılda öğrenmeğe istıdaddan beri hayvân-ı bîizân olan Mosko
milletini otuz kırk sene zarfında terbiye ile zii-fünûn etmek ve ha­
lefleri dahi ol esere iktifa ile süriib gitmek mülâbesesiyle miiddet-î
yesirede sair beş yüz, bin senelik devletlere ta’riz derecesini kesb
etdiği bâis-i hayretdir..... Havza-i hükümet-i Devlet-i Aliyye ve be-
tahsîs dar-ül-saltan-at-ı seniyede olan muâştr-ı Müsliminîn medenisi

(2) Örnek clarrk bkz. Dukaghin-zadeh Basri Bey, Le M onde Oriental et L 'A v e -
n ir De La Pavxt Libraire Academique, (Paris:1920), ss. 3-10.
(3) Bkz. Paul Fesch, L es ‘Jeu n es-T u rcs\ Paul Paclot, (Paris: [1909]), ss. 15 v.d.
(4) A v ru p a ’dan D üveî-i M uazzam adan A ddolunan Fransa ve R usya ve İngiltere
v e A v u stu ry a ve P rusya D evletlerinin ve Sair Z a y ıf ve Sagir Düvelini A h ­
vâl ve K e y fiy e t-i M iilkiyelerine... [Dair] B ir K ıt’a Risalenin Tercüm esi,
Topkapı Sarayı Kütübhanesi R. 1615, v. 2. Aynı şekilde eser Osmanlı yöne­
timinin Avrupa hakkında artan boyutlara varan bilgi toplama isteğinin de
güzel bir örneğidir. Bu yönüyle krş. îcm âl-i A h v â l-i A vrupa, Topkapı Sa­
rayı Kütüphanesi, R.1648, passim.
<5) Bkz. İbrahim Müteferrika, U sûl-iil h îk e m î n izâ m -ü l âlem, İÜK-TY. 66S4,
v. 19-20. Cevdet Paşa ise durumu şöyle yorumlamaktadır. «Bir vaktden berü
vaki olan seferlerde asakir-i İslâmiyenin m ütevaliyen zuhura gelen peri­
şanlığı erkân-ı devlete badi-i telâş ve endişe olarak... T arih-i Cevdet, Cild-i
Sâdis, matbaa-i Osmaniye, (Dersaadet: 1309) s. 4.

10
 şöyle dursun edî bedevisi taife-i efrancirı en âkilinden müstaidd ol­
duğu....»*

veya Rasih Efendi’nin anlatımıyla:

«...Yüz üç tarihinde İmparatorluğu nasbü intihâb olunduğu hilal­

de Rusya’nın her halde fünûn ve hiref ve sanayii nakıs ve nâtamam
ve bilcümle idare-i umur-i mülkiyesi ve askeriyesi bir rabıta-i inti­
zam olmağla memleketinin nizâmı ve ale-l-ıtlâk hey’at-ı mülkiyesini
suret-i melhûze-i mergûbesine ifrağ ve tebdili ancak binnefs Avru­
pa memâlikini keşt ii giızâr ile sair devletlerin idare-i umur ve rabı-
ta-i asâkir ve cumhurlarım rey-iil-ayn müşahede ve tahkik ve zabt ü
rabt-î memâlik ve ahali ve asakire lâzım ve mühimm olan hcdât ü
keyfiyâtı muayene ve teâkik hususunu muhtaç olduğunu mülâhaza
etmekle tebdil-i hey’et ile İsveç ve Nemçe ve Frençe ve İngiltere
memleketlerine seyahat ve tahsil-i fünûn ve maarif ve elsine-i mü-
tenevvîa ve her bir devletin revnâk ü kemâlini mucib olan keyfi-
yat-ı adid-e-i saireye âşinâyı ve maharet-berle Rusya’ya avdet edüh
kadimden mukarrer, devletinde mustakarr olan merâsim ve kava-
idin ekserisini tağyir ve tebdil ve emr-i ticareti terviç ve tekmil ve
smuf-u askeriyesini tertîb ve fünûrı-i harbiyeyi tefhîm ve ta’lim ve
edevat ve levâzım-ı berriye ve merâkib-i bahriyesini tanzim ve aha-
li-i diyârının ziyy ii libaslarım değişdirmek ve sakallarını kesdirmek
mertebelerine varınca tehdidini ika’ ederek...'»1

sorun Batı’ya yönelmenin gerekliliği ve onun çeşitli yöntemlerinin Osmanlı

ülkesinde de uygulanması olarak ortaya konulmaktadır,8 Nitekim, askerî alanda

(6) Mehmed Emin Behic (51. 1224/1818-9), Sevanih el-Levâyilı, Topkapı Sarayı
Kütüphanesi, H. 370, v. 85/a-b. Krş. L âyih â-i Tatarcıkzâde A bdullah Molla
Efendi, (1228), İÜK-TY, D. 2 6930 (v. 200-300 arası), v. 202.
(7) [Rasih Mustafa Paşa], Sefûretnâm e-i R asih E fendi, İÜK-TY, 3887, v, 7/b,
8/a, Paşa, Yaş Muahedesi sonrasında (1792) ikili ilişkilerin tesisi çerçeve­
sinde Rusya’ya gönderilmiştir. Kuşkusuz, daimî elçilik tesisi fikri bile «Av­
rupa Kaidesi» çerçevesinde hareket etme gibi bir zihniyet değişikliğine işa­
ret eder: «Avrupa’nın terakkiyat-ı eedîdesi ve D evlet-i Aliyyenin vaktü
hali iktizasmca düvel-i Avrupa ile peyda olan revabıt-ı adîde-i düvel-i A v­
rupa kaidesince sefaret usûlünün vaz’ ve te ’sisini...» Faik Reşit Unat, Os­
m a n lI S efirleri ve Sefaretnâm eleri, TTK. Yayınları; (Ankara: 1968), s. 168.
(8) Çarpıcı bir örnek için bkz. T a ife-i Nasâranın Sefer ve Harb ü Darb ve
H ıfz-ı M em lekete M üteallik Bası Tedbirleridir ki Tercüm e O lunub İşbu
Sefahata Ş eb t Olundu, İÜ K -T Y t 3984 (içinde v.1-11 arası). Askerlerin na­
sıl olması gerektiği, sayısının nasıl saptanacağı gibi hususların başta Fran­
sa olmak üzere yabancılar örnek alınarak verilmesi için ise bkz. Tahrir-i
A sker M addesine Dair Lâyihadır, Süleymaniye, Hüsrev Paşa, no.807-10 m.
v. 29-32.

11
batılılaşma çabalarının bağlamasından itibaren konuya; çeşitli yeniliklerin İs­
lâmî olduğunu belirten ifadeler ile birlikte;8 Batı’yı öğrenerek üstün olma şek­
linde yaklaşılmaya başlandığını görüyoruz.10 Konuya bu şekilde yaklaşım, git­
gide bir üstünlüğün; kendi geriliğinin de farkına varan bir biçimde; anlatım­
larım karşımıza çıkartmaktadır:

«...Avrupa devletlerinin mecmu’unda cenk içün mahsus mekteblcr

vardır. Akademiya Militer derler. Akademiya mekteb, militer asker
m d misinadır. Ol mekteblerde san’at ve ilm ü ma’rifet gibi harbe
müteallik her ne kadar ilm ü fen ve ma’rifet ve sanat var ise ânı ta:-
lim ederler.... Mezbûr akademiyada olvakt yüz otuz bir şakird mev-
cud olub yaz ve kış günlerine göre ondu olan etfalin günde her bir
saatim bir ilme ve bir ma’rifete tahsis etmeleriyle bir hafta içinde
olan üç gününde dahî birer saat istedikleri kitabları mütalâa eyle­
meleri içün mahsus içinde bir muazzam kütübhâneleri dahi vardır.
Binaenaleyh ihtida bizi kütübhânelerine götürmeleriyle aslında
frefikçe bir kitâb defteri tahsil etmiş idim... Ve birer birer cümlesi­
ni getirüb iraet etdiler. Biz dahi içinde- olan resimleri mütâlâa ve
gûya okur şeklinde biraz nazar edüb yine ellerine verdim. Bu ki-
tablar bizim mesmu ve malûmumuz olan kitablar olmağla Avrupa’
da bunlardan sonra dahi alâ m mu’teber olarak kütüb te lif olun­
muş ise haber verin görelim dedükde begayet tahayyür ve istıcâb
edüb Avrupa’da cümleye mtâd olan işbu ta’da d olunan kitablardır.
Lâkin siz hurdan nereden bilirsiniz Devlet-i Aliyye’de bunları ter­
cüme etmişlermidir deyu bâzı sual ve cevabdan dolayı cümlesi îs-
tihsân etdiler...»u

Osmanlı İmparatorluğunun bu şekilde Batfya, karşılaştığı zorluklar ve 13a-

tı’yı uygulamanın üstünlüğe ulaşma sağlayacağı kanaati ile yönelmesi, ondan
alacağı bilgileri «..ta’lim ve talim ile kuvveden frile hurucu hususlarına..,»13
arzu göstermesi ilk alanda onlarm istemedikleri bir etkinin ortaya çıkışma ne­
den olmuştur. Kuşkusuz; Paris’e göndereceği talebeleri şehir dışındaki bir ko-
nakda ikamet ettirerek, aralarında yalnızca Arapça ve Türkçe konuşturarak,
en muktedir hocalardan ders aldırarak ve bütün bunların sonucunda; onları

(9) Hedif teşkilâtı için belirtilen bu açıklama hakkında bkz. D evlet-i A liy y e -
n in A h v â l-i Hâztrasına Dair Risâledir, (1253), Süleymaniye Hüsrev Pa­
şa, no,851, v. 2.
(10) Bkz. İngiltere Seyahatnam esi İM ir’a t-ı Z afer Sefinesi Z iyareti], İÜK-TY,
C.7-5083 v. 5/a.
(11) E bubekir Râtib E fe n d in in S ey a hatnâm e sidir, ÎÜK-TY, D.2-6096, V .13/b,
14/a-b. Konu hakkında verdiği bilgiler için bkz. v. 20-23. Elçi (1205) tari­
hinde Avusturya’ya gönderilmiştir.
(12) M ühendishâne-i S u lta n î’n in T e’sisi ve K üşâdını Â m ir Sultan Selim Hân-s
Sâlis Ferm anı, Matbaa-i Bahriye, ([İstanbul]:1328), s. 1.

12
Batının zararlı olarak algılanan kültür ve değerleriyle hiçbir ilişkiye geçme­
den, birer teknoloji ithalâtçısı olarak ülkeye döndürmeyi amaçlayan13 Osman­
lI yöneticilerini şaşırtan gelişme, Osmanlı aydınlarının büyük bölümünde k ar­
şı karşıya bulunulan bu yeni yapı hakkında gizlenemeyecek kadar büyük bir
şaşkınlık ve hayranlığın ortaya çıkmasıdır:
«...Hâsılı Avrupa’da meşhud olan servet-i tabiîye ve smaiyenin ek­
serisi ahalisinin himmetiyle kitaat-ı saireden naklü celb kılındığı
azâde-i kaydü beyân bir keyfiyetdir. Fakat bâlâdan beri zikrü be­
yân olunduğu üzere Avrupa kıt’ası... zaten çıblak ve hâli bir arz-ı
gayr-ı ma’mûr iken insanın 'kuvve-i aklhjesi ve terbiye cihetiyle hâ­
sıl olan vatan muhabbeti ve gayreti semeresi olarak arzı mezkûr
büsbütün suret-i diğere mütekamil ve mütebeddil olmıışdur... Ha­
sılı Avrupa zaten sairleri yanında bir kıt’a-i sagira iken fünûn ve
ulûmun ilerlemesi cihetiyle şimdi bütün kuvvet-i insaniyetin mer­
kezi olmuş yâni rûy-i arzda mutavattun kâffe-i milel ve ümem... Av­
rupalIların hükm-i kavaninine itbâ’ ve ittisal eylemindir... A vru p a lI­
lar havayı dahi zabt ve teshire çalışub her ne kadar su üzerinde
keyf-i maişâ-i seyr-i seyahate muktedir değil iseler de kürre-i arzdan
dahi infikâk ve inf isâl ile eflâk ü semâvatı bizzat seyr ü seyahate
bir tarik ve çâre bulamamışlar ise de usûl-i felekiyyeyi bayağı ve
bizzat görmüş gibi kuvve-i ilm ü san’atlarıyla feh m ü idrâk eylemiş­
lerdir. Hâsılı kelâm, ulûm ve fünûnu Avrupahlar teksir edüb bun­
dan böyle ulûm-i hâztra-i mevcûdenin muhafazasıyla beraber nice
ulûm ve kemâlâta ve sanayiin zuhuruna muvaffak olacakları derkâr-
dır...»H
Sonuç olarak bu kimseler; sözkonusu gelişimin son evresini gerçekleştiren-
lerin deyimiyle; ona karşı çıkanları yakacak bir oîgu karşısında bulundukları­
nı, mevcut yapı ve düşünce sistemlerinin onun karşısında son derece zayıf ol­
duğunu açıkça kabul etmek zorunda kalmışlardır. «Ehl-i îslâmın kefereye tak­
lidi yakışmaz denür ise»15 şeklinde başlayan ifadeler, daha sonra zorunluluk

(13) Topkapı Sarayı Müzesi A rşivi, no.E. 1518-1/XIX y.y. Paris’te bulunan ta­
lebelere din dersi verm ek için hoca tayini hakkında bkz. B B A -îrade — Da­
hiliye, 6 C 1273/no.24340. Özellikle Fransız ihtilâli, ve onun düşüncelerde
yaptığı değişiklik ile onu izleyen hareketler, imparatorluk yöneticilerince
büyük bir kuşku ile karşılanmıştır. Bkz. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi,
E.9321/32 (25708)/1265(1849). Bu belgede olduğu gibi 1848 ihtilâllerinin
tehlikeli gelişmeler olarak ele alınması için bkz. B B A - Bâb-ı Asâfî:Mesâil-i
Mühimme: 129:VIII A vrupa İhtilâlinden Dolayı M em âlik-i Şâhânede Bâzı
tedabir İcrasına Dair,.
(14) A vrupa M edeniyeti ve TJmrânı Hakkında Bisâle, İÜK-TY, C.7-6623, v. 3/b,
4/1). 6’dan derlenmiştir.
(15) Enver Ziya Karal, «Nizam-ı Cedide Dair Lâyihalar,» Tarih Vesikaları, C.II
(1943). s. 12. İfade şöyle devam etmektedir: «...D evlet-i Aliyyenin ihtidada
donanması olmayub efrene taifesine taklid ile tanzim etdiği cümlenin ma­
lûmudur. Ve halâ tersanede istim al olunan tabîrât ve ıstılâhat cümle frenk
tabir atıdır...»
13
nedeniyle Batıya yönelmenin gerekeceği şeklinde sözlerle sona ermektedir.
Osmanlı yazarlarının, kendi toplumsal yapı ve özellikleri dışındaki sistemleri
küçük gören yazma biçimleri ise bütünüyle değişmiştir.16 Dışarıdan aktarı­
lan fikirler çerçevesinde de olsa, «Devlet-i Aliyye bîtaraflık usûlünü ihtiyâr
edecek kadar kuvvet ve kudreti olmadığından nâşi İngiltere ile Rusya bey­
ninde tehiyyesi derkâr olan muharebenin ilânı anda Devlet-i müşarileyhin
uzakdan seyirci kalması adem-ül-imkândır...»17 şeklinde bir düşüncenin açık­
ça söylenebilmesi, değişmenin çapım bize göstermektedir.
Cambridge Üniversitesinde incelemeler yapan bir Osmanlı aydım, benze­
ri bir eğitim sistemini İmparatorluğa uygulamaktan başka bir çareleri olma­
dığı kanaatine varmıştı.18 Kendisinin bu gelişmenin sonuçlarına duyduğu öz­
lemi dile getiren Osmanlı Bayrağı takmış balonların1®uçabilmesi için, sözko-
nusu üstün yapının her alanda uygulanması gerektiğine hemen bütün yazılar­
da işaret edilmektedir. Bir Osmanlı zabiti, üzülerek belirtmesine karşılık, bu
işi Batılılardan öğrenmekten başka bir çözümün olmadığım belirtirken:

(16) Örnek olarak bkz. İcm â l-ü l-S a fa in # tüccar-ül-âlem , Süleymaniye Es’ad
Efendi 2062/2 (v. 33 -5 3 arasmda)> v. 48/b. «...M em alik-i İngiltere m uhit-i
garbî içinde biri birine muttasıl itibarda iki cezire hakikatde bir büyük
cezire olub ve etrafında vaki’ cezair-i sagira dahi buna mülhak olmağla
büyük bir krallık olmuşdur. Deryada kuvvet ve miknetleri bu zamanda
cüm leye gaiibdir...». Gene benzer bir risalede AvrupalIların geniş sömür­
gelere sahip bulunmaları büyük bir hayranlıkla anlatılmaktadır. Bkz. îe -
rtıâl-i A h v â l-i A v ru p a , Süleymaniye Es’ad Efendi, 2062/1, v. 29/b,
(17) D evlet-i A liy y e n in A h v â l-i P olitikasına Dair Bâzı M alûm at, Topkapı Sara­
yı Kütüphanesi, Y.242, v. 1.
(18) [Namık Paşa], İngiltere M em leketiyle Londra Şehrinin Bazu Usûl ve N i­
zâm â h m B ildiren Seyahatnam e, ÎÜK-TY, C.7,5085. v. 27/adan itibaren (İn­
giltere devletinin medreselerinin vasf ve ta’rifi ve Cambridge m edresele­
rinde yirmi gün ifa-yı ta’îim esnâsmda görülen nizâmât-ı mütenevvîası
bervech-i âti beyân olunur) başlıklı bir bölümde geniş izahat ve çok övü­
cü bir anlatımdan sonra: «...Bu misillû m ekteb[lerin] adem -i zuhuruyla
cümle eh l-i İslâm çocuklarını âdi mekteblere virüb on on beş yaşma ka­
dar fakat kendi tabiatıyla kıraat-ı Kur’an ve şerait-i imân ile meşgul olub
ba’de bâzısı san’ata ve bazısı kitabete hâsılı her biri âdi bir hidmete sülük
edüb kitabet yolunda bulunanlar on beş yaşından yirmi beş/otuz yaşına
kadar bir kaleme devam ile müstaidd olanları fakat bulunduğu kalemde
usûlünü ve kitabetin yolunu öğrenib ancak tedabir-i um ur-i mülkiye ve
tertîb-i askere dair bir tedbir-i dilpezîri matlûb olunsa bir re’y -i sevâb
bulamayub nihayet hükm -i kadere... havale ve ta lik edeceği âşikârdır.
Böyle olmakdan ise...s- şeklindeki bir ifade ile karşılaştırma cihetine git­
mektedir. İngiltere’nin sanayii, bilgi sağlama metodları hakkında benzer
şekilde bilgi verilmesi için bkz. v. 16-18. Krş. Journal du voyage de M atı-
m oud R a if E fendi en A ngleterre âcrit par lûy m em e, (1793), Topkapı Sa­
rayı Kütüphanesi, İÜ. Ahmet 3707, s. 63 v.d.
(19) İngiltere M em leketiyle.... v. 62-63.

14
 «...Eyyâm-ı tufuliyetimden bu ana dek tarik-i cihad-ı gazâda sarf-t
nakdine-i ömr-gir emekdâr idüb... Ancak tavaif-i nasaranm cenk ve
harbde olan maharet ve tarz ve tam ü âdet ve imâl etdikleri edevat
ve âletlerde maharetleri ne veçhiledir haric-i hayyita-i idrâkim ol-
mağla ânâ dahi tahsîl-i vukuf murad ederim...»25

Dört sene Viyana’da kaldıktan sonra bir İsviçreli’ye ait matematik kitabım
Türkçeye çeviren Osmanlı matematikçisi de; saygı dolu sözlerinin yanısıra;
bu alanda görülen üstünlüğün artık tartışılmaz bir boyutta olduğunu itiraf et­
mekten kendisini alamamaktadır:

«...Ve her ne kadar memâlik-i mahruset’ül mülûk-i şâhânelerinde

her dürlü ıdûm-i âliye ve fiinûn-i celile tahsil olumnakda ise de A v­
rupahlar usûl-i nıedeniyeleri iktizasmca fünûn-i mütenevvîada ileri
gelmiş olduklarından bendegân-ı saltanat-% seniyeterinîn Avrupa li­
sanları üzre dahi mahallinde iktisâb-ı maarif ve malûmat eylemele­
ri murad-t mekârim-i itibâr-ı şâhâneleri bulunduğuna, mehni...s2*

Karşı karşıya bulunduğumuz değişim, Osmanlı düşünce tarihindeki bir

dönüm noktasını oluşturmaktadır. Yukarıda anlatmaya çalıştığımız yönelim
öncesinde, «klâsik» olarak tanımlayabileceğimiz Osmanlı eserleri incelendiğin­
de, bu yapıtların tamamen sistem içinde beliren sorunların halline yönelik
olduğu görülmektedir. Eskiden dünyada düzen varken, şimdi neden ihtilâl ol­
duğunu anlatmayı amaçlayan bir risalede; yazarın kastettiği dünyanın Os­
manlI ülkesiyle sınırlı olduğunu, buna karşılık ortaya koyduğu sorun ve çö­
zümlerin de, gene sistem içerisinden üretildiklerini müşahede etmekteyiz.22
Eserler; Isiâmın düşünce sistemini belirleyiciliği nedeniyle, yöneticilerin
niteliklerini betimleme23 konusuna büyük bir ağırlık verirler. Tüm açıklama.'

(20) B ir O smanlı Zabiti ile B ir Ecnebi Zabitanın M ükâlem esi, İÜK-TY, C.7-
6623, v.23/b -24/a, IS u a l-i O sm anî ve Cevâb-ı N asranîl Topkapı Sarayı
Kütüphanesi, H.1634, v. 2/a-b.
(21) Hamdi, B eyân -1 Faide-i C edide:Bera-yı H all-i M uadelât-ı Â d id e -i [Adedi -
y e -i? l  liy e Tercüm esi (1266), Atatürk Kütüphanesi Muallim Cevdet Yaz­
maları, K.51, v .l/a . Eski bilginin yetersiz görülmesi açısından krş. Hüseyin
Rıfkı-Mübendis Salim, Usûl-i H endese CTercüm esi], Atatürk Kütüphanesi
Muallim Cevdet Yazmaları, K.118, v. 2-3: «...Lâkin fenn-i mezkûrda te lif
ve tasnif olunan kütüb-i mütekaddimin ihtilâl-i terakib ve ibare hasebiy­
le ifade-i merâmda kasır ve kütüb-i müteehhirin dahi ekser zikri lâzım
ve terki elzem olmak zannıyla iltizam...».
(22) Z am an-ı K adîm de U m ûr-i  lem in N izâm Üzerine Olub Ş im di İhtilâl Üze­
rine O lduğunun H ik m e t v e Sebeblerini Beyân Z ım nında Risaledir, (1191),
ÎÜK-TY, D.2-6939, Eser tamamen içsel sorunlar etrafında çözümlemeler ya­
par. Sorunun reâya ve tımar sistemi ile ilgilerini göstermeye çalışır, ver­
gileri ve kapusuz eşkiyasım anlatır. Sırasıyla bkz. v. 14-15, 4-6, 7, 6.
(23) Sarı Abdullah (01,1071/1660), T edbir en -n eş’eteyn ve ıslâh en-nüshateyn
Topkapı Sarayı Kütüphanesi, E.H. 1359, passim.

15*
 iax sonuçta ahlakî bir çözümlemeye bağlanırlar ve yalnızca maddî âlemi açık­
lamaya çalışmazlar.24 Düşünce sistematiği, bilinen bir ideal yapıdan (asr-ı sa­
adet) ne ölçüde sapıldığmı ve ortaya çıkan sorunun, kaideler bütününün hangi
kısmının bozulmasından kaynaklandığını tespit biçiminde şekillenir. Bilinen
ideal yapı her zaman asr-ı saadet olmayabilir, buna Osmanlı yükselme döne­
minin koşulları da monte edilebilir; ama, düşünce sistematiği, belirttiğimiz gi­
bi, daima sapmanın tespiti şeklinde karşımıza çıkar.25 Bir sorunu ele alan eser
bu sistematik çerçevesinde onu çözümlemeye gayret gösterdikten sonra, ek
olarak verilen eski îslâm ve başarılı Osmanlı yöneticilerinin benzer bir sorun
ile karşılaştıklarında, onu nasıl çözümlediklerini anlatan bir «hatırât» bölü­
mü üe yöntemini daha açık biçimde ortaya koyar.26
İşte Batı ile karşılaşma ve onun üstünlüğünün nedenlerinin araştırüm ası
çabası, Osmanlı düşünce tarihindeki dönüm noktasını karşımıza çıkartmakta­
dır. Kuşkusuz aynı şekilde düşünen ve Batıya yönelimi toplumun çöküşü ola­
rak gören bir grubun da varlığından söz etmeliyiz. Nitekim, «Avrupa’nın es-
bâb-i terakkisine dair meşhudâtma müteallik Sefaretnâmeler tarzında»37
sefaretnâme yazma bir moda haline gelmişti; ama, bunun yamsıra Halet Efen­
di gibi Avrupa’dan iyi bir biçimde söz etmeyen temsilciler de görülebilmek­
tedir.28 Ancak Halefin bu kötüleyici anlatımında bile, üzerindeki Batı etkisi
görülmektedir.23

«BîLÎMsİN OSMANLI DÜŞÜNCESİNDEKİ YENİ EOLÜ :

Kuşkusuz Batı’mn bu şekilde bir üstünlük olarak görülmesinin doğurdu­

ğu sonuçlar, değişik ve çeşitlidir. Ancak bunlardan bir tanesi, bizim kurmaya
çalıştığımız bağlantı için en hassas noktayı oluşturmaktadır. Bu da; üstünlü­
ğün nedeninin, uzun bir parça verdiğimiz alıntıda belirtildiği gibi,30 «ulûm ve
fünun» olarak belirlenmesidir. Avrupa Devletlerinin birbirine olan üstünlükle­

(24) Sarı Abdullah, Telhis en-nesayih, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, R.383,

özellikle v. 2.
(25) Örnek olarak bkz. N izâm -ı D evlete Dair Risâle (1280), eski sistem yazı­
cılığının yeni bir örneği olan eser aynı sistematiği kullanır, İÜK-TY, D.2-
2905.
(26) Bkz. T edabir-i U m ur-i Saltanata Dair B ir Lâyiha, ÎÜK-TY, D2-6925, özel­
likle, v. 2/b, 4/a.
(27) Faik Reşit Unat, Osmanlı S efirleri..., s. 217.
(28) Enver Ziya' Karal, H alet E fendinin Paris B ü yü k Elçiliği (1802-1806), İs ­
tanbul: 1940) ss. 31-40. Krş. Elhac Mustafa Efendi, N em çe Sefaretnâm esi,
Fatih Millet Ktb, A.E Tarih Yazmaları, no.844 (Kaleme alan: Ahmed Emin
Biraderzâde Kâmil Ahmed Paşa) (1171), v. 29-30. Özellikle v. 29/b. Gene
krş. 1205 Senesinde Sefaretle P rusya’ya Gönderilen A h m ed A zm i E fendi’-
n in Sefaretnâm esidir İbnülemirı Mahmud Kemâl în al Yazmaları, ÎÜK-no.
2491, v. 23/b-24/a.
(29) Bernard Lewis, The Errıergence o f M odern T urkey, (London:1981), s. 69,
(30) Bkz. Yukarıda, s. 13.

16
rinin' anlatılmasında, bu nedenin «felsefe» ve <dlm ü kemâl»31 olduğu belirtili­
yorsa da, Osmanlı Devleti ile yapılan kıyaslamaların hepsinde gerilik ve Ba­
tının üstünlük nedeni «ulûm ve fünün» kelimeleriyle ifade edilmeye başlan­
mıştır. Sadık Rıfat P aşa’nm ifadesine :

«...Çünki bunların ulûm-i nakliye den mc’ada ulûm-i akliyeden olan

hikmet ve hey’et ve tababete ve musikiye ve ale-l-husus jünûn-i har­
biye ve bahriye ve usûl-i politika-i düveliye ve maarif-i sariye itibâ-
rat-ı müfriteleri olduğundan ânların mahsus mektebleri olarak usû­
lü veçhile tahsil ederler ve bunlardan başka kâffe-i tabaı-i eşyaya
kesb-i vukuf etmek dahi usûl-i mer’iyeden bulunduğundan bil­
cümle hayvanat ve ma’deniyat ve nebatatın keyfiyat ve te’sirâtım
dahi tecrübe ile her biri fünûn-i mahsusa hükmünde olarak iktiza­
sını tahsil eylerler ve yalnız ilmiyle kanaat ve iktifa etmeyüb tecrü-
be-i ameliyesi dahi istihsal olunmak üzre meselâ her iklimde bulu­
nan mSüh kâffe-i hayvanatın mürde ve kadîdleri ve ber-ûcrâ bilcüm­
le ma’deniyât numunelerini ve bilâd-ı bâide ve hârede bulunan kâf­
fe-i işcâr ve nebâtatm numune ve bağcelert mevcûd olarak led-el-
hâce rey ül-ayv müşahede ederler. Cesîm teşrihhâneleri dahi olarak
iltn-i teşrihi dani lâyıhyla tecrübe ve ilmisini tahsil ederler. Hasis
ve nefis kâffe-i umtıru fenv-i mahsus hükmüne koyub küablar teli]
olunmuş olduğundan erbâhı cümlesinin •Irn-ü âmeli&ini kaidece öğ­
renirler ve bu ikdâmât cihetiyle o makule ehl-i ulûm ve fünûn kes­
ret üzre bülunub hele kendü lisanını okuyub yazmayan ve masla-
hai-i zâtiyesini idare edecek kadar hesab ü kitab bilmeyen zükûr ve
inâs olan yok hükmündedir.....»**

ve çok benzeri bir anlatımı tekrar etmekte olan Mustafa Sami Efendi; özel­
likle, bu kelimeler etrafındaki çözümlemeye gitmektedirler:

«....ve zükûr ve inâs mecmu’ Avrupa ahalisi okuyub yazmakdan ha­

berdâr olarak bâtahsîs Fransa’da her bir şahs ve bayağı bir ham-
mal ve bir çoban lâakal kendisüne aid bir mektubu olsun ketb ii k%-
-aata muktedirdir. Velhâsıl hüner ve ma’rifet hususunda AvrupalI­
ların sây ü ikdamı bir hadd-i intihaya vasıl ve ta’lim ve teallûm mad­
desi bir derece-i kesb-i suhûlet eylemişdir ki... işte Avrupalılar se­
m erci hüner ve ma’rifet ile bilcümle tabâî’-i eşyayı ve nafi ve mu-
zirri bilerek vücûdlarmı hekmâne kullanmakda... Avrupalıların
ulûm semeresiyle hıfz-ı sıhhat ve def-i illetlerine pek eshel tarikler
bulmuş oldukları malûm oldu... ve meselâ ilm ü hendese ve kimya

{31) A v ru p a ’ya Dair Tarihçe: T arih-ı Es’ad Efendi, Süleymaniye Kütüphanesi,

Es’ad Efendi, no.2063 v. 53/b-54./a.
{32) A v ru p a ’nın A hvâline Dair Risale: A r'ir-ı Ezfa t Paşa, ([İstanbul] :1275), ss.
10-11.

17
 kuvvetiyle biltecrube kâr ü san’atlarına terakki nihade olub... gele­
lim bunların bu kadar âşinâ olmalarının sebeb İl bâdisine çünki Av-
rupahlar dünyada en büyük ar ve hacalet cehalet olduğuna hükm ü
imza eylemiş olduklarından artık bu babda devlet ve milletçe kemâ­
liyle takayyüd ve ihtimâm ve hâlâda güzâr edildiği veçhile... bir de
Um ziyadeleş dikçe ihn-i cebrin dahi tezayidine vesile olarak vapur
âlâtlan icâd ve bu alâtlâr ile dahi bir senede imâl olacak eşya bir
günde işâd ve sair bu misittû meselâ kimya fenninin tezayidiyie
litografya hakk-ı fenni bulunarak bu vasıta ile bir kitab kalem ile
yazılacak nıt'iddetde iki bin cüz kitab tab’ olunub böyle böyle her
dürlü suhuletler,.,»33

Kısa süre içinde «Avrupa ahalisi Amerika’yı imâr etdikleri misiilû kıta-
at-ı saireye dahi münteşir olmuşlardır. Milel-i saire kendü memleketleri sa­
hilinden müfarekât edemeklerî halde AvrupalIlar rehber-i ulûm ve sanayi’ ile
kürre-i arzın bir kutbundan diğer kutbuna seyr ü sefer etmektedirler..»34 gibi
fonksiyonları üstlenmiş olarak kabul edilen «ilim ve fünûn»un ne olduğunun
farkına varan yenileşme taraftarları, İmparatorluk aydınları içinde çığ gibi
büyümeye başlamışlardır. Bir vilâyetin nasıl ıslâh olunacağı konusundaki
diyalogları ele alan anlatımlara yeni bir tipin, «mühendis»in dahil olduğu­
nu;33 temei sorunun «ilim ve fünûn»un farkına varmak olarak ortaya konul­
maya başlandığım görmekteyiz:

«...Bu kıyâs yalnız efrad-ı nâs hakkında cari olmayub mîlel ve ta~
vaif-i âlim dahi bu kaideye dahildir. Afrika ve Amerika ve kitaat-%
rairede a mâ-yı cehl ve bedeviyetde bulunan akvam en ziyade zaruri
ve tabiî olan ihtiyaçların definde âciz ve esbab-ı temettü’ ve hoş-
güzerâniden pek az şeye malik oldukları halde milel-i mütemeddine |
ulûm ve sanayi’-i müktesebeleri semeresi olarak arazilerini güzelce §
ziraat ve ham nıahsûlatlanm işlerine yarayacak surete ifrâf eldik- I
den başka berten ve bahren memalik-i baîd-eye azimet ve onlara
mahsus olan her düdü eşyanın celbiyle mütemettü’ olurlar. İşte re- |
fah-ı hâl ve ferağ-ı bâl cihetiyle âlim ve câhil beyninde şu fark-ı
âzım şöyle dursun tauaif-i câhile hemen daima milel-i mütemeddi- I
nenin mağlûb ve esiri olub îngilterelû gibi bir taife-i sagiranm mü- §
cerred fünûn ve sanayide yed’-i lûlâsı olmak hasebiyle memleketle- §

(33) [Mustafa Sam i], lA v ru p a Risâlesi], Matbaa-i Âmire, ([İstanbul]: 1256), |

ss. 26, 30-1, 35’den derlenmiştir. |
(34) M ehmed. Şevki (ez hiilefâ-yı Oda-i Tercüme-i Bâb-ıâli), «Avrupa D evlet- §
lerinin A hvâl-i Hâzırası: Mukaddeme,s M ecm ua-i Fünûn, no.25-36, (Cild-i f
Sâlis), (1281), s. 186. Krş. Kadri (M eelis-i Vâlâ Mütercimlerinden), «Avru- |
pa K ıt’asının M evki’-i Coğrafisi ve ve Ahvâl-i Tarihiyesine Dair Bâzı M a- |
lûm at-ı Mücmeledir,» M ecm ua-i Fünûn, no. 3. Rebiyülevvel 1279, s. 111. |
(35) Miralay Mustafa Celâieddin, B ir V ilâyetin Islâh ve îm â n H akkında M ü k â - |
lem e, Tercüman-i Ahvâl Matbaası, ([İstanbul]: t.y.), s. 4. |

18
 rinin yirmi katından mütecaviz memâlik-i ecnebiyeyi zabt ve istilâ
ve dünyanın her tarafında az çok nüfzunu icra eylediği sıdk-ı müd-
deaya delîl-i vazıhdır... Bâzı adamlar bedeviyet ve sadelik halini
medeniyete tercih ederler. Sübhanallah bu ne fikr-i fâsiddir. işbu
da’va-yı bâtıla tasaddi edenler hakkında garazkâr veya muhtell-iil-
şııur olmakdan başka birşey denilemez... Hele bâzı ciihelânm ilim
fesad itikadı müntecdir demeleri mahz-ı hatadır. Ancak dinin akıl­
sız dostlan bu makule tefevvuhatda tasaddi ve za’mlarmca diyane­
ti istishab murad edüb halbuki hakikatde esasından tdhrib ederler.
Azıcık nıiilâhaza olunsa bundan dindarlık cehl ve sehl-ül-iğfâl ol­
mağa muhtacdır demek olmazını... Bir milletin ulûm ve maarif de
ilerü bulunmaları metbularına fahrü şeref olduğundan Avrupa’nın
en küçük hükümdarlarından birisi bilâşübhe Afrika’nın en büyük
hükkâm-ı vahşhjesinden birisiyle becayişe kail olmayub muvafakat
etse dahi mücerred teb’a-i cedidesini tarik-i medeniyete sevk ile
iktisâb-ı şeref ve şân maksadıyla eder. Yirmi otuz bin kadar Avru­
palI bir kaç aylık mesafe-i baîdeyi kat’ ederek vüs’at-t memleket ve
kesret-i ahalice dünyada naziri olmayub üç yüz elli milyondan mü­
tecaviz nüfusu ve birkaç milyon askeri şâmil bulunan Çin devletine
kemâl-i suhûlet ile galebe ve pây-i tahtına kadar giderek istedikleri
veçhile akd-i muahede etdiklerinde Çin İmparatoru olan zât aske­
rinin usûl-i cedide-i harhiyede cahil bulunmalarından elbette mem­
nun olmamışdır. Eğer Çinliler usûl-i kadime ve medeniyet-i gayr-ı
mükeınmelelerinm muhafazasında ısrar etrriemif olsalar idi bir kaç
bin ecânîbin şu hakaretine diiçâr olurlar mıydıP..,»36

Kuşkusuz, Münif P aşa yirmi yıl sonra kendi görüşlerinin çok daha açık
ve basit; fakat, korkunç çarpıcı bir biçimde dile getirildiğini gördüğünde, bü­
yük bir memnuniyete kapılmıştır. Şemseddin Sami Bey; bu iki grup arasın­
daki farkın, toplumdaki temel bölünme olduğunu dahi ifadeden kaçınmamış­
tır :

«.Bu günkü günde ulûm ve fünûna âşinâ olan adam ilm ve fenden
başka bir şeye minnet etmez. Bu gün fünûn bir dereceye gelmişdir
kî artık el ile tutulması muhali bir hayâlden bir gölgeden bir vehm-
den ibaret kalmayııb gözle görünür, el ile tutulur, çiçeğinin kokusu,
semeresinin lezzeti duyulur maddî ve zahir şeyler hükmüne geçmiş­
lerdir... Vaktiyle Mısır ve Hindde ahali sınıfa münkasim bulunmuş
olduğu gibi bugün dahi memalik-i mülemeddinede ahalinin başlıca
bu üç kısma münkasim bulunduğunu görüyoruz: mütefenninler, san’
atçılar, işçiler,..»37

(36) Münif (Reis-i Sânî-i Ticaret), «Mukayese-i îlm ve Cehl,» M ecm ua-i Fü­
nûn, [no, 1], [1279], ss. 21, 22; 25, 29-30’dan derlenmiştir.
(37) [Şemseddin Şami Fraşeri], «Semerât-ı İlm,» Hafta, Aded: 19, 4 Safer 1299,
ss. 291-292.

19
 İşte, aydınlar arasında hızla çoğalan bu kimselerin,38 eski ve yeni bilim
arasındaki farkı, etkileyici bir biçimde okurlarına anlatmayı birincil amaçla­
rı haline getirdiklerini görüyoruz. Kimya, dönemin büyük merakı haline gel­
di. Okurlara yönelik kimya dersleri mecmualarda önemli yerler kaplamaya
başladı.29 Bir süre sonra her konunun içine kimyayı sokmak moda halini al­
dı.40 Olay büyük çapta yeni bilimin ve onun kullanımının «büyü» etkisine sa­
hip olması, eski bilgilerin ise tamamen hurafat oldukları biçimindeki anlatı­
ma dönüştü :

«Hoca- Evet, dört kısma miinkasimdir. Havadan neş’et eden alâmet­

lere alâim-i havaiye ve sebeb-i müvellidi su olanlara alâim-i mâîye
ve ziyadan miitevellid olanları alâim-i ziyaiye ve kuvve-i elektriki-
yeden husûle gelenlere nâriye veyahud alâim-i elektirikiye ta’bir
olunur.

Şakird- Hava ile su alâim-i semaviyeden mi ma’duddur. Ben bunları

anastr-ı erbaa dahilinde bilirdim.

Hoca- Hayır. Bunlar ne alâim-i mezkûreden ve nede anasırdandır.

Çünkü unsur cism-i basit demekdir. Ve cism-i basit şol bir cisme %t-
lâk olunur ki ameliyat-ı kimyeviye vasıtasıyla mürekkeb olduğu ec­
zasının tahlili mümkün olamıya yâni eczası birkaç nev/ cisimden ol-
mayub yalmz bir diirlü cisimden ibaret ola. Her ne kadar mütekaâ-
dimin su ile havayı cism-i basit zanmyla anasırdan addetmişler ise
de müteehhirin bunları tahlil ile herbiri birkaç dürlü cisimden mü-

(38) Münif, «Mecmua-i Fünûnun Mazhar Olduğu Hüsn-i Kabûlden Doleyı Am ­

m eye Teşekkür,» M ecm ua-i Fünûn, no.4, Bebiy’ülevvel 1279, ss. 134-137.
Gazetenin müşteri listesi de oldukça ilgi çekicidir: sefirler, nazırlar, Maa­
rif Nezareti (12 tane), 10 tane mühendishane-i berriye-i hümâyûn, 5 tane
Beyoğlu kışlasında istihkâm alayı, 3 tane aynı kışladaki ihtiyat alayı.. Bkz.
«[Müşteri Listesi],» Mecmua-i Fünûn, no.4, ss. 167-168. Dergi, fazla memnun
olmayarak kendilerini taklit şeklinde ortada çıkan mecmuaları tanıtır:
Münif, «Hudûs-i Mecmua-i İber-i İntibah», M ecm ua-i Fünûn, no.8, Şa’ban
1279, ss. 353-355 ve Münif, «Zuhur ~i Mir’at,» M ecm ua-i Fünûn, no.9, Rama­
zan 1279, s. 399.
(39) Edhem (an âzâ-yı M eclis-i Vâlâ), sîlm -i Kimya.» M ecm ua-i Fünûn, no.7,
Receb 1279. ss. 289 v. d.
(40) Ahmsd Cevad, K im ya n ın Sanayie T a tb ikin i H avi M ebâhis-i M üjîde, ([İs­
tanbul] :1295), s. 2 «Kimyanın girmediği san’at yokdur.s Krş. Alımed Hilmi,
«Acaibât-ı Kimyeviye,» V eka yi’-i Tıbbiye, no.52,15 Mart 1298 - 7 Cemaziy’-
ülevvel 1297? s. 202: «...kâinatada her neye atf-i nazar olunsa bay-i hâl
alâmât-ı kim yeviye ve hakimiyeden birine tesadüf olunmamak kabil de­
ğildir...».

20
 rekkeh olduğunu görünce zahire çikarmışlardır. Ve şimdiye kadar
keşf olunan ecsâm-ı basitenin adedi altmış ikiye baliğ olmuşdur.. ,»41

«Terakkiyat-ı Cedide» dönemin sihirli kelimesi olmuştu42. Condorcet ve

Turgot’nun kullandığı anlamda «terakki» sözü ağızlardan düşmeyen bir keli­
me haline gelmişti**3 Mardin; bir çalışmasında, şehirli bürokrat ve üst taba­
kalarda aşırı batılılaşmayı roman tipleriyle çarpıcı bir biçimde ortaya koy­
muştu.44 İşte, bu kesimin inandığı, olmaya çalıştığı, giyim ve kuşammı dahi
taklit ettiği, Avrupa’dan ve onun üstünlüğünden anladığı şu üç kelimede hü­
lâsa edilebilir hale gelmişti: «ulûm ve fünûn» ve «terakki». Gözden kaçmayan
bir nokta, burada bilimin transcendant (aşkmcı) bir kimliğe büründürülmesi-
dir. Kuşkusuz bilimin ve bilim sahibi olmanın «din» ile uzun süre eş anlam­
da kullanıldığı bir toplumda,45 böyle bir değişiklik yapmak oldukça kolay ol­
muştu. Aynı şekilde, «terakkbnin gerekli olduğu, İslâmî düşüncenin işlenme­
si sonucu ortaya çıkan bir fikirdi.45 Ancak, yeni «terakki» fikri ve ona ula­
şabilmek için tutulacak yol olan yeni «bilim», herşeyden öte maddî bir değer­
dir. Üstelik, yeni kimliği ile meşruiyet dahil, dinin oynadığı tüm rollere geçi­
rilmek istenen «bilim»in üstünlüğünün de bu; yâni maddî olması; olduğu savu­
nucuları tarafından açıkça belirtilmiştir. Örneğin; «jeoloji»nin bu çeşit bir
anlatımı yapılırken, toplumlarm ve insanların geçmişlerini anlamak için iki
imkân bulunduğu, bunlardan birinin tarihe, diğerinin de jeolojiye başvurmak
olduğu anlatıldıktan sonra, jeolojinin üstünlüğünün daha maddî ve tecrübı ol­
masından kaynaklandığı belirtilmektedir:

(41)' Kadri (M eelis-i Vâlâ Mütercimlerinden), «Hikmet-i Tabiîyeden Alâim-i

Sem sviyeye Dair Bir Hoca ile Bir Şakird Beyninde Muhaveredir,» M ec­
m u a -i Fünûn, [no. 1], [1279], s. 39. Aynı biçimde öğrenciye havanın ağır­
lığının anlatılması için bkz. s. 42-43, Krş. «Alâim-i Sem aviye,> M ecm ua-i
Fünûn, [no. 2], [1279], ss, 79-86.
(42) Örnek olarak bkz. Bahriye Kaymakamı Hikmet, T era k kiya t-ı Cedide-i
B ahriye, IÜK-TY, D6-4177.
(43) «Terakki ve Maarif,» H afta) A ded:l, 22 Ramazan 1298, s. 2: «...Dikkat olun­
sa görülür ki âlemde herşey terakkidedir. Hususuyla nev’-i beşer, um u­
m iyet üzre. dev hatvesiyle ilerlemekden bir dakika geri durmuyor. Âlem ­
de bir halde tevakkuf mümkün değildir...».
(44) Şerif Mardin, «Süper Westernizat:on in Urban Life in the Ottoman Empire
in the Last Quarter of the Nineteenth Century,» (der.) Peter Benedict,
Erol Tümertekin, Fatma Mansur, T u rkey: Geographic and Social Perspec-
tives, (Leiden:1974), içinde, ss. 403-42.
(45) Bu tanımı işleyen bir yapıt için bkz. Risale fî fâzilet-el Um va’l ’vlem â,
Devlet Kütüphanesi, Bayezid, 7891/2 v. 24-31 arası.
(46) Bu fikri işleyen klâsik bir eser için bkz. Risale der beyân-ı .lü zu m -i te ­
m eddün ve ictim a -yı benî Adem .., Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efen­
di, 765/13, özellikle v. 1-2. Krş. Risale der beyan-ı tem eddün ve im aret, Top-
kapı Sarayı Kütüphanesi, R.2Û44.

21
 «...Adam bulunduğu- hanenin vaz’ ve binasından ve aguş-i terbiye­
sinde neşv ü nemâ bulduğu dâyenin suret-i hâlinden bihaber olma­
sı lâyık olmadığı misillû ilm-i mezkûrdan [jeolojiden1 gaflet insana
mucib-i ar ü hacalet olmalıdır.
İlm-i tarih vasıtasıyla nihayet iki bin sene mukaddeme kadar
'ümem-i salife ve edvâr-ı sabıka ahvâline kesb-i ıtiûâ olunabildiği
halde ilm-i jeoloji nice bin kurunlar mukaddem zuhura gelen halât
ve inküâbât-ı günvyeyi arzın sahaif-i tabakalında irae ve isbât eder
ve birde ilm-i tarih selef den halefe mütevâtîren intikal etmiş bir ta­
kım rivâyât ve hikâyâtdan ibaret olub halbuki ilm-i jeolojinin meb-
ni-i aleyhi o makûle sıdk ü kizme ihtimâli olan rivâyât. ve ihhâr ol­
mayub. .,.»47

Burada üstünlüğün kıyaslama aracının jeoloji olması bir hayli ilgi çekici*
dir ve akla kendiliğinden Charles Lyell’in, aynı konuda yaptığı araştırm a ve
yayınladığı yapıtı sonrasında doğan tartışm aları getirir. Kısa bir araştırma
sonrasında kuşkumuzda fazla haksız olmadığımızı anlıyoruz. Gerçekten yeni
bir işlevi yerine getirmeye başlayan ve bu acıdan Apter’in siyasal gelişme
literatürüne kazandırdığı «consummatory» bir değer haline gelen «bilincin,43
aynı zamanda yerini aldığı din kurumu ile çatışan bir muhtevaya sahip oldu­
ğunu görüyoruz. Sadık Rıfat Paşa «her ne kadar umûr-i diniye ve mezhebi-
yede salâbet ve metanet tavr-ı memduh ise de taassub hal tahsin olunacak
meslek değildir. Çünki riyâ ve taassub sıfat-ı makbûleden olmadığından baş­
ka taassub zât ü maslahat ve meslek ve milletçe nice m azarrat ve dürlü dür-
lü hasârâtlara sebeb ve badi olduğu bedihidir.»48 derken Münif P aşa «ilmin
fevâid-i âzimesinden birisi[nin] dahi insanı itikâdât-ı bâtıladan vikaye etme­
si...»50 olduğunu belirtmişti. Kısa süre içinde «itikâdât-ı bâtıla» eleştirileri,
yayın organlarında en çok rastlanan yazı biçimlerinden birisi haline geldi.51
Bunların önemli bir bölümünde, doğal olarak üstü kapalı biçimde, «itikâdât-ı
bâtıla», «dîn» ile aynı anlamda kullanılmaktaydı. Bunun sonucu olarak, bir

(47) Münif, «Mukaddeme-i İlm -i Jeoloji,» M ecm ua-i Fünûn, [no.2], [1279], s.
65. Paşa, «...Fenn-i tarih ırıücerred eğlence olmak üzere mütalâa olunur
emsâl ve hikâyât kabilinden addolunur ise filhakika o halde ilm ü eehl
müsavî olub tedrisine hacet kalmaz...» diyerek bu düşüncesini pekiştir­
mekte, ancak Avrupa usûlü tarihin bir değer ifade edebileceğini savun­
maktadır. Bkz. Münif, «Tarih-i D evlet-i Osmaniye Dersi,» M ecm ua-i F ü­
nû n t no.25-36, (Cild-i sâlis), (1281), s. 158.
(48) Bkz. David Apter, The Polities of M odemization, (Chicago: 1965), ss. 83-
87. Konu üzerinde M. Şükrü Hanioğlu, «Osmanlı Aydınındaki Değişme ve
'Bilim’.» T oplum ve Bilim , no. 27, (Güz: 1984), ss. 183-190’a bakılabilir.
(49) [Sadık Rıfat Paşa], Z eyl-i Pdsâle-i A hlâ k:A sâr-ı R ıfa t Paşa, Takvimhâne-i
Âmire, ([İstanbul]:1275), ss. 21-22.
(50) Münif, «Mukayese-i İlm ve Cehl, «M ecmua-i Fünûn, s. 53.
(51) M. Nadir (Tercüme Eden), «İtikâdât-ı Bâtıladan,» M ir’a t-ı A lem , C.I. no.15,
[1882], ss. 236 v.d.

22
yandan teknolojik buluşları topluma anlatmayı amaçlayan risaleler,52 bilimsel
konulara sahifelerinin büyük bölümünü ayıran dergiler43 ortaya çıkarken, bun­
dan daha önemli bir gelişme olarak, çeşitli olayları açıklamakta tamamen
ahlâkî bakımdan bir kayıtsızlığın gelmiş olmasıdır. Bir dergide anlatılan «in-
lihar» konusunun her din ve mezhepte yasaklandığının belirtilmesinden son­
ra ahlâkî boyutuna hiç değinmeksizin incelenmesi54 ve Ahmed Midhat Efen­
dinin :

«...İşte size bir mesele; Diyorlar ki çocukları günde on beş saat ça­
lış dimimi. Şimdi bu meseleyi ahlâk, ve ekonomi ve siyaset nokta-i
nazarlarınca halledelim. Ahlâk der ki on bir yaşında bir çocuğu on
beş saat çalışdırmak onun vücûdunu harab edeceğinden hâl insafa
sığmaz. Ekonomi der M vakıa çocuğu çalışdırmak husûl-i servete
yardim ederse de istihsâl servet evvelce sermaye tedarikine vâbeste
olub.. ,»53

{uyarlamış olsa dahi) yukarıdaki anlatımıyla sorunun ahlâkî yanının yam-

sıra, bu yanından tamamen bağımsız kısımlarının olabileceğine işaret etme­
si; güzel bir benzetme ile Machiavelli'nin, Avrupa siyaset literatürüne getirdi­
ği ahlâki değerlendirmenin dışında; İlmî ve soğukkanlı bakış açısının Osman-
lı toplumuna girdiğini56 bize gösteriyor. Buna paralel gelişen fikir ise, bu alan­
da ahlâkî-dinî yorumlar dışındaki açıklamaların üstünlüğünün artık açıkça
belirtilmeye başlanmasıdır :

«...îşte daha bunlara mümasil hâlât bî-haddü hesabdır. Nev’-i be­

şer nice zamanlar bu makûle mehalik ve muhatarata mazhar olduk-
dan sonra meyl-i tabiat gibi bir rehber-i gayr-ı sadıkdan yüz çevirüb
tecârüb ve tahkikatın teslimâtına tabiyet etdüer. Ve bu yolda iptida
keşf olunan usûl bir derece tahsîn olunub bunu kuvve-i kudsiyeye

<52) İlginç örnekler olarak bkz, Elhac Mustafa Hamdi, Telgraf Risalesi, Matba-
a-i Amire, ([İstanbul]: H.1273), Yüzbaşı Ali, Paratoner Risâlesi, Topçu
M ekteb-i Hümâyûnu Litografya Destgâhı, ( [İstanbul]: H. 1283), Ebüzziya
Tevfik, Benjamin Franklin, Kütüphane-i Meşâhir, A ded-i Kitab:5, (Kostan-
tiniyye:1299).
<53) Ahmed Reşad, «Tarih-i Tabiî,» Asâr-ı Perâkende, no.2, Muharrem 1290,
ss. 40-48, Tabib Hafız Hüseyin, M ecmua-i Sanayi’, Muhibb Matbaası, ([İs­
tanbul]: 1285), Yusuf, M ukaddem e-i Fünûn: M ukaddem c-i İlm -i Cebir,
([İstanbul]: 12 87).
<54) Aziz (m uavin-i emraz-ı dahiliye der m ekteb-i tıbbiye-i şâhâne), «İntihar,»
M ecmua-i Fünûn, no.39[?], (1283), ss. 218-228 v.d, tek dinî atıf için bkz.
s. 223.
<55) Ahmed Midhat, Ekonomi Politik, Kırkanbar Matbaası, (İstanbul: 1296),
3. 13.
<56) Şerif Mardin, «İncelemeler:Tanzimat Fermanının Manâsı: Yeni Bir İzah
Denemesi,» Forum, C.VIII, no.90, 15 Aralık 1957, s. 13.

23
 isnad ile irae ve talim edenleri mertebe-i ulûhiyete es’ad etdiler. Bit
tarik ile zülâm-ı sevk-i tabiîye nûr-i tecârübe tebdil ve bu dahi
mebde-i fenn-i tıb itibâr olunarak terakki ve ıslâh-t hakikî zuhura
gelmişdir.. ,»57

En sonunda beklenen gelişme, bu uygun ortama Avrupa’da diğer düşün­

ce akımlarını o dönemde büyük yenilgilere uğratan ve entellektüel çevreler­
de geniş yaygınlık gösteren58 biyolojik materyalizmin Osmanlı aydınları a ra ­
sında yayılmaya başlaması ile ortaya çıktı. İlginçtir ki bu yayılma, Abdülha-
mid II döneminde de fazla bir baskıya uğramadan gelişmesini sürdürdü. Yö­
netim tarafından siyasal olmayıp, fennî ve bilimsel olarak görünen bu düşün­
ce; yürürlükteki sisteme tam bir karşıtlık göstermekle birlikte; aydınlar ara­
sındaki yayılımını çok büyük boyutlara ulaştırmayı başardı. İlk olarak, bu
konudaki fikirler aydınlanma yazarlarından konuya fazlaca değinenlerinin
tanıtımı ve onların düşüncelerinin yorumlarla birlikte aktarılmasıyla başla­
dı. Bu alanda en çok ilgiyi çekenin; üst kademe devlet ricalinin bile epeydir
hayranlığını kazanmış b u l u n a n V o l t a i r e olduğunu görüyoruz. Aydınlanma
yazarlarının, Osmanlı aydınları tarafından en çok anti-klerikal olmak açısın­
dan ilgiyle karşılandıkları bir gerçektir.60 Bu arada Rousseau’ya, bilime kar­
şı gösterdiği şüphe açısından hafif yollu sitemler edilmekte61 ve Voltaire’m

(57) Mehmed Emin Fehmi, İlm -i H ıjz-t Sıhhat, mukaddeme bölümü, M ekteb-i
Tıbbiye-i Şâhâne Matbaası, ([İstanbul]: 1289), s. 15.
<58) Bkz. Frederick Albert Lange, The H istory of M aterialism and itş Present
Im portance! (London:19ö7) [İlk Almanca baskı:1865], V.I, ss. 297 v.d., V.II,
ss. 3 v.d.
(59) Bernard Lewis, «The Impact of French Revolution On Turkey: Some Notes
on the Transmission of Ideas.» Journal of W orld H istory; 1, Ocak 1953, s.
109.
(80) «...Milâdın on sekizinci asrı yâni bundan evvelki asır, daha parlak ve şan­
lı bir suretde göründü. Deseartes, Newton, Herschel, Kant, Bacon gibi hü-
kemânın keşfiyat-ı fenniye ve efkâr ve mütalâat-ı hakîmânesi sayesinde
halkın ezhâm günden güne açılmağa ve taassub bertaraf olub rüesâ-yı ru-
haniyenin kuvvet ve nüfuzuna halel gelmeğe başlaımşdı. V o lt a ir e ...« M e ­
deniyet,» H afta, A ded:ll, 3 Zilhicce 1298, ss. 164-165.
(61) «Voltaire ile Rousseau iki adam değildir. Tecessüm etmiş iki kuvvet te -
şahhus etmiş iki fikirdirler. M edeniyet-i hâzıra, efkâr-ı cedide, Avrupa’
nın ve belki âlemin şimdiki ahvâli bu iki adamın işidir, bunların elinden
çıkmıştır. Ne yaptılar? Buharın, elektriğin kuvvetini bulan bunlar mıdır?...
Hayır, lâkin başkalarının hazırladıkları veya istikbâlde hazırlanacak böyle
ma’nevî mahrukata onlar birer kıvılcım atdılar, onların atdıkları kıvılcım ­
lar sayesinde âlemde bir ziya hasıl oldu. Gözler kör idi o iki adam hal­
km gözleri önünden perde-i amayı ve gafleti kaldırdılar, halkın gözleri
açıldı... On ikinci asr-ı hicrî Voltaire ile Rousseau denilen iki garıb şah­
sın daha doğrusu iki fikrin çiçek açdıkları bir ilkbahardır. Asr-ı hâzır o
çiçeklerin semerelerini toplamağa başlamışdır. Voltaire felsefe ve fünuna
âlemin hakim -i mutlakı sıfatını vererek bütün nev’-i beşeri bunların hük­
müne râm etmeğe çalışdığı halde Rousseau hükemânın bu istibdad ve ta­

24
 nedenle tercih edildiği kitap ve dergilerde sıkça belirtilmektedir.® Bunun
. -mısıra Heraklit, Anaxagoras, Demokritos gibi eski maddecilerin de derin­
lemesine işlenerek anlatılması,63 isin genişlemeye başladığının bir gösterge­
sidir. Kuşkusuz, Spinoza’nm yetiştirmesi olan bir düşünürün kitabı hakkında
Avrupa’da yazılmış olan bir «reddiye»yi Türkçeye çevirtmekte yarar görmüş6*
olan Osmanlı yöneticisi, bir süre sonra bir Osmanlı dergisinde aşağıdaki yo­
rumların yayınlanabileceğini hiç akimdan geçirmemiştir:

«...Serlevhamızı teşkil ve tarih-i felsefeyi tezyin eden Spinoza eâzım

-ı hükemânm birincilerinden ve efkârlarında safvet ve selâmet olub
da ancak o fikirleri makbûl-i avam olmadığı vakitlerde, hemcinsin­
den rene ii sitem görelilerindendir. Bilcümle insanlar zihnin kâzib
deyu kabûl etmediği şeye ca’lî olarak itikad etmenin denaat olduğu­
nu kabûl ederler, bununla beraber yine insanlar efkâr-ı batılanın
reddine say edenlerin hareket-i insâniyetkârânelerini dahi bir hare-
ket-i cinaiyeden addetmeğe âmâdedirler: ‘Siz münafık olmamalısı­
nız. Şu kadar var ki biz hangi şey içim size doğrudur der isek inan-
mamazlik etmemelisiniz. Her hustısda doğru olunuz. Ancak, fikrimi­
ze muhalif olarak düşünmeyiniz. Eğer düşünür iseniz ahlâk ve ima­
nınız hakkında şübhe etmemiz iktiza eder? cümleleri talibin mü-
dekkikine mev’ize-i cebriyeleridir., ,»fs

Doğal olarak Darwinism de büyük ilgiyle karşılanmıştır.64 Eleştiriler doğur­

masına karşılık;67 «Evrim Kuramı», üstü kapalı biçimlerde dergilerin çok alâ­

assubunu ruhban güruhlarının cebr ü istilâsından az muzirr addetmiyor

ve Voltaire’in fünûna verdiği ehem m iyeti Rousseau tabiata vererek....»
Bkz. «Voltaire ile Rousseau,» Hafta, Aded:18, 24 Muharrem 1299, ss. 27.3-
274.
(62) Bkz. Mehmed Emin Fehmi, îlm -i H ıfz-ı Sıhhat, ss. 16-17.
(63) «Tarih-i Hükem â-yı Kadîm,» M ecm ua-i Fünûn, no.24, Muharrem 1283, ss.
141-151 ve ss. 255 v.d.
(64) [Spinoza M ektebine R ed d iye], Topkapı Sarayı Kütüphanesi, H.372.
(65) Hüseyin Avni, «Terâcim-i Ahvâl: Spinoza-Hayat ve Mesleği,» Güneş. C.
I, no.5, [1301] s. 231, yazarın Spinoza’ya yazılan reddiyeleri onun anlatımı
yardımıyla çürütmesi için bkz. Hüseyin Avni, «Terâcim-i...,», Güneş; no.8,.
[1301] s. 384, no.9, [1301] s. 432.
(66) İşlenmesi için bkz. «Lisanların Ensâb ve Taksimâtı,» H afta, A ded:l,22.
Ramazan 1298, s. 11.
(67) Hoca îshak Efendi’nin eleştirileri için bkz. Hakkı Tarık Us (hazırlayan).,
B ir Jü bilenin în tib a ’ları: A h m ed M idhat’ı A nıyoruz!, (İstanbul: 1955), s.
53, Tepkilerin bir bölümü de Lamarck’m «tranformisme» nazariyesinin üs­
tü kapalı olarak anlatımından doğmuştur. Bkz. Abdülhak Adnan Adıvar,
T a rih Boyunca İlim ve Din, C.II: X I X ve X X . Asırlar, (İstanbul: 1944), ss.
116-117

25-
ka toplayan konularından birisi olmuştur.68
Artık tamamen yeni bir tip ile karşı karşıya bulunduğumuzu belirtmemiz
gerekir. Bu eski tipin tamamen ortadan kalktığı anlamına hiçbir zaman gel­
mez; ancak, çoğunluk ve etkinlik artık bu yeni tipin elindedir. Bunu toplum­
sal yaşamın çeşitli alanlarında belirgin biçimde gözlemek mümkündür. E.J.
W.Gibb’in anlatımıyla:
«...Siyasal ve ticarî ilişkilerin ve karşılıklı haberleşme imhânlarımn
gelişmesi sonucu Türkiye ile Batı Devletleri arasında oluşan yakın
bağlar, sahiplerine çok değişik yönlerde parlak başarılar sağlayan
bir medeniyeti tanımak hevesini uyandırmıştır. Yeni eğitimin etki­
leri sadece edebiyata münhasır kalmamış, bunun yarattığı değişim
gücii başta fen ve siyaset olmak üzere, tüm entellektüel sahalarda
duyulmuştur. Hakikaten de, Abdülmecid saltanatının ilk yıllarında
Fransızca çalışmalarına eğilen birkaç kişi bunu tamamıyla diploma­
si ve fen ve hizmet amaçlarıyla öğrendikleri halde, bu çabaların aç­
tığı edebî imkânlar bir-iki önemli örnek dışında gözardı edilmiştir.
Böylece Abdülaziz’in tahta çıktığı sıralarda kaleme alınan Cevdet’in
ve Münif Paşa’mn ilk tarihî ve ilmi çalışmaları çağdaş bilgilerin
ışığında fakat klâsik uslûbda sunulmuşlardır. Fende yeni düşünce
Türkiye’yi ortaçağlardan bugüne çıkartmış, siyasette ise Genç Tür­
kiye Partisinin doğuşuna neden olmuştur. Amaçlarının hürriyet ve
terakki olduğunu savunan bu parti, yeni bir edebî ekol yaratan bir
kişi tarafmd-an ihdas edilmiştir; ki, bu iki (çaba) arasında tarihî bağ­
lantılar vardır... Ana (vatan), millet, hürriyet Genç Türkiye’nin aç­
mış olduğu baıjrakda yer alan üç efsanevî kelimedir. Temsil et­
tiği fikirler, uyanan halkın yaşayan ve gerçek inançlarının ana fik­
rini oluşturmaktadırlar. Irkının en asil temsilcilerinden oluşan bir
güçlü azizler ord,usu meydana getiren iyi öğrenim görmüş genç nes­
lin tümü tarafından benimsenen bu inancın çok dinamik ve bu ilâhı
günlerde radikal değişimlere neden olacak bir dürtü olduğu kuş­
kusuzdur. Eğitimin cinsiyet ve sınıf farkı gözetilmeksizin yaygınlaş­
ması ile birlikte, bu manâ eski dogmatik Hıristiyanlığın ilmin halka
indirilmesi ile Batı Avrupa’da ikincil bir düzeye düşmesinde oldu­
ğu gibi bir işlevi Müslümanlık için de oynamaktadırlar. Çağdaş
Türk aydınları kendilerini hâlâ (dindar) Müslüman olarak telâkki
etmektedirler. Fakat onların İslâm’a yaklaşım açısı ile bugünkü A v­
rupalI bilim adamımn Hıristiyanlığa bakışı arasında çok az fark
vardır..... .»6S

(68) İnsan: «Diinya’da İnsanın Zuhuru,» Dağarcık, Cüz: 4j (1288), ss. 109-117. Ko­
nunun dinen ve ilmen (fennen) önemli bir konu olduğu belirtildikten son­
ra (s. 109), üstü kapalı anlatıma geçilmektedir, (ss. 110-117 özellikle, s. 110.).
(69) E.J.W. Gibb, A H istory o} O ttom an Poetry, Vol.V, (London:1907), ss. 5-7 ve
19-20’den derlenmiştir.

26
 MODERNLEŞME TARAFTARLARI, BAĞDAŞTIRICILAR VE
KARŞITLARI ÎLE KONUMLARI :

Yeni «büyü» sahiplerinin gelişmesi sonucunda, bu gelişmeden iki yönde

fnşssıt olmayanlar belirgin biçimde ortaya çıktılar. Birincisi; gelişimi bütü­
nüyle reddeden ve onun toplumsal yapıda derin sorunlar yaratacağını belir­
i r . geleneksel aydını aynı ölçülerle devam ettirmeye çalışan gruptu;10 ki, bun­
lar ile yeni tip arasında hiçbir iletişim sözkonusu olmamıştır. İleride örnekle­
r d i göreceğimiz gibi, bu iki tipin temsücüeri ayrı frekanslarda yayın yapan
ve birbirlerini anlamaları mümkün olmayan radyo vericüerine benzetilebilir.
Her iki tarafın birbirini çürütmeye çalışırken ileri sürdükleri kanıtların di­
lerleri üzerinde; özellikle İkincilerin yeni tip üzerinde; hiçbir etkileme gücü
de sözkonusu değildir.
Bunun yamsıra «dinsel gelenekçilik (tutuculuk) ve siyasal liberalizmi be­
raber yürütmeğe» çalışmakla itham edilen,71 «Avrupa âdet ve düşüncelerinin
taklitçileri tarafından sokulmak istenen yeni seçkineiliğe ulaşamayan seçkin­
lerde yaratlılanl tiksintiyi sömürmeye önem veren»72 bir yeni grup ortaya
çıktı. Bunlar da Yeni OsmanlIlardan başkası değildir.
Ancak, bu kimselerin çabalarında İslâmî ideal ve kavramları kullanma­
ları dışında, yeni tiple çok daha büyük bir benzerlik sözkonusudur. Şinasi’nin
bu açıdan birinci tiple tamamen uyum içinde olduğunu belirtmemiz mümkün­
dür.73 Ziya P aşa’nm rüyasına baktığımızda:

«....Bir kerre Avrupa kıt’asının üzerindeki devletlere nazar buyuru­

nuz. Rusya Devletinden başka yerde hiç hükûmet-i müstebide haldi
mı, O dahi tedriç ile sair Avrupa devletlerindeki nizâmâtı taklid et­
meye uğraşmıyor mu. Fransa, Avusturya imparatorlarının, İtalya ve
Prusya krallarının ve İngiltere Kraliçesinin azâmet ve şevketleri
Rusya’dan noksan mıdır? Madem ki Avrupa’nın efkâr-ı umumiyesi
seyl-ül-arz gibi bu cihete akmakda ve Napoli ve İspanya devletleri­
nin muhafaza-i istikbâl içün uğradıkları tahavvülât ve izmihlâlât
meydandadır ve madem ki Devlet-i Aliyye dahi Avrupa devletlerin­

(70) Bu kimselerin eleştirilerine bir örnek olarak bkz. [Em in], Kethüdâzâde
E fen d i’nin . T ercüm e-i Hâli ve Z e y l-i  cizidir: M enâkıb-ı K ethüdâzâde-E l-
hac M ehm ed A r if E fendi H azretleri, ([îstanbul]:1305), ss. 241-242: «Hikâ-
yât: Sultan Selim Hân-ı Sâlis nizâm askerini yapdığı vaktde hendesehâne
dahi yapar. Bu hendesehâneye bir Frenk hoca ile Gelenbevî Hoca mer­
humu ta’yin ederler. Frengin aylığı altı yüz guruş, Gelenbevî Hoea’nm
aylığı altmış guruş. Frenk, Gelenbevî Hoca ile görüşür, konuşur bakar ki
Gelenbevî Hoca riyâziyede Eflâtun gibi, Gelenbevî’den Frenk utanır. Siz­
de böyle adam varsa beni ne getürdünüz der birakur gider...»
(71) Erwin Isak Jacob Rosenthal, İslam in the M odem National State, (Camb-
ridge:3965) ss. 28-29.
(72) Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, 2. Baskı, (îstanbul:1983), s. 98.
(73) Şerif Mardin, The Genesis of Y o u n g O ttom an Thought: A S tu d y in the
M o dem ization of T urkish Political ldeası (Princeton;1962,) ss. 254, 260 v.d.

27
 den madûddur. Bütün âleme muhalif olarak bizim bu halde beka­
mıza imkân olamaz....»'14

burada daha sonra üzerinde duracağımız anayasacılık görüşüyle beraber, Av­

rupa’nın taklidinin kaçınılmazlığı fikrini görürüz, Namık Kemâlde, Avrupa’
ya gönderilen kimselerin daha sonra yeteneklerine uygun görevlere getirilme­
melerinden şikâyet ettikten sonra bir yazısını :
«Bedbaht ânâ derler ki elinde cühelânın
Kalır olmak içim kesb-i kemâl ii hüner eyler»7S
dizeleriyle bitirdiği zaman; kuşkusuz, geleneksel kesimin temsilcileriyle ça­
tışan modern tipten başkasını tarif etmemekteydi. Yine Yeni OsmanlIların
yayın organlarına baktığımızda, «...Bir insanın sıhhat ve selâmeti akla mev­
kuf olduğu gibi bir hey’et-i milliyenin devam ve saadeti dahi ilme menut-
dur...»76 şeklindeki bir düşüncenin «...Şimdi böyle kalub batalım mı yoksa her
millet ne yolda ilerü gidiyorsa biz de işimizi uydurub yürüyelim mi...»77 görü­
şüyle bağlandığım müşâhede etmekteyiz.
İbret’deki yazıları incelediğimizde ise, Avrupa’nın üstünlüğünün açıkça
belirtildiğini:

«...Bizim maarif cihetinde Fransızlara olan nisbetimiz daha mekte­

be başlamamış bir çocuğun bir âlime olan nisheti kahilindendir..,»78
«...Hele Avrıı,pa’mn bize yüz kat rüchant bedihî olan medeniyet ve
maarifini inkâr etmeyi hiç hatıra getirmedik...»n
«...Avrupa’da bil’akis maarifin mertebe-i terakkisini üstümüze giydi­
ğimiz elbise, kullandığımız saat, yazı yazdığımız kâğıd, denizde gez­
diğimiz vapurlar, karada bindiğimiz tramvaylar bil-bedâhe gösteri­
yor...»*0
V e sorunun m odernleşm enin, toplum sal yapıyla çatışm asının önlen­
m esi olarak ortaya konulduğunu görmekteyiz:

(74) Z iyâ Paşa’nın Riiyânâm esi, (12 Reeeb 12[86]), İbnülemin Mahmud Kemâl
înâl Yazmaları, ÎÜK-2461, v. 2.
(75) [Namık Kemâl]. «Bizde Adam Yetişmiyor,* H ürriyet,1 no.25, 17 Aralık 1868-
30 Şa’ban 1235, ss. 1-2. Bu düşünceye tam uygun bir şekilde daha sonra
İttihad ve T era kki C em iyeti’nin merkez yayın organı İzmir’de tutuklanan
arkadaşları için yazılan makaleye şu baslığı uygun görmüştür: «Zekâ Bu
Ahdde m üstelzim -i Ceza Oluyor!,» Osmanlı, no.44, 15 Eylül 1899- 1 Cema-
ziy’ülevvel 1317, s. 7.
(76) «Türkistan’ın Esbâb-ı Tedennisi,® H ü rriyet,1 no.5, 27 Temmuz 1868-7 Re-
biy’ülevvel 1285, s. [1].
(77) İbid, s. [4],
(78) Nuri, «Bâtıl Zehab,» îb ret, no.10, 14 Haziran 1288-20 Rebiy’ülâhir 1289, s. i.
(79) Kemâl, «îzâh~ı Merâm,» İbret, no.10, s. 2, Krş. Kemâl, «Mukabele,» İbret,
no.12, 12 Haziran 1288-23 Rebiy’ülâhîr 1289, ss. 1-2.
(80) Kemâl, «Maarif,» îb ret, no.16,22 Haziran 1288-28 Rebiy’ülâhir 1289, s. 1.

28
 «...Terakki eylemek, medeniyetde ilerlemek içim Frenklerin tasdi­
kine ihtiyacımız yokdur. Doğrusunu söyleyince biz bu yolda olan
dostlardan çokdan usandık. Lâkin onlar bizi bırakmıyorlar. Artık
illallah.
Biz medeniyetimizi ilerletmek içtin Avrupa’dan mahsûl-i akl
olan terakkiyat-ı ilmiye ve smaiyeyi almaya çalışacağız. Sokak balo­
ları. ahlâk serbestliği, açlıkdan ölenlere acımamak, insaf ve merha­
mete lüzûmsuz iki lügat-1 garibe nazarıyla bakmak gibi beliyyât-%
şeytaniyesini istemiyoruz... .»8l

Yaklaşım, kırk sene kadar sonra îçtihad mecmuasının «garblılagma» yön­

temine karşı savaş açan93 Celâl Nuri Bey ve arkadaşlarının yaklaşımıyla bü­
yük benzerlikler gösterir. Ancak, unutmamak gerekir İd, tartışmanın tarafı
olan Celâl Nuri Bey de, hiçbir zaman geleneksel çevrelerin bir temsilcisi
olarak kabul edilemez. Sorunun diğer bir yam; daha sonra Jön Türklerde
çok belirgin şekilde göreceğimiz gibi; bağdaştırıcı bir modernleşme fikrinin
alacağı tepkilerin, bunun doğrudan gerçekleştirmesine çalışılmasına nazaran
çok daha az tepki göreceğidir :

«...Vaktiyle İbret’de Avrupa’nın her dürlii terakkiyâtmı kabul edece­

ğiz vallahi, billahi, tallahi frenk olmayacağız denilmişdi. Frenk ol­
mamak fikrinde İslâmın ısrarı evvelkinden yüz kat ziyadedir. Bu­
gün bir Latin harfini halka gösterirsek vaktiyle setre pantolon gös-
termekden daha ziyade mümanaata diiçâr oluruz. Herkesin Frenk
olmak ihtirâzmdan, görmeyeceğimiz mümanaatlar, uğramıyacağımız
belâlar kalmaz...»*3

Sorun, bir ölçüde İslâmın toplumsal içeriğinden yararlanma olmaktadır.

Sonraları açık bir şekil alacak alan bu durum, üstü kapalı bir biçimde Yeni
OsmanlIlarda karşımıza çıkmaktadır. Bununla beraber Hayreddin Paşa gibi84
gerçekten bir bağdaştırma çabası içinde bulunan düşünürler de yok değildir.
Hayreddin Paşa, Tanzimat karşısında ortaya çıkan şüpheleri ifade ederken,
bunlardan önemli ikisinin «Tanzimatın şeriata mugayereti» ve «nıillet-i islâ-
miyenin hükûmet-i meşruta ve medeniyete adem-i kabiliyeti»®5 olduğunu belir -

(81) Reşad, «Frenklerde Bir Telâş,» İbret, no. 13,19 Haziran 1288,25 Rebiy’ülâ-
hîr 1289, s. 1.
(82) Celâl Nuri, «Şime-ı Husumet,» İçtihad) no.88, 9 Kânûn-i sânî 1329, ss. 1949-
51. Bu konu için M. Şükrü Hanioğlu, B ir Siyasal D üşünür Olarak Doktor
Abdullah C evdet ve D önem if (İstanbul: 1981), ss. 357-385’e bakılabilir.
(83) «Atûfetlû Kemâl Bey Hazretlerinin Bir Mektublarından Alınub Makabli
Dere Edilen Fıkranın Ma’badıdır,» G ayret,1 no.33, 19 Eylül 1302, s. 1.
(84) Siyasal düşüncelerinin tahlili için bkz. Şerif Mardin, The Genesîs of Y o -
ung O ttom an T h o u g h t ss. 385 v.d.
<85) Hayreddin Paşa, M ukaddem e-i A k v a m -ü l-m e sâ lih ji ma’rife t-i ahvâl-ül-
me&âlih Tercüm esi, Mütercimi: Ceride-i Askeriye Muharriri Abdurrahman
Efendi, Elcevaib Matbaası, (îstanbul:1296), ss. 79-80.

29
terek, bunların önüne geçilebileceğini anlatmakta, «cahil ûlema-î=.lâmdan an­
lamayan siyasetçi»8®örneklerinin mahzurlarını vurgulayarak, tam feir bağdaş­
tırıcı modeli karşımıza çıkarmaktadır.
Ancak, gerek gerçek anlamda İslâm ile modern düşünceleri bauuasnrm a-
ya çalışanlar, gerekse İslâmî daha ziyade bu düşünceleri kullanırken kendi­
lerine çerçeve olarak kabul edenler ve ondan toplumsal ilerleme için yarar­
lanma düşüncesini savunanların çabaları, bir sonraki dönem için fa sla bir
açıklayıcılığa sahip görülmemiştir. Şemseddin Sami Bey’in açık, eski düşünür­
ler için de son derece acı, ifadesi değişmeyi ortaya koymaktadır:

«...Bu hali teessüfle gören bâzı üdebâmız halkın bu taassubunu d e f

ile Avrupa medeniyetini nazarlarında daha az menfur göstermeği ve
bu veçhile kendilerini fünûn-i cedideye ısmdtrub medeniyeî-i hâzı-
râmn ümetn-i Islâmiyeye nakli yolunu açmağı vazife edinerek buna
muvaffak olmak içün dahi Avrupa medeniyetinin mület-i hlâmiye-
den müsteâr olduğunu, din-i İslâmm medeniyetti hakikiyeyc mani’
olmamasıyla bugün Avrııpahların elinde gördüğümüz ulûm ve fü-
nûnun ekseriyet üzre îslâtmn keşfiyatmdan ibaret bulunduğunu an~
latmak içim gazetelerle, kitablarla, risalelerle mevHzelede, her nev
vesaitle çalışmışlardır. Burilarm sâyı, maksadı pek mukaddes bir say­
dır. TAkin ifadelerinde ne kadar hakikat var ise o kadar da mübalâ­
ğa bulunduğundan bundan görünen faidenin yanında biraz da ma­
zarrat hissolunuyor. Bu sâyda hadd-i lüzûmun ötesine geçilerek if­
rata varıldığından bir illetin d e fi içün verilen ilâcın kesretinden di­
ğer bir illet zuhur etdiği gibi bu mübalâğadan dahi birincisi kadar
muzirr değil ise de mazarratı inkâr olunmayacak diğer bir fikr zu-
hûr etmişdir. Beyn-ül-İslâm Avrupa medeniyetine îslâma mugayir
ve münafı asârlal küfr nazarıyla bakanların adedi o medeniyet va­
izlerinin himmeti sayesinde tenezzül etmiş ise de yine o vaizlerdeki
mübalâğatın semeresi olmak üzere Avrupa medeniyetim bizden ça-

(86) İbid, s. 4: «...m ukteza-yı vakt ü hâle riayet müfevvız-ı uhde-i kifayet ü
dirâyetleri olan ûlem a-yı Islâmiye arasında umur-i hâriciyeye müteallik
malûmatdan bîbehre olarak m esâlih-i dâhiliyenin tedkik ve istikşafatın-
dan yüz çevirecek bâzı zevatın bulunduğunu görmek nasıl güce gidiyorsa
umur-i idare-i devlet kendilerine tevdi’ olunan siyasıyyûnumuz arasında
dahi bu dekikadan gafil veyahud riyaset-i îslâmiye hiçbir kayd ile mu-
kayyed olmayarak müstebidâne hükm sürmek arzusunu tervice hidmet
eden bir takım mütegaffil zevatın bulunması dahi fevkalâde güce gidecek
mevaddardır...» Krş. a.g.e., ss. 8-9. Paşa, Voltaire hakkmdaki kanaatini ise
şöyle özetlemektedir: «...On sekizinci asrın meşahirinden biri ‘Voltaire’ dir
ki sahra-yi vasi ’-ül-enhâ-v ı şiir ü inşâda ilm-i ifraz-ı fesâhât ve beynel­
milel iktisâb-ı sît ve şöhret ederek gerçi akide bozukluğundan dolayı ken­
disi ahkâm-ı şer’iye ve diniyeye hürmetsizlikde bulunmamış olsa idi şöh­
reti bir kat daha tezyid edüb herkes âsâr-ı İlmiyesinden daha ziyade m üs-
tefîd olurdu...» Bkz. a.g.e., s. 107.

30
lınmış taklidden ibaret ve nakıs bir şey nazarıyla bakub o medeni­
yeti tahkir ile medeniyet-i hakikiyenin bizde bulunduğuna zahib
olan ve bu veçhile yeni bir taassuba düşenlerin adedi de o nisbet-
de terakki etmişdir. Bir gayretli tabibin müdâvâtdaki mübalâğasın­
dan tevellüd etmiş bir illet hükmünde olan bu yeni taassubu kırmak
dahi ümem-i îslâmiyenin temeddününe hidmet etmek isteyenler içün
pek büyük bir vazifedir. Bu vazifeye boyun eğmekdeki Ucasıyla bu
yeni taassuba düşenlere deriz ki: Avrupalılar bizden yâni sekiz on
asır evvelki ecdadımızdan daha doğrusu dindaşlarımızdan, çok şey­
ler aldılar. Lâkin bugün ellerinde bulunan şeylerin hiçbiri ecdadımız­
dan alınmış değildir. Avrupa âlem-i İslâmdan bir medeniyet tohumu
aldı, O tohumu ekdi. Tohumun ise semere vermek içün toprağın
içinde çürümesi tabiîdir. O tohum çürüdü verdiği mahsûl dahi d e f
atle tecdid olunarak cimi bile değişmişdir. Avrupa’nın ûlema-yı Is-
lâmdan aldığı malûmat o vakte göre pek çok idi. Şimdiki hale göre
hiçdir, O vakit bulunduğu zulmet-i cehlden çıkmak içün bizden bir
kandil aldı. O kandilin ışığıyla aydınlık mahalle vâsıl olunca o kan­
dile lüzumu 'kalmadı. Elinden atdı. Biz bununla iftihar edebilirmi-
ıjiz? Bunda bizim içün iftihar olunacak bir şey de yokdur. Bundan
utanmamız iktiza eder. Çünkü biz kandili elimizden düşürüb sön­
dür dükden sonra gözümüzün önünde tulu* edüb parlamakda olan
bir medeniyet güneşinden dahi istifade etmek istemiyoruz. Kimimiz
«o bir güneş değildir, bir seherdir» ve kimimiz «O bizim sönen kan­
dilin taklididir» diyerek gözlerimizi kapayııb karanlıkda kalmağı ih-
tiyâr ediyoruz... Medeniyet Avrupahların eline geçinceye kadar pek
çok ellerden geçmiş ise de o eski medeniyetler yine daima muahha­
rı mukaddiminden ekmel olmağla beraber şimdiki Avrupa medeni­
yetine nisbeten âdeta ressam-ı meşhur Rafael’in bir resmi yanında
bir çocuk tarafından duvara kömürle çizilmiş resimler gibidir. Bun­
dan başka artık o eski medeniyetler zaten mahvolmuşdur. Onlarla
uğraşmak ancak tarihe ve asâr-ı atika ilmine aid bir vazifedir. Eski
medeniyetlerin en muahharı olan medeniyet-i îslâmiye ile onun se­
lefi olan Medeniyet-i Yunaniyenin bir çok âsârı hâkidir. Lâkin me­
deniyet-! hâzır anın günden güne artmakda olan asar ve envârı du­
rurken, o eski âsâra müracaat veyahud onlarla iktifa etmek âdeta
güneşin envârı önünde bir kandilin fitilinden istifade etmeğe ça­
lışmak gibidir. ...Biz bugün İbn-i Sina’nın tıbbim, İbn-i Rüşd’ün
hikmetini, Cahiz’in kimyasını yeniden ihya ve bunların krtahlarım
kütüphanelerin tozları altından çıkarub Arabiden elsine-i saire-i İs-
lâmiyeye tercüme ile meydan-ı intişara vaz’ ve onların tedrisine
mahsus mekteb ve medreseler birıa etmek içün ne 'kadar himmet ve
ve mesârife muhtaç isek en mükemmel fen kitdblannı dahi beyni­
mizde tedavüle çıkarmak içün o kadar himmet ve masrafa muhta­
cız. Halbuki İbn-i Sina’nın tıbbıyla sıtmayı bile kesmeğe muktedir
olamıyocağımız gibi Cahiz’in kimyası ve İbn-i Rüşt’ün hikmetiyle
de ne demiryolu lokomotifiyle vapuru yürütebiliriz, ne telgraf kul-

31
 lanabiliriz. Bunun içün biz ûlema-yı Islâmın âsârıyla uğraşmağt ta­
rih ve âsâr-ı atika ulemasına bırakarak temeddün etmek ister isek
ulûm ve fünûnu Avrupa medeniyet-i hâznasından almalıyız,.. Av­
rupa’da dahi birçok vakit medeniyetin yolu üzerine bir sedd olub
ûlema-yı Islâma sehhâr nazarıyla bakılmış ve ilm ü fenn ile uğraşan­
lar rüesâ-yt rûhaniye tarafından ba’d-el-tekfîr rnücâzât-ı şedideye
uğradılmış idi. Orada dahi ihtida taassubu okşayarak iyilikle yolun
üzerinden d e f etmeğe ve kiitüb-ü diniyeyi fünûn ile banşânmağa
çalışmış bâzı ûlema zuhûr etmişdir. Lâkin taassub öyle lûif ü mü-
lâyimetle kandırılabilir canavarlardan olmadığından kendisini okşa­
yanları tepeliyordu. Nihayet ûlema el ele vererek taassuba karşı
balta ile küliing ile barut ile çıkdılar taassubu hedm etdiler, o va­
kit medeniyet ileriye gitmeğe başladı. Bizde dahi medeniyet ileri git­
mek, ümem-i îslâmiye-mahvlarma mucib olan- cehlü bedeviyetden
kurtarılmak içün taassuba âdeta ilân-ı harb olunarak taassub kuvve
-i cebriye ile hedm ve d e f olunarak medeniyetin yolu açık bırakıl­
mak iktiza eder.,.»*’’

Bu korkunç eleştiriye, düşünce düzeyinde tepki yalnızca geleneksel kesi­

min temsilcilerinden gelmiştir.88 Gerçekten de yeni tip için artık İslâm ve
onun belirlediği çerçeveler hiçbir şey ifade etmemektedir ve gene aynı yaza­
rın ifadesi ile :

«... Her halde felsefe evham ve hayâlâtâ ve efkâr-ı mahsusantn ira-

dat-ı keyfiye ve mııhakemât-ı indiyesine tabi’ olmağdan kurtulama­
dığından devrimizde alem-'t medeniyetde eski felsefe mezhebine pek
riayet olumnamağa başlayub kâffe felsefe-i sâlifenin efkârım battal
bırakacak bir felsefe-i cedide çıkmışdır ki felsefe-i müsbete (Philo-
sophie positive) nâmıyla yâd olunarak yalnız fennen ve aklen delâ-
il-i zahire ve berahin-i kafiye ile isbat olunabilir hakayıkın mec-
mu’undan ibaret olub, ulûm ve fiinûnun terakkiyatıyla ve keşfiyât-ı
mütevâliye ile mütevaziyan terakki etmektedir.,.»^

Gelişmekte olan bu yeni felsefe, yeni tipin dünyayı algılama biçimini oluş­
turmaya başlamıştır. Evvelce de değindiğimiz, geleneksel kesimden gelen

<87) Ş[em seddin] Sami, «M edeniyet-i Cedidenin Üm em -i îslâm iyeye Nakli,»

Güneş, C.I> no.4, [1301], ss. 179-184 den derlenmiştir. Krş. [Şemseddin Sa­
m i], «Tarih», Güneş, C.I, no.4, [1301] ss. 171-175. Şemseddin Sami Bey hak­
kında jön Türklerin son derece olumlu ifadeleri için bkz. Abdullah Djev-
det, Ch[emseddin] Samy Bey,» İçtihad; no.2, Kânûn-i Sânı 1905. ss. 10-12,
«Şemseddin Sami Merhum,» Osmanlı, no. 141, 15 Teşrin-i Sânî 1904, ss. 1-2.
<88) Yenişehirlizâde Halil Edib, îslâm ve F ünûn, Dersaadet Cemal Efendi Mat­
baası, (Dersaadet:1315), ss. 3-7.
<89) «.Felsefe,» H afta, Aded.9, 19 Zilkade 1298, s. 142.

.32
eleştirilerin hiçbir değer ve aniam içermemesi en temel özellik haline gel­
miştir. Eski düşünce tarzı hiçbir şeyi açıklamaya muktedir değildir. Bu yeni
tipe göre tek yol gösterici maddeci yeni düşünce tarzı olmaktadır. Bir dergi
okuyucularından, kendi kütüphanesini oluşturmak için, kitap bağışı talebinde
bulunduğunda ve üst düzey yöneticilerinden üçü toplam yüz yirmi altı cilt tu­
tan kitaplarını bağışladıklarında; Bacon, Shakespeare, Montesquieu, Helve-
tius külliyatlarından; Adam Smith, La Fontaine gibi yazarların eserlerine ka­
dar pek çok yabancı kitabı içeren bu kolleksiyonda İbn-i Haldun’un mukadde-
mesi ile bir cilt Kavaid-i Osmaniye dışında tek bir yerli veya Doğu klâsiğine
rastlanmadığı görülmüştür.80 Bir süre sonra i se Osmanlı aydınlarınla kütüpha­
neleri Schopenhauer, Isnard, Büchner çeviri veya orijinalleı'inin doldurduğu
mekânlar haline gelmeye başlayacaktır. Ahmed Midhat Efendi, «...maişet-i
beşeriyeye tatbiki buraca değil Avrupaca bile kabil olmayan materyalizm
mesleğine...»51 eleştiriler getiriyordu ama Schopenhauer’in mesleğine duyduğu
ilgiyi de belirtmeden geçemiyordu.92 Hemen arkasından John Draper çevirile­
ri piyasaya çıktı.33 Draper’in ana fikri toplumda çatışan temel unsurların
«din» ile «bilim» olduğu ve bunun aynı zamanda tarihî bir karakter taşıdığı
idi. Gerçi çeviriyi yapan Ahmed Midhat Efendi, Draper’i eleştiren bir önsözü
kitaba eklemekten geri kalmamıştır ama; sorun, Midhat Efendi’nin reddiye­
sinden ziyade,84 neden böyle bir konunun Osmanlı aydınlarının temel proble­
mi haline geldiğidir. Burada D raper’in konuyu ele alış şeklinden95 çok temel
problematik üzerinde durmak uygun olur. Benzer şekilde, kendi toplumlan-

<90) «Bâzı Zevat larafm dan Cemiyete Verilen Hedeya,» M ecm ua-i Fünûn. no.
22 Şevval 1280, bd. 432-435. Kitapları hediye edenler sırasıyla, Saadetlû
Hayrullah Efendi Hazretleri, Tereüman-i D ivan-ı Hümâyûn Saadetlû Arif
Bey Efendi Hazretleri, Topçu Mutasarrıfı Saadetlû Raşid Paşa Hazretleri,
İzzetlû Kadri Bey Hazretleri, M ektubî-i Seraskerî Hülefâsmdan îzzetlû
Tahsin Efendidir. Üçüncü M ahkeme-i Ticaret Reisi Vahan Efendi’nin he­
diye ettiği kitaplar, verdiğiniz örneğin dışında tutulmuştur.
<91) Ahm ed Midhat, Beşir Fuad, (İstanbul:1304), s. 13. Krş. [Ahmed Midhat],
M ü nt°habât-ı A h m ed M idhat, Cild-i Sâlis, (Der?aadet:1307); ss. 14-15.
f92) Ahmed Midhat, SchopenhaueT’in H ik m e t-i Cedidesi, (İstanbul: 1304), pas-
sim.
(93) John W.Draper, N iza-i fim ü Din, Tercüme Eden : Ahmed Midhat, (Dersa-
adet:1313).
<94) Adıvar, dikkatimizi daha çok Draper’e yazılan reddiyeye çekmekte ve onun
ile Ahmeı Midhat’m İslâm ile bilimin eş anlamlı olduğunu ispata çalıştı-
ğını ileri (irmektedir, Bkz. Abdulhak Adnan-Adıvar, «Interaction of Is-
lamic and Western Thought in Turkey,» (der.) T. Cuyler Y otng, Near
E astern C ulturc ınd Society : A S ym p o siu m on the M eeting of East and
W est, (Princeton:1951), s. 124.
<95) Bu hususun ve Draper’in İslâm’a yaklaşım biçiminin ona duyulan ilgiyi
arttırdığı tezi için bkz. Cyru s Hamlin, A m ong The Turks, Robert Carter
and Brothers, (New York:18'8), s. 347. Aynı fikir daha sonra Osmanlı Meb’-
usanınd.ı ileri sürülmüştür 1333 yılı Maarif b ü fe s i sırasında yapılan bu
yorum için bkz. M eclis-i M eb’usan Zabıt Ceridemi, 1332, III, 50/3., s. 771.

33
nın çöküşü ile Batı toplumlarındaki ilerleme ve gücü karşılaştıran diğer bir
müslüman aydın grubunun —toplam aydınların önceleri çok ufak bir parça­
sını oluşturmakla birlikte— «cedidcilik» adı verilen bir hareketi haşlattıkla­
rını görüyoruz.96 Nitekim, o dönemi bizzat yaşamış olan bir Türk aydını, ya­
şamının Rusya’da geçen bu gençlik döneminde ilgisini çeken kitapların ba­
şında, Draper ile Schopenhauer’in eserlerini zikretmektedir.97
Bu açıdan Ahmed Midhat Efendi’nin:

«...Hattâ Avrupaca bir taktm bâtıl ve muzir fikirler île âlemi rahat­
sız eden isafiün bilhassa aleyhinde bulunduğunu kimsede şübhe bı­
rakmayacak suretde gösterüb yalnız kendi efkâr-ı hakîmiyesi ^ma­
teryalizm» yâni maddiyatdan başka hiçbir şeyi tanımamakâan iba­
ret idüğünü anlatdı ki bu esas-ı hikmetinde olan hataları kendisine
kabûd etdirmek içün serdeylediğim berahini redd hususunda îeeddüb
etmekle beraber yine sözlerini kabûl edemediğini görür idim..,nw

diye tarif ettiği Beşir Fuad, çok istisnaî bir tip olmaktan çıkmıştı. Gerçi ar­
kadaşları bu öncü materyalist gibi intiharında bile notlar tutarak «intihar­
larını fenne tatbik»99 gibi davranışlar içine girmiyorlardı ama yazılarına bü­
tünüyle katıldıklarına herhangi bir kuşku yoktur.
Artık, «bilim» sistemde yeni rolünü almıştır. Geleneksel kesim dergilerin­
de bile «fennî sütunlar» sık rastlanan bir yazı şeklini oluşturmaktadır.1® An­
cak, gerek bunlar ve gerekse «bilim»in üstünlüğünün İslâmî bir gözle vurgu­
lanması,101 yeni görüşün buralara sirayet ettiği anlamına gelmez. Her ikî
grubun «bilim» sözünden anladığı en azından Liberaller ile Marksistlerin «öz­
gürlük» tanımı kadar birbirinden farklıdır. Benzer şekilde gene Ahmed Mid­
hat Efendi’nin «herkesin ağzında otuz kırk senedir lâfı» olduğunu belirttiği

(96) Edhvard J. Lazzerini, «Gadidism at the Tura of the Twentieth Ceniury: A

V iew From Withiıı,» Cahiers du M onde russe et sovietique, X V I(2), N i-
san-Haziran 1975. s. 246.
(97) Zeki Velidi Togan, Hâtıralar: T ürkista n v e D iğer M üslüm an Doğu T ü r k ­
lerinin M illî V arlık ve K ü ltü r M ücadeleleri, (Istanbuî:I969), s. 29.
(98) Ahmed Midhat, Beşir Fuad, (îstanbul:1304), s. 15, krş. s. 28.
(99) M. Orhan Okay, Beşir Fuaâ:îlk T ü rk P ozitivist ve N atüralisti, (İstanbul::
1969), s. 93. Beşir Fuad’ın Jön Türkler, üzerindeki etkisi için bkz. Berna
Kazak. Ö m rüm : A li K em â l’in H atıratı, İÜK, Tez 7528,(1954), ss. 75-76.
(100) Bkz. Ali Muzaffer, «Fünûn,» H azine-i Fünûn, Aded:3, 15 Temmuz 1309-14
Muharrem 1311, ss. 23-24:»... îtikadımızca terakki denilen şeyden umumun
hissedar-ı intifa' olması lâzım ve binaenaleyh ‘fenn’i dahi herkesin bil­
mesi mehmâ-emken terakkiyat-ı fenniye ve İlmiyeye vukuf peyda etm e­
si derece-î vücûbdandır— Avrupa’nın ta’m im -i fünûn içün ittihaz edi­
len usûlü bizim de numûne etmekliğimize pek o kadar imkân yokdur.
Çünki biz henüz o tabakaya çıkmamışızdır...» Krş. Ali Muzaffer, «Fünûn:
3.» «Fennin Lüzûm-i Tahsili,* H azine-i Fünûn, Aded:6, 5 Ağustos 1309-5-
Safer 1311, ss. 42-43.

34
«alafranga» büyük bir yaygınlık göstermekteydi; ancak, bir süre sonra; ilk
dönemlerin aksine; en karşıt kimseler bile yaşamlarının belli kesimlerinde
bu tür davranışlar içine girmek zorunda kalmışlardı.102

JÖN TÜRKLER VE MODERNLEŞME :

Jön Türkler ilk olarak böyle bir düşünsel mirasın sahibi olarak ortaya
çıkmışlardır. İlginç bir nokta, buraya kadar gelişimini izlemeye çalıştığımız
tartışmaların, toplumu «ilerleme taraftarları-karşıtları» şeklinde ikiye bölmüş
olması ve her iki tarafın da kendilerini böyle birer grup olarak algılamaları­
dır. İÜ. Selim’in ıslahatçı kadrosundan103 Tanzimat liderlerine104 kadar, bü­
tün yenilik hareketlerini savunanlar kendilerinin böyle bir topluluk oldukla­
rım belirtmişlerdir. Jön Türk dergilerinden birisinin, ölen bir arkadaşları için
yazılan taziyede kendilerini :

«Bir ferdi ölse bin diğeri rû-nemâ-yt feyz

îhya-yı lâyemutâur ahrar zümresi»11*

şeklinde tanımlaması kadar, bu duyguyu anlatabilecek söz bulunamazdı. Jön

Türkler kendilerinin toplumun tamamen ayrı bir zümresi olduğu kanaatinde
idiler ve yine dergüerine başlık yaptıkları Namık Kemâl-in dizelerinde:

(101) Bu görüşte yazılan bir kitabın yorumu şöyledir: «Zenginliğin en ağır ve

âlâsı irfan ve maarifdir...» İbrahim Edhem Giridî, M akalât-ı H akim iye,
A, Mavyan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, (İstanbul:1304), s. 4.
Daha evvelki döneme ait bilimin böyle geleneksel yorumlarına bir örnek
olarak bkz. Necib, M alûm at -1 M uhtasara, (İstanbul:1287), özellikle, ss.
37-38,
(102) Ahmed Midhat, A vru p a A dâb-ı M uaşereti Y ahud Alafranga, (İstanbul:
1312). Krş. H ayâl1, no.157, 5 Haziran 1291 s. [4]: Sözkonusu mizah der­
gisindeki bir karikatürde alafranga ve alaturka giyim li iki hanım birbır-
leriyle şu şekilde konuşmaktadırlar :
«— Kız bu nasıl kıyafet utanmaz mısın?
— Bu asr-ı terakkide asıl sen utan kıyafetinden.»
(103) Enver Ziya Karal, Selim I lI ’ü n H a t-tı H üm ayunları: N izam -ı Cedit (1789-
1807), TTK Yayını. (Ankara: 1946), s. 43.
(104) İlginç bir biçimde Tanzimat’ı yakından inceleyen bir yabancı yazar y e­
nilik taraftarlarını «Islahat Fırkası» olarak tanımlamaktadır. Bkz.Ed
[ouard] Engelhardt, T ü rkiye ve Tanzim at: D evlet-i A liyy en in T arih-i Is­
lahatı (1836-1883), Kana:at Kütüphanesi, (İstanbul: 1328), ss, 75-80. Reşit
Paşa ile Rıza Paşa’nm başlarını çektikleri grupların benzer bir şekilde yo­
rumlanmaları için bkz. Ziyaeddin Fahri Fmdıkoğlu, «Tanzimatta İçtimaî
Hayat,» Tanzim at I, (İstanbul: 1940), s. 627. I.Meşrutiyet sırasındaki iki
grubun böyle bir tasnifi için bkz. «Varaka,» V a kit,1 no. 327, 25 Eylül 1876
- 7 Ramazan 1293.
(105) «Taziye^® Osmanlı, no.100, 15 Kânûn-i sânî 1902-5 Şevval 1319, s. 8.

35
 «Ne mümkün zulm ile bîdad île imha-yı hürriyet
Çalış idraki kaldır muktedirsen ademiyetderı»105

belirtildiği gibi, bu grup kendini âdeta toplumsal gerçekliğin ne olduğunu far-

kedebilen ve dolayısıyla kendilerine karşı uygulanması imkânsız olan baskıcı
çabaları hafif müstehziyâne karşılayan bir tavrı ortaya koymaktaydı. Modern
düşünce tarihi ile ilgilenen bir kimsenin bu tavrı değerlendirmesi daha kolay
olacaktır. Sözkonusu yaklaşım, Marksist'lerin toplumsal gerçekliği bildiklerini
kabul etmelerinden dolayı, kendüerini eleştiren ve kendilerince gerekli bilin­
ce sahip olmadıkları için de, hiçbir zaman bu gerçekliği anlayamayacak olan
kimselere karşı küçümseyici tavırlarım andırır.
Nitekim, Jön Türk yayın organlarından birisinde, mücadelenin tarafları
ortaya konulurken bunların kendi partileri (le parti de la Jeune Turqııie) ve
karşılarındaki tutucu grubun partisi (le parti conservateur) olarak tanım­
landıklarını görüyoruz.107 Başka bir yazıda ise durum biraz daha açık biçimde
ortaya konulmaktadır:

«...(Jön Türk) ne d-emekdir? İstibdadm aleyhinde bulunan efkâr-ı

münevvere sahibi Hâl~i hazırda ise istibdad sizin vücûdunuzla ka­
imdir. Bu cihetle eğer tiz var iseniz fırka-i ahrar da mencuddur.
Hattâ siz yok olduğunuz zaman dahi bu fırka mevcud bulunacakdtr.
Bu fikr teessüs etmişdir.. .» “ *

Kendi zaferlerini toplumsal gerçekliğin normal bir sonucu olarak kabul

eden bu grup,109 aynen Tanzimat savunucularının, kendilerinden önceki çağ­
daşlaşma hareketlerinin bir izleyicisi havasına girmeleri gibi,110 o hareketin
ve modernleşme taraftarı oldukları fikriyle, Yeni OsmanlIların takipçisi ol­
duğunu savunmuşlardır.
Bir yazıda «mesleğimizin ne feyyaz ve münevver bü‘ meslek-i tarihî oldu­
ğunu isbat ve izaha kifayet eden hakayık-ı tarüıiyeden»111 bahsedilirken, baş­
ka bir makalede «efkâr-ı münevvereye sahib olub ortalığın gidişinden müte­

(106) Dizeler, K a n u n -i Esasî gazetesinin başlığı altında yazan kelâm -ı kibarlar­

dan birisi olup, merkez yayın organı OsmanlI’n ın amaçlarını belirten ilk
yazının sonuna da konulmuştu Bkz. «îfade-i Mahsusa,» Osmanlı, no.l, 1
Kânûn-i evvel 1897-8 Receb 1315, s. 1.
(107) Un Ami de la Turquie [Albert Fua], «Pourquoi les Turc ne bougent pas,»
M echveret S u p p lem en t Français, no.21, 15 Ekim 1898, s. 1.
(108) «Jön Türk ve Ermeni,» Hak, no. 31, 30 Teşrin-i sânî 1900-8 ga’ban 1318,
s. 1.
(109) «Mekâtib: Kahire, 1 Eylül Sene 1S02;» Osmanlı, no. 112, 15 Eylül 1902, s. 5.
(110) Bkz. Tarihî Notlar, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Y.Y.89, v. 21-22’de Bü­
yük Reşit Paşa’nm yakını bir zât tarafından yazılan eserde ILMahmud
reformları büyük övgüyle anlatılmaktadır. Eser, bir tarih kitabı dene­
mesidir.
(111) Edhem Ruhî, «Ümid-i înkılâb,» Osmanlı, no. 142, 8 Kânûn-i evvel 1904, s. 1.

36
essir olmamak kabil değildir»112 biçiminde bir anlatımla karşılaşıyoruz. Gene
«Bin sene-i hicrıyesinden sonra Osmanlı Padişahları içinde gayret ve icraat
ile fevkalâde bir mevki’-i mahsus kazanmış olan padişâhân-ı âzâmdan birisi
[nin] de Sultan Mahmud Han ı Adlî hazretleri...»113 olduğunu belirten bir yazı
dizisinin Jön Türk yayın organlarından birisinde gözükmesi, «kurun-i vusta-
mıza nihayet veren Tanzimat-ı Hayriyenin te ’sısi»114 biçimindeki tanımlama,
Mustafa Reşid P aşa’ya yapılan büyük övgüler,115 1840-1876 arasının terakkinin
hızlı olduğu bir dönem olarak anlatımı,116 Midhat Paşa Kanün-i Esasisine sa­
hip çıkma çabaları,117 pek çok yerde Mustafa Fazıl P aşa’dan, Jön Türk parti­
si lideri olarak bahsedilmesi118 ile Yeni Osmanlılarm eserlerinden özellikle ha­
reketin ük dönemlerinde geniş olarak yararlanılması118 veya doğrudan kulla­
nımı120 bize bu eğilimi göstermektedir.
İşte, bizzat Jön Türk hareketine katılmış olan bir yazarın «...(İttihad
ve Terakki) Cemiyetini vücûda getiren kuvvet işte mutlakiyetle meşrutiyet
idarenin bu daimi cidalidir. Resmen o cemiyete dahil olmayan ahrar bile,
kalben tarafdar idiler...»321 diyerek anlattığı bu gelişme, Jön Türklüğe katü-
ma davranışının da belirleyicisi olmuştur. Harekete katılan, çoğunluğu yük­
sek okul öğrencisi kimseler siyasal çizgisini tam olarak tammlayamadıklan,
efsanevî ve daha ziyade karşıt olduğu yönetim ile nitelikleri belirlenebilen

(112) «îdare-i Hâzıra Semereleri: Âsâr-ı Asırdan. Bir Levha-i îbretnümâ,» M i­

zan; no.176, 14 Mayıs 1896-1 Zilhicce 1313, s. 2491.
(113) «Vak’a -i Sultan Aziz: Bir Zatın Hatıra-i Husisiyesi,» Sancak, Aded, 10,
20 Kânûn-i sânî 1900-19 Ramazan 1317, s. 7, Krş. Sancak, Aded. 11,27 Kâ-
nûn-i sânî 1900-28 Ramazan 1317, s. 7. Krş. «Cümle-i Siyasiye.» Mizan,
no. 163, 13 Şubat 1896- 29 Şa’ban 1313; s. 2386-87: «...Vücûd-i devletin has­
ta olduğunu keşfeden Sultan Mahmud ilk ibtida verilecek ilâcı verüb,
mühlik nöbeti savuşturmuş idi...»
(114) iîsm a il K em âl}, «Lâyiha,;- Osmanlı, no. 108,15 Temmuz 1902, $.2.
(115) Fuad, «Les Discours de M. Gladstone et de Lora Rosebery,» M echveret
Su p p lem en t Français, n o,21,15 Ekim 1896, s.3.
(116) «Appel Aux Cabinets Europeens et A ux Nations Etrangeres,» M echveret
S u p p lem en t Français, no.16,1 Ağustos 1896, s.l.Krş. [Murad], «İkiden B i­
ri: Ne Var, Ne Yok,» M izan, no,169, 26 Mart 1896- 12 Şevval 1313, s.
2435
(117) Le Comite, «Lettre Adressee a MM.Les Deputes Français,» M echveret
Su p p lem en t Français, no.22, 1 Kasım 1896, s. 1.
(118) Ahmed Rıza, «Une Explication,s M echveret Supplem ent Français, no.10,1
Mayıs 1896 s. 1. Krş. Fuad, «La Visite de S.A. la Princesse Nazli au Comi­
te,» M echveret S upplem ent Français, no.20, 1 Ekim 1896, s. 1. Krş. «Mus­
tafa Fazıl Paşa,» Osmanlı, no.119, 15 Mart 1903, s. 7.
(119) B B A — Y ilâ tz Esas E vrakı, 15/74/74-10/74/15.
(120) Esk'. makalelerin Jön Türk organlarında yayını için bkz. Ziya Paşa, «İh­
tilâftı Ümmeti Rahma,» Osmanlı, no.44, 15 Eylül 1897-10 Cemaziy’ülevvel
1317, s. 1.
(121) Süleyman Nazif, Y ıkıla n M üessese: Son Zam anlara A id Bâzı M üşahedât ve
M alûm at-ı Tarihiye, llham i, Fevzi Matbaası, (İstanbul: 1927), s. 6.

37
 I

Jön Türklüğün bir üyesi olmuşlardır. Bu gruba oluşumundan bir süre sonra
katılan ve daha ziyade yakın dönemdeki siyasal rolleri ile tanınan bir Jön
Türk, harekete duyduğu ilginin başlamasını şu şekilde anlatmaktadır:

«...Ben, AJımed Rıza adım 1906 yılında Bursa*da işittiğimi hatırlı­

yorum.... O zaman Bursa’da Vali, Abdülhamid’in itimadım kazan­
dığı söylenen Reşit Mümtaz Paşa idi. Hapsedilen zat, Bursa Maarif
Müdürlüğü Muhasebecisi Şükrü Bsı/di. Uzunca boyu, iyi giyinişi ve
vakarlı hali ile herkesin dikkatini çeken iyi bir memur iyi bir aile
babasıydı. Vaktiyle Ahmed Rıza Bey, Bursa Maarif Müdürü iken
kendisine fotoğrafım hediye etmiş o zavallıda bunu muhafaza eyle­
miş... Şimdi bu cinaıjetinin(l) cezasını çekecekti. Hazin değü mi?
Ben o zaman dahi habis rollleriyle kafiyeleri ‘jurnallerini’ bi­
liyor; nefret ediyordum. Ama benim için ortada anlaşılması lâzım
gelen bir muamma vardı; Bu Ahmed Rıza Bey kimdi?
Ahmed Rıza Bey Bursa Maarif Müdürü iken, Avrupa’ya kaçmış,
Jön Türk kafilesine katılmış, hattâ liderleri seçilmiş...
Bu hâdiselerin üzerimde derin tesiri oldu. Ahmed Rıza Bey’in
hüvviyetini, Jön Tiirklerin Avrupa’da takip ettikleri siyaseti öğren­
mek için bende şiddetli bir arzu uyandı... Diyebilirim ki benim, it­
tihat ve Terakki Cemiyeti ile alâkam bu hadise ile başlamıştır. Za­
ten Namık Kemal’in vatan ve hüniyet edebiyatının tesiri altınday­
dım İstibdat idaresinin yasak ettiği bu millî şairimizin eserlerini
okumak için daimî fırsat arar, bulurdum

Ahmed Rıza’mn eserlerinin ve şöhreti hakkındaki kanaatlerin yalnız bu

örneğe münhasır kalmadığım çeşitli vesikalar bize göstermektedir.133 Nite­
kim, Jön Türklere katılan gençlerin pek çoğu belirttiğimiz gibi belirli ve il­
kelerini farkettikleri bir düşünce sistemine ilgiden ziyade; kendilerini, ne­
denlerini ileride göreceğimiz; bir değer çatışması sonucunda «efkâr-ı ahra-
rane» sahibi olan bir grubun içinde bulmaktaydılar.124 «Efkâr~ı ahrarane»nin
kesin sınırlarım çizmek ise mümkün değildir. Karşıtlarının «Erbab-ı fesad»
olarak tavsif ettiği bu kimselerin ortak özellikleri, daha çok karşı bulunduk­
ları ilkeler ile belirlenebilir. Ancak, mutlak olan nokta Jön Türk namım alan
kimselerin kendilerini açıkça farklı bir grup olarak telâkki etmeleridir. Yö­

(122) Celâl Bayar, Ben De Y a zd ım , C.I, (İstanbul: 1965), ss. 179-180.

(123) Gemlik Pazarköy’de Reji Müdiri Arif Efendi’nin hanesiyle reji dairesin­
de bulunan evrak, Ahmed Rıza nın eserleri ve konu için bkz. Boğaz V e­
kâleti, İnebolu, Çölem erik, K a n g ın , K al’e-i S ultaniye, Bursa. Cesr-i M us­
tafa Paşa, Sapanca, Sarışaban, Pazarköy ile M uhaberata M ahsus D efter,
B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 36/2470-22/147/XVI. Bursa-28/Şakir-Hasan im ­
zalı ve 13 Şubat 311 tarihli yazı.
(124) Yusuf Kemal Tengirşek, Vatan H izm etinde, (İstanbul: 1967), ss, 28-34.

38
netim taralından önemli bir suç olarak kabul edilen «hür fikir yayıcıbğı»’*25
yapan bu kimselerin; sözkonusu özelliklerinin Devletin temellerini sarsacağı
Eneümen-i Mahsus üyeleri tarafından da belü’tilmektedir:
«...Istitlâat-ı vakıaya nazaran tasavvurat-ı mevcudenin hülâsası
esas-ı idare-i devlet-i Aliyyenin tebdil-i kaidesi maksadından ibaret
olub bunun ne gibi mülâhazat-ı adiyeye mübteni bulunduğu sade­
ce bir nazarla anlaşılıyor ise de olbabda miyâne-i çâkerânemizde gü-
zerân eyleyen ebhâs-ı hakayık intiha bervech-i âti marûz-i huzur-u
hikmet-nüşûr-i cenâb-ı zilluîlahî kılınmak feraiz-i ubudiyet ve mem-
lûkiyetden addedilmişdir.
Şöyle ki, bu devlet-i ebed-müddet-i aliyye cami’-i hilâfet ve sal-
tanat-ı İslâmiye olmasıyla makam-ı ma’ali ittisam-ı hilâfetpenâhî
min kabl-el-hak din-î mübm-i Muhammedinin hâmi-i zîşâm bulun­
duğundan mebna-yı âzîm-i hükümet-i seniye işte o asıl mukaddese
ImaksadoA göre teessüs ve takarrür etdiği ruz-i meymenet-efruzdan
beri her smuf ahali ve beraya o melce-i muhierem-saye-i ma’delet-
vâye-i müstazil bulunduğu ve biavnullah-ı teâlâ hayat-ı devletin ilâ
kıyam, üs saa temadi ve tealisi ancak ö esas-ı güzînin himayet ve ha-
rasetine merbut olduğu halde muvazene-i hakayık müzahir-i umura
kifayet edecek fikr-i sakib sahibi olmayanların kendi pişe ve endi­
şelerince bir takım âmâl-i tama’kârâneye mebni ortaya atdıklan ve
za’mlannca pazar-ı revaca çıkarmak istedikleri kumaş-ı tezvirin ne
kadar kasid ve fasid olduğu bundan evvel destgâh-ı tecrübeden ge­
çirilmiş yâni hükûmet-i seniye-i hilâfetpenâhî usûl-i mevzuasım bir
hiikûmet-i avam şekline ifrağın gerek mahfuzat-ı üss-i esas-ı hey’
et-i îslâmiye ve gerek idame-i şân ü şükûlı-u saltanat-ı seniyece ve
âmâl-i mütebâyine-i teh’anın yekdiğeriyle müsademesinden çıkacak
ve memalik-i Osmaniyeyi here ü merc edecek vekayi’-i mahufe mel-
huzatınca ne kadar hevl-nâk ve rnüdhiş birşey olduğu nezd-i deka-
ytk vefd-i velinimet-i â'zâmide ta’rif ve tavzihden âzâde ve her
emr-i miicerreb hikmeten yeni bir tecrübe vareste bulunmuş olmağ-
la usûl-i merkeziye-i saltanat-ı seniyenin bilcümle asdıka-yı atabe-i
ûiya-yı cenâb-ı tacdarı indinde eâzz-ı mefahir ve mekasıd olduğu
veçhile..,.»12*
Burada Jön Türklerin; özellikle dini, toplumsal gelişmenin önünde bir en­
gel olarak gören ve ileride geniş olarak inceleyeceğimiz düşüncelerinin; İslâ-

<125) Reji müdiri’nin halka «hür fikir neşretmekle» olduğuna dair, Üsküp Mu-
tasaırıfı Necib Paşa’dan alman telgrafın takdimine dair Derviş Paşa’nm
yazısı buna güzel bir örnek olarak verilebilir, Bkz. B B A -Y /M ü te n e v v î
(G ü n lü k) M arûzat, 21 M 1305/no.l58.
(126) Encümen-i M ahsus-i Vükelâ’nın 1563/Gurre-i Receb 1313/5 Kanun-i ev­
vel 311 tarihli kararı. B B A -Y /S a d a re t R esm î M arûzat, 2 B 1313/no.l563,
Leff.3. Müsveddesi için bkz. B B A -T e za k ir-i Sam iye Dosyaları, (Mazbata),
1536/1563, 5/6 Kânûn-i evvel 311. Belgenin tümü verilmiştir. Bkz. ss. 416 -
417.

39
mın sosyal yapıyı belirlediği bir toplumda oluşturabilecekler; tehlikelere de
açıktan işaret edilmektedir. Bunun yaraşıra yönetim onlarır. ken-i; nkkalan
doğrultusunda «tarihî»127 ve ayrı bir grup oldukları düşüncesini sab-J e f e k ­
tedir ve bu nedenle de Jön Türk sıfatının kullanımını da yasak-H—
Ancak, bütün bu tedbirlere rağmen, bu kimselerin idealime eniği değer­
lerin toplumda; onlardan bahsetmenin bile yasak olmasına ksriikk: belli et­
kiler bıraktıklarını görüyoruz. Nitekim, Meşrutiyetten kısa bir s lr s önce;
ihtilâlci hareketin gelişiminden hiçbir şekilde bilgisi olmayan ve ak-
des-i hümayûnla hazret-i hiiâfetpenâhiye karşı perverde eıdişl menviyât-ı
mahsusa-i mel’unânesini izhara çalısdığı ve erbab-ı mel’anet ve rnetsedetin
pişvasmdan bulunduğu...»139 şeklinde suçlamalara muhatap olan Muşhı Mûfti-
zâde Reşid adlı bir zât «muamelât-ı keyfiye»nin ve işkencenin Gulhsre Hattı
ile yasaklandığım belirterek, bu belgenin devletin hayat ve saadetin sağla­
yan bir vesika olduğunu ileri sürmüştü.130
Gene 1901 yılında Zor’a sürülen bir posta müdürünün sorgula masır-a bak­
tığımızda, kendisinin velâdet-i hümâyûn günü konu ile ilgili bir telgrafı aldı­
ğında «...Vah Sultan Hamid, vah milletin başına... Kanun-i Esasî nerede kaldı
diyerek bir takım şütûm-i galize ilâvesinden başka neüzibillâh Censb-- Hak­
kın elinden birşey gelmiyor...»1*1 şeklinde bir ifade kullandığım görüyoruz.
Kuşkusuz bu ikinci konu yâni Kanun-i Esasî romantisizmi; çok daha yay­
gın bir hale gelmişti ve kendisini ahrar zümresinin mensubu olarak kabul
eden herkes bu gruba ait olmanın simgesi olan sözkonusu belgenin savunucu­
su durumuna geliyordu. Kuşkusuz kitle açısından bu normal bir durumdur,
ancak Doktor Nâzım gibi 1895 den itibaren, merkezin en önemli görevlerinde
bulunmuş bir kimsenin dahi Kanun-i Esasî’ye ne olduğunu bilmeksizin böyle

(127) «...Jön Türk fırka-i mePunesi bu aralık bir takım vesait-i gayr-ı mc'mûle
ile entrikalara başladıklarını ve vücûd-i kemterânemi mekasıd-ı müret-
tebeîerine mani’-i kavî addetdiklerini...» belirten Halil Rıfat Paşa bunun
nedeni olarak Tuna mektupçusu iken Midhat Paşa ile olan tartışmalarını
göstermektedir. B B A -Y ıldız Esas Evrakı, (Sadrıazâm Halil Rıfat Psşa Ev­
rakı), 31/1709-3/110/87.
(128) BBA-BEO/M ahremâne M üsvedât, no,129. Aynen verilmiştir. Bkz. B. I. Fran­
sızca muhaberatta da «agitator» sıfatının kullanılması karar altına, alın­
mıştır. Bkz. Münir B ey’den, Müfid Bey’e 37/11 Temmuz 1901, Müfid Bey’-
den, Münir B ey’e 30/17 Temmuz 1901. Paris Büyükelçiliği A rşivi. D.244.
(129). B B A -B E O /V G G (2), Kastam onu V ilâyeti Re/t, 157,25 (15 Mayıs 3 2 4 ),/
249177.
(130) B B A -B E O /V G G (2), Kastam onu V ilâyeti Gelen, 153,98 (telg. 25,22 Ma­
yıs 324)/249177. Kastamonu Valisi İsmail Fuad’m Sadaret’e 23 Mayıs
324 tarihli yazısı.
(131) Metin; Karesi Posta ve Telgraf Müdiri Süleyman Efendi hakkında, me­
mur Ahmed Hamdi’nin ifadesinden alınmıştır. Bkz. BBA-İrade~Dahiliye,
Rebiy’ülevvel 1319/no. 8/436. Konunun ayrıntıları için bkz. BBA-BEO /G e-
len-G iden, 125905.

40
bir bağımlılık duyması, olayın seçkinler açısından da fazla farklı olmadığını
bize göstermektedir.152
Kendilerini modernleşme taraftarı gören bu kimseler, pek çok yerde Av­
rupa’ma üstünlüğüne, Batı’nm mutlaka örnek alınmasının gerektiğine de işa­
ret etmişlerdir, ileride, bir tek medeniyet olduğunu, onun da Avrupa medeni­
yeti şeklinde ifade edildiğini ve bunu gülü ve dikeni üe almaktan başka çâre
bulunmadığını belirterek, büyük tartışm alara yol açacak bir düşünürün İtti-
faad-ı Osmanî Cemiyeti’nin ilk dört kurucusundan biri olduğunu unutmamak
gerekir.133 Sabahaddin Bey daha açık bir ifade ile «...medeniyet-i garbiye ile
münâsebete girişdiğimizden beri memleketimizde bir intibah-ı fikrî gözükü­
yor, bu münâsebetden evvel cemiyetimiz bir hayat-ı fikrî ihtiva etmiyor­
du...»134 durumu vurgulamaktadır. Gene, merkez yayın organında bir jurnal­
cinin kötülükleri anlatıldıktan sonra «...bu gibilere acımamak elden gelmiyor­
sa da ne çâre ki Frenkler fenni lüzûm derecede kemâle isâi edemediklerin­
den kolayı bulunub da adama namus ve haya bir dürlü telkin olunamıyor...»1"5
denilmektedir. Nihayet, Jön Türkleri düşünce bakımından fazla tanımayan
bir kimseyi oldukça şaşırtabilecek bir Avrupalı tanımını da aynı gazeteye
Anadolu’dan gönderilen bir mektupta görüyoruz :

«...Avrupalılar daima sokakda başlan semaya doğru itilâhâh olarak

vakûrâne yürürler. Şarklılar ise siklet-i istibdad altında ezilen kafa­
larım zeminpest-i esarete eğerek mütczeUilâtıe sürünüyor gibi gi­
derler...»™

Aynı şekilde Şerafeddin Mağmumî, Ali Kemâl gibi Jön Türklerin, Paris
ve diğer Avrupa şehirlerinden İstanbul gazetelerine isimsiz olarak gönderdik­
leri mektuplar incelendiğinde; bunların, gördüğümüz «Avrupa usûlü sefaret-

(132) Şevket Süreyya Aydemir, Doktor Nâzım ile aralarında geçen muhavereyi
şöyle nakletmektedir :
«— Biz 1293 (1878) Mithatpaşa Kanunuesasisinin iadesini istiyorduk.
— Bu Kanunuesasinin (Anayasanın) ana hatları neydi?
— Vallahi doğrusunu isterseniz ben bu kanunuesasiyi görmedim. İçinde
ne olduğunu da hiç bir zaman öğrenemedim. Ama bizim gençliğimiz­
de, yani biz, Paris’te çalışırken, Ahmet Rıza B ev’in. onu gördüğüne ve
okuduğuna inanırdık.» Bkz. Şevket Süreyya Aydemir, S u y u A rayan
A dam , (İstanbul:1979), s. 277.
(133) Abdullah Cevdet, «Şim e-i Muhabbet: Celâl Nuri Bey’in Geçen Nüshada­
ki (Şim e-i Husûmet’ Makalesine Cevab,» İçtihad, no.89,16 Kânûn-i sânî
1329, s. 1984.
(134) M[ehmed] Sabahaddin, «Gençlerimize Mektub: İntibah-ı Fikrîmiz,» T e­
rakki, [no. 1], [Nisan 1906], s. 1.
(135) «Havadis,» Osmanlı, no.84, 15 Mayıs 1901-25 Muharrem 1318, s. 8.
(136) «Anadolu Mektubları: 3,*- Osmanlı.... no.114, 15 Tâşrin-i evvel 1902, s. 4.

41
nâme» uslûbundaıı fazlaca farklılık göstermediği de kolaylıkla gözlenebilir.151
Burada Avrupalı olmanın özel bir anlam taşıdığına da mutlaka işaret et­
memiz gerekmektedir. Yoksa, ‘Avrupa usûlu’ şeklindeki kullanım, Abdülha-
mid II ve yönetim kademelerinin de tercihi durumundadır. Nitekim, Şehre­
maneti kayıtlarını incelediğimizde «Avrupa’da olduğu gibi»138 veya «Avrupa’
nın bazı şehirlerinde olduğu gibi»138 şeklindeki anlatımlar sayılamıyacak ka­
dar fazlalık göstermektedirler. Kendilerini, Jön Türk veya ahrar olarak ta­
nımlayan kimselerin ise sözkonusu ifade ile Avrupa’da gelişen düşünceler
çerçevesinde, yeni bir sosyal ve siyasal yapı oluşturmayı kastettikleri açık­
tır. Ahmed Saıb Bey’in ifadesiyle «...çünkü Devlet-i Aliyye, idaresini Avru­
pa usûl-i cedidesi üzere tanzim ve medeniyet-i haziranın üss-i esası olan ulûm
ve fünûn-i mütenevvîayı bir kere ta ’mim eylerse...»140 mesele çözümlenmiş
olacaktır.
Görüldüğü gibi, ‘Bilim’ in Jön Türkler üzerindeki etkisinin devamlılık ar-
zeden bir konu olduğunu farketmek pek de zor değildir. Ancak, artık —istisna­
lar haricinde—141 Yeni Osmanlılar tarafından yapıldığı gibi bir bağdaştırıeılık
fikri görülmez. Ve bu gibi teoriler âdeta Thomas Moore’un, Utopia’sımn da­
ha sonra gördüğü tepki benzeri «güzel» fakat «realiteye uymadığı için acına­
cak» kuramlar olarak yorumlanmışlardır. Maddî anlamıyla «bilim» herşeyin
temeli olarak kabul edilmeye başlanmıştı ki bu yaklaşımın Jön Türkler ta ra­
fından ulaştırıldığı nokta kolay kolay tasavvur edilebilecek gibi değildir. İle­
ride kuruluşunu inceliyeceğimiz «İttihad-ı ösmanî» Cemiyetinin çok az yazan
Mehmed Reşid ve daha ziyade siyasal örgütleyici olarak ön plâna çıkan îs-
hak Sükûti dışındaki iki kurucusunun; yâni İbrahim Temo ve Abdullah Cev­
det Beylerin Mecmua-i Fünûn'un devamı sayılabilecek ansiklopedisi dergile­
rin başyazarları olduğu unutulmamalıdır.

(137) Bkz. Şerafeddin Mağmumî, Paris’den Y a zdıklarım , Matbaa-i Kibâre, (Mı-

sır-eî-Kahire: 1911/1329), Şerafeddin Mağmumî, Seyahat Hatirâları, Aded:
2, B rü ksel ve Londra’da, (M ısır-el- Kahire; 1326/1908), Şerafeddin Mağ­
mumî, Seyahat Hatıraları, Aded:3 Fransa ve İtalya ve İsviçre’de, Matbaa-i
Mukaddad, (M ısır-el- Kahire 1330/1914). Ali Kemâl, Paris M usahabeleri,
Matbaa-i İkdam, C.I, Dersaadet, 1329, C.II, Dersaadet, 1331.
(138) İfade mezbaha ve umumî hayvan deposu yapımı için kullanılmıştır. Bkz.
B B A -B E O /Ş eh rem â n eti Giden, 689-27/7, 265-(14 Ağustos 1311)/50518.
(139) B B A -B E O /Ş eh rem â n eti G iden. 689-27/7, 137-{8 Mayıs 1311)/46881.
(140) Ahmed Saib, R eh n ü m â -yı İnkılâ b > (Mısır:1318), s. 37. Fikir Asya’da da
AvrupalIların sürekli kazandıkları; dolayısıyla Avrupalı olmaktan başka
çâre kalmadığı şeklinde dahilî basında da işlenmiştir. Bkz. Nüzhet, «Coğ­
rafya:S i y a m ’d a Terakkiyat-ı Medeniye.» Resim li Gazete, Aded, 17, 4 Tem­
muz 1307, s. 204.
(141) «Adam Olalım,» Osmanlı, no,102, 15 Şubat 1902-7 Zilkade 1319, s. 5: «...Y i­
ne o vaktde Avrupa ulûm ve fünûn ve sanayi’de bizden çok ileri idiler.
Fakat OsmanlIlarda Avrupalılarm haiz olmadıkları veyahud haiz olma­
ğa başladıkları bir haslet var idi ki o da ahlâk-ı fâzıla ve m etin e idi. Hep
bu ahlâkın saflığı ve düzgünlüğü yüzünden bize mukavemet edecek bir
kuvvet tasavvur olunamazdı...». .

42
 Bu alanda kuşkusuz en çarpıcı örnek olan Abdullah Cevdet, evvelce M'ec-
mua-i Fünûn’da gördüğümüze benzer; fakat daha açık şekilde; «Herkes İçün
Kimya» dersleri yayınlarken,142 İbrahim, Temo’nun katıldığı ilk yazın tartış­
ması sözkonusu dergilerde kendilerinden çok daha fazla yazan bir diğer
önemli İttihatçı; Şerafeddin Mağmumî’nin aşk olayını kalbe atfederek fiz­
yolojik bir cinayet işlemekte olan şairlere karşı yazdığı bir yazının1'*3 savunu­
su ile olmuştu.144 Mağmumî’nin bir başka yazısından alman aşağıdaki örnek;
sözkonusu yaklaşımı bize göstermesi bakımından oldukça yararlıdır:

«...Ya Kimya! Ya Kimya! İki renksiz mayi’i birbirine karışdırub, ani­

de elvân-t âdide ve havass-ı muhtelif ey e malik ecsâm-ı sairenin te­
şekkülünü, iki zehrin imtizacıyla berbad bir zehrin ortaya çıkmasını,
ateş içinde suyun tecemmüd edüb suyun derununda alevin zuhuru­
nu görmek gibi en derîn hissiyatı uyandıran birşey var mı? Bu acar
ibai-ı fenniye ve muâmelâl-t kimyeviyeyi temaşâ etmekten âlâ bir
manzara-i şairane tasavvur olunabilir mi?... Bir sinek üzerinde ve
tüyleri arasında taayyüş eyler birçok hayvanat bildiriyor. Yeniden
yeniye âlemi keşf, havanın bile orman ve denizler gibi bir meydan-%
mübâreze-i hayat olduğunu gözümüzle isbat etdiriyor... Eski şair­
lerin bize terk etdiMeri eş arı nazar-ı müdekkikâne ile mütalâa edüb
bîr fikr-i sahih hâsıl etmek gayr-ı mümkündür. Kimi şiiri o kadar
büyültmüş, o kadar büyültmüşdür ki, nihayet tabn addetmeyüb
bahşâyiş-i ilâhı derecesine geçirmiş ve çalısmağla, çabalamağla ele
getirilemeyeceğini iddia eylemişdir. Umumiyetle şiir-i atik ve hâzır
hakkında söz söylemek lâzım gelirse, suret-i tahrirlerinden sarf-t
nazar, mefhumları nokta-i nazarından tercüman-ı aşk ve muaşakanâ-
meden başka birşey diyemiyeceğiz. Kütüphanelerde boş yere yer
kapl-ayan divanlara bir göz gezdiriniz. Birkaç kaside ve mersiyeden
başka diğerlerinin kâffesi aşk üzerine müessesdir... Şimdi bu tasav­
vur ve teşbihin neresi akla yakın, neresi fenne muvafık, ne sebeb*

<142) Bkz. Yukarıda, n./39, A[bdullah] Cevdet, «Muktesebât-ı Fenniye:Herkes

İçün Kimya,» M usavver Cihan, no.4, 11 Eylül 1307-19 Safer 1309 v.d. A h­
met. Rıza Bey ise konuya duyduğu ilgiyi şöyle dile getirmektedir: «...Eski
evrakımı tanzim ederken kırk sene evvel Bursa İdadisinde okutduğum
derslerin müsveddelerini buldum ... O tarihden beri fünûn ilerledi. Her-
gün yeni birşey keşf ediliyor. Fennin vâsıl olduğu derece-i tekâmülden
ben haberdâr değilim. Çünki, yeni keşfiyatı yakından ta’kib etmedim,
edemezdim. Bir insanın ömrü yalnız kimyada vuku’a gelen terakkiyatı
ta’kibe ancak kifayet eder...» Ahmed Rıza B ey’in evrakı arasındaki ta­
rihsiz bir kâğıttan aktarılmıştır. A hm ed Rıza B ey E vrakı/Ö zel Arşiv. B en­
zer eğilim yalnızca merkezde değil çevrede de yaygınlaşmıştır. Bkz. «Hik-
m et’den: Umuma Yarayan Dersler,» Nilüfer, [Bursa], no.l, 1 Rebiy’ülevveî
1305, s. 8.
(143) Şerafeddin Mağmumî, «Kalb ve Dimağ,» Maarif, no.32, 12 Mart 1307, s. 83.
(144) t[brahim ] Edhem [Tem o], «Tagaddi ve Devam -ı Hayat,» M usavver Ci­
han, no.31, 25 Mart 1308-9 Ramazan 1309, s. 242/n.l.
 den fikri okşuyor?... Mutlaka bir insanın şair olması manzum ve
yalan söz söylemeye mütevakkıf. Ne boş fikir?! ...Az çok şiir-i ha­
kikî pek çok fevaidi müstelzimdir. Efendim bir âdi şair tabiatı te-
maşâ, hedayıi hayretle seyreyler. Bağlık, bağçelik bir mahallin sa­
bah letafetini veya bir çiftliğin akşamını hayvanların dönüşünü ya­
zar. Herkese beğendirir. Fakat o bağlardaki üzüm 'kütüklerine veya
o çiftliğin hayvan veya tarlasındaki ekinlere bir hastalık ârız olur.
Ey Karı !! Bakalım bizim şairin tavsif nâmesini hastaların başucun-
da yiiz d efa okuyunuz, bir faide görülür mü? Ne gezer? Şair bile
teessüf izharından başka birşey yapamaz. Halbuki ciddiyetle uğra­
şan bir hekim, bir şair-i hakikî o bağlan, o hayvanlan ve o bedayı
î-i mükevvenâtı âdi şair gibi yalnız bir hayretle temaşâ edüb uzun
ve yalandan ibaret bir tavsifnâme yazmakla iktifa etmemişdir, On­
ların suret-i hilkat ve esrar-ı taayyüşlerine vukuf kesbederek dört
satır — ruhsuz diye itham etdiğimiz— yazı cevheri btrdkmtşdır. îşie
hastalık zamanı o dört satırın icabınca hareket edilse bağlar, hay­
vanlar hastalıkdan kurtulur. Bakınız ki kıymeti ne kadar büyük, Şi­
ir-i atik ve hâzır yâni âdi, insana ne ekmek yapabilir, ne elbise giy­
dirir, ne vesait-i medeniyeyi tedarik edebilir. Hakikî şairler, yâni cid-
diyat düşkünü mütefenninler, vapurları, telgrafları, şimendüferleri
usûl-i ziraat ve san’at ve ticarete aid bunca vesaiti bulmuştur ve
levazımat-ı insaniyeyi meydana getirmeğe çabalamışlardır. Ve el’an
da taharriyatla uğraşıyorlar

Mağmurnî’nin uslûbunun çarpıcılığı onun çok uç bir örnek olduğu kanaati­

ni uyandırabilir; ancak, bizzat Sultan'm kütüphanesine giren eserlerde de
aynı temanın işlenmesi yaklaşımın yaygınlığını göstermektedir:

«,..Bu günkü terakkiyat-î -medeniye-■ulûm-i-riyaziye sayesinde■husûl

bulmuştur. Bu sebeble ulûm ve fünûn müessisliğî şerefi her fenn
ulemasından ziyade ulûm-i riyaziyeyi vâsü-ı mertebe-i kemâl eden
erbâb-ı fetanete aid olmak lâzımdır.
Çünki ne (Sokrat) ne (Eflatun)un ve nede (Aristo}nun bir ta-

(145) Şerafeddin Mağmumî, Başlangıç, İstepan Matbaası, (İstanbul:R.1306-H.

1307), ss. 66-75. Krş. aynı eser, ss. 22-23: «...Aşk ruh gibi mühim bir mese­
ledir. Fakat üdebânın dediği gibi aşkı anlamağla herşeyin hakikatine er­
mek icab etm ez... Aşk nedir? Kim ne derse desin mezhebimce aşk yarım
cinnetdir. Menba’-i a k lü fetanet ve m erkez-i ihtisas olan dimağın tefek-
kürât-ı daime ile sathını ince bir tabaka-i mayia kaplamasıdır. Bu da
akla karayı ayırd etmeğe vasıta olan tasavvurat-ı dûr-endişâneyi men’
eyler ki işte aşkın, h âl-i tevellüdisi bu suretledir. Zaten cinnet nedir? Bir
nokta üzerine sarf-ı efkâr ederek kanın şiddetle gûhvâre-i a k lü iz’an olan
kafaya yürüyüş etmesine sebebiyet vermek değil m i?....s Benzer bir ta­
nım bir süre önce diğer ansiklopedik amaçlı dergilerden birisinde veril­
miştir. Krş. «Aşk,» Kırkaribar, [no.17], 1290, ss. 3-15.

44
 kim hayalâtdan ibaret bulunan mesalik-i felsefesinden hiçbirini te­
rakki;/at-1 fenniyeye ve bu sebeble terakkiyat-ı medeniyeye velev
dolayısıyla olsun bir hidmet edememişdir.

Her hakikati meydana, çıkaran ulûm-i riyaziyedir.

Her fennin esası ve ruhu ulûm-i riyaziyedir.
Buna nisbeten fünûn-i saire derece-i saniyede kahr.. ,»î<6

«Biîim»e sözkonusu şekilde yaklaşımın; beraberinde içinde yaşanılan

evreni maddî biçimde açıklama davranışı getirdiği açıktır. Nitekim bunu yap­
mayan düşünceler ahrar adı verilen kimseler tarafından fazla bir açıklayıcı-
lığa sahip görülmemiştir. Abdullah Cevdet, Mağmumî'nin istediği tarzda şür-
ler yazdığında, bu konuya açıktan işaret etmektedir:

(.(Bir gece eylerken göğü temaşâ,

Düşündüm hilkati ben basdan başa.
Gecenin o azametli sükûnu,
Yâdıma getirdi nice şu unu;
IÂ-yetenâhiyyet oldu hande-ver,
Yokluk fikri ise oldu mükedder;
Beynimin zerratı idüb ihtizâz
Söylendim şu yolda bî söz ü güzâr:
Ezeliyet sözü gerçi karanlık
Odur yine ancak hürmete lâyık.
Vardı, var eşya her zaman olacak;
Milyarlarca âleme can olacak,
Değişir görünür, değişmez cihan;
Mahv olmuyor birşey oluyor nihan.
Hareketdir hülâsa-i kâinat;
Kimya etmekde bu kavli isbat.
Bir şey, ki olamaz adîm-i mutlak;
Olur mu ona bidayet olmak!
Bugün yarın demek nedir ki zaten:
Doğar bir fikretdir her hareketden.
Ey zemin sen bizim maderhnizsin,
Ey zemin sen bizim makberimizsin.
Diyemem ki fakat diğer kürreler,
Üzerinde bizim gibiler besler.

(146) Erkân-ı Harbiye Yüzbaşılarından Ömer Subhi bin Edhem, Y un a n ista n -ı

K adîm M ader-i M edeniyet Midir? İÜK-TY/3225, v. 12/a. Krş. «îlm -i K i­
tabetin M ekâtib-i Askeriyece Lüzûmuna Dair Bir Genç ve Zeki Zabitin
Mütalâas’dır.s- Resim li Gazete, Aded. 2, 21 Mart 1307, ss. 17-18. ve Genç
ZabU, «Fenn-i Kitabetin Lüzûmuna Dair Olan Makaleye Zamime,» R e ­
sim li Gazete, Aded. 6, 28 Nisan 1307; ss. 78-79.

45
 Ey bu kürremizi kaplıyan nesimi
Ey güneşden gelen ziya-i besim!
Dürlü dürlü hesaisde mihroblar,
Ki her zîhayaiı eder şûre-zâr!
Sîzsiniz bizlere menba’-i hayat,
Sîzsiniz bizlere dâî-i memat.»11*’

Nitekim, İttihad-ı Osman! Cemiyeti’nin kuruluşunun da, bu düşüncelerin

çok yoğun biçimde tartışıldığı bir okul ortamında olduğunu göreceğiz.148 Tan­
rının varlığı üzerinde yoğun tartışmaların yapıldığı ve bu tartışmaların ge­
nellikle, biyolojik materyalistlerin zaferiyle sonuçlandığı bu okulun149 (Mek-
teb-i Tıbbiye-i Şâhâne) siyasal muhalefet merkezi olmasının temel nedeni de
materyalizmi benimsemelerinden dolayı içinde yaşadıkları toplum değerleri
ile korkunç bir çatışmaya düşen bir tipi ortaya çıkartmasıdır. Kuşkusuz bu
«tip», batılılaşma sonrası ortaya çıkan «yeni adam» ile benzerlik göstermek­
tedir. Ama, uslûbu, olaylara bakış açısı çok daha keskin olmaktadır ve top­
lumu tamamen bir din-bilim çatışmasının ortaya çıkarttığı denge olarak al­
gılamaktadır. Osmanlı yönetiminin temsilcileri Ahmed Rıza Bey’i tanımla­
mak için «cenâb-ı rabb-ül âleminin varlığını neüzibillâh inkâr ve iman ve iti­
kadı olma [yani» sıfatlarını kullanıyorlardı.150 Diğer Jön Türklere de, arada
sırada yakıştırılan bu tür sıfatların151 onları fazla üzmediği kendilerinin kul­
landıkları ifadelerden anlaşılabilir. Nitekim, Âkil Muhtar Bey’in bir özel
mektubunda «Çok şükür (Allaha değil ha!) dün imtihanları bitirdim»152 şek­
lindeki anlatımı; Abdullah Cevdet Bey’in, Alfieri’nin kitabındaki İslâmiyet
eleştirilerini aynen çevirememekten dolayı büyük üzüntü duyması;163 Ahmed
Rıza Bey’in kardeşine yazdığı mektuptan :

(147) Abdullah Cevdet, Ma’sûm iyet, Istepan Matbaası, (îsta n b u k lS ll), ss. 18-19.
(148) Bkz. M. Şükrü Hanioğiu, A bdullah C evdet ve D önem i..., ss. 5-25.
(149) Rıfat Osman H ayatım ve Hatıratım , C.I, Cerrahpaşa Tıp Fakültesî-Tıp
Tarihi ve Deontoloji Enstitüsü Yazmaları, no.213/69, (1921-), ss. 48 v.d.
(150) Paris Sefaretinden 38/22 Nisan 96, Münir imzalı, yazı. P arislSefaretiyle
M uhabere D efteri], B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 36/2468/141/XII,
(151) Lûtfullah Bey için «dinsiz» sıfatının kullanımı için bkz. Âsim B ey’den-
tımiiuumuuumOiMHMHii

Paris Sefareti’ne 165/10 Temmuz 1903 tarih ve numaralı telgrafnâme

müsveddesi. Salih M ünir Paşa E vrakı/Ö zel A rşiv.
(152) Âkil Muhtar Bey’den-îshak Sükûti’ye, 21 Teşrin-i evvel [18] 98, [Cenev­
re], A r k iv i Ç endror Shtetero r i R epublikes Popullore Socialiste te S h q i-
perise, 19/106-1//471 -378. Yazarın yaklaşımını daha kapalı bir ifade ile
belirtmesi için bkz. Âkil Muhtar, «Talim ve Terbiye: Doğru Düşünmek
Niçün Gayet Güçdür?,» T ü rk Y u rd u , C.II, no.20. (1328), ss. 612-618.
(153) Abdullah Cevdet’den-Ishak Sükûti’ye, 21 Kânûn-i evvel 1897, Cenevre,
A r k iv i Qendror.., 19/106//(186): «Alfieri’nin De la[sic!] Tyrannie ûnvan-
lı eser-i meşhurunu tercüme etdim. 3:4 aydan beri uğraşıyorum. Dün ter-

46
 «....Benim Nazik Karındaşım Fahirem,
Hazret-i Muhammed’in güzel sözlerinden biri de ‘Beşikten me­
zara kadar ilmi taleb ediniz’ kelâm-ı hikmetidir. Halbuki bu büyük
nasihati o bizim kahrolacak cahil imamlar, softalar: (İlimden murad
Kur’an, ilm-ihâl okumakdır) diye tağyir etdiklerinden vaktiyle yâni
Hazret-i Muhammed zamanında ve biraz sonra Arablar beyninde
hendese, cebir, hey’et, coğrafya. tıb gibi fünûnda mahir birçok meş­
hur âlimler yetişmişken bin sene sonra Ümmet-i Muhammed üç bu­
çuk guruşluk alış verişin hesabını bakkal Yorgi’nin çırağına yay­
dırma derecelerine tenezzül etdi. çünki o garb âlimlerinin fenne da­
ir yazdıkları birçok kitablan kimse eline almadı. îhn-yukanda de­
diğim gibi- mızrakli ilm-ihâldir denildi, Lâ’net olsun, üm-ihâllerinin
mızrağı....... girsin. Alçak herifler koca ümmetin mahv ii perişan
olmasına sebeb oldular! Şirvan, Türkistan tarafındaki İslâmî Rusya
bitiriyor; Hindistan’ın ahali-i müslimesi İngilizler elinde azalıyor,
Cezayir ve Trablusgarb’da vaktiyle birkaç yüz cami’ varmış. Fran­
sız terbiyesiyle büyüyen İslâm çocukları cami’ semtine uğramadık-
larmdan nihayet camilerde sıçanlar cirit oynamağa başlamış. îngi-
lizler henüz M mr’ı zabtetmedilerse de birkaç sene sonra onlar ora­
nın, Fransızlarla İtalyanlar da Sııriya ile tekmü Arabistan’ın sahibi
olacakları gün gibi görünüyor. İslâmlar bugün Ydhudiler derecesine
indiler. Bana sorarsan: Maarif ve malûmat nokta-i nazannca Yahu­
dilerden elbet aşağıdırlar. Ümmet dağıldı, zayıfladı, bundan sonra
toplanması, kesb-i kuvvet etmesi mümkün değildir. Bir başda hu­
rileri, soğuk şerbetleri, akarsuları olan cennetin yolcuları gitdikçe
azalmaktadır. Ben kadın olsaydım dinsizliği ihtiyar ederde İslâm
oltasını istemezdim: üzerime üç karı ve istediği kadar odalıklar ab
masına cevaz veren kocama cennetde huriler hazırlayan, başımı, yü­
zümü dolab beygiri gibi örtdürdükden ma’ada beni her bir eğlence­
den'm en’ eden kocamı boşayamamak, döğerse sesimi çıkarmamak
gibi daima erkeklere hayırlı, kadınlara muzir kanunlar vaz’ eden bir
din benden uzak olsun derdim.
Tuhaf! Bu da bir nev’ sinir hastalığı olmalı, dine dair bahs açıl­
dı mı kendimi zabta muktedir olamıyorum... Zaman böyle kalmtya-

cüme reside-i hadd-i hitâm oldu. Bakalım nasıl basılacak. Cemiyet ken­
di hesabına basdırmak içün imlâsının bâzı Muhammediyete dokunan yer­
lerinin ta’dil ve tayym ı isteyecekdir. Buna benim gönlüm razı olmaz. B u­
nun içün reyin nedir?....» Cemiyet fikirlere kuşkusuz iştirak etmekle bir­
likte halktan gelebilecek tepkileri gözönüne alarak bu bölümlere savunu­
cu notlar ilâve ettirmiştir. Bkz. V. Alfieri, îstibdad, Tercüme Eden: Abdul­
lah Cevdet, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Matbaası, (Cenevre:
1317), ss. 115-118/n.

47"
 cak Fahirec 'ığim, ne faidc ki biz erken veyahud bahtsız bir memle­
ket de doğmuşuz!...»154

aldığımız yukarıdaki parça yaklaşımı bize göstermektedir. Kuşkusuz sözko­

nusu eğilimler Şakir P aşa’mn Dürâs-i Hayat-ı B eşeriyeti gibi Claude Ber-
nard’dan çıülhem kitaplarının üzerlerinde büyük tesirler oluşturduğu tıbbiye-
lüerde daha belirgin bir biçimde ortaya çıkıyordu.155 Gene bu okuldan yeti­
şen bir Jön Türk’ün, Bosna’da kendilerini Katolik yapmağa uğraşan papazlar
hakkında şikâyette bulunan bir okuyucuya156 verdiği cevap şöyledir:

«. .Aziz Dindaşlar, me’yus olmayınız, $■izi rahatsız eden bu Kato­

lik papa şiarı bir zamanlar koca Fransız milletini birbirine katarlar­
dı. Fakat bugün ilm ü muarefetle tenevvür etmiş olan o koca millet
bu papasları memleketden koğdu. Daha doğrusunu isterseniz bu
gürûh-i lâ-ıjetelhûni Fransız milletinden ziyade Framanın ilm ii ir­
fanı ve Paris’in o mükerrem Sorbonne Dar-iil-fünûnu. mektebleri
koğdu..., Zulmet-i cehl ve nâdânî içinde kalan milletler daima bu
belâlara mahkûmdurlar...»157

Nihayet aşağıda önemli kısmını verdiğimiz parça :

I — Yemeği ziyadece çiğnemeli...

yemekte su içersen de yemekten sonra üç saat su içmemelidir.

<154) Ahmed Rıza B ey’den-Kardeşi Fâhire Harum’a, 27 Kânûn-ievvel 1885 Pa­

zar, Paris. A h m e d Rıza B ey E vra kı/Ö zel A rşiv. Ahmed Rıza’nm yaklaşı­
mı açısından krş. Ahmed Rıza B ey’den - Kardeşi Fahire Hanım’a, Paris,
4 Teşrin-i evvel 1883, no.49, tarih ve numaralı mektup. «...O çocukluk­
lardan vazgeç namaz kılacağım diye ayaklarım üşütme, namazına, orucu­
na itirazen ara sıra yazdığım şeyler biliyorum ki gücüne gidiyor seni hid­
detlendiriyor... Ah Fahireciğim seni anlamıyarak okuduğun Kur’an’dan,
dünyadan ve ne olduğunu bilmeyerek inandığın eennetden hasılı itika­
dında ne kadar mukaddes şey varsa hepsinden ziyade severim....» Gene
Krş, Ahmed Rıza Bey’den - Fahire Hanım’a, no.45/Paris, 21 Temmuz 1883
ve no.71/Paris, 3 Mayıs 1885 tarihli mektuplar. A h m ed Rıza B ey E v ra k ı/
Özel A rşiv.
(155) Miralay Mehmed Şakir (M uallim-i fenn-i menafi’-ül-âzâ der M ekteb-i
Tıbbiye-i Şahane), D ürûs-i H ayat-ı Beşeriye, İlâveli İkinci Tab’, M ekteb-i
Tıbbiye-i Şâhâne Matbaası, (Dersaadet:H. 1319/R.1317), özellikle bkz. Mü­
şahede ve Tecrübe bölümü, ss. 15-18, Makine~i beşeriye yâni insan... bö­
lümü, ss. 19 v.d; ss. 20-21s Jön Türkleri çok etkileyen Moieschott’un fikir­
leri için ise bkz. ss. 25 v.d. (Kitap, Claude Bernard’ın, L ’introduction a
VetuAe de la m edecine ezperim en ta le adlı eserinin ilâvelerle uyarlama­
sıdır.)
(156) Boşnak, «Mektublar:l Bosna-Hersek’den,» R um eli [F ilibe], no.8, 13 Kânûn
-i sânî 1321-2 Zilhicce 1323, ss. 3-4.
(157) [Edhem Ruhi], «Rumeli,» R um eli, no.8, s. 4.

48
 3 — Midenin üstüne yânı yüzükoyun yatmamalısın. Yatakta göğüs
daima serbesi kalmalı. Hem mide rahat etmeliL hem göğüs ra­
hat nefes almalıdır. Daima yan yatılmalıdır.
4 — Yalnız bir dürl-ü yemek yememeli...
5 — Karnınızı sıkı sıkı doyurmamak...
6 — Günde mutlaka bir kerre büyük su dökmelidir....
8 — Vücut, fikir hareketsiz 'kalmamalıdır. Daima hem vücut, hem
dimağ biraz yorulmak........
Vücut, bir çok hücrelerden (celinle) yâni ufak hayvanlardan
mürekkebdır. Biz nasıl sıhhatimizi seversek onlarda öylece
sıhhatlerini isterler. Chmn içün çalışırlar. Demek ki vücûdu­
muzda iyiliğimize çalışan o kadar mahlûk bulunduğu halde,
bizim hasta olmamız dikkatsizliğimizdendir...,»158

bir hıfzısıhha kitabından alınmamış olup, Adana Hapishanesinden gönderilen

bir Jön Türk mektubundan nakledilmektedir. Hapishanede siyasal konular­
dan ziyade bu tür mevzular üzerine düşündüğünü belirten bu Jön Türkün du­
rumu, karşı ksrşıya bulunduğumuz kimselerin düşünce sistemleri hakkında
bize oldukça iyi bir fikir verebilmektedir.
Bu kimseler, ilk olarak Batılılaşma hareketinin birer izleyicisıydiler159.
ikinci olarak, onların nazarında bu hareket toplumda dinin oynadığı rollere
bilimin geçirilmesi ile başarıya ulaşabilirdi. Bu görüş ise doğal olarak top­
lumun bir din-bilim çatışması üzerine kurulu olduğunu varsaymaktaydı.160 Top­

(158) Dr. Tevfik Nevzad’m, Adana Hapishanesinden başlıklı, Ruhum, şekerini,

canım Benâlim hitaplı, tarih bulunmayan [1906?] mektubu, s.l. Krş. Ada­
na Hapishanesinden başlıklı, Ruhum Cemilem hitaplı, 16 Teşrin-i evvel
tarihli mektubunu aldım şeklinde bir ifadenin yer aldığı talihsiz m ek­
tup: «...İnsan günde hararet ve faaliyet suretiyle üç bin iki yüz kalori
sarf eder. Şimdi bunu biraz izah edeyim. Malûmdur ki soğuk havayı te­
neffüs ediyoruz, ağzımızdan çıkarken sıcak olduğunu görüyoruz. Vücûdu­
muzdan çıkan mayilerin, ifrazatın sıcak ‘ olduğunu hissediyoruz. Elhasıl,
vücûdumuzda daima bir sıcaklık, bir hararet olduğu malûm. İşte bunları
biz gjdalarımızdan alırız. Gıdaların hepsi, hayattan ibaret olan bu hara­
reti muhtelif surette tevlid ederler...». T e v fik N evzat B ey Evrakı. Sayın
Benâl Nevzat Arıman’dan tem in edilmiştir.
(159) Bu konuda çeşitli yazılardan alıntılar yapılmıştır. Özellikle şu yazılara
bakılabilir: «Derdimiz.» Osmanlı, no.Sl, 1 Kânûn-i sânî 1900-1 Şa’ban
1317, s. 4, «Şark ve Garb.» Osmanlı, no.117,1 Kânûn-i sânî 1903, s. 2, «Paris
Sergisi,» Osmanlı, no.70,15 Teşrin-ievvel 1900-19 Cemaziy’ülâhîr 1318, ss.
7-8, «Japonya Yirminci Asrın Mader-i Hürriyetidir,» Balklan,* no.441, 30
Nisan 1324, s. 1, «Nazar-ı Siyasî,» Osmanlı, no.12, 15 Mayıs 1898-26 Zilhic­
ce 1315, s. 2.
(180) Konu. Jön Türk basınının ilgi alanlarından birisidir. Bkz. «Din ile Me­
deniyet Gavgası,» B alkans, no.88, 6 Teşrin-i evvel 1322, s. 1. E lm üeyyed’-
aen nakledilen yazıda, Avrupa’da medeniyetçiler ile dindarlar kavgasını
birincilerin kazandığı bu durumun, Islâm âlemine de sıçradığı ancak özel­
liklerin farklı olduğu anlatılmaktadır.
49
lumu çeşitli grupların kendilerine düşen payları aldıktan sonra, âdil bir yö­
netim altında denge içinde bir sistem olarak kabul eden Osmanlı geleneksel
düşüncesi161 gözönüne alındığında, bu fikrin ne kadar keskin olduğunu anla­
mak daha kolay olur. Bunu, Hegel’in düşünce tarihine getirdiği çatışmacılık
fikrine karşı, modern liberalizmin toplumu normal paylaşımda sorun çıkma­
yan durağan bir denge olarak kabul etmesine benzetebiliriz. Nitekim, daha
sonraki yıllarda din-bilim çatışması konusunda Türkiye’de en kapsamlı kita­
bı yazacak olan kimsenin, eski bir Jön Türk olması bu durumu bize göster­
mektedir.162 Yalnız iktidara yaklaştıkça; Jön Türkler, din kurumu ile uğraş­
manın ne kadar zorlukları içerdiğini daha yakından görmeye başlamışlar ve
bu konuda ister istemez uzlaşmacı tutumlar içine girmişlerdir. Ancak; din-
bilim ikilemi dışında; bir çatışma fikri Jön Türklerin aklına hiçbir zaman gel­
memiştir. Toplumda bu tür çatışmayı doğuracak bir tabakalaşmanın bulun­
maması da bu durumun sebeblerinden birisidir. Bizzat Jön Türklerin de be­
lirttikleri gibi:

«....Malûmdur ki bugün Fransa’da varidat üzerine vergi tarhı, ame­

lenin tekaüdlüğü meseleleri ıslâhatın en âli akşamından addediliyor.
Hattâ bu iki mes’elenin kabulünü Fransa gazetelerinin kısm-% âzâ-
mt sosyalistliğin artık mevki’-i icraya konulması gibi telâkki ediyor.
Bir kene düşünelim: Bizim millet meclisinde biçâre amelenin teka­
üdlüğü hakkıyla, varidatdan mu’tedil bir vergi almak teklifleri mev­
zu’bahs edilse şübhe yok ki ilk müzâkerede kabûl olunur. Zannede­
riz ki esbâhı ne olursa olsun aradaki fark gayet azimdir. Görülüyor
ki Fransa’yı endişe-i istikbâl ile düşündüren bir mesele bizde vuku-
at-ı âdiye sırasına geçebiliyor, İşte bu nikat-ı nazar (Şûra-yi ü m ­
m etin ruh-î neşriyatıdır

Jön Türklerin propaganda ve yorumlarını belli bir alana tahsis etmele­

(161) Örnek olarak alınabilecek, Siya set-i M edeniye H akkında Risâle (Abdül-
hamid. I dönemi yazılm ıştır), İÜK-TY/6950, v.22/a-b de şu şekilde bir tas­
nif yapılmaktadır: 1. Kalem erbabı, erbab-ı ulûm ve maarif, fukaha, kuz-
zat, 2. Miiceddidân ve gazagân, 3,Tüecar, bezirgan, erbab-ı hırfet ve er-
bab-ı sınaat, 4.Ziraat,... Daha sonra ise bunların birbiri içinde uyumlu ol­
ması, hiçbir şekilae birisinin diğerine hakim olmaması istenmektedir. Krş.
A bdülaziz D önem inde Y azılan B ir Risâle, Topkapı Sarayı Kütüphanesi,
M.R. 925 passim.
(162) Abdülhak Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve D in; C. I, İptidadan XI X.
A sra Kadar, (İstanbul:1944), C.II, XIX. ve X X . Asırlar, (lstanbul:1944),
C.I, s. IV'deki ithafta yazar şöyle bir ifade kullanmaktadır: «...Tıp talebe­
si iken, modaya uyarak L[udwig] Büchner’in Force et M atiere’i ile Jean
Jacques Rousseau’nun Confessionslarmı okuduğumu hatırlıyorum. Gör­
düm ki bu okuduklarımın en büyük kısmını unutmuşdum; fakat hatırım ­
da kalan bir şey vardı: Onlan okuduğum zamanlar fikren en rahat za­
manlarım id i......
(163) «îfade-i Mahsusa,» Ş û ra -yi Ü m m et, no.133, 15 Nisan 1908, s. 1.

50
rinin nedeni zannedildiği gibi onların Avrupada gelişen çeşitli düşünce sis­
temlerinin farkında olmamalarından kaynaklanmaz. Nitekim 19G8 Meşrutiyeti
gibi siyasal bir olay gerçekleştiğinde, tıbbiye talebeleri yirmi yıllık düşleri­
nin kutlanması için yapılan törenlere «Le salut de la Nation, c’est la Scien­
ce»164 yazılı bir bayrakla katılmışlardı. Bu da onların beklenti ve algılamala­
rım bize ilginç bir biçimde gösterir.

JÖN TÜRK DÜŞÜNCESİNE HAKİM OLAN VE «BİLİMsE BAĞLANAN

KURAMLAR:
‘Bilim’ ile bir milletin kurtuluşunun nasıl mümkün olabileceği gibi bir so­
runsalı, Jön Türklerin iki şekilde işlediklerini görmekteyiz. Bunlardan birin­
cisi, kuşkusuz kendilerine çok uygun düşen bir fikir sistemi ile toplumun açık­
lanmaya çalışümasıdır. Bu da kendilerine istekleri doğrultusunda bir çerçe­
ve çizen «Sosyal Darwinism»den başka bir düşünce değildir. Genel olarak
Darw!nism’in tıbbiyeliler aracılığıyla, Türk aydınları arasında hızlı yayılışı­
nı biliyoruz.165 Biyolojik materyalistlerin, Tıbbiye’ye giren dindar öğrencile­
re; inançlarmı değiştirmek için ük elde Darwin’in kitaplarını okutmaları bu
durumu teyit etmektedir.166 İşte Jön Türkler arasında çok sınırlı eleştirilerine
ancak halkı etkileme amacını taşıyan yazılarda rastladığımız bu düşünce­
nin167 toplumsal yaşama uygulanması, Jön Türkler tarafından sık sık işlen­
miştir. Ahmed Rıza Bey’in ifadesiyle :
Dünyada herşey bir kanun-i tabii dahilinde tebeddül ve terak­
ki etdiği gibi Usan da zaman ve m evkiin ihtiyacına göre tahavviil
yâni her kavmin lisan-ı mahsusu ihtiyac-ı tahmine göre teşekkül ey­
lediğinden cemiyetler beyninde miinâsebât ve mürselâtın teksiri keş-

(164) «Les Manifestations,» Le Moniteur Oriental, 27 Temmuz 1908. Mekteb-i

Tibbiye’de yapılan törende ise «Le Science fait le. salut des peuples> şek­
linde bir-flam a hazırlandığını görüyoruz. Le Moniteur Oriental, 6 Ağus­
tos 1908.
(185) Şerafeddin Mağmumî’nin, annesinin mezarı başında söyledikleri, yaşa­
mın Darwinist algılanmasını göstermesi bakımından ilginçtir: «...Biz ne­
yiz? Toprak! Pek âlâ senin azanın bir kısmı şu makberde mevcuddur.
Ecza-yı uzviyenin kısm -ı diğeri de hayattadır. Lâkin başka bir kisve al­
tında. Nebat olmuş, ağaç olmuş, hayvan olmuş. Şu papatyalara bakınız!
Ne kadar lâtif, ne kadar cazibeli. Elbet bunlarla aramızda m üşâreket-i
maddiye vardır. Bak mukaddem zümrüd gibi yeşil iken klorofilin m ah­
vından şimdi gönlüm gibi sararub kararm ağa başlayan....... Allahaısm ar­
ladık anacığım! Müseade et artık ayrılalım! Allaha ısm arladık eshab-ı
kubur. Valde-i müşfikamm baki kalan mevad-ı uzviyesine hor bakm a­
yın. Devam-ı vücûduna m ani’ olmayın. Ta’ciz etmeyin. Hayat uzun ama
onun bir şu’besi olan öm r-i beşer kısadır...». Şerafeddin Mağmumî, Baş­
langıç, ss. 14-15.
(166) î[brahim ] Temo, «Darwin’in Ellinci Ölüm Yıldönümü,!' İçtihat, no.347, 15
Haziran 1932, s. 5736.
(167) Bkz. «Yine Kırkanbar,» Mizan, n o .ll; 15 Mart 1897-11 Şevval 1314, s. 2.

51
 fiyat ve ihracat-ı cedide ile fıkr ü nazarın tevsi’i müdavele-i tasav­
vur olan lisanın da tağyir ve ıslâhına sebeb oldu...»ım

«kanun-i tabiî» olarak adlandırılan «Sosyal Darwinism» toplumdaki gelişmeyi

ortaya çıkartacaktı. Bu o kadar yaygın bir kullanım haline gelmişti ki Os­
manlI îttihad ve Terakki Mısır Şu’besinde ayrılık sözkonusu olup bir grup
yeni bir örgütlenmeye gitme kararı aldıklarında, bunun nedenini «...(Osman-
lı îttihad ve Terakki Cemiyeti) mevcudatdan hiçbirinin masun-ül-inkıyad ka­
lamadığı (kanun-i tabiî)nüı dest-i tahribiyle ihtiyarlamış...»163 olmasına bağ­
lıyorlardı. Sabahaddin Bey’in deyimiyle; «...Kanun-i tekâmül hadisat-ı tabiîye-
de olduğu kadar hadisat-ı ictimaîyede de hayatı muhitine en iyi tevafuk eden
ellere tevdi’ ile terakkiyi temin ediyor. Madem ki değişdirmek elimizde değil
hedef-i matluba isâl edecek yol bizde ise onu bir an evvel keşfederek ta ’kibin
çâresine bakmalıyız ki bir esaret-i kat’iyenin bir mevt-i m a’nevinin makhûr-i
ebedîsi olmayalım...»170 gereken, Sosyal Darwimsm’in çizdiği bu yolu anlamak
ve izlemekten ibaretti.

Ancak bu kuramın ufak bir pürüzü vardı ki, o da beraberinde işlediği

bir ihtilâlci pratikten yoksuniuğu idi. Yaklaşım, büyük çapta Marksizmin fi­
nalist bir şekilde yorumladığı toplum biçiminin değişiminin kaçınılmazlığına
benzer, ama M arx’m «îngilizlerin kaba evrimciliği»1’1 olarak yorumladığı bu
kuram onun getirdiği ihtilâlci ve basit praxisden tamamıyla yoksundur. Biz­
zat bir Jön Türk’ün belirttiği gibi:

«...Yalnız tabiat harekâtında hâlidir. Kanun-i tekâmül bir terakkî-i

tedricidir... Zira ilme, felsefeye, bir gâye-i hayaliyeye müstenid ol­
mayan her fi’il ve hareket —bugünkü Bulgar, Ermeni ihtilâlleri, Ab-
dülhamid'in katliamları tarzındakiler ...— bir şekâvet olduğu gibi
hiçbir fi’il ve hareketi mümtec olmayan emeller, gâye-i hayaller de
zayi’dir. Sultan Abdülaziz’i hal' eden asker kan dökmeğe ihtiyaç
gördü mü?...»172

bu yaklaşım 1906 yılma kadar, Jön Türklerin ileri gelenlerinin düşünce ola­
rak ihtilâl kavramına neden pek de olumlu yaklaşmadıklarını gösterir. Bu

(168) İstanbul’da Akadem i Te’sisine Dair Ahm ed Rıza’nın Arizası, Paris, (22
M uharrem 1311-6 Ağustos 105) B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 14/1234/126/9.
(169) «Esoab-ı Teşekkül,» Hak, no.32,15 K ânûn-i evvel 1900-23 Şa’ban 1318,
s. 1.
(170) M [enmed] Sabahaddin, «Gençlerimize Mektub: Rus İhtilâlinin Ma’na-yı
İçtimaîsi,» Terakki, [no. 1], [Nisan 1906], ss. 7-8.
(171) George H. Sabine, A History o/ the Political Theory, 4.Baskı, Dryden
Press. (Illinois:1973) s. 687.
(172) «ihtilâl,» Şûra-yi Ümmet, no.55,15 Temmuz 1904-1 Cemaziy’ülevvel 1322,
s. 3.

52
yaklaşım onları ‘mutedil’ muhalifler sınıfına sokar;173 ancak Jön Türkler a ra ­
sında süreç içinde, bu düşünceden farklı bir ihtilâlcilik fikrinüı de geliştiğini;
şimdilik belirtmekle yetinelim.
Fakat, Jön Türklerin bu çeşit bir terakki fikrinin peşinde koşmakla dü­
şünce sisteminde önemli bir değişikliği gerçekleştirdiklerini görüyoruz. He­
men hemen her fırsatta değinilen terakki fikri174 fazlaca müphem bir kavra­
mı tavsif için kullanılmaktadır. En azından bu fikir ileriye yönelik gelişmeyi
tanımlamaya gayret gösterir. Halbuki; geleneksel düşünce temel olarak, sı­
nırları belli bir idealden sapmanın tespiti şeklinde bir yöntem kullanmaktay­
dı. Gerçi, Türk Siyasal Düşüncesi daha sonra yeni ideal dönemler üretmemiş
ve sorunları bu yeni ideal dönemlerden sapmalara bağlamamış değildir; ama
terakki fikrinin, düşünce sistematiğine önemli bir değişiklik getirdiğinden, de
kuşku yoktur.
İleride göreceğimiz gibi, Jön Türkler genellikle pozitivizm gibi, bireyin
toplum içindeki rolünü fazla önemsemeyen kuramlara büyük ilgiler duyacak­
lardır; ancak bir yandan da bireyin toplumdaki gelişmeye daha çok müdaha­
le etmesi gerektiği yolundaki fikirlere artan bir ilgi göstereceklerdir. Doğal
olarak bu iki fikrin nasıl bağdaştırılabildiğini anlamak pek kolay değildir. An­
cak, Schopenhauer’e duyulan büyük ilgi, Sabahattin Bey ve taraftarlarının
1906 tarihinden itibaren «teşebbüs-i şahsî» fikri etrafında yoğun bir propa­
gandaya başlamaları, Samuel Smiles’ın «self-help» düşüncesinin geniş çapta
tartışılması bu konuya da değinmemizi gerektirmektedir.
Schopenhauer’e duyulan ilgiyi daha evvelce inceledik. Ancak, kendisinin
felsefesine duyulan bu ilginin yamsıra, Kant moralini yıkan ve temel olarak
tek bireyi ele alan ona Weltüberwinder şeklinde bir nitelik veren bu düşünü­
re alâka büyük çapta kişinin toplumsal yaşama müdahale etmesi gerektiği
fikrinden kaynaklanmaktaydı Bir Jön Türk. Büchner ile beraber kendine ör­
nek aldığı Schopenhauer’in bu rolüne açıktan işaret etmişti.176 H atıraları eli­
mizde bulunan Jön Türk ve dönemin aydınlarının çoğunun Schopenhauer’i bü­
yük bir ilgiyle okuduklarını belirtmeleri,177 bu açıdan ilginç bir göstergedir.
Nihayet, Teşkilât-ı Mahsusada görev alan bir İttihatçı yazdığı küçük hatıra
kitabına Schopenhauer’in «İnsanın bütün hayat boyunca elde edeceği en yük­
sek vasıf kahramanlıktır» ifadesiyle başlamayı uygun görmüştü.178

(173) «Ahmed Saib Bey’in Muvaffakiyeti,» Şûra-yi Ümmet, no.69, 19 Şubat

1905-15 Zilhicce 1322, s. 1: «...ihtilâli sokaklarda değil, zihinlerde, usûl-i
hükûmetde, mekteblerde, ilm ü maTİfetde istiyoruz...».
(174) «Ahlâk ve Maarife Dair,» Osmanlı, no.122, 15 Eylül 1903-23 Cemaziy’ülâ-
hir 1321, s. 3.
(175) [Abdullah Cevdet], İklil-i Matem, Taş Basma, [Viyana], [1901], s. 6.
(176) Abdullah Djevdet, «Un Precurseur Anarchiste:Ebou-Ala-el-M uarri,» Les
Temps Nouveaux Supplement Literaire, t.2, no.5, (1898), ss. 556-57.
(177) Zeki Velidi' Togan, Hâtıralar..., s. 29, Yusuf Kemal Tengirşek, Vatan Hiz­
metinde s. 63’de Schopenhauer’in (Philosophie de la volontö) ve (Penses
et fragments) adh eserlerim okuduklarını belirtmektedir.
(178) Hamza Osman Erkan, B ir Avuç Kahraman, İnkılâp Kitabevi, (İstanbul:
1946), s. 6.

53
 Doktor Bahaeddin Şakir’e gönderilen bir mektupta ise, bu kez Nietzche’
nin volonte fikrinin ilginç bir yorumunu görmekteyiz:

«...VcılontS hakkmdaki nazar iyenizi tamamıyla tasdik ederim. Fakat

bu haslet mahvedilmiş bulunursa yeniden te’sis içün zaman ister.
Halbuki bugün Türklerin arasında Alman hakîmi (Nietzche)nin tas­
vir eylediği volonte sahibi olarak yegâne Abdülhamid vardır. Nokta-i
müntehâ-i im âline varabilmek içün rehgiizânndaki mevânî’i zîr ü
zeber etm ekde , hedef-i maksûda varmak içün kan dökmek, hâne-
mân söndürmek ırz ve namusu pâyimâl etmek, kolera, veba, verem,
frengi sertan illetlerine gıpta etdirecek suretde tahrib-i hayat eyle­
mek hımisatmda volonte sahibi kendisidir. Binaenaleyh o büyük ve
metîn volontesiyle daimî galib her zaman hakim, biz zavallılar o
küçük, belirsiz volontemizle her vakit mağlubuz...»™

Sabahattin Bey’in, Le Play ve Demoiins'den mülhem fikirleri üzerinde ikinci

ciltte durulacaktır. Smiles’ın fikirleri, meşrutiyet sonrasında Osmanlı toplu-
munda daha moda bir hale geleceklerdir.180 Bütün bunlar, yavaş yavaş «bi­
reysin ortaya çıkmakta olduğu ve bu sürecin Tanzimat ile başladığı yolunda­
ki savı desteklemektedir,181 Ancak, düşüncenin ulaşılması gereken ve fazla
belirgin olmayan terakkiye yönelmesi, gördüğümüz gibi bireyin rolüne ağır­
lık verilmesi fikrini kuvvetlendirmekle beraber, bireyi toplum içinde eriten
pozitivizm gibi düşünce sistemlerine duyulan ilgi çok daha fazla olmuştur.
Ama, sonuçta «ben sen yok biz varız» şeklindeki bir cemiyet mistiğine varan
düşünce Osmanlı toplumunda egemen olmakla birlikte, bireyi ön plâna geçir­
meyi amaçlayan düşüncelerin de filizlenmesinde Jön Türklerin önemli rolü
olmuştur. Bu alandaki uyuşmazlık ise bir grubun Jön Türk olup, diğerinin
olmaması anlamına gelmez. Çünkü, zihniyetini ortaya koymaya çalıştığımız
Jön Türklük, bugün bizim kullandığımız «sağcılık» veya «solculuk» şeklinde
kapsayıcı bir kategoridir.
Bilim ile milletin kurtuluşunun işlenmesi sırasında Jön Türklerin üzerin­
de durdukları ikinci nokta, her alana nüfuz etme yeteneğinin olduğu varsa­

(179) Bahaeddin Şâkir Bey’e gönderilen imzasız, 22 Mayıs 323 tarihli, Hamiyet -
perver Kardaşım» başlıklı mektup. M ektuptaki bazı ifade benzerlikleri
Çanakkale şubesinden gönderildiği izlenimini uyandırm aktır. Bahaeddin
Şâkir Bey Evrakı/Özel Arşiv Doktor Nazım B eyde «...Renan hiçbir dini
sevmez her fırsatda din m ani’-i terakkidir diyerek insanda terakkinin
esaslı şartı olan initiative kuvvetini söndürür der. Bu eser hakkında en
doğru muhakemedir...» şeklindeki yorumuyla sözkonusu bağlantıya işa­
ret etmektedir. Nazım Bey’den- îshak Sükûtî’ye [Paris], 20 Teşrin-i sânî
1901, A rkivi Qendror, 19/106-5//48/1385.
(180) Samuel Smiles, «Sebat ve Mahâsin-i Ef’al Tasvirleri ve Avn-ı Nefs: Self-
Help,» îştihad, no.90-1, 23 Kânûn-i sânî 1329, s. 2010 v.d,
(181) Ahmet Hamdi Tanpmar, 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Beşinci Bas­
kı, (İstanbul: 1982), s. 130.

54
yılan ‘bilim’in, yönetim konusunda da devreye girmesi gerektiği yolunda idi.
Uzun süre önce Münif Paşa bize bilime dayalı olarak çağdaş yönetici tipini
çizmişti :

«....Çünki şu zamanda a’sâr-ı sabıkada olabildiği misîllû idare-i

umur-i devlet yed-i nâ-ehl-İ cühelada kalamayub mutlaka bazı fü-
nûn-i mütenevvîaya ve bahusus usûl-i idare-i mülkiye ve miinasebât
-ı düveliyeye muttali’ zevatın ser-kârda bulunması lâ-büdd olduğun­
dan hey’et-i haziranın olvechile muktaziyat-ı asra mutabakatı şâ-
yân-ı teşekkür ve mahmidet mevaddandır., .»ıs*

Aynı fikrin; çeşitli Avrupa devlet adamlarının tanıtımının «vükelâ ve ûla-yı

umur-i Devlet-i Aliyye’ye mir’at-ı hareket ve sekenât olarak bir hüsn-i ib­
ret...»183 verecekleri şeklinde de işlendiğini görüyoruz. Şinaside:

Adi ü hikmetle eden sen gibi rey ü tedbir

Kahramandır ne kadar etmese ceng ü cidalm

dizeleriyle belirttiği gibi; artık, Bayie, Jean Baptiste Rousseau veya Münif
P aşa’mn Türkçeye çevirdiği135 Fenelon’un işledikleri şekilde toplumdaki kah­
raman tipinin de değiştiğini vurgulamaktadır. Yönetici (kahraman) ise:

Aceb midir ‘medeniyet resûlü’ dense sana

Vücûd-i mûcizin eyler taassubu tahzir

Bir ıtıkrıâmedir insana senin kanunun

Bildirir haddini Sultana senin kanununm

yukarıda Reşit P aşa’ya sunulan övgülerdeki gibi âdeta doğa yasası niteliğin­
deki güce sahip bir yasa ile iş görmekte, Sultanlara haddini bildirmektedir.
Jön Türkler tarafından ise yönetimin artık çağdaş-bilimsel bir çizgide ol­
masının gerekliliği sürekli işlenen bir tema olarak karşımıza çıkmaktadır.
Çünkü, «...Bu cihan âîem-i terakkidir. Her şeyde terakkiyat meşhud olduğu

(182) Münif, «Darülfünûn Dersleri,» Mecmua-i Fünûn.. no.8, Şa’ban 1279, s. 332.
(183) [Abru Sahak], [Avrupa Tarihinin 5 Büyük Şahsiyetinin Tercüme-i A h ­
vâli], Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no.2265, v.l.
(184) Zikreden, Ahmet Hamdi Tanpm ar, 19 uncu Asır..., s. 201.
(185) Münif Paşa, Yusuf Kâmil Paşa tarafından çevirilen, F6nelon’un, Telema-
que adlı romanı dışında kendisinden çeşitli parçalar aldığı, Münif Efen­
di (ez hülefâ-yı Oda-i Tercüme-i Bâb-ıâli), Muhaverât-ı Hikemiye: Fran­
sa Hükemâ-yı Bînâmından Voltaire ve Fenelon ve Fontenelle’in Te’lifa-
tmdan, Ceriaehâne Matbaası, (Dersaadet: 1276) eserinde bu tanıtım ı yap­
mıştır
<186) Ahmet Hamdi Tanpmar, 19uncu. Asır..., 196. Tanpm ar’m yorum u için
bkz. s. 2Q2/n.20.

55
gibi usûl-i düveliyece de terakkiyat-ı muntazama ve inkılâbât-ı tedriciye lü­
zumu meydandadır...»187
Daha açık bir ifade ile :

«...Asr-ı hazırda terdkkiyat-ı cedide-i fenniye ve medeniyeden hak­

kıyla istifade eden ve bu sâyede ikmâl etdiği techizat-ı berriye ve
bahriyesine dayanan herhangi bir devlet — küçük olsa bile — hu-
kuk-i beynelmilelden ziyade kuvve-i harbiyesine istinaden taarru-
zat-ı hâriciyeden asla pervâ etmiyor. Hîtkuk-i sarihasınm muhafaza
ve icabında müdafaası içün kuvvetini mâye-ül-istinâdı biliyor. Hat­
tâ, Belçika, Hollanda gibi düvel-i muazzamadan ma’dud olmayan
ve fakat medeniyet-i hâztrânm pişvâgânmdan bulunan devletler bi­
le.,.»™

Osmanlı aydınının temel problemi olan devleti kurtarmanın artık başka çare­
si kalmamıştır. Nedeni ise, Sabahattin Bey’in belirttiği gibi:

Fen menfaatdâr olduğumuz hadisâtı bir usûl dairesinde i-edkik

edebilmek ve m üm kün olabildiği takdirde tedkikatımtzt tecrübe ile
teftiş etm ek sâyesinde doğar. H adim i ve vu ku a tı hiçbir usûle tabi’
olmayarak gelişigüzel temaşâ görenekden başka birşey tevlid ede­
mez.
Meselâ km kcm m meşgul olduğu bir hadise ile cerrah da meş­
gul oluyor. Fakat birisi hiçbir usûle tabi ’ olmayarak tedavide de­
vam ettiği içün san’atını ilerletemiyor. Görenek derecesinde kalıyor.
Öbürü ise, bir usûl dairesinde çalışdığı içün san’atım daima ilerle­
tiyor, ızdırabât-ı beşeriyeyi azaltıyor...y>m

geleneksel yöntemlerin artık her alanda gösterdiği yetersizliktir. Ya çağın

gerektirdiği bilimsel bir yönetim biçimi gerçekleştirilecek ya da sorunların
devamı göze alınacaktır. Burada sözkonusu isteğin düşünce biçimi bakımın­
dan enteresan bir boyutunun da olduğunu görmekteyiz. Bir Jön Türk gazete­
sinde yayınlanan aşağıdaki parçaya baktığımızda:

«— M emleketi bugün istilâ eden fenalıklar nereden neş’et ediyor?

— Kanun-i adle ve nizam-ı medeniye riâyet edilmemesinden.
— Buna., nasıl riâyet olunur?
— Kanuna riâyet maddesi her milletde birdir...»m

(187) «Bâb-ıâii ve Siyaset:Makale Numero:!,» Hiâmet, [Cenevre], xıo.2,9 Şubat

1894-27 Kânûn-i sânî 1309, s. 1.
(188) «Hilâfet-i Osmaniye Tehlikede,» Osmanlı, no.32,15 M art 1899-3 Zilkade
1316, s. 4.
(189) M[ehmed] Sabahaddin, «Gençlerimize Mektub: Neşriyat-ı Siyasiyemiz^
Terakki [no. 1], [Nisan 19063, s. 3.
(190) «Bend-i Mahsus,» Osmanlı, no.71, 1 Teşrin-i sânî 1900- 8 Receb 1318, s. 3.

56
tüm toplumlar için geçerli olabilecek bir kuralın Osmanlı toplumu için de uy­
gulanmak istendiğini görüyoruz. Doğal olarak, bu düşünce tarihimizdeki di­
ğer önemli dönüşümlerden biridir. Jön Türklerle ortaya çıkan yeni düşünce
biçimi artık yalnız «Osmanlı» veya «İslâm» toplumları gibi çerçeveler için
geçerli çözümler önermek yerine, daha global kuramlara yönelmeye başla­
mıştır. Burada, sözkonusu evrensellik iddiasuıdaki kuramlara duyulan ilginin
gitgide arttığını ve belli bir sürecin sonunda bu kez içsel özelliklerin fazla
önemli olmadığı şeklindeki bir fikrin Türk düşüncesine yerleşmeye başlaya­
cağım belirtmemiz gerekir.

USSALLAŞMA ARZUSU VE SADAKAT SİSTEMİ İLE ÇATIŞMA :

Çağdaş ve kendüerine göre bilime dayalı bir yönetim biçiminin kurulma­

sı yolundaki arzunun en önemli etkisi; kuşkusuz, temelinde kişiye bağlılık
olan bir yapının yerine ussal ve yasaya bağlı bir yapının geçirilmesinden kay­
naklanmıştır. Başka bir deyişle, «sadakatlin yerini «kurallarım alması on
sekizinci asır sonundan itibaren ortaya çıkan yenilikçilerin baş uğraşı olmuş­
tu. Nitekim, bu grubun ilk çabalarından biri, yöneticilere içmde padişaha bağ­
lılığın da yer aldığı; fakat en önemli kısmı rüşvet ve şahsî hediye almaya­
caklarına dair yemin ettirmek olmuştu.191 Özellikle Tanzimat hareketi ile yö­
netimin sadakat ilkesinden ziyade rasyonelliğe bağlı kalması yolundaki çaba­
lar büyük bir hız kazanmıştı. II. Abdülhamid döneminde ise eski bir devlet
adamının:

« ...kavlen v e fi’ilen doğruluk ve m addî ve ma'nevî htfz-ı em anet sa-

dakatdır ve iltizam -ı hakk-t nim et ve insaniyet ile namus ve hamiyet-
ve iffet dahi sadakatdandır. Bu hesaili haiz olanlara sadık ve aksini
ihtiyar eden lere kâzib ve hain denilir, Umur-i devletde saadet -ve
selâm ete h âdi sadakat ve em niyetdir..,»m

şeklinde tanımladığı sadakat, yeniden sistemin temeli haline getirilmeye ça­

lışılmıştır. Gerçi, konu üzerinde yapılacak bir içerik analizinin durumu çok
daha iyi aydınlatması mümkündür ama görebildiğim belgeler arasında doğ­
rudan kişisel bağlılık bildiren ifadelerin sözkonusu dönemde evvelkine naza­
ran oldukça büyük bir artış gösterdiği kanaatine varmamızı mümkün kıla­
bilecek verilere rastladığımı belirtmek isterim. Özellikle, Mabeyn ile olan
doğrudan muhaberatta kullanılan «azat kabul etmez köleleri» gibi sıfatların
bolluğu dikkat çekicidir. Bir Dahiliye Nazırının Makedonya sorunu için ver­
diği ıslahat lâyihasına baktığımızda:

(İ91) Hayreddin, V esaik-i Tarihiye v e Siyasiye Tetebbuatı, (İlk bin), (Istan-

bul:1326), ss. 55-56.
(192) Sadnâzâm Mahmud N edim Paşa’nın  yin e-i H ikm et ve D evlete Dair K i­
t a b ı (1278), Fatih Millet Kütüphanesi Yazmaları, Trh. 1022, v. ?/a-b.

57
 «...hiçbir ehliyet ve istihkak-ı ubeydanem olmadığı halde mahza
eser-i atıf et-i ûlya olarak min gayr-i liyâken Dahiliye Nezareti hid-
metiyle kâm-kâr olmuş bir abd-i mem lûk bulunduğuma müteşehki-
ren mülâhâzat-ı kemterânemin saika-i ubudiyet ve sadakatle pâye-i
şerh-i i'lâya arz ü takdimine ictisar kılındığı....»1113

sadakati çok aşırı şekilde belirtici ifadelerle karşılaşıyoruz. Aynı kişinin baş­
ka bir lâyihasını gözden geçirdiğimizde:

«...Taattufât ve ütifat-ı hazret-i hilâfetpenâhî asâr-ı mekârrm nisâ-

rından olarak bu abd-i kadtm-i sadakat içün (emekdarım) oldu bu-
yunddukda olması kulları hakkında cihan baha saadet-i bi-nem-tâ
bulunduğu teşekküre muktedir olamayacak bir lisan-ı edeb ü ta’zîm
ile itiraf ederim. Her bende-i devlet perverde-i nimet olduğu ci­
hetle devletin şu’abat-ı idaresine aid fevaid husûlii içün sarf-ı zihn
eylemek mukteza-yı hamiyet ve ubudiyet olub...yy134

bu defa ilişki düzeyinin Tanzimat ricalinin düşündüğünden ne kadar farklı bir

noktaya gelmiş olduğunu daha iyi kavrıyoruz.
Gene Memduh Paşa örneğinden gidecek olursak kendisine Sadr-ı âzâmı
izlemesi gibi devletteki hiyerarşi anlayışım tamamen yok varsayan bir emir
iletildiğinde kendisinin buna:

<.<....Hukuk-i mukaddese -t zat-ı şevket ve umur-i mühimme-i dev­

let mebâhisinde mugayir-i sadakat temayvlât izhar eden kim olursa
olsun velev sadr-ıâzâm bulunsun ânâ muhalif durmak diyam ien ve
hamiyeten çâkerlerîne icabatdandır .. .»,9S

şeklinde bir cevap vermeyi münasip görmüştü. Tahsin P aşa’nın Mabeyn Baş­
kâtipliğine atanışı sırasında Sultan ile arasında geçen muhavere de bekle­
nen ilişkiyi göstermesi bakımından ilginçtir:

«— Hüsnü halinizi işittim ve sizi başkâtipliğe kendim intihap ettim.

Müstekimane hizm et edeceğinizi ümit ederim.
...Siz vazifenizi hiçbir tarafm tavsiye ve himayesine, hiçbir makamtn
iş’ar ve inhasına medyun değilsiniz. Bu lutfu münhasıran benden
gördünüz. Binaenaleyh benden başka m erdiniz benim irademe inkı­
yattan başka gayeniz olmıyocaktır ...»19s

<193) B B A -Y ılâız Esas Evrakı, (Memduh Paşa E vrakı)/2 Zilhicce 320,31/1221-

IV /104/88.
<194) B B A -Yıldız Esas Evrakı,
(195) B B A -Y ıldız Esas Evrakı,
IV/104/88.
(196) Tahsin Paşa, AbdiıUıamit
(Memduh Paşa Evrakı), 31/1221-IV/104/88.
(Memduh Paşa Evrakı), /26 Şevval 325, 31/1221-
Yıldız Hatıraları, (İstanbul:1931), s. 6.

58
 Aym dönem içinde sadakatlerinden dolayı Sultan’dan özel ihsanlar iste­
yen devlet ricaline baktığımızda —tespit edebildiğimiz kadarıyla— oldukça
büyük rakam larla karşılaşıyoruz.197 Bu durum bize jurnalcilik olayının nasıl

(197) Çıkarttığım liste şöyledir ;

Tophane Müşiri Zeki Paşa’nın 160 dönüm arsa ihsanı istirhamı, B B A -Y il-
dız Perakende, 11 Ca 1326/no.465,
Hariciye Nazırı Said Paşa’nın Kuruçeşme’de yalı ihsanı için arizası, B BA-
Yıldız Perakende, 6 Ra 1303/no.l52.
Said Paşa'ran diğer bir ihsan talebi, B B A -Y ıldız Perakende, 4 Za 1303/no.
995.
Ev ihsanı isteyen çeşitli ricâl, B B A -Y ıldız Perakende, 1305/no.l072,
Çeşitli emlâk istekleri, B B A -Y ıldız Perâkende, 7 Z 1308/2755, 9 Z 1308/
2759.
4 Ca 1309/611,7 Ş 1309/no,1245, 4 Za 1312/no.l512, 5 Za 1302/no.l633, 1 B
1310/847.
Yâver-i ekrem Derviş Paşa’nm atiye talebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 16 L
1311/no. 1244.
Yâverândan Ahmed Ali Paşa’nın ihsan-ı şâhâne istirhamı, B B A -Yıldız
Perâkende, 22 S 1313/no.ll50.
Ticaret ve Nafıa Nazırı Mahmud Celâleddin Paşa ile Meşihat Müsteşarı
Ali Rıza Efendi’nin birer ev ihsanı hakkında arizaları, B B A -Yıldız Pe­
râkende, 13 R 1314/ no.6320, 8 Z 1314/no,1339.
Mabeyn kâtiblerinden Kâmil Bey’in hane ihsanı talebini havi arizası,
B B A -Y ıldız Perâkende, 10 N 1314/no.894.
Hayreddin Paşazadelerin, Cemaleddin Efgani’den boşalan evi istemeleri,
B B A -Y ıldız Perâkende, 17 L 1314/no,1056.
Beyoğlu m utasarrıfı Enver Bey’in aynı talebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 8
Z 1314/no, 1339.
Umum askerî m ektebler ikinci nazırı Ferik Ali Rıza Paşa’nm aynı tale­
bi, B B A -Y ıldız Perâkende, 30 Ca 315/no.591.
Şehremini Rıdvan Paşa’m n benzer talebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 2 Ca
1316/no.763. Muhtelif şahısların padişahdan ihsan, atiye istirham ları, (14
Adet), BBA-Yüd,ız Perâkende, 7 Ra 1317/no.398.
Beyoğlu M utasarrıfı Enver Bey’in ihsan talebi, B B A -Y ıldız Perâkende,
19 B 1317/no.ll59.
İkinci Ordu Müşiri Ârif Paşa’nın Nişantaşı’nda bir konak ihsan buyu-
rulm ası talebi, B B A -Y ıldız Perâkende, R 1320/no.436.
Müşir Sadeddin Bey’in ihsan talebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 21 M 1322/
no.7.
Maarif Nazırı Haşim Paşa’nın atiye istirham ını havi arizası, B B A -Y ıldız
Perâkende 14 C 1325/no.l464,
Müşir Abdullah Paşa’nm Beylerbeyi’nde kira ile oturduğu yalının kendi­
sine ihsanı hakkm daki istirham ını havi arizası, B B A -Y ıldız Perâkende,
17 B 1325/no.l536.
Yâver-i Ekrem Ruşen Paşa’nm Beyrut Liman imtiyazı talebi, B B A -Y il­
di z Perâkende, 10 B 1304/no.549-1, 6 B 1304/549-2.
Yâver-i Ekrem Cemil Paşa’nm Haleb-İskenderun demiryolu imtiyazı ta­
lebi, B BA -Yıldız Perâkende, 23 Ra 1305/no.223.
Münir Paşa’m n Drama’da, bir bataklığın temizletilmesi imtiyazını istem e-

59
toplumsal bir hareket haline geldiğini açıklamakta da yardımcı olmaktadn’.
Jurnallerin tümünün elimizde bulunmaması, hattâ önemli bir kısmının yok
edilmiş bulunması nedeniyle bu konuda genelleme yapmak tam olarak müm­
kün değilse de, elde bulunan jurnal veya benzeri yazılar ilginç bir durumu
karşımıza çıkartmaktadırlar. Bunların bir bölümü ciddî sayılabilecek hiçbir
olayı veya tasavvuru ihbar etmezler. Ve tamamen kendilerinin aslında doğ­
rudan farkedebildikleri durumları bildirecek düzeyde bir sadakata sahip ol-

si, B B A -Y ıldız Perâkende, 27 Ş 1305/no.686.

Defter-i Hakanı Nazırı Ziya Paşa’nın, B artın ve Am asra’daki kömür m a­
deni imtiyazı talebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 1 N 1308/no.22, Derviş P a­
şa’nm Serez’de imtiyaz talebi, B B A -Y ıldız Perâkende, Ra 1307/no.260, 5
Ş 1307/826,17 Za 1307/1288, 2 Ra 1307/no.lû47, 3 Ca 1308/no.l209,
Bazı m u’teber zevatın bir anonim şirket tesisiyle, kömür madeni imtiyazı
ihsanı talebine dair, B B A -Y üdız Perâkende, 18 C 1307/no.578.
Derviş Paşa’ya verilen Ergani madeni, B B A -Y ıldız Perâkende, 6 N 1308/
no.2232.
îkinci Fırka kum andanı Müşir Şevket Paşa’nm bakır madeni imtiyazı ta ­
lebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 25 Ş 1317/no.l453.
Dahiliye m üsteşarı Ahmed Refik Paşa’ııın imtiyaz talebi, BB A -Yıldız Pe­
râkende, 6 Za 1317/no.l988.
Dahiliye Nazırı Memduh Paşa’nm istediği bakır madeni imtiyazı, B B A -
Y ıldız Perâkende, 23 Z 1317/no.2183.
Damad, seryâver Mehmed Paşa’nm imtiyaz talebi, B B A -Y ıldız Perâkende,
2 Ra 1318/no.420.
Sadrıâzama verilen m ürefte gazocakları imtiyazı, B B A -Y ıldız Perâkende,
22 Ş 1318/no.ll82.
Tarsus’da bulunan krom madeni imtiyazının yâverândan Ferik Ahmed
Ali Paşa’ya verilmesi, B B A -Yıldız Perâkende, 23 R 1320/no.523.
Necib Melhame’nin teşkil edilen bir şirket için imtiyaz talebi, BBA-Yıldız
Perâkende, 18 Za 1320/no.l546-l.
Yâver-i ekrem Şâkir Paşa’nın vapur işletmek için hususî ruhsat talebi,
BBA-Yıldtz Perâkende, İ320/no. 1964-2.
T urhsn Paşa’nm maden imtiyazı isteği, B B A -Y ıldtz Perâkende, 1320/no.
2042,
Topjıane Müşiri Zeki Paşa’mn İstanbul Elektrik imtiyazı isteği, B B A -Y il-
dız Perâkende, 6 N 1324/no,774.
Has«a Müşiri Mehmed Rauf Paşa’nın Selânik’de altın madeni imtiyazı ta j
lebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 6 S 1325/no.l73.
Yâverândan Ferik Mehmed Süreyya Paşa’nın Düzce kasabasında m anga­
nez madeni imtiyazı istemesi, B B A -Y ıldız Perâkende, 11 S 1325/no.l74.
Mabeynci Mehmed Arif Bey’in Aydm’daki krom madeni imtiyazı isteği,
B B A -Y ıldız Perâkende, 13 Ş 1325/no.679.
Dahiliye Nazırının tütün imtiyazı talebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 19 C 1320/
no. 1521-1 Defter-i Hakanı Nazırı Ali Rıza Paşa’m n bataklık imtiyazı ta ­
lebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 3 Ca 1306/no.741.
Mabeyn m ütercimlerinden Luiz Sabuncu’nun Ordu şehri civarındaki pet­
rol madeni imtiyazı talebi, B B A -Y ıldız Perâkende, 4 M 1311/no.l40.

60
duklarını ispat amacını taşırlar.138 Jurnallerin açıklanması sözkonusu olduğun­
da kendisinin de jurnal vermiş olması kuvvetle muhtemel olan bir şahıs bu
konuyu açığa kavuşturan bir mektup ile:
«...Jurnallerin kamilen neşr edilmesinde ısrar etm ek iyi bir netice
hâsû etmez. Çünki idare-i menhuse-i Hamidî zamanında her jurnal
vermiş olan hain-i vatan, hain-i mutlak değildir. Bunların içinde
yaptığını bilmeyen âdeta modaya ta’biyet eden, m evkileri, memuri­
yetleri dolayısıyla jurnal vermeğe mecbur tutulan küçük rütbeliler
pek çoktur. Eğer o veçhile hareket etmese idiler bu adamların m ev­
ki’ ve memuriyetlerini muhafaza imkân dahilinde olmadığı gibi nefy
ve tagrib ihtimali yüzde doksan dokuz idi...»199
jurnalciliğin kişisel ahlâksızlıktan öte toplumsal bir boyutu olduğuna işaret
etmişti. Bahriye Nezaretinde Saray için casusluk yapan bir şahıs, Saray’a

M üşir Fuad Paşa’m n Ergiri bakır madeni talebi, B B A -Y ıldız Perakende,

7 S lgll/no.297.
Sadr-ıâzâm Halil Rıfat Paşa’m n Edirne’deki petrol madeni talebi, BBA-
Yıldtz Perakende, 5 Z 1314/no.l498.
T eşrifat-ı Umumiye Nazırı Münir Paşa’nm krom madeni imtiyazı talebi,
B B A -Y ıldız Perakende, 28 S 1315/no.330.
Necib Melhame’nin Üsküdar ve Kadıköy tram vay imtiyazını istemesi,
B B A -Y ıldız Perakende, 21 Za 1315/no.l352.
Yanya Vali ve kum andanı Ahmed İhsan Paşa’ya çiftlik bağışı, BBA-Yıldız
Perakende, 1 Za I305/no.l61.
Mabeyn m ensubu M ünir Paşa'ya bağışlanan bin lira, B B A -Y ıldız Perû-
kende, 16 B 1306/no.919. Bağış5 yalısının tam iri gerekçesiyle yapılmıştır.
Rıza Paşa’ya ihsan buyurulan (2850) lira, B B A -Y ıldız Perakende, 18 Ra
1313/no.2980.
B unlar doğrudan Padişâh’dan, sadakat belirtilerek ve karşılıksız olarak
istenilen imtiyaz, para ve benzeri değerlerdir. Ayrıca, Tophane Müşiri Ze­
ki Paşa’nm isteklerinden yalnızca örnekler yalnızca örnekler seçilmiştir.
B unların m iktarı —adet olarak— yüz civarındadır. Bu konuda diğer ilginç
bir istatistikî bilgi ve yorum îbnülem in Mahmud Kemal İnal, Son Sadn-
azamlar1 IX. Cüz, Devlet Kitapları, (îstanbukt.y), s. 1291: «...Müddeti Sal­
tanatında bir çok zata, hattâ hatıru hayale gelmeyen eşhasa rütbei ve za-
ret ve müşiri tevcih edilmişdir ki —ölenlerden maada— hal’inde yüze y a­
kın vezir ve müşir «250»den fazla rütbei balâ «550»yi mütecaviz rütbei
uîâ sınıfı evveli, «ISS» Rum İli Beylerbeyliği payesi ricali ve bunlardan
aşağı rütbe ve payeyi haiz, m uhtelif mesleklere mensub binlerce âdem,
h attâ esafil ve erazili avamdan bir çok şahs mevcuddı..,.» şeklinde veriliyor.
(198) Bir süre sonra jurnal şeklinde başlayan bu tü r ihbarların iyi dilekler bil­
diren rüya tasvirleriyle bittiğini görüyoruz. Örnek için bkz. Kastamonu
Vali Muavini Mehmed Galib Bin Said’in 13 Şevval 318 tarihli yazısı, [Tah­
rirat Mecmuası], îbnülem in Mahmud Kemâl Inâl Yazmaları, ÎÜK-2522
(içinde), v. 5.
(199) Ayın N, «Jurnaller: Aldığımız Bir Varakayı Bervech-i Âti Dere Ediyoruz,»
T anin, 10 Kânûn-i evvel 1909-27 Zilkade 1327, s. 2.

61
ihbar edildiğinde Sultan yapılan işin «fariza-i ubudiyet» olduğunu belirterek,
bu şahıs için «casus» diyenleri cezalandırma yoluna gitmişti.200 Gene, Tahsin
Paşa hatıralarında herhangi bir P aşa’nm veya ileri gelen bir şahsın «ada­
mı» olmanın ve onlar için bilgi toplamanın çok doğal kabul edilen bir durum
olduğunu bize nakletmektedir.201 İşte bu nokta «medeniyet-i frengâne»yi arzu-
lamamakla beraber202, batı tipindeki kurum lan geliştirmekten başka bir çâre
göremeyen ve bununla övünen Sultan’ın603 en zayıf noktalarından birini oluş­
turuyordu. Mardin, dikkatimizi soyut değerler peşinde koşan bu kimselerin,
mevcut sistemin belirmeye çalıştığımız özellikleri ile olan çatışmasına dikka­
timizi çekmektedir.804
Gerçekten de Jön Türk yayınlarım incelediğimizde temel eleştiri noktala­
rının başında gelenlerinden bir tanesinin de, yönetim mekanizmasının teme­
linin sadakate dayanması olduğunu görürüz.
Nitekim, Cemiyet’in merkez yayın organında Sultan’a yönelik eleştiriler
ve bunların yöneltilmesi sırasında sadakat belirtici sıfatların istenilmeden
kullanılmasının nedeni şöyle açıklanmaktaydı :

«....Pâdişâhım, mülk ve millete muhabbetimiz bize,- zât-ı hümâyûn­

larına karşı hürmetli lisan kullanmakda belki kusur etdiriyor. Ne ya­
palım ki fart-ı sadakat, hürmet ve ubûdiyet gibi kuyud-i zahiriyi
yazmakda bizi muztarr bırakıyor ...,sM

(200) B B A -Y / M ütenevvî (Günlük) Maruzat, 12 Ra 1311/no. 631-2308.

(201) Tahsin Paşa, A bdüiham it..., ss.30-31, Nitekim, II.M eşrutiyetin ilânından
sonra yayınlanan kitaplarda hafiyeler açıklanırken, bağlı bulundukları ri­
cale göre tasnif edilmişlerdir. Bkz. H afiyelerin Listesi, (Dersaadet: 1909/
1326). Hafiyelerin bu şekilde Fehim Paşa aracılığıyla maaş alm aları için
bkz. B B A -Y ıldız Perâkende, 7 R 1320/no. 470.
(202) Ahmed Salfihi, Osmanlı ve A vrupa Politikası ve A bdülham id-i Sâranin
Siyaseti, İÜK-TY, D.2/9521, (1303), v. 4.
(203) Bu konuda Sultan tarafından yazdırılan aşağıdaki parça belirttiğimiz yak­
laşıma örnek olarak verilebilir :
«...Majesteleri Abdülhamid’in eğitime ait siyaseti üstatça b ir tedbir
ile başladı. Müthiş harp [93 H arbi] zarfında Ruslar Edirne’ye yaklaştık­
ları zaman m ajesteleri mülkiye hizmetleri için ihzarı bir kolej olan Mül­
kiye okulunu kurm ayı düşündü. Devletin bütün güçleri 1877-78 büyük
mücadelesinde yutulduğu vakit halkın eğitimi için gösterilen bu müdeb-
birlik Prusya monarşisinin Jena’dan sonra Alman anavatanını Napoleon
istilâsından tahlis için izlediği siyaset ile aynı ruhu taşıyordu...»
Bkz. İbrahim Hakkı, «Is Turkey Progressing?.» The Imperial and Asiatie
Q uarterly R evieıv, Nisan 1892, s. 268.
(204) Şerif Mardin, «Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk,» Çağdaş Dü­
şüncenin Işığında A tatürk, (tstanbul:1983), ss. 39 v.d.
(205) «Suret-i Ariza:Atabe-i Ûlyâ-i Cenâb-ı Hilâfetpenâhîye,» Osmanlı, no.7'3,
1 K ânûn-i evvel 1900-8 Şa’ban 1318, s. 3.

62
 Gene, Jön Türklüğün en önemli merkezi olan Mekteb-i Tıbbiye’de öğren­
cilere en zor gelen hususun törenlerde «padişahım çok yaşa» şeklinde bağır­
mak olduğunu görüyoruz/206 Çok sayıda olayın çıkışına neden olan bu hare­
ket357 soyut ideallere bağlanan kimselerin, kişiye bağlılık fikrine karşı duy­
dukları tepkiyi gösterir,a08 Buna paralel olarak Jön Türk neşriyatının üzerin­
de durduğu temel konulardan birisinin de çeşitli görevlere getirilmekte «liya­
kat» yerine «sadakat»in temel olarak alınması ve yöneticüerin bu nedenle me­
muriyet kontenjanlarına sahip olmalarıdır:

«., .Memalik-i Osmaniyeyi idare içün (dahilî, haricî) ne kadar m em u­

riyet varsa ricâl-i kirâm hazeratmm dest-i tasarrufundadır. Malûm
ya bizde memuriyet için istihkak aranmaz, cihet-i ubudiyet taharri
edilir. Sadr-ıâzâmm oğlu Cavid’in yirmi, otuz, Nazır-ı Dahiliye
M emduh’un elli, altmış, hattâ iki seneden beri Malûmatcı Tahir’in
bile on, an beş memur içün yeri var: İnsanın bu makulelerden biri­

(206) Bkz. «Havadis,» Mizan, no.174, 17 Zilkade 1313-30 Nisan 1896, s. 4280, Y.K.
Tengirşek, Vatan Hizmetinde..., s. 59, Tevfik Sağlam, Nasıl Okudum,
Açıklamalı İkinci Baskı, (îstanbulrlOSl), ss.43-44.
(207) M ekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’nin, yönetim tarafından endişeyle karşılanılan
durum u nedeniyle okula Askerî Okullar Nazırı olarak gelen Zeki Paşa öğ­
rencilere bu konu ile ilgili olarak şunları söylemiştir: «...Efendiler! Bize
sizin ilminiz değil, yalnız uğur-i hum ayûnda sadakatiniz m atlûbdur... *
Şerafeddin Mağmumî, «ifadem,» Kamus-i Tıbbi, Osmanlı Matbaası, Mı-
sır[el-Kahire]:191Û/1328), s.IV.Tunalı Hilmi ise konuyu şöyle nakletm ek­
tedir: «...Ah o m ektebin üzerimizde pek çok hafî, hatırımızda bir çok
acı yadigârları vardır. (1308) senesi Haziranının sekizinci Pazarertesi gü­
nü idi. Zeki Paşa oraya da pençesini atdı. Şakirdan, Nazır Ali Saib P a­
şa, etibba-yı Osmaniyenin en müm tazlarından müteşekkil hey’et-i idare
ve muallimin muvacehesinde ne söylese beğenirsiniz: ‘Şimdiye kadar ah ­
lâksız doktor çıkıyordu. Bundan sonra halûk etibba yetişdireceğiz'...».
Tunalı Hilmi, «Anarşizm Nedir mi, dediniz?,» Mizan, no.172, 16 Nisan
1896- 3 Zilkade 1313. s. 2460. Aynı okula m eşrutiyetten kısa bir süre önce
duvarlara yazılan yazıları tahkik için gelen Zülüflü İsmail P aşada ta ­
lebelere karşı şöyle konuşmuştur: «...Bu yaptığınız nankörlüktür, bu h a­
reketiniz, velinimet-i bîminnetimiz padişahımıza karşı küfran-ı nim et­
tir...» Bkz. Hüseyin Enver Sarp, «Türk Gençliğine İthaf: Türk Ocağı Na­
sıl Kurulmuştu?,» Türk Yurdu, no.242, M art 1955, s. 666.
(208) Bu fikir üzerinde M ardin bilhassa durm aktadır. Bkz.Şerif Mardin, Jön
Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, ikinci Basılış, (Istanbul:1983), s.16.
Mardin, Batı tipi eğitim müesseselerinin temel etkisinin de daha derin
olan böyle bir tesir yaratm ak olduğunu belirtm ektedir. Bkz. Şerif Mardin.
«L’Alienation Des Jeunes Turcs: Essai D’Explication Partielle D’Une
Conscience Revolutionnaire,» Colloques internationaux du CNRS, no. 6ÖI-
Economie et Societes dans VEmpire Ottoman (fin du XVIIIe-debut ou
XXe siecle), ss. 161 v.d.

63
 ne ubudiyeti olmazsa velev Reşid Paşa iktidarında olsun bir me­
muriyete nail olmak ihtimâli uokdıır...»290

Jön Türklerin istedikleri değişikleri Batı kamuoyuna anlatmak amacın­

daki bir yazar da, bunların başında memuriyetlerin herkese açık tutulması
arzusunun geldiğini zikretmektedir.1210 Komite üe ilişkisi bulunan ve bundan
dolayı hareketleri merkez yayın organında büyük bir memnuniyetle anlatılan
bir kısım zabitlerin de kumandanları ile olan münakaşalarından aynı eğilim­
leri kolaylıkla müşahede etmek mümkün olmaktadır :

« ...A li Paşa- Bu ifadâtmtzı bir lâyiha haline vaz’ ile hepiniz m ü­

hürleyiniz getiriniz. Lâkin efendiler madem'ki askeriz her bir emri
dinlemeğe, her bir hidmeti yapmağa mecburuz. Çünki memuruz.
Hareket-i vahanız bir isyandır. Sarf-ı nazar ediniz hakkınızda iyi
olmaz.
Diğer Bir Zabit- M adem ki askeriz, istediklerini yapmağa mec­
buruz. Siz de bizim gibi yalnız bir maaşla hidmet etmelisiniz, as-
kerlikde müsâvat lâzımdır. Siz çadırda otururken zamm-% maaş alı­
nız, biz sabahdan akşama kadar aç, çıblak toprak kazalım. B u d a
üaat-i muktaziye-i askeriye mi veya bir inkıyâd-ı esirânemidir efen­
dimiz?!

Hepsi Birden- Efendim, on günde hir efradın yevmiyelerini

tevzi’ etmekden başka bir işi olmayan Kaymakam Ali Bey, Binbaşı
Süleyman Ağa, Ahm ed el-Yusuf Paşazâde Reşid Bey ve Azimzâde
Abduh Bey ve zât-ı âlileri niçün dolgun dolgun zamm-ı maaş alı­
yorsunuz da biz alnımızın teriyle kesb-i istihkak etdiğimiz bir pa­
radan sarf-% nazar ediyoruz ?!...

<209) «Mekâtib İstan b u l’dan,» Osmanlı, no.44,15 Eylül 1899-1 Cemazîy’ülevvel

1317, s. 5. Krş, «Yine Damad Beyler,» Osmanlı, no.26, 15 K ânûn-i evvel
1898- s. 4: «...Sadr-ı âzamin hâris-i câh olan damadı Mehmed Ali Bey
M iralay oldu. Mektebden çıkalı dört senedir. Arkadaşları elân mülâzım-ı
sânidir...». Gene krş. «Mabeyn-i Hümâyûn Muhabirimiz Beyefendi Haz­
retlerinin İkinci Mektubları,» Cür’et, no. 5, 25 K ânûn-i evel 1898- 15 Şa’-
ban 1316, s. 3. Bir Jön Türk ise Almanya’ya gönderilecek talebenin «Mah­
dum Beylerle, Damad Beylerden ibaret olduğunu 3> kızarak anlatm aktadır.
Neemeddin A rif’den - Ishak Sükûti’ye, tarihsiz m ektup [1899?], A rkivi
Qendror, 19/106- 5/97/1747.
<210) H [ab ib ] Antony Salmone, The Fail and Resurrection o/ Turkey, (Lon-
don-1896), ss. 252-254. Krş. «Mektub:Bir M emurun Hasbihali,* Ş û ra-yi Üm­
m et, no.32, 11 Temmuz 1903- 15 Rebiy’ülâhir 1321, s. 2. Gene krş. «Sultan-
hamid ile M emurin-i Devlet,» H ürriyet2, no.19, 17 Temmuz 1895-23 Mu­
harrem 1313, s. 1: «...Bir kitab okuyamayan bir kapucu veya sucu veya
mabeynci bir Maarif Nazırı veya Adliye Nazırı . veyahud bir Şehremini
intihab ediliyor ve !padişâh-ı ehlperver’ efendimiz hazretleri ise ânları tah ­
sil ve nasb buyuruyor...s>.

64
 Ali Paşa- Efendiler! Siz zabitsiniz, askersiniz! Niçün böyle ya­
pıyorsunuz, aklınızı başınıza alınız, şu hareketden sarfı nazar edi­
niz.
Bir Zabit- ...Sana ve sairlere fazla maaş veren millet ve devlet
bizim gibi ziyade çalışacak evlâd-t vatana niçün vermesin... Biz
millet devlete hidmet içün mahlûkuz. Fakat müstebidlere esir olmak
içün değil!
Ali Paşa- Lâ havle ve lâ kuvvet ilâ billâh. Ben sizin gibi zabit
görmedim.
Bir Zabit-Her sözünüz yalan fakat bu sözünüz doğrudur. Haki­
katen bizim gibi zabit şimdiye kadar görmediniz. Çünki millet hu­
kuku nedir bilir, haklarım istemek içün paşalara değil daha yüksek
makama cesûrâne ve namûskârâne bilâperva söz anlatır, iz’anlı za­
bıtan daha yeni yetişmeğe başladı. Binaenaleyh biz maaşsız, hay­
siyet ve şeref-i asker iyelerini payimâl ile kullandığınız diğer zabita-
na makis değiliz! Biz şeref-i askerî nedir idrak ve tahsil etmiş za­
bitler iz... »$1L

Nitekim, tevcihat ve taltifatm, Bab ıâli atlanarak doğrudan doğruya Sul-

tan’a arz suretiyle yapılmasının Bab-ıâli bürokratlarını dahi rahatsız edecek
boyutlara ulaştığım,212 aynı şekilde Seraskerliğin de askerlikteki terfilerde kı­
dem usûlüne riayetin gerekliliği konusunda çeşitli arz tezkereleri sunduğu­
nu görüyoruz,®13
İşte, belirtmeye çalıştığımız gibi, otoritenin gelenekselliği ile övünç duy­
duğu ve ona bu tü r yaklaşımların prim topladığı214 bir yapıda soyut değerle­

n il) «Mekâtıb: Şam ’dan: Hicaz Şimendüfer Ameliyatı ve İnşaat Taburları Gene
Zabitanm m Namûskârâne İstifa ve îfa-yı Vazifeleri,» Osmanlı, no.75,1
K ânûn-i sânî 1901-9 Ramazan 1318, ss. 6-7.
<212) (Tevcihat ve taltifatm Bâb-ıâlinin vesatetine m üm anaat olunmaksızın
def-udan doğruya atabe-i hilâfetpenâhîye arz suretiyle istihsali tariki ih ­
tiy ar olunduğuna, bunun evvelce bu hususda sâdır olan iradeye uygun
düşmeyeceğine dair ariza müsveddesi), B B A -Y ıldız Esas Evrakı, (Sadr-
tâzâm Cevad Paşa Evrakı), 31/111-26/111/86.
(213) Zabitaniri terfi’inde kıdem esasına itina olunmasına dair. Seraskerlik tez­
keresi, B B A -Y /M ütenevvî(Günlük)Marûzat, 22 Ca.l314/no.3885. Tekidi için
bkz. B B A -Y/M ütenevvî(G ünlük)M arûzat, 6 Za 1317/no.8195. Tahsin P a-
ga’da aynı, konunun M eşrutiyet hareketi üzerindeki tesirine dikkat çek­
mektedir. Tahsin Paşa, Abdülhamit...., ss. 98-99.
<214) B ir telgrafnâm enin giriş bölümünden vereceğimiz örnek, özel ifadeler ta-
şımayıp ortalama uslûbu belirtir :
«...Efendim, biz elhamdülillah Islâmız, şevketmeâb efendimiz hazretleri
em ir-ül-m üm inin ve halife-i resulullah-ı rabb-ül-âlem in olduğundan do­
layı her veçhile iradât-ı zıllullahîlerine m uti’ ve münkadız. Gece gündüz
evkat-ı hamsede dua-i vâcib-ül-dâî-i padişâhîyi icra ederiz. Yalnız bâzı
istirhâmâtımiz vardır...». Bkz.BBA-Îrade-Hususî, Cemaziy’ülâhîr 1326/no.
83- (m ükerrer) 581. Telgraf Selânik’de topçu birinci ferik Şükrü Paşa ta ­
rafından gönderilmiştir.

65
rin peşinde koşan kimselerin yönetim ile en azından tasarlayabildikleri ideal
düzen bakımından büyük bir değer çatışmasının ortaya çıkmasından normal
bir gelişme olamazdı,sls ve Jön Türklüğün önemli belirleyicilerinden biri de
bu etken olmaktadır.
Saray ile aralarındaki ilişkiyi değerlendirdiğimizde de aynı olgunun baş­
ka bir yönü ile karşılaşıyoruz. Saray bakımından Jön Türkler ile uğraşma­
nın yolu onları «meslek-i sadakat ve ubûdiyet»#16 bağlamaktan ibaretti. Ni­
tekim, Jön Türklerle yapılan anlaşmalarda af için onlardan «sadakat ve
itaatden ayrılmıyaeaklarma dair vallahi ve billahi ve tallahi» şeklinde yemin
etmeleri1217 veya eski kötü yollarından vazgeçerek «dehalet» ettiklerini218 bildi­
rir bir vesika imzalamaları isteniyordu. Saray açısından anlamlı görünen bu
hareketler ise bu tür anlaşmaları tamamen bir para sızdırma faaliyeti ola­
rak gören komiteler açısından hiçbir değer ifade etmemektedir. Ancak, Jön
Türkler üzerinde soruşturma yapan yabancı görevlileri fazlasıyla şaşırtan
bu durum018 iki tarafın aynı olayı çok farklı iki yönden değerlendirmesi so-
Sultan’a belirtilen amaçla yazılan risalelerden ise örnek olarak aşağıdaki
parça seçilmiştir :
«...Saltanat-ı seniye-i Osmaniyenin tarih -i tesisinden takriben altı yüz
sene m ürür idüb, m uhtac-ı ıslâh bir hayli şeyler var idi. Vakta ki küçük
bir aşireti büyük bir devlete ifrağ eden tevfik-i samedânî Devlet-i Aliy-
ye~i Osmaniye’nin tensik ve ıslâhı vazife-i mühimmesini zât-ı hazret-i
tacdâr-i uzmâya tevdi’ eyledi...». Aristokli (Nalbandzâde), Ş evketlû İzzet ~
lû Gazi Sultan Abdülham id H an-t Sânî, İzmir, 1317, Topkapı Sarayı K ü­
tüphanesi, M.R.599, v. 17, Krş. v. 60-61.
(215) Şerif Mardin, Jön Türklerin,.,, s. 16.
(216) îfade, Halil Halid ve Kâzım Bey adlı iki Jön Türk hakkında kullanılm ış­
tır. Bkz. Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e, 5 Teşrüı-i evvel 13Î2-İ89S.
Londra Büyükelçiliği A rşiv i , K.319(2).
(217) Bkz. BBA-BEO fD ahiliye Giden, 97-3/46,(21 Temmuz 1314), 1341(2459 ce-
vabı)/86822, BBA-îrade-H usust, Safer 1316/no.69-308, BBA-BEO /D ahilîye
Giden , 97-3/46, (25 Haziran 1314), 1269-574/86444, BBA-İrade-Hususî, Sa­
fer 1316/no. 34-187.
(218) Mısır Şu’besinin teslim protokolünde kullanılmıştır. 2 Kânûn-i evvel [18]
97-7 Receb 1315, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 15/74-31-e/74/15. Jön Türkle­
rin «taltifle daıre-i ubudiyete girmek» olarak tanım ladıkları bu tü rlü
davranışları eleştirmeleri için bkz. «Asâr-ı Acz,s> Osmanlı, no.84,15 Ma­
yıs 1901-25 M uharrem 1318, s. 6. I
(219) Cenevre Siyasî Polisi’nin bir raporunda durum §u şekilde belirtilm ek- I
tedir: «...30 Ekim 1899 tarihli raporunuzda da belirttiğiniz gibi Jön T ürk­
lerin Cenevre’deki başlıca m aksatları davranışlarıyla Türk hüküm etinden I
ve Sultan’dan para ve maddî çıkarlar koparabilmektir. B unların bedeli
bazen Osmanlı’nın kısa süre çıkmaması oluyor. Gözlemlerimiz şu kanaate
varmamızı güçlendiriyor ki: Eğer Türk hüküm eti bu adamlarla m uhatap |
olmasaydı ‘bu oyun’ kendiliğinden sona ererdi...» Bkz. «Geht zum Dos- f
sier Mechveret (Jung-Türken) al s. no.2, S.B/10 Mai 190Ü-P.P.17/66» B un- i
desarchiv-BERN, 21/14*250. Krş. Hocazâde Mehmed Ubeydullah’m - S ul- |
tan’a, Paris, 9 Temmuz 1313 tarihli mektubu, B B A -Y ıldız Esas Evrakı» I
15/74-17-e/74/15. f
86
fi’inınıın

nucunda ortaya çıkmaktaydı ki, yabancı belgelerde gördüğümüz özellikle

okullardan yetişen küçük rütbeli memur ve subayların yönetimin şeklinden
büyük bir nefret duydukları yolundaki ifadeleri bu yönde anlamlandırabilme-
miz mümkün olabilir,220
Bizzat merkez yayın organında görüldüğü gibi :
«....Üç yüz seneden beri pâdişâhlarımıza Allah’a tapınır gibi tapın­
dık. Fakat memalik-i Osmaniyenin nısfı elimizden çtkdı. Nısf-ı di­
ğeri de çıkmak üzere bulunuyor. Artık yeter değil mi? Biraz tarihden
ve etrafımızdaki milletlerin halinden ibret almak ve mesleğimizi de­
ğiştirmeliyiz...»*21
bu eğilim kişiye bağlılığa karşı büyük bir tepki şeklinde, veya:
«...Ne i-çim Amerikalı bunların cümlesine muvaffak oluyor? Bunu
anlamak içün Amerikalıların çocuklukdan beri aldıkları terbiyeyi
tedkik etmeli. Bizde çocuklarda aranılan başlıca fazilet uslu otur­
mak, gürültü, şamata etmemek ve nihayet el öpmekten ibaretdir ki
bir Amerikalı çocuğunu bu halde görürse hastalığına hiikm ederek
tedavi etdirir,..,»m
içinden çıktıkları toplumsal koşulların sert biçimde eleştirilmesi kalıplarında
işlenmekteydi. Nihayet, Japonya’da Harbiye Nazırının, İmparator aleyhine
kurulan bir cemiyete üye oluşu yorumlanırken bunun «bizim Serasker P aşa’
ya ne güzel bir numûne-i imtisâl!» olduğu belirtilerek.223 veya Sultan’ın iane
dağıtmasını tenkit ederek224 toplumda yeni ilişkiler sistemi kurulması yolun­
daki taleplerini dile getiriyorlardı. Bu nedenle, yönetime karşı Osmanlı P a r­
lâmentosunun kapatılmasından sonra kurulan ilk yerli komiteler şehzâde ad-

(220) Konsolos Romels’den-Dışişleri Bakanı’na, 50/Salonich 19 Ekim 1898/Pr.

29/X/98. Haus-, Hof-u. Staatsarchiv, PA XXXVIII 408 Konsulat Salon-
iki(loöS).) Bu belgenin tüm ü verilmiştir. Krş. Philip C urrie’den-Dıg-
ışleri’ne, 517/572-26 Ağustos 1897, PRO /F.0.78/4806. Büyükelçinin yorumu
şöyledir: «...memuriyetlerin saray kliğinin elinde olması ve İngiltere gibi
anayasacı bir yolla değişikliğe gidilmesinin imkânsız oluğu bu adam ları
m uhalif yapıyor...».
(221) «Muârızîne Cevab,» Osmanlı, no.88,15 Eylül 1900-18 Cemaziy’ülevvel 1318,
s. 1. Yazı Sultan’a karşı hürm etsiz ifadeler kullanm am alarını isteyen kim ­
selere cevap olarak kaleme alınmıştır.
(222) «Amerika Terakkiyatm a Bir Nazar, 2. Osmanlı, no.110, 15 Ağustos 1902,
s. 3.
(223) «Japonya’da İttihad Cemiyeti,» Osmanlı, no.17,1 Ağustos 1898-1 Rebiy’ü-
levvel 1316, s. 8.
(224) «Sadaka-i Şahane,;. Osmanlı, no.134, 15 M art 1904-28 Zilhicce 1321, ss. 2-3.
Krş. Ahmed Rıza, «îemâl-i Ahvâl,» Meşveret, no.4,10 Şa’ban 1313- 15 K â-
nun-i sânî 108, s. 1: «...Bir hükümdar, atr halı, kumaş gibi memleketin
enfes mahsûlatmdan, m am ûlâtm dan istediği şeyleri diğer bir hüküm da­
ra hediye yollayabilir. Lâkin on bin lira kıymetinde eşya gönderemez.
Bulunduğu mevki'in itibar-ı siyasîsi buna m ani’ olur. Kıymetli hediye-

67
larıyîa anılırken,235 Jön Türk örgütleri arasında para sızdırmak amacıyla ku­
rulmuş olan «Reşadiye Komitesi»226 adındaki bir örgüt dışında böyle bir eğili­
me rastlanmamıştır.
Bu konuda işaret edilmesi gereken son bir nokta. Jön Türklerin propa­
gandada bulundukları çevrede ortaya çıkan ve mahallî Jön Türk olarak ad­
landırabileceğimiz grupların bu hususta Avrupa’daki arkadaşları ile ters bir
tutum içinde olmalarıdır. Bu bölgedeki muarızları tarafından «küfran-ı ni­
met eden»227 kimseler olarak suçlanan, kendilerine «...halife-i muhteremin şev­
ket ve kudretini, millet-i İslâmiyenin necat ve selâmetini şehrâh-ı sadakatde
arayalım. Zira sadakatdan inhiraf edenler kâbe-i saadete vasıl olamazlar ves-
selâm.»228 şeklinde nasüıatler verilen, yahut daha açık biçimde :
«....Bir nankör hidmet eylediği efendinin n a n ü nimetiyle perverde
olduğu halde o nimete karşu irtikâb eylediği nankörlük gibi bir
denâatin gerek indallah ve ind-en-nas ne derece m ezm ûm ve mak-
dâh olduğunu bilse şüphesiz o sıfatla muitasıf bulunduğunu arzu et­
m ez... Yekdiğeriniiz hakkında vuku’bulan nankörlük şöyle dursun
öyle hainler vardır ki: Sâye-i adalet ve merhametinde yaşadığı met-
bu’-i m uf ahkamına. karşu ne kadar nankörlük ve bununla beraber
ne derece hainlik etmeğe cesaret ediyorlar...

tenkit edilen bu kimseler de yazılarında büyük çapta yeni bir yöneticiye hağ-

ler, B uhara Emiri, Tunus Bey’i, Mısır Hidivi, Hind Racası gibi müstakil
olmayan küçük em aretler tarafından m etbu’ bulundukları büyük hüküm ­
darlara tatbik olunuyor...» Otorite tipinin, Jön Türkleri büyük kızgınlı­
ğa sevkeden davranışlarından «işe alınma» konusunda güzel bir örnek için
bkz. Bazı Hıtsus? İradeleri Havî Defter, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 24/11/
162/VII, 50/11 Teşrin-i sânî 316: «Hülâsa-i Madde: Bugün selâmlık resm -i
âlisinden avdet-i hüm ayûnda m abeyn-i hüm âyûn yapuşluğuna kadar ara­
banın yanm a gelerek şevketmeâb efendimizin arabadan ineceği bir sırada
arzuhal takdim eden Dramalı yirm i bir yaşında Mehmed Efendi’nin bir
memuriyetde istihdamına dair. Mülâhazat: Mümaileyh Mehmed Efendi’nin
taşraca hale-i eisbân bir hidmetde istihdam olunması hususu Dahiliye
Nezaret-i Celilesine tebliğ buyurulm uştur.s>.
(225) fBâb-ıâli ve Mahal'l-i Saireden M evrud Evraka Mahsus Defterdir], B B A -
Y ıldtz Esas Evrakı, 24/150-3/162/VIII. Belge olarak verilmiştir. Bkz. B. II.
(226) Bundesarchiv-BERN, E.21/14’248 ve E.21/14’249. Bd. 1.
(227) «Güfran-ı Nimet,» Tart!c[îskenderiye], 31 K ânûn-i sânî 1901-12 Ramazan
1318, s. 1. Yazı Jön Türklerin, teb’a -i Osmaniyeden ihracı konusunda k a­
leme alınmıştır.
(228) Aym.Hâdi, «Liverpooî’dan Bir Sada: Hakkaniyet Bâdi-i Selâmetdir,» Bed-
rika-i Selâmet, [Filibe], no. 17, 17 Temmuz 1313-29 Safer 1315, s. 1.
(229). «Makale-i Mahsusa:Nankörlük,» Zaman,[Lefkoşe], no.138,12 Şubat 1895-
27 Şa’ban 1312, s. 1. Bu tutum una rağmen gazete «müftü ve zevat-ı sai-
rece», «neşriyat-ı bedhâhane ve mefsedetkârâne» yaptığı gerekçesiyle bir
mahzarla şikâyet edilmiştir. Bkz. BBA-BEOfDahiliye Giden, 99-3/50, 47/
2341 (30 Eylül 1316) (mümtaze kalem inden- Şûra tezkeresi: 15).

68
îanmak fikrinin dışına çıkamamışlardır-230 Bu da büyük çapta mahallî Jön
Türklüğün ileride göreceğimiz gibi ulusal Jön Türklüğe göre değişik değer
kalıplan kullanmasının bir sonucudur.
Yönetim özellikle yüksekokul öğrencilerinde ortaya çıkan bu problemi
kavrayabildiği andan itibaren, bu okullarda okuyan öğrencilerin manevî yön­
den takviyesi231 anarşistlik olarak nitelendirilen bu fikirlerin yayılmasını ön­
lemek için ıslah projelerinin yürürlüğe konması gibi2312 tedbirler almaya ça­
lışmıştır. Ancak, bu tedbirler yönetimin beklediği yâni değer uyuşmazlığını
azaltıcı yönde bir sonucu sağlamaya hiçbir zaman muvaffak olamamışlar­
dır.

ANAYASACILIK FİKRİ VE TEMELLERİ:

Üzerinde durmamız gereken diğer bir nokta da Jön Türklerin anayasacı

yaklaşımları olacaktır. Yukarıda belirttiğimiz gibi ele aldığımız dönemde «ah-
rar» tabakasının her kapıyı açan anahtarı «Kanun-i Esasi» kavramı olmuştur.
Ancak, bu sorun derinlemesine incelenmeyerek yalnızca yüzeysel bir tahlile
tabi tutulduğunda Jön Türklerin temel sorunsallarının anayasal bir yönetimi
gerçekleştirerek, Sultan’m yetkilerini sınırlamak ve özgürlükleri arttırmak
olduğu kabul edilebilir. Buna karşılık, aksi yönde yapılacak bir inceleme çok
farklı sonuçlara ulaşmamıza yardımcı olacaktır.
Jön Türkler üzerinde yapılan en önemli araştırm ada da belirtildiği ve
ileride çeşitli örneklerle göreceğimiz gibi Jön Türklerin esas amacı hiçbir za­

(230) «Garib Bir Tesadüf,» Feryad* [Lefkoşe], no. 2, 25 Kânûn-i evvel [18]99,
3.1: «...Bir yevm -i menhus addedilen geçen Salı günü kabl-el-zuhr
çarşuda oturuyordum. Kulağıma bir top sedasıdır gürledi... H ayırdır inşal­
lah tali’-i dûn~i millet sefil, millet said oldu. Muradımıza erdik. Acaba,
Sultan M urad Hazretleri yoksa Sultan Reşad hazretlerim i çıkdı? diyerek
hem an elimi bargâh-ı ehadiyyete kaldırüb, Sultanıma devletime, ham i-
yetmend kardaşlarım a yana yakıla sadıkâne duaya başladım. O aralık Za­
man müvezzi’i geçiyordu. îşte eülûs ilâvesi ilân ediyor dedim... Elimiz©
nüshayı aldık... Bu olsa olsa ‘Müeeddidin’ fırkasının yapdıkları gibi Dev-
let-i Osmaniye’nin ıslahına dair Padişaha takdim olunmak üzere lâ­
yihadır... Yanlışmış yanlış. Merak etdiğim şey (yaldızlı velâdete!)
yaldızlı dua imiş...». Bu gazetenin «katiyyen m en’i» için alm an tedbirler
konusunda bkz. B R A -İrade- Hususî, Receb 1317/no.52-675, B BA-BEO /
V G G (2), Dersaadet Müteferrik,ası-Gelen, 404. 616/(Maarif Evrak Müdiri
Galib Bey’in tezkeresi), B B A -B EO /D ahiliye Giden, 98-3/47, 3015 (18 K â­
n û n -i evvel 1315), 118/mümtaze kaleminden.
(231) Askerî m ekteblerde talebenin m a’nen takviyesi hususuna dair. Tophane
Müşirliğinden, B B A -Y /M ü ten evvî (Günlük) Marûzat, 27 C 1313/no, 4488.
M ekteb-i H ukuk’da talebenin harekâtının incelenmesi ve tedrisatının ta h ­
kiki için Meşihattan seçilecek kişiler için bkz. B B A -Y /M ü ten evvî(G ü n -
lük)M arûsat, 4 N 1317/no, 1255-6043.
(232) Harbiye Mektebinde anarşist fikirlerin yerleşmemesi hususunda alınması
gereken tedbirlere dair, Seraskerlik yazısı, B B A -Y /M ütenevvî(G ünlük)
M arûzat, 26 S 1313/no. 61-1460.

69
 man özgürlük olmamıştır.333 Buna paralel olarak «Kanun-i Esasî» kelimesinin
altında yatan manâların da biraz farklı olduğunu görürüz. Bir kere anayasa-
cılık Aron’un haklı olarak belirttiği gibi, Jön Türklerin böyle bir fikrin taraf­
tarı olarak göründükleri dönemde modernleşmenin ölçütü idi ve bugün bizim
daha ziyade sanayi bacasıyla eş anlamlı tuttuğumuz gelişme sözkonusu dö­
nemde yönetim biçimi ve parlâmento varlığı ile ifade ediliyordu.®* Fakat, Jön
Türkleri bu açıdan da cezbeden bu kurumun Osmanlı ülkesinde uygulanma­
sının arzu edilmesinin temelinde bambaşka bir neden yatıyordu.
Osmanlı İmparatorluğunun, içinde barındırdığı çok çeşitli unsurları yö­
netmek için kullandığı «millet sistemi», yâni bu unsurların birer dinî cemaat
olarak tasnifi 1789 sonrası gelen milliyetçilik fikrinin etkisiyle kullanıkşlılığmı
yitirmişti. İmparatorluk teb’asınm kendisini ortodoks olarak değil de Yunan­
lı veya Bulgar şeklinde tanımlamaya başlaması hattâ bu çeşit kimlik kazan­
manın Arap235 ve Arnavutlar236 gibi Müslüman unsurlar arasında da yayılma­
ya başlaması sistemi tamamen çökme tehlikesiyle karşı karşıya bırakmıştı.
Bu durumda sistemi çöküntüden kurtarabilmek için iki imkânın varolduğu
açıktır.
Her ikisi de ortaya çıkan ve milliyetçiliğin sonucu olan yeni kimlikleri
aşan birer üst-kimlik yaratmayı amaçlayan bu imkânlardan birincisi, bir Os-
manlı vatandaşmın yaratılmasıydı. Modernleşme taraftarları, ancak anayasa
çerçevesinde böyle bir vatandaş yaratmakla mevcut gidişin önlenebileceğine
inanmışlardı. Kanun-i Esasî ve parlâmentonun da Osmanlı Devletinin, batı­
lılaşma çabaları sonrasmda bile kırıntı düzeyinde kalan237 temsil fikrinin ge­
lişmesi veyahut yeni beliren grupların iktidardan pay almaya çalışması gibi
bir nedenden değil de, yukarıda belirttiğimiz «Osmanlı vatandaşı» yaratmak,
böylece devleti kurtarmak fikrinden kaynaklandığım belirtmemiz gerekir. Ni­
tekim, anayasacılık hareketi üzerindeki ilk risalelerden birinde bu husus üstü
kapalı bir biçimde belirtilmiştir.258

(233) Şerif Mardin, Jön Türklerin,.., s. 219.

(234) R. Aron, Essai sur les libertes, Calmann-Levy, (Paris: 1977), s. 67-68.
(235) İlginç bir örnek için bkz. Jacob Landau, «An Arab A nti-Turk Hana bili,
1881,» Turcica, T. IX /1, (1977), ss. 222-24.
(236) Bkz. «E Dhjeta ne Turqi,» Dritar no. 49 (1904), zikreden, Mendirrd P oli­
tik e Shoqeror I R ilindjes Kom betare Shqiptare V. 1(1879-1908), (Tira-
ne: 1971), ss. 46-53. Krş. Abdüîhamid I l’e hitaben yazılan bir A rnavut be­
yannâmesi: In nome del popolo Albenese: II Comitato di tu tti i Capi A lbe-
............. ............. upnıınııı^ lMMÜlllllim

nesi, M aomettani, Cattolici ed örtodossi non che di tu tte le Societd, Leghe

e Com itati esitenti in Albania ed all'estero, in segnito agli accor&i presi
nelle ultim e riunioni:Supplica La Maestâ Del Sultone Hamid Kan II Ittlpe-
rore e Kalifo, (Guigno; 1902), PRO/F.O. 78/5212(various.) içinde 30 Hazi­
ran 1902 tarihli not. Beyannâmedeki lisan saygılı olmakla birlikte, din fark-
larım nüzerinde Arnavutluk fikrini işlemesi ilginçtir.
(237) Bkz. İdare-i U m ur-i M ülkiye, Süîeymaniye Eyüp Hüsrev Paşa, no.871, v,
2/b.
(238) Tarık Zafer Tunaya, «Osmanlı Anayasacılık Hareketi ve ‘Hükûm et-i Meş-
rûta», Boğaziçi Ü niversitesi D ergisi-Beşeri Bilimler, V.6( (1978), s. 236.

70
 Yusuf Kâmil P aşa’nın, Telemaque tercümesi kuşkusuz tek kişinin yöneti­
mine karşı acı eleştirileri dile getiren diyaloglarla doluydu j338 ama, bu alanda
etkili olan hususun yönetimin «bilimsel» olması gerektiği fikri ile bağlantılı
olduğunu da belirtmekte yarar vardır. Bununla paralel olarak Jön Türklerin
yazılarında az miktarda toplumsal bir sözleşmeye Rousseau’dan yararlanıla­
rak atıfta bulunulmasıyla beraber,240 ilginç bir şekilde özgürlüklerin sınırlan­
ması, yasaların ortaya çıkışı gibi hususların doğal durumdan türetilmesidir:
«...İnsan ibtida-yı halikinde elbetde hayvanat gibi yalnız geçirdik­
leri bir devr olmuş ve o devirde ahret zoru nefsini idrak edecek
■menzilede değildi. Yalnız muhafaza-i nefs içün çalışıyordu. Fakat ya­
vaş yavaş karı koca blrlikde yaşamağa başlamışlar. Bir gün karısı
hasta bulunan bir adam ava giderse hayvanat-ı vahşiyeye karşı refi­
kasını müdafaa edecek bulunmadığını hissetmiş sonra bir çoklarında
da bu hiss hâsıl olmuş üç beş kabile birleşmiş hirleşdîği gibi birkaç
gün sonra te’min-i intizam içün birşey in noksan olduğu hissolunmuş
beynlerinde bir karar vermişler. İşte ilk kanun-i beşeriyet. Sonra
bu kanun-i ma’nevî ve kanun-i maddî kısımlara ayrılmış... îşteazi-

«...Hristiyanlarm mem uriyetlere geçmesini bu meclisin zuhurundan bek­

lemek devletimizin usûl-i idaresine ve ahvâl-i zamana vukufsuzluktan
neş’et eder. Bunu söyleyenlerden sual ederiz ki um ur-u mülkiyeye m emur
devâirden hristiyan bulunmayan bir dairemiz var mıdır?....». Parça Es’ad
Efendi’nin risalesinin, sözkonusu makalede verilen transkripsiyonundan
alınmıştır. Yazar aynı düşünceyi askerlik konusunda da işlemekte ve bel­
li bir dine mensup olmanın muharebelerde karşı taraf olmayı önlemedi­
ğini anlatm aktadır. Sait Halim Paşa ise bu konudaki fikrini şöyle belirt­
mektedir: «...Her bir K anun-i Esasinin ifa edeceği şerâitden birincisinin
K anun-i Esasiyi kâbûl eden kavmin vahdet-i siyasiyesini tahkim ve m er-
tebe-i tekâmüle isâlden ibaret olduğuna göre K anun-i Esasimizin intiha­
bında pek ziyade aldanmış olduğumuzu itiraf etmekliğimiz lâzım gelir...>
Sait Halim, Buhran’lanm ız: M eşrutiyet, Şems Matbaası, {İstanbul: 1335-
1338) s.22. Reformların amacı konusunda tanımımıza uyan bir anlatım
için bkz. Sadek Effendi, P rojet d ’un System e de la Rcforme en Turquie,
Im prim erie de Charles 6. Fils, (Vienne:1860) ss. 4-5: «...Reformların da­
ğılma sebeblerini ortadan kaldırmadığı açıktır. Dağılma halen devam et­
m ektedir ve her ne kadar dışarıdan kolaylaştırıcı etkenler mevcut ise de,
dağılmasının tohum u esasen içeride ve özellikle devletin bünyesinde bu­
lunm aktadır. Yabancı güçlerin Türkiye’nin paylaşılması konusunda hiçbir
zaman anlaşmaya varamayacaklarına boşuna inanılmasına rağmen parça­
lanm anın yavaş yavaş kendiliğinden gerçekleştiği reddedilemez. İşte h er-
şeyden önce mücadele edilmesi gereken bu ayrılıkçı[lık] zihniyetidir. Bu
amaçla dahilî İdarî reform lardan başka bir çâre düşünülememiştir...»
(239) Özellikle bkz. Fenelon, Tercüm e-i Telemaque, Tercüme: Yusuf Kâmil P a­
şa, Üçüncü Baskı, geyh Yahya Efendi Matbaası, (Dersaadet:1294), ss. 172,
v.d.
<240) Özellikle bkz, Abdullah Cevdet, îk i Emel, Osmanlı İttihad ve Terakki
Cemiyeti Matbaası, (Mısır-el-Kahire:1316), ss. 21 v.d, Krş. «Mukavele-i Ce~
miyetiyye,» Şark ve Garb, no.ls M art 1312 s. 12-16, §erif Mardin, Jön
T ürklerin..., ss. 92-93.
71
 zim insanlar iptida anarşist imişler, o hali icbar-ı tabiat ile terk et­
mişler. . .y>m
Bu satırların yazarı İshak Sükûti’nin, Thomas Hobbes’u okuyup okumadığını
bilemiyoruz ama işaret etmeye çalıştığı husus herhalde, toplumsal yaşamın
koşullarının doğanın gereksinmelerinden doğduğu yolundaki bir yorumdan
ibaretti. Bu da kuşkusuz Jön Türklerin evvelce gördüğümüz toplumsal yaşamı
fennî şekilde açıklama isteğinin değişik bir tezahürünü oluşturuyordu.
İkinci imkân olarak yapılabilecek diğer bir iş ise mutlak monarşinin te­
melleri üzerinde çalışarak ayrı ayrı milletlerin de üyesi olsalar Osmanlı ül­
kesi içinde yaşayanlara bunun üzerinde bir kimlikle bir tek yöneticinin teb’ası
olduklarını kabul ettirmeye çalışmaktı. Burada birinci durumda sözkonusu
olmayan din ayrılığının da gündeme gelişi, sorunu daha da zorlaştırmaktadır.
Ancak, yönetimin bu fikri kısmen İslâm düşüncesinden üretmekle,242 o hususu
fazla dikkate almadığını söyleyebiliriz. Belirtmemiz gereken asıl önemli nok­
ta ise bütün bu çabaların boş olduğudur. Ne anayasa ile haklan ve eşitliği
çerçevelenen Osmanlı vatandaşı yaratm a çabaları, ne de mutlak yöneti­
min teb’alarım yaratma gayretlerinin Osmanlı ülkesinde Türkler dışındaki
unsurların milliyetçiliklerini aşan yeni bir kimliği ortaya çıkartmasına imkân
yoktu. Bunu anladıklarından itibaren özgürlük veya temsili arttırm ak gibi
sorunlar çerçevesinde değü, fakat devleti kurtarmak için aııayasacı bir kal­
kanla savaş sahnesine çıkan Jön Türklerin bu fikri tamamen ikinci plâna ata­
rak Türk milliyetçiliğine doğru yöneldiklerini beraberce göreceğiz.
Buraya kadar «Jön Türklük» olarak adlandırılan zihniyetin temel çizgi­
lerini ve düşünce çerçevesini vermeye çalıştık. Sonuç olarak Jön Türklüğün,
eskiye karşı yeniyi, dinin toplumdaki rollerine karşı bilimi savunan ve yeni
ilişkiler sistemi arzulayan bir grup olduğunu gördük. Önemli olan Jön Türk­
lüğün kapsayıcı bir kategori olmasıdır. Yoksa bu yalnızca bir komitenin adx
olarak algılanırsa büyük bir yanlışlığa düşülmüş olur. Bu kimselerin sözko­
nusu değişiklikleri istemeleri onları toplumları hakkında:
«...Altı yüz senelik bir ömr-İ kemâlde devlet nâmına memleket zabî
etrriekden başka bir fikir edinememiş hey’et-i ictimaiye-i insaniye,
şer ait-i hay atiy esine daima lâkayd kalmış olan hey’et-i kübra-yt Os­
maniye ve esfa ki ceza-yı sezasmt pek ağır, pek insafsız görüyor,..»2*3
en ağır eleştirileri yapar bir duruma getirmiştir. Bu değişiklik arzusunun ise,
kendileri tarafından «yenilikçilerin şafağının doğacağı»244 şeklinde ifadesiyle,
daha sonraki pek çok gelişimin tohumlarını taşıdığına kuşku yoktur.

(241) İshak Sükûti’den-[Dr, Nâzım’a?], 15 Nisan 1901 tarihli, ‘Birader* hitaplı.

Bahaeddin Şâkir B ey E vrakı/Ö zel A rşiv.
(242) Ahmed Midhat, Üss-i înkilâb, (Istanbul:1294), passim. Jön Türkler ta ra ­
fından eleştirisi için bkz. Abdülahrar Tahir [Süleyman Nazif], Malûmu
İlâm, M atbaa-i îçtihad (Mısır: 1908).
(243) «Şaşırtmak Değil İmdad Etmek,» H akayık-ı Şark, [no 1?], [K ânun-i evvel
1905], s. 2.
(244) Fuad, «Le Sultan et son Oeuvre,» M echveret Supplement Français, no. 2,
15 Aralık 1895, s. 2.
72
 BELGELER-AÇI5LAMALAR

BELGE: I — Metinde belirtildiği gibi yönetim, Jön Türklerin kendilerini ta­

mamen ayrı bir grup olarak yorumlamalarını büyük bir tehlike ola­
rak görmekte ve bunun önüne geçebilmek için «Jön Türk» deyiminin
kullanımını yasaklamayı düşünmektedir:
Sadaret Mektübî Kalemi
Adliye ve Hariciye ve Dahiliye Nezaret-i Celilerine, (Elden)
Takdim
İmza buyurulmuş dur.
21 Rebiy’ül evvel 319
25 Haziran 317
Devlet ve memleket aleyhinde faziha-i taarruz irtıkab eden bir takım fe~
sad-pişegân-ı esâfilin Jön Türk nâmıyla ortaya çıkdıkları ve kendilerini bir
sınıf-ı mahsus şeklinde diğerlerinden tefrik ile efrad-ı millet araşm a peyder­
pey bir inkısam düşürmek maksad-ı hainânesine ma’tuf olmasıyla fi’m a’bad
bu tabiri isti’mâl edenleri velinimet-i bîminnetimiz şevketmeâb-ı hilâfetsımât
efendimiz hazretleri tel’in buyurdukları gibi bu ta ’bire m uharrerat arasında
tesadüf edilmesi de hoş görüldüğüne dâll olarak sebeb-i lanet olacağmdan
tabir-i mezkûrun bundan böyle asla isti’mâl edilmemesi şerefsudûr buyuru­
lan irade-i seniye-i cenâb-ı hilâfetpenâhî icâb-ı âlisinden olduğu mabeyn-i hü­
mayun başkitabet-i celilesinden bâtezkere-i hususiye tebliğ olunmuş ve esâ-
fü-i merkumenin müfsid nâmıyla yâdı münâsib ve muvafık-ı nefs’ül-emr olub
keyfiyet Hariciye ve Dahiliye Nezaret-i Celilelerine de izbâr kılınmış olmağ-
la nezaret-i celile-i dâverilerince [Adliye! dahi icâb edenlere tebligât ve ten-
öihat-ı lâzıma ifasına himmet.
Bkz. BBA-BEO/Mahremâne Miisvedât, no.129.

BELGE: II — Belgede görüleceği gibi kurulan komitelerin doğrudan şehzâde

adlarıyla belirtilmesi sözkonusu eğilimi bize göstermektedir:
Suret-i Tezkere
Bâzı tahkikat-ı hafiyeyi mutazammm olub irsâl buyurulan varaka men-
zûr-i âli-i hazret-i padişâhî buyurularak eğerçi mezkûr varakada gösterilen
cemiyet-i fesâdiye erbabı Yusuf îzzeddin Efendi’nin taraf darlarına hasr olun­
muş ise de tahkikat-ı mevsukaya nazaran böyle bir cemiyet-i fesadiyenin Re-
şad Efendi tarafdarânı câniblerinden dahi te ’sisine çalışılmakda olduğu gibi
bazen işbu iki cemiyet erbâbı yekdiğerleriyle ittihad ve ittifak ve bazen dahi
beynlerinde zuhura gelen ittihad mübeddil-i nifak ü iftirak olmakda olub alâ-
kilaittakdireyn bunlara hiçbir vakt meydan verilmemesi fevk-el-gâye dikkat
ve dikkat ve itinaya şâyân olduğu ve bu misillû fesad-pîşelerin ele geçirilerek
istintak ve muhakemeleriyle tertîb-i mücâzatı içün mahsusan bir divan-ı
harb teşkili ve tahkikat-ı muktaziye ile mücâzat-ı müterettibenin suret-i icra­
sı içün meclis-i vükelâ kararıyla bir kararname tanzim edildiğine binaen o
makûle erbâb-ı mefsedetin ifate-i vakt olunmayarak taharriyat ve takayyü-

73
dat-ı îâzımaya bilâistisnâ müsaraaten ve acilen ah zü giriftiyle muamele-i
muktaziyenin icrası zımnında heman zikr olunan Divan-ı harbe teslimi huşu-
sunun himmet-i mahsusa-i asâfaneye tefviz ve havalesi mukteza-yı em rü
fermân-ı hazret-i padişâhîden olmağîa olbabda emr ü ferman. 13 Muharrem
D6.
Bkz. [Bâb-ıâli ve Mahall-i Sair eden Mevrnd Evraka Mahsus D efterdir], BBA-
Yıldız Esas Evrakı, 24/150-3/162/Vm, s. 240.

Aynı defterde gene :

.... Bu daf’a zuhur eden komite hey’eti dün gece dahi icra olunduğu veç­
hile yalnız Yusuf îzzeddin Efendi tarafdarımndan ibaret olmayub hakikati
lâyıkıyla araşdırıldığı halde mefasid-i musammeme yine Reşad Efendi taraf-
-darânmın icrasına ötede, beride çalışmakda oldukları....» ifadesi görülmekte­
dir, Aynı Defter, ss. 239-44 içinde verilen «Bâb-ıâii’den tastır buyurulan Tez­
kere Suretb> ne eklenen rapor, s. 254.

74
 İÜ

İTTİHAD ve TERAKKİ CEMİYETİNE ATFEDİLEN

MUHALEFET HAREKETLERİ

Genellikle Batılı yazarlaruı, Osmanlı yönetimine karşı muhalefeti sürdü­

ren çeşitli siyasal organizasyonların tüm faaliyetlerini «Jön Türk Eylemleri»
olarak belirtmeleri, bu alanda önemli bir karışıklığa yol açmıştır. Bu karışık­
lık 1908 sonrası iktidarı ele geçiren ve gene aynı kaynaklarca «Jön Türk Yö­
netimi» olarak nitelenen İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin sözkonusu 1878-1908
döneminde gerçekleştirilen bütün siyasal muhalefet hareketlerinin örgütleyi-
cisi olarak kabul edilmesi şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
Ancak, dikkatli bir araştırm a sonucunda İttihad ve Terakki’nin muhale­
fet alanına açıkça çıkışının 1894-1895 dönemine rastladığını, bundan evvelki
hareketlerinin ise son derece ehemmiyetsiz olduğu görülür. Yapılması gere­
ken; genel bir «Jön Türk Eylemleri» başlığı ile bu komiteye atfedilen hare­
ketleri ve muhalefet eylemlerinde bulunan çeşitli Cemiyetlerin onlar ile olan
ilişkilerini ortaya çıkartmaktır.

SİYASAL MASONLUK VE FAALİYETLERİ :

1878-1908 tarihleri arasında faaliyette bulunan bu cemiyetler içinde en
önemli olanı kuşkusuz Mason örgütleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Jön
Türk hareketi ile Masonların ilişkilerini inceleyen üç makale1 ile bu konuyu

(1) Bu makaleler, Elie Kedourie, «Young Turks, Freemasons and Jews,» M idd-
le E astem Siudies, VII, no.l, (Ocak 1971), ss. 89-104, Paul Dumont, «La
Turauie Dans Les Archives Du Grand Orient De France: Les Loges Ma-
çonniques D’Obedienee Française â İstanbul Du Milieu Du XIXe Siecle a La
Veille De La Preroiere Guerre Mondiale,» Colloques in tem ation au z du
CNRS, no.601-economie et Societes dans l’Em pire O ttom an..,, ss. 171-201,
ve Paul Dumont, «La Frane-M açonnerie D’Obedience Française k Salonique
Au Debut Du XX* Siecle,» Turcica, T.XVI, (1984), ss. 65-94’dür. B unlar

75
şimdiye kadar en derin şekilde inceleyen kitapta® özellikle büyük önem ar~
zeden 1885-1902 döneminin üzerinde çok az durularak (veyahut hiç durulma-
yarak) temel araştırm a ekseni 1906 yılında teessüs eden Hürriyet Cemiyeti
Ue bu gruplar arasındaki ilişki ve 1908 sonrası bu alâkanın Cemiyet’in örgü­
tü ve Türk Siyasal Hayatı üzerindeki etkileri tartışılmaktadır. Gerçekten,
Mahmud Şevket P aşa’ya düzenlenen suikast ile ilgili iddianâmeye baktığımız­
da komployu düzenleyenlerin amaçlarının; kendi ifadelerine göre; Masonla­
rın elinden iktidarı almak olarak sunulduğunu görüyoruz.3 Bu açıdan belir­
tilen eserlerdeki araştırm a son derece yararlı olmakla beraber, en azından,
bunun kadar üzerinde durulması gereken bu ilişkinin 1906 da başlamadığı ve
özellikle 1878 tarihinden itbaren Jön Türklüğe atfedilen siyasal eylemlerin ço­
ğunun bu grup tarafından gerçekleştirilmiş bulunduğudur.
Tanzimat ricâli arasında Mason örgütüne üyeliğin yaygınlığı daha evvel
üzerinde durulmuş olan bir konudur."4 Nitekim, bizzat Masonların çıkartmış
içinde konumuza en yakın olan ikinci makale olup, yazar genel olarak tüm
locaların faaliyetleri özerinde durm akta ve çok ince bir araştırm a sonucu
olarak bilgiler vermekle birlikte, konuya bizim önemsediğimiz açıdan bak­
mamaktadır, İlk makale, tam am en iktidardaki İttihad ve Terakki ve ilişki­
leri incelemekte, son araştırm a ise belirttiğimiz 1906 bağlantısı özerinde
durm aktadır.
(2) Em est Edmonson Ramsaur, Jr, Jön Türkler ve 1908 İhtilâli, ss, 122-127.
ss. 122-127.
(3) Mahmud Şevket Paşa Suikasti İddianâmesi, El Yazması İddianâme S ureti/
Özel Arşiv, s. 30: «...Maznun-i aleyhümden Ziya’nm biraderi olub Anaaolu-
hisarı’nda, Küçüksu’da, biraderi m erhum Ârif Bey’in hanesinde K antar İda­
resinden kadro harici olduğunu söyleyen Âsitâneli, otuz beş yaşında H ak­
kı Efendi Bin Haşan dahi söyletdirildiğinde: Memleketde şimdiye kadar pek
çok inkılâb icra edilmiş olup... görüştüğü Kâzım Efendi kendilerine bu fik r
ü kanaati te ’yid edecek suretde ifadât ve telkinatda bulunarak ve memleke­
ti ve îttih ad ve Terakki Cemiyeti’ni ellerine almış olan bir takım siyonist
ve m asonların ellerinden kurtarm ak üzere yine ordunun bir inkılâb yapa­
cağından bahisle...®.
Bu iddiaların yabancı basın tarafından da dile getirilmesi için bkz. «The
Young Turkish Organization: Committees Warning Influence: Hostility to
Jewish Freemasonary,s> The M om ing Post, 7. Ekim. 1911 ve «Nationalism in
Turkey: Salonica Committees Arms Jewish Freemasons and Turkifieation.s»
The M oming Post, 11. Ekim, 1911.
(4) Ebüzziya, «Farmosonluk.» Mecmua-i Ebüzziya, Cüz-i Aded: 100,18 Cem a-
ziy’ülâhir 1329, ss. 681-682: «...1869 senesinde L’Union d’Orient’a mensub
olan âzânın sülsanmı ricâl-i mühimm e-i Osmaniye teşkil etmekde idi. H at­
tâ hanedân-ı saltanatdan bir de prens dahil idi. Âh ve Fuad ve Fâzıl Mus­
tafa ve Raşid ve Tolçu m utasarrıflığında vefat eden Süleyman Paşa ve E d -
hem Bey ve Münif Paşalar ve şâir emsâli ekâbir bu cemiyete intisâb eyle­
mişlerdir. Az çok efkâr-ı m ünevvere sahibi olub da rahîk-i serbesti ile ser-
mest olan terakkiperverân-ı İslâm kâm ilen bu cemiyete dahil olmuşlar­
d ır...... Makalede M eşrutiyetin yemden ilâm olayı da bu gelişmelere şöyle
bağlanıyor: «...Bugün vücûduyla mübâhi olduğumuz M eşrutiyet ise o ce­
m iyette selik olan urefâ-yı İslâmm m ezraa-i efkâra saçdıği tohum -u ser­

76
■'.dakları yayınlarda kendi üyeleri bulunan Sultan V. Murad’ın tahta geçiril­
mesi için yaptıkları girişimler açıkça anlatılmaktadır. Bu anlatımlar arasın­
da karşımıza kilit bir isim çıkmaktadır. Bu isim Cleanthi Scalieri’dir. 1865
tarihinde Fransız Mason locası L’Union d’Orient da görev alan Scalieri, 1875
tarihinde Paris örgütünde en yüksek mevkilere kadar yükseldi.5 Scalieri, Sul­
tan Murad ile kurduğu ilişki ile, özellikle Doğu Masonluğunda yaygın hale
gelmiş olan bir isteği,® yâni Sultan’ın yönetiminde ve Yunan ve Türk unsur­
larının kaynaşması sonucu kurulacak yeni bir Bizans Devletini gerçekleştir­
me çabasına girişti :
«...[Scalieri] ilişkileri ve yumuşak karakteri nedeniyle de veliaht olan Mu­
ra t Efendi’nin güven ve arkadaşlığını kazanmıştı.. İstanbul’da yaşarken iki
büyük halkın, Türklerin ve Yunanlıların arasında, her iki halkın da ilerleme­
sini engelleyen ikiliği ve savaşı görüp, izliyordu. Mason ideolojisinden etkile­
nerek (bu ideoloji ile dolu olarak) ancak bu iki unsurun (halkın) işbirliğinin
büyük Doğu Sorununu çözeceği sonucuna varıyordu.
Bu iki halk arasındaki işbirliği ve kardeşlik ve buna bağlı olarak yeni
bir Bizans devletinin doğuşu büyük bir çabanın harekete geçip ilerlemesini
somut hale gelmesini gerektiriyordu. Bunun için ise Murat Efendi’den daha
uygun biri yoktu. O özgürlükçü fikirlere ve asil duygulara sahip her türlü
iyi işi yapma yeteneği olan ve halkına Anayasal Belge bağışlayarak her çeşit
özgürlüğü vermeye hazır birisiydi. M urat'ın iyi özelliklerine masonluğu da
eklenmeliydi. Bu nedenle arkadaşı Cleanthi Scalieri onu önceden gereken şe-
küde hazırlamakta güçlük çekmedi ve sonunda Fransız obedyansıyla anlaşma­
sından sonra kendisinin başkanı olduğu «Proodos» locasına 20 Ekim 1872’de
yalnız en güvenilir üyelerin huzurunda girmesini temin etti. Daha sonra
Prens Nureddin Efendi’yi ve Türk toplumunun seçkin şahsiyetlerinden çoğu­
nu da cemiyet üyesi yaptı. 14 Mayıs 1872’de «Proodos» Fransız obedyansın­
dan izin alarak 1 Haziran 1872’den itibaren iki Yunanca yayından başka
üçüncü ve Türkçe bir yayın için izin aldı. Bu arada, Sultan Aziz’in yeğeni
olan Murat V. ayaklanma sonucunda 18 Mayıs 1876’da tahta çıktı.

bestinin semerâtmdandır. Bunu bugün inkâr edenler bulunsa da sehaif-î

vekayi’ine kayd etmiş olan tarih her zaman m uhafaza-i hakikata kâfildir.»
s. 682. Ricalin eğilimleri açısından krş. Tarık Zafer Tunaya, T ürkiye’de Siya­
sal Partiler, C.7. îktnci M eşrutiyet Dönemi: 1908-1918' Genişletilmiş 2. Baskı,
(îstantul:1984).
(5) Marinos Pollatos, Diakosia Hronia Elliniku Tektonism u (1740-1940), (Athi-
na:1952), ss. 51-52.
(6) Stefanos I.Makrimihailos, «İpsigmata apo tin Drasin tu Elleniku Eleftero-
tektonismu en Turkiya Kata Ton ID^Eona,» Tektoniko Deltio, C. I, (Hazi­
ran, 1954), ss. 602-603. Nitekim, bu hareketler içinde yer alan Malkum Han
da, Jön Türklerin faaliyetlerini, yorum larken bunu oldukça eski bir tarih ­
ten başlatm akta ve anayasacı hareketin doğuya yayılacağı fikrini ileri sür­
mektedir. Bkz.. Prince Malcom Khan, «L’Orient,» La Revue de Paris, IV, no.
3, 1 Şubat 1897, s. 539. Kendisine bu nedenle Jön Türklerce duyulan sempa­
ti için bkz. Ahmed Rıza, «Varietes,» Mechveret Supplement Français, no.35,
15 Mayıs 1897, ss. 6-7.
77
 Tahta çıkışından sonra iiân edilecek anayasa ve ona bağlı değişiklikler
arka arkaya uygulanmaya başlanacakta. Bu uygulamaların ön hazırlık iğlerini
Scalieri üstlenmişti ve yardımcıları biraderimiz Fransız L. Amiable-İstanbul’-
da Avukat daha sonra ise Paris Belediye Başkam-, biraderimiz A. Holinsk
—■eski diplomat—,., eski Sadr-ıâzâm Midhat Paşa, zamanın İstanbul’daki İn­
giliz Büyükelçisi S.G. Elliot, İran elçisi biraderimiz Malkum Han idiler,..
Bundan başka halkın tepkileri iie de savaşmak gerekiyordu. Bu nedenle
de halkın üzerinde nüfûzu olan ve elden geldiğince daha fazla kişiye işin esas­
larının öğretilmesi gerekiyordu. Bu amaçla Scalieri, Fransız obedyansının
onayı ile «Envâr-ı Şarkiye» isimli Türk dilinde faaliyet gösteren locayı kuru­
yor. Bu locada seçkin siyasetçiler ve din adamları üye olarak bulundukların­
dan örgüt meşhur oldu ve bunların arasından Jöntürkler Partisi doğdu...»7
Diğer bir yayında rastladığımız «...önceleri Jön Türkler ile önemli Yunan­
lılar arasında çok iyi ilişkiler olduğu fakat daha sonra Jön Türklerin kendi
programlarım uygulamaya başladıkları...»3 şeklindeki anlatım da herhalde
sözkonusu tarihler arasında Scalierfnin önderlik ettiği grubun Türkiye’de
«Jön Türklük» veya «Liberal Hareket» adı verilen eylemleri gerçekleştirdiği­
ne8 işaret etmektedir.
Scalieri’nin evrakı içindeki mektuplardan da Murad V’in tahta geçmesi üe
ilgili faaliyetleri10 ve bu konu ile ilgili ûlema ve softa hareketlerindeki rolleri
ortaya çıkmaktadır.31
Kuşkusuz, Mason örgütü Sultan Murad’m tahttan indirilmesi sonrasında
faaliyetini sona erdirmedi. Scalieri’nin kurduğu ve Masonlardan oluşan bir
komite10 Sultan Murad’ı kurtarmak için çeşitli girişimlerde bulundu,13 An­
cak, bütün bu çabalar sonuçsuz kaldığı gibi Scalieri büyük zorluklarla ve
İtalyan, Yunan Masonlarının ortak bir eylemi sonucunda, bir İtalyan gemisi

(7) Marinos Pollatos, E lliniku Tektonism u..., ss. 52-53.

(8) A.H.Hamadopulos, 1 Neotera Filiki Eteria: Agnosti selides tis Etnikis mas îs -
torias, (Athina:1946), s. 12.
(&) Mükemmel bir özet için bkz. Constantin Svolopulos, «L’Initiation De Mou-
rad V â La Frane-M açonnerie P ar CL. Scalieri: Aux Origines Du Mouve-
m ent Liberal en Turquie,ı> Balkan Studies, [Selânik], 21s, (1980), ss. 441-57.
Yazar, Scalieri’nin torunudur.
(10) Scalieri’nin, 17 Haziran 1876 tarihli «Mon eher ami» hitaplı mektubu, Cle-
anthi Scalieri Evrakı (Ö zel Arşiv. Prof. Dr. C. Svolopulos’dan tem in edil­
miştir.
(11) Scalieri’ye, Paris, 29 Mayıs 1878 tarihli, (Confidentielle) kayıtlı, Louis
[Amiable?] imzalı mektup. Cleanthi ScaHerî E vrakı/Ö zel A rşiv. Prof. Dr.
C.Svolopulos’dan tem in edilmiştir.
(12) Komite detaylı bir biçimde, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, «V. M urad’ı Tekrar
Pâdişâh Yapmak İsteyen K. Skaliyeri-Aziz Bey Komitesi,» Belleten, C,
VIII, Sayı: 30, (1944), ss. 245-325’de ele alınm aktadır. Olayın siyasal yönü
üzerinde, Tarık Zafer Tunaya, T ürkiye’de Siyasî Partiler, (İstanbul: 1952),
ss. 100-102.’de durulm aktadır.
(13) İsmail Hakkı Uzunçarşılı, «V.Murad1!....» Belleten, 260-278.

78
ile P ire’ye kaçmaya muvaffak olabildi.14 Scalieri, Yunanistan’da yargılandığı
bir mahkemedeki ifadesinde, İstanbul’a dönmesi için kendisine bizzat Sultan
tarafından önemli teklifler yapıldığım, kendisinin ise buna yanaşmadığını an­
latıyor, Gene bu ifadede belirtilen kaçak binbaşı Ahmed Esad Efendi ile Sca-
îieri’nin ilişkisi olduğu ve Yunanistan’da Teşvik adı ile çıkan yayın organının
arkasında bu eski asker aracılığıyla onun bulunduğu anlaşılıyor. Ancak, Esad
Efendi daha sonra sözlerinde durmayınca Scalieri’nin bu faaliyeti uzun sü­
remedi.1*
Scalieri’nin bundan sonraki çabaları, büyük devletlerin, özellikle İngilte­
re’nin ilgisini Sultan Murad V’in liberal hareketi yeniden başlatmak üzere
tahta geçirme sorununa çekme yolunda gerçekleşti.16 İstanbul’daki Mason
teşkilâtı ve Sultan Murad kanalıyla sağlanan özel evraklar ile İngüizlere
yaptığı müracaatları17 sonuçsuz kalan Scalieri, 1891 tarihinde öldü.
Mason Örgütü’nün belirttiğimiz amaç için bir faaliyeti de, Stefanos Sku-
ludis adlı diğer bir liderinin aracılığıyla kurulması düşünülen yeni Bizans
devleti için en büyük tehlike olarak görülen Slav yayılmacılığına karşı örgüt­
lenmek oldu.18 Bundan sonra bir süre Mason teşkilâtının fazla bir faaliyetinin
görülmediğini izliyoruz. Bunda, her türlü Mason faaliyetini izleyen ve onlara
karşı sert tedbirler alan yönetimin farklı tutumunun da büyük payı vardır,1*
Özellikle Avrupa kamuoyu nezdinde Sultan Murad V yanlısı hareketler bu
dönemde de yönetimin büyük tepkisine yol açmaktaydı ve «âdeta bir fesad

(14) [Cleanthi Scalieri], O Sultanos Hütnit i Ta Organa A f tu en Athines, (A t-

liina:İ882), s. 4.
(15) A yn ı eser, ss. 5-7. Bir suistimal suçundan dolayı A tina’ya kaçan Esad Efen­
di, T eşvik’i, Jön Türk yayın organı olarak çıkartmıştır. Abdülhamid II ile
de J5n Türkleri ihbar vaadiyle ilişki kuran bu eski subay gazetenin ikin­
di sayısını çıkartm ak için Yunan makam larına başvurmuş ancak geri çev­
rilm iştir. Nihayet Scalieri’yi buradaki mülteciler ile işbirliği ve nihilistlik
yaptığı iddiasıyla Yunan makam larına şikâyet etmiştir.
(16) Cleanthi Scalieri, A ppel â la Justice Internationale des Grandes Puissan-
ces par Rapport au Proces de Constantinople par süite de la M ort du Sul­
tan A ziz, Adresse par Cleanthi Scalieri au nom du Sultan Mourad accusi
de M idhat Pacha et des autres Condamnes, Imprimerie l’Union, (Athens:
1881), passim.
(17) Scalieri’nin-tngiltere’nin1 İstanbul’daki Fevkâlâde Murahhası Goschen’e,
ColonaM? Haziran 1880, ve Colonaki, 18 Haziran 1880 tarihli m ektupları
ve içinde Sultan M urad’m, Abdülhamid II’ye hitaben yazdığı bir m ektu­
bun da bulunduğu ekleri. P R O /F .O . 195/1332.
(18) Bu örgüt 1877 yılında sözkonusu amaç çerçevesinde başta Rusya’dakiler
olmak üzere çeşitli Avrupa siyasetçilerinin poütik demeç ve m uhaberatım
yayınlamıştır. Bkz. Les responsabilites, (Constantinople:1877). Türkçesi için
bkz. J, Cakometi, Mes’uliyet. (îstanbul:1294), passim,
(18) Masön Cemiyeti mensubininin aranm aları için bkz. B B A -Y ildiz M uhtelife,
1 S 1308/no.551. Haklarında yapılan geniş tahkikat için bkz. B B A -Y ıldtz
Perakende, 5 Ra 1308/no. 1476-1032. İlk belge Suriye bölgesindeki üyeler
hakkındadır. Krş. Suriye Vilâyeti tahriratı, B B A -Y ıldız M ütenevvî (Gün-
lükjM arûzat, 1 S 1308/no. 1476-551.

79-
menba V olarak görülen bu teşkilâta karşı büyük bir mücadele başlatılmıştı.
Buna karşılık, bizzat kendisi üzerinde de yürütülen baskılara21 rağmen,
İstanbul'daki Rumların egemen olduğu Mason locaları tekrar yoğun bir faali­
yete geçtiler :

«...1894’ün başlarında İstanbul'daki Rum Masonlar, ScalieriloğuU,

tgglesis. Kefattiveos ve Spanopulos özel emirden sonra düzensiz bir
loca kurdular ki bunun amacı olarak Doğu Devleti fikrinin gelişti­
rilmesi için geniş çapta faaliyet yapmayı öngörmüşlerdi. Burada yer
alanlar, Olimpios, Stamelos, Sulidis, Gakkos, Yunanistan Büyükelçisi
Mavrokordato, Fransız Büyükelçisi Paul Carnbon ve İngiliz Büyük­
elçisi Sir Philip Currie’nin görüşleri doğrultusunda bir hareket plâ­
nını belirlemişlerdi.
Bu düzensiz Mason merkezi bu üyeler aracılığıyla mutlakıyete
karşı İstanbul’da görülen tepkiyi örgütlüyor, eski Osmanlıları bulup
onların düşüncelerini canlandırıyor ve beraberce anayasal düşünce­
leri üretmeye çalışıyordu. Bu düzensiz merkezin eylemleri... cinayet­
le tehdit edilen V.Murat’ın hayatım kurtardı ve İttihat ve Terakki

<20) İfade B eyrut’daki Mason cemiyeti için kullanılmıştır. Bkz. B B A -Y ıldız M ü­

tenevvî (Günlük) Marûzat, 23 Ca 1310/no,400-2470. Sultan M urad yanlısı
hareketlerin doğurduğu tepki için bkz. B B A -Y ıldız Perâkende, Z 1310/no.
1895. Masonların gördükleri baskı kargısında yardım talepleri için ise bkz.
B B A -Y ıldız Perâkende, 9 Ş 1307/no.930/3. B eyrut’daki mason cemiyetinin fa­
aliyetine duyulan tepki için ayrıca bkz. Mehmed Kâmil Bey’den Beyrut
vilâyet-i âliyesine, 2/7 M art 311, Beyrut Vilâyetiyle Muhaberata Mahsus
Defter, (no.27), B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/2470 - 6/147/XVI.
■t21) Aşağıda sureti verilen belge bü konuyu aydınlatıcı m ahiyettedir:
Yıldız Saray-ı Hüm âyûnu
Başkitabet Dairesi
3591
Bu akşam, alaturka saat sekizde Beyoğlu Rum Mason locasında bir
hayli adam içtim a’ ederek her dürlü mevadda dair m ünakaşât cereyan
eylediği istihbar kılınmış olub gerçi Mason Cemiyetlerinin suret-i dai-
mede içtima’ oldukları malûm ise de bunların vazifelerini tecavüz eyle­
memeleri içün hükümetçe dikkat olunması ve bu gibi ahvâl-i gayr-ı
marziye meydan verilmemesi lâzıma-i hâl ü maslahatdan olduğundan
bu babda fevkâlâde iltizam -ı dikkat ile mezkûr mason locasında içtim a’
edenlerin kim ler olduğunun bittahkik arz-ı atabe-i ûlya kılınması m uk-
teza-yı irade~i seniye-i cenâb-ı hilâfetpenâhîden bulunmağla olbabda
em r ü ferm an hazret-i men leh ül em ründür. fi. 30 Cemaziy’ülâhir 312
ve fi. 18 Teşrin-i evvel 310.
Serkâtib-i H azret-i Şehriyârî
Süreyya
Belge, yalnızca fotoğrafının verildiği, Kan Demir, Zindan Hatıraları 1848-
1908: Bir Devrin Siyasî ve Fikrî Tarihi, (İstanbul:1932), s. 96’dan transkrip­
siyona hazırlanmıştır.
 Cemiyeti’nin eylemlerini cesaretlendirdi. Bu düzensiz merkez «Do­
ğunun Işiği» adını alıyor ve yapılan seçimlerde Doktor Balilis, ga­
zeteci ScalieriloğuU , Avukat Olimpios ve Avukat Kefallineos yöne­
tim kademelerine seçiliyorlar.
1896 da İstanbul’daki loca ile Atina dahinin eylemleri birleştiri­
liyor.,.,»^

Her ne kadar, burada 1894 tarihi yeniden örgütlenme için başlangıç ola­
rak belirtiliyorsa da, 1891 sonundan itibaren siyasal masonluğun, Abdülhamid
II aleyhine yayın faaliyetini hızlandırdığmı görüyoruz. Bu alanda ilk önemli
çıkış, Londra’da La Tnrquie Libre adlı ilk anda fazla önemli gözükmeyen bir
derginin yayınlanmaya başlaması idi.2S Osmanlı yönetimini büyük telâşa sev-
keden124 bu yayın organı, F ransa’da benzer faaliyetlerde bulunmağa çalışır­
ken kamu düzenini tehlikeye düşürdüğü gerekçesi ile sınır dışı edilen25 Justin
Marengo admda bir şahıstı ve kendisinin ifadesine göre bu olay Suitan’m bas­
kısı sonucunda ortaya çıkmıştı.26 Aslında, bu şahsın adına daha evvel rastla­
mamız mümkün olamadığı gibi, kendisinin faaliyetini daha sonra görebilece­
ğimiz şekilde kişisel muhalefet hareketleri kategorisinde de incelememize im­
kân bulunmamaktadır. Derginin, ilk önce P arti ConsdtntİGnnel Ottoman adın­
da bir fırkanın organı olduğu kapak kısmında ilân edilmiştir. Ancak, daha
sonra derginin Comite Liberal Ottoman admda bir cemiyetin ilginç beyannâ-
melerini yayınladığı gözleniyor.27 Bu birazdan göreceğimiz gibi, mason teşki­
lâtının siyasal alanda kullandığı bir isimden başka birşey değildi.
Dergide gözlenen diğer bir olgu Sultan Murad V yanlısı haberlerin bol­

(22) Marinos Poilatos, Elliniku Tektcmismu..., ss. 129-131.

(23) Gazetenin çıkışı ve faaliyeti hakkında verilen polis raporu için bkz. 180/26
Eylül 1892, PRO/F.O. 78/4463.
(24) Osmanlı yönetiminin gazete ve m uharriri hakkm daki kanaati için bkz. BBA-
Y /Sadaret Hususî Marûzat, 5 Ca 1309, 23 Ca 1309, 27 C 1309,8 Z 1309,5 Ş 1310/
no. 1638, 8 Ş 1310/no.l652, 16 Ca 1311/no.l739, 17 Ca 1311/no.l750, 24 Ca 1311
/no. 1862, 2 C 1311/no.l977, 3 C 1311/no.l990, 8 C 1311/no.2057, 7 M 1313/no.
63. Gazetenin izlenmesi için bkz. B B A -Y ıldız Perâkende, 29 B 1309/no.981 ve
8 S 1311/no.l691. BBA-BEO /Zaptiye Giden, 663-21/13, 55-102, (26 Nisan
308), 56-103, (26 Nisan 308-mahremâne), 44-807 (18 Mayıs 308), 153-2804,
(12 Temmuz 308), 176-3653, (1 Ağustos 308). Osmanlı yönetimi gazetenin
önlenmesi için elçiliği aracılığıyla tem aslar yapmış ise resmî kanaldan bu
alanda başarı temin edilememiştir. Bkz.. B B A -Y /M ütenevvî (Günlük) Marû.-
zat, î l R 1310/no.359/2981.
(25) Justin Marengo, «Une Expulsion Turque en Franee,» La Turquie Libre, no.3,
27 Ocak 1892, s. 2.
(26) «Sur les Bords du Bosphore,» La Turquie Libre, no.4,5 Şubat 1892, s.5.
<27) Bu beyannâmeler, Le Comite Liberal Ottoman, «Traduit du Turc,» [Beyan-
nâmenin başlığı yoktur],. La Turquie Libre, no.9 20 Temmuz 1892, s. 1, Le
Comite Liberal Ottoman, «L’Aproche d’une Solutions La Turquie Libre, no.
13, 17 Ağustos 1892, s. l ’dir. Metinleri verilm iştir. Bkz. B. L

81
luğudur.28 Nihayet; bir süre sonra yayın organı baklayı ağzından çıkartmak­
ta ve Grand Orient’ın hapis yaşamı süren şehzâde ile ilgili düzenlediği bir
konferansı oldukça memnun bir ifade ile ve konferansçıların isimleri yanında
mason işaretlerini koyarak vermektedir.28 Bir süre sonra bu derginin sessiz
bir biçimde yayın yaşamından çekildiğini görüyoruz.
Bu kez 1893 sonlarında yazıldığı belirtilen ve İstanbul’daki Jön Türk ko­
mitesinin matbaasında yayınlandığı iddia edilen bir kitap karşımıza çıkıyor.
Bu da sözkonusu örgütün kitap şeklindeki ilk yayım olmaktaydı.30 Osmanlı yö­
neticilerinin de farkına vardıkları gibi31 geniş dağıtımı yapılan ve Batı bası­
nında «İstanbul'daki Jön Türk komitesinin çok ilginç bir eseri»32 olarak yo­
rumlanan bu risâle, kısa süre sonra ortaya çıkacak İttihad ve Terakki neşri­
yatından tamamen değişik bir uslûb taşır, özellikle Hıristiyanlar ile ilgili so­
runlara yaklaşımı büyük farklılıklar gösterir.33
Bu kimselerin yayınlayacaklarını vaat ettikleri yeni neşriyat34 ortaya çık­
mamışsa da, artık daha yoğun bir siyasal faaliyetin başlatıldığını görüyoruz.
Daha ortada hiçbir resmî Jön Türk yayın organı bulunmadığı bir dönemde,
yabancı dilde yayınlanan ve Batı kamuoyunda bu tür faaliyetlerin yürütücü­
sü olarak nitelendirilen gazetelerde Comite Liberal Ottoman adındaki cemi­
yetin yayınladığı çeşitli beyannâmeleri gördük.
25 Kasım 1895 tarihinde ise İstanbul'daki yoğun muhalefet eylemleri için­
de bir beynnâmenin duvarlara asıldığım izlemekteyiz.35 Batıdaki yayın organ­
larınca bir Jön Türk eylemi olarak değerlendirilen bu hareket, Comite Libe­
ral Ottoman veya diğer adıyla Osmanlı Hürriyetperverân Cemiyeti’nin ilk

(28) Bkz. «La Dynastie Ottoman,» La Turquie Libre, no. 2s 1 Ocak 1892, s. 8, «Les
Osmanlis et Abd-ul-Ham id 11,5 La Turquie Libre, no. 5, 17 Şubat 1892, s. 2, ve
no.6, 18 M art 1892, s. 1, Dergi, Sultan Murad yanlısı bir komplonun ortaya
çıkarılmasını da ince ayrıntıları ile vermektedir. Bkz. «Arrestations & Cons-
tantinople,» La Turquie Libre, no. 4, 5 Şubat 1892, s. 8.
(29) «Mourad V et la Franc-Maçonnerie,» La Turquie Idbre, no,15,13 Ekim 1892.
ss. 6-7.
(30) La Turquie Sous Abd-ul-H amid, Im prim erie Du Comite De La Jeune T ur-
quie â Constantinople, [1893].
(31) Livourne Konsolosluğundan-Roma Sefiri Mahmud Nedim Paşa’ya 332-38/28
Kasım 1893, Roma Büyükelçiliği Arşivi, K.52(1).
(32) «La Turquie et Abdul Hamid,» L ’Italie, 28 Kasım 1893.
(33) La Turquie Sous..., özellikle, ss. 13-15.
(34) îbid, arka kapak. Vaadedilen iki kitap (Türkçe ve Fransızca olarak)) Com-
m ent on Ruin un Erapire ve (özet olarak), De La Presse Anglaise et Fran-
çaise Le Sultan Abd-ul-H amid, başlıklarını taşımaktadır.
(35) Bkz. «A Turkish Manifesto,» The Times, 26 Kasım 1895. Gazete ilânı, «ken­
dilerini Osmanlı Liberal komitesi adı ile biçimlendiren anonim kişilerin*
ürünü olarak belirtm ektedir. Aynı faaliyetleri nedeniyle komite hakkında
kısa süre önce yayınlanan haberlere örnek olarak bkz. «Les Affaires de
Turquie,s. Le Temps, 19 Kasım 1895, s. 2.

82
açık propaganda faaliyeti idi.36 Kısa bir araştırm a ile, bu cemiyetin İstanbul’­
daki mason örgütünün siyasal kanadından başka bir kuruluş olmadığı anla­
şılmaktadır.37
Comite Liberal Ottoman, bu tarihten itibaren tamamen ayrı bir organizas­
yon olarak faaliyet gösterdi ve çeşitli vesilelerle yenilikçi bir programı oldu­
ğunu, yönetimin her türlü özgürlüğü ortadan kaldırdığı yolundaki propagan­
dasını sürdürdü.38 Ayrıca belirttiğimiz çerçeve dahilinde ilginç beyannâmeler
yayınlanmasına da önayak oldu.3*
Burada bizim için önemli olan husus Mason localarının tamamen ayrı bir
siyasal faaliyet içine girmiş bulunmalarıdır. Bu dönem içerisinde Jön Türkler
ile masonlar arasında köprü teşkil eden yalnızca bir kişi ve onun çıkarttığı bir
yayın organından bahsetmek mümkündür. Scalieri’nin kurduğu locada yer
alan Ali Şefkati,40 1881 tarihinden itibaren hemen hemen tüm yazılarını ken­
disinin yazdığı İstikbâl adlı bir gazeteyi Napoli’de neşre başlamıştı.41 Saray
Şefkati’nin faaliyetinden endişe duymakta ve bazen uzlaşma teklifleriyle42
bazen de baskılarla43 onun faaliyetlerini önleme çabaları içindeydi. Çeşitli Av­

(36) Sir Philip Currie’den-M arquis Salisfaury’e, Constantinople, 27 Kasım 1895/

no.891, PRO/F.O. 78/4623. Belgeye ilânın m etni de eklenmiştir. İlginç husus
ilânda cemiyetin örgütleniş tarihi olarak 1875 yılının belirtilmesidir. Metin
aynen verilmiştir. Bkz. B. II.
(37) Nitekim daha sonra İngiltere Kralına yapılan bir başvuruda Cemiyet adım
şu şekilde belirtm ektedir. «Les Members Franc-Maçons du Comite Liberal
Ottoman de Constantinople». Bkz. [Marquess] L[ansdowne]’dan- Sir N.O’-
Conor’a, Conf[idential], no.107/8 Mayıs 1901{Draft.), PRO/F.0.18/5119.
(38) B B A -Y ıldız Perâkende, Za 1314/no.l239. Avrupa basınında bu konu ile ilgi­
li haberler için bkz. Le Temps, 25 Mayıs 1900.
(39) Bir N.O’Conor’dan-Dışişleri Bakanı’na, 4 Temmuz 190ü/no.922, PRO/F.O.
78/5060. Beyanname aynen verilmiştir. Bkz. B. III. Bu beyannamenin yayın­
lanmasından sonra Jön Türk yayın organları konuyu tamamen kendi dışla­
rında gelişen bir durum olarak değerlendirmişlerdir, (bkz. «L’intervention
des etrangers,» Mechveret Supplement Français, no. 107, 1 Aralık 1900, s. 1).
Ahmed Rıza Bey ise durum la ilgili olarak aşağıdaki yorumu yapmıştır:
«Bu komite [Comite Liberal O ttom an]... Jön Türk adını kullanm aktan dahi
çekiniyor. Fakat, ister liberal, ister ittihatçı isterse reform ist olsun bugünkü
rejim den müşteki ve Türkiye’nin tensikini isteyen her grup ve her şahsiyet
Jön T ürk’den başka birşey olamaz...» Bkz. Ahmed Rıza, «Respectons La
Constitution,» Mechveret Supplement Français, no, 101, 15 Temmuz 1900,
s. 1.
(40) Şefkati’nin faaliyetleri için bkz. Kemal Sâlih Sel, «Masonluk Âleminim Meş­
h ur Meçhulleri,» Mimar Sinan, no. 18, (1975), ss. 34-44.
(41) İstlkbâl’in Napoli’de çıkışı ve karşılaştığı problemler için bkz. B B A -Y /Sada­
ret Hususî Marûzat, 16 S 1297/no,76.
(42) B B A -Y /Sadaret Hususî Marûzat, 4 L 1297/no.825.
(43) B B A -Y /Sadaret Hususî Marûzat, 16 S 1297/no.76.

83
rupa kentlerinde faaliyetlerini sürdüren Şefkati,44 bir süre sonra eski Mısır
Hidivi’nin hizmetine girdi..45 Bu dönemde nisbeten düzenli bir yayın faaliye­
tini sürdüren tek kişi olan Şefkati’nin dergisi okullarda büyük bir ilgi ile
okunmaktaydı.46 Fakat, onun masonlar ile olan ilişkisi konusunda en ufak bir
imada bile bulunmayan dergisini çıkartışı özel bir uğraş olarak kabul edil­
melidir. Saray üe sürdürdüğü çeşitli pazarlıklarda47 başarı sağlayamayan Şef-
kati’yi, 1895 Haziranında İstikbâl’i yemden neşrederken görüyoruz.48 Ayrı bir
cemiyetin yayın organı olan Hürriyet bir kenara bırakılırsa, bu dergi düzenli
çıkan tek mecmua durumuna geliyordu. Gizlice yurda sokulan bu dergiyi48 ön­
leyebilmek için Osmanlı yöneticileri büyük çabalar içine girdiler.50
Sözkonusu yayın organında masonlar ile ilgili en ufak bir noktaya rastla­
ma imkânı yoktur. Kuşkuları çeken nokta, İttihad ve Terakki’nin merkez ya­
yın orgam olarak Meşveret’i çıkarmasına kısa bir süre kala, Ahmed Rıza

(44) Cenevre’deki faaliyetleri için bkz. B B A -Y / Sadaret Hususî Marûzat, 24 Za

1297, 8 Za 1298, 12 R 1306. 14 Ra 1306, Paris’deki yayın faaliyeti ile krş. B B A -
Îrade-Dahiliye, 26 Ca 1301/no.72383.
(45) B B A -Y /Sadaret Hususî Marûzat. 8 B 1298, 9 Ş 1298, 18 S 1301, Bu maaşın
eski Hidiv’in, Osmanlı Saray’ı ile olan ilişkilerini düzelttiği zaman kesilme­
si için bkz. B B A -Y ıldız Perâkende, 18 Ca 1306/no.818, B B A -Y ıldız Perâken­
de, 12 L 1308/no. 2425.
(46) BBA-lrade-Dahiliye, Receb 1313/no. 63/1409 daki öğrenci sorgulamalarında
bu durum belirtilmektedir.
(47) B B A -Y ıldız Perâkende, 4 R 1318/no.482, B B A -Y / Sadaret Hususî Marûzat,
19 R 1306.
(48) Gazete şu şekilde bir önsözle tekrar yayın faaliyetine başlamıştır: «...Bir
hayli senelerden beri te ’h ir olunan İstikbâl Gazetesi bu kerre görülen lüzûm
üzerine tekrar m evki’-i intişâra konuldu. Bu gazetenin mesleği vaktiyle m ü­
tâlâasına rağbet eden zevat nezdinde malûm olmağla izah ve tekrardan müs­
tağnidir. M adem ki zât-ı şevketsımât hazret-i Abdülhamid-i Sânî on sekiz
seneden beri ittihaz buyurdukları tarz-ı idare-i müstebidâneyi değişdirme-
milerdir. İstikbâl dahi meslek-i m üttehiz-i kadimini «ma’teessüf» m uhafaza­
ya itinâ eyleyecekdir...». Bkz. «Mukaddeme,» İstikbâl, no.27, 21 Haziran 1895,
s. [13, Gazete yayın faaliyetine bu kez Londra’da başlamıştır.
(49) Sublime Porte, 4 Temmuz 95/no. 55, PRO/F.O. 78/5259 (Turkey: Stoppage of
Nemspapers by British Post Offices in Turkey).
(50) Şefkati’nin Londra’daki faaliyetleri için bkz. Ailen [Elçiliğin Ajanı] ’den-M o-
rel Bey’e, 214/10 Ekim 1895, Londra Osmanlı Elçiliğine şifre telgraf, 285/10
Ekim 1895, Rüstem Paşa’dan-Turhan Paşa’ya, 764/20128-5 Eylül 1895, Al-
len’den-[M orel Bey’e], 32/9 Temmuz 1895, Turhan Paşa’dan-Elçiliğe şifre
telgraf, 184/23 Haziran 95, Allen’dan-Morel Bey’e, 73/15 Haziran 1895, 1 H a­
ziran 1895, Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.303(3). Krş. 5 Ekim 95 ve 10 Ekim
95(213-84) tarihli; Osmanlı evrakları. PRO/F.0.800/114:Private Papers of
Sir P. Currie(Constantinople)/Reports: 1893-1896. Krş. BBA-BEO/Hariciye
Âmed. 155-5/11, 2851, (27 Ağustos 311), 3340 (29 Ağustos 311), 3605 (21 Teş-
rin -i evvel 311), BBA-BEO/Hariciye Reft, 185-5/39, 1049, (28 Ağustos 311)
/50895.

84
Bey'in Londra’ya gelerek Şefkati ile görüşmeler yapmasıdır.51 Fakat bu mü­
nasebet, çeşitli belgelerden anlaşıldığına göre, Avrupa’daki muhalif neşriya­
tın alabileceği şekil üzerine cereyan etti.32 Zaten aym dönemde Saray’a çeşit­
li af dilekçeleri veren Şefkati aniden ölünce, İttihad ve Terakki ile masonlar
arasında görünen tek bağ da kopmuş oldu.54
Bunun dışında Ramsaur’ın artık bir klâsik haline gelen eserinde naklet­
tiği 55 çeşitli kaynakların da ondan yararlanarak tekrarladıkları®8 başka bir
iddiaya da değinmemiz gerekir, Bu da İbrahim Temo’nun, İttiiıad-ı Osmanî
Cemiyeti’nin kuruluşundan bir sene önce gittiği İtalya’da mason, örgütleri ile
temas kurması ve onların görüşlerini alması şeklindeki savdır. Ancak, bunu
teyit edecek başkaca bir delil veya kaynak mevcut değildir ve masonların
1902 tarihine kadar açık biçimde ayrı bir siyasal komite şeklinde politik faali­
yetlerini sürdürmeleri de bu görüşü doğrular. Bu durum masonların, ileri ge­
len Jön Türkieri kendi örgütlerine kazandırma çabaları içine girmelerini ön­
lememiştir. 1892 tarihinde Ahmed Rıza Bey’in kendisine mason cemiyetlerine

(51) Ahmed Rıza’nm, Şefkati’nin evinde kalması bu iddiaları kuvvetlendirm iş­

tir. Bkz. Rüstem Paşa’dan-Turhan Paşa‘ya, 541/19824,19 Haziran 1895. Lond­
ra Büyükelçiliği Arşivi, K.303(3). Konu için ayrıca bkz, Rüstem Paşa’dan-
Turhan Paşa’ya, 587/19893, 4 Temmuz 1895, Rüstem Paşa’dan-Turhan P a-
ga’ya, 589/19895,5 Temmuz 1895, Rüstem Paşa’dan-Turhan Paşa’ya, 612/
19926,10 Temmuz 95 (Şifre telgraf). Londra Büyükelçiliği Arşivi,K.3Û3(3).
B B A -Y/Sadaret Hususî Marûzat, 6 M 1313/no.52.Krş. BBA-BEO!Hariciye
 m ed. 155,5/11, 1696, (3 Haziran 311), 1846, (29 Haziran 311), 2060, (10
Temmuz 311).
(52) Rüstem Paşa’dan-Turhan Paşa’ya, 575/19871,29 Haziran 1895, Londra B ü­
yükelçiliği Arşivi, K.303(3) ve Londra Osmanlı Elçiîiği’ne bu yazının ceva­
bı, 4 Temmuz 1895 tarih ve num arasız yazı. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.
303(3). Krş. B B A -Y /Sadaret Hususî Marûzat, 20 M 1313/no.l59, Şefkati’nin,
Paris tem asları da aynı şekilde yorumlanabilir. Bkz. Hariciye-12 Ekim 1895/
no.249-(240) num aralı telgrafın zeyli. Paris Büyükelçiliği Arşivi, D.184.
(53) Şefkati’nin, «Şevketlû, Kudretlû, Azemetlû, M erhametlû Padişahım Efen­
dim Hazretleri» başlıklı, ? Cemaziy’ülevvel tarih ve «abd-i memlûk, sada-
kat-i mülûk Ali Şefkati» imzalı m ektup sureti. İçindeki ifadelerden 1895 dö­
neminde yazıldığı anlaşılmaktadır. Salih Münir Paşa Evrakı/Özel Arşiv.Krş.
B B A -Y / Sadaret Resmî Marûzat, 11 Ca 1318,/no.1441-3673.
(54) BB A -Y/Sadaret Hususî Marûzat, 17 Ra 1315/no,372,
(55) E.E. Ramsaur, Jön Türkler..., ss. 31-32.
(56) Bkz. Peter Bartl, Die albanisehen Muslime zur Zeit der Nationalen unab-
hângigkeitsbewegung (1878-1912), Albanische Forsehungen 8, Otto H arras-
sowitz Verlag, (Wiesbaden:1968), s. 153. Krş. Haşan Kaleshi, «Dr. İbrahim
Temo-der Gründer des Jungtürkischen Komitees Einheit und Fortschritt:
Ein Beitrag zur Erhellung der Rolle der Albaner in der Jungtürkischen
Bewegung,s Sudost-Forschungen, XXXV, (1976), s. 117. Temo gerek h atıra­
tında, gerek bu döneme ait bilgiler veren «Doktor İbrahim Temo,» Cerrah­
paşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Arşivi, I-1935’deki önemli m ek­
tubunda ve gerekse; A rkivi Çendror 19/31//108-110’da kayıtlı; Kari Süsshe-
îm ’e dönemi anlatan yazısında bu husustan hiç bahsetmemektedir.

85
katılma yolunda yapılan bir öneriyi; hareketin dinî inançlara karşı tutumu
ile kendisinin pozitîvist görüşleri arasında uyuşma sağlayamayacağı gerek­
çesiyle; reddettiğini görüyoruz.67
1902 Kongresine kadar adını çeşitli vesilelerle Avrupa basın organları ve
devlet yönetimleri nezdinde duyurmaya muvaffak olan Comite Liberal Otto-
man’ın bu toplantı öncesinde üç önemli girişimi oldu. Bunlardan en önemlisi
1901 Nisanında eski bir Mason lideri olan İngiltere Kralı’na, Sultan Murad’ın
kurtarılması için başvurmak, diğeri aynı başvuruyu İnsan Hakları Örgütü
nezdinde tekrarlam ak ve üçüncüsü de Fransız yönetimine siyasal içerikli bir
mektup göndermek oldu ki bunlardan en çok birincisi Osmanlı yöneticileri­
nin dikkatini çekti.58
Saray’ın büyük telâşına neden olan bu harekete karşı Osmanlı yöneticileri
tedbir almaya çalıştüarsa da59 sözkonusu başvuru Avrupa ve Amerika yayın
organlarında neşredildi.60 Bunun üzerine Osmanlı yönetimi, İngiltere Kralının

(57) Ahmed Rıza Bey’in teklifi yapan mason ileri gelenlerine yazdığı, 17 Kasım
103J^1892]tarihli mektup. Ahm ed Rıza Bey Evrakı/Özel Arşiv. Metin aynen
verilmiştir, Bkz. B. IV.
(58) Mason Localarının bu başvurusu için bkz. B B A -Y ıldtz Esas Evrakı, 17/952/
63/22. Bu belgedeki m etin Fransızca’dan tercüm e olduğundan sözkonusu
m ektubun m etni İngiliz basınındaki suretten tercüme edilerek verilmiştir.
İnsan hakları örgütüne yapılan başvuru için bkz. «Protestation de la Lique
de Droits de I’Homme: En Faveur Du Sultan Mourad, 5/18 Mars 1901;» Mech­
veret Supplement Français, no.114, 1 Mayıs 1901, ss.2-3. Fransızlara yazılan,
mektup için bkz. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Tvrquie, VoI.III(1899-
1901), ss. 270-271. Metni verilmiştir. Bkz. B. VI-A.
(59) Londra Sefiri’ne-Kulları yazılı, imzası okunamayan (ancak arşivdeki diğer
evraklardan istihbarat m em uru olduğu anlaşılan) bir şahsın 15 Nisan 1901
tarihli m ektubu Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.383(6). Krş. Antopulo Paşa’
ya-avm şahıstan 18 Nisan 1901 tarihli mektup. M ektubun kopuk son sahi-
fesinin arkasında latin harfleri ile yazılmış «liberal ottoman» ifadesi görül­
mektedir. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.383(6). Bu konu için bkz. B. V. Ge­
ne aynı konu ile ilgili olarak sefire hitaben yazılan «Devietlû Efendim Haz­
retleri» başlıklı, Hüseyin[?] imzalı, 13 Mayıs 1901 tarihli m ektupta «...Dünkü
Cumartesi akşamı Mason Cemiyetine mensub avukat ile görüştüm. Oldukça
zihnini çeldim....» ifadesi görülüyor. Bkz. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.362
( 1).
(60) «Turkish Masons To The King: An Appeal For Mourad V,» Daily Mail, 9 Ni­
san 1901. Aynen verilmiştir. Bkz. B.VI-B. Amerikan basınında ise konu ile
ilgili haberler görülmektedir. Bkz. «Abdul’s Imprisoned Brother: Turkish
Free Masons Send an Appeal on Behalf of ex-Sultan M urad to King Edward
VII,» The New York Times, 9 Nisan 1901, s. 1. İlginç ve tezlerimizi destekleyen
nokta bu başvurunun evvelce Jön Türklerin benzer amaçla yaptıkları baş­
vurudan (bkz. Arçhives du Ministere des Affaires Etrangeres-Nouvelle Serie:
Turquie, Vol. 22 (1898), 9 Nisan 1898 damgalı, mektup, ss. 52-53. Krş. «Sul­
tan M urad-ı Hamiş Hakkında Düvel-i Muazzama Hüküm darânına Cemiyeti­
miz Tarafından Gönderilen M ektubun Suret-i Mütercemesidir,» Osmanlı,
no. 12, 15 Mayıs 1898-26 Zilhicce 1315, s. 1.) tamamen ayrı olduğu ve Jöntürk

86
bu başvuruya cevap vermemesini sağlayabilmek için yoğun eyleme geçti.61
Sonuçta, sorunun diplomatik ilişkileri bozacak bir dereceye geldiğini gören
İngiltere yönetimi, Osmanlı talebini olumlu karşıladı.82 Bütün bu hareketler
ise Comite Liberal Ottoman’m bu dönemdeki en etkin çıkışını oluşturdu.
1902 Jön Türk kongresinden itibaren ise mason cemiyetlerinin siyasal faa­
liyetleri âdeta bitti ve muhalefet hareketi içindeki uzun süreli uğraşları sona
erdi. Bu kuşkusuz Osmanlı yönetimini de sevindiren bir görüntüydü. Fakat, in­
celemelerimizi sürdürdüğümüz zaman karşımıza çok daha hassas bağlantı­
ların çıktığını görüyoruz. 1902 kongresinden sonra; ileride niceleyeceğimiz
gibi; çoğunluğu elinde bulunduran ve Sabahattin Bey ile İsmail Kemal Bey’in
etrafında örgütlenen grup merkez yayın organı olan Osmanlı gazetesini de
ele geçirerek üyeleri Türk ve Yunanlılardan oluşan83 yeni bir örgütün kurul­
duğunu ve amacının kısa dönemde darbe yaparak yönetimi ele geçirmek ol­
duğunu açıklamıştı, ilginç bir rastlantı olarak örgütün adı da Osmanlı Hür-
riyetperverân Cemiyeti idi.84 Fransızca isim olarak da ilk önce Le Comite
Central De La Ligue Ottoman adının kullanıldığım,65 ama Paris Siyasî Poli­
sine verilen başvurularda66 ve daha sonraki kullanımlarda, cemiyetin Comite

yayın organları tarafından neşroluıımadığıdır. îshak Sükûtı'nin bir mektubu

da hareket ayrılığını göstermesi bakımından ilginçtir: «...Dedikodu dedik de
hatırım a birşey geldi. Paris’de şimdi ne gibi dedikodu devam ediyor. Şu da­
vulcular kim. B irazda şunlardan bahs et bunların maksadı nedir, ne olu­
yor. Hele Liberal Ottoman Fırkası. Allah emsalini müzdad buyursun, ifrat
mübalağa da Acemleri bile geçtik. Ya İntikam cılar... Ne ise her tarafdan
herkes bir fırka teşkil ediyor...» îshak Sükûti’den-Doktor Nazım’a, 24 Şubat
901 [San Remo], «Aziz Nazım» başlıklı mektup. Belıçeddin Şakir Bey Evra­
kı/Ö zel Arşiv. Krş. Necmeddin Arif’den-îshak Sükûtî’ye 19 Şubat 1901 [P a­
ris!,: «Utanmadan gûya İstanbul’da Liberal Ottoman nâmında bir cemiyet
varmış da ânlarda ânın reisi ve âzâsı imişler gibi davranıyorlar. Kim yutar
bu dolmayı ama, sersem kaz Abdülhamid yutar bile!!....» A rkivi Qendror,
19/108-5//296/1644.
(61) Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e, 13/26 Nisan 1901(Mahremâne), Londra
Büyükelçiliği Arşivi, K.383(6).
(62) Bkz. Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e, 9 Mayıs 1901 (Confidentiel) yazı.
Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.362(10) ve Sir N.O’Conor’a-[M arquess]
L[ansdowne]’dan; Foreign Office, 8 Mayıs 1901/no.l07(Draft). PRO/F.O.
78/5119. «...iyi ilişkilerin çok önemli [olduğunu vurgulayan]... Türk elçisi
bugün bana Kralın, kendisine Comite Liberal Ottoman’m (İstanbul’daki)
Farmason üyeleri tarafından gönderilen yazıya cevap vermemesinden ötürü
Sultan’m tatm inini iletti...».
(63) «Paris’de Osmanlı H ürriyetperverân Kongresi,» Osmanlı, no.104,16 Nisan
1902; s. 7.
(64) Osmanlı, no. 104, s. 1.
(65) Osmanlı, no.104, s. 1.
<66) Komiser M.Leproust’nun 7 Mayıs 1902 tarihli raporu. Archives Prefecture
A
de Police-Paris, (Sabahaddin et Loutfullah)/no. B ----------- (171154).
1653

87
Liberal Ottoman adının tercih edildiğini görmekteyiz. İleride göreceğimiz gibi
yapılacak darbe için İngiliz desteğinin yamsıra Yunan ilerigelenleriyle de
görüşmeler sürdürülmüştü. Bütün bu özellikler bizde bu defa mason örgü­
tünün bu Jön Türk teşkilâtına sızmış oldğu kanaatini uyandırmaktadır. Gerçi
elimizde Prens Sabahattin’in îsicdos adlı Yunan mason locasında 12 EyJüî
1908 tarihinde yaptığı «coşkulu alkışlarla karşılanan»87 ve «masonları meşru­
tiyet hareketine yaptığı katkılardan dolayı öven»68 konuşması dışında bu çev­
reler ile olan ilişkisini kanıtlayabilecek başkaca bir delil yoktur ama gördü­
ğümüz kaynaklar, vurguladığımız hassas bir bağlantıyı ileri sürebilmemizi
kolaylaştırmaktadır.
Bu cemiyetin kovaladığı amaçların fazla gerçekçi olmayışı, göreceğimiz
gibi onun uzun süre yaşamasını önledi ve bir süre sonra Osmanlı dergisi ye­
niden İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin organı olarak çıkmaya başladığı gibi
Comite Liberal Ottoman adı da unutulmaya yüz tuttu. Bu cemiyetin çöküşü
ile birlikte Osmanlı’yı yeniden ele geçiren grubun hareket içinde çok küçük
bir azınlığı temsil eder durumda kalması da bildiğimiz bir gelişmedir ve bu
tarihten itibaren gene izleyeceğimiz gibi kendilerine Terakki ve İttihad Cemi­
yeti adım veren ve Ahmed Rıza Bey’in etrafında toplanan bir grubun hare­
ket içinde ağırlık kazandığı görülür. İşte, masonların siyasal faaliyet alanın­
da bu noktada Jön Türklere bir kez daha yöneldiklerini ve Ahmed Rıza Bey’in
kişiliğinde ortak bir harekete çağrı çıkarttıklarını görüyoruz :

«...İstanbulun alınmasına izin vermeksizin ve kendisi de herhangi

bir toprak parçast istemeksizin Fransa'nın statükonun sürmesinde;
yâni, aynı zamanda İngiltere ve Almanya’nın da çıkarı demek olan,
Osmanlı İmparatorluğu’m m korunmasında çıkarı vardı. Bu aym za­
manda Türk Avrupasında çoğunluğu Hıristiyanların oluşturduğu
rakip Rusya tarafından hükmedilen bağımsız devletlerin meşruiye­
tinden de taviz vermemektir. Ancak Osmanlı İmparatorluğunun var­
lığım devam, ettirmesi ile Sultani Abdülhamid İTİ m iğrenç olarak
sürdürdüğü zorbaca yönetimin-muhtemelen Abdülhamid’den sonra
bir diğerinin de daha ehven olmayacağı- ortadan kalkması nasü
bağdaştırılabilirp Burada bir tezat var gibi gözüküyor.
Sürgün olduğu Paris’de yarı Türkçe-yart Fransızca Meşveret
adlı bir gazete yayımlayan Jön Türk önderi Ahm ed Rıza Bey böyle
bir tezatm var olmadığını söylemektedir. Ahm ed Rıza Bey ile bera­
ber., Müslüman ve Hıristiyan hepsi mutenâ kimseler olan ve Osman-
lı toplumunun havas tabakasını teşkil eden partisinin sair âzâst
Türkiye’nin parçalanmaksızm, Hıristiyan ve Müslümanların oluştu­
racağı millî bir parlâmento tarafından çıkarılacak yasalara bağlı,
şereflice yönetilen bir ülke olabileceğini söylüyorlar. Sadece böyle

(67) Sözkonusu locanın, 12 Eylül 1908 tarihli oturum zaptı. Îsîodos, n0.49: Penti-
kontaetiris: 1908-1958, (Atlıma: 1958), s. 1.
(68) İsiodos...t s. 1.
 olabileceğini değil, iki yıl boyunca, hattâ şimdi de hukukî açıdan
böyle olduğunu söylüyorlar...
Hümaniter ve Fransız yurtseverleri olarak Farmasonlar, Jön
Türklerin tasarımlarının başarılı olmasını, 1876 Kanun-i Esastsinin
yeniden mer’iyete konulmasını ve bilhassa Rum ve Rus kışkırtmala­
rının Hıristiyan dimağlarda filizlendirdikleri kindar duyguların ya­
tışmasını, en azından yumuşamasını, bu durumun gerçekleşmesini
arzuluyorlar...
Jön Türk lideri Ahm ed Rıza Bey yurtsever bir devlet adamı gi­
bi davranıyor. Gazetesinde olsun, katıldığı kongrelerde — özellikle
1900 Barış Kongresinde — olsun yaptığı konuşmalarda şu veya bu
Hıristiyan m ezhep yanlılarının geçersizliğini iddia etmelerine kar-
sın Osmanlı İmparatorluğunun bütünlüğünü savunuyor...
Biz de bunu istiyor ve bir sakınca görmüyoruz. Ahm ed Rıza
Bey dindaş ve vatandaşlarına anayasal düzeni kabûl ettirmek için
onlara içinde bulundukları mantık düzeyindenuslâm dininin top­
lumsal içeriğinden yararlanarak] sesleniyor. Başarılı olursa, ki Tür­
kiye’de yaşayan halkların menfaati ve cihan sulhu için bunu dile­
m ek gerekir , muhtemelen her yerde görüldüğü üzere iki tane parti
kurulacak ve gene her yerdeki gibi bu partilerden birisi, diğeri lâik
ve ilerlemeci ve büyük bir olasılıkla farmason olduğu sürece, dinî
ve muhafazakâr olacak.... Görüldüğü gibi Doğu sorunu hakkında
Farmasonlar yerinde bir kavrama kabiliyetine sahiptirler ...»G®

Ermeni Cemiyetleri tarafından, Doğu Sorumı’nun hallinde masonların ken­

dilerini de dikkate almaları gerektiği yolunda başvurular yapılmasına neden
olan bu yaklaşıma,™ Ahmed Rıza Bey’den de olumlu bir cevap geldiğini görü­
yoruz :

«...Avrupa’da serbest içtima’ etmeğe, yazı yazmağa müsaade olun­

madığı zamanlar hürriyet ve terakki fikirlerini ta’mime mason cemi­
yetinin pek büyük hidmetleri sebkat etmiş, hattâ masonların gidi
neşriyatı Fransa’da ihtilâl-i kebirin sür’at ve suhûletle vukuuna
yardım eylemişdi.
Hür memleketlerde bu gibi gizli cemiyetlerin artık pek lüzûmu

(69) O.Pontet, «La Franc-Maçonerie et la Question d’Orient,» L ’Acacia, no.3, Şu­

bat 1903, ss. 203-207’den derlenmiştir. Dergi masonların yayın organıdır.
(70) M.Hiram, «La Franc-Maçonerie et la Question d ’Orient,» L’Acacia, no.4.
Mart 1903, ss. 325-27’de adıgeçen şahsın 8 Şubat 1903 tarihli mektubu. Erme­
ni komitelerinin 1894’de Özellikle Yunanistan’daki Rum locaları ile ittifak
teşebbüsünde bulunm aları fakat reddedilmeleri için bkz. Cevad Paşa Mer­
hum um Zaman-ı Sadaretinde Takdim Olunan Tezakir-i Hususiyenin S u ­
retlerini Havî Defter, no.907/23 Ağustos 310, BB A -Yıldız Esas Evrakı, 36/
4I9/146/XV.

89-
 kalmadığından masonların bir kısmı hııricde cereyân eden umur-i
siyasiyeye yabancı durmamak ve kuvvetlerini zulm ü istibdadın her
taraf da d e f ü izalesine sarf etmek azmindedir... Abdülhamid ma­
son cemiyetinin ehemmiyetini ve hakan-ı mazlum Sultan Murad
Hazretleri hakkında hissiyât-ı ihtiramkârânesini bildiğinden bu ce­
miyetlere yerleşdirdiği birçok hafiyeler vasıtasıyla efkâr ve harekât-ı
cemiyeti tecessüs etdirmekdedir... Franmason cemiyeti Abdülha-
m id’in bu gibi tedabir-i tecessüskârânesine vakıf oldular, bundan
böyle yapacakları işleri hüsn-i neticeye isal içün ihtiyata riâyet eder­
ler ümidindeyiz ,..»71

Kuşkusuz Ahmed Rıza gibi Jön Türkler içinde düşüncelerini büyük bir
katılıkla sürdüren ender kişilerden birisinin, pozitivist görüşleriyle bağdaş-
tıramadığı mason cemiyetlerine bu dönemde girdiğini ya da onların progra­
mını uygulama kararım aldığım belirtenleyiz, ama kendisi etrafında topla­
nan grubun Jön Türk hareketi içinde etkinliği ele alışından sonra, bu kimse­
ler içinde önde gelen masonların da bulunduğu görülmektedir. 1906 «yeniden
örgütlenme»si sırasında uzun süredir Ahmed Rıza Bey ile ilişkisini sürdüren
Prens Mehmed Ali Bey’in önemli bir göreve getirildiğini göreceğiz. Bu şahıs,
1901 yılından beri Sultan’m sürekli olarak kendisi aleyhinde faaliyet göster­
dikleri kanaatinde olduğu72 Mısır Masonlarının lideri idi.73 Gene Ahmed Rıza
Bey ile 1903 döneminde dahi muhaberatım sürdürdüğünü göreceğimiz Talât
Bey, 4 Temmuz 1903 tarihinden itibaren «Macedonia Risorta» locasının üyesi
durumundaydı.71
Aynı tarüılerde mason örgütlerinin de Jön Türkler yanlısı yayın faaliye­
tini sürdürdüklerini görüyoruz. 1905 yılında Çanakkale’de tutuklanan Rum
asıllı Rus vatandaşı bir şahsın üzerinde yurda sokulması yasak olan Skrip
adlı gazetenin bir nüshası bulunmuştu.75 Sözkonusu sayıda, Jön Türk yanlısı

<71) [Ahmed Rıza], «Franmasonlar,» Ş û ra-yi Ümmet, no.27, 29 Nisan 1903-1 Sa-
fer 1321, s. 3.
(72) B B A -Y ıldız Perâkende, 3 B 1306/no.mükerrer 925/1 ve B B A -Y ıldız Perâ­
kende, 1 Za 1318/no.l549. Krş. M uhtar Paşa tahriratı, 220(Dosya:120)-557/
4 Şa’ban 1315 B BA-BEO /M ısır Hülâsa Defteri, (26) -1040- 68/12.
(73) Paşa bu göreve 1901 Eylülünde Ragıp Bey’in yerine getirilmiştir. Bkz, «Free-
masonry in Egypt,» The Crescent, Vol. XVIII, no.454, 25 Eylül 1901, s. 203.
(74) Marinos Pollatos, Ellinuku Tektonism u..., s.138. Osmanlı H ürriyet Cemiye-
ti’nin ilk kurucularından Ahmed Naki Bey de 26 Ocak 1904’de aynı locaya
girmiştir.
(75) Umum K ayda Mahsus D efterdir, Aded: 4, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/139-
74/139/X IX no.79, [1321]:
Asım Bey’e :
Mahremdir,
Yunanistan’da m ünteşir ve Memâlik-i Şahaneye duhûlü memnu’ olub Kai’e-i
Sultaniye’de Rum m illetinden ve Rusya teb’asm dan Aleko nâm şahsın üze­
rinde vürûd ederek bugün elde edilen 28 Teşrin-i evvel 1905 tarihli ve 9946

90
bir haber hemen dikkati çekerek ihbar nedenini oluşturacaktı. Aslında bu ga­
zete bu tavrım devamlı sürdürüyordu ve yöneticisi araştırılınca, onun da uzun
süredir masonların siyasal programını yeniden derlemeye çalışan78 oğul Sca­
lieri olduğa görülmektedir. Gene Saray istihbaratının 1906 yılında Atina’dan
Türkiye’ye masonların gelişinin hızlandığını tespit etmesi,77 kuşkuları arttır­
mıştı. Aynı tarihte Selânik’de masonların faaliyeti konusunda Saray ile Ru­
meli Müfettişliği arasındaki muhaberatın da hızlandığım görüyoruz.78
Bütün bu şüpheler, 1906 yılında Selânik’de kuruluşunu ve daha sonra «Te­
rakki ve İttihad Cemiyeti Dahilî Merkez-i Umumîsi» şekline dönüşümünü in­
celeyeceğimiz Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin, iki önemli mason locası içinde
örgütlenmesine dayanmaktadır.
Fakat, burada değinümesi gereken önemli nokta şudur. Bu tarihten iti­
baren Jön Türkler açısından mason örgütlerinin rolü; kolay ve gizli örgütlen­

numerolu Skrip nâm ındaki gazetenin dördüncü sahifesinde Jön Türklerin

Meclis-i Meb’usam Talebleri, ifadesinden başlayarak Perşembe günü gece
yarısı Berlin’den me’hud telgrafda Cenevre’den iş’ar olunduğuna nazaran
orada bulunan Jön Türkler Avrupa’nın sair m ahallerinde bulunan Jön Türk­
lerle m uhabere ve müşavere ederek m üttefikan Dersaadet’de ihtilâle teşeb­
büs edecekleri ve bu husus içün Rusları numûne ittihazıyla um um Türkiye’
de her ne olur ise olsun m üsta’celen ihtilâl çıkarmağa çalışacakları fikrini
beslediklerini m uharrer ve münderic olduğunu ve gazetenin nezd-i çâkerâ-
nemde mahfuz bulunduğu hasb-el-m emlûkiye marûzdur. Ferman.
Yâverândan
B ahr-i Sefîd ve Boğazlar Muhafız Vekili
Mirliva Şâkir.

Sözkonusu gazete haberi için bkz. «Ke i Neoturki Zituu Sintagma,» Skrip,
28 Ekim 1905, s. 4. Haberde, kanunî ve gayr-ı kanunî bütün yolların denene­
ceği belirtilmektedir.

(78) Marinos Pollatos, Elliniku Tektonismtı.., ss. 131-32. Bu kimsenin Jön Türkler­
le olan ilişkisi için ayrıca bkz. Şerif Mardin, Jön Türklerin..., s. 32/n. 12. Re­
şid Bey de Scalieri’nin oğlu ile görüştüğünü ve kendisi ile elinde bulunan
Sultan Muradsm m ektupları konusunda bir şantaj plânı etrafında fikir tea­
tisi yaptığını naklediyor. Reşid Bey’d e n — îshak Sükûti’ye tarihsiz mektup,
[Paris?], A rkivi Çendror, 19/106-1//834/1853.

(77) Mason cemiyetinde hazır bulunm ak üzere Atina’dan gelen şahıslar için bkz.
B B A -Yıldız Perâkende, 17 Z 1322/no.2855/845-2S58.

(78) B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 30/1190/51/78 (I)-(TT). Rumeli Müfettişliğinin 907

/6 Teşrin-i sânî 323 tarih ve num aralı yazısı ve ?/5 Teşrin-i sânî 323
tarihli Selânik Vilâyeti tezkeresi. Aynen verilmişlerdir. Bkz. B. VII.

91
meyi sağlayacak mekânları temin etmeleri olmuştur.73 Gerçekten de, ileri de
göreceğimiz milliyetçilik fikirlerinin egemen olduğu bu yeni Jön Türk grubu
ile mason örgütünün on dokuzuncu yüzyılın ortalarında belirledikleri Doğu
sorununu çözümleyecek siyasal görüşlerinin uyuşması olanaksızdı.
Nitekim, bu cemiyetin üyelerinden biri, daha sonra amaçlarının milliyet­
çilik olduğunu ve bu nedenle amacı Yunan milliyetçiliği olan localarla temas
etmediklerini, belirten biz* mektubu Avrupa basınında yayınladığında,80 mason
teşkilâtı bunu kendilerinin ihtilâlin arkasındaki güç olduğunu savunmak için
kullanmıştı.81 Daha sonra aynı şahsa Yunan locası tarafından tekzip ettiri­
len82 bu yazıdaki temel fikir Jön Türkler açısından localarm câzibesinin ken­
dilerine sağlanan rahatlık olduğunun belirtilmesiydi. Masonların, Jön Türk-
leri desteklemesi, Meşrutiyetin yeniden ilânının bu çevrelerde oluşturduğu
memnuniyet83 bir gerçektir ama yeni beliren Türk milliyetçiliği fikirlerinin
harekete geçirdiği bu kimselerin yeni bir Bizans devleti oluşturma veya çe­
şitli unsurların, masonların siyasal programları çerçevesinde düşünülen has­
sas dengeleri sağlama gibi programlar çerçevesinde hareket etmeyecekleri
ve edemeyecekleri açıktı. 1906 dan itibaren mevcut ilişkiyi, özellikle çeşitli
örgütlerle kendi amaçları için ittifaklar yapan bir grubun davranışı olarak
yorumlamak mümkündür. Aynı kimseler 1907-1908 döneminde gene izleyeceği­
miz gibi; Ermeni, Bulgar, Arnavut komiteleri ile de çeşitli ittifaklara girmiş­
lerdir; ama, onların daha sonra çizdikleri yol kuşkusuz bu örgütlerin düşün­
düğünün çok dışında olmuştur.

(79) Nitekim ilişkinin temel amacının gizliliğin sağlanması ve benzerliğin de ör­

gütsel organizasyon alanında olduğu daha sonraki araştırm alarda da belir­
tilmiştir. Bkz. T. Nadir [Haydar Rıfat], Beyn-el-m ilel İhtilâl Fırkaları’ M at­
baa-i Osmaniye, ([İstanbul] :1326). s. 6/n: «Vilâyât-ı selesede; bâlıusus Se-
lânik’de farm asonluk tevessü’ etmiş, kuvvet ve kudret peydâ eylemiş ve
binnetice İttihad ve Terakki Cemiyeti kolayca ve âdeta hissolunmadan te­
essüs etmiş bulunmuştur. Hattâ îttihad ve Terakki Cemiyeti’ne kabûl h u ­
susunda m er’î olan usûl ve merâsim-i âhire yahud cemiyetin son aldığı şe­
kildeki merasim farmasonluk usûlünden aynen m uktebesdir... s.
(80) Le Temps, 20 Ağustos 1908. Diğer lider kadrosundaki kimseler aynı gazete
m uhabirinin örgütlenme ile ilgili suallerine cevap verirken masonluk konu­
suna hiçbir şekilde değinmemişlerdir. Bkz. «Temps Gazetesi Muhabirinin
Rahmi Bey ile Mülakatı,» İttihad ve Terakki, no.2,9 Ağustos 1908-12 Receb
1326, s .4 2.
(81) O.Pontet, «Le Franc-Maçonerie et la Râvolution de Turquie,s> L ’Acacia, no.
68-69, Eylül 1908, ss. 135-138. Aynen verilmiştir. Bkz. B. VHÎ.
(82) D. M argaritti, «Du röle de la Franc-Maçonerie dans la revolution de T ur-
quie,» L ’Acacia, no.71, Kasım 1908, ss. 321-322. Aynen verilmiştir. Bkz. B. IX.
(83) Yunan «Grand O rientm ının üstadı A. Alexandropulos’nun bu konudaki teb­
rikleri için bkz. «Le Gouvemement Constitutionnel: Le Franc-Maçonerie et
S M.I Le Sultan,» Le Monıteur Ottoman, 11 Ağustos 1908, s, 3. İttihatçıların
Selânik’de ilgi duydukları Labor et L u x ve İskenderiye Sokrat Locaları da
M eşrutiyetin ilânını ve meclisin toplanmasını tebrik için Meclis-i Meb’usan’a
telgraflar göndermişlerdir. Bkz. 9 K ânûn-i evvel 1324 tarihli 3. içtima zaptı,
T akvim -i Vekayi,’ 10 Kânûn-i evvel 1324-29 Zilhicce 1326, s. 7.

92
 OSMANLI ISLAHAT FIRKASI (PARTİ CONSTITUTIONNEL EN TUR-
QUÎE VE İTTİHAD VE TERAKKİ İLE OLAN İLİŞKİLERİ :
Konumuz 1895 öncesi Jön Türk eylemleri olarak adlandmlan hareketle­
rin arkasındaki örgütleri ortaya çıkartmak ve İttihad ve Terakki’nin sözko­
nusu tarihe kadar olan gelişimini belirlemek olmasına karşın, mason görgüt-
lerinin faaliyetinin sürekliliği ve çok spekülâsyona neden olması, bizi, anla­
tımı daha sonraki dönemlere de taşırmağa mecbur bırakmıştır. Ama hemen
belirtilmesi gereken, mason teşkilâtının çok aktif olmasına karşılık 1895 ön­
cesi Jön Türk olarak nitelenen tek grup olmadığıdır. Burada gene karşımıza
İttihad ve Terakki’den daha önce yayın faaliyetine başlayan ve kendisini
Parti Coastitutionnel en Turqnie, veya Islahat ya da Osmanlı Meşrutiyet Fır­
kası olarak takdim eden bir örgüt çıkmaktadır.
Bu örgütün lideri ve yayın organı olan Hürriyet gazetesinin nâşiri olan
Selim F aris’in muhaüf nitelikli çeşitli faaliyet ve yayın girişimlerinden do­
layı Osmanlı yönetiminin tepkisini üzerine çeken bir kişi olduğunu belirtebi­
liriz.84
İttihad ve Terakki’nin kuruluşundan birkaç yıl önce F aris’i bu kere çe­
şitli kitaplar yayınlarken görüyoruz. Bunların arasmda İngiltere’nin, Doğu­
daki rolü hakkında ciddî çalışmalar ile85 Sultan’ı yeren hicviyeler88 ve onu
dinî açıdan eleştiren eserlerin87 bulunması, amacı hakkında tereddütlere ne­
den olmaktadır. Ama bunlar biraraya getirildiğinde F aris’in amacının başlı­
ca iki temele dayandığı görülüyor. Bunlardan birincisi, Arap unsuru arasm­
da başlayan ayrılık isteklerinin düşünce çerçevesini oluşturmak ve İngiltere’­
nin bu alandaki politikasını arzulama isteği; İkincisi ise, incelediğimiz mason
localarının faaliyeti dışında; örgütsüz durumda bulunan muhalefet hareketini;
üst derece memurlar arasında; yeniden düzenleme gayretidir.
Faris bu amaçla 1890 tarihinde faaliyetlerini yoğunlaştırdığında, Osman­
lI yönetimi de onun takibini yoğunlaştırdı,88 Osmanlı temsilcilerinin bu tarihli

(84) Faris'in bu çabaları için bkz. B B A -Y ıldız Perâkende, 1 M 1308/no.201, 8 S

i308,/no.411, 8 S 1308/no.479.
(85) The Decline of British Prestige in the E ast, (London:1887), eleştiri ve hak-
km daki övücü açıklama için bkz. G.D[’orcet], «Projets D’Alliance Turco-
Russe,» L ’Orient, no.4, 4 Kasım 1888, s. 102.
(86) BBA-Sadaret Resmî Marûzaty 1 B 131i/no,2356, 13 B 1311/no.2485, 23 B
1311/no,2589.
(87) B B A -Y jSadaret Hususî Marûzat, 9 S 1309, 22 S 1309, 21 Ra 1309/no.l76Û,
Diğer benzer faaliyetleri için bkz. BB A -Yıldız Perâkende, 4 Ra 1308/no.767.
(88) Bkz. Rüstem Paşa’dan-Siireyya Paşa’ya, 10 Şubat 1890, «...Başkitabete şifa­
hen cevab: Selim Faris, Londra’ya üç saat mesafe badi olan Hastings şeh­
rinde olub Londra’ya ara sıra gelmekde olduğu ve h â lü hareketi tecsîs olu­
n arak em r-i âli mucibince istihsâl olunacak muam elât iş’ar olunacağı m a­
ruzdur.». B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 18/75-4/75-4/51 (Gömlek: IV) Krş. 13 Şu­
bat 1890 tarihli iki telgraf. B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 18/75-4/75-4/51 (Göm­
lek: IV). Cooke’dan [Elçiliğin ajanı] -Morel Bey’e, 27 Şubat 1890 ve Osman­
lI elçiliğine G.A imzalı şifre, 22 Ocak 1890. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.
259(2).

93
raporlarında F aris’in bir komite oluşturma çabası içinde olduğu belirtilmek­
tedir.89 Nitekim, Faris bu tarihlerde Cemiyet-i Cedide-i Osmaniye admda ye­
ni bir örgüt kurmuştu ve P aris ile Londra’da teşkilâtlanma çabası içine gir­
mişti.90 Bu örgütün Londra’daki çeşitli muhalifler ile temasa geçtiği ancak
büyük bir başarı sağlayamadığı anlaşılıyor.91 Ancak, F aris’in başarısı kendi­
sinin de beklemediği bir alanda gerçekleşti. Bu da yönetime muhalif olan çe­
şitli üst kademe yöneticilerinin beklediği bir örgütlü muhalefet kıvılcımının
kendisi tarafından ortaya atılmış olmasıydı.82 Nitekim bu kimseler 1892 de
Gladstone’un seçim başarısı üzerine faaliyetlerini daha da arttırm ışlar ve
İstanbul’da önemli bir muhalefetin doğduğunu ve İngiliz yönetiminden ikti­
dar değişikliği için yardım beklediği havasını uyandırmaya muvaffak olmuş­
lardı. Bir İngiliz gazetesinin yorumuyla:

«...Yabancıların Türk İmparatorluğundaki siyasal ve toplumsal du­

rumu nasıl yanlış anladıkları şüphesiz hayret vericidir. Gladstone,
Lord. Salisbury üzerindeki zaferini oldukça güç kazandı ve bâzı
Londra gazetelerinin muhabirleri Büyük Yaşh Adam’ın parlamenter
başarısının, burada İstanbul’daki sonuçlan hakkında hayâl güçle­
rini azamî derecede kullanmaktadırlar. İngiltere’de Bakanlığın deği­
şimi, tabii ki Osmanlı İmparatorluğunun her yerinde oldukça ilgi
uyandırdı, aksi olamazdı. Fakat yeni Gladstone’cu çoğunluğun ya­
şam şeklimizi elektirik hızı ile alt üst ettiğini ve halkı âniden ısla­
hat, değişim ve siyasal inkılâplara düşkün hale getirdiğini iddia ey­
lemek bilinen gerçeklik alanlarının çok dışına çıkan bir hayâl geniş­
liğidir... Herşeyden önce, bizlere Gladstone’un iktidara dördüncü
gelişinin, Osmanlı Islahat Partisi veya ismi ne ise, Türk İmparator­
luğunda anayasal bir rejimin, üyeleri sihirli bir şekilde artıyor gibi
gösterilen ve plânlarının esrarengiz ve anlaşılmaz olduğu iddia edi­
len bir partinin kuruluşunu hayret verici bir şekilde kışkırttığı söy­
lendi....»93

(89) Rüstem Paşa’dan-Süreyya Paşa’ya. 2? Şubat 1890, B B A -Y ıldız Esas Evrakı,

18/75-4/75-4/51 (Gömlek: IV).
(90) Esad Paşa’dan-Rüstem Paşa’ya, Paris, 14 Şubat 1890/no.l3676 Londra Bü­
yükelçiliği Arşivi, K.259(2), Rüstem Paşa’dan-Esad Paşa’ya, [Londra], 17
Şubat 1890. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.259(2).
(91) B B A -Y /Sadaret Hususî Marûzat, 4 Z 1307, 5 M 1308,11 M 1308,25 M 1308.
Bu konuda bilgi veren telgraflar Paris ve Viyana Sefaretlerinden gönderil­
miştir.
(92) Yabancı ülkelerde yayınlanan ve resmî yaym organı olmayan dergilerdeki
yazılarda Erm eniler ön plâna çıkmakla birlikte böyle anayasacı bir grubun
Müslümanlar arasında da yaygın olduğunun ifade edilmesine örnek olarak
bkz. Ali-Ahmed, «Lettres de Turquie,s Le Yıldız, no.7, 10 Aralık 1892, s. 4.
Krş. «The D iscontentin Turkey,» Daily News, 16 Haziran 1892.
(93) «The Sultan and The New English Ministry,» Morning Advertiser, 20 Ağus­
tos 1892.

94
 s
pusuda bir kıvılcımın parlamasını bekleyen grup harekete geçmişti. Gerçi
1894 yılı îttihad ve Terakki Cemiyeti’nin özellikle okullarda faaliyetini arttır­
iilıH lıU tlim iiiilU liH H İllIlU lU ilU illU lıÜ ılU llU lU ülH lIıiı

dığı bir tarihti ama, yüksek kademe yöneticilerinin talebe örgütlerinden zi­
yade Avrupa’da muhalefet çabalarını sürdüren F aris’in grubuna ilgi duyduk­
ları anlaşılmaktadır. 25 Receb 1311(1894) tarihinde, F aris’in bu kez Hürriyet
adında bir gazeteyi neşre başladığını görüyoruz.94 Gazetenin adı çoğunlukla
üst düzey bürokrasiden destek gören Yeni OsmanlIların eski yayın organı
ile aynı adı taşımaktaydı. Gazetenin çıkış nedenini belirten ük yazı tamamen
İmparatorluktaki genel bozukluklar üzerinde duruyor ve herhangi bir örgüt
ile bağlantısının olduğunu belirtmiyordu.95 Gazetenin, gene ilk sayılarından
birinde çıkan bir yazıdaki anlatımdan, 1876 darbesi benzeri bir harekâtın
arzulayıcılarmm hislerine tercüman olduğu anlaşılıyor:

«...Cennetmekân Abdiilaziz Hân’ın evâhir-î saltanatım aynen miişâ-

hede eden zevata göre Devlet-i Osmaniye’nin olraktdeki ahvâliyle
şimdiki ahvâlini mukayese etmek pek kolaydır. Bugün İstanbul'da
m evcud teşevvilşât yâni Bâh-ıâli vükelâ ve erkânı beyninde mevcud
ihtilâf at ve asker ile talebenin o ahvâl-i m uhtelif eden nâşi adem-i
hoşnudileri ve bilcümle ahaliye â n z olan kelâl öyle bir dereceye
ııatmışdır ki bu halâta nazaran dahilen miihim bir galeyânm vu­
ku u n u herkes beklemekde olub .,.»96

Gazetenin ilk sayüarmda gözlenen diğer bir özelliği bilhassa Suriye ile
ilgili haberlerin bolluğudur.97 Fakat, gazetenin bu konudaki ölçüyü kaçırma-

(94) Gazetenin çıkışı ve ilk faaliyetleri hakkında bkz. Rüstem Paşa’dan-Said

Paşa’ya 19026-620/17 K ânûn-i sânî 1894, Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.295
(2), Rüstem P aşa’dan-Süreyya Paşa’ya 3 Mart 1894 tarihli rapor, Türk
İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi, lc/no.342, Rüstem Paşa’dan-Süreyya P a­
şa’ya, 30 M art 1894 tarihli rapor, Türk înküâp Tarihi Enstitüsü Arşivi, lc /
no.344. Gazetenin Selim Faris’in parasıyla yurt içinde basıldığı da ta rtı­
şılmıştır. Bkz. Konu hakkında Londra Sefareti tahriratı, B B A -Y /Sadaret
Hususî Marûzat, 5 Ş 1311/no,3119. Krş. B B A -Y ıldtz M ütenevvî (Günlük)
Marûzat. 29 Ş 131î/no.4320.
(95) Civanpir[Selim Faris], «Gazetemizin Esbab~ı Te’sisi,» Hürriyet? no.l, 25
Reeeb 1311, s. 1.
(96) «Dersaadet Havadisi,» Hürriyet*, no.8, 8, 24 Ramazan 1312, s. 1. Yazı İstan­
bul’dan gönderilen 14 Ramazan tarihli bir m ektubun yayınlanmasıyla oluş­
muştur. Krş. «Abdülhamid’in Hal’i Hakkında Rivayet-i Muhtelife,» Hürri­
yet?, no,17, 3 Temmuz 1895-9 M uharrem 1313, ss. 1-2.
(97) Bkz. «Fransa M atbuatının Suriye’deki Efkârı,» Hürriyetz, no.l, s. 16, «Gava-
il-i Mündefi’a ve Gavail-i G ayr-ı Mündefi’a,» Hürriyet2, no.2,10 Şaban
1311, ss. 1-2. Buna karşılık belirttiğimiz gibi gazete böyle bir suçlamaya uğ­
ram am ak için çok dikkatli davranm aktadır. Gazetenin, İstanbul hurûfu ile
değil de Arap hurûfu ile basılması konusundaki eleştiriyi yazarları teknik
zorluklarla açıklamaktadırlar. Bkz. «Hürriyet’in Hurufatı,» Hürriyet% no.2,
s. 9.

95
dığmı ve bu özelliği ile Osmanlılık arasında hassas bir denge kurduğunu da
belirtmemiz gerekiyor. Gazetenin on ikinci sayısında ise resmî yayın organı
olduğu cemiyetin adının belirtildiğini görüyoruz. Buradaki ifadeye göre ga­
zete, P arti Constitutionnel en Turquie adında bir örgütün yayın organı haline
gelmişti. Ancak, aym sayıda ne bu durum ne de sözkonusu cemiyet ile ilgili
hiçbir habere tesadüf edilmemektedir. Çünkü gerçekte cemiyet belirttiğimiz
gayr-ı memnunlara tercüman olmaktan öte bir teşkilâta hiçbir zaman sahip
olmamıştı. Nitekim gazetenin hoşnutsuz destekçisi olan98 Halil Halid Bey,
günlüğü şeklinde tanımladığı kitabının Jön Türklere ait bölümünde hareke­
tin, örgütsel bir yapının bulunmamasından dolayı başarısız olduğunu belirt­
mekte ve hareketi Yeni Osmanldar mücadelesinin bir devamı olarak sun­
maktadır.93 Nitekim gazetenin de yüksek kademeli Osmanlı bürokratlarına
gönderilmesi bu eğilimin kamtlayıcısı olarak kabul edilebilir.100 Aym tema­
yülleri, «İstanbul’da Bulunan Meşrutî Hükümet Taraftarları» adına Selim Fa~
ris tarafından yazılan101 ve gerek İngiliz postasıyla yurt içine1® ve gerekse
geniş ölçüde yurt dışına103 dağıtılan bir beyannâmede de görmek mümkün
olabilmektedir.
Bu faaliyetleri üzerine Osmanlı yönetiminin Selim Faris, onun sözde par­
tisi ve Hürriyet gazetesi aleyhine büyük bir kampanya başlattığını izliyoruz.
İlginç olan nokta, gazeteye Osmanlı yönetimi tarafından büyük önem veril­
mesidir. Nitekim, dahilde gazetenin dağıtımının önlenebilmesi için bütün ön­
lemler alınırken,104 İngiltere nezdinde yoğun girişimlerde bulunulduğunu,109

<98) Halil Halid bu konuda şu yorumu yapmaktadır: «...Cevabnâmenizde Selim

Faris Efendi lakırdısı vardır. Benim mektubumda o babda bir im â var idi.
Belki hatırlarsınız mümaileyh ile katiyyen iştirâk-i efkârım yokdur. Şu ka­
dar ki gazetesinin intişârını ânın nokta-i nazarından değil, kendü arzu-i
hâlis ve vatanperverânemin husûlüne medâr olacak esbabdan telâkki etti­
ğim içün...». Bkz. Halil Halid Bey'den-Aiımeö Rıza B ey’e, Kensington-
Londra, 9 Eylül [18]95 tarihli mektup. Ahm ed Rıza Bey Evrakı/Özel A r-
şiv.
(99) Halil Halid, The Diary of a Turk, (London:1903), ss. 186-199. Birinci husus
için özellikle bkz. ss. 191. 195, İkinci husus için bkz. ss. 187-190.
<100) Mehmed Murad, Mücahede-i Milliye: Gurbet ve A vdet Devirleri, Mahmud
Bey Matbaası, (Dersaadet:1324); ss. 30-31.
<101) B B A -Y / Sadaret Hususî Marûzat, 17 Ş 1312/no.3163.
(102) BBA-BEO/M ahremâne Müsvedât, 18 Kânûn-i sânî- 4 Şa’ban 1312/no.l4,
(Hariciye Nezaret Celilesine ve Rüsûmat, Zabtiye ve Posta [Nezaretleri­
n e ]).
(103) B B A -Y/Sadaret Hususî Marûzat, 17 Ş 1312/no,3163, 21 Ş 13l2/no.3219,26
Ş 1312/no. 3318, 6 N 1312/no.3449, 15 M İ313/no.ll5. Yazılar, Bükreş ve di­
ğer sefaretlerden gönderilmiştir.
<104) Bkz. BBA-B EO /Telgraf ve Posta Nezareti Giden, 585-17/10, no.1/43882 ve
208/3 Kânun-isânî 311/54657, Bersaadet’de katiyyen okunmaması için alı­
nan tedbirler için bkz. BBA-îrade-Hususî, Cemaziy’ülevvel 1313/no. 37-779,
Anadolu vilâyâtındaki tedbirler için bkz. BBA-BEO/Dahiliye Giden, 94-3/
43, 2966 (3 Kânûn-i sânî 311)/54657. Krş. BBA-BEO/Hariciye  m ed , 155-
5/11, (24 Teşrin-i evvel 311) (Zabtiye Tezkeresi: 268)/no. 3643, BBA-BEO/
Zaptiye Giden, 662-21/13,1, (2 Mart 131D/43883.
96
ilişkilerin zedelenmemesi için bu gazetenin faaliyetinin durdurulmasının ta ­
lep edildiğini106 ve nihayet olayın bir dava konusu haline getirildiğini görü­
yoruz.107
Bu arada, gazetenin Times gazetesi içinde yurda sokulduğunun öğrenilme­
si üzerine bizzat Sultan’ın emriyle Tinıes’ın da yurda sokulmasının yasaklan­
dığına şahit oluyoruz.108 Bu büyük duyarlılığın nedeni Hürriyet’in İngiltere’de

U05) Bkz. BBA-BEO/Hariciye Âmed, 155-5/11, 2351, (İngiltere ve Fransa Sefa­

retlerinden: "-28 Temmuz 311)/48818, 1952 (6 Temmuz 311), 2430 (1 Ağustos
311), BBA-BEO/Haricine Âmed, 155-3/11,276 (9 Mayıs 310-235 Tezkere-i
Hususiye)/30382, 145/(1 Kânûn-i evvel 310)/39886, Rüstem Paşa’dan-Said
Paşa’ya, 18231/157,18229/156,17 Nisan 1894 tarihli yazılar. Krş. 18296/
189-8 Mayıs 1894 ve 18203/137 12 Nisan 1894, 18194/135, 10 Nisan 1894 ta ­
rihli yazılar. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K. 295(2). İngiliz sefiri ile yapı­
lan tem as için bkz. BBA-İrade-Hususî, Şa’ban 1312/^.113^-1619. Ayrıca Bkz.
Sir Philip C urrie’den-Dışişlerine, İstanhui, 7 Mayıs 1894, no.210, PRO/F.O,
78/4541.
(106) BBA-BEO/Hariciye Reft, 155-3/11, 1871, (12 Şubat 310) (Tezkere-i Husu-
siye:1619)/43323. İngilizler de gazetenin bu kadar büyük bir sorun haline
gelmesinden memnun gözükmemektedirler. Bkz. Kimberley’den-Rüstem
Paşa’ya, Foreign Office, 28 Mart 1894, Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.295
(2). İngiliz elçiliği ile postalara yapılan baskı için bkz. General Post Offi-
ce’den-Sir P. C urrie’ye, 466/14 Temmuz 1895. PRO/F.O. 78/5259. Bab-ıâli’
nin bu konudaki tutum u açısından krş. General Post Office’den-Foreign
Office’e, 243 V/7 Ağustos 1895. PRO/F.O. 78/5259. Bu arada Osmanlı yö­
netim i gazetenin basımını önlemek için matbaacılar ile de anlaşma yapm a­
ya çalışmıştır, Bkz. B B A -Y ıldız M ütenevvî (Günlük) Marûzat, 16 L 1311/no.
809-8464, Thomas Sanderson’dan - Antopulo Paşa’ya, 28 M art 1895, PRO/
F.O 78/4744(Domestic.), 5/1-2, 17 Nisan 1894 Sanderson’un notu. PRO/F.O,
78/4560, Sultan’m bu konuda İngilizler’e gösterdikleri anlayıştan dolayı
teşekkürü için bkz. Said Paşa’dan-R üstem Paşa’ya, 174/22 Mayıs 1894,
PRO/F.O, 78/4561. Krş. Morel Bey’den - E. Worland’a [Hürriyet’in Y ayın­
cısı3, tarihsiz not. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K. 295(2) ve Cevad Paşa
M erhumun Zaman -1 Sadaretinde Takdim Olunan Tezakir-i Hususiyenin
Suretlerini Havî Defter, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/419/146/XV, 3903/29
Nisan 310. İngilizlerin de gazeteden hoşnut olmamaları açısından Krş. Vam-
bery’den - Dışişleri Bakanı’na, Budapeşte, 4 Haziran 1894, PRO/F.O, 800/33.
Vambery Papers.
(107) Konu hakkında bilgi için bkz. Statem ent Against Sultan and Turkish Go­
vernm ent in Turkish Paper Hürriyet Printed in England L .0 .0 967 as to
Prosecution of Printers, PRO/H.O. Registrated Papers: 45: 9741-A. 55743.
Osmanlı yönetimi ayrıca gazeteyi kapatm ak için ünlü avukat George Le-
wis ile temasa geçmiştir. Bkz. Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e 14/26 Şu­
bat 1311, Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.319(2).
<108) BBA-BEO/Dahiliye Giden, 95-3/44 578-(23 Nisan 312) (1265 m ükerrer
Tezkere-i Hususiye)/58054 ve BBE-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, (23 Ni­
san 312)-312/58054. Dışbasmda olay ile ilgili haberler için bkz. «NouveHes
de I’Etranger,» Le Temps, 10 Mayıs 1896, s. 2. Hareketin İngiiiziere karşı m i­
silleme olduğu açıktır. Nitekim, olay İngiliz basın mensupları tarafından

97
gördüğü ilgi109 veyahut ayrılıkçı örgütlerin onu yararlı bulması değil,110 gaze­
tenin etkili yöneticiler ile temasının bulunmağıydı. Zararlı yayınların yaka­
landığı yerlere bakarsak, bunların her zaman okullar veya camilerde de­
ğil bazen de konaklarda bulunduğunu görüyoruz.111 Bu Saray içi bir darbe
korkusuyla yaşayan yönetimin en çekindiği nokta idi. İşte bundan dolayı F a­
ris ile olan mücadelenin yoğunluğunun duyulan büyük telâşa112 bağlanması
mümkündür.
1895 Ocağmda aym cemiyet bu kez Comite da P arti Constitutionnel ötto-
man Ottoman â Constantisıople ûnvamyla ve Sultan'a hitaben yazılan bir be­
yanname ile tekrar ortaya çıktı.113 Tam anlamıyla, Yeni OsmanlIların kale­
minden çıkan yazılara benzeyen bu beyannâme sözkonusu grupların beklen­
tilerini ortaya koymaktadır. Yaklaşık bir yıl sonra ise, aym cemiyetin ma­
sonların cemiyetiyle karışıklığa yol açabilecek bir adla Hörriyetperverân F ır­
kası ve hemen sonrada Islahatperverân-ı Osmaniye Fırkası nâmıyla yeni be-
yannâmeler neşrettiğini görüyoruz.114 Bu beyannâmelerde dikkati çeken hu­

önemli bir sorun haline getirilmiştir. Daily Chronicle gazetesi editörü

Fransız Elçisi'nin bu konuda Bâb-ıâli’den yapılan m üracaata kulak asm adı­
ğını belirtmiştir. Bkz. Henry Norman’m-George N.Curzon’a 21 Temmuz
1896 tarihli notu, PRO/F.O. 78/5259. Gene bu şahsm çabaları sonucunda
durum Avam Kamarasında tartışılm ıştır. Bkz. Henry Norman, «The Globe
and the Island,» Cosmopolis, no. 8, Ağustos 1896, ss. 404-406.
(109) Bkz. Şifre telgraf, 240 a/244 12 Aralık 1894, Londra Büyükelçiliği A rşivi,
K.295 (2). Gazete hakkmdaki övücü yazıların yerel basında dahi yer alm a­
sı için bkz. «Hurriet.» Eastern Daily Press (Norwich), 2 M art 1894.
(110) Böyle yorumlanabilecek bir ilgi için bkz. An English Journalist, «The
‘H urriet’in London,» Armenia, no.73, 1 Kasım 1894, s. 3. Gazete, m atbaacı­
lara yapılan baskıyı eleştirmektedir.
(111) Daha sonraki dönemden böyle bir örnek için bkz. Bazı Hususî İradeleri
Havî Defter, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 24/11/162/VII, 7/7 Temmuz 316, söz­
konusu yazı konakda ele geçen evrak-ı muzirra hakkındadır.
(112) Telâş için bkz. BBA-BEO/Hariciye Âmed, 155-3/11, 837 (27 Nisan 311),
364(29 Nisan 311), 909(1 Mayıs 311), 1053(11 Mayıs 311), 1134(18 Mayıs
S il), 1215 (27 Mayıs 311). Krş. BBA-BEO/Hususî îrade-i Seniye, 377-8/100,
1265/1184. Kendilerinin yorumlayışı için bkz. «Dersaadet Muhabirimizden
Mevrud Mektubun Tercümesidir,» Hürriyet2, no.4,13 Ramazan 1311.
(113) Comite du P arti Constitutionnel Ottoman â Constantinople, Lettres Ouver-
tes: A La Majeste Imperiale le Sultan Abd-ul-Hamid: Premiere Lettre, (Pa­
ris, 25 Ocak 1895). Paris Büyükelçiliği Arşivi, D.176. Konunun yönetim üze­
rindeki etkisi için bkz. B BA-Yildız Perakende, 28 B 1312/no.888-2. Mektup
şeklindeki beyannâmenin m etni aynen verilmiştir. Bkz. B.X.
(114) Gazetenin İstanbul’da destekçileri olduğu, yönetim tarafından da kabul
edilmektedir. Bkz. Cevad Paşa Merhumun Zaman-t Sadaretinde Takdim
sus, özellikle, müslümanlara ıslahat çağrısının yapılması ve Ermenilere veri­
lecek özel imtiyazlara kesinlikle karşı olunduğunun belirtilmesidir. Ama ce­
miyetin çok çeşitli isimler kullanması, onun örgütsel olarak ciddî bir organi­
zasyonunun bulunmadığının bir işareti olarak kabul edilebilir.
Zaten, 1895 ortalarından itibaren Osmanlı yönetiminin artan baskıları so­
nunda önce yazıları Türkçeye çeviren Mısırlı Mustafa Zeki adındaki şahıs
yakalandı,115 Daha sonra ise Hürriyet gazetesinin yayın organı olduğu iddia
edilen cemiyetin İstanbul sorumlusu olan ve üst tabakalar ile cemiyetin irti­
batını sağlayan Avukat Acem İzzet Bey tutuklandı.158 İzzet Bey’in, kâtibinin
jurnali üzerine yapılan bu tutuklama daha sonra genişletildi ve bu kimseler­
le ilişkisi olan ve sempati duyan elli kadar şahıs da yakalanarak sürgüne
gönderildi.117 Bundan sonra gazeteye İstanbul’dan gelen ve sözkonusu cemi­

Olunan Tezakir-i Hususiye’nirı Suretlerini Havi Defter, B B A -Y ıldız Esas

. Evrakı, 36/419/146/XV. 4090/7 Nisan 311. Beyannameler için bkz. «Türki-
ya’da H ürriyetperverân Fırkası,» Hürriyet2, no.59^ 1 Teşrin-i evvel 1896-24
Rebiy’ülâhir 1314, s. 2: «...H ürriyetperverân-ı Osmaniye Fırkası teb’a-i Müs-
limeyi taleb-i ıslahata sevk içün teşvikatda devam eylemektedirler. Bu
maksad ile yine İstanbul duvarlarına yaftalar ta ’lik ve Abdülhamid’in hi­
lâfeti külliyen nâm eşru’ olmağla hal’ veya katlindeki vücûbu ta’yin eyle­
mişlerdir...». ve «Islahatperverân-ı Osmaniye Fırkasının Beyannâmesi,»
Hürriyets, no.64, 15 Kânûn-i evvel 1896-11 Receb 1314, s. 3. İkinci beyanna­
me ile aynı ifadeleri taşıyan diğer bir beyanname için bkz. «Telgrafnâme-
ler.» Hürriyetx, no.32. 16 Ekim 1895-28 Rebiy’ülâhîr 1313, s. 3.
(115) BBA-BEO/Hariciye Âmed, 155-3/11, 831, (26 Nisan 311), 948, (3 Mayıs 311)
ve 989(7 Mayıs 311).
(116) «Bu Haftaki Telgraflar,» Hürriyet3, no.34, 30 Ekim 1895-12 Cemaziy’ülevvel
1312, s. 2. Gazete bu kez «...meşrutiyet tarafdan bulunan Gene Osmanlı Ce­
miyeti tarafdarı aleyhine faaliyet» ten söz etmektedir, s.3. Kâtibinin ihbarı
ve soruşturm a için bkz. BBA-BEO /Adliye Giden, 23-1/23, 805, (3 K ânûn-i
evvel 311)/53617 ve BBA-BEO /Zaptiye Giden, 662-21/13, 432, (26 Teşrin-i
sânî 31!)/53427. İzzet Bey, sürgün yolunda İttihad ve Terakki mensubu
sürgünlerden birine organizasyonlarının zayıflığını da belirten şu ifadede
bulunm uştur: «...Bugün fırka-i ahrar ekalliyetdedir, iktidarsızdır. Fakat
bir fırka-i m uhalifenin çalışmağa başlamak için iktidar-ı tam m ve küllîye
intizar etmesi lâzım gelmez...» «Avukat Acem İzzet Bey,» Osmanlı, no.44,
15 Eylül 1899-1 Cemaziy’ülevvel 1317, s. 3. İhbarcı Celâleddin Bey suçla­
m alarına «...canilerin cümlesi yalnız H ürriyet gazetesine m uavenet-i tah ­
ririye ve saire de buhm m akdan ibaret kalmayub şekl-i hüküm et-i seni-
yeyi tebdil ve tağyir ile bir Cumhuriyet idare suretine ifrağ etmek tasav­
vurunda olduklarım» eklemektedir. BBA-BEO /Adliye Giden, 23-1/23,805...
(117) «The Armenian Crisis: Details of the Scheme,» The Standard, 24 Ekim 1895.
Haberde İzzet Bey, Jöntürk Partisi üyesi olarak belirtilmektedir. Avrupa
basınında konu ile ilgili haberler için bkz. BBA-BEO/Hariciye Âmed, 155-
5/11, 3380, (1 Teşrin-i evvel 311) (Tercüme: [Paris]: 398-399). Bunlardan,
Gazette de F rankfurfâa Avukat îzzet Bey’in «Müslüman Serbesti Fırkası»
nın reisi olduğu belirtilmiştir.

99
yet üyesi olduğu belirtilen kimselerin yazılarının; azalmakla birlikte; sürdü­
ğünü görüyoruz.118 Ancak bu, yalnızca bir gösterişten ibaretti ve ileride gö­
receğimiz gibi üst kademe yöneticilerinin; 1895 krizinin atlatılmasından sonra;
iktidar değişikliğinden ümidi kesmeye başlamaları, F aris’in çabalarının iyice
temelsiz hale gelmesine yol açmıştı. Ayrıca, F aris’in iki önemli yazarı Halil
Halid ile Kâzım Bey’in, Osmanlı yöneticilerinden ük önce gizli olarak para
almaları113 daha sonra ise ciddî pazarlıklara oturmaları ve sonucunda Saray
açısından büyük bir ehemmiyet atfedilen bir yemin suretini imzalamaları so­
nucunda gazete de büyük bir sarsıntıya uğramıştı.120 Nihayet 1897 Yunan za­
ferinin gene göreceğimiz etkileri çerçevesinde, Faris eskiden reddettiği121 yö-

(118) M uhibb-i Vatan ve H ürriyet Bir Osmanlı, «İstanbul Osmanlı Vatanperver

Komitesi Âzasından Biri:Âlem-i Hakikatden Bir Sada,» Hürriyet2, no.62,15
Teşrin-i sânî 1896-11 Cemaziy’ülâhîr 1314, s. 2,
(119) Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e 5 Teşrin-i evvel 312(1896) : «...Burada
tab ’ olunan H ürriyet gazetesinin hidm et-i tahririyesinde bulunan m a’hud
Halid Efendi ile Kâzım Bey meslek-i sadakat ve ubûdiyetde bulundukla­
rı takdirde kendilerine tahsis ve ihsan buyurulm uş olan yirm i lira-yı Os-
maninin zaruret-i müsellemelerine mebni m ah-be-m ah m untazaman ita ­
sı...», Tefik Paşa’dan-Antopulo Paşa’ya, 19062/170,9 Haziran 1896, Antopu­
lo Paşa’dan-İzzet Bey’e 28/9 Şubat 1896, Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.
319(2). Antopulo Paşa, Halil Halid’e, Faris gibi hain-i din ve devlet bir
adama yardım etmemesini ve para kazanmasını tavsiye etmiştir. Bkz. Anto­
pulo Paşa’dan-îzzet Bey’e 21/16 K ânûn-i sânî 1896. Buna karşılık Selim
Faris yazarlarının para almasını büyük bir tepki ile karşılam ıştır, Bkz. Kâ­
zım Bey’den-Sefir’e, 12 Eylül [18196 ve Halil Halid’den-Sefir’e, Surrey, 25
Mayıs [18]96 tarihli mektuplar. Kâzım Bey’in, yurda dönmesi için çaba­
ların (bkz.Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e 28 K ânûn-i sânî 311) ve Halil
Halid ile olan pazarlıkların çok erken (bkz. Halil Halid’den-Sefir’e, Ken-
sington, 14 Nisan [18]96) başladığı anlaşılıyor. Zikredilen vesikalar için
bkz. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.319(2).
(120) Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e, 5 Teşrin-i evvel 312(1896). Londra B ü­
yükelçiliği Arşivi, ■K.319(2),Krş. BBA-BEO/Hariciye R eft, 184-5/40,958,
(4 Eylül 313)/75540.
Yemin şöyledir :
Suret-i Tahlif
Ba’dema H ürriyet gazetesine m uharrirlik etmeyeceği gibi bedhâhâne
bir suretde neşriyatda bulunan diğer gazeteler m uharrirliklerinde dahi
bulunm ayarak zât-ı akdes-i hüm âyûn hazret-i hilâfetpenâhîye ve devlet-i
aliyyelerine sadakat[la] ifa-yı vazife edeceğimi m a’el-kasem vaad ede­
rim...». Bkz. Antopulo Paşa’dan Tahsin Bey’e, Londra, 17 Temmuz 1897
tarihli yazının eki. Krş. Tahsin Bey’den-Antopulo Paşa’ya, 15/27 Haziran
1897. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.332(4).
(121) Tahsin Bey’in telgrafı, 20 Eylül 1895, Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.303
(1). Faris’in, Sefaret mensupları ile sık sık konuşma fırsatı bulması da bu
durum u kanıtlar mahiyettedir. Bkz. Cevad Paşa Merhumun Zaman-t Sada­
retinde Takdim Olunan Tezakir-i Hususiyenin Suretlerini Havi Defter,
B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/419/146/XV, 4009/2 Mayıs 310 ve BB A -Yıldtz
Esas Evrakı, 15/74-16/74/15. (Abdülhak Hamid Bey’in Saray’a yazısı).

100
netim tekliflerini bu kez geri çevirmeyerek pazarlık masasına oturdu.122 Yapı­
lan pazarlıklar sonucunda Selim Faris, yabancı gözlemciler tarafından bile
ilginç bulunan bir bedelle,123 Beyrut şehri su imtiyazını alarak muhalefetten
vazgeçmeyi kabul etti.124
Selim Faris, daha sonra F ransa’ya geçerek burada yeni bir muhalefet ör­
gütü oluşturma çabası içine girdi.125 Ancak, Osmanlı yönetiminin sürekli baş­
vuruları ve Fransızların da konunun üzerine düşmeleri sonucunda, bu çaba­
larında başarı sağlayamadı.126 Bu tarihten sonra kendisinin faaliyetlerini da­
ha ziyade Türk-Suriye Komitesi ve Arap ayrılıkçı hareketi çevresinde incele­
mek gerekir. Bu çeşitli adlarla belirtilen komitenin tekrar canlandırılması
çabalarından addolunabilecek bir hareket ise Halil Halid Bey’in taş basma
olarak 1901 yılında yeniden bir Hürriyet gazetesi neşretmeye çalışmasıdır.127
Ancak, konu ile ilgili vesikalar bize bunun daha ziyade bir şantaj faaliyeti ol­
duğunu göstermektedir.
Buraya kadar kendisine P arti Constitntionneî en Turqnie (Ottoman) adı­
nı veren örgütün faaliyetleri üzerinde durduk. Anlatımımızdan, bu cemiyetin
İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin tamamen dışında bir organizasyon olduğu
açık biçimde anlaşılmaktadır. Şimdi de bu örgütün İttihad ve Terakki ile olan
ilişkilerini inceleyelim.
Selim F aris’in, gazetesini neşrettiği dönemde Ali Şefkati gibi İttihad ve
Terakki örgütüne oldukça yakın bir kimse ile temasını sürdürdüğünü görüyo­

(122) Antopulo Paşa’dan-Ticaret ve Nafıa N azın Mahmud Celâleddiıı Paşa’ya,

23140/2 K anûn-i evvel 1897 ve karşıt yazı, 89781/43-377/13 Teşrin-i sânî
1313. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.332(3).
(123) Kont Goluchowski’y e-İstanbul Elçiliğinden, Büyükdere, 7 Ekim 1897/no.
42a (Pr. 17/X/97), Haus-, Hof-u. Staatsarchiv, PA XII 168 Türkei Berichte
1897 (VI-XII) (679 3182).
(124) BBA-D ivan-ı Hümâyûn M uhtelif ve M ütenevvî Defterler/M uharrerat-ı
Umumiye, 84/135-17 Cemaziy’ülevvel 1315, Londra Büyükelçiliği Arşivi,
KA01(6) daki 6 Teşrin-i sânî 1313 tarihli suret ve BBA-Y/M ütenevvî (G ün­
lük) Marûzat, 2 B 1315/no.l918.
(125) Affaires etrangeres-Nouvelle Sene, TnrqvÂe, Vol. 2(1898). Dışişleri Bakan­
lığı Politik Dairesinden-İçişleri Bakam Barthou’ya, 7 Ocak 1898, s. 9.
(126) Affaires etrangeres-Nouvelle Serie, Turaıüe, Vol. 2(1898). İçişleri Baka-
m n ’dan-Dışişleri Bakanı’na, 8 Şubat 1898, s. 44.
(127) [Rauf B eyl’den-Sefir’e, 3 Temmuz [1901]: «Halil Halid H ürriyet nâmıyla
resimli olarak bir gazete litograph basması olmak üzere geçen hafta tab ’-
etdirmiş ve yalnız beş nüsha Mabeyn-i Hümayûn’a göndermiş olduğu m u-
hakkakdır». Lonclra Büyükelçiliği Arşivi, K.362(lû). Faris de parasım ve­
rerek Haydarpaşazâde Arif Bey’e gene eski bir Yeni Osmanlı dergisinin
adım taşıyan M uhbir adlı bir yayın neşrettirm iştir. Londra Büyükelçiliği
Arşivi, K.347(2). Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e, 24 Haziran 1902 tarihli
m ektubun eki olarak Haydarpaşazâde A rif’in kendisine yazdığı 10 Mart
1902 tarihli mektup.

101
ruz.523 Ancak, cemiyetin iki ayrı ucunun liderleri durumunda bulunan Murad
Bey ve Ahmed Rıza kendisiyle ortak hareket etmek konusunda hiçbir temas­
ta bulunmadıkları gibi, her ikisinin de F aris’i «kendi şahsî çıkarı peşinde
koşan» bir şahıs olarak tanımladıkları ve arkasında varolduğu ileri sürülen
cemiyet hakkında yorumda bulunmaktan kaçındıklarını görüyoruz.128 Ahmed
Rıza, daha sonra kendi örgütünün resmî yayın organında kendilerinden evvel
çıkan iki cyrı gazete ile beraber Hürriyet’i de «Türk» ve «Osmanlı toplumu-
nun sözcüsü» olarak tanımadığım belirtmişti,130 Bu tavra karşılık, Hürriyet ya­
zarlarının; Ahmed Rıza nâmına diğer örgüte gazete göndermeye devam et­
tiğini, ancak bu gazetelerin dağıtılmadığım görüyoruz.131 îttihad ve Terakki
içinde liderlik çekişmesi ortaya çıkmak üzereyken; sırf Ahmed Rıza’ya mu­
halefet için; Murad Bey, F aris’i ve gazetesini öven bir yazı kaleme aldığın­
da,™ o bunu büyük bir memnuniyetle karşılamıştı.132 Ancak hiçbir zaman bir
örgütsel ittifak gerçekleşmedi.
1897 Krizi sırasında da cemiyet mensuplarının, Faris ve gazetesine karşı

(128) Bu iki şahıs hakkm daki ortak rapor için bkz. B B A -Y /Sadaret Hususî Ma­
rûzat, 22 S 1313/no,457. Hayal gazetesi de, H ürriyet’den alıntılar yapm ak­
tadır. Bkz. «İstitrad,» Hayal2^ no. 6, 15 Eylül [18395, s. [4]
(129) Ahıiıed Rıza Bey, Murad Bey’e, kanatini şu şekilde belirtm iştir:
Ben—Selim Faris ne âlemde? Konuşdunuz mu?
Rıza—Könuşdum. O da kendi menfaati arkasındadır.
Bkz. Mehmed Murad, Mücahede-i Milliye:Gurbel ve A vdet Devirleri, s. 166.
Ahmed Rıza Bey, bir m ektubunda ise olumsuz ilişkileri şöyle anlatm akta­
dır: «...Selim Faris güruhu beni rahat bırakmıyor. Melfuf bendi yazmak
içün büyük bir bağçeye kaçırdım.» Ahmed Rıza’dan—Nazım Bey’e, «Arka­
daşım Nazım Efendi» hitaplı, Cuma [Temmuz 1897], [Londra], Bahaed-
din Şâkir Bey Evrakı/Özel Arşiv. M urad Bey ise. kanaatini şöyle özetle­
mektedir: «...Böyle bir sırada Londra’da (H ürriyet) gazetesi çıkdı. Bu gi­
bi bir feryadcı âkil ve vakıf ve hamiyetli olursa te ’siri m atlûba muvafık
olur. Olmazsa bilakis iyilikden ziyade fenalığı dokunur. Selim Faris içün
din, vatan, hamiyyet, namus hep m enfaat-i şahsiyesinden ibaret olduğuna
göre..» Mehmed Murad, Mücahede-i Milliye: Gurbet ve A vdet Devirleri,
ss. 28-29.
(130) Ahmed Rıza, «Osmanlı îttihad ve Terakki Cemiyeti ve Avrupa Matbuatı,»
Meşveret, no.2Q, 8 Teşrin-i evvel 1898-27 Rebiy’ülâhir 1314, s. 2. Buna k a r­
şılık Faris de gazetesinin son sayısında en sürekli çıkan gazetenin kendile-
rininki olduğunu belirtm iş ve kapalı olarak Ahmed Rıza’yı eleştirmiştir.
Bkz. «Avrupa’da Türkçe Matbuat,» Hürriyet?, no.82, 15 Eylül 1897-15 Re-
biy’ülâhîr 1315, s. 1.
(131) Halil Halid Bey’in, Hilmi Bey’e yazdığı 5 Temmuz 1896 tarihli mektup.
Ahmed Bedevi Kuran, Osmanlı- İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve
Millî Mücadele, (İstanbul: 1959), s. 220. Murad Bey’in, bu konudaki anla­
tımı da aynı durum u teyit etmektedir. Bkz. Mehmed Murad, Mücahede-i
Milliye:Gurbet ve A vdet Devirleri, ss. 183-186.
(132) «Havadis,» Mizan, no.183, 1 Temmuz 1896-21 M uharrem 1314, s. 2552.
(133) «Hürriyet, Mizan, Meşveret,» Hürriyet2, no.55,1 Ağustos 1896-19 Safer 1314,
s. 3.

102
olan düşüncelerinin pek olumlu olmadığını görüyoruz,134 Aym eğilim Hürri-
yet’in tekrar yaklaşma çabalarına ve kendisine İttihad ve Terakki üyeleri ta­
rafından gönderilen mektupları dahi neşretmesine135 rağmen değişmedi.
Bu tulumun nedenini araştıracak olursak, en önemli etken olarak Selim
Faris’in Arap ayrılıkçılığına olan ilgisi karşımıza çıkmaktadır.138 Nitekim,
F aris’in bu eğilimi, çok daha açık olan ve üst kademe yöneticilerine yönel­
me çabasını bir kenara bırakan Hilâfet gazetesinin çıkışma karıştığında net
biçimde görülünce kendisine sözkonusu eleştiriler çok daha açık biçimde yö­
neltilmiştir.137 Kuşkusuz, 1890-1897 arasında İttihad ve Terakki mensupları
henüz Türk milliyetçiliği fikrine açık biçimde yönelmemiş olduklarından, on-

(134) Şerafeddin Mağmumî’nin bu konudaki bir yorumu şöyledir: «...H ürriyetin

yediği haltı karışdırm a. O kadar canım sıkıldı ki sorma. Hakkı Bey şu he­
rife birşey yazalım dedi. Ben bırakdım...». A rkivi Qendror, 19/İ06-7//292-
1950’2ö23-6. Şerafeddin Mağmumî’den-İshak Sükûti’ye. Paris, 10 Temmuz
[18J97. Hürriyet’in devamlı yalanlar yazdığı ifadesi ve m uhabirlerinin E r­
meni olduğu suçlaması için ise bkz. «Ben» imzalı, 27 Teşrin-i sânî 312 ta ­
rihli, «Azizim Efendim» başlıklı mektup, A rkivi Çendror.., 19/135//157/626.
Krş. Arşen Bey’den-Ragıb Bey’e, Varna, 22 Haziran 312, A rkivi Qendror>
19/135//29/189.
(135) «Hürriyet Vasıtasıyla Padişaha Hitab,» Hürriyet2, no.49,1 Mayıs 1896-17
Zilkade 1313, s. 3.
(136) Fatih Dersiamlarından Hadim -i Şeriat, «İstanbul’dan Aynen Mektub,» Os-
manlı>no.56, 15 Mart 1900-14 Zilkade 1317, s. 7. El-Cevaib’i çıkaran Faris’in
babasının ahbabı olduğunu belirten yazar Suriyelilerin fikirlerini bedhâh
olarak tanım lam akta ve bunların «müstehreh» şahıslar olduğunu belirtm ek­
tedir. El-Cevaib’in yayınları için ise bkz, Atilâ Çetin, «El-cevâib Gazetesi
ve Yayını,» ÎÜEF Tarih Dergisi. 34(1984), ss, 475-485,
(137) Faris’in, Hîlâfet’deki rolü için bkz. Cavit Orhan Tütengil, «Yeni Osman-
lilartdan Bu Yana İngiltere’de Türk Gazeteciliği: 1867-1967, lÜÎF-Gazete-
cilik Ens. Yay, (lstanbul:1969), s.84. İstanbul’dan, Osmanlı gazetesine gön­
derilen bir m ektupta ise Hilâfet, Abdülhamid’in parası ile çıkan ve Hürri­
ye t’in devamı olan âdi bir gazete olarak yorumlanmaktadır. Tarihsiz bu
m ektup için bkz. A rkivi Çendror, 19/61//17/280. Necmeddin Arif Bey ise
duyulan tepkiyi şöyle anlatm aktadır: «,.Bu Hilâfet gazetesi m idir ne bok-
dur artık hezeyanları dağları aşdı. Bu Selim Faris köpeği ne herze yediğini
kendi de bilmiyor. Ben gûya İstanbul’dan gelmiş gibi bir m ektub yazdım.
İsterseniz dere ediniz. Ufak bir taş atmış olursunuz. Altına da evvelce Hi­
lâfet gazetesiyle bir gûna münâsebetimiz olmadığını beyân etmiş olduğu­
muz cihetle eğer gazete hüsn-i niyet iddiasında ise ona göre makalât neşr
etmesi tercih olunur diye geçişdirirseniz doğrusu çok iyi etmiş olursu­
nuz...s-, Necmeddin  rif’den-İshak Sükûti’ye, [Paris?], 10 M art 1900, A r ­
kivi Çendror, 19/106-5//270/1711. Osmanlı da evvelce böyle bir açıklama­
d a bulunm uştur. Bkz. «Osmanlı,» Osmanlı, no.55, 1 Mart 1900-29 Şevval
1317, s. 8. Hilâfet’in yayıncısı olan Necib Hindiye’nin, Hürriyet'2'in eski ya­
zarlarından olduğunu ve Faris ile aralarında özel ilişkinin bulunduğu Os­
m a n lI yöneticilerince de anlaşılmıştır. Bkz. Mabeyn’e, Londra Sefaretinden
12 Teşrin-i evvel 1904 tarihli telgraf. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K. 404
m .

103
la n rahatsız eden nokta Faris’in mensup olduğu unsurun önemine değinme­
sinden çok kendisinin bu çabalarının ardında o unsur için bağımsızlık fikrini
taşıdığı kuşkusu idi.
İkinci olarak; Faris ve sözde partisi, İttihad ve Terakki içinde yeni zih­
niyeti temsil eden ve çoğunluğu elde tutan öğrenci grupları tarafından mo­
dası geçmiş Saray darbecileri olarak yorumlanırken, 1898’e kadar İstanbul
merkezini ellerinde tutan ve benzeri bir darbeyi düşleyen, gelenekçı-bürok-
rat-askerı grup tarafından ise aynı tabanı ele geçirmeğe çalışan rakip ola­
rak görülüyordu. Nihayet, Faris’in partisinin sanıldığı kadar güçlü olmadığı
Saray mehafilinde anlaşıldığında, sorunları parti kurmak değil, muhalefet
odağı aramak olan ileri gelen yöneticiler de ondan ümidi keserek ya kendi­
lerince gerçekleştirilecek bir Saray darbesi plânlamışlar ya da İttihad ve Te-
rakki’ye yaklaşmayı yeğlemişlerdir.

TÜRK-SURÎYE KOMİTESİ: FAALİYETLERİ, İTTİHAD VE TERAKKİ

İLE OLAN İLİŞKİLERİ:

İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organı olarak Meşveret gazetesinin

yaymlanışı, yâni sözkonusu örgütün açık propaganda faaliyetine başlaması
sırasında bir Fransız gazetesinin editörü ile iki Osmanlı teb’ası arasında il­
ginç bir görüşmenin yapıldığını görüyoruz :

«Ziyaretimize Keşf-ül-Nikab gazetesinin yöneticisi ve adım verme­

yen Suriye Komitesinin üyelerinden biri olmak üzere iki kişi geldi.
Bu 'k imseler Osmanlı İmparatorluğu teb’asının çektikleri konusunda
çok yürekler acısı şeyler anlattılar ve ne gibi reformlar düşündük-
lerini ve zavallı Suriye halkı için düşündükleri bu reformları yap­
maktaki kar arlılıklarmı belirttiler. Ve dediler ki: Biz Fransa’yı ol­
dum olası hârtıi olarak tamdık, şimdi Fransa bizi bu dayanılmaz du­
rumda rm bırakacak. Fransa İngiltere’nin, Ermeniler için yaptığım
da yapmayacak mı? İnsan haklan beyannâmesini yayınlayan Fransa
bize Avımiurya-Macaristan’ın gösterdiğinden daha a zm i ilgi göste­
recek? Eğer büyük devrimin çocukları bizi böyle ortada bırakacak­
larsa ölmüşüz demektir.
...Em ir Arslan bir ay evvel yâni Banotaux’nun Dışişleri Baka-
m olduğu bir dönemde, gayr-t m snâ olarak uyarılmış ve kendi va­
tandaşları lehinde yayın kampanyası yapmaması ihtar ve aksi tak­
dirde sınır dışı edileceği kendisine ihsas olunmuş...
Bu; telefon, fonograf devri olan çağımızda uygarlığın yalnızca
Seine nehri kıyısında olduğunu zannedenlere Suriyelilerin nasıl bir
entellektüel seviyeye ulaştıklarını ve neden böyle bir rejime isyan
ettiklerini anlatmak gerekiyor. Hatırlatmak isteriz ki bu kimseler
Mısır’da on üç gazete çıkarmaktadırlar...
...lîsm inin açıklanmasını istemeyen temsilcili
— Kendisini Suriye komitesi olarak tanıtan bizim parti, oto­
nomilerini isteyen ve Hıristiyan olan Ermenilerin partisi ile aslen

104
 Müslüman olan ve bizim gibi İmparatorluğun bütünlüğünü koruma­
ya çalışan ve bunu tüm te}/a için gerçek reformlar yaparak sağla­
maya uğraşan Jön Türkler arasında aracıdır. Am acımız reformlar
yolu ile Osmanlı İmparatorluğunun biitünliiğünü sağlamaktır.
— Yâni anlaşıldığı kadarıyla bu M idhat Paşa’nm eski programı
mıdır?
— Evet, tamamen öyle . ..»I3S

Amaçlarım, bu biçimde özetleyen Tiirk-Suriye Komitesi de, incelediğimiz

dönemde Jön Türk olarak tanımlanan, buna karşılık belli bir süre İttihad ve
Terakki dışında faaliyetlerini sürdüren bir gruptu. İlginç olan; bu komitenin
F aris’in sözde partisinin aksine, İttihad ve Terakki ile yakın ilişkilere gir­
mesi ve sonuçta onun içinde erimesidir.
1890 tarihinden itibaren özellikle Suriyeli Arap ıslahat savunucularının yo­
ğun faaliyete başladıklarım görüyoruz. Bunların bir bölümünü; incelediğimiz
gibi; Faris örgütlemeye muvaffak olmuştu. Ama gene araştırdığımız gibi ga­
zetelerinde Araplar ile ilgili konulara ağırlık verilmesinin dışında bu grup ni­
yetini açık biçimde ortaya koymamıştı. Aynı tarihlerde Habib Antony Sal-
mone admda daha sonra Tiirk Suriye Komitesi ile ilişki kuracak olan bir şah­
sın The Eastern and Western Review adında bir dergi çıkarttığını ve Lond­
ra ’da bulunan Araplar ile çeşitli ilişkiler kurduğunu müşahede ediyoruz.135
Nitekim, bu kimse daha sonra hazırladığı kitapta, Reform Partisi liderleri
olarak Ahmed Rıza ve Murad Bey’in yamsıra iki Tark-Suriye Komitesi üyesi­
ni, Emin Emir Arslan ve Halil Ganem’i konuşturmuştu.140 Bu şahıs 1897 yılı
başlarına kadar Londra’da bu grup adına çalışmalarım sürdürdü. Bu tarihte
kendisinin îngilizlere, siyasal faaliyetlerinden dolayı Beyrut’daki ailesine
karşı Osmanlı yönetiminin yapabileceği hareketleri önlemeleri ricasıyla baş­
vurduğunu,141 bundan sonrada bu tür eylemler içinde görülmediğini izliyoruz.
Bu arada, Selim F aris’in arkasında olduğu yeni bir gazetenin Türkiya-ei-

(138) C. <Les evenements d’Orient:Interview de Temir Arslan-Syriens, Armeniens

et Jeunes Turcs- Reformes pour tous,» L’Intransigeant, 29 Kasım 1895.
(139) Salmone’un-Rüstem Paşa’yâ, 3 Mayıs 1892 tarihli mektubu. Londra B üyük­
elçiliği Arşivi, K.277(8). Kendisinin aynı tarihlerde Arap grubu ile ilişkili
olarak ve yalnızca Arapça olmak üzere Ziya-ül-H akayık adında bir gaze­
te çıkarttığı, daha sonra da onun üzerinde yönetim temsilcileri ile pazar­
lıklar yaptığı da anlaşılıyor. Bkz. Londra Sefaret-i Seniyesi’ne, 3106/14 K â­
nûn-i e\'vel 307 tarihli yazı, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 18/75-4/75-4/51
(Gömlek:V). Salmone’un gazete nedeniyle Sarayla girdiği ilişkiler için
bkz. B B A -Y ıldız Perâkende, 22 Ş 1309/ no.1197/2,14 L 1309/no. 1952, 12 Z
1309/no. 1580.
(140) H [abib] Antony Salmone, The Fail and Resurrection..., ss.248-251. Salmo­
ne, benzer açıklamaları dış basma yaptığında Hıristiyan Araplardaki uya­
nışın sembolü olarak gösterilmiştir. Bkz, «The Turkish Press,» The Neıo
Y ork Times, 23 Aralık 1894.
(141) Salmone’un, 14 Ocak 1897 tarihli yazısı, PRO/F.O. 78/4840.

105
îe ita t’m (Genç Türkiye) bu kimselerin tezlerini açık biçimde işleyerek1® ve
özellikle Lr.paratorluğun, Araplarla meskûn bölgelerine gönderildiğini görü­
yoruz.1'13 Selim Faris’in bu yeni çabaları yönetimin telâşma neden olmuştur;144
ama, kendisinin açıktan Tiirk-Suriye Komitesi ile olan münasebetini tespit
edebilmek mümkün değildir.
1893 yılında bu kez Beyrut bölgesinde önde gelen Arap ailelerinden biri­
nin temsilcisi olan14S Emir Emin Arslan’ın, P aris’e gelerek Yusuf Elhac ve
diğer Arap muhalif liderleriyle temasa geçtiğini izliyoruz. Arslan’m kardeşi­
nin, Suriye’de yönetim tarafından mahallî asayişi bozmakla itham edilen bir
cemiyetin lideri olduğunu,146 bu kimselerin aralarında bir kolağasmm da öl­
dürülmesi olan pek çok olaya karıştıkları147 gözönüne alınırsa bu yeni hare­
ketin önemi hakkında daha iyi karara varılabilinir.
Arslan, 1893 tarihinde P aris’de yalnızca Arapça olarak Keşf-ül-Nikab
adında bir gazete neşretmeye başladı.148 Keşf-ül-Nikab’m çıkışının149 ve da­
ğıtımının150 Osmanlı yönetimince büyük bir telâşla karşılandığım görüyoruz.
Kısa süre içinde Emin Arslan’ı bu faaliyetinden vazgeçirmek için Osmanlı vö-

<142) BBA-BEO /Telgraf ve Posta Nezareti Giden, 585-17/10, no.198, (mümtaze

kalemi.)
<143)‘ BBA-BEO/Hariciye Âmed, 155,5/11, 4459, (18 Kânûn-i evvel 311), (Paris:
553), Belgede «Selim Faris ile hempasının m a’rifetleri olan Türkiya-el-Fet-
tat gazetesinin altı nüshasının İngiliz m em urlar aracılığı ile Suriye ve H a­
leb’e sokulduğu, Mısır’a ise sokulmağa çalışıldığı» belirtilmektedir.
Mısır’daki dağıtımı için ise bkz. BBA-BEO/M ısır H idiviyet-i Celilesinin
Tezakir Defteri, (62)-1036-68/8, 4459-173, (19 Kânûn-i evvel 311-) ve BBA-
BEO/Mısır Hülâsa Defteri, (26) -640-68/12, 173 (Dosya:4), 4459/(19 K â­
nûn-i evvel 311).
(144) B B A -Y / Sadaret Hususî Marûzat, 15 B 1313/no,1696, BBA-BEO /Zaptiye Gi­
den, 682-21/13, (19 Kânûn-i evvel 311) (Mümtaze Kalemi:475).
(145) H [abib] Antony Salmon6, The Fail and Resurrection..., s. 248.
<146) BBA-Îrade-Hususî, Cemaziy’ülâhîr 1312/no.49-1310.
(147) BBA-Îrade-Hususî, Cemaziy’ülâhîr 1312/no.49-1310.
<148) Çıkışı için bkz. Paris Sefareti’nden-Hariciye’ye, 10950/160 ve 9859/194 nu­
m aralı yazılar. Dışişleri Bakanlığı Hazine-i Evrak Arşivi, İdarî, 198.
(149) Gazetenin bu bölgedeki dağıtımını da kardeşi yapmakta ve bu gazete ile
muzir olarak kabul edilen diğer Mısır gazetelerini tevzi’ etmektedir. Bkz.
Beyrut Vilâyetinden 13/22 Ağustos 311, Beyrut Valisi Nasuhi Bey’in yazı­
sı, Beyrut Vilâyetiyle Muhaberata Mahsus Defter, (Defter no.27), B B A -
Yıldız Esas Evrakı, 36/2470-6/147/XVL Bir diğer kardeşi de dağıtım yap­
masının yamsıra, P aris’e Fransızca telgraflar göndermektedir. Bkz. B B A -
BEO /Adliye Giden, 23-1/23, 612, (2 Tcşrin-i sânî 310)/38587-(97)/30290.
<150) B BA-BEO /Zaptiye Giden, 662-21/13, 212/34816 ve 262/36264, BBA-BEO /
Hariciye Reft, 183-5/39, 727, (17 Ağustos 310) ve 905, (5 Eylül 310)/36264,
BBA-BEO/Dahiliye Giden. 93-3/42, 1659, (16 Ağustos 310)/34816, 1984,
(5 Eylül 310)/36264.

105
seticileri ona çeşitli vaadlerde bulundular.151 Uzun pazarlıklardan sonra, Ars-
İan bu gazetenin y a y ı n ı n ı durdurdu.152
Aynı tarihlerde, Halil Ganem admda İlk Osmanlı Parlâmentosunda Su­
riye meb’usu olarak görev yapmış bir diğer Arap muhalifin de faaliyetini
izlememiz mümkün olmaktadır. Ganem bir süre Fransız gazetelerinde ve
özellikle Joarnaî de Debats’ya, politik yazılar yazdı.153 1893 tarihinde ise ken­
disi Le Croissant-Hilâî admda Türkçe-Fransızca bir gazete yayınlarken gö­
rüyoruz.1*4 Bu gazetede de gene Osmanlılık temaları ağır basmaktadır.15'5 An­
cak, zaten düzenli bir şekil alamayan bu gazetenin faaliyeti de çok uzun sür­
medi. Yönetimin ilgisini ve pek doğal olarak tepkisini çeken bu gazete156 bu
şekliyle sessizce yayın yaşamından çekildi.
Bu yayınlardan bir süre sonra ise kiliseden afaroz edilen «sabık bir pa­
paz» olan Kateb adlı bir diğer Hıristiyan Arab’ın bu kez Ei-Raca adlı bir ga­
zete neşrine başladığı gözlemlenmektedir.157 Bu gazete, diğer iki gazeteden
çok daha fazla şantaj amacım taşımaktaydı.158 Nitekim, bu şekliyle onun İtti­
had ve Terakki’y e yakın kaynaklar tarafından ağır suçlamalara maruz bıra-
küdığım görüyoruz.159 Bu gazetenin bir diğer önemli özelliği sahibinin onu

(151) Bkz. Esad Bey’den-M abeyn’e, 30 Teşrin-i evvel [18] 93, Ziya Bey’den-M a-
beyn’e 27 Teşrin-i sânî [18]94, Paris ve Viyana Sefaret-i Seniyesiyle Muha­
berata Mahsus Defter, B B A -Y üdız Esas Evrakı, 36/2585/148/XVI.
(152) Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü A rşivi, 82-18] 12. Bunda Fransızların da pek
olumlu olmayan tutum unun da rol oynadığı anlaşılıyor. Bkz. Emin Ars-
lan’tn 19 Ocak 1895 tarihiyle, İngiliz yöneticilerine yazdığı yazı, (no.491),
P.RO/F.O, 78/4646.
(153) H [abib] Antony Salmone, The Fail and Resurrection..., s. 250.
(154) H ilâl’in çıkışı için bkz. Hariciye Nazırından-Esad Paşa’ya, 193/25 Teşrin-i
evvel 309 tarihli yazı, Paris Büyükelçiliği Arşivi, D. 176. Ganem’in daha
evvel de El-Bassir admda bir dergi çıkarttığı anlaşılıyor. Bkz. Proces Cont-
re Le Mechveret et La Jeune Turquie, Libraire Marescq, (Paris:1897), s.
80.
(155) Halil Ganem, «Hatt-ı Hareketimiz,» Hilâl, no.?, [Kânûn-i evvel? 1893],
s. [2 ]
(156) BBA-trade-Hususî, Rebiy’ülâhîr 1311/no.98-1105, B B A -Y ıldız Perâkende,
5 L 1311/no. 1313, BBA-İrade-Hususî, Cemaziy’ülâhîr 1311/no.4. Hilâl’in
kapatılması da daha sonra pazarlık konusu olmuştur. Bkz. B B A -Y/Sadaret
Hususî Marûzat, 3 Ca 1311/no.!536, 7 N 1311/no.3143, 16 L 1311/no.3606, 3
Za I311/no.3890, 25 Ca 1311/ııo.l879. Yönetimin gazeteyi kapattırm ak için
yaptığı soruşturm alar konusunda bkz, Esad Paşa’ya, 24 Nisan 1894 tarihli
rapor, Paris Büyükelçiliği Arşivi, D.176. Ingiliz postasıyla dağıtımı için
bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, 1175, (11 Teşrin-i evvel 310)/37536.
(157) K ateb’in bu özelliği için bkz. «Note eoncernant M.A[lexis] Kateb,» [Paris],
30 Temmuz 1899, Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol. 3(1899-
1901), ss 140-141.
(158) Nabi Bey’in [Paris Sefareti Müsteşarı], 17 M art 1899 tarihli mektubu. A ffa ­
ires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol.3(1899-1901), s. 25 Krş. Yuka­
rıdaki not, s. 141.
(159) [El-Raca Gazetesi], Hayâl2, no.6,15 Eylül [18]95, ss.3-4. Krş. Şerif Mar­
din, Jön Türklerin..., s. 39.
107
Fransa’nın bölgedeki çıkarlarına hizmet eden bir organ haline getirecek ol­
masıydı.160 Kendisinin bu hususu belirten çeşitli müracaatları sonucunda bu
dergi151 tamamen Fransız desteğinde bir organ haline geldi.182
1895 tarihinde bu üç şahıs ve çeşitli Arap muhaliflerin örgütlü bir hare­
ket konusunda anlaşmaya vardıklarını görüyoruz. İlk olarak, başta Ganem
olmak üzere yurt dışında ve Mısır’da yayınlanan Arap gazetelerinin editörleri
Sultan’a saygılı, fakat onu basın özgürlüğünü tanımaya ve dolayısıyla rejimi
değiştirmeye davet eden bir bildiri kaleme aldılar.163 İçindeki hürmetkâr ifa­
deye rağmen, bildirinin yalnızca Arap editörler tarafından hazırlanmış olma­
sı üstü kapalı bir ayrılıkçı tavın ortaya kovmaktadır. Aym şekilde gene bu
ifade, bildirinin yönetim tarafından «hükümet-i seniye aleyhine bir takım neş-
riyat-ı muzirra ve bedhâhâne» olarak tanımlanmasını önleyememiştir.104 Bu
hareket, pek doğal olarak Sultani ikna etme gibi bir gayretin değil de söz­
konusu grubun yeni bir örgütlenme çabası içine girmiş olduğunun bir göster­
gesidir. Bir süre önce de gene bu grubun liderlerinden Emin Emir Arslan’m,
Şeyh Ebu N adarra’mn desteğinde «Doğu’da Kadın» ünvanlı bir konferans ver­
diğini ve gerek sözkonusu Şeyh’in yardımının gerekse Arslan’m konuşmasının
Osmanlı yönetimini pek memnun etmediği görülüyor.165 Bu sözkonusu çevrenin
faaliyetini genişletme eğiliminde olduğunun diğer delillerinden birisiydi.
Nihayet, 1895 sonlarında bu grubun Halil Ganem’in önderliğinde Türk-Su-
riye komitesinin yayın organı La Jenne Turquie-Tiirkiya-el-Fettat adında bir
dergiyi neşre başladıkları izleniyor.166 Bu Arapça-Fransızca gazete de yöne-

(160) Alexis K ateb’den-Başbakan’a, Paris, 24 Ocak 1899 ve [Dışişleri B akanrna],

22 Ocak 1899. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol,3(1899-1901),
ss. 7-8.
(1.61) AIexis K ateb’den-Ticaret B akanrna, Paris, 30 Mayıs 1899 ve Paris, 31 Ma­
yıs 1899 ve Dışişleri Bakam ’na, 31 Mayıs 1899 Paris, Affaires etrangeres-
Nouvelle Serie-Turquie, Vol.3(1899-19ûl), ss. 124-125, 127-128.
(162) Meclis Başkanı Paul Deschanel’den-Dışişleri Bakanı Delcasse’ye, Paris, 6
Haziran 1899 ve Ticaret Bakanrndan-Dışişleri. Bakanı’na, Paris, 7 Haziran
1899 ve «Note pour la Direction Politique, 24 Temmuz 1899,» Affaires et­
rangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol.3 (1899-1901), ss. 133, 135-136. 134.
139. K ateb’in amacını açık biçimde ortaya koyan broşürü de durum u k a ­
nıtlam aktadır. Bkz. [Alexis Kateb], Oeuvre Patriotique De Propagation De
La Foi Chretienne Et De PenÜration Française en Syrie et dans tout l’Ori-
entf Im prim erie Charles Ronsin, (Paris:[1899]), passim.
(163) Memorandum Presente par la Presse Ottomane Libre A Sa Majeste Im pe-
Hale le Sultan Abclul-Hamid II. Paris Büyükelçiliği Arşivi\ D.176. Metni
aynen verilm iştir. Bkz. B. XI.
(164) BBA-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, 813 (16 Temmuz 311)/49511 ve B BA-
BEO/Hariciye Âmed, 155,3/11,3202, (25 Eylül 311), BBA-BEO/Hariciye
Reft. 183-5/39, 1192. (2 Teşrin-i evvel 311)/51886. Soruşturm ası için bkz.
1143, (13 Eylül 311) (Tezkere-i Hususiye:654)/51393.
(165) Ziya Paşa’dan-Said Paşa ya, 8797/158,14 Nisan 1895, Paris, Paris B üyükel­
çiliği Arşivi, D.176. Krş. B B A -Y /Sadaret Hususî Marûzat, 16 Za 1312/no.4320.
(166) Ziya Paşa’dan-Tevfik Paşa’ya, Şifre Telgraf, 9944/996,18 K anûn-i evvel
1895, Paris Büyükelçiliği Arşivi, D.176.

108
..rin çeşitli kuşkular içine düşmesine ve önlemler almasına neden olmuş-
:_r.:‘7 Ancak, bizim açımızdan en ilginç olay gazetenin editörü durumunda
-:-Lan Halil Ganem’in, aym dönemde neşre başlanan İttihad ve Terakki Cemi-
" r i i 'n İ G ilk resmî merkez yayın organı Meşveret’in de bir Osmanlılık gösteri-
r. şeklinde şekillenecek olan başyazar kadrosunda ikinci sırada gelen kimse
■İmasıdır.
Aym şeküde daha önce Ganem tarafından çıkartılan Hiiâl ve Arslan’m
-.eşrettiği Keşf-ül-Nikab\ F aris’in Hürriyet’i ile aynı kefeye koyarak onları
Türk» ve «Osmanlı» kamuoyunun sözcüsü olarak kabul etmediğini açıkla­
yan1®3 Ahmed Rıza Bey bu yeni organı farklı sözlerle övmektedir:

«... Paris’de bir tarafı Arabca diğer tarafı Fransızca neşr edilen Tür-
kîya-el-Fettat gazetesinde Halil Ganem Efendi nin îslâmiyete dair
bir bendi var. Bu makale pâdişâha hulûs çakmak içün menfaatpe­
r e s ttim bazı papaz gazetelerine ve kimsenin okumadığı âdi mec­
mualara dere etdikleri hezeyannâmelere benzemiyor ...»î69

Cemiyetin, diğer lideri Murad Bey’in de başta Arslan ve Ganem olmak

üzere gazetenin yayıncısı olan komiteyi Osmanlılık siyasetinin takipçileri ol­
maktan dolayı övdüğünü görüyoruz.170 Ancak, burada açıklanması zor olan
bir nokta vardır. O da Ahmed Rıza Bey’in evvelce eleştirdiği gazetelerin as­
lında bu yeni komitenin yayın organından daha az Osmanlılık yaptıklarını be­
lirtmemeleridir. Ayrıca, Ganem bir tarafa bırakılırsa komitenin önde gelen
diğer iki isminin fazlaca bu eğilimi taşıdıkları söylenemez. Üstelik, bu üç kişi
ie Suriye’deki Arap gruplar içindeki azınlıkların temsilcileri durumundaydı­
lar. Arslan Dürzi, buna karşılık Kateb ve Ganem Katolik olduklarından son

; î 67)
BBA-BEO /Dahiliye Giden, 94-3/43,2662, (6 K ânûn-i evvel 311), BBA-İra-
de-Hususî, Reeeb 1313/no.ö9, BBA-B EO /Zaptiye Giden, 662-21/13, (6 K â­
nûn-i evvel 31D/53773 ve BBA-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, 1496, (7 K â­
nun-i evvel 311-Tezkere-i Hususiye:mükerrer:69)/53790.
^168) Ahmed Rıza, «Osmanlı ittihad ve Terakki Cemiyeti ve Avrupa Matbuatı,»
Meşveret, no,20, s. 2.
(169) «Evrak-ı Havadis: Türkiya-el-Fettat,» İlâve-i Meşveret, no.7, 17 Ramazan
1313-1 Mart 108, s.3. Erm enilerin bu yayın organına kargı olumlu tutum ­
larının da Ahmed Rıza’yı etkilemediği anlaşılıyor. Bkz. «Miscellaneous
News.» Arm eniay no.88, 1 Şubat 1896. Belirtilmesi gereken husus bu olum­
lu davranışın tam desteklemeye dönüşmediğidir. Nitekim, Arslan K eşf-ül
Nikab’ı yayınladığı zaman Abdülhamid II’ye yazdığı bir arizayı Minas Çe-
raz’a göndermiş ama onun grubu «Müslüman vatandaşlarına hürriyet
m ücadelelerindeki Ermeni sempatisini göstermek için» sütunlarını bu ya­
zıyı neşre açmakla birlikte bu beyannâmeyi imzalayamayacaklarını be­
lirtm iştir. Bkz. «Vox Clamantis in Deserto,» Armenia, no.83, 1 Eylül 1895,
ss. 2-3.
1170) «Teşekkür ve Memnuniyet,» Mizan, no. 167,12 Mart 1896-27 Ramazan 1313,
s. 2424.

109
derece özel bir Arap hareketi ile karşı karşıya bulunduğumuzu belirtmek ge­
rekir.
Bütün bu özelliklerine karşılık komite, İttihad ve Terakki ile bütünleşme­
ye muvaffak olmuştur. 1888 yılında, Kanun-i Esasî’nin yirminci yılı nedeniyle
verilen bir «Jön Türk Ziyafetinde konuşan Emin Arslan, Jön Türk Partisi ûn-
vanıyla kastedilen İttihad ve Terakki için «partimiz» sıfatım kullanmıştır.171
Gene, dış basında Jön Türk P artisi’nin plânlarının Türkiya-eü-Fettat’dan nak­
len ortaya konulduğunu ve Jön Türk Partisi içindeki Arapların liberal Türk­
lerle örgütte «uyum» içinde hareket ettiklerinin belirtildiğini görüyoruz.172
Nihayet 1897 başında; ki bu tarihte komite İttihat ve Terakki içinde erimişti;
İngiltere Dışişleri Bakanrna, Türkiye’de genel reformlar için çalışan partiler
adına gönderilen bir müracaatta, dört İttihat ve Terakki lideri (Ahmed Rıza,
Kaymakam Şefik Bey, Mizancı Murad Bey, Çürüksulu Ahmed Bey) dışında
üç Türk-Suriye Komitesi liderinin (Emir Emin Arslan, Halil Ganem ve Lond­
ra ’daki temsilcileri Habib Antony Salmone) imzalarının bulunması bize bu eği­
limi göstermektedir.173
Bu dönemde Jön Türkler ile Suriyelilerin birleşmekte oldukları yolundaki
yazılarla, Osmanlı yönetimine de arzedilen bu gelişmenin174 iki nedeninin ol­
duğu belirtilebilir. Bunlardan birincisi; Türk-Suriye Komitesi’nin, herşeye

(171) €Banquet De La Jeune Turquie,» Mechveret Supplement Français, no.26,

1 Ocak 1897, s. 7. Aynı şekilde ‘Türkiya-el-Fettat’da, yayınlanan ve F ran­
sızların İstanbul Büyükelçisi Cambon’a hitaben yazılan bir mektubda, fır­
kamız tabiriyle (İttihad ve Terakki Cemiyeti) kastedilmekte ve Mizan ga­
zetesi de herhangi bir eleştiri yapmaksızın durum u haber olarak okuyu­
cularına sunmaktadır, Bkz. «Monsieur Cambon,» Mizan, no 178, 28 Mayıs
1896-15 Zilhicce 1313, ss. 2509-2510. Türk-Suriye komitesindeki rolünü gör­
düğümüz, Salmone da; Jön Türk Partisi adına yaptığı açıklamalarda ben­
zer bir tutum içindedir. Bkz. H[abib] Antony Salmone, «Is the Sultan of
Turkey the True Khaliph of İslam?,» The Nineteenth Century, Vol.
XXXIX no.227, Ocak 1896, ss. 178-179.
(172) «Young Turkey P arty’s Plans,» The Nem York Times, 3 Mayıs 1896, s. 17,
Aynı yorum için krş. «Turks Criticize The Sultan, He Represents They
Say a Crude and Mistake From the Islamism,» The Neıu Y ork Times, 27
Haziran 1896, s. 8.
(173) îlk sahifesi «Osmanlı îttihad ve Terakki Cemiyeti» m ührünü taşıyan, söz
konusu imzaların üzerinde ise «Pour les Partis Reformes Generales en
Turquie» ifadesi bulunan, İngiliz Dışişleri Bakanı’na yazılan, Paris 26
Ocak 1897 tarihli yazı, PRO/F.O. 78/4840. İlginç olan bir husus, Faris’in
tüm çabalarına rağmen bu hareketlere katıîamayışıdır. Faris, bu kom ite­
ye yanaşmak için onun liderlerinin gazetelerini övmüş (bkz. «Paris’de
Arabi Bir Gazete,» Hürriyet2, no.8, 24 Ramazan 1312, s. 8) ve yayın takvi­
mini Meşveret ve Türkiya-el-Fettat’a. göre ayarlamış ancak bu çabalarının
karşılığını bulamamıştır. (Sözkonusu ayarlama için bkz, «[İhtar],» Hür­
riyet2, no.41, 1 Ocak 1896-17 Receb 1313, s. 1).
(174) P arii Sefareti Tahriratı Tercümesi, BBA-BEO/Hariciye Âmed, 15i* 5/12,
1143 (21 Mayıs 1312).
(175) «Suriye-el-Fettat,» Enîn-i Mazlûm, Aded.6,15 Mayıs 1899-3 Muharrem
1316, s. 48.
110
rağmen tamamen bağımsız bir Suriye Cumhuriyeti kurmayı düşleyen ve bu
eğilimleri ile Jön Türklere yakın Suriyelilerin dahi tepkilerine yol açan” 5 yurt
dışındaki Genç Suriye hareketine176 göre; Ahmed Rıza Bey’in plânladığı Os­
manlılık fikri ile bu görüşler arasındaki orta noktayı oluşturmasıydı. İkinci
neden ise İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin kendisine gelişme sahası olarak bu
dönemde sanıldığının tersine Balkanları değil de bu bölgeyi seçmiş olmasıy­
dı. İleride göreceğimiz gibi, bu kimselerin gerçekleştirmeye çalıştıkları ilk as­
kerî darbe projesi de burada ortaya çıkartılacaktır,
Sözkonusu koşullar altında özellikle 1897 den itibaren komitenin, İttihad
ve Terakki Cemiyeti içinde erimesi gözlenmektedir. Ganem öldüğü 1903 tari­
hine kadar, Cemiyet içindeki roiünü korumuş ve tüm krizlerde Ahmed Rıza
Bey’in en önemli destekçisi olmuştur.177 Kuşkusuz, Ganem 1906 daki organi­
zasyon değişikliğini yaşasaydı yeni eğilimlerle uyuşması bir hayli zor olurdu
ama kendisinin ölümüne kadar yazdığı yazılar incelenirse bunlar içinde Arap
ayrılıkçılığı konusunun hiç işlenmediği, bu makalelerin büyük çapta İmpara.
torluğun genel sorunlarına hasredüdiği görülür.
Salmone’un siyasal faaliyetten nasıl çekildiğini, Kateb’in ise nasıl F ran­
sız ajanı haline geldiğini gördük. Geriye kalan tek önemli üye Emin Arslan
ise uzun süredir yöneticilerle muhalefeti bırakma karşılığı pazarlıklar yapı­
yordu. Kendisini, muhalefetten çekerek para karşılığı yurda döndürme çaba­
ları sonuç vermeyince,178 yönetim onu bir sefarette görevlendirme k aran al­
dı.179 Bunun üzerine Brüksel Başşehbenderliği’ne getirilen Arslan, yönetim ta­
rafından «hasmâne» sayılan yayın faaliyetini de sürdürdü.180 Ancak, kendisini

(176) Bu kimselerin faaliyetleri için bkz. BBA-BEO/Hariciye Âmed, 159-5/15,

(20 Haziran 315)/no.l249/1078, Yönetimin büyük korkusu özellikle bu kim ­
seler ile Türk-Suriye komitesi ve diğer Suriyeliler arasında bir ittifakın
gerçekleşmesi alanında olmuştur. Mısır H idiviyet-i Celilesinin Muharrerat
Defteri, '(71)-1032-68/4, Evrak: 669/726, Sıra: 55/339, Suriye Vilâyetine Şif­
re, (22 Nisan 310).
(177) «Halil Ganem.» §ûra-yi Ömmet, no.34,9 Ağustos 1903-15 Cemaziy’ülevvel
1321, ss. 1-2. Ganem hakkında, kuşkusuz Ahmed Rıza’nm yaptırdığı yorum
şöyledir: «...Paris’de müteşekkil Osmanlı kongresinde birkaç Türkün, A v-
rupanm müdahelesini taleb etmek fikrinde bulunm alarından pek m üte-
neffir ve m üteessir olmuşdu...». Kendisinin örgüt içi muhalifleri de onda-
ki Osmanlıcı eğilimi övmüşlerdir. Bkz. «Teessüf ve Ta’ziye,» Osmanlı, no.
121, Eylül 1903-9 Cemaziy’ülâhir 1321, s. 1. 1897’de Cemiyet içinde m eyda­
na şelen krizde komite içinde erimekte olan Türk-Suriye Cemiyeti Ahmed
Rıza yanlısı bir tavrı ortaya koymuştur. Bkz, «nous recovous de nos atnis
du comite Turco-Syrien des reformes...,» Mechveret Supplement Français,
no 40, 1 Ağustos 1897. ss. 5-6.
(178) B HA-f ra de-Hususî, Şa’ban 1314/no.53-636, BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-
5/40. 1156, (2 Teşrin-i evvel 312)/63857, 1621, (16 K anûn-i evvel 312)/
67608, 6, (2 Mart 1313)/68825.
(179) BBA-İrade-Hususî, Cemaziy’ülevvel 1315/no.84-545, BBA-BEO [Hariciye
Reft. 184-5/40, 1155, (7 Teşrin-i evvel 313-Tezkere-i Hususiye: 545)/76875.
(180) B B A -Y/Sadaret Hususî Marûzat, 18 S 1318/no,250.

111
ne bir aktif organizatör olarak görebiliyoruz, ne de Türk-Suriye Komitesi’nin
sesini duyabiliyoruz. Bu grupların artık yeniden F aris’in etrafında fazla et­
kin olmayan bir biçimde toplandıklaruıı görüyoruz; ki, onların da İttihad ve
Terakki ile olan ilişkileri; 1907 Kongresine kadar; bir önemsenmeme düzeyini
aşamamıştır.

ÜLEMANIN VE TARİKATLARIN MUHALEFET HAREKETLERİNDEKİ

ROLÜ VE İTTİHAD VE TERAKKİ İLE OLAN İLİŞKİLERİ :
- 1876 Meşrutiyetinin tesisi, hattâ ondan daha önceki bir kısım muhalefet
hareketleri gözönüne alındığında, bunlarda ûlemamn oldukça önemli bir rol
oynadığını görüyoruz. Özellikle toplumda meşruiyetin kaynağının geniş bir kit­
le tarafından din olarak kabûlü, ûlemamn bu açıdan oynadığı rolün önemi­
ni çok ehemmiyetli bir hale getiriyordu, İncelediğimiz dönemde ise ûlema ile
aydınlar arasında muhalefet konusunda olan ilişkilerin iki açıdan önemli bo­
yutlara ulaştığım görüyoruz, ilk olarak, yeni aydın tipimiz; büyük çoğunluğu
ile dini toplumsal gelişmenin önünde bir engel olarak kabûl ettiği için; ûle-
maya artık tam uyuşabileceği bir müttefik nazarıyla bakmıyordu. İkinci ola­
rak ise siyasal rejimin meşruiyetini dinî açıklamalara bağlaması, onun meş­
ruiyetini çürütmek için muhalefetin kendilerini bu alanda ûlemamn zorunlu
desteğini almaya götürüyordu. İşte Jön Türklerin; kendilerini «milletin vasisi,
bi-hakkın emini»181 olarak tanımlayan ve «mülûk üzerinde hakk-ı nezaretleri»162
olduğunu savunan bu grupla, oldukça ilginç ilişkiler kurduğunu görü­
yoruz.
Ûlemamn çeşitli muhalefet hareketleri içinde belirttiğimiz önemde bir
rol oynaması; doğal olarak; yönetimin onlarm üzerinde sıkı bir gözetimi te­
sis etmesine neden olmuştu. Sultan’ın danışmanlarının genellikle bu kesimden
olması muhaliflerin eleştirdiği konulardan birisiydi;133 ama, hareketleri sık
sık kuşkulara neden olan bu kesim kendilerinin acı bir hatıra olarak hatırla­
dıkları1®4 sürgünlere gönderiliyorlardı. Jön Türk eylemleri ve bunlar içinde
sonradan ortaya çıkacak İttihad ve Terakki Cemiyeti faaliyetleri başladığı
zaman, ûlema da ilk önce kendi başına, daha sonra ise çeşitli örgütlerle ve ni­
hayet İttihatçılarla beraber bu ilişkilere katılmıştır.
Belirtmemiz gereken önemli bir nokta, ûlemanm çok geniş ve kapsayıcı
bir kavram olduğudur. Yukarıda da söylediğimiz gibi, siyasal eğilim bakımın­
dan yönetim destekçisi veya muhalif olabilen bu grup son derece değişik eği­
limleri içinde barındırmaktadır. Ortodoks İslâm temsilcilerinin bu alanda gös­

<181) Şeyh Ali Efendizâde Hoca Muhiddin, «Maksad-Meslek,» K anun-i Esasî,

no.l, 21 Kânûn-i evvel 1896-16 Receb 1314, s. 3.
(182) Şeyh Alizâde Fatih M ezunlarından Hoca Muhiddin, «28 Cemaziy’ülâhîr Se­
ne 1314 Tarihinde Zât.-ı Şâhâneye Takdim Kılman Ariza Suretidir,» Ka-
nun-i Esasî, no.l, s. 3.[K a]d[r]i Nasıh, «El-ûlema-Veraşet’ül-enbiya,» Ka-
nûn-i Esasî, no.17, 19 Nisan 1897-17 Zilkade 1314, ss. 3-5.
(183) H[abib] Antony Salmon£, The Fail and Resurrection..., ss. 71 v.d.
(184) Cemiyet-i İlm iye-i îslâmiye, «Asker Evlâdlarıımza Hitabımız,» Beyan-ül-
Hak, Aded. 29, 6 Nisan 1325-28 Rebiy’ülevveî 1327, s. 670.

112
terdiği bölünmüşlük bu* yana, zaten birbirine muhalif çok sayıda grubu kap­
sayan haikislâmı temsilcileri arasında da farklı eğilimler gözlenebilmekte­
dir. Kuşkusuz, yönetimin çevrede etkinliğini sürdürebilmek için haikislâmı
temsilcilerinden geniş olarak yararlanmaya çalışması bu durumu daha da
karmaşık hale getirmektedir.
Jön Türklerin sık sık ortodoks İslâm ûlemasından aldıkları fetvalar ile
Suîtan’ın yönetimden alınmasının caiz olduğunu iddia ettiklerini ileride göre­
ceğiz. Bu zaman zaman yönetimin meşruiyetinin İslâmî açıdan yitirilmiş ol­
duğunu açıklamak için fetva kitaplarının derlenmesi şeklinde de karşımıza çı­
kabilmektedir 185 İttihad ve Terakki 1895 öncesi örgütünü talebe topluluğu ha­
linden kurtarmak için çeşitli toplum kesimleriyle ilişki kurma kararı aldığın­
da ilk olarak bu gruba yönelme ihtiyacını duymuştur. Örgütlenme görevini
üstlenen ishak Sükûti ve Hüseyinzâde Ali Beylerin; bu nedenle; önde gelen
bir temsilci olan Ubeydullah Efendi ile temasa geçtiklerini ve onlardan des­
tek vaadi aldıklarım biliyoruz.186 Ancak, bu vaad ve olumlu ilişkilere rağmen
1897 başlarına kadar ûlemanm aynı zamanda kendi faaliyetini sürdürdüğünü,
bu tarihten itibaren geniş olarak cemiyete katıldığı gözden kaçırılmamalı­
dır.
Henüz Meşveret yayma başlamadan Antalya’da bu kimselerin teşviki ile
komiteler kurulmaya başlandığı yolunda bir belgeye rashyoruz.

«Antalya’da bir kısım erbab-ı müfsidinin eser-i tahrik ve teşviki ola­

rak bazı hocaların hükûmet-i seniye aleyhinde itaatsızhğa ciir’etle
komiteler teşkil etm ekdc oldukları Antalya’dan bildirilmiş olub ora­
da maazallah-ı teâlû bir uygunsuzluk zuhura gelecek olursa Ingiliz
gemilerinin oralara gelmeleri m ülâhazadan...»w

Bu bilgileri, daha sonra İttihad ve Terakki Mısır şubesini bir süre kont­
rolü altında tutacak olan fakat 1897 yılma kadar bu cemiyet ile olan ilişkisini
açıklamayarak kendilerinin ayrı bir Cemiyet-i İlmiye kurmuş olduklarım be­
lirtecek Haca Muhiddiıı Efendi’nin hatırâtmdaki anlatımıyla birleştirdiğimiz
zaman işin altmda hangi grubun yatmakta olduğu konusundaki kuşku perde­
si ortadan kalkmaktadır :

(185) [A bdullah C evdet-H oca Ş â k irl, U lem a-yı İslâm Enârallahu Berahirıihum
Tarafından Verilen F eteva -yı Şerîfe, M eşveret M atbaası, (Cenevre: 1314),
passim.
<186) H üseyin Zade Ali, « ittih at ve T erakki Nasıl K uruldu: U beydullah E fendi­
nin O ynadığı Roller,» Tan, 4-5 M art 1938. Krş. T. N adirEH aydar R ıfat],
Beyn-el~m ilel İhtilâl Fırkaları, ss. 70-71: «...C em iyetin ta rih -i teşekkülün­
den b ir buçuk sene sonra cem iyete m ek teb -i tıbbiye talebesi haricinden
m e r’î-iîl-h â tır zevâtdan iltih ak edenler bulundu. B ahusus bu zevat-ı m u h ­
terem e m eyanm da başta İzm irli Hocazâde m uallim -i hakîm U beydullah
Bey Efendi v a r idi ki, b u büy ü k adam ın vücûdu b ir hüccet-i selâmet, be-
ra t- ı fazilet ve m uvaffakiyet dem ek idi.,..»
(187) B B A -İrade-H ususî, Şevval 1312/no.38-73.

113
 «...O sırada hu abd-i okrar da memurininden olduğum Antalya’dan,
Rodos şu b esi vasıtasıyla celh etdirdiğim iz evrak-ı hamiyetle Konya
merkezine kadar bütün vilâyeti başdan başa dolduruyorduk. H attâ ,
burada ikamete m e’mur Sultan A bdülaziz’in başmabeyncisi H afız
M ehm ed Bey ve Hüseyin Avni Paşa merhumun kayınbiraderi Liva
Haşan Paşa'yı da bu ittihada teşrih etdirm işdik.,.»m

Aynı tarihlerde «Abciülhamid'in halife-i gasıb olduğu» ve ona halife deme­

nin «küfr ile müsavi» olduğunu belirten ilm-ihallerin İstanbul’da geniş biçim­
de dağıtıldığını ve İttihad ve Terakki yaym organının bu gelişmeyi ikinci el­
den naklettiğini görüyoruz.189 Bu şüphesiz, açıkça ortaya çıkmayan sozkonu-
su grubun bir hareketiydi ve aynı kimselerin bilhassa Mizan ile olan yoğun
muhaberatı,190 protestolarını bu dergi191 ile Meşveret’e1®2 göndermelerinin ya­
nında belirli bir süre bağımsız hareket ettikleri anlaşılıyor.
Nitekim, aynı tarihlerde talebe-i ulûmun yalnız başına nümayiş yapacak­
ları yolundaki haberlerin Avrupa basınında yer almasının yönetimi telâşlan­
dırdığını görüyoruz.133 Gene, sözkonusu birleşme tarihine çok yakın bir dö­
nemde İngiliz elçisinin önde gelen bir molla ile yaptığı görüşmede, mollanın
görüşlerini özetlerken:

«...Ü lkedeki umumî vaziyetin ıslah edilmesinin tek yolu Saray çete­
sinin ortadan kaldırılması ve ülkede hükümet (etm e) görevinin; güve­
nilir, sorumluluk taşıyan vekillere tevdi edilmesidir. Molla, Midhat
Paşa anayasasının gündeme gelmesine pek taraftar değil. Parlâmen­
tonun halkın bünyesine uygun olmadığını düşünmekte; ancak baş­
langıçta bazı suistimallerin doğmasına yol açsa da parlâmenter ya-

(188) Hoca M uhiddin, H ürriyet M ücadeleleri Y a h u d Firak ve M enfa Hatırâları.

Selanik M atbaası, (Bersaadet:1326), s. 2.
(189) «İhtar,» M izan, no.175, 7 Mayıs 1896-24 Zilkade 1313, s.2488.
(190) Eddaî T âlib-i Selâm et B ir M üm in, «M ekke-i M ükerrem e, 3 Şevval,» M i­
zan, no.170, 2 îb ra il 1896-19 Şevval 1313, s. 2446.
(191) M edresenişînlerden F ak ir B ir Sohta, «D ersaadet 21 M art: Bu Ne H ilâfeidir
Y ârab,» M izan, no,172, 16 N isan 1896-3 Zilkade 1313, s. 2463.
(192) T a rik -i İlm iyeden H ayreddin, «H akk-ı Saltanat,» M eşveret, no.23, 23 Teş­
rin -i sânî 1896-27 Cem aziy’ülâhîr 1314, ss.1-2. Krş. «Eâzım-ı Û lem adan B ir
Z atın M izan K ardeşim ize G önderdiği M ufassal M ektubu Fevkalâde E hem ­
m iyetli O lduğundan Bazı F ık raları B ervech-i Ati Dercedildi,» îlâ ve -i M eş­
veret, no.8, 15 M art 108-1 Şevval 1313, s. 1.
(193) B B A -B E O /H ariciye  m e d , 156-5/12, 3176, (15 T eşrin-i evvel 1312) (B er­
lin Sefareti ta h rira tı tercüm esi:325). D aha evvelce ûlem a tarafın d an b a­
ğımsız olarak gerçekleştirildiğinin, E l-rey ’ül A lâm (M ısır) gazetesinin 12
Şevval 312 ta rih ve 31 n u m aralı nüshasında ileri sürülm esi için bkz. B B A -
B E O /M ısır H id iv iy e t-i Celilesinin M uharrerat D efteri, (71)-1032-68/4, E v­
rak : 892/2505, Sıra: 140, (13 Eylül 1310), Mısır Fevkâlâde K om iseri Gazi
A hm ed M u h tar Paşa H azretleri’ne.

114
 şartım halen sürüp gitm ekte olan Uranlıktan çok daha iyi olacağı­
nı ileri sürm ektedir...»ısı

şeklinde bir ifade kullanmaktadır. Aym molla, İngiliz büyükelçisine hüküme­

tin Antalya’da şüphelendiğini gördüğümüz İngiliz müdahalesini 1895 de İstan­
bul’da beklediklerini ve bunun gerçekleşmemesinden dolayı üzüldüklerini be­
lirtmişti.
Bu çevrelerle bağlantılı olan fakat Hoca Muhiddin’in gazetesiyle temas
kurmadıklarına bakılırsa İttihatçılar ile ilişkisi çok zayıf olan Dersaadet İs­
lâm Komitesi adındaki bir kuruluşun benzer temalarla Londra’da bir açık
mektup hazırlatarak bunu dağıttığını görüyoruz.195 Muhalif basın tarafından
yayınlanan mektup,156 bu gruba atfedilecek en organize hareketi oluşturmak­
tadır.
Hoca Muhiddin’in faaliyetlerine baktığımızda ise, kendisinin muhalefete
açık olarak geçmesinden itibaren, Ahmed Rıza Bey ile teması başlattığım gö­
rüyoruz :

«...IP ar is’del kırk gün Ahm ed Rıza Bey ve efrad-ı cem iyetle bihnü-
şâvere bera-yı neşr Mısır’a giderek milletin hissiyât-ı dindarânesini
bu yolla tahrik maksadıyla ve ûlemâ-yı İslâm, vekâleti ûnvamyla
mecüs-i m eb’ıısanm diyaneten dahi liizûm-i küşâdından bâhis edil-
le-i şer’tye ve hakîmeyi cami’ padişâh-ı zamana hitaben bir risâle
kaleme alarak takdim etm iş ve Gazi Muhtar Paşa ile bu maksadı
görüşdükden sonra Kanun-i Esasî ceridesini neşre başlamış dm...'a™

Bütün bu yakınlaşmaya, cemiyet üyesi olmaktan iftihar ettiğini açıklayan

(194) S ir Philip C u rrie’den-D ışişleri B akaııı’na, T herapia, 26 Ağustos 1897/no.

517-572 ta rih ve n u m aralı yazının zeyli olan m em orandum , (Görüşme,
19 Ocak 1897 tarih lid ir.). PRO/F.O. 78/4806. A ynen verilm iştir. Bkz. B. XTI.
(195) B B A -B E O /T e lg ra f v e P osta N ezareti Gelen, 579-17/4,54, (19 Ağustos 312).
N itekim Jön T ü rk lere yakın b ir yazar, F aris’in b u grup ile bağlantısının
bulunduğuna işaret ediyor. Bkz.K ari Blind, «Young Turkey,» Fortnightly
Revieıv, V .LX (N S), (A ralık 1896); s 836.
(196) «V a ta n p e rv e rin -ı Îsîâm iye Cem iyeti ve Lord Salisbury: Açık Mektub,»
H ü r r i y e t no.56, 15 Ağustos 1896-4 R ebiy’ülevvel 1314, ss. 1-3: «...B ugün
ahv âl o k ertey e vard ı k i ahali m ü d ah alât-ı ecnebiyeye k arşu k en dilerin­
de m eveud olan hissiyât-ı m illiyeyi a rtık b e rtera f edüb pâdişâhın âm âl-i
m üdhişesini tev k if içün İn g iltere’n in m üdahale-i m a ’nevîyesinı arzu etm e­
ğe başlıyorlar...». Fransızca esas m etninin özeti için bkz. «Le S ultan juge
p a r les Turcs,» L ’A rm en ie, no.95, 1 Eylül 1896, ss. 3-4. U yandırdığı telâş için
bkz. «Lord S alisbury’e M ek tu b -u Alenî,» H ü rriy et2, n o.57,1 Eylül 1896-22
R ebiy’ülevvel 1314; s. 2. H ü r r iy e t’deki m etinden b ir derlem e verilm iştir.
Bkz. B. X III.
(197) Hoca M uhiddin, H ü rriy et Mücadeleleri..., s. 3.

115
ilmiye mensuplarının gazete sütunlarında görünmeye başlamasına183, üzerinde
Meşveret yakalanan talebe-i ulûm temsilcilerinin sık rastlanan bir durum ha­
line gelmesine,180 bir medrese dersiamının İttihad ve Terakki irtibat görevlisi
haline gelmesine200 bunun yamsıra Murad Bey başta olmak üzere Mısır ûle-
masına dahi çağrılar düzenlenmesine rağmen,201 Muhiddin Efendi’nin gazeteyi
ûlemamn ayrı bir organı olarak yayınlamak fikrinde ısrar ettiğini görüyo­
ruz. Kendisine gönderilen bir mektuptan, bu eğilimin çevrede de olumlu ola­
rak karşılandığı anlaşılıyor :

«...Nâm -ı âlilerini işitm ek ve ceridelerinde yazdıkları hakayıkt mü­

talâa etm ekle miiftehir ve himmetleriyle bir tarik-i selâmete erece­
ğimize ümidvâr olduğumuz (Gene Türkler) Cem iyetini ta k ib en bir
de (cem iyet-i ûlema) te’sis etmiş olduğunuzun saadet-i hedtdine na­
il olduk...»m

Gene diğer bir muhalefet gazetesi bu gelişmeyi ûlemamn rehberlik göre­

vini üstlenmesi olarak algılamaktadır:

«...ulemamızın hamiyetlileri vicdanlarım şer’an mükellef oldukları

rehberlik vazifesinin ifa zamanı geldiğini görerek (Cem iyet-i îlmi-
ye-i İslâmiye) nâmı altında bir cem iyet teşkil ve tercüman-ı efkâr-

(198) M üntesibin-i İlm iyeden Biri, «E fradından B ulunm ağla M üftehir O lduğum
(O sm anlı İttih a d ve T erakki C em iyetinin) M ısır Ş u ’besi T arafından Neş­
rolu n an (U lem ayı D in-i İslâm a D a’v et-i Ş e r’iye) Nâm R isâle-i M ergube-
ye Zeyl İttih az Edilm ek Üzere M eşveret Gazetesine,» M eşveret, no.21,
23 Te§rin-i evvel 1896-22 Cem aziy’ülevvel 1314, s. 4,
(199) T ü rk İnkılâp Tarihi E nstitü sü A rşivi, 82/18423.
(200) Bkz. Edirne V ilâyetiyle M uhaberat K aydına M ahsusdur. B B A -Y ıld ız Esas
E vrakı, 36/139-32-IV /139/X V lII:
E dirne Vali V ekâletinden
F atih civarında K oravanla M edresesinde dersiâm dan Hacı A li Rıza
Vasfi E fendi’nin, Ş um nu’da on ik iler nâm ıyla Yeni Osm anlı İttih a d K o-
m itesi’nin m erci’i olduğu bu k e rre elde edilen varakadan anlaşılm ış Dimağ­
la m ezkûr v arak a ile ham ilinin istievabnâm esi ve H areket nâm ındaki m a t­
b u ’ hezeyannâm enin nüshası birlikde takdim kılınm ış olmağla olbabda.
16 K ân û n -i sânî 312.
M üşir A rif
(201) «Mekâtib.» M izan, no.171, 9 N isan 1896-26 Şevval 1313, s. 2454. Bu kim se­
lerin, daha y ak ın b u ld u k ları F aris kanalıyla yaptık ları b ir protesto için
bkz. «Ûlema ve M eşayih-i İslâm iyenin İhtaratı.» H ürriyet2, no.78,15 Tem ­
m uz 1897-15 Safer 1315, s, 2. K urulm aya çalışılan bu ilişkinin yönetim de
uyandırdığı derin k uşku için bkz. Ş erif [ Pa şa ] ’d a n -M abeyne, 139/17 H azi­
ra n [18J99, Tahran, Petersburg, S to kh o lm S efa ret-i Seniyeleriyle M uhabe­
rata M ahsus D efterdir, B B A -Y ıld ız Esas Evrakı, 36/139-44/139/XVIII.
(202) «İstanbul’dan,» K a n u n -i Esasî, no.4, 11 K ân û n -i sânî 1897-8 Şa’ban 1314, s. 7.

116
 lan olmak üzere bir gazete neşri zımnında içlerinden Şeyh AUzâde
Hoca Muhiddin Efendi Hazretlerini tevkil eylemişlerdir,»203

Nitekim, Muhiddin Efendi’nin yönetiminde bulunduğu zaman gazetenin ce­

miyetlerinin amacı ile İttihad ve Terakki Cemiyetinin amacı uyuştuğu için
onun mensuplarından gelen yazıları neşrettiğini izliyoruz.204 Aynı tarihlerde,
Mısır’a gelen ve İttihatçılar ile daha doğrudan bir ilişkinin sahibi olan Hoca
Kadri’nin de205 gelişiyle206 bu bağlantının yavaş yavaş İttihad ve Terakki Ce­
miyeti içinde erime şekline dönüştüğünü görüyoruz. Ancak, burada mutlaka
belirtmemiz gereken bir nokta, bu erimenin gerçekleştiği dönemde İttihad ve
Terakki Cemiyeti’nin merkezini oldukça geleneksel fikirlere sahip bir kadro­
nun elinde tutması ve Ahmed Rıza Bey ile bu kimseler arasında önemli fikir
ayrılıklarının bulunmasıdır. Böyle bir ortamda ise; kuşkusuz; ûlemamn ör­
güt içinde erimesi çok daha kolay olmuştur. Bir süre sonra da; Hoca Muhid­
din gazetenin idaresini doğrudan İttihad ve Terakki yayım olarak onu neşre­
decek bir heyete bıraktı ve bu şekilde belirttiğimiz birlik gerçekleşmiş ol­
du.297
Bu şekilde zaten muhafazakâr eğilimleri ağır basan ve yaptığı en önemli
iş ûlemayı isyana ve saflarına davet etmek olan203 İttihad ve Terakki Cemi­
yeti Mısır Şubesi, bu eğilimin ağır bastığı bir kol haline geldi. Ancak, firarla­
rın artm ası ve Saray ile yürütülen pazarlıklar sonucunda cemiyetin kadrosu­
nun bu dönemde hızla şekilde değişmesi ile, İttihatçıların burada gene dinî te­
maları işleyen dergiler çıkartacaklarını; ancak bunun, tamamıyle halktan gele­
bilecek tepkileri önleme amacına yönelik olduğunu göreceğiz. Bunun dışmda
1900-1903 arasında ûlema desteğini daha ciddî olarak yorumladığı Osmanlı ga­
zetesini elinde bulunduran kadroya yöneltecektir. Buna karşılık fiilen hareke­
ti sürükleyen Terakki ve İttihad örgütü nazarında ûlemamn önemli bir güç
olarak görülmeyişi 1895 öcesinde büyük çağrılarla ve meşruiyet sağlayıcısı
olarak harekete katılan bu grubun, 19Ö8’de yalnızca gerçekleşmiş bulunan bir
eylemin destekçileri durumuna düşmesine neden olmuştur.
Buraya kadar, ortodoks ûlemamn, Jön Türkler ile olan ilişkileri üzerin­
de durmaya çalıştık. Tespit edebildiğimiz önemli noktalardan birisi muhale­

(203) «T ebşir:K anun-i Esasî,» H akikat, no.8,15 K ân û n -i sânî 1897-3 K ânûn-i sânî
1312. s. 3.
(204) «İttihad ve T erakki C em iyetinin Mesleği C em iyetim izin Mesleğine T eva­
fuk Edegeldiğinden E fradından ‘F.Ş’ İm zasıyla Aldığımız V arakayı Aynen
Dereediyoruz,» K a n u n -i Esasî, no .1,21 K ân ûn-i evvel 1896-16 Reeeb 7314,
ss. 5-6.
(205) Jön T ü rk h arek etin e katılışı ve kısa biyografisi için bkz. Politisches A rchiv
des A usıuartigen A m tes, Türkei;198/die Ju n gtürken, 733/3s rapor:A . 334, 7.L
1902 (pr. 7 Ocak 1902).
(206) Hoca M uhiddin, H ürriyet M ücadeleleri..., s. 3.
(207) Hoca M uhiddin. H ürriyet M ücadeleleri..., s. 5.
(208) Bkz. Füzeîâ-yı M üderrisinden B ir Zât, Û lem a-yı D in-i İslam a Da’v e t-i
Şer’iye, [M ısır], 1314, özellikle, ss.12-16. D ağıtım ı için bkz. B B A -Y ıld ız
M ü ten evvî/G ü n lü k)M a rû za t, 15 Ra !314/no.2222-248.

117
fete zaten yakm olan bu kimselerin’09 çeşitli Jön Türk ve nihayet İttihad ve
Terakki örgütü ile ilişkiler kurdukları ve en sonunda bu müessese içinde eri­
dikleri oldu. Bunun yamsıra en az bunun kadar önemli olan diğer bir ilişki
çeşitli tarikatların bu örgütler ile olan ilişkileridir. Abdülhamid II nin tarikat
liderleri üzerinde etkili olmaya çalıştığı konusu üzerinde çok durulmuştur.
Ancak, burada bir genellemeye gitmeye; incelediğimiz konunun tabiatı açı­
sından; imkân bulunmamaktadır. Çünkü, tarikatlar; özellikle dönemin toplum­
sal yapısı gözönüne getirildiğinde; çok önemli toplumsal rolleri oynamaktay­
dılar ve birçoğu arasında çeşitli konular üzerinde derin ayrılıklar vardır.
Yapabileceğimiz tek sınıflama; 1826 sonrasında iktidar ile çok yakm iliş­
kilere giren tarikatlar ile bu tarihte cezalandırılan tarikatların ve onlar ile
birlikte etkileri sınırlı olmakla beraber yönetim ile olumlu ilişkilere gireme­
yenlerin bu konudaki tercihleri alanında olabilir.
1894 tarihinden itibaren çeşitli tarikatlar ile ilişkiler kurmaya çalışan İt­
tihad ve Terakki örgütü, bu açıdan zaten siyasal sistem tarafından muhale­
fete itilmiş tarikatlara yönelmiştir. Bunun tespit edilebilen nadir istisnaların­
dan birisinin Köstence’de Jön Türklere katıldığı ileri sürülen Nakşibendi Şey­
hi Şevki Efendi’nin olduğu belirtüebüir.210 Bunun dışında, siyasal sistemde
merkezî bir etkiye sahip olan bu tarikatın Jön Türkler ile ilişkilerinin olumlu
olmadığı anlaşılıyor.
Siyasal rejime muhalif tarikatlara baktığımızda, bunların başında 1826
da büyük bir darbe yiyerek, muhalefet hareketleri ile yakın temasa geçmiş
bulunan Bektaşiler’i görürüz. Bu tarikat üe Jön Türklerin ilişkilerinin, hare­
ketin başlarından 1908 e kadar gayet sıkı bir biçimde gerçekleştiği görülmek­
tedir.211 Bazı araştırmacılar, Bektaşüerin fazla ortodoks olmayan tutumları­
nın liberal Jön Türklerle ilişki kurmalarını kolaylaştırdığım ve bu tarikat üye­
lerinin; evvelce anlattığımız gibi Jön Türk olarak yorumlanan; mason teşki­
lâtıyla da ilişkileri olduğunu, hattâ mason teşkilâtında çalıştıklarını ileri sür­
müşlerdir.212 Bizzat Jön Türklerin, 1908 hareketi sonrasında önde gelen lider­
leriyle birlikte bu ilişkinin gerçekleştirildiği yer olarak ileri sürülen213 Rumeli

(209) Bu kim selerin pek çoğunun «ahvâl-i g ay r-ı m arziye» gerekçesiyle sü rg ü n ­

de bulu n m aları bu d u ru m u tey it etm ektedir. Ö rnek olarak bkz. B B A -T e -
za kir-i Sam iye Dosyaları, 400(Cem aziy’ülâhîr 1313), no.1451, 27 T eşrin-i
sânî 311-22 Cem aziy’ü lâh îr 1313.
(210) M üstecib Ü lküsal, Dobruca ve T ü rkler, TKAE Enstitüsü, (Ankara:1966),
s. 143.
(211) E rn est R am saur, «The B ektashi D ervishes and The Y oung Turks,» The
M oslem W orld, V.XXXII, n o .l, (Ocak, 1942), ss. 7-14.
(212) W.S.Monroe, T u rk e y and The Turks: A n A ccount of the Lands, the Peoples
and th e İnstitu tio n s o f the O ttom an Em pire, G. B elland Sons, (London:
1908), s. 281. B uradaki bilgilerle krş, Richard Davey, The Sultan and His
Subjecfs, Vol.I, C hapm an and Hail. Co, (London:1897), ss. 96-97.

118
Hısarı’ndaki tekkede kutlama fotoğrafları aldırmaları bize tam olarak nüfûz
edilmesi çok zor olan; bu ilişkinin varlığını göstermektedir.214
Aym ilişkiyi özellikle daha sonraki dönemde ve Balkanlardaki örgütlenme
sırasında Melâmiler ile İttihatçılar arasında görmemiz mümkün olacaktır. İn­
giliz elçiliğinin; istihbarat faaliyetini de yürüttüğü anlaşılan; tercümanı Ryan,
Sadık Bey ile kendisi Hürriyet ve İtilâf lideri iken yaptığı temaslarda, onun
kendisine Makedonya’daki ordu mensupları arasında bu tarikata taraftar olan­
ların sayısının fazlalığından ve bu tarikatın Meşrutiyet hareketi içinde önem­
li bir rol oynadığından bahsettiğini anlatıyor.215 Gene, Selânik’deki Osmanlı
Hürriyet Cemiyeti’nin ilk ve önde gelen kurucularından olan Bursalı Tahir
Bey’in de bu tarikatın mümtaz simalarından birisi olması; Bektaşilik gibi ya­
kın bir dönemde değü, çok daha eski dönemlerden itibaren muhalif bir özel­
lik taşıyan bu grup ile de İttihatçıların önemli ilişkilerinin bulunduğunu bize
gösteriyor.214
Benzer bir ilişki, Mevlevîler ile İttihatçüar arasında da tespit edilebilmek­
tedir. Kuşkusuz veliaht Reşad Efendi’nin de bu tarikata olan yakınlığı sözko­
nusu ilişkiyi daha anlamlı bir hale getirebilmektedir. İttihatçı faaliyetinin yo­
ğun bulunduğu bir dönemde, ileri gelen Jön Türklerin yazı yazdıkları217 bir
derginin kapatıldığını görüyoruz.218 Neden olarak ise, «...Resimli Gazete’yi çı­
karan kitabcı Karabet ve de vazıfe-i tahririyesinin hüsn-i ahlâk eshabmdan
olmayan bazı eşhasa muhavvel bulunduğu...»219 nun gösterildiğini müşahede
ediyoruz. İlginç bir şekilde Yenikapı Mevlevihânesi dervişlerinden Tahir De­

<213) W.S. Monroe, a.g.e, s.281.

(214) «R um elihisarm da M ahm ud Baba D ergâhında: N afi Baba ile M ukaddes O r­
dum uzun G ayyur Z abitleri,*■ M uhibban, no.12, 23 Ağustos 1325-1 Ram azan
1-327. s. [97],
<215) PRO/F.O. 800/240 R ya n Papers, M isceüaneous (1908-1914), (544). 25/7/4Î
Bu arada kesin olarak tanım layam adığm uz bir ilgi de İshak S ü k û ti’de gö­
rülüyor. Nazım B ey’d e n - îsh ak S ü k û ti’ye 12 K ân û n -i evvel 1901 tarih li
m ektupda S ü k û ti’n in ta rik a tın felsefesi h akkında bilgi istediği görülüyor.
A r k iv i Çendror, 19/106-5//787/1406.
<216) B ursalı M ehm et T ah ir Efendi, O smanlı M üellifleri 1299-1915, S adeleştiren-
ler: A. F ikri Y avuz-îsm ail Özen, M eral Y ayınları, (İstanbul, t,y ), ss, 66-67.
Y orum lar sadeleştirenler tarafın d an yapılm aktadır. K endisinin ta rik a t çer­
çevesinde b ir değerlendirilm esi A bdüloaki [G ölpm arlı], M elâm îlik ve M e-
lâmîler, D evlet Mat., (İstanbul:1931), ss. 328-329’da yapılm aktadır.
<217) A [b d u llah ] Cevdet, «H arput’da B uzluk Y ahud B ir Tabiî Buz Fabrikası,»
R esim li Gazete, A ded.30, 3 T eşrin-i evvel [1307], ss. 370-371.
<218) M abeyn, D evair ve Vilâyetlerle Bazı Zevata Yazılan Tezkere ve M uharre­
m i M üsveddelerini Havı Dosya D efteri (1317-no,2), B B A -Y ıld ız Esas E v ­
rakı, 36/398/146/XIV, 268, 14 T eşrin-i evvel 315, D ahiliye N ezaretine Tez­
kere.
<219) A y m D efter, 5271,20 Cem aziy’ülâhir 317, D ahiliye N ezareti M üsteşarlığına
Tezkere.

119
de adlı birinin, bu dergiyi çıkartmak istediği ve bunun Sarayın büyük kuşku­
suna neden olduğu göze çarpan bir nokta oluyor,220
Benzer şekilde, yurt dışına şahsî olarak ilk firarlardan birini gerçekleş­
tiren ve orada İttihatçılar ile ilişkiye geçtiğini göreceğimiz Tevfik Nevzat
Bey’in, İzmir’de kurmaya çalıştığı bir hücrenin, olayı izleyen yabancı temsil­
cilerin de dikkatini çeken bir şekilde221 Mevlevi Şeyhi Reşad Efendi’nin evin­
de toplandıklarını ve yakalanarak sürgüne gönderildiklerini gözönüne alır­
sak,222 aradaki bağlantıyı daha iyi tespit edebilmiş oluruz.
Şimdiye kadar kurduğumuz üç bağlantı dışında; İttilıad ve Terakki’nin
1895-1898 tarihleri arasında gerçekleştirmeye çalıştığı iki darbede de gene iki
tarikat ön plâna çıkmaktadır.
Bunlardan Suriye’de gerçekleştirilmeye çalışılacağını ayrıntılarıyla göre­
ceğimiz birinci darbe teşebbüsünde, örgütlenme ve propaganda faaliyetinde
cemiyetin bölgede genişleyen Rüfai tarikatının diğer tarikatların aleyhine
tutum alan Kadirilerden yararlandığı ve tutuklananlarm bir kısmının bu ta ­
rikat üyesi olduğu görülüyor.®3 Bu şekilde başlangıçta belirttiğimiz husus
yâni tarikatların birbirine karşı olan tutumlarının da bu örgütlenmede geniş
çapta rol oynadığı anlaşılıyor.
İkinci olarak payitahtta yapılmaya çalışılan ve bastırılmasıyla İttihad ve
Terakki’nin dahilî faaliyetlerinin büyük çapta çöküşü sonucunu doğuran dar­
bede hareketin liderlerinden birisinin Bedevi Şeyhi Naili Efendi olduğu görül­
mektedir. Tekkeleri basılarak224 sürgüne gönderilen Şeyh Naili, 1908 Meşruti­
yeti sonrasındaki tutumu ile tarikat çevrelerinde oldukça etkili olduğunu gös-

(220) A y n ı Defter, 5272, 20 Cem aziy’ülâhîr 317: «Yenikapı M evlevihânesi Şeyhi

dervişlerinden olub ta ’til edilen Yeni [Resim li] gazeteyi neşretm ek isteyen
T ahir Dedenin çok sıkı ta ’kibi ve neden böyle bir kim senin böyle dergi çı­
karm ağa heveslendiğinin m ünasib b ir şekilde Şeyh H azretlerinden a ra ştı­
rılması.». K onu için gene bkz.5278/21 Cam aziy’ülâh îr 317, D ahiliye N eza­
retin e Tezkere.
(221) A lber G lanstaetten ’d en-K ont Goîuchow ski’ye, Sm yrna, 12 Eylül 1899, no.
98/res. Ref1, (pr.20/9.99), H aus-, H of-u. Staatsarchiv, PA. XXXVIII 313,
K onsulate Sm yrn a (1899). K rş. N.O.Conor’dan-M arquess of S alisbury’e,
Cons., ? Eylül 1899/no.426 tarih li yazının eki, Sm yrna, 6 Eylül 1899/no.55,
C.S. H am son’dan-N.O. Conor’a, PRO/F.O. 78/4995. Aynı ta rih te sürülen en
önem li Jö n T ü rk ’ün, A n k ara’ya gönderilen Mevlevî Şeyhi M ehıned Efendi
olm ası d urum u tey it ediyor. Bkz. N.O,Conor’dan-M arquess of S alisbury’e
462 (C onfidential)/T herapia, 28 Eylül 1899 ta rih ve num aralı yazının eki,
H.S. S hipley’den-N .O .Conor’a, Angora, 19 Eylül 1899/no. 30 (C onfidential) ^
PRO/F.O. 78/4995.
(222) «Havadis,» Osmanlı, no.45,15 T eşrin-i evvel 1899-25 Cem aziy’ülevvel 1317,
s. 7.
<"223) B B A -B E O /V G G (2 ), S u riye Giden: 352,7,(27 M art 3135/69883. K onu üze­
rin d e ileride geniş bilgi verilecektir.
(224) «İstanbul’da Tevkif ve T eb’id,» H ürriyet2, no.64-15 K ânûn-i evvel 1896-11
Receb 1314, s. 4. Batı basınında konu ile ilgili haberlere örnek olarak bkz,
«M inister-System of E sp ionage-S heikh-ul-Islam Dying,» Daily M ail, 19
A ralık 1896, s. 5.

120
termişür.®25 Kısa süre sonra öldüğünde cenazesi, m asrafları İttihad ve Terak­
ki Cemiyeti tarafından karşılanarak, büyük bir törenle kaldırılmıştır
İttihatçılarla birlikte ve onlarla ortak hareket etme suçundan sürgüne
gönderilenler arasında Halvetiye Şeyhleri,227 Sünbüliye Şeyhleri,228 Uşşakiye
tarikatı şeyhinin oğlu229 gibi kimseleri» bulunması, bize sözkonusu ilişkiler
hakkında bilgi verebilmektedir. Hangi tarihte yazıldığı kesin olarak tespit edi­
lemeyen, fakat 1895 da kaleme alındığını düşündürecek özellikleri taşıyan bir
îttihad ve Terakki sirküleri; yeni üye kaydı ve propaganda faaliyetlerinin ke­
sinlikle tekkelerde yapılmasmı emretmektedir.230 Bütün bunlar, bize İttihat­
çılar ile belirttiğimiz özellikleri taşıyan tarikatların yoğun bir alâkası bulun­
duğunu göstermektedir. Ancak tarikatların özellikleri ve bu konudaki
kaynakların oldukça sınırlı oluşu bizi 1895 öncesi çeşitli tarikat mensupları
tarafından gerçekleştirilen fakat Jön Türklere atfedilen hareketleri kesinlik­
le tespit imkânından yoksun bırakıyor. Yapabildiğimiz ancak, bu grupların
İttihatçılar ile ilişkilerinin olup olmadığının saptanması olmaktadır.
Buraya kadar yaptığımız anlatıma eklenmesi gereken son bir konu, bun­
dan evvelkilere göre değişik özellikler arzeden bir dinî grup ile îttihad ve
Terakki arasındaki bağlardır. Bu da evinde kendilerine konferanslar verdiği
Jön Türkler-31 ile yaptığı görüşmelerde onları fazlasıyla etkileyen,232 buna
karşılık önceleri olumlu ilişkilerini sürdürdüğü Sultan ve çevresi tarafından

(225) M ustafa K ara: Din, H ayat, Sanat A çısından T ekkeler ve Zaviyeler, (İstan-
bul:1980), ss, 283 v.d. K endisinin, ilişkileri açısından krş. K laus K reiser,
«Derwischscheiche Als Publizisten:E in Blick in Die T ürkische Religiöse
Presse Zwischen 1908 u n d 1925,» Z eitsch rift der Deutschen M orgenlân-
dischen Gesellschaft. S upplem ent VI (1983), ss. 213-214.
(22-6) Bkz. «Teessüf-i Azîm.» Ş û ra -y i Ü m m et, no.71/140,15 K ânûn-i evvel 1908-
21 Zilkade 1326, s. 5: «Bedevî dergâhı post-nişîni gazi-i h ü rriy et Şeyh Naili
Efendi bu gece geç vakit v efat etm iştir. Ş ehid-i h ü rriy et, bu gün saat y e­
dide Fevziye Caddesindeki hanesinden ih tilâfa t-ı lâyıka ile k aldırılarak
Koca M ustafa Paşa civarındaki Bedevî dergâhı hezîresine vedîd-i ra h m et-i
güfrân edilecekdir. R ahm etullah-ı aleyh,*. Cenazeye k atılan İttih atçılar ve
m asrafların cem iyet ta ra fın d a n tesviyesi için bkz. «Şeyh Naili M erhum un
Cenaze Alayı,» Ş û ra -yi Ü m m et, no.72/140, 16 K ânûn-i evvel 1908-22 Zil­
kade 1326, s. 4.
(227) E dhem Ruhi, «Yine B ir N evha-i Dil-sûz,* R um eli, no.14, 3 M art 1322-24
M uharrem 1323, s. 3. Yazar, kendisi ile b eraber sürgüne gönderilen H alveti­
ye şeyhi H üseyin Necm eddin E fendi’nin ölüm ü üzerine yazdığı yazıda, ko­
nu ile ilgili h a tıra la rın ı nakletm ektedir.
(228) Sözkonusu Şeyh, T a rik a t-ı S ünbüliye m eşayih ve ricâlinden olup, îm ra h o r
derg âh -ı şerifi post-nişînidir ve kardeşiyle b irlik te önce B ursa’ya oradan
da R z a n ’a sürgün edilm iştir. Bkz. «Havadis,» Osmanlı, no.68,15 Eylül 1900-
18 Cem aziy’ülâhir 1318, s. 8.
(229) Bu şahıs 1901 yılında ölen H üsam eddin Bey’dir. Bkz. «Şüheda-yı H ü rri­
yet,» Osmanlı, no.83, 1 M ayıs 1901-10 M uharrem 1318, s. 4.
(230) A rk iv i Qendror, 19/60//445-30-1. M etni ileride verilm iştir. Bkz. ss. 446-447.
(231) Eth em R uhi Balkan Hatıraları -Canlı Tarihler( IV, (lstanbul:1947), s. 11.

121
sıkı gözetim altına alınarak:233 âdeta sürgün hayatına mahkûm edilen Cemaled-
din Efganî’nin önde gelen bir üyesi olduğu Babîler ile İttihatçıların ilişkisidir.

Cemaleddin Efganî hakkında yapılan bir suçlamada kendisinin:

«...malûm at-ı çâkerâneme gelince Şeyh Cemaleddin, Babt C em iyeti
erkânından ve erbab-ı fesaddan olduğu gibi hiçbir tarafça haiz-i iti­
bar ve itim ad olmamış bir adamdır . Ve merkumun, mason cem iyeti
ve Ermeni komiteleri ve Jön Türk takımı ile miinasebât ve mııhabe-
re-i hafiyesi vardır,..»23i

Jön Türkler ve diğer muhalefet teşkilâtları ile irtibatı olduğunun iddia edüdi-
ğini görüyoruz. Aynı suçlamada Efganî’nin, fesatçılardan olduğu iddiası ile
Dersaadet’den, sürgüne gönderilen Abdullah Nedim adlı bir şahsın akıl veri­
cisi olduğu ve Trablusgarb'da bu özelliğe sahip üç kişi ile irtibatının bulun­
duğu ileri sürülmektedir.235 Babîlerin, Jön rürklerin gizli eserlerinin dağıtımı­
na olan yardımları ve Ali Şefkati tarafından yayınlandığım gördüğümüz İstik­
bal1 ve Hayal adlı gazetelerin bu kimseler tarafından, İttihad ve Terakki’nin
ilk lideri durumuna geçmiş olan İbrahim Temo’ya ver ilmesi,2rs ilişkilerin ni­
teliğini göstermektedir. Babîlerin, İran’daki meşrutiyet hareketinin destekle­

(232) T [ü rk ] Y [u rd u ], «Tercüm e-i Hal: Şeyh C em aleddin Efganî.» T ü rk Y urdu,

IV , no.8, 12 H aziran 1330, ss. 2263-67. Jö n T ü rk dergilerinde kendisi h a k ­
kında son derece olum lu y azü ar için bkz. «Şeyh Cem aleddin Efganî,» K a ­
n u n -i Esasi, no.14, 29 M art 1897-26 Şevval 1314, ss. 4-5 ve H alil Ganern,
«Djemal Eddin,» M echveret S u p p lem en t Français, no.31, 15 M art 1897, s. 5.
B ir Jö n T ü rk yayın organı, Efgâni ile Cem iyet ilişkilerini şöyle an latm ak ­
tad ır: «Geçen nüsham ızda tercü m e-i hâlini yazdığım ız ve resim lerini dere
eylediğim iz feylesof-i şehîr Şeyh Cem aleddin Efganî m erhum un İttih ad ve
Terakki C em iyeti’n in b ir rü k n -i m ühim m î ve m ü rşid-i kâm ili olduğunu
zikretm eği u n u tm u ş idik. Bu h afta İstan b u l’d an aldığım ız b ir m ek tu b -i
m ahsusda Yıldız’m ve bilhassa S u ltan H am id’in ahvâl-i um um iye ve h u -
susiyelerine dair m erh u m -i m iişarileyhin A rabea ve Farisice yapm ış ola­
geldikleri gayet m ühim b ir eseri k a b l-e l-v efat efrad -ı eem iyetden b ir zâta
tev d i’ etdiklerinden....» Bkz. «Havadis > K a n u n -i Esasî, no.15, 5 N isan 1897-
3 Zilkade 1314, s. 4.
(233) İstanbul faaliy etleri için h k z.B B A -Y ıld ız Esas Evrakı, 18/553-586/93/36.
K endisi h ak k m d ak i k itap ların dahi daha sonra yasaklanm ası için bkz.
B B A -B E O jH id iv iy et-i C elile-i M ısriyenin Tahrirat D efteri, 1031-68/4, no.
291, B B A -îrade-H ususî, R ebiy’ü lâh îr 1315/no.l01-444.
(234) Halil R ıfat P aşa’nm , 22 N isan 1312 ta rih li yazısı. B B A -Y ıld ız Esas Evrakı,
(Sadrıâzam Halil R ıfa t Paşa E vra kı), 31/1709-3/110/87.
(235) A y n ı yazı.
(236) İbrahim Temo, İttih a d ve T era kki C em iyetinin T eşekkü lü ve H idem ati V a­
taniye ve în kılâ b i M illiye Dair H atıratım , (M ecidiye:1939); ss. 66-67. Yöne­
tim de İra n sefaretindeki h adem elerin e v rak -ı m uzirra taşınm asına ara c ı­
lık etm elerinden y akınm aktadır. Bkz. B B A -B E O / V G G (2), D evair M ühim ­
ine: no.4(H ariciye), 5398, (11 M art 312), Devair:16/8728.

122
yicileri arasında bulunması,337 îbrahim Temo’ya gizli neşriyatı sağlayan Ba­
bının, Nasreddin Şah’ı öldürmesi,2® yönetiminin kuşkularını büsbütün arttır­
mıştır. Daha sonraki dönemlerde bile faaliyetleri büyük bir kuşku ile izlenen
Sabiler239 oldukça küçük bir grup olduklarından onların Jön Türkler e atfedi­
len bazı hareketlerin yapıcısı olduklarını söylemek mümkün değildir. Ancak,
belirtebileceğimiz nokta, bu kimselerin özellikle İttihatçılar ile birlikte hareket
etmekten kaçınmayan bir muhalefet grubu olduğudur. Ayrıca Jön Türk yayın
organları, Nasreddin Şah’m öldürülmesini tasvip etmediklerini açıklamışlarsa
da,240 İbrahim Temo’nun «Dansı Abdülhamid’in Başına» ünvanlı bir kaside ha­
zırlatarak bunu İttihad ve Terakki adına çeşitli yerlere astırması,241 İshak Sü-
kûti’nin Babî eserlerini büyük bir ilgi ile okuması,2® Merkez komite içerisinde

(237) «Les Behais et le M ouvem ent A ctuel eıı Perse,» La R evue du M onde M u-
sulm an, V. I, (A ralık, 1906), no.2; ss. 198-206. Krş. A rm inius V am bery, W es-
tern Culture in Eastern Lands, Jo h n M urray, (London:1906), ss. 334-337.
(238) İb rah im Temo, îttih a d ve T era kki..., s. 67. H alil R ıfat Paşa işin Efganî’den
kaynaklandığını belirtm ektedir. Bkz. A y n ı Yazı. B urada işaret edilm esi ge­
reken husus E fganî’n in B abîlerin h arek etin d e oynadığı roldür. Osm anlı İm -
. p arato rlu ğ u n d ak i B abîler üzerindeki bu etkisine karşılık, E.G. Brow ne, onun
B abî olm adığını yalnızca b ir sem patizan olduğunu ileri sürm ektedir. Bkz.
E dw ard G [ranville] Broıvne, The Persian R evolution of 1905-1909, 2. B as­
kı, F ra n k Gass, (London:1986), s. 45 ve s. 94/n.7. K itap ta E fganî’nin İsta n ­
bul faaliyetleri, suikastteki rolü ve konu ile Osm anlı yönetim inin ilgisi de
derin olarak araştırılm ak tad ır. Bkz. ss. 401-405, 94-97. Osmanlı yöneticileri­
nin Cem aleddin E fgani’nin Ş ah’m k atlindeki rolü, hakkında hassasiyetleri
konusunda bkz. Tahsin Bey’d en -T ah ran A teşem iliterliğine 3/8 Mayıs[18]96
ve T ah ran A teşem iliterliğinden-M abeyn’e 4/9 M ayıs [18196, Ahm ed Bey
imzalı, Tahran A teşem iliteri ile M uhaberat K aydına Mahsus D efter, B B A -
Y ıld ız Esas E vrakı, 36/139-44/139/XVIII ve B B A -Y ıld ız Perâkende, 18 Za
1313/no. 1338, 24 Za 1313/no. 1348, 23 Z 1313/no. 1490, 3 M 1314/no.64.
(239) Bkz .B B A -B E O /D a h iliye Giden, 107-3/56, 863, (6 H aziran 324)/250391 ve
B B A -İrade-H ususî, Cem aziy’ülevvel 326,/no. 65-472. B abîlerin Jön T ürk
neşriyatı dağıtım ına karışm ası için bkz. Şam ’da Şem ’a z â d e A hm ed Refik
P aşa’d an-M abeyn’e, 1153/31. K ân û n -i evvel 314, M em urin-i M üteferrikaya
M ahsus K a yd D efteridir, B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 36/139-84/139/XX.
(240) eö lm ü şe R ahm et, B akilere Selâmet,» Mizan, no. 175, 7 M ayıs 1896-24 Zilka­
de 1313, s. 2484. B una k arşılık A hm ed Rıza Bey aynı görüşleri dile g etird ik ­
ten sonra şöyle b ir y orum u eklem ektedir: «...K ırk sekiz sene evvel zulm
gören B abîlerin intikam ı İra n ’a b ir teceddüd ve te ra k k i kapusu açdı. Os­
m anlI İttih a d ve T erakki [C em iyetinin] k u rb a n ların ın da ah ü figanı te ’-
sirsiz kalm az üm idindeyiz...» A hm ed Rıza, «İcm âl-i Ahvâl,» M eşveret, no.
11, 20 Zilhicce 1312-23 M ayıs 108, s. 2.
(241) A r k im Qendror, 19/80//814/8. Y anına Tem o’nu n el yazısıyla —m uhtem elen
sonraki b ir ta rih te — şöyle bir not düşülm üştür: «İran Şahı N asreddin’in
katli üzerine B ükreş’de ta ş basm asıyla n eşr edilüb ecnebî postalarıyla İs­
ta n b u l’a yollanan m anifestdir.».
(242) D oktor M ehm ed Z iyaeddin’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, Londra, 24 M ayıs [18]98
ta rih li m ektup. A r k iv i Qendror, 19/106-4//520/1173.

123
sürekli önemli rollerde bulunmuş olan Doktor Nazımın, öldürme olayını ger­
çekleştiren Babî’yi övmesi,3+3 İttihatçıların da onlara yakm bir ilgi duyduğu­
nu göstermektedir.2-4
SARAY DARBESİ 'PLÂNCILARI VE İTTİHAD VE TERAKKİ İLE İLİŞ­
KİLERİ :
Buraya kadar, Jön Türk hareketi olarak yorumlanmakla birlikte İttihad
ve Terakki Cemiyeti tarafından gerçekleştirilmeyen başlıca dört grup hare­
ket üzerinde durduk. Bunlar kadar organize olmasalarda resmî bir adı ve
programı bulunmamakla beraber; bunlardan çok daha önemli faaliyetleri
gerçekleştirmeye çalışan beşinci bir grup olarak karşımıza, Saray darbesi
plânlayan üst kademe yöneticileri çıkmaktadır.
Fesatçı olarak kabul edilen hareketleri gerçekleştiren topluluklara deği­
nen bir yabancı gözlemci; dört kategoriye ayırdığı bu organizasyonların ilki
ve yönetim tarafından en büyük tepkiyle karşılananı olarak Jön Türk parti­
sini göstermektedir.245 Kendisine göre, hareket yalmzca bir takım öğrenci ve
softa topluluklarına münhasır kalmayıp; aynı zamanda, Osmanlı aristokrasisi
şeklinde tanımladığı Sarayla yakın ilişkisi bulunan kimselerden de destek gör­
mektedir.216 İşte, 1895 sonuna kadar Saray’ın Jön Türk hareketine karşı gös­
terdiği büyük tepkide; ancak, bu tür kimselerin de; İttihad ve Terakki Cemi-
yeti’nden tamamen bağımsız olarak; komplo faaliyetlerinde yer almasına bağ­
lanabilir. Gerçekten de ileride Saray’ın uzun süre farkında olduğu öğrenci ha­
reketlerinin fazla üzerinde durmadığını; bunları oldukça yumuşak cezalarla
geçiştirmeye çalıştığını göreceğiz. Ancak, yönetimin belirttiğimiz 1895 krizi­
nin atlatılmasına kadar temel korkusu üst düzey yöneticilerinin gerçekleştire­
bilecekleri 1876 darbesi gibi bir girişim olmuştur.
Kuşkusuz, muhalefeti çok değişik bir zemine oturtan yeni bir zihniyetin
temsilcilerinin faaliyetinin arttığı bu dönemde, eski sistem darbe taraftarla­
rının tamamen ortadan kalktığını söylemek mümkün değildir. Nitekim, 1895
sonuna kadar bu kimselerin tamamen bağımsız olarak böyle bir girişimde bu­
lunduklarını görüyoruz.
Gene yabancı bir gözlemci, İstanbul duvarlarının on mil dışında alelâde
Türklerin, Jön Türk partisi veya softalar konusunda hiçbirşey bilmediklerini
söyleyerek,247 hareketin daha ziyade Saray çevresinde geçtiğini ima etmeye

(243) D oktor Nâzım B ey’den -İsh ak S ü k û ti’ye, P azar ?, tarihsiz m ektup. A rk iv i

Qendror, 19/106-5//916/1390. Nâzım Bey’in ifadesi şöyledir: «...Sükûti, b il­
m em h atırın d a m ıdır. Ben C enevre’de ik en g â h ’ın katili bulunan fedainin
asıldığı esnada söylediği beyti b an a okumıışdun. Bu beyit ile Türkcesini
ilk m ektubda b an a yazarm ısın. U nutm azsın değil m i elâ gözlüm ?....»
(244) B abî-Jön T ürk ilişkileri konusunda, detaylı ve kapsayıcı b ir özet, Şerif
M ardin, Jön Türklerin,., ss. 54-56’da verilm ektedir.
(245) A rdern G. H ulm e-B eam an, Tıoenty Years in The Near E ast, M enthuen C o,
(London:1898), ss. 301-302.
(246) İbid, s. 301.
(247) Jam es W. G am bier, «England and The European Concert.» Fortnightly R e-
view , V ol.L X n (Tem m uz, 1897), s. 65.

124
çalışmıştı. Nitekim, bu dönemde Saray'ın çeşitli klikler arasında büyük bir
savaş alanına döndüğünü görüyoruz. Hattâ, Sultan’m muhalifi olarak Avru­
pa’da çeşitli gazeteler çıkartan bir yazar; Abdülhamid’in, "Saray içinde Lâ
İlâSıe İllallah Cemiyeti adı altında bir örgüt teessüs ettirdiğini iddia ediyor.248
Kendisine göre Sait P aşa’nın organizasyonunda büyük katkısı olan bu cemi­
yetin, masonluk benzeri gizli kuralları ve yirmi yedi maddelik bir nizamna­
mesi bulunmaktadır. Bu nizâmnâmenin ilk maddesi ise üyelerin Sultan’m şah­
sî güvenliğini sağlayıcı çabalarda bulunmaları ve diğer tüm gizli cemiyetlere
karşı amansız bir savaş içinde olmalarını gerektirmektedir.243 Yazarın, biraz
abartmaya kaçtığı kabul edilmekle beraber, doğru olduğu nokta; Sultan’m da
kendisini Saray içinde güvence altında görmeyerek, muhalif kliklere karşı ted­
bir alma gereğini duymasıdır.
Bu kliklerin ilkini muhtelif şehzadelerin taraftarları şeklinde eskiden beri
görülen gruplar oluşturmaktaydılar. Gene yabancı bir gazetede Jön Türk
gruplarının bu kimselerin desteğini sağlayabilmek için faaliyet gösterdikleri
ve F aris’in örgütünün Reşat Efendi; buna karşılık Meşveret gazetesi etrafın­
da toplananların ise Sultan Murad yanlısı olduklarını belirten bir haber yayın­
lanmıştı.2*0 Ancak, sözkonusu şehzade taraftarı kliklerin rollerini fazla ab art­
mamak gerekir.
Bunlara karşı çok daha ehemmiyetli bir grubu Bâb-ıâli bürokrasisinin
oluşturduğu açıktır. Sait P aşa’nın, Jön Türklerin büyük eleştirilerine neden

(248) D em etrius G eorgıades, La Turquİe Actuelle:Les P euples Affranclıis du

Joug O ttom an et Les Interets Français en Orient, Calm ann Levy, (Paris:
1892), ss. 103-104.
(249) D em etrius G eorgiades, a.g.e, ss. 103-108. V am bery de S ultan ile m ülakatını
anlatırk en ; S u ltan ’m Jö n T ü rk ler konusundaki k o rkusunun abartılm ış d ü ­
zeyde olduğunu b u n u n ise T ürk iy e’de ihtilâllerin kitle tarafın d an değil
yüksek sınıf m ensubinince gerçekleştirilm esine bağlanabileceğini, b e lirt­
m iştir. Bkz. A rm inius V am bery, The S ta r y of M y Struggles. The M emoirs
of Arm in ius Vam bery, Vol.II, E.P. D utton and Com„ (New York: 1904),
s. 389.
(250) «The T urkish C risis:E x-S ullan M urad V, Touching S tory of Tw enty Y e-
ars’ C aptivity,» Daily Mail, 17 A ralık 1896. N itekim , F aris’in etrafın d a to p ­
lan an g ru b u n yaym organında Reşad E fendi yanlısı b ir ta v ır görülüyor.
Bkz. «Şehzade R eşad H azretleri,» H ü rriyet2, no.56, 16 Ağustos 1896-4 Re­
b iy ’ülevvel 1314, s. 3: «İstanbul’da o tu ran b ir m enba’-i m evsukdan teessüf-î
azîm ile işitdiğim ize göre veliahdım ız Şehzade Reşad Efendim iz h az re tleri­
n in S aray ın d an dışarı çıkabilm eleri. S u ltan H am id tarafın d an m en’ edil-
m işdir. İşte b u da isbat ediyor k i bu gün ahalim izin b ü tü n üm idleri veli-
ah d -ı m üşarünileyhe kalm ıştır.» B una karşılık, İttihad v e T erakki yayın
organlarında önceleri m üşahede edilen S ultan M urad tarafta rlığ ı için bkz.
A bdullah Dje%'det, «Le Sultan M urad V,» M e ch ve ret S u p p le m en t François,
no.79, 1 Temm uz 1899, ss. 5-6; «Sultan M urad Mazlum,» Osmanlı, no.43, 15
Nisan 1899-4 Zilhicce 1316, ss. 1 v.d.

125
olan251 tavsiyeleri sonucu gerçekleştirildiği iddia olunan, iktidarın yeniden
Saray’da ve komisyonlarında merkezileştirilmesi operasyonu ile Bâfa-ıâli bü­
rokrasisi kırk yıldan beri sürdürdüğü büyük etkinliği tamamen kaybetmişti.252
Kuşkusuz, bu kimselerin bir bölümü açısından sorun, tekrar gücü Bâb-ıâli’ye
kaydırabilmek olarak görünmekteydi.
Ancak, bu kimseler yapılması düşünülen bir Saray darbesinin; en azından
önemli bir kısım askerî paşaların desteğinin alınmaması halinde ölü doğaca­
ğının da farkındaydılar. Nitekim 1895 başlarından itibaren, Saray mensupla­
rından bir kısmı, eski önemli bürokratlar ve bir kısım paşalar arasında 1876
koşullarını tekrar oluşturma konusunda fikir birliğinin sağlandığı gözüküyor.
F aris’in bu grupların hislerine tercüman olmaya çalıştığını görmüştük. Ama.
bir yandan çeşitli grupların hareketlerini istedikleri ortamın koşullarının sağ­
lanması için memnuniyetle karşılayan bu kimselerin; hareketi, Faris gibi kim­
selere bırakmaya pek niyetleri olmadığı görülüyor.
Yabancı raporlarda, İstanbul’da artan olaylar için genellikle bu hareket­
lerin «-.Saray’dan kuvvet ve destek aldığı» şeklnıde ifadeler kullanümakta-
dır.253 Aynı tarihlerde, İngiliz Sefareti’nin memurlarından Max Müller,
mabeynde görevli bir kimse aracılığıyla Saray’da geniş çaplı dağıtımı yapılan
ve gizlice okunan Sultan aleyhtarı bir risâleyi ele geçirmeğe muvaffak olmuş­
tu.254 Buradaki uslûb, kesinlikle İttihad ve Terakki’nin ortaya çıkmaya başla­
yan ilk beyannamelerindeki anlatıma benzememektedir. Üstelik Max Müller,
risale üe ilgili olarak «...Bu mevcut hükümet sisteminin oldukça şiddetli bir
biçimde aşağılanmasını ve Ermeni ve Müslüman teb’amn birleşmesini ve Tür­
kiye’de daha iyi bir düzen kurmak için Ermenilere yapüan bir başvuruyu da
içermektedir...»255 yorumunu yapmakta ve eserin Softaların kaleminden çık­
mış olabileceğini tahmin etmekteydi.
Fakat, eser kısmen ûlema tezlerini içermekle birlikte onların yaklaşımı­
nın tamamen dışında temaları da ihtiva etmekteydi; ki, buradaki anlatım a y ­
nı dönemlerde bir İngiliz gazetesinin; yönetimde önemli bir mevki’i bulundu
ğu anlaşılan; bir Jön Türk ile yaptığı uzun röportajdaki ifadelendirme üe bü­

(251) «Sadr-ıâzâm Said Paşa..» Osmanlı, no.99, 1 K ân û n -i sâni 1902-20 Ram azan
1319, ss. 1-2. K rş. «M akale-i Mahsusa,» Ş û ra -yı Ü m m et, no.31. 27 H aziran
1903-1 R ebiy’ü lâhir 1321, s. 3.
(252) B ürokrasinin b u değişim inin tah lili için bkz. C arter V. Fİndley, Bureauc-
ratic R eform iti The O ttom an Empire: T h e Sublim e Porte 1789-1922, P rin -
ceton Univ. Press, (Princeton:1980), ss. 227-239. A ynı konu hakkında Jön
T ü rk lerin k an aatleri için bkz. «Meslek-i Tahrib,» Sancak, Aded. 7.30 K â­
n û n -i evvel 1899-27 Ş a’ban 1317, s. 2.
(253) M. C am bon’dan-D ışişlerine, 191/31 E kim 1895 (eonfidentiel), A ffa ires e t-
rangeres-Correspondance P olitique-Turquie: 524(Octobre 1895). [234-239],
(254) Philip C u rrie’den-M arquis of S alisbury’e, C onstantinople, 831/29 K asım
1895 ta rih li ya& nm eki, M ax M üller’den-P . C u rrie’ye 29 K asım 1895. PRO f
F.O. 78/4623.
(255) M ax M üller’in sözkonusu yazısı, PRO/F.O. 78/4623.

126
yük bir paralellik gösteriyordu.256 Büyük bir ihtimâlle, risâle Saray darbesi
kışkırtıcılarının kaleminden çıkmıştı ve 1876 koşullarının oluşturulması operas­
yonunun parçalarından birisi idi. Ama bizim açımızdan, yapıtın kaleme alınış
yeri ve yazarının niteliği kadar önemli olan bir husus, onun Saray’da büyük
bir ilgi ile okunması ve taraftar bulmasıdır. Nitekim, bir süre sonra Saray’­
dan aldığı para ile The Times, Daily Mail gibi gazetelerin yazılarını cevap­
layan bir yayın organında bilhassa bu hususa işaret eden bir makalenin yayın­
landığım izliyoruz :
«...G enç Türkiye Partisi, neredeP Kimse söyleyem ez; fakat herkes
onun m evcut olduğunu ve sadece m evcut olduğunu değil, fakat ol­
dukça etkisi ve gücü bulunduğunu iddia etm ektedir... O tu z yıl ön­
ce, saçma fakat güzel yazan, edebiyatla ilgili birkaç şikâyetçinin
başkanlığını yaptığı bir Genç Türkiye Partisi hakkında bazı sözler
olduğu doğrudur. Bununla beraber, o fikirlerinden vazgeçtiler. Çoğu
hükümeti desteklem eye razı oldu ve düzeldiler... Bu günlerde ol­
dukça hatalı bir şekilde Yıldız köşkünün kapıları içinde tehditler sa­
vurduğu söylenen «parti»nîn önemsiz başkanlarmm şansları olsaydı
aynı yolu izleyeceklerine inanmak için her sebeb bulunmaktadır....
Jeune Turqm e’nin önemsiz taraftarlarının saldırılarını yönelttikleri
kişi, Sultan’m kendisi idi. Şu anda Sultan dünyada en çok suistimal
edilen hükümdardır. Gürültücü çete sesini yükseltm e cesaretini gös­
term eden çok önce yaptığı tedricî reformlar, saltanatının başlama­
sından itibaren halkının refahı için başlattığı veya kabûl ettiği ıs­
lahat ,..»257

Üst kademedeki, subaylarda da belirttiğimiz yönde bir eğilimin 1895 baş­

larından itibaren güçlendiği belirtilmelidir. Bu yılın sonlarında gene İngiliz
istihbaratı, Rus Elçisinden, Müslüman İhtilâlci Partisi’nin dört albay ve iki

(256) «Young T urkey:A n In terv iew W ith a Young Türk.» Pall Mail Gazette, 2
Tem m uz 1895. Jö n T ü rk şu görüşleri ileri sürm ektedir: « ...T ürkiye’deki
M üslüm an kitle, h erhangi b ir Erm eni k a d ar rejim d en bıkm ıştır. Ve İn g il­
te re ’n in m akûl ve akıllı b ir şekilde m üdahalesini m em nuniyetle karşılardı.
F akat, ıslahat İm p arato rlu ğ u n içindeki h e r vilâyet ve h er sınıfa k a d ar yay­
gın laştırılm alı ve k ay n ağ ın başı olan İstan b u l’dan başlam alıdır... Şu an,
T ürkiye için gerekli olan şey, İn g iltere’de güçlü b ir hüküm etin T ürkiye
soru n u n u ciddî b ir şekilde ele alm ası ve ılım lılık ve k a ra rlılık ile en ge­
rek li olan y erd e ıslahat için ısra r etm esidir. F akat T ü rkiye’deki ıslahat ve­
tire si İstan b u l’da başlam alı ve Sultan, b u saltanatın ve kendi m evcudiye­
tin in A v ru p a’n ın ikazlarını dinlem esine ve İm paratorluğun adına y araşır
b ir h üküm eti m eydana getirm ek için çaba sarfetm esine bağlı olduğuna
inandırılm alıdır. Bugün, ırk ve inanç ay rım ı yapılm aksızın, S ultanın her
te b ’ası taşın acak oldukça ağ ır b ir yük ü n altında inlemektedir.s-, Bu m ü -
lâk atm y arattığ ı telâş konusunda bkz. B B A -B E O /H ariciye Âm ed, 155-5/11,
1690, (23 H aziran .311; Tereüm e:583). M orning A d vertiser ile tekzibi çalış­
m aları için bkz. 2635, (13 Ağustos 311; Tercüme:688).
(257) «The T urks and T heir Troublers» The M orning A dvertiser, 7 K asım 1895.

127
general tarafından desteklendiği yolunda bir biigi elde etmişti.253 1876 daki
rolleri nedeniyle çok sıkı gözetimde bulundurulan259 bu kimselerin özellikle ba­
zı prestiji yüksek paşaların etkisiyle bu eğilim içine girdikleri anlaşılıyor.
Nihayet, Saray darbesi liderini bulmuştur. Bu lider de, 1877-78 Osmanlı-
Rus harbinde kazandığı büyük prestiji kullanmasından korkulduğu için; Mısır
Fevkalâde Komiserliği görevinde istihdam edilen Gazi Ahmed Muhtar P aşa’-
dır. Kendisinin ve oğlunun Jön Türkler ile ilişkisi olduğu diplomatik yazışma­
ların önemli bir konusunu teşkil eden260 Paşa; bu nedenle uzun süre ikili oyna­
dığı şekilde bir suçlamaya maruz kalmıştır.
Kendisine, Jön Türk grupları tarafından sürekli teklifler yöneltilen P a­
şa,261 uzun süre bu çevrelerde bir ümit olarak görülmüştür. Nitekim, kendisi­
nin yaveri iken Jön Türklere katılan Ahmed Saib Bey’in de, gazetesinde ken­
disi ile ilgili haberlere ağırlık verdiği ve onu daha önemli roller oynamağa ça­
ğırdığı görülüyor.262 P aşa’nm, damadı olan Şevki Bey’in de Brindizi kongre­
si için Jön Türk grupları iİe pazarlıklarda bulunması,263 ilişkinin çok çabuk
kopmadığını bize gösteriyor. Bir süre sonra ise Jön Türk muhaberatında P aşa’
mn ikili oynamak suçlamalarına hedef olduğunu ve kendisinden ümidin kesil­
meye başlandığım görüyoruz :

(258) Mr. H erb er’den; Decypher, Pera, 1245, 10 Kasım[1895], no.650. PRO/F.O.
78/4629.
<259) Dolm abahçe S aray ı’n ı m uh asara eden asker ve üm erânın çok sıkı takibi
için bkz. H ususî ve M ühim E vraka M ahsus Olan Birinci D efterdir, B B A -
Y ıld ız Esas E vrakı, 24/150-2/162/VIII. S ultan M urad V dönem inin gözde
subaylarının görevden alınm aları iddiası için bkz. «Entourage Du Sultan:
İsm ail Pacha;» O smanlı S u p p lem en t Français, no.4; 10 M art 1898, s. 4.
(260) M. C am bon’dan-D ışişleri B akanı B arth elot’a, Pera, 18 Ş ubat 1898/'no.38.
' A ffa ires etrangeres-Correspondance P olitique-Turquie: 526(Jan,-Fev. 1896).
[292- ]. M uhtar P aşa’nm oğlu M ahm ud M uhtar hakkında bu iddianın yo­
ğunlaşm ası için bkz. Clive Bigham , W ith The T urkish A rm y in Thessaly,
M acmillan and Co. (London:1897), ss. 64-65. Gene yabancı bir y azar M ah­
m ud M u h tar’ı M eşrutiyetin yeniden ilânını tak ib en p arlam en ter olan Jön
T ü rk ler listesine koym aktadır. Bkz. W.E.D.Allen, The T urks in Europe: A
S keich S tu d y . C harles S crib n er’s Sons, (New York: 1920), s.207.
(261) Ali Falıri, S erasker M erhum Receb Paşa’n m Y a veri Ş ehid-i H ürriyet Ş e v ­
k et B e y ’e: K andil ve M uhtar Paşa, îkinci T ab’, H ilâl M atbaası, (Mısır:1324),
ss. 6-7, 13 v.d.
<262) Bu, çok sayıda çağrılara örnek olarak bkz. «Gazi A hm ed M uhtar Paşa ve
Taleb-i Islahst,» Sancak, A ded.26, 2 H aziran 1900-4 Safer 1318. ss. 1-2. Bu
örnekdeki çağrıya neden Gazi A hm ed M uhtar P aşa’nın, yerel basında da
yay ın lan an b ir ıslahat projesidir. Bkz. E l-M ukattam , 30 M ayıs 1900, Bu
yabancı gözlemcilerce de P aşa’n ın m uhalefete göz kırpm ası olarak yorum ­
lanm ıştır. Bkz. M. C ogordan’d a n - Delcasse’ye, Le Caire 6 H aziran 1900/no.
120, A ffa ires etrangeres-N ouvelle Şerle - Turquie, Vol.3 (1899-1901). D i­
ğer b ir çağrı için bkz. «Gazi [A hm ed] M uhtar Paşa,» Sancak, A ded.22,28
N isan 1900-28 Zilhicce 1317, s. 1.
(263) H alil M uvaffak’d a n -îsh a k S ü k û ti’ye. tarihsiz[1899] m ektup. A rk iv i Qend-
ror, 19/106-3//44/S75.

128
 «...Şu İttihad-ı Osmanî gazetesini Muhtar Paşa’nm çıkarışı doğru­
su hayretimi celb e t d i... İngiltere, Mısır’a girdiği zaman bu adam
«Zaman» isminde gazetesiyle D evlet-i A liyye aleyhinde o derece şid­
detli lisan istim al eylem iş ki H idivîyet-i Mısriye en nihayet gazete­
yi kapatmağa mecbur olmuşdur. Şimdi böyle bir adamı ele alarak o
güzel İttihad-ı Osmanî nâmı altında M ahmud Paşa’nm ve Jön Türk­
lerin aleyhine yazı yazdırm ak sonra Jön Türklerle iyi geçinmek öbür
taraf dan H am id’i okşamak Paşa’mn iki yüzlülüğünün en büyük d e­
lilidir u.»26*

1906 tarihinde bile P aşa’dan bu çevrelerce medet umulması,265 ikili oyna­

ma durumunun devam ettiğini gösteriyor. Ancak, burada Jön Türklerin anla­
yamadığı hassas bir nokta vardır. Ahmed Muhtar Paşa; kendilerinin değil,
1895 sonuna kadar Saray içi darbe yapılması taraftarlarının lideri olmuştu.
1895 krizi sırasında bu işi başaramayınca pek çok üst düzey yöneticisi gibi
o da «tarik-i ubudiyet»den sapmadığı izlenimini yaratmağa gayret göstermiş­
ti. Ancak, bu tarihten itibaren onun İttihad ve Terakki’nin gelişimini ilgiyle
izlediği anlaşılıyor. Fakat, kendisi 1897 den itibaren hareketin zayıflamasını
görünce bu gruplar ile olan ilişkisini asgariye indirdi. 1906 dan sonra ise yeni
organizasyon şekli ile güçlenen hareket onu gerekli bir müttefik olarak gör­
mediğinden tekrar ilişki kurması mümkün olmadı.
Nitekim, Ingiliz Dışişleri bakanlığında uzun süre bakan yardımcılığı gö­
revini yürüten ve Türkiye sorunları ile özel derecede ilgilenen Thomas San-
derson’un evrakı içinde bulunan bir mektup, Muhtar ve onun temsilcisi duru­
munda olduğu Saray darbesi plâncılarının 1895 ortalarından itibaren hareke­
te geçtiklerini bize gösteriyor:

«Sevgili Sandersoncığım,
Bu m ektup elbette Lord Kim berley için hazırlanmıştır. Ancak
size iletilmesinin daha iyi olacağı kanaatindeyim.
Lord Northbrook dün gece Cromer’den kızgın bir şekilde beni
görmeğe geldi. Kendisi Kahire’den de bildirdiği, Muhtar ve sanır­
sam Binbaşı W ingate ile kendisi arasında geçen bir görüşmeyi bana
tekrar anlattı.
Muhtar, onda düşüncelerinde de m evcut olan suikastın, (fesa­
dın) her an m eydana gelebileceği izlenimini bırakmış. Fikrini doğru­
layan olaylar m eydana gelmedikçe bir Türk paşasının çok açık bir
şekilde konuşup konuşmayacağından emin olmadığım için benim iz ­
lenimim de budur. Kendisi sadece Cromer’in raporunda bulunduğu­
nu sanmadığım bir hususu belirtti, bu da Sultan’m tahttan indiril­

(284) Necm eddin  rif’d e n -îsh a k S ü k û ti’ye, fK ah ire], 18 Nisan 901 ta rih li m ek­
tup, A r k iv i Qendror, 19/108-5//244/1719.
(265) B ir O sm anlı, M ısır Fevkalâde Kom iseri D evletlil Gazi A h m e d M uhtar Pa­
şa H azretlerine, (lstanbul:3 M ayıs 1322), B B A -Y ıld ız Esas Evrakı, 30/1468/
51/78, ss. 1-2.

129
 mesi halinde M idhat plânındaki çoğunluğunu sürdürebilmesi için,
Sultan’m desteksiz kaldığı sürede yeterli istikrarı sağlayabilecek bir
anayasal usûlün bir an önce başlatılabilmesi için İngiliz büyükelçi­
liğinin, onun yerine geçecek tâli bir kişinin seçileceğine dikkat et­
mesi gerektiğidir.
Elbette, önerilen anayasa henüz haber aldığım ız görüşme ra~
porunun özünü teşkil etmektedir. Fakat, güvence sağlanması bana
çok güç gözüken tâli şahıs konusuna teması hatırlayamıyorum.
Bütün bunları yazm aktaki maksadım, krizin kaçınılmaz olduğu­
dur. Bugün veya yarın bir suikast (fesad) olabilir. Aynı zam anda
aylarca olmayabilir de, fakat Muhtar’ın dobra dobra sözleri bunun
daha geç d eğ ild e daha erken zamanda olacağım düşünmeme neden
oldular.
Sanırım Currîe, Cromer’in raporuna normal yolla ulaşacaktır.
Eğer ulaşmazsa böyle bir suikastin (fesadın) mümkün ve hattâ muh­
tem el olduğunu düşünmemize neden olan hadiselerin bize ulaştığım
ve bîr çeşit anayasacı parti baskısı ile şimdiki Sultan’m yerine tâli
birisini geçirmeyi amaçlayan görünümdeki hareketi anlatan ve bi­
zimkileri doğrulayan herhangi bir bilgisi olup olmadığını soran bir
telgrafı bu koşullar altında bugün kendisine çekmelisiniz ,.,»26S

Bu kimseler açısından Tıbbiye ve Harbiye talebeleri ile ûlemamn tavrı

istenilen iç ortamı hazırlamak için gerekli bir malzeme olarak görünüyordu.
Bir yandan el altından destek vererek, diğer yandan bu hareketlerin kapsamı­
nı abartarak bu amaçlarına ulaşmaya muvaffak oldular. Ancak, senaryonun
ikinci perdesinin açılabilmesi için yabancı büyük devletlerin müdahalesi ve
Tersane Konferansı benzeri bir gelişmenin ortaya çıkması gerekiyordu. Er­
meni olaylarının tırmanması, bu müdahalenin ortaya çıkabileceği izlenimini
yaratmıştır. İngilizler tüm detaylarıyla İstanbul’da yapılacak bir deniz nü­

(266) L ord R osebery’den-T hom as S anderson’a, The D urdans, Epsom, 16 N isan

1895 ta rih li (Secret) k ay ıtlı m ektup, PRO /F.O .800/1, Lord Sanderson’s Pri-
vate Papers (1860-1922): General. Fransız yetkilileri de M u h tar’m eğilim le­
rin i benzer şekilde yorum lam aktadırlar. Bkz. M. C am bon’un Cons, no. 57,.
ta rih li yazısıiım eki (Tnes confidentiel-R apport en Caire du 30 Fev.[1896],
no.38: Vues de M ukhtar Pascha su r le situation de l’E m pire O ttom an). A j-
faires etrangeres-Correspondance Politique, -T urquie\ 526 (Jan-F ev. 1896).
[264-265]. Bu arad a İngiliz yönetim inin de ağırbaşlı m uhaliflere ilgi d u y ­
duğu görülüyor. N itekim , S alisbury b ir açıklam asında: «Rüstem Paşa gibi
adam lar olsa Osmanlı İm p arato rlu ğ u n u n işleri doğru gider. Y irm i beş yılı
önce Rüstem gibi adam lar vardı. N iye şim di bugün böyle adam lar yok bu
meseleyi bugün b u rad a tartışm ak d u ru m unda değilim. Jö n T ürk p artisi
neden b u n u n böyle olduğunu izah eder...» şeklinde b ir ifade kullanm ış­
tır. Bkz, «Confusion de pouvoirs en T urquie,s La Paix, 2 A ralık 1895.

130
 mayişini hazırlamışlardı.287 Fransızların da benzer niyetlere sahip oldukları
görülüyor.268 İstanbul politik ve ticarî mehafüinde panik yaratan268 bu geliş­
meler realize edilebilseydi, talebeleri yalnızca bir araç olarak gören bu kim­
seler amaçlarına ulaşmış olacaklardı. Gerçekten de, bir muhaberatında Mısır
Hidivi için«...Hidiv Paşa'm n ahvâline gelince genç bir zât olarak Sa’di merhu­
mun bir adamın tecrübesi altmış senede ancak tama m olabilir kavl-i hakimâ-
nesi ise malum idüğünden...» şeklinde bir ifade kullanan Ahmed Muhtar P a ­
şa270 ve arkadaşları için Jön Türk eylemleri yalnızca böyle bir değere sahipti.
Fakat, dört bir tarafından kuşatılmış durumdaki Sultan; bu vaziyetten
kurtulmayı başarınca; Saray darbecilerinde iki tür davranış görüldü. Bunla­
rın bir bölümü; bu çeşit davranışların artık başarı şansı bulunmadığı kanaa­
tine vararak, sadakat gösterilerine giriştiler. Bir diğer bölümü ise 1895 sonra­
sı yurt içinde ve dışında sesini duyurmağa muvaffak olan İttihad ve Terakki
ile ilişkileri arttırm a kararı aldılar. Nitekim, bu kimselerin de desteğiyle İtti­
hatçıların 1896 da benzer bir darbeyi deneyeceklerini göreceğiz. Bu darbenin
de başarısızlıkla sonuçlanması, sözkonusu çevreyi büyük bir hüsrana uğrat­
tığı gibi İttihad ve Terakki Cemiyeti içinde bu tür bir eyleme taraftar olma­
yanların üstünlüğü ele almaları neticesini doğurmuştur.
Sonunda oldukça az sayıda kalan bu tür kimseler için, ilişkilerini sürdü­
rebilecek tek muhalefet örgütü yine İttihatçılar olmuştur.271 Nitekim onlar da
kendilerinin «bütün ahalice değil Saray-ı Hümayûnca dahi fevkâlâde mazhar-ı
takdirat» olduklarını belirterek bu hususa işaret etmişlerdir.212 Ama, bu ilişki­
ler, hiçbir zaman 1896 koşullarını bile ortaya çıkartamamıştır ve bu irtibatın
tek yararı bir süre İttihatçıların önemli memurlar ile teması sürdürmeleri ol­
muştur.273

(287) S ir Philip C u rrie’d en -E arl of C am berley’e, Pera, 6 H aziran 1895/no.368

(S eeret), yazının eki; A lbay H erb ert C herm side’m (O bservations to Naval
D em onstration against T urkey an d Possible Subsequent A ction) başlıklı
m em orandum u. PRO/F.O. 78/4613.
(268) M. C am bon’d an -H an o tau x ’ya, T herapia, 10 Ekim 1895/no.178. A ffaires et­
rangeres-Correspondance Politique, -Turquie: 524(Octobre 1895). [114-118].
(269) îbn ü lem in M ahm ud K em al in al, O smanlı D evrinde Son Sadrıazamlar, D ör­
düncü Basılış, M illî Eğ. Yay. Cüz, IX. (îstanbul:1969), ss. 1368-70.
(270) T ahsin Bey’den-M ısır Fevkâlâde K om iseri Ahm ed M uhtar Paşa H azretle-
r i ’ne, M ahrem âne şifre, 2619-7755/20 K ân û n-i sânî 321, U m um K ayda M ah­
sus D efterdir, (Aded. IV ), B B A -Y ıld ız Esas Evrakı, 38/139-74/139/XIX-IV,
B una karşılık, Jön T ü rk lerin kendisinden beklentileri için bkz. E.E.Ram-
saur, Jön T ü rkler..., ss. 44-45 ve 45/n.43.
(271) D ışişleri B akanı Goluehow ski’ye, C onstantinopel, 7 A ralık 1899/no.56b.Ref!,
(pr. 15/12.99), H aus-, H of-u. Staatsarchiv, PA, XII 172, T ürkei B e n e k te ,
1899 V III-X II.
(272) «Osmanlı îttih a d ve T erakki Cemiyeti,» Osmanlı, no. 16,15 Tem m uz 1898-15
S afer 1316, s. 3.
(273) Bu dönem de bilhassa M izan’a p a ra y ard ım ı yapan önem li şahıslar gözle­
niyor. Bkz. «E rbab-ı H am iyet Listesi,» M izan,no. 171, 9 N isan 1896-26 Şev­
val 1313, s. 2454. B ir diğer Jön T ü rk organı da 1899’da ölen M adrid Sefiri

131
 1899 sonrasında tekrar yurt dışına kaçan önemli görevliler ile karşı karşı
ya kalacağız. Fakat; artık Sultan’m yakın çevresinden destek sağlayabilme,
ütopik bir düşünce hab'ne gelmiştir. Zaten, 1906 sonrasında harekete ağırlığı­
nı koyacağını göreceğimiz Terakki ve İttihad Cemiyeti’nin çok değişik amaç­
ları içeren organizasyonu; bu tür ilişkilerin anlamını da ortadan kaldıracak­
tır.

ŞAHSÎ HAREKETLER VE İTTİHAD VE TERAKKİ İLE İLİŞKİLERİ :

Buraya kadar çeşitli hareketlerin aslında İttihad ve Terakki dışında geliş­

mekle birlikte, ona nasıl maledildiğini gördük. Şimdi üzerinde duracağımız
konu ise, gene şahsî olarak gelişen bir kısım hareketlerin aynı organizasyona
ne şekilde atfedildiği olacaktır.
Ünlü bir şairin hatıratında belirttiği gibi,274 bu dönemde pek çok gencin
Jön Türklük sevdası üe Avrupa’ya firar arzusuyla yanıp tutuştuğunu ve önem­
li bir kısmının da bu eylemi gerçekleştirdiğini görüyoruz.
Nitekim, daha sonra Avrupa’ya firar etmiş olan şahısların Üsteleri ince­
lendiğinde bu kimselerin bir kısmının sözkonusu örgüt ile hiçbir alâkasının
bulunmadığı ve bir kısmının da muhalefetle fazla uğraşan kimseler olmadığı
görülmektedir.275 Meşrutiyetin yeniden ilânından sonra «Avrupa’dan... fevc
fevc..» gelen bu kimseler İttihad ve Terakki’nin kendilerine yüz vermediğini
görünce, ayrı bir organizasyon kurmak ve çeşitli haklar almaya gayret gös­
termişlerdir.276 Bunlar da bize, bu grubun ayrı bir kategori teşkil ettiğini gös­
termektedir.
Bu şekilde şahsî firar hareketlerinin öncülerinden birisinin Hakkı Bey ol­
duğunu görüyoruz. Hakkı Bey, önce P aris’de Teessüf admda bir gazete neş­
retti, daha sonra ise Cenevre’ye gelerek bu kez Gencine-ı Hayâl adında1277 bir

Necib P aşa’m n cem iyet üyelerinden olduğunu, N um une-i T erakkî olayına

k arıştığ ı gerekçesiyle İstan b u l’dan uzaklaştırıldığını belirtm ektedir. Bkz.
«M adrid Sefiri Neeib P aşa’nm Vefatı,» Osmanlı, no.48,15 T eşrin-i sânî 1899
-12 Receb 1317, ss. 2-3.
(274) Y ahya K em al, Ç ocukluğum , Gençliğim , Siyâ sî ve E debî Hâtıralarım, Baha
Mat., (İstanbul:1973); ss. 74-75. Y azarın kendisi de bu şekilde fira r edenler­
dendir.
(275) B B A -Y /S a d a re t H ususî M arûzat> 11 M 1324/no.85.
(276) Elif. V, İhtilâl F ırkalarının Teşebbüs-i İha n eti Y a h u d Fedakârân-ı M illet
C em iyeti, ([îstanbul]:1326), ss. 3 v.d.
(277) [H akkı], «İ’tizâr,» G encine-i Hayâl, no.3, [Tem m uz 1881 ? ], ss. [1-2]. G a­
zete için bkz. B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 19/1541/130/58, T eessü fü n önlen­
m esinde k arşılaşılan sorunlar için bkz. B B A -Y /S a d a re t H ususî M arûzat, 10
R 1297/no.l56 ve 19 R 1297/no.l70. A ynı eğilim in daha sonra çıkartacağı
gazetede de sürm esi, yâni Yeni O sm anlı tezlerinin ağır basışı için bkz.
«Yeni O sm anlılık ve Yeni O sm anlIların M ucid ve M ürşid-i M âb e-ül-îfti-
h a rı Ziya P aşa M erhum dur,» Cür’et, no.8, 10 Tem m uz 1899-2 R ebiy’ülevvel
1316, s. 2.

132
yay m organını yayınladı. 1880-1881 yıllarındaki bu faaliyetlerinde Hakkı
Bey’in bu tarihten sonraki faaliyeti hakkında fazla bir bilgimiz yoktur. Ama
çeşitli vesikalar arasında kendisiyle ilgili kayıtlara rastlanmayışı; onun da­
ha sonra fazla bir etkinlik göstermediğinin kanıtı olarak kabul edilebilir.
Kendisini bu kez 1898 yılında Cür’et adlı bir gazeteyi yayınlarken izliyoruz.
Bu gazetenin, İttihad ve Terakki matbaasında basılmasına218 bakılırsa, Hakkı
Bey bu cemiyet ile sıkı ilişkilere girmişti. Nitekim, kendisinin sözkonusu örgü­
te levhalar hazırlamasına219 ve Ahmed Rıza Bey’i eleştirdikten, Cenevre gru­
buna yakınlığını belirttikten sonra «...Evet! Ben Jön Türküm, vatan zulm için­
de boğuluyor, devlet bitiyor, beni daha ziyade sıkmayın, beni daha ziyade
söyletmeyin...»280 gibi bir ifade kullandığına bakılırsa, ilişkilerini bir hayli art­
tırmıştı. Gene, ölümünden sonra hakkında çıkan yazılarda bu duruma işaret
edilmektedir.281 Bu şekilde Hakkı Bey, tamamen şahsî bir firar hadisesinin
ertesinde, İttihad ve Terakki üe ilişki kuran ilk ve en belirgin şahıs olmakta­
dır.
Aynı tarihlerde, Fransa ve Belçika’da muhalif yayınlarda bulunan eski
Hidiv İsmail P aşa’nm sabık sekreteri Mulhi İbrahim Bey’in; bu kez, İngil­
tere’ye gelerek daha yoğun faaliyetlerde bulunmayı arzuladığını; ancak, Os­
manlI yönetiminin çabaları sonucunda bu isteğini gerçekleştiremediğini gö­
rüyoruz.288

(278) [H a k k ı], «M ütaliin-i K iram a,» Cür’et, no.4, 25 T eşrin -i sânî 1898-15 R e-
ceb 1316, s.l: « C ü re tin üçüncü num erosunda, dördüncü num erosım un (Ce­
n ev re) şehrinde O sm anlı İttih a d ve T erakki Cem iyeti m atbaasında, yâni
O sm anîılar içün h e r d ü rlü ikbâl ve istik b âlin m ir’atı, h er dü rlü hissiyât-ı
insaniyenin m e r’î-i m uhassesatı, h u b b -ü l-v atan , m in -ü l-im an hadisinin
m ırsadı, itlak m a b ihakken şâyân olan m atbaada h u ru fa t ile ta b ’ etdirece-
ğimi vaad etm işdim ...». G ene sözkonusu gazetede «İstanbul Şubemiz» şek­
linde ifadelendirilen Ş u ’be îttih a d ve T era kki örgütüdür. Bkz. «Dersaadet
Şu’bem iz A za-yı M ütehayyizan ve H am iy etperveranından B ir Z ât-ı Â licâ-
h m m ek tu b u n a T araf-ı Âeizîden Cevab,» Cür’et, no.7, 28 Ş ubat 1899- 16
Şevval 1316; ss. 1-2.
(279) H akkı B ey’d e n -îsh a k S ü k û ti’ye, [P a ris ], 15 F evrier 1899: «...Y arın size
iki levha göndereceğim . B iri ûlem adan d ört zât ile askeriyeden m üteaddid
zabit ve alıali-i m ütenevviadan b ir tak ım sam iîn takdim eder. Û lem adan
b iri A bdülham id’in d e n a a t-i zatiye ve id a re -i m eş’um elerini ta ’dad eder.
D iğeri keza A bdülham id’in, E bülhüda zm dıkına boncuklarla kol açdırdı-
ğını ve ahalinin h a l’e m uvaffak olub olam ayacağı m uhaverelerini takdim
ve izbar eder...» A r k iv i Qendror, 19/106-3/732/9776.
(280) H akkı B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, P aris, 27 T eşrin-i sânî 1901, A rk iv i Q end-
ror, 19/106-3//80/972. Bu kim senin m erkez yayın organına gönderdiği ben­
zer tem aları işleyen b ir m ektub için bkz. «Cür’et Gazetesi S ahib-i H am i-
y etp erv eri H akkı Beyefendi H azretleri ta rafın d an Mektub,» Osmanlı, no.54,
15 Ş u b at 1900- 15 Şevval 1317, s. 4.
(281) «Teessür-i Azîm,» Osmanlı, no.l27s 1 K ân û n-i evvel 1903-12 R am azan 1321,
s. 2.
(282) n iO jîl.O . Registarated Papers: 45: 9650-A-38025b. İngilizlerin, bu şahsın
faaliyetlerini d u rd u rm ak için eski H ü rriyet’e k arşı aldıkları tedb irlere baş-

133
 Bir süre sonra ise, İsmail P aşa’nm diğer bir sekreterinin İtalya’da mu­
halefet çevreleriyle temas ettiğini ve Midhat P aşa ile ilgili bir broşür yayın­
layarak, Osmanlı yönetimini bir hayli uğraştırdığını müşahede ediyoruz.283 Bu
da eski Hidiv’in olaylarla ilgisini göstermektedir. Ama, Jön Türk hareketleri
olarak nitelendirilen bu eylemlerin, bizim incelediğimiz gruplar ve İttihad ve
Terakki ile alâkası bulunmamaktaydı.
Bu arada göze çarpan diğer bir gelişme, Avrupa’da muhalif ve Jön Türk
olarak nitelendirilen ve Osmanlı azınlıklarına mensup kimselerin çıkarttıkları
yayın organlarmuı sayısında hızlı bir artışın görülmesidir. Ancak, en önde
gelem L’Orient’m, doğrudan ve Georgiades tarafından çıkartılıyor gibi gözü­
ken Le Yıldız’m da, dolaylı naşiri olan Nicolaides’in bu faaliyeti Yunan millî
amaçlarına hizmet için yaptığı anlaşılıyor.284 Ama, bu kendisinin Saray ile çev­
rede Jön Türk eylemi olarak yorumlanan hareketi konusunda pazarlığa otur­
masına engel değüdi ve sözkonusu anlaşmalar sonucu kendisi Saray’ın savu­
nucularından birisi haline geIdi.2S5 Benzer bir şekilde, George Badis adlı bir
kişinin P aris’de neşretme tehditinde bulunduğu Genç Türkiye gazetesi ile ay­
nı çeşit bir pazarlık yaptığını izliyoruz.289 Bu tür faaliyetler kuşkusuz İttihad
ve Terakki’nin etkinliğini yoğunlaştırmasından sonra da sürdü. Fakat, doğal
olarak iki hareket arasında hiçbir bağlantı kurulmadı.
1890 tarihinden itibaren firar hadiselerinin ve bunlara bağlı eylemlerin
çoğaldığı görülmektedir. Bunları iki kısımda mütalâa edebiliriz. Birinci grup;
olayı tamamen bir şantaj vasıtası olarak görmekte, para koparmak için, mu­
halefet hareketi örgütleyeceği şeklinde tehditler savurmakta287, bazen birkaç

v u rm ay ı k a ra rla ştırd ık ları anlaşılıyor. Bkz. sözkonusu dosyada, H .S.H uff-

le ’dan-G odfrey K ensington’a, 24 A ralık 1884.
(283) Vasıf Efendi adlı b u şahıs «Le Secret de M idhat Paseha» adlı b ir risâle
neşretm iştir. Bu konu ve Osmanlı yöneticilerinin çabaları için bkz. M ah­
m u d N edim Bey’d en -T u rh an Paşa’ya, 170/21516-3 Tem m uz 1895, M alıre-
m âne yazı, Said P a şa ’dan-M ahm ud N edim B ey’e, 13919/38,4 M ayıs 1894,
M ahm ud N edim B ey’d en - S aid P aşa’ya, 20009/351/16 E kim 1894. Roma B ü ­
yükelçiliği A rşivi, K .5 2 (l). Bu şahsın N apoli’deki faaliyetleri için bkz. N a­
poli K onsolosluğundan-M ahm ud N edim P aşa’ya, 2107-18/5 E kim 1894 ve
2108-19/9 Ekim 1894 ta rih ve n u m aralı yazılar. Rom a B üyükelçiliği A rşivi,
K.52 (1).
(284) N .Nicolaîdes’in, L ondra’daki Y unan Büyükelçisi G ennadios’a yazdığı 14
Ağustos 1889 ta rih li m ektup. M ektup, L ’O rient dergisinin G ennadion K ü ­
tü p hanesindeki (A tina) kolleksiyonunun (p.86,s’de k ay ıtlı) başına ek len ­
m iştir.
(285) Bu p azarlık lar ve gazetelerin faaliyeti için bkz. B B A -Y /S a d a re t Hususî
M arûzat, 20 S 1310/no.263,30 S 13İO/no.356, 24 Ra 1310/no.588, 5 R 1310/
687, 15 R 1310/no.757, B B A -Y /M ü te n e v v î(G ü n lü k ) Marûzat, 3 L 1310/no.
504-7163.
(286) B B A -îrade-D ahiliye, 26 R ebiy’ülevveî 1308/no.93855.
(287) Bu tü r d av ran ışlara örnek olarak bkz. B B A -B E O /Z a p tiye Giden, 662-21/
13,87, (10 H aziran 312)/9738(m ühim m e).

134
kişi biraraya gelerek örgütlü bir eylem izlenimini vermeye çalışmakta,263 da­
ha sonra ise yapılan bir pazarlık sonucu; uygun bir para veya memuriyet kar­
şılığı, sözde muhalefet bir kenara bırakılmaktadır. 1893-1895 döneminde özel­
likle Atina’nın bu tür bir muhalefet üssü haline geldiğim görüyoruz. Çeşitli
şekillerde buraya ulaşan bu kimseler uygun şartlar sonunda tekrar yurda
dönmektedirler.288 Bu durum, Meşrutiyetin yeniden ilânına kadar süren bir
özellik olmuştur. Ancak, çok sayıda örneğine rastlanabilecek bu kimseler
ile2®0 ittihad ve Terakki örgütü arasında herhangi bir ilişkiden sözedebilme
imkânı bulunmamaktadır ve dışarıda Jön Türk eylemi olarak değerlendirilen
bu eylemler ile sözkonusu örgütün Saray ile yürüttüğü pazarlıklar arasında
da hiçbir ilinti bulunmaz.
İkinci gruba gelince bunlar gördüğümüz Hakkı Bey benzeri şahsî fakat
ciddî niyetlerle Avrupa’ya veya Mısır’a firar eden kimselerdir. Bunların bir
kısmı Saray ile uyuşarak yurda dönmüştür; ama, amaçlarının bu olduğu söy­
lenemez.
Bu duruma ilk örnek olarak, İzmir’in tanınmış gazetecisi Tevfik Nevzad
Bey ile Maarif Müdürü Emrullah Efendi’nin beraberce Cenevre’ye firar ede­
rek; Hidınet adında bir gazeteyi neşre başlamaları gösterilebilir.291 Yurt için­
deki muhaliflere güç verdiği bizzat onlar tarafından belirtilen bu ilk önemli
firar,282 Saray tarafmdan büyük bir telâşla karşılanmış ve İsviçre hükümeti

(288) H idiv’den de destek olan b u tü r h arek etlere örnek olarak, Fevzi Bey ile
F a h ri Bey ve R ianez Paşa’m n k ita p basm a şeklindeki b ir eylem leri gösteri­
lebilir. Bkz. M ilano Konsolosu Je a n S ilv estre’den-M ahm ud N edim Bey’e,
M ilano, 15 E ylül 1894, Rom a B üyükelçiliği A rşivi, K .51(l).
(289) B ir örnek olarak, böyle b ir d av ran ışta b u lu nan M ülâzım M ahm ud Bey gös­
terilebilir. Bkz. Cevad Paşa M erhum un Z am an-ı Sadaretinde T a kd im O lu­
nan T eza kir-i H ususiyettin Suretlerini H avt D efter, B B A -Y ıld ız Esas E vra­
kı, 36/419/146/XV. 4606-7 Mayıs 311.
(290) Ö rnek olarak, P a ris’den dönen ve askerde bulundurulm ası sakıncalı görü­
lerek civar b ir vilâyette m ülkiye tab ab etine getirilen Rıza B ey’i v erebili­
riz. Bkz. B B A -B E O / Serasker R eft, 257-6/65, 450 (6 M ayıs 313) ve B B A -
BE O /D ahiliye Giden, 96-3/45,649, (6 M ayıs 313)/71339 ve 1035(16 H aziran
313)/72708. F ira r o laylarının olağanüstü b oyutlara varm ası sonucunda a lı­
nan te d b irle r için bkz. B B A -Y jS a d a re t H ususî M arûzat, 13 Za 1316/no.l708
ve B B A -Y ıld ız Perâkende, 12 Za 1318/no. 1537.
(291) G azetenin n eşri için bkz. M aarif N ezareti Tezkeresi, B B A -Y /M ü te n e v v i
(G ü n lü k) M arûzat, 20 Ş 1311/no.3257. T evfik Nevzad Bey’in daha evvel
de aynı adla İzm ir’de çık arttığ ı gazete cu m huriyet fikrini yaydığı g erek ­
çesiyle ta k ib ata u ğram ıştır. Bkz. B B A -Y jS a d a re t H ususî M arûzat, 18 Ra
1304/no.2. C enevre’deki faaliyeti aynı çabaların devam ı o larak y o rum lan­
m ıştır. Bkz. B B A -Y /S a d a re t H ususî M arûzat, 21 Ş 1311,/no.2958. D iğer fa­
aliyetleri için bkz. Said P aşa’dan-M ahm ud N edim Bey’e, 7/7925, 1 M art
1894 ve M ahm ud N edim B ey’d en -S aid P aşa’ya, 90/19567, 14 N isan 1894. Ro­
m a B üyükelçiliği A rşivi, K.50(2). K rş. PRO/F.O. 800/114: Private Papers
o f S ir Philip Currie (Reports: 1893-95), 135/5 (33b), 19 Nisan/94,
(292) Hoca M uhiddin, H ü rriyet M ücadeleleri..., s. 2.

135
ile çeşitli pazarlıklar yapılarak12®3 malî bakımdan da zorluklar içinde bulunan
bu kimselerin birer suçlu olarak yurda iadeleri sağlanmıştır.

Bu tarihten sonra İzmir’de yaşamalarına müsaade edilen1284 iki muhalifin,

yoğun gözetim altında bulunduruldukları anlaşılıyor.8295 Nitekim, kısa bir süre
sonra Emrullah Efendi, maarif muhasebecisi ile arasında geçen bir tartışma
nedeniyle mahkemeye sevkedildi.286 Tevfik Nevzad Bey’in ise hapishane mek­
tuplarında; aksini savunmasına karşılık097; İzmir’deki muhalifleri örgütleme
gayretine girdiği izleniyor. Kâmil Paşa'nın oğlunun da katılması ile yabancı
temsilcilerin de ilgisini çekmeye başlayan-98 bu hareket, yönetimin de dikka­

(293) B B A - Y /S a d a r e t Hususî Marûzat, 21 B 1311/no.2560, 29 Ş 1311/no.3062, 30

Ş 1311/no, 3068i 12 L 1311/no.3563, 20 L 1311/no.3674,19 Za 13H/na.4094,
1 Z 1311/no.4279. Bu şahısların iadesi dolayısıyla İsviçre yönetim ine k arşı
gösterilen m em nuniyet için bkz. B B A -B E O /H a ric iy e Reft, 183-5/39,136,
(7 N isan 310:136 T ezkere-i Hususiye)/28988.
(294) İstan b u l’a celpleri için bkz. B B A -B E O /H a ric iye Reft, 183-5/39, m ü k e rrer
141, (3 N isan 310)/29119. İzm ir’e gönderilm eleri için bkz. B B A - Y /S a d a r e t
Hususî Marûzat, 5 L 1311/no.3454, 30 Ş 1311/no.3417.
(295) B B A -Y /M ü ten ev vî(G ü n lü k .)M a rû za t, 11 L 1311/no,8Ü5-8294,
(296) B B A - A y n iy a t D efterleri: 1689 Z abtiye, S ad aret’den-Z abtiye N ezaret-i Ce-
lilesine, 14 Tem m uz 310/s 45.
(297) T evfik N evzat Bey, kardeşi Refik N evzat B ey’e yazdığı m ektupta durum u
şöyle ta sv ir ediyor: « ...İzm ir’e gelecek ilk hafiyenin alacağı m alûm at, b e­
n im e fk â r-ı m u zırra eshabm dan olduğum dan, aleyhdarlığım dan, şöyle şöy­
le yapm akda bulunduğum dan ib a re t oldu. H albuki em in ol ki hüküm ete
d air k elim e-i vahide söylem iyor h içbir şeye karışm ıyordum . H a ttâ o gü n ­
lerde sana yazdığım m ektubları h a tırla rsa n anlarsın ki politika işlerine k a­
rışm a diye daim a sana da n asih atd a bulunuyordum . F ak at hafiyeier de,
h ü k ü m et de alacakları m alûm at üzerine h arek et ederler. Belki de en ziya­
de dostlarım dan alm an m alûm at üzerine, h ü küm et benden çekinerek a r ­
kam da hafiye gezdirir idi. B irkaç defa, evim basılarak e v ra k -ı m uzirra
arandı. B irşey yapm adığım için, b irşey b u lunm ak ih tim â lid e yok idi...».
‘B irad er’ h itap lı m ek tu p ta ta rih bulunm am aktadır. T e v fik N ev zad B e y E v ­
r a k ı/Ö z e l Arşiv.
(298) K âm il P aşa’n m oğlunun d u ru m u n u n uyan d ırdığı ilgi için bkz. A lber-G lans-
ta e tte n ’ d en-K ont G oluchow ski’ye, Sm yrna, 1 E ylül 1899, no.95.pol, Ref1,
(pr.11/9.99), Haus-, Hof-u. Staatsarchiv, PA, XXXVIII 313, K on su late S m y r ­
na (1899). Konsolos, bu nedenle tu tu k lam a konusundaki m uhaberatın V a­
li a tlan arak vekiline gönderildiğini belirtm ekte ve bazı abartm alard a gö­
rü ld ü ğ ü gibi H eybetnüm â adlı savaş gem isinin lim ana gelişi ile olay a ra ­
sında b ir ilişki b u lunm adığını ifade etm ektedir. K âm il Paşa’nın oğlu h a k ­
k ın d a başk a n itelik tek i ih b a rla r için bkz. B B A -B E O /M a h re m â n e . M ü sve -
dât, no.136/20 M art 1318. T evfik N evzat’ın k u rm ay a çalıştığı g ru p ta b u lu ­
n a n M ustafa Ş ü k rü ’nün, Y enişehir’e fira rın ın onun hakkm daki şüpheleri
yoğunlaştırdığı da görülüyor. Bkz. B B A - Y /S a d a r e t Hususî Marûzat, 30 Ş
1311/no.3068.

136
tinden kaçmadı ve İzmir’de teşkilâtlanmaya çalışan bu kimseler tutuklana-
rak,®83 Bitlis’e sürgüne gönderildi.
Bu gerçekten de İstanbul dışında oluşan önemli örgütlenmelerden biri­
siydi ve tutuklananlar arasında vilâyet tercümanı Abdülhaiim Memduh Bey’in
bulunması --ki kendisini daha sonra İttihad ve Terakki ile yakın ilişkilerde
göreceğiz— ve Tevfik Nevzad'm 1895 tarihinde yazdığı bir mektupta Ahmed
Rıza Bey’e selâm iletmesi300 hareketin şahsî boyuttan çıkarak Hakkı Bey’de
gördüğümüz gibi bir ilişkiye dönüştüğü şeklinde yorumda bulunmamızı kolay­
laştırıyor.
Nitekim, çeşitli arkadaşlarının serbest bırakılmasına karşılık Tevfik Nev­
zat301 Adana Hapishanesinde öldüğü 1906 tarihine kadar hapis ve sürgün şek­
linde yaşamını sürdürmek zorunda kaldı. Böylece de şahsî teşebbüs sonucu
başlayan ancak daha sonra örgütsel boyuta dönüşen önemli bir örnek oldu.302
İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin merkez yayın organını çıkartışmdan önce
Avrupa’ya firar eden şahıslar arasında; Londra’da faaliyet gösteren Arif Bey
ile gene bu şehire gelerek eylem imkânlarım araştıran Ahmed Fevzi B eyler
göze çarpıyor. Arif Bey, Ali Şefkati ile ilişki kurmaya çalışmış,3"3 ama daha
sonra Saray ile anlaşarak yurda dönmek zorunda kalmıştır.304 Fevzi Bey’in
de Atina’da, yönetimi telâşa düşüren305 Vatan gazetesinin neşrine karıştıktan
sonra bu şehire geldiği,306 ancak istediği ortamı bulamadığı müşahede edili­
yor.

(299) N.O,Conor’dan-M arquess of S alisbury’e, Cons.,? Eylül 1899/no,426 tarih li

yazının eki, S m yrna, 6 E ylül 1899/'no.55, C.S. H am son’dan-N .O . Conor’a,
PRO /F.O .78/4995. Konsolos H am son «bu kim seleri, P a ris Jö n T ü rk kom i­
tesi ile m uhab erelerin i h ab er alan M ustafa Bey adında b ir m u h b irin ih b ar
ettiğini» belirtm ektedir. Buna k arşılık F ransız konsolosu du ru m u protesto
ederek tu tu k lu la rı k u rta rm a y a çalışm ıştır. Bkz. A yd ın V ilâyet-i Celilesiyle
M uhaberata M ahsus D efterdir, (no.45), B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 36/2470-
15/147/X V I. A ydın V ilâyetin’den-2/27 Ağustos 315, Vali Kâm il.
<300) Tevfik N evzad’m , kardeşi Refik N evzat’a yazdığı, ‘B irad er’ başlıklı, 11 T eş-
rin -i sânî 1311 ta rih li m ektup. T e v fik N evzad B ey E vrakı/Ö zel A rşiv.
(301) Bkz. 1316 Senesi M ü teferrika K ay d D efteridir, B B A -Y ıld tz Esas Evrakı,
36/139-77/139/XIX-7, İzm ir’den, 19/11 M art 316, F erik Şâkir. Tevfik N ev-
zad’m b u gelişm elerden sonraki yaşam ı için bkz. Ziya Som ar, B ir A dam ın
ve bir şehrin Tarihi: T e v fik N evzad: İzm ir’in İlk F ikir-H ü rriyet Kurbanı,
A henk M atbaası, (İzmir:1948), ss. 63 v.d.
(302) Konsolos H am soıvm ra p o ru n d a konuya d ik k at çekilm işti. K endisiyle 19
M art 1984 ta rih in d e görüştüğüm , Tevfik Nevzad B ey’in kızı Benal N ev­
zad A rım an, annesinin kendisine babasının İzm ir’e dönüşünden sonra y u rt
dışındaki m uhalifler ve A hm ed Rıza Bey ile m uhaberatını sürdürdüğünü
ve birk aç k ere evleri aran d ığ ın d a b u evrakı yoketm ek zorunda k ald ık ları­
nı anlattığ ın ı ifade etm iştir.
(303) Elçilik ajanı A llen’m i H aziran 1895 ta rih li rap o ru ve Rüstem P aşa’dan-
Said P aşa’ya, 434/196961, 30 M ayıs 1895. Londra B üyükelçiliği A rşivi, K.303
(3).
(304) B B A -İrade-H ususî, 27 S afer 1313/no. 341.
(305) Bkz. B B A -B E O /T elg ra f ve Posta N ezareti G iden> 585-17/10, 16, (27 M art

13?
 Aym dönemde Tarsusizâde Münif Bey adlı eski bir Mülkiye talebe­
sinin Atina’ya firar ettiği ve orada Hakikat adlı bir gazete çıkarttığını gö­
rüyoruz,307 Bir süre sonra bu şahıs, Cenevre’ye gelerek gazetesini orada neş­
retmeye başladı.308 Her ne kadar bu yayın organının bir örgütün fikirlerini
temsil ettiği şeklinde kayıtlar bazı arşivlerde göre çarpıyorsa da,309 bu örgüt
îttihad ve Terakki Cemiyeti değildi ve Münif Bey’in olumlu ilişkilerine rağ­
men hiçbir zaman sözkonusu organizasyona bağlı bulunduğu belirtilemez. Ni­
tekim, kendisi Hakikat dergisini İttihad ve Terakki neşriyatı sonrasında da
devam ettirdiği gibi, daha sonra Osmaırh ve Yıldız adında iki gazete neşrede­
rek ayrı bir faaliyeti sürdürmeyi yeğledi.®0 Bu şekilde sözkonusu örgüt dı­
şında, fakat bir Jön Türk eylemi sayılacak hareketin örgütleyicisi olmuş
oldu.
Böylece 1895 öncesinde faaliyette bulunan beş örgütlü grup ve şahsî ha­
reketler ile bunların îttihad ve Terakki Cemiyeti ile olan ilişkilerini tamam­
lamış oluyoruz. Görüldüğü gibi, mason teşkilâtı, Osmanlı Islahat Fırkası (P ar­
ti Constitutionnel en Turquie), Türk-Suriye Komitesi’nin açık ve örgütlü bir
şekilde ayrı bir faaliyeti organize etmeye çalıştıklarını ve daha sonra İttihad
ve Terakki ile ilişkiler kurmaya çalıştıklarını gördük. Dördüncü grup olan ûle-
ma bir süre bağımsız hareket ettikten sonra, belirtilen örgüte geniş çapta ka­
tılmıştır. Ama ûlema, tek parçalı bir yapı olmadığından, onun herhangi bir
hareketin tam arkasında veya tam karşısında olduğunu belirtmek mümkün
olamamaktadır. Benzer açıklama, tarikatlar içinde ileri sürülebilir. Beşinci
grup, Saray darbecüeri olarak karşımıza çıktı. Bunların özellikle 1895
de yoğun faaliyette bulundukarını, daha sonra îttihad ve T e r a k k f y e meylet­

311)/4985 (m ühim m e), B B A -B E O /D a h iliye G iden, 94-3/43,99,(17 M art

311)/4922(m ühim m e kalem in d en ), 171, (27 M art 311)/4985(m ühim m e).
B B A -Y /S a d a re t H ususî M arûzat, 5 L 1312/no.3763, 8 L 1312/no.3823, 20 Za
1312/no.4242,3 Z 1312/no.4746,8 Z 1312/no,4822, 11 Z 1312/no.4875, 23 Z
1312/no.5027. B B A -Y /M ü te n e v v î/G ü n lü k ) Marûzat, 26 L 1312/no.9932.
<306) R üstem P aşa’d a n -T u rh a n P aşa’ya, 539/19822,19 H aziran 1895 ve 425/19684,
25 M ayıs [18]95 ve Said P aşa’dan-R üstem Paşa’ya, 192/12761,29 M ayıs
1895 Londra B üyükelçiliği A rşivi, K.303(3).
(307) B B A -Îrade-H ususî, R ebiy’ülâhîr 1314/no.77-339 ve B B A -B E O /H ariciye
R eft, 183-5/39, 1110, (23 E ylül 321)/63535, B B A -Y /M ü te n e v vî(G ü n lü k )M a ­
rûzat, 2 Ca 1314/no.2û08.
(308) A rchives d'E tat-G eneve/C hancellerie, B.7(27 Ekim 1896), s. 147.
(309) Îçişlerinden-D ışişleri B akam ’na, 13 M ayıs 1898, A ffaires etrangeres-N ou-
velle S erie-T u rq u ie) Vol.2(1898), ss. 80-81.
(310) Y ıld ız'm yayını için bkz. B B A -B E O /D a h iliye Gid,en, 96-3/45, 3717, (3 Ş ubat
313),/80947 ve B B A -B E O /H ariciye R eft, 184-5/40,1705,(23 Ş ubat 313)/
80947, O sm anlı için ise bkz. BBA-BEO/H ariciye R eft, 184-5/40, 1410, (26
T eşrin -i evvel 1313)/78681, T arsusîzâde’n in faaliyetleri için bkz. Fm dıkoğ-
lu Z. Fahri, X IX . A sırda T ü rkiye Dışında T ü rk Gazeteciliği ve Tarsûsîzâde
M ünif B ey: H ayatı ve N eşrettiği G azeteler (1873-1930), F akülteler Mat., (îs-
tanbuî:1962), ss. 12-32.

138
meye başladıklarını izledik. Nihayet son bir kategori olarak şahsî hareketler
olmakla beraber, örgüte maledilen eylemler üzerinde durduk. Bu son grubun
diğerlerine göre önemi çok azdır. Ama, basit polisiye olayları bile bu şekilde
Jön Türk faaliyeti olarak yorumlayan batı basını,511 bu şekilde sonu gelmeyen
bir eylemi sürekli olarak işlemiştir. Ancak, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin de;
bütün bu kendisi dışında gelişen ve ona atfedilen faaliyetler dışlandığında bi­
le önemli ve can alıcı eylemleri ortaya koyduğu ve bütün bu grupları gölge­
de bırakacak güce ulaştığı da bir gerçektir. O halde yapılması gereken; bu
örgütün yapısını, faaliyetlerini ve düşünce sistematiğini incelemek olmalı­
dır.

<311) Bkz. «Un Com plotto contro il Sultano,» II Corriere della Sera, 7 Ekim 1894.
O layın tam am en polisiye boyutlu oluşu için bkz. Said Paşa’dan-T evfik F a -
ga’ya, 44/10949,11 E kim 1894. Benzer b ir örnek için bkz. M ahm ud Nedim
B ey’d en -S aid P aşa’ya, 27 H aziran 1893. îlk vesika, R om a B ü yükelçiliği A r ­
şivi, K.71{3). İkincisi ise gene, Rom a B ü yükelçiliği A rşivi, K .5 0 (l)’de k a-
yıtlıdir.

139
 BELGELER — AÇIKLAMALAR

BELGE : I — Sözkonusu gazetede yayınlanan iki beyannamenin metni aşağıda­

ki gibidir :

Bu sayının yayınlanmasını İngiltere’deki genel seçimlerin sonuçlarını al­

mak için birkaç gün geciktirdik. Bugün Liberallerin zaferi kesinleşmiştir. M.
Gladstone iktidara gelecektir.
Bu mazlum halklar ve insan haklan taraftarları için bir sevinç vesilesi­
dir. Hindistan’daki dindaşları gibi, Türkiye müslümanları (da) diğer dinler­
den olan hemşehriyle Grand Old Man’in zaferini büyük bir memnuniyetle se­
lamlamışlar dır. Türkler, Araplar, vs., aynı resmi haydutlar çetesi tarafından
baskı altında tutulmakta, sömürülmekte, horlanmakta değil midirler? M.
Gladstone hiçbir zaman şu veya bu milletin düşmanı olmamıştır; onaltı sene
önce, Türklerin pılı pırtılarıyla Asya’ya geri püskürtülmeleri gerektiğini söy­
lemişse de, bundan kötülükleri Ortaçağ’da dahi müsamaha edilemeyecek de­
recede insanı çileden çıkaran, Divan’m sefil ve aşağılık görevlisini kasdetmiş-
tir. Osmanlı vatanseverleri M. Gladstone’a Osmanlı împaratorluğu’nun par­
çalanmasının ve basma gelen felaketlerin gerçek nedeni olan kokuşmuşluğa,
suistimallere, cinayetlere ve tertip edilmiş katliamlara karşı cephe aldığı için
hiçbir zaman kızmamışlardır.
Eğer Sultan’m hükümeti uygun şekilde ıslahat ve medeniyet yoluna gir­
miş olsa ve en bayağı bağnazlık duygularını tahrik etme yolunu seçmeseydi,
Türkiye ne Bulgaristan’ı, ne Bosna-Hersek’i, ne de II. Abdülhamid’in uğursuz
saltanatı sırasında elinden alman diğer on iki eyaleti kaybederdi.
Son yirmi senenin müdhiş dersleri en geri zekalı Türkleri bile, şimdiki
hükümdara mahsus mutiakiyetçi terör ve zulüm sisteminin yarm sadece E r­
menistan, Küçük Asya, Girit, Arnavutluk, Epir, Makedonya’nın değil, fakat
Arabistan, Mezopotamya ve Afrika’daki son topraklarımızın da mutlaka kay­
bedilmesine sebep olacağını anlayacak derecede zeka sahibi kılmıştır.
OsmanlIlar M. Gladstone’u hiçbir zaman bir düşman olarak telakki ede­
mezler; aksine, Saray paşalarının ve beylerinin aşağılık rejiminin yılmaz mu­
halifi olduğunu gösterdiği müddetçe, 1876 Anayasasının yeniden tesisinin ve

140
İmparatorluğun çeşitli eyaletleri için bir home rııle sisteminin mutlak zarure­
tini gördüğü müddetçe en samimi dostları olarak kabul edeceklerdir.
Osmanlılar Graad old Man’a Türk milletinin bütün namuslu ferdlerinin
Ermenistan’daki Hristiyan kardeşlerine karşı girişilen iğrençliklerin yanın­
da, Saray tarafından tayin edilen yiyicilerin yönetimine karşı bir seneyi a-e-
kın bir süredir isyan halinde bulunan Arabistan’daki Müslüman kardeşlerinin
yok edilmelerine karşı çıktıkları teminatını verebilirler.
(İzleyeceği) politikayla, onları her türlü insanlık ve vatandaşlık hakların­
dan mahrum kılan ve bu şekilde, Müslümanlığın en kutsal buyruklarına teca­
vüz eden cani oligarşiden kurtulmalarına katkıda bulunursa M. Gladstone’a
ebediyen minnettar kalacaklardır.

15 Temmuz, 1892 Le Comite Liberal Ottoman

Bkz. La Turquie Libre, 20 Temmuz 1892, s. 1.

Bir Çözüm Yolunun Belirmesi

Türkiye’de dürüst ve modern insani ilkelere uygun bir idare rejiminin te­
sisi için ortaya çıkmış olan Osmanlı hareketi gizli devresinden çıkıp aktif saf­
haya girmenin arefesindedir. Açıkça Yıldız anti-Hilafet’i tarafından yönetilen
baskı ve ahlaksızlık fırkası artık (aydınlık yerine) karanlık (saçan) son ışık
kırıntılarını harcamaktadır. Onu destekleyen genel siyasi durum, özellikle İn­
giliz Parlamentosundaki dün akşamki oylamadan sonra, Tanrının izniyle,
önemli değişikliklere uğramıştır. Oyun artık saray paşaları ve beyleri, mille­
tin bu arlanmaz sömürücüleri için kaybedilmiş sayılabilir.
İşte bu sebeple, ırk ve din farkı gözetmeksizin bütün Osmanh vatanse­
verlerini, bütün mazlumları yakın geleceğe tam bir güvenle bakmaya ve ka­
zanılması mutlak bir zaferi, müşterek düşmanlarımızın halkın haklarına ve
hürriyetine karşı ustaca kötüye kullanmaktan geri durmayacakları münferid
ve düşüncesiz hareketler yüzünden tehlikeye atmamaya davet ediyoruz.
Osmanlı tahtının şerefini lekeleyen zındıktan ümid edilecek hiçbir şey ol­
madığını biliyoruz. Vatan ve kendisini çevreleyen bir avuç necis vicdansız
arasında tercih yapmaya zorlandığı per çok defa, her keresinde, edepsizce
ve hayasızca, onları yeğlemiştir. Meşhur sadrıazam Midhat P aşa’ya hitab et­
tiği 3 Zilhicce 1293 tarihli Hattında millete verdiği şatafatlı vaadleri de bu
yüzden tutmamaktadır.
Ancak bu iyiniyetli vatanseverler için, yürekten sahip çıktıkları selamet-i
amme ve insanlık davasına zarar verebilecek şiddet ve ihtiyatsızlıklarda bu­
lunmaları için yeterli bir sebep teşkil etmez. Maruz kaldıkları bütün tahrikle­

141
re rağmen, amaca yaklaştığımız ve hiçbir şeyin hiçbir suretle bizi ondan uzak-
laştıramayacağı şu sırada her zamankinden daha sakin davranmalıdırlar,
OsmanlIlar! Tiran Abdülhamid ektiğini biçemeyecektir, ve hasat da kendi­
ni artık fazla bekletmeyecektir. Tırpanlar hazır ve sağlam ve güvenilir adam­
lar ve on altı senedir bütün vatanseverlik ve dürüstlük ruhunun tamamen or­
tadan kaldırıldığı bu yerde bile tetiktedirler. Zamanı geldiğinde bu insanlar
vatandaşlarının hakkettikleri adalet ve medeni ve siyasi haklan ve ülkeyi ta­
miri mümkün olmayan bir felaketten kurtarabilecek yegane (çare) olan sağ­
lam bir rejimi sağlama fırsatım kaçırmayacaklardır.
Le Comitfe Liberal Ottoman

Bkz. La Turqııie Libre, No.13, 17 Ağustos, 1892, s. 1.

BELGE: II — Belirttiğim iz gibi beyannâme sözkonusu cem iyetin siyasal amaç-

h ilk açık faaliyeti olmaktadır. Belge, cem iyetin çeşitli konulara yak­
laşımı bakımından ilginç noktalar ihtiva etm ektedir. Kuşkusuz bura­
daki en önemli nokta m etinde de işaret ettiğim iz gibi örgütlenme ta­
rihi olarak 1875 yılının verilmesidir :

Constantinople
27 Kasım 1895
no. 891
Lordum,
Size Osmanlı Hürriyetperverân Cemiyeti (Ottoman Liberal Committee) ta­
rafından hazırlanan ve cemiyetlerinin görüş ve'am açlarım ortaya koyan bir
beyannâmenin tercümesini ilişikte sunmakla büyük bir onur duymaktayım.
Yüksek Saygılarımın kabûlünü arzederim
Sayın Lordum
Lordluğunuzun abd-i memlûkleri
Philip Currie
Marquis of Salisbury
[Dışişleri Bakanı],
Bkz. PRO/F,0.78/4623.

Suret.
Osmanlı Hürriyetperverân Cemiyeti Beyannâmesi

Osmanlı Hürriyetperverân Cemiyeti’nin kasıtlı olarak karıştırılmak isten­

diği Ermeni Komitesi ile müşterek hiçbir hususu yoktur. Ermeni Komitesi ya­

142
kın geçmişten başka hiçbir şeyi hesaba katmaz iken cemiyetimizin kuruluşu
1875 e kadar gitmektedir.
Memleketin huzurunu kalpten arzulayan cemiyetimiz, bütün mühim âzâ-
larmın durumu idame ettirebilmek için cebir ve gösterişe dayanan Abdülha-
mid saltanatının ilk senelerinde birbiri ardınca memleketi terk ettiklerini mü­
şahede eylemiştir.
Nazarlarınızı son yirmi sene üzerinde sabitleştiriniz. Tarihimizin bu son
merhalesi ahlâkî değerlerimizin inkırazına ve temel kanunlarımızın dayanak­
larının yıkılışına şahit olmuştur. Erkânın fikirleri satılmıştır, âmme varida­
tı yağmalanmış başta Sultan olmak üzere bütün gasıblar iktidara ve ülkenin
idaresine hükmeder olmuşlardır. Akılalmaz zenginlikler bir kaç kişi tarafın­
dan toplanmış, intihal tertipli mahiyette tatbik olunmuş, ordu ve donanma Sul-
tan’rn maiyetine terk olunmuş, binlerce insanın kanı akıtılmıştır. Bütün bun­
lar yakındaki felâketin habercisidir.
Bu kötü gidişi durdurmak için kendilerini vatana feda edenler, uzun za­
mandan beri pek lâfı edilmeyen Osmanlı Hürriyetperverân Cemiyeti’ni yeni­
den tesis etdiler. Cemiyetimizin sebeb-i vücûdu ise bervech-i âtidir:
1. Hukuk-u Siyasiyede müsavat.
2. Türkiye’de ikamet eden herkesin şeref, hayat ve mülkiyetlerinin temi­
natı.
3. 1876 Kanun-i Esasî’sinin ve Sultanlarımızın bahşettikleri, fakat Zât-ı
Şâhâneleri şanlı Abdülhamid II sayesinde sönük kelimelere tahavvül
etmiş olan hürriyetlerimizin yeniden mer’iyete vaz’edilmesi.
4. Beşeri hürriyetlerin ilânı ve Kanun-i Esasî’nin 6, 9 ve 10. hükümleri­
nin tatbik olunması.
Osmanlı Hürriyetperverân Cemiyeti
Şiarımız: İttihad ve Müsavat.
Bkz. PRO/F.O. 78/4623.

BELGE: III — Cem iyetin bu kez Dam ad Mahmud Paşa’nm yurt dışına fira­
rından sonra yayınladığı bir beyannâme, özellikle dış müdahale konu­
sunda dengeli bir tutumu gözler önüne sermektedir. M etin aynı zaman­
da; sözkonusu örgütün ilk beyannâmesinde görülen temaları da tek­
rarlamakla beraber, diğer muhalefet teşekküllerine göre değişik bir üs-
lûb kullanmayı tercih etm ektedir:

Suret
Sirküler.
Comite Central Liberal Ottoman
Constantinople, 21 Haziran 1900
Kâm nâ kâm cemiyet hayatı ve idareye de teşmil olan görülmedik fena
durum son aylarda haksız keyfî idare ve idareciler vasıtasıyla çok şiddetli

143
bir merhaleye duhûl etti. İdareciler, cebr ile topyekûn bir sükûta itmek iste­
dikleri cemaat içinde münakaşa kabûl etmez hareketler müşahede edince hay­
rete düştüler.
Yüksek tabakadan mühim zevat, ûlemaya mensup muteber faal âzâlar, si­
yasî yazarlar ve kanun yapıcılar gibi faziletlerle meşhur olan müşavirler,
mevcut idarenin tahripkâr icraatından meftûr olanlar lüzûmlu olan safvet-i
vicdana başladılar ki, tevkif edilen bazıları Sarayda bile hür kanaatlerini sa­
rih olarak beyân etmekte tereddüt etmediler.
Türkiye’nin geleceğinin umudu olan genç insanlar henüz nihayete erme­
miş mücadele sebebiyle bağımsızlık özelliğinin emaresini tespit ettiğimiz an­
cak onlara hapis veya sürgüne mâlolan mertçe tutumlarıyla cesaretlendiler.
Nihayet hanedân mensubu bir zât, Sultan’ın eniştesi Avrupa’da aile bağları­
nın mezun kıldığı oranda iğrenç idare hakkında şikâyetlerini beyân etti.
Pâyitahttakilerin gözlerini açmalarını ve faydalı ıslâhat yapma cihetine
gitmelerim lüzûmlu kılan bu olayların yeni baskıları, hapisleri, sürgünleri ve
belki yok etmeleri tahrik etmekten başka sonuçlan olmadı. Sultanın arlanmaz
şirretlikteki idaresi eski cinayetlerini yeni cinayetlerle kapatma cihetine gi­
diyor. Konuşan, tartışan ve karşı çıkanları hapsediyor, sürüyor ve öldürüyor.
Ancak cemaatin bilinci tartışma kabûl etmez, ağırlaşan baskıya karşı halk
keyfî idarenin hudutsuz iflâs, kokuşmuşluk ve yüz karası durumunun onda
uyandırdığı tiksintiyi açığa vuruyor ve harekete geçiyor.
Üzücü sonuçlara yol açan bu durumun devam etmesi karşısında Osman­
lI teb’asının muhtelif kavim ve mezhepleri, Ermeniler ve Rumlar ile beraber,
umumî sulhperver olan bizler insanlık ve vatanperverlik duygusu içinde bir­
birimizle tesanüt içinde olmalıyız.
Osmanlı Hürriyetperverân cemiyeti Merkez-i Umumisi, ülkeyi kana bu­
layan son olaylardan sonra kaçınılmaz gerekliliğini düvel-i muazzamamn da
anlamış bulundukları, dost ve müttefik devletlerin yardımına sırtını dayamış
olan hükümeti dost ve müttefik devletlerin destek ve müzaheretim Türkiye’­
nin temeddününe yarayacak umumî ıslâhatın yapılması yönünde kullanmadı­
ğı için suçlamaktadır.
Osmanlı Hürriyetperverân Cemiyeti Merkez-i Umumisi, düvel-i muazza-
manın Elçiliklerinden bu beyannâmenin ciddî olarak gözden geçirilmesini
saygıyla rica ve bütün harcıâlem mülâhazatın karşısında kaybolacağı mute­
ber ve mukaddes gâyemiz olan ‘Vatanın Selâmeti’nden hangi şartlar cari olur­
sa olsun vazgeçilemiyeceğini beyân eder.
Bkz. PRO/F.O.78/5060.

BELGE: IV — Ahm ed Rıza Bey kendisi ile temasa geçen mason ileri gelenle­
ri ile görüştükten sonra onlara ait nizâmnâmeleri ve ilkelerine ait eser­
leri incelemiş ve iki açıdan olumsuzluğu ağır basan bir cevap vermiş­
tir. Bunlardan birincisi, bu örgütün dinî, konulara yaklaşımı ile kendi­
sinin pozitivist görüşleri arasındaki uyuşmazlıktır, İkinci olarak Ah­
m ed Rıza Bey, mason örgütlerindeki hiyerarşik yapı hakkında fazla­

144
 ca olumlu bir kanaate sahip olamamaktadır. Bütün bunların dışında
mektup Ahm ed Riza’nm bilim hakkmdahi kanaatlerini belirtmesi bakı­
mından da son derece ilginçtir. M ektupta herhangi bir hitap cümlesi
kullanılmamıştır t

Bana masonluğa dahil olmamı teklif etdiğinizde o zaman size bu kuruluş

iakkındaki bilgi eksikliğimi açıkça ifade ve benim yaşımda birisinin herhangi
bir kuramı daha önceden etraflıca araştırmadan benimsemesinin mümkün ol­
madığını ifade etmişdim. Siyasal olarak bağımsız ve özgür olmakla beraber
zengin olarak doğmayan bütün insanlar gibi ihtiyaçlarımızın esiriyim ve ya­
bancı bir memleketde hayatımı kazanmak için çok çalışmak zorundayım. Ve
bunu yaparken zavallı vatanımın gelecek mutluluğu için ızdırap çekiyorum.
‘Fakirliğim benim şerefim air’ diyordu Hazret-i Mu’n ammed; ben de asîl fakir­
liğimle iftihar ediyorum. Fakat ne yazık ki fakirliğin insan için zararlı bir
yanı vardır, o da insanı arzu ettiğince çalışmasından mahrum kılmasıdır. Si­
ze geç yazmamın nedeni de budur. Az zamanda masonluk hakkında karşıtı ve
yandaşı birçok eser tetkik ettim. Onları burada özetlemek fazla bir anlam ta­
şımayacaktır. Zaten böyle bir özet sizin için bir yarar sağlamaz. Bu bakım­
dan sizin dikkatinizi birkaç temel noktada beni aydınlatmanızı rica edeceğim:
1889 da yayınladığınız tüzükte tanrının varlığı ve ruhun ölmezliği prensibini ih-
dâs etmeniz dikkatimi çekti. Bu durumda hem Mason olmak ve hem de bu
prensibi reddetmek mümkün olabilecek mi! Eğer Masonlar bu hükümleri mut­
lak gerçekler olarak kabul ediyorlarsa bu prensibi savunmak ve sonuçlarına
katlanmak durumundadırlar. Böyle bir davranış ise düşünce özgürlüğünü ön­
lemek ve ilerlemeyi (progres) engellemektir. Bu durumda bir atheyi üye ola­
rak alması onun için hem prensiplerine aykırı ve hem de yarar sağlamak ye­
rine tehlikeli olmaz mı?
Yâni bu ilkelere inanmayan bir şahıs sakınca olmaksızın masonluğa gire­
bilir mi? Bir halkın entellektüel moral ve kültürü söz konusu olduğuna göre
bu tip örgüt mütecanis olmayacaktır ve çok kötü sonuçlar doğuracaktır.
Masonluk hoşgörü ilkesi üzerine kurulmuş. Bu konudaki yargım size çok
katı bir yargı olarak görünebilir. Ben siyaset ve yönetim konularında çok
büyük bir hoşgörüyü kabul ediyorum. Sadece bu konuda bunu yararlı bir
erdem olarak görüyorum. Fakat özel bir kuruluş için bu hoşgörüyü anlaya­
mıyorum. Ben ilerlemeyi engelleyen, bana ilmî olarak saçma ve tutarsız gö­
rünen bir doktrini kati surette hoşgörüyle karşılayamam. Eğer batıla ve kö­
tüye gidişe saldırılmazsa bu ikisi yaşamaya devam ederler. Büyük Frederic
(rakibini asla yarım hırpalamamak lâzımdır) derken çok haklıydı. Ben böyle
bir hoşgörüsüzlükle kimseyi cezalandırmayı düşünmüyorum. O şeyin hipote­
nüsün karesine inanmayan birisini hapse koymasını istemiyorum. Yalnız öyle
düşünüyorum ki yukarıda işaret edilen durumda tolerans göstermek olsa olsa
zaaf ve şüphecüik olur. Zira matematikte tolerans yoktur. Üstelik konferan­
sınızda İslâmiyet hakkında hiçbir surette tolerans göstermediniz.
Gördüm ki Masonlarda üstatlar vardır. Bu üstatlık ûnvanını onlara kim
vermektedir ve işçilerin bu üstatlara ' ; «o^umluhjUT <n«(ü1r? Bu tıpkı asker­
likte gördüğümüz gibi bir sadakat mıdır? On yıldır yaptığım çalışmalar bana
üstatlardan vazgeçme sanatını öğretmiştir, Entellektüeller arasında çok yük­
sek değerlere sahip olanlar hakkında üstatlarımı bizzat kendim seçmeyi ter­
cih ederim ve onlara karşı derin bir saygı beslemekle beraber onlara karşı
kendimi bağımlı (borçlu) hissetmem. Voltaire’in (mutlu mu yaşamak istiyor­
sunuz üstatsız yaşayınız) tavsiyesini yaşamıma uygularken sadece adalete ve
pozitif hakikate boyun eğmiş oluyorum... îşte bu sebebledirki her zaman bi­
limle paralel yürüyen pozitivizme itaat ediyorum. Bununla beraber biliyorum
ki çok uzağı görmekle bir gün tek başıma kalma riskini de göze alıyorum. F a­
kat ne gam hiçbir kişisel ihtirasım yoktur ve resmî hiçbir makamda gözüm
yoktur. Ben bunları Turgot gibi bütün bu nefret ettiğim metafizik prensipleri
kamuoyuna empoze edebileceklerini sanan mezheplerin otoritesi ve zihniyetle­
ri için değil herkes için istiyorum.
Ben bilimsel veriler üzerine kurulmuş olan hür kuruluşları severim. Ve
onların yararları olduğunu kabul ederim. Şimdi soruyorum; Masonluk böyle
avantajları olan bir kuruluş mudur? Keza gördüm ki Masonluk ahlâkî bir gö­
rev empoze etmektedir ve adayın temiz olmasını (eleştirilecek bir yanının bu­
lunmamasını) istemektedir. Şerefsizce bir harekette bulunan birisinin Mason­
luğa üyeliği reddediliyor. îşte fevkâlâde belirsiz bir sözcük, zira herhangi bir
eylem özgür düşünen birisi için çok ahlâkî ve normal olarak yorumlanabilir.
Halbuki aynı eylem fanatik bir dindar için şerefsizlik ve ahlâksızlık olarak
yorumlanabilir. Keza böyle bir kavram çevreye ve çağa göre değişebilir. Fa-
_kat, bu soruna biraz daha açıklık getirmek amacıyla ele bir örnek alalım: Si­
ze soruyorum Galier Prensinin davranışları Masonlar nazarında şerefli dav­
ranışlar mıdır? Zannetmemeli ki Mason olan, başkalarına göre hemen daha
ahlâklı ve şerefli kişi olabilir. Sorumluluk konusunda o tüzük hayatı paftasına
bile olsa kardeşin korunması ilkesini getirmektedir. (Niçin yalnızca kardeş?)
Sırf Mason olduğu için bir cumhuriyetçi veya bir anarşist biri kralı veya kra­
liçeyi korumak zorunda mıdır?
Hayatım bana ait değildir, insanlığa ve vatanıma hizmet etmek için var­
dır. Bu bakımdan değeri ne olursa olsun hayatımı bir şahıs için feda etmeyi
kabul edemem. Sanıyorum ki dindaşlarınız arasından böyle körü körüne (göz­
leri bağlı) bir fedakârlık örneği vermeniz sizin için güç olur. Buna karşılık
benim tarafımdan [bizim-pozitivistler-tarafımızdan] birçok örneği size saya­
bilirim.
Sonuç olarak diyebilirim ki clericalisme’in güçlü olduğu ve düşünce öz­
gürlüğünün suç sayıldığı dönemde Masonlar çok önemli hizmetler verdiler.
Fakat bugün için hiç değilse Fransa açısından durum artık aynı değildir. Ma­
sonlar bu nedenle birliklerinin varlığını (objektif olarak) açıklayacak gerek­
çeler yaratmalıdırlar.
Ben eğer Masonluğa üye olursam, bu kuruluşun insanlığa gerçekten fay­
dalı olması ve ilerici bir kurum haline gelebilmesi için onun bilimle ve uygar­
lıkla paralel yürümesini sağlayacak olan, eski geleneklerini terketmeyi içe­
ren bir reform tasarısı teklif edeceğim.

146
 Üzerinde durduğum sakıncalar konusunda tam aydmlanamadığını sürece
kuşku duymam zorunludur hattâ bir ödevdir.
Saym başkan, açık yürekliliğimi hoş göreceğinizi umarım. Ben hiçbir su­
rette size bir hasım değilim. Zaten siz de sizinle aym fikirleri paylaştığımızı
ifade ediyorsunuz. Bununla beraber, açıkça husumetini belirtenin kuşkulu bir
yandaşdan daha tercihe şayan olduğu kesindir.
Mason düşüncelerinden daha net ve açık olan bilimsel gerçeğe inanmak­
la kendimi daha özgür hissediyorum.
Mason düşüncesi ve amaçları konusunda belki yanlış düşünüyorum. Bel­
ki de yeterli bilgiye sahip değilim, ve öğrenmek istiyorum. Zira hiçbir şey si­
zinle çalışmak, sizlerle birlikte insanların entellektüel gelişmesine katkıda bu­
lunmak kadar bana bir şeref veremez.
Ben Masonluğa birşeylere faydalı olmak ve görevimi lâyıkıyla yapabil­
mek için girerim. Sadece üyelik unvanına sahip olmak neye yarar?
Bu mektubu kardeşlerinize göstermenizi ve üzerinde durduğum görüşler
hakkında ne düşündüğünüzü Öğrenmek isterim.
Saygılarımla
17 Kasım 103[1892]
Bkz. Ahmed Rıza Bey Evrakı/Özel Arşiv.

BELGE: V — Konunun Saray tarafından büyük bir ehem m iyetle ele alınmasın­
dan sonra, Antopulo Paşa’nm Ingilizler nezdinde yoğun girişimler baş­
lattığım görüyoruz:

1.
S. Ex. Anthopulos Pacha
â
S. Ex. Tahsin Bey
Yıldız
Le 13/26 Avrii 1901
Mahremâne
Mabeyn-i Hümayun Cenâb-ı Mülûkâne Başkitabet-i Celilesine

Utûfetlû Efendim Hazretleri,

Bundan birkaç hafta evvel Dersaadet’den buraya çekilmiş bir telgrafnâ-

me üzerine İstanbul’da bulunan ‘Franc Maçon’ locası tarafından olmak üzere
mukaddeme Prince de Gal olduğu zamanda bilcümle İngiliz Franc Maçonları-
nm riyaseti sıfatını dahi haiz bulunmuş olan İngiltere Kralı hazretlerine hita­
ben Sultan Murad hazretlerinin gûya ta ’dîl-i ızdırabâtı ricasını mutazammın
ve insaniyet nâmına olarak bir mektub gönderildiğini bura gazetelerinden bi­
risinde görülmüş olması üzerine mezkûr gazetenin memalik-i şâhâneye men’-i

147
duhûlü derhal Hariciye Nezaret-i Ceiiîesme iş’ar olunmuş olduğu gibi şayed
böyle bir mektub kendüerine tebliğ olunacak olur ise dere ve ilân etmemele­
ri zımnında bura gazeteleri ııezdinde dahi teşebbüsât-ı iâzımada bulunulmuş
ve mamafih böyle bir mektubun İngiltere kasabalarından birinde bir gazete
vasıtasıyla neşr edildiği ve hattâ bunun üzerine Manehester şehrinde bulunan
İngiliz Franç Maçonları tarafından bir miting ictima’ı mutasavver olduğu is­
tihbar edilmiş olmağla derhal tahkikat-ı lâzunaya bilibtidar mahsusan Mane­
hester şehrine göndermiş olduğum emin bir zât vasıtasıyla mezkûr mektub
hakikaten şelır-i mezkûrdan demiryol ile bir saat mesafede bulunan «Gordon»
nâm şehirde çıkan bir gazeteye dere etdirildiği tebeyyün eylemesiyle birkaç
nüshası tedarik olunmuş ve. mezkûr cemiyetin adem-i ietima’ma dahi muvaf­
fakiyet hasıl ölmüş ve mâr-el-zikr henüz dest-res olmazdan evvel böyle bir
mektub gelib gelmediğinin ve gelmiş ise kral-ı müşarünileyh hazretleri ta ra­
fından ne cevab verilmiş olmâsmın anlaşılmasıçün Foreign Office ııezdinde
edilen teşebbüsât-ı hususiye-i hatırâneme cevaben Hariciye Nezaretince buna
dair asla malûmat olmadığının beyânıyla beraber işin hususiyeti cihetiyle sa-
ray-ı kralîden sual ve istizâh-ı madde edilmek dahi usûl ve vazifesiyle teva­
fuk edemiyeceği ifade olunmuş ise de bervech-i arz muahhar en istihsâl eyle­
miş olduğum mezkûr gazete nüshalarının birisini bundan bir hafta evvel Ha­
riciye Nazırı Lord Lansdowne cenâblarına bilirae tekrar teşebbusata mühade-
ret ve kendisine gerçi vehle-i evvelide bu işler sıfat-ı hususiyeti inkâr oluna­
maz ise de doğrudan doğruya İngiltere devleti ile münasebât-ı muhalesetleri
derkâr olan metbu’-i mufahhamım zât-ı şevketsımât cenâb-ı mülûkâne ve bi­
naenaleyh min ciheten politikaya taallûk eder bir madde olduğunu müşari-
leyhe beyânıyla böyle bir mektubun vürûd edüb etmediği vürûd etmiş ise bu
babda ne muamele cereyân eylemiş olduğunun bilinmesi nezd-i çâkerîde bega-
yet müstelzim olduğundan bu babda tensîb edeceği suretle tahkik-i madde
ile câkerlerine malûmat ita eylemesini suret-i hususiyede rica ve iltimas ey­
lemiş olduğumdan müşarileyh nüsha-i mezkûreyi kabûl ile bendelerini mem­
nun etmek içün çalışacağmı vaad eylemiş ve filvaki’ bundan iki gün evvel
kendisiyle görüşdüğümde hakikaten ve imzasız olarak saray-ı kralîye böyle
bir mektubun vürûd etdiğini ve fakat nazar-ı ehemmiyete almmayub ahz ü
kabzına dair cevab verilmemesi içün kral-ı müşarileyh hazretleri tarafından
icab edenlere emir verilmiş olduğunu beyân eylemiş olmasıyla bu babda iz­
har eylediği nezaketden dolayı Lord-u müşarileyhe beyân-ı teşekkür olunmuş
olduğunu ve bir de tahkikat-ı çâkerâneme göre böyle bir mektubun Londra’ya
gönderildiği, mevaddını buraya Atina’dan verilerek Londra gazetelerinden
birisine dere edilememiş olmasıyla öyle ehemmiyetsiz bir kasaba gazetesine
dere etdirilebilmiş olduğu ve mektubun imzasız olarak gönderilmiş olmasına
nazaran bunun İstanbul Frane Maçon locası tarafından gönderilmeyüb bir
fikr-i mel’unâneye mebni bunun desayis ve müfsidin tarafından ihtira’ ve ta­
savvur edilmiş bir şey olduğu derkâr olduğundan keyfiyetin arz ü beyanıyla
ve mektub-i mezkûrun bir nüsha-i matbuasının aynen ve leffen takdimine mü-
saraat kılınmış olmağla olbabda.
Bkz. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.383(6),

148
 Antopulo P aşa’mn konu üzerindeki çalışmasını yoğun biçimde sürdürdü­
ğünü bu arada Lord Salisbury’nin rahatsızlığı nedeniyle gerekli girişimlerde
bulunmamasının Saray üzerinde doğuracağı tepkilerden çekindiği görüyoruz.
(Bkz. Antopulo P aşa’dan-Tahsin Bey’e, Mahremâne telgraf, 4 Mayıs "1901,
Londra Büyükelçiliği Arşivi, K. 383(6).) Saray ise Antopulo’nun bu konudaki
faaliyetini ve Ingilizlerin tutumunu büyük bir sevinçle karşılamıştır. (Bkz.
Tahsin Bey’den-Antopulo P aşa’ya, 3 Mayıs 1901, Londra Büyükelçiliği Arşivi,
K.383(6).) Ancak, Antopulo P aşa’nm olayın ehemmiyetini azaltmak için gay­
ret gösterdiği açıkça belli olmaktadır. Ayrıca bu konudaki bügileri, Paşa, özel
istihbarat memuru aracılığıyla toplamıştır:

Z.
Devletlû Efendim Hazretleri,
Mazrufen Freemason Cemiyeti tarafından haşmetlû Kral Hazretlerine ir-
sâl olunan mektubun sureti bura gazetelerinde neşr olunduğunu haber alır al­
maz mazruf bulunan suretinin elde edilmesine muvaffak oldum. Halbuki han­
gi gazetede olduğunu el’an anlayamadım. Sâye-i devletlerinde muvaffak ola­
cağıma eminim. Bu mes’ele bura ahalisi nezdinde bir te’sir [icra! etmiş işbu
mazruf bulunan evrakı iade etmek şartıyla aldım. Halbuki bugün herhalde
hangi gazetede olduğunu anlayarak birkaç nüsha iştira’ edeceğim... Olbabda
emr ü ferman hazret-i men leh ül emründür.fî. 15 Nisan 901
Kulları.
Bkz. Londra Büyükelçiliği Arşivi, K.383(6),

3.
Devletlû Efendim Hazretleri,
Mâh-ı hal 9 tarihli Daily Mail gazetesinin nüshası İngiltere’ye mahsus ol­
mayub Manchester’e mülhak Gorton nâm mahalde tab’ olunan Dersaadet ma­
son cemiyeti tarafından İngiltere Kralı Haşmetlû Edv/ard Hazretlerine Sultan
Murad Hazretlerinin tahlisi hakkında merhamet-i kralıye iltica etmelerini ha­
vı görülen mektub üzerine Manchester’de bulunan mason cemiyeti bir miting
yapmak cemiyet-i mezkûre lodge m aster’i bulunan Duke of Kenetth’e bildi­
rilmesi dahi dermeyan edilmiş ise de Manchester’de mukaddema vücûdu olub
sâye-i devletlerinde feshedilen mülga Murad Cemiyeti bu gibi şeylerin lüzû-
mu olmayub zât~ı hazret-i şehriyârîye karşu böyle bir teşebbüsün lüzûmu ol­
madığım her tarafa bildirerek miting-i mezkûr geriye kalmışdır. Keza Lond­
ra şu’besi dahi sarf-ı nazar etmişdir... Olbabda ve her halde emr ü ferman
hazret-i men leh ül emründür. fi. 18 Nisan 901.
Kulları.
Bkz. Londra Büyükelçiliği Arşivi^ K.383(6).

Avnı şahsın 1 Mayıs 1901 tarihli ve hitab cümlesi olmayan mektubunda

ise olayla ilgili gelişmeler şöyle anlatılmaktadır:

150
4.

«...Geçenlerde haşmetlû kral hazretlerine mason cemiyeti nâmına ge­

len mektub Amerika ve Mısır gazetelerine dahi dere oîunmuşdur. Bu def’a
merkezi Dersaadet’de olmak üzere Sultan Murad’m serbest bırakılması içün
bir cemiyet teşekkül edüb işbu cemiyetde Şûra-yı Devlet âzâları, erkân-ı bah­
riye ve harbiye zabitam ve mabeyn-i hümayûnda dahi âzâları olduğu ve müs-
lim ve gayr-ı müslimden mürekkeb idüğü ve bir Cum’a günü selâmlık esnâ-
sında kadınlar m a’rjfetiyîe bir nümayiş icra edeceklerini, hükümdârâna bir
beyannâme göndereceklerini ve burada bi-mensuel olmak üzere bir gazete
neşr edecekleri ve buraya ve belki Cenevre’ye bu gazete muamelâtını deruh-
de etmek içün bir iki güne değin hareket edecekler imiş. Mason cemiyeti ta­
rafından gelen mektub bu cemiyetin imiş....»
Bkz. Londra Büyükelçiliği Arşivi,K.362(l).

İlgi çeken husus olayın yankılarının ve devamının Saray’ın bu konudaki

hassasiyetini bilen Sefir tarafından yumuşatılarak ve daha ehemmiyetsiz ha­
le getirilerek anlatılmasıdır.

BELGE: VI - A
Comite Central Liberal Ottoman
Osmanlı Hürriyetperverân
Fırkası Hey’eti Merkeziyesi
Sayın Bakan,

Şartlar daha evvel Kont E. de Keratry tarafından ricamız üzerine 1898’de

yüksek bilgilerinize sunulan Türk liberallerinin özlemleri ile ilgili bir memo­
randumu Ekseiânslarıpm iyiniyetli nazar-ı dikkatlerine arzetme cesaretini ve­
recek derecede müsait bir zemin hazırlamıştır.
La Have barış konferansının toplanması dolayısıyla; Doğu’da barışm mut­
lak olarak hüküm sürmesini şiddetle arzulayan F ransa’ya Avrupa barışını
sağlamanın tek yolunun çabalarını Türkiye'de genel ıslahat yapılmasına yö­
neltmek olduğunu; ve bunun gerekliliğini böylece La Hay e konferansının so­
nuçlarının Avrupa’nın bütün meşru endişelerinin belirleyici sebebinin orta­
dan kaldırılamaması neticesinde verimsiz hale dönüşebileceğim saygıyla be­
lirtmeye cesaret etmiştik.
Bütün halkları ırk ve mezhep ayrımı yapmaksızın eşit hale getirecek
Kanun-i Esasî’nin icrasına geçilmedikçe Türkiye’de hiçbirşey yapılmayacağı
kesinlikle ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak ilâve ediyorduk ve gene hatırlatma
cesaretini ete kendimizde buluyoruz ki Fransa Sultan Abdülhamid’in kötü ni­
yeti ve gerçek düşüncelerine bakarak [politikasını] belirlemekte artık gecik­
memek cîir,

151
 Durumun 1398’den beri daha kötüye gitmesiyle [söylediklerimiz] özellikle
Fransa için açıklık kazanmıştır. Memorandumumuzda belirttiğimiz mülâhâzâ-
tımızın yalnızca ziyadesiyle güçlendiğini ve celbetmek cüretinde bulunduğu­
muz Ekselanslarının nazar-ı dikkatini çektiğini düşünüyoruz. Doğu’da çok cid­
dî olayların arifesinde ülkemizin sayısız kötülükleri def’atle yaşamış bedbaht
halklarının, arzu ettiği barışçı ve İnsanî vasıtalarla acılarını izale etmenin
tam vaktidir.
Ekselânslarmca yüksek saygılarımızın kabulünü istirham ederiz.
Constantinople
4 Ekim 1901.
Bkz. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie, Vol.III (1899-1901), ss. 270-271.

Komitenin irtibatını sağladığı belirtilen Kont E. de Keratry de mason ileri-

gelenlerinden olup Sultan Murad V hakkında bir kitap hazırlamıştır. Bkz. E .’de.
Keratry, Mourad V Prince, Sultan, Prisonnier d’Etat, (Paris: 1878).

152
153-
154
 mektubun m etni aşağıdaki gibidir;

Türk Masonlarından Krala

V. Murad İçin Bir Başvuru

(Özel Muhabirimizden)

İstanbul, Çarşamba 3 Nisan,

Aşağıdaki ilginç mektup Türk Farmasonları tarafından Ingiltere Kralı Eö-
ward’a gönderilmiştir.
Efendimiz, — Adalet, hürriyet ve uhuvvetin muzafferiyeti için göster­
mekten vazgeçmedikleri sempati nedeni ile İngiliz Masonlarına daima müte­
şekkir olan İstanbul’daki Osmanlı Komitesinin farmason üyeleri, yarım yüz­
yıldan daha uzun bir süre masonluğun aynı bünyevî faziletlerim yücelten şan­
lı Kraliçenin ölümünü üzüntüyle öğrenmişlerdir.
Türk masonlarının, dünyada varisliğe lâyık en ünlü hükümdarların üstün
olanı ve İngiliz masonluğunun başında büyük lider olarak aktif görevi gele­
cek için çok değerli bir garanti olan asil Kraliçenin oğlunu kabul etmelerini
içtenlikle ummaktayız. •
Âciz tebriklerimizi majestelerinin ayaklarının altına sererken, şüphesiz ma­
jestelerinin dikkatinden kaçmayan ve ayrıca en yüce sempatilerinize lâyık
olan bir meseleyi kardeşçe mütalâalarınıza sunma cüretini gösteriyoruz.
Majesteleri, ruhsal rahatsızlık bahanesi ile çeyrek asırdır hapiste tutulan,
kendisi farmason olan talihsiz V. Sultan Murad’m ilginç durumunu bilmekte­
dir. Majesteleri, talihsiz pâdişâhı bizzat tanıma ve onu yücelten mümtaz ni­
teliklerini takdir etme fırsatını bulmuşlardı. Majesteleri, onun kendisine in­
safsızca hazırlanan kaderden daha iyi bir akıbeti ne kadar hakkettiğini bil­
mektedirler.
Siyasal zaruretleri takdir ederken, Türlüye farmasonları, tacı ile birlikte

156
hürriyetini de kaybeden talihsiz bir imparatorun bahsedilen insafsız muha­
kemelerinin hafifletilmesinde sadece daha iyi muamele taleb etmek için bu
tedbiri almaktadırlar.
Majestelerinden, bir siyasî görüş açısından değil, fakat bir insanlık mese­
lesinde ricada bulunma cüretini göstermekteyiz. V. Murad için hasta olsa da­
hi hür bir insanın daimî haklarını talep etmekteyiz.
Majestelerinin, kendi saltanatlarım yükseltirken, majesteleri gibi veliaht
iken dostu olduğu ve acımasız kaderin kendisine bu asrın şehitler menkıbesin­
de oldukça üzücü bir yer ayırdığı bir kardeşin talihsizliğini hatırlayacağım
büyük bir arzu ile ummaktayız.
Bu umut ile majestelerinin en âciz ve müteşekkir kulları olmanın onuru­
nu taşımaktayız.
Bkz. Daily Mail, 9 Nisan 1901, s. 5.

BELGE: VII — Belirtildiği gibi masonların faaliyetlerinde görülen artış, Sa­

ray’ı eskiden beri kuşkulandığı bu grup hakkında araştırmalarım yo ­
ğunlaştırmaya yöneltmiştir. Ancak, Rumeli müfettişliğinin; cem iyet
üyesi olanların sayılarının fazlalığım belirtmekle beraber; bu konuda
Saray’ın beklentilerini cevaplayacak bir m ukabelede bulunamadığım
görü yoru z:

L
Rumeli Vüâyât-ı Şâhânesi
Müfettiş-i Umumiliği
Aded
Selânik Vüâyetrnin 5 Teşrin-i sânî 323 tarihli tezkeresi suretidir.
21 Teşrin-i evvel 323 tarihli tezkere-i samiyeleri cevabıdır. Mason cemi­
yetinin kırk elli seneden beri Dersaadet ile memalik-i şâhânenin bir hayli şe­
hirlerinde ve yirmi beş seneden beri de Selânik’de mevcud olduğu cümlenin
malûmu bulunduğu gibi beş seneden beri bu havalide bulundukları cihetle ce­
miyet-i mezkûrenin vücûdu zât-ı âli-i asâfânelerince dahi malûm olmak lâzım
gelüb ancak bunun müntesibleriııin kimler olduğu hakkında kanaatbahş-i vic­
dan olacak hiçbir emare olmadığı muhakkak ve fakat burada Yahudilerden
bir mikdarımn bu mesleğe salik oldukları ve Selânik eşrafından Rahmi ve
Midhat Beylerle Fazlı Necib Efendi’nin de mason oldukları rivayet kabilin­
den mesmu’ ve mübâlât-ı diniyesi olmayanlara mason denilmek öteden beri
müttehiz bir âdet olduğu ve birçoklarma da bera-yı istihfaf masonluk isnad
edildiği cihetle bunların hakkındaki isnadatm hangi nev’e dahü olduğu gayr-ı
malûm....
Bkz. BBA-Yıldız Esas Evrakı, 30/1190/51/78(1).

157
2.
Rumeli Vilâyât-ı Şâhânesi
Müfettiş-i Umumiliği
Aded
907
Mabeyn-i Hümayun Cenâb-ı Mülûkâne Başkitabet-i Celüesine,
Devletlû Efendim Hazretleri,
Cevaben arz ü takdim kılınan 4 Teşrin-i sânî tarihli ve 798 numerolu ari-
za-i çâkeriye lahikadır. Varaka-i ihbariyede mason oldukları münderie bulu­
nan Selânik eşrafından Rahmi ve Midhat Beylerle mektubî muavini Fazlı Ne-
cib Efendi’nin hâl ve siretleri hakkmdaki malûmat ve mütalâaları Selânik va­
lisi devletlû Paşa hazretlerinden bâtezkere-i mahremâne isti’lâm olunmuş idi.
Mümaileyhümanın erbâb-ı sadakatdan olduklarına ve muhall-i sadakat hiç­
bir hareketleri görülmediğine dair cevaben alınan tezkerenin sureti leffen
huzûr-i samî-i fahimanelerine takdim kılınmış olmağla olbabda emr ü ferman
hazret-i men leh ül emründür. 12 Şevval 325 —6 Teşrin-i sânî 323.
Rumeli Viiâyât-ı Şâhânesi
Müfettiş
Hüseyin Hilmi
(Mühür)
Bkz. BBA-Yıldız Esas Evrakı, 30/1190/51/78 (II).

BELGE: VIII — Sözkonusu yazı aşağıdaki g ib id ir :

FARMASONLUK VE- TÜRK İHTİLALİ
Türkiye’de alevlenen ihtilalin ilk anından itibaren, kendimize, Farmason­
luğun ihtilalde hiç mi önemi olmadığını sorduk. Bu ülkedeki ilişkilerimiz sebe­
biyle bunun böyle olmadığını haklı olarak düşünmekteyiz. Bir mektuptan alı­
nan bir cümle varsayımımızı doğrulamaya başladı. Burada, yazarın Kanun-i
Esasî ’nin yemden ilânı hazırlıklarmda yer alması sebebiyle mektup yazmak­
ta geciktiği söyleniyor. Biz 20-8-1908 tarihli sayısında Le Temps’da yayınla­
nan bir mektup aracılığıyla daha da açık bir onaya mazhar olduk.
Bu mektup, ihtilali hazırlayıp yöneten İttihad ve Terakki Comiyeti’nin
önemli üyelerinden Refik Beyle bir gazete muhabirinin Selanik’de yaptığı bir
söyleşiyi naklediyor. Bir çok diğer üyeden farklı olarak, Refik Bey asker de­
ğil, fakat Türk Liberalizminin öncüsü Mithat P aşa’mn, Sultan Abdülaziz’in
İ875’da katli nedeniyle, 1831’de öldürülmesiyle son bulan süreçte Mithat Pa-
şa’yı savunmuş bir avukat. Mektuplaşmada Refik Bey’in Paris Hukuk Fakül­
tesi öğrencilerinden olduğu söylenmiyorsa da muhtemelen bu böyle.
Aşağıda mektubun bir bölümünü sunuyoruz.
«Bu hızlı açıklamasını bitirdiğinde, ona, bazılarınca da belirtilen Farma-

158
sonluğun gelişen olaylarda oynamış olduğu rol üzerine bir soru sordum. Beni
şöyle cevapladı :
Farmasonluğun, özellikle İtalyan Farmasonluğunun desteğini arkamızda
hissetmiş olduğumuz doğrudur. Selanik’te bir çok loca mevcut: Bunlar* F ran­
sız Grand Orient’ma bağlı Veritas, İspanyol Grand Orient’ma bağlı Perseve-
ranza, ve Yunan Grand O rjentina bağlı Philippos’dur ki bu sonuncusunun yal­
nız milliyetçi bir amacı vardır. Gerçeği söylemek gerekirse yalnızca ilk ikisi
bize yardımcı olup dayanak oluşturdular. Çoğumuz mason olduğu için bu lo­
calarda masonlar gibi toplandık, ancak aslında amacımız örgütlenmekti. Ayrı­
ca üyelerimizin büyük bir bölümünü bu localara aldık ki bunlar hem localar
için bilgi topluyorlardı, hem de cemiyetimiz [İttihad ve Terakki] için bir kal­
bur görevi görüyorlardı. Bir keresinde İstanbul’da, orada yürütülen gizli ça­
lışma hakkında önemsiz kuşkular belirmişti. Gereksiz yere, hafiyelerin oldu­
ğu sanısına varılmıştı. Localar, gerektiğinde, İtalyan Elçiliği aracılığıyla gi­
rişimde bulunacağı umulan İtalyan Grand Orient’ma başvurmuşlardı, İşte,
olayla ilgili olarak, zaten çok faydalı olan Farmasonluğun desteği.»
Biz uzun zamandan beri, dördü aynı zamanda bir çok üyesiyle bizim abo­
nemiz olan bu çeşitli locaları tanıyoruz. Ayrıca İspanyol Grand Orient’ma
Ob.. altında bağlı Perseverancia locasına kuruluşundaki katkılarımızı yeniden
anımsıyoruz.
Öte yandan, Türkiye’de güncel olarak gelişen olayların, bizim «Farmason­
luk ve Doğu Sorunu» başlıklı makalede geliştirdiğimiz programın uygulanması
olduğunu <?özönünde tutuyoruz. Biz, eğer, P aris’te mülteci olarak yaşayan Jön
Türk önder Ahmed Rıza Bey’den esinlenmemiş olsak «kahince» diye nitelendi­
rilebilecek bu makaleyi, yeniden okuduk. Biz bu makaleyi, temel ilkelerimize
uygun Masonik bir bakış açısından hareketle, tüm dini ve kavmi düşünceleri
göz önüne almaksızın Makedonyadakileri, bölünmüş ve Türkler, Rumlar, Bul-
garlar, Sırplar ve Romenler adları altmda birbirlerini boğazlayan insanlar
olarak görmek istemediğimiz için yazmış ve demiştik ki; Bizans İmparatorlu­
ğunun Türklerce fethinden kaynaklanan kinlerin beş asır sonra varolma hak­
kı olamaz. Irklar kaynaşmışken dini ayrımları körüklemek, insanları gruplara
bölerek, gruplardan her birinin iktidarı ele geçirerek diğerleri üzerinde dik­
tatörlük uygulamak istemelerinin bahanesinden başka bir şey değildir. Katık­
sız bir Masonik Doktrin çerçevesinde, sonunda, tüm Osmanlılara artık tut­
saklık içinde değil, fakat özgürlük içinde eşitlik dilemiştik.
L’Acacia, çoğunluğunun Rum veya Bulgar yandaşı olduğu ve hiç birisinin
Türkiye’nin bütünlüğünü sürdürecek adalet fikrini desteklemediği Paris ba­
sınında bu tezi alçakgönüllü olarak savunan tek aylık dergiydi. Biz haklı çık­
tık, ancak kendimize ihtilalde en ufak bir pay atfetmiyoruz. Sadece sorunu
doğru olarak görmenin onurunu ve önceden gerçekleşmez bir son peşinde ko­
şan ve boş düşleri savunan ayaktakımı olarak tasavvur edilen Jön Türk P a r­
tisini desteklediğimizi üstleniyoruz.

(*) İtaly an G rand O rien t’m a bağlı M acedonia R isorta ve Labor et Lux,

153
 Öte yandan L’Acacia Yönetimi 8-2-1903’te, Doğulu Hıristiyanlar yararına
düzenlenen gösterinin Düzenleme Komitesi başkanı Bay d’Estournelles de
Constant’a bir mektup göndermiş ve burada, Avrupa için Türkiye’nin parça­
lanmasından kaynaklanacak tehlikeli sakıncaları ortaya çıkaracağı ve Hıris-
tiyanlardan daha az ezilmeyen Müslümanların da Hıristiyanlar kadar ilgiyi
hakettikleri belirtilerek bu gösterinin ayrılıkçı özelliği kınanmıştı. Daha sonra
şu cevabı aldık :

«Sayın Yazı îşleri Müdürü

Yazmakla beni şereflendirdiğiniz mektup için size teşekkür ederim. Size,
gösterimizin, bir din veya bir millet yararına ve herhangi ezilen bir millet za­
rarına, ayrılıkçı bir özellikte olduğunu düşündüren bir yanhş anlaşılmayı dü­
zeltebileceğim için bahtiyarım. Biz, tam tersine Müslüman, Hıristiyan, Yahu­
di veya Ermeni ayırmaksızm tüm ezilenler yararına bir gösteriyi söz konusu
ediyoruz.
Sayın Yazı İşleri Müdürü en içten dileklerime inanınız.
d’Estournelles de Constante
Aşağıdaki düşünceyi de ekliyoruz :
«Biz, konuşmasında Bay Jaures’nin tüm ezilenler için eşit himaye görü­
şünü geliştirdiğini ve L’Aurore’da Bay de Pressense’nin Doğu Hıristiyanları
ile ilgili tüm tarafgirliğe karşı kendini savunduğunu müşahede ettik. Bu ise
bizi, girişimimizin etkisini doğurduğunu düşünmeyi mezun kılıyor.»
Ancak Bay Pressense hiç şüphesiz Anti-masonluğunun belirtisi olarak bu
etkiyi belirtmeye yanaşmadı.
Paris basınında yalnızca bizim, Türkiye’de gelişen olayların önceden ta ­
rafımızdan ortaya konulan istekleri tatmin ettiğini açıklamaya, hakkımız ol­
duğunu düşünüyoruz.
O. PONTET.:
Bkz. L’Acacia, Eylül 1908, no.88-69, ss.135-138.

BELGE: IX — Belirtilen yazı aşağıdaki gibidir:

FARMASONLUĞUN TÜRK İHTİLALİNDEKİ ROLÜ ÜZERİNE

Aşağıda yazılı mektubu aldık:

Thessaioniki, 11 Kasım 1908.
Aylık L’Acacia Dergisi Sorumlu Yazı İşleri Müdürüne, Paris.
Aylık L’Acacia dergisinin Eylül sayısında, «Farmasonluk ve Türkiye’deki
İhtilal» başlığında, locamızın (R .:) yalnızca milliyetçi bir amacının olduğunu
belirten ve önceden Paris Temps da neşredilmiş bir yazışmanın bir bölümünün
sureti yayımlandı.

160
 Le Temps’a göre bu niteleme, Macedonia Risorta locası üyesi Refik Bey
tarafından ileri sürüldü. Biz Masonluk Saygısı gereğince Refik Birader’den,
locamızı ilgilendiren ve kendisine mal edilen sözleri, resmî olarak yalanla­
masını rica ettik.
Aşağıda konuyla ilgili olarak, isteğimiz üzerine Macedonia Risorta locası
aracılığıyla bize ulaşan Refik Birader’in metne uygun beyanını sunuyoruz:
«Ben mülâkatımda, ikisi İtalyan, biri Fransız, biri İspanyol ve birisi de
Rum olmak üzere Selanik’te beş adet locanın bulunduğunu söyledim. Fakat,
locadaki toplantı ve siyasî meselelerle ilgili tartışmalarımız hakkında konuş­
madım. Bütün beyanatımı, Farmasonluk Komitesi mensubu olarak hepimizin
de kolaylıkla kabul edeceğimiz bu anlam ile mahdut tuttum. Çünkü, biz, bü­
tün üyelerin (aday) diğerleri (FF.:) tarafından çok titiz bir sınava konu oluş­
turduklarını düşünmüş ve onların ahlâkî zihniyetlerine güvenmeyi gerekli gör­
müştük. Kesin olarak denilen budur ve arzu ederseniz sonuç itibariyle, bunu
neşredebilirsiniz.»
Sayın Yazı İşleri Müdürü, Refik Birader’in bu sarih beyanatını dergini­
zin gelecek sayısında neşrederseniz size minnettar kalacağız. Önceden tüm
samimî teşekkürlerimizle.
Philippos R .: L.: adına
Dr. D. MARGARITTI, Ven.:
Bkz. L’Acacia, no.71, Kasım 1908, ss. 321-322.

BELGE: X —• Paris’in yaratıcısı olduğu sözkonusu komitenin, belirtilen yazısı

yaklaşık iki seneden beri açıkça işlediği tezlerin bir sentezinden oluş-
m a k ta d ır:

Lettres Ouvertes.

A Sa Majeste Imperiale Le Sultan

ABD-UL-HAMID

Birinci Mektub
Comite
du
P arti Constitutionnel Ottoman
â
Constantinople
Paris, 25 Ocak 1895.
Efendimiz,
Bilâtereddüd, kendi kendimizi aldatmadan kabul etmemiz gerekir ki, Tür­
kiye hâl-i hazu’da zât-ı şâhânelerinin tahta cülûslarından evvel emsali names-
/ bûk bir buhran ile karşı karşıyadır.

161
 Bu vaziyetten telâşa düşen İstanbul’daki «Comite du P arti constitution-
nel» derin bir vatanseverlik hissine tabi’ olarak, zat-ı şâhânelerini bu vahim
durum hakkında ve memleketin karşı karşıya bulunduğu mehalik hususunda
tenvir etmek gayesiyle, dikkatle okumak lûtfunda bulunacağı ve çâre bul-
makda çok geç kalınmadan tehlikenin bertaraf edilmesi için gerekli tedâbiri
alacağı umuduyla, zât-ı şâhânelerine birkaç mektub takdim etmeği vazife ad-
detmişdir.
Avrupa bugün İmparatorlukda vuku’buîan hadisâtm seyrini ve bilhassa
pâyitahtta câri olan idareyi çok yakından takib etmektedir; olayların günlük
seyrine çok özel bir dikkat yöneltmekte ve Türkiye’nin işlerine bir kere daha
müdahale etmek için sadece uygun zamanı kollamaktadır.
Memleketin halen marûz kaldığı bu kaygı verici vaziyet, çekinmeden ifa­
de etmek gerekirse, on sekiz senedir süregelen otokratik ve mutlak bir reji­
min yarım asırda meydana getirilen reformları ortadan kaldıran ve İm para­
torluğun bütün İdarî birimlerinde kargaşa ve düzensizliği doruğa çıkartan bir
rejimin neticesidir. İşte, on sekiz sene önce ortaya çıkan ve gittikçe yayılan
bu rejim 1878 de İmparatorluğumuzun paylaşılmasına sebeb olmuştur ve gele­
cekte de memleketi uğursuz olduğu kadar tehlikeli bir takım hadisâtın kuca­
ğına itecektir.
Zât-ı Şahaneleri atalarının tahtına çıkdığı vakit kendisinden evvelki iki
selefi Sultan Murad ve Sultan Abdülaziz’in bilgelikleri sayesinde çok zengin
bir İmparatorluk, kalabalık, iyi eğitilmiş ve tam teçhizatlı bir ordu, sınırsız
savaş levazımatı ihtiyatı, organize ve memlekete yaraşır bir filo, kusursuz
çalışan bir İdarî mekanizma, iyi hazırlanmış kanunlar, kulları arasında sa­
mimî bir ittifak, tek kelime ile mükemmel bir huzuru yaşayan bir İm para­
torluk bulmuştur.
Efendimiz, yeri geldikçe, istatistikler ve kesin resmî rakkam lar ile hem
İmparatorluğun, zât-ı şâhâneierinin tahta çıktıkları gündeki durumunu orta­
ya koyacağız, hem de bugünkü halini gözönüne sereceğiz. Zât-ı şahaneleri böy­
lece Türkiye’nin ne kadar toprak, insan ve kuvvet kaybı olduğunu ve Avrupa
nazarında ve hattâ Müslüman ülkeler nazarında prestijinin nasıl silindiğini
görebileceklerdir.
Her şeyden önce Sultan Abdülaziz ve Sultan Murad’ın iktidardan düşme­
lerine yol açan esbaba majestelerinin nazar-ı dikkatlerini çekmekte fayda
vardır.
Halkın, bu iki hükümdarın şanlı saltanatları zamanında serbesti içinde
yaşamasına rağmen, bütün Osmanlılar yarım asırdan beri özellikle Abdülaziz
zamanında Türkiye’de icra edilen ıslahatın yetersiz olduğu diğer Avrupa güç­
leri ve hattâ bir zamanlar Bâb-ıâli’ye tabi’ olan devletlerle aynı seviyede ola­
bilmek için getirilecek daha başka yenilikler olduğu, asrımızın ieâbatıyla da­
ha uyumlu halde radikal bir ıslahat sisteminin, bütün halka adalet ve müsa­
vatı yayan, mutluluğuna katkıda bulunan ve milletin yüceliğini ve refahını
sağlamlaştıran liberal kanunların temellerini atmak gerektiği konusunda bir-

162
leşiyorlardı. Hükümdarın, mutlak kudretini ve memleket -işlerine karışması­
nı, vükelânın mütekabil mesuliyeti ve milletin kontrolünü sağlayarak kısıtla­
mak gerektiği kabul ediliyordu. Tek kelime ile, her OsmanlInın hayatım ve
şerafini garanti altına alan, namussuz görevlilerin zulümlerine ve suistimal-
lerine ve bilhassa hükümdarın kendisinin kapris ve tutkularına karşı koru-
yan kanunlar çıkartmak tarikiyle bu gerçekleştirilmelidir.
<*
Memleketin mümtaz simaları Türkiye’nin asırlık müesseselerinin halkın
ihtiyaçlarına cevap vermediklerini, devletin istiklâlinin ve hattâ mevcudiye­
tinin tehdit altında olduğunu görmenin sıkıntısıyla medeniyetin icâbatına uy­
mak gerektiğini uzun zamandır anlamış bulunuyorlardı. Vatansever duygular­
la ve bu duruma bir çâre bulmak için, Abdülaziz’in diğer Avrupa güçlerim
misâl alarak memleketi bir Meclis-i Meb’usan ile donatmasını istemek ama­
cıyla bir cephe meydana getirdiler.
Şeriat-ı garra-i Muhammediyeye aykırı hareket etmemek için ileri gelen
zevat-ı müşarirünileyha bu yeni müessesatm Şer’i şerifin icâbatına halel ge­
tirmeden teessüs edilip edilemiyeeeğini öğrenmek üzere ûlema-yı kirâma da
danıştılar. Bu aydın adamlar, mevzu’bahis yeni kanunlarda İslâmm kanun-i
mukaddesecine aykırı birşey bulmadıkları gibi, Şeriatın, Hükümdar-Halife’nin _
memleketin bütün mesaili hususunda milletin temsilcileri ile müşâveresini ve
hukuk-i şahsiyeyi tanımasını bildirdiğini beyân ederek bu ıslahatın ve hürri­
yetin yanında vaziyet aldılar.
Dinî ve askerî zevatın tasvibini elde ettikten sonra, Türkiye’nin ileri ge­
len yüce diplomatları müteaddid defalar bu ıslahata hükümdarın dikkatini
çekmişlerdi. [O Reformlar ki], hükümete hem yönetilenlerin minnet ve sada­
katim, hem de Osmanlı İmparatorluğunun bütünlüğünü garantilemiş ve varlı­
ğı Avrupa muvazenesinin korunması ve sulhun devamı için vazgeçilmez olan
Türkiye’nin prestij ve gücünün muhafazasını daima yürekten dilemiş, Berlin
andlaşmasmm imzacıları Düveli- Muazzama’nın sempatilerini sağlayacak bir
teminattır.
Cennetmekân Abdülaziz, herkül yapılı, sarsümaz bir cesaret ve Türkiye
tarihinde parlak hatırâlar bırakacak, yiğitlik sahibi bir hükümdardı. Kelime­
nin geniş manâsıyla meşrutî bir hükümdar olmamakla beraber, yine de liberal
zihniyete sahipti. Vekillerine icraatlarında ve bütün devlet işlerinin yürütül­
mesinde tam bir serbesti tanırdı. Buna mukabil, vekiller ise birbirlerine da­
nışırlar ve ittifakları olmadıkça hiçbir icraat yapılmazdı. Abdülaziz vekille­
rinin kararlarını hiçbir zaman engellemediği gibi kararnamelerinde de ‘veto’
hakkını kullanmamıştı.
Bununla beraber Bâb-ıâli’nin ileri gelenleri bu tavizleri yeterli bulmaya­
rak, mevcut düzenin ortadan kaldırılmasını ve Osmanlı pâdişâhının diğer Av­
rupa hükümdarlarıyla aynı düzeye getirilmesini sağlayacak, kendisine sadece
yürütme gücünü bırakarak imtiyazlarını sınırlayacak ve memleketi yavaşça
fakat kaçınılmaz uçuruma götüren mutlak bir gücün istibdadından kurtara­
cak bir anayasanın ilânını istediler.

163
 Öte yandan Abdülaziz, en aydın insanların kendisine mütemadiyen ver­
dikleri telkinata kulaklarım tıkıyor ve kendisinde bulunan yüksek sağduyuya
rağmen halkın ihtiyacâtmı anlamıyor, isteklerin meşruiyetini kavrayamıyor­
du. Kendi itibarım ve şahsım lekelemeden (tehlikeye düşürmeden) hareket
edebileceğinin mümkün olduğunu düşünemiyordu. Sivil askerî ve din! ileri
gelenlerin herşeye rağmen memleketin muhtaç olduğu temel kanunları yap­
mak hususunda alınması gereken tedabir üzerinde hemfikir bulunduklarım
da unutmuştu.
Abdülaziz’in orduyu kendi tarafına çekme çabalarına rağmen, halk mut-
lakiyet karşısında zafer elde ederek millî iradeye karşı koyan hükümdarın
haFini ilân etti. Bu hayırlı ihtilâl hiç kan dökülmeden ve İmparatorluk yıl­
lıklarında unutulmaz bir hatıra bırakacak bir kolaylıkla gerçekleştirildi.
Efendimiz,
Abdülaziz’in tahttan indirilmesiyle Türkiye’de yeni bir devrenin başlama­
sı gerekirdi. Hiç kimse, en saf olanlar bile Abdülaziz’in hal’ine yol açan ne­
denlerin Osmanlı pâdişâhlarınca dikkate alınacağı ve onların bütün bir halkın
isteklerine karşı çıkmaya cesaret etmiyecekleri hususlarında şüphe beslemi­
yordu.
Sultan Murad, bu fikirde olan ilklerdendi, liberal ve âdil atalarının şeref­
li adına lâyık, kalbinde halkı için yücelik ve iyilik dolu duygular besleyen bir
hükümdardı. Bütün millet, müslim ve gayr-ı müslim, tahta çıkışım sınırsız
bir coşku ve sevinçle karşıladı. Bu hükümdarın meziyetleri ve geniş fikirli
oluşu tahta çıkışından önce de herkes tarafından takdir ediliyordu.
Halk, onun saltanatının mutluluk ve refah ve memleketin son derece muh­
taç olduğu huzuru getireceğini ümid ediyordu, fakat Allah’ın takdiri bu te-
menniyatm gerçekleşmesine müsaade etmedi. Bu sevilen hükümdar, kendisini
mutlak bir istirahata mahkûm eden asabî bir hastalığa yakalanınca, Bâb-ı
âlinin ileri gelenleri İmparatorluğun çıkarlarının korunması için ne yapılması
gerektiği hususunda müdavele-i efkâra başladılar.
Murad yeniden tamamen iyi oluncaya kadar, yerine bir naibin tayini
taht-ı karara alındı.
Majesteleri bu duruma muttali bulunduğunda hemen Bâb-ıâli vükelâsı ile
münâsebâta geçerek, kendisine cülûsunun mutlak şartı olarak ileri sürdükle­
ri «Millî Meşrutiyet Programı»nı kabûl ettiğini bildirdi. Bu program herkesin
bildiği gibi, bir «Meclis-i Meb’usan-> kurulması ve vaadedilen reformların
gerçekleştirilmesi temel prensibine dayanıyordu. T a’yini için memleketin ileri
gelenlerinin nezdindeki teşebbüsâtının yanısıra, Düvel-i Muazzamanm İstan­
bul’daki temsilcilerinin de muavenetini sağlamış, ve onlardan bu desteği ta-
leb ederken, tahta çıkışının onaylanması durumunda memleketi vükelânın
kendisine şart koştuğu yeni te ş riî.müessesâtla donatmaya söz vermişti.
Sonuç olarak, Majesteleri sadece halkına karşı değil, fakat aynı zamanda
Berlin Andlaşmasmı imzalayan güçlere karşı da, milletin kendisine hediye et­

164
tiği tacın karşılığı olarak memlekete Kanun-i Esasî’yi vereceği hususunda
açık bir taahhüt altına girmişti.
Bu andlaşma mucibince, Majesteleri seçimlerin yapılmasını ve daha son­
ra da Millî Meclisin (Meclis-i Meb’usan’m) toplanmasını irâde buyurdular ve
Bâb-ıâli memlekete getirilen yeni müessesâtı yabancı güçlere bildirdi.
Oysa, hükümdarın hareketlerinin millet tarafından kontrol edildiği meş­
rutî bir rejim sadece hükümetin dizginlerini değil, fakat özellikle mâliyesini
de ele geçirmek isteyen mutlak ve despot bir hükümdarın hoşlandığı birgey
olmazdı.
Haşmetmeâb,
Gücünüze gitmesin, saltanatınızın büyük kara lekesi, en alçakça, en acı­
masız ve en iğrenç hareketi olan 1878 hükümet darbeniz Türkiye tarihinde acı
bir hatıra olarak kalacaktır.
Memleket bugün Meclis-i Meb’usanın payitahtınızda toplanmasını hangi
esbaba mebni irade buyurduğunuzu bilmektedir. Bu majestelerinin yeniden
millî iradeye rağmen memleketin mutlak hakimi olabilmesi için milletin en
mümtaz ve liberal insanlarını tutuklatmak onları Avrupa’nın gözlerinden uzak,
İmparatorluğun en ücra köşelerine nefyederek, sefil ve acımasız bir ölüme
terketmek amacıyla yapılmıştı.
Majestelerine takdimle şerefyâb olacağımız müteakkib mektubta, Sir
Henry Layard’m, 27 Nisan 1880’de hükümetine yolladığı ve Mavi Kitap’da
neşredilen, Türkiye’nin kötü gidişâtmdan ve zât-ı şâhânelerini İmparatorluğun
içine düştüğü çöküş durumundan ve marûz kaldığı felâketten kurtarmak için
tek çâre olan teşriî müessesatm memlekete yeniden kazandırılmasına zorla­
mak için Berlin Andlaşmasım imzalayan güçlerin müdahelesi gereğine deği­
nen mesajından bahsedeceğiz.
Böylece Majesteleri, İstanbul «Comite du parti constitutionnel» in dikkat­
lerine sunduğu, memleketin kritik durumu hakkında hiçbir mübalâğaya kaç­
madığına kesinlikle kani olacaklardır.

Majestelerinin tahtının ayakları dibine

en derin şükranlarımızı bırakırken,
Majestelerinin en en mütevazi ve en
sadık hizmetkârları olmakla şerefyabız

Le Comite de Paris du P arti Constitutionnel Ottoman â Constantinople

Bkz. Paris Büyükelçiliği Arşivij D. 176.

165
BELGE: XI — Saygılı bir dille kaleme alınan sözkonusu m ektup, m etinde çe­
şitli yerlerde basılan gazeteler adına kaleme alındığı şeklinde bir ifade
taşıyorsa da, altındaki imzalar bunu tekzib edici ve işaret ettiğim iz eği­
limi ortaya koyucudur:

Serbest Osmanlı Basını Tarafından

Zât-ı Şâhâne Sultan Abdülhamid Haıı-ı Saniye Arzedüen
Muhtıra

Efendimiz!
Millî istiklâlin, büyük haricî müdahale dalgalarının suları altında kalmak
tehlikesiyle karşı karşıya olduğu, uzun zamandır ihmâl edilmiş olan Ermeni
mes’elesinin vahim bir mahiyet kazanarak Zât-ı Şahanelerini haklı olarak
meşgul ettiği şu sıralarda aşağıda imzaları bulunan [biz], Paris, Londra, Ce­
nevre, Bulle, Atina ve Mısır’da Arapça, Türkçe, Ermenice, Fransızca, İngi­
lizce olarak yayınlanan serbest ve müstakil Osmanlı gazetelerinin yöneticisi,
yazar ve kollaboratörlerine İslâmın yüce halifesine saygı ve hürmet dolu bir
ifade ile imparatorluk idaresinin çâre bulunmaz zayıflığı, vicdanlardaki karı­
şıklık, yüksek memurların sükut-i ahlâkı, umumî asayişsizlik, eyâlâtda cari
olan kargaşa, Zât-ı Şâhânelerinın kendilerine devrettiği yetkiyi bize zulmet­
mek için isti’mâl eden idarecilerin istibdadı, her derece ve seviyedeki memu­
rinin dillere destan tefessüh etmiş hâli, yüce tahtınızın ayaklarına kadar her
yeri kırıp geçiren keyfilik ve nihayet sadık kullarınızın menafi’ini tehlikeye
düşüren, Avrupa sulhunü rahatsız eden, Majestelerinin huzurunu kaçıran ve
Osmanlı memâlikinin istiklâli ve âtisini ciddî biçimde tehdit eden gelişmeler
nokta-i nazarından acınacak hâli ifade etmek müseadesini lütfetmenizi arz
ederiz.
Bu haklı şikâyetleri yüce Halife’ye iletirken ve sefaletin yükünü ve ida­
recilerin zorbalığım hiç yakınmadan taşıyan bahtsız halklarının sitem ve ız-
dırablarmı dile getirirken, Zât-ı Şâhâneleri için Allah’a dua eder ve Cenâb-J
Hak’dan «Hanedân-ı âliyenize sadakatlarınm duygulandırıcı nişanesi olarak»
mutluluğu için dileklerde bulunurken, serbest basın sadece âmme menfaatini
ve Devletin azametini düşünmektedir.
Bu, son derece zeld ve son derece sadık, fakat bütün dünyanın en terke­
dilmiş ve yüzüstü bırakılmış halkları zorbaları ele vermek için seslerim dahi
yükseltmeye cesaret edemezken, hükümet yetkilileri ise zalim boyunduruk­
larına tam bir teslimiyetle boyun eğmeyen ve eiııaî icraatları karşısında ağzı­
nı açmaya kalkışanlardan öç almada son derece hızlı davranmaktadırlar.
Diğer cihetten, en ağır mücâzata maruz kalmadan kuramayacağı bir baskı
altında bulunan mahallî basın mecburî olarak ses çıkartamamaktadır. Bu
[durum], biz âcizâne kullarınızı haric-i memlekette kavuştuğumuz hürriyetin
himayesinde hayırlı mücadeleye devam etmek ve İmparatorluğun tealisi ve
bahtsız vatandaşlarımızın kaderinin ıslâhı yolunda istekle çalışmak amacıy­
la vatanımızı terke mecbur etmiştir.

166
 îçinde bulunduğumuz, acı şartlar altında Zât-ı Şahânelerine belirtmemize
izin verilsin ki, yüce amaçları istikametinde, saltanatlarının bidayetinde ilân
edilen Kanun-i Esasfnin hayırlı te’sirini askıya almayı uygun gördüklerin­
den beri bütün hürriyetlerimizi, Seleflerinin zamanında sahib bulunduğumuz-
ları dahi kaybettik. Bunun neticesinde uygunsuzluklarda artış oldu ve kendi
başlarına kalan memurlar, Zât-ı Şâhânelerinin kullarına karşı olan hüsnini-
yetlerini tanımazlıktan gelerek zayıflara karşı her zamankinden daha şedid
davrandılar. Halbuki Kanun-i Esasî, itimadınızı bu şekilde kötüye kullanmak
cür’etini gösterenleri ele geçirmek ve suiistimallerine ve kanlı sömürülerine
karşı kendimizi müdafaa etmek için sahib olduğumuz yegâne vasıtaydı.
Gazetelerin gerçeği neşrine müseade edilmeyen bir memlekette, halk ka­
nunların m eriyette bulunması halinde ciddî biçimde mücazata maruz kala­
cakları icraata böyle bir durumla karşılaşmaksızm girişen bir avuç küstahın
insafına bırakılmıştır. Fakat, idarede hiçbir kontrolün olmayışı Majesteleri­
nin de kabûl edecekleri gibi en kavî kanunları dahi hükümsüz kılar ve halkı
müdafaasız bırakır.
Bu kritik duruma iyi gelecek tek çâre, âciz fikrimizce idarenin muntazam
işleyişinin vazgeçilmez yolu, hükümetimizin kudret ve teâlisinin ana prensibi
ve halklarımızın, mutluluk, haysiyet ve emniyetinin tükenmez kaynağı Kanun-i
Esasî’rin yeniden tesisi ve Osmanlı Parlâmentosunun açılmasıdır.
Milletin temsilcileri, Zât-ı Şâhânelerinin tahtı etrafında biraraya gelerek
huzur içinde kendilerini işlerine verebilecekler vc Devletin tealisi inin vüke­
lâmız ile işbirliği yapabileceklerdir.
işte bu inançladır ki doğrudan doğruya Zât-ı Şâhânelerinden, hayatımızı
adadığımız, her zaman sarsılmaz bir cesaretle müdafaaya devam edeceğimiz
ve vatanımızı kalkındıracağına inandığımız davayı ele almak lûtfunu göster­
mesini dilemekteyiz.
İnanıyoruz ki, bütün Avrupa devletlerinin azametlerini ve gelişmelerini
borçlu oldukları meşrutî rejimin yardımı olmadan, haricî müdahale ülkemiz­
de durmaksızın kendini gösterecek ve son kurtuluş şansımızı da yok edecek­
tir. Çünkü, Efendimiz istilâlimizi kaybettiğimiz gün herşeyimizi kaybetmiş
olacağız!
Zât-ı Şahaneleri bütün bedbahtlıklarımızın mebdei olan bu uğursuz rejimi
sürdürerek şanlı atalarının mirâsınm çürümesine elbette izin vermeyecektir.
Allah, Zât-ı Şâhânelerine, hürriyet aşkını ilham etsin ve İmparatorluğumu­
zun kurtuluşu yolunda harcayacağı çabaları kutlu olsun.

İMZALAR

H. Ganem Sarruf Nimr ve Makarıus

Croissant [-Hilâî]’in Yöneticisi Al-Muk a tt am ’m yöneticileri
Sadaret Oda-i Tercüme sabık
ketebesinden Osmanlı Parlâmentosu
Suriye Meb’usu
Paris

167
 Civanpir [Selim Faris] • Emin Emir Arslan
Hürriyet’in Yöneticisi Keşf-üI-Nikab’m, Yöneticisi
Lübnan’da eski kaymakam
Londra Paris

Alexandre Schahine
L’Opinion Pubîique’in Yöneticisi
Kahire (Mısır)
S.S.Sarkis Negeeb Al Jawiche
Al-Machir’in Yöneticisi d’An-Nabrass’ın Yönetici ve M uharriri
Kahire (Mısır) İskenderiye (Mısır)
Kendilerine Katılan :
Cleaanthes Phüippes Michel Hakim Nessib Philippides
Helowan-les-Bains (Mısır) Kahire (Mısır) İskenderiye (Mısır)
M.J. Gabriel D.E.Yakub S. Attieh E.S. Vitai
Kahire (Mısır) Kahire (Mısır) Kahire (Mısır) Kahire (Mısn’>
Bkz. Paris Büyükelçiliği Arşivi, D.176.

BELGE: X II — 19 Ocak 1897 tarihinde Sir Philip Cttrrie ile «.sınıfının seçkin
bir siması» olarak nitelendirdiği bir molla arasında yapılan görüşme bu
kritik tarihte sözkonusu grubun düşüncelerim yansıtması bakımından
son derece önemlidir :

Suret
Memorandum
Bu memorandumda zikredilen görüşler; Türkiye’de muhtemelen kendi sı­
nıfının seçkin simalarından, ünlü bir mollaya aittir. Kendisi, babası gibi «ve­
zir» rütbesine müsavi bir statüye sahip olup, dedesi de (bir) Şeyh-ül-Islâmdı.
Liberal görüşlere sahip olması, Sultan tarafından sakıncalı ilân edilmesine,
sıkı gözetim altına ahnmasma neden olmuş, ancak, belli bir kesimde yarat­
tığı ün ve tesir nedeniyle hükümet onu tutuklamayı göze alamamıştır. Bu ara­
da, bu molla ile önceki memorandumda görüşlerini aktardığım kişinin görüş­
melerinin irade-i seniye ile engellendiğini de belirtmek isterim.
Molla ülkenin geleceğinin, tamamen Saray ve Bâb-ıâli arasında geçmek­
te olan mücadelenin sonucuna bağlı olduğuna işaret etmektedir. Şu anda hü­
kümetin yönetimi devletin bilinen nezâretlerince icra edilmez. Bununla bera­
ber yaratüan her saçma sorun Sultan’a yüklenmektedir. Oysa nazırların hep­
si beş para etmez insanlardır. Bundan başka ülke istibdat altında olup, hür­
riyet ateşi ile hareket eden kimseler ise ya derhal sürgüne gönderilmekte ve--
ya İstanbul’da zararlı faaliyette bulunmamak koşulu ile çok sıkı şekilde göz­
altında tutulmaktadır.

168
 Sultan Abdülhamid’in te’sis etmiş olduğu gibi bir mutlak otokrasi, hükü­
met etmeyi halkoyuna bırakan İslâmiyetin ruhuna da aykırıdır. Ûlema hal­
kın sözcüsü durumundadır ve hattâ Sultan’m iradesi, Şeyh-ül-İslâm’ın fetvası
karşısında önemsenmemektedir. Bugün dahi geçerli olan bir gerçek, Saray’ın
kontrol edemediği tek kurum Fetvahânedir.
Sultan Mahmud döneminde, mücadele Sultan ve ûlema arasındaki çelişki
şeklinde biçimlenmişti ve İkinciler, çok güçlü bir hale gelerek Sultan tarafın­
dan imha edilmelerine kadar Yeniçeriler tarafından kontrol edildiler.
Saray’ın yetkileri, Sultan Abdülmecid tarafından ilân edilen Gülhane
Hatt-ı Hümâyûnu ile kat’î bir. şekilde tahdit edildi. Onu beynelmilel bir vesi­
ka haline getirmenin ve Saray’ın keyfî yönetimine karşı bir tehdit unsuru
olarak kullanmanın ehemmiyetine vakıf olan Reşid P aşa’mn isteği ile bu ve­
sika büyük devletlere bildirildi. O dönemden, Âli ve Fuad Paşaların ölümle­
rine değin geçen sürede ve hattâ Sultan Abdülaziz’in saltanatının ilk yılların­
da hükümet etme ilkesi, Sultan ile Sultanca onaylanan sorumlu bir hükümete
dayanmaktaydı ki, halk bu karşılıklı ikbâlden hoşnut kalmıştı. Ancak, Fuad
P aşa’mn ölümü ve Mahmud Nedim’in iktidara gelişiyle başlayan fesat, Ab-
dülaziz idaresini tedricen hoşgörüsüzlüğe itti ve kendi haPi ile neticelendi.
Saray tarafından yönetim sistemi, Küçük Said P aşa’nm Sultan’m baş da­
nışmam olduğu dönemden bu yana mevcut saltanat tarafından geliştirilmiş­
tir. O döneme kadar nazırların raporlarının Saray’a gönderilmesi Sultan'm
bilgisine arz ve irade biçiminde beliren onayını almak için gerekirdi. Ancak,
Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu ile birlikte yönetim sorumluluğu devletin nazırla­
rı üzerindeydi ve Sultan’m iradeleri nazırlar için formalite ve tavsiye niteliği­
ne büründü. Özgün bir kişiliğe ve müteşebbis bir ruha sahip olan Said, na­
zırların kararlarını değiştirmeye yönelik sistemin temellerini attı.
Kendisi sadr-ıâzâm olduğunda, önceden oluşturduğu sistemin mahzurla­
rım gören Said’in sistemi değiştirme çabaları sonuçsuz kaldı ve bu sistem
şimdiki Sultan’m bizzat müdahalesi ile Bab-ıâli’nin fonksiyonları asgarî dü­
zeye gelene dek olgunlaştırıldı.
Şimdi Sultan çevresini rüşvetçi, ahlâksız, sahtekâr bir zümre ile çevrele­
miştir, Devletin tüm işleri Saray içinde görülürken, her mesele Sultan’a et-
rafmdakilerin bekleyişlerine uygun bir biçimde anlatılmakta, bu şahıslar Sul­
tan üzerindeki nüfûzlannı sürdürebilmenin bir yolu olarak d a ; onun endişeleri­
ni deşmekte ve kendisini ülkenin gerçek durumundan bihaber bırakma husu­
sunda dikkatli davranmaktadırlar. Şu an için mutlaka ve mutlaka yerine ge­
tirilmesi gereken şey; Sultan’ın etrafından kendisine etkide bulunanların uzak­
laştırılmasıdır. Yönetim görevi mutlaka sorumluluk sahibi nazırlara tevdi edil­
meli ve Saray çetesinin beli kırılmalıdır. Ancak, böyle bir sonuç Türklerin
kendi başlarına yapacakları çabalarla gerçekleşemez.
İdare-i Örfiye (istibdad) ve tenkil şu anda öyle bir dereceye vâsıl oldu
ki, şu anda Müslümanlar kıpırdayacak durumda değiller.

169
 Şu anda ortaya çıkan fırsat, Türk toplumunun daha aydın kısmı tarafın­
dan verilecek yardım olmaksızın belirebilir. Eğer bu fırsat kaçırılırsa ve hoş­
nutsuzluğun yayılmasına seyirci kalınırsa; sorunun barışçı çözümü güçleşe­
cektir. Ülema, seslerini duyurabilme imkânına şu anda sahip değilse de; yi­
ne de ülkede önemli bir güce sahip. Ülkede varolan, anarşik ortamın yarat­
tığı tehlikenin bilincinde olup, ülkenin yeniden inşası, refahın, huzur ve em­
niyet ortamının yeniden tesisi için özellikle İngiltere’nin; bir çıkara dayan­
mayan; yardımlarının gerekliliğine inanıyorlar ki, bu yardımı başka bir güç
yapamaz.
Molla bu duyguların tüm medreselerde hakim olduğunu belirtti ve 1895
de Sultan’m baskıları ifade edildiğinde İngiltere’nin İstanbul’a bir filo gönder-
' memesinin üzüntü ile karşılandığım ifade etti. Halbuki bu bütün meseleleri
halletmiş olacaktı.
İngiltere’nin bu fırsatta Ruslarca aldatıldığı izleniminde olduğunu, Sul-
tan’ın kafasında en kötü etkileri yaratan bu «iki arada bir derede» siyaseti­
nin başka türlü izah edilemeyeceğini söyledi.
Ülkedeki umumî vaziyetin ıslah edilmesinin tek yolu, Saray çetesinin or­
tadan kaldn’ilması ve ülkede hükümet (etme) görevinin; güvenilir, sorumlu­
luk taşıyan vekillere tevdi edilmesidir. Molla, Midhat Paşa anayasasının gün­
deme gelmesine pek tafraftar değil. Parlâmentonun halkın bünyesine uygun ol­
madığım düşünmekte; ancak başlangıçta bazı suistimalierin doğmasına yol
açsa da parlâmanter yaşamın halen sürüp gitmekte olan tiranlıktan çok da­
ha iyi olacağını ileri sürmektedir.
Eğer bu umumî hoşnudsuzluğun daha fazla yayılmasına seyirci kalınacak
ve yakında gelecek olan dış yardımlar sistemin değiştirilmesini sağlamaya­
caksa, Sultan tam zamanında tahttan indirilmelidir. Mamafih, bu büyük cefa
ve kan dökümü olmaksızın gerçekleştirilebilecek gibi değildir ve Mollanın
kanaatince bir ihtilâl için yapılacak plânda Rusya her halükârda bazı protes­
to edebileceği noktalar bulacaktır. Ulema Türkiye’ye Rus müdahalesinin an­
lamının farkındadır ve bundan dehşet duymaktadır, fakat onlar, Osmanlı İm ­
paratorluğunun bekasım istediği ve de Kraliçenin, Hintli tebasmdan dolayı îs-
lamın kaderiyle ilgilendiğini düşündüklerinden İngiltere’nin müdahalesini
memnuniyetle karşılayacaklardır. Türkiye’de yönetimi gerçekten ıslah ede­
cek kapasitede adamlar vardır. Diğerleri içinde Kâmil Paşa, Said Paşa, Muh­
tar Paşa, Sadık Paşa öne çıkarlar, fakat Saray, hareketlerini kontrol altına
aldığından beri hiçbir şey başaramayan en muktedir Nazırlar ancak Düvel-i
muazzamanın yardımı ile kırdabilecek Sarayın gücüne karşı; faaliyetleri, Rus
istilâsını doğuracak bir iç savaşa neden olabileceğinden bu yardım olmaksızın
hiçbir iş yapamazlar.

İstanbul
19 Ocak 1897
Bkz. PRO/F.O. 78/4806.

170
BELGE: X III — Salisbury'e gönderilen sözkonusu mektup bîr broşür niteliğin­
de olup; Hürriyet - bunun önemli parçalarım neşretmiştir. Özellikle, İn­
giliz müdahalesinin beklendiğinin belirtildiği kısımlar B. X U ’de verilen
raporda mollanın fikirleri olarak anlatılan düşüncelerle büyük bir para­
lellik göstermektedir. Bu derlemenin önemli kısımlarının transkripsiyo­
nu aşağıdaki g ib id ir:

Vatanperverân-ı îslâmiye Cemiyeti ve Lord Salisbury’e

Açık Mektub
Milord,
Zât-ı .istiâneniz ahiren parlâmentoda i ra d etdiğiniz bir nutukda Anadolu’­
da şekk-i desayisi bâis oian hâdiselerin fezlekesi sırasında :
«İngiltere o felâketleri tevkife nafile say etdi. Bu hâl iki kavmin hasb-el-
taassub arbedelerinden tevellüd edüb hal bu ki bu felâketlerden dolayı pâdi­
şâhı mes’ul addetmemek gerekir» demişdiniz.
İsnâdatda bulunduğunuz o iki kavmden birisinin birkaç meb'usunun zât-ı
âsilânenize ita-yı cevâb etmelerine müseade buyurunuz.
Bunun içün mâ-sabaka rücû’ etmeliyiz. Bugünkü Yunan hükûmet-i sagira-
smı teşkil eden Yunanistan ale-t-tedric ihrâz-ı arazi ederken vuku’bulan mu-
katelât sırasında vakıa tarafeynden irtikâb-ı taaddiyat olundu. Fakat, Mora’-
nm haricinde ve Cezair-i B ah ri Sefıd'de bulunan Rumlara hiç Müslümanlar
tarafından o yolda su-i muamele edildi mi? Memâlik-i. Osmaniyenin Rumeli
cihetinde ve Anadolu havalisinde mütemekkin bunca Rum cins ü mezhebinde
bulunan ahali huzur ü asayiş üzre yaşayarak mes’udiyetde daim olmadılar
mı? Halbuki o zaman saltanat-ı seniye şimdikinden daha ziyade kavî ve umur
-i dâhiliyesine Avrupa’nın müdahalesi bugünkü müdahalesinden pek az idi.
İşte görülüyor ki, OsmanlIların unsur-ı İslâmî kendü şevket ve kuvvetine şim­
dikinden daha ziyade müstenid olduğu halde zât-ı âsilâneleri tarafından atfo-
lunan taassub kendilerinde mevcud değildi. Geçen Rus-Osmanlı muhaberesi
sırasında asakir-i Osmaniye kendilerinden [faik] bu kuvvet tarafından bozu-
lub İstanbul’a doğru ric’at ediyordu, İmdi, hın-i ric’atlerinde reh-i rastların­
da bulunan Hıristiyanları katliâm etdüer mi? Hayu’ askerlerimiz hiçbir vakit
bir kimseyi ta ’zib etmediler. Bundan m a’ada Rusya istilâsına düçâr olan Ru­
melili İslâm aileleri bir şitâ-i şedidin evasıtında ve bir hâl i perişâııîde İstan­
bul’u bulabilmek ümidiyle düşmanlarının istilâsından güzergâhlarında bu ka­
d ar telefât bırakarak ve divâne gibi olarak kaçıyorlardı. Bu manzara-i hevl-
nâk kendilerinin taassublarım tahrike kâfi iken Hıristiyanlardan hiçbir kimse
öldürülmedi. İâne Cemiyetleri tarafından verilen bir dilim ekmeğe arz-ı ihti­
yaç eden ve İstanbul’a yığılub kalan seksen bin kadar muhacirinden hiçbirisi
o yolda icra-yı taaddi etmedi. Hâl böyle iken acaba Ermeni mes’elesi üzeri­
ne mi İslâm taassubu galeyan etdi.

171
 Bu noktayı dahi tedkik içün sabakatı bâid olmayan vukuata rücu’ etmeli­
yiz. Ermeniier, Kiirdlerin yağmakârlıklarından ve hususan memurin-i hükü­
metin cerr-i nükûd etmesinden şekva ediyorlardı. Bu şikâyetler tamamıyla
haklı idi. F akat acaba zât-ı âsilâneleri bu taaddiyatdan ehl-i îslâmın masun
olduğu zehabında mıdırlar? Müslümanlar, Hıristıyanlar kadar muztarib olduk­
ları halde yalnız Müslümanların tazallümü [mu] hükûmât-ı mahalliye tarafın­
dan kapadıhveriyordu? Ve her ne zaman Bâb-ıâli’ye Saray a o yolda bir
şikâyet geldi ise Pâdişâh istima’ma veya bunların bir kimse tarafından tetkik
ve rü ’yetine mümanaat etdi, Müslümanlar ise ecânibe müracaat etmediler.
Bu da ancak, arzu etmemelerinden değil ecârrib ile muhaberatın vesatetine
malik olmadıklarında ve kendi şikâyetlerinin ânlar tarafından istima’ edil*
miyeceğini zannetmelerinden idi....
Lâkin Lord Hazretleri, bizim meşrutiyetimiz yokdur ve Memâlik-i Osma-
niyemize ânı verenler pâdişâh tarafından Mekke’ye sürdürüldü ve orada......
Pâdişâhın hep korkusu edyân-ı muhtelifeden olan teb'ası arasında bir itila­
fın vücûda gelebilmesinden ibaretdir. Her bir namuslu hükümetçe matlûb
olan böyle bir itilâfdan padişah niçün korkmuş olsun? Çünki, Ermeniier, Müs-
lümaıılardan daha ziyade vesaite ve Avrupa ile daha ziyade revabıta malik
olduklarından dünyanın en güzel kıt’asmdan birisini cehenneme döndüren bu
tarz-ı mülevves hükümeti ifnaya medâr olacak esbâbı istihsâlde yekdiğeriyle
ittihad edebiliyordu. Zât-ı âsilânenize arz etdiğimiz bu hakayıkı bir.gün gelüb
bitaraf tevarih tasdik edecek ve gösterecek ki memâlikimizin Asya cihetinde
bir seylâbe-i hûn hâsü eden bu «kardaş kavgası» İslâm taassubundan değil
ancak tac-ı hilâfeti tezlll ve telvis eden bu m a’kûs ve mecnun hükümdarın
tedâbir-i gaddarânesinden neş’et etdi...
Bugün ahvâl o kerteye vardı ki ahali müdahalât-ı ecnebiyeye karşı kendi­
sinde mevcud olan hissiyât-ı miiliyeyi artık berteraf edüb pâdişâhın âmâl-i
müdhişesini tevkif içün İngiltere’nin müdahale-i m a’neviyesini arzu etmeğe
başlıyorlar. Ama, bu yolda hiçbir şey yapılmadı. Ve Lord Rosebery bir mes-
lek-i mukaddimâne ittihaz eylediği zaman zât-ı âsilâneniz «bir kimse ilerü ha-
reketden evvel nihayetine- isâl eden esbâbm noksansızlığından emin olmalı­
dır» diyerek istihfafda bulunmuşdunuz.
Biz yalnız olduğumuzu biliyoruz. Ama Allah-ı azîm-üş-şandan olan ümidi­
miz ve vatanımız hakkında muhabbetimiz uhdemize terettüb eden tedbirin ic­
rasında bize daha ziyade kan bahasına oturacak ve fakat şürûru daha Avru-
paca lâyıkıyla bilinmeyen veya bilinmek istenilmeyen mütegallib hükümdarı­
mızın ümmetimize celb etdirdiği ârdan bizi tathir edecekdir.
Bkz. Hürriyet-, no.56, 16 Ağustos 1896-4 Rebiy’ülevvei 1314, ss. 1-3.

172
 IV

OSMANLI İTTİHAD ve TERAKKİ CEM ÎYETİ'NÎN

1899 - 1902 ARASINDAKİ ORGANİZASYONU
VE
FAALİYETLERİ

CEMİYETİN KURULUŞU VE İLK FAALİYETLERİ :

Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin aslında pek çok muhalefet örgü­

tünün çeşitli hareketleri örgütlemeye çalıştığı bir dönemde ortaya çıktığım
evvelki bölümde inceleme imkânım bulduk. Şimdi üzerinde durmamız gere­
ken husus; bu örgütün kuruluşu ve organizasyonu ile ilk faaliyetleri olmalı­
dır. Bu cemiyetin kuruluşunu 1889 tarihine kadar geriye götürebilmemiz müm­
kündür. Zihniyet uyuşmazlığı nedeniyle muhalefetin kalesi durumuna gelmiş
olan okulda; Mekteb-i Tıbbiye’de; bu yolda ilk çalışmaların başladığını müşa­
hede ediyoruz. Tüm okullarda ve hattâ İdadilerde büe görülmeye başlanan
bu muhalefet hareketleri;1 daha ziyade bir zihniyet sorunu olarak ele alınma­
lıdır, ki ilk bölümde bunu ayrıntılı olarak inceledik. Mekteb-i Tıbbiye;
bu alanda özellikle biyolojik materyalizmin geniş olarak ilgi görmesi sonu­
cunda; realitede var olan ile düşlenebilen ve arzulanan idealler arasındaki
farklılığın uçuruma dönüştüğü bir fert yaratılması hususunda en ön sırayı
alan bir kurum olmuştu.
1880'lerin ortalarından itibaren bu okulda, yönetime karşı örgütlü bir mu­
halefetin yararları konusunda çeşitli görüşmelerin, öğrenciler arasında yo­
ğun tartışmaların yapıldığını izliyoruz. Nitekim, bu kurumdaki faaliyetler so­
nucunda, daha ismi dahi konulmadan, böylesine bir grubun eylemleri, diğer
okullarda da heyecanla anlatılan bir mevzu olmaktaydı.2 1888 den itibaren bu

(1) Ö rnek olarak bkz. Bazı H ususî İradeleri Havt D efter, B B A -Y ıld ız Esas E vra­
kı, 24/11/162/V Iî. no.13. 15 Tem m uz 316. Ü zerinde b irb irlerin e yazdıkları
m uzir m ek tu p lar b u lu n an idadî talebelerinin sorgulam alarıyla ilgilidir.
(2) Leslovikli M ehm ed Rauf, îttih a d ve T era kki C em iyeti N e İdi?, A hm ed Saki
M atbaası, (D ersaadet:1327), ss. 12-13.

m
konunun tartışılması okulda genel bir yaygınlık kazandı.3 Daha sonra İbrahim
Temo ile îshak Sükûti’nin yaptığı ön görüşmeler4 sonrasında; bu talebeler
konuyu kendilerine yakın olarak gördükleri iki talebeye; Abdullah Cevdet ve
Mehmed Reşid ile onlara hemen katılan Konyalı Hikmet Emin’e açınca ce­
miyetin kurulması konusunda ilk karar alınmış oldu.5 21 Mayıs 1305 (3 Hazi­
ran 1889) tarihli bu toplantıdan sonra İttihad ı Osmanî adını alan cemiyet kı­
sa sürede okul mehafilinde bir efsane niteliğine büründü. Dönemi anlatan bir
mektuptan nakledersek:

«...1307 (1891) tarihinde... talebe arasında kulakdan kulağa esraren­

g iz bir takım şeyler fısıldanıyordu. Meğer gizli bir cem iyet-i siya­
siye teşekkül etmiş f Fakat nerede? N e vakit ve ne içiin? Bütün bu
suallerin bir cevabı yokdu. Bunlar esrarengiz m ahiyette birçok ma'-
rıâları gizliyordu... C em iyet nazarımda âdeta mukaddes gibi bir şey­
d i...»6

diğer okullara da yayılan7 bu efsanevî hava oldukça yararlı olmakla birlik­

te, cemiyetin yaklaşık iki yıl süreyle hiçbir faaliyette bulunmadığının da
önemli bir göstergesi olmaktadır. Bu aradaki tek faaliyet, okulun önündeki
odun yığınları üzerinde yapılmasından dolayı, Hatab Kıraathanesi İçtimai
adını alan bir toplantının yapılması «hareketin» bazı Tıbbiye talebelerine an­
latılmasından ibaret kalmıştır.8

(3) C evrî [M ehm ed R eşid], İnkılâb Niçün ve Nasıl Oldu?, M atbaa-i îçtihad,
(M ısır:lU09). s. 26.
(4) Sâî [Şerafeddin M ağm um i], «Tohum ve Sem ereleri,» M eşveret, no.6, 6 R a­
m azan 1313-15 Ş ubat 108, s. 3.
(5) Bu to p lan tın ın ta rih i (21 M ayıs 1305) bizzat İbrahim Temo tara fın d an v e­
rilm ektedir. Bkz. İb rah im Tem o’d a n -K arl Süssheim ’a tarihsiz m ektup m üs­
veddesi, A r k iv i Qendror, 19/31//108-110. Bu konuda ilk to p lan tılard an iti­
b a re n işin içinde olan îsh a k S ü k û tı ise k u ru lu ş y a da ilk görüşm elerin b a ş­
langıç ta rih i olarak 1306 (1890) ta rih in i vererek durum u şöyle an la tm ak ta ­
dır: «-...Bu cem iyet bin üç yüz altı senesi M ekteb-i Tıbbiye’de teşkil olun-
m uşdur. Teşkil edenler beş, d ö rt kişi idi. B irisi bendeniz, diğeri Rom anya’­
da b u lu n an D oktor A rnavud İb rah im Efendi,, üçüncüsü Isp artalı H ikm et
E fe n ii ism inde birisi olub m üteverrim en vefat eylem işdir. B ir diğeri de A b­
d ullah Cevdet Efendi idi...». îsh a k S ü k û ti’nin, D ahiliye N azırı M em duh
P aşa’ya gönderm ek üzere kalem e aldığı, ariza m üsveddesinin kopuk birinci
sahifesi, A rk iv i Qendror, 19/104//214/1, Buna karşılık, 21 M ayıs 1305 ta r i­
hinin k u ru cu lard an birisi tarafın d an yazılan ilk k ita p ta da kabul edildiği
görülüyor. Bkz. Cevrî [M ehm ed R eşid], İn kılâ b ..., s. 26.
(6) D oktor M ekkeli S abri Bey’d en-A bdullah C evdet’e, Le Mans, 27 H aziran
1931 ta rih li A rap harfli m ektup, s. 3. A bdullah C evdet B ey E vrakt/Ö zel A r ­
şiv. Sayın Gül K arlıd ağ ’dan sağlanm ıştır.
(7) Leslovikli M ehm ed Rauf. İttihad ve T erakki C em iyeti..., ss. 13-14.
(8) B kz.K farl] Süssheim , «‘Abd A llah Djewdet,s> Encyclopaedia of İslam2 -Su p p -
lem ent (1938), s. 56.

174
 Nihayet, örgütün bu şekildeki faaliyetinin fazla bir anlam taşımadığının
farkına varılması üzerine; çeşitli gruplar ile temasa geçme ve mektep dışın­
dan üye kaydına başlama konusunda eyleme geçildiğini görüyoruz. Bu çevre­
den sınırlı katılımın sağlanmasından sonra yeni durumu görüşmek üzere İn­
cir Ağacı İçtimai adı verilen ve oniki kişinin katıldığı bir toplantının organize
edildiğini izliyoruz.8 20 Temmuz 1891 tarihinde İbrahim Temo’nun girişimleri
ile Edirnekapı dışındaki Midhat P aşa bahçesinde yapılan bu toplantının ilgi
çekici noktası, yüksek dereceli bir memur ile bir gazetecinin de bu toplantı­
ya katılmasıdır.so Adliye Nezaretinde görevli olan Ali Rüşdü Bey’in toplan­
tı başkanlığına getirildiği11 bu içtima sonucunda «...her hafta muntazaman ve
fakat muhtelif mahallerde bilictima’ müzâkere etmek, mükemmel bir nizâm­
nâme-! dahilî kaleme almak üzere bir hey’et-i idare teşekkül etdi. İânelerin
muntazaman cem’ı, âzânm mensub oldukları şu’be ile şu’bedeki sıra nume-
rosunu göstermek üzere deftere kaydı, her bir âzâya bir numero veril..»meşi­
nin karar altına alındığını müşahede ediyoruz.11
Görüldüğü gibi, bu toplantıdan itibaren İttihad-ı Osmanî Cemiyeti, artık
örgütsel bir yapıya kavuşma çabası içine girmiştir. Ortak emelleri paylaşan
şikâyetçiler durumundan, aralarında statü farklılığının bulunduğu hiyerarşik
bir örgüte doğru gelişmenin varlığı, açık bir biçimde gözlenmektedir. Kuru­
culardan İbrahim Temo'nun «..biraz sonra yâni şubeler kuvvetlendikde on
ikiler içtimai denilen ilk içtima’» şeklinde bir ifade kullanmasına bakılırsa13,
özellikle diğer okullardaki destekleyici hareketlerin geliştiği tahminini yürüt­
mek kolaylaşabilir. Çünkü, bu tarihte henüz yurt dışı ile bir temas kurulmuş
olmadığı gibi, İstanbul içinde mahallî teşkilât da sözkonusu değildi.
Bu toplantı sonrasında üyelere şube ve sıra numaraları verildiğini görü­
yoruz. Temo’ya verilen 1/1 şeklindeki koda bakarak ,14 az da olsa bir statü
farklılaşmasının yaratılmaya çalışıldığını söyleyebiliriz. Hücreler ve numara
dağıtımındaki özellikler gözönüne alındığında; bazı araştırmacılar tarafından
ileri sürülen 15 «Carbonari» örgütlenme modelinin temel olarak alınmış olma­

(9) Bu toplantıya, On ikiler içtim ai veyahut ilk örgütçüler dışındakileri ifade

eden D okuzlar İçtim ai a d la rı da v erilm ektedir. Bkz. K [arl] Süssheim , «Abd
A llah Djewdet,» E l2, s.56. K atılan lard an on bir tanesinin isim leri aşağıdaki
gibidir: İb rah im Temo, A bdullah Cevdet, İshak Sükûti, M ehm ed Reşid,.
H ikm et Em in, Şerafeddin M ağmumî, Ali Şefik, R üşdü Bey, Asaf D er­
viş, H üseyinzâde Ali, G iridî M uharrem ve ism i tespit edilem eyen b ir kişi.
Liste, İb rah im Tem o’d an-S üssheim ’a tarih siz m ektup m üsveddesindeki çe­
şitli cevaplardan derlenm iştir. A r k iv i Ç endror, 19/31//108-110, K rş. İb rah im
Temo, İttih a d ve T era kki..., ss. 20-21.
(10) A r k iv i Çendror, 19/31//108-110,
(11) îbid.
(12) Cevrî [M ehm ed Reşid], în k ılâ b ..,, ss. 27-28.
(13) İb ra h im Tem o’nun. gelişm eler hakkında Süheyl Ü n v er’e hitaben yazılm ış
m ek tu b u «Doktor İb rah im Temo,» C TF -Tıp Tarihi ve Deontoloji E nstitüsü
A rşivi, -1-1935, s. 4.
(14) A rk iv i Çendror, 19/31//108-110.

175=
sının kabul edilebilirliği yüksek olmaktadır. Ancak; bu görüşlere karşılık; ce­
miyetin gizli bir örgüt kurulmasında oldukça yararlı bir rol oynayan ve he­
men hemen kurulan tüm gizli örgütlerce uygulanan bu model dışında, ittihad-)
Osmanî Cemiyeti kurucularının; teorik açıdan; bu örgüte herhangi bir ilgi
duyduklarım söyleyebilecek verilerden yoksunuz. Daha evvelce muhalefet
örgütü-kuran Yeni OsmanlIların, en az model kadar felsefî alanda da bu ör­
gütten yararlanmalarına 15 karşılık, bu konuda gerek Tıbbiyelilerin gerekse
onlara katılanlarm fazla bir bilgi sahibi bulunmadıkları gözlenmektedir. Ay­
nı şekilde, Petersburg Üniversitesindeki tahsili sonrasında Mekteb-î Tıbbiye'-
ye gelen Hüseyinzâde Ali Bey’in, kuruculara Rus nihilistlerinin örgüt model­
leri konusunda bilgi vermesine bakılırsa17, özel bir örgütün düşünsel çerçeve­
sine ve modeline ilgi göstermekten ziyâde, mümkün olabildiği nispette giz-
liliği temin edebilmek için; şartların elverdiği oranda; malûmat toplama fa­
aliyetiyle karşı karşıya bulunduğumuzu kabul etmek gerekiyor. Benzer şekil­
de, kurucuların aralarında Etniki Eterya cemiyetinin faaliyetlerini tartış­
malarına bakarak 13 kurmaya çalıştıklarının, benzeri örgütler ile yakından alâ­
kadar oldukları belirtilebilir. Bu açıdan 1889 tarihinde Mekteb-i Tıbbiye’de
kurulan örgütün, herhangi bir diğer teşkilâtın örgütsel yapısından ve düşün­
ce sistematiğinden fazlaca etkilenmediğini zikretmemiz gerekir.
Incirağacı îçtim aı’ndan sonra, diğer okullardaki örgütlenme faaliyetine
büyük bir hız verilmiştir. îlk olarak, daha sonra Türk-Suriye Komitesi adlı
örgütte oynadığı rollerle İttihad ve Terakki ile arasına belirli bir mesafe koy­
duğunu izlediğimiz Emin Arslan Bey kanalıyla ,19 Mekteb-i Mülkiye öğrencileri­
nin konu etrafında tartışm alara başladığı izleniyor. Sözkonusu okulda, daha
evvelce de bu konu etrafında tartışm alar sürmekteydi. Nitekim, ittihad-ı Os-
manî’nin önayak olduğu faaliyetlerden önce, bağımsız olarak Ali Kemal Bey’in
Cenevre ve P aris’e yaptığı seyahatlar sonrasında, orada gördüğü gibi bir ta­
lebe cemiyeti örgütlemeye çalıştığım ;20 ancak toplantılarının basılması ve
üyelerden birisinin üstünde Rousseau’nun bir bendinin bulunması üzerine ,21

<15) A [hm ed] R [efik ], A b d ü lh a m id -i Sânî ve D evr-i Saltanatı: H ayat-t H ususi­

ye ve Siyasiyesi, Cild-i Sâlis, K ü tü b h an e-i îslâm ve A skerî, (îstanbul:1327),
ss. 1068-1069 ve E.E. R am saur, Jön T ü rk ler,,., ss. 31-32.
(16) Yeni O sm anlIların örgüt m odelinde ‘C arbonari’ C em iyetini örnek olarak a l­
m aları için bkz. Ebüzzıya, «T efrika-i T arihiye; Y eni O sm anlIlar, no.17,»
Y en i T asvir-i E fkâr} no.21, 20 H aziran 1909-3 Cem aziy’ülâhir 1327. s. 3. B u­
n u n yam sıra, b u kim selerin Silvio Pellici gibi kim selerin düşüncelerini ilgi
ile k arşılam aları için bkz. Şerif M ardin, The Genesis..-, s. 21 ve ss. 21-22/n.22
ve Roderic Davison, R efo rm in The O ttom an Em pire, PrincetonrU niv. Press,
(Prineeton:19S3), s. 193 ve s. 193/n.
(17) H üseyin Zade Ali, « îttih at ve T erakki N asıl K uruldu...,» Tan, A M art 1938.
(18) C TF -Tıp Tarihi ve Deontoloji E n stitüsü A rşivi, 1-1935, s. 3.
(19) Leslovikli M ehm ed Rauf, İttihad ve T era kki..., s. 14.
(20) Berna K azak, Ömrilm.'Ali K em a l’in H atıratıt ss. 107-109. K onunun tafsilâtı
için bkz. Canlı T arihler:A hm et R eşit R ey (H. Nâzım ) —G ördüklerim —Y a p ­
tıkla rım (1890-1922), (İstanbul:1945), ss. 42-44.
(21) B erna Kazak, Ö m rü m ..., s. 111-112.

176
yedi kişinin gözaltına alındığını izliyoruz.22 Ali Kemal tutuklanma nedenlerini
«serbesti-i efkâr» olarak tanımlamaktadır .23 Bu öğrencilerin Arabistan vilâ-
yatma gönderilmesi kararının alınması ve ilk olarak Ali Kemal Bey’in Ha­
leb’e sürgünü ile24 mesele kapatılmış gibi gözüktü. Ancak, kısa müddet son­
ra bu kez mektepte muhalefet hareketlerini yakından incelemekte olan grup,
Tıbbiyeliler ile belirttiğimiz temasa geçti. Aynı dönemde Erkân-ı Harb sını­
fında bulunan Batumlu Binbaşı Mustafa Efendi ve arkadaşları sayesinde Mek­
teb-i Harbiye'de de şube benzeri bir teşkilâtın doğduğunu görüyoruz.120
Kısa süre sonra bu iki okuldaki militanların, Emin Arslan aracılığı ile
Tıbbiye grubuna başvurduklarını görüyoruz.28 Bu kimselerin cemiyetin duru­
munun yeniden düzenlenmesi isteklerine karşı; Tıbbiye örgütü, özellikle ge­
nişleme sonucunda cemiyetin varkğmdan haber alınması kuşkusuyla çekim­
ser davranınca; Emin Arslan, onlara bu gelişme organize edilmediği takdir­
de kendisinin yeni bir cemiyet kurup, iâne toplayacağı tehdidinde bulunmuş­
tur .27 Bunun üzerinde, On ikiler içtimama katılan kimseler ile bu iki okul
temsilcilerinin iştirakiyle Rumelihisarında yeni bir toplantının yapıldığını gö­
rüyoruz .28 İbrahim Temo, bu iki toplantı arasındaki okul içtimalarının fazla
ehemmiyetli olmadığını belirtmektedir.29
Rumelihisarı toplantısında, Tıbbiye grubu hazırladığı bir lâyihayı daha
sonra İttihad ve Terakki’den bağımsız muhalefet hareketlerini örgütleyecek
olan iki Mülkiye talebesinden Ali Münif ve Mehmed Rauf Bey’e vermiş, on­
lar da bu metin üzerinde çeşitli düzeltmeleri yaparak, ilk nizamnameyi hazır­
lamışlardır .30

(22) B B A -B E O /H a ric iye Reft, 183-5/39,1066-1294, (26 H aziran 311)/47157.

■■{23} Ali K em al B ey’in S ad aret’e yazdığı, 10 H aziran 311 tarih li yazı. B B A -B E O /
H ariciye R e ft , 183-5/39, 1066-1294 (İsti’da:1732), (26 H aziran 311)/47157-
48854. K onunun diğer b ir anlatım ı için kendisinin faaliyeti hakkında aynı
belgeye ekli «2 Tem m uz 305 ta rih iy le M akam -ı Sadaretpenâhiden gelen
tezk ere-i hususiye su retisn e bakılm alıdır.
(24) B B A -B E O /H a ric iye Reft, 185-5/39,1119 (10 Ağustos 311)/51318-(m üsvedat:
121/37158.).
(25) Leslovikii M ehm ed Rauf, İttihad v e T erak ki.,,, s. 21.
(26) İbid, s. 22.
(27) İbid. s. 22-23.
(28) İbid, ss. 23-25. İb rah im Temo, C T F -T ıp Tarihi v e D eontoloji A rşivi, 1-1935
de to p lan tın ın Boğaziçinde yapıldığını belirtm ekte ve başka açıklayıcı bilgi
verm em ektedir. A r k iv i Çendror, 19/31 //1 0 8 —110 da Süssheim 'a verdiği bilgi­
lerde ise sadece, to p lan tın ın teşk ilâtın geliştirilm esine yönelik olduğundan
bahsetm ektedir.
(29) İb rah im Temo. İttihad ve T erakki..., s. 19 ve C T F -T ıp Tarihi v e Deontoloji
Enstitüsü A r ş iv i . 1-1935, s. 4,
(30) Leslovikii M ehm ed Rauf, İttihad v e T erakki,.., s. 25. Bu toplantının, 1891 y ı­
lının ikinci y arısında yapıldığı tah m in edilebilir. Temo’nu n ev rak ı arasında
b u lu n an ve k en d i el yazısını taşıy an b ir kâğıt parçasında 1891 yılı o rta la ­
rın d a «yazdığımız program » ta b iri k u llanılm aktadır. Bkz. A r k iv i Q endror,
19/31/179-180: M ekkeli Doktor S ab ri Bey de kendisinin m erkezde önemli b ir

177
 Bu toplantıdan sonra; belirginleşmeye başlayan bir örgütsel yapının or­
taya çıkmasıyla; çabalar daha fazla kimseyi üye kaydetmeğe ve nüfuzlu ki­
şileri kazanmağa hasredilmiştir. Ancak, bu genişleme çabaları, haber alma
yeteneği oldukça fazla olan yönetim tarafından tespit edilerek özellikle Tıbbi­
ye için tedbirler alınması cihetine gidilmiştir. Okulun yöneticiliğine; Saray'a
bağlılığı ile tanınan; Zeki Paşa getirilmiş; kendisi bu göreve gelir gelmezr
dokuzuncu sınıf talebelerinin dolaplarında yaptırdığı genel aram a sonucunda
özel bir mahkeme kurarak, öğrencileri yargılatmış ve ele geçen delillere da­
yanarak dokuz öğrencinin okuldan tardı ve kalebendliklerine karar verilmiş­
tir .31 Ancak, Saray henüz olayı bir öğrenci hareketi olarak değerlendirdiğin­
den cezaları affederek öğrencilerin yeniden okula dönmelerini temin etmiş­
tir .32
1894 sonlarında bu kez Mekteb-i Tıbbiye ve Hukuk öğrencilerinden bir
bölümü; gizli bir cemiyet kurdukları gerekçesiyle tutuklanmışlar ve konu
Avrupa basınına da yansımıştır.33 Telâş yaratan bu olay sonrasında İsviçre’­
ye kaçan öğrencilerin dahi bulunması yönetimin dikkatini çekmiştir.34
Nitekim, bu tarihten itibaren Cemiyet faaliyetlerini hızlandırdı, îshak Sü­
kuti Bey, bir yandan Ubeydullah Efendi ve Hoca Kadri gibi ûlema temsilci­
lerini harekete kazandırırken, diğer yandan İsmail Kemal, Mizancı Murad
Bey ile temasta bulunarak, onları kazanmağa çalıştı.35 Murad Bey’in bu ha­
reketleri ilgiyle karşılamakla birlikte, daha ziyade Saray kanalından iş yap­
mağa taraftar olması ve tüm muhalif grupların üstünde bir t a r a almak ar­

role geçm esinden çok önce cem iyetin b ir program ının h azırlan arak halk a ra ­
sında dağıtıldığını belirtm ekte ve konu hakkında şu yorum u yapm aktadır:
«...C em iyetin küçük b ir program ı vardı. M addeleri 21 idi sanırım , h a tırım ­
da öyle kalm ış. B u p rogram h ak k ın d a elim deki dağınık kâğ ıtlard a pek az
m alûm at var. Sende p rogram ın aslı v ar mı, veya hiç olmazsa onun ru h u
hükm ünde bu lu n an esaslı m addeleri h atırlayabiliyor m usun?» Bilgiler, zik­
rettiğim iz m ek tu p tan alınm ıştır. A bdullah C evdet B ey E vrakı/Ö zel A rşiv,
s. 8 ve s. 13. C em iyetin şim diye k a d a r ilk nizam nam esi olarak kabul edilen
m etnin 39 m addeden m üteşekkil olduğu ve 1895 yılında çeşitli vesikalarda
sözünün edildiği gözönüne alınırsa; b u yapılan ilk nizâm nâm eydi.
(31) C evrî[M ehm ed Reşid], İnkılâ b ..., s. 29 ve 29/n . 2. Sözkonusu öğrenciler şu n ­
lard ır: Şefik Ali, A hm ed, A bdullah Cevdet, M ehmed Reşid, Rıza Servet, Ş e­
rafeddin M ağmumî, M ikail Oseb, T ekirdağlı M ehmed, N aki Celâleddin.
(32) İb rah im Temo, C TF -Tıp Tarihi ve Deontoloji E nstitüsü A rşivi, I-1935'de
kendisinin ik n a ediciliğinin bu alanda önemli rol oynadığını iddia ediyor­
sa da (s.4), yönetim in olayı önem sem em esi görüşü (C evrî [M ehm ed R eşid],
İnkılâb , s. 30) daha kabul edilebilir b ir görüştür. Krş. T. N adir [H aydar R ı­
fa t], B eyn -el-M ilel İhtilâl Fırkalarıt ss. 71-72.
(33) H ab erler için bkz. L ’ltalie, 16 Eylül 1894 ve M oniteur de Rome, 17-18 Eylül
1894
(34) B B A -B E O /Z a p tiye Giden, 662-21/13,113(327/247)/35774. Krş. Cevad Paşa
M erhum un Z am an-ı Sadaretinde T a kd im Olunan T ezakir-i H ususiyenin
S u retlerini H avi D efter, B B A -Y ıld ız Esas Evrakı, 3S/419/146/XV.
(35) Sükûti, bu kim selerin cem iyete kaydedildiğini ark ad aşlarına söylem iştir.
Bkz. Leslovikii M ehmed Rauf, İttihad ve T era kki..., s. 17.

178
zusu36 kendilerinin cemiyete girdiği kanaatine vardıkları bu kimsenin önem­
sedikleri tesirini ortaya çıkartmadı. Gene, Cemiyet üyelerinden Adanalı Hil­
mi Bey’in çabaları ile eski M aarif Nazırı Münif Paşa Cemiyete kaydolun­
du .37 Özellikle ûlernanm cemiyete duymağa başladığı ilgi bu kimselere önem­
li bir avantaj sağlıyordu. Hoca Kadri’nin, Lâleli1'de softalara Avrupa’dan ge­
tirtmekte olduğu Le Temps gazetesini okuduğu, onlara muzir fikirler aşıla­
dığı ve Avrupa’daki ehl-i fesad ile irtibatı olduğu şeklindeki bir ihbardan ,33
bu ilginin önemini çıkartabilmek mümkün oluyor.
Ama aym yıl içinde en önemli olay, hızlanmaya başlayan yurt dışnıa fi­
rar hadiseleri içinde cemiyete mensup gençlerin oranının artış göstermesi­
dir. Nitekim, yönetim; kaçakların dış ülkelerdeki faaliyetlerini önlemek için,
çeşitli ülkeler nezdinde teşebbüslere girişmeğe başlamıştır ,39 Ayrıca, Cemiyet,
P aris’de bulunan Ahmed Rıza Bey ve Kahire’de bulunan Ahmed Verdanî Bey
aracılığı ile bu iki merkezdeki muhalifler ile temasa geçmeye çalışmıştır .40
Temo’nun evrakı içindeki vesikalardan, 1891 sonu veya 1892 başında ilk ni­
zâmnâme taslağının Ahmed Rıza Bey’e gönderildiği ve onun bu konuda bazı
eleştirilerde bulunduğu anlaşılıyor .41 Ancak, Ahmed Rıza Bey’in ,42 yönetim­

(36) M urad Bey kendisine reislik tek lif edildiğini, kendisinin hazırlanm ış bir
y a fta n ın tash ih in i yapm akla b irlik te kesin b ir k ab u l cevabı verm ediğini
iddia etm ektedir. Bkz. M ehm ed M urad, M ücahede-i M illiye:G u rbet v e A v ­
d e t Devirleri, ss. 25-28. M urad’m , Faris aleyhine gördüğüm üz düşüncelerine
rağm en, İzzet Bey ve diğer ta ra fta rla rı ile evinde toplantılar yapm ası bu
alanda oynam ak istediği rolü daha iyi ortay a koym aktadır. Bkz.Philip C ur-
rie ’den-D ışişleri B ak an ı’na, Cons., 28 Ocak 1896, no.71 (Confidential) yazı­
n ın eki; Ju stin A lvarez’d en -P h ilip C urrie’ye, Bengazy, 23 K asım 1895. Bil­
gileri, D ağıstanlı M irliva H aşan Bey, İngiliz tem silcisine verm iştir. PRO/F.O.
78/4701
(37) Leslovikli M ehm ed Rauf, İttihad v e T erakki..., s. 18.
(38) Kolağası İhsan B ey’in, 12 T eşrin -i evvel 1311 ta rih li jurnali. Asaf Tugay,
İbret: A b d ü lh a m id ’e Verilen Jurnaller v e Jurnalciler, C.I, Okat Yayınevi,
[İstanbul :t.y], s. 83.
(39) B B A -B E O /H a ric iye Reft, 183-5/39,97, (30 M art 310)/28623, S efaretlere ve­
rilen d ire k tifle r için bkz.328. (7 N isan 310), tekidi için bkz. 203 (24 Nisan
310)/29747, İcra k ılm an ta h k ik a t cevabları için bkz. 1288 (5 T eşrin-i sânî
310)/38S74.
(40) Bu faaliyet için bkz.Z.D. Im hoff, «Die E ntstehung und Der Zweck Des Co-
m ites F ü r E inheit u nd Fortschritt,» Die W el t des Islams, B,I(1913), H.3-4,
s. 172.
(41) Temo, A hm ed R ıza’nın, «1304 den iki buçuk sene sonra... yazdığım ız pro g ­
ram ın bazı n o k taların ın t a ’dili h akkında bilm uhabere m ünakaşada bile b u ­
lun...»duğunıı belirtm ek ted ir. A r k iv i Ç endror, 19/31 //179-180.
(42) Ahmed Rıza’m n y u rd a döndürülm esi h akkında M abeyn’e, P aris S efaretin’-
den, 12/24 H aziran 1892 ta rih li yazı. Paris Büyükelçiliği Arşivi, D,176. B u­
na k arşılık yönetim in bazı P aris gazetelerine yazdığı yazılardan şüphelen­
m eye başlam ası için bkz. B B A - Y /S a d a r e t Hususî Marûzat, 13 L 1309/no.
3938. A ynı şekilde Ahm ed Rıza B ey’in m em leket kadınları hakkında v erd i­

179
den talebeliğini sürdürebilmesi için maaş talebinde bulunduğunu43 gözönüne
alırsak, kendisinin bu tarihlerde hareketin başarıya ulaşabileceğine fazlaca
ihtimal vermediğini varsayabiliriz. 1894 tarihinde ise; herhalde; kendisi P a­
ris’de bir anda, bir muhalif Türk kolonisinin oluştuğunu farketmişti .44 Nite­
kim, bu gençlerden birisi olan Doktor Nazım Bey, Cemiyetin merkez komi­
tesi adına Ahmed Rıza Bey’e kendilerine katılmasını teklif etti .45 Ahmed Rı­
za Bey; bu teklifi kabul ettiği gibi, Cemiyetin adı konusunda, İstanbul mer­
kezi ile bir pazarlığa girişti ve sonuçta kendisinin Auguste Comte’dan mül­
hem teklifleri etrafındaki tartışmalardan sonra Osmanlı İttihad ve Terakki
Cemiyeti nâmı kabul edildi.40
Bu anlaşmadan sonra Cemiyet’in, yurt dışı faaliyetinin aniden bir sıçra­
ma gösterdiği görülüyor. Nitekim, Ahmed Rıza ve diğer Cemiyet kökenli fi­
rarilerin, Avrupa kamuoyundaki faaliyetleri öylesine fazlalaştı ki, yönetim

ği k o nferanslarda «hürriyetperverâne» fikirler derm eyan etm esinin de yö­

n etim in ilgisini çektiğini ve P aris S efareti’ni bu konuda uyardığını gö rü ­
yoruz. B B A -Y /S a d a re t H ususî M arûzat, 13 L 1309/no.3938 ve 8 Za 1309/no.
3938. A hm ed Rıza Bey ise «İstanbul’da Posta ve T elgraf N ezaret-i B ehiye-
sine» yazdığı m ek tu p ta «...am âl ve ef’alim i kim seden saklam adığım gibi h iç ­
b ir cem iyet-i hafiyeye de m ensub değilim. V atan ve m illetin m enafi’ ve
h u k u k u n u m üdafaa ieab etdiği zam an P aris gazeteleri ile m ülâhâzatım ı
neşr ediyorum » şeklinde b ir yorum y apm aktadır. A hm ed Rıza B ey’in, anı-,
lan m akam a 15 Ş ubat 104 ta rih li m ektubu. A h m e d Rıza B ey E vrakı/Ö zel A r ­
şiv.
(43) A hm ed Rıza’nm b u konudaki eski m ü racaatları için bkz. P aris S efaretin-
den-M abeyn’e 26/8 H aziran/T em m uz 1305/1889, M abeyn’d en -S efaret’e, 19
H aziran 305 ta rih li yazı; H azine-i H assa-i Şâhâne N ezareti’nin, 331/24 K â­
n û n -i sânî 305 ta rih li yazısı. Paris B üyükelçiliği A rşivi, D.176.
A
(44) «La Colonie O ttom ane de Paris.» A rçM ves Prefecture de Police-Paris, B------
(109.700-3). 1653
(45) C evrî[M ehm ed Reşid], İn kılâ b ..., s. 30. K uşkusuz A hm ed Rıza B ey’e göste­
rilen b u ilgi kendisinin henüz yayınlam adığı, fak at sözkonusu m ehafilde
ona b ir h ayli p restij kazan d ıran lâyiha ve m ektubundan k ay n ak lan m ak ta­
dır. B unlar için bkz. A hm ed Rıza, Vatanın Haline ve M aarif-i U m um iyenin
İslahına Dair Sultan A b d ü lh a m id H an H azretlerine T a kd im K ılm an A ltı Lâ­
yihadan Birinci Lâyiha, Im prim erie Internationale, (Londra:1312) ve A h­
m ed Rıza, V atanın Haline ve M aarij-i U m um iyenin Islâhına Dair Sultan A b ­
dülham id Han Sânî H azretlerine Takdim K ılınan Lâyihalar H a kkın da S a ­
darete G önderilen M ektub, (Geneve:1313).
(46) A hm ed Rıza B ey’in, derlenen h a tıra tın d a durum şöyle anlatılm aktadır:
«İstanbul, Ittih a d -ı İslâm diyordu. Ben b ü tü n O sm anlIların m enafim e çalı­
şacağı için İttih a d ve T erakki ûnv an ın ı m ünâsib gördüm . Öyle kabul edil­
di.» Bkz. «İlk Meclisi M ebusan Reisi A hm et Rıza Beyin H atıraları, (1),»
C um huriyet, 26 Ocak 1950, s. 2.

180
Osmanlı hükümeti lehine yorumlarda bulunmaları için Fransız gazetelerine
verilen ödeneğin beş yüz Frank arttırılmasına karar verdi .41
Gene, bu temaslar çerçevesinde, yurt dışında ilk kez cemiyet adına bir
risale basıldı.48 1895 yılı ortalarında çıkan bu risâle yönetimin büyük telâşına
neden oldu.49 Çünkü, bu şekilde zaten çeşitli hareketler ve Ermeni komiteleri­
nin artm a temayülü gösteren eylemleri karşısında bunalmış ve Saray darbe­
sini ’n er an korkuyla bekleyen yönetim, karşısında bir de çoğunluğu Türk
unsurundan oluşan bir cemiyeti buluyordu. Aynı tarihlerde Mekteb-i Harbi-
ye’de, Cemiyetin faaliyetleri çerçevesinde bazı huzursuzlukların başladığı
gözleniyor. Mayıs ayında, bir sene evvel Harbiye’den mezun olan bir Cemi­
yet mensubu Atina’ya firar etmişti50 ve bu da yönetimi bir hayli telâşlandır-
mıştı.st Bir arama sırasında, okul kütüphanesinde Sultan Murad’m resmi bu­
lundu .82 Yönetimin artan baskısı ve cemiyetin faaliyetlerini yoğunlaştırması
sonucunda Harbiye'de Cemiyet mensubu olmalarından şüphe edilenlerin tu­
tuklanmasına başlandı. Bu soruşturma doksan bir öğrencinin Zabtiye Neza­
retine şevki ile sonuçlandı.53 Yönetim bu olayı gizli tutmağa çalıştıysa da,
olay Avrupa basınına yansıdı.34 Bu gerçekten önemli bir gelişmeydi. Çünkü,

(47) «Tezkere-i M arûza Sureti, 13 H aziran 311/2 M uharrem 313,2- B B A -A y n iy a t

D efteri, 1637, s. 14.
(48) Vatan T eh liked e!, [Paris:1311],
(48) B B A -B E O /Ş eh rem a n eti Giden, 689-27/7, (18 T eşrin-i sânî 311)/8428 (m ü-
him m e) ve B B A -B E O /D ahiliye Giden, 94-3/43,2490, (18 T eşrin-i sânî 311)/
8428 (m ühim m e).
(50) B B A -B E O /H ariciye  m ed, 155-3/11,937, (3 M ayıs 311), 960, (4 Mayıs 311)/
43700.
(51) G eri döndürülm esi çabaları için bkz. B B A -B E O /H ariciye  m ed, 155-3/11,
1046, (11 M ayıs 311).
(52) [Tahrirat M ecmuası], İbnül Em in M ahm ud K em al İnal Yazm aları, İÜ K -
2522, M ekâtib-i A skeriye-i Şâhâne N azırı Birinci Ferik, Ali Rıza Bey’in y a ­
zısı. 4 Şa’ban 313.
(53) B B A -B E O /M ahrem âne M üsvedât, 38/3 Tem m uz 311-23 M uharrem 313, Z ab­
tiye N ezaret-i Celilesine. Bu ted b irlere k arşılık 1895 Ekim inde okulda m u ­
halefet h arek etlerin in yoğunlaştığı görülüyor. Bu tarih te okulun beş öğren­
cisi tutuklanm ış, ilânnâm eler geniş çapta okulda dolaşır olm uştur. Be~
yannâm elerde «Selefleriniz halka y ard ım ettiler. Siz uyuyor m usunuz?»
şeklinde ifadeler v ard ır. Bkz. «Turkey: A gitation Spreading,» The Daily
Chronicle, 24 E kim 1895. Krş. «Turkish S tudents Held,» The New Y o rk
T im es, 21 E kim 1895. K âzım K arabekir, 1311 (1895) de H arbiye’deki teşk i­
lâtın çok kuvvetli olduğunu ancak ikinci sınıftan K andiyeli H ay rettin ve
T iranlı A bdullah E fendilerin ih b arı ile dolapların arandığını ve zararlı neş­
riy a t b ulunan k ırk efendinin kırkbeş gün hapis yattığım belirtiyor. Bkz.
Kâzım K arabekir, İttih a t ve T era kki Cem iyeti: 1896-1909, Yazılış T arihi:
1945, (İstanbul:!#® .), s. 97.
(54) H aber, kom iteye yakın kim selerce D aily News, gazetesine sızdırıldı. Yöne­
tim b u h ab erin nasıl sızdırıldığım araştırdıysa da sonuca ulaşam adı. Bkz.
B B A -B E O /H ariciye  m ed, 155-5/11, 1573(16 H aziran 311). A vrupa bası­
nındaki çeşitli h a b e rle r için bkz. 1587, (18 H aziran 311), 1619, (2 H aziran

181
Harbiye gibi bir okulda doksan bir tanesi yakalanan taraftara sahip bulun­
mak, küçümsenemeyecek bir başarıydı.
Bu sırada, Mülkiye’de de çeşitli öğrenciler üzerinde muzir hicviyeler
bulundu.w Burada yapılan tahkikatta, Cemiyetin bu okulda da yayıldığı or­
taya çıktı. Ancak bu olaylar, tamamen yönetimin olayların üzerine gitmesi
sonucunda doğmuştu. Cemiyetin, yurt içinde giriştiği eylem bulunmamaktay­
dı. Belirttiğimiz gibi tek faaliyet ülke dışında idareyi eleştiren bir risalenin
basımından ibaretti. Ancak, burada karşımıza 1895 tarihinin evvelce belirtti­
ğimiz olağanüstü koşulları çıkıyor. Sultan, öğrencilerin herhangi bir harekete
girişebileceklerine ihtimâl vermemekle birlikte, onları bir araç olarak kulla­
nabilecek Saray darbecilerinin işleri hızlandn’dığı kanaatine varmıştı.
Nitekim, 189-5 sonbaharmda ve olayların en yoğunlaştığı dönemde İngiliz
Sefareti üçüncü kâtibi .Max Müller, önde gelen iki İttihad ve Terakki men­
subu ile bir mülakat yapmıştı .55 Bu mülakat su’asında iki ileri gelen üye,
Müller’e iktidar değişikliği hakkmdaki fikirlerini belirtirken:

«..Tahmin edebildiğim kadarıyla, onlar açıkça itiraf etmemekle bir­

likte her ikisi de Jön Türk partisinin faal üyeleridir. Kendileri ba­
na bıı partinin Türkiye’de şimdi iyi organize edildiğini söylediler.
Merkez komitesi bir başkan üe dört üyeden mürekkebdir, fakat
bunların adlarım elde etmeğe maalesef muvaffak olamadım.

311), 1828, (2 H aziran 311), 1684, (21 H aziran 311), 1673, (22 H aziran 311),
1717, (25 H aziran 311), 1726, (26 H aziran 311), 1750, (27 H aziran 311), 1934,
(4 Tem m uz 311), 1951, (5 Tem m uz 311), 1975, (5 Tem m uz 311), 2116,
(6 Tem m uz 311), 2132, (8 Tem m uz 311), 2708, (19 Ağustos 311), BBA-BEO/
Hariciye R eft, 183-5/39,619, (18 H aziran 31D/48518. T u rh an P aşa’dan-M ah-
m ud Nedim Bey’e, 51/1 Tem m uz 1895, Rom a B üyükelçiliği A rşivi, K.51(2).
G azetelerdeki yazılara örn ek olarak bkz. «Una Sm entita,» O pinione(Rom a),
5 Tem m uz 1895, «Turchia: Una Cospirazione alla scuola m ilitaire,» Corriere
di Napoli, 26 H aziran 1895, «Une Conspiration,» L ’ltalie, 27 H aziran 1895.
(55) B B A -B E O fV G G (2 ), Jurnal: no.3-M ühim m e! no.?, 28 Şevval 1313/11 N isan
311 (S alı), M ekteb -i M ülkiye talebesinden Rüşdi E fendi’n in yaptığı hicvi­
yeye d air M aarif tezkeresi.
(56) Sir Philip C u rrie’den-M arquess of S alisbury’e, Cons., 27 K asım 1895/no.87û
(C onfidential), ta rih ve n u m aralı yazının eki, W.G. M ax M ülier’in, 26 K a­
sım 1895 ta rih li M em orandum u, PRO/F.O, 78/4623. Y azının m etni aynen v e­
rilm iştir. Bkz. B.I. Bu arad a İngiliz S efaretinin Jön T ürklerle en fazla iliş­
ki k u ra n m ensubu o larak görünen W.G.Max M ülier’in, eşinin İstanbul'dan
yazdığı m ektuplarda daha 1893-1894 y ıllarında Jön T ürklerden bahsetm esi
dikkati çekm ektedir. Bkz. Mrs. [G eorgina] M ax M üller, L etters From Cons-
tantinople; Longm ans G reen and Co; (London:1897), ss. 194-195: «...S ultan
biliyor ki, herhangi b ir şekilde g a y r-ı m üslim teb ’asım him aye ederse M üs­
lüm an te b ’ası kendisine k a rşı ayaklanabilecek ve bu İm p aratorluğunun A v­
ru p a ’da sonu dem ek olabilecektir ve h a ttâ şim di ortada kendi yönetim i için
E rm enilerden daha tehlikeli bir Jö n T ü rklük vardır...».

182
 Cemiyetin âzâları tüm sınıflardan hattâ Sultanın her vakit gö­
rüştüğü adamlardan dahi alınmaktadır.
Bıı cemiyetin müstacel amacı Sultan ın tahttan indirilmesi ve
Kanun-i Esasî’nin ilâmdır.
Dediklerine göre Sultanın tahttan indirilmesi, padişahın etra­
fındaki habis adamlardan bazılarının mahkeme ile idam edilmeleri
dışında hiç kan akıtılmasını intaç etmeyecektir.
Kararlaştırılan bir günde subayları davaya kazandırılmış bir
alay Seraskerliğin önündeki meydana yürüyecekler, Seraskeri yaka­
layacaklar, onun yerine tercih ettikleri bir adamı tayin edecekler
(muhtemelen Deli Fuad olarak adlandırılan Fuad Paşa) Y ıldıza
bir haberci göndererek Sultana tahttan indirildiğini bildirecekler
ve haberi çeşitli eyâlâta telgrafla iletecekler.
Bıı benim işaret ettiğim gibi acayipçe basit bir plândı....
Ben onlara, şimdiki Sultan ın tahttan indirilmesi ve Kanun-i
Esasi-nin ilâm garanti edilse dahi Türkiye’de bunun gibi İmpara­
torluğun taleb edilen ihtiyaçlar çerçevesinde tamamen yeniden dü­
zenlenmesi için gerekli adamları bulup bulamıyacaklarına işaret
ettim. Onlar zorluğu itiraf ettiler fakat adam bulunabileceğini söy­
lediler. Genellikle en önemli mevkiler için teklif edilen adamlar şun­
lardı, Sadrıâzam Muhtar Paşa, Hariciye Nazırı Karatodori Bey
— şimdiki Belçika Sefiri—, Serasker Fuad Paşa ...»57

belki farkında olmadan kendilerinin Saray darbesine malzeme hazırlayacak­

larını ve kendileri ile temas halinde olmakla beraber, gelişmelerin sonucun­
da tamamen şahsî plânlarım uygulamaya koyacak olan bir grubun istekleri
doğrultusunda harekete geçeceklerini ifade etmiş oluyorlardı.
Müller iki Jön Türkden, Cemiyetin nizâmnâmesini de almış ve önemli
maddelerini çevirerek, bir rapor içinde elçiye sunmuştu .58 Bu, bir süredir Av­
rupa basınında hakkında haberler çıkmış olan İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin
ortaya konulan ikinci ve uzun süre kullanılacak olan programıydı.59

(57) îbid,
<58) Sözkonusu m em orandum un eki, «Regulations of the T urkish Society of
Union and Progress,» PRO/F.O. 78/4623. Bu program , T.Z. Tunaya, T ü rkiye ’
de Siyasî Partiler, (İstanbul:1952), ss. 117-122’de verilen nizâm nâm edir.
Program , İngiliz kabinesinde tartışılm ış ve D ışişleri B akan yardım cısı, Tho-
m as Sanderson, çok ilginç b u lu n an vesika için M ax M üller’e teşekkür e t­
m iştir. Bkz. Thom as S anderson’d a n -S ir Philip C urrie’ye, no.402(C onf.)/Fo-
reign Office, 14 K asım 9o(D raft), PRO/F.O. 78/4606, E vraka, K raliçe Victo­
r ia ’nın tetk ik in d en sonra düştüğü not şöyledir: «Bu vesikalar çok ilginç,
özellikle birinci vesikadaki birinci ek (M ü ller’in M em orandum u) Kraliçe.*.
PRO/F.O. 78/4623.
459) Program la ilgili haber, ilk olarak W iener Politische Correspondenz gazete­
sinde yayınlanm ıştır. Bkz. B B A -B E O /H ariciye  m ed, 155-5/11, 4100(22 Teş­
rin -i sânî 311). H aber, İstan b u l’daki kom ite üyelerinden b iri tarafın d an

183
 Nizâmnâme incelendiğinde, onun hem genel düşünce çerçevesini amaç­
lar şeklinde ortaya konduğunu, hem de dahilî düzenlemeyi gerçekleştirdiğini
görmemiz mümkün olmaktadır.
Girişlerin, kooptasyon usûlü60 ve yemin ile gerçekleştirildiği61 Cemiyet;
bu açıdan; merkeziyetçi bir yapıya sahiptir. Cemiyet üyelerinin teklifte bu­
lunabilmek serbestisine 62 karşılık, kararların oluşturulması ve üyelere görev
verilmesi konularında63 yetkinin tamamen merkezde temerküz ettiği görülü­
yor. Merkez yöneticileri dışındaki üyeler arasındaki hiyerarşinin belirleyici­
sinin Cemiyetteki kıdem olması ise diğer ilginç bir noktayı teşkil etmekte­
dir .64 Bu nizâmnâmenin sözkonusu noktaların ışığında Cemiyetin siyasal çer­
çevesini yansıttığını belirtebiliriz.

1895 SONUNDA FAALİYETİN HIZLANMASI VE YURT İÇİ TEŞKİLÂTI :

Eylemler :
Cemiyet hem yurt içinde, hem de yurt dışında eylemlerini yoğunlaştırıp;
1895 Sonbaharının olağanüstü koşullarından kendisi açısından yararlanmağa
çalışmaya başlamıştır. Yurt dışında, Mısır ve Paris şubeleri fiilen de örgüt­
lenmişler ve birincisinin başına İsmail İbrahim, İkincisinin liderliğine ise Ah­
med Rıza Bey geçmişlerdir .®3 Ahmed Rıza Bey’in, henüz basılmamış olan
eserleri Mısır'daki muhalefet organlarınca tefrika edilmeğe başlanmıştır .85
Bu koşullar altında, Mekteb-i Müîkiye’de, faaliyetini gördüğümüz Ali Kemâl

gönderilm iştir. Bkz. B B A - B E O /V G G ( 2)-1296: Jurnal: no.3- M ü h im m e , 4100/

25 T eşrin-i sânî 1311-20 C 1313 (Takdim : 23 T eşrin-i sânî 311, Zaptiye N eza-
re t-i Celilesine, şeriatı isti’lâm işa re t-i aliyyesiyle m ühim m eye, 25 T eşrin-i
sânî 311) ve B B A -B E O /V G G (2 )-1 3 4 5 :D ev a ir Mühi m m e ( Z a p tiy e ), no.4/25
T eşrin-i sânî 311 (Devair:167).
(60) N izam nâm ej m adde:8, T.Z. T unaya, T ü rk iye d e S iyasî Partiler, s. 118.
(61) Nizâm nâm e, madde:27, ibid, s. 121.
(62) Nizâmnâme, madde:29, ibid, s. 121. Ancak, bu serbesti dahi tekliflerin cem i­
yetin am açlarına uygun olm ası k ıstası ile sınırlandırılm ıştır.
(63) Nizâmnâme, madde:30, ibid, s. 121.
(64) N izâm nâm e, m adde:10, ibid, s. 119: «Bir ferdin m afevki, ta b iri kendini ce­
m iyete ith al eden zâttır, m adunu ta b iri de kendisinin cem iyete ith al eyle­
diği kimselerdir.s>
(65) M e h m e d Murad, .Mücahede-i Milliye: G u rb e t v e A v d e t Devirleri, s. 154. M u­
ra d Bey, cem iyetin gücü için oldukça olumsuz b ir tablo çizm ektedir.
(66) Bkz. A hm ed Rıza, «V atanın H aline ve M aarif-i U m um iyenin Islahına D air
S ultan A bdülham id H an Sânî H azretlerine T akdim K ılınan A ltı L âyihadan
(1),» B asiret-iis-Ş ark , no.7, 24 O ktober 1895-5 C um adevvel 1313, ss. 3 v.d.
Bu gazetenin A hm ed Reşid Bey ta rafın d an yaym lam şı için bkz. B B A -B E O /
M ısır K om iserliği  m ed: M ısır K om iseri M uhtar Paşa H azretlerinden Gelen
Tahrirat D e/teridir, 746-36/4,729/760, 25 Ağustos 311 ve 743/764, 2 E ylül
S il.

184
Bey, Halep’ten firar ederek 67 P aris’e gelmiş ve muhalefete katılmıştır ,53 Yurt
içinde ise. Cemiyet ilk olarak Ermenüerin 30 Eylül 1895 tarihinde yaptıkları,
Bâb-ıâli yürüyüşünü takiben bir beyannâme hazırlayarak bunu, Yıldız civarı
da dahil olmak üzere, İstanbul’un çeşitli semtlerine dağıtmıştı.69 5 Ekim 1895
tarihinde gerçekleştirilen bu hareket ile Cemiyet, ilk kez varlığını açığa vur­
muş oluyordu. Yabancı temsilcilerin de çok ilgisini çeken bu beyannâme™ ile
örgüt, Müller’in belirttiği darbe plânı için ortam oluşturması işlevini de baş­
latmış olmaktaydı. Nitekim, yaklaşık bir ay sonra; Cemiyet, çok sıkı güven­
lik tedbirlerine rağmen amaçlarını ve Cemiyetin üyelerinin hangi toplum ta­
bakalarından oluştuğunu bildiren ikinci bir beyannâmeyi çeşitli yerlere ve
özellikle camilere dağıtmaya muvaffak oldu.71
Bütün bunlara ilâveten; bir de o zamana kadar Sultan’a danışmanlık yap­
mak gibi bir göreve heveslenen Mizancı Murad Bey’in, «Jön Türkî fırkasını
nefs-i hümâyûnlarına hasm ittihaz etmekden ise o fırkanın riyasetine geçüb
devlete bir taze hayat vermeğe sây etmek zamanı..» geldiğine dair öğütleri,72
Saray tarafından fazla anlamlı bulanmayarak, sonunda kendisi mabeynden
geri çevrilince firar etmesi durumu büsbütün ağırlaştırdı .73 Gerçi gördüğümüz
gibi; Murad Bey açıktan Cemiyete katılmamıştı ama kendisini Jön Türklük

(67) B B A - B E O /Z a p tiy e Giden, 662-21/13,314(13 Eylül 311)/51374 ve B B A -B E O /

H ariciye Reft, 183-5/39, (12 T eşrin -i evvel 31D/52185, B B A - B E O / V G G ( 2 ) ,
Haleb Giden: 297, 102, (10 Eylül 311)/51302., B B A - T e za k ir -i S a m iye D osya­
lan, 398 (R ebiy’ü lâhir 313), 804-14 Eylül 311-6 Receb 313.
(68) Ziya P aşa’d an -S aid P a şa ’ya* 9306/413, 20 Ekim 1895 Paris B ü yükelçiliği A r ­
şivi, D. 195.
(69) Bu beyannâm e için bkz. İb rah im Temo, İttihad v e T erakki..., ss. 48-49. B u­
ra d a ta m m etin verilm ektedir.
(70) C.ambon’d an -H an o tau x ’ya, 6 E kim 1895/no.l39 (telgraf) ve Therapia, 16
Ekim 1895/no.l82. A ffaires etrangeres-C orrespondance Politique~Turquie:
524 (O ctobre 1895), [71], [136-137], B urada beyannam enin 5 E kim ’de başta
Ayasofya Cam ii olm ak üzere çeşitli m ahallere asıldığı belirtilm ektedir.
(71) Şehrem aneti yazısı, 19 Cem aziy’ülâhir 313 ve eki beyannâm e, B B A - Y ıld ız
Perâkende, 19 C 1313/no,766, S u reti için bkz. A r k iv i Qendror, 19/60//820/1Û.
(11). B eyannâm e, Sir Philip C u rrie ’nin ilgisini çekm iş ve tercüm esi ile be­
rab er, L ondra’ya- d u ru m iletilm iştir. Bkz. Philip C u rrie’den-M arquess of
S alisb u ry ’e, Cons., 11 Ekim 1895, P R O /F .0.424/184: Further Correspondance
Respecting Asiatic T u r k e y (Conf. 6820, Oct-Dee., 1895). S ureti aynen v e­
rilm iştir. Bkz. B, II.
(72) «M urad Bey T arafından Y evm -i Cülûs’da T akdim O lunan A riza-i T eb rik i-
yedir,s> B B A - Y ıld ız Esas Evrakı, 15/74-76/74/15. M urad B ey’in bu tü r baş­
v u ru la rın ın ilgiyle k arşılanılıyorm uş gibi d av ran ılarak dikkate alınm adığı
anlaşılıyor. N itekim , Sultan; M urad B ey’in benzer h arek etlerin i önem sem e­
diğini, sevm ediğini ve «münasebetsizlik» olarak yorum ladığını belirtm ek te­
dir. Bkz. H â tırâ t-î Sultan Abdülhamid. Hân-ı Sânî, (der. Vedad U rfî), Ci­
h a n K ütübhânesi, (İstanbul, 1338/1340), ss. 42, 11.
(73) F ira rı için bkz. M ehm ed M urad, M ücahede-i Milliye: G u rb e t v e A v d e t D e ­
virleri, ss. 69 v.d. ve Birol Emil, Mizancı Murad Bey: H ayatı v e Eserleri,
Edebiyat Fak., Yay., (İstanbul: 1979), ss. 115-120.

185
kategorisinin önde gelen isimlerinden birisi olarak telâkki edilmesi yolunda
davranışlarda bulunmuştu ve yurt dışına firar ettiği andan itibaren ilişki ku­
rabileceği tek örgüt, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti idi. Nitekim, ken­
disini bir süre sonra örgütün Mısır sorumlusu olarak göreceğiz.
Tüm bu çabaların amacı ise, darbe için gerekli ortamın hazırlanmasın­
dan ibaretti. Nitekim, 1895 Ekim ve Kasım’ıııda siyasal hava son derece ağır-_
laştı, yalnızca Payitahtta değil, çevrede de hoşnutsuzluk çok üst boyutlara
ulaştı. Bir İngiliz temsilcinin anlatımı ile:

«...Aynı zamanda, Türkler, Diivel-i Muazzamamn Sultanın yöneti­

mine karşı gerçekleştirecekleri eylemin neticeleri hakkında çok en­
dişeliler ve gerek hususî, gerekse resmî duyduğum ve müşahede et­
tiğim tüm malûmata nazaran , halk şimdi vaziyet üzerinde çok da­
ha açık biçimde konuşmağa başlamıştır. Onlar Sultan ve onun ca­
suslar ve kafiyeler ile yürüyen Saray yönetimi biçiminden içlerin­
de ukde kalmış gibi şikâyet ediyorlar, ve Zât-ı Şâhâne’nin impara­
torluğunun yaşamım büyiik tehlikeye düşüren mevcut krizden so­
rumlu olduğunu düşünüyorlar ,. ,»7's
ve gene kendisine gelen bir raporda belirtildiği gibi:
«...Bay Kypriotis, bana «birkaç gün önce Müslüman unsur arasın­
da esrarengiz bir değişikliğin mülâhaza edildiğini» gizlice bildirdi.
Daha faal durumda olan parti Türkiye’de, meşrutî bir yönetim şek­
lini tesis etmeyi şiddetle arzuluyor ve bıı mevzu halk arasında çok
tartışılıyor. Onlar devletin başına karşı düşmanca bir tavır almış­
lardır

hareketin yabancı müdahalesi dışındaki bütün evreleri gerçekleştirilmiş ve

bir darbe yapılması, yapılmamasından daha beklenir bir duruma gelmişti.
Ancak, bu çabalar, özellikle beklönen «hayırlı» yabancı müdahale gerçek­
leşmediği için gerekli darbe zeminini tam olarak oluşturamaymea Saray çok
şiddetli olarak olayların üzerine gitmeye başladı. Derin bir soruşturma so­
nucunda, otuz dört önde gelen Cemiyet üyesi yakalanarak tutuklandı.76 Bu
kimselerin sorgulanmaları sonucu, bazı muhbirlerin yardımıyla, başta kurucu­
lardan Doktor Abdullah Cevdet Bey ile beyannamelerin hazırlanmasında

(74) C onsul-G eneral J.E .B lunt’d a n -S ir Philip C urrie’ye, (conf.), Salonica, 28

K asım 1895, PRO/F.O. 421/152: F urther Correspondance Respecting S o u th -
Eastern Europe, (Oet-Dec, 1895) (Conf.8814/CLXVT).
(75) Vice Consul B lakeney’den-Ccsnsul-General B lunt’a, Prevesa, 7 K asım 1895
(conf.), PRO/F.O. 421/152: Further Correspondance Respecting South-E as-
tern Europe, (Oct.-Dec.1895) (Conf.6814/CLXVI).
<76) B B A -B E O /Z a p tiye Giden, 662-21/13, 475, 31/53871 ve B B A -B E O /H arbiye
Giden, 250-6/64, 1579/55364, Y abancı basında olayların çok geniş boyutlu
olduğu ve toplam 900 kişinin tu tu k lan d ığı yolunda h ab erler çıkm ıştır. Bkz
«La Situazione a Constantinopoli,» II Secolo, 8 A ralık 1895 ve «İl m ovim en-
to riv ıluzionario Esecuzioni Sommaire,» II Secolo, 28 Ekim 1895.

186
önemli rol oynayan Eczacı Mülâzımı Mustafa Efendi olmak üzere merkezin
hemen bütün önemli üyeleri sürgüne gönderildiler.” Cemiyetin Mısır şubesi
müdürü olacağını belirttiğimiz İsmail İbrahim Bey de sürgüne gönderilenler
kafilesine katıldı.7e Kuruluşta, baş rolü oynadığını gördüğümüz Doktor İbra­
him Temo ise; hakkında gıyabî tutuklama kararı bulunduğu halde; Roman­
ya’ya firara muvaffak oldu.78 Bu şekilde, îshak Sükûti dışında merkezde bi­
rinci derecede durum hakkında bilgi sahibi olan kimse kalmamış oluyordu.80
Onun da kısa süre sonra yakalanarak Rodos’a sürülmesi sonucunda, artık
İstanbul merkezi çökmüş oluyordu. Nitekim, bu noktada organizasyon göre­
vini üstlenen Mekkeli Doktor Sabri Bey, bu işe başladığında çeşitli semt şu­
beleri bulunduğunu; ancak, kendisinin yalnızca Şeyh Naili’nin yönettiği Sa-
matya Şubesi’ni bildiğini belirtiyor,81 Kendisinin anlatımıyla verecek olur­
sak :

«...Cem iyette şubelerin mesaîsini tevhid etmek lâzımdı. Cemiyete

bu mesaîyi tanzim ve darbei hükümeti idare edecek bir «Heyeti
Merkeziye»nin teşkili lâzımdı; fakat o devirde bu işi yapmak hiçte
kolay olmadığı için başvurduğum zevat böyle bir teklif önünde ür­
küyorlardı! Cemiyetin babı Seraskerî şubesi reisi serasker yaveri
Kaymakam Şefik Bey merhum o sırada Âkkâ’da menfi idi. Ben Âk-
ka ya gidip te orada kendisiyle görüşmedikçe bu heyetin teşkili
mümkün olamamıştı. İşte 1314 te(sic 1 1312) benim Âkkâ’dan dön­
dükten sonra Numune-i Terakki mektebine gelişlerim bu heyeti mer-
keziyeyi teşkil eylemek içindi. Orada mektebin ders nazırı Hüseyin
Avni B eyle ve mektebin müdürü Nadir’le görüşüyordum.
Meselenin ehemmiyeti pek ziyade idi; zira bütün bir ihtilâl ter­
tibatını idare edebilecekti. Hülâsa memleket ve milletin mukadde-
rat-ı atiyesinin mesuliyetini üzerine alacak bir heyet lâzımdı ki he­
yet 1312(1896) de Babı Seraskeri dördüncü hesap şubesi müdürii
Hacı Ahm ed Efendi Merhumun riyaseti altında Hüseyin Avni Bey’-
le benden teşekkül etm işti ...»92

(77) B B A -frade-D ah iliye, Reeeb 1313/no.63/1409. K onu ile ilgili ev raklar için
bkz. B B A - Y jS a d a r e t Resm î Marûzat, 2 B 1313/no.1563, B B A - T e z a k ir -i S a-
rrJue D osyalan, (M azbata), 1536/1563, 5/6 K ân û n -i evvel 311, B B A - Y ıld ız
Perâkende, C 1317/no.955-11 (4702). T üm ünün suretleri verilm iştir. Bkz.
B. III.
(78) B B A -îra d e -D a h iliy e , Ş a’ban 1313/no.l5/1705.
(79) B B A - Y ıld ız Perâkende, C 1317/no.955-11(4702), İb rahim Temo, İttihad üe
T erakki..,, ss. 58-60.
(80) M ekkeli Doktor S a b ri’d en-A bdylîah C evdet’e, Le M ans 27 H aziran 1931, s. 8.
(81) î b i d , s- 8,
(82) [S ab ri], «Osmanlı T arihinin Yeni B ir Safhası A ydınlanıyor: 1312 de N üm u-
nei T erakki M ektebinde T oplananlar K im lerdi, Ne Y apacaklardı,» Vakit,
19 M ayıs 1930? s. 3. B urada  k k a’ya sürüldüğü belirtilen K aym akam Şefik
Bey 1896 yılı başında üzerinde <Mizan » gazetesi bulunduğu için nefyolun-
m uştur. Bkz. «Turkey,» The Times, 27 Ş ubat 1896.

187
 Kısa süre içinde, Cemiyetin İstanbul merkez şubesine Nadir Bey’in de
kâtip olarak katılması sağlanmış ve örgüte Müşir Fuat Paşa (1895 komplosun­
da Seraskerliğe getirilmesi plânlanan), Müşir Kâzım Paşa (Merkez komuta­
nı), Şeyh Abdülkadir Efendi, Şeyh Naili Efendi ve biraderi Hakkı Bey (Şu-
ra-yı Devlet âzâsı); Necib Paşa (eski sefirlerden) ve Esad Bey (Nafıa mu­
hasebecisi)’in de girmeleriyle oldukça önemli kişileri kapsayan bir merkez
komitesi ortaya çıkmıştı.83
Bu yeni yapının, oldukça değişik bir kompozisyonu ortaya çıkarttığı açık­
tır. Artık Tıbbiyelilerin önderlik yaptığı ve ileride göreceğimiz gibi kendile­
rini toplumun marjinalinde gören kimselerin yerini ûlema temsilcilerinin ağır-
lıklı olduğu ve yüksek memurlar ile askerlerin diğer mevkileri paylaştıkları
bir heyet almıştı. Nitekim, arada düzenli muhaberatın olmasına karşüık; İs­
tanbul merkezi,8-1 âdeta ayrı bir birim gibi hareket etmeye başlamıştır,ss Ger­
çi, Nizâmnâmeye göre örgütün karar organı İstanbul merkezi oluyordu;
ama, 1895’de Cemiyetin yaşadığı kriz ve bu birimin çöküşü sonrasında; bu
kural Paris, Cenevre ve Mısır’da toplanan önemli mensuplar açısından her­
hangi bir değer taşımamakta idi. Gerçekten de, İstanbul merkezine gelen ya­
zılarda; Avrupa merkezinin emredici ve düzenleyici bir uslûb kullandığı gö­
rülmektedir .86 Üstelik, bu tarihlerde yaptığı muhaberatta İbrahim Temo’nun
da örgütün lideri şeklinde ifadeler kullandığı gözlenmektedir.87 Kabul edil­
mesi gereken İstanbul merkezinin tamamen Saray darbecilerinin elinde bu­
lunduğu, Paris şubesinin eski önemli üyelerin de katılması ile bundan bağım­
sız bir merkez, haline geldiği ve İbrahim Temo'nun da Balkanlarda kurul­
maya çalışılan mahallî teşkilâtın de facto lideri durumuna geçtiğidir.
İlginç bir nokta, kendilerinin İttihad ve Terakki mensubu olarak nitelen­
dirilmelerinden korkan ve bir süre bağımsız hareket etmeye çalıştıklarını
gördüğümüz ûlemamn, merkez komitede oldukça etkin bir duruma geçmesi­
dir. Kendilerinin anlatımıyla:

«...Devr-i istibdaddcı saray-t padişâhî plânına bîraz vukufu olanla­

rın malûmudur ki, Abdülhamid her meşrutiyetperveri dinsiz olarak

(83) A hm ed Bedevî K uran, İnkılâp Tarih im iz ve îttih a d v e Terakki, (İstanbul:

1948), s. 65.
(84) Bkz. P aris M erkezinden-İstanbul M erkez Şubesi’ne, 16 E ylül [18]96. A r k iv i
Çendror, 19/59/47/3.
(85) N itekim , S abri B ey’in çabasıyla N um une-i T erakki M ektebinde k u ru lan
m erkez heyetinde y er alan lard an İhsan Ş erif Bey, bu dönem deki faaliye­
tin d en . bahsederken, örgütün kendi çabalarıyla ortaya çıktığını belirtm ek ­
ted ir. Bkz. [İhsan Ş erif], «10000 T alebenin Hocası: 44 Senelik M uallim lik
H ayatını A nlatıyor,» Vakit, 7 Mayıs 1930, s. 3.
(86) İstan b u l M erkez Şubesi’ne, 16 Eylül [18]96, A r k iv i Çendror, 19/59//47/3:
«Hey’e t-i id aren in geçen ictim a’ı m ahsusunda m esail m evki’-i m übâhasaya
vaz’ edilüb, d ü r ü dırâz m übâhase olundu.... K âtib Mağmumî.» G örüldüğü
gibi, açıkça -ve nizâm nâm eye uygun olm ayan b ir su rette- P aris m erkezi yö­
netim i elinde tu ttu ğ u n u b elirtm ektedir.
(87) Bkz. Tem o’n u n m ektubu, A r k iv i Çendror, 19/31//184.

188
 gösterir ve ahalinin bunların isimlerini o nâmla yâd etmesini arzu
eder idi. Milletin kısm-ı âzâmı da o itikadda bulunur ve öyle der
idî. Hâlâ, ilân-ı hürriyete kadar avamın bile pek sevgilisi, pek m uh­
teremi bulunan Saib Molla merhum İttihad • ve Terakki C em iyeti­
ne mensubiyeti anlaşıldıktan sonra, seksen senelik bu dervişe dinsiz­
lik isnâd olunmuş, eski teveccühün yüzde yirmisi kalmamış idi ...»8S

bu durum açığa vurulmuyordu; fakat, Cemiyet adına yayınlanan çeşitli be-

yannâmelerde bu özellik belirgin bir şekilde göze çarpmaktaydı.39
Daha ileride İttihad ve Terakki yayın organlarında yayınlanmakla bera­
ber, Cemiyet-i İlmiye-î İsîâmiye tarafından yayınlandığı belirtilen beyannâme-
ler de bu durumu teyit etmektedir .30 Ancak, önemli olan İstanbul merkezinin
hem ûlema denetiminde ve hem de Saray darbesini amaçlayan bir grubun
denetiminde bulunmasıdır. Nitekim, İstanbul merkezine bağlı olduğu için Pa-
ris’de tanınmayan 31 ve teklifleri dış basında da ilgi yaratan 92 Brüksel İttihad
ve Terakki Cemiyeti kâtibi Halil Ziya Bey’in neşrettiği beyannâmede, bu
konu çok açık bir biçimde dile getirilmektedir:

«....Türkiya’yı elyevni diiçâr olduğu mihnetlerden kurtarmağı dev­

letler istedikleri takdird-e bunu gayet suhuletle icra edebilirler. Şöy­
le ki: Sefain-i harbiyelerini boğaz içine gönderip Abdülhamid’i bir
ecnebi sefineye vaz’ eder ve ânın akabinde halife olmağa ehliyeti
kalmamasına mebni hal’ olunduğuna dair Şlyhülislâm vasıtsıyla bir
fetva ısdar eylerler ve bu meselenin tesviyesi ancak yirmi kişinin
telefiyle hitanı olabilir. B adel mesâlih .... »“

Kuşkusuz bu kimsenin aym zamanda Arap gruplan ile ilgisinin bulundu­

ğunu İstanbul merkezi bilmemekteydi; ama, bizim açımızdan önemli olan ya­
bancı müdahalesinin bu kadar açık bir biçimde dile getirilmiş olmasıdır. Bu­
na karşılık Ahmed Rıza Bey’in; Avrupa’daki Jön Türk mehafiline hakim olan,

(88) H acıbeyzâde A hm ed M uhtar, «Edeb Y ahu: Geçen N üsham ızda K eram et G i­

bi Olmuş B ir M ünâsebetle.» M uhibban, rso.5 (îkinei S ene), 1 M ayıs 1327-15
Cem aziy’ülevvel 1329, s. 139.
(89) «H ürriyet V asıtasıyla Padişaha Hitab,» H ürriyet2, no.49,1 M ayıs 1896-17
Zilkade 1313, ss. 3-4. A ynen verilm iştir, Bkz. B. IV.
(90) «Beyannam e,» H ak, no.245 15 Ağustos 1900-19 R ebiy’ülâhîr 1318, s. 1. A ynen
verilm iştir. Bkz. B. V.
(91) Bu şahsın. F a ris’in g ru b u n a da yakınlığı tartışılm ış ve kesin eğilim i A v ru ­
p a ’daki Jön T ü rk ler ta rafın d an belirlenem em iştir: «...B rüksel’deki H alil Z i­
ya Kimdir? Sizden m i, yâni bizden m i?...» H alil H alid’in, Tunalı H ilm i’ye,
Wooking 5 Tem m uz 1396 ta rih li m ektubu, A hm ed Bedevî K uran, Osmanlı
İm paratorluğunda İnkılâp H areketleri ve M illî Mücadele, s. 220.
<92) «Turkish R eform League,» The Tim es, 13 N isan 1898.
<93) «Bir Acayib Beyanname,» H ü rriyet*, no.49, s. 2.

189
yönetimin şiddet kullanılmadan devrilmesi94 fikrini en uç şekliyle işlediğini gö­
rüyoruz :

«...Meşveret neşre başlayalı İstanbul’dan, vilâyetlerden aldığım

mektubların çoğu ihtilâlin, ahz-i sârin lüzûmundan bahsediyor. «İt­
tihad ve Terakki Cemiyeti asıl vazifesini bilmiyor. îcraatda bulun­
muyor. Âzâ-yı cemiyeti istibdad baltalarıyla kesen detıi kafiyelerin
ceza-yı sezâlarını vermiyor. Hangi bir kapm istîmâl-i silâh etmeden
istirdad-ı hürriyet eylemiş, hangi bir millet isâle-i hûrı etmeden za-
man-ı idare-i hükümeti dest-i istibdaddan kurtarabilmiş? Siz de
umuma iştirâk ediniz. Kan dökmeden iş görülür gibi efkâr-ı vâhiye
vâdilerinde biryân olmayınız » diyor... Vaktiyle ahali ne yopdtğmt
ve ne içün kıyam. etdiğini bilmiyerek Saray’a hücum eder (isteme­
yiz) diye bağırırmış. Böyle gözü kapalı isyanlarla bu gün bir inkılâb
-ı kebîr husûle getirilemez. Milleide sağlam bir fikr, büyük bir emel
olmalı. Bu fikr ü emel milleti bir ınaksad-ı siyasiye doğru sevk et­
melidir,..»95

Ancak Meşveret’de işlenen en önemli tez; bu dönemde İstanbul merke­

zinin taraftar olduğu bir yabancı müdahalesine aleyhtar olmak şeklinde be­
lirmekteydi :

«...İngiltere hükümet > Çanakkale açıklarına dehşetli bir donanma

gönderdi. Böyle ecnebi eliyle olacak bir tebdil-i saltanata bâzı m u­
zır imtiyazlar ilâve edileceği şübhesizdir. Eğer Osmanlılar din pe
millet ayırmayarak bir maksad-ı hayra hidmet içün birleşecek olur
larsa haricin tavassut ve müdahalesine hacet kalm az... s8®

Paris merkezinin bu tutumunun yamsıra, Ahmed Rıza Bey’in aşırı 90%

tivip' tutumlarının İstanbul merkezince de fazla hoş karşılanmadığı bir ger
çektir. Nitekim, daha sonra Avrupa’daki muhalifleri de kendisine, aslindi
inanmamakla birlikte; bu açıdan hücumlara başlayacaklardı. Bu arada Ma
rad Bey’in firarı dördüncü bir eğilim; ortaya çıkartmış oldu. Murad Bevrö

(94) Güzel bir örnek için bkz. A T urkish P atriot, «A Study in T urkish Reform.»
The F ortnightly R eview , Vo].LXI(N.S), no.CCCLKV, 1 Mayıs 1897, s.658.
(95) A hm ed Rıza, «İhtilâl,» M eşveret, no.29, 14 K ân û n -i sânî 1898-21 Şa’ban 1315,
s. 2. K rş, A hm ed Rıza, «îcm âl-i Ahvâl,» M eşveret, no.6, 15 Ş ubat 108-2 R a­
m azan 1313, s. 1: «...O sm anlı İttih ad ve T erakki Cem iyeti kıtal ve ihtilâlin
k atiyyen aleyhindedir. Bu cem iyetin efradı bugün h e r ta rafd a m ünsalib
olan em niyet ve ra h a tı ihlâle değil belki iade ve istirdada çalışıyor. İh ti­
lâl fik rin i b u aralık m illet hakkında m uzir gördüğü içün reddediyor. Y ok­
sa k an u n ve şeriat ahaliye b u ihtilâl h akkını ç-okdan verdi...».
(96) Ahm ed Rıza, «îcm âl-i A hvâl,* M eşveret, no.18,27 R ebiy’ülevvel 1314-8
Eylül 108. s. 2.

190
İslâmî çevrede etkisi bir hayli fazlaydı.97 Kendisi, darbecilik eğilimlerinin
içinden geliyordu ve yabancı müdahalesi konusunda son derece olumlu bir
tavır ortaya koyuyordu:
«...Tebdil-i hükümet vaki’ olursa müdahale-i ecnebiyeye hacet kal­
m az ise de tebeddül vaki’ olmadığı takdirde gaile-i hâzıra ancak
Avrupa’nın müdahalesiyle tesviye-pezîr olabilecekdir .. .»98
Bu eğilimleri iie Murad Bey; liberal görüşlerin temsilcisi olarak tavsif
edilmekle birlikte ;90 Avrupa’da Ahmed Rıza’ya muhalif gruplar ve ûlema-yük-
sek bürokrat ağırlıklı İstanbul merkezi ile Balkanlarda göreceğimiz mahallî
Jön Türklük ve Ahmed Rıza çevresi arasında bir denge unsuru olarak ortaya
çıktı.
Murad Bey sorunu ancak yabancı müdahalesi ile ve siyasal düzeyde hal­
ledilecek bir mesele olarak gördüğünden, firarının akabinde bu konuda te­
maslara girişti. Ermeni komiteleri ile Londra’da yaptığı temaslardan bir so­
nuç sağlayamayan Murad Bey ;100 kendisine bu şehirde önerilmesi plânlanan
teklifleri reddetti .101 Osmanlı büyükelçisinin bu alandaki çabaları da ke­
sin ve belirgin bir sonuç vermeyince;10- tekrar P aris’e dönen Murad
Bey, muhalif çevrelerle olan görüşmelerini sürdürdü. Ahmed Rıza Bey’e kar­
şı faaliyet gösterenlerin kendisine ilettikleri, başlarına geçmesi yolundaki ta­
leplere, fazla iltifat etmeyerek fiilî lider ile görüştü .103

(97) Bu etki konusunda bkz. G ulam M ehm ed Ali, «H aydar-âbâd 21 Şevval 1313:
(Farisiden T ercüm e), Ey Din K arındaşı,» Mizan, no.177, 21 M ayıs 1896, s.
3001, «Evrak ve M ekâtib: S er-efrâz-ı Û lem a-yı M ütehakkikinden B ir Zât-ı
 li’n in İm zasıyla D ersaadet’den A lınm ışdır:M a’el-teşek k ü r T ezyîn-i Sehaif
Eyliyoruz5» M izan, no.165, 27 § u b a t 1896-13 R am azan 1313, ss. 2406-2407.
(98) M ehm ed M urad, Y ıld ız S a ıa y rı H üm ayunu ve Bâb-ıâli Y ahud Şarkın Derd
-i Asli si, ([K ah ire] :1313), s. 94.
(99) ' C am bon’d an -B erth elo t’ya, Pera, 26 A ralık 1895/no.219, A ffaires etrangeres
-Correspondance P olitique-Turquie: 525(Nov.-Dec. 1895), [353—54].
(100) M ehm ed M urad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, ss. 104-
105.
(101) «Firari M urad Bey’in b u ray a avdeti halinde m azh ar-ı ta a ttu fâ t-ı seniye
olacağına şübhe olm adığından öyle gazete ihracı gibi külfetlerine k en d i­
sini sevketm eğe lüzûm yokdur. İm di b u k ad ar te ’m in ât-ı seniyeye m az-
h ariy etd en sonra yine avdetden ictinâb ve im tin a ’ eder ise a rtık çıkarm ak
istediği M izan gazetesinin serbestî-i in tişârın a ve m em âlik-i m ahruse-i şa­
hane ile ecza-yı m ütem m im eşine d uhûlüne m üm anaat p ek tab iîd ir...» A h­
m ed İzzet P a şa ’d an -L o n d ra S efaret-i Seniyesi C ânib-i Âlisine, 17 Receb
1313, Londra B üyükelçiliği A rşivi, K.339(8).
(102) K endisine yöneltilen tek lifler için bkz. B B A -Y /S a d a re t H ususî Marûzat, 1
B 1313/no.1552, B B A -Y ıld ız Perâkende, 13 C 1313/no.796. Londra Sefiri
A ntopulo P a şa ’nm , P aris’de M urad Bey ile yaptığı görüşm e için ise bkz.
«14 K ân û n -i evvel 311 T arihiyle M abeyn-i H üm âyûn B aşkitabet-i Çelilesi -
ne Yazılan M ektubun Suretidir,» Londra B üyükelçiliği A rşivi, K .303(3).
A ynen verilm iştir. Bkz. B. VI.
(103) M ehm ed M urad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Deınrleri, s. 106.

191
 üu görüşmede Murad Bey; Mizan’ı, kendisi için daha elverişli bir muhit
olarak kabul ettiği, Mısır’da çıkartmak niyetinde olduğunu belirtti ve P aris’-
den ayrıldı.104

Ahmed Rıza Bey, bu gelişmeler sonrasında P aris’deki durumunu devam

ettirme imkânı bulmuş ve Cemiyetin fiili lideri pozisyonunu sürdürmüştü. Ni­
tekim, durumunun farkında olan Osmanlı yöneticileri; kendisini ikna için gi­
rişimlerde bulundularsa da; bundan başarı sağlayamadılar .105 Bunun üzeri­
ne Osmanlı yönetimi Avrupa’daki grup üzerinde baskılarını yoğunlaştırmaya
başladı. P aris’deki öğrencilerin geri çekilmesi ve diğer muhaliflerin iadeleri
için Fransız yönetimine çeşitli baskılar yapılmaya çalışıldı.106 Bunun üzeri­
ne Meşveret gazetesi aracılığı ile; Cemiyet isteyen öğrencilere, sınırlı dahi
olsa, bir para tahakkuk ettirerek, onları himayesine alabileceğini ilân etti .107
Gerek bu açıklama ve gerekse Fransız kamuoyunda yapılan çeşitli gösteriler
ve müracaatlar nedeniyle ;108 sözkonusu ülke yönetimi bu konuda bir girişim­
de bulunmama kararı aldı.109 Bir süre sonra Cemiyet yeterli ölçüde iane top­
landığını belirterek merkez yayın organım yeni makinalarda basmağa başla-

<104) P aris’den, M ısır’a gidişi için bkz. A ntopulo P aşa’dan-T ahsin B ey’e, Lond­
ra. 14 K ân û n -i sânî 1896, Şifre telgraf. Londra B üyükelçiliği A rşivi, K.
303(3).
<105) L ondra S efiri’n d e n -[îz z et P aşa’y a ], 24 K ân û n -i evvel 1895: «12 K ânûn-i
evvel 311 tarih iy le M abeyn-i H üm âyûn B aşkitabet-i Celilesine Yazılan
M ektubun Suretidir,» Londra B ü yü kelçilim A rşivi. K.303(3). A ynen v eril­
m iştir. Bkz. B. V II.
(106) Bkz. Philip C u rrie’d en-D ışişleri’ne, Constantinople, 23 Nisan 1896, PRO/F.O.
78/4706. «Nouvelles de l’E tran g er: Turquie,» L e Tem ps, 15 N isan 1896. Jön
T ü rk lerin olayı an latım ı için bkz. Fuad, «Le R appel des etısdiants O tto-
rnans,» M echveret S u p p lem en t Français. no.15, 15 Tem m uz 1896, s. 2. F ira ri­
ler h ak k ın d ak i girişim ler için bkz. B B A -îrade-H ariciye, Ş a’ban 1313/no.5-
1643, Fuad, «Une Q uestion au G ouvernem ent Ottom an,» M echveret Sııpp-
lem en t Français, no.4, 1 Ş ubat 1896, ss. 1-2. Bu konudaki taleplerin bizzat
S u ltan ’dan gelmesi, Fransızların üzerinde P aris’deki yayın faaliyetinin çok
önem li olduğu şeklinde b ir k an aat uyandırm ıştır. Bkz, C am bon’d an -B e rt-
helo t’ya, P era, 5 Ş ubat 1896/no.24, A ffa ires etra.nge-res-Correspondan.ce Po~
litique-T urquie: 526(Jan-Fev. 1896), [204-207], Osm anlı Elçiliğinin bu
alanda yaptığı ta h k ik a t ve geri gönderm e çabaları için bkz. B B A -îra d e-
Hususî, Zilkade 1313/no, 38-1266 ve no.44/1273.
(107) «İlân.» M eşveret, no.5, 17 Ş a’ban 1313-1 Ş ubat 108, s. 4. Ö ğrenciler ayrıca
sefarete b a şv u rarak kendilerine belirtilen nedenlerle verilm eyen m aaşları­
nın tesviyesini istediler. Osm anlı yönetim i ise öğrencilerin özellikle F ra n ­
sa’da fena yollara saptığı k an aatin e varm ıştır. Bkz. B B A -İrade-H ususî,
Şevval 1313/no.55-1206. A ynen verilm iştir. Bkz. B. VIII.
(108) Fııad «Une Question.s> M echveret S u p p lem en t Françaisj no.4, ss. 1-2.
(109) La Redaction, «Rem ereiem ents,» M echveret Su p p lem en t Français, no.5, 15
Ş ubat 1896, s. 1.

192
 di.110 Gerekli finansal koşulların yaratılmış olduğu sık sık tekrar edilmeye
başlanarak, Osmanlı yönetiminin bu alandaki kuşkuları büsbütün derinleşti­
rildi .311 Bu gelişmelerin sonucunda, payitahttaki bir kısım ileri gelen yönetici­
lerin dahi 1895’de gerçekleşemeyen darbenin, artık kaçınılmaz olduğu şeklin­
deki düşüncelerle Cemiyet’e yaklaştıkları görülüyor:

«,...M ektub yazdığım ız büyük zâtlardan biri cevab veriyor. İm za

koymağa korkmuş. Fakat nereden geldiği anlaşılıyor Cevabı kalbi
teveccühden, duadan ibaretdir. Bizden icraat bekliyor. Makalemde
icraatı biz de arzu ediyoruz, hattâ biraz ileri gitmiş ‘heb birden
ayaklanacak olurlarsa’ demişim. Bu ibare m ugayir-i kanundur. Ya -
zdmamaltdır. L ütfen çıkarınız ...»112

Her ne kadar Cemiyet yayın organları üye sayısının ulaştığı oran olarak
korkunç büyüklükteki rakkamları ileri sürmekteyseler113 ve bunları kabul et­
menin imkânı bulunmamaktaysa da, örgütün gelişimi bir hayli belirgin hale
gelmişti. Harbiye ve Tıbbiye Mekteblerinde Cemiyet taraftarları büyük bir
çoğunluğu sağlam aktaydılar.”4 Cemiyet, kurmuş olduğu seyyar memurluk
kurumu ile çeşitli bölgelerdeki faaliyetleri hızlandırmış115 ve yurt dahilinde çe­
şitli şubeler oluşturmaya muvaffak olmuştu.

Yurt İçi Teşkilâtlanması :

Cemiyetin bu dönemdeki organizasyonunu belirten en önemli belgede118
çeşitli yüksek okul şubeleri dışında; Beyrut, Kıbrıs, İzmir, Midilli, Rodos, Se-

(110) Hey’et-i Tahririye, «Tebşir ve Teşekkür,» Meşveret, no.12, 26 Zilhicce 1313

-8 Haziran 108, s. 1. «Meşvereti te’sis etdiğimiz zaman cemiyetin ufak bir
iane-i nakdisinden başka birşeyi yokdu. Simdi, Meşveret’in bankada para­
sı, muntazam bir matbaası var...>.
(111) Paris Sandukkârı Nazım, «[İane],» Meşveret, no.21, 23 Teşrin-i evvel 1896-
22 Cemaziyulevvel 1314, s. 8.
(112) Ahmed Rıza Bey’in «Birader» hitaplı imzasız mektubu, Londra 17 Tem­
muz 108, Bahaedtlin Şâkir B ey Evrakı/Ö zel Arşiv.
(113) Merkez yayın organı, yalnızca Zabtiye Nezareti aracılığı ile 130.000 kişinin
îttihad ve Terakki üyesi olmak töhmetiyle sürgüne gönderildiğini iddia
eden bir yazıya yer vermiştir. Bkz. Hayrullah, «Dar-ül-Harb,» M eşveret,
no.22. 8 Teşrin-i sânî 1896-12 Cemaziy’ülâhîr 1314, s. 5. Buna karşılık aym
dönemde merkez yayın organı durumuna gelen Murad Bey’in gazetesi res­
mî bir açıklama olarak deftere kayıt yaptıran üye adedinin on sekiz bini
geçtiğini belirtmiştir. Bkz. Hey’et-i Teftiş ve îcra. «Beyannâme,* Mizan,
no.1, 14 Kânûn-i evvel 1896-9 Receb 1314, s. 2.
(114) Bu konudaki haberler için bkz. B.K, «Mekteb-i Harbiye Havadisi,» tlâve-i
M eşveret, no.6, 2 Ramazan 1313-15 Şubat 108, ss. 1-2, «İstanbul’dan Mek­
tub,» îlâve-i M eşveret, no.İO, 18 Zilkade 1313-1 Mayıs 108, s. 3.
(115) Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Seyyar M emurlarından Seyfullah,
«Adana’dan,» M eşveret, no.16, 27 Safer 1313-8 Ağustos 108, ss. 4-6.
(116) A rk iv i Çendrort 19/57/ / I -33-6/209. Aynen verilmiştir. Bkz. B. IX.

193
lânik, Şam, Taşlıca, Trablusgarb, Trablusşam, Trabzon örgütleri ve Bulgaris­
tan, Suriye, Girid merkez şubelerinin kurulduğu anlaşılıyor. Taşlıca ve Kıb-
rıs’da fiili Osmanlı hakimiyeti bulunmadığmdan, örgütlenme daha rahattı. An­
cak diğer bölgelerde kısa zamanda bu kadar hızlı bir yayılma ilgi çekicidir.
Bunlara; elimizdeki belgelere dayanarak; Edirne, Erzurum, Adana, Mersin.
Ankara şubeleri ile Humus, Hama gibi mahallî örgüt birimlerini, İbrahim Te-
mo’nun kurduğu Balkan teşkilâtı ve İstanbul merkez şubesi ile Paris, Berlin,
Cenevre, Mısır gibi yurtdışı şubeler ve şube varlığı iddia olunan117 Kafkasya,
Belgrad gibi merkezleri gözönüne alırsak, geniş bir organizasyon ile karşı
karşıya kalıyoruz. Ayrıca elimizde daha sonraki dönemlerine ait vesikalar
bulunan Berberistan Şubesi, Buhara Şubesi ve İşkodra Şubesinin bu dönemde
de varlığını sürdürdüğü, sözkonusu vesikalardaki ifadelerden tahmin edile­
bilmektedir.
Yurt içindeki bu teşkilâtın özellikle 1897 sonbaharına kadar büyük bir
canlılık gösterdiğini belirtmeliyiz. İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin yalnızca
blöften ibaret olduğu konusunda; özellikle Murad Bey’in oluşturmaya çalıştı­
ğı imaj fazla gerçekçi değildir118 ve bu örgüte karşı duyulan tedirginliğin Sul-
tan’ın özel psikolojik durumu ile anlatılmaya çalışılması, bize fazla anlamb
bir çerçeve çizmemektedir.
Nizamnameye göre, İstanbul merkez olmakla birlikte, ek bir yönetmelik
ile kendisine İstanbul’un 1895 başarısızlığı sonrasındaki özel durumu göze alı­
narak vekâlet yetkisi verildiği anlaşılan”9 Paris Şubesine bağlı bulunan yurt
içi teşkilâtta temel olarak iki tip şube müşahede edilmektedir.
Bunlardan birincisi; Cemiyetin o bölgede bir şube oluşturma gayretinden
tamamen bağımsız olarak, sözkonusu mahalle sürgün olarak giden kimsele­
rin oluşturdukları organizasyonlardır. Bunların bir bölümü, çevrenin koşulla­
rı nedeniyle fazla bir etkinlik sağlayamamışlardır. Nitekim, daha sonra orta­
ya çıkartılan ve ikamete mensup şahısların içtimaları nedeniyle dikkati top­
layan bu gruplar, Mamur et-el-Aziz120 ve Kastamonu’da121 ortaya çıkartılmış
ve Ankara’da bu kimselerin ikametgâhlarında tab’ makineleri, nizamnâme-

(117) « îttihad ve T erakki C em iyetinin M esleği...,» K a n u n -i Esasî, n o .l, s. 6.

(118) M ehm ed M urad, M iicahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t D evirleri, ss. 103-104.
(119) D aha sonraki düzenlem ede zikredilen bu özellik şu şekilde ifade edilm ek­
ted ir: «...P aris M eclis-i İdaresi H ey’e t-i Teftiş ve tc ra 'n m teşekkülü d ak i­
kasından itib aren vekâlet sıfatını gaib edüb hey’e t-i m ezkûreye ta b i’ b ir
şu ’be m eclisi m akam ında kalacakdır. «İlân-ı Resmî,» Mizan, no.l, s. 2.
(120) Asım B ey’den-V ilâyet’e 14/9 Tem m uz 1317 ve 26/ 9 M art 1320. M am uret-
e l-A ziz [V ilâyetiyle M uhaberata M ahsus D efter], B B A -Y ıld ız Esas E vrakı,
36/2470-40/147/XVI.
(121) V ilâyet’den-K âm il Bey’e 3/22 H aziran 314 Vali Enis, S ürgün M ekteb-i
Tıbbiye talebesi Selânikli O sm an’ın firarın a m eydan verilm em esi talebi
için, K âm il B ey’den-V ilâyete 25/6 N isan 315, benzeri b ir olay için bkz.
K âm il B ey’den Vilâyete, 40/22 Ağustos 315, K astam oni [V ilâyetiyle M uha­
berata M ahsus D efter], B B A -Y ıld ız Esas Evrakı, 36/2470-42/147/X V I,

194
 1

îer, muntazam varakalar da ele geçirilmiştir .1'22 Fakat belirttiğimiz gibi, çev­
re koşulları burada etkinliği önlemiş ve bu şubeler önem kazanamamışlar-
Aynı durumda olan kimselerin oluşturduğu bir kısım şubeler ise, çevrenin
olumlu koşulları ve bölgede askerî birlikler bulunması sonucunda önemli et­
kinlikler kazanabilmişlerdir. Örneğin, Erzurum’da bu koşullar altında oluş­
turulan şube, Paris merkezi ve Murad Bey’den aldığı talimatlar çerçevesinde
faaliyete geçmiş, ordu mensupları ile yakın temas kurmuş ve gene aldığı
emirler doğrultusunda Ermeni komiteleri ile temas imkânı aramaya başla­
mıştır .123 Ancak, gerek bu kimselerin muhaberatının ve gerekse Erzurum
Ermeni ihtilâl komitesi nâmına gelen bir evrakın ele geçmesi üzerine ,1124 uzun
dönemdir Anadolu’da görülen ilk müslüman unsuruna dayalı hareket ortaya
çıkartılmıştır .125
Bunun dışında, ikinci tipe örnek olan en önemli organizasyon, Suriye mer­
kez şubesine bağlı olarak teşekkül ettirilmiş ve bu teşkilât 1897’de çok geniş
bir ihtilâl hareketini gerçekleştirmek üzere iken su yüzüne çıkartümış ve çö-
kertilmiştir. Bu önemde olmamakla beraber sürgün ve görevle gelen subay­
lar tarafından tohumları atılan Diyarbakır Şubesi, daha sonra gelişmişse de
faaliyetlerine imkân bulamamıştır.
Diğer şubelerin gelişimini özetleyecek olursak; başta Cemiyetin kurucu­
larından Doktor îshak Sükûti olmak üzere, çok sayıda Cemiyet ilerigeleninin
gönderildikleri Rodos, diğer Ege adalarına ve Anadolu sahillerine propagan­
da araçlarının ulaştırıldığı bir şube haline gelmiştir. 1896 başında buraya sü­

(122) A nk ara V ilâyetinde b ir süre önce bu tü r evrak ele geçirilm iş (bkz. A nka­
ra Valisi M em dulı B ey’den-M abeyn’e, 9 Ş ubat 310, A nkara V ilâyetiyle M u­
haberat K aydına M ahsusdur, B B A -Y ıld tz Esas Evrakı, 36/139-35/139/
X V III) ancak daha sonra çeşitli sü rgünlerin b u ray a varışıyla (bkz. Sir
Nicolas 0 ’Conor’dan-M arquess of S alisbury’e Therapia, 28 Eylül 1899/no.
462(Confidential) yazının eki, H .S.Shipley’den-N .O ’Conor’a, Angora, 19
Eylül 1899, no.30. (conf.), vesikada son on günde dokuz M üslüm an sürgü­
n ün geldiği b elirtilm ektedir. PRO/F.O. 78/4995) faaliyet artm ış ve b e lirtti­
ğimiz d u ru m ortaya çıkm ıştır. Bkz. A n ka ra lV ilâ yetiyle M uhaberata M ah­
sus D efter], B B A -Y ıld tz Esas E vrakı, 36/2470-12/147/XVI. Vali Tevfik
Bey’den-A sım B ey’e, 11 T eşrin-i evvel 316.
(123) E rzurum V ilâyetiyle M uhabereye M ahsus D efterdir, B B A -Y ıld ız Esas Ev­
rakı, 36/2470-3/147/36: 4 5/E rzurum V ilâyeti’nden (Rauf B ey’d en )-M a-
b ey n ’e, 12 Tem m uz 312, 26/Vali R auf B ey’den-M abeyn’e, 28 K ânûn-i sânî
312, Vali R auf Bey’den-M abeyn’e, 67/2 Ş u b at 312, 68/7 Ş ubat 312 Vali R a­
uf Bey’den-M abeyn’e, M ehm ed K âm il B ey’den-E rzurum V ilâyet-i Celile-
sine, 72/26 Ş ubat 312, Vali R auf B ey’den-M abeyn’e, 74/22 M art 313.
(124) Vali Rauf B ey’den-M abeyn’e, 76/21 M art 313. K onu ile ilgili belge dizisi
aynen verilm iştir. Bkz. B.X. E rzurum V ilâyetiyle M uhabereye M ahsus D ef­
terdir, B B A -Y ıld tz Esas E vrakı, 36/2470-3/147/36.
(125) [P. C u rrie’den]-D ışişlerine, 107/Constantinople 16 Ş ubat 1897 ta rih ve n u ­
m aralı yazının eki, R.W. G raw es’den -P h ilip C urrie’ye, E rzourum 5 Ş ubat
1897/no.4, PRO/F.O. 78/4798. İlgili kısım ları verilm iştir. Bkz. B. XI.

195
rülen Sükûti328 kısa sürede bu adada teşkilâtı düzenli hale getirmiş127
ve Cezair-i Bahr-i Sefid Valisinin, «Rodos'da dört beş kişinin Jön Türk­
lük sevdasında bulundukları»1^ şeklinde belirttiği bu örgüt; Batı Anadolu’ya
evrak ulaşımında çok önemli bir görevi üstlenmiştir.
Üyelerinin büyük çoğunluğunun cemiyet tarafından firarının sağlanması
sonucunda, bu şube gitgide önemini yitirmiş ve 1897 sonbaharında tamamen
faaliyet dışı kalmıştır.
Aynı çerçevede ele alınması gereken Edirne Şubesi, İbrahim Temo’nun
faaliyetleri dışında bir örgütlenmeye tabi olmuş ve Manastır merkezi ile ir­
tibatı sağlayarak Balkan teşkilâtı ile teması sürdürmüştür. Ancak, üzerinde
Selânik Posta şubesi mührü bulunan ve Edirne İttihad ve Terakki Şubesi
damgasını ihtiva eden evrakların ele geçirilmesinden sonra,129 bu konuda de­
rinlemesine bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırma sonucunda merkez ya­
yın organının acıklı bir ifade ile belirttiği gibi:

«...Edirne’de eshab-ı hamiyyetden on yedi kişi tevkif olundu,,. Mil­

let büyük zabitanımızdan satvet-i askeriyemizi, namus ve haysiyet
millhjemizi muhafaza edecek hidrnetler beklerken, bunların evlâdı
hamiyyetli, namuslu zabitammtzm, hocalarımızın mahvına, koca or­
dumuzun —b u devr-i mezalimde hissolımmayan— perişâniyetine
vasıta oluyor. Tevkif olunan: îki mezun hoca, M ekteb-i Mülkiye ida­
disi müdîri, iki kitabet, on zabit, iki askerî tıbbiyelidir, ...Hele mev-
kufinden Arnavud Hoca İbrahim E fen d iyi bura ümerâ-yı askeriye-

(126) İshak S ü k û ti’n in yakalanışı ve faaliy etleri için bkz. [Rıza N u r], «M eşruti­
yet U ğrunda Ö ldüğü İçün H ay at-ı M eşrutiyetle Y âd-m âm ı D irilen B ir Ölü;
Saint Rem o’da îsh ak S ükût i,» Şehbâl, Aded.14, 15 T eşrin-i sânî 1325, s. 270.
(127) Bkz. Y unus Nadi, «İshak S ük û ti Bey,» Y e n i T a svir-i Efkâr, no.127, 5 Teş­
rin -i evvel 1909-20 R am azan 1327, s. 2.
(128) C ezair[-i B ah r-i Sefîd],
250(1951)
Tafsilâtı m ukaddem a arz olunduğu üzere Rodos’da d ö rt beş kişinin
Jön T ü rk lü k sevdasında b u lu n d u k ları ve hafiyen e v ra k -ı m uzirra eelb ve
k ıra a t eyledikleri h ab er alınm ası üzerine b u n lar ta h t-ı tevkife alınarak
hak ların d a ta h k ik a t ve istievabât da icra edilm iş ve fakat ih b a r-ı vaki'ayı
isbat eder delâil istihsâl edilem em esine m ebni b ir m üddet sonra sebilleri
tahliye edilm iş idi....» B a h r-i Sefîd Valisi, Abidin, 5 Tem m uz 313.
Bkz. B B A - B E O / V G G ( 2 ) , Â nadohilT elgra fı D efte ri1; 903, (M art 312-313)/
Rodos: 4(18). B u iddialara karşılık 1896 tarih in d e adadaki faaliyetler göz-
önüne alınarak; burada, hafiye istihdam ı k ararlaştırılm ıştır. Bkz. B B A - îr a -
de-D ahiliye, S afer 1314/no.ll-493. K rş. B B A -B E O /D a h iliye Giden, 95-3/
44, 1527, (22 Tem m uz 312)/61493.
(129) M anastır V ilâyeti’n den (F erik K erim B ey’den)-M abeyn’e, num arasız/15
K ân û n -i sânî 311, Manastır Valisi A b d ü lk e rim Paşa Kullarına İhsan B u y u ­
rulan Şifre M iftahı i v e Şifre Hailiyesini H avi D efte r ], no.2, B B A - Y ıld ız
Esas E v ra k ı , 38/2470-8/147/X V I. Vesikada, E dirne’den Selânik şehrine de
gazete ve evrak dağıtım ının yapıldığı belirtilm ektedir.

196
 sinden, Kosova Vilâyeti ahali-i m u’teber e sinden, A m avud Beylerin­
den, meşayihinden, hocadan hemen tanımayanı yokdur,..»130

asker ağırlıklı bu şubenin çöküşü, Cemiyet için önemli bir sorun teşkil etmiş­
ti .131 Bu askerî personelin yamsıra, Edirne merkez Posta Müdürlüğü kâtiple­
rinden Talât Efendi [daha sonra Sadr-ıâzam Talât P aşa], Nüfus Müdürlü­
ğünde Pasaport kâtibi Faik ve Mehmed Şeref Bey ile Hâver ve Necib adla­
rında iki genç üstlerinde Cemiyetin şifreli evrakı ve subaylar tarafından ya­
zılmış muzir bendler bulunduğundan dolayı tutuklanmışlardı.132 Bu şubenin,
Cemiyetin iâne makbuzları içinde önemli bağışlar yaptığını açığa vuran ko­
çanlara sahip oluşu, üye miktarının aslında oldukça fazla olduğunu düşündü­
rüyor .133 Ancak, daha sonraki tarihlerde yapılan temaslardan bir sonuç alı­
namadığı ve bu bölge ile Cemiyetin bağlantısının koptuğu anlaşılıyor .134
Aynı şekilde Osmanlı İmparatorluğunun Avrupa topraklarında oluşturu­
lan ve İbrahim Temo’nun kurduğu Balkan teşkilâtından ayrı faaliyet göste­
ren diğer bir şube de, Selânik Şubesi olmuştur. 1896 ortalarından itibaren
merkez yayın organında bu konuda yayınların başladığı izleniyor. Daha son­
ra Selânik’de kurulan şubede aktif rol oynadığını belirtecek olan Leslovikli
Mehmed Rauf Bey’in de belirttiği gibi,135 bu neşriyat daha ziyade Cemiyete
bu bölgede önemli ilgi gösteren «dönmeklere yöneltilmişti:

«....Selânikli bulunduğum içün İslâm, hemşehrilerimin derece-i hüsn

-i muaşeretlerini bilirim. Bir h-sm-ı cüz’iyi teşkil eden (dönm eler­
den ma’adas'inda ma’teessüf paşa-yı müşarileyhi memnım cdecek ka­
dar ittihad göremiyorum..,»136
. .Zira(döıımelik) Yahudilik veya Hıristiyanlık ile İslâmiyet arasın­
da müşevveş bir din tutm ak demek değildir. Bu cemiyetin ilk za-
man -1 ihtidasından beri kendi aralarında yaşayub, hariçle ihtilât et­
meyenlerde görülen taassub ve ezcümle ahali-i kadimeden kız aluh

(130) «Edirne’den M ektub,» llâ v e -i M eşveret, n o .9 ,18 Şevval 1313-1 N isan 108,
s. 4. B u konuda bilgi için ayrıca bkz. «Edirne’den,» Mizan, no.2, 28 K ânûn-i
evvel 1896-23 Receb 1314, ss. 4-5. Krş. «H avadis-i, Siyasiye,» M eşveret, no.8,
1 Şevval 313-15 M art 108, s. 4.
(131) Bkz. A bdullah C evdet’den-İsh ak S ü k û ti’ye, T rablusgarb 29 N isan 1896, A r ­
kivi Qendror, 19/106//153/440. (St. III) ve gene A bdullah Cevdet’den-A h-
m ed R ıza’ya, 30 Mayıs 1896 T rablusgarb, A h m ed R ıza B ey E vrakı/Ö zel A r ­
şiv.
(132) E bubekir Hâzim T epeyran Hatıraları: 1, Canlı Tarihler I, T ürkiye Y ayın­
evi, (İstanbul:1944), ss. 144-145.
(133) İâne m akbuzu no:1144, A rk iv i Qendror, 19/62//113/1.
(134) Â m edi[Ishak S ü k u ti]’d en -İb rah im Tem o’ya, C enevre 23 Mayıs [ 18]97
«...E dirne şu'besi reisi şu sırada yakayı ele verdiği içün m ektubum uza ee~
v ab gelm edi...» A r k iv i Qendror, 19/106//?/?.
(135) Leslovikli M ehm ed Rauf, îttih a d ve T era kki..., ss. 79-82.
(136) N âzım «Vilâyetlerimiz,» M eşveret, no.5, 17 g a ’ban 1313-1 Ş ubat 1084 s. 3.

197
 vermemek gibi ve ondan müteveUid bîr takım teferruat âdâiı terk
etmeyişleri kendülerim ayrı bir mezheb tutar süsü vermiş ve bitta­
bi zaman ile arada bu ayrılık, gayrdık peyda olmuşdur. Yoksa ha-
miyyet-i millîye ve gayret-i vaiamyece bu cemiyet epeyce emsâl-i
hasene gösterinindir. Ale-l-husus son zamanlardaki terakkileri şâ-
yân-ı takdirdir...»13'

Mehmed Rauf Bey’e göre; muhtemelen 1896 sonlarına doğru; kendisi ile
muharrir Kudret Bey ve reis olarak da Binbaşı Ahmed Bey’in katılmasıyla
şube teşekkül etmiştir .128 Şube mührü yaptn’ilmış, ancak Cemiyet uzun süre
evrak tevziinden başka bir faaliyet gösterememekle birlikt-e; askerlerin ce­
miyete katılmasını sağlamaya muvaffak olmuştur.138 Daha sonra şube icraat
isteğiyle P aris’e başvurmuş; olumsuz cevap üzerine bir fedaî bulunmuş ise
de, bu çabalar sonuçsuz kalmıştır .140 Rauf Bey, çabalarının Osmanlı-Yunan
harbi sonrasında sona erdiğini belirtiyor .141 Saray'ın; kendisine uslandığı
umuduyla yeni bir görev vermesine bakılırsa, bu çabalar fazla bir kuşku
uyandırmamıştır .142 Ancak, bu kimselerin bu başarısız çabalarının yamsıra.
Meşveret’in abone kaydında bulunduğu anlaşılan ,143 fakat Murad Bey grubu­
nun iktidara gelmesi sonucunda onlar ile muhabereye geçen, Ferdinand
Efendi başkanlığında ayrı ve merkezce resmî olarak tanınan bir şubenin ku­
rulduğunu görüyoruz. Şubenin ilk evrakına göre kuruluş tarihi 29 Aralık
1896 (16 Kânûn-i sânî 1312) dir. Müdürlüğe Ferdinad Efendi, Sandukkârlığa
Fikretî Bey. Kâtibliklere ise V. Archbolo ve Enver Bey getirilmişlerdir .144 Ce­

(137) H ak-G û, «Selânik’den M ektub,» M eşveret, no.15, 13 S afer 1313-23 Temmuz

108, s. 4. B ir yabancı yazar daha sonraki dönem de de bu irtib a tın deva­
m ına işaret etm ektedir. Bkz. M artin H artm ann, Der Islamische Orient, B e-
richte und Forschungen: Band: Ill-U npolitische B riefe A u s Der Türkei, V er-
lag Rudolf H aupt, (Leipzig:1910), ss. 7-8.
(138) Leslovikii M ehm ed Rauf, İttih-ad ve T era kki..., s. 85. Ş ubenin 1896 o rtala ­
rın d a faaliy ette bulu n d u ğ u ve A hm ed Rıza Bey ile tem as ettiği kesindir.
T arık m üstear adıyla M eşveret gazetesinde yayınlanan b ir haberde şu ifa ­
delere rastlıyoruz: «Nedim -i vicdanım (E rtu ğ ru l) vefat eyledi. Bu şehîd-i
ham iyyet, b u k u rb a n -i istibdadın yerine Selânik Ş u ’besi bilittifak beni
ta ’yin etdi...». Tarık, «Selânik’den,s- M eşveret, no. 17,12 Rebiy’ülevvei
1314-23 Ağustos 108; s. 4.
(139) İbid, ss. 85-86, 94.
(140) İbid, ss. 95-96.
(141) İbid, s. 96.
(142) B B A -İrade-D ahiliye, Ş a’ban 1317/no. 18-1769.
(143) A hm ed Rıza B ey’in yazısıyla yazılm ış olan abone kaydında. Selânik için
k ay ıtlı M. N am ık V akıf’m adresinin çizilerek altına M. F erdinand’m ad ­
resin in yazılm ış olduğu görülüyor. Bkz. A h m ed Rıza B ey E vrakı/Ö zel A r­
şiv.
(144) Selânik Ş ubesi’n d e n -İttih a d ve T erakki Cem iyeti P aris Ş u ’besi M üdiriye-
t i ’ne, 16 K ân û n -i sânî 1312. A rk iv i Qendror, 19/59//235/5-3. A ynen v e ril­
m iştir. Bkz. B. X II. F ik re tî Bey daha önce Ahm ed Rıza g rubuna m alî y a r-

198
miyet merkezine gönderilen ikinci muhaberattan ise, şubenin oldukça düzen­
li çalıştığı ve faaliyet taraftarı bulunduğu anlaşılmaktadır.145
Görüldüğü gibi, burada iki ayrı şubenin varlığından bahsetmemiz müm­
kün olmaktadır. İlk şube; daha Murad Bey Avrupa’ya gelerek taraftarlarının
desteği ile yönetime el koymadan kurulmuştu. Zaten fedaî tutup, 1897 Os-
manlı-Yunan savaşı öncesinde Paris’e başvurmasını başka türlü anlamlandır­
mak imkânsızdır. Bu aynı zamanda yetkilerinin elinden alınmasından sonra
da, Ahmed Rıza’mn bir takım şubelerle lidermişçesine muhaberatta bulundu­
ğunun da bir kanıtıdır.146 Diğer şube ise, Murad Bey yönetimindeki yeni mer­
kez zamanında kurulmuş ve irtibatını bu kanal ile sürdürmeğe çalışmıştır.
Elimizde 1897 sonrasına ait evrak veya mektuplarının bulunmamasından, bu
şubenin de 1897 krizi sonrasında faaliyetini bir hayli azalttığını tahmin etmek
mümkündür. 1901 yılında; o dönemki merkez yayın organında çıkan bir ha­
berde, Saray’ın Selânik Şubesi hakkında bilgi toplamak için memurlar gön­
derdiğinden bahsedilmesine bakılırsa, etkinlik azalmakla birlikte faaliyet bir
dönem daha devam etmiştir.147 Bu şehirde daha sonra meydana gelen ve
1908 hareketinin temel taşını oluşturacak olan organizasyon üzerinde ileride
duracağız.
Benzer bir şube de Girid’de oluşturulmuştur. Evvelce atıfta bulunduğu­
muz örgüt şemasında Girid’e de yer verildiğini biliyoruz. Bu şubenin o dö­
nemdeki faaliyetleri hakkmda belgelere dayanan bilgimiz bulunmamakla be­
raber, bu dalın bir süre Girid İttihad-ı Osmaniyan Cemiyeti, nâmım kullandı­
ğı anlaşılıyor.14® Daha sonraki dönemde Girid’deki askerî personelin üzerin­
de cemiyete ait evrakların yakalanması148 ve yasaklanan gazetelerin Girid’de
açıkça okunması bize faaliyet hakkında bazı bilgiler veriyor.150 1897 krizi son­

dım larda bulunm uştur. Bkz. «İlân», M eşveret: no.23, 22 T eşrin-i sânî 1896-
27 Cem aziy’ülâh îr 1314, s. 8.
<145) Selânik Şubesi’nden-O sm anlı îttih a d ve T erakki Cem iyeti P aris Ş u ’besi
M üdiriyeti C anib-i Alisine, [1897], A r k iv i Qendror, 19/59//32/484, Bkz.
B. X III.
<148) Bu idd ialar için bkz. Şerafeddin M ağmumî, H a kika t-i Hal, N aşiri: K ü rd i-
zâde A hm ed R âm iz; (Kostantiniye:133Q), s. 19. (E serin ilk baskısı 1897 ta ­
rih lid ir).
(147) «M ekâtib: Selânik’den İkinci M ektub,» O sm anlı, no.86, 15 H aziran 1901-26
S afer 1318, ss. 5-6.
0 4 8 ) Zeynel A bidin B ey’den-M izan C eride-i Fahiresi îdarehânesine, G irid -H an -
ya, 17 Tem m uz 1313, A rk iv i Qendror, 19/92//643/1.
(149) E vraklar, T abib B inbaşı M ustafa E fendi’n in evinde ele geçirilm iştir. G irid
U m um K u m an d an lığ ın d an (İb rah im Edhem B ey’den)-M abeyn’e 28 A ğus­
tos 313, G irid F ırka-i H ü m ayun K um andanlığıyla M uhaberat K aydına
M ahsus D efterdir, no.21, B B A -Y ıld ız Esas Evrakı, 36/139-45/139/XV!IL
(150) G irid Vali M üşavirliği’ne 28/1 Tem m uz 313 ve G irid Vali M üşaviri İsm ail
B ey'den M abeyn’e 29/2 Tem m uz 313, H udud-u Y u n a n iye K um andanı Neş’-
et Paşa ile [M uhaberat] Kay d D efteridir, no.31, B B A -Y ıld ız Esas E vrakı,
.36/2470-9/147/XVI.

199
rasında burada da faaliyetlerin azaldığını belirtmemiz mümkündür, 1906 tari­
hinden itibaren ise, bu dalın yeniden büyük bir çaba içine girdiğim görece­
ğiz.
Suriye teşkilâtının gelişimi üzerinde; özellikle, bu şubenin darbe girişimi­
nin anlatımı sırasında duracağız. Bu şube, ikinci tipe uygundur. Yâni cemiyet
tarafından o bölgede özellikle tesisine gayret gösterilmiştir. Böyle bir gayret
olmamakla birlikte çok sayıda sürgünün gönderilmesi sonucunda; Trablus-
garb’da da devamlı bir şube kurulduğunu ve ilk kurucular da dahil olınak
üzere pek çok kimsenin burada Receb P aşa’nın yarattığı olumlu koşullar
içinde faaliyette bulunduğunu görüyoruz.

Balkan Teşkilâtı :

İncelediğimiz dönemde diğer önemli bir gelişme. İbrahim Temo’nun gay­

retiyle kurulan Balkan teşkilâtı ve onun faaliyetleridir. İbrahim Temo, hak-
kmdaki kararı öğrenince, Romen arkadaşlarının yardımı ile Romanya’ya fi­
rara muvaffak oldu ve 1 Kasım 1895 tarihinde bu ülkeye ulaştı .151 Bu şekilde
cemiyetin kuruluşunda baş rollerden birini oynayan bir kimse. Balkanlara
ulaşmış oluyordu. Temo’nun faaliyetleri sonucunda, hem Romanya'da; ki bu
şubenin diğerlerine göre fazla bir ehemmiyeti yoktu; hem de diğer Balkan
şehirlerinde şubeler oluşturmaya muvaffak olundu.162
Romanya’daki şube; Temo’dan sonra 1896’da firaren buraya gelen Ki-
rımızâde Ali Rıza Bey’in de katılması ve onlara Tatlıcak köyünden İstanbul
Dar-ül-Muallimin mezunlarından Hüseyin Avni Efendi, Osman-Fakih Şeyhi
Şevki Efendi ve bir süre P aris’de bulunmuş olan, Köstenceli Mahmut Çele-
bi’nin iltihakı ile 1896’da teşekkül etmiştir .153
Temo burada faaliyete geçerek; ilk önce Osmanlı memurları olan; fakat
Jön Türklük fikirlerine yakm bulunan Şefik Bey ve Alfred Rüstem Bey’in
yardımlarıyla, Hareket adlı bir risâleyi neşre muvaffak olmuştur. Risâle, 93
Harbinden itibaren Abdülhamid ITnin yönetiminde uğranılan kayıpları işle­
yen bir muhtevaya sahiptir .151 Bu risâle, gerek Balkanlarda ,155 gerekse diğer

(151) İb rah im Temo, İttihad ve T era kki C em iyetinin..., ss, 58-60.

(152) T ahsin Cemil, «Asociatia D in România a Jun ilo r Turci,» A nuarul ın stitu -
tu lu i De Istorie Ş i Arheologie ‘A.D .X enopol’, VII, (1970), ss. 180-132/8-10.
(153) M üsteeib Ülkiisal, Dobruca ve T ürkler, s. 149.
(154) Bkz. H areket, Osmanlı İttih a d ve T erakki C em iyeti N âm ına Neşr O lun-
m uşdur, İsta n b u l[B ükreş]. 1312, passim.
(155) M, T alât Bey’den-A hm ed Zeki Bey’e, 27 N isan [18196 Rusçuk, Bu belgede
bölgede on d ört adet risalenin dağıtıldığı an latılm aktadır. A rk iv i Qendror,
19/135/11/478. A ynı kişiler arasındaki b ir diğer m ek tu p tan m ik tarın 22-
23’e ulaştığı fak at b u n ların çok az b ir bölüm ünden p ara alınabildiği an la ­
şılıyor. A rk iv i Ç endror, 19/31//1,3-14/197. M ektup, 16 Mayıs 1896 tarihlidir.
E ser’in M ısır’da dağıtım ı için 30 nüshasının talebi için bkz. [M izancı] M u­
ra d B ey’d e n -[İb ra h im T em o l’ya, K ahire 4 M ayıs 312, A r k iv i Qendror, 19/
135//195/423, A vrupa m erkezin de görüldüğü ilgi için bkz. Fuad Ş ü krü B ey-
d e n -[İb ra h im T em o l’ya, 29 N isan [18]96. A r k iv i Çendror, 19/135//352/73-3,

200
Jön Türk mehafilinde büyük ilgi ile karşılanmıştır.15® Bu şekilde Balkanlarda
ilk önemli muhalefet hareketi gerçekleşmiştir,
Temo’nun da teması sonucu, Murad Bey’in İstanbul’dan firarına yakın
günlerde, Bulgaristan’da bir merkez şubesinin kurulması da karar altına
alınmıştır. Bulgaristan Şu’besi tarafından Murad Bey’e hitaben yaznan bir
resmî yazıda; «...Siz İstanbul’dan firarınızdan evvel bizim şu’bemiz te’sis et­
di. Yâni siz Rus mektebinin peykeleri üzerinde dirseğinizi sürüklediğiniz sıra­
lardan evvel hürriyet-i İslâmiye ve saadet-i Osmaniyenin tefekkür ve temen-
niyatda bulunduğunuz gibi biz de belki o peykelerde süründüğünüzden daha
evveleeki tarihlerden saadet ve hürriyet-i milliyemizi düşünüyorduk...»157 şek­
linde bir ifadenin kullanıldığını görüyoruz.
Merkezin oluştuğu Ruscuk’un yaraşıra; Varna, Şumnu, İslimiye, Yanbo-
lu, Filibe ve Vidin’de şubeler veya taraftar grupları organize edilmiştir. Bul­
garistan’da bu genişlikte bir yayılmanın sağlanması ve faaliyetin de arttırıl­
ması Osmanlı yönetimini çok tedirgin etmiştir.158 Bu gruplar doğrudan Temo
ile temasa geçmişlerdir.159 Bu teşkilâtta çalışan kimseler bir Avrupa merkezi­
nin bulunduğunu bilmektedirler; ancak, mahallî lider olarak Cemiyetin ilk
kurucusunu tanımaktadırlar.
Temo’nun, Ruscuk’da kendisiyle temas kurduğu Tıbbiye firarilerinden
Mustafa Ragıb,160 Rusçuk merkezinin oluşumunda büyük çabalar sarfetmiş-
tir, Mustafa Ragıb, örgütü oluşturur oluşturmaz, bu şehirde hükümet aleyh­
tarı bir tiyatro oynatmaya çalışmış,161 Vidin’de Mizan ve Meşveret dağıtımı
büyük boyutlara varmış,162 Şumnu’da Talât Bey propaganda faaliyetini üst-
lenmiştir.ÎM Bütün merkezlerde Cemiyete ait gazete ve risâlelerin yoğun bir

(156) A bdullah Cevdet B ey’den-A hm ed Rıza’ya. T rablusgarb, 30 M ayıs 1896, A h ­

m ed Rtza B ey E vra kı/Ö zel A rşiv. « ...H areket'i ten sîb -i um um î olursa h u -
rû fla ve gayet çok olarak ta b ’ etdirelım diyor. A rabcaya tercüm esine baş­
lanıldı. O nu da M ısır'da ya C enevre’de basarız. Bâzı ta ’dilât icrası icab
ederse yapılır...
(157) B ulgaristan Şübesinden-M urad Bey’e, [A ğustos 1897] A r k iv i Çendror,
19/09//56/33.
(158) B B A -Y jS a d a re t H ususî M arûzat, 7 N 1314/no.2174.
(159) Tem o’n un b u konudaki an latım ı için bkz. İbrahim Tem o’d an -İsh ak S ü k û ­
ti’ye. 16 T eşrin -i evvel [18198, A r k iv i Ç endror, 19/106-3//270/1066.
(160) İb ra h im Temo, îttih a d ve T era kki C em iyetinin..., ss. 65-67.
(161) B B A -B E O /H ariciye  m ed, 156-5/12,109, (11 M art 312) (Rusçuk T a h ri­
r a tı Sureti:2/M üm taze:1842). Diğer faaliyetleri için bkz. 5227, (15 Ş ubat
311) (Rusçuk: 1/M üm taze:99), 341/142, (24 M art 312) (Rusçuk Tüccar V ekâ­
leti T a h rira tı S u reti M üsveddesi/M üm taze:18).
(162) B B A -B E O /H ariciye  m ed , 156-5/12,484(3 N isan 321) (Vidin Tüccar V e­
k âleti T ah riratı S u re ti:l). Vesika özetinin yanm a düşülen nottan, Bakkal
Ş ak ir ve dekîk tüccarı İstep an ’ın yanında çalışan K arabet adlı şahısların,
b u dağıtım da önemli roller oynadıkları anlaşılm aktadır.
(163) B B A /B E O fH a riciye  m ed , 156-5/12, 3406, (3 T eşrin-i sânî 312) (Rusçuk
Tüccar Vekâleti T a h rira tı S u reti), T alât Bey, gazete abonesi sağlayabil­
m ek için V arna, îslim iye, Yanbolu, Filibe ve E dirne’ye gitm iştir. Bkz. 3301,
(26 T eşrin -i evvel 312) (V arna Tüccar V ekâleti T a h rira tı S ureti).
dağıtımının yapıldığı görülmektedir .184 Ayrıca, bu teşkilâtın liderleri tanıtım
ve gazete abonesi sağlayabilmek için bölgesel gezilere çıkmışlardır ,165 Bölge­
de hükümet aleyhtarı yayınların çoğalması üzerine,165 yönetim bunları önleme
çabasına girişmiştir. Tedbirler o kadar yoğunlaşmıştır ki, memurlar Bulga­
ristan kaynaklı tüm gazeteleri yasaklama kararı almışlar; ancak, hükümet
yalnızca muzir bendlerin yasaklandığım, yoksa tüm neşriyatın yasaklanma­
sının sözkonusu olmadığını ihtar zorunda kalmıştır .167
Teşkilât bununla da kalmamış, Balkan komiteleri ile temasa geçmiş ve
onların düzenledikleri toplantılara katılmış ve komitecilerin Jön Türklük le­
hine konuşmalar yapmalarını sağlamıştır ;563 ki bu, Osmanlı yönetiminin bü­
yük telâşına yol açmıştır .169
Balkan teşkilâtının bu şekildeki gelişimi, 1897 sonrasında da devam et­
miştir. Ancak teşkilâtın bu tarihten itibaren Avrupa merkezi ile muhabera­
tının daha fazla güçlendiği görülmektedir. Bundan dolayı da; daha sonraki
faaliyetleri Avrupa merkezinin yeni düzeni içinde incelenmelidir.

<164) En başta, «U le m a -y ı D in-i îslâm a Da’v e i- i Ş e r ’iye» adlı risâle M uameleei

Em in Ağa tarafın d an , çeşitli yerlerd e okunup anlatılm aktadır. Bkz. B B A -
BE O /H ariciye  m e d , 156-5/12,1503, (18 Haziran, 312) (Rusçuk Tüccar
V ekâleti Sureti/M üm taze:81), 1790, (7 Tem m uz 312), B B A -B E O /H aricîye
Reft, 183-5/39, mümtaze:615, (20 H aziran 312).
<165) Mizan dergisinin düşüncelerini B ulg aristan’a yaym ak m aksadıyla Doktor
Ali H ikm et adlı b ir şahıs seyahatlerde b u lunm aktadır. Bkz. B B A - B E O /H a ­
riciye  m e d 5 156/5-12, 2211, (12 Ağustos 312).
<166) Filibe’de hazırlan an b ir yayının doğurduğu telâş için bkz. B B A - B E O /B u l­
garistan Masasının T ezkere K a y d D efteri, (73), 959-60/23, 4472/1051, (19
K ân û n -i sânî 312), Y önetim aynı zam anda, kom itecilik faaliyetlerinden de
-• büyük kuşku duym aktadır. Rusçuk m erkezine gelenlerin ihtilâlciler oldu­
ğu ta h m in edilm ekte, <bkz. B B A -B E O /H ariciye  v ıe d , 156-5/12, m ü k er-
rer:3815~3808, (5 K ânûn-i evvel 312), aynı şekilde B ulgaristan kom iserli­
ği, bölgeden İstan b u l’a giden bazı şahısların sıkı tak ibini talep etm ekte­
dir. Bkz. B B A -B E O /B ulgaristan Masasının T ezkere K a y d Defteri, (73)-
959-60/23, 503/1007, (26 K ân û n -i evvel 312), Zaptiye N ezaret-i Behiyesine
Tezkere.
1167) B B A -B E O /T e lg ra f v e Posta N ezareti Giden, 585-17/10,6, (11 M art 311)/
44131.
(168) H ikm et Bey’den-A hm ed Zeki B ey’e, [R usçuk], 1 H aziran [18196. A r k iv i
Çendror, 19/135//13/464: «...M akedonya kom itesi geçen hafta V arna’daki
m itingde Genç O sm anlIların b ir çok m edhini h av î n u tu k la r irâ d etm iş­
ler...».
(169) B B A -B E O /H a ric iye  m ed , 157-5/13,4490, (23 K ân û n -i sânî 312), (Rusçuk
T üccar V ekâleti T a h rira tı S u reti). M akedonya kom itesinin bu mez R us-
çu k ’da yaptığı m itingde Genç T ü rk lerin fik rin i iltizam en n u tu k ira d eden
D oktor Istan y fo n ’un riyasete getirilm esi büyük kuşku y aratm ıştır.

202
 AVRUPA ÖRGÜTÜNÜN 1896 BAŞLARINDAKİ FAALİYETİ VE MISIR DA
YENİ TEŞKİLÂTLANMA :

Avrupa Faaliyeti :

Cemiyetin ülke dahilindeki durum ve gelişmeleri belirttiğimiz şekilde ger­

çekleşirken, Paris merkezi de Avrupa kamuoyunu etkilemek için yoğun çaba
harcamaktaydı. Önceleri, Avrupa matbuatının Jön Türklük fikirleri ve Ce-
miyet’e karşı ilgisizliğinden yakınılırken;170 daha sonra bu alanda yoğun bir
faaliyet başlatılmıştır.
Bu alanda Osmanlı yönetiminin Meşveret’in yasaklanması için Leon Bo-
urgeois hükümetine başvurması, Ahmed Rıza Bey’e bu alanda istenmeden
yapılan bir yardımı ortaya çıkartmıştır. 1896 Nisanında yapılan bu başvuru
Fransız yönetimince olumlu karşılanmış ve 11 Nisan 1896 tarihinde Bakanlar
Kurulu Meşveret’in, Fransa’da basım ve dağıtımını yasakladığı gibi, Ahmed
Rıza Bey’i de sınır dışı etme kararını almıştır.171
Bunun üzerine; Ahmed Rıza Bey, Fransız gazetelerini dolaşmış172 ve dü­
şüncelerini açıklamak fırsatı bularak kendilerine yardım edilmesini talep et­
miştir. Ahmed Rıza Bey, Osmanlı yönetiminin kendilerine karşı kullanmaya
çalıştığı yeni bir silâhı; yâni onları âdi suçlardan mahkûm ederek, sinırdışı
edilmelerini sağlamak çabasını;173 protesto etmiştir. Bu gelişmeden kısa süre
önce, Ahmed Rıza Bey de müebbed kaiebendlik cezasına çarptırıldığından,174
olayı bir özgürlük sorunu şekline sokmuş ve geniş bir ilgi görmüştür. Başta,
L’Intrasigeant gazetesinde Cassagnac ve Libre Parole gazetesinde Georges
Clemenceau olmak üzere; tüm basın olayı bir özgürlük yaklaşımı çerçeve­
sinde ele almış ve hükümeti eleştirmişlerdir.178 Bunun üzerine, hükümet ka­
rarını geri almak zorunda kalmış ve yalnızca Türkçe Meşveret’in, Fransa
sınırları içinde dağıtılmaması şeklinde bir tedbirle yetinmiştir.178 Bunun üze­

(170) A hm ed Rıza. «Osmanlı İttih a d ve T erakki Cem iyeti ve A vrupa M atbuatı,»

M eşveret, no.2û, 8 T eşrin-i evvel 1896-27 R ebiy’ülâhîr 1314, s. 2.
(171) «Envoyer au C abinet de M .Hanotaux,» [M eşveret H akkında R apor], A f f a ­
ires etrangeres-N ouvelle Serie-T urquie, Vol.2(1898), s. 11.
(172) «Ahmet Rıza Beyin H atıraları, (2):A bdülham id p ara ile susturam aym ca
P a ris’te benim le am ansız b ir m ücadeleye girişti,» C um huriyet, 27 Ocak
1950. s. 2.
(173) Bu konuda h u k u k m üşaviri H akkı B ey'in arizası için bkz. B B A -Y ıld ız Esas
E vrakı, 14/1291/126/10.
(174) K a ra rın ilâmı için bkz. B B A -Y ıld ız Esas Evrakı, 15/1377/74/14 ve Paris
B üyükelçiliği A rşivi, D.237.
(175) Fransız basınında çıkan eleştiri yazıları m erkez yayın organı ilâvesinin
özel sayısında yayınlanm ıştır. Bkz. M echveret Supplem ent Français, no.9,
18 Nisan 1896, ss. 1-12.
(176) Bu k a ra rın çok hafif b ir ted b ir olduğu açıktır. Osm anlı yönetim inin ga­
zetenin y ay ın ları ve A hm ed Rıza h ak k m d aki düşünceleri için bkz. B B A -
Y /M ü te n e v v î (G ünlük) M arûzat, 7 S 1314/no.224/1422. Krş. B B A -Y /S a d a -
ret H ususî M arûzat, 16 S 1313/no.384. Bu ev rak A hm ed Rıza’n m yayın

203
rine Ahmed Rıza Bey’in Cenevre’ye giderek Türkçe Meşveret’i burada bas­
maya başladığım 177 görüyoruz. Olay, Jön Türklerin, Ahmed Rıza’nın ve ya­
yın organlarının tanıtımı bakımından Cemiyet’e büyük bir fayda sağlamış­
tır.
Bunun yamsıra, İttihad ve Terakki; belki istememekle birlikte; Avrupa'­
daki yaygın ve çoğunlukla anarşist eğilimler taşıyan muhalif gruplarınca,
kendilerine yakın bir örgüt olarak kabul edilmiştir. Cemiyet’in, kendilerinin
muhafazakâr olduğu yolundaki açıklamalarla, bu alandaki söylentileri nasıl
önlemeye çalışacağını ileride göreceğiz. Ama, çoğunlukla bu eğilimdeki ya­
zarlar tarafından Jön Türklüğü tanıtan yazıların bazı önde gelen Avrupa mec­
mualarında neşri de; Cemiyet’e oldukça geniş bir tanıtım çevresi yaratmış­
tır. Bunların önemlilerinden biri, Mazzini ve Garibaldi üe birlikte ihtilâlci
hareketlere karışmış olan,178 Kari Blind’m bu konuda neşrettiği ve bazı bilgi­
lerin kendisine Jön Türkler tarafından verildiği anlaşılan uzun yazısıdır .159
Meşveret hakkındaki tartışmalardan sonra bu konudaki yazıların çoğaldığım
görüyoruz.
Bu alandaki diğer bir çaba da; Paris merkezine ünlü kişilerin çağırıla­
rak cemiyete katılmalarım sağlamak konusunda yapılan girişimler olmuştur.
Bu şekilde cemiyeti ziyaret eden Prenses Nazlı Hanım, cemiyete üye olmuş.

faaliyetinden doğulan endişeleri dile getirm ektedir. Bu gelişm eler için

bkz. «M uvaffakiyet-i Cihanbânî,» M eşveret, no. 10, 18 Zilkade 1313-1 M a­
yıs 108, ss. 1-2.
(17?) «Tebşir,» M eşveret, no.lOj s. 2: «...S ultan A bdülham id’in gaddarlığım , cin ­
netini, ve id a re -i hâzırânın rezâletini, seyyiatım ecnebilere ilâ n etm ek is­
tem ezdik. Lâkin şanlı b ir O sm anlı padişâhm a değil, en âdi ve edebsiz t u ­
lum bacılara yakışm ayan e f’al ve h a re k â t bizi bu suretle de neşriyata m ec­
b u r kıldı teessüf ederiz.
Türkçe M eşveret’in C enevre’de basılm ası, C em iyetim izin m uam elâtına
asla sek te verm edi. M ahall-i ikam etim iz yine- P a ris’de eski «adresmedir.-î-.
M eşveret’in C enevre’de çıkış izni için bkz. A rchives d ’E tat-G eneve/C han-
cellerie, B.7, s. 146. (29 N isan 1896). Çıkışı hak k ın d a İsviçre yönetim i ve p o ­
lisinin k an aati için bkz. « Ju n g -T ü rk en in der Schw eiz(Zeitung M echveret),»
19 M ayıs 1896/von G enf(ll,V .1896) ve 21 M ayıs 1896/von Genf(2Q.V,1896).
Bu rap o rla rd a n M eşveret’in daha sonra pek çok Jö n T ü rk dergisine sorum ­
lu m ü d ü rlü k yapacak olan A lbert K arîen ’in görünüşteki yönetim inde, am a
Ahm ed Rıza ve Ali Zühdi B eylerin denetim inde basıldığı da anlaşılm akta­
dır. B undesarchiv-B E R N , 21/14’248.
(178) Bu konuda bkz. G iuseppe M azzini’n in -K a rl Blind’a 1 Ağustos 1870 ta r ih ­
li m ektubu «Le Prusse fom entant des insurrections,s> L ’Agence Libre, no.
2482, 15 K asım 1888. Bu şahıs ve faaliyetleri hak k ın d a bilgi için bkz. A rc -
A
hives Prefecture de Poliçe, B ------------ (5842. 3.235-RD).
963
(179) K ari Blind. «Young Turkey,» F ortnightly R eview , L X (N .S), (A ralık 1896).
ss.830-843. M akale m erkez yayın o rganının ilâvesinde de yayınlanm ıştır.
Bu yazı özeti için bkz. K ari Blind, «La Jeu n e T urauie,» M echveret S u p p le­
m en t Français, no.25, 1 A ralık 1896, ss. 5-6.

204
kendisine Paris merkezince 6/17 numarası verilmiş ,180 kendisi de cemiyete
sürekli bir yardımı bağlatmıştır.181

Murad Bey’in Mısır F aaliyetleri:

Paris merkezi ve yurt içi şubeleri bu durumlarını sürdürürlerken; Murad

Bey, gördüğümüz gibi, Mısır’a gelmiş ve Mizan’ı orada Cemiyetin Mısır şu­
besi müdürü sıfatıyla yayınlamaya başlamıştı, Murad Bey’in buraya gelişi,
Cemiyetin daha ziyade İslâmî bir çehre almasını isteyen buradaki grubun
daha örgütlü bir hale gelmesini sağladı, Murad Bey’in daha Mısır’a geldiğin­
de, Ahmed Rrza’ya başvurarak kendi yetkilerinin arttırılmasını istediğini gö­
rüyoruz .1®
2 Nitekim, Murad Bey, Mısır’da çıkarttığı Mizan’m ilk sayısında
«Fırkamızın Hattı- Hareketi» başlığıyla çok ilginç bir program neşretti .183 Çe­
şitli yönleriyle tartışm alar yaratan bu program ,184 daha evvel cemiyetin ba­
sma duyurulan; birincisi yurt içine yönelik,:183 İkincisi ise Avrupa kamuoyunu
hedefleyen186 iki amaç yazısının bulunduğu gözönüne alındığında; görünürde
varolduğu zannedilen187 güçbirliği imajına karşılık, durumun hiçte böyle ol-

(180) A r k iv i Qendror, 19/57//1-33-6/209.

(181) Cem iyeti ziyaretiyle ilgili h ab erler ve y o ru m lar için bkz. Fuad, «La V isi-
te de S.A.La Princesse Nazli a u Comite,» M echveret S u p plem ent França­
is, no,2Q, 1 Ekim 1896} ss. 1-2. Nazlı H anım da bu ilişki çerçevesinde S ul-
ta n ’a eleştiriler yönelten b ir m ektup kalem e alm ıştır. Bkz. «Prenses Nazlı
H anım efendi T arafından S u ltan A bdülham id’e Mektub,» M eşveret, no.22, 8
T eşrin -i sânî 1896-12 Cem aziy’ü lâ h ir 1314, s. 2 ve Nazlı, «Lettre adressee
p ar la Princesse Nazli au Sultan,» M echveret Su p p lem en t Français, no.23,
15 K asım 1896, s. 4. Nazlı H anım , b ir k ereye m ahsus olm ak üzere Cemiyete
beş yüz fra n k verm iştir, Bkz. «Ahmet Rıza Beyin H a tıra la rı(2)..,,» C um ­
h uriyet, 27 Ocak 1950, s. 2.
(182) H alûk Y. Şehsuvaroğlu, «Tarihten S ayfalar:Jön T ü rk lerin M ısır F aaliyet­
leri,» A kşa m , 21 Ekim 1951.
(183) «Fırkam ızın H a tt-ı H areketi,» M izan, no.159, ? Ş ubat 1896-1 Ş a’ban 1313,
ss.2359-2360. Bu en teresan p rogram ın transkripsiyonu, Birol Emil, M izancı
M urad B e y .,., ss. 340-343’de verilm ektedir.
(184) Özellikle program da, elkâb ve û nvanın k aldırılm asıyla ilgili m adde ta rtış ­
m alara yol açm ıştır. Bkz. «H ürriyet, Mizan, M eşveret,» H ürriyet2, no.55.
1 Ağustos 1896-19 S afer 1314j s. 2.
(185) A hm ed Rıza, «M ukaddeme,* M eşveret, n o .l, 13 Cem aziy’ülâhîr 1313-1 K â­
n û n -i evvel 107, s. 1. A ynen verilm iştir, Bkz. B. XIV.
(186) «Nötre Program m e,» M echveret S u p p lim e n t Français, n o .l,7 A ralık 1895,
s. i. Tercüm esi Birol Em il, M izancı M urad B ey ..., s.130.
(187) T arafların b u izlenim i v eren açıklam aları için bkz. [M ehm ed] M urad,
«Azız K ardeşim Rıza,» M eşveret, no .18, 27 R ebiy’ülevvel 1314-8 Eylül 108,
s. 2 ve «M urad Bey,» îlâ ve-i M eşveret, no.6, 2 R am azan 1313-15 Ş ubat 108,
s. 3, «H avadis-i Siyasiye,» îlâ v e -i M eşveret, no.7, 17 R am azan 1313-1 M art
108, s.4, «Condom nation De M ourad Bey,» M echveret Su p p lem en t Français,
madiğinin bir göstergesi ve Murad Bey’in, Ahmed Rıza’nm yönetimini fazla
tanımadığının da delili idi.
Murad Bey’in böylece, şube yöneticisi olarak oldukça geniş bir yetki
kullanımında bulunduğunu ve sorunun yalnızca Osmanlılıkla sınırlı olmaya­
rak, Islâmiyetin kurtarılmasının da amaçları olduğu yolundaki tezleri işle­
diğini görüyoruz. Murad Bey’in, Bulgaristan gibi bölgelerdeki bazı yönetici­
lere doğrudan emir verici bir biçimde, bu tür resmi mektuplar yazması, ol­
dukça ilginç bir durumu karşımıza çıkartmaktadır .138
Murad Bey’in bu .tutumunun da etkisiyle, Mizan kısa sürede aslî yayın
organı durumunda olan Meşveret’! tamamen gölgede bırakmıştır .1’13 Gerçi,
öğrencilerin tutuklama mazbatalarından her iki liderin yazı ve gazetelerinin
ayırım gözetilmeksizin dağıtıldığı anlaşılıyor.190 Ama, çeşitli yazılarda «İstan­
bul’a Mizan yağdığı» şeklinde ifadeler kullanılmasına ;191 bu derginin sürekli
olarak talep edilmesine132 ve çok uzun bir süre sonra o dönemki merkez ya­
yın organının; geçmişte Mizan’m tek başına ulaştığı tiraja vardığını iftihar­
la açıklamasına bakılırsa ,133 aradaki fark bir hayli fazladır.

no.5s 15 Ş ubat 1896, ss. 1-2, M izan M uharriri M ehmed M urad, «Londra
6/18 K ân û n -i evvel 1315, Aziz Rıza Bey,» M eşveret, no.3, 15 Receb 1313-
j K ânûn-i sânî 1313, ss. 1-2.
(188) Osmanlı İttih ad ve T erakki Cem iyeti M ısır Ş u’besi, 139/29 Nisan [18]96,
ta rih ve num arasıyla Ş u ’be reisi M urad Bey’den, A hm ed Zeki Bey’e gön­
derilen resm i yazı, M izan (İstan b u l), no.43, 28 Ağustos 1324-14 Ş a’ban
1326, s. 187. A ynen verilm iştir. Bkz. B. XV.
(189) Gördüğü ilgi için bkz. «M izan-Teşekkür.» H akikat, n o .l, 1 K ân û n -i sânî
1897-19 K â n û n -i evvel 1312, s. 3.
(190) M ekteb-i T ıbbiye-i Şâhâne talebesinden M ehmed R ıfat bin A rif’in ith a ­
m ında kullanılan ifade şu şekildedir: «...A sayiş-i dahiliyi ihlâl m aksad-1
denaatkârânesiyle teşebbüsât-ı m üfsidetkârâneye c ü r’e t eyiem eleım aen do­
layı adliyece m üebbeden ve idam cezalarıyla m ahkûm Ahm**l Rıza ve M u­
ra d nâm şahıslarla ic ra -y ı m u haberât ve ta rafla rın d an gönderilm iş olan
e v ra k -ı m uzirrayı leyle-i m ukaddese-i K adirde Ayasofya Cam i’-i Şerifine
atm ağla ilânâta ictisâr eyledikleri...* Bkz. A r k iv i Q endror, 19/106-5//593/
3148.
(191) «...İstan b u l’d an alınan m alûm ata n azaran efkâr-ı a h rârân e şiddetle in tişâr
ediyorm uş. B ir gece İstanbul’a M izan yağm ış...» A bdullah C evdet’d en-İs-
h ak S ü k û ti’ye, 29 Nisan 1896 T rablusgarb, A rk iv i Oendror, 19/108//153/
440 (St. III). A ynı m ektubun zeylinde «Bugün H azret-i M urad’dan m ektub
aldım . ...m ücahedeye devam etdîğini yazıyor» şeklinde b ir ifade k u llanıl­
m ası da dik k at çekicidir.
(192) MeK+eb~i B ah riy e’den b u sene n eş’et eden b ir zabit im zasıyla-N azım ve
Ş erafeddin Beylere gönderilen m ektup, [İstan b u l], 17 Ş ubat 312. M ektupta
diğer y ay ın lard an yapılan sınırlı talebe karşı bol M izan talep edilm ektedir.
A r k iv i Çendror, 19/135//16/222.
(193) «Osmanlı’n m Beşinci S ene-i İntişârı,s Osmanlı, no.97,1 K ânûn-i evvel 1901
-19 Ş a'ban 1319, s. 2.

206
 Nitekim, Murad Bey’in yurda avdetine kadar geçen dönemde, yurdun çe­
şitli yerlerinde ele geçen Jön Türk neşriyatı arasında, bu derginin öncülüğü­
nü elinde bulundurduğunu görüyoruz.194
Bu gelişmelerden kuvvet alan Murad Bey, tamamen bir lider pozisyonu­
na sahipmişçesine faaliyetini arttırdı. Çeşitli Osmanlı yöneticilerine yazılar
yazarak, onların hareketine yardımcı olmalarını talep etti.195 Bu kimselerin
durumu Mabeyn’e bildirmeleri neticesinde, belirtilen gelişmeleri takip ede­
biliyoruz. Sözkonusu yaklaşım, Murad Bey’in halâ üst kademenin yoğun bas­
kısı ile bir yönetim değişikliği sağlanması yolundaki düşüncelerinde sebat et­
tiğini bize göstermektedir.
Kaçışından itibaren onun durumunu ilgiyle izleyen Osmanlı yöneticileri,
belirttiğimiz gelişmeleri gözönüne alarak, bu kez Murad Bey’i çeşitli yol­
larla sıkıştırmağa başladı. Osmanlı yöneticilerinin:

«...Devlet-i Aliyye ile Ingiltere devleti meyanelerindeki münâsebât-ı

kadime-i âostânenin tahkim ve te’kidi teşebbiisâtı ile iştigâl olundu­
ğu bir zamanda Diiyûn-i Umumiye koıniser-i sabıkı Murad Bey

(194) M ısır’da yayınlandığı zaman yak alan an M izan n ü shalarına örnek olarak
bkz. B B A -B E O /T elg ra f ve Posta Nezareti Giden, 585-17/10,2, (7 M art 312)
Z56443, [C ezair-i] B ah r-i Sefid Valisi A bidin B ey’den-M abeyn’e, 18/Rodos
2 M art 312, B B A -B E O /V G G (2 )-A n a d o lu [T elgrafı D efteri]: 903, (M art:311-
313). B urada Dervişzâde H üsni adlı b ir şahsa gelen Sabah gazeteleri için­
den M izan çıktığı anlaşılm aktadır. Bu konuda M ısır Fevkalâde K om iser­
liğinin u yarılm ası için bkz. M ısır Fevkalade K om iseri D evletlû Gazi A h­
m ed M uhtar P aşa H azretlerine, S ıra 13, E vrak 5,13 M art 312, B B A -B E O /
M ısır H id iviyet-i Celilesinin M uharrerat D efteri, (71)-1032-68/4.
M izan’ın y u rt içine sokulm asının önlenm esi için alm an te d b irle r için bkz.
B B A -İrade-H ususî, Ş a’ban 1313/'no.87-1079, B B A -B E O /H ariciye Reft, 185-
5/39, 1774, (1 Ş ubat 311), B B A -B E O /Z a p tiye Giden, 662-21/13,519, (1 Ş u ­
b at 311)/55733.
(195) Bu konudaki b ir belge aşağıdaki gibidir:
Bu Dahi
[C ezair-i B ah r-i Sefid V ilâyetinden]
13
Osm anlı İttih a d ve T erakki Cem iyeti M ısır Ş u ’besi Reisi M urad im za­
lı ve yirm i b ir Nisan tarih li şim di aldığım bir m ektubda m uavenet taleb
eyler. Bu m ektubu derhal, a ta b e -i felekm ertebe-i cenâb-ı eihanbânîye arz
etm ek sadakat ve u b u d iy et-i kem terânem dendir. M ezkûr m ektubun aynen
tak d im i irad elerin e m enûtdur. Ferm an
1 M ayıs 312 Abidin.
bkz. C ezair-i Bahr-i_ Sefid ile M uhaberat K aydına M ahsusdur, (1310/1311),
B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 36/139-46/139/XVIII. Gene, M ekke-i M ükerrem e
V ekâletinden gönderilen 23/19 M art 312 ta rih li ve A vnülrefik imzalı yazıda,
bizzat M urad Bey ta rafın d an gönderilen M izan’m iade edildiği ve durum un
ih b a rı iletilm ektedir. Bkz. Haleb ve Adana K um andan Vekâletine Mahsus
[D efter], B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 36/2470-18/147/XVI.
 gibi mechûl-ül-neseb bir şahsın buradan Avrupa’ya ve oradan M ı­
sır’a firar ederek teb'a-i Devlet-i Aliyyeyİ isyana da’vei ve tahrik
edici bir takım neşriyât-ı hezeyan..,»196

yaptığı şeklindeki görüşleri İngiliz yönetimine aktarıldığında, onlar buna Mı­

sır’ın içişlerine karışamıyacakları şeklinde bir cevap vermişlerdi.19' Ancak,
Osmanlı yönetimi bu alandaki baskısını her fırsatta tekrarladı 198 ve sonunda
Bizzat Sultan’uı, Murad Bey’in, Mısır’da özelliğini belirttiğimiz çevre ile olan
ilişkisinin kendisinin Halife olarak prestijini çok sarstığı iddiasıyla başvuruda
bulunması,199 İngilizleri de zor durumda bıraktı .200 Sultan 1896 M art’mda, Mu­
rad Bey’in varlığının Türk-İngiliz ilişkilerini bozabileceğini, ve bu meseleyi
hallederek, münasebetler bakımından çok daha önemli olan Ermeni ve Mısır
problemlerinin çözümüne yönelinmesini îngilizlere teklif etti .201
Bu baskıya Mısır Fevkâlâde komiserliği aracılığıyla yapılan başvurular
ve Hidiv nezdindeki girişimler2?2 de eklenince; Murad Bey’e, yayınlarında
Sultan hakkında kullandığı uslûbu değiştirmemesi halinde, faaliyetinin önle­
neceği ihtar edildi.203 Burada Murad Bey’in büyük bir direniş göstermeden,
boyun eğdiği görülüyor. Aslında, kendisinin «Cromer’e, Salisbury’den bir tav-
siyenâme getirmiş ve geldiği gün konsoloshâneye gidib görüşmüş ve Mısır’da
kaldığı müddetçe himaye olunarak kendisine taarruz olunmayacağına dair
söz almış ...»204 olduğu doğru ise; bu konuda diretmesinin; özellikle Cromer’in
o sırada Mısır’da bulunan Jön Türkleri İngiliz yanlısı ve İngiliz himayesi bek­

(196) T ahsin B ey’den-A ntopulo P aşa’va, Yıldız, 23 Ş ubat [18196. Londra B ü y ü k ­

elçiliği Arşivi, K.319(2).
<197) A ntopulo P aşa’d an-T ahsin B ey‘e, Londra 27 Ş ubat 1896. Londra B ü y ü k e l­
çiliği Arşivi, K.319(2).
<198) Bu konudaki h ab erler için bkz. «Les A ffaires de Turquie,* Le Temps, 29
Ocak 1896, 3 Ş ubat 1896 ve 20 Ş ub at 1896.
(199) S ir Philip C u rrie ’den, Decypher/no.52, 10 Ş ubat 1896. Pera, (2.10/3.30),
PRO/F.O. 78/4723.
(200) S ir Philip C u rrie’den, D ecypher/no.32,17 O cak 1896, P era(8 .4 5 /lû ), P R O f
F.O. 78/4723.
(201) S ir Philip C u rrie’den-D ışişlerine, P era, 10 M art 1898/no.94 (C onfidential),
PRO/F.O. 78/4723.
(202) B B A -îra d e -D a h iliy e, 29 Şa’ban 1313/no.29-1951 ve B B A - Y ıld ız Esas E v ra ­
kı, 15/74-31/74/15. Bu konudaki belgeler verilm iştir. Bkz. B,XVI. B u arada
.M ıırad Bey ile ilişkisi olan b ir gencin H idiv’e suikast düzenlediğinin o rta ­
ya çıkarılm asının bu konudaki gelişm eyi hızlandırdığı belirtilm ektedir.
Bkz. Fevziye A bdullah, «Mizancı M ehm ed M urad Bey,» E debiyat Fakül­
tesi Tarih Dergisi, C. I. (1950), ss. 81-82.
(203) M ehm ed M urad, «Karilerim ize,» Mizan, no. 184, 8 Tem m uz 1896-28 M u­
h a rre m 1314, s. 2553.
(204) Gazi A hm ed M u h tar Paşa’nın 18 K ân û n -i Sânî 311 tarih li yazısı, B B A -
îrade-D a h iliye, 29 Ş a’ban 1313/no.29-1951. M urad B ey’in bu konudaki a n ­
latım ı için bkz. M ücahede-i Milliye: G urbet v e A v d e t D evirleri, ss. 115-116.

208
lemelerinden dolayı desteklediği205 gözönüne alınırsa; mümkün olabileceği dü­
şünülebilir. Aslında, Murad Bey’in yönetimde etkili bir duruma geçebilmesi,
ancak asıl merkezin bulunduğu Avrupa’ya geçmesi ile mümkün olabilirdi; ki,
bu da kendisini bu yöndeki gelişmeleri hızlandırma gibi bir tavır içine sok­
muştu. Nitekim, belirttiğimiz koşulları ileri süren Murad Bey, 4 Temmuz
1898 tarihinde Paris’e geldi. Böylece Cemiyetin tarihinde yeni bir sahife açıl­
mış oldu.

MURAD BEY’İN AVRUPA’YA DÖNÜŞÜ VE CEMİYETİN YENİDEN

ÖRGÜTLENİŞİ :

İlginç bir tesadüfle; Murad Bey’in Mısır’dan Avrupa’ya gitmek üzere

vapura binişinden iki gün Önce :

«....Başta Cemil olduğu halde Refik, Jorji, Yenişehirli Haşan Bey,

İzmirli Hukuk M ektebinden Halil Bey, Doktor Ahm ed... ve saire
Ahmed Rıza Bey’in aleyhinde bir protestonâme yazıp imzaladılar.
Gûya Meşveret gazetesi bilâ meşveret tab’ ediliyormuş, bunlar bos­
tan korkuluğu değilmişler, onlara da .sormalıymış...»2M

Ahmed Rıza muhalifleri artık eyleme geçme kararı almışlardı.

İbrahim Temo’ya bu konuda dert yanan bir üyenin anlatımıyla:
«...îşte cemiyet-i beşeriye hükeması bu ifrat ve tefritin tahribatını
tenkis ve hayâl-i mahzdan ibaret olan müsavat-ı mutlakayı, müsâ-
vât-ı nisbiyeye irca’ tarikini düşünerek saadet-i nisbiye esasının ilk
'kademesi olan ârâ-yt umumiye müracaat yâni «Meşveret» usûlünü
keşf eylemişlerdir. Zamanımızda nisbeten olsun istirahat-ı beşeriye-
yi kâfil bundan gayrı bir tarik olmadığı bedâhaten isbat olunabilir.
Biz de katimizce insanlar sürüsüne katılarak bâdiye-i âteşîn-i istib­
dada pa-bürhane kadembasan olmakdansa hemcinslerimizin hogay-
retleriyle.. müzeyyen bir tarikden güzerân ederek bu bâr-1 ızdırâb-ı
hayatı muvakkıfâne isal etmeğe vakf-ı vücûd etdik. Bu güzergâhda
kendimize rehber ittihaz etdiğimiz Rıza Bey’in bu sâyebânı bırakub
bizi o bâdiye-i âteşinden sevk etm ek fikrine dostça rica(P) etdik.
Yalvardık, zahiremizi, kuvvetimizi, insanlığımızı, kendisini tarik-i
müstakime şevke feda etdik. Faide vermedi, istibdadına devam ey­
ledi. Sultan Hamid’e karşı bize meşveretdir diye deâvî ederken en
büyük müstebid kesildi. Biz namusumuzu vikâye içün istihdâdma
sarf etdik. Hattâ kendisine sadık bir hidmetci gibi hidmet etdiğimiz

(205) E arl of C rom er, Abbas II, M aem illan and Co., Lm t, (London:1915), s. 76.
(206) F uad Ş ü k rü B ey’d e n -îb ra h im Tem o’ya, [P aris], 26 Haziran 1896. A rk iv i
Çendror, 19/135//136/1081,

209
 halde bu tevazu’muzu hamiyetimizden bilecek iken bunu m îıdûm
olan meziyât-ı zâtiyesine vererek hayvanların en beyinsizi olan hin­
di gibi kabardı, O yükseldikçe biz hâke doğru eğildik o yine yük­
seldi ...»**1

Ahmed Rıza Bey’e Avrupa merkezinde duyulan tepkiler olağanüstü bo­

yutlara ulaşmıştı. Pek çok kimse, onun ile Abdülhamid II yönetimi arasında
hiçbir fark bulunmadığını söyleyecek kadar ileri gidiyorlardı.203 Murad Bey’in
gelişini bu ortam içinde bekleyen Ahmed Rıza aleyhtarlan; kendisine, ola­
ğanüstü bir toplantı yapılarak başkanlığa geçirilmesi yolundaki taleplerini
ilettiler. Murad Bey, Avrupa’ya ilk vardığında olduğu gibi,208 bu teklifleri red-
dettiyse de; daha sonra muvafakatim bildirdi ve olağanüstü bir toplantı ya­
pılması karar altına alındı.
Toplantı yapılması konusunda girişimler hızlanırken, ortaya çıkan yeni
gelişmeler; Cemiyet içindeki durumun Ahmed Rıza Bey aleyhine daha faz­
la hızlanmasını sağlamıştı. İlk olarak Ahmed Rıza Bey, hem yabancı müda­
halesini reddettiği ve hem de icraat bekleyen; başta İstanbul merkezi olmak
üzere; grupların istemlerini olumlu karşılamadığı için eleştirilere konu ol­
maktaydı. Kendisi bu yoldaki eleştirilerin önüne geçebilmek için ilk önce baş­
ta Ermeni komiteleriyle görüşmek amacıyla Londra’ya gitti. Burada İngiliz
çevreleri ve Ermeni komiteleri ile görüşmeler yapan Ahmed Rıza ,210 bu gö­
rüşmelerden olumlu bir netice alamadı .211 Zaten, bu komitelerin herhalde en

(207) İb rah im Tem o’ya, tarih siz m ektup, A r k iv i Qendror, 19/135/,/13/270.

(208) Ö rnek olarak, Ş erafeddin M ağm um î’nin 16 T eşrin-i evvel 1896 ta rih li m ek­
tu b u gösterilebilir. A hm ed Bedevi K uran, İn kılâp T arihim iz v e İttihad ve
Tera kki, s. 92: «...S ultan H am it m ülküm üzü m alikâne addettiği gibi Nâzı­
m ın Efendisi de zâhir Cem iyetim izi kendine serm e^ei ikbal sanm ış olm a­
lı. Osm anlı İttih a d ve T erakki C em iyeti m el’abei sübyan değildir. Biz b ir
S u ltan ın b ir H alifenin elinden zincirim izi k u rta rm a ğ a çalışıyoruz. D aha
k u rta rm a d a n öbür ucunu da Rıza B ey’in avucuna verecek değiliz...&
(209) H alûk Y. Şehsuvaroğlu, «T arihten Sayfalar:M izancı M urad B ey’in M em­
lekete Dönüşü,» A kşam , 2 A ralık 1951.
(210) A hm ed Rıza Bey’den-D oktor Nâzım/a, 15 Tem m uz 108 Londra, «Gayretli
A rkadaşım Nâzım Efendi» h itap lı m ektup. A hm ed Rıza, E rm eni kom iteleri
dışında İngiliz-E rm eni kom itesi m ensubu b ir m ebusla görüşm e yapacağım
ve pozitıvistlerden de ilgi gördüğünü b elirtm ektedir. Ahmed. Rıza B ey E v ­
rakı/Ö zel A rşiv. Ahmed Rıza, bu görüşm eler sırasında W estm inister D ü­
k ü gibi önde gelen İngiliz en tellektüellerine T ürkiye’deki du ru m hakkında
bilgi v erm iştir. Bkz. «Daily Chronicle Office: W ednesday M om ing,» The
D aily Chronicle, 22 Tem m uz 1896.
(211) M ehm ed M urad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, s. 166. A h­
m ed Rıza Bey ile M urad Bey arasında b u konuda şu konuşm a cereyan e t­
m iştir :

210
az yaklaşabilecekleri kimse Ahmed Ri2a idi. Daha sonraki kongrelerde de bu
durumun devam ettiğini göreceğiz. Daha sonra 16 Eylül 1896’da Paris merke­
zi, faaliyetlerini yoğunlaştırmaya çalıştığı ve yardımlarını beklediği açıkla­
ması ile, başta İstanbul Merkezi olmak üzere önemli şubelere bir sirküler
gönderdi.212 Bu. biraz ileride göreceğimiz darbe girişimleri konusunda, Ahmed
Rıza’mn etkisiyle merkezin aldığı olumsuz tavrı unutturma çabasının bir p ar­
çası görünümündeydi. Ama bu çabaların İstanbul merkezini tatmin etmekten
uzak olduğunu belirtmek gerekiyor.
Ayrıca Cemiyet, bu dönemde önce Akkâ’da kalebend bulunan Şefik
Beıy’i ,213 daha sonra ise Rodos’da bulunan İshak Sükûti, Çürüksulu Ahmed, Sa­
lih Cemâl Beylerle, ikinci plândaki bazı üyeleri kaçırtmaya muvaffak oldu.214
Bunlardan İshak Sükûti, Beyrut üzerinden214 Avrupa’ya, Salih Cemâl Bey ise
örgütü düzenlemek için doğrudan Mısır’a gönderildüer .216 Bu şekilde, ilk de­
fa kurucu heyetten bir kişi Avrupa merkezine firar etmiş oluyordu ve İshak
Sükuti’nin; İstanbul’da yakalanana kadar; organizasyon görevini üstlenmiş

B en — H eriflerle konuşdunuz, neye k a ra r verdiniz?

Rıza — H erifler lâk ırd ıy a hiç yanaşm ıyorlar.
B en — Ne diyorlar?
Rıza — B irşey dem iyorlar. Bizi tanım ıyorlar.
Ben — K im leri gördünüz?
Rıza — H epsini gördüm .
Ben — H ep b ir fik ird eler mi?
Rıza — Evet.
(212) P aris M erkezinden-İstanbul M erkez, Suriye ve Selânik Ş u ’belerine, 16 E y­
lü l [18] 96. A rk iv i Q'endror, 19/59//47/3. Aynen verilm iştir. Bkz. B. XVII.
(213) «Meşveret,» M eşveret, no.l8; 27 R ebiy’ülevvel 1314-8 Eylül 108, s. 4. F ira rı
için bkz, B B A -Y ıld tz Perâkende, 2 Ş 1314/no.830.
(214) K açırılışları için bkz. C ezair-i B a h r-i Sefid Valisi A bidin Bey’den-M a-
b e y n ’e, 556/22 T eşrin -i evvel 312, 557/23 T eşrin-i evvel 312, 559/24 T eşrin-i
evvel 312, 580/24 T eşrin -i evvel 312, 564/27 T eşrin-i evvel 312, 567/26 Teş­
r in - i evvel 312. B B A -B E O /A nadolu[T elgrafı D e fteri!: 903, (Mart:312-313).
D aha sonraki b ir anlatım için bkz. C ezair-i B ah r-i Sefid Valisi A bidin
B ey’den-M abeyn’e, 90/6 M art 315, C ezair-i B ahr-i Sefid ile M uhaberat
K aydına M ahsusdur, B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 36/139-46/139/XVIII, F ira ­
rın ın etkisi için bkz. M üştak V asfi’den-İshak. S ü kûti’ye Rodos, 8 T eşrin-i
evvel £18399. A r k iv i Çendror, 19/106-4//124/1235. C em iyet’in m em nuniyeti
için bkz. «Tebşir,» M eşveret, no.22, 8 T eşrin-i sânî 1896-12 Cem aziy’ülâhîr
1314, s.l ve «Prisonniers Turcs Dâlivres,» M echveret Su p p lem en t Français,
no.23, 15 K asım 1896, ss. 4-5. Ç ürüksulu’n u n h arekete katılışı ve kısa biyog­
rafisi için bkz. 4 Tem m uz 1897/von Genf, 3 Tem m uz 1897/no.300, B u n d e-
sarchiv-B E R N , 21/14’248.
(215) K .A ’d a n -îsh a k S ü k û ti’ye, T rablusgarb, 10 K ân û n -i sânî 312. A rk iv i Q end-
ror, 19/106— 6//632/1793-1.
(216) «Müesser B ir Z iya’,» Anadolu, n o .l, 24 N isan 1902-15 M uharrem 1320, s. 4.

211
olması, Cemiyet için büyük bir ehemmiyet taşıyordu, Nitekim, Ahmed Rıza’-
nıtı, firarı üzerine Sükûti’ye gönderdiği mesaj 217 bu durumu kanıtlamaktadır.
Ancak, bu gelişmelerin Ahmed Rıza Bey tarafından olumsuz bir yanı, firar
edenlerin çoğunun cemiyetin ilk mensupları olmaları ve dolayısıyla Ahmed
Rıza’ya karşı P aris’de talebe iken karşılarına çıkan hürriyet lideri hissini
duymadıkları idi. Kendisine karşı varolan hoşnutsuzluğa, bu kimselerin geli­
şi de eklenince, artık olağanüstü toplantıda kararın kendisi aleyhine çıkaca­
ğı kesindi.
Kasım 1896 ortalarına doğru yapıldığı anlaşılan bu toplantıda, İstanbul
merkezine karşı sorumlu olmakla birlikte; «cemiyetin kâffe umurunu nizâm­
nâmenin ahkâmı dahilinde ve kendi mes'uliyeti tahtında idare» edeceği be­
lirtilen bir «Hey’eti- Teftiş ve İcra» kurulmasına karar verildi.238 Bu orga­
nın bir reisi, bir reis yardımcısı ve üç üyesi bulunacaktı. İlginç bir yöntemle
yapılan seçim sonucunda; ilk önce «Hey’et-i Teftiş ve İcra» oluşturuldu, daha
sonra bu kurulun yaptığı gizli oylama ile Murad Bey başkanlığa getirildi. Mu­
rad Bey, yalnızca kendisinin Ahmed Rıza için oy kullandığını, bunun dışında­
ki reylerin kendisine verildiğini belirtiyor .218 Ancak, gerek Murad Bey’in baş­
kan seçiminde, gerekse daha evvel yapılan oylamalarda çoğunlukla sonuç
alınması dikkat çekicidir. Bu, daha ilerde de örneklerini göreceğimiz gibi, ör­
güt içindeki en ufak bir anlaşmazlığın bile dışarıya sızdırılmaması konusun­
da gösterilen çaba ile bağdaşmamaktadır.
«Hey’et-i Teftiş ve İcra»nın reis muavinliğine Çürüksulu Ahmed Bey, üye­

(217) Bu m ek tu b u n kopuk olduğu kısm a k ad ar olan m etni aşağıdaki gibidir:

Paris. 20 T eşrin -i sânî 108
A rkadaşım Âmedi,
Rodos’dan kurtulduğunuz, için sizi, hidm ete girdiğiniz için C em iy eti
te b rik ederim . Nasib olursa dereee-i m em nuniyetim i şifahen anlatırım ,
P aris şu ’besinin size lüzûm u olduğunu yazm ışdım . Bu lüzûm u te k ra r
ederim , Salih Efendi orada velev m eceanen olsun, b ir m atbaaya girüb m ü -
rettib liğ i biraz ilerletsin. K endisini de yakında b u raya celb edeceğiz.
H areketinizi hem en bildiriniz. P a ris’e vâsıl olacağınız saati M arsilya’­
dan yazınız kardaşım .
Safvet E fendi’ye arz~ı m eveddet ederim . Size h arcırah olarak yüz F ra n k
leffen gönderildi. Diğer yüz F ran g ı da Salı...
Bkz. A r k iv i Qendror, 19/127//28/3. Krş. A hm ed Rıza’d a n -îsh ak S ü kûti’ye,
Paris, 4 T eşrin-i evvel 108, A r k iv i Qendror, 19/127//809//3: «...Y irm i ve
yirm i üç H aziran ta rih li m ektublarım za cevab yazam adım ... Nöbet şim di
size geldi. K ararım ız şu ’be reisine bild irildi... B urada oda kirası verm e­
yeceksiniz. Cüz’i b ir m uavenet göreceksiniz. Bu k a d arın a razı iseniz h e ­
m en geliniz. C em iyet ve b an a pek lâzım sınız...»
(218) «îlân-ı Resmî,» Mizan, no.l, 14 K ân û n -i evvel 1896-9 Receb 1314, s. 2. A y­
n en verilm iştir. Bkz. B. XVIII.
(219) M ehm ed M urad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t D evirleri, ss. 192-193.

212
liklerine ise Doktor Nâzım, Şerafeddin Mağmumî ve İshak Sükûti getirildi­
ler .220
Daha evvelce P aris merkezine verildiği anlaşılan ve Ahmed Rıza’mn bu­
na dayanarak liderliğini sürdürdüğü anlaşılan vekâlet kaldırılarak, bu mer­
kez tamamen normal bir şube düzeyine indirildi.-1 Şube müdürlüğüne de, ku­
rulun başkan yardımcısı Çürüksulu Ahmed Bey tayin edildi. Toplantıya lider
olarak giren Ahmed Rıza ise, oturumdan yalnızca Fransızca Mechveret’in ;
belli bir kurulun denetiminden geçmesi şartı ile; düzenleyicisi olarak ayrılı­
yordu .222 Türkçe gazete konusunda önce Meşveret’in, Murad Bey yönetiminde
çıkması kararlaştırıldı. Ancak, gazetenin Ahmed Rıza’ya mı, yoksa Cemiyet’e
mi ait olduğu konusunda karşılıklı iddialar sonucunda ;1325 Mizan’m yalnız başı­
na merkez yayın organı olarak çıkartılması karar altına alındı.
Ahmed Rıza Bey durumu:

«...Mısır’da Mizan, Paris’de Meşveret aynı maksada müttehiden ve

müteâvmen hidmet ediyordu. M izan’m muvakkaten tatiline İttihad
ve Terakki Cemiyeti memnun olmadı. Tekrar intişârını arzu ediyor.
Ancak, Türkçe iki gazeteye şimdi lüzûm görmüyor. M izanın m em ­
leketimizde şöhreti ve Meşveret’e, hakk-ı takaddümü vardır. Türkçe
Meşveret’in yerine bu aydan itibaren Mizan çıkacak, Meşveret’in
Fransızcası yine devam edecekdir...»m

(220) İsim ler, İsm ail Edhem B ey’den-İsh ak S ü k û ti’ye, 1 A ralık 1896 m ek tu p tan
çıkartılm ıştır, A r k iv i Qendror, 19/106-3//637/1111, Resmî açıklam ada ise
M urad B ey’in başkanlığa, İshak S ü k û ti’n in sandık em inliğine, Nâzım B ey’in
ise m uhabere ketebesine getirildiği b elirtilm iştir. Bkz. «Tebligat,» M izan,
n o .l, ss. 1-2. Yazılacak yazıları denetleyecek heyete ise, Ali Kemâl, Ş era -
fedaiıı M ağmumi, Şefik ve Ş erif Beyler seçildiler. Bkz. M ehm ed M urad,
M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, s. 193. Bu gelişm elere
y u rt içinden gösterilen ilgi için bkz. «Ahmed Rıza Bey,» H ürriyet, no.66, 15
K ân û n -i sânî 1897 - İ Ş a’ban 1314, s. 2.
(221) Bkz. Y ukarıda not. 119.
(222) M ehm ed M urad, M ücahede-i M illiye:G urbet ve A v d e t Devirleri, s. 193.
(223) İbid. ss. 195-196.
(224) A hm ed Rıza, «İhtar,» M eşveret, no.23, 23 T eşrin-i sânî 1896-27 Cem aziy’ü -
iâh îr 1314, s. 1. İlginç olan daha b u tarih le rd e n itibaren her iki gazetenin
o k u rların ın —diğer gazeteye m uhalif d urum da— ayrılm ış olm alarıdır. Bkz.
A hm ed Rıza’ya, İn g iltere’den gönderilen 21 K ânûn-i evvel [18196 tarih li
ve -rMir-i M uhterem im Efendim» başlıklı m ektup: «...M eşveret’in son
Fransızca ilâvesini aldım . M ahzuziyetle görüyorum ki H alil G anem E fen­
di iştirak edeli M eşveret’in kuv v e-i siyasiyesi teali etm ekdedir. M üm aileyh
A v ru p a’da n eşriy at içün C em iyetin m uhtaç olduğu b ir zatdır. Bu defaki
ilâvede C enevre gazetesine m ukabeleyi üm id ederdim ...» A h m ed Rıza B ey
E vrakı/Ö zel A rşiv.
şeklinde açıkladıysa ve muhaberatında cemiyetin faaliyetinin olumlu bir bi­
çimde geliştiğini iddia edip ;225 diğer muhalif gazeteler de olaydan duyulan
memnuniyeti220 veya durumun bir anlaşmazlık neticesi olmadığı görüşü­
nü227 ilân ettilerse de; yönetimin belirli bir değişikliğe uğradığı açık biçim­
de görülüyordu. Bu değişiklikle birlikte; İstanbul merkezi ve Balkan Teşkilâ­
tı’nın yamsıra; Avrupa’da da iki uzlaşmaz grup ortaya çıkmıştı. Murad Bey’in
ayrılışından sonra, Mısır merkezi oldukça farklılık göstererek ûlema dene­
timinde bir vaziyet arzetmeğe başladı. Bu grubun gelişimi üzerinde de dura­
cağız. Bütün bu gruplan birarada tutan tek neden, çok kısa vâdede bir ikti­
dar değişikliğinin gerçekleşeceği yolundaki beklenti idi. Murad Bey’in kale­
minden çıktığı aşikâr olan ve «Hey’et-i Teftiş ve İcra» imzası yayınlanan ilk
beyânnâmede, sorunun İslâmiyetin de kurtarılması olduğu yolunda; kendisi­
nin bildiğimiz; tezi ile beraber, böyle bir değişikliğin çok yakın olduğu tema­
sı da özellikle işlenmişti.228

1896 DARBE GİRİŞİMİ VE İSTANBUL TEŞKİLÂTI :

Buraya kadar, Avrupa merkezinin gelişimi üzerinde durduk ve İstanbul

merkezinin faaliyetlerini; daha ikinci plândaymışçasına yorumladık. Aslında,
bu merkezin hareketlerinin ikinci plânda olmasından ziyade, artık Paris ile
irtibat kurmadan, bağımsız hareket etmesinden bahsedilebilirdi. Belirttiğimiz
gibi, bambaşka kompozisyonu olan bu merkez; sorunu yalnızca bir darbe ola­
rak görmekteydi ve hazırlıklarmı da buna göre hızlandırmaktaydı. Özellikle
askerî kadro arasında hızla yayılıp ;239 bilhassa başkentteki kilit kuvvetler
içinde yoğunluk kazanınca; bu eğilim, çok artmıştır.

(225) Bu konuda A hm ed Rıza b ir m uh ab eratın da durum u şöyle özetlem ektedir:

17 T eşrin -i sânî 108
Efendim ,
B ir T eşrin -i evvel ta rih li m ektubunuz alındı. İstediğiniz şeyler gön­
derildi. M urad Bey P aris’dedir. M izan neşrolunacakdır. B inbaşı Ahm ed
B ey’le D oktor îsh ak S ük û ti Efendi Rodos’dan k u rtarıld ı. A hm ed Bey5 P a ­
ris ’e geldi. Am edî m u v ak k aten M ısır’a gitdi.
O ranın ahvâline d air bize m alûm at veriniz. Fazla gazetelerin içeriye
doğru dağılm asına sây buyurunuz. Cem iyetin işi pek yolunda gidiyor. Siz­
den de m uavenet bekleriz efendim .
A hm ed Rıza
Bkz. A r k iv i Çendror, 19/127//304/2.
(226) «Tebşir ve Tebrik,» K a n u n - i Esasî, no.2, 28 K ânûn-i evvel 1896-23 Receb
1314, s. 6.
(227) «M eşveret ve Mizan,» H ü rriy et? no.6 4 ,15 K ânûn-i evvel 1896-11 Receb
1314, s. 3.
(228) «Beyannâme,» Mizan, n o .l, ss. 2-3. A ynen verilm iştir. Bkz. B. XIX.
(229) N itekim , ask erlerin Cem iyete önem li oranda üye olduğunu daha sonraki
tarih li b ir vesikadan anlıyoruz. B B A - Y ıld ız Perâkende, 5 Ra 1315/no.385.
C em iyetin en etk in şubesi olan B âb -ı S eraskerî ile, P aris m erkezinin de
tem as içinde olduğu gözleniyor. Bkz. «İstanbul Havadisi,» İlâve-i M e şv e ­
ret, no.7; 17 R am azan 1313-1 M art 108, s. 2.

214
 Avrupa grubunun da temasta bulunduğu Bâb-ı Seraskerî, İstanbul mer­
kezinin en kuvvetli olduğu yer olarak beliriyordu. Diğer taraftan, 1896 da
artan ve kanlı boyutlar alan Ermeni tedhişi nedeniyle; evvelce var olan eleş­
tiriler 380 tekrarlanmaya başlanmıştı. Avrupa kamuoyundan darbecilerin edin­
dikleri izlenim; yabancı müdahalesi olmasa bile; en azından kendilerince
gerçekleştirilecek bir ihtilâlin büyük bir memnuniyetle karşüanacağı biçimin­
de idi.
İstanbul merkezi bu koşullar altında. Galata Mevlevi tekkesi aracılığıy­
la; Veliaht Reşad Efendi ile temasa geçerek, ondan olumlu cevap aldı.2® 1 Şim­
di, bütün iş askerlerin desteği ile darbeyi gerçekleştirmeye kalıyordu. Darbe­
nin örgütleyicisi Sabri Bey’in anlatımıyla:
a,,.Hüseyin Avni Beyle beriden mürekkeb teşkil etdiğim hey’et-i
merkeziye, 1312 (1896) da Müşir Kâzım Paşa’nm kumandası altında­
ki askerî kuvvetlerle Abdülhamid’i hal’e karar verdiği vakit fedaîle­
ri, nazar-ı dikkate almışdı. Zira Abdülhamid mukavemete kalkışır
da mabeyndeki Arab ve A m avuâ taburlarına miüî kuva-yı askeri­
ye üzerine ateş ağdırmak isterse o vakit bu fedailer in d is in i öldü­
receklerdi. Heyetimiz buna müttefikan karar vermişdi... Veliahd
Reşad Efendiyle muhabere edilmişdi. Hattâ, Bâb-ı Seraskerî’de biat
odası bile hazırlanmışdı.. Arttk Abdülhamid haTedilecek ve Kanun-i
Esasî İlân edilecekdi,..»Jî2
•ayrıntılı bir darbe plâm hazırlanmıştı. Gördüğümüz yönetim değişikliği ger­
çekleşmemiş bulunduğundan, Cemiyet darbe hakkmdaki görüşünü Paris mer­
kezine bildirdi ve onay istedi. Ancak, Paris merkezi buna Nâzım Bey aracı­
lığıyla gönderilen bir mektup ile müphem bir cevap verdi. Tekrar yapılan
başvuru sonrasında Ahmed Rıza Bey’den ikinci bir müphem cevap alındı:

«...Pir’e [Ahm ed Rıza ] yazdığın maddeye gelince, komite efradın­

dan birine rüya suretiyle yazıldığı gibi sana da benim m ektubum
güzel bir fikir verebilir. M uvaffakiyet beklenmektedir. Bu vaka bir­
şey intaç etmese bile inkılâp kapısını açar. Pir diyor ki; külli mu-
zirriin yüktel.. .» ^

(230) Bu e leştiriler ve y arattığ ı ted irg in lik için bkz. B B A -îrade-H u su sî, Receb
1312/no.30, B B A -îrade-H u su sî, Receb 1312/no.8-1353. İngilizlerin b u dö­
nem de y ap tık ları aşırı sert suçlam alar (bkz. «Mr. Gladstone: The A rm enian
Question,s> The T im e s , 31 A ralık 1894 ve «The A rm enian H orrors: D e-
m o nstration a t Chester; G reat Speech by M r.G ladstone,» L iverpool Daily
Post, 7 Ağustos 1895, s. 5) 1896 olayları üzerine te k ra r şiddetlenm iş ve m ü ­
dahale söylentileri yoğunlaşm ıştır. Bkz. «Constantinople: T urks A w aiting
Reforms,» The Daily Telegraph, 22 E kim 1896, s. 7. B uradaki tem alarla
krş. «Jolie civilisation,» La Justice, 22 Ocak 1896.
(231) A hm ed Bedevi K uran, İnkılâp T arih im iz v e İttihad ve Terakki, s, 65.
(232) D oktor Sabri B ey’den-A bdullah C evdet’e, Le Mans, 27 H aziran 1931, s. 5.
(233) Parça, K adri Raşid B ey’d en -S ab ri Bey’e yazılan b ir m ektuptan alınm ıştır.
Bkz. K an D em ir, Zindan Hatıraları..., s. 153.

215
 Bu ikinci belirsiz cevap üzerine; İstanbul Merkez şubesi Ahmed Rıza
Bey’i Cemiyetten ihraç kararı aldı. Ancak, kendilerinin bu ihraç kararını
uygulayacak siyasal ömürleri, olamayacaktı. Bunun sonrasında ise, darbe gi­
rişimleri hızlandırıldı. Bu yeni hızlanmanın nedeni, Sabrı Bey’in ifadesiyle
Cemiyet içindeki askerî kanadın darbe yapılması hususundaki aşırı baskısı­
dır. Gene kendi ifadesiyle belirtecek olursak:

«...Zira Bâb-ı Seraskerî Şıt’besi bizi pek sıkışdmyor. ‘Ya ihtilâli

ilân edin veya çekilin’ diyorlar. İhtilâli idareye kâfi kuvvetleri var­
mış. Bizim şu bede Fuad Paşa, Kâzım Paşa gibi ricâl-i askeriye var.
Serasker Ali Rıza Paşa iki tarafı keser bir kama gibi ihtilâle inti­
zâr ediyor. Bir gün yâverlerinden Kaymakam Şefik Bey’e: ‘Bu adam­
lar muvaffak olurlarsa onlarla beraberim; fakat mağlub olurlarsa
vay hallerine! Zira onları fena halde tepeleyeceğim!’ demiş... Bu
şu’be ihtilâli bizden evvel ilân eder de muvaffak olursa vakıa m em ­
leket Abdülhamid’in elinden kurtulacak, fakat bak kimin eline dü­
şecek?. . ,»23-5

şubeler arası rekabet; merkezi bu konuda aceleci davranmaya zorlamıştır.

Kendisinden çekinildiği için; her başvurusunda235 Saray’dan özel ihsanlar alan
Şeyh Abdülkadir aracılığıyla, fedaî şubeleri oluşturulmuştur. Zaten İstanbul
merkezinin 1896 ortalarında hazırladığı tahmin edilen bir sirkülerinde; böyle
bir fedai grubu hazırlanmasına ağırlık verildiği g ö zlen m ek ted irA y rıca, baş­
ta Bedevî Şeyhi Naili Efendi olmak üzere; ûlema, hareketin yanında bir va­
ziyet almıştır .337 İngiliz büyükelçisi olayı yorumlarken yaptığı çözümlemede
Meşveret ve benzeri yayınları okuyan ve Batı özgürlüklerim esas alan kitle
ile kendi tabirince fanatik ve anti-Avrupa tabakaların; derviş, softa ve ule­
manın nasıl beraberce hareket ettiğini anlayamadığını belirtmektedir .2*8 As­
lında Sir Philip Currie; karşılaştığı bu anlayış probleminde fazlasıyla haklı­
dır; çünkü, Paris merkezi ile bu grupların gerek düşünsel ve gerekse geldik­

(234) Doktor Sabri B ey’den-A bdullah Cevdet'e, Le Mans, 27 H aziran 1931, ss. 7-8.
(235) Ö rnek olarak bkz. B B A -T e za k ir-i Sam iye D osyalan, 400 (Cemaziy’ülâhîr
313), no 1360/18 T eşrin-i sânî 321-13 Cem aziy’ülâhîr 313.
(236) Arkivi Qendror, 19/60//445-30-1. C em iyetin düzenlenm esi hakkında çok
ilginç bilgiler veren b u .sirkülerin m etni aynen verilm iştir. Bkz. B. XX.
(237) Şeyh K ocam ustafapaşa’daki tekkesini o tu ru m lar için C em iyet’in hizm eti­
ne sunm uştur. A yrıca, 1895 sonlarından itib aren çeşitli tekkelerin b u lundu­
ğu K asım paşa’da propaganda ilânlarının yoğun görüldüğü gözönüne a lın ır­
sa arad a b ir bağlantı k urulm ası m üm kün oluyor. Bu konudaki h ab erle r
için bkz. «Latest Intelligence: The S ituation in Turkey,» The Tim es, 11 A ra­
lık 1895, s. 5, M ahm ud Nedim Bey’den-T evfik Paşa’ya, Roma, 356/10839,
17 A ralık 1895. Rom a B üyükelçiliği A rşivi, K,51(3).
(238) Sir P hilip C u rrie’den-M arquis S alisbury’e, C onstantinopie, 9 A ralık 1896,
no.1030 (S ecret), PRO/F.O. 78/4720. İlginç b ir şekilde C urrie’n in darbe ile
ilgili olarak verdiği bilgiler ile S abri Bey’in anlatım ı âdeta aynı kişi ta ­
rafın d an yazılm ışeasm a b irb irin i tu tm aktadır.

216
 X

leri coplum tabakaları bakımından hiçbir benzerlik bulunmamaktadır. Nite­

kim. aynı sirkülerde İstanbul merkezi, Hristiyanlara kesinlikle Cemiyet nu­
marası verilmemesini âmir bir ifade ile istemektedir ;239 ki, buna benzer is­
tekler Mısır Şubesi tarafından da dile getirilecektir.
Bu arada darbe hazırlıklarının; ortam koşullarının da olumlu geliştiğini'
belirtmek gerekiyor. 1895 de olduğu gibi; başta Harbiye olmak üzere, okul­
larda huzursuzluk büyük boyutlara ulaşmıştır .240 Çeşitli kesimlerden sürgün
ve cezalandırma işlemlerine hız verilmiştir .241 17 Eylül 1896 tarihinde, softa­
lar Saray aleyhinde bir «nümayiş-i millî» girişiminde bulunmuşlar; fakat
«...cahil askerler ve hamiyetsiz polisler milletdaşlarımn böyle bir teşebbüs-i
âliye-i vatanperveranelerini men’etmişlerdir ...».242
Ermeni komiteleri de Müslümanları ittifaka davet eden beyannâmeleri
İstanbul’da dağıtmışlar ve bu durum Avrupa’daki Jön Türklerin dahi büyük
ilgisini çekmiştir 2+9
Nihayet, İstanbul merkezi kendi insiyatifiyle darbe girişimini başlatma­
ğa karar vermişse de; plânın icrasından bir gün önce, kâtiplik görevini yürü­
ten Nadir Bey’in gelişmeleri İsmail P aşa’ya nakletmesi sonucunda244 bütün
tasavvurat suya düştü. Sarayın yürüttüğü geniş bir tutuklama kampanyası
sonucunda, hareketin tüm plânlayıcıları ile onlara yardım edenler ve bir kı­
sım sempatizanlar toplandı. Tutuklanan ve daha sonra sürgüne gönderilecek­
lerin başında; İstanbul komutanı Kâzım Paşa,. Nâzım Bey, Polis Müdürü
Hüsni Bey, Jandarm a komutanı Salih Paşa da bulunuyordu. Sir Philip Cur-
rie; iki yüksek görevli, iki paşa, yirmi iki yâver, saray görevlileri, on beş
subay, askerî okullardaki görevliler ve aşağı tabakalardan üç yüz elli kişi­
nin tutuklandığım belirtiyor .245 Bunlara harekette büyük rolleri bulunan Şeyh

(239) A rk iv i Çendror, 19/6Û//445-30-1.

(240) «H avadis-i A skeriye: İstanbul A skerî M u hbir-i M ahsusum uzdan,» H ürriyet
no.60, 15 T eşrin -i evvel 1896-1 Cem aziy’ü l evvel 1314, s. 3.
(241) «İstanbul Havadisi'.Tevkif ve Nefy,» îlâ ve-i M eşveret, no.6,2 R am azan
1313-15 Ş ubat 108, s.3. Y akm dönem deki gelişm eler için bkz. «M emalik-i
O sm aniye’de N efy ve Te’bid: İstan b u l M uhabirlerim izden Birisinden,» H ü r­
riy e t2, no.58, 15 Eylül 1896-7 R ebiy’ülevvel 1314, s. 3.
(242) «D ersaadet’de H üküm ferm â-yı Dehşet,» H ürriyet2, no.59,1 T eşrin-i evvel
1896-24 Rebiy’ü lâhîr 1314, s.
(243) O sm anoğlu im zasıyla ve «Efendimiz» hitabıyla C em iyet’e gönderilen, Ge-
neve 4 Eylül 1896 ta rih li m ektup ve beyannam e sureti. Bahaeddin gâkir
B ey E vrakı/Ö zel A rşiv. Aynen verilm iştir. Rkz. B. XXI.
(244) B unun b ir ih b a r mı yoksa bilinçsizce yap ılan b ir h arek et m i olduğu ta r tı­
şılm alı b ir konudur. A ncak, b u konuda daha sonra m erkez yayın organın­
da kullanılan ifadeler, b ir ih b ar ih tim alini k u v v etlendirir m ahiyettedir.
Bkz. «Casus-i B înam ûs N adir,* M izan, n o.28,19 Tem m uz 1897-19 Safer
1315; s 4. ve «T abaka-i Bâlâ M uhabirim izden,» Mizan, nö,17, 26 Nisan 1897-
23 Zilkade 1314, s. 4.
(245) S ir Philip C u rrie’den-M arquis S alisbury’e, no.1030..., PRO /F.O .73/4720.

217

S
Abdülkadir ve Şeyh Naili de eklenince,246 İstanbul merkezinin hemen hemen
tümüyle çöktüğünü belirtmek gerekiyor. Mekkeli Sabri Bey gibi; İstanbul
teşkilâtını yeniden örgütlemiş bir şahsın da sürgün kafilesine katılacak ol­
ması, bu merkezi, örgütsel faaliyet bakımından da toparlanamaz bir duruma
sokmuştur.
Bir süre durumu açıklığa kavuşturulmayan Fuad P aşa’nm yakalanması
da, üst kademede askerî personelle olan bağların çöküşü anlamına gelmek­
teydi.247 Nitekim, bundan sonra bir daha bu kadar üst rütbeli personelle irti­
bat imkânı tesis edilemedi. Saray, tutuklular için kademeli bir sürgün plânı­
nı uygulamaya koydu. Askerî bir hareketten çekirüldiği için başta Kâzım P a ­
şa olmak üzere; bu kimseler görünüşte görevlere atanmış olarak sürüldüler
ve yeni vazifelerinde sıkı gözetim altmda tutuldular .244 Diğer önde gelen kim­
seler ise, derhal vapura bindirilerek uzak bölgelere; bâzıları da Anadolu vi­
lâyetlerine gönderildiler. Bu işlerin olağanüstü tedbirler ile gerçekleştiril­
mesinden, Saray’ın büyük bir tedirginliğe kapıldığı anlaşılmaktadır .249 Ancak;

•(246) D aha sonra, Şeyh N aili’n in h are k e te katkısından bahseden b ir yazıda bu

k a tk ıla rın da b ü y ü k payı ile h arek etin gerçekleşm e noktasına geldiği ye
eğer b elirtilen ih b a r olm am ış bulunsaydı, m eşru tiy etin 1896 da ilân edi­
leceği iddia edilm iştir. Bkz. «Şeyh N aili Efendi,» N evsâl-i Osmanî, 1325
S ene-i M âliyesine M ahsus, M u h arrirleri: O sm an F e rid - E krem Reşad,
M atbaa-i Âm edi, 1325, s. 184.
<247) Fuad P aşa h akkındaki uygulam a, A bdülham id yönetim inin yalnızca H ıris-
tiy a n la rı (B atı kam uoyunda düşünüldüğü gibi) değil önde gelen M üslü­
m an ları da cezalandırdığı h ak k ın d a b ir örnek o larak kullanılm ıştır. Bkz.
Joseph Denais, «Les Victimes d u Sultan: La Denıission de F uad Paçha,»
N ouvelle R evue, 1 M ayıs 1897, ss. 71-72. Fuad Paşa’n m darbe girişim i son­
rasın d ak i d u ru m u için bkz. B B A -Y ıld ıs Perâkende, 1314/no.79S.
(248) «Merkez K um andanı,» K a n u n -i Esasî, n o .l, 21 K ânûn-i evvel 1896-16 Receb
1314, s. 7: « ...ittih a d ve T erakki ta ra fd a rlarıy la alâkası bulunm ası şübhesi
üzerine m erkez k um andanı M üşir K âzım Paşa bir m em uriyet bahanesiy­
le, şim dilik Selâniğe gönderilm iş ise de bu m em uriyetin ne dem ek olduğu
m alûm olduğundan yakında daha uzak b ir yere nefy olunacağı İstanbul'da
şayi’ olm uşdur...*. Krş. «G aribe-i Siyasiye,*> K a n u n -i Esasî, n o .l, s. 7.
(249) T u tu k lu ların b ir bölüm ünün gönderilişi sırasında alm an önlem ler ve gön­
derildikleri m ahaller için bkz. B B A -B E O /M ahrem âne M üsvedât, no.82/24
T eşrin -i sânî 312, no,88./21 T eşrin-i sânî 312, no.80/24 T eşrin-i sânî 312,
no.81/24 T eşrin -i sânî 312. İlk ikisinin m etinleri verilm iştir. Bkz. B. X X II.
A y n ea bkz. B B A -B E O /D ahiliye G iden, 95-3/44, (21-29 K ânûn-i evvel 312)/
611-4284-332/67265 ve 66891, 49-1245-332/71916 ve 72480, 37-1005-193-332/
71916-66891. B uradan, sü rgünlerin b ü yük b ir bölüm ünün kim liklerini te s­
p it etm ek m üm kün olm aktadır. D iğer isim ler için şu h aberlere bkz. «İs­
tan b u l M uh b ir-i M ahsusum uzun M ektubu,» H ürriyet2, no.65, 1 K â n û n -i
sânî 1897-25 Receb 1314, s. 3. «Nefy-Tagrib,» K a n u n -i Esasî, no.2, 28 K â-
n û n -i evvel 1896-23 Receb 1314, s. 8. Aşağı tab ak ad an tu tu k lan a n lar için
b u gazetenin anlatım ı şöyledir: «...esam isi b itta b i’ duyulm uş olan zevât-ı
m arûfeden başka, bilhassa m aliye ve B âb-ı S eraskerî katebesiyle ta leb ­
eden üç yüz yetm iş kişi istin tak ve m uhakem eye bile hacet görülm eksizin

218
bu işlemlerin gerçekleştirilmesi ile îstanbul merkezi büyük bir darbe yemiş
oluyordu. Bu merkez kısa süre sonra tekrar toparlanacak ve bir kısım faa­
liyet plânları üzerinde çalışacaktır. Ancak, hiçbir zaman 1896 daki gücüne
tekrar ulaşamayacaktır. Zaten Cemiyet; bir daha bu merkezdeki kadar üst
düzeyde yöneticileri örgütü içinde görevlendiremiyecektir.
Bütün bu darbelere karşı Cemiyet üyelerinin yapabildiği tek faaliyet,
«insaniyet nâmına» başta İngiltere Sefareti olmak üzere ,250 yabancı temsilci­
liklerden yardım talebi oldu. Subaylar aracılığı ile gerçekleştirilen bu baş­
vuruya yabancı sefaretler olumlu bir cevap veremediler. Karışıklığı fırsat
bilen Liberal Komite bu esnada tekrar su yüzüne çıktı ve Fransız hükümeti
ile Jaures’e ülkedeki genel durum ve tutuklamalardan şikâyet eden bir be-
yannâme gönderdi.251 Ama, bütün bunlar yaşanmakta olan gerçekliği değişti­
rebilecek gelişmeler değüdi. Artık zorunlu olarak Cemiyet’in faaliyeti Avru­
pa’ya kaymak zorundaydı.

MURAD BEY’İN AVRUPA’YA DÖNÜŞÜNE KADAR JÖN TÜRKLÜK :

Merkez F aaliy eti:

Murad Bey, iktidara belirtüen şartlar altında geldi ve ilk andan itibaren
çok zor bir göreve başladı. Kendisinin, ihtilâl girişimi hakkındaki fikirlerini
açık olarak bilmiyoruz. Ayrıca hatıralarında da bu konuya değinmeyişi, onun
bu gelişmenin dışında olduğunu kanıtlamakta bize yardımcı olmaktadır. Kuş­
kusuz kendisi;. bu iktidar değişikliği sözkonusu darbe neticesinde gerçekleş­
miş olsaydı; büyük bir memnuniyetle ve muhalefetin muzaffer lideri olarak
ülkeye avdet edecekti; ama, onun çözüm olarak siyasal bir halli yeğlediği
açıktır. Murad Bey de; pek çok kimse gibi; gerek 1895, gerekse 1896 hareket­
lerinde tüm koşulların hazır olmasına karşılık başarısızlık ile karşılaşılmış
olunmasını, yabancı müdahalesinin eksikliğine bağlamaktaydı. Nitekim, Mu-

b ir gün içinde v ap u rlara bindirilüb sevk olunm uşlardır...». Bkz. «İstanbul’­

d an G elen B ir M ektubdan:17 K ân û n -i evvel 312,» K a nun-i Esasî, no.3,4
K â n û n -i sânî 1897-1 Ş a ’ban 1314, s. 7.
S a ra y ’ın k u şk u larım ele alan b ir yazı için bkz. «Halâ Bilâ M ahkem e H abs ü
Nefy,» H ürriyet2, no.65, s. 2, «Yine M üceddidin Fırkası,» H ürriyet7, no.64, 15
K ân û n -i evvel 1896 11 Receb 1314; s. 1.
(250) S ir Philip C u rrie’den-M arquis S alisbury’e, no.1030..., PRO/F.O. 78/4720.
(251) Bkz. «The E astern Q uestionı The Persecutions in T urkey: M ussulm an A p­
peal to France,» The D aily Graphic. 16 A ralık 1896. A ynı şekilde daha evvel­
ki ta rih le rd e de Cem iyetin yönetim e k arşı b ir yabancı m üdahalesini ateş­
lem e fik ri ve davranışı için bkz. «The Pow ers and The Porte,» The Times,
21 E ylül 1896. îlk m üraccat için ayrıca bkz. «Beyanname,» K â nun-i Bsasf,
no.3, s. 8.

219
rad Bey’in Ermeniler’e yaptığı çağrıların 252 temel nedeni, onların da yer ala­
cağı bir siyasal başvuru ile sorunu başta İngiltere nezdinde çözümlemekti.
Osmanlı yöneticilerinin ağzından dinleyecek olursak:

«.. Paris’e gitdiği ve oradan Londra’ya gideceği dünkü telgrafla bil­

dirilen Şaki Murad’m Islâm ve Ermemden bir hey’et-i miifside ile
beraber Lord Salisbury ile görüşecekleri nıesmu’-i âli buyuruldu i Bu
gibi ihtilâlcilerin bir hükûmet-i muazzamanm hariciye nezareti ta­
rafından kabulü hiçbir kanun-i siyasî üe kabil-i tatbik olamayaca­
ğından burası şimdiden derpîş edilerek âna göre bir yolsuzluğun vu­
ku’una meydan verilmemesine himmet buyurulması bermentuk-i
emr ü ferman-ı hazret-i hilâfetpenâhî tebliğ olunur.»*3

onların en çok korktuğu bu çözüm, zaten devamk gündemde olan müdahale

sorununu büsbütün alevlendirici bir hareket olmaktaydı.
Ancak, bu noktada Murad Bey’in karşılaştığı önemli bir sorun bulunmak­
taydı. Mardin’in önemle parmak bastığı gibi;254 merkez komitesi, Murad Bey
dışında hemen tamamıyla askerî personelin denetimine geçmiş bulunmaktay­
dı. Tıbbiye mezunları ve talebelerinin de bu çeşit bir okulda okudukları ve
çoğunun doktor yüzbaşı rütbesini hamil olduğu da düşünülürse; bu değişik­
liğin ehemmiyeti daha iyi kavranabilinir. Diğer bir gazetenin anlatımı ile:

«...Geçen on iki ay zarfında miimtazân-ı zabitân-ı Osmaniye'miz ~

den bir çoklan dahi Fransa’ya iltica eylemeleriyle fırka-i mezkûre
hey’eti, mülkî olmak dan ziyade bir cemiyet-i askeriye şeklini aldı.
Tezkârdan müstağni olduğu üzere askerler esasen kalem ve mürek-
keb ehli addolunamazlar. Anlar kılıç ve tüfengden daha iyi anlarlar.
Gerek memalik-i Osmaniyede ve gerek Fransa’daki zevât-t askeri-
yemiz nutk-perdâzı ve kalem-i endâzı artık o kadar hâdim-i âmâl
addetmemeğe ve laf ü güzâf içün değil faaliyet içün vakt-i enseb
geldiğini cidden mülâhazaya başladılar. Kendi aralarında bıdv.nan
erbâb-ı kalemden bazıları çalakalem mürekkeb israfının «barud ve
silâh»dan daha ziyade hall-i mesele edebileceği zehâbına salmışlar­
sa da akıbet bu fikirden niikûl ve rüfekâ-yı askerîyelerinin teşebbii-

(252) «Erm eni V atandaşlarım ıza B ir Da’vet,» M izan, no.162, 6 K ân û n -i sânî 1898
-22 Şa’ban 1313, s. 2384: «Ey E rm eni V atandaşlarım ız! Ey dahil ve haricde
b u lu n an m illet kom iteleri! «Osmanlı İttih a d ve T erakki Cemiyeti» nâm ına
olarak §u d a ’veti size h itab eyliyoruz. Maziyi unu d arak , istikbâle h a sr-ı
gay ret edelim. V atan -ı m ukaddes ve m üştereki uğradığı beliyyeden k u r­
ta rm a k üzere el ele verelim ...».
(253) T ahsin Bey’den-A ntopulo P aşa’ya, 23/11 Tem m uz [18]96, Londra B ü y ü k ­
elçiliği A rşivi, K.319(2).
(254) Şerif M ardin, Jön T ü rklerin ..., s. 83.

220
 sât-ı fi’iliye-i ciddiye hakkmdaki mekasıdını telâkki-i bilkabûl eyle­
mişlerdir. . .»•25s

güç büyük çapta eylem taraftarlarının eline geçmişti. Kuşkusuz, çok kısa bir
süre önce, akamete uğramış olan darbe teşebbüsü, bu kimseler için büyük
bir dezavantaj oluşturuyordu; ancak, Tunalı Hilmi Bey’in başını çektiği faa­
liyet taraftarları kendi ifadelerine göre «...vuku’bulan musirrâne müracaat­
lara nazaran efkâr-ı umumiyeyi teşkil edenlerin yüzde sekseni icraat taraf-
darı» olduğu halde faaliyete geçmeleri engellerle karşılaşan bu kimseler özel
bir şube kurmaktan geri kalmadılar .2® 8
Organizasyonu gözönüne alınırsa, tamamıyla icraata yönelik olduğunun
belirtilmesi gereken bu teşkilât; Tunalı Hilmi İttihad ve Terakki Cemiyetin­
den 1899 yılı başında istifa ettiğine; ve o tarihten sonra bile merkez yayın
organında aktif olarak çalıştığına göre ,257 tamamen Cemiyetin içinde teşek­
kül etmişti. Bu kuruluşun düşüncelerini:

«...Evet birader, dökmeli, mutlaka kan dökmelidir. Her yerde te­

rakki ihtilâller eseri, hürriyet kanlar bedelidir. Tabiatın bıı bahda
vaz etmiş olduğu kanun hiçbir vikaye ile tağyir etmiyor. İşte bu
kadar..

şeklinde ifade edenlerin hislerine tercüman olduğuna şüphe yoktur. Ama, Mu­
rad Bey’in bu konuda açık bir tavır ortaya koymamasına karsın, Ahmed Rı­
za Bey’in anlatımı ile bu hareket:

(255) «F ransa’da M üeeddidin-i O sm aniyenin H ak ik at-i Hâli,» H ürriyet*, no.67, 1

Ş ub at 1897-26 Ş a’ban 1314, s.İ. G azetenin yorum u, daha sonra tem as ettiği
. gibi ‘Osm anlı İh tilâl K om itesi’nin k u ru lu şu ve yayınladığı beyannam eler
ile ilgilidir.
(256) T ebliğnâm e-i Hususî, A rk iv i Çendror, 19/6Û//645/15-2, Çok ufak ifade d e­
ğişiklikleri ile diğer b ir sureti, A r k iv i Çendror, 19/60//7/16-1 de bulunan
b u k u ru lu ş b ildirgesinin b ir su reti aynen verilm iştir. Bkz. B. X X III. Bu te ­
şekkülün organize edilm esi için bkz. A hm ed Bedevî K uran, İnkılâp T ari­
h im iz ve îttih a d ve T erakki, ss. 98-99. Y azar kuruluş için kesin ta rih ola­
ra k , 21 A ralık 1898 ta rih in i verm ektedir. Ancak, teşebbüse ilişkin vesika­
lard an en azından önem li g irişim lerin bu ta rih te n önce başladığı anlaşıl­
m ak tad ır. T unalı H ilm i ta ra fın d a n yazıldığı anlaşılan Tebliğ deki fik irlere
m uhalif d u ra ra k icraatı önleyen A hm ed Rıza B ey’dir. K endisinin bu tü r
h arek etleri Cem iyet adına reddeden açıklam ası için bkz. Le Comite, «Dee-
laration,» M echveret Supplem ent Français, no,19, 15 E ylül 1896, s. 1.
(257) T unalı Hilmi, Şehid A rkadaşlarım dan D oktor: Y enişehirli E dhem ’in, G irid-
li Ş e fik ’in ve Ruhlarına, M ezarlarına B ir A rm ağandır .'Murad, (Geneve:
1317) s. 227.
<258) Süleym an Nazif B ey’d e n -tsh a k S ü k û ti’ye, 27 K ânûn-i sânî 1312, A rk iv i
Ç endror, 19/106-5//137/1430.

221
 «...On ay evvel burada icraat tarafdan -unvanıyla ve daha doğrusu
icraat bahanesiyle teşkil eden komite-i müteferrika cemiyetimizi tef­
rikaya düşürmüş, inkıta a uğratmış[dı '].., O vaktden beri cemiyet-
de münaza’a eksik olmadı. Ama gürültü beynimizde kalıyordu , ha­
rice sır verilmiyordu,,.»259

tamamen bölücü bir işlevi yerine getirmişti. Nitekim, komitenin muhabera­

tında tamamen ayrı bir organizasyonmışçasına bir ifade kullandığı gözlen­
mektedir :

«1 Ktsım, 2. Kısım: Azizim Erenler:

Cenevre:9 Kânûn-i sânî [18}96 Cumartesi, Numero:8
...Size bugün iki nev beyanname gönderiyoruz. Evvelâ mühürden
bahs edelim: Buraya geldim her nasıl olduysa oldu, böylece karar-
laşdmldt. îstişâresiz iş görmek bizim için malûm a katiyyen memnu’
dur. Ne çâre ki sizden bir haber alamıyorduk. Şimdi ne diyorsu­
nuz? Ben(inkılâb) demişdim. Nihayet mührü tarafından hey ân olu­
nanın (ihtilâl) kabûl olundu... Bir nizâmnâme de ben kaleme alıyo­
rum. Takdim edeceğim. (Sebeb-i Teşekkül) maddesi (Şer’i ihtilâli)
beyân içün kâfidir zannederim.. ,»269

Kısa süre içinde, Osmanlı İhtilâl Ftrkası eylemlerini hızlandırmış ve Os-

manlı yönetimini telâşa sevkederek, değişik yerlere çeşitli beyannâmeler as­
m ıştır .281 «înküâb[m] ihtilâlsiz olama[yacağı]»nı işleyen Ezan admda bir ya­
yın organı çıkartan ve Fırka adını kullanan cemiyet kanadı; bu faaliyetleriy­
le Ermeni komiteleri ile ortak bir hareketi gerçekleştirmeğe çalışmış, Te-
mo’nun, Balkan teşkilâtının da destek olduğu bu eylem plânı; sözkonusu ko­
miteler aracılığıyla, başkentte bombalı saldırılar yapmak olarak belirlenmiş­

(259) Ahm ed R ıza’d an-O sm anh İttih a d ve T erakki C em iyeti Rom anya Şu’besi
Riyasetine, P aris, 22 H aziran 109, A r k iv i Çendror, 19/59//35/30-16(St.I).
(260) T unalı H ilm i’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, A r k iv i Ç endror, 19/106-1//635/571.
(261) Bu gru b u n ilginç iki beyannâm esi ay n en verilm iştir. B unlar, A r k iv i Ç en d ­
ror, 19/59//35/1 deki m ufassal b ir beyannâm e ve A rkivi Q endror, 19 /6 0 //
350/73 deki küçük b ir ilândır. B. XXIV. C em iyetin sözkonusu —fırk a ad ı­
n ı taşıy an — kanad ın ın yayınladığı beyannâm eler çeşitli y erlerde asılm ış
ve b ü yük telâş uyan d ırm ıştır. Bkz. B B A -Y tld ız Perâkende, 4 M 1315/no.59r
«Adana V ilâyetinden Şifre, Ü zerinde O sm anlı İh tilâl F ırkası ve k e n a rın ­
da ‘ya h a k ya ölüm ’ ib arelerin i h a v î y arım ay şeklinde b ir m ü h r ile mera -
h û r olarak D ersaadet'de, kırm ızı m ürekkeble ve el yazm asıyla basılm ış y e ­
di küçük sahifeden ib a re t ‘İkinci B eyannâm e’ ûnvam yla b ir v a ra k a -i m ü f-
sidetkârâne diğer e v ra k ve resâil-i m u zirra m eyânm da bugün ele geçirilüb
m ündereeatm m gâyet m el’unâne olduğu m arûzdur. Ferm an. 4 M uharrem
315-24 M ayıs 313. Hilmi.». S ureti için bkz. H ilm i B ey’den-M abeyn’e, 24

222
tir.2® Aynı dönemde Cemiyet’e gelen mektuplarda «bedenen hizmet etmek is­
teyen» şahısların bolluğu, bu hareketin oldukça geniş destek bulduğunu gös­
teriyor .263 Ancak, Ermeni komiteleri ileli ortak bir zemin oluşturulamaması
ve Cemiyet içinde bu hareketi fazla tasvib etmeyen liderlerin bu gruplara
hiç güvenmemeleri sonucunda ;s6i bu plân da başarısızlıkla sonuçlanmış ve
kısa sürede ortaya biı- eylem koyması gereken komite, bunu beceremeyince
kendiliğinden erimiştir .265
İçindeki bu icraatçı grupla birlikte yönetimi devr alan Murad Bey; ken­
disi de bu şekildeki eğilimlere bir dönem gazetesinde yer vermiş olmakla be­
raber ,266 mevcut siyasal çözüm temayülleri ile bunlar arasmda orta bir yol
bulmaya çalışmıştır. Belirttiğimiz gibi yönetimde askerlerin ağırlığının art­
masının yamsıra, bu kimselerin ifadesine göre ordu içinde de Jön Türklüğe

M ayıs 313, Gümülcin e Mutasarrıfıyla, Adana, D iyarbek ir Vilâyetleri M u ­

haberat K a y d ın a Mahsus D efterdir, no.48, B B A - Y ıld ız Esas Evrakı, 36/139-
54/139/XVIII. Yazı 19 nu m aralıd ır. T rabzon V ilâyetinde de beyannâm elerin
dağıtım ı için bkz. B B A - Y jS a d a r e t Hususî Marûzat, 14 N 1314/no.2226. İ s ­
ta n b u l’da, şirk et v ap u rların a bırakılm ası için bkz. Ahm ed Şevket P aşa’nın
ju rn ali, B B A - Y ıld ız Esas Evrakı, 15/74-25/74/15. B u faaliyetin m uhalif
çevrelerdeki tesiri için ise bkz. «İhtilâl fırk a s ın ın Faaliyeti,» H ü rriy et -,
no.67, 1 Ş u b at 1897-26 Ş a’ban 1314, s,3. İngiliz konsolosu da bu gru b u n
ik i beyannâm esinin M üslüm an toplum u arasında dolaşm asına dikkat çek­
m iştir. Bkz. P hilip C u rrie ’den-M arquess of S alisbury’e, P era, 6 Ş ubat 1897.
PRO/F.O . 78/4798.
(262) Sözkonusu fik irle r için bkz. [T unalı H ilm i], «Bir H utbe,» Ezan, no .l,2 Ş u ­
b a t 1897-1 R am azan 1314, s. 1. Çıkışı için bkz. A rch ive s d ’Etat G e n e v e -
Chancellerie, B.8- s. 64. Eylem plânı için bkz. T ahran Sefareti telgrafı,
B B A - Y / S a d a r e t Hususî Marûzat, 12 L 1314/no,2599.
(263) «...D ört kişi var. B edenen! h id m et etm ek istiyorlar. S erian cevab v e ri­
niz... F edailer içün çabuk cevab veriniz.» Bkz, Hacı Ali B ey’in tarihsiz
[1897 o rta la n ] m ektubu. A r k iv i Qendror, 19/135//105/941.
(264) Ç ürüksulu A hm ed Bey’in, îsh a k S ü k û ti’ye, tarihsiz m ektubu, A r k iv i Q en d-
ror, 19/106//1228/1.
(265) İstan b u l Ş u ’besinin y etkili b ir âzası ta ra fın d a n -İsh ak S ü k û ti’ye yazılan,
D âr-âliye, 20 Tem m uz 1897 ta rih li m ektupta, «büyük b ir fedakârlıkda b u ­
lunacak» (suikasti yapacak) şahıs için Temo aracılığıyla elli lira istenm e­
sinden b u g ru b u n faaliyetinin M urad Bey anlaşm a m asasındayken dahi
devam ettiği anlaşılıyor. Bkz. A r k iv i Çendror, 19/106-7//298/2039, Krş.
Reşid Bey’den -İsh ak S ü k û ti’ye, K ahire, 4 K ân u n -i sânî [18]96, A r k iv i
Ç endror, 19/106-6//631/1819. B elirttiğim iz m ek tu p tan b ir hayli önce y a ­
zılm ış bu m ek tu p ta konu h ak k ın d ak i ilk teşebbüsler nakledilm ektedir:
«... Fevkalâde m ühim b ir teşebbüs var. B ir anarşist buldum . İşi deruhde
edeeekdir. P azarlık ediyor. B akalım işim ize elverirse,...».
(266) A ... Y, «M ekâtib: Ş am ’dan,» Mizan, no.172, 16 N isan 1896-3 Zilkade 1313,
s .2462.

223
•olan ilgi büyük artış göstermişti .267 Ancak, bu artış genellikle küçük rütbeli
subayları ihtiva ettiği için; bunların hareketiyle, Murad Bey’in siyasal çö­
zümünün ortak noktası bulunmuyordu. Bu açıdan Murad Bey bir yandan, yeni
kadrolara yönelik tezleri işlerken ,268 diğer yandan da yabancı desteği ve bü­
yük devlet adamları kanalıyla iç darbe tezini gündemde tutmaktaydı:

«...Sâniyen- Muhtar, Şakır, Ziya ve Hasarı Fehmi Paşalarla Hacı

A kif Efendi ve İsmail Kemal Beyden birine usûlu dairesinde hey’
et-i vükelâ teşkiline mezuniyet verilerek gerek intihab edecekleri tü ­
fekçiyi ve gerek tensib edecekleri ıslâhatı bilâ tereddüd kabûl etm ek...
Hâmisan- Devlet-i muazzamaya hitaben hemen bir nota yazılub
•kendilerinin hüsn-i niyetlerine arlık kanaat geldiğinden her tavsiye
edecekleri hüsn-i tedbirin kabûl edileceğini şimdiden bildirmek ve
itraat-ı melhûzeyi ânın mukaddenıâtı göstermek...»269

Nitekim, Murad Bey aynı yazıda seçime dayanan geniş bir parlâmento
konusunda istekleri olmadığını belirterek; sadece Avrupa parlâmentolarının
.yetkilerine haiz bir «müşavere hey’eti» kurulmasını önermekteydi; ki,270 bu­
nun Jön Türk mehafilinde ortaya atüan tezlerle ne kadar çatışdığı meydan­
dadır.

<267) «Une C onversation edifian te-L es declerations de Chefik Bey,» M echveret

S u p p lem en t Françaist no.22, 1 K asım 1896, s. 7. Bu konuda M izan’a bilgi ve­
re n b ir subayın y o ru m u şöyledir: «...yem in ederim ki içerisinde b u lu n d u ­
ğum sınıf Osm anlı îttih a d ve T erakki Cem iyetine m ensub p e k çok kişileri
cam i’dir.». Bkz. «Askerî M uhbirim iz ‘H arbı’den,» M izan, no.8,22 Ş ubat
1897-20 R am azan 1314, s. 4. A skerlerin Cem iyete yakınlıkları açısından
krş.»«Evrak ve M ekâtib: D ersaadet 8 Şubat,» M izan, no.166, 5 M art 1898-20
Ram azan 1313, s. 2415.
<268) Ö rnek olarak bkz. «M ehmed N am ık Kemâl.» Mizan, no.17, 26 N isan 1897-
23 Zilkade 1314, ss. 1-3. A m a hiç k uşku yok ki bu konuda en belirgin dav­
ran ış gazetenin yayınladığı ve ülkenin A bdülham id II yönetim ine girişin­
den itib şre n kaybettiğ i to p rak ları tasv ir eden h a rita lard ır. Bkz. «A vrupa-yı
Osmanî,» M izan İlâvesi, A ded.l, 1314/1897 ve «Asya ve A frik a-y ı Osmanî,»
M izan İlâvesi, Aded. 2,1314/1897. Ç ıkışları için bkz. «îlân: H aritalar,» M i­
zan, no.7, 15 Ş ubat 1897-13 R am azan 1314, s. 4.
(269) «Yangın var! C an k u rtaran Yok mu?,» M izan, no.12, 22 M art 1897-18 Şevval
1314, s. 2. Bu konuda gazetede çıkan diğer b ir haber de şöyledir: «Yirmiyi
m ütecaviz erk ân ın ‘ted ib en ’ istifa edüb iş başlarından çekildiklerini m ev-
sukan h ab er aldık. Gazi O sm an ve Gazi M uhtar P aşalar h azerâtı bunların
m eyânındadırlar. H im m etleri m eşkûr olsun. Biraz geçee kalm ak ile b e ra ­
b er yine şeref-i m ahsusu dâîdir. İsim leri ta rih e ve y arın ın vükeiâlık defte­
rin e kaydolunm uş dem ekdir.» Bkz. «Mühim Havadis.» Mizan, no.12, s. 4.
K rş. «Ey Z iyin K ah ram an ı Gazi A hm ed M uhtar Paşa H azretleri! Plevne
K ah ram an ı Gazi Osman Paşa H azretleri! Eine K ahram anı F uad Paşa H az­
retleri,» K a n u n -i Esasî İlâvesi, 18 Ş ubat 1897-16 R am azan 1314, s. [11. ve
«Bir M uam m a,» K a n u n -i Esasî, no.7, 1 Ş ubat 1897-24 Ş a’ban 1314, s, 2.
(270) «Yangın V a r.....s M izan, s. 2.

224
 Gene aynı kesim üzerinde etkili olma çabasının bir ürünü olarak, Mizan
gazetesi Cemiyet adına halâ ses çıkartmaksızm görevlerine devam eden
yüksek memurların, bu tutumlarını değiştirmemeleri durumunda kısa sürede
gerçekleşeceğini iddia ettiği devirden sonra, bir daha devlet hizmetinde ça­
lıştırılmayacaklarım ilân etti .271 Aynı şekilde gazete kendilerine yüksek bağış­
larda bulunan önemli şahısları örnek göstererek, tüm «ekâbir»i bu şekilde
davranmaya çağırdı.072
Bu çabalar üzerine zaten yurt içine yönelik geniş dağıtımından çok ra ­
hatsız olduğu273 bu gazeteyi kapatmak ve Murad Bey’i pasifize etmek için çe­
şitli heyetleri onun nezdine gönderdiler. Önce, Murad Bey’in akrabaların­
dan birinin de bulunduğu bir heyetle; kendisi, bu konuda ikna edilmeye ça­
lışıldı. Ancak, onun üç şart üzerinde diretmesi üzerine, bir sonuca varüama-
dıja?4 pKi„Cji olarak, Yusuf Ziya Paşa ve Ebüzziya Tevfik Beylerden oluşan
yeni bir heyet; kendisine bu teklifleri tekrarladıysa da; gene bir sonuç alı­

<271) « îh ta r-ı Mahsus,» Mizan, no.12, 22 M art 1897-18 Şevval 1314, s. 4: «Teati
olunan m uhabere neticesinde eem iyetim izce k a ra r v ak i’ olm uşdur ki bu
günlerde, vükelâlık, sefirlik, valilik gibi m üstakili m esnedde bulunub ses
çıkarm aksızm devam eden rical, m u h rib -i devlet olduğu aşikâr olan m es-
lek -i hâzırı bilerek kabûl etm iş olacaklarına m ebni tebeddül-i devirden
(ezcüm le) itib a re n m em u riy et-i devletde bulunm ak h a k k ü seiâhiyetle-
rin d e n m ah ru m kalm ış olacaklardır.».
<272) «Şükran,» M izan, n o .ll, 15 M art 1897-11 Şevval 1314, s. 1: «(Osm anlı İ tti­
had ve T erakki) C em iyeti’nin teşebbüsât ve m ekasıdını teshile henüz iş­
tira k etm em iş olan ekâbire şu zât-ı âliyi b îr m isâl-i vâcib-ül-im tisâl ol­
m ak üzere ira e eyleriz.». Bu kişi cem iyete k ırk beş fransız lirası bağışta
bulunm uştur.
(273) G azetenin geniş dağıtım ı ve b ü tü n vilâyetlerde m em urlar ta rafın d an okun­
duğu yolundaki ih b a rla r yönetim i çok endişelendirm ektedir. Ö rnek ola­
ra k Selânik’i alırsak, V ali’ye oğlunun da pek çok kim se gibi M izan oku­
m ak ta olup olm adığı sorulduğunda, kendisi çok sayıda gazetenin geldiğini
kabul etm iş ancak oğlunun sadık b u lunduğunu iddia etm iştir. Bkz. M eh­
m ed K âm il B ey’den-Selânik V ilâyet-i Celilesine, 76/11 H aziran 313 ve V a­
li Rıza B ey’den-M abeyn’e, 77/12 H aziran 313, Musul, Van, K astam onî, S e ­
lânik V ilâyetlerine [M ahsus M uhabere D efteri], no.33, B B A -Y ıld ız Esas
E vrakı, 36/2470-16/147/XVI. Gene, İstinaf M ahkemesi Reisi Reşad B ey’e
aynı sual yöneltildiğinde kendisi okum am akla b irlik te gazetenin çok sayı­
da gönderildiğini itira f etm iştir. Bkz. M ehmed K âm il Bey’den-S elânik’de
İstin af M ahkem esi Reisi Reşad Bey’e, 167/1 H aziran 313 ve Reşad Bey’den-
M abeyn’e, 168/3 H aziran 313 ve 180/13 H aziran 313, M em urin-i M ü tefer­
rikaya M ahsus K ayd D eften d ir, B B A -Y ıld ız Esas Evrakı, 36/139-84/139/
XX. G azetenin önlenm esi çabaları için bkz. B B A -B E O /H ariciye R eft, 184-
5/40, 1466,(11 K ân û n -i evvel 312)/66315 ve B B A -B E O /D ahiliye Giden,
96-3/45, 1278, (6 Tem m uz 313)/73451.
(274) «M akale-i Mahsusa; Yüz ve A star: Osm anlı E rb âb -ı D ikkat ve H am iyetine
M aruzdur,» M izan, no.4, 11 K ân û n -i sânî 1897-7 Ş a’ban 1314, s. 2. M urad
B ey’in talepleri, ilk o larak genel af, ikinci olarak «malûm olan zevatdan
birine» dilediğince h üküm et k u rm a yetkisinin verilm esi ve üçüncü ola­
rak, sansürün yerin e m ahkem e k o n trolünün getirilm esidir.

225
namadı .-75 Ancak, ilginç olan, Murad Bey’in bu tür yaklaşımlara karşı kate­
gorik bir red tavın almamasıdır.
Diğer Jön Türklere nazaran Murad Bey, değişimi ancak böyle bir pazar­
lık sonucu gerçekleştirebileceğine inanıyordu. Onun bu pazarlıklarım daha
sonraki komitecilik anlaşmaları ile karşılaştırmaya imkân yoktur ve kendisi­
nin bu görüşmelerdeki maddî önerileri de göze almadığı bir gerçektir, F a k a t
kendisinin özellikle 1896 hareketi sonucunda Cemiyetin üst derece yönetim ka­
demelerindeki müttefiklerini kaybetmesi sonucunda darbe imkânının ortadan
kalktığını düşündüğü belirtebilir, Murad Bey’in nazarında cemiyetin organi­
zasyonu, çoluk çocuk eğlencesinden fazla bir anlam taşımıyordu .'276 Bu açı­
dan tüm çözüm, kendi ağırlığı ile gerçekleştirilecek bir uzlaşma zeminini bul­
maya dayanıyordu.
Kuşkusuz bütün bu tutumların; üstelik reva görülen muamele sonunda;
yalnızca bir gazete editörü durumuna düşen Ahmed Rıza Bey tarafından
onaylanmasına imkân yoktu. Nitekim ilk andan itibaren, onun:

a...Türkçe M eşveretin yerine M izanı çıkartmak, Murad Bey'i reis

yapmak isteyenler bâzı ta’dilâta lüzûm gördüler.. Bit ufak tebeddü -
lâtda bir hüsn-i niyet, bir ümid-i muvaffakiyet var sandım. Cemiye­
tin işlerine karışmadım. Muhaberatı görmedim, okumadım ve kimse­
ye Türkçe m ektub yazmadım

şeklindeki anlatımına karşılık Cemiyet içinde iki taraf birbirine karşı bir ta ­
vır içine girmişlerdi.
En önemli muhaliflerinden birisinin anlatımıyla :

müşarünileyhin vürûdlan küskün arkadaşların gayretlerini

tecdîd etdi. Ve bir ictima’-i umumî akdolunarak Rıza Bey’in bütün
fenalıkları, hodbinlikleri, inad-ı cahiline ve cehl-i anndân-esî, ikti­
darsızlığı, hissizliği, nizamnâme-i mahsus ahkâmına adem-i riâyet ve
itaati an’anesiyle ortaya kondu ve şube riyâsetinden azliyle işlerin
yed-i vahidden kurtarılması tezekkür edildi.... Heyhat! Bunlar hep
kâğıt üzerinde kaldı. Rıza Bey içün teşkilât vakıa lâfzı murad şey­
ler. Cemaat ne kadar çok olursa olsun bizim (imam) yine kendi bil­
diğini okumakdan vaz geçmiyor. Bir, üç, beş ictima’lar oldu, miizâ-

(275) «Hey’e t-i Fevkalâde,-» M izan, no.8, 22 Ş ubat 1897-20 Ramazan 1314, s. 3 ve
«Yeni B ir H ey’e t-i M urahhasa,» H ürriyet2, no.69,1 M art 1897-28 R am azan
1314, s. 3. K rş. «Une Mission E xtraordinaire,» M echveret Supplem ent Fran­
çais, no,29, 15 Ş ub at 1897, s. 6. Ebüzziya T evfik Bey’in, Jö n T ürkleri ılım lı
davranışa ve anlaşm aya çağıran m ektubu için bkz. Ebüzziya Tevfik B ey’-
den-Ş efik Bey’e, Paris, 16 Ş ubat [18]97, A rkivi Çendror, 19/135//217/192.
(276) M ehmed M urad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, ss. 154-155.
(277) A hm ed Rıza’dan-O sm aniı İttih a d ve T erakki Cem iyeti Rom anya Şu’besî
Riyâsetine, 22 H aziran 109, A r k iv i Qendror, 19/59//35/3û-16(St.I).

226
 kereler edildi. Zabıtnâmeler tutuldu. Neye yarar? Ekseriyet-i ârâ üe
fakat yalnız Rıza Bey muhalif olmak üzere verilen kararlar keerı-
lemyekûn hükmünde tutuluyor, icra olunmuyor. Leıjte laalle ile ge-
çişdiriliyor. Rıza Bey’in teklif etdiği lâkin ekseriyetin tensib etmedi­
ği vıesâil yine tatbik ve icra olunuyordu.,,,»^*

âdeta birbirinden farklı amaçlar çerçevesinde çalışan iki cemiyetten bahset­

mek mümkündür. Kuşkusuz, Ahmed Rıza’nın 1902 kongresinde açıkça belire­
ceğini göreceğimiz yabancı müdahalesi karşıtlığı, Murad Bey’in belirttiğimiz
politikasını büsbütün reddetmesi anlamını taşıyordu. Mechveret’de de yaban­
cı ülke temsilciliklerine yazılan açık mektuplar görülmekle379 birlikte, bunla­
rın kendilerinin amaçlarını açıklayarak, özellikle ihtilâlci tutumlarının bulun­
madığını ortaya koymaktan280 başka bir düşüncenin ürünü olmadığını belirt­
mek gerekiyor. Bunâ karşıhk, Murad Bey açısından yabancı müdahalesi ge­
rekli değişiklik için önemli bir veriyi oluşturmaktaydı. Eğer Şerif P aşa’mn
anlattıkları doğru ise, o Murad Bey ve Ahmed Rıza’ya malî bir destek sağ­
lamak için yabancı bir ülkeden destek vaadi almıştı ancak, bu destek yürür­
lüğe konulmadan serhafiye Ahmed Celâleddin Paşa devreye girmişti.*281 Ah­
med Rıza’nın her halükârda böyle bir teklifi reddedeceği açıktı. Bu tutuma
rağmen Şerif P aşa’nın böyle bir demarşta bulunması, Murad Bey’in bu alan­
daki davranışı açısından kuşku uyandırıcıdır.
Nihayet iki taraf arasında büyük boyutlara varmakla birlikte; cemiyet
içinde sürdürülmesine çalışılan anlaşmazlık, Kanun-i Esasî’nin yirminci yılı
şeref ine düzenlenen bir ziyafet sonrasında, bu sınırlar içinde tutulamaz bir
hale geldi. İlk olarak Ahmed Rıza Bey’in, toplantıya gelirken fes giymemek
konusundaki ısrarı, kendisine kızanları çileden çıkarttı. Gene muhaliflerinin
ağzından dinlersek :

(278) Şerafeddin M ağmumî, H akikat-i Hal, ss. 18-19.

(279) Bkz. Le Comite, «Lettre Adressee A MM. Les Deputes Français,» M echve-
ret S upplem ent Français, no.22, 1 K asım 1896, s. İ.
(280) Bkz. Le Comite, «Appel A ux Cabinets Europeens,» M echveret Supplem ent
Français, no.20, 1 Ekim 1896, s. 1. Buna k arşılık Jö n T ürkler nâm ına A vru­
pa basınına yapılan ve M urad Bey g ru b u nun görüşlerini açıklayan dem eç­
lerde, hep uluslararası denge çerçevesinde Osm anlı İm paratorluğundaki
d u ru m u n çözülmesi üzerinde duru lm ak tadır. Bkz. Frederic Greemvood,
«The A nglo-Russian P artnership,» Pall Mail Gazette, 18 A ralık 1896, s. 2.
(281) Ş erif Paşa, İttih a d ve T era kki’nin Sahtekârlıklarına, Denâetlerine Bülend
B ir Sada -yı Lâ’netim iz, Im prim erie L ’Hoir, (Paris:[1911j), s. 30: «...H attâ
A hm ed Rıza Beyle, M urad Bey arasında tahaddüs eden m ünaza’alarda, se­
lâm et-i v ataniye nâm ına, h ü sn -i tavassut ederek cem iyetin te ’m in-i b e k a ­
sı içün b ü y ü k b ir devlet tarafın d an kendilerine şeh rî üç yüz liralık b îr
m uhassesat ta ’yinine m uvaffak o lm u§[tum ]. Eğer M urad Bey, gördüğü
hıyan etlerd en dilgîr olub da azim et etm eseydi birkaç gün sonra ilk ta k -
sidi de alacakdık. F ak at evvelâ Cem iyet M urad Bey’in nâm ına izafeten
teşek k ü l etdiğinden ve onun T ürk iy e’ye avdeti cem iyetin dağıldığı zan-
nını telk in eylediğinden b u teşebbüs de tab iî akim kaldı..».

227
 «..Şapka indinde- h-aşâ. pek mukaddes, pek mübârekdir. Şefkati
Bey’in cenazesinde umum Türkler gibi kendisinin de fes giymesini
ısrar eden refiklerinden biri naû-i emel olamayınca, «İstanbul’a gi­
derseniz ne yapacaksınız diye sual etmiş » ve Rıza Bey’den, «Sirkeci
garından Silindir şabka ile serbestçe inilüb gezilecek bir hâl olma­
yınca dönmem» cevabım alrnışdır. Kezalik yevm-i mahsus münâse­
betiyle ekâbir-i ecânibe cemiyet tarafından keşide olunan ziyafei-i
resmiyede kırka karîb vatandaşlar fesle isbat-ı viicûd etdilderî hal­
d e hmımlar her dürlü ricalara karşu yüksek şabkasıyla arz-t etıdâm
etmiş ve âlemi kendine güldürüp, maskara ve kepaze olmuşdıtr. El­
hasıl sersem- Ahm ed Rtza’m n fes giyersem (dindar) olacağım diye
ödü kopuyor. Fesin yüzünü bile görmek istemiyor ...j»282

İttihad ve Terakki Cemiyeti gibi bir cemiyet içinde, bir şahsın dinsizlik
suçlamasına muhatap olduğunu görüyoruz. Kuşkusuz, bu satırların yazan
olan Mağmumî’nin, sosyal Darvdnist eğilimleri en belirgin şekilde ortaya ko­
yan makalelerin yazarı olduğunu gördüğümüzden, olaya bu şekilde bakama­
yız. Burada söz konusu oian mevcut anlaşmazlıklar ve kişisel geçimsizlikleri
belirgin şekilde sunabilmek için, siyasal farklüıklar yaratmak girişiminden
başka birşey değildir. Yoksa özellikle bu dönemdeki kadrosuyla Cemiyet için­
de bir kimsenin dinsizlikle suçlanmasından garip bir şey olamaz.
Bunun üzerine, Murad Bey tavrını açıkça ortaya koydu. Ahmed Rızanın
ziyafette yaptığının çok dışında bir metni kendisini önemsetmek için bastığı­
nı; buna karşılık, onun yaptığı konuşmayı hiç dikkate almadığını belirterek,
cemiyetten istifaya karar verdi .2*5
Aslında her iki olayın da mizansen olduğu hemen anlaşılıyor. Çünkü, Ah­
med Rıza, kendisinin biri giriş ve teşekkürü havî üç paragraflık; son derece
genel ve kasıtlı değiştirilmesi imkânsız; konuşmasının284 arkasında, iki sahife-

(282) Şerafeddin M ağmumî, H a k ik a t-i Hal, ss. 30-31. H erhalde bu nedenle, A v­

ru p a yayın o rganlarında b u dönem de çıkan yazılarda, Jö n T ü rk lerin A v­
ru p a eğitim i alm ış kim seler olm akla b irlik te aynı zam anda eski dönem le­
rin de özlem ini d u ydukları şeklinde ifadeler yer alm aktadır. B ir örnek ola­
ra k bkz. «The S u ltan and th e Powers,s> C on tem porary R e v ie w , LXXI (M a­
yıs 1897), s. 623.
(283) M ehm ed M urad, M ücahede-i Milliye: G urbet ve A v d e t D evirleri ss. 203-
204. Ancak, buna karşılık o rtak b ir bildiri kalem e alın arak ve tü m m u h a­
lif p a rti yöneticilerine im zalatılarak B erlin kongresine ta ra f devletlere
gönderilm iştir. (K onu üzerinde T ü rk -S u riy e kom itesi ile ilgili kısım da d u ­
ru lm u ştu ). D iğer m uhalif ve resm î gazetelerde ziyafet sonrası yalnızca b u
h a b sri yayınlam ışlardır. Bkz. «Havâdis,» K a n u n -i Esasî, no.3,8 Şubat
1897-6 Ram azan 1314, s. 8.
(284) «Banquet De La Jeune T urquie: Diseours de M. A hm ed Riza,» M echveret
S u p p le m en t Français, no.26; 1 Ocak 1897, s. 4.

228
de; verilebilecek en geniş şekliyle; Murad Bey’in konuşmasını yayınlamış­
tır .285
Murad Bey’in istifasını yazarak; Çürüksuîu Ahmed Bey’e göndermesin­
den sonra ,286 Ahmed Rıza aleyhtarları harekete geçtiler. Murad Bey’in ifade­
sine göre, ona «vicahi» tecavüzlerde bile bulunuldu.287 Fakat, bu dönemdeki
cemiyet muhaberatında, Ahmed Rıza’ya karşı oldukça saygılı bir lisan kul­
lanıldığı gözleniyor. Örneğin, Ahmed Rıza, Alman İmparatoruna gönderilen
bir mektubu, cemiyetin resmî gazetesi olarak nitelediği Mechveret’de tekzîb
edeceğini açıkladığı zaman, İshak Sükûtî tarafından kendisine yazılan mek­
tupta, bu karara karşı çıkılmakla birlikte, normal takvimin yamsıra poziti-
vist takvimin kullanılması ve mektubun «Olbabda emr ü ferman» ifadesiyle
nihayete erdirilmesi dikkat çekiyor.288
Bu koşullar altında Murad Bey’in yeni teklifleri çerçevesinde, Ahmed
Rıza Bey’i P aris’de yalnız bırakmak için yeni bir formül bulundu. Önce, bir
ilân yaymlanarak, Cemiyetin verdiği resmî adres dışındaki mahallere; tabiî
Ahmed Rıza’ya; gönderilecek olan evrak üe ilgilenümeyeceği açıklandı.289
Daha sonra, bir süre önce tamamen Cenevre’ye taşınmış olan290 Mizaa’ın yara­
şıra «Hey’et-i Teftiş ve İcra»nın da bu şehre taşındığı açıklandı.291 Murad

(285) «Banquet De La Jeu n e T urquie: Discours de M ourad Bey,» M echveret

S upplem ent Français, no.26, ss. 4-5.
(286) M ehm ed M urad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t D evirleri, ss. 206-
208. Doğal olarak bu istifa kabul edilmedi.
(287) İbid, s. 211.
(288) İshak S ü k û ti’den-A hm ed R ıza’ya, 25 Ş ubat 97/108. A h m ed Rıza B ey E v ­
rakı/Ö zel A rşiv. M etni verilm iştir. Bkz. B. XXV.
(289) «İhtar,* M izan, no.14, 5 N isan 1897-2 Zilkade 1314, s. 1: «Mizan’m Cemiyet
ta ra fın d a n n eşr olunan ilk nüshasında da ilân olunduğu veçhile gerek
u m u r-i ta h ririy e gerek idarey e m üteallik h e r d ü rlü hususatm m erei’-i
m ünferidi P aris Ş u’be m üdîri Binbaşı Ç ürüksuîu A hm ed Bey Efendidir.
A dres h er gazetenin bâlâsında m ukayyeddir. Başka m ahallere v u k u ’bu-
lacak m ü racaatlara cem iyet kendine aîd b ir mesele nazarıyla bakamaz.
Ve b u n d an dolayı h içbir m esuliyeti d eruhde edemez.».
(290) «İtizâr,» M izan, no.6, 25 K ân û n -i sânî 1897-21 Şa’ban 1314, s. 1. Çıkışı için
bkz. A rchives d ’Et& t-G eneve-Chancellerie5 B.7., s. 146. K rş. «M echveret:
Ju n g -tü rk e n Z eitung in der Schweiz,» 27 Ş ubat 1897/von Genf, 25/2/97-
no. 82 ve 6 M art 1897/von Genf, 4.III.1897/no. 90, 16 M art 1897/von Genf,
19/111. 1897-no?, B undesarchiv-B E R N , 21/14’248. Son yazıda redaktörlüğü
A hm ed Hüsni B ey’in üstlendiği belirtilm ektedir.
(291) « İh tar-ı Mahsus,» M izan, no.19, 1 M ayıs 1897-7 Zilhicce 1314, s. 1. Buna
karşılık A hm ed Rıza g ru b u h er konuda itin alı lisan kullandığı için eleşti­
rilm esi hayli zor olan, fak at bu gelişm eyi tam am en m evsim le ilgili b ir olay
gibi sunan aşağıdaki ilânı yayınladı: «İttihad ve T erakki Cemiyeti, M ech­
veret okuyucularına, reisi M urad Bey ve m üdürü Ç ürüksuîu A hm ed B ey’in
yaz ta tilin i geçirm ek üzere C enevre’ye g ittik lerin i bildirm ekle şeref d u ­
y a r...» Bkz. «Avis,s M echveret S u p p lem en t Français, no.35,15 M ayıs 1897,
s. 8.

229
Bey’in anlatımından ,232 plânın bir parçasmm belirli bir süre içinde; denetimsiz
bırakılmamak koşulu ile; Paris Şu'besinin Ahmed Rıza’ya devrini de içerdiği
ortaya çıkıyor.®3 Nitekim, muhalif ve iktidar olan grup Cenevre’ye giderken,
Ahmed Rıza da kendi açısından büyük bir fedakârlıkta bulunarak; Mechveret
de kullandığı «Ordre et Progres» şeklindeki kelâm-ı kibarı kaldırdığını ilân
etti .294
Bütün bunlara karşılık, ilişkilerin beklenen uzlaşma zeminini bulduğunu
da belirtmek mümkün değildir. Gerçi, 1897 Şubatının sonlarında, Avrupa ba­
sınına yönetimi eleştiren bir notun takdimi konusunda işbirliği temin edile­
bilmişti.295 Aynı şekilde, gizli mürekkep üe yurt içindeki çeşitli adreslere mek­
tup yazma görevinin de Cenevre’ye taşman grup adına, Nuri Ahmed Bey ta ­
rafından, P arıs’de ise Ahmed Rıza, Nâzım ve Şefik Beyler tarafından yapüa-
rak paylaşılması; zeminin yoksunluğuna rağmen bazı asgari müştereklerin
bulunduğunu gösteriyor.206
Fakat, bunlara karşılık, aynı Şubat ayının bu kez ortasında Ahmet Rıza
Bey’in, muhaliflerini çılgına çeviren297 «Ordre et Progres» ibaresini, kendile­
rinin ihtilâlci olmadığını kanıtlamak için kullandığı bir «Jön Türk Programı»
yayınlaması; her iki tarafın da kendi yolunu çizmeye çalıştığının delili idi.294
İsviçre yönetiminin yaptığı istihbaratdan; Murad Bey’in, Cemiyetin o an­

(292) M ehm ed Murad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, ss. 211-

212 .
(293) Buna karşılık; başta H a kika t-i Hal, olm ak üzere dönem i m uhaliflerin ağ­
zından an latan eserlerde plânın b u kısm ına işa re t edilm em ektedir.
(294) A [hm ea] R fıza], <?Avis,s> M echveret S upplem ent Français, no.33, 15 Nisan
1897, s. L
(295) «Noce De La Jeu n e T urquie: Aaressee â La P resse,* A rk iv i Çendror, 19/58
//669/21, ve M echveret S u p p lem en t Français, no.30, 1 M art 1897, s. İ,
(296) N uri A hm ed B ey’in, Cenevre, 9 Ş ub at 1897 ta rih li m ektubu. A r k iv i Q end-
ror, 19/135//175/188. M ektub yazarı, O sm anlı .yönetim inin d u r um u. k eşfet­
m esi üzerine b u faaliyeti d u rd u rm a k zorunda kalacaklarını belirtm ek te­
dir.
(297) Melırned M urad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, ss. 140-
141, Şerafeddin Mağmumî, H a kika t-i Hal, ss. 16-17.
(298) «Program m e De La Jeu n e Turquie,» M echveret Supplem ent Français, no,
29, 15 Ş ubat 1897, s. 1. B una karşılık, C em iyet yönetim inin m erkez .yâyin
organına ilâveten b ir de Fransızca ilâve çıkaracağı şeklindeki haber, P a -
ris ’de k alan ları çok rah atsız etm iştir. Bkz. D oktor Nâzım Bey’d en-İshak
S ü k û ti’ye, tarihsiz[1897], Pazar, A r k iv i Ç endror, 19/106-5//759/1373. İsm a­
il E dhem Bey’in b ir m ektubunda kullandığı ifade ise belki de bu dönem ­
deki d u ru m u en iy i şekilde an latm ak tad ır: «...Şim diki halde Cem iyetin
hâlini Şehzâdebaşm da k arı kavgasına çıkan şık beylerin hâline benzeti­
yorum . H er y erd e b ir vay efendim dir gidiyor. F alan b u n u yapm ış, ben ta ­
lan d an ziyade hidm et etdim den başka b irşey yok...» Bkz. îsm ail Edhem
Bey’d e n -îsh a k S ü k û ti’ye, 24 K ân û n -i sânî 1897, A rk iv i Qendror, 19/106-3
//811/1112.

230
daki yönetiminde etkin bütün üyelerini Cenevre’ye götürdüğünü 299 ve orada
eskiden beri Paris merkeziyle anlaşamayan ,300 kendisinin deyimiyle ‘küskün’
azâlarm da katılmasıyla teşkilâtlandığını anlıyoruz .301
Bu gelişmeler karşısında Avrupa merkezinde bulunan ve yönetimi ele
geçirme kavgası dışında kalan gruplar genellikle bir* ilgisizlik göstermişler­
dir. Daha da ilginç bir durum, İstanbul merkezinin ilk müessislerinin, Ah­
med Rıza ve Murad Bey arasındaki çatışma karşısında oldukça kayıtsız bir
durum almalarıdır. Daha sonra değişecek olan bu kanaati iki mektuptan izle­
yecek olursak ;
«....Söylediğin doğrudur. Bu gün Cemiyetimiz efradından hiçbir ma­
zarrat görmemiş değil, şübhesiz Cemiyet sayesinde kendini tanıt­
mak gibi bir şerefe mazhar olmuş bir kul varsa o Rıza’dır.... Hele
senin buradan Paris’e gitmekliğin pek isabet olmuş. Ahm ed Bey yal­
nız kalmış olsaydı, o biçâre de şaşırtb kalaeakdı. Ne Rıza’nm inadı­
na ve Murad Bey’in kusurlarına bakacak sırada değiliz...™2
«...M eşveret’in ıslâhı mümkün olmadığı takdirde, kâmilen lâğvı da­
ha iyidir. Çünkü şimdiye kadar iki marifetden başka birşey göstere-
memişdir. Her nüshada aynı düdüğü çalmak. Bir nüsha evvelinde
yazdığım sonraki nüshada nakz etmek. Bunu burada bulunan ec­
nebiler de anlamışlar. Geçende birisi bana söyledi. Ahm ed Rıza’yı
şahsen tanımadığım içün lehinde veya aleyhinde bulunamam. Fa­
kat, lâyihasıyla, mektubuyla ve evvelce arkadaşlarımız tarafından
yazılan takdirat ve medhiyat sayesinde burada pek çok mazhar-t
teveccüh olmıışdıır. Murad Bey’den sonra herkes onu tanıyor ve
takdir ediyor. Teveccüh-i umumî , nâreva olsa bile hidmetimize na-
fi olduğuçün ifa olunacakdır.,.y>m

(299) B u ra p o ra göre, grup, M urad B ey’in dışında, A hm ed H üsni, M idhat Ş ük­

rü , Ç ürüksuîu A hm ed Bey, M ehm ed Şefik, H aül M uvaffak, îsh ak Sükûti,
Zeki, A hm ed Şerafeddin, A hm ed N uri ve H aşan A rifi kapsam aktadır.
Bkz. «M echveret: Ju n g -tü rk e n Z eitung in der Schweiz, Bu ndesarchiv-
BERN, 21/14’248.
{300} Nâzım Bey’den-Seraceddin B ey’e, 8 H aziran 1896, [P a ris] A r k iv i Ç e n d -
ror, 19/129//47/238.
(301) M ehm ed M urad, Mücahede-i Milliye: G urbet v e A v d e t Devirleri, s, 212. İs­
viçre yöneticileri de oldukça önemli saydıkları bu grup hakkında çeşitli
k ay n ak lard an bilgi toplam aya başlam ışlardır. Bkz. Dr. M. K ebedgg’in Dış­
işleri B akanı’na, B erne. 13 N isan 1897, Bundesarchiv-BER N, 21/14’251.
{302) Reşid Bey’d en -îsh ak S ü k û ti’ye, K ahire 18 Nisan 1897, A r k iv i Qendror, 19/
106-6//262/1821.
{'303) L. Lâli[M ehm ed R e şid ]’d en -lsh ak S ü k û ti’ye, 21 M ayıs 313, A r k iv i Q en d-
ror, 19/103— 4 //2 63/1134.
(304) Fuad Bey’d e n -lsh a k S ü k û ti’ye, 13 Tem m uz 1897 tarih li k a rt, A r k iv i Q e n d -
ror, 19/106//150/1.
(305) Bkz. «Ey V atandaşlar,» Mizan İlâvesi, 16 Şubat 1897-14 Ram azan 1314, te k
sahife.

231
 eski yöneticiler, her iki grubun liderini de gerçekten hareketin önderi olarak
görmemektedirler. Nitekim, bu İçimseler açısından îshak Sükûti yegâne mü­
racaat mahalli olarak kabûl edilmektedir ve Mizaıı’m yeni bir mahalde bası­
mı faaliyetini de bir süre organize edecek olan bu şahıs ,®04 bir süre sonra fi­
ilî bir lider durumuna geçecek, durumunun belirginlik kazanması ise 1897 so­
nunda gerçekleşecektir.
Komite içi tartışm alar bu şekilde devam ederken, beklenmedik bir ge­
lişme cemiyetin durumunu bir hayli etkiledi. Girit sorunu nedeniyle tırmanan
Osmanh-Yunan gerginliği ve bunun sonrasında ortaya çıkan savaş, Cemiyeti
gerçekten çok zor durumda bıraktı.
Cemiyet merkezi, gerginliğin başlarında olayın Şarki Rumeli krizi ben­
zeri bir gelişme göstereceğini umduğundan, yönetimi aktif davranmamakla
suçlayan bir tutum takındı. Merkez yayın organının özel olarak yayınladığı
ilâvelerde işlenen tema, Yunanistan’ın faaliyetini arttırmasına karştfık, Os-
manlı yönetiminin gösterdiği durgunluk ve bundan dolayı yeni bir toprak kay­
bının gündeme geleceği şeklinde idi.50"
İkinci bir beklenti ise; Avrupa kamuoyunun çok üzerinde durduğu gibi,
bu gelişme sonunda İngiltere’nin, Alman ııüfûzunun Osmanlı eliyle gelişimini
önlemek gerekçesiyle krize müdahale edeceği;306 en azından bu sorun®0'*' ve
safahate göre; belki de tüm doğu meselesi için ;308 uluslararası bir konferans
toplanmasını temine çalışacağı yolunda idi.
Gerçi Murad Bey ve çevresindeki grup ile cemiyet üyelerinin olaya mil­
liyetçi bir gözle bakmadıklarım söylemeye imkân yoktur ve bir kısım men­
supların, bu konuda bir özel gazete çıkartmayı teklif edecek kadar ileri git­
tikleri görülmektedir.308 Ancak, Murad Bey ve arkadaşları daha doğrusu Ce­
miyet yönetimi açısından bu kriz; kendilerinin devamlı olarak bekledikleri;
uluslararası müdahalenin doğurucusu olmak özelliğini de taşımaktaydı.
Ama her iki beklentiden de istenilen sonuçlar alınamadı. îlk olarak, bek­
lenenin tersine, kriz savaş ile sonuçlanınca, hükümeti pasif kalmak ile eleş­
tirmek anlamsız hale gelmiş oldu. Gerçi Cemiyet, son bir gayret olarak Yu­
nanistan ile olan savaşın çok ağır gittiği yolundaki bir protestonâmeyi, baş­
kent sokaklarına yapıştırmaya muvaffak olduysa da ,310 savaşın gelişimi bü­
tün bu iddiaları ve yabancı müdahalesi ümitlerini çürütecek şekilde cereyan
etti.

(306) V index, «A Plot A gainst B ritish In terests in the Levant,» The F ortnightly
Review , Vol. L X I (N .S), no.CCCLXVI, 1 H aziran 1897, ss. 813-824.
(307) H enry N orm an, «The Globe an d th e Island.» Cosmopoüs, Vol. VI, no. 17,
M ayıs 1897, ss. 394-406.
(308) Bu alandaki görüşler için bkz. F rancis de Pressense, «The Pov/ers and
th e E ast in th e Light of th e War,» The N ineteenth C entury, Vol. XLI, no.
243, M ayıs 1897, s. 686 ve Ferdinando N unziante, «La questione d ’O riente
e l’A rbitrato Internazionale,» La Rassegna Nazionale. Vol. XCV, l M ayıs
1897, ss. 153-162.

232
 Jön Türklerin de bu gelişimden büyük bir memnuniyet duydukları anla-
şılmaktadır.311 Fakat; uzun süredir görülmeyen böyle bir askerî başarının ka­
zanılması ve yönetimin bunu gerçekten ustalıkla propagandaya tahvili,312 Ce­
miyeti çok zor durumda bıraktı. Kamuoyu zafer coşkunluğu içinde, Saray ta­
rafından fesatçılık olarak lânetle belirtilen hareketlere karşı bir tavra doğru
kayarken, Cemiyetin iddia ettiğinin tam tersine bir siyasal gelişmenin ol­
ması, durumu; onun açısından; kötüleştirdi.
Nitekim, bu durumu fırsat bilen Saray, muhaliflere karşı bir uzlaşma ta­
arruzuna geçecektir; ki, bu faaliyetleri ileride izleyeceğiz.
Bu savaşın Cemiyet açısından görülen zararı yanmda, bir de beklenme­
yen bir etkisi oldu. Bu da; Paris ve Cenevre merkezleri arasındaki ilişkile­
rin, savaşı konu alan yazılar nedeniyle tamamen kopması idi.
Savaş nedeniyle Mechveret’de G. Umid imzasıyla yayınlanan ve gazetenin
yazı kadrosundan Artistidi Bey’e ait olan bir makale; Girid’de ayaklanan
Rumları haklı göstermeye çalışan temaları işleyince; zaten pamuk ipliğine
bağlı bulunduğunu gördüğümüz ilişkiler, kopma noktasına geldi.313 Makale o

(309) Ali Zühdi Bey’in, C enevre 6 M art 1897 tarih li m ektubu, A r k iv i Çendror,
19/135//31/254. Krş. H acı Ali B ey’in, tarihsiz m ektubu: «...G irid hâli pek
karışıyor. H er ta ra fd a n zırh lılar gönderiliyor, Y unanistanm b ü tü n zırhlı­
la rı gitdi. H alâ bizden birşey gitm edi. B uradan K ralın oğlu P rens Jo rj
dahi torpido kum andanlığıyla gitdi. H alâ bizden h arek e t yok... Geçen
h a fta k i M izan’da yazılan bendi b u ra h ariciye nazırı gördü, beğendi. G a­
zeteler ilân etailer. Jö n T ü rk lerin h er b iri T ü rkiye’n in en büyük adam
la n olduğunu ahaliye bildirdiler. F ak at yalnız G irid üzerine olanları pek
kab û l etm iyorlar. Sebeb veren S ultan olduğunu söylüyorlar...». A rk iv i
Qendror, 19/135//105/941.
(310) A r k iv i Çendror, 19/60//821/12. M etni aynen verilm iştir. Bkz. B. XXVI.
(311) K âm il Bey’d en -îsh ak S ü k û ti’ye, [1897] m ektup, A rk iv i Çendror, 19/106-
'6//92/1778. Cem iyet dışındaki. Jö n .T ü rk g ruplarının tu tu m u için bkz. «[T e­
fek k ü r],» H ü r r i y e t no. 80, 15 Ağustos 1897-15 R ebiy’ülevvel 1315, s. 1.
(312) Bu propaganda yay ın ların a örnek için bkz. M üstecâbizâde îsm et (Cam i’ ve
M üntehibi), M u v a ffa k iy e t-i O sm aniye Y a h u d Yâdigâr-ı Zafer, Sahib ve
N aşiri: A hm ed F arukî, K arab et Matbaası,, (Dersaadet:1315) ve Vecihi ve
R üfekası, M usavver T arih-i Harb, T abi’ ve N aşirleri: Ahm ed Cevdet, H aşan
Ferid, İkdam -M atbaası, (Dersaadet:1315).
(313) G, U m id [A ristid i], «Illusions et RĞalites,» M echveret Supplem ent Frart-
eais, no. 35, 15 Mayıs 1897, ss. 1-2. Bu kim senin sorun konusunda daha
ılım lı olm akla b irlik te C enevre g ru b u n u rahatsız ettiği kuşkusuz olan di­
ğer b ir yazısı da daha evvelce neşrolunm uştu. Bkz. G. Um id [A ristid i],
«Au Feu!,* M echveret S u p p lem en t Français, no.29, 15 Ş ubat 1897, ss. 1-2.
K rş. G U m id [A ristid i], «Affaires D’Orient,» M echveret Supplem ent Fran­
çais, rıo.31, 15 M art 1897, s. 1. A hm ed Rıza Bey’in de buna paralel ve d u ru ­
m u daha da ağ ırlaştıran y azılarına örnek olarak bkz. A hm ed Rıza, «Girid.»
M eşveret, no. 14, 27 M uharrem 1313-8 Tem m uz 108, s. 1: «...G irid H ıristi-
yan ları haklı veya haksız b ir şey istem işler, verilm edi. Isra r etdiler; asker
gönderildi, k an döküldü. G iridlilerin lıakkı varsa m etalibi vaktiyle ne içün
reddedildi. H akkı yoksa şim di niçün k ab û l olundu?...»

233
derece, ayrılıkçı bir hava taşıyordu; ki, bir Ermeni dergisi onu aynen ya­
yınladı.®14 Cenevre grubu bu gelişmeler üzerine resmî bir ilân yayınlayarak:
yazının herhalde Ahmed Rıza Bey’in gözünden kaçması nedeni ile neşredil­
miş olabileceğini; dolayısıyla hemen tekzibini beklediğini ilân etti .315 Böylece
birkaç aydır çevreye hissettirümemeye çalışılan 316 büyük anlaşmazlık da,
saklanamaz bir hale gelmiş olmaktaydı. Mağmumî’nin ifadesiyle:

«...Paris’de ve Avrupa’nın sair bilâdmdaki adedi elliyi geçen men-

subin-i cemiyetden bir ferd kendisiyle hemfikir , hemmeslek olmak
şöyle dursun hattâ hiçbirinin semtine uğramadığı ve dahildeki şu-
abât ve ihvan-ı cemiyetin dahi asla muhaberesi bulunmadığı gün
gibi aşikâr iken bu matrud ve merdudun, Osmanhlarla olan münâ-
sebet-i siyasiyesi on sekiz senedir, Fransa’da ikamet edüb Fransa
tabiydim kabûl ile [Osmanlı vatandaşlığım ] zayi’ ve gaib etmiş Su­
riyeli (Halil Ganem) Efendi ve (Ümid) nâım-ı miisteârmı taşıyan bed-
hâh-ı d in ii devlet bir (Rum) [Aristidi], bir (Ermeni) [Anmeghtan
Efendi ], ve bir Musevi [Albert Fua ] ile haşhaşa verib çıkarttığı hc-
zeyannâmeyi bir cemiyet-i mıınîazamanın (vasüa-i neşriyatadır di­
ye ilân etmesi denâatdir, alçaklıkdır,. ,»317

Cenevre grubu; Ahmed Rıza Bey’i kozmopolit bir çevrenin. Cemiyeti yan-
bş tanıtacak fikirleri benimsemiş bir mensubundan başka birşey olarak dü­
şünmemekteydi.
Ahmed Rıza Bey, daha sonraki Mechveret’lerde istenilen tekzibi yayınla­
mayınca, bu kez Cenevre’de toplanan «Hey’et-i Teftiş ve İcra» ekseriyetle:
Nâzım Bey haricinde; toplandı. Oturum sonrasında, gelişmeleri anlatan ve
son bir teminat vermemesi ve gazetesini iki kişinin kontrolü altında neşret­

<314) [A ristid i], «Illusions et Realites,» L'A rm enie, no.104, 1 H aziran 1897, ss.
3-4.
(315) Bu ilân d an evvel yazıyı h ab er alan P aris Şubesi M üdürü aşağıda a k ta rı­
lan girişim lerde bulunm uştur: «...B ütün sinirlerim ayaklandı. Bu sahte
p a trio t ile ne yapacağız... Protesto etdim . G avgalar etdik. H alil G anem ’e
de başvurdum . O da bendenize h a k v erd i... C um aertesi gazetenin çıkm ası­
na k ad ar beklem eğe m ecbur oldum. İnadında devam ile yine basar ise
k a t’-ı m ünâsebât edeceğim ...» Bkz. Ç ürüksuîu A hm ed Bey’in 2 Mayıs 1313
tarih li m ektubu. M ehm ed M urad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A vd et D e­
virleri, s.216. İlân için bkz. «İlân-ı Mahsus,» Mizan, no,21. 24 M ayıs 1897-
22 Zilhicce 1314, s. 2. M etni verilm iştir. Bkz. B. XXVII.
(316) N itekim , kendilerine b u yolda gelen m ektuplara (bkz. «İstanbul M ektubu:
T ab ak a-i Bâlâ M uhabirim izden.» M izan, no.6, 25 K ânûn-i sânî 1897-21 Ş a’­
b an 1314, s. 3.) M urad Bey şu cevabı verm iştir: «...Rıza Bey ile aram ız­
da ih tilâf ve b ü rû d et olduğu rivayetine gelince b u n u iddia etm ek ik i­
mizi de kasden ta h k ir etm ekdir...» M urad, «İzhar-ı H akikat.» M izan, no.
10, 8 M art 1897-4 Şevval 1314, s. 1.
<317) Şerafeddin M ağmumî, H a kika t-i Hal, s. 33.

234
meyi kabul etmediği taktirde; Ahmed Rıza Bey’i Cemiyetten ihraç eden bir
mazbata kaleme alındı.318 Fakat, sorun bu kadarla da bitmedi. Belirttiğimiz
gelişmelere diğer arkadaşları kadar sinirlenen313 ve hattâ sözkonusu tutumu
«Rıza Bey’in milleti sayılan pozitivistlerin» Yunan taraftarlığına bağlayan 520
Murad Bey, ortaya çıkan yeni gelişmeler karşısında istifasını verdiğini açık­
ladı .221
«Hey’et-i Teftiş ve İcra» bu istifayı reddettiyse de; Murad Bey, kendisi-
nin İstanbul’dan ayrıldığı zaman rieâl-i devletten birçoğunun vekâletlerini al-
dığmı ve şimdi bu vekâlet çerçevesinde bir takım çalışmalar yapacağını be­
lirterek, istifasında ısrar etti .323 Bunun üzerine, merkez komitesi riyaset-i fah­
riye Murad Bey’de kalmak üzere, başkanlık görevini üç kişilik bir komiteye
devrettiğini açıkladı.323 Daha sonraki Cemiyet muhaberatından; bu üç kişinin
Çürüksuiu Ahmed Bey, Şerafeddin Mağmumî ve Reşid Beyler olduğu anla­
şılıyor.
Ancak, görünürdeki bu duruma karşılık; gene Cemiyetin muhaberatın­
dan, Murad Bey’in örgütle bütün ilişkilerini kesmediği anlaşılıyor .*24 Büyük
ihtimalle Saray’ın ajanları devreye girmeseydi, bir süre sonra kendisi tekrar;
zaten; fahren bulunduğu başkanlık görevine tekrar getirilecekti.
Cemiyet içindeki anlaşmazlık gene hissettirilmemeye çalışıldıysa da, bu
sefer durumun kapatılması pek de kolay değildi. Gerçi Osmanlı yönetimini de
telâşa düşüren bir biçimde,*5 aslında herhangi bir sorunun olmadığı yolunda­
ki açıklamalar, kamuoyuna yöneltilmeye başlandı. Bilhassa, İstanbul’dan,
Osmanlı yönetiminin de tesiriyle, Cemiyetin dağıldığının açıklanması üzerine,
faaliyetlerinin eskisi gibi devam ettiği hakkında Avrupa basınına açıklama­

(318) «Mazbata.» M izanf no.22, 31 Mayıs 1897-29 Zilhicce 1314, s. 2. M etni aynen
verilm iştir. Bkz. B. XXVIII.
(319) Bu konuda güzel b ir ö rnek için Şerafeddin M ağm um î’nin sözkonusu çev­
re n in görüşlerini dile getiren 22 M ayıs 1897 ta rih li m ektubuna bakılabi­
lir. Bkz. M ehmed M urad, M ücahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri,
ss. 217-220.
<320) İbid, s. 214. M urad Bey’in b u konudaki tu tu m u d a .p e k tu ta rlı değildir. N i­
tekim , pozitivistlerin liderleri, savaşın özellikle b ir din çatışm ası şeklini
alm asını C am bridge-O xford Ü niversiteleri arasındaki rek abete benzet­
m ekte ve eleştirm ektedirler. Bkz. E ditör [E dw ard Spencer B eesly], «The
T urco-G reek War,» T he P asitivist R eview ) Vol. LIX, 1 H aziran 1897/12 St,
Paul 109, s. 117.
(321) İstifa m etn i için bkz. «Aynen,» M izan, no.22, 31 M ayıs 1897-29 Zilhicce
1314, s. 2. M etin verilm iştir. Bkz. B. XXIX.
(322) «İlân-ı Mahsus,» M izan, no.22, ss. 2-3. A ynen verilm iştir. Bkz. B. XXX.
(323) İbid,
(324) M urad Bey'in, k â tib -i hususîsi sıfatıyla, T unalı H ilm i’den-O sm anlı îttih a d
ve T erakki C em iyeti R om anya g u ’besi H ey’e t-i İdaresine, 24 H aziran 1897,
Cenevre, A r k iv i Qendror, 19/59//188/6. A ynen verilm iştir. Bkz. B. XXXI.
(325) M ehm ed K âm il Bey’d en -P aris S efareti’ne, 74/29 H aziran [18]97, Paris
S efa ret-i S eniyesiyle M uhabereye M ahsus D efterdir, B B A -Y ıld ız Esas E v ­
rakı, 36/2468-2/141/XII.

235
larda bulunuldu.326 Gerçekten de faaliyetin devamı konusunda herhangi bir
engel sözkonusu değildi. Fakat, özellikle Saray’ın da aym dönemde Ahmed
Rıza Bey’e karşı bir dava başlatması;®7 merkez komiteyi çok müşkül durum­
da b ıra k tı:

«...Meşveret gazetesini, Ahm ed Rıza bize inaden Yunan politikası­

nın hâziçesi etdiği içtin kat’-ı Maka edeceğiz. Sebeb de Ahm ed Rt-
za’nm bir iki Yunanh muharriri var, ânların yazdığı bendleri anla-
maksızın gazeteye dere ediyor, T etrafımızdan verilen makaleleri ka­
bûl etmiyor. Böyle bok yemek dünyanın hiçbir tarafında görülme­
mi şdit. Bu alçaklığa taacciib etmemek elimde değildir. Dünyada
imanlar kadar alçak mahlûk tasavvur edilemez. Biz kaf-t alâka ede­
ceğimiz bir sırada Sultan Hamid keratası da Meşveret aleyhine ika-
me-i da’va etm ez mi? Aksilik taraf taraf Meşveret gazetesinde Sul­
tan Hamid... bizi niçün da’va etmiyor diye Sultan Hamid’i tahkir
kendisine iade olunacakdır ...»'l2S

Ancak, yeni durum karşısında Ahmed Rıza Bey’e karşı yumuşatıcı bir tek­
lifte bulunuldu :

«...Cemiyetçe matlûb olan intizamın te’mini içün, ittihaz olunan şu

hareketden ilk evvel ve en ziyade meclis hey’et-i umumiyesi m üte­
essir ve müteessifdir. Bâzı m anâsız ısrarlardan vazgeçâiği halde
Rıza Bey gerek etdiği hidmet ve gerek zâtına mahsus olan fazilet
itibarıyla nazarımızda mergubdur. Binaenaleyh fırkamızın esas mes­
leği bulunan usûl-i istişareye fikr-i hod-serânesini feda edeceğini
te’min eylediği suretde memnunen ve müteşekkiren eski m evkii
kendisine iade olunacakdır...»^

Kuşkusuz bu geri dönüşün tek nedeni, yalnızca yönetim tarafından Ah­

med Rıza aleyhine açılan dava değildi. Bir komite mensubunun da belirttiği
gibi, Ahmed Rıza’mn Cemiyetten ihracı Paris ve Cenevre’deki Jön Türkler
arasında büyük bir memnuniyetle karşılanmakla beraber, çevrede durum hiç
de beklenildiği gibi olmamıştı.330
Zaten Cenevre merkeziyle fazla anlaşamadığını ileride göreceğimiz, Mı­

(326) Un mt-mbre du Comite des Jeunes-T urcs, «Correspondances: Jeunes Turcs.»

T rib ü n e de Geneve, 14 H aziran 1897. K onuyla ilgili gelişm eler için fekz.
15 H aziran 1897/von G enf-no. 14 v e ? H aziran [13J97 no.18. B unâesarchiv-
BERN , 21/14*248.
(327) «Fransızca M eşveret,» H ürriyet2, no.77,1 Tem m uz 1897-30 M uharrem 1315,
s. 3.
(328) ish ak S ü k û ti’d en -İb rah im Temo’ya, Cenevre. 23 M ayıs[18]97, A rk iv i Qeııd -
ror, 19/106//?/?.
(329) «İzah-ı H ak ik at,» M izan, no.25, 21 H aziran 1897-21 M uharrem 1315, s. 3.

236
sır şu’besi; ki, merkez komitesi özellikle pozitivistlik suçlamaları nedeniyle
en fazla ûlema kontrolündeki bu şubeden destek sağlayacağmı ummaktaydı;
çok sert bir şekilde bu karara karşı çıktı.831 Berberistan Şubesi, doğrudan Ah­
med Rıza Bey’e yaptığı bir müracaatla gelişmeyi protesto etti.352 Makale ola­
yına Cenevre grubunun gözüyle bakan İbrahim Temo’ya karşılık,833 Romanya
Şubesi, herhangi bir tavır ortaya koymaktan çekindi. Bunlar dışında başta
bir süre sonra Ahmed Rıza’nm en büyük eleştiricilerinden birisi olacağını gö­
receğimiz Abdullah Cevdet Bey olmak üzere; çeşitli Cemiyet üyelerinden ge­
len mektuplar, sözkonusu eğilimi ortaya koymaktadır:

«...Rtzfl Bey şöyle imiş, böyle imiş, olsun hattâ isterse hafiyelik et­
sin, Fakat yârâ da ağyâra da bu müstekreh yarayı göstermek ...izah
-t hakikat nâmıyla tekrar tathir-i rezalet etmek lâzım mı, câiz m iy­
di. O racasını bilmezsem de buraca bu hareket pek kötü oldu. Pek
utandık, o kadar fena ediliyor ki tamiri güç. Size selâmet-i millet nâ­
mına rica ediyorum. Hakikaten itilâf yoluna gidin , m üm kün olmaz
ise ağyâra karşu ‘Rıza Bey üe aramızdüki ihtüâf-ı fikrî bertaraf ol-
m u şd u f suretinde bir fıkra — yalan olsun— ile ihvan ve muhibba-
nın yüreğine su serpiniz...»m
«...Asıl meseleye gelince: Herhalde Rıza Bey’in tardı meselesi pek
fena neticeler kılmıştır... Evet Rıza Bey belki Cemiyetden çıkarıl­
mağa müstehak olabilirdi. Lâkin hiç etrafa hissetdirihnemesi lâzım­
dı. Siz ise aksini ihtiyar etdiniz. O makalenin haksız şiddeti Rıza
Bey’in her kabahatini hattâ bize dahi unutdurdu. Gösterilen sebeb
âdidir: Meşveret’in evvelki potları dikkati bile celb etmiyordu. Hay­

(330) Süleym an Nazif B ey’d en -lsh ak S ü k û ti’ye, S aint G erm ain, 4 H aziran 1897,
A rkivi Qendror, 19/106-5//280/1434.
(331) A. R ıfat B ey 'den-îshak S ü k û ti’ye, tarih siz m ektup, A rkivi Çendror, 19/108
Z/72/738. M ektup y azarının y orum u da şöyledir: «...K anun-i Esasî’nin M u­
ra d Bey h ak k m d ak i şiddet-i lisanı ve Rızayı m edheylem esi şâyân-ı h a y -
re td ir. M ısır Ş ubesinin önde gelen üyelerinin b u konudaki m üracaatı
için bkz. A rkivi Çendror■' 19/106-4//309/1170. A ynen verilm iştir. Bkz.
B. XXXII.
(332) B erberistan Ş u ’besi ve Ş u ab ât-ı m uhtelifede bulunan b ir hayli efrâd-ı h ü -
rendiş nâm ına, Sam an B ey’in yazısı, 26 H aziran 1897. Ahm ed Rıza Bey
Evrakı/Özel Arşiv. A ynen verilm iştir. Bkz. B. XXXIII.
(333) Tem o’n u n tarih siz m ektubu, A rkivi Qendror, 19/135//134/270.
(334) A bdullah Cevdet Bey’in, 10 Temm uz 1897, T rablusgarb, m ektubu, A rkivi
Qendror, 19/106//158/1. K rş. A bdullah Cevdet Bey’d en -İshak S ü kûti’ye,
T rablusgarb, 3 Tem m uz 1897, A rkivi Çendror, 19/106//160/310: «...G erek
bu m ektubunuz, gerek içtim a’ notası, sizin h arek et-i vakıanızı katiyyen
m eşru ' gösterem em işdir. Z ira siz, 21 nei nüshanın neşriyle Rıza Bey’den
değil belki M ekteb N âzırı Zeki P aşa’dan ziyade m aksadı yaraladınız. Ç ün-
ki evet, ‘kolum uz kırılm alı, kopm alı da yine yenim iz içinde k alm ak ’ ...k a r-
daşım m etanet edin, h er şeyi h a ttâ fik r ve m eslek-i şahsiyem izi de feda
ederek ağyâra düşkünlüğüm üzü gösterm eyelim ...».

237
 di etsin: M izanda. Meşveret’in Cemıyet’in vasıta-i neşriyatı olmadı­
ğım ilân ile Franstzca(Mizan) çıkarıverin olur biter... Halbuki siz
öyle yapmadınız... Rıza Bey’i Cemiyet’den tard etdiniz. İşin içyüzü­
nü bilnıeyenlerce bu muamele ile o zâtın cemiyete mebâdîinden beri
etdiği hidmetler kıyas olununca daima Mizan onun tarafına temâ-
yül ediyor... Selânik’den, Bulgaristan’dan, İstanbul’dan alınan mek-
tublar böyle hattâ Bulgaristan resmen istifsar bile etmiş? Bele Kıb­
rıs falan şiddetle bu kararın aleyhinde. Burada bile Doktor M eh­
diler, Suad Beyler filân hiç söz dinlemiyorlar ...»331
«...Eminiz ki bizi ziyadesiyle ye's-i ızdırâba düşüren bu hâl seni de
muzdarib kılmışdır.... Mizanla neşretdiğiniz [_üânla] bütün ahran
meyus etdiniz ...»ÎM

Özellikle ikinci mektuptaki bilgiler dikkate alındığında, Cenevre merke­

zinin diğer şubeler karşısında ne kadar müşkül bir vaziyette kaldığı daha iyi
anlaşılıyor. İlginç olan, hiçbir şubeden bu konuda olumlu bir cevabın alına­
mamış olmasıdır.
Bu gelişmeler sonrasında, bir Jön Türk gazetesinin anlatımı ile «...Murad
Bey, şimdi Cenevre’de, bir cemiyet idare ediyor. Rıza Bey ise P aris’de diğer
bir hey’et-i vatanperverâna riyaset eyliyor...»337 âdeta iki ayrı örgüt ortaya
çıkmıştı. Ancak, P aris’deki grubun önemini fazla abartmamak gerekiyor. Os­
manlI yöneticileri yaptıkları araştırm a sonucunda, burada çeşitli şubelerle
muhaberede bulunan beş kişinin olduğunu tespit etmişlerdi.338 Bunlardan biri
Şerafeddin Mağmumî idi, bir diğeri ise Saray ile anlaşan Haşim Bey oldu­
ğundan, Ahmed Rıza’nın etrafında Mechveret’in yazı kadrosu dışında kimse­
nin kalmadığı anlaşılıyor.
Bunlara, yurt içindeki gelişimi anlatırken belirteceğimiz tutuklamalar da
eklenince, siyaset sahnesine çıktığı andan itibaren Cemiyet düştüğü en kötü
duruma gelmiş oldu. Birazdan başlayacak pazarlıklar sırasında; Osmanlı yö­
netimi tarafından hazırlatılan listelerde sempatizan talebeler dışında tam an­
lamıyla Jön Türk olarak P aris’de sekiz, Cenevre’de on dört kişinin kaldığı
anlaşılıyor; ki, bunların büyük çoğunluğu da, pazarlıklar sonucu geri dönme­
ye karar vereceklerdir.339

(335) R auf A hm ed B ey’den -İsh ak S ü k û ti’ye, 12 Tem m uz 1897, K ahire, Arkivi

Çendror, 19/106-6//300/1878.
(336) C afer Bey’den-İsh ak S ükûti’ye, [K ahire:1897] tarihsiz m ektup, A rkim
Çendror, 19/106-7//298/2039.
(337) «M üceddidin-i O sm aniyenin Inşikakı,» Hürriyet2, no.77,1 Tem m uz 1897-
30 M uharrem 1315, s. 3.
(338) P aris Sefaretinden-M abeyn’e, 77/2 Tem m uz [18]97, 79/4 Temmuz[18]97,
82/11 Tem m uz £18397. Paris Sefaret-i Seniyesiyle Muhaberata Mahsus
Defterdir, BBA-Yıldız Esas Evrakı, 30/2468-2/141/XII. Bu rap o rların su­
re ti verilm iştir. Bkz. B. XXXIV.
(339) Paris Büyükelçiliği Arşivi, D. 220. S u retleri verilm iştir. Bkz. B. XXXV.

238
 îşte, bu koşullar altında Cemiyet’e son darbeyi vurmaya hazırlanan Sa­
ray, Serhafiye Ahmed Celâleddin P aşa’yı; komite ile bir anlaşma yaparak,
üyelerinin ülkeye geri dönmelerini sağlamak ve böylece onu çökertmek gö­
reviyle Avrupa’ya gönderdi.
Bu hareket Cenevre merkezince haber alınmıştı ve Paşanın gelişi; büyük
ümitsizlik içindeki üyeler tarafından, heyecanla bekleniyordu .840 Kendi anla­
tımına nazaran, Murad Bey, Paşanın çeşitli aracılar göndererek kendisi ile
görüşme tekliflerini önceleri reddetti.^ Ancak, merkezin 24 Haziran 1313 (6
Temmuz 1897) tarihli bir kararı ® 42 ile kendisine başvuran Reşid Bey ile P a ­
şanın tercümanı İskender Efendi’nin bir de kendisine hitaben yazılmış özel
bir mektup getirmeleri üzerine 5143 Onntrexeville’de görüşmelere katılmaya ra ­
zı oldu.
Burada Ahmed Celâleddin Paşa ile çeşitli müzâkereler yapıldı.’*'44 Murad
Bey’in müzâkerelerin baş aktörü ve Saray’ın ilk hedefi görünümünde
olması, ilgi çekici bir husustur. Cemiyet merkezi; bu gelişmeler üzerine, şu­
belere başvurarak onların yapılacak pazarlıklar hakkında görüşünü istedi.
Şubelerin bu konuda verdikleri cevapların tümünü bilmiyorsak da; elimizde
olanlar oldukça ihtiyatlı bir tutumun izlenmesini tavsiye etmektedirler .348 Ay­
rıca, Paris grubu adına Nâzım ve İstanbul merkezinden Lâli imzasıyla gön­
derilen iki mektup da bu konudaki davranışları teyit etmektedir:

«...Ahm ed Celâleddin Paşa ile edilen müzâkerelerden ne benim ne

de Ahm ed Rıza Bey’in haberi vardı. Ondan sonra Haşan Bey’e git-
dim. Haşan Bey de meseleyi anlatmak içün benimle Ahmed’i arı­
yormuş. Ben sizden mektub aldığımı anlatmayarak olan biitün şey­
leri birer birer dinledim. Benim fikrime kalırsa hükümet tarafından
kurulan dolablar ne kadar şeytankârâne ise bizim tarafımızdan edi­
len tekâlif de o kadar me’yûsâne ve âdeta biz bu işin erbâbı olmadı­
ğımızı anladık, elimizi çekmek istiyoruz. Fakat makûl bir suretde çe­
kilmek içün bile bile sizin yalanlarınıza inanıyoruz gibi geliyor. Sul­
tan Hamid^in hiçbir şey yapacağı yok. Bu iki kerre iki dört eder gi­
bi muhdkkakdır. Teklif atın, vaadlerin, Ahm ed Paşa’mn şahsı tara­
fından edilmesi mukabilinde hiçbir şart, şûrût konulmamasmdakî
ısrarı kurulan dolabın ne kadar mahirâne olduğunu aşikâr gösteri­
yor... Fazla yazmağı zaid görüyorum. Fakat, her halde nazar-ı dik­

(340) Salih Cemal B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, tarihsiz m ektup, A rkivi Çendror.
19/106-7//833/1972. K rş. Şefik Bey’d en-İshak S ü kûti’ye, Paris, 25 Eylül
["18] 97 ta rih li k art, A rkivi Çendror, 19/106-7//121/2024.
(341) M ehm ed M urad, Mücahede-i Milliye; Gurbet ve A vdet Devirleri, ss. 231 v.d.
(342) İbid, ss. 248-249.-A ynen verilm iştir. Bkz. B. XXXVI.
(343) İbid, s. 250.
(344) Bkz. M ehm ed M urad, Mücahede-i Milliye: Gurbet ve A vdet Devirleri, ss.
251 v.d.
(345) Ö rnek olarak bkz. R om anya Ş u ’besinin, tarih siz yazısı, A rkivi Çendror,
19/31//181/5Ö4. A ynen verilm iştir. Bkz. B. XXXVII.

239
 s

katinizi celb ederim. Hülâsa, Sultan Hamid:den lâakal beş bin lira
almadan siikût etmeğe rıza göstermemenizi musirrâne rica ederim
azizim...»34*
«...Ahm ed Celâleddin Paşa edebsiziyle ne yolda müzâkere olunuyor.
Sakm vaadlerine aldanmayınız. Millet ye’sden mahvoluyor. Yarım­
da birkaç kişi varmış, Ermeni imişler. B irde M ekteb-i Mülkiye li­
san muallimi bir Ermeni oralara gitmişler. Maksadlan Cemiyetin
esrâınna vakıf olmak. İhtiyatlı olunuz. Hırsızlık da yaparlar. Hele
İstanbul adreslerini dikkat altında bulundurunuz. Sonra çok kişinin
canı yanar...»w

Bu pazarlıklar sürerken dahi, Osmanlı yönetiminin Mizan gazetesinin

dağıtımım önlemekle uğraşması ,348 merkezin durumu iyi değerlendiremediği­
nin göstergesidir. Ama belirttiğimiz nedenlerle; başta.M urad Bey olmak üze­
re ,349 pek çok üye Ahmed Celâleddin P aşa’mn gelişini, kendilerinin yapama­
dıkları geri dönüşü sağlayacak bir girişim olarak değerlendirmişlerdir.
Sözkonusu pazarlıklar devam ederken Paris Sefareti’ne en baş görev ola­
rak Jön Türklerle uğraşması için tayin edilmiş bulunan 350 Münir Paşa da dev­
reye girdi ve Sefaret görevlisi Veli Bey aracılığıyla, o da pazarlık masasına
oturdu .351 Burada Cemiyet, gazeteyi tatil ve faaliyeti verilecek vaadlere kar­
şılık durdurmak mukabilinde altı yüz bin frank talebinde bulundu.®52
Bu toplantıdan sonra Murad Bey, tekrar Contrexeville’e giderek, Celâled-
din Paşa ile pazarlıkları sürdürdü .353 Bu pazarlıklarda Cemiyet, başta gazete
ve hurufatın satımı, abone bedellerinin iâdesi ve üyelerden ölenlerin aileleri­
ne yardım için, maddî sorunları da yeniden gündeme getirdi.354 Buradaki ge

<346) D oktor Nâzım Bey’d en -îsh ak S ü k û ti’ye, [1897], Cuma, A rkivi Çendror,
19/135//152/50.
(347) L âli'den [M ehm ed R eşkî] -İshak S ü k û ti’ye, 19/7 Tem m uz 313, A rkivi
Çendror. 19/108-4//298/1132.
(348) BBA-İrade-Hususî, M uharrem 1315/no, 29-312 ve BBA-İrade-Hususi, S aîer
131 S/no. 4-91.
(349) M ehm ed M urad, Mücahede-i Milliye: Gurbet ve A vdet Devirleri, s. 241:
«...A hvâl-i h âzıradan dolayı m e’yûs idim. N am ûskârâne te rk -i n eşriyât e t­
m ek canım a m innet raddesine gelm iş bulunduğum un buna az çok dahli
olabilir...».
(350) Bkz. İzzet Paşa tarafın d an yazılan şifre telgrafnâm e m üsveddesi, B B A -Y ıl-
dız Esas Evrakı, 11/1194/120/5.
(351) M ehm ed M urad, Mücahede-i Millîye: Gurbet ve A vdet Devirleri, ss, 266-270.
(352) İbid, s. 268.
(353) P azarlık lar için bkz. Ş erafeddin M ağm um î’d en -tsh a k S ü k û ti’ye, 20 Tem ­
muz 1897, A rkivi Çendror, 19/106-7//307/2023-2, ve gene aynı şahıslar a ra ­
sında konu h akkında daha sonraki ta rih te bilgi veren, 20 Ağustos 1898 ta ­
rih li m ektup, A rkivi Çendror, 19/108-4//577/1116.
'(354) Şerafeddin M ağmumî’den -Îsh ak S ü k û ti’ye, 30 Tem m uz [18]97, Cuma,
C ontrexeville, A rkivi Ç endror, 19/108-7//295/2004. K endisi gelişm eleri d a ­
h a sonra şu şekilde özetlem ektedir: «...Ve nihayet (bunu ister veriniz, is­

.240
Üşmeler üzerine Cemiyet merkezi bu kez gelişmeleri tekrar açıklayan bir ya­
zı ile şubelere başvurarak, onların anlaşma için fikirlerini aldı.3® 5 Ancak,
dana 15 Temmuz 1897 tarihinde Cenevre merkezi neşriyatı durdurmak üzere
Çürüksuîu Ahmed Bey’e yetki verilmesini kararlaştırm ıştı .358 10/22 Temmuz
1897 tarihinde Paris Sefareti bir resmî tebliğ neşrederek, yurt dışına kaçan
firarilerin yurda dönmeleri halinde affolunacaklarını ilân etti .®57 Nihayet, 8/
20 Temmuz 1897 (1313) tarihinde, Murad Bey’in reformlar karşılığı yurda
dönmeyi kabul eden yazısı sonrasında ;353 Cemiyet de resmen Ahmed Celâled-
din Paşa ile anlaşarak afv-ı umumî ve reformların uygulanması mukabilinde,
neşriyatı tatil ederek gelişmeleri beklemeye razı oldu. Avrupa’ya kaçışından
itibaren bu kamuoyu içinde büyük bir ilgi ile karşılanan 359 ve dönüşü olduk­
ça yankılar uyandırarak 360 yabancı ülke temsilcileri tarafından hareketin ru­
hu sayılan bir kişinin avdeti ile örgütün çöküşü 381 şeklinde yorumlanan Mu­
rad Bey anlaşmaya uydu.
Her ne kadar Cemiyet yöneticileri bu anlaşmayı yalnızca bir mütareke
olarak gördülerse3® 3 de, etkisi hiç de bu şekilde gerçekleşmedi.363 Yayın faali­

te r verm eyiniz. V erirseniz hesab k a t’ olunur. Verm ezseniz Cem iyet dağı­
lıyor, V erm ezseniz hesab kesilemez. F akat Cem iyet verdiği sözü almaz.
Biz ahdim izde d u ru r, ıslahata in tizaren yalnız ta ’til-i neşriyat eder ve
defterim izi kapayaım yacağı içün şu ’belerle m u h ab erata devam ederek
m üm kün m ertebe p a ra celbine çalışır) diyerek işi kesdirdim . Paşa’dan
(kahûl olundu) veya ( b u [n u ] tesviye edem eyiz) gibi b ir cevab-ı k a t’i al­
sam hem en h er iki halde de C enevre tarikiyle P a ris’e dönecekdim. Fakat,
(Lâ) ve (nim ) dem eksizin İstan b u l’dan cevabın v ü rû d u n a teeh h ü r etdi.
Ben de tem dîd-i ikam ete m ecbûr oldum. Bugün y a rın diye bekliyoruz...
E ğer biz olmasak, A llahın zır delisi M urad aksi b ir h alt yiyecek. İşi olub
b itd ik d en sonra bozacak...».
(355) B ir sureti, R om anya şubesine gönderilm iştir. Bkz. A r k iv i Çendror, 19/58//
655/7. S u reti verilm iştir. Bkz. B. X X XVIII.
(356) Şerafeddin M ağm um î ve Reşid im zalı 15 Tem m uz 97 tarih li k a rar, A r k iv i
Qendror, 19/59//102/16. A ynen verilm iştir. Bkz. B. XXXIX.
(357) M etni için bkz. T ürk İnkılâp Tarihi Enstitüsü A rşivi, 82/19875.
(358) M ehm ed M urad, M ücahede-i Milliye: G u rbet v e A v d e t Devirleri, ss. 282-283.
(359) Ö rnek olarak bkz. «M ourad B ey’s Condem nation: He A dvocate Reform s
in T urkey and is now an exile,» The N e w Y o r k Times, 11 M art 1896, s. 5.
(360) Bkz. «The Young T urkey Party,» The Times, 12 ve 14 A ğustos 1897 ve
«M urad Bey Returns.s» The N e w Y o r k Times, 18 Ağustos 1897, s. 5.
<361) K ont Goluchow ski’y e-İstan b u l Elçiliğinden, B üyükdere, 7 Ekim 1897/no.
42d (Pr. 17/X /97), Haus-. Hof-u. Staatsarchiv, P A X II 168 T ürkei Berichte
1897(VI-VII) (6793182).
(362) Bkz. Ş erafeddin M ağmumî, Hakikat~i Hal, s. 34.
<363) Sarayla anlaşm a ve M urad Bey’in dönüşünün uyandırdığı tepki için bkz.
Süleym an Nazif Bey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, 17 Tem m uz 1897, 4 Tem m uz
1897, 4 A ğustos 1897, A r k iv i Çendror, 19/106-5//293/1441, A r k iv i Qendror,
19/106-5//59/1549 ve A r k iv i Çendror, 19/106-5//216/1449. İlk m ektupta
d uyulan büyük um utsuzluk ve en azından M urad B ey’in dönm em esi a r ­

241
yetinin durdurulması emrine bütün şubeler uydu .384 Ancak, bu şubelerin pek
çoğunun anlaşmaya büyük tepki gösterdiği de gözden kaçmamaktadır ,®55
Pazarlıklar sırasında dahi Mizan; bir Paris gazetesine verdiği demeç do­
layısıyla ;3®
6 Ahmed Rıza Bey’i kınayan ihtarlar yayınlamaktan çekinme-
di.Mr îşte, Murad Bey, P aris’den İstanbul’a gitmek üzere trene bindiğinde ve
kendisini uğurlamaya gelenlere itidal tavsiye ettiğinde, Cemiyetin Avrupa
merkezinin durumu böyleydi. Murad Bey’in ardından dönmek için harcırah­
larını bekleyen Cenevre Şubesi mensupları,368 Mechveret ve yazarları aleyhi­
ne Sultan tarafından açılmış olan bir dava, hepsi susmuş durumda olan res­
mî yayın organları ve reform ümitleri, ki bu dengenin alacak tarafının bir
hayli zayıf olduğu açıktır.

Mısır Şubesi :

Murad Bey’in ayrılışından sonra, Mısır Şubesinin kısa bir bocalama ge­
çirdiği görülüyor. Onun Mısır Şubesi reisliği, bu merkezin aym zamanda âde­
ta bir yönetim odağı durumuna geçmesini sağlamıştı. Kendisinin; merkez yö­
netiminde etkili roller oynamak üzere Avrupa’ya gitmesiyle, şube tekrar eski
hüviyyetine dönmede, bir geçiş dönemi yaşamak zorunda kalmıştır. Ancak,
Mısır Cemiyet için hiçbir şekilde bırakılması mümkün olmayan bir merkezdi.
Bir kere buradan ülkeye neşriyat gönderilmesi son derece kolaydı. İkinci ola­

zusu görülürken ikinci m ektup b u n u n yanısıra Ahmed Paşa iie yapılan

p azarlık lar konusunda bilgi v erm ekte son m ektupta ise m atbaanın teslim
edilm em esi aksi halde silahsız kalınacağı işlenm ektedir. Tepki açısından
krş. A bdullah Cevdet, Hadd-ı Te’dib:Ahmed Rıza B ey’e Açtk Mektub, N a­
şiri: İzm irli'M ehm ed Ş ükrü, M atbaa-i îçtihad, (İstanbui:1912), s. 37 ve M it­
h a t Ş ü k rü Bleda, İmparatorluğun Çöküşü, (İstanbul: 1979), ss. 18-19,
(364) Şerafeddin M ağmumî, H akikat-i Halr s. 36’da k a ra ra uym ayan beş, on k işi­
n in cem iyetle ilişkisinin kesildiğini belirtiyor. Ama, m u h ab eratta M ısır
Ş u’besi gibi gelişm eleri en şiddetli biçim de eleştiren b ir kolun bile k ara ra
uyduğu açıkça görülüyor. Bkz. R auf A hm ed Bey’den-İshak S ü k û ti’ye, [K a ­
h ire ], 23 Tem m uz [18]97, «...Reşid im zasıyla K an u n -i Esası’n in ta ’tili içün
b ir telg raf aldık. B eklenen k ö tü haber geldi...» A rkivi Qendror, 19/106-
6//296/1881.
(365) Özellikle M ısır Şubesi ve B ulgaristan Şubesi k a ra ra büy ü k tepki göster­
m işlerdir. Bkz. A rkivi Qendror, 19/58//8 x*e A rkivi Çendror, 19/59//56/33.
S u retleri verilm iştir. Bkz. B. XXXX ve B. XXXXI. İkinci belge ile b e ra ­
b er konu h ak k ın d a bilgi verm esi açısından 6/101 [Z iya B ey] ta rafın d an
Dr. N âzım ’a yazılan b ir m ek tu b u n sureti verilm iştir. Bahaeddin Şâkir Bey
Evrakı/Özel Evrak.
(366) «Dans le m onde de l ’Islam : Recrudescenee de fanatism e,» La Patrie, 4 Tem ­
m uz 1897.
(367) « İh tar-ı Hâlis,» Mizan , no.27, 5 Tem m uz 1897-5 Safer 1315, ss. 2-3.
(-368) BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 1628, (10 K ânûn-i sânî 313)/80352 ve
BBA-İrade-Hususî, Şaban 1315/no,79-898.

242
rak burada Osmanlı yönetimine karşı pek çok grup, Hidivin ve îngilizlerin
koruması altında faaliyette bulunuyordu. 1894’den itibaren, Mısır’da muha­
lif yayınlar o kadar fazlalaşmış ve bunların Osmanlı yönetiminin fiilen de
gerçekleştiği topraklara girişi o derece de artmıştı; ki, sonunda Sultan bu
yayınları bulunduran ve yurda sokulmasına yardımcı olanların da; onları ya­
yınlayan komite üyelerinden kabul edilerek cezalandırılacaklarını açıklamak
zorunda kalmıştı.369 Hidiv ve İngilizlere bu alanda yapılan müracaatlar ise;
Mısır’da matbuat nizamnamesinin bulunmadığı ve bundan dolayı; bu gazete­
lerin yayımının önlenmesinin imkânsız olduğu şeklinde bir cevapla karşılaşı­
yordu.3™Bunun yamsıra Mısır; ûlema ile ilişkiler bakımından büyük bir önem
taşımaktaydı ve ayrıca Mısırlı zenginler de; başlarda, Jön Türkler e maddî
destekte bulunuyorlardı.
Murad Bey şubeye bir anlamda tepeden inme bir şekilde Paris merke­
zinden aldığını gördüğümüz Mısır müdürlüğü yazısıyla gelmiş ve orada Jön
Türklerin başına geçmişti. Her ne kadar kendisinin iddiasına göre, Cemiyete
resmen girişi üç ay sonra gerçekleşmiş ise de,3” bu dönemdeki muhaberatta
dahi onun şube reisi olarak imza attığını görüyoruz. Bu durum; doğal olarak;
orada bulanan ve fazla birşey yapmamış olmakla birlikte, kendilerini Cemi­
yetin kurucularından kabul eden Cemiyet mensuplarım, hiç de memnun et­
memişti. Bunlar bir ara, Mizau’a karşı Paris merkezinden izin alarak, diğer
bii’ şube gazetesi dahi çıkarmaya çalıştılarsa da; gerekli müsaadeyi alama­
dıklarından, bu eylemi gerçekleştiremediler,372 Mısır şubesinin eski müdürü
İsmail İbrahim Bey ile Eczacı Mustafa Beylerin yönetimindeki bu kadro; Mu­
rad Bey’in, kamuoyundaki prestiji ve İngilizler nezdindeki itibarı nedeniyle,
ikinci plânda kalmayı tercih etti. Dolayısıyla bu merkez, doğal gelişiminin
dışında bir durumu yaşadı.
Onun Avrupa’ya geçişinden sonra ise; İsmail İbrahim Bey tekrar liderliği
ele aldı ve kısa sürede Mısır’a önemli muhalif liderlerin gelişi başladı. İlk
olarak, Mechveret’deki yazılarıyla büyük ilgi toplayan Hoca Kadri Bey, daha
sonra Cemiyet tarafından Rodos’dan kaçırılışım ve Mısır’a gönderilişini izle­
diğimiz Salih Cemal ve P aris’deki temaslarını gördüğümüz Hoca Muhiddin
Efendi bu şubeye katıldılar. Özellikle iki ûlema temsilcisinin gelişi ile ve bu­
radaki El-Ezher talebelerinin de bunlara katılmasıyla, Mısır’daki eğilim bu
yana doğru kaymağa başladı. Yeniden teşkilâtlanıldı ve şube, Murad Bey
zamanında olduğu gibi; kendi, bir merkezmişçesine tutumlar içine girdi. Ni­
tekim, Bulgaristan merkez şubesine, Cemiyetin dahilî örgütlenmesi bakımın­
dan da çok ilginç bilgiler veren yazısında; şubenin yetkilerini bir hayli aştığı
gözleniyor ki, yazının yedinci maddesinde durum açıklığa kavuşuyor :

(389) BBA-BEO/Dahiliye Giden, 93-3/42, (23 Ağustos 310), (m üm tâzeden).

(370) BBA-BEO/M tsır H idiviyet-i Celüesinin Muharrerat Defteri, (71), 1032/
68/4, E vrak: 821, Sıra: 119, M ısır Fevkâlâde K om iseri D evletlû Gazi A h­
m ed M uhtar Paşa H azretlerine, (24 Ağustos 310).
(371) M ehmed M urad, Mücahede-i Milliye: Gurbet ve Avdet Devirleri, ss. 150-151.
(372) İbid, ss. 130-131.

243
 «...Nizâmnâmemizin dokuzuncu bendi ahkâmı İstanbul’un muvafa-
kattyîa tebdil olunarak şu’âbât-ı umumiye altıya iblâğ olunmuşdur
ve (Mısır-İParis} şubeleri m üttehidin altıncı şube ittihaz ohmmuş-
dur...»™

Paris ile arası zaten pek iyi olmayan İstanbul merkezi, gördüğümüz yetki
devrinden önce, nizâmnâmeye dayanarak Mısır’ı da merkez durumuna geçir­
meye muvaffak olmuştu. Aym yazıda gördüğümüz İslamcı temalar, bu yetki­
nin neden verildiğini bize gösteriyor. Bu kuşkusuz Ahmed Rıza Bey’in hoşuna
giden bir durum değildi ve onun herşeye rağmen sözkonusu değişikliği dik­
kate aldığını da söylemek mümkün değildir. Ama, Mısır merkezinin de bu yet­
kiyi kullandığı açıktır.
Bu problemlerin önüne geçmek için Rodos’dan yeni firar ettirilmiş olan
İshak Sükûti, örgütü yeniden düzenlemek üzere Mısır’a gönderildi. Cemiyet
muhaberatında Sükûti’nin bu görevini mükemmel bir biçimde yaptığı ve
örgütü dağılmaktan kurtardığı belirtilmektedir.374
Bir süre sonra, Mısır’da bir gazete çıkarılması sorunu gündeme geldi.
Esasen Paris merkezi ile aym haklara sahip bulunan bu şube, kimseye da­
nışmaksızın böyle bir gazeteyi çıkartma hakkına da malik bulunmaktaydı. Bu
noktada muhalifler arasında ikiliğin ortaya çıktığı gözleniyor. Hoca Muhid­
din; daha evvelce de gördüğümüz gibi; Cemiyet ile yakın ilişkiler kurmakla
birlikte, tamamen ortak hareket etmeye yanaşmamıştı. Kendisinin Hoca Kad-
ri’den bahsedişine bakılırsa; o da, bu konuda ondan taraf olmuştu.375 Niha­
yet bu koşullar altında, Kanun-i Esasî gazetesinin çıkarılmasına karar veril­
di. Fakat; bu tarihte yapılan olağanüstü toplantı sonucu, «Hey’et-i Teftiş ve
İcra»mn kurulması ile Mısır Şubesinin kısa süren merkezliği de sona ermiş
oluyordu. Sözkonusu gazete, yeni merkezin de belirttiği gibi bir ûlema gaze­
tesi olarak takdim edildiğinden,378 izin sorunu da çıkmamıştı.
Bu gelişme ile Hoca Muhiddin ve ûlema grubu, Mısır muhalifleri üzerin­
de tam bir hakimiyet kurmuş oluyorlardı. Nitekim, bu kontrol altında Mısır
Şubesi, çok kısa aralıklarla merkeze iki rapor vererek oldukça ilginç bir ta ­

(373) M ısır Ş ubesinden-B ulgaristan Ş u ’besi Meclisine, 112/23 Temmuz 312-14

Ağustos 96, A rkivi Çendror, 19/158//10/112. Bu ilginç yazının sureti aynen
verilm iştir. Bkz. B. XXXXII. Bu arada su retim verdiğim iz, M urad Bey ta ­
rafın d an A hm ed Zeki B ey’e yazılan resm î m ektuptaki sıra num arasının
29 Nisan 1896 tarih iy le 139, b u belgedeki tarih e göre n u m aran ın 112 oldu­
ğuna d ikkat edilirse, yeniden teşkilâtlanm a ve kısa sürede yoğun m uhabe­
ra tta bulunm a d urum u anlaşılır.
(374) A bdullah Cevdet Bey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, 17 K ân û n -i sânî 1897, A rkivi
Çendror, 19/106//194/1.
(375) Hoca M uhiddin, Hürriyet Mücâdeleleri..., s. 3.
(376) «İlân,» Mizan, no.4, 11 K â n û n -i sânî 1897-7 Şa’ban 1314, s. 2: «Ûlem a-yı
d in -i İslâm ve taleb e-i ûlum dan m ürekkeb bir cem iyet-i ilm iye nâm ına
olarak Şeyhzâde Hoca M uhiddin Efendi biraderim izin M ısır’da te ’sis ey­
ledikleri ‘K a n u n -i Esasi’ ism indeki v arak p âre-i ham iyyet....».

244
vır ortaya koydu. İlk olarak bu şube, Hıristiyanların kesinlikle Cemiyete alın­
mamasını istiyordu. İkinci olarak, yabancı müdahalesine karşıtlığı; Murad
Bey’e ihtarda da bulunarak; çok kesin bir biçimde dile getiriyordu ve niha­
yet son olarak îslâmcı bir tavrı olabildiğince net bir şekilde ortaya koyu­
yordu :

«...Rum'lar Yunanistan; Bul garlar, Bulgaristan m enafıine hidmet

ederler, Ermeniier hayâl-i ham olarak Ermenistan teşkil etmek sev­
dasına diişdiiler ve keza keza.,, akvâm-ı mezkûrenin papasları ki­
liselerde, muallimleri mekteblerde verdikleri dersler, mürebbiyele­
rinin beşikteki çocuklara okuduğu ninniler hep Müslümanlık aley­
hindedir, Avrupa’ya Müslümanları vahşi, barbar bildiren bu akvam­
dır,,., Akcarn-t gayr-i müslimenin hâli de böyle! Bu takdirde çâre-i
selâmet nedirP Devlet-i Osmaniye düvel-i muazzama tarafından da­
hi musaddak olduğu misiUû bir Devlet-i Islâmiye olduğundan ah­
vâlini ıslâha say edecek kuvve-i müdire dahi esasen unsur-u îslâma
mensub olmalıdır, Binaenaleyh bu vazife-i mukaddeseyi akvâm-ı îs-
lântiye meyânmda cemiyet-i esasiye vasıtasıyla hâsıl olacak olan it­
tihad ve meşveret deruhde etmelidir. O halde sırf müslümanlardan
mürekkeb olan cemiyet-i esasiye seyyiâtı mütevellid esbâbı bilâgaraz
ve avz araşdırub herkezi ikaz ve dalâletde bulunanları her kim olur­
sa olsun mümkün olduğu kadar rıfk ile tarik-i hakka sevk ve çâre-i
salâh ve selâmet neden ibaret ise ânı —kavl-i vahidle değil— meşve­
retle teklif eylemek hususuna çalışır,..»377

Biraz ileride ise Mısır Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Şubesi şekline
dönüşmenin maliyeti açıkîanmaktadır :

«...Şu makaleden maksad âmâl-i asliyesi, bâlâda Mısır’da olub Ce­

miyet-i İslâmiye nâmı verilmiş olan cemiyet-i esasiye, Memalik-i
Osmaniye hususatmda, «İttihad ve Terakki-i Osmaniye Cemiyeti»
nâmını aldığım ve bu bir tedbir-î siyasî olub niye Hıristiyan dahil
edilmesi tecviz edilmediğini bildirmekdir...»3'!i

Aynı şekilde; Mısır Şubesinin yayın organı durumuna geçen gazete de;
yabancı gözlemciler tarafından, İslâm teorisi ile anayasacüık arasında has­
sas bir dengeyi oluşturmaya çalışan bir periyodik olarak yorumlanıyordu .379

(377) A rkivi Qendror, 19/60//233/15. Bu ve aynı eğilimle yazılan diğer b ir ra p o ­

ru n bulunabilen sahifelerinin suretleri verilm iştir. İkinci rap o r için bkz.
A rkivi Çendror, 19/60//238/621. Belgelerde, H ıristiyan kabûlüniin İstanbul
m erkezince de kabul edilem iyeeeği üzerinde durulm aktadır. Bu konuda
m etni verilen İstanbul m erkezinin sirküleriyle de karşılaştırm a yapılm alı­
dır. Belgelerin m etinleri için bkz. B. XXXXIII,
(378) A rkivi Qendror, 19/60//233/15.

245
Daha gazetenin çıkışı sırasında Hoca Muhiddin, bu yolda bir başvuruda bu­
lununca, Osmanlı yönetimi dahi bu kimselerin asıl amaçlarının ne olduğunu
tam olarak anlayamamıştı.380 Doğal olarak gazetenin işlediği temalar, Saray
tarafından büyük bir endişe ile karşılandı .381 Bir süre sonra; Avrupa merke­
zinin de farkedeceği gibi, bu alandaki eleştirilerle yönetimi en zayıf nokta­
sından vurmaktaydılar.
Bu gelişim sürerken Hoca Muhiddin ile diğer üyeler arasında anlaşmaz­
lık yoğun bir hale gelmiş ve kendisinin ifadesine göre, ona gelen mektuplar
gösterilmemeye başlanmıştır ,382 Bunun üzerine Hoca Muhiddin, gazetenin yö­
netimini yeni bir heyete bırakarak Mısır'daki faaliyetten çekildiğini açıkla­
dı.383 Beklenen tekrar îsmail İbrahim Bey’in reisliğe gelerek, örgütün yapı­
sını değiştireceği idi. Ancak, aynı sırada bu kimse Hıdiv ile Jön Türklerin
ilişkilerini kuvvetlendirmek ve ondan daha fazla maddî kazanç temin etmek
amacıyla, onun Paris seyahatine katıldı. Fakat, çabalar tamamen boşa çık­
tı. Huzura kabul edilme sorunu yüzünden, Murad Bey ve Hidiv’in ya­
nındaki bazı kimselerin Ahmed Rıza’nın pozitivist tutumlarıyla ilgili telkinle­
ri nedeniyle, Mechveret yöneticisi Mısır idarecisi nezdindeki itibarlarını kay­
bettiler .384 İsmail İbrahim Bey; cemiyetin ilk teşkilâtında görev almış olma­
sından dolayı; Hidiv’e her ikisinin de lider pozisyonlarına rağmen, aslında
önemli kimseler olmadığını belirttiyse de başarı sağlayamadı.383 Bunun üze­

(379) A rm inius V am bery, La Tıırquie D’Aujourd’Hui et D’Avant Çuarante A ns ,

P.V. Stock, (Paris:1898), ss. 57-58.
(380) BBA-BEO/M ısır Komiserliği Âmed: Mısı-r Komiseri Muhtar Paşa Hazretle­
rinden Gelen Tahrirat Defteridir, 746-38/4, 728/822, (2-1 T eşrin-i sânî 312)
(Takdim :26 T eşrin-i sânî 321), «...M uhiddin Efendi nâm ında birinin v u -
k u ’b u lan m ü racaatına ve kendisinin lisan -ı şer’-i şerifden bahis b ir gazete
çık artm ak niyetinde b ulunduğuna dair.». D aha sonra; M uhiddin’in evvel­
ce İstikam et adlı b ir gazete çıkarm asından m uhalefete başlayacağı an la­
şılm ıştır. Bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 128 (m üm taze), (29
M art 314), BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13,227, (19 M art 314).
(381) Bu nedenle gazete h akkında alm an ted b irler için bkz. BBA-İrade-Hususî,
R am azan 1315/no.l6-925, BBA-BEO/Telgraf ve Posta Nezareti Giden, 585-
17/10, 168, (5 K ân û n -i sânî 313)/80888, BBA-BEO/Dahiliye Giden, 96-3/45,
(31 K ân û n -i sânî 313), 3391/80888. BBA-BEO/Telgraf ve Posta Nezareti
Gelen, 579-17/4,102, (17 K ân û n -i evvel 312), BBA-BEO/M ısır H idiviyet-i
Celilesinin Muharrerat Defteri. (71)-1032-68/4, Sıra: 154, Evrak: 102, H i­
caz, B ağdat, Yem en, Basra, Suriye, Musul, Adana, Trablusgarb, H aleb V i­
lâyetleriyle, Lübnan, Zor, K udüs ve Bingazi M utasarrıflıklarına şifre, 18
K ân û n -i Evvel 312.
(382) Hoca M uhiddin, Hürriyet Mücadeleleri..., ss. 3-8.
(383) M uhiddin, «İhtar,» K anun-i Esasî, n o .5 ,17 K ânûn-i sânî 1897-15 Şa’ban
1314, s. 4.
(384) Bu gelişm eler için bkz. İsm ail İbrah im B ey’in -îb ra h im Temo’ya, K ahire,
27 Ocak 1897 ta rih li m ektubu, İb rah im Temo, İttihad ve Terakki..., ss.
96-100.
(385) İbid, s. 100.

245
rine, uüyük bir üzüntüye kapılarak istifaya karar verdi. Osmanlı yönetimi
de, bir süre sonra kendisini yurt içinde bir doktorluk görevine getirdi .288
Beklenmeyen bu durum üzerine Hoca Kadri, Mısır Şubesinin lideri du­
rumuna geçti ve böylece şubedeki İslamcı tutum devam etti. Bu sıralarda
hazırlandığı anlaşılan Mısır şubesine ait bir evrakta önemli üyelerin Hoca
Kadri, Doktor Cazım, Doktor Bahaeddin, Doktor Ermenak Efendi, Salih Efen­
di, Safvet Efendi, Mehmed Efendi Ferc-el-Sûdanî, Ahmed Efendi, Cami-el-
Ezher ulemasından Abdullah Efendi, Mevlevi ve Cemiyetin İran ve Hamend
ile bağlantısını temin eden Hacı Mirza Esfehânî ile Yusuf Efendi’den oluş­
tuğu anlaşılıyor.387
Bu şekliyle Mısır Şubesi ûlema ağırlıklı konumunu, Murad Bey’in ülke­
ye dönüşünden sonra da, bir müddet devam ettirecektir. Fakat, bu dönemde
de gözden kaçırılmaması gereken husus, bu şubenin özellikle yabancı müda­
halesi konusunda çok hassas ve bu oluşuma en sert biçimde karşıt oluşudur.
Cenevre ile aralarındaki anlaşmazlığın388 temelinde de, bu neden yatmakta­
dır ki, Murad Bey bu noktayı, yâni ûlema ağırlıklı bir şubenin, neden pozi-
tivist Ahmed Rıza’yı kendisine tercih ettiğini hiçbir zaman anlayamamıştır.
İstanbul Merkezi :
İstanbul merkezinin 1898 darbe girişiminden sonra ne kadar güç bir du­
rumda kaldığını gördük. Örgütün dağıtılmadan evvelki kuvvetinin fazlalığı
ve halka nüfûzu hakkında ihbarlar o denli korkunçtur ki & Osmanlı yönetimi
merkeze darbeyi indirirken sempatizanlar ve onları koruyan devlet büyük­
lerine de ilişmekten çekinmemiştir ki, bu durum yabancı basma da yansımış
tır.390
Fakat, özellikle mekteplerdeki teşkilât vasıtasıyla, bu darbeden kısa bir
süre sonra cemiyet tekrar eyleme geçmiştir:
«... İstanbul’da Şubat R um fnin dördüncü Pazar akşamı saat birle
üç arasında ilânlar dağıtılmıştır. îttihad ve Terakki Cem iyetinin İs­
tanbul M erkez Şu’besi mührünü hâmil olan mezkûr Hânlar fevkâlâ-
de te’sir hâsıl ederek hükümeti ziyade telâşa sürüklemişdir... Gala­
ta, Beyoğlu, Beşiktaş, Üsküdar, Beylerbeyi, Ortaköy. Kadıköy’de da­
hi bu ilânlar mebzûliyetle tevzi ’ olunmuş dur. Yine cemiyetin mer­

(386) BBA-BEO/ Dahiliye Giden, 97-3/46, 3425 (M ümtaze:159), (20 K ânûn-i e v ­

vel 314).
{'38?) A rkivi Çendror, 19/58//1. A ynen verilm iştir. Bkz. B. XXXXTV.
<388) Salih Cemâl Bey’d en-İshak S ük û ti’ye, baş tarafı kopuk b ir m ektubun 9
ve 10 ncu sahifeleri, Arkivi Çendror, 19/106-7//929/1979-1.
(389) İstanbul halk m ın b u kim seler tarafın d an başlatılacak ayaklanm aya k a tı­
lacak ları ih b arı için bkz. B B A -Y / Sadaret Hususî Marûzat, 25 B 1314/no.
1775.
(390) Bkz. BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13,4145, (30 K ânûn-i evvel 312). Bir
Cem iyet gazetesi de bu yoğun ted b irler gereğince beş bini aşkın talebe-i
û lum un sürüldüğünü iddia etm ektedir. Bkz. «Havadis,» Kanun-i Esasî, no.
5, 17 K ân û n -i sânî 1897-15 Ş a’b an 1314, s. 4.

247
 kez şu’be sinin süferâya bir beyannâme verdikleri ve bunun üzerine
Yıldız’ın pek ziyade telâş etdiğini Avrupa gazeteleri yazıyor...»™*
Aynı tarihte, gene Cemiyet mensuplarının camilerde hükümet aleyhine
toplantılar yaptıkları da, resmî gazetelerde dile getirilmektedir.3® Gene, mer­
kez tarafından yayın organlarına gönderilen yazılarda, yakında faaliyete ge­
çileceği yoluda tehditler ileri sürülmektedir :
«...Henüz ateş edilmemiş ise de kesdimıe bir yol tutulmak üzere
çatılan silah-i kıyamın çattrdısıykı yüreği büsbütün yerinden uya­
nan Yıldız’daki «sersem» yıldırım uğramışa döndü, Etrafındaki si-
per’i saikalara (!) güvenerek var kuvvetiyle gûya üzerimize saldırdı!!
Fakat henüz pusudakilerimizin gölgesini bile seçemedi. Çünki tepe­
sinde bulunuyor ,,.»303
Ancak, bu iddialı anlatıma karşılık; gerçekte, örgüt yalnızca talebe mu­
hitinde kuvvetli bir durum göstermektedir. Bilhassa Harbiye mektebinde çe­
şitli kollar kurularak ,394 eski hocaları Çürüksulu Ahmed Bey aracılığıyla, Av­
rupa merkezi ile yeniden temas sağlandı. Cemiyete ait bir marş dahi hazır­
landı.395 Ama artık, 1896 darbe girişimi öncesi merkezde bulunan askerî kad­

(391) «Havâdis,» Kanun-i Esasî, no.10, 22 Ş ubat 1897-20 R am azan 1314, s. 7.

(392) «17 Ş u b at-îstan b u l: Aynen,» Kanun-i Esasî, no.10, s, 7. A ynı tarih lerd e İn g i-
lizler de gelişen olaylarla ilgili benzer istih b a ra t toplam ışlardır. B ir yazıda
özellikle R am azan da daha ra h a t k alan ve «tehlikeli b ir eleman» olarak n i­
telenen Jön T ürklerle ilişki halindeki dervişlerden ve Sultam ın A vrupa’ya
susm aları karşılığı refo rm ların yapılm ası ve belki anayasanın dahi ilânı­
nı gerçekleştirm ek vaadiyle delegeler göndereceğinden bahsedilirken (bkz.
P hilip C u rrie’d en -S alisb u ry ’e Pera, 3 Ş ubat 1897/no,74 (Conf.) PRO/F.O,
78/4797), diğer b ir yazıda S u ltan ’m h ay atına k arşı b ir saldırının beklenil­
diği an latıld ık tan sonra sanki b ir eylem olması çok norm alm iş gibi
«Jön T ü rk P artisin d en b ir gösteri geçen gün de gelmedi» şeklinde bir ifade
kullanılıyor. Bkz. Philip C u rrie’d en -S alisbury’e, Pera, 18 Ş ubat 1897/no.
115 PRO/F.O. 78/4798.
(393) « îdare-i M erkeziyeden M evrud B ir M ektubdan,» Mizan, no. 9, 25 K ânûn-i
sânî 1897-21 Ş a’ban 1314, s. 4.
(394) Â kkâ’dan fira rın ı gördüğüm üz Şefik B ey’in yeğeni ve H arbiye talebesi
M ahir Said Bey aracılığıyla okulda Hüseyin A vni Paşa kolu adlı b ir k o ­
m ite ve Hoca H ayrullah E fendi’n in tavsiyesiyle aynı okul öğrencilerinden
Fazlı Bey tarafın d an Süleyman Paşa kolu' oluşturulm uştur. Bu kom iteler
ilk k a ra r olarak A skerî M ektepler N azırı Zeki P aşa’nm öldürülm esi k a ­
ra rın ı alm ışlardır. Bkz. A hm et Bedevî K uran, İnkılâp Tarihimiz ve Jön
Türkler, T an M atbaası, (İstanbul: 1945), ss. 35-38.
(395) M arşın m etni için bkz. [M an astırlı] Bahaeddin Sâî, Güldeste-i Hâtırât-ı
Ahrar ve Eslâf-Refuge Turc d Paris, Yazma, î. H akkı T arık Us K ü tü b -
hanesi, 0.50/D. 38/1. M arşın 1897 yılı o rtaların d an itib aren kullanıldığı a n ­
laşılıyor. Bkz. Zahid, «İstanbul’dan,» K anun-i Esasî, no.19, 3 M ayıs 1897-24
Zilkade 1314, ss. 6-7 ve Ali Fahri, Emel Yolunda, 2. Baskı, H ü rriyet M at­
baası, (İstanbul:1328), ss. 47-48. M arşın m etni verilm iştir. Bkz. B. XXXXV.

248
ro hayal dahi edilemeyecek bir durumdu. Bu konudaki fikirlerin resmî gaze­
telerde de kapalı olarak belirtildiğini görüyoruz :

«...Pekâla düşünelim. Sultan A ziz’in hal’inde inkılâbı husûle geti­

ren kim idi? Asker değil mi? Halbuki asker nedir? Âdeta devletin
ruhudur, ânı haricî ve dahilî düşmanlarına mukabil fedakârâne m u­
hafaza etmekle mükellefdir... Üstümüzde bu belânın bekasına se-
beb olan başlıca sm uf askeriye ve bilhassa İstanbul’da bulunan as­
kerdir. Zira Yıldız bunların üstüne istinad etmezse günden güne mil­
letin üzerinde tezayid eden zulme cesaret edemez. Acaba asker bu­
nu bilmiyor mu? Ekseriyet itibarıyla pekâlâ biliyor. Lâkin önünü
almak işine gelmiyor. Zira âdeta Yıldız’m soygununa müşterekdir.
H udud boyunda aç, çıblak millet uğrunda can veren askerle kendi­
leri arasındaki farkı görüyorlar, ânı muhafaza, etmek istiyorlar. Ama
diğer vatandaşları can veriyormuş, sefil oluyormuş, evlâdlarım yetim
bırakıyorlamıış !... Lâkin sözlerim efrada değildir, mülâzımdan m ü­
şire kadar zahitanadır. ,.»3M

Bu talebeler aracılığıyla Avrupa merkezi, çeşitli beyannameleri İstanbul’

da dağıtmaya muvaffak olmuş ve bu durum, Saray'm endişesine yol açmış*
tır .397 Bir süre sonra ise İstanbul’da yeniden bir merkez oluşturulmaya mu­
vaffak olunmuştur :

«....Mumaileyhin kavlim e bir meclis-i idare varmış. Size birkaç ay

evvelsi yazmış. Şimdi bu meclis bir takım ıslâhat ile meşgulmüş...
Madem ki birkaç aydan beri mevcud imişler mevcudiyetlerini niçün
hisseti irmiyorlar. B irde kısımların ve şu’belerin yeniden tanzimini
istiyorlar. Hiç ses çıkartmadım. Fakat, zannıma kalırsa bu da bî-
lüzûmdur. Çünki muntazaman devam edemez. Bir kaçı memur en
gider Bir kaçı nefyedilir. Bir kaçı habs olunur, zincir yine bo­
zulur. Eski hamam eski tas kalır... Bunlar kâmilen mechûl bir hal­
de kalacaklar. Yalnız, Cenevre ile muhabere edecekler. Şu’be reisle­
ri de seyyar memurlar vasıtasıyla Cenevre’den emir alacaklarmış.

(396) «İstanbul'dan,® K anun-i Esasî, n o ,6 ,25 K ânûn-i sânî 1897-22 Ş a 'h a n İS 14,
ss. 3-4.
(397) K onstantin D im itri’den -İsh ak S ü k û ti’ye, [C en ev re], 22 M ayıs [18]97:
«...B ayram gecesi b u rad an gönderdiğim iz ilânları d ıv arlara yapışdırm ış-
lar. Zabıta nazırı duym uş, M abeyn’e yazmış. Gece saat yediden sonra yâ-
verler, zabıta, polis ve hafiyeler hem an bilcüm le esvâkı dolaşm ışlar. Bu
sebeble M ekteb-i T ıbbiye’den; Rıza, Galib ve diğer iki c-err’an dört kişi
tev k if olunm uş....». A rkivi Qendror, 19/106-4//1148/271. İshak S ü kûti’d en -
D oktor Nâzım Bey’e, Cenevre, 11 H aziran 1898 ta rih li m ektupta da ta le ­
b eler arasındaki örgütlenm enin çok geliştiği ve M ühendishanede de yirm i
kişilik b ir Cem iyet hücresi k u ru ld u ğ u belirtilm ektedir, Bkz. Bahaeddin
Şâkir Bey Evrakı/Özel Arşiv.

2A&
 Hep müşkilât, hep işi uzatmak. Zaten böyle şeyler birkaç sene ev­
velsi içün olabilirdi. Şimdi vakit var. Başka ciddî şeyler yapmak
mümkünse onu göstersinler...»m

Mektubun yazarı durumu ümitsiz bir şekilde anlatmaktadır ve kısa süre

sonra bu korkusunda haklı olduğu görülecektir. Önce, Harbiye’deki teşkilât­
ta kâtiplik görevini yürüten bir öğrencinin ihbarı ile bu okulda ,399 daha son­
ra ise, çeşitli ihbar400 ve soruşturma genişletmeleri ile Tıbbiye’de ve ûlema
çevresinde büyük tutuklamalar yapılmıştır.401
Yabancı kaynaklarda; önce bâzı subayların «fezahat-ı lisaniye»de bulun­
malarından dolayı divan-ı harbe gönderildikleri hakkında haberler görün­
dü .402 Arkasından tüm tutuklular hakkında bilgiler verilmeye başlandı. Bun­
lardan en geniş bilgi veren bir tanesi; yedi yüksek düzeyde Şeyh, 106 ileri ge­
len ûlema, 324 talebe ve bu sınıflardan toplam 630 ayrı. kişinin tutuklandığı­
nı belirtiyor .493 Bu konudaki rakam lar devletin resmî istatistiklerine konulma­
dığı için kesin tutuklu sayılarını bilemiyoruz.404

(398) . L. Lâli [M ehm ed R e şid ]’den -İsh ak S ü k û ti’ye» 18/7 Temmuz 313, A r k iv i
Çendror, 19/İ06-4//298/1132. İstanbul m erkezi bu durum a rağm en M urad
B ey’in dönüşünü onaylam am aktadır; «...B uraya avdeti şim dilik h a tıra ge­
tirm eyiniz. İşkence altın d a inleyen adedi gûya pek azmış gibi gelüb pençe­
lerine boyun uzatm alık pek abesdir. Orada siz elden geldiği m ertebe ça­
lışınız. Biz de burad a çalışırız. Siz son dereceye gelir ve m uvaffakiyetden
b ü sbütün k a t’-ı üm id ederseniz elbetde dilediğiniz veçhile harek etd e m uh­
tarsınız...».
(399) A hm et Bedevî K uran, İnkılâp T arih im iz v e Jön Türkler, s.36. O kullarda­
ki sıkı denetim e b ir ö rnek o larak M ekteb-i M ülkiye’ye ait b ir ilân örnek
gösterilebilir. A r k iv i Ç endror, 19/135//221/26. A ynen verilm iştir. Bkz.
b. xxxxvr.
(400) B ir örnek olarak bkz. Birinci F erik Reşid, Taşktşla D ivan -t H arbi M u kar-
r e ra tm a D air H a k a y ık -t M ühim m e, H anım lara M ahsus Gazete M atbaası,
(İstanbul: R. 1324), ss. 4-9 içinde Tıbbiye beşinci sınıf talebesi, Y enişehir
F enerli A tıf B ey’in yazısı.
(401) Bu tu tu k lam aları yaşayan AU F a h ri’nin olayları h a tıra biçim inde nakli
için bkz. Emel Yolunda, ss. 5. v.d,
(402) «Turkey,» The Times, 5 Ağustos 1897. B urada on iki tu tu k lu subaydan
bahsedilm ektedir. Philip C urrie ise on dö rt subay için idam k a ra rı v eril­
diğini ancak b u n u n bazı b ak an ların a ra y a girm esi ile veto ettirilebildiğini
belirtm ektedir. Bkz. Philip C urrie’den-D ışişleri B akam ’na, Therapia, 26
Ağustos 1897/00.517-572 (Conf.), P RO/F .O, 78/4808.
(403) «Une nouvelle C our m artiale en Turquie,* L ’Independance Belge, 14 A ğus­
tos 1897.
(404) Bu konuda bilgi olabileceği düşünülen; N ezaret-i U m u r-i T icaret ve Nafıa,
İsta tistik -i U m um î İdaresi, D e v le t-i A l i y y e - i O sm a n iye’nin Bin Üç Y ü z On
Üç Senesine Mahsus îsta tis tik -i U mumisidir, (1315), İÜK-TY, 9184/6, ss.
65-66’da :
M em alik-i M ahruse-i Şâhânede..... D evletin em niyet-i dâhiliyesini ihlâl

250
 Bu malûmatımızın eksikliğine karşılık; kesin olarak bildiğimiz, İstanbul’­
daki hareketin en büyük darbeyi yediğidir :

«...En sağlam kökümüz olan Tıbbiye’de bile bir ye’s ve fütûr hâsıl
oldu, işte bunca ihvan tevkif olundular. İşkence görüyorlar, sürü­
lüyorlar. Bir taraftan kazanılan Teselya iade olunmak üzere, Cemi­
yet mevcûdiyetini şimdi göstermezse ne vakit gösterecek. Niçün bir -
şey yapılamıyor. Yoksa esassız bir kuru patır dıdan mı ibaretdir. A v­
rupa’da oturup feryâd etmenin modası geçdi. D efatle yapışdtnla-
mayan tehdîd-âmiz ilân ve yaftaların hani netaic-i ameliyesi gibi
şikâyetler çoğaldı. Bunlara ne cevab verilecek!.. Hattâ Avrupa’dahi­
ler gelsinler birleşelim, yekvücûd olarak bir kıyam-ı umumî yapa­
lım diyenler de bulunuyor.... Hiç olmazsa bir meclis günü Bâb-tâli’-
yi basmak içün yüz kişi lâztm ki o d a m eikuddur..y>m

Mektup yazarı daha sonra Süleymaniye’ye giderek hocalarla görüşmüş,

fakat bu mülâkatta da bir çözüm bulunamamıştır.406 İşlediğimiz dönemin ba­
şında üye olan bir kişinin ifadesiyle de :

«. .Ve bendenizden sonra iki kişiyi daha Cemiyet-i hayriyeye id-

hai ettiysem de o zamanki numeroların birer birer ihtiyatsızlıkları
hasebiyle ve Murad Han-ı bîâinin Paris’den avdet etmesi müna­
sebetiyle bir çok efendilerimizin Taşkışla’ya gönderilmesinden bir­
birimizi kaybetdik. .
bütün örgüt bağları çözülmüştür.

edenler başlığı altında, D ersaadet ve M ü lh a k a tı: 1

Trabzon 20
D iy ar-ıb ek ir 24
S uriye 32
şeklinde b ir açıklam a y ap ılm ak tad ır ki, açık olarak bu kim selerin Jön
T ü rk ler olm adığını belirtebiliriz.
(405) L.Lâli [M ehm ed R eşid ]’den-İsh ak S ü k û ti’ye, 22 H aziran 313, A rkivi Qend-
ror, 19/135//262/703. B uradaki tem alara benzeyen ifadeleri işleyen diğer
b ir m ek tu b u n d an Reşid B ey’in düştüğü üm itsizliği ve eylem beklentisini
anlıyoruz: «...B u k ad ar p a ra ile şu rad an b u rad an yân i A vrupa’n ın (!) bâzı
m ahallerinden canlarına susam ış anarşist takım ları ik n a edilebilir, beş, on
danesini göndersinler de şu işlere b ir netice verelim ...». Çerkeş Lâm i [M eh­
m ed Reşidjj’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, tarih siz m ektup, A rkivi Çendror, 19/106-
4//256/114Î.
(406) A rkivi Çendror, 19/135//262/703.
(407) 2/74 n u m aralı Cem iyet üyesi M ehm ed Said Bey’in -İttih a d ve T erakki-i
O sm aniyân C em iyeti R iyâseti C enâb-ı Âliyesine, 25 M art 316 ta rih li m ek­
tubu, A rkivi Çendror, 19/53//584/1. M ektup aynı zam anda, tu tu k lam aların
b ir bölüm ünü de M urad Bey’in ih b a rla rın a bağlayan dedikoduların etk in ­
liğini gösterm esi bakım ından ilginçtir.

251
 Saray’ın sıkı takibi ve soruşturmalar sonucunda, talebelerin kurduğu ör­
güt dışında, resmen tanınan Cemiyet temsilcisi olarak İstanbul faaliyetim sür­
düren 408 Mehmed Reşid Bey; ki kendisi kurucular içinde, dahilde kalan tek
şahıstı; tutuklular arasına girmiştir .409 Jön Türklerle ilişkisi bilinen kimseler
değişik görevlere tayin edilerek İstanbul’dan uzaklaştırılmışlardır. Saray bu
kez sorunun üzerine oldukça acımasız bir biçimde yaklaşarak, îngilızlerin ko­
ruması altında bulunan bazı Jön Türk sempatizanlarını dahi bu kategoriye
sokmuştur.410 Bu da, sorunun ne kadar önemsendiğini bize göstermektedir.
Gene, okullarda denetim faaliyeti alabildiğine sıkılaştırılmış ve Harbiye Mek­
tebinden iki sınıf, olaylara karışmaları gerekçesiyle tard edilmiştir. Öğrenci­
lere karşı alman tedbirler, bu dönem ve sonrasında öyle yoğunlaşmıştır ki;
sonunda, onların şehir içinde istedikleri gibi dolaşmalarını önleyecek faali­
yetler başlatılmıştır .411 İşte, Murad Bey, Cemiyet adma anlaşma yaparak İs­
tanbul’a dönmeyi kabul ettiği zaman, eski merkezin durumu bu görünümde­
dir.

Yurtiçi Taşra Teşkilâtı Faaliyetleri ve 1897 Suriye Darbe Girişimi :

Her ne kadar Hariciye Nezareti, İttihad ve Terakki Ceımyeti’nin bu dö­

nemde yurt dışında fesadcı faaliyetlerini yoğunlaştırdığını belirtiyorsa da /412
sözkonusu periyod, bu Cemiyet’in bu kez taşradan gerçekleştirmeye çalıştığı
bir darbeye sahne olmuştur.
Şimdiye kadar, Cemiyet’in organizasyonu için genellikle Balkan teşkilâ­
tı incelenmiş ve tek önemli örgütlenmenin burada olduğu, bütün darbelere
rağmen, 1906 sonrasında buradaki yeniden düzenlenişe zemin hazırladığı üze­
rinde durulmuştur. Kuşkusuz, üzerinde duracağımız gibi, Balkan teşkilâtı da
Cemiyet’in faaliyetleri bakımmdan büyük önem taşımaktadır; ama, 1895-
1897 arasında faaliyetin en yoğun olarak sürdürüldüğü yer, Suriye olmuştur.
Kuşkusuz bu açıdan; evvelce belirttiğimiz gibi, Türk-Suriye komitesinin
1897 başlarından itibaren Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti içinde erime­

(408) A rkivi Çendror, 19/106-4//256/1141.

(409) Alî F ahri, Emel Yolunda, s. 64.
(410) Sir Philip Curr.ie’den-M arquess of S alisbury’e Therapia, 9 Tem m uz 1897/
no.463 ta rih ve num aralı yazı ve eki A dam Block’un, Cons., 7 Temmuz
1897 tarih li m em orandum u. PRO/F.O. 78/4804. K onuyla ilgili kısım ları ve­
rilm iştir. Bkz. B. XXXXVII.
(411) M aarif N ezaret-i Celilelerinin 30 Te§rin~i evvel 313 ta rih ve dört um um
num erolu ta h rira t-ı âliyesi sureti, İstanbul Valiliğine Gelen Tahrirat-ı
Umumiye Suretleri, İÜ K -TY , D.8. 9886, v. 38/b.
(412) B B A -Y /M ütenevvî (Günlük) Marûzat, 15 Ra 1314/no,2222. Buna kargılık
Cenevre m erkezi y u rt içi faaliyetin yoğunluğunu fırsat bilen bazı fırsa t­
çıların oraya b u ray a m ektup y azarak Cem iyet adına tehditle p a ra istem e­
lerin d en y akınm aktadır. Bkz. «İlân-ı Resmî,» Mizan, 18,3 M ayıs 1897-30
Zilkade 1314, s. 1.

252
si ,413 bu faaliyeti çok kolaylaştırmaktaydı. 1895 tarihinde, başkentten uzaklaş­
tırılmak için geçici görevle bölgeye gönderilen ve burada bütün merkezleri
dolaşan414 Doktor Şerafeddin Mağmumî, burada önemli şubeler kurmaya mu­
vaffak olmuştur. Kendisinin daha sonraki bir anlatımından:

«...Aldığım ■mektub Mamadandı. Orada bulunduğum esnada... Üe

ekdiğimiz tohum bugün yetmiş dallı ağaç olmuş, Hama’ya da bir
filiz salmış. Şanı’a merbutuz oradan gazeteleri alıyoruz ve Hama’ya
gönderiyoruz diyor ... ,»m

buradaki örgütlenme faaliyetinin bir hayli hızlı gerçekleştiği görülüyor. Ge­

ne 1895 tarihinde o dönemki merkez yayın organında «...Osmanlı İttihad ve
Terakki Cemiyeti’nin mekasıd-ı meşruası Suriye’nin her tarafında intişar etdi.
Âmâl ve temenniyât-ı umumiye bu fırka-i naciyenin teşebbüsâtıyla pek güzel
imtizaç ediyor...»416 veyahut «Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin mesaî
ve ikdamı bu havalide fevkâlâde takdir ve tahsin olunuyor...»417 biçiminde ifa­
delere rastlamamız, durumu teyit ediyor. Kısa süre içinde Cemiyet’in; sey­
yar memurlar aracılığıyla; bölgedeki faaliyetini arttırdığı gözleniyor:

«...Osmanlı İttihad ve Terakki C em iyetine mensub Seyfullah ge­

çen hafta Rodos dan avdet etdi. Hâmil olduğu talim atı gösterdi.
BirUkde H avrana gitdik. Tahşidât-ı askeriye merkezlerini gezdik .
Süveydiye’ye uğradık.

(413) B elirttiğim iz gibi b u ted ricen gerçekleşm işti. M urad B ey’in y u rd a dönüşü
üzerine A hm ed Rıza gru b u n a y ak ın lık ların ı b elirten ve eski lideri k ın a ­
y an b ir m ek tu p tan b u kom itenin görünüşte varlığım devam ettirdiği a n ­
laşılıyor. Bkz. «Nous recovons de nos am is du Comite T urco-Syrien des
reformes.s- Mechveret Supplement Français, no.40, 1 Ağustos 1897, ss. 5-6.
Gazete çıkışı ile ilgili problem ler çerçevesinde «...A rnavud, Suriye [A yrı­
lık çı] ve E rm eni kom itelerinin.... alenen teveccüh...»ünden bahsedilm ek­
tedir. Bkz. H ey’e t-i T ahririye, «Tebşir,» Meşveret, no.10, 18 Zilkade 1313-
1 M ayıs 108, s. 2.
<414) B u gezilerin, örgütsel faaliyete işaret edilm eksizin anlatım ı için bkz. Ş e ra ­
feddin M ağmumî, Seyahat Hâtıraları: Aded 1, Anadolu ve Suriye’de> M at-
b a a -ü l-F ü tu h . (M ısır-el-K ah ire: 1327-1909).
(415) Ş erafeddin M ağ m u m fd en -îsh ak S ü k û ti’ye, 10 Tem m uz [18]97, Paris, A r­
kivi Qendror, 19/106-7//292/1950-2023-6. Şam m erkezinden C em iyet’e ge­
len m ek tu plard a çok sayıda yeni adresin verilm esi için ise bkz. N uri A h­
m ed B ey’in; C enevre, 9 Ş ub at 1897 ta rih li m ektubu, Arkivi. Qendror, 19/
135//175/188.
1416) M. A, «Suriye’den M ektub: 28 Ş ubat 1311,» İlâve-i Meşveret-, no.9, 28 Şevval
1313-1 N isan 108, s. 3.
(417) M.A, «Suriye’den M ektub,» İlâve-i Meşveret, n o .5 ,17 Ş a’ban 1313-1 Ş ubat
103, s. 3.
<418) M.A, «Suriye’den M ektub,» Meşveret, no.22, 8 T eşrin-i sânî 1896-12 C em a­
ziy’ülâhîr 1314, s. 6.

298
 Buna paralel olarak, bu bölgeden merkez yayın organına yazılan yazıla­
rın bolluğu419 ve diğer bazı yazılarda icraat fikirlerinin işlenmesi dikkati çek­
mektedir .420
Bu da kuşkusuz, içinde muhalifleri barındırdığından dolayı, bir hayli hu­
zursuz bir durumda bulunan Beşinci Ordu personeli421 içinde cemiyetin yayıl­
masının bir sonucu idi. Muhalif yayın organlarının belirttiği gibi, bu askerî
birlikdeki durum, Saray’ı da yakından ilgilendiriyor ve onun endişesine ne­
den teşkil ediyordu :

«... İstanbul’dan şifreli telgrafla Beşinci Orduda m evcud bilcümle

ümerâ-yt askeriyenin isimleri sorulmuş. Elde bulunan iyi kötü salnâ-
menin kâfi görülmemesine bakılırsa bunlar hakkında biraz ‘malû­
m ata hususiye” istenilmiş oka gerekdir. Acaba tabaka-i bâlâca Dok­
san Üç inkılâbında Beşinci Ordu’dan gelen taburlar rm hatırlan­
d ı ...»422

Bu gelişmeler üzerine harekete geçen yönetime, sözkonusu faaliyetler

hakkında ihbarlar da yağmaya başladı. Mart 1897 ortalarında Şam’da bulu­
nan Şem’azâde Ahmed Refik Paşa, yaptığı tahkikat sonucunda Beyrut ve
Şam bölgelerine geniş şekilde yayılmış olan Cemiyet hakkında topladığı bil­
gileri Saray’a arzetti .®3 Aslında P aşa son derece doğru bilgiler toplamıştı ve
özellikle askerî üyelerin önemlilerini belirlemeye muvaffak olmuştu. Bu ara­
da bir Rumdan aldığı malumatı değerlendiren Alasonya Ordusu kumandam
Edhem Paşa, Jön Türklerin Haleb'deki örgütlenmeleri hakkında yönetime bil­
gi vermişti .®4
Soruşturma faaliyeti devam ettirilirken, askerler dışında, muhalif bîr tav­
rı ortaya koyan diğer bir grubun da, bu alandaki ittifaka dahil olduğu anla­
şılmaya başlandı. Daha evvelce belirtildiği gibi ;

«...Ebulhüda Efendi'nin; Abdülkadir Geylânî hazretleriyle mensu-

bînine garaz bağladığı malûm-i âmmedir, Vilâyât-ı Şâhâne’âe bulu­

(419) Bkz. «Suriye’den M ektub,» Meşveret, n o .2 ,28 Cem aziy’ülâhir 1313-15 K â-

n û n -i evvel 108, s. 4, «Şam’dan M ektub.» İlâve-i Meşveret5 n o .ll, 10 Zilhic­
ce 1313-13 M ayıs 108, s, 3, «Suriye’den Mektub,» Meşveret, no,15, 12 Safer
1313-23 Tem m uz 108, ss. 3-4 ve s. 5, «Suriye’den Mektub,s> Meşveret, no, 17,
12 R ebiy’ülevvel 1314-23 Ağustos 108, s. 3.
(420) A ...Y , «M ekâtib: Şam ’dan,» Mizan, no.172, 16 N isan 1896-3 Zilkade 1313,
s.2462.
(421) Bkz. «Cevab,» Mizan, no.179, 4 H aziran 1896-22 Zilhicce 1313, s. 2520.
(422) İbid, s. 2520.
(423) Şam ’da, Şem ’azâde A hm ed Refik Paşa’dan-M abeyn’e, 27/17 M art 313, Me-
m urin-i M üteferrikaya Mahsus Kayd Defteridir, B B A -Y ıldız Esas Evrakı,
36/139-84/139/XX. M etni aynen v erilm iştir. Bkz. B. XXXXVIIL
(424) H udud-i Y unaniye K um andanlığm dan-M abeyn’e, 86/27 H aziran 313, M ü­
şir Edhem , Alasonya Ordu-yu Hümâyûn Umum Kumandanlığına M uhabe­
ra t Defteridir, 2/49, B B A -Y tldts Esas Evrakı, 36/139-40/339/XVIII.

254
"M U T

nan bâzı mensubin ile meselâ Hama Sancağında, Mecîis-î İdare ile
mahkemede memur olan aile erkânının azli içün Sadnâzâmdan bir
emr-i telgrafî istihsâl eylemişdir. İstihsâl eden aczim icra etmek is­
temiş, bunu bir dereceye kadar anlayabiliyoruz. Fakat, Sadr-ıâzâ-
rnın kör âlet-i agrâz olmasına bir dürlü ma'nâ bulamıyoruz...»42*

olayın bir de tarikat çatışması şeklindeki boyutu vardı.

Nitekim, durum Suriye Vilâyetinden ve Beşinci Ordu Kumandanlığından
sorulduğunda, verilen cevapta :

«...Hama’da suret-i zahirede bir cemiyet-i fesadiyenin teşekkül et-

mekde olduğuna dair şimdiki halde bir emâre görülememiş ise de
Hama’daki tarikat meşayihinden Rufai tarikatının diğer tarikatlara
nisbeten kesb-i kuvvet edilmiş[eylemiş ] ve bunların aleyhlerinde
bulunun Geylânî taife-i cesimesinden münşaib tarikat-ı Kadiriyenin
kısm-ı âzâmım dahi dahil-i ittifaklarına aldıkları gibi urbandan bâb
-ı ahdde bulunan Beni Halid ile urhan-ı saireye nişan ita ve maaş
tahsis etdirilmesiyle bu zümreye idhal ve bunları gören ahaliden bir
çoğu da bu tarike sülük ve duhûle meyyal bulunmuş ve memurin-i
hükûmetden mutasarrıf, nıiifti, tahrirat müdiri ve nüfûs memuruyla
ceza reisi gibi ehemmiyetli memurların dahi bu meyanda oldukları
cihetle işbu cemiyetin mahzurdan salim olub olamayacağı şimdilik
meçhul bulunmuş ise de dünkü gün mutasarrıfın, Dersaadet’den al­
dığı bir telgrafda dahil-i livada İslâm ve Hıristiyan arasında asla
bürûdet ve küdûret olmayub herkes iş ve güçleriyle meşgul diye
Mabeyn-% Hümaıjûn-a telgraf verilmiş ...»'ö*

eğer bir örgütlenme varsa, bunun Kadiriler tarafından gerçekleştirildiğinin

belirtildiğini gözönüne alırsak ve bu teşkilâta katılanlar arasında sayılan me­
murların bir kısmının daha sonra yapılan geniş ■tevkifatın Hama’ya ait bö­
lümünde bulunduğunu da farkedersek ,427 durum ortaya çıkar. Bu özelliğin

(425) «Havâdis,» Mizan, no.173, 23 N isan 1896-10 Zilkade 1313, s. 2472.

(426) S adaret, 275/27 M art 313 ta rih li yazı ile durum u sorm uş. Seraskerlik, 28
M art 313/no. Şube:329 ta rih ve n u m aralı yazıyla durum u Beşinci Ordu’ya
iletm iştir. P arça «Şam’da Beşinci O rd u -yu H üm âyûn M üşiri A bdullah P a ­
şa H azretlerin d en M evrud 28 M art 313 tarih li Şifreli T elgrâfnâm em n S u­
r e ti n d e n alınm ıştır. Suriye V alisi H aşan B ey’in 28 M art 313 tarih li te lg ­
rafı ise bu m etne hem en hem en tam am en benzem ektedir. Bkz. BBA-BEO /
VGG(2), Suriye Giden: 352,7,(27 M art 313)/69883. V alinin telgrafı için
ayrıca bkz. BBA-BEO /VG G (2), Arabistan Telgrafı: (956), 31/C. 27 M art
313/29 M art 313.
(427) M ahkem e işlemi için bkz. BBA-BEO/Harbiye Gelen, 221-6/29, 1, (M uha-
kem at: 2/2 M art 318), /135853 ve BBA-BEO/Dahiliye Giden, 101-3/50, 50,
(5 M art 318)/135853. K a ra r için ayrıca bkz. S eraskerlik tezkeresi, B B A -Y j
M ütenevvî (Günlük) Marûzat, 14 Z 1315/no.7670. D iğer m ahkem e işlem le­
ri için bkz. B B A -Y /M ütenevvî (Günlük) Marûzat, 4 Z 1316/no. 1055/9180.

255
yanı sıra Suriye Şubesi, ûlema desteğini de geniş şekilde arkasında bulmuş­
tur. Bunda bir ölçüde Mısır Şubesinin yakınlığının ve belirttiğimiz yöndeki
etkinliğinin rolü büyüktür. Nitekim merkez yayın organında Suriye hakkın­
da mektup yazan kimselerden birinin niteliği ve bazı yazılan dikkati çekmek­
tedir .428 Bu kimse, daha sonra Berberistan Şubesi reisliği de yapacak oîan
Saman Bey’dir. Gene, uzun süre sonra ancak 1901 tarihinde yakalanarak
Şam’da hapsedilen Abdülhamid el-Zehravi adındaki bir âlimin suçunun, örgü­
tün önemli kollarından birisinin bulunduğu Humus’da, Al-Munir admda fesat­
çı bir gazete çıkartmak ve bununla İttihad ve Terakki Cemiyeti’ne hizmet et­
mek olduğunu görüyoruz.429 Buna ilâveten Valinin ihbarı üzerine m utasar­
rıf görevden alınmaya çalışıldığı zaman; buna karşı bir yazı hazırlayanların
önemli bir kısmının ûlema olması dikkati çekiyor.430
Bu gelişmede göze çarpan diğer bir husus, bölgedeki memurların da ör­
güte duydukları ilgidir. Tutuklamalar sonrasında, Haleb Posta merkez müdü­
rü Osman Efendi, Haleb Meclis-i İdare kâtibi Halil Efendi, Hama Müdde-i
Umumî Muavini Vasfi Efendi, Tahrirat Müdürü Kadri Efendi, Dir M utasar­
rıfı gibi görevliler başta olmak üzere, çok sayıda memurun işe karıştığı gö­
rülüyor .431 Daha sonraki bir mektuptan, ele geçirilemeyen Musul Valisi Ca­
zım Bey’in de Cemiyet üyelerinden bulunduğunu öğreniyoruz.432
Aym şekilde, Vali tarafından yapılan bir müracaata bakılırsa, Suriye İs­
tinaf Mahkemesi Müdde-i Umumisi, Beyrutlu Abdülkerim Bedran’ın da «ef­
kâr»! faside eshabmdan» olduğunu belirlemek mümkün oluyor.4*3 Bütün bun­
lar da; bize, sözkonusu yaygınlığı kanıtlıyor.

(428) Bkz. Sam an, «Suriye’den M ektub,» İlâve-i Meşveret, no.9, 18 Şevval 1313-
1 N isan 108, s. 1, İlm iyeden Sam an, «Suriye M ektubu: Vilâyet,» Meşveret,
no.10, 1 Nisan 108-18 Zilkade 1313, ss. 3-4, İlm iyeden Sam an, «Suriye’den
M ektub: 2, 10 M art 312, «Padişahlık Ç obanhkdır,» îlâve-i Meşveret, no.10,
s. 1.
(429) Elie K edourie, Arabic Political Memoirs and Other Studies, F ra n k Cass,
(London:1974), s. 126. Bu şahsın faaliyetleri için bkz. ss. 127-129.
(430) S ad aret’e gönderilen, 484-11860/29 M art 313 tarih li telgrafda, - otuz beş
tüccar ve dokuz ûlem am n im zası görülüyor. Buna karşılık, Ş am ’dan gelen
2 N isan 313 ta rih li b ir telgrafnâm e bu faaliyetin h alkın zorlanm ası sonu­
cu o rtaya çıktığını iddia ediyor. Bkz. B BA-BEO /VG G (2), Suriye Giden:
352, 7. (27 M art 313)/69883,
(431) BBA-BEO/Dahiliye Giden, 101-3/50,50, (o M art 318)/135853, Bu m ahkem e
k a ra rı ve ekleri aynen verilm iştir. Bkz. B. XXXXIX, B urada kendisinden
bahsedilm eyen Zor M utasarrıflığı m aiyetinde çalışan B urhaneddin B ey’in
cezasının üçte b irin i çekm esi ile ilgili b ir yazıdan, Z o rd a k i şubenin de
m em u rlar arasında yaygınlık gösterdiği anlaşılm aktadır. Bkz. Haleb ve
Adana Fevkâlede Kumandanlığı Vekâletine Mahsus Defterdir, (İkinci D ef­
te r), 19/39/139/X V III, A dana Fevkâlede kom utanlığm dan-M abeyn’e, 31/
29 M art 315, F erik Ali M uhsin.
(432) N ecm eddin A rif B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, [P a ris ], 17 M art [ 18]99, A rkivi
Çendror, 19/106-5//169/1691.
(433) BBA-BEO /VG G (2), Arabistan Telgrajı: (956), Suriye:(8158)/105, 30 H azi­
ra n 313. Suriye Valisi Haşan.

256
 Tarikat, ûlema, askerler dışında Cemiyetin buradaki örgütlenmesinde
dördüncü bir grup daha ortaya çıkıyor. Bu da Cenevre’de Murad Bey’in et­
rafında oluşan merkezin, çeşitli şubelere gönderdiği mesajlarda belirttiği
gibi :

«...İşgâl etdiğiniz mevki’-i necâbetin şânıyla mütenâsib olacak ha­

rekâtınızın hüsn-i neticesini görmek isterseniz bâlâda kendisine mu­
kabele etdiğiniz zât-ı kahraman-fıtrat sırasında bulunan (hakiki veli­
nim etlerim izle haşhaşa vermelisiniz. Bugün her kasaba eşraf ve
hanedânı üzerinde büyük büyük vazifeler vardır. Duracak zaman
değildir, ta’yin-i hareket cihetince serbestsiniz

eşraf ve önde gelen ailelerin temsilcileri olmaktadır. Hama’da Azimzâdeler

ve Geylânizâdeler gibi; tarikat bağlantıları dışında; en önemli iki ailenin üye­
lerinin tutuklular listesinde yer alması, bu konudaki çabaların pek boşa git­
mediğini bize gösteriyor. Her iki aile de, siyasal konularda oldukça aktif dav­
ranışlar içindeydiler. Birincilerin daha ziyade muhalif hareketlere karışma­
ları 4*5 ve kendileri hakkında yapılan şikâyetler436 dikkati çekiyor. İkinciler ise
siyasal taleplerde bulunuyorlardı.437
Olayı inceleyen yabancı gözlemciler, üst düzeydeki yönetici ve komutan­
lar arasındaki anlaşmazlıkların bazılarının, Jön Türklere yanaşması sonu­
cunu doğurmasıyla ilgileniyorlar.438 Diğer işaret edilen bir konu da, Suriye’ye

(434) «Açık M uhabere: K astam oni’de (Lâ..)B ey’es» Mizan, no.24, 14 H aziran 1897
-14 M uharrem 1314, s. 4.
(435) Bu aileye m ensup idam m ahkûm u b ir m uhalifin fira rı için bkz. BBA-BEO
jHariciye Âmed, 155-3/11,1275, (31 M ayıs 311). A ynı aileye m ensub bir
diğer m uhalif olan Ali Bey de M ısır’da, Şem s-ül-İslâm adlı m uhalif b ir ce­
m iy etin k urulm asına önayak olm uştur. Bkz. B eyrut V ilâyetinden-M a-
b eyn’e, 216/8 Eylül 315 Vali Reşid, Beyrut Vilâyetiyle Muhaberata Mahsus
Defter, no.27, BB A -Yıldız Esas Evrakı, 36/2470-8/147/XVI.
(436) Jön T ü rk lü k ten m ahkûm olan Azimzâde A bdülkadir Bey hakkında, H am i-
diye Kazası K aym akam ı Şevket Bey’in D ahiliye N ezaretine telgrafı, H a­
m a, 711/26 Eylül 312, BBA-BEO/VGG(2), Arabistan Müteferrikası: 211.
D iğer şikâyetler ve so ru ştu rm alar için bkz . BBA-BEO/VGG(2), Suriye
Gelen: 345, 95 (telg raf), (12 T eşrin -i evvel 313)/77Q18-(365), 96-100(7 Ş u­
b at 313)/81066 ve 73423, 2702, 5029 (Şûra M azbatası), (22 T eşrin-i sânî
313)/78528, 76789, 73423.
<437) G eylânizâde M ehmed Reşid’in başını çektiği, Jan d arm a yüzbaşısı h ak k ın ­
da S ad aret’e yazılan yüz yirm i im zalı yazı için bkz . BBA-BEO/VGG(2),
Arabistan Müteferrikası: 211, İl/H a m a , 8 M art 313.
<438) Şam F ransız K onsolosundan-D ışişleri B akanı H anotaux’ya, Damas, 18 A ra­
lık 1897/no.29, Affaires etrangeres-Politique Interieure, (Syrie-Liban) -
Dossier General II, (Juil-D ec, 1897):105, [116-167].

257
gelen Mısırlıların faaliyetleri ve olaylarla ilişkileridir,439 Bütün bu organizas­
yon çerçevesinde Cemiyet, faaliyetini Suriye bölgesinde gerçekleştirebilmek
için, çabalarını yoğunlaştırmıştır.
Ancak, haber alma kanalları inanılmayacak kadar geniş olan Saray da.
olayın vahametini kavrayarak üzerine gitmeye başlamıştır. Önce, gelişmeler­
den çekinerek görevinden bir süre önce ayrümak isteyen 440 Hama M utasar­
rıfı Bedri Bey441 ile Şam Valisine40 «Vilâyetde devam-ı mübâyeneti muci’o
ahvâlden tevakki» edilmesi yolunda bir uyarıda bulundu. Bu kuşkusuz hare­
kete katılan memurlara yapılmış açık bir uyarıydı.
Cemiyet bölgede faaliyetini yoğunlaştırmak için Arapça nizamnamelerini
gönderirken 443 de, soruşturmalar yoğunlaştı. Önce Halep Kumandanlığı yap­
tığı bir araştırm a ile harekete katılan subayları belirledi.444 Aynı tarihlerde,
Adana Şubesinde bulunan Cudizâde Sabit Hoca adındaki bir fedaî yakalan­
dı.448 Saray bunun üzerine derhal bir divan-ı harb kurularak tutukluların bu­
rada yargüanmalarını emretti .448 Bevrut’da yapılan tahkikat sonucunda iser

(439) Suriye B aşkonsolosundan-H anotaux’ya, Beyrouth, 28 Eylül 1897/no.59,28

Eylül 1897 no. 57, Affaires etrangeres-Politique Interieure(Syrie-Liban)-
Dossier General II, (JuiL -D ec.l897) ;105, [125, 131], Osmanlı yönetim i de
M ısır’da m erkezi ve S uriy e’de şubesi bulunan bu g ru p ların ortaya çıka­
rılm asına çalışm aktadır. Bkz. BBA-BEO IVG G (2), Suriye Giden: 352,47
(m üm tazeden), (2 Eylül 313-şifre telg raf). Cem iyetin faaliyetinin yoğun
olduğu H um us’dan b irkaç k ere M ısır’a giderek yönetim aleyhinde n e şri­
y a tta bulunan Y ahya Said için bkz. BBA-B EO /VG G (2), Arabistan Vilâyatt
Giden: 235, 53 (şifre)-B eşinci O rd u -y u H üm âyûn M üşiriyetine; (20 Kânûn-
-i evvel 313).
(440) BBA-BEO /VG G (2)! Arabistan Müteferrikası: 211, Hama/972 (telg raf), (12
T eşrin -i sânî 312).
(441) B BA-B EO /VG G (2), Arabistan Vilâyâtı Giden: 235, 15(telgraf), H am a M u­
ta sa rrıfı B edri Bey’e, 24 Nisan 313.
(442) Philip C u rrie’den-D ışişleri B ak an rn a, T herapia, 26 Ağustos 1897/no.5l7-
572(Conf.), PRO/F.O. 78/4806.
<443) R auf A hm ed B ey’den -İsh ak S ü k û ti’ye, Mısır, 28 M ayıs [18]97, A rkivi
Qendror, 19/106-6//275/1875. M ektupta, S uriye’deki örgüte verilen önem
de d ik k ati çekiyor: «..Lâkin ben m ütereddidim . M alûm a, nizâm nâm enin
h â l-i hâzıra göre noksanı, yolsuzluğu çokdur. B inaenaleyh oraca derhal
m üzâkere e d ilir..... ».
(444) H aleb ve A dana K um andanlığm dan-M abeyn’e, 22/21 M ayıs 313, Ali M uh­
sin, Haleb ve Adana Kumandan Vekâletine Mahsus [Defter], B B A -Y ild ıt
Esas Evrakı, 36/2170~18/147/XVI.
(445) Bkz. Gümülcine Mutasarrıfıyla Adana. Diyar-ıbekir Vilâyetleri Muhabe­
rat Kaydına Mahsus Defterdir, no.48, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/139-54
/139/XXVI, A dana V ilâyet-i  liyesine, 20/29 M ayıs 313, H aleb’den-M a-
b ey n ’e, 24/9 M ayıs 313, Haleb ve Adana Kumandan Vekâletine Mahsus.......
B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/2470-18/147/XVI.
(446) M ehm ed K âm il Bey’den-H aleb ve A dana K um andanlığı’na, 23/22 Mayıs.
313, İbid,

258
gerek burada, gerekse Şam’da etkin faaliyet gösteren üyeler; başta Ali Suavi
Vak’asma karışmış olan Esad Bey ve askerî personel olmak üzere; belirlen-
di.44’ Beyrut Postahanesinin uzun zamandan beri tuttuğu, kendilerine evrak-ı
muzirra gelen şahısların defteri değerlendirilerek, tutuklamalar genişletil­
di.448 Bunun sonucunda subaylar desteğinde ihtilâl plânları yapan, çok geniş
bir kadro ortaya çıkartıldı. Bunlar içinde, şeyhler, ileri gelen memurlar, su­
baylar bulunuyordu.443 Bunların sorgulamaları sonucunda faaliyetin çok geliş­
miş olduğu, Ermeni örgütleriyle temasın bulunduğu460 ve İngiliz temsilcüeriyle
ilişkilerin dikkati çektiği tespit edildi.451
Tutuklularm bir kısmı derhal sürgüne gönderildi.442 Özellikle subaylara
mahkemeleri sonrasında ağır sürgün cezaları verildi.453 Böylece, yurt içinde­

(447) Beyrut Vilâyetiyle Muhaberata Mahsus Defter, no.27, BBA-Yıldız Esas E v­

rakı, 36/2470-6/147/X V I, B eyrut V ilâyetinden-M abeyn’e, 50/24 H aziran
313, Vali Nâzım. K rş. M abevn’den-S u riy e Vilâyetine, 48/25 H aziran 313,
Suriye Vilâyeti ve Beşinci Ordu Kumandanlığıyla Muhaberata Mahsus
Defterdir, no.44, B B A -Y ıldtz Esas Evrakı ve Şam ’da Şem ’azâde Ahmed
Refik P aşa’dan-M abeyn’e, 200/9 Tem m uz 313, M emurin-i Müteferrikaya
Mahsus Kayd Defteridir. BBA-Ytldız Esas Evrakı, 36./139-84/139/XX.
(448) B eyrut V ilâyetinden-M abeyn’e, 51/1 Tem m uz 313 Nâzım, Beyrut Vilâye­
tiyle Muhaberata Mahsus Defter, no.27, BBA-Yıldız Esas Evrakı, 36/2470-
6/147/XVI.
(449) T utuklam alar ve m ahkem e ifadeleri için bkz. 25/15 Temmuz 313, Haleb
ve A dana K um andanlığına, 27/17 Tem m uz 313, 28/26 Tem m uz 313, 30/27
Tem m uz 313, 33/28 Tem m uz 313, 34/28 Tem m uz 313, 35/9 Ağustos 313, 37/
27 Ağustos 313, 86/19 K ânûn-i sânı 313, H aleb ve A dana K um andanlığın­
dan, 29/27 Tem m uz 313, 36/11 Ağustos 313, 84/30 K ânûn-i evvel 313, H a­
leb ve A dana K um andanlığına, Bkz. Haleb ve Adana Kumandanlığı Vekâ­
letine Mahsus [Defter], B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/2470-18/147/XVI; S u ­
riy e V ilâyet-i Celi le sinde n - M a b e y ır e , 49/28 H aziran 313(C. 25 H aziran 313),
53/20 Tem m uz 313, 58/27 Ağustos 313, Suriye Valisi Nâzım Paşa H azretle­
rine, 51/15 Tem m uz 313, Suriye Vilâyeti ve Beşinci Ordu Kumandanlığıy­
la Muhaberata Mahsus Defterdir, no.44, BB A -Yıldız Esas Evrakı, 36/2470-
14/147/XVI. Bu belgelerden derlenen ve olayın gelişim ini an latan b ir v e­
sika dizisi verilm iştir. Bkz. B, L.
(450) 25/15 Tem m uz 313, H alep ve A dana K um andanlığına, Haleb ve Adana K u ­
mandanlığı Vekâletine Mahsus [Defter], B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/2470
-18/147 /X V I.
(451) îbid, 36/11 Ağustos 313, M ehm ed K âm il Bey’den-H aleb ve A dana K um an­
danlığına.
(452) M abeyn’d en -Ş am ’da Şem ’azâde A hm ed Refik P aşa’ya, 202/12 Ağustos
313. M ehm ed Kâm il. M emurin-i M üteferrikaya Mahsus Kayd Defteridir,
36/139-84/139/XX.
(453) Belgesi verilen S eraskerlik M uhakem at D airesi tezkeresinde durum a de­
ğinilm ektedir. A yrıca bkz. BBA-Y/M ütenevvî(G ünlük)M arûzat, 18 Za 1319
/no.85/8786, BBA-BEO/Harbiye Giden, 259-6/67,213, (3 N isan 318)/137166,
296, (18 Nisan 318)/137834. 2133-163-164/142317 ve 162579, BBA-Yıldtz P e­
rakende, 5 L 1316/no.1023/8093.

259
ki en büyük örgütlenme tamamen dağıtılmış oluyordu. Yabancı temsilcilik-
ler olayın genişliğine dikkati çekiyorlar .454
Bu darbelerden sonra dahi, Cemiyetin bölgede faaliyetini sürdürdüğüne
işaret etmek gerekir. Nitekim; Hama’da daha somaki tarihlerde önemli me­
murların tekrar görevlerinden alınmaları455, ikamete memur şahısların Ha-
leb’de gizli cemiyetler kurmaları ,488 bunun göstergesidir. Yabancı basında;
Beşinci Ordu’daki çeşitli huzursuzluklar ve tutuklamalar ile ilgili haberler,
daha sonra da devam etmiştir .457 Ordu içindeki gelişmeleri çok yakından iz­
leyen Alman gözlemcüer ve Goltz Paşa da, bu bölgedeki askerî birlikler için­
de Jön Türk eğilimlerine dikkati çekmiştir.458 Bütün bunlara ilâveten, tekrar
yayın faaliyetine başlanması şube müdirlerinin «...Sultan Abdülhamid her dür­
lü ıslahatı şâhâne olarak ita edeceğini ve bu üısana karşı cemiyetin ta ’til-i
neşriyat ile ıslahata intizar eylemesi muvafık-ı hikmet ü hamiyyet görülmüş­
tür »459 biçimindeki açıklamalarına karşı hoşnutsuzluk ve yeniden faaliyete
geçilmesi hakkmdaki memnuniyetin en önce Haleb’de görülmesi, köklerin tam
sökülemediğini gösteriyor. Ancak, Cemiyetin artık, ûlema, eşraf, asker grup­
larını tekrar birleştirerek bir darbe ümidiyle ortaya çıkabilmesi, hayâl dahi

(454) Philip C u rrie’den-D ışişleri B akanı’na, T herapia, 2 Ağustos 1897/no.518 ve

eki. W .S.Richards’d a n -S ir Philip C u rrie ’ye, Damascus, 20 Tem m uz 1897/
no.37 (Conf,), 23 Tem m uz 1897/no.38 (Conf.). PRO/F.O. 78/4805. Suretleri
verilm iştir. Bkz. B. LI.
(455) H am a Belediye Reisi G eylânizâde Tevfik E fendi’nin azli ve rütbesinin
re f’i ile nüfus m ü d iri Reşid E fendi’nin azli için bkz. B BA-BEO /VG G (2),-
Suriye Gelen: 345, 58 ve 65 n u m aralı telg raflar, 117521 ve 118661.
(456) A vnullah Bey tarafın d an k u ru lan b u teşkilât için bkz. BBA-B EO /VG G (2),
Haleb Giden: 297, 10 (ta h rira t), (28 M ayıs 314-A rahistan M üteferrikası:
184) 85325.
(457) «K onstantinopel: 14 Dezem ber 1897,» Pester Lloyd, 16 A ralık 1897,
(458) A lm an Büyükelçisi M arshall’dan-D ışişleri B akanı Sehillingsfürst’e, Pera,
22 A ralık 1898 (pr. 27 A ralık 1898, p .m ), no.253/A. 14945, ta rih ve num aralı
yazı ve ekleri, Bağdad K onsolosundan-Schillingsfürst’e, Bağdad, 8 Tem ­
m uz 1899 (pr. 11 Tem m uz 1899, p.m ), A50/A.9184 ve (zu.A.9137) ile Goltz’-
un, B erlin, 14 Ağustos 1899 (pr. 15 Ağustos 1899, p.m ), A.9730 ta rih ve n u ­
m aralı raporu. Auswârtige$ Anıt: 645/2, Türkische Mılitârs, 159-Nr,3, (Bd.
2-3). A ynı şekilde b ir süre sonra Şam ’daki ihtilâlci harek etlere karışan A h­
med H üsni adındaki b ir Jön T ürk, Fransız Elçiliğine sığınm ıştır. Sadek,
adlı b ir de gazete çık artan b u şahıs daha sonra S ultan ile pazarlığa giriş­
m iştir. Bkz. İstan b u l’daki Fransız B üyükelçiliğinden-D ışişleri B akanı D el-
casse’ye, Pera, 17 Kasım 1898/no.240 ve M ısır’dan 30 K asım 1898/no.208
(Conf.) ta rih ve num aralı yazı. Bkz. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-
Turquie, Vol.2(1898), ss. 97-101.
(459) «Haleb’den.» Osmanlı, no. 4, 15 K ânûn-i sânî 1898-24 Receb 1315, s. 6. M er­
kez yayın organının yeniden çıkışı ile ilgili m em nuniyet şu şekilde dile
getirilm ektedir: «Hele ham d olsun Osm anlI’n ın birinci nüshası ta rih -i
ta b ’m dan on gün sonra b u ra şu ’besine vâsıl oldu...». İrtib atta k i sü rat ilgi
çekicidir.

260
edilemlyecek bir durumdur ve Suriye teşkilâtı artık normal bir yurt içi şube
faaliyeti şekline dönüşmüştür.
Bu dönemde yurt içindeki diğer şubelerin faaliyetlerine bakacak olursak,
hiçbirisinin önemli bir farklılık göstermediğini görüyoruz. Farklılık daha ev­
velce Mizan gazetesinde :

«...Asker ile çok uğraşıyorlar. Efkâr-ı münevvere eshabının askerde

çok olması hasebiyle istibdad heykeline urulacak kazmanın asker
kazması yahud çizmesi olacağım galiba ürıuduyorlar.. ,»m

şeklinde ifadelendirildiği gibi, merkezde de, taşrada da askerî personelin ce­

miyete girişinin artışıdır. Sadece Suriye ve Beşinci Ordu’da değil, diğer or­
du merkezlerinde de Cemiyet evrakının ele geçmesi, bunu bize gösteriyor.'*61
Bunun yanısıra faaliyeti canlanan bir örgüt de Kıbrıs Şubesi olmuştur. Bu­
rada fiilî Osmanlı hakimiyetinin bulunmayışı nedeniyle, örgütün eskiden beri
çalıştığını, şubelere ait düzenlemede görmüştük. Buradaki teması sağlayan
Şevket Bey’e; bu dönemde de, merkezden çeşitli direktifler verildiği görülü­
yor.4® Ancak, canlanmayı sağlayan, Mısır Şubesinin liderliğini bıraktığını gör­
düğümüz Muhiddin Bey’in Kıbrıs’a gidişi olmuştur.4*3 Muhalif gazeteler, Hoca
Muhiddin’in «şubenin riyaset-i fahriyesinde» bulunduğunu belirtiyorlar .464 An­
cak, bunun ne şubesi olduğu tam olarak anlaşüamıyorsa da diğer örgütlerin
burada şubeleri bulunmamasına binaen, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemi­
yetinin Kıbrıs kolu olduğu tahmin edilebiliniyor. Muhiddin Bey burada seksen
kişiyi örgütlediğini belirtiyor .4*5 Bu grup, Kıbrıs’da gece mitingleri düzenle­
miş ve iki yüz kişilik toplantılar yapmaya muvaffak olmuştur. Onları engel­

£460) «Havadis,s» Mizan, no.l?35 23 N isan 1898-10 Zilkade 1313, s. 2472,

(461) Bu ev rak ların Üçüncü Ordu, Nizamiye 34. alayın 4. tab u ru Binbaşısı M us-
tafa E fendi’nin hanesinde yakalanm ası için bkz. Üçüncü O rdu M üşiriye-
tinden-M abeyn’e, 13/10 K ânûn-i sâni 312, M üşir Kâzım. Üçüncü Ordu-yu
Hümâyûn ve Kosova ve Selânik Umum Kumandanlığıyla Muhaberat K ay­
dına Mahsıtsdur, no.2/10. B B A -Yıldtz Esas Evrakı, 36/2470-7/147/XVI. Ç e­
şitli askerî birliklere ask erin ita a t d u ru m u ile e v rak -ı m uzirra gelip gel­
m ediğinin sorulm ası da dikkati çekm ektedir. Bkz. Dömeke’de F erik Vehbi
Paşa’dan-M abeyn’e, 69/27 Tem m uz 313, M emurin-i Askeriyeye Mahsus
Üçüncü Muhabere Defteridir, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/2470-5/147/XVI,
(462) «Açık M uhabere: K ıbrıs’da Şevket Bey’e,» Mizan, no.23, 7 H aziran 1897-7
M uharrem 1313, s. 3;
(463) K ıbrıs’a gidişi için bkz. Hoca M uhiddin, Hürriyet Mücadeleleri.., ss. 5-6.
G elişten Osm anlı yönetim inin duyduğu kaygular için bkz. BBA-BEO /Zap-
îiye Giden, 663-21/14, (17 Ağustos 313), (183/mümtaze:475).
(464) «K ıbrıs’da V atanperver OsmanlIlar,s- Hürriyet2, no.79, 1 Ağustos 1897-1
R ebiy’ülevvel 1315, s.3.
<465) Hoca M uhiddin, Hürriyet Mücadeleleri..., s. 4,

261
lemeye çalışan istibdad taraftarları ve İngiliz polisiyle çatışmalar yapılmış4®*
ve canlı bir faaliyet gösterilmiştir. Aynı zamanda mahallî bir muhalefet ga­
zetesi olan «Kokonoz» un çıkışıyla, basın yaşamında Jön Türklük taraftarları
yeni bir girişimde bulunmuşlardır.437

Balkan Teşkilâtı :

Örgütlenmesinde Temo’nun önemli rol oynadığı Balkan teşkilâtının; Av­

rupa merkezindeki gelişmelere kadar olan durumunu ve daha sonra da; baş­
ta Bulgaristan olmak üzere, fiilî Osmanlı hakimiyeti dışında kalan bölgeler­
deki ilk faaliyetlerini incelemiştik.
Konumuzu teşkü eden dönemde de faaliyetini yoğunlaştıran bölgelerden
birinin Balkan teşkilâtı ve şubeleri olduğunu görüyoruz. Tunaiı Hilmi Bey’in
bölgeye gönderilen ateşli neşriyatının büyük ilgi ile karşılanması ;468 burada
icraat taraftarlarının ağırlığı teşkil ettiklerini bize gösteriyor. Nitekim, Te-
mo’nun 1898-1897 döneminde Osmanlı İhtilâl Komitesi’nce gerçekleştirilmeye
çalışılan suikast girişimlerinin önemli aktörlerinden birisi olduğunu gördük.
Bu dönemde buradaki ilk gelişme, Balkanlara firarların artmasıdır. İlk
olarak, İskenderiye’ye firar eden ve Murad Bey’e karşı tavır aldığını gördü­
ğümüz Eczacı Mustafa Bey’in arkadaşı Tıbbiye firarisi Mustafa Ragıb Bey,
Bulgaristan Şubesi merkezi Ruscuk’a gelmiştir.469 İsmail Raci takma adım

(466) «Kıbrıs M üeeddidlerinin M uvaffakiyetleri,» Hürriyet2, no.82,15 E ylül 1897-

15 R ebiy’ülâhîr 1315, s.4. B urada engellem ek isteyenlere atılan dayak a n ­
latılm aktadır. İngiliz polisiyle çatışm a için bkz. Hoca M uhiddin, Hürriyet
Mücadeleleri..,, s. 4.
(467) Çıkışı için bkz. BBA-BEO/Telgraf ve Posta Nezareti Giden, 585-17/6,72,
(30 Tem m uz 313) (m üm taze:417), BBA-İrade Hususî, R ebiy’ülevvel 1315/
no.116-228.
(468) «Üçüncü O rdu-yu H üm âyûn c e rrah ların d an olub R uscuk’da bulunan H ü­
seyin E fendi’nin Jö n T ü rk ler fesad kom itesinin şu’be reisi Alımed Zeki
nâm ına gönderdiği ‘D ördüncü H u tb e’ nâm risâle ile gazeteleri icab eden
m akam ata tak d im eylem iş olduğu...» BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13,
1805, (16 Tem m uz 313), (Rusçuk. Tüccar V ekâleti T ah rira tı Sureti:2-M üm -
taze:19 Tem m uz 313/no. 142). F ilibe’ye çok sayıda gelen ‘H u tb e le rin
Türkçe gazete id areh an elerin e paketlerle gelişi ve ilgi ile karşılanarak,
bazı gazetelerin bun ları basm aya çalışm ası ve bunun doğurduğu endişeler
için bkz. BBA-BEO /Zaptiye Giden, 663-21/14,49,(7 N isan 313)/70217. B u ­
n a paralel olarak icraat ta ra fta rla rın ın beyannâm elerinin B ulgaristan’da
dağıtım ı için bkz. «Vatan Havâdisi,» Hakikat, no.10,15 Ş ubat 1897-3 Ş u ­
b a t 1312, s. 4b.
(469) F ira rı için bkz, BBA-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, 169 (m üm taze), (31
M art 312) ve BBA-BEO/Hariciye Âmed, 156-5/12, 109, (4 N isan 312) ve
312 (C.34-2), (25 H aziran 312)/56204. M ustafa Ragıb’m ilk işi R uscuk’da
yönetim aleyhine b ir tiy a tro oynatm ak girişim inde bulunm ak olm uştur.
Bkz. BBA-BEO /Zaptiye Giden, 662-21/13,13 (m üm taze), (19 M art 312) ve
18 (m üm taze), (28 M art 312).

262
kullanan Mustafa Ragıb ve Arif adıyla dolaşan mahallî komite mensubu Tah­
sin Bey’ler; Mecidiye’ye giderek, Temo ile irtibat kurup; ondan emir almış­
lardır.47" Daha sonra ise suikast hareketi için çeşitli faaliyetlere girişmiş­
ler ve Calais’ye giderek dinamit teminine çalışmışlardır.471 Osmanlı yönetimi­
ni dehşete düşüren bu girişimlerine karşılık, Mustafa Ragıb Bey mahallî ko­
mitenin etkinliği sayesinde Vidin’de bir okulda Fransızca muallimliğine atan­
maya muvaffak olmuştur.4’2
Bölgeye o kadar geniş çapta Osmanlı yönetimi tarafından yasaklanan ya­
yın ulaşmaktadır ve bunlar yurt içine mahallî teşkilâtça gönderilmektedir473
ki, sonunda Osmanlı Komiseri, Bulgar Nazırına başvurarak, bu konuda ilti­
mas vaadi almıştır .474
Bu arada Paris merkezi, seyyar memurlar aracılığı iîe Rusçuk merkez şu­
besi ile irtibatını devam ettirmiş ve yazılı emir dışında, bu şekilde de temas­

<470) V idin’de bulunup, M ecidiye ile irtib a tla rı için bkz. Niyazi Bey’in, 15 M a­
yıs 313 ta rih li ta h rira tı, 91/270, (25 Mayıs 313), 368/1484 ve 175/500 (22
Tem m uz 313), A MTZ HR (04). 1315 15.21, A MTZ HR (04) 1315 3.7.;2671
770 (6 T eşrin-i evvel 313), A MTZ HR(04) 1315 5.21, 844/305(4 T eşrin-i
sânî 313) A MTZ HR(04) 1315 6.20. B B A -B E O /B u lgaristan Hülâsası, <41),
941-60/5. K rş. B B A -B E O /H a ric iye Reft, 184-5/40, 500 (m üm taze)-740, (24
Tem m uz 313) (B ulgaristan K om iserliği T ah riratı: 175) ve 1318(mümtaze),
(6 Tegrin-i evvel 313), B B A -B E O /H a ric iye  m ed , 157-5/13,2671, (2 Teş­
rin -i evvel 313) (B ükreş Sefareti T ah riratı: 205-Kom iserlik T ahriratı: 175).
Bkz. H ariciye N ezaretine 175/500,24 Tem m uz 313 ve 305/844,4 T eşrin-i
sânî 313 ta rih ve n u m aralı yazılar. B B A -B E O /B u lgarista n Masasının T e z ­
kere K a y d Defteri, (73), 959-60/23.
(471) Z abtiye N ezaret-i Behiyesine, 1184/368 (ve B ahriye N ezaret-i Celilesine),
(19 H aziran 313), B B A -B E O /B ulgarista n Masasının Tezkere K a y d D e f­
teri, (73), 959-60/23.
(472) BBA-BEO /Bulgaristan Hülâsası, (41)-941-60/5, no.368/1484.
<473) N itekim Osm anlı yöneticileri, R um eli’deki m em urlarına verdikleri ta li­
m atta b u d u ru m u n önüne geçilmesini em retm ektedirler. Bkz. Selânik, K o -
sova, M anastır Cihetine î ’zûm B u yurulan Y â v e râ n -ı H a zret-i Şeh riyâriden
Miralay Bahaedâin, K a y m a k a m R efik v e T im u r v e Binbaşı Nuri Beylere
verilen T alim at Suretidir, B B A - Y ıld ız Esas Evrakı, 13/112-47/112/6.: «...A v­
ru p a ’da ve B ulgaristan’da neşrolunan fesad-âm iz e v rak -ı m uzirram n de-
ru n -i m em lekete idhal olunub olunm adığı ve m em urin-i hüküm etin bu
babdaki d ik k at ve itin aların ın derecesi ve m üm kün olduğu k ad a r gayet
h a fi suretde...,». Bu teşkilât aracılığıyla özellikle M anastır’a yayın ve d e r­
gi gönderilm esi için bkz. A hm ed Zeki Bey’den-M ustafa B ey’e, [R usçuk],
tarih siz m ektup bkz. A r k iv i Ç endror, 19/135//18/184(St.I).
(474) B B A -B E O /B ulgarista n K o m iserliği Gelen, 672-24/1,130,(13 H aziran 313).
B ir ay sonra b u konudaki talep te k rarlan m ıştır. Bkz. B B A -B E O /B u lgaris­
tan Hülâsası, (41), 941-60/5, 1136/252, (10 M ayıs 313). B undan başka te ­
şebbüsler için bkz. 93/276, 1 M uharrem 1315, A MTZ DH(04) 1314 12.26, A
MTZ DH(04) 1314 12.14,130/364, 28 M uharrem 1315, A MTZ DH(04) 1315
1.24 ve B B A -B E O /B ulgaristan K om iserliği Gelen, 672-24/1, 44, (14 N isan
313) ve 93, (16 M ayıs 313).

263
ta bulunmuştur 475. Rusçuk merkezinde mahallî kadronun aktif üyeleri; Emin,
Teftiş Mehmed, Yorgancı İbiş Beyler faaliyeti daha ziyade mahallî sorunlar
üzerinde yoğunlaştırmışlardır .'’70
Murad Bey ile temasta bulunduğunu gördüğümüz Rusçuk merkez şube
başkanı Ahmed Zeki Bey ve mahallî teşkilât sekreteri İskender Bey aracılı­
ğıyla da desteklenen bu kampanya ile Ruscuk’da, Osmanlı Tüccar Vekili aley­
hine bir dilekçe477 ve Şumnu mahallî teşkilât sorumlusu Talât Bey aracılığıy­
la da, Şumnu mahallî mekteb-i rüşdî eski muallimi ve Jön Türk Cevat Bey’in
görevde kalmasını sağlamak için bir yazı halka imzalatılmaya çalışılmıştır.
Rusçuk merkezi, bu dönemde de diğer Balkan komiteleri ile temasım sür­
dürmüştür. Nitekim, kısa süre sonraki bütün muhalefet fırkalarının katıldığı
mitinglere, Jön Türk komitesini temsüen Ahmed Zeki Bey’in katılması ve nu­
tuk ir ad etmesi bunu gösteriyor.479
Gerek Ahmed Rıza döneminde ve gerekse daha sonraki yönetim değişik­
liği akabinde merkezin bu bölgedeki faaliyeti yakından izlediği görülmektedir.
Ahmed Rıza'nın bir mektubunda:

«...Bulgaristan’daki Ârif E fendiye elli Frank gönderilmesi münâsib-

dir. Ancak, Bulgaristan’da günden g ü m artmakdü olan teveccüh ve
muavenet bir memurun mesarif-i râhiyesini daha tesviye edecek bir

(475) BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13,3017, (2 T eşrin-i sânî 313) (Ruckuk

Tüccar vekâleti ta h rira tı:!, mümtaze:780, Zabtiye tezkeresi: 195): «Paris’­
deki Jö n T ü rk fesad kom itesi ta rafın d an R usçuk Ş u’besi reisine m ürsel b ir
m ek tu b u hâm il olduğu C errah H üseyin E fendi’n in ifadelerinden anlaşılm ış
ve m erkum un R uscuk’da iken kim lerle konuşduğuna dair.? Bu konu için
gene bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 1173 (m üm taze:780), (9 Teg-
rin -i evvel 313).
(476) BBA-BEO/Bulgaristan Komiserliği Gelen, 672-24/1,72, (27 N isan 313),
Em in Efendi h akkında yönetim in tah k ik a tı için bkz. BBA-BEO/Bulgaris­
tan Masasının Tezkere Kayd Defteri, (73), 459-60/23, 1747/469, (27 Tem ­
m uz 313). Zabtiye N ezaret-i Behjyesine. Bu kim selerin m ahallî faaliyet­
leri için ise bkz. BBA-BEO/Bulgaristan Hülâsası, (41)-941-80/5,803/140,
(13 N isan 313), 907/190, (26 Nisan 313), A MTZ HR(04) 1314 12.19, 1810/
470, (30 Tem m uz 313), A MTZ DH(04) 1315 2.20.
(477) BBA-BEO/Bulgaristan Muharrerai Defteri, (90), 965-20/69, 140/803, (13
N isan 313) ve BBA-BEO/Bulgaristan Masasının Tezkere Kayd Defteri, (Ti)
-959-60/23, 72/225, (10 M ayıs 313), «Hariciye N ezaret-i Celi leşine,». Hacı
N aşid Beyzade H acı A hm ed Bey ve V arna Tüccar V ekâleti hakkında daha
önce yine bu kim seler ta rafın d an başlatılan kam panya için bkz. BBA-BEO
/Hariciye Âmed, 156-5/12, 2768, (17 E ylül 312) ve BBA-BEO/Hariciye
Âmed, 157-5/13, 4510(m ü k errer), (26 K ânûn-i sânî 312), BBA-BEO/Hari­
ciye Reft, 184-5/40, 1258(m üm tazeden), (385-Kom iserlik ta h rira tı üzerine).
(478) B u faaliyetinde H acı H aşan Bey de kendisine yardım cı olm uştur. Bkz. BBA
-BEO/Bulgaristan Masasının Tezkere Kayd Defteri, (73)-959-60/23, 566/
1103, (10 Ş ubat 312) ve 7/118, (10 N isan 313), 100/294, (2 H aziran 313).
Üç yazı da M aarif N ezareti’n e yazılm ıştır.

264
 raddeye varamadı. Mısır Şu’be si Ârif Efendi’yi ne şartla Bulgaristan’a
göndermiş tahakkuk etdi mi? .....»m
şeklinde bir ifadeye rastlarken; Mustafa Bey adlı bir üyeye yazüan «Vatan­
perver Kardeşim» hitaplı bir diğer mektupta; Bulgaristan’daki durum hak­
kında Murad Bey’in yazacağı bir makalenin vaadinden sonra:
Bıdgarya’da, îttihad ve Terakki hakkında gösterdiğiniz gayret-i
milliye ve vatanperverânenize memnun ve müteşekkirim. Tarafınıza
bir adet Yıldız risalesiyle on bir adet Mizan gönderiyorum ve sizi abo­
ne defterine kaydediyorum. Çtkdtkca Jurfta-be-hafta gönderilecek-
dir
biçiminde bir anlatımla karşılaşmamız; bize duyulan memnuniyeti gösteri­
yor. Yalnız bu faaliyetin Osmanlı yönetimini çok tedirgin etmekle beraber, ik­
tidar değişikliği bakımından doğrudan bir etkisinin olamayacağı açıktır. Gör­
düğümüz tepkilerine karşın, bu bölgedeki şubeler 1897 anlaşması sonrasında
da etkinliklerini sürdüreceklerdir. Gerçi 1897 Yunan Savaşının etkisi ve pa­
zarlıkların doğurduğu hayal kırıldığı, bu ilgiyi etkileyecektir; ama, Mechveret
ve Osmanlı’ya ait olduğu belli olan yurt dışı abone listelerinde Bulgaristan,
Romanya ve Bosna-Hersek’de üginç isimlerle karşılaşıyoruz .4® 2 Bu, faaliyetin
sözkonusu bölgelerin mahallî koşulları ile de ilgili olduğu açıktır.

1897 CONTREXfîVILLE ANLAŞMASINDAN 1898 ANLAŞMASINA KADAR

CEMİYET :
Avrnpa Merkezi :
1897 anlaşması gördüğümüz gibi Avrupa’daki Jön Türk faaliyetini çok
zor bir noktada bırakmıştı. Burada komite içi anlaşmazlıklar ve dahilî sorun­
ların rolü üzerinde durduk. Ancak, Şerafeddin Mağmumî’nin anlatımına ba­
kılırsa :
«...İrsâlâtın azalması, ihvanın İstanbul’da âdeta kalmaması, bura­
daki hır gür.., Ahm ed Paşa meselesi pek mühim... Çok şükür haki­
kati bilmiyor. Söylüyorlarsa da inanmıyor... Neşriyatımızı yalnız biz,
yâni hudud-i Osmanî haricindeki Türkler okuyabilecekler. Ona da
devam edilebilirse... Ben fikrimi söylemişdim, sen burada iken. Bu
işle para koparmanın en birinci tarafdanyım. Herifi kendi silâhıyla

(479) BBA-BEO/Bulgaristan Hülâsası, (41), 941-60/5, 3159/898, (20 T eşrin-i sâ­

n î 313).
(480) A hm ed Rıza Bey’den-D oktor Nâzım’a, Londra, 24 Tem m uz 108 tarih li «Ar­
kadaşım N âzım Efendi» h itaplı m ektup, Ahm ed Rıza Bey Evrakı/Özel A r­
şiv.
(481) M ustafa B ey’e h itab en yazılan, «V atanperver Kardeşim » hitaplı m ektup,
A rkivi Q'endror, 19/135//148/419-487.
(482) Liste için bkz. Bundesarchiv-BERN, 21/14’248. Listenin, B ulgaristan, Ro­
m anya ve Bosna H ersek’e ait bölüm ü verilm iştir. Bkz. B. LII.

265
 vurmak hem- de senevi şu kadar milyonu israf edilen beyt-ül-mal-ı
müslimînden şu kadar m ikdan almağa muvaffak olmak .,. Yoksa ma-
kina duracak. Bir daha işlememek şartıyla. K um , yaş, bu kadar ef-
rad-ı felâketzede aileleri de ilânihaye bu felâket içinde kalmak şar­
tıyla.... »m

Ahmed Celâleddin Paşa; bir anlamda, kurtarıcı rolü oynamıştı. Tabiî bu­
rada zor olan; Cemiyetin gerek içinde bulunduğu durumu, gerekse anlaşma
nedenlerini dahildeki şubelere anlatabümesiydi.
Olayla yakından ilgilenen yabancı temsilcilerin de gözlemlediği gibi; Ah­
med Celâleddin P aşa’mn faaliyeti sonucunda Avrupa’daki muhalefet, Ahmed
Rıza Bey ve Meehveret’in yazı kadrosu dışında, durmuş izlenimi veriyor­
du .484 Her ne kadar bir süre Hürriyet* ve Selim Faris Avrupa’daki yegâne
muhalif Türkçe gazetenin kendileri olduğunu ileri sürdülerse de ;485 Sultan’ı
bir süredir İttihad ve Terakki Cemiyeti kadar olmasa da rahatsız eden4® 8
Londra Jön Türklerine karşı da pazarlık taarruzu başlamıştı.4® 7 Nitekim bu­
nun sonucu da; gördüğümüz gibi; F aris’in sağladığı çıkarlar karşılığında, neş­
riyatı durdurması olmuştu.
Bu koşullar altında Ahmed Rıza Bey, tekrar faaliyeti canlandırma teşeb­
büsünde bulundu. İlk olarak, Avrupa gazetelerinde Cemiyetin yaptığı müta­
rekenin koşullarını anlatan yazılara 488 sert cevaplar verilerek; bu anlaşmanın
tamamen bir kandırılmadan ibaret olduğu belirtildi.489 Yayımını sürdürmekte
olan Fransızca Mechveret de, bu temaları şiddetli bir biçimde tekrarladı,4*

(483) Şerafeddin M ağm um î’d en -lsh ak S ü k û ti’ye, 10 Tem m uz [18]97, Paris, A r ­

kivi Çendror, 19/106-7//292-1950-2023-6.
(484) Philip C u rrie’den-D ışişleri B akam ’na, T herapia, 26 Ağustos 1897, no.517/
572(Conf.), PRO/F.O. 78/4806.
(485) «A vrupa’da T ürkçe M atbuat,» Hürriyet2, no.82,15 E ylül 1897-15 Rebiy’ülâ-
h îr 1315, s. 1.
(486) N itekim , görevle L ondra’ya gönderilen bir m üsteşar olan R ıfat B e y ,'g ö ­
revinde «...Jön T ü rk ler C em iyet-i m ePunesiyie...* diğer kom iteler h a k ­
kında bilgi toplam ayı ilk am açları arasında saym aktadır. Bkz. K endisinin
4 C em aziy’ülevvel 1314 ta rih li m ektubu, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 15/1196/
74/14.
(487) «Ahmed Celâleddin Paşa ve Kâm il Bey,» Hürriyet2, no.81,4 Eylül 1897-
28 R ebiy’ülevvel 1315, s. 2.
(488) «Les Jeunes-T urcs: La Deeision Du P a rti S u r Les Propositions Du Sultan,s>
l’Eclair, 7 Ağustos 1897.
<489) «La Jeu n e T urquie E t L e S ultan: L ettre de M. H alil Ganem,» l’Eclair, 9
Ağustos 1897. B urada işlenen ‘sebatsızlık’ ■fikriyle krş. H alil G anem , «Sây
ü Amelimiz,» Meşveret, no.30; 6 M ayıs 1898-15 Zilhicce 1315, s. 1.
(490) A hm ed Celâleddin P aşa'n ın faaliyetlerinin böyle b ir çerçevede değerlen­
dirilm esi için bkz. Un am i de la T urquie [A lbert F u a ], «La Mission D’A h­
m ed B jelal E ddın Pacha,» Mechveret Supplement Français, no.42, 1 Eylül
1897. ss. 3-4. M urad Bey’e yöneltilen eleştiriler için bkz. Un am i de la T u r-
quie [A lbert F u a ], «Lettre O uverte â M ourad Bey,» Mechveret Sup p li-
m ent Français, no.40, 1 Ağustos 1897, s. 6.

266
Ahmed Rıza Bey’in bu faaliyeti, ona Jön Türk mehaf ilinde büyük bir kredi
sağladı. Yurda dönmek üzere olan Cenevre grubu üyelerinin bile ona yazdık­
ları mektuplarda duydukları hayranlık ve kendi hareketleri nedeniyle his­
settikleri nedamet, belli olmaktadır.491 Nâzım Bey’in anlatımıyla :

« ..Rıza Bey M izanın kendisini Cemiyetden tard edişinden ale-l-

husus hissiyât-ı dmiyesine agrâz eylemesinden fevkâlâde mütehas­
sıs olmuş. Bana yapdığı mukaddeme şu yolda idi: «Vatana hidmet
içün efkâr-ı umumiyeyi lehimize çevirmek lâzımdır. Biz birbirimizi
çekişdirir aie-l-hıısus, Sultan Hamid’in arayub da bulamadığı suret­
de efkâr-ı diniyemizi kritiğe kalkışırsak... Rıza Bey Meşveret’i çı-
kartmakda devam edecek... Organ de la Jeune Turquie’yi gazete­
sinden kaldırmayacak Cemiyet Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti
olduğu içün bu ûnvanın ifa edilmesine itiraz edemez diyor ...»4*1
veya daha belirgin bir ifade ile bir Jön Türk mektubunda :
«....Murad Bey (Mizan)a dere etdiği makâlât-ı diniyenin hiçbirine
itikadı olmadığı halde ahalinin, milletin uyuşmuş kanlarını tahrik
edecek vesaitin en âlâsı bu olduğunu bildiğinden kendisini gayet
mu'tekid gösterir ve gazetesinde bu fikri terviç eder... Fakat, ef-
kâr-t umumiye şu söylediğim minval üzeredir zannederim. Yoksa
benim içün 108 tarihi ile 1812 veya 1896 tarihi beyninde zerre kadar
fark yokdur. Vicd-an sahibi bir dinsiz, vicdansız bir sofuya mürec-
cahdır.. ,»’ 33

açıklandığı gibi Ahmed Rıza’nm, dinsizliği dahi prim yapar bir duruma gel­
mişti.
Sultan’ın; Serhafiyeyi Cenevre’ye göndermesinden, anlaşmak istediği asıl
grubun Murad Bey ve çevresi olduğu anlaşüıyor; ki, çeşitli ifadelerinden en
çok bu kimselerden rahatsız olduğunu da anlamak mümkün oluyor.4®4 Yalnız,

(491) Süleym an Nazif B ey’den-A hm ed R ıza’ya, S aint G erm ain, 13 Ağustos 1897:
M uhterem vatandaşım Efendim : Sizinle yarım saat k a d ar sohbet-i hususi-
yede görüşm ek isterdim . K abûl ederseniz, vakit ve m evki’i tayin ve iş’a r
buyurunuz. T alebim red d ile görüşülm ekden im tina edildiği halde sizi m a’-
zur, belki m uhikk göreceğim e em in olunuz. Ç ünki şu aralık insanlardan
sâdır olan e f’al ve rezâili gördükçe bu günkü insaniyete nefret etm em ek
kabil olm uyor...» Ahm ed Rıza Bey Evrakı/Özel Arşiv.
(492) Nâzım B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, C um aertesi. [1897], A rkivi Çendror, 19/
1Ö6-5//121/1416.
(493) «Kardeşim» hitaplı, 16 H aziran tarih li, «Kardeşin» im zalı m ektup. Baha-
eddin Şâkir Bey Evrakı/Özel Arşiv.
(494) Ali Vehbi Bey. Pensees et Souvenirs de Vex Sultan Abdul-Hamid, (Paris:
1910), ss. 28-29. Y önetim in C enevre’de b ir Ş ehbenderlik açm ak için g iri­
şim leri başlatm ası da b u d u ru m u kanıtlıyor. Bkz. B BA-B EO /VG G (2), De-
vair Mühimme: 1347, (6 )/Hriciye, 19 T eşrin-i sânî-12 Receb 1312/1314. no.
3892/116(31.

267
Saray’ın plânının son kısmı; yâni anlaşma zemininin bulunması bir hayli güç
olan Ahmed Rıza Bey’i diğer kanallardan sıkıştırma düşüncesi, istenilenin
tam tersine bir sonuç doğurdu.
Sözkonusu mahkeme çöküş durumunda olan Jön Türklüğün yeniden Avru­
pa kamuoyunda büyük ilgi toplamasını sağladıktan başka, Ahmed Rıza Bey’i
de tekrar fiilî bir lider durumuna geçirdi. Clemenceau da dahil olmak üze­
re ;493 pek çok ünlü entellektüelin savunduğu Ahmed Rıza ve arkadaşları, mah­
kemeyi bir anda bir özgürlük savaşı şekline getirdiler .486 Sonuçta mahkeme
on altı Frank gibi komik bir para cezası verdi ve bunu da tecil etti.49’ Niha­
yet mahkeme heyeti Mechveret’in eski sayılarında kullanılan ve Sultarı’ı
tezyif edici mahiyette görülen sıfatları sayarken, bunları büyük bir zevkle
dinleyen Paris Jön Türkleri, yargılamanın sonucunu «Yaşasın Fransa, Yaşa­
sın Mahkeme, Yaşasın Jön Türklük, Sultan İktidardan Düşsün!» tezahüratıy­
la karşılayarak, kendilerinin siyasal sonları olarak düşünülen bir mahkeme­
den, muzaffer özgürlük savaşçıları olarak çıkmayı başarmışlardır .488
Ahmed Rıza Bey ve arkadaşları bu gelişmenin sevincini yaşarken, İstan­
bul’dan gelen acı haberlerin de, onları; kendi görüşlerinde haklı çıkmaları
bakımından; mutlu ettiğine kuşku yoktur. Zaten, uzun bir süredir, Hürriyet2
ve Mechveret’de çıkan haberlerde görüldüğü gibi, yönetim Cemiyet tarafın­
dan mütareke olarak kabul edilen anlaşmayı hiçbir şekilde dikkate almadığı
gibi, tutuklamalarını sürdürmüştü .459 Cemiyetin, İstanbul askerî temsilcisinin
durumu Murad Bey’i kınayan ifadelerle (Ahmed Rıza Bey’in durumuna hiç
değinmeden) bildirmesi, çevredeki kanaati göstermesi bakımından dikkat çe-

(495) Bkz. Proces Contre Le Mechveret et La Jeune Turquie, ss. 24-29. Bu olum ­
lu bakış daha sonraki dönem de de devam etm iştir. Bkz. A hm ed Rıza B ey’in,
M eşveret’in yeniden basım ı için verdiği dilekçeye, C lem eneeau’nu n düş­
tü ğ ü not: «İçişleri B a k a n rn ın b ü tü n saygıdeğer arkadaşlarına bu dilekçeyi
tavsiye etm ekten şeref duyarım .* 2 A ralık 1899. ta rih li dilekçe ve n o t için
bkz. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol.III. (1899-1901), s. 165.
A ncak, C lem encau’n u n k âtib i ta ra fın d a n yazılan h ay at hikâyesinde bu
konudan hiç bahsedilm em ektedir, Bkz. Jea n M artet, Le Silence de M. Cle­
menceau, A lblin Michel, (Paris: 1929).
(496) Proces Contre Le M echveret..., ss. 6 v.d. M ahkem enin genel b ir değerlen­
dirm esi için bkz. «Nötre Proces,» Mechveret Supplement Français, no.44,
15 Ağustos 1897, s. 5 ve B ir K ü rd [A bdullah C evdet!, «M eşveret A leyhine
Edilen İkam e-i D a’va,» Meşveret, no.24, 23 Eylül 1897-25 R ebiy’üîâhîr 1315,
ss. 1-2.
(497) Proces Contre Le Mechveret, s. 92.
(498) İbid, ss. 91-92. Bu hava için krş. Un am i de la T urquie [A lbert F ua], «Vive
La France.» Mechveret Supplement Français, no.44, s. 5.
(499) P azarlık lar sırasında da y ü rü tü len bu yazı kam panyası için bkz. «İstan­
b u l’da D evam -ı A hz-ı Girift,» Hürriyet2, no.80,15 Ağustos 1897-15 R ebiy’-
ülevvel 1315, s. 2. Gazete aynı sahifede M urad Bey’in p azarlıkları kabûl e t­
tiğ in e işaret etm ektedir. Bkz. «M urad Bey ve Rüfekası.s- s.2. Krş. «İstanbul
M uh b ir-i M ahsusum uzun M ektubu,» Hürriyet J, no,82, 15 Eylül 1897-15 Re­
b iy ’ü lâhîr 1315, s. 3.

268
iÜ U U lililUU ıÜ u.u
kicidir.580 Buna bir de İstanbul gazetelerinin Murad Bey ile yaptıkları küçük
düşürücü röportajlar ve hakkında yazdıkları yazılar 501 eklenince, halâ müta­
reke koşullarını ileri süren merkez yönetimi çok zor durumda kaldı.
Sonunda Osmanlı yönetimi, Murad Bey’in dönüşüyle af ümidine kapılan
tutuklu ailelerini502 üzüntüye boğan kararını uygulamaya koydu. Taşkışla’daki
mahkeme sonucunda, kendileri hakkındaki uygulamayı bekleyenlerden çoğun­
luğunu 1896 darbe girişimi sonrasında İstanbul’daki örgüte hakim olan talebe­
lerin oluşturduğu yetmiş yedi kişilik bir kafile ;503 9 Eylül 1897 (27 Ağustos
1313) tarihinde Şeref adlı bir vapurla ve olağanüstü güvenlik önlemleriyle Fi-
zan ve Trablusgarb’a gitmek üzere yola çıkarıldılar .504 Tutuklular sürgün yer­
lerinde affedilmeleri için bir dilekçe hazırladılarsa da, yönetim bunu gözönü-
ne almadı.503 Böylece Murad Bey’in yurda dönüş nedenlerinden en önemlisi,
tam tersi bir gelişme göstermiş oluyordu.506 Doğal olarak reformların adı bile
ortada yoktu.

(500) C ihadî’d en -İsh ak S ükûti ve T unalı H ilm i Beyler H azerâtına, İstanbul, 19

Ağustos [18]97, A rkivi Qendror, 19/106-7//314/2072. A ynen verilm iştir.
Bkz. B. LEH. Bu arada çeşitli m uhalif gazetelere de M urad Bey aleyhinde
çok sayıda m ektup gönderilm iştir. Bkz. «M urad Bey İstan b u l’da,» Hürri­
yet3, no,81, 1 Eylül 1897-28 R ebiy’ülevvel 1315, s. 3.
(501) Bu röp o rtaj ve yazının transk rip siy o n ları, Birol Emil, Jön Türk'lere Dair
Vesikalar: I — Edebiyatçı Jön Türklerin M ektublan (Ali Kemal ve Süley­
man N a zif den Mizancı Murad B ey’e), E debiyat Fak. Yay, (îstanbul:1982),
ss. 98-102’de verilm ektedir. H em en belirtm ek g erek ir ki bu İstanbul bası­
nında çok görülen b ir tu tu m değildir. M urad Bey haricinde Jö n T ürkler
aleyhinde çok istisnai b ir iki eleştirici yazı dışında yönetim in etkisiyle
böyle b ir h arek et hiç yokm uşçasına b ir tu tu m benim senm ektedir. Bir istis­
nası için bkz. «Ahmed M idhat M el’unu,» K anun-i Esasî, no.12, 14 M art
1897-11 Şevval 1314, s. 8, ve «1 M art İstan b u l’dan,» s. 9.
(502) Ali F ah ri, Emel Yolunda, s. 31.
(503) İsim leri için bkz. İbid, ss. 58-65, Şeref Vapuruyla Trablusgarb’a Nefyedi-
len Mağdurînin Millet Meclisine İstidalarıdır, M atbaa-i U huvvet, [D ersa-
adet; t.y,].
(504) Bu yolculuğun hikâyesi, Ali F ahri, Emel Yolunda, ss. 45 v.d’da verilm ek­
tedir.
(505) Bu bilhassa Fizan’a gönderileceklerin ku rtarılm ası için yapılan b ir g iri­
şimdi. Sözkonusu faaliyet için bkz. T rablusgarb’da M iralay M ustafa B ey’­
den-M abeyn’e, 15 Eylül [18]97, 5 Eylül 313 ta rih li isti’da örneği, 245/5 E y­
lül 313, T rab lu sg arb ’da M iralay M ustafa ve Yüzbaşı H aşan B ey’den, 249/
20 Eylül [18]97. M emurin-i M üteferrikaya Mahsus Kayd Defteridir, BBA-
Yıldız Esas Evrakı, 36/139-84/139/XX.
(506) Bâzı Jö n T ü rk y ay ın ların ın idd iaların ın tersine (M urad B ey’in tu tu k la n ­
m aların a ilişkin b u h ab erler daha sonra korkutucu b ir m alzeme olarak
kullanılm ıştır. Bkz. «Dahile G irenlere B ir îbret,» Osmanlı, no.35,1 M ayıs
1899-20 Zilhicce 1316, ss. 6-7.) uğradığı büyük hayâl kırıklığına rağm en
M urad Bey ta y in edildiği görevlerde (bkz. BBA-îrade-Dahiliye, Safer 1317
/no.21-151) oldukça ra h a t koşullar altında (bkz. BBA-îrade-Dahiliye, Ce-

269
 Şimdi gözler mahkeme galibi Ahmed Rıza Bey’e çevrilmişti. Kendisinin
faaliyete devamım göstermek için yapacağı en çarpıcı hareket; kuşkusuz,
yeniden bir Türkçe gazete çıkartmak -olacaktı. Ama bunu hisseden Osmanlı
yönetimi Cenevre’de, kapanmadan önce Mechveret’in basıldığı m atbaaları sa­
tın aldı .507 Cemiyet merkezi, eski merkez yayın organının basıldığı matbaayı
Ahmed Rıza Bey ve arkadaşlarının bütün itirazlarına ve onun Cemiyetin malı
olduğundan satılamıyacağı görüşlerine rağmen ,5®5 Ahmed Celâleddin P aşa’ya
devretmişlerdi.
Bütün bu olumsuz koşullara rağmen Ahmed Rıza, 23 Eylül 1897 tarihinde
aşağıdaki çarpıcı önsözle :

«. ..Türkçe iki gazete lüzum görmeyerek, Meşveret’in yerine Cenev­

re’de Mi zan’î çıkaran fırka, Serhafiye Ahm ed Celâleddin Paşa’nm
yaldızlı bir işareti üzerine terk-i hidm et [üe] istemimi’a avdet etdi.
Sultan Abdülhamid’in serhafiyesi, yâni hem hafiye ve hem öyle zalim
bir padişâha rnensub olmak gibi iki sıfat-ı mezmıımeui haiz bir uşa­
ğı ile görüşmeği arkadaşlarınla büy ük bir zul sayardım. Halbuki bâ­
zdan yalnız görüşmekle kalmadılar, atiyyesini aldılar. Gaza ve mü-
cahede meydanından çekildiler. Kendilerine bir vedia olan matbaa
hurufımu, cemiyetin mührünü satdılar, Mizan’t ta’til etdûer. Saray’a
hafiyelik eden ve kıt’ale âlet olan birkaç alçağın fezehaiı koca bir

m aziy’ü lâh îr 1318/no.32-1054) ve tam am en silik bir şekilde yaşam ını s ü r­

d ü rd ü Buna karşılık, k ay ın b irad erin e bile orduda önem li görev verilm e­
diğine bakılacak olunursa (bkz. Golos’da M iralay İsm ail Bey’den-M abeyn’e,
12 M art 314, M emurin-i Askeriyeye Mahsus Beşinci Defterdir, no.53, B B A -
Y ıldız Esas Evrakı, 36/139-36/139/XVIII.) siyasal en u fak b ir hareketi bile
im kânsızdı.
(507) «Avis,» Mechveret Supplement Français, no.42, 1 E ylül 1897, s. 1.
(508) Nâzım B ey’d en -îsh ak S ü k û ti’ye tarih siz m ektup, A rkivi Çendror, 19/106-5
//7Ö6/1401. D urum şu şekilde ifadelendirilm ektedir: «...Bizim Cem iye­
tin vücûdu haricde senin ile A hm ed Bey’e m ünhasır kalıyor. H u ru fat ile
risâleleri satacaklar —ih tim âl verm em a— sizden başka kim se olamaz. İ h ­
tim âl k i K em âl Bey yanlış h ab er alm ışdır. Y ahud verdiği havâdis doğ­
ru d u r da işin içinde S ultan H am id'e b ir oyun oynanm ak istenildiğini d ü ­
şünem iyor... O h u rü fa t ham iyyetli b ir zât ta rafın d an vatanın selâm eti n â ­
m ına neşriy at içün m illete hediye edilm işdir. V akıfdır ve vakfın satılm a­
sı eâiz olam adığı gibi h u rû fa tm da hiç kim se ta rafın d an satılm ası a le -l-h u -
sus S ultan H am id gibi b ir düşm ana terk i m üm kün değildir. Rıza Bey b u ­
n u h ab er alm ış bu sabah beni çağırdı. C enevre’deki arkadaşlar M urad
Bey’i tak ib ediyorlarsa, m esleğinde sebat edecek, vatanı içün ölünceye k a ­
d ar çalışacak T ü rk ler eksik değildir. H u rû fat bu m aksat içün hediye edil­
m işdir. Rica ederim C enevre’dekilere yaz M izan’ı çıkartm am ak niyetinde
iseler h u rû fa tı m ü rettib le b eraber b an a bırak sın lar ben h u rû fatm buraya
nakl m asrafıyla m ü rettib in b ir senelik geçineceğini şim diden te ’m in edi­
yorum h a ttâ A hm ed Celâleddin P aşa’ya satm ış olsalar bile gizliden k açır­
m alarını ham iyyet nâm ına k endilerinden rica ederim dedi.....

270
 milletin şan ve namusuna halel getirmiyeceği gibi Gene Türkler
zümresine kazaen dahil olmuş beş on m alûlün İstanbul’a avdetleri
de Osmanlı ittihad ve Terakki Cemiyeti’nin kuvvet ve mesleğine za­
rar gelmez {getirm ez]... Millet, mezheb ayırmıyarak bütün Osman-
hlan hattâ hayırhah âlicenâb ne kadar insan varsa hepsini düşman-ı
insaniyet olan gaddar ve hunhar bir hükümdara karşı ittihada da'
vet etmek lâzımdır. Bu da ancak neşriyatla olur

taşbasması oîarak ve «İttihad ve Terakki Cemiyeti» yayın organı sıfatıyla

Türkçe Meşveret’i bıraktığı yerden; yâni 24. sayıdan; neşre başladı.
Aslında, Ahmed Rıza’nın resmî oîarak bu şekilde gazete çıkartmak imkâ­
nı bulunmamaktaydı. Çünkü, Cemiyet resmen tüm şubelere faaliyeti durdur­
ma kararı vermiş; ancak, Ahmed Rıza Bey örgütten ihraç edilmiş olduğun­
dan, ona herhangi bir tebligat yapılmamıştı. Doğal olarak, yanındaki kadro
için bu durum sözkonusu değildi. Nâzım Bey, Halil Ganem gibi yazarlar Ce­
miyet üyeliği sıfatını sürdürüyorlardı; ama, bu onlara Cemiyet adma resmî
gazete çıkartmak yetkisini vermiyordu. Buna rağmen, Trablusgarb’dan kaça­
rak 610 P aris’e gelen ilk kuruculardan Doktor Abdullah Cevdet Bey’in, hemen
bu yayın organının İdarî kadrosunda görev alması, fiüî bir durumun ortaya
çıktığım gösteriyor.
Her ne kadar başta Şerafeddin Mağmumî olmak üzere eski yöneticiler bu
davranışa itiraz ettilerse de ,511 artık evvelki yönetim çökmüştü. Nitekim, bir
süre sonra Mağmumî sessizce Mısır’a gidecek ,513 Şefik Bey sıkı gözetim al­
tında bulundurulacağı Bükreş’e hareket edecek ,313 Sükûti Mısır örgütünün tek­
rar düzenlenmesi faaliyetleri için burada çalışacaktı. Ali Kemal Bey de Brük­
sel Sefaretine girince; artık, ’Hey’et-i Teftiş ve İcra’ ile denetleme kurulları
yalnızca boş birer tabelâdan ibaret kalacaktır.

C509) Ahm ed Rsza, «İfade-i M ahsusa,» Meşveret, no.24,23 Eylül 1897-25 R ebiy’­
ü lâh ir 1315, s. 1. Türkçe yayın organı da M urad Bey aleyhine, kandırıldığı,
tevkiflerin anlaşm adan hiç etkilenm ediği ve rö p ortaj y aparak küçük düş­
tü ğ ü şeklindeki eleştirileri sürdürm üştür. Sırasıyla bkz. H alil Ganem, «İe-
m âl-i Mesâib,» Meşveret, no.28î 4 K ân û n -i evvel 1897-29 Receb 1315, s. 1.
«Tevkifat,» Meşveret, no.28, s. 3, «Mazi ile Hâl,» Meşveret, no.24, s. 4. Son
m akale ile krş. «Une Interv iew De M ourad Bey,» Mechveret Supplement
Français? no. 42, 1 Eylül 1897, ss. 6-7.
(510) F ira rı için bkz. B B A -Y /M uhtelif Marûzat, 5 Ca 1315/no.586/3074.
(511) Ş erafeddin M ağmumî, Hakikat-ı Hal adlı kitabını bu gelişm eler üzerine
yayınlam ıştır. Ancak, b u faaliyeti üzerine dahi Sefir kendisini çağırarak,
onu m evcut anlaşm a koşullarını bozm akla suçlam ıştır. Bkz. Şerafeddin
M ağm um î?d e n -Îsh a k 'S ü k û ti’ye, 25 ? Ç arşanba [1897] tarihli m ektup, A rk i­
vi Çendror, 19/106-7//831/2021.
(512) A [hm ed] Süheyl [Ü nver], «Doktor Şerafeddin Mağmumî,» CTF-Tıp Tarihi
ve Deontoloji Enstitüsü Arşivi, s. 3.
(513) BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13,2367, (6 Eylül 313-Bükreş:191), B B A -
YjSadaret Hususî Marûzat, 21 R 1315/no.570.

2-71
 Bu gelişmeler, resmî Cemiyet merkezinin belirttiğimiz gibi; uğradığı si­
yasal başarısızlık sonucunda; çöküşüyle neticelenince, buradaki kadroya kar­
şı itirazlar yükselmeye başladı. Nâzım Bey bir mektubunda :
«...Burada garib garib havâdisler işidiyoruz, Gülmekden ziyade ağ­
lamak lâzım. Cemiyetin hastalandığım bilirdim. Fakat terekesi satı­
lacak derecede olduğunu yeni işidiyorum. Cemiyetin vârisi olmadı­
ğı içiin tereke ve tâlib olanlardan ziyade hiicûma kalkışarâann al­
danacaklarına şübhe yokdur. Nazar-ı dikkatinizi celh ederim__»SM
kullandığı yukarıdaki ifadeyle, hem bu boşluğa değinmiş ve hem de mütareke
adı altında susmayı tercih eden grubun Cemiyet üzerindeki tekelini tanıma-
yabileceklerini belirtmişti. Ahmed Rıza Bey ve resmî Cemiyet merkezine bu
yolda gelen protesto mektuplarını ise, yayın faaliyetinde bulunamadıkları için
cevaplandıramayan bu kimseler, meydanı; hiç istememekle birlikte; tama­
men eski fiilî lidere bırakmışlardı.
Fakat, kuşkusuz Osmanlı yönetimi tamamen kapanmış bir olay olarak
baktığı Jön Türklüğün tekrar canlanmasına karşı kayıtsız kalmadı ve Meşve­
ret’in yayın faaliyetini önleyebümek için büyük bir çaba içine girdi. Bir yan­
dan gazetenin yurt içine sokulmasını önleyebilmek için yoğun tedbirler alır­
ken ,515 diğer yandan da basımını durdurmamak uğraşı içine girdi.
Ahmed Rıza Bey gazeteyi, İsviçre’de tanıdığı arkadaşları bulunmadığı
şeklindeki bir açıklama çerçevesinde ,816 Brüksel’de yayınlamaya başlamıştı.
Burada sosyalist eğilimli ve Osmanlı yönetimince anarşist olarak nitelenen
Lor and admda bir milletvekili, gazetenin sorumlu müdürlüğünü üzerine ala­
rak onu yayınlamaya başladığı317 için, bir süre yayına muvaffak olunduysa
da, Osmanlı yönetimi derhal gazete aleyhine girişimlerde bulundu .618 Osmanlı
yönetimi ile Belçika hükümeti arasmdaki uzun pazarlıklardan sonra 518 Belçi­

(514) D oktor Nâzım Bey’d en-İshak S ü k û ti’ye, 30.7 1897 tarih li k a rt, A rkivi Çend­
ror, 19/106-5//257/1426.
(515) Bkz. BBA-İrade-Hususî, Cem aziy’ülevvel 1315/no.10-464, BBA-BEO /H ari­
ciye Reft, 184-5/40,1040(18 Eylül 313)/76104, BBA-BEO/Posta ve Telgraf
Nezareti Giden, 585-17/20, 108, (13 Eylül 313).
(516) A hm ed Rıza, « [İh ta r],» Meşveret, no.25, 9 T eşrin-i sânî 1897-11 Cem aziy’­
ülevvel 1315, s. 4. Açıklam a, C enevre grubuna yönelik b ir tam m am azîık
anlam ına gelm ektedir.
(517) Bkz. B B A -Y /M ütenevvî (Günlük)Marûzat, 17 B 1315/no.2129 ve 20 B 1315/
no.5038, M ünir Paşa’dan-M abeyn’e, 137/19 T eşrin-i sânî 1313, Paris Se­
faretiyle Muhabereye Mahsus Defter, no.42-2, B B A -Yıldız Esas Evrakı,
36/2468/141/XII. A hm ed Rıza Bey, L orand ile B rüksel’deki b ir pozitivist
aracılığıyla tanışm ıştır. Bkz. «İlk Meclisi M ebusan Reisi A hm et Rıza Beyin
H atıraları:... (2),» Cumhuriyet, 27 Ocak 1950, s. 2.
Bu yayın faaliyeti özellikle F ransızlar tarafın d an da ilgiyle izlenm ektedir,
Bkz. Poiis M üdüründen-D ışişleri B akanı’na, 10 Ocak 1898, Affaires etran­
geres-Nouvelle Serie-Turquie, ¥01.11(1898), s. 10.
(518) Tevfik Bey’in, Padişah’a yazısı, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 15/74-19-ç/74/15,
(519) Bkz. BBA-BEO/Hususî İrade-i Seniye, 378-8/100, 100-675(8169)/78201.

272
ka tarafı gazeteyi kapatmanın mevcut kanunlar çerçevesinde çok zor oldu­
ğunu, fakat anarşist faaliyetleri gerekçe gösterilerek Ahmed Rıza Bey’i sı-
nırdışı etmenin mümkün olduğunu bildirdi.520 Bu koşullar çerçevesinde anla­
şılması üzerine, Belçika basınının521 ve parlâmentodaki muhaliflerin bütün
protestolarına karşılık ;523 Ahmed Rıza Bey, 12 Aralık 1897 tarihinde, Belçika’­
dan smırdışı edildi.823
Jön Türkler hakkmdaki en ilginç kitaplardan birinin sahibi tarafından
«Türklerin alışık olmadıkları bir eylem» olarak nitelendirilerek; Ahmed Rıza
Bey’in «Avrupa kökünden gelme»sine bağlanılmaya çalışılan bu faaliyetler 524
ve Sarayın önleme çabaları, eski fnlı lideri yeniden aynı statüsüne oturtmuş­
tur.
Kazandığı prestijden istifade etmeyi de kararlaştıran Ahmed Rıza Bey,

(520) B B A -Y/Sadaret Hususî Marûzat, 1 Ca. 1315/no,1124.

(521) «Belçika Basını,» Meşveret, no.28,24 K ân û n -i evvel 1897-29 Receb 1315,
s. 2.
(522) Bkz. B B A -Yıldız M ütenevvî (Günlük) Marûzat, 21 C 1315/no.1753/625, 27
B 1315/no, 5077/654. Bu sm ırdışı edilm e olayı yabancı güçlerin de Jö n
T ü rk lerin te k ra r önem kazandığı k an aatine kapılm alarına neden olm uş­
tu r. Bkz. B rüksel’deki A lm an E lçüiğinden-D ışişlerine, Brüssel, 10 Ş ubat
1898(pr, 13 Ş ubat 1898a.m), A. 1814/no.l6, Ausıoârtiges A m t; 732/3, die
Jungtürken, 198. (Bd.1-2). Bu konuyla İngilizler de ilgilenm işlerdir. A n­
cak, F.O. 566//1Û10 k a y ıt defterindeki, 22 Ş ubat ta rih li yazı, (47 n u m a ra ­
lı olm ası g erekm ektedir) bulunm ası gerektiği PRO/F.O. 78/4909(D raft),
cildinde yoktur. Belçika P arlâm entosundaki konuşm aların m etni için bkz.
A [hm ed] R [ıza] «Le M echveret Turc â La C ham bre Belge,» Mechveret
Supplement Français, no.48, 1 K asım 1897, ss. 3-7.
(523) Sm ırdışı edilişi için bkz. B B A -Y ıldtz M ütenevvî (Günlük) Marûzat, 27 B
1315/no. 5077/654, BBA-BEO(Hariciye Âmed, 157-5/13, 2765, (11 T eşrin-i
evvel 313), 2815, (15 T eşrin -i evvel 313), 2881, (21 T eşrin-i evvel 313),
3401 (29/sic! 9 /K ân û n -ı evvel 313), B B A -Y ıldız Perâkende, 1 B 1315/no.
857, Osm anlı yönetim inin Belçika hüküm etine te şe k k ü rü için bkz. BBA-
BEO /Hariciye Reft, 185-5/41, 1343, (12 T eşrin-i sânı 313), 7820, (18 Teş-
r in -i sânî 313) ve BBA-BEO/Hariciye  m ed: 157-5/13, 3191, (18 T eşrin-i
sânî 313). Bu olaydan sonra da Osm anlı yönetim i A hm ed Rıza’nm yakm
tak ib in i ve b ulunduğu y erlerd ek i y ö netim lere onun hakkında m üracaatı
. bırakm am ıştır. Bkz. B B A -Y /Saderet Hususî Marûzat, 1 Ca 1315/no.640, 8
C 1315/no.736, 13 Ş 1315/no.ll24, BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 1202,
(15 T eşrin -i evvel 313), 2440, (13 Ağustos 313), 2620, (29 Ağustos 313),
2662. (1 T eşrin -i evvel 313), 2468, (15 Ağustos 313), 2440, (13 Ağustos
313). Son v esikaların içinde Belçika h ü küm eti nezdindeki faaliyetlere iliş­
kin belgeler de b ulunm aktadır. Ahm ed Rıza’nın gazeteyi m uhtelif A vrupa
b aşkentlerine gönderm esi için bkz. BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13,
3562> (23 K ân û n -i evvel 313),
(524) Bu yarg ıy ı v eren P ren s Sabahaddin lehine ta v ır koyan b ir K atolik P a p a ­
zı olan Fesch’dir. Bkz. P aul Fesch, Constantinople aux dem iers jours d’
Abdul-Ham id, M arcel Riviere, (Paris:[19071), s. 337.

273
muhaliflerine iki açıdan saldırmıştır. Bunlardan birisi devamlı olarak işlediği.
Saray’a satılma temasıdır :

«....Vakıa hünkâr Avrupa’da neşriyatı kendine sermaye-i ticaret it

tihaz eden menfaatperestleri küçük bir memuriyet, ciiz’i bir para
veya imtiyâz mukabilinde sükût etdirdiğini görünce istibdaddan iş­
tik # ve Kanun-i Esasinin iadesini istida edenlerin sözüne haklı da
olsa inanmıyor. Önüne bir kemik atıveriyor. Bu kemiği kapan, ya­
layan alçakların rezilâne harekâtı Sultan Abdülhamid’e ma’teessüf
hak verdiriyor ..,»*25

İkinci olarak Ahmed Rıza Bey, dahilde faaliyet taraftarları şubeler ve on­
larla aynı kanaatleri paylaşan Jön Türkler tarafından;. Sarayla uzlaşma ola­
rak nitelendirilen soğukkanlı yazı yazmak 326 şeklindeki davranışını da bıraka-
rak, gazetede bu çevrelerce beklenen bir uslûbu kullanmaya başlamıştır :

«...Ben aldanmadığıma eminim; pâdişâh da zannedersem aldanmı­

yor. Her şeyi bilerek, isteyerek yapıyor. Milleti mahv ediyor. Kah-
rolsün!»527

Buna bağlı olarak, Cemiyet içindeki muhalifleri tarafından darbe girişim­

lerine karşı çıkmak ve icraatı önlemek şeklinde ithamlara maruz bırakılan
Ahmed Rıza Bey, bu suçlamalara da kendisinden beklenilmeyen cevaplar ver­
mektedir:

«...İcraat tarafdarı olmadığım ve ahaliyi hıi’ale sevkedecek tarzda

yazılmış makalelere cevaz vermediğim için bana itiraz eden (icra­
at) fikriyle benden ayrılan yalancı pehlivanların icraatı neden iba­
ret imiş çok sürmedi anlaşıldı. Neşriyatla iş bitm ez deniliyordu. Or­
tada yine neşriyattan başka birşey görülmüyor!
Bizde herşeyi hükûmetden, veya meclis’den cemiyeiden bekle­
m ek halka âdet olmuşdur. Osmanlı îttihad ve Terakki Cemiyetin­
den de çok şeyler beklendi. Mehdi çıkacak yecuc mecuc sedleri
hâkla yeksân olacak zannedildi... Hayâlâtı okşayacak suretde bir
eser görülemeyince kabahat Cemiyet reisinin aczine, inadına atfe­
dildi. İcraata} ihtilâle her diMM mııvaffakiyata reis mani oluyor de -

(525) «Ben m i A ldanıyorum Pâdişâh mı Aldanıyor,» Meşveret, no.25,9 T eşrin-i

sânî 1897-11 Cem aziy’ülevvel 1315, s. 1. Krş. «Fin D’Une Mission,* Mechve­
ret Supplement Français, no.43, 15 Eylül 1897, s. 5.
(526) N itekim , daha önce M urad B ey’e, Mizan ’d aki benzer m akaleleri dolayısıy­
la S u ltan ile anlaşm ağa çalıştığı yolunda suçlam alar yöneltilm iştir. Bkz..
R auf A hm ed B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, 17 M art £18]97, A rkivi Qendror,
19/106-6//275/1873.
(527) Ahm ed Rıza, «Ben m i A ldanıyorum ..... Meşveret, no.25, s. 2.

274
 i nilâi. Ben hiçbir vakit meşru bir ihtilâlin lüzumunu, fâidesini âsâ-
rtnt inkâr etm edim ... Beni dinsiz, m m tebid ve icraata mani’ gibi
göstermek isteyenlerde din kaygımı olsa herşey den evvel bu evd­
in ir-i şer’iyeyi icra ederlerdi. Bunlar heb İtirâza bahaneden, terbi­
yesizliğe nişanedir. İcraatın ne içün aleyhinde bulunduğumu yuka­
rıda arz etdim. Lâkin bununla beraber kimsenin kolunu tutmadım.
(Filânı utacağız ne dersin) mealinde aldığım mektublara vakıa ce­
vab vermedim. Çünki o işi becerecek bir kişinin benden izin almağa
tenezzül eylemiyeceğini biliyordum ...»İ2S

Böylece Ahmed Rıza Bey bir yandan, çok sonraları dahi bir silah olarak
kullanacağı; «Saray’a satılmamış lider» imajının 529 yamsıra; yurt içi şubelere
icraat taraftarları ile de beraber çalışabileceği şeklinde bir mesaj göndermiş
oluyordu.
Bu çabalar sonrasında, Abdullah Cevdet Bey’in başını çektiği bir grup;
liderliği yeniden Ahmed Rıza Bey’e vermek girişiminde bulundu. Haber Jön
Türk mehafilinde âdeta bir bomba tesiri yaratmıştır:

«...Burada şayi’ olan rivâyâta göre, Ahm ed Rıza Bey’e müracaat­

la tekrar fırkanın riyasetini deruhde etmesini teklif etmiş isiniz. Ben
bu rivâyeti Paris’de de işitmiş inanmamıştım. Kıza Bet/e en ziyade
muarız olan şendin. Bu adam ne içün, kimin içün çalışıyor unutma
îshak! Bugün binlerce masum çocuk uzak menfalarda, karanlık
mahbeslerde inliyorlar. İstanbul’da bihakken genç denilecek kimse
kalmamış. Rıza Bey’in yüreği çarpmaz. Lâkin sen kard-aş, sen ger­
çekten miitehassısm !...»^0

Kuşkusuz pek çok kimse merkezdeki eski muhaliflerin bu itirazlarına ka­

tılmıyordu; ama, resmî merkezin fiilen liderliğini ele geçirmiş olan İshak Sü­
kûti’nin, önderliği ve Cemiyet’i Ahmed Rıza Bey ve Mechveret yazarlarına
bırakmaya hiç de niyeti bulunmamaktaydı. Ahmed Rıza Bey’in faaliyetlerini
ilgiyle izleyen İshak Sükûti, kendisine mevcut durumu nedeniyle yöneltilen :

(528) Ahm ed Rıza, «İhtilâl,» Meşveret, no.29.14 K ânûn-i sânî 1898-21 Ş a’ban
1315, ss. 2-3.
(529) D aha sonra A hm ed Rıza B ey’in b u ta v rı şu şekilde b ir propaganda u n su ­
r u o larak k ullanılacaktır: «...Eski C em iyet’in dağılm asına sebeb Ahmed
Rıza Bey değil M urad B eylerin, S ükûtilerin, A bdullah Cevdet edepsizleri­
n in p aray a ta m a ’ı ve ahlâksızlıkları olm uşdur. Bu m ü rted leri S ultan H a-
m id bin beşer yüz F ran k m aaşla satın aldığı zam an A hm ed Rıza B ey’e se­
firle r gönderiyor, sefaretler vaad ediyordu...», «Kızanlık Şu’besi M üdıri»-
ne, P aris, 2 H aziran 1906, N âzım -B ahaeddin, İttihad ve Terakki Cemiyeti
Merkezinin 1906-1907 Senelerinin Muhaberat Kopyası, î. A tatü rk K ü tü p h a­
nesi, Belediye Yazma, 0.30, s. 49.
(530) S üleym an Nazif Bey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, Beyoğlu, 17 T eşrin-i evvel 1313,
A rkivi Qendror, 19/106-5//208/1445.

275
 «...Bugün m ektubunuz geldi. Bize kızmışsınız. Fakat bu hiddetdeki
haksızlığı anlamak içiin buranın (raisons) lartnı, mütalâalarını işit­
meksiniz. Yahu s-iz gideli üç ay oldu. Siz kaç gün gitmiş idiniz. H a­
len vadi-i iğfâlde sürüklendiğimizi anlamadık mı? Sizin orada bulun­
manız, hasta olmanız, gevşek davranub kalmanız Cemiyet’e büyük,
rahneler açdı... Şubelere , yârâ, ağyâra karşı hu sükût-i medidemiz
bizi berbâd ediyor. Sultan Ham id tahribde, tagribde devam, üzre-
dir. Erkân-ı harb ümerâsından iki üç kişi ahiren Arabistan’ın m eç­
hul bir semtine tagrib olundu, Ma’sum çocuklardan gelen m ektub
insanı çıldırtıyor. Bu cinayetlere, bu tecavüzlere halâ muhafaza-i
sükût etdiren ancak sîzsiniz. Lâ’net olsun bu mel’unların mevâidinc
de parasına da bırak gel. Teşrin-i sânî efreneinin on beşinde mut-
kık-be-mutlak gazete çıkacakdır. Meğer ki arkadaşlarımızdan ajv-ı
umumî-i hakikiyi musaddtk mektublar alalım. Bunu böylece büin.
Bu benim fikrim benim mütalâamdır. Lâkin arkadaşlar da hu bah-
da müttefikdirler. Yazıklar olsun Sultan Hamid ahrarı bâzice-i iğ-
falât ediyor. Teşrin-i sânının lâakal onunda burada bulunmanızı ri­
ca ve istirham ederim ...»531

talepler üzerine faaliyetini hızlandırdı. Aslında Sükûti yönetimindeki merkez,

5 Ağustos 1313(18 Ağustos 1897) tarihinde yaptığı ilk toplantıda, Eylül başında
yayına başlama kararı almış ;552 fakat kendilerine yöneltilen, biraz daha bek­
leyerek reformları boşu boşuna engellememeleri yolundaki istekler üzeri­
ne ,5*3 bu hareketi sürekli ertelemişlerdi. Bunun üzerine Ali Kemal Bey, Ce-
miyet’i ele geçirmek yolunda bir girişimde bulunmuştu. Kendisinin Saray ile
ortaklaşa olarak Taavvün Cemiyeti adında bir örgüt kurarak, eski kadroyu
buraya aktarmak istediği anlaşılıyor.5^

(531) A bdullah Cevdet Bey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, [P a ris], 27 T eşrin-i evvel [18]
97. K rş. A bdullah Cevdet Bey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, C enevre 17 'T e şrin -i
evvel 1897: «..Bu ayın nihayetinde n eşriy ata ib tid a r etm ek içün k a ra r v e r­
dik. Bu k a ra rı bozm ak lıarikûlâde b ir v ak ’am n zu huruna m evkuf k ü ın -
m ışdır...» (A bdullah C evdet Bey b u m ek tubu um um nâm ına yazdığım b e­
lirtm ek ted ir.). M ektuplar için bkz. A rkivi Çendror, 19/106//157/211 ve
19/106//155/1.
(532) Bu ilk ictim a’daki konuşm aların m etni, Şûra-yi Üm m et-Ali Kemâl Da’-
vası, (İstanbul:1325), ss.96-97 de verilm ektedir: A ynen verilm iştir. Bkz.
B. LIV.
(533) Bu etki özellikle M urad Bey’in tesirinde bulunan üyelerden gelm ektedir.
N itekim , onunla yazışm asında kendisi de ik i ta raflı oynayan Ali K em âl
Bey, C enevre’deki g ru b u n yeni b ir gazete çıkartm ak ihtim âlinden e n d i­
şeyle bahsetm ektedir. Ali K em âl B ey’in-M urad B ey’e, 21 T eşrin-i sânî
1897 ta rih li m ektubu, Birol Emil, Jön Türk'lere Dair Vesikalar I..., ss. 38-39.
(534) Bkz. B B A -Yıldız Esas Evrakı, 15/74-32-b/74/15.

276
 Fakat merkezdeki yöneticiler de «Ali Kemâl’in malına hizmet»525 ettiği ka­
naatine vardıkları bu teşebbüse ilgi göstermediler.
îshak Sükûti, icraatın finansman kuvvetiyle yürütülebileceği kanaatinde
bulunduğundan, Cemiyetin durumunu bu açıdan daha da kuvvetlendirmek için
Mısır’a gitti. Buradaki şubenin faaliyetinin durdurulması ve elindeki eski ga­
zete kolleksiyonlarıyla, risâleler için Ahmed Celâleddin Paşa ile pazarlığa
oturuldu .538 Pazarlık sonucunda Paşa; şubenin kapanması ve evrakların ken­
disine verilmesi karşılığında Sükûti’ye bin İngiliz lirası vermeye razı oldu ve
anlaşma imzalandı.®37 Sükûti, paranın iki yüz altmış lirasını yeni faaliyet dö­
nemi için Mısır Şubesine devretti .580 Kalan paranın bir bölümü ile Avrupa’ya
gönderilmek istenilen Cemiyet mensuplarının yol paraları karşılandı.539 Geri
kalan kısmı da, Cenevre merkezince yönetilmek üzere bir Mısır Bankasının
tahvillerine yatırıldı.540 Böylece finansman sorunu büyük çapta çözülmüş olu­
yordu.
Maddî durumu düzeltmek için Mısır’da taraflar anlaşma masasında otu­
rurlarken, Sükûti’nin direktifi ile merkez, Cenevre’de yeni resmî yayın or­
ganı olarak Osmanlı gazetesini yayınlıyordu. İlk sayısı 1 Aralık 1897 tarihinde
yayınlanan bu gazete ile Cemiyetin yaşamında yeni bir dönem başlıyordu.
Sultan; Avrupa kamuoyuna karşı, Jön Türklerin yaptıkları anlaşmaya uy­
madıkları tezini işlemeye çalıştıysa d a ;541 buna Cemiyet merkez yönetimi ge­
rek kendi gazetelerinde ,542 gerekse Avrupa ülkelerinin temsilcilikleri nezdinde

(535) «Ali K em âl B ey:Şahsm a H ürm et ve İtim adım ız O lan Bir Zâtdan Gelen
V arakadır,* Şûra-yi Ümmet, no.67/140, 11 K ânûn-i evvel 1908-27 Zilkade
1326, s.2. Bu arad a aynı dönem de Osm anlı yöneticileri çıkacağı ih b arın ı
aldıkları Taavvün adlı b ir gazetenin önlenm esine çalışm aktadırlar. Böyle
b ir gazete tesp it edilem idiğine göre b u n u n Ali K em âl B ey’in girişim i ol­
duğu tah m in edilebilir. Bkz. B B A -B E O /Posta ve Telgraf Nezareti Gelen,
579-17/4,69, (9 Ağustos 313). K endisine Jö n T ü rk ler arasında duyulan
tepki için gene bkz. Ali Fahri, A çık Mektub: Ali PinhanlKemâl ] Bey’e ,
(M ısır:1322), ss. 8-10. Y önetim le irtib a tı için bkz. BBA-İrade-Hususî, Ce-
m aziy’ülevvel 1315/no.64-52.
(536) Bu pazarlık lar için bkz. Salih Cemâl Bey’den -İsh ak S ü kûti’ye, 3 T eşrin-i
sâni ta rih li m ektup, A rkivi Çendror, 19/106-7//47/1963.
(537) A nlaşm a m etni için bkz. B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 15/74-31-e/74/15. Aynen
verilm iştir. Bkz. B. L-V.
(538) Bkz. A rkivi Çendror, 19/102//156/2. Aynen verilm iştir. Bkz. B. LVT.
(539) Bkz. A rkivi Çendror, 19/106-7//155/1991. A ynen verilm iştir. Bkz. B. LVII.
(540) A rkivi Çendror, 19/1Û6-6//201/1939. A ynen verilm iştir. Bkz. B. LVIII. Krş.
A rkivi Çendror, 19/1Ü2//83/1.
(541) Bkz, Paris[ve Viyana Sejaret-i Seniyeleriyle Muhaberata Mahsus Dejter ],
B BA -Yıldız Esas Evrakı, 36/2468/141/X II-l, M ehm ed K âm il B ey’den ge­
len yazı, 37/29 Ağustos 1898.
(542) C em iyet’in yeni resm î yayın organındaki ilk yazısında bu konuya işaret
edilm iştir. Bkz. «İfade-i Mahsusa,» Osmanlı, n o .l, 1 K ânûn-i evvel 1897-5
Receb 1315, s. 1, T ek rarı için bkz, [A bdullah C evdet], «Teessüf m ü Edelim,
İftih a r mı?,» Osmanlı, no.24, 15 T eşrin -i sânî 1898-1 Receb 1316, s. 1.

277
yoğun açıklamalar ve anlaşmayı uygulamayanın aslında padişah olduğu ce­
vabıyla karşılık verdiler / 43 Bu sırada, Cenevre merkezinde önde gelen isimler
olarak Abdullah Cevdet, îshak Sükuti, Tunalı Hilmi, Nuri Ahmed, Reşid, Ha­
lil Muvaffak, Âkil Muhtar, Refik Bey’ler göze çarpıyor .544
Saray bu durum karşısında büyük bir telâşa kapılmıştır. Çünkü, ilk ola­
rak Jön Türklerin anlaşmaya uymadığı iddiası hiçbir etki uyandırmadığı gibi ;■
oı^ların bu alandaki çabaları Avrupa kamuoyunda kendilerine destek sağla­
mıştır.545 İkinci olarak, Mısır satışlarına ilâveten, yönetim pek çok Jön Türk’e
bu faaliyetin bittiği kanaatine vararak maaş bağlamıştır 546 ve nihayet Cont-
rexeville anlaşması ile Cemiyete önemli bir para verilmiştir .547 Bu açıdan Sa­
rayın, onları uzun bir süre malî bir tehditle sıkıştırabilmesine de imkân bu­
lunmamaktadır.
Yeni bir merkez yayın organının yayınlamaya başlanması, yurt içinde
varlığını çok zor koşullar altında yürütmeye çalışan teşkilât tarafından, büyük
bir sevinçle karşılandı.51®Fakat; Cemiyetin atılımı bu kadarla da kalmadı.

(543) Bu id d iaların İsviçre yönetim inin d ik k atin i çekmesi için bkz. 8 Ocak 1898
/v o n G enf-6 Ocak 1898/no.l2-98’2 ve 19 Ocak 1898/von Genf-17 Ocak 1898
/no.29-98’2. Bkz. Bundesarchiv-BERN, 21/14’248. Yazı m etni için bkz. A r­
kivi Çendror, 19/60//22/266, Affaires etrangeres-Nouvelle Serie~Turquie,
Vol.II(1898), s. 13. PRO/F.O, 78/4943, 24 Ocak 1898, Bundesarchiv-BERN ,
21/14’248. M etin, resm i y ay ın o rganının ilâvesinde de yayınlanm ış; «Lettre
adressee â LL. EE.M inistres e t A m bassadeurs des G randes Puissances,»
Osm anlı Supplement Français, no.3, 5 Ş ubat 1898, s. 1 ve bu nüsha da özel
olarak b ü yük devletlere gönderilm iştir. Bkz. Philip C urrie’den-D ışişleri
B ak an ı’na, yazı eki, PRO/F.O. 78/4912.
(544) İsim ler için bkz. A bdullah Cevdet, Hadd-ı Te’dib..., s. 53. B u kim seler g a­
zetenin de yazı k adrosunu oluştu rm ak tad ırlar. G azetenin çıkışı için bkz.
21 A ralık 1897/von G enf 20 A ralık 1897/no.653. Bundesarchiv-BERN, 21/
14*248.
(545) Bkz. [Edm ond L a rd y ], «Un A gent T urc â Gene ve,» Journal de Geneve,
20 M art 1898. K arşılaştırm ak için gene Jö n T ürklere yakm bir yazarın
etkili olm ası için ik i dergide b ird e n yay ın lan an şu m akalesine bakılm alı­
dır: Comtesse Colonna, «La Jeu n e Turquie,» Dimanches Litemires, 23 N i­
san 1898 ve L ’Union Republicaine du Havre, 11 N isan 1898.
(546) Listesi için bkz. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi, 82/18343.
(547) N itekim , bu d u ru m bizzat kom ite ta rafın d an da belirtilen bir husustur.
Bu anlaşm a sayesinde sağlanan m addî kazançların yeni m erkez yayın o r­
ganının çıkarılm asına etkisi için bkz. «A vant-Propos,» Osmanlı Supple­
m ent Français, n o .l; 5 A ralık 1897, ss. 1-2. Osm anlı D evieti’n in P aris Sefiri*
M ünir Paşa da yayın organının çıkışını tam am en bu kazançlara bağlam ak­
tadır. Bkz. M ünir P aşa'dan-M abeyn’e, 25 T eşrin-i sânî 313/no.l39, Paris
Sefaret-i Seniyesiyle Muhaberata Mahsus Defterdir, B B A -Y ıldtz Esas E v­
rakı, 36/2468/141/XII-2.
(548) H alep Şubesinin, d u ru m u algılayışını daha önce görm üştük. Diğer y e rle r­
den gelen m em nuniyet belirtiei yazılar için bkz, «İstanbul’dan,» Osmanlı,
no.2, 15 K ânûn-i evvel 1897-22 Receb 1315, s. 6, «Üsküb’den,» Osmanlı, no.
3, 1 K ân û n -i sânî 1898-9 Receb 1315, s. 6.

278
Mısır Şubesinin teslimi protokolünün üzerinden daha beş hafta civarında bir
vakit geçmişken, bu merkez altı aylık bir aradan sonra:

«... Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin evrak-ı tesmiyede mül­

ga kaydıyla zikr olunmasına iradenizin sâdır olduğu işidildi. Cemi­
yet iradenizle m i ihdas olunmuşdu ki, ilgasına irâde ısdarı ma’kûl
olsun...

seklindeki bir açıklamayla ve daha kuvvetli bir duruma geldikleri iddiasıyla

Kanun-i Esasî gazetesini tekrar yayınlamaya başladı.
Bu yeni koşullar altında, İshak Sükûti çok güzel bir manevra ile Ahmed
Rıza Bey’i fiilî liderlikten eski statüsüne döndürmüş oluyordu. Nitekim, F ran­
sızca Meehveret’in eski sürtüşmeleri yaratmasına engel olmak için, merkez
yayın organının çıkışından dört gün sonra, bir de bu dilde ilâve yayınlaması
bunu gösteriyor. Bu koşullar altında, Cenevre grubu Ahmed Rıza Bey’e, ken­
disinin Cemiyetten ihracından önceki durumun yeniden tesisini önerdiğinde,
•o da bu teklifi :

«...M eşveret’in 27 numerolu nüshasında meydan-ı gâzâda hin müş-

kilâta tesadüf eden bir gazetede intizam ve günü gününe intişar gi­
bi mükemmellikler aranmamalıdır demişdim. Cenevre ve Afısıt Şu­
belerinin tekrar neşriyata başladıklarını da belirtmişdim. Kanun-i
Esasî, Osmanlı ve Sada-yı Millet gazeteleri aynı maksada müttehi-
den hidmet ediyorlar, Meşveret’i neşre hacet bırakmıyorlar.
Halil Ganem Efendi arasım Arabca gazetelere muavenet-i tah-
rit iyede bulunuyor. Ben de Türkçe yazacağım şeyleri Osmanlı vası­
tasıyla neşretmeğe ve Meşveret’i icab etdikçe çıkartmağa karar ver­
dim.
Fransızca Meşveret yine muntazaman devam edecekdir.»',m

şeklindeki açıklamasıyla kabul etti. Bir anlamda; büyük çekişmelerden son­

ra ; tekrar 1897 başındaki duruma dönülmüş oluyordu.
Yeni merkez; ilk olarak Abdülhamid ile Contrexeville de yaptıkları an­
laşmanın uygulanmaması sonucunda yeniden faaliyete geçtiklerini açıklayan
ve icraat taraftarlarına yeşil ışık yakan bir beyannameyi; İstanbul’da bütün
<549) «Zât-ı Şâhâneye A çık M ektub,» Kanun-i Esasî, no.24,25 K ân û n -i evvel
1314-11 Şa’b an 1315, s. 1, Gazete eski kadronun kandırıldığını da iddia e t­
m ektedir,
<550) A hm ed Rıza, «İhtar.» Meşveret, no.30,6 M ayıs 1898-15 Zilhicce 1315, s.l.
Ç ıkan gazeteler hakk m d ak i olum lu açıklam aları için bkz. «Osmanlı ve K a ­
n u n -i Esasî G azeteleri, z> Meşveret, no.29,14 K ân û n -i sânî 1898-21 Ş a’ban
1315, s. 3. G örünüşte, A hm ed Rıza gazeteyi, M ayıs 1898 tarih in d e ta til e t­
mişse de son ik i sayı arasında yaklaşık dört aylık b ir zam an bulunm ak­
tadır.

279
darbelere rağm en; tekrar kurulan merkez aracılığıyla dağıttı.” 1 Daha sonraki
tarihleri taşıyan yabancı raporlardan, bu beyannamelerin; ve özellikle Girid
temasım işleyenlerin; aynı yıl içinde sürekli dağıtıldığını anlıyoruz,552
Arkasından; hükümetin çok çekindiği bir konudaki çabaları tekrarlaya­
rak, Cenevre’de bulunan Ermeni komiteleri ile ortak hareket zeminini araş­
tırmaya başladı.553
Daha evvelce; 20 Ocak İ897’de; yalnızca beyannâme yayınlamakla suç-
ladığı Jön Türkleri ihtilâlci hareketlere çağıran ve 24 Temmuz 1897’de bu çağ­
rısını tekrarlayan Taşnaksutyun Komitesi; yeni yöneticileri, 31 Mayıs 1898 ta­
rihinde resmî merkez yayın organı Droşak gazetesi aracılığıyla, Sultanın kat­
li ve meclisin açılması konularında ortak harekete davet etti. 30 Temmuz
1898’de ise, tekrar Osmanlı gazetesi etrafındaki grubu aynı bayrak altında
toplanmaya çağırdı.554 Merkez yayın organı ilâvesinde, bu tekliflere ılımlı bir
cevap verildiği görülüyor.565 Ancak; bu konudaki girişimler, Cemiyetin hitap
ettiği çevrede sert bir şekilde «siz orada Droşaklar ile ittifak etmişsiniz!»*5*
şeklinde eleştirileri doğurunca; bu alandaki işbirliği yeraltına kaydırılmıştır.
Bir süre sonra tekrar bu alanda ortak hareket girişimlerinin başladığını gö­
receğiz.
Bunların yanısıra; Cemiyet Avrupa kamuoyunu etkileyebilmek için ünlü

(551) Bu beyannâm e için bkz. A rkivi Çendror, Î9/60//25/1, Bundesarchiv-BERN,

21/14’249, Bd.4. S ureti aynen verilm iştir. Bkz. B. LIX.
(552) B aron Caliee’d en-B aron Z w iedinek’e, Telegram m , P era, 21 K asım 1898(pr.
23/XI 98) , no.196-9792, Haus-, llof-u.Staatsarchiv, PA X II 170 Türkei Be-
richte 1898(X-XII). Bu konuda A vrupa basınında çıkan yazılar için bkz.
«Bulletin de l’E tranger: A ffaires de Crete.» Le Temps, 14 E kim 1898, s. 1.
(553) İsta n b u l’daki A lm an E lçiliğinden-D ışişlerine, Pera, 20 N isan 1898(pr. 23.
N isan 1898 a.m .), A.4822(no.lÛ5-Pera:265), B erlin, 29 N isan 1898(Pera;265-
3704), zuA.4822, Auswartiges A m t’732/3, die Jungtürken, 198(B d.l-2). D a­
h a eski b ir ta rih te «Erm eni kom itelerini Osm anlı îttih a d ve T erakki Ce­
n n e tin d e n ayırm ak m aksad..»Jarm dan şikâyetçi olan b ir yazıya bakılırsa
çeşitli anlaşm azlıklara rağm en bu zemini y aratm a çabaları hep sürm üştü.
Bkz. «Ecnebi Gazeteleri,» 'Meşveret, no.13, 12 M uharrem -1313-23 H aziran
108, s. 6.
Bu dönem de de yönetim uzlaşm a zem ini bulm ak için E rm eni kom itelerine
b ir özel elçi gönderm iştir. Bkz. P a rti R evolutionnaire ArmĞnien, C om ite
C entral (P a ris )’d e n -ln g iltere D ışişleri B akanı’na, 23 H aziran 1898 tarih li
yazının eki, S alih M ünir im zalı 15 N isan 1898 tarih li anlaşm a protokolü
taslağı. PRO/F.O. 78/4944.
(554) B urada verilen bilgilerin hepsi, J. M ichael H agcpian, Hyphenated Nati-
analism: The Spirit of the Revolutionary M ovement in Asin Minör: 1896-
1910, D epartm ent of G overnm ent, H arv ard U niversity, 1942, ss. 207-209 d an
alınm ıştır.
(555) «R approchem ent des Comites,» Osmanlı Supplement Français, n o .7 ,15 H a­
ziran 1898, s. 4.
(556) K A ’d a n -ish a k S ü k û ti’ye, T rablusgarb, 25 Ağustos 314, A rkivi Çendror ,
19/106-6//276/1781.

280
Avrupa gazeteleri ile temasa geçmiş, onlara amaçları konusunda sık sık açık­
layıcı metinler göndermiştir.557
Cemiyet, Ahmed Rıza Bey’in eski idarecilere karşı kullandığı silâhı ele
geçirebilmek için, bu ilk yayın döneminde yönetim ile anlaşanları sert biçim­
de kınamış ve onların gönderdiği açıklamalar, bu konudaki kazançlarını daha
da fazlalaştırmıştır .558
Dahilî organizasyon alanında ise, İshak Sükûti’nin önerisiyle yeni bir dü­
zenleme yapılmıştır :

«...Birçok taraflardan burada riyaset, müdiriyet ve gazetenin serrnu-

harrirlik vaizfelerinin kimler üzerinde ve daha kimler bulunduğu so-
ruluyor:
1 — Burada kim bulunursa bıdunsun, fırka nâmına bulunduğu
içün ihvana da da fırkam n şahs-ı ma’nevisiyle muhabere ve muame~
lede bulunduklarım farzetmek lüzumunu, hatırlatmağa hacet yok-
dur.
2 — Cemiyetimizin dört aydanberi riyâset-i fahriye si maka­
mında bir zât-ı ...sımût bulunuyor, en mühim ve nazik umur-i.
cemiyet bu zât-ı âlî vasıtalarıyla riiy’et olunuyor.
Riyaset-i asliye İstanbul merkezi âzâsmdan birine tevdi’ olun-
muşdur. Fakat bu sıfat ora hey’etine karşıdır. Bu usûl buraca da
ittihaz ve iltizam olundu. Yânvreis umum şu’be efradına değil yal­
nız şu’be hey’eti âzâsına karşı reislik sıfatım haiz sayılıyor. Binaena-
leyh-müdiriyet ta’biri tamamıyla kaldırıldığı gibi- ba’dema muha­
berât hey’etler nâmına olacakdır.
3 — Ma’mafıh burada, âzâ beyninde bir uhıwvet-i kâmile hü-
kümfermâ olduğundan reis tayinine hacet görülmemişdir. Yalnız

<557). B üyük devletlere gönderildiğini gördüğüm üz 24 Ocak tarih li deklarasyon,

önem li A vrupa gazetelerine de gönderilm iştir. Bkz. A rkivi Çendror, 19/61
//1 0 /1 , D aha sonra «II Secolo.' gazetesi için hazırlanan bu şekilde b ir y a ­
zı m üsveddesi için bkz. A rkivi Çendror, 19/106//128/265. Dış bası­
n ın Osmanlı gru b u n a ilgisi için bkz. BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13,.
4399, (16 K â n û n -i sânî 314, P aris telgrafı:50), BBA-BEO/Harieiye Âmed,
156-5/14, 1207, (1 H aziran 314, Roma:107). İsviçre polisinin elde ettiği lis­
tede ise A v ru p a’nın b ü tü n ünlü gazeteleri ve önde gelen entellektüellerine
gazetelerip gönderildiği görülüyor. Bkz. «Liste d ’adresses de l’Osm anli et
d u M echveret, 11.8.99,* Bundesarchiv-BERN, 21/14’248.
(558) Bkz. Ali K em âl, (Cenevre)’de Neşredilmekde Bulunan Osmanlı Gazetesi­
nin (17) Numerolu ve (1) Ağustos 1898 Tarihli Nüshasmda(Darbe-i Hak)
Ünvanı ile Neşredilmiş Bir Fıkra-i M üfteriyâneye Cevabdır, Paris, [1898]:
«Bundan yedi sekiz ay evveli bana verilen B rüksel S efareti İkinci K ita ­
beti öyle yazdığınız gibi ef’âl-i casûsâneye m ebni değil başta M urad Bey,
A hm ed Bey o ldukları halde hepinizin h ü k û m e t-i hâzıra ile uzlaşm anıza
ve Cem iyetinizin ta ’til-i n eşriy at etm esine m ebnidir..,».

281
 mühim ve daimî vezaifden olmak hasebiyle kitabet ve sandukkârhk
vazifeleri re’sen içimizden iki kişiye havale olımmuşdur.
4 — Sermuharrir yokdur.
Elhasıl buraca gerek şu’be umuru, gerek merkez-i haricî sıfa-
ttyla bilciimh muamelât nezaret-i müştereke tahtında cereyan et-
mekdedir....»m

Böylece: Cenevre yönetimi haricî işleri tekeline alıyor; görünüşte diğer

şubeleri içişlerinde serbest bırakmasına karşılık; muhaberat kendisiyle oldu­
ğundan, onların idaresini de dolaylı olarak gerçekleştiriyordu. Bu hareketin
diğer bir faydası; P aris’de Ahmed Rıza ve arkadaşlarını kendi kendilerine
hareket edebilen bir grup olarak bırakmaktı. Bu şekilde onların yönetimi et­
kileyebilene imkânları da asgari düzeye indirilmiş oluyordu.
Bunun yaraşıra; Cemiyet’in kontrolü altında ve çıkışını ona borçlu oldu­
ğunu ikinci sayısında belirten ,560 Beberuhi adında bir mizah gazetesi çıkarıl­
maya başlanmıştır .561 Cemiyet, bu gazete beraberinde, kendilerine katılan 562
Abdurrahman Bedirhan tarafından hazırlanan; fakat, İshak Sükûti ve Abdul­
lah Cevdet gibi kurucu üyelerin de yazı yazdıkları Kürdistan gazetesini de,
kontrolü altında çıkartmaya başlamıştır.5®*

<559) Umum:8 koduyla b ü tü n şubelere gönderilen sirküler, A rkivi Çendror, 19/

60//675/5. Bu açıklam alar yeni basılan p rogram çerçevesinde yap ılm ak ta­
dır. Bu p rogram ın doğurduğu endişe için bkz. BBA-BEO/Dahiliye Giden ,
97-3/46, (10- M ayıs 314>/84523, BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40,315, (10
M ayıs 314)/84523, BBA-İrade-Hususî, Zilhicce 1315/no.91-1355. Bu arad a
yeni b ir şifre k ab û l edilerek eski yönetim den kalan son bağ da te rk e d il­
m iştir. Bkz. A rkivi Çendror, 19/57//143/1.
(560) Bkz. «Teşekkür,» Beberuhi, no.2, 1 M art 1898-8 Şevval 1315, s. 1: «Cenâb-ı
A llah S ultan H am id’in kafasını naildâr ve Osm anlı îttih a d ve T erakki Ce-
m iy eti’n i ise tâ rik -i cihadda p ay id ar kılsun, Amin.».
<561) Çıkışı için bkz. Archives d’Etat-Geneve-Chancellerie, B.8, s.18, İsviçre S i­
yasî P olisinden-B aşsavcı’ya, P.P.200/18 M ayıs 1898, Bundesarchiv-BERN,
21/14’ 248. Y ayım için bkz. Bundesarchiv-BERN, 21/14’249. Bd.2(Beiloge;4).
Osm anlı yönetim inin gazete h ak k ın d a aldığı te d b irle r için Bkz. BBA-BEO /
Dahiliye Giden, 96-3/45, 3357, (26 K ân û n -i sânî), 3368, (28 K ânûn-i sânî
313)/808Ü3, BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13, 112, (12 M art 314: İngil­
tere: 27) /80803,
(562) H arekete katılışı için bkz. A bdurrahm an, «Sultan A bdülham id H an-ı Sânî
H azretlerine A rzuhalim dir,» Kürdistan, Aded. 7, 23 T eşrin-i evvel 1314-30
Cem aziy’ülâhîr 1316, s. 1.
<563) Daha sonraki yazılarda bu konuya açık olarak değinilm ektedir. Bkz. «K ür­
distan Gazetesi,» Osmanlı, no.35, 1 Mayıs 1899-20 Zilhicce 1316, s. 4 ve
«İlân,s> Osmanlı) no.65, 1 Ağustos 1900-30 R ebiy’ü lâh îr 1318, s. 8. Gazete
hakk m d ak i endişeler ve önlenm esi çabaları için bkz. BBA-İrade-Hususî,
Rebiy’ü lâhîr 1318/no,48-280 ve P aris S efareti’nden-M abeyn’e, 101/21 Ş u ­
b at [18]99, Parislve Viyana Sefaret-i Seniyeleriyle Muhaberata Mahsus
D efteri, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/2468/141/X3I/l.

282
 Cemiyetin bu hızlı atılımları Saray’ı çok korkutmuş ve karşı tedbirler alın­
ması cihetine gidilmiştir. Doğal olarak yönetim merkez yayın organının ya­
saklanması için her ycla başvurmuş; önce, onun564 ve Mısır Şubesinin resmî
gazetesinin 565 yurt içine girmemesi için sıkı tedbirler almıştır. Daha sonra Ce­
nevre’de Jön Tiirklerlel uğraşması için566 bir konsolosluk açılmış567 ve bu tem­
silciliğe önemli hafiyelik fonları kaydırılmıştır .5®
8 Her ne kadar buraya özel
görevle gönderilen Necip Melhame «Jön Türk partisinin çok önemsiz olduğu­
nu» belirterek, onları takip gibi bir amacının olmadığını açıklamışsa da ,569 ko­

(564) B u konuda alm an te d b irle r için bkz. H ariciye N ezareti’ne, tezk ere-i D ahi­
liye, 28 Ş ubat 314, Tevfik P aşa’dan -Â tıf B ey’e, 31943-48/13 M art 1899 ve
 tıf B ey’den Tevfik P aşa’ya, 16 M art 1899, D ışişleri Bakanlığı Hazine-i
Evrak A rşivi, Siyasî: 178, BBA-BEO/Zaptiye. Giden, 663-21/14,323, (24
T eşrin -i sâni 313)/78629, BBA-BEO/Dahiliye Giden, 96-3/45,2720, (24 Teş-
rin -i sânî 313)/78629, B B A -Y ıldız Perâkende, 11 Safer 1315/no.267.
(565) O nun h akkında alm an te d b irle r için bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 1697,
(31 K ân û n -i sânî 313)/80888. Gazete alm an tü m tedb irlere k a rşı sigara
p ak etleri şeklinde y u rd a sokulm aktadır. Bkz. BBA-BEO/M ısır H idiviyet-i
Celilesinin Tezâkir Defteri, (62), 1036-68/8, 1090/162, 8 M art 314.
(566) Y abancı gözlem cilerin kesin k an aati budur. Bkz. Fransız İçişleri B akanlı­
ğından-D ışişleri B akanı’na, Paris, 13 Ağustos 1898:«Creation d ’une Con-
sulat O ttom an â Geneve,» başlıklı rapor. Affaires etrangeres-Nouvelle
Serie-Turquie, Vol.II(1898) s. 88 ve eki. Cenevre m erkezi de aynı k a n a a t­
tedir. Bkz. «A Propos de l ’installatio n du Consulat T urc â Geneve,» Os-
manh Supplement Français, no.5, 5 N isan 1898, ss. 2-4 ve D.E, «L’A ctivite
ConsulaireH.» Osmanlı Supplement Français, no.7, 15 H aziran 1898, ss. 2-3.
Bu gelişm eler daha sonra b ir A lm an gazetesi tarafın d an ilginç b ir şekilde
değerlendirilm iştir. Bkz. «Schweiz: Das Turkische G eneralkonsulat in
Genf.» Frankfurter Zeitung, 28 A ralık 1900.
(567) «C enevre’de O sm anlı konsolosluğunun k u rulm ası ile ilgili olarak P aris’teki
İsviçre konsolosunun k ardeşi L ardy eleştirilerini yoğunlaştırdı. İsviçre’de­
k i sürgün T ürklere karşı ilk casusluk girişim inde b u tü r girişim leri açık­
layacağını bildirdi. Konsolos b u konudaki girişim in T ürkiye ile İsviçre a ra ­
sındaki tic a rî ilişk ilerin artm ası nedeniyle başlatıldığını söylüyor...» Bkz.
<rLe Com m issaire special de surveillance adm inistrative au M inistre de
l ’In terieu r, Annem asse, 10 Ağustos 98,» Affaires-etrangğres-NouveUe Serie
-Turquie, Vol.II(1898), s. 89.
(568) BBA-İrade-Hususî, Zilkade 1315/no,18-1140.
(569) Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol. 11(1898), s. 89. M elham e
daha önce de M isak E fendi ile b erab er, 1897 Tem m uzunda E rm eni ve Jö n
T ü rk kom itelerine karşı uzlaşm acı olarak gönderilm iştir. Bkz. Philip C ur­
rie ’d en -S alisb u ry ’e, C onstantinople, 9 Tem m uz 1897(m em orandum )/no.464.
PRO/F.O. 78/4804.
P aris S efareti M üsteşarı û nvanıyla C enevre kom itesi nezdine gönderilen
M elham e’n in diplam atik görevi F ransızlar ile bir anlaşm azlığa da neden
olm uştur. Bkz. B B A -Y /Sadaret Hususî Marûzat, 7 S 1315/no.l61, 24 S 1315
/no. 250. 29 S 1315/no.282, 29 S 1315/no.286, 8 Ra 1315/no.341,28 C 1315/
no.839. F ransızlara göre gösterilen çabalar sonucunda kom iteye, Jacob H a-
ja n (İspanyol asıllı), A rp iar K irk o r (T ü rk u y ru k lu ) ve Joseph Pergow ski

283
mite içine yeni ajanlar sokma gayretleri; Fransızların da tespit ettiği gibi; bu
çabaların oldukça önemsendiğini bize gösteriyor.
Bunun üzerine Saray, gazetenin basımım sağlayan mürettibleri teker te­
ker satın aldı. Buna rağmen; komite üyelerinin baskı işini gerçekleştirmeleri
sonucunda, gazete tekrar yayınlanmaya muvaffak olundu .570
Cemiyet açısından kazanç hanesine yazılabilecek bu başarılara karşılık;
ustalıkla dışlanan Paris merkezi ile arada yeniden bozuk ilişkilerin ortaya çı­
kışı, eski sorunların yeniden gündeme gelmesine neden olmuştur. Bu manev­
ra Ahmed Rıza Bey aleyhtarlan tarafından :

«...Rıza Bey meselesi içün dahi ayrıca teşekkür ederim. Bu işi çok
güzel yapdımz. Hariç içün böyle yapmak lâzım... Yâni Cemiyeti­
mize mensub olan şu’beler m esuliyetini üzerlerine alarak kendi baş­
larına hareket etmelidir zannederim. Çünki en iyi tarik budur... Ce­
miyet içün şimdilik ayrıca reise dahi ihtiyaç yokdur. Cenevre’nin,
Mısır ile olan münâsebeti ise gayet ciddî olması behemâhâl matlub-
dur, ve şübhesiz olacakdır ...»5' 1

büyük memnuniyetle karşılanmakla beraber, zaten var olan soğukluk; artık,

azami bir seviyeye ulaşmıştır. Paris merkezinde bulunan Osmanlı yazarların­
dan birisinin ifadesiyle :

«...Nâzım bile bana eğer Ahm ed Rıza ile ittihad olunmaz ise biz­
den ayrılub bu mahud ile çalışacağını söylemez mi? ...Buradaki
Türklerin cümlesi Cenevre’den nefret ediyor. Kimisi Hilmi’yi, kimisi
de seni itham edüb duruyor... Asü sana söylemek istediğim şey Ah­
m ed Rıza üzerinedir. Ahm ed Rıza ile ittihad etmemiz onun Avru­
pa’daki şöhreti hasebiyle lüzûmlu ve aksi hareket de vatana karşu
bir hıyanet imiş....»572

ipler kopma noktasına gelmişti. Gerçi, Ahmed Rıza bir makale gönderdiği za­
man Cenevre merkezi onu başmakale olarak Osmanlı’ya koyuyordu; ama,
bu yazıların günden güne seyrekleştiği görülüyor.5“

(Polonya asıllı) üç a ja n sokulm uştur. Bkz. Affaires itrangeres-Nouvelle

Serie-Turguie, Vol.II(1898), ss. 91-93.
(570) A rkivi Çendror, 19/60//675/5, A ynen verilm iştir. Bkz. B. LX.
(571) F erah Şâdi’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, 6 M ayıs [18]98, A rkivi Çendror, 19/106-
2/ 7602/ 1.
(572) Â kil M uhtar B ey’d en -îsh ak S ü k û ti’ye, 1 Nisan [18]98, Paris, A rkivi Çend­
ror, 19/106-2//298/330. D oktor Nâzım Bey’in bu konudaki görüşlerini içe­
ren m ek tu p ların d an (bkz.Arkivi Çendror, 19/106-5//702/1399; 19/106-5//
881/1382) açıklayıcı p arçalar verilm iştir. Bkz. B. LXI.
(573) M erkez yayın organının: «...D ahilden aldığım ız bâzı m ektublarda ‘Ahm ed
Kıza Bey ile aranızda m uhalefet v a r m ı?’ tarzında sorulan suallere cevab-ı
um um î olm ak üzererT arafevnin âm âli terv ie-i h a k ve izâle-i zulm ü istib -

284
 Başkanlık makamı kaldırılmakla beraber, Cenevre’de fiilen yönetimi ele ge­
çirdiği anlaşdan İshak Sükûti ise bu konuda :

«...İsteyen Rtza Bey’e muavenet etsin, isteyen burada bulunan Ce­

miyete, hurası merkez olub da Rıza Bey’in para kabz etmemesini
hiç istemem. Birincisi, Türkçe Meşveret’in terkine gelince ânı Rıza
Bey terk edebilir. Zaten hem Mısır’da, hem Geneve’de Türkçe gaze­
te var iken o kadar zahmete lüzûrtı da yokdur. Saniyen Franstzca
M eşveret mesarif i mâhiye altı yedi yüz Franga baliğ oluyor. Bunu
bura C em iyeti deruhde edemez. İcraat cihetiyle hiçbir işi göremez.
Çünki, biz yarın Osmanlı.yı tâtil etm ek lâzım gelirse edeceğiz. Ha-
mid'i yıldıracak her dürlü vesaite müracaat eyleyeceğiz, ediyoruz.
Daha dün bu iş içün bir yere bin Frank gönderdik, gitdikce böyle
mesarif tezayid edecek, mesarif artdıkca biz gazetemizi kısacağız.
A zizim ben bunun içün öyle suret-i zahirede tarafeynin bir ilân der-
cetmesini arzu ediyorum. Çünki biz dahilde bir iş yapacak olursak
herkes para gönderecekdir. Bîr d e fa bu kapıdar açılsun iş kolayla­
ştır, . ,y>m

oldukça açık bir tavır ortaya koymuştur. Bu ifade; özellikle Cemiyetin yeni
merkezinin icraat eğilimini de ortaya koyması bakımından, enteresandır. Ni­
tekim, yeni merkezin belirttiğimiz satışlar sonrası kazandığı paranın önemli
bir kısmım Bulgaristan ve dahildeki memurlarına gönderdiği görülüyor.675 Ay­
nı dönemde ortaya çıkarak büyük devletlere bir muhtıra sunan Osmanlı Icra-

daddır. G erek m îr-i m um aileyh gerek bu m ukaddes v ad i-i m ücâhedede

sarf-ı m esâî eyleyen bilcüm le hakperestân ile yekdil ve yekzebân oldu­
ğum uzu beyân eyliyoruz.» şeklindeki açıklam asına (bkz.«Cevab~ı Umumî,»
Osmanlı, no.10,15 N isan 1898-24 Zilkade 1315, s.3) k arşm ilişkiler son d e­
rece gergindir. Bkz. D iran K elekyan’m , 19 H aziran 314 tarih li yazısı, B B A -
Y ıldız Esas Evrakı, 15/74-26-c/74./15.
(574) îsh a k S ü k û ti’den-D oktor N âzım ’a, «K ardeşim Nâzım», hitaplı, 21 Ş ubat
1898 ta rih li m ektup, Bahaeddin Şâkir Bey "Evrakı/Özel Arşiv.
(575) A rkivi Qendror, 19/102//348/22-11 de d u ru m şöyle belirtiliyor:
F ra n k

M atbaa alât ve edevatı 20,000

İstan b u l’da, B ulg aristan 'd a ve
sair m em alikdeki m em urlarım ız 20.000
K âğıd ve saire 5.000
A ynı şekilde, b u m asrafları karşılam ak için, dahile iâne toplam ak göreviy­
le seyyar m em u rlar gönderilm iştir. Bkz. «Beyân-ı H âl ve İlân,* Osmanlı,
no.4, 15 K ânûn-i sânî 1898-24 Receb 1315, 1. 1, Gene, Beberuhi'nin
de abone bedellerini gön derm eyenlere ulaştırılm ayacağı açıklanm ıştır. Bkz.
«Cenevre’den Aynen;» Osmanlı, no.8, 15 M art 1898-24 Şevval 1315, s. 8: «Pa­
ra pul h ak getire, A llah k arilere insaf vere. H aber veriyorum : Abone p a ­
rasın ı gönderm eyenlere gazetem i göndermeyeceğim,».

KÜ LTÜ R
t :c .
PAT ' NJLfGî 285
f
at Komitesi admda bir teşekkül de müşahede edilmekle beraber ;576 bunun, Ce­
miyetin tamamen dışında geliştiğini belirtmek gerekir. Tunalı Hilmi Bey’in
başım çektiğini gördüğümüz bu grup; şimdi, Cenevre merkezinde etkisini sür­
dürmektedir.
Merkez yönetimini fiilen eline olan Sükûti’nin de desteği ile, bu alanda h a ­
rekete geçilmiştir. 1898 sonlarında ösmanlı’mn aniden Saray’a karşı ciddî bir
tehdit yönelttiği görülüyor ;

Şevketmeab! ... Gazi Abdülhamit Hân-t Sârii Hazretlerine, Çıldır,

kudur, titre gaddar titre... Cihan titrer sebatpây-i erhâb-ı meta-
netden! (Bundan bir ma’na çıkaranuyan, gazetemizin altı sahifc
-ma’majih vaktinden evvel Çıkmasına- bir m ana veremeyen ihvan
gelecek nüshaya kadar sabretsinler)»177

Bu bir anlamda mürettib engellememelerine karşılık gösterilen çabayı di­

le getirmekle birlikte; bunun üzerinde bir tehdlti içermektedir.
Cenevre merkezinin bu dönemde hazırladığı ve İstanbul merkezindeki ba­
kışım Cemiyet taraftarı subaylara yönelik olduğu anlaşılan bir talimat, doğ­
rudan Saray’a karşı askerî bir hücûmu öngörmektedir.578 Burada verilen bü-
giler o derece incedir ki, bunların Saray’daki bir kişi tarafından verildiği ke­
sindir. Nitekim, bu plânla uyuşan ve İttihad ve Terakki Cemiyeti tarafından
yapıldığı belirtilen bir Yıldız Sarayı plânı. Abdülhamid ü ’nin arşivinde bulun­
maktadır .570 Bu da, plânı hazırlayanların başına neler geldiğini bize gösteri­
yor. Doğal olarak Osmanlı; bundan sonraki sayısında korkunç tehditi ile il­
gili tatminkâr bir açıklamada bulunamadı; çünkü, 1895’üen beri süregeldiği
gibi, bu askerî darbe girişimi de, Saray tarafından bastırılmıştı.

Bunun üzerine Saray da İstanbul’da yeniden bir Jön Türk tevkif atını baş­
lattı. Zaten.Nisan ayında sivil bir Jön Türk grubu gözaltına alınmıştı.080'An-

(576) B eyannâm e m etni, Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turauie, Vol. IL

(1898). ss. 46-47’de bulunup ay nen verilm iştir, Bkz. B. LXII.
(577) «Açık M uhabere,» Osmanlı, no.23, 29 T eşrin-i evvel 1898-14 Cem aziy’ülâhîr
1316, s. 1.
(578) Saraya Karşı İcra Olunacak Harekât-ı Taarrııziyeyi Müberhen T alim at.
Bundesarchiv-BERN, 21/14’248, T alim at verici olarak, M uhibb-i m illet ve
vatan b ir asker gösterilm ektedir. A ynen verilm iştir. Bkz. B. LX III.
(579) B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 19/328 (m ükerrer)/130/57.
(580) Philip C u rrie’d en -S alisb u ry ’e, C onstantinople, 3 N isan 1898/no. 207. P R O /
F.O. 78/4914.
T u tu k lan an Jö n T ü rk ler şu n lard ır :
Galib Bey (M ekteb-i H arbiye)
Ziya Bey (M ekteb-i H arbiye)
H ak k ı B ey (G üm rük k âtib i)
Naim Bey (N afıa N ezareti kâtib i)

286
cak, bu sefer olayı evvelden haber alan Saray’ın askerî bir tutuklama kani'
panyasım başlattığı izleniyor.581
Cenevre merkezinin bu dönemdeki diğer önemli bir eylemi, karşılaşılan
tüm zorluklara karşuı ;M2 ilk defa olmak üzere; İngilizce ilâve yayınlamaya
başlamasıdır. Saray’ı endişelendiren bu hareket ;583 kuşkusuz, 1895’den beri
müdahale taraftarlarının gemilerini Boğazda görmeyi arzuladıkları süper gü­
ce yapılan bir çağrıdır. Nitekim ‘amacımız’ başlıklı giriş yazısında; bu anlama
gelebilecek ince ifadeler kullanılmakta ,584 daha sonraki bir yazıda ise; İngil­
tere’nin, Osmanlı Devletinin anayasal bir idareye kavuşmasının en büyük des­
tekçisi olduğu belirtildikten sonra, Sultan taraftarlığı İngüiz aleyhtarlığı; bu­
na karşılık, Jön Türklük ise İngiltere’nin destekleyiciliği olarak gösterilmek­
tedir .5®
5 Bu kanaati besleyen geniş ve ağırlıklı bir grubun; yaklaşık bir sene
sonra, İstanbul’da eyleme geçtiğini de göreceğiz.

Mısır Şubesi :
Merkezin Paris dışı şubelerle bulunan ilişkilere gelince, bu dönemde
önemli bir diğer sorunun Mısır Şubesi olduğunu görüyoruz. Belirttiğimiz gibi;.

F uad Bey (B ahriye m uhasebecisi)

H akkı Bey (A dliye N ezareti kâtibi)
C evdet Bey (A dliye N ezareti kâtib i)
R aif Efendi (G alata güm rüğünde k âtib -m üebbet hapis)
İbrah im Bey (Posta ve T elgraf N ezaretinde kâtib)
B ehçet Bey (R eji kâtibi-10 yıl hapis)
Ahm ed Bey (H arbiye N ezareti, İstih k âm bölüm ünde kâtib)
H üsni E fendi (B ir Molla).
H ıfzı Bey (A dliye-C eza M ahkem esi kâtibi)
H üseyin Ali (M ekteb-i H ukuk, m uallim m uavini)
M esud Bey (N afıa N ezareti kâtibi)
Hacı A bdullah (S ilah fab rik ası kâtibi). B unlara ilâven S ir Philip C urrie.
H azım Bey ve Ali Efendi ad ların d ak i iki tu tu k lu hakkında bilgi toplam a­
ğa m uvaffak olam adığını belirtm ektedir. B undan kısa b ir süre önce İsta n ­
bul m erkezi E yüb’de gizli b ir top lan tı y ap arak (suikasd) tartışm ası y a p ­
m ıştır. Bkz. «İstanbul’da H ü rriy e tp e rv e rân -ı O sm aniyenin İctim a’-ı H afisi
ve Erm eniier.» Sada-yt Millet, no.4, 27 M art 1898- 4 Zilkade 1315, s.2.

(581) Konsolos Rom els’den-D ışişleri B akam ’na, Salonich, 19 Ekim 1898/no,50(pr.
29/X 98), Ha us-, Hol-u.Staaisarchiv, PA X X XVIII 406 Konsulat Saloniki ,
1898. A ynen verilm iştir. Bkz. B. LXIV.
(582) R eşid Bey’d en -S ü k û ti’ye, P aris 21 Ş ubat 1898, A rkivi Çendror, 19/106-6//
590/1826. Yazar şu görüşünü de eklem ektedir: «İngiliz[ler] bizim fırkaya
ziyade ehem m iyet verm eğe başlam ışlar...».
(583) Ö nlenm esi çabaları için bkz. BBA-BEO /Zaptiye Giden, 663-21/14, 178, (3
Ağustos 314)/881 99 ve BBA-BEO/Hariciye Reft, 185-5/41, 767, (3 Ağustos
314J/881 99.
(584) «Our Aim,» English Supplement to the Osmanlı, n o .l, 15 Tem m uz 1898,
ss.5-9.

287
bu şube heyeti yeniden düzenlenmiş ve şube müdürlüğüne de; yeni nizâmnâ­
me gereğince yalnızca oraya karşı sorumlu duruma geçen; Salih Cemal Bey
geçir ilmiş ti .538 Osmanlı yöneticilerinin Salih Cemal ile uğraşmaları ve onu, as­
ker kaçağı olduğu gerekçesiyle geri getirmeye çalışmaları ,587 kendisinin ör­
güt içindeki prestijini daha da arttırm aktan başka bir işe yaramamıştı. An­
cak bir süre sonra, bu uygulamayı Mısır Şubesi bağımsız hareket şekline dö­
nüştürdü. Bunun üzerine Cenevre merkezi bu teşkilâtı tanımadığını açıkladı:

«...Şam ile muhabereniz var mı? Beyrut’a gönderiyor musunuz? Ce-

vab geliyor mu? İstanbul ne âlemdedir? Bize ara sıra makale gön­
deriniz! Rodos Murad reisi şeyhi Şeyh Abdullah Efendi’yi burada
gördüm. Sizinle görüşemediğinden dolayı beyan-ı teessüf etdi...
Siz zaten burasını resmen tanımıyordunuz. Bahusus Kanun-i
Esasinin şu’be malı olduğunu resmen bildirdiniz ve hattâ gazetenin
bâlâsındaki (Osmanh îttihad ve Terakki Cem iyetinin resmî gazete­
sidir) ibâresini kabûl etm ediniz... Bundan başka aç kaldığımız za­
man size müracaat [edince ] matbaayı satınız da başınızın çâresine
bakınız dediniz. Biz aç dururken siz orada sefahatia vakit geçiriyor­
dunuz. Amn hu sözlerim size aid değildir. Belki Cemiyeti idare
edenlerin kâffesine şâmildir.. ,»s8s

Mısır teşkilâtının başına geçen Salih Cemâl Bey de, bu konudaki itirazla­
rım tekrarlayarak, Cenevre merkezini Cemiyetin paralarını sefahat peşinde
yemekle suçlamaya devam etti .588 Bunun üzerine merkez, Mısır’a müfettiş
sıfatıyla Tunalı Hilmi Bey’i gönderdiyse de, Salih Cemâl işi mahkemeye götü­
receğini açıkladı .590

(585) «England an d Turkey,» English Supplement to the Osmanh, no.l, ss. 10-17.
(586) «Tashih,» K anun-i Esasî, no.2 (İkinci S ene), 5 K ân û n -i sân! 313-23 Ş a'ban
315, £>. 1: «K anun-i Esasî, ikinci sene-i intişârı olm akla berab er u m u r-i ta h -
ririy esi diğer b ir h ey ’ete havale edilm iş bulunm ak ve O sm anh İttih a d ve
T erakki C em iyeti’nin M ısır Ş u ’besi resm î gazetesi ittih a z e d ilm ek -cih e t­
leriyle...».
{587) BBA-BEO/M ısır H idiviyet-i Celilesinin Tezakir Defteri, (62)-1036, 68/8,
H ariciye’ye, no.1068-160, (4 M art 314) ve Seraskerliğe, no.805-17, (29 M art
314). BBA-BEO /Serasker Reft, 257-6/65, 25 (4 M art 314-m üm tazeden), 162,
(29 M art 314-M üm tazeden).
■(588) Salih Cem âl Bey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, M ısır-el-K ahire, 28 Ş u b at 898, A r­
kivi Çendror, 19/106-7//586/1975.
(589) Salih Cemâl B ey’den-O sm anlı İttih a d ve T erakki C em iyeti erkânından
İsh ak S ükûti B ey’e, tarihsiz m ektup, A rkivi Çendror, 19/106-7//85/1974.
(590) ibid, K endisinin T unalı Hilm i B ey’in gelişi ile ilgili yorum u da şu şekilde­
d ir : «...H ilm i’yi gönderm işsiniz. B u ran ın hesâbatm ı görmeğe, u m u ru n u d ü ­
zeltm eğe m em u r etm işsiniz. Pekâlâ yalnız insaf etm iyorsunuz m u ?... R es­
m en azlim e hük ü m ler ısdar edecek k ad ar şahsınıza verilen ehem m iyet n e ­
red en geldi? O rada b ir hük ü m et m i teşkil etdiniz?...>. A rkivi ÇSndror,
19/106-7//586/1975.
 Ancak, Mısır Şubesi 1898 sonlarında kesinlikle iş göremez hale geldi.591
Gazetenin neşri için; Cenevre’den, her ay kırk frank yardım gönderilmesi
gerekmekteydi.592 Ancak merkezin bunu vermeye hiç de niyeti bulunmadığın­
dan; aynı teklifi tekrarladıysa da, Salih Cemâl Bey bunları yemden reddetti:

«...Geçenlerde Cemiyetden alman mektubda matbaayı satıyorsunuz

diyorlardı. Bunu sakın hatırlarına getirmesinler. Bundan sonra ne
matbaa satılır ne de ihtiyaçdan bahs ile sizden para istenilir. Eli­
mizdeki matbaa ile geçineraezsek ayıbdır, yazıkdır. Eğer vaktiyle
matbaayı nakl etmiş olsaydım, hiç bu hallere uğramazdık ...»3W

Tunalı Hilmi Bey, resmî Cemiyet müfettişi sıfatım taşımasına karşılık, Mı­
s ır’da şube evrakının incelenmesi konusunda, büyük problemlerle karşılaştı ve
bu gelişmeler sonucunda çok uzun süre burada kalmaya mecbur oldu. Zaten
Mısır Şubesinden bağımsız hareket eden Hoca Kadri’de, Hevatır adıyla Saray’ı
çok endişelendiren ,594 İslâmî temaları işleyen bir gazete neşrine ®95 başlamıştı.
Şubenin karışık durumu ve Cenevre’nin de baskıları neticesinde, gazete (Ka-
nun-i Esasî) yayınını bir süre durdurmak zorunda kaldı.598 Bu yayın durdurma
faaliyeti karşılığında da, her zaman olduğu gibi, yönetimden bir kısım para
alınması ihmâl edilmemişti. Sonunda Salih Cemâl Bey üe matbaanın kime
ait olduğu konusunda mahkemelik olundu ve yeni yayın organının çıkışına ka­
dar, Mısır şubesi bu karışık durumunu muhafaza etti .597

İstanbul Merkezi ve Yurtiçi Teşkilâtı:

İstanbul Şubesiyle muhaberatın sürdüğü anlaşılmakla birlikte ;898 özellikle,

<591) P ertev T ahsin B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, 28 T eşrin-i sânî [18]98 tarih li
m ektup A rkivi Çendror, 19/1Û6-6//280/1765.
(592) P e rte v T ahsin Bey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, 27 K ân û n -i evvel 98 ta rih li m ek ­
tup. A rkivi Çendror, 19/ÎÛ6-6//297/1766.
(593) Salih Cemâl B ey’den -İsh ak S ü k û ti’ye, 17 E kim [ 18198 tarih li m ektup, A r­
kivi Çendror, 19/106-7//268/1979.
{594) Bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 185-5/41, 888/88998. Gazete «gayet m uzir»
şeklinde b ir sıfatla anılm aktadır.
{595) G azetenin, O sm anlı D evleti’nin, T ürk, A rab A rnavud gibi İslâm u n su r­
larıy la ay akta d u rd u ğ u n u belirten ve M ısır Şubesinin eski dönem de o rta ­
ya koyduğu ta v ra benzeyen tu tu m u n a örnek olarak bkz. [Hoca K ad ri],
«M em alik-i O sm aniye ile A kvam ına B ir Nazar,» H evatır , n o .l,5 Ağustos
1314-30 R ebiy’ülevvel 1316, ss. 3-4.
{596) «Ağyara İ ’tizâr, E şrâra İnzâr,» Kanun-i Esasî} no.76, (İkinci Sene), 24 K â-
n û n -i evvel 1314-23 Şa’b an 1316, ss. 1-2.
(597) M ısır Şubesinde geçen b u olaylar gerçeğe oldukça y ak m b ir şekilde, B e­
k ir F ahri, Jönler: Mısır’da, M atbaa ve K ü tü b h an e-i Cihan, (İstanbul: 1328
[1327?]) içinde rom an üslubunda anlatılm aktadır.
<598) A hm ed R ıfat Bey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, Berlin, 15 K ânûn-i evvel [18]98,
A rkivi Çendror, 19/106//40/1.

289
Nisan ayında yapılan tutuklamalardan sonra, eski merkezin çok zayıfladığını;
buna rağmen; başkentte sürekli olarak; zayıf da olsa; bir merkez bulundu­
rulduğunu göreceğiz.
Yurt içindeki şubelerden bu dönemde önemli gelişmeler gösteren bir ta­
nesi, Mersin Şubesi olmuştur. Bu şubenin aktif faaliyetinin görülmesinden
yaklaşık bir yıl evvel, Murad Bey’in dönüşünden önce kurulmuş olduğu an­
laşılıyor .599 Ancak, yeni merkez yayın organının ortaya çıkışı ile buradaki f a ­
aliyet çok hızlandı. Merkeze gönderilen bir yazıdan, bu şubenin ösm aniryı dü­
zenli alarak dağıttığı ve geniş çapta evrak ve risale dağıtımı için de başvu­
ruda bulunduğu görülüyor.1600
Ancak, yönetim de bu durumu farketmekte gecikmemiştir. Gelen ihbarlar
üzerine, Mersin Müdde-i Umumî Muavini Memdulı, Mukavelât muharriri Ga-
lib, Tabur kâtibi Mustafa Beylerin Jön Türklük faaliyetinde bulunup bulun­
madıklarının tahkiki talep edilmiş,601 yapılan tahkikat sonucunda ise gerek
Mersin gerekse uzun süreden beri Cemiyet organlarının gelişinden şikâyet edi­
len8®2 Adana Şubeleri büyük çapta ortaya çıkarılmıştır.60* Daha sonraki mu­

(599) B urada, Şubeyi örgütleyen şahsın, İb rah im Tem o’ya* 11 H aziran 314/23-98
ta rih li mektubu^ İb rah im Temo, İttihad ve Terakki..., ss. 74-76.
(600) A rkivi Qendror, 19/135//111/135.
(601) S erk âtib -i H azret-i Ş eh riy âri T ahsin Bey’den-H aleb ve A dana Fevkalâde
K om utanlığı’na, 140/9 Ağustos 314, Haleb ve Adana Kumandan Vekâletine
Mahsus [Defter}, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/2470-18/147/XVÎ.
(602) Osmanlı gazetesinin A dana’ya geniş çapta gelişi için bkz. A dana V ilâye-
ti’nden-M abeyn’e, 160/18 T eşrin -i evvel 314, Vali B ahri, Girid Fırka-i H ü­
mâyûn Kumandanlığıyla Muhaberat Kaydına Mahsus Defterdir, no.21,
B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/139-45/139/XVIII.
(603) H aleb ve A dana Fevkalâde K o m utanlığından-B aşkitabet’e, 147/29 A ğustos
314, F erik Ali M uhsin, Mersin Şubesinde y ak alan an lar :
— D oktor B inbaşı Abdülhalim ,
— Y em en’e giderken M ısır’a fira r eden D oktor Necmeddin.
— M ahkem e-i Ş er’iye kâtib i Ahmed.
-— R üşdiye m ektebi m uallim -i evveli İbrahim .
— K ıbrısiı m arangoz Aziz.
— E rm eni K ayserili Kilim eiyan.
K arabet.
— T ekeyan M urad.
— Setrak.
— M üdde-i U m um i m uavini M emduh.
— M uhakem at m u h a rriri Galib.
—- T abur kâtibi M ustafa.
Adana’da y akalananlar:
— Sürm elizâde M ustafa.
— K arahasanzâde M ustafa.
—- Ömer.
— A lem darzâde Bekir.
—• Said.

290
haberattan Mersin Şubesinin yediği darbeye rağmen varlığını sürdürdüğü;
ancak 1898’de ulaştığı durumun çok altında bir kuvvet gösterdiğini anlıyo­
ruz. Aynı durum, Adana için de sözkonusu olmaktadır .604

— Ali.
-— M ahkem e-i Ş e r’iye ketebcsinden Tekelizâde A bdullah.
— Sabık E v rak M üdiri Bâki.
— Y anlı Ahmed.
— K aym akam zâde H akkı.
— Şeyh G aribzâde Fuad.
— M ektubî ketebesi Said,
— Belediye âzâsı Süleym an.
— B ey ru tlu doktor Boros ve b iraderzâaesi dava vekili B abayan Pîaçik.
—• Eczacı K arabet.
olm uşlardır. B unun yam sıra ev rak ları sağlayan ve irtib a t kurulm asını te ­
m in eden M ücâvirzâde Y usuf S am i ile toplan tıların yapıldığı Süleym an
B ey’in evinde ev rak ele geçm iştir.
Bkz. Haleb ve Adana Kumandan Vekâletine MahsuslDefterl, B B A -Y ıldız
Esas Evrakı, 36/2470-18/147/XVI.
B unun yam sıra b ir sorgulam a da A dana Vilâyetince yapılm ıştır. Gene to p ­
lan ılan bilgiler çerçevesinde A dana, Halep, S uriye ve B eyrut’da güçlü ve
A vrupa ile tem asta bulunan kom itenin ortaya çıkarılm asını em retm iştir.
(bkz.M abeyn’den-A dana V ilâyet-i  liyesine, 25/8 E ylül 313 M ehmed K â­
m il,) Zaten kendisi de sorunun üzerine gitm eğe niyetli olan (bkz. A dana
V ilâyeti’n d en-M abeyn’e, 24/26 Tem m uz 313 Vali H aşan H ilm i) yaptığı so­
ru ştu rm a sonrasında geniş b ir kom ite bulunduğunu am a ancak evrak sev-
kedeıı E tib b a-y ı N izam iyeden Binbaşı A bdülhalim ve Kolağası N eem ed-
d in ’in tesp it edilebildiğini b elirtm iştir. Bkz. A dana V ilâyeti’nden-M abeyn’e,
26/9 Eylül 313, H aşan Hilmi, Gümülcine Mutasarrıfıyla, Adana, Diyar-ıbe-
kir Vilâyetleri Muhaberat Kaydına Mahsus Defterdir, no.48, BB A -Yıldız
Esas Evrakı, 36/139-54/139/XVIII.
(604) N ecm eddin A rif Bey’den-İsh ak S ü k û ti’ye, 1 K ân û n -i sânî [18]99 ta rih li
m ektup, A rkivi Çendror, 19/106-5//1S8/1696 da şu ifadeye rastlan m ak ta-
dır: « ...ik i aydan b erü M ersin’deki şu’b en in nâm ına olarak (M ikado) n â ­
m ıyla yüz F ra n k yollam ışlar aldım...:», A dana’da ise tu tu k lam alard an son­
ra b u kez e v ra k dağıtıcılığım yeni üstlenen H üseyin Efendi yakalanm ış­
tır. Bkz. A dana V ilâyeti’nden-M abeyn’e, 62/5. T eşrin-i sânî 314, Vali B ah­
ri, Girid Fırka-i Hümâyûnu Kumandanlığıyla Muhaberat Kaydına Mah­
sus Defterdir, no.21, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/139-45/139/XVIII: «...Ah>-
vâîi delâletiyle Jö n T ü rk g ü rû h -i m el’anetine m ensub olduğu anlaşılan H a-
m idiye T elgraf m em uru H üseyin E fendi’nin» hanesinde çok sayıda yasak
yayın yakalanm ıştır. T utuklam alardan sonra bu kez M ısır Şubesi k a n a ­
lıyla M eşveret ve K a n u n -i Esasî gazetelerinin gönderilm esi için bkz. A da­
na V ilâyeti’nden-M abeyn’e, 28/15 Eylül 313 H aşan Hilm i, Gümülcine Mu­
tasarrıfıyla, Adana- Diyar-ıbekir Vilâyetleri Muhaberat Kaydına Mahsus
Defterdir, no.48, BBA-Yıldız Esas Evrakı, 36/139-54/139/XVHI, B u arada
Vali ta rafın d an m ahkem eye sevkedilen b ir Jö n T ü rk ’ü m ahkem enin delil
yetersizliğinden serbest bırak m ası V ali’yi kızdırm ıştır. Bkz. A dana V ilâ­
y e ti’n d en-M abeyn’e, 31/26 K ân û n -i sânî 314 Vali Bahri, Trablusgarb Vi-

291
 Benzer bir gelişme Diyar-ıbekir Şubesi için karşımıza çıkmaktadır. Bu
şubenin ilk tohumlarını atan ve bölgede faaliyette bulunan kimse, yöredeki
kolera salgını nedeniyle geçici görevle Kasım-Ocak 1894-1895 dönemiyle bu
şehre gönderilen, Doktor Abdullah Cevdet olmuştur. Kendisi bu bölgedeki yo­
ğun faaliyetleri nedeniyle, yönetime sadık subaylar tarafından öldürülmek
dahi istenmiştir .605 Onun tekrar pâyitahta dönüşünden sonra, şube vasat bir
şekilde faaliyetini devam ettirmiş ve bölgeye Cemiyet’in gazetelerini dağıt­
mıştır .636
Ancak, başta Baytar mektebi talebesi Ziya [Gökalp] olmak üzere, bu
kimselerin faaliyeti yönetimce haber alınmış ve teşkilât ortaya çıkarılmış­
tır .807 Daha sonra ise bu kimseler çeşitli cezalara çarptırılmışlardır .8®
8 Buna
karşılık sonraki evraklardan, bu şubenin de varlığını çok zayıf da olsa, 1900
sonuna kadar koruyabildiği anlaşılıyor. Ancak, bu daha sonraki darbe sonu­
cunda Cemiyetin faaliyetleri; bölgede son derece zayıflamıştır .609
Cemiyetin, kendisi bir zorlama yapmadığı halde, en hızlı gelişen şubesi
ise Trablusgarb’daki teşkilât olmuştur. Şeref Vapuru’nun, tutukluların büyük
kısmını bu şehre bırakmasıyla, eski İstanbul merkezinin birçok üyesi Afrika’­
daki yedinci şubenin üyesi durumuna geçmişlerdir. Bu şubenin eski reisi olan
ve kendisine mahsus evraklardan Murad Bey’in reform projeleriyle ilgilen­

lâyet ve Kumandanlığı, Haleb Vilâyet ve Adana Vilâyet, Basra Vilâyet ve

Kumandanlığı Selânik Vilâyeti [ile Muhaberata Mahsus Defter J, B B A -Y ıl-
dız Esas Evrakı, 36/139-42/139/XVTir.
(605) A bdullah Cevdet, Bir Hutbe Hemşehrilerime, M atbaa-i İçtihad, (M ısır:
1909), s. 3.
(606) Behçet Bey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, D iyar-ıb ekir, 4 Tem m uz 313, A rkivi Çend­
ror, 19/135//52/231-301.
(607) Bu kim selerin faaliy etleri için bkz. Diyar-x b ek ir V ilâyetinden-M abeyn’e,
48/5 Ş ubat 314 Vah Halid, 49/11 Ş ub at 314 Vali H alid, 50/19 Ş ubat 314,
51/21 Ş ubat 314, 53/24 Ş u b at 314. Gümüleine Mutasarrıfıyla, Adana, D i-
yar-ıbekir Vilâyetleri Muhaberat Kaydına Mahsus Defterdir, no.48, B BA-
Yıldız Esas Evrakı, 36/139-54/139/XVIII. K rş. F ah ri B ey’d en-İsbak Sükû­
ti ’ye, İstanbul, [1899], A rkivi -Çendror, 19/106-2//107/766.
(608) Bkz. M abeyn’d en -D iy ar-ıb ek ir K um andanlığına, 131/6 N isan 315, Dördün­
cü O rdu-yu Hümâyûn Müşiriy etiyle Muhaberata Mahsus Defter, B BA-
Yıldız Esas Evrakı, 36/2470-4/147/XVI. A ynen verilm iştir. Bkz. B. LXV.
(609) Bu sefer, Siverek K aym akam ı Cemil B ey ile A skerî K aym akam Sadık Bey
ve bölgeye sürgün o larak gönderilm iş olan M a’ru f Efendi (ve daha sonra
P a ris’e fira r eden) bu faaliy eti gerçekleştirm işler ancak d u ru m yönetim ce
tesp it edilm iştir. Bkz. D iyar-ıb ek ir V ilâyeti’nden  sim B ey’e, 5/19 M art
316 V ah H alid ve 10/1 Ş ub at 316 Vali Halid, [Diyar-ıbekir Vilâyetiyle Mu­
haberata Mahsus Defter], B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/2470-33/147/XVI.
(610) M urad B ey’in 14 T eşrin -i evvel 311 ta rih li b ir projesinin Şevket Bey ta ­
rafın d an çoğaltılarak, üzerinde düşünülm esinden bu sonuç çıkarılabiliyor.
On üç sahifelik b u plân m üsvette şeklindedir. Bkz. Şevket Bey Evrakı/
Özel Arşiv. Bu vesikayı bana v eren Sayın Dr. Emel E sin’e teşek k ü r borç­
luyum .

292
diği anlaşılan Şevket Bey ,610 bu durumunu devam ettirmiştir. Ancak, buraya
sürgün olarak gelen ilk kuruculardan Mehmed Reşid Bey, burada fiilî bir li­
der durumuna geçmiştir.611 Özellikle, Tıbbiyeli Edhem [Ruhi Balkan] aracı­
lığıyla Avrupa ile muhaberat ve gazete tevzii sürdürülmüştür.612 Bunun üze­
rine kendisinin özel olarak cezalandırılmasına gidilmişse de ,613 tutuklu durum­
da bulunan şube âzâları tekrar bir isyan çıkartmışlar 614 ve bu hareketin so­
nuçlarından korkan yönetim de «merkuminden mümanaat edenlerin pranga-
bend edilerek zindana konulması ve asker üzerine hücûm haklarında nizamen
müslelzim-i muamel olacağından ve icabında süah dahi isti’mal olunabilece-
ğinden ona göre icra-yı icabı. ,»615nı emretmiştir.
Bu rahatlığı özellikle, «ubudiyet ve sadakata mugayir»616 durumundan şi­
kâyet edilen ve bu nedenle Bağdad’dan Trablusgarb’a komutan olarak gönde­
rilen Receb Paşa ile onun, şube müdürlüğüne getirildiğini gördüğümüz, yâve-
ri Şevket Bey sağlamışlardır .617
Trablusgarb bu koşullar çerçevesinde, tutuklularm bulunduğu kale dışın­
da, oldukça rahat bir merkez durumuna gelmiştir. Hattâ tutuklularm, hapis­
hanenin iki bölümünde, birisi dışarıdan temin edilen ilkel malzemelerle ve ço­
ğaltma yöntemi ile Hâtıra; diğeri yazma ile Merhale adında iki gazete basa-
bilmeleri dikkati çekmektedir.618
Bu çerçeve içinde; bir süre sonra yönetimin dahi şüphelenerek, nasıl ol-

(611) T unalı H ilm i B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, 3 K ânûn-i evvel [1898], Arkivi
Çendror, 19/106-3//592/99.
(612) T rab lu sg arb ’da M iralay M ustafa B ey’den-M abeyn’e, 283/21 T eşrin-i sânî
[18]97, M emurin-i Müteferrikaya Mahsus Kayd Defteridir ; BBA-Ytldız
Esas Evrakı, 36/139-84/139/XX.
(613) M ehm ed Kâm il B ey’den-M iralay M ustafa ve Yüzbaşı Hasani Beylere,
285/11 T eşrin -i sânı 313 ve b u şah ıslardan-M abeyn’e, 289/13 T eşrin-i sânî
313, ibid , Bölgeye C enevre’den Osmanlı ve M ısır’dan K anun-i Esasî gön­
derilm ektedir. K. A ’d a n -lsh a k S ü k û ti’ye, T rablusgarb, 22 N isan 314, Arkivi
Çendror, 19/106-6//569/1785.
(614) İbid, 286/12 T eşrin -i sânî 313.
(615) B aşk itab etten -T rab lu sg arb ’da Y av erân -ı H azret-i Şehriyâriden M iralay
M ustafa Bey’e, 291/18 T eşrin -i sânî 313. İbid,
(616) B ağdad’da K aym akam Esad Bey’den-M abeyn’e, 601/23 H aziran 314 ve 603/
24 H aziran 314, İbid,
(617) B ağdad’da K aym akam Esad B ey’den-M abeyn’e 695/5 Tem m uz 314. İbid,
Y orum şöyledir: Receb P aşa’ya Bağdad’da «...bâzı e v rak -ı m uzirranm cel­
biyle B ağdad’da n eşr ü ta ’m im ine en ziyade yardım edenlerden birisi de
b u k e rre p aşa-y ı m üşarileyh h azretlerin in biriikde götürdüğü yaver B in ­
başı Bağdadlı Şevket Bey...».
(618) Ali F ahri, Emel Yolunda, ss. 227-228.
(619) Bu sorgu için bkz. M abeyn’den-T rablusgarb V ilâyeti ve K u m an d an lığ ın a
şifre, 5312/225, 17 T eşrin -i evvel 315, Mabeyn’âen Devâir ve Vilâyetlerle
Bâzı Zevata Yazılan Tezkere ve M uharrem i Müsveddelerini Hâvi Dosya
Defteri, (İkinci D efter:C em aziy’ü lân ir 1317), B B A -Y tldız Esas Evrakı, 36/
398/146/XÎV.

293
duğunun açıklanmasını isteyeceği618 firarlar başlatılacaktır .6-10
Görüldüğü gibi, Trablusgarb sürgünler sayesinde âdeta bir Jön Türk şeh­
ri durumuna gelmiştir. Ama bunun; Cemiyetin eylemleri açısında bir yararı
olmadığı gibi, siyasal tutuklularm bir pazarlık aracı olarak kullanılması, mer­
kezi göreceğimiz anlaşmalara zorlayacaktır.
Cemiyetin yurt içindeki diğer faaliyeti oldukça durgun bir şekilde cereyan
etmiş ve kişisel hareketler veya küçük grupların eylemleri düzeyini aşama­
mıştır. Bunlar içinde Rodos Şubesiyle irtibatta' bulunan Kanun-i Esasî mu­
harrirlerinden birisinin, Cezair-i Bahr-i Sefid Velisi Âbidin Bey’den tehditle
para almaya çalışması ;621 Aydın Vilâyeti®2 ve İzmir merkezi623 ile Beyrut-
ta fi;4 sempatizanlar aracılığıyla neşriyatın dağıtılmasından ibaret kalmıştır.
Dahildeki teşkilâtın gerçeklen inceleyeceğimiz Balkan örgütü dışında; büyük
bir baskı altında kaldığı ve sık sık çökertüdiği açıktır. Tunalı Hilmi Bey’in
ifadesiyle 3898 sonunda :
«....Ne yapacağız bilemiyorum. (Numunelik) olmak üzere meydan­
da kalmış olan bir tek (Trablusgarb Şu’beşinden) de haber alamtyor-

(620) Vali N am ık Bey fira rla rı, polis azlığı ve T unus’a olan yakınlığa bağlam ak­
tadır. Bkz. T rablus V ilâyeti’nden-M abeyn’e, 23/8 Ağustos 314, Trablusgarb
'Vilâyeti ve Kumandanlığı, Haleb Vilâyet ve Adana Vilâyet, Basra Vilâyet
ve Kumandanlığı, Selânik Vilâyeti [ile Muhaberata Mahsus Defter], BBA -
Yıldız Esas Evrakı, 36/139-42/139/XVIII. Ancak bu eylem lerde özellikle
vilâyette görevli ik i subay Câmi B ey ve H üseyin Tosun’un b ü yük y a rd ım ­
la rı olm aktadır. H üseyin Tosun Bey 1895 S akarya v ap u ru kafilesi ile b u ­
ray a gelm iştir. Bkz. A bdullah Cevdet, «Hüseyin Tosun’u G aybettik: S al­
ta n a tla M ücadele T arihim izden B ir Sahile,» İçtihat, no.2-89, 15 K ânûn-i sâ­
n î 1930, s. 5323.
(621) Cezair-i B a h r-i Sefîd V ilâyeti’n d en-M abeyn’e, 76/30 T eşrin-i sânî 314,
Abidin, Cezair-i Bahr-i Sefîd ile Muhaberat Kaydına Mahsusdur, B B A -Y ıl-
dız Esas Evrakı, 36/139-46/139/XVIII.
(622) A ydın V ilâyeti’n d en-M abeyn’e, 212/3 H aziran 313 ve 220/9 H aziran 313
(zeyl-9 H aziran 313-2092), BBA-BEO/VGG(2), Anadolu ITelgrafî D efte­
r i ]: 903, (M art 312-313). K rş. A ydm V ilâyeti Vali M uavinliği’nden-M a-
b ey n ’e, 449/10 N isan 314, M emurin-i Müteferrikaya Mahsus Kayd D efte­
ridir, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/139-84/139/XX.
Gene, A ydm Vali M uavinliği’n d en-M abeyn’e; 761/22 Tem m uz 314, ibid,
gönderilen b ir diğer yazıda H aşan Bey «...m uzir ev rak ın şim di ziyade te k ­
sirini görüyorum ...?, şeklinde b ir ifade ku llan m ak ta ve Milas’ta k i b ir İn ­
giliz aracılığıyla Meşveret, Osmanlı ve K anun-i Esasî gazetelerinin dağı­
tıldığını ih b a r etm ektedir. A ynı yazıda h alk arasında E rm eniîer ile Jö n
T ü rk lerin birleşecekleri yolunda söylentiler olduğundan söz edilm ekte­
dir.
(623) Bkz. İzm ir K um andanlığm dan-M abeyn’e, 840/8 Ağustos 314, F erik Osman,
ibid,
(624) B eyrut V ilâyeti’ne-M ehm ed K âm il Bey’den, 100/16 H aziran 314 ve 101/17
H aziran 314, B ey ru t V ilâyeti’n d en-M abeyn’e, Reşid, B eyrut Vilâyetiyle.
Muhaberata Mahsus Defter, no.27, B B A -Y üdız Esas Evrakı, 36/2470-6/
147/XVI.

294
 dıık. As daha patlayacakdım. Hamdolsun geçen Cumartesi günü
mektub aldık selâmetde imişler. Hakikat bir de oradakiler perişân
olurlarsa işler fena. Bahusus (Lâli) gibi değerli bir arkadaş da gider.
Cemiyetin beş kişilik devrini gördüğü içün hiçbir vakit münâsebet-
sizlik elinden gelmeyeceğini yazan odur. Eğer bir de onu kaybeder­
sek işimiz var...»625

durum hiç de olumlu bir gelişme göstermemişti. Onun için de Osmanlı grubu,
aynı dönem içinde pazarlığa o turacakta; ki, bunu da ileride inceleyeceğiz.

Baîkan Teşkilâtı :

Balkan Teşkilâtının, 1897 Contrexeville anlaşmasına kadar gelişimi üze­

rinde durduğumuz zaman, bu örgütün bir çeşit mahallî Jön Türklük ortaya çı­
karttığını işlemiştik. Yeni faaliyet döneminde de, bu özelliğini daha da pe­
kiştirerek sürdüren, sözkonusu teşkilât eylemlerini yoğunlaştırmıştır.
İlk olarak, bu bölgedeki organizasyonun temellerini atan İbrahim Temo;
yeniden örgütü sağlamlaştırmak için; Osmanlı tabiyetini terk ederek Ro­
men uyruğuna geçti .626 Temo, müracaatında bu hareketinin nedenini, bulun­
duğu konumu muhafaza etmek gerekçesine bağlıyorsa da; doğal olarak, asıl
niyeti eylemlerini zorlaştıran bu engelden kurtulmaktı. Daha sonra bölgede
genel bir geziye çıkan Temo, hareketi hızlandırmağa muvaffak oldu.627
Temo’nun bu faaliyetleri sonucunda daha evvelki şubelerin yanında, Lom,
Tutrakan, Filibe, Sofya ve Hacıoğlu Pazarcığında yeni örgütler kuruldu .626

(625) T unalı H ilm i’den -İsh ak S ü k û ti’ye, 3 K ân û n -i evvel[1898], A rkivi Çend­

ror, 19/106-3//592/99. T rablusgarb Şubesinin du ru m u açısından krş. L. Lâli
[M ehm ed Reşid] B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, 26 Ağustos 314, Ark.iv j Qend-
ror, 19/106-4//580/1130. B urada hiç kim seyi tan ım ay an ve şehre yeni ge­
len b ir doktorun h akkında çok olum lu şeyler duyduğunu belirttiği S ü ­
k û ti’ye yazm ası, Cenevre g ru b u n u n bölgedeki prim in i gösterm ektedir. M.
Sam im B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, T rablusgarb A skerî H astahanesi, 21 N i­
san [1898], A rkivi Çendror, 19/106-6//569/1784.
(626) BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 219, (19 N isan 315)[sic!1314] /83872 ve
BBA-BEO/Hariciye Âmed, 158-5/41,565, (15 N isan 314, Bükreş:54). Te­
mo, « S altanat-ı Seniye-i O sm aniye B ükreş S efaret-i Seniyesi Cânib-i Û tû-
filerine» verdiği 26 Ş ub at 313 ta rih li dilekçesinde gerekçe olarak b e lirttiğ i­
m iz nedeni ileri sürm ektedir.
(827) İb rah im Tem o’nun, 16 T eşrin -i evvel [18]98 ta rih li m ektubu, A rkivi Çend­
ror , 19/106-3//270/1066. K endisi, b u gelişm eleri şöyle yorum lam aktadır:
«...kurum uş olan T ü rk k an ı te k ra r h arekete başladı. C em iyet teceddüd
e d iy o r...> Bkz. İb rah im Tem o’dan-A hm ed Zeki B ey’e, 24 T eşrin-i evvel
313, A rkivi Çendror, 19/31//16/17.
<628) İb rah im Temo, İttihad ve Terakki..., s. 112. Temo bu faaliyetleri sonucun­
da B alkan teşkilâtı nezdindeki fiilî liderliğini sürdürm üştür. Bkz.Ahmed
Zeki B ey’d e n -îsh a k S ü k û ti’ye, R usçuk 14 T eşrin-i sânî [18]98, A rkivi
Çendror, 19/106-1//244/490-1.

295
Ayrıca Tatlıcak köyünde de bir şube kurulmuş ve Köstence’de, şehrin ileri ge
lenlerinden Ali Kadir ve Çelebi Veliullah Beylerin yardımıyla bir gazete çı­
karılmaya çalışılmışsa da, Osmanh yönetiminin müdahalesi üzerine başarı­
sızlıkla karşılaşılmıştı .®29 Romanya’nın diğer merkezlerinde de, başta ûlema
olmak üzere çeşitli kesimlerden destek sağlanmıştı. Bunun yanısıra Temo’
üun «hasbetenlillâh millet için çalışırlardı» şeklinde tavsif ettiği İbrahim Na­
ci (Derviş Hima-Maksud İbrahim), Ahmed Vehbi, Ali Şâkir gibi genç ilkokul
öğretmenleri, Cemiyetin Balkan teşkilâtında gönüllü faaliyetini üstlenmişler
dir.®**
Temo; daha sonra Şefik Bey ve diğer arkadaşlarının yardımıyla; önsö­
zünde «şimdilik (Sabahî) perdesinden aheng-i saz olacak., ileride icab eder
ve mecburiyet dahi elverirse her ma’nâsıyla makamı değiştirece»ğini belirtti­
ği Sada-yı Millet631 admda bir gazete neşrine başladı. Temo çok ince bir us-
lûb kullanarak Jön Türklerle olan irtibatını belirttiyse de;6® Saray, hemen
gazetenin gerçek amacını'tespit ederek; hem yurda girmesini önlemek,1633 hem
de basımını durdurtmak için tedbirler aldı.634
Cenevre ve Paris merkezleri tarafından resmi nitelik atfedilen gazete ,635
bölgedeki tutuma uygun olarak, daha çok mahalli sorunlar üzerinde durmuş­
tur. Ancak, Osmanlı yönetiminin sürekli baskıları neticesinde, Romen makam­
ları, gazeteyi çıkaranlardan Kadri ve Kemâl Beyleri smırdışı etme kararı al­

(629) îbid, s. 116.

(630) ibid, ss. 118-119.
(631) [İb rah im Tem o], «K ariîn-i Kirama,» Sada-yı Millet, n o .ls 5 M art 1898-13
Şevval 1315, s. 1. G azetenin çıkışı h akkında bkz. İb rahim Temo, İttihad m
Terakki..., ss. 123-125.
(632) V.M .Kogâlnieeanu, «Bend-i M ahsus:O sm anh M illeti-R om en Kavmi.» Sada-
yı Millet, n o .l, s. 2: «...İşte h a k ik a t-ı h âl bun d an ib aret iken S a ray -ı h ü ­
m âyûnda toplanan bir ta k ım m enfaatperest entrik acılar (Genç T ü rk ) d e­
nilen fırk a -i m uhalifenin âm âl-i m uzirrada b u lu n dukları beyânıyla zât-ı
padişâhîyi nasıl iğfal etm eğe çalışıyorlarsa...».
(633) Bu ted b irler için bkz. B B A -Y ıldız Perâkende, 17 L 1315/no.ll99, BBA-BEO
/Hariciye Reft, 184-5/40, 1802, (25 Ş ubat 313)/81622, BBA-BEO/Hariciye
Âmed, 157-5/13, 4038, (20 Şubat 313, B ükreş: 1* Londra:87), 4143. (26 Ş u ­
b at 313), M.(28 Ş ubat 313).
(634) BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 1, (1 M art 314)/81708, BBA-BEO/Pos-
ta ve Telgraf Nezareti Gelen, 579-17/4, 118, (24 Ş ubat 315).
(635) Bkz. «Osm anlı ve K a n u n -i Esasî Gazeteleri,» Meşveret, no.29, s. 3. «M at-
b u a t-ı Cedide,» Osmanlı, no.9, 1 N isan 1898-9 Zilkade 1315, s. 8: «...M a’m a -
fih bugün teessürüm üz b ir derece tahaffiif etm işdir: (S ada-yı M illet), (O s­
m a n lIm ız a , h ey ’e t-i idare ve tah ririy esi de fırkam ıza b ire r m uindirler...».
K rş. «Sada-yı Millet» Osmanlı Supplement Français, no.5, 5 N isan 1898,
s. 4. Teşkilât m u h ab eratın ı C enevre m erkezi ile yapm aktadır. Bkz. K adri
Bey’in, 2 M art 314 ta rih li m ektubu, A rkivi QSndror, 19/135/117/783.

296
mış*36 ve hüküm Osmanlı yönetimince büyük bir memnuniyetle karşılanarak,
bu kimselerin İstanbul’a iadeleri talep edilmiştir,637 Bunun üzerine gazete, do­
kuz numaralı ve 1 Mayıs 1838 tarihli son sayısıyla yayın faaliyetini durdur­
mak zorunda kalmıştır.
Temo’nun faaliyetlerini büyük bir endişeyle izleyen yönetim, Necib Mel­
hame aracılığıyla onu durdurmaya çalışmışsa da; kendisi, bu vesileyle çıkart­
tığı olayla, kamuoyundaki prestijini kuvvetlendirmiştir.®38
Fazla önemli olmayan Romanya'da Cemiyet faaliyeti bu şekilde gelişir­
ken, eylemlerin asıl önemli kısmı Bulgaristan’da gerçekleştirilmiştir. Filibe’­
de, Cemiyet ile irtibatta bulunan*49 Ali Fehmi Bey, Muvazene dergisini yayın­
lamaya başlamıştır. Bu dergi de aynen Temo’nun gazetesi gibi Jön Türkler
ile olan irtibatını ince bir anlatımla belirtmektedir .640 Şehirde faaliyetin a rt­
ması üzerine Saray bölgeye hafiyeler göndermiş, ayrıca bu dergi ve Sofya’­
da paralel yayıîı faaliyetinde bulunan İttifak gazetesini, matbaalarım satm
alarak kapatmaya çalışmış; fakat, başarıya ulaşamamıştır .641 Gene, fırka
aleyhine vaazlar vermek üzere Bulgar Müslümanları nezdine hocalar gönde­
rilmiştir.8® Bu kimselerin etkisi ve muhafazakâr grupların da aktifleşmesi so­

(836) «H avâdis-i Dahiliye,» Sada-yı Millet, no.9, 1 M ayıs 1898-10 Zilhicce 1315,
ss. 1-2. Rom en hasının konuya bakışı ve tep k ileri için bkz. «Explusarea hıi
C ad ry -B ey :Svom ü despre expulsare.» Epoea, 23 N isan 1898, «O nouâ isp ra
y â a d -lu i D .Sturdza, «Tim pui, 23 N isan 1898. G azete son sayısında, İsta n ­
b u l'd a basılam ayan Jö n T ü rk eğilim li kitap ların m atb aaların d a ucuz ola­
ra k basılacağım belirten b ir de ilân verm iştir. Bkz. «İlân,» Sada-yı M illet ,
no.9, s. 2.
(637) BBA-BEO/Hariciye  m ed , 157-5/13, 62, (7 M art 314~Bükreş:39). C enevre
m erkezinin b u gelişm elere tepkisi için bkz. «Les Jeunes T urcs et la Rou-
manie.î- Osmanlı Supplement Français, no.10, 5 Ocak 1899, s. 7.
(638) Temo kendisine sataşan M elham e’y i düelloya davet etm iş ve onun kaçm ası
ile büy ü k b ir sem pati toplam ıştır. Bkz. «A vâne-i H avene-i Ş ehriyârîden
M elham eler,» Osmanlt, no.21,1 T eşrin-i evvel 1898-15 C em aziy’ülevvel
1316, s. 6/n.
(639) G azetede şu ilginç m esaj dikkati çekiyor: «Açık M ektublar: Mağmumî
B ey’e: Em in olunuz. T eşekkürler.» Muvazene , no.11, 5 T eşrin-i sanî 313-22
R ebiy’ülevvel 315, s. 4.
(640) Bkz. «H avadis-i H ariciye,s Muvazene, no.23, 28 K ânûn-i evvel 1313-18 R a­
m azan 1315, s. 4: «Genç T ü rk ler M em alik-i Osm aniyede ıslahat icrasını ta -
leb m aruzunda düv el-i m uazzam a m inisterlerine m üracaat etm işlerdir.
V erdikleri beyannam enin b ir su retin i gazetelere dahi gönderm işlerdir.
(İrav o n k ) gazetesi aynen dere etm işdir. Biz n ak l ve iktibas edemeyiz!».
(641) «B ulgaristan Havadisi,» Muvazene, no. 11, 5 T eşrin-i sânî 313-22 R ebiy’ü­
levvel 13-15, s.2, «Açık M ektublar: İttifa k Gazetesi S ah ib -i K em âletperver-
lerine,* Muvazene, n o .ll, s.4. İttifa k gazetesi için Osm anlı yönetim inin
tepkisi için bkz. BBA-BEO/Bulgaristan ve §arkî Rumeli Hülâsa Defteri
(43), 942-60/6, 888-244, (17 M ayıs 314) A. MTZ (04) DH 1314 4.G.
(642) «Havadis,» O sm anlı, no.ö, 1 Ş u b at 1898-8 R am azan 1315, s,8. M ahallî ga­
zeteler ayrıca hafiyeler de geldğini iddia etm ektedirler. Bkz. «Bulgaristan
H a v a d i s i , Muvazene, no. 16, 10 K ân û n-i evvel 1313-28 Receb 1315, s. 2.

297
 nucu; bir süre sonra; Filibe’de bir kahveye Ali Suavi’nin resminin asılması
nedeniyle büyük bir çatışma çıkmış ve resmi yapan Yunus Bekir Bey ile di­
ğer Jön Türkler Makedonya komitesine sığınmak zorunda kalmışlardır.®43
Şumnu’da daha evvel açüan ve Cemiyetin yayınlarını okutan «Millî Türk
K ıraathanesinin644 yaraşıra, Vidin’de Haşan Azîz Bey ve arkadaşları ta ra­
fından aynı amaçla «Şefkat» adıyla bir kıraathane açılmıştır.645
Mustafa Ragıb Bey; Rusçuk, Vidin, Mecidiye üçgeni içinde hem seyyar
memurluk ve hem de propaganda görevini üstlenmiş; kendisinin İstanbul’a
iadesi için yapılan tüm uğraşlar başarısızlıkla neticelendiği gibi,648 Vidin’de
mekteb muallimliğine devamı da önlenememiştir.547
Osmanlı yönetiminin; Rusçuk merkezini örgütlemesinden büyük rahatsız­
lık duyduğu Ahmed Zeki Bey,048 aynı kentte faaliyet gösteren Makedonya
Komitesi delegesi Avukat Doçkof ile beraber, Sofya’da tertiplenen Osmanlı
aleyhtarı mitinglere katılmış ve burada irad ettiği nutukta Jön Türklerin
amaçlarım izaha gayret göstermiştir.649 Kendisini bir süre sonra Balkan adlı
bir gazeteyi neşrederken görüyoruz. Bu gazete de Jön Türkler ile olan ilişki­
leri konusunda son derece tutarlı bir davranış içindedir.890 Rusçuk merkezinin
Cenevre ile olan muhaberatı gözönüne alındığında551 gazetenin Paris ile ilgi­

(643) Y unus B ekir K ayseri, «Filibe’den M ektub;E rbâb-i İnsaf ve V icdanın N a-

zarg âh -ı İb ret ve M erham etine M aruzdur,» Osmanlı, no.39, 1 Tem m uz 1899
-22 Safer 1317, ss. 6-7.
(644) «Teşekkür,» M eşveret, no .18, R ebiy’ülevvel 1314-8 E ylül 108, s. 6.
(645) BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13, 5, (1 M art 314-Vidin:2), BBA-BEO/
Hariciye Âm ed, 158-5/14, 753, (4 M ayıs 314~Komiserlik ta h rira tı su reti).
(646) F aaliy etleri için bkz. BBA-BEO/Hariciye Âm ed, 157-5/13, 267İ, (2 T eşrin-i
evvel 313. B ükreş S efaret-i Seniyesi Tahriratı:205-K om iserlik ta h rira tı),
G eri getirilm esi için yapılan teşebbüsler için bkz. BBA-BEO/Bulgaristan
Muharrerat Defteri, (90), 965-60/29, 770-267, (6 T eşrin-i evvel 313), B B A -
BEO /Bulgaristan Komiserliği Gelen, 672-24/1, 91, (15 M ayıs 313), 175,
(19 Tem m uz 313).
(647) BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13, 2671.
(648) BBA-BEO/Bulgaristan Muharrerat Defteri, (90), 965-60/29, 1115-4621, (11
Ş ub at 312). (R usçuk Tüccar V ekâleti Yazısı).
(649) BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13, 2917, (25 T eşrin-i evvel 313-Ruseuk
T üccar V ekâleti T a h rira tı S u reti), 3036, (4 T eşrin-i sânî 313), 3159, (16
T eşrin -i sânî 313).
(650) B urada da Jön T ürk C em iyeti’nin faaliyetinden tam am en yabancı b ir göz­
lem ci gibi bahsedilm esi b u n u gösteriyor. Bkz. «Havadis,» Balkan1, no.6, 25
M ayıs [18]98, s. 2.
(651) M im zasıyla R usçuk m erkezinden-C enevre’de Osm anlı Gazetesi M üdiriyet-i
 liyesine, 22 K ân û n -i evvel 313, A rkivi Qendror, 19/93//27/227. N itekim ,
daha önce de bu bölgeden resm î m erci olan Ç ürüksulu A hm ed nezdine
m ek tu p lar gönderildiğini görüyoruz. Bkz. C enevre’de A hm ed Bey E fendi’-
ye imzasız m ektup, 18/30 H aziran 313, A rkivi Çendror, 19/127//34/5. D a­
ha evvel giriştiği faaliy etten söz edilen ressam Y unus B ekir Bey, B ulga­
ris ta n ’dan tard ed eld ik ten sonra C enevre’ye gelerek bu m erkez hakkında

298
sinin olmadığım belirtmek mümkündür. Ama belirtildiği gibi, gazetede bıı
konularda herhangi bir yoruma rastlamanın imkânı yoktur. Yayın organı ma­
hallî sorunlar üzerinde durmayı tercih etmektedir. Rusçuk müftüsü aleyhine
açılan kampanyayı destekleyen gazete,052 bunun yamsıra yayınları ile Rusçuk
Tüccar Vekili Halid Bey aleyhindeki oluşumlara da yardımcı olmuştur.853
Bu faaliyetleri üzerine mutasarrıf ve müdde-i umumî tarafından çağrı­
lan Ahmed Zeki Bey, «gayr-ı resmî» şekilde uyarılmıştır.654 Buna ilâveten; Os­
manlI yönetiminin gönderdiği kimseler aracılığıyla gazete aleyhine kışkırtılan
Rusçuk Müslüman halkı, gazete sahibi ve gazetesi aleyhinde gösteriler yap­
mışlardır.655
Osmanlı yönetimi bu durumu destekleyici girişimlerle, birçok defa Bulgar
yönetimine başvurmuş ve gazeteyi önlemek için her teşebbüsü yapmıştır.850
Sonuçta, karşı karşıya kaldığı yoğun baskının zorlaması ile, Ahmed Zeki Bey
gazetesini kapatmak zorunda kalmıştır.657
Varna’da; komite, çabalarını Tüccar Vcküi’nin görevden alınması kam­
panyası üzerinde yoğunlaştırmıştır. Bu faaliyete geniş çapta katılım sağlan­
mış ve Osmanlı yönetimi durumdan çok rahatsız olmuştur.658
Komite üyelerinden Rıza, Süleyman ve Cenevre’ye gelerek merkez yayın
organı Osmanlı’nm mürettibliğini üstlenen Nazmi Beylerin aleyhte tezahürat

şu görüşleri belirtm iştir: «...B urada m erci-i um um im iz olan (Osmanii

İttih a d ve T erakki C em iyeti)ni gayet m ü terakki buldum ...». Bkz. «Aynen
V araka:R essam K ayserili Y unus B ekir E fendi’n in V arakasıdır,» O sm anlı,
no.44, 15 E ylül 1899-1 Cem aziy’ül evvel 1317, s. 5,
(652) A -F , «V araka:R uscuk’da A hm ed Zeki E fendi’ye,» B alkan 1, n o .4 ,11 Mayıs
[18198, s. 2.
<653) B alkan 1, no, 4, ss. 1-2.
(654) BalkanK no.4, s, 1, «B ulgaristan H avadisi,» M u vazene, no.44, 26 H aziran
1314-17 Safer 1314, s. 2.
{655) B B A -B E O /B u lgaristan K o m iserliğ i G elen, 672-24/1, 111, (9 H aziran 314)
ve 115, (11 H aziran 314).
(656) Bkz. B B A -B E O 'B ulgaristan v e Ş ark î R u m eli Hülâsa D efteri, (43), 942-
60/6. 360-1184-1201, A.MTZ (04) HR 1316 1.30, 111/332, (15 H aziran 314),
A.MTZ (04) DH 1316 2.2, 115/333 (11 H aziran 314), A.MTZ (04) DH 1316,
2.4, B B A -B E O /H a riciye  m ed , 158-5/14, 671, (28 N isan 314).
•(657) B u konuda yayın lan an b ir kitapta, gazetenin ik i ay on yedi gün devam
edebildiği ve 30 Tem m uz 1898 de faaliyetini du rd u rd u ğ u belirtiliyor. Bkz.
İsm ail H akkı Tevfik Okday (d er.), B ulgaristan ’da T ürk B asım , Basın Yay.
G enel Md, y.y; t,y, ss. 21, 38-39.
(658) Bkz. B B A -B E O /B u lgaristan v e Ş a rk î R u m eli H ülâsa D efteri, (43), 942-60
/6, 741-286, (13 K â n û n -i evvel 1314), A.MTZ (04) HR 1316, 8.26, 742-287,
(13 K ân û n -i evvel 314), A.MTZ (04) HR 1316, 8.20, 752-237, (12 K ânûn-i
evvel 314), 777-3243, (30 K ân û n -i evvel 314), A.MTZ (04) HR 1316, 8.26.
Çok sayıda ûlem a ve eşraf b u dilekçeyi im zalam ışlardır.

299
r

yaptıktan sonra, Tüccar Vekâleti binasına saldırarak camlarını kırdıklarını

da, daha sonra bu şahıslar hakkında dava açılmasından anlıyoruz.659
Mahallî yayın organları faaliyetlerini o denli yoğunlaştırmışlardır ki; Os­
manh yönetimi, bu bölgede muhafazakâr eğilimleri dile getirerek, Jön Türk-
leri eleştiren gazeteleri dahi yasalda maya başlamıştır.860
Bu teşkilâtın diğer bir başarısı da, merkez yayın organı ösmanh’yı, İs­
tanbul’un tüm engelleme çabalarına rağmen,681 düzenli olarak bölgeye geti­
rebilmesidir.662 Bu gazete barakalarda halka okutulmakta6®3 ve özellikle Rus-
cuk’da rahatlıkla satılmaktadır.664 İlginç bir gelişme olarak; Rusçuk Make­

(659) B B A -B E O /B u lgaristan v e Ş ark î R u m elin în M u harrerat D efteri, (91), 986-

60/30, 578-81, (4 M ayıs 316).
(660) Emniyet, H a m iyy et, B e d rik a -i S elâ m et için sözkonusu olan bu du ru m için
bkz. B B A -B E O /B u lgaristan M asasının T ezk e re K a y d D efteri , (73), 959-60
/23, D ahiliye N ezaretine, 857/410-417, (7 T eşrin-i sânî 312), 49/480, (19
Tem m uz 313), B B A -B E O /B u lgaristan Hülâsası, (41), 941-60/5, 1650-846,
(13 Tem m uz 313), A.MTZ (04)DH 1315, 2.25, 208-573, (31 Ağustos 313),
A.MTZ (Û4)DN 1315, 4,14. Bu arad a en ilginç bir d u ru m Jö n T ü rk ler ta ­
rafın d an yönetim in sözcüsü olarak kabul edilerek en ağır eleştirilere m a-
rûz b ırak ılan G a yret' in yasaklanm asıdır. B u eleştiriler için bkz. B ir K ürd
[A bdullah C evdet], «[G ayret Gazetesi],» K a n u n -i Esasî, no. 11 (İkinci S e­
n e), 16 M art 1314, s. 1. Y asaklanm ası için bkz. B B A -B E O /B u lg a rista n T eza -
k ir D efteri, 957-60/21, 429, 429, (20 H aziran 311), D aha sonra yanlışlığın
an laşılarak yasaklanm a k a ra rın ın k aldırılm ası için bkz. BBA^-BEO/Dahi­
liy e G iden, 97-3/46, 348(m üm tazeden), (31 M art 314). Özel olarak F ilibe’­
deki yoğun neşriy atın uyandırdığı endişeler için bkz. B B A -B E O /V G G {2 ),
D eva ir M ü M m m e:6(D ah iliye): 1347, 476-12 Nisan 313, Devâir:117/12511 ve
B B A -B E O /V G G (2 ), S a daret M ühim m e K a lem in e M ahsus J u m a ld ir -A d e â :
(5):1298, 476/Şûra M azbatası. G ayret gazetesinin kendisi hakkm daki y asak ­
lam a k a ra rın ı anlam sız b u larak protesto etm esi için bkz. «Beyân-ı Hal.»
G ayret % no.241, 15 .M art 1316-27 Zilkade 1317, ss. 1-2 v.d.
(661) Bu konudaki çabalar için bkz. B B A -B u lg a rista n K o m iserliğ i G elen, 672-
24/1, 386, (22 K ân û n -i evvel 313-186/Em irnâm eye C evab), B B A -B E O /B u l­
garistan Muharrerat. D efteri, (90), 965-60/29, 954-3325, (10 K ânûn-i ev ­
vel 313). Bu konudaki faaliyetlere ö rnek olm ak üzere son vesika aynen v e­
rilm iştir. Bkz. B. XXVI.
(662) B B A -B E O /B u lgaristan v e Ş ark î R u m eli Hülâsa. D efteri, (43), 942-60/6,
409-1092, (26 K ânûn-i sânî 313).
(663) B B A -B E O /B u lgaristan Hülâsası. (41)-941-60/5, 3570-1019, (28 K ân û n -i ev­
vel 313), A.MTZ (04) DH 1315, 8.16, 954-3325, (10 K ân û n -i evvel 313).
A.MTZ (04) HR 1315, 7.29, B B A -B E O /B u lg a rista n K o m iserliğ i R eft, 677-
24/6, 186-899, (10 K ân û n -i evvel 313), B B A -B E O /B u lg a rista n M asasının
T ezk ere K a y d D efteri, (73), 959-60/23, 386-1019, (28 K ânûn-i evvel 313).
(664) B B A -B E O /D a h iliye G iden, 96-3/45. 3101, (m üm tazeden), (28 K ânûn-i e v ­
vel 313).

300
donya Komitesi liderlerinden Kapçef, komite barakalarında OsmanlI’nın okun­
masına yardımda bulunmaktadır.693
Nihayet merkezin emriyle Ruscuk’da en önemli eylemde bulunulmuş ve
Rusçuk Müftüsü aleyhine, Rusçuk Camiinde bir toplantı tertiplenmiştir. Mer­
kez yayın organı :

«...Bulgaristan'da mütemekkin Müslüman'lardan iki bin ehl-i iman

yâni dinibütün hayırhâh Müslüman Rusçuk Camiine toplanarak Rus­
çuk Müftüsü aleyhinde bir miting yapmışlar, yâni bir meclis-i meş­
veret akdeylem-işler. Evkaf-ı îslâmiyeyi m ahvü harâb eyleyen bu
gaddar-1 bîinsafm azlini, taht-ı muhakemeye alınmasını taleb eyle­
mişlerdir. Vakt-i saadet de mehânım umur-i millet içün umum Müs­
lümanlar camilere toplanub miişâvere ederlerdi, tslâmlar, sümıet-i
Peygamberîye itba’dan fariğ olduktan günden beri bu gibi umur-i
hayriye de vâdi-i insyâna atılmış idi

durumu büyük bir memnuniyet ve Müslümanlık dersiyle anlatarak, hem eyle­

min başarısını kutluyor, hem de bu bölgeye yönelik yayın faaliyetindeki deği­
şikliğin de ilk açık işaretini gösteriyordu.
Bir süre önce Cenevre merkezi; kendisine, yabancı yönetimler tarafından
idare edilen merkezlerden gelen çok sayıda mektupta belirtilen bir hususa; yâni
mahallî Jön Türklüğe karşı geleneksel çevrelerin tepkisine karşı da; benzeri bir
tutumu ortaya koymuştu :

« ...Bosna Hersek, Bulgaristan, Kıbrıs gibi ecza-yt mernalik-i Osma­

niye den iken ecnebi idareleri altına giren memleketlerde mukîm ih­
tiyar Müslüman'lara: îşitdik ki içinizden bâzılarmız bizim efkâr-ı neş­
riyatımızı takbih ve bu dürlü hareket ve neşriyatın şeriata adem-i
muvafakatim iddia ediyormuşsunuz. Müslümanlığın mezaya-yı mü-
htmmesinden biri de hakkı kemâl-i insaf ile teslim etmek, hak sözü,
hakdır diye dermeydin olunan her sözü pîş-i nazar-ı te d k ik v e insa­
fa almakdtr. Müslümanlığın esası nakle değil akla müsteniddir. Müs­
lümanlık nakl üzerine müessesdir diyenler cahildirler.,.»^

(865) Bu şahsın yardım ı için bkz. BBA-BEO /Hariciye Âmed, 157-5/13, 3325, (1
K ânûn-i evvel 313-Ruscuk Tüccar V ekâleti S ureti, İlginç olarak Osmanlı
yönetim im endişelendiren (bkz. BBA-BEO/Hariciye Âmed, 157-5/13,3482,
(15 K â n û n -i evvel 313-Ruscuk) Yorgi K apçef’in dav ran ışların ın m erkez
yayın organınca eleştirilm esi ve ona k u rtu lu şu n O sm anlıcılıkta olduğu yo­
lu n d a n asih atlar verilm esidir: «...B üyük, serbest, h ü r b ir im p arato rlu k d a­
hilinde yaşam ak, u fak b ir id a re -i m üm tâzeye m âlik olm akdan b in k a t fa i-
deli olduğu e rb â b -ı iz’ana h a îî değildir...» Bkz. «M akedonya Komitesi,» Os-
manlı, no.29, 1 Ş ubat 1899-15 R am azan 1316, s. İ.
(866) «Tebşir ve İbret,» Osmanlı, no.29, s. 7.
(667) «M ekâtib:Tarafım ızdan Açık M ektub,» Osmanlı, no.11,1 M ayıs 1898-11 Zil­
hicce 1315, s. 3. Buna p aralel olarak R usçuk’dan m erkeze gelen m ektuplarda
«...O sm anlı İttih a d ve T erakki C em iyeti[nin] v ata n ve m illet bahusus

301
 Daha sonra merkeze gelen :

«...Bey ağalar... ta ezelden hak dedim, iman getirdim, eyvah ki sîz­

lere senelerden beri küfr etdim, ‘kâfir sözüne uyma anlar zındıklar­
dır’ nasihatıyla size yüz çevirenleri sizden yüz çevirtdim, ah ne halt
yedim, ne etdim de size isyan İle Hakka âsi oldum... Anlaşıldı Bey­
ler ağalar, bu padişâfıda , fikr, yürek kalmamış, iman kalmamış, İs­
lama itibâr değil azıcık acıma bile kalmamış...»*5*

Molla mektupları, bu çabaların fazla boşa gitmediğini gösteriyor. Bütün

bunların amacı; kuşkusuz, dinî eleştiriler ile etkileyebileceklerine inandıkları
bölge halkına karşı, başlangıçtaki Jön Türk tavrını hissettirmemektir. Nitekim
bir süre sonra, Mısır Şubesi tarafından çıkarılacağını göreceğimiz Hak gaze­
tesine de İslâmî yayın yaparak kendilerine yönelik eleştirilerin önüne geçme­
si direktifi verilmesi, bunu bize açıklamaktadır.6*
Balkan teşkilâtının bu çabalarının yanında, Osmanlı Avrupası dahilindeki
Cemiyet faaliyeti çok sönük kalmıştır. Daha evvelce Draç’dan Cemiyet’e ol­
dukça önemli bağışlar yaptıran870 ve Temo’nun da etkili olduğu Arnavutluk
bölgesinde faaliyet gösteren Derviş Hima aracılığıyla, burada bir küçük te­
şekkül oluşturulduğu görülüyor. Bir Cemiyet muhaberatında iki müracaat ad­
resi bulunan «Dur a zzo (Dr aç) ’dan bir mektup» geldiği, imzanın Sadık Arslan
bin Kaplan olduğu; fakat, vaktiyle kendisine merkezden verilen emirlere gö­
re hareket eden bu memurun, iki kişiden hangisi olduğunun anlaşılamadığı
belirtiliyor.671 Gene merkez vaym organında yayınlanan Arnavutluk mektupla­
rı, bu gelişmeyi ve bölgede Cemiyete duyulan sempatiyi teyit ediyor.6,2

şân-ı hilâfetin m uhafazası içün teşkil edilm iş...» bir cem iyet olduğu b e­
lirtilm ek ted ir. Bkz. «M ektub: R usçuk’dan,» Osmanh, no.6, 15 Ş ubat 1898-24
R am azan 1315, s. 4.
(668) Deîi O rm anlı, B ir Molla: K östence’den. «Osmanlı, no,24, 1 T eşrin-i sânî
1898-1 Receb 1316, s. 8. Bölgede yönetim i eleştiren b ir hoca da «ilâ-yı h a ­
k ik a t içün ûlem am ıza ne güzel b ir n û m û n e-i imtisâl!» olarak gösterilm ek­
tedir. Bkz. «Ûlemamıza, Vaizlerim ize N um ûne-i İmtisal,» Osmanlı, no.32,
15 M art 1899-3 Zilkade 1316, s. 8.
(669) A hm ed Bedevî K uran, İnkılâp Tarihimiz ve İttihad ve Terakki, s. 128’de
İshak S ü k û ti’nin, T unalı H ilm i’ye, 20 Eylül 1899 ta rih li m ektubu. Sükûti
b u tavsiyeyi: « ...B ulgaristan’dan gelen ressam Y unus B ekir E fendi’n in ve
M uvazene M üdürü Ali Fehm i B ey’in m ütalâaları» çerçevesinde yap m ak ta­
dır.
(670) M akbuz no. 1150, D erviş H im a vasıtasıyla D rae’dan, 58 F ran k , 23 K ânûn-i
sânî [18]97, Cem iyetin P aris Ş u’besi Sandıkkârı: D oktor Sükûti, Arkivn,
Çendror. 19/62//109.2.
(671) T unalı H ilm i B ey’d e n -îsh a k S ü k û ti’ye, 3 K ân û n -i evvel [1898], A rkivi
Çendror, 19/106-3//592/99.
(672) D aha evvel de b u ilginin görüldüğü A rn av u d lu k ’dan, (bkz. «A rnavudluk’-

302
 Bunun dışında zikredilmesi gereken bir hareket, Cemiyet ile ilişkisi bulu­
nan Avukat Nuri Bey’in Yanya’da yazdığı ve dağıtımını yaparken yakalandığı
Kukuk-ıı Milliye ve Şahsiye adlı bir risâle hazırlamasıdır.673 Hükümet; bu­
rada olduğu gibi, Avrupa merkeziyle irtibatı olan ve Manastır "da da bir Ko­
lağası ile muhaberatı bulunduğu anlaşılan İbrahim ve Hacı Haşan Beyleri
de Selânik’de ele geçirmiştir.674 Selânik’de gerek Avrupa’da yayınlanan Jön
Türk, gerekse yasaklanan yabancı gazetelerin şehre çok rahat girdiği ve
kahvelerde açıkça okunduğu yolundaki ihbarlar üzerine; bu bölgedeki de­
netim sıküaştırılmıştır.675 Merkez yayın organının sürekli olarak gönderildi­
ği ve bu gazete paralelinde faaliyet göstermeye çalışan Yenişehir Belediye
Başkanı Haşan Bey ve Yaşasın Hürriyet isimli bir risaleyi propaganda için
kullanan Binbaşı Süleyman Efendi de; kötü sondan kendilerini kurtarama-
mışlardır.676
Bölgedeki son hareket; gene Temo tarafından gerçekleştirilmeye çalışıl­
mıştır, Temo, bölgede Cemiyetin çalışmalarını daha kolay örgütlemek için bir
maarif cemiyeti kurmuş; ülke dahilinde de faaliyet gösterebilmek için, kuru­
luşun «velinimet-i âzâm-ı şevketmeâb efendimiz hazretlerinin himayeleri al­
tında siyasetden âri olarak» faaliyet göstereceği açıklamasıyla, çeşitli valilere
başvurmuştur. Ancak, valilerin Saray’a sormadan bu tür hareketlere kalkış­

dan,» Meşveret, no.23, 23 T eşrin -i sânî 1896-27 Cemaziy’ülâhîr 1314, ss. 4-5)
«H eyet-i İctim aiye-i O sm aniyenin v asıta-i neşriyatı olan O sm anlı İttih ad
ve T erakki C em iyeti...» şeklinde an latım ları içeren m ektuplara bir örnek
o larak bkz. «A rnavudluktan M ektub-u Mahsus,» Osmanlı, n o .l5,1 Temmuz-
-1898-10 Safer 1316, s. 3.
(673) M ehm ed K âm il B ey’aen -Y an y a V ali ve K um an d an lığ ın a, 83/10 K ân û n -i
sânî 313, Y anya Vali ve Kumandanlığıyla Muhaberata Mahsus Defterdir,
no.54, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/139-56/139/XVIII.
(674) Selânik T icaret M ahkem esi  zâsm dan  tıf B ey’den, 456/15 N isan 314, Me­
murin-! Mûtefarrikaya Mahsus K ayd Defteridir, BBA-Yıldız Esas Evrakı,
36/139-84/139/X X .
(675) Selânik İstinaf Ceza Reisi  tıf Bey’den-M abeyn’e, 390/17 Ş ubat 313, A ynı
kişinin diğer b ir ih b a rı üzerine de A hm ed Rıza ile m uhaberede bulu n an
Dedeağaç m u tasarrıfı H azım Bey su yüzüne çıkarılm ıştır. 778/26 Tem m uz
314. İbid,
(676) Golos’da T elgraf M üfettişi N iyazi B ey'den-M abeyn’e. 413/23 Ş ubat 313,
Memurin-i Müteferrikaya Mahsus Kayd Defteridir, B B A -Y ıldız Esas E v­
rakı, 36/139-84/139/XX. T u tuklanm aları, soruşturm anın genişletilm esi ve
diğer bazı destekçilerinin yakalanm ası için bkz. Üçüncü O rdu-yu H üm â­
yûn M üşiriyet V ekâletin’den -M abeyn’e, 46/15 M art 314, 50, 21 M art 314,
M üşir H üseyin Fevzi, Üçüncü O rdu-yu Hümâyûn Mü§iriyet-i Celilesiyle
Muhaberata Mahsus Defterdir, no.18, B B A -Y ıldız Esas Evrakı, 36/2470-11
/147/X V I, ve Döm eke’de M iralay İsm ail Bey’den-M abeyn’e, 19 M art 314
(no.4) ve S elânik’de Binbaşı M ehm ed Ali Bey’den-M abeyn’e, 7/21 M art
314, M emurin-i Askeriyeye Mahsus Altıncı Muhaberat Defteridir, no.53,.
B B A -Yıldız Esas Evrakı, 36/139-43/139/XVIII.

30&
maları imknsız olduğundan, hareket yurt içinde hedeflenen amaca ulaşama­
mıştır.677
Böylece Osmanlı yönetiminin uzun süredir yaygınlığından telâşa kapıldığı
Bulgaristan87® ve diğer Balkan teşkilâtının yabancı gözlemcilerce de ilgiyle
karşılanan gelişimine karşın;679 Osmanlı Avrupasmda faaliyetin oldukça zor­
laşması arzulanan durumu önlemiştir. Balkan teşkilâtı; ancak, bu böige ile
temas sağlandığı zaman bir anlam taşıyabilirdi. Bunun dışındaki faaliyet ise;
iktidar değişikliği açısından kendi kendini tatminden öte bir anlam taşıma­
maktaydı.
Balkan teşkilâtının yamsıra; fiilî Osmanlı hakimiyetinin bulunmadığı bir
diğer bölge olan Kıbrıs’ta da, bilhassa Hoca Muhiddin tarafından başlatıldı­
ğını gördüğümüz gelişmeler sürmüştür.
Ekim 1897’den itibaren burada görevi, Doktor Burhan Bahaeddin Bey üst­
lenmiştir. Kendisi bu tarihten itibaren Mısır şubesi kanalıyla merkez ile te­
masa geçmiş; başta Cemiyet tarafından tercümesi yayınlanan -Guii!aııme Teîl
tercümesi olmak üzere; çeşitli neşriyatın dağıtımını yapmıştır.630 Ancak, Kıb­
rıs’ta da aleyhte faaliyet bir hayli güçlenmiş ve Burhan Bahaeddin Bey*m
ifadesine göre; bazı şahıslar Sultan’m iltifatlarına mazhar olabilmek için,
Cemiyet aleyhtarlığım gösteri şekline sokmuşlar;681 daha sonra ise, adadaki
şube mensuplarına karşı «anarşistlik» suçlamalarında bulunmuşlardır.®2 Fa­
aliyetin nisbeten daha az olduğu Kıbrıs için de; Balkan teşkilâtı için belirti­
len hususları tekrar etmek gerekmektedir.

AVRUPA MERKEZİNİN 1898 SONU FAALİYETLERİ VE SARAY İLE

UZLAŞMA :
Yeni merkez yayın organının çıkışından itibaren başlayan hareketlilik;
yaklaşık on aylık bir faaliyet sonrasında; yerini tekrar ümitsizliğe bırakmış­
tı. Cemiyet içi ilişkilerde; artık klâsik hale gelen Ahmed Rıza Bey üe anlaş­
mazlık; dışarıya hissettirilmemekle birlikte; oldukça fazlalaşmıştı. Yurt içi
şubeler ve sempatizanlara, yönetim ağır darbeler indirmekteydi. Mısır şube­
si ile ilişkiler tamamen kopmuş, hattâ karşılıklı dava açma zorunluluğu doğ­

(677) Tem o’n u n gönderdiği yazının b ir su reti C ezair-i B a h r-i Sefid Valisi  bi-
din Bey ta ra fın d a n S aray ’a iletilm iştir. Bkz. 77/6 K ânûn-i evvel 314, C e­
za ir -i B a h r-i S efîd ile M uhaberat K a y d ın a M ahsusdur, B B A -Y ıld ız Esas
E vrakı, 36/139~46/139/XVIII. Bu yazı aynen verilm iştir. Bkz. B. LHTVTI,
(678) B B A -Y [S a d a re t H ususî M arûzat, 7 N 1314/no.2174.
(679) A lm anya’nın B ulgaristan Başkonsoiosluğu’ndan-D ışişleri’ne, Sofla, 26 E kim
1899 (pr. 29 E kim 1899, p.m ), no.97, A.12746, A u sıva rtig es A m t: 732/3, die
Ju n gtü rken , 198 (Bd. 1-2).
(880) B urh an B ahaeddin B ey’d en -İsh ak S ü k û ti’ye, Lefkoşe, 19 T eşrin-i evvel
[18]97, A r k iv i Çendror, 19/106-1//212/495,
(681) B urh an B ahaeddin B ey’d e n -îsh a k S ü k û ti’ye, Lefkoşe, 3 Ş ubat [18J98, A r -
k iv i Q endror, 19/10S-1//497/59.
(682) B urh an B ahaeddin Bey’den -İsh ak S ü k û ti’ye, 9 N isan [18]99, A r k iv i Q en d -
ror, 19/106-1//205/501.

:304
lltlIHİllUltftlIllllHIIIII.............. ..................

muştu. Darbe girişimlerinden herzamanki gibi sonuç alınamadığı; gibi önem-

li miktarda para da, bu faaliyet için sarfedilmişti. Tek olumlu gelişme, Bal­
kan teşkilâtının yaptığı hareketler olmakla beraber; belirttiğimiz gibi; bu­
nun da iktidar değişikliği açısından pratik bir faydası bulunmamaktaydı.
Bu durumda Cemiyet, Saray’ın kendileri ile yeniden temas kurma faali­
yetleri ile ilgilenmeye başladı.®8® Her ne kadar merkez yöneticileri, Saray
memurlarıyla pazarlığa oturma nedeni olarak; İstanbul’un sürgünleri bir koz
olarak kullanmasını ileri sürüyorlar834 ve bu kimselerden gelen acıklı mek­
tuplar durumu teyit ediyorsa685 da, olay çok boyutlu özelliklere sahiptir.
Yapılan pazarlıklarda; Osmanh hükümeti bilhassa en önemli yöneticiler
olarak kabul ettiği İshak Sükûti, Tunalı Hilmi ve Abdullah Cevdet Beyleri,
hareketten uzaklaştırma yöntemini izledi. İlk olarak; Cemiyetin, ön şart ola­
rak istediği Trablusgarb ve Fizan’daki tutuklularm serbest bırakılmaları yo­
lunda; 14 Temmuz 1893 tarihinde irade çıktı. Bu iradelere göre, tutuklular bir
daha böyle faaliyetlerde bulunmayacaklarına dair yemin edecekler ve bunun
karşılığında serbest bırakılacaklardı.688 Durum derhal şubeler tarafından mer­
kez yönetimine iletildi ve yönetim de bunu olumlu bir gelişme olarak kabul

.(683) M elham e b u konuda yayın faaliyetinin başlam asından itib aren yoğun fa ­
aliy ette bulunm uş ve bilhassa «Doktor A bdullah Cevdet B ey[’e]m usallat
ol...»m uştur. Bu faaliy etler için bkz. «Paris’de M ünteşir C eraid-i M u’tebe-
red en (La D iplom atie) Gazetesine İstanbul M uhbiri T arafından Y azılan
M ektubun Sureti,» Osmanh , no.9, 1 Nisan 1898-9 Zilkade 1315, ss. 6-7/n.
(684) [A bdullah C evdet], «Teessüf m ü Edelim İftih ar mı?,» Osmanlı, no.24, 15
T eşrin -i sânî 1898-1 Receb 1316, s. 2.
(685) U zun dönem dir yapılan bu m ü racaatlara tip ik b ir örnek için bkz. M. Sa-
m im B ey'd en -g erafed d in M ağm um î’ye, 27 M ayıs ?, A.rkivi Qendror, 19/135
//226/1
<(6RS) Bkz. BBA-Îradc-Hususî, S afer 1316/no.34-167 ve BBA-İrade-Hususî, Safer
13î8/no.69-308. Ancak, bu irad eler tam anlam ıyla uygulam aya konm am ış
ve yönetim ta rafın d an tu tu k lu la rm T rablusgarb’da dolaşm alarının sağlan­
m ası olarak k ab û l edilm iştir. Ancak, bu uygulam a dahi yabancı tem silci­
ler ta ra fın d a n «Sarayla, Jön T ü rk P artisi arasındaki ilişkilerde ciddî bir
detant* o larak yorum lanm ıştır. Bkz. F ran sa’nın T rablusgarb Konsoloslu-
ğundan-D eleasseye, 37/Tripoli, 2 Tem m uz 1898, Affaires etrangeres-Nou­
velle Serie-Turquie, V olJI(1898), s. 86. K rş. T rablus’daki A lm an V ice-Con-
sulünden-D ışişleri B akanına, Tripoli, 4 Tem m uz 1893(pr. 17 Tem m uz 1898,
p.m ), no.204, A.8359. Auswârtiges Arat, 732/3, die Jungtürken, 198(Bd. 1-2).
<687) «Son H aber,? Osmanlı, no.16. 15 Tem m uz 1898-15 S afer 1316, s. 8: «Şu’bele-
rim iz yazdılar rCemiyetimize m ensubiyet m aznuniyetiyle m ahbus ve m enfî
olan m a’sûm inden p ek az kısm ının sebilleri ah iren h ü küm et tarafın d an
tah liy e olunm ağa başlam ıştır. M a’m afih şu ic raa tın d a ire-i h ü k m ü şüm ûlü
henüz .m echûldur.s. C em iyetin p azarlıklara ön koşul olarak tu tu k lu la rm
bırakılm asını ileri sü rerek başlam ası şubelerinden kendisine gelen bu alan ­
daki istek lerd en k ay n aklanm aktadır. Nitekim , T rablusgarb Ş u ’besinin fii­
lî lid eri d u ru m u n a geçtiğini gördüğüm üz M ehm ed Reşid B ey’in daha yeni
nferkez yayın organını yayınlam aya başlam asından itib a re n bu konudaki

305
 İkinci aşamada; bu kez Saray memurları, Cemiyet ilerigelenierins bir
teklif paketi sundular. Bu pakette, İshak Sükûti’nin Bombay, Abdullah Cev­
det’in Paris, Tunalı Hilmi’nin Bükreş veya Beîgrad Sefaretlerinde görevlere
getirilmelerini ve diğer Jön Türklerinde; benzer hizmetlere sevkediîerek;
muhalefetten uzaklaştırılmalarını içeren hükümler bulunmaktaydı.683
Doğal olarak amaçları hareketi bırakmak değil de; finansman sorununu
çözmek ve tutuklu üyelerini kurtarmak olan Cemiyet yöneticileri, bu teklifi
reddettiler. Zaten kendilerine; bu konuda çıkan söylentiler üzerine, matbaa­
nın hiçbir surette satılmayarak, yayının durdurulmamasını isteyen müracaat­
lar yağmaya başlamıştı.6®9
Bu sefer pazarlıkların üçüncü aşamasına geçildi. Saray memurları Cemi­
yet idarecilerine; merkez yayın organının kullandığı lisanın yumuşatılması
karşılığı olarak, bir anlaşma yapılmasını önerdiler. Komite ise; bunu büyük
bir fedakârlık olarak algıladığından,600 pazarlık beklenenden zor oldu. Niha­
yet 21 Ağustos 1898 tarihinde bir irade ile sorun çözüldü. Abdullah Cevdet, İs­
hak Sükûti ve Tunalı Hilmi Bey’e ömür boyu olmak kaydıyla ayda on ikişer
lira maaş bağlanıyor;691 buna karşılık, bu kimseler yayın lisanını yumuşatma­
yı kabul ediyorlardı. Maaşların ödenmesinde bazı aksaklıklarla karşılaşıldıy­
sa da, Eylül başından itibaren sözkonusu meblâğ komite liderlerine ödenmeye
başlandı.692
Ancak, sözkonusu paraları almaya başladıktan sonra; Osmanlı yönetimi
temsilcileri, aslında fiilî hiçbir değişikliğin olmadığını Saray’a bildirmeye baş­
ladılar. Münir Paşa konu ile özel olarak ilgilenerek, bir süre sonra maaşları
kestirdi.®3 Yalnızca, Paris’e giderek görünüşte yayın faaliyetine ara vermiş
görünen Abdullah Cevdet Bey’e maaşı ödenmekte devam edildi.694

görüşleri m erkeze ilettik lerin i izliyoruz. Bkz. L,Lâli[M ehm ed R eşid j’den-
İshak S ü k û ti’ye, 18 K ân û n -i sânî 1313, A rkivi Qendror, 19/108-4//2Û0/1139.
(688) Bu üç yönetici dışında, Şefik E fendi’nin, T ulon veya Nice B aşşehbender-
liğine, Refik B ey’in B erlin sefareti başkitabetine, İzm irli M ühtedi İrfa n S a­
dık B ey’in bin beş yüz k u ru ş m aaşla İstan b u l’da M atbaa-i A m ire’ye ta y in ­
leri ve N uri ile  kil E fendilerin Rhone, Nevzad, Sâib ve Cemil Efendile­
rin de P a ris’de üç yüz F ran k m aaşla kontrol altın d a tahsillerine devam e t­
m eleri de plân ın h ü k ü m leri arasındadır. Bkz. BBA-BEO/Hususî Îrade-î
Seniye, 378-8/101, (9 Ağustos 314)/88428.
(689) Güzel b ir örnek olarak bkz. K .G ’d en -îsh ak S ü k û ti’ye, 14 Temmuz [18]98,
A rkivi Qendror, 19/106-4//220/1335.
(690) «...O sm anlI’n ın tah fif-i lisanı parasız olamaz m ı dedi. H ayır bu kabil d e­
ğildir dedim . Esbab olm ak üzera de pek çok şeyler söyledim.» Bkz. Reşid
Bey’den -İsh ak S ü k û ti’ye, 20 H aziran [18198, A rkivi Qendror, 19/100-6//
519/1834.
(691) BBA-îrade-Hususî, R ebiy’ülâhîr 1316/no.24~372.
(692) A ksaklıklar için bkz. BB A -Y/Sadaret Hususî Manlzat, 12 R 131S/no.S35.
(693) M ünir P aşa’dan-M abeyn’e, 12 T eşrin -i sânî [18199, Paris Sefaretiyle Muha­
berata Mahsus Defterdir, BBA.-Yûdız Esas Evrakı, 36/2468/141/XII.
(694) İbid, D urum ayrıca A bdullah Cevdet Bey’e m ahsus m aaş bordrosundan da
anlaşılm aktadır. Bkz. P arts Büyükelçiliği Arşivi, D.287,

306
 1898’in son eylemi; merkez yönetiminin, kullandıkları gazete lisanını ye­
niden sertleştirmesidir. Yalnızca Abdullah Cevdet Bey; gördüğümüz gibi; açık
biçimde yazı yazmadığından para almayı sürdürdüğü için, duruma Osmanlı
temsilcilerinin herhangi bir müdahalesi de gerçekleşememiştir. Bu tutumun
ürünü olarak; önce, Midhat Pasa'nm katline ait ellerinde bulunan doküman­
lardan yararlanılarak yazıldığı ileri sürülen bir kitap hazırlanmıştır.703 Bunu
takiben cemiyet merkezi; tüm şubeler adma (Umum:8 koduyla) bütün vüke­
lâya bir açık mektup göndererek, kendilerini yönetime karşı mücadeleye ça­
ğırmıştır.704 Bu şekilde bir yandan yeni pazarlıklar için materyal hazırlanır­
ken, diğer yandan Saray darbecileri kalıntılarına işaret verilmiş olunuyordu.
İşte 1899 gibi; Jön Türk hareketinin en kritik yıllarından birine, Cemiyet bu
koşullar altında giriyordu.

DAMAD MAHMUD PAŞANIN FİRARINA KADAR JÖN TÜRKLÜK :

Avrupa Merkezi :
Osmanlı’nın bir senelik faaliyeti; Murad Bey’in dönüşünden sonra, baş­
larda yeni bir hareketlilik sağlarken, daha sonra bu durum yerini zorluklara
bırakmıştı. Bu andaki vaziyeti anlatmak için Cemiyet liderlerinden birisi «val­
lahi cemiyet değil rezalet» şeklinde bir ifade kullanıyordu.705 Gene izlediği­
miz gibi; oldukça endişeye neden olan bir şekilde;706 şubelerle olan ilişki za­
yıflamıştı ve yurt içinde durum hiç de uygun gelişmemişti. Nihayet, pek çok
üyenin pazarlık konularıyla meşgul olması ve firar ederek harekete katılan-
ların çoğunun ikinci sınıf Jön Türkler oluşu; resmî yayın organında dahi bir
yazı sıkıntısı durumunu ortaya çıkartmıştı. Makaleler, genellikle; aynı konu­
lar etrafında dönüp dolaşmaya başlamıştı.707

olduğunu iddia etmez isem de Abdülhamid’i pek ziyade inciteceğine emi­

nim ...». Abdullah Cevdet B ey’den-İshak Sükûti’ye, 4 Kânûn-i evvel [18]
98, A r k iv i Q endror, 19/106//181/1.
(703) Vn H orrible A ssasin at C om m is sur VO rdre Special du S u ltan A b d u l-H a m id
II:A ssassinat de M idh at Pacha d ’A p res L es D ocu m en ts d e la Jeu n e T u r -
quie, Publie par Le Comite Ottoman d’Union et Progres, Imprimerie Rey
et Malavallon, (Geneve:1898).
(704) Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti, «Açık Muhabere:Merkezin Emriyle-
V ükelâ-yı Fehâm Hazerâtına,» O sm anlı, no.26,15 Kânûn-i evvel 1898-30
Receb 1316, ss. 1-2. Aynen verilmiştir. Bkz. B, LXXI.
(705) Abdullah Cevdet Bey’den-İshak Sükûti’ye, Paris, 19 Kânûn-i evvel [18]
98, A r k iv i Q endror, 19/106//184/2.
(706) Bkz. Halil Muvaffak’dan-Nuri B ey’e, tarihsiz [1898] mektup. «...Sekizinci
Şu ’beden iâne gönderdik diyorlar. Ben almadım. Sen aldın m ı?... İki bu­
çuk şu’be var, ânlar da dağılırsa halimiz ne olur...» A r k iv i Ç endror, 19/135
/85/24.
(707) Nuri B ey’den-İshak Sükûti’ye, Cenevre, 10 Teşrin-i evvel [18]98, A r k iv i
Q endror, 19/106-5//261/1635. Mektupta durum belirtildikten sonra gazete­
nin bu yüzden yalnızca Tunalı Hilmi’nin makaleleriyle çıkmak zorunda
kaldığından şikâyet edilmektedir.

309
 Jön Türk faaliyeti böyle bir gelişim çizgisi izlerken, Sultan da çok önem­
sediği bu harekete karşı artık kesin bir saldırıya geçme kararı aldı. 1899 yı­
lının hemen başında yabancı basında Jön Türkler tarafından hazırlanan ve
Sultan’m hayatına kasteden bir komplonun ortaya çıkartıldığı; bunun üzerine
çok sayıda tutuklamanın yapıldığı yolunda haberler yayınlandı.708 Ancak, Sa­
ray derhal bu iddiayı tekzip etti.™ Böyle bir hareketin hangi grup tarafından
gerçekleştirilmeye çalışıldığı konusunda bilgimiz yoksa da; bu hareketlerin
Sultan’m Jön Türklere karşı duyduğu kuşkuları arttırdığı kesindir.
Sultan hücumunu bu sefer başka bir platforma kaydırmayı uygun görmüş
ve Jön Türk hareketine karşı diplomatik taarruza geçmiştir. Bu noktadan iti­
baren; Jön Türklük olayının;'artık, Avrupa diplomasisinin sorunlarından bi­
risi haline geldiğini görüyoruz. Kaiser üe gelişen ilişkilere güvenen Sultan’ı.
Alman diplomasisi bu alanda açıkça desteklemeye başlamıştır. Bu ise; devam­
lı müracaat ettikleri İngiltere’den umduklarını bulamayan™ Cemiyet’i çok
güç durumda bırakmıştır.
Mart 1899 da Alman yetkililerin başvurması üzerine, İsviçre Elçiliği açık­
layıcı bir yazı ile :

« ...Bay Brenner’e lîsviçre Adalet ve Polis Dairesi Başkanü, İstan­

bul’da Sultan’ m hayatına karşı bir komplodan korkulduğunu ve bu­
nun için endişe edilerek ilgili kişilerin kontrollerinin sertleştirildiği­
ni bildirdim. Bütün bunlar daha önceden ortaya çıkarıldı ve bu ka­
ra plânlar daha evvelce keşfedildiği için öyle ağır sonuçlar verme­
di ...» 111

konu üzerinde çalışmalar yaptığını bildirmişti. Doğal olarak Cemiyet’in bir

yandan da sürekli darbe imkânlarını araştıracak şekilde faaliyette bulunma­
sı; kendisine karşı bu alanda yapılabilecek soruşturmalarda zor durumlara

(708) «Turkey: From Our Correspondent,» The T im es, 28 Ocak 1899, s. 7.

(709) «Turkey: Through Reuter’s Ageney,» T he T im es, 31 Ocak 1899, s. 5.
(710) P R O /F O . 78/4943 (various), da siyasal tutuklulardan, Cevdet, Raif, İbra­
him, Behçet, Ahmet Hazım, Hüsni, Hıfzı, Misak, Hüsni, Hafız Ali Hüseyin
Ali, Mes’ud ve Hacı Abdullah imzalarıyla kraliçeden yardım isteyen ve ha­
pishaneden gizlice gönderilmiş bir yazı bulunmaktadır. Gene tutuklular
ile ilgili, Sir Philip Currie’den-Dışişlerine Constantinople, 3 Nisan [1898],
no.207, de bu rica ile ilgili olarak Dışişleri Bakanlığının Th.S[anderson] im ­
zalı notu: «Ufak birşey yapmak mümkün müdür?» şeklinde ve S[alisbury]
nin notu: «Açıktır ki. Majesteleri hiçbirşey yapamaz» biçimindedir. Bkz.
P R O /F .O . 78/4914.
(711) Berlin’deki İsviçre Elçiliği’nin raporu, Berlin, 30 Mart 1899(vertaulich und
persönlich), (Pera:131-30 Mart 1899 p.m), A.3720. A u sw â rtig e s A m t, 732/3,
die Ju n gtü rken , 198(Bd.l-2). Burada Cenevre’deki Jön Türklerin çok sa­
yıda ihtilâlci risaleyi de gizlice Türkiye’yi soktukları belirtilmektedir. A y­
nı konularda bilgi için bkz. İsviçre Elçisi’nden-Dışişleri Bakam’na, Bern,
30 Mart 1899 (AA. no.34, pr.l Nisan 1899 p.m.) A.3808 ve zu.A.3808. A u s-
ıvârtiges A m t, 732/3, die Ju ngtü rken , 198(Bd. 1-2).

310
mek için çok çeşitli tekliflerde bulunmuş, fedakârlıkları göze almış; ancak,
kendisi bu önerilere yanaşmamıştır.®59
Gene; aynı dönemde, İstanbul’da dağıtılmak üzere hazırlanan binlerce
Cemiyet ilânnâmesi, bir mektep talebesinin evinde ele geçmiş,8*0 yabancı pos­
talarıyla gelen yasak yayınlarda artış görülmüştür.861
Hemen arkasından, Şûra-yi Devlet Bidayet Mahkemesi Reisi Said Bey,
Şûra-yi Devlet üyelerinden Ziya Molla ile iki kardeşi862 ve daha sonra, aynı
olayla ilgili elli yedi kişi tutuklanmışlardır.8WJön Türk Cemiyetleri ile ilişki­
sini sürdüren bir Sefaret yöneticisine göre :

«...İstanbul’da işler karışıyor. Ziya Molla ve arkadaşlarının nejy

olunması pek büyük cesarete mütevakkıfdır. Ziya Molla’nın sâbık
ahvâli o kadar iyi değil ise de sonradan Abdülhamid’in biiyük düş­
manı kesildiği gibi, kendisi gayet mert, cesur ve gerek Türkler gerek
ecnebiler beyninde büyük bir mevki ’ kazanmış bir zât olub Alman­
ya Sefaretine dahi mensub idi. Hünkâr bunu çokdan berii nefyet­
mek istiyor idiyse de cesaret edemiyor idi. M ev kii müsaid buldu-

(859) Kaçışı ve kendisine yapılan teklifleri, bazılarının belgelerini de vererek

bizzat anlatımı için bkz. Ali Haydar Mithat, Hâtıralarım . 1872-1946, Mit­
hat Akçit Yayını, (tstanbuT.1946); ss. 142-154. Kendisine yapılan teklifler
için bkz. 5356/17-18/Teşrin-i evvel 315, Paris Sefaret-i Seniyesi Vasıtasıy­
la Paris’de Vefik Bey’e Şifre, M abeyn den D eva ir v e V ilâ yetlerle B âzı Ze­
vata Y azıları T ezk ere v e M u harrerat M ü sved d elerin i H a vî D osya D efteri,
(Cemaziy’ülâhîr 1317) (İkinci Defter), BBA-Yıldız Esas E vrakı, 36/398/146
/X IV , «Mülâkat: Şehid-i Mağdur Midhat Paşa Hazretlerinin Mahdumları,»
Sancak, Aded. 1, 18 Teşrin-i sânî 1899-15 Receb 1317, ss.6-7. Burada olay­
dan sonra çeşitli evlerin basılmasıyla İstanbul’da elli kişi civarında bir tu­
tuklama yapıldığı da ileri sürülmektedir.
(860) 5232/12 Teşrin-i evvel 315, Zabtiye Nezareti'ne tezkere, M abeyn ’den D eva ir
v e V ilâ yetlerle B âzı Z ev a ta Y azılan T ezk ere v e M u harrerat M ü sved d ele­
rin i H avî D osya D efteri, (Cemaziy’ülâhîr 1317) (İkinci Defter), B B A -Y ıld ız
Esas E vrakı, 36/398/146/XIV.
(861) 5233/Hariciye Nezareti’ne, 12 Teşrin’i evvel 315 ve 5240/12 Teşrin-i evvel
315 Zabtiye Nezaret-i Âliyesine, îb id .
(862) «İstanbul’da Tevkifat,» Sançak, Aded. 4, 9 Kânûn-i evvel 1899-6 Şa’ban
1317, s.6.
(863) «Mekâtib: İstanbul’dan,» Osm anlı, no.49, 1 Kânûn-i evvel 1899-28 Receb
1317, s.6. Burada tutuklananlar içinde Şûra-yi Devlet âzâsı Ferdi Bey ile
İtfaiye miralaylarından Raşid Bey’in de bulundukları belirtilmektedir. Di­
ğer kaynak ilk andaki tutuklamaları on sekiz kişi olarak vermiştir. Bkz.
«Ba’d-el-Tertîb,» Sancak, Aded.4, s, 8, «Havadis,» Sancak, Aded. 6, 23 Kâ­
nûn-i evvel 1899-20 Şa’ban 1317, s. 5. Krş. A[hm ed] R[ıza], «Un Nouvel
Exploit d’Abdul Hamid,» M ech veret S u p p le m en t Français, no.87, 1 Kasım
1899, ss.2-3. Yabancı basında Jön Türk tutuklamalarının arttığı yolundaki
haberler için bkz. «Turkey: From our Correspondent.» The T im es, 29 Ka­
sım 1899.

338
leşmişler ve Cemiyetin, Yunanistan Şubesini oluşturmuşlardır. Bunlardan
Cemiyet üyesi olan îhsan Adlî Bey’in girişimleri ile Pire’de resmî olmayan
Seyf-i Hakikat gazetesi çıkartılmış ve Cenevre ile irtibat sürdürülmüştür .8;-
Kısa süre sonra; bu gazete yayın faaliyetine son vermekle birlikte, Yunanis­
tan merkezi katılan kaçaklarla daha da güçlenmiş, Osmanlı yönetimini bir
hayli rahatsız etmiş376 ve daha ziyade yurt içine gizli yayınların sokulması fa­
aliyetini yürütmüştür.
Bunların yanısıra Cemiyet, iki uzak bölgede, biri kendi memurunun ça­
baları, diğeri ise bölgedeki Müslümanların ilgi ve katkıları ile, şubeler kur­
maya muvaffak olmuştur.
îlk olarak, daha evvelce 1397 sonuna kadar faaliyet gösteren Berberistan
Şubesi’nin faaliyet alanı genişletilerek; Tunus, Fas ve Cezayir’i kapsayan bir
alanda irtibat noktalarından oluşan, yeni bir şube oluşturulmuştur. Merkez
yayın organının bölgede iane toplayanların bir kısmının Cemiyet üyesi olma­
dan, onun adını kullanmalarına işaret ederek, bu şubelere yardımda buluna­
cakların mutlaka, özel mühürle damgalı itimatnâme talep etmesi dikkati çek­
mektedir.877
Bölgede sürekli geziler yapan, Haydarpaşazâde Arif Bey, Merakeş yöne­
timi nezdinde temaslarda bulunmuş ve burada askerî hizmete girmiştir.878
Kendisi buradaki faaliyeti yeniden düzenlemiş ve yabancı temsilcilerin de
dikkatim çekecek bir biçimde,878 propaganda faaliyetini yoğunlaştırmıştır. Da­
ha sonraki tarihlerde, onun aracılığıyla bölgede çeşitli beyannâme, ilânlar,
resmî gazetelerin dağıtımı ve propaganda gerçekleştirilmiş,83® mahallî yayın

(875) Bkz. [İhsan Adlî], «Âsâr-ı Manzûme,» S e y f-i H akikat, Nüsha. 2, 20 Teş­
rin-i evvel 1315, s.2.
(876) Daha sonra göreceğimiz faaliyetleri nedeniyle, büyük rahatsızlık yaratan
bu şube ile yönetimin mücadelesi ve onların durumu için bkz. «Les Jeunes
Turcs â Athenes.» M ech veret S u p p le m en t Français, no.99,1 Haziran 1900.
s.4.
(877) «İhtar,» Osm anh, no.48, 15 Teşrin-i sânî 1899-12 Receb 1317, s.7.
(878) Haydarpaşazâde Arif B ey’den-îshak Sükûti’ye, Marsilya, 17 Ağustos 1899,
A r k iv i Qendr.or, 19/106—
3//144/969. Kendisinin bölge ile ilgili yorumu şöy-
ledir; «Merakeş hükûmeti’nin asâkiri gayr-ı muntazam bir halde olduğu­
nu Cezayir’de seyahatim esnâsmda tahkik etmişdim. Eğer bu hal böyle
müsmiren bir zaman daha devam edecek olursa, bu hükûm et-i İslâmiyeyi
AvrupalIlar, bilhassa Fransa yutacakdır...».
(879) Fas’daki Alman Elçisi’nden-Von Bülow'a, 84/Tanger, 15 Temmuz 1902 (pr.
21 Temmuz 1902 a.m.), A.11117, ve Tanger, 15 Ağustos 1902, (pr. 23 Ağus­
tos 1902 a.m ), A. 12636. A u sw â rtig e s A m t, 733/3, die J«ngtürîcen.'198(Bd.
4-5).
(880) «Le Comite Musulman de la JEUNE-TURQUIE,s> C orrespondance O riental
(Gibraltar), 20 Kasım 1901. Fransız’lar da aynı şekilde yönetimleri altında
bulunan Tunus’da 1900 yılı başından itibaren yayınlanan beyannâmeler ve
Jön Türk faaliyetinin yoğunlaşmasına dikkat çekmektedirler. Bkz. Fransa’­
nın Tunus’daki, Residenee Generale’inden-Delcasse’ye, 71/Tunis, 7 Şubat

341
 rad’m Cem iyet’e etmiş olduğu ihanet. Saniyen, Arab İzzet mel’unu-
nun meş’um efendisine karşu komitenin kredisini lâcil-ül-tenzîl, küll
-yevm etdiği ihtarât-ı riyâkârânesi. Fikrimce bir üçüncü sebeb daha
var ise de kardaş gibi sevdiğim, Siikûti Efendi’yi müteessir etmemek
içün beyânından sarf-ı nazar ederim ...s 886
liderlerin anlaşması Cemiyet’in, daha önemli bir pazarlığa girebilmesini
önlemekteydi. Paris merkezi, aynen 1897 sonrasında olduğu gibi, mücadeleye
devam etmekteydi. Ancak, onlarm kadro ve imkânlarının darlığı, bu alanda
etkin olabilmelerini imkânsız kılmaktaydı. Her şeye rağmen Ahmed Rıza Bey,
artık Cenevre grubundan tamamen ümidini kestiğinden, Meşveret’i yeniden
çıkartabilmek için, Clemenceau’nun gördüğümüz desteği ile, Fransız makam­
larına başvurdu.887 Ancak, Fransızlar konuyu bir hayli oyaladıkları gibi, Ah­
med Rıza’ya bu alanda olumlu bir cevap da vermediler.888
Karşılaşılan durum belki de Cemiyet’in düştüğü en kötü vaziyetti ki, bek­
lenmeyen bir hareket Jön Türk faaliyetini yeniden canlandırdığı gibi, Batı
kamuoyunda onlara karşı duyulan ilgiyi de büyük çapta arttırdı.
Bu gelişme ise Sultan’m eniştesi Damad Mahmud Paşa’nın, iki oğlu ile
beraber, yurt dışına kaçması idi. Bir anda Batı kamuoyunun ilgisi olaya yö­
neldi. Çeşitli gazeteler firar hadisesi889 ile ilgili geniş yazılar yayınladılar.890
Damad Mahmud Paşa da gazetelere verdiği beyanatlarda, liberal fikirleri ne­
deniyle bu hareketi gerçekleştirmek zorunda kaldığını işledi.891
Olayın bundan sonraki gelişimi iki yönde oldu. İlk olarak konu bir anda
Osmanlı devletinin, Avrupa diplomasisi ile ilgili en önemli sorunu haline gel­
di. Yabancı elçilerin raporlarında olayın onlar tarafından da çok önemsen­
diği görülüyor.893 Bunun nedeni, olayın İngiltere yanlısı Jön Türk gösterisinin

(886) Refik Nevzad Bey’den-İshak Sükûti’ye, 28 Ağustos [18]99, Paris, A r k iv i

Ç endror, 19/106-6//568/1816.
(887) Ahmed Rıza’nm gördüğümüz dilekçesi hakkında, İçişleri Bakam’ndan-Del-
casse’ye, 9 Aralık 1899 tarihli yazı, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie -T u r-
quie, Vol. III (1899-1901), s.164.
(888) İstanbul’daki Fransız elçisine görüş isteğiyle gönderilen rapor, Paris, 23
Ocak 1900, ve 27 Ocak 1900 tarihli ikinci rapor, A ffa ires â tra n g eres-N o u -
v e lle S erie-T u rq u ie, Vol. III (1899-1901), ss. 172-173. Ahmed Rıza’nm bu
alandaki çabalarının 1900 yılı ortalarına kadar sürdüğü anlaşılıyor. Bkz.
Ali Kemal B ey’den-Mizancı Murad Bey’e, 24 Nisan 1900 tarihli mektup,
Birol Emil, Jön T ü rklere D air V esikalar I...., s.55.
(889) Firar hadisesinin uzun bir anlatımı için bkz. Joseph Denais, La T urquie
N ou velle et l’A n cien R egim e, Marcel Riviere, (Paris:1909), ss.43 v.d.
(890) Fransız basınındaki çok sayıdaki yazılara örnek olarak bkz. O. Waternau,
«La Fuite de Mahmoud-pascha,» Le S oleil du M idi, 19 Aralık 1899. Olay
en ciddî Avrupa gazetelerinin bile sütunlarında kendisine geniş yer bul­
muştur. Bkz. «Mahmoud Pasha,» The T im es, 22 Aralık 1899, 25 Aralık
1899.
{891) Hemen bütün Avrupa basınında yer alan bu açıklamalar için bkz. J.F. Ma­
lan, «Mahmoud Pascha â Marseille,» L e P e tit P rovinçal, 21 Aralık 1899 ve
«Mahmoud Pascha^ The T im es, 16 Ocak 1900.

343
 «...Ülkemizi çok seviyoruz. Türkiye'ye getirmek istediğimiz reform­
larda ülkenizdeki bazı kurumlan örnek olarak aldık. Kaçışımızdan
kısa bir süre önce babam Sultan’a idaremizdeki tslah kabul etmez
aksaklıkları ihtiva eden sekiz rapor sundu. Ortada açıkça ifade et­
mek gerekirse organize edilen bir yağmacılık var ve herkes buna
bir çare bulunmasını istiyor.... içinde bulunduğumuz hareket bir
millî hareketdir. Eskiden nazır olan babam bunu organize etmek
için en müsait kişiydi ve tutuklanmamak için ülkesini terketti. A v­
rupa’ya yaptığımız bu seyahatin amacı güvenebileceğimiz kişileri
tespit etmektir. Sultan reform hareketinin istekleri karşısında di­
renmekten vazgeçerek tahtından çekilmek zorunda kalacaktır... C e­
sur insanlar var. Ancak, bir kimsenin liderliği altında toplanmanın
dışında bu nifak ortamında kararlı bir icraat partisi oluşturula­
nı az. . .»9?0

daha evvel bu çevrelerde kendilerinin gerçek kaçış amaçlarını anlatan ifade­

lere831 cevap vermiş ve artık fiilen harekete katıldıklarını ilân etmiştir.
Dış kamuoyu, Mahmud Paşa’mn hareketin fiilî lideri durumuna geldiği­
ni ve yeni merkez komitesinde iplerin onunla Hass-ı Mansur’dan kaçırılan Siy-
ret Bey ,922 Hidiv’in kardeşi Mehmed Ali Paşa ve Ali Haydar Midhat’m eline
geçtiği kanaatine varmıştır .823
Ancak, gerçekten de böyle bir heyetin kendisine hareket yöneticisi sıfatım
atfetmesine karşılık, eski merkez idarecilerinin Cemiyet’i tamamen onlara bı­
rakmaya hiç de niyetleri bulunmamaktaydı.®24
Nitekim, onların Damad Mahmud Paşa’yı daha ziyade yeni bir maddî im­
kân kaynağı ve prestij odağı olarak gördüklerini izliyoruz.825 İshak Sükûti; Ce-

<920) <-Sehwager des Suitans: Von Unserem Korrespondenten,» B erlin er T a g eb -

latt, 2 Nisan 1900, İsviçre’de basın organlarının Damad’a gösterdikleri ve
bu yayın organında «Damad’m gazetecilerin saldırısına uğraması» şeklin­
de tanımlanan ilgisinin Osmanlı yönetimi temsilcilerinde uyandırdığı endi­
şe için bkz. Karatodori Bey’den-Tevfik Paşa’ya, Cenevre, 30 Mart 1900 ta ­
rihli yazı. D ışişleri B akanlığı H azin e-i E vra k A rşiv i, Siyasi: 178.
(921) Örnek olarak bkz. «Damad Mahmud Pascha’s thatlâchliche Lage,» N eue
F reie Presse, 24 Şubat 1902 bu durumu açıklamaktadır. Sözkonusu dönem­
de yöneltilen eleştiriler için bkz. «Ausland,» D er Bund, 14 Ağustos 1900,
«Aus der Tiirkei,» N eue P reussische Z eitun g, 9 Şubat 1900.
(922) Kaçışı için bkz. «Havadis,» O sm an lı, no.97, 1 Kânûn-i evvel 1901-19 Şa’ban
1319, s. 8.
(923) «Turauie: Correspond. particul. du Journal de Geneve, Constantinople 12
Avril: La Jeune Turquie-Fuites et exils,* Journal d e G en eve, 18 Nisan 1900.
(924) Bu konuda Abdullah Cevdet B ey’in ifadesi şöyledir: «Hakikat de öyle ya
Mahmud Paşa’y ı da biz da’vet etmedik ya...» Abdullah Cevdet Bey’den-
İshak Sükûti’ye, 16 Nisan 1900, A r k iv i Ç endror, 19/106-19//218/1.
(925) Bkz. Halil Muvaffak B ey’in, tarihsiz bir yazısı, A r k iv i Ç endror, 19/106-3
//102/892, ve aym şahsın Sükûti’ye, 5 Haziran [1900] tarihli mektubu, A r -

349
çabasıyla932 bir Almanca merkez yayın organı ilâvesi neşretmesiydi.333 Bu
girişimin iki nedeni bulunmaktaydı. İlk olarak; burada yayınlanan ve Alman­
ya’yı överek ordunun Goltz Paşa sayesinde düzeldiğini, Osmanlı entelektüel­
lerinin Goethe, Schiller gibi Alman ediplerinden etkilendiğini anlatan bir ön­
söz ile334 üzerlerindeki diplomatik baskıyı hafifletmek gayesi güdülmüştü. Der­
ginin uslûbu o kadar parlaktı ki, Berlin’deki Osmanlı Sefiri Ahmed Tevfik
Paşa, ondan Türk-Alman dostluğu örneği olarak istifade etmeye bile kalktı.835
İkinci olarak, dergi bir şantaj aracı olarak kullanılacaktı,936 ki, ikinci sayısını
takiben Doktor Abdullah Cevdet tarafından yürütülen bir pazarhk sonucu
onun yönetim temsilcilerine devredilmesi, bu durumu kanıtlamaktadır.937
Ama Cemiyet üyeleri tarafından bile kızılan933 bu dergideki temaların ak­
sine, yayın organı tam anlamıyla İngiliz taraftarlarının eline geçmiştir. Özel­
likle Alman diplomatik baskısının sözkonusu olamayacağı İngiltere’ye nakil­
den sonra, Alman aleyhtarı tutum çok açık olarak ortaya konulmaya başla­
nılmıştır.839

hifeye kadar sürmektedir. Burada Damad Mahmud’un Sultan’a gönderdiği

diğer bir telgraf verilmekte, altı ve yedinci sahifede ise bu yazıların de­
ğerlendirilmesi yapılmaktadır. Daha sonra ise Damad Mahmud’un Naili’ye
nazire olarak yazdığı bir şiiri basılmaktadır. Ayrıca ikinci sahifede ise
yukarıdaki notta zikredilen görüşme vardır.
(932) Ahmed Rıfat B ey’den-İshak Sükûti’ye, 15 Şubat 1900 Berlin, A r k iv i Ç e n d ­
ror, 19/106-1//285/445.
(933) «İlân,» O sm anlı, no.52, 1 Kânûn-i sânî 1900-14 Ramazan 1317, s. 1.
(934) «Der Zweck Unserer Herausgebung,» O sm anlı D eutsche B eilage, no. 1,
Ocak 1900, s. 1. Çevirisi de merkez yayın organında yayınlanmıştır. Bkz.
«Almanca İlâvemizin Dibacesi,» O sm anlı, no.54, 15 Şubat 1900-15 Şevval
1317, s. 3.
(935) Ahmed Tevfik Paşa’nın, 22 Ocak 1900 tarihli mektubuna (pr. 30 Ocak 1900,
p.m, A.1265) ekli «Avis» başlıklı not. A u sw â rtig e s A m t, 733-1, d ie J u n g -
tü rken , 198 (bd. 2-3).
(936) Berlin, 18 Mart 1900 tarihli imzasız mektup, A r k iv i Ç endror, 19/106-1//
268/421.
(937) 22. Şubat 1900/17 von Genf., no.100, B u ndesarchiv-B E R N , 21/14’250.
(938) Halil Muvaffak B ey’den-İshak Sükûti’ye, 23 Kânûn-i sânî 1900 tarihli
kart: «OsmanlI’yı okudum. Şu Almanca OsmanlI’nın dibacesini pek anlam­
sız buldum. OsmanlI’da bu makaleyi münakız pek çok şey yazılmıştı. Hay­
di Almanca yazıldı lâzımdır diyelim. Tercümesine ne mâna vardı...». A r -
k iv i Ç endror, 19/106-3//256/965.
(939) Bu durum Cenevre’de üstü kapalı olarak işlenmiştir. Bkz. «Türkiye Hak­
kında Bir İngilizin Fikri,» O sm an lı . no.52, ss. 3-4. Tek ağır ifadeli yazı için
bkz. «Anadolu’nun Mukaseme-i İbtidaiyesi ve Alman Dostluğunun İçyüzü,»
O sm anlı, no.56, 15 Mart 1900-14 Zilkade 1317, ss. 1-5. Londra’daki tutum
için bkz. «Siyah Bir Rub’ Asır.» O sm anlı, no.66, 15 Ağustos 1900-18 Rebiy’-
ülâhîr 1318, s. 4, «Kaiser ve Padişah,» O sm anlı, no, 825 15 Nisan 1901-24 Zil­
hicce 1318, s. 6. Merkez yayın organının, Alman ve Rus aleyhtarı buna kar­
şılık, aşırı derecede İngiliz taraftarı politikasının yabancı basında karşıla­
nışı için bkz. «Jungtürken,» St. P etersb u rg er H erald, 21 Nisan 1901.

351
 emi olarak algılamıştır .m Nitekim, merkez komitesinin İsmail Kemal Bey’in
firarı sonrasında İngiliz elçisine gönderdiği telgraf, bü eğilimleri bize göster­
mektedir :

«Trablusgarb Valisi İsmail Kemâl Bey E fen d iy i Abdülhamid’in zin-

dan-ı gadrine kurban eylemekden sıyanet eylemesiyle mülk ve mil­
letimizin hayırhâhı olduğunu bu d e fa da şu suretle isbat eden In­
giliz Sefiri Sir O ’Conor cenâblarma cemiyetimiz şu telgrafı keşide
etm iştir:

İsmail Kemal Bey’in İngilizlere yakışan hiirriyetperverâne bîr

suretde lıimaye-i asilâneleriyle pençe-i istibdaddan kurtarılması bi­
ze İngiltere hükümetine ve zat-ı asûânelerine teşekkür etmek cesa­
retini vermiştir.»
İmza
Yeni Osmanlüar 949

. Bu firarın ikinci bir önemi ise; İsmail Kemâl’in önde gelen Arnavut lider­
leri arasında bulunması ve yurt içinde bulunduğu dönemde bile, bu alandaki
çabalarından kuşkulanılmasıdır,850
Bütün bu gelişmeler sonunda eski yöneticiler, şube muhaberatını Edhem
Ruhi aracılığıyla kontrol etmek ve Ahmed Nuri Bey aracılığıyla da gazete­
nin düzenlenmesini denetlemek koşuluyla gazete ve cemiyette daha arka bir

<948) Alman kaynakları Sultan’dan edinebildikleri bilgilere dayanarak, Muh­

tar Paşa’nm Mısır’da îngilizlerin etkisi altında bulunduğunu, buna ilâveten
İsmail Kemâl olayının ancak Îngilizlerin entrikaları çerçevesinde açıklana­
bileceğini düşünmektedirler. Bkz. Marshall’in, Pera, 7 Mayıs 1900(pr. 8
Mayıs 1900 a.m), no.161, (Geheim -Entzifferung), A.5805. Bu kuşkuları des­
tekleyebilecek hareketler için bkz. Almanya’nın Atina Elçiliği’nden-Schil-
lingsfürst’e, Athen, 2 Haziran 1900(pr. 9 Haziran 1900 a.m) no.18, (Pera:
289, London:649), A u sw d rtig es A m t, 733/1, die J u n gtü rken , 198(Bd.2-3).
Avusturya diplomatlarının benzer kanaatleri için bkz. Bern’deki Büyük-
elçilik’den-Goluchowski’ye, Bern, 24 Temmuz 1900 (pr. 3/8.1900), (Geheim),
Ref1, no.48b, H aus-, H of-u. S ta a tsa rch ivs P A XXVII 47 Sch ıoeiz B erich te
1900.
<949) «Havâdis,» O sm anh, no.60, 15 Mayıs 1900-1 Muharrem 1317, s. 4. Merkez
yayın organı aynı zamanda Almanların endişelerini de tenkit etmektedir.
Bkz. «Berliner Tageblatt ve Hakikat-ı Mesele,» O sm anlı, no.56, s. 5.
.(950) B B A -Y /S a d a r e t H ususî M arûzat, 10 B 1317/no.l003, Kendisinin Arnavut
yayın organları ile olan ilişkileri için bkz. The M em oirs of İsm ail K e m a l
B e y, (e d .) Somerville Story, Constable and Company, (London:1920), ss.
301-303. Yunanistan’da böyle yorumlanabilecek temasları için bkz. Schil-
lingsfürst’e, Athen, 7 Mayıs 1900(pr. 12 Mayıs 1900 a.m), no.12 (Pera:247,
London: 545), A.5972, A u sw a rtig e s A m t, 733/1, die Ju n gtü rken , 198(Bd.
2-3).

353
plâna geçmeyi kabul etmişlerdir .951 Artık beklenen; eski devlet adamlarının
desteğini alan bir hareket ile gerçekleştirilecek, yeni bir darbedir.
Saray ise bu harekete, merkez yayın organının basıldığı matbaayı tehdit
ederek ve ona para vererek cevap vermiştir ,932 Gerek bu, gerekse İsviçre hü­
kümetinin Cemiyetin önde gelen üyelerine yayınları dolayısıyla bir ihtar ver­
mesi ,953 artık merkezin buradaki faaliyetini imkânsız kılmıştır.
Yeni kadronun da etkisiyle, İngiltere’ye geçilme kararı alındı ve yaban­
cı gözlemciler tarafından da İngiliz yanlılığına bağlanan854 bu kararın uygu­
lanması sonucunda; OsmanlI’nın 62. sayısı, 15 Haziran 1900 tarihinde Lond­
ra’da yayınlandı. Saray da gazetenin buraya taşmmasını ve İngilizlerle olan
ilişkileri aynı şekilde büyük kaygıyla izliyordu.955 İsmail Kemal Bey’in, Kra­

(951) Nitekim, yabancı vesikalarda gazetenin Damad Mahmud Paşa’ya verildiği

belirtiliyor. «1 Beilage zur bericht 26 A -B de dato, Bern 12/IV 1900,>
Bern, 12 Nisan 1900, (pr. 12 Nisan 1900)/no.26, Kef1, (Pr. 12. IV. 19ÖÛ/no.l5.
Fa:P/14), H aus-, H of-u. S taatsarch iv, P A XXVII 47 S ch ıveiz B erich te 1900.
Diğer bir kanaat de kontrolün Damad Mahmud Paşa tarafından yapıldığı­
dır. Bkz. Goluchowski’ye, Bern, 6 Ağustos 1900(pr. 29/8.1900), (Geheim),
no.54b, Ref1, H au s-, H of-u . S taatsarch iv, P A XXVII 47 S ch ıveiz B e ric h te
1900. Yurt içinden gönderilen mektuplardan da gazeteyi neşredenin Da­
mad Mahmud Paşa olduğunun zannedildiği anlaşılıyor. Bkz. E. Şehrik’d en -
Damad Mahmud Paşa’nm kâtib-i hususisine, 28 Haziran 1900, A r k iv i Ç e n d ­
ror, 19/61/112/14.
(952) Bkz.28 II 1900/17 von Genf, no.142, B u ndesarchiv-B E R N , 21/14’250. Mer­
kez durumu şiddetle kınamıştır. Bkz. «Erbabına İhtar,» O sm anlı, no.55, I
Mart 1900-29 Şevval 1317, s. 1.
(953) Bkz. Yukarıda, not. 795.
(954) Goluchowski’ye, Bern, 8 Temmuz 1900(pr. 23/7 1900), Ref1, no.46b, Haus-,.
H of-u . S taatsarch iv, P A XXVII 47 S ch ıveiz B erich te 1900. İsviçre’deki fa­
aliyetin sona ermesini büyük bir memnuniyetle karşılayan (bkz. Schillings-
fürst’e, Bern 18 Haziran 1900(pr. 22 Haziran 1900 a.m)no.59, A.7766. A u s-
ıvârtiges A m t, 733/1, die Ju n gtü rken , 198(Bd.2-3), Bern, 10 Temmuz 1900
(pr. 12 Temmuz 1900 a.m)no.66, A.9071, 21 Ağustos 1900(pr. 23 Ağustos
1900 a.m), no.85, A.11655, A u sıvârtiges A m t, 733/2, die Ju ngtü rken , 198(Bd.
3-4). Alman yetkililer Londra faaliyetlerinden hiç hoşlanmamı şiardır. Bkz.
Sehillingsfürst’e, London, 6 Temmuz 1900(pr. 9 Temmuz 1900 a.m), A.8887,
Berlin, 24 Temmuz 1900, zu.A.888711, A u sıvâ rtig es A m t, 733/2, d ie J u n g tü r­
ken, 198(Bd. 3-4).
(955) Antopulo Paşa’dan-Başkitabet’e, 33/7 Kânûn-i sânî 316, L ondra Sefaret-%
S en iye siy le M u haberata M ahsus K a y d D efterid ir, B B A -Y ıld ız Esas E vrakı,
36/2468/141-63/XII. Krş. «Mekâtib: İstanbul’dan,» O sm anlı, no.64, 15 Tem­
muz 1900-15 Rebiy’ül evvel 1318, s.5 ve «İstanbul’dan,» O sm anlı, no.63, 1
Temmuz 1900-20 Safer 1318, ss.6-7. Bunun yamsıra bilhassa Damad Mah­
mud Paşa’nın takibi için Londra Sefareti’ne özel ödenekler ayrılmış (Bkz.
B B A -Y /M ü te n e v v î (G ü n lü k)M arû zat, 14 R 1318/no.l467-3124) ve özel bir
dedektif bürosuyla takip ettirilmiştir. Fullex dedektif bürosunun Damad
Mahmud Paşa ve oğulları hakkmdaki çok sayıda raporları için bkz. L on d­
ra B ü yü kelçiliği A rşiv i, K .339(l).

354
liçenin yanında hükümet aleyhinde konuşmalar yaptığı iddia edilmiş; fakat,
bunların dedikodu olduğu Sefir tarafından bildirilmişse de ,956 kimse onun et­
kisini yalanlayamamaktadır. Londra’da bulunan diğer muhalifler de, yeni
oluşuma katılma eğilimi göstermişlerdir .957
Bu yeni merkezin etkisinde kalan Osmanlı’da görülen bir eğilim de, ga­
zetenin büyük çapta dinî eleştirilerle muhalefet yapan bir yayın organı duru­
muna getirilmesidir.
Bu yazıların bir bölümünün bizzat Damad Mahmud Paşa tarafından ya­
zılması,958 olayın yeni bir gelişme olduğunu gösteriyor. Kuşkusuz, yeni mer­
kezin üyeleri, eskilere ve halen onların bıraktıkları temsilcilere ®9 göre, çok
daha geleneksel muhalefete yakın kimselerdi. Ama bunun en azından bir ne­
deni daha vardı ki, gene bir Fransız istihbarat raporundan aktarırsak:

«...İstanbul’daki Jön Türkleıde belirgin bir hareketlilik görülmekte­

dir. Polis bunların önemli kısmım boşuna da olsa tutukluyor. Sof­
talar gittikçe daha çok etkinlik kazanmaktadırlar ve kendilerini re­
formlar konusunda Sultan’a bir dilekçe verecek kadar güçlü görme­
ye başladılar. Şefleri bir molla olan Abduüdhdır. Abdülhamid’e Sul­
tan’dan çok halife olarak seslenmektedirler. Jön Türk hareketinin
bu yeni gelişmesi Müslümanları çok etkilemektedir. Sultan mollayı
tutuklamak için tetiktedir ...»*111

(956) Asım B ey’den-Antopulo Paşa’ya, 14 Teşrin-i evvel 1900 tarihli yazı ve onun
yalanlayıcı 17 Teşrin-i evvel 1900 tarihli cevabı, Londra B ü yü k elçiliğ i A r ­
şiv i, K.348(2). İsmail Kemal hakkında İngiliz basınındaki övücü ifadelere
örnek olarak bkz. A Diplomatist, «The Sultan’s Entourage: To the Editör
of the Standart.» The S tan dart, 18 Mayıs 1900. Merkez yayın organı ise
kendisinin temaslarım şu ifade ile anlatmaktadır: «...müşarileyh hazretle­
rinin Londra’ya vüsûlleri mülk ve milletçe matlub birçok mekasıd-ı âli—
yenin husûlüne bâis olacağı m e’m ul-i kavidir... «Havâdis,» O sm anlı, no.66,
15 Ağustos 1900-18 Rebiy’ülâhîr 1318, s. 8.
(997) Bunların başında, Halil Halid Bey gelmektedir. Antopulo Paşa’dan-Tahsin
Bey’e, 28 Mayıs 1900, L ondra B ü yü k elçiliğ i A rşivi, K.348(6). Kendisi bir
süre sonra yeni grubun görüşlerine uygun bir şekilde Sultan’m Alman ta­
raftarlığını eleştiren yazılar kaleme almıştır. Bkz. [Halil Halid], «The Sul­
tan’s Gifts,» T he R evieıo of th e W eek, 1 Mart 1901, s.490. Aym şekilde, es­
ki İstanbul merkezi üyelerinden firara muvaffak olanlar bu yeni gruba il­
tihak etmektedirler. N u m û n e-i T era k k i olayı sonrasında sürgüne gönde­
rilmişken Avrupa’ya kaçan Nureddin Bey bu duruma örnektir. Bkz. «Ha­
vâdis,» O sm anlı, no.63, 1 Temmuz 1900-20 Safer 1318, s. 8.
(958) Örnek olarak bkz. «Müslimine Hitab,» O sm anh, no.59, 1 Mayıs 1900-30 Zil­
hicce 1317, ss. 1-2.
(959) Örneğin Edhem Ruhi Bey, ûlemaya karşıt düşüncelere sahiptir. Bkz. Ed­
hem Ruhi B ey’den-İshak Sükûti’ye, 19 Ağustos 1901, A r k iv i Ç en d ro r 19/
106-2//143/683.
(960) Londres, 11 Ocak 1900, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie -T u rq ııie, Vol.
III (1899-1901), ss. 166-167. Bu dönemde sözkonusu gruplar ile ilgili jurnal-

355
temaslar sürdürülmüş,964 diğer yandan da çeşitli yollar865 ve gazete çıkartma,
tehditleri ile bu alanda sonuç alınmak istenmiştir.956
Cemiyetin, yurt içine yönelik faaliyetleri ise, daha ziyade, Damad Mah­
mud Paşa’mn Sultan’a hitaben yazdığı yazıların gönderilmesi şeklinde cere­
yan etmiştir .967 Bunun yamsıra; uzun bir aralıktan sonra, küçük bir el ilânı
hazırlanmış ve İstanbul’da dağıtılmıştır .968
Bu arada; etkinliklerini gördüğümüz softalar camilerde «İttihad-ı İslâm»
mührünü taşıyan ve önemli ûlemamn imzaladığı bildiriler dağıtmaya çalış­
mışlardır.368
1900 sonlarına doğru; faaliyet tekrar Damad Mahmud Paşa’mn çabaları­
na bağlı kalmış ve o da, önce bütün muhalifler adına bir protestoyu kaleme

(964) Dahiliye Nazırı Memduh Paşa’dan-İshak Sükûti’ye, 17 Mart 316, A r k iv i

Ç en dror, 19/106-4//259/1212 ve tarihsiz mektup, A r k iv i Ç endror, 19/106-4
//2161/1213, telgraf, A r k iv i Ç en dror, 19/106-4//536/1214. Krş. Abdullah
Cevdet B ey’den-İshak Sükûti’ye, 6 Mayıs 1900, A r k iv i Ç en d ro r, 19/106//251
/l.
(965) İki eski lider ile Doktor Baha B ey’in yeni bir şantaj plânı Ali Kemal Bey
tarafından ihbar edilmiştir. Bkz. Ali Kemal B ey’in, 23 Eylül 1900 tarihli
mektubu, «Kitab-ı A hd-i A tik-K itab-ı A hd-i Cedîd Başkadır,» İleri, 2 Şu­
bat 1919-19 Cemaziy’ülevvel 1337, s.5. Yapılan diğer bir pazarlıkla Abdul­
lah Cevdet B ey’in, A lfieri’den tercüme ettiği İstib d a d adlı kitap yönetime
satılmıştır. Bkz. Abdullah Cevdet B ey’den-îshak Sükûti’ye, Viyana, 30
Mart 1900, A r k iv i Ç en dror, 19/106//153/22.
(966) Önce, O sm anlı dışında bir gazetenin neşri düşünülmüş (Bkz. Yusuf Ziya
B ey’den-İshak Sükûti’ye, 10 Teşrin-i sânî 1316, A r k iv i Ç en d ro r, 19/106-3
//417/1104) daha sonra merkez yayın organına, İngilizce veya Farsça ile
Arapça dillerinden birinde bir ilâvenin hazırlanması ve bunun satılması
plânlanmış (bkz. Nuri B ey’den-İshak Sükûti’ye, Folkestone, 8 Teşrin-i sânî
1901, A r k iv i Ç endror, 29/106-5//74/1474, ve aynı şahıslar arasında, Fol­
kestone, 21 Teşrin-i evvel 1901, A r k iv i Ç endror, 19/106— 5//111/1484) an­
cak bu alandaki teşebbüsler sonuçsuz kalmıştır.
(967) Bu yazıların gönderildiği yerler için bkz. Yemen Vilâyeti’nden-M abeyn’e,
10/8 Şubat 315, Vali Hüseyin Hilmi, Y e m e n v e Y ed in c i O rdu M üşiri y e tiy le
M u haberata M ahsus D efterd ir, B B A -Y ıld ız Esas E vra k ı, 36/2470-25/147/
XVI, Adana Vilâyeti’nden-M abeyn’e, 217/28 Kânûn-i sânî 315, Vali Bahri,
T rablu sgarb V ilâ y e t v e K u m an dan lığı, H aleb V ilâ ye t v e A dan a V ilâ ye t v e
K u m an dan lığı, S elân ik V ilâyeti [ile M u haberata M ahsus D e fte ri, B B A -
Y ıld ız Esas E vrakı, 36/139-42/139/XVIII, Beşinci Ordu Müşiriyetinden-Ma-
beyn’e, 62/25 Kânûn-i sânî 315, S u riy e V ilâ ye ti v e B eşinci O rd u -y u H ü­
m âyû n M ü şiriy etiyle M u h abereye M ahsus D efterd ir, no.44 (Üçüncü D ef­
ter), B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 36/139-49/139/XVIII, Aydın Vilâyeti’nden-
. Mabeyn’e, 25/9 Teşrin-i sânî 316, Vali Kâmil, A y d ın V ilâ y e t-i Ç elilesi ile
M u haberata M ahsus D efterd ir, no,45, B B A -Y ıld ız Esas E vra k ı, 36/2470-15/
/147/XVI.
(968) Bu küçük ilân için bkz. A r k iv i Ç en dror, 19/60//28/19. Metni aynen veril­
miştir. Bkz. B. LXXXV.
(969) Şehzadebaşı Camiinde bu beyannamelerin ele geçişi için bkz. «The Arrests
in Turkey,» T he S tan dart, 10 Mayıs 1900.

357
alarak bunu neşretmiş ,970 ayrıca 1895’den beri gerçekleşemeyen bir ittifakı te­
sis edebilmek ümidiyle, Ermeni örgütlerine çağrıda bulunmuştur.871 Bunun;
bir süredir Cemiyet’e yönelen Ermeni taleplerine, bir cevap olduğu açıktır .812
Bu alanda, Manchester’deki Ermeni Mıırad Cemiyeti ile ilişki sağlanmaya ça­
lışılmışsa da; aym zamanda, fetvalar basarak Şeyhülislâma da mektuplar ya­
zan bu komitenin973 Saray temsilcileri tarafından satın alınması sonucunda;
bu teşebbüs suya düşmüştür.874 Sefaret, Saray’ın İngiltere’de bu alanda bir
birleşme olacağı yolundaki kuşkularına973 karşı yaptığı soruşturma sonrasın­
da; bunun esası olmadığı kanaatine varmıştır .876 Kısacası bu alanda yeni bir

(970) P rotesta tio n de S .A D am ad M ahm oud Paeka C on tre la N o u velle Decision

p rise p a r le S ultan A b d u i H am id II, â l’eg a rd des T urcs re sid en t a VEt-
ranger, [1900]. Avrupa diplomasisinin bu m etin hakkmdaki kanaatlerine
örnek olarak bkz. Goluchowski’ye, Bern, 13 Ağustos 190Û(pr. 22/8.1900),
no.57, Ref1, H aus-, H of-u. S taatsarch iv, P A XXVII 47, S ch w eiz B erich te
1900.
(971) Damad Mahmoud Pacha, «Lettre Ouverte aux Armeniens,» P ro A rm en ia,
no.2, 10 Kasım 1900, s.13. Bu ittifakı gerçekleştirebilmek için Damad Mah­
mud Paşa daha Avrupa’ya ayak bastığı andan itibaren faaliyete geçmiş ve
bu sırada önemli Ermeni liderlerden Kevork Sarrafyan Efendi ile görüş­
müştür Bkz. Henry Durbec, «Arrivee de Mahmoud Pacha â Marseille,» Le
Figaro, 21 Aralık 1899.
(972) Bkz. «Security and Justice,» A rm en ia, no.92, 1 Haziran 1900, s.l: «...Jön
Türklerin Müslüman üyeleri sahneye çıkarsa mesele tamamıyla değişir...
Müslüman vatanperverleri maddî olarak destekleyemezsek de, onları m o­
ral olarak destekleyebiliriz...». Krş. Martos Fereiyan’dan-Osmanlı İttihad
ve Terakki Cemiyeti Huzûr-i Âliyesine, N ew York, 16 Nisan 1900, A r k iv i
Ç endror, 19/58//238/4: «...Bu def’a burada neşredilir bir Ermenice gaze­
te gönderiyorum. Mezkûr gazetede işbu ittifak üzerine tarafımdan yazıl­
mış ve m evki'-i mücadeleye konulmuş bir mütalâanâme görürsünüz. Vak­
tim olmadığı içün tercüme edüb gönderemedim. Orada tercüme etdirebi-
lirsiniz. Bu ittifak da’vetnâmesine karşu olacak m übadele-i efkârı havî
gazetenin diğer nüshalarını sırası geldikçe gönderirim...». Bu .dönemde
Amerika’da çıkan H ayran ik gazetesinin tem sil ettiği topluluk da O sm anh
gazetesine başvurarak ittifak talebinde bulunmuştur. Bkz. Halil Muvaffak
B ey’den-İshak Sükûti’ye, 2 Mayıs 1900, A r k iv i Ç en dror, 19/106-3//305/928,
(973) Cemiyetin yayınladığı ilânda durum belirtilmektedir, 11 Eylül 1316 tarihli
bu ilân ve yorumu için bkz. Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e, 17 Teşrin-i
evvel 1900, L ondra B ü yü kelçiliği A rşivi, K.347(2).
(947) Kâtib M uradın dehaletnâmesi için bkz. Antopulo Paşa’dan-Tahsin B ey’e,
10/23 Haziran 1901 tarihli yazının leffi, ve aynı kişinin «Atabe-i ûlyaya»
Manchester, 7 Haziran 1901 tarihli yazısı, L ondra B ü yü k elçiliğ i A rşivi,
K.347(2).
(975) Tahsin B ey’den-Antopulo Paşa’ya, 14 Eylül 1900, L ondra B ü yü k elçiliğ i A r ­
şivi, K.347 (2): «Londra’da İslâm nâmını taşıyan bir takım erbâb-ı müfsi-
dinin bâzı Ermenilerle uzlaşarak neşriyat-ı muzirra ve bedhâhânede bulun­
mak üzere oldukları haber alınmış olub...»,
(976) Şehriyan adlı sefaret muhbirinin 16 Eylül 1900 tarihli mektubu, L ondra
B ü yü kelçiliği A rşivi, K.347(2).

358
re ii.5me olmamıştır.
.15 Eylül 1900 tarihinde merkez; daha rahat hareket imkânı veren Fol-
kestone’a nakledilmiş,®77 bundan kısa bir süre önce de, Cemiyet yeni üyelerin
uslûbuna uygun bir protestonâme neşretmiştir. Abdülhamid ü ’nin yirmi be­
şinci cülûs yılı dolayısıyla yayınlanan bu metinde; büyük devletlere yapılan
çağrı, ilk dikkati çeken nokta olmakta ve Ahmed Rıza Bey’in ileride görece­
ğimiz gibi, bu grupla da neden mesafeli olduğunu bize göstermektedir .878
Kısa bir süre sonra; Damad Mahmud Paşa, Mısır’a geçerek Hidiv ile te­
maslara başlamıştır .878 Devreye Cromer de sokulmak istenmiş880 ve olay, Sa­
ray’ın kuşkulandığı İngiliz desteğinde eylem görünümüne getirilmiştir. Osman­
lI yönetimi iki kez Mısır makamlarına başvurarak firari damadın iadesini is­
temiş; fakat, karşı taraftan olumlu cevap alınamamıştır.881
Buradaki faaliyetleri açısından olaya baktığımızda karşılaştığımız durum,
konunun tamamen Mısır-Osmanlı-İngiiiz ve Alman ilişkileri çerçevesinde bir
diplomatik sorun haline gelmesidir. 19 Nisan 1901 tarihine kadar; yaklaşık
yedi ay süre ile, burada Paşa ve oğulları ile Hidiv arasında pazarlıklar yapıl­
mış, Osmanlı Sultanı ile ilişkilerini düzenlemeye çalışan Mısır yöneticisi, on­
ları önce himayesine almış8®2 ve ülkeye geri dönmeye iknaya çalışmıştır. Ni­
san 1901 başlarında bunda başarı sağlar gibi olmuşsa da ;883 daha sonra, oğul-

(977) «îhtar-ı Mühim,» Osmanlı, no.68, 15 Eylül 1900-18 Cemaziy’ülevvel 1318,

s. 1.
(978) Fransızca esas metin, A r k iv i Q en dror, 19/60//639/18-4, Tercümesi merkez
yayın organında yayınlanmıştır. Bkz. «...Protestonâme,» O sm anlı, no.67, 1
Eylül 1900-3 Cemaziy’ülevvel 1318, s. 1. Sureti verilmiştir. Bkz. B. LXXXVI.
(979) Deicasse'ye, Le Caire, 1 Kasım 1900/no. 181, A ffa ires etra n g eres-N o u velle
S erie-T u rq u ie, Vol.III(1899-1901), ss. 212-214.
<980) Von Bülow’a, Cairo, 24 Ekim 1900(pr. 3 Kasım 1900 a.m), no.l22) A. 5705,
A u sw a rtig e s A m t, 733/1, die Ju n gtü rken , 198(Bd. 2-3). Krş. Goluchowski’~
ye, Cairo, 28 Şubat 1901 (pr. 26/3 1901) (streng vertaulich), no.16, Ref1,
H au s-, H of-u . S taatsarch iv, P A XX X I 21, Â g y p te n B erich te 1901.
(981) Deicasse’ye, Le Caire, 25 Eylül 1900/no. 173, A ffa ires etra n g eres-N o u velle
S erie -T u rq u ie, Vol.III(1899-1901), s. 209.
(982) Gazi Ahmed Muhtar Paşa’dan- Kurena Âsim B ey’e telgraf, 20/11 Teşrin-i
evvel 316, B B A -B E O /M ısır F evkâlâde K o m iseri G azi A h m e d M u h ta r P a ­
şa’dan V ürûd Eden, 747-36/5. Jön Türklerin bu seyahattan tamamıyla de­
ğişik ümitleri için bkz. Hüseyin Kami, N u tk -i S iyasî, Şems Matbaası, (İs­
tanbul: H.1326), s. 7.
(983) Nisan başında böyle bir anlaşma olduğu havası doğmuştur. Damad Mah­
mud dönüş hazırlıklarına başlamıştır. Bkz. Deicasse’ye, Le Caire, 9 Nisan
1901) no.50 (Tres confidential), A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie-T u rq u ie,
Vol.IIK 1899-1901), ss. 222-223. Durum Mısır gazetelerine de yansımıştır.
Bkz. «[Damad Mahmud Paşa],» H avatır, no. 26, 26 Nisan 1317-20 Muhar­
rem 1319, s. 3. Krş. «La Question de Damad Pacha,» A l-M o a y a d (edition
Français), 14 Nisan 1901, «Nouvelles d’Orient: Le Sultan et Le Khedive,»
P ro A rm en ia, no.9, 25 Mart 1901, s. 71.

359
rarla, gıyabında idama mahkûm edilmiştir.302
Yeni grubun liderlerinin, neşriyat merkezinden uzaklaşmaları, Edhem Ru­
hi ve eski üyeleri bir hayli rahatlatmıştır. Folkestone’da yeni kadrodan yal­
nızca Ali Haydar Midhat Bey bulunmakta ve yazıları çok saçma bulunması­
na karşılık,993 ayda otuz İngiliz liralık bir maddî destek sağladığı için yayın­
lanmaktadır.994
Bu durumda; İshak Sükûti, Edhem Ruhi Bey aracılığıyla Cemiyet’e yeni
bir dinamizm verme çabası içine girmiştir. Bu amaçla halâ temasın sürdürül­
düğü şubelere başvurulmuş, yeni bir nizâmnâme hazırlanması için görüşleri
sorulmuştur.983
Ancak Cemiyet’i yeniden eski gücüne döndürmek açısından birçok sorun
bulunmaktaydı. Birinci sorun elemandan kaynaklanıyordu. Bu dönemde mer­
kezde son derece tecrübesiz bir kadro vardı. Her ne kadar İshak Sükûti ve
Abdullah Cevdet hem faaliyetlere katılmaya, hem de yazı göndermeye çahş-
maktaydılarsa da;996 bu durum, eskisi kadar rahat gerçekleştirilemiyordu.
Osmanh’mn yazı kadrosundaki isimlere baktığımızda; yazarların oldukça ikin­
ci plânda kalan Jön Türkler olduğu görülüyor.997 Birçok kereler görülen yazı

ret-i Seniyesine İrsâl Olunan ve Bir Sureti Avrupa Gazetelerinde Görülen

Reddiyenin Aynıdır,» îk d a m , 25 Mart 1901-5 Zilhicce 1318, ss.1-2. Makale
çok sayıda eşraf ve rüesânın imzasını taşımaktadır.
(992) Sir N.O’Conor’dan-Marquis of Lansdowne’a, Thrapia, 18 Haziran 1901/no.
238, P R O /F .O . 78/5122. Hakkmdaki H ey’et-i İthamiye kararı ve mallarının
m üsaderesiyle idama mahkûmiyeti için bkz. B B A -Y ıld ız P erâkende, 16 L.
1318/no.l397, 6 Za 1318/no.l573 ve 28 M 1319/no.99.
(993) Nuri Bey’den-İshak Sükûti’ye, Folkestone, 30 Teşrin-i sânî 1901, A r k iv i
Ç en dror, 19/106-5//70/1467.
(994) Edhem Ruhi Bey’den-İshak Sükûti’ye, Folkestone, 2 Eylül 1901, A r k iv i
Ç en dror, .19/106-2//114/682, Ali Haydar Midhat Bey’den-İshak Sükûti’ye.
Folkestone, 26 Ağustos 1901, A r k iv i Ç en dror, 19/106-2//136/317.
(995) Bu konuda Trablusgarb Şubesi tarafından hazırlanan bir görüş taslağı e li­
mizdedir. Metni verilmiştir. A h m e d R ıza B e y E v ra k ı/Ö ze l A rşiv . Bkz. B.
LXXXVII.
(996) ishak Sükûti bizzat Cemiyetin hesabını denetlemekte (bkz. Nuri B ey’den-
İshak Sükûti’ye, Dover, 14 Eylül 1900, A r k iv i Ç'&ndror, 19/106-5//330, 1385.
22 Kânûn-i sânî 1901 A r k iv i Ç Sndror, 19/106-5//7/1541) gazetenin redak­
törlüğünü yapmakta (bkz. Âkil Muhtar B ey’den-İshak Sükûti’ye, Cenevre,
27 Nisan 1900, A r k iv i Ç endror, 19/106-1//423/346) ve gördüğümüz gibi Ed­
hem Ruhi ile her konuda yazışmaktadır. Bu nedenle yabancı basında gaze­
tenin kendisi tarafından çıkartıldığı yolunda haberler çıkmış ve bu komi­
tenin diğer üyelerinin telâşına yol açmıştır. (Bkz, Abdurrahman B edir-
han’dan-İshak Sükûti’ye, tarihsiz mektup, A r k iv i Ç endror, 19/106//104/1.).
Aynı şekilde Abdullah Cevdet Bey de çeşitli faaliyetlere katılmakta(bkz.
Abdullah Cevdet Bey’den -İshak Sükûti’ye, Viyana, 29 Teşrin-i evvel 1900»
A r k iv i Ç en dror, 19/106//243/1, 1 Kânûn-i sânî 1901, A r k iv i Ç endror, 19/
106//240/1), para yardımında bulunmakta (Abdullah Cevdet Bey’den-İs-

361
 İkinci büyük sıkıntı malî kaynakların yetersizliğinden doğuyordu. Mısırlı
Paşalardan sağlanan paralar,1001 eski yöneticilerin gönderdikleriyle birleştirili-
••r: fakat bununla gerekli finansman sağlanamıyordu. Durumun farkına va­
ran Osmanlı yönetiminin de; görev alan eski yöneticilerin maaşlarım sık sık
kesmesi, vaziyeti büsbütün ağırlaştırıyordu.1002 Ayrıca; büyük ümit Damad
Mahmud Paşa, Hidiv’den her ay aldığı 800 liranın 25 lirasını düzenli olarak
Oemiyet’e vermeyi taahhüt etmekle birlikte;1003 bu sözünde tam olarak dur­
maması önemli bir mesele yaratıyordu. Nitekim; Halil Muvaffak’m, İngilte­
re'de tuttuğu Cemiyet hesaplarında örgütün 158.10 liralık varidatının; ancak,
20 lirasının Mahmud Paşa tarafından karşılandığı görülüyor.1044 Bu problemi
halletmek ise, çevrede ahlâksızlık olarak nitelendirilen girişimlerde bulunul­
masını gerektiriyordu. Bunun için bir süredir konuşulan yeni bir gazete pro­
jesi gündeme geldi ve Dolab adıyla bir mizah gazetesi çıkartıldı. Bu yeni ya­
yın organı geniş ilgi toplamayı başardı.1003 Eski yöneticilerin de karıştığı1006
bu para sızdırma operasyonu sonucunda, gazete devredilerek az da olsa
bir kaynak temini cihetine gidildi.1007 Daha sonra da, çevredeki eleştirileri ön­
leyebilmek için, gazetenin örgüt ile herhangi bir ilişkisinin bulunmadığı ilân

(1001) Mehmed Ali Paşa ve Mehmed İbrahim Beylerden alman bu paralar için
sırasıyla bkz. Eahem Ruhi-İshak Sükûti’ye, Cenevre, 14 Ağustos 1900,
A r k iv i Ç endror, 19/106-2//182/643 ve Hüseyin Tosun’dan-İshak Sükûti’­
ye, Paris, 25 Haziran 1901, A r k iv i Ç en d ro r, 19/106-3//894/1019.
(1002) Bu tür kimselerin maaşlarının kesilmesi için bkz. B B A -B E O [H a riciye
R e ft , 185-5/41,1291, (22 Kânûn-i sânî 316)/121097 ve 1273, (24 Kânûn-i
sânî 316)/120896, B B A -îra d e -H u su sî, Safer 1319/no. 38-104
(1003) Celâleddin Ârif Bey’den-îshak Sükûti’ye, Cenevre, 26 Temmuz 1901, A r ­
k iv i Ç en d ro r . 19/106-7//166/1901-2055.
(1004) «Halil Muvaffak Bey’in Londra’daki Hesâbâtı,» A r k iv i Ç endror, \§ /Q 2 //
103/29. Arada gönderilen 15-20 lira arası meblâğlar için bkz. Nuri B ey’­
den-İshak Sükûti’ye, Folkestone, 2 Teşrin-i sânî 900, A r k iv i Ç endror, 19/
106-5//407/1599 ve Londra, 1 Haziran 900, A r k iv i Ç en dror, 19/106-5//
138/1566 ve Londra, 22 Mayıs 900. A r k iv i Ç en d ro r, 19/106-5//158/1562.
(1005) Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Folkestone Şu’besi’nden-Londra’da
Todoraki Efendi’ye, 7 Kânûn-i evvel 900, L ondra B ü yü k elçiliğ i A rşivi,
K.361(3).
(1006) Baron de Riehtofen’den-Paris Sefiri Münir B ey’e, 3/Geneve, 13 Aralık
1900, «L’espionnage ture â Geneve: Quelques Documents,» L a Silisse, 30
Mayıs 1902. 3e edition, da gazetenin basımında Abdullah Cevdet’in oyna­
dığı rol anlatılmaktadır. Edhem Ruhi’nin ilişkisi için bkz. Antopulo Pa­
şa’ya - Tahsin Bey’den, 21 Nisan 1901 tarihli şifre telgrafın lef fi. L ondra
B ü yü k elçiliğ i A rşivi, K.362(10),
(1007) Nuri B ey’den-İshak Sükûti’ye, Folkestone, 5 Mart 1901, A r k iv i Ç endror,
19/106-5.//274/1525: «...Esas mesele Dolab üzerine dönmeli Osmanlı mü­
him bir para olmadıkça işin içine girmemeli...». Krş. Aynı şahıslar ara­
sında, 12 Mart 1901, Londra, A r k iv i Ç en dror, 19/106-5//190/1521.

363
-=r>, daha da artmış ve iki ülke ilişkilerini bozabileceği İngilizlere ihtar edil­
miştir.1014 Bunun üzerine İngiliz Polisi bir soruşturma başlatmış1015 ve liderler
Izerinde baskı yapmıştır.1016

Artık Cemiyet, önemli firarilerin desteğiyle eylem yapmaktan başka bir

çareyi bulamamıştır. Mahmud Paşa’mn önerisi ile bu alandaki en büyük ey-
:em gerçekleştirilmiştir. Daha evvel merkez yayın organında Abdülhamid’in
dinen halife olmadığı yolundaki açıklamalardan sonra,1017 Merakeşli bir Şeyh­
ten alman fetva Gsmanlı’da yayınlanarak;1018 Abdülhamid II’nin hal’ edildiği
ilân olunmuştur. Hemen sonrasında, yurt dışında Sultan Reşad adına hutbe
okutulmuş ve büyük tartışmalar yaratılmıştır.1019

1014) Mr. de Bunsen’e draft, 9/Foreign Office, 8 Ocak 1901, kendisi bu gazete­
lerden dolayı İstanbul’daki çıkarlarının zedelenebileceği kanaatini belirt­
mektedir. PR O /F .O . 78/5119.
(1015) «Memorandum for the Turkish Ambassador» P R O /F .O . 78/5140. Yazı 14
Ocak tarihlidir. Krş. Sir Thomas [Sanderson]’a iletilen 6 Mart 1901 ta ­
rihli not, P R O /F .O . 78/5140.
(1016) Edhem Ruhi’den-İshak Sükûti’ye, Folkestone, 3 Kânûn-i evvel 1900, A r ­
k iv i Ç en dror, 19/106-2//277/728: «...Sefaret dehşetli hakkımızda uğraşı­
yor. Polis Nazırı evim ize geldi. Müdir-i mes’ul taleb etdiler. Bura m at­
buat kanununca gazetede bir isim bulundurmak zarurî ve kanunîdir de­
diler, pusulayı şaşırdık...». Krş. Nuri B ey’den-İshak Sükûti’ye, Folkesto­
ne, 1 Kânûn-i sânî 1901, A r k iv i Ç en dror, 19/106-5/yi8/1548 ve Folkesto­
ne, 4 Kânûn-i sânî 1901, A r k iv i Ç en dror, 19/106-5//23/1546. tarihli m ek­
tuplar. İngiliz yöneticilerin haklarındaki fikirlerine örnek olarak bkz.
Francis J.S. Hopwood’dan-İçişleri’ne, 14 Mayıs 1901, P R O /F .O . 78/5141.
Belirtilm esi gereken bir husus, Kraliçe Victoria’nın ölümü nedeniyle Ce­
m iyet’in KraPa gönderdiği taziyet mesajın (bkz. «Ziya’-ı Azîm,» O sm anlı,
no.77, 1 Şubat 1901-10 Şevval 1318, s. 1) ile buna verilen cevabın (bkz. H.
O. 9 Mart 1901, P R O /F .O . 78/5141) komite tarafından kendilerine veri­
len bir prim olarak algılanm asıdır.. (Bkz. Nuri B ey’den-İshak Sükûti’ye,
Folkestone, 25 Kânûn-i sânî 1901, A r k iv i Ç endror, 19/106-5//22/1540)
«...Şim di İngiltere Kralına çekdiğimiz taziye telgrafına cevab aldık. A lı­
nan cevaba çok memnun oldum. Bu telgrafnâme bizim içün -yâni Cemi­
yet içün- bir nev’ pasaport demektir. Herhalde Hamid’i oldukça kuşkulan­
dıracak birşey..». Bu arada İngiliz gazeteleri, Jön Türk lideri olarak ta­
nımladıkları, İsmail Kemal B ey’in Kraliçe’nin ölümüne, kendi vatandaş­
larından fazla üzüldüğünü belirtmektedirler. Bkz. «Sultan and Our Fri-
endship.» D a ily M ail, 14 Şubat 1901. İsmail Kemal Bey açıklamasına Os­
manlIların bu üzüntüyü paylaştığını eklemektedir.
(1017) Bkz. «Fetva,» O sm anh, no.58, 15 Nisan 1900-15 Zilkade 1317, s. 1, «İsti’-
Iâm-ı Şer’i,» O sm an lı> no.66, 15 Ağustos 1900-18 Rebiy’ülâhîr 1318, s. 1.
(1018) K etebe-ül-fakîr-ül hakir m üftî-ül-m ü’minin Esseyid Şeyh Mehmed el-
merakeş, «İslama Tebşir,» O sm anh, nö.75, 1 Kânûn-i sânî 1901-9 Rama­
zan 1318, s. 1.
(1019) Çevrede doğurduğu tartışmaya örnek olarak Cemiyet’e İsmail Hakkı B ey’­
den, Girid-Kandiye, 7 Şevval 1318 tarihinde gönderilen bir mektup ay­

365
 Cemiyet, Yunanistan Şubesi yöneticisi Yaşar Bey aracılığıyla, sözkonusu
fetvaları içeren gazeteleri yurt içine göndermeye muvaffak olmuş, 1020 bölgede
Türkiye’de bir ihtilâl olduğu şeklinde yorumlanan1**21 bu eylem; doğurduğu
büyük tartışmalara karşılık; bir kısım tutuklamalar dışında bir sonuca ula­
şamamıştır.1022
Aynı konudaki bir diğer ilânnâme de Mısır’da hazırlatılmış ve özellikle İm­
paratorluğun Arap Vilâyetlerinde dağıtımı yapılmıştır.1023
Artık hiçbir gücü olmayan merkez; eski devlet adamı, yeni firarilerin fa­
aliyetlerini izlemekten başka bir çaresi olmadığı kanaatine varmıştır. İshak
Sükûti «fevkâlâde umur-âşinâ ve cidden siyasî bir adam» olduğu kanaatine
vardığı İsmail Kemal Bey ile görüşmüş;1024 daha sonra da, onu Cemiyet lider­
liğine geçirmeye çalışmıştır.10-"’ Ancak, İsmail Kemal’in hatıratından, kendi­
sinin temel sorununun Osmaalı gazetesinin yayınından ziyade, Arnavutluk
otonomisi olduğu anlaşılıyor.'1028
Damad Mahmud Paşa da Fransa’ya gelince diplomatik temaslarda bulun­
muştur. Oğulları da soruna benzer bir açıdan yaklaştıklarından, muhalifleri­
nin çok eleştirdikleri :

nen verilmiştir. Bkz. B ahaeddin Ş âkir B e y E v ra k ı/Ö ze l A rşiv. Bkz. B.

LXXXVIII. Tartışmalar için ayrıca bkz. «İlân-ı Hakikat,» Vatan, no.2, 18
Kânûn-i sânî 1901, ss. 1-2.
(1020) Yaşar B ey’den-İshak Sükûti’ye, 29 Kânûn-i sânî 1901, Atina, A r k iv i Ç e n d ­
ror, 19/106-3//21/1119. Cemiyetin bu fetvaları yurt içine, göndermek ar­
zusu için bkz. Necmeddin Ârif B ey’den- İshak Sükûti’ye, 10 Kânûn-i sâ­
nî 1901, A r k iv i Ç endror, 19/106-5//1720/421-13: «...Ben Nuri’ye yazdım
ki bu fetva ile Hicaz Şimendüferinde tevkif olunanlar hakkmdaki maka­
leyi Anadolu’nun hemen [her] yerine gönderelim...s>.
(1021) «Fovi Epanastaseos En Konstantinopoli: Silipsis Ipopton Ksenon: Etnikon
Praktorion,» A kropolis, no.6780, 14 Ocak 1901.
(1022) «Netice-i Hâl.» Vatan, no.3, 25 Kânûn-i sânî 1901, ss. 1-2.
(1023) Antopulo Paşa’dan-Tahsin B ey’e, 5/23 Şubat 1901 tarihli yazının eki,
L ondra B ü yü kelçiliği A rşivi, K.36K3). Aynen verilmiştir. Bkz. B. LXXXIX.
(1024) İshak Sükûti’den - Mevlâna[Doktor N âzım l’a, 7 Nisan 1901, Bahaeddin
Ş â k ir B e y E v ra k ı/Ö ze l A rşiv.
(1025) Ali Fahri Bey’den-İshak Sükûti’ye, Kahire, 18 Ağustos 1900, A r k iv i Ç e n d ­
ror, 19/106-2//203/723 de durum şöyle anlatılıyor: «...İsm ail Kemal Bey’i
reis yapmağa çalışmakdaki isabet ve gayretinize karşı ne kadar teşek­
kürler ve tebrikler arz etsem azdır. İnşallah yakında gayret ve himmeti­
nizle semerâtı iktitaf olunur da senelerden beri reislik sevdasıyla yanan
Ahmed Rıza B ey’in o tû l-i em eline artık bir nihayet verilmiş olur...». İs­
mail Kemâl Bey de bu dönemde sık sık Londra’ya gelmiş ve Cemiyet üye­
leriyle görüşmeler yapmıştır. Bkz. Antopulo Paşa’dan-Tahsin Bey’e, 17
Kânûn-i evvel 1900, L ondra B ü yü k elçiliğ i A rşivi, K .362(l).
(1026) Nitekim, kendisi hatıratında merkez yayın organı ile olan ilişkisinden
çok az ve önemsizmişçesine bahsetmektedir. Bkz. T he M em oirs of İsm ail
K e m a l B e yt s. 308.

366
 « ...A b d ü lh a m id l i n i n n ezd in d e T ürkiye’nin hiçbir değ eri yoktur.
Türkler sessizlik içinde acı çekm ekten başka birşey yapam azlar.
..D olayısıyla, âlicenâb sadık, dostluklarına v e sözüne bağlı bir halkt
kendisine her gün baskı yapan, işkence eden Sultanın sapıklıkları ve
su çlan yü zü n d en itham e tm e y e h akkım ız yoktur. 1895-1896 büyük
E rm eni katliam larında eğer Sultan A bdü lh am id en haklı bir şekilde
bir öfke doğurm uşsa... hiçbir evren sel affı hakketm em ektedir...y>m 7

İmparatorluğun etnik problemlerini bir siyaset malzemesi olarak kullan­

ma davranışı içine girmişlerdir.
Ancak bu çabalarına karşılık, Osmanlı hükümetinin yaptığı baskılar so­
nucunda; Fransa, Paşa ve oğullarına karşı olumlu bir tutum almayınca,1028'
yeni bir eylem denenmeye çalışılmıştır.

İsmail Kemal Bey’in bir süredir Yanya’ya yakın Yunan topraklarından

gerçekleştirmeye çalıştığı Arnavut propagandası ve eylemleri çerçevesin­
d e,1029 bu bölgede karışıklık çıkartılması için harekete geçilmiştir. Zaten, da­
ha 1900 yılı ortalarında önemli Arnavud Cemiyetlerinin, firari damada çağrı­
da bulunmaları ilgi çekicidir.1035 Korfu’da propaganda faaliyetini üstlenen,
Fazlı ve Salih Bey adındaki iki Cemiyet ve Arnavut komitesi üyesi, merkez-

(1027) Sabahattin ve Lûtfullah Beylerin, Fransız Cumhurbaşkanına, Paris, 25-

Ağustos 1901 tarihli mektubu, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S ir ie -T u r -
qu ie, Vol. 111(1899-1901), ss.261-262.
(1028) Demetra Vaka, «Prince Sabahaddine as a Free-Lance Liberal: How He-
Broke w ith the Young Turks of Paris Boulevards and Cafes and of Offi-
cial Stamboul,» Asia, Vol.XXIV (Şubat 1924), s.121.
(1029) Asım Bey’den-Yanya V ilâyeti’ne, 39/23 Temmuz 317, Y an ya [V ilâ yetiyle-
M uhaberata M ahsus D e fte ri, no.45, B B A -Y ıld ız Esas E vra k ı, 36/2470/
147/XVI. Kendisine bu çabaları dolayısıyla verilen önem için bkz. Von
. Bülow’a, Kairo, 8 Haziran 1901 (pr. 21 Haziran 1901 a.m), no.115, A.9214.
Auswârtiges Amt, 733/2, die Ju n gtü rken , 198(Bd. 3-4). Osmanlı hüküme­
tinin duyduğu endişe için bkz. Londra Sefareti’ne 1 Mayıs 1901 tarihinde
ulaştırılan muhbir mektubu, L ondra B ü yü k elçiliğ i A rşivi, K.362(1). Krş.
Başkitabet’e-Berlin Sefaret-i Seniyesi’nden, 60/17 Nisan 1901 ve 62/5 N i­
san 317, B erlin S e fa re t-i S e n iy e siy le M u haberata M ahsus K a y d D efte ri­
dir, no.7, B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 36/139-61/139/XVIII.
(1030) Bkz. «Bükreş’de Teessüs Ederek Arnavudluk’da Islahat Maksadını Ta’kib-
Etmekde Olan (Drita) Nâm Cemiyet Tarafından Damad Mahmud Paşa
Hazretlerine Hitaben Yazılmıştır,:» O sm anlı, no.61, .1 Haziran 1900-17 Mu­
harrem 1318, ss.1-2. îşkodra Şubesinin elimizde bulunan tek belgesinin de
bu döneme rastlaması ilgi çekicidir. Bkz. Osmanlı îttihad ve Terakki Ce­
m iyeti îşkodra Şu’besi’nden-Cenevre Şu’besi Hey’et-i Kirâmma, 15/28
Haziran 1900, A r k iv i Ç en dror, 19/59//231/18. Aynen verilmiştir. Bkz.
B. LXXXX.

367'
 Merkez yayın organında yayınlanan yeni bir programın firari devlet
adamlarına yakm kaynaklarca ortaya atılması, tıbbiyelilerin kendi çabaların­
dan büsbütün ümidi kestiklerini gösteriyor. Bu program uslûbu, muhafaza­
kâr yaklaşımı ve hattâ aşırı yönleriyle Murad Bey’in eski projelerini andır­
acaktadır.1039
Merkeze yakın atılımlarla ortaya çıkan kimseler de; bu duruma güzel bir
örnek teşkil ederler. Bunlar içinde açık tavırlar ortaya koyanlar arasında,
kendilerine malzeme olarak Damad Mahmud Paşa’mn kaçışım alan Ali Nuri
Bey1040 ve hakkında en iyi yorumu bir Fransız diplomatının «fakat katıldığı
dava böyle bir avukattan hiçbirşey kazanamayacak»1041 diyerek yaptığı Alfred
Rüstem Bey1042 sayılabilir. Daha kapalı bir ilişki tesisine çalışan1043 Madrid
Sefiri İzzet Paşa’yı da buna eklersek; artık, okul kaçaklarından ziyade, sefa­
ret mensubu muhafazakâr muhaliflerle karşı karşıya bulunduğumuzu belirt­
mek gerekir.
Merkezin; özellikle gençlerden oluşan kanadının elinde ise, eski Cemiyetin
mührü ve resmî gazetesinden başka birşey kalmamıştır ki, bu güçsüzlükleri
1902 kongresinde ve onun sonrasında çok daha açık biçimde ortaya çıkacak­
tır.

(1039) «Ivîekâtib: Saray Muhbir-i Mahsusumuzdan Aynen Mektub,» Osm anlı, no.
58, 15 Nisan 1900-15 Zilhicce 1317, ss. 3-4. Aynen verilmiştir. Bkz. B.
LXXXXI.
(1040) Kendisinin mizah dergisinde bu alandaki bir yazısı için bkz. «S. A. Damad
Mahmoud Paeha;* Daoul, no.2, 26 Ekim 1900-2 Receb 1318, s. 2. Sarayı en­
dişeye düşüren ancak gerçekte tamamen blöf olan hareketleri için bkz.
B B A -Y /M ü te n e v v î ( G ün lü k ) M arûzat, 14 L 1318/no.ll61-7519, 24 M 1319/
no.207-1691. Buna karşılık diplomatik mehafilde gördüğü ilgi için bkz.
Von Büîow’a, Rotterdam, 14 Mayıs 1901 (pr. 17 Mayıs 1901 a.m), no.1310,
A.7326, Haag, 30 Mayıs 1901 (pr. 1 Haziran 1901 a.m), no.59, A.8167, Rot­
terdam, 1 Haziran 1901 (pr. 5 Haziran 1901, a.m), nö.1456, A.8333, Rotter­
dam, 2 Ağustos 1901 (pr.?), no.2030, A u sw d rtig e s A m t, 733/2, die J u n g tü r­
ken, 198(Bd. 3-4). Avrupa basınında gördüğü ilgi için bkz. N ieu ve R o t-
terdam isch e C ourant, 26 Mayıs 1901. Hakkmdaki bir değerlendirme yazısı
için bkz. Şahin Alpay, «Siyonizmin Babası Theodor Herzl’e Filistin’i El­
de Etmek İçin Abdülhamit’i Devirmeyi Öneren Bir Osmanlı Vikingi: Herr
Gustaf Noring ya da Ali Nuri Bey.» T arih v e T oplum , no.3, (Mart 1984),
ss. 70-73.
(1041) Delcasse’ye, Berne, 29 Mayıs 1901, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S e rie -
T urquie, Vol. III (1899-1901), s. 238.
(1042) Kendisinin aniden bir yazıyla ortaya çıkışı için bkz. Alfred Rustem Bey,
«La Jeune Turauie,? L a G a zette de Lausanne, 25 Mayıs 1901.
(1043) Bkz. İzzet Paşa’dan-Londra’da tab’ olunan Osmanlı nâm Türkçe gazete
muharrirliğine, 21 Kânûn-i sânî 1901, A r k iv i Ç en dror, 19/93//588/6. Ken­
disiyle yapılan muhaberat açısından krş. Nuri B ey’den-İshak Sükûti’ye,
25 Kânûn-i sânî 901, A r k iv i Ç endror, 19/106-5//59/1539. Paşa’nın duru­
muna muhalefet gazetelerinin de işaret ettiklerini görüyoruz. Bkz. «A
Yıldız,» P ro A rm en ia, no.9, 25 Mart 1901', s. 71.

369
ra yardımı yapmaya başlamaları, bu çabalarının çok da boş kalmadığım gös­
teriyor.1046
Fakat, belirttiğimiz eksiklik bu çabaların özellikle yurt içinde yaygın so­
nuçlar verebilmesini önlüyordu; ki, bu da değişik bir ilişki ile çözümlendi.
Mısır’da Gazi Ahmed Muhtar Paşa’mn yaveri iken, muhalefete katılma­
ya karar vererek;1047 Sancak adında, ilk sayısında îttihad ve Terakki ile ilgi­
sinin bulunmadığını açıklayan bir gazete1048 yayınma başlayan Ahmed Saib
Bey; eski fiili lider ile temas kurmuş ve onun görüşleri çerçevesinde hareket
etmeyi kabul etmiştir.1049
Kendisinin, Mayıs ayında Ahmed Rıza ile yaptığı görüşmeden hemen son­
ra; Saneak’m Ahmed Rıza Bey’in eski eserlerini tefrikaya başlaması;1050 eski
fiili liderin; bir anlamda, Türkçe bir gazeteye kavuşması anlamına gelmiş­
tir.

Kısa bir süre sonra burada:

« ...Y atan a cidden h id m et etm ek n iyetiyle te sis olunan O sm anlı İt
tih ad v e T erakki C em iyeti bir m ü d d e t m aksad-ı m ukaddese vakf-t
vü cû d etd ik d en sonra em raz-ı nef saniye v e m enfaat-i za t iyelerinden
ma!ada düşünceleri olm ayan erazilin ellerine düşerek âmâl-i fâside-
lerine kurban olub g itd i.,.» 101'1

(1046) Ahmed Rıza’nın-Şerif Paşa’ya, 24 Teşrin-i evvel 1901 tarihli mektubu.

Suretleri, Şerif Paşa, îttih a d ve T era k k i’n in S a h tek â rlık la rın a ..., ss. 12-17,
22-23 ve Youssouf Fehmi, La R evolu tion O ttom ane: 1908-1910, V. Giard et
E. Briere, (Paris:1911), ss. 162-168’de verilmektedir. Paşa, kendisinin diğer
faaliyetlerine de yardım ettiğini iddia etmektedir. Bkz. Şerif Paşa, M üca­
h ed e-i V ataniye: M u h a lefet-i İttih a d ve T era k k i C em iyeti, Nefaset Mat­
baası, (İstanbul: 1330), ss. 7-9. Osmanlı hükümeti de Ahmed Rıza Bey’in
bu ilişkileri çerçevesinde resmî devlet evrakı ve hariciye sirkülerlerini
ele geçirmesini tedirginlikle karşılamıştır. Bkz. Münir Bey’den-Ma­
beyn’e, tarihsiz telgraf, B B A -Y ıld ız Esas E vrakı, 19/39/143/56.
(1047) Harekete katılışı için bkz. Ahmed Saib, «îfade-i Mahsusa,» Sancak, no.
65, 1 Teşrin-i evvel 1906-13 Şa’ban 1324, s. 1.
(1048) Bkz. «Maksad ve Meslek,» Sancak, Aded.i, 18 Teşrin-i sânî 1899-14 Receb
1317, s. 1. Mısır Şubesi’nin bu durumu yorumlayışı için bkz. Ali Fahri
B ey’den-İshak Sükûti’ye, Kahire, 14 Teşrin-i sânî 1315, A r k iv i Q endror,
19/106-2,//141/750-St. III: «...Yeni bir de (Sancak) isminde bir gazete çı­
kıyor ki bitaraf. Bizden olmadığını ilk nüshasında ilân etdi.... Rengi anla­
şılamıyor. Biraz parası var gibi görünüyor. Pek çetrefil olmayan yazıla­
rına ben tashih ediyorum...».
(1049) Ahmed Saib, «Karilerimize îhtar.» Sancak, Aded. 25, 19 Mayıs 1900-20
Muharrem 1318, s. 1.
(1050) Ahmed Rıza, «Makam-ı Sadarete Açık Mektub.» Sancak, Aded. 27, 1 Ha­
ziran 1900-16 Safer 1317, ss. 3. v.d.
(1051) «Ahrar-ı Osmaniyeye Üçüncü Mektub,» Sancak, Aded. 33, 15 Eylül 1900-
23 Cemaziy’ülevvel 1318, s. 1.

371
 «...A hrar-ı Osmaniye'nin m ü rem ic-i efkârıdır ifadesini v a z eyledik
ki bunun sebeblerin den biri d e kariben tezahür e d e cek d ir . . . » ms9

seklinde bir girişimi başlattığını izliyoruz. Bu tamamen organik ilişkinin baş­

ladığının bir işaretiydi.
Ahmed Rıza B eyd e bu duruma karşı kayıtsız kalmamış; en azından; kü­
çük grubunu, yeni bir cemiyetin genişleme merkezi haline getirecek girişim­
lere başlamıştır. Gene iki mücadele arkadaşı arasındaki bir mektuptan, bu
gelişmeleri izleme imkânını buluyoruz :

« ...E n m iihim m eselelerden biri C e m iye t m eselesidir. Yâni R aif P a­

şanın lâyihasından sonra m alûm v e b izce hiç d e m atlub olm ayan ah-
vâl-i k âfiyede hareket etm eli m idir? B u son m addenin halli g a yet
m ühim dir. A d eta h ayat m eselesidir. B ilm em zâ t-ı âlilerini, fakat
b en d en iz bu m esleyi kendim içim h alletdim . Sancak’m 33 ncü nu-
m erosunu e lb e td e m ütalâa buyurdunuz. B u hafta neşrolunan 36 net
num eroyu dahi oku yacaksınız... Yâni ben den iz İttihad ve Terakki
Cemiyeti ’ni tanım ıyorum . Y alnız zât-ı âlilerinin devr-i fe tre td e gös­
terdiğin iz iktidar v e fa zile ti tanıyorum . K abûl buyurduğunuz halde
sizi kendim içiin reis biliyorum . E n gü zel terb iye olunm uş bir nefer
za b itin e ne suretle itaat ediyorsa o itaatim i m a’ziy a d e icraya hazı­
rım. Bu hususda şeref v e nam usum üzerine size söz veriyorum .
Diğer ahvâle gelince:
Fikr-i âcizânem ce bu günde ahvâl-i um um iye için şu m erk ez­
d ed ir :
C e m iy e t ortada yokdur. Bu tıâm ı taşıyan üç d ö rt efrad (Osm an­
lı v e kum panya) C em iyet-i kendi m enafi’-i zâtiyelerin e kurban
e tm işlerd ir... Burada ne suretle olursa olsun iş görm ek fakat
enzâr-ı u m u m iyede ahvâli lâyıkı veçh ile anlaşılabilen bir ben den iz
varım . K im bilir n e m aksad-ı hafilerini ta ’kib eden İsm ail K em al B ey
v e D a m a d Paşalar m evcu ddu r. D aha beri tarafda ahvâl-i m alûm e-
lerinden d olayı m e ’yu s bir hale gelen ve ne yapacaklarını şaşırm ış
kendilerii içün bir kapu arayan Erm eniier vardır. Ö te d e beride dev-
le td e bir inkılâb arzu eden fakat nereye yanaşacağını b ilm eyen İs­
lâm v e H ıristiyan efradı çokdur.
O halde ne yapılm alıdır?
Y apılacak şey b en ce aşikardır. Fırka teşkil edilm elidir. E v v e l
em irde toplanacak olan m erk ez intihab olunm alıdır. Bu m erk ez ise
fikr-i âcizânem ce ahvâl-i u m u m iyeyi iyice v e zn etdikden sonra zâ tı­
nızdan başka diğer bir yerd e olacağına m u’te k id d-eğilim.
E fendim ! R ica ed erim bu cihetleri iyice m ütalâa buyurunuz.
B elki d e b ize g österdiğin iz fedakârlığı şurada dahi gösteriniz. Şu
isi u h d en ize alınız. A h vâle hakim olunuz. K orkm ayınız. M üstakbel

(1059) Ahmed Saib, «Enzâr-ı Dikkate,* Sancak, Aded. 36, 1 Teşrin-i sânî 1900-8
Receb 1318, s. 2.

373
resi kararları çerçevesinde tavizler vaadedilerek çözmeye çalışan1062 kimsele­
re karşılık, yabancı müdahalesine karşı1068 ve benzeri çabaları milliyetçi bir
gözle eleştiren1034 fikirlere sahip olmalarından kaynaklanacaktır. Ki, 1902
kongresi ve sonrasında; onların da bu durumları açıkça ortaya çıkacaktır.
Paris merkezinin bu gelişiminin yamsıra; aynı yerde bulunan, fakat, Ah­
med Rıza Bey ile ilişkilerini belli bir mesafede tutarak, daha ziyade eski
merkezle irtibat sağlamaya çalışan Jön Türkler ise, bu dönemi oldukça ha­
reketsiz geçirmişlerdir. Kendilerinin hazırlayarak yurda göndermeye çalıştı­
ğı beyannâmeler, diplomatik problemlere neden olmuş ve önlenmiştir.1063 On­
lar ise 1901 Ekiminde Tahsil Cemiyeti admda paravan bir örgüt kurarak, fa­
aliyetlerini basit düzeyde sürdürmek zorunda kalmışlardır.106®

Rıza kalsın da...» A r k iv i Ç endror, 19/106-6//399/1905. Krş. Mustafa Re­

şit B ey’deıı-İshak Sükûti’ye. 27 Teşrin-i sânî 1900, A r k iv i Ç endror, 19/
106-4//416/1241: «... didir, çünkü; O sm an lı ’m a kapanub yalnız yalnız
M e şve ret’in meydanda kalmasını ister. Onun içün senin maaşlarını kes-
dirmeğe çalışır. Cenevre’de Cemiyet’in parası kalmadığı ve sen âdeta se­
falete düçâr olduğun zaman niçün ses çıkarmadı? Vallahi âdidir, âdi.
Mürâîdir çünkü: Bir takım safdillere ve birçok mülevveslere senin hükü­
mete satıldığını ve kendisinin para almadığını ilân etmişdir...».
<1062) İsmail Kemal’in bu teşebbüsleri için bkz. İsmail Kemal Bey, «Un Appel
â l’Europe et â la France,» Pro A rm en ia, no.24, 10 Kasım 1901, ss. 186-187
ve «Lettre au Parliament français,» Pro A rm en ia, no.l (İkinci Sene), .25
Kasım 1901, ss. 4-5.
(1063) Ahmed Rıza Bey’in bu alandaki tutumunu görmüştük. Yakın temasdaki
arkadaşının yaklaşımı için bkz. «Ahrar-ı Osmaniye ve Avrupa,» Sancak,
Aded. 25, 19 Mayıs 1900-20 Muharrem 1318, s. 2.
(1064) Nitekim, Ahmed Saib Bey, İsmail Kemal’in lâyihasının yayınlanmasına
karşı çıkmış (bkz. Hüseyin Tosun B ey’den-îshak Sükûti’ye, Kahire 17 Şu­
bat 1899, A r k iv i Ç endror, 19/106-3//?/?.) Transvaal konusundaki kitabdan
da Ahmed Rıza B ey’in gazetesinde benzer bir şekilde bahsedilmiştir. Bkz.
«İsmail Kemal: La Question du Transvaal,» M ech veret S u p p lem en t Fran­
çais, no.109, 1 Şubat 1901, ss. 3-4.
(1065) Cabinet du Ministre, 25 Mayıs 1900, tarihli notta Münir Paşa’nm Sultan’m
katli ve İstanbul’da bir ayaklanma çıkarılmasını teşvik eden beyannâme­
ler nedeniyle yaptığı müracaat belirtilmektedir. Saray, kendine özgü is­
tihbarat kaynaklarından bunların basıcısı olan Kemal Bey ve matbaasını
öğrenmiş ve haklarında tedbir aldırmıştır. Bkz. Constans’m, 66/7 Hazi­
ran 1900 tarihli telgrafı ve Waldeek Rousseau’ya not, (urgent), Paris, 8
Haziran 1900, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie-T u rq u ie, Vol.III (1899—
1901), ss. 197-198, 201-202.
■{1066) Örgütün kurucuları başta Refik Nevzad olmak üzere, Şemseddin, Fuad
Nevzad, Fevzi Fazıl, Galib, Joseph Hadjes, Ahmed Verdani, Zeki Cemil,
Salih Fuad, Dr. Ali Galib, Jorj Spanelli ve Galib Beylerdir. Bkz. Osmanlı
Sefaretinin hazırladığı rapor (1901)-, Paris B ü yü k elçiliğ i A rşivi, D.244. Ga­
lib Bey durumu merkez teşkilâtına bildirmiştir. Bkz. M. Galib B ey’den-
îshak Sükûti’ye, 27 Teşrin-i sânî 1901, Paris, A r k iv i Ç endror, 19/106-4//
51/1297.

375
 V

1889 — 1902 DÖNEMİNDE

ÎTTİHAD ve TERAKKİ CEMİYETİ VE
JÖN TÜRKLERİN SİYASAL DÜŞÜNCELERİ

Buraya kadar; zihniyet problematiği olarak Jön Türklük dışında,, onların

siyasal örgütlenmeleri ve bununla ilgili faaliyetleri üzerinde durduk. En az
bunun kadar önemli bir diğer konu ise, bu kimselerin hareketleri etrafında
oluşturdukları düşüncelerdir.
Konuyu incelerken bakmamız gereken ilk nokta; Jön Türklerin, hayatı ve
toplumsal olayları nasıl algılamakta olduklarıdır. Düşünce alanındaki faali­
yetleri ile sivrilen bir Jön Türkün tanımıyla: «Hayat, taazzuv ve tenasül ile
muttasıf âlâmat-ı kimyeviye ve fizikiyeden ibaret...» idi.1 Burada dikkati çe­
ken nokta; tanımın, toplumsal hayatın ayrı bir yapısının olduğunu gözönüne
hiç almadığıdır.
Daima liderlik pozisyonunda kalmaya çalışan bir Jön Türk’ün ifa­
desiyle :

« . .Cem iyet kavanin-i tabnyeye tabi 5 bir vücûd-i miirekkebdir. Bu

vücûdun bir takım d e v n hastalıkları vardır. Teşhis-i maraz içün
hastayı söyletmeli, ahalinin h alü m izacı d e rd ü ihtiyacı etibba-yı
m illete malûm olmalıdır. Zehir bilinmedikçe panzehiri buluna­
m az.... »*

tabiat kanunlarına göre şekillenen bu yapının sorunları da, aym yöntemlerle

çözülmeliydi.
Jön Türkleri muhalefete iten temel nedenlerden birisinin, içinde yaşa­
dıkları toplumsal düzen ile düştükleri değer uyuşmazlığı olduğunu belirtmiş­

ti) l[b ra h im ] E dhem Temo, «Tagaddi ve D evam -ı Hayat,» M u sa vver Cihan,

no.16, 4 K ân û n -i evvel 1307-14 Cem aziy’ülevvel 1309, s.123. T anım Doktor
A bdullah C evdet Bey ta ra fın d a n yapılm aktadır.
(2) A hm ed Rıza, L âyiha, s. 17. Bu lâyihanın ilk baskısından sonra m üellifi ta ­
rafın d an verilen izin çerçevesinde aym şekilde çeşitli çoğaltm aları yapıldı­
ğından b u b askılardaki sahife n u m araları b irb irin i tutm ayabilm ektedir.

604
 Bu görüşleri tahlil edecek olursak; ilk olarak karşımıza; insanların kur­
duğu toplumsal düzenin organisist bir dengesi olduğu fikri çıkıyor. İkinci ola­
rak; bu dengenin belirli bir doğal çizgiyi izlediğidir. Üçüncü olarak ise; be­
lirli durumlarda bu doğal çizgiyi geriye döndürmeye çalışan kimselerin orta­
ya çıkabileceği gibi baht ya da talih gibi anlaşılmaz nedenler sözkonusu den­
geyi bozabilirdi. Ancak, unutulmaması gereken; bunun, doğal olanın dışında
bir gelişme olmasıydı. İşte bu alanda gerçekleri görebilenlerin, ortaya bir
muhalefet koymaları gerekirdi. Bunun ise dayanacağı temeller; fizik kanun­
ları derecesinde bir netlikle ifade olunabilirdi.
Mardin, Jön Türklerin bu noktada kendilerine «İçtimaî tabib» rolünü at­
fettiklerine dikkat çekmektedir.8 Kendisinin belirttiği gibi; böyle bir düşün­
ce tarzı aynı zamanda «statik, ‘katlı’ sosyal evrim fikrine yer vermeyen» bir
yaklaşımdır.9 Bunun yanında bu düşünce sistematiği ile, Türklerin neden as­
ker olduklarını:

«...D anvinin bir felsefe-i âehanümâsma muvafık olarak ecdadının

hilkati, medki’in memleketin ihtiyacı, Türk’ün asker doğmasını icab
eaer ...»“

biçiminde, Danvinist Vaccaro’dan esinlenen Bio-organist bir çözümleme için­

de açıklamak veya devletin toplumsal rolünün ne olması gerektiğini:

«...A n , karınca gibi küçük hayvanlar bile doğacak yavruların gıda­

sını evvelden hazırlıyorlar. Bu hayvanlardan utanmalı, ibret almalı­
yız. H üküm et muktedirken bir bina-yı saltanatı te’sis etmiş, mülkü
nizam ü intizama koymuş, millete adâb ve erkân öğretmiş.,.»11

maddî yaşamdan örneklerle izah etmek kabildi.

Bu anlamda; Jön Türklerin temel sorunsalı, açık olan bir değişime uya­
bilecek fennî bir yönetim biçimini tesisten ibaretti:

«...Sahne-i tabiatda ‘cidal-i hayat’ kanun-i aheninî devam eylediği

m üddetçe yaşamak, hususuyla hürriyetini muhafaza ederek yaşamak
içün onun devamım tekeffül edecek bir kuvvete mülkiyet iktiza
eder. Zira devletimizin mazisi fütûhat-ı cesime-i askeriyede idi. İs­
tikbali fiitühât-î âliye-i medeniyede olacakdtr...»lz

(8) Ş erif M ardin, Jön Türklerin..., s. 17. Şerafeddin M ağm um î’n in bu alandaki
ilginç b ir y orum u şeyledir: «Doktor, tab ib bir m illetin hekim i ve en âlim i­
dir, s-. Bkz. Başlangıç, s. 80.
(9) İbid. s. 17.
(10) «Askersiz, Donanmasız,® Osmanlı, no.113, 1 T eşrin-i evvel 1902, s. 2.
(10) A hm ed Rıza, Lâyiha, s. 9.
(12) A hm ed L ûtfullah-M ehm ed S abahaddin, «Umum Osmanlı V atandaşlarım ı­
za,» Osmanlı, no.Sl, s. 4. '

607
 Bir Siyasal Örgüt Olarak

OSMANLI İTTİHAD VE
TERAKKİ CEMİYETİ VE
JÖN TÜRKLÜK (3889-3902)
M.SÜKRÜ HANİOGLU

Osmanlı îttihad ve Terakki Cemiyeti

j Beyannâme

Müslümanlar!
Dinimizce A bdülham id pâdişâh ve halife değildir.
İnanm ayanlar kitab ve sünnete baksunlar. Cemiye­
timiz âyetlerle, hadislerle hakkın, peygamberin hü­
küm ete, ahaliye olan emirlerini gösterdi, A bdülha­
mid bundan yüz çevirdi ezâlim olduğunu, A llah’a
karşı gelmekden çekinmediğini isbat etdi. Bunun üze­
rine halkımız silaha sarılacakdı, sarılmadı kendisinin
de A bdülham id gibi ezâlim olduğunu ortaya koydu.

E vet... Gûya ki sayısı kırk beş bini geçen şehidleri-

mizin o m übârek cesedleri üzerine çıkdık oturduk.
Gûya ki G irid’de din kardaşlarımızın feryâdlarm dan
zevk aldık... Eğlendik durduk!.. Düşünemedik ki:
Balkanlar, Tuna, Niş, Bosna ve Hersek, yine kana
boyadığımız, yine geriye verdiğimiz T ırhala ve Ye­
nişehir, K utur... hattâ Karadağ, Sırbistan, U lah ve
Buğdan, K ıbns ve h attâ Mısır hep Rusya m uharebe­
siyle elimizden çıkmış, hele (bir karış yer alamadı)
dediğimiz M oskof da hâlâ ödeyemediğimiz (nice yüz)
milyon altundan fazla olan tazm inat ile beraber -
Beserabya kıt’asım, Kars ve Ardahan kal’alarıyla Ba-
tu m ’u da alm ışdır!.. Biz G irid’i de veriyoruz!.. Gi-
rid ’deki yüz yirmi bin din kardeşimizi Y unan pençe­
sine atıyoruz!..

A bdülham id dini, milleti batırıyor. Kalkınız, o şey­

tan yaradılışındaki düzme halifeyi de yardaklarını da
paralayınız... Ölünüz, öldürünüz. Bu hayırlı işde öna­
yak olacakları gözetmedense hepiniz önayak olmak
şerefiyle şereflenmek içün en öne düşmeğe çalışınız.
Zalimler ne kadar çok olsalar sizin için ânları bir
hamlede yerin dibine geçirmek zor değildir. Zira: Hak
sîzdedir, hak sizden yanadır.

Com ite O ttom an d ’U nion et Progres

Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti

İletişim : 52
 Bir Siyasal Ö rgüt O larak

OSMANLI ÎTTİHAD VE
TERAKKİ CEMİYETİ VE
JÖN TÜRKLÜK (1889-1902)
M.SÜKRÜ HANİOGLU

Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti

Beyannâme

Müslümanlar!
Dinimizce Abdülham id pâdişâh ve halife değildir.
İnanm ayanlar kitab ve sünnete baksunlar. Cemiye­
timiz âyetlerle, hadislerle hakkın, peygamberin hü­
kümete, ahaliye olan emirlerini gösterdi, A bdülha­
mid bundan yüz çevirdi ezâlim olduğunu, A llah’a
karşı gelmekden çekinmediğini isbat etdi. Bunun üze­
rine halkımız silaha sarılacakdı, sarılmadı kendisinin
de Abdülham id gibi ezâlim olduğunu ortaya koydu.

E vet... Gûya ki sayısı kırk beş bini geçen şehidleri-

mizin o m übârek cesedleri üzerine çıkdık oturduk.
Gûya ki G irid’de din kardaşlarımızm feryâdlarm dan
zevk aldık... Eğlendik durduk!.. Düşünemedik ki:
Balkanlar, Tuna, Niş, Bosna ve Hersek, yine kana
boyadığımız, yine geriye verdiğimiz Tırhala ve Ye­
nişehir, K utur... hattâ Karadağ, Sırbistan, U lah ve
Buğdan, K ıbns ve h attâ Mısır hep Rusya m uharebe­
siyle elimizden çıkmış, hele (bir karış yer alamadı)
dediğimiz M oskof da hâlâ ödeyemediğimiz (nice yüz)
milyon altundan fazla olan tazm inat ile beraber -
Beserabya kıt’asım, Kars ve Ardahan kal’alarıyla Ba-
tu m ’u da alm ışdır!.. Biz G irid’i de veriyoruz!.. Gi-
rid ’deki yüz yirmi bin din kardeşimizi Y unan pençe­
sine atıyoruz!..

A bdülham id dini, milleti batırıyor. Kalkınız, o şey­

tan yaradılışındaki düzme halifeyi de yardaklarını da
paralayınız... Ölünüz, öldürünüz. Bu hayırlı işde öna­
yak olacakları gözetmedense hepiniz önayak olmak
şerefiyle şereflenmek içün en öne düşmeğe çalışınız.
Zalimler ne kadar çok olsalar sizin için ânları bir
hamlede yerin dibine geçirmek zor değildir. Zira: Hak
sîzdedir, hak sizden yanadır.

Com ite O ttom an d ’U nion et Progres

Osmanh îttihad ve Terakki Cemiyeti

İle tiş im : 52