Ragıp El-Isfahani - Müfredat (Kur'an Kavramları Sözlüğü)

J
c
•
1
c.
1
.,
'·
il
Rağıb el-isfahani
1
Müfredat
Kur'an Kavramları Sözlüğü
1
• 1
-.
Çıra Yayınları: 45 Müfredat
Kur'an Kitaplığı Kur'an Kavramları
Yayın Yönetmeni: Yahya Ayyıldız Sözlüğü
Editör: Umut Hasanoğlu Rağıb el-isfahanl
Kapak Tasarımı: IHB Ajans
Iç Düzen: Bahadır Karahan
Baskı ve Cilt: Step Ajans

Göztepe Mah. Bosna Cad. No: I I
Bağcdar 1 !stanbul
Tel, 0212446 88 46
ISBN: 978-6353-35-9000
© Çıra Basın Yayın Ltd. Şti.

Bu kitabın yayım hakları saklıdır.
Yayıncıdan izin alınmadan kısmen veya
tamamen çoğaltılamaz ve yayınlanamaz.
3. Baskı: İstanbul, Aralık 2012
Çıra Basın Yayın Ltd. Şti.

Ali Kuşçu Mahallesi, Kıztaşı Caddesi
Nalbant Demir Sokağı, No: 7/2 Fatih 1 İsranbul
Tel: (0212) 635 99 19 Faks: (0212) 534 81 83
www.cirayayinlari.com
cirayayinlari@gmail.com
Müfredat
Kur' an Kavramları Sözlüğü
Rağıb el-İsfahani
Tercüme
Prof. Dr. Abdulbaki Güneş
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Yolcu
!J
İçindekiler
el-Müfredat'ın Çevirisine ~~iy~

Önsöz 31 E lif Harfi ............................... 59
Rağıb ve El-Müfredat Hakkında
'..)l 1 E-b-v ........ 59
Genel Bilgiler ..................... 35
_;.l 1 E-b-y .. .......... 60
Hocaları ve Öğrencileri ....... 35 yi 1 E-b-b 61
Eserleri ................................. .. ......... . 3 5 ~i 1 E-b-d ... 61
Rağıb'ın Belli Başlı Hususiyetleri39 &1 1 E-b-k ... ..... . .............. 62
Rağıb'ınAkidesi .. ..40 ~~ 1 i-b-l ... . .. ... .. ...... ... 62
Rağıb'ın Fıkhi Mezhebi .. ........ .41 _;i 1 E-t-y ······· 63
'
Rağıb'ın Şiirle ilgisi . . ... . ..42 ..:ıl 1 Essef e-s-s ... 64
Hayatının Zorluk Günleri 42
)l 1 E-s-r ................. .... 65
ji 1E-s-1 .... . . ........................... 66
Müfredat Hakkında Özlü Bilgiler .43
~) 1 İ-s-m ............... 66
I. Müfredat'ın Metodu .. .43
(i 1E-c-c ............ . 68
II. Müfredat'ın Kaynakları ......... 43 _j..l 1 E-c-r .................. . 68
III . Müfredat'tan Etkilenenler ...... 45 ~~ 1 E-c-1 . ... ..... ................... .... 69
IV. Ulemanın Müfredat Hakkındaki .b.l 1 E-h-d ...................... 70
Görüşleri. .. . .. . .... . .. . ... .46 :ıi..i 1 E-h-z . ... ... ···················· 71
V. Müfredat Hakkında Birkaç tl 1 E-h-v ................... ... . ...... . .. 72
Önemli Değerlendirme .. ...4 7 _?.i 1A-h-r ················· ........... 73
VI. Müfredat'ın Baskımızda Esas ~! 1 İ-d-d ... . . . ...... . .. . ... . . ... . 73
Alınan Nüshaları .. ... 50 ._çJi 1 E-d-y .. ..... .. .... 74

VII . Tashih Esnasında BaşVurulan ~JI 1 A-d-m ... ................. 74
.:ı~l 1 E-z-n ... ....... .. 75
Matbu Nüshalar .... .................... ...........51
..s~l 1 E-z-y . ... ..... ........ 76
VIII. Rağıb'ın Te'lifatında izlediği
ı~ı 1 i-z-a .. . . ... . . . . . ..... ..... 77
Metot .................... 51
y) 1 E-r-b ... ... . . ....... .. .......... 77
Ragıb'ın Mukaddimesi
~) 1 E-r-d ...... 78
(Müfredat'ın Onsözü) .............. .......55
5
4) 1 E-r-y-k ............................................. 79 Ji 1E-n-n-y ............... .. 105
r-j 1 E-r-m ............................ ...................... 79 ui 1 E-n-e ..... 105
) 1 E-z-z ................................ ................. .... 79 Jii 1 E-h-1 ... . .. ... .... 106
_;) 1 E-z-r ....... 79 ı..,..ı.Jl/E-v-b .... .. ....... 107
uji 1 E-z-f .................... ..... 80 ı ~l; E-y-d .................. 107
J.ıl 1 E-s-s . .. .. ....... .. ............. . . 80 4-i 1 E-y-k .................................. ............ 108
u....i 1 E-s-f ................................................. 81 Ji 1Alu. .............................. ... ıo8
y:..i 1 E-s-r ...... .... ....... .......................... 82 J.Ji 1 E-v-1 .............. ...... .. ................. ı 09
0--;ııl 1 E-s-n ............... . ........... ................ 82 ~~ 1 E-y-y-m .......................................... lll
L.:.i 1 E-s-v ................................................. .. 83 ~i 1 E-y-n .... ı 1ı
.).i 1 E-ş-r . 83 c.Jl/E-v-h .......... ........................... ........ lll
...>'-""1 1 E-s-r ....... . . . .... . .. ........... .. 84 ~~ 1 E-y-y . ..... ... ......................... .. ... . 112
~~ 1 İ-s-b-a .. . ... 84 Lı~ i 1 Eyyane .. . ... ...... .............. . ..... ı 14
~~ >
1 E -s-1 ············ 85 yJ 1 İyya ........... ....................... 114
~~ 1U-f-f ................ . .................. 85 ~l 1 İy ..................... .. ................ ı 14
~~ /U-f-k ....................... 85 ~i/Ey 114
.ili' .
~ 1 1 I-f-k .......................... ............... 85 (,S_,i 1 E-v-y . . ............................... 114
ji 1 E-f-1 .................... ........... ................... 86 11 E1if/ e-1-f .............. ............................. 115
JSi 1E-k-1 ...................... . 86 ~/B-t-k .. . ···········-··· ............. 119
J)'i 1 İ-1-1 .. .............. ...... ... 87 ' - ı, / .ı~ ..
~":U "':"~
u.li 1 E-1-f ........................................... ... 88
Ba' Harfi ............................. 119
.illi 1 E-1-k . ... 88
~~ 1E -1-m ....... .. 89 .fo 1 B-t-r ....................... ....................... 120
.ıJl 1 E-1-h ........ . .......... ................. 89 ~ 1 B-t-1 ............. ..... ..................... ... 120
.}J 1 İ ı a . . . . ... . ... 90 ~ 1 B-s-s 121
~~ 1 E-m-m ... . . . ... . ............ 92 ~/B-c-s ......... ...... . ... 121
.lAl 1E-m-d ........ . ............. .......................... 96 ~/B-h-s .... 122
y.i 1 E-m-r .. ......... ................... .. ... ....... .. 96 ~/B-h-r ..... ................. 122
~~ 1E-m-n .. ............................... 99 ~ / B-h-1 ................... 123
~i 1Amin ........................................... ıoı ~ 1 B-h-s ............. ................... 123
0i_, 0J 1İnne ve enne ........................... 101 ~ 1 B-h-a .................. ..... 123
Lı·ı 1 En .... ................................................ ..... ıo2 .J~IB-d-r ........ 124
6j\ 1 E-n-s .......................................... ..... ı 02 t ~ 1 B-d-a .......................................... ...... 124
~~ 1 İ-n-s .. . .. ............ ıo4 J~ 1 B-d-1 .......................... 125
~~ 1 E-n-f .......................... ............ ıo4 Lı~ 1 B-d-n ... .... ............. .. .... 126
J:Jl 1E-n-m-1 ...................................... ı 05 1~ 1 B-d-v . .. .. ............ 127
6
Müfredat 1 Kur'an Kavramları Sözlüğü
i.l) 1 B-d-e ............................ .................... ı27 Ji:! 1 B-a-1 ... ............................. ....... .. ... 156
_;~ 1 B-z-r .................... ............................. 128 ~ 1 B-g-t .......... .............. ................. 157
Y. 1 B-r-r ..................... .......................... .... ı28 ~ 1 B-g-d ...... ............. ..................... . 158
eY. 1 B-r-c ................. ...................... ı 30 Ji.!/B-g-1 . .. 158
eY. 1B-r-h . ....... ... . . ....... ı 3 ı ~ 1B-g-y .. ı58
.:ıY. / B-r-d ................. . ................. .. 131 ~ 1 B-k-r ........ ......... ... ... 160
jY. 1 B-r-z .......................................... 133 ~ 1 B-k-1. . . .... .. . 160
(jY. 1 B-r-z-h .. .. . .. ... . ................. 134 ~ 1 B-k-y ................. 161
l>""Y. 1 B-r-s ............................................ ı34 ~ 1 B-k-k ...... .. ..................... 162
JY. 1 B-r-k ......................... ............... 134 fo. 1 B-k-r .......... ........... .............. 162
~Y. 1 B-r-k . .. . ............... ... 135 ~ 1 B-k-m .. . .. 163
r-Y. 1 B-r-m ........ ................................... 136 .~ 1 B-k-y . ............... .......... ı63
~Y./B-r-h ................. . ......... 137 ~ 1 Bel Harfi .. 163
iY. 1 B-r-e .................... .............................. 137 ~/B-1-d.. ........... .. ...... ............. 165
(;~ 1 B-z-ğ ........ ................. ı 38 ~ 1 B-1-s ................. .. ....... 166
~ 1 B-s-s ................ .................... 138 ~ 1 B-1-a ................................. ... 167
~/ B-s-r ... 139 ~ 1 B-1-ğ .... ... .. ................. 167
~/B-s-t ............. .. .... 140 ~ 1 B-1-y .............................. ............. ı68
~/B-s-k ... .... ı40 ~ 1 Bela ..... .......................... .................. 170
~ 1 B-s-1 ............................. .... ı4ı ~ 1 B-n-n .................. ................. ı 7ı
~ 1 B-s-m ................................................ ı42 ~/B-n-a ........ ............................. 17ı
~/ B-ş-r ................... ı42 ~/B-h-t ....................... .......................... 173
~/B-s-r ...................... 146 &. /B-h-c ............. ... ........................ 173
J..4:! 1 B-s-1 ........ ........ .... .. ... ............ 148 ~ /B-h-1 ............................................ .. ... 173
~ 1B -d-a .. ......... . ı 48 ~/B-h-m ... . ı 74
P. 1 B-t-r ...................... ... . . .... ..... ı48 '-:-!~ 1 B-v-b ... 175
~ 1 B-t-ş . .............. ... ........................... ı49 ~/B-y-t ........ .................... .. .... 176
~ 1B-t-1 ..... .. .............. .... ı49 .:ı~ 1 B-v-d ...... .. ..... 178
-
~/B-t-n ....................... ı5o _;~ 1 B-v-r ..... ..... .. ...... 178
'
~ 1 B-t-e ........... ... ....... .................... 152 _iı.! 1 B-e-r ... . .. ...... ........... .................... 179
P. 1 B-z-r ................. ......... 152 U"~ 1 B-u-s 179
,.::.ı;~ 1 B-a-s .. ...... .. ... . 152 ~ / B-y-d .. 180
fo. 1B-a-s-r ......................................... ı 54 &. 1 B-y-a ....... .. ı8ı
~ 1 B-a-d ................... ............ 154 J~ 1 B-a-1 .. .. ......... .......... .. ı82
fo. 1B-a-r ................................................. ı55 c.»! 1B-y-n . ............... ı82

~/B-a-d .......................................... 155 0~ 1 B-y-n .................. . ..... 183
7
r.~ 1 B-v-e
......... . .......... . . . ..... ı 85
.
~Wl ytiş
~~~ 1Arapça'daki Sa'i Harfi ............................. 203
B<l Harfinin Anlamları ..... . ..... ı 87
_j/j 1 S-b-r ............ ... .... .. ................... 204
~ 1 T-b-b .. ......... ı9ı
..6,ı:i 1 S-b-t ........ ......................... 204
ı.::.ı~ü 1 T-e-b-v-t ..................................... ı91
431 S-b-v .. ..................................... 204
~ 1 T-b-r ........................................... 191
~ 1 S-c-c ....... .... . .................................. 204
,.Glı y~ ................................................. 191 ·-
~ 1 S-h-n .. ... .. . . 502
Ta' Harfi ................................................. 191 YY 1 S-r-b ...... 205
~ 1T-b-a .................................................... 192 ~/S-a-b ............................................... 205
1.5fi 1 T-t-r-a ............................................. 193 ..,.W 1 S-k-b ... ......................... 206
~ 1 T-e-r ................................................ 193 ~/ S-k-f ..... 206
~ 1 T-h-t .......................................... 194 Jii 1 S-k-1 . ....................................... 206
h:i 1 T-h-z ... ı 94 cl 1 S-1-s .. .. .. .... 208
YY 1 T-r-b ..................... ..................... 195 JJ 1 S-1-1 ........... 209
oy/T-r-s .. .. ..... 196 .l.O:i 1 S-m-d ..... 209
6.i:i 1 T-f-s .................................................... 196 .
~/S-m-r
j>J 1 S-m-m
....902
uy 1T-r-f ................................................. 196
j>J 1 S-m-m ................. 210
L;y 1 T-r-k .... ı 96
&:U 1 S-m-n .... 210
~Y 1 T-r-k . . .. .... . .... 196
uii 1 S-n-y ................ 211
~ 1 T-s-a-t ............................................. 197
YJJ 1 S-v-b ............................... 213
~ 1 T-a-s ................................................ 197
.J:iJ 1 S-v-r .. . ........... 215
1.5_fo 1 T-k-v-y ........................................... 197 1.5JJ 1 S-v-y ... . 2ı5
i.s:i 1 T-k-e ...................... . ...... . ........ ... 197 ~/C-b-b ... 712
Ji/T-1-1 ... 197 ,.. ,!? 1 C-b-t .. ... ... 217
):i 1 T-1-v ..... .. 198
~~ ytiş
FIT-m-m .............. . .. .. . 199
Cim Harfi ............................ 217
öi.Jji 1 T-v-r-a-t .............. . ... 199
ö}:i 1 T-a-r-t .. ......... 200 Y.-?- 1 C-b-r . ... 218
U:ıJ 1 T-y-n ............ .... . .......... 200 ~ 1 C-b-l ..... .. . 220
Y ji 1 T-v-b ................. ................. 200 ~/C -b-n .. 22ı
~ 1 T-y-h .............................. ................ 201 ~/c -b-h ..... 222
ı.::.ıır.Gll 1Arapçadaki ~/C-b-y .... 222
~/C-s-s .... 223
Ta Harfinin Anlamları .................... 201
~/C-s-m ... 223
~j 1 S-b-t ................................................ 203 -
~/ C-s-v ..... .... . .. .... 223
8
~/C-h-d ........................ . ....... 223 ~ 1 C-n-b . .. .. .. . . ........ 244

F. 1 C-h-m . . . ... ..... ..422 ~ 1 C-n-h .. ... 246
~ 1 C-d-d ............................................ 224 .l:ı.?. 1 C-n-d ................................................ 742
-:ı~ 1 C-d-s . . . . . ...................... .... 225 ~ 1 C-n-f ................ .... .... 247
.J~ 1 C-d-r .... ................ ........ 225 ~ 1 C-n-y ..... 247
J~
. 1 C-d-1 ........................................ 226 ~ 1 C-h-d .............................................. 842
~ 1 C-z-z ............. 226 -* 1 C-h-r .. .... .. . .. ..... ..... 248
t~ 1 C-z-a ...... 227 -* 1 C-h-z .......... . . ....... ....... 249
.J~ 1 C-z-v ....... . ...................... 227 JP.., 1 C-h-1 .............................................. 249
c>?- 1 C-r-h ..... .. ... ... ....... . .... 227 ,=l6? 1 C-h-n-n-m ... . .......... ............ 052
~fi,/C-r-d ................ 822 ~ 1 C-y-b .............................................. 152
jfi. 1 C-z-r ................... 228 y .J?. 1 C-v-b ............ ............................... 152
tfi. 1 C-r-a . .. . . 228 ~Y.- 1 C-v-d ... ........ .......... .. . ....... 252
ufi. 1 C-r-f . . . ..... .. .... ................... 229 )~ 1 C-e-r ... ............. .......... 252
l'j;.. 1 C-r-m ........ ............................. ........ 229 .J~ 1 C-v-r ............................... .......... 252
~j;.. 1 C-r-y ... ............... ................ ........ 132 j:J.? 1 C-v-z . .......... 352
t~ 1 C-z-a . ................................ .... 231 IY'4- 1 C-v-s ........................... 352
"~ 1 C-z-e ................... 232 t..?. 1 C-v-a .............................................. 352
lfi.. 1 C-z-y ...... .232 "~ 1 C-y-e .. . . ... ..452
~ 1 C-s-s ................................................ 332 J4- 1 C-v-1 .................... ..................... 552
~ 1 C-s-d ............................................... 332 :;.? 1 C-v-v .... ........ .... ... . ..... 552
~ 1 C-s-m .............................. .......... ..432 y:.. 1 H-b-b ... 257
~ 1 C-a-1 ................................. ............. ..432
s:.-W i ~ı.is-
.
~ 1 C-f-n ................................................ 532
Ha' Harfi ............................. 257
li.;.. 1 C-f-e ..... 235
~ 1 C-1-1 ............................ .................... 236 Y.=>- 1 H-b-r .... 259
y.l.i. 1 C-1-b ................................................ 632 ~/H-b-s ............ 259
~ 1 C-1-t ............................................. 237 ..h,ı.:.. 1 H -b-t .. .. .. ....... 260
~ 1 C-1-d .... ....................................... 732 ~/H-b-k ......... 162
~ 1 C-l-s .......................... .. ................ 832 ~/H-b-1 ........ 261
~ 1 C-1-v ..... . ................. .................. 832 ~ 1 H-t-m ................................ .. .... 262
~ 1 C-m-m ... ....... .. 932 ~ 1H-t-t-a ......... .. .. .. . ... . ...... . .. 263
~ 1 C-m-h ......................................... 239 ~ 1 H-s-s ........................................... 263
~ 1 C-m-a .... .......... .. ........... 239 ~ 1 H-c-c ............................................. 263
~/C-m-1 ............... ................... 142 ~ 1 H-c-b .............. ... 265
0? 1 C-n-n ........... . ........................... 242 ~/H-c-r .. .. ... . .... 265
--------- - ---
~ 1 H-e-z .............. ............... 267 ~ 1 H-d-r .......... .... 291
.l:.. 1 H-d-d ........................................... 267 .b..:.. 1 H-t-t .. ............ .. .. 292
-.,..ı.l:.. 1 H-d-b ............................................ 268 ..,.,..b.::.. 1 H-t-b ................................. ..... 292
.:.ı.l:.. 1 H-d-s ................ . ...... . .. .... . .. 268 r..b..:.. 1 H-t-m ..... 292
.l:.. 1 H-d-k ............................................ 269 k 1 H-z-z ..... 293
.Jh 1 H-z-r . ......................................... 270 ~ 1 H-z-r . ....... ............. ... . ...... . .. 293
_;.::. 1 H-r-r .................. ............ 270 '-.h 1 H-f-f .............. 293
-.,.ı_;.::. 1 H-r-b .... ... ...... ...................... 172 .ıi:.. 1 H-f-d .......................................... 294
.:ı_;.::. 1 H-r-s .................. 272 _;b 1 H-f-r ...... ..... . . ....... 492
i:::.? 1 H-r-e . .. . ... .. .. ........ . 273 .1ı.i:.. 1 H-f-z ..... 592
J_;.::. 1 H-r-d .. 274 ~/H-f-y ..... 692
(..)"'...>-=" 1 H-r-s . . ........ ............................. 274 ~ 1 H-k-k ... ....... ........... .................. ..... 692
u-=.? 1 H-r-s . 274 yi:.. 1 H-k-b ... .. .... ................ ..992
~_;.::. 1 H-r-d ... 275 Wi:.. 1 H-k-f .... 299
w_;.::. 1 H-r-f .......................................... 275 rk/H-k-m ..... 992
J_;.::. 1 H-r-k . . .... . ... 276 J,:.. 1 H-1-1 .......... .. .. 203
~_;.::. 1 H-r-k ...... 276 wb. 1 H-1-f ........................................ .403
r.? 1 H-r-m ........................................ 276 J.b. 1 H-1-k ..................... .403
'..$...>-=" 1 H-r-y . .. .. ...... 278 r-h 1 H-1-m ...... 503
-.,.ı_?. 1 H-z-b ...... 278 ~ 1 H-1-y ...... ......... 603
üY.. 1 H-z-n .................... ..... ............... 278 r"' 1 H-m-m ........................ 603
(.)":>. 1 H -s-s ...... 279 J..=. 1 H-m-d ..... .. .......... 803
~ 1 H-s-b .. . ........... 280 _yı..:ı. 1 H-m-r ......... ...... 803
~ 1 H-s-d ...................................... 282 ~/H-m-y ....................... . . .......... ı 13
./'"""' 1 H- s-r ...... 283 ~/H-n-n ..... .. .213
~/H-s-m ...... 283 6.i..:.. 1 H-n-s ........................................ 213
~/H-s-n .... 284 __?.h 1 H-n-c-r .................................... .213
~/ H-ş-r ...... ....... 286 ih/ H-n-z . ... .. .213
u-=ı.:.. 1 H-s-s ...................... 286 Ub. 1 H-n-f ........... ........................... 313
..l.....::ı..:> 1 H-s-d ..................... .................... 287 ~/H-n-k ...................... 3 13
~/H-s-r ...................... 287 -.,.ı _po 1 H-v-b .... ........................ 313
~ 1 H-s-n ........................ 882 ü__p. 1 H-v-t ............................ .413
~ 1 H-s-1 ........................................... 289 */H-y-d ............................. ......... .413
L...o.:.. 1 H-s-y . . . .......... ...... . .. . 289 ~ 1 H-y-s .. .413
~ 1 H-d-d .................. ................. 291 .:ı__p./H-v-z ......................................... .413
~ 1 H-d-b .... ..................................... 291 .J__p./H-v-r ........................................ 513
10
Müfredat 1Kur'an Kavramları Sözlüğü
ı:b/H-v-c .......................................... 613 ..bY., /H-r-t ..................... .. ...... 337

~ 1 H-y-r ...................... ....... ..........613 J_).. 1 H-r-k ... 337
~ 1 H-y-z ............................................... 713 wY.. 1 H-z-n ...... ............. ....... 338
~b 1 H-ş-y ... ................ ....... . .713 .;_?.. 1 H-z-y ........... ........ 339
(..)-Qb 1 H-y-s .. . . .... .. .......... .. ......... 813 y:..:;. 1 H-s-r ... 340 .
~/H-y-d ........................................... 813 ~ / H-s-f .................. . .... 340
~ 1H-y-t ............................................... 813 ~ 1 H-s-e . ... . ...... ........ 341
~ 1H-y-f ............................................. 913 <·~t.:.. 1 H-ş-b ... .................. ..... 341
Jb 1H-y-k ............................ .. .. ....... 913 ~ 1 H-ş-a ............................................ 342
Jyı. 1H-v-1 ............................................... 913 ~ 1 H-ş-y ........ .. .. ......... . . ... .. .. . 342
~ 1H-y-n ............................................. 123 ~ 1 H-s-s ......... ........... ............... 343
~ 1 H-y-y ........................ .123 ~ 1 H-s-f ..... .......................... .. .. 343
yl_,::ı. 1H-v-y ............. 523 ~ 1 H-s-m . .. .. .... .. . . 344
\_,::ı. 1 H-v-y . .. .. .. ..... 523 ~ 1H-d-d ..... ........... . ..... 344
~ / H-b-t ........................ . 327 ~ 1 H-d-r ...................................... 345
,'·,~~ 1H-b-s .. ........ .. ... ..... 327 ~ 1 H-d-a .................. .............. 345
b 1 H-t-t .. ...... ................. . .. 346
~ti.Ji
- ~tis
. - ~ 1 H-t-b . .... ................. .. . .......... 346
Ha' Harfi ............................. 327 Wh:.. 1 H-t-f ..... .
~ 1 H-b-r ................. . . . .... . .. 328 lb. 1 H-t-e........... ............ . .... 347
~ 1 H-b-z ........................ ... . . ... .. . 329
. _,b. 1 H-t-v . ............................... ......... 349
~ 1H-b-t .......................................... 329 u.:.. 1 H-f-f ... . ....... .. .. 349
~ 1H-b-1 . . ............................ 329 u.i:.. 1 H-f-t ... . .. ....... 350
fo 1 H-b-v .. . .... .. ......... 033 ~ 1 H-f-d .......................................... 350
~~ 1H-b-e ................................. ...... 330 ~ 1 H-f-y . . .... 351

fo 1H-t-r . ...................... ...... 330 J=.. 1 H-1-1 ................................................... 351
~ 1 H-t-m ...... .......... 330 .ı..b. 1 H-1-d ............................ ................. 353
·~ 1 H-d-d ...................................... 332 u=b- 1 H-1-s .... ........ . . ......... . .. ... .. 354
f:Ji.. 1 H-d-a .......................... .......... 332 ..61:;.. 1 H-1-t ..... . . ... .. .. ....... ......... 354
(JJi.. 1H-d-n ........ . . . . . ...... 333 th 1 H-1-a ........................................... 355
J~ 1H-z-1 . ........................................ 333 ub. 1 H-1-f . ......... .. ...... .. ...... .. . 355
h 1 H-z ........... ............ ......... ... .... ... 334 Jb. 1 H-1-k ...... . ... ... ..... .. ... 359
.).. 1 H-r-r ................................................. 334 Yı.::. 1 H-1-e ............. ..... ................ 361
~_).. 1 H-r-b ......................................... 334 .l.U. 1 H-m-d ............................. 362
ı:Y.. 1H-r-e . ... . .... ....... 335 ~/H-m-r .. .. ... 362
(..)-QY.. 1 H-r-s ....... .. ........ 336 ~ 1 H-m-s ................. . ... 363
11
~ 1 H-m-s . . .... ........ ................... 363 ~..ı 1 D-s-y ........ .. ........... ......... 383
..b...ı.::.. 1H-m-t .......................................... 363 t..ı/D-~a ......... 383
_>.!fo 1H-n-z-r .................................... 363 lc.:ı 1 D-a-v ........ . ................................. 383
~ 1 H-s-n .. .... ... ......... 364 ?::}.:ı 1 D-f-a . .... ... ... .. 385
Jı:.. 1 H-n-k ..... ..... .. ........ ...... 364 ~.:ı 1 D-f-k ......... .............. 385
-.,.ıb 1 H-y-b ........................................ 364 i_s!..ı 1 D-f-e . .... ............... . ...... 385
~ 1 H-y-r ... .. .. .. .. ..... 364 ~.:ı 1 D-k-k . ............ 385
)_,:.. 1H-v-a-r ......................................... 763 J.:ı 1 D-1-1 .... ........... 386
-~ft 1 H-v-d ............................................ 367 _,l.:ı 1 D-1-v .............................................. .. 3 86
..6.,;.:... 1 H-y-t ......................... 763 .ill.:ı 1 D-1-k .................. ................... 387
wft 1 H-v-f ........................................... 368 l'.l.o>.:ı 1 D-m-d-m ..................................... 387
~ 1 H-y-1 ........................... ................... 369 f'.:ı 1 D-m-y ............................................... 387
J_p. 1 H-v-1 ..................... .......... 370 y.:ı 1 D-m-r ................. 387
üft 1H-v-n ............................................ 370 t"'.:ı 1 D-m-a ........... 387
-sft 1H-v-y ........................................... 371 t-o.:ı 1 D-m-ğ ........... .. .......... ............... 387
-.,.ı..ı 1 D-b-b ........... .......... 373 y.:ı 1 D-n-r .. 388
_,.i..ı 1 D-n-v .................. ..... 388
Jı.llı y~
y...ı 1 D-h-r . .................. ...... ... . ..... 389
Dal Harfi ............................. 373
~.:ı 1 D-h-k ..................... ................. .. 389
Y..:ı 1 D-b-r ... ..... ..... .. .. ..... ..... . ... .. 374 r-A.:ı 1 D-h-m .. 390
_).:ı / D-s-r .... ...... .......... ... 375 ~.:ı / D-h-n ....... 390
~.:ı 1 D-h-r .............................................. 375 -.,.ıi..ı 1 D-e-b .......... 391
~.:ı 1 D-h-d ... ... ................... ...... 375 .:ı_,ı..ı 1 D-v-d . .. ......... 391
.F-.:ı/D-h-v ......................................... 376 ).:ı 1 D-v-r .................................. . ........ 391
_?.:ı 1 D-h-r .. ................. ......................... 376 J_,.:ı 1 D-v-1 ..... ...... .. ...... ... ........ 392
J:;...:ı 1 D-h-1 .................... ............. 376 f'-'.:ı 1 D-v-m .................................. .......... 392
~..ı / D-h-n .. .. 377 lJ:l..ı 1 D-y-n .......... . ................. 393

.J.:ı 1 D-r-r ............. . .......... 378 ıJJ..ı 1 D-v-n ........ ..... 394
~.J.:ı 1 D-r-c ...................... . ............. 378 -.,.ı:ı 1 Z-b-b ....... ...... 395
I..)".J.:ı 1D-r-s .................... ... 379 Jıilı y~
~.J..ı 1D-r-k ............................................... 379
Zal Harfi ............................. 395
r-A .J..ı 1D-r-h-m . . .. . ... . . . .... 381
-s.J.:ı 1 D-r-y ........................... . ...... 381 ~:ı 1 Z-b-h ..... .. ......................... 396
i.J..ı 1 D-r-e ............................................... 382 y.:ı 1 Z-h-r ............... .... .... ......... .... 396
.... 382 .J:ı 1 Z-r-r .... .. . ... . .. . ...... ... 396
Y-'..ı 1 D-s-r . .................. . ....... 383 t.J:ı 1 Z-r-a .. 396
12
i_)~ 1 Z-r-e . . .. ... ................ 397 ~_) 1 R-h-b ..... ..... 4ı9
..u~ 1Z-r-v ............... 397 ~_) 1 R-h-k ...... . . .... . .... 4ı9
uc~ 1 Z-a-n ...................... ................... 398 J:,._)/R-h-1 .......................................... 4ı9
03~ 1 Z-k-n . ..... . ............................... 398 r:"",J 1 R-h-m ....... . .. . ... . .. .... 420
.ft~ 1 Z-k-r ................... ............. 398 b,.J/R-h-v ............. .... 421
tS~ 1 Z-k-v ...... 400 ~_) 1 R-d-d ............................................ ... 42ı
J~ 1 Z-1-1 . . .... ....... 401 Wı~_) 1 R-d-f ..... 423
~~/ Z-m-m .............. .. . ........ ... 40ı ~~_) 1R-d-m . ... . . 424
...,..U~ 1 Z-n-b ................. ....................... 402 b,.J/R-d-e .... ................... . . ........ 424
yıı.~ 1Z-h-b .... ............... 402 J~,.J 1 R-z-1 ........ . .. .. ..... 424
~~ 1 Z-h-1 .. . ..... .. 403 Jj,.J 1 R-z-k . . ........ ..... 425
JJ~ 1 Z-v-k .................. . ............ 403 U",) 1 R-s-s ........... . .......... 426
J~l Z-v . ....... . ............... ... ... 404 ~_) 1 R-s-h ....... . ..... .. . . ........ 426
Y:ı~ 1 Z-y-b ... 406 J...._) 1 R-s-1 .. . . ... .... . .. ....... 426
~J~ 1 Z-v-d ............................................... 406 Y"',J 1 R-s-v . 428
~i~ 1 Z-e-m ................. .. .. 406 ~_) 1 R-ş-d .. .......... .. 428
Y,.J 1 R-b-b . .. .... 407 l..>""' _) 1 R-s-s .. .... ........ 429
.l.....::ı _) 1 R-s-d .. .. ········· 429
~IJlly~
~_) 1 R-d-a .. .............. 430
Ra Harfi .............................. 407 ~_)/ R-d-y . .................. 430
<::U 1 R-b-h .. .............................. .. 409 ~_) 1 R-t-b .............................. . .. 43 ı
U"""UIR-b-s .. ................................... 4ıO ~_) 1 R-a-b . .. . ..................... 43ı
. b.u 1R-b-t .. . .. .. 4ıo .le-_) 1 R-a-d ......... . 43ı
cu 1 R-b-a ..... . . 411 ,_r ,J 1 R-a-y . .. . . ...... . ..... 432

.JU 1 R-b-v ............................. 4ı2 uc_) 1 R-a-n ... .. .... .. . ... ..... 432
t},J 1 R-t-a .......................... ................. .... 4ı3 <-:Ji:. _) 1 R-ğ-b ....... .... ... .. . . .. . .... 433
l}i_) 1 R-t-k ........ ...................... ... .... 4ı3 :&.. _) 1 R-ğ-d .................. ........................ 433
Ji_) 1 R-t-1 ................................................. 413 ~ ,J 1 R-ğ-m ............................................. 434
(,.J 1 R-e-c ............ . .. ... ... 4ı3 Wı,.J 1 R-f-f ......... ..... .. . . ................ .. 434
..»_) 1 R-e-z .. .. 4ı3 ü!_) 1 R-f-t .................................................. 434

~_) 1 R-e-s .. ... ... .. . ........ 4ı4 ..:.ı!_) 1 R-f-s ....... .... 434
~_) 1 R-e-a .. .............. ...... 4ı5 ol!_) 1 R-f-r ............ . .... 435
U:;ı.,J 1 R-e-f ..... ....... . ... 4ı6 ~_) 1 R-f-a ............................................... 436
J;,.. _) 1 R -c-1 . .. .. .. . .. .. .. .. ... .. ................ . . .. 4 ı 6 J_) 1 R-k-k... .. ........ . ..... ······ 436
~_) 1 R-e-m. ................................. 4ı8 ~_) 1 R-k-b ............... ... ...... 437
.. 4ı8 ..ı§_) 1 R-k-d .. . ..... ..... 437
13
~.J 1 R-k-m .. ....... 438 Y.J 1 Z-b-r ......... ....... ... 455
.).J 1 R-k-y ... 438
~l)y~
yS.J 1 R-k-b .... ................. . .... 439
Za Harfi .................................. 455
~.J 1 R-k-d . 439
P.J 1 R-k-z .... 439 ~j 1 Z-c-c ..... 456
~.J 1 R-k-s ... 440 _r..j 1 Z-e-r .... 456
u<:>S.J 1 R-k-d . ... 440 4-j 1Z-c-y .... 456
~.J 1 R-k-a .... 440 cJ.:>.J 1 Z-h-z-h .. .... 457
f:..J 1 R-k-m .. 440 W..:..j 1 Z-h-f ..... .. 457
cfi..J 1 R-k-n ... 440 w_?.j 1 Z-h-r-f .................. .. . . 457
f'.J 1 R-m-m .... 441 Y.Jj 1 Z-r-b . .... 457
~.J 1 R-m-h ........................................... 441 t.JJ 1 Z-r-a ..... 457
..l..o.J/R-m-d ..... 441 L;.Jj 1 Z-r-k ................. .... 458
Y.J 1 R-m-z ..... .. 442 L>.Jj 1 Z-r-y .. .. . . . . 458
~.J 1 R-m-d .......... ... .................. 442 Jcj 1 Z-a-k ... 458
I.S"".J 1 R-m-y .............. 442 re j 1 Z-a-m ...... . 458
y.ı..J/R-h-b .... ..... 442 wj 1 Z-f-f ............... .. 459
~.J 1 R-h-t .... 443 _)j 1 Z-f-r . .. ... 459
~.J 1 R-h-k ....... 443 ~j/ Z-k-m ...................... . ..... 459
lY'>.J 1 R-h-n ... 444 \Sj 1 Z-k-v ..... 459
Y>.J 1 R-h-v .. .. ........ 444 Jj 1 Z-1-1 . ····· 461
Y:U 1 R-y-b ....... 444 ulj 1 Z-1-f .................... ...... .. . ······ 461
(J.J 1 R-v-h ······ 445 ljlj 1 Z-1-k . ........ 462
..:ıJ.J 1 R-v-d ..... ... ...... 448 rJj 1Z-1-m . ....... 462
(.)"i.J 1 R-e-s ....... 449 yoj 1 Z-m-r ················ ..... 462
~.J 1 R-y-ş .... 449 J..j 1 Z-m-1 ............... ...... .... ... 463
~J.J 1 R-v-d ...... ..... ....... ............ 449 riJ 1 Z-n-m. .......... ...... ....... 463
öU 1 R-y-a ....... 450 Uj 1 Z-n-v ............ ............. . . 463
tJ.J 1 R-v-a ......... . ...... 450 ..:ı.llj 1 Z-h-d . . ... .... ........ ....... 463
tJ.J 1 R-v-ğ ................. ................. 450 ~j 1 Z-h-k .................. .. ....... 463
wl.J 1 R-e-f ... ...... 451 ü,ıj 1 Z-y-t ........................ ........ 464
f'J.J 1 R-v-m .. 451 ~Jj 1 Z-v-c ........ 464
U:u 1 R-y-n ......... 451 ..:ılj 1Z-y-d. . ...... .. .. . . . .......... 465
L>i.J 1 R-e-y ..... 451 .JJj 1 Z-v-r ...................... . ....... 467
L>J.J 1 R-v-y . .... ... ... .. . .................. 453 &.J 1 Z-y-ğ ...................... .. ........ 467
..l.!j 1 Z-b-d .......................................... 455 Jlj 1 Z-v-1 ........... ............... ......... 468
14
Müfredat 1 Kur,an Kavramları Sözlüğü
U:ıj 1 Z-y-n · · · · · ·· ···· ............ .......... .. 4469

73 j..:ıy..ı 1 S-r-d-k ······ ···· · . ··· ........
..... 492
492
y,ı..... / S-b-b ........... ······ ..........
.by.oı 1 S-r-t · ··· ···
.......... ......
.... 492
tY-" 1 S-r-a ·········· ............... ... 493
uy..ı 1 S-r-f·········· ··· ······ .... 494
jy..ı 1 S-r-k ······ · · ··· · ........... 494
~Y-" 1 S-r-m-d ·· · · · ·· . . : 494
ı..SY-" 1 S-r-y · . ... .......... . . 495
~ 1 S-t-h ·· ········ . .. . 495
_;h..! S-t-r · · ....... ......... . 496
th.u./ S-t-v · ··· ················ 496
~ 1 S-a-d · ·· · ..............
497
................
... . ········ ··· .............. 497

·········· .......... ••• ·············· 498
498
..............
········-· ............ 506

...... 506
············ ···· ..... 508

.......... ... ... ...... . 508
........... ... ... ............ ....... 492
15
rL 1 S-l-m . . 509 ~ly~
~ 1 S-l-v .. ..... ....... ... ··············· 512 Şin Harfi ............................. 735
~/S-m-m ....... .... 512
~ 1 Ş-t-t ... ..... . . ········· .. .. ... 540
~1 S-m-d . . ······· ... 513
~ 1 Ş-t-v ................ .. .. 540
~ 1 S-m-r........................ . .. ... . ... 513
~ 1 Ş-c-r .. .. . ... .. .. .......... ... 540
~ 1 S-m-a .................................. .......... 513
~ 1 Ş-h-h ... ........ ················· ............. 541
~ 1 S-m-k ....... . ... ...... 515
F 1 Ş-h-m . .. 541
~/S-m-n ... .... 515
~ / Ş-h-n . . ... 541
'v:...... 1 S-m-v ····· ·········· ... 516 ~ / Ş-h-s .... 541
0i-w 1 S-n-n ..... 518 ~ 1 Ş-d-d .. . ... . ... 542
rio.. 1 S-n-m ... .... . ........ 519 Y::, 1 Ş-r-r .. ................. 543
I.:J.... 1 S-n-v ...... 519 yY::, 1 Ş-r-b .............................. 543
..ı...i....ı 1 S-n-h 519 c:Y::, 1 Ş-r-h ......... ... ................... ... 545
--*'"" 1 S-h-r ....... 520 .::ıy:;ı 1 Ş-r-d ....... .. . . .... ... 545
~/ S-h-1 ...... 520 r-j~ 1 Ş-r-z-m ....... .......................... ..... 545
~/S-h-m .. ... ......... . ....... 520 .b~ 1 Ş-r-t ........ 545
~ 1 S-h-v . ... .. . .... .. ........... 520 t~ 1 Ş-r-a ... .................. . .. 546
~/ S-y-b 521 J~ 1 Ş-r-k ................................................. 547
cL.. 1 S-v-h ....... ............ 521 ~~ 1 Ş-r-k ...... ...................................... 548
.::ıy.w 1 S-v-d ........... 521 ~~ 1 Ş-r-y ...... . . ... .. . . ..... .. . .... 549
.JL.. 1 S-y-r ... . ... 522 ..!:...b.:. 1 Ş-t-t ......... ... ··························· .... 550
.JY-" 1 S-v-r ..................... . ............ 523 ~ 1 Ş-t-r ... ................... ....... 550
.by.w 1 S-v-t ...... 524 ~ 1 Ş-t-n . ... . ... . .. .... 551
:i.J:.L.. 1 S-v-a .. .. ... ... ........... 524 l.h.:.i/ Ş-t-e ......... . .. . ....... .. . 552
tL.. 1 S-v-ğ . ............... 526 ~ 1 Ş-a-b .. . ... . .. 552
uy.w 1 S-v-f.......... .............. ............. 526 ~ 1 Ş-a-r ............... .. 552
Jy.w 1 S-v-1 .. ..... ..... .............. . . 527 ~ 1 Ş-a-f .. . ............................. · 554
JL.. 1 S-y-1 . .. . . ........ ... .... ... ... ... 528 J,....:.; 1 Ş-a-1 .. . . . .............. 554
Jy.w 1 S-v-1 .................................. . 528 u;_.:.; 1 Ş-ğ-f ................. 554
f'Y-" 1 S-v-m . 529 ~ 1 Ş-ğ-1 . ···········. .. .. .. 554
~ 1 Ş-f-a .. . ........ .. ... 555
r-L.. 1 S-e-m ...... 530
~ 1 Ş-f-k ... .. ... .. 556
Ü:!-'-" 1 S-y-n .... 530
~ 1 Ş-f- v ... .. ... ...................... 557
ly.w 1 S-v-y .. ...... 530
~ 1 Ş-k-k .... ····· 557
iy.w 1 S-v-e ...... 533
~ 1 Ş-k-v .... 558
~ / Ş-b-h .. ....... 537
~ 1 Ş-k-k ........... ..... 559
16
_p...;. 1 Ş-k-r .. ... .... . .. .. .... . . ........ ... 560 ~/S-h-b . . .. 578
u.&.:ö 1 Ş-k-s ........................................ 56 ı ~ 1 S-h-f ..... ....... ........... .. 579
~ 1 Ş-k-1 .................................................. 56ı ~ 1 S-h-h ................ . . .... ... . ......... 579
tS..:. 1 Ş-k-v . .......... .. ........ . . . ..... 56 ı _;::.......:, 1 S-h-r ................ . ... 580
w....:.; 1 Ş-m-t .... ..... . 562 ..ı~/ S-d-d ............... . ............. 580
~ 1 Ş-m-h ............................................ 562 .J~ 1 S-d-r ..... 580
jW 1 Ş-m-e-z ....................................... 562 t~ l S-d-a ............ ········· 58ı
~ 1 Ş-m-s ... 563 u~/ S-d-f ..... ........... 582
~ 1 Ş-m-1 ............................... 563 J~/ S-d-k ................... ... 582
~ 1 Ş-n-e .................. ............................. 564 1.5~ 1 S-d-y ........... 586
~ 1 Ş-h-b ... 564 ~ 1 S-r-r .................. ........... 586
~ 1 Ş-h-d ........ ....................... ... . 564 c~ 1 S-r-h .................... ......................... 587
~ 1 Ş-h-r .. ..... . . ... 568 u~/ S-r-f .. .... 587
~ 1 Ş-h-k . .............................. 568 r-~1 S-r-m ............................. 588
~ 1 Ş-h-v ............................................ 568 .b~ 1 S-r-t .................. 589
y_,..;. 1 Ş-v-b ............... 569 ~/S-t-r .... ..... ........... 589
~ 1 Ş-y-b .................. 569 t~ l S-r-a ........... 589
~ 1 Ş-y-h .. .............. 569 ~1 S-a-d ......................... .. 589
~ 1 Ş-y-d .............................. ............... 569 _yı..ı..:ı 1 S-a-r .. 590
.J_,..;:. 1 Ş-v-r .............. ... 570 J.t-...= 1 S-a-k .............. 59ı
~ 1 Ş-y-t .............. ............................... 570 _;i....:ı 1 S-ğ-r .. .. .. ..... .. . . .. ..... ... ... ... 59 ı
1:._,..::. 1 Ş-v-z . ....... . . .... .. ...... 570 ~ / S-ğ-v . .............. 592
& 1 Ş-y-a . ... ... ................. .... 570 ~/ S-f-f ... . ...... . ......... 592
~_,..;:.
1 Ş-v-k. .... . ... ..... 57ı ~/S-f-h ........ 592
ul:;. 1 Ş-e-n ...... 57ı ~/S-f-d ................... 593
1.5_,..::. 1 Ş-v-y . .. ....... 57ı ~/ S-f-r ..... ..... 593
~~ 1 Ş-y-e ............................................... 57ı ~/S-f-n .................... 594
~ 1 Ş-y-h ................................................ 573 ~ 1 S-f-v ................................................. 594
~ 1 S-b-b ................... ..................... 575 ~ 1 S-l-l ... . .. . .. .... ........ ................. 595
~ 1 S-b-h ............................................. 575 ~ 1 S-1-b ................... ...... ....... .... ... . . 596
cL= 1 S-1-h ............................................. 597
..1~1
. ~lis. . .ll.... 1 S-1-d ..................................... 597
Sad Harfi ............................. 575
~ 1 S-1-y .................................................. 598
~ / S-b-r .......................... 576 ~ 1 S-m-m .......................................... 600
~ / S-b-ğ ... 577 ~ 1 S-m-d ............................................. 601
~ / S-b-y ................. . .......... ........ 577 ~/S-m-a ............................................ 601
17
~ 1 S-n-a ..... 601 HO •• • _>.;...:::. 1 D-y-~ ........ 626
~ 1 S-n-m ... . ................................ 602 ~/D-y-a . . ...................... ...... 626
_,1..:. 1 S-n-v ....... .................................... 602 ~ 1 D-y-f ......................... ..... 627
--*'""'" 1 S-h-r ..... .. ..... .. H • • • • •602 • • • • • • • • •• ~ 1 D-y-k ... .. ... 627 HO
y~/ S-v-b .... 603 0~/D-e-n .. 628

ü~ 1 S-v-t ...... ....................... ... ...... 604 i~ 1 D-v-e ..................................... ........ 628
cL..:. 1 S-y-h ... . .... 605 ~ 1 T-b-a ....................................... ....... 629
~ 1 S-y-d ........H...... . H.. .. ..... .. . OH 605
.,.~, ~lis
.J~ 1 S-v-r .... .. ..... ... 606 - . -
~/ S-y-r ................
H ....
.. ... 607
...... ..... .
H
.
Ta Harfi ............................... 629

tL..:. 1 S-v-a . . ... . . ··H··· 608 ~ / T-b-k .. .....
.. .. .... 630
t~ 1 S-v-ğ .. H............. .. ...... H608 bb 1 T-h-v . ... ............. 631
w~/ S-v-f .... 608 c _>b 1T-r-h . .. .... .......... 63 ı
~ 1 S-y-f ............................................ 609 -1_>b 1 T-r-d .. ..... ....... . . ... ........ 63 ı
r~ 1 S-v-m .......... ....... H 609
.... ..... .. ................
w_>b / T-r-f .. ... . ....... 632
~ 1 S-y-s . . . ..... . .. . . . . .. . 609 J_,>b 1T-r-k .................. ........ . 632 H
~ 1D-b-h ......................................... 611 LG _>b 1 T-r-y ............ 634

d:......;.. 1 D-h-k . .. ...................... 61 1 u..b 1 T-s .... H .. .. H 634 O
jt..1lı y~ ~ / T-a-m H 0 o oo 634

•• •• ooo•
L.Jx.b 1T-a-n ...... . . . ... ..... 635

Dad Harfi ............................ 611
~ / T-ğ-y ... 635
~ 1 D-h-y .......................................... 612 Wl:. 1 T-f-f
~1 D-d-d . . . .... .. ......... .................. 613 Jib 1 T-f-k .............. . . " 637
~ 1 D-r-r .................................. 613 Ji.b/T-f-1 ........................... ... 637
y~/ D-r-b ............................................. 616 Jlb 1 T-1-1 .............................................. 638
t~ 1D-r-a .......... ......... ... ..... ...... 617 ~IT-f-e . 638
~ 1 D-a-f ............................................ 618 yl.6 1 T-1-b OH .0 0 O 638
~ 1 D-ğ-s ..................................... . 621 ülb 1 T-1-t .............................. .................. 63 8

~ 1 D-ğ-n .... ...... 621 ~ 1 T-1-h ......................................... 638
J..;:. 1D-1-1 ..... . .................. ... .. 622 e:lb 1T-1-a ............................................. 639
~ 1 D-m-m .. ............................................ 625 ~ 1T-1-k ......... ............. ... .......... ..... .. 639
~ 1 D-m-r .. ................................. ....... 625 rı-b 1T-m-m .. . ..... . ... 640
~ 1 D-n-n . ..... ........... ... 625 -::ı.J.. 1 T-m-s ...... .. ............ .. .. 640
~ 1 D-n-k ........................................... 626 u-b 1T-m-s ............................................ 640
~L...<:ı 1 D-h-y .... ....... ..... 626 F 1T-m-a.... ....... 641
~ 1 D-y-r ................. ...................... .... 626 ~/T-m-n ........ .. .......... ......... 641
18
~ 1T-h-r . . ..... ... .. . .... . . ... 642 ~ 1A-c-z ....... ... ......................... 674
~ 1T-y-b ............................. 644 ~ 1A-c-f .......................................... 675
.)_,b 1 T-v-d ................. ............................ 645 ~ 1A-c-1 ... ................ .. ........ . 675
.Jyb 1T-v-r .. . . ....... . ........ ........ 646 ~ 1A-c-m ... . .. ...... ................ 676
_.»6 1 T-y-r ....... . ......... .... .. .... 646 .)ı:. 1A-d-d .................... . . 677
t_,.b 1T-v-a ............................... .............. 647 uu.)ı:. 1A-d-s ............................. 679
u _,.b 1T-v-f . ... ............. ...... .............. 650 J.)ı:. 1A-d-1 .. .. . .. . ........ 680
L;yb 1 T-v-k ......... 651 ü.)ı:. 1A-d-n . .. ... . . 682
Jyb 1T-v-1 ............. ................................. 652 l.)ı:. 1A-d-v ................... .. . . 682
~ 1 T-y-n ...................................... 652 y~ 1A-z-b .... ...... .. .. .. .. 684
-s _,h 1T-v-y .. .. ... .... .. .......... ........ 653 .J~ 1A-z-r .. .... ........... ...... ...... 685
~ 1 Z-a-n.. ....... ....... ... 655 ...P 1A-r-r ...... . . .. .. .. . . .. .. 686
fo 1 Z-f-r ........................................... .. 655 Y...P 1A-r-b ... 686
JU;. 1 Z-1-1 .......... ..... ............ 655 (..JC 1A-r-c . . ... . ... . ......... . .. 688
L?.-...P 1A-r-c-n ... ........ ................... 688
~lİıli y~
Jıy 1A-r-ş . . .... ... . ....... 688
Za Harfi ............................... 655 ~...P 1A-r-d ...... ... ......... 690
~ 1 Z-1-m .................. ............... 657 <....iy 1A-r-f . .. . .. .... . . ............... 692
L.b 1 Z-m-e .......................................... 661 f'..JC 1A-r-m . ..... . . 695

ul:ı 1 Z-n-n ............. ................. 661 -sy 1A-r-y . . .. ....... 695
jc 1A-z-z ................... ... 696
~iy~ yjc 1A-z-b . 697
Ayn Harfi ........................... 667 .J.Jc 1A-z-r .... 698
~ 1A-b-s ......... ..... ... ................ 668 Jjc 1A-z-1 ................... ........... 698
.? 1A-b-r ............................. .................. 669 f'jc 1A-z-m . ...... . ...... 699
ljc 1A-z-y .... .. ...... .. . 699
~/A-b-s ..... ......... ................. 669
~ 1A-s-a-s . ... .. ...... 700
.P. 1A-b-k-r ..... 670
~ 1A-s-r .... 700
4c- 1A-b-e ................ ... 670
~ 1A-t-b ........ .. .............. .. ....... ... 670
J....c. 1A-s-1 ................................. 701
~ 1A-s-y ............................................. 701
.iic 1A-t-d ......... . ...... ....... 671
Sic 1A-t-k ....... .... .... 671 y:;.s:. 1A-ş-r ......... ................ ........ ..... .... 702
Jic. 1A-t-1 .................................................. 672 L..tc. 1A-ş-y ...................... .. . . ...... .. 702
tic. 1A-t-v ................................................. 672 ~ 1A-s-b ..... ................... 703

~ 1A-s-r .. .. ... . .. ....... .................... 704
~ 1A-s-r . . .. .... .. .................... 672
~ 1A-s-f .. .. .. ................ . 705
~ 1A-s-y ................................................ 673
~ 1A-s-m .............. . . .. .............. 705
~ 1A-c-b ............................ ..... .. ..... 673
19
~ 1A-s-v ......... . ........ . ....... 706 yk. 1A-y-b . . ..... . .. ' 735
u-:= 1A-d-d ............................................. 706 ~_,c 1A-v-c ................................. 735
~ 1A-d-d ...................................... . 707 .:ı_,c 1A-v-d .................... ................. 736
~ 1A-d-1 ................................... 707 j_,c 1A-v-z ... ..... .... 738
~ 1A-d-h ......................................... 707 .J.JC 1A-v-r ... .. . .. ............. 738
u.bc. 1A-t-f ............................................. 708 ..»C 1A-y-r ...................... ...... 739
J.b. 1A-t-1 ........ ...... .. ..... .. 708 (.)":!C 1A-y-s . . . ... ..... 740
\.be. 1A-t-v ........................................ 709 ~ 1A-y-ş .. ...... .. 740
~ 1A-z-m ............................ ...... .......... 709 L;_,c 1A-v-k ............................... ........... 74 ı
~ 1A-f-f ................................................... 710 J_,c 1A-v-1. . ... . .. ... . .. . . .... .. 74ı
~ 1A-f-r ... ................................ 710 Jıc. 1A-y-I ........ ................................ 74 ı
\..ic 1A-f-v ................................................... 71 O ~_,c 1A-v-m ..................................... ........ 74ı
~ 1A-k-b .. . ............. ........ 711 0.JC 1 A-v-n ..... .. ................. ..... 742
~ 1A-k-d ............ .............. ... ........... 714 ı.J:!C- 1A-y-n .... 743
.}.t:. 1A-k-r ............................................... 715 ~ 1A-y-y ...................... .......... 745
c..l:Sc/A-k-1 ................................ 715 yi:- 1 G-b-r . . .. .. . .... .. 747
ı.-&. 1A-k-f ............... ........................ 717
0\c 1A-1-k ............................................. 7ı8
Gayn Harfi .......................... 747
rk 1A-1-m ................. .................. ..... 719
ük 1A-1-n .................................................. 722 ~ 1 G-b-n .... .................... 748
)te 1A-1-v . .. .... . ..... ... . ................. .. 722 t:iı:. 1 G-s-v ........ ........ . ' 749
~ 1A-m-m . .............................. 725 .J.:ıi:. 1 G-d-r ..................... .... ............ . . 749
~ 1A-m-d . . .. . ... ... . . .. .... .. 725 L;.:ıi:. 1 G-d-k . .. . .. .. . . ......... . . .... 749
..JA&- 1A-m-r ............................................... 726 l.:ıi:. 1 G-d-v ...... ..................... ..... 749
~ 1A-m-k .................................... . 728 .J..fo 1 G-r-r .................................... 750
~ 1A-m-1 . ....... ... . . .. . . ... ............ 728 y..fo 1 G-r-b ... ..... ... ...... 751
~ 1A-m-h .................... .......................... 729 ~..fo 1 G-r-d ........ ... ... '752
~ 1A-m-y ......... ................... 729 w ..fo/ G-r-f ... 752
üc. 1A-n ..................................................... 73 ı L;..;':- 1 G-r-k .. 752
..,.w:. 1A-n-b ............................................. 73 ı ~..>'=- 1 G-r-m ... .. 753
üjc. 1A-n-t ............................................... 731 l..fo 1 G-r-y .. . 753
.lle. 1A-n-d ............................................. 732 Jje 1 G-z-1 ...................... ........ ... ........... 754
~ 1A-n-k .............................................. 733 ljC 1 G-z-v ........ ...... 754
Uc 1A-n-y ......... 733 ~ 1 G-s-k ........................................ 754
* 1A-h-d ......... . ............ ........... 734 J....c. 1 G-s-1 .... .. . .... ... 754
~ 1A-h-n ......................................... 735 ~/G-ş-y .................. . ........ 755
20
,y;ıi:- 1 G-s-s ...................... 756 _;i9 1 F-t-y . 780

~ 1 G-d-d . .. ......................... 756 ı.;i!/F-t-e .............. . ........ 781
~ 1G-d-b ....................................... 756 ~ / F-e-c .................. . ... 781
~ 1 G-t-ş ......................... 757 ~ /F-c-r . ........ 781
lk. 1 G-t-y ....................... .. ...... 757 ~ 1 F-c-v ....... 782
fo 1 G-f-r ..... ........................................ 757 uh3 1 F-h-ş ......... .... 782
Jic. 1 G-f-1 .......................... ................ 758 _?.S 1 F -h-r .......... ...... 783
~ 1 G-1-1 .................................. ........ 759 ı..>~ 1F-d-y ..... 783
~ 1 G-1-b ... ................... ........ 761 .) 1 F-r-r .................................................. 784
..6lc 1 G-1-z . . ......... 762 ü.) 1 F-r-t .. ... ... . ..... ..... 785
uk 1 G-1-f .. ..................... 762 ..::.ı.) 1 F-r-s .... ..... 785
J1i:. 1 G-1-k .... ............ ... ..................... 762 (_>! 1 F-r-c .................. ... 785
rk 1 G-1-m ..... 763 c.J 1 F-r-h ....... 785
)\C 1 G-1-v .......... ..... .... 763 J_) 1 F-r-d ........ 786
rL 1 G-m-m ..................... 763 J;..) 1 F-r-ş . . .... .. ............. ....... 787
YJ:- 1 G-m-z . ....... . .... . ............. ... 765 ~_) 1 F-r-d . . ................ ........ 787
~ 1 G-m-d ........................................ 765 .b.) / F-r-t ........ 789
~ 1 G-n-m ....................... ...................... 765 t.) 1 F -r-a . 790
~ 1 G-n-y .. ... . . .. . ....... 765 t.J 1 F-r-ğ . .. 790
'-4- 1 G-y-b ... . .. ............................... 767 J.) 1 F-r-k . . .. ................. 791
..::..ı_,c 1 G-v-s . ...... ........ 768 b.)/F-r-h .................. ............. 793
.J.J':- 1 G-v-r ............ 769 ı..>.) 1 F-r-y . . ... .... . .. 793
..>#- 1 G-y-r . ....... .. .......................... 769 j! 1 F-z-z .............. 794
r...>.::>.J':- 1 G-v-s .......................................... 771 t.) 1 F-z-a ........ . ...... 794
~ 1 G-y-d ... 771 ~ /F-s-h ..... . ...... . ... . . .... 795
~ 1 G-y-z .................. ..... 771 J....ı! 1 F-s-d .. ... .. 795
J_,c 1 G-v-1 .. ..... 771 y.od 1 F-s-r . ......... .............. .. 796
ı..>.J':- 1 G-v-y ..... 772 J...ı! 1 F-s-k ····· 796
~ 1 F-t-h ... .. ...... 775 J.:.9 1F -ş-1 ............... . ..... 797
~/ F-s-h ....................... ....... 797
~Ull
- ~Lis
. - J....:.! 1 F-s-1 ........ 798
Fa Harfi ............................... 775 ~ / F-d-d .. ........... 799
_fo 1 F-t-r ................................ ....... 777 J.,.;:,! 1 F -d-1 799
0i9 1 F-t-k L...:.:,.ğ 1 F-d-v ............ .. .. . ......... 800
······························ ....... 777
J:i! /F-t-1 ... . .. .. ....... 778 )=.ğ 1 F-t-r ........................ 800
Ui! 1 F-t-n ... ..... 778 J:..ğ 1 F-z-z .................. ......... . ..... 801
21
~/ F-a-1 .................. ...... .. .. 801 fo 1 K-t-r ...... 822
ii! 1 F-k-d . .. . .... . ...... . . ... .. 802 Ji§ 1 K-t-1 ........... 822
.fo 1 F-k-r ........... ............................. 802 ~/K-h-m ............................. .. 824
~ 1 F-k-a ........ 804 ..:ı..:ı! 1 K-d-d .. ..... .. 824
~ 1 F-k-h .... ..... 804 .J..:ı! 1 K-d-r ........ . . .............. 825
~ 1F-k-k ................ ... ............ .......... 804 U".l! 1 K-d-s .... ... ........... .. ....... .. . .. .. . 829
fo 1 F-k-r ........ .. ................... 805 ?.l! 1 K-d-m .... .............. .......... 829
4.5.! 1 F-k-h .. ...... 805 u~ 1 K-z-f . 83 ı
~ 1 F-1-h ...................................... 806 .) 1 K-r-r ... . .. 831
Jli/F-1-k ..... ... ...................... 807 -.,.ı.) 1 K-r-b .. 833
.ili! 1 F-1-k . ............ 807 c.J/K-r-h .. .... 837
ol! 1 F-1-n .................................................. 808 ..:ı.) 1 K-r-d.. .. .. ......... . ....... 838
~ 1 F-n-n . ... ............ 808 ~.) 1 K-r-t-s ...... .............................. 838
.l.i! 1 F-n-d ............ 808 ~.) 1 K-r-d ....................... ..... 839
~ 1 F-h-m . .... .. .......... 808 t.J 1 K-r-a .......... .. ....... .... ........... 839
ü_,! 1F-v-t . . .. . ..... . .. ... .. ....... 808 u.) 1 K-r-f .............. ...... ..... 839
~_,! 1 F-v-c ..... .. .............. 809 u.) 1 K:·r-n ...... ........ . . 840
ı . .
..:ıi.9 1 F-e-d ..... ......................................... 809 y 1 K-ı-e ............... . ....... .......... 841
.J_,!/F-v-r ..... ..... .... 810 ıS.) 1 K-r-y . . .... . .. 843
j_,!/F-v-z ..... .... . ...... ... 8ıO ~ 1 K-s-s ................. . ... ...... 844
~_,! 1F-v-d ............. .......... ................. 8ı ı y.d 1 K-s-r ...................... .............. 844
~/F-y-d ........ ...................... ......... 811 ..b.....! 1 K-s-t .................. ... 844
J_,! 1F-v-k .......................... .... 8ı2 ~ 1 K-s-m ............... .. . ....... 845
J.ı! 1 F-y-1 ................. .... 813 _,....9 1 K-s-v .... 846
?_,! 1 F-v-m ...................... 814 ~/K-ş-a-r ...................... 847
o_,!/F-v-h ..................................... 8ı4 ~/K-s-s ..... 847
W1 F-y-e .................... ....................... 814 ~/K-s-d .... .................... 847
~/K-b-h ············ 817 ~/K-s-r . . 848
y! 1 K-b-r .............. . ............ 817 ~ / K-s-f ........ 849
~ 1 K-s-m ........... .......... .. 849
uliiı ..;ı~
~ 1 K-s-y ........ 850
KafHarfı ............................. 817
~ 1 K-d-d . .. .. ... . .... . ....... 850
~ 1 K-b-s ......... ... ............................. 8ı8 ~ 1 K-d-b ....... .. . . ......... ..... ... 850
~ 1 K-b-s ... ..................................... 8ı8 ~ 1 K-d-y ... .. 851
~/K-b-d ...................... .. .... 8ı8 ..6.3 1 K-t-t ... ....... 853
tJ.ı! 1 K-b-1 . .............. . ..... ..... 8ı9 _;b! 1 K-t-r ......................... . 854
22
Müfrcdat 1Kur'an Kavramları Sözlüğü
~ 1 K-t-a ...... ............................... .. 855 uı.S.li

- ~ı.is- .
u.b! 1 K-t-f ... .. .... .................. ...... 856 Kaf Harfi ............................. 885
~ 1K-t-m-r ....... 857
~ / K-b-d ... 886
ub! 1 K-t-n ...... ............ 857
.W 1 K-a-d
P. 1 K-b-r ..... 886
...... ······· 857
y:iS 1 K-t-b .. 892
~ / K-a-r ..................... . .......... 859
~/K-t-m ........ ... 898
Ji! 1 K-f-1 ...... . ............... 859
~ 1 K-s-b . ... 899
w 1 K-f-a ............. 859
J! 1 K-1-1 ......... . ............. 860
fo 1 K-s-r . .. . . . .... 899
yl! 1 K-1-b ...... ............. 862
c: ,i; 1 K-d-h .. .. .... . ... ..... ........ .. 900
.J,i; 1 K-d-r .... 901
.ili 1 K-1-d ..................................... . 864
ı..S,i; 1 K-d-y .... 901
r\9 1 K-1-m ...... .. ................. ..... ... ........ 865
y.'.ıS / K-z-b ...................... ... 901
~/ K-1-y ..... .... ... ..... . .. 865
.fi 1 K-r-r ... ... .... 904
~ /K-m-h ... 866
YP 1 K-r-b .... 904
~ / K-m-r ...... . ........... ......... ... 866
U".fi 1 K -r-s ............. ... 905
~/K-m-s ... 867
r-.fi 1 K-r-m ........ . ....... 906
~/K-m-t-r ................. . 867
o.fi / K-r-h .. . 907
~/K-m-a .. ........... 867
~ 1 K-s-b ............................................ 9 10
J...! 1K-m-1 ....... 867
u....ıS 1 K-s-f . .. ...... . ... 9 12
~ / K-n-t .... 868
J...S 1 K-s-1 . ........ 913
.b..i! 1 K-n-t . ....... 869
\....,..5; 1 K-s-e . ......... .. ..... 913
~ 1 K-n-a . ... . ...... 869
.h..:.iS 1 K- ş-t .. . . ... . .. 914
~ 1 K-n-y ................. 870
~ /K-ş-f ....... ... .. ........ 914
_,J9 1 K-n-v ................................................ 870
~ 1 K-h-r . . . .. .. ........ .. ........ 871
r.bS 1K-z-m .... .. .. ..... 9 15
ya.S 1 K-a-b .... . .... 915
yt! 1 K-v-b ......... ........................... ......... 871
wiS 1 K-f-t .............. .. ... .. 917
w~ 1 K-v-t ... ...................... ... ....... 871
fo 1K-f-r .................. .. . 918
U"~ 1 K-v-s ........... ...... ................ .. . .. 872
JiS 1 K-f-1 .... 924
~ 1K-y-d . .... . ... .. . . .. ...... 872
.)iS 1 K-f-e ..................... .. 925
cı! 1 K-y-a ................... ............... 872
~ / K-f-y 926
J~ 1 K-v-1 .... ............. ......... ... ... 872
JS 1 K-1-1 . ...... 926
~ K-y-1 ................... .... 876
u1S 1 K-1-f . .... .. . ..... . ... 93 0
r-~ 1 K-v-m .............. . .................... 876
ı..S~ 1 K-v-y ....... 882 .r-lS- 1 K-1-m ............ ............ ............. ....... 93 1
)tS 1 KelHi ..... 935
yS 1 K-b-b ......................... ....... 885
)lS 1 K-1-e . ....... . ... .... . ........... 935
w,& 1 K-b-t ................................... 885
~ 1 Kila . ............... .. ........... ........ 936
23
fS. 1 Kem ................... .... 936 ..;.ı) 1 L-z-b ............................................ 958
J...$ 1 K-m-1 .. ......... ....... 937 r}_l L-z-m . ....... ... . .... 958
4.AS 1 K-m-h ..... 937 ı)..J 1 L-s-n .............................. . 959
US 1 K-n-n ..... 938 Wı..b.l 1 L-t-f .... .. .. 959
..liS 1 K-n-d .... 939 ~/ L-z-y .. . ........................... 960
fo 1 K-n-z . . . ......... ..... 939 ya.! 1 L-a-b ....... .......... ....................... 960
~ 1K-h-f ............................ 939 u...l 1 L-a-n ........... .. . 961
~ 1 K-h-1 ...................... .............. ..... 939 J.J 1 L-a-1 .... .. ..... . . .. .. ..... ... 961
~ 1 K-h-n ........................... ...... .... 940 yil 1 L-ğ-b ...................... ... .... .... .... 962
yfi. 1 K-v-b ....... ..................... 940 W 1 L-ğ-v .................................... ............. 963
~ 1 K-y-d ............ ......... 940 Wıil 1 L-f-f ................. .... 964
.J/> 1K-v-r ..... ............................ .... ..... 942 üil 1 L-f-t .............................. ................. 964
U"lS 1Ke's ... ....... .. . ... ...... ...... 942 ~ 1 L-f-h .. . . .......... ..... .. 964
,-ijS 1Keyfe ......... 943 .J;.il 1 L-f-z ..... ................. ....... .......... 965
JıS 1 K-y-1 ................................................. 944 ~ 1 L-f-y ................ ....................... .... 965
,,)S 1 K-v-n ...... .. ········· 944 yil 1 L-k-b ................ ... 965
-.>.ıS 1 K-v-y
... .. . .... 946 ~ 1 L-k-h .............................. ........ 965
~ / Key .. . . . ... .. .... .. 946 Uil 1 L-k-f ............. ........ ................... 966
Wıts 1 Kaf Harfi ... ... .. .. 946 ~ 1 L-k-m . .. . ..... . .. ... ............ 966
y1 1 L-b-b ............... 949 ~ 1 L-k-y .......... .. 966
~ 1 Lemme ....................................... ........ 968
~
~\ ~lis
. - t.;J 1 Lernma ...................... .......... 969
Lam Harfi ........................... 949 ~ 1 L-m-h ........ ............. ............ ......... 969
6,ıl 1 L-b-s ...... .. ...... 950 j.J 1 L-m-z .......................... .................. 969
.l,ıl 1 L-b-d ............................................. .... 950 u-ı-J 1 L-m-s ... . .. .... ........... 970
u..,J 1 L-b-s ....... .. ..... . ... 951 ~ 1 L-h-b . ...... ......... ........... 970
L.H1 1 L-b-n ... 953 41 L-h-s ........................ ..... .......... 971
c;:l 1 L-e-c ................ 953 ~ 1 L-h-m .... .. ... .. 971
~ / L-h-d ...... ........ . .... 954 ~ 1 L-h-y ....... ............. 971
-....b.~ 1 L-h-f ... . .. .... .... 955 ~'ı 1 Iate ....................... ............... 972
0=J 1L-h-k . . . .. ...... . ... ................. 955 (:W .. 1 ı eyt e. .. ... ... 973
r:J 1 L-h-m ... 956 r.,l 1 L-v-h . .. 973
u:J 1 L-h-n ................ .... 957 j_,l / L-v-z ..... . .. .. 974
~~ 1 L-d-d . .... 957 .b_,l 1 L-v-t ... .... 974
0~ 1 L-d-n ..... 958 i"_,ı 1 L-v-m .. ... 975
-.>~ 1 L-d-y ....... 958 Jıl 1 L-y-1 ................. 975
24
u) 1 L-v-n ....... . ............... 976 ~ 1 M-s-h ............ ... ...... ..... ıooı
U:ıl 1L-y-n . .... .. . .................. 976 .l.ı..oı.o 1 M-s-d .. . .. ı 001
_:,l_;l 1 L-e-1-e ...... .................................... 977 ~/M-s-k . .............. ....... ········· ıoo2
c.;_,l 1 L-v-y . ......... 977 ~/M-ş-c ... ... . ... ıoo2
jl 1 Lev ...... 978 ~/M-ş-y ... . . ıoo2
':l jl 1 LevHi ............. .. ......................... 978 _y..::ı..o 1 M-s-r ..................... .... . 1003
':l 1 La 978 ~/M-d-ğ ... . .... 1004
f'':l 1 Lam Harfleri .... 98ı ~ 1 M-d-y .... ..... .... .......... 1004
~/M-t-a .................. . ..... ······ ····· 985 _>h. 1 M-t-r ..... ........... ..... ..... ı 004
~ 1 M-t-y ...... .... ıoo5
~iy~
Mim Harfi ........................... 985 t-0 1 M-e-a ..... 1005
Y... 1 M-a-z .. . .... 1005
L}i.o 1 M-t-n ............................................. 987 Ua-a 1 M-a-n . 1006
~/Meta .. ... . .. 987 üi. 1 M-k-t ················ ·· ıoo6
Ji..ı 1 M-s-1 . ...................... ................. 987 ~/M-k-k ... 1006
- ~ 1 M-c-d ............................ ............. 990 US... 1 M-k-s .. 1007
~/M-h-s . . ..... 99ı _fiA 1 M-k-r .... 1007
~ 1 M-h-k .......... .................. 99ı r:.j.A 1M-k-n ················· 1007
~ 1 M-h-1 ... ................... 992 ı&. 1 M-k-e ... 1008
ı.?-o 1 M-h-n .... 992 JL. 1 M-1-1 ......... ...... ... . . ... 1008
~ 1 M-h-v ... 992 ~/ M-1-h ····· ıoo9
~ 1 M-h-r .... ......................... ........ 993
.&o 1 M-1-k .... 1010
.lA 1 M-d-d .... .. .... ... .... 993 )Lo 1 M-1-e . .. 1012
lJ..l.o 1 M-d-n . . ................ ..... ... 994
)Lo 1 M-1-e ·············· .. 1013
.JJA 1 M-r-r .... ... 994
üi-o 1 M-n-n .. .. 1014
<:JA 1 M-r-c ... .. .. . . ... . ................ 995
~ 1 Men ... 1015
CJA 1 M-r-h . ..... 995
~ 1 Min .. . ..... 1016
~..Y' 1 M-r-d . .. ....... .............. ............. 996
t1'>1M-n-a .......................... ................... 1017
~..Y' 1 M-r-d ... ...... ........... .............. .. 996
~/M-n-y ..................... ................ ... 1017
i_y. 1M-r-e . .. 997
*"/M-h-d ......... . ... . . . ...... . 1018
c.SJA 1M-r-y . ... .. ...... ............ . . 998
~ 1 M-h-1 ....... 1019
~Y, /Meryem . . ... ...... 998
...:.ı_,.. 1 M-v-t ....... ................... 1019
u_>.... iM-z-n . · ······ · ... 998
(_>..../M-z-c (-"" 1 M-v-c .... . ... ..... 1021
············· ······ ·· 999
J,!-o 1 M-y-d ....... ıo2ı
~/M-s-s .... 999
.)..JA 1 M-v-r . . 1022
<:'"""" 1 M-s-h ················ ıooo
25
.J:!-'> 1 M-y-r .. .... .......... . ... H. . ı 022 wj.i 1N-z-f ... ... q . . . .. . .... ıo46
...J:!.<ı / M-y-z .. q. ı022 Jj.i 1 N-z-1 qq.. .... ı046
J!... 1 M-y-1 . .. . . ... ....... ıo23 ~ 1N -S-b q. q'"'"""""q'""' .qq•q,,.... ı 050
:i..:ıL., 1M-e-t .... . .... . ........ ı023 ~/N-s-h. .. ......... .... ı050
~'\...,/M-a-a . . ..q . . .......... ı 023 ~/N-S-f .. H .... q q ....
·····q···· .. ···· ıo5ı
tA 1 Ma ıo24 1N-s-f ...H........ . qq ... ooqqqoooo. ı 05ı
U....j
~ / N-b-t ................. ı027 .&.ü 1N-s-k ... qq ı 052

J...u/N-s-1 . q.q ... q . . q... ı052
6~1y~ ~ / N-s-y . ....... 1053
Nun Harfi .......................... 1027 W/N-s-e ... ı055
~/N-b-z ..................... q.......... . ı028 y:;..i 1N-ş-r ......... q...... .. qq ............ q...... ı 056
. ~·IN -Ş-Z ................. q. ....... q.. q ...... ı 057
Y'"l
j,ı.i 1N-b-z ..... ........................................ ı 029
..6.,ü 1N-b-t ...... .......... ..... ................... ı 029 .h..::..; 1 N-ş-t '""q••q•••oO• OoqoqOO••••,.••••• ••••• ı 05 8
\...:;.ı 1N -ş-e ...... . q.... .... ... ıo58
cü 1N -b-a. .... ...................... ı 029
~ 1N-b-e .......... ........................ ı030 y...-.i 1N-s-b '"'"'"""qq•q••q•""•qqHoo••oo• ıo59
~IN-b-y ........................................... ıo32 ~ / N-s-h . H.... ıo6ı
~ / N-s-r .. ıo6ı
J:i.i 1N-t-k ...... .. HH .... q•H• ı 033
_j;J 1N-s-r qH qHOO.. HHHoo•• oOOqHqHq...... .. H ı 033 u.........i / N-s-f oq H q ı 063
0 0
\.....::.j 1 N-s-a ..... ... ıo64

~ 1 N-c-d HHqH ... H... H..... .. q....... H ı 033
~ 1 N-c-s .. q.. HH ........ qq.... H.. H. ı 034 ~N-d-c .. . ·· ·q···· ·· ı064
r--i 1N-c-m . ..... HH .. HH ... OHH ...... .H ı 034 ~ 1N-d-d ooHqqOOqqooq 0 0 oqo 0 ıo64
y.O.i 1 N-d-r H H.. ı 065

.J-?-i /N-C-V .. H...... H.H......... H.HH ........ HH ı 03 5
~ 1N-h-b .....H ..... ,q,,H....... HOH ............ ı038 F 1N-t-h q qo • oqo qqo 000 000 • 0 00 00 ı 065
Uhi 1N -t-f qqqq q,.,.,,.,.qqqooooq qq,q,.,. ı 065
~/N-h-t .q ................ H........... 1038
_rı..i 1N-h-r qH ..... ..H........... ı 038 ~ 1 N-t-k qqq ....q........ q ..... ı 066
~/N-h-s .... ı039 fo 1 N-z-r q
··········· ıo67
~ / N-a-C ... ••q ıo70
J.,....i 1N-h-1 .. . .............. . ı 039 q .. q ....
~ 1 N-a-s ı 070
L?-i j N-h-ll •H ...... H• ....... ••q•••H ...... H. ı 040
~/N-a-k .q .......... q....... .... .. q. ıo7ı
.?J 1N -h-r .. ıo4ı
~ 1N-h-1 H....... H ı 04ı ~ / N-a-1 q
. ""q'q''" . ıo7ı
...... ..
..).).j/N-d-d ........ HH........................ ıo4ı ~/N-a-m . ... ········ 1071

q ..... . .. .
ı".).j 1 N-d-m ........................ .. .. ı 042 ~ / N-ğ-d ı073

..::..W 1 N-f-s ... . qq ...... q.q. q.. ı 073
ı.).j 1Nida ..... .. ...................... ı 042
.J~ 1 N-z-r ....... H.... . .............................. ı 044 ~ 1 N-f-h ......... ı074
tj.i/N-z-a ..... ..... ..................... ıo45 ~ 1 N-f-h ...... ı074
tY 1N-z-ğ ..... . q ..... q............. ı 046 .lii/N-f-d qooooooOOo qqooooqooooooooqqoq"q 1075
26
~/N-f-z ................ .... ı075 u.J-i !Nun ................................. ... 1096

..fo 1 N-f-r ..................... 1075 ~u 1 Nae .................. ..... ...... ı 096
~/N-f-s .............................................. ı076 .sli 1Nea ........ ........ ..... ... 1096
Jıii 1N-f-ş ................................. ı 077 .sW)! İntea ............... ... . .. ................. ı 096
~/N-f-a ..... . .... ... ......... ... 1078 ~ 1 H-b-t .............. .. .. 1099
~/N-f-k ................. . .... 1078
Jii 1N-f-1 .. 1079
~~ly~
~/N-k-b .... 1080
(Güzel) Ha Harfi .............. 1099
.:lii 1 N-k-z ............ . ············· 1081 ~ 1 H-b-v . .... .. ... ..... .. ll 00
.fo 1N-k-r . ············· 1081 ~/H-c-d .. 1100
~/N-k-s .... .......... . ........ 1081 __?.A 1 H -c-r ....................... ··················· 1100
~/N-k-d . .. ıo82 ~ 1 H-c-a ... ... . ... ............. ı102
~ 1 N-k-m ............ 1082 .).lıt./ H-d-d ....... ..... 1102
~/N-k-b .... 1083 f'.lıt. 1 H-d-m ...................... ,.................... 1103
(:ıS..l 1 N-k-s .... .. . ..... .. . ........ 1083 .s.lıt./H-d-y ........... .................. 1103
~ 1 N-k-h ...................... ....... 1084 tyı. 1 H-r-a........................ .... 1112
~/N-k-d .. . . . ... . .......... 1084 üyı./H-r-t ... ...... ................................. 1112
fo /N-k-r ..... 1084 -:;yı./ H-r-n . ......................... ..... 1112
u& 1N-k-s ... .... 1086 j~ /H-z-z ................................ ... .... 1112
~/N-k-s ....... 1086 J~ /H-z-1 ..................................... .... 1113
ı....& 1 N-k-f ................ . ......... 1086 j~ 1 H-z-e ... . ........ .... 1ı ı 3
J5J 1N-k-1 ...... . ... ..... 1087 f'~ 1 H-z-m .. ... .. ........ 1115
~/H-ş-ş .. . .. ... ...... 1ı15
rJ /N-m-m .. .... ......... ı087
~ 1 H-ş-m . .. ... . . ....... 1ı 15
J..u 1N-m-l ·········· ıo87
~ 1 H-d-m .................... .............. ... 1ı 16
~/N-h-c ..................... 1088
~ 1 H-t-a ................................... ... 1116
.W 1N-h-r ................. . .......... 1088
JlA /H-1-1 ....................... .................. ... 1116
~/N-h-y ............. ... .......... 1089
J.\ 1 Hel . .. .. . .... . ............. . ..... lll 7
y_,.i/N-v-b ..... ... ..... .......... ıo90
.ili.\ 1 H-1-k ........................... . ... 1118
ı:.J-i 1 Nvh .......... . ......... 1091
~ 1 H-1-m .. ........... . . 1120
.J~ 1 N-v-r ......................... . .. ... ıo91
~ 1 H-m-m .... ........ ....... ı120
I.Y'.J-i 1N-v-s ................. ...... . ... 1093
~/H-m-d .................................. ı121
ı.J.~ 1N-v-ş ...................... . ... 1094
JAA 1 H-m-r . .... .. .... .. ..... 1121
LJo<"~/N-v-s ...... . ............ 1094
j.<uı>/ H-m-z. ........ 1121
J.;j 1 N-y-1 . ... ... ...... 1095 ~/H-m-s ......... .. ..... . ......... 1122
f'~/N-v-m .................. . .......... 1095 ~ /Hüna ........ 1122
27
~ /Henün ............... . .. ıı22 J:l_, 1V-d-k ... . .... .. ...... .. ı ı45
Uıı. 1 H-n-e ...... ...... ..... . 1122 ':?~ı.:, 1vadi .... . . ... ı 146
:l.JA 1 H-v-d .................... . 1123 .J~.J 1 V-z-r .... . ..... 1147
.).A 1 H-v-r .. ............ . . ............ ıı23 o.J_, N-r-s .................. . ... . ıı47
~ 1 H-y-t ...... ....... ........... ............ ıı24 :l.J.JIV-r-d .................... .. .......... ıı49
sıl), 1 Hati .. ... . ...... . ....... 1124 J.J.J 1 V-r-k ............. .... . ................... ı 150
w'# 1 Heyhate ............ ıı24 i..G.J.J I V-r-y ........ lı5ı
~::t..ı. 1 H-v-c ................. ............ ıı25 .JJ.J 1 V-z-r .. ········ ······· . .... ı153
~ 1 H-y-m ................... . .. .... . ... . 1125 tJ.J 1 V-z-a . . ..... ..... .. . ..... ... ı ı 54
l.JtA 1 H-v-n ............. . ......... ıı25 üJJ 1 V-z-n .. .. . 1155
ı.S.JA 1 H-v-y ........................ ıı26 U"_,......J 1 V-s-v-s ........ .. . . ı 155
~/H-y-e .. ıı28 ..6.....ı_, 1V-s-t .. . 1156
t..ı. 1 Ha Harfi .......... ı ı28 C'""_, 1 V-s-a ............ 1157
.JA 1 Huve .. ... ..... . .. ······· ı ı29 J,..._, 1V-s-k . .... . . 1158
Ju / V-b-1 . ................. ......... ı ı3ı J...,_, 1 V-s-1 .. .. .. . ". ı ı 58
Y..J 1 V-b-r . . . ... .......... ı ı3ı r'""_, 1 V-s-m 1159
~_, 1 V-b-k ... . ıı3 ı ıJ.uıJ 1 V-s-n .... ıı60
,-.ı, ~\is ~_, 1 V-s-y ............... ı ı60

.J ..:?" • -
~_, 1 V-ş-y ......... .. ıı60
Vav Harfi .......................... 1131
Y.......J 1 V-s-b . .... .. ıı60
.y_, 1V-t-n .. ...... 1132 .l.....:ı.J 1 V-s-d ........................ ... . ı ı 6ı
.ii_,/V-t-d ....... ......... ..... ... ....... ı 132 u...._, 1V-s-f ······· · ········ ı ı 61
_;_, 1V-t-r .. .. ········· 1132 J,....::,_, / V-s-1 .. ················· 1161
Si_,/V-s-k .... ............ ı ı33 ~_, 1 V-s-y . 1162
Jj_, 1 V-s-n . .......... 1133 ~J 1 V-d-a ............... ıı63
'-:-l-?-.J I V-c-b . ..... ..... ı ı33 U...O J 1 V-d-n . ... 1164

~_, 1 V-c-d . . . . . . ... 1134 _>b_, 1 V-t-r ...... ı 164
~.J / V-c-s ...... . .......... 1135 lb_, 1 V-t-e . 1164

J.,.._, 1 V-c-1 ............. ....... . ............ 1136 .le_, 1V-a-d ... ı ı65
~_, 1 V-c-h . ........... . .. 1136 .be_, 1 V-a-z .. . ... ı

168
~_, 1 V-c-f .. ı138 ~_, 1 V-a-y .. 1168
lı.J 1 V-h-d .. .. ı 138 ~_, 1 V-f-d ... .. .. .. .. ı169
ı.}=_, 1 V-h-ş .. . . 1139 _)_, 1 V-f-r ..... . .. 1169

<.r.J 1 V-h-y .......... ... ............ ıı4o ~_, / V-f-d .. . ... ı169
:l:l_,/V-d-d ....... . .. .. . . . 1ı43 J_ğ_, 1 V-f-k .... ı170
(:l.J / V-d-a ..... ....... ............. ıı44 ..)_, 1V-f-y .................. ı 170
28
~_,/V-k-b ..... . .....................

1172 Müfredat'ınTahkikinde
d_, /V-k-t .... ............ . 1172 . Başvurulan Kaynak Eserler .... 1201
~_, 1 V-k-d ..........................
1173
~_, 1 V-k-z 1173 ...
_)_,/V-k-r .............
1173
t}J/V-k-a .... ............................... ...... .
1174
U!_, 1V-k-f .................
1175
.)_,/V-k-y ........ ............ ........
1176
~_, 1 V-k-d ..........................................1177
jS_, 1 V-k-z 1177 ..
~_,/V-k-1. ...................
1177
~J 1 V-1-c ..........
1178
ts_,;v-k-e ................
1179
~..,/V-1-d 1179 ...
_,ı_, 1 V-l-k .......... .. ..................... ..
1181
<)_,/V-1-y ..............................
1181
~-' 1V-h-b ................................... 1186
~J/V-h-c ....................................... 1187
0>\J 1V-h-n ................... .........
1187
ı.sAJ 1V-h-y .. .. .... .....
1188
ı;j/Vey ................................ .......... 1188
~J 1 Veyl .................... ...................... 1188
0":':1 1 Y-b-s .................... . 1191 ...
~/Y-t-m. 1191
:l;ı 1Yedun ................. ....................... 1191
~ t:ılı
~ ~\is
. -
Ya Harfi .................................................. 1191
1Y-s-r .
..>'-":! 1195
U"Y 1Y-e-s ... 1196
~/Y-k-n ....................... ................... 1196
~/Y-ın-m .. .......... . .... ... . 1197
(.)AJ) Y-ın-n ............ . .. 1197
~ 1Y-n-a ....................... . .. ............... 1199
f'~/Y-v-m .... . ...... ...... ı 199
V":l 1 Ya-sin .......................... 1199
29
- -
el-Müfredat'ın Çevirisine Önsöz
(Mütercimlerin Birkaç Hatırlatması)
Rağıb'ın el-Müjl-eddt'ı, Tefsir Disiplini içinde değerlendirilen bir Kur 'an

Kavramları çalışmasıdır. Müjl-eddt, bu alanda yapılan çalışmaların en değer
Iisi ve en rağbet görenidir. Bunun pek çok sebebi vardır :
1. En başta geleni, Kur'an kavramlarının büyük bir vukufiyet ve titizlikle
ele alınmış olmasıdır.
2. Bir diğer özelliği de, Kur'an kavramlarını tüketmeyi hedeflerneden
onlara hizmet etmeyi bir şerefbilmesidir. Onun için kullandığı üslup ve ifade
tarzı genelde içli, duyarlı ve bilinçlidir. Değişik görüşleri verirken, çoğu za-
man tercih etme yoluna bile gitmemiş olması, onun ne kadar engin bir ihtilaf
fıkhına vakıf olduğunu göstermektedir. Hemen hiçbir yerde kavramların
anlamlarına indirgemeci bir yaklaşım sergilememiş olması da, her sayfada
onun alimane tutumunun tanıklığını yapmaktadır.
el-Müfredat, bir Kur'an kavramları çalışması olduğundan, içinde aşırı
denebilecek derecede çok kelime geçmektedir. Kelimelerin çoğu isim, bir
kısmı da fiillerden oluşmaktadır. Fiilierde değişme ihtimali olan harekeler
konmuştur. İsimlerlerde de değişebilecek harekeler konmuş, değişmeyecek
olanlar konmamıştır. Bu açıdan isimlerio son harekeleri genelde konmamıştır.
~ı.;ı;Ji ,o~\ ,~1 ,~1 kelimeleri gibi. Doğal olarak bunların başlannda yer
alan ve ldm-z ta 'rf{diye bilinen elif ve lam harflerine de hareke verilmemiştir.
Çünkü, bunlar her zaman aynıdır; daima Türkçe' deki "el" sözcüğü gibi bir
seslendirme ile okunurlar. Onun için bu isimler sözgelimi, ~~ veya _;;jl
şeklinde yazılması , kayda değer hiçbir yararı olmadığından bu konuda veri-
lecek büyük emekleri zayi etmemek düşüncesiyle, tercih edilmemiştir. Aynı
mantık gereği tek başına verilen isimlerio başında bulunan ldm-z ta 'rfjler de,
mecbur kalınmadıkça, yazılmamıştır. Buna göre verdiğimiz ,; ı:,.;.ii kelimesi
,-,j.i. ve~~ de~ şeklinde verilmiştir.
31
Aynı şekilde,
son harekeleri kural gereği açık olan inidelerin bu harekeleri
konmamıştır. Sözgelişi, isim tamlamalarında yer alan ikinci ismin son harekesi
genelde konmamıştır. ~Wi ~~ w~~i ~~ w~~i ~~~i~~ _;.~i ~~ ~1:.jj1 ~~
isim tamlamaları gibi. Bunların harekeleri daima esredir. Sadece istisnai bir
durumu olanların harekesi belirtilmiştir; ~i~.:, ..sJıi ~~ifadeleri gibi.
Öte yandan son harekeleri mutlaka belirtilmesi gereken kelimelerin bu
h~~keleri konmuştur.~' 1j_,h ~' ~~~- , ~Ü! ~'-:ı~'~~ .U~.:,' 'o_yıli.'
' J;..!! ' cümle veya sözcükleri gibi.
Kitapta geçen dyetlerin metinleri için uzun inceleme, soruşturma yapıldı.
Bunun değerlendirmesinden sonra konmalarının daha faydalı olacağı düşü
nülmüş ve mealierinden önce verilmiştir. Bu arada müeliifin, o ayeti orada
hangi amaçla kaydettiğine yardımcı olmak için ayette geçen ilgili kavram
veya türevi bold (siyah) biçimde verilmiştir. Bunun yanındamealde de ilgili
kavramın anlamı veya Y,aklaşık manası yine bold olarak verilmiştir. Misal
olarak bakalım:~~ ü_,L~ Us:-ı_>.ıS:, lZJt..:.. üa,j U) ~.J Rabbimiz; biz efendile-
rimize ve büyük/erimize uyduk da, bizi yoldan saptırdılar (33/Ahzab 67). Bu
vurgular sayesinde, kimi silik duruma düşen delillendirmeler böylece daha
belirgin hale gelecektir.
Müeliif, ayetleri delil olarak sunarken, genelde çok kısa ve sadece ilgili
kelimenin geçtiği yeri vermekle yetinmiştir. Biz ayetlerin mealierini verirken
bunda çok sıkıntı çektik. Çünkü, burada bazen ana cümle değil yan cüm-
lecik, bazen de yan cümlecikte geçen bir kelime seçilip konmuştur. Bunun
açık anlamını yansıtmak için, bazen ilgili sözcüğün birkaç kelime önünden
veya arkasından almak zorunda kaldık. Çoğu zaman üç nokta koyarak metnin
ilgili yerine havale yapmakla beraber bazen tamamen anlam kaymasına yol
açmamak ve maksadı açık ifade etmek için bu ilave mealieri verme gereği
duyduk. Mealieri verirken, mutlak anlamda bir mealden almayı değil, en
uygun meali vermeye çalıştık. Bu arada mevcut mealierden de epey istifade
ettik. Bu bağlamda Elmalılı Hamdi, Ö. Nasuhi Bilmen, Süleyman Ateş ve
DİB. Mealieri ile Tefhim, Fi Zılal ve İbn Kesir tefsirlerinin meallerinden
çokça istifade ettiğimizi beliıimeliyiz.
Hadisler ve şiirler çok büyük bir yekün tutmadıkları için ayetlerde izlenen
metoda uygun olarak harekeli metinleri ve çevirileri birlikte verildikten sonra
ilgili noktalar bold ile nazara verilmiştir.
Müfreddt' ın şimdiye kadar pek çok baskısı yapılmıştır. Ancak bunların
hiçbiri hata, tashih ve tahriflerden kurtulabiimiş değildir. Kimilerinde
32
Rağıb'ın kullandığı bazı şiirler, kimilerinde bazı ayetler, kimilerinde ise, bazı
kavramlar eksik kalmıştır.
Çeviride esas aldığımız nüshalar: Tahkikini Adnan Safvan Davudi'nin
yaptığı Daru'l-Kalem, Dimeşk - ed-Daru'ş-Şamiye, Beyrut 1992'de çıkan
birinci baskısı ile 2002' de yayınlanan üçüncü baskısıdır. Bu baskıda sözü
edilen kusurlardan herhangi birinin bulunmaması için özel bir gayret sarf
edilmiştir.
Kitapta yer alan ayetlerin hem orijinal metinleri hem mealieri verilmiş
olup, dipnotları azaltmak maksadıyla süre ve ayet numaralan metnin içinde
belirtilmiştir. Müellif, Kur'an'ın kıraat farklarına değindiğinde bu kıraatierin
sahih ve şaz olanları dipnotlarda açıklanmıştır. Rağıb'ın kullandığı şiirlerin,
kime ait olduklan tespit edilmiş ve kaynakları gösterilmiştir. Atasözlerinin de
geçtikleri dil kitaplarındaki yerlerine işaret edilmiştir.
Metinde zikredilen birtakım ifade ve deyimierin hangi bağlamlarda söy-
lendiklerinin bilinmemesi çeviriyi zorlaştıran hususlardandı. Bu tür sözleri
sağlıklı bir şekilde Türkçe'ye çevirmek için onların diğer kaynaklarda nasıl
kullanıldıkları ve ne gibi anlamlar taşıdıklarını araştırmamız gerekiyordu. Bu
amaçla sıkça başvurduğumuz başlıca Arapça kaynaklar şunlardır :
1. Ebu Bekr b. Muhammed b. Hasan İbn Düreyd, Cemhere tu '1-Luğa,
2. Ebu'I-Kasım Mahmud b. Ömer ez- Zemahşeri, Esasu 'l-Belağa, 3. Mu-
hammed b. Mükerrem b. Manzur, Lisanu '1-Arab; 4. es-Semin el-Halebi,
Umdetu 'l-Huffaz, 5. Mecduddin Muhammed b. Ya'kub el-Feyrlızabadi,
el-Kamusu '1-Muhft, 6. İsmail b. Hammad el-Cevheri, es-Szhah Tacu 'l-Luğa
ve Szhahu 'l-Arabiyye, 7. Ebu'I-Hasan Ahmed b. Faris, Mu 'cemu Mekayfsi '1-
Luğa.
Bunun yanında metinde yer almayan fakat tarafımızdan yapılan açık

lamalar köşeli parantez [] içinde gösterilmiş , gerektiğinde yıldız (*) işareti
kullanılarak dipnotlar eklenmiştir.
Metne azami derecede bağlı kalınakla beraber, her dilin kendine özgü bir
anlatım biçiminin ve mantık bakış açısının olmasından dolayı, çeviriyi daha
anlaşılır kılmak için kimi zaman metinden fedakarlık ettiğimiz de olmuştur.
Ayrıca, elimizdeki Metni tahlük eden Adnan Safvan Davudi'nin ekiediği
dipnotların tümünü değil, manaya katkısı olan ve yerinde buldukl arımız
çevrilmiştir.
Çeviride Arapça muğlak sözlerin çözümünde ve özellikle şiirlerin çeviri-
sinde engin Arap Edebiyatı vukufiyetinden istifade ettiğimiz değerli Hoca-
33
mız Prof. Dr. M. Halil Çiçek Bey'e teşekkür etmeyi bir borç biliriz. Bunun
yanında ayet metinlerinin seçilip ilgili yerlere konması, binlerce kelimenin
harekelenmesi konusunda bize çok yardım eden değerli dostlarımız Mecit
Öztürk, Yılmaz Aydın, Fatma Yazıcı ve Ayşe Tokay ile daha rahat bir ortam-
da çalışmamız için tüm imkanlarını kullanan Köksal Turan Bey'e teşekkür
ediyoruz.
Mart 2006
Mehmet YOLCU- Alıdulbaki GÜNEŞ
Not: İkinci Baskıyı hazırlarken;

Çevirisini yaptığımız Müfredat kitabı baştan sona kadar yeniden gözden
geçirildi; gerekli düzeltmeler yapıldı.
Bir kısmı yayınevinden kaynaklanan metin hataları, eksiklikler ve fazla-
lıklar düzeltildi.
Müfredat'ın tahkikinde başvurulan kaynak eserler eklendi.
"Müfredat (Kur'an Istılahları Sözlüğü)" olan çevirinin adı "Müfredat
(Kur'fuı Kavramları Sözlüğü)" şeklinde değiştirildi.
Okuyucudan gelen yoğun talep dikkate alınarak birinci baskıda iki cilt
halinde basılan eser, sayfalar iki sütun şeklinde dizayn edilip ikinci baskıya
tek cilt halinde hazırlandı.
Nisan 2010
Mü tercimler
34
Rağıb
ve El-Müfredat
Hakkında Genel Bilgiler
Rağıb, özellikle "el-İsfahani" lakabı ile şöhret kazanmıştır. Öyle ki bu

nedenle adının ne olduğu konusunda farklı görüşler oıiaya çıkmıştır. Bunların
en meşhurlarına göre adı, el-Hüseyin'dir. Biyografisini yazanların çoğu bu
kanıdadır. Bunların tespitlerine göre adı:
1. el-Huseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal (Zehebi, Zirikll, Safedi);
2. el-Huseyn b. Mufaddal b. Muhammed (Fihrisu 'l-Hazaneti 't -
Teymuriyye);
3. el-Huseyn b. el-Fadl (Şehrizfıri);
4. el-Mufaddal b. Muhammed (Suyı1ti ve Davı1di). 1
Hocaları ve Öğrencileri
Elimizdeki kaynaklar, Rağıb'ın kimin yanında okuduğuna, hangi ilimleri
hangi hocalardan aldığına dair sağlıklı bilgi vermedikleri gibi, kimlere hocalık
yaptığı, kimlerin onun yanında okuduklarına ilişkin malumat da vermezler.
Bununla beraber Rey şehrinin tanınmış alimlerinden ve Arap Dilinin büyük
üstadlarından Muhammed binAli bin Ömer Ebu Mansur el-Ceban'ın yanında
dil ilimlerini ve Arapça'yı okuduğu söylenebilir.
Eserleri
Hicri dördüncü asırda yaşayan Rağıb değişik alanlarda pek çok eser yaz-
mıştır. Bu asır, ilmi inkişafın (bilimsel gelişmenin), kalkınma ve yükselmenin
en parlak olduğu dönemlerden biridir. Rağıb'ın başlıca eserleri şunlardır:
1. el-Mufredat fı Garib'il-Kur'an.
2. Tefsiru'l-Kur'ani'l-Kerim. Tefsirinin adı Camiu't-Tefsir'dir. Rağıb biz-
zat kendisi Hillu Müteşabihati '!-Kur 'an kitabında Kafirün suresini açıklarken
I Bkz. Suyfıti , Buğyetu '1- Vuat, II, 297; Şehrizfırl, Nuzhetu 'l-Ervah ve Ravdatu 'l-Efrdh, II, 44; ZirikiL
e l-A 'lam , ll, 255; Ömer Rıza Kehhale, Mu 'cem u '1-Muellifin, IV, 59; Haci Halife, Keşfu 'z-Zunun , 1,
36; FeyrCı z5 badi, el-Bulğa ji Tarihi Eimmet i '1-Lıığa. s. 69; Zehebi, Siyeru A 'lam i 'n-Nubeld. XV llL
120; Safedi, el-Vô.fiji'l-Vefeydt, XIII, 45 .
35
şöyle der: Biz "Camiu i-Te.fsir " kitabımızda buna birkaç açıdan cevap verdik. 2
Keşfu 'z-Zunun'un yazarı Hıki Halife şöyle der: Bu muteber bir tefsir
olup bir cilttir. İlk sözü: Elhamdü li 'I-Lahi ala iilaihi Müellif, eserinin baş
tarafında tefsirle ilgili faydalı açıklamalar yapmıştır. Metodu, önce bir ayetler
grubunu kaydetmek, soma onları ana hatları ile açıklamaktır. Bu, Beydavi'nin
Envaru 't-Tenzfl'de kullandığı kaynak kitaplardan biridir. 3 Tefsirinin önsözü
Fatiha suresi ve Bakara'nın baş tarafları ile birliktedir. Ahmet Ferhat'ın tah-
kiki ile Kuveyt'te Daru'd-Da'va tarafından basılmıştır. Feyrüzabadi; "On cilt
halinde büyük bir tefsiri vardır. Kendisi tahkikin zirvesindedir" der.
Buradan anlaşılıyor ki ; Rağıb'ın biri büyük biri de küçük olan iki tefsiri
vardır. Tefsirinin bir nüshası Veliyuddin Carullah Kütüphanesi'nde yazma
olarak bulunmaktadır. Bu nüshada Giriş'inin başındanMaide süresinin başı
na kadarki kısım bulunmaktadır. Bu üç yüz elli varak tutmaktadır. Onun diğer
kısmını şimdiye kadar görebilmiş değiliz. Rağıb'a , nispet edilen muhtasar bir
tefsir daha vardır ki, Muhtesaru Te.fsiri Müteşiibihati 'l-Kur 'an adı ile basıl
mıştır. Bunun Yemen' de Mescid-i Sen' a Kütüphanesi ' nde 165 varak ttıtan bir
nüshası bulunmaktadır. Fakat bu eserin Rağıb ' a ait olduğunun belgelenmesi
gerekmektedir.
3. Durratu't-Te'vil fi Müteşabihi't- Tenzil. Sanılıyor ki, bunun ismi
Durratu 't- Te 'vfl{ı Hı !li Müteşabihiiti '!-Kur 'an' dır. Pek çok araştırmacı bun-
ları ayrı birer kitap olarak göstermektedir. Aslında her ikisi de aynıdır. Had
Halife, Durratu 't-Te 'vfl .fi Hılli Müteşdbihiiti 't-Tenzfl kitabını zikretmekte ve
Rağıb ' ın bu kitabıel-Meani 'l-Kebfr ve İhticacu 'l-Kurrd ' kitaplarını yazdıktan
soma kaleme aldığını kaydetmektedir. Öte yandan Rağıb ' ın, Durratu i-Te 'v f!
diye adlandırılan Hillu Müteşdbihdti '!-Kur 'dn kitabının başında bu bilgileri
kaydettiği de görülmektedir.4
Brockelmann da Hi !lu Müteşabihdti 'l-Kur 'dn kitabından söz ederken onu
ayrı bir kitap olarak gösterir ve şöyle der: Bu Rağıb Paşa Kütüphanesi'nde
bulunan 180 numaralı yazmadır. Durratu 't- Te 'vf! kitabının ise, Süleymaniye
Kütüphanesi'nde Esad Efendi bölümünde ve Britanya Müzesi ' nde Durratu 't-
Te 'vf! kitabının yazmalan bulunmaktadır. Britanya Müzesi ' ndeki nüshası
incelendiğinde görülecektir ki bu, Rağıb Paşa Kütüphanesi ' nde mevcut olan
Hillu Müteşdbihati '!-Kur 'dn kitabının aynısıdır.
2 Bkz. Riiğıb el-lsfahani, Hi/lu Mu teşa bihati '!-Kur 'an, Yazma nüsh a sı . varak: 280.
3 Bkz. Hiicl Halife. Keşfu 'z-Z un ün. L 477.
il Riiğ ıh el-lsfahiini. Hil!ıt ivluteşfıbihôt i '!-Kur 'an. s. 1.
36
Bazı araştırmacılar el-Hatib el-İskafiye nispet edilen Durratu 't- Tenzfl ve

Gurratu 'l-Te 'vfl adıyla basılan kitabın Rağıb'ın bu kitabının aynısı olduğunu
belirtmiştir. Bu uzak bir ihtimal değildir. Her iki kitabı karşılaştırdığımızda
aralarında büyük bir uyum olduğunu görüyoruz. Sadece ilk sayfada birtakım
farklılıklar vardır. Belki de bu kitap Rağıb'ındır. Sadece ilk sayfası bilerek
ya da bilmeyerek başına konmuştur. Burada deniyor ki: "İbn Ebi'l-Farac
el-Ürdüstani diye tanınan İbrahim b. Ali b. Muhammed kaydetmiştir ki: Bu
Mesail'i Ebu AbdiHalı Muhammed b. AbdiHalı el-Hatib, Fahriye kalesinde
imHi etmiştir. Yine burada Hatib'in Hurüf-u Mukattaa ile ilgili bir kitabının
olduğu zikredilmiştir. Rağıb'ın ise, böyle bir kitabının olduğundan söz edil-
memiştir. Doğrusunu Allah daha iyi bilir."
4. Tahklku'l-Beyan fi Te'vili'l-Kur'an. Bu kitabı Rağıb, ez-Zerfa ila
Mekarimi 'ş-Şerfa'nın önsözünde; Haci Halife. Keşfu 'z-Zunun'da (I, 377),
Brockelmann da Tarfhu'l-Edebi'l-Arabf'de (V, 211) zikretmiştir, Brockel-
mann, bu kitabı edebiyada ilgili olarak göstermiş ve onun Meşhed'te bir
yazması olduğunu kaydetmiştir. Ben bunun Meşhed'teki Kitabhane-i Astane
(Kudüs) nüshasından alınma bir kopyasını Umu'l-Kura'da gördüm. Bu nüs-
hanın, karşılaştırmadansoma Rağıb'ın el-İ'tikad kitabı olduğu ve adı geçen
Tahkfku '!-Beyan kitabı olmadığı ortaya çıkmıştır. Buna göre, adı geçen kitap
şu an kayıp sayılmaktadır.
5. İhticacu'l-Kurra': Bu eseri, Rağıb, Hill u Müteşabihati '!-Kur 'an kita-
bının Giriş' inde, Hac i Halife de Keşfu 'z-Zunun' da (II, 15) kaydetmiştir.
6. el-Meani'l-Ekber: Rağıb, Hillu Müteşabihati '!-Kur 'an kitabının
Giriş'inde Haci Halife de Keşjit'z-Zunim'da (II, 1729) zikretmiştir.
7. er-Risaletu'l-Münebbihe ala Fevaidi'l-Kur'an (~1) Jc 4-!i:.ı1 :ULyi
~ıjl) Rağıb, el-Müfredat'ın Giriş'inde ve h-r-f maddesinde zikretmiştir.
Fakat biz onun herhangi bir nüshasını bir yerde bulamadık
8. Muhaderatu'l-Üdeba ve Muhaveratu'l-Büleğa ve'ş-Şuara. Bu ede-
biyat alanında büyük şöhreti olan bir kitaptır. Beyrut'ta Mektebetu'l-Hayat
tarafından iki cilthalinde basılmıştır. Fakat kişiler ve şiirlerde pek çok baskı
hatası, tashih ve tahrif bulunmaktadır. Bu kitap, öneminden dolayı, vezirlere
ve emirlere hediye edilirdi. İbn Ebi Useybi'a, Tabakatu 'l-Etibba 'da (s.369)
beliıtir ki, Eminu'd-Devle İbnu't-Tilmiz, el-Muhadarat kitabını vezir İbn
Sadaka'ya hediye etmiştir.
9. Mecmau'l-Belağa. Efaninu'l-Belağa diye de bilinen bukitap,Amman' da
Mektebetu'l-Aksa tarafından Dr. Ömer Sarisi tahkiki ile basılmıştır. Bu güzel
37
bir çalışmadır, fakat pek çok meşhur şiir, şairlerine nispet edilmemiştir.
10. Edebu'ş-Şatranç. Brockelmann, bu eseri zikretmiş (V, 211) fakat biz
bu eseri hiçbir yerde görernedik
ll. Muhtasaru IsHihi'l-Mantık. Bu eserin, Ummu'l-Kura Üniversitesi
İslami Araştırmalar Merkezinde (Nu: 31 6) bir yazma nüshası vardır. Bu,
Teymfuiyye Kütüphanesindeki nüshasının (Nu: 137) bir kopyasıdır.
12. Risaletun Fi Adabi Muhaletati'n-Nas: Esad Efendi Kütüphanesi'nde
bulunan Resai/u li 'r-Rağıb Mecmuası içinde yer alan bir yazma nüshası mev-
cuttur.
13. Risaletun fi'l-İ'tikad: Bu kitap üzerine Alıter Cemal Muhammed
Lokman tarafından Mekke-i Mükerreme'deki Ümmü'l-Kura Üniversitesinin
Akide Bölümünde 1401-1402 yılında bir mastır tezi hazırlanmıştır. Tezi yö-
neten Muhyiddin es-Safi'dir. Bu çalışma daktilo sayfasıyla 400 sayfadır. Bu
çalışmada Rağıb hakkında yeterli bilgi verilmemiştir.
14. ez-Zeria ila Mekarimi'ş-Şeria: (~~~ ~-!ı& _)) ~-)i) Birkaç
kere basılmıştır. En son Dr. Muhammed Ebu'l-Yezid el-Acemi tahkikiyle
yayınlanmıştır. Kendisi, Rağıb ile el-Hüseyin b. Muhammed b. Sükkere'yi
karıştırrnış ve onunla ilgili bilgileri Rağıb için vermiştir. Haci Halife şöyle
der: İmam Gazzalf, ez-Zerfa kitabını kendinden ayırmaz ve onun nejisliği
ni dile getirirdi. Şunu da belirtmek gerekir ki, Gazzali'nin de ez-Zerfa ila
Me karimi 'ş-Şeria adını taşıyan bir eseri vardır. Onun için, kendi kitabını mı
yoksa Rağıb'ın kitabını mı bu kadar sevdiği kesinlik kazanrnamıştır. Bundan
ayrı olarak Gazzali, Rağıb'ın kitaplarından etkilenrniş ve Mearicu 'l-Kuds'ta
Akıl ve Şeriatın birbirine ihtiyacını güzelce açıklayan bütün bir bölümü
Rağıb'ın Tajsflu 'n-Neş 'eteyn kitabından nakletmiştir. 5
15. Tafsilu'n-Neş'eteyn ve Tahsilu's-Saadeteyn: Bu eserini Vezir Ebu'I-
Abbas ed-Dabbi için yazmıştır. Bu da birkaç defa basılmıştır. Son baskısı
Dr. Abdulhamid en-Neccar tarafından tahkik edilip 1988/1408'da Dam'l-
Garbi'l-İslami tarafından yapılmıştır. Bu baskıda Rağıb hakkında herhangi
bir bilgi verilmemiştir.
16. el-İman ve'l-Küfr: Hediyyetu 'l-Arifin müellifi, bu eseri kaydetmiştir,
fakat onunla ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır.
17. Risaletun fi Meratibi'l-Ulfim: Esad Efendi Kütüphanesi'nde bulunan
Resai/u 'r-Rağıb içinde (Nu: 3654) yedi varaklık bir yazması mevcuttur.
5 Bkz. Hiici Halife, Keşfu 'z-Zunun, I, 826; İhyiiu Ulumi 'd-Din Muakddimesi, tahkik: Dr. Taban e, s.
22
38
18. Kitabu Kelimati's-Sahabe: el-Beyhaki, Tarilm Hukemai'l-İslam'da

(s. 112) zikretmiştir.
19. Usfilu'l-İştikak: Rağıb, el-Müfredat'ın c-d-r maddesinde zikretmiş
tir.
20. Risaletun fi Şerhi Hadisi Setefteriku Ümmeti ve'l-Cem'u Beyne'r-
Riviiyeteyni li'l-Hadis el-Ula: Küllüha fi'n-Nari illa Vahide ve's-Siini:
Küllüha fi'l-Cenneti illa Vahide. Rağıb, ez-Zerfa'da (s.132) bu kitaptan
bahsetmiştir.
21. Kitabu Şarafi't-Tasavvuf Rağıb, T~fsirinde (varak 42 ve 50) bu ese-
rinden bahsetmiştir.
22. Tahkiku'l-Elfazi'l-Müteradife ala'l-Ma'na'l-Vahidi ve ma
Beynehuma mine'l-Furiiki'l-Gamida: ~ LO.J ~l)l ~~)c :iJ~1~1 i:.~~~
~wi '='Jjıi ~ Rağıb, el-Mf1freddt'ında ve Tefiirinde (varak: 54) bu eserin-
den söz etmiştir.
23. Risaletu Tahkiki Münasebati'l-Eifiiz: Rağıb, el-Müfreddt'ın
Giriş'inde bu eserinin adını kaydetmiştir.
Medine-i Münevvere' deki Arif Hikmet Kütüphanesi 'nde Atbaku 'z-Zeheb
adında Rağıb'a nispet edilmiş bir kitap vardır. Bu, Zemahşer! 'nin Atbaku 'z-
Zeheb adındaki kitabına tenkitler içermektedir. Burada kitabın yazma iki
nüshası bulunmaktadır. Bunun Rağıb'a ait olmadığı ise açıktır; çünkü:
Rağıb, Zemahşeri' den bir asır önce vefat etmiştir. Doğru olan bu kitabın,
Abdulmü'min b. Hibetullah el-lsfahani'ye ait olduğudur. Bu eser Mısır'da
Bulak matbaası tarafından basılmıştır. el-Haremu'l-Medeni Kütüphanesi'nde
bir nüshası bulunmaktadır.
Rağıb'ın Belli Başlı Hususiyederi

Zehebi şöyle der: Mahir bir alldme ve eşsiz bir muhakkik idi. Kelamcıların
en zekilerinden biriydi. 6
Beyhaki ve Şehrizuri şöyle der: İslam 'ın bilgelerinden biriydi; Şerfat ve
Hikmeti bütünleştiren odur Ma 'kuldt konusundaki yetkinliği daha baskındı. 7
Salalı es-Safedi şöyle der: İlmin ileri gelen büyük/erinden, faziletin ünlü-
lerinden biridir. İlmin birden çok alanında muhakkik bir kişidir. Muhakkikli-
ğini, ilimlerdeki derinliğini ve gücünü gösteren pek çok eseri vardır. Onun
8
6 Bkz. Zirikll, el-A 'lam, XVIII, 120.

7 Bkz. Tarih u Hukemai '/-İslam, s. 112; Şehrizfıri, Nuzhetu 'l-Ervah, II, 44.
8 Safed'i, el-Vajiji 'l-Vefeyat, XIII, 45.
39
üzerinde bir çalışma yapan es-Sarisi ise, şu tespitleri yapmaktadır: Yaratılış
ve ahlak açısından güzel bir kişiydi. insanlarla güzel diyalogundan dolayı
onları hemen etkisi altına alırdı. Başlıca üç eylemi vardı: Vaaz etmek, ders
vermek ve kitap yazmak. Pek çok değerli kitabı ve ilginç tartışmaları vard1r. 9
el-Huvensari şöyle der: İmam, edip, büyük hafiz, Arapça, Arap Di/bilimi,
hadis, şiir, yazarlık, ahlak, hikmet, kelam, öncekilerin ilimleri (Ri cal ve Tarih)
vesaire alimidir. Kadr-u kıymeti her tür takdirin üstündedir. Avam da havas
da onu takdir etmiştir. Özellikle Arap Dilbilimi alanında derinleşmiştir. el-
Muhadarat'zndan anlaşıldzğzna göre, Şajif mezhebine mensuptur.10
el-Huvensari'nin Yakut el-Hamevi'den yaptığı alıntıda Rağıb hakkında
şöyle denmektedir: Mu 'cemu 'l-Udeba'nın müellifi şöyle der: el-Hüseyn b.
Muhammed er-Rağıb el-Lifahanf, ilmin ileri gelen önderlerinden biridir.
Birden çok alanda derinleşmiştir,· edebiyat ve hikmetin öncülerinden biridir.
Onun Tefsiru 'I-Kur 'an adlı bir kitabı vardır,· büyük bir kitap olduğu söylen-
miştir.
Rağıb, tevazuu ve içine kapanınayı tercih eder, şöhretten ve el üstünde

tutulmaktan hoşlanmazdı. Ben, kendimi övmekten ve nef;imi tezkiye etmekten
Allah 'a sığınırım derdi. Kendi kendini kınar ve yererdi. Kendini öven kişinin
aslında kendini yerdiğini ve kötülediğini düşünürdü. Kendi eserlerinde kendi
şiirlerini örnek verenlerin yaptıklarıyla akıllarını kınadıklarını ifade ederdi.
Kendisi, erdemlerinin gizli kalmasını tercih eden Sufıyedendir. Hucviri onu
Tarikatın Şeyhlerinden saymıştır. 11
Rağıb'ın Akidesi
Rağıb'ınakidesi konusunda üç görüş ileri sürülmüştür. Bunların kimile-
rine göre Mutezile, kimilerine göre Şia ve kimilerine göre ise Ehl-i Sünnet
ve'l-Cemaat akidesine mensuptur. Tartışma götürmeyen doğru görüş ise,
onun Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaatten olduğudur. Bunu es-Suyüti'nin şu ifadesi
de desteklemektedir: Ben onun Mutezili olduğunu sanzyordum. Bu kanaatim,
İbn Abdi 's-Selam 'zn el-Kavaidu 's-Suğra adını taş1yan kitabının bir nüshas1
üzerinde Şeyh Bedruddin ez-Zerkeşf'nin kendi el yazısıyla yazdığı şu cümleyi
görünce değişti.' İmam Fahruddin er-Razf, usul ile ilgili Te 'sfsu 't-Takdfs 'te
9 Siirlsl, er-Rdğıbu '1-Isfahdnf ve Cuhüduhii, s. 33.

I O Bkz. M. Bakır el-MCısevl et-H uvensfırt (v.l3 13), Ravddtu '1-Cenndtfi Alıvali '1-Uiemdi ve 's-Scidcit, 1.
B. 1307 (4 cilt bir mücelled'te), s. 238-250.
ı ı Bkz. Rağıb, ei-Muhddardtu '1-Üdebci, Cem' iy yetu'l-Mearifi ' 1-UmCımiyye, I, 7, ll O; Hucvlrl,
Keşfu '1-Malıcitb, II, 584.
40
şöyle der: Ebu '!-Kasım er-Rağıb, Ehl-i Sünnet 'in imamlarından biriydi. Onu
Gazzalf'ye yakın bulmuştur. Suyütf bu nakilden sonra şöyle der: Bu güzel bir
tespittir; çünkü, insanların çoğu onuMutezile 'den sanmıştır 12
Bu durum, el-Jl1üfredat kitabında Mutezile'ye yönelttiği tenkitlerden de
anlaşılmaktadır. Sözgelimi, Mutezile'nin piri olan Ebu'I-Ali el-Cubbai'ye
(v.303) ~ "h-t-m"_maddesinde, Ebu'i-Kasım Abdullah b. Ahmed el-
Belhi'ye (v.317) ise, ~ "h-1-1" maddesinde tenkitler yöneltmektedir.
el-İ h ka d kitabında ise: Kulların, kıyamet gününde Yüce Allah' ı görmesine
gelince, bu görüşü, bilgeler ve Hadis alimleri, Kitab ve Sünnet'in ifade ettiği
gibi tespit/kabul etmişlerdir. Rağıb , bu görüşüyle , "Beni asla göremezsin"
(7/A'raf 143) ayetine dayanarak inkar eden Mutezile'ye muhalefet etmiştir.
el-İ'tikad kitabında onlara yönelik başka tenkitleri de vardır.
Hz. Ali ' den çokça nakil yapması gerekçe gösterilerek Şia itikadında oldu-
ğu söylenmişse de, bu yeterli bir delil değildir; çünkü: AI-i Beytin sevgisine
ilişkin sahih haberler vardır. Bu nedenle insan, onları sevmek ve sözlerini
nakletmekle Şia' dan sayılamaz. Sözgelimi, pek çok alim gibi, Zemahşeri,
Rabfu 'l-Ebrar'da, Gazzali, İhyau Ulumdiddin'de , Feyruzabadi de, Besairu
Zevi 't-Temyfz'de Al-i Beyt'in birçok sözünü nakletmiş ama kimse onların
Şia'dan olduğunu söylememiştir. Bu iddianın en sağlıklı reddi bizzat Rağıb'ın
el-İ'tiktid kitabında yer almaktadır: Yetmiş iki fırkaya kaynaklık eden bid'at
fırkaları yedi tanedir: 1. Müşebbihe, 2. Sıfatları reddedenler, 3. Kaderiye, 4.
Mürcie, 5. Hariciler, 6. Mahlukiyye ve, 7. Müteşeyyia. Müşebbihe, Allah ' ın
zatz; Sıfatları reddedenler, Allah 'ın fiilleri; Hariciler, Allah ' ın vafdi/cezası;
Mürcie, iman; Mahlukiye, Kur 'an, Müteşeyyia!Şia ise imGinet konusunda
daliliete düşmüştür. Fırka-i Naciye ise, Sahabe'nin yolunu izleyen Ehl-i Sün-
net ve'l-CemaattirY Bu ifade, Rağıb'ın ne Mutezile ne de Şla'dan olduğunu ,
aksine Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat'e mensup bulunduğunu göstermektedir.
Rağıb'ın Fıkhi Mezhebi

Kitaplarının incelenmesinden anlaşılan odur ki, Rağıb, Fıkhın Furuatla
ilgili konularında kimseyi taklit etmemiştir; kendisi bu konuda müçtehit
konumundadır. Bazıları, onu Şafii saymıştır ama bu doğru değildir; bizzat
kendisi, Şafii'nin birtakım görüşlerini reddetmiştir. Kitaplarında yeri geldi-
ğinde fakihlerin görüşlerini kaydettikten soma bazen bir mezhebinkini, bazen
12 Bkz. Suyfıtl, Buğyetu '1-Vu 'at, II, 297; İzz b. Abdisselfun, Esiisu ~- Takdis, s. 7.
13 Bkz. Rağıb, Kitiibu '1-hikad, s. 54.
41
de başkamezhebinkini kabul etmektedir; bu da, onun, belli bir mezhebe
bağlı olmadığını göstermektedir. Bu bağlamda örnek olmak üzere sözgelimi
~ 't-h-r ', .l$- 'a-v-d ' ve ci 'f-k-h' maddelerine bakılabilir. Muhadaratu 'l-
Udeba' da, namaz, oruç, zekat, hac gibi fıkıh konularına değinmekte ve Şafii,
Malik!, Hanbeli, Hanefi, Şia ve Baricilerin görüşlerini vermektedir. Bu da
onun belli bir mezhebe bağlı olmadığını teyit etmektedir. Bununla beraber,
bazen Şafii'nin görüşlerine meylettiği gözlenmektedir; Tefsir'inde Ali b.
Davüd ez-Zahiri'nin Şafii'ye yönelik tenkitlerini reddetmekte ve onu savun-
maktadır.
Rağıb'ın Şiirle ilgisi

Rağıb'ın şiiriile ilgili herhangi bir kayda rastlanmamıştır. Birkaç beyit
dışında kendisine izafe edilen şiir de yoktur. Biyografisinde en fazla iki
beytine işaret edilmiştir. 14 Bunun yanında Ebu'I-Kasım b. Ebi'I-AHi ile kitabı
ödünç veıme/vermeme ile ilgili yazışmasında geçen şiirine de rastlanmıştır. 1 5
Kimi zaman söylemediği/yazmadığı beyitlerin kendisine nispet edildiğinede
rastlanmaktadır. 16
Hayatının Zorluk Günleri

Rağıb, el-Meani '!-Ekber kitabını yazıp İhticacu '!- Kıraat adını taşıyan
eserini dikte ettikten sorıra bir süre inzivaya çekilmiştir. Kendisinin ifadesine
göre: Bu bir kalp halveti değil, bir göz halvetidir; ihtiyarf değil, ıztırarfdir;
hatta zor ve baskı ile gerçekleşmiş bir inzivadzr. Bu dönemde Rağıb, her halde
dönemin veziri ile bir görüşme esnasında ihtilafa düşmüş, etrafındakiler sus-
masını telkin etmesine rağmen, o kendisine itiraz anlamında cevap vermekten
vazgeçmemiştir. Bunun sonucunda daha önce iyi olduğu anlaşılan ilişkileri
bozulmuş ve sonunda göz hapsinde tutulmasına yol açmıştır. Bu dönemde
yalnızlığzmı Kur 'an ile giderdim, eğer o olmasaydı, ben bu durumla başa
çıkamazdım, demiştir. Haksızlık karşısında canının çok sıkıldığı ve moralinin
bozulduğu, görüş ve karar verınede zorlandığı, umutlarının daımadağın oldu-
ğu bu dönemin ne kadar sürdüğü tespit edilememiştir.
14 Bkz. Şehrizürl, Nüzhetu '1-Erviih ve Ravdatu "1-Efriih, I, 44.

15 Bkz. Ragıb, el-Muhiidariiıu'I-Üdebii, ı, 109-110.
16 Rağıb'ın hayatını inceleyen Sar1s1, er-Riiğıbu '1-lsfahiinf ve Cuhuduhu adlı çalışmasında Rağıb'ın
Mecmeu 'l-Beliiğa (thk. Ömer es-Sarlsl, Mektebetu'l-Aksa, Ammiin), kitabından (s. 397) nakil ya-
parken Abdullah b. Cud'iin'ın bir şiirini ona izafe etmiştir. Bkz. en-Nehriivl, el-Celfsu 's-Salih, II,
238; İbn Kuteybe, Uyunu 'l-Ahbar, Il, 33.
42
Vefat Tarihi
İlginçtir ama, R<iğıb'ın adı, akidesi, fıkıh mezhebi ve çağı hakkında ihtilaf
edildiği gibi, vefat tarihinde de ihtilaf edilmiştir. Suyüti:, beşinci asrın başla
rında; Zehebi:, onu kırk ikinci tabakadan saymıştır ki, bu kesimin vefatlan
440 ile 4 70 arasında değişmektedir. Had Halife, vefatını 502 diye göstermiş,
Brockelmann da ona tabi olmuştur. Hediyetu 'l-Arifin yazarı, vefatını 500;
Fihrisu 'l-Hizaneti ~-Teymuriyye ise, 503; Zirikli, el-A 'lam'da 502 demiş,
Ömer Rı da Kehhale de ona uymuştur. 17 Muhammed Kuı·dali, el-Beyhaki'nin
Tiirfhu 'l-Hukemd 'da Rağıb'ın biyografisini verirken vefatını 402, Miifreddt
için yazdığı takrizde ise, 503 tarihini vermiştir. el-Mecmau 'l-İlmfyu 'l-Arabf' de
(24/275) ise, 452 denmiştir. Adnan el-Cevheri: de; 343 'te doğdu, 412'de vefat
etti, demektedir. 18 Bu konuda sağlıklı bir tercih yapmak zor olsa da, vefat
tarihinin yaklaşık 425 olduğu söylenebilir.
Müfrediit Hakkında Özlü Bilgiler

I. Müfrediit'ın Metodu
Rağıb, bu kitabında mükemmel bir metot, üstün bir üslup kullanmıştır. De-
rin ve geniş bir ilmi vukufiyete dayanarak maddelerin önce hakiki manaları,
ardından türetilen kelimeleri ele almıştır. Ardından maddenin mecazi mana-
larını belirtip hakiki anlamla ne ölçüde bağlantılı olduklarını açıklamıştır. Bu,

ancak Arap dili ve belagatında köklü ve sindirilmiş; yani içselleştirilmiş bir
bilgi ile yapılabilir. Kendisi her kavramı işlerken önce madde ile ilgili Kur' an
ayetlerini vermiş, ardından hadisiere geçmiş, sonra da Arapların deyim,
atasözü ve şiirlerini sıra ile vermiştir. Ele alınan kavramın manasını ortaya
koymak için çok ayeti delil getirmiştir. Bunun yanında değişik kıraatiere de
değinmiştir. Çoğu zaman, Kur'an'ı, Kur'an ve Sünnet ile, ardından Sahabe
ve Tabiin'in görüşleriyle açıklamıştır. Sonra da bilgelerin Şeriat ile bağdaşan
görüşlerini sergilemiştir. Bazen imamların görüşlerini tartışmış, kimi görüşle
rini kabul etmemiş, kimi zaman da kendine mahsus görüşler ileri sürmüştür.
II. Müfrediit'ın Kaynakları

Rağıb, tüm müellefatında olduğu gibi, el-Müfredat'ın telifinde de kendisin-
17 Bkz. SuyCıti, Buğyetu '1-Vuat,

II, 297: Zehebi, Siyeru A '/ami 'n-Nubela, XVIII, 120; Hac! Halife,
Keşfu'z-Zunun, I, 36.
18 Bkz. Mecelle tu '1-Lugati '1-Arabiyye, (Dımaşk), 61. cilt, Reblu 's-Siini 1406/Kiinunu's-Sani 1986, I,
194.
43
den önceki nlemanın eserlerinden faydalanmıştır; onları incelerniş, tartışmış,
bazı görüşlerini/tespitlerini kabul etmiş, bazılarını ise reddetmiştir. Rağıb'ın,
el-Mii.frediit'ı yazarken dayandığı başlıca kaynaklar ise şunlardır:
1. İbn Faris, el-Mucemmelfi'l-Luğa: Rağıb, bu eserin adını vermese de,
ondan çok faydalandığı anlaşılmaktadır. Kitabın teıiibi, ifadelerdeki büyük
benzerlik, hiç değiştirmeden yaptığı nakiller ve aynı şiir beyitlerini örnek
vermesi bunu açıkça göstermektedir. Sözgelimi, J;,..... \ ~ \ ~ \ U,..i \ yi
.li...:. \gibi kelimelerde ifadeler tamamen yakınlaşmaktadır. Sadece kısmen
kısaltınalar vardır ve şiir beyitleri azaltılmıştır. .
2. Ebu Mansur el-Cebban, eş-Şiimilfi'l-Luğa: Müellif, ((~..ı maddesinde
eş-Şiimil kitabını maddeleri zengin, delil olarak kullandığı şiirler az ve gayet
faydalı şeklinde nitelemiştir. Bu nitelikler aynen el-Miifi-ediit için de söylene-
bilir.
3. İbnu's-Sikkit, Tehzibu'I-Elfiiz: Müellif, (~)maddesinde ondan nakil
yapmıştır.
4. Ebu Ali el-Farisi/el-Fesevi, el-Mesiiilu'l-Halebiyyfıt:

Müellif, birkaç
maddede kitabın adını vermeden sadece: el-Fiirisi der ki diyerek ondan nakil
yapmıştır. Sözgelimi, (~l:..), (.JY) maddelerine bakınız.
5. el-Ferra', Meiini'l-Kur'iin: Sözgelimi, (LS .fo) maddesine bakınız.
6. İbn Dureyd, el-Cemhera: Bu eserden faydalandığı nakiller ve ibarelerin
benzerliğinden anlaşılmaktadır. İbn Dureyd'in adını(~) maddesinde açıkça
vermiştir.
7. ez-Zeccac, Mefıni'l-Kur'iin:
Müellifin, (ôi.Jji) maddesini işlerken ez-
Zeccılc'ın sözlerini adeta kelimesi kelimesine nakletmiş olması bunu açıkça
göstermektedir. Aynı şekilde (.JY:.) maddesinde de Yüce Allah'ın: "İdarede
onlara danış'' (3/Al-i imran 159) ayetini yorumlarken ez-Zeccac'ın sözlerine
çok yakın ifadeler kullanmıştır. 19 Müellif, Zeccac' dan nakil yaptığını (u~)
maddesinde açıkça ifade etmiştir.
8. el-Halil, Kitiibu'l-Ayn: Müellif, el-Halil'in adı~ı birçok defa açıkça
.
zikretmiştir. Sözgelimi bkz (Jji), ('-.k.•~=} (ril'ı)' (J.,!)• (.&o) maddeleri .
9. Ebu Müslim el-Isfahani, Tefsir: (LJoo'=>..;c )ve (~) maddelerine bkz.
Ra ğı b 'ın Mutezile' den etkilemnesine ilişkin kanaatler herhalde Ebu Müslim' in
görüşlerini tenkitsiz aktarmasından kaynaklanmaktadır.
10. Ebu Ubeyde, Meciizu'l-Kur'iin: Misal olarak bkz ((s:-li) (y..ı)' (~
maddeleri.
19 Bkz. Zeccac, Medni'l-Kur 'dn ve İ 'rtibuhii, thk. Abdulcelll Şelebl. Alemu'l-Kütüb, Beyrut, I, 483.
44
ll. el-Ahfeş, Meiini'l-Kur 'lin: (~))ve (.:ı _,c) maddelerine bkz.

12. ei-Farisi, el-Mesiiilu'l-Basriyyfit: (iY.) maddesine bkz.
13. ei-Farisi, el-Mesiiilu'l-Adudiyyiit: (~.:ı) maddesine bkz.
14. İbn Kuteybe, Tefsiru Garibi'l-Kur'iin: (lJJ.:ı)maddesine bkz.
15. Kitiibu Sibevey/ı: (0\S) '(~1) '(lJ:ıl) ve(~) maddelerine bkz.
16. Ebu Ubeyd, el-Garibu'l-Musannef Bu, bazı madde ve şiirlerde görü-
len büyük benzerlikten anlaşılmaktadır. Ayrıca bkz. (lJ:ı.:ı) maddesi.
17. Ebu Ubeyd, el-Emsal: Pek çok maddede benzelikler var.
18. Ebô Ubeyd, Garibu'l-Hadis: Bkz (<....i".?) maddesi.
19. Meciilisu Sa'leb: Sözgelimi bkz. (lJ:ıl), (oji) maddeleri.
20. İbn Kuteybe, Garibu'l-Hadis: Bkz (A) maddesi.
21. el-Farisi, el-Hucce li'l-Kıraiiti's-Seb'a: Bkz.(~ ,((J=..:ı) maddeleri.
Bunun yanında Selefin sözlerine de büyük yer vermektedir. Tefsircilerden
İbn Abbas, İbn Mes'ud, Hz. Ali, Hz. Ömer, Mucahid, Katade, Hasan-ı Basri,
el-Esam, Ca'fer-i Sadık, Şa'bi ve Sufyan gibi büyüklerden çokça nakiller
yapmaktadır; dilcilerden el-Müberred, el-Kisai. Sibeveyh, Yunus, Ebu Zeyd,
Abdullah b. Muhammed et-Tevvezl (v.230), el-Asma! ve İbnu'l-A'rabl gibi
tanınmış alimlerden faydalanmaktadır; tanınmış Kumi ' dan Hamza, Ya'kub
ve en-Nakkaş gibi kıraat imamlarından; el-Cubbai, Ebu'I-Kasım el-Belhi,
Ebu Bekirel-Allaf gibi tanınmış kelam alimlerinden ve isimlerini vermeden
birçok hekimden/bilgeden nakiller yapmaktadır. Bütün bunlar, onun eserini,
Dil ve Te.f~ir için önemli bir kaynak konumuna getirmiştir.
III. Müfredat'tan Etkilenenler

Ulema, el-Miifi'ediit'tan çokça nakil yapmıştır. Bunların başında el-Kamüs
müellifi Feyrüzabadi gelmektedir. Onun, el-Müfrediit üzerinde çalışıp kimi
yerlerini kısalttığı, kimi ilavelerde bulunduğu ve böylece değerli kitabı Besiiiru
Zevn-Temyfz'i yazdığı anlaşılmaktadır. Çoğu zaman, Rağıb'ın ibarelerini olduğu
gibi aktarır, bazen de bir bölümü tamamen nakleder. es-Serninu'l-Halebi de
Umdetu '1-Huffiiz.ff Eşrafi '1-E(fiiz adlı aynı türdeki çalışmasının ana kaynağı olarak
el-Müfreddt' ı almış ve ona kimi ilavelerde bulunınuştur. Zerkeşi de el-Burhanfi
Ulümi '!-Kur 'an kitabında (bkz. el-Burhan, II, 148; IV, 18.); Suyüti de, el-Muzhir
(I, 184), el-İtkiin (I, 210-21 8), Mu 'ter akü '1-Akrdn (I, 22) adını taşıyan eserlerinde;
Razi ise, Tc;fi·ir'inde onadayamnaktadır. Bağdadi de Hazane tu 'l-Edeb'te (I, 37, III,
397, VII, 128-245, VIII, 92, IX, 302), Zebidi, Tiicu 'l-Arus'ta (bkz. Recaa, rabaa,
ebede, emede, avede maddeleri); İbn Hacer. Fethu '1-Bdrf'de (III, 120; XI, 503);
45
İbnu'l-Hanbell ise, İkdu'l-Haliis'ta (s. 281); es-Semin de ed-Durru 'l-Masun'da
(III, 689, IV, 389,547, V, 570, VI, 182-442); el-Alusi, Ruhu 'l-Meiinf'de (I, 262, II,
129-131); İbnu'l-Kayyim, Bediiiu 'l-Feviiid'te (II, 36); Bursevi, Ruhu '!-Bey an' da
43 /Zuhnıf 53. ayetinin yorumunda ondan nakiller yapmaktadır.
Rağıb'ın el-Müfredat'tından ve onda izlediği metottan en fazla etkile-
nenterin başında herhalde Zemahşeıi gelmektedir. O da Esiisu 'l-Beliiğa adlı
eserinde onun metodunu izleyerek önce kelimenin hakiki sonra da mecazi
manasını vermiştir. Şu farkla ki, Rağıb'ın kitabında yaklaşık 500 (be ş yüz)
beyit varken, Zemahşeri'nin kitabında 6000 (altı bin)' den fazla beyit vardır.
IV. Ulemanın Müfredat Hakkındaki Görüşleri

Zerkeşişöyle der: On sekizinci ilim Kur' an ' ınGaribini bilmektir. Bu da kav-
ramların anlamını bilmek anlamına gelir. Bu konuda Ebu Ubeyde, el-Mecaz;
Ebu Amr (Sa'leb'in kölesi) , Yiikutetu 't-Sıriit kitabını yazmıştır. Bunların en
meşhurlarından biri İbn Uzeyz'in kitabı ile Herevi'nin, el-Garfbeyn kitapları
dır. Bu alanın en güzel kitaplarından biri ise, Rağıb'ın el-Müfi"ediit'ıdır. 20
Yine der ki: Kur' an iki kısım dır.
Biri, hakkında muteber tefsirlerden nakiller bulunur. Diğeri, hakkınd a her-
hangi bir açıklama yoktur. Bunlar her ne kadar az iseler de, onlara ulaşmanın
yolu Arap Dilinde bu kavramların anlamlarını ve kullanımlarını sözün geli-
şinden öğrenmektir. Bu konuyla Rağıb, el-Müfrediit'ında çok ilgilenmi ştir. Bu
çalışmasında o, kavramın anlamı konusunda dilcilerden daha ileri bir nok-
taya ulaşır; zira o, sözün ge lişini ve kullanıldığı alanı dikkate alır. Bu açıdan
Feyrüzabadi de; Kavramların manalarını tespitte onun gibisine rastlanmaz,
demektedir. Hacı Halife de şöyle der: Rağıb'ın Müfrediitu Elleizi '!-Kur 'an 'ı,
şeriat ilimlerinin her birinde faydalı olan bir kitaptı r. 2 1 Sernin Halebi şöyle
der: Rağıb , bu konuda derinleşmiştir, kendisinden öncekilere göre konuları
daha geniş ele almıştır ve bu konuda kendine has bir metot izlemiştir. 22
Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğunda denebilir ki: el-Müfrediit,
küçük bir ilmi ansiklopedi sayılır. Dil, Nahiv, Sarf, Tefsir, Kıraatler, Fıkıh,
Mantık , Hikmet, Edebiyat, Nevadir, Usul-i Fıkıh, Tevhid gibi pek çok konuyu
birlikte işlemektedir.
20 Bkz. Zerkeşi, el-Burhanji Ulunıi '/-Kur 'an, I, 291; Celaluddin es-SuyCıt!. el-İtkiinji Ulumi '/-Kur 'an.
Daru'l-Ma' rife, B eynıt, I, 149.
21 Zerkeş i , el-Bıırlı iin, II, 172; FeyrCızaba di , el-Bulğa, s. 69; Haci Halife, Keşfu 'z - Zııniin, II, 1773.
22 es-S emin el-Halebi, Umdetu '1-Huffiiz, yazma, varak. 1.
46
Müfredat 1 Kur'an Kavramlan Sözlüğü
V. Müfrediit Hakkında Birkaç Önemli Değerlendirme

İnsanın, ilim ve marifet konusunda ne kadar derinleşirse derinleşsin, bütün
ilimleri elde etmesi mümkün değildir; o her zaman beşeriyet ve insaniyet
hududunda kalacaktır. İnsanın doğasında unutkanlık vardır. İnsan adı da bu
unutkanlıktan alınmıştır. Rağıb , ilmin deryalarına dalmış , oradan Müfredat
gibi inciler çıkarmış, kendisi onca derin ilmine ve değerli edebiyatma rağmen
kimi kusurlardan kurtulamamıştır. Onlara da burada kısaca işaret etmek ge-
rekir.
1. Rağıb Müfredat'ta kimi zaman kıraatıere değinmiştir. Fakat onların Mü-
tevatirleri ile şaz olanları arasında herhangi bir ayırım yapmamıştır. Halbuki
Mütevatir ile şaz kıraatler arasında nispet, derece ve hüküm farkı vardır.
2. Müfredat'ta kullanılan hadis kültürü kimi zaman yetersiz kalmaktadır.
Bunu, kimi zaman bazı sözleri Resul'e nispet ettiği halde, bunların sahih
kaynaklarda Peygamber sözü olduklarını gösteren bir dayanağa rastlanma-
masından anlamaktayız. Sözgelimi, Rağıb, (...>-!-?)maddesinde(~~~:., j.:i.. ~)
sözünü Peygamber'e nispet etmiştir. Halbuki bu ifade, kelamcıların sözüdür;
Peygamber'in sözü değildir. Diğer yandan (..::..ı.J.J) maddesinde görüldüğü gibi,
bazı uydurma hadisleri de kaydetmektedir. Kimi zaman da Peygamber'in
(sas) sözü olduğu halde onu Peygamber ' e nispet etmediği görülmektedir.
Sözgelimi, (y..:::ı) maddesinde: Arap atasözlerinden biri de şudur: Onun ne
harcaması ne de adaleti kabul edilir, demektedir. Halbuki bu, Peygamber'in,
sahih kaynaklarda yer alan sahih bir hadisidir.
3. Mutezile'ye genelde muha.lefet etse de, bazen onun etkisinde kalmak-
tadır (J.oj) maddesinde cJ:.j.JI ~~ t.;i) ayetini (73/Müzzemmil 1) açıklarken
şöyle der: Yani kendi elbisesine bürünen. Bu istiare yoluyla kullanılan bir
ifadedir. Bir işi eksik yapmak, ihmal etmek ve gevşek tutmaktan kinayedir;
ve ta'riz yolu ile tenkittir. Halbuki Peygamber, görevinde kusur etmek ve
onu önemsememekten münezzehtir. Zira, geceleri ayakları şişinceye kadar
ibadetle meşgul olan bizzat kendisidir. Bu anlayış, sadece Mutezile'nin ileri
sürdüğü tutarsız görüşlerinden biridir. Öyle sanıyorum ki, Rağıb, bu görüşü
Mutezile'nin büyük tefsircilerinden Ebu Muslim el-Isfahiini'den almıştır.
Zemahşeri de Teftir'inde bu görüşü kaydetmiştir. O da Mutezile'nin imamla-
nndan biridir.
4. Rağıb , kimi zaman bazı yanılgılarada düşmüştür. Bazen birisinin sözü-
nü başkasına nispet etmiştir. Sözgelimi, (t.>.J.J) maddesinde Ebu Ali el-Fesevi
şöyle der: (~~__,yJi) kelimesi, (~1 ~~~ ~ .:;.....;...;.) sözünden alınmıştır. Böyle
47
demiş ama bu bir hatadır. Çünkü (öT~) m ir 'at'taki mim harfi asla ilave edilmiş
bir fazlalık tır. (ö~ ..ı .Yı) ise, (;;jyj) kah bındadır. Fakat bunu Ebu Ali söylememiş
tir. Onun söylediği sadece şudur: Bazı dil nlvileri, (o~__ıy)'in, ~~~ ~ ~ ;...;)
(~i sözünden alındığını samnışlardır. Bu ise, fahiş bir hatadır. c.l~'taki mim
f~zladır. (ö~_jY,) ise, (;;jyj) kalıbındandırY (<.fo) maddesinde (u;LJi ~~) (68/
Kalem 6) ayetini açıklarken şöyle der: Ahfe_y ?er .~i: (_u;LJi) kelimesi -(~i}
anlamındadır. Bu tıpkı şöyle demen gibidir: J~ ~ ~: Onun aklı yoktur; i;.
~ .)~ eY' ~ .)~: Onun kolay olanını al, zor olanını bırak. Buna göre ay etin
takdiri şöyle olur: c0...ıiliı ~G). Başaklarına göre ise ayet; c0;LJı ~~) takdi-
rinde olup (Y) harfi zaittir. Tıpkı şu ayette olduğu gibi: 14;:j, ~~ Şahit J.S:r
olarak Allah yeter (48/Fetih 28). Burada Rağıb'm başkası dediği Ahfeş'in
kendisidir. Ahfeş bu görüşü savunmuştur. Bunu Meani '!-Kur 'an'da (II, 505)
kaydetmiştir. Rağıb'ın, "Ahfeş der ki" diye aktardığı söz ise, el-Ferra'nındır.
Çünkü Ferra burada: "(~;LJi), (~_,i?ji) anlamındadır. Bu da (u;ili) kelimesine
yakın anlama gelir. Nitekim (-,şl.J j~ .U ~) denmiştir" 24 diye bir yorum
yapmaktadır.
5. Kelimelerin yazdışında bazı tashitler yapılmıştır. Bu hemen hemen
kimsenin kurtulamadığı bir durumdur. Mesela (..?-!) maddesinde (~ ~~):
Bulutlar demiştir. Doğrusu bunun (~~~)olmasıdır; yani (ı:.L:;. )harfi ile ya
da ( ~ ~~ ) olmasıdır. .
6. Rağıb, bazen şiirlerde de kimi tashitler yapmıştır. Mesela Şenfera'nın
beytinin son mısrasını (~ ~j ~) diye rivayet etmiştir, fakat doğrusu (~ ~j ~ _
) şeklindedir.
7. Rağıb, Kur' an' da olan bazı maddeleri işlememiştir. Bu konuda es-S emin
el- Halebi şöyle der: Bununla beraber o birçok kavramı kitabına almamıştır.
Çokça bilinmesine ihtiyaç duyulduğu, manalarının ve dil yönünden hangi
kökten geldiklerinin tespit edilmesi bir ihtiyaç olduğu halde, kendisi bu mad-
delere değinmemiş ve onların Kur'an'da bulunduğuna işaret de etmemiştir.
Bununla beraber Kur' an' da geçmeyen bazı maddeleri kaydetmiştir. Gerçekten
şaz olan bir kıraate dayanarak (fo.) maddesini açmış ve 16/Nahl 78. ayetini
örnek vermiştir. Halbuki ayetin bu şekilde okunınası caiz değildir. Tamamen
ihtiyaç olduğu halde yer vermediği maddeler ise şunlardır: ' (/lj~l) •(..b_,.c)
23 Bkz. Ebu All el-F aris!, el-Mesai/u '1-Ha/ebiyyat. thk. H alli Hendiivl. Daru'l-Kalem. Dıınaşk, s. 59.
Burada sözü edilen dil bilgini İbn Durayd'dir. Bkz. İbn Düreyd, Cemheretu '1-Luğa, lll, 259. Ebu
Zeyd de böyle söylemiştir.
24 Bkz. Ebu Zekeriya Yahya b. Ziyiid Ferrii. (v. 207), Meô.ni '/-Kur 'iin, thk. M. YOsufNeciit1- M. Ali
en-Necciir. Diiru'l-Kütübi'l-Mısriyye. III, 173.
48
(~) {J~) '(c:1S) '(J"_ft) '(U-!j). 25 Hem kendisinin hem de es-Semin'in zik-
retmediği maddelerden biri (~) diğeri ise (J.ı_p.) maddeleridir. Nadiren de
olsa bazen madde başlığıyla ilgili ayet ve hadisleri yeterince işlemediği veya
onlara hiç değinınediği görülmektedir. Sözgelimi, (tF.) ve(~) maddelerin-
de ilgili ayet ve hadislerin işlenınediği gözlenmektedir. Biz, tam anlamıyla
Ragıb gibi olmasa da, bu maddelere makul açıklamalar getirdik ve onları
müellifın metoduna uydurmaya çalıştık. Yine de büyük paranteze almayı
ihmal etmedik. Zira bunlarla ilgili malumatı biz, diğer benzer kitaplardan,
derleyip yorumladık
8. Rağıb'ın kimi kusurlarından biri de, bazen bir şeyin belli kısırnlara
ayrıldığını belirttikten sonra onları maddeler halinde sayarken kimi zaman
birinifazla, kimi zaman ise, eksik saymasıdır. Eksik saydığı maddelerden biri
(.ı.::._,) maddesidir. Başta el-viihid müşterek bir lafızdır. Altı şekilde kullanılır,
dedikten sonra beş tanesini sayıp altıncısını kaydetmemiştir. Başta belirttiği
sayıdan fazlasını sayması ise, (.ill.ı.) maddesinde görülmektedir. Başta helak
üç şekilde olur demiş, onları sayarken ise, dört madde kaydetmiştir.
9. Rağıb, kavramları alfabetik sıraya dizerken üçüncü harfi dikkate alma-
mıştır. Bu nedenle ((~!maddesini (YI) maddesinden önce vermiştir.
1O. Rağıb'ınel-Müfrediit'tayerverdiği bazı görüşler, kimi alimlertarafından
tenkit edilmiştir. Mesela (c+"') maddesinde şairin (__.r:..liı\ ~:,~\c; ~ 0~) sözünü
aktarıp; "Deniyor ki: Bunun anlamı: Tehekkum yol~yla (~ :..lic 0~) demektir.
Burada(~) fazladan kullanılmıştır" demektedir. Bu görüşü, el-Bağdadi şöyle
tenkit etmiştir: Rağıb bu beyitte (0~) kelimesinin (:i....:ik )'ye muzaf oldu-
ğunu ve (~)'in zaide olduğunu sanmıştır. Bu ise, hem dil hem de edebiyat
açısından zayıftır, zira Araplar ( (0~ kelimesini sadece Allah' a veya Allah' ı
gösteren zamirine veya Rabb kelimesine muzaf olarak kullanırlar. Bunu baş
kası için kullandıkları duyulmamıştır/görülmemiştir. Edebiyat açısından ise,
(~), Basralılara göre, olumlu cümlede ziyade (fazlalık) sayılamaz. 26
Aynı şekilde,(~) maddesinde şöyle der: (ö~\..4): Üzerinde yemek bulunan
tepsidir. Bunların her birine (ö~\..4) denir. es-Semin, bu görüşü şöyle tenkit et-
miştir: "(ö..lıL..): Üzerinde yemek bulunan sofradır. Eğer üzerinde yemek yoksa,
ona (ö..lıt...) ma ide denmez. Meşhur olan manası budur. Ancak Ra ğı b, bu konuda
şöyle demektedir: " Sernin burada Rağıb'ın sözlerini nakletmektedirY
25 Bkz. Semln. Umdetu '1-Hu.ffaz, varak 1.

26 Bağdadi, Hizanetu '1-Edeb, thk. Abdüsselam HarCın, Mektebetu'I-Hancl. Kahire, VII, 245.
27 es-Semin el-Halebl. ed-Durru '1-Masun fi Ulumi '/-Kitabi '1-Meknun, thk. Ahmed Harrat, Daru '1-
49
ı ı. Bazen ihtilaflı
konularda görüş tercih ederken, zayıf görüşleri tercih
ettiğine rastlanmaktadır. Mesela (Y.J) maddesinde, (~~)1) Süryanice bir keli-
medir, demiş, fakat es-Semin, Umdetu 'l-Huftaz'da bu görüşü reddetmiştir.
Bütün bunlar, Müfredat'ın değerini düşürecek değildir. ZiraAllah'ın kitabı
olan Kur' an dışında herhangi bir kitabın baştan sona kusursuz olması mümkün
değildir. İbnAbbas'ın ve ondan soma İmam Malik'in Resülullah'ı (sas) işaret
ederek dediği gibi: Her birimizin kabul edilecek veya reddedilecek görüşleri
vardır; şu makamın sahibi müstesna. Bu da: Her bilenin üstünde bir bilen
vardır (12/Yüsuf 76) ayetinin bir açıklaması ve teyidi anlamına gelir.
VI. Müfrediit'ın Baskımızda Esas Alınan Nüshaları

Bu baskıda tahkik yapılırken Müfredat 'ın hem yazma hem de matbu
nüshaları göz önünde bulundurulmuştur. Asıl dayanak olarak kabul ettiğimiz
yazma nüshalar şunlardır:
1. Mahmudiye Nüshasa: Bu, Medine-i Münevvere'nin Malımüdiye

Kütüphanesi'nde bulunan 218 numaralı yazmadır. Büyük boy 300 varak
olup her varakta 19 satır bulunmaktadır. Bu, yazma nüshalannın en eksiksiz
olanı dır. Onda bulunan birtakım ilaveler diğerlerinde yoktur. ı 054 yılında
Giyasuddin Ali eş-Şirazi tarafından istinsah edildikten soma baştan sona aslı
ile karşılaştırılmıştır. Bu nüshanın, (~ ), ()..ı.)' (~) '(_y..ı. )' (.JAA>) maddeleri
eksik olmakla beraber, daha iyisi olmadığından, tashihte esas alınmıştır.
2. Mahmudiye Nüshası!Küçük Boy: Medine-i Münevvere'nin
Malımüdiye Kütüphanesi 'nde bulunan 20 ı 9 numaralı yazmadır. Küçük boy
242 varaktır. Kavramları aynı hizada ama kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Her
sayfası 22 satırdır. Bu nüshanın ilk sayfasında birkaç şiir yazılı olup Vakafe
Muhammed Emin Efendi denmektedir.
3. Arif Hikmet Nüshası: Medine-i Münevvere'nin Arif Hikmet
Kütüphanesi'nde 47/223 numaralı yazmadır. Büyük boy 351 varak olup
her sayfası 26 satırdıı·. Maddeler kırmızı mürekkeple yazılıdır. İlk sayfası
yaldızlıdır. Hattı güzeldir. İlk sayfasında: Vaka.fe Hikmetullah b. İsmetullah
el-Huseynf yazılıdır.
4. ArifHikmet Nüshasa/Orta Boy: Medine-i Münevvere 'nin ArifHikmet
Kütüphanesi'nde 46/223 numaralı yazmadır. Orta boy sayfalara yazılmıştır.
Hattı güzel ve açıktır. Üzerinde şöyle yazılıdır: Jvfin Kütübi 'l-Fakfr Mustafa
Kalem. Dıınaşk. IV, 502.
50
Behcet Refsu 'l-Etibbai 's-Sultaniyye 1266. Vaka.fe Hikmetullah b. İsmetullah

el-Huseynf 1267.
VII. TashihEsnasında Baş Vurolan Matbu Nüshalar

1. Muhammed Seyyid KeyHini Nüshası: Mısır'da Muhammed Seyyid
Keylani tahkiki ile basılan bu nüsha, ofset yoluyla Beyrut'ta Daru'l-Ma'rife
tarafından tekrar basılmıştır (~) ve (~) gibi birçok maddesi eksik olan bu
nüsha hata, tashif ve tahrifleri e doludur; ayetlerde bile bazı hatalar yapılmış
tır. İnceleme başında, beş-on tane tahmin ettiğimiz bu hatalar, kitabın sonuna
vardığımızda yüzlere varmıştır.
2.MeymeniyyeMatbaasıNüshası: Mustafael-Babiel-Halebi'nindesteğiile
Muhammed ez-Zuhri el-Gamravi tarafından Hadyeviyye Kütüphanesi'ndeki
değişik nüshalarla karşılaştırılarak tashih edilmiş bu nüsha da, hata, tashif ve
tahrif1erle doludur. Özellikle şiirlerden alınan beyitlerde çok hata vardır. Yine
de önceki nüshaya göre iyi durumdadır.
3. Halafullalı Nüshası: Türkiye'de Muhammed Ahmed Halafullalı tara-
fından tahkik edilip 850 sayfalık büyük bir cilt halinde basılan bu nüsha da
hatalada doludur, ancak yukarıda adı geçen iki nüshadan daha iyidir. Metin
harekelenmemiş, şiirlerden alınan beyitlerde ise, pek çok hata vardır.
Bu her üç nüshanın da ortak özelliği, hiçbir açıklama ve not ilave edilme-
miş olmasıdır. Sadece metin verilmiştir; bari metin sağlıklı, düzgün biçimde
verilmiş olsaydı. Öyle anlaşılıyor ki, hepsi de sağlıklı yazma bir asla dayanmış
değildir.
4. Nedim Mer'aşli Nüshası: Daru'l-Fikr tarafından yayınlanan bu nüsha
Nedim Mer'aşli tarafından tahkik edilmiştir. Bunda pek çok hata vardır.
Muhakkik birtakım indeksler yapmışsa da, onların haklarını vermemiştir. Bu
tıpkı, Muhammed Seyyid Keylani tahkikinin kelimesi kelimesine bir kopyası
gibidir. Muhakkikin bu baskıda herhangi bir yazma nüshaya dayanmadığı an-
laşılmaktadır. Yanı sıra, mjuhakkik, müellifin kavram sıralamasıyla oynamış,
bazı maddeleri yerlerinden öne almıştır. Sözgelimi, (~l) maddesi, müellif
tarafından Hemze Kitabının sonunda verilmişken, o bunu baş tarafta vermiş
tir. Öte yandan, ((o.JI, (<.S.Ji), (~i), (0'~1) maddelerini (~i) maddesinden önce
zikretmiştir. Bunun daha pek çok örneği vardır.
VIII. Rağıb'ın Te'lifiitında izlediği Metot

Rağıb, genel ilke olarak şeriat ile hilaneti bağdaştırma yolunu izlemiştir.
51
Şehrizuri şöyle der: Rtiğıb, eserlerinde Şeriat ile hikmeti bağdaştıtma yolunu
28
izlemiştir. Gazza.l'i (v.505), Şehristani (v.548), İbn Rüşd (v.595), Şemseddin
el-Fem'iri ve Fadıl Kadizade er-Rumi ve Ebu Ali İsa b. Zur'a el-Bağdadi gibi
alimler de Şeriat ile hikmeti bağdaştırmak için gayret sarf edenlerdendiı·. 2 9
Bununla beraber Rağıb, Şeriatı esas ve ölçü olarak almış, hukemanın/bilgele
rin sözlerini ona göre değerlendirmiş, uygun olanlarını almış, olmayanlarını
almamıştır. Onun için ez-Zerfa kitabında şöyle der: Derin ilim sahibi hekimin!
bilgenin görevi peygambere uyarak şu sözünün gereğini yapmaktır: Biz
peygamberler topluluğu insanları yerli yerine koymak10 ve onlara akıllarının
alabilecekleri şekilde konuşmakla yükümlü tutulduk. 31
Rağıb, şöyle der: Bazı bilgelere soruldu: Herkese yeten bir şey var mıdır?
Cevap verdiler: Evet; güzel ahlak sahibi olman ve herkese karşı iyi niyet
taşımandır. 32 Rağıb bundan sonra şeriatın buna yakın hükmünü ifade eden Hz.
Peygamber'in sözünü aktarmaktadır: Siz tüm insanlara mallarınızla yardım
edemezsiniz, öyleyse ahlakınızia hepsine iyi davranmaya çalışınızY·
Kim bir şeyi bilmezse, ona düşman olur; insanlar, bilmediklerinin düş
manıdır. Nitekim Yüce Allah da; Ktifirler, iman edenlere: Eğer o iyi olsaydı,
bizden önce onlar ona koşmazlardı, çünkü, onlm; O 'nunla hidayet bulmamış
olduklarında, bu, çok eski bir iftiradır diyeceklerdir (46/Ahkaf ı ı) diye
buyurmuştur. 34
Öğretmen, öğrencilerini, eviadı gibi görmelidir; çünkü, öğretmenlik, anne-
babalıktan daha değerli bir makamdır. İskender'e sorulmuş; Öğretmenin mi
daha çok saygıdeğerdir yoksa baban mı? Öğretmenim, diye cevap vermiştir;
zira, Öğretmen, ebedi hayatımı hazırlayandır; babam ise, fani hayatıının
sebebidir. Peygamber de buna işaret etmiştir: Ben sizin için bir baba gibiyim;
size bilmedik/erinizi öğretirim. 3 5
28 Bkz. Şehrizuri, Nuzhetu '1-Erwih ve Ravdatu '1-Efrdh, I, 44.

29 Haci Halife, Keşfu 'z-Zun(m, I, 24,680; Şehrizuri, Nuzhetu '1-Ervdh, lL59,99- 100; İbn Kesir, el-
Biddye ve 'n-Nihdye, Beyrut basımı , Xlll, 283
30 Hadisi, Müslim, Sahfh'inin Mukaddimesinde ufak tefek değişiklerle talikat kaydetmiştir. Bkz.
Aclüni, Keşfu '1-Hafd (I, 194). Hadisin ikinci kısmı olan İnsanlara akıllarının alacaklarına uy-
gun konuşmakta yükümlü kılındık, ifadesini, Deylemi, zayıf bir senetle İbn Abbas'tan merfu olarak
ri vay et etmiştir.
31 Bkz. Rağıb, Zerfa, s. 121.
33 Hadisi, Hakim, Bezzar, İbn Adiy ve Beyhaki, Ebu Hüreyre' den almışlardır. Bkz. Aclüni, Keşfu ·ı
Hafd. I, 217.
35 Hadisi, Ebu Davud, N esai, İbn Mace, Ahmed ve İbn Hibban tahriç etmiştir. Bkz. Suyuti, el-Fethu 'l-
52
Bazı bilgeler der ki; yemin, söz söyleyenin yalan söylediğine işaret eder.
Yemin alışkanlığı , kişinin sözüne güvenilmemesinden kaynakl anır. 36 Nitekim
Yüce Allah da; Benim ayetlerimi az bir paraya satmaym (2/Bakara 41 ), başka
bir yerde de; Allah 'ı, iyilik etmeye, takvaya ve insanların arasını düze/tmeye
karşı bir kalkan olarak kullanmayınız (2/Bakara 224) diye buyurur.
Bazı bilgeler der ki; Allah'ı tanımaya çalışan insanın durumu, kendinin ya-
nındaki şeyi, uzaklarda arayan kişi gibidiı·. 37 Yüce Allah da; Nerede olursanız
olun, O, sizinle beraberdir ( 57 /Had id 4) ve yine; Gökte ilah olan O'dw; Yerde
ilah olan da O'dur (43/Zuhıuf84) diye buyurur.
Bilgelerin her anlattığı Şeriata uymaz. Rağıb, kanaatle ilgili olarak
Peygamber ' in (sas); Dinarın kulu mahvolmuştur, dirhernin kulu mahvolmuş
tur38 sözünü aktardıktan sonra şöyle der: Bir bilgeye; Neden hiç üzülmüyorsun?
diye soruldu. Dedi ki: Çünkü, beni üzecek bir şey bulamıyorum . 39 Rağıb şöyle
der: Zühd, bazılarının sandığı gibi, Maniheizm, Brahmanizm ve Ruhbanlık,
yani; insanın işini gücünü terk etmesi değildir. Böyle bir şey, dünyanın yıkıl
masına yol açar, Allah'ın takdir ve tedbire ilişkin kaidelerine aykırıdır. Gerçek
zahid, dünyadan yüz çeviren ve ahireti arzu edendir; o, dünyayı, ahiret karşı
lığında satmıştır. Allah buyurur ki: Allah, mü 'minlerin canlarını ve mallarını
cennet karşılığında satın almıştır (9/Tevbe lll). Bu ise, satılan ve satın alınan
şeyin değerini bilmeye bağlıdır. Satın almanın, satılandan daha değerli olduğu
anlaşılınadan böyle bir alışveriş yapılamaz. Bir zahide sorulmuş : "Ne kadar da
zahit, ne kadar da sabırlısın! Demiş ki: Zahitliğim, bu nimetierin daha büyükle-
rini arzu ettiğinıden; sabrım ise, ateşten korktuğumdandır."
K ebfr. Daru' l-Kütübi' l-Arabl, 1. 437.

36 Rağıb , Zerfa, s. 145.
3 7 Rağıb. Mııfredat. ··~c:ı'' ma d.
38 Hadisi, Buhar! ve İbn Mace tahriç etmiştir. Bkz. Aclunl. Ke~fu '1-Hafô. ı , 307.
39 Rağı b , Zerfa, s. 166.
53
Ragıb'ın Mukaddimesi
(Müfrediit'ın Önsözü)
[Yüce Allah'a kulluk ve hamd ederim. Onu zik:reder ve Ona şükrederim.

Alemierin Rabbi Allah'a hamdolsun. Akıbet muttakilerindir. Yarattıklarının
en hayırlısı ve hakkının ortaya çıkarıcısı olan, ne bilerin sonuncusu, Reslıllerin
efendisi ve tüm yaratılmışların umudu olan Muhammed'e salat ve selam
olsun; onun Aline ve ashabına da].4°
Şeyh Ebu'I-Kasim el-Huseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Rağıb,
Allah ona rahmet etsin, şöyle der: Yüce Allah'ın bize nurlarından bir nur
vererek, bizim iyiyi iyi, kötüyü kötü olarak görmemizi sağlamasını, hakkı
ve batılı göstererek/öğreterek her ikisini de kendi hakikatiyle tanımamızı
sağlamasını diliyorum. Biz ancak bu sayede nurları önlerinde ve sağ ellerinde
olan kişilerden olabilir ve Yüce Allah'ın: Mü 'minlerin kalplerine sekinet
veren O 'dur (48/Fetih 4) ve İşte Yüce Allah 'ın kalplerine imanı yazdığı ve
kendinden bir Ruh ile desteklediği kişiler onlardır (58/Mücadele 22) diye
nitelediklerinden olabiliriz.
Ben, ı;ıl).lı ~ı; Ji~.:.::Jı i.Jı...:...)lı er-Risdletu'l-Munebihhetu ald Pevaidi 'I-
Kur 'ani (Kur'an'ın Paydalarına Dikkat Çeken Risale)de demiştim ki: Yüce
Allah, peygamberliği, bizim Peygamberimizin peygamberliğiyle sona erdir-
diği, onların şeriatlarını da onun şeriatıyla bir açıdan yürürlükten kaldırıp bir
açıdan da; Bugün sizin için dfninizi kemale erdirdim ve size verdiğim nimetimi
tamamladım ve sizin için dfn olarak İçlfim 'arazı oldum (5/Maide 3) ayetinde
ifade ettiği gibi, nasıl onu kemale erdirdiyse, Peygamber'e gönderdiği Kita-
bını da ilk ümmetierden itibaren gelmiş olan ilahi kitapların meyvesini/özünü
mutlak anlamda içeren bir kitap kılmıştır. Buna da; Tertemiz kılınmış suhuf-
lar okur,· onlarda değerli kitaplar vardır (98/Beyyine 2-3) ayetiyle dikkat
çekmiştir. Bu Kitabın mucizelerinden biri de, onu, küçük hacmine rağmen,
alabildiğine geniş manalan taşıyan bir hususiyete sahip kılmasıdır. Öyle ki,
40 Mahmudiye N lisha sı.

55
bütün bir insanlığın akıllarıonu tamamıyla elde etmekten aciz kalmakta,
dünyanın tüm imkanları onun tüm haklarını vermekten aciz düşmektedir. Ni-
tekim Yüce Allah da buna dikkat çekmiştir: Eğer yeryüzündeki ağaçlar kalem
olsa, deniz de, yedi denizle ona destek olsa, Allah 'ın kelimeleri [makdün'itı ,
akla durgunluk veren sistemleri ve malumatı yine aniatmakla] tükenmez;
Allah aziz ve hakimdir (31/Lokman 27). Ben, ez-Zerfa ila Mekarimi 'ş-Şerfa
kitabımda 41 işaret etmiştim ki; Kur'an, her ne kadar görmesini sağlayacak
bir nuru ve kendisine yöneleniere fayda vermekten tamamen hali olmasa da,
şairin dediği gibi;
Dolunay gibidir; nereye dönsen onu görürsün, senin gözlerine bir nur
huzmesi gönderir.
Gökyüzünün kalbinde duran Güneş gibidir, ışığı doğunun da batının da
ülkelerini sarar. 42
Şu var ki, Kur'ani aydınlanmanın güzelliklerine basireti aydınlanmış
kişilerden başkası nüfuz edemez; güzel meyvelerini tertemiz ellerden başkası
toplayamaz; şifalarının taydalarına arınmış gönüllerden başkası erişemez .
Nitekim Yüce Allah, onu ellerine alanları nitelerken bunu açıklamıştır: Şüp
hesiz o, değerli bir Kur 'Cin 'dır; korunmuş bir kitaptadır; temiz kılınmışlardan
başkası ona dokunamaz (56/Vakıa 77-79). Onu dinleyenleri tanırularken de
buyurur ki: De ki: O, iman edenler için yol gösterici ve şifadır. İman etmeyen-
lerin ise, kulaklarında bir ağırlık vardır ve o, onların gözlerine/ basiretierine
kapalıdır (41/Fussilet 44 ).
Yine belirtmiştim ki, nasıl ki bereketleri taşıyan melekler, içinde süret (hey-
kel, büst veya resim) ve köpek bulunan eve girmezse, beyyineleri cezbeden
sekineler de içinde kibir ve hırs bulunan kalbe girmezler; çünkü: Pis kadınlar,
pis erkekler içindir; temiz kadınlar, temiz erkeklerindir; temiz erkekler de
temiz kadınlarındır.
Adı geçen Risalede, 43 kişiye elde edildiğinde gerçek bilgilerin yolunu açan
azığın nasıl kazanılacağını göstermeye çalıştım. Böy lee e kişi , insan gücünün
erişebileceği hüküm ve hikmetlerinen yücesine ulaşma, Allah'ın Kitabı'ndan
göklerin ve yerin melekütuna kadar her şeye muttali olma imkanına kavuşa-
41 Bu kitap, Mısır'da Mektebetu' l-Külliyyiiti'l-Ezheriyye' de 1973/ 1393 'te basılmıştır. Bkz. age, s.
116.
42 Bu iki bey it, Ebu 't-Tayyib el-Mütenebb'l'nindir. Bkz. Şerlıu D ivdni '1-Mütenebbf, I, 130; el- Visiitatu
Beyne '1-Mütenebbf ve Husumilıi, s. 262: Mu 'terekü '1-Akriin, I, 23.
43 Bu konu, ez-Zeria' nm XI. bölümünde dile getirilmiştir. Allah 'ın emanetini hakkıyla korumak ve
ibadetin Icemali için gönül temizliği şarttır. Bkz. Riiğıb, Zeria, s. 29.
56
caktır. Böylece Yüce (Allah'ın) sözünün; Kitapta hiçbir şeyi ihmal etmedik
(6/En'am 38) ayetinde nitelediği gibi olduğunu görebilecektir.
Yüce Allah bizi, bu makama erişen e ve bu onura kavuşana kadar hidiiyetini
esirgemediği kullarından ey lesin. Malmndur ki, Allah' ın hi day et vermediğine,
bir insan yol gösteremez. Tıpkı Yüce Allah'ın, Peygamber'ine (sas) bildirdiği
gibi; Sen sevdiğine/dilediğine hidayet veremezsin; sadece Allah dilediğine
hidiiyet verebilir (28/Kasas 56).
Yine belirttim ki, Kur'an ilimlerinin en çok gerekli olanı lafza ilişkin
ilimlerdir. Kavramların gerçek anlamlarını incelemek de lafza ilişkin ilimler-
dendir. Kur'an'ın manalarını anlamak isteyenler için Kur'an kavramlannın
anlamlarını öğrenmek, ilk yardımcı unsurdur. Bunlar, tıpkı, bir bina yapmak
isteyenin öncelikle ilk kullanacağı malzemeler arasında yeralan kerpiçleri
temin etmesine benzemektedir.
Bu sadece Kur'an ilimleri için faydalı/geçerli bir kural değildir; aksine,
şeriat ilimlerinin her biri için de faydalı bir kural dır; çünkü: Kur' an kav-
ramları, Arap Kelamının özü ve kaymağıdır; en mutedil, en değerli olandır.
Fakih ve bilgelerin hüküm ve hikmetlerini ortaya çıkarmadaki dayanaktır. En
büyük şair ve belagat ustalarının nazım ve nesiderinde daima başvurduklan
kaynaktır.
Bu kavramların ve onlardan doğan ve türetilenlerin dışında kalanlar, ona
kıyasla, meyvelerin içi ile kabuğu/hurmanın kendisi ile çekirdeği, buğdayın
özü ile kepeği gibidir.
Ben Kur'an kavramlarını her yönden inceleyen yeterli alfabetik şekilde
diziimiş bir kitap dikte etmek için Yüce Allah'tan hayır dileğinde bulundum.
Buna bağlı olarak önce elij; ardından ba harfini alfabetik sıraya göre dizecek,
bu dizilişte kavramları ilk asli harflerine göre düzenleyecek, ilave edilmiş
harfleri dikkate almayacağız. Bu arada kavramların istith·e yoluyla kullanılan
ları iletürevlerini Kitabın hacminin elverdiği ölçüde ele alacağız. Kavramların
birbirleriyle ilişkileri konusunun incelenmesi ile ilgili kuralları ise, bu konuya
ayırdığım Risaleye havaleedip burada tekrar ele almayacağım.
Bu bağlamda kendi alanında yeterli olan yazdıklarım, beni hayırlar yo-
lunda yarışmaktan ve bizi; Rabbinizden bir mağfirete koşunıtz (5 7/Hadi d 21)
sözü ile teşvik ettiği şeylerden müstağni kılmaktadır. Allah bize o mağfirete
kavuşma yolunu kolaylaştırsın.
Bu kitaptan soma, Allah diler ve ömür verirse, bir manaya gelen müteradif
kelimeleri ve onlar arasındaki gizli farklan inceleyen bir kitap yazacağım.
57
O zaman, her yerde kullanılan bir kelimenin neden başka bir müteradifı ile
kullanılmadığı da ortaya çıkacaktır.
Sözgelimi, neden bir yerde kalb, bir yerde fuiid, bir yerde sadr denmiştir.
Öte yandan, bir kıssa aniatıldıktan sonra neden;
1. Bazen: Bunda iman eden bir topluluk için iiyetlerlibretler vardır (30/
RCım 37);
2. Bazen: Tefekkür eden bir topluluk için (1 O/Yunus 24);
3. Bazen: Bilen bir kavim için (2/Bakara 230);
4. Bazen: Derinden anlamaya çalışan (6/En'am 98);
5. Bazen: basiret: Uzbakış sahipleri için ibretler/dersler vard1r (3/Al-i
İmran 13);
6. Bazen: hicr sahipleri için (89/Fecr 5);
7. Bazen de: Nuha sahipleri için (20/Taha 54) denmektedir?
Buna benzer konular çoktur. Bu konuda hakkı tahkik, batılı iptal etme-
yenler bunların hepsinin bir olduğunu düşünürler. Bunlar, sözgelimi, ~ Wi
(Hamd Allah 'a mahsustur) ifadesini ~ jlJi (Şükür Allah 'a mahsustur) diye
açıkladıklarında veya ~ ~.) ~ (İçinde reyb yoktur) sözünü ~ ~ ~ (İçinde
şek yoktur) diye değiştirdiklerinde Kur'an'ı tefsir ettiklerini ve ona yeterince
açıklık kazandırdıklarını sanırlar.
Yüce Allah, başarıyı öncümüz, takvayı kılavuzumuz yapsın; bize verdikle-
rinden bizi faydalandırsın ve onu: Azığınzzı hazırlayznız; çünkü, azıkların en
hayırlısz takvadır (2/Bakara 197) sö:zlinde emredilen azığı elde etmede bize
yardımcı kılsın.
58 .
ElifHarfi
~~ 1 E-b-v Peygamber (sas); ~j ~ JSj

~J ~
-:- -- ~ı··-lllli
. ~ ... _,.
f'~
th~;~
_ : x·zyamet
yi: Baba demektir. Bir şeyın gününde, benim sebebim ve nesebim
icat, ıslah veya zuhuruna sebep olan hariç, her sebep ve nesep kesilecek-
herkese baba adı verilir. Bu nedenle tir, sözüyle de buna işaret etmiştir. 46
Peygamber (sas) mü 'minlerin ba- w~~i _,!i: Misafir/erin baba-

basi diye adlandırılır. Bu bağl<!-mda sı denmesi, kişinin onlara düşkün
Yüce Allah;_f§ ._,;;j ~ ~~~ J) ~~ olmasına, y_>;jl_,.!i: savaşın babası
-~~i 4,ıjjij: Peygamber mü 'minler denmesi de onu aleviendiren rolüne
için canlanndan daha önceliklidir; dayanır. ~.J~ _,!i: Bir kızın bekareti-
O 'nun hanımları da anneleridir (33/ ni bozan erkeğe denir.
Ahzab 6) buyurmaktadır. Bazı kıra
Amca ile baba beraber, anne
atlerde ise, şu ilave yer almaktadır:
de baba ile beraber LJ:!Y.i: (iki baba)
~yi ).j: O da onların babasıdır. 44
diye adlandırılır. Aynı şekilde dede
Rivayete göre O [Resfılullah], Hz. de baba ile beraber ebeveyn sayılır.
Ali'ye; ;;,_,;,~\ ~~ 1~1 ~lj Ui: Ben ve sen
bu ümmetin babalarıyız, demiştir. 45 46 Taberani, el-Mu 'ce mu '1-Kebfr. III, 36;
Beyhaki, es-Sünenü'l-Kübra, VII. 114; Ebu
Nu'aym, Ma'rifetu's-Sahcibe, I, 231; Hakim,
44 Bu kıı·aat, İbnAbbas ve Übey b. Ka'b'ın kıra Müstedrek, lll, 142. Hakim, isnadı sahihtir.
atidir ve onun Mushafında yer almıştır; fakat derken, Zehebi. bu ifadeyi değerlendirirken
bu. şaz ve mensuh bir kıraattir. munkatı · ( senedinde kopukluk) olduğunu
45 Bu ri vayeti Feyruzabadl, Besairu Zevi 't- belirtmiştir. Bunun sebebi ise. Hz. Ömer.
Temyiz fi Letaifi '1-Kitabi'l-Aziz' de. thk. M. Hz. Ali'den kızı Ummü Külsum'ü istemiş, o
Ali en-Neccar, el-Mektebetu'l-İlmiyye ve da, "daha küçüktür" diyerek mazeret beyan
Semin, Umdetu '1-Hujfaz' da ·'eba" maddesin- ederken: "Ben herhangi bir şeyle övünecek
de yorumsuz kaydetmiştir. Ben bu rivayetin değilim ama Resuluilah 'm şöyle buyurduğu
kaynağını bulamadım; öyle sanıyorum ki, nu işittim" diyerek bu sözü vermiştir. Bkz.
Şla'nın uydurmalarındandır. Yine de en doğ SuyCıti el-Fethu 'l-Ke bir, III. 324; İbn Hamza
rusunu Allah bilir. el-Huseynl, Esbcibu Vurudi 'l-Hadfs, llL 90.
59
,
Yüce Allah Hz. Ya'klıb'un kıssasın- yi kelimesinin çağulu ~~~ ve -o.J.!i
,da,. Ul.:J' . " . ~1 ': ::il ~
.
1 it.§ ~ : : i;;j ı.;.
!" i..f . . ı.Y' UJ ._ şeklinde gelir; tıpkı JY-:i ve ;JJ)_:;. ke-
l.l.:ı.l - 1 • tı "L:....:.I' J..c ı.;...:.ı- - \. ' 1 ıililıl · limelerinde olduğu gibi. yi kelimesi-
- J ~: '-' ;J .. - :J & Y.; - •.
Benden sonra neye ibadet edeceksi- nin aslı JJ kalıbıdır. Şiirde bazen ili
niz? diye sormuştu. Onlar da: Senin ve ~ kafiyesinde kullanıldığına da
ilahzna ve ataların İbrahim, İsmail rastlanmaktadır:
ve İ'ihak 'zn ilahzna ibadet ederiz ki, ~i
-· ~· \.ili~)
. Lıi.lii. ı.Ji. J- Lıi.lii. (.),
: ı_r
o tek bir ilahtır demişlerdi (2/Baka- (Lıiı~lt.
ra 133) buyurmaktadır. Halbuki, Hz.
3- Onun babas1 ve babasının
İsmail (as) onların baba! atalarından
babası;
değildi, sadece amcalarıydı.
[Her ikisi de şereftezirveye
Bumana gözetilerek, insanın öğ
u/aştı}. 47
retmeni de baba s}iye adlandırılmıştır.
YüceAllah'ın; ~~ Ji ~~~~U~_) Li): Biz ~~i ÜY.I veya ~;li ifadesi, bir
topluluğa babalık yaptım veya onla:
babalarımıziatalarımızı bir ümmet
ra baÇa oldum manasma gelir. 0)\!
üzere bulduk (43/Zuhruf 22) sözü de
~ ;~ ifadesi de, falan kişi babanın
bu manada yorumlanmıştır. Yani; bizi,
[çocuğunu] aradığı gibi hayvanını
ilimlee ği ten alimlerimizin yolunda gi-
arıyor, demektir.
deriz. Burada dayanak Yüce ~llah ' ın
.... ~ ...
şu sozu>'~.
~ ~ ~ ~.J
-.-.< - li:ıı..:. ~i Li1. lli..J- Nida'da/Seslenmede [~i '-:l] ye-
~1 U~G: Rabbimiz,· biz efendileri- rine eb kelimesi~in sonuna bir "tfi:'
mize ve büyük/erimize uyduk da, biz~ ilave edilerek: ~i y denmektedir. ~~
J:Oldan sap~ı~dılar (33/Ahzab 67). ~~ ~~ deyimi ise, çocuğun "bee; bee"
~~I.JJ_J J p..:.il: Bana şükret, iki baba- demeye başladığında çıkardığı sesı
na da (31/Lokman 14) ayetinin yoru- anlatmak için kullanılır. 48
munda şöyle denmiştir: Burada Yüce
Allah, ~~1-JJ.J: iki babana da sözü ile ~~ 1 E-b-y
kendisinin dünyaya gelmesine sebep
olan öz babasını ve kendisini eğiten ç.q Şiddetle karşı çıkmak/asla ka-
öğretmenini kastetmiştir.
, Yüce Allah'ın ; ~~ ~~ ~ 0tS ı.;. 47 Şair, Eblı'n-Necın İcll'dir. Yazınasında bey-

tin tamamı 2. sayfadadır. Bkz. İbnAkll , Ser/w
fSJL?.} ~ : Muhammed, sizin erkekle- lbn Akilli-Elfiyeti lbn Malik, thk. Muhyiddln
rinizden hiçbirinin babası değildir Abdulhamld, Danı İhyai't-Turasi'l-Ara bl, L
((33/Ahzab 40) sözünde vurgulanan 51; Selseblll. Şıfau '!-Alil bi-Şerhi 't- Tes/ıl!,
mana ise, sadece biyolojik manadaki thk. Eş-Şerif Abdullah el-Huseynl, Mek-
ke baskısı , I, 120; Şerhu '1-Mufassal, I, 53.
babalıktır ve evlatlığın, gerçek evlat
Ru ' be'nin Dlvanı ' nın eklerinde (s. 168) ise.
yerine geçemeyeceğine dikkat çek- bu beyit, ona ait olarak gösterilmiştir. ..
mektir. 48 Bkz. İbn Manzlır, Lisanu '1-Arab. I. 25 (~~)
md. ; Semln, Halebiyydt, s. 326.
60
bul etmeye yanaşmaınaktır. Öyleyse, ~~ kelimesi, atlama ve kesim için

her i bii', karşı koymaktır, aına her kar- hazır hale getirilmiş mera anlamına
şı koymak, ibii' d~ğild!r. Ypce Allah gelir. Bu kelime, ıiSJ yi: Şunun için_
buyurur: ~ j) ~ 0i )11 ~ı ~YJ: Allah, hazırlandı, deyiminden alınmıştır. ~i
)
Nurunun tamamlanmamasını asla ka- yy)j ~Y).J ifadeleri de bu anlamdadır.

bul etmez (9/Tevbe 32); ~)i ~b.J: ve ~ j Jı yl deyimi, kişinin özle-
kalpleri şiddtftle karşı koyar (9/Tevbe diği vatanına gitme kastiyle hazırlık
8); _);~ : . ıj ~i: Asla kabul etmeye ya- yapmasına işaret eder.
110;Şmadı ye büyüklendi (2/Bakara 34);
~ fı -"ı yi deyimi de, kılıcını çekme-
~i ~1 )ı): İblfs hariç; (0,) şiddetle ye hazırlandı, demektir. ü~! kelimesi
karşı pktı (20/Tah~ ı ı 6). Bir hadiste;
ise, aynı kökün ~ kalıbıdır ve işi
~i 6-;. )lı ~i ~ ~: Hepiniz cennet- yapmak için hazırlanan zaman ve bu
tesınız; şiddetle karşı koyan hariç,
zamanın gelişi manasını taşır.
denmektedir. 49 Bu bağl~da zulme
dayanamayan adaına ~~ J?.) denir.
~\.:i ~ı ~~ ifadesi de bu anlamda- ~i 1 E-b-d
dır. Hayvanın, içine yaban koyununun .-
ı~i ~ ~~h: Orada uzun zaman,
bevli/sidiği karışmış bir suyu içtiğin
sonsuza dek kalırlar (4/Nisa 122). ~i:
den, su İçıneme hastalığına yakalanan
Bölümlere ayrıiabilen zaman gibi de-
hayvanın bu halini anlatmak için ~
ğil, bölünmeden sürüp giden zaman
~i ve ~ı;! fo deyimleri kullanılır. 50
süresi demektir. Onun için şu kadar
zaman denebilir, ama şu kadar ebedl
yl 1 E-b-b sonsuzluk denemez.
Bu kelimenin, ikilisi ve çoğulu
~~_J 4-şıjj: Meyve ve çayır(ı da biz
nun olmaması gerekirdi; çünkü, buna
yarattık) (80/Abese 31 ).
ilave edilip ikili olmasını sağlayabi
49 Ebu Hlireyre'den gelen hadiste Peygamber lecek başka bir ebed düşünülemez.
(sas) buyurur ki: ·'Kıyamet gününde Ümme- Fakat buna rağmen abad kelimesinin
tiınden olan herkes cennete girecektir; karşı kullanılmış olması, kimi zaman kap-
gelenler kesin olarak reddedenler hariç. Ey
sadıklannın bir kısmının özelleştiril
Allah'ın Resulü. 'kes in olarak reddedenler
kimlerdir' diye sordular. Buyurdu ki: Bana mek istenmesinden kaynaklanınıştır.
itaat eden cennete girer, bana karşı gelen Bir kısmı için cins ismin kullanılması
ise. kesin olarak reddetmi ş olur.'' Buhar!, 96/ bunun bir örneğidir; bu nedenle ikili
el-i tis dnı bi 'l-Kitdb ve 's-Sünne 2; İbn Ha-
ve çağulu kullanılmaktadır.
cer, F ethu '1-Bdrf bi-Şerhi Salıfhi '1-Buhdrf,
Diiru' l-Ma' rife, XIII, 249; Ahmed, Müsned, Şunu da belirtmek gerekir ki,
Il, 361; Heyseml, Mecnıeu'z-Zevdid, X, 73 . bazı dilbilimciler, ..ı~i kelimesini, asil
Heyseml der ki: Ricdli, Sahih 'in ricdlidir. _
Arapların sözü değil, türetilmiş bir
50 Bkz. İbn ManzGr, Lisônu '1-Arab, XIV, 5 '\).1"
md.
kelime saymışlardır.
61
Bazen pekiştirrnek için, ~~ ~~ !arz gibi sağlamlaştırılmıştır. 53
ve ~~ yani ~ı:): devamlı 51 ifadeleri
kullanılır. Ebedi veya uzu!l bir za-
J.ı! 1 i-b-I
man kalan şey için ~~ı ~li deyimi
kullanılır. ö~l yaban ineği demektir. ~ı ~)'i ~ j: Deveden de iki tane
.l!ıji va}Jşi hayvanlar anlamına gelir. (yaratmıştır) (6/En'am 144).
~i ~li deyimi vahşileşti ve vah.- ~! kelimesi pek çok deveyi
şiler gibi oldu manasma gelir. ~li
ifade etmek için kullanılır; kendi
u)ıj 4..:;...:; vahşileşti demektir. ~~ fiili kökünden tekili yoktur.
de bu anlama gelir. Bu fiilin ~
Yüce Allah'ın; ~)'i Jı (J_;~ )ıjj
öfkelendi fiiliyle açıklandığına da
.~.iji •-öjS Devenin n~;zlya~atzldTğzna
rastlanmaktadır.
bakmıyorlar mı? (88/Gaşiye 17)
- ayetindeki ~! kelimesinden kastın
~~ 1 E-b-k bulutlar olduğu söylenmiştir. 54 Eğer
bu görüş doğru kabul edilirse, bulut
u~ı
-
~ı J!- ~~ ~!:- Hani o dolu deveye, bulutun hareketi de devenin
bir gemiye binip kaçmıştı (37/Saffat
hareketine benzetilmiş demekt~r.
140). Aynı kökten gelen ve bir köle-
Yahşi_ .hayvan . için . k).llla;nılan &l
nin efendisinden kaçtığını ifade et- 'ıl~\ &l:! ~·J~.Jlı ve ~~ &1 fiili de
mek için kullanılan ,ifadeler şöyledir:
t.§üı ~- -\.:j ~i ·... , ~--\.:i :.-i 52
o hayvanın susuzluğa karşı deve
., (..}! _ . (..}! ve (..}! •• (..}! .
gibi sabrettiğini/dayandığını , bu
Bu ifade firar eden köle için kul- nedenle sudan geri durduğunu ifade
lanıldığında ~~ ~ çoğul şeklinde eder. Aynı şekilde kişinin hanımına
ise, Jl!i denir. -~)ı &li ifadesi, ki- yaklaşınayı terk etmesi de ~.)ll ~li
şinin saklanınada firar eden köleye ~~~) (i:. deyimiyle ifade edilir. ~~
benzediğini ifade eder. Bu konuda ~.)ll deyimi kişinin de~elerinin
şair şöyle demiştir:
>
çağaldığını anlatır. Jf:ı~~ ~deyimi
~'ıi.J ~i ~~ ~~ ~- t
4- Tu/um ve kendirin sağlam/ık- 53 Züheyr b. Ebi SUlmil'nın şiiridir. Bkz. Dlvanı.
s. 41. İkinci mısraı İbn Fiiris, Mücmel fi'/-
Luga, thk. Züheyr Sultan, Müessesetü 'r-
51 Arapça' da bir şeyi kesin olarak yapmamak Risale. I, 184 ve Himyerf, Şemsu '1-Ulum, L
için kullanılan başlıca ifadeler şunlardır: 52'de mevcuttur. Be~tin tamamı İbn Manzür.
Ebedu '1-Ebfd, Ebedu '1-Abdd. Ebede 'd- Lisanu 'l-Arab'ın --~i" ınaddesindedir.
De/ır, Ebide '1-Ebfd, Ebede '1-Ebediyye. Bkz. 54 Ebu Aınr b. el-Ala' der ki : Bu kelimeyi şed
Lisanu '-Arab, III, 68 "-lii" md; Zemahşer!, deli okuyan der ki: Şeddeli okuyana göre
ei-Mustaksa fi '/-Emsal, Diiru ' 1-Kütübi '1- -·1,~i·· yağmur yağdırmak için su taşıyan
İlmiyye, Beyrut, Il, 242. bulut demektir. Bkz. İbn ManzCır. Lisanu '1-
52 Bkz. Serekusti, Kitabu '1-Ef'a/, I, 96; İbn Arab, XI, 6 '\~)" mad. Kurtubf, el-Cami· li-
Fiiris, Mücme/1 I , 84; İbn ManzCır, Lisanu '1- Alıkami '/-Kur 'an, tsh. thk. İshak Eftlş, Dilru
Arab, X, 3 '\:;!i" md. İhyiii 't-Turasi' I-Arabi, XX, 35.
62
ise, kişinin deveye bindiğinde da: :i.i.ı;.Jı ~~ ) ~ı yi~ ~~~ 0): Eğer
onun üzerinde duramaclığını ifade Allah 'ın azabı size gelirse ya da kı-:.
eder. Deveye güzel binen ve onun y_ame~ size gelirse (6/En'fun 40); Ji
~~eriiJde _güzel duran adam için i~e ~ı .Yıi: Allah 'ın emri geldi (16/Nahl
J;ıi_J J;l J.:i.j deyimi kullanılır. -H! 1) ., ~~ --~iı lY-'~
•• Y'"' ... .tiıı i ;;j.
: ·':\:ili f . Allah da
~;. sözü ise, toplu halde bulunan onların binalarını temellerinden ge-
develer demektir. tirdi/söküp attı ( 16/N ahl 26) buyu-
:Ul!J kelimesi bir deste odun rur. Yani, Yüce Allah, bunları düzen-
anlamına gelir. Burada güç ve lernesi ve tedbiri ile yapar. ~j ı:-~.J:
dayanıklılık yönünden bir benzet~e Rabbin geldiğinde (89/Fecr 22) sözü
-t..Ljj i .'.l_ :. ·.i.:. -,_. j·
yapı ı mıştır. ~ . ~ ~ U"'"' .J 3: de bu anlarndadır.
Onların üzerine katar katar kuşlar Şairin şu sözü de bu anlarndadır:
gönderdi (105/Fi'l 3). Yani, deve '+!l! ~i~ _,y.iı ~i _o
sürüleri gibi dağınık kuşlar. ~l!j
5- Yiğitfiğe kapısından vardını. 58
kelimesinin tekili, ~] şeklindedir. 55
~ ~ ~ ;~ 1;C i;}lili: Onlara, asla
karşı koyamayacak/arı askerlerle ke-
~i 1 E-t-y sin olarak_ geleceğiz (27/Nernl 37);
Jı..J. ~.J ~) ~~~ ~~ ~: Namaza
ü4il kelimesi kolayca bir gelişi
ancak tembel/uyuşuk bir hô.lde ge-
ifade eder. Onun için 15-endi yolunu
lirler (ye'tune) (9/Tevbe 54); yani,
izleyerek gelen sele ~~ ve ~-!81 adı
namazı ancak tembel halde kılarlar.
verilir. 56 Yabancı/garip kişi de sel e
~Wl ~~: Fahişeyi getirenler (~(
benzetiterek ona da ~-!(ii denrniştir. 57
N isa 15), Abdullah'ın kıraatinde ~ü
ü~]: Sözcüğü, bizzat gelmek için ~Wl şeklindedir. 59 Burada ü~] söz-
kullanıldığı gibi, ernirle veya planla cüğünün kullanılması,~) W.'~':'?' 11:
getirrnek için de kullanılır. Öte yan- Sen gerçekten iğrenç bir şey getirdin/
dan hem hayır, hem de şer için, hem yaptın (19/Meryern 27) ayetindeki
somut şey ler, hem de soyut şey ler getirme sözcüğünün kullanılması gi-
için kullanılır. Yüce Allah, bu rnana- bidir.
~i fiili, ~.:,31 şeklinde de kullanı
55 ~~'ıi kelimesi dağınık haldeki topluluk de- lır. İçecek ekşiyip kaymak tuttuğunda
mektir. Tekili J.ı/) ve JY.! ~eklindedir.
56 İbn Manzür der ki: ı;i: Araziyi sulamak
arnacıya büyük sudan ayrılarak oluşturulan 58 BuA'şii'ıun bir mısraıdır. Bkz. Divdnu 'l-A 'şd,
ırmak!kanaldır. .,ş_,t:;i_:, c.T!i ~ deyimi ise, ne- Mısır baskısı, s. 173; Seiilibi. Hasu '/-Has,
reden geldiği bilinmeyen sel, demektir. takdim: Hasan el-Emin, Mektebetu'I-Hayiit,
57 İbn Manzür, Lisdnu'l-Arab'ta (XIV, 15) de- Beyrut, s. 99; Feyrüziibiidi, Besairu Zevi 1-
niyor ki: Aksine sel, yabancı adama benzetil- Temyiz, II, 43.
m iştir; çünkü, sel de onun gibi garip/yabancı 59 Bu şaz bir kıraattir; (Abdullah) İbn Mes'Cıd
dır. böyle okumuştur.
63
~~~ ~4- ~denir. Bunun gerçek anlamı, l_j:i_jl kendilerine verildi, ifadesinden
gelmesi gereken noktaya (kıvamına) daha etkilidir. Çünkü l_j:ijl kelimesi,
geldi demektir. Bu, fail anlamında bazen onun kabul etmeyeniere veril-
bir mastardır. mesi ınanasında da kullanılır; ~4i1
ç.GJ, verimi çok olan bir toprak biz onlara verdik, ifadesi ise, ancak
türüne denmektedir. Yüce Allah'ın; onu kabul edenler için kullanılırJ-6 1
~LA;~ j 015 ~): Şüphesiz O 'nun vadi Yüce Allah'ın; ~~~ yj ı.;~T
gelendir (19/Meryem 61) sözün- Bana demir kütlelerini getirin (18/
de geçen ~t;, kelimesi ~i fiilinin Kehf 96) ayetin4e geçen ~;ı baba
mef'ül halidir. [Bu durumda gelen- gelin, ifadesi ~~ bana getirin ına
dir değil de, getirilendir manasıı:ıı nasındadır. Hamza, buradaki hemzeyi
ifade eder]. Bazıları ise, buradaki ~LO ınevsül heınzesi olarak okuınuştur; 6 2
kelimesinin ~~ manasında olduğunu yani ; Bana getirin anlamında.
belirterek, mef'ıllü, fail konumuna ç.~) ise, vermek anlamına gelir.
getirmişlerdir, 60 fakat bu doğru de- [Kur'an'da, sadaka (zekat) vermek,
ğildir. Aksine, .:;.:.~ı 4i: İşe gittim ve özellikle ç.~) kelimesiyle dile getj-
Y,~i ~Gi: İş, bana geldi; \~~i: Ona rilmiştir.] Bazı ınisaller: i~ı ı_,..:,~ij
şunu götürdüm ve 1~ ~1: -Ona şunu iı.S.) I~I.J: Namazı kıbnız; zekatı ve-
verdim, denmesi daha doğrudur. Yüce riniz (2/Bakara 277); ı:-~).J ~~ı ~~)j
Allah buyuruyor ki: ~~ ~ ıJ:ih: ötS): Namaz kılmak, z~kdt verm~k
Onlara bir benzerlik verilmişt~r .(~/ f2!~?bira 73); ~ ı_,i;.G ~) ~ ~ ~J
_;\ - L~ ~ ..l ~ > • <--ili!.
Bakara 25) ,. 1:.
'T:' ~ UfE' .~ ~ . ~ ~_,.~\: Onlara verdiklerinizden
Onlara, asla karşı kayamayacakları herhangi bir şey almanız size helal
askerlerle kesin olarak geleceğiz (27 1 değildir (2/Bakara 229); ~ ~.1:1 ~.J
Neml37); ~ ~ ~~lj: Biz onlara ~Wl ~: ve kendisine maldan bir bol-
büyük bir mülk verdik (4/Nisa 54). luk verilmemiş olan (2/Bakara 24 7).
[Kitabın verilmesi bağlamında
kullanılan her 4i1 biz verdik, ifadesi,
~i 1 Essef e-s-s
her yerde yine bu bağlamda geçen
..::.ıt§i kelimesi, evin, çok olan eş-
60 Bunu söyleyen İbn Kuteybe ve Ebu Nasr
Haddadi'dir. İbn Faris. bu görüşü aktarmış 61 Suyüti, lrkan ' da (I, 256) bu ifadeyi R ağ ıb'tan
ve ze 'ame nasun ifadesini kullanmalda onu nakl etmiştir.
zayıf görmüş gibidir. Bkz. İbn Kuteybe, 62 Ebu Bekr Uleyml ve EbCı Hamdün tarikiyle
Te 'vi/u Müşkili '!-Kur 'an. s. 298: el-Haddadl, aldığı rivayete dayanarak böyle okumuş
el-Medlıal li-İlnıi Tefsfri Kitabi/lah, thk. tur. Bkz. Ahmed b. Muhammed ed-Dimyati
Safan Davudi, Danı'l-Kalem , Dımaşk, s. -el-Benna'- (v.lll7). tlık. ed-Dabba', Mısır.
269; İbn Faris, es-Salıibf fi Fıklıi 'l-Luga. thk. it!u'ifıt Fudalai 'l-Beşer fi 'l-Kırddti '/-Erbaa
es-Seyyid Ahmed Sakr. İsa el-Bab! el-Halebl Aşer [Münteha ' l-Emani ve'l-Meserrat fi
Matbaası , s. 367; Zemahşeri , Keşşaf, II, 415. Ulumi'l-Kıraat]. (İtlıdf), s. 295.
64
.
yasına denir. Bunun aslı -::..ıi fiilinden üzerlerinde yağ izi görülecek derece-
gelmektedir ki, çoğaldı ve birbirine de s.emizlediler, anlamına gelir. -.:.ıjı
geçti demektir; §ğer bir mal çok ise, ~ı deyimi ise, devenin ayağına
onun tümüne -=..ıt:ii adı verilir ve bu ke- iz bırakacak bir alarnet taktım ki,
limenin, tl.:i..4 eşya gibi, kendi kökün- böylece onun izini bulabileyim, ına
den tekili yoktur. Yani, esas, onun nasma gelir. B~ izi bırakacak demir
çoğul şekl~diF.. Çokça hamile kalan parçasına da ;; fo adı verilmiştir.
kadınlara ~t:ii ~~ denir; bu ifadede ~ı .Yi kılıcın cevheri ve sağ
sanki onların üzerinde bir yük var lamlığının işareti demektir ki, bu da
diye düşünülmüştür. u~ ~G deyimi onun üzerinde ışık dalgalarının par-
ise, bir kişinin ev eşyası aldığını an- lamasıdır. Bu özelliğe sahip kılıca
,. "
latır. _)_,JL. u;.:.. denmektedir. İlim rivayet
etmeye ise,
)\ 1 E-s-r ~j\j i:;dj ıji ;jı ~~ -.:.ıji denir
ki, ilmin peşine takıldım, bunun da
Bir şeyin
eseri, onun varlığını aslı, onun izini sürdüm manasma ge-
göstere~ şeyin meydana gelmesidir. lir.
ji ve jl fiilierinin ikisi de bu ma-
naya gelir. Çoğulu, _)t:ii şeklinde_dir.
A0-- ~_:,~j ): Ya da ilimden bir bel-
ge getirin (46/Ahkaf 4). Bu ayetteki
Yüce All~h buyuruyor ki: Ji. ~ ~ ~j\~i kelimesi ~ji şeklinde de okun-
~ Y: ~~~~: Sonra onların izlerinden
muştur63 ve bu, rivayet edilen veya
Resullerimizi gönderdik (57/Had'id yazılıp da izi kalan şey demektir.
27); ~ 'ı~i ~ i_)~l_j i)~~~~ ı)~:
Güzel ahlaka_ilişkin rivayetlere
Onla;; Yeryüzünde güç ve izlerleser-
ler bırakma yönünden bunlardan
J.:i.;. adı verilir. Jii de istiare olarak,
üstünlük; _)~) ise, kendisini ihtiyacı
daha güçlüydüler (40/Mü'min 21);
olduğu halde başkasını kendine ter-
~ı ~ j .J~\ Jı ~ıj: Allah 'zn rahme-
cih etmek manasma işaret eder. .;j)ı:
tinin izlerine bak (30/RCım 50).
Onu tercih ettim ifadesi de bu anlam-
Bunun için, daha önce kendisini
dadır. Yüce Allah bu anlaiijda şöyle
k~llanarak geçenleri gösteren yola
buyl!rmaktadır: ci.J:A~.J ı;) ı...,. i;,.G..
_)t:ii adı verilir. Yüce Allah bu anlam-
;-~)il )ı;.: İhtiyaçlan olduğu halde,
da şöyle buyurmaktadır: ~~~~ Jı:. ~ onları kendilerine terci/ı ederler (591
0~ ~: Onlar, onların (atalarının)
Haşr 9); ~ .J.lı ~ji 11 ~G: Allah 'a
izlerine sımsıkı sarılmaya teşvik çdi- yemin olsun ki, Allah, seni bize terci/ı
liyor (37/Saffat 70); 'i)i )c ~~J\ ~: etti/seni bizden üstün kıldı (Yusuf
(Müsa): İşte, onlar da benim izimde-
dir geliyorlar, dedi (20/Taha 84).
u2iı )c ~'ji ~deyimi, develel; 63 Sülem'i, Hasan ve Ebu Redi tarafından böyle
okunmuştur ama, bu şaz bir kıraattır.
65
.. } "
~lA ~li:, ~
<>ı ~ ~ ~
91); ~ili ö~l wJ.J:i & Aksine, siz Peygamberin (sas);

dünyayı/değersiz, yakın hayatı tercih İyice malına daimadan ifadesi ise, 65
ediyorsunuz (87/A'Hl 16). kendine aslan payı ayırmadan ve ile-
- >
Hadiste: ö]il !J~ 0_,s;ı..:. Benden ride kullanmak üzere o!. "
saklamadan,
sonra bir [haksız] tercih etme ola- demektir. Burada J;l:i istiare olarak
caktır, denmiştir. 64
Yani; İdarede si- kullanılmıştır. Yine bundan bir istiare
.. o" ,
zin bazınız, bazımza [haksız olarak] de; .Gti ~ meselidir ki, bir kişinin
tercih edilecektir. dedikodusunu yapmak demektir.66
_/;:,J :,! başkasında olmayan bir ş~y '
le akranından aynlmaktır. l.J~ ~~ )ii:..! ~l 1 İ-s-m
deyimi ise, ölümün kinaye yoluyla an-
latılmasıdır ve Yüce Allah 'ın onu seçti- ~ı ve r-Gl kişiyi sevaptan geri bıra
ğini ve diğer insanları değil, yalnızca kan/hayırc!an alıkoyan işlerin adıdır;
OY!G. bunu layık gördüğünü ifade eder. çoğulu, ~Gl şeklindedir. Yavaş yürü-
]!i J:?. j de, arkadaşları arasında tercih yüp geç kalma anlamı da olduğundan
edilen bir kişi demektir. el-Lihyam, bu şair bu anlamda şöyle demektedir:
bağlamda ş~ ifadeleri nakl eder: 1yi ~h G~'ii y~ ıSı ~~~ Jl~ ~~ ~4 -1

lA, lA ıjı, ~~ '-:?~ ]il. Bunların hepsi da 1~1
aynı anlama işaret etmektedir. 6- İri dişi deve; ikinci bir bini-
ciyle hızb gider;
'
~i 1 E-s-1 Yavaş giden develer, gün ortasın
~
da ya/anladıkları zaman. 67
..6..:.6..
..
JSı
J
. .. ı-· .·... - · .... - ur--
" .. .. ;; .. :::; J ... o"
, ' ..,ı ..,.:ı ~ ~ ~ .:J.i.J

~U\J ~li:. j ~ ~1 ~: Onlarda
~ .J~ .l.JA ç._);j -~lJ: Onl;rın iki
.. .. "' - .. büyük bir günah vardır ve insanlar
bahçesini buruk yemiş/i, acı meyve/i için birtakım menfaaller (2/Bakara
ve içinde biraz da sedir bulunan iki
219); ayetindeki f.,JJ içki ve kumarda
bahçeye çevirdik (34/ Sebe 16) .
..-
J;i k~l}_mesi, kökü sağlam olan bir 65 Buhari, ŞurCıt, V, 263. Vasdyii: Müsliın, Va-
ağaçtır. J;ti:. ~ ise ı_.mğlamlığ1 sabit siyye (HN: 1632); B eğavl. Şerhu 's-Sünne.
thk. Ş uayb el -Arneı1t-Züheyr Şaviş, el-
ağaç demektir. ıi5. jG Sağlamlığı sa-
Mektebetu ' l-islami, II, 288, 305. Nesai'nin
bit oldu, anlamındadır. metni şöyledir: Yetiminin malından israf
etmeden, saçıp savurmadan, iyice daimadan
64 Üseyd b. Hudayr'dan, Ensar' dan bir adamın: y iyebilirsin.
Ya ResCılallah, bana da. falana verdiğiniz gibi, 66 İbn Faris der ki: Bu bir ıneseld ir; bir kişinin
bir görev verseniz. demesi üzerine, 0: Benden namusuna dil uzatmak, onun hakkında çirkin
sonra bir tercih yapmakla karşılaşacaksınız; konuşmak demektir. Bkz. Mu 'emel u '1-Luga.
Havuz 'un başında benimle karşılaşıncaya I, 87; Eb Cı Hilal el-Askeri, Cemhere tu '1-
kadar sabredin, buyurmuştur. Bu, sahih bir Enısdl, II, 309.
hadlstir: Buhar! tarafından tahriç ed ilmi ştir. 67 Şair. A'şil. Bkz. Di''dn' ı , s. 87: İbn F5ri s, Müc-
Bkz. İbn Hacer. Fethu 'l-Bdri, VI!. 11 7. mel, s. I, 87.
66
hay ırlardan alıkoyan bir özellik v~r şzlaşzrlar (19/Meryem 59) ayeti ise,
dır, anlamındadır. Fiil, \..a§l:, ıiı Al ~ bu her iki anlamda yorumlanmıştır.
~i j ~l ~ şeklinde kullanılır y_e tüm ~1: Bir günahı yüklenendir: ~~
anlamları bu merkezdedir. ~Li ise, ~: Kalbi günfılıkfır olan (2/Bakara
günahından kurtuldu demektir. Tıp 283).
kı ~_p.3 büyük günahından ve t_?.3
Bir hadiste ~ı kelimesinin kar-
zor/uğundan kurtuldu fiilierinde ol-
şısına Y; ~elime~( korıı:?-uşt~r: -~ ,)i
duğu gibi. ..cl.):.ı...:.:. ~ ..clL:.. \;. ~'/lj ,U-ıiıJı
9l ~lA.bl
Yalanın ~ıdiye adlandırılması, - ~~ -[iyilik], içine sinen şeydir,· ~";1
günah kapsamında
yer almış olma- - --
[günah] ise, göğsüne s ıkıntı veren
sındandır. Bu, insanın hayvan diye
şeydir . 69 Resulüllah ' ın bu sözü, iyilik
adlandınlması gibidir. Çünkü, insan
ve günahın hükmünü belirlemekte-
da hayvan kavramının kapsamında
dir; onları biz~at açıklaması değil
yer almaktadır.
dir. Ayette : ~i ~ : Haddini aşan
~'il: ~ ~~ .;j:ı_;J Üstünlük duygu- güniilıkiir _( 6S/Kalem 12) denmekte-
su o~Z: güniiiıla yakalar (2/Bakara dir. Bu, ~i 1 ~i : Günahkfu, demektir.
206), ay etindeki ~! üstünlük duygusu L)lj~lj ~'il ~ 0.i:- .J~: On!m; günfıh
onu günahkar edecek i~i _yqP,maya ~e düşm;nlıkta a;ele ederlerionları
sevk etti, demektir. ~ .ciJj J;...s;i ~j ciddi tutarlar (5/Maide 62). Deniyor
L.a~j Bunu yapan esfımen ile ka~şıla ki; ~ı kelimesi ile, ş~ ayet &ibil~rine
şu· (25/Furkan 68) ayetindeki t,;,t:ii ise, işaret edilmekteçiir: J)\ ~ ~ ~ ~ j
azabenibir azap, demektir. Burada 0_,~tSll f-A ~j~ .;jjl: Kim Allah 'zn
azap, günahtan kaynaklandığı için gönde rdiğini yürürlüğe koymaz/
esamen diye adlandınlmıştır. Bu, uygulamazsa; asıl onlardır, kôf irler
bitki ve y ağın kendisinden kaynak- (5/M~ide 44); , ül~~- sözcü~ü il~ de:
landıklan için nediy /nem, çiğ diye : _,_,,·_,1 ı' ~· · i · ( ~ .:...Uı J -.: ı lA.ı :.:::.:. ·, : 1 :- -.
(.)J""::'u:ı.l rA ~ J'-" y ; ~ r' I.Y' -'·
adl andırılmalan gibidir. Bu b ağlam Kim Allah 'ın gö nderdiğini yürürlüğe
da şair şöyle der: koymazluygulamazsa; as ıl onlm-du~
lj~j~~LS~I~-Y
7- Sırtında ç iğ yükselip
69 Vabisa b. Ma ' bed'ten. Der ki: Resuluilah 'a
y uvarlandz. 68 vardun, buyurdu ki: Sen iyilikten sormaya
Kimilerine göre, esamen ile kar- geldin? Evet dediğimde, iyilik, gönlünün
yattığı. kalbinin nıutmain olduğu şeydil~ İsmi
şilaş zrın manası ,bu onu günahlar iş Günah ise. gönlünde rahatsızlık uyandıran ve
lemeye sevk eder; bu da, küçük şey göğsiinde tereddüt meydana getiren şeydir.
lerin büyüklere yol açmasındandır. İnsanlar sana izin verse de. fetva verseler
4i, 0~ .j_:,.:j Yakında gayya ile karde. Ahmed. Müsned, IV, 228; Dariınl. Siinen.
II, 322; Heyseml, Mecmeu 'z-Zevdid. I, 182;
Nevevl: "Hasen" bir hadistir, der. Bkz. Aynı
68 Şair, Amr b. Ahmer. Bkz. Divan' ı , s. 84. Mliellif~ Erbaun (40 Hadis), s. 53.
67
zalimler (5/Maide 45). Buna göre, sadece anlaşma veya anlaşma benze-
el-ismlgünah, el-udvôndan/saldırgan ri durumlar için kullanılır; ayrıca yal-
lıktan daha geneldir. nız faydalı şeylerde kullanılır; zararlı
olanlannda kullal1ılmaz; şu ayetler
gibi: ~_) ~ ~_F...\ ~: Onlara Rabb-
[1 1 E-c-c lerinin katındc; ecirleri yardır (31Al-i
[4-l ~ 1~ j ~\) yic. 1~: Bu tat- İmran 199); ~~ Jc ô_F...iJ: Onun ecri
lı, susuzluğu giderici, bu da tuzlu Allah 'a aittir (42/Şüra 40).
ve sıcakt1r -;acıdır- (25/Furk~n 53). ~TJ.?. [Ceza] kelimesi ise, hem
Ayetteki t~i ye )lıl ~~ve~~ ateşin anlaşmalı hem de anlaşmasız işlerin
sıcaklığı, ~~ v~ ~~~ ~\ gün alev- karşılığında kullanılır; yanı sıra, hem
lenmeye başladı, if§.delerindeki gibi, faydalı hem de zararlı şeyler için söy-
aşırı sıcaklık anlamındadır. Ye'cüc ve !enebilir; şöyle ki:~ IJ~ ~ ~I~.J
Me 'cüc kelimeleri de bu köktendir. IY.-?-3: Sabrettiklerinden dolayı on-
Bunlar, aşırı hareketli oluşlarından, ları cennet ve ipek/e ödülle!Jdirmiş
alevlenmiş ateşe v~ coşkun_ suya ben- tir (76/İnsan 12); ;i&? ôjT~: Onun
zetilmişlerdir. ~~ ~\ ti: Mazlum cezası cehennemdir. 4/Nisa 93)
- . -
kişi hareketlendi, ifadesinde bu hare- ı~
· ·i''-L;ı
o~ .. ~· · - ·· -· ~
~-.J : ey dA
-- iz , mr , a
keti, ateşin sıcaklığına benzetilmiştir. bir şeyi ücret ile verdi, demektir. _?i
l~j J~: Amr, Zeyd' e ücret verdi,
__P..i 1 E-c-r manasma gelir. B_u manada bir ayet:
<:~~W ~.)..G ,) Jc: Buna karşrlzk
_?.i ve ô~~ dünyev'i veya uhrevi bana sekiz hac boyunca ücretle çalı
arnelin karşılığının kişiye çlönmeşini şacaksın (28/Kasas 27). _?i de b1;1nun
a:ılat~r. Allah buyurur ki: ~! 'i_f.i 0! gibidir. Aralanndaki fark, G_?..\ bir
~~ .)C: Benim ecrimi verecek olan kişinin fiili göz önüne alındığında,
sadece Allah 'tır (1 O/Yunus 72); ~Q.ii;, G_?..i ise, iki kişinin ±iili nazar-ı itiba-
~L.::J\ ~~~'li~ ~!j yj~l ~ ô_F..i: ra alındığında söylenir, ama her ikisi
Ona dünyada ecrini verdik ve şüp de bir manaya işaret eder. Onun için
hesiz o, ahirette salihlerdendir (291 4.llı ~_?i da 4.llı ~_?i da denebilir [ki, iki-
Ankebüt 27); lfoi &ı~~ ~~'li _F..,~.J: si de Allah ecrini versin, demektir].
İman edenler için ahiret ecri daha ~~ Ücretle çalışan kişi , f§.'il
üstünd~r (12/Yüsuf 57). veya munfa'il manasınd.a olup, fe''il
ô~i [Ücret], dünyevi ksırşılık de- kalıbında gelmiştir. J~~ bir şeyi
mektir. Ecrjn çoğulu, -.J_,;..ı şeklinde ücret karşılığında isternek demektir.
gelir. CJ. _)__?.\ ~~i.J: Onların ec irieri- Ayrıca, bir şeyi ücretle yapmaya da
ni veriniz (4/Nisa 25) ay etindeki ise, denır. ~~ . . ~ . de '-:-1 ...: tır,
. '-:-1 .•. _ _ ıstıaresın b.ı\
mehirlerden kinayedir. Ecr ve ucret sözü gibi. Yüce Allah ' ın şu sözü
68
de _bu manadaQır: &>_E:. ül ~.F,-~1 İbn Abbas'tap; ~ ~~~ )~ .\.lıı

~~~ ~?ı -:ıy..ti:.ı: Onu üc;etle -tut; ~~
_ ~
·~:1 ·:iı-ı:·:"'·All ah,
1 ~ J ~-""· o.. ,.um
çünkü, ücretle tuttuklarının en ha- zamanında canları vefat ettirir; öl-
yır/ısı güçlü ve emin olandır (28/ meyeninkini de uykusunda; ölümüne
Kasas 26). karar verdiğini tutar, diğerini ise,
belli bir süreye kadar bırakır (39/
~i 1 E-c-1 Zümer 42) ayeti referans gösterilerek
birincisi uyku, ikincisi ise, ölümdür,
J?,i Bir şey için belirlef}mjş s~re dediği rivayet edilir.
dir. Allah buyurur ki:~~~ lJ~ı~:~.J: Bu her ikianlamıyla da ec el, ölüm

Belirlenmiş bir ecele ulaşmanız içil} için kullanılır, denmiştir. Buna göre,
(40/Mü'min 67); ,:.,:ı:;.,~ ~~~ ~i: kiminin eceli kılıç, yangın, boğulma
İki ecellsüreden hangisini bitirirsem ve hayata uygun olmayan herhangi
(28/Kasas 26). bir şey ya da hayatın sona ermesine
J;,.j.:ı
borç, zaman'!: bırakılmış sebep olan başka bir nedenle gelir.
borç anlamına gelir. ~~ ona bir za- Kimininki ise, korunur, ölümü kendi
man belirledim, demektir. kendine gelin\ eye kadar sağl~~lı _bir
hayat yaşar. ~ fJ ~jJI ~ ~\..bj.\ 0-o
İnsan hayatı için belirlenmiş
olan ,sl!reye de J?,i [e eel] denmiş
~\ ~: Büyük feh;ketin okundan
tir. .\4..1 G:ı Eceli yaklaştı deyimi
kurtulan olsa da, ölümün okundan
kurtulan olmaz, sözünde işaret edilen
ise, ölümünün yaklaştığını ifade
iki ecel de bunların aynısıdır.
eder. Bunun aslı, ecelin yani hayat
süresinin tamamlanmasıdır. ~.J Şöyle de denmiştir: İnsanların
Gl ,:·,i;i .;~l U4\: Bizim için belirle- iki eceli vardır. Kimileri beklenme-
diğin süreye ulaştık (6/En'am 128) dik şekilde [genç ve sağlıklıyken]
ayetindeki ecel ise, ölümün sınırı ölür. Kimileri de, Cenabı Allah'ın
dır; yaşlılık sınırıdır da denmiştir; insanın doğasında daha fazlasını
gerçekte, her ikisi de birdir. takdir etmediği sınıra varıncaya ka-

dar yaşar. Yüce Allah şu ~yetle buna
~~ ~ ~\_:, ~~ ~ ~: Son-
ra size bir eeel belirleyen O'dıa~ Bir işaret etmiştir: 0-o A.J J~ 0-o A.J
de onun katında belirlenmiş bir ecel
_pı ~~) J) ~~:Sizden bir kısmı ve-
fat eder, bir kısmı ise, örnrün değer
daha vardır (6/En' am 2) ay etindeki
siz olanına kadar ertelenir (22/Hac
birinci ecel, dünyada kalma süresini,
5). Bu iki ölüm halini kasteden şair
ikincisi ise, ahiretteki süreyi anlat-
şöyle demiştir:
maktadır. Hasan'dan [el-Basri] Birin-
~ : - ~~- ·,.- i.:ı;.
l)A~
wG:..lı ~~ - -"
cisi, dünyada kalış süresini, ikincisi . . . . . . .)
ise, ölüm ile diriliş arasındaki süreyi 8- Ölüm/eri, şaşkın/düşüncesiz

ifade eder, dediği nakledilir. bir cin çarpması olarak gördüm,
69
kime değse onu öldürmekledir ... 7° - ~J~~ tFı! Kadınları boşadzaınız-
. b
Diğer bir şair ise şöyle der: da, onlar da belirlenen sürelerine
ulaştıklarında, aralarında iyilikle
t.=ıjk ,.:.,_~ ~~ ~ ~ &. -~
anlaştıkları takdirde, onların eski
9- Beklenmedik şekilde [genç ve
kocalarıyla evlenmelerine engel ol-
sağlıklıyken] ölmeyen de, iyice yaş
mayın (2/Bakara 232) ayeti ise, iddet
lanınca ölecektir. 71
süresinin bittiği zamana işarettir. Bu
J:.i kelimesi ~\.i kelimesinin zıt zaman, kendileri hakkında verecek-
anlamlısıdır. J.?-1 ise, ileride meydana leri kararda bir sakınca yoktur.
gelmesinden korkulan suçtur. Buna
göre, her ecel, bir suçtur, ama her suç
bir ecel değildir. Bu nedenle, onun
~i 1 E-h-d
için _şöyle yaptıny den~r. .Nlah _buyurur ~~ kelimesi iki şekilde kullanılır.
..T
ki: t1-i 1 •• l..: liiis
. ->'-":~~
o
. ı.cll:ı ı.:. ·ı : .
. ~~.Bu
Birincisi, yalnız olumsuzluk için
suçtan dolayı İsrailoğullarına yaz-
kullanılır.
dık ki (5/Maide 32); yani, bu neden-
le. Ayetin bu kısmı, .clJS ~) ~ diye İkincisi ise, olumlu anlamı ifade
esre ile de okunmuştur ki, o zaman etmek için kullanılır.
anlamı, bunun cinayetinden dolayı, Olumsuzluğa mahsus olan ehad,
demek olur. konuşanların cinsini kuşatmasından
Duyulan bir haberin tahkiki/ ve toplanma ve ayrılma yoluyla azı

tasdiki anlamında ec el [evet, doğru da çoğu da içine alması özelliklerine
söylüyorsun] denir. sahiptir. Sözgelimi, J.;,.j )jjı ~ ı.;. evde
ı)~U 6+41 ~ ;.~ı {~16 ıSı_:, kimse yoktur, cümlesi: evde ne bir
ne iki ne de daha fazla kimsenin ne
~.J~ Kadınları boşadığınızda, o~
toplanmış halde ne de dağınık halde
lar da belirlenen sürelerine ulaştzk
bulunduğunu ifade eder. Bunun için
larında, ya onları iyilikle tutun (21
olumlu cümlelerde kullanılması
Bakara 231) ay etindeki ecele/belir-
doğru değildir; çünkü: İki zıt şeyi
lenen süreye ulaşma ise, boşama ile
olumsuzlamak doğrudur, fakat, ikisi-
id detin bitme~i . a~asında belirl~mniş
~i doğ~ulamak doğru olmaz. Eğer ~
olan ~ü~edir. ~\ ~ Ç.~\ ;.}·ii6 ıSj.J
~1.; _)jjl evde biri var denecek olsa
l~ly ı:ıı (;pı_:,) ,j;.ş:.J ı)i ı)~~ . '
bu, evde tek başına bir kişinin oldu-
ğunu ispat ettiği gibi, birden fazla
70 Züheyr b. Ebi Sülmil ' nın Muallaka'sında
kişinin de toplu halde ya da dağınık
yer alan bir beytidir. Beytin diğer mısraı ise:
Kime de değmese, yaşar da, piri fani olur. biçimde varlığının kabul edildiğini
Bkz. Divan, s. 86. ifade eder. Bunun mümkün olmadığı
71 Ümeyye b. Ebi's-Salt'ın bir mısraıdır. Beytin açıktır. Bu ifade birden _fazla kişiyi
diğer mısraı ise: Ölümün bir şerheti vaı; insan
kapsadığından ~ıj ~~ ~ ı.;. fazı!
onu tadacaktır. Bkz. Dfviin, s. 241.
70
olmayan kimse yoktur del1!Jlesi doğ ~~ 1 E-h-z

~udur. T,ıpkı şu ayet gibi: ~i~ Aw
U:ı-?h .UC. Sizden hiçbir kimse ona ~~ Bir şeyi tutmak, elde etmek
manide olamazdı (69/Hakka 47). veya sahip olmak demektir. ~~ fiili
Olumluda kullanılanı ise, üç şe bazen gerçekten tutmak anlamına
kilde gelebilir: gelir: Iii~ U~j 0.;. ~! ~~ () Jıı ~t;,;;.
Birincisi: Onluk sayılara eklen-

~~ Biz, eşyamızı ya~ında bulduğu
muzdan başkasını tutmaktan Allah 'a
miş olan :l:..l [bir] sayısı dır. ~ i;.\
sığınırız (12/Yusuf79); bazen de ya-
(On bir) ve (~JJ~ j ..ı.::..lj (yirmi bir)
sayılarındaki bir gibi.
k~lamak anlamına gelir: ~ j ~ ô~~ ~
~.>i Onu herhangi bir uyuklama tut-
İkincisi: :l:..i Bir kelimesinin isim
maz, herhangi bir uyku da (2/Bakara
tamlamasında tamlayan veya tamla-
255).
nan olarak birincisi anlamında kul-
lanılmasıdır. iy.d. ~_) '-"?:,j~ I.A.SJ..;.j d ~~ ~b.\ sıtma tuttu da denir.
Yüce Allah bu manada: ı ;.ii, 0,ı~l ii\:,
Sizin birinciniz, efendisine sakilik
~~ Zul11!ef,enleri, :ı;;~y_ha,tu~tu__(1 ll
yapacakişarap içirecet (12/Yusuf
Hud 67); ~3:/lj ~_?'il J\,Sj ~~ ô~U Al-
41) ayetinde~i ,gibi. h ':li ~ Y. Birinci
lah, onu ahiretin cezas ı ve birincisi-
gün/Pazar, ~)ll ~Y. İkinci gün/Pazar-
nin de karşılığı ofqra~ y~ka~ayıverdi
tesi, ifadeleri de bunun gibidir.
(79J.Naziat 25); :U.\ ı~ı ~.J ~~ ~~j
Üçüncüsü: :l:..i kelimesinin mutlak (.5y.ll İ5te Rabbin kentleri yakaladı
bir vasıf olarak kullanılmasıdır. Bu da ğında böyle yakalar (ll /Hud 102)
ancak Yüce Allah'ın vasfı olarak, şu buyurur.
~~f~e olduğu gibi, kullanılabilir: ). ~
, Onu!:!. için esir düşmüş kişiye de
..ı.::..l .!Jli De_ ki: O, Allah birdir (1 12/İhlas
~i ve ~_;~.;, yakalanmış adı veri-
1). Bu :l:..i'ın aslı, :l.;.j'dır. Fakat, vahad,
lir. ~~) bir şey edinmek de aynı ±i-
Allah dışındaki varlıklar için kullanılır.
ilin iftial kalıbıdır. Bu dummda iki
Nabiğa' nın şu beytinde görüldüğü gibi:
mef' Ul alır ve ~ yapmak, etmek
~ ~~~ Jıj ~J ~.J .:Js _, . fiilinin yerine geçer. Yüce Allah'ın
~.J~
- ·~~JıWi ~
-··-· i..f-; şu ayetleri bu manadadır: I.J \.; ~~ ~
10- Sanki bineğim, zaman bizi (.5jl.dıll j : ı ~i Yahudileri ve Hı~isti
bitirdikten sonra yanları çiost edin,m_ ey!niz (5 /Maide
Kadri Yüce vahadlbiricik dosta 51); ç.~ji ~.J.:i ~ I.Jiliı i'i Ondan başka
götürdü. 72 cjo~tlar ,mıJ_tf,i~Jmişler? (42/Şüra 9);
y_?....;.. ~_,.:.:;,i.;.:j\.! Siz onları maskara
y~ptınız (23/~ü'minun Jl_ü);Gli ~~ i
72 Bu beyit, Nabiğa'nın Muallaka'sında yer
almıştır. Divan'ında (s.31) ve Nahhas ' ın
~~ L.U.:i ~ ~! :;ij ~.J~I lYUıJ Sen
; i ; •• .. , ,..
Şerh u'/-Kasaidi i-Tis 'i 'nda [Daru '1-Kütübi' l- mİ insanlara beni ve annemi Allah 'zn
İlmiyye] ll, 162) yer almıştır.
71
" .
dışında iki ilah edinin dedin? (5/ ôF-) Sadece mü '1!1in!e:, lfar_deltiı: (49~
Milide 116); ~ U,.Ull .:JJı 4,ı).! .:,).:, rı:ucurat 10); ~i~~~ 0i ~j_;_i ~~·:-)i
Eğer Allah, insanları zulümleriyle ~Biriniz ölü kardeşinin etini yemek
yaku/ayıverecek olsa (16/Nahl 61). ~ster mi? (49/Hucurat 12); .U 0tS 0~
Burada özellikle ôhl):. kökünün ö.Ji) Eğer onun kardeşleri varsa (4;
kullanılmış olması, ceza vermek ve N isa ll); yani: Erkek ve kız kardeş
yaptıklarının karşılığını verme ına leri varsa. ~~ UI.Ji) Onlar /Y.. Jc
nasma dikkat çekmek içindir; çünkü: artık köşkler üzerinde karşı karşıya
Onlar, pek çok nimete sahip oldukları oturan kardeşler olacaklardır ( 15/
halde, buna şükür ile karşılık verme- Hicr 47); bu, onların arasında her-
mişlerdir. hangi bir muhalefetin kalmayacağına
" . dikkat çekmektir.
j)..\A 0~ Falan yakalanınışı onda >
bir cin. tutması hali vardır. h~ 0~ G;..ı ise, kız kardeştir. Sonuna
0~ hL. deyimi, falan kişi, falanın gelen ta harfi, düşen son harfinin
•'
yaptığını yapqr, gitti,ğ~ yere gider, yerine gelmiş gibidir. 0_,~\A ~i y Ey
demektir. ~~ J?. j ve ~~ ~ ~ey imi de Harim 'un kız kardeşi (19/Meryem
göz ağrısından kinayedir. G_;,) ve j\i.j 28) ayeti, iyilikte onun kardeşi de-
ise, kişinin kend[si [çin aldıffı yer~ mektir, soyda değil. Bu, ey Ter:nfm 'in
denir. ~h)j ~hl hi ~j ıy..;.S (sözü kardeşi deyimi gibidir. 7\i:. \.ii Ad'ın
ise) onlar da gittiler, onların ahlak, kardeşi (46/Ahkaf21) ayetinde O'na
giyim kuşam ve yolunu izleyenler de, kardeş demesi, Onun, kardeşin kar-
manasma gelir. deşe şefkati gibi bir şefkat beslediği

ne dikkat çekmek içindir.
~li\~~ JJj Semil_d'e de kardeş
ti 1 E-h-v leri (7/A'riif 7:3); ~\.ii ~\i:. Jı.:, Ad'a
ti kelimesinin aslı, _?i şeklinde da ~ardeşleri (7/A'riif 65); &:ı... J!.J
dir ve kardeş demektir. O da, aynı ~\.ii Medyene de kardeşleri (7/A'rfrf
anne babadan doğan veya sadece an- 85) jfiideler_i de ~unun gibidir.~) Lıj
nesi veya babası aynı olan ya da süt ığy.i.i ~ y$1 ~ 'ıı ~i ~ Onla~; her
emmede başkasına ortak olan kişidir. gösterdiğimiz mucize, kardeşinden
İstiare yoluyla başkasına kabile, din, daha büyüktür (43/Zuhruf 48); yani:
sanat, uygulama, sevgi veya diğer Kendisinden önceki ayetten. Ona,
ilişkilerde ortak olan tüm kişiler için onun kardeşi demesinin nedeni, sağ
kullanılır. Allah buyurur ki: t)fo 'ı lık, açıklık ve doğrulukta ikisinin de
~ı.J.i,;ı_ ı)ti_:, ı_,ys 0.!~tS Kafir olan ve ortak olmasındandır.
~
_. ,.. 0 o ,.. :: .. _, : a " .. ;, J.
kardeşlerine diyenler gibi olmayın ~1 wW A..:;.i ı.::.ı.b.~ lJS Her bir üm-
(3/Al-i İrnran 156); yani: Küfürde me! girdiğinde kardeşine lanet eder
kendilerine ortak olanlara. 0.h.:,..;jı ~) (7/A'riif 38) ayeti, w).ti.ıı ~j~j\
72
Onların, ve/ileri/dostları tagitttur (21 yurdu~un hayatı ifadesidir.

Bakara 257) ayeti gibi ayetlerde zik- _?.i kelimesi ise, eğer içinde el~f
redilen velilerine işarettir. lam var kabul edilirse, _?i kelimesin-
·~ •:ı.; li deyimi, kardeşin kardeşi den dönüşmüştür. Arapça' da bunun
aradığı gibi aradım demektir. Kar- bir benzeri daha yoktur. Zira bu ke-
deşlikten, b~ra_berlik manası çıkarıl limenin ef'alu kalıbı, ya kendisiyle
mış ve ~~~~ ~~ denmiş tir. 73 beraber ~ (min) açıkça veya takdiri
olarak zikredilir ki, bu durumda tes-
~~ 1 A-h-r niye/ikili, cemi/çoğul ve müennes
kalıpları olmaz. ya da 0r- (min) harfi
.A-1 kelimesi birinci anlamına ge- hazfedilerek başına e/if-lam getirilir
len kelimesinin zıt anlamlısıdır.
J.Ji ki, o zaman hem tesniyesi hem de
.J..i sözcüğünün zıddı ise, ~I.J ke- cemisi yapılabilir. Diğer kardeşleri
limesidir. İkinci hayat için ~ _A.'li .Jij nin arasından sadece bu _?.\ (uhar)
deyimi kullanılır; tıpkı, birinci hayat kelimesinin elif-lamsız kullanılması
için yj~ı _jlj ifadesi kullanıldığı gibi. uygun görülmüştür.
LJ~I ~ ~~'ii .)1~1 0/.J Ahiret yur- ~~ erteleme; takdirnin karşılığı
duna gelince, işte asıl hayat odur dır. .)il.:, ~~ ~ Öne aldıklarından ve
(29/Ankebut 64). Bazen, )~\ (yurt) er_~elediklerinden (75/Kıyamet 13); \..0
kelimesi -de kullanılmaz; Şl! aye~ Ji~ \..Oj~~~~~ günahlarından daha
gı ı. .) : -~ ~· rt"'
·b·· 'wı ~~~-·'ii :;\ ~
-.·.i:U:!,jı.cl:J·ı
- J önce geçen ve sonradan gelecek olan
İşte onlm; ahirette ateşten başka bir (48/Fetih 2); ~ Ja.G i'~ ~Ji~ ~]
şeyleri olmayanlardır (ll/Hud 16). ) ..
~hi Allah, onları, gbzlerin fal taş;
Bazen dar/yurt kelimesi, ahiret sıfatı gibi açılacağı bir güne erteleme~~edir
ile nitelenir, bazen de onunla bir isim ~~...~- 42)·, ı.....ı.ı
(14/I.braıwu . ..Y:. ~i
" - ,.
u·:
. lı ~1G. .J-
. ıS,-
ta~lam~sı olu~turur. Misaller: .)lJJl.J Rabbimiz! Bizi yakın bir zamana ka-
0fo. 0:ı;ill ~ ~~'il Takvalı olmaya dar ertele (14/İbrahim 44).
çalışanlar için son yu_rt daha hayırlı Veresiye ile satmak demek olan, ö_A-i
dır_, (6/En'am 32); 0:1~ ~~~'il .)IJl.J ile sattım demek; öp ile sattım demek
ljiil Takvalı olanlar için ahiret yur- gibidir ve satılan şeyin bedelini alma
du daha hayırlıdır (12/YCısuf 109). 74 zamanını_ gecikt(rerek satmayı ifade
İsim tamlaması yapıldığında düşü eder. ~_A,':li ~~~i deyimi ise,.faziletten
nülmesi gereken: ~_A.':!i ~~l_jlj Ahiret ve hakkı aramaktan geri kalanı, Allah
[rahmetinden]uzak etti, demektir.
73 İbn Manzlır der ki: Ehiyye ve ahiyye, her iki
ucu duvara gömülüp ortası ip gibi yapılarak
hayvanın kendisine bağlandığı kazıktır. :l} 1 i-d-d
74 Yazma nüshada ahiret mükafatı daha büyük-
tür, eğer bilselerdi (16/Nahl 41) ayeti veril-
Allah buyurur ki: i:ı) ~ ~1:,?" ~
miştir, ama bu, konu için örnek olmaz.
73
Siz, çok çirkin bir şey getirdiniz (191 r':l\ 1 A-d-m
Meryem 89); yani: Kötü bir şey, et-
rafında çok anlamsız sözün edile- rJ\ Adem, insanlığın babasıdır.
bileceği bir gör"9ş ortaya attınız. Bu Denmiştir ki: Bu adı almasının ne-
ifade: ~ ;iJUıı ..;:ıJ! sözünden alınmıştır deni, bedeninin topraktan yaratılmış
ki, devenin aşırı yorgunluktan şid olmasındandır. Renginip esmer olu-
detli bir şekilde iniernesi/acı biçimd~ şudur da denmiştir. rJ\ J:?.,J Adem bir
böğürmesi/bağırması demektir. .l,!~i adam denir ki, esmer adam demek
ise, çokça söylenen ama hiçpir şey gibidir.
• '1 ,~.
aniaşılmayan söz demektır. ~\ de, ~ J Ayrıca, değişik maddelerden ve

Sevgi veya :i..!\..ill -::.d Dişi deve inledi, farklı güçlerden meydana geldiğin
sözünden alınmıştır. den bu adı aldığını söyleyenler de
vardır. Y~ce Allah'ın şu sözü gibi: G)
~Jl 1 E-d-y ~Ji:•i ct..i:ıi ~ ~ 0ı.;,.j';l ıi~\.i. Biz insan~
imtihan etmek için karışık bir nutfe-
ı:- IJi Hakkı yerine ulaştırmak ve den yarattık (761 İnsan 2). Falanı ai-
gereğini yapmaktır. Harac ve cizye lemin edernesi yaptım da denir ki, bu,
ile emaneti sahibine geri vermek gibi. onu onlara kattım demektir. 76
Allah buyurur ki: .QtA\ ~jl s9~\ J~ Hz. Adem'e ~d~ ~ ~ ,:.,.;.~;_j
Kendisine güvenilen kimse emanetini ona ruhumdan üjledim (15/Hicr 29)
geri versin/ödesin (2/Bakara 283); 0) ayetinde söz~ edilen ~h ~fle~il?. ~9-
~~ ..;:,ıGtA~i l-.9~~ ul ~y.G. .Jlı Allah:
Ji zelleşince ; l1h ~ _# ~ ~~.J
$ o,.. lf.
size, emanetleri ehline ver'!'eni:r.i ~onları yarattıklarımızın çoğun-

emretmektedir (4/Nisa 58); ~) s:-I.Ji.J dan bir şekilde üstün kıldık (17 /İsn1
~ı...:..;;.,H Ve ona güzellikle ödemelidir 70) ayetinde ifade edildiği gibi akıl,
(2/Bakara 178). anlayış ve düşünce ile diğer varlık
Bu kelimenin as!ı edattan gel- lardan üstün kılınınca bu ismi almış
mektedir. 1~ ~ ~JJi deyimi, şu işi tır diyenler de vardır. Bu yaklaşımın
yaptın, yani, onu hallettin demektir kalkış noktası, riJ) kelimesidir ki,
ki, onun da aslı, kendisiyle istenen kendisiyle yemeğİn güzel!eştiri!diğ~
yere ulaşılan vasıtayı eld.e ettim de- şey demeJ.s.tir. I:-Ia_d_lste: ~) -.::.ı_).bj .Jl
mektir. Tıpkı 0~ ~JG..:.,) deyimi-
Jc ı :,si:ı! A}.i 0i lS.?i .G~ Ona alıcı gözüy-
nin ~~! sözÜnün anlamında olma- le baksaydın ya, çünkü bu, aranızın
sı gibi. 75
yardım etti, demektir.
76 İbn Fiiris. bu cümledeki edeme kelimesine,
75 ~)li Jc. ,ju.i.:..li ~~[:..:.~ deyimi, ~.li.:..~ ına örnek/model; Ferdi'. vesile; Zeınah ş erl ise.
nasındadır ki, sultanı, falana karşı bir araç efendi ve öncü anlamını vermiştir. Bkz. İbn
olarak kull andım.-4:- ~~~ti yani:~\,;\_, ~I,CI Faris, Mücmel, L 90; Zeınahşer!, Zenıahşerf,
anlamına gelir ki, o da bunu kabul etti ve bana Eslisıı '1-Beliiğa, Daru ' l-Ma' rife, Beyrut. s. 4.
74
Müfredat 1Kur'an Kavramlan Sözlüğü
tatlılaşmasına yol açardı 77 yani, sizi ler için kullanılır. Bilgi de bu şekil
birbirinize kaynaştırır, aranızı iyileş de ifade edilir. Zira, bizim pek çok
tirirdi. bilgimizin ilk adımı dinlemekle elde
edilmektedir. Allah buyurur ki: ~ll!
-
wji 1 E-z-n ~ ~ j J Bana izin ver, ~eni fiff}eye
,, düşürme (9/Tevbe 49). ~j 0:ıl:i :ıı.:;
u:ıi kelimesi, kulak demektir. Ka- Ve Rabbiniz size şöyle bildirmişti.._
zan ve tencere gibi şeylerin halka (14/İbrah'im 7). Bu anlamda 1~ .ljj~i
olan kısmı da buna benzetilerek ten- ve .ljj~i kalıpları da kullanılır. B~nlar
cerenin kulağı (kulpu) denmiştir. Çok da aynı anlamdadır ve izin vermeyi
fazla dinlem(Jyi sevene de sözü din- ifade ederler.
'
lenene de 0:ıl denm,i,Ş~i;. Y,üce AJl~h u:ı;. kelimesi, bir şeyi bağırarak
buyuruyor ki:~ ~:ıi J§ ı):ıi). 0)~j bildiren/ilan eden herkes için kul-
~ Diyorlar ki.: O bir kulaktır de ki: lanılır. ~~ ~j 0~;. 0S\ ~ Sonra bir
o sizin için hayır kulağıdır (9/Tevbe müezzin yüksek sesle bildir_,di: ~y
61). Bunun anlamı, onun, sizin için kafile! (12/Yüsuf 70); ;.6i:ı! 0:ı:y. 0:ıU
hayırlı olan şeylere, hayır getirene Aralarından bir müezzin yüksek s~ş
kulak verdiğidir. i):; ?f!:ıl ~J Onla- le ~ağırdı (7/A'raf 44); '-!'lJI ~ 6~ij
rın kulaklarında bir sağırlık vardır ~~ hacda insanlar arasında ilan et/
(6/En'am 25) ayeti ise, onların ca- bildir (22/Hac 27).
hilliklerine işarettir, duymadıklarına 0:ı~i ezan sesinin geldiği yerdir.
değil. Bir şeyde izin onda serbestlik ve nıh
0~1 kulak verdi, dinledi anlamına s~t o~duğl! ffi}lamına geli~. ayette: \Aj
gelir. ,:· ,~.;._:; ~) ~~~J Rabbine kulak ~~ c;ı:ı~ t~ ';)~_?__, ~ lıl..:.) Biz her
verip boyun eğecek hale getirildi- peygamberi Allah 'ın izni dahilinde
ği zaman (84/İnşikak2). Bu kelime kendisine itaat edilmesi için gönder-
dinlemek yoluyla elde edilen ilim]~~ dik (4/Nisa 64). Buradaki Allah'ın
için de !mllanılır. Şu ayet gibi: ı_,.;:ıu izni onun iradesi ve emri demektir.
~_? jj ~1 ~ y :?-! Kesin olarak bili- ;iıl c;ı~Y ~~~ Jjl ~>ı~~~ \Aj İki
niz ki, siz, Allah ve Resulu ile savaş topluluğun karşılaştığı gün sizin ba-
halindesiniz (2/Bakara 279). şınıza gelenler Alla_h 'ın izni ileydi (3/
.JJ ~,
u:ıi ve ul:ıl kelimeleri duyulan şey- Al-i İmran 166); ~~ ~~ C>.ı:,;~;J. tA.J
~~ Çı~~ ~l Onlar Allah 'ı~ izni dışında
onunla (sihir) hiç kimseye zarar ve-
77 Mugira b. Şu'be, bir kadınla evlenmek is- remezler (2/Bakara 102).
tediğini bildirince Peygamber ona bu sözü
söylemiştir. Tirmizi tahriç etmiş ve Hasen ~~Çı~~~)~~~~ ~J Onlar
bir hadistir demiştir. Bkz. Mübarekfı."ırl, Allah 'ın izni olmadan onlara zerre
Aridatu '1-Ahvezi, IV. 307; Nesiil. Sünen, YI, kadar zarar veremezler ( 58/Müciide le
70: İbn Mace, Sünen, I, 599.
75
ı O); buradaki Allah 'ın izni Allah'ın lesinin ikinci kısmı olan şartın cevabı
ilmidir denmişse de ilim ile izin ara- veya teknik tabiriyle cezasının önün-
sında fark olduğu açıktır. Çünkü izin de kullanılır. Bu, 0~! bir cevap veya
daha özeldir ve genelde sadece dile- cevap yerine geçebilecek bir ifade
menin söz konusu olduğu durumlarda ister demektir. Sözün onunla bera-
kullanılır; yapılan işten razı olunsun ber kullanılan kısmı bir ceza/cevap
o}u~a~ın fa_rk. e~ez. _ Çünkü: Lıj gerektirir. Eğer sözün başında gelir
~~ w:ı\-: ':/] &>Ji 0i ~ 0tS hiçbir nefis
"' .... ... d •
ve ardında muzari bir fiil bulunursa,
Allah 'ın izni olmadan iman edemez kaçınılmaJ: olarak o muzari fiili nasb
(1 0/Yünus ı 00) ayetinde Allah'ın eder; t ~i 0~! O zaman ben de çıka
d_ile111e~i ve_emrinin olduğu açıktır. rım cümlesi gibi. Eğer izenden önce
~~ .;_ı:ı~ ~1 ~i~~ 0:!~~ ~ Lıj Onlar bir cümle varsa ardından da muzari
Allah 'ın izni dışında onunla (sihir) bir fiil geliyorsa, hem mansup hem de
hiç kimseye zarar veremezler (21 merfü' şekilde okunabilir. Şöyle ki:
Bakara ı 02) ayetinde ise, bir açıdan t?i 0~l Gi veya t~i denebilir. Eğer
Allah'ın dilemesi vardır. 0~! fiilden sonra gelir ya da onunla
Bunun izahı şöyledir: Yüce beraber muzari fiil bulunmazsa, bu
Allah'ın insanda bir kuvvet yarattığı durumda izen amel etmez. Şöyle ki:
bunurıla kendine zulmetmek ve zarar 0~! (~i Gi ifadesi gibi. Allah buyurur
vermek isteyen kişinin bu zulmünü ki: ,;~\;;~ i:ı) ~1 Yoksa, siz de o zaman
kabul etme imkanı olduğu fakat onu onlar gibi olursunuz (4/Nisa 140).
kabul ederken taş gibi acı çekmeyen
bir varlık gibi yaı:atıp yaratmadığı l.Sj\ 1 E-z-y
konusunda görüş ayrılığı yoktur.
Aynı şekilde bu imkanı yaratmanın -s::ıi kelimesi, canlı varlıklara doku-
Allah'ın fiili olduğu da tartışmasız nan zararı anlatır. Bu, canlının bede-
dır. Bu açıdan şöyle denmesi doğru nine ya da ruhuna yönelik olabilir; ya
olur: Allah'ın izni ve dilemesi ile da yapılan işin dünyevi yahut uhı·evi
zalim tarafından gelen zarar diğer ki- sonuçlarından kaynaklanabilir. Allah
şilere dokunur. Bu sözün genişletil buyurur ki: .s~'iı:, 0;.i~ ~u~ ı)ı;.!~ ~
mesi için ayrı bir kitap gerekir. Onun Sadakalarınızı başa kakma ve eziyet-
için biz bunu burada ele alamıyoruz. le b9şa çıkarmayın (2/Bakara 264);
ı:./ı:,} :.,! izin isternek qemt;ktir. Allah w.J:ıU Her iki tarafa da eziyet ediniz
buyururki:~0h~~ 0:!~ı~i.i.·.~w)An (4/Nisa ı 6) ayetinde ki eziyet ise, döv-
cak Allah 'a inanmayanlar senden izin mı;ye işarettir. Tevbe sures!ndeki:~j
isterler (9!fevbe 45); d;~ı 1~ Eğer 0~i )ı 0)~j ~~ ~)~ 0:!~1 Onlardan
senden izin isterlerse.. (24/NCır 62). kimileri peygambere eziyet ediyor ve
o bir kulaktır diyorlar (9/Tevbe 6 ı)
0~! edatına gelince, bu şaı1 cüm-
ayeti de bunun gibidir.
76
~.,ı ~ı~
~ .
::ı J.Jı
~ -
JY"'.J
·- ~
w~
s:· : :Jı
U:l _ .J ~)!E-r-b
Allah 'ın ResUlüne eziyet edenlere
dayanılmaz qir a~ap va~dır (9/Tevbe y): Mutlaka karşılanması gere-
61); ~_,.:, ı_:,:ıi ~~tS ı)fo ~Musa'ya ken zorunlu ihtiyaç demektir. Buna
eziyet edenler gibi_ o!maxırJlz (33/ göre, her ereb bir ihtiyaçtır ama her
Ahzab 69); G~ ~Gi ~ ı_,:ı_,i_J Bizim ihtiyaç bir ereb değildir. Bununla be-
yardımımız gelene kadar, eziyet gö- raber ereb bazen sadece ihtiyaç için
renler (6/En'am 34); ~_,:ı~ f>J neden kullanılır, bazen de ihtiyaç olmasa
bq!'la e~iyet ediJJOrSUI_lUf_ (61/Saff 5). da, olması istenen şey için kullanılır.
ı.S:ıi). ~~ı ı;. -ili_,l~j Sana ay Falan kişi ereb sahibidir ve erfbdir
halini soruyorlar de ki: O bir eziyettir deyimi, giderilmesi gereken bir ilıti
(2/Bakara 222). Bu halin eziyet diye ;:~cı_var demektir. Onun için, Y-::>i ~
adlandırılması hem şeriatın ölçüleri ı,jS ı)) deyimi, bir şeye aşırı derece_de
hem de tıbbın kriterleriyle doğrudur. ihtjyacı var ı,nanasına geliı:. Jı y) ~
Bu işin uzmanlarının tespitlerine ~) ıSS ve ~) ve ~.)] ve ~);, ifad;leri
göre, bu hal gerçekten bir eziyettir. de b,u anlamı taşır. Allah buyurur ki:
~S1 veya \~\~) ~Si ve ~~~ ve l>~i l>)..i Y-::>1..4 ~.).:,Ve onu başka işler
kelimeleri birbirine yakın anlamlar de de kullamrzm (20/Ta.ha 18).
taşımaktadır ki, hepsi de eziyet etmek ıSS ~ ~ y-!i ~ Deyimi, benim
manasma gelir. ona aşırı ihtiyacım yoktur, manasınq
~~~ ise, denizin üzerinde olanları gelir. Allah buyurur ki: ~ ~.))'i ~ji
rahatsız eden dalga, demektir. ~l?,y\ Yahut kendilerine bağl~ irbe
sahibi olmayan erkeklerden (24/NCır
31 ). Bu ayetteki irbe kelimesi, evli-
ıjı 1 i-z-a liğe ihtiyaç duyı,nak anlamında bir
kinayedir. Bu_;.) diye de adlandırılır
Bütün gelecek zamanlar ıj\ ile
ki, mutlaka karşılanması gereken zo-
ifade edilir. Şaıi manası taşıdığından
runlu ihtiyaçtır. Çok ihtiyaç duyulan
fiilleri cezm eder. Bu g~nelde şiirler
organıara da yıJ adı verilir ki, tekili
de daha çok kullanılır. jj ise, geçmiş
erebtir. Bunu şöylece izah edebiliriz:
zamanı ifade eder. Bunun bir cevabı
nın olması gerekmez. Ancak sonuna
sidesinden bir mısradır. Beytin ikinci ınısraı
ma edatı eklenirse, o zaman, cümlede ise şöyledir: Bu senin üzerine bir hak olsun,
bir cevap ister. Şöyle ki: Meclis sükuneıe erdiğinde . Bkz. Şevdhidu
~~~_,:.)ı Jc ~~ı.;.~! -1 i Sibeveyh. I, 432; İbn u 's-Sayrafı, Şer!?U
Ebydti Sibeveyh, thk. M. Ali Sultan'!, Daru'l-
14- Resule vardığında ona de ki: ... 78 Me'mGn, Dımaşk, IL 93 ; Müberred, Mukta-
dab. thk. Abdulhalık Udayme. Kahire, II, 46;
es-Süheyll, er-Ravdu 'l-Unuf, Daru'l-Ma'rife,
78 Bu. sahabi olan Abbas b. Mirdas'ın Huneyn Beyrut, II, 298; Bağdadl, Hazdne ıu 'l-Edeb.
savaşında Peygambere hitaben söylediği ka- IX, 29.
77
Organlar iki kısma ayrılır: Bir ~_)! 1 E-r-d
losını canlılarınihtiyaç duymaların -
dan dolayı kendilerine verilenlerdir. u-<=>): Kelimesi, mana olarak
Bunlar el, ayak, göz gibi organlardır. semanın karşısında_ yer alan kütle-
Diğer kısmı ise, ziynet içindir. Kaş dir. Çağulu 0~) şeklinde gelir.
ve sakal gibi. Kur'an'da çoğul şekli kullanılma
Öte yandan ihtiyaçlan gidermek mıştır. Kimi zaman bir şeyin alt kıs
için yaratılan organlar da iki kısma mı da ard diye ifade edilir, nasıl ki,
ayrılır. Birincilerine aşırı ihtiyaç du- üst tarafına da sema denilir. Şair atını
yulmaz; ikincilerine ise, şiddetli ihti- anlatırken şöyle der:
yaç duyulur. Öyle ki, eğer bunlardan G,j j- ,\,j..~: o1; lA...:..Lıi
- ' ç\..J..ı~tS
.,. y= '-·j j- _)'1'
birinin olmadığı varsayılırsa, insan J~~.Ji
vücudunda büyük bir eksiklik/boşluk 12- İpek gibi kırmızıdır; seması
meydana gelir. İşte bu türden organ- gelince
Iara yi) adı verilir. Ü.st tarafı parlak, ardı (alt tara-
Bu anlamda Peygamberin (sas) fı) ise, tozludw: 80
şöyle dediği rivayet edilmiştir: ~ I~J
Allah _buy.urur ki:~ .i.lıı 0\ ı,jı;ı
~~.J.J ~us3 ~3 :yi) L):.,4.ü ~~i ~Y. ~ u-':ı.J'il BUiniz ki, Allah, ardı,
~t.,;,:,§ j Kul secdey; vardığında onunla ölümünden sonra diriltir (57/Hadid
beraber yedi ariibiönemli organ da 17). Bu her bozulmadan sonraki tüm
secde eder: Yüzü/alnı, elleri, dizleri yeniden yaratmalan ve ilk yaratma-
ve ayaklan 79 dan sonraki yeniden yaratmaları ifade
.\ !.! ·:'; ~) deyimi, payının büyü- eder. Onun için bazı Müfessirlcr: Bu
mesi manasma gelir. Bu onu büyük ayet, kalplerin kat7laşm asmdan son-
ihtiyacını giderebilecek bir şey olara yumuşatılmalarını ifade eder, de-
rak değerlendirmesi durumunda or- mişlerdir.
taya çıkar. .;Jt.,;, ~) ?ey imi ise, malı ~) u:a.Ji deyimi, bitkisi güzel
çoğald1 , demektir. ~iWI ~ji sözü ise, olan toprağı dile getirir. ,:.,:,iıı 0a~li de-
düğümü sağlamlaştırdım, anlamına
yimi, bitkinin yerde iyice yer ettiğini
gelir. ve çoğaldığını; ~~i 0aJ~ deyimi ise,
oğlağın yerdeki bitkileri _otlamaya
başladığını ifade eder. ~) ise, yer-
79 Hz. Abbas 'tan nlınan bu hadis Muslim tara-
fmd;:ın SlıcCıd kitabında kaydedilmiştir. Ayrı
ca Ahmet, Müsned. L 206: EbCı DiivCıd, (HN: 80 Bu beyit Tufeyl el-Ganevi'ye aittir. Şiirle
89 1); Tirmizi ri vayetinden sonra şöyle der: Bu rinin ilavelerinde yer a l mıştır, s. 62: Nişvan
hasen salıi/ı bir hadistir; ilim e !ıline göre. uy- b. Saidel-Himyeri (v.573), Şemsu '1-Uiüm ve
gulama da bu şekildedir. Bkz. MübarekfCıri, Ddu Keldmi '1-Arab mine '1-Külüm, Alemu'l-
A.Ahvezf, IV, 72; ibn Hacer, Fethu '1-Bdrf. II, Kütüb, Beyrlıt, 1, 72; ibn Fiiris, Mücmel, L
296. 92.
78
den odunlara giren kurtçuk ll}anasına jl 1 E-z-z

gelir. GJ.:JLA ~ ~!:'·,;ıj ~:-li deyimi
.. .. : .ı J Ji
de, odun kurtlandı, kurtlanmış odun, Allah buyurur ki: ljl {ıAj.JJ Onla-
demektir. rı oynatıp duruyorsun (19/Meryem
83); yani: Onları, tıpkı şiddetli bi-
~~~ 1 E-r-y-k çimde kaynayan kazan gibi, fokurda-
tır, harekete geçirirsin. Rivayet edilir
~) : Kelimesi, taht üzerinde ki, Peygamber (sas) namaz kılıyordu
bulunan geljnin süslü makamıdır. (ağladığından dolayı) karnından~ Yı
Çağulu ~ı) şeklindedir. Bu ismi sesi gibi sesler (.~)) geliyordu. 81
alması, ya bir tür ağaç olan enikten ~) fiili ~ ~ fiili~den daha etkilidir
yapılmış bir yer olmasından, ya da (Birincisi sarsmak, ikincisi saHamak
ikamet etmek/oturmak için yapılrı:ış anlamın dadır) .
bir yer olmasındandır. Nitekim, -B)
tSJ.:Ji -;ıı&J~ deyimi, yerde bir süre .JJl 1 E-z-r
kaldı demektir.
' -
-BJ.:Ji kelimesinin aslı ise -Bl) gö- .J): Kelimesinin aslı, elbise de-
zetmek üzere bir yerde ikiimet etmek- mek olan ).J) ' dır. Bu kelime hem
ten alınmıştır. Öte yandan, aynı ke- .Ji.Jı hem öJ.J! -h em de.)~ şekillerin
lime, bunun dışındaki ikamet türleri de kullanılır. Kinaye yoluyla kadına
için de kullanılır. da iziir adı verilir. Şair şöyle der:
, - : - d. ~
~ Y".J~ ; ı·.hL, ı
f!) 1 E-r-m t,?}l.J) ~ ~~ ~ ~ ı.Sj
13- Biri Ebii Hqfs 'a bir elçi ulaş-
f'.J!: Kelimesi, taştan yapılan işaret
tıramaz mı ki;
anlamına gelir~ Çağulu fıl) şeklinde
Ben senin güvenilir kardeşinim
dir. Taşa da f' ~~ denc)iği olur. Öfkele-
ve sana iz arım feda olsun. 82
nen kişiyi anlatan~ ~':li j.?:ı diş biliyor
dey.imi ~e bu kökten gelmektedir. ~.J)
~~~ ..:;.ıı:ı Sütunlar sahibi İrem'e (89/ 81 Abdullah b. eş-Şihlılr'den. İbn Hacer der ki:
Ebu Davüd (HN: 904) ve Nesa! talıriç etmiş
Fecr 7) ayeti, yül~sel~-süslü sütunla-
tir. Tirmizi de eş -Ş'emiiil'de (s. 255) naklet-
ra bir işarettir. ~}i fı) ~ L:o j deyimi miştir. İsnadı kuvvetlidir. İbn Huzeyme. İbn
orada hiç kimse yo!c demektir. Lazım Hibban ve Hakim (1 , 264) sahih saymıştır
kalıbı olan aslı, f'})l] şeklindedir, fa- ve Müslim 'in şartianna uygundur demiş:
Zehebl de bunu değerlendirmeyi takrir/kabul
kat, özellikle olLimsuz anlamda kul-
etmiştir. Bkz. İbn Hacer. Fetlıu '1-Biirf, II, 206:
lanılmaktadır. Tıpkı aslı evde ildmet Hattav i, Med/im u 's-Sünen. el-Mektebetu' 1-
eden kişi için kullanılan .J~:ı ~ L:o ora- İlmiyye , Beyrut, L 215 ..
da kimse yok, deyimi gibi. 82 Beyit. sahabeden Ebü' l-Minhal Bukayle cl-
EşceTnindir. Bkz. Him yeri, Semsu '1-Uliim.
79
Kadının bu ad! alması,
Yüce ujl 1 E-z-f
Allah'ın: ~ U..l!l ~lj ~ U,.l!] J, Siz ) ,.. o -' ...
onlar için elbisesiniz, onlar da sizin Allah buyurur ki: 4J)'il ~~~ Yak-
için elbised[r (2/Bakara 187) sözü laşmakta olan yaklaştı (53/N~cm
gibidir. '-5-:lji ~ ~:;_:;,; Onunla sırtımı 57); yani: Kıyamet yaklaştı. ..jjl ile
güçlendir (Taha 3 D; yani: Onunla ~~ mana olarak birbirine yak;ndır.
kuvvetli olayım . .Jji Sağlam kuvvet- Yalnız, ezife fiilinde val,<.tinin_darlığı
tir. ~ .J) Yardım etti ve kuvvetlendirdi ölçü alınmaktadır. ~...)o<:>~] ..j) Şahıs
demektir. Aslı , elbiseyi bağlaJ:!laktan lar yaklqştı denirken ..j) fiili kulla-
gelir. h-Ilah buyurur ki: t.)..i t.Jj nılır. Wıji _ise, zaman darlığıdır. Kıya
~jjti ~~ Onlm; filiz veren bir 'ekin metin ;U }i diye adlandırılmasının ne-
gibidirler; Allah onu güçlendirdi deni, kopuşunun yakın olmasıdır. Bu
(48/Fetih 29) . a_çıdaq on§!, ;;.,cwi (saat) da denmiştir.
.JJ~ .G.J) deyimi, ona destek ver- ~\ Y,i Jl Allah 'ın emri geldi (161
dim o bu sayede güçlendi demektir. Nah I 1) de denmiştir. Fiilde geçmiş
O, güzel, destek veren biridir deyi- zaman kipinin kullanılması, yakınlı
mi : ~.Jj';ii ~ y\ şeklinde ifade edil- ğından ve zamanının darlığındandır.
mıştır. '.G_:;).:, ~Wi G.J) deyimi de, Yüc~ Allah bu manada: ~~ ~_j~\j
binanın temeller~ni sağlamlaştırdım ~/il Onları Azife günü ile uyar (401
demektir. /~1 .JJi ise, bitki uzadı ve Mü 'min 18) buyurmuştur.
güçlendi manasma gelir. [Sıraya göre f'~j~i maddesi bura-
.G_:,) ve .G_:,jlj deyimleri ise, onun da yer almalıydı. Rağıb'ın Kur'an'da
veziri oldum; aslı vav'dır. ~) U,.j var olduğu halde bir madde olarak ele
Ayaklarının beyazlığı, eğer bağlandı almadığı kelimelerden biri de budur.
ğı yere kadar uzanan attır. -Mütercimler-].
Allah buyurur ki: ~~-~IY.J Jıi ~Jj

.Jji Hani İbrahim, bab~sı Az~re d~ c.).ııi 1 E-s-s
mişti ki .. (6/En'am 74). Deniyor ki,
babasının adı Tarılh'tu, Arapçalaştı
.U~ ~~ deyimi, binası için bir
rıldı ve Azer yapıldı. Onların dilinde te1)1el attı s]emektir. Bu anlamı veren
Azer, yolunu şaşırmış manasma geli- J.ıi ve u,.ı...::..i kelimesi, binçmrn üzerin-
yordu, diyen de vardır. de yapıldığı kaidedir. ü-ıi'ün çoğulu,
L..l-"ı...::..) şeklinde g,elir. Bu kelimenin de
çoğ{ılu , ise ~~ kelimesi dir. ~S 0~
f~\ J..l Jc denir ki, bu tıpkı, ~J ~
I, 82; İbn Kuteybe, Te 'vilu Müşkili 'i-Kur 'an,
_;.111 bu, zamanın başlangıcından beri
thk. es-Seyyid Ahmed es-Sakr, Daru ' 1-
Kütübi'l-İlıniyye, s. 265; Hattabl, Garibu 'I-
böyledir gibi bir mana taşımaktadır.
Kur' an, thk. Abdulkerlm el-Gazbavl, [Rağıb'ın izlediği telif metoduna
Ommü' l-Kura Oniv. Yay ıy ı, Mekke, II, 101.
80
göre burada şu_ iki ayet misal olarak sorulduğunda şöyle demiştir: Kay-
-yerilmeliydi: ,~-~~ ~~~i~~ _-ı naklan birdir ama isimleri farklıdır.
Jt..=..._..J .ı...ı! .ı...ı! - ··~ : i -- -i . - J ~ i :
-··- . ,._ r.JSJ u ~ r~ J LY.>
--~~ 11
r...>Y'"'" Eğer bir kişi, kendisine gücü yeten
:-:r : ~~ ~
ı.)A9 U:l .
' . ..
jjı - r
J .J
~f6~-, :1 : ~ ,
. .. (.) (.)~ biri ile sürtüşürse, ona karşı aşırı öfke
•. ; . ı- '. . ~~ lY.'
; r...>JSJ
_..; ~ 1.: .ülili - ~ i
~ (.) .>-"'..JJ • ••. ~ veya öfke halini gösterir. Bir kişi de,
- 1: :tX \j ~ '
..J'V"' ..J • ..Y?-
~ 1.: .ülili - ~ ı
J
~ .. . ~ i.Y' r
'j :. gücünün yetmediği bir kişiyle sürtü-
f" iğ? ~ı.j ~ ~"Sen bunun (böyle bir şecek olursa, üzüntü ve aşırı üzüntü
mescidin) içinde hiçbir zaman durrna. halini gösterir.
Daha ilk gününden takva temeli Bu bakış açısından şair şöyle der:
üzerine kurulan rnescid, senin bunda
~i ~~0~ ~~
-
jS 0~- ~ i
(namaza ve diğer işlere) durmana '
ı 4-
Her üzüntü kardeşinin/sahi
daha uygundur. Onda, arınrnay1 içten
binin üzüntüsü, öfkenin kardeşidir. 83
arzulayan adarnlar vardır. Allah
arınanları sever Binasının temelini, Allah buyurur ki: 1.i:.iliı u).:.T ~
Allah korkusu ve hoşnut/uğu üzerine ~Ne zaman ki bizi öjkelendirdiler,
kuran kimse mi hayır/ıdır, yoksa onlardan intikam aldık (43/Zuhruf
binasının temelini göçecek bir yarın 55); yani: Bizi gazaba getirdiler.
kenarında kurup onunla birlikte Ebu Abdullah [İbnu' r-Rıda]&4
kendisi de cehennem ateşi içine şöyle der: Allah bizim üzüldüğümüz
yuvarlanan kimse mi?" (9/Tevbe gibi üzülmez; yalnız onun üzülen ve
108- ı 09). Belki müellif misal verdiği hoşnut olan dostları vardır; onların
halde, müstensihler çoğaltırken onu rızasını, kendi rızası ; öfkelerini de
sehven kaydetmediler. Zira müellifin kendi öfkesi kılmıştır. Der ki: Onun
bu ayetleri görmemiş olmasını için şöyle buyurmuştur: ~J-) 0\jj ~
düşünmek daha garip gelmektedir. ~j~~ ~.JJ~ ~Kim benim bir dos-
-Mütercimler-]. tumu aşağılarsa, bana karşı savaş
açmış olur. 85
~i 1 E-s-f 83 Şair, Ebil't-Tayyib Mütenebbl. Bkz. Divan'ı,

s. I, 94; Feyrilzabadl, Besair, II, 185; Rağıb.
~i: Birlikte olan üzüntü ve öf Zerfa, s. 167: Semln, ed-Dw-ru '1-Masun. V,
kedir. Bazen bunların her biri için de 466; Curcanl, el-Visdtatıı Beyne '1-Mütenebbf
kullanılır. Gerçek manası ise, kalpte- ve Husumilıi. thk. M. Ebil'l-Fadl İbrahim-Ali
el-Beciivl, Beyrut, s. 381.
ki kanın intikam duygusunu harekete
84 Musa Kazım ' ın oğlu Ali Rıza. Oniki İmam
geçirmesidir. Bu duygu eğer kişinin Mezhebi'nin (İmamiye) imamlarından biri-
altında bulunan bir kişiye karşı ol- dir. 254'te vefat etmiştir. Bkz. Zehebl, Siye-
duğunda yayılır, öfke olur; bu kişi rıı A 'lami 'n-Nubela, IX, 393: İbn Hallikiin
(v.68 1). Vefeydtu 'l-A 'yan, thk. İhsan Abbas.
kendinin üstünde biriyse o zaman da
Diiru Sadır, Beyrut, III, 269.
büzülür, üzüntü olur. Onun için İbn 85 Hadis, bu şekilde [annemiz] Hz. Aişe'den
Abbas'a üzüntü ve öfke nedir diye rivayet edilmiştir. Bkz. İbn Adi, Kamil. V.
81
Yüce Allah da: ~ J.,.:.yl ~ 0-0 musunuz? (51/Zariyat 21) ayetinde
.J.ı1 t t..b\ Resüle itaat eden, kesin ola- tetkik edilip üzerinde düşünülmesi
rak Allah 'a itaat etmiş olur (4/Ni~a istenen insan yapısının hikmetine
80} buyurmuştur. Ayrıca: ~_) Wj işarettir.
~~ 0~ ~ j J)~Yı Musa, öjkeli- _;.i kelimesinin bir anlamı _da,
mahzun bir şekilde kavmine dönünce küçf:ik abdestini tutmaktır. ~_)
(71A' raf 15 O) buyurmaktadır. .)_,.:.\.:;, demek de bu anlamda _;.i ' e
~~ Öfkeli demektir, istiare yo- yakalanmış kişi anlamına gelir ki ,
luyla, kişinin emrine verilmiş hiz- bu onun sanki bevlinin aktığı yolun
metli için ve adı sanı olmayan kişiler kapanması gil;ıi bir haldir. Küçük
için de kullanılır. ~~ ) O, esfjin apdestteki _;.i, büyük abctestdeki
biridir, sözü bunu anlatır. ~ kelimesinin anlamına yakın
bir szkışmayı ifade eder.
~i 1 E-s-r
~i 1 E-s-n
_;.i: Arapça' da bağırsakları bağla
dım , deyiminden alınan bir kelimedir 0.:..~ 0..:..1 0.:..~ ;w1 ~~ fiili, suyun
ve kalın iple bağlamak anlamına gelir. kokusunun fena bir şekilde bozul-
Esir de onun için bu kelime ile adlan- masını ifade eder. Bu şekilde bozu-
dırılmıştır. Zamanla, bu şekilde bağlı lan suya ~~ ~Lı denir. Yüce Allah:
olmasa da, yakalanan ve bağlanan her ~~
, .iJ:.
. ç.\.A ~ Bozulmayan bir su-
.
şey için kullanılmaya baştanrnıştır: dan ırmaklar (47/Muhammed
). 15)
Esirin çoğulu, ı..>J..:..l ve ı..>J...:..i ile i;S_y:.l buyurur. J:;.yl ~~ adqm hasta/andı ,
şekljnde gelir. Allah buyurur ki: l..f!j anlamına gelir ve ~Wl ~~ deyimin-
I.J:!o'::"ij Yetime ve esire.. (76/İnsan 8). den alınmış olup kişin in bayı/mas ı
~imi za~a.g biraz gevşek tutula- nı ifade eder. Şair ş öyle der :
rak ccl:i.A~ .J:ı..:.l ~~Ben nirrzetinin esiri- ~~i ~w1 ~ ~j1 .) ~_,o
yim denir. Kişinin o_:,.:.i yani, ailesi, 15- Bozuk çalımiının başı
kendisiyle güç kaza~dığı kişilerdir. nın döndüğü g ibi Jnzzrakta başı
Yüce Allah' ın : ~Y:.,i ~~~j Bağını dönmektedir .86
da s ımsıkı bağ/açlık (79/İnsan 2 8)
~Jll ~(j deyimi de bir teşbihtir
sözü, 0_,~ ~~ ?$.)il .)j Siz in
nefislerinizde de öyle; görmüyor
86 Şair, Z übeyr b. Ebi Sülmii. Bkz. Divan' ı, 105;
Ebü Osman Said b. M. ei-M uiifıri es-Serekusti
1939; Muttaki, Kenzu 'l- Ummiil. I, 59; Buhiiri (v.400), Kitiibu '1-Ef'iil, thk. Huseyn M. Şeref.
ise, Ebu Hureyre'den aynı hadisi şöyl e tahriç Mecmeu' I-Lugati'l-Arabiyye, Kahire, I, 106;
eder: Yüce Allah buyurdu ki: Kim bir dostu- Ezherl, Tehz fbu 'l-Luğa, thk. M. Ali en-Necciir
ma düşmanlık ederse, ben ona savaş ilan ede- ve diğerleri, Mısır baskısı, Xl!L 84; İbn Dü-
rim . Bkz. İbn Hacer, Fetlıu '1-Biir~ XI, 340. reyd, Cemhere tu '1-Luğa. lll, 275.
82
ve kişinin hastalandığını ifade eder. adlarını almaktadır. r.:,ili 0;H ':. ı:ı :.ıl dey imi
de ~~ fiili de inscmların arasını dü-
~i 1 E-s-v zeltmek manasında kullanılır.
> >
Şair şöyle der:
öY:.,I ile öY:.,) keliıneleri, ö~ ile ö.J~ .ı.....1ı
--; ~tl..i CJ""'
.i -w
gibidir. Bunların her biri, kişinin baş
17- Bizzat kendisi kardeşini teda-
kası için örnek olduğu bir hali ifade
vi etti. 88
eder. Bu hal iyilikte de kötülükte de,
Başka bir şair de:
bollukta da darlıkta da kullanılır. Allah
buyurur ki:~ i:...:. ;,J.:..\ ~~ ~Y:..J.)~(}.S ~ ~ ~ 0t5.1 ~1~\j ~U-'A
ResU!ullah 'ta sizin için güzel bir örnek ı 8-
Onu tedavi etti ve kendisine
vardır (33/Ahz§.b 33). ayette peygam- yardım etti, ama ona karşı cinayet
berin ömekliği 4..i..:...:.. güzellik sıfatı ile işleyen gibi oldu.89
niteleqdirilmiştir. _Biıini ömek almaya ~~de~~~ filini işleyen kişi için
~ ~:ı :J:i denir. ~~ ise, üzüntü demektir.
1
:.
kullanılır.
Bunun hakikati ise, kaçanı/geçip gide-:
Şair şöyle der:
ni üzüntü ile jzlemektir. Onun için ':ı :.,j 1
'-?""!'~~~·~~:iı '-:?~ jt_ij 1.)~

: _;c_''\
:.
~ ve .;j ':ı:..\ deyimleıi kullal}llır. Allah

1
:.
buyurur ki: 0:1-!tSll f .:,ilı )i. ı..).ıı~ )ij Kdjir ı 9- Ödeme talebinin doğurduğu
olmuş bir kavme üzülme (5/M§.ide 68). bozgunculuğun ağırlıklarını men
90
ediyorlar.
Şair şöyle der:
Şairin kullandığı ~li;,: kelimesi,
~j -)1~~ _:.:ı;l·ilj -' i
bu fiilin müstef'il kalıbıdır.
16- Dayılarım Rabia );a
;;ç_ı..:..)
kelimesi ise, kök olarak bu
üzüldüm.87
- kelimeden değildir; o, ç_ı..:.. fiilinden
~i fiilinin aslı vavlıdır; çünkü: Jl.j
türetilmiş bir mastardır.
0ı.i-i deniı· ki, üzgün adam, demektir.
~~ ise, yaranın iyileştirilmesidir. Bu-
nun da aslı, acı veren şeyin hertaraf ~i 1 E-ş-r
edilmesidir. Tıpkı ~~ ~f deyimi
).i nimetle büyüklenmedir, bu da
gibi ki, kişinin sıkıntısıJ?ın izale erjil-
mesi anlamını taşır. ıy:.l ~_,..:.ı ~y:..l ~
Şair,Durayd b. Simme. Kardeşi Abdullah
ifadeleri de bu anlamdadır. 1.5"':"1 yaranın 88
için yazdığı
Mersiye. Bkz. Divanı, s. 49.
dolf1oruna denir. Bunun çoğul}l öL:..) v~ 89 Şair, Süveyd Meriisid Hiirisi, bkz. Tebriz!, Şer
;;ı..:..i şeklinde gelir. Yaralı da ~Lı ve ~i hu Diwini'l-Hamase, iilemu' l-Kütüb, Beyrut,
lL 165; Muberred, el-Kamil fi'/-Edeb, Mısır
87 Şair, Balıteri Bkz. Divan'ı, I, 10; Ebü İshak baskısı, ll, 271.
İbrahim b. Temim el-Kayriiviini el-Husri 90 Şair, Süveyd Muriisid Hiirisi. Bkz. Tebriz!,
(v.453 ), Zehru '1-Adab, zabt, Zeki Mübarek, Şerhu Diviini'l-Hamase, ll, 165; Muberrad.
Danı ' l-Cil, l, ll2. Kamil. ll, 27 ı.
83
şımanklW;ın ıışırı _olanıdır. Bu kahbın dınr] (7/A'raf 157). Bu, onları iyilik-
fiili, l~i ~~ y;ol ş_eklindedir. Allah lerden alıkoyup bağlayan ve seva~a
buyurur ki: ~~~ ~~~~ &> i~ 0~ ulaşınalarma engel olan şeylerdir. ':lj
Yarın kimin valancı ve şımarık oldu- iy.aı ~ ~ Bize, bizi hayırlardan
ğunu öğreneceklerdir (54/Kamer 26). alıkoyan bir şey yükleme (2/Bakara
Onun için ~i kelimesi ..#. k~limesin 286) ayeti de bu anlama gelir. Buna,
den daha etkilidir. ..#. da c.J9 kelime- ~ ağırlık diyen de olmuştur. Gerçek
sinden daha etkilidir. Çünküferahlan- anlamı bizim kaydettiğimizdir.
mak/sevinmek çoğu zaman mezmum/ ~) ise, kendisini çiğneyenin
yerilen bir hareket olsa da, kimi zaman sevap ve iyiliklerden geri kalmasına
olması gerektiği kadarı ile ve olması yol açan, iyiden İyiye pekiştirilm!ş
gerektiği yerde ortaya çıkınakla sınırlı sözdür. Allah buyurur ki: ~hlj ~.)ji 1
kaldığında mahmud/övülen bir ,sıfat ı$~! ~~ Jc Kabul ettiniz mi ve bu
olur. _AJlah buyurur ki: '\:-J ~ .Wl 0) h~su~ta ağıra/ıdimi üzerinize aldımz
~_;ili Allah (şımararak) sevinenleri mı? (3/Al-i İmran 81). İyiden iyiye
sev~ez (28/Kasas 76); 1-.P.~~~İşte pekiştirilmiş .Jl.::ı) ev veya çadırın
bunlarla sevinsinler (10/YCmus 58). kendileriyle ayakta durduğu, halatlar
Bunun böyle olmasının nedeni, c.J ve direklerdir. ~~ ı.&i. ~~~LO Beni
sevincin, aklın kurallanna uygun bir senden çd1koyan bir şey yok, demek-
mutluluktan kaynaklanrnasıdır. Y:.l'in tir. ~~ de deveye binilmesini ko-
ise, ancak insanın hevasından -kontrol laylaştırmak için içine ot doldurulup
edilmemiş arzularından- kaynaklanan hörgücü üzerine konan kalın yastık
bir mutluluk h~Hi olmasıdır. Teşbih veya eğer demektir.
yoluyla, J.+.::l~ ~G veya Y,L.j, denir ki,
etine dolgun veya za)~ıf deve, demek-
tir. Bu da, ~! :~·, .;.ıi ~~i odunu yardım, ~~ 1 İ-s-b-a
deyiminden alınmıştır. ~! kelimesi, parmak kemikleri,
tımakla~, pannak uçları ve eklemleri
~~ 1 E-s-r için kullanılan bir isirndir. 91* İstifu:~
- yoluyl~ ı:na~di etki içi~ de _kul_l~mlır. .cl~
~i bir şeyi zorla bağlamak v~ ~) ü:J\.! ~ demek, ~ ~ .ili demek
haps,etmektir. Aynı kökten ~~.)..:..i gibid~ ki, senin onun üzerinde bir ağır
~~l;, denir ki, bağladım/hapsetti.m, o lığın, bir etkin vardır, manasma gelir.
da l;mnu kabul etti demektir. ~l;, ve
~L;. kelimeleri geminin tutulup çe-
kildiği yerdir. Allah buyurur ki: ~j 9 1 • ~) (İ sba' ) kelimesinin hemzesi ek oldu-
~~l ~ Onların bağlarını çözer ğundan ~ maddesinde kaydedilmesi gere-

kirdi. Bu madde Kur 'an' da geçmediği halde
[Tevrat'taki her şeyi uygulayacakla- Rağıb ' ın el-Müji·edat'ta yer verdiği birkaç
rına ilişkin sözlerini yürürlükten kal- kelimeden biridir -(Müterc iınl er).
84
~~ 1 E -s-1 daralma haline de:~ ~~falan ufpuf

etti denmektedir.
Ayette: ~~\'lj :,ili~ (7/A'nif205)
JJ
denmektedir. Bu da, sa~ah ye akşam_
~~ 1 U-f-k
demektir. Akşam için,_ ~~ ve ~~
kelimeleri k!lll<ınılır~ ~~ kelimesi- Allah buyurur ki: ~ ~yi ~fo
, .. ,
nin çoğulu,,~! ve J~i kelimesinin

~ ~
~u\'1 Onlara ufuklarda ayetlerimizi

çoğuJu ise ~~ onun da çoğulu ise, göstereceğiz (41/Fussilet ~3); ufuk-
Jı~l ş~klinde gelir. Allah buyurur larda, yani: Sağdq.-solda,.J\jl kelime-
ki: ~ij ~fl Sabah ve akşam (48/ sinin tekil hali ~~ ve ~~ şekljndedir.
Feth 9). Nispet yapmak için de ~~ del)ir.
Bir şeyin aslı, kaidesi anlamına Ufuklara doğru giden kişi için: ~~ J§
gelir ki, eğer onun yükseldiği düşü .j)ıj denir. Cömertlikte en üst sınıra
nülürse, onun yükselmesiyle ona da- ulaşan kişiye ufuklarda kaybolan da
yanan diğer varlıklar da yükselirler: ufuğa benzetilerek ~ı denmektedir.
Allah buyurur ki:<) ~)j ~(i~~
'
;.Wl Kökü (yerde) sabit, dalları gök-
~~ 1 i-f-k
te olan (14/İbrahim 24).
J.::.G kökleşmek, 4Ll kökleştirmek, -ili) kelimesi, olması gereken şe
~~ ~ köklij şeref anlamına gelir. ~ kilden başka bir şekle giren, yüzü-
~ ~j .;j ~~ ~ demek, ne ataları asil- nü değiştiren her şeydir. Onun için
dir, ne çocukları, anlamına gelir. estiği yönü değiştiren ve yönünden
sapan rüzgarlara~_)..:, denir. Ayette:
.' ~ıjj~ ~~):Jij .. Altüst olmuş bel-
ul 1 U-f-f
deler de hep o günahı işlediler (691
'
~i: Kelimesinin aslı, kir, tır- Hakka 9) denmektedir.
nağın kıvrılıp düşen uçları ve bu ..s.JA1 ~):JijAltüst olmuş şehir
manadak i değersiz veya pis şey ler leri de o böyle yaptı (52/Tur 53). ~u
.J ~ ,.. .....
anlamına gelir. Onun için çirkin/ &.#~ Ji A...ı.ıı Allah onları kahretsini
pis görüldüğünden gizlenen , _h~~ Naszlda çevriliyorlar (9/Tevbe 30);
ş~y için kullanılır. Şöyle ki: ~ ı....ii yani: İnançtahaktan batıla çevriliyor-
~~ ~J~ ~ 0J~ ~j Size de yuh ol- lar. Sözde doğruluktan yalancılığa,
sun, Allah dışında ibfidet ettikteri- fiilde güzelden çirkine dönüyorlar
nize de (21/Enbiya 67). demektir. Yüce AUah'ın Ş\} _sözleri de
~j 1~ şunun için u(pufettim de- bu anlamdadır: ~~ ~ .ili. .ili~ Ondan
nir ki, bu, bir şeyin pisliğinden duyu- (Kur 'an veya imandan) dönen dön-
lan rahatsızlığı ifade eder. Bu nedenle dürülür (engellenmez) (51/Zariyat
bir şeyi pis görmekten kaynaklanan 9). ~~ J~ O halde (haktan) nasıl
85
dönersiniz! (6/En'am 95). ~~ ,;~:'?j ~)i ~~ demek aklın sapması an-
~~ U:- Sen bizi tanrılarımızdan çe- lamına gelir. Onun için aklı }Y~. çaJış
virmek için mi geldin (46/Ahkaf 22). ~a~an veya tutulan adama -cl~\..;, ~.)
Böyle diyenler -ili) kelimesini, Jiill denmektedir.
onun, haktan batıla dönmek olduğuna
inandıklan için kullanmışlardır. Bu, ~~ 1 E-f-l
aynı sebepten, yalan için de kullapıl- ,>
maktadır. A ~ ~)'~ l~j~ 0.1~1 0) J_,.91: ay ve yıldızlar gibi aydınlatıcı-

(Peygamberin eşine bu ağır) iftirayı ların kaypolmas_~dır. Allah buyurur ki:
atan/m; şüphesiz sizin içini?deJJ qJ; 6.ı#'ı\ ~~ ~ Jt.§ J!l ~ Kaybolunca, dedi
topluluktur (24/Nur ll); ~~ ~~.Al ~ ki: Ben kaybol~nları sevrnem (6/En' fun
Vay haline, her yalancı_ ve günahkar 76); ayrıca:~~~ Yıldız batlığında (6/
kişinin (45/Casiye 7). ;iıı 0~:ı ~~ ~~ En' fun 78) ayetleri buna örnektir.
0J~f Siz Allah 'tan başka birtakım _Jıi) koyunun küçüğüne denir?'
uydurma ilahlar mı istiyorsunuz (3 71 ~~ ise, sütten kesilen küçük deve
Saffat 86). Bu ayette şöyle denmiş yavrusud ur.
olabilir: Siz yalandan ilahlar mı is-
tiyorsunuz?
Aynı şekilde buradaki ~~ keli-
JSl 1 E-k-1
mesi 0J~j fiilinin mef'Ulü da kabul cil: yenecek bir gıda maddesini
edilebilir. O zaman ilahlar kelimesi, yemektir. Teşbih yoluyla )~1 w1Sj
ifk' in bedeli olur ki, bu ilahlar ifk diye yb.;Jı ateş odunu yedi denir. i ve JSlci
adlandırmış olur. Bu durumda siz yenen şeylerin hepsinin _ş~nel adıdır.
ona bir iftira mı atmak istiyorsunuz? Allah buyurur ki: f01.:ı Lf.lSI Onun ye-
denmiş olur ki, bu durumda, Allah nen meyveleri kesintisizdiridevamlı
dışında ilahlar edinmek bu iftiranın dır (13/Ra'd 35).
kendisi olur. O!lu,ı;ı için Haktan batıla :US\, bir kere yemek, :US( ise, lokma
dönen adama~~\...;,~.) denmektedir. gibi, bir kerede yenen şeydir. ~~~ 4-s\
Şair şöyle der:
arslanın o anda yemekte olduğu avı
)G ~~~yjı ~~U:-~ 0~-" ·
- r
anlamına gelir. 4J_,sl koyunun kesilip
.<il ~ l...B..?-
1~ : :ı ~.: tS yenmesı ıçın beslenen türüne denir.
20- Eğer sen yiğitliğin en güze-

linden sapmışsan; l, 93; el-Ukberl, el-Muşevvijit 'l-Muallim, thk.
Onlar da başkalarından Yiisln es-Sevviis. Ümmü'l-Kura Üniv. Yay.
sapmış/ardır. 92 Mekke, I, 73 .
93 İbn Manzfır'un Lisdnu 'l-Arab'ında "J3i"
maddesinde ·'J\.01", develerin küçüğlidlir. den-
92 Şair, Urve b. Uzeyne. Bkz. Divanı, s. 343; İbn mektedir. Ayrıca bkz. İbn Paris, Mücmel, I,
Paris. Mücmel, l, 99; Himyerl, Şemsu 'l-Ulum, 99.
86
-
J.ı.Şi ise, çok yiyen kişi demektir. ),lf!~larla
ye_meyini:.,, (2/~akara ı 88);
"_ Rızkı bpl kişiye istü'ire,so}uyla Wl; ~~\ JIY,i .)..,.ts~ 0.1~1 0! Yetimle-
JS).:. ve ~ adı verilir. ~~ .,j ~]i rin mallarını haksız yere yiyenler (4/
sağlam, çok dikiş!! veya nakışlı elbi- N isa ı 0). Burada malı haksız yere
se demektir. ~ USL:ı ~~ Hurma, tam yemek, hakkın reddettiği yerlere har-
J J. ~ ~
ağza layık btr yiyecektir, deyiJlli de camaktır. Yüce Allah' m:~ .)..,.ts~ W)
bu anlamdadır. Ayette: ~ ~~ jı_::ıS i)J ~~Onlar,
- karınlarz~a ates' do/~
Acılekşi yiyeceği/meyvesi olan iki duruyorlariateş yutuyorlar (4/Nisa
bahçe (34/Sebe' ı6), denmiştir. ı O) sözü, onların bunu yemelerinin

" '>
JSl kelimesi, insanın nasibi için kendilerini cehenneme götüreceğine
de kullanılır. Falan dünyada ukl sahi- yönelik bir uyarıdır.
J' :>;"
bidir; yant: dünyalık payı fazla/rızkı J.,Si ve Jtsl ise, çok yiyen demek-
boldur. .JSı fo! 0)ij deyimi, kim'iye
J tir. Allah buyurur ki: ~ 6)tS\ Dur-
yoluyla, kişinin ecelinin geldiğini madan haram yerler (5/Maide 42).
ifade eder. G)ij 0~ JSl Falan falanı JSl kelimesi, Jş~ yi;:~!l adam laf-
yedi ya da W JS\ etini yedi demek zının çoğuludur. L;"l.J ~~ ~ deyimi,
de kinaye yoluyla, dedikodusunu az oldukları için, sadece bir kişinin
yaptı manasma gelir. doyurabiieceği insan topluluğu de-
<
Ayette: ~~ ~ JS~ () ~~~ ,~,j mektir.
~Biriniz, ölmüş kardeşinin etini ye- Bazen, bozulma •'da ek! kelime-
.
mekten hoşlanır mz (49/Hucurat ı2) siyle ifade edilir. ~_jSL.. ~ Güve
denmiştir. Şair de şöyle der: tarafından yeni/ip atılan başak gib_i
(ı05/Fil 5) ayeti buna örnektir. JSli
-~~:,J~,< •: .J.oJ,~
~ıcı ul ı:_jj ~..Pt.:. ...::..ı..iS 1.),

·lj - '1' 1
\:OS Falan şey bozuldu, demektir. Ba-
21- Eğer ben ille de yeneceksem, " .
şma ve dişlerine J\.St isabet etti deyi-
bari sen benim yiyenim o/. 94
mi, başında yara, dişlerinde çürüm~
~ı.Sl d~ LO deyimi, yenebilen her- meydana geldi, manasma gelir. ~~
hangi bir şey tatmadım demektir. Ma-
i,?':" i j Başzm beni yedi, deyimi de bu
lın infak edilmesine de, ek! adı veri-
anlamdadır. ~~ (Mikail) kelimesi
lir; çünkü: Yeme işinde, en çok ıpala
ise, Arapça değildir.
ihtiY,aç ?uyulmaktadır. rSJIY,i ı__,lS~ 'ı_::ı
~41~ f<.i:ı! Mallarınızı aranızda batı!
J~l 1 i-1-1
94 Şair, Cahiliye şairi
Mümezzak Abdi. Beytin
Jji: Kelimesi, yemin sözleşme
diğer mısraı şöyledir:ya da, ben daha param
parça olmadan yetiş bana. Bkz. el-Asma 'iyydt sinden ve akrabalıktan meydana ge-
[Asmei Seçkisi], thk. Abdusselam Han1n- ten her türlü bağlılık durumuna denir.
Ahmed Şiikir, Beyrut, s. ı 66; İbn Far is, JJ3 apaçık ortada olup parladığı için
Mücmel, ı, ı 00; Hattab i, Garibu '1-Hadfs, III,
inidin mümkün olmayan şey anlamı-
429.
87
ı:a geli~. Allah buyurur ki:~ 0~Y. ~
'
si ile birleştirilmesidir. ~_J -/.Nj.
1
~~ ~:, ~! ~;.Bir mü 'min hakkında Kureyş 'in iy~ii[ı

için (ı 06/Kureyş 1)
ne akrabalık/yakınlık ne de sözleş ay etindeki u~) kelimesi_, . ant laştı,
meiantlaşma tanırlar (9/Tevbe ı 0). uyuştu anlamına gelen w.\1 fiilinin
l..)-'jı1 Jl At hızlandı manasma ge- mastarıdır.
lir_ki, doğrusu, parladı

demektir. Bu, ~; :W;.li İcinde bulundukları
.Jlb.JJf. şimşek gibi geçti ve uçtu git- arayış nedeniyle YüceAllah' ın ,;. ,~;;j )
ti fiilierinde olduğu gibi, hı3lı gitmek ~fi di:~~ Lı~ ~.)~i~ \.A Eğer
konusunda bir isti<1redir. :U)t1 parlak yeryüzündeki her şeyi harcasaydın
hançerdir. yine de onların kalplerinin arasım
~ Jl ise, v11;rmak.veya dövmek an- bulamazdın (8/Enfal 63) ayetinde ni-
lamına geldi. J) ve 0!) Yüce Allah'ın telediği kişiler cümlesirıden olmalan
birer ismidir de. den.wiştir, ama bu umulan kesimlerdir. .;bı1 ~):,l eveil-
doğru değildir. ;W;, 0~1 duymak veya leşmiş kuşlar anlamına gelir.
dinlemek için kabartılmış kulaklar ujj Bildiğimiz bin (1.000) , sa-

demektir. -:;~1 kelimesi, keskin bıça yısıdır. Bu ismi almasının nedeni
ğın her iki yanına işaret eder. sayıların onda kaynaşmış olmasıdır;
çünkü, sayılar döı1 gruptur: Birler,
~~ 1 E-l-f onlar, yüzler ve binler. Bine nlaşıldı
ğında aı1ık hepsi bu sayıda kaynaş
~~ (Eli/), hece harflerinden biri- mış olurlar. Bundan sonraki sayılar

' ,.
dir. w.l) uy~m içinde olan toplanma- aı1ık tekrardır. Bazıları w.ll (1.000)
dır. 1;gi}! ~~deyimi de, onların arası de bu sayılardandır ; çünkü, o, sayı
nı buldum v;eya onları kaynaştırdım düzeninin başlangıcıdır, demişlerdir.
demektir. ~~ de bundan gelmektedir. ~ 1.)~1 ~~ dirhemleri kaynaştırdım,
Kaynaşmış olana -.:.Jı veya ~~ den- deyimi, dirhemleri bine ulaştırdım
ll}e~}edir._ b llah . buyurur ki: ~ ~1 demektir, denmiştir....Bu tıpkı , ~\.A
~.,ll~ ı...ili.A ~1~1 Hani siz birbirinize yüze tamam/adım, ..:..ili bine tamam-
düşman idiniz de, kalp/erinizi kl}y- ladım sözü gibidir ki, bu da Gl:oi yüze
naştırdı (3{1\1-i İmn'in ı_03) ; ,;. ,~i ·,i :,j ulaştı, deyimi gibidir.
~;~~i \.A ~~_:;)ri~ \.A Eğer
yeryüzündeki her şeyi harcasaydın ~~ 1 E-1-k
yine de onların kalplerinin arasını
bulamazdın (8/Enftil 63). :i.S:ı)l.;.
. ..kelimelerinin aslı ..illG.
ve .ili.;,
'
w.ı;., farklı parçalann derlenip, sözcüğüdür. .cl)l;. kelimesin!n değiş-
önde olma hakkına sahip olanın öne, miş şe!didir de denmiştir. ~\...;, ve :iSJLo
arkada olması gerekenin de arkada il~ .cl>:i _m ektup veya mesaj demektir.
yer alması şeklinde düzenlenme- ~1 ~~ deyimi de bu kökten gelir
88
ve mektubumu ona ulaştır demektir. .U) lafzı, her tür mabut için kul-
Yine bu kökten gelen ~X melaike lanılan bir isimdir. .:..ı~ özel ismi de
ise, hem tekil hem de çoğul anlamda böyledir. Araplar, Güneşi de~~) tan-
kullanılır. rıça diye adlandırmışlardır; çünkü:
Allah buyurur ki: ~ ~ .Jli Onu da kendilerinin mabutlarından

~~~~\Allah, melekle;den elçi- biri saymışlardır.
ler seçer (22/Hac 75). ~'li .U~ ~~ .U\ deyimi, kişinin
el-Halil şöyle der: ;;_SjL, mesaj veya bildik -~anrılara kulluk ettiğini ifade
n;ı_e~tup demektir; çünkü, o, ağızda eder. .Jij ilah edindi fiili bu manaya
~):i çiğne11en bir şey niteliğindedir. gelir, denmiştir. Buna göre ..ıJj kelime-
Bu, rL?JJ -.illt;ı ~) yuları çiğneyen at, si mabudun kendisi olmaktadır.
deyiminden alınmıştır. -U.ıı Allah l~fzının şaşkınlık an-
lamına gelen .!.JI fiilinden geldiği de
~~ 1 E -1-m söylenmiştir. Bu görüş, Mü'minlerin

Em'iri Hz. Ali'nin (r.a.) şu sözüne işa
fJI elem k~lirp.es!, aşırı acı demek- rettir:
tir. ;;.JI ~ l.:Ji ~\;ı ~~ bu fiilin başlıca
kalıplarıdır. ~llah buyurur ki: ~~
0_,..J~ Li 0~l:l Şüphesiz onlar da a~ı
O 'nun S?fatları karşısında bütün
çekerler sizin acı çektiğiniz gibi (4/
güzel tasvirler aciz kaldı,·
N isa 104). G~ ~~ "i!faları adama acı
Dillerin bütün ifadeleri burada
verdim demektir. yi~ ,'r}:i__çok acı ve-
şaşkınlığa düştü.
ren azap demektir. p.:i\;ı fJI "Size gel-
m_edi mi?" (6/E~'am 130) ayetindeki Bu durumun asıl nedeni, insanın,
~~ ifadesi ise ~ -\ iki edattır; bunların Yüce Allah'ın sıfatiarını düşündü
biri soru hemzesi olup olumsuzluk ğünde bu konuda hayretler içinde
edatı olanlem'in başına gelmiştir. kalmasıdır. Orıun için hadiste şöyJe

denmiştir: 1_,~ ~j -:Jll 1'~1 ~ ı_,~
~~ ~ Allah 'zn nimetlerini düşünii
~i 1 E-1-h nüz, fakat Allah 'zn kendisini (zatznı)
düşünmeyin iz. 95
-U.ıı (Allah): Deniyor ki: Aslı .U) şek
lindedir. Baştaki hemze kaldırılmış,
başına elif-ldm getirilmiş ve Yüce 95 Ebu Nu'aym, Hilye'de İbn Abbas'tanAllah 'ın
yarattıklarını düşününüzama Allah "ın kendi-
Yaratıcı'nın adına tahsis edilmiştir.
sini düşünmeyiniz şeklind e rivayet etmiştir.
İsınin Yüce Allah'a mahsus oluşun İbn Ebl Şey be de Kitabu '1-Arş 'ta (s. 59) İbn
~an dolayı Allah buyurur ki: .U~ J.ı. Abbas'tan Resul'un sözü olarak her şeyi dü-
~Onun adıyla anılan birini biliyor şününüz ama Allah "ı düşünmeyin iz ifadesiyle
rivayet etmiştir. Bu anlama gelen birçok hadis
musun? (1 9/Meryem 65).
vardır. Acilıni der ki: "Bu riv:lyetin senetleri
89
.....Uı (Allah) lafzının aslı ~~-?tır. Baş yoktur. Fakat, Araplar kendi eski
taki vav harfi hemzeye dönüşmüştür. inanç sistemlerinde pek çok mabu-
Allah'ın bu şekilde adlandırılması, da yer verdiklerinden onu da çoğul
her varlığın ona doğru yönelmiş ol- yapmışlar ve ~~ ilahlar deq:ıişler~ir:
masındandır. Bu, cansız varlıklar ve Allah buyurur ki: 0-'> ~ ~~ ~ fıi
hayvanlarda olduğu gibi ya sadece ~J~ Onların bizden başka kendilerini
teshir ile olmaktadır ya da bazı insan- koruyan iUihları mı var (21/Enbiya
larda olduğu gibi, hem teshir hem de 43) . .~l~ğ}lj ~ _)~j ... Seni ve ilahlarını
irade ile beraber olmaktadır. terk etmesine.. (7/A'raf 127).
Bu ~cıdan_
~~ .. ~
bazı bilgeler şöyle
"' ~
Bir kıraatte bu ayetteki ~~fiğ}\ keli-
derler: 4-.\S ~~':lı y~ .Wl Allah bü- mesi ~ ~! şe_klinde okunmuştur ki, 96
tün varhkların sevgilisidir. Bu sözün bu durumda ~J~ sana kulluk etmeyi
doğruluğuna Yüce All,ah'ın _ şu sözü terk etmesine izin mi vereceksin anla-
de işaret etmektedir: ':Jj :~ ~ 0J.J mına gelir. ~~ ~~j ifadesi bir yemin-
!-&;.!! :"~ 0~ ~ ı}Jj ~i~ ~Her ş~y dir ve ~. Allah için, manasma gelir.
Onuhamdile tesbih etmektedir, fakat Kolaylık olsun diye, iki larnından
siz onların tesbihlerini anlamazsınız biri kaldırılmıştır.
(1 7/İsn144). ~~ inidesinin anlamı .Jli \.;! (ya Al-
Bir başka görüşe göre .....Uı (Allah) lah) demektir. Başındaki ya sonunda-
ismi lılıyl ~ ~ ô~ kökünden gelmekte- ki iki mim ile değiştirilmiş ve Allah'a
dir ki, anlamı , perde arkasında kal- dua ederken kullamlmaya tahsis edil-
mak, gizlenmektir. Onlara göre bu, miştir. ,Bir görüşe göre ise, anlamı y
Allah'ın şu sözüne dayamnaktadır: ~,.
~i .\.ııi Allahım bizi hayra doğru
.. -
..)- ~~i~ ..). ~.. Y.J
· · · ..)·~~i
. .:.S..). :}j ~ o··
~
. oz- sevk et şeklindedir. Bu ifade ~

ler onu idrak edemezfakat o gözl,eri buyursanız a deyimi gibi birleşik bir
idrak eder (6/En'am 103). ~\.hllj tamlama dır. 97
~~lj o zahirdir ve batındır (57/
Hadid 3) ayetinde geçen uJ:>~ kelime-
si de bu anlama gelir.
~ı 1 i ı a
.U) (İlah) kelimesinde asıl olan ~!ila altı yönün herhangi birinde
çoğul yapılmamasıdır, çünkü: Ondan gösterilen bir uzunluğun sona erdiği
(Allah'tan) başka (gerçek) mabut ni gösteren bir edattır. ;~i~ G)\ de-
yimi bir şeyde kısa yolu kullanmayı
zay ıftır yalnız pek çok yoldan rivayet edil-

diğinden bunların topl amı onu kuvvetli kıl 96 Ali b. Ebi Tillib, İbn Abbas ve Dahhak böyle
maktadır; manası da doğrudur." Bkz. Aclüni, okumu ştur. Bu. şaz bir kıraattir. Bkz. Kurtub f.
Keşfit 'l-HafiJ ', I. 311; İbmı'1-Esir, en-Nihdye el-Cami' li-Ahkdmi '!-Kur 'dn, VII, 262.
ji Garfbu 'I-Hadis, thk. Malunüd et-Tenahi- 97 Bu, Farra' ın görüşü dür; M eanf '/-Kur 'an' da
Tahir Zevavi, Kahire, I, 63. (1, 203) bunu belirtmiştir.
90
ifade eder. Bu da aynı manaya gelir, almıştır ki, bu ~ .G)i Lı sözünün ~)

kişi sanki bu işe başlarken gnun so- kalıbıdır. Bu durumda: Gücün yetmez,
nunu görmüş gibidir. u~ ~_,li ona bir denmiş olmaktadır.
eksikliği tamamlamayı kazandırdım .,)y) ve ~~ kelimesinin gerçek
demek gibidir. Yani ona bir_ kazanç manas;, üzerine yemin edilen şey
sağladım demektir. 1~ .G)i Lı gay- de, kimi haklarından vazgeçme veya
ret yönünden onun için var gücümü azaltmaya gitmeyi gerektiren yemin-
harcadım demektir. Buradaki_cehden dir.
kelimesi temyizdir. ~ .G)i Lı ona
Şeriarta .,)y), kadınla beraber ol-
öğüt vermede kusur etmedim sözü de
maya engel olan yemin anlamında
bunun gibidir.
kullanılmıştır. Bu iyla nasıl olur ve
u~~)\ deyimi, Yüce Allah' ın: 'ı hükümleri nelerdir gibi konular fıkıh
~~ ~_,j~ Onlar size karşı herhangi kitapları tarafından ele alınır.
bir günahı işlemekle kusur etmezler ~~ ~'ıl ı_,j~~ Allah'ın illa'ını
(31Al-i imran 118) ayetinde kullanı
hatırlayın (7/A 'raf 69) demek, n_ i-
lan ifade gjb,idir Yüce Allah'ın: -ı_,
metlerini hatırlayı.n_ dem.ektir. ~'ıl
~ ~~ l_,lji ~~ İçinizdenfazilet sa- kelimesinin tekili, ;;i ve .)! şeklind~
hibi kimseler yemin elf!Zesinler (24j
gelir. Tıpkı .,ıj\ sözcüğünü~ tekili Gi
Nur 22). Bu ayetteki ~~ifadesi ~_,li
ve Jı şeklinde geldiği gibi. Bazıları,
fiilinin ~) kalıbı olduğu söylenmiş Yüce-Allah'ın: ~.) Jı ~~ıj #>>.! ~_P.j
tir. Bunun yemin etmek anlamına ge-
ö.);:ıU O gün birtakrm yüzler vardn:
len ~~ fiilinden türetildiği ve ayetin
ışllTşıl parlar/ar; Rabbierine bakan-
Mistah'a verdiği yardımı keseceğine
lar (o yüzlerdir) (75/Kıyame 22-23)
yemin ettiği sırada Hz. Ebu Bekir (ra)
ayetinin manası , Rabbierinin nime-
hakkında geldiği de söylenmiştir. 98
tini beklerler demiştir. Fakat bunda
Bazılım bu görüşü, J;.i9) babı çok belagat açısından bir zorlama vardır.
nadir J;ji kahbından yapılır. Aksine
sadece ~ kahbından yapıldığı gö- münafika gelince o: Ben bilmiyorum, ben
rülmektedir, itirazıy la reddetmiştir. onun hakkında insanlarm söylediklerini söy-
Bu ~ kazandım ve ,:.,! ;"~<1 kazan- liiyordum, der Ona: Bilemedin ve kuzananıa
dırıld;m ~ yaptım ve ,:ı;;),_.:..) ~
dın, denil: Ardmdan demirden bir tokmalda
iki kulağının ardma vıırulw: orada bulunan
yaptırıldım, ~lj gördüm ve t.::.ı;ıLi_j)
' "' J, .
her şeyin duyabileceği bir şekilde öyle bir

-gördürüldüm fiilieri gibidir. feryad eder ki, onu sadece insanlar ve cinler
Rivayette: '\!j~:,l ~j ~.)J ~ Bile- duy maz." MUslim. Nesm, Ahmed. Bkz. ibn
Hacer, Fetint '!-Bari. III. 232; MUslim, ei-
medin ve kazanamadın99 ifadesi yer Cenne ve Ne 'imuha/Ardu Mak 'adi '1-.Mevyit.
(H : 2870); Begavi. Şerh u 's-Sünne, V, 415;
98 Bkz. Buhiirl. Tefs'ir, VIII. 455; MUslim, (HN: EbCıM. Abdulazim Abdu lkaviy (v.656).
2770). MUnziri, (v.535), et-Tergfb ve 1-Terlıfb, IV.
99 Enes'ten tahriç eden Buhar!: ·' ... Kafire veya 185: Mu.med. llL 126.
91
)ri edatı} istiftahl söze gırış ıçın mensup olması ve hepsinin ondan
kullanılır. 'l) ise, istisn~ e9atıdır. kaynaklanmış olmasıdır. Bu ne~enle
Yüce Allah' ;n: ~~ r-~.J\ ~itA işte Mekke'ye kentlerin annesi -sji ~~den:
siz onları seversiniz (3/Al-i İrnran miştir. Bunun nederıi ise, '\r.. ~ t_;ıj~ı 0i
ı ı 9) ayetinde geçen ~ ~ .J! ye genelde '63'; :i ~ dünya, O 'nun altmdan kay-
işaret için kullanılan ~_,i erkek ve nayıp gelm_iştir, rivaY,.eti,diı·. 101 Yüce
kadın topluluğuna işaret etmek için Allah da:'+\:,.:. ı).;.:, -sjlll ~~ .);iliJ:, Kent-
kullanılan belirsiz bir isimdir; kendi lerin anasını ve etrafmdakileri uyar-
kökünden tekili yoktur. Bazen kısal man içjn (6/En'am 92) buyurmuştur.
tılarak kullanıldığına da rastlanmak- rı~\ ~~ yıldizların anası deyimi ise,
tadır. A'şa'nın şu sözü buna örnektir: galaksi demektir. Şair şöyle der:
~J~ ~Iy ,:·,:)6;_
1SIS~~~~~-"" :.... -~i -:~i L -.ıi -- _':)
l,?~J~ ~, yt5.):!
~~ .dı\ -. ~-ıı ..:. :,, f'~ i ..::.U.iiAı ~

; .3"'""' r-~ -- - .. ;
22- Bunlara da şunlara da, hep- 23- [Yabani hayvanlar candan
sine verdin bir bağış, kendi ölçünel arkadaşm ünsiyetini görür ve yola
şanına uygun bir bağış. 100 gelir]
Öyle ki karma karışık durumda
~~ 1 E-m-m kalan yıldızların annesi bile yola
' gelir. 102
~i Anne kelimesi, babanın mu-
Bu bağlamda ~~~~ ~~ ınİsafir
kabilidir. Hem kişiyi doğuran yakın
lerin annesi, l.J:!Ş.WI ~~ yoksulların
annesi, hem de kendisini doğuranı
annesi 103 de denir; ~~':li _;.j ınİsa
doğuran annesi için kullanılır. Onun
firlerin babası 104 dendiği gibi. Reise
için Havva' ya, bizimle onun arasında
pek çok vasıta olsa da, O, annemizdir
denmiştir. Bir şeyin varlığı, eğitimi, 1Ol Bu rivayet. Abdurrazzak. Abd b. Hum ey d ve
İbnu ' l-Munzir ' ın Katlde ' den aldıkları bir
ıslahı, başlangıcı için asıl olan her
rivayettir. Sahabl olan Ebü 't-Tufeyl b. Amir
şeye ''anne,. denir.
b. Vasile, İbn Abbas'ın sözü olarak aklar-
HaLil şöyle der: Yakınında bulu- mıştır. Bkz. Abdurrazzak, Musamıef, V. 28;
İbn Cerir. Camiu '/-Beyan, 1, 548: Suyutl, ed-
nanların kendisine eklendiği her şeye
Durru 'l-Mensur, III, 316.
anne ismi ,verilir. Allah buyurur ki: .;JJ.j l 02 Şair, Cahiliye şairi Teebbeta-Ş erran. Bkz.
lı,1jj -:ı~l ~~ ~ Ve O, katımızda bulundn Dfvan'ı, 156; İbn Dureyd, Cernheretıı '1-Luğa.
ana kitapta mevcuttur (43/Zuhruf 4), 1, ll ; Tebrizl. Şerinı Dfvani '1-Hamase, I, 49;
İbn Siyde, M uhassas ji "1-Luga, Daru'l-Fikr.
yani: Levh-i Mahfüz' da mevcuttur.
Beynıt, XLII. 181.
Bunun nedeni de bütün ilimlerin ona 103 Müminlerin annesi [annemiz] Zeyneb binti
Huzeyme'nin künyesi, yoksulları gözetmeye
lOOŞair, A'şii. Esved b. Munzir Lahıni'yi met- düşkünlüğünd en ümmü' l-mesakin idi. Bkz.
hettiğikasidesinde. Bkz. Divan ' ı, s. 167; Zehebi, Siyeru A "lam i 'n-Nubela, ll, 218.
Kurtubf, el-Cami ', I, 284. 104 Hz. İbrahim Hal11, ınisafirperliği ile tanındı-
92
,
de bunun için~~ ~~ordunun annesi çürı}cü, çoğulunda ÜC.i ve tasgirinde
denmiştir. Şairin şu sözü gibi: ~~ de denmektedir diyenler de var-
~ ~ ~~ :j ~~ ~\:, - ~ f dır. Kimileri de, haxvanlar ve benzeri
24- Onları yedirdiğimde, nefes- iJin çoğunlukla ÜC.I, insanlar için ise.
lerine tanık olduğum ailenin annesi ...::.ı~i ~elimesi kullanılır, demişlerdir:
olurum. 105 ~~ kelimesi, herhangi bir şeyin
Kitabın önsözüne de kitabın baş
bir araya getirdiği topluluktur. Bir
langıcı olduğundan 'T~i ~~ kitabırı araya getiren bir din olabilir, bir za-
anası, denmiştir. Yüce Allah'ın: 4..:.U man veya bir mekan olabilir. Bu bir
araya getiren etken doğal şartlarda
"4:.:../'-i. Onun annesi hqviyedir (1 Oll
Karia 9) ayetindeki ~~ kelimesi ye- veya tercihe dayfinıyor olabilir. Üm-
rinin ateş olduğunu anlatırken, ate- ll}~~İ!J çp~ul u ~~ ifadesi dir. _;ıi. ~ j
1
•-j ~~: ~
-<ltt:,j f>A · - ~ ' .. L ,
. :~iki kanadıyla
şi, on,uq annesi gibi anlatmıştır ki,
).lll fSijtA varacağınız yer ateştir (571
uçan hiçbir kuş yoktur ki, sizin gibi
birer ümmet olmasınlar (6/En'am
Hadid ı 5) ayetine benzer bir manaya
3 8) ayetinde geçen ümmet, bunların
gelmektedir. Yüce Allah, Peygam-
her birinin türünün birer ümmet ol-
berin (sas) hanımlarını mü'minlerin
duğu, doğaları gereği cenabı Allah' ın
arıp.elırri diye adlandırmıştır: 4--ı.J)j
onları bir araya getirdiği anlamını
~~~ Onun hanım/an, sizin anne/e-
taşır. Bunların bir kısmı örümcek
rinizdir (33/Ahzab 6). Bu daha önce
gibi dokumacı, kimileri surfe 106 gibi
baba koqusunda geçtiği gibidir. Aynı
ri
şekilde ıJ.I y Ey annemin oğlu (201
inşaatçı, kimileri karınca gibi zahi-
reci, kimileri ise, serçe ve güvercin
Taha 94) buyuçmuş, babamın oğlu
gibi her öğün azık aramaya çalışan
dememiştir. ~ ~~ ~ annesi o/mayası,
türlerdir. Bunlardan başka her birinin
deyimi hem yerrnek içir hem d!! öv-
kendine mahsus özellikleri olan pek
mek için kullanılır. ~~ J.ij ve ~~ .:.ı~
çok yapıda hayvanın birer ümmet sa-
deyi~leri de böyledir.
yıldığı da anlaşılmaktadır.
~~ kelimesinin aslı ~~ şeklinde
Yüce Allah'ın: ~~lj t:.\ ~lJI c_,\S
dir; çünkü: çağulu Ü~l, tasgiri ~i
İnsanlar bir tek ümmet idiler (21
annecik kalıbında gelmektedir dendi-
Bakara ı ı 3) sözünde geçen ümmet
ği gibi; aslı, muzaaf yani şeddelidir;
kelimesi, insanlar tek bir tür idiler
'
sapıklık ve küfüJde tek bir yolda idi-
ğından ilk olarak ·'Ebu '1-Adyaf' lakabını alan !er, demektir. ~~ t,).ılJI ~ ~j ı:.G )j
kişidir. "ô~lj Eğer rabbin dileseydi insanlan
ı 05 Şenfera'nın bir beytidir. Bkz. İbn Dureyd,
tek bir ümmet kılardı (ll/Hud ll 8)
Cemhere/u '1-Luğa, l, 2ı; ed-Dabbl, el-
Mufaddaliydt (Mufaddal ed-Dabbi Seçkisi),
thk. Abdusselam Harun- Ahmed Şiikir. Bey- 106 Surfe: Çok güzel ev yapıp içine kurulan toz
rut, s. ı 1O. renginde küçük bir böcektir -(Mütercimler).
93
.'
ayetindeki ümmet ise, imanda birli-
.. 1 J. ) o
~:l;.J ~~ ~ Zeyd bin Amr bin Nüfeyl
ği ~nla~maktadır. 0..P~ ~~ ~ ~.:, tek başına bir ümmet olarak dirilip
.,PI u-l) Sizden hayra çağıran bir mahşere gelecektir. 109
ümmet bulunsun (3/Al-i İmran 104) W~~~
-
'-ltis.i1
:- -
~~ LY.'
: ~~-- 1 '·.i He'P -
Y"'~
ayetindeki ümmet ise, ilmi ve salih si bir değildir, ehli kitaptan istikamet
arneli tercih edip başkalarına güzel sahibi bir ümmet vardır ki .. (3/Al-i
örnek olaiJ. bir topluluk bulunsun, de- imran ı ı 3) ay etindeki ümmet söz-
mektir.~~ Jc U"~\ U~.J U) Biz baba- cüğü topluluk anlamına gelir. ez-
larımızı bir ümmet üzere gördük (431 Zeccac, burada ümmet, istikiimet
Zuhruf 22) ayetinde geçen ümmet içindir ve tek bir yola sahip olan
ise, bir araya getiren bir din üzere topluluk anlamındadır, der. 110 Buna
bulduk demektir. Şair şöyle der: göre, gizli bir anlamın takdir edilme-
~U:.),.:,~~ j~ ~~ J.i..:,- '\'o sini bırakmak daha doğrudur.
'
25- Bir ümmet sahibi olan itaat ~~ yazmayan ve bir kitaptan 9ku-
ettiği ~alde hiç günahkar olur mu? 107 mayan anlam,ına gelir. .} ~ ~~~ ).
~~ ~ jj1 j Bir ümmetten/bir hay- ~ ~Y:..j ~'Ji Ummilerin içinden bir
li zaman sonra hatırladı (12/Yusuf Resul göndere7J de O 'dur (62/Cuma 2)
ayetindeki ~~ bu anlama alınmıştır.
45) ayetinde geçel} ümmet ise, zaman '
Kutrub 111 şöyle der: ~~ gaflet
.
anlamına gelir. ~~ ~ diye de okun-
muştur108 ki, bu bir unutmadan sonra ve cehalettir. ~~ de ondan gelmek-
demektir. Bunun gerçek anlamı ise, tedir ki, ~u da bilgi kıtlığıdır. ,Yüce
bir asrın veya dinin mensuplarının All~h'ın: ~) y~l 0~ ~ ~~ ~.:,
tükenmesinden sonra anlamına gelir. ~lA! Onların içinde kimi ummiler de
JJ _ tl u:t.S ~""""'"-·
__ w~ ~ 1-- : 1 1·b ra h·ım
Y..1 u. vardır ki, kitabı bilmez/er. Bütün bil-
gerçekten Allah 'a yönelen bir üm- dikleri kulaktan dolma şeylerdir (21
met idi (16/Nahl 120); yani: Allah'a
ibadet etmede bir topluluğun yerini 109Hadis, Tayalisl'nin Müsned'inde (s.32) yer
tutabilecek bir kişi idi. Bu, .} 0~ almıştır. Said b. Zeyd, Peygambere (sas):
~ ~ falan adam tek başına bir Babam bildiğiniz gibi bir adamdı, siz onun
hakkında çok şey bilirsiniz, onun için de dua
kabiledir, sozune benzemektedir. eder misiniz der. Peygamber: Evet, olw: dua
Rivayete göre, 0 Jji:- ~ ~.) .~):. ;j ~~ edeyim; çünkü o. kıyamet gününde yalnız ba-
şına bir ümmet olarak dirilecektir, buyurur.
107Şair. Nabiğa ez-Zübyanl. Bkz. Divan"ı. s. 81; Bkz. İbn Hacer, lsabe. 1, 70; Ebu Ya'la da tah-
Ebfı
Ubeyd Ahmed b. M. el-Herevi (v.401 ), riç etmiştir, isnadı da hasendir. Bkz. Hey seıni,
el-Cem 'u Beyne '1-Garibeyn. I, 93. Mecmeu 'z-Zevaid. IX, 420.
108Şubeyl b. Uzra ed-Dabbi böyle okumuştur ll OBkz. Zeccac, Meanl'l-Kur 'an, I, 458.
ama bu şaz bir kıraattir. Bkz. Ebfı Ca'fer lllKutrub; Ebu Ali (v.821); Basralı dilbilimci.
Ahmed b. M. en-Nahhas (v.337). 1"rr'ibu '/- müfessir. Sibeveyh'in öğrencisidir. Mutezili
Kur 'an, thk. Züheuyr Zahid, Bağdat baskısı, eğilimlidir. Eserleri: Meiini'l-Kur'an. Garibu'l-
IL 143; Kurtub!, el-Cami ', IX, 201. Hadis, el-Azdad, el-Müsellesat.
94
Bakara 78) sözü, ümmiler, kendile- ları ile çağırdığımız gün (17/İsra 71)
rine okunan şeylerden başka bir şey ayetindeki imam, onların uydukları
bilmezler, demektir. kişidir. Bunun kitaplan olduğu da
el-Ferra der ki: Bunlar, herhangi söylenmiştir.
bir kitapları olmayanArapJardır. Yüce

~ 1• :; ,
L..ı.:.ı ~~ ~I.J Bizi mutfakilere
All h' · w.·:c. <ij .b..J :ı.ll ''~\ ' .:q
"' " .J. , .J. ...
~.ın. ·r .),::·
c.; _ """ ~ imam yap (25/Furkan 74) ayetine ge-
~';ii.J
_. .,
~lj_):ill ~
.. ~~ Yanlarındaki lince, Ebu'l-Hasan, buradaki imamın,
Tevrat ve İncil 'de yazılı buldukları o c.,?"1 kelimesinin çoğulu olduğunu be-
elçiye, o ümmi peygambere uyanlar lirtmiştir. Başkaları ise, şöyle demiş
(7/A'raf 157) ayetinde geçen ummi lerdir: Bu şu deyim gibidir: J.a~~ t.J~
kelimesi yazma alışkanlığı olmayan parlak, yumuşak bir zırh ve t.J~_;
ümmete mensup olan kişidir, çünkü: Ja~~ parlak, yumuşak zırhlar. ~.J
O da onların adeti üzere yetişmiştir. ~~ Onları imamlaryapalım (28/Ka-
Bu, halkın genel alışkanlıkları üzere sas 5) . }jjl J)0~~~~ ~~j~.J Onla-
yetişen kişiye ~li. denmesi gibidir, rı ateşe çağıran imamla~ k]ldık (28/
diye de söylenmiştir. Kas as 41) ayetlerinde ki ~i imamlar
Başka bir görüşe göre, ummi kelimesi, ~L.) kelimesinin çoğuludur.
denmesinin nedeni, onun yazamayan U:0 rı.;.! -.) ~~i :~ JSj
Her
ve bir kitaptan okumayan olmasın şey/ açık bir imam 'da topladık (36/
dan kaynaklanmaktadır. Bu onun Yasin 12) ayetindeki imam kelime-
için bir fazilettir; çünkü: O hafızasını si, bir görüşe göre, Levh-i MahfUz'a
yeterli bulmuş ve Allah'ın güven- işare~ir.
cesine dayanmıştır. Allah buyurur: ~~ ise, doğru amaçtır ve bir amaca
~~~)~Biz sana okutaeağız doğru yöneliştir. Bu anlam şu ayette
ve sen unutmayacaksın (87/Ala 6). yer almıştır: ~ıyjı ,:.,}!i'~~ 'l.J Beyt-i
Bir başka görüşe göre, peygamber~ Haram 'a yönelmiş kimselere. . (5/
"ummf'' denmesinin sebebi, onun ~i Maide 2) .
.s )li Ümmü '!-Kuralı (Mekkeli) olu- ~~ deyimi yarmak anlamına gelir,
şundandır.
fakat gerçek anlamı kişinin beynine
rı..;.) İmam kendisine uyulan varlık ulaşacak kadar derin bir şekilde kafa-
demektir. Bu sözüne ve hareketlerine sından yaralanmasıdır. Çünkü onlar
uyulan bir insan olabilir ya da bir ki- ,.:.J;j lafzını herhangi bir organın ya-
tap veya başka bir şey. İmamlık ma- ralanmasını açıklamak ve b~ldirmek
kamında olan, gerçekten imam olsun için kullanırlar. Şöyle ki: ~lj başını
olmasın her iki durumda d_ a imam yardım, ~ j ayağından vurdum, .J~
diye adlandırılır. Çoğul u, ~i şeklin kalbinden vurdum, .. ~ib) karnından
dedir. Yüce Allah'ın: --;Ui JS ~~~:i! vurdum, ifadeleri kişinin bu organla-
~ı.;.~ Her insan topluluğunu imam- nnın yaralanmasını anlatır.
95
fi edatının eğer karşılığında soru gibi. Zaman ve emed arasındaki fark
hemzesi var ise, manaşı harıgisi de- ise, emed'in sonuç itibari ile söylen-
mek olur. Misal: J_y,c fi ~j i Zeyd mi mesidir. Zaman ise, daha geneldir.
Amr mı? Yani: Bu ikisinden hangisi? Hem başlangıç, hem sonuç için kul-:
Eğer karşılığ!nda soru hemzesi yok lanılır. Bu nedenle kimileri l.Gio ile ~i
ise, o zaman L.l:! ile beraber gelen sorl! birbirine yakın anlamlar taşır, demiş
hemzesinin manasını taşır. ~ı j ~~ lerdir.
) ..~~i ~ Yoksa onları gözden m~
kaçırd!k (38/Sad 63) gibi. Buradaki fi
_;Al 1 E-m-r
edatı , L.l:! yoksa anlamındadır.
.
~~ iki şeyden birinin olacağını, _;,i kelimesi iş, ~unım anlamına
diğerinin olmayacağını bildirir > •
ve• gelir; çoğulu ise ..J_,..:,i şeklindedir. Bir
cümlede tekrar edilir. uJ :..:ı~ ı.;,s:;;_i G.l kişiye bir şey yapm_ayı yüklemek an-
~ _?.'Ji ~~.J iyı_;. ~~ Biriniz rab- lamını taşıyan .\:iy,i fiilinin mastarı
bine içki içirecek, diğeri ise, asıla dır. Bu kelime genel bir lafızdır ; hem
cak (12/Yusuf 41). Bazen emmd ile tiiller hem de sözlerin tü!llünü içine
[konuşma , hitabe ve hutbelerde] şöze alır. Yüce Allah'ın: ~ Y.~l t-?-Y. 4)3
başlandığı da olur; şöyle ki: :li..!~~ [bu Emrin tamamı ona çevri/ir (1 1/Hüd> o
girişten sonra asıl konuya gelecek 123) ayeti, bu ?nlama gel!lle}<ted!r. J!

olursak...] :
)
,.lı;
~
. : .. > .ıJ1 .us .. ';il : \
';i tA '
... o.
··ı
) o "' ) ... " • ~ ~
<..JJ ·:: • , ~ . ~- u~
' :. . .Y' U :
·~~ f~l ~ liJ C.,tS .Jl C;_,!~ -ili De ki:
İş, tamam en Allah 'a aittir. Onlar,
-lAi 1 E-m-d
sana açıklayamadıklm·znı içlerinde
. Allah
' .
buyurur ki: ~.J ~ 01) ~ji gizliyorlar. Bu işten bize bir şey ol-
l~ ı~\ O kötülükle kendisi arasında saydı .. ., derler (3/Al-i İmran 154);
uzak bir mesafe bıdun1f!asını ister ~~ Jı ôy.\j ve artık onun işi Allah 'a
(3/Al-i İrnran 30). ~~ve~~ kelimeleri kalmıştır (2/Bakara 275) ayetleri de
mana olarak birbirine yakındır. Şu bunun gibidir.

farkla ki, ebed, belirlenmiş herhangi Eşsiz yaratii!aya da emr !lenmiş
bir sınırı olmayan zamanı gösterir ve tir. Şöyle ki: Y.~i_; ~~ .U ~i Dikkat
herhangi bir sınırlama kabul etmez; edin yaratma da emr de Allah 'a
onun için, şu kadar ebed denemez. mahsustur (7/A'raf 54) . Bu emr işi ,
Emed ise, mutlak anlamda söylenin- sadece Yüce Allah'a tahsis edilmiş
ce, belli bir sınırı olduğu halde bu tir. Diğer varlıklar için kullanılmaz.
.. ~ J ~
sınırı belli olmayan bir süreyi ifade Yüce Allah'ın: ~_;.ıl ç.tA:., JS ~ ~.:,i.:_ı
eder. Bunun kimi zaman sınırıandı V e her göğe görevini vahy etti (411
rıldığı da olur; şu kadar bir emed, şu Fussilet 12) sözü bu ma~ada yorum-
kadar zaman deyimlerinde olduğu lanmıştır. Bilgeler de: _fi &ı CJJll ~
96
.;.J De ki: ruh, rabbimin emrinden- Firavunun emri doğru değildi (lll
dir (17lisnı 85) ay etindeki emri, ya- Hud 97) ayetinde kullanılan emr
ratmak olarak yorumlamışlardır. sözcüğü, Firavunun, tüm sözler-i-
'
J
' -
~ j,~; ·1 ~G~ - 1 1~1 "· -,.qj·,~ wı
..r- (.) .) : .~ r :
ni ve yap_tıkl~rını kuşatan genel bir
ufo. Biz bir şeyi istediğimizdeona itadedir. ~i Y,i Jl Allah 'ın emri geldi
ol deriz o da oluverir (16/Nahl 40) (ı6/Nahl 1) ayetindeki emr ise, kı
ayetinde işaret edilen mana, O ' nun yamete işarettir ve lafızların en kap-
yaratması demektir ve bunu en samlı olanı ile kullanılmıştır. (:j~ ~
özlü/kısa lafızlarla ifade etmiştir; !J
i;.\ fıS ,',ii\ Aksine, sizin nefısleriniz
bizim bir işin yapımına ilişkin an- size bir işi süsleyip kolaylaştırm·ak
latacaklarımızın e!l etkjli şeklini bir tuzak kurmuştur (12/Yüsuf ı8)
kullanmıştır. ö~I.J ~1 ~Y,i LOj Bizim aye!inde sözü edilen emrliş ise, ~~
emrimiz bir taneden başkası değil ~.J~~~ nefsi emmarenin emrettiği kö-
dir (54/Kamer 50). Böylece ayette tülüktür.
Allah'ın hızlı var edişi, insanın onu ~.:,ili _yı\ ifadesi, topluluğun ço-
en hızlı şekilde anlayabileceği bi- ğaldığını anlatır;
çünkü: Topluluk,
çimde ifade edilmiştir. çoğaldığında emir sahibi olur. Bu
_;,1 Bir şeyi önermek veya öne durumda onları idare eden birinin
sürmektir; bir şeye yönlendirmektir. olması kaçınılmaz olur. Bu nedenle
Bu ister JJ1 yap ve ~yapsın sözle- şair şöyle der:
ri ile söylensin, isterse haber kelime- ~~1_;. ~ ~~ J..Ull ~ ~ -"1

leri ile anlatılsın fark etmez; şöyle ki: 26- İnsanlar anarşi içinde;
0~ ·:·~;~ ~~ Gl~lh~lj Boşanmış olan başlarında büyükleri olmadan ıslah
kadınim~ kendilerini gözetlerler (21 olmazlar. 11 2
Bakara 228). Aynı şey, öne sürmek, Yüce Allah'ın: '#j.:. ~.)Ai On-
işaret veya başka bir şeyle de olabilir.
ların mütreflerine/bol nimet içinde
Yüce Allah'ın, Hz. İbrahim'in rüya- yüzdürülenlerine emreder~z ( 17/İsra
sında oğlunu kurban ettiğini görme-
ı 6) sözünde kullanılan G.).QI sözü, on-
sini, emr diye adlandırması bunun lara itaatin emredilmesidir. Buradaki
Jl
bir örneğidir._ .~1.;.)~1 i'ujl ~ L>) Jı
.)A~ LO JJı ~~ t;! J~ L>j I~LQ _}.bj~ Rüya~
112EfGh el-Evdl'nin bir beytidir. İkinci beyti
da seni kurban ettiğimi görüyorum,· şöyledir: Birkavminde cahilleri efendi olun-
bir düşün, ne dersin ? Dedi. O da ca, artık büyüideri kalmaz. Bkz. Dlvan'ı,
cevaben: Babacığzm! Sana emredi- s. 10; Ebu' l-Ferac b. el-Huseyn el-Basrı.
/eni yap (3 7/Saffat ı 02). Burada Hz. Hamasetu ·z-Basriyye, thk. Muhtaruddin
Ahmed, Aıemu' l-Kütüb, II, 69; Ka11, el-
İbrahim ' in rüyasında gördüğü kurban
Emillf '1-Killf, Daru' 1-Afaki ' 1-Cedide, Beyrut,
etme işi, emr diye adlandırılmıştır. Il, 228; el-Ahfeş es-Sağir (v.315), Kitilbu '1-
lhtiyilreyn, thk. Fahnıddin Kabave, Dımaşk
Yüce Allah'ın: ~Y; 0.Ji.A Y,i LO.J
1974, s. 77;
97
emernd deyimi, onları çağalttık an- şuyorlar (28/Kasas 20) buyurmakta-
lamına gelir de, denmiştir. Ebu Amr, dır. Şair şöyle der:
, 3, ~ , • ,
şöyle der: Çoğaltınayı anlatmak için ~~ ~fl~i ~ı.::ı~t9 -"v

emertu deyimi kullanılmaz . Eğer
27- Nefsime danıştım, işlerimin
~.:;.1 ve ~_)Ai denecek olursa, ancak o hangisini yapayım diye. ıı 4
zaman, çağaltmak anlamını kazanır:
Ebu Ubeyde, şöyle der: Bazen ~_yıi
Yüce Allah'ın: i;.) ,:,:'? ~ W.
da çoğaltına anlamında kullanılır.
Gerçekten sen çok telı/ikeli bir. iş
Şöyle ki:
getirdin (18/Kehf 71) ay etindeki 1.Yı)
sıfatı münker yani, _kabuf edilemez
~ .J~L ~J ; .J;.l:ı ~ ~ ~w ı ~ anlamındadır ve _;,':li ~~ deyimin-
Malın en hayırl!Sl çoğalan tay ve den alınmıştır ki, bu da iş, -~üJ!ü~ü,
aşılanmış hurma ağacı evleğidir.ıı 3 çoğaldı, demektir. Tıpkı, Y,~l ~!
Bu hadiste kullanılan fiil ~_yıj deyimi gibi.
- >
şeklindedir. Bir kıraatte ıj yi diye Ayette geçen fo 'ıl ~.Ji.j ulu 'l-emr
okunmuştur ki, onları emirler yapt1k, (4/Nisa 59) deyimi, bir görüşe göre,
demektir. Bir yerde emirlerin çoklu- peygamber zamanındaki umera'yı/
ğu, oradakilerin mahvına yol açar. devlet ricalini kastetmektedir. Bun-
Bu nedenle emirlerin çokluğunda, lar, kimilerine göre, ehl-i beytten
hiçbir hayır yoktu;,,qenmi~~ir. y~~e olan imamlardır. Kimilerine göre
Allah'ın: Y;~i ~_) JS ~ ~ ~:t;j ise, iyiliği ernredenlerdir. İbn Abbas
~~ Böylece her kentin büyükle- şöyle der: Onlar Allah'a bağlı olan
rini oranın suçluları kıldık (6/En'am fakihler ve din ehlidir.
123) ayetindeki manası da bu bağ
Aslında bu görüşlerin hepsi de doğ
lan1da yorumlanmıştır. Bir kıraatte
rudur. Şöyle ki: İnsanların kendileri ile
ise, ıj _JA\ şeklinde okunmuştur ki, on-
eğitildiği ulu 'l-emr dört gruptur:
ları çoğalttık, demektir.
1. ~~~~ Peygamberler; onların
.J~! da emri kabul etmeyi anlatır.
otoritesi, ~vam ve havasın hem dışia
İstişare etmeye de i 'timdr adı veril-
rına hem de içlerine nüfuz eder.
miştir, çünkü: Bu durumda bazı in-
2. •':/_Jji İdareciler; bunların oto-
sanlar, danıştıkları kimselerin görüş
ritesi ise, avaının dışına nüfuz eder
lerini kabul ederler. Yüce Allah: 0J
~ ~~~ Sı:Jı Şüphesiz ileri gelen/e; ama içlerine sirayet edemez.
seni öldürmek için aralarında konu- 3. ç.~i Bilgeler; bunların otori-
tesi, elit kesimin içlerine nüfuz eder
113 Ahmed, Müsned. III, 368; riviiyetin senedin-
fakat dışlarına etki edemez.
de yer alan kişiler sikatlgiivenilir ravilerdir.
Bkz. İbn Hacer, el-İsa be fi Ma' rifeti s-
Sahiibe, Mektebetu ' r-Rıyiidi ' l-Hadlse, Il, 114 Ka'b b. Züheyr' in bir beytidir. Bkz. Divan' ı,
1Ol; Heyseml. Mecnıeu 'z-Zeviiid, V, 261. s. 55: Fiiris1, el-Huccejl"l-Kıriiiit, I, 319.
98
- ·-
4. :i...b..)ll Vaizler; onların da otori- larla onlara dünya hayatında azap
tesi, avaının içlerine nüfuz eder ama etmeyi istiyor (9/Tevbe 55) ayetinde
dışianna hükmedemez. sözü edilen kişilerin çektikleri dünya
sıkıntıları anlamında olduğu da söy-
lenmiştir.
~~ 1 E-m-n
- Kirnileri de söz olarak haber,
W.:.i kelimesinin asıl anlamı, gö- mana olarak emirdir demiştir. Yıkım
nül huzuru -ve korkunun - -bertaraf dan yana emin [güvende] olurlar da
olmasıdır. u-:.ı ile ;;jı.;.i ve ulAi aslında denmiştir. Allah hükmünde güven-
birer mastardır. Bazen eman, insanın dedir diyenler de vardır. Bu tıpkı: Bu
güven içinde olduğu bir hali/durumu helaldir, bu haramdır demek gibidir
anlatmak için kullanılır; bazen de ki: Allah 'ın hükmünde bu böyledir,
insanın tam emin olmadığı bir hal manasma gelir. ayetin toplu anlamı
anlamına işaret eder. Yüce Allah'ın: ise şöyledir: Cennete girene, oradan
~uı.:.i ı_,j)j:, bildiğiniz halde ema- çıkmadığı müddetçe, artık kısas yap-
net/erinize ihanet etmeyiniz (8/Enfal mak gerekmez ve o, orada hiçbir şe
27) ayetinde söz ettiği ihanet de, kilde öldürülmez.
emanet edilen şeyler konusundaki _ L. ..?
i.ı...T -- ıj;_;.. Gl \'-- :1-j B'ızım,
J.J:l (""'J .
ihanettir. amin/güven içinde bir belde yaptı
· ·~i - uı - wı '-S""'
~_) J - J
ı.: ~ı.:.~i~..?
-- Gı. ğımızı görmüyorlar mı? (29/Ankebut
- - U:.
Biz emaneti göklere ve yere arz et- 67) , i-.J i.!'Uıı_i.Jıiı
. . ~\ ... ıj;_;.. ~\:J- Jf,anı.
tik (33/Ahzab 72) ayetindeki emanet biz, Beyt 'i/Ka 'be 'yi insanlar için bir
ise, tevh!d, adalet, alfabedeki harfler sevap kazanma mekanı ve güvenli~
ve akıl diye değişik anlamlara alın sahası _kılmıştık (2/Bakaı~a 125); ~
mıştır ki, bunların hepsi de doğrudur; l...w ~~ ~~ ~ ~ ~ Jji Sonra Al-
çünkü: Akıl olunca, insan onunla lah size bir güvenlik atmosferi ola-
tevhidi öğrenir, adaleti gerçekleş rak bir uyuklama hali indirdi (3/Al-i
tirir, alfabeyi öğrenir, hatta onunla, tınran ı 54) ayetlerinde geçen emn
insanın öğrenebileceği her şeyin öğ kelimesi de bu anlamlara gelmekte-
renilrnesine, yapabilecekleri bütün dir. Son ayette geçen ;;,.i;.\ kelimesinin
güzel işlerin yapılabilmesine imkan ~ katip/er gibi çoğul olduğu da
sağlanmış olur ve yaratılmışların pek söylenmiştir.
çoğundan üstün kılınmıştır. Hz. isr_nın g_el_işin~ ilişkin ha-
~~ 0tS .;:b.:ı 0:- j Oraya giren artık diste: ~)'il ~ ~'il ~j Yeryüzün-
fimin/güven_de olur (3/Al-i İrnran 97) de güvenlik atmqsferi_ hakim olur
ayetindeki ~~ kavramı ise, ateşten denmektedir. 11 5 oÜALA 4-i ~Sonra onu
korunmus olur manasma gelir. ~). ~)
~~~ ·~~~, ~ ~ ~~ ~~ Allah bun~ llSİbn Ebi Şeybe, Ahmed ve Ebu Diivud
(HN : 4324); İbn Cerlr ve İbn Hibban, Ebu
99
kendini güvende hissedeceği yere Hakka boyun e ği şini [bağlanışını J
kadar ulgştır (9/Tevbe 6) ayetinde dile getirir. Bu da üç şeyin bir arada
geçen :U.AL. ise, kişinin kendini içinde bulunmasıyla gerçekleşir: Kalp ile
güvende hissettiği evidir. tahkik/tasdik, dil ile ikrar ve organla-
~~ ise, sadece iki anlamda kulla- rın hayatta buna uygun çımel işleme
nılır: lerj~ir. Yüc_e _Allah'ın: ~~ ı,iAI 0:.~1_)

0~i.:dl fJ. 4Jj1 ~~_)Allah 'a ve Elçi-
Birincisi geçişlidir ve kendi
lerine iman edenlere gelince, onlar,
kendine muteaddi manası taşır. Bu
gerçekten sad1k olanlardır (57/Hadid
anlamda G.:ıi denir ki, ona güven
19) sözündeki iman bu anlamdadır.
verdim/onu güvenliğe kavuşturdum,
demektir. Onun için Allah' a, mü 'min İtikad (inanç sistemi), doğru söz
denebilmektedir. ve salih arnelin her birine de iman
İkincisi muteadd1 değildir; ~~
d,~nir. Allah buyurur ki: 4.iıl 0tS tA j
:..<~lA.ıl : ....... ~1
ı- ·: ~ Allah, sizin imanınızı
güven sahibi oldu veya güven içinde
zayi edecek değildir (2/Bakara 143).
yaşadı manasma gelir.
[Hz. Peygamber (sas) de) hem haya-
ü\.A,ı!lman ıse, bazen Hz. yı [utanma duygusunu] hem de yol-
Muhammed'e (sas) gönderilmiş
da zarar veren şeyleri temizlerneyi
olan şeriat anlamında kullanılır._ Şu imandan saymıştır. 11 6
aye,tteki iman bu ,anlamdadır: 0:.~1 0!
0J)!~I,j IJ~tA. 0:.~13 ı,iAT İman eden~
Yüc~, A}lah'ın: U ~~ (jj tAj
~~~...::, Gs .Jlj Biz doğr~ söyleyenler
ler, Yahudi olanlar ve Sabifler (5/
o/sak da sen bize inanacak değilsin
Maide 69); aynı şekilde Allah'ı ve
Muhammed'in (sas) peygamberli-
(12/Yfısuf 17) sözündeki &.~: tas-
dik eden manasma gelir, denmiştir.
ğini kabul ederek O'nun şeriatma
Ancak iman, eminlikle birlikte tasdik
giren herkes _imap etmi~_ olmakla
nit~lenir. ~3 '1! ~~ ~js1 &.ı_);ı tAj
etm~k demektir. Yüce Allah'ın: j ~~
0.,S~ Onların- çoiu, müşrik olma- ·:·!?;'~~~_);ı ';lliş.)l 0-o ~ l)ji 0:.~1 Jı
ı.:_:.ı_,cthllj Kendilerine kitaptan bir na~
dan Allah 'a iman etmez (12/Yfısuf
sip verilenferin cibt ve taguta iman
ı 06) ay etindeki imanın bu anlamda
ettiklerini görmüyor musun? (4/Nisa
olduğu söylenmiştir.
51) sözündeki iman ise, onların yeril-
İman, bazen övgü bağlamında
mesi bağlamında söylenmiştir.
kullanılır
ve bu durumda insanın
' Ayrıca onların, emin olunmaya-
doğruluğunu tasdik ettiği halde
cak şeyde nasılsa bir eminlik içindey-
miş gibi hareket etmeleri kınanmıştır ;
Hüreyre'den almıştır. İbn Keslr. isnadını
kaydettikten sonra der ki: Bu ceyyidliyi, çünkü: Kalbin, batılda huzura erme-
kavi (sağlam) bir isnattır. Bkz. Suyfıti, ed-
Durru '1-Mensur, IL 736: İbn Kesir, el-Fiten
el-Melôhim, 1, 105. 1 l6Müslim ve diğer hadis Mecmuaları.
100
si, -eğer buna alışmış değilse- onun '~.. wti

_-ji..l.:..t...:. ctiJı .,.GL2.wti -' : ·j
Y,(Jo'l
-_) .
- '
.. -
normal hareketi değildir. Bu, ancak: ~_) ~_) ,P..yj ~y.':!ı Yoksa geceleyin
' (.:.}:" ~
~\
. ~
~.·.i~~; :ı...::,
_) . c' Y-"
.~<i~...ı
~
' ;. (.)"'
:' secde ederek ve kıyamda durarak
~ ~ıiı:. f.{Jj -Kim de g/iğsanü küfre ibadet eden, ahiretten çekinen ve rab-
açarsa, Allah 'zn bir gazabı onların binin rahmetini dileyen kimse gibi
üzerinedir ve onlar için büyük bir olur mu? (39/Zümer 9). Bu ayette
azap vardır (16/Nahl ı 06) ayetindeki geçen ~~ kelimesi, V~ ~ edatlarırl
gibi bir durum olabilir. Bu, ~i .GL.;.,ı) nın birleşmiş halidir. ~~ şeklinde de
imanı kajirliktir, ~~\ .\~)=;-:; selam; okunmuştur. Fakat bu ikisi de amin
dövmektir ve benzeri sözler gibidir. kökünden değildir.
Peygamber (sas) de Cibril hadi-
sinde, imanın aslını altı esas halinde ~~J 6! 1 İnne ve enne
ortaya koymuştur. Cibril: İman nedir?
diye sormuş, o da bunları saymıştır. 117 Bu iki edat, isim cümlesinin baş
Bu haber, ma'n1f/meşhurdur. tarafına gelir ve ismi nasb, haberi
;G.;.\ J.?.. _) ve ;G.;.\ ifadesi _ herkese_ ise, ref ederler. İkisi arasındaki fark,
güvenen kişi demektir. ~~ ve 0LAl 0) kelimesinin kendisinden sonraki
kelimeleri, kf!ndisine güvenilen kişi müstakil l?ir cümlenin başında gel-
demektir. 0Y.l ise, yorulması ve aya- mesidir. 01 ise, kendisinden sonraki
ğının sürçmesinden emin olunan dişi kısmın, müfret hükmünde olması ve
deve demektir. merfCı, mansCıb veya mec_rur ol~bil

mesidir._Misaller: (~~i ~ ~ ve
<:''::.cil
...?-l
~ ·ı "::. cil (..}:"
_ ı e <: ...?-l
: ~ :.. • -:. .
~~ 1 Amin Eğer bunların başına LA edatı gelirse,
fonksiyonları iptal olur. O zaman, söz
Bu kelime hem uzatılarak hem
konusu edilen şeyin hükmünün olum-
kısaltılarak söylenir. ~ ve .i...;. gibi
lu olması ve diğerlerini içermesinip
isim-fiillerdendir. Hasan der ki:
engellenmesi gerekir. Şöyle ki: ~!
Manası kabul et, demektir. 0~ ~~
ifadesi kişinin amin dediğini bildirir.
~ 0) pı Ancak müşrikler necis~
tir (9/Tevbe 28). Burada gerçek ne-
~~ Allah'ın isimlerinden biridir de
cisliğin müşriklere mahsus olduğun~
denmiştir. Ebu Ali el-Fesevi der ki:
dikk~t çe~i~miştir. Yüce Allah'ın : ~ı
Bu sözü söyleyen amin kelimesinde
~~~j~l ~ ~Y. O sadece size öliiyü,
Yüce Allah'ı gösteren bir zamir ol-
kanı haram kılmıştır (2/Bakara 173)
duğunu kastetmiştir; çünkü: Manası
ayeti, O'nun, bunları, Şeriatın aslında
kabul et, demektir.
yiyecekler içinden haram kılınanların
en büyüklerinin ancak burada zikre-
I 17 Buhar!, I, 106; Müslim, (HN: 9), İman ; dilenler olduğuna dikkat çekmek için
Beğavl, Şerhu :5-Sünne, I, 9. haram kıldığını bildirmektedir.
101
6l/En ... ~, ~~ ~~\fo\ ~l j)j ~!Biz
.,
an-
cak bazt ildhlarzmızzn seni çarptığını
Bu edat dört şekilde kullanılmak söyleyebiliriz (1 1/Hfıd 54).
tadır. 4. Nafiye olan Lı edatını tekid
1. Eylem olarak şu
an olmayan ·, • M.
e d en L.ı: •· ·..CY"'-:!
. ısaAı : ~..J ,:. 6:·ıLız d
ey ,
mazi veya müzari fiilierinin başına çıkacak değildir (cümleye katttğt an-
gelen ı.:.ıl. Bu edattan sonra gelen mas- lam bakımından ndfiyedir).
tar konumunda olur. Müzari- filini-
de nasb eder. Mi~al olarak: ~~ ~~
~~ 1 E-n-s
6::~ ile ~).. ~~ Çıkacak olman ve
'
çıkman hoşuma gitti ifadeleri gibi. Jjl kadın kelimesi, erkeğin karşı-
2. Şeddeli olandan hafıfletilmiş tıdır. Asıl itibariyle ayırımları cinsel
olan 0i Misal: ~~ ı~j ~~ ~~ o~ga~lar_ı~a göre yapılma~tadır. .).;._j
Zeyd'in gidici olması hoşuma gitti. •·ı ·1 .<j ~ GW~\ : ı-~-. E k k
~.J-:(.)o:Q • (.)o:Q~, re
~. ı_;J eçlat~~ı pekiştiren 0l . Misal: veya kadından her kim inanarak sa-
~\ ~4-- ~~ t..:J! Müjde getiren gelince lih am el işlerse .. (4/N isa 124). Kadın
( 12/Yfısuf 96). lar, tüm canlılarda, erkeklerden zayıf
olduğundan, kendisinde zayıflık bir
4. Sözü!} anlamını ~fade yd~n \'~ya
ölçü haline gelmiştir. Onun için işi
açıklayan 0i. Misal: 6i ~ )Wı ~I.J
zayıf olana kadın denmiştir. Bu an-
l_,~lj 1~1 Onları~ ileri gelenleri
lam itibariyle ~~ ~..ı.:;. denmiştir ki
yürüyünüz ve direniniz diye direktif
ham demir demektir. Şair şöyle der:
verdiler (38/Sad 6), yani: Dediler ki:
Yürüyünüz. 4\~_j~~~ )~lj~-"!A
0) de dört şekilde kullanılır. 28- [Ona bildirir ki, verceğim
akl/diyet]
1. Şart için. ~j~ ~~ ~~ ~)
Eğer onlara azap edersen şüphesiz Keskin bir ktlzçtır; ne kördür ne
de yumuşak. 118
onlar senin kullarındır [ben bir şey .. .
diyemem] (5/Maide 118). ~~ J.o) deyimi de yumuşak top-
2. Şeddeli olandan hafifletilmiş rak demektir ve kadınlardaki yumu-
olan 0l . Bundaq sonra larnın gelmesi şaklık esas alınarak böyle rlenmiştir.
gereki~. Misal: ,:,),:<!1 JlS ~1 Az kaldı bizi Çok verimli oluşu, kadınlara benze-:
yoldan çıkaracakız (25/Furkan 42). tilerek de böyle denmiş olabilir. J.o)
oY. ve oJ)_j özgür ve doğurgan top-
3. N~fiye olan 0l. Bunu çoğu za-
..., ~ "' f. ' ; o
rak, denmesi de bundandır.
man bir ':l) takip eder. Misal: ':ll 0l:J 6!
UbBiz an~ak bir zanda bulunuruz (45f
Casiye 32); ?,ı j j ~) 1~ ~)Bu ancak 118 Şair, Sahru'I-Gayyi'l-Hüzell. Bkz. Divdnu '1-
bir beşersözüdür (74/Müddessir 25); Hüzeliyyin, Diiru'I-Kavmiyye, Mısır, ll, 223;
Bahru 'l-Muhit, lll, 352.
102
Bazı şeylerde kelimenin hükmü na çağırmıyorlar (4/Nisa ı ı 7) sözün-

erkeğe benzetildiğinden, onların hü- de bazı müfessirler, kelimenin sözlük
kümleri de müzekker kabul edildiği anlamını esas alıp derler ki: Çünk9:
gibi, bazı kelimelerin hükümleri de Mabutlarının adları: iL;,:, <.S.)Jı:, (j~i
kadına benzetilip hükümleri de mü,-; ~Cil\ Lat, Uzza ve üçüncüsü Menat
ennes kabul edilmiştir. İşte, ~ el, u:ıl (53/Necm 19-20) ayetinde görüldüğü
kulak,~ bunlardandır. Sözgelimi, gibi, müennesti, demişlerdir.
testis/ere, bu adın verilmesi, ~~ iki Bir kısmı böyle derken, onla-
kadm kelimesinin dişi kabul edilmiş rın bir kısmı ise -bu yaklaşım daha
olmasındandır. Kulak kelimeleri de doğrudur- mananın hükmünü esa~
böyledir. Şair şöyle der: almış ve: ~etki altında olana ~\
~ ~~:_;. ~ ~·-":1~ı\ ı~ı GS:,_"~ yumuşak adı verilmi.ştir. Bu nedenle
, .. "o;
yumuşak demire de 4\ denmektedir.
o ... " . . . ... 0
~fl\ ~~~~w;:;~~_)....:.:.
Varlıklar, birbirlerine göre üç grupta
29- Biz, Kaysiz belli bir yaşa
toplandığından bu anlam uygun düş
gelince, Unseynin altmda, boynunu
mektedir. Şöyle ki:
vururduk. 119
~u~ 01:, .JS~ Lo:,_,. Bir: ~~ olup hiç ~ olmayan.
Bu sadece Aziz ve Celil olan Yüce-
30- Erkek değildir, eğer şişman Yaratıcıdır.
larsa, dişidir. 120
İki: Sadece munfail olup fail ol-
Şair burada :;ıj yani keneyi kas- mayan. Bunlar da cansız varlıklardır.
tetme~tedir; çünkü: O büyüdüğün
Üç: Bir açıdan munfail, bir açıdan
de ;;,_;,ı;_ adını aldığından dişi kabul
da fail olanlar. Bunlar da melekler,
edilmektedir. 121
~ J o ... J o... o insanlar ve cinler gibi varlıklardır.
Yüce Allah'ın: 'l) ~_ı..ı ~ uY:...l,! u)
Bir açıdan Allah'a karşı munfail
l:iuı Onlar (müşrikle;) O 'nu (Allah 'ı)
konumunda olan bu varlıklar, yaptık
bırakıp birtakım dişilerden başkası-
larına karşı ise,fail konumundadırlar.
Onların mabutları, munfail olup fail
I 19 Şair Ferezdak'tır. Bkz. Diviin'ı, s. I 60; Farisl,
olmayan cansızlar cümlesinden, ol-
el-Huccefi'I-Kıraiit, ll, 56; İbn Siyde, Muh-
kem, VI, 465. dukları için, Yüce Allah onları~~ di-
I 20Şair bulunamamıştır. Bkz. Ebu All Farisl, ş iler diye adlandırmış, böylece onları
et-Tekmile, thk. Kaz nn el-Mercan, el-Mavsıl delil yönünden susturmuş ve onların,
(Musul), s. 364; İbnu's-Seyyid, el-İktidiib,
akılla hareket etmeyen, duymayan,
Beyrut baskısı, s. 4 I 8; ed- Demiri, H ayiitu 'l-
Heyeviini '1-Kiibrii, Mı sır baskısı, I, 338, Ebu görmeyen hatta hiçbir şekilde bir şey
All Farisl, el-Mesdilu '1-Basriyyiit, thk. M. eş yapmayan varlıkların tanrı olduğuna
Şatır, Mektebetu' I-Medenl, I, 38 1 ilişkin inançlarında ne kadar cahil ol-
121 Asınal der ki : Kurad küçük iken ona kumkame
duklarına dikkatlerini çekmiştir.
denir, sonra hammine olur, sonra kurad sonra
da halerne olur.
103
Hz. İbrahim'ın (a.s): \..;, ~ ~ ~~4 1~'·k. ~ :. .
~ ,..-.;~
:<:~ " ye
.. : l:i " kend'z evz-.
~
~~
.. ~
·~·~r·
.J ~ ·· ~ .J· ~
····~Bb a a- nizden başka evlere sıcak bir karşı
czğım, duymayan, görmeyen ve sana lama görmeden g{rmeyiniz (24/Nur
hiçbir faydası olmayan şeylere ne 27) ayetindeki l~ti:.ı:i eğer bir sıcak
diye ibadet ediyorsun? ( 19/Meryem karşılama bulursanız, demektir.
42) sözü de bu bağlamdadır. u~) [insan]: Deniyor ki: İnsan,
:;, .. ~ ~ J
Yüce Allah 'ın: 0,ı:,UI ~)Wl lfo.j nesiinin birbirleriyle uyumlu bir
l:iu) ~Jt ~~ ~ Rahman 'ın kul- yakınlaşmadan başka ayakta kalma
ları olan melekleri dişiler yaptılar şansları olmayacak bir şekilde ya-
(43/Zuhruf 19) sözü ise, melekler, ratıldığınd_an, bu ismi almıştır. Bu
Allah 'ın kızlarıdzr, diyenierin inanç- açıdan, ~"'! ~:ı.;. 0~';1i insan doğa
larına göre söylenmiştir. sı gereği m~denidir d~nmiştir. Yani:
İnsan cinsi birbirine dayanmadan
edemez ve hayatı için gereken tüm
~~ 1 İ-n-s
şartları kendisi oluşturamaz.
~! kelimesi~ kelimesinin zıt an- Uyuştuğu herkesle kaynaştığın

lamlıs;dır. ~~ ise ~efretin zıddıdır. ~ı dan bu ismi almıştır diyenler de var-
ve ~ı insanlık türüne mensup olan de- dır. İnsan kelimesinin aslı 0~! olup
mektir. Bu kelime, çokça ünsiyeti olan 0~ı kalıbında gelmiştir; bu is~i al-
ve çokça ünsiyet edilen kişi için kul- masının nedeni, Yüce Allah 'ın kendi-
lanılır. Bu nedenle binek hayvanının siyle yaptığı anlaşmayı unutmastdır,
biniciye yakın tarafına ~1.:J1 ~l denir. diyenler de vardır.
Aynı şekilde okun, ok atana bakan ta-
rafına da lY'~~ ~] adı verilir. '--~] 1 E-n-f
Her şeyin ~l olanı, insana yakışır
alanıdır. Vahşi ise, onun bu tarafının --iıi, bilinen bir organ olan burun
karşısında yer alan kısmının adıdır. demektir. Fakat, her şeyin uç tarafı ve
~! kelimesinin çoğulu ls--:>Gi şek en yüksek kısmına erifl!Jurun adı ve-
lindedir. Allah buyurur ki: i__#. ~u\:, rilir. Qnurı jçin, ~~ ~~ dağın burnu
Pek çok insan (25/Furkan 49). ve ~1 --iıi sakalın burnu denmiştir.
İnsanın nefsine .~ı._,;] 0!! denmiştir. Harniyet, öfke, izzet ve zillet de bu-
runla ilişkilendirilmiştir. Bu bağlam
Yüce Allah'ın: l~.) ~; F10~ Eğer
da şair şöyle der:
onlarda (yetimlerde) bir olgunluk ~ .. J ': o .. o o .. ..
'~_) :' u _JJ''il cill:i•

: . ·- • 1("" ~ ı :ı •ı _r 1
görürseniz (4/N isa 6) sözünde geçen . •
~~~onlarda bir ünsiyet görürse- ı;.:ı.,.. _)·l ~.J ·.~~~~~~:ı'-

: c:i · ~ . r.J
. .
niz, demektir. l_)j .~,·..:ı Bir ateş gör- 31- Bu burunlar öfke/endiğinde
düm (20/Taha 1O) ayetindeki ~~ onları razı edemem,
kelimesi de bunun gibidir. lfo~ ~
104
Utbalrzza da dileyemem, onu için o ~nasıl ve~~ nerede mana-

ancak arttırırım. 122 sındadır,çünkü, her ikisinin de anla-
~~ 0~ ~Falan burnunu kal- mını içerme~tedi~, q~nmiştir. Allah
dırdı ,d~yimi_ kendini büyük gören buyurur ki: lu ~ ~~ (3/Al-i İmran
için, J.;)ill .;jjı .:,..ıj deyimi ise, zayıf 37); yani: Bu sana nereden geldi?
insan için kullanılır. Ona nasıl sahip oldun? ...
~~ ~ 0~ ~~ deyimi, bi~ işten
çekilmek anlamına gelir. .\ili\, .. bur-
;
wi 1 E-n-e
nuna vurdum demektir. Hatta ~~ de
hamiyettir, denmiştir. ~J:ı.ıl Gt~] Kendinden söz eden kişinin (bi-
ifadesi de burnunu tuttum demektir rinci şahıs) yerini tutan zamirdir. Bir
ki, baştan almayı ifade eder. lehçeye göre geçişlerde e/(fı okunmaz
YüceAllah'ın ~~ Jl..! bt:,. Şimdi ne
[Ene] ; diğer birinde ise, okunur [Ena].
söy feçli? (4 7 /Muhammed 16) sözün- Yüce Allah'ın ~j .Gıı '). ~Fakat o,
deki~~ başlangıç [şimdi veya yakın Rabbim olan Allah 'tır (18/Kef 38 )
geçmiş zaman] anlamın dadır. ayeti hakkıpda denmiştir ki: Bu söz
~j 4JJI '). Gi ~ manasındadır. Başın
~i 1 E-n-m-1 daki hemze hazf edilmiştir. İki nun da
iç içe girmiştir. ~j -illi '). ıfiJ diye de
,Allah buyurur ki : ~Lı~i 1;5jç ~~ okunmuştur. Bunda da sonundaki elif
l;>};H ~ Size karşı öfkelerinden par- hazfedi 1miştir.
makfarının uçlarını ısırır/ar _(3/AI-i ~J:ı.ıı 41 ve ~~ kelimeleri bir
İmr~n J 19) ayetinde geçen ~Gl sözcü- şeyin zatı veya kendisi anlamın
ğü 4..L:J kelimesinin çoğuludur. Bu da, dadır. Bu da bir şeyin varlığına
parmakların tırn.a~l~ra e_n, yakın olan
işaret eder; ama bu Arap dilinde
eklemidir. ~L:a'xl ~:,:. 0~ deyimi, bir
bulunmay_ıın uydurma bir keli-
kişinin kısa ve kalın parmaklı olduğunu
medir. ~~ ~Gl gecenin saatleri
anlatır. Bu keJiı;nedeki hemze, zaidedir.
demektir; tekili j) ile Jı ve Gl
Çünkü ~L:a'ıl ~').denmektedir. Ke-
limenin-burada verilmesi, aslına göre şe_klindedir. Allah -·b-uyurur ki : 0.h
değil, kullanılışından dolayıdır.
~~ ~U\ ~~ ..::_ıt.;;l Gece saatlerinde
A llah 'ın ayetlerinipkurlar (3 /Al-i
İnıran 113); ~ ~~ ~u\ ~j gece-
Ji 1E-n-n-y nin saatlerinde tesbih et (20/Taha
130). ~uı 0:1_;>G ;J:. Zamanına
Bu kelime durumu ve yeri sor-
bakmadan (33 /Ahzab 53); yani:
mak/öğrenmek için kull anılır. Onun
Vaktine . G) kelimesinin ilk harfi
122Şair belli değildir. Rağıb, el-Muhddardtu 'l- esreli olduğunda kısa okunur, üs-
Üdebd, ı, 315 ve Zeınahşerl, Esdsu ·ı-Beldğa, tünlü olduğunda ise, uzun okunur.
ı , 524.
105
Hutay'e'nin şu sözü gibi: ~~ 1 E-h-1
~·ıı j . ı·.:' iı ~Giıi ~ı-
-.!
r..S~.) ~(S'. .. .)
_n
-~u'ıi~J~ ~JI Jij Bir adamın ehli, bir ki-
şiyi başkasıyla bir araya getiren soy,
32- Akşam yemeğini Süheyl 'e
din ya da onlar gibi bir işlev gören
kadar bekledim
sanat, ev, şehir gibi şeylerdir. Asıl
Yada Şi 'ra 'ya
kadar, vakit bana-
itibariyle kişinin ehli, bir meskenin
uzun geldi. 123 kendisini ve onları birleştirdİğİ kişi
~~ ve ~~~ 0i zamanı ya,klaştı de- lerdir. Sonra bu anlam genişletilmiş
mektir. wi ~ ~J 1~ :,:1:' 0_,9~ Onunla ve kendilerini bir, s9yun birleştirdİğİ
kaynar 'su arasında dolaşır/ar (55/ kişiler için ~yi ~i adamın ehli adı
Rahım1n 44); stcakltğı son derecesine verilmiştir. Peygamberin ailesi için
o' -
ulaştı demektir. ~i ~ ~ ~ Ken- ' :· •:1:,ıı ~i Ehl-i beyt dendiğinde bu kav-
dilerine kaynamış bir gözden içiri/ir ramın mutlak anlamda kullanıldığı
(88/Gaşiye, 5) .sö?_ü de bu manaya ge- bilinmektedir; çünkü (AilaJ:ı'ın) sö-
lir. lfol 0.!~ ~~
f.Ji iman edenlere za- züne göre: ~Jll ~ ~~ .\.iıı ~).W)
manı gelmedi mi (57/Hadldl6). Yani: <•:!)ı Jk\ Ey Ehl-i Beyt! Allah sfzde~
Zamanı yaklaşınadı mı? sadece günahı gidermek istiyor (331
' -
~i ~~~ ~i yani : Bir şeyin za- Ahzab 33) bazen kişinin hanımına da
manını geçirmek, onu geciktirrn~ktir. ehli denmektedir.
Onun için ~G geçiktirdim, ~Gi ise, r~)'i Jil, İslam'ın birleştirdik
temkinli hareket demektir. leridir. - Şeriat, Müslüman ile kafır
- ' -
~G 0i9 JG onurlu hareket etmek arasında pek çok konuda soy bağının
ve ui, ~ ~G,
.. vakarlı, temkinli dav-
J\ kaldırılmasına hükm ettiğ inden Yüce
ranan kişinin tut}-ıınu ve halini anla- Allah şöyle buyurnıuştur: ~ ~ ..G)
tan bir fiildir. 4li.:ı) fiilinin zamanını dL..:.:ı Y.f:- J.;.c ..GJ ~i O, senin ehlin~
bekledim, p nu geciktirdim anlamı da den değildir; o, salih, çı lmayan, bir
vardır. ~WJ\ ~li.:ı) de bunun gibidir. ameldir (11/HOd 46). JS ~ ~ ~\
~G) bir şeyin konduğu kaptır ve çoğu-: ·.~iı~
J, _,... >- :- ~~ &\- ..:;.\ .·-.-.H
_..
- J(.):!-l-l ~J..J er
1..}:'-'-"lJA ,
lu -~1 şeklindedir. ;L:.Ş elbise_ve :ij._):i çiftten iki tane ve boğulacağt

kesin-
elbiseler sözcükleri gibi. ~\Ji ise pek leşmiş olanların dış mda, aifeni yükle
çok kaplar demektir; çoğul kelime- (ll/Hud 40).
nin tekrar çoğul yapılmış halidir. Yine aile anlamında olmak üzere:
~)i ~G, J.?._yı ~~denir ki, b.u k,işinin
aile sahibi olduğunu anlatır. J)\..;, 0~
123 İbnu's-S ikklt şerh i ile birlikte basılan Divdn'ı,
Ah_a ljsi içinde bulunan yer demektir.
s. 83; Hiınyerl, Şemsu'l- Ulum, 1, 107; ibnu'I-
Enbilrl, el-Azddd, thk. M. EbCı'I-Fadl İbra ~ ~i ifadesi, kişinin, bazı yakınları
him, Küveyt, s. 27; Serekusti, Kitôbu'l-Ef'al, ve ailesi olduğunda söylenir. Bir yere
1, 78; Ferı·il', el-Maksurve'l-Memdüd, s. 20.
106
alışan h~r hayvan için ~~ ve ~i dönen biriydi (38/Sad 30). Bu açı

denir. ~li de, bir kişi için kullanıl dan tövbeye de ~~i adı verjlmiştir.
d_ığ!nda evlendi demektir. ~.illi~~ Gündüz yürüyüşüne de '-:-l:i.Jli denir.
~1 Allah seni cennette evlendirsin ~~ J) ~1.)11 ~ ~~ Atıcım~ eli, oka
ve sana orada bir aile verip sizi bir- döndü de denir ki, bu durumda iş ele
leştirsin. 1~ Jij 0~ Falan adam bu nispet edilse de, atanın fiili kabul
işe alışık veya uygundur. ~~.J ~_:;, edilir. Ayrıca belirtilmelidir ki, daha
Misafiri selamlama bağlamında söy- önce ~~i irade ve seçime dayalı bir
lenir ve bizim yanımızda yerin geniş dönüştür şeklinde yaptığımız tanım
olsun/rahat ol, hepimiz senin için lam~ ile bu açıklama çelişmez. ~G
şefkat!e _ehli beytİn gibiyiz, man?-sma ~.J)i da, Hızlı, elleri çabuk dönen
geljr. Jii kelimesinin çoğulu, 0_,lki ve dişi deve demektir.
~U.i ile ._:j)l.;.i şeklindedir.
'~1; E-y-d
y jl 1 E-v-b
Yüce Allah: ~~~ C.JY; ~~~ Seni
ı....,.ı~'}l Evb, bir tür dönüştür; çün- Ruhu 'l-Kudus ile destekledik (51
kü, evb ancak, iradesi olan canlıların Ma ide, 1) O) buyurmuştur; ayette ge-
dönüşü anlamında kullanılır. t~.J çen ~~i, büyük kuvvet anlamında
Rucıl ' ise, hem bunlar hem de başka olan ~i mastanndan türetilmiş '; ,j;j
ları için kullanılır. Bu bağlamda bir kalıbındadır.
fiil olarak: ~L;. ~~! ~~i yi denir. Allah Ayrıca Allah buyurur ki: ~ii .\ilı.:,
buyurur ki: ~Y) ~) 0) Sonra dönüş ~~ 0.:. ~~Allah dilediğini yardımı
leri bizedir (88/Gaşiye 25); ayrıca: ile destikle; (3/Al-i)m~an 13); yani :
4lA ~j J) ~1 ç_G ~Dileyen Rabbine Desteğinj arttırır. l~i ~~i .G~) _fiili, tıp
varan bir yol tutsun (78/Nebe' 39). kı~ ~i~ fiili gibidir. .G~i fiili ise,
ı....,.ıl:. ise, ~~i kelimesinin mastarı, bunurı teksir kalıbıdır. Allah buyurur
zaman ve mekan ismidir. Allah buki: ~~u$. ~WI.J Göğü de biz kud-
yurur ki: "TWI ~ ~~ .\111:, Allah 'm retimiz/e bina ettik ( 51 /Zariyat 4 7):
katında varılacak yerin g~zeli var- Gücü kuvveti olmak anlamında fıi .\.ı
dır (3/Al-i İmran 14). ı....,.ıl~i ise, ı....,.ıl~ de denir. Bu açıdan büyük işe de ~_).:.
gibidir, bu da: Günahları terk ederek adı verilmiştir.
ve emirleri yerine getirerek Yüce :~1 j~) bir şeyi koruyana denir.
Allah 'a dönen kişidir. Yukarıdı:ı, verilen ayet, bir kıraate
Allah buyurur ki : ~ ':'I_Ji Töv- göre ~~ii şeklinde qkunmuştur ki, bu
be ile Allah 'a çokça dönen, (Onun aynı maddenin ~~i kalıbıdır.
buyruklarını) koruyan (50/Kaf 32); ez-Zeccac rahiınehullah şöyle
yi_J\ .G) şüphesiz o, Allah 'a çokça der: Bu ifadenin ~~ kahbından
107
-
olması da düşünülebilir, ~j\.C. gibi. Ji 'il kelimesi ise, hepsi için kul-
Yüce Allah'm: ~ ~:ı_,1 ~j Onları lanılır. ~ı Jkl Allah 'ın ehli de denir 2
korumak ona zor gelmez (2/Bakara ..b~i Ji\ terzinin ehli de. 1:0S _;,_) Jki
255) sözü ise; ona ağır gelmez , de- S~ zamanın ve 1:0S ~ Jk1şu iilkenin
mektir. Bunun aslı ise,_..ı.Ji kelimesin- ehli dendiği gibi.
den almmadır. lji.,!Jj ıj_ji j__ı~ :ıl fiili bir '
J\ kelimesinin aslı şahıs ismidir,
işin ağır g~l~iğiı;i ~n_latmakta kullanı ~) diye tasgiri/küçültmesi yapılır
lır. Tıpkı Tjğ J~ Jl.! gibi. ,Kişi kendi ve insana akrabalık yakınlığı veya
halini hikaye ederken, ~ji der, tıpkı, muvalat ile özel bir bağı olan kişi~er
~der gibi. ;:ıı fiilinin gerçek anlamı, için kullanılır. Allah buyurur ki: Ji_J
ağırlığından yürüyüşünde belini bük- 0ı~ Ji_J ~IY.J Al-i İbrahim _ ve rft-~
tü şeklindedir. İmran (3 1Al-i - İmran 33); J\ ı_,b.:ıi
'-:-l1iJı ~i 0.Ji. ~ Firavun ii/ını azabın
~i 1 E-y-k en şiddetlisine koyun, (40/Mü'min
46). Deniyor ki: ~~ J\ Peygambe-
~'ll Birbirine - ~eçen sı)<: ağaçlık rin (sas) akrabasıdır; ilim açısından
yer demektır. ~'lı ~~i Ashab-z onunla özel bir bağı bulunanlardır da
eyke, deniyor ki, yerleştikleri sık denmiştir. Bunun izahı da şöyledir:
ağaçlıklı , bol sulu yere nispet edil- 0:ı:lıı Jk1Din ehli iki kısımdır:
mişlerdir. Bu bir ülke adıdır, da den- Bir: Bir kısmı kusursuzdur, iliın
miştir. de ve s;ığlaın arnelde mahirdir. Bun-
lara 8i_:, ~1 J\ peygamberin alt ve
JT 1 Alu ümmeti denir.
' ' - İki: Bir kısmı ıse, taklit yo-
J':/1 kelimesi Jii sö:;;;cüğünün de- luyla ilim elde ederler. Onlara da
ğişmiş halidi,r. Tasgiri J.,A.i şeklinde Muhammeq'in ümmeti denir ama
dir. Ancak, J\ kelimesi konuşabilen onlar için .\.ll Onun alı ifadesi kulla-
[insan, cin ve melekler gibi] tanınmış nılmaz . Buna göre, nebinin ah olan
kişilere izafet için kullanılır; bilin- herkes onun ümmetidir ama her üm-
meyen kişiler, zaman ve mek~ı;l~r meti olan onun alı değ ildir.
için kullanılmaz. Bu n~denle sı)Lğ J\
Ca'fer-i Sadık ' sı
(ra) dendi ki :
falanın alı, veya J.?.j J\ bir adamın
İnsanlar, ~~ ~ 0~i Bütün
J\
alı, 1~ üL:.J şu 'zamanın alı vey,a
J\ Müslüman/ar, peygamberin alzdzr,
ı~ ~_;. J\ şu yerin alı denmez. J\
diyorlar. Dedi ki: Bu yalan da ola-
..J;>~i Terzinin alı da denmez. Aksine,
bilir, doğru da. Bunun izahı nedir?
en şerefli, en qstün kişilere iza(e.t içip
dendiğinde, dedi ki: Ümmetin ta-
kullanılır: ~~ J\ Allah 'ın alı, ~l..bl..:JI J\
mamı [ne yaparlarsa yapsınlar yine
sultanzn alı denir.
de] onun alıdır demek istiyorlarsa
108
'
yalan söylemişolurlar; ama O'nun İnsana gözüken seraba da Jl adı
şeriatının şartlarını yerine getirdik- verilmiştir.Bu da, yalan da olsa, gö-
lerinde O'nun alı olurlar demek isti- züktüğü veya görüldüğü sanı lan şahıs
yorlarsa doğru söylemiş olurlar. için, havanın ya da dalganırı değişmiş
YüceAilah'ın: 0yc. _AJ\ ~&..:,.;.~_) gibi olmasındandır. Yani, J_j~ Jl den
Firavun alından
mü 'min bir kişi (40/ gelen bu isimdir.
' ~ -
Mü'ınin 28) sözü, O'na ve şeriatine J_j~ ~~ Jl sütün katılaşması
bağlı biri demektir. Bu kişiyi onlardan halini anlatmak için kullanılan bir
saymasının nedeni , soy veya mesken deyimdir. Bu, sanki, azalmaya doğ
açısındandır. Kavmin, onu, şeriatları ru bir dönüştl.ir. Nitekim, eksik olan
nın üzerinde sayınalarından değil. şeye, ei.J [raci'] adı verilmektedir.
Cebra.ll , ve Mikall hakkında den-
miştir ki: Jı) Yüce Allah'ın ismidir. Jji 1E-v-I
Bu, Arap dili açısından doğru değil '·
dir. Böyle olsa, ikinci sırada gelen Jı.:ıUI [Te'v!J], asla dönüş anla-
ismin esreli olması lazım gelir ki: mına gelen J_j\ kökünden gelm ek-
Jı!.?. Cebru-İylin denmesi gerekir. tedir. Onun için dönülen ,yere J:>Y,
. . ~~ Jl Bir kişinin değişmekte denmiştir. Buna göre Jı-!li [te'vil],
olan şahsıdır. Şair şöyle der: bir şeyi, ilmen veya fiilen kendisin-
:i,..',.=·.. c: JS c'ı ·· ~\ 1:. ~ ' Lrr
_j_) ~ . .)
den kastedilen manaya çevirmek-
~ .; J' i ~\• LY.:l
-.... (""'~~-_j tir. İlim açısından 9lanınc;ı örnek:
• ~ _;_;\ . : : \'·li " .;J,ıı Sıl~ li ~~~ -.ı,_;,·
' - r-' ~ (.)~ y _j : ~~ ~ _j
33- [Ruhlar her akşam onunla Onun te'vilini ancak Allah ve ilim-
ihtiyaçlarmı giderdi] de derinleşen/er bilir (3 /Al-i İmran
Şerefli bir çadırın iilından baş 7); fiil açısından örnek ise, Şairin
kası kalmadı. 124
şu sözündeki gibidir:
'
J';i Al, aynı zamanda, işinin vara- '.<~>d
1.A _/-' (' .. :tı.:..Su
. . . __j. -1 o
cağı nokta/durum anlamına gelir. ',_ G~
u:~
.·:.ıi ·· ~ - ~w
~.J:! . I.5.J-'-';_j
Şair şöyle der: 35- [Sevgiliferin kendilerini ha-

~~~~~L-ı: tırlatan günleri vard1r]
1:
~
i ı..:. ,_J
ı · 1:
~
·.i; ı,;.ıj
• Uzaklığında aynl1k gününden
34- Kendime, bir iş yükleyeceğim önce bir te'vililbilgisi vardır. 126
Ya aleyhime olur ya da lehime
.i.L~.JG~. L.. (".J:!
., . ~...J. G ~~.. (.)_j~
: '.1:.:.-. ~
döner. m Onlann bütün bekledikleri onun
124Şair, Zülıeyr b. Ebi Sülmii. Herem b. Siniin ' i Hasôis . 11 , 271.

methettiği kasidesinden. Bkz. Divan' ı, s. 19. 126 Şa ir, Abde h. Ta blb . Bkz. Mufaddali_ıyat. s.
125Şair, Harisii' . Bkz. Divan'ı , s . 121; İbn C inn!, 136.
109
te 'vilidir; te 'vf[~ gçldiği gün (71A' raf lendir. Abdulmelik evveldir/öncedir,
53) ayetindeki Jı./=i [te 'vf!] ise, onun sonra Mansur gelir, sözü gibi.
bildiriliş gayesi olan açıklamasıdır/ İkincisi. Başkanlıkta başta olan/
ort~ya Ç!kması~ı~. Yüce Allah'ın: baştagelip diğerlerinin onun yolunda
~J~ ~ij ~ ~~ Bu, daha hayırlı gitmesidir. Emir evveldir/önce gelir,
ve-te 'vf[ aç ıs ında n daha güzeldir (4/ sonra vezir gelir, sözü gibi.
Nisa 59) sözü ise, mana ve tercüme
Üçüncüsü. Konum ve oran olarak
olarak daha güzeldir, denmiştir. Ki-
önde olandır. Sözgelimi, Irak'tan dı
misi de: Ahirette sevap olarak daha
şarıya gidene Kadisiye evvel dir, son-
güzeldir, demiştir.
ra ise Feyd gelir. Mekke'den çıkana
J_J~i sonuç,u gö~eti]en siyasettir. ise, Feyd evveldir sonra Kadisiye
Bu anlamda Gli ve$. Jı) denir. 127 gelir, sözü gibi.
J.Jl fiili,
el-Halil'e göre, bir hem- Dördüncüsü: Yapı sistemi açısın
ze bir vav ve bir lam'dan oluşmuş- dan önde gelendir. Temel evveldir,
' -.
tur. Buna göre kalıbı J;..9 olmaktadır. sonra bina gelir, sözü gibi.
İki vav bir lam'dan yapıl!llıştır da
Yüce Allah'ın sıfatları bağlamın
denmiştir. O zaman da, JJi kalıbına da O, evveldir dendiğinde ise, varlıkta
girer. Birincisi daha fasihtir. Çün-
hiçbir şey ona yetişemez, O her şe~~
kü: 0~~ Dedene gibi birinci ve ikinci
den önce vardır, anlamına gelir. Jjl
harfi (.;.c [ay n] olan m<!ddeler azdıt
başkasına ihtiyacı olmayan kimsedir,
Birinci görüşe göre, J.Ji kelimesi, _J]
diyenierin sözü de bu anlamdadır. O,
JJ~ fiilinden alınmıştır ve aslı J.J] kendi kendine yeter olandır, diyenie-
olup harf çokluğundan medde/uzat-
ması idgam edilmiştir (harfleri iç içe
rin sözü de bu manaya gelir.
~ . ~ ~
Allah buyurur ki: ~ 1 J.Ji Gij

girdirilmiştir). Bu aslın,da bir sıfattır,
Ve ben Müslümanlpr!n _ il/_<.iyim (61
çünkü, müennesi lS)...i [uhra] gibi,
En'am 163); ~~~ J.Ji Gij ve ben
J) [ula]'dır. _
mü'minlerin ilkiyim (7/A'raf 143)
Buna göre J.Ji, başkasının kendisi
ayetlerinin manası, İslam ve İman
ile sıraya girdiği şeydir ve birkaç şe
konusunda ben kendisine ~ıyulacak
kilde kullanılır:
kişiyim. Yine buyurur ki: J.Ji ı; fo ~j
Birincisi. Zaman olarak önce ge- ~~lS Onu ilk inkar eden siz olmayı
,;z;(2/Bakara 41). Yani: Siz katirlikte
127 Bu Hz. Ömer'in sözüdür; sonraları Ziyiid b.
kendisine uyulan kişilerden olmayın.
Eblh de bir konuşmasında kullanmıştır. Bkz. J3i [ilk] kelimesi, zarf olarak da
M. b. Halife et-Tilnusl el-Abi (v.828) -Übbi-, kullanılır· o zaman zamme üzere
mebni ol~r. J.Jl .~ı~:? sana daha önce de
Nesru 'd-Dım·, thk. M. Ali Karane, el-
Hey'etu'l-Mısriyyetu'I-Amme li'I-Kitiib, ll,
40; Ebu Ubeyd, el-Emsal, thk. Abdulmecid, geldim , gibi . Kadim/önce anlamında
Kral Abdülaziz Ün iv. Yay. Mekke, s. 106.
110
da kullanılır. ı_p.l_j ~j\ .~ı~:'? yani: Sana belirlenmiş zaman anlamına gelir.
önce de sonra da geldim, gibi. Yüce Ben (.J'J.I şimdi şu işi yapıyorum, gibi .
Allah' ın: J_;(j ~ J_;\ Yazık sana ya- 01 kelimesi, belirlilik takısı olarak
zık (75/Kıyame 34) sözü tehdit ve kullanılan elif-lam ile beraber kullanıl
korkutmadır; uçurumun kenarında dığında özellik kazanmıştır, onlar bir
olan kişiye söylenir ki, kendisini on- daha kendisinden ayrılmamışlardır.
dan sakınsın veya ezilmiş bir halde :ij.Jı 1~ ~~ deyimi, şu işi arasıra yap
tehlikeden kurtulan adama söylenir d~mektir. :G) de, 0':/1 sözünden alınma
ki, ikinci bir kere ona düşmekten dır. ~~ 0ı.Ji -~~ deyimi de şimdi şunun
sakınsın. Çoğunlukla tekrar edilerek zamanı, şunu yapma zamanı demektir.
söylenir. Sanki, kişiyi, işinin varaca- Sibeveyh der ki: clıı 0'l.i demek, bu za-
ğı sonucu düşünmeye teşvik eder ki, man senin zamanındır anlamına gelir.
kişi kendini ondan sakındırsın.
0.J).ı 0i ise, Ebü'l-Abbas 128 rahi-
mehullah der ki : Bu birincisinden de-
~i 1 E-y-y-m ğildir; sadece kendi başına bir fıildir.
~0i yormaktır. Bu anlamda~ 01

~~'lı Eyama kelimesi, ~~ keli-
~~denir. ~~ ~~~~de denir ki, zama-
mesinin çoğuludur. Bu da, kocası ol-
nı geldi, demektir.
mayan kadın demektir. Kimi zaman
hanımı olmayan erkek için de kulla-
;G) ~deyimi ise, denmiştir ki: Bu
~~ k~limesinden dönüşmüştür. Bu
nılır. Bu da kişinin, olmazsa olmaz-
açıklama daha önce geçmişti. 129
ları hakkında teşbih yoluyla kadına

benzetilmesi durumundadır, gerçek Ebü'l-Abbas der ki: Bir kesim
anlamda değildir. demiştir ki:~~~ 01 kökünde baştaki
hemze ha'dan dönüşmüştür. Aslı ise,
Mastan ~~şeklindedir. ~Jı ~~ve
~\yjı w.:ıl ve H~ ile ,:· , ;,)~ ve ~~ ~iy) ~ ~ d,;,. şeklindedir; kelimenin
ayrıca. ~~ J?.j bunun qaşlıca kulla- aslı da U:P- kökünden alınmıştır.
nımları dır. Savaş da ~l;, yani: Koca

ile hanznu birbirinden ayıran adını o:Jl 1 E-v-h
almıştır. ~~ ise, bir çeşit yılandır.
oıjl evvah, çokça .~G eden demek-
tir ki, bu ~.Ji ~.Ji deyip duranqır. Üzüntü
0.111 E-y-n ifade eden her kelimeye ·~~ adı veri-
lir. Yüce Allah'tan korktuğunu açık-
6,!i (nerede?): Sözcüğü, kendisi i~e
yerin sorulduğu bir soru edatıdır. ~
ne zaman ile bir şeyin zamanı sorul- 128Sa'leb diye tanınmış olan Ahmed b. Yahya
duğu gibi. (j'}\ ise, geçmiş ve gelecek olup hicri 29 1'de vefat etmiştir.
zamanlar arasında kaldığı varsayılan 129 Bu daha önce geçen bu kelime va~~rlı , tem-
kinli hareket etmeyi anlatır. Bkz. " wl" mad.
111
ça ifade edene ol)':/1 adı verilir. Yüce yaratıcısının da olması gerektiğini
Allah'ın: <'.1};, ôı_Ji (Allah'a) yüz tutup bilir.
yalvarandır (1 1/Hud 75) sözü hakkın ~\ll ayetin türediği kelime ya ~~
da, dua eden ınü'min denmiştir. Aslı kelimesidir, çünkü: O, bir şey_i di~
ise, daha önce geçene dönüktür. ğerinden ayırmaktadır. ya da ~! <.S.JI
Ebu'I-Abbas rahimehullah der ki: sözünden alınmadır.
Yeterli bulmak, durdunnak için~) iyh, Doğru olan ise,~~ ayet kelimesi-
teşvik için ~.J veyh, beğenmek ve tak- nin sağlamlaştırma ve bir şey üzerin-
dir için oi.J vah ünlemleri kullanılır. de durmaanlamına gelen J.G sözcü.-
ğünden türetildiğidir. Bu anlamda t$C
~~ 1 E-y-y denir ki, yum}Jşak davran demektir.
ya da 4!<.Sji sözünden alınmıştır.
Bilgi almak istemede ~~bir şeyin Yüksek binaya da bunun için ~~ ayet
cinsini, türünü sormak, onu belirt- denmiştir; 0i,;:; ~~ ~-! ~ 0~\ Siz
mek için kullanılır. Bu hem haberde her yüksek yere bir ifyet (çok yüksek
hem cevap cümlesinde . kullanılır. bir bina) dikerek eğlenmek mi istiyor-
~~ ~ı...;..:.,':/\ .ili ı§.~ Lı ~~ Hangisi- sunuz? (26/Şuara 128) gibi.
ni çağırırsanız fark etmez; çünkü Kur'an'nın bir hüküm bildiren
O 'nun Güzel İsimleri vardır_ (17!jsra her demetine de ayet denir. Bu bir
ı 10); ~ 01.J~ ~, :.,~<:..§~':ii~~ iki sure, birkaç cümle veya bir surenin
süreden hangisini bitirirsem bana bir cümlesi olabilir. Lafzi açıdan bir-
karşı bir haksızlık edilmeyecek (28/ birinden ayrılmış her Kur'an sözüne
Kasas 28). de ayet dendiğine rastlanmaktadır.
~\ll Ayet ise, apaçık alamet, ger- Sureleri meydana getiren ayetler, bu
çekliği açık olan her şey için kulla- son tanıma göre belirlenmiş ve böyle-
nılabilir, açıklığı ortaya çıkmamış ce surelerin ayetleri tespit edilmiştir.
şeylerden asla ayrılmaz. Bir kişi on- Yüce Allah'ın: ~I.JWI ~ (ı)
ların aç-ık kısmını kavradığında, onun ~~ -;ı~~ ~_)~l.J Göklerde v~
bizzat idrak edemediği diğer tarafını yerde mü 'minler için liyetler vardtr
da kavradığını anlar. Çünkü, onların ( 45/Casiye 3) sözünde geçen ayetler
her ikisinin de hükmü aynıdır. Bu ise, insanların bilgi düzeylerine göre
mahsusat/maddi hem de ma'kulat/ farklılık arz eden, bunlara göre de-
akli alanlarda açıktır. Mesela bir kişi ğişik bilgilere işaret eden ma'kul
izlediği yolun şartlar ne olursa olsun ayetler demektir. Yüce Allah'ın ş,u
işaretsiz olmayacağını biliyorsa, işa sözü de bunun gibidir: ~~- .:ı~ı ).~
reti bulduğunda, yolu da bulduğunu ~~• U:it.JL
• .. ~Lı . :1.\ı 1 :. 1 : )JI
. .. .J ~ .J-l.J U:! . _).J .l..:::ı ~
c..ş-:
bilir. Aynı şekilde bir şeyin yaratıl '0~U:Jı Aksine O, apaçık ay~tlerdir,
mış olduğunu öğrendiğinde, onun bir kendilerine ilim verilenferin göğüs le-
112
rinde. Bizim ayetlerimizi zalimlerden 3. Fazilet/erdem olduğundan do-

baş~as ı inkar etmez (29/ Aı:ıkebfıt 49); layı. Bu da, o şeyin kendisi için [bir
~_)':,ı\_J 0i.JWI ~ ~~ &. ~\.S_J Gökler- arzu, korku veya ihtiyaç değil] faz-
de ve yerde nice ayetler vardır. 12/ o ( lalık olmasıdır. İşte dereeelerin en
Yusuf 105). yükseği budur.
''
Bu kelime, Kur'an'da bazı yer- Bu üm)11e~, Yüce Allah'ın: ;.:us
lerde~~ ayet (tekil), bazı yerlerde ise, ~~ ~ fi ~~ yi Siz insanlar için
~t.;!i ayetler (çoğul) şeklinde zikre- çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz (3/
dilmektedir. Bunun özel bir anlamı AI-i İ m ran I 1O) sözünde ifade edil-
vardır, fakat bu kitap o tür konuların diği gibi, ümmetierin en hayırlısı
açıklandığı bir eser olmadığından bu olduğundan, onları bu düşük derece-
konulara girmiyoruz. 130 den kuı1a~mış ve içlerinde buluna1ı
ca_hiller: ) ~W\ &ı ij~ G;lc. ~~
,;; } 1.>
~~ ~l_j FY. :-;ı ~.J Biz Meryem

oğlunu ve annesini bir ayet yapttk ~~ <-,-ıl~ ı#ı Bizim üzerimize-gökten
(23/Mü'minün 50) sözünde, bir ayet taş yağdır ya da bize dayanılmaz bir
deyip, iki ayet dememiştir; çünkü: azap ver (8/Enfal 32) deseler de ken-
Her biri, kendi başına değil, diğeri ile dilerine umumi azap gönder1lmeye-
bir ayet olmuştur. Yüce Allah'ın; L..J ceğine dikkat çekmiştir.
~~ ~l Sı~~~~') Biz ayetleri ancak Ayetlerden maksat, delillerdir,

korkutmak için göndeririz ( 17/İs ra diyenler de vardır. Böylece onlara
59) sözündeki ayetler ise, bir görüşe sadece del i11er göııqeri l~ce~ine,
göre, çekirge, kımıl, kurbağa ve ben- Yüce A11ah'ın: <-,-ıi:W'-!
- -
dı_~
-
zeri gibi önceki ümmetiere gönderi- Senden acele azap istiyorlar (291
len ayetlerdir. Böylece bunun ancak Ankebfıt 54) beyanında dile getir-
korkutulmak isteneniere gönderilcli- diği azaptan onları koruyacağına
ğine dikkat çekilmiştir. Bu ise, emir dikkat çekmiştir.
altında bulunanların en düşük dere- ~~ (Ayet) kelimesinin kökeni ko-
cesidir. Çünkü insan, hayır olan işleri nusund~ ~ç görüş vardır. Birine göre,
üç şeyden dolayı elde etmek ister: kalıbı w 'dir. Bunun, ;;t.;P. (hayat] ve
1. Arzu ettiğinden veya korktuğun ;;ıjı (nevat] gibi ikinci harfinin değil,
dan dolayı. Bu en düşük derecedir. üçüncü harfinin illet harfi olması ge-
2. Elde etmek istediği şeyin öv- rekir, fakat, üçüncü harfinden önce
güye değer olmasından dolayı. ya harfi geldiğinden, ~lj (rayet] gibi,
bu harfi "sahih" kılınmıştır. Diğer bir
g_ö~ş ise,~~ (ayet] kelimesinin kalıbı
130 iskafı, bu konuda geniş açıklanıalar yapmış
tır. Bkz. Ebu Ca ' fer M. Abdullah el-iskafı w 'dir. Şeddeli olması is~enmedi
(v.402), Durratu 'n-Tenzil ve Gurratu t-Te 'vii, ğinden ~ kelimesinin ~\..b şekline
Danı'l-Afiiki'l-Cedlde, Beyrut 1979, s. 435- dönüşmesi gibi, bu da dönüşmüştür.
436.
113
Bir başka goruş ise, 4.;!1 (ayet], Ôyj ~) \3~ ~~ Rabbin karar verdi ki,
~~ kalıbındadır, aslı ise, ~~ olup ondan başkasına
ibadet etmeyesiniz
tahfif edilerek 4.;!1 (ayet] olmuştur. B4 (17/İsra 23) ayetlerinde geçtiği gibi.
görüş zayıftır, çünkü:_T~sgirinde :i.±ıi
denmektedir; eğer ~\..9 kahbından
~1 1 iy
olsaydı, ~_ji denmesi gerekirdi.
~) İy: Daha önce geçen bir sö-
u~i 1 Eyyane zün doğruluğunutasdik etmek için
konulmuş bir kelimedir [ve sade~~
Bir şeyin zamanını irade eder. yeminlerden önce kullanılır]. c.?) J!
Mana olarak ~ (ne zaman] e~atı_na ~ ~) ~j.J De ki: Evet, Rabbime an-
yakındır. ~ll ah buyurur ki: Lf ~)~ dolsun ki, o, şüphesiz gerçektir ( 10/
LA.I....:.Y, 6t;\ ~t...:J\ Sana kzyameti, ne Yunus 53) gibi_
zaman gelip çatacağznz_ soruyorlar t.;i\ (Eya], ~i (ey] ve i (e/ifj harfi ise,
(7/A' raf 187); ()!:;.ıl~'-': 6t;\ 6)~ Ceza nida harflerindendir. Bunlarla nidalses-
gününün ne zaman olduğ?tnu sorar- lenme şöyle yapılmaktadİr:: ~j ~i Ey
lar (51 /Zariyat 12)._Btı, ~~ sözü!lde~ Zeyd!, ~_) t.;ii Eya Zeyd!, ~j i E Zeyd!
alınmıştıc Aslı, <.:.ıl) ~~ yani : ~.J ~~
hangi zamandır; ·~ı.:,i kelimesinin ba- -
şındaki hemze hazfedilmiş, vav de ya'
~i/Ey
yapılmış ve bunlar da idgam edilince
Bu sözcük, bir ifadeden sonra ge-
2J~i olmuştur, diyenler de vardır. len kelime ya da cümlenin onun bir
açıklaması veya yorumu olduğuna
~lliyya dikkat çeken bir kelimedir. 131 *
~) (İyya]: Mansup muttasıl zamiri

göstermek için kullanılan bir lafızdır.
LS) 1 E-v-y
Bu zamir, kendisine bitiştiği zamir- LS.JL (m e 'va], LS)-A.J t;;-?l '-?-?0. LS)
den kopunca, bu şekli almaktadır. şeklinde !<ullanılan fiilin mastarıdır.
Zamirin önce gelmesi durumların ıSS Jı LS) başkasıpa ekJend,i, katıldı
da kullaııılır: Yüce Allah'ın: ~ ~Yl demektir. Fiil, LS'.JL..J t;!) '-?3~ şeklin
~:.~ ~Yl-J Yalnız sana kulluk ederi; dedir. ~IJ:!) ~3).! ~I.JI fiili ise: başkası
ve yalnız senden yarım dileriz (l l nın kendisini himaye etmesi ve onu
Fatiha 4) sözü gibi. Zamir ile bitjştiği barındırması demektir.
kelime bir matufun aleyh veya ':ı) ile
ayrıldığıııda da kullanılır: ~ Jy -~
~y)j Biz sizin de rzzkznzzı veririz, on- ı31' Bu madd e Kur' an'da geçınediği halde
lar;nkini de (17/İsra 31); ~j ~.:, Riiğıb'ın Miifredôt'ta yer verdiği kelimeler-
den biridir -(Müterc iınler).
114
Allah buyurur ki: Jı ~~ ._,,;j ~) ile anılmaktır.] 132

~1 Gençler mağaraya -sığındtklar~ Sözündeki ~JL:ı ise, kadın de-
zGl:zan ( 18/Kehf 10), ~ ~)1.$~1.;.. J\..9 mektir. Kimileri, onun da bu kökten
"Wl ~ ~ Dedi ki: Beni, sudan geldiğini söylemiştir. Sanki, suretini
koruyacak ~ir dağa sığı!'lrli'Jl (1 !/ bedenin barınağı olduğundan bu adı
HL!d 43); ~) .s.JI ~~ ~ lfo~ 1..:.1:, almıştır.
;li,.\ Yusuf'un yanına girdiklerinde,
~Jwi kelimesi asıl itibariyle ;~..;.
ka;deşinJ yanı'!-p aldı ( l2/Yı1suf 69);
kelirr{esine nispettir, ash ~~_.;, şeklin
"~ ~ ~! .sJ~.J Dilediğini çle yanı
dedir, heınzesi vav'a dönüşmüştür
na alırsın- ÔJ!Ahzab 51 ); ~~ ~Ji.1 · _a~j
diyenler de vardır.
~J~ Kendisini barındırıp koruyan
bay ük ailesini (70/Mearic 13); L\~
.s.JLAll % Onun yanında [Şehit/erin 11 Elif/ e-1-f
ruhlarının barındığ1] Me'vfi cenneti
(52/Tur 15) bu, ~~ .)1~ Temelli kala- Cümlede bir ınana taşıyan elifler,
üç çeşittir.
cakları yer (41/Fussi1et 28) ifadeleri
gibidir. Burada da, dar (ev, mesken, 1. Sözün başında gelen elifler.
yuıi) kelime~i mastara izafe edilmiş 2. Sözün ortasında gelen elifler.
tir. f:'s? ~ l,jl4 Onların varucakları 3. Sözün sonunda gelen elifler.
yeribarınakları cehennemdir (3/ Al-i
Sözün, başında gelen elifler de
İmran 197), yani, bu kişilerin varıp
birkaç çeşittir.
sığınacakları yerin adı cehennemdir.
Birinci Olarak: .f'.i.! :,)li ~~
.:J ~) ve ;;ı);. ~JL;, ~~ y~l fiili ise, istihbdr elifidir. Bunun istihbar elifi
bir kişiye acımayı v~ onu bu nedenle
diye açıklanması, istitbaın elifı diye
bağrına basınayı ifade eder.
açıklanmasından daha iyidir; çünkü:
Bunun gerçek anlamı is~, oı:a Bu, onu da, inkar, tebklt, nefy ve tes-
kalbimle döndüm demektir. ı_#...:ı Wj viye gibi diğerlerini de içine alır.
;li,.\ 4ı .s.JI ~~ Jc-
Yusuf'un yanına
İstifham elifinin bir ö_meği Yüce
girdiklerinde, kardeşini yanına aldı Allah'ın: ~ ',._,~j ~ ~ ~~ Yeryü-
( 12/Yusuf 69) onu kendine çekti/ya- zünde fes at çıkaracak birini mi halife
nına aldı, demektir. Yine bu anlamda
kılacaksın? (2/Bakara 30) sözünde
;ı) ve ;ı :,l denir. Hatem-i Tal'nin
vardır.
bi.Jj ;ti:. JWI 0)1.$~L4i -n İkincisi, <'.6:,;11 ~~ Tebkft el{fi ise,
o ~ J • ~ -
.)Sillj ~~6.'Jrl JWI ~ ~J ya ınuhatap

ya, da_b~şk;ası için olur.
36- Kadınlar ... şüphesiz mal ge- ~~~ ~~ ~ ~'-+.!b ~j\ Dünya ha-
lir de gider de; yatınızda bütün güzel şeylerinizi tü-
[Maldan geri kalan hoş bir söz

132Hatim-i Tiil'nin Divan'ına ba kınız; s. SO.
115
kettiniz öyle mi ( 46/Ahkaf 20); F~i (13/Ra'd 4 I);
. ' -
A.4 rfG ~_jl Onlara hiç-
;~ .\.iı1 '-•).;.] 0li ~~ ~1 ~ Siz Allah bir reddedilemeyecek bir açıklamal
katından bir söz mü aldınız ki, Al- mucize gelmedi mi? (20/Taha 133 );
lah asla sözünden dönmez (2/Bakara 2J_jii 'i) Onlar görmüyorlar mı? (9/
80); ~ ~ :o§_J 2;':/1 Şimdi mi? Hal- Tevbe 126); rS~ ~_Ji Sizi yaşatma
buki sen bundan önce asi olmuştun dık mı? (35/Fatır 37).
( 1O/Yunus 91 ); Jj _Ji ~ı.;, 0~1 Ölür ya İkinci Olarak: Kişinin kendinden
da öldürülürse .. (3/AI-i İmran 144); haber vermesini sağlayan elif. ~i
~ J r J: ; :;
Q J > O
1.:JJ~WI ~ ~ u~l Sen ölecek o/san, Duyuyorum,~~ görüyorum, gibi.

onlar sonsuz mu yaşayacaklar? (21 1 Üçüncü Olarak:_;,')\~~ Bu, emir
En b ı.ya~ 34)·, ~ . . i.!'lJJ_ u:\.Si ...1·nsan-
fiilinde bulunan elif. İster bu katı' eli-
ların tu,hafina mı gjtti? .. (lO/Yunus
fı olsun, ister vası} oJsun fark etmez.
2); ~';;\ri~~ ~j.~\ Allah bunların ~Wl ~ i~l. ~ J)i Bize gökten bir
erkekleri,:ıi mi, dişilerini mi haram
sofra indir (5/Maide 114); ~~ ~ ~~
kıldı? (6/En'am 144).
~1 ~ ~ Bana katında bir ev yap;
Üçünc_üsü, ~~~ ~~ Tesviye eli- cennette (66/Tahrim 11) ayeti gibi.
fi: Gy...:.,. ~~ L:ıc._;.J~ ~IY:., Şimdifer Dördüncü Olarak: -Lam-ı tarif
,_
yad etsek de, sabretsek dt! farketmez
ile beraber gelen elif. ~Wl alem/er,
(14/İbrahim 21); ~_j~l l ~ ~IY:.,
gibi.
0~):i 't ~.);ili ~ ~~ Onları -uyarsan
Beşinci Olarak: ,oi:{JI ~~ Nida
da uyarmasan da fark etmez; onlar ., -. i E zeyd un, yanı:. -l:l.J
,, -. lı.. ıa
V
elifi
ı ı. ~,u
iman etmezler (2/Bakara 6). Bu elif
Zeydu: Ey Zeyd! Seslenmesinde kul-
ne zaman olumlu cümlenin başına
lanılan e lif gibi.
gelse, onu olumsuz kılar. ~ (.)..i Çık-
. tı mı? sorusu gibi. Bu ifade, çıkışın Ortada yer alan eliflere gelince,
olmadığını ifade eder. Onun için, bunlar: Tesniyede yer alan elifler
onun olumlu hali, yukarıdaki şekilde ve bazı cemilerde bulunan elifler-
gelmiştir. Aynı şekilde olumsuz cüm- dir. -.:ı~ (Müslimat] ve ~L.:..A
lenin başına geldiğinde onu olumlu (mesakfn] vb kelimelerinde bulunan
yapar; çünkü: Bununla beraber gelen elifler gibi.
olumsuzluk, iki olumsuzluğun bir Kelimenin sonunda gelen elifler
olumluluk ifade etmesine yol açar. ise, fi. ve ,ol .-:o):, kelimelerinde bulu-
~Y. ~~ Ben sizin rabbiniz_ değil nan te'nis elifleridir. Şir de tesniyede
miyfm,? (7 1A'raf 172); F~ .\.iı1 ~~ zamir olan eliftir. 4.t.:ı~ fıilindeki elif
~wl Allah, hakim/erin, hakimi de- gibi.
ğil m!dir? (95/Tin 8); ~L Gi 1_3_;. ~_jl Ayetlerin sonunda yer alan elif-
J:o_j'.tl Yeri şuradan buradan sararak ler ise, beyitlerin sonundçı yer alan
onlara verdiğimizi görmediler mi? elifler konumundadır. ~~ 0~.J
116
•
G;ı:,.ıı Ve siz de Allah hakkında çeşitli
zanlarda bu(unuyordunuz (33/Ahzab
10); )\.ı::.,ıı G~\j Onlarda biziyoldan
saptırdılar(33/ Ahzab 67); fakat bu
elif, mana açısından var sayılmaz;
çünkü: Bu, sadece sözün söylenişini
düzeltmek içindir.
Ul~i ~Lis
-- . - ~,;
Elif Harfinin Sonu
117
o -
~LJ\
. ~LlS
. -
Ba' Harfi
~ 1 B-t-k ipi ve bağı koparınada kullanılır.

~_j ~ iij.Jı ,. ,~){,kadın nihai biçimde
~ " ~ J ..
~kelimesi~ kelimesine yakın boşandı sözü de bundandır. ~~ ~
dır. Fakat ~ organların y,e şiirle~in ';,6i):' ikisinin arasında kesin hüküm
parçaları için kullanılır. .L:ı:ıl.J ;~ ~ verdim sözü de bu köktendir. ~~ '1
Şiirini parçalara ayırdı da, kulağını ~~ ~ ;.~~ ·~hi'~ ~ Orucu gece-
doğrad1 da denir. den başlatmayana herhangi bir oruç
Allah buyurur ki: rw~i 0ıSı 0Ç~!)l~ yoktur, 134 diye bir rivayet de vardır.
Davarların kulaklanm 'yaracaklar (4/ .~ı ~,:,: Sözcüğü
de bunun gibidir.
Nisa 119). Buna bağlı olarak ~l! ~ Elbisenin kesilmesini ifadede ve
denir ki, organlan kesen kılıç demektir. hızlı olan dişi deve için de kullanılır.
yjJı ':. ,<.~:' demek, şiirinin bir par- Bu manada ~ :i..§u denir. Bu, onun
çasmz aldım manasma gelir. elinin, hızlılıkta dokumacıların eline
4.S:i;i Bu anlamda şiirin içinden benzetilmesinden kaynaklanır. Aynı
çekilen parça demektir. Çoğulu ~ anlamda şair şöyle der:
şeklinde gelir. Şair şöyle der: tA~\~ ~_)~~~_;.ll J;j _1 A
&~ : ~ -- ~ - U,_rv ı- ''lL,. :. .,_wı ~
: -··-! ~...>:' - ~.J _) - -..- ~ -
tY-" .
37- Uçtu, avucunda, tüylerinden 38- HlZlı işledi, dere tepe düz
parçalar olduğu halde. 133 geçti,
~i: Sözcüğü ise, herhangi bir Akşamdan önce hızına erişmek
istemektedir. 135
133 Şair, Zübeyr b. Ebi Sü1ma. Bkz. Divan'ı, s. 134 Darekutni, ll, 172. hadisi, Sünen nıüe\litıe
50; Zemahşeri, Esasu '/-Be/ağa, s. 14; İbn ri tahriç etmişlerdir, isnadı sahihtir. yalnız
Faris, Mücmel, I, 115; Herevi, el-Cem 'u merfu veya mevkufolduğu konusunda ihtilaf
Beyne 'l-Garibeyn, I, 131; el-BatalyCısi, el- vardır. N esai, mevkCıtluğunu doğrulam ı ştır.
Muselles j i 'l-Luga, thk. Sal ah Mehdi FertCısi, Bkz. Nesai, Sünen , IV, 196.
Bağdat ba s ımı , ll, 306. 135 Şair, Cahiliye şairi ve A'şa'nın dayısı Me-
119
fo. 1 B-t-r O ' nu ve O'nun hak dinini koruyacak
kimseler vermesidir. Mü'minlerin
.fo: Sözcüğü,
bundan önceki nıas Emiri radiyallahu anhu şu sözüyle
tara/köke yakındır.
Fakat bu, kuyruk buna işaret etmiştir:
kesnıede kullanılır. Sonra, sonun ke- ' ' \:ıc.i' ...r
~.. ',~~\ ~ : \.:; ~·ı...;j;ji
-"' \,;, uy9.
sikliği ve devanıının kesilmesinde de ~:i_?.. yı ~jllii ~·~_)~]j .~:i~
kullanılmıştır. Eğer bir kişinin yerine
Alim/er, zaman durdukça bakidir-
g~?e:~~ bir çocuğu yoksa, onun için
ler, kendileri yitip giderler, eserleri
~ 1 ı.J:;t! falpn ebtc:rdir, ifade kulla-
ise, daima gönüllerde mevcuttur. 137
nılır. ~~
J:?..j _ji~i_:ı hayıı·da adı sanı
anı}nıayan kişiye denir. Özellikle ~j Bu, Peygamberin (sas) izinden
)~i adam, merhameti olmayan adam- giden alimler için böyle ise, bizzat
dır. Yüce Allah'ın adı zikredilmeyen
kendisinin makamı ne kadar yüce
konuşmaya teşbih yoluyla ~ı_fo. ~:.6.( olur, düşünülsün; çünkü: O'nun adı
nı Yüce Allah yüceltmiş ve kendisini
adı verilmiştir. Bu da, Reslılullah'ın
(sas) ~~ ~ ~~ j~ ~ ~~ 't _;.\ JS peygamberlerin sonuncusu kılmıştır.
Allah 'ın adıyla baŞtamayan her iş Sal:it-u selamın en üstünü O'nun ve
diğerlerinin üzerine olsun.
ehterdir, 136 sözünden mülhem dir.
Yüce Allah'ın: ~~i ). ~~ 0!
Şüphesiz, asıl soyu kesik olan, san~ ~ 1 B-t-l
kin besleyendir: (108/Kevser 3) sö-
zünde geçen .fo\ sözcüğü ise, adı, sanı f\ll~h ~uyy:ur_ ki:
Rabb,i:zin adım
an ~ 9) J:l;üj ~j ~\ _;~ı_:, Bütiin
kesik olan adam demektir. Bunun se-
varlığınla ona yöne/ (73 /Müzzem-
bebi ise, onların, Muhammed'in (er-
mil 8); yani : Ona özgü bir şekilde
kek] çocuğu olmadığından , ömrünü
ibadette ve samimiyette kendini ona
tam amlayınca, adı, sanı yok olup gi-
ada. Bu manaya şu ayette de işaret
decektir, diye düşünmeleridir. Yüce
edilmiştir.
Allah, burada, asıl ona kin besieyenin
adı, sanının yok olup gideceğine dik- 0~ ~~ ~ ~) ~ .illı ~Sen,
kat çekmiştir. Kendisine gelince O Allah de! Sonra onları bırak, daldık
' ' ları bataklzkta oynaya dursunlar (6/
Yüce Al}a~'ı!! _kendisini tanımladığı
gibidir: cll fi? ..ili G;i j_J Senin adım yü- En'am 91). Bu ifade, Reslılullah'ın
celtmedik mi? (94/İnşinlh 4). Bu da, (sas) şu sözüne aykırı değildir:
O 'nu, mü 'min/erin baba.<;! kılması
'
13 7 Bkz. ibn Ebi' 1-H adld , Şerint Ne he u '/-Be/ağa,
seyyib b. Ales. Bkz. Mufaddaliyydt, s. 62; ll, 172; ayrıc a bkz. Şerif Radiy, Neh cı1 '1-
Tebriz!, Şerhu İhtiyarali 'l-Mı!faddal, Il, 313. Belağa, (Şerh ve Zapt: M. Abduh), çev. Meh-
136Ahıned, Miisned, Il, 359; ibn Miice, Sünen, met Yolcu- H acı Çiçek, Hz. Ali: Aforizmalar,
I, 61 O. Hadisi, Nevevi ve ibn Saliih "hasen" 2. Basım, İkba l Yay. istanbul2009, s. 53 (147.
s ayını ş lardır. Afori zına).
120
~
)L:.-.ıi
-~~-,~ ~ .J ~GA,
: . _. ..J ~ l's lAam 'da
0
~ r..;-:-
0
J
maktır. ~~~insanın içindeki üzün-
ruhhanlık ve tebettül yoktur. 138 Bu- tü ve sırları ifade eder. Bu anlamda:
radaki ~ evlenmeyi terk etmektir. ~~ ~ denir. Allah'ın şu sözü bu
Onun için Meryem'e J~l ;1jiJi anlamdadırrı:: ~~ ~~ Dağılıp
rlenmiştir. Bu erkeklerden tamamen tozduman hij{ine gefdiğinde (561
uzak düşen namuslu kız demektir. Vakıa 6); ~lj JS ~ ~ ~ Yer yüzünde
Evlenmeyi terk etmek ve ondan yüz her çeşit caniıyı yaymıştır (2/Bakara
çevirmek Yüce Allah'ın şu s_özünde_n 164) ayetleri Yüce Allah'ın olmayan
dolayı sakıncalıdır. A ~1.;1\ıi l~i:, şeyleri yaratıp onları ortaya çıkarma
Sizden olan belcariarz evlendirin (241 Sinflişarettir. Yüce Allah'ın: 0fo. {>:i!
Nur 32). ?fo.JI cf1)tS J.,Ull insanların, ateşin
Resulu}lah 'ın: J~ 1.Jjt.S.:i 1y.SG etrafını sarmışpervaneler gibi oldu-
:i..;,Wl\ · ·- -- \1\~(. Gi - ğu gündür o Karia! (101/Karia 4-5)
- .. _ {'.J:!~ 1:~·
' '
sözünde geçen ..:ı fo. kelimesi, iyice
Evleniniz, çoğalznız; zira ben,
sağlam olduğu halde kaynaclıkça ha-
kıyamet gününde sizinle, diğer üm-
fıfleşen şey demektir.
metlere karşı, övüneceğim 1 3 9 sözü de tt J ~ ~ ~
bunun delilidir. Yüce Allah'ın: ~~.J ~~i wı

Ben kederimi ve hiiznümü Allah 'a
~:U;.,:ı deyimi, tek başına kalmış
şikdyet ediyorur;ı (12/YCısuf 86) sö-
ya da yanında sadece küçük bir ağaç
zünde geçen ~ kelimesi, gizliden
bulunan hurma ağacı demektir.
gizliye içime yaydığ1m kederinı,
~
demektir. Bu, ınef'Cıl gibi düşünülen
~ 1 B-s-s bir mastard1r. Ya da düşüncemi dar-
madağın eden kederim anlamına ge-
~
kelimesinin aslı ayırmak de-
lir. Tıpkı:~~ ~J~(düşünmek beni
mektir. Bu tıpkı rüzgarın tozu toprağı
dağıttı] deyimi gibi. Bu durumda fail
savurması gibi bir şeyi saçıp savur-
anlamında olacaktır.
l38İbn Hacer, Fethu'l-Bilrl'de der ki: "Bu lafız

la rastlamadıın; yalnız Sa'd b. Ebi Vakkas ~/B-c-s
hadisinde: Yüce Allah bize ruhhanlık yerine
Hanifliği vermiştir, denmiştir. "Resıilullah, ;w1 ~ ifadesi, su fişkzrdz, ~!
tebettülü yasakladı"
hadisi de vardır. Bkz.
fiili ise, su patladı, demektir. Fakat
İbn Milce, l, 593; Ahmed, Müsned, I, ı 75; İbn
Hacer, Fet/w '1-Bôri, IX, 111.
lY'~] daha çok, dar bir şeyden çı
139İbn Merdeveyh, Tefsirinde İbn Ömer'den kanlar için kullanılır. ..J~! ise, hem
zayıf bir isnad ile; Abdurrazzak, Sa'ld b. Ebi bunda hem de geniş bir şeyden çı
Hilal'den mursel olarak (Musannej, VI, 173),
kan şeyleri tamnılamakta kullanıl!r:
Beyhaki de Ma 'rife' de eş-Şafii' den Ona
ulaşmıştır ifildesiye vermiştir. Bkz. Gazali,
Onun için, Allah buyurur ki: ,:,,-,i:·iı.!
lhya, II, 22; Suyutl el-Fethu 'l-Kebf;; Il, 38; ~ ~);,i. ~ı ~ Derhdl ondan on iki
İbn Hacer, Fethu '1-Bdri, IX, 1 lı.
121
pınar fişkırdı (7/A'raf 160); .:ı~~ mesi da bundan alınmıştır. Allah bu-
~ ~);.c tiliı ~ Derhal taştan on iki yurur ki: ~~ ~ .illı ~~Allah ne
kaynak fişkırdı (2/Bakara 60). Bura- bir bahire, diye bir şey emretmiştir
da çıkışın dar olduğu yer için her iki (5/Maide 103). Burada bahsedilen
kelime de kullanılmıştır. Yüce Allah ;;~ kelimesi, cahiliye Araplarının
şu ayetlerde de bunu yapmaktadır: on doğum yapan dişi devenin kula-
i~~~ l._P.j j Onların aralarından ğını yarıpartık serbest bırakmalarını
bir de ırmpkfişkırtmzştzk ( l8/Kef33). anlatır. Bundan sonra bu deveye bi-
G~ ~_)\tl l._P.jj Yer yüzünde kay- nilrnez ve ona hiçbir şey yüklenrnez-
naklar fişkırttzk (54/Kamer 12). Bu di. Bir şeyi geniş biçimde elde eden
ayetlerde ~fiili kullanılmamıştır. kişiye ~deniz adı verilmiştir, hatta
~ U.) bile denmiştir ki, bu onun
,=-,.;.:. 1 B-h-s çok hızlı olduğunu ifade etmektedir.
Resıllullah da bindiği bir at hakkın
~ kelimesi, keşfetmek ve arada: 1~ ~~j Onu bir deniz gibi bul-
maktır. 1~ ~-' 'Y'':/1 L.P ,!,~.;:. Bir dum, buyurmuştur. 140
işi araştırmak ve herhangi bir şeyi Geniş ilim sahibine de~ (derya)
aramak da bu kökten ifadelerle an- denir. -.;.:/:ı~ deyimi, bir alanda geniş
latılır.
. ' Allah buyurur ki: ~ı_j .illı '~!~
. bilgi sahibi oldu demektir. ilirnde
~_)\tl.) ,•,;!2 Allah yeri eşeleyen ~ir ~ derinlik/genişliktir. Bazen deniz
karga gönderdi (5 /Maide 31 ). ,>;.;:, acılığıyla söz konusu olur. ~ıy;...:; ;~
?' .} 4#---!: :iJuı sözü, dişi devenin denir ki, bu, tuzlu su demektir. Aynı
yol alırken ayağını yere sert basması anlarnda ~Wl ~~ ~ su, denizleşti de
anlamında olup bu açıdan bir teşbih denir. Şair şöyle der:
yapıldığını göstermektedir. ~~lj \~~_)~i~~ ~u:.~-"'
~~~ ~
.
·. ·. ·_;, --·i u~ i ~Y'
. .Y'"""-' __;:.:
. -- lı
(S':
_F.:: 1 B-h-r 39- Yerin suyu denize dönmüştü,

artttrdz;
~ kelimesinin aslı, geniş ve
Hastalzğıma hastalık kattı; bu
büyük su kütlesini toplayan mekanı
anlatır. Kelimenin asıl anlamı budur.
Sonra bu onun belli olan genişliği
140Bir ara Medine ' de bir korku/panik hava-
nin bir ifadesine dönüşmüştür. Onun sı esmiş , Peygamber (sas) bu es nada Ebu
için 1~ c.::.ı ~ denir ki, şunu deniz Talha' dan el-Mendüb adı verilen bir atı eına
kadar genişlettim anlamını taşır. Bu neten alıp hemen Medine'nin etrafını turla-
işin. denize benzetilmesidir. c.::.ı~ mıştır. Geri döndüğünde : Korkulacak bir şey
göremedik; rahat olunuz; bu at maşallah de-
~~ deyimi devenin kulağını geniş niz gibidir, buyurmuştur. Bkz. Buhar!, Ci had,
biçimde yarmak demektir.:;~ keli- V1, 58; Müsliın, Şecaatu 'n- Nebiy(H N : 2307);
Ahmed, Müsned, 11, 163.
122
yüzden tatlı içeceğim, denizleşti. 141 kelimeleri arasındaki fark gibi.

Bazıları der ki: ~kelimesi aslın ~ Cimrilik iki çeşittir. Biri, ki-
da tuzlu suya denir; tatlı suya ğeğil. şinin kendi ihtiyaçlarını karşılamada
Yüçe Allah'ın: ıi.i. 6:!~1 tY. c;~\ ).j gösterdiği cimrilik, diğeri de baş
(L;..i ~ li.i.j ~ı)~~ Birinin susuzlu- kalarının ihtiyaçlarını karşılamada
ğu giderici, diğerininki tuzlu ve acı iki gösterdiği cimriliktir. Bu sonuncusu
denizi salı veren odur (25/Furkan 53) daha çok tenkit edilmiştir. Bunun için
sözünde tatlı suyun deniz diye isim- delilimiz Yüce Allah ' ın şu sözüdür:
lendirilmiş olması , tuzlu suyla beraber ~L:- ı.)..ılJI L;.,Y,G,.) ~ 0:!~1 Bunlar
bulunmasındandı~. Tıpkı, Güneş ve kendileri cimrice davrandıkları gibi
Ay 'a birlikte '-jl.:;.g iki ay denmesi gibi. başkalarına da cimri olmayı telkin
Suyu çok olan buluta da ~ ~~ adı ederler (4/Nisa 37).
verilir. 142
YüceAllah'ın: pı.J .:;Ji ~ ~ı...:jJ\ ~
'
~/B-h-s
Karada ve denizdefes at ortaya çıktı (30/
Rum 41) sözü, deniyor ki, kırsal bölge- ~kelimesi , zulüm yoluyla bir
lerde ve köylerde fesat çıkması demek- şeyin kısılması /eksiltilmesidir. Allah
tir; sular arasında bulunan yerlerde fesat buyurur ki : ~ 'ı ~ ~ .J Onlar
çıkması değil.~~ i~~ deyimi, orada hiçbir ödül kısıntısına uğra
onunla kendisini gizleyecek herhangi tılmazlar ( 11/H Cı d 15); ı_)..,Ull ı_,.',.;:~~ 'ı j
bir binanın olmadığı apaçık ortada olan ~ç_~i İnsanların eşyas ını eksik ver-
bir yerde karşılaştım, demektir. meyiniz.(71A' raf 85)
~~ .J ~ kelimeleri, hafif
~ 1 B-h-1 ve eksik olan şey demektir. Yüce
Allh'ın: ~ ~ ;3.:);,.) Yusuf'u ucuz
~ kelimesi , nimetleri, ihtiyaç- bir fiyatla , ... sattılar (12/Yusuf 20)
ları, esirgenmesi doğru olmayacak söz~nün anlamı ise, deniyor ki, onu
kimselerden esirgemektir. Karşılığı ~\.,ı bir paraya, yani: düşük bir fiya-
ise, j _.P... cömertlik kelimesi yer alır. ta, yine deniyor ki, lY'~ yani: Bir
Fiil , ~~~~şeklindedir.~ ise, kısmı çalınmış bir paraya sattılar de-
aşırı cimri olan kişidir. 1""7\j ve ~j mektir.
~~~ fiili de, birbirine karşılıklı
Nusayb. Bkz. Herevl, el-Cem 'u Beyne '1-
ı4 1 Şair, eksik para verdiler, böylece karşılıklı
Garibeyn, ı, 140; İbn Far is, Mücmel, ı , 117;
olarak birbirlerini aldattılar, demektir.
Him yeri, Şenısu '/-U/Um, 1, 135; Farisl,
Divdnu '1- Edeb , ll , 294.
142 Bu ifadenin /Benatu Bahrin mi Benatu Mah-
~ 1 B-h-a
rin mi olduğu tartı şmalıdır. Bkz. ibn Manzur,
Lisanu'l-Arab, IV, 46 "~}' maddesi ve İbn
~ kelimesi, kişinin kendi-
Faris, Mücmel, I, 117.
123
ni üzüntüden öldürmesidir. Yüce dan bu adı almıştır. Buna göre, _;~
Allah'm: .~ı - .~; e~ .~ıb~ Neredeyse fail anlamında bir mastardır. Onun
kendini mahvedeceksin ( 18/Kehf 6) için, dolunay demek olan _;~bu mad-
sözü, üzülmeyi bırakmaya yönelik deden bir mastar olarak alınmıştır.
bir teşviktir; <-?IY:...:.. (-~jlc ~ ~~ ~ Buradan hareketle kendisinden orta-
Sakın onlar için hayiflanıp kendimi ya çıkan mana~~r değişik ifadelerde
mahvetme (35/Fatır 8) ayeti gibi. kullanılmıştır. 1~ .)~deyimi dolunay
Şair şöyle der: gibi doğdu demektir. Bazen dolulu-
~ ~Jl' e4li ~~~yı_:. ğu ölçü alınarak ô.J~ para kes es i ona
benzetilmi ştir._;~ ürünün toplanması
40- Dikkat et, ey kendini üzüntü-
için hazırlanmış yeriharman yeridir.
den dolayı mfıhveden/ 143
Orada ölçü alınan doluluk da yiye-
;~.dbl~ 0)ıj ~deyimi, üzüntüden ceklerle dolu olmasıdır.
canı çıkacakkadar zoruna gitse de,
. - _ Al_lah buyurur ki: .Wı ~y:dı ~j
kabul etme ve boyun eğmeyi ifade
:U~\ ~l_j -/~Allah, Bedr'de de güç-
eder.
süz olduğunuz hiilde, s ize yardım etti
(3/ Al-i İmnin 123). Bu ayette geçen
.J~ 1 B-d-r Bedr kelimesi, Mekke ile Medine
"' " J. J. ~~ ~ arasında bulunan bildik bir yerin is-
Yüce Allah'ın: \.!1_)..:.) Lı)Sl:i ~.J midir.
IJ~ 0l l)~_J Yetimler biiyüyecek en-
dişesi ile bu malları çabucak savur-
ganca yemeyiniz (4/Nisa 6) sözünde t~ 1 B-d-a
geçen I.JI~ el çabuk/uğu demektir. Bu
t 1~) kelimesi, bir işi herhangi bir
anlamda: ~_jj~.J4) ~.J~jiilleri kulla-
model kullanmadan, bilinen bir y_olu
nılır. Çok tehlikeli durumda işlenen
izlemeden yapmaktır. Buradan ~.J
hatalar da ô.JJL;ı diye adlandırılır. Aynı
&.~ denmiştir ki, bu da, eşsiz kuyu,
anlamda: _;,~lıi.;, ~ .J~I~ ~)ıj ~~\S
demektir. Bu kelime Yüce Allah için
Bu konuda falanın birçok büyük ha-
kullanıldığında ise, bir şeyin herhan-
tası olmuştur denir
gi bir alet, madde, zaman, mekan
_;~ Dolunaya gelince, denmiştir kullanmadan ,:;~) var etmeyi ifade
ki, doğuştaki parlaklığıyla güneşle eder. Bu kavramı aynı anlamda an-
yanştığmdan bu adı almıştır.
Yine cak Allah için kullanmak doğrudur.
deniyor ki, dolgunluğundan ô.J~ ke-
C!~ ise, bir işi eşsiz yapan de-
limesinin 144 anlamını çağrıştırdığın-
mektir. Yüce Allah'ın: c::.ııj~l &~
~.J~lj Göklerin ve yerin yoktan ya-
143Şair, Zü'r-Ruınıne . Bkz. Divan' ı, s, 338. ratıcısıdır (2/Bakara 117) sözü gibi.
144 Budre/Bedre: İçinde 1000 veya 10.000 dir- Eşsiz yaratılan şeye da bu isim veri-
hem bulunan para kesesi demektir.
124
.
lebilmektedir; ~~~..)eşsiz bir kuyu zaman, yerine herhangi bir şey geti-
sözü gibi. Aynı şekilde t ~ kelimesi rilmese de, mutlak anlamda değiştir
de her ikisi için tail ve mef'Cıl anla- meyi ifade etmek için kullanılır. Yüce
mında kullanılabilmektedir. A!J~h buyurur: -;#. ~) lylb 0.;~1 J~
Yüce Allah'ın: ~ ~~ ,~,is Lı J§ ~ ~ (,?;ıli Zulüm yapanlar, kendile-
~.)ıl De ki: Ben Peyg~mberlerin rine söylenen_ sözü değiştirdile! (21
Bakara 59)· li.:,i , ·' : .lı..J : .; 'il.l:j ·
ilki değilim (46/Ahkaf 9) sözü ise, ' ~.?" . . ~ ("r" ·- J
deniyor ki, manası, bu işin ilki olup Onlara korkularından sonra bir gü-
benden önce hiçbir Resul gelmemiş venlik ortamı vereceğiz (74/Nilr 55).
değildir, demektir. Kimileri ise, bunu Yine buyurur ki: ~$ .ili ı J~ ~ _:,ij
söylediğimde, kimsenin söylemediği ı.;.ıG..:..;. Bunlar All~h 'zn kötülükleri-
yeni bir şey söylemiş değilim, yoru- ni iyiliklerle değiştireceği kişilerdir
munda bulunmuştur. (25/Furkan70).
~i.Jı ~ ~~~ Mezhepte bid'at Deniyor ki: Bu ayette, sözü edi-
ise, kişinin, şeriatın sahibi, öncü mo- lenler, daha önce işledikleri kötülüğü
delleri ve sağlam usulünü gözetme- iptal edecek salih arneller işleyen
den herhangi bir söz veya iş yapma- lerdir. Ayrıca deniyor ki: Bu, Yüce
s~~ır. F-,iva;:~t edilir l<i [P.eygamberJ; Allah 'ın, onların gümihlannı bağış
~~ JS3 ,;u~~~ JS3 '~~~h.:. JS laması, iyiliklerini ise bereketlendir-
./ili~ Her sonrad~n çıkan bid'attır; mesidir.

her bid'at ise, dalalettir; her dalalet A Ilah buyurur ki: Lı ~ ~~ ~
ise ateştedir, 145 buyurmuştur. ~ Kim onu duyduktan sonra de-
~ _)J~ {:_ ı~yi ifadesi ise, bir adamla ğiştirirse (2/Bakara 181 ); ~~ ıjj~ I~Jj
binek hayvanının yorulması ve zayıf ~~ 01& Biz bir iiyeti bir iiyetin yeri~e
düşmesi nedeniyle bağını koparmak, koyup değiştirdiğimizde ( 16/N ahl
ondan kopmaktır. 101); ~ f§:/;i?! ~ıjj~J Onların iki
bahçesini iki bahçe ile değiştirdik
(34/Sebe' 16); ii:,;\ı ~\j:,ıı 01& ıjj~ ~
J~ 1 B-d-1 Sonra kötülüğün yerin! iY,ili~l~ .~e$iş
tird~k, (7/A'raf95); yt. ua.J'il J~ ~_>.1
Ji ·ı:'}·',) 3 J~
.J ~# .J Ji~) Bir şeyi
~_)';ıl yer başka bir yer ile değişiiril
başka birşeyin yerine koymaktır. Bu
diği gün (14/İbrahlm 48); yani: Bu-
uaJ.c. kelimesinden daha geneldir.
günkü hali değiştiği gün.
Çünkü uaJ.c. bir şeyi vermekle elde
edilen ikinci şeydir. ~# ise, kimi ;.si;;~~) ~bj ~! Onun sizin dini-
nizi değiştireceğinden ... korkuyorum,
145 Muslim, Cuma (HN: 867); Müellifın aktardığı (40/Mü'min 26); L?'C.:!~ )Slı ~ ı);.j
biçimde Nesa!, lll, 189 Cilbir b. Abdillah'tan; kim de küfrü iman ile değiştirirse (2/Ba-
Ahmed, Müsned, IV, 126 (her dalalet ateşte kara 108); ~;J:. L.)J:ı;ı~.·,J ı_:,l.ft0l3 Eğer
dir kısmı hariç).
125
yüz çevirecek olursanız, yerinize başka ği kişilerdir (25/Furkan 70) sözünde
bir kavim getirir (47/Muhammed 38). işaret edilen kimseler olduğudur.
-.
Yüce Allah'ın: ~:j J)iı J~ \. .;, 4..E~, bedende boyun ile göğüs ka-
Katımda söz değişmez (50/Kaf 29) fesi arasındaki kısmın adıdır. Çoğul u,
sözü, daha önce Levh-i MahfCız'da J~~ şeklindedir.
yazılı olan şey değişmez, demektir. Şair şöyle der:
Burada, Yüce Allah'a mahsus bil-
~~4J .;j~ ~j ~:, _f'
ginin kesin olarak gerçek olduğuna,
41- [Bir yiğit, kılıç gibi dümdüz
O'nun bildiği gibi gerçekleşeceğine,
ve keskin; mutedafil değildir],
herhangi bir değişikliğe uğramayaca
ğına dikkat çekilmektedir. Bu, O'nun Çenesinin altı ve gerdanlığı sar-
sözünde herhangi bir hilaf olmadığı kanişişen biri değildir. 147
anlamındadır, diyenler de vardır.
Bu her iki yorum, YüceAllah'ın şu 0~ 1 B-d-n

s?zleri için de geçerlidir: ~~ J.ı~ ~
~\ Allah 'zn kelimelerinde herhangi u~ kelimesi, vücut, gövde demektir;
b_ir değişiklik olmaz ( 1O/Yunus 64); yalnız, cüssenin büyüklüğüne bakılarak
~~ ~ J.ı4 ~Allah 'ın yaratmasında söyleni_rse~, rengine bakılaraksöyleni
herhangi bir değişiklik olamaz (30/ yorsa ~adı verilir. Onun için ·,:,?: y;
Rum 30). Deniyor ki, bunun anlamı renkli bir elbise ve ~3 (Y.~ ~iY.! denir ki,
bu bir emirdir [yani Allah'ın yarattık iri yarı vücutlukadın demektir. Bu açı
larını değiştirmeyİn] ve iğdiş etmeyi dan semiz deveye de ~ denmektedir.
yasaklamaktadır. Aynı şekilde, bir canlı semizlediğinde
onun için ~ fiili kullanılmaktadır. ~
Jl~i (Abdal] ise, salih bir toplu-
de bunun gibidir. Ancak, ~ yaşlanınca
luktur; Yüce Allah, onları, geçmişte
söylenir diyenler de vardır.
kendileri gibi bir topluluğun yerine
koymaktadır. 146 Şiirde deniyor ki:
t.iı.iJı - ~\ Gh- /,\5:.)- _i'\'
Bunun gerçeği ise, Jl~i kelime- · -· J . -
sinin, kendi kötü tutumlarını iyi tu- 42- Ben gençliği de yaşadım,
tumlarla değiştiren kişiler manasınft yaşlılığı da;
geldiği ve Yüçe Allah'ın: J~ ~_:,li [Yakın dostu da ürküten üzüntüyü
-?li:o. ff$ ,:Jıı İşte onlar, Allah 'zn de ].148
kötülüklerini iyiliklerle değiştirece-
ı47 Uceyl es-Sellıll ve Üınınü Yezld b. et-
ı46Kimileri, (Jı::.;;,ıi) Abdal'ın varlığını inkar Tasariyye'ye nispet edilen bir bey ittir. Bkz.
etmiştir. SuyCıtl, onların varlığını gösteren ibn Faris, Mücmel, l, ı 19; Hiınyerl, Şemsu '1-
bir risale yazmış ve burada ilgili hadis ve U!Um, l, 141; İbn Cin ni, Hasdis, ı, 79; Tebriz!,
haberleri kaydetmiştir. Bkz. Suyfıtl, el-Hdvi Şerhu
Divdni 'l-Hamdse, lll , 46.
li '1-Fetdvd, ll, 241. 148 Huıneyd Erkat ve Kümeyt'e nispet edilen bir
126
Peygamberin (sas): ..;.J'.J~~ ~ şeyler, Allah tarafindan karşı/arına

~~ ~ J~ ~~I.J tfi.Jı~ Rukı'i ve sec- çıkarılmıştır (39/Zümer 47). ~ ~~
dede benden önce hareket etmeyin, ~ly:., Ayıp yerleri ortaya çıktı [ayıp
çünkü ben yaşlandım, sözü de 149 bu yerlerinin farkına vardılar] (20/Taha
anlamdadır. Yani: Büyüdüm ve ihti- 121 ).
yarladım. .J~ bedevilik, ~ meden{lik'in
Y uce . ·: .~ı,;.;~,
.. All a h' ın.· cli.l:u · ·.·.lıj B u-
... f'J::" zıd.dıdır. Allah buyurur ki:~~ ~4--.J
gün senin bedenini kurtaracağtz ( 10/ -:9~1 ve s izleri çöl ortasından kaldı
Yunus 92) sözü, senin cesedini kur- rıp yanıma getirdi ( 12/Y Gsuf 100)
taracağız demektir. Zırhınla kurtara- sözünde geçen .J~ kelimesi 4.;1~\.;i de-
cağız, çünkü: Tıpkı, gömlekte, elin mektir ki, o da, içinde bulunan şeyi
geldiği yere, el; sırtın geldiği yere apaçık gösteren yer anlamına gelir.
sırt, karnın geldiği yere karın dendiği 4.;1~\.;i içinde oturana da ~t.;i denir;
gibi, zırh da, bedenin üzerinde oldu- şu. ayetlerde olduğu gibi: ~wı ~ıy:.
ğundan, bazen, u~ adını almaktadır, ~Çı.ll.J ~
Orada oturan da dışarıdan;
diyenler de olmuştur. gelen de orada bi~·dir (22/ Hac 25);.Jl
, Yüc~ Allah 'ın: ~ ~ ~~ 0~ü ~l_j. ~i ~ 0.Jj~ ~~ çölde bedeviterin
-:Jll j;ı..;_;;, Büyükbaş
hayvan kurban yanında olsalardı (33/Ahzab 20).
etmeyi de Allah 'zn size emrettiği (Di-
nin) şiarlarından kıldık (22/Hac 36)
1~ 1 B-d-e
sözünde geçen 0~ kelimesi, hacda
Ka'be'ye adanan deveyi ifade eden Gi~).J ~~~~.J \~ a~ fiilieri bir
;G~ kelimesinin çoğuludur. şeyi öne almayı anl~tır. ~ 1~) .J ~~ ise,
bir şeyi
herhangi bir şekilde başkası
1~ 1 B-d-v nın önüne geçirmek demekrir._Ailah
buyurur ki:~~ 0~~~ ~ i~.J ve
~~~.J lj~ ~~~ 1~ Bir şeyin apaçık insanı yaratmaya çamurdan başladt
ortaya çıkışını ifade edep bir fıildir. (32/Secde 7); ~~ ~~ ~ Nasıl ya-
Allah buyurur ki: ~ ı..;. ~~ ~ ~ l~.J rattığına bakınız (29/ Ankebut 20);
0.J:,,).;.2 ı;fo. Hiç hesap etmedikleri ~\i~ .\lıi Allah, yaratmayı ilk baştq
gerçekle~tirendir (1 ONun us 34); L.S
bey ittir. Bkz. Şi 'ru 'l-Kiimeyt, ll , 19; ibn Faris, 0.Jj~ ~~~ Sizi ilkin yarattığı gibi
Miicmel, 1, 119; Him yeri, Şemsu '1-Ulıim , 1, yine O 'na döneceksiniz (7 1A'raf 29).
143.
149 Muaviye'den alınan bir lıadistir. Hadis hasen-
~~~ i~ Bir şeyin mebde'i, onun
d ir. Talıriç edenler: Ahm ed, Miisned, IV, 92; kendisinden oluştuğu ya da kendi-
Ebu Diivud (HN: 619); ibn Mace (HN: 963); sinden meydana geldiği şeydir. Buna
lbnu'l-Lebbiin, ei-İI1S!in bi-Tertibi Sahihi İbn göre, harfler sözün mebde'idir; ke-
Hibbdn, lll, 323 ; Beğavl, Şer/?U 's-Siinne, lll,
reste kapı ve koltuğun mebde'idir, çe-
415.
127
kirdek de hurma ağacının mebde' idir. bilm~yen içindir. Alla~ buyurur ki:
Bu açıdan, efendilerin sayıldığı sıra ~~~ (Ji.).) 1)ı.S 6:1~~~ 0) Şüphesiz
da ilk kendisiyle başlanan efendiye savurganlar, şeytapın kardeşleridir
""~adı verilir. ( 17/İsra 27); i.J:!~ _)~ Y.J Ve saçıp sa-
Yüce Allah da bu anlamda ts~l vurma (17/İsra 26).
~~diye adlandırılmıştır; yani: Baş
langıçta ve sonuçta asıl sebep odur. Y. 1 B-r-r
Bu anlamda, ~~ Ji.;~_JC ~_)tekrar
başladığı yere döndü, l:,~~.J \~li. ~j ~ Y.
(Kara parçası) kelimesi, ~
bu işi defalarca başa dönüp yeniden (deniz) kelimesinin zıddıdır. Bunda
yaptz, G~.J 1~ bqya dö_nüyor, Vf tek- genişlik anlamı da düşünüldüğünden
rar ediyor denir. \jS ~.)1 &ı Gi~i.J ise, Y: sözcüğü de bundan türetilmiştir.
şu yerden çıkışa başladım demektir. Y: hayırlı işleri genişçe yaymaktır.
Yüce Allah'ın: ',?iyi .Ş~Lt Sıradan Bazen bu sıfat Yüce Allah için de
bir insan olduğum; görüyoruz (lll kullanılır şöyle ki: ~yi Y.Jı ). .:Jı
Hüd 27) ayetinde söz konusu olan, Şüphesiz iyilik eden ve esirgeyen de
görüşün ilk akla gelenidir. Bu ise, O 'dur O (52/Tur 28). Bazen bu sı fa-
görüşün henüz iyice düşünülmemiş, tın insanlar için kullanıldığı da görül-
sağlaması yapılmamış olan halidir. mektedir. ~_) ~~ Y. denir ki, kişinin

Hemzesiz ~~~ diye de okunmuştur Allah'a bağlılığının derinliğini ifade
ki, görüşün ortaya çıkan fakat üzerin- eder. Bu kelime Allah için kullanıldı
de durulmayan kısmı demektir. ;~ ğında mükafat ve sevap vermek, kul
;',?~ daha önceden hiç alışılmamış için kullanıldığında ise, itaat etmek,
olan, cı~ gibi, daha önce hiç kullanıl bağlılık göstermek anlamına gelir.
maınış/orijinal şey demektir. Bu da iki çeşittir.

oi~ Paylar dağıtılırken ilk verilen Bir çeşidi inançtadır, diğeri ise
pay demektir. Omıp için kesilen etin amellerdedir. Şu ayeti k~rim~ her iki-
her parçasına, -:~;;, :,ıl;?C: denmiştir. sini de içermektedir: 1)) 01 _}:j1 ~
~_Y.,.j Yüz/erinizi çevirmeniz -iyilik
- değildir (2/Bakara 177). Yine, bu ma-
J~ 1 B-z-r naya uygun olarak, Resülullah'a (sas)
...>?.~: Sözcüğü ayırmak anlamın
Y:lliyilik nedir diye sorulmuş, O da,
cevap olarak bu ayeti okumuştur. 150
dadır. Aslı ise, tohumu atmak ve
serpmektir. İstiare yoluyla malını
1SO Hadisi İbn Ebi Halim, Ebu Zerr kanalıyla
kaybeden her kişi için kullanılır; tahriç etm iş ve sahih saymı şt ır. Riviiyette kişi,
çünkü: Tohumu serpmek dış görü- üç kere iyilik nedir diye sorm uş, hep aynı şe
nüş itibari ile onu zayi etmek gibidir. kilde cevap v.erıniş sonuncusunda: Bir iyilik
yaptığında kalbin ondan hoşlanır. bir kötülük
Bu ekıneden neyin kast edildiğini
işlediğinde kalbin ondan rahatsız olur diye
128
Çünkü bu ayet hem inancı, hem de de durdu ~~ ~ o sözünde duran bir

farz ':"e nafile arnelleri içermektedir..Y: adamdır ve .G _:,) ona iyilik yaptım ve
~:ıJIJll anne babaya çokça iyilik yap- (,$?:!-~ .:ı Y. denir.
ı~aktır. Zıddı ise, J~ sö~cü~ü~ü~. _j_,_Y...;, &;.. ise, makbul hac deıl)ek
~llah buy~rur ~i: _0:!;ı.JI ı:f .uıı fS,~ ~ tir. ).;ııi kelimesinin çağulu _jl).i ve
~< Lı.ı : -< ' · ' ~~ - . .:ı.ıı ~. \Y.:
:< 1·:~.. i'
:1
ç-_) ··- ~- \..?.~ 1-' i.):! ~.JY. şeklindedir. Allah buyurur ki: 0J
~J:iı Allah, sizinle din uğrunda
0i ~ ~ jlj~i Şüphes iz iyil~r cennet~e~
savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan dirJer (82/İnfitar 13); J:H'ii ~Gş 0J SlS
çtkarmayanlara iyilik yapmanızı ve ~~Fakat iyilerin-kitabı yüceler-
adil davranmanızı yasaklamaz (60/ dedir (83/Mutaffifın 18). Meleklerin
Mümtehine 8). sıfatı olarak da öjy kelimesi kullanıl
Y: kelimesi, doğruluk için de kul- mıştır: ~j_iı ri _)Ş tertemiz kdtipler (80/
lanılır; çünkü: Bu da iyiliğin geniş Abese 11-16).
bir alanını ku~atnıaktadır. Onun için Kur'an'da ojy kelimesi sadece
~ ~ Y..J ,~_:,:9 ~ Y. denir ki, sözüne melekler_ için kullanılmıştır, çünkü:
ve yeminine sadakati ifade eder. Şair Bu, JY.i kelimesinden daha etkili
şöyle der:
._. ~
olup Y. kelimesinin çoğuludur. JY.i
<\i.., - :.ıı . ı.s..;. . -'1 - t i
, o o , _. , , :
- ..)"!-'u u_,_. kelimesi ise, ~4 sözcüğünün çoğulu

43- Ben ona berrin yerindeyim. 151 dur. Y. kelimesi ise, ~~ sözcüğünden
ğaha beliğdir. Tıpkı, J~ kavramının
Bir görüşe göre ise, buradaki
J~ti. kelimesinden daha beliğ olduğu
Y. kelimesi gönül anlamında kulla-
gibi.
nılmıştır. Fakat bu, doğru değildir.
Aksine, şair az önce işaret edilen Y. kelimesi
ise, bildiğimiz buğ
doğruluk manasını kastetmiştir. Yani daydır. Bu ş eki lde adlandırı lmasının
beni, berrin sevdiği gibi gönülden sebebi, gıda konusunda geniş bir
sev m ektedir. alanda kendisine ihtiyaç duyulnıa
sındandır.
yj ):; ~ ~t:;i Y. Babasına iyi dav-
randı, o babasına iyi davranan biri- _y;.: Sözcüğü ise, sadece ~ı) ve
dir fii\eri, ~j ~Lo ve ~j ~Lb benzeri ağaçların
meyvesi için kulla-
kelimeleri gibidir. Bu anlam Yüce nılır. )ı~~~~~ ':1 deyimi de bu
Allah'ın şu sözünde kullanılmıştır: köktendir ve eşyayı birbirinden ayı
c):ıJI.J;ı iyj Beni anama düşkün bir ramarnayı ifade eder. Bu, seslerin hi-
evlat olarak yarattı ( 19/Meryem 32). kaye edilmesidir (yani hır htr ve bır
Aynı manada: ~ ~ _Y._, ve yeminin- bır seslerin çıkarıldığını anlatmaktır)
diyen olmuşsa da, doğrusu; bu deyiş,
eklemiştir.
Bkz . SuyGtl, ed-Durru 'l-Mensıir, kendisine iyilik eden ile kötülük ya-
ı,
4 10; Hakim, Müstedrek, ll, 272. panı birbirinden ayıranıayan kişi için
15! Şair, Haddaş b. Züheyr. Bkz. İbn Faris, Müc-
söylendiğidir.
mel, l, ll2; Zebldl, Tdcu 'l-Arıis "y" md.
129
'ö Y.Y. gevezelik etmek anlamında Yer yüzündeki burçların kast
dır.Bu kelime, kişinin bu işi yapar- edilmiş olması durumunda ise, şairin
kenki sesinin hikaye yoluyla anlatıl şu sözünde işaret edilen manası kast
masından (dırdır etmek) doğmuştur. edilmiş olunur.
.(;t.:; ' ' ' - : 1~ ~. G:ıS YJ
.. U".Y"'-;!U
·_i- -:o
[Y. 1 B-r-c ·1 - ;. ··i',_
~~- ~-_,.....,_,"!'~ l'l
~_)
45- Kapısıni Ahabiş 'in yiğitleri

l::.JY saraylar demek olup teki-
ve sevimli siyahların
li tY. şeklindedir. Bu isim gökteki
Beklediği Gamran 'da olsaydım
burçlar için de kullanılır. Çünkü,
bile,
bunların gökte her birinin kendine o o~;
..... ;ı 1~1: _n
, J J J $
-··- ~..::..u;.
has bir yeri vardır. Yüce Allah bu- ~ .. c.,r
yuru: [-.9~1 sıl~ ~~I.J BurçlarJ olan ~~ - ;.';/ ..ı\.A
- '-?-!_· • 1:
~
1 ~
. -..
göğe andolsun ki (B uru c 1); '-:?~1 ~ jlj:; 46- Ecelim nerede olursam bu-
4.,_,~ .. ~1 ~ ~ Gökteki gezegen- lunduğum yere ge/irdi,
Iere yörüngeler belirleyen Allah 'ın
İzimi süren bir ka(f!izci nerede
ş anı yücedir (25/Furkan 61 ); ~ JJ.J olduğumu ona gösterirdi. 153
fı] :~, ~ [-.9~ ~ Surlarla tahkim edilmiş
kale/erin içinde bile olsanız, (4/Nisa t.? YY üzerine saray burçlarının
resimleri yapılmış elbi?e demektir ve
78). Bu ayette geçen (:_,_Y. kelimesi,
güzelliği baz alınarak ~ly.ıi ~Y.3 den-
yer yüzündeki burçlar için kullanıl
miştir. Böylece kendi güzelliklerini
mış olabileceği gibi, gökyüzündeki
göstermesi açısında kadının saraya
yıldızların burçları için de kullanı 1-
benzediğini ifade eder. Aynı şekilde
mış olabilir. O zaman bu kelimenin
. -~:~·,:ıı kelimesi ile birlikte verilmesi ~Y. ~ ~ ~ deyimi, kişinin sara-
yından görünmesini ifade eder. Yüce
istiare yoluyla kullanılması demek
Allah'ın şu sözü bu manayı göster-
olacak ve mana yönünden Züheyr'in
mektedir. [~ ~~ 'ıl.J :fo_;; ~ 0).J
şu sözüne benzemiş olacaktır: .. J ~ o ••
~_,lll ~4-\1 Evlerinizde oturun, ilk

.GtJ•. t.:;WI
..
w~l
. •
w\.A
•
~ -- _: :
(.)A .J
cahiliye dönemi kadınlannın açılıp
_\ ' , ç.~l w~l JG ·i -
r:-: - . . Y.J saçılması gibi açılıp-saçılmayın (331
44- Kim ölümün sebeplerinden Ahzab 33); ~-! -?l?-_Y.i:. ff- kendi zi-
korkarsa o sebepler kendisini yakalar. netlerini sergilemeksizin (24/Nur 60).
isterse merdivenle göklerin se- l::Y de kişinin gözlerinin geniş
bep/erine sarılmış olsun. 152 liği ve güzelliğini anlatır. Bu ifade,
152 Şair, Züheyr b. Ebi Sülma. Bu bey it, 153Şair, Sa 'lebe b. Hazan Abdi. Bkz. Bahtarl,
Muallaka'sından alınmıştır. Bkz. Divan ' ı, s. Hamdse, Bab, 52; FeyrCı zabadl, Besdir ll,
78; N ah has, Şerhu '!- Kasaidi 't-Tis 'i, 1, 122. 234.
130
gözlerin bu her iki açıdan burcun gü- şu sözleri buna örnektir: ~ t~ J

zelliğine benzeyişini ifade eder. ~\.i. Biz tap1J1ayı sürdüreceğiz (201
Taha 91 ); ().i 'ıl ~~Hiçbir güç beni
durduramaz, (18/Kehf 60).
Cii 1 B-r-h
C.J~ kelimesinde uğursuzluk dü-
ciY. kelimesi, içinde herhangi bir şünülclüğü için ~~ve ~.J~ kelime-
bina ve ağaç bulunmayan geniş ve leri bundan türetil~iştir. ~'ll (s-I(Y. iş
görünür yer demektir. Bu kelime babana uğursuz geldi ve~ 0)\i·~ CY.J
zen açıklık, ortada olma manası öl_ç~ ~ı:iJifalan adam yargıda bana kötü
alınarak kullanılır. Bu manada Ji! davrandı ve ı.;.~ ~.:;.. ~~ çok acı
G..ı_; 1~ bir şeyi açıkça, hiçbir şeyini verr;cek bir şekilde vurdu ve 0~ Ç.l?.
gizlemeden yapmaktır. "ti,;jı f..-! ise, c_Y..l~ falan adam uğuruzluk getirdi
gizlilik açığa çıktı demektir. Sanki deyimleri, hep uğursuzluk, kötülük
görülen bir yere geldi anlamına gelir. ve acıyı ifade ederler.
- -
-?ıjjı (IY. de evin apaçık görünecek l'b.2.~.~
.) . •.-·i
~J · G"..) ~~
- ·i -tV
yerde olmasını anlatır.
4 7- Efendiye de ikram ettin,
tj! fiili, düz yerde yürümek, git- komşuya da ikram ettin; 154
mek anlamına gelir. Şiddetli rüzgara
ifadesi ise, ikram/hürmet etmeyi
bu açıdan C-?~ denmiştir. Aynı şekil
ifade eder. Ok atan hedefi şaşırınca
de geyiklerin ve kuşların hızlısına da
~Y. Berhd! Yazıklar olsun sana de-
C-?~ adı verilir. Fakat C-?~ özellikle
nir ki, bu ona beddua etmek demek-
okçunun ok atamayacağı bir yöne
tir; isabet ettiğinde ise, ~.Yı Merhd
sapan ve onun için kişinin uğursuz
denir ki: Bu ona dua etmek manasını
saydığı av anlamına gelir. Çoğulu
taşır. ~L:..Y.Ji.:, ~)ı ~ /,_ı?l deyimi,
c/~ şeklindeir.
bir kişiden çok e~iyet ve şiddet gör-
<:9L ise, ok atılabilecek ve uğur meyi anlatır. ~~ ~b.J. deyimi ise,
lu sayılabilecek avlar için kullanılır. sıtmanın şiddetli ateşini ifade eder.
;i,.;.-?~ geçen gecedir. f..-! ı_;, düz yerde
sabit kalmaktır. şl! ayette bu anlam
kastedilmiştir: (Y.i 'ıl buradan asla
J_>.i 1 B-r-d
ayrılmayacağım ( 18/Kehf 60).
.ıy soğukluk kelimesinin aslı, Y..
Bu tiil sadece olumlu olarak sıcaklığın zıddıdır. Bazen soğuklu
' - -
kullanı hr. Jl) '1 Vazgeçmeyeceğim ğun bizzat kendisi ölçü alınarak Jy
(devam ~deceğim) sözü gibi; çünkü: 1~ denir ki, bir şey soğukluk kazandı/
t-! ile Jlj fiill~ri zaten olumsuzluk
anlamı taşırlar, '1 da olumsuzluk bil- 154Şair, A'şa . Bkz. D fvdn'ı, s. 82; Serekusti,
dirir; böylece iki olumsuzluktan bir Kitabu 'l-Ef'dl, IV, 82; İbn Dureyd,
Cemheretu '1-Luğa, ı , 218 ; İbn Faris, Mücmel,
olumlu hüküm çıkar. Yüce Allah'ın ı, 123; Farabi, Divdnu '1-Edeb, ll, 288.
131
soğudu demektir. 1~ Ç.W\ :ı Y. deyimi Burada kullanılan :ıy, fiili ~sa
ise, suya soğukluk kazandırmakisuyu bitleşti demektir.~~ l?.~ ~~·~ deyi-
soğutmak anlamına gelir. Şöyle ki: mi, elimde bir şey kalmadı manasma
GS\-- <'.:;- ı~ı_ij j .; - -tA gelir. 0L:.,j)l\ :ıy, ifadesi ise, insanın öl-
··- Y.~3 . ~
düğünü anlatır. ;:ıy, onu öldürdü de-
48- Sen bazı yürekleri soğutacak
mektir. :ı./~\ ~~\ öldürücü kılıçlar
çoklarını da ağlatacakszn. 155
da, ölen kişinin ruhunu kaybetmesin-
Bu anlamda .:ı Y. fiili de kullanılır.
den dolayı sıcaklığını kaybetmesine
.ı Y.l Ç.l?- :o§ da denir diye söylenmişse yol açtıklarından ya da onu sessiz,
de, bu doğru değildir. Suyu soğutma sakin/hareketsiz bıraktıklarından bu
ya yarayan alete bu açıdan o:ıly den-
adı almışlardır.
f!l_iştir. Buz gibi sabit kalan şeylere de
Uykuya, :;Y. denmesinin nedeni
\:t;. :ıY. denir. H araret nasıl sıcaklığa
ise, uyuyan insanın vücudunda mey-
mahsus kullanılırsa, berd de, se bat
dana getirdiği zahiri soğukluk ya da
için öyle kullanılır. Bu açıdan 1~ :ı Y.
onu bir süre hareketsiz bırakmasın
sebat etti/sabit kaldı demektir.~ :ıy,
dandır. Uykunun da ölüm türünde_ n
~:ı Borç, üzerinde dondu kaldı, deyi-
bir durum olduğu bilinmektedir:.Gıı
mi gibi. Şair şöyle der: . '-l.o..l
:. ,;. r':i ·:1ı- 4-J'- : - ~-~ i :_;-
-·.-.ı\
f'Y:i" - . - (.)A
t-.?. : - .:. .:,_,........,
' ' j J w• f'.):!
"- f''·.-.ıı
J:;-' -
i" ~
~li;. Allah,
ı..ş-;- 3 _Y' i..J:l7
ölecek/erin ölümleri
(._,)-'l.9.J ~ .J-1:!
- 4..;,_)t ~-
anında, ölmeyecek/erin de uykuları
49- Bugün, zehiri soğuk olan bir esnasında ruhlarını alır (39/Zümer
gündür, 42); ~~~ ~3 i..ı.:H ~ 0)..ı~ ~ Orada
[Bugün sabredemeyeni ne bir serinlik ne de içilecek bir şey
kznamamalıdır]. 156 tadarlar (78/Nebe' 24); buradaki I~Y.
Diğer bir şair de şöyle der: kelimesi, uyku demektir.
~JY. ~~ ;~ Ji- ~ yJI Jf. :o§ _o • :;-:-'~ ~ sözü iyi/güzel hayat/ge-
çim demektir. Burada, insanın sıcak
50- İki köpek dişi açıktadır ölüm
havalarda soğukluktan aldığı lezzet/
donup kalmıştır
tat ölçü alınmıştır, ya da onunla elde
Ne yaman donmadır o, onun
ettiği rahat nazar-ı itibara alınmıştır.
ağtlı üzerinde. 157
ül:ıY.l: Sözcüğü ise, sabah ve ak-
155 Şair, Malik b. Er-Rayb. Bkz. İbn Fiiris, Müc- şam demektir; gündüzün en serin
mel, ı, 124; Zemahşerl, Esasu 'l-Belağa, s. 19; zamanları sabah ve akşam vakitleri
Himyerl, Şemsu 'l-U/um, ı, 152 olduğundan bu adı almışlardır.
156Şair, belli değil. Bkz. İbn Faris, Mücmel, ı,
104; Serekustl. Kitabu 'l-Ef'al, IV, 79; İbn
Dureyd, Cemheretu '1-Luğa. ı, 240; Ezheri, Ezheri. Tehzibu '1-Luga, XIV, 105; SuyCıti, el-
Te hz ibu '1-Luga, XIII, ı 05. Mu 'cem u '1-Kebir, ll, 859; er-Rib'i, Nizamu '1-
157Şair, Ebü Zubeyd et-Tiii. Bzz. Divan'ı, s. 594; Garfb, Müessesetu'l-Kütübi's-Sekiitiyye, s.
Yezidl, Emali, Alemu'l-Kütüb, Beyrut, s. 9; 13.
132
Müfredat 1 Kur'an Kav ramları Sözlüğü
:ıY. yağmurun havada donup ası Sonra bu fiil, kişinin bu işi yaptığı
lan türüne denir. y~l ~ Y. soğuklu yerin değil , yaptığı işin adı olarak
ğa mahsus bulut demektir. :ı_) ~ı..;...:., kullanılmıştır. Bu nedenle her hızlı/
ifadesi de bundandır. ~ j! fiili ise, so- çabuk olana :ı~~ rlenmiştir. Yine bu
ğuk sahibi oldu (soğudu) manasma açıdan, kuşun her iki kanadına, ken-
gelir. Allah buyurur ki:~~~~ J~.:, di yolunda giden, kendi işini yapan
~i: ~ ~ ~~ ~ . Allah gökten dağ insanın hali ölçü alınarak, ~~~;. adı
lar gibi soğuk/dolu yüklü bulutlar verilmiştir. Bunlar, kelime türetme
indiriyor (24/Nfır 43). metotlannda açıklandığı gibi , ken-
t.Ş?Y kelimesi soğuk havada çık disi türetilmiş olan kelimeden yeni
tığından soğukluğa nispet edi!~n, bi~ kelimelerin türetilmesi kapsamına
..
bitkinin
'
adıdır. Denmiştir ki: JS ~i girmektedir.
~J_iı.l\ :1~ Her hastalığın kaynağı vü-
cuttaki soğukluktur; 1 58 yani: Hazım Jii 1 B-r-z
s ızlıktzr. Hastalığa ~~Y. denmesinin
nedeni, hazımsızlığın sindirimi zor- jly kelimesi, feza demektir. j_;.
laştıran tabii soğukluktan kaynaklan- uzayda göründü demektir. Bu, ya biz-
masıdır. zat ortaya çıkınakla olur: J.o.)~i c..S).J
'·
:ıJY. de kendisi ile serinlenilen ve ~J.._;t;ı Yeryüzünü çırılçıplak ve düm-
sağuyan şeye denir. Buna göre, bazen düz görürsün (18/Kehf 47). Burada
J.ı:.~ anlammda J_,j bazen de J~ yeryüzündeki binaların ·ve yerleşim
anlamında kullanılır. :'ıJY. ~~..:;. ve ~ birimlerinin yok edileceğine dikkat
:'ıJY. denmesi ve sırmaya :'ıJY. adının çekilmiştir. Savaşmak anlammda
verilmesi gibi.~~~ ~:'ıY. ifadesi~ olan ojjı_;ı..:. de bu köktendir. Mübare-
soğuttum demektir. .G:'ı_;. fiili, tıpkı ze, savaş saflarından öne çıkmaktır.
~onu öldürdüm denmesi gibi. ô~IY. Alı ah b uyurur k .ı: w:i : ~\. .JJ't"
. _ U:l -. ·:.1
düşen meyve vs için kullanılır. :ı~ ~~ 1;~jlc Kendilerine ölüm yazılmış
ise, kendisi ile serinlenilen alettir. olanlar uzanacakları yerlerde olur-
Yollardaki :ıY., ~Y. kelimesininin lardı (3/Al-i İmran 154);1J.Ji: L:J_:,
çoğuludur. Bunlar da, her biri, ken- -b?~.J G)~ Calut ve ordusu ile kar-
dine mahsus yerinde duran kişilerdir. şılaştıklarında (2/Bakara 250). Ya da
üstünlüğü ile ortaya çıkmak şeklinde
158 Bu söz, Eb Cı Nuaym, Mustağfırl, ed-Darakutnl olur. Bu ise, güzel, takdire şayan bir
tarafından Enes kanalıyla merfu olarak tahriç işle öne çıkmaktır. Kapalı, örtülü
edilmiştir. İbn Abbas ve Ebu Sa'ld de merfu olan şeyin açılması, ortaya çıkması
ola rak bildirmiştir. H asan-ı Basri veya İbn
Mes' Gd ' un sözü olduğu doğrulanınıştır. Bkz.
da bu fıille ifade edilmektedir. Bu
anl_~mda f..llah buyurur ki: ~ IJJY..J
.
Zemahşerl, el-Faik fi Garibu '!-Hadis, thk.
M . EbCı ' l-Fadl İbrahim , Daru' l-Baz, Xl , 102; .J~\ ?-:-i.Jll Tüm insanlar tek ve bo-
AclCınl, Ke~fu '1-Hafa. ı, 132.
133
yun eğdiren Allah 'ın huzuruna çı kimsenin aşamayacağı handikap-
karlar (ı 4/İbrahim 48); .:ı-JJ-?~ ~ ~ .J;1 lardan oluşan engellerdir. Berzahın
O gün onlar meydana çıkarlar (40/ ölüm ile kıyamet arasındaki zaman
Mu'min ı6). dilimi olduğu da söylenmi ş tir.
Yüce Allah'ın: 0.!-?~ ~ı .;ı]:H.J
Cehennem de azgınların gözleri ~i: 1 B-r-s
önünde dikilir (26/Şuara 9 ı) sözü ise,
onların cehenneme gösterileceklerine I.Y"'Y. kelimesi, bilinen beyazlık
dikkat çekmektedir. 0~ jy:; deyimi, (cüzzam hastalığı) demektir. Ay'? da
def-i haceti ifade etmekten kinayedir. yüzündeki lekeh:~r nedeniyle I.Y"' Y.i adı
~j_Y. ~i_;.~ namus/u kadın demektir, verilmiştir. J.::. Y.i ~L.:. _ı büyük bir karga
çünkü: O, iffetiyle üstünlük kazan- türü dür. O da I.Y"'Y. hastalığına ben-
maktadır; yoksa lafzın bizzat kendisi zetildiğinden bu adı almıştır. ~;.
bunu ifade etmez. dolunay gibi parlayan şey demektir.
Bu, mana olarak ~ kelimesine
yakındır, çünkü: ~ Ud: da parlama-
tJY. 1 B-r-z-h yı ifade eder.
t.JY. kelimesi , iki şey arasındaki

engel ve sınırdır. Aslı, ; .JY. olup son- JY. 1 B-r-k
radan Arapçalaşmıştır da denmiştir.
Allah buyurur ki: ı.:Fı?~i:ı LHAı (Y. ~Y.: Sözcüğü, bulutta aniden gö-
~':i : -.. -,-_: :·.-. A . -, l k
~ .. . ... ( .J...>: ~ cı ve tat z su u i i züken par~ama;:ı anl~tırı ,Allah bu-
denizi birbiri üzerine salarak yanya- yurur ki: J.:;..J .k. j_J w~ ~ Onda
na getirdi, ama aralarında birbirle- karanlık/ar, şimşek ve gökgürifltüsü
rine karışmalarını önleyen bir engel (2/Bakara 19). Bu anlamda 29Y.i_, 29;.
vardır (55/Rahman 19-20). fiilleri kullanılmaktadır; bunun ya-
Kıyametteki t.JY. ise, ahirette in- nında her par!a~ar; şey için <3}. dene-
san ile Yüce Makamlar arasına gir~~ bilmektedir. J . ./'~ ~parlak bir kılıç
perdedir. Bu da Yüce Allah'ın: ')ü sözü gibi.
~ı 1:.; :;§ı Zor geçidi aşmaya girişme Ayrıca 29Y. ve 29;.
fiilieri korku-
di (90/Beled 11); [Bunun bir açıkla dan açılıp kapanan ve dönen gözler
ması gibi başka bir yerde ise şöyle için kullanılmaktadır. Allah buyurur
buyurur: ]0~ r-.J;i J) t.J:;. ~ıj_:, ~_:, ki: ~ı J~ ıS~ Gözler korkudan
Yeniden dirilecekleri güne kadar on- ftldır ftldır döndükleri zaman (75/
ların önünde geçit vermez bir engel Kı~amet 7); bu ayetteki <Jj! kelime-
vardır (23 /Mü'~inun 100) ayetinde si JY. diye de okunmuştur. Bunun-
geçmekte olan ~ sözcüğüne işaret la renk değişikliğine işaret olunur.
tir. Bu akabe ise, salihlerin dışında Mesela değişik renklerdeki taş ların
134
oldı.ığu yer için :iiY. ismi kullanılır. vanın çökmüş gibi durduğunu anlat-
~_;.i ise, hem siyah hem beyaz tarafı rı:ıaktadır. Suyun toplandığı yerede
bulunan dağ demektir. Bu nedenle A.SY; adı verilmiştir.
göze de ~t.§_y denmiştir. A.S_Y. ise, bir şeyde ilahi hayrın
~;. :iJG dış görünü~ açısından dev'!mlı oluşudur. (Allah"ın) sözü:
parlayan deve demektir. 4..3JY ise, bu- ~.)'xl.) :~1 ~-;.ıl.S_;.~ , ;.;:;~lgöğün
lutlar olduğund'! yeşeren bir ağaçtır. ve yerin bereket kapılarını üzerlerine
Bu, ~JY ::r~~ deyiminin kullanıl açardık (71A'n1f96). Bu isimle adlan-
dığı ağaçtır. ~~.\..;,~:-;Y.Jdeyimi de dırılmasının sebebi suyun toplandığı
kişinin yemeğine az bir zeytin yağı yerde kalışı gibi, hayrın da burada
katıp içinde parlama,sı durumunu durup kalmasıdır.
ifade eder. :ii.J~ ve ~_;;.i kelimeleri de ~.JW: Sözcüğü ise, içinde bu hay-
parlaklığından dolayı kılıca verilen rm bulunduğu şeydir. Yüce Allah'ın
isimlerdendir. şu, sp~ü de bu anlamdadır: j.~ 1~.)
tJI) kelimesi ise, deniyor ki, ~Gl ji ı.tlj4-<ı Bu Kur 'an, tarafımızdan
peygamberin (sas) miraca çıkarken indirifmiş mübarek bir öğüttür (21 1
bindiği binektir. Onun nasıl bir şey Enbiya 50). Bu ayette, Yüce Allah'ın
olduğunu Allah daha iyi bilir. t>.ı.f.1 Kur'an ile gönderdiği ilahi hayırların
ise, bilinen ibriktir. O bu adı içi boş kaynağına dikkat çekil~e~tedir. _Bu
olunca parlıyor olmaşından dolayı bağlamda Yüce Allah: ~Glji ~Gş li.A..J
almıştır. :OC .JiJ :OC j ' :-;_;.iJ 0~ :-;_;söz- ~jt.;ı.,:a Bu Kur 'an bizim indirdiğimiz
leri ise, kişinin gürlemesini/tehdid n;~barelf-. bir kitaptır (6/En 'am 155);
savurmasını anlatır. w.:ıs ~ J.ıi LSjt.;ı.,:a ~_)Nerede olursam
olayım, beni mübarek kıldı (19/Mer-
yem 3 1) yani, bunlar ilahi hayı~lapl}
~~ 1 B-r-k
kaynağıdır. Yüce Allah'ın: ~ ;Gl_).;i G)
~Y. kelimesinin aslı devenin göğ ~j4-ı ~Biz onu mübarek bir gece~
de indirdik (44/Duhan 3); Yine: ~_)
südür. Bununla beraber başkası .
- için
de kullanılmaktadır.. :Şuna A.SY; adı LSjt.;ı.,:a ~);. ~ji Ya Rabb 'i, beni be-
da verilmektedir._k..;ıll ~Y. ifadesi de- reketli bir yere indir (23/Mü'minun
venin yükünü atması demektir. Bu, 29) ayetlerinde ise, kast edilen ilahi
sebat anlamı da taşımaktadır. Onun haynn bulunduğu yer ya da zaman
için -;ı .}Jı ~ ı) _fo~ denir ki, savaş demektir.
alanında sebat ettiler ve on~daı:ı hiç lsj4-ı ~~.:., :~1 ~ ljj).J Gökten
ayrılmadılar demektir. y.).:JI ~\.5.\_Y.J bereketli bir su indirdik (50/Kaf 9)
IA)tSJY.J deyimi, sav~şta kahra- ayetinde ise, göğün suyunun bere-
manların ayrılmadığı yer anlamına ketine dikkat çekilmiştir ki, bu da şu
gelmektedir.~~~~ ~_fo~ deyimi, hay- ayetlerde dikkat çekilen yağışlar an-
135
lamındadır: ~Lı ~Wl~ Jjl .;,11 ~)) ~~
:< ~ :ı " .,.. " J. : o ~ ' , , ,
tarafından verilebileceğine
dikkat
~k.
- - .).)
o • <\..ı ' • '..:ll . - \jJ ...sı.:..s
_ .ı:;:~rı,y>.J -r-C-H .
• o
çekrnektedir. Bu bağl~mda Allah bu-
.\J1)1 Allah ;ın: gökte~ su indi;ip, onu yurur ki: ~L:J1 ~~ .:Jı1 ~.)~ Yaratı
yerdeki kaynaklara yerleştiren, sonra cıların en güzeli olan Allçı~ ne Jlif.Ce~
onunla çeşitli renklerde ekinler yedir! (23/Mü 'min un ı 4 ); J] ı,?;u1 ~jl.;ü
tiştiren olduğunu görmüyor musun? ~# Jc 0~)1 [Yanlış ile doğruyu
(39/?:ümer 2 \);.J~ ~Lı ~Wl~ Gl)_:, birbirinden ayıran} Fur 'dn 'ı, ... ku-
~):~\ t} ~~is: .ı,j Biz-gökten belirli mik- luna göderen AJ!a_h 'ın ~anı yijc~di~
tarda su yağdırarak onu yerin yüze- (25/Furkan ı) ; dJ ~ .,.t..::. 0J ı,?;u1 ~jl.;ü
yinde durdurduk (23/Mü'minCm 18). ~4 ~~ ~ ip Eğer diler;e onların
İlahi hayır her zaman hissedilme- sözünü ettiklerinden daha iyisini,
den geldiğinden ve sayılamayacak cennetleri verebilen ...Allah_'ın şanı
kadar çok olduğundan ayrıca her- yücedir (25/Furkan 1O); .:iı1 ~.)~
hangi bir şekilde sınırlandırılamadı ~Wl ~.) İşte Rabbiniz olan Allah
ğından kendisinde hissedilmeyen bir budur. Alemierin Rabbi Allah f}e_yü~
fazlalık görüien her şeye: ~.)~). O c,t;d.,ir (40/Mu'min 64); ~~ ı,?;u1 ~jl.;ü
mübarektir; dS. Y. ~ onda bereket var- ..ill.:JI hükümdarlık elinde olan Allah,
dır denmektedir. Bu artmaya şu ha- yüceler yücesidir (67/Mülk ı).
d_iste de işaret edilmiştir: ~ '1 JL. Bu ayetlerin hepsi, sözü edilen
~~~Hiçbir mal sadakadan dolayı iyiliklerin sadece Yüce Allah tarafın
eksilmez. 159 Bu sadece görülen nok- dan bize veriıebileceğini, bu nedenle
sanlıkla sınırlı değildir. Bazı husrana kutlu ve mübarek olduğunu göster-
uğramışların bu söz söylendiğinde mektedir
• 1-.... ı\ .ili:ı:; - .o- b . l .
u ~ ... .J ~ enım e senın aran-
da tartı vardır, sözünde kast ettikleri
gibi değildir.
r-i: 1 B-r-m
~ ;:: , ,
Yüce Allah'ın: ~ ~ LS;u1 ~jl.;ü riY.) kelimesi, bir işi sağlam/ınü

~.JY .,.Wl Gökteki .gezege~lere yö- kemme! y~pı:naktı~. ;\llah buyurur ki:
rüngeler belirleyenin şam Yücedir ~~ G~ IY,i ı..,.;a_;.l ~~Yoksa bir işe mi
(25/Furkan 6 ı) sözüne gelince bu karar verdiler? Doğrusu Biz df! ~a
onun adı geçen burçlar ve aydınlatı rarlıyız (43/Zuhruf 79). Aslı JP...ll ~IY.!
cılar vasıtası ile üzerimize yağdırdığı sözünden gelmektedir. Bu da telleri-
nimetlerine işarettir. Kur'an'da ~)~ nin dokunuşlarının çokluğunu ifade
sözünün geçtiği her yerde adı geçen eder. Şair şöyle der:
iyiliklerin sadece Yüce Allah tarafın -o' - ~ : n: ',; 1..: _o,
~-»"_J • .. ıY.' ';!~ ~ ı..s-
dan bize verildiğine ve ancak onun
51- [Yemin olsun, bulduğunuz iki
efendiniz de ne güzeldir]
159Hadisi, Müslim, Sahlh'inin el-Birr ve 's-Sıla
konusunda tahriç etmiştir (HN: 2588). Onlar gevşek olsun, sık dokun-
136
muş olsun her hal üzere iyidir/er. 160 kökleri gibi fu'h1n kahbından gelmiş
~..;.: Sözcüğü ise, kaytan demek- bir m astardır. Bazı ları ise, onun be-
tir ki, sağlam bir şekilde dqkunmuş yazlamak anlamına gelen;~ oy fiili-
ip anlamına gelir. ~~ .G.:._;i deyimi nin mastan ol_d~ğunu söylemi_Şlerdir.
de bu köktendir. su' nedenle hiçbir Onun _için ;~i J?,j de, ~L,y, ~i_:;.) de,
zaman kumar oynamayan/kumar ;Y. ~ J. de, ;u.). Y. denebilmektedir
işine girmeyen cimriye ~Y. adı veril- ki, genç ve beyaz adam, topluluk ve
mektedir. Tıpkı, cimriye ~~ j)L eli yeni/güzel şey demektir.
bağlı, eli sıkı da denmesi gibi. ;u._y kelimesi zamanın kısa bir
r?. ise, bir işte ısrar eden ve onu müddetidir. L.ıl..i.Y.: Sözcüğü ise, delil-
sıkı tutan demektir ki burada onun lerin en sağlam olanıdır. Bu her za-
' '
durumu J;ı.;..ll ~?.ipi sağlam yapa- man kaçınılmaz olarak doğruyu gös-
na benzetilmiştir, rY de böyledir. teren, doğrulanması gereken delildir.
Hurmaları çifter çifter yiyen için Çünkü deliller beş çeşittir.
de ~Y. denir ki, bu onun art arda ı. Delaleti daima doğru olan de-
çar çabuk yemesini anlatır. İpin liller.
sağlam olanı kimi zaman iki renkli 2. Delaleti daima yalan olan de-
olduğundan siyah beyaz karışımı liller.
askerlerden oluşan ordu için, ko-
3. Delaleti doğruya daha yakın
yun veya başka şeylerin herhangi
olan deliller.
biri, iki renkli her şey için de bu
4. Delaleti yalana daha yakın
isim kullanılmaktadır.
olan deliller.
; ,_;,Y. aslında sağlam kazan de-
5. Delaleti her ikisine de eşit me-
mekti_r; çoğulu r-1-Y; gelir. o~ çukur
safede olan deliller.
ve _)~ kelimeleri gibi. Bu, genel-
d~ mef'Ul kalı~ında kullanılmıştır; Allah buyurur ki: 0J ~tiı.:H ı;I.A ~
~ gülüş ve oijA alay gibi. ~ı....:.,.~ De ki,· Eğer d~diğiniz gibi ise,
delilinizi getirin (2/Bakara 1ı 1); l_,.ı1A ~
~~:fo \~ ~tiı.:H De ki,· Bu konudaki
oj: 1 B-r-h reddedilemez kesin delilinizi getiriniz.
Bu kitap, gerek benimle birlikteki olan-
L.ıl..i. Y. kelimesi, delil için ileri sü-
rülen açıklamadır. Bu Lı~.J ve Lıı.:;i lqrzn bilgileriniJçeriyor (21/Enbiya 24);
~j ~ 6tA.:H rSç.L?. ~ size Rabbinizden
kesin kanıt geldi (4/Nisa 174).
160Şair, Züheyr b. Ebi SülıniL Mim kafıyeli
Muallakasından. Tek kat: Fakirlik (zayıflık);
çift kat: Zenginlik (güçlülük) demektir. Bkz. i:;. 1B-r-e
Divdn'ı, s. 79; Nahhiis, Şerhu 'l-Kasdidi'l-
Tis 'i , 1, 108; Zeınahşerl, Esas u '1-Beldğa, s. '-?~_.ı ç.\y _.ı ç.y kelimelerinin aslı,
21.
137
hoşlanılmayan şeye yakın olmaktan Allah 'ın bir vasfı olarak kullanılır.
uzak durmaktır. Bu nedenle kurtul- Şöyle ki: .J~ı t5:->4lı ~wı .:Jıı ~ O
mak, uzaklaşmak ve kirli ~şlere b,u- yaratan, yoktan var eden, var/tkiara
laşmamak anlamında ~y,.ıı ~ ..:.ıı.::;; şekil veren Allah 'tır (59/Haşr 24);
Hastalıktan kurtuldum: Lı~ 0: ~ji ~~~ J) ı;~ Gelin, kendi yaratıcını
Falandan alakarnı fçeştim, ..:.ıi~.J za tövbe edin (2/Bakara 54).
elimi çektim . '~ ~ .Gi_;i.J şundan el ~ji ise, halk demektir. Deniyor ki:
çektirdim, • .Gi_Y..J onun ilgisini kes- Bunun aslı hemzeli idi, sonra hemzesi
tim, ~t..ŞY $.j_j hiçbir suçu olmayan terk edildi. Kimileri ise, bu :lyJI ~ii
adam,0~ju ~\ji ~~.J hiçbir günahı sözünden alınmıştır. ~;. kelimesinin
olmayan, tamamen günahsız toplu- bu adı alması onun r..Sf. yani topraktan
luk denmektedir.
. . gelmiş olmasındandır. Bu bağlam
Allah buyurur ki~ ~~jj~l ~ ös:-1~ da Allah buyurur ki: ~ ~ t..Ş~\ ~
0:4 _pı ~ ~~\.i. ~~\ J) Kendileri ile yi) Sizi topraktan yaratan od,ur (40/
aranızda antlaşma bulunan müşrikle Mu'min 67); ~;.1ı P. ;.A ~_ji Onlar
re Allah ve Peygamber 'i tarafindan halkın en hayırlıfarzdır (98/Beyyine
yöneltilen bir ilişki kesme ihtarıdır (91 7); ~\ ~ fJ, Onlar da halkın en şer
Tevbe 1); .:j~jj 0:4~1 ~~~..;.,;.]ı 0! lileridir (98/Beyyine 6).
Allah ve Peygamber 'i ile müşrikler
arasında her türlü i!işlfi k_esilmiştir C?~
t~ 1 B-z-ğ
Tey be 3); ~ ~~._;. Gi:, J.;ıei ~ ~._;. Fi
0~ Benim işlediklerim ile sizin bir Allah buyurur ki: ~~ r..5lj ~
ilginiz olmadığı gibi, sizin işledik/e ~ }~ Daha sonra Güneş 'i etrafına
rinizle de benim bir ilgim yoktur ( 10/ ışık saçmış halde doğarkery görünce
yunus 41 ); .;u;~ 0.J~ ~:,f<~.:- ~i). G) (6/En'am 78); ~}~ yhll r..5ij ~Ar
~1, Biz, sizden ve sizinAllah ~an başka kasından Ay 'ı etrafına ışık saçmış
taptzklarınızdan uzağız (60/Mümtehi- halde doğarken görünce (6/En'am
ne 4); ~ ~~~ ~) ~~J ~Sr-~ı;ı J~ ~r 77); yani, ışığını yaymış bir vaziyet-
0.J~ Bir zaman-İbrahim babasına ve te doğmuş ylJI tY. deyimi de teşbih
kavmine demişti ki; Ben sizin taptıkJa-: yolu ile bu doğuşa benzetilmiştir.
rınızdan_ uzağım (43/Zuhruf 26); ~I_J;ı! ~~~~ .J~ı tY. kökünden alınan bu
ı)~~ .illı Allah onu, onların dedikleri kelime, baytann hayvanın kanını akıtına
şeyden t!;!mize çıkard~ (33 1Ahzab 69);
sını ve bu kanında akışını irade eder.
1~1 ~~~ ~ ıy.fı ~~~ i~ ~) Kendile-
rine uyulanlar (!iderler), kendilerine
uyanlardan uzaklaşıkiarı zaman (21 ~ 1 B-s-s
Bakara 166).
Allah buyurur ki: ~ J~l ·>,·1.J
Ls_)~ kelimesi ise, sadece Yüce Dağlar paramparça olup, toz halinde
138
boşluğa dağıldığı zaman (56/Vakıa ı:ı g~lıpeden elde etmeye çalışmaktır.

5); yani, un gibi _ öğütü19_ü.kleri!"lde. 4..:?-wı J,?.jlı ~adam, bir şeyi zamanı
' ..
.
Bu kelime ~w\.!
- 0.1_,....lı.J
- ~ı ~ g_eJmeden istedi demektir. J,:;..ğ.Jı ~
~ ~ .J yani, buğday ve unu su ile 4.2Gıı deyimi ise damızlık devenin,
un ufak ettim. O da un ufak oldu. dişi deveyle birleşme isteği kızışma
Bir şeyi hızlı bir şekilde yürüttüm dan üzerine çıkması demektir.
manasında olduğu da söylenmiştir. ~ ~ı..;. kaynağından alınan ve he-
~t:Jı
.. ~ı ·~~d es ı. de, L1ı....iı
_ . _ 11a ... _ _ ..:.U~ı
. _ nüz dinlenmemiş su demektir. İyileş
~.f" yılan, hızlı bir şekilde akıp gitti meden kabuğu soyulan yaraya da ~
sözünden alınmıştır. Buna göre, Yüce denmektedir. Henuz yetişmemiş olan
Allah'ın şu ayetlerde sözünü ettiği du- hurma için ise,~ kelimesi kullanıl:
~um.una işaret edilmiş olunur~ ~~.J maktadır. Allah buyurur ki: ~ ~
J~ı Dağları yürüttüğümüz gün ( 18/ ~.J Sonra suratını astı ve kaşlarını
K ehf 47)·,Y'-'~.J
: .:. - - ~.i..L:;.I
_. ~ :~ - ..: <ıG:Jı .:. .
·: i..SY.J çattı (74/Müddessir 22). Bu ayette
yG....:Jı Y. Sen dağları görünce onların geçen ~ kelimesi, zamanı gelme-
yerlerinden hiç kımıldamadıklarını den ve vaktinden önce suratını astı
sanırszn. Oysa onlar bulutlar gibi ge- demektir.
çip giderler (27/Neml 88). . Eğer dense ki Yüce Allah'ın: ;_?_j
~:;i ~ sözü, develeri sevk ~.J.:..L;ı ~~O gün birtakımsuratlar da
ederken, onları azarlamayı
ifade eder. asıktır (75/Kıyamet 24) sözünde ge-
~ı ~ ~ ~~ sözü ise, sakinleş çen oJ.:.'-! kelimesi onların zamanın
tirrnek için söylenen, _g üzel, yumuşak dan önce yüzlerini astıkları anlamın
söz demektir. U..~ 4.3w deyimi ancak da değildir. Onlara cevabını şu olur:
yumuşak söz söylenınesi halinde Bu da, zamanından önce söylenen
sağılabilen deve demektir. Hadiste sözler kapsamındadır. Denmiştir ki:
deniyor ki: ~4:- ~ ~i ~~ ~~.J Bu ifade, onların henüz ateşe varma-
Yemen ehli, çoluk çocuklarını da be- dan yaşadıkları acıyı, sıkıntıyı ifade
raber sevk ettikleri halde, geldiler. 161 etmeye işaret olduğundan özellikle
Yani onlan da beraberlerinde getirdiler. ~kelimesi kullanılmıştır ki, onların
acılarının uzaktan kendilerini yaka-
layacağına dikkat çekmektedir. Bu
~ 1 B-s-r
zorlanma bağlamında meydana gelen
~: Sözcüğü, bir şeyi daha zama- bir durum ve zamanı gelmeden önce
yapılan bir iş konum!Jndadır. Yüce
Allah'ın : ~.)~ ~ ~ 0i ~Bel kırıcı
ı 6 ı Hadis Sufyan b. Ebi Züheyr kanalıyla gelmiş
bir belaya uğrayacakları kaygısını
tir. Sahih bir hadistir. Buhar! tahriç etmiştir;
bkz. İbn Hacer, Fethu '1-Bciri, IV, 90; SuyCıti, taşırlar (Kıyamet 25) sözü de bu an-
Tenviru '/-Hava/ik Ald Muvattai Malik, lll, lamı desteklemektedir.
85.
139
~ 1 B-s-t WSJI deyimi, bazen bir şey i_stemek
için kullanılır. Mesela: Jı ~ ~45
~~~ ~ ifadesi, bir şeyi yaymak ~ıj ~ ~wı Böyleleri ağzın~ su gelsin
ve genişletmektir. Bazen bu her iki diye avuçlarını açıp uzatan kimseye
anlamda da kullanılır. Bazen de bu benzerler ( 13/Rad 14 ). Bazen al-
anlamlardan biri kast edilerek kullanı-
• -
ma~ içip kullanılır. Mesela: ~)lji.J
lır. 0 _):lll~ elbiseyi s ermek anlamına ~~~ ~~~ melekler ellerini uzatıp
gelir. ..b~ sergi de bu köktendir. Her (6/En'am 93). Bazen de sertlik ve
serilen şey, ..b~ adını ~lır. Bu açıd_an dövmek için ~)..lllanıl_ır.,~l\a~ buyurur
f.-llah buyurur ki: ~_)'ıli ~ ~ .\.l.ıı_J k ı.·. ~Y""" . :~:• .1\ - , ,_.{,\ ~ <'.1\ 1.t.. .'.:.-.-
' 1'u: rı--;-_, r+-1 --· ~: ~J sı~e
.7
lb~ Yeryüzünü de sizin için yayan ellerini, dillerini kötülükle uzatırlar

G_'dur (7 1/Nuh 19). Bu ayette geçen (60/Mümtehine 2). Bazen dağıtmak,
..b~ kelimesi geniş yer demektir. vermek ve bağışta bulunmak için kul-
- ,'
~.:/:ll~yerin düzgün olanı de- lanılır. u~~~~~~ Aksine O 'nun
mektir. Bazıları~ kelimesini istiare iki eli de açıktır, (5 /Maide 64).
yoluyla herhangi bir terkib, te' lif ve ~ yavrusuyla hereber san-
kafıye gerektirmeyen her şey için ki serilmiş olup serbest bırakılan
kullanmışlardır. Allah buyurur ki: dişi deve demektir. Bu ~ ' -::.&
L.',!J.J u':..!~~~ .\.l.ıı_J Kısıtlayan da bol b~l kelimelerinin,-::..ı)i.;, ve (.)-C~ anl(!m-
veren de Aljah 'tır (2/Bakara 245); .Y.J larında kullanılması gibidir. ~i ~
~?~ Jj yl .\.lı ı~ Allah kullarına rızkz ~G deyimi, dişi devesini yavrusuyla
bollaştırsaydı, yeryüzünde azariardı beraber serbest bırakmak manasını
( 42 / ŞCıra 27) yani, eğer genişletecek taşır.
olsaydı. Peygamberleri onlara; ~~lj_j

~l_j rWı ~~Ona bilgi ve vücud
~/B-s-k
gücü bakımından üstünlük bçığzşladz
(2/Bakara 247). Bu ayetteki ~ise, Aq~h ~uyurur ki: ı.;ı~~ ~l_j
geniş imkan, demektir. "ı.ı· _..,:, tık 4-l Birbirine girmiş kat kat
rWı ~ .;~ı:,,-,! deyimi, bazılarına tomurcukları olan yüksek hurma
göre, bir kişinin kendisinin ilminden ağaçları yetiştirdik (50/Kaf 10). Bu
faydalanması ve başkasına faydalı ayette geçen w~~ kelimesi w~~
olması demektir. Böylece kişi onunla uzundurlar anlamındadır.
bir ~yani, cömertliğe ulaşmış ol- &:ı'-:ı yükselme yönünde uza~ıp
maktadır. giden_şey demektir. Bu kökten ~
.'
..ı;11 ~elini uzatmaktır. Allah bu- ~~i Ji 0~ denir ki, kişinin arka-
yur~r ki: ~)~ ~lj~ ~~ ~_j Kö- daşlarına üstünlük sağlaması demek-
pekleri de ön ayaklarını mağaralJın tir. ~-' ~ kelimelerinin aslı JY.
eşiğine uzatmıştı (18/Kehf 18). ~ fiili dir.
140
.._- d ernek , d evenın

4iUıı c.::..ıs....u . d o- -y 3- 'u.~
o
- f'fi>
., ~.: 1...5"' ıı .-.:r
•. --! ı.r~.J- o"
- -u-<=ıl) ('-~·· - .
ğumdan sonra memesine tükürük
gibi az ağızın düşmesidir. Bunun
. , -
52 - Suç işlemeden iki oğlumu
birinci anlamı oluşturan yükseklikle zorla alıkoymam;
ilgisi yoktur.
[İkisinin yardımıyla olmuştur;
akttılan bir kanla deği/.] 162
~/ B-s-1 Başka bir şair ise şöyle der:
L :.:, : ıj ;s~~l\ · · ,:,, ..ıG ı:·~~ _o ı
J.:.:! kelimesi, bir şeyi kendine ...J9-l u. 1 - 3 !'i-'""- ~ .
- - ~~~~ .-
katmak ve onu korumaktır. Kendine
katmak anlamından dolayı yüzün ek- 53 - [Ülkeler ki, onlara alıştım
şitilmesinde istiare yolu ile kullanıl ve onlarla güzel anlar geçirdim]
mış ve ~jı J._..~:,::, ~~)Onun yüzü Eğer onlardan bir kısmıyla baş
asıktır, surat astı denmiştir. Korumak başa kalırsan, onlar korunmuştur. 163
anlamını taşıdığından da haram k!lı c.ıı.S..Jı lSjj deyimi, yerin boşaldığı
nan şeye, rehin bırakılan şey~ de J.:.:! anı anlatır.
adı ~erilmiştir. ~ ~ J.4 0i ~ j~:, 4L~ cesaret için ;iJL:.ı;ı adı da kul-
~ Kur'an aracılığı ile hatırlat ki,
lanılmıştır. Bu cesur insanı yüzünde
[gün gel ir] herkes işlediklerinin tut-
gözüken ası k suratlılıktan ya da şece
sağt olup felakete sürüklenmesin (6/
atinden dolayı kendisini akranı üze-
En'am 70) ayetinde geçen~ fiili,
rinde dokunulmaz sayılmasından ya
sevaptan mahrum olmak demektir.
da elinin altındakini korumasından
1"'1_?. ile J.:.:! arasındaki fark, haramın
dolayıdır. 0\S..;jı ~j deyimi, bir yeri
yönetim ve baskı ile yasak kılınan
korumak ve oraya girmek isteyenlere
her şey için kullanılması, J.:.:! in ise,
karşı korumaktır.
sadece baskı ile yasaklanan şeyleri ,_
~: Sözcüğü, üfürükçünün üc-
dile_getirn;ıes,idir., A_ll~h, buyurur ki:
ı _;.:..s ~ ı~i 0,ı;ıJI ~3\ İşte bunlar,
retidir. Bu söz de G~ ~~ sözünqen
türetilmiş bir kelimedir ve onu J.:.:!
işlediklerim bırakılmış kimselerdir
yaptım. Bu da kişiyi şeytan veya
(6/En'am 70) yani, bunlar sevaptan
yılan ve çiyanlara karşı kendini ko-
mahrum kalmışlardır. Bu ayette!<i
J,:.:! kelimesi, 4 j ~ ~ ~ JS
ruyabilecek cesur, güçlü biri yaptım,
herkes tutumunun ve davranışla
rının tutsağıdtr (74/Müddessir 38) ı 62 Şair, Avf b. Alıvas. Bkz. Eb lı U bey de, Meôni .,_
ayetinin açıklamasından yola çıkıla Kur 'ôn, tlı k . Fuiid Sezgin, Mliessesetu'r-
rak, kişinin kendine emanet edilmesi Ri sa ıe, ı. ı 94; İbn Fiiris, Mücme/, ı, ı 25;
İbn Kuteybe, e!-Mu'cemu '1-Kebir, Daru · ı
(kendinden sorumlu tutulması) diye
Klitübi' ı -İımiyye , Bcyl'llt, ll, ı ı ı4; Himyer1,
açıklanmıştır. Şair şöyle der: Şemsu '1- Ulıinı, ı , ı 72.
ı 63 Şair, Zübeyr b. Ebi Sülnıa. Divan' ı, s. 59
141
demektir; yahut da onu ~ yani, ç;.ı~ İki beşere mi inanacağız, (231
başkasına haram yaptım, de~ektir Mü'minün 47) sözünde ikili olarak
(Üfılrükçüye verilen şeye de~ adı kullanı ]mıştır.
verilmiştir) Kur'an'da insanın bedeni, dış gö-
Ji:,b11 ,~,):.:,deyimi,
ebucehil kar- rünüşü kast edildiği her yerde, insan
puzunu tatlılaştırdım, demektir: Eğer yerine beşer kelimesi kullaJ?ılmıştır.
bu doğru ise, manası: Onun_:U~ ni Misaller: i~ .. L.i1 ~ LŞ~I ).3 O,
Jb.
yani keskin acısını ya da ~ sini, sudan bir beşer yaratan Allah 'tır (25/
yani haramlığını izale ettim anlamı Furkan 54); ~ ~ i~ ~li.. Jı Ben
na gelir ki, bu haramlık da içinde bu- çamurdan bir beşer yaratacağım
lunduğu şeyi haram şeyler gibi yapan (38/Sad 71).
acılık manasındadır. ~ise, J:?..\: Evet Aynı şekilde, insanlar derken ~, o~
ve ~ : Yeter anlamındadır. peygamberlerden yüz çeviren _)lli..ll

kafir{er kast edildiğinde onlar için
F:l B-s-m de A beşer kelimesi kullanılmıştır :
~\ J) ~ı Iii ~ı O kesinlikle bir be-
Bu kelime ile ilgili olarak Allah Şer sözüdfAr (74/Müddesir 25); iAl
buyurur ki: 4-)) ~ ~Li:. ~·\~~~ Ka- 4 i~lj ~ İçimizden bir beşerin
rıncanın dediklerini işitince gülerek peşinden mi gideceğiz? (54/Kamer
tebessüm etti (27/Neml 19). 24); ~~~ı~~ ı..;, Siz de bizim gibi
birer insandan başkası değilsiniz
- (36/Yasln 15); ı+ ç;.ı~ &._)ji Onlar
y!:: 1 B-ş-r
dediler ki: kendimiz gibi birer insan
;;~kelimesi, cildin qışına veri- olan şu iki beşere mi inana_cağız (231
len isimlerden biridir. :i..;,j\ ise, onun Mü' minun 47); ~_ı~ ~~ i_,JW Bir
iç yüzüdür. Ediplerin geneli böyle beşer mi bize yol gösterecek? (641
demiştir. Ebu Zeyd ise, bunun tersini Tağabun 6) deyip inkar etmeleri, yüz
söylemiştir. Ebu'I-Abbas ve başkası çevirmeleri nedeniyledir.

ise, onun yanlış söylediğin! belirt- Yine bu anlamda buyurmuştur
mişlerdir. Çoğ~lu ~ ve ~~~ şeklin ki: 1;5);? ~ ıj Ben de tıpkı sizin gibi
dedir. İnsana ~ denmesinin nedeni, bir beşerün (18/Kehf 11 0). Böylece
derisinin tüysüz olması ve bakıldı insanların beşeriyette eşit olduğuna,
ğında direk derisinin gözükmesidir. aralarındaki farkın elde ettikleri yüce
Çünkü, diğer hayvanların derileri ya marifetler ve güzel arneller olduğuna
yün ya kıl ya da tüylerle örtülüdür. dikkat çekmiştir. Bu nedenle _a yetin
İnsan anlamına gelen ~ ke- devamında şqyle denmiştir: Jı ı?;
limesi, bir kişi için de çokluk içiq ~13 .J1 ~ı ı...;,jj Yalnız bana vahiy yolu
de kullanılır. Yüce Allah'ın: &._)jl ile ilahınızın tek Allah olduğu bil-
142
diriliyor ( 18/Kehf ll 0). Böylece de ması .G.~l.J .ıJ.ll ;Al cümlesidir, yani:
kendisinin hangi özellikle onlardan Yüce Allah ona övülen bir deri ve
ayrıldığına dikkat çekmiştir. gönül vermiştir. Bu ifade, hem za-
Allah buyurur ki: ~ ~ ~.J hiri hem de batıni faziletleri ken-
Bana hiç beşer eli değmiş değildir dinde toplayan kamil insan için de
(19/Meryem 20) ayetinde özellikle kullanılır.
beşer kelimesi kullanılmıştır. Aynı Kimileri bunun anlamı kişinin iç

şekilde: ~r iA ~ ~ O, ona nor- dünyasının yumuşaklığı, derisinin
mal bir beşer kılığında görünmüş ise sertliği al}lamına gelir _demişler
tü (19/Meryem 17) ayetinde de bu dir. ..j~.J .G~.J ~yi ~~~J deyimi,
kelime geçmektedir. Bu, melekleri kişiye yüzünün derisinin yayılmasına
ifade etmektedir. Bu kelime ile onun yol açan sevindirci bir haber/müjde
normal insan kılığına girdiğine ve bir vermeyi anlatır. Bunun nedeni, insan
insan şeklinde kendisine göründüğü sevindiğinde suyun ağaçta yayılması
;ıe_ di~kat çe km iştir. Yüce Allah' ın: ı...;. gibi, kanın onun içinde yayılmasın
lA lu Bu bir beşer değil! (12/Yusuf dandır. Bu kelimeler arasında birta-
31) ayetinde kullandığı ifade ise, Hz. kım farklar olduğu _da açıktı~. Çünkü
Yusuf için bir saygı ve yüceltıneyi .G~ geneldir. .G~i ise, .G~i gibidir.
ifade eder ve özünün insan özünden .G~ ise, çpkluk ifade etmek için kul-
daha şerefli ve daha değerli olduğu lanılır. Ai fiili de, hem dönüşlü hem
nu gösterir. de dönüşsüz olarak kullanılır.
~~~i ~~ deyimi, derjsine isa- A~ .G~ denir ki, bu ifade müj-
bet ettim demektir. Bu .G:ıi burnun- de alınayı ve müjde verıneyi ifade
dan vurdum ve ~j ayağından vur- eder._Aynı anlamı if~de etmek için
dum sözleri gibidir. ~.)':li jıyjı ~ .G~i da denir. Bu~~ seni nıüjde
ifadesi çekirgenin yerdeki şeyleri liyor, ~~ sana müjde veriyor ve
yemesini ifade eder. ;;_),W, iki deri- ~~ sana müjdeyi bildiriyor fiili
yi birbirine değdirmeyi ifade eder. gibi kullanzlabilmekteir. ~~ ..\.lll 0!
Beraber olmaya da kinaye yoluyla ~Allah sana Yahya )n nıüjdeliyor
;;.).W, (mübiişeret) denmektedir. Yüce (3/Al-i İınran 39) şeklinde de okuı:
Allah 'ın şu sözlerinde mübaşeret bu ınuştur. Allah buyurur ki: Onlar: 'Y
anlamda kullanılmıştır: ~J~~ ~.J · .;. '.-j J~ r:-:;-
ı.r..JAl~
-·'-= r ~. ~~
· •.. : G1. ~·
. Y:.
~ıj~ ı)~ 6J~ ~~ ~\ ~ ~) Jc-
~ J J ~
~Wl ~ 0foti. ~l_J Mescidlerde .. o , ••
itikdfa girdiğinizde eşierinize yak/aş ~~ Korkma, biz sana bilgin bir

nıayın (2/Bakara 187); ~J~~ 0~~ oğlun olacağını müjde/iyoruz. İbra
Şimdi artık eşierinize serbestçe yak- him, Hayli ilerlemiş yaşıma rağmen
laşın (2/Bakara 187). mi bana bu müjdeyi veriyorsunuz?
~ ~~).:, 0~ deyiminin açıkla- O halde neye dayanarak müjde ve-
143
riyorsunuz? dedi. Onlar dediler ki; -;ıl:).ı: (t;!_}ll ~Y. ~) ~t;!l Rüzgarları
sana bu müjdeyi gerçeğe dayanarak müjdeciler olarak göndermesi, size
veriyoruz ( 15/Hicr 53-55). rahmetini tattırmas ı, O 'nun varlt-
):.:,~:,! kişiyi sevindirecek bir ğının delillerindendir (30/Rılm 46)
şeyi bulmaktır. Allah _buyurur ki: yani yağmuru müjdeliyor.

:'~ı.:. :
o 1 .~..:: 1: :i : ~Lı ; ' • •; o - -
~ 0:" ~ ~ 1 u.ı_ : u.J~.J Resuluilah (sas) buyur: ~jll (h~:,!
Arkadaki henüz kendilerine katıl '~~~
- li: '·'1 ~
...Jy ,~lj.·\.:ı.~i
- .J- . ·~1' IY.-!
>- i.J
:\'
mamış olanlar için korku ve üzüntü .;j LS) .Jl ~).:J1. ~~~ Vahiy ke;ilmiştir
söz konusu değil diye onlar adına arttk; mübeşşirattan başkast kalma-
da sevinçlidirler (3/Al-i İmn1n 170); mıştır. Bunlar da salih riiyalardzr;
~3 .ill1 ~ ~ 6.;~·}·}1 ·"rı) Allah 'tan mü 'min onları görür ya da birisi
gelen ~im et ;e filtuf ile sevinirler (3/ onun için göriir. 164
Al-i İmdin 171). Yüce Allah: ç_~3 Allah buyurur ki: ~.J?i ;,! ~~İşte
6.;.)·}·:'~ ·" rı) ~~~ ~ 1Şehir halkı sevinç öylesini bir mağfi.ret ile miijdele (36/
içinde geldi (15/Hicr 67) buyurmuş Yasin 11); ~~ '-:-ll~ ~~ Onları
tur. Sevindiren habere ö.J~ ve LSA acıklı bir /ızçıJ?l(_l ~_iij4ele (3/Al; i
adları verilir. ~ 21 )·, W.. _i Lı\
I.mran . :OC ~'~""u : "'ti:JI ~
: ~ 1 :Lı: ~ V
Yüce Allah: ~~~ ~ (5~1 ~ Münafiklara acı bir azabın kendileri-

~.A-~~ ~3 ~~~ Onlar için dünya ha- n( beklediğini miijll;ele (4/Nisa 138);
yatında da ahirette de müjde vardır ~~ yi~ ı.Jys 0,;~1 A.J Kafirleri
( 1O/Yunus 64) buyurmuştur. Ayrıca actkl~ btr azapla müjde/e! (9/Tevbe
şu ayeper de buna örnektir: 'i (5A 3). Burada kelimenin istiare yolu ile
~ p + Y. O gün günahkarlara kullanılmış olması, onların orada
hiçbir müjde yoktur (25/Furkan 22); duyabilecekleri en sevindirci habe-
(5:).~i~ ~IY.) Gl.:.~ ..:ıç_~ ~3 Hani el- rin azaba atılacaklarına ilişkin haber
çilerimiz İbrahim 'e müjde/i haberi olduğuna dikkat çeker. Bu, şairin şu
getirdiklerinde ( 11 /Hud 69); (5A
t;! sözüne benzemektedir:
~~Iii. Müjde, işte size bir oğlan ço- ' ' • o : o • '' '>
•' - Ot
'
~.J '-:-l.Y-"' ~ ~-
cuğu, dedi (12/Yılsuf 19); jı1 ~ l:.3
54- Aralarzndaki selamiaşma
(5A ~! Allah onu sırf müj,le olsun can yakan bir darbedir. 65 1
diye verdi (8/Enfal 10).

A
müjde getirendir. Bu ma11ada
Yüce Allah _buyurmuştur: ç_~ ul ~ 164Hadis sahihtir. Buhar!, ll , 33 I ve Müslim
'!-P.3 Jc ;wi ~ı·}~l Müjdeci gelip de (HN : 479); İbn Mace, !, 1283 tahriç etmiştir.
Ayrıca bkz. Beğavl, Şerint 's-Siinne, XII, 204.
gömleği babasının yüzüne sürünce,_
I 65 Şair, Amr b. Ma'dl-Kcrib. Bkz. FeyrCıziibiidl,
gözleri aç ılıverdi ( 12/Yılsuf 96); ~ Besair 11, 20 1; Bağdadl, Hazanetu 'l-Edeb, I X,
:ı~~ (5~1 Onlara müjde vardır. 252; D ivan' ı, s. 149, Kayravanl, el-Miinıetta'
Miijdelekullarzmt (39/Zümer 1 7); ~.) fi San 'ati 'ş-Şi 'r, s. 260; İbn C inn!, H asais, 1,
368.
144
Yüce Allah'ın şu sözünün de bu Sibeveyh bu konuda: Aii fiili,

anlamda olması doğru olur: ı_# ~ İbn Kuteybe tarafından şöyle yorum-
-!~\ J) ~ ~ 0~ Onlara de ki: Dün- lanmıştır167: Bu ifade~~~~ ..:ı~ deyi-
ya nimetlerinden elinizden geldiği minden alınmıştır ki, derinin yüzünü
kadar yararianın bakalım, çünkü inceltıneyi ifade eder. Yine der ki:
sonunda varacağınız yer cehennem Anlamı, ~ _): ·:..,Jj~ nefs ini inceltip
ateşidir (14/İbrahim 30). zayzjlatsın ifad~si gibidir. 168 Nasıl ki:
rJ, "" ~ o "' .. "' -
J- ı...;,•.ıı: '.". ·-'I'J'\;~

1 :~'-~~'J'~GÇ.\-- :1
_ Ayrıca şu söz de bu anl~mdadır: .y~~ . .J.JU;
J1, )G;. U"'-""?
. -. •. n w'
.~
~ Lı...ı. r-A' ~i ~
- ••. \~\'..J Bizim arkamızda öyle sarp bir yo-
f-.ıl;S ).j i~Y...:,.\.P..jFak;t Rahman ol;n kuş vardır ki, onu ancak erkeklerin/
Allah 'a isnad ettiği kız evlat kendile- çakı gibi olanı aşabilir diye rivayet
rinden birine müjdelenince, o kimse- edilmiştir. 169
nin yüzü simsiyah kesilir, öfkesinden Şairin şu sözü birinci anlamına

yutkunup durur (43/Zuhruf 17). göredir:
~~ deyimi, bir l)lüjde qulmak <\..ı 1 ' ·. - Lı...ı •• ·ı-
-: .J~ : ~.J~
.': ~
-
oo
anlamına gelir. Bu ~~ ve J;...:,i fiilie- ~;~ ·:ıi ';.,! ı)j (J. l~)j
ri gibidir. Onlara: ı)~ ~j ı)ıj,j ~~
55 -Onlara yardım et onların
0.J~) ~ Jı ~~ l.;~l_J Korkmayın müjde saydıklarını müjde say
üzülmeyin, size söz verilen cennetle
sevinin! derler (41/Fussilet 30). Onlar dar bir yere konakladığın
da sen de konakla. 170
~_)~\ ..:ı~l deyimi, yerin bitki-
sinin güzel yeşerdiğini anlatır. İbn
;~j ~)1 ~W yüzde beliren se-
vinçtir.-~~ ~W sabahın ilk ortaya
Mesud'1-ln.{r.a.), ~u sÇ)zü de bu anlam-
çıkan ıştklarıdır.
dadır: .J.·7·!jıe ~)_)ili y.;..ı :YKim Kur 'an 'ı
seviyorsa, kendini kutlasın. 166 Yani: ~Y~·;ıı ~W mevsiminde ilk ortaya
Buna sevinsin. çıkan yaş hurmadır. Müjde verene
el-Ferra şöyle
der: Bu fiil, şed
ve~ilen hediyeye (.SA
ı ve o.J~ ya da
oj~ adı verilmektedir.
deli kullanıldığında müjdeyi, şedde
siz kull ~nıldığında ise, sevinci ifade
eder. .fo. .G~ Ona müjde verdim
167 Bkz. Sibeveyhi, Kitab, II, 235.
168 Bkz. İbn Kuteybe, Garibu '1-Hadfs, ll, 234.
o da sevindi denir ki bu, ~ .G_);ı.?. 169 Hadisi İbn Merdeveyh ve Taberiini Ebu' d-
Onun kzrzğını sardım, o da iyi oldu, Derdii'dan tahriç etmiştir. İsnadı sahihtir.
sözü gibidir. Bkz. SuyGtl, ed-Durru '1-Mensur, VIII, 523;
Münzirl, et-Tergib ve't-Terhib, IV, 85; İbn
Hamza el-Huseynl, Esbribu Vurudi'l-Hadfs,
l66İbn Ebi Şeybe tahriç etmiştir, Bkz. Abdurraz- II, 42.
zak, el-Musannef, thk. Hablb Abdurrahman 170Şair, Hiitem Tiil'nin çağdaşı Abdu Kays b.
el-A'zeml, el-Mektebu'l-İsliiml, Beyrut, VI, Hafiif. Bkz. Mufaddaliyyat. 384; Asmeiyyat,
133; Herevl, el-Cem 'u Beyne '1-Garibeyn, I, s.230; Tebriz!, Tehzibu islahi 'l-Mantik, ı, 89;
180; İbnu'l-Eslr,Nihdye, I, 129. Ferrii', Meani'l-Kur'an, ı, 212.
145
~/B-s-r onlar da göreceklerdir (3 7/ Saffat
179); ~ ls)·~ ~ ~ .:ı~ Ben onla-
~ kelimesi görme organın~( rın gör~ediklerini gördüm (20/Taha
göze denir. Allah buyurur ki: c-:JS 96). -
~\ bir göz fçırpması .gibidir (161 Ayrıca U.O.J Gl~~ Jc ~\ J) _;jı
Nahl 77); )-·~~~ ~lj j).J O zaman ~\Ben bilinçli bir şekilde Allah 'a
gözler kaymıştı (33/Ahzab 10). çağırırım. Bana uyanlar da öyle ya-
Gözdeki görme gücüne de ~ den- parlar (12/Yusuf 108) ayetide bun-
mektedir; kalbin anlamayı sağlayan dandır. Yani ben bilerek ve araştıra
kuvveti ise, ;;~ve ~ adı veril- rak bu çağrıyı yapıyorum.
mektedir. All~h buyurur ki: ..ilic 1;~ -·.<j
~~~~i ~~ ~~~ işte senden gaf
~~ ~ Jc (J.:j)l\ ~ Aslında
insan kendi kendinin denetleyicisidir
fet perdes ini kaldırdık, bugün artık
(75/Kıyamet 14). Yani, her insan o
görüşün keskindir denir (50/Kaf22);
t
~ \.,;, _j ~\ 1j ı..;, Göz ne yana kaydı
gün kendini görecek ve onun lehin-
de ya da aleyhinde tanıklık yapacak
ne de öteye geçti (53/Necm 17).
organlarının kendilerini gören bir ba-
Göz anlamın_daki ~kelimesi- siretleri olacak ve kıyamet gününde
nin çoğulu .J~ı şeklindedir. Uzba- buna göre ya lehinde ya da aleyhin-
kış anlamındaki ;;~ sözcüğüı:ıün de tanıklık edecektir. }ıpkı Allah'ın
çoğu ll! y~ şeklindedir. ~ ~ı W buyurduğu gibi: i8~:.)l ;.~:1 1 ~ ',ğ .~. ~ ~~
~).•~1 '13 ~Fakat ne kulakları, 0~ ı;ı.S ~ ~_)ı_j ~~i_j O gün
ne gözleri ... kendilerine bir fayda dilleri, elleri ve ayakları işledikleri
verdi (46/Ahkaf 26). kötülük konusunda aleyhlerinde şa
Göze neredeyse hasiret adı hiç hit/ik edecektir (24/Nur 24).
verilmez. Gözle görmey~, ~~ı ..);)~ (ama] için bunun tersi ola-
kalp ile görmeye ise, .G~ı ve .:.ı~ rak ~ denmektedir. Bu kelimenin
denmektedir. Kalbin görmesi ile be- anlattığı anlamının zıddı ile kulla-
raber olmadığı zaman sadece gözle nılması değil, onun kalp gözünün
görmeye ~ ~ denmesi çok nadirdir. gücüne işaret olsun diye kullanıldı
Gözle görme ile ilgili Allah buyurur ğı daha doğrudur. Onun için arnaya
ki: ~·~ '13 ~ '1 ı..;,~~ Niye işite ~ve ~~denme?. YüceAllah'ın:
meyen, göremeyen putlara !apıyor .)~~~ ccl .J:ı,; ). _j ~~~~ .;_S.J:ı; ':l Gözler
sun (19/Meryem 42); ~.J U~l ~.) O 'nu gcJrmez, fakat O -gözleri gö-:_
Rabb 'imiz! Gördük ve işittik (32/ rür (6/En'am 103) ayetindeki .J~ı
Secde 12); 0J~ '1 ı)ı.S J1.J Fakat kelimesini ise, tefsircilerden çoğu
görme yeteneğinden bütünü ile yok- tarafından göz diye yorumlanmış
sun körler olsalqır (lO/Yunus 43); tır. Bu hem göze hem düşünmeye
2.;_.ı~ ~ y:j ~ij Ve bekle de gör, hem de anlamaya işarettir. Bu, tıpkı
146
Mü'minl~rin Emiri (ra) Hz. Ali'nin: ayetindeki ~~ ve ÜJ~ fiilleri bak/

~fo ~ ~) ~~i .Tevhid:
~ . Onu herhan-
f. }. bekle taki sen de onlar da ne olacağı
gi bir şekilde_ düşünmemendir ve: JS nı göresiniz demektir. Yüce Allah 'ın:
;';J:. ~ .GS_Jj\ ~ İdrak ettiğin her şey 6;~ i)tS.J Oysa isteselerdi ger-
ondan başkasıdır sözünde olduğu gi- çeği görebilirferdi (29/ AnkebCıt 3 8)
bidir, diyenler de vardır. ayetinde geçen 0:1~ basireti is-
'or~ bakan göz demektir. ~~ j teyenler demektir.
1~\..,ı G....:J
denir ki bu, sert bir şekil .J~! kelimesi, istiare yolu ile
de bakmayı ifade_ eder. Bu anlamda görmek için kullanılması da tıpkı
Allah buyurur ki:~~ G3t;ıl ~~4- ~ ~: ?} ',! kelimesinin, istiare yolu ile
~ ~ 1~ 1)ıj Mucizelerimiz onların ~4-l için kullanılması gjbi doğrudur
gözleri önüne serilince: Bu apaçık Yüce Allah'm: ~ e;:.JJ JS ~ ~ ~l_j
bir büyüdür, dediler (27/Neml I 3); ~_;._.,:,~ Orada her-giizel çifti bitirdik.
~~ }~i ~~ ~.J gündüzün muci- ... gönül gözünü açmak için (501
zesini aydınlık yaptık (17/İsn1 12). Kaf 7-8) ayetiı:ıde geçen o~ gös-
Yani gözler için parlayan aydınlık bir teren ve açıklayan demektir. Çünkü:
şey yaptık demektir. Yüce Allah 'ın: ~~.J ~~ .G~ denir ki, bu tıpkı
~~ i§LJI :ı~ l4l.J Semudoğullarz 'na .\.;.~_:ıL~ .G.:.~ 'Onu öne sürdüm ~y
da açık mucize olarak deveyi verdik gun bir öne sürüş ile ve ayrıca .Gj~J
(17/İsnı 59) ayeti de bunun gibidir. ~_ft~_.ı IY.Ş.~ Ona hatırlatım, uygun bir
Bu ayetin anlamı, SemCıd halkının hatırlatma ile fiilleri gibidir. Allah
kötülüğe odaklanan bir topluluk ol- buyurur k ı:. ~.J~ .. _ ~' J'l:.J.. ~_ı
'• : ' ~ _, ~.
duğuna işaret eder. Tıpkı /,!.;.: ~j Herhangi bir dost, bir dostun halini
~_ı deyiminde olduğu gibi. Bu sormaz; birbirine gösterilirler (70/
deyim kişinin arkadaş ve yardımcı Mearic 10-11). Yani: Onlar ne yap-
larının pis insanlar olduğunu anlatır. tıklarının izlerini görür halde olurlar.
Yani, çevresi pis ve zayıf insanlardan .J_Y.JI ~ deyimi, köpek yavrusu
oluşan adam. için, göreyazdı, gözleri açılacak oldu
GS1il ~ ~ : ...:..ıG5Ji ' Giil ~-J
J
' . tY' . ' I..S"'"Y' .. demektir.
lY'~ ~~ J_.ı~\ 0_.ıjl Andolsun biz, o~ kelimesi parlayan, parlak-
ilk nesilleri helak ettikten sonra lığıyla göz kamaştıran yumuşak taş
Musa ya, insanların kalp gözleri- cinsi demektir. Ya da bu ismi alma-
ni aydınlatacak nur olarak Kitab 'ı sının nedeni uzaktan görülmesini
verdik C?8/Kasas 43) ayetinde de sağlayan bir ışık saçmasmdandır. Bu
geçen Jı~ kelimesi ibret alınacll;k taşa ~ da denmektedir.
İbretlik şeyler demektir, ayrıca ~I.J
o~ kelimesi, göz kamaştıran kan
6.J~·:"!j ..j_y:j Ve bekle de gör, onlar
ve parlayan kalkandır. ~ kenar, kıyı
da göreceklerdir (3 7/Saffiit I 79) anlamına gelir. o~ elbisenin iki par-
147
çası arasındaki yarık fazlalık, elbisenin gibidir. ~ ise, tıpkı ~ gibi bir
altındakinin görülınesil}e yol açan kü- şeyin kendisiyle kesildiği alettir.
çük delik demektir. ~~'li_:, yjJI ~~ Kimlye yoluyla avret yerine de
deyimi, elbise ya da derideki yırtık ya ~ adı verilir ~ ~ deyimi,
da delik kısmı dikmek demektir. ~.Jj Onunla evlendim demektir.
!.C~ ~Y deyimi de 1.Ay:.y Kadına
~/ B-s-1 dokundu onunla beraber oldu de-
. ~~ .,._,-,lı - . ·
. . J- ~ ~~
0
me k tır. J C"""'-:" ~.u J

._,-,;,: -- •
~ kelimesi, bilinmekte olan so- ~~ \·iı_:, ifadeleri kişinin şişmanlığını

ğandır. Allah buyurur ki: ~.J ~~ 3 ifade eder.
soğanından, mercimeğinden (2/Baka- Kara parçasından kopuk bulunan
ra 61 ). Çelik miğfer de teşbih yoluyla adaya da~ denmiş tir. ~ ~; ~ 0~
~ adını almıştır. Şair şöyle der: deyimi, bir kişinin çok yakın olduğu
~ts
.
tSYJ
o ; - [ Lı,j\_;,j
o
··- ..)9
! ] -o i nu adeta canından bir parçası oldu-
56- [Bir zırh] bir de soğan gibi ğunu ifade etmek için kullanılır.
miğfer. 111
~Y eti parçalayan yaradır. ~
kelimesi ise, ondan kopan parçadır.
- Üçten ona kadar olan sayılar için de
~/B -d-a
~ kelimesi kullanılır. Bu beşten
~~kelimesi, ticaret için toplan- fazla, ondan az olan sayılardır diyen-
mış olan büyük_ mal dem~ktir. O an- ler de vardır. Yüce Allah bu bağlam
lamda: ~ı_:,:i.c~Hi denmekte- da: ~ ~ Birkaç yıl içinde (30/
di!. Allah buyurur ki: ~~_) ilii.~ ~;ı..A Rum 4) buyurmaktadır.
G;l) işte ödemiş olduğumuz bedel bize
-
geri verilmiş (12/Yfısuf 65) ayrıca: ~ 1 B-t-r
~~j..:, ~ı·~! Yanzmızda düşük değerli
bir bedel getirdik (12/Yfısuf 88). Bu ~kelimesi nimeti kötüye kul-
kelimede asıl olan ~ formudur; bu lanmak, hakkına riayet etmeyi ihmal
da, etin kesilmiş bir parçası demek- etmek ve uygun olmayan yerlerde
tir. Aynı anlamçia (.':o:'~J (·:..,;::ü .i~; ':a! harcamaktan kaynaklanan bir tür
denir ki, bu 'th~~.J (b~i~ .i!;;b~.J .i~;ı:,~ hastalık hal idir/şımarmaktır.
Allah buyurur ki: Li"lJI ~u-;>3 \~

Yurtlarından çalım satarak, gösteriş
171 Şair, Lebld . Bkz. Divan'ı, s. 146; ibn Fiiris,
Miicmel, l, 27; Himyerl, Şemsu 'l-U!Um, I,
yaparak (8/Enfal 4 7); 1s~·\ı~ ~~_k Biz
219. [Şair bir süvarİ birliğini betimlerken aslı refah içinde şımarmış (28/Kasas 58)
Farsça olup yapıldı, öyle kaldı demek olan ayetinde geçen '@ :i -,,.,.!~~ ~_k deyiminin
kerdunıanden fiilinden alınan kurdumani söz-
aslı .i~!·. ı~ ~~_k ifiidesidir. Fiil kendi-
cüğünü kullanmaktadır ki, bu zırh manasına
gelir -(Mütercimler).] sinden alınıp mansup okunmuştur.
148
- -
_;h! anlam olarak yjb fiiline ya- onların bütün marifetleri boşa çık
kındır. Bu da çoğu zaman sevinçten tı n!A_'r~f 118). Yine buyurur ki: f.J
doğan bir hastalık halidir; kimi zam~m Jl?4l4 ~\ 0~ Neden gerçeğin üze-
üzüntü hali için de kullanılır. "~ ;ine -üzerine batılı örtüyor? (3/Al-i
Baytarlık ise, hayvan tedavisidir. İmran 71).
Dünyevi ya da uhrevl herhangi
-
~/B-t-ş bi~ fayda göz,etmeden hareket edene
J~ ve AJ~ _ı:ı ),_:,adı verilir.
~ bir şeyi, güç kullanarak sert .:._:,~~deyimi, bir kişinin öldürül-
biçimde almaktır. Allah buyurur ki: düğü halde intikamı alınmadığı gibi,
0.1_-/+;.. ~~~\i,:. / ·\h:· 1~/.J Birini yakala- diyetinin de alınmadığını ifade eder.
yınca zorbaca yakalıyorsunuz (26/ Ölüm tehlikesine atılan cesur kişiye
Şuara 130); LS_).Jı ~ .\i.:.!ı ~~~~:; ~~ g~ kanının heder olması düşünülerek
Büyük tutuşla tutacağımız gün (44/ ~adı verilir.
Duhan 16); ui.-~,~~j~i ~_jLutonları
Şair şöyle der:
bizim tutup silkelememiz konu~upda
.;j~ ~.ı:ı?i>~ı :~ ,:. ,j~~ _oy
uyarmıştı (54/Kamer 36); ~j ~ 0!
~ - -~.. u~
:j ıl.~j'_ı';/
~;::J Doğrusu Rabbinin yakalamas; . ~
şiddetlidir (85/BurCıc 12). 57- Ona dedim ki: Onunla ev-
Bu anlamda 4~ ~denir ki, kuv- lenme çünkü
vetli el, demektir. Herhangi bir karşılaşmada o ilk
kahramandır. 172
~ 1 B-t-l Burada geçen ~ kelimesi,

'
~
mef'Cıl manası taşıyan J;..9 kalıbıdır.
~ kelimesinin zıd-
J.l;>t.;i kelimesi Ya da kötülük yapmak isteyenin kanı
dıdır ve incelendiğinde herhangi bir heder olur demektir. Birinci anlam
sabit ilkes i olmayan şey d~m~ktir. daha doğrudur.
Allah buyurur ki: 0l _j ~~ )ı~~ 0~ ~~ Kahramanlık anlamına gelen fii-
J.ı:,41i )ı ~_ı.S ~ 0§.~ Lı Bu böyl~dir. lin başlıca formları ,iJ~~_)ll ~ ~
Allah gerçektir ve onların Allah dı ~ j~ şeklinde verilir. ~ ifadesi
şındaki imdada çağırdıkları asılsız
dır (22/Hac 62). I 72 Şair, Teebbeta-Şerran. Bkz. Divan' ı , s. 112;
Batı! kavramı, kimi zaman söz Eb Cı ' 1-Feracel-lsfahiini, el-Eğdni, Mektebetu 'r-
Riyadi' l-Hadise, XVIII, 217; Farisi, jddhu 'ş
ve fiilierin ölçü alınmasında da kul-
Şi 'r, thk. Halil Hendi\vi, Diiru' l-Kaleın , Dı
ı ~!"\ı_ı ır. B u fııı·ı , ' G~._ı ~-. _ı ~ Y"'"'
'-'· ~. ınaşk, s. 449; Tebriz!, Şerhu Divdni '1-Hamôse,
~i_ı ise, değiştirmek demektir. Al- ll, 26. Bu ş_i irin bilinen riviiyeti ise, ~ j'.J';
la~ buyurur ki: ı_,j\S Lı ~J J.;.Jı J) yerine~ J'.J'i şeklindedir ve savaşta ilk akla
ölecek kişidir anlamına gelir. Müellif, burada
0~ Böylece gerçek ortaya çıktı ve
yanlış nak letmiş olabilir.
149
ise, :ülb;Jı nispet ifade eder. ~~ ~S diği, her kabilesinin bu vücudun or-
~·ifadesi, kişinin kanının heder ol- ganları: Karnı, bacağı, omuzu gibi
duğunu anlatır. algılandığını ifade eder. Bu anlamda
J~) ise, bir şeyin bozulması ve şair şöyle der:
hertaraf edilmesi için kullanılır ve bu- U:!"-'

· i-.J, i.S '"'(!-'
:·.:ıi~\ j- (.)" -,:ıi·Lıı-·· ' ui
f' . j ~ (.)"
nun hak veya batı! olması fark etmez. ı •.ı ı . -
~y~
Yüce Allah bu anlamda buyurur ki: 58- İnsanlar bir bedendir.
~~\~.)~\~Amaç, gerçeğiyü İyilik önderi ise baştır
celtmek ve batılı ortadan kaldırmakit
Sen ise baştaki gözsiin. 173
(8/Enfal 8). Hiçbir gerçekliği olma-
yan .bir şeyi söyleyenler için de bu Kapalı ,olan, kolay anlaşılınayan
fı ilin kullanıldığırm rastlanmaktadır. her şeye~. açık olan dışta bulunan

.. ı e k'.
Ş oy 1 ·.~< : jı : 1.~-.1 A.Jlı .;.; ~ .·.1 -
ı. J~ u.ı _ (.)'~ •... ~ 1...>-:'J
her şeye de ~ denmektedir. 0~
~ ~) ~~ 0) Onlara bir dyet getir- ~~~.) -!~\ deyim i de bundandır.
diğin zaman inkar edenler: Siz ancak Duyu organlanyla algılanabilen şeye
geleneklerinizi iptal edenlerden baş y.~ onlarla algılanmayan şeye ise,
kası değilsiniz, derler (30/RCım 58); u.l:>'--! denir. Bu anlamda Allah buyu-
.. ' .. ," .. .. , ..
rur: 4~.J ~'!i ~U:. ıJ).J Günahın
_.
~\ ~lli. ~.)O zaman Allah'ın

ayetlerini boşa çıkarmağa çalışanlar, açığından da gizlisinden de sakınınzz
hüsrana uğrarlar (40/Mü' min 78). (6/En'am 120); ~Lı.)~~ Lı açı
Yani, bunlar hakkı iptal edenlerdir. ğına da gizlisine de ( 6/En' am ı 5 ı).
~ kelimesi, karn~ büyük de-

- mektir. ~çok yiyen, Lı~ karnı bü-
~/B-t-n
yüy~rye kadar yedikç~_ yiyen 9,eı:ı~k
~ kelimesinin aslı bildiğimiz tir. ~ çok yemektir.~l ~~ ~~
karındır. Çoguıu, Lı~ ge)jr._ ~JI~h deyimi, çok yemek zekayı öldürür 174
buyurur ki: ~~~ Çı#. t} ~~ j).J Fl anlamına gelir.
O, gerekse annelerinizin kannların ~~yi~ deyimi, kişinin top-

da cenin aşamasındayken bilir (53/ luluktan ve çok yemekten azmasıdır.
Necm 32) . .1~\1.,:, ~ deyimi, kişinin ~y\ ~ ~ deyimi, , adamın karnı
karnma isabet ettirmektir. ~ keli- büyüdü demektir. ~ karnın üst
mesi her şeyin sırtırın zıddıdır. Bir
şexin alt kısmına ~. üst tarfınaysa 173 Şair, Ali b. Cebel e Aklı k et- Tlısl hakkında söy-
p denmektedir. Bir işin batnı, bir lemi ştir. Bkz. Divan'ı, s. 74; İb nu 'I-Hanbell,
vadinin batnı bu açıdan anlamı kaşt İkdu 'l-Haldsfi Nakdi Keldmi '1-Havds, s. 200,
Kall, Z.Emdli, lll , 96; lstahiinl, Eğdni, XVIII,
edil erek söylenmiştir. Araplarda ~
11 3.
boy anlamında kullanılmaktadır. Bu 174Bu söz Hz. Öıner'indir. Bkz. Ebu Nuaym, et-
da onların hepsinin tek kişiden gel- Tıbbu 'n-Nebevf, Sehfıvl, Makasıdu '1-Hasene,
s. 124, 144; Aclunl, Keşfu 'l-lfajii', ı, 268.
150
-
tarafıdır. !Jt;,j'j\ ~ ifadesi, kişinin 0~ karın
üzerine sarılan bağdır.
karnından bir h,asta}ığa yakalandığını Çoğul u -~~ ve~ gelir. 0~j karnın
ifade eder. 0~ J.:i....J da bundandır üzerinden geçenden iki damardır.
ki, karın hastalığına yakalan adam ~ bir yıldızın adıdır. Bu
demektir. Ham el 'in(Süreyya YıldızKümesi'nin)
Gizli dostluk demek olan :iJ~ kamıqı -ortasını- oluşturan bir yıldız
ise, açık yakınlık anlamına gelen dır. ~ ise, bir işin iç yüzüne vakıf
oj~ kelimesinin zıddıdır. ~:; ,:.,~,6:, olmaktır.
_?..~ ise, bir elbiseyi birinin altında ~U;.ye u-J::.~ kelimeleri, Yüce
giymektir. Allah'ın J.Ji ve y..l gibi ancak ~eraber
liY"'"!
;_'. '-!.~: u~ ~ V':"":'
: L'. ~ ı·~A d . b"ır
ı a es ı, söylenilebilen sıfatlarıdır. ~U;. deni-
kişinin kendi durumunun iç yüzüne yor ki: Bizim bedlhl olan bilgimize
(özel sırlarına) başka bir kişiyi ortak işarettir. Çünkü insanın yaratılışı,
etmesidir.. Allah buyurur ki: ı_/')~~ ~ onun her baktığı şeyde düşündüğün
~Jj ~ ~~ Kendinizden başkası de Allah'ın var olduğunu görmesini
nı sırdaşldost edinmeyiniz (3/Al-i gerektirir. Nitekim Allah _buyurur ki:
İmran 118). Yani, si z kendi özel iş :;j) ~.J~~ ~J :;j) ;o Wl~'-?~\). j Gökte-
lerinizi açıkladığJ!ıız sırdaşlar edini- ki ilah da, yerdeki ilah da O 'dur (43 /
yorsunuz. Bu, ~ J;ıı :i.:ı~ deyiminden Zuhruf 84). Onun için bazı bilgeler
istiare yoluyla alınmış bir itadedir. der ki: Allah hakkında bilgi aramak
Çünkü li~,:.,,.,,:,\ ifadesi bir kişiyi özel kendisinin yanında olanı, ufuklarda
l<Ilmaktır. Onunla özel meseleler ko- aramak gibidir.
nuşmaktır. <.?)~~J '-?-!~ 0~ ifadesi u-J::.~
ise, hakikat bilgisidir. Yani,
gibi. Bu anlamda Peygamberin (sas) onu gerçekten tanımaktır. Bu da Hz.
şöyle dediği rivayet edilmiştir: A . (r; a) : .ci
Eb_u Be kr , ın . - ~ıi
__ ?-" : - LJ..
. l>"
~ ~ ~~ ~ -.:: .Wı6iJL. ~_;...;, d- ~~\ Ey kendisini tanı
• ··- ~ •• 3 ~~ .
.; .':.....:.
- y ~ - . . ~ ~~ ~ ,·c ~tk .·.-wtk .;..ı~~ ~~
r .. Y' : . :-: - · ~ _ : . manın zirvesi, kendisini tanımaktan
_.. ~3- ..r---
.(Ji. •. ·•.· 'Lı~ ' ' \.:i ~\hı.J
. Y' - .(Ji.
_.. Yuce
·· Al- aciz düşiilen sözünde işaret ettiği
- -
lah, hiçbir peygamber göndermemiş, anlamdır.
hiçbir halife seçmemiştir ki, onun iki Yüce Allah, ayetleri ile zahir, zatı
sırdaşı olmasın; bir sırdaşı ona iyili- ile batındır da denmiştir. Şöyle diyen-
ği eJnT"eder ve onu iyiliğe teşvik eder; ler de vardır: Yüce Allah, tüm eşyayı
diğer sırdaşı ise, ona kötülüğü önerir kuşatması, hepsini bilmesi ile zahirdir;
ve kendini kötülüğe teşvik eder. 175 kimsenin onu kuşataınaınası, algılaya
maması ile de batındır. Şu ayette ifade
175 Hadi s B a ğavi'nin ifade ettiği gibi, sahihtir. edildiği gibi: ~? JAJ J~~~ .;S-!:.:i 'J
Bkz. Nesai, Sünen, VII, 157; Ahmed, Miis-
ned, lll, 237 ; ve Tirmizi, Siinen, (HN: 2370)
talıriç etmi ş tir. Hadis " lıasen-salıilı"tir, demi ş- tir. Bkz. Beğavi , Şerhu 's-Sünne. X, 75.
151
j~~~ Gözler O 'nu görmez, fakat O ;_~ve ~~l denir. Yüce Allah 'ın: ~Jj
gözleri görür (6/En 'am 103). 61h}j 1 0-J ~Sizden kimileri de, si~i
Emlru'l-Mü'minln'den (ra) bu işinizden alzkoymaya/geciktirmeye
iki kelimenin yorumunu gösteren bir çalışmaktadır (4/Nisa 72) sözü ise,
rivayet aktarılmıştır; şöyle ki: başkasını geciktirmek veya önemli

bir işten alıkoymak anlamına gelir.
- ~~ı)_:, ,~_:,lj 0l _;;:. ~ ~~y ~
Kendi içinde gecikmeyi derinleştir
~ P. 0\ jJ:- ~: Kull~rına görmedik-
mektir de denmiştir. Bunun anlamı
leri hiilde tecelli eden, kendilerine te-
ise, sizden bazıları gecikiyor ve baş
celli etmeden, zatzm onlara gösteren.
kasını da geciktiriyor, demektir.
Bunu bilmek için derin bir anlayışa ve
mükemmel bir akla ihtiyaç vardır. -
> Al}ah ~uyurur ki: ~ (SJiç ~l_:.ı fo. 1B-z-r
~~_j;; ~\..b Açık ve gizli olarak nimet-
lerini bol bol verdiğini (31/Lokman
~~( t;ı~ ~ ~)..1 .\iıı_:.ı Allah
sizi, hiçbir şey bilmez halde, analarz-
20). Denmiştir ki, zahir nimet, pey-
mzın karınlarından çıkardı (16/Nahl
gamberlik; batın nimet ise, akıldır.
7,8) ayeti; bazı kıraatlerde ~ )..1 .t.ııı_:.ı
Zahir nimetler, duyu organlan ile al-
f.S:i~\ -:'#.~diye_ okunmuştur ki, bu
gılanabilen nimetlerdir. Batın nimet-
_)~ kelimesi öJ.~ kelimesinin ço-
ler ise, ancak düşünerek akıl yolu ile
ğuludur. O da, koyunun memesinin
fark edilebilen nimetlerdir diyenler de
sarkık olan küçük başı; üst dudak-
vardır. Zahir nimetler, insanlar aracı
ta çıkık olan şişliktir ki, buna kimi
lığıyla düşmaniara karşı zafer kazan-
zaman J. kimi zaman da ~ adı
maktır. Batın nimetler ise, melekler
verilmektedir. 176*
aracılığıyla düşmana karşı zafer ka-
zanmaktır.
Bu yorumlarm hepsi, ayetingenel ~ 1 B-a-s

kapsamı içinde yer almaktadır.
~kelimesinin aslı, bir şeyi ha-
}
rekete geçirip yönlendirmektir. ~
~ 1 B-t-e ,~l_ğ denir ki, gönderdim, o da gitti:
demektir. Bununla beraber~ keli-
"'~ yürüyüşt~ geride kalmak
mesi ilgili olduğu şeyle değişik an-
pe~nektir. Fiil, \ ı:,~:i.';}..ı tbW..ı ~ lamlar kazanır. Sözgelimi yJı /·~
~\_) şeklindedir. ~
gecikmede
ünlenmek anlamına gelir. lk~ ise, 176' Rağıb,
bu maddeyi el-Müfredat'ta kaydet-
gecikme peşinde olmak ve onu üs- tiği
için tenkit edilmiştir. Zira _};..: maddesi
tüne vazife olmadığı halde istemek' Kur'an-ı Kerim'de geçmez. Bir kıraatte geç-
~! ise, bunu aramaktır. ~~' bi; miş olınası ise Miifi·edat'ta esas alınmasını
gerektirmez, diye düşünülmektedir (Müter-
gecikmesi olmaktır. Bu anlamda cimler).
152
deyimi, develeri harekete geçirmek ~_)~\ ~ Toprağı eşeleyen bir kar-

ve onları yürütmektir. Allah buyurur ga gönderdi (5/Maide 31) sözü ise,
ki: .;.]ı f4~'}) ~yjı_:, Ölüleri ise, Allah Yüce Allah'ın adı geçen kargayı bu
çzkarzrldiriltir (6/En 'am 36) yani: işle gö~evlendirdiği anlamına gelir;
Onları mezarlarından çıkarır ve kıya ~;..)~i JS ~ı i~•: :-.i.JjBiz her ümmete
mete [mahşere] doğru yürütür. bir peygamber _gömferifik ( 16/Nahl
~
.. _.
.\lıı ,,;_._ -· - Alla h
~ {'>.1 on ların 36) sözü ise: l:ıl.:._) GL_ji Elçilerimizi
hepsini toptan, çıkaru:ldiriltir ~ (58/ gönderdik (23/Mü'minOn 44) sözü
Mücadele 6); ı"'~•:·j j 0i ı_,ys 0.J~ı (-i j gibidir.
:)• :.~1 ı).j_:, ~ Ji Kdfirler, çıkarılma Yüce Allah'ın: _şi ~ ~~~ ~
yacaklarınt!diriltilmeyeceklerini ~~~ ı-~·'
_,....,., w_ ~ .>.,_\ı sonra ı'k'ı
- ·j !..JH...}'"7"
- -
sandılar. De ki: Hayır, Rabbime And gruptan hangisinin ne kadar uyuduk-
olsun ki, mutlaka diriltileceksiniz (64/ larını doğru olarak hesap edebilece-
Teğabun 7); ~ ~) ~s~;! ~_:, 1;sii.;. t..;, ğini belirlemek üzere onları dirilttik
~~1_:, Ey insanlar! Sizin yaratılmanız (18/Kehf 12) sözü ise, herhangi bir
ve tekrar çıkarılmanız/diriltilmeniz yere yönlendirmeden harekete geçir-
tek bir kişinin yaratılması ve tekrar mektir.
J. ~ J. ' ~
diriltilmesi gibidir (31/Lokman 28). Yüce Allah'ın: ~i J$. ~ ·•ıa :ıi ~_";!_:,
Buna göre ,'·J~ iki çeşittir. ı~ Biz her ümmetten bir şehit gön-
-.
1- (ş~,=·,;! (Beşerf bas]; bu, de- d~rdiğimiz gün (16/Na~l 84); ), Ji
veyi sürmek, insanı bir iş için gön-
:(;;.: lY.'
1-_,g ~ Gl~
.
:(·.i..: ,!ıi:ı.:ı
~
.i \,.: , ..ıWI D e
.. u es- .J _
dermek gibi manalara gelir. ki: O, size üstünüzden ya da ayak-

.-
2- ~~ ~ (İlahi ba s]; bu da iki-
larınızın altından azap göndermeye
kadirdir (6/En 'am 65);i:ı~ .\..ııı .;jt..;,~
ye ayrılır:
~ ~ f'l.i:. Bunun üzerine Allah onu
Birisi: Şahısları,
cinsleri ve türleri
yüz yı!' öldürdü sonra diriltti (2/Ba-
yoktan var etmektir. Bu sadece Yüce
kara 259) ayetleri iJe şu _s özü c1e bu
Yaratıcıya mahsustur; kimsenin buna
an ı am da dır : 1~i:-.- ı~ili..J 1-<~ .J-l:!
-:u Uf". - > ı..Ş_:ı:iı _JA.J
-,-
gücü yetmez.
~ ~S~i:ıj ~ -!~~ F_;
Sizi ~ecele t..;,
İkincisi: Ölüleri diriltmektir. Bu yin öldüren/uyutan ve gündüzleyin
genelde Yüce Allah'a mahsus olmak- neler yaptığınızı bilen O 'dur. Sonra
la beraber Hz. İsa ve benzeri bazı Al- O sizi belirlenmiş oları hayat süreniz
lah dostlarının da hususiyetlerinden dolsun diye gündüzleyin diriltir (61
biri olmuştur. Yüce Allah'ın şu sözü En'am 60).
bu anlamdadır:
Uyku, ölüm cinsinden bir şey
·~~;~ı ~.">.! ı~ İşte diriliş günü bu- olduğundan, son ayette vefat etmek
dur (30/ROm 56). Yani bu haşr günü- ve dirilmek her ikisi için de kulla-
dür. Yüce Allah'ın: J.;jj ~ı_j .;.]ı ·"ı•) nılmıştır. Yüce Allah'ın: .;.]ı ~j ;j>
153
~~\ Fakat Allah, sefere çıkmaya tüler (4/Nisa 167) ~ ~tS..:. (y ~.:,~G,i
kalkışmalarını istem ediği için (9/ ve onlara uzak bir yerden sesfenilir
Tevbe 46). Bu, yöne/işiniz ve gidişi (41/Fussilet 44) ayetlerinde de bu
niz demektir. anlamda kullanılmıştır. Uzaklaşan
,
bir şey için ~ fiili kullanıldığı gibi,
uzak şey için de ~ beid kelimesi
fo. 1 B-a-s-r k u lı anı ı ır..~ : .. ıltJı : 'i>.I,:;,'Q
•' -': ~ ~!..,?- J , za-
Allah buyurur ki: ~~ _)~ı ıS).J lim/erden uzak da değildir (ll/Hud
Kabir/er açıldığı zaman (82/İnfitar 83) ayetindeki ~uzak demektir.
4) ; yani: Kabir açılıp onun içindeki- ~ fiili, öldü anlamına da gelir.
ler harekete geçirildiği zaman. ~~_) ~ kelimesi ise, çoğunlukla yıkım
'~
(rubal] Dörtlü ve_ ~~ (hum as!]:
} :.. .. J.. ....
anlamında kullanılır. .I.J-4-ll....l.la-: Semud
beşli fiillerin iki~~ (sulasl]: üçlü fi- uzaklaştı/yıkıma uğradı gitti ( 11 /Hud
i_lden türetildiğini, sözgelimi, ~ ve 95) ayetinde olduğu gibi.
J.;...:.:! fıilleri lailahe iliallah ve hismil- Şair Nabiğa bu bağlamda şöyle
lah demek gibi olduğunu ,söyleyen- der:
ler, fo fiilinin ,;,~:, ve _»;i fıllerinin ~ uu
: ; : ı ;,;~ı '~'"-~ ~_o~
~ -
birleşmesinden türetildiğini söyle-
mektedirler. Bu görüş, bu kelime iç_in
~~ ı}.J ~~~~ ı} l!l.ıı Jc. ~
uzak bir ihtimal sayılmaz; çüpkü: fo 59- Bunlar bana iletiyor ki,
kelimesi hem·~ hem de _»;i fiilieri- Nu 'man, insanlarm hem
nin anlamını içermektedir. yakını hem uzağı üzerinde üstün-
lüğü olan bir kişidir. 177
} ,
.a.: 1 B-a-d ~ ve ~ kelimeleri hem yıkım,
hem de yakınlığın zıddı ol(!rak kulla-
Uzaklığı bildirmek ıçın kullanı nılır. Allah buyurur ki: ~Lbııi'~~~
lan ~kelimesi yakınlığı ifade etmek Zalim olan kavme yazıklar olsun (23/
' ,. oJ; •
J O J ' " "
için söylenen ı....,.ı_J sözcüğünün zıddı- Mü'minün 41); u*Y. 'J' i'~ \~Im an
dır. Her ikisi için de belirlenmiş her- etmeyen bir kavme yazıklar ol::.:un/
hangi bir sınır yoktur. Tek ölçü, bir uzak olsunlar (Mü'minlın_ 44);0:ı;ıJı 0
yerin başkasına göre durumunu ifade ~~
-· - ·
J~ı
,
- '-lıiJı ~
J :
. - · 'Jl., : : :·
.. - __p. : UJ-'-:0.);!
't
etmek için kullanılmalarıdır. Bu ge- Hayır; aslında ahirete inanmayan/ar,
nelde duyu organları ile alıgalanabi derin bir sapıklığm ve azabın pençe-
len konulardaki uzaklık ve yakınlık sindedirler (34/Sebe' 8); son ayetteki
için geçerlidir. Akli konularda kulla- ~ sıfatı ile yoldan ve yolun tüm
nıldıklarına da rastlanmaktadır.
" "' . ~ ;
Yüce Allah'ın: 1~ 'J'~ ı~ ~ 177Şair, N abiğa ez-Z übyiiııl'dir.Bu k ı s ı m

Uzak (derin) bir sapıklık içine düş- Muallaka'sıııdaııbir beyittir. Bkz. Divan ' ı, s.
33; Nahhiis, Şerhu 'l-K asaidi ~- Tis 'i, ll , 166.
154
işaretlerinde sonsuz biçimde uzakla-

şıp yolunu kaybeden insanın haline
.
rularak söylenir. Onun için karşılığın-
'
da JS keli1)1esi kullanılır. Bu nedenle
benzetme yoluyla hidayetten dönü- ~ ve ~ _denir. ~ kelimesinin
şü zor olan bir sapıklıkla uzaklaşan çağulu J:,~i dır. Allah buyurur ki:
kişinin hali anlatılmıştır. Bu kişinin ~~ ~ ~ Bazınız diğer bazı!l~~a
artık hidayete dönebilmesi adeta im- düşman o_larak (2{Bakara 36); cill:OS.j
kansızdır. ~ ~U:.ıı ~ J)
Böylece biz, za-
YüceAilah'ın: ~ A.l;>) ~j ı_;,_:, lim/erin bazısını baZisına destek ya-
Halbuki, Lut kavmi sizden uzak da panz(6/En'am 129); ~~~_:,
değildir (ll/Hud 89). Yani: Siz sa- bazınız bazımza lanet okuyacaksznız
pıklıkta onlara yaklaşıyorsunuz. Bu (29/Ankebut 25).

durumda, onların başlarına gelmiş 1~ ~ deyimi, ve .Gi_:p.. gibidir
olan azabın sizin başınıza da gelmesi bir şeyin parça parça etmek demek-
uzak değildir. tir. Ebu Ubeyde şöyle der: İsa a9,1k
~ sonra kelimesi, ~ önce keli- delilleri get~rdiği zaman dedi ki ~'i j
mesinin karşılığında kullanılır. Bu- ~ 0)f;~ ~ tŞ~I ~ ~ Size hikmet/e v~
'- ayrılığa düştüğünüz şeylerin bazısını
nun çeşitlerine inşaallah Sı§ (önce)
kelimesini incelerken değineceğiz. açıklamak üzere geldim (43/Zuhruf
63) ayetinde geçen~ bir kısmt ke-
"'
timesi JS hepsi anlamındadır. Şairin
fo. 1 B-a-r şu sözü gibi:
'
Allah buyurur ki:~~~ a~ ~.J (~_)\ ~ I~J ,~\~~~) -i.
Onu geri getirene ödül olarak bir deve ı't-"'
::L:ı..:...- ~~ll -. · - ~·-·ı
(.)".)"-'-' ~
- .. Y.3
yükü zahire verilecek (12/Yı1suf72). 60- [Bir yerden hoşlanmadiğım
~ Bilinen bir hayvan olan de- da hemen terk ederim]
vedir. Bu kelime "insan" kelimesinin Ya da bazı kişileri imamlan ken-
hem erkek hem kadın için kullaml- disine bağlar. 178
ması gibi, devenin hem dişisi he~
Ebu Ubeyd'in bu görüşünde bir
de erkeği jçin kullanılır; çağulu ;;~l
ui_A3 y:-~1 gelir. ~ise, ondan dökü-
ı 78Şair, Lebld. Bu Mual/aka's ından bir beyit-
len dışkıdır. ~ devenin ağılı/dış tir. Bkz. Divdn'ı, s. ı75; Nahhiis, Şerhu'I
kısının atıldığı yerdir. Devenin .J~ Kasdidi!-Tis 'i, ı, ı6L Sa'leb der ki: Dilbi-
olanı, çok dışkı bırakanı demektir. liınciler, ba 'd kelimesinin birçok şeyden hir
şey veya bir şeyden bir şey olduğunda icma
etmişlerdir. Hişam hariç. O , Lebld'in ya da
~/B-a-d bazı kişileri imamları kendisine bağlar sö-
zünde ba 'dı çoğul olduğunu
iddia etm iş ve
yanı/mıştır. Bu onun yaptığı hatalardan de-
Bir şeyin~ sı, onun bir parça-
ğildir. Lebid'in ba 'du 'n-nufits sözünden kas/ı
sıdır. Bu, bütün göz önünde bulundu- bizzat kendisidir; yani, tektir, çoğul değildir.
155
düşünce hatası vardır. Bu da şöylece tüğünüz bazi konuları açıklayayım
açıklanabilir. Eşya, dört çeşittir: diye (43/Zuhruf 63) sözüyle bunların
1. Bir kısmının açıklanmasın tamamı kast edilmiş değildir. Bu,
da zarar vardır. Bu nedenle Şeriat içinden asabiyeti atabilen için apaçık

Sahibi'nin onu açıklaması doğru bir hakikattir. Şairin:
olmaz. Kıyametin zamanı ve ölüm ~~~_;ı, ~4~ .JI _ı'
vakti gibi. 61- Ya da bav kişileri imamları
2. Bir kısmı akılla, peygamber kendisine bağlar
olmadan, anlaşılması mümkün olan sözünde kast ettiği ise, kendisidir.
makul şeylerdir. Allah'ı bilmek, onun
Anlamı: Ya da birileri beni öldü-
gökleri ve yerleri yarattığını bilmek
rür demektir. Fakat şair, bunu açık
gibi. Onun için şeriat sahibinin onu
olarak değil, tariz yoluyla söylemiş
açıklanıası zorunlu değildir. Allah'ın,
tir; çünkü, insanların geneli kendi
akılları bu noktada yönlendirdiği ve
ölümünü uzak görme eğilimindedir.
onları düşünmeye davet ettiği açıktır:
Dolayısıyla kendi ölümünden söz et-
c..fa_)~\~ Sıl~~\~ I~L. 1_,~1 ~De ki:
mek istemezler.
Göklerde ve yerde neler olduğ~ına ~ir_
ei-Ha111 şöyle der: G~.J ~jj
bakınız (1 O/Yunus lO l ); ı_,fo. ~)
J:...~: Birbirini yiyen kargalar gör-
Düşünmüyorlar mı ? (7/A'raf 184) ve
bunlara benzer nice ayetler, akılların
düm deyimi de bunun gibidir. c..fa ~
Sivrisinek kelimesi de ~ sözcü-
onu tanımaya yönelik faaliyetini teş
ğünden alınmıştır. Bu da onun diğer
vik etmektedir.
hayvaniara göre cisminin çok küçük
3. Bir kısmının
Yüce Allah tara-
oluşundandır.
fından açıklanması zorunludur. Ken-
di şeriatine mahsus yasamaların ana
kaidelerini belirtmek gibi. ~ 1 B-a-1
4. Şeriat Sahibi tarafından açık
~ Eşlerin erkek olanıdır. Allah
lanan ilkeler çerçevesinde ulaşılabil buyurur ki: i>:: ~., ~ ,.:ı.._.;, j şu kocam
mesi mümkün olan konular. Bu da
da yaşlı bir ihtiyarcjzr_ ( 111-tJ Cı? 72);
ahkaının furuatı gibi şeylerdir.
çoğulu, ~~gelir; ~ v~ ~~ ,gibi.
Buna göre, insanlar açıklanınası Allah buyurur ki: ~~Y; 2?1 ~~.J
yasak olmayan konulardan biri hak- Onların önceki kocaları on/an al-
kında ihtilafa düştüklerinde, kişi iç- maya daha öncelikle hak sahibidirler
tihat ve hikıneti gereği bu konudaki (2/Bakara 228).
hükmünü açıklamak ya da açıklama
Erkeğin kadına karşı üstünlüğü
mak konusunda muh,ay~erdi;; Öyle düşünüldüğünden, kadının yöneticisi
ise ' Yüce Allah'ın: l.S;uı
.. ~ ~ ::..lH'l-3
ve başında görevli kılınmıştır. Allalı
~ 0)f;.i.~ Kendisinde ihtillifa düş-
156
' - '
buyurur ki:~WI Jc
0;.1.)§ J4-Ji Er- kinayedir. Bu anlamda J:?,_)ll ~' ~
kekler, kadınların üzerinde yetkilidir- .
J~:,:;,· ~ ~.:,di~,·. ,!' iJ~ denmesi ki-
ler (4/Nisa 34). Bu açıdan, başkasına şinin koca olduğunu anlatır.
herhangi bir açıdan üstün olan her ~~ J•j:;,',! hurma ağacı büyüdü
şeye de bu isim verilmiştir. Bu ne- demektir. Hurma ağacı demek olan
denle Araplar, Allah'a yaklaştırsın ba'l 'ın yerinde sabit durması düşünü
lar diye ibadet ettikleri mabutlarının lerek, ~;~ 0~ ~ denmiştir ki, kor-
böyle bir üstünlüğe sahip_olduklarına ku/sevgi vb gibi sebeplerden şaşkına
inandıkları için, onları, ~ diye ad- dönüp hurma ağaemın yerinde dur-
landırmı ş lar d ır.
. - duğu gibi bir yerde donup kalmayı
Allah l;myurur ki: ~ 0~~ i ifade eder. Bq da, hiç kıpırdamayan
0#GJ1 ~i 03~~_) Siz Ba'l'ı çağırıp kişi için ~ ~) ). L. O, bir ağaçtan
yaratıctların en güzelini terk mi edi- başkası değildir denmesi gibidir.
yorsunuz? (3 7/Saff<'it 125) ayetil)deki
gibi. Onun için ~~~~ ~~ ~ uGi: Bu -
~ 1 B-g-t
b ineği n ba '1 'ı bize geldi, denir ki,
bu, onun üstündeki kişi demektir. Et- ~ bir şeyin beklenmedik bir
rafındakilere göre daha yüksek olan anda aniden mey~.an:ı ~el~_esidir.
yere de ba '! adı verilir. Hurmanın Allah buyurur ki:~':!) ~\.:i ':1 Size
damızlık olanına, erkeklerin ba'l'ına aniden ge/işten, qaşka. Şf?;kilde gelmez
benzetme yoluyla ba 'l denmektedir. (7/A'raf 187); ~ ~\j ~Aksine on-
Büyüyüp, kendi kökleriyle suyunu lara hiç beklemedikleri bir zamanda
alabilen ağaca da yüksekliğinden q.nid,en gelepektir (21 / Enbiya 40);
ba '1 adı verilmiştir. ~ :i.Lt:..ll ~\j Saatikıyamet onlara hiç
Resu~ı u ll ah ( sas )·. ~
'. ··.! 11 ~. ~
- .. ' Lu!
.. _ beklemedikleri bir zamanda aniden
Kendi kendinin suyunu alabilende gelecektir (12/YCısuf 107). Bu kel ime
öşür vardır, buyurmuştur. 179 şöyle aniden geldi, o çok aniden gelir
Üstün olanın, hükmü altına aldığı anlamında~~ .:,di\~, :· ,;:, diye de kul-
kişilere baskısı,onlara ağır geldiğin lanılmaktadır. Şair şöyle der:
den ~~ 0~ ~~ denir ki, onla-

Jc ~ 0lS j ~~i ~ \~) -i"
ra üstünlük sağladığından ağırlığını ~~ lA~ ~ L:.;~
hissettirdi demektir. 62- Bazı şeyler
aniden meydana
~ sözcüğüngen ;ucı_,.:.
kelime- gelince, onun bir benzeri olmuştur
si türetilmiştir. J~ ise, cima'dan
Daha önce de; öyleyse, onu ani-
den meydana gelmiş saymamalısın . 1 80
I 79 İbn Mace, S üne n, I, 581. Hadisin, Buhar\' ve
Müslüm ta rafından tahriç edilen bir rivayeti
de vardır. Bkz. Beğav\', Şerhu 's-Sünne, VI , 180Şair, İbnu'r-RCım\'. Bkz. Divam, l, 377 ; Rağıb,
42. Zeria, s . 172; Semin, ed-Durru '1-Masün, lll,
157
~/B-g-d etmek için de ~ ), O, bir katırdır
denmektedir.
~ kelimesi, hoşlanılmayan
şeye karşı gönlün duyduğu nefrettir. -
~/ B-g-y
Bu, ~: sevginin zıddıdır. Çünkü
sevgi, hoşlanılan şeye karşı gönlün ~ kelimesi, aranan şeyde orta
duyduğu çekiciliktir. Bu anlamda: yolu aşmayı istemektir; gerçekten
'·~;~ı~ ve~~:.,;~ fiili ve;~ aşılması ya da aşılmaması fark etmez.
sıfatı kullanılır. Bazen kemiyet demek olan miktar
_~}lah buyurur ki: i jliJI rn:• ~~ _j bazen de keyfiyet demek olan sıfat
sı-~I.J Onların arasına düşman ölçü alınır... ~ı ,:.,:1;! denir ki, olması
Itk ve nefreti atttk (5/Maide 64); WJ gerekenden fazlasını isternektir ve
sı-l .1i~I.J i _jliJI (Si):· ~;. 0l 0' L.) \ı ı ~~ ,~;·;:ı} da bunun gibidir. Allah buyurur
Şeytanın bütün istediği aranıza düş ',o.~ ~
k ı.•, ~ ~ :i..ili1ı
_ \~' ;;o\~
_ B un dan daha
manlık ve nefreti yerleştirmektir (5/ önce onlar fitneyi arzu etmişlerdi (9/
Maide 91). Tevbe 48); ~\~k Fitne çıkarmak
Resfılullah (sas) şöyle buyurur: 0J isteyerek (9/Tevbe 4 7).
-•.:~::,_iı -,. wl ~ls"
~ ~
'. ·" ıw.lJ.lı 1uce
v.·· Ati.a,
h Bağy iki çeşittir:
fahişvemütefahhiş kişiyebuğzeder. 181 Birisi, iyidir. Bu da adaletten ih-
Allah'ın ona buğz etmesinden söz et- sana, farz olandan nafileye geçmek-
mesi, O'nun feyz, İhsan ve tevfikinin tir.
ondan uzak olduğuna dikkat çekmek
İkincisi, kötüdür. Bu da haktan
içindir.
batılaveya şüpheye geçmektir. Pey-
gamberin (sas) buyurduğu gibi:
~ 1 B-g-1 •
.JJA'l~~ :o--,~·-
_ lH-!.J i.J:i-! J,bu\- ~·- ~
_ . .J i.J:i-! ~:.::1\
~ 01 ~_jl ~\ J~ ~j 0.:ı.J "~\@_ı:;\~
Ayette · ki: JLi...:1wJ ~ı-
denır .. .J
~
o
~l_j Atlar, katır/ar ve merkep/er

(16/Nahl 8). Hak da bellidir; batı! da bellidir.
Bu ikisinin arasında karışık şeyler
~ merkep ile atın birleşmesin
vardır. Bir korunun kenarında dolaşa
den doğan katır demektir. ~~ ~
nın oraya düşmesi an meselesidir. 182
deyimi devenin hızlı yürürnede katıra
Bağy, iyi de kötü çle olduğundan
benzemesini anlatır. Yırtıcılık ve çir-
kinliği düşünülerek düşüklüğü ifade
Allah buyurur ki: 0,ı~l Jc ~\ WJ
689. ı82Buharl, iman; Müslim, Müsakat (HN: ı599).

ı 8 ı Ahmed, Üsame b. Zey'ten. Bkz. Ahmed, Nu'man b. Beşir'den. Bkz. İbn Hacer,
Müsned, II, ı 99; Taberan'i, Mu 'cemu '1-Evsat, Fethu '!-Bari, 1, 116. hadis: "He/al bellidir.
ı, 221. haram bellidir" şeklinde kaydedilmiştir.
158
~:.::lı
~ ~ ~.J
< · ·0i ~· W~J
; :... I.Y'- uı :'.ıl~ --
W~ kötülenmiştir. Yüce Allah'ın: t~ ;J:-
Ancak şunlar aleyhine yol var ki, .;t..L ~ J ve sınırı aşmadan ve saldır
onlara zülmedenler ve yeryüzünde madan (2/Bakara 173) ayeti ise, is-
haksız yere saldırırlar (42/Şılni 42). teme hakkı olmadığı şeyi istemeye
Böylece, Yüce Allah cezayı, kişinin kalkmadan, kendisi için belirlenen
haksız yere yaptığı bağy ile sınırla s ınırı aşmaksızın demektir. Hasan:
mıştır. Zevk için yemeden ve açlığı giderme
~~t~1 fiili, bir kişiye bağye yöpelik sınırını aşmaksızın demek olduğunu
talebinde yardım etmektir. (Y.JI ~ söyler. Mücahid de şöyle der: Her-

yararyın azınasında sınırı aşmasıdır. hangi birimama karşı gelmeksizin ve
~~ &i_:;JI , :· ,;:,kadının kötülük yoluna hak yolunu aşıp günaha girmeksizin
girmesini anlatır. Böyle denmesinin manasma gelir.
nedeni, kadının hakkı olmayan şeye ;o~) ise, özellikle isternede tüm
uzanarak haddini aşmasıdır. Allah gücünü ortaya koymak için kullanı
buyurur ~i : F-~1 Jc
~t# i),fo ~J lır. Eğer istek, iyi bir ş ey ise, bun_
da
\ ·,,'a;.:; 0:ı) 0) Eğer namus/u k~lmak gösterilecek ibtiğa da iyi sayılır. ~~~
isterlerse, cariyelerinizi fuhuşa zor- ~.J ~ ~.) Rabbinden umduğu bir
lamayınız (24/Nılr 33). bağışın _beklentisi içfnde (17/İsnl
~Wl ·~! ifadesi, gökten ihtiyaç 28); Jc~i ~.)~:_,~~~~)Ancak Yüce
sınırını aşan yağışın yağması demek- Rabbinin hoşnutluğunu gözeterek
tir. ~ Büyüklük taslamaktır. Bu da, yapar (92/Leyl 20) gibi.
kişinin kendine ait olmayan bir ma- ~fiili ise~ nın 9_önüşlü şekli.-
kama uzanmasıdır. Bu mana, her i,şte . . ~ . . 1~ -
dır, ıfadesıne gelınce,
-' i -.-
0fo. 0 ~
kullanılır. A!Jah buyurur ki: 6~.J dendiğinde, bu iki şekilde söylenir.
~~ A ~.)~i~ Yeryüzünde haksız Birincisi, fiilin emir kipinde ol-
yere _taşkınlık edenler (42/Şılra 42); du~una dikkat çeker. Jy.:i 01 <,?~:,:ı) _)UI
~i Jc ~ W) taşkınlığınız kendi ~ :,:;JI Ateşin, elbiseyi yakması gerekir,
a]eyhinizedir (1 O/Yunus 23); ~ ~ sözü gibi .
9c
.\.lıi.;_j_j,'ai) Sonra saldırıya uğrar
İkincisi ise, bir kişiyi ehil görmek
sa, Allah kendisine kesinlikle yardım
manasını taşır. ~fl ~ 01 <,?('~ 0:;.ıi
edc;r C?~/Hac 60); ~ 0tS 0_,_)~ 0) Falan adama cömert/ğinden dolayı
~ ~ ~Y, rj§ Karun, Musa'nın
değer verilmesi gerekir,_ sözü, gibi.
kavmindendi. Onlara karşı azgınlık Allah buyurur ki: ~J ~~ ;G.:Jc ~J
etmişti_(28/Kasas ?6); Jc
~l:b.) ~ .\J '-'!:';J Biz O 'na şiiri öğretmedik,
~ ~\ l~lli ı..sJ..~i eğer biri dfğeri zaten ona yakışmazdı (36/Yasin
üzerine saldırırsa, saldıranta savaşı
69). Birinci manaya göre, bu onun
nız (49/H ucurat 9).
yapabileceği ve kolaylıkla becerebi-
Görülüyor ki, bağy, çoğu yerde leceği bir şey değildir; dilinin bu iş
159
için hemen hemen hiç dönmediğini Şair şöyle der:
görmüyor_mus!Jı:? ,Spleyman: J ~.J ~ ~~~~~.J \A8i J.t. 'li -'\ı
ı..;~~ ~'1- 41 !:·;) ';/ ~ Rabb 'im! Beni , - ; -- ,~~~~:;.· ·.~ı;.-··ı:L
..AH - i..J! (.)"':;"' uY' u .
bağışla, bana benden sonra kimsenin
63- Dikkat edin muhakkak ona
ulaşamayacağı bir hükümranlık ver
geldi mi, nitekim hadiseler çoktur,
(38/Sad 35) ayeti de bunun gibidir.
İmru 'u 'l-Kaysu 'bnu Temlik'in
- geniş adımlarla geldiği gibi gelir. 183
fo. 1 B-k-r 0~1 ~ sözü, çocukların buk-
- - kayra oynamalandır. Bu da onların
...fo kelimesinin tekili :; .)ii şeklin-
d~dir. Allah buyurur ki: .\:!ı..:::,:; j;JI 0) etraflanna çukurlar kazmaları ş~klin
~ Bu sığır meselesi bize karış ık de oynamaları demektir. 184 * ı.Jifo. ise,
g~ldi (2/Bakara 70); '1 .J ~ }~ '1 ~fo. bir bitki türüdür. Deniyor ki: Çıkar
:fi..! Ne yaşlı ne körpe ikisi arasında ken yeri yardığından ve kökleri onu
bi; inektir (2/Bakara 68); "'~~fo. yarıp geçtiğinden bu adı almıştır.
~ :,J ~~ sarı renkli, parlak renkli

-
bir inek (2/Bakara 69). Çağulu için ~ 1 B-k-1
harnil ve, hakim gibi, _)~ve ~denir;
ay~ıca.J_;;;;ı da denmiştir. Erkeğine ise, Allah buyurur ki: ~~.J 's!•:.J
~Y öküz denir. Bu da~ erkek deve bakla~ını, salatalığını,
(2/Bakara
ile :iJG dişi deve ve J_{..j erkek ile ~lj.:>) 6 1). ~ kış ta ne kökü ne de dalı ye-
kadın kelimeleri gibidir. şeren bitkid_i:. Bu kelimeden bir fiil
Kelimenin kendi anlamından bir türetilerek ~ denmiştir ki, yeşerdi

fiil türetilmiş ve ~ '.J'il .)ii denmiştir demektir. Buna benzetilerek 4.J ~
ki, yeri yarmak anlamına gelir. Yer- ~!·'all çocuğun yüzü açıldı denrı:iştJ:.
de açtığı bu yarık geniş olduğundan, İbnu's-Sikkit de bu konuda ~\...i ~
her geniş yank için de kullanılmıştır. ~~ devenin dişi çıktı, deyiminin ol-
~ ~ Y. deyimi, kişinin karnını geniş duğunu belirtmiştir.
biçimde yarınayı ifade eder. Muham- 0t.S..;Jı ıfo\ yerin baklasının bollu-
med b. Ali (ra), ilimierin inceliklerin- ğunu ifade eder ve~~ de denir.
de geniş bilgi sahibi olduğundan ve
onların içierini yardığından _)~ adını
183 Şair, İmru'u'l-Kays. Bkz. Dlviinı, s. 62; İbn
almıştır. Fiiris, Mücmel, 1, 131; İbn C inn!, Hasdis, 1,
.;
~~ ~_5
· JWI
_
· ·,, '· 11
~ ~Y
,:.• -k'
Y-:1-!
· ·
ışının 335.
184' Bu oyunda çocuklar, kendilerinin belli bir
malı vb_şeyler~nin çoğalması anlamına
şeyi gizlenmiş olan bir yere gelirler. Onu
gelir. ~~ ~ fo. bir yeri yarıp diğerine ararlar. Herhangi bir yeri kazmadan, el yorda-
geçmek, yürüyüşünde geniş adım at- mıyla, gizlenen eşyalarını bulmaya çalışırlar.
mak demektir. Bkz. İbn Siyde, el-Muhkem ve 'l-Muhitu 'l-

A 'zam, ".Ji!" maddesi -(Mütercimler).
160
~~ ,:.,\~; ~-aklayı kestim/topladım de- dır.Yüce Allah'ın buyurduğu gibi:

mektir. ~ ise, baklanın toplandığı ~ 0,ı~ıi. Orada sonsuza dek kalırlar
yerdir. (2/Bakara 162).
Diğer
bir kısmı ise cinsi ile ı}~
'
~/B-k-y dir. Peygamberden (sas) şöyle rivayet

edilmiştir.
~ü;i kelimesi, bir şeyin ilk hali 1: :..
'+'y---> • .J ~ , . Jil .)·w- U,
lcL- 1 :1=1 , 5 :ı:.,~-,.. w1 :1
üzere kalmasıdır. Bu _~ili yo_k olma ~~ ~LS.;. ''al .i. 1 ~ Cennetilkler için
sözcüğünün .zıddıd~r. ~ü;i ~ ~.J ve~ hazırlanmış olan meyveler, onlar
yerine ~Wl ı} ~ dendiği de söy- tarafindan koparılır, sonra onların
lenmiştir. yerine benzerleri gelir. 186
Hadiste: .ıJ.\1 J..,..:. j '4. denmiştir ki, Ahirettekinin devamlı oluşundan
onu bekledik ve uzun süre gelmesini dolayı Allah buyurur ki: P. ~~ ~ ~,;,_:,
gözle~i.~, 185 demektir. Bu kökten ge- ~i.J Allah 'ın katındakiler ise daha
len ~4ll de iki çeşittir. hayırlı ve daha kalıcıdır (28/Kasas
1. Kendi başına ve herh~ngi bir 60); ~~t...:..ll ~~4Jı.J Baki olan salih
zamana bağlı olmaksızın ı}~ olan. am eller ise ( 18/Kehf 46); yani, bun-
Bu, Yüce Yaratıcıdır. Onun için [ani- lar, insan için sevabı baki olan amel-
lik yoktur. ler. Bunun, beş vakit namaz olduğu
2. Başkası sayesinde ı}~ olan. Bu yprumu da yapılmıştır.~I.J .ıJ.ll 0~
da O'nun dışındakilerdir. Bunlar için ~ sözleri oldukları da söylenmiştir.
fanilik vardır. Doğrusu, onun, Yüce Allah'ın rızası
kastedilen her ibadet olduğudur.
Allah ile ı}~ olanlar da iki çeşittir: ,... "' ~ ...
;
..
Yuce All ah' ın: 1~<ı ~ • '· .ıJ.ll
_ ~
--·
1. Allah'ın kendisini yok edece_-
ği zamana kadar bizzat kendisi ı}~
Allah 'ın bakiyesi sizin için daha
hayırlıdır (11/HCı.d 86) sözü de
olanlar. Bunlar, gök cisimleri gibi
bu anlamdadır ki, bu devamlılık
şeylerdir.
Yüce Allah'a izafe edilmiştir. Yüce
2. Bizzat kendisi ve bölümleri
Allah'ın: ~~ ~ ~ ı.5j ~Onların
ile değil, türü ve cinsi ile ı}~ olan-
herhangi bir kalıntısını görebiliyor
lar. Bunlar da insan ve hayvan gibi
musunu~? (69/Hakka 8) sözü ise, on-
şeylerdir.
ların ı}~ olan bir topluluğunu veya
Aynı şekilde ahirette deô cennet- hala devam eden bir işini görebiliyor
likler gibi, bizzat kendisi ı}~ olanlar musun? demektir. Manası, onlardan
vardır. Bunlar belli bir süreye kadar hiç kalan var mıdır da denmiştir. Bazı
değil, ebedi olarak orada kalacaklar-
185 Ebu DiivCıd, Vaktu işai '1-Ahire, Muaz b. 186 Bezziir ve et-Taberiini, Sevbiin' dan. Bkz.
Cebel'den. Hattiibi, Mealimu 's-Sünen, I, 131 . SuyCıti, ed-Durru '1-Mensür, 1, 97.
161
ınastarlar, fail kalıbında, bazılarıise, şünülmüş ve bu nedenle işinde acele
'
ınef'ıll kalıbında gelmiştir. Birincisi eden herkes için fo fiili kullanılmış-
daha doğrudur. tır. Şair şöyle der:
~~
-- .lS
:{,]ı ~l,)A>_J
.. ·- ~~-ı::.:.ı
. Y"
-.< -.
..;-:
~
Lk._ _J~
- •" )Lı
~ / B-k-k ~
' 64- Kırağıdaki zayiflıktan sonra

Müdihid'ten, ~'nin Mekke oldu- seni ale/acele kınarnaya başladı
ğunu söylediği_ri~ayet edilıniştir..Ken-
Sana haramdırbeni lanamak da
di~i, bunu, ~)'1 ~~3 ,;i:...o3 .\...:.ij ~
azarlamak da. 187
~)'l.J gibi ba harfının mim harfi yerine
İlk çocuk da diye adlandırıl
:fo_
kullanıldığı yerlerden biri sayınış_tır.
mıştır. Aynı şekilde ilk çocuğu olan-
Allah -~uyuı:ur ki: u-ı~ ~ ~ ~ J~l 0J
lara da bu ad verilmiştir. [Bu, onlar
is_)~~(,?~ İnsanlar için belirlenmiŞ
için bir saygı ifadesidir, tıpkı .J.II ~
olan ilk ev Bekke'deki mübarek evdir
(3/ Al-i İınran 96). Buna ~ ~ de (beytullah] gibi.
denıniştir. Bu, oradaki Cami'nin adı Deniyor ki, bu onun sevabına,
dır diyenler de, Beytu/lah'tır diyenler kullarının yararına yok olmayacak
de vardır. Tavafyeri olmasından, adını bir iş yaptığına işarettir. Bu aynı

<.:clW yani izdihamdan aldığını, çünkü: zamanda Yüce Allah'ın: Şüphesiz
İnsanlarm orada tavaf için izdihaın ahiret yurdu kesin olarak hayattadır/
'
yaptıklarını söyleyenler de vardır. :;.s..;, canlıdır (29/ Ankebılt 64) ayetinde
(Mekke]'nin ~ (Bekke] diye adlan- işaret ettiği şeydir.
dırılınasının nedeni, orada bir zulüm Şair şöyle der:

işlediklerinde zalim/erin boynu kırıl ~L.:.l:..
. . - v.. .J 0:..;-: -.<. G.. _ı o
· · -.<. ..;-:
, , , ,
dığındandır diyenler de olmuştur.

65- Ey iki bikrin bikri ve yüreğin
perdesi.
~/B-k-r [Sen benim için pazunun kolu
gibi oldun.] 188
Bu kelimenin aslı, gündüzün ilk
saatleri demek olan ö~'dır. Bu keli- Yüce Allah'ın ~. J,.Jıi
. ':! Ne':!:,
meden bir de fiil türetilmiş ve 0~ fo yaşlı ne de toy~ur (2/Bakara 68)
1.)~ denmiştir ki, sabahın erken sa- sözünde geçen fo kelimesi, henüz
'
atinde çıkmayı anlatır. .Jfo. aşırı er_-
kenci demektir. Fiil, fo\3 §l:... ~fo 187Şair, Damra b. Daınra en-Nelışell, Kall,
~j~ j~3 şeklinde kullanılmaktadır. Emdli, 11, 279; Serekustl, Kitabu '1-Ef'dl, IV,
67; EbCı Zeyd, Nevddir, s. 2; Calıız, e!-Bursdn
Bu vaktin, günün diğer saatlerinden
ve 'l-Urcdn, s. 59.
önce gelmesinden dolayı kelimenin I 88 Şair, Kümeyt. Bkz. Dlvanı, I, I 66; Batl ayCısl,
anlamında acele etmek ınanası dü- Müselles, 1, 362; Farabl, Divdnu '1-Edeb, 1,
ı 80; Ka ll, Email, ı, 24.
162
doğum yapmamış demektir. Henüz cesini bildirmek için konmuş olan ka-
e~lenmemiş kadın da dul olana göre lıplar kullanılırsa, bu ağlamada sesin
fo. adını almıştır. Çünkü kadınla ağır bastığı; uzatmadan söylenen ~
rı!1kendisi için istendiğ_i şeye göre, kullanılırsa, o zaman da, hüznün ağır
fo. daha önceliklidir. fo. in çoğulu bastığı ifade edilmiş olunur. ~t.;i ağla
.J~l şeklindedir. Allah b~yurur ki: ıJı yan, u.JSt.;i ve ~ şekl~nde s:oğul yapı
l.J~j ~~j~ "G) ~tj~j Biz onlar; lır. Allah buyurur ki: ~J 1~ 13 Y,.. O
zaman onlar secdeye kapanır ve için
güzel bir şekilde inşa ettik ve onları
için ağlamaya başlarlar (19/Meryem
bakire/er ktldzk (56/Vakıa 35-36).
58). ~'nin aslı J~ veznidir. -..ı..,..L
;;P. ise, hızi ı hareket ettiği düşü ..ı~ --~~ ,t__ıS.J -eı.J ,..ı_p...:., kalıpları
nülen küçük makaradır. gibi. Fakat, vavı, yaya dönüşüp idgam
olmuştur.~ ' -?le '~'~~gibi.
~/B-k-m ~hem üzüntü hem de gözya-
şının beraber olması halidir. Bunun-
Allah buyurur ki: ~ ~ Onlar la beraber her ikisinden ?iri i~in d~
sağzrdzr, dilsiz_dir (2/Bakara 18). ~ kullanılır. Yüce Allah 'ın : )l# lj:::; .';..,jliı
doğuştar-ı U.,)...l ahras olan kişi demek 1fo I.Js:.Ji.J Öyle ise, az gü ls ünler ama
olup '~lin çoğuludur. Buna göre, her çok ağlasınlar (9/Tevbe 82) sözü, se-
ebkem ahras, ama her ahras, ebkem vinç ve üzüntüye işarettir. Gülme ile
değildir. Allah buyurur ki: .illı ~.:;;o_j beraber kahkaha olmasa da, ağlama
", ~. -i.:: , ~ ':; (""""'
~(',j ~.;_,;.j ~_)
. '.i.: - )li;. Al- ile birlikte gözyaşı olmasa da fark et-
~ (Ş""" lS"""'_) _ .. :"
mez: Yüce Allah'ın: ~~~~~W
lah iki adamz misal olarak vermiştir:
Jo.J':!ij Gök de onlara ağl~madı yer
Bunların biri dilsizdir; hiçbir şeye
de (44/Duhan 29) ayeti de bunun gi-
gücü yetmemektedir (16/Nahl 76).
bidir. Bu ağlamanın gerçek olduğu da
f')l.SJ\ lf ~
da denir ki, kişinin söylenmiştir ki, bu, onların hayat ve
aklının zayıflığınd~n söz söyleyemez bilgi sahibi olduklarını savunanların
hale gelmesi ve~~ dilsiz gibi olması görüşüdür. Bunun mecazi bir ifade
demektir. olduğu da söylenmiştir ki, bu durum-
, '
da anlamı, onların üzerine "~\ J.l,i

(semadakiler] ağlamadı, demek olur.
~ 1 B-k-y
'
Bu fııı'l , " ~.3- ~. ~ ( -. şeki"ınde d'ır.
<'.', <..S"""'"!
~ 1 Bel Harfi
Uzatılarak söylenen "~ hüzünden ve
feryad u fıgandan gözyaş larının ak- Söylenene bir şey eklemek ıçın
m~sıdır. Eğer ağlamada "~ ve "le .J, kullanılan bir edattır. İki çeşittir.
"W ve diğer seslerin yükseklik dere- ~ (aksine)'in bir çeşidi , cümlede,
163
sonrasıöncesini nakzeder. Yalnız ba- ye göre verdiği zaman: Rabbim bana
zen, kendisinden sonrakinin hükmü- hor baktı, der. Hayır, aksine siz ye-
nü doğrulama, öncekininkini ise iptal time karşı cömert davranmıyorsunuz
etmek amacıyla kullanılır. Bazen (89/Fecr 15-17) sözleridir.
de kendisinden öncekinin hükmünü Yani: Onlara malın verilmesi
doğrulama, ikincisini ise iptal mak- ikramdan; verilmemesi de değer
sadıyla kullanılır. İkincisini doğrula sizlikten değildir. Fakat onlar, malı,
mak, birincisini ise iptal etmek için kullanılması gereken yerde kullan-
~ullanıldığı.yerler_d~~ bjri ş~ ay~.t,ti~: madıklarından bunu bilemediler.
~ )t$ ~:,~ı .JA.\f,"i ~Lğ G:it,!l 9C .):i:i ~~ı
p 1 '~
Yüce Allah 'ın: _;S.ill _ı?~ ,)yJI.J <....J-"1

0~ l)tS ı...;, ~)S~ (jlj ayetlerimiz •. ,;:. - .. ". . ~ 1 '.~< ,:._,~, ı-. s
L.9~.J ~~ r..ş-: .J..r-" ......, _ "!'!
' ad' zikir
kendisine okunduğu zaman eskilerin ;ahibi, şanlı Kur 'dn 'a and olsun
masalları der. Hayır, aksine kazan- ki. Aksine inkar edenler bir gurur
dıkları, kalplerini karartmıştı (83/ ve ayrılık içindedirler (38/Sad 1-2)
Mutaffıfın 13-14); yani, iş onların sözleri de bunun gibidir.
dedikleri gibi değildir, aksine onlar
Zikir sahibi Kur 'dn sözüyle,
bilmiyorlar. Kalplerinin üzeri per-
Kur'an'ın öğüt alınacak bir özelli-
delendi sözüyle cahilliklerine dikkat ği olduğunu, kafirlerin O'na kulak
çekilmiştir. Hz. İbrahim kışsasırıpa~i
vermemesinin, O'nun öğüt alına
sözleri de bu anlamdadır:..::.ıw ~111yl!
: . ·''...C:~ r.>t ' 1" .1 G.. ı~:
·,-. J-IJ- ~Y :.~:tL 1~
cak bir özelliği olmadığından de-
l~r-A~
ğil, onların Hakka karşı büyüklük
0)1;-i; l)tS 0l ~)L:.ü Kiıfırler O'na taslamaları ve Allah ve Resulüne
Ey İbrahim, bu işi ildhlarımıza sen
karşı gelmelerinden kaynaklandığı
mi yaptın? dediler. İbrahim dedi ki:
nı bildirmektedir. Yüce Allah'ın: J
Aksine bu işi şu en büyükleri yaptı! 1~ ~ !Y? ;,)ı ~ıjı:, Kaf ve Şerefli
Bunu onların kendilerine sorunuz.
Kur 'an 'a anda/sun! Aksine, kafirler
Tabii ki, eğer konuşabiliyor/arsa (2 11
şaştılar (50/K§.f 1-2) sözleri de bu
Enbiya 62-63).
anlamdadır. Yani: Onların Kur'an'a
Birincisini doğrulama, ikincisini imandan kaçmaları , Kur 'an ' ın Yüce
ise, iptal etme maksadıyla kullanıl olmayışından değildir; aksine onla-
dığı yerle~den biri de Yü_c e All~~'ırı: rın cahilliklerindendir.
~j .L;.j~ ~j ;~1 ı...;, b) 0W~I ı_;,t_ğ
1~ ~Aksine hayret ettiler sö-
~ j~ ;~ı ı...;, 1~) ı_;,jj
LY>fil ~j j_# züyle onların
cahilliklerine dikkat
~i 0~fo ~~)tS <)~Al ~j J#. .:Jj-! çekmiştir. Çünkü: Bir şeye hayret
Rabbin denemek için bir insana iyilik
etmek onun sebebini bilmemeyi
gerek;irir. Yüce All~h 'ın:~)- _ ı. .;,
edip, nimet verdiği zaman o: Rabbim
beni şerefli kıldı, der. Fakat onu sı ~ -d!J~ ~~~ .~ı~i; - (,?~\ r.!fl\ ~Y;
namak için rızkını daraltıp bir ölçü- :~Lı:
U:1 . t...JY.·~·,-.SIS
r..J-t
~ - ~G
• .)
8. ~• _)y-<'>
- ' _sı ..
164
Ey insan, seni engin kerem sahibi yapmaz/ardı! Aksine o tehdit, apan-

Rabbine karş1 aldatan nedir? O, sız bir şekilde karşı/arına çıkıverir de
seni yaratan, belini doğru/tan ve şaşkınlıktan donakalırlar (21/Enbiya
seni dengeli kdandır, aksine siz 39-40) sözü de bu anlamdadır. Yani:
Dini yalan sayıyorsunuz (82/İnfitar Eğer onlar, birincisinden daha fazla
6-9), sözü de bu konuyla ilgilidir. ve ondan daha büyük olan kıyametin
Sanki şöyle denmiştir: Ortada Yüce birden bire geleceğini bilselerdi.
Allah'ın onlan aldatmasını gerekti- Kur'an'da geçen tüm ~ kelime-
recek bir şey yoktur. Aksine, onları leri, bazılarında daha ince bir nitelik
yaptıklarına sürükleyen şey, yalan- söz konusu olsa da, bu iki anlamın
lamalarıdır. dışına çıkmaz.
~ (aksine)'in iki~ci türü ise, birin-
ci hükmü açıklayan, ~'den sonrasının -
~ 1B -I-d
ise, ona ilave edilmek istenmesidir.
...... } ... ,. ...
Yüce Allah'ın: ~ r)l;..1 -.::.ıli...:.1 l_,lt.9 ~

o
-
~: Sözcüğü yerleşenleri tarafın-
.Jr:.G ). ~ ~lftl Dediler ki; Hayır, dan bayındır hale getirilip sınırları
Muhammed'in söyledikleri birtakım belirlenmiş olan geniş yerleşim biri-
karmaşık, birbirinden kopuk hayaller- midir. Çoğulu, ..ı~ ve ul~'dır. Allah
.. ~ .. .. o~
dir. Hayır, bu sözler O 'nun uydurma- buyurur ki: ~~~~ ~~ '1 Yemin olsun
s ıdır. Hayır, O bir şairdir (21/Enbiya şu şehre (90/Beled 1); deniyor ki:
5) sözü gibi. Bununla Mekke kastedilmiştir. Allah
YüceAllah,;lftl ~sözüyle onların buyurur ki:~~~ işte size güzel bir
kendilerine gelen vahyin uydurulmuş u"lke (34/Seb e ' 15)·, G:ı..
.. ~~. <Lı ~.:~.
-: G'y.oı..ı
bir iftira olduğunu söylediklerine, Biz onunla kupkuru ölü bir memle-
onu getirenin de bir iftira olarak bunu kete hayat verdik (43/Zuhruf ll).
yaptığını iddia ettiklerine, bununla Yine Allah buyurur ki: •.;4a ~ ;ıi.:,
da yetinmeyerek onun çok yalan- onu ölü bir yöreye gönderir, (71A'raf
cı olduğunu iddia ettiklerine dikkat 57); ~~ i~ 1:U ~1 ~ _) Rabbim, bu
çekmektedir. Çünkü; Kur 'cm 'da şair, şehri güvenli bir yer kıl (2/Bakara
doğası gereği yalancı olan bir kişiden 126). Bu şehir derken Mekke'yi kas-
ibarettir. tetmektedir. Bunun bir yerde belirtili,
.. All a h' ın: ~
Y uce · 1J..r-" : ili_ ~
'.~< U:! ~ı: -. _,..
·i başka bir yerde ise, belirtisiz bir isim
~ j ~ _)~ ::;_ .~ j _)~1 ~ _?..3 ::;_ 0~ ~ olarak kullanılmasının bir inceliği
1;&~&:~~~- ~ ~G ~ 0_,~ ;J, Kdfirler, vardır ama bu kitap bunun anlatıla
cehennem ateşini
yüzlerinden ve cağı yer değildir. 189
sırtlarından savamayacakları ve hiç
kimseden yardım göremeyecekleri 189İskiifi der ki: Yüce Allah'ın, 2/Bakara 126' da:
anın dehşetini eğer bilse/er, böyle İbrahim dedi ki: Rabbim, bu şehri güvenli bir
şehir yap demiş olması ile İbrahim 35'te İb-
165
:;, F, F ,
Büyük çöl de vahşi hayvanların kınlık içinde olana~_, ~i.J ~;i~~

vatanı olduğundan beled adını almış denir. Şair şöyle der:
tır. Aynı şekilde mezarlık da, ölülerin , -,H-ı '·.:. -.lı ~~
•• u:j.u_ı~ .
vatanı olduğundan ~diye anılmıştır.
67- Üzüntülü olanın yer değiştir
o~ Ay'ın günlük menzillerinden mesi gerekir. 19 1
her birine verilen addır. İki kaş ara-
o..:ı~ (Budalalık, ahmaklık) çoğu
sındaki açıklık/parlaklık uzunluğu
zaman vücut kabalığı , iri yarı, kaba
yönünden şehre benzediğinden bulde
sapa olan kişilerde bulunduğundan
adını almıştır. Uzayıp giden kahkaha-
~~ J4-.J denir ki, bu iri yarı yaradılış
ya da bundan dolayı belde denmiştir.
lı olm_ayı ifade eder. Allah quyurur
_..-) u. i,
Bu, bazen insanın göğsü için de kul-
k 1.·. ':? :ıj,
- _,- ...:; "
.;jc,j ' ' :- ~1 J.Wı
. i:..?-:1 ... • J-
lanılma~tadır. İz açısından da cildin-
i~ ~1 (~~>ı~-.;. Güzel olan ülkenin
de bir ~ y_ani eser vardır rlenmiştir.
bitkisi, Rabbinin izniyle çıkar, kötü
Çoğulu ..ı~i ' dır. Şair şöyle der:
, . ' , '"' " olandan ise, yararsız bitkiden başka
~~~ wı:ı ~fo }_,.;....ııl ~.J _,, ~ir şey çıkmaz (71A'raf 58). Buradaki
66- Boyunlarda yaralar vardır, ~ kelimeleri ise, temiz ve pis gönül-
izleri belli olan. 190 lerden kimiyedir diye söylenmiştir.
J.?...)li ~~ kişinin şehir sahibi _ol-
m(!sı/şehirli olması demektir; ~~ ve ~/B-1-s
~~ gibi. ~ ise, şehirden ayrılmamak
demektir. U"~l şiddetli zorluktan doğ~~
Kendi memleketinde durmayı üzüntüdür. Bu durumda olana ~~
alışkanlık haline getirip başka yere denir. Söylentiye göre iblis kelimesi
gitmeyen kişi için, başka yerde bu- de bundan, türemi~tir. Alla,h buyurur
lunduğunda hayret edildiği için şaş- k 1... U.Y'~
: ' .:. : 11 ~ ~ ı ·. ~ ;i.Ct.:.JI ' .. ~ - , -- K
r~ ('3:U ı-
yamet kapacağı gün suçlular ümit-

rahim dedi ki: Rabbim, bu şehri güvenli kıl
sizlik içinde SL}sarlar (~O/Rum 12);
demesinin aras ınd a ne fark vardır denecek ~ rA ~~~ ~ rAG~i kendilerini
olursa, cevabı şudur: İlk dua yapılırken henüz ansızın, kıskıvrak yakalayıverdik de
oras ı bir belde olmadığından sanki : Bu vadiyi
bütün ümitleri suya dijştü! (6/En'am
emin bir belde kıl demiş o ldu. ikinci dua ise,
burası artık bir belde olduktan sonra yapıldı
44) '. ~ : ~
__ . ~ _.·.1.:: j Y:! : 1_,.,\5. u,:,-_ı
'.:• u:i ı.ti.. ~
ğından sanki: Dileğim üzerine dilediğim gibi 0ı·_,}!:) Oysa -onlar, dah~ önce üzerl~
yaptığın ve i stediğim gibi bir şehir haline rine yağmur yağdırılmasından iyice
get irdiği n bu mekan ı, oraya yerleşecek olan-
ümitlerini kesmiş/erdi (30/Rüm 49).
lar için güvenli bir yer yap deme k istemi ştir.
Bkz. İ skafi, Durratu 't-Tenzil, s. 29; Ensarl, Şiddetli sıkıntıya düşen çoğun-
FRahman, s. 39; Melaku t- Te 'vil, 1, 90 .
190Şair, Kitaınl. Bkz. Divanz, s. 12; Ukberl, el-
Meş~fu '!-Mu '!em, I, 177; FeyrCızabadl, Besdir 191 Şair, Ahvas. Bkz. Divanı, s. 98; lsfahanl,
ll , 273. Eğani, XIII, 153.
166
lukla sustuğu ve kendisini ilgilend}: rini doldurdukları zaman (2/Bakara

ren şeyleri de unuttuğundan 0~ ~~ 232); ~~ ~ \...;,, ulaşamayacakları
denmiştir ki: Kişinin suskunluğunu bir büyüklenme vardır (40/Mu'min
ve delillerinin tükenişini ifade eder. 56); ~1 ~ ~ ci Çocuk onun ya-
U..~ ~ :iiGlı ·>-,J:.i
deyimi devenin nında çalışma yaşına gelince ona:
~ o J J ~ '!!
şiddetli ağrı yüzünden hoplamasını (37/Saffat 102); Y~~~ ~~ ~

anlatır. Bedene eziyet et_mek ama- s,ebeplere er!şeyim (40/Mu'min 36):
cıyla giyilen yün abaya I.Y'~ denmesi ~~ ~ 0~l Üzerimizde sağlam ye-
ise, farsça bir kelimenin Arapçalaştı minleriniz (68/Kalem 39); yani son
rılmışıdır derece pekiştirilmiş yeminler.
t,i! ise, tepliğdir. Yüce Allah'ın:
~ 1 B-1-a i.Y'~ t~ \~ Bu Kur 'an tüm insanlara
yönelik, ~{r ~!'~u~ı~:d~~;r _(14/İbrahim
Allah buyurur ki: ıAı J.=.) ~ 52); 0~WI ~_JSJI ':ll ,sll@j ~ t~. Bu, bir
~~\...;,Ey yer! Suyunu yut (1 1/HCıd 44) tebliğdir. Yoldan çıkmışlardan başkası
ayetindeki ~\ ifadesi bir şeyi yut- helak edilir mi hiç? (46/Ahkaf35); l.;,_J
mak ve yutkunmak sözünden alınmış ~\ b4lı ~)~Bizim üzerimize dü-
tır. Suyu kanalın ağzına v~~~n havuz-
şe~, yalnzzc; açz~ça _duyıp:n:a~t~r C3?~
daki delik demek olan 4.i. };ıli kelimesi Yasin 17); y~l ~ .J e_~ı ~ w~
de bundandır. ~ ~ ~ (Yıldız Yutan senin görevin mesajımızı duyurmak-
Sa 'dj ise: Bir yıldız ismidir [AJ! merı tır, insanları hesaba çekmek bize dü-
zilferinden biridir] ve ~ •>J·~· 1 1 ~-' şer (13/Ra'd 40) sözleri gibi.
~ij ilk ağaran saç demektir.
t i! yeterlilik Aeı:nektir. _Yüce
- Allah'ın: ~~li- r~ ~~ 1~ ~ 0! Hiç
~ 1 B-1-ğ kuşkusuz bu Kur 'an 'da Allah 'a kul-
luk edenler için yeterli olacak nite-
ti! 't~ kelimeleri, amacın en likte bilgi ve mesaj vardır (21 /Enbiya
yükseğine erişmek ve en sonuna var-
106); .;jJL,.J ·~ W ~ ~ 0l.J Eğer
maktır. Bu bir yer, bir zaman ya da
bunu yap~azsan O 'nun elçisi olma
belirlenmiş işlerden biri olabilir. Bu
görevini tebliğ etmemiş olursun (5/
kelime bazen tam varılınasa da yak- Maide 67) sözleri gibi.
laşınayı ve görülecek noktaya kadar
Yani eğer
bunu ya da sorumlulu-
gelmeyi ifade eder. En sona varmayı
ğunu aldığın şeylerden birini tebliğ
ifade eden kullanımlarından bazıla
etmezsen mesajından hiçbir şeyi teb-
rı: ii.:. ~) ~J ~~j ~ insan güçlü
liğ etmeyen biri konumuna düşersin.
çağına erip kır~ yaş~na Vf!r!nC.f! ~ (46/
Bunun sebebi ise, peygamberlerin
Ahkaf 15); ~~~~~~Ka
(s as) hükümlerinin ve tekliflerinin
dınları boşayıp da bekleme sürele-
daha da kesin oluşudur. Diğer ın-
167
sanların hükmü gibi değildir. Çünkü doğru olması, kast edilen manaya ta-
onlar bir kısım salih arneller yaptık mamen uygun olması ve kendi için-
larında birtakım kötülükleri de olsa de doğruluğu dile getirmesidir. Bu
bağışlanabilirler. özelliklerden biri ihlal edildiğinde
Yüce Allah'ın: ~~ ~ ~~~ söz belağat açısından eksik/kusurlu
~_ı~ :J. ~~ iddet müddetleri~i kabul edilir.
doldurduklarında onları ya güzelce ikincisi, sözün söyleyen ya da söy-
tutun (65/Talak 2) sözüne gelince bu lenen açısından beliğ olmasıdır. Bu
gelip dayanmak anlamına gelir. Çün- da sözü söyleyenin söylemek istediği
kü: Eğer kadın süresinin sonuna ka- şeyi sözün kendisine söylendiği kişi
dar varırsa, artık kocanın onu tekrar nin kabul edeceği bir şekilde söylen-
,"' o'
alması ve tutması doğru olmaz. ~esi,di~. YüceAllah'ın: ~~~~J!,J
Bir haberi bildirmek için Y.-Jı ~
1
~ı1:· '1';!.
Kendilerine öğüt ver onların
deı:ir. Ayrıca ~~ da onun gibidir. içlerine işieyecek güzel söz söyle (4/
~ ise, daha fazla vurguludu~. Al- , '}~
Nisa 63) sözü ise, bu iki anlamda da
lah buyurur ki: J.j c;,ı'lı.;..} ~i Size anlaşılabilir. Bu sözün anlamı, kimile-
Rabbimin m_e~ajlarznı., i{etiyorwn, rine göre: Onlara de ki: Eğer içinizde

( 7/A' ra~f62)·, ccl:ıll -· J y.:i~;.r;:-:r. J y-ıy'~.ıı 1~
:~i Li_ gizlediğiniz sözleri söylerseniz öldü-
~j ~Ey Peyga~ber, Rabbin tarafin- rülürsünüz şeklindedir. Başkalarına

dan sana indi~~len, me~çıjı_ d_~ytı;r (5~ göre ise: Onları başlarına gelebilecek
~ 'd e 67)·, •\_. ..l\.:.ı.L.....
M',aı __) i\....,-<-:~
r--:\',i ~ 1.yy ,_; u.
: \j birtakım zorluklarla korkut şeklinde
, _.
~1 Eğer benim çağrıma sırt dönecek belirlenmiştir. Bunlar, sözün genel
olursanız, ben size gönderilen .mesc;ı_ olan anlamından çıkarılabilecek bazı

jı duyi!rdum (l 1/HCıd 57); pl ı,;,!~ 1 :· hususlara işaret sayılır.
~\.i. ~lj.:>I,J yaşlılık bana ulaşmışken ~ ise, hayatın kendisi ile devam
ve karım çocuktan kesilmişken nasıl ettiği ihtiyaçlardır.
oğlum olabilir?' (3/Al-i İmran 40).
" o J 0_. ""
Biryerde ise:~ _f.SJI~~:ı!,JBen ~ 1 B-1-y

ise, ihtiyarlığın son sınırına vardım
(19/Meryem 8); bu ayett_e kullanılaq _ Bir, elbise eskidiğinde y ~~ ~
~ 0 _ .ııa esı~
•.-.ciı ;i)-.·.ç_~d . -,: ~~~~-~~ ',:~1 1 -·.<-~ı
_)_ı~~_) ;x;_ı ~ denir ki, bu, elbise eskidi ve
gibidir. Farkları ise, ~j~l,j 0tS..o.lı . ~ yırtıldı anlamına gelir. Bu keli~ede~
denmesinin doğru olmamasıdır. yolculuk yapan için de ~_ı _)i.:. ~
:ii~ ise, iki şekilde kullanılır: ~ denir ki bu, yolculuk onu eskitti
demektir. .Gj ise, denemek anlamına
Birincisi, sözün bizzat kendisinin
beliğ olmasıdır. Bu da sözde üç özel-
gelir. Bu da çok denemekten dola-
yı sanki yıprattım, eskittim gibi bir
liğin bir arada bulunması demektir.
mana taşımaktadır.
Bunlar sözün dil açısından tamamen
168
~~ Lı ~ JS _# ~~ İşte orada armağan ise, şükretmeyi gerektirir.

herkes geç:nişteki her davranışının Sabrın gereğini yerine getirmek
yararını ve zararını somut olarak şükrün gereğini yerine getirmekten
görür ( 1O/Yunus 30) ay eti, herkes ne daha kolaydır. Buna göre Allah 'ın
yaptığının gerçek m~~i;'~tiı:ıi öğrenir, bağışı, iki belanın en büyüğü olmak-
demektir. Onun için \...i)l! w~ denir ki, tadır. Bu bakış açısından Hz. Ömer
kişiyi sınamak anlamına gelir. (ra) şöyle demiştir:
Üzüntü de .. ~ adını almıştır; :ü ı •. • ı~..ı ~ - G~ .. ı~Lı t1L'
' o - 1 ~ ../""" : . _. .J . - .: · -·
çünkü: O da beden,i yıpratma~t~dır. p.:;w : Biz zorluklarla denendık ve
Allah buyurur ki: ~j ~~~~:ı ~_j sabrettik, sonra nimetler/e denendik,
~.Bunda, sizin için Rabbinizden fakat şükredemedik. 192
gelen çok büyük b~r imti~an ,rq~qı Bu açıdan Emiru'l-mu'minin Hz.
(2/Bakara 49); w_?,ll~;~ ~,Jl;U.lj
Ali şöyle der:
Muhakkak ki, sizi biraz korku ile de-
~ p..:. ~ .;Jj ~ ~ ~~~ ~ ~j 0;.
neriz (2/Bakara 155);~~1 ~ ıi.i. 0)
~\ Bu, gerçekten apaçık bir imti- 4ı:. 0e, tJ:ı.;._;. ~: Kimin dünya im-
kanları genişlerde kendisinin on-
h~ndı (37/Saffat 106). Yükümlülük
de birkaç açıdan .. ~diye adlandırıl
larla sınandığım bilmezse, o, akıl
mıştır ; bunlar:
yönünden aldanmıştır. 193
Biri, yükümlülüklerin hepsi in- Allah buyurur ki : .);J~ ~~j

sana zor gelmektedir. Bu açıdan her
~ _»Jı_:, Nasıl davranacağınzzı gö-
re/i~ diye sizi hem kötülükle ve hem
biri bir bela sayılmıştır.
de iyilikle ~ınavdan geçirir~z (21 1
İkincisi her biri bir sınamadır. Bu
' ~ ;;, J ' .... Enbiya 35); u.:..;.~~~ ~:,.:Jı ~.J
apdaı:ı ~Ilah buyurur ~_i:~~~~ mü'minleri güzel bir sınavdan geçir-
1:<Tı~~
_). -.ı·.~ -
~.J
: L.:::J\ _J' r--:
u;y : ~ı...::...:..ı\
:<·,A u;_- . : 1! ~
\""'
mek için bunu böyle yaptı (8j~nfal
Andolsun ki iÇinizden cihad edenler-
17). Yüce Allah'ın : ~ ~~ ~:ı ~.J
le sabredenleri belirleyineeye kadar
;1 _ıl?c ~j Bunda, sizin için Rabbiniz-
sizi deneyeceğiz ve söylediğiniz söz-
den gelen çok büyük bir imtihan var-
lerin doğru olup olmadığını açığa
dı (2/Bakara 49) sözü her ikisi için d_
e
çıkanneaya kadar sizi imtihan ede-
geçerlidir. Bu, Yüce Allah'ın: 0~:ı,i
ceğiz (47/Muhammed 31).
Üçüncüsü, Cenab-ı Allah'ın kul-

ları sınaması, bazen şükretsinler diye 192Abdullah b. Mübarek, Zühd, thk. Hablb
Abdurrahman el-A'zemi, Diiru' 1-Kütübi'I-
bollukta, bazen de sabretsinler diye İimiyye, Beyrut, s. 182; el-Muhibbu't-Taberl,
zorlukla yüzyüze getirmek şeklinde er-Riyddu 'n-Nadira ji Mendkıbi '1-Aşere , 1V,
gerçekleşmektedir. Şu açıdan he~ 314; Tirmizi, Sünen, lll, 307.
~ bela hem de ~ armağan, .. )l! 193Zemahşerl, Rabiu '1-Ebrdr ve Nüsuhu '1-
Ahbdr, thk. Selim en-Nuayıni, Kültür Bakan-
sayılmıştır; çünkü: Bela, sabretmeyi,
lığı , Bağdat, I, 45 .
169
~~~ (~uJ;.:;,',j.J ~~~~Hani oğullarznı ~~Hani Rabbi, İbrahim 'i birtakım
zı bağaziayıp kadınlarınızı bırakmak emirler ile denemiş, o da onları yeri-
suretiyle (2/Bakara 49) ifadesiyle ne getirmişti (2/Bakara 124).
sözünü ettiği zorluk anlamındaki ~G~,:.,:ı\:,1 deyimi, bir kişiyi sına
beHl.ya işaret olduğu kadar, onları bu mak için yemin etmeye çağırmaktır.
beladan kurtarması şeklindeki bağı
şına da işarettir. '
ıfi 1 BeHi
Aynı şekilde: ~ ~t;i~i ~ ~~l_j
~ ;~ ~ Onlara, içinde açık bir ~ olumsuzluğu bildirmek için
imtihan bulunan ayetler verdik (44/ kullanılan bir red edatıdır.
Yüce
Duhan 33) ayetinde sözünü ettiği Allah' ın: ~:ı J~ l..t,!l ~) J_jjl ı.i," ,;,3 j 1)li.J
bela da her iki anlamda kullanıl ,j ;·,-
c~ - . (..)-"' 1~-
.J.ıı ~ :i~ , : .J.ıı :ık-~,;.i.J j' Ji
mıştır. Bu Yüce All_ah'ın: 0:1~ ). Ji ~w..:.&
_ .
:- i-,. : -,_i:::
l)A (S'-! u_,.....,.....
Sı~ .ili
_ ı '-S"'*'
i.:: u: Y_1 :.:.
_,s.ı
~~~~ ~ 2J~),i Sı Ü:!~\_j ~~_j i.S~ lfol Sayılı günlerden başka katiyyen bize
~;.~':ı\.: )._j j.J De ki: O mü 'minler ateş dokunmayacak dediler. De ki:
için doğru yolu gösteren bir hidayet Allah 'tan bu yönde söz mü aldınız -ki
rehberi ve şifadır. İnanmayanlara Allah asla sözünden caymaz- yoksa
gelince, onların kulaklarında bir Allah hakkında bilmediğiniz bir şeyi
ağırlık vardır ve Kur 'an, onlara bir mi söylüyorsunuz? Hayır, öyle birşey
körlüktür (41 /Fussilet 44) ayetindeki yok (2/Bakara 80-81) sözü gibi. Ya da
nitelemesi gibidir. olumsuzlukla beraber kullanılan bir
;~j J 1~ 0~ ~! deyimi de aynı sorunun cevabıdır: ~ ı)ıi ~Y. ~~
şekilde iki anlamı taşımaktadır. Bi- G~ Ben sizin Rabbiniz değil mfyim?
rincisi, onun durumunu öğrenmek diyerek kendilerini birbirine şahit
ve işinin bilinmeyen tarafına vakıf tutmuştu da onlar da: Evet şahidiz,
olmaktır. İkincisi, onun iyiliğini ve demişlerdi (7/A'raf 172) ayeti gibi.
kötülüğünü ortaya çıkarmaktır. Bu- ~ ise, yalnız soru olan cümlenin
nunla bazen her iki durum da kast cevabında kullanılır. :ır. .J ~ ~~.J ~
edilir. Bazen de bunlardan qiri amaç- ~ ı)ıi li;. ~j Siz de Rabbinizin size
lanır. Yüce Allah için ;~l.J 1~ .. ~ yönelik vaadlerini gerçekleşmiş bul-
dendiğinde bundan kast edilen sade- dunuz mu? derler. Cehennemlikler
ce onun iyiliğini ve kötülüğünü orta- de: Evet, derler (7/A'raf 44) ayeti
ya çıkarmaktır. Durumunu öğrenmek gibi. Bu sorunun cevabında bela kul-
ve işinin bilinmeyen tarafına vakıf lanılamaz. Eğer kişi: Yanımdq hiç-
olmak değildir. Çünkü Yüce Allah bir şey yok dediğinde, buna ~ diye
bütün bilinemezleri en iyi bilendir. karşılık verilecek olursa, bu onun
Buna göre, Yüce Allah'ın şu sözü de sözünün red edilmesi anlamına gelir,
anlaşılabilir -?'+ ~j ~IY.) ~\ ~).J fakat ~ denmiş olursa, bu söylenen
170
sözü ikrar etmek anlamına gelir. Yüce Allah:~~~~~) Jc 0.1-:-l~~ ~

Allah buyurur ki: ~ ı_;, ~~ ~~~ İnsan, kemiklerini bir araya toplaya-
~~FS~~ .uıı 0ı ~ ~_,:. ~ ~ mayzzmısanıyor?Hayır, onunparmak
Kendilerine zulmederken canları alı uç/arını bile yeniden yapmaya gücü-
nan kafirler: Biz hiçbir kötülük yap- müz yeter (Kıyamet 3-4) ve: IY.~I:,
mamıştık, diyerek ölüm meleklerine y~ JS ~ indirin darbelerinizi. tüm
kolayca teslim olurlar. Hayır, öyle parmak/arına (8/Enfal 12) sözlerinde
değil. Allah sizin neler yaptıklarınızı onları öze11ikle kullanmıştır. Çünkü, .
bili)!or (16/Nahl 28); 't ı_,ys 0.1~1 J~:, onlar parmaklar sayesinde savaşır ve
~<~·.-:{:;] (.,?!.J-'
~
·~~-~u ı GiiU
•· · tr:1·, c...p •.•
K aifiır1er.· savunma yaparlar.
Kıyamet anı hiç gelmeyecek, dediler. ~ ise, kendisine yapışan her şeye
Onlara de ki: Hayır, gaybın bilgisi sirayet edip çıkmayan kokudur.
tekelinde olan Rabb 'im adına yemin
ederim ki, o an mutlaka gelecektir
~/B-n-a
(34/Sebe' 3); ~_) ~~ ~~ ~~ ~ J~:,
~w. 1.-'.J
~<:. ' ~ - :(~· wLil :( ·.1.: : .1::: ~<; .
. .. _, ı-:.J •.. ~ u~ 1--:" Fiil olarak: ~J ~-' ~~~~.~.:ı:·!
~ ı)~ 1~ ~Y. İnkar edenler bölük denir ki: Bu yapmak, bina etmek an-
bölük cehenneme sürülür. Nihayet lamına gelir. Allah buyurur ki: ~J
oraya vardıklarında kapılar açılır, l..ıl~ \~:., ~~ Üstünüze yedi sağlam
görevlileri: Size içinizden Rabbinizin gök bina ettik (78/Nebe 12).
ayetlerini okuyan ve bugünün karşı ..~, yagılan yapının adıdır. Allah
laşmasına karşı sizi uyaran peygam-
buyurur ki: ~~~4 ~):.. ~~ ~ ~):.. ~
berler gelmedi mi? derler. Onlar: Onlar için odalar vardır; üstlerinde ya-
Evet, derler (39/Zümer 71); ~) ı)~ pılmış odalar bulunan (39/Zümer 20).
~ ı)~ ~$.~ F _)
~U ~ Bekçiler
~ kavramıyla Yüce Allah'ın
dediler ki: Peygamberleriniz size
Ey'i an_latılır. Allah buyurur ki: ~Wl:,
açık kanıtlar getirmezler miydi?, On-
~l: tA~ Göğü gücümüzle biz kurduk
lar da: Evet getirir/erdi, dediler (40/
(5.1/Zariyet 47); lA~ ı_;,:, "Wl:, Göğe
Mü'min 50).
ve onu yapana (91/Şems 5).
::..>: 1 B-n-n
u~ tekildir; çoğul değildir; çün-
u~ kelimesi, parmaklar, demektir. kü: YüceAllah onu şöyle kullanmak-
Deniyor ki: Bu ismi almasının sebebi, tadır: ~_,E ı) 4-:-l 1~ t?~l ~~ Jlji 't
insanın yapmaklkunnak istediği her Yaptıkfarz o yapıları kalpleri parala-
şeyi onlarla yapma/düzeltme imkanı nana kadar, yüreklerinde bir kuşku

na kavuşmuş olmasıdır. Yani her şeY. kaynağı olmaya devam edec_ektir (91
onlarla yapılmaktadır. Bu açıdan ~i Tevbe 110); J.o~Y, 0~ ~tS kenet-

: ' ';!. tsjl..ı.. denmekte d'ır k'ı, bu, b'ır yer-
c.Jt-! lenmiş bir '?in_a gibf sa[bağlıyarak
de İkarnet etmeyi anlatır. Bu nedenle (61/Saf 4); w~ .:_ı 1~1 l_,lt! Onun için
171
bir bina yapın (3 7/Saffat 97). Bazı nınmayan gelsin fark etmez. 194
ları ul+ kelimesinin u'+ nin çağulu ~) ~)_, ~ ~~ 0~ Falan karnı
ş~ymışlardır. Bu da~' o~-~ nın ve şehvetinin oğludur
deyimleri
~ - ~ ' ~ yj_ gibidir. Bu tür cemi- kişinin tüm arzusunun bu ikisinde
ler, hem müzekker hem de müennes odaklandığını gösterir. ~.>.! ~)_, de-
için kullanılır. yimi de günlük takılan, yarınını dü-
0!~ (oğul) kelimes}nin aslı ~'dur. şünmeyen kişi için söylenir. Allah
Çünkü çağulunda ~Wi küçültmesinde buyurur ki: ~\ ~ı Y."Y j~ı J~j
~ şekline dönüşmektedir. Allah bu- ~\ ~\ ~\ c5jWI (:j~j Yahudiler:
yurur ki:~).) Ji
~~j~ ~ ~ ~ ~ Uzeyr, Allah 'ın oğludur, dediler. Hı
Yavrucuğum! Bu rüyanı kardeşleri-
ristiyan/ar da: Mesih (isa) Allah 'ın
ne an l atma; (12/y usu
~ '~· ı.:;..
f. 5) ; ~.:, r...r: oğl!ldur, dediler (9/Tevbe 30); ~~ 0J
~~l.;.)~l ,) l"li;Jı ~ eS) Yavruc~ğum! ~i~ Şüphesiz Oğlum ailemdendi;
Ben uykuda iken seni kestiğimi görü-
(ll/Hud 45); :;y:.
~ı 0) Oğlun hır
sızlık yaptı, (12/Yusuf 81 ).
yorum (37/Saffat 102).
0!! kelimesinin çoğul u u~j ~W\
,_ .şek-
Lokman oğluna öğüt vererek: ~
lindedir. Allah l;myurur ki: ~ ~ ~.J
~~ ~ ~ '1 ~ Oğulcuğum! Allah 'a ~~j ~ ~ljji ve eşlerinizden de size
ortak koşma (31/Lokman 13). Yavru- oğullar ve torunlar yarattı (16/Nahl
cuğum şeylana tapma! Böyle deme- 72) ;-::.ı .:ı y~ ~ ı_,i{ \;; ~ ~
. - ~ Yavrularım,
sinin nedeni, onun babası için bir bina tek bir kapıdan girmeyiniz (12Nusuf
oluşundandır; çünkü: Onu yapan ba- 67)· ~
' •:
JS ~. ;(;;;, •
1 ··-l
1 ~ : • ·ı
_,..ı.:.. rı ~
..
ı.:;
. E:Y
badır. Cenab-ı Allah, kendisini, onun Ademoğullarr, her mescide girişinizde
icadında bir bina kılmıştır. Bir şeyin güzel elbiseler giyiniz (71A'raf 31 ); ~
herhangi bir yönünden kaynaklanan, ~) h] !·,ıı (Sii3~~1 ~ ~:il~ Ey Ademoğullarr,
terbiyesinden geçen, çok aranan, çok sizleri de ayartıp tuzağa düşürmesin
hizmet eden ya da işini gören kişi için (7/A'raf27).
onun oğlu denir. ~)_, 'Yyjı ~! 0~ müennesi, ~ - ~)
0!! kelimesinin
~~ ~!- ,j;ıjı ~! ' ~~ de~ir ki, bu sıra şeklinde gelir. Yüce Allah: ~~ . ~ '1.).,A
ile kişinin savaş, yolculuk, gece ve ~ ~~:; işte kızlarım, onla; sizin için
ilimle yakın temasını ifade eder. Şair
şöyle der: 194Cahız, bu beyti, adı Muhammed b. Abdullah
:. ~~ i .<::- :\i w ' . . . LU..:,._ ii\

~ -' ..r--' 1 ' J..?-A-' --.
olan Atebl'ye nispet etmiştir ki, bu bir ya-
nılgıdır. Eserini tahkik eden HarCın da buna
~).j~
. . dikkat çekmemiştir. Beyit, Hayevdn, ll , 89;
Sindateyn, s. 59'da yer almaktadır. Doğrusu
68- Bunlar hem iyiliğin hem de
ise, beytin, Musafı' b. Huzeyfe Absi'ye ait
kötülüğün her ikisinin çocuklarıdır; olduğudur. Bkz. Tebr1z1, Şerhu '1-Hamdse,
Hepsi. Tanınan gelsin veya ta- lll, 24; Bağdadi, el-Hazdne, V, 71; Bata\yCısi,
Müselles, I, 340.
172
daha _temizdir (11/HCıd 78) ve Soydaş arasında bir iftira uydurup getirme-
ları: ~ ~ ~~ ~ ıj L. ~ ~Biliyor yecekler (60/Mümtehine 12) Burada
sun ki, bizim kızlarınııda bir hakkımız geçen u~ (iftira) zinadan kinayedir.
yok (I I/HCıd 79) ayetlerinde geçen w~ Bunun çirkin olan her fiil olduğu da
(kızlar] kelimesi, denmiştir ki: söylenmiştir. Yapılması kötü olan
Hz. Lut, Kavminin büyüklerine ses- herhangi bir şeyi almak veya ayakla
lenmiş ve onlara kızlarını teklif etmiş ona doğru yürümek gibi fiillerin hep-
tir; Belde halkının tümüne değil. Bu, si bu kapsamdadır, diyenler de vardır.
zaten birkaç kızını, büyük bir toplulu- ~~.ı(·l~ ~L?. yalan getirmek/söylemek,
ğa arz etmesi a_çısından da imkansızdır. uydurmak demektir.
Aksine bu w~ (kızlar) kelimesi ile
ümmetinin kadıniarına işaret etmiş ve ~/B-h-c
onları kendi kızları diye adlandırmış
tır; çünkü, kendisi bir peygamberdir ;; ? &:·: Sözcüğü,
ten güzelliği ve se-
ve her peygamber ümmeti için baba vinci n ortaya çıkmasıdır. Bu anlamda
konumunçladır. Hatta peygamber daha Allah buyurur ki: ~i S1~~~~\lı Alım:
önce '\..,.ı\" maddesinde geçtiği gibi, lı bahçeler bitirdik (27 /Nemi 60). ~
anne-babadan daha büyük ve daha ~~~sözleri de bu anlamdadır.
değerlidir, ~iye~ ler, de olmuştur. Yüce YÜce Allah:~ c::~j JS ~ ~ ~l_j
Allah 'ın: -;.ıu;uı ~ 0~.J Onlar, Allah 'a Onda her güzel ç(fti bitirdik (50/Kaf
kız çocuklarını mal ederler ki (16/Nahl 7). Buradaki kelimeye&-! de denmiş
57) sözü, onların, Allah hakkında söy- dir; Şairin:
lediklerini hikaye etmekte ve onların:
Melekler, Allah 'zn kızlarıdır sözünü
69- Güzel yaratılış sahibi; 195
aktarmaktadır.
sözü gibi.
&. 'den fiilinden bir çeşit kağıt
~/B-h-t olan c::-*- kelimesi türetil_emez. ~
Allah buyurur ki: _:).e c;;ı.ll ~

. .- _.: 1~ ~! denebilir ve ı:OS ~~ da denir
ki, bu, bir şeye, yüzünde ifadesi belli
kafir adam şaşırıp kaldı, söyleyecek
olacak şekilde, sevinmeyi ifade eder.
söz bulamadı (2/Bakara 258); yani:
Aklı karıştı ve şaşırıp kaldı. ~ ~ ~a
bu anlamdadır. Allah buyurur ki: 1~ ~/B-h-1
~ 0~ Bu büyük bir iftiradır (241
~ kelimesinin aslı
bir sürünün
Nur 16); yani: Duyanlan çirkinliğin
den dehşehete düşüren bir yalaı:ıdır. çobansız olmasıdır. ~'L! bağ veya
Allah_buyun.;~r kı:. ~~ ,_ ::- ; ·' - ·L:ı 'F

0~ ~ _ __ı herhangi bir işaretten bağımsız olan
:~· ~~ .J. i-__ı ~~
• 'i 0:!-:> ··z -
-·- Eli-erz· ı e aya k/ arı
I 95 Şair, bulunamamıştır.
173
deve ya da memesinin torbası çıka 0Wı4.l_,rs:~~:. ü ı:t; .~:,s!l kapıyı açı
rılmış dişi devedir. Bir kadın: .~l~):;j lamayacak şekilde kapattım, demektir.
-;>\~ Sıl~ ;J:. ~~ Sana sahip ol- 4 °J§ :· konuşamayan hayvana denir;
duğum her şeyi verdim, hiçbir şeyi çünkü, onun sesinde bir anlaşılmazlık
esirgemedim, demiştir. G~ .~,is)J de- vardır. Fakat genelde, özellikle yırtıcı
yimi, kişinin, serbest bırakılan de- hayvanlar ve kuşlar dışındaki hayYan la~
veye benzetilerek, kendi iradesi ile için k41lanılır. Allah buyurur ki:~ ~i
başbaşa bırakılması anlamına gelir. ~w~i ~ •ı~! bütün yırtıcı olmayan hay-
Duada J~)'l_.ı ~yapılan duada ıs vanlar size helal kılındt (5/Maide 1).
rar etmek ve gönülden yalvarmaktır. ~ & i~adesi ~ vezninde gel-
Misal (Allah 'ın) şu sözüdür: jg~:,; ~ miş bir ~ kalıbıdır. Karanlıktan
~~Wl Jc. ~\ ~ J;~:,~ sonra karşı dolayı işi aniaşılamaz oldu, demek-
tir; ya da ~ anlamındadır; çünkü,
lıklı lanetleşerek Allah 'ın lanetinin
gece içinde açık olan şeyi belir-
yalanetiarın üzerine olmasım dile-
sizleştirmekte ve algı_lanamaz hale
yelim (3 /A l-i İmran 61).
getirmektedir. ~ U.,.) deyimi aynı
J~! lanetleme şeklinde açık renkte olup gözle iyice birbirlerin-
layanlar, buradaki ısrarın lanet için den ayırt edilemeyen atlar, demektir.
olmasından yola çıkmışlardır. Şair ResUluilah 'tan (sas) gelen şu rivayet
şöyle der: de aynı anlamdadır:
·~ ~~·Ü :. ',ll y.
' '~\ -.1'.:.:. _V, ı:.~ ', ~~ ~\ - ' ;;_:,lıi\\ · ·- ' lJI ' ·,.''
~ ~. j=' -r. y:. - ... (".7.! (...)-" ~
70- Zaman onlara baktı ve [on- İnsanlar kıyam et gününde çıplak, ya-
Im ayak, birbirinden ayırt edilemez
ları] lanet/edi. 196
halde haşrolurlar/toplamrlar . 197 De-
Yani: Onların üzerinde durdu ve niyor ki: Bu, ~ kelimesi dünyada
onları yok etti. aldıkları nişanlardan ve süslendikleri
şeylerden soyutlanarak toplanırlar,
~/B-h-m demektir; Allah daha iyi bilir.
~ sert taş demektir. Cesur insa-

197 insanlar, k1yamet gününde çıplak, ya/ma-
na, benzetme yoluyla ~ adı veril-
yak ve buhm olarak haşrolurlw: Biz dedik
miştir. Mahsus/Somut şeylerin duyu
ki: Buhm nedir? buyurdu ki: Yanlarmda
organları tarafından algılanması zor hiçbir şey olmadığı halde ... Hadisi, Ahmed,
olanianna da, ma'kfıllakla ilişkin Musned'inde lıase n
bir isnad ile, Hakim de
Müstedrek' inde (ll, 437) talıriç edip salıih
şeylerin anlaşılması zor olanlarına da
saymış; Zehebl de bunu onaylaınıştır. İbn Ha-
~adı verilmektedir. cer: Bu hadi sin Taberani'de başka varyantiarı
da vardır, isnad1 da salihtir der. Ayrıca bkz.
196Şair, Lebld. Bkz. Divam, s. 148; Zeınahşerl, Beğavi, Şerhu ~· -Sünne. 1, 280; Heyseml,
Esas u '1-Belağa, s. 32. Mecnıeu 'z-Zevaid, X, 354.
174
~koyunların küçükleridir. ~ Yani, ilme onun vasıtasıyla ulaşılır.

dikenlerinpen bit]<isi görünmeyen bir Şair şöyle der:
ottur. ~_)~\~~~deyimi, yerin bu 4-:ı~ ~ ~~ .JYJl ~~ -V \
türdep otları çoğaldı demektir. _Tıpkı
7 1- Yiğitfiğe kapısından vardın. 199
·\,:=·,;i yerin otu çoğaldı ve /ı\~:~i bak-
last çoğaldı fiilieri gibi.
Allah buyurur ki: JS yı;.\ (~:ıle ,:,.;.:;~
:~ Bütün nimetierin kapılarını yüzle-
rine açtık (6/En 'am 44); .J~ fS :,:ı! Y~
Y~ 1 B-v-b L..:..yi~ ~t.;ı Y~ .\.i Aral~rın~ bir k;pıs t
bulunan bir sur çekildi. Bu surun için-
yl.;ı bir şeyin girişi ıçın söylenir.
de rahmet vardır (57/Hadld 13).
Bunun aslı, mekanların girişleridir.
Cennete ve cehenneme götüren
Şehrin, sarayın, evin kapısı gibi; ço-
şeyler için cennetin kapıları ve ce-
ğulu yiY-i gelir. Allah buyurur ki:
~ ~ ... .. ~;
ı...ı...ı.:ı...:..
, ~ ' .. o ;;. .. o .. ..
hennemin kapıları adı verilir. Allah
.. Liiıı-.. .J y ·j ·
~ ~.. _ ::.d.J- .:ıwı
...
• • ~~
. .J-
buyurur ki : ;:ia? yı;.\ ı_,h:oıi cehen-
~41ı L.Sj H ~r ikisi de- Yusufönde, kadın
nemde kalmak üzere oranın kapı
peşinde olmak üzere- kapıya koştu/ar.
larından içeri giriniz (16/Nahl 29);
Kadm, Yusuf'un gömleğini arkasm- ı::::.-.: ::I J'~ - ı;;·.ı-·i,:·,;ı~ - ı.A :L.;.ı~ı ;,
~..?- ~ .J "'''":' ~ - .J .J.J . :~
dan yırttz; kapıda kadının kocası ile
karşzlaştzlçır (12/YCısuf25); ~\fo~~ ~ r)l.:., Oraya varıp kapılar açıldı
ğında, bekçileri onlara: Selam size,
~~ ';'ı;.l ~ ı_,b.jı.J ~I.J ';'~aynı ka-
derler (39/Zümer 73).
pıdan girmeyiniz, değişik kapılardan
giriniz ( 12/YCısuf 67). Bu manasından
dolayı ilimde, ~~~t.;ı söz~elimi, (kitap- sini aktarmıştır. İbnu'l-Cevzl de Mevduat'ta
larda başlık olarak) " ~.:~L/'; " konusu" (Daru'l-Fikr, Beyrut) kaydetmi ş; Zehebl ve
denir,~~~ J) y\.:~ı ıii, denir ki, bu başkası da bu tespitini onaylam ı ştır. Hakim
ise: İsnadı sahihtir demiş; Zehebl ise: Aksine
konu, şu~ konunun kapısıdır/buradan uydurmadır diye itiraz etmiştir. ed-Durar'da
girilerek ona ulaşılır demektir. Ebu Said A lal'den naklen: Doğrusu: Birçok
Peygamber (sas): ~~ 4.~ Gl varyantından dolayı hasenkabul edilmesidir;

ne sahih. ne de zayıftır; uydurma olması şöyle
~~ ~ .J Ben ilmin şehriyim, Ali dursun denmektedir. Hafız İ bn Hacer de bir
de onun kapısıdır, 198 buyurmuştur. fetvasında böyle demiştir. Suyutl, Leali'de
(1,329) uzun bir değerlendirmeden sonra
deniyor ki : Özcesi: Ebu Muaviye ve Şerik'in
198 Hakim, Müstedrek (lI I, I 26), Taberanl, el- tarikierinin toplamıyla kendisi ile delil getiri-
Mu 'cemu 'l-Keblr, Ebu'ş-Şeyh, Sünne, İbn lebilen hasen derecesine ulaşmaktadır. Bkz.
Abbas'tan. Tirmizi, Ebu Nu' aym ise Hz. Aclunl, Keşfu'l-Hafa, ı, 203 ; MübarekfCırl,
Ali'den: Ben hikmetin eviyim, Ali de kapı Aridatu 'l-Ahvezi, XIII, 17 ı ; Ebü Nuaym,
sıdır l afzıyla tahriç etmişlerdir. Darakutnl, Hilye, I, 64.
lle!' de (lll, 247) çelişkilidir ve sabit değildir; ı 99Bu ş iir, daha önce etd maddesinde geçmiş
Tirmizi: Münkerdir; Buhar!, sahih bir şekli olup A'şa ' nın bir mısraıdır. Bkz. Divanu 'l-
yoktur derken; Hatib Bağdadl, İbn Maln' den: A 'şa, Mı s ır baskısı, s. I 73; Seali bl, Hasu '!-
Ya/andır; hiçbir aslı yoktur; değerlendirme- Has, s. 99; Feyrüzabadi, Besair, Il , 43.
175
Kimi zaman: ı:.S. ~~ ~ 1~ denir ~~ ifadesi, daha çok Peygamberin
ki, bu şey, şu işe, şuna yarar demek- (sas) ailesi için kullanılır.
tir; çoğulu wl!l! şeklindedir. Peygamber (sas): Ji] ~ 0ıi.:.
el-Halil şöyle der: ~l! kelimesi, ·~·j! 1i Selman bizden; ehl-i beytten-
~ududta [ve hesaptaJ.kullanıl!r. ~Y. dir00 sözü ile bir insan topluluğunun
~~bir kapı yapmayı; ~_Y...:, yl~i yapıl mevlasının onlardan sayılmasının
mış kapıları; '-:-ll Y. evin bekçisin i; ~~ doğruluğuna dikkat çekmiştir. Nasıl
~Iy de, ev bekçisi tutmayı anlatır. Y~ ki:~~ ~~I.J ·~~)li J:y,Kavmin
kelimesinin aslı Y~ şeklindedir. mevlası da onlardandır; oğlu da ken-
dilerindendir201 de buyurmuştur.
4..lll ~ '~.·::q ~~
~ 1 B-y-t -· B eytu llah ve ~ ,.
Beytu 'l-Atfk ise, Me!<ke(~a'b~Wi,r.
~ kelimesinin aslı, insanın gece All a h b uyurur k ı:. ~ ___ : \.J9~.J
·: :::1\ u:ı:Jl.ı . 'Lı -
barınağıdır; çünkü, c::.ıc; gece kaJmak Bu tarihi evi (Ka 'be 'yi) tavaf ets_in-
anlamına gelir. Nitekim, --?t.;J~ J.b de ü;r (22/ Hac 29); L>"lJJ ~~ ~ J_ji 0J
gündüz kalmak demektir. Bunun ya- ~ <J:;JJinsanlar iÇin kurulan ilk e~
nında, orada gece kalmaya bakmadan Mekke 'deki ev(Ka 'be) dir (31 AI-i
her _meskene beytadı verilir; çoğulu, İm~an 96); ~ ~ıjiı ~ IY.) ~Y. ~!.J
'ı"j ve <.....ı>.!-!
<.....ı~ .. " şekı·ın d e d.ır. Vı a 1nız d_ah a ·~·j!li Hani İbrahim ile İsmail, Ev 'in
özel anlamda w~ evler için, d;.l be- (Ka 'be) duvarlarını yükseltirierken
yitler ise, şiir için kullanılır. (2/Bakara 127); Yani: 0G yjı ~)
:.:ı . - ' ..i ı :., i- \..\ ~ Ic >.i ı ı _JJ;E
.~. 2.ı~
_Allah buyurur ki: ~:'b. ~~ ~ ~ (..)-" .?. U:'-'.J
-.J~
1_,.:.ı1, ~ İşte enkaz yığımna dönüşmüş Evlere arka taraflarından girmeniz

evleri! Sebep ?ali!J1likleridir (271
Neml52); IÇ.~ 0i ~i_J ~Yı $jl.JJ! 200Hakim, Mlistedrek, III , 598 ; Zehebi der ki:
~ ~~ I~I.J G~ ~ L&;~ Biz Senedi zayıftır. Acilıni der ki: Taberiini ve
Hakim Amr b. Avf'ten tahriç etmiştir; senedi
Musa ile kardeşine vahyettik ki: Hal-
zayıftır. Heysemi der ki: Taberiini rivayetinde
kınıza Mısır 'da evler hazırlayımz, Kesir b. Abdullah MUzeni vardır; cumhur
evlerinizi namazgah haline getiriniz, onu zayıf saymıştır; diğer ravileri sikalsağ
lamdır. Bkz. Ac!Cıni, K eşfu'I-Haffi', 1, 459;
namaz kılınzz ve mü 'minleri müjde-
/eyin iz (1 O/Yunus 78); G~ ıyb.~ SI
SuyGtl, el-Fethu'l-Kebir, ll, 159; ibn Hamza
el-Huseynl, Esbabu Vurudi'I-Hadis, ll , 367.
~~ -_;.i;. evlerinizin dışındaki evlere 201 Sehavi der ki: Slinen nıliıWitleri ve İbn
girmeyiniz (24/NQr 27). Hibban, Ebu Rafı'den tahriç etmişlerdir.
Hadis Bubiiri ve MLislim tarafından da Enes
Evlerin, taştan ve çamurdan, yün-
yoluyla kendilerindendir ve kavmin baclSlmn
den ve kıldan yapılanların hepsine oğlu da onlardandtr veya kendilerindendir
aynı ad verilebilir. Buna benzetilerek lafzıyla talıriç edilmiştir. Bkz. İbn Hacer,
~~ 4. şiir evi denmiştir. Bir şeY,iı"! Fethu 'I-Bdr~ XII , 48; Beğavi, Şerhu 's-Sünne,
V lll , 352; Acll'ınl, Ke~fıı '1-Hafô, ll, 291 ;
yerı onun beytilevi sayılmıştlr. Jii
Sehavi, Makasıdu '1-Hasene, s. 439.
176
iyiliğe uygun bir davranış değildir. rini gösterdik (22/Hac 26) Yani:
İyifiğe uygun davranış, kötülükten Mekke(Ka'be]. ~~ ı) ı)\ yj (j~
sakınarak (2/Bakara 189) ayetinin, Wl
_ . ~. ~ •. o hanzm: R a b-b.ım.! Bana
cahiliye döneminde i11ram giydikten katında, cennette bir ev yap demişti
sonra evlerine yönelmeyi/dönmeyi (66/Tahrim ll); yani: Orada bana bjr
gururlarına yediremeyen bir kesim barınma yeri hazırla. ~;. Jı $jij
hakkında geldiği kesindir. 1.i:: ı -
i:;.JoH - . Li...·-~ı
" ~ 1~ --:. ·q ~ı-
~J -~ Y.-J u ···- J
YüceAllah böylece bunun Y; yani ~ ~~Biz Mu~a ile kardeşine vah-
iyiliğe aykırı olduğuna dikkat çek- yettik ki: halkımza Mısır 'da
ev/er
, ,, o
miştir. Y!Jce Allah buyurur ~)WI_j hazırlayınzz, evlerinizi namazgah

~)~...:. y~ JS ~ (-~jlc 2;_,h~ Melekler haline getiriniz ( 1O/Yunus 87); bu-
her kapıdan yanlarına girerek: selam nunla Mescid-i Aksa kastedilmiştir.
size (13/Ra'd 23). Bu, sevincin her Al}ah buyurur ki: ;i ~ G~_j W
çeşidiyle gelirler _demek!ir. Allah ~\ ~~Zaten orada bir ev hal-
buyurur ki: ~) 0i .W ı 0~i s-ı~ ~; kmdan başka müslüman da bulama-
Allah 'ın yüceltilme/erini ve içlerinde dık (51/Zariyat 36). Deniyor ki: Bu,
adının anılmasını emrettiği evlerde ev topluluğuna işarettir. Onları, köy-
(24/Nur 36). de oturanın köy diye adiandıniması
Bu evler, beygamberin evleridir, gibi, ev diye adlandırmıştır.
w~ ve ,· ,.u:·:i ise, gece düşmana sal-
... -; oJ c<"' ;;. "' JJ J, o"''
denmiştir.
, .. 0~).! ul ~)... ~\
.. ..
ı:..ı.J-H l_,b..li ~
~ Peygamberin evlerine girmeyin; dırmaktır. YG~e Allah buyurur Ji\ ~~~
ancak davet edilirseniz girin (33/ : '·G''
u.JA:> •. u:..L. ~_u
rAJ- l:iı..::u ·'-·L: 1c..S_yw
<iıA cab-a o
Ahzab 53) ayeti gibi.-?~~ ile onun ülkelerin halkları geceleyin uyurlar-
ehl-i beytine ve kavmine işaret edil- ken başlarına azabımızın gelmeyece-
miştir de denmiştir. ğinqen em il'} midirler? (71A'raf 97);
Bununla kalbe işaret edilmiştir

· · ,J·i_ Gı..::u
rA •• U:..LJ. 1.A~ı..;,j
. \A~ i :i..:ı : :<:-
· :. ~rJ
, ..Y
diyenler de vardır. Bazı bilgeler, pey- 0~\j Biz nice kentleri gece uyurken
gamberin (sas):~ ~ ~)wi ~:i ~ veya öğlen isıirahata çekilmişken yo-
~.)__,..:, ~_j ylS Melekler, içinde köpek kettik (7/A'raf 4).
ve resim bulunan eve girmezler sözü- w~ ise, gece yapılan şey de-
nü, bu ev, kalptır şeklinde yorumla- mektir. Allah buyurur ki: ~U:. ~
mış ve köpek ile de ~ırs k_astedilmiş ~Onların bir grubu gecelerde kimi
tir demişlerdir; ve 0)l! ~ sözü aşırı tezgahlar kurar (4/Nisa 81 ). Gece-
hı:_sa kapılmak dem'ektir; ~ U-o _>;.i ). den düşünülüp tasarlanan her iş için
ylS köpekten daha hırslı, deyimlerini -:.; ifadesi kullanılır. All ah buyurur
de bunun için delil saymışlardır. k ı.·.J<il:
_Y"" ~~Y-
:· - ~ı..;.~u~
;._ ,~\All
, a h' m -
Allah buyurur ki: ~IY.'; GIY, ~)_j razı olmadığı sözü geceleyin buluşa-
·:·j}ll 2;lS.;. Hani İbrahim 'e Ev 'in y~- rak karara bağlarken (4/Nisa 108).
177
Peygamberin (sas) şu sözü de bu an- olmak anlatılır. Fiil olarak ~~~ )~
- f"- t.:ı...::JI ı, ·- r ı -- ' ,_d
ı arp dad ır: LY.> ..
~ ·-' ~~ : .: ı ' G.....:ı ,,
~ 1 ~ {" .. _ •
· All a h b uyurur k.ı:
.J.>-!.J .J y, .J.J+.! emr.
~\ Geceden orucu düşünüp karar- j;A J i).~ hiçbir zaman zarar etme-
Iaştırmayana hiçbir oruç yoktur. 202 yecek bir t{caret (35/Fatır 29); :foj
i~ ~ 0~ ..:ı~ gece yapılan işler ~~),~~i ayrıca onların komplosu
isjn kullanılan bir ifadedir. Tıpkı, da boşa_ çıkarlverin:siz olur (35/Fatır
Jb fiilinin gündüz yapılan işler için 10). ~'xl ~~~~'!-ll~ ::ı_;j Dulun verece-
kullanılması gibi. Bu ikisi, deyimler ği yıkım gibi zarardanA !lah 'a sığını
türündendir. rız203 diye riva).:'et edilmiştjr._204 Allah
buyurur ki: lJ;ıll jl:ı ~jS l~ij millet-
lerini hellik yurduna sürükleyenleri
J~ 1 B-v-d görmüyor musun? (14/İbrahim 28).
- ,_ -
y~
- .
)1..:.. ~ j Şaşkın ve tükenmiş
. _ Yüce Allah buyurur ~ ui ~i ı..;.
l~i ~~ Bu bahçenin sonsuza dek yok adam ve.JY. .)~ fo_J§ şaşkın ve tükenmiş
olacağını sanmıyorum_ ( 18/Kehf 35). topluluk anlamındadır. Allah buyurur
" ' ,. ~ ' ~ o '!: ~ ~
Fiil olarak ~~~ ~ ~~~ :ı~ şeklinde ki: I.J.J:~ L._)! lylSj jS::ı.ll ı _,:.w~ sonunda
kullanılır ki, bu, beydii' da yani büyük seni, anmayı unutarak yok edilmeyi
sahrada p~rçalanıp dağılmak anlamı hakkeden bir topluluk oldular (25/fur-
na gelir. _ yl~ 'ın çoğu lu~ şeklindedir. kan 18); yani: Yıkılmış/tükenmiş hale
:Gı~ 0Gi büyük sahranı-n kırsalında geldiler. Bu ayetteki l_)Y. sözcüğü :J~
yaşayan dişi merkep demektir. kelimesinin çoğuludur. .JY. mastardır;
.JY. J.?.j ve .JY. fo_J§ dendiği gibi, tek kişi
de, topluluk da onunla nitelenir diyen-
J~ 1 B-v-r
ler de vardır. Şair şöyle der:
).:,:! aşırı
kesat demektir. Aşırı
ı..;. ~... ,-
'-':' .) <.,?7
·u- L.),: ı~~
- ..•
J.Y".)
' - li_
-
v.,.
' 'Gi'~ı.~,~~~
kesat, ~ J,;,. :ı..:..S deyiminde olduğu .)~ '
gibi, fesada/~ozulmaya yol açtığın 72- Ey kralın elçisi, şüphesiz

dan, ).:,:! ile ~)lA yıkıma uğramak, yok dilim tutuktur
202 İbn Mace, Sünen, ı, 542, Suyuti, el-Fethu '1- 203 et-Taberanl, Mu 'cemu 's-Sağir, s. 372,
Kebir, III , 346; Hafsa annemizden; Malik, Mu 'cem u 'l-Evsat, III, 83 ve el-Mu 'cemu "1-
Muvatta'da hem İbn Ömer'den hem de Hafsa Kebir'de İbn Abbas'tan tahriç etmiştir. Heyse-
annemizdeıı. İbn Abdilberr der ki: isııadııı mi der ki: Rav iierinden biriAbbad b. Zekeriy-
da çelişki vardır. Yine de bu konuda merfu ya Sarimi'dir ki, onu tanımıyorum. Geri kalan
olarak rivayet edilenlerin en güzelidir. Bkz. ravileri, Sahih'in ravileridi r. Bkz. Heyseml,
Zerkani, Şerhu '1-Muvatta ·, ll , 157; Suyuti, Mecmeu 'z-Zevaid, X, 146;. ibnu' I-Esir,
Tenviru '1-Haalik Ala Muvattai Malik, I, 270; Nihôye, I, 161 ; Zemahşeri, Faik " .J.>!" mad.
EbCı Davud, Sünen, es-Savm bölümünde. Bkz. 204Bkz. İbnu'I-Eslr, Nihaye, I, 161; Heysemi,
Hattabl, Medlimü's-Sünen, Il, 134; Nesai, Mecmeu'z-Zevaid, X, 146; Taberani,
IV, 196; Ahmed, Müsned, YI, 87; Beğavi, Mu'cemu's-Sağir, s. 372; Taberanl, Mu'cemu'I-
Şerhu 's-Sünne, VI, 268. Evsat, III, 83; Zemahşeri, Faik, "~Jf maddesi.
178
Ben tükenmiş halde olduğumdan UM~l ~3 .. 1y:.ı13 Acılı hallerde, za-

açamadım. 205
rara uğradıklarında ve savaş zama-
:iJG11 J.;ij1 j~ damızlık deve, dişi nında sabrerjenler (2/Bakara 177);
deveyi, döllenme zamanında mı değil ~;:, {6ij) ~~ kendi aralarznda bir-

mi diye kokladı, demektir. Bu, istia.re birine verdikleri acıları şiddetlidir;
X?luyla sınama için de kullanılır.~). (59/Haşr 14).
\~şunu denedim, demektir. 0-ı~ <Yı~ ~ fiili de bundandır.

Allah buyurur ki: ~~~~çetin bir
o
fo. 1 B-e-r azap ile (71A'raf 165) bu ayette ge-

çen ~ fail kalibında olup LY'~ veya
-
Allah buyurur ki: ~3 ~
~
hj lY'~'te~ türetiimi ştir; J "!~1~ )ıj Onla-
,'}·~·,;, Nice terk edilmiş

kuyu/ar, nice rm yaptıklarından dolay üzülme (ı ı 1
korunaklı köşkler (22/Hac ~5). Bu ke_- Hud 36) yani sürekli kötümser bak-
limenin aslı hemzelidir.~.J~3 l:h ~.J~ ma ve üzülme.
~.J'f. denir ki, bir kuyu kazdım de~ektir. Haberde peygamberin (sas): U" );ıli
k de bundan türetil miştir. Bu aslında, lY'~13 lY')~13 'ten hoşlanmadığı
üzerinden geçeceklerin içine düşmeleri belirtilmiştir. Yani: Fakirliğe boyun
için kazılmış ve üstü örtülmüş çukur- eğmek veya kendini zelil yapmak ve
dur. Buna ;;lh adı da verilir. Kişinin bunların hepsini zoraki yapmak.
başını belaya sokan laf dolaştırmaya da ~ her tür kötülenen şey için
bu isim verilmiştir. Çoğulu Y:L. gelir. kullanılan bir kelimedir. Nasıl ki, ~
de her tür övgü için kullanılmaktadır.
o '
~): 1 B-u-s Her ikisi de elif-lam ile veya elif-lama
. . muzaf olmuş bir kelimeyle belirlilik
lY'~
ve LY'~ ve ,.\...:..~ zorluk ve sı- kazanan isimleri merfCı yaparlar. ~
kıntı demektir. Ancak L{"~ d ah'! çok ~.)~yi Zeyd ne kötü adamdır!~
fakirlik ve savaş için, LY'~ ve .. L.o~ ise, ~.) ~yi ~~ Zeyd ne kötü adamı~
yaralanma ve benzeri)çin ,kull'!-nı!ır.
~ , :! , •
• c# • , J
oğludur, gibi. Her ikisi de nekre olan
Allah buyurur ki: ~13 L....~ ~~ .aJl\3 ismi nasb eder. ~.) ~ gibi. Allah
~Hiç kuşkusuz Allah 'ın kahredici buyurur ki: 0fo 1;\S. ı...;.-~ Ne ka-
darbesi daha sert ve aleme ibret ce- dar kötü şeydi yaptıkları! (5/Maide
zalandmyıas ı pt;~ ş idd~tz~dir (4/N isa 79); yani: O yaptıkları şey.
84); ,.1~13 ~t..:..t;J~ ~ıj~lg Kendileri- Allah buyurur ki: _)1)1 ~J orası
ni sıkıntılar ve beldlar(a,yakalayzver- ne fena bir barınaktır (I 4/İbrahim
dik (6/En'am 42); ~t..:..l;JI ~ 0.l-?:'~13 29); 0.liS:d1 eS fo ı.) ~~i;li kendini be-
ğenmiş/erin barınağı ne köfü bir
205Şair, Abdullah b. Z iba'rii. Bkz. Divdm, s. 36; yerdir (16/Nahl 29); ~~ ~~ ~
Ukberl, el-Meşufu 'i-Mu '!em, I, I 19; İbn Du-
reyd, Cemheretu 'l-Luğa, I, 277.
zalim/erin yaptığı bu dost değişimi
179
ne kötü tercihtir! (ı8/Kehf 50); ~ !aşmasıise, üzüntünün ifiidesidir.
0~ ı)t.S \..,;,Yaptıkları şey ne kad;r ~u anlamda Allal;ı buyurur ki: 1~)_:,
kötüdür (5/Maide 63). l:i~ ~.:ı ıJb ~~~ ~~~ .A o~-
~'nin aslı ~'dir ve bu da tardan birine kız çocuğu olduğu
i.J" )/tan alınmıştır. müjdesi verildiğinde, üzüntüden
yüzü simsiyah kesilir (16/Nahl
58). Aynı bu beyazlık gibi bir anla-
~/B-y-d
mı da Yüce ~lla~'ın şu ayeti ifade
etmektedir: ~~u ~.'iı ;_P..._:, O gün
~~ renklerde siyahın zıddıdır.
Fiil ,_ ~~'~l..ı:ı - ~~~ ~. _,_ ~. -·ı birtakım yüzler zşılışıl parlar (751
... ... .J ···-~~-
Kıyamet 22)·, iS.:..~~- ·· '~·-; ' '
~i.J şel5.lin_dedir. Allah buyurur ki: • - - ~ ·- ~ _?.- .J
:. j - . 1 : :jı ~li
--:: ,_,....., U:! __ •
. " ~- . :. - . "
,0-r:.J, .:ı~.J 0~~.~ f"~
~. -o; - • - ö.J)ı:·ı:,~ O gün herkesin başından
~·:;< \...;,.ıwi.:WI ı-~ ~ ~<·.\...;,._ıı .i;.:i ·-·.~,,· ·'' ' ' aşkın işi vardır; bazı yüzler o gün
r-- : . .r.J r ... ·-~.J"-> ~ .?.-.J
~- .:,,, ,, ~, -: :jı~ı - : ,~·:. parzl parzldır; güleç ve sevinçlidir
-- _) ~ ~ _?.-.J .. (.):! _ .J c..J.J.~
~\ O gün kimi yüzler ak olur, kimi (80/Abese 37-39).
yüzler kararır. Yüzleri kararanlara Bu bağlamda denmiştir ki: d;,j
'Siz iman ettikten sonra tekrar k!ifir w
;;,.c ~ ~~ ·~ Annen beyazdır
mi oldunuz? O halde kafir olmanızın Kudaa 'dan kenarında gölgelenilen
karşılığı olarak bu azabı tadın ' denir. kişinin evinde. 206 Bu anlall}a işa
Yüzleri ak olanlara gelince, onlar ret e?en bir ayet de şudur: ~Sl ~ı.~
Allah 'ın rahmeti içindedirler (31AI-i ~-?~ Berraktır, içenlere lezzet ve-
İmran ı 06-ı 07). ren bir içki (3 7/Siiffiit 46).
~lli beyaz olduğundan bu ismi Yumurta da beyaz}ığından ~
alan bir damardır. adını almıştır ki, tekili :i ı :...:1! 'dur. Be-
Araplar beyazı renklerin en gü- yaz tenli kadına renk benzerliğinden
zeli diye tanımladıklarından bunun- ve kanat altında himaye olduğundan
..ı ı -:...j) adı verilmiştir. .:ıWı t -:...:1:• hem
la her tür üstünlüğü ve cömertliği
beyaz diye tanımlamışlardır. Nite- övgü hem de yergi için kullanılır.
kim: Beyaz daha üstündür, siyah Övgü için kullanılanı kendi beldesin-
daha ürkütücüdür, kırmızı daha de korunan ve onların arasında lider
güzeldir, sarı daha yakışır, denmiş olan kimseyi ifade eder. Şairin şu
tir. Bu açıdan herhangi bir kusuru sözü de bu anlamdadır:
olmayan/kirlenmemiş kişiye onun
,\~~~~d ı~•• ı...>":!Y ~tS._ vr
' ,• • - : .
rengi beyazdır denmiştir. ~li:.~~~~~

~ -
Allah buyurur ki: ;__?..._:, ~;.,):·• ~.'iı 73- Kureyş bir yumurta idi kırzl-
O gün kimi yüzler ak olur (3/Al-i
imran ı 06); bu ayette geçen yüzle-
206Şair, İbn Kays er-Rukyad, bkz. Divanı, s. 14;
ri n beyaziaşması sevincin, siyah- el-Afvu ve 'l-İ'tizar, II, 4 I 3.
180
dı onun sarısı Abdulmenafindır. 207

Bu da değer ile değerlendirilen eşya
Yerrnek için kullanılanı ise, her- nın düşünülmesi açısından adlandı
kesin el uzatabiieceği zavallı kimse- rılmalarıdır. Allah buyurur ki: ~_J_:,j._J

leri ifade eder.#~ ~_..ıjl.;, ~ .-:-.}5 deyi- ~ ~ Yusuf'u ucuz bir fiyatla sat-
mi gibi; bu, meydana/çöle bırakılan tılar (12/Yı1suf20).
yumurta demektir. ~_)ll ı~.-:-.):·Adamın Peygamber efendimiz (s~s) bu-

iki yumurtası ifadesi ise, şekil ve yurmuştur ki: ~ı ~ ~,;.,;.ı ~ ~
Jc.
beyazlık yönünden yapılmış bir teş Biriniz kardeşinin satışı üzerine satış
bihtir. ~l?.-~1 ~t.;ı Tavuk yumurtladı yapmas ın. 209 Yani: Onun alışı üzeri-
denir. 1~ U;.:ıt.;ı deyimi ise, yerleşmek, ne alış yapmasın (yani, alıcı olduğu
sağlaıniaşmak anlamına gelir. Şair şeye alıcı olmasın).
şöyle der: ~~~ ,:.,;!j bir şeyi satışa çıkar
i..S.J~ ~\ sıi.J~ ~~~~-Yi maktır. Şair şöyle der:
-' ~~ ~ ~:-, !·,;j ~ j~~ ~~ Gji:?. ~ ~) _yo
74- İçleri kin dolu kadınlardan 75- Bu at, bizim asil atzmızdzr,
gelen bir hastalzkla, yerleşen satılık değil. 210
Göğüslerine, önce yuva yapıp ~W, ve ojli:. kelimeleri de alış
sonra da yumurtlayan. 208 veriş için kul1ı;ını!ır., A11ah buyurur
k ı.·. lı'·'l ; ·,-,11 .\.ni u.::ı.
-'--...ı c::-:- ~:ı-...ı Oysa Alla h
YJI _~t.;ı sıcaklık yerleşti de- .y f'..?
mektir.oıy,.ıı ~ ~t.;ı deyimi, kadının alış-verişi helal, faizi ise ~aran: kıl
elinin yumurta gibi şişmesini ifade mıştır (2/Bakara 275); ~~ IJ~j_J ve

• ' - - - L;,'
e der. ~~.ı.:;.. " • L;,' d
. .ı ve ~e;: . .ı enır k'ı,
o
alış-verişi bırakın; (62/Cuma 9);
her ikisi de çok yumurtlayan tavuk J~ ~_j ~ ~ '1 ne alış-verişin

demektir. ne de dostluğu7J geçerli oluğu (141
İbarahim 3 1); :Üi.. ~_j ~~~'ne alış
verişin ne dostluğun olduğu (2/Baka-
~ 1 B-y-a
ra 254).
&. satış, değerlendirilmiş şeyı Hükümdara itaat
vermek onun değerini almaktır. ~ıy:. edeceğine ve ona bağlı olacağı
satın almak ise, değerini verip değer na söz verdi, demektir. Buna, ~
lendirileni almaktır. Bazen satmaya
alış, bazen de alışa, satış adı verilir. 209!-ladisiıı sıhhati üzerinde ittifak edilmiştir.
Buhari, e/-Buyu' (IV, 413); Muslim (l-IN:
1412); Malik, Muvatta,ll 683.
207Şair, Abdullah b. Ziba'ra. Bkz. Dlvanı, s. 53; 21 OŞair, Ecda' 1-Ieınedani. Bkz. Şukarau Hemedan
Murtada, el-Email, thk. M. EbG'I-Fadl İbra ve Ahbaruha, s. 228; Ahfeş, K.-İhtiydreyn, s.
him, Kahire, ll, 268; Beyhakl, el-Mehasin 469; Asme(vydt, s. 69; Ukbcri, el-Meşüjit '1-
ve'!- Mesavl, s. 91. Mu'lem, l, 123; İbn Faris, Mücmel, l, 140;
208Şair ve şiir bulunamamıştır. Him yeri, Şemsu 'l-U/üm, l, 206.
181
ve ~ı.;, da denir. Yüce Allah'ın: gizli olan şey ile onda gizli olan orta-
4...ı :.,,li ~ 1 ' ,,.;.o ıj o h Ald
-: ~. r..ş_~~ ~ .J~ a e ya çıktı demektir. Kelimede ayrılmak
yaptığınız bu alış-verişe_ sevininiz ve ortaya çıkış, görülmek manası esas
(9/Tevbe lll) sözü,L.F .(iıı ~.J ~ alındığından, bu her tekil varlık için
- . \ıı ~ ~ ~
ô.J.; ' ~·~ ~~. ·:~
' .
:.'.lı .A. n d o l-
· _,.... kendi başına da kullanılabilmektedir.
sun ki, o ağacın altında sana biat Dibi derin kuyuya bu açıdan u~ adı
ederken, Allah, mü 'min/erden razı verilmiştir. Çünkü kuyunun ağzı ile
olmuştur (18/Fetih 18) ayetinde dibi arasındaki mesafe uzaktır ve
adı geçen uı_,..:,;ı ~ 'ne işarettir. onun ipi sahibinin elinden ayrılmak
t ~ kelimesi ise, vdvlıdır, çünkü, tadır.
t~ pı ~ t ~ denmektedir ki, bu ~~ 0~ sözü sabahın olduğunu

kolunu uzatmak anlamına gelir- gösterir. Allah buyurur ki: 1;5;j! ~ ~
aranızdaki bütün bağfar kopuverdi
(6/En'am 194); bu ayetteki ;.<·:ı! sizin
J~ 1 B-a-1
ulaşınanız demektir. İşin gerçeği ise,
. yani sizin mallarınız, akrabalarınız
J~ üzünt~ye yol açan durumdur.
Bu nedenle il~ 1~ ~~ Lı denir ki, ve arnelleriniz kendisine güvendikle-
falan şeye üzülmedi_m demektir. Al- riniz yitip gittiler, demektir. Onunla
lah buyurur ki: ~i.J ~$~)S Yüce Allah'ın: 0~ ~.J JL.:. ~':!~:;ı O
~~ Günahlarını örtmüŞ ve hfıllerini gün, insana ne malı ne de çocukları
düzelfmiştir (47/Muhammed 2); Fi- yarar sağlar! (26/Şuara 88) ayetine
ravun: J.J~\ ~.Jj.iı J~ W Peki, bizden işaret edilmiştir. lSjı) G.>~ ~.J Bize
önceki kuşakların durumu ne ola- yalnız başınıza geldiniz (6/En 'am 94)
cak?, dedi (20/Taha 5 1); yani: Onla- ayeti de bu manaya gelmektedir.

rın durumları, haberleri nedir? ~kelimesi bazen bir isim bazen
İnsanııı yönel~iği, kendisini ver- de bir zarf olarak kullanılmaktadır
diğiduruma da J'-:ı adı verilmektedir. (6/En' am 94) ayetinde geçen 1;5 ;j!
Aynı şekilde~~ 1~ j.b. deyimi, aklı kelimesini isim olarak kabul edenler
ma falan şey geldi, demektir. 1;5ij! diye okumuşlardır. Zarf kabul
edenler ise, onu (<;:ı! şeklinde oku-
muşlardır.
di: 1 B-y-n
Zarf olanına _örnekler: Allah
İki şey arasındaki boşluğu ve buyurur ki:~Y:..J.J ~~ r..ş~ (ii: ı;,~ ':!
onların ortasını göstermek için kul- Allah 'ın ve peygamberinin önüne
Ianılan bir kelimedir. Cenab-ı Allah g_eçmeY,in (49/Hucurat 1); <$.~ ~ IY,~
buyurur: ~ .Jj 14 6;j! ~.J iki bağın :i..S.:i...:::. fS\~ Bu konuşmanızdan önce
arasına bir ta~~~ tarlası koymuşluk bir sadaka veriniz (58/Mücadele 12);
(18/ Kehf 32). \~ 0~ deyimi, ayrıldı, ~~ ~ ~ıj şimdi sen aramızda
182
hak ile hükmet, (38/Sad 22); ~ ~ KitapZara asla inanmayız, dediler (341
]j! F iki denizin birleştiği yere
1 ;,~ Sebe 31 ); Yani: İncil ve benze~i gibi on-
vardıklarında ( 18/Kehf 61) bu son dan daha önce gelenler. l~i.J 4..iıı ı;~
ayetteki 14s!i! mastar olması daha uy- YJ:' ~~~Buna göre, Allah 'tan korkunuz,
,:s
gundur; y~ni: Ayrılık yeri. ~ 0tS 0J.J birbirinizin arasım düzeltiniz (8/Enfal
J~ ,:$ ij!j ,:Sij! r .)§Eğer sizinle onl~r I); yani: Sizi birleştiren akrabalık, bir-
arasında bir antlaşma olan bir top- lik ve sevgi hallerini gözetiniz.
luluktan ise (4/Nisa 92). Bazen 0H kelimesine L.. veya bir
0H ancak mesafes_i ~lan şeyler için elif ilave edilir. O zaman da 0,p. an-
kullanılır. Mesela ı!-~1 ~ya da belli l~_mına gelir. 1~ ~ ~j ~' ~ ~
bir sayısı olan iki ve daha fazlası gibi 1~: Bir ara Zeyd şunu yaparken, şunu
iki adam veya topluluk arasında gibi. yaptığı sırada gibi. Şair şöyle der:
İki şey arasında eğer tekrar yoksa tek -- i~i ~_ii;·,.. lru,. _V'\
.J.'.J.).J
mana ifade eden şeylere izafe oluna- ! ~i .-.. • - .;j - .. j \..:,' -
c-- ' ~'-?-!'" (y.: .J:!
•~
maz. D ed ı.ler k.t: ı....,..ı • _ _,.J- üru
,Jı;·.-. · -
- ~· ~.J
76- Silah kuşanan kahramanları bo-
seninle bizim aramızda bir perde
ğazlamasına ve kurnazlığına rağmen;
yardır (4l!Fussilet 5); ,jıij!j ~ ~~
1~ Yı Bizimle kendin arasında bir bu- Günün birinde kelle uçuran ce-
luşma yeri zamanı belirle (20/Taha sur birisi onun üstesinden geldi. 211
58) ayetleri gibi.
~~ ~ ~~~ 1~ Bu sana sunul- 6~ 1 B-y-n
muştur;~~~). yani o sana yakın :'-:. :li4.,ı :L fıT -,.~ ::: -ı:~:,. 1 -,:.:.
dır, denmektedjr. Misal ~llah:ın şu (..):1-!-l (j. - (j . ll ı LP.-'"-' ~- ~
sözleridir: ~~~ lf.! ~ rg:·~f'l (J Son- fiili gibidir. Allah buyurur ki: ~ ~.J
ra önlerinden onlara sokufacağım ~t..:..;, ~~-Bunu vaktiyle oturdulda-
(7 /A' ra~f 17)·, ,:,~i.;. \.A.J- Cu.o:ıl- . ·- \.A .J G-
..... ~....>:-: e rı evlerin yıkıntıları size açıkça gös-
feceğimiz ve geçmişimiz arasındaki termektedir (29/ Ankebüt 38); ~j

çüm ofqylar (19/Meryem 64); ~_j ~ ~ ~ ~ Onlara ne yapttğznzzı
1:ı...:.. ~
• .o:ıı · ·- L.JA
- .. ~....>:-: : o··n 1erıne
· ve arka zarına açıkça. ögrendiniz ( 14/İbrahim 45);
: .: '-'1 , - ; ...~ .· .~ı - Guna
.. ~hk'ar ların
set Çektik; (36/Yasin 9); ~ ~ ~~.J ~~ U:!+'-" ~J
- - -
~I.Jj.ıl ~~~-önündeki Tev':af 't onay,-_ yolu aç!kça belli olsun diye ( 6/En 'am
" ~ o r:: " ::; ~
!ayan (5 /Maide 46); ~ jiıı 4c J)i\ 55); ~~ ~ ~.)1 ~ .ıS Doğruluk ile
sapıklık birbirinden kesinlikle ayrıl
~ Aramtzıla O 'na mt indirilmiş?
(38/Sad 8) .. Yani hepimiz dururken mıştır (2/Bakara 256); s.ıt,ı~i ~ ~ ~
ona ını vayh gelmiş? size dyetlerimizi açık açık anlattık
·i<1ı \;_ : :: :i 1 '.~( : j\ J-~ -
'} .?" ~~- L.JAY lY .J~ i.J:! . .J
<Lı:oJ
~....>:-:
_.... - : :r.J KaJzr
; ·- '-? ilu ~r. 1er: Bzz
· ne bu 21 1 Şair, Ebu Zueyb Hüze ll. Bkz. Di.vanu '1-
Hiizeli}yin, I, 37; Himyeri. Semsu 'l-U/um , 1,
Kur 'an 'a ve ne de ondan önceki kutsal
205.
183
(3/Al-i İnıran 118); ~ ~ &h .J cek, hayatta kalan da bile b~le hayat-
~ 0)f;.i. ~ (,?~\ ayrılığa düştüğü~üz ta kalacaktı (8/Enfal 42); ~_) ~ıo~
şeylerinbir kısmını açıklamak üzere ı.;ı$.~ onlara da elçileri, delillerle
geldim (43/Zuhruf 63). gelmişti (30/Rılm 9).
: . ·.iı J- y'. ~ \_;, r...>"lill- ~~
~.
::.-.~~-.<~ı~\ Gl'··! -
.. , YJ 0~
da, bir şeyi ortaya koymak/
~ ~ . ~
Sana da, insanlara indiri/en ilahi açıklamaktır. Bu konuşmaktan daha

mesajı açıklayasın diye zikr{ gölJder- geneldir; çünkü, konuşmak, insana
dik (16/Na~l 44); 0Jö)~.i.] l?~l ~ ~ mahsustur. Kendisi ile açıklama ya-
~İnsanlar arasındaki tartışmalı ko- pılana da beyan denmektedir. Bazıla
nular Allah tarafından açıklığa ka- n şöyle der: Beyan iki çeşittir:
vuşturulsun (16/Nahl 39); 0~.) ~ Birisi, ~ teshir iledir. Bu da,
: .::ılfu
lY.' ' (..)-"lill- l5 ~ 1..)~ ı<lı4..ı!J"~i
• ...J_ _}""' -··- y (,?- :ılı
- sanat eserlerinin durumlarından biri-
t;ııJjı:, ı.5~\ Ramazan ayı ki, ~ ayda ne işaret eden hallerden birini göste-
Kur 'an, insanlara yol gösterici, ren şeylerdir.
doğru yola iletici, yanlış ile doğruyu
İkincisi, .J~! denemek iledir. Bu
birbirinden ayırt edici açık deliller
da, ya konuşma, ya yazma ya da işa
olarak indirildi (2/Bakara 185).
. ret ile olur.
• Açıklayan kişi ölçü alınarak ~~
Durumu aç ıklama türünden olan-
~ açıklanan bir ayet; ayetin kendisi
ların birine misal Yüce Allah ' ın şu
esas alınarak ~ ~~ açıklayan bir ayet .. · J~:oc 1:(i~~. u~ wı
. . .:ı"\ i~-ı
.... dur.
sozu .. r~<:.~.. 'FJ
d enır ... ~ ..::.ı• Gl.. ve .:ı" \iı.:ı,~
... d a böy1ed.ır. ~Şeytan sizi bu~dan alzkoymasın;
:i.4 ise, ister akla dayalı olsun, o,
çünkü sizin için açık bir düşman
ister somut olsun açık delil demektir. dır (43/Zuhruf 62). Yani, şeytan, si-
Peygamberin (sas): ~~~ ~~ Jc. zin için durumu apaçık olan bjr düş-
_foi ~ Jc.
~i:, İddia sahibinin b~y
~ J- -
mandır. w.JL!I ~ ulS. L:.CwJ~ ul

' .~
} J
uJ..l:!Y
. J:..
~ .. , " :, } - o • , J
~
}
yine/delil getirmesi, inkar edenin ise, ~ ~~ w_,J\j Siz atalarımızın tap-

yemin etmes i gerekir2 12 sözüne daya- makta olduklarından bizi alıkoymak
nılarak her iki şahit de :i.4 diye ada: istiyorusunuz, öyle ise, bize apaçtk
landırılmı ştır. Allah buyurur ki: ~i bir delil getirin ( 14/İbrahim 10).
~.J ~ ~ Ji..
utS Bir de Rabbinden Denemek yoluyla beyan olana
kaynaklanan açık belgelere dayanan ise, şu ayet örnektir: ,r-Si.Jı ~1ılL....:..~
kimseleri düşün elim (11 /HCıd 17); --~ - ...,"_.//; _.
ci;J! W.).'lg >-'j.llg

_,::. ... ... ..,
~~;;:~ıL 0~ "i~
ll .: ,11__. , _ _ ll .J',-~' ll
0!
~ ~ ~ : • . ~ll : ·.ı
: -
• ... I...F c.r (.)A ~j
' - : - -o-.
• ...
. -
I...F (.)A ~
~s-; lı Jjj Cı v-u~ ~~~{! ;Si.JıEğer bil:_
Böylece can veren bile bile can vere- miyorsanzz, daha önce kendilerine
kitap verilenfere sorunuz. O p eygam-
212 Beyhakl, S üne n, VIII , 279; Darakutnl, Sünen, berleri açık deliller ile ve kitaplar
lll, lll. Müslim'de(HN: 1171) sadece"iddi a
edenin beyyine/delil getirmesi gerekir" kı s mı
ile göndermişlik Sana da, insanlara
vardır. indiri/en ilahf mesajı açıklayasın da
184
ola ki, düşünürler diye Kur 'an 'ı in- tır. ~ ~ ~ u~ i"~ 0~ ~~ kan bedeli-
dirdik (I 6/Nahl 43-44). nin birbiri~e de~k olması, değerinin
Söz de 0 L;! diye adiand m hr; çün- denk plı;ıası ~erpekt_ir. Allah ~uyun:ır
kü: Söz ile, açıklanması amaçlanan ki·l:&·-~ıı~·
. -~ ~u - - :ı~i - ' (S",ııı::ı:ı.:.:i
-·· - _j- '-S""'Y' .. _j_j
-
mana açıklanır/ortaya konur. ı~ G;H ~ Biz Musa ile ka~deşine

v-u~ ~4-! Bu Kur 'an, insanlara yöne- vahyettik ki: halkımza Mıstr 'da ey-
tik bir açıklama (3/AI-i İmran 138) ler hqzırlayınız (1 0/YÇınus 87); ~j
ayeti gibidir. ~~ i~ ~IY:.,) ~ Iii~ Gerçekten
biz israiloğulfarı 'nı güvenli bir yur-
Sözün ~ ve ~ olan tarafını
açıklayan kısmına da beyan adı ve-
da yerleştirdik (1 O/Yunus 93); ~~
rilir. Yüce Allah'ın şu sözü gibi: 0! ~
- ' ~~~li;,~~~ Hani sen mü 'min/eri
.Ü~ 1~ Sonra onu sana açıklam-ak (Uhud'da) savaşacaklan elverişli
yerlere mevzilendirmek üzere xer-
da bize düşen bir iştir (75/kıyamet
leştiriyordun (3/Al-i İmran 121), i~
19). Bir şeyin ne olduğunu ortaY.a
koyan bir açıklama yapmaya da~
~~ J,:ı> ~ Arttk o ülkenin dilediği
yerinde oturabiiirdi ( 12/Yusuf 56).
~i_, denir. Şu ayetler bunun örnek-
ı en'd'ır: ~:
:. ·.iı J- y'.~Lı ~lıll_ ~ s
:.':.~ı ana da, Peygamber (sas):l~ ~i.:.JI 4ı:. 0tS
insanlara indiri/en ilahf mesajı ~çtk ~j..;,J i~ LıS ~~ Kendi evine nast!
-
layasın (16/Nahl44); ~ Y.~ Gi Ben bir yer hazır/arsa, kendi bevli için de
gelecek tehlike/er~ apaçık, uya:ıc~ öyle bir yer hazır/ardı, ri vayeti gibi. 213
yım (38/Sad 70); ~ı ~~ı.Jtl ı~ 0) ~yi a;. mızrağa bir yer hazırla
Gerçekten bu apaçık bir imtihan idi dım sonra onun saplamaya yöneldim
(3 7/ Saffat 106); ~ j~ 'l j Söz an- demektir.
- ._
latamayacak durumda bulunan (43/ Peygamber (sas) de:~ yJS ~
Zuhruf 52) yapi, açıklayamayan.:,.;.j _)lııı ~ ;~ 1_)/;)l~ ı 'ı: ; :; ~ Kim bilerek
~ :;J:- r~l ~ Mücadelede gücü
-
. - -
neredeyse açık olmayan biri olduğu
adıma yalan söylerse, ateşteki yerini
hazırlasın, buyurmuştur. 214
halde (43/Zuhruf 18).

213Taberiinl, el-Mu'ceınu'I-Evsat'da Ebu Hürey
~4
re'den tahriç eder. Bu, Yahya b. Ubeyd b. Dacl'nin
1 B-v-e babasından rivayetidir. Heyseınl, bu iki ravinin du-
ıuınunu kaydeden kimseyi göreınediın der. Geri
s:ı;:; 'ın aslı,
bir yerdeki parçaların kalan ravileri sağlaındır. Bkz. Mecıneui-Beyan, 1,
birbirine eşit düzeyde olmasıdır. Bu, 209. Hfu·is b. Ebi Usfune de tahriç etmiştir. Bkz.
parçaların uyumsuzluğu, birbirinden İbn Hacer, Metalibu'I-Aliye, 1, 15.
farklı olması anlamına gelen ~l'nün 2 14Hadis sahihtir; sıhhati konusunda (Buhar! ve
Müsliın 'in) ittifakı vardır. İbn Hacer,
Fet!?U 'l-
zıddıdır. ~Iy 0\s.:;, oturana iyi gelme- Bciri, lll, 130 (Cenaiz); Müslim (HN: 141),
yen yer demektir. \_;\S.;, .\.1 ~i.):! ona bir Mukaddime/Tağllzu'I-Kezib Ala Resulillah .
yeri düzeltip yerleşmesini sağlamak- Ca'fer Kettani der ki: Bu hadisten başka
altmış sahabiden fazla kişinin rivayet etti-
185
er-Ral de develerini anlatırken uygun mekanın Allah'ın gazabına
şöyle der: müstehak olduğuna, diğer mekanların
·Lı:•ıjiL. ~r~
t.SJ 'i!':'
-;ı..:,ı~i' ~
~ - ı.A··\ı:i
Y' '"&"'
ise, daha kötü olduğuna dikkat çek-
~~>-; mektedir. Bu da, Yüce Allah 'ın:
. ~
77- Ayaklarıyla kendine bir yer

r.ıJl yi~~ .W Onlara acıkiz b_ir a~abt
hazırlayıp, oraya yatzncaya kadar ~üjdel~. (31 A!-i İ m ran 21 ); 0i ~-:>i J)
~).J ~~~;.u istiyorum ki, hem ken-
dolaştıkça dolaşır. 215
di günahım hem de benim günahtmı
Yani: Çoban, onları, otlayabile-
yük/enesin (5/Maide29) ayetlerinde
cekleri bir yer bulana kadar kendi
sözünü ettiği durum gibidir. Yani:
haline bırakır. Ondan sonra çoban
Senin, bu duruma düşmeni kendimin
da kendine yataçağı bir yer arama-
ona düşmesine tercih ederim. Der ki:
ya başlar. 0~ ~~ deyimi, kipaye
ı~
: ~.: . .:ı:·
.Jo:J- ı:iq.:ı~·.(~.j
~ . ..r- _VA
yoluyla evliliği ifade eder. ~4 ~
ı:•.ı·.c:: >1.:: .:~-.:ı - ..ı:.c
deyiminde olduğu gibi evliliğin bina ~fı..r- ~t""Jl,?_-
kelimesiyle ifade edilmesi de buna 78- Onun batzlmt inkar ettim ve

benzemektedir. hakktnt ayağa kaldırdım.
Hısımlık ve kısasta denkliğin gö- [Yammda; Oranın cömertleri

zetilmesinde de .,.ı; kelimesi kullam- bana karşı böbürlenmedi]. 216
lır: 0~ ~lj.ı 0~ Falan falana denktir \@~.;! ~_jj\ deyimi, kelime anlamı
g_ibi. A Ilah buyurur ki: ~ ~ ~~ esas alınarak açıklanamaz. 217
~~Allah 'zn gazabına uğramış olarak o~l! birleşmenin (cimanın) kinaye
döner (8/Ental 16), Allah 'ın gazabı
yoluyla anlatılanıdır. Halefu'l-
yani cezası ile beraber olduğu halde
ı:\hmar'd_ap hikaye edildiğine göre o,
bir yere yerleşti demektir. Ayetteki
~~_J ;Jll ~~ deyimi hakkında bunun
~sözü, ~fı·-"! tY.. gibi, hal konu- aslı, 'l~ ~iY. seni bir eve yerleştir
mundadır. Yani, (Allah 'ın gazabıyla)
sin ş~>klindeydi, kelimenin uyumu
döndü.
için ~t,H diye değiştirilmişt~r. Iıpkı,
...;~ ~ Zeyd 'e uğrandt
sözündeki ~~~ ~elimesinin çoğulunun l;ıl:li.l~ ~~
benzer i~ade gibi mef'ül değildir. Bu ~~I.J ona sabahları ve akşamla-
ayette ~L: fiilinin kullanılması, ona
ği ve aşere-i mübeşşera'nin birlikte rivayet 216Şair, Lebld. Bkz. Divam, s. \78; Nahhiis,
ettiği başka hadis yoktur. Bkz. En-Naz mu 'l- Şerhu 'l-Kasdidi 't-Tis'i, 1, 170; Mufaddal b.
Miitenasir, s. 23; Beğavl, Şerhu 's-Siinne, 1, Selliime, el-Abdbu 'l-Fdhir, thk. Abdulailm
253. et-Tahiivl, İsa el-Biibl el- Halebi bas ımı, I, 56
215 Bey it, Divdn'ında: s. 164. Bkz. Hattiibl, (iy,) ınad.
Garibu '/-Hadis, IV, 444; Karşi, Cemheralu 217Siigiinl der ki: ~,;ı.;, onun hakkını kabul/
Eş 'dr i 'l-A rab, Il, 347; Zemahşerl, el-Faik ji ikrar etti, denir. Bu daima başkasının kendisi
Garibu '/-Hadis, thk. M. Eblı ' l-Fadl İbrahim, üzerinde hakkı olduğunu kabul etmek için
Diiru'I-Biiz, 1, 655. kullanılır.
186
n gelirim deyiminde değiştirildiği Ama bunların her biri, bir anlam-

gibi.218 dan tamamen soyutlanmış değildir.
Bazen bu anlam çok ince bir noktaya
~t.;JI 1 Arapça'daki işaret eder de, varlığı ile yokluğunun
bir olduğu sanılır. Aslında iyice tet-
Bii Harfinin Anlamları kik edildiğinde bunun bir olmadığı
anlaşılır. Özellikle sözünde boş bir
Bu harf, ya kendisiyle birlikte şey bulunmayan [Yüce Allah] _için
kullanılan bir fiile bağlı olarak ya da bu böyledir. Sözgelimi, 0:<>~ ~~ ı..;;..:,
gizli bir fiille birlikte kullanılır. Ken- ıj Sen bize inanacak d~ğil;jn ( 12/
disiyle birlikte bulunan bir fiile bağlı Yusuf 17) sözü ile ıj ~_:,.:. ~~ l4 (1 2/
olarak kullanı lanları ise, iki çeşittir: Yusuf 17) sözü arasında fark vardır.
Birisi: Fiili mutaaddi/dönüşlüyap Mansup halde geldiğinde sadece bir
mak için kullanılır. Bu, muteaddilik özellik düşünülmüş olunur.
için fıilin bf!şına getirilen elif harfi ()=..~)Zeyd çıkmaktadır gibi .
gibidir. ~~l_, ·~ 4S ,gibi. All~h bu- Ll 0:<>~
yurur ki: Laifi I_,Y, }ll~ I_,Y, lj).J kö-
. - ~~ ı..;;..:, Sen bize inanacak
değilsin (12/Yfısuf 17) şeklinde gel-
tülükler ile karşılaştıklarında yanla- diğinde ise, iki özellik düşünülmüş
nndan onurlanna toz kondurmadan olunur. ~ıi )L?.j lıY: ,:. ,~öl Saygıdeğer
geçip giderler (25/Furkan 72). bir adam olan Zeyd 'e uğradım de-
.ikincisi: Alet için kullanılır. ~
~~ bıçak ile kestim sözü gibi.
yimi gibi. Zira saygıdeğer bir adam
olan Zeyd sözü -ile kastedilen yine
Gizli fiile bağlı olan ba harfı Zeyd olsa bile- bir başka insanın dü-
şünülebileceği bir sunumun dışına
ise, hdl konumunda olur. ~~ [.)..
çıkarılmış ve sanki şöyle denmiştir:
silahıyla çıktı. Yani : Üzerinde silah
Görüşüm senin görüşünden daha
olduğu halde veya yanında silahı ol-
farklıdır, o, saygıdeğer bir adamdır.
duğu halde. Bii harfı zaide'dir dendi-
ği de olma~tadır. Şu ayetlerdeki gibi: ~~~ ~~ı..;.~ ~i; Ben seni cö-
Lil U:<>~ ~~ ı..;;..:, Sen bize inanmazsın mertlikte Hiitim gördüm demek de bu
(Ii/Yfı~uf 17); ~~~ ~-?~ ıj ı..;;..:, bağlamdaki bir anlama, sahiptir._ Şu
Mü 'minleri yammdan kovacc~k 4~ ayet de böyledir: ~).:.ll ~-?~ ıjj ı..;;..:,
ğilim (26/Şuara 114); ~ı.;. ~ ~3 Ben mü'minleri kovacpk değilim (26/
hesap görücü olarak biz yeteriz (21 1 Şu ara 114); ~~ ~~ .:iıı u;),i Allah ku-
Enbiya 47). /una yetmez mi? (39/Zünıer 36).
ıf~~ /,;~,:; y iyeniere yağ ve ka-
2 18 Bu müe llifın
bir hatasıdır. Burada kastedilen tık sağlayan ağacı da yarattık (23/
Ahınar, Halef değil, Kisai'nin dostu Ali b. Mü'ıninfın 20) ayetine gelince, deni-
Mübarek Ahmar'dır. Eb Cı Ubeyd, bu sözü, yor ki : Anlamı, yağ yeşertenlbitiren
Garibu '1-Musannej'te ondan nak l etnıi ştir.
187
demektir. Halbuki kastedilen bu de- sana yeter (33/Ahzab 48); '_oS] ~)
ğildir. Ası I kastedi Ien, bitkiyi yeşertir, i;e .\ "~ J5;Jc. ~i ~Y. Rabb 'inin her
yağ da onunla beraber olduğu hdlde. ş~ye . Şahit olması y~tmez mi? (41 1
Yani: Yağ da onun içinde potansiyel Fussilet 53) ayetleri de, yanı sıra, ~
olarak mevcuttur. uk~~ sözcüğü ile, ~~ J) yani: Onu bana sevdir sözü
hem kullarına verdiği nimetine hem de böyledir.
de onu çıkarmaya yol gösterdiğine Ziyade olduğu iddia edilenlerden
dikkat çekmiştir. Buradaki, bii harfi, biri de ~<ia~ıı Jı ~~~ ı)t ':!.:, Sakın
hal içindir; yani: Onun içinde yağ bu- kendinizi, kendi ellerinizle tehlikeye
lunduğu hdlde diyen de vardır. atmayın (2/Bakara 195) ayetindeki
Bunun sebebi de, ta 'diyetldö- bd harfidir.
nüşlülük için kullanılan hemze ve Deniyor ki: Takdiri; ellerinizi
bd harflerinin bir arada kullanılma-
~ ~ --
:;;
tehlikeye atmayıntz demektir. Doğ
ınasıdır. Yüce Allah'ın: 1~ ~~ ~j rusu ise, anlamının: Kendinizi kendi
Şahid olarak Allah yeter (48/feth 28) ellerinizle tehlikeye almayınız şek
sözü ise, deniyor ki: Allah bir şahit linde olduğudur. Ancak, cümlenin
olarak yeter demektir; yani: .:.JJı ~j mef'ulü, gerek duyulmadığından ve
J~l ~:,.:Jı Allah 'ın yardımı savaşta genellik kastedildiğinden hazfedil-
mü 'm infereyetti (331Ahzab 25) ayeti miştir. Çünkü, ne kendilerini ne de
gibidir ve bd harfi de zaide/fazladır. başkalarını kendi elleriyle tehlikeye
Eğer bu doğru olsaydı, .ıJ.l~ ~ atmaları caizdir.
J~l ~).:Ji denmesi doğru olurdu. Bazıları şöyle der: Buradaki ba,
Halbuki bu geçerli değildir. Daha 0;.)i:Jı ~ ~A ~ Yakınlaşttrılm!Ş
önce geçtiği gibi bu, ancak kendisin- olanların kendisinden içtiği kaynqk-
den önce hal konumunda bulunan bir tgn (83/Mutaffifin 28); ~ ~A ~
mansCıbun geçmiş olması duruı:;unda ~\ :ı~ Bu Allah 'ın iyi kullarının iste-
gelebilir. Doğrusu, buradaki~ yetti dikleri yere akmastnı sağlayarak içe-
tiilinin, ...ai.Sı yetin yerine g~lmiş ol- bilecekleri bir pınardır (76/İnsan 6)
duğ~dur. -N;sıl ki, .f:Y: ~i deyimi, ayetlerindekiler gibi ~ anlaınındadır.
~i\.... deyiminin yerine gelebilınek
Bunun açıklaması da, bu bd'nın
tedir.
kullanıldığı gibi anlaşılmaınasıdır.
Ayetin ınanası da: Şahit olarak Burada l#- kelimesi, suyun kayna-
Allah ile yetin demektir. ~.Y; ~.:, dığı yere işaret etm~ktedir; suyun
1~3· 4~\A Rabb 'in senin için yeterli kendisine değil.~ ~j İndim pınar
bir yol gösterici . ve yardım__edicidir başına gibi. Bu, su içifen bir yere in-
(25/Furkan 31); ~.:, ~~~.:,Allah dim sözü gibi olmaktadır.
vekil olarak yeterlidir (4/Nisa 132);
~.:, ~~~.:,koruyucu olarak Allah - Yüce
..
Allah'ın: ~ •.J~
.. - 1;si:..-. ;.:i ~
~i:ı;Ji sakın onların azaptan kurtula-
188
bileceklerini sanma, (3/AI-i İmran

188) sözü de bunun gibidir. Yani:
Onlar için bir kurtuluş olabileceğini
s anma.
~i Jw.:.ıııJ
Yüce Allah [doğruyu] daha iyi
bilir.
,Q\ ~lis ,~
-. . - ~
Ba Harfinin Sonu
189
p.ili\ ~~
~ . ~
Ta' Harfi
~/T-b-b sanduka 'nın gelmesidir (2/Bakara

248); deniyor ki: Bu ayette geçen
y:;ve ~~hüsranda sürekliliği ifade
} ... .. J "' ... ... JJ ...
"tabut" kelimesi ağaçtan yapılmış bir
eder. ....ı \.+i da, .J ~ da ve ~ ifadeleri sanduka olup içine hikmet yerleştiril
kişiye bu söz söylendiğinde kullanılır. miştir. Diğer bir görüşe göre, tabut,
1~ ~~ .):;:,! deyimi süreklilik ma- kalptir; ;;:,_ı?.-, ise, onun içinde bulunan
nası içerdiğinden bu anlamda kulla- bilgidir. Bu nedenle kalp; bilgi kabı,
nılmaktadır ki, devam etti demektir. hikmet evi, tabutu, çanağı ve sandu-
~J ~ "
~~
- ... 1~ 4 Ebu Leheb 'in iki eli kası diye adlandırılmıştır. Bu anlam-
kurusun, kurudu dal (111/Mesed 1); da denmiştir ki: Sırrını, sızdırmayan
yani: Büsranında karar kıldı; devamlı bir kaba koy. Kalbe, tabut adı veril-
hüsranda kaldı demektir. Tıpkı:; ~~ diğinden Hz. Ömer, İbn Mesud (ra)
~~ ,)~1 işte bu, apaçık bir ziyan- hakkında: İl im dolu bir göğüs, der. 219
dı~ (39/Zümer 15); ':'J:'~~ ;J:. ~.J~Ij L;._J
Yıkımlarını arttırmaktan başka hiçbir
~/T-b-r
iş lerine yaramadı/ar (ll /Hud 1O1)
ayetlerinde olduğu gibi. Bu ayette ge- _i. kelimesi, kırmak ve yok etmek-
çen '. •.uYi kelimesi ~ demektir. L;._J
Y~
"
,_/~)
.. ...
0.:,C ~ ~ Firavunun tuzağı 21 9Zeyd b. Vehb'ten gelen bu rivayette deniyor
tamamen hüsran ile sonuçlandı (40/ ki : Ben Ömer b. Hattab ile oturuyordum . Bu
sırada Abdullah b. Mes'ud geldi. Oturanlar,
Mu'min 37).
onun kısalığını ima yoluyla işaret ederek bu-
run kıvırdılar. Hz. Ömer, onu görünce yüzüne
güldü. Onunla konuşmaya başladı. s açlarını
w y,\.:j 1 T-e-b-v-t sıvazladı ve onunla ayakta bir süre şakalaş
tı. Gittiğinde Ömer, o kayboluncaya kadar
w J.G kelimesi, insanlar arasın gözünü ondan ayırınadı ve şöyle dedi : İ/im
da bilinen tabut demektir. Yüce Al- dolu bir kap. Bkz. Zehebl, Siyeru A 'lam i 'n-
lah: .:ı,.,;~1 ~~~}Size bir tabut'un/ Nubeld, ı , 491 ; İbn Sa' d, Tabaka!, ı, ı 10; Ebu
Nuayın, Hi/ye, I, 129.
191
tir. ;:;;, ve ;:ft. ifadeleri de bu anlam- ç.
• =-~ 'j -2- ı g; •.;~ Y'.~ 1 <Y'
1- • j
y. ~
: 4..i., -. i..:
• .../"" c.s-
dadır. Allah buyurur ki: ~ .. 'J)A 0! 0~ ~ 0:1~1 So~ra - (Ey Muha~med)
~ f.A t...;. Şunların içinde bulunduk[arı seni din hususunda apaçık bir şeriat
(din) yıkılmıştır (7/A'raf 139); )tS_J sahibi kıldzk. Sen ona uy, bilmeyen-
i~ ıj:J:, (Öğüt al m ayıp küfürlerinde Ierin arzularına uyma (45/Casiye
1srar edince biz de) hepsini kökten ı 8); ~~~ 1~ t...;. I~I.J Şeytanların
,yo~ - ett~k (25/Furkan 39); t...;. ıJ~J uydurduğu sqzlere uydula! (2/Baka-
ı~ ljk. Ele geçirdikleri her şeyi ra 102); ~~ t..:1 ~. . ıı s.ıı~ 1~ ~.J Sakın
ye~le bir etsjnler ( 17/İs ra 7); ~ j 'l .J Şeytan 'ın adımlarını izlemeyin (2/
l_;~ ~) ~lhll Zalimlerin de y~lnız Bakara ı 68).
hellikini artır (71/Nuh 28); yani, yı 0~~ ~) Şüphesiz takip Olifna-
, o ,. ,
kımlarını arttır. Cflksınız (44(Duhan 23 ); .s-*1 ~ 'l .J

~1 ~ (_j. .~ıi ' _;.,j~ Keyfe, arzuya -~yma
&:i 1 T-b-a ki, seni Allah yolunda/) saptırmasın
(38/Sad 26); 0i_Jc .:ıı;:;i ~ ~,.:, .:J Jt.§
~ ve 4) fiilieri bir kişinin izin- l~_J.:.ı,:1; ~~ Mu;a ona.· Allah'ın
de gitmek anlamını taşır. Bu, bazen sana öğrettiği ilim ve hikmetten bana
bizzat bedenle izlemeyi bazen de onu da öğretmen için sana tabi olabi!ir
örnek almayı (lider edinmeyi) ifade miyim? dedi (18/Kehf 66); ~ ~I.J
eder. Yüce Allah'ın şu sözleri bu Jı
.. ~ıjj &> Allah 'a ...yönelen ki~se~in
,
anlamdadır: ~ ..:Sy;. ~ ~ı~ ~ ~ yoluna uy (31/Lokman 15).

0) ~ f.A ~ .J J(im benim hiday~time Wi
deyimi ise, izlemek/arka-
uyarsa onlar için korku yoktur ve sından gitmek anlamına gelir. Allah
onlar artık hiç üzülmezler (2/Bakara buyurur ki: ~~ ~~\.! (Firavun
38):_}. ~:l)A- ı.J&+l
' ;ı ~
:. ı - ..r'
·.~i ıı.J&+l
'; ı ('_>S
.:. li.. jt.§
ve adamları) gün doğar- doğmaz on-
1_?..\ ,;SJ~ Ey -kavmi m, elçizere uyun, ların (İsrailoğullarının) ardına düş
dedi. Sizden bir ücret istemeyel)lere tüler (26/Şuara 60); ~ ~ Arka- &1
uyun (36/Yasin 20-21); ~ı~ &ı~ s ında n yine bir sebe be sarılarak yola
Kim benim hidayetime uyarfta .. (2Q/ koyuldu (18/Kehf 89).
Taha 123); ~~ ~ ~! J)i t...;. ı~ı 1- - -
~ 4-ijjı ~~
~~ - J .. o:
.) ~~ ii}!I.J Bu dünya
Rabbiniz tarafindan size indi!'il~n
hayatında biz onların peşin!? qir l(ın~t
, _ . uyunuz, (7/A'raf 3); ,jli/iı.J
mesaja
taktık (28/Kasas 42); (;~ı ~\.!
0_,1:ı_)~ı senin ardına hep değersiz
Derken onu şeytan arkasın_l_l taktı
kimseler düşmüşken (26/Şuara ı ll).
(7/A'raf 175); ~ ~ ~\j biz de
- ;.,_ _(.j:.~ı-:.J ~
'-:-l~_,
- ı-Y.:'1 'lıi
~ .
u. ~ ·- !ı
- ~J onları birbiri ardından (yokluğa) yu-
Onun yerine atalarım İbrahim 'in, varladtk (23/Mü'minün 44).
İshak'ın ve Ya 'kub 'un dinlerine
bağlandım (12/Yusuf 38); ~~ ~
4c ,:.,;:,~1, bir kişiye tuzak kurmak/
hile yapmak demektir. J~ 0~ Jl
192
deyimi kişiye hile yapıldığını anlatır. sonundaki elifı te'nis için değil, za-
~ sözcüğü annesini izleyen sığır ide saymışlardır. Gayr-ı munsarif
y~vrusuna mahsus olarak kullanılır. sayanlar ise, sondaki elifi, te 'nis elifi
c} ise, hayvanın ayağına denir. Bu- kabul etmişlerdir.
nun, bu şekilde adiandıniması şairin Allah buyurur ki: ı.fo ~.) GLj ~
şu sözündeki gibidir. Sonra ardarda peygamberlerimizi
.
. G lj,- :-- tiı.ıli i:;. ·.ıı - ·ıiıli
L}·-? J-!J ·- l} .J'Jl}-
wtS gönderdik (23/Mü'minun 44); yani:
79- Sanki eller ve ayaklar Arka arkaya, tek tek.
Bir yayı istemektedir ve Ferra şöyle der: Hem merfı1
kaçmaktadır. 220 halinde ı.S:Ji, hem mecrur halinde
ı.S:ft hem mansCıb halinde ı.S:ft denir.
Hayvan için kullanılan keli-tfa Sonundaki elif, tenvin yerinde ku~la,
mesi yavrusu tarafından izlenen hay-
nılmaktadır. Sa'leb şöyle der: Bu Jiii
vanı tanımlar.
kalıbındadır. Ebu Ali el-Fesevl ise:
~ ise, Kadim Yemen devlet baş Bu bir hatadır; çünkü, bu bir sıfattır
kanlarının genel adıdır. Başkanlık ve
ve sıfatlar tef'alu kalıbmdan gelmez.
siyasette arka arkaya geldiklerinden/
birbirine uyduklarından bu ismi al-
mışlardır. ~/T-e-r
~ kavmi tarafından izlenen bi~ oj~: Sözcüğü, kar etmek ama~
kraldır da denmiştir. Çoğulu ~\+}
cıyla sermayeyi kullanmaktır. j.:?..:i
şeklind~dir. Allah buyurur ki: P. ~\ .:r;J Y,..~ ~ aynen ~L..:.:. ve ~
~ ~ j ;.i Peki onlar mı hayırlı, yok- gibidi~ (Dilciler) derler ki: Arap li~
;a Tubba kavmi mi? (44/Duhan 37): teratüründe bu kelimeden başka ı:.li
J
ayrıca gölge anlamına da gelmek- harfinden sonra ~ harfinin geldiği
tedir. görülmemiştir.
•~ kelimesine gelince bunun

ı.5_fo 1 T-t-r-a aslı •4-J şeklindedir. ~~ fıilindeki
Ta ise -muzari fiilinin td'sıdır. ~llah
ı.Sft fiili, J;j vezninde kullanılan ' J J ~ ~ J ... J • " "
bl!yurur ki: ~ ~ ~j~ ~ ~jl Ji>

;;)IY, kelimesinden alınmış bir fıildir ~~ '-:-liSe Sizi acı bir azaptan kurtara-
ve tek tek izlemek anlamına gelir. Fi- cak ,ticareti size göstereyim mı? (6 1/
ilin aslı vav olup bu şekilde değişti Saf 1O); Cenab-ı Allah buradaki tica-
rilmiştir. Tıpkı ..::..ıı) ve·~ kelimeleri reti, bundan sonra gelen ayetin sonu-
gibi. Bu kelimeyi munsarıf sayanlar na kadarki beyanat ile açıklamıştır:
~4 (J-*')Allah 'a inanır.. (61/Saf
220Şair,Bekr b. en-Nattah. Bkz. lsfahan'ı', Eğani,
XVII, 153; Rağıb, Muhiidardt, IV, 641;
w
ll). ~j~ ~j ı.S~~ :üSG.ıı ı jj2.~
Iyaru 'Şi 'r, s.30. İşte onlar o kimselerdir ki, hiddyet
193
karşılığında sapıklığı satın aldılar 6 ~~ ~ J;,. ~L:...II Tuhut ortaya
da, ticaretleri kar_ etmedi (~/!3akara çıkmadan kıyamet kopmaz; 221 yani:
16); A ~lj (:;:. ;j~ ~fo 0i 'ı) Kar- İnsanların ayaktakımı baş olma-
şılıklı anlaşmaya dayalı ticaret yolu yıncaya kadar. Bu9un Yüce j\1lah
ile yiyiniz (4/Nisa 29). ~~ı.;. ;j~ tarafından:~ t.:. ~i_:ı ~~~.)':li ıSı_:ı
;.si:ı:· ~J~~ Yalnız aranızda peşin ,:,).;.:;_:ı Yer uz;tılarak dümdüz yapıldı
bir alış-veriş olursa bu işlemi yazıya ğı; içindekileri dışarı atıp boşaldığı
geçirmemenizin sakıncası yoktur (21 zaman (84/İnşikak 3-4) ayetinde
Bakara 282). ifade edilen şeye işaret olduğu da
İbnu'l-Arabi der ki: 1~ _Y....G 0~ söylenmiştir.
ifadesi, falan şu işin ustasıdır, onun

kazançlı tarafını bilir, demektir. ~IT-h-z
~ fiili, hi aldı anlamına gelir.

~IT-h-t
Şair şöyle der:
~ (alt] kelimesi, :;~ (üst] ke- ~
.. _ \A _).JC
·o : ._j,;,
.. iı
.s.~.)
ı: ~~
-
~-J
limesinirı karşılığıdır. Allah_ buyurur . •_,_'-'i ,\..bilı
l-' Y"""*' - -
·:es
l)-=3 ~
- -
ki: ~.J\.:.>1 ~3~~~ ı)S•:rsaşları 79- Ayağımı fidanının yanına
üzerinden ve ayakları altından kay- alarak bir özengi edindi
nak/anal) nimetler yerferdi (5/Maide
Bağırtlak kuşunun fidan dibinde-
66); ).~j';!\ '6!;1 ~ '-?~ -?~ altların
ki yuvası gibi. 222
dan çeşitli ırmak/ar_ akan cennetler
(22/Hac 23); ~ ~~':li ,~s!=>1 &o '-?_;.j
~! ise, bunun Jci! kahbındaki
' rJ~ ili s-ı~ Naim cennetlerinde ~lt
221 Hadisin tamamı şöyledir: Fuhuşve bencillik
larından nehirler akar ( 10/Y un us yaygınlaşmadan, güvenilir kişi hain, hain kişi
9); '6!;1 ~ \Aıjili Bu arada, ayakları güvenilir sayılmadan, mert insanlar yok olup
altından ona şöyle seslendi ( 19/Mer- ayaktakımı her tarafı ele geçirmeden kzyamet
~ - o •• o; ~ ...:ııi;Jı ''ı-.,;-,
yem _24)·, lY.'
kopmaz. Dediler ki: Ya Reslılallah: Mertleri
J ~_,g lY.' . r-A .. f'__,;
-o-
ve ayaktakımını biraz açıklar mısınız? Bu-

~_)\ ·:·=>1 Ogiln azap, tepelerinden yurdu ki: Mertler, insanların önde gelenleri
inerek ve ayakları altından çıkarak ve büyük/eridir; ayaktakımi ise, insanların
onları sarar (29/AnkebCıt 55). ayaklan altmda olup varlıkları bilinmeyen
kimselerdir. et-Taberanl, el-Mu 'cem u 'l-Evsat,
~ kelimesi, birbirinden ayrı I, 420 de tahriç etmiştir. Bkz. Fethu '!-Bari.
olan şeylerin altı için kullanılır. ~i Xl ll, 15 Bôbu Zuhüri '1-Fiıen . Ravileri, Mu-
kelimesi ise, birbirine bitişik olan hammed b. Hari s dışında, Sahih'in ravileridir.
O da sikadır. Ebu Ubeyd de Garibu 'l-Hadfs'te
şeylerin altı için kullanılır. Denir ki:
tahriç etmiştir: lll, 125.
~)tc i~ iki ~i _:ı ,.G.:;j JWi Malın altı 222Şair, Murazzak Abdi. Bkz. Asmeiyyat,
ve dip tarafı, üstünden daha sertir. s.65; Cahız, Hayevan, V, 281; İbn Du-
Hadis de şöyle denmiştir: ~)ı 'ı

reyd, Cemhere tu 'l-Luğa, ll, 163; Serekustl,
Kitabu '1-Ef'dl, lll , 367.
194
Müfredat 1 Kur'an Kavram ları Sözlüğü
, o ; , , , ... , , .. ! ;:; .. ;;
şeklidir. ~Jj ~ ~~jl .u;!_)j_J .ı...i.J~I demektir. Peygamber efendimiz (~a~)
Şimdi siz beni bırakıp onu ve so- bu anlamda şöyle buyurmuştur: ~
yunu dost mu ediniyorsunuz? (18/ ~~~ ~) L.H~I -;.ıı~ /Sana dindar olanını
Kehf 50); ~~ ~~ ~ ~~ j ~De ki: tavsiye ederim, elleri toprak olasıca. 223
Allah 'tan bu yö'}de 1öz mü aldqı_ı~? Bu hadiste Peygamber (sas): Sakın
(2/Bakara 80); :i.+)l ~~ ~_,:ı ~ I.J~Ij dindar olanını kaçırmayoksa um-
Allah 'dan başka ilah edindiler (191 duğunu bulamaz farkında olmadan
Meryem 81 ); ~ ~ IY.) rli;, ~ I.JWı.:, yoksulluğa sürüklenirsin demek iste-
İbrahim 'in makamını (Ka 'be 'nin tü- miştir.
münü) na1J1az yeri edininjz _(2/Bakara Y} C-?~ deyimi, için_de toprak
125); ~~ji ~j:ıı:_ .J l?.J:ıı:_ I.J.'?~~ ~Benim olan rüzgar demektir. ~Iy ise, göğ
de düşmanun, sizin de düşmanınız sün kafes kısmında yer alan küçük
olanları dost _edinmf!y~n (60/Müm- eğri kaburgadır. Tekili ~) şeklinde
. 1)·, i..?.. i ~ 2ıili ~ ~_ y·.1 JU dir. Allah buyurur ki: ~i .. ~c~
t ehıne . .. 0i-!
:; ..
(Musa) 'İsteseydin, buna karşılık bir Y:!I.J:i.llj Bel ile kaburga kemikleri
ücret alırdın' dedi ( 18/Kehf 77). ~raşından çı~r (86/Tarık 7); 0Aı :,j;~
4ı)i 4Y i_;~i Onları, eşierine düşkün
~ji 1 T-r-b ve yaşıt b{ikireler kıldık (56/Vakıa
36-37); 4ı)i ~IJSj Göğüsleri tomur-
'
kelimesi, bildiğimiz topraktır.
yi _):i cukl_anmış yaşıt kızlar (78/Nebe 33);
Allah buyurur ki: ~ ~ ~~ 4ı) ~ ~~~ yl)i ~jbll ~~~ıi ;..ı~:, Yanlarında
~~ Biz ölüp toprak olunca mı yeni- bakışlarmı yalnız kocalarma diken
den diriltileceğiz? (1 3/Ra'd 5); ;-5:~\; kendileriyle yaşıt güzeller vardır (3 8/
-rıj ~Allah sizi qncf! ,t~pra~!an ya- Sad 52); yani: Aynı günde doğan ve
rattı (35/F atır 11)·\..ıl ..>J
A
, . ·::'.IliK
' ~~ ~ .. eş- birlikte yetişenler, demektir.
ke toprak olsaydım (78/Nebe 40). Beraber büyüyüp yetiştikleri, eşitlik
y) fakir leşti, sanki toprağa ya: leri ve benzerlikleri ile birbirlerine çok
pıştı, -demektir. Allah buyurur ki: jl yakın olduklan için, bu yönden göğsün
~fo ıS l;_ı).·,~ Tamamen ezilmiş olan kaburgalarına benzedikleri ya da bera-
yoksulu, (Beled 16); yani: Fakirliğin ber yeryüzüne geldikleri için bu ismi
den toprağa yapışmış bir tarafı olan almışlardır. Yine denmiştir ki: Onların
kişi demektir. y )i ise, istiğna etmek/ bu ismi almalarının nedeni, çocukluk
gerek duymamak demektir. Bu, sanki dernlerinde beraber toprakla oynamış
toprak kadar malı oldu manasma ge- olmalarındandır.
lir. .. ~j bizzat yerin kendisidir.
y~ kelimesi Y.J~ sözcüğünün 223 Hadis, Buhar! ve Muslim 'in sağlamlığı üze-
tekilidir. y_); ve y~ı; toprak de- rine ittifak ettiği hadislerdendir. Bkz. İbn
mektir. ~}b-? toprak getiren rüzgar Hacer, Fethu 'i-Bari, IX, 115; Muslim (HN :
1466); Beğavl, Şerhu's-Sünne, IX, 8.
195
(:.ı_; 1 T-r-s Yüce Allah'ın ;~ı L. \~) 0~/ll ~li
"' , .. : "' ~ , ' ,;,
::;
~_j 4..ajli ~.J Rabbin d~nemek için
w )ISI ı.!:.ı\]ill u_,lSI..:ij
Size kalan mi- bir insana iyilik edip, nimet verdiği
rası hak gözetmeden yiyorsunuz (89/ zaman (89/Fecr 15) ayetinde tanım
Fecr 19) .!..~ kelimesinin aslı ~I.Jj ladığı kişilerdir.
sözcüğüdür.- Bu ise, vav bölümünde
ele alınacaktır.
J_; 1T-r-k
,:.,9; 1 T-f-s Alla~ buyurur ki: ~ıj.lı ,:·,~\:, 1~) )li;
~I.J ~ ~_j Hayır hayır, can köprü-
Allah buyurur ki: H~i~ ıJ.:...;3} ~ cük kemiğine dayandığı zaman (7 5/
Sonra kirlerini giderip temizfensin- Kıyamet 26-27) ayetinde geçen ~ı)
ler (22/Hac 29); yaryi: Kirlerini te- sözcüğü, ;;)j kelimesinin çoğuludur.
ınizlesinler. ~ ~~~ ~ bir şeyi Bu da, göğsün üst tarafında boğaz ile
kesrnek ve koparıp atmak manasma boyun arasındaki boruyu birbirine
gelir. ~ kelimesinin aslı, tırnak ve bağlayan kemiktir.
benzeri insanın bedeninden sökülüp
atılan, teınizlenen şeylerin ki_ridir. ~ir
~_; 1 T-r-k
Bedevi şöyle demiştir: ~)i_j .~ı;;~~i L.
Ne kadar kirli, ne kadar pasaklzszn. ~~~ ~j ifadesi, bir şeyi bile-
rek ve tercih ederek reddetmektir
u_; 1T-r-f veya zoraki olarak mecbur kalındı
ğında bırakmaktır. Birİcİsine misal
~) "Tereffoh" nimet içindeki Allah'm: ~ t;.;ı ~~ ~ tiS):,
bolluk, genişlik, rahatlıktır. Bu an- ~Biz o gün (kıyamet günü) onları
lamda rahat yaşayan bir insan ,içi_n bırakıvermişizdir. Dalgalar hdlinde
~):, ~ 0~ ~ji denir. t} ~Li!)\.J l;irbirle~ine ~Jirerler (18/Kehf 99);
~~~ ~~~ dünya hayatında kendileri- lj,.J ~\ ~ylj ve karşıya geçince
ne refah verdiğimiz koda_n:zan zürZfh denizi olduğu gibi açık bırak (44/
(23/iV]ü)ninCın 33); L. IYJ.b 0,ı;uı Jı:, Duhan 24) sözleridir.
~ ı_,ğ)\ O zulmedenler ise şzmar İkincisine misal ise,
Yüce
tıldıkları refahın peşine düştüler Allah'ın: l}~J -?4 ~ı~) ;.S On-
(ll
"
/Hud 116); ~ ~)\ L. )J I_P._)Ij _. _. "'
lar neler bırakmışlardz, ne bahçeler,
~ı_.:..;, _j s ize nimet verilen yere ve
n~ P~'!mJar! (44/Duhan 25) sözüdür.
yurtlarımza dönüry .. (2 1/Enbiya 13); l})l9 :i.Sf deyimi, bir kişinin ölümün-
':''~~ ~).:ı Ghi refah ve bolluk den sonra bıraktığı mal vesairedir.
içinde olanlarını szkznt1ya uğrattz 1~ .GS) deyimi herhangi bir durumda
ğzmızda (23 /Mü'minfın 64). Bunlar bırakılan sonuna varılan veya .; :;~;?
196
ı~ gibi bir anlamda kullanılan bir ~onların hakkı yıkımdır (47/Mu-

ifadedir. I~.J G~ d j jilanı tek ba- hammed 8).
şına bıraktım gibi.
~)ı kelimesinin aslı çölde bı ı.;~ 1 T-k-v-y

rakılan yumurta demektir. Miğfer
Takvanın ta'sının
de bununla adlandırılmıştır ki, bu da -aslı vav'dır.
onların miğferi yumurta diye adlan- Bunu, sırası gelince "r.)j" maddesin-
dırmalarına benzemektedir. de açıklayacağız.
~ 1 T-s-a-t \.s.:i 1 T-k-e

~; ;,~ sayılardan bildiğimiz dokuz- ~ yaslanılan yer demektir.;;~
dur. Aynı şekilde 0~ doksan, da de üzerine yaslanılan, §ey demel5-
bilinmektedir. Allah buyurur ki: 4; ···~ tir. Allah buyurur ki: ~ W ~.:ıi;.i.J
~.J Dokuz tane elebaşı .. (27/Neml ve onlara yaslanacakları yastıklar
48); ~ ?;:, ~J ~ Doksando~u_z hazırladt (12 /Yfısuf 31); yani : Tu-
diş i koy unu var (38/Sad 23); ~ ı_AJ.J runçgillerden bir meyve. Bu eldeki,
~ı _ .J .)ı.:ı .J
'·ı .J- i..J:!:.L:"
: · ;;,i., , _ 6~ ~
~ . .;:(Ktm.-._
ı hazır, ulaştlır yiyeç:ektir, diyenler de
leri derler ki: O gençler mağarada vardır. .:JS!j ı:OS Jc. l5.3! /Şuna yaslanıp
üç y üz ytl kaldılar. Buna do~uz daha yedi, sözün~e P.ld~ğu gibi. Allah bu-
eklerler ( 18/Kehf 25); ~ 4! .· ,3 1s:ılc yurur k ı:. ı:•.ı.;:
~
t.S - ;ı ' \.....:.:,i.
.J-l '-? ~
J-~
On dokuz tane görevlisi vardır (741 (Musa) dedi ki: O benim değneğim
Müddessir 30). dir. Ona dayanın'!' (20/Taha 18);
~ develeri n susuzluğa [dokuz ~~ .JY, Jc. 0J!Ş~~ Sıra stra di-
güne kadar] dayanıklı olanına denir. zi/miş koltuk_lara yaslanarak (52/
~ dokuzdan bir parçadır. Ayrıca ~ Tur 20); 0~ ~I.J'ii Jc. Kendileri

ayın son günü, dokuzuncu güne ge- ve eşleri gölge/erde, koltuk/ara yas-
len üç gecesidir. ~:,ili ~ bir toplu- lanmışlar (36/Yasln 56); ıs:ılc 0J!ş;:
luğun malının dokuzda birini almak ~ti:. Karşılıklt olarak bu tahtiara
veya onların dokuzuncusu olmak kurulurlar (56/Vakıa 16).
demektir. ~
JJ 1 T-1-1
~/T-a-s
~: Sözcüğünün aslı yüksek yer
~ Sürçmekten belini doğrul demektir. ~ ise, boyun anlamına ge-
tamamak ve üstt~n aşağıya düşmek lir. ~J}?i} ~J Babası, oğlunu yüzüstü
anlamına gelir. 4 :,,;j ':,,;j ~ de bu yatmnca (37/Saffat 103), onu yük-
köktendir. Allah buyurur ki: i · ,;~~ sek bir yere uzattı, demektir. Bu, ~.)3
197
J, .. J .. . . . . .
ve ~IJ:ill .)C ..i...bi.:..l Toprağın üzerine dınlık)tan daha üstündür; çünkü, her
düşürdü, sözü gibidir, boynu üzerine ziya nurdur, ama her nur ziya değildir.
düşürmek anlamına gelir de denmiş ~ ~G ;~..:,O belgeyi yine Allah 'tan
tir. ~ ise kendisi ile (hasmın) yere gelen bir şahid olarak Kur 'an izliyor
serildiği mızrak demektir. (11/HCıd ı 7); yani: Ona uyar ve sö-
'·
zünün gereğini yapar: ~~ ~t;il 6~
..,.t 1 T-1-v Allah 'ın ayetlerini okurlar (3/AI-i
İmr'an ı 13).
~)(;bir kişiyi, aralarında hiç kim- ö.J~
ise, sadece Yüce Allah'tan
senin bulunamayacağı kadar yakın gelen kitaplara bağlılık için kullanı
bir şekilde izlemek ve ona uymaktır. lır. Bu bazen okumak, bazen de orada
Bu, bazen bizzat bedenle izlemeyi yer alan emir ve yasakları, teşvik ve
bazen de hükümde birine uymayı sakındırmaları ciddiye alıp gereğini
ifade eder. Mastan ~ ve şeklinde .Jt yapmak ya da orada olduğuna ka-
dir. Bazen de okumak ve manayı dü- naat getirilen şeyleri yapmaktır. Bu
şünmek şeklinde izlemek anlamına okumaktan daha özel bir anlam ifade
gelir. Bunun mastan da ~.J~ olarak eder. 'Buna göre, her tilavet bir kıra
gelir; li~ 1~) pı.J Ardından gelmek- attir ama her kıraat bir tilavet değil
te olan Ay 'a (91/Şems 2). dir. Onun için .~ı~;§-} ~.Jt (Senin rik'a
Burada örnek almak, uymak ve yazısıyla yazılmış yazını okudum)
makamına tabi olmak anlamında kul- denmez.

lanılmıştır. Bunun böyle olmasının ne- Şu, kullanılır:
. ancals."' 'Kur'an. için
.. ..... ~.. ' . '~ .. ...
deni, ay ışığını güneşten alır ve Güneş ~\ \.. ;, ~ JS. .# ~~ Işte burada
için halife konumundadır denmesin- herkes geçmişte YC:P~ığın! bu_{f!Cf!k
dendir. Deniyor ki, Yüce Allah: ~J.f (lO/Yunus 30) 22 4; liit;il ~ ~ lj).J
hi - ı: ·• 'ı:: - \..:.. , , -Wl ~. ~
•. ~ ~ ~J . JY.
'ı::
y
jl
c.? - Onlara ayetlerimiz okUI}U!lCU.. (8~
1~ l_y.3.J Gökte burçları var eden, on- E nıa <:,~ı 3ı)·, -.:..ı~ı
. _ .~r,ic:.. (j y-.: ı Gi ~ ~-~<-.:i r-J- ı
ların içinde bir kandil (güneş) ve nur- f-~jlc ~ Kendilerine okun~n bu
lu bir ay barındıran Allah, yüceler yü- Kitab 'ı sana indirmiş olmamız on-
cesidir (25/Furkan 61) ayetinde buna lara yetmiyor mu? (29/AnkehCıt 51);
dikkat çekmiştir. Burada Güneş'in f<:ıic: ~~ \. .;, ~~ ~G) ji De ki: Eğer
bir lamba konumunda olduğu, Ay'ın Allah 'ın dileği bu yolda olmasaydı,
ise, ondan alınan bir ışık konumunda bu Kur 'an 'ı size okumuzdım (1 0/
olduğunu bildirmiştir. Yüce Allah'ın: ~
Y unus ·,;~ı .J-. .Gwı
16) . G~ı·: ("+l ~-·.i.: , :ı-.ı~
. ~ ._ ıSı:J
i.J) ~I.J ~~~\~O, güneşi (Mü 'min/erin) yanlarında Allah 'ın
ışık kaynağı ve ayı aydınlık yaptı ( 10/
Yunus 5) sözü de buna işaret eder. 224 Müellifın verdi ği ayet metninde geçen "fo"
Ziya (ışık) derece olarak nur (ay- kelimesi Hamza, Kisa! ve Ha lef'in kıraatidir;
diğerleri "_#" şeklinde okumuştur.
198
ayetleri okunduğu zaman bu ayetler lai?da.) ~.:, (?.J.:ı ~ ayrıca~.:, ~j.:ı ~

imanlarını arttırır, pekiştirir (8/Enfal .~,jl~ denir. 225 B~nun aslı ise, 2..ıjt ~.:,
2); bunlar kıraat ile olacak şeylerdir. şeklindedir. Eşleştirme nedeniyle
- Şu ayetle_r _de bupun gibidir: ~lj vav h~rfı ya'ya qönüşmüştür. Tıpkı,
~_) ';""~ ~ ~l ~) ı.;, Rabbinin ki- -;.ılj_?.,.l;, :;i:- ~ljJjL;, dendiği gibi. Hal-
tabından spnp vahyecfileni o~u ( 18/ buki bunun aslı wl _)_,j.:,.;,şeklindedir. 226
Kehf27)·,~.f-~.:'w- .:ıı ~
o>ı Q. ~(,.)".J
~-o,\..: ~~~ - 0 n _
!ara Adem 'in tki ogluyla flgili haberi ~/T-m-m
~cı.kkıyla oku (5/Maide 27); ~~iliti
lfi~ Zikir okuyaniara (37/Siiffiit 3). ~_);Jı ~w bir şeyin kendisinin dı
YüceAllah 'ın: ~J~ ~~~Onu, şında başka bir şeye ihtiyaç duyma-
tilavetinin hakkını vererek okur/ar, yacak dereceye varması, son sınırına

(2/Bakara 121) sözündeki öJ)l.:; /tilavet gelmesidir. ~G ise, kendisi dışında
ise, ilim ve arnelle ona bağlanmaktır. başka bir şeye ihtiyaç duyan şeydir.
~~ )~ı.:, ~4':ii ~ .~ı:11r ô_,ili ~~ İşte Bu hem sayılarda hem de dokunulan

bu sana okuduğumuz, ayetlerden ve şeylerde kullanılır. Sözgelimi ~ıj :i.:ır.
hikmet/i Kur 'lin'dandır (31 Al-i İmriin tam bir sayı ve ~ıj &.:,
tam bir gece
58); yani: Onu indiririz. ı.,lZ ı.;, 1~1.:, denir. Allah buyurur ki: ~j ~ 6~j
0~ ~ Jr. ~~~ (Yahudiler) Rabbinin sözü tamaiJllanmıştır (61
Süleyman 'ın hükümranlığı hakkında En' am 115); ~.fY ~ .iliı.:, Allah nuru-
şeytanların uydurduğu sözlere uydu- nu tam'!mlayıcıdır (61 ~Saf 8);L~I.J.J
_:ı~ ~ ~ . .J' fu : ''i'i -r.JA
- '
0
tAI)oo;i
lar (2/Bakara 102) ayetinde ö.J~ laf-
>'
.. _ r-_ .. l.»'
zının kullanılmış olması, şeytanların

4.J ~.)i ~_) Musa ile otuz geceliğine
okuduklarını Allah'ın kitaplarından sözleştik, buna on gece daha ekledik,
olduğunu sanmatanndan dolayıdır. böylece Rabbinin belirlediği buluş
ö.:,)\:i ve ~ ise, okunanın geri kalan ma süresi kırk geceye tamamlandı
kısmı, yani, devamıdır.
(71A'riif 142).
~~ okuduğum şeyden geriye
okunacak bir şeyler bıraktım demek- ôi.Jji 1 T-v-r-a-t
tir; yani: Okuyabilecekleri bir şeyi
onlara bıraktım . öljji kelimesinin ta'sı değişik-
~ ü~ Jr. G~ /,:Y;l; yani fala-
nın hakk~nı falana havale ettim. 0~ 225 Bu hadis, daha önce "ila" maddesinde geç-
~ J~.:, ~~ Jr. ~ deyimi, bir kişi mişti.

226Bu hadis Hz. Ali ' den rivayet ed ilmiştir. Bkz.
adına yalan söylemek anlamına gelir. İbn Mace, İttibau 'n-Nisai 'l-Cenaiz, 1, 503,
Allah buyurur ki: y~l ~~Jr. 0)~.:, ez-Zevaid'de deniyor ki: İsnadında Dinar b.
Ömer vardır ki, zayıf sayılmıştır. Buna göre
ve onlar bile bile Allah adına yalan
hadis zayıftır. Bkz. Beğavl, Şerhu 's-Siinne. V,
söylerler (3/Al-i İmran 75). Bu bağ- 465.
199
liğe uğramıştır. Aslı LS.).J kökünden yjj 1 T-v-b
alınmıştır. Kufelilere göre, kökü ~
kahbındaki ~lj..J.J sözcüğüdür. Diğer y '}ı en güzel şekilde günahı terk
bazıları kahbın ~olup~ kelimesi etmektir. Bu özür dilernenin en etkili

gibi olduğunu söylemişlerdir. Fakat yoludur. Çünkü özür dilernenin üç şek
Arap edebiyatında~ kahbın da isim li vardır. Birincisi, özür dileyenin ben
yoktur. Basra! ı! ara gö_re ise, aslı ~}_j~ yapmadım demesidir. İkincisi, şundan
kelimesidir. Bu da :U...:.:._).:;. gibi ~ _)ğ dolay1 yaptım demesidir. Üçüncüsü,
kalıbındadır. Yüce Allah quyurmuş yaptım, kötü ettim, artık ondan geri
tur: :_;;:, LS~ ~ ~I.),Jiıl ı.:Jjl ~) İçinde döndüm/vazgeçtim demesidir. Bunun
hidayet ve nur bulunan Tevrat'ı, <:;l~ bir dördüncüsü yoktur. İşte bu sonun-
bette biz indirdik (5/M§.ide 44); ~j cusona tövbe adı verilmektedir. Şeri
~ :"; ~· f-si'i:.-
~! J ;ı-·-~~~ oz
_ .).,-. ~·,;si~:. n arın, ata göre tövbe kötülüğünden dolayı
Tevrat'taki vasıfları ve İncil 'deki va- güniih1 terk etmek, yaptığına pişman
sıfları da şöyledir (48/Fetih 29). olmak, bir daha dönmeyeceğine kesin
karar vermek ve düzeltilebilecek olan
hareketlerini/amellerini dönüş yaparak
düzeltmektir. Bu dört şart bir araya gel-
' - diğinde tövbenin şartları tamamlanmış
Yüce Allah buyurmuştur: ~~ 01
LS~i ~.)~ ~ Yoksa sizi tekrar denize olur.
dörujürmeyeceğinden (17/İsn1 69); ~~ J ! yG Allah 'a tövbe etti. ~!"
LS)..l ~.)~ ~_fj ~.J Sizleri tekrar ".ıJll ifadesinin zikredilmesi dönüşü
diriiterek oradan çıkaracağız (201 gerektirir. Örneğin;~}~ Jıı~fo Ya-
Taha 55); yani: Bir defa daha, bir ratıcıY~;ıza tövbe edin (2/Bakara 54);
kez ?aha. Bu da söylenene göre }~ ~ ~~ J! ~~~j Hep birden Allah 'a
(.Y?Jl sözünden alınmıştır ki, yaranın tövbe edi~iz (24/Nfır 31 ); 0~.1;; ~~
kapanması ve iyileşmesi demektir. .C,•·:
J~J :. . -- .Jıı
_ iıu'l'Allh'
ı..s'. 11a a a a t''b
ov e
edip O 'ndan af dilemiyorlar mı? (51
Milide 74).
~/T-y-n
~ 4..ııı yG Allah tövbesini kabul
Allah buyurur ki: u~).J ~lj etti demektir. Şu ayetler bu anlama
Andolsun incir ve zey tine, (95/Tin 1); ge ı ır.
. : ı : •.iı - ~ .:.1\ i.:: .Wl ı.:.ıü
U:lY."~ J ~ ı.s-- . ~
deniyor ki: Bunlar (tİn ve zeytun) iki ;;~ı
-
;;,cl.::
-
· ~ ;~:ı : Jı ~~~ J- Al-
~ Y-fJ U:l, }
dağın adıdır. Yine bunların iki yiye- lah, Peygamber 'in ve o zor anda ona
cek maddesi olduğu da söylenmiştir. bağlı kalan muhacirler ile Ensar 'zn
Bunların as ıl nerede yetiştiklerini ve tövbelerini kabul etti (9/Tevbe 117),
özelliklerinin incelenmesi ise, bu ki- ~~~ (~jlr y~ ~Bunun üzerine Allah
tabın sınırları dışındadır. onların tövbelerini kabul etti ki, töv-
200
hp etsinler (9/Tevbe 118); (S)lc .;ılii ~_)~\ Allah (Musa'ya) şöyle dedi:
;.sk ~ j Bunun için tövbe/erinizi ka- Kırk sene o mukaddes yer onlara
bul, sizleri de affetti (2/Bakara 187). haram kılınmıştır. Yeryüzünde şaşkın
~G.ıı kelimesi hem tövbe eden şaşkın dolaşacaklar (5/Maide 26).
için hem de tövbeyi kabul eden için ~~ ve ~ kişiyi şaşkınlığa dü-

kullanılır. Buna göre, kulAllah'a töv- ş~rme~ ve onu dışarı atmaktır. ~ j
be ettiğinden "~L:i" adını alır; Allah ~jJij ~~~yani: Şaşkınlığa düşüren
da kulun tövbesini kabul ettiğinden yerlere düşmek. ~~ ~jıi;, geçenlerin
"~G" diye adlandırılmıştır. hayrete düştüğü, yolunu şaşırdığı çöl
'-:-ll~ çok tövbe eden kul demek- demektir.
tir. Bu da her vakit bazı günahları
sırasıyla terk ederek bu şekilde tüm ~~~Wl 1Arapçadaki
günahları terk etmiş bir hale gelen
kişi demektir. Bazen Yüce Allah'a
Ta Harfinin Anlamları
da, kulların tövbelerini çokça kabul
ettiğinden, her halde onlara dönüş Kelimenin başına gelen ~Gıı harfi
imkanı verdiğinden '-:-ll~ adı veril- yemin ifade eder: ~l.i...:ol 0~~- ~Gj
mekt_edir. ~~ .;_j~ ~L.:o ~ j .;ıG ~ j Valfahi putlarımza bir oyun oyna-
~ti;. ~~ Jı Kim tö~be eder de arkasın yacağım, (21 /Enbiya 57) ayeti gibi.
dan iyi amel işlerse o kimse esaslı bir Gelecek bildiren fiillerde kullanılan
pişmanlzkla Allah 'a yönelmiş olur
"ta" ise, ikinci şahsı bildirir: Gj(j l
~ ~ ' ' J. ~
;;. , o '
~)-o lyfo. ~ u.ıuı o..;S:i o halde

(25/Furkan 71 ); yani : Tam tövbe;
insanları hep mü 'min olsunlar diye
bu da kötü olan şeyleri terk etmekle
beraber güzel olan _şeyl~ri {'!lPJ?axa sen mi zorlayacaksın? (lO/Yunus
gayret etmektir: "Tl:iA ~)) w.\Sji ~ 99) ayetinde olduğu gibi. "Ta"nın
kullanıldığı yerlerden biri de dişiliği
Ben yalnız O 'na dayandım, dönüş
bildirmektir. ~)W~- ·.i..: J, \~ 1 ·~ı ~
~ :.
O'nadır (13/Ra' d 30); ~1~1 ). .;_j) - ~._,-JA
f.:p. yi Hiçşüphesiz O, tövbeleri çokç~ Sonra dosdoğru yolda yürüyenierin

kabul eden ve pek merhametli olan- üzerine melekler iner, (41/Fussilet
dır (2/Bakara 54). 30) örneğinde olduğu gibi.
Kelimenin sonunda gelen "ta", ya
dişiliği belirtmek için gelen fazlalık
41 T-y-h "ta"dır. Bu, kıraat esnasında burada
~ ;G hayrete düşmek, şaşırmak durulduğunda "ha"ya dönüşür: ~ıj

anlamına gelir. ~~ ;G bir lehçede ;G gibi; ya da hem duruşta hçrn geçişte
~ şeklinde kullanılmaktadır. İsra "ta" olarak kalır; bu da~~ ve ~ ke-
iloğullarının kıssasında deniyor ki: limelerindeki "ta" gibidir; yahut da
_j ; ....;__u; ii:. : -· \ :.·.i..: L ~ -, 1 : \~ J- ıj elifle beraber gelen cemilerde kar-
ı..?- (J.,;ıır.;:-;: ~_) ~ _.?-" '"t!-",
- -
201
\ _/
şımıza çıkar ki, bunun örnekleri ise, göstermek için ise, esreli halde gere-
~~ ve ~~_}:. gibi kelimelerdir. kir; ~)~·:··i? ~doğrusu sen görül-
Mazi fiilin sonunda gelen "ta" ise, memiş bir şey getirdin( 19/Meryem
birinci şahıs zamiridir. Yüce Allah'ın 27) gibi.
ij_,~ ~\..,;, .J ·~j Ona bol bol mal ~i .ı.Jll_j
verdim, (74/Müddesir 12) sözü gibi;
Allah [doğruyu] daha iyi bilir.
fethalı geldiğin~e ise, _ ikinci şahıs
zamiri olur; ~ 2.ı.:wi Kendilerine
nimet verdiklerinin yoluna (1/Fatiha ~Ull ~~~
7) ayeti gibi. ikinci şahsın dişiliğini Ta' Harfinin Sonu
202
(il
ç.\.:il\ ~Gs
~ . ~
Sa'i Harfi
- etti dendiği gibi . .).i 4J) ~\ ~ ~j 0~

~/S-b-t
Falan adam Allah ile beraber başka
w~ kelimesi JI.Jj kelimesinin bir ilah edindi de denir.
zıddıdır. Fiil olarak G~ /</;) ..::..4 denir. Yüce Allah'ın: ~~ .Jl ~.J\~~j}
I~J ı_,1;.ı 0.1~1 ~~ \.;1
Allah buyurur ki: ...Seni tutup bağlamak veya öldür-
~~~ ~ ~ Ey mü '~inler, bir savaş mek için.. (8/Enfal 30) sözüne gelin-
birliği ile karşılaştığınızda_ di~e':'~niz ce, bu, seni yolundan alıkoymak ve
(8/Enfal 45). Ayrıca~ •\ı/i.J ~ $..) şaşkınlığa düşürmek için, del!lektir.
y.?Jl: Savaşta dirençli kişi demektir. Aynı şekil d~ Yüce fı..llah )n: 4.ııı .~.:·!i
~~ ~~ deyimi, hastalık kişinin ~3-- t:ı:ı~l
..
..~Wl
.. ~· ü.ıtill
- •
J" ~'lı 1 :.i : ~1
- Y" : >"" U:/_
yakasım hiç bırakmadığında söylenir. ~·.:?.-\li Allah, iman edenleri, dünya ha-
Bu, hem gözle, hem de basiretle fa~~ yatındada, ahirette de sağlam bir söz
edilebilen varlıklar için söylenir. 0)\! üzerinde tutar, (14/İbnihim 27) sözü,
"' lj~ ~l.J Falan yanımda sabittir." onları güçlü delillerle destekler, anla-
4G ~\i~ "Peygamberin, peygar;ı, mına gelir.
b~rliğ sabittir" deyimleri gibi. wt+i) Yüce Allah'ın: L:. ifo ~~ Jl.J
ve , .. ,.ı/;:; ise, bazen fiil için söylenir. i-;j~ ~~ - ~!1 i ·: :t.SJ.....,, . UJ=-'J.O
: _(_:...:,Fakat
~· 3 ~ ~U
Sözgelimi, yoklukt<~:!l varlık alemine k~ndilerine verilen öğatleri tuts alardı,
çıkan için ı.lS 4.ııı ~~ Allah şunu var elbette haklarında hem daha hayırlı,
etti denir. Bazen hüküm ile sabit olan hem de daha sağlam olurdu (4/N isa
için kullanılır. Hakim, falanın üzeri- 66) sözü ise, ilimlerini elde etmede
ne şunu ispat veya tespit etti denir. daha faydalı, daha etkili olurdu, ma-
Bazen de söz ile olan şeyler için kul- nasını taşır. Onların arnelleri için ve
lanılır. Burada sözün doğru olması
yaptıklarının meyvelerini toplamala-
veya yalan olması fark etmez. rı için daha sağlamdır anlamına gelir
~~~ ~j tevhidi sağlamlaştırdı de denmiştir. Böylece çmlar yaptıkl~
ve o~\ 2;~ peygamberfiği tasdik rı hakkında: ~ ~ 1_# L:. ...J) li:.:lS.J
203
iJ~ ~~ ~ıi\;:;.~ Onların yaptıkları
, o
0,ı~WI ~ Onları yoldan alıkoydu ve

her bir iyi işi dikkate alırız, fakat onu (kendilerine): Oturun oturanlarla
saçılmış zerreler haline getiririz (251 beraber, denildi (9/Tevbe 46); onlaq
Furkan 23) ayetinde belirtilen kişile tuttu ve meşgul etti. ~yjı~ve~i
rin durumuna düşmekten kurtulmuş deyimi, hastalığın kişiyi hapsetmesi
olurlar, denmiş olmaktadır. ve her işten alıkoyup adeta ondan hiç
~ deyimi ise, güçlendirdİm de- ayrılmaması durumunu anlatır.
mektir._Bu anlamda Allah buyurur ki:

-
~~ 0i '1:)3 Eğer sana direnml! gücü ~ 1 S-b-v
vermeseydik.. ( 17/İs ra 74 ); 0.1~1 ı.i~~~
\fo\ Mü 'minlr:p:i y~n;~lendirin (81 Allah buyurur ki: 1_,~1 -!i -;ıt+i 1_,~~
o '
.
Enfal 12); ~i ~ ııırJ Kendilerin- ~ Onlara karşı ya küçük birlikler
den bir ktsmını Allah yolunda sabit hatinde hareket ediniz veya top yekun
kılmak için (2/Bakara 265); G.:.ı~\.:4_:, seferber olunuz (4/Nisa 71); Bu ayette
Ayaklarımızı sabit kıl (2/Bakara 250). geçen ~W kelimesi "4
kelimesinin ço-
ğuludur ki, tek başına kalan topluluk
- demektir. Şair şöyle der:
j/J 1 S-b-r
'
ri _]Ş~ Jc. _,..ii ~j _A.
.J~ yıkım ve bozulma/bozguncu- 80- Sabahın erken saatlerinde
luktur. u~ji Ji.Y;~i sözünden alın dağınık halde bulunan değerli bir
mıştır ve bir şeyi yapmayı alışkanlık topluluğa saldırdılar. 227
haline getiren kişi demektir. Allah
~)li Jc. /,J:.~ deyimi de, kişinin iyi-
buyurur ki: ~).ı 1§.~ '1 iJ~ ~~ lji.:ı
~~ iJ~ ı§.jlj i~lj iJ~ Oracıktayok
liklerini detayı ile anlattım demektir;
'
ta_sğirilkü~ültülmüş şekli ~' çoğulu
.
olmayı isterler (Onlara şöyle denir)
.:ıtfi ve ~şeklinde gelir. Hazfedilen
Bugün bir yok olmayı değil, nice yok - . '
harfi ise, son harfidir. Havuzun 4+i'si
olmaları isteyin! (25/Furkan 13-14);
ise, içinde suyun toplandığı ortasıdır.
iJ~ 0_,c ~ 4 .~ıib'i- J)3 Ey Firavun, Bunun hazfedilen harfi ise, ikinci
ben de seni helak olmuş zannediyo-
harfidir, son harfi değil.
rum (17 /İsra 102).
İbn Abbas der ki: Buradaki iJ)ü, -
kelimesi aklı noksan anlamındadır. ~ 1 S-c-c
Aklın_noksanlığı ise, en büyük felaket-
~Wl ~ ve ~?J?;;! ı$~1)1 Jl, suyun
tir. y.f ise, Mekke'de bir dağın adıdır. şiddetli
bir şekilde dökülmesi ve vadide
suyun sel haline dönüşmesi anlamına
~ 1 S-b-t
Allah buyurur ki: 1_,~1 ~j ,:66:~~~ 227Şair, Züheyr b. Ebi Sülına. Bkz. Divdn'ı, s.
ll.
204
. -
gelir. Bu anlamda Yüce Allah:~ lıl)i.J diğiniz zaman bağı sıkt bağlayıp esir
4.~ ~t...;.c:;..ıl~l Yoğunlaşmış bulutlar- alın (47/Muhammed 4).
dan şarıl şarıl su indirdik (78/Nebe 14)
buyurur.
-
y)! S-r-b
Hadiste ise: ~IJ &Ji
~~ ~~
Haccın en üstünü acc ve secc olanz- ~-? Günahtan dolayı azarlamak
dtr, denmiştir. 228 Bu da, en iyi hac, ve suçunu ikrar etmeye zorlamaktır.
yüksek sesle telbiye duası okunan Allah buyurur ki:~~~ (S]lc y.;}jj ~ J~
ve kurban kesilen hacdır, manasını Dedi ki: Bugün s ize kınama yok ( 12/
taşır. Yusuf 92). Rivayet edilir ki, Pey-
- . . ~.J tA 'ıi?jl~ ~~~ :L,j ~j I~J-

gamber:
~~Birinizin cariyesi zina ettiğinde
}
~ 1 S-h-n
ona had cezası uygulasın ama onu
~~~~~~deyimi, katıla kınamasın. 229
şıp artık akmaz hale gelen ve katı Arap literatüründe ~u kökten ince
lığından akınaya ?~~am ~de:n:Y.~~ bir yağ demek olan '-:-lY kelimesinden
şey için kullanılır.l!~!.J '-!~ ~~ başkası_na rastlanmaz. Yüce Allah'ın:
deyimi de bundan alınmıştır. Bu b~ğ .;ı):! Jil ~Ey Yesrib halkı, (33/ Ahzab
, ~ } ,
lamda Allah buyurur ki şudur: 0\.S t...;. 13) ayetinde geçen '-;-l..p. JA 1 ise,
· ·~i r..ş-:~:~
~.J
.;. ~ -·LG:.:.:-
;. 1..5-.Y--" . :j ._:_,
u~ u ı..ş-:--: Medine halkı demektir ve aslının bu
Hiçbir peygamberin, yeryüzünde kökten gelmesi doğru sayılabilir. Bu
ağır basmadıkça (kesin zafere ulaşıp durumda Yesrib'in başındaki "ya"
üstün gelmedikçe) esirleri olması ya- harfıjazlalık kabul edilecektir.
ktşmaz (8/ Enfal 67); ~~~ 1~) ~
:;~)ı ı_,G Nihayet onlara üstü,; gel- -
~/S-a-b
228 Hz. Ebu Bekir anlatır: Peygambere (sas) en

Allah buyurur ki: 6~ ~ ı:ıl!
üstün hac hangisidir diye soruldu. Buyurdu
ki: Acc ve secc olamdır. Bu hadisi, Tirmizi 229Bu, sağlamlığı üzerinde (Buhar! ve
tahriç etmiştir; İbnu'l-Arabl: Sahih değildir, Müslüm'in) ittifak ettiği Ebu Hüreyre'den
demiştir. İbn Mace de (ll, 967) tahriç etmiş rivayet edilen hadisten bir kısımdır. Pey-
tir. Bu rivayetin senedinde İbrahim b. Yezid gamberin (sas) şöyle dediğini işittim: Sizden
vardır ki , bu kişi metrükii '/-hadis bir ravidir; birinin cariyesi zina edip, zinası ortaya çık
hadisin Darakutnl tarafından tahriç edilen bir fığmda ona had cezası uygulasın ve onu kı
tariki daha vardır (1, 255), bunda da Muham- namasm. Eğer tekrar zina ederse, ona tekrar
med b. Haccik vardır ki, o da zayıftır. Hakim had cezası uygufas m. Eğer üçüncü defa zina
de (1, 442); Beyhakl, Sünen, (IV, 330) de tah- edecek olur ve zinası da ortaya çıkarsa. kıl
riç etmiştir. Buna göre hadis, pek çok şeva dan yapılmış bir ip karşıfığmda da olsa, onu
hidi/varyantı nedeniyle kavi olmaktadır. Bkz. satsm. Buhiiri, Bey 'u 'l-Mudebber. Bkz. İbn
Beğavl, Şerhu 's-Sünne, VII, 14; MübarekfCırl, Hacer, Fethu '!-Bari, IV, 350; Müsliın, Hudud
Aridatu 'l-Ahvezi, IV, 45. (HN: 1703); Beğavl, Şerhu 's-Siinne. X, 297.
205
~ O da birdenbire kocaman bir kişiyi tanımlar.Bundan istiare yoluy-
yılan oluve,rdi (7/A'raf 107). ~u~ la, silah eğitimi almak dem~k olan
radaki 0~ kelimesinin ~Wl ,-,:,;~ ~G.:, kelimesi alınmıştır. ~ ~.),
ve ,;';~.~ Suyun akacağı yeri yar-
1
: dayanıklı mızrak demektir. Delme-
dım ve akıttım,
sözün- o da aktı X~ yarayan şeye, Wı~ adı verilir. ~:·,~?';
den alınmış olması mümkündür: 1~, bakınada maharet kazanmaktan
Y~ğmur yağdı anlamına gelen <,;; kaynaklanan bir özellik olarak gözle
_;bjl deyimi de bundandır. ~ görebilmek demektir.
ise, bir çeş,it karga demektir ki, Beraberinde bir kültür olmasa da,
çoğulu, ~ gelir. Bu, görünüşü her tür anlayışı ifade etmede kulla-
itibariyle yılana benzetilmiş gi- nıldığına da rastlanmaktadır. Allah
bidir. Kendisi görünüşü itibariyle buyurur ki: ~Jo~~iş~ J,:ı> ~_,illi_:, On-
ondan kısa olduğundan, ismi de ları bulduğunuz yerde J!_Zqürqn (21
onun isminden kısa tutulmuştur. Bakara 191 ); -:ı YJI ı} ?6 ii9~i ı.;,~ Eğer
savaşta, onl9:.~ı e~e ,geçirirsf!n.. (Ş/
Al 57)· .ı::;;-
, ~J J _ 1~
1 1 hi ·-· L.i:ıi.. ~Y--:.:r---
: .. ~L
~/S-k-b En f:a
~ Lanetlenmiş olarak, nerede bu-
~Ci, aydınlığı ve ışığıyla üzerine lunur/arsa yakatanır ve öldürülürler
düştüğü şeyi delen aydınlatıcı d~ (33/Ahzab 61).
me!<tir. Allah buyurur ki: Y~ Wlj
~l.:i Onu da yqkıcı bir a~ev izler (3 71
-
:.At 10)·, ~Wl ~.:.~.11 L..9-j
:. Lhll\..;,~1 .J- jiı..;:J
~ 1 S-k-I
SaAf'fıa . _ ~""'""'"
>
Tarık 'ın
ne olduğunu bilir misin sen?; Jii ve ~ birbirinin mukabili/kar-
O karanlığı delen yıldızdır (86/Tarık şıtıdır. Tartılan veya ölçülen her şeyin
2-3). Bunun aslı, derin yara anlamına ağır basanma J#i adı verilir. Asıl olan,
•'
gelen~ kelimesinden alınmadır. cİsİmler için kullanılmasıdır, fakat,
~ dağdaki yol demektir. Bu, manalar için kullanıldığına da rastla-
dağın deliği gibi bir anlama gelmek- nır. Borç ve günah kendisini ~ğırlaştır
tedir. Ebu Amr der ki: Doğrusu bu- dı demek olan.JJJI.J f)J1 .tilii denmesi
nun >~;;~ olduğudur. .JUJI ~;<·?';deyimi,
1
gibi. Allah buyur~r ki:~\_?.\~~~~
ateşi alevlendirdim, demektir. ~ r-)...;. ~ Yoksa sen onlardan bir
ücret istiyorsun da onlar ağır bir borç
-
, i?~ 1 S-k-f altında mı kalıyorlar? (52/TCır 40).
İnsan için kullanılan J#i kelime-
<-ili, bir şeyi anlamada ve yap- si, bazen yerrnek için kullanılır; örfte
mada m aharet kazanmaktır. ~ .J J?. bu anlamı daha yaygındır, bazen de
de bu kökten alınmıştır ve bir şeyi övmek için kullanıldığına rastlanır.
kavramada ve yapmada uzman olan Şairin şu sözü gibi:
206
~ ;: o "" o ~ J o ~ ~
ı..;. ···-- \: ·..: ..:.ıl_). ı..;.\~\'ı..>""..)
c..s.9.:UJ ~
. ';ı <.....h:i
o
- yüklerinizi taşırlar (16/Nahl 7); yani:
~~,;.,·,~, Sizin ağır olan yüklerinizi.
~ı ı::-.:ı...:;. ,;:;: \;:~.. -...._,; .:.;.' ,:.,j!;
Allah buyurur ki: ~illj 0i?.;.J\~
c.J ~ . ~ ~.?.-' ~
- - - .. o ... "' .. o ...
)4fi ~t:A:ii t-a 'il:A:ii.J Onlar hem kendi yük-

81- Sen çekip gittiğinde yer hafif lerini hem de kendi yükleriyle bera-
kalır ber başka yükleri taşıyacaklar (29/
Ankebut 13); yani: Tıpkı kendilerini
Sen orada kaldıkça onun ağırlığı
ağırlaştıran ve sev~pt~n geri gmı}<an
devam eder.
82- Oranın en yüksek yerini dol-
g!ln.ahları gibi.~.>.! ~ts ~_)jji '-H
~i _\~
1-
o; ,; .\·-~ : il\
~~~U:! _ _)
, -.. i
_)J
~ - ~\..Jill
~J . ··-
durmuşsun
0J~j. \..;. -._t....:., Böylece kıyamet günü
Her iki tarafının da sağa sola hem kendi günahlarını tümü ile, hem
koymasını önlüyorsun. 230 de hiçbir bilgiye dayanmaksızın sa-
~ ~~( ~ kulağıf}~a ağırlık var, iyi pıklığa sürükledik/eri kimselerin
işitmiyor demektir.~~~~~ kulağın günahlarının bir bölümünü yüklenir-
da hafiflik var, demek çok iyi işitiyor ler. Hayret! Ne fena bir yükün altına
anlamına gelir. Bu, kendisine atılanı/ giriyorlar! (16/Nahl 25) ayeti gibi.
yöneltileni kabul etmede ağırdan alı Yüce Allah'ın ~~.J t!L4- \3~) Ko-
yor gibidir. Söz iyice işitilemediğin layınıza da gelse zorunuza da gitse
de J~l ~ denir. Onun için kıyamet mutlaka sefere çıkın ız (9/Tevbe 41)
gününüı:ı sıfatı bağlamın~!": denmiştir sözüne gelince, genç olsun, ihtiyar
ki: u:a.J'ıi~ <-;.ıi~WI ~ ,:,l'iı~ Göklerin olsun; fakir olsun, zengin olsun;
ve yerin ağırlığını kaldıra!Jıayacağı gurbette olsun, yerli olsun, çalışkan
bu ofay (7/A'raf 187); ~.)'ii ~.).i~
-,o olsun, tembel olsun herkes bu savaşa
Lf.ll:A:ii Yeryüzü ağırlıklarını dışarı çı- katılmalıdır, şeklinde değişik görüş
kardığı zaman (99/Zilzal 2). Bu çıka ler vardır. Bunların hepsi de ayetin
cak olan şey, onun hazineleridir den- genel anlamına dahildir. Çünkü,
diği gibi, haşir ve diriliş zamanında ayetin maksadı, zor olsun, kolay ol-
içinde bulunan insan bedenlerini sun her halde savaşa çıkmaya teşvik
dışarı atmasıdır da denıniştir. etmektir.
Al lah quyurur ki: ~ Jı ~illj tW~ J~ ise, ken~isiyle tartılan ağır
~~~ ~ ~) ~~ ı;fo~ Bu hayvan- lık birimidir ve Ji! den alınmıştır. Bu,
l~r, anc~k ~ğır sıkıntıya katlanarak her tür iş için kullanılan ~!r isiı:ıdir.
varabi/eceğiniz uzaklıktaki beldelere Allah buyurur ki: & ~ J~ 2.Jts 0)~
~ı..:;.~
... ... ...
JS~ ~... ~~ J jY,. Bir hardal
;:
230İ\k üç ınısra Züheyr b. Eb! Sülına'ya, son tanesi ağırlığınca da olsa, onu geti-
ınısra ise, oğlu Ka'b'a aittir. Bkz. Mur- rir (tartıya koyarız). Hesap görenler
tada, Emôli, ı, 97; Züheyr Dlvôn'ı , s. 71; olarak da biz kafiyiz (21/Enbiya 4 7);
Feyrfızabad!, Besdir, ı, 334.
207
J~- ~.. : -- ; -- i .; o- sJ~- ~.. ~
. -:
lJ-"...9 ..):! _);!=lo- , .J dan biri. Bunun çoğulu 6~l gelir.
;_; i);. ~~S Artık kim zerre ağırlığınca , __ Allahbuyururki:~~~y,G~\33
hayır yapmtşsa onu görür; kim zerre :i...Q Musa ile OllfZ gec_eliğine sözlejtik
ağırlığınca şer yapmtşsa onı~ görür 0.: ~ : ,Ç, \_;,
(7/A, raAf 142) . :ll~~
. . LS ..P.-J c..Y.> u~
(99/Zilz~l 7-8); ~ ~l~ ,:,ıi~ 0.:. ı,_:,lj ~lj), Üç kişi gizlikonuşsamutlaka
~\.J ~ ':,_ır; ı} Kimin tartıları ağır dördüncüsü O 'dur (58/Mücadele 7);
gelirse; o hoş bir hayat içinde olur ~ -?lj.JC .!.ıi Bunlar mahrem halde
(101/Karia 6-7). Bu, hayırların çoJs.- bulunabileceğiniz üç vakittir (241
luğuna işarettir. Yüce Allah'ın: ı...:.i:, Nur 58); yani: Mahremlik vakitleri
~-?Yı ,:..~; 0.:. Kimin tarttiart hafif üç tanedir.
gelirse ( 1O1/Karia 8) sözü ise, hayır ~ ~ ~ '
Al_lah buyurur ki: .!ı~~ ı} 1AJ3
;
ların azlığına işarettir.

~ ~ O gençler mağarada !iç y_ü_z
~ ağ tr ve ~ hafif kelimeleri yil kaldılar (18/Kehf 25); ~~:lT~~
iki şekilde kullanılır: ~).:. ~)L;jı İndirilmiş üç f?in melek!~
Birisi, müzayefe yoluyla: Bu, bir \~f.Al-i İmran, 124),~ ;.), ~i-~ ~j 0)
şeyin ağırlığı veya hafifliğinin ancak ~.J ~.J ~1 ~ ~ ~ji Senin ve
bir başkasına göre söylenmesidir. Bu bazı arkadaşlartntn, gecenin ya üçte
nedenle bir şeyin, kendisinden daha ikisine yakın bölümünü ya yansını ya
ağır olanla karşılaştırıldığında hafif; da üçte birini ibadet/e geçirdiğİnizi
kendisinden daha hafif olan ile karşı Rabbin biliyor (73/fv!ü2iemn:il 20);
laştırıldığında ise, ağır kabul edilme- yine buyurur ki: tl!..J.J .!ı~.J ~ikişer,
si doğru olur. Az önce geçen ayetin üçer ve dörder (35/Fatır 1); yani: İki
işaret ettiği de budur. şer iki şer ve üçer üçer.
İkincisi, taş, çakıl gibi aşağıya çe- ~~~ ,:./;\~ deyimi, biı~ şeyi üç
ken cisimleriçin ağır; ateş ve duman parçaya bölmektir. !"~\ ,:./;i~ bir top-
gibi yukarıya doğru çeken şeyler için luluğun malının üçte birini almaktır.
de hafif kelimesinin kullanılmasıdır. (s~;;l;;i ifadesi ise, üçüncüleri oldum, X~
~.)~i J) ~~~ olduğunuzyereyığılıp da üçte_birleri oldum demektir. w:J.il
kaldınız (9/Tevbe 38) ayetinde geçen ~ ,:·/;)~\.! ~lj.ill Dirhemleri üçe böl-
ağırlık da bu türden bir ağırlıktır. düm onlar da üçe böliif!diiler, sözü
de bunun gibidir. ;..Jiıı ~i topl!.f.luğ,un
-- üç kişi olduğunu gösterir. 6 F
.JP.
~ 1 S-l-s
üç fitili olan ip demektir. 6~ J?..j
"~ ::; ' ,
~~~ <?tUZ ÜÇ, ;;jı ,:';)';\\ 3 6)til\

u.Ji)till .J kelimesi malının üçte biri alınmış
ü<; )'ÜZ üç, w :ll :i..:i)l; üç bin, 6illl üçte bir, kişi demektir. ~j3 u.,jjı ~at yarışta
ut.:.iii.ll üçte il~i."bilin,e!l sayılardır. Allah üçüncü ve dördüncü geldi demektir.
buyurur ki: .·.ı~ıı ~)\.9 Ananın payt üçte ~~ (J))i 3 :ij)i,\ veya u))i3 J:.ı)i,
birdir (4/Nisa ll); yani: Üç parçasın- ifadesi, kinaye yoluyla yanında otuz
208
üç erkek mi var yoksa otuz üç kadın Arapça olmayan bir kelimedir. Arap-
ını? ,;.,ı;i~_ı .i:_,~ l_ı)L?. üçer üçer gel- ça olduğu da söylenmiştir. Gayr-i
diler demektir. ~ jt :iiG üç değişik munsarıf sayılmasının nedeni, bir ka-
memeden sağılaı:ı dişi deve demek- bile veya yer adı olmasındandır. Bu
tir... tS~ ve ,.~_)l Salı ve Çarşamba kelimeyi munsarıf sayanlar ise, onu
günü demektir; sonlarındaki hemze- .
ler "ha"nın yerine getirilmiştir. ;G,.:..;.
bir kabile_veya baba adı saymışlardır;
çünkü, ~'den fefıl kahbında getirilir
,.l:ı..:..;._ı gibi; böylece kelime günlere ki, kaynağı olmayan az miktardaki su
tahsis edilmiştir. l';i;~ ~~\ ,:./;\'; bi,r demektir.
şey,i üç parça yapmak demektir. c.& ~;i. 0~ deyimi de bundan alın
~\ yaş hurmanın yetişme süresin_i2 mıştır ki, kadınların kuruttuğu falan
üçte ikisine ulaşması demektir. c.& kişi demektir. Yani: Onlarla birlikte-
~~ üzüm olgunlaşmanın üçte ikisi- liğinin çokluğundan kadınlar onu,n
ne erişti demektir. ~~ ~ ~ uzunluğu suyunun kaynağını kuruttular. .ı~
üç arşın olan elbise demektir. ise, bir kişiden, malının kaynağını
yitirenekadar çok mal istemektir.
~ 1 S-1-1 '
,_ ~ 1 S-m-r
A.Ii toplanmış olan bir parça yün
demektir. .9nun için memleketinde ~' ağaçların ürünlerinden ~ene
oturana A.Ii denmiştir. Toplanınayı bilen her şeyin adıdır. Tekili _-o~ adı
ifade ettiğinden ye toB!uluk ölç,ü alın~ nı alır. Çoğulu, _)~ ve ..::..ııy.:; şeklin
dığından: 0:!-?-':11 ~ ~J ~j';l ~ ~ dedir. Allah buyurur ki: :Wl~ J]l~
Bunların bazıları önceki/erden; ba- ~ t! j-j -;.ııjilı ~ ~ (~ij ~\,;, Gökten
zıları da sonrakilerdendir (56/Vakıa su indirip onun aracdzğı ile size rz-
~?-40) denmiştir. Yani topluluk. ,:.,ıı~ zzk olarak çeşitli ürünler çıkardı (21
1~ bir şeyden_ bir topluluk almak de- Bakara 22); -:-ıGc ~i.:; ~J?;li -;.ııJ,i ~~
mektir. ~'..i:-~ tahtının büyük kısmı Hurma ağaçlarımn meyvelerindt;'!;
nın yıkılmasını anlatır. ve üzümlerinden (16/Nahl 67); l_;ı~l
Jii büyük kısmının düşmesindt;J! ~~ ~~ 1~) ~? ı}) Bunların meyvele-
dolayı dişierin kısalması demektir. ji rine bir hamken, bir de olgıtnlqŞ,ınca
~ dişleri düştü manasma gelir. Aynı bakımz (6/En'am 99); -;.ılpl JS ~.J
anlama yakın olarak 4ş.yl ,)~~kuyu bütün ürünlerden (13/Ra'd 3).
yıkıldı demektir ~' bir görüşe göre _)~ dır. B ir
diğerine göre, onun çoğuludur. Bol
'
~ 1 S-m-d miktardaki mala da kinaye yoluy)a

bu isim verilmiştir. İbn Abbas, 0\.S~
.ı~ (Semud]: Kimisine göre, ~ 4.i Adamın bolca bir serveti vardı
209
( 18/Kehf 34) ayetini bu anlamda yo- 4..0W bir ağaçtır. ~1.1ıı ·;.ı.~, koyun
rumlamıştır. yayıldı, ağzıyla oyu tutup kopardı,
.;jı....;, .:..Uı ~ Allah malını bereket- anlamına gelir. Nitekim, ~ ~ de
lendirdi deyimi de bu köktendir. Bir ağaçları korudum demektir._ Bu, diğer
şeyden kaynaklanan/elde edilen her bitkiler için de kullanılır. Ç.~l ~bir

fayda oji adını alır. ~~ ~~ i _;i şeyi toplamak demektir. 4i~,:, 4.i J,;, j ll
ç;~ı ilmin meyvysi,_amel-i salihtir; [.C.~j ~ J,;,j ll] Biz kendi durumunu
~ ç:J~ 1 pı ö~ amel-i salihin düze/ten ve işiyle ilgilfnen kişileriz
meyvesi de cennettir sözü gibi . deyimi de bundandır ~ ise, haşhaşın
.l;>y:dl i ji kamçının meyvesi, uçla- bir d~metine denir. [İnsan topluluğuna
da~ adı verilmektedir].
rındaki düğümdür; şekil yönünden ve
meyvenin ağaçtan sarkınası gibi sark- -
masın?an meyveye benzetilmiştir. ~ 1 S-m-m
~1
- i~ s ütün semiresi ise , onun Bir yerin uzaklığını göstermek
çok sevilen kaymağıdır. Bu da ürün
için kullanılan bir işaret/zarftır. ~~
olarak ve sütten elde edilen bir şey
ise, yakınlık için kullanılır. Her ikisi
olması açısından meyveye benzetil-
de ~slı!l?~ bi_rer zarftır._ Allah buyurur
mesindendir.
ki: 1~ tsl.:.j ~ ~ij ~ ~ij ıS):, Nere-
' ye baksan orada bir nimet v~ büyük
~/S-m-m bir saltana_t görürsün (76/İnsan 20).
' Buradaki F mef'Cıl konumundadır.
~bir atıf harfıdir. Kendisinden
sonrakinin öncekisinden daha geç -
zamanda gelmesini gerektirir. Bu o4!i 1 S-m-n
gecikme ya bizzat kendisiyle, ya de-
Allah buyurur ki: ~ u4 ~3:),:,
rece itibariyle :y~ da ~onum açısından
~~-'~ ~~_)~ Yusuf'u uc~z bir flyatla,
olur. Bu konu J.ı9 ve J.Ji maddelerinde
bi~kaç paraya sattılar ( 12/Yfısuf20).
e)e a!ınmıştır. Allah buyurur ki: ıSı ~~
~ 0~ ~ :~:.< ~3 Sxi...., :.:-ı .:.: ı...;, &W, satanın sattığına karşılık olarak
-- - , -· r- -· ~ (!.J aldığı şeydir. Bu, bizzat kendisi de ,
IYJ..b ~~ ~ Yoksa azap başlarına
bir eşya da olabilir. Bir şeyin yerine
geldikten sonra kendilerine, şimdi
alınan her şey onun semeni sayılır.
ona inandınız mı? Hani onun bir an
önce gerçekleşmesini istiyordunuz, Al~a~ ~uyu1"4r ki: ~ 0_,~ ~~~ 0ı
)(# LW ~~ij ~1 All~h 'a verdikfert
densin diye mi? Sonra zulmeden/ere
sözü ve yeminleri birkaç para karşı
qe:zir ki (1,0/YCınus 51-52); G~ ~
lığınefa ~qtanzar var ya (3/ Al-i İmnln
~~ ~ ~ ~ Sonra bu (suçunuz)un
-- lW .ıJ.ll
77)·, )W.l§ • ~ ,; ; • 1.J..>'-'-"-' • _, Alla h 'a
':. ·,.:. ''-
ardından sizi affettik (2/Bakara 52)
vermiş olduğunuz sözü birkaç para-
ve benzerleri.
210
.ra :Sqt~ayınız (16/Nahl 95); ı_,~ ~_j Bakara 60); "Wı ~ ~ ~ıi. t.;. ı~~
)t# UA:i ıŞit;!~ ayetlerimi birkaç para t_~_)_j ~~_j _;:L Hoşunuza giden ka-
karşılığında satmayın (2/Bakara 41 ). dınlardan ikişer, üçer ya da dörder
~~ J?..J.ıı ~~ ve~~~ Ada- olarak evlenebilirs iniz (4/Nisa 3).

ının parasını arttırdım demektir. ~~ ~ ~ onun ikincisi oldum veya
~ çok değerli şey anlamı~a gelir. malının yarısını aldım ya da ben ona
Saxı!ar için ku!lanılan ~w sekiz, iki olmasını sağlayan şeyi ekledim
u.YW seksen, ~ sekizde bir ise, bi- deyimi de bundandır.
linen şeylerdir. ~ iki kere sayılan şey demektir.
,. ,. .. ,
~ onun sekizincisi oldum ya Peygamber(sas):~~~~~~ Sa-

da malının sekizde birini aldım de- dakada herhangi bir tekrar olmaz, 232
mektir. Allah buyurur ki:~;:.:., 0)~:, buyurmuştur. Yani: Zekat, bir senede
1;@ :.is ~~.J Kimileri de, yedi kişi idi- iki kere alınamaz . Şair şöyle der:
ler, sekizincileri köpekleridir, qiyf}- ~~)L;,~ı.S~
ceklerdir_( 18/Kehf 22); ~_?.G 2Ji .)C
84- Onun kznanması çift
F ~W Bana sekiz yıl ç~lışmana
olmuştu. 233
karşılık (28/Kasas 27). ~ ise, se-
kizde bir demektir. Şair şöyle der: ~ ~~,;.~, ikiz d~ğuran kadındır.
-: ::~ı-·.~ıi · ı "L..:..W-Ar Çocuğa da ikiz ise ~ ikiz adı verilir.
~ ·~"'""' ~~.)
İçinde ~' c.S;i, ~' mesnevi bulunan
83- Taksirnde benim de ancak
yemin, istisna/ı yemi11; ~emektir. Bir
sekizde birim oldu. 231 şeyi zorlaştırana da ~lii .~ denir. Allah
, .. "' J. J, .........
Allah buyurur ki: FSJi ~~ı~ buyurur ki: ~j_,~ ~~)':li Habe-
Onlar için miraslarınızın sekizde biri riniz olsun ki, onlar, başlarını göğüs
vardır (4/Nisa 12). lerine yapıştırarak iki büklüm olur-
lar (ll/Hud 5). İbn Abbas'ın bunu
-
~ 1 S-n-y _; ~ diye okuması, ~ ~~ fiilinden
alınmadır.
ı.}. ve ulli~, bu kelimenin diğer çe- Allah buyurur ki: ~ ~~ Buru11;
ki mlerinin aslıdır. Bu, sayı itibariyle kıı:ırarak (22/Hac 9); burada ~Ci
veya içinde bulunan tekrarlar ölçü ~ deyimi ise, kin toplamak ve yüz
alınarak ya da her ikisi de gözetilere~
söylenir. Allah buyurur ki: ~ı ~~ 232Hadisi, Ebu Ubeyd, Garibu '!-Hadis, I, 98;
iki kişinin ikincisi olarak (9/Tevbe İbnu'ı-Eslr, Nihdye, I, 244; Zemahşefı, Fdik,
40); G;ı:. ~~~ı ... On iki pınar (21 I, 158 tahriç etmiştir; ravlleri sağıamdır.
233 Şair, E vs b. Hacer, (Divan' ı, s. 141) veya
Ma'an b. Evs (Garibu '/-Hadis, I, 98) ya da
23 ı Şair, Yezld b. et-Tasriyye. Bkz. Divdn'ı, s. 97; Ka'b b. Züheyr'dir (Dfvdn'ı, s. 128). Ka'b,
İbn Faris, Mücmel, I, ı 62; ikdu '1-Halds, s. daha ağır basmaktadır. Bkz. İbn Fiiris, Müc-
282. mel, I, ı63 .
211
çevirmek demektir; ~~ ı.syl dudak deni, zaman geçmesiyle ikinci kere
büktü, gibi. Allah buyurur ki: ı.sGj okunmaları, tekrarlanmalan; zamanla
~~ sırt çevirir, bizden uzaktaşır çözülen ve boşa çıkan diğer şeyler gibi
(1 7/İsn183). kesintiye uğrayıp okunmaz bir duruma
~ koyun için kullanıldığında, düşmemiş olmalarındandır. A!Jah bl_l-
.. 1.., .-~.:; ~ l.lls.
yuıur kı. ~ . _ ı..::..ı..ı.b.Jı
_.. _ ~ : - • i J- y'. : .:..iıi
ikinci yaşına gireni, deve için söylen-
diğinde ise, ils.i ön_dişi düşmüş olanı ~u.;. Allah, ayetleri birbirine benzeyen
demektir. ~i ~~~ , :,~1;;; -hemzesiz ve yer yer tekrar eden Kitab 'ı, sözlerin
kullanılır- ucu birleşen iki iple her iki en güzeli olarak indirmiştir (39/Zümer
ayağını bağlamayı ifade eder. Bunun 23) ayeti de bu anlamdadır.
hemzesiz kullanılmasının nedeni ise, Kur'an için ~t:;,.;, denmesi şu açı
kelimenin kendi aslının ~ ikili ka- dan da doğrudur: Şartlar ve durum-
lıpta kurulup bir/i üzerine kurulma- lar değiştikçe faydaları tekrarlan-
mış olmasındandır. makta ve yenilenmektedir. Nasıl ki,
;;02, ise, yuların ikileşen tarafıdır. haberde Kur ' an' ın vasfı hakkmda
ul;:l:,, efendiler sayılırken
ikinci sırada şöyle denmiştir: bY.
S!_:, ' ~~(~S!
~~ ı.,;;. -a::,:; S!_:, "); :;:..j~ Yanlış yola
gelendir. §. ~~ ~ 0~ deyimi, kişinin
bir topluluk içindeki kusurunu ~inaye girmez ki, doğrultu/sun, sapmaz ki,
yoluyla anlatmaktadır. Dağm ~olanı zorsunsun, onun harika tespitleri ise
ise, geçilmesi ve yürünıne s i için yük- s ınırs ızdır. 23 4
seklere ve sınırlara çıkmak gerekeni- Bunun .. ~ 'dan olması da doğru
dir. Bu, yolu ikiye katlar gibidir. Dişin dur. Böylece onun ve onu okuyan,
~ olanları, şekil ve sağlamlıkta dağın öğreten ve onunla amel edenlerin da-
~ özeliğine benzetilmiştir. Devenin ima övgüyelayık olacaklarına dikkat
~ (sunya] olan, ise, kasabm bedenini çekilmiş olmaktadır. Yüce Allah ta-
baştan bele kadar ikiye ayırdığı deve- rafmdan: ~f 01jJ ,\jl Bu kitap, Yüce
dir. Buna ı.s;i da denmiştir. Kur 'dn 'dır (56/Vakıa 77) aY,etind.e
.. ~ ise, insanların övgüye değer onurlandırılmışlık ve ~ 01_:) ). J;ı
yönlerini dile getirmektir. Bir iyi- Aksine, o şerefli bir Kur 'dn 'dır (85 /
liğinden diğerine geçere~ yapılan Buruc 21) ayetinde ise, yüceltilmişlik
anlatımdır. Bu anlatıma: ~~i de- sıfatlarıyla tanımlanmasının gerek-
nir. Yürüyüşünde ~ etmek, böbür- çesi de budur.

lenerek yürümek demektir. Kur ' an
~ ı en. de ~·tiAlı ~
sure : ~ . ~~~
.. ~.J- 234 Hadisi, Razln ve Ebü U bey d, Kita bınd a
(Fedailu '!-Kur 'an) tahriç edip, bu aç1dan
Gerçekten sana sürekli tekrarlanan gariptir, der. Bir benzerini Tirmizi, Fedai/u '!-
yecfiyi verdik ( 15/Hicr 87) ayetinde Kur 'dn'da (HN: 2908) nakledip: İsnadt meç-
~t:;,.;, diye adlandırılmıştır. huldür demektedir. Ahmed, Müsned, (HN:
704 ); İbn Ebi Şey be, Musannef, VI, I 25 'de
Böyle isimlendirilmelerinin ne-
tahriç edenl erdendir.
212
ise, daha önce geçen sözün

"(i·i,',\ rindeki su içme yerine ve-~~ adı
genel hükmü içinde yer alan bir şeyi rilmiştir. Düşüncede belirlenmiş ve
dışarıda tutmak veya sözün tamamı am_açlanmış hale dönüşen örnek ise
nın hükmünü kaldırmaktır. Sözün YY kelimesidir. Bu şekilde adlandı
genelinin içinden bir kısmının hük- rılmasının nedeni dokunun daha önce
münü kaldıran istisnayjl örnek ql~r~~ belirlenmiş hale dönüşüdür. ~~ ~~;
~Ilah ~u~:ırur, ki; ~.:,ı_ ~_.;, -~ . ~~ 't ~ de bunun gibidir. y _;hn çoğulu yljl
;(u.;. : .c. . 1 'tl
.. (j~ (j :
~
- ~
u. ~ \....~
ı,: , . ' , ,,
(.,?": ve yt;ı:! tır. Yüce Allah'ın ~ ~~:,
De ki: Bana vahyedilen ayetlerde ölü Elbiselerini temizle (74/Müddessir
hayvandan başka hiçbir hayvanın 4) ayeti elbisenin temizlenmesi an-
yenmesinin yasaklandığını görmüyo- lamına gelir. Buradaki y~ nefısten
rum (6/En'am 145) ayeti verilebilir. kinayedir, diyenler de vardır. Şair de
Sözün tamamının hükmünü kaldırma bu anlamda şöyle der:
yı ifade eden istisnaya örnek olarak -~,-: ., :1. · · · ·· ' \1j A
~ <.5.)~ ~.JC (.,f'!-! 1.:.1 ~- - o
da: t3ll..b .uly1 3 ,.ıJlı "L.:;. u! 1~ t_).,.j'; .ı..ll\ 3
85- Beni Avf'un elbiseleri temiz
.ı...lll "L.:;. u) ~ o~ .J ,.ıJlı "L.:;. ul Allah 'a
ve lekesizdir. 235
yemin ederim ki, şunu yapacağım; in- '~ J. ' ~ ;.
Bu da Yüce Allah'ın : -illi ~.>.! l......:ı)

şallah. Onun hanım1 boştur; inşallah. i~~.)~"''';:.)
... i.:::<. --~~-~ - ~~ ·,: 1 . o._,,~ (:,,.: -~~
. -· U"' ~y r-- .. -.
Onun kölesi dzdt edilmiştir; inşalla_h.
.. All ah' ın ·: . ' ı ::.•_ · ·_·.lı , _ ;i ~ı Ey Ehl-i Beyt, şüphesiz Allah sizden
Y uce . ~~~~ .
pisliği giderip sizi tertemiz yapmak
0);~··) ~j Hani o~lar sabah olurke~
ister (33/Ahzab 33) ayetinde sözünü
kimse görmeden onun mahsullerini
ettiği şeyin emredilmesidir.
top/ayacaklarına yemin etmişlerdi;
istisna da etm iyorlardı (68/Kalem 17- yljJise, insanı yaptıklarının kar-
18) sözü de bu anlamdadır. şılığı olarak geri dönen şeydir. Bu ne-
denle ceza da sevabm bizzat kendisi
- olduğu düşünüldüğünden yljJ diye
yjJ 1 S-v-b adlandırılır. Nitekim Yüce Allah da
cezayı arnelin kendisi olarak göster-
YY aslı bir şeyin daha önce bu-
lunduğu hale ya da be lirlenmiş,
miştir. ;iı iP. ~~~ J~ ~~Artık
kim zerre ağırlığınca hayır yapmışsa
amaçlanmış, düşünülmüş hale dönü-
şüdür. J-.\1 ~i ö_fiill JJl Düşüncenin
onu görür (99/Zilzal 7). ayette "hay-
rm karşılığ1" denmemiştir.
baş1 anıelin sonudur, sözünde işaret
edilen hal de budur. İlk hale dönüşün kelimesi hem iyilikte hem
yljJ
örneği ~-I~ J! 0~ y~ Falan evine de kötülükte kullanılır, fakat çoğun
vardı <.,;>':."::, j) -~G: Nefsim kendime lukla hayırda kullanılm ası yaygııılık
dayandı sözleri gibi. kazanmıştır. Yüce Allah'ın: ({ı\)~'1- j
Aynı şekilde, kuyunun ağzı üze-
235Şair, iın ruu' l-Kays . Bkz. Divôn 'ı s. 167.
213
.J.ıı .ok : tk~ ·ı::.~; ,6.;.;,:; : o~ ..::.ıt.l;. ~?kelimesi, Kur'an'da sade-
' • ' ,IY' • ~ _);r: ' IY' r.? ~ o •
~.:-~IJ:ıll ~ ~~ .uli.J Kendilerini Allah ce hoşlanılrrı.ayan şeyler için kulla-

tarafindan verilmiş
bir ödül olarak nılmıştır: 0~ ı;\S ı_;, _jtlliı y~ Ji
altlarından ırmaklar akan cennetZere Kdfirler, yaptzklarının cezasını gör-
koyacağım; Allah 'zn katında sevabm
düler mi? diye (83/Mutaffifin 36).
en güzeli vardır (3/AI-i İmran 195); .. All ah' ın.· U"Uııi.Jti,Q , :.,·,-,)ıl:ık:;.~ı-
Yuce _ • ... . .3
~~':1\~ıj~.J~~ı.;ııj.\.lıı~GtiAllah "' ; " "
l1:.i.J Hani Ka 'be 'yi insanlar için se-

da onlara hem dünya kazaneını hem
vap kazanma yeri ve güven yeri yap-
de ahiret mükafatının en güzelini
mzştık (2/Bakara 125) sözüne gelince
verdi (3/AI-i İmran 148) sözlerinde
burada geçen ~'W kelimesinin anlamı
de '-:-lı;; bu anlamda kullanılmıştır.
' o zamanlar boyunca insanların kendi-
Ayı)l ~ekilde ~_;;..;, keliınesi de ~
.J.ıı ik._ .1..:ı,_J.ı.A
•- .iliS : ~• ~. 1:<;·,;ı sinden sevap kazandığı yer demektir,
- _ IY' . D e k'·
ı. Al-
dendiğigibi içinde sevap kazanılan
lah katında mükafat açısından bun-
dan daha kötü konumda olanları size yer demektir, diyenler de olmuştur.
bildireyim mi? (5/Maid~ 60) ayeti de ~: Eşini kaybeden kişidir. Allah
bu anlamdadır. Bu ~_;;..;, (sevap)ke- buyurur ki: I.J~i.J s-ıG dul ve bakire
limesinin kötülükte istia~e yoluyla eşlerikadınlar verir (66/Tahrim 5).
kullanılmasıdır. Tıpkı öjL:;.;, (müjde)
Peygamber (sas) de' s,)i! ~j ':·)~ll
kelimesinin istiare yoluyla kull::mıl
Dul olan kadın, kendisinin evlifiği
ması ,gibi. Allab quyurt;ır ki: ~~ J1.J
".: .uıı .ok : .1..:ı•..:;-- ~;1 3- 1.J-lA
.=: -..1 1'y..ı :-1 E~ konusunda karar vermeye daha yet-
-»="' _ _ IY' ger
kilidir236 buyurmuştur.
onlar iman edip Allah 'zn yasakların
dan sakınsalardz, Allah katında elde ~?kelimesi çağrı~ m tekrarlan-
edecekleri sevap daha hayırlı idi (2/ masıdır. Ezandaki ~_;i3 de bundan
' '
Bakara 103). alınmıştır. .,L!Ji ise, insanın karşılaştı

~t.:i)
ise, sevilen şey de kullanılır. ğı şeydir. T~krar edildiğinden bu ismi
Allsıh buyurur ki: <?~ ı)ıj ~.\.lı ı~~~ almıştır. ~ kelimesi dış görünüşte
_)~~~ 1 s~;.;,:; ~ lŞ~ Allah, onları bu birbirine dönen, birbirine dayanan
sözlerinden dolayt, altlarından tr- topluluktur. Allah buyurur ki: l3p~
mak/ar akan ve içlerinde ebedi ola- 4 l3pl ~j s-ıLi Sonra da ya bölük
rak kalacakları cennetler ile ödül- bölük ya da hep birlikte savaşa çıkL
lendirdi (5/Maide 85). nzz (4/Nisa 71). Şair de şöyle der:
Bazen sevilmeyen şeydedekullanıl
dığı olur: ~ ~ ~Lıt Onlara bir keder 236Hadis sahihtir. Muslim, Sahih' inde (HN:
üzerine bir kederi ödül olarak verdi (51 142 1); İbn Mace, Sünen' inde 1, 60 1; Ma-
Milide 153). Bu da daha önce geçenler lik, Muvata' ında taric etmiştir. Bkz. SuyCıtl,
Tenviru 'l-Havalik Ald Muvattai Malik, ll , 62;
gibi istiare yoluyla kullanılmasıdır. Beğavl, Şerhu 's-Sünne, IX, 30.
214
, -.c:~ r.s-3
('"Y: ••
1.: .il~ _)- ~~~:;ii.:.. şafağın iyjce saçı hp
86- Sabahın
erken saatlerinde yayılması anlamına gelir. ).~kelimesi
dağınık halde bulunan değerli bir ise öldürülenin kanını talep etmektir.
topluluğa saldırdılar. 237 Bunun aslı hemzeli olup bu madde-
den değildir.
'-""'..?JI 4+i havuzun su biriken kıs
mıdır. Bu konu daha önce [~madde -
sinde] geçmişti. t.$jJ 1 S-v-y
- ç:J):i: istikrar ile beraber ikamet
.J~ 1 S-v-r etn:ıek,, beli) bir yere yerleşmektir.
~Iy c.Şfo. c.SY fiili bunun için kullanı
Bu fiil, ~t;Ji jli 'Uij) I.J~ ~_h
~L:....:.ll.) toz, bulut ve benzeri gibi şey lır. All~h buyurur ki: -A l;-:9tS ,.:JıS Lı .3
lerin yayılması, savrulup yükselmesi 0.1~ ~~ Sen Medyen halkı arasında_
anlamına gelir. bulun 'fp (~8/Kasas 45); 1;\5? -A ~~
.G j\ ~ tozutma yı ve tozu harekete 0:!../·<.~~1! ı.S~ Kibir/enenZere yetecek
geçirme;yi ifade eder. Allah buyurur ki: kadar, cehennemdf! yer y ok mudur?
~~ ~ !;uZuaarı yürüten, (30/Rfım (39/Zümer 60); ~ ı.S~ J~~ Onla-
48). U:o.J':/1 ~]il sözü toprağı sürmek, rın durağı ateştir (41 /Fusşilet 24);
- ~ - - ::ı: .• : .ılb _:,, Ul '' l 1-'~:ıı -,_~
işiemek man~sını tıışır. Yüce Allah'ın ı.SJ-IA ~ ~ (.):! __ ~ • Y. ~ U:!:'
tA 3 y,c..) U;o.)':lı IJ~!j\_J Yeryüzünü kazıp 2>.ı_;.<.i:Jı -0 halde içinde ebedi kalmak
altüst etmişler ve onu, imar etmişler üzere cehennem in kapılarından girin.
dir (30/Rum 9) sözü gibi. Kibirfenen/erin durağı ne kötüdür,
- -
ı.Jy ~\ ~jli sözü de çakılların denir (39/Zümer 72); ~~~ ~Gıi Jt.§ O
toz gibi saçılmasına benzetme yoluy- da: Barınağınız cehennem ateşidir,
la işaret etmektedir. dedi (6/En'am 128).
)Jı .J) deyimi, kötülüğü her ta- ~~~ ~~ ~deyimi, senin misafirin
rafa saçmak anlamına gelir. ~ y~ .)~ kimdir? Sor_u sunun kinayeli ifade
deyimi de, kişinin öfkesinin kontrol edilişidir. ~.f ise, koyunların barına
edilemez şekilde kabardığını anlatır.
ğı olan ağı! demektir.
;j_:ıG üzerine atiarnayı tanımlar.
..d -. >-'lı ~\; 1.\..ıııj
~ - r-
.JY kelimesi kendisi ile toprağın
sürüldüğü sığır demektir. Bu bir mas- Allah doğruyu daha iyi bilir.
tarın Hlil konumunda kullanılınası gi-
bidir. ~.3 '"a:: -? kelimelerinin ~~
misafir ve u:ı\-b tavaf eden yerıne
kullanılması gibi.
~wı.;ıti; ~
Sa Harfinin Sonu
237Şair, Züheyr b. Ebi Sülmii. Bkz. Divdn'ı, s.

ll.
215
o
~\YGs
Cim Harfi
~/C-b-b kelimesinin is~iare Y?l!lyla ,~uJ~

Y.;..
,.- lanılmasıdır. ~ jli.:Jı~ öjbu.::JI ~ G.bğ
Allah buyurur ki: ~tj ~ ;_;.ıl~ münazara ve münazaada onu geçtim
· >?lı Ve onu bir kuyunun dibine atı deyimi gibi.
nız (12/Yusuf 10). Yani, içinden su <~? !? develeri sulamak için de-
çekilmeyen kuyuya attılar. Bu şekilde riden yapılan bir çeşit kaptır ve bu
isimlendirilmesinin nedeni ya '-:-l;..?. kökten değildir. Bu şekilde adlan-
yani sert bir yerde kazılmış olmasın dırılmasının sebebi ise, kendisinden
dan ya da yıkılmış olmasında~~ı_r. ~ çıkan bir sesten dolayıdır.
bir şeyi kökünden kesmektir. J,:...:ıll ~
Hurma ağacını kökünden kesrnek
deyimi gibi. '-:-l~l ~ j Aşı zamanı de- '\r? /C-b-t
yimi ise,J"'Iy.:,JI ~j kesim zamanı gi-
A_1lah buyurur ki: ·~·i?~ 0*~
bidir.~\'~~ hörgücü kesilmiş deve
..::ı).LiJı~ Bunlar puta ve tağut 'a (şey
demektir. ~~ :UGj da böyledir. Bu da
tana) inanırlar (4/Nisa 51 ). ~ve~
~~ve ~~gibidir ki, eli kesilJ?1iŞ de- kelimeleri kendisinde hayır bulunma-
mektir aynı şekilde~~~ deyi-
yan bir işe yaramaz, rezil, değersiz şey
mi de tenasül organı kökten kesilmiş
demektir. Denir ki buradaki "ta" harfi
erkek manasma gelir.
"sin" harfinden bedel dir. Böylece onun
Elbise anlamındaki ~ de bu bayağılık ve alçaklığının abartılması
köktendir. Mızrağın keskin sivri kast edilmiştir. Şairin şu sözü gibi:
ucunun girdiği yer de buna benzeti-
0-"lJ\ ~~~ tY.Y. ~ 3~ _AV
lerek aynı adı almıştır. '-:-l\..:!.?. develerin
sütü üzerinde kabaran köpüktür. ·:~!?
87- Amr bin Yer bu' kabi-
~~Wl ~iyJI deyimi tüm kadınları lesi mensupları insaniann en
şerlif eridir. 238
güzellikte geride bırakan kadın de-
mektir. Bu, kesrnek anlamına gelen
238Şair, Alba b. Erkanı'dır. Bkz. Feyrüzabadi,
217
Yani insanların en değersizleri artık o bir kıl gibi incedir. 240
onlardır. Allah dışında
ibadet edilen fo. kelimesi bazen salt anlamda
her şeye ~ adı verilir. Sihirbazlar düzeltmek için kullanılır. Hz. Ali'nin:
~ J. .. , ~ ,
ve kahinler de ~ adını alırlar. ~ ~ ~

o le' . L' '. Li'
...J '~ ~ ~.
...< le' o ~ Li
..
E
y
her gönlü kırzğm gönlünü yapan!
~ 1 C-b-r Ey her darda kalanın işini kolaylaş
tırani sözü gibi. Ekmek için :.; Y.~
fo. aslı
bir çeşit zor kullanarak ~ insanın belini doğru/tan tanenin
bir şeyi düzeltmektir. Bu manada oğlu denmesi de bu özelliğindendir.
~~ .\.3~ ve fo) denir ~ .\.3~ Bazen de salt anlamdaki ele geçirme
dendiği de olur. Şairin şu sözü gibi: ve hakimiyet için kullanılır.
. --: .\J;;i,(..):!
~
: jjı ~
... :j -AA Hz. Peygamberin (sas): ~j JR.~
88- İlah, Dini düzelfmiş o da ~,f Hiçbir cebir yoktur; hiçbir
düze/m iştir. 239 tefviz de yoktur241 sözü gibi. Hesap-
ta (matematikte) fo. düzeltilmek is-
Bu dilcilerin çoğunun g?rüşü
tenen şeyi düzeltmek için eklenen
dür. Bazıları ise şöyle der: ~sözü
şeydir. Hükümdar da ~ diye isim-
infial kahbından gelmiş bir kelime
lendirilmiştir. Şairin şu sözünde gö-
değildir, bu fiil kalıbında gelmiştir
rüldüğü gibi:
ve onu tekrarlamıştır. Birincisi ile ıs
'.'..:. t\ ı:~\ L;.~. :1 .
laha başladığına ikincisi ile de bunu ~ "t7. o ~.J
tamamladığına dikkat çekmiştir. Bu: 90- Sabahyarasıney cebr. 242

Dini düze/tmek istedi ve hemen ona Hükümdara fo. adının verilmesi,
başlayıp düze/tmesini . tc;ımamladz, insanlan dilediği işe zorlamasından
denmesi gibidir. Çünkü Ji9 kalıbı baya da onların işlerini düzeltmesinden
zen bir işe başlamayı bazen de onu dolayıdır.
bit_irmeyi ifade etmek için kullanılır.
).;ı~!' m aslı başkasını
bir diğerini
J;~i ~ ~ ya çalışma ve aşırı gitme
o ~ o o
ıslah etmeye zorlamaktır. Fakat salt
düşünüldüğünden söylenir ya da~
anlamda zorlamak için kullanılmas!
zorlanma anlamı düşünülerek söyle-
nir. Şairin şu sözü gibi:
da yaygındır. Onun için 1~ .\.3_);..?.1 Jc.
sözü birini şu işe zorladım sözü gi-
' : .. :
J;':lı ~
~~ - -~
-A~ -'-:.
bidir. Yüce Allah'ın kullarını ~~
89- Yemekten sonra çok çalıştı
240Şair, İmruul Kays. Bkz. Divan' ı, s. 93.
241 Bu hadis değildir. Ehl-i Sünnet mezhebine
Besôir, ı , 359; İbn Ci nni, Hasiiis, ll, 53; İbn mensup kelamcıların sözüdür. Ayrıca Ca'fer-i
Dureyd, Cemheretu'l-Luğa,, 111,32. Sadık'ın da görüşüdür. Bkz. Übbi, Nesru 'd-
239Şair, Accac, Bkz. Dfviin'ı s. 4; Ezheri, Durr, I, 363
Tehzibu '1-Luga, Xl, 60; Serekusti, Kitabu 'L- 242Şair, İbn Ahmer. Bkz. Diviin'ı , s. 94;
Ef'iil, ll, 260; Feyrlızabadi, Besdir, 1, 360 Feyrlızabadl, Besdir, I, 361.
218
(kötülük/ere) günahlara zorladığını Cebbiir 'ın arş ını ile kırk arşın olur243
iddia edenler Kelamcıların literatü- sözüne gelince, İbn Kuteybe der ki:
ründe mücbire diye adlandırılmıştır. Bu, Zirau'ş-Şat adı verilen krala iza-
Mutakaddimin ise onlara ~~ ve fe edilen zira' (arşın) manasındadır. 244
~~adını vermiştir. .. All ah' ın .J~S~:\ı
Y uce . ' ~1
.J. '. ·.:li
. Y...r-'
Bir insan sıfatı olarak )~, hak O, galip olan otorite sahibi, gerçek-
etmediği yüksek bir makama sahip ten ulu olan Allah 'tır (59/Haşr 23)
olduğunu iddia ederek kendi eksik- sözü gibi yerlerde .J~ diye nitelen-
liğini tamamlamaya/kusurunu ka- dir_i}mesi ise, deniyor ki: Bu, ~.)A.
patmaya çalışan insan için kullanılır .J:#]I sözünün nosyonundan alınmış
ve bu kelime ancak zem (yermek) tır ki, O, nimetlerini insanların her
maksadıyla kullanılır. Yüce Allah'ın tür derdine deva olmakta/yarasını
# ~~ yh j Bunun üzerine bütün
JS sarmaktadır. Kimileri ise, insanları
inatçı zorbalar hüsrana uğradılar zorladığından, yani: Onları dilediği
(14/I'bra~h~ı m 15)·, ~i
.. _ .JG.;.
•• ~ ~1:.: -. 1:i-_j ne sürüklediğinden bu adı aldığını
Beni zorba ve kötülük düşkünü biri söylemişlerdir. 245
olmak~an_ uzak tuttu (Meryam 32); 0) Dilcilerden bazıları bu goruşu,
6.u~ La.:,g ~ Orada zorba bir kavim lafız yönünde!! reddetmişler ve: ~i
va~ (5/Maide 22) JS .\.lıı ~ ~~
Jc kahbından J\.i.9 kalıbı yapıl~madığın
~~~~~Allah büyüklük tasiayan dan, .JG.;.. kelimesi de, ~..J;ı:?.i fiilinden
her zorbanın kalbini bundan dolayı türetil em ez, demişlerdir, 246
mühürler (40/Mü'min 35) sözleri
gibi. Yani hakkı kabul ve ona iman
243 Hadisin Kdflrin ateşte dişi Uhud gibi olur
etmeye karşı üstünlük taşıyan.
kısmı sahihtir; s ıhhati üzerinde ittifak edil-
Başkasını zorla kontrol al!ına ala- miştir. Buharl, Sahih'inde tahriç etmiştir.
na da .JG.;.
..
denır.
. -!G;.,ı
.. : ~ ~ :i L._j- sen
-. ',i.:: '-l.l Bkz. İbn Hacer, Fethu 'I-Bdr i. Xl, 4 I 5; Ah-
onların üstünde bir zorba değilsin, med, Müsned, II, 328; İbnu'l-Lebban, ihsdn,
IX, 284; Müslim, (HN: 2851); Mübarekflırl,
(50/Kaf 45) ayeti gibi . .JG.;.. kelime- Aridatu '1-Ahvezi, X, 47. Diğer kısmını ise,
sinde kendi akranzna zorla üstünlük İbn Hacer der ki : Bezzar, Ebu Hüreyre'den
taslama manası da olduğundan ~ sahih bir senet ile tahriç etmiştir. Beyhaki de
~jG.;.. .Cfkranmdan yüksek hurma ve tahriç etmiştir. İbnu'l-Mübarek de Zühd'te (s.
87) sahih bir sened ile tahriç etmiştir. Bkz.
~G.;.. :i..§ıj akranından büyük dişi deve
İbn Hacer, Fethu 'I-Bdr~ Xl, 423; Beğavl,
deyimleri de kullanılır. Şerhu 's-Sünne, XV, 250.
Haberde rivayet edilen: U-ı~ 244ibn Hacer der ki: İbn Hibban, Sahih'inde
2J~_)i ~~ ~lij ,~l ~ .JlJI ~ _)tSJ\

Q ~ ~ ~ •• ...
tahriç ett i ği bu rivayetin geçen Cebbar kav-
ramının izahında kesin olarak bu, Yemen 'deki
:-'~\ tlj~ \.Cij~ Ateşte kdfirin dişi kraldır demektedir. Bkz. İbn Hacer. Fethu 'i-
Uhud gibi olur. Derisinin kalınlığı da Bari, XV, 423
245 Bkz . Beyhakl, el-Esmdu ve :ç-Sıfdt, s. 48.
246 ibn-Kuteybe, Garihu '/-Hadis, ll , 145
219
Buna şöyle cevap verilmiştir: emiri şöyle demiştir:
Bu,~~~ _j .JA.~ hiçbir cebir yoktur; 1..:
(.S""""
_;~,; -~ - ..::.ıt.S
ı..,.ıyıu .J •• .J -
'-· -~; LS.J
~
.- li. li..
hiçbir tefviz de yoktur sözünde geçen \j,~_J '@~;~~-,~~Ey göklerinyoktan
_;.::. kelimesinden alınmıştır;)..;ı~l ke- yaratam; kalpleri fıtrat/arına göre
limesinden değil. Mu'tezile'den bir kötü ve iyi şeklinde düzenleyeni. İbn
kesim, bunu mana yönünden inkar Kuteybe'nin: Bu ~ı GY.-:?- deyimin-
edip: Yüce Allah bundan çok yüce- den alınmıştır; çünkü: O, kalpleri,
dir/münezzehtir demişlerdir. Fakat fıtratlarına göre bilgilendirerek dü-
bunun inkar edilecek bir tarafı yok- zenlemiştir247, sözü ise, kelimenin
tur; zira: Yüce Allah, insanları, ilahi daha önce geçen anlamının kapsamı
hikmet gereği, kaçınmaları mümkün na girmesine dayanmaktadır.
olmayan bazı şeylere zorlamıştır. Bu
..::.ı_,~ ise, ~ fiilinin ..::.ıJW ka-
ise, sapkınların ve cahillerin anladığı
lıbıdır. .JG.. G_)!? :; ·,~ hal ini düzelte-:
anlamda değildir. Bu, onları hastalık,
ceğiıne söz verdim demektir. ~\..:::.i
ölüm ve dirilişe zorlaması gibidir.
\j,~/;?:: ~ ~ büyüklüğünden yarası
Onların her birini bir hizmete, yapa-
sar;lamayacak olan bela demektir.
bileceği bir sanata/işe koşturmuştur;
Keıniğin kaynaması sözcüğünden,
ahlak ve arnellerden arayabileceği/
kırıkyere sarılan çaput anlamına ge-
yürüyebileceği bir yola koymuştur.
len o~ kelimesi !üretilmiştir.
Bu, insanın muhayyerlik içinde iş
;;)~ da kınğın üzerine sarılan
leyen bir zorlanma ile karşılaşması
çubuktur; çağulu ise, _)'* şeklinde
demektir. Bu durumda, insan ya sa-
dir. Eldeki şişme de, şeklen kırı~ın
natından razı olur ve onu değiştirmek
sarılmış haline benzediğinden oj~~
istemez ya da onu sevmez, fakat sev-
adını almıştır. .J~ ise, diyetin düşen
memesine rağmen onu sineye çe~~r:
kısmına denir.
Onun için Allah bl_\yurur ki : ı~
0_?.) ~:oj ~ ~~ JS \_;j \;gi~;y ~y,l
Fakat insanlar bu inanç birliğini yı ~ 1 C-b-1
karak çeşitli gruplara ayrzldzlar. Her
grup kendi inanç sisten~i ile ö~ün,d~ J;ı.;.. : Sözcüğü, dağ demektir, ço-
(23/Mü'minun 53); f@ ·,J! ~ ~ ğulu, J t..+?-1 ve J~ _şeklindedir. Allah.
~~ı ~~ı ı) 1;€~:':,_;~ ~Dünya hayatında ~uy_urur ki: J~l~ ~~~ 0a-.J':ll J;..?j tJi
onların geçimiiliklerini biz tabim i~G_Ji Yeryüzünü bir beş ik; dağlan da
ettik: (43/Zuhruf 32). İşte bu ölçü onun için birer dire~ _ kıb:zadtk mı?
açısından kahir diye adlandırılmıştır. (78/Nebe' 6-7); \j,L.:.ı_)i J~ı_J Dağ~an

O ancak hikmetinin kalıretmesini yerleştirmiştir (79/Naziat 32); J~j
'
gerektirdiği kişil eri kahreder. ~Y. ~ ~ ~~ ~ ~~ı ~ Yine Allah
Rivayet edilir ki: Mü'minlerin
247İbıı-Kuteybe, Garibu'l-Hadis. 11 , 145
220
gökten dağlar gibi dolu yüklü ~ulut . Tevv_ezJ2 49 bu kelimenin; ~' ~'
lar ~ndiriyor (24/Nur 43); J~l ~j ~ ve 4formlarında geldiğini söy-
~ı)i~ .. ,_ ·.
. ~J ~ ..ı..ı..;ı.
iJ
·-, agar
-..1 da ler. Başk~;ına göre ise, ~ kelim~si
beyaz, kırmızı, koyu siyah değişik 4 'nin çoğuludur. YüceAllah 'ın: l_,i:jlj
~ " ~; ~ ; ~ o J ---- _. ..
renklerde yo!fc:r, P,~tikazar açt!~ Ç351 ~j':ll ~I.J ~ ':?~1 Sizi ve sizden
=~ .•:,
,F atır 27)•, 1~
A 1:~ J~l • • elli -'L.:.:i'
l.J'I" • • : '-? _,. . J önceki kuşakları yaratan Allah ~an
~ ,).j Sana dağlara ilişkin soru korkunuz (26/Şuara 184) sözü de bu
sorarlar. De ki: Ra bb 'im onları ufa- anlamdadır. Yani: Üzerine kuruldukla-
layıp havada savurur (20/Taha I 05); rı halleri ve yürümeleri için bağlandık
~ -?ıj G~ ~~~ ~ 0)=: ;:;3 Dağları lan yo~la~ı ü_ze~ine y~ı:~tılmışlardır ki,
mahdretle oyup alımlı köşkler yapı buna ~t...:;, ~ ~ JS J§ De ki: Herkes
yorsunuz? (26/Şuara 149). kendi kişiliği ve inancı uyarınca ha-
Kelime, anlamları esas alınarak reket eder (ı 7/İsra 84) ayetinde işaret
istiare yoluyla kullanılmış ve bu açı edilmiştir.
dan birtakım türetmelere gidilmiştir. ~ sertlikte dağ gibi oldu demektir.

Mesela ~ 0~ deyiminde, dağın
sarsılmazlık manası ölçü alınarak,
~/C -b-n
falan adam dağ gibidir; sarsılmaz,
denmiştir. Allah buyurur ki: ~3 ~~ ~
ı:i. Jc .Wı ~ (Allah onu şöyle ÇıJ(2'i} İkisi de Allah 'a teslim olup
yaratmıştır) deyimi, kişinin özel do- onu, yüz üstü yere yatırınca (3 71
ğasına, değiştirilmek istense de değiş Safnit I 03).
t~rilemeyecek olan yapısına işarettir. u1\!!?ll iki şakak, alnın iki yanı
~ _,~ 0~ deyimi de, sert_y~pılı,_
(kal~n . dır. ~ (korku), baş edilebilecek
gövdeli) kişi demektir. ,~\ ..ı;?. yY,.J dayanılması gereken yerde kalbin
sözü ise, güzel yapılmış elbise anlamı zayıflık
na gelir.
göstermesidir.
.
[Sözgeliıpi]: u4 J?,.j korkak
Büyüklük anlamı düşünülerek de adam, u4 ~iY.! korkak kadın.
büyük topluluğa. J;ı.;.. denıniş_tir. Allah .;~:ı:,?l: Onu korkak buldum; kor-
buyurur ki: i_#~~ ~i :ıilj And
kak olduğuna karar verdim demek-
olsun ki, o sizden nice nesilleri saptır tir. ~ (p,eynir); bildiğimiz yenen
mıştır, (36/Yasln 62); yani: Bir cema-
şeydir. tiılJI ~: Süt, peynir oldu
at büyüklükte dağa benzetilerek böyle anlamına gelir.
denmiştir. ~şeklinde musakkal ola-
rak da okunmuştur. 248
249Ebfı Muhammed Abdullah b. Muhammed
248 Bu, İbn K esir, Hamza, Ki sal, Ruveys ve (v.230/848); dil imamlarından biridir. Ebu
Halef'in kıraatidir; iki zamme/ötre ve "lam" Ubeyde ve Asma!' nin öğrencisidir. Kitiibu 'i-
hartinin şeddesiz hali şeklinde okumuşlardır. Hay! ve Kitiibu 'l-Azdiid adlı eserleri vardır.
221
~/c -b-h ~~!ise, seçme yoluy_la toplamak-
tır. Yüce Allah: ~_) ~~\..! Rabbi, onu
4@)?: Sözcüğü alın yani, başın seçti (68/Kale~ 50) _ buyuqnu§ttır.
secde ederken yere gelen kısmıdır. Yüce Allah'ın: ':1,)1 l_,lt.S ~'-! r+iG ~ ı:ı)3
1 6~1:·~)1 Sen onlara bir ay~t s-unmadı-
A}lah buyurur ki: ~~ ~ i.Sfo
;J. _)~3 ~fo3 Onlarla alı;,lar~, yan- . ğın zaman, onu seçseydin ya, derler
ları ve sırtları dağlanır (9/Tevbe 35). (7/A'raf 203) sözünde ise, onların:
Aslan diye adlandırılan yıldıza da, Topfasaydın ya diye eğlendikleri ve
alın gibi olduğu düşünüldüğünden böylece tariz yoluyla: Sen bu ayetleri

46!? adı verilmiştir. İnsanların ileri uyduruyorsun; Allah 'tan gelmiyorlar
gelenlerine de 4@:·? denmektedir. Bu- dedikleri anlatılmaktadır.
nunla adlandırılmaları, o_,:?.._j (yüzler) ~\ ~\ ~~! Allah 'ın kulu seç-
diye adlandırı lmaları gibidir. mesi: Kulun herhangi bir gayreti ol-
Peygamberden (sas) rivayet edilir madan Allah'ın ona pek çok nimetin
~_i, o şöyle buyurmuştur: ~@)?ll~~ kapısını açan bir ilahi feyz vermesi
4j~ Cebhede sadaka yoktur, 250 yani: yoluyla kendine tahsis etmesidir. Bu,
Atiarda zekat yoktur. peygamberler ile Sıddikler ve Şehit
lerden onlara yakın derecedeki bazı
kişiler için söz konusudur.
~/C-b-y
Allah buyurur ki: ,_;1J:1)j ~~3
L>-':ı:pjl ~ Ç.W\ ,;,)!? suyu havuzda ~_) Tıpkı rüyanda gördağün gibi
topladım denir. Suyu toplayan ha- Rabbin seni peygamber olarak se-
vuza, ~l?- adı verilir ki, çoğulu ylj?. çece k(12/YAusu f6)·~.G- , . ..J ~~~ ••
şeklindedir. Allah buyurur ki: L.ıti;..3 ~ı....::.J\ ~Fakat Rabbi Onu seçti
~ıJ,?JıS. Havuz gibi geniş kaza~la~. ve salih insanlardan yaptı (68/
K a 1em 5O)·, I..S".11 ~ • ' lı:,.. :ı;. .J- ~
' ' ı;·.-.~.;,
. . . 1J-
(34/Sebe'. 13). İstiare yoluyla: ,;,)!?
&.;i~ tı.)Jı denir ki: Haracı topladım rl;,·,~ .J;ol~ Bunlardan bazılarının
demektir. babalarını, soylarından gelenle-
'!!} , , ,
.. All a h' ın.· u->

ıc· ..:.ıl--: ri ve kardeşlerini de seçip doğru
_y>J. .Gl\
_ _ Y u~e - ·'
_... ~
G~ ~ t!J.J ~~ Onları katımd;n bir yola ilettik (6/En'am 87); ~~~ ~
..
rızık
" .:
olarak her şeyin

ürünlerinin
1.5.:,;.3 ~ -;.ılli ~.) Fakat bir süre
toplanıp getirildiği, kutlu bir yere
sonra Rabb 'i, onu seçti, tövbesini
yerleştirmedik mi? (28/Kasas 57)
kabul ederek kendisini doğru yola
sözü de bu anlamdadır. iletti (20/Taha 122); 0.:. 4ı ,,))j
~' ·' 0"'• - .ı..J1ı --- ~'Lii.. Alla h , d- i 1-e-d i-
_.. : lj~.J
ğinikendisine seçer ve kendisine
250Diirakutnl (Il, 95), Hz. Ali'den tahriç eder.
Beyhaki der ki: Bu hadislerin farklı rivayetleri yöneleni de doğru yola iletir ( 42/
birbirini desteklemektedir. Bkz. SuyCıtl, ed- Şura 13).
Durru'l-Mensur, Il, 51.
222
Bu da YüceAllah'ın: ~~j ~l '"\_;.

'-;-l _,;Wh ' l'~' 1 ~·-.ıii:;S· ..
. .# __ : .J ~ ~ _; . .J fıılı, kalıp
-:>1~1 ı.sJ.~ ~~Biz onları Ahiret olarak 1~ fo. Ge ve ~ fiili gibidir
yurdunu düşünen, gönülden bağ ve çoğulu, '7lY-~ fiili gibi, ~ şek
lı kullar yaptık (3 8/Sad 46) sözü Jindedir. Allah buyurur ki : ~·ıi.ıı )j j
gibidir. ~ ~ Ve zalim/eri, diz çökmüş du-
~
rumda orada bzrakırız (19/Meryem
,:.,i 1 C-s-s 72) ayetinde geçen ~ kelimesinin
~gibi çoğul olması da, vasıf olarak
Fiili, J,;.. ;ıj .i W;;., J,:;?ıj .;~;i~? şeklin kullanılan bir mastar olması, q~ doğ
dedi~. Allah_buyurur ki; ~\ı.,.;.~ Jı.;.j ru sayılır. Yüce Allah'm: ~~ JS. ı.s)j
0-ı 4-l ı..;, . ''xl ··~: .~.1~>1 ~';)\.;, ;; -..: --.< 4i4- Her ümmeti diz çökmüş olarak
-- ~_) ~ ~ . . ··; - ~
-;>'~Kötü sözün durumu da, yerden görürsün (45/Casiye 28) sözündeki
koparılmış, kökü olmayan kötü bir ~~ ise, çoğul yerinde kullanılmıştır.
ağaca benzer ( 14/İbrahim 26); yani: Tıpkı, ö~~j ~~ ~4 ayakta olan ve
Gövdeleri sökülen. oturan bir topluluk sözünde olduğu
,
;; ~? ? kendisiyle söküm yapılan
gibi.
alettir. Bir şeyin cüssesi, onun ortada
olan şahsıdır. 4, xerin tepe gibi yük- ~/C-h-d
bkz ‫ﻛﻔﺮ‬
sek olan kısmıdır. :i'iJS, piştikten sonra
da habbesi _o.lduğu gibi kalan üzüm .ı~ kelimesi, kalpte ispatı yer-
tanesidir. ü~ ise, bir bitkidir. leşmiş olan şeye karşı tavır almak;
kalpte olumsuz tutum sergilenen şeye
- karşı ise, oluıplu yaklaşmaktır. Fiil,
~/C-s-m ı:ı~ ~ve 1~ şeklindedir. Allah
buyurur ki: ~~ 's~;~:)~:.,ıj ~ IJ~J
~4- ~-:>\:)~~~~Oldukları
Vicdanların kesinlikle doğru kabul
yerde yığılıp kahverdiler (7/A'raf
ettiği bu mucizeleri inklir ettiler (27/
78) İkarnet edenler için kullanılan
Nemi 14); ıiJ',>i) ~Y~ ı;\S L;,j Onlar,
bir istiaredir. Nitekim, çömelip yere
yapıştığında kuş için ylhll ~deyimi dyetlerimizi ısrarla inkar ettikleri
gibi (7/A'raf 51). -~;;..~ kalıbı ise, bu
kullanılır; l.} ;,~~ ise, oturan insanın
bedenidir. ~i?. ~ j ve L~ ifadesi inkar işinde uzmaniaşmak demektir.
.
ise, kinaye yoluyla, çokça uyuyan ve 4 J?.j: Cimri, kimseye hayır
tembel olan kişiyi anlatır. olmayan, kendini f<;ıkir gösteren kişi
demektir. ~~ J=..)i: Bitkisi az olan
- yerdir. l~ .;j 1~ deyimi ona inat ve
~/ C-s-v engel o_lsun diye manasma gelir.
[Diz çökmek: Dizlerinin üzeri- ~i: Bir felakete uğramak/inkar
ne oturmak anlamına gelen] ı)C ~ sahibi olmak demektir.
223
- - - - -- - - - - -- -
F.l C-h-m ile, henüz yeni kesilmiş
giysi mana-
sı kastedilmiştir. Onuı:ı için gece ve
~: Çok kızışmış ateş demek- gündüze ül~~ ve ul~l denmiştir.
tir.~ /şiddetli ktzışan ateş, aşm Allah buyurur ki: ~i;. ~~~ ~.J
sıcak yer de bundandır. 251 ~_J ~_J ~ Dağlarda da beyaz yollar ya-
~\ ö~ &ı Öfkenin şiddetinden rattık (35/Fatır 27); ayette geçen .oi;..
yüzü kızardı deyimi, ateşin kızışmış - ö~ nin çoğulu olup apaçık/güzel
halinden alınmış bir kinayedir. Bu yol demektir; çokça gidilip ,geli!len_,
da, kalbin sıcaklığının kaynamasm- kullanılan yol demek olan .o_,~ 0.1~
dan meydana gelir. .lı.ıl ~: Aslanın deyiminden alınmıştır.
parlayan keskin gözleri demektir.
L}.ı),.ıl i~4- yolun ortası deyimi de
bunda~dır. Koyunun .o_,~, ve~~~ ise,
~ 1 C-d-d sütü kesilmiş alanıdır. ~~ c#~ ~an
nesinin memesi kurusun deyimi, yer-
~: Düz arazi parçalarıdır. ~ ~ me amaçlı kullanılır. İlahi feyz de~~
ı~ ~ ~~ yürüyüşteki ~iddiyet ve diye adlandıqlır; Allah buyurur ki:
hızlıl~ğı -anlatır. ~1_, ~;i ~ ~ de ~.J 4 Jw .:Ji.J Rabbimizin şanı yü-
işinde ciddiyet sahibi oldu, demektir. cedir (72/Cin 3); yani: O'nun feyzi.
~_:ı~i ~::ı~ araziyi parçalara aytr- Kimisi ise, azameti, der. Bu da birin-
dzm deyiminden kalkılarak mutlak cisine döner/dayanır. Bu kelimenin
anlamda kesrnek için de kullanılır_ Bu Allah adına dayandırılması, O'nun
anlamda, yjJı ~j~ denir ki, giysiy~ mülküne tahsis edilmesi maksadına
düzeltmek için kesrnek demektir. y_:;; yöneliktir. Öte yandan Yüce Allah'ın
~~ de; asıl itibariyle yeni kesilmiş
insana verdiği dünyalık kısmetler de
giysi demektir. Bu mana, yeni inşa lı
. adını alır ki ' bu da baht/talihtir.
edilen her şey içiı:ı kullanı_lır; Alla,h ~_ı ~::ı~ denmesi bundandır.
..'.1 . j ;..;. JJ
buyurur k ı.·- .l.ı..ı.:i..
··- . ~ ·:ı~ ~
c...Y.' ~ r..ş; 1 - .
Peygamberin (sas): ~ 4Ji \~ F.'t
Doğrusu onlar yeniden yaratılmak
~i /Senin katında (dünyalık) şerefli
tan şüphe etmektedirler ( 50/Kaf 15);
olanın şerefi fayda etmez252 sözü ise,
bu, ikinci dirilişe işarettir. _
ahirette Yüce Allah'ın mükafatına
işaret edilen de: ~1) ~.J cia \~\ atalarla ulaşılam az; sadece, bu ancak
~ ~.) ~~ Biz öldüğümüz ve toprak O'nun emrine bağlılıkla elde edilebi-
olduğumuz zaman mı dirileceğiz? Bu
uzak bir dönüş~ür (50/Kaf3) ayetidir.
~~karşısına~ konmuştur; zira~~ 252 Hadisi, Muğlra b. Şu'be aktarmıştır. Bu sahih
bir hadistir. Buhar!, ez-Zikr ba 'de 's-saliit (İbn
Hacer, Fethu '!-Bari, Il, 325); hisiim, XIII,
251 Müellif, kendi işleyiş metoduna uygun olarak 264; Müsliın , (HN: 593); Beğavl, Şerhu 's-
burada cehlın kavranının geçtiği birkaç ayet Sünne, III, 225. Suyuti'nin bu anlamda bir
vermeliydi; sözgelimi, Müterciın. ri salesi vardır.
224
!ir, demektir. Yüce Allah'ın: ~_.>:! 0tS de denir. Yasin suresinde ise: f-b. ~~~
: ~ -_ı L.iı LA ı~
:ı_,..Y~>- : ·• .;j ı :,j;. c ii:... wl· K·ım 0),_..~.) ~_) J) ?1~~~ ~ Kiihirlerinde~
- -
geçici dünyanın mutluluğunu isterse Rabb 'lerine koşarak çıkarlar (36/
dilediğimiz kimselere orada diledi- Yasin 51) rlenmiştir.
ğimiz kadar geçici nimet veririz, (17/
İsra 18); ~ ~ ~J iy..'Ji ~ıji ~J
J~ 1 C-d-r
i.J~ ~ 0tS ~J~ ~_).:, ).j Kim
ahiret mutluluğunu ister de mü 'min )~kelimesi, .b:JL:.. yani duvar de-
olmak şartı ile o uğurda gerekli ça- mektir. Şu kadar var ki, .b:ıt..:.. derken
bayı harcarsa, böylelerinin çabaları yerin etrafını çeviren özelliği öne çı
takdir edilir, emeklerinin karşılığını karılmış, )~ derken ise, belirginliği
alırlar ( 17/İsra 19) ayetlerinde haber ve yüksekliği vurguianmış olmakta-
verdiği de budur. 0~ ':l j JLA ~ ':J ~ ~ dır. Çoğul u, .J~ şek! indedir. Allah bJ!-
Ki, o gün, insana ne malı ne de er- YUft!r ki:~ 0;,~!~ ~~ 0~ ~1~1 ~i'_j
kek çocukları yarar sağlayabilir (261 ~~\ O duvara gelince, o şehirde ya-
Şuara 88) ayetinde işaret edilen bun- şayan ik_i ye tim çqcuğundu ( 18/Kehf
dan başkası değildir. 82) .' ~~~ ~ ~. :.:. ~i :ı_, ' i
1J.:ı.. ı : ·• Ll=.. -:
u .. ~ .) : ~ . __,!
~ : Babanın babası ve annenin Orada yıkı/mak üzere olan bir duvar
babasıdır. ~~ 1~ ~ ~ hadisinin an- 25 3
buldular. Onu düze/tti ( 18/Kehf 77);
lamı, kimseye soyu ve babalığı fayda .J~ .. l_)'_j ~ jl yahut duvarların ar-
veremez. Nasıl ki, 0~ ~J JLA ~ ~ ~~ dından .. (5~/Haşr 14). >Bu bağlamda
Ki, o gün, insana ne malı ne de erkek hadiste: j~l ~Wl ~ ~ Su, duvara
çocukları yarar sağlar (26/Şuara 88) yetişenekadar denmiştir. 254
ayetinde kimseye çocuklarının fayda )~\ 6 .).i?.: Duvarı yükselttim
veremeyeceği haber verildiği gibi, deyiminde ortqya çıkma manası esas
yukarıda verilen hadiste de babalığın alınmıştır. ~~ .)i?.: Ağacın nohut
fayda vermeyeceği ifade edilmiştir. gibi yaprakları tomurcuklandığında
söylenir. Yerden yeni çıkmaya baş
~~ 1 C-d-s layan bitkiye_.J.i?. ad~ verilir. Tekili,
ô_).i;..'dır. J,:._j\ıi s.ı.Ji?.l: Bu şekildeki
~ , ' :.
Allah -~uyurur ki: u.?.-....>"":1 r-.>: bitki ile yeşeren yer demektir. _)~
k.ı.Y:ı ?1~'-ıl ~ O gün kahirierden ~!'>"'li ve .J~: Ağacın yaprakları çık
hızlı hızlı çıkarlar _(70/Mearic 43); ması haline benzetilerek, çocuğun
ayetinde geçen ..::..ıli;.,.l kelimesi ..::..ı.i;..'in
çoğuludur; ..::..ıı;.. kabir de u.i;.. (kabir) 254 Hadisi, Abdullah b. ez-Zübeyr aktarmıştır.
Hadis sahihtir. Buhari-Müslim, Ebu DavGd
(HN: 3637), Tirmizi, Nesa!, ibn Mace (Sü-
253 Buhar!, ı 6/Sıfatu's-Salat, 70; Müslim, nen, II, 829) ve Ahmed (Musned, l, 165)
Mesacid ve Mevadiu's-Salat: istihbabu'z- tahriç etmiştir. İbn Hacer, Fethu '/-Bari, VIII,
Zikri Ba'de's- Salat. 254; Hatta bl, Mealimü 's-Sünen, IV, I 8 I.
225
vücudunda su ve ittihap toplayan şi ~~ Onlarla üsluplarm en güzeli iü;
şik yaraların çıkmasını anlatır. tqrtış (16/Nahl 125); ~ 6,3~~ 0,ı~i
<..?-!~ ve oj~ kelimeleri ise, de- ~~ ~yi Onlar, Allah 'm.. ayetleri hak-
niyor ki: İnsan vücuçlunda çıkan bir ~ın,d~ tart~ş~rl9r (~O(fv1ü'min 35); 0L:ı
şişl iktir. Çoğulu, )i;..i' dır. l.ı~ ~ ~i .W ı <? ~_,l:l\..?. Eğer onl~r
seninle tartışırlarsa, de ki: Allah, yap-
~~j~ ~G cilt hastalığına yaka-
lanan koyun ve _)~ kısa demektir t~~!arı_nz?:! _ço_~ iyi f?ilir (22/Hac 68);
Li.l\~ w ]iSI.! ü::J:l4- ~Bizimle tartıştın.
ve )~ kelimesinden türetilmiştir.
üstelik bu tartışmay_ı çok uzattın (ll /
Bir harfin ilave edilmesi, UsCdu 'l-
Hud 32); ayetteki Gııi:>. kelimesi GJ:ı4-
İştikdk'te açıkladığımız gibi, anlamı
nı daha da güçlendirmek içindir. y~
şeklinde de okunmuşt~ır.
ise, sondur. Bir şeyin gelip duvara ~~ ~) ~ ; ;~ L. Bunu sana
dayanması gibi, işin sonunu göster- ancak tartışmak için söylediler (43/
diğinden bu adı almıştır.\~ j~ ~ şu Zuhruf 58); ~~ :~ fol 0~'1; 0tS.J
güzel oldu ve Y.~ ~ o gÜzeldir de- Nevar ki, insan, tartışmaya so~ dere-
yimleri gibi, 1~ o ji;..l L. ve ~ _)~l de c~ düşk~n bir varlıktır ( 18/Kehf 54 );
denir ki, ne güzel oldu demektir. ~\ ~ 6Jl~~ ~j Yine buyurur ki: On-
lar Allah ha~kın_da ta_~tışıyorlar ( 13/
Ra'd 13); -?_,11'.)§ ~ Li.l~4-:l Lut kavmi
J~ 1 C-d-1 hakkında, tarfıŞmaya girişti (ı 1/Hud
Jl~: Sürtüşme ve üstün gelme
74); ~~~ l_,l:l\..?.j Haksız olarak mü-
c_adeleye,_ girmJşlerdi (40/Mü 'min 5);
bağ}aı~1.ında çaba sarf etmektir. Aslı,
J;ı.;..ll <.::..D~ deyiminden alınmıştır ki,
~ ~ ~\ ~ J~~ 0:. LY'Ull ~j İnsan
lardan bazıları Allah- hakkında bir
ipin ilmeklerini sağlam atmak de-
bilgisi olmc;ıdığı_ halde tartışır (22/
mektir. J!~ deri veya kıldan yapılmış
yular da bu köktendir. Ç.~\ ~~: Bi- Hac 3); &>Jı ~ Jl~ ~j Haccda tar-
'J_QYZ sağlamlaştırmak anlamına gelir. t~Ş.ma yoktur (2/Bakara 197); ~ t) y
:U_,~ t.J~: .Sağlamlaştırılmış zırh de-
u::J:l4- Ey Nuh! Bizimle tartıştın (ll 1
mektir. Ji;..l ise, bünyesi sağlam olan Hud 32).
şahin için kullanılır. J~ de, sağlam ~
yapılı saray demektir. 41 C-z-z

Jli:>.- de bu köktendir·, sanki , tartı-
~ Bir şeyi kırmak ve un ufak et-
şanların her biri, diğerinin görüşünü
mektir. Altının kırık taşına ve küçük
ilmek ilmek çözmek istemektedir.
altın parçacıklarına :ııi?. adı verilir.
Jl~'ın aslı, boğuşmak ve kişinin ra-
Yüce Allah'ın: l:ııi~ ~ o putları
kibini sert yer demek olan cedaleye
kırıp P,arça parça etti (21/Enbiya
düşürmesidir, de denmiştir.
58); ~.J~ Y.i:- ~\...be parçalanmamış,
Allah buyurur ki:~;~ ~~4-J
226
o ~ : o ~ ~
bütün halinde bir bağış olarak (lll Hadiste: ~~~ ~j_):ll ~Sabit-
Hud ı 08) sözü de bu anlamdadır; leşmiş (kurumuş) pirinç gibidir, 255
yani: Onların üzerinden kesilmeyen denmektedir. ~4-- ~j: Tüm takdir-
ve onların mahrum edilmediği bir lik vasıfların kendisinde toplandı
bağış. Ayrıca, üzerinde bir ;;~ yok ğı adam demektir .ki, oryun elleri
demek kendini örtecek bir parça bez adeta kor gibidir. :i.;i~4- ~IY,)de bu-
yok anlamına gelir. nun gibidir.
-
t4 1 C-z-a C~ 1 C-r-h
- '
t~ kelimesinin çoğulu t__ı~'dur. c:.?. kelimesi [kesici veya zede-
Yüce Allah: ~~ tJ4 ~ ;.<i:,\.-..~J leyici bir vuruş veya kesme sonucu]
Sizi hurma daliarına asacağım (201 deride meydana gelmiş kanayan ya-
Hiha 7 ı) buyurmuştur. rıklzedelenmedir. Bu anlamda 4....:;.y;..
.Ge~: Odun parçalarz g_ibi par- ı..;..?. denmektedir. Yaralı kişiye de
çaladım demektir. Devenin t~'ı, beş cu.;. ve c::__ı_?..;, denir. Allah buyurur
yaşına gelenidir; koyunun t~'ı ise, ki~ Ja~ tJ.RJı:, ve yaralama-...
bir yaşı tamam alanıdır. larda da karşılıklılık (kzsas) ilkesi
geçerlidir (5/Maide 45). Şahidin
Hayvanın henüz yeni yetişenine
şahitliğini zedelemeye de bu açıdan
benzetilerek, geçici karanlığa/karneri
benzerliğinden dolayı c:.?. adı veril-
ayın son üç gecesine de, t ~ adı ve-
miştir. Avianınada kullanılan köpek,
rilmiştir.
pars ve kuşlara da ;;..;.-:-'4-- adı verilir;
- çoğulu, C::-;-'\~'tir.
J4 1 C-z-v Bu adlandırma, ya onların yara-
lamalarından ya da kazanmalarından
öj~ ve ö,J~: Alevii yanmadan
kaynaklanır. Allafı buyurur ki: l.;,j
sonra kalan karlaşmış odundur; ço-::
ğulu, LS~'dir. Allah buyurur ki: :,1 0.ı:1< ~ c/F.Jı ~ F-:.1- Öğreterek yetiş
A ~ ~~ ~ -:-'U\ ~ ~:,4 Belki tirdiğiniz avcı hayvanların sizin için
tuttuklarından (5/Maide 4). Organiz-
oradan size bir haber ya da bir ateş
manın çalışarak kazanç elde eden or-
koru getiririm (28/Kasas 29).
~ ~ J ~
ganları da bu iki anlamdan biri kaste-
ı d er k"
Ha 1 ~1 o ;. '-
. _ \h
. _ı ~
_ı. ~ \.:i.:;. . gı- o
dilerek c:-:-"~ diye isimlendirilmiştir.

bidir. Ancak 1~ fiili bağlılığı daha
c::lfo.l ise, günah kazanmadır;
açıl~ biçimde anlatır. ~ ~ :ııjı 1~
~\ denir ki, devenin yanlarına
sımsıkı yapışan keneleri/haşereleri 255 Hadis, muttafakun aleyhtir. Bkz. İbn Hacer,
Fethu'l-Bari, X, 103; Müslinı (HN: 2810);
anlatır. ~~~ w~l ise, ağaç, kor
Ahmed, Miisned, lll, 454; Beğavi, Şerhu :5-
oldu demektir. Siinne, V, 248.
227
aslı _~l-?-'dır; nasıl ki, wıyi~ da .jj demiştir. 2 56 Yani: Onu kendisine ay-
4...;._)ill deyiminden alınmış olup ya- kırı olan şeylerle karıştırmayınız.
ranın iyileşmesi üzerine kabuğunun ~~~~~~Yürüyüş bizde hal
kalkması anlamına gelmektedir. Al: bırakmadı ~nlamına gelir. 0L.:..1jl ~__;...:
lah buyurur ki:_ ı__?fo. ı 0.1;.11 ~ ;.ı Kişi çekirge yiye yiye derisinde uyuz-
1~.J
.; . .:: - 1_,.,.,. : jtS.
~-ı (.);! _
~!i;;.:. ; 1.): ı d:.~,
~ - ••
.1\
luk oluştu demektir.
~ıy:. ~~t.....::JI
Yoksa kötülükleri işle
yenler kendilerini inanıp iyi arneller
j~ 1 C-z-r
işleyenler/e bir tutacağımızı mı san-
dılar? (45 /Casiye 21 ).
Allah buyurur ki: L. 0.h~ Gj.J
\JF,. ~~ ~ Yeryüzünün üstünd~
J~ 1 C-r-d kileri kesinlikle kupkuru bir toprak
düzlüğü ne çevireceğiz ( 18/Kehf 8);
..ıl_?..:
çekirge, bildiğimiz can- yani: Bitkjyi kökünden koparan.
lıdır. Allah buyurur ki: ~ GL)~ ~:.ü~ ~.Jl: Üzerindeki şeyler yen-
.::.ıli\
• - r-- ~ı .J- t- ..ı~ı-
. .J
~~-.J :ıı ~
·.:iı .J· u:~ --""""
.i_ıı miş olan toprak. J.JY.., sofra üzerinde
-?)Vo~~ Biz de onlara, ayrı ayrı bine vaı:_sa yiyen kişidir. Atasözünde:
rer mucize olarak tufanı, çekirge- Ü~ S/J ~G ~j SI Hiçbir şanie
yi, tahıl bitini, kurbağaları ve kanı (kindar kadın), cezre(yıkıma uğrar
gönderdik (7/A'raf 133); :lı~ ~tS ma, kökünü kazıma)dan başkasına
razı olmaz, denmiştir. j.)l?--: Bir çeşit
.J·)·~;~ Onlar yayılmış Çekirge gibi-
boğmaca öksürüğüdür. Bunda j.).?. in
dirler (54/Kamer 7).
manası düşünülmüştür. j.).?. ise, kılıç
Bu, bir kök kabul edilip, fiilinden
-. ile kesmektir. jı_Y... ~da çok keskin
u:.::..J'ıı ~.:?.- deyimi ondan türetilmiş kılıçtır.
sayılabilir. Öte yandan, onun yeri
bitkilerden soyutladığından bu ismi
t~l C-r-a
almıştır da denebilir. ~~.J~ ~):
Çıplak kalana kadar üzerindeki bü- Fiil, t~ ~Wl t? (suyu yuttu)
tün şeyler yenen arazi, demektir. şeklindedir. Bu kökün tY.. kalıbında
~y..1 U-ı): Derisi dökülmüş at. olduğu da söylenmiştir. .\.i. .?.:i.J: Zorla
:;y. y~: Eskimiş/yırtık giysi. Bu da
yününün ve gü~ünün . kaybolmasın 256Bu, İbn Mes'Od'un sözüdür. Der ki: Kur 'an 'ı
dandır. ..ı~?~~~~ ~ ~iy~: Örtülme- soyutlayınız ki, küçükleriniz bu havada yetiş
sin; büyükleriniz de bundan uzak düşmesin ;
si gereken yerlerini açınada cesur çünkü, o şeytan/ar, Kur 'an suresinin okundu-
olan,. güzel kadın. Rivayet edilir ki: ğu evden çıktp giderler. İbn Eb! Şeybe tahriç
ul .)ili \3~.?. Kur 'd n 'ı, soyutlayznız; etmiştir. VI, 150; bkz. Ebu Ubeyde, Garibu '!-
Hadis, IV, 46; Zeınahşerl, Faik, 1, 205;İbnu ' I
Eslr, Nihdye, 1, 256 ..
228
yudumlamak anlamına ~elir. Allah Akıllı ve övülen kişiler için bu

buyurur ki: .;;_ı·_'J ~~ ':1:, ~~Bunu hemen hiç kullanılmaz; mastan ise,
yutkunarak içer, normal biçimde r~'dir. Şair, bir ukab/şahin betimle-
içemez ( 14/İbdihlm 17). 4.i. fi.. ise, yu- mesinde şöyle der:
' }
dumlanabilecek kadar olan demektir ~

,. IY'ij ~ ~G
"
~y..
J~ı ~~ ~~: Ölümden dönmek
; .. ;
91- Kıpırdayan her şeyi kapan,

~nlamına gelir ki, ona bir nefes kadar bir dağın tepesindeki. 257
yakın hale gelmektir.
Burada şair, yırtıcı kuşun, kendi
b.J~ J_Jj :Memesinde birkaç yu- yavrulan için avianmasını f':.?.- diye
dumd~n başka süt kalmamış dişi deve- adlandırmıştır; çünkü: Kendisi, kuşlan
dir. tY. ve ,.li.~ ise, bitki bitirmeyen
öldürmektedir; ya da kendisi, onu yav-
kumluk yerdir ki, o, sanki ekilen tohu- ruları için büyük günahlar işleyen bir
mu yutmaktadır. varlık olarak düşünmektedir. Nitekim,
bazılan der ki: Hiçbir yavru sahibi yok-
u_F.. 1 C-r-f tur ki -isterse bu bir hayvan olsun- yav-
ruları için günah işlemesin.
Allah buyurur ki: ../.i.~~ lii. Jc . r-l_j..)' ın _bazı örnekleri_. Alla~
Yıkı/mak üzere olan bir yarın üzerin-
buyurur ki: 0:!~1 ~ 1)\S I~,:A.i 0:!;ül 0)
de (9/Tevbe 109). Selin yiyerek yık 0~ ı;;.ı Günahkarlar, şüphesiz
tığı -alıp götürdüğü- yere wY. denir.
inanmış olanlara gü!e:lerdi (83/Mu-
.\i.. yi.:ıJI ~Y. ~:Zaman adamıp malı
taffifin 29); ~I.:A-) ~ Çi~na~ı _ban,q
nı sel gibi alıp götürdü. ~IY,. J?.j ise, aittir (ll /Hud 35); ;&) ~ 1~:, \}S
cinselliğe çok abanan,' adeta bu işe
0~~ Şimdi yiyiniz, azıcık safa sü-
kapılıp giden adam demektir.
rünaz, sizler günahkarlarsınız (7~/
Mürselat 46);_;..:,:, ~)L::. ~ ~P 1 0)
~_F.. 1 C-r-m Günahkarlar' şaşk;nlık ve ateş için_-
dedirler (54/Kamer 47); ~p1 0)
rY. fiilinin aslı, ağaçtan n:ıeyye 0J~I.i.. {;s? yi~ ~ Günahkarlar
yi koparmak (toplamak)tır. r-!4- J?:j cehennem azbında kalıcıdırlar (43/
'Meyve koparan bir adam,~\~ ~J§ . Zuhruf74).
Meyve toplayan topluluk, F:ı-1'; y,:;
, r.Y.-'njn ~me,ği. A~lah buyurur
Koparılmış meyve. r-IY. ise, ~\.ii ka-
ki:~ 0i <)~ F~ '1 Bana karşı
lıbında getirilmiş şekli olup, toplan-
gelişiniz başınıza bir bela gelmesine
mış_ hurm~!lın çü,Dik olanı demektir.
yol açmasın (ll/Hud 89). Kelimeyi
f' _;..i de, ~i ve ~i kahbındaki fiilieri
gibi, rY. sahibi olmak demektir. Bu, 257 Şair, Ebfı Hariiş H üze li. Bkz. Divdnu '1-
istiare yoluyla, her tür istenmeyen Hüzeliyyin, Il, 133, İbn Fiiris, Mücmel, I,
şey için kullanılır. 184; Himyeri, Şemsu '1-Ulum, 1, 31 O; Fiiriibi,
Divdnu '1-Edeb, I, 399.
229
fetha/üstün ile okuyanlar, onu ~\.A ~ dir (16/Nahl 62) s~züne gelince, de-
şeklinde düşünmüşler; z~mme (ötre) niyor ki: Buradaki 'ıl (la) bir mahz(Jfa
ile okuyanlar ise, ~\.A ~~ona yardım day~nmaktadır. Yüce Allah'ın: ~~ 'l
ettim gibi değerlendirmişlerdir. :~. a;ı~ı r~ Hayır, andolsun kıyam et
Yüce Allah'ın: rj 0~ ~i4_k '1.:, gününe (75/Kıyamet 1) sözü gibidir.
1)~ ~~ Jc Sakın herhangi bir gruba Şairin sözünde şöyle yer alır:
karşı duyduğunuz kin, sizi adaletsiz t...F:ı ("J'"'

-·-~~i ı..r:
..ı:; 'l
. ı.?~
wi :G:ıı ··:-' 'l
-. &i-
davranmaya sevk etmesin (5/Maide .. i -
.A
8); ı.rıi_:A.) ~Günahı bana aittir (lll 92- Hayır, babanın adına yemin
Hud 35) sözlerine gelince, esre ile olsun ki, ey el-Amirf'nin kızı
okuyan onu mastar, üstün ile okuyan
[Kimse benim savaştan kaçtığımı
ise, r y;..'in çoğulunu düşünmüştür.
iddia edemez].258
ry;..'den -yani: kesrnekten (kopar-
maktan) istiare yoluyla, _j~ ~y;.. Ayetteki ~Y,..'nin anlamı, kazand~
' veya topladı şeklindedir. J..:ııı ~ 01
~L:üll, Jçoyunun yününü kestim/kırptım
Şüphe yok ki, onlara cehennem var-
ve J;ılll ~ ~ gece bittilgitti deyimleri
dır (16/Nahl 62) kısmı ise, mef'ıll
türetilmiştir.
konumundadır. Sanki şöyle denmiş
r~ (Suç) aslında r-'Y..:. (Kendi-
tir: Kendisi için ateşi kazanmıştır.
sine karşısuç işlenmiş kişidir). Bu,
~ ve ~ kelimeleri u.<:ı_,t.;. (yerle Deniyor ki: ~y,.. ve~-?- anlam ola-
bir olmuş) ve u.<:ıfo (silkelenmiş) rak birdir; sadece bu tür ifadelerde
kullanılmaya tahsis edilmiştir. _:;.:,eve
için kullanılması gibi bir kullanımdır.
~ kelimeleri bir anlama gelse de _:;.:,c
Bu, rY.. kelimesi r..ıY..:.'un bedeni için
sözcüğünün yemine tahsis edilmesi
isim y~pılmıştır. r.?.Jı ~ 0~ deyi-
mi de,falanın rengi güzeldir manası gibi. Anlamı ise, onlar için ateşin ha-
zırlanmış olması, bir cürüm değildir;
nı taşır. Bunun gerçeği ise, ~~~ ~
cömertfiği iyidir deyimi gibidir.
böylece, onların yaptıklarıyla onu
kazandıklarına dikkat ç_ekilmiş ol-
r _fi.Ji ~ sözü ise, sesin güzelli-
maktadır; bu da: ~~~·~ ç_ı...:..l 0A.J Ve kim
ği ni' dile getirir ama aslında r y;.. sesin
kötülük yaparsa zararı kendisinedir
yerine işaret etmektedir, sesin bizzat
(45/Casiye 15) ayetinde ifade edilen
kendine değil; ama güzellikle tanım
manaya işarettir. Bu konuda birkaç
lanmasından maksat ses olunca, ses
görüş ileri sürülmüştür ama incelen-
diye açıklanmıştır; ~~ ,: ~jh 0)\j fa-
diklerinde çoğunun kabul edilecek
lanın bağazı temizdir denmesi gibi;
nitelikte olmadığı görülmektedir. 259
burada ise, bizzat boğaza değil, sesin , , o ). , ~ • ;;; :
Yüce Allah'ın Lı*Y. 'ıl 0:ı;u1.3

güzelliğine işaret edilmek istenmiştir.
Yüce Allah'ın: _)tjjl ~ ~} ~.:?.- 'l

258Şair, İmru'u'l-Kays. Bkz. Divan' ı, s. 68.
Hiç kuşku yok ki, yerleri cehennem-
2598kz. Ferra', Medni'l-Kur'dn, ll, 185.
230
oJ -
~j ;;. ...?
· ·'l'w. Kursak için de ~Y:- adı verilir ki,
Ahirete inanmayanların kalpleri bu, ya yemeğin akarken en sonunda
inkarcıdır ve onlar kendini beğen orada durmasından ya da yemeğİn
mişlerdir ( 16/Nahl 22) . .i..llı 01 ~:?.- ~ geçtiği yer olmasındandır. ~_;....): İnsa
: ~~~~ t..;. _,- uJY::":!
u~
~\:-. H'ıç k uş k u-
: ' ' t..;. ı--:; nın üzerinde yürüdüğü adet(gelenek)
suz Allah, onlann gizli tuttukları tir.:;;.. ise, işte vekil ve yetkili kılınan
nt da, açığa vurduk/arım qa bilir elçidir; mana olarak, elçi ve vekil söz-
( 16/Nahl 23)· ;; ...?
o
· . 'l'i ~
' •
o':i -- - ~
.. - ~ f'..?.- cüklerinden daha özeldir. yY., ~.P.
2uY:"ıjjı ;.A Hiç kuşkusuz onlar, Bir işi yürüttüm deyimi de bundandır.
ahirette hüsrana uğrayanlar ola- Peygamberin (sas): ~.J)~·o"J~
caklardır ( 16/Nahl 109) sözleri de ~~ k<".ll Şeytan sizi harekete geÇirme-
bu anlamdadır. sinlyürütmesin.260 Burada kelimenin
asıl manası ileri sürülüp; yani: Şeytan
'-'~ 1 C-r-y sizi yüreklendirip kendisine bağla

masın ve itaat ettirmesin denebildiği
ı,ŞY.,: Hızlı geçiştir. Aslı, suyun gibi, r:ş;.. yani: elçi ve vekil kökünden
geçişi veya kendi akışıyla akıp gi- kabul edip şeytanın vekaletini ve el-
den şey gibidir. Fiili, A.;!?- .,ş~ c.sY.. çiliğini kabul etmeyin demek istemiş
wy.J:i..J şeklindeqi:. Allah buyurur ki: tir de denebilir. Bu da Yüce Allah'ın
~ ~ .ş~.)~~\~~ .J Ve şu altı mdan u' L.):.ıı ~Yjjl ıjı-lli o halde şeytanm
akıp [jiden ırmak/ar.. (43/.~uhruf 51 ); dostZarıyla savaşınız (4/Nisa 76); W)
.J~~ı f~Y.;.:; ~.ş~~~ ~4 Altların ~~gji ~~ ~~ L.:ı.~:.ıı ~~O şeytansadec~
dan ırmaklar akan Adn cennetleri dostlarını korkutur (31 Al-i İmrfm 175)
( 18/Kehf 3 1); ~.;~ ~\ ıŞA.J Onun gibi sözlerine işarettir.
emri ile g~mileri yürüsün diye (30/
Rum 46);~~~ ~ ~Orada akan
t~l C-z-a
bir kaynak vardır (88/Gaşiye 12);
~~~~ ~ ~~ ;wı ~ L.:.l ~l Sular Allah buyurur ki: ~..f.'j ~ ;ıy:..
basınca biz sizi akıp gidende taşıdık
(69/Hakka 11); yani : denizde yürü- 260Hadis, Mutarrif'ten alınmıştır. Babam dedi
yüp giden gemide; çoğulu: )_P..'dir. ki: Beni Amir elçileri arasında Residullah 'a
Allah buyurur ki:~ ~~ X.:iı ,JI~I ,;j.J
~ o ... o ...
(sas) gittim: Sen bizim seyyidimizsinlefendi-
mizsin dedik. Seyyid Yüce Allah ~ır buyurdu.
f''J..i;_ ~\.S _p...;JI O 'nun denizlerde yürü-
Fazilet yönünden en iyimiz, güç yönünden
yen, d;ğlar gibi kocaman gemile- en büyüğümüz dedik. Buyurdu ki: Siz asıl
ri vardır (55/ Rahman 24); ~yi ~.:ı sözünüzü söyleyin veya sözünüzün bir kısmını
f''J..i;_ ~tS ~~ ~ .)~\ Denizde dağ söyleyin ve dikkat edin şeytan sizin damarım
za girmesin. Ebu Davud tahriç etmiştir. Bkz.
lar gibi -yürüye~ gemiler de O 'nun Hattabl, Mealimü's-Sünen, IV, 112; Ahmed,
ayetlerindendir (42/Şfıra 32). Müsned, lll, 241; Beyhakl, el-Esma' ve 's-
Sifôt, s. 39.
231
G~ ~i Sızlansak da, sabretsek de bir parçasıdır.Allah buyurur ki:
farketmez ( 14/İbrahim 21 ). tfi. hü- i~~ ~~4'? ~ .;j 1~_:, Ona Allah 'ın
zünden daha etkilidir; çünkü: Hü- kullarından bir parça tahsis etti-
zün geneldir; tfi. ise, kişiyi işinden ler ( 43/Zuhruf 15).
gücünden alıkoyan ve onlardan ko- Bunun kadınlar anl~mı,na gel:
paran hüzündür. t~'in aslı ise, ipi diği de söylenmiştir. iiyJI -;.ıi~i
ortasından kesmektir. Bu bağlamda: deyimi kadın bir kız çocuk doğur
t~~ .Gı;. fi. denmektedir. du anlamına geldiğinden bur<!da
Kopma manası taşıdı~ından, va- delil olarak kullanılmıştır. ifi.
dinin kesildiği yere, '-:?~I.Jll t~ den- ~~~~!i ifadesi devenin su için-
mektedir. Değişmesiyle renginin kop- de yerine yeşilliği ye)Tlekle yetiD-
masından renkli boncuklara da t~ mesidir. Buradan ~ i)..i ~~ ~~
denir. t~ ~ deyimi istüire yoluyla ~J~i semiz et zayıf ettep daha
iki renkli et için ku11anılmaktadır. iyidir, denmiştir. ~~ iij.,?.. ise,
;;..c~ ise yeni yetişen ham hur- bıçağın kabzasında kalan demir
manın olgunluğun ortasına geldiği kısmıdır. Burasının da onun bir
zaman aldığı addır. parçası olduğu düşünüldüğünden

böyle denmiştir.
tl~de evin ortasına konup her
iki taraftan ağaç uçlarının üzerine
konduğu kalın ve büyük ağaçtır. Bu 1~/ C-z-y
tüm ağırlığı taşımasından deve gibi
düşünülüp bu ismi almasından ya da ~"-ifi. (zenginlik) ve yeterlilik,
uzunluğuyla evi boydan boya ortadan demektir. Allah buyurur ki: ";/
~ - 'Li. - , .:; _;. - ~ - ~ - : - .:;w .. -
böldüğünden bu adı almıştır. ~-! • _y. YY' J ~ - J ıJC - J 1.$-fH.
w;.;, ~~1_:, Bir babanın, çocuğunun
yerine ceza görmeyeceği, bir ço-
sı-~ 1 C-z-e cuğun da babasının yerine ceza
görmeyeceği (31/Lokman 33).
Bir şeyin (}... bütününü ta-
~"-ifi. da içinde bir şeye karşılık
mamlayan parçalardan her biridir.
olarak yeterli gelen şeyi taşıyan
Geminin parçaları, evin bölüm-
nesnedir. Buna göre eğer yapılan
leri, hesapta toplamın b_öl~mler~
iyilikse karşılığı da iyilik olur,
~i?f· :\~lah buy~rur ki: ~ J1.?.i ~
\~._?.. ~ ~ JS Sonra her dağın kötülük ise ~arş~!ı*! ~ötülük olur.
Onun için 1~_:, \jS ~.,.?.. Onu şöyle
başına onlardan bir parça koy (2/
cezalandırdım, şu ile cezalandır
Bakara 260); ~_,.:i. ~~ ~ -;ı~ ~
dım denir.
Her kapı için onlardan belirlen-
miş bir kısım vardır ( 1 5/Hicr _ Allah buyurur ki : 0A ~~~~S_:,
44) yani bir pay. Bu da bir şeyin ~j işte günahlardan arınmışla-
232
rın ödülü budur (20/Taha 76); .ili metleri ise, bu şekilde karşılanabile
~~ ~~~ Onun için, ödül/erin cek türden şeyler değildir. Onun için
en güzeli vardır
( 1 8/Kehf 88); mükafat kelimesi, Yüce Allah için
ıJ~ ~ $ ~~~_J Kötülüğün ce- kullanılmaz (kimse Allah'a mükafat
zası, yine onun gibi bir kötülük- veremez). Bunun nedeni bu açıdan
tür (42/Şüra 40); ı_,~~ ~~~_J açıkça anlaşılabilir.
IY.Y...J ~ Sabretmelerini~ cezası
(karşılığında) kendilerini cennet-
~/C-s-s
le ve ipek/i elbiseler/e ödüllendi-
rir (76 /İnsan 12); ~)i~ 1;is? 0~ Allah buyurur ki: 1~ ~ .J Bir-
i.J)y, ~ 1~ Sizin ortak ve yeterli birinizin gizli şeylerini araştırmayın
cezanız şüphes i! ç:ehenn erJ?d_ir, (49/Hucurat 12). ~ aslı damara
( 17 /İs di 63) ~ ;ij)_Jı ~_:,~ ~jl dokunup kişinin nabzını tutmak,
1_,~ Sabretmiş olmalarının kar- böylece onun sağlıklı mı hasta mı
şılığı olarak özel cennet odaları olduğuna karar vermeye çalışmaktır.
ile ödüllendirilir/er (25/Furkfm Bu ~'tan daha özeldir. Çünkü ~
75) 0~ ~ı:.. ~1 ~J~ l:...J Sa- duyu organları ile algılanabilen şey
dece yaptığınız işlerle ceza/andı ler aracılığıyla tanımaktır. ~ ise, bu
rıtıyorsunuz (3 7 /Saffat 39). türden herhangi bir hali tanımaktır.
~.?- ise, zimmet ehlinden alınan ~ kelimesinden L.>".J...ıl..?- kelimesi tü-
vergidir. Bu şekilde adlandırılına retilmiştir.
sının nedeni onlardan canlarının ve
mallannın korunması karşılığında
~/C-s-d
alınan vergi olmasıl}dan.dır., All~h
buyurur ki: ~ .J ~ cj:. ~~\ 1~ ~ ~ (Ceset) sözcüğü ~ (cisim)
0...ı..Jı:..L.:::. Size boyun eğip, kendi elleri kelimesi gibidir. Fakat ondan daha
ile cizye verinceye kadar (9/Tevbe özeldir. Halil (ra) der ki: Yeryüzünde
29). ~~ -4.~1..?- deyimi de falan sana bulunan yaratıkların içinde sadece
yeter demektir. insan bedeni için~ kelimesi kulla-
1~ ~jl..). Ona şununla karşılık nılır. Ayrıca~ rengi olan şeydir. ~
verdi~ ve ~jl..). onu ödüllendirdim /Cisim ise, herhangi bir rengi olma-
denir. Kur'an'da sadece tSY.. fiili yan su, hava gibi renksiz şeylerdir.
;:; Yüce,,oAllah'ın: ~ i~ ~~ l:...J
kullanılmıştır; tSjl..?- ise, kullanılma
mıştır; çünkü: olj~ mükafat demek- ~k..WI 0foL;ı Biz onları yemek yemez
tir. Bu da her iki tarafın birbirine kar- cansız bedenler olarak yaratmadık
şılıklı olarak bir şeyler vermeleridir. (21/Enbiya 8) sözü de, el-Halil'in
Mükafat, bir nimeti onun dengi olan bu söylediğine tanıklık ~tmektedir.
bir nimetle karşılamaktır. Allah 'ın ni- ~~~~i~~~ tJ..~ Böğüren
233
cansız beden olan bir buzağı yaptı Birincisi: _)L..:.:. ve ~ fiilieri gibi
(20JTaha 88); ~ ~~ ~ j ~~ .J
Jc anlamlarda kullanılır. Böylece fiil
c;,ıGl Tahtının üstüne cansız bir ceset ikinci bir y_arJı~ı etki!emeden kulla-
\jS J •"' .. ' t.::.;:
gibi bıraktık, sonra bize yöneldi (38/ nılmıştır. ~ .l;!j ~ Zeyd şöyle
sad 34). demeye başladı, gibi. Şair şöyle der:
Renk ölçü alınarak
zaferan'a da .1'.:' •' ''J~~~-'\1
~~~...).:>~ •
.ı4 adı verilmiştir.~~') Zaferan ~ :.,:.:,:;''

ı--<~1:~
...Y~Y'.J_,....
' '
ile boyanmış elbise demektir. Ayrıca
93- Ben-i süheylin uzun boylu
~ insanın bedenine dokunan giy-
develeri büyük sürüler oluşturdu/ar.
sidir. ~ '~L?. '~ kelimeleri kanın
Meralarz da yakın. 261
kurumuş olan haline denir.
İkincisi: i:?-.Ji var etti fiili gibi bir
anlamda kullanılır. Bu durumda bir
~/C-s-m mef'ul alır. Allah buyurur ki: ~J
_::ı)JI_j ..;.ıWbJI Karanlıkları ve aydınlı
~(Cisim), uzunluk, genişlik
ğı)!~ratan C9tEn'am 1); ~~ ~~J
ve derinliği olan şeydir. Cismin par-
~~~l_j _)~~l_j Size işitme duyusu,
çaları ne kadar kesilirse kesilsin ne
gözler ve kalpler verdi (16/Nahl 78).
kadar parçalara ayrılırsa ayrılsın ci-
Üçüncüsü: Bir şeyi yaratmak ve
sim olmakt.an ç*ama~: Allah buyu-
rur ki: ~lj ~~ ~ ~ ;jlj_j Ona onu herhangi bir şeyden oluşturmak
anlamında kullanılır. Allah buyurur
bilgi ve' vücui gücü bakımından ~s
:<: -~:,j ~
· .J.J·.j ~
k ı..· bl- 'ı.::.: .J.ıı-.J Alla h
: 1:(\ ~
tünlük _bağışladı J2/Bakara 24 7); \j]_J
~4i .~ı:'?;j ~i_::ı Onları gördüğiln size kendi türünüzden eşler var etti
zaman kalıpları hoşuna gzder (631 (16/Nahl 72); GlıS1 ~~~ ~ ~ ~J
Dağlarda sığınacağınız mağaralar
Münafikıln 4). Böylece c~l eşbiihın
ötesinde ölçü alınabilecek bir mana var etti (16/Nahl81); ~ ~ ~ ~J
O, size orada yollar yaratandır (43/
olmayacağına dikkat çekmiştir.c.J~
bir görüşegöre, şahıs demektir. Şa Zuhruf 10).
hıs parçalara bölünmek, kesilmek Dördüncüsü: Bir şeyi uygun hale
suretiyle şahıs olmaktan çıkarılabilir. getirip uygun olmayan halini herta-
Fakat cisim böyle değildir. raf etmek anlamında kullanılır. Allah
buyurur ki: L:.ı~ 0-a .)~\ ~ ~ l?~i O
'
ki, size yeri döşek yaptı (2/Bakara
Ji4. 1 C-a-l 22); ~~ ~ ~ ~ ~ .J.ıı_j Allah, ya-
~: Tüm fiiller ıçın kullanılan
261 Bu beyit Bahtar b. Atut kabilesinden bir ada-
genel bir lafızdır. Bujj ve ~ ile ma aittir. Bkz. Bağdiidl, Hazdnetü '1-Edeb,
benzer kardeşlerinden daha geneldir IX, 352; İbn Hişiim, Muğni'l-Leblb, s. 310;
ve beş şekilde kullanılır. Selseblll, Şifau '!-Alil bi-Şerhi Teshil, I, 345;
el-Eşmünni, l, 359.
234
rattık/arzndan size gölgeler sağladı Sebe' ı3).

(16/Nahl 8ı); 1_;) ~ ~\ ~.JAra Bir hadis de ~ı_)iJ\ ;(;~?ll ~~ Sen
larznda Ay'ı aydınlıkyapmıştır (Nuh tertemiz yemek kabıszn denmiştir. 262
ı 6); ~_)C Gıj ~~~ Gj Onu Arapça bir Yani: Çok yediren bir kişinin. Küçük
Kur 'an yaptık (43/Zuhruf 3). kuyu için ~. adı teşbih yoluyla ve-
Beşincisi: Bir şey hakkında bir rilmektedir. ~ ise, kılıç ve göz için
şey ile karar vermek; bu karar hak kullanılan k~plara tahsis edilmiştir.
da olabilir batıl da, doğru da olabi- Çoğulu uli?.i'dır. Üzüm asması da
lir yanlış da. Gerçek karar için Yüce ü~ümün kabı gibi düşünüldüğünden
Allah'ın ~yJI ~ ~_k4-:, ~) ~ 3 ~\j Gı ui?- diye adlandırılmıştır
- -
Biz onu tekrar sana döndüreceğiz ve
onu peygamber yapacağız (28/Kasas
~/C-f-e
7) sözü örnek gösterilebilir.
Batıl ve yanlış olan karar ise Yüce Allah buyurur ki: ~~ ~) ı.;,~
Allah'ın şu sözlerindeki kararlar gi- ~~ Köpük ise, havaya uçup gider
bidir: f'W~i-_j G'.::li:
- ~ ~ _)
j-~ı...;,_.,.J.ı 1·;~.;. -
- - - ~..J (13/Ra'd 17). Bu vadi veya kazanın
\.'.ı _ci Onlar Allah 'a, O 'nun yarattığı etrafına bıraktığı çerçöp ve _köpük
ekinlerden ve hayvanlardan belir- demektir. ~t4-l Li.~j _)~1 s.ıW..i kaza-
lenmiş b{r pay, ayırdılar (6/En'am nın l_<:?püğünü dışarı atması demektir.
136); (j~l ~ 6~.J Onlar, kızları da Ja~~\ s.ıW..i arazinin tüm verimini
Allah 'a Yf!kışfırıyor,_lar (ı 6/Nahl 57); kaybetmesi ve köpük gibi olması ına
: · :ı·.~tı\· 1 ~.;.: iliOnl ar, K ur '~'
~ u ...?' ~ (...J:t an ı nasma işaret eder. Deniyor ki: Bunun
parça parça ettiler (ı 5/Hicr 9 ı). aslı_vavlıdır hemzeli değil. _)~\ ·:~~?
:U~ ise kazanı indirm~k için ,:·,~;i fiili de bu anlamdadır. .,.ti;.. da
~ullanılan bez parçasıdır. :U~ ve ~ti;.._:, ~fo. ~)?.j ~Ji?. fiilinden alınmış
~ bir insana yaptığı iş karşılığın olup eziyet etmek demektir. Hayvanın
da verilen şeydir. Bu ücret ve sevaJ? üzerindeki eğeri kaldırmak anlamına
~elimelerinden daha geneldir. -:;..ııs gelen tYJI ti;.. deyimi de bu kökten
~ demek kinaye yoluyla birleşme alınmıştır.
' ·-
talep etmektir. ~JI ise, malum bir
262Hadis, Abdullah b. Şihhlr'den alınmıştır. An-
böcektir. lattığına göre, kendisi, Beni Amir heyeti için-
de Peygambere (sas) geldiğini bildirdikten
-
~/
sonra: Biz O'na geldik, kendisine selam ver-
C-f-n dik ve: Sen bizim velimiz, sen bizim efendi-
miz, bize el uzatanların en fazla el uzatanısın,
~ kelimesi, yemek kapiarına bize iyi davrananların en iyi davrananısın ve
mahsus bir isimlendirmedir, çoğu sen en temiz yemek kabısın, dedik. Buyurdu:
lu u~'dır. Allah buyurur ki: ı?~.J Asıl sözünüzü söyleyin; Şeytan sizi kendine
hizmet ettirmesin. Ahmed, Musned'inde (IV,
~\~\.S Havuz gibi !eğen/er (34/
250) tahriç eder.
235
.
c.P.- 1 C-1-1 fl.l ':. ,\\=:. ~ sı ğın n büyüklerini aldım
anlamına gelir.
4...l?L?- kadri yüksek olmak demek- Jl:?.. ise, tutulan sığır demektir.
tir. J)l?.. ise, bu konuda en yüksek Bununla d.~ğersiz şeyler, de ifade
noktaya ulaşmayı ifade eder. Bu edilmiştir. Jl4. ~~ ~ !J _,.,: JS O olduk-
özellikle Yüce Allah'ın bir sıfatı ola- tan sonra, tüm belalar önemsizdir
rak kullanılır. ayette: ~j 4.J ~.J
Q
ri.JSji.J
o g
~~\ Jj
J.
Sadece kerem sahibi

deyimi de bundan
-
~ ise, bir
alınmıştır.
şeyin ..,_çoğudur,J:?..
.
Yüce Rabbinin varlığı süreklidir (551 _.o-- 1; :;,
U" .JSllve ~~ J:?.. gibi. ~ ise sayfa-

Rahman 27) denmiştir. Bu sıfat baş
lann kendisiyle ört~ildüğü kapaktır.
kası için kullanılmaz.
Ayrıca, sayfalar da~ diye adlandı
J#.... değeri
büyük olan demek- nlmıştır.
tir. Bunun Allah için bir sıfat olarak
~ ise, sesi ta~lit etmektir ve
kullanılması ya kendisini gösteren
bu kökten değildir.~ yl:....:.. ses çı-
büyük varlıkları yaratmasından ya • -
karan buluttur. ~ yl:....:.. deyimi ise,
da kuşatılabilir olmaktan çok yüce
bu köktendir. Bunda sanki, bulutun,
olmasından yahut da duyu organları
yeri, su ve bitki ile kuşatıp donattığı
ile algılanabilir olmaktan yüce ol-
aniatı Im ı ştır.
masındandır. Kelime büyük ve katı
cisimler için kullanılır. Kelimenin bu '
katılık anlamı gözetilerek ~:ı ince ~/ C-1-b

kelimesiyle karşılanmıştır.
y.i?.'in aslı, bir şeyi sürmek, topla-
Öte yandan büyük de küçük ile
mak, bir araya getirmektir.~,:.,!\=:. bir
karşılanmıştır. Bu açıdan J#.... ve ~:ı
şeyi topladım demektir. Şair şöyle der:
ile# ve ~ kelimeleri zıt anlam-
~l_?.jl ~~:,ıl ~ı)Jı ,)?) ~.J
lı olarak kullanılır. Bu açıdan deveye
J#.... koyuna dakik denir ki biri diğeri 94- Bazen uzak şeyi, top/ayabi-
~in ~arşısına konulmuş olur. J#..
.U LO lenler toplar. 263
~:ı ':l.J N e devesi ne de koyunu var 9c '; ·:·l? 1: Sert biçimde bir kişiye
deyimi b~~a?an Jü_retilmiştir. Aynı bağırınayı ifade eder. Allah buyurur
şekilde ~:ıl ':l.J ~~LO yani bana ne ki: .~IJ? j.J .~1):1 .;! f§jlC: •>!) lj Atlılarını ve
bir deve ne bir koyun verdi deyimi de piyadelerini nara attırarak üzerleri-
vardır. Ayrıca bu her büyük ve küçük ne gönder ( 17 /İs ra 64 ).
için bir misal haline gelmiştir. Peygamberin (sas): ~ ':l ifiçbir
:U~ ise, özellikle, iri yarı dişi ce/b yoktur, 264 sözünde geçen y.l.?. ise,
deve için kullaı:ılır. ~ ise, onun
yaşlısına denir. Jl:?.. her büyük şeydir. 263Şair, Bahteri. Bkz. Divdn'ı, I, 155; İbn Faris,
1~ ,;,ii=:. demek şunu aldım demektir. Mücmel, I, 194; FeyrCızabadl, Besdir, I, 386.
264Hadis, İmnln b. Husayn'den alınmıştır. Nesal
236
zekat toplayanın, insanların koyunla- rine benzeyen ve yer yer tekrar eden
rını meraya toplayıp saymasıdır, den- Kitab 'ı, sözlerin en güzeli olarak in-
miştir. Kimisi de yarış yapanlardan dirmiştif. Rabb '!erinden korkanların
birinin, atma, daha hızlı koşması ve bu Kitap 'dan derileri ürperir; sonra
birinci gelmesi maksadıyla kızması hem derileri hem de kalpleri Allah 'ın
ve bağırınası için, başkasının seslen- zikriyle yumuşar (39/Zümer 23).
mesini istemesidir, demiştir. ' "
.:ı}.:?... kelimesi bedenleri; '-:-l)! ise,
~: Yar~n_ın üstünü kapatan k~- gönüll~ri an latır. Allah buyurur ki:
. . i de bunun gıbıdır.
buktur ~. wı..;., . . . L..ıb.
. : ·'' ~i - ·"· · ~.·.i.:: - ~· ~.A : bL:. ISI ;: .
r-A.J .,J~~~ . ~J. , ; r
ise _~'ye benzeyen ince buluttur. :1 ~J .ı..: ı 1 -'1.!' : _ı-_.:. ·. 1 ·ts \...:..ı ~J .ı..: -
1- r -~ Y J u~ .>J . r ~..J
~~ de, kadının hem başını hem ~ ~~ Nihayet oraya vardıkların
göğsünü kendisiy~e, örttüğü geniş da kulakları,
gözleri ve derileri, yap-
. 'd'ır.
gıysı ç ogu
~ ı u, '-:-ll.ıb..'
. : tır. tıkları hakkında onların aleyhine şa
hit/ik ettiler; Deri/erine: 'Aleyhimize
- niçin şahid/ik ettiniz?, derler (41/
~! C-1-t
Fussilet 20-21 ). Burada kullanılan
Allah buyurur ki: 2-ı)~ IJJY. ı..;J_J .ı~ kelimesinin kinaye yoluyla <;:Jj
~~~_j Talut ve askerleri, Calut ve or- anlamına kullanıldığı söylenmiştir.
dusu ile karşılaştıklarında .. (2/Baka- ;~; ~ karnma vurdu, ; ~' s ırtz

ra 250) Bu yabancı bir kelimedir ve na vurdu fiilieri gibi, derisine vurdu
Arapça'da herhangi bir kökü yoktur. demektir. ya da, ;\..:oC.; yani: asa ile
vurdu fiili gibi, deri ile vurdu anlamı
- na gelir. Yüce Allah bu _!Jağlamda bu-
~/ C-1-d yurur: ~~ ~W ~..J#I.! Seksen sopa
~kelimesi, ~?edenin kabuğu/deri-
vurunuz (24/Nilr 4).
sidir. Çoğulu, .:ı}.:?..'tur. Allah buyun~r ..ıl.:i--: Sözcüğü, yeni doğan deve
-
.. ; l.:ı~r-A
k ı.·. lA _):!C _;~ ··u.::.
~:ı.;..:~
.,~ . - LJS. y~vrusunun soyulan derisidir. ~ .::,g
'
Derileri kavruldukça azabın acısı 1~ tiili ise, kuvvetienmeyi anlatır.

nı duysunlar diye kendilerine başk_a *.J ~~de kutvetli kişiyi anlatır.
1e~~{er giyr:fir~~efti~ (4/Ni~a 56);; ~~ Aslı, ci lde kuvvet kazandırmasından
- · ··- - ·l'i.:, \ . ·~ \..ı\.:iS ..::..ı.ılı.ll : - ' 1 J .. dır. :;~ ~ _j J~ ,J ı.;, denir ki, ne aklı
~ ~ - ~ - . ·.; ··- - ~ ,!
~Jfo. ~ ;.:; ~j 2;_) '·,;,j 0:!;ül :ıfo. ~ ne de kuvveti vardır anlamına gelir.
~~ f~ J! ~_;.J Allah, ayetleri birbi- Buna benzetilerek~~J.=._:) denmiş
tir ki, bu seıt ve katı yer anlamına gelir.
Aynı şekilde ne yavrusu ne de sütü olan
ve Tirmizi, Ahmed ve ed- D ıya Makdlsl tahriç
etmişti r. Tirmizi: "Hasen-sahlh bir hadis-
~i_şi deveye de ii?. adı verilmiştir. ~~
tir" değerlendirmesinde bulunmuştur. Bkz. 1~ opa deriden bir giysi yaptım demek-
Aridatu '1-A hvezf, V, 52; Nesa!, Sünen, VI, tir. 'ıl?: U..) dövmekten korkmayan at-
111; Ahmed, Miisned, Il, 92.
237
tır.Burada at üzerine bir deri geçirildi- karılmayı _kabul ettiklerini anlatır. Bu
ğinden darbeden acı duymayan kişiye anlamda o)L?.. fiili kullanılır ki, bir kişi
benzetilmiştir. *ise, cİltteki dayanık yi sürmek demektir. Şair şöyle der:
lılığa teşbih yoluyla verilmiş bir isim 1 : ·.\ ; -:ıli ._:.ı-.• -;. G'J~ ~~ ı..:.li -~o
~ • . ~r'-- - .
~ ...
olup yaban arısı demektir. , o
1: ~l:ı:iS\- 1: lj
"
"(!-:' - -' '-6-'_
- 95- Belalarla onları sürünce,

~/C-l-s dağınık hdldeki topluluklar
~: Sözcüğünün aslı, yerin ka~a Onun başına üşüştüler, onu zille-

katı kısmıdır. Bu nedenle ~ de ~ te ve hüzne boğdıtlar. 266
diye adlandırılmıştır. Allah buyurur ki: .:..lıı ,)5: 0l ~)_:,
Rivayet edilir ki: Peygamber ~~~ ~ ~i;j ~~~ ;~:1iç Eğer Allah
(sas): 'Ü_,)~j ~-}_)i. ~)!:·?'\ 2J~lü ~Li.cl onlara sürgün yazmamzş olsaydı,
Onlara kabilenin tepelerini ve düz- mutlaka onlara dünyada azap ederdi
lüklerini verm iştir. 265 (59/Haşr 3). ~~~Bana açık bir
0J,:?.. fiilinin aslı, kişinin yerde haber geldi ~ ~ apaçık haber ve
kendine uygun oturabilecek bir yer ~ L)..~j apaçık ktyas ifadeleri de bu
arayıp oraya oturmasıdır. Ayrıca, uy- köktendie Bunun için ~~ U.~ deyi-
gun olan olmayan her tür oturma için minin kullanıldığı duyulmamıştır.
kullanılmıştır. ~ insanın oturduğ~ ,;;_:,4 ı_).ı_,yjı ~.J4. gelini bir güzel süs-
adıdır.
ledfm. ~\-- ~~ ~.J4. kılıcı bir güzel
h_er yerin Allah buyurur ki: ljj
.\.i.ı1 -.:-1 ' - \~ u-J~I . 1 '.:;. :(i~
·-~~ -- · ~~~ ··- cilafa_dım ~IJ.L?.. ~Wl yani hava açık
~Size: Meclislerde yer açın, denil- 1
tır. ~~ J:?...J saçı dökülmüş başının
diği zaman yer açın ki Allah da size
bir kısmı açılmış adam demektir.
genişlik versin (58/Mücadele ll). <
~ ise, bazen bizzat meydana

gelir: ~ 1~) -}~\j Ortaya çıkıp gö-
o
fo. 1 C-1-v
ründüğü zaman gündüze andolsun,
fo. kelimesinin aslı, ortada olanı (Leyl 2). Bazen de emir ve fıille
açmak, ortaya çıkarmaktır. ~jıi ,:.,).;\ meydana gelir. ~ ~.J ~ ~ Rab-
~ 1~ ~}G.;. 0i-deyimi, bir toplulu- bi dağa görününce (71A'riif 143)0~
ğu yerinden etmeyi, onların oradan çı- ~ ~! deyimi, falan meşhur kişidir,
meşhurdur demektir. ;)l;.) ~ 0C i~\
265 Hadis, AvfMüzenl'den alınmışt ır. Buna göre, katilin durumunu ortaya çtkardzfar
Peygamber: Bilal b. el-Haris 'e, Kudus 'un deyimi de bu köktendir.
tepelerini ve düzlüklerini yani ekime müsait
olan yerlerini ikta yoluyla vermiştir. Bkz.
Hattabl, Mealimii~·-Sünen, III, 41; VIII, 280; 266Şair, Ebü Z ueyb Hüzc ı ı. Bkz. Divanu 'l-
Hakim, Müstedrek, III, ı7. Hiizeliyy in, ı, 79; İbn Faris, Miicmel, ı, ı 93 .
238
~/C-m-m kontrolünü ele geçirdiği atı tanımlar.

Bu fiil, .l:.Li. ve eY. fiilierinden daha
Allah buyurur ki: ~ JWI 0~3 etkilidir.
~ Malı pek çok seviyorsunuz (89/ c~ ise, çocukların, başına fındık
Fecr 20). Yani, çok. Bu ~ kelime- gibi bir şey geçirip atış yaptıkları ok
si .. wı ~ deyiminden alınmıştır. O demektir.
da suyun çokluğunu anlatır. Akıntı
ile gelen suyun içinde toplandığı
yer anlamına gelir. Kelimenin aslı, ~/C-m-a
ikamet için rahat olan ve yorgunlu-
~kelimesi, Bir şeyin bazısını
ğa katianmaktan kurtulmayı ,a:ı;ılatan
bazısına yaklaştırarak onları bir-
r4 kökünden alınmıştır. ~pı ~~
leştirmektiL t;,~;~ ~ top/adım;
4~ fincan dolusu un, ~lA c~' ~~J toplandı denir. Allah buyurur ki:
bardak dolusu su deyimleri, daha
y.ilıj ~\ ~J Güneş ile Ay bir
fazlasını
alamayacak şekilde kabın
araya getiri(diği zaman, (75/Kıya
doldurulmasım ifade eder.
met 9); ~ _:,\J ~J Top!ayıp birifs-
Çokluk anlamından yola çıkılarak tlren (70/Mearic 18); ':IlA ~ (,?~\
bir zorluğu hertaraf etmek için bir ~j~ j Malı toplayıp onu teker teker
araya gelen topluluğa ve perçemin sayana (104/l;lümeze 2); G;.:; ' -·-
;·... ~
toplanan saçına ~ adı verilmiştir. ~~ l4 ~ ~ ~j Rabb 'im iz bizi
y,ıjı ~ Kuyunun su toplanan kısmı bir araya getirecek, sonra aran1!z-
~~ denir; bu, suyun günlerce toplan- daki uyuşmazlıkları hak uyarınca
mış haline nispettir. Bu benzetmedeı.: çözecektir (34/Şebe' 2_6); &> ~j?k ;,l
dolayı ata da~~~~ adı yeri.~ir. ~~~ 0~ ~ ~ ~jj ~~ A llah 'tan
~~ büyük kuyudur. ~~ f.,.:?JI ise, in- gelecek olan bağışlama ve rahmet,
sanların büyük çoğunluğu demektir. onların biriktirecek/eri dünya ni-
.. ~ ~G perçeminin toplanması ölçü metlerinden daha haytrlıdır (3 1
alınarak, boynuzu olmayan koyuna Al-i İmran 157).
denmektedir. :_;, . '~;.ı \ ~~ u:J- J! De
c...r."""' J U"-' . - •
ki: Eier tüm- insanlar -ve cinler
~/C-m-h bir araya gelseler ( 17 /İsra 88);
.. ' - o .. oJ ...
~ ~~ Hepsini bir aray_a
Allah buyurur ki: u~ ~_ı toplarız (18/!Zehf 99);~4- .Jll 0)
Dolu dizgin buralara koşariardı (91 0.J_jtSJij ~\i:JI Hiç kuşkusuz Allah
Tevbe 57). mfJnafiklar ile kiifirleri bir .a~aya
c~: Sözcüğünün aslı , atlar getirec~ktir (4/Nisa 140); 1_,.;\S l:ı).J
için kullanıldığında, hareket ve yü- ~4- yıi Jc. .\.;. :;,
Herhangi önemli
rüyüşündeki ataklığıyla binicisinin bir iş , için onun yanında bulunduk-
239
larında (24/Nur 62); yani: İnsanla ~
: - ~ı Ji - '1V
-.' '-?.-!""· ı .J- ı..::.J:!· U.J
rın kendisi için toplandığı tehlikesi 97- Bir gün sabahiay abilecek
olan bir iş; sanki, işin kendisi on- miyim, işim derlenip toplandığı (bit-
lar! toplamaktadı~. _!üce Allah'ın: tiği) halde. 268
,.
U.,WI 4..ı t~ ~~ ~j Bugün insan-
... ... ~
Allah buyurur ki: ~~ IMi..!

ların kendisi için toplandığı bir
Bütün hile/erinizi bir araya getiri-_
gündür (ll /Hud 103); yani : İnsan
niz (20/Taha 64).1~ Jc 0~1 ~~
ların kendisinde toplandığı gün.
Müslümanların görüşleri o konuda
~\ ~~ .)~_J Toplanma gününe birleşti demektir. F. ~: Tedbfr ve
karş ı uya~asın diye ( 42/ŞGra 7);
düşünceylekendisine u/aş ılabilen ga-
~\ f' ~ ~ ~ ~ Toplanma günü
nimet anlamına gelir. Allah buyurur
tçin, sizi bir araya getirdiği gün
ki: ~ \~ ~ ı_)..lJI 0) Düşmanlarınız
(64/Teğabun 9).
size saldırmak için yığmak yaptılar
Toplqnan varlıklar için de ~' (3/Al-i İmran 173); deniyor ki: İn
&~ ve ~~ denir. Allah _buyurur sanlar sizin aleyhinizde görüşlerini
ki: ı;;~ı ~\ ~:i! ~L.i \,;,j iki birleştirdiler demektir. Askerlerini
topluluğun karşılaştığı gün başı birleştirdiler diyenler de vardır.
nıza g elen musibe!.. (3 / AI~i jı;nran
0~i.J ~i.J ~ kelimeleri, bir
166); 0_,~ G;ı~ ~ ı..:.ı JS 0).J
iş üzerinde birleşmeyi pekiştirrnek
Hepsi toplandığı z aman huzuru-
için kullanılır. 0~1 sıfatı ise, bili-
muza getirileceklerdir (36/Yasin
nenierin betimlenmesi için kullanılır.
32). Cumma' ise, farklı olan top-
"Hal" kabul edilip mansup sayılmas~
lulukların toplanmalandır. Şair
doğru_ değiJd~ı~. Y~ce Allah'ın: ~
şöyle der:
0~1 ~ ~)\;J\ Bunun üzerine
t ~. ..}}C~-
.; · - '1i
bütün melekler hep birliklif s_ecdey.e
- - .
96- Bir cem 'dir (türdeşlerin top- kaparydılar ( 15/Hicr 30); ~~ ~jilj
lanmasıdır); cumma '(farklıların top- ~JJ! 4 61 Sonra bütün aileniz/e birlikte
lanması) değif.2 67 bana geliniz (12/Yusuf 93) sözleri
1~ ~~ fiili daha çok, düşünce gibi.
yoluyla ulaşılan birlikle~ için ku!: ~ kelimesi ise, bazen "hal"
!anılır. Yüce Allah'ın: ~_;,i IMi..! olmak üzere mansup olabilir ve ken-
~~tS;),_:, Ortak koştuğunuz putlarla disiyle ınana yönünden peki,ştirm~
birlikte ne yapacağınızı kararlaştı >'apılabilir. Yüce Allah'ın: til§ \HI
nmz (lO/Yunus 71) sözü gibi . Şair ~~Dedik ki: Hepiniz oradan
şöyl e der: aşağı inin (2/Bakara 38); ~.J# 4
267 Şair, EbCı Kays Eslet Ensarl. Bkz. 268Şair, belli değil. Bkz. Ferı·a' , Meani'l-Kur'dn,
Mufaddaliyydt, s. 285; Zemahşerl, Esasu 'i- I, 473; Ebu Zeyd, Nevddir, s. 133; İbn Cinni,
Be/ağa, s. 64. Hasais, ll , 136.
240
Hep birlikte bana istediğiniz tuzağı Birisi: İnsana mahsus olup gön-
kurunuz (ll/Hud 55). lünde, bedeninde veya işlerinde ser-
~~~:;;[Cuma günü]: İnsanların gilenen güzelliktir.
namaz için bir araya toplanmasında!l İkincisi: Kendisinden başkasına
bu adı almıştır. Allah buyurur ki: l:ı) ulaşılan güzelliktir.
.<:ı ill' ' 'li~ı ·-: 0~ - ..ı:
-!,"- (S': ~ - • r.J:! ~ - - c?-JJ Peygamberden (sas) rivayet edi-
~~ Cuma günü namaza çağrıldığınız len: J411 ' ~'?j ~ 4..lll 0! Yüce Allah
zaman, hemen Allah 'ı anmaya koşun güzeldir; güzeli sever, 269 sözü bu
(62/Cuma 9). anlamdadır. Böylece, pek çok ha-
~~~ ~ Yani, ~~~ Y,~i top- yırların ondan kaynaklandığına, bu
layan iş, ;lay veya ~~~ ~)i top- özellikleri olanın sevileceğine dikkat
layan vakit, demektir. Bu ~4-JI çekmiştir.
kelimesi, ~ji'in sıfatı değildir Allah buyurur ki: ~ ~ ~ p..l.J
. '-
(ismin sıfatına müzaf olmasıdır). 0~) Bu hayvanlar, onları sabahle-

1~ ise, cumaya veya camiye ya da y in ot/ağa solarken size bir güzellik
cemaate geldiler demektir. sağlarlar (16/Nahl 6). ~ ve J4 sı
• ~4- 08i ise, gebe merkeptir. .)~ .
fatları çokluk için de kullanılır. Allah
-
t
~4-.J 4, büyük kazan, demektir. buyurur ki: ~ ~ Bana bir güzel
~_).?. J.,)l ~;,? ~,.,~At, yürüyüşü topla- ~abr~tmek düşüyor (12/Yusuf 83);
mak istedi/çok hızlı gitti deyiminde ~ J?i 1~ ~\.3 Şimdi sen güzelce sab-
~'in anlamı açıktır. ret (70/Mearic 5).
~ ~
F: ~1_:,;J1 ~ı...;. Karnında çocuğu ile l:ı5.

~
} O ; " 1 -
o ~~ - ,\...j)ljc::..J.;,bd
. .J .
'
b"-
0
eyımı, ı
F
o o
ölen kadın demektir; bunda da ikisi- rine güzel görünmek veya birini güzel
nin birlikteliği düşünülmüştür. ~ ~
F: deyimi de, henüz koparılmamış 269Hadis sahihtir. Müslim (İınan,/Tahrimu'l
Şey için kullanılır. Bu uzvun onunla
Kibr I, 93) ve Tirmizi İbn Mes'ud'tan;
birlikte olmasından ve ondan ayrıl Taberani, el-Mu ·cem u '1-Kebir' de Ebu
mamış olmasından dolayıdır. ~~ Umame'den; Hakim, Müstedrek (IV, 181 ve
.J5. F:
Elinin parmaklarını toplayıp I, 26), ibn Ömer'den; İbn Asakir de Cilbir
ve İbn Ömer'den tahriç etmiştir. Bkz. Suyuti
(yumruk yapıp) onunla vurması veya el-Fethu '1-Kebir, I, 331. Beyhaki'nin İbn
avuç dolusu para vermesi demektir. Mes'ud'tan rivayeti şöyledir: Resuluilah bu-
Kelepçe/tasına ise, uçları bir araya yurdu ki: Kalbinde zerre kadar kibir olan cen-
getirdiğinden ~1 :-,;.. adını almıştır. nete giremez; kalbinde zerre kadar iman olan
cehenneme girmez. Bir adam: Ya Resulallah:
Adam ister ki, giysisi güzel, ayakkabısı güzel
~/C-m-l olsun. Bunda bir sakınca var mıdır? diye sor-
du. Resuluilah buyurdu: Allah güzeldir; güze-
li sever, kibir hakkı çiğnemek ve insanları hor
J4 kelimesi, çok güzel olmaktır. görmektir buyurdu. Bkz. Beyhaki, el-Esmii'
Bu da iki çeşittir: ve's-Sıfdt, s. 60.
241
görmek, bir şeyde güzel davranmak
- .
:U4 ise, ~'in çoğuludur. Bu kelime
anlamına gelir. Bunda çokluk manası w~~ şeklinde zamme(ötre) ile de
da ölçü alındığından, birbirinden ayrı okunmuştur. 271
olmayan her cemaate ~ adı veril- Bunun halat olduğu
,_ da söylenmiş-
miştir. Ayrıca, birbirinden ayrılmayan tir. Ayrıca 272ry:>}§ olduğunu söyleyen
hesap için de, tam açıklanmaı;r!ış ?l~n de vardır. ~~ ise, çobanı ile beraber
söze de ~ denmektedir. ~\ ~J bir deve sürüsüdür; tıpkı _)~ [çobanı ile
~~~ hesabı top/adım, r)t5Jı ~ ~~ beraber sığır sürüsü] gibi. Geceyi deve
sözü derli toplu söyledim, deyimi de edindi sözü ise, geceye bindi sözü gibi
kullanılmaktadır. bir istiaredir.
_ ~Jlah bu),lll~ ki: J.:;
~Jl ıJys ~~ Jj_:, .Devenin ,_bu adı almasının nede-
~~~~Jy.ıı~ Ka.firolanlarise,Kur 'an ni,~~ p..lj Onlarda sizin için bir
ona, topyekün bir defada indirilseydi ya, güzellik vardır (16/Nahl 6) ayetinde
dediler (25/Furkan 32); yani: Toplu halde; işaret edilen özelliğinden olabilir;
birbirinden ayrı parçalar halinde değil. çünkü: Kur'an'ın ilk muhatapları onu
Fakihlerin kullandığı mücmel terimi ise, kendileri için bir güzellik sayıyorlardı.
açıklanmaya muhtaç olan; tam olarak (;. \ı ı ,.:_j_~J, yağı erittim; ~' eritilmiş
belirlenmemiş ve açıklanmamış demektir. yağ, ~l ise, on~nla yağlanmaktır.
Bu, insanların bazı hallerinin belirtilmesi- Bir kadın kızına: ~j J~ demiştir,
dir. Halbuki, bahse konu olan şeyin anla- yani: ~'i eritilm iş yağı ye ve ;;j~ 'i
şılabilmesi için, kendine özgü sıfatlarının sütün memede kalanını iç demiştir.
açıklanması lazımdır.
~ kelimesinin gerçek manası,

~ 1 C-n-n
pek çok şeyi, birbirinden ayıklanma
mış bir şekilde kapsayan iradedir. ~ ~: Sözcüğünün aslı, bir şeyin
köpek dişleri yeni çıkan deveye denir. duyu organl~rına saklı kalmasıdır.
Çoğul u~' Ü.~ ,~i şeklindedir. Bu kökten &1ı .\.4- Gece onu sakladı,
.\.4-l Kendini sak(ayacak bir şey edin-
J o ~
~llah buyurur ki:~~~~~~

J:>t;p.JI Deve iğne deliğinden geçineeye di; ~u tıpkı, .G~ij .G_). onu gömdüm;
kadar (77/Mürselat 33); ~ ~~ .:JiS ~~:ı~.',\j ~ -;:ı~ :,_:, ona su verdim gibidir,
Her biri birer sarı deve gibi kıvı~cım ve 4c 0.:?-J üzerini örttü, sakladı de-
lar (71A'raf_40) bu ayette geçenw':l~ yi~leri gibidir. Allah buyurur ki: ~
sözcüğü 270:U4 kelimesinin çoğul udur.
271 Bu, Rüveys'in YakCıb'tan aldığı sahih-
mütevatir kıraatlerdendir. Bkz. Dimyiitl.
270Müellifın verdiği iiyette geçen u)r4 kavramı İth<ij; s. 430.
Niifı', Ebu Ca'fer, İbn Keslr, EbCı Amr; İbn 272Ka/üs: Sacakları uzun olup genç ve güçlü
Amir ve Ya'kfıb ve Şu'be'nin Asım'dan aldı yeni binilmeye başlanmış dişi devedir. Ayrıca
ğı kıraattir. Hafs, Hamza ve Kisiil ise, ".i.i~" gemilerde kullanılan halatiarda ka!Us adını
şeklinde okumuşlardır. alır.
242
LS j, lSj j ~\ ~ ~ Gece karanlık ka rağmen- yeryüzünqeki bahçeye

basınca bir yıldız gördü (6/En'a.m be~zeti}mesi, ya da ~~ La ~ ~ )ij
76). üli?. ise, kalptir; çünkü: Duyu ?r- ~i ~.) ~ ~ Yaptıklarına karşılık
ganlarından saklanmıştır~ ve :i:,?~ olarak, onlar için nice sevindirici ve
ise, sahibini 15.?ruyan J<all<a_ndır. Allah göz kamaştırıcı nimetierin saklı ol-
buyurur ki: ~ ~ı..:.;ıi IJ~! Yeminle- duğunu hiç kimse bilmez (32/Secde
rini kalkan yaptılar (58/Mücadele 17) ayetinde işaret edildiği şekilde
16). Hadiste de: ~ ~~~ Oruç ise nimetlerinin bizden gizlenmesidir.
kalkandır273 buyurulur. İbn Abbas (r§l) şöyle der: ~ ~IS
Al;. ise, ağaçlı olup ağaçları yeri ~) L!"_jjyll .:.ıt4, İman edip iyi arnel-
kaplayan her _bahçeye denir. Allah ler işleyenZere gelince onlar, Firdevs
. ·llli.Li
b uyurur k ı:c...ı . .. ~~ .. _c...ı:ıS~
: . ;<·.: ·w cennetlerinde ağır/anacaklardır ( 18/
J~
. j~
. :J- Sağmda ve solunda iki Kehf 107) ayetinde çoğul
formu ile
bahçeden oluşmuş olan Sebe yur- wl:ı.?.(cennetler) buyurmasının nede-
dundan almacak bir ibret vardır (341 ni, cennetierin yedi tane olmasından
Sebe 15); Çıi1i) t~j1i)~ ~Gl~j Onların dır:
iki bahçesini, iki bahçeye dönüştür 1- U"_jjyll ~ Cennetu'l-Firdevs,

dük (34/Sebe 16); ,;ı11) ,:. j;j ~1 ~JJj 2- ü~ Adn,
Balıçene girdiğinde
3- r-J~iıı
~ Cennetu'n-Ne'im,
(18/Kehf 39).
Bazen, yeri göğü kaplayan ağaçlara
4- ~~ )J Daru'l-Huld,
da Al;. adı verilir. Şairin şu beyitleri
de bu anlamda yorumlanmıştır: 5- lS).Jı ~ Cennetu'l-Me'va,
--~'1 : :ilii:. ' ; . ~;. - u:tS 6- r-i.:JI ~ı.) Daru 's-Selam,
c-:....:::.\
- Y' r.r . · ~ ış!..?~~
-.. ,;.
~4..h
.~ 7- ü~ İlliyyiln.
98- [Sanki iki gözüm tara- batı ~ ise, çocuğun annesinin kar-
fımda öldürülmüş gibidir] ~ın;da kaldığı sürecin adıdır~ Ço~plu,
Kaynaklardan, yüksek ağaçları ~l'qir. Allah buyurur ki: ~1 ~~ :ıJj
sulayan. 274 ~~~ Çı~ ~ Ve gerekse an~elerint
Al;.(Cennet) bu adı almasının
zin karınlarında cenin aşa:rzasınday
ken (53/Necm 32). Bu , ~ kalıbında
nedeni, ya -aralarındaki büyük far-
gelip Jy.i;. man~sındadır. ~ ise, ka:
273 Hadis, ~ ~~~ şeklinde rivayet edilir. Bu birdir. Bu da ~ kalıbında gelip Jı:.l!
sahih, muttefakun aleyh bir hadistir. Malik de anlamındadır.
Muvatta ', Camiu's-Sıyam'da tahriç etmiştir.
~kelimeside iki şekilde kulla-
Bkz. Suyfıti, Tenvfru 'l-Havdlik Ald Muvattai
Mcilik, ı, 287; İbn Hacer, Fethu '1-Bdri, IV, 87; nılır: Birisi: Duyulardan gizlenmiş/
Müslim (HN : 1151); B eğavl, Şerhu's-Sünne, saklanmış olan ruhani varlıklardır.
VI, 225. Bunların hepsi insanlık türünün kar-
274Şair, Züheyr b. Ebi Süima. Bkz. Divdn'ı, s.
şısında söz konusu edilir. Buna göre,
40; İbn Faris, Mücmel, I, I75 .
243
~ kavramı içinde, melekler de şey da gelmiştir.
Kalbinden vurulan için
tanlar da yer alır. Bu açıdan, her me- .UW,. ~i denir. Öte yandan nefsi ile
lek aynı zamanda ~'dir ama her~ aklı arasına perde girdi, bundan dola-
melek değildir. Ebu Salih, bu anla- yı aklı kanştı da deıımektedir. Allah
mını baz alarak: Tüm melekler cindir buyurur ki: 6~ ~Bu, eğitilmiş
demiştir. Cinler, ruhanilerin sadece deli biridir (44/Duhan 14); yani:
bir kısmıdır da denmiştir; çünkü: Kendine bilgi öğre!en cinin ~ötl!e~i :
Ruhaniler üç kısmıdır: Yüce Allah'ın:_y:.~ ~ı ı_,s)il ~i
.J~i İyiler: Bunlar, meleklerdir. <?~Deli bir ş~ir için tanrıl~rımızı
mı bırakalım? (37/Saffat 36) ayetide
)y:ü\ Kötüler: Bunlar da, şeytan
bunun gibidir, denmiştir ki:
lardır.
: ' - - ~~ 1 ' : -
c- ~J ı.r. - . ' _
- ~~ ..::..ı.:iG. ıS~ ~ '1
.bL.:...JI Ortada olanlar: İçinde (.Ao_J
~~~ljt)WI
iyilerin de kötülerin de bulunduğu
kesimler. Bunlar da cinlerdjr. Bu gö- 99- Karanlık iyice bas ın ca bar-
rüşü, Yüce Allah'ın ~l ~) J§ De ki: dakları indirdiler, tepeler ve ufuklar
Bana vahiy yollf i~cç ~ildirildi (7~/C_i_n örtüldü. 275

1) sözünden 0_,.b..;..WI ~J 0~1 ~ GiJ Yani: Otları (yeşilliği) öyle ço-
Aramızda Müslümanlar olduğu gibi ğaldı ki, sanki üzerieri örtüldü. Yüce
gerçeğe sırt çevirenler de vardır (72/ Allah'ın: J~ ~ ~ ~ ;ı:,:\.;. c)~lj
Cin 14) ayetine kadarki sözleri destek- 1"~1 Cannı da daha önce dumansız
lemektedir. alevden yarattık (15/Hicr 27) SÖZÜJ}-
4 .. ise, cinlerin topluluğudur. de gecen ise, bir tür cindir. ~tS
0\..?.
_. . ::.
Al-
64- onun yılan gibi (27/Neml 1O)
lah buyur~~ ki: L.;>"LJI J ~ı~ Gerek
cinlerden, gerek insanlardan ( 114/ ayetinde geçen aynı kelimenin ise,
~ 6)·h.:.::ıWı
N as , . _ : ~-':·-- ~~ 1:..: ' Allah 'la
__ ~-' bir tür yılan olduğu söylenmiştir.
cinler arasında soy bağı uydurdular
-
(37/Saffat 158). ~/C-n-b
~aynı zamanda delilik a,nlamına
~(Bir şeyin sağ veya sol tarafı)
dfi gelir. Allah buyurur ki:~~ L:.
~ ~ Bu dostunuz deli değildir (341 kelimesinin aslı, insanın bir organıdır
Sebe 46); yani: Deli lik. ve çoğulu, ~;,;..'tur. Allah buyurur ki:
Lı~ ise, nefs ile akıl arasına bir
~~J ~~ ~ ı..Sfo onlarla alınla
rı, yan tarafları dağlanzr (9/Tevbe
perde girmesidir. 0~ 0.?. cin çarp- Wl uc
. - •'' :, :~ G
35) ; . ece
tı demektir. Bu fıil de diğer tedavi
C?'
-- - ~~ ~
teheccüd namazı kılmak için yanları-
gerektiren , durumlan anlatan ~j
nı yataklardan ayırıp kalkarlar (321
[üşüttü], ~ [çenesi yamuldu] ve ~
[sıtmaya tutuldu] fıillerinin kalıbın-
275Şair, A' şa. Bkz. Divan' ı , s. 129.
244
Sec~e I?); ljyJ j La~ .;Jıı ~J.ıj~ 0:1~1 rnek gibidir. ~~ ~ kelimesinden
~~ ~ j Onlar ayakta, otururken türetilen fıil ise iki şekilde kullanılır:
ve yanları üzerine yatarken Allah 'ı Birisi: Yanı üzerine gitmektir.
anarlar (3 /Al-i İmran 191).
İkincisi: Ona doğru gitmektir.
~kelimesi, istiare yoluyla, di-
Birincisi: Yanı
üzerine gitmek ve
ğer organlar istiare yoluyla kullanıl
bir şeye doğru git~e~ ifa?eleri gibi.
dığı gibi, yakın olan taraf için kulla-
Allah buyurur ki:~~ .Jl?Jij ve kenar
nılır. Sağ ve sol gibi. Şair şöyle der:
komşu/ara .. (4/Ni~a 36); yani: Uzak.
~L.ij ~y, (,?~~d-~_\ ..
Şair şöyle der:
100- Sağırndan ve solumdan ~Lii. .:.c. SwG ~ ' ·;. ~.~
• •• ~ - ~..f"-'---">-l·l-
bana saldırdılar. 276
10 1- Beni yan taraftan gelecek
~ Bu kelime duvarın yanı ve
yardımdan ma-l O1h rum etme. 277
tarafı söylenirken de kullanılır. Allah
Yani: Uzaktan. ~\..?.j ~ ~_)
buyurur ki: ':';1)~~~\jyanda olan
ifadesi ise, uzak kişi demektir. Al-
komşuya (4/Nisa 36); yani: Yakın olan
komşu. Bu, kadın (eş) olup kinaye
~~h buyurur ki: 0~ L. ;;ıj,. IJ:·M~ 0!
.u6. Eğer size yasaklanan büyük
yoluyla ifade edilmiştir diyenler de
gündhlqrdt;ın_ ka_çımrsamz, (4/N isa
v~rdır. Yolculuktaki arkadaş için de
31 ); -!-')\ J.:,S IJ!!I)I.J ve yalaYJ. sözden
~ 4enme~t.ed_ir. Al}ah buyurur ki: y
kaçmımz (22/Hac 30); G),UJI IJ!i~)l
~ 1 ·=·i?~ ..::..ı..b~ ı..;.~ J~ Allah'a
Tağuta kulluk etmekten kaçman (391
karşı aşırı gitmemden dolayı bana
Zümer 17); bu ifade onları terk etme-
yazıklar olsun! (39/Zümer 56); yani:
yi anlatmaktadır. 0~ /\;\ ~J!!~)~
O'nun emrinde, bizim için belirlediği
Ondan uzak durun ki, kurtuluşa ere-
sınırında [kaldığım için].
siniz (5/Maide 90). Böyle denmesi,
Yanını _k~ldırmak, yürüyüp git- onu terk ediniz demekten daha etki-
mek de ~4j ~~j ,~~/i);?j ~~1:.;?
lidir. ~~~~deyimi, develerinde
şeklinde ifade edilir. ~ ~i ise, süt kalmamış topluluğu anlatır.
yan~l!da~ v~rdum demektir. Bu tıp
kı, ~ ~\ yan tarafina isabet et-
IP. 0~ ~ve 1~ ~j deyimleri
de, iyilikten veya kötülükten uzaklaş
tim; .G~ yüreğinden vurdum ve .(;j~
tırılmayı irade eder. Yüce Allah ateş/
~a,lbinden vurdum fiilieri gibidir. ~
~ ise, yan tarafı ağrımak/yanından
c~~~n~_em ~akkıpda_}>~yurur: 1g:i? j .-u.J
~_fo. .ıJL. ~_;. (,Ş ;ıli ~';,ı En çok korkan
şikayetçi olmak demektir. Bu da iıS
J. ' •
ondan uzak tutulur; O ki malım Allah
yüreği ağrıdz ve ~ ciğeri ağrzdı d~-
rızası için vererek arınzr, yüce/ir (921
276Şair, Kutri b. Fecae. Bkz. İbn AkLI, Muğni 'l- 277Şair, Alkame b. Abde. Bkz. Divôn'ı, s. 48;
Lebib, s. 199; İbn Akli, Şerint İbn Akfl, I, 243; Mufaddaliyyôt, s. 394; İbn Fiiris, Mücmel, I,
Bağdadi , Hazônetu '1-Edeb, X, 163. 199; Zeınahşerl, Esdsu 'l-Belağa, s. 65.
245
Leyl 17-18). Bunun nedeni ise, bu fıilin içine girmek,';:•!? ise, bize başımıza
mutlak anlamda kullanılarak 0~ P. geldi;~~ ~ı..;,_.:., de üzerimize gelen
dendiğinde iyilikten uzaklaştınlmak bulut anlamına gelir.
anlamı taşımasındandır. Bu da, hayır
için yapılan duada kullan!lır. Bu ~ağ -
~/C-n-h
lamq~ Allah buyurur ki: 0i ~.J '.?!!i)l.J
~Li..:::.'lı ~Beni ve çocuklarımı putlara eli?. kelimesi, kuş kanadı demek-
tapmaktan uzak tut (14/İbrah1m 35). tir. .G..li?. yj. yani: Kanadı kırıldı.
Burada geçen irade,~ ~!i? uzaklaştır Allah buyurur .
ki:~~~ _;li, ~.J
~ ,:;
dı~ 9eyiminden alınmıştır. Bunun ,; ,!;? ve kanatları ile uçan herhangi kuş
0-y.\1 atı sürdüm, deyiminden alındığı (6/En'am 38). Bir şeyin her iki yanı
da söylenmiştir. Buna göre, Hz. İbra da onun iki kanadı diye adlandırılır.
him, Yüce Allah'tan, lütuflan ve gizli Geminin iki yanı, ordunun iki yanı,
sebepler ile, kendini şirkin yanından vadinin iki yanı, insanın iki yanı der-
uzaklaştıımasını dileıniştir. ken t..;.li?. kelimesi kullanılır. Allah
'. '.6:; ise, iki ayağın birbirinden buyurur ki: ~ti?. J) ~~ ~I.J Elini
uzak halde durınasıdır. Bu, doğuştan koynunasak (20/Taha 22); yani: Ya-
iki ayaktan birinin diğerinden uzak nına. ~yi ~ .ili.t4, ~) ~I.J Kor-
halde olmasıdır. kudan açılan kolunu kendine çek
(28/Kasas 32). Burada ifade edilmek
~Ilah buyurur ki: ~ ~ 0L.3
istenen eldir; çünkü: kanat da el gibi-
l...ı~ıi ve eğer cünup iseniz temi;-
dir. Onun için kuşun her iki kanadına
lenin (5/Maide 6); yani: Eğer cünüp
elleri denmiştir.
olursanız. Bu da, ya erlik suyunun
gelmesi ya da ilgili organın sünnet YüceAilah'ın: J~l tti?. ~~I.J
yerine kadar malum yere girmesi ile ~yi ~ onlara alçakgönüllülük ka-
olur. ·)<i.J <,;:;?I.J ~i.J ~ fiilieri nat/arını indir (17/İsra 24) sözünde
bu anlamı ifade ederler. Buna ~li?. geçen eli?. kelimesi_ ~se, bir istiaredir.
(cenabet) denmesinin nedeni, bu Bunun nedeni ise, Jj kelimesinin iki
halin şeriatın hükmüne göre kişinin tür olmasındandır; biri insanı alçal-
namazdan sakınıp uzaklaşmasmı tırken, diğeri onu yükseltmektedir.
[•: ,:,? :;] gerektirınesidir. -Burada kastedilen onun yükselteni-

}
~tr; alçaltanı değil. - Bu anlamındaki
'-:-lfo. ise, Ka'be tarafından gel-
Jj kelimesi için eli?. kelimesi istiare
mek ınanasında ve oradan başka yere
gitmek anlammda kullanılınası doğ olarak kullanılmıştır. Sanki: ?,eni
Yüce Allah katında yücelten Jj'ü,
rudur; çünkü: Bu kelime her iki anla-
rahmeti kazanmak veya o ikisine
ma da gelmektedir. Aynı '-:-!:!~ kökün-
merhamet göstererek kullan, denmek
den 6ı.Jl1 '~'!:·? deyimi türetilmiştir ki,
güneyden esen rüzgar demektir. ıi:.i.;.li istenmiştir. ~.)ll ~ .ili.t4, ~) ~I.J
246
Korkudan açılan kolunu kendine çek Ve galip gelecek olanlar, mutlaka bi-
(28/Kasas 32). zin: ordumuzdur (37 /Saffat 173); ~l
LA~ ı}~~ ~j deyimi, kerva- 0~)...:. ~Çünkü onlar bağulacak bi;
nın yürüyüşte hızlanması, adeta kanat- ordudur (44/Duhan 24). ~kelime
' --~
tan yardım alması demektir. J;lll ~ sinin çoğulu ..ıti;..i ve ..ıfo. şeklindedir.
gece karanlığının çökmesi anlamına Allah buyurur ki: 0~l ~J :ı~:,
işaret eder. ~ ise, gecenin karanlık Şeytanın_ bütün askerleri de (26/Şuara
olan herhangi bir kısmıdır. Allah buyu- 95); ), SI) ~_) :ı~ ~ l.;.j Rabbinin
nır ki:~ ~ıj P ı.A 0l.J Eğer onlar ordularını ancak kendisi bilir (74/
barzşa yanaşıriarsa sen de ona yanaş Müddessir 31 ); {<:ıl.: ~~ ~ ı_Jj~i
(8/Enfal 61 ); yani: meylederlerse. ~~ i..ı~_j
(""
: ' ' ~....) ~
:. ·.1.: L:L,'_)~ j ~ :(~ \_;,. ~\•
:' \~'
'
Bu, 4\_ı?• ,ıı ~ deyiminden alın- LA_)) Allah -'ın- size yönelik nimetint
mıştır ki, geminin bir tarafı üzerine hatırlayın, bir zaman üzerinize or-
yatması anlamına gelir. İnsanı haktan dular gelmişti de, biz onlartn üzerine
başka tarafa meylettiren her günaha rüzgar ve sizin görmediğiniz ordular
da, herhangi bir günaha da eli?. adı ve- göndermiştik; (33/Ahzab 9) ayette ge-
rilmiştir. Allah buyunır ki: f-Sjlc t~ '1 çen birinci ..ı~ kajirler; görülmeyen
Sizin için bir sakınca yoktur (2/Bakara ikincisi ise, ~'X. meleklerdir.
236) ayetinde ve diğer yerlerde ~'-*
-j~\ bu manada kullanılmıştır. Bunlar ~/C-n-f
da, başları göğsün ortasına bağlı olan
kaburgalardır ki, tekili, 4...:;,_j~'dır. Bu- ~ aslı, hükümde bir tarafa mey-
nun nedeni ise, onlardaki eğriliktir. !e_tmektir. Yüce Allah'ın: ~ ~G.. ~
. ~ <Y"Y'
. Kim vasivyet
. edenin bir ta-
- rafa meyledeceğinden ya da günaha
~/C-n-d
gireceğinden endişe ederse (2/Bakara
Askere (orduya) sertliği baz alına 182); yani: Açık meyil/taraf tutma. Bu
rak ~ adı verilir. Bu da ~ kelimesin- anlam ~'l ~4-i~ ;J:. Günaha meylet-
den alınmıştır ki, taşlık olan sert yer meksiii~ (5/Maide 3) ayetinde de söz
demektir. Ayrıca, her topluluk için de konusudur; yani: Ona meylederek.
~ adı kullanılır.
Sözgelimi:~~~ :ifo. tı_:,_j~l Ruh- ~/ C-n-y
lar, disipline girmiş askerlerdir. 278
Allah buyurur ki: 2u~WI W
u4 0).J '6~:ı:,\;. ı.:, i~ı /.:ı:,? deyimleri mey-
veyi toplamak demektir. ~~ ise,
278 Hadis, sahihtir. Buhar!, 60/Enbiya 2; Müslim,
meyve ve balın toplanmış olamdır.
el-Birr ve 's-Sıla (HN: 2638); bkz. İbn Hacer, ~ kelimesi, daha çok taze olan
Fethu '1-Bôn~ VI, 263; Beğavl, Şerlıu 's-Sünne, meyvenin toplanmasında kullanı-
XIII, 57.
247
!ır. Allah buyurur ki: 4b_) ~~l)lr ~w Bu ht:r üçü de Yüce Allah'ın:
~ Üzerine olgun ve taze humya- ~~~ ~ ~\ ~ IJ~4-J (Allah 'zn rzzasz
lar dökülsün (I 9/Meryem 25); ~J uğrunda gerektiği gibi cihaçl ediniz
(JI~ u:/·? iı Bu iki bahçeyi birer pınar (22/Hac
' }
78); ~1 ~ ~
, .. ~IY,~ IJ~4-J
~ ... ,
~k,;,aktadı! (55/Rahman 54). ~i ~i_j Allah yolunda mallarınızla ve

J, .)':l\_3 ~\ Ağacın meyvesi olgun- canlarınızla cihad ediniz (9/Tevbe 41 );
laştı ve yerin top}anacak meyvesi · ~~ı- :.ıı--L ıJ ~G...J- ı.JY.
~J~JA;
, -tA. .J- ı yı..a
~-ı:(.):!_jı U;
:ı
çok oldu demektir. ~li;. 0~ ~falan ~\ ~ ~İman edip hicret edenler ve
bir cinayet işledi, deyimi de bundan Allah yolunda canları ve malları ile
alınmış bir istiaredir. Tıpkı, j.Y,. fii- cihad edenler (8/Enfal 72).
linden de istiare yoluyla ?fo! fiilinin Peygamber (sas) de: ~ç_ıyi.i 1 3 ~\..:i..
türetilmesi gibi. ~ç_ı::.C.i ~3~~ ı_;,S Düşmanlarımza
karşı savaştzğınzz gibi gayri meşru
~/C-h-d arzularmızla da savaşımz, buyur- 279
muştur. Mücahede hem el ile hem de

~ ve ~ kelimeleri güçlük ve dil ile olur.
zorluk anlamına gelir. Birileri, fetha Yine buyurmuştur ki: JjS,j\ I.J~li
ile ~zorluk; ~ise, genişliktir de- f<.l:,,)i.J ~~~Ellerinizle ve dilleriniz-
mişlerdir. Kimileri ise, bu~ insana le kajirlere karşı savaşzmz. 280
malısuştur derler. Allah buyurur ki:
~~ ~l 2.u~ 'i 0,ı~I.J Ancak güç-
lerinin yettiğin! vere,bilenle;: . (91
~/ C-h-r
· ·ı....;,:,i.. ,.-;-
Tev b e 79) ., ~ iL.,. .ıJJ\..ı
_ : 1~ '"i-.J B··_
u
Bu fıil, bir şeyin görme veya işit-
tün güçleriyle Allah 'a yemin ederek
(24/Nfir 53); yani: Yemin ettiler ve
279 Hadisi, Müellif, ez-Zerla ad ındaki ki tabııı
güçlerinin yettiği en büyük yemini da kaydetmiştir. Hadis kitaplarında bu sözü
yapmaya çalıştılar. aynı kelimelerle bulamad ım . Ahmed ise,
Müsned'inde (VI,22) Fuda1e b. Ubeyd'den
..ı\ğ}?!
da, gücünün tümünü kul-
ResCı l ullah'ın şöyle dediğini kaydetmiştir:
lanmak ve zorluğa katlanmak konu- Mücahid, Yüce Allah 'ın emrine bağlzlıkta ken-
sunda kendini zorlamaktır. Bu bağ di neftiyle mücahede edendir. Tirmizi de Zühd
lamda ~~ ve .G~i denir ki, düşü (IY,I65); ve Cihad (HN: 1621) Bölüm'lerinde
tahriç edip hasen-sahihtir, der. EbüDavüd da
nerek kendini yormak demektir. ..ı~
Cihad'ta (HN: 2500) tahriç etmiştir.
ve ;;:ii,~ ise, düşmana karşı savunma 280 Hadisi, İbn Hibban (HN: 161 8) tahriç edip sa-
yaparken var gücünü kullanmaktır. hi h saym ıştır. Hakim de (11 ,82) sahih saymış;
Cihad üç çeşittir: Zeheb1 onun bu hükmünü yerinde bulmuştur.
Nevevi de Riyadu 's-Salihin'de (s.515) sa-
1. Düşmana karşı mücahede. hih saymıştır. Ebu DavCıd da Cihad'ta (HN :
2. Şeytana karşı mücahede 2504); Nesa! (VI, 7) ve Ahmed de (111 , 124)
tahriç etmiştir. Bkz. Beğav1, Şerhu 's-Siinne,
3. N efi e karşı mücahede. XII, 378; SuyCıtl, el-Fetlıu '1-Kebir, ll, 62.
248
me duyusu karşısında ayan beyan yükseltme, fazla da kısık tutma (17/

açıklığını dile getirir. İ sra 110)·~<
A . -....: -. . :.::<J ·-~iL.Jı _j~
.~~ - ~ :
·- · ~;rJ
Göz duyusu önündeki açıklığına ~Birbirinize yüksek sesle konuş
örnek: 1~4-;>. ~ij onu apaçık biçimde tuğunuz gibi onunla öyle yüksek ses-
gördüm. Allah buyurur ki: ~~ J le konuşmayın (49/Hucurat 2).

~~ .ıiıı ı.SY J;.. ..ili Biz, Allah 'ı açık ~_j &fY.- ~iS deyimleri, yük-
olarak görmedikçe sana kesüylikle_ sek sesle söylenen söz ve yüksek ses-
~man etmeyiz (2/Bakara 55); ~~ G-!i le konuşan adam demektir. GüzelJiği
ö~ Bize Allah 'ı açıkça göster (4/ ortada olan adam ıçın de ~ J:?. j
Nisa 153). deyimi kullanılır.
Aynı kökten ~~ jP. ve lA~! de-
nir ki, kuyunun suyunun görünmesi, ~/C-h-z
kazılmakta olan kuyudan suyun çık
ması, demektir.# ~ .:'ı. :;. i r ~~ ~ tA Allah buyurur ki: ~ ~~ ~~ ~
Topluluğun içinde gözümü tutan (gö- Onların zahire yüklerini hazırlarken
züme giren) bir kimse yok, deyimi de (12/Yilsuf 70). j4-;>.: Hazırlanan eşya
bu fıilin kalıbıdır. _}.Y,.(cevher) ise, ve benzeri şeylerdir. J.ı~? \ Hazırlanan
yok olduğunda kendisine dayanan bu şeyleri taşımak veya göndermektir.
şeyin de yok olduğu şeydir. Bu ismi -~~~ ~~ y~j devenin yükünü
almasının nedeni, duyularla algılana ayak altına alarak kaçıp gitmesidir.
bilecek şekilde ortaya çıkmasıdır.
o~ ise, aptallığıyla ünlenmiş bir
Kulak duyusu önündeki açıklı kadının adıdır. Öte yandan, başkası
ğa örnek ise, Allah buyurur ki: ;ıy:., nın yavrusunu emziren dişi kurda da
~ ~ ~_j J~l ~j ~ ~ içinizden o~ denmiştir.
sözünü gizli tufanla açıkça söyleyen
birdirihiçbir fark yoktur ( 13/Ra' d
10) .~J.r-
0 . :: i - •.'..1\ ~1: -.~~J ·-~it., ·-·~: ı
~ : - ~ : ~U: J
*- 1 C-h-1
Söyleyeceğin sözü sesli olarak söy- '
~ cehalet, üç çeşittir.
lesen de Şüphesiz Allah gizli olam
Birincisi: İnsanın bilgiden yok-
da, daha sakimm saklısını da bilir
sun olmasıdır. Asıl olan budur. Bazı
(20/Taha 7); ~.J J~ı ~ ~ı ~~ı
kelamcılar, bunu, sistem/düzen dı
2_ı_,::i~ tA Hiç kuşku~uz O, açıkça söy~
şında kalan fiillerin gerekçesi olarak
!ediğiniz sözleri bildiği gibi içinizde
görmüşlerdir. Nasıl ki, ilim/bilgi de
sakladığınız duyguları efa J?i{ir (2 U
sistemli olarak ortaya çıkan fiilierin
Enbiya 11 O); ~ l_j~l :'i ~~ ı_,Y:-ij
gerekçesi kılınmıştır.
Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa
vurun (67/Mülk 13); ~~ ~6?~ ~_j ikincisi: Bir şeye, olduğundan
başka biçimde inanmaktır.
4-! ~G...:\ ~_j Namazda sesini fazla
249
Üçüncüsü: Bir şeye, hak ettiğin ateşinin bir adıdır. Aslı Farsça olup
den başka bir şekilde davranmaktır. r'+ dır. Ama Arapçalaşmıştır281 .
Bunu yaparken ister doğru bir inanca Ebu Muslim der ki: ou~l gibidir. Allah
sahip olsun, isterse yanlış bir inanca daha iyi bilir. 282 *
dayansın fark etmez. Namazı bilerek [Yüce Allah şöyle buyurrJ)ak
terk eden adam gibi. Yüce Allah'ın: tadır:JJ 0.JyW_:, 0)~-, i.Jys 0:!;ill ~
: : .<ı
~ U->-;
:j .illLı
U _ : JC
~ 'l J~ 1.JJ"
'-_~ ıj~,.;,~:;
•
ı 1Y_iıj
:ı~ı ~_:, ,;i41 "Küfreden/ere de ki:
~4-l\ Bizimle alay mı ediyorsun?, Yakında yenilgiye uğratılacaksınız
deyince, o da onlara: Cahillerden ve toplanıp cehenneme sürülecek-
biri olmaktan Allah 'a sığınırım, siniz. Ne köt~ yqtaktır p. ': p(Al-i
dedi (2/Bakara 67) sözü de bu an- İmran 12); ~_:, ~ ~ı_:,L;. f.:i JıJS t\i;.
lamdadır. Bu ayet, alay etmeyi bir :ı~ı "(Bu) A; bir yarar(lanma)dır.
cahillik olarak tanımlamıştır. Allah Sonra bunların barınma yereri ce-
b uyurur k ı:. 4Jı . .;. . L.., .;. 1 ' :. ~ i >-:.:
. T":"! J9 ~ u ~ hennemdir. Ne kötü bir yataktır o."
İyice araştzrzn. Yoksa bilmeyerek (3 /AI-i İmran ı 97; i,~.~~~~~~_:,
bir topluluğa karşı kötülük edersiniz .\.i;J - .ı.:ı1c. .:Jıı ~ - ': .• 1-llli.. ,:- - ~: r· -:
• _j --·, - , : - - : _j ~ - ~ _j __?.!
(49/Hucurat 6). ~ ~lie .ıJ ~i_:, "Kim bir mü 'mini
~4- kelimesi kimi zaman yerde kasıtlı olarak (taammüden) öldü-
me anlamda kullanılır. Kimi zaman rürse onun da cezası, içinde ebedi
da yerıne anlamında kullanılmaz. kalmak üzere cehennemdir. A Ilah
Örneğin:' _;,~;~ıı ~ ~L#ı ~~\ (@}:.;:ı ona gazap/anmış, onu lanetlemiş ve
Hayaları yüzünden bilmeyenierin ona büyük bir azab hazırlamıştır."
zengin sandıkları(2/Bakara 273). (4/Nisa 93). İbn Abbas der ki: Bu
Bu ayetin metninde geçen ~4- mümin katili eğer onun katlini helal
kelimesi, onların hallerini bilmeyen görürse kafır olur ve o zaman ebedi
demektir; yoksa, yeriimiş olan ca- cehennemde kalır. R 3 *] 2
hillik anlamında değildir.

281 Sernin der ki: Bu söylediği nakil yönünden meş
~ ise, insanı, bir şeye oldu- hur değildir. Aksine onlara göre meşhur olan
ğundan başka şekilde inanmaya yö- onun Arapça olduğudur. Gayri ımınsarıf olması,
nelten iş, yer, özellik demektir. özel isim ve müennes sayılmasındandır. Bkz.
Semln, Umdetu 'l-Huffaz, cehennem maddesi.
~~ b;_).ll ,)5?:;:,!: Rüzgar dal! 282 • Ra ğı b' ın neden burada ayet ve hadislerden,
hareket ettirdi (salladı). Sanki, o, bir de Arapça literatüründen misaller verıne
onu cahilliğe sürüklemiştir. Bu ise, diği düşündürücüdür. Bu konuda bir yekün
tutan misaller varken Rağıb'ın bu maddeyi
güzel bir istiaredir.
böyle geçişlirmesi aklımıza bu konudaki iza-
hatının istinsah esnasında düşmüş olabileceği
~
~ 1 C-h-n-n-m ihtimalini getirmektedir -(Mütercimler).
.
~Yüce Allah'ın kızıştırılmış
283 • Cehennemle ilgili bazı ayetler için bkz. 4/
Nisa 140; 7/A'riifl8, 7/A'raf179; 8/Enfiil 37;
9/Tevbe 35; 9/Tevbe 63; 9/Tevbe 68; ll /H Cı d
250
'.'j) 1 C-y-b tir. Bunun cevabı söz söylemektir.

Bir işin yapılmasını istemektir.
• Allah_ buyurur ki:~~ ~~.J Bunun cevabı ise, işin yapılmasıdır.
~~ ~ Baş örtüleri~in- uç larını
• Birincisinin anlamı, ~Li ~~~
göğüslerinin üzerine sarkılsınlar
~~ Allah 'ın çlavetçis ine ~yu n (46/
(24/Nfır 31 ). Bu ayette geçen ~;..?.
Ahkaf 31); ~~ ~~~ ·:qj ~ ~.J Kim
kelimesi ~ sözcüğünün çoğul~dur.
Allah 'ın davetçisine ol~mlu karşılık
[~ise göğüs, sine, bağır, elbisedeki
vermezse (46/Ahkaf 32) ayetlerinde
yarık ve cep manalarma gelir].
mevcuttur.
İkincisinin anlamı ise ~~ ~
~_F.. 1 C-v-b 1~.ı~~:ü ~.)C~ İkinizin du~sı ·k~bul
edildi, dosdoğru olmaya devam edi-
'-:-lJ.?. kelimesi '~J.?.
nin parçaları
niz (1 O/Yunus 89) ayetinde kullanıl
dır. ~J.?. ise, yerin, geniş düz yuvar-
mıştır. Yani: İstediğinizi size verdim.
lak çukuruna denir. Ayrıca, yerin her
bölünmüş kısmana da'-:-!Y.-- denı:niştir.
•\•.ı-:-i ise, deniyor ki: Bu ~~ı ce-
Al}ah buyurur ki:~~ 1~4- 0:!~1 ~_,j.J vap vermektir. Gerçek anlamı ise,
~~)~ Vadide kayaları oyarak evler cevap aramak ve ona hazırlanmaktır.
yapqn Se'!lud ,kavmine? (89/Fecr 9). Fakat ~~ı çok az durumlarda ondan
ayrıldığından onunla özdeşleştirilmiş
~ ~~ ~~ ~ deyimi, sende ilden
ile dolaşan bir haber var mıdır? gibi ve onun yerine kullanılmıştır. Bu an-
bir anlama işaret eder. lamda (Allah'ın) sözleri: ~ 1~1
~~Y:.J Allah ve Peygambere olu~lu
~)tS.]\ yi:? ise, söyleyenin ağ
kfi;rşılık _veriniz (8/Enfal 24 ); ~_j.j\
zından çıktıktan sonra geniş büyük
~ ~~ Bana dua edin, duanı;ı ka-
çukuru aşıp işitenin kulağına kadar
bul edeyim (40/Mü'min 60); IJ:'n~ ·'ujl~
gelen sözdür; fakat, ilk söze başla
mada değil, söze karşılık verınede
J Benim çağrıma olumlu ka~şılık
versinler (2/Bakara 186).
kullanılmaya ,tah~iş edilmiştir. Allah
buyurur ki: l)ıi 0i ~ı ~j yiF.- 2_ıtS W ~_) ~ Y4-i·· .,ıj Rabbieri onla-
Kavminin cevabı birbirlerine şöyle rın dileğini kah~;~/ etti (3/ A)-i İmran
195)·, -.::..ıw~l
__ ~~- 1 ~- ı: :ı.ıı ' ~ ·--
, 3-"""U:t~J
demeleri oldu: (27 /Nemi 56).
Allah, iman edip iyi işler yapanlarm
'-:-ll:? ise, sorunun karşılığında söy-
tö~besini _kabul .eder (42/Şura 26);
lenen sözlerdir. Soru da iki çeşittir:
~Y ~~~~ 0:!;ulj Onlar, Rableri-
Bir sözün söylenınesini istemek-
nin d~v~ti~i ~ak~~;l ~derler (~?/Ş ~ra
38) ; ~~ ~_) ~~ ~ '-? ?~ cillL lj).J
119; 16/Nal 29; 20/Tfıha 74; 23/Mü'minCın ~ ·~: ~ '::"
t,: .,
1 lj', ,;,·.. -.)2 -..,\i. ~- 1~1
: ..lJ
:.-·-,ş~ '
o_,r;. . . ayet
103; 32/Secde 13; 38/Sad 85; 40/Mü'min 49;
kullarzm, sana benden sorar/arsa,
48/Fcth 6; 50/Kaf 30; 72/Cin 15; 85/Buruc
1O; 88/Gaşiye 7; 98/Beyyine 6. gerçekten ben çok yakınımdır. Bana
251
dua edince, dua edenin duasını ka- J4ı- 1 C-e-r
bul ederim. O halde onlar da benim
davetime koşsunlar (2/!3akara 186)_; Allah buyurur ki: (;.;~~ ~~
'' 'L..:.::ı\ LO ~
~,.
: J ' y\, A...1l 1 'L~I'U:!,
' . i.Y' ,Y" J ' ' _J-:.
: :oJ ı O'n_a yalvarırsınız (16/Nahl 53); 1~)
rYll O mü'minler ki, yara/andıktan 6.;)~ ~ Bir de bakarszn ki fe~yad
sonra Allah 'zn ve Peygamberin (sa- ediyorlar (23/Mü'minıln 64); \.;~~ 'J
vaşma) çağrısına uydular (31 AI-i ~ J;ıll Bugün boşuna feryad etmeyiniz
İmran 172). (23/Mü'minıln 65) . .J4. fiili, dua ve
tazarruda aşırıya gitmek/çok bağır
' maktır. Burada durum, yabani hay-
J~ 1 C-v-d
vanlardan kokarca ve benzeri tarafın
Allah buyurur ki: ~~\_)Jc dan çıkarılan yardım talebi anlamını
~J,HJI Ve gemi Cudi'ye oturdu (11/ taşıyan acı teryada benzetilmiştir.
Hud 44). Deniyor ki, ayette geçen

(p_,:?. Musul ile Cizre arasında bulu- J~ 1 C-v-r
nan bir dağın adıdır. Bu aslında J_?..'a
nispet edilmiştir. )~ kelimesi, oturduğu yer sana
yakın olan kişidir. Bu karşılıklı olarak
J-.?. ise, mal olsun ilim olsun elin-
kullanılan sift yönlü isimlerdendir.
de bulunan az şeyin tamamını harca-
maktır. Bu açıdan sıfat olarak ~_) Çünkü: .J~I Komşu, başkasına kom-
:ii_J.:?. cömert adam denir. :ii_J.:?. ~)asil ş~.,olduğunda o da ona komşu olur.
at denmesi de koşmada var gücünü t'JI Kardeş ve J:ı~l arkadaş gibi.

kullanmasındandır. Çoğulu, j~'tır. Komşunun hakkı hem akıl açısından
Allah buyurur ki: ~~,;.]~ 4ı:. J.:,j. ~! hem de şeriatta çok büyük sayıldığın
:.ı~ı ~~~\ Ona bfr akşam üstü: ça~ dan, hakkı çok büyük olan veya baş
kasının hakkına çok önem veren her
lzmlz ve safkan koşu atları sunulmuş
şey bu kelime ile ifade edilmiştir.
tu (38/Sad 31 ).
Çok yağan yağınura J:.P.- adı veri- f..llah, buyurur ki: ~jj1 ~:ı .J~\_.9
lir. Yüce Allah da J\_).:?. diye nitelendi- ~\ ~4-JI_j Yakın komşu/ara, ,uzak
komşu/ara .. (4/Nisa 36). Bu bağlam
rilmiştir. Bu kavram ile at nitelendi-
ğinde oJ:.P.-, mal nitelendi_rildiğinde ise da: ~_:;4-ti .G ~) Ondan himaye iste-
J_,:?. şeklini alır. ~J:.P.- ~~~ J4. deyimi dim, o da beni himaye etti, denir. Yüce
J ... ~ '!!!
ile ~ )ı deyimleri, bir şeyin güzel- Allah'ın ~ .J4- ~Jj, ben sizin arkanız-
leştiğini ve güzel olduğunu tanımlar.

dayını (8/Enfal 48); )~ 'J_j ~ ).:,
Yüce Allah; eS~ ~ .;_fu, :~ ~~ JS ~Her şeyi koruyup gözeten,jakat
Her şeye varlığını veren ve sonra da koruyanı olmayandzr? (23/Mü'minun
yolunu gösteren O 'dur (20/Taha 50) 88) sözleri de bu anlamdadır.

ayetinde buna dikkat çekmiştir. .J4- kökünde yakınlık anlamı dü-
252
şünüldüğü de olmuştur.
Bu açıdan ve geri bıraktım, demektir.
başkasına yaklaşan kişinin bu yak- ~j4.~ G~ ~j:;.~: .! deyimi de,
laşması j.JW.J '~j.J4- ,;_)4-. fiilieri ile birinden içecek istemeyi ve onun
anlatılır. Allah buyurur ki: ~J~J4-:! '1
Jl ~ :; ~ bunu vermesini ~-i le getirir; bu
)l# '1) ~ Çevrende az bir zamandan bir istiaredir. j'+4JI (sözün mecaz
fazla kalamazlar_(33/Ahzab 60); <}.J anlamı) ise, kelimenin normal an-
.:ııj~t~~ t4
~.)'ll Yeryüzünde biri- lamı dışında başka bir anlam için
birine bitişik toprak parçalarz vardır ' ·-
kullanılmasıdır. :iö.!?.;ıı (sözün ger-
(13/Ra'd 4). çek anlamı) da, kelimenin kendi
?u yakınlık anlamı
gözetilerek asıl anlamında kullanılmasıdır.
~r' ~ .)4-. yoldan uzaklaştı den-
miştir. Ayrıca bu, haktan her tür ay-
0-'1~ 1 C-v-s
rılma da bir kök olarak kullanılmış
tır. Allah buyurur ki : ~4- ~j Onun Allah buyurur ki: -!l,!~l J~ ı_,.:..~
kimisi ayrılmıştır (16/Nahl 9); yani.: Bunlar evlerinizin köşe bucaklarını
Yolun ortasından. Bazıları ise, y~l arayarak sizi yakalamaya giriştiler
~Gıı ~ (insanların yoldan çıkanı): (17/İsra 5); yani : Onu ortaladılar ve
Şeriatın emrettiği şeye bağlılığı ya- arasında dolaştılar. 1Jj4- ve ly ..:Xı fiilie-
saklayan kişidir, derler. ri de bu anlama yakındır. Deniyor ki:
U..?. Bunu sonuna kadar arzu etmek-
j~ 1 C-v-z tir. U._?...;. ise, bilinen Mecılsilerdir.
Allah buyurur ki: ). ÔJj~ ı.;,li

t~l C-v-a
Kendisi onu geçince (2/Baka-
ra 249); yani : Geçmesi gereken t.P..: Sözcüğü, canlıların mideleri-
yeri geçti. ~~ ~~ Y:..) ~ UJj~j ı;ıin boşluğundan kaynaklanan acıdır.
İsrailoğulları 'nı deni_zd~n geçir- 4..C~ ise, kıtlık zamanını gösteren bir
dik (7/A'raf 138). ~_):ıli j~ yolun ifadedir. 0i.i. _?.j ~4-. ~ j deyimi de,
ortasıdır. ~~ j4. ~a~ki, yolun or- kişinin çokça acıktığını ifade etmede
tasını tutmayı anlatır; bu da, uygun kullanılır.
[Allah _buyurur. ki: :~ .~.?,.J

olan şeyi yapmayı ifade eder.
~~~ j_:,;. göğün ortasıdır. ~':/I.J JIY,':/1 J. ~.J e..RJıj u}Jı _:_;.
~~j~ ise, deniyor ki: Bu adı al- ~
-, :.,t.....:.:.ı -,~, : ~\ : • ı....:.Jı
. U:! - U:!.Y.
·.-' wl -. --~1 1 '
../'"''·U - ..r" J
masının nedeni göğün ortasından :
U--"""?' 1-.J <Lılı
_.. : , - ıSı: -;-~~~
U\:J- .ili y " ,
"Andol-
geçmesindendir. ~ıj_:,;. ~G ortası sun, biz sizi bir parça korku, açlık
beyazlamış olan koyun demektir. ve bir parça mallardan, canlardan
2;\.S.;jı ~)... bir yerin içinden geç- ve ürünlerden eks iltmek/e imtihan
'· '
meyi anlatır. <W_jı..l içinden geçtim edeceğiz. Sabır gösterenleri müjde/e.
253
Onlara bir musibet isabet ettiğinde, rahat bir şekilde gelmeyi anlatır. ~;1~)
derler ki,· Biz Allah 'a ait (kullar)ız ise, bazen elde edilmemiş olsa da
ve şüphesiz O 'na .dö_n~c;ül~:iz." ~21 kast itibariye getirilmek istenen için
Bakara 155-156); ~.J9. ~ .ı..ll~ yj...a~ söylenebilir. ,_~'ye gelince, sadece
JS ·'r....r ~~ _)-
- ~ .J.j
·· ___~lı~~~
··-;· -.- • _:_ ~\.S - meydana gelen şeyler için kullanıla
t..?.JI L}.ı~ .:.U1 ~ljl9 ;tJI ~~ u fo ~ı.s.;, bilir.
0~ i_,j\S ~ ~.?JI.J ''Allah bir şeh ~~fiili, hem somut hem de soyut
ri örnek verdi: (Halkı) Güvenlik ve şeyler için kullanılır. Ayrıca bizzat
huzur içindeydi, rızkı da her yerden ve emri ile gelen, hem de bir yer, iş
bol bol gelmekteydi,· fakat Allah 'ın veya zamanı kasteden _için ~,ullanılır.
nimetlerine nankörlük etti, böylece Allah buyurur ki: ~~~ ~i ~ ~4-J
Allah yaptıklarına karşılık olarak, ~~jKentin en uzakyerinden bir
ona açlık ve korku elbi~es_ini tatt~;,: adam koşarak geldi (36/Yasin 20);
dı." (16/Nahl 112); ~~ 1~ 0J f.ji t.;! ~ -;ı$.'-!~~~;. ~~4-11.J Bundan
:, :.·,.:.:
u. ~ - . -~
wı : ~ :,
. ..?:!
)ij ..&..· -.,. .,ili
: .JY-J -- önce -de Yusuf size apaçık delillerle
1:-.• ,:i:,:j -j ~~ - - .;. -j - ~ ç~ ;;\.,ili
~ J r..SY-J J .. _ 1.- • gelmişti (40/Mü'min 34).
~ -j_J "Ey Adem, bu gerçekten ~~~U,)~.) .:.ı~4- W~ Elçileri-
sana da, eşine de düşmandır; saktn miz ica 'a geldi/klerinde onların ad_ı:
sizi cennetten sürüp çıkarmasın, son- na kaygıya kapıldı ( 11/Hüd 77); \j~
ra mutsuz olursun. Şüphesiz ki, senin ~y..jı ~4- Korku geldiği zaman (33/
acıkmaman ve çıplak kalmaman orda
Ahzab 19); ~~ ~4- ıSı Ece{l~ri g~ldi_
(cennette kalmana bağlz)dzr ve ger- ği zaman (lO/Yunus 49); ~~4- ~ ~
çekten sen burada susamayacaksın
~t.;!1 Evet, ayetle_rim srp!Cf g~lmiş~{
ve güneş altındayanmayacaksın da.': (39/Zümer 59); I.JJj.J W1. I.;.J4- ~
(20/Taha ıı7-ı 19); ~ ':I.J ~ ;; Onlar gerçekten zulüm getirmişleri
t_?.. ~ "Onlar için (öldürücü ve ze- işlemişler ve yalan söylemişlerdir
h,irli olan) dan dikeninden başka bir
(25/Furkan 4); yani: Sözü amaçla-
yiyecek yoktur. Ne doyurup-semirtir, dılar ve onun sınırlarını çiğnediler.
ne de açlıktan korur." (88/QaşiY._e 7); Burada IJ)l?- fiili ~~ kelimesinin
~Y., ~ ~1.J t_?.. ~ ~1 (,?~1 "Ki kullanıldığı gibi kullanılmıştır.
o. kendilerini açlıktan (kurtarıp) do- } ~ } ' o
All<~;h buyurur ki: ~j9 ~ ~.J.J4- j)

yuran ve onları korkudan güvenliğe
kavuşturandtr." ( 106/Kureyş 4 ). ]
A ~1 ~.J Onlar size yukarınzzdan
ve aşağınzzdan gelmişlerdi (3 3/Ahzab
1O); tL::. tL::. .ill.;,.ıı.J ~j ~4-.J ve Rabbin
~~ 1 C-y-e geldiği ve melekler safsafdizi/diğinde
(89/Fecr 22); bu ise, emir iledir, bizzat
Fiil, ~~ ~l?- ve ~ şeklindedir.
değildir; İbn Abbas böyle yoruml<~;:
,_~ gelii. de 0~) geti;iş gibidir. An.- mıştır. Aynı şekilde YüceAllah'ın: w
cak ,_~daha geneldir; çünkü: u4i)
254
G~ ~~ı ~~4- Bizim tarafımızdan ~/ C-v-v

gönderilen gerçek onlara gelince (1 0/
Yunus 76) ayetide bu manadadır. .P.Ji, hava (atmosfer bpşluğu) de::
Deyim olarak birine bir şey getirmektir. Allah buyurur ki: _jl:.Jı ~) ıjji FJi
.:..i.ıı~ı ~
~.!< .~:ı...;. ,wı · :ı. ~·~ı-= - ; ol
mek hem ı~ ;ç_l?- hem de ;ç_L?-i şekiirt : y -'· • ~ n ar
de kullanılır. Allah buyurur ki: lA~~li gök boşluğunda, süzülen kuşları gör-
J)
~ ).;, \11 t ~ Jo~ı Bir süre sonra do- müyorlar mı? Onları dengede tutan
ğum sancıları gelince bir hurma ağa Allah ran başkası değildir (16/Nahl 79).
eznın altına sığznmak zorunda" kaldı ~kelimesi, Yername'nin bir adı
(19/Meryem 23). Deniyor ki:IAWi Ona olarak da kullanılmaktadır.
sığzndı. Halbuki bu, Ç.l?- fiilinin geçişli ~j .\nı:,
halidir. 7):J. .;.._:, Jı d~~lı_;. ~Beyne
Allah [doğru olanı] daha iyi bilir.
gelen en kötü sinir topuğun üst siniri-
dir deyimi de bunun gibidir. Şairin şu
sözü de bu bağlanıdadır: ~iy~~
~L?-_)lı:, ;ij~ı ~~~~ Cim Harfinin Sonu
102- Ona korku mu gelmiştir
umut mu?284
ı~ ç_~ da şahit vb getirmektir.
~ı~~_)~ 4ı; ıJj~ ~:}.Bu konuda
dört şahit getirmeleri gerekmez miy-
d ı..? (24/N·~ur 13) ; ~
. ··- Lii.ı lı...:., : .~ı~\,
~·: ~· ~ :J
Sana Saba 'dan çok önemli bir haber
gt;tirdim (27 /Nemi 22) ayetleri gibi
ı~ Ç.l?- deyiminin, getirilen şeyin de-
ğiştikçe anlamı değişir.
Jl4ı- 1 C-v-1
'
w _,ll?-, Hz. Davfıd'un attığı taş ile
öldürdüğü azgın bir kralın adıdır. Bu,
Yüce Allah'ın: ~)~ ~J.Jı.:i ~_)Ve Da-
vud, Calut'u öldürdü (2/Bakara 251)
ayetinde sözünü ettiği kişidir. 285 vukCıf tarafından kabul görmemi~tir. Daha
makul olan genel kanaat ise w_,l4- adının
284Şair, Züheyr b. Ebi Sülmii. Bkz. Divan'ı, s. Arapça olmayıp yabancı bir kelime olduğun
13. dan Arapça olan herhangi bir fiiliden türeme-
285Kur'an'da geçen w_,l4- [CalCıt] isminin Arap- di ği şeklindedir. Bkz. Farisi, Halebiyyat, s.
ça bir fıilden türediğine ilişkin bu yorum ehl-i 353.
255
Ha' Harfi
~/H-b-b ~ ise, sevgisi aşırı derecede

olandır (biri tarafından çok sevilen-
~ ve ~ kelimeleri buğday ve dir). ~ de, dişlerin, taneler gibi,
arpa gibi yiyecek maddelerinin tanele- düzgün biçimde dizilişidir. Su için
ri için kullanılır. ~ ve~ ise, kokulu kullamlan '-:-l~: Sözcüğü, suyun üze-
maddelerin tohumlarını dile getirir. rindeki panltılar (köpükl~r) ~emektir.
Allah buyurur ki : ~\.i:o~ ,:-,:;:,·,1 ~~ Bu da bir benzetmedir.~l ~kalbin
~~ ~ i:,:, :· t} Her başağı yüz ta~eli
JS tanesi (çekirdeği, içi) ifadesi kalbin
yedi başak veren bir tohum tanesine şekil olarak taneye benzetilmesi dü-
benzer (2/Bakara 261 ); SıLı.il, t} ~ ~ J şünülerek söylenmiştir.
u-<:>.)':ıl yerin karanlık derinliklerindeki G~ ,:.,:,:,; deyimi de, asıl manası
h~r ta~e (6/En'anı 59); .: ..;,lı~~ .i..iıı 0! itibariyle, kalbinin tanesini isabet al-
i.S;ıi:J Tohumu ve çekirdeği çatlata~ dım demektir. Bu tıpkı, ~~ Bütün
Allah, 'tır (6/En 'anı 95); y..;,._:, -?4~ ti;wli varlığımla sevdim, .G~ biitiin bir yü-
~i Onunla bahçeler ve biçilecek ta- rekle sevdim, ve ,Gjlj bütün bir gönül-
neli ekinler bitirdik (50/Kiif 9); yani: le sevdim gibidir. G~ ':. ı:,:,;.l demek de,
Buğday ve onun gibi biçilen şeyler. kal b imi onun sevgisine hedef yaptım
-
Hadiste ise şöyle denmiştir: L.S anlamına gelir, fakat örfte '-:-l~ ke-
~i ~ t} 4ı ':. <,:,:; Sel uğrağında limesi ~ yerinde kullanılmıştır.
kalan yabani reyhan tohumlarını Aynı şekilde,:.~!:,; fiili de ':.'Yi;.\ fiilinin
bittiği gibi. 2R6 yerinde kullanılır olmuştur. ~ ise,
286Ebu Said Hudrl hadisi: Peygamber (sas) şöyle rılıp hayat 1rmağma atılacaklar ve (orada) sel
buyurdu: Ehl-i Cennet Cennet'e, Cehennem uğrağında kalan yabani reyhan tohumları na-
ehli de Cehenneme girdikten sonra Yüce sıl (süratle) biterse öylece biteceklerdir. Gör-
Allah: Kimin kalbinde bir hardal tanesi ağlr mez misin, bunlar (ne güzel) sapsarı olarak
ilğmca iman varsa (ateşten) ç1kanmz diye (ve iki tarafına) salmarak çıkarlar? Buhar!,
ferman buyuracaktır. Bunun üzerine (bu gi- iman/Tefadulu Ehli 'l-iman fl 'l-A 'mal, 1, 72;
biler) simsiyah kesilmiş oldukları halde çıka- Müslim, Iman (HN: 299).
257
iyi gördüğün veya zannettiğin şeyi
LS~ı i.:
ı..s- ı.s---"
·. .:iıı ~
L~· t.i ·'G:ı·.:, ,;se-
~ .. ~ .ı _yu
istemektir. Bu da üç şekildedir: mud kavmine gelince, onlara doğru

ı.
Zevk için muhabbet/sevgi. Er- yolu gösterdik; fakat onlar, körlüğü
~eğin kadı_nı s~vmesi gibi. 0~.J doğru yoldan daha fazla sevdiler
~ ~ ~ tl.i.b11 Onlar, içieri çekti- (11/Fussilet 17) ve: ~~ 4ilı ~G. _j~
~ ~ ,oJ.~
, J. # , ••
ği halde, yemeği yedirirler (76/İnsan ~.J ~ Yakında Allah öyle bir
8) ayeti de bu anlamdadır. grup ortaya çıkaracak ki, Allah on-

ları sevdiği gibi onlar da O 'nu se-
2. Çıkar için muhabbet. Kendi-
verler (5/Maide 54) ayetleri de bu
sinden fayqalanılacak şeyleri se\;'-
manaya işaret etmektedir. Buna göre,
me~ g~?i. ~~ ~ ~ ~~ LS~i.J
Yüce Allah'ın kulu muhabbeti onu
Y:ıj ~.J Seveceğiniz bir şey daha
nimetlerle donatmasıdır; kulun onu
var. Allah 'tan bir zafer ve yakın bir
sevmesi ise, onun katında kurtuluşu
fetih (61/Saf 13) ayeti bu tür sevgiyi
istemesidir.
tanımlamaktadır.
Y~ce Allah'ın: _;;jı ~ ~~·:·:;1 Jı
3. Fazilet için muhabbet: İlim eh-
linin, ilim için, birbirlerini sevrneleri
J.j f~ ~ Gerçekte~ ben hayır (m~zj
sevgisine, Rabb 'imi anmayı sağla
gibi.
dıkları için, düşkünüm (38/Sad 32)
~imi zaman, .Yüce Allah'ın: ayetinin manası ise, ben atları, hay-
ı_,~; b~) 0i~ J\..:?. .J ~ Orada
rı sevdiğimden sevdim, demektir.
günahlardan arınmayı - seven erkek-
Yüc~ J\llah'ın: <'?JJ 0:HI~I <·?") Aiıı 0J
ler vardır (9/Tevbe ı 08) sözündeki
0:ı?l Hiç şüphesi; Allah tövb~
muhabbet, isternek şeklinde yorum-
edenleri ve temiz/enenieri sever, (21
lanmıştır ama bu doğru değildir. Az
Bakara 222) sözüne gelince, bu, on-
önce geçtiği gibi, muhabbet, iste-
lara sevap verip kendilerini nimetler-
rnekten daha etkili bir şeydir. Buna
le donatır, demektir.
göre, her muhabbet bir istemedir
a~a her isteme bir ~nuh.~~bet ~eğil
Ytr_ıe buyurmuştur ki: JS <·?") ';
~~ -/.. 35. Allah (haramda ısrar eden)
dır. ~üce Allah'ın ~ f i l 1~\l.ı]
hiçbir günahkar kafiri sevmez (2/~a
l.}~'j\ mü 'm inler, eğer babalarınız ~~
kardeşleriniz kafirliği, mü 'min/ikten
ka~~ 2??). Xüce Allah'ın: <'?J '1 4ilı.J
-}~ ~~ JS Allah kendini beğenmiş
daha çok severlerse (9/Tevbe 23),
kendisine verilenler/e böbürlenenleri
sözü ise, eğer onu, ona tercih eder-
sevmez (57/Had!d 23) sözü ise, söz
lerse demektir.
konusu kişinin günahlara dalmasın
Y~!'ın hakikati ise, insanın bir
dan dolayı ve bu işe devam ettiğin
şeyde onu sevece~ bir şey araması
den tövbe etmemiş gibi sayı lacağı,
dır. ayette f~ilin ~ ile geçişli kılın
tövbe etmeyince Yüce Allah'ın onu
ması, ona .J~! (tercih etme) manasını
tövbe edenlere ve temizlenenlere söz
kazandırmıştır. Yüce Allah'ın: t_;.i.J
258
verdiği sevgisi gibi sevmeyecegıne ~\ ~J.i ~ Gı.:;.Ji ~ı.:;.\_)_j Onlar Allah

dikkat çekmektedir. Allah bançı şunu dışında hahamlarını, rahiplerini ve
SeV d ıor ~(o.iı
'd ı' d ernekd e, ("""' ->- ~\:ci-
::": ~ lJ..:-.J Meryemoğlu İsa yı ilah edindiler (9/
0~'jl fakat Allah size imanı sevdirdi Tevbe 31).
(49/Hucurat 7) ayetindeki gibidir. Mü'minlerin Emlri Hz. Ali de
Y.Ji ~i.J deyimi de, hayvanın (ra) bu anlama işaret etmiştir: ~LıWi
• •''Gi• ~j :.: . ,,:~ ~ ,o~\-"'\.,;,;\.:;
bir yere alışıp oradan ayrılmaması ~~.J J:: . _JllA~ .
•Y. ~ u.J9.
dır. Sanki o, durduğu yeri sevmiş ~j_P.._y, ~_,hll Alimler, zaman durdukça
de orada durmuş gibidir. 0i ~~ bakidirler; onların kendileri kaybo-
ı:i. ~ deyimine ise, senin sevginin lup gider ama etkileri kalplerde da-
amacı (varacağı en son nokta) bu- ima mevcuttur. 288
dur demektir. Yüce Allah'ın: .)J~ ~j_) ~
Cennette bir bahçe içinde neşe/en
~/H-b-r dirilirler (30/Rum 15) sözü ise, se-
vinirler, öyle sevinirler ki, yüzlerinde
.k- hoş görülen/beğeniten eserdir. mazhar olduklan nimetierin etkisi
Rivayette söz konusu olan bundan göztenecek hale gelir.
alınmadır: ~~ ~~ ~ J.;.._) -/JI ~ ~~
;~.J Bir adam ateşten çıkarılır; ar-
~/H-b-s
tık hibri de sibri de gitmiştir. 287 Yani:
Güzelliği de, değeri de peş paralık ol- ~ (hapsetmek) Herhangi bir
muştur. .k- de adını bundan almıştır. yere gitmekten alıkoymaktır. Allah
y.;..:. Y;.l-i Değerli bir ~air, y.;..:. ~de buyurur ki: ~~\ ~~~~na
ğerli bir şiir, YP.~; değerli bir giy- mazdan sonra o ikisini alıkoyarsınız
si. Yani: Beğe~ilen. _)~ ~_)i bitek (5/Maide 106).
bir yer (toprak) da bundandır. Bulutun ~ Akan suyu durdurup birik-
~olanı ise, bol yağış getirenidir.
mesini sağlamak maksadıyla önüne
0~ jf. deyimi, derisinde yara izi konan odun veya taştır. V"~i ise, bu-
kaldı demektir. nun çoğuludur. ~: Bir şeyi sonsl!-
Öte yandan fo alim adam de- za dek vakfetmektir. ?: ~ ~ 1~
mektir; çoğulu, )~~i'dır. Bu ismi al- .ıJJI. deyimi, bu Allah yolunda sonsuza
malannın nedeni, onların ilimlerinin dek vakıftır, anlamına gelir.
ve örnek alınan davranışlarının in-
sanların gönüllerinde etkili olmas,ın_
288Bkz. İbn Abdilberr, Camiu Beyani't-ilmi ve
dandır. Allah buyurur ki: ~J..;ıi.i ı.J:ı;.j) Fadlihi, I, 57; Nehcu 'l-Belağa s. 692 ; [ayrıca
bkz. Şerif Radiy, Nehcu '1-Belağa, (Şerh ve
287Hadisi, Ebu Ubeyd, Garib'inde (1, 85); Zapt: M. Abduh), çev. Mehmet Yolcu- Hacı
Zemalışerl, Faik (I, 229) ve İbmı ' I-Eslr, Çiçek, Hz. Ali: Aforizmalar, 2. Bas ım , İkbal
Nihaye (I, 237) ınüellitleri tahriç etmiştir. Yay. istanbul 2009, s. 53 (147. Aforizma)].
259
~ /H -b- t Üçüncüsü: Salih arnelierin olma-
sı, bunların yanında onları bastıracak
Allah buyurur ki: ~W:. i~ On- kadar kötü arnelierin olmasıdır. İşte,
ların bütün çqqaları. boşa git!flİJ (Ş I mizanın hafif gelmesiyle işaret edi-
~·d e 53)·,
M e;ıı 1_,.,·ıs. L.;, ~
•.- ~ _cY-"'·i y·ı .J-
: 1~ len de bunlardır. [Allah buyurur ki:
0~ Eğer onlar da Allah 'a ortak
Kimlerin tartzlarz hafif kalzrsa, onlar
koşsalardı, yapmış oldukları bütün
ayetlerimiz karşısında takındıkları
iy[likler boşa giderdi (6/En'am 88);
zalimce tutumları yüzünden kendi-
~W:. i ~.J Allah onların yaptıkla
lerini mahvetmiş olurlar (7 1A'raf 9);
rını boşa _ çıka!'gcalftır (4 7/ M uham-
med 32); ~ ~ yaptıkların 1J1Uf: Kimlerin tartıfarz hafif kalzrsa onlar
la!w boşa gider (39/Zümer 65); ~i.! kendilerini mahvetmişlerdir, çünkü
~W:.i .\..111 Allah onların yaptzklarınz sonsuza dek cehennemde kalacak-
boşa çıkarmıştır (33/ Ahzab 19). lardır (23/Mü'minun 103); Kimin
Arnelin boşa çıkmasının birkaç tartıları hafif gelirse, onun anası ha-
şekli vardır: viyedir (1 O1/Karia 8). ]2 90 *

Birisi: Arnelierin dünyalık olmala- ~: Sözcüğünün aslı ~'tır.
rıdır;
bunlar kıyamette 9ir fayqa ver- Bu da, hayvanın bir şeyi, karnı şi
mezler. Yüce Allah'ın 1~ t...;, ~l l.i:.~.J şinceye kadar yemesidir. Peygam-
i_)};u.~~;~~~ Onların yapmış ber (s'!s) b,~yurmuştur ki: ·\'J
~ 0!
: 1 ~ • i ~ ~~~-. t...;, ' •. '1 B h -
olduklarına gelir onları havada uçu- ~ .J • l.>-"':i ~Y a m ın bıttr-
..
şan toza dönüştürürüz (25/Furkan 23) diğindenlyeşerttiğinden öyle şeyler
ayetinde işaret ettiği gibi. vardır ki, şişi~_erek öldürür veya
İkincisi: Anıelierin kendileri delirtir. 291 ..::..ı}WI da ~1 diye adlan-
ahiretliktir ama onları yapan kişi, ya- dırılmıştır; çünkü: O da bu hastalığa
parken Yüce Allah için yapmamıştır.
. ~
Rıvayet . . kı:~..>!
edılır . - :i.....l.ıill
_ .. r.J:l. ~-':1 :. ' ' .Ji
tuğundan kıyamette kaybedenlerden olacağı
·ı<ıl ô~l P..
' u..r . .. ·J\:9 ~~ı;.:i.\1. u: ıs. f'"!.- ·.U j~ .. nı anlatır.
Müellifhadisin bir kısmınıman a ile
-,· ~ ~ - ,," li
U:!" .J i.S _) .JA> .
. ' ·J~ ı :;.
•.. y..ı ~ ~ .·.U J'~ .. kaydetmiştir. Bkz. Müslim, imara, Men Ka-
tele Riyaen (HN: 1905); Tirmizi, tahriç edip
iJI Jı ~ -Y. ~ ,cill~ Kıyamet gününde
hasen say mıştır. Nesa!, VI , 26; ibn Hibbii n,
bir adam getirilir ve ona: Sen dünya- Sahih ' inde ; Ahmed, Müsnecfinde (11,321)
da ne ile meşgul oldun, denir. O da: tahriç etmiştir. Bkz. MübarekfGrl, Aridatu 'l-
Benim işim Kur'an okumaktı, der. Ahvezi, IX, 226; Beğavl, Şerhu :5-Sünne, XIV,
334; Münzirl, et- Tergib ve 't-Terhib, I, 29.
Ona denir ki: Sen, bu adam çok güzel
290' Riiğıb'ın işaret etmekle geçtiği bu ayetterin
Kur 'an okur desinler diye okuyor- bir kısmını işaret edilen manayı okurun z ilı
dun; zaten sana öyle de dendi. Ardın ninde canlandırmak için biz mealen verdik
-(Müterciınler) .
dan: Cehenneme! diye emredilir. 289
291 Hadis, Buhar! ve Müsliın'de talıriç edilmiştir.
Bkz. İbn Hacer, Fetlıu 'l-Bôrf. Xl , 244 (Bii bu
289 Hadis, ci had edip şehit olan ve ilim öğrenip Ma Yahzuru mine' d-Dünya); Müslim, (H N:
öğreten bir kişinin nam ve şöhret peşinde koş- 1053).
260
yakal~nımştır. 292 Onun çocuklarına nunda sağlam hurma lifinden örül-

da ..:.ıu.;ı.:.. adı verilmiştir. ..
müş bir ip olduğu halde (111/Mesed
5). Yapı açısından -:\l.J.~I J;;. şahdaına-
. ' -
rı ve~~~ J;;. boyun bağı ifadeleri de
~/H-b-k
ona benzetilıniştir. J;;. uzatılınış (ge-
.
Allah buyurur ki: ·~ı: .:.iı Sıl~ :WI.J rilmiş) olan ağ demektir. İstiare yo-
Yollara sahip olan göğe andolsun luyla ulaşmak ve kendisiyle bir şeye
(51/Zariyat 7). Bunlar, yollardır. ulaşılan varlık için kullanılır. Allah
Bazı kimseler, göklerde yıldızlar ve buyurur ki:~~~~ \~\.)Hep

galaksilerle somut yo11ar oluştuğunu birlikte Allah 'ın ipine sımsıkı sarz-
düşünmüşlerdir. Bazıları ise, bunun, lınız (3 / At-i İınran 103). O'nun ipi,
basiretle kavranabilen makul yollar kendisiyle Ona ulaşılan şeydir; Bu,
olduğuı:u i~ad~ etıyıi§lerdjr. Yüf.e Al,- Kur'an olabilir; akıl olabilir; sımsıkı
1ah·· · ' ı..s-
. r+!~ - 1..: .J- l..ıyo.-9
···-.J L..,w~l
··-
: '.<:ı:, : ili
U.JJ-' .. U:! _
tutunup yapışılınca kişiyi O'nun gös-
ı_;, ~j -~_J\ıi.J L:_ıl_jWI ~ ~ ı~u~.J terdiği istikaınete götüren başka bir
.JUll yi~~ ~ı..;.;.:, ~~- l:o.t. ,:. .~i;
Onlar şey de olabilir.
ayakta, otururken ve yafarken Allah 'ı Yapılan sözleşmeye, verilen söze

anarlar; göklerin ve yeryüzünün yara- de bağlayıcı özelliği öne çıkarılarak
tılışı hakkında kafa yorarlar ve derler J;;. adı verilmiştir.
ki; Ey Rabbimiz, sen bu evreni boşuna Yüce Allah'ın: ı)i :Ü~I ~ ~~
yaratmadın, sen (böyle bir anlamsız lJI : ~ - .illı : ~ ~~ 1- : .. ~ t...;.
i.!' <Y' • • J - <Y' . · : : ~
Ne-
lıktan) münezzehsin, bizi Cehennem rede olsalar, onlara aşağılık damgası
azabından koru! (3/Al-i İmran 191) vurulmuş tur. Yalnız, Allah ~an gelen
:'iyetiyle buna işaret etmiştir. bir ipte ve insanlardan gelen bir ipte
&k,. . . as ı.
. e ımesının ~ ·· - . -
ı ı se, .;.p..o ~ kendilerini garantiye almaları müs tes-
\_;ll sırtı
pek olan deve deyiminden na (3/AI-i İınran 112) sözüne gelince,
alınmıştır ki, sırtı sağlam demektir. bunda, kafirin iki sözleşmeye ihtiyacı
~~! ise, eteği, uçlarını birbirinin olduğuna dikkat çekilınektedir.
üzerinden geçirerek bağlamaktır. Bu, Allah'tan gelen bir sözleş
medir. O da, kişinin Allah tarafından
~ 1 H-b-1 gönderilen bir Kitaba mensup olan-
lardan olmasıdır. Yoksa, dini üzere
J;;. bildiğimiz iptir. Yüce Allah bırakılmaz ve onun için herhangi bir
1'. .:: L.i...l=.
buyurur kı.•• ..ı..:.._;,
, <Y' :
v:-- _..: ~. Boy- zimmet (anlaşma) yapılmaz.
İnsanlardan gelebilecek bir söz-
292Bu kişi, Haris b. Mazin b. Malik b. Amr b . leşmedir. İnsanlar, bu sözleşme ile,
Temlm 'dir. Bir yolcuğunda, eve il hayvanların onlara hayat hakkı tanırlar.
yakalandığı hastalığa yakalanmıştır. Bundan -
böy le bununla anılmıştır. :iJ~ kelimesi, avcının ipine/ağına
261
tahsis edilmiştir ki, çoğulu, J:ı~'dir. rinde vaciptir; bir zorunluluktur. Al-
[Musa: Önce siz hünerinizi gösterin, lah onu kendi kendine vacip kılmış
dedi. O sırada adamların yere attık ve ona hükmetmiştir. Ondan başka
ları ipler ve değnekler büyülerinin sının olmaması için kesin kararhdır,
etkisi ile Musa 'ya yürüyorlarm ış gibi şeklinde olur. 294 * 1
göründüler (20/Taha 66); Büyücüler, YüceAllah bir şeyin olacağını teh-
Firavun 'un ululuğuna andolsun ki, dit bağlamında söylediğinde artık on-
üstün gelen taraf biz olacağız, diye- dan başkasının olması imkansız hale
rek iplerini ve değneklerini attılar geldiğinden onun bu sözü bir zorun-
(26/Şuara 44)] luluk gibi kabul edilir. 295 *2 Cümlenin
Rivayette ise deniyor ki:~~ ~wl asıl vurgusu kaçınılmazlık üzerinde
- "
~~ı Kadınlar, şeytanı n ağlarıdır. 293 yoğunlaştığından bundan maksadın
~ ve ~G..: Ağ sahibi demek- yemin olduğu da söylenmiştir. Çünkü

tir. ~G Jc~G.. J.J habili, nabilinin yemin bir şeyin kesinliğini belirtmek,
üzerine düştü deyimi, araların~a kö- ihtimal ve şüpheye yer olmadığı bil-
tülüğü kızıştırdılar demektir. ~ ise, dirmek için yapılır. 296 *3
yulara bağlanan iptir. ResUluilah buyurur ki:~~~ ylb
Jc
:F ~ ~ıj Kişinin din konu-
sunda lehinde ve aleyhinde olanları
~/H-t-m
bilmesi her müslüman için kesin bir
~: Belirlenmiş olan kazadır. ~G.. zorunluluktur. 297 *4
ise, kesin ayrılığı getirdiğine inanılan l.J_kbe b. Amir el-,Ens~ri şöyle der:
kar~adı_r. [Alla~ buyurur ki; ~(;? 0).J r:<Y-":!
-- ı :..i
~ ı.S:ı- ..J ~~ı
.. __ t'Ji u:ı~~
_
~ ~ ~- ı.: u:ts I.A.~ .J ı-.J ~ı·•. s· den ~ı - .;, 'so,\6 ':~ı c ~:.q ~ :ı :ijli...;,.
.. _ ..J (S'*"'
- - ız ·: -'~ •. "(i-"(..)""-". u .
ona girmeyecek hiç kimse yoktur. Bu, Ben sizin en hali vakti yerinde olanı
Rabbinin kesin olarak üzerine aldı nız olmama rağmen kurban kesmeyi
ğı bir karardı; (19/Meryem 7 I). Bu bırakmayı düşünüyorum. Çünkü bu-
ayette geçen ~ kelimesi bir şeyi ke- nun tarafimdan yapılması kaçınılmaz
sin emretmek manasında kullanılan bir zorunluluk gibi sanılmasından
_;,~\ ~ fiilinin mastarıdır. Bu kelime endişe ediyorum. 298 *5]
gerektiren, zorunlu kılan şeye isim
olmuştur. Buna göre ayetin anlamı: 294' ı Bkz. Zemahşerl, Keşşdf, !9/Meryem 7!.
Onların cehenneme varışı Allah üze- iiyet yorumu.
295 '2 Bkz. Riizl, Mefdtihu 'l-Gayb, !9/Meryem
71. iiyet yorumu.
293 Ebu Nu'aym, Abdullah b. Mes'Cıd'tan, ed- 296 '3 Bkz. A!Cısl, Ruhu 'l-Medni, !9/Meryem 7 ı.
Deyleml de, Abdullah b. Amir ve Ukbe b. iiyet yorumu.
Amir'den tahriç etmiştir. İbnu'l-Feres der ki: 297'4 Bkz. Muttakl, Kenzu '1-Ummdl, X, ı 59,
Hadis, hasendir. Bkz. Ac!Cınl, Keşfu 'l-Hafd, HN: 28825.
ll, 4; Suyut~ el-Fethu 'l-Kebir, Il, I 81. 298 '5 Bkz. Beyhakl, es-Sünenü 'l-Kübrd, IX, 265,
262
~ 1 H-t-t-a ber diyene kadar (2/Bakara 214)

ayetindeki ~'dan sonraki fıil, hem
,);. bir harf olup, bazen Jj gibi mansup hem de merflı biçimde okun-
harf-i cer olarak kullanılır. Şu farkla muştur. Her bir kıraat de iki şekilde
ki, cümlede bunun önündeki ile so- yorumlanmıştır.
nundakinin hükmü aynıdır. Bazen de Kimisi ise, cümlede ~'dan son-
atıf harfi olarak kullanılır. Kimi za-
rasının öncesinin zıddı olması ge-
map da sö~ü yenil~mek için gelir. ai rektiğini söylemiştir;(,?Y.ti. ~) ~ '1_5
~ij_J ,~ij_J ,~lj ~~ı Balığı ı_,i._,~;j ~~ve cünüpken -yolculuk
başına kadar, başı ile beraber, balığı
hali dışında- yıkanana kadar (4/Nisa
da başını da yedi11J, iradesi gibi. Allah 43) ayeti gibi. Bazen ~kullanıldı
buyurur ki: 9:P- ~ .iii?:,) Belirli bir ğı halde bu anlamı kastedilmediğine
süreye kadar hapsedilmesini fl'!Lftla~a rastlanmaktadır.
sağlayacağım (12/Yı1suf35); F~ ~ , ::. f. , , ::.
Rivayetteki: l_,t.:i ~ ~ '1 <\.lll u!

pı O gece, tanyerinin ağarmasına
Siz bıkmadan Yüce Allah bıkmaz299
kadar bir esenliktir (97 /Kadir 5).
ifadesi gibi. Burada Yüce Allah'ın,
Müzari formundaki fiilin başına onların usanmasından doğan bir
da gelir. Bazen onu etkiler, bazen de usanınaya tutulabileceği aniatılmak
etkilemez. Her ikisinin de iki şekli istenmiş değildir. 300
vardır.
Etkileyen in bir şekli, 0i ~l ya ka- ~ 1 H-s-s

dar anlamında kullanılmasıdır.
İkincisi ise, -:,s için manasma gel- ..:U.: Sürattir. Allah buyurur
mesidir. k ı. i~.~.;,
.· ._ ~ . . O nu su" rat/e kovalar
Etkilerneyenin bir şekli, ken- (7 1A'raf 54 ).
disinden önce fiilin mazi formun-
da gelmesidiô~i ~:ıj ~ . :.(~.;, ~ 1 H-c-c
yani: ~~i ~~ ,:.,j!:.~ Yürüdüm ve
Basra ya girdim. ~ aslı, ziyaret amacıyla bir yere
İkincisi: Kendisinden sonrasının gitmektir. Şair şöyle der:
hal olmasıdır. .G_P.._;. 'i ~ ~.f umut
kesilecek derecede hasfalandı den- 299Hadisi, bu iradeyle Bezzar, Ebu Hüreyre'den
mesi gibi. j_,.:.:_ııı ~ peygam-

J.fo. tahriç etmiştir. Buhar! ve Müslim'de ise, Hz.
Aişe annemizden alınmıştır. Bkz. İbn Hacer,
Fethu '1-Bdri, lll, 31; Müslim (HN : 785);
HN: 195 12. B u madde de Rağıb' ın sadece ta- Nevevl, Riyddu 's-Salih in, s. 104.
nımı yapıp usulünce işlemediği maddelerdir. 300Nevevl der ki: Sizden sevabını ve yaptık
Biz onun usulüne uygun olarak ilgili ayet, ha- larınızın mükafatını vermekten usanıp size
dis ve deyimleri büyük parantezde zikrettik usanmış gibi muamele etmez ki, siz de usanıp
-(Mütercimler). yapmanız gerekeni terk edesiniz.
263
1 < ._:~ll (.). ıj.Y.' )•. 1 ...:.w... ~
~
: '
J - - \ • i ~tfuıçıj~J;~
ı 03-
Ziberkan 'ın, muasfer ile bo- ı 04- Onların hiçbir kusuru yok-
yanmış olan evini ziyaret ediyorlar. 301 tur, sadece kılıçları
Şeriatliteratüründe ~ kurban Ateş sıçratmaktadır düşman or-
bayrammda Yüce Allah 'm Evini dularının kalkanlarından. ' 03
(Ka'be'yi) üsul ve şartıarma uygun Kendisiyle delil getirilen şeyin

biçimde ziyaret etme anlamına tahsis de hüccet diye adiandıniması uygvn
edilmiştir. ~ \<.elimesi, mastar, ~ sayılrn,~ştır. fı.llah buyurvr ki: ~;ı.li.J
ise, isimdir. _;S':~ i ~i ~~ Büyük hac • ,_.
~
4..1 ~\ \..,;, ~ : .Wl . ; • ~
J
.·-: - .LY.' - ~(.)..?. -

günü, kurban günü ve arife günüdür. ~_) ~ ~ı:ı İnsanlar Allah 'ın çağ-
Rivayette: ~~~ ~~ ~ y.;ji Um re, rısını kabul ettikten sonra, Allah 'ın
küçük hacdır 302 denmiştir. dini hakkında tartışanların deli/le-
J
~ (hüccet) ise, maksadı açıkla- ri, Rab 'leri katında geçersizdir (42/
yan delildir. Yani: İki aykırı delilden Şura 16); burada çürütülmüş olan da
birinin sağlam olduğunu gösteren hüccet diye adlandırılmıştır. Yüce

J - •
:<;·,-, - liı:ıJ~
Alı ah , ın: r-:"'.J 'i B ızım
. . 1e sızın
..
tutarlı önermedir. Allah buyurur ... •
. ~;,;,i
. ı ~ ji De ki·' etkili delil'
ki )iJLJJ\ aranızda tartışılacak bir şey yoktur
~ ~ ~
Allah 'ın_dır (6/En 'am ı 49); ~ 0fo. (42/Şfıra ı 5) sözünde ise, her şey
1_,.:.il, 0:!~1 ~1 ~ ;-<:jic ~~İnsanların apaçık ortada olduğundan herhangi
elinde aleyhinizde kullanacakları bir bir delil getirme yoluna gidilmeye-

apaçık delil bulunmasın; yalnız, za- cektir demektir.
lim/er başka (2/Bakara 150). Zalim- ;;_;.ı.;.,;,
ise, hasımlardan her birinin
lerin delil olarak ileri sürdüklerini, karşısındakinden kendi hüccetini ve
gerçekte bir delil sayılınasa da, deli- davasını çürütmeyi istemesidir. Allah
lin bir müstesnası saymıştır. Bu ise, b_uyurur ki: ~ J,F..~ i JıJ .;_.:, j 4h.J
şairin şu sözüne benzemektedir: ~\ Kavmi onunla tartışmaya girişti,
.,: ":i-< . . - ·-~ - \ i bunun üzerine onlara dedi ki; sizler,
~2.-'-" (.) ..):l'=- ~ ~ .J- •
O 'nun hakkında benimle tartışmaya
mı kalkışıyorsunuz? (6/En'am 80);
30 ı Şair, Muhabbelu's-Sa' dl. Bkz. İbn Faris,
Mücmel, ı, 221; Zemahşerl, Esdsu 'l-Beldğa,
~"~ı...;. ~ ~ ~~h ~Sana gelen
s. 74; U kber!, el-Meşüfu 'i-Mu '{em, 1, 231. bilgiden sonra kim bu konuda seninle
302 Bu rivayet, Abdullah b. Abbas'tan gelmiştir. tartışacak olursa (3/A.l-i İmnln 61);
İbn Ebi Şeybe ve İbn Ebi Hatim O'ndan : ~\).) ~ ~W ~ Ne diye İbrahim
Umre, küçük hactır şeklinde tahriç etmiş
hakk;nda tartışıyorsunuz? (3/AI-i
lerdir. Şafii de, el-Um'de Abdullah b. EbCı
Bekr'den tahriç etmiştir ki : ResCılullah'ın İmran 65); ~ ~ ~ 1;1ii~ "'i~ ~i Li.
Aınr b. Hazın için yazdığı mektupta: Umre,
küçük hacdtr ifadesi de yer almıştır. Bkz. 303 Şair, en-Nabiğatu'z-Zubyani. Aınr b. H aris
SuyCıti, ed-Dw-ru 'l-Mensür, 1, 504-505; İbn ei-Asğar'ı methettiği bir kasidesinden. Bkz.
Ebi Şeybe, Musannef, lll, ı58. Divan' ı, s. ı I; Feyruzabadi, Besdir, ll, 432.
264
~ ~ ~ ~ ~ 0-.?.W ~ ~ Diyelim Allah bir insanla ancak vahiy yoluy-

ki, hakkında bilgi sahibi olduğunuz la veya perde arkasında konuşur (42/
İsa konusu üzerinde tartıştınız. Peki Şura 51); yani: kendisiyle konuşulan
hiç bilmediğiniz bir konu üzerinde ne ve kendisine tebliğ yapılan kişinin
diy e tartışıyorsunuz? (3/Al-i İmn'in görmeyeceği şekilde. Yüce Allah 'ın:
66); }~\ ~ 0..?.~ ~!.J Ateşin içinde ~~~ ~)-; ~ Atlar koşup perde
birbirleriyle tartışırken (40/Mü 'min arkasından kayboldular (38/Sad 32)
47). Yaranın derinliği de hac diye ad- sözü ise, güneşin, batmak suretiyle
landırılmıştır. Şair şöyle der: gözlerden kaybolmasıdır.
~~~~L_,.i.~ ~ı..;. ise, sultana ulaşınayaengel
105- Bir öncüyü yaraltyor, de- alandır. Baştaki -;ı~ı..;. iki kaş ise, göz-
rinliğinde koca bir çukur olan. 304 leri korumaları açısından birer hacip
görevi görmelerindendir. Güneşin ha-
cibi, hacibin sultan önünde yürümesi
~/H-c-b
gibi, ondan önce görünmesindendir.
Allah buyurur ki: ~j;! ~.J 0C ~))\S
~ ve '-:-l~ herhang bir şeye
ulaşılmasına engel olmaktır. Fiili,
~~Hayır. şüphesi; onlar o gün,
~~.:,. ~ ~ şeklindedir. y~- Rabbierinden mahcup kalacaklardır
(83/Mutaffifın 15) sözüne gelince,
~.J.;JI ise, karnın kalbi kapatan kısmı-
dır. Allah buyurur ki: .;ı~ 1:.@ :,j!.J İki -:A fS :'JY Y~ Bu sırada araları
na kapısı olan bir duvar çekilir (57/
taraf arasında bir set vardır (7/A'raf
Hadid 13) ayetinde işaret edilen nurun
46); burada kastedilen gözün önünü
onlardan uzak tutulmasıdır.
kapatan bir şey değil; sadece, cennet
ehlinin lezzetinin , cehennemliklere
ulaşmas ına; öte yandan, cehennemlik- ~/H-c-r
terin çektikleri eziyetin, cennetiikiere
ulaşmasını engelleyen şeydir. Tıpkı ~ (taş) bilinen sert maddedir.
Yüce Allah'ın: Y~ .\..ı J~ f€ :·:ı:· y~ Çağulu .J~i ve oj~'dur. Allah
~1~1 ~ : ~ · Li, - :i...;,l,_,, -.ı...ığ -Ü.bG-B buyurur ki: i.)~lj u.,Gıı ~:ı).:, Yakı
. -- ·- ~ ~ .J y --- - . u
s ırada aralarına kap1sı olan bir duvar tı insanlar ile taşlar olan (2/Bakara
çekilir. Bu duvarın gerisinde rahmet 24 ). Deniyor ki: Buradaki ~ .)~ kib-

ve dış tarafında azap vardır (57/Had1d rit taşı demektir. Bizzat taşın ken-
13) sözünde açıkladığı gibi. disidir diyenler de vardır. Bu ifade
ile söz konusu ateşin büyüklüğüne
Ayrıca Allalı buyuqır kj: 0\.S I.A.J
~.-~l...i..:ı. ~ı .).J
-- ~: .J·ı G.:;. - ~\ .\.iıı ~- u·l ~
>.:1 dikkat çekilmiştir. Ayrıca o ateşin
: • - .. .J :
dünya ateşinden farklı olarak insan
304 Şair, Azzfır b. Durra et- Tfıi. İbn Ffıris, Mücmel,
ve taş ile yandığına işaret edilmiştir.
I, 221 ; İbn Ku tey be, el-Mu 'cem u '1-Kebir, ll , Dünya ateşinin, yandıktan sonra taşa
977.
265
biraz tesir etse de, taşlarla yanması (6/En'am 138); I.J~ ik 2_ı)_h:,
mümkün değildir. Kimileri ise, bu- Sizler aftan ve cennetten mahrumsu-
radaki taş kelimesiyle, hakkı kabul nuz, derler (25/Furkan 22). Cahiliye
etmede taş gibi sert bir şekilde karşı döneminde, kişi korktuğu biri ile kar-
duranlar kast edilmiştir, demektedir. şılaştığında böyle derdi.
Bu durumda onlar Yüce Allah'ın: Yüce Allah, kafirlerin melekleri
~ ~ ~~ _:,1 ~j~lS ~ Şimdi onlar taş gördüklerinde, bunu demenin ken-
gibi, hatta taştan bile daha katıdır dilerine fayda vereceğini sandıkları
lar, (2/Bakara 74) ayetinde bahsettiği için böyle söylediklerini bildir~ek
kimseler gibi olmaktadır. tedir. Allah buyurur ki: 1;,s:'J:' Ji.?.:,
~ ve ~ bir yerin etrafına taş \.J~ lk.J hJY. Fakat bu iki tür
konmasıdır. Bu anlamda d~ .G~ suyun birbirine karışmasını önleyen
~ ~ ı:.;.ı.,.;.~ .Gy...;.' .J~ ~den bir engeliaşılmaz bir set koydu (25/
mektedir. Taşların etrafını kuşattığı Furkan 53); yani: Kaldırılması ve
şeye ise 1~ adı verilir. Aynı şekilde bertaraf edilmesine imkan olmayan
Ka'be'nin taşlık bölgesine de, Semud bir engel.~~ .F ~ 0~:, deyimi de,
kavminin ülkesine de k adı veril- kişinin hem mali tasarruflarında hem
miştir., Allah buyurur ki: y~i y~ de diğer birçok işinde kontrol altında
04-.YJI ~~ Hicr vadisinin halkı da olduğunu anlatır. Çoğulu .)~'dur.
gerçekten peygamberleri yalanla- Allah buyurur ki: ~ ~Sul ~~j:,
mış/ardı (15/Hicr 80). ~-:># evlerinizdeki üvey kızlarınız
Taşta,
bir şeyin içinde yer alan (4/Nisa 23).
koruyucu nitelik manası da düşü ~~ ~ de, bir şeyin korunması
nüldüğünden buradan hareketle akla amacıyla konduğu yer anlamını taşır.
da ~ denmiştir. Çünkü insan, akıl Taşın düşündürdüğü özelliklerden biri
sayesinde nefsinin her istediğini yap- de ~varlaklığıdır. Bu açıdan~ ~~
maktan kendisini koruma imkanına ~yll denmektedir ki, bu, atın gözleri-
- - o
kavuşur. Allah buyurur ki: ~:ı ~ Ji nin etrafını bir süsle süslemektir. Ay
k (,Ş:ıJ ~ Bunlarda akıl sahipleri için~~ ~denir ki, etrafında bir daire
fçin birer yemin değeri var mıdır? oluştu demektir.
(89/Fecr 5). öj)....;.. çocukların, yuvarlak bir daire
el-Müberred der ki: Atın dişisine, çizt;rek aynadıklan bir oyundur. ~
karnında yavru taşıyıp onu korudu- J.;illgöz çukuru, yuvası deyimi de bun-
ğundan ~ adı verilmiştir. dandır. ı:.S j); ~deyimi sertleşip taş gibi
k : Haram kılınarak koruma al- oldu anlamına gelir. )~i: Beni Temim
tına alınmış şeydir. Allah buyurur ki: kabilesinin birkaç boyudur. Onlardan
~ _;y..:, ~wl ~;u ı)t.§:, Bu hayvanlar bazılarının adları J~, kve yL.:a ol-
ve ekinler dokunulmazdır dediler duğundan bu isimle anılmışlardır.
266
~/H-e-z manasını kuşatan ve onu diğerlerin

den ayıran özelliktir.
j.:?...:.. iki şeyin arasına ayıncı bir yi.J1,::ı Gjıı ~Zina ve içkinin had-
şey koyarak onları birbirinden ayır di i;e, bu işleri yapanları bir daha onu
maktır. Bu açıdan 1;,~;:!:' oj.:?..;. d~nir. yapmaktan alıkoymak, başkalarının
Allah buyurur ki: tiy;..;iJI ~ ~.J onların yoluna girmelerini engelle-
l_F..~ Ve farklı yoğunluktaki iki demek amacıyla uygulanan engelleyici
ni~ arasına set koymuştur (27/Neml bir tedbir niteliği taşıdığından bu adı
61 ). j~ denmesinin nedeni, Şam ile almıştır.
Badiye arasında bir engel oluştv:ma~
Allah buyurur ki: ~.::ı~~ j-.9~ ~j
sındandır. Allah buyurur ki: ~ W
~1 .:i_g~ ~Bunlar Allah 'zn sınırları
6:!_?..~ ,;jc ~~ ~ Sizden hiçbiriniz de
dır. Kim Allah 'zn sınırını aşarsa (65/
o,;; koruyamazdınız (69/Hakka 47).
Ta! ak ı); Li _J~ ~ ~~ :ı"~~ Bunlar
Burada ayette geçen 0:!--?:--ı...::.. kelimesi,
Allah 'zn koyduğu sınırlardır, onlar~
~ ly_kelimesinin sıfatıdır ve çoğul ko-
a§mayzn (2/Baka_ra )29);~i, ~I.Jf-Y}
numunda gelmiştir.
.\..ııl J)l ~ .:i_g~ 1~ ~~ .),i?.ij ~~j lfo
j~ devenin uyluğu ile bileğinin Bedevi Araplar kdjirlikte ve münafik-
bükülerek bağlandığı iptir. Bazen lıkta daha aşırı; Allah 'zn peygambe-
ipin toplama/birleştirme n:~n,as_ı ?a rine indirdiği hükümlerin sınırlarını
düşünülür. Bu bağlamda: 0)\! ~!
bilmemeye daha yatkın kimselerdir
1.:0S. .)c. falan şu işten elini çektf_ ve
(9/Tevbe 97); yani: Hükümlerini.
o) j~ }? ~.; 1 eteğini topladı denir. ;; ~
Kimileri ise, ayette geçen .:ı _J:ı.:;.,
~_J1j..ı1 pantolonl!n ~~'!l_eri d~y~~! ~e kelimesinin o hükümlerin gerçek
b~ndandır. _;; _?.Li.:JI J;ıiğ ;; _?...ı...::....:JI ~.:ı.JI 0)
anlamları olduğunu söylemişler
yani: Savunma (Hazırlık) yapacaksa-
dir. Yüce Allah 'ın belirlediği
bütün
nzz, bari onu savaştan önce yapınız.
budud/sınırlamalar dört kategoride
~j~ da denir ki, onların arasına
ele alınabilir:
gir demektir.
1. Kesin olup herhangi bir faz-
lalığı veya eksikliği kabul etmeyen
~/H-d-d sınırlamalar. Farz namazların rekat
sayıları bunun örneklerinden biridir.
:ı.;. iki şeyi, karışmalarını önleye-
2. Fazlası
kabul edildiği halde ek-
cek şekilde, birbirinden ayıran engel
demektir. Bu anlamda 1.:0S. ~~:ı.;. denir; sikliği kabul edilmeyen sınırlamalar.
yani: Onun için, _beljrginleştiren bir Bunun en tipik örneği zekattır. Alt
sınır koydum. jlll :l:;.: Evin haddi/ sınırı korunmuş, üst sınırı serbest bı
rakılmıştır.
onun başkasından ayırf edilmesini
sağlayan sınzrdzr. ;o~l :ı.;.: Bir şeyin 3. Azaltılması kabul edildiği
267
halde, üst sının korunmuş olan sı Bu açıdan ~~ ~~ (keskin bakışlı),
nırlamalar. [abdest alırken organlar ~~ ~~ (keskin anlayışlı) deyimleri
için uygulanan temizlik sayıları gibi. kullanılır.
Bunlar üç de, iki veya bir şeklinde de Allah buyurur ki: ~~ ~_:Jı ~~
uygulanabilir. Erkekler için bir anda Bugün artık görüşün kesindir (50/
dört kadınla evlilik bunun üst sının Kaf 22). ~~ 0~ demir dil, deyimi
dır. Bunun aza doğru olanları: Üç, iki ~-/'..:.,. 0~ keskin dil ve ~ı...;, 0~ etkili
ve bir şeklinde uygulanması da mak- dil deyimi gibidir. Bu da, dilin kes-
buldür]. kin demir gibi etkili olması manasma
4. Hem azaltılması hem de arttı gelir. Allah buyurur ki: 4~ ~)L
rılması uygun görülen sınırlamalar. ~~~ Sizi keskin dilleriyle incitirler
[Herhangi bir zamanla sınırlandırıl (33/ Ahzab 19). Savunma anlamı dü-
mış nafile namazlar bunun bir ör- şünüldüğünden kapıcıya da :'ıl~ adı
neğidir. Sözgelimi, kuşluk namazı, verilmektedir. :;_,~ ~.) deyimi ise,
sekiz rekattır. Bu, bundan fazla da rızkı ve kısmeti kapalı/engellenmiş
kılınabilir, eksik de ].' 05 * adam demektir.
Allatı buyurur ki: 0-J~~ 0.1~1 0!
.:jY:..J.J .d..iı1 Allah 'a ve Peygamberin~ y~/ H-d-b
karşıgelenler (58/Mücadele 5) yani
karşı çıkarlar.
Bu ya engel olmaya , yi:. kelimesinin asıl anlamı, yi;.
çalışmak şeklinde ya da demir kul- ~1 kamburu çıktı deyiminden alın
lanmak şeklinde olur. mış olabilir. Bu anlamdaki fiilin ~~
~~ kelimesi ise, bilinen demir- ~jlı~ ylıi ~ ,~i;. ~_)ll şeklinde

dir. All.ah buyurur ki: ~ ~~\ Glji_:ı kalıplan vardır. ~~lı :UG_:ı deyimi, za-
~;:, ~~ Ayrıca büyük caydırıcılığı yıtlığından sırtının kemikleri çıkmış
ve sertliği olqn demiri indirdik (57/ olan dişi deveyi tanımlar. Bununla be-
Hadid 25). ~~ ~j~ Bıçağı keskin- raber, yeryüzünde her yüksek yer için
leştirdim; ,Gji;..,i Onun için bir sınır de kullanılır. Buna da yi;. adı verilir.
belirledim demektir. Kendi içinde Allah buyurur ki: 0)·)1 'TJ..i. ~ (>A_:ı
JS
yaratılış itibari ile veya mana yö- Bunlar bütün tepelerden akarak her
nünden bir incelik taşıyan her şey tarafa yayılırlar (21/Enbiya 96).
için ~~ (keskin) sözcüğü kullamlır;
~(gören) ve ô~ (uzbakış) gibi. ı.::.ı~ 1 H-d-s
..::.ı_,:ı..;.: Araz olsun, cevher olsun,
305' Riiğıb, hududun dört kategorisi olduğunu
belirtip üç maddesini sayar. Sadece ilkine ör- bir şeyin başta yok iken sonradan
nek verir. Fakat yazmaların birinde dördüncü var olmasıdır. ..::.ıllı) ise: Bir şeyi icat
madde de kaydedilmiştir. Biz açıklamaları etmektir. Cevherleri ihdas etmek, an-
şerhlerle tamamladık -(Mütercimler).
268
cak Yüce Allah tarafından gerçekleş ~~ 0_,6i~j Bu topluluğa ne oluyor da

tirilebilir. ..::..ı.:ı..:;._;,: Yok iken, sonradan kendilerine söylenen sözü anlama-
'
icat edilen şeydir. Bu da ya bizzat ya yanaşmıyor/ar? (4/Nisa 78); ~
kendisinde söz konusu olur ya da ye- .: • ~ . 1 ~ : . B k b. ..
~~ '":-':!. ~ _,.-.:>-""":! aş a ır soze
niliği bir başkasının yanında meyda- geçineeye ka_dar (6/En'am 68); ~W
na gelmesi itibariyledir. 0~~ ~~ij ~~ ~ ~~ Allah 'tan ;e
~ ..:J.l;.i yeni bir güç elde ettim o 'nun ayetlerinden sonra hangi söze
deyimi bundandıy. Allal1 buyurur İnanacaklar (45/Casiye 6); ~:ı...:..\ ~.J
ki: -;.ı~ tiu~ f~ ~ ~~ c;, Onlar ~~~i~ Allah 'tan daha doğru sözlü
Rabb 'lerinden gelen her yeni uyarıyı kim olabilir? (4/N isa 87).
(21/Enbiya 2). Her yeni ortaya çıkan P~y~amber de: ~~~ ~~ ~ ~ 0!
iş veya söze de ..::..ı.:ı..:;._;, dynir. Allah bu- '.;d. ~ ı!ı~ Eğer bu ümmette bir mu-
yurur ki: \j~~~~~~~Bensana haddes olsaydı, bu Ömer olurdu306 bu-
onun hakkında açıklama yapançz ka- yurmuştur. Burada Peygamber, ..:.ı~
dar (ı 8/Kehf 70); ~~ ~ ~~ .J.ıı j;j derken, Yüceler Aleminden kendi
i_;,i Bilemezsin, olur ki, Allah bunun gönlüne bir şeyler bırakılan kimse-
ardından (gönlünüzde sevgi gibi) bir yi kastetmektedir. Allah buyurur ki:
hdl meydana getirir (65/Talak l ). ~~G..i ~~~ Onları dillere düşürdük
Duyarak veya vahy yoluyla insana (34/Sebe' 19); yani : Kendileriyle ör-
uyanıkken veya uykusunda gelen her nek verilen haberler.
söze ~~adı verilir. ~~: Meyvenin tane olanıdır.
Allah buyurur ki: Jı ~~ ~~ ~!.J .Si:.. ~j: Güzel konuşanihoş sohbet
~~ ~ljji ~ Peyga;be;, eşleri~ adam demektir. ~Wl ~~ kadınlarla
den bazılarına gizlice bJr SÖ!- söy- konuşmaktan hoşlanan anlamına gelir.
,,o ..
lemişti (66/Tahrim 3); ~~ ~Gi ~ Konuşma anlamına gelen fıilin ' 4\..:..
~Wl Her şeyi kaplayacak kıyametin l_j:ij~' ~~gibi foımları vardır. J-.:a
haberi sana gelmedi mi? (88/Gaşiye ;G_,.;.;.i konuşulan biri oldu demektir.
l); ?:~G..'ii 0~t ~~:Jr:, Beni olay- .Si:.. J.?__:ı yeni adam ve ~\ ~~genç,
lan (ya da rüyaları) yorumlamaya tC!Y deyimleri ise, aynı anlamdadır.
ilişkin bazı bilgiler ile_donattın (ı 2/ ~\..;..: İnsanın başına gelen olay/bela-
Yusuf 101); yani: İnsanın rüyasında dır; çoğulu, ..::..ı~IP.'tir.
duyduğu şeyler.
Yüce Allah kendi kitabını da .u. 1 H-d-k

~~ diye adlandırmıştır: ~~ ı)lfo
~Haydi onun gibi bir söz getirsin_- ~ ?~! a~ ~~~ Gözleri aydın-
ler (52/Tur 34); 0# ?:~1 li.iı ~~
Siz, bu söze mi hayret ediyorsunuz? 306Hadis sahihtir. Muttefakun aleyhtir. Buhar!,
(53/Necm 59); 03~~ ~ r~' ~~~~w VII, 40; Müsliın, 2398; Ahmed, Müsned. Il,
139; Nevevl, Riyiidu :~-Salih in, s. 564.
269
!atan bahçeler bitirdik (27/Neml __;::. 1 H-r-r
6_0) ayetinde geçen tS>I~ kelimesi
~~'nın çoğuludur. Bu da, arazinin öji_J.;.. kelimesi, soğukluğun zıddı
sulu olan bir parçasıdır. Şekil olarak dır. Bu da iki çeşittir:
ayrıca içinde su bulunması nede- 1. Sıcak cisimlerden havaya
niyle, gözbebeğine benzetilmiştir. geçen hararet. Bu, güneş ve ateşin
Gözbebeği olan ~~'nın çoğulu, Jl~ harareti gibi sıcaklıklardır.
veJii.;.i şeklindedir. ~~ ~~: Sert
2. Tabiattan insanın vücuduna ge-
biçimde baktı demektir. ~ lj§~ ve
çen hararet. Hamamdaki kişinin duy-
l_j§i.;.i: Etrafını çevirdiler demektir ki,
duğu sıcaklık gibi. Hem gün hem de
gözbebeğinin yuvarlaklığına benzet-
rüzgar için~)__,; i_y.. ~fiili kullanı
me yapılmıştır.
lır. :)_;..).i.A ~ Li:.Y. ~Günümüz sıcak
9ldu, sıcak bir gün dendiği gibi, _?..
.Jb. 1 H-z-r J;..y\ adam ısındı (sıcak oldu) da de-
nir. Allah buyurur ki: j .FJı ~ 1 3 ~ ':!
.Jlı: Korkulan şeyden sakınmak l_F,. ~~ 1;i& ? _)G Sıcakta sefere çıkma
tır. Fiili: ı_:ıi;. j;ı._;.. ve .G.);ı.;,._ şeklindedir. yın.Onlara: Cehennem ateşi bundan
Allah buyurur ki: ~y.'lı~~Ahiretten daha sıcaktır, de (9/Tevbe 81 ).
çekinen (39/Zümer 9);~~~~ ~)??\ G) .JJY.. ise, sıcak,ı}izgardır. Allah bu-
Biz kesinlikle ihtiyatlı bir toplu/uğuz yurur ki: _)_,_?jı ':! _j Jbll ':1 _j Gölge ile aşı
(26/Şuara 56); ayetin bu kökten ge- rı sıcaklık da bir olmaz (35/Fatır 21 ).
len kelimesi 0_,_);ı._;.. ve0_,_)~G.. şeklinde 6:ı~ıi ~;~: .~: Yazın sıcaklığı arttı, .J_).;..:
okunmuştur. Y-yce Allah yine buyu- Susuzluktan ciğerin kuruması, ;;_?..:
rur: ~ .:JJı ~_)~Allah sizi kendin- Sıcaklığın tekiline denir; ;;j ~ ~_).:;..
den sakındırır (31Al-i İmran 28); ı_,id.. soğukluğun altındaki sıcaklık deyimi
~.)~ Savaş techizatınızı alın ız (4/ gibi. Yine ıı_?..: Sıcaklığın vurmasıyla
siyahlaşan bir taştır. Bundan isliare yo-
N isa 71 ); yani: İçinde silah ve benze-
luyla alınan bir ifade olarak:~~ > :i:,.!
rinin bulunduğu sakınılan şeyler.
denir ki: Savaşın kızıştığını anlatır.
~).i.~ ~.iJı ;J. Onlar düşmandır;
~~ Y.. ise, bir işin şiddetidir. Bu
onlardan sakın (63/Münafikun 4);
bağl~n:ıda denir ki: 0.:. lA.~k. J~ W)
~_;_)~~ ~ 1_j~ ~~':; ~~ J ~l_jjl ~ 0)
tAı~~ J~ ancak işi yapan ve faydala-
Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size
nan, cezaya ve dayağa katlanır.
bir düşman kılınmıştır; onlardan sa-
kının ( 64/Teğabun 14). Y.
ise, kölenin zıddıdır. Bu an-
. - lamda ojJy;..iı _j ~.J_,y;..iı ~ Y. denir
-?\lı: Sakın demektir. Tıpkı, tu.;,
ki, hür olduğu her halinde belli olan
fıilinin, men et (yapma) anlamina
kişi demektir.
gelmesi gibi.
Hürriyet iki çeşittir:
270
Birincisi: Başkasının kendisi üze- aksine onu sadece ibadete adaması

rinde herhangi bir hakimiyeti olma- dır. Onun için Şa'bi: I..J~ kelimesi-
yan kimse. ~~~~Hür erkeğe kar- nin anlamı, Muhlas (adanmış), der.
şı hür erkek (2/Bakara 178) ayetinin Mücahid ise: Kiliseye hizmetçidir,
bahsettiği kişi gibi. Ca'fer de: Dünya işlerinden azatlı
İkincisi: Dünyalık
kazançlar dır, demiştir. Bu anlamların hepsi de
konusunda aşırı hırs ve istek sahibi bir noktada toplanmaktadır.

olmak gibi kötü sıfatiarın ele geçire- ~.)ili
.. '
w.:ı.:,;.: Topluluğu serbest
mediği kişi. Bunun zıddı olan kullu- bıraktım, onları hapis esaretinden
ğa Hz. Peygamber (sas) şu sözüyle azat ettim demektir: ~)ı Y.. ih-
işaret etmiştir: ~ ~ •rk.J~I ~ ~ tiyacın kendisini köle almadığı
-;>~~~ Dirhernin kulu mahvolmuştur; durumdur. )~\ Y..: Evin ortasıdır.
dinarın kulu mahvolmuştur. 307 Şair ~~ .Jı_>;.i d~ bilinen bakla ışkınla
şöyle der: rıdır. Şair şöyle der:
i);~~--:> ~W:.~i '?.-!~ ~-.jJ ~fo A JS 4c ~~Li-- -' • V

106- Tamah sahiplerinin köleliği, 107- Bütün hür kızlar ona ik-
sonsuz köleliktir. 308 ramda bulundu.309
j_yı #- ~ J~l ~Jd .~:.ıı ~ Şehvetin ~~ ~ ~l_yjı ~~.:,Kadın, geceyi,
kölesi, esir alınmış köleden daha özgür bir şekilde geçirdi. Bunların
aşağıdır denmiştir. hepsi birer istiaredir. Elbisenin hariri/
..J:U~ ise, insanı serbest bırak ipeği, ince olanıdır. Allah buyurur ki:
maktır.· Birincisine örnek: ~ j .);~ ~? ~ ~~j Oradaki elbiseleri de

~_).:,Bunun cezas ı mü 'min bir köleyi ipekten olur (35/Fatır 33).
az at etmektir (4/N isa 92 ); ikincisine
örnek: i-J~ ~ ~ \.A ..ili~_)~ Kar- y~/ H-r-b
mmdaki çocuğu, her türlü endişeden
arınmış olarak sırf sana adadım (3/ y_?. kelimesi, bildiğimiz sa-
AI-i İmran 35); deniyor ki: Bu, kişi vaştır. yY. ise, savaşta karşı taraftan
nin kendi çocuğundan YüceAilah ' ın: zorla alınan şeydir. Ayrıca, savaşta ele
~::.i;._:, ~ Çocuklar ve torunlar (16/ geçen her şeye YY.,_ denmiştir. Onun
Nahl 72) sözünde bahsettiği dünya- için: ~ly;JI ~ ~ _).:;JI Savaşta ele ge-
lık menfaatinden faydalanmaması; çen pek çok ganimet olur denir.
y.?Ji ~~i~~:;.':·,~ y_Fjı_;-' .1\
307Hadis, sahihtir. Bkz. Buhiirl, C ihad, Harase 108- Savaş, mana yönünden ga-
fı'I -Gazv (V I, 60); Rikak, Ma Yuttaka min
Fitneti'I-Miil, Xl, 253; İbn Miice, Zühd (II,
1386); Beğavl, Şerhu 's-Sünne, XIV, 262; 309Şair, Antera. Mua//aka'sında . Bkz. Nahhas,
SuyCıti,
e/-Fethu '1-Kebir, Il, 31. Şerh u '1-Kasdidi t-Tis 'i,II, 16; İbn Fiiris,
308 Bkz. Rağıb, Zeria, s. 206. Mücmel, 1, 211.
271
nimetten alınmzştzr. 310 alınarak: ~ keler gibi ve yiS köpek
~j- ~ Y -f ~ deyim leri, soyul- gibi denmektedir.
du, soyu/muş adam anlamına gelir.
'-:-J:l~ ise, savaşı kışkırtmaktır. ~.) ~~/H-r-s
Y~ savaşta kullanılan bir silah
gibi iş gören kişi demektir. ~y;..: Sa- c.ı _p.., tohumu yere atmak ve onu
vaşta bilinen bir alet!i~. Aslı ise, <-,.ı _p.. ekin için hazırlamaktır. Ekilene de
veya <-,.ıl.,?..'tan olup :\..W kalıbında gel- c.ıy;.. adı verilir. Allah buyurur ki: 0l
, " "
miştir. Bu açıdan ~~~~~(cami

) }
~jl:.::. ~ 0) ~~ ~ IJ:il Haydi

mihrabı) denmesinin nedeni, deniyor ürünleri toplayacaksanzz erkenden
ki: Şeytan ve h eva ile savaşmanın ekininize gidin diye (68/Kalem 22).
yeri olduğundandır. Yüce Allah'ın: ~y.':li .!ı~ ~_;. 0tS ~
Ayrıca: Bu adı almasının nedeni, ~;~~\.!ı~~;. 0tS ~3 ~~-~.(ı ~j
insanın orada dünya işlerinden ve ~ Ahiret ka~ancı isteyenin.kaza~
aklının dağınıklığından soyutlanmış cznı artzrzrız; dünya kazanemt iste-
olması gerektiğindendir diyenler de yene de ondan veririz (42/Şura 20)

vardır. Öte yandan, asıl, evin mihra- sözünde dile getirilmekte olan elde
bz deyiminden alınmış olmasıdır;
bu edilmiş imaret manası da düşünöl
meclisin baş tarafıdır; sonra camiler düğü olmaktadır. Ben, Mekôrimu 'ş
yapılınca, ön taraflan bu adla anıl Şerfa'da dünyanın insanlar için bir
mıştır diye de açıklanmıştır. ekin, onların da orada çiftçiler olduk-

larını ve ekinlerinin nasıl olduğunu
Milırabın aslı mescittedir; bu,
açıkladım. 311
mescidin ön tarafını anlatmak için
tahsis edilmiş bir isimdir; evin ön }
Rivayette kaydedilmiştir ki:
o ~ ~
j:.....:oi
tarafının mihrap diye adlandırılması, c.ı/.:..ıı :'ı....;,.:.,':lı İsim/erin en doğrusu el-
mescidin mihrabına benzetilmesin- Haris 'tir. 312 Bunun nedeni ise, ismin
dendir. Bu görüş, sanki daha doğru
dur. Allah buyurur ki: ~~Lı .(ı 0~ 31 ı Bkz. Rağıb, Zeria, s. 2 ı 0-2 ı ı.
~W_j ~-jb.A ~isteği uyannca ona, 3l2Abdullah b. Mes'Cıd'un Peygamberden aldığı
mabetler, heykeller yapıyorlardı (34/ hadistir; şöyle buyurdu : Allah 'm en sevdiği
isim/et~ ona kulluğu dile getiren/erdi!: En
Sebe' 13).
doğru isimler ise, f'C,;.(hemmiim) ve .:,ıı..;.
.,.~.,ıy..: Güneşi gördüğünde on~nla (haris) 'tir. Şirazi, Elkab'ta ve et- Taber~nl
savaşır gibi yapan bir haşeredir. .,.t.,ıy.. tahriç etmiştir. İbn Hacer, Fethu 'l-Bôri'de:
lsnadt zayifiır, denmektedir. Bkz. SuyCıtl
ise, çividir. Şekil olarak hirba diye
el-Fethu 'l-Kebir, 1, 46; Kedu '1-Hafii, 1, 51.
bilinen başereye benzediğinden bu Eblı Vehb Cuşeml hadisinde ise, Peygamber
adı almıştır. Nitekim benzerlik esas şöyle buyurur: Peygamberlerin isimlerini
a!tmz. Allah 'm en sevdiği isimle1; Abdullah
ve Abdurrahman 'du: En doğrusu ise, Hôris
31 OŞair, EbCı Temınam. Divan' ı, s. 20. ve Henınıcim 'dır. EbO Dav Cıd tahriç etmiştir.
272
~azanç _manası taşımasıdır. ~ ~ _?..) [~/H-r-e

di~ 'ı ccl~j Dünyanda ahiretin iÇin
çalış 3 1 3 diye bir rivayet de vardır. (Y.. ve (ıy.. kelimelerinin as lı, iki
Yerin sürülmesinde kızıştırma şeyin toplamı (birleşmesi) demektir.
manası düşünüldüğünden _..>lJI ..:.liy.. Bazen birleşen şeyler arasındaki dar-
denmiştir ki, ateşi kızıştırdım de- lık düşünülerek kullanılır. Sözgelimi,
mektir. Aynı şekilde ateşin kendi- dar olan şey için: (Y.. denir. Günah
siyle kızıştırıldığı şeye de ..:.ı~ adı için de (Y.. adı verilir. Allah buyurur
verilmiştir. Aynı kökten: 01j\ ~_?..! ki: 4-.J.i. i'~ .) ii ~ \J~ ~ ~Onlar son-
Kur 'dm çok oku demektir.~G ~Y.. ra da hiçbir burukluk duymaksızın
(4/Nisa 65)·'~"! : · ~~ ış;~~
. .~ ~ <·.\,.: 'ı : - ı...:.·J
Dişi devesini çalıştırdı anlamına ge-
lir. [.J.i. Din konusunda size hiçbir zor-
luk yük/emedi (22/Hac 78). Göğsü
Muaviye, Ensar'a: Nevadihiniz
9aral9ı da deni,r. Allah buyurur ki:
ne oldu? diye sorunca, Onlar: Onları
4-.J.i. \oj, -;., ;j~ ~Göğs ünü, dar ve
Bedir günü ektik, dediler. Allah bu-
tıkanık yapar (6/En'am 125).
Y,ı;rur ki: Ji ~_?.. ı)~~ .;_:p.. tS~~
;-·;-..;:, Kadınlarınzz sizin ekinlerinizdir. Bu ayetteki (Y.. kelimesi, \..:?...,?.
O halde. ekinierinize dilediğiniz yol- şeklinde de okunmuştur. 314 Yani:
dan varın (2/ Bakara 223); bu, teşbih Küfrü ile gönlünü daraltır; çünkü:
yoluyla söylenmiş bir ifadedir. Ka- Küfür, zanna dayalı bir inanç oldu-
ğundan neredeyse gönlün asla rahat
dınlar sayesinde, insanlık türünün
devamını sağlayan tohum ekilebil-
kabullenmediği bir durumdur. Tıpkı
mektedir. Tıpkı, toprak sayesinde, (Al!~h ' ın) şu sözü gibi:Jc .:..iıı ~
her bitki ve hububatın devamını sağ ~yg Allah onların kalplerini mühür-
l_axan ~oh~.ın~ların ekilebilrnesi gibi. lemiştir (2/Bakara 7); ayrıca ~ )li

~I.J .!.ı:p.ll ·-'1]s).J Ekini ve nesli mah- ~ [.J.i. ~ ~~ ~ O hd!de bu görevi
vetmeye çalışır (2/Bakara 205) ayeti yaparken sakın ruhun sıkılmasın
ise, her iki ekini de kapsamaktadır. (7 1A' raf 2). Bunun bir yasaklama
olduğu da, bir dua olduğu da söylen-
ı:ıiştir. _l~ir hüküm olduğu ve c~ ~i
cclj~ -ili Senin göğsünü açmadık mı?
Bkz. Hattiibl, Meali mü 's-Sünen, IV, 126; (94/İnşirah 1) ay eti gibi olduğunu
Münzirl, et-Tergib ve~-Terhib , III, 85 .
söyleyen de vardır. c~ ve ~~
31 3 Manası Enes kanalıyl a Peygamberden alın
mıştır: Dünyanızz düzeltiniz ve yarın ölecek-
ise, sakıncalı ve günah olan şeyden
miş gibi ahretiniz için çalzşınız . Firdevs'te sakınan kişidir.
tahriç edilmi ştir. İbn Kutey be, Peygambere
nispet etmeden, Amr b. As'ın sözü olarak
tahriç etmiştir. Bkz. İbn Kuteybe, Uyitnu 'l-
Ahbdr, III, 244; Suyutl el-Fethu 'l-Kebir, ı , 314 Bu Niifı', Ebu Bekir ve Ebu Ca' fer' in kıraati
190; Acluni, Keşfu 'l-Hafa, ı, 4 12. dir. Bkz. Dimyiitl, İthdf, s. 2 ı 6.
273
J~ 1 H-r-d Keşke bu nefesi sonsuza dek bu-
rada harcasaydım. 315
.ı Y:..: Kızmak ve öfkelenmekten Deniyor ki: Manası: Harsen,
alıkoymaktır. Allah buyurur ki: lj.:i .J yani, dehran (uzun zaman) demektir.
Jc
0:l_;~t.§ ~:?- Ürünleri toplayacakla- Eğer, hars kelimesinin uzun zaman
rı~dan emin olarak erkenden gittiler anlamına geldiğinin delili sadece bu
(68/Kalem 25); yani: Bunu yapmak- beyit ise, bu onu göstermez; çünkü:
tan sakınabilirlerdi, buna güçleri Bunun, hal yerine kullanılmış bir
yeterdi. 1~_?. 0~ Jj de toplulukla mastar olma ihtimali de vardır. Yani:
güş?p kalkmaktan sakındı.~_;. ). Bekçi olarak kaldım . Uzun zaman ve
J;....JI de, Y,~~i topluluktan uzak kişi süre anlamında kullanıldığı, hars ke-
demektir. :ijt.iJ\j Wı ~~..)li..: Senenin limesinden değil, sözün anlamından
yağmurunun kıt olması ve sütü aza- anlaşılmaktadır.
lan dişi deve demektir.
.y,y;...i fiilinin manası ise: Olmak
~_?. fiili, öfkelendi manasma ge- (oluşmak) manasını taşıyan diğer
lir. ı :;s ;~ Y,. kızdırmak demektir. ~ kalıplar gibi, ,ko,runak sahibi olmak
.:iy;...l: Ön ayaklarının birinde aksaklık demektir. ~~ ~_;..: Dağda gece-
olan devedir. ~~y;.. de, hayvanları so- leyin beklenen şey manasma gelir.
ğuk ve rüzgardan korumak için etrafı
Ebu Ubeyde der ki: ~_;.. bizzat
çitlerle çevrilmiş yer demektir. ;;,_,:., J~ korunanın kendisidir. ~_;..
nin çalınan şey olduğu söylenmiştir.
~~/H-r-s L:...J_;. U.,~ .YY.. fiili bu anlamdadır.
Bunun ~_?. kelimesinden alındığı
Allah buyurur ki: \......Ji,,~,:,}~1.AG~) da düşünülebilir; çünkü: Arapların
1-l:!~ Orayı sert bekçiler/e ve göktaş onu hırsızlık anlamında kullandıkları
ları ile dopdolu bulduk (72/Cin 8). sabittir.
L>"Y:.. ve L>"l~ kelimeleri yeri koru-
yan/bekçi anlamına gelen L>"~l.i..'in
u-c=~ 1 H-r-s
çoğuludur. j.J_;. ve L>":?- kelimeleri
ise, telaffuz yakınlıkları kadar mana 0""'~: Aşırı biçimde arzu etmek
açısından da yakındır. Şu farkla ki,
ve aşırı biçimde istemektir. Allah bu-
j.J_;. daha çok para ve eşya için kul- yurur ki:~\~ Jc
~~ uj Sen onla-
lanılır, U".:?- ise, daha çok mekanlar rın doğru yola gelmelerini ne kadar
için kullanılır. Şair şöyle der: ısrarla istesen de (16/Nahl37); yani:
~~ •O• - ~O ~t..:.. O • (; )\•.\~-'.<ı,
~ c..S.P-"' lJ:l" ~ ··-· Eğer iradeni onların hidayetinde aşırı
. .:ifoç~l ~,J$:,J biçimde kullansan da. Allah buyurur
I 09- Da his 'in geçmesinden önce
bekçi olarak kaldım; 3 l 5 Şair, Lebld . Bkz. Divdn ' ı , s. 46.
274
ki: ~ı.;;. Jc l:"'lJI ~~~ ~~j Onları, ise, bozdum demektir. Bu da, ~i§i
insanların hayata en düşkünü olarak Onu pisliğin içine attım, fiili gibidir.
bulacaksın (2/Bakara 96);lY'lJI ~i LOj
~~ ~_F. .:,1.:, Sen insanların iman
u~/ H-r-f
e tm es ini ne kadar ısrarla istersen
iste, onların çoğu iman etmeyecektir ~~~ ~y;.: Bir şeyin harfi, onun
(12/Yusuf 103). Bunun aslı ise, giy- kenarı/ucu demektir. Çoğul u, Wı _?i
siyj dikkatle soymak anlamına gelen ve w.J_;..'tur. Kılıcın kenan, geminin
- ·'
-:;.ıyı1 ,}~1 J.::.:P.. deyiminden alın- kena,rı ve dağın kenan denir. ~.J_;..
mıştır. ~-/G..: Cildin soyulmasına ı>~l hece harfleri, kelimenin uçları
yol açan bir yaradır. ~-?b ve~? (parçaları)dır. Nahivde Avamil Harf-
de, yağmuru ile yeri adeta soyan bir leri: Kelimeleri birbirine bağlayan
buluttur. bağlaçlardır. ~y;. ~G deyimi, cılız
(zayıf) dişi devedir. Bu, dağın kena-
~~/H-r-d rına ya da incelikte kelimenin harfle-

rinden birine benzetilmiştir.
ı>oY...:
Bir şey sayılmayan ve Al~ah buyururki:4..l.ıl ~.Y,l:"'Uli~.J
hayrı olmayan şeydir. Onun için öl- ~.).i.~ İnsanlardan kimi de Allah 'a
mek üzere olana ı>oY.. adı verilir. Al- dil ucuyla kulluk eder (22/Hac 1 1);
lah buyurur ki:~~ 0fo J;. Yatağa bu ifade sonra geleni ile açıklanmış
düşene kadar ( 12/YCısuf 85). Bir şey olabilir:~L..:.::.i 0l.J ~ 0Li.! P. ~L..::.i 0~
insanı yıktığında 1~ ~_?i denir. Şair ~.:, Jc ' :,ı~:,!~ Eger işleri iyi gide;-
şöyle der: se hoşnut olur. Fakat imtihan amaçlı
. : - ' ıj ~ - .·ıj ~ ' ' 1 ~ 1 "
~~ ~ ..,r. .J..Y' ı..r. - . bir sıkıntı ile karşılaşırsa, sırt çev~rtr
ll 0- Ben hüznün yakaladığı ve (22/Hac 11 ); aynı anlamda: :E ~~i:.
yıktığı bir kişiyim. 316 ~~İki taraf arasında yalpalarlar (4/
Nisa 143) ayeti vardır.
G_:?..: Yoksulluk yüzünden ku-
marda kazanı hp dağıtılan etten başka ~ Y=J '1~ 0i- ~~~ ve ~fo! fiilie-
et yiyemeyen kişidir. ri de bu manaya yakındır. Wılfo! ise
kazanç için ~ir meslek elde etmeye
~P ise: Çok süslemek, işin
çalışmaktır. :i..!Y:-- de, meslek olup ki-
zorluğunu kolaylaştırmak gibi edim-
şiqen ayrılmayan durumudur. ·~ ve
lerle bir şeyi teşvik etmektir. Bu,
~ fıilleri gibi .
aslında haradı (değersizliği) ortadan
kaldırmak gibidir. Tıpkı: ~Yı has- Wı.)~: Mal-mülkün boşadığı mah-
talığını hertaraf ettim ve ~~gözün rum yoksul kişidir. Bir şeyi tahrif etmek,
dekini temizledim fiilieri gibi . .G..:::._?i onu eğip/bükmektir. Kalemin tahrifi,
sözün tahrifi gibi. Bu; sözü, iki anlama
gelebilecek şekilde ortaya koymaktır.
3 I 6 Şair, Araci.
275
Allah buyurur ki: (:;:. ~~ 6)~ şeklinde de okunmuştur.
~ı_;.;, Kelimelerin yerlerini değ~şti Bir şeyi yakmak, alev olmadan
rerek (4/Nisa 46); ~ ~ ~~ 6..,!~ ona sıcaklık vermektir. Giysiyi vura-
~ı_;.;, Kelimelerin bir kısmının yer~
' -
rak yakmak gibi. ~~~ JY.. bir ~eyi
lerini değiştirerfk (5/Maide 41 ); ;.:; eğe ile eğelemek anlamına gelir. JY..
~fo L:. ~ ~ ~..,!~ Sonra anlamına ~lııı diş biledi sözü bundan alınmış
, : o ; ,
akdiarı yattıktan sonra, onu bile bile bir istiaredir. ~:_;'Xl ~ J~ <;Hkeden
değiştiririerdi (2/Bakara 75). dişlerini gıcırdatmaktır.- ~ı J?
w Y:- ise, içinde sıcaklık
ve acı saç, dağınık hale geldi anlamına ge-
bulunan şeydir. Bu sanki, tatlılık ve lir. j1_p. ~L:. tuzluluğu ile yakan su de-
sıcaklıktan sapmış gibi bir anlama işa mektir. Jı_?] alevii bir ateşi bir şeyin
ret eder. ~_:r. ~li..b (hem sıcak hem acı içine atmaktır. ~~ ~_?\ kınamasıy
yemek) deyiminin anlamı da bundan- la yaktı beni deyimi, istiare yoluyla
dır. Peygamberden rivayet edilmiştir kullanılır ve bir kişiyi kınayarak ona
ki:~Y..I ~;~:, Jc 0l)ıi J) Kur'an yedi aşırı biçimde eziyet etmektir.
harf üzere gönderilmiştir. 317 Bu konu,
Kur'an'ın faydalarına dikkat çeken
~~/ H-r-k
risalede uzun uzadıya incelenmiştir.
Allah buyurur ki: -ilil.:.ı) ~ ~ ~ 'X
J~/ H-r-k Onun{a dilini depretme (75/Kıyame
16). :i.SY.., sükfinetin (hareketsiz! iğin)
LifolJ 1~ J.?l denir ki, yakmak zıddıdır. Bu ancak cisimler için söz
demektir. L}.ı~ ise; ateşt!r. Allah bu- konusudur ki cismin bir yerden bir
yurur ki: ~~\ ~~~ ı_,9...ıj.J Kasıp ka- yere taşınmasıdır. Bazen 1~ .lı~ de-
vuranın azabını tadınız (22/Hac 22); nir ki, değİşıneyi ifade eder. Parçala-
~ - ; . t1 •G ~ •\....d. ı 1 : -.L.::,\j A rının artması ya da parçalarından bir
~ .J - ··- .J . ~ nsızın
esen bir samyeline tutularak yanıp_ kısmının azalması da hareketlenme

kül olsun (2/Bakara 266); ~_,9.).i. l)t! ile anlatılır.
?;:is}l l...ı~ı_:; Onu yakınız ve tanrz-
larımzı destekleyiniz, dediler (21 /
r-~ 1 H-r-m
Enbiya 68); ~~Onu kesinlikleya-
kacağım, (20/Taha 97), bu fiil, ~yj kelimesi, ya ilahi açıdan ya
I'IY,.
da beşeri yönden yasaklanan ya zorla
317 Hadis sahih olup muttefakun aleyhtir. Bkz. ya da akıl veya şeriat tarafında yahut
Buhiiri'nin rivilyeti şöy ledir: Şüphesiz bu
da emrine uyulan biri tarafından ya-
Kur 'dn yedi harf üzere gönderilmiştir. Onu
hangisiyle daha iyi okuyabilirseniz onunla saklanmış şey d~m~ktir. Allah buyu-
okuyunuz. Bkz. Feddilu '!-Kur 'dn: İbn Hacer, rur ki: ~lj.JI ~ tı:ı_F._J Süt annele-
Fethu'l-Bôri, IX, 23; Müslim, ll, 202; İbn rinin emzirmelerini ona haram kzldık
Abdi'l-Berr, Temhid, VIII, 272.
276
Müfredat 1 Kur'an Kavramları Sö z lüğü
.
(28/Kasas 12) bu iHihi yönlendirme ~ ~ .1Y-ı derisi tabaklanmamış
şeklinde gerçekleşen bir haram kıl kamçı demektir.
madır. ~~i ~j Ji-~~~J Yok etti- Bu Peygamberin (sas) sözünde
ğimiz kentlerin halkiara ,haramdır ifade ettiği tabak ile helal kılınmamış
{21/Enbiya 95) ve {~:ıi..: ~.)i..:. ~~ demektir: ~ ~ &j
":~! ~i Hangi
:G.:.. ~.)i Kırk yıl boy unca oras ı on- deri tabaklanırsa art1k temiz olur. 318
lara haram kılınmıştır (5/Maide 26) Bu, yumuşamamış olan haramdır, di-
ayetlerincieki haramlık da bu şekilde yenler de mevcuttur.
yorumlanmıştır.
rY.. kelimesinin bu isimle anıl
Kimileri bu zorla haram kılma masının nedeni , Yüce Allah'ın orada
kısmına girer ilahi yönlendirme de- pek çok şeyi haram kılmasıdır. Hal-
ğil, ~\ ~ .illi ~~ ~ ~~ ~ ~ 0.4 .Ü) buki bunlar başka yerde hararn sayıl
Kim Allah 'a ortak koşarsa Allah ona rnam ı ştır.
cenneti kesinlikle haram etmiştir (51
~1y;j1 ~~ (Haram Ay: Kutsal Ay)
Maide 72) ayetincieki haramlık_zora
da böyledir. Bp sı fat ~nsan için,de kul-
dayalı yasaklama örneğidir. .IJ1i 0)
lanılır.?_?.:,~~.:, ,j)b.j ~ 1_?. ~,)de
0,ı_)WI Ji- l4A~ A Ilah onların ikisini nir ki, h~psi de Haram Aylar'da olup
de-kofiriere haram kılmLştLr (7 1A'raf
olmamakl a ilgilidir. All ah buyurur
50) ayeti de bu anlamdadır.
ki : ~ ~ .Gı ~i \.;, ~_Fj t! ~\ ~i ~
Şeriat ile gelen haram kılma
ise ~1_:,) -.:.ıG_y, Ey p eygamber, niçin
yiyeceğin yiyeceğe karşılık olarak AÜah 'ın sana he faf kıldığı şeyi, eşle
satılıp aralarında bir fazlalığın kabul rinin gönlünü almak için kendine ha-
edilmesi gibidir. Allah b1,1y~rur ki: ram kılzyorsun ? (66/Tahrim 1) yani:
~ ~.)i..:. ~~ ~_,j~ (.5_)1.•:.1 ts)~ 0)~ Neden onun haram olduğuna hük-
~1)...) Sonra size es ir olarak gel- mediyorsun halbuki Yüce AJlah ta-
dikleri taktirde, size haram olduğu rafından belirlenmeyen hiçbir haram
halde, fidye vererek kendilerini kur- kılma, ?ir değer ifade etmez: ?~i.:,
tany orsunuz (2/Bakara 85). Bu onla- ~~~ üA_F. Sırtları haram kılınmiş
rın şeriatının hükmüne göre kendile- birtakım hayvanfar ( 6/En' am 13 ~)
rine haram kılınmı ştı. Yüce All a ~'ıı:ı ; gibi. Yine buyurur ki : 0~J_F..Q ~ ~
, -' , iı - . i \.;, . lı i ':1 J9
i..: Lı~eş-.
li, ~
~ ~_J ~ : Daha doğrusu Biz her ş eyden mah-
~ De ki; Ba~a vahy edilenlerde rum kaldık (56/Vakıa 67); yani: yü-
hiçbir hayvanın yenmesinin haram celik yönünden men edilmişlerdir.
kılındz[J~nı gÇi;müyorum (6/ pn' am
145);_;..b i..? ? ~ G.:,y; ı_,j~ 0,ı;ıll ~ ~
3 18 Hadi si ed-Darakutnl, Siinen' inde, İbn
Yahu dilere bütün t1rnaklz hayvanları Ömer' den tahri ç etmiş ve isnadt HC!S(!I1dir
haram kıldık, (6/En 'am 146) sözleri demi ş tir. Ayrıc a Nesai, VII , 173; İbn Mace
de bu anlamdadır. (H N: 3609) ve Ahmet, Afüsned, 1, 2 19 de tah-
ri c et mi ş tir.
277
t"J~Ij ~~
- ~ ~IY,l
- ~_j Mal- lan demek olan bir ~-!h gönderdi.]
lannda dilenci ve yoksul için bir hak
vardı (51/Zariya.t 19) ayeti ise rızkı
y~/ H-z-b
başkasına genişletildiği gibi geniş
letilmeyen kimse demektir. bununla '-:-l~ Sertliği/gücü olan bir top-
kast edilen köpektir diyenler ise bu luluktur. Allah buyurur ki: ~~\ &.l
sözü tenkid eden bazılarına anladığı \..ı.;,i ı.hJ ~ ~~ Sonra iki -gruptan
gibi bunun bir köpek ismi olduğunu hang is inin ne kadar uyuduklarını
söylemiş değildir. Bu sadece dar- doğru olarak hesap edebileceğJni_ b_e-,
bu mesel bağlamında söylenmiş bir Urlemeküzere (18/Kehfl2); ~~~_ji
ifadedir. Çünkü köpek insanların ü' 6:ı \l\ Bunlar şeytanın taraftarları
çoğu zaman mahrum bıraktığı yani dır (58/Mücadele 19); 0*_).;.11 ı..5ij GJ_j
bir ~ey verı;ıediği o~ir hayvandır. ~l)..'ii Mü 'min/er düşman ordularını
:i.;,__?Ji.J :i.;,y._.JI_, :i.;,~\ kelimeleri de gördükleri zaman (33/ Ahzab 22), bu
bu anlama işaret eder. ~Wl ~y;.i:.! Peygamberle savaşmak için toplan-
ifadesi ise, keçinin erkeğini isteme- mış olan kuvvetlerdir.
sinden kinayedir. 0~WI ~ ~~ ~~ 0~ Galip gelecek
olanlar, Allah 'zn tarafını tutanlardır
r.;y:. 1 H-r-y (5/Maide 56) yani; Allah'~n ı;ardım
cıları. Allah buyurur ki: ~lj:i..'il 0~
'-:?~ ~~~ ı..SY.. yani harasını kast 0_,~~ ~~ .:,l 1_,~~ ~l)..'ii w~ 0!.J ~~~ ~
etti. Yani yanını, bir tarafını. ol~ ~i .)C ':li ~Bunlar, düşman birlikleri-
da bu anlama ge)ir. Allah buyurur nin (Medine 'den) gitmediklerini sa-
ki: l~j \_j~ ~.J~ Müslüman olan- nıyorlardı. Bu birlikler tekrar gelmiş
lar, doğruyu arayıp bulanlardır (721 olsalardı, kendilerini çölde bedevi-
Cinl4) '-:?~ "~\ ı..SY.. Herhangi bir /erin yanında olmayı dilerle,rdi (3~ /
şeyin azaldığını anlatır. Bu, sanki ha- Ahzab 20) yani, uzağı: 0*_).;.11 ı..5i.) ı.;Jj
raya yapış ıp kaldı, uzamadı demektir. ~lj..'i\ Mü 'min/er düşman ordularını
Şair şöyle der: gördükleri zaman (33/Ahzab 22).
<J~ ~w ~ ~ yjı:, _, ' '
lll- Kişitamam olduktan sonra w~ 1 H-z-n
geriye sayar. 319
Allah, ona hariye bir ejderha attı ü~ ve L;j.;.. : Yerdeki sertlik ve
deyimi de, bundandır. [Yani: Allah, gönüldeki sertlik demektir. Bu kişi
ona, yaşlanıp küçülmüş bir zehirli yı- nin üzüntüsünden dolayıdır. Zıddı
ise ' ferahlıktır. Sertlik üzüntü
.
ile
319Şair, Sulmil b. Uveyye ed-Dabbi'dir. Bkz. ifade edildiğinden O..J~ ~denir
Sa'leb, Medilis, ı , 246; Zemahşerl, Faik. ı, ki kişiyi üzmek demektir. Bu anlam-
275 ; Hattiibl, Garibu '/-Hadis, 11, 50.
278
da ,;jj j;.l ,;jj j;. ,0~ 2Jj;., denir. alıştırması gerekir ki, daha büyükleri-
,_'Allah buyurur ki: )i ı;~ ~ ne katlanabilme gücünü elde etsin.

~\j \.,;, ne kaybettiğinize üzüb:neye-
siniz diye (3/Al-:i İmdinl53); ~~i ~/H-s-s
0jiJı Ge ~~~ (,?~\ İçimizdeki üzüntü-
yü gideren Allah 'a hamd olsun (3_5/ ~h kelimesi duyu demektir. Bu
Fatır 34); ~~~ ~ u';.,J; 1;€\)..: l.J ı:,jji da duyu organları ile algılanabilen
u~ üzüntüden gözlerinde yaş aktzğı varlıkların kendisi ile algılandığı
halde dönüp gidenler (9/Tevbe 92); kuvvettir. l.>"ı_:,.;. ise, beş duyu de-
J!
.J.ıı - ~~:, ~ ~~ W] Ben aczmz ve mektir. Bu fiil ,~lJ ~ ~
~ şeklindedir. Bu da iki şekilde
'
üzüntümü yalnız Allah 'a şikayet edi-

yorum ( 12/Y Cısuf 86); ı;~~ _j Sakın kullanılır:
üzülmeyiniz (3/AI-i İmran 139); Birisi: ~ ~~ denmesidir.
6~ ~_j Ve üzülme (15/Hicr 88) bu Onu hissiml~ buldum. Bu aynen~
üzüntüye kapılmayı yasaklamak de- ona yardım ettim ve ~ _) onu koru-
ğildir. Çünkü, üzüntü istemekle elde dum fiilleri gibidir.
edilmez. Öyleyse, burada asıl olan,
İkincisi: ~h ~~ Onun duyu-
üzüntüye yol açan ve onu çekmeye
suna isabet ettim şeklindedir. Bu da,
sebebiyet veren şeylerle meşguliyet
.G~ yüreğinden vurdum ve .G:ı~ kal-
ten sakın d ırmaktır. Şair de şu sözüyle
binden vurdum fiilieri gibidir. Bazen
bu manaya işaret etmiştir:
bu şekilde vuruş,
ölüme yol açabildi-
;~~ \.,;, L.Si! ~ 0\ ;y:_, ~-'H ğinden, ölüm de bu fiille ifade edil-
\:; .;j ~t+.i ~ :)~ ~J ~ mektedir. Bu bağlamda ~ denir
112- Kim kendisini üzen bir şey ki, öldürdüm demektir. Allah buyurur
görmek istemiyorsa, ki:~~~ ~~~! SizAllah 'zn izniyle on-
ları öldürürken,- (3/ Al-i İmran 152).
Kaybolduğunda üzüleceği bir
şey edinmes in. 320 ~ ise, öldürülendir. :;ıji..
U..~: Kzzartzlmzş çekirgedir. So-
Bu ayrıca, insan için, dünyanın
ğuk, bitki için öldürücüdür. ~!
gerçek mahiyetini düşünmesi konu-
~ti:.ıl: Bir kişinin infialini anlatır.
sunda bir teşviktir. Böylece kişi, onun
~ ise, 4 bildim ve ~ an-
bir belasına uğradığında, onu tanıdı
ladım gibidir, fakat bu ancak duyu
ğından büyük bir felaket saymayacak-
yönünden algılanan şeyler için kul-
tır. İnsanın kendini küçük zorluklara
lanılır. ~de, bunun iki sin'inden
birinin ya'a dönüşmüş şeklidir.
320Şair, İbnu'r-Ruml. Bkz. Divan'ı, Il, 806; ay- ~~ fiilinin gerçek anlamı, du-
rıca Rağıb, el-Muhadaratu '1-Üdebô, Il, 325;
yularzmla algzladzm demektir. ~~
FeyrCızabadl, Besair, II, 458; Rağıb, Zerfa, s.
I 72. de onun gibidir; fakat, tahfit/kolaylık
279
ıçın iki sin'inden biri hazfedilmişti~: cezalandırıldığı şeydir.
T,ıp,kı <,lı:- gibi. Y_üce Allah'ın: ~~ ~ Hadiste, Peygamberin (sas)
fil ~ ~ Isa, onlardan kofirliği rüzgar h~kkın~a şöyle qed!&i bil~iril
hissedince (31Al-i imran 52) ayeti ise, miştir: Li~ 'i:., ~~~ ~ 'i ~~ Al-
kafırliğin
onlardan anlaşılacak derecede lahzm! Onu azap ve husqôn yapma. 32 ~
olması şöyle dursun, gözle görülebile- Allah buyurur ki: ~~~ ~~ liıu:ı··,w
cek kadar açık bir şekild_e ol}aya çıkt~~ Biz de onu çetin bir hesaba çektik
ğına dikkat çekmed ir. ~ lj) li:.ı~ 1~1 ~ (65/Talak 8). Bu, L;..ı~ ..:;..ı~i ~; 0.:.
0~Y. ~ Azabımzzm gelip çattığını kimin hesabı tam görülürse, azap
hissettiklerinde derhal şehirlerinden görür rivayetP 22 &ibidir:.Allah buyu-
kaçmaya koyuluyo~lqrdz (21 /Enbiya rur ki: ~~ lY'Li1J Y ~) İnsanların
12); ~~ ~ ~ ~ J.iı Şimdi onların
- ·'
hesabı yaklaştı (21/Enbiya l); ~~)
hiçbirini ortalıkta hissediyor musun? ~t...:Ji Kıyamet yaklaştı (54/Kamer ı);
(ı 9/Meryem 98) ayetleri de bunun gibi- ~Go.~ JS:_,
Hesap görücü ofara_k
dir. Hareket de ~ ve~ diye itade bi; yete;iz (21/Enbiya 4 7); ~. ,;, -:-'j\ ~:.,
edilmiştir. Allah buyurur ki: 0~ 't ~~ Keşke şu hesabımı hiç gö~me_
4-··~·_..;. Onlar onun uğu/tusunu duy- mfş olsaydım (69/Hakka 26); ,:.,;:, 6 t))
mazlar (21 /Enbiya 102). lY'~ ise, kötü ~~ J)l,;, JlBen hesabımla kar-
ahlakı irade eder. Bu, kelimenin r\Sj ve şılaşac~ğımı . biliyordum (69/Hakka
~formunda söylenmesidir. · 20); kelimenin sonundaki ha h~r,fi
duruştaki uyum içindir; ~~..,;, ve ~\..hl..:.
.
~/H-s-b gibi.
Allah buyurur ki: 'T~I b;..\Jıı0)
<-:-J~: Sözcüğü, sayıların kullanıl Hiç şüphesiz Allah 'ın hesap görmesi
masıdır. Fiil, G~:., ~~ ~~ ~ pekçab_ukt~tr(3 1Al-i İınran 199); ~1_?.
şeklindedir. Allah buyurur ki: 1..!!:,\;:;} ~~~\.be~.)~ Bunlar Rabbinin ka-
y~lj ~1 :ı:ı.c Yılların sayısını ve tından bir karşılık olarak ölçülü bir
vakit/erin he~f!bını ~ilesJYfiZ qiye _(ı 0/ bağıştir (78/Nebe' 36); deniyor ki:
Yunus 5); _;,s11:_, ~1:_, us..:. J;l11 ~:., Bu, yeterli demektir. Kimisi de: Bu,
U~ O geceyi dinlenme zamanı, gü-
neş ile ayı zaman, öl9_me bi~ilf!İ yaptı
(6/En 'am 96) . .u11 't) 4..i~ ~'i Onun 321 Hadis, en- Nihaye'de Yahya b. Ya'nıur'un
sözü olarak verilmiştir: Rüzgar estiğinde
hesabını AlLah 'tan başkası bilmez
şöyle derdi : Onu husbdn, yani: Azap yapma .
diye bir dey~m vardı!·· ~Ilah buyurur Taberani de el-Mu 'cemu '1-Kebir'de merfu
ki: ~~~ ~u~~ J.;.._Y.:., Gökten olarak: Af/ahım , onu rahmet kıl: azap kılma.
gelen bir afete uğratw-ak ( 18/Kehf Bkz. Nuzulu '1- Ebrôr, s. 298; İbnu'I-Eslr,
Nihôye, ı, 383.
40); deniyor ki: Bunun manası, ateş
322 Hadis sahihtir. Buhar!, MUslim, Tirmizi, Ah-
ve azaptır. Fakat bu aslında, insanın med ve Abd b. Humeyd tahriç etmiştir. Hz.
arneli dolayısıyla hesabaçekildiği ve Aişe der ki: Peygamber şöyle buyurdu: ..
280
~ ı..:. ~l u~~ u..;ı ~)_:, İnsana kendi Yedincisi: Mü'mine verınesi ve

çalışmasının karşılığtndan başkası kendisini onunla hesaba çekmemesi-
yoktur(52/Tur 39) ve ~~~JJY. .A dir. Bu da şöyle olmaktadır: Mü'min,
'T~ Dilediğine hesapstz bir şekilde dünyadan ancak zorunlu olanı, zo-
rızık verir (2/Bakara 212) ayetlerinde runlu olduğu kadarıyla, zorunlu ol-
işaret edilen şey demektedir. Bunun duğu zaman alır. Harcaması da böy-
değişik yorumlan vardır: ledir. Kendi nefsini hesaba çeker; bu
Birincisi: Ona, hak ettiğinden nedenle Allah onu, zarar göreceği bir
fazlasını vermesidir. şekilde hesaba çekmez.
İkincisi: Ona verip, bir daha on- Riviiyette belirtildiği gibi: ~

:i..;.lıili - •- .Wı ~~ :i Q~\ ~. 4...:.ıiı ~\.,;.
dan almamasıdır. - .. _ ('.J:! ·- .. i'.. .
Üçüncüsü: İnsanın dökümünü Kim dünyada kendini hesaba çeker-

se, Yüce Allah onu kıyamet gününde
yapamayacağı bir bağış vermesidir.
Şairin şu sözü gibi:
hesaba çekmez. 324
'.~-~'i ': '·\. . . :.:,. ;.'-~
\ ~ - '' ;~.:ııi.c Sekizincisi: Yüce Allah, kıya
y='-"~ •.
met gününde mü'minlere hak et-
Yağmur damlalarmı saymadan
tikleri kadarıyla mukabele etmez;
önce onun bağzşlartnt soyabilir
aksine daha fazlasıyla karşılık
misin? 323
verir. Yüce Allah'ın buy_urduğu
Dördüncüsü: Sıkışmadan ver- 'b'·~ L..a y·:· jıı U""
gı ı.
:., '-? iiı
'. ..Al :-
- \~ (.)A
mesidir. Bu, sıkıştırdım demek olan i-..
~ ':< l9~i .iJ ~W_ .. K- ım · , All a h' a
.G;..:.,t.;;. sözünden alınmıştır. karşılıksız güzel borç verirse Allah
Beşincisi: Beklediğinden fazlası da bu borcu ona kat kat fazlası ile
nı vermesidir. öder (2/Bakara 245).
::. ~ , ' ' o , , :,
Altmctsı: Onların hesaplarına Yüce Allah'ın: ~~ u).:;.....ı;i ~.J\.9

göre değil, bildiği maslahata ~ö~e 'T~ A ~ 0).JY. Onlar cennete gi-
vermesidir. Bu, Yüce ,Allah'ın: :!Jl.J rerler ve orada kendilerine hesapstz
<<-. I.Y":'
~
:. -.1 Gi;_;J
.
~lı\
_ J' :Lı
'UJ\ : .<-. u~ 1
lY" u~ rızıklar verilir (40/Mü'min 40) sözü
ı# : LU - ~ .: ili.:., · ·· -~·.ı · - · ,_,'u ile 'T~ A ~~ ji J.:.~ G~ıi.c ıi.i. İşte
- Ç. .j .J • - lY' ['+l Y-7:' ~ y :
03~ İnsanlar küfürde birleşen bizim bağışımzz budur: ister ver, ister
bir tek ümmet olmayacak olsaydı, tut, hesapstıdır (38/Sad 39) sözü de
Rahman 'ı inkar edenlerin evlerinin bu anlamlardadır. Son ayetin anlamı
tavanlan ve üzerine binip çıkacak hakkında: Hesaba çekilmeyecek olan
ları merdivenleri gümüşten yapar-
dık (43/Zuhruf 33) sözünde dikkat
324Ömer b. Hattab'tan, dedi ki: Kıyamet gününde
çektiği husus gibidir. hesahılıafiftutulacak olanlar ancak dünyada
kendisini hesaba çekenlerdir. Tirmizi, tahriç
323 Rağıb, Muhddarôtu 'l-Udebô'da (1, 298) bu etmiştir. Bkz. Mübarekflıri, Aridatu '1-Ahvezi,
şiiri Da'bel Huziil'ye nispet etmiştir. IX, 282; Ahmed, Zülıd, s. 149.
281
biri gibi dilediğin tasarrufta bulun hesap adını vermiştir, der. ~! ~!
demek olduğu da söylenmiştir. Yani: .\J da denir ki: Allah katında kendisi
Olması gerektiği gibi, olması gerek- için bir rahmet (mağfıret) aracı saydı,
tiği zamanda, olması gereken için al. demektir.
Harcarken de aynı şekilde. ~ ve ~ise, Yüce Allah katında kur-
'-;-L::"~: Kişiyi hesaba çekendir. He- tuluşa vesile olacak şeyi yapmaktır.
sap ile kişiye karşılığını veren için de J..Ull ~~ r11 Elif. Lam. Mim. İnsan
kullanılır. lar ... mı sanıyorlar? (291Ankebfıt
1-2); Sıi;'J~,\1 0~ 0.1~1 ~ fl Yoksa
~ yeterlilik anlamında kulla-
nılır. .:JJı ~Allah bize yeter (3/Al-i kötülük işleyenler; mi şan_ıyor!a!'?
(29/~nk~bfıt 4); ~li. .\..lll ~ ':/_)
İmnin 173); yani: O, bize yeter.~
0~\..tJI ~ ı..;.c. Sakm, Allah 'ı, za-
r;S? Onlara c,ehenn~m Jl_f!ter (58/ lim/erin yaptıklarından habersiz
Mücadele 8); ~ ~~ ~_J Hesap Sfinma ( 14/İbrah)m 42); ö;.,·.,;~ ~
soran olarak Allah yeterlidir (4/Nisa .:.ı.:.~ ~~ _J ~ .\..lll Sakm Allah 'm,
6); yani: Gözeten, ona göre kendile- peygamberlerine yönelik vaadinden
rini hesaba çeken. ççıxacqgını sa!Jma O4/İbrahlm 4 7);
:
~
t..;;,· , ~. :
.J ç.lS"'"" (...)-" M-: ~.
o :
~
,~r.\ç t..;;,
. ~~ 1_,1.:...~ 01 ~ fl Yoksa kolayca
:'~ ~ f~~)v ~~ o",;larzn hesabın Cennet 'e gireceğinizi mi sandınız?
dan sana ve senin hesabından onla- (2/Bakara 214). Bunların hepsinin
mastan 0~ dır.
ra bi; !:'Y tjü;n:e~ ( 6j~~ '~m ,5~!. s9~ü
·,
ıse,M
•.. oıiıı.\ ı:.ıı 1 • • •
, l-i-'-""V"r~
:c::· · · ';/ :c.ö·.ı :cı..::
r-~
0~: İki zıt şeyden biri lehinde
Siz kendinizden sorumlusunuz, eğer karar verirken, diğerini hiç aklına
siz doğru yolda olursanız sapıklar getirmemektir. Böylece onu hesap-
lar ve parmakları ile onu sayar. Bu,
size zarar veremez (5/Maide 105) ve
ı..:~~ o ··~: ı : _;·_:-.ı \s \.A..ı: ~
-'- t..;;, · içinde şüphenin kalabileceği bir şey
~ : M-: . u: u~ _,.ı .J
niteliğindedir. Zan da buna yakın
~j Onların neler yaptık/arım ben
bir anlam taşır. Şu farkla ki, zanda
bilemem,· onların hesabını görmek, kişinin aklına zıt olan iki şey bera-
sadece Rabb 'ime düşer (26/Şuara ber gelir, ama sonunda biri diğerine
ı ı 2-l ı 3) ayetleri gibidir. üstün çıkar.
Kimileri der ki: Onlara yetmek
senin görevin değildir,· aksine, Al-
~/H-s-d
lah hem onlar~ hem tje sana yeter
demektir. Bu: 4~ ~lbC Ölçülü bir ..ı..:..;.:
Hak edenin elindeki nimetin
bağıştır (78/Nebe' 36) sözü gibidir; elinden alınmasını arzu etmektir. Ba-
yani: yeterlidir; demek ki, şu bana zen, bu istekle beraber, onun elinden
yeter sözü bağlamındadır. Kimisi alınması için çalışmak da bulunur.
ise: onların arnellerini kastetmiş fa- Rivayete göre:~ &G.:.ıl_:ı .b:'~ ~_);ji
kat ona, arnelierin son noktası olan Mü 'min, gıpta eder; müna.fık ise,
282
haset. 325 Allah buyurur ki:~~ \.ı..:...:;,. kalmış bir halde oturuverirsin (17/
~~ Sırf içlerindeki ~ıskançl~ktan İsra 29).
ötürü (2/Bakara 109); 1:0) ~b ~ ~_j ;;y:..;. kelimesi ise, elinden kaçır
~ Ve haset ettiği zaman haselçinin dığına üzülmek ve buna pişman ol-
şerrinden (113/Felak 5). maktır. Sanki, cahillik, kişinin elini
kolunu bağlamış ve yapacağını ona
~/H-s-r yaptırmıştır; ya da aşırı üzgünlükten
onun kuvvetlerini kontrol etmiştir,
_y:..;. kelimesi, giyinik kişinin veyahut, elinden kaçıp gidenlere
üzerindeki}eri çıkarmasıdır. Bu an- ulaşmasına mani olan bir yorgunluk
lamda t l.)iıl ı.j- ~ ~ kolu sıvadım kendisini yakalamıştır.
deyimi ·vardır. _rıh ise, üstünde ne Allah buyurur ki: ~~ .J J;?:ı)
JJ :::;
zırhı ne de miğferi olan kişidir. ;; ~ ~}§ ı) ~y:...i. Allah bu asılsız sap-

de, süpürge demektir. ~ f..;f 0~ Iantıyı onların kalplerine çöreklenen
deyimi, bilgi/deneyimden kinayedir. acı bir hayıjlanmaya dönüştürsün
~ ~lı ise, eti ve gücü kaybolmuş diye (31 AI-i İ m ran 156); ~~ .G)j
dişi deve demektir. tS-_;...;. ~Y da bu 0:ı-?WI Jc Doğrusu Kur 'an kdfirl~r
anlam dadır. için bir üzüntüdür (69/Hakka 50);~
_rıh:Potansiyel güçlerini işle ~~ı) cij t.;, )c Jy:...i. Kişinin:
rnekten aciz alandır. Aciz kimseye: Allah 'a karşı aşırı gitmemden dolayt
_rıb. ve .)~ adı da verilir. _rıh bana yazıklar olsun! (39/Zümer 56);
denmesi, onun potansiyel güçlerini ~ -;ııy:..;. ~L.C. i .ili ı ~). ~:i; Böy-
bizzat kendisinin kullanmaktan aciz lece Allah, onlara bütün yaptıklartnt
olması; .J~ denmesi ise, yorgun- hayıjlanmalar biçin~inqe gösterir (21
luğun onu bunları kullanmaktan alı Bakara 167); ~~~ ~ ~y:...i. ~ Yazık
koyması düşünüldüğündendiL lar olsun şu kullara (36/Yasin 30).
YüceAIIah'ın: ~G.. ~~ ~) ı:~ı~i) Melekleri tanımlarken ise, söyle bu-
~ ).j Göz aradığı kusuru bulmak- yurmaktadır: SI _:ı ~~t.;ı.c 0i:- 0~.)_,5:; '·) SI
tan umudu kesmiş yorgun ve bitkin 6J~ O 'nun katmdakiler. hiçbir
bir halde sana döner (67/Mülk 4) büyüklük kompleksine kapılmaksı
sözü ise, hem _rıh hem de .J~ zın ve hiç bıkmaksızın O 'na ibadet
manasında olabilir. Allah buyurur ki: ederler (21/Enbiya 19); bu ifade,

l-J~ l.j.;, ·);~:;~ Kınanmış ve eli boş LJJ~ SI şeklinde söylenmesinden
daha etkilidir.
325 Hadisi, Gazali, İlıyil'da (lll, 186) kaydetmiş

tir. Irak!: Bunun Peygambere dayanan bir as- ~/H-s-m
lını bulamadım; ancak lıu Fudayl 'ın sözüdür
demektedir. Aynı şekilde İbn Ebi'd-Dünya da ~ kelimesi, bir şeyın etkisini
Zemmu 'l-Hased'te rivayet etmiştir.
283
'
hertaraf etmektir. Bu anlamda: ~
'
78); yani: Kıtlık, darlık ve zarar. I_,J~
~ denir ki: Kesip kökünü kazıdı ~\ ~ ~ j§ ~~ ~ ~;u Bu senin
JS
demektir. Aynı nedenle, kılıca da L:ıt...:••~ yüzündendir derler. Onlara de ki;
adı verilmiştir. ~ıjjı ~: Dağlamak Hepsi Allah iandır (4/Nisa 78).
suretiyle hastalığın
etkisini kırmaktır. Aynı şekilde: ı)ıi ü.-,.;.iı ~~L?. ~~~
Dakunduğu kişinin izini silip süpüren ~;u Gl Onlar bir iyilikle karşılaşınca:
uğursuzluğa f" ~ denmiştir. Allah bu- Bu kendimizden kaynaklamyor, derler
yurur ki: l..ı~ f"yl 4w:,Onu, ve sekiz (7/A, raAf. 131)·, .illı
_ ~ : : ~:
. lY' ~\.....:.::,\LA
.
gün, aralık vermeksizin (69/Hakka Sana dokunan her iyilik Alla~ '!andır
7); deniyor ki: Bu, onların izlerini (4/Nisa 79); yani: Sevap. ~ ~L..:.::.i LA_j
silendir. Onlann, haberlerini silip sü- ~ Sana dokunan her kötülük de (4/
pürendir de denmiştir. Kimisi ise: On- Nisa 79); yani: Azap.
larm ömürlerini kesenisona erdirendir
~ ~ ve ~ arasındaki far-
demiştir. Bu yaklaşımların hepsi de bu
ka gelince; ~: Hem şahıslar hem
genel ifadenin kapsamına dahildir.
de olaylar için kullanılır. ~ de bir
vasıf olarak kullanıldığında böyledir.
~/H-s-n Bir isim olarak geldiğinde ise, olay-
larda kullanı lması daha yaygındır.
~: Her hoşa giden, arzu edilen ~ ise, sadece olaylar için kullanı
şeyi ifade eder. Bu da üç çeşittir: lır, şahıslar için kullanılmaz.
Akıl tarafından güzel görülen ~ de genel kullanımı itibariyle
şeyler. daha çok, gözlere hoş görünen şe:tler
Arzu tarafından güzel görülen için kullanılır. Bu anlamda ~ J:?..j
şeyler. ve 0~ güzel adam ve ~G..:.ı.:;. ~l_;,) ve
Duygu tarafından güzel görülen :G~ güzel kadın denir. Kur'an'da
şeyler. geçen ~ kelimesi çoğu zaman, ba-
siret yönünden güzel görünen şeyler
~ insanın canı, bedeni ve şaıi
için kullanılır.
ları için elde ettiği bütün sevindirici '·
nimetiere denir. Bunun zıddı ise, ~ Yüce Allah'ın J.Jill u~ 0.!ill
dir. Bu, hayvan kelimesinin at, insan ~~ 0_,;;~2~ Onlar, sözü dinleyen ve
ve benzeri değişik türleri içeren or- onun en güzeline uyanlardır (39/
tak kullanılan kelimelerdendir. Buna Zümer 18) sözünde geçen ahsen ise,
göre Yüce Allah'ın: ~;.-,.;. fS:' _o~ 0!.J şüpheden uzak alandır. Peygamberin
~~ ~ ~ ~;u ı)~ Eğer onlar bir iyl- buyurduğu gibi: t~ ;~ ~ ~ 1~)

likle karşılaşır/arsa .· Bu Allah 'tandır, Bir şeyde şiipheye düştüğünde onu
derler (4/Nisa 78); yani: Bolluk, ge- terk et. 326
nişlik ve zafer. ~ ~ 0)3 Fakat,
başlarma bir kötülük gelirse (4/Nisa 326 Bu anlamda Eb lı U ıııaıııe'den ge len bir
284
~ ~~ ı))_:, İnsanlara güzel mensupturlar.

söz sö;:leyin (2/Bakara 83) ayetinde Yüce Allah'ın: ~~ JS ~~ LS~i
geçen ~ güzel söz demektir. Allah .;jb. O Allah ki, her ~~yin yaratılz;·ı~ı
buyurur ki: ~ ~~IY; 0~)'1 ıi~ı· ><>_j_j güzel yaptı (32/Secde 7) ayeti de bu
Biz insana ana-babasına iyi davra'!- anlarndadır. 0\...:.ı;;..) kelimesi, r-W) ke-
mayı tavsiye ~ttik (29/Ankebut 8); ~ lirnesinden daha e;eneldir. Allah bu-
c;;jji.·.;,iı L.Slı) ~l ~ 0~) Bizim için yurur ki: (-S._.t~- ~~ ~~ 0) Eğer,
beklediğiniz sonuç iki iyiden, biri de- iyilik ederseniz, kendini~ içiry iJ!ilik
ğil mi? (9/Tevbe 52); ~~ ~ ~~ 0-o_:, edersiniz ( 17/İsni 7); <):W'-! .).:.~ .ull 0ı
0~Y. r-~ ~İman eden bir topluluk ı;;~'ji:;A!lah size adaleti, fyiliği, em~
için Allah 'tan daha güzel hüküm ve- reder (16/Nahl 90). Demek ki, ihsan,
ren kim vardır? (5/Maide 50). adaletin üstündedir; şöyle ki: Adalet,
Eğer: O'nun hükmü hem kesin kişinin vermesi gerekeni vermesi ve
inanan hem de kesin inanmayan için alması gerekenin en azını almasıdır.
güzeldir; neden özelleştirilmiştir İhsan ise, vermesi gerekenden fazla-
diye sorulursa, denir ki: Amaç, onun sını vermesi, alması gerekenden daha
güzelliğini ortaya çıkarmak ve onu az alrnasıdır. 328
görebilrnektir. Bu ise, ancak arınan Buna göre, ihsan, adaletin üs-
ve Yüce Allah'ın hikmetini fark ede- tündedir. Adaletin gereğini yapmak
bilenler içindir; cahiller için değil. vacip/zorunludur. İhsanda bulun-
İhsan ise, iki şekilde kullanılır: mak ise, rnendup ve sünnettir. Yüce
Birincisi: Başkasına iyilik yap- Allah'ın: ~-~_j~i ~ ~~ ~~ 0-o_:,
mak. Falana iyilik yaptı denir. ~),_:,İyilik eden bir kişi olduğu
İkincisi: Kişinin işinde mevcut
halde Allah 'a yüzünü teslim edenden
daha güzel din sahibi kim olabilir?
olan iyiliktir. Bu da, güzel bir ilim
(4/Nisa 125) ve '?~~ 4) ~ı:ıi_:, Öl-
öğrenmek ve güzel bir arnel yap-
düren ona gereken diyeti güzellikle
mak gibi şeylerdir. Mü'minlerin
ödemelidir (2/Bakara ı 78) ayetleri
Emiri'nin: 0~ \..4 ~~~ U,.lııi İnsan
de bu anlamdadır. Onun için Yüce
lar, iyiliklerinin çocuklarıdır sözü
Allah, rnuhsinlerin/ihsanda bulu-
de bu anlarndadır. 327 Yani: Bildik-
nanların sevabını büyütı:ıqş \le şöyle
lerine ve yaptıkları güzel arnellere
buyurmuştur:~\ ~ .ull 0)_:, Şüp
rivayeti Ahmed, Musned'te (V, 252) tahriç hesiz Allah, iyilik yapanlarla bera-
etmiştir. berdir (29/ Ankebut 69); ,>:·j .ı:iıı 0ı
327Bkz. Şerif Radiy, Nehcu '1-Beldğa, (Şerh ve ~\ Allah, iyilik edenle_ri s_eve;
Zapt: M. Abduh), çev. Mehmet Yolcu- H ac ı
(2/Bakara ı 95); ~ ~~ ~ \..4
Çiçek, Hz. Ali: Aforizmalar, 2. Basım, ikbal
Yay. İstanbul 2009, s. 53 (147. Aforizma);
Feyruzabadl, Besdir, ıı, 465; Rağıb, Zeria, s. 328 Bkz. Şerif Radiy!M. Abduh, Nehcu '1-Beldğa,
24. s. 708.
285
~ İyilik yapanlara karşı kınama/ rı onlara düşman olurlar (46/Ahkaf
ş_uçlama yolu yoktur (9/'~evbe
91 ); 6) ; ~
.. _. ....J1 '' ',~...:. -,.-j Alla h hepsını
_..: rA..r--::-- ..
~ 9~1 ~~ ~ l~i 0:!~ Bu dün- huzurunda bir araya getirecektir (4/
yada iyi davrananlar iyilik görürler Nisa 172); ilıi ~ ~~w ~ ~ufo.J
( 16/Nahl 30). Tek bir kişiyi göz ardı etmeksizin tüm
insanları bir araya toplarız ( 18/Kehf
~/H-ş-r 47). Kıyamet günü, haşir günü diye
adlandırılmıştır. Ba's ve neşr günü
..fo kelimesi, bir topluluğu yerin- diye
,, '
de adiandınidığı gibi. yh ~j
den çıkarmak ve onları savaş vb şey ~:ıY.1 deyimi, kulaklarında yaygınlık
lerle sürmektir. Rivayette: Kadınlar,
ve keskinlik bulunan adam demektir.
haşir edilmez denmiştir. Yani : Onlar
savaşa götürülmez. Bu fiil hem insan
hem de diğer varlıklar için kullanılır. ~/H-s-s
u)li
"'
~ JL. ~~ ~yh denir ki: Kıtlık,
~~ ~ Şimdi, gerçek ortaya
..
onların tüm mallarını alıp götürdü
demektir. Haşr, sadece topluluklar çıktı (12/Yusuf 51); yani: Açıklık
için kullanılır. kazandı. Bu da, üzerini örten şe
Allah buyurur ki : ~~~~ ~ ~~I.J yin kalkmasıyla olmuştur. J.:U ve

0:ı~G. ve adam toplayacak elçilerini ~ fiili, ~ ~ ile <-4 yS
qütijn kentfere gönder (26/Şuara 36); fiilieri gibidir. ~ fiili bir şeyin
~.)~ _;..h}I.J Her taraftan toplan_ıp bir kısmını kesmektir. Bu doğrudan
gelen kuşları da (38/Sad 19); l:ı).J kesrnek anlamına da, hüküm yoluyla
.:ı~ j;._P- j11 Yabani hayvanlar btr kesrnek anlamına da gelebilir. Birin-
araya toplandığı zaman (8 1/Tekvir cisine örnek şairin şu sözüdür:
5); I_J...~ ~i 1;:;:,:,);, L. ~\ ~'j'!._i!k sür-
-- ~
1- L:uli
~.Ş":!' _) - ~ -"ı
günde yurtlarından çıkaran O 'dur. Siz
113- Miğfer, başımı kesti. 329
onların çıkacaklarını sanmamıştınız
(59/Haşr 2);~1 ~;.ifo. 01 :,).',.}~J Yine bu anlamda ~i ~j denir
0~ j_; ~ _;.hıi.J ~!l.J Süleyman 'ın ki, saçlarının bir kısmı kesilmiş adam
cinlerden, insanlardan ve kuşlardan demektir... ~~i .Yı!/saçının bir kısmı
oluşan ordusu toplanarak disiplinli kesik/uğursuz kadın. ~i ~j Uğur
bir halde bir araya gelerek, düzgün suzluğu nedeniyle, insanların hayırlı
saflar hdlinde ve uygun adımlarla yü- şeylerininkesilmesine yol açtığı dü-
rüyüşe geçti (27/Neml 17). şünülen adam, demektir. ~ topla-
Kıyametin nitelendirirken de
şöyle b_uyurmuştur: 1;ıS. u.,Glı ~ I~).J 329Şair, Ebıl Kays b. Eslet Ensiirl. Bkz.
Mufaddaliyyat, s. 274; İbn Faris, Mücnıel, ı,
~~~i ~İnsanlar toplatılınca, putla-
214.
286
mm bir parçasıdır. Bu, nasip/pay gibi anlatmaktadır.

kullanılır. ~\ y.;. _:, Ve biçilecek taneli
~/H-s-d ekinler bitirdik (50/Kaf 9) ayetinde
geçen de gıda olarak kullanılan
..ı.....::::..: aslı, ekinin kesimidir. Hasat
maddelerin hasadıdır. P~ygam~er
ve hisat zamanı da ..ıl~ ve ..ıl~ zama- (sas),; ~UJI ı} ~?-lı.;,~ cJ.ıUI ~ ~_:,
nı sözü gibi_dir. Allah buyuru; ki: 1)\:.ı ~~ ~~ ~! İnsanları burunlan
~~~ ~~ .\i:. Hasat günü haklarını ü~tünde ateşe atan dillerinin hasat-
veriniz (6/En'am 141); bu zamanın larından başkası değildir, 330 sözü
da yapılan güzel hasat demektir. ise, bir istiaredir.
~~-ı- ı:~':'. '. ''.li whi 1~1 -l;..
.. _) _, 'T'->-": _) 0-"" _) -- ' : ~ ~ ~ /sağlam yapılı ip, t_)~
)d tj' 'lij,ljl \:'.1.:: : ' ..ı~~~~~ 01-.:.ı
.. ,-Y' ~.
- ~· ~\.i...::...;. /sağlam zırh, ~\.i...::...;.~~ /bol
~
...,lı.(.)-Ll,u l)_J_) _
::~:ı ~ts~~ lj,~ u~ _:ıı
--
\ - • - '
yapraklı ağaç deyimleri de bundan-

Dünya hayatı şuna benzer: Biz dır. ~ji11 ~ 1 ifadesi ise, birbirini
gökten su yağdırdık, su sayesinde güçlendirdi demektir.
yörenin çeşitli bitkileri birbirine
karıştı, insanların yiyeceği bitkiler
ile hayvanların yiyeceği bitkiler iç ~/H-s-r
içe girdi. Sonunda bu yöre süsünü
y.:.:,..;..: Sıkıştırmak demektir. Al-
takındı, alabildiğine güzelleşti, yöre
lah buyurur ki: ~J~Ij Yakalayıp
halkı da bu ürünleri artık ellerine
hapsediniz C?/Tevbe 5);_yaı;i: ~rıla
geçirilmiş sayıyor/ardı. Derken em-
rı sıkıştırın. 1~ ~_)~ ~ ~_:,
rimiz ona gece veya gündüz geldi,
Biz cehennemi kajirler için içinden
onu, dün hiçbir şey değilmiş gibi,
çıkılmaz bir kale yaptık ( 17 /İsra. 8);
biçi/ip atılmış bir hale getirdi (1 0/
yani: Havuz. Hasan der ki_: Manası:
Yunus 24); bu ise, zamanı gelmeden
Beşiktir. Kendisi, bunu: ,;i@? ~ ~
yapılan hasattır ve ekinin kırılması
~~ Onlara bir cehennem döşeği
anlamına gelir.
verilir (7 1A'raf 41) ayetinde söz ko-
~~ ~~Kılıç onları biçti de- nusu edilen, kumianmış hasır gibi
yimi de bundan alınmış bir istiaredir. düşünmüştür. Birinci ayette geçen
Yüce Allah'ın: ~j ~L§ ~Bu şe ~ .Y:""L:.. ikincisindeki ise .)~
hirlerin kimisi hala duruyor, kimisi anlamındadır; çünkü: Hasır, katları
de biçilmiş ekin tarfas ına dönüş nın birbirini kapatmasından bu ismi
müştür (ll/Hud ı 00) ~ayey ise, bi,~ almıştır. Lebid'in sözü ise:
çilmiş demektir ve: ~;ül ~Jill Y:L~ ~
1~ Böylece, zalimler -güruhunun
330Tirmizl, tahriç edip: Hasen-sahihtir der. Bkz.
arkası kesildiisoyu kurudu (6/En'am Mübarekflırl, Aridatu 'l-Ahvezi, X, 88; İbn
45) ayetinde işaret edilen durumları Mace, Il, 1315; Ahmed, Müsned, V, 231;
Beğavl, Şerhu 's-Sünne, I, 26.
287
göğüs darlığı ile dile getirilmesi, zıd
dının ise, iyilik ve genişlik kelimele-
114- Boyunları bükük işaretler riyle anlatılması gibidir.

gibi, sanki onlar
Hasir'in kapısında duran birer ~/H-s-n
cindir. 331
~ (kale) kelimesinin çağulu
Yani: Hükümdarıo önünde. Hü-
~~'dur. Allah buyurur ki: ~Lı
kümdara bu ismin verilmesi, ya~
~~ &> ~~ Onlar da kale/erinin,
gibi, .J~ olmasından ya da koru-
kendilerini Allah 'tan koruyacağını
duğuna kimsenin el uzamayacağı
sanmışlardı (59jHaşr 2);~ ~~~'i
anlamında bir koruyan olması anla-
~ ;,:-,.; ~ lSj ~ ~! Onlar sizinle toplu
mına gelen~\...>.. oluşundandır. Yüce
olarak savaşamazlar, ancak müstah-
Allah'ın: l.J~:S \~_3 Efendi ve if- kem şehirlerde (59/Haşr 14); yani:
fet/i (3/AI-i İmran 39) sözünde geçen
Sağlamlıkta kaleler gibi kılınmış .
.J~ ise, kadınlara dokunmayan er-
~: Kaleyi mesken edinmektir.
kek demektir. Bu, ya iktidarsızlıktan
Korunma amaçlı her tür sığınmanın
ya da iffet ve şehveti bertaraf etmeye
da bununla dile getirilmesi uygun
çalışmaktan kaynaklanır. ayette ikin-
görülmüştür. İnsan bedenini bir kale
ci anlamın kastedildiği daha açıktır.
gibi koruduğundan ~ t.J~ kale
Çünkü insan bununla, övgüyü hak
gibi zırh; süvarİsini bir kale gibi
eder. ~ve ) . . .:.:..;.ı: Ka'be yolundan
koruduğundan 0~.....:.:ı.::- U.) kale gibi
alıkoymaktır.
at denmesi de bundandır. Bu açıdan
) . .::...;.ı düşman gibi açık
bir engel
Şair şöyle der:
olmasında da, hastalık gibi gizli bir
engelin olmasında da kullaqılır. Onun
lSjıl _jj;, 'i Jw\ 6~1 01
için Yüce Allah'ın: ~~~ 0~ Eğer I 15- Anladım ki, asılkaleler, at-
yoldan alıkonulursanız (2/Bakara /ardır; şehri kuşatan surlar deği/. 332
196) sözü, her i}<.i a_nlama alınmıştır; Allah buyurur ki: ~ ~ ~!
A
~~ J.;f ~ \_;~i 0:!~1 ç. 1 Kendileri- 6~ Bu süre içinde, ayıracağını;
ni Allah yoluna adamış fakiriere (2/ az miktardaki tohumluklar dışında
Bakara 273) ayeti de bunun gibidir. (12/Yfısuf 48); yani: Siz, kale gibi
;J. .JJ.l...::, ~~ ~ J~l?. :,1 ya da tertemiz muhkemleştirilmiş yerlerde koru-
bir gönül/e size gelenler (4/Nisa 90) nuyorsunuz. Bu anlamda 0L....:.::..:;.. ~1_;,)
ayetindeki ise, cimrilik ve korkaklık ve ~\...>.. deyimi de vardır ki, mazbut
la göğüsleri daralanlar demektir. Bu
hallerinin böyle ifade edilmesi, onun
332Şair, Es'ar Cu'fi. Bkz. Asmeiyydt, s. 141;
Feyrilziibiidl, Besdir, ll, 472; Ciihız, Hayevdn.
331Bkz.Divdn'ı,s. 161. I, 346.
288
kadın demektir. böyle denmiştir.
0~ kelimesinin çoğulu, ~ "Wl ~ ~~I_J Ve evli kadın

dur; ~G.. çoğulu ise, ~I_J.;. dır. Na- lar (4/Nisa 24) sözünden sonra ge-
muslu ve saygın olan kadına 0~ delen:~..? Haram ktlmmzştzr (4/Nisa
nir. Allah b_uyi.Jrur ki: .jl~ ~~ F.Y,j 23) ayetinde geçen w~ mutlaka
~) ~i ~i Irzınz korumuş olan, üstün ile okunmalıdır. Diğer yerlerde
imran kızı Meryem 'i de (66/Tahrlm geçenler ise, hem üstün hem de esre
12). ~i ve~ fiilieri de ~un ile okunabilir; çünkü: Kendileriyle
dandır. Allah buyurur ki: 0~ ~i~~~ evlenilmesi haram kılınanlar, evli
~i Eğer evli iken zina işl~rlerse (4; kadınlardır; namusunu koruyanlar
Nisa 25); yani: ev1endikten sonra. değil. Diğer yerlerde geçen w~
~i evlenince demektir. Buna kelimesi ise, her iki anlama da gelir.
göre u~: Korunmuş demektir.
Bu, kişinin ya iffetiyle ya da evlen- ~/H-s-1
mek suretiyle kendisini korumasıdır.
Özgürlük ve şerefine düşkünlükten ~bir şeyin özünü/içini kabu-
dolayı da korunmuş olabilir. Bu sıfat ğundan çıkarmaktır. Taş madeninden
bir kadın için hem tail hem mef'fıl al tm ve başaktan buğdayın çıkarı l-
formunda kullanılarak:~ ~iY,) ması gibi. Allah buyurur ki: ~J
~denir.~ dendiğinde koru- -?__ı:ı...::.ıı ~ ~_;, Kalplerde olanlar orta-
ması bizzat kendisinden olan özelliği ya konulduğu zaman (1 00/ Ad iyat
düşünülmüş olunur. 10), yani içindekiler ortaya çıkarılıp
~ dendiğinde ise, koruması toplandığı zaman. Özün kabuktan
başkası tarafmdan sağlanan özelli- çıkarılıp toplanması gibi, ya da he-
ği düşünülmüş olur. Allah quyurur sapta toplamm oıiaya çıkarılması

-': ~~w
k·.ı. Y.-"- •
'.: -.ilı: '- 'i:' :.i .
- 3J"""'-' : tY _)_r.. tY y _ı gibi. Bu açıdan tanelerin kabuğu ve
-?wl.:.ı.:.
Onlarla; namus/u olnwlarr, işe yaramaz değersiz şeylere ~
zinadan uzak durmaları halinde ve denir. u.,jı ~:Atın yediği ş~yden

kendilerine normal şartlara uygun do)ayı kamınm ağrımasıdır. ~_J:;.
miktarda mehir veriniz (4/Nisa ~5); __f.bll: Kuşların gıdalarının biriktiği
ardından da: ~~ ~i 0~ ~~ ~~~ kursakları dır.

di;_jl :
: U:"
~~\
-
-i..:
~
\_;, ~- 0E·,i;~
_..
Eğer evli iken zina yaparlarsa ken- ~/H-s-y
dilerine özgür kadınlara verilecek
cezanm yarısım uygulaymzz (4/Nisa "~!sayı ile elde edilen bilgidir.
25). Onun için denmiştir ki w~ Bu açıd~n 1~ ~1 ~ şunu saydım
evlendiriZmiş olan kadınlardır. Ko- denir. Bu da~ lafzından alınmıştır.
casının onu koruduğu düşünülerek Bu kelimenin burada kullanılmasının
289
nedeni onların sayı sayarken bizim 20). Rivayet edilir ki:\~ J.:ı ı_,:_!{i ··~
pannaklarımızla saydığımızı onların dosdoğru olunuz; her şeyi elde ede-
küçük taşlarla say1)1alarıdır. Allah bu- mezsiniz335 buyurmuştur, yani: Onu,
yurur ki: iJ~ ~~ jS ~ij O onların tamamı ile elde edemezsiniz. Hepsi-
durumlarını ve tutumlarını bilgisi ile ni yapmak ve elde etmek önündeki
kuşatmış, her şeyi sayıp dökmüştür engel ve mazeret hakkın sadece bir,
(72/Cin28); yani: Onu topladı ve ku- batılın ise, pek çok olmasıdır, hatta
şattı. hak, batıla oranla daire içindeki bir
Peygamber (sas) buyurur: ~ nokta veya hedefteki isabet noktası
~~ J;,..j lA~I Kim onları sayarsa gibidir. Ona isabet etmek çok zor-
cennete EŞirer. 333 Yine buyurmuştur dur.
ki:,~.... ~.:.~~ ı,'\,;,\
• .J ' ~
~ ~ .. ; ~ • ::
y:::. -: ~ Peygamberin J~ '·"'):.].\
(sas):
Kurtaracağm bir can senin için had- ~~~i.JHudve kardeşleri beni ihtiyar-
di hesabı olmayan bir hükümdar- lattı sözü de buna işaret etmektedir.
lıktan daha iyidir. 334 Yani; azaptan Soruldu ki: Onların seni ihtiy~rla~a~
kurtaracağın; yani kendi nefsinle uğ özelJiği nedir? buyurdu ki: \.,.;,S f-?'i.')-.9
raşman hükümdarlıkla uğraşmaktan ~ Y,i Sana emredildiği gibi dosdoğru
daha iyidir. ol (1 1/HCıd 112)336 sözüdür.
Allah buyurur ki: ô~ ~) ~ J Dil bilimciler der ki: 1~ J
O bu geceyi gereğine dayanamaya- sayamazsınız demek, onun sevabını
cağımzı bildiğinden (73/Müzzemmil sayamazsınız anlamındadır.
333Ebu Hüreyre'den alınan bu hadiste şöyle 335 Hadis, Sevhan'dan alınmıştır. Resülullah
buyurmaktadır: Yüce Allah 'zn doksan do- (sas) buyurmuştur ki: Dosdoğru olunuz: her
kuz, yüzden bir eksik ismi vardır. Kim onları şeyi elde edemezsiniz: en haytrlt anıelinizin
sayarsa cennete girer. O tektir; teki sever, namaz olduğunu biliniz ve nıunıinden başka
Buhar!, Şurut; Muslim (HN: 2677); Tirmizi, sının abdesti muhafaza edemeyeceğini bilin iz.
Nesai, İbn Mace, ll , 1269; Ahmed, Miisned, Hadis sahihtir. Malik, Muvatta'da Taharet
11,258; İbn Hıbban, Taberani ve Beyhakl, el- bölümünde (1, 34); Ahmed, Müsned, V, 280;
Esnıa ves-Szfat, (s.13) tahriç etmiştir. Bkz. İbn Mace, Siinen, 1, 101; Hakim, Miistedrek,
Suyutl, ed-Durru '1-Mensur, lll, 613 ; ibn Ha- I, 130, Bkz. Beğavl, Şerh u 's-Sünne, I, 327.
cer, Fethu '!-Bari, V, 262. 336Hadisi, Beyhakl, Şuabu '1-İman'da Ebu Ali
334Abdullah b. Ömer anlatır ki: Hamza b. Ab- es-Sırrl ' den tahric etmiştir. İbn Abbas'tan
dullmuttalib, Resülullah'a (sas) gelerek: Ey gelen rivayettc ise, Ebü Bekir: Ya Resulallah,
Allah'ın Resülü, beni bir şeyin başına ver ki, ihtiyarladın, dediğinde: Beni, Hud, Vôkıa,
onunla geçimiınİ sağlayayı m, dedi. Resuluilah Mürselat, Amme yetesae!Une ve iza 'ş-Şemsu
(sas): Ey Hamza! dedi : Diriltileceğin canını Kiivviret ihtiyar/attı, buyurmuştur. Hadisi
mı seversin yoksa öldiiriildiiğiin canım nu? Tirmi zi tahriç edip 'hasen' saymıştır. Hakim
diye sordu. Hamza: Diriltileceğiın canı daha de tahriç edip sahih saymış, Zehebi de onay-
çok severim, dedi. Buyurdu ki: Öyleyse, ken- lamıştır. Bkz. Hakim, Müstedrek. II, 343.
di cam m kurtar. Ahmed, Müsned, 11, 175. Suyutl, ed-Durru '1-Mensür IV, 396. Beğavl,
isnadında zayıfbir ravi İbn Lehla vardır. Şerhu 's-Sünne, XIV, 372.
290
.... " .... .

~\ ~ '~!3 Eğer miras bölü-
~/H-d-d şümü szras~nda hazır bulqnursa (4/
Nisa 8); ~~ ~':li ı;ı~i.J Nefisler
~: Teşvik etı;ıektir. Tıpkı (A cimriliğe, bencilfiğe eğilimlidirler
gibi. Şu farkla ki: ~sevk ve yürü- (4/Nisa 128); .:ı~ı ı..;,~~ Her
yüş ile olur,~ ise, bununla olmaz. ~ o,...
nefis ne getirdiğini öğrenecektir (tek-
vir 14); ~~ 0i ~j ~ ~~lj Onla-
Q "
Bu kelimenin aslı ~\ .)C ...:.ı.;J\

'dendir. Bu da yerde karar kılmak, rın yanımda olmalarından da sana
yerleşmek anlamına gelir. Allah bu- sığınırım, ya Rabb 'i (Mü'minun 98);
yurur ki:~\ rııi, ~;,;.; ~.J Yok-
Jc bu kinaye türündendir. Yani: Bana
sulu doyurmaya -önayak olmazdı (691 cin gelmesinden demektir.
Hakka 34). Deliler için de ölmek üzere olan
insana da kinaye yoluyla ~ de-
~/H-d-b nir. Bu da Yüce Allah'ın: yji ~_j
-?:ı . ./,l' ~ ~ 4! Biz ona şah damarzn-
~: Yakıt demektir. Ateşin ken- dan daha yakın{Z (50/Kaf 16) ve: f~
disi ile kızıştmldığı şeye de~ de- ~j ..:;.ıl.;il ~ ~4 Rabbinin bazı mu-
nir. f- 's? ~Cehennem odunu (211
7
cizeleri geldiği gün (6/En'am 158)
Enbiya 98) ayeti bu maddeden olarak ayetlerinde dikkat çektiği şeydir.
f;s? ~şeklinde de okunmuştur. 337 Allah buyurur ki : P. ~ ~ ı..;,
i~ O gün herkes yapmış olduğu
~/H-d-r her iyiliği karşısında bulur (31Al-i
İmran 30); Yani: Gözle görülebilen
~' Bedevilik anlamına gelen insanın yanında olan, şey pükmüı:de.
_,~'in zıddıdır. ô.)~ ve ô.)~: Şe All?h_buyur~r- ~i: ı)ı ~.)11 lf ~l.:,\j
hirlilik (yerleşik hayat) anlamına ge- ~1 ~~b <...::..ı..iLS Onlara deniz kıyı
lir. ô.JI~ ve ô_j\~ gibi bu kelime bir yeri sındaki kasabanın halkının yaptığını
bir insanı veya bir başka şeyi görmek sor (7/f..'raf 163); Yani: Onun yakı
için bir isim olarak da kullanılmak-.... ' .... J
nında. &~b ~)~Peşin bir alış-veriş
tadır. Allah buyurur ki: \~) ~ ~ (2/Bakara 282) Yani: Peşin parayla,
~yJI ~lı.l ~içinizden biri ölmek nakit.
.... ~ J
üzereyken yapmanız size (21 yazıldı Allah buyurur ki: ~ CJ JS 0l.J

' - >
Bakara 180) ayeti, f.Slı.i ~~ '~l ~ _:JJ..~ ~j Hepsi toplandığı zam;n
~ yJ\ Sonunda birinize ölüm gelince .. huzurumuza getirileceklerdir , (36/
(6/En ' am 61) gibidir. Yasin 32); 6s~ ~ıiJı ~ ~jl On-
lar azapla baş başa kalaca~lardır
337 Bu, şaz bir kıraattir. İ bn Abbas ve Yemani bu (34/s eb e , 38\· ·<·- L·,g ~wı :i, ,:,: .
~', ~ _ u ~.J
şe kilde o kumu ştu r. Bkz. Muhteseb, ll , 66; ~ ı. . ,. ı y;;, JS Onlara suyun deve
Bahr, V! , 340.
291
ile aralarında hölüştürüldüğünü, Manası, doğru söyleyin, demektir.
her içme zamanı geldiğinde suyunun
hazır olması gerektiğini bildir (54/
yb 1 H-t-b
Kamer 28); Yani: Sırası gelen kişi bu
suyu arkadaşlarının başına toplandığı Allah buyurur ki: 46 (:·S?! ı;ı&
bir sırada verecektir. Cehenneme odun oldular (72/Cin 15);
~: Çekilmek istendiğinde ken- yani: Yakmak için hazırlanan şey.
disi için at getirilen şeye tahsis edil- 4b ~ ve ~! denir ki: Odun
miştir. Bu açıdan u.,)Jı y..::.,.;..l denir. yaptım ve odun edindim, demektir.
~ ~!: Onların yanında olan ~ Sözünü karıştırana: 0.!l ~L:;. fgece

u istedim demektir. ~~L:;. ve i~\.;.... odun toplayan denir; çünkü: O, ipine
ve~~~: Bir kişiyle tartışmak karşı koyduğu şeyi göremez. u~ ~
lıklıdelil getirmektir. Bu da hazır ol- t+h;.: Biri için çalışmak de~ektir.
mak, hazır etmek anlamındadır. San- ~ 0~: Odunu bol olan yer;
ki her biri delilini getirmektedir ya da ~L:;.;, :iiG: Odun yiyen dişi deve _ı:ıa
~ kökündendir. ~.)\.:?.gibi. ö~ n<l;sıı:dadır. Allah buyurur ki: :UG,.;..
~\ Odun hamalı olarak ( 11llMe-
kendisi ile savaşa gidilen insanlar-
sed 4); bu ifade söz konusu kadının
dan bir topluluktur. Suya varmak da
laf dolaştırınasından kinayedir.
bu kelimeyle ifade edilir. ~hem
~~ fiilinin mastarıdır hem de va- u~ 0~ yb_;.: Bir kişinin biriyle
rılacak yer anlamına gelir.
çalış~na~ıdır. j_yjı ~~ ~; 0~ 1
falan adam yaş odunla koca kütük-
leri yakar deyimi de bu anlamda bir
~ 1 H-t-t kinayedir.
k bir şeyin yüksekten indiril-

mesidir.J.?.. .)ll ~ ayağını y~ka
FIH-t-m
rıdayken aşağıya indirmektir. ~.Jl?. rb-: Kırmak demektir. Kırmak
~:1;:;:,\ı h~ yani: Her iki yanı b~n ve un ufak etmek anlamındaki ~
zer, dümdüz olan kız; her iki tarafı vb fıiller gibidir. Bir noktaya kadar
ne birbirinden farklı ne de içe çökük gidebilen sınırlı kırınaların tümü için
olan. Yani: Sırtı, dümdüz olan. Yüce kullanılır. Allah buyurur ki: ?(;;,~;ı;j SI
Allah'ın: ~ ı))_:ı ve bizi bağışla! ;~~.) 0~ Süleyman ve ordusu sizi
deyin ki (2/Bakara 58) sözü ise, İs çiğnell}eS~n (27/Neml 18). Fiil, ~
railoğullarının söylemesi emredilen ı....au ~1..9 şeklindedir.
bir kelimedir. Anlamı: Günahlarımızı ~ ~\...:..: Aşırı hızlı sürmesi
bağışla, demektir. Kimisi ise der ki: nedeniyle develeçi kıran sürücüdik
Cehennem de ~ diye adlandırıl-
292
mıştır. Yüc<; AlJah ~ hakkında çirkin yalan uydurdu, demektir.

buyurur ki:~~ t..;, ~\_)j\ t..;,_J O kırıp
geçenin ne olduğunu bilir misin sen?
(104/Hümeze 5-7). Aşırı çok yiyen ~/ H-f-f
kişiye de,, cehennem~ ~enzetilerek ve
Allah buyuı;ur ki: ~)Wl <.SY.J
şairin: .)~ ~~ ~ W~ Karnında bir
tmJdzr varmtş gibi sözü düşünülerek, u:;,yj1 JY,.. ~ ~Go. Melekleri, Arş 'ın
~ denmiştir. ~trafin~ çevirmiş oldukları halde gö-
rürsün (39/Zumer 75); yani: Her iki
lj."6.;. t_)~: Dokuyan veya üreteni-
ucundan, yani : Her tarafından t~':af
ne nispet edilen zırh den~ektir. ~
ederken. Peygamberin (sas): ~
ve f. Y, .J: İki yer ismidir. !"\..b..:.. ise: Ku- ~G ~)Wl Melekler, onu kanatla-
ruluktan kırılan şey demektir. Allah rzyla himaye eder338 sözü de bunun
buyurur ki: 4i;;) ~ i~ ~~~ ~ ~ gibidir.
~~Sonra ekin kurur; onu sararmış Şair şöyle der:
görürsün. Sonra Allah onu bir çöpe ~'Y.Y"~
, 'tb. ~. ~LbJ .;j -' 'V
dönüştürür (39/Zümer 21).
1ı 7- Onun birtaktm anlan vardtr
ki, başt benim kanatlarzmdadır. 339
.b 1 H-z-z Burada geçen ~tb. kelimesinin
çoğulu, ~i 'dir. Allah buyurur ki:
b: Belirlenmiş paydır. Fiil ~ ~ ~~ iii.;..J İki bağmt da hurma
i~ G\j ~.J şeklindedir. Çoğul u, ~ğ~çları ile çevirmişlik ( 18/Kehf 32).
l:.bl ve .ı.:...:..\ dır. Allah buyurur ki: 1~
~~ ~ ui;. ~ 0~: Falan kişi
~ 1_,j~ ~~Fakat onlar da kendile- darl;ktadzr demektir. Bu ifadede kişi
rine verilen öğütlerin önemli bir
, kı!j-
.. ~ ,. sanki yaşamanın kenarına, bir yanı
mını unuttular (5/Maide 14); ~ f~ na düşmüştür. O, yaşamanın vasıtası
~~i .i:ı..i. Erkeklere, kadınlarınkinin içindedir sözü ise, bunun zıddıdır.
iki katı kadar pay (4/N isa ll). '· ,..,:;~: 1~
1 llij ~1 ~ ~Bizi bağrına
basan veya barzndtran iktisatlz olsun
~/H-z-r deyimi, kaybolan yükümüzü hafifle-
J.=..: Bir şeyin havzada toplan-

masıdır. .J~: Yasaklannuş; ~: 338 Hadis: Şüphesiz,
melekler ilim öğrencisini
kanatlarıyla himaye ederler şeklindedir.
Yasaklanan şeyi yapan kişidir. Allah
Taberiini ve Ahmed, Miisned, IV, 240; isnadı
buyurur ki: ~~ ~.1~·s< ı)~ Ağzi ceY.Jlid'tir. Bkz. Münziri, et- Terğib ve 't- Terhib,
bekçisinin biriktirdiği kuru ot yığın I, 54.
larına dönüştüler (54/Kamer 3 ı). 339Şair, İbn Hereme. Bkz. Isfahanl, Eğdni, X, 5
ve V, 172; Vatvat, Guraru 'i-Hasaisi '1-Vddiha,
yb_)ll ~\-! 0~ ~4- deyimi: Çok Mısır basımı, s. 241 .
293
tir demektir. 340 koşar ve hizmet ederiz, 342 denmiştir.
Ağaçve kanadın ~'i, onların ·ı~:;.;.~ ~.J: Hızlı kesen/kesk~n kılıç

sesleridir. Bu onların seslerini taklit demektir. el-Asma'i der ki: ~ keli-
etmektir. w..;. ise, dokumacının aleti- mesinin aslı, adımı peş peşe atmak/
dir. Bu adı almasının nedeni, aletten onları birbirine yetiştirmektir.
duyulan sestir; bu da o aletin çalışır

ken çıkardığı sesidir. .,.>b 1 H-f-r
_ Allah buyurur ki: ~~ ~ Jc ~.J
.lb. 1 H-f-d
.fUI ~ Siz bir ateş çukurunun kena-
Allah buyurur ki: ~ ~ ~.J rzndayken (3 1Al-i İmran 103); yani:
~~J ~ ~I.Jji Bu eşlerinizden size Kazılmış bir_: yerin. Buna ~k çukur
çocuklar, torunlar yerdi (16/N ah 1 adı verilir. fo ise, çukurdan çıkarılan
72); ayette geçen ;J.b, sözcüğü, ~ı.:.. topraktır. Tekrar örülmek üzere bozu-
kelimesinin çoğuludur. Bu da, akra- lan ş~ye ~denmesi gibi.~ '.J~

ba olsun yabancı olsun, canla başla ve·~ ise, kendisi ile kazı yapılan
insanın hizmetine koşan kimsedir. aletlerin isimleridir. Atın taynakları
Müfessirler der ki: Onlar, torunlar vb da koşarken yeri kazıdığından .)L:..
kimselerdir. Bunun nedeni, hizmetle- adını alır.
rinin daha samimi olmasındandır. ~Ilah buyurur ki: ı} 0...ıj ...ıj YJ ~\

Şair şöyle der: ~)Wl Biz yine eski hiilimize döndürü-
lecek miyiz? (79/Naziat ı O); bu, gel-
~~~jli ~-"A
diği yere tekrar geri gönderilen adam
ı 18- Kızlar, aralarznda
için söylenen bir deyimdir Yani: Biz
torun/adı/ar. 341
öldükten sonra dirileceğiz öyle mi?
~ _,k;.0~: Yani: Falanmahdumdur. Kimisi ise şöyle yorumlar: o.)L:..:
Bunlar da iki kız kardeş ve hısımlar
Kişinin kendisi için kabir yaptığı yer
dır.
(mezarlık) demektir; bu sözün an-
Duada: i~.;. i:, Pı ~l Sana doğru lamı da: Biz kazılmış yerlerde yani:
kabirierde olduğumuz halde tekrar
geri r:zi getirileceğiz? Bu durumda~
340Bu söz, bir mecazdır. Zemahşeri: Bizi bağ
nna basıpbarmdaran demektir, derken, •_)wl ifadesi, hal konumunda bulun-
İbn Manzilr: Eğer biri bizi ille de övmek
isterse, aşmya gitmesin ve sözün sadece 342 Bu dua Hz. Ömer'den gelmiştir. ResCılullalı'ın
hak olanını söylesin şeklinde açıklamıştır. sabah namazında rükCıdan sonra kunCıt oku-
Bkz. Zemahşerl, Esdsu '1-Beldğa. s. 89; Ebfı duğunu bildirip duayı bütün olarak vermiştir.
Ubeyd, Emsal, s. 45. Bkz. Nevevl, Ezkdr, Sabah Namazında Kunut
341 Hattiibl, Garibu '1-Hadis'te (III, 374) bu şiir konusu. Nuzulü 'l-Ebrdr, s. 90; Ebu U bey d,
Ahtal'a izafe edilmiştir ama Divan'ında yok- Garibu'l-Hadis, lll, 374; İbn Ebi Şeybe, Mu-
tur. sannej, lll, 106; SuyCıtl, itkiin, ll , 34.
294
muş olur. kadınlar, (33/Ahzab 35); Bu, iffetten

4.:!-Ah :sk C""_) ve Jı ~~ C""_) kinayedir.
4.:!-Ah denir ki: Adam iyic~ ihtiyarla- -illi i;~.;. ~' : ':!;i} ~~Li.. Kocalannın
dt I}1anasına gelir. ~S.)i Jı j_J. 0.;. A3 yokluğunda Allah 'ın korunmasını
P' Kiminizin ömrü en ;ezillen güç- emrettiği mahremiyetleri koruyanlar
süz yaşiara kadar uzatılır (16/Nahl (4/Nisa 34); yani: Kocaların söz-
70) ayetinde olduğu gibi. leşmesini, onlar olmadığında, Yüce
ö_AGJI ~ ~~ de nakit olarak sa- Allah kendilerini koruduğundan/

tılan şeyiçin söylenir. Bu, atın satıl onların her şeylerini bil,diğinden,
ması halinde söylenen bir sözdür ve korurlar. Ayetin bu kısmı .ıJ.ll ~ ~

~~~i ;~h J__ı1 ~ parast ödenme- laftatullah'ın mansup haliyle de
den toynağı kıpırdamaz denir. okunmuştur. Buna göre anlamı: Bu

. kadınlar, bir gösteriş ve yaltaklanmak
fo: Dişierin birbirini yemesidir.
1.]h ;) )=.de,~~ ):;..i deyimleri de, için değil, Yüce Allah 'ın hakkını gö-
zettiklerinden buna bağlı kalırlar.
tayın sunai/ikili ve rubai (dörtlü) olan
ön dişleri düştü demektir. \ı;J~.;. ,:~:!Iç ~li:. .)i W Biz seni on-
ların üzerine koruyucu göndermedik
(42/Şfır~ 48); yani: Koruyan; ~i \.:.3
.l:;.b. 1 H-f-z -/~ ~ Sen de onların üstünde bir
zorba d_eğilsin (50/Kaf 45); ~i L>3
~~ bazen nefsin, anlamaya yol
~Y; ~Sen onların başında bir ve-
açan, unsurları sabitleştiren özelliği
için kullanılır. Bazen de bir şeyi ne-
~il de değilsin (6/En 'am 107); ~.ili~
~Li.. En iyi koruyan Allah 'tır (12/
fıste kaydetmek anlamında söylenir.
Yusuf 64) ayetlerinde olduğu gibi.
Bunun zıddı ise, unutmaktır. Bazen
de bu gücün kullanılması anlamında Son ay~tin ilgili kısmının son
kullanılır. Mesela, şunu ezberledim kelimesi IJ:..i:ı., şeklinde de okunmuş
denir. Bunun yanında her kaybedil- tur. Yani: Onun koruması başkasının
miş şeyi aramak, alışılmış şeyi araş ~orumasından daha değerlidir. lı~ 3
tırmak ve korumak için de kullanılır. ~ ~t4 Yanımızda o bilgileri koru-
- J . - J# ;;
yan bir kitap da vardır (50/Kaf 4);
Allah buyurur ki: .J~W.UI...i)3Biz
yani: Onl<!;rın amellerini koruyan . Bu
kesinlikle onu gelebilecek herhangi
durumda ~ kelimesi, ~h koruyan
bir tehlzkeden _korqruz ( 12/Yfısuf
an!all)ına g~lmiş olur. Yüce Allah'ın:
12); ı.:;.,ıl~l ~ l~Liı. Namaziara
~ ~ .\..111 Allah onların başında bir
dik,kat edin (2/Bakara 238); ~ 0.ı~13
gözetendir (42/ Şfıra 6) sözü gibi olur.
6~Liı. ~__ıYJ Onlar ki; namuslarını
ko~ur~a; .(23/m,ü'minun 5); ~Wlj Ya da anlamı: Korunmuştur; zayi
.;,ı~Wlj ~_ı~ Namuslarını koru- olmaz. Yüce Allah'ın: ~ _;.j ~ ~
yan erkekler ve namuslarını koruyan ~ ~3 -)j ~ ~ ~GŞ- O~un bilgis-i
295
Rabb 'imin katında bir kitaptadır; be- araştırmada acele etmektir. Birinci
nim Rabb 'im ne yanılır ne de unutur manasında: Ji.).:.JI ' \1~;.1 ve G~ /,j~;.i_:,
(20/Taha 52) sözü gibi . Ji.).:.JI ~ deyimleri kullanılır ki, soru
..b~ ise, muhafaza etmektir. Bu sormada, isteınede acele etmektir.
ise, her birinin diğerini korum~sı Allah buyurur ki: 1;s?.;,j~ I.A.y.Sj~ 0J
deıyıektir. Yüce Allah'ın: Jc (>A 0.1~1_:, ı).i.!~ Eğer sizden onları isteyip d~
6~~ f.f~ Onlar, öyle kimseler- sizi zor/asa, cimrilik edecektiniz (471
dir ki. namazlarını muhafaza eder- Muhammed 37). Bunun aslı, /,j~;.i
ler (23/Mü'minun 9) sözünde ise, bu ~~~~ deyiminden alınmıştır ki, hay-
kişilerin namazlarını, hem vakitleri- vanı yalın ayak bırakmak, yani onun
ne, hem erkanına riayet ederek, hem toynağını soymak demektir.
de var olan güçlerinin tamamını kul- Deve için kullanıldığında ise, pa-
lanarak onu yerine getirmeye özen tilderinin yürümekten ineelip soyul-
gösterdiklerine dikkat çekilınektedir. ması anlamına gelir. Fiil, ~~_:,Li;.~
N am azın da; l.F ~ i)L:Jı 0J şeklindedir. '-:-l_/-~1 ' ~':ı~;.i: Bıyıkları son
pı_:, "'\;.~\i Hiç -kuşkusuz namaz: derece kısaltttm deyimi de bundandır.
insanı iğrenç işlerden, kötülüklerden Yüce Allah'ın: ~~~tS .:J1 Hiç
alıkoyar (291Ankebut 45) ayetinde kuşkusuz benim Rabbim lütufkardır
dikkat çekildiği gibi, onları korudu- (I 9/Meryem 4 7) sözünde geçen ~
ğuna dair bir açıklama vardır. ise: İyi, nazik demektir. Bu bağlam-
t - da, u. )liı: ..:..üi:..
-- J. J ...
.. ve .ı...,
_: ~
'
. ı en:.
_ deyım
:. "
..bi:..:i ise, denmiştir ki: Gafletin az-

lığıdır.Gerçek anlamı ise, ezber gücü- Bir kişiye ikramla ilgilenmeyi anla-
nün zayıflığından, zorlamayla ezber- tır. ~ de: Herhangi bir şeyi bilene
lemeye çalışmaktır. Bu kuvvet, aklın verilen bir isiındir.

fonksiyonunu yerine getirme sebep-
lerinden biri olduğundan, gördüğün ~/H-k-k
gibi, tefsirini genişletmişlerdir.
~ise: Muhafaza, yani, koru- ~ kelimesinin aslı, uygunluk ve
ınası ve himaye etmesi gerekenin uyumluluktur. Kapıyı tutan ayağının
kendisine yüklendiği öfkedir. Bu ke- kendisi için hazırlanmış sabit yere
lime, salt anlamdaki öfl<e için de kul- uygun gelmesi ve düzgün bir şekilde
lanılır. Onun için: 0~ ~~ deyimi, orada dönebilmesi gibi.
falan beni öjkelendirdi, demektir. Hak kelimesi değişik anlamlarda
kullanılır.
~/H-f-y Birincisi: Bir şeyi hikmetin ge-

reği olarak yaratana hak adı verilir.
Soru sormada "t.i:;.J: Israrlı iste- Bunun için Yüce Allah için: O, hak-
ınede veya bir durumu öğrenmedeki tır denir. Allah buyurur ki: Jı 1_,~_)_:,
296
~~ ;J.~_:,..;, ~~İnsanların tümü gerçek rektiği kadar, gerektiği zaman ortaya

sahipleri olan Allah 'a döndiirülürler konan fiilihareket ve söze de hak adı
( 1O/Yunus 30); bunun az ilerisinde verilir. ~ cillj_:, ~.~ı\;~ Senin yaptı
ise: ~! ~~ ~ \~W ~~ ~_) .Wı ~~ ğın haktır ve sözün haktır, d~nmesi
j)ı~.ıı' İşte hak olan Rabbiniz Allah gibi. Allah buyurur ki: 4
,:,i;~~
budur. Hakkın ötesinde sapıklıktan ~_) Böylece Rabbininni sözü hak
başka ne var ki? (1 O/Yunus 32). (gerçe~leşmiş) oldu (1 O/Yunus 33);
İkincisi: Hikmetin gereği olarak ;:,6

1
(j''Y.:...'; ~ j~ı ~ Cehennemi,
yaratılan şeye de hak adı
verilir. Bu mutlaka tamamen do/duracağım,
açıdan: Yüce Allah'ın her fiili haktır, sözü hak olmuştur (32/Secde 13);
denir. Ölüm haktır, diriliş haktır 9en- ~~~~~~ı Jı )"J Eğer gerçek on-
mesi gibi. Allah bllyurur ki: '?~1 ). ların keyfi arzularına uysaydı, (23/
\.)) ~I.J ~~ ~~ ~ O, güneşi Mü'minun 71).

ışık kaynağı ve. Ay 'ı, ay_d_ın,~ık yaptı Buradaki hak kelimesinden bizzat
(lO/Yunus 5); ~~ ':1) .illj .uıı ~ Lı Yüce Allah'ın zatının kastedilmiş ol-
Allah, bunlart, Hakkın dışında bir ması da, hikmet gereği ortaya konan
şekilde yaratmamıştır ( 10/Y un us 5). hüküm anlamında kullanılmış olması
'!
Kıyamet
.. } ~
...
hakkında
} ~
' '! •
ise: ~j'.':'~·"·:ı.J
,
da doğrudur.
~ .ı...i) _;._:;_:, '?) J§ jA ~1 Sana:
O ceza \~ .; ,~~.;1: Yani: Onun hak olduğu
günü gerçek midir? diye soruyor/ar. De nu tespit ettim veya onun hak oldu-
ki; Rabbim hakkı için, evet. O, gerçek- ğuna hükmettim. Yüce Allah 'ın: ~
tir (1 O/Yunus 53); ~ı 0_,:~<) Gerçe- ~~ Hakkı, hak yapmak için (8/Enfal
ği gizliyarlar (2/Bakara 146); ~ ~~ 8) sözü de bu anlamdadır.
~_) Bu, Rabbi11;den olqn ger_çektir (21 İhkak-ı hak (Hakkın gerçekleşti
Bakara 24 7); ~_) ~ ~ .G).J Bu ke- rilmesi) iki şekilde olur:
sinlikle Rabbinden olan gerçektir (2/
Birisi: Delilleri ve ayetleri Ort'}-
Bakara 149).
ya k?xı:ıaktı~. Y~ce" Allah'ın: ~.Jl.J
Üçüncüsü: Bir şeye, gerçekte ~ \...i\..bl..:., ~ pJ ~ Onlara karşt
olduğu şekilde uygun biçimde inan- size apaÇik bir yetki verdik, (4/Nisa
ma k tır. <....JlhJl --~ıı _.ı. 6üll
. . _.ı. d• _,... • • ~. u. ~ jliic
. .1 91) buyurması gibi; yani: Güçlü/sağ
~ -?lııi.J. ~I.J Falanın dirtliŞ, sevap, lam bir delil.
ceza, cennet ve cehennem hakkındaki
İkincisi: Şeriatı
tamamlamak
inancı haktır, sözümüz gil:Ji. Allah
ve onu herkese yaymaktır. Yi_lce
buyurur ki: ı)i~.i.ı ~ lfo\ 0.1~1 .Wı lS~
Allah'ın: 0...ı~ı.Slı "oj. .)J_:, ~_); ~ .Wı_:,
~~ &: ~Bu aradaA Ilah, iman eden- .
Halbuki kdfirler istemese de Allah
.
leri, anlaşmazlığa düştükleri gerçeğe nurunu tamamlayacaktır (61(Saf

iletti (2/Bakara 213). 8); ~ı u.ı~.J lS~~ .:Jy.,_:; ~) '?~\ ).
Dördüncüsü: Gerektiği yerde, ge- ~ u.ı~ı Jc ;_)~ l:.~ı} .Kendi dinini diğer
297
bütün diniere karşı üstün getirmek Deniyor ki: Manası:
Uygundur.
üzere peygamberini doğru yol ve ~ ~şeklinde de okunmuştur. An-
gerçek din ile gönderen Q'dur,, (9/. lamı: Vaciptir, denmiştir. ~i ~~.J
Tevbe 33) sözleri gibi. <ÜW\ \...Q .UW\ ~~Y; Koca/arı, onları geri almakta
Gerçekleşecek olana yemin olsun; öncelik hakkına sahiptirler (2/Baka-
Gerçekleşecek Olanın ne olduğunu ra 228) sözü bu anlamdadır.
bilir misin? (69/Hakka 1-2) sözü ise, 4ii.ı?; bazen sebatı ve varlığı olan
kıyamete işarettir. şeyler için kullanılır.
B unu.. ~: . .iw\ ..:ı. yU" ' :._ rJ:!
-.ı ' lılı rY-:1 -·- ı·n- ''
_ PeY,~amb~ril} _ (sas), Haris'e; ~
sanlarm alemierin Rabbinin huzurun- \'~l.;.,ı) 49.ı?; W ,4•.ı?; ~Her hakkın
da durdukları gün (83/Mutaffıfın 6) bir hakikati vardır; imanının hakikati
sözü ile açıkladığı gibi; çünkü: Orada nedir? 344 sözü gibi. Yani: iddia ettiği
ceza gerçek olur. .;~~~;~ .\iliı...;. deyimi, nin hak olduğunu haber veren nedir?
hak konusunda ondan davacı oldum .; :i~.ı?; ~ 0~: Yani; koruması
ve onu mağlfıp ettim , demektir.
' gerekenleri korur. Bu kavram, daha
Hz. Ömer şöyle der: ~ ~Wl lj)
' '
önce geçtiği gibi, bazen inançla ilgili

~~ ~ J .)i ~~ ~~\ ~Kadınlar, olarak da kullanılır. Bazen de amel-
nassu '1-hikiık'a/buluğ çağına erdik- de ve sözde kullanıldığına rastlanır.
lerinde asabesi daha yetkili olurlar. 343 ~~.ı?; ~ 0~ /Falanın fiilinin haki-
~~~ J) 0~: Küçük işlerde bü- kati vardır; yani: Yaptığında ri yakar
yük kavgalar çıkaran adam demektir. değildir.
Bu kelime, hem vacip hem kaçınıl
.' '
4ii.ı?; ~~ Falanın sözünün bir ha-

maz hem de caiz anlamında kullanılır. kikati vardır; yani : Ne çok ucuziatan
~~~ ~ 1 :~ Üi. 0lS:.J Zira inanan-
lara yardım etmek bizim iizf!_rim_iz_e_ 344Salih b. Mismar, Peygamberin (sas) Haris
hak olmuştur (30/Rum 47); l..b. ~:OS b. Malik ' e: Hdris, nası/sın veya nesin? diye
~~~ ~ ı~!ic Mü 'minleri kurtarmak sormuş o da: Müminim ya Resülallah kar-
ş ılığını vermiştir. Gerçek mürnin mi? diye

da böylece üzerimize hak olmuştur sormuş; o da: Gerçek mümin, demiştir. Her
(ı O/Yunus ı 03 ); Jc
J)i '; 0i j;~> Jc hakkın bir hakikati vard~r: imammn hakikati
~~ ~) ~~ Benim üzerimde bir haktır nedir? Kendimi dünyadan çektim, geceleri

ibadetle meşgulüm , gündüzleri oruçluyum .
ki, Allah hakkında hakkın dışında bir
Az iz ve Celil Rabbimin Arşın ı seyreder gibi-
şey söylemeyeyim (7 1A'raf 105). yim ; Cennet ehlinin orada birbirlerini ziyaret
ettiklerini görür gibiyim; cehennemiikierin
feryatlarını duyar gibiyim, dedi . Peygamber:
343Anlamı : Kız çocuğu, çocuk olduğu müddetçe Allah 'ın kalbini aydınlattığı bir mümin, bu-
onun için annesi daha hak sahibidir: erginlik yurdu. İbnu'l-Mübarek, Zühd'te (s. ı 06) mür-
çağına geldiklerinde ise. akrabası daha hak sel olarak tahriç etmiştir. Bezzar ve Taberiini
sahibi olur. Bkz. İbnu'I-Es'ir, Nihiiye, ı, 4ı4; tahriç eder. Bu, mu 'dal bir hadistir. Bkz. İbn
Şerif Radiy!M. Abduh, Nehcu'l-Beldğa, II, Hacer, İsdbe, ı, 289; Heysem'i, Mecm eu 'z-
3ı4; burada söz, Hz. Ali 'ye nispet edilmiştir. Zevdid, ı, 57.
298
ne de çok pahalıya satan biridir. Bu-

nun zıddı olarak~~~ j,}:?i~ ke- ı....ib 1 H-k-f
limeleri kullanılır. Bu açıdan, dünya
batı!, ahiret ise, hakikattir, denmiştir; _AIJah buyurur ki: .G._:,§ j~i ~l
böylece birinin geçici, diğerinin ka- ~t.b."ı~ Ahkaf bölgesindeki kavmini
lıcı olduğuna dikkat çekilmiştir. Fa- uyarm ış (46/Ahkaf 21 ); ayette geçen
kihler ve Kelamcıların literatüründe uli;..i eğimli biçimde kıvrılara~ uza-
söz konusu edilen hakikat ise, keli- yıp giden kum demek olan Wi:- 'ın
menin dil yönünden as ıl anlamında çoğuludur. ~ı..;.~ kumlu~ ~~lgede
kullanılmış olmasıdır. yaşayan ceylan demektir. ~~] bir
'
Deve için kullanılan ~~ (el-

o.
kum tepeciği gibi kıvrılıp duran şey
hikku) kelimesi, yük vurulmasını hak demektir. Şair şöyle der:
-
edenini anlatır. "!3~nun dişisine ise,~ ili_Jl;.! ~ ~~~ ,; Jı,;.;., -' ' '\
d~nir; _çoğl[l u, Jli;. dır. Bu bağlamda 119- Hillilin Semavesi kıvrılıp
~ ~ :iJlJI ~i denir ki: Dişi deve, gidene kadar. 345
yükünü taşıma zamanını doldurdu,
anlamına gelir.
~/H-k-m
y:b 1 H-k-b ~ (Hakeme) fiilinin aslı bir şeyi

ısl ah etmek için bir tür alıkoymak/
' -
Allah buyurur ki: 4li:;.i ~ ~'ı engellemektir. Bunun için gem~
Orada sonsuza dek kalacaklardır 9jj1 hayvanın hakemesi diye adlan-
(7_8/Nebe' 23); deniyor ki: Buradaki dırılmıştır. ~ve ~ıjjı ~ hayva-
~ kelimesi, uzun zaman dernek nı yular ile kontrol ettim denmekte-
olan ~ 'un çoğulu~ur. ~ de sek- dir. ~i hayvana bir yular takınayı
s~n yıldır; çağulu ~'dır. Doğrusu ifade eqer. Aynı şekilde: ~.+',l\ ~
~'nin belirsiz bir zaman dilimi ol- ve ~i zayıf akıl! ıyı kontrol altında
duğudur. tuttum, denmektedir. Şair şöyle der:
y~~ da, heybeyi binekte olanın ~~~ ı~\:Ü.ı!.;. ~~-'".
arkasına bağlamaktır. Bu fiil, ~l;.;] 120- Ey Beni Hanife ayak takı
ve ~)~.;~ 0 1~ şeklinde de kullanılır. ~ mznızı kontrol altında tutunuz. 346
~1: Devenin, kamışının kılıfına
Allah buyurur ki: ~ ;~ ~i JS
girmesinden dolayı, ufak suyunu
O Allah ki, her şeyin yaratılışını gü-
dökerken zorlanrnasıdır. yi.;.i ise, bir
yaban merkebidir. Bu ismi almasının 345Şair, Accac. Bkz. Divdn'ı, s. 496; İbn Fiiris,
nedeni kasıklarının inceliğidir; başka Mücmel, ı, 246.
bir görüşe göre, kaos ıklarının beyazlı 346Şair, Cer'ir. Bkz. Divdn'ı, s. 47; İbn Fiiris,
Mücmel, ı, 246; Zemahşeri, Esdsu'l-Beldğa,
ğıdır. Dişisi ise, .. ~'dır.
s. 91.
299
zel yaptı (32/Secd~ 7); ~lA~~ t:,\]~ sında hüküm verenlere de hakim ve
::..<~~.ı..: ~JJ\'.J .ut.:ıi
~~ .. .. .\.ılı ;-::--::('"'U
~ •=· :~1 .. Al- hükkdm denmektedir. Allah buyurur
lah, şeytanın körük/ediği bu arzuları ki: ~~\ ~ ı)~.:ı Hakimfere peş
J)
her defasında gidererek arkasından keş Çekmeyin (2/Bakara 188)
ayetlerini pekiştirdi. Allah her şeyi Hakem ise, hüküm konusunda
en iyi bilen ve en kusursuz yapandır uzman olandır. Bu kelime, anlarnca
(22/Hac 52) daha etk)lidir. Allah buyurur ki: ~~
Bir şey hakkında hükmetmek, ~ ~~ ~~ Ben Allah 'ın dışında bir
onun belirli bir şekilde olduğuna veya hakerne mibaşvurayım? (6/En'am
olmadığına karar vermektir. Bu karar 114); ~~ ~ ~j ~~ ~ ~ ~~~
başkasını bağiasa da olur bağlamasa Onlara biri erkeğin ve öbürü kadınm
da. Allah buyurur ki: L>"Ull (E~ I~).J
o ' ~ , ,
akrabası olan iki hakem gönderiniz
J~~ 1~ 0i İnsanlar arasında hü- (4/Nisa 35).
küm verirken adalete uygun hüküm Son ayette: ı..:&. demiş fakat \..:,.Şh
vermenizi emreder (4/Nisa 58); ('S.)j dememiştir. Böylece her iki hakemin
~ ~~ I.J~ ~İçinizden iki adil kişinin taşıması gereken şartın hükmü üstü-
karar verecekleri bir kurhanlığı (5/ ne almaları ve bunun gereğini tekrar
Maide 95). Şair şöyle der: onlara detaylarda müracaat etmeden
~P~ı ~~~ili~~~-'~'
> •
bir çözüm önerebileceklerine dikkat
çekilmiştir. Hakem kelimesi , hem bir
~~ ~).J
. .
t.1.J.:..rL.U .)J
kişi, hem de birçok insan için kullanı
121- Hüküm ver, kabile kızları
nın hüküm verdikleri gibi, baktıkla
lır. ~Wl J~ Li.AS~ hakime başvurduk
ifadesi d_e bundandır. Allah buyurur
rında • J "' , ' ~ i .. .. g • .. ' ,
kı: ~_,c.\..b.ll .}) l.JAS~ ul c.J.J-':!-!-1 Bun-

Küçük bir suya varmak için hız
lar Tağutun hakemliğine başvurmak
lıca koşuşturan güvercin!ere. 347
istiyorlar (4/Nisa 60).
~ ise, az su demektir. Deniyor
G)ti ~falanı hakem yaptım de-
ki, bunun manası: Bilge ol, demektir.
mektir. Allah buyurur ki : ~~ ~
: : .. ~t.Jı
All a h b uyurur k ı:. uY-:1:! ~<Üi
..... . r - rH! ~ ~ Onlar aralarında çıkan
0~Y.r~ ~ ~~ ~ ~~ ~.J Yoksa anlaşmazlıklarda senin hakemliğine
cahiliyenin hükmünü mü arıyor/ar? başvurmadzkça (4/Nisa 65).
Kes in inançlı/ara göreAllah 'zn düze-
Batı! ile hükmetti dendiğinde bu-
ninden/Allah 'zn verdiği hükümden
nun anlamı, batılı, ~~km ün yerine ge-
daha iyisi düşünülebilir mi hiç? (5/
çirdi demek olur. ~ (Hikmet) ise,
Maide 50). Onun için, insanlar ara-
ilim ve akılla hakka isabet etmektir.
Yüce Allah'ın hikmeti ise, O'nun
347Şair, en-Nabiğa ez-Zübyilnl, Muallaka'sında. tarafından hikmet eşyayı bilmesi ve
Bkz. Divan'ı s. 34; Nahhiis, Şerint '1-Kasaidi Y-
onları gayet sağlam bir şekilde yarat-
Tis 'i, II, 168; FeyrCızilbildl, Besair, Il, 491.
300
masıdır. İnsanın hikmeti ise, varlıkla çünkü hüküm bir şeyi ölçü alarak baş
rı tanımak ve hayırlı işleri yapmaktır. ka bir şey hakkında karar vermektir.
İşte Hz. Lokman 'ın kendisi ile nite- Şu, şöyledir veya şu, şöyle değildir
lendİğİ vasıf da budur. demek gibi.
Allah buyurur ki: 0~ l4l ~.J . Peygamber buyurmuştur ki:~ 0)
~1 Andolsun ki, biz Lokman 'a ~ pı Şiirin içinde hikmet olan
hikmet verdik (31/Lokman 12); böy- da vardır; 348
yani, bu doğru bir öner-
lece kendisinin nitelendİğİ sıfatiarın ınedir. Bu Lebid'in şu sözüne benze-
hepsine dikkat çekmiş olmaktadır. mektedir:
Demek ki, Yüce Allah hakkında ~ '· : Cı- :ı _1 n
-:.;. u.
~ •..) i..S_JSJ
kullanılan:~), O Hakimdir cüm-
122- Rabbimizden sakmmak en
lesinin anlamı, bir başka varlığın bu hayırlı iştir. 34')
şekilde vasıtlanmasından farklıdır.
Allah buyurur ki: i]!.:., ~1 ~~i.J
Bu açıdan Yüce Allah buyurmuştur
Ona daha çocukken bilgelik verdik
ki: ~Wl ~~.;Jıı ~i Allah hükme-
(19/Meryeın 12).
denlerin en güzel hükmedeni değil
midir? (95 /Tin 8). •' reygamber buyurur ki:~~~
~\..9 J#.J Susmak hükümdür, fakat
Kur'an'ın hikmetle nitelendiril-
onu yapan azdzr. 350 Burada kullanılan
mesi onu içermesindendir. ~Y.i ~ )1
hüküm kelimesi, hikmet anlamın
~~ -:-ıG.şjı Elij; Lam, Ra. İşte bunlar
~ hikmet dolu Kitah 'ın ayetleridir
dadır. LWı:, ~G.şjı f~ :k!.J Kendileri-
ne kitabı ve hikmeti öğretiyar (3 /~}-i
(ı O/Yunus ı) ayeti gibi. Bu açıdan
İmran I 94). Allah buyurur ki: 0_p:ıı.:ı
Alla!; buyurur kinde: ~ rA~l?- ~.J
~~ ~ y.:ıj.:. ~ı..;,~~~~ Onlara bu
~~ - .ili ı wl:ii
- - J - - .. ~
: -~ ~ ~
:fo " . ·
i~·. ı..;, Ev-
tutumlarından vazgeçmelerini sağ

layacak haberler geldi. Bu haberler 348Hadisi Buhar!, Edeb/Ma Yecuzu mine'ş-Şiri
son derece anlam/i ve etkilidir (541 ve'l-Edebi (X, 445); Ebu Diivud: Şüphe
siz şiirin bir kısmı hikmettit~ Bkz. Hattabi,
Kamer 4-5) denmiştir. Meali mü 's-Sünen, IV, 136; İbnu'I-Kayyinı,
Deniyor ki:~ in manası muh-:; Mecmeu '1-Fevdid ll, 260, Beğavi, Şerhu 's-
kem demektir. Bu da: .Gt;ıi ~i Siinne, XII, 369.
349Bkz. Divdn'ı s. 139
ayetleri sağlamlaştırılmış (ı ı /H ud 350Beyhaki, Şuab'de, Enes'ten zayıf bir senetle
ı) ayeti gibidir. Her ikisi de doğru merfu olarak; Kudiii ise Enes'ten; Deylemi
dur. Çünkü O hem muhkem hem de de Firdevs'te, İbn Ömer'den tahric etmiştir.
hikmetleri dile getirendir, dolayısıyla Bunun mevkuf olup Lokman'ın sözü oldu-
ğu doğrulam ı ştır. İbn Hibban da Ravdatu 'l-
içinde her iki mana da birlikte var- Uka/d (s.4\)'da [Diiru'I-Kütübi ' l-ilıniyye,
dır. Hüküm, hikmetten daha geneldir. Beyrut] sahih bir senetle tahric etmiştir. Bkz.
Onun için her hikmet bir hükümdür, Suyuti, ed-Durru '1-Mensıir, VI, 5 13; Acluni,
Keşfu '1-Ha.fa. ll, 32; Suyuti, el-Fethu 1-Kebir.
fakat her hüküm bir hikmet değildir;
II, 202
301
terinizde okunan Allah 'm ayetlerini kaydedilecektir.
ve hikmeti hatırlayın (33 / Ahzab 34 ); Hadiste:~W10)Cennetmu
deniyor ki: Bu, Kur'an'ın tefsiridir lıakkimler içindir, buyurulmuştur. 35 1
ve Kur'an'ın dikkat çektiği şeylerdir. Deniyor ki, bunlar müslüman kaldık
~). t..;. ,;s;,J ,;iı1 0J Allah dilediği hük- larında öldürülecek, dinlerinden dön-
m-ü verir (5/Maide 1); yani: Dilediği düklerinde ise serbest bırakılacakken
ni hikmetle yapar. Bu da, kullar için ölümü tercih edenlerdir. 352 Bunlar
Allah 'ın yaptıklarına razı olmaya bir hikmet konusunda uzmanlaşmış kişi
teşviktir. . lerdir, diyenler de vardır.
İbni Abbas: ~lj ~~ -;.ıt~i ~ ...
Allah 'ın ayetlerini ve lıikmeti (33/
~ 1 H-l-l
Ahzab 34) ayetinin yorumunda şöyle
der: Burada söz konusu olan, Kur'an J;. kelimesini aslı, düğümü çöz-
ilmidir; O'nun nasihi, muhkemi ve mektir. Allah buyurur ki: ~~ ~lj
müteşabihidir. İbn Zeyd der ki: Bu ~~ ~ Dilimin düğümünü çöz (201
onun ayetlerinin ve hikmetlerinin il- Taha 27).
midir. Süddl der ki: Bu, nübuvvettir. ~ indim demektir. Bunun aslı
Kur' an' ın hakikatlerini an lamaktır, inerken yüklerin indirilmesinden
diyenler de olmuştur. Bu, onun pey- alınmıştır. Sonra salt anlarnda il'}iŞ
gamberlerden Ulu 'l-azm olanlarına için de kullanılmıştır. Bu açı<Jan: J;.
mahsus kısmına işarettir. Bu konuda ~~bir şekilde indi ve ~'fo.~~ baş
diğer peygamberler onlara tabidir.
kası onu indirdi denmiştir.
AH<!h buyurur ki: 0.1~1 0~1 ~ ,;s;,J Allah buyurur ki: ~ 4:ı) ~ _:,i
1;ı\A 0.1~ l~i Gerekİslam 'a bağlıpey ~_/ı Veya bu belcı/ar yurtları'?m ya-
gamberler ... Yahudiler arasında buna kı~ına iner (13 /Ra'd 31 ); ~~ lfoij
göre hüküm verirler (5/Maide 44). )~1 jl~ Milletlerini he/dk yurduna
İşte peygamberlere mahsus olan hik-
;ürükleyenleri görmüypr musun?
met veya hüki.jm buÇur1 ~II~h ~uyu:u~ (14/İbrahlm 28). ~jj1 J;.: Borcw;z,
ki:~~~.~·.:;:_?\~ 'Tt;ş.11 ~~ 0.i .::ı~ wyl ödeme zamanı geldi, demektir. ~
Bu Kitab 'ın bir kısım ayetleri kesin an- ise, bir yere inmiş olan topluluktur.
lamlı (mulıkem)dir, bunlar onun özünü
J~ ~ deyimi de bunun gibidir.
oluştururlar. Diğer kısmı da birden çok
;;.h_;, (mahalle) ise, oturulan yerdir.
anlamlı (müteşabih)tir (31AI-i İmran
Düğü~ünçözülmesinden istiare yo-
7). F ( Muhkem) ise, lafız yönünden
luyla~~~~~ J;. deyimi türetilnıiş-
herhangi bir şüphe taşımayan ve mana-
sı da apaçık olan kısımdır.
<~.,ı' \i~ (Müteşabih) kendi içinde 351 İbn u' 1-Eslr, Nihdye, l, 419; Zemahşerl, Faik,
birk~ç çeşittir. İnşal1ah yeri gelince I, 303;
352Abdurrezzak, Musannef , V, 265; Mücahid' ten.
302
tir. Allah buyurur ki: .tllı ~jj ~ i_,lS_j (66/Tahrim 2) yani: Yeminlerinizin
~~~Allah 'ın size bağışladığı he/al kefaret yoluyla nasıl çözüleceğini
ve temiz nimetlerden
,_~
yiyin (5/Maide
~ ~
açıklamıştır.
88); ~IY,.. lu.J ~lu Şu helaldir, şu Riyay_ette: ~ ~~ ~~ ~Y>:! '1
da haramdır (16/Nahl 116). ~~ i..W
~] )~1 .i.~.•~ ~'JJ'Ji Bir ada-
~0:J1 ':,);ı koyunun memesine sütün mın üç eviadı öldüğü halde ona ateş
inmesi deyimi de J.)h. 'dendir. Allah dokunmaz yeminin helal kıldıkları
buyurur ki: ~~~~~~Kurban, hariç, 353 yani: İnşallah Teala dene-
yerine varıncaya kadar (2/Bakara cek zaman kadar. Şairin şu sözü de
196). Yüce Allah, şunu helal kılmıştır bu anlamdadır:
deyimi de bunçia)ldır. Allah buyurur jJ!;~ J.a_j'J\ ~_j
ki: f.W'li fSJ ~ıJ bütün hayvanlar
123- Sanki, yere basmaları
size h(!liil kıl~ndı (22/Hac 30); ~ı y
tahlfllanlıktır. 354
.:.~- · i ~~ ·Su ı ~~ - ·· ı ~ Ufu.ı G1 • -~''
'-:..)..?.- - .. - ~ .~ . --
Y -, . _: r..ş-;
.2l."..r ..::.ıu:i - ~ .ıJll "IJI ı.;,...~ ws.ı.;, ı..;, _J-
Yani: Onların koşmaları süratli-
- ,_) •. - •• - ••
dir; hızlarından toynakları, kişinin
di~ (j~_j Ey Peygamber! Mehirle-
inşallah diyeceğibir anlık bir zaman
rini verdiğin eş/erini, Allah 'ın sana
kadardan daha fazla yere değmez.
ganimet olarak verdiği cariyelerini,
seninle beraber hicret eden amcanın ~ise,zevc yani kocadır. Bu, ya
kızlarmı, halalarının kızlarını, alma- her birinin diğeri
için eteğini çıkara
nı he/al kzlmzşızdır (33/Ahzab 50). bildiğindendir, ya onunla beraber ya-
şamasındandır ya da birbirine helal
Eşierin
helal kılınması o anda
oluşlarındandır.
gerçekleşmiştir. Çünkü onlar onunla
birliktedir. Amca kızları ve ondan Onun için seninle halle,;;ene, yani:
sonra sayılanlar ise kendileri ile evie- Seninl_e beraber yaşayana ~ adı ve-
nilmesi helal kılınanlar arasındadır. · rilir. ~'.ı].; de, zevce/hanımdır; ço_ğu
L _
·~-'11 c-:
~....P.-
~~ ·- J.)b.
;i-. ve U7-"J ·,!-
~....P.-..J
lu, ~)b.'dir. .8,.llah buyurur ki: J.:i~j
deyimleri kişinin İlıramdan çıkışını
~)L.:,i ~ 0.1~1 ~~~ Öz oğullarznız,ın
helalleri/eşleri ile (4/Nisa 23). :i...b.:
ya da harem bölgesi dışına çı~_ma~ı
Fistan ve abadır.
nı anlatır. Allah buyurur ki: ~ ljj_J
IJjlb..::,ıj İhramdan çtkmca .avlan~ ~) ise, insanda ufak suyun/
bi{irsiniz (5 /Maide 2); 1~ ~ (ji _j bevlin aktığı kanala denir; çünkü, bu
AJI Ki sen bu şehirde dilediğini ya- kanalın herhangi bir boğumu/düğü-
pabilirsin (90/Beled 2); yani: Sana

353Buhiirl, Eyman ve'n-Nuzür XI, 472; Müs-
helald ir. lim, Bir ve's-Sıla (HN: 2632). Bkz. Beğavl,
, Alla]-ı buyurur ki: tSJ .:Jıı 0-a) ~ Şerh u 's-Sünne, V, 451, Muvatta, Cenaiz,
~~~ ~ Allah size yemin/erinizi (Zerkani Şerhi, II, 75).

354Şair, Ka'b b. Züheyr. Bkz. Divan' ı, s. 13; İbn
kefaretle geri olmanızı he/al kılmıştır Filris, Mücmel, I, 217.
303
mü yoktur. ~ ;~: İnsanı yemine sürükle-
yen şey demektir.~ '~'~1;,5.: deyimi ,
siyah-kırmızı karışımı mı yoksa sarı
U.b. 1 H-1-f
kırmızı karışımı mı olduğunda şüphe
~: Sözcüğü, topluluk arasın edildiğini; biri onun siyah-kırmızı

daki sözleşmedir. :;jjı..;_:, ise, karşılıklı karışımı olduğuna yemin ederken,
sözleşmedir. Sözleşme ile yapılana diğerinin sarı-kırmızı karışımı oldu-
bağlılık göstermek için de kullanılır. ğuna yemin ettiğini anlatır.
rj~ ve rj~ deyimleri sözüne :;jjı..;_:, : Her birinin diğerine yemin

sadık, sözünün arkasında olan kişiyi etmesidir. Ayrıca salt anlamda her tür
anlatır. wi;.\ da ~ 'in çoğuludur. bağlılık için de kullanılır. Bu açıdan
Şair Züheyr şöyle der: bir kişinin anlaşmalısına u~ ~
J.J. "'
~~ ~ ~ .j~~~ \..l;S_)Ijj-'": ~jdenir.
124- Siz, sözleşme yapanlara Peygamber (sas): r:JL:.ı)'l ~ ~ ':J

sonradan yetiştiniz; tahtı devrilmeye İslam 'da hiçbir hit/ (ö~el dostluk
yüz tuttuğunda. 355 antlaşmasz) yoktur, buyurmuştur. 356
Yani: İşlerinin yolunda gitmesi Falan adam ~Llı1 ~'dır demek,

sona erecekken. Kişinin arşı ise, işle dili sivridir; söze başlar, dur durak
rinin bel kemiğini oluşturan şeydir. demeden devam eder. Aynı anlamda
;;.;,.~\ ~ lfesahatin dostu denir.
~'in aslı, insanların birbirinden
sözün doğruluğuna ilişkin aldıklar
yemindir. Ayrıca, her tür yemin için ~/H-1-k
de kul_lanıJır. Allah buyurur ki: ~j
~ ~~ ~ Çokça yemin eden,
JS L;b. kelimesi bildiğimiz boğazdır.
görüş ve analizde yüzeysel bakan .;.fu.. boğazını kesti demektir. Saçın
kimseye uyma (68/ Kalem 1O); wSb., kesilmesi ve kısaltılması için de kul-
yani: Çokça yemin eden. lanılır. ;y_.i Jb.. Saçını tıraş etti den-
J- "' •
mesi bundandır. Allah buyurur ki:
Yine buyurur ki: i_,llS ı_;, .ıJ..l~ 6~
~.J).J ljiı};. ~ ~ j Başlarmzzz tıraş et-
Onlar söylemediler diye Allah adına
meyin (2/Bakara 196); ~.J).J 6J?l> ~
yemin ederler (9/Tevbe 74); 6Ji}>)j
~ ~ \...:,j ~ ~!~~Onlar sizden
356Hadis, Cubeyr b. Mut'iın'den alınmıştır.
olmadıkları halde, s izden oldukla-
ResGlullah: islam 'da hiçbir hi(fyoktur, cahi-
r ma Allah adına yemin ederler, (9/ liye döneminde yapılan hilflere gelince, İslam
Tevbe 56); ~~Y.J ~ ~~ 6Ji};) Sizi on/an daha da sağ/amlaştırmıştu: buyurınu~
razı etmek için Allah 'a yemin ederler tur. Bkz. Müslinı, Fcdail (HN: 2530); E bCı
DiivCıd, Feraiz (Hattabi, Medlimii :ç-Sünen,
(9/Tevbe 62).
IV, 105); Ahmed, Müsned, 1, 190; Beğavl,
Şeri1U :ç-Siinne, X, 202; SuyCıti, el-Fet/w '1-
355Şair, Ka'b b. Züheyr. Bkz. Diviin'ı, s. 61. Kebi'.r, lll, 343.
304
0.1~.J Başlarınızı tıraş etmiş ve ~: Nefsi ve tabiatı, öfkenin he-

saçlannız kısaJtılm ış olarak (48/F e- yecanına karşı kontrol etmektir. ço-
t_ih 2]). ~ t_).,\j Tıraş edilmiş baş ve ğulu, ri;..i 'dır., Allah buyurur ki: ~~
~~tıraş edilmiş sakat deyimleri 1~ ~~i ~_>:,li Onların akılları mı
de bu köktendir. bunu emreder (52/Tur 32); deniy?r
, o '
~~.S fo deyimi, bir insana bed- ki: Bunun manası: akıllarıdır. ~

dua edildiğinde söylenir. 357 Yani: Sen hakikatte akıl demek değildir. Aklın
öyle bir belaya uğrayasın ki, kadın sebeplerinden biri olduğundan böy)e
lar senin için saçlarını kessinler. Bu yorumlapır. Fiil olarak ~ ~ ve .:.i.;,
sözün anlamı: Allah senin gırtlağını JWı ve~ gibi formları vardır.
kessin, demektir de denmiştir. Buna ~iy,ıı ~i: Kadının yumuşak
yakın bir anlamda sertliğiyle, saçı huylu birkaç çocuk do ğurması dır. Al-
tıraş eden sert giysilere de ~ı.;._;, adı lah buyurur ki: <'Jl~ ;ıJi rJ!'>l ~ly) 0)
veri !miştir. İbrahim, gerçekten hoşgörülü, yu-
, o
~ise: Şekil olarak boğaza benze- muşak kalp/i ve kendini Allah 'a adçı
diğinden bu adı almıştır.

Kimileri buna mış bir kimse idi (ll/Hud 75); ~G~
~derler. Ben,~ 'nın saçı tıraş eden- ~ r~ Biz ona yumuşak huylu bir
ler dışında kullanıldığını bilmiyor~m. erkek Çocuk müjdeledik (3 7/Saffat
B':l_da ~ı...:;. 'in çoğul udur; tıpkı _)\.S ve 1Ol); yani: Onda yumuşak lık, bir güç
iifo gibi. L_(jm'ın üstünlü okunmasıyla derecesine erişmiştir.
söylenen ~ .....~elimesi güzel olmayan Yüce Allah'ın: ~ jtib';ı\ ~ l~)_j
"
~ı Çocuklarınız ergenlik çağı,;a
~
bir lehçedir. ~ ~): Görünüşü halka

gibi olan develer demektir. Halkada girince (24/Nfır 59) ayetinde geçen
yuvarlaklık manası da gözetilrr:ıiş ye ~ulum ise, ergenlik çağı demektir.
onun için r ~~ :ili;. denmiştir. yıi.ıı Jb. rb- kelimesinin bu isimle anılması
deyimi de; yükselirken uçuşunda dai- nın nedeni, onun sahibinin hilimle
reler çizen kuş demektir. muameleye daha layık olmasıdır. ~
~/H-1-m ~_j ci;.~ ~_:,i ı} uykuda görülen
şeyler için kullanılır.
'
_ \.:ılı de ~~ gibidir de denmiştir.
357 Hadis, Hz. Aişe annemizden alınmıştır. Der

~ve~] ve~~ ı}~~: Rü-
ki. Safıyye, hacıların Mina'dan Mekke'ye yamda gördüm, demektir. Allah bu-
hareket ettiği gün ay haline yakalandı. Ben yurur ki: ~~i ~ti.:,i ı)~ Dediler ki;
sizi buradan altkoyacağım dedi. Peygamber Bu gördükleriniz birtakım karmaşık,
(sas): Kurban Bayramt günü mü tavaf etti;
birbirinden kopuk hayallerdir ( 12/
diye sordu; Evet, dendi. O da: Öyleyse, sen
de yola çık buyurdu. Bkz. Buhar!, Hac/İzii Yusuf 44).
Hiideti'I-Mer ' etu Ba'deınii Efiidet, lll, 586; ~ise, büyük kenedir. Bu ismi
Müslim, Hac (11, 964; HN: 1211); Beğavl,
almasının nedeni olarak, çok sakin
Şerl1ıt 's-Sünne, VII, 234.
305
olduğundan yumuşak huylu kişinin İnsan 21 ). Kimileri, ~ nin çoğul u
hareket tarzına benzemesi gösteril- ~ şeklind.e4ir, d~miştir. Allah bu-
miştir. Memenin haleniesi ise, şekil yurur ki: ~jt._,ıı ~ ~ ~.JI Yoksa süs
olarak bu başlığın keneye benzetil- içinde yetiştiriferek olanı mı? (43/
mesindendir. Şair de memenin ucunu Zuhruf 18).
keneye benzetmiştir:
~ ~-}JJ ~~ıj 0tS-' '1' o ~/H-m-m
~ - 'iL:._ı~
~ .
·~·.:ıi: ·..L.
L) y.w IY.~
•• .. 1' ..
~:Çok sıcak olan sudur. Allah

125- Göğsününiki kenesini sanki , '
buyurur ki:~ a;;. I~.J KaY.nar .~u
kirletmiş im
içiri/en (47/Muhammed 15); ~ "J')
Tozdan bir çamurlayabancı bir t!~ .J Yalnız kaynar su ve irin Jçer_~
yazıcı gibi. 358
ler (78/Nebe' 25); 1~ ~ l~i ~~~
~~ ~: Deriye kurt düştü .. ~,:.\.; ~~~Iyi~ Kfıjirlikle~inden do-
~1: Qevenin kenesini çıkardım. iayı onları içecek olarak kaynar su
G)ij ~ Sakinleşmesi ve kontrol ve acıklı bir azap beklemektedir (61
edilebilmesi için birini idare etmek- En'am 70); ~ı ~J).J ~~ ~ ~
tir. Tıpkı, kenelerini çıkarınakla de- Başlarından aşağıya kaynar sular
veyi sakinleştirmek gibi. dökülür, (~?/Hac 19); ~ ~ 0) ~
~ ~ '-!y:;ıl Sonra, bu yemeğin üze-
~ 1 H-1-y rine kaynar su katılmış içki onlar
içindir (37/Saffat 67); ~ ~)J~ 1~
~ kelimesi, ~'in çoğuludur. ~~ .J İşte böyle artık onu tatsın/ar;
Tıpkı, l#'j ve ~~ gi.bi. Allah buyurur bu, bir kaynar su ve irindir (38/Sad
ki: .)l.:,k ~ i~ ~ ,;~j!.;, ~ Ziynet 57). I).aynağından sıcak olarak çıkan
eşyasından yapılmış, böğürme sesi suya~ adı verilir.
verebilen bir {mzağıyı (7/A'raf 148). Rivayette deniyor ki: ~ ~~ F-lWi
Fiil olarak ~ ~ /güzelleşti de- 'li<ıiı:.;.' - ·.-- 'l~ıı:.-:t.:,D..
~ .J"" ~ ~..J:U'" . '1t':t' •. unya, k ay -
mektir. narca gibidir; uzak olanlar ona gelir,·
Allah buyurur ki: :.ul...:.ı\~~0~ yakın olanlar ondan uzak durur. 359
~~ ~ Orada ince v~ kalın ipekten Ter de teşbih yoluyla ~ diye
yeşil elbiseler giyerek ( 18/Kehf 31 ); adlandırılmıştır. U.,)ıl ~!:At terle-
~ ~ .)-:'U ıfo.J İnce, yeşil ipekten di demektir. ~L.:..:;.. da, ya insanı teriet-
ve atlastan elbiseler giydirilirler (76/ tiğinden ya da içinde sıcak su bulun-
duğundan hammam adını almıştır.
358Şair. er-Runımah b. Muyade. Bkz. Divan'ı,

s. 255; İbn Cinni, Muhassas. ll, 23; Sabit 359Bkz. Zenıahşeri, Faik. ı, 322; İbnu'I-Esir,
Lugavi, Fark, s. 27; Cemherotu '1-Lağa, ll, Nihaye, ı, 445; Ebü Ubeyd, Garibu '/-Hadis,
188. IV, 490.
306
0~ ~!:Falan hamama girdi de- (39/Zumer ı 6) ayetinde işaret edilen

mektir. Yüce Allah'ın: ~L:;, ~ GJ W ~ (siyahlık) kelimesinin anlamı
~ 0.1~ 'Xj Şimdi bizim herhangi düşünüldüğü bu adı almıştır.
bir ş~faatçimiz yoktur,· cana yakın Ölüm de ~~ diye ifade edil-
bir dostumuz da yok (26/Şuara 1OO- miştir; \~ ~ yani: Takdir edildi,
ı01) ve~~~ Yj Herhangi denmesi gibi. ~ (Humma: Sıtma)
bir dost bir dostun halini sormaz ise, ya içinde aşırı biçimde sıcak
(70/Mdiric ı O) ayetlerinde geçen lık taşıdığından; bu anlamda Pey-
~ ise, şefkatli yakın demektir. Bu gamber: 1;\d,:.. e9 ~ ~~ Hunınıii
kişi, yakınlarını korumak için sanki (Sıtma), cehennemin kaynamasın
ötkelenmekte/sertleşmektedir. dandır, buyurmuştur; 360 ya bu es-
İnsanın has dostlarına ise, nada kişi çok ~ (hamime) yani:
ili'G..denir. Birbirinin zıddı olarak terlerneye maruz kaldığından ya da
~'G.. ve ~\..C kelimeleri kullanılır. Bu, ~~ (himam) yani ölümün emare-
az önce işaret edilen özelliğindendir. lerinden biri oluşundandır; çünkü,
Bu anlamın başka bir kullanımı da, ..;.ı~i ~.f. ~~ (Hunınıii sıtma),
insanın yakınlarından kendine karşı ölümün postasıdır, 361 diye bir söz
şefkatli olanlarına~\.).. adı verilir ki, vardır; humma, ölümün kapısıdır
kendisinin <?~la;_i~i~ üzüldüğü kişiler da denmiştir.
demektir. -;;~ L.ı)t! ~! deyimi de, bir Deve sıtmasına ise, ~t...;,;.. -ha'nın
kişi için öfkelenmek demektir. ötreli okunuşuyla- denmiştir. Bu keli-
Bu, ~~) anlamı da olduğundan me,~~ kelimesinden alınmıştır; çün-
~! kelimesinin ~aşıdığı anlamdan kü, devenin sıtmadan kurtulduğu çok
daha etkilidir. ~~ ~1: Yağı eritti, nadirdirdiye birtespit vardır. t_jı ~:
o da kaynar su gibi oldfi, demektir. Civcivin derisi tüyden karardığında
Yüce Allah'ın: ~~ ~ J.l:>j Kara ve söylenir. 4.:?-3 ~de: Yüzü kıldan ka-
boğucu bir dumanın gölgesi altmda-
dırlar (56/Vakıa 43) ayetinde geçen • o 360Hadis, Hz. Aişe annemizden alınmıştır. Pey-
~ için ~ ~ demesi bu fıilin J~ gamber buyurdu ki: Hummd. cehennemin
formudur. Deniyor ki: Asıl manası, kaynamasmdandır ; onu su ile serinletiniz.
simsiyah duman demektir. ~elim~ Bkz. Buhar!, Tıb/Humma min feyhi cehen-
nem (X, ı74); Müsıim, Selam!Li-Külli Ddin
nin_ bu adı almasının nedeni: 'Xj ~-l~ 'X Deva' (HN: 221 O); Ahmed, Müsned. 1, 291;
t:./' Ne serindir ne de ferahlatıcıdır Malik, Muvatta' (Şerhu 'z-Zerkani, 1V, 33 ı);
(56/Vakıa 44) ayetinde açıkladığı İbn Mace, Müsned, ll, ı 150.
361 Bu, bir hadistir. Ebu Nu'aym ve İbnu's-Sünnl,
gibi• _Y,a aşırı sı c~ olu~l}pdan?ır; y~
Tıb'ta; İbn Ebi' d-Dünya, el-Marad ve 'l-
da.. l..)-U'l
!11 · o ,. ,;. ~ - Gıı :
~ (.)-:4 .J -!
lll: :.....! o.~ ~
(.)-:4 <..»= ~..r (.)-:4 ~
::ı
Keffdrdt'ta kaydetmiştir. Sehavl, Makasıdu '1-
Onların üstlerinde ateşten gölge/er, Hasene (s. 194)'de: Özet olarak: Bu, hasen bir
altlarında da ateşten gölgeler vardır hadistir, denmektedir. Bkz. Suyuti el-Fethu '1-
Kebil; II, 81; Aclfınl, Keşfu '1-Hafd, 1, 366.
307
rardz demektir. Bu her iki deyim de sonra gelecek adı Ahmed olan bir
~ kelimesindendir. Atın ~ 'sı peygamberi de miij'deleyici olarak
ise, çıkardığı sesin taklit edilmesidir. (61/Saf 6).
Bu maddeyle ilgisi yoktur. Buna göre .ı,;.;,i (Ahmed): Hem
ismi hem de fiiliyle Peygambere
~/H-m-d (sas) işarettir. Böylece, onun, nasıl
adı .ı,;.;,i olarak bulunmuşsa, ahlakı
Yüce Allah'a ~ (hamd) etmek: ve davranışlanyla da ..ı~ (övülen)
O'nu erdemlerinden dolayı övmektir. olduğuna dikkat çekilmiştir.
Bu, methetmekten daha özel, şükür Hz. İsa'nın kendisinin geleceğini
den daha geneldir; çünkü: methetme, müjdelediği ifadede özellikle Ahmed
hem insanın kendi tercihi ile yaptığı isminin kullanılmış olması, O'nun
konularda hem Yüce Allah tarafından kendisinden ve kendisinden önceki-
kendine bahşedilenlerde yapılabil lerden daha övgüye layık olduğuna
mektedir. Bu açıdan bir insan sözge- d}k~at çekmek içindir. YüceAllah'ın:
limi, boyunun uzunluğu ve yüzünün ~~ JY...J ~ Muhammed Allah 'ın
güzelliğiyle ınethedilebilınektedir. elçisidir (48/Fetih 29) sözünde geçen
Aynı şekilde ınalını hayır yolunda Muhammed, -bir açıdan kendisinin
harcaınasıyla, cömertliği ve ilmiyle özel bir ismi olmakla beraber- övü-
demethe konu olmaktadır. len manasmdadır. Bu ifadeyle, Onun
Hamd ise, ikincisinde olur ama bu sıfatla nitelendiğine ve manasının
birincisinde olmaz. Şükür ise, ancak kendisinde somutlaştığına işaret var-
nimet karşılığında yapılır. Buna göre, dır. Bu tıpkı, Yüce Allah'ın ~~ Gı
her şükür bir hamd sayılır; her hamd ~~~i"~ Biz sana adı Yahya ola~
de bir medihtir, fakat her medih, bir oğu( müjde/iyoruz (19/Meryem
haınd de~ildir. Bir kişi övüldüğünde: 7) ayetinde söz konusu olup inşallah
:;~ 0~ denir.~: Bir kişinin övü- ileride gelecek olan Yahya isminin
lecek özellikleri çok olduğunda söy- aynı zamanda hayat manası taşıması
lenir. ~: Övgüye layık görülünce gibidir.
denir. Allah buyurur ki: ~~ ~.Gl
Hiç kuşkusuz O, övgüye ve yüceltil-
~/H-m-r
meye layıktır (ll/Hud 73) sözünde
geçen ~h hem ..ı~: övülen hem de .J~: Bildiğimiz bir hayvan olan
~h: öven anlamında olabilir. eşektir; çoğul u, ~ y.;.l ~ ve ~'dur.
1~ J;.i; 01 ~~~~ deyimi, senin en Allah buyurur ki: ~l_J Jı-41_:, &Jıj
güzel hedefin şu işi yapmandır, ., an la-
~
Atları, katır/arı ve eşek/eri.. (16/Nahl
mma gelir. Allah bıwurur ki: I~.J 8). Bazen cahil insan da bu kav~a~l~
~~ ~~ ı.s~ .. ~ ~~.. JY..Y. Benden
~ ,
ifade edilir. Allah buyurur ki: -?~ı~
308
'
1)~1 ~ Strtmda kocaman kitap ta-
ştyan eşek gibidir (Cuma 5); ~~\.S ~/H-m-1
~.){·~:,~Onlar, sanki, ürkütülmüş yaban
~ pek çok şeyde göz önünde
eşekleridir (Muddessir 50).
~u_lundurulan tek bir manaya gelir.
u~ J~: Bir haşeredir. u\.J\..0..:-.: J;.! formunda lafızları arasında bir
Üze~inde peynirin kurutulduğu iki eşitlik vardır; fakat birçok mastarları
taştır. Bu şekil açısından _;\..0..:-'a ben- arasında farklar vardır. Sıı1a yükle-
zetilmiştir. nen şeyler gibi, z~hirde/açıktan yük-
~ aptallığı, eşeğin aptallığına lenen ağırlıklara ~ adı verilmiştir.
benzeyen at bozması/katır demektir. Kadının karnındaki çocuk, ve hami-
;;y,..:;..
renklerden biri olan kır lelik haline benzetilerek, buluttaki
mızı demektir. Renklerinin geneli su ve ağaçtaki meyve de bu isimle
esas al_ınarak _Acemlere ve Arapla- anılmıştır.
ra: ::ı~'tiJ _;..;.'lı Ktzzflar ve Siyah- Batın9a

(içten) yüklenen ağırlık
lar 9enmiştir. 362 Kimi zaman ~~~ lara ise,~ adı verilmektedir. Allah
u~\ da denir. 363 buyurur ki:~ 't ~ Jı ~ t~ 0J.J
uıy..:;..\: Sözcüğü: Kırmızı renkleri ~~ ~ Eğer günah yükü ağtr bir
baz alınarak söylenmiş olan et ve içki kimse, yükünün strtından alınması
demektir.364 _)A.:;..'t\ ~ y.li KlZll ölüm m istese, en yakını bile yükünün en
de, aslı, kan aktığından gerçekleşen küçük bölümünü kendi strtma almaz
ölüm manasma gelir. (35/Fatır 18).
'
~~~~Ktzzlyzl, kıtlık demektir; Bu anlamda: :ÜL.:uylj Jfuı ~
kıtlık yılında havaya bir kızıllık çök- ~ .Jj;ıj ağırlık, mektup, günah
tüğünden böyle denmiştir. :l?:!~iı ~.)~ yükl_e ndim _denir. _Allah buyurur ki:
S ıcaklığın kızı 1lı ğı: Aşırı sıcaklıktır. ~tii ~ ~ti\j ~til ı)j~.ij\J Hem kendi
~~~ ~~lb3: Yeni sergi demektir. ~~lb.J günah yüklerini ve hem de bu yük-
~ı..:.,;, :ı: ise, -eskimiş sergi dir. - /erin yanında başka birçok günah
yüklerini taştyacaklar (29/ AnkebCıt
13); ~~ ~ ~~Lb ~ ~~ ~ ~j
362 Hadistir: Ben Kızıliara ve Siyah/ara gönde-
Oysa onlann, mü 'min/erin omuzfa-
rildim. Müslim, Mesacid (ll, 63); Dariml,
siyerle ilgili Müsned' inde (s. 27). rzndaki hiçbir günahı yiiklenmeleri
363Hz. Ali'nin Mevall'den bir adama: Sus. ey söz konusu değildir (29/ AnkE;bı1t 12);
Hamrıiu '1-Jcô n 'ın oğlu! demesi de bu kök- ~~
. '; ~ ~ : il\
:.;\A~~~ ~ y,;., ~ \~\, (.):! i.:: '; j-
_ ~
tendir. Bu ifade cariyenin oğlu demektir. 1
lcan: Ön ile arka arasında kalan şeydir. Bu,
9c ~~ ~ Bir de kendilerine binek
Arapların sövıne ve yerınede kullandıkları bir hayvanı sağlayaszn diye sana baş
deyimdir. vurduklarznda: Size binek hayvam
364Erkekleri iki klZll, yani: Et ve içki; kadınları bulqmtyo':!lff!, deyince (9/Tevbe 92);
da iki kızıl, yani: Altın ve gümüş nıahveder, :i,.;,Lii\1 - • • :U..\5. ·. • i 1~
• ' - 1...Jj .1 • .:. -.1 K ıyamet
_ .. _ ro.J:l _ r.A...J
ata sözüdür.
309
gününde günahlarını eksiksiz yü,~ rinden kaldırı/ıp (69/Hakka 14).
lensinler diye ( 16/Nahl 25); ~;u ı Ji.;> ~iyjı ~: Kadın hamile kaldı
~ ~\ ~lA .i-~ -. :\ .:. ~\ - ·-~'1 1.t'.~
' -- ";-} - - ~ 1 ~ _)y- .:ı-- demektir. Aynı şekilde ağaç için de
I)..S..:..\ Kendilerine Tevrat yüklenildiği
halde, onu yüklenmeyenler, s ı rtında
. .
söylenir. Her ikisinin karnında taşı-
dığına J,:,;.. ve JL..:;.i adı verilir. Alla,h
kocaman kitaplar taşıyan eşek gibi- ?uyururki: ~01 ~~ ~~':/lG~).J
dir (62/Cuma 5); yani: Taşımakla yü- ~ Yükü olanların bekleme süre-
kümlü kılıp, yani: Hakkını vermekten si ise, yüklerini indirmf:leridir (65 1
sorumlu tutulup onu taşımayanlar. T~al ~k 4)·, ~\: ~
' ::. ~ 3<.5"'-'~~
- ;.: ı ~ 'ı..:.~ L. '
.J
Yük yüklemek ve yükü yüklen- ~ Allah 'ın bilgisi dışında hiçbir
mek anlamında ,;,\~.; ,~.i~~ 1~ .i~i~.; dişi yükyüklenmez/hamile kalmaz ve
~ ,i);,:;;,.ı.3· .\.i~\~~
... denmekte d'ır. indirmez/doğum yapmaz (41 /Fussilet
Allah buyurur ki: ~I.J \~j J;.:..ıı J,;.i3.ti 47); ~ ~_yj liı.!?; ~ ~Eşini ku-
Akan sel, yüzeyinde, ~~pük taşır (131 cak/ayıp sarmca, hafif bir yük yük-
Ra' d 17); ~-}1+\1 ~~~Sular kaba- lendi,,,Onu. bir .~ü~e ta:jld~ ~?!~:Ta!'
rınca biz sizi akıp giden (gemid_e) ta- 189);~..9 Lı._)S ~jj Lı._)S .c;,ı ~
şıdık (69/Hakka ll); 4i
W~ 1)) 0~ ~~ 0))G .i.i.~.J Annesi onu zahmet-
~~ \.,;, ~ 3 ~ L. Eğer b~ çağrıy~ le taşıdı ve zahmet/e doğurdu. Onun
yüz çevirirseniz, biliniz ki, Peygam- hamilelik süresi ve sütten kesitişi
ber kendi görevinden sorumlu ol- otuz aydır (46/ Ahkaf 15).
duğu gibi, siz de kendi görevinizden Bunda asıl olan, sırtta taşınan
sorumlusunuz (24/Nfır 54). yüktür. Bu nedenle hamilelik için
: ~\ i.: 4.ii.o.;. LıS i~.
(.):! _ ~
. 1G:ıic.
•'
'ı.~~~- Cı,_)-
~ 3 kullanılması bir istiaredir. Nitekim
.ı...ı
-: Gi:i.i.b 'ıL.
ı.
ci:U~ ~.J- eı..J-· ~-· ~ ~ Ey R a b- hamile kalan deve için: ~lll\~ den-
bimiz, eğer unutacak ya da yanılacak mektedir. ~.J kelimesinin aslı, deve-
olursak bizi sorumlu tutma. Ey Rabbi- nin ~ırtına yüklenen yüktür. Deniyor
miz, bizden öncekilere yüklemiş oldu- ki:~_,.;..; binek hayvanına denir; tıpkı
ğun gibi bize de ağır yük yükleme. Ey ~j:i§ ve ~~.J gibi.
Rabbimiz, bize gücümüzün yetmeyeceği ,;u~ ise, hayvanın taşıdığı şey-
yükü yükleme (2/Bakara 286); ~~J dir. J.ü de, yüklenilen şey demektir.
~ j cıj -:;.ıl~ Jc.
Onu çivilerle tuttu- Özellikle kuzuya, yürüyemediği için
:-ulmuŞ tahtalardan yapılan bir gemiye taşındığından veya annesinin onu
bindirdik(54/Kamer 13); ~~ı).;,~j taşıdığı zamanın yakın olm~sı (yeni
i.J~ i~ 0lS .;,j) c_; Ey Nuh ile beraber doğmuş olması) hasebiyle J;,;;. den-
gemiye bindirıllklerimizin soyundan miştir; çoğulu ise, ~i ve u~'dır.
gelenler! Hiç şüphesiz Nuh, şükür göre- Bulutlar da ona benzetilmiştir. A llah
ı;ini yer~ne ı,etb:en bir kuldu (17/İsra 3); buyurur ki: 1)~ sı~wti Yükünü
~I.J ~~'11 #.J Yer ve dağlar yerle- yüklenen/ere (51/Zariyat 2).
310
~ de çok suyu olan buluta de- ~~l Demiri kızdzrdzkça kızdırdım.

nir; suyu taşıdığından bu adı almıştır. l.>"Lsll ~ Fincanın keskinliği ve sı
~: Selin taşıdığı şeydir. Yabancı da caklığıdır. Kuvve-i gadabiyenin coş
sele benzetilerek, bir karındaki çocuk ma ve çoğalması hali de 4)~.;, diye
da bu ismi alır. i~a9e edilmiştir. Bu açıdan ~ Jc.
~: Kefil demektir; üzerinde ü)Lğ denir ki,jalana kızdım, demektir.
hak bulunan kişi ile beraber hakkın Allah buyurur ki: ~L:?Jı j):-> Cahili-
sorumluluğunu taşıdığından bu adı yenin öfke ve gayretini koymuş/ardı
almıştır. (48/Fetih 26). Bundan~ 0tS..J1 ~

Soyu belli olmayana ~~ -.Sı~
mekanz korudukça korudum deyimi
de istiare olarak alınmıştır.
denir.
~~ Ü ..~~ Odun hamalı olarak Rivayette deniyor ki:~~)~~
~_,..:.,..).)Allah 'a ve Resulüne hamiyet
(111/Mesed 4); bu ifade, insanların
dışından hiçbir hamiyet yoktur. 367
arasını bozmak için laf dolaştmnak
taı: kin~y~dir. Sözgelimi,~ 0~ ~~1?.; ~ ~~ ·~::;..;. Burnumu bir güzel
~yi ~~ falan yaş odun taşıyor korudum ve ':ı:..;, ~_)ı .~.,.;, hasta-
deyimi, kötülük maksadıyla laf taşı yı kendine zarar verecek yiyecekten
yor demektir. korl!dum da denir. Allah buyurur ki:

i"L>. ~.J Hiimiy hakkında size bir emir
vermemiştir (5/Maide 103) sözünde
~ /H-m-y
geçen~\.,.;,. kelimesi, on batın boyun-
ca _xük taşıdıktan sonra Arapların~
~: Ateş ve Güneş gibi kızgm
;~sırtını kurtardı deyip artık bin-
cevherlerden ve can 1ı ların bedenle-
medikleri damızlık erkek devedir.
rindeki sıcak kuvveden doğan sıcak . -
lık demektir. Allah buyurur ki:~~ :;iyJI ~t.;,;;.l: Kadının kocası tara-
~Gr. ... kaynam1ş bir su pındrımia fından olan akrabasıdır. Çünkü onlar
(18/Kehf 86); yani: Sımsıcak. 365 Bu kendisinin haınileridir. ifade olarak

kelime ~ diye de okunmuştur. 366 lA_,.;,;;. \At.:...;,., ~ şeklinde söylenir.
Allah buyurur ki: .JG ~ '@ji..: ~ ;.~ Bazı lehçele~de hemzeli ok,unup ;;....;,.
;.is? O gün biriktirdikl~ri altın ve gü- denmiştir; ;p. gibi. :;L;.;. ve L;..;,: Kok-
müş/er cehennem ateşinde kızdmlır ınuş siyah çamurdur. Allah buyurur
(9/Tevbe 35). ki: ~~ ~ (ya Gerçekten biz insanı

kara çamurdan oluşmuş kuru balçık-
_)~\ ~ Gün kızzştı. ~~~\ ._=.ı;ül
365 Bu, İbn Amir, Hazına, Kisai, Halef, Şu'be ve 367 Buhari, Cihad/Ehlu 'd-Dari Yubeyyetun .fe-
Ebu Ca'fer'in kıraatidir. Bkz. Diınyati, İthdf, Yusdbu'l·Vilddnu ve 'z-Zerdri (VI, 146); Ebi'ı
s. 294. Davud, e/-Erdu Yuhmilıd 'r-Racul (Hattabi,
366Bu, Nati', İbn Kesir, EbuAınr, Hafs ve Ya'kub'un Medlimü's-Siinen, lll, 49); Ahmed, Miisned,
kıraatidir. Bkz. Diınyiiti, İtlıdf, s. 294. IV, 73.
311
tan yarattzk ( 15/Hicr 26). edilen bir isimdir.
.:hJ\. ~lu.:
Kuyunun ,, kokmuş siyah
çamurunu çtkardzm. ~..&J. .;.;,..i ise, Kuyuya ~ /H-n- s
bu çamurdan attım demektir. Bir kıraat
te ~ lj? ~ çamur/u bir su pınarında ~Ilah ~uyurur ki: Jc 0 3 ~ ı)\S:,
batarken buldu (18Kehf 86) şeklinde ~~ ~1 Büyük günlilıı (Allah'a
okunmuştur: Yani: Çamurlu kaynak. ortak koşmaya) işiernekte ısrar edi-
yorlardı (56 /Vakıa 46); yani: Günaha
sokan suç. Bu nedenle yemin-i gamu-
~ 1 H-n-n
sa ~ denmiştir. Yemininin gereğini
~: Şefkatle yoğrulan arzudur. yapmay31nın durumunu anlatmak için
Kadın ve dişi deve yavrusu için '~ ,;.;. ~~~fiili kullanılır.

lıi,j_JJ ~Uij ii_y,.ı\ denir. Bazen bununla Ergenlik de insan, önceleri so-
beraber bir ses de olur. Bu nedenle, rumlu değilken, ondan itibaren yap-
arzu ve şefkati gösteren sese veya onun tığından sorumlu tutulduğundan ~
şeklinde düşünülene ~ adı verilir. kelimesi ile ifade edilip ,;·,\._.)\ 0~ ~
t~l ~ kütüğün inlemesi, 0fo 6u falan hinse ulaştı, denir. ~ ise,
Şefkatli bir rüzgar, :ijt:;. U..j gerilirke~ suçu kendinden uzaklaştıran kişi de-
vznlayan ok deyimi de bu köktendir. mektir; c:::J..;.i:ı ve ~S.:. kelimeleri gibi.
Ü 'i:, ;Uı.....;.. ,;j L.: Yani: Ne semiz bir
dişi devesi ne de semiz bir koyunu ~/H-n-c-r
var. Her ikisinin de böyle nitelendi-
rilmesi sesleri baz alınmasındandır. Allah buyurur ki: ~j'li ~~ ~_)~\:,
~ kelimesinde şefkat manası oldu- ~LS ~iliJı lSj ~_,ili ı ~) Onları yü-
ğundan şefkat de merhametten ayrı reklerin hançereye geleceği, tasadan
düşünülmediğinden Yüce Allah'ın: yutkunacaklan yaklaşan kıyamet
G~ ~ utb._J Yine ona tarafimtzdan günü ile uyar (40/Mü'ınin 18); ~j
sevecenlik ( 19/Meryem 13) gibi söz- ~tbJI ~__,ili ı Yürekler hançere/ere
lerdeki rahmet bu kelime ile ifade gelmişti (33 / Ahzab 1O) sözlerinde
edilmiştir. Yüce Allah'ın bir sıfatı geçen ~li;. kelimesi, öy..1;..'nın ço-
olarak c:ıwı c:ıwı da bu köktendir. ğuludur. Bu da yutağın başının dıştan
~li;. deyimi de, şefkat üstüne görünüşüdür.
şefkat _demekt_ir._ İkili kalıpta veril-

mesi, ~~j ~ deyiminde olduğu ~/ H-n-z
gibidir. Yüce Allah size birçok yerde
yardım ettiği gibi ~ ~.>.ı3 Huneyn Allah buyurur ki: )J!> ~ .. ~Az
Günü de (9/Tevbe 25) ifadesi ise, bi- sonra önlerine kızarmış bir buzağı
linen bir yere nispet yapılarak tespit getirmişti (11 /Hud 69); yani: İki taş
312
M üfredat 1 Kur'an Kavramları Sözlüğü
arasında pişen buzağı çevirme. Böyle Kimisi de: Salt meyil anlamında bir
yapılmasının nedeni, içinde bulunan istiare olduğunu söylemiştir.
yapışkanlığınlll gitmesini sağlamaktır.
Bu, u..)ıi ~i:..;. deyiminden alınmış
& / H-n-k
tır ki, ata bir iki tur attırdıktan sonra
üzerine örtü atıp terlemesini sağlamak ~kelimesi, çiğnemek anlamına
demektir. Bunu yapana ~~ ve \ı}.;. gelir. Bu fiil, hem insan hem de hay-
denir. ~\ ilii..:.. Güneş bizi pişirdi.
van içi,:ı kullanılır. Karganın gagası
Kelime az bir suyun çıkmasını anlat-
na da ~ denmiştir; çünkü, bu gaga
tığından içki içirdiğinde ~1 denir ki,
karga için insanın çiğneme aleti/çe-
kattığın suyu azalt demektir; terden ve
nesi gibidir. ·~ıl.;. j ''-:-l1jj1 ·~ı:,.;. ~ ~y:.,i
pişen etten çıkan su gibi.
~ıjjı "Karganın ·:ı:,; ve ~kadar si-
yah", diye bir deyim vardır; karganın
~ /H- n-f haneki, onun gagasıdır; halet.:i. ise,
~: Şaşkınlıktan kurtulmak için tüyünün siyahlığıdır. Allah buyurur
istikamete meyletmektir. ~ ise, ki: St#
~j ~) 6<!~.:Yonun soyunu,
istik~metten şaşkınlığa meyletmek- pek az bir bölümü dışında, avucumun
tir. ~ ise, bu yönde bir eğilim içine alıp malıvederim ( 17/İs ra 62);
~östece:ı ~işidir. Allah buyurur ki: bu ifade, ~ıjjı ~: Hayvanın çene-
~ -:JJ ~1..9 Allah 'ın buyruğuna
titiz- sini yular ve gem ile bağladım deyi-
likle uyan, tek Allalı 'a i!'annpş bir minden alınmış olabilir. Bu durumda
önderdi (16/Nahl 120); ~~O anlamı: Ben falanı bağlayacak ve
dosdoğru bir Müslüman 'dı (3 /Al-i gemleyeceğim, sözü gibi olur.
İnıran 67); çoğulu ~~'dır. Allah Aynı zamanda 0a.J'li ~ıy;.jı . ~ı:,:;;.~
b,uyurur ki: s:-~ -?-')1 J) ı_,:•/i?I.J
Çekirge çenesini yere dayadı; yedi,
-:JJ Yalan sözden kaçınznız.
Allah 'm
bitirdi, deyiminden de alınmış olabi-
birliğini onayiayan kimseler olıınuz
lir. O zaman da manası: Ben çekirge-
(22/Hac 30-31 ).
nin yeri istila etmesi gibi istila ede-
0~ ~: Bir kişinin istikamct
ceğim, şeklinde olur. ~jjı ~ 0~
yolunu araştırmasını anlatır. Araplar,
her hac yapana veya sünnet olana,
.;<:;~.;.I.J deyimi,;~ ve~ tJ ve ;~ı
vb [Zaman, şartlar, sıkıntılar, acılar
Hz. İbrahim'in Dini üzerine oldu-
ğuna dikkat çekmek için,~ adını kişiyi olgunlaştırdı, eğitti, dayanık
vermişlerdir. lı kıldı manasını taşırlar.] tecrübede

kullanılan deyimler gibidir.
~~ ise, ayağında eğrilik bulu-
nan kişidir.
Deniyor ki: Hayır (bere- y~ /H-v-b
ket) ummak kastiyle böyle denmiştir.
313
L.J_p..: Günahtır. Allah buyurur ki: Allah buyurur ki: ~~ ~ İki
1~ Lt~ 0tS ,;_j! Çünkü bu büyük bir si de balıklarını unuttular (18/Kehf
güniilıtır (4/Nisa 2), L:-J:,.;.. ise, bu fıi 61); .E.ı~ı ~~Balık onu yuttu (37f
lin mastarıdır. Saffat 143); sözünde geçen ü~l
Rivayette: y~ y~l ~~ ~)li, ~üy,ük balıktır. 1;~}:' -, ~~ ~~ ~G ~1
Üm mü Eyyub 'u boşamak hubl \.c~ Çünkü cumartesi günleri ba-
günahtır denmiştir. 3 6 8 Bu boşan lıklarıonlara akın akın geliyordu
manın aynı isimle anılmasının ne- (7/A'raf 163 ).
deni yapanın bundan sakındırılmış 0~ ~.J\.;;.: Balığın aldattıği gibi
olmasıdır. Bu 4..;ı4:-- ~:,.;.. ~_?.. y\.;;. sö- aldattı , deyimi de bu köktendir.
zünden alınmıştır. Aslı ise, deve-
leri azarlamak için söylenen L:-J_F..
~ 1 H-y-d
dır. 1~ ~ y~ 0~ deyimi, falan
J Q ~ o } ~ ,
şu işten günahkar olmaktadır, ına Allah buyurur ki: ~ ~ ı,_;, ~:ı

nasma gel ir. ',r~ İşte bu, senin öteden beri kaç-
4..;ıyj1 ~ .i..ı11 ~~ deyimi, Allah tığın şeydir (50/Kaf 19); yani: Bu
onu miskin ve muhtaç kıldı, de- karşılaşmak kaçtığın ve kendisinden
mektir. Gerçek anlamı ise, kişiyi nefret ettiğin şeydir.
günah işlemeye zorlayan ihtiyaç-
tır.:Y:.. ~:':!.;.! 0~ (:_,~deyimi de bu ~/H-y-s
anlamdadır: Falan kötü ~ir ihtiyaç
içinde geceyi geçirdi . .. ~:,.;.. deni- ~: İki cümle arasında yer alan
yor ki: Nefistir. Gerçek anlamı ise, ve önceki cümlenin sonrakisi ile
günah işleyen nefis dell].ektir. Bu açıklandığım anlatan bir kelimedir.
da, Yüce Allah'ın: ~_)~~ ~~ 0J Yüce Allah'ın: ~ ı,_;, ~~ıJ>.J Ne-
~ ~~ Çünkü nefis, ısrarla kötülü~ rede olursanız olun (2/Bakara 144);
ğü emreder ( 12/Y Cı s uf 5 3) sözünde
~.).. ' ~ıj.;, ~.J Nereden yola Çikmış
tanımladığı nefistir.
olursan ol (2/Bakara 149) sözlerinde
olduğu gibi.
~~ 1 H-v-t
j~ 1 H-v-z
368Hadis, İbn Abbas'tan gelmektedir. EbCı
:ı:,.;.: Develeri sevk eden çoban/
Ey y Cıb, eşini boşadığında Peygamber, ona
der ki : Ummü Eyyitbu boşamak hühlgünah
sürücünün, devenin iki ayağını adım
olmuş t ur . Taberiini tahriç etmiştir ; rivayet adım izlemesi halini anlatır; yani,
edenl e rden biri Yahya b. Abdulhamid Humani sürücünün, onun yakından takip e~ip
olup, zayıfbir ravi sayılmıştır. Bkz. Heyseml,
onu hızlı yürümeye zorlamasıdır. :ıL;..
Mecmeu 'z-Zevôid, Fedailu Üm mi Eyyüb : IX,
265 . li. S~ ~)ll denir ki, sert bir şekilde yü-
314
rüttü demektir. Yüce Allah'ın: j~! ~L.:.ı'nin çoğuludur. Saniye de su ta-

() b~ı \ıı ;~~ıle Şeytan onlan istila etmiş şımak için kullanılan dişi deve veya
(58/Mücadele 19) sözü, onları kont- sığırdır.
,, ,
rolüne alarak istediği yöne sevk etti, uj'ıfl ~)...=....;. ise, kulağın dış görü-
anlamına gelir ya da Ji. ~1 ~~! nüşünü oluşturan kepçesidir. Suyun
uli'ı!i: Erkek eşek dişi eşeğin üzerine toplandığı yerdeki dalanmasına ben-
çtkt1; yani: tki arka ayağının üzerine zetme yapı !mıştır; çünkü, kulakta
kalkıp ön ayaklarıyla dişisinin her iki sesin, suyun toplandığı yer gibi to_e.-
yanını kavradı. landığı düşünülmüştür. -:Y.. ~ f.JSJ1:
j~l de denir. Kurala uygun Yani: Topluluk, gittikçe geriye doğru
olan da budur. İstiare şeklinde kulla- gidiyor.
nılması ise, ~.)i.) 0ı 6:ı!:.ıı ~~! Şey Peygamberin: -!~1 ~ /yji'den
tan onu oturttu ve ona bindi cümlesi Allah 'a sığımrım, sözü ise: Bir işte
gibidir. ~~y.;.\ de, bir şeyde eli çabuk ilerledikten sonra tekrar başa dön-
ve usta olan demektir ki; bu sevk mek ya da bir şeyi arttırdıktan sonra
etmek demek olan jy., kelimesinden azaltarak başa dönmek, demektir. Bu
alınmıştır. anlamda: }S Lı ~ jb. denir.
ôj.)ı.;._;.
ve )J.:;.: Sözde karşılıklı
-J~ 1 H-v-r konuşmadır. _;.)~ de bu anlamdaqır.
Allah buyurur ki: Wj_JG.i ~ .J.ıı j
_;Y.,: Bizzat veya düşünce yönün- Allah sizin karştiıktı konuşmamu
den tereddüt etmektir. Yüce Allah'ın: dinleyendir (58/Mücadele 1). Ken-
j~ J t~) .\j) Asla dönmeyeceğini
0.6 disiyle konuştum fakat bana bir 1)_?.
sanmtştL (84/inŞikak 14) sözü, asla di- veya ıY._,;... ya <:!a ,ôj~ vermedi;
riltilmeyecek, demektir. Bu da }üce yani: Ce~ap. j.?-4 ~ Lı de: Yani:
Allah'ın: ~ 1~ J 01 l_ıjS 0.;~1 f-i- j Kendine dönen bir akılla yaşamıyor,
j;~) _;.j.) ~ İnkar edenler, diriltil- demektir.
meyeceklerini ileri sürdüler. De ki:
Yüce Allah'ın: ~ Ü1j~ JF.
Hayır, Rabbime And olsun ki, mut-
r~1 O kadınlar ceylan göz/iidürler
laka diriltileceks i niz (64/Teğabun 7)
~e çadırlarının dtşına hiç çtkmazlar
sözü gibidir. (55/Rahman 72); ~ ~~J Onlara
Y.~l ~~Wl)~ Su kuyuda dolaş iri gözlü huriler sunulur (56/V<;!kıa
tı, ~_;,i~ jb.: İşinde şaşkınlığa düştü, 22) sözünde geçen .JY. ise, ~y.;.\ ve
deı~ektir. Makaranın etrafında dön- ~ljY.,'ın çoğuludur. _;Y., de; deniyor
düğü çubuğa da _;~ denir. Bu açı ki : Gözdeki siyahın içinde küçük be:
dan: t~~;) ~ ı~i ~I_;.J1 Y:.,. ISaniyeie- yazlığın iyice gözükınesi dir. ~ j?i
rin yürüyüşü bitmez bir yolculuktur, q_ da bu anlama gelir. Bu, gözün
denmiştir. Buradaki ~ıy:. kelimesi güzelliğinin en mükemmel şeklidir.
315
~~ı ..:ı..)_>;.: Bir şeyi beyazlaş şpyle byyurmuştur: ~~ JJ ',?.J~j 0.4
tırma~ ve yuvarlaklaştlrmaktır. )Di J.ıı ~~~ ~ ı:ı.;;~ı~ı Jıi illahyolun-
LS)Jd..JI deyimi de bundandır. 0Y.. /Y..: da benim yardımcılarım kimdir?, de-
Hz. İsa'nın yardımcılandır. Kimisi, diğinde, Hawırilerin : Allah yolunun
onların boyacı oldukları, kimisi ise, yardımcıLarı biziz, demeleri gibi (61/
avcı olduklarını söylemiştir. Bazı Saf 14).
alimler de: Havariler adını almala-
. y··uce All a h' ın: ~Y-
rının ne d enı, ' 'Wl
.•
~< ·.:i_~ - w:ulı J;,i . o <.ıı ,.......-
~(:,,: ~~ .:J.ıi
[b 1 H-v-c
,......~_, . ... ~y . • ...
i~ Ey Peygamberin ev halkı şüp Bir şeye ~ı,_;, /ihtiyaç duymak;

hesiz Allah sizden pisliği giderip sizi sevdiği halde ondan yoksun olmak-
tertemiz yapmak ister (33/ Ahzab 33) tır. Çoğulu, ~l_?..j G4,b •c:::b'c\ir. (b
sözünde işaret edilen din ve ilmi dile t~ fiili de ihtiyaç duymaktır; All<!h
getirmekle insanlarm gönüllerini te- buyurur ki: Li.~ 0 ~ ~ ~ 4Li. ~)
mizlemeleridir. Sadece Ya 'ku b, içinden gelen bir ar-
Müellif der ki: Onların boyacı ol- zunun gereğinüeri,ne getirmişti ( 12/
duklarını söylenmesi, temsil ve teşbih Yusuf 68); ı)_,i ~ 4Li. Kendilerinin
bağlamıncladır. İnsanların geneli ara- ihtiyaçları olsa dahi (59/Haşr 9).
sında el üstünde tutulan mesleki ger- ~4-~
ise, ihtiyaçtır. Kimisi de,
çekleri bilme konusunda uzmanlaş cb, bir çeşit dikenclir, demiştir.
mamış kişiler için bu sıfat düşünülür.
Müellifder ki: Havarilere, avcılar

~/H-y-r
denmesinin nedeni, insanların nefıs
Jerini şaşkınlık içinde aviamalan ve Mastar olarak oP. (hayret),jb
onları hakka götürmeleridir.
• ' \..,;, . ': ; . • . 'L::.....:i • • • :. ~ 1. ••
y ~ ,.~ .J ve _ ve
...»="-' 'U ~
Peygamber buyurur ki: ~ı .J;ı:!) _)ı....;.i..:.) şeklinde çekimlenen bir fıildir;
~~~~.:9 (.Ş~;~ç Zübeyr, halamın oğlu y~ bir işte veya bir şeyde görüş belirt-
lıavarimdir. 369 Yine buyurur ki: J$.J mekten aciz kalıp tereddüde düşmek
.J;ı:!) ~~~~.:9 &~ı~ ~ Her peygam- anlamına gelir.
berin bir havarisi vardır; benim lıa Allah buyurur ~i: .G~ı .ş~ı.S
varim de Zübeyr 'dir. 370 Bu, onların 61~ ~..J\1\ ~~~~Tıpkı şeytan
yardımcı olmaları özellikleri açısın lar tarafından ayartılıp çöl ortasmda
dan bir benzetmedir; zira Yüce Allah şaşkın bırakılan kimse gibi mi ola-
lım? (6/En'am 71).
369 Ahmed, Müsned, lll , 3 14; Suyutl, e/-Fethu '1- j.;b de suyun toplanıp durduğu
Kebil~ ll, 145; Muhibbu't-Ta beri, Riy ddu 'n- yer demektir. Şair şöyle der:
Nadıra, IV, 275 .
370Buharl, Cihad ve Fedailu Ashabi'n-Nebiy,
~~..:.,G..i:..ı.:,
Müsliın, Fedailu's -Salıabe, HN : 24 ı 5.
316
126- Gençleri hayrete düştüğün bulunmaz; harf de değildir; çünkü,

de ... 371
harfin mu~a'af oln:ıayan kısmı hazf
Bu, görülünce hayretle karşılana olunmaz: J;L;. ve ~L;. denir.
cak kadar dolmaktır. Kimileri de ~L;. yi, kendi başına
;; iP- ise, bir yer ismidir. Deniyor bir madde saymış ve bu, Ji.? yani:
ki, bu ismi alması, orada bulunan bir ~j kelime~i~den geldiğini ileri sür-
suyun bu yerde toplanmasındandır. müşlerdir. ~~\ ~_p.. (Sözün ilginç,
garip olanı) da bu köktendir. Kimisi
de, Ji.? cinlerin kahramanları olup,
~/H-y-z
avın vahşiliği ona nispet edilmiştir
der. .;:;.~:,.;i iradesi de, ava her iki taraf-
Allah buyurur ki:~ J) \j]>~: .:,i ya
da başka bir birliğe katılma amaçları tan yanaşıp onu ağ üzerine sürmektir.
dışında (8/Enf§.l 16); yani: Bir toplu- ;~fo! ve;~~: Avı, her taraf-
luğa katılmak amacıyla hile olarak katan sarmak demektir. Ji.? kelimesi
çan lar hariç. Hayyiz'in aslı vav'lıdır ise, insanın, yemeğİn kenanndan ye-
ve birbirine eklenen her topluluk için mesini anlatır. Bazıları da, bunu ~
kullanılaı:ı bir isimdir. Fiili,~~~~.:?. fiilinden maklub saymışlardır. ~L;.
ıjy. ;j_?i şeklinde kullanılır... de bu köktendir. Şair şöyle der:
' ' '
.G~:,:;.~.yani: Topluluğunu koru- ~i&. ~ıJ9':/I ~ ~G.\ L.j _ı n
du.~~~~ s-ı~~ Yılanın renklen- 127- Topluluklardan birini bir
mesidir. ~~y;..i ismi, topluluğunu top- kimseden üstün tutmam. 372
layıp hazır bekleyendir. Yapı olarak Sanki şöyle demektedir: Kimseyi
hafif ve hızlı olan kişi için kullanılır. kimsenin önüne koyup, senin onun
üzerinde üstünlüğün olduğunu istis-
~b/H-ş-y na etmem. Şair şöyle der:
. ' -
.ı...ı ~ . ' i ~ 1 J_;jji -• . > Si . - 1 "A
-· y;- (.), ~ J
Allah buyurur ki:~ J;.G. ~j De- - 1 :; . -~ .cı.., . G'· .i ı <' - Si -
~ .t ...r"F- J
diler ki: Hfişiii Allah 'a and olsun ki
128- Damzzlzk ona rastladığznda
(12/Yusuf 31 ); yani: Kötülük ondan
aldırmaz,
uzak olsun.
Ebu Ubeyde der ki: Bu bir tenzih Onun dörtte birini tarunu
alıkoymaz. 373
ve istisnadır. ~bu Ali ei-Fesevi (ra)
ise şöyle der: J;L;., isim değildir; zira: Burada bir insan cömertlikle be-
Harf-i cer, bu tür iradelerin başında
372Şair, Nabiğa. Bkz. Divdn'ı, s. 33; Nahhiis,
Şerhu 'l-Kasdidi 't-Tıs 'i, ll, 166; ibn Fiiris,
371 Şair, Eb Cı Zueyb Huzell. Bkz. Şerh u Eş 'dr i 'l- Mücmel, 1, 258.
Huzeliyyin, 1, 43; Zeınahşeri, Esas u 'l-Beldğa, 373Şair, Akl kabilesi'nden bir adamdır. Bkz. İbn
s. ı oı. Ku tey be, el-Mu 'cemu 'l-Kebir, 1, 392.
317
timlenmekte ve onun yedirdiği, önü- değildir.
ne gelen damızlık deveyi ve diğerini J~) ~ ~ Y. ~ Lı Buğdayında
kestiği belirtilmektedir. ne ölçülecek ne de değerlendirilecek
bir şey var deyimi de buğdayın çok
~b 1 H-y-s az anlamına gelir.
~/H-y-t
Allah buyurur ki:~ tY.> JAı Bir
kurtuluş var mı? (50/IZa.f36); ~ Lii Lı . ~G..: Bir yeri çevreleyen du vardır.
~ Girebileceğimiz sağlam bir sı :i...bG..) da iki şekilde kullanılır:
iınak yoktur ( 14/İbnlhim 21 ). Bunun Birincisi: Cisimleriçin kullanılır.
aslı zorluk ve sıkıntı anlamına gelen ıiS 0~ ~~Falan yerin etrafını çe-
~ ~ deyiminden alınmıştır. J.oG.. virdim denmesi gibi. Ayrıca korumak
~ J.;jı ıj-: Haktan sapıp şiddet ve için de kullanılır: ~ :~ ~ ~) İyi
istenmeyen yola girdi demektir. u.o :,=. bil ki O, her şeyi her yönden kuşat
ise, cildi dikmektir. ~~ 0:C ~ mıştır (4ı/Fussilet 54) ayeti gibi.
deyimi de doğanın gözünü diktim Yani onu her yönden koruyandır. Bir
demektir. şeyden kuşatılmak/engellenmek için
de kullanılır.~~~ 01 ~)Hep birlikte
~/H-y-d kuşatılmanız dışında (ı 2/YCısuf 66)
ayeti gibi. Yani: Alıkanmanız hariç .
~kelimesi, belli bir özellikleri .; ~:, _ıı;.;. ~ ~~I.J Günahı tarafin-
bulunan belli dönemlere rahimden dan kuşatılırsa (2/Bakara 81) ayet i
akan bir çeşit kan demektir. ise, istiare olarak daha etkilidir; şöyle
~ ise, hayzın kendisi, hayız ki: İnsan, bir günah işleyip onda ısrar
zamanı ve hayız yeridir; zira: Bu tür ettiğinde, bu onu, daha büyüğünü yap-
fıillerin mastarları ~ formunda maya sürükler; böylece daha büyüğü
gelir ve cfı\..i..O ve ?\..i..O gibidirler. Şair ne doğru ilerler, kalbi mühürleninceye
şöyle der: kadar; bundan sonra onu Y?pmadan
~ ~ıjı 4-! (.ıl;-:i."oı) 'ı edemez . .b~! ise, içinde :i...b~ yani
korunma olan şeyi kullanmaktır.
ı 29-Kene, orada bir öğle uyku-
su çekecek yer bulamaz. 374 ikincisi: İlim için kullanılır. Yüce
Yani: ~: Öğle uykusu çekmek
Allah'ın: ~ .. ~ ~ ~~~ Her şeyi il-
miyle kuşatmı~··tır (6Sffalak 12); .;Jıı 0ı
için yer bulamaz. Her ne kadar, bu
bir mastardır, denmişse de, bu doğru ~ 0~ ~ Hiç şüphesiz Allah 'ı~
bilgisi onların yaptıfdarım ,kuşatmışt~r
(3/Al-iİmran 120);~0~~~.J0)
374Şair, er-Ra'!. Bkz. Divdn'ı, s. 241; Sibeveyh, Rabbim, şüphesiz sizin yaptıklarınzzı
Kitdbu Sfbeveyh, ll, 247; İbn Cinni, Muhas-
kuşatmlştır (11/HCıd 92). Bir şeyi ilim
sas. 1, 55; Bahr, ıı, 167.
318
açısından ihata etmek; varlığını, türü- meyl_ep~e~tir. All<;1h }uyuru: . ~i:, fl

nü, niceliğini
ve niteliğini; kendisi ve •' ~·ıJJ.ıJ '-- ~. ·.ı..: 4.llı~
~ - ~ . Y-" .JJ ~
- ı· 'L:;....:i
• - • u u~ .
yaratılmasıyla neyin amaçlandığını; 0~1...1:Jı Yoksa Allah 'm ve Peygambe-
ne ile olduğunu ve neden olduğunu rin kendilerine haksızlık edeceğinden
bilmektir. Bu ise, Yüce Allah dışında mi korkuyorlar; hayır, aszl zalimler
kimse için söz konusu değildir. onlardır (24/Nur 50); yani: Hüküm
Allah buyurur ki : ~ ~ ly~ ~ verirken zulmetmesinden korkarlar.
~ 1~ Tersine onlar -bilgisini ~~ı , :.,~);:; deyimi, belli bir şeyi
kavrayamadıkları ş eyi yaZanladı her yanından tutup aldım, demektir.
lar (lO/Yunus 39); Allah böyle bir
bilginin onların harcı olmadığını bil- Jl:ıı. 1 H-y-k
dirmiştir. Hz. Musa'nın arkadaşı da:
~~~~~L:.Jc ~~:,Sebeple- Allah buyurur ki: i)lS L:. ~ JG..j
rini kuşatamadığın olaylar karş ıs m- 0))@:;:,.:1 ~Böylece alay kon~~u et-
da naszl sab redeceksin ( 18/Kehf 68) tikleri ak1betin pençesine düşe rler
diyerek, gerçek anlamda sabrın ancak (1 lfHud 8); ~ı ~ı j.jı ~ 'r_,
bir şeyi ilim açısından ihata ettikten ~~ Oysa kötU niyetli komplo/ar,
sonra olabileceğine dikkat çekmiştir. sadece düzenleyicilerini tuzağa dü-
Bu ise, zordur; iHihi bir feyizle ancak şürür (35/Fatır 43); yani: Gelmez,
gerçek,leşebilir. Allah buyurur ki: ı)i;:, isabet etmez. _Deniyor ki: Bunun
~~i ~~ Çepeçevre kuşatıldık/arını aslı, ~ olup Jj v_e .Jıj gib_i deği
sandıkları zaman ( 1O/Yunus 22); bu, şim geçirmiştir. 0~ı ~).!Fakat
kudret açısından ihatadır. şeytan onların ayaklarını kaydu:a-
Yüce Allah'ın: ~\_ı_)~~ i.S)..i:, rak (2/Bak~ra 36) ayetindeki ~jli
~ ~ı.bG..i ~Bundan başka sizin güç ifadesi, ~ıj\ şeklinde de okun-
yetiremediğiniz,ancak Allah 'm sizin muştur. .G,~ ve .:...;.ı~ de bu türden bir
için kuşattığı ganimetler de vardır farklılıktır.
(48/Fetih 21) sözü de bunun gibidir.
Yüce Allah'ın: yi~ ,:hi; ~ı.i..l -)Jj
J~ 1 H-v-1
~ 1".>.1 Ama sizin hesabımza kıy~
met gününün her taraftan kuşatan JP. kelimesinin aslı, bir şeyin de-
azabından korkuyorum (1 1/Hud 84) ğişime uğrayıp başkasından ayrılma
sözü de bu anlamdadır. sıdır. Onun için değişme baz alınarak
~ _,~ J~ ~~ı JL:.. den miştir. J~]
değişmeye hazırlandı demek~ir.
~/H-y-f de,
Ayrılık anlamı baz alınarak da JL:..
w;;.: Hükümde/karar verirken 1~ .~ı:,~1YJ ~ denmiştir. Yüce Allah'ın:
taraflı olmaktır; iki taraftan birine ~:, ~y.ii ~ j~ .ılıı 0llyJclj Biliniz
319
ki, Allah kişi ile kalbi arasma girer şimde; güneşin, doğuş ve batış yerleri
(8/Enfiil 24) sözü, O'nun birvasfı ola- ile tam bir devir yapması baz alınmış
rak söylenen: -?~'ıll:.ı ':'yili.)~~\.;! Ey tır. Allah buyurur ki:~Y. ~~~1)13
gönülleri ve gözleri eviriplçeviren! 375 ~tS~~
. . :-),:,~31 Emzirme süresini
ifadesine işarettir. Bu, Yüce Allah'ın, tamamlamak isteyen anne/er, çocuk-
bir hikmet gereği, insanın kalbine, larını tam iki yıl emzirirler (2/Bakara
onu istediğinden alıkoyan bir şey 233); cl.)..) ~ ~FJI J)lcl.i. Bir yıl
göndenı1esidir. boyun~a evden çıkmalarına ihtiyaç
Kimisi de: Bu L. ~3 1;& :·:1! ~:, bırakmayacak kadar (2/Bakara 240).
0.Js:i\] Kendileri ile özlemleri ara- j~ ~~ ~L:;.. deyimi de bundandır.

s ma perde gerildi (34/Sebe' 54) .)~~\ wJL:;.. e~ (yurt) değişti demek-
ayetindeki gibidir, der. Bazıları da tir. GJL:;..i ve GJP,i: Üzerinden bir yıl
Yüce Allah'ın: ~3 :yJI ~ J~ O, geçti anlamına gelir. Tıpkı: G.;,t.e i bir
kişi ile kalbi arasına girer (8/Enfal yıl geçti ve ~ ~~ bir ay geçti gibi.
24) sözü hakkında, onu öldürmesi ıS$. Lı~ 0)ıi JL:;..i: Bir kişinin bir yerde
veya örnrün en zayıf zamanına kadar ~ir yıl kaldığını anlatır. j~ :ijU!ı ~L:;..
yaşatıp, ilim sahibi olduktan sonra '1~: Dişi devenin bir yıl gebe kal-
tekrar bir şey bilemez duruma düşür ınaınasıdır; bunun nedeni de, kendi
mesidir, derler. normal adetini bozmasıdır.
J~ ~~~ ~ F. Bir şeyi değiştir JL:;.. ise, insan ve başkasının iç
mek demektir; bu bizzat değişme de dünyası, bedeni ve kazancı gibi de-
olabilir, hüküm ve söz ile değiştirme ğişebilen işlerinin durumunu anlatan
de olabilir. L.ı:!~~ Lı)ıi Jc Gb.i deyimi bir kelimedir. J~ da, bu üç ana ko_-
de bundandır. -~~~ ~F.: Kitabın nunun birinde olan gücünü anlatır. '1
içindeki bi lgileri birinci şeklini değiş ').\1~ ~! ~_J§ ~3 J~ deyimi de bundandır.
tirmeden başka tarafa aktarmaktır. Bir şeyin havli, Üzerine dönebilecek/
Darb-meselde deniyor ki: .jlS jl çevrilebilecek tarafıdır. Allah _buyu-
J~ ~ ıS: Eğer gücü olsaydı, de- rur ki: .ij~ (;.3 ~~\ 0~ 0:1~1 Arş 'ı
gişirdi. Allah buyurur ki: 4-k 0~ ~ taşıyanlar ve onun çevresinde bulu-
~~ Başka bir yere taşınma imkan- nanlar (40/Mü'min 7).

. ..
ları olmayacaktır ( 18/Kehf 108); ~ ve ~~: Herhangi bir duru-
yani: hallerinde herhangi bir değiş ma gizliden varmayısağlayan şeydir;
me olmaz. genelde yapılınasında kirli bir taraf
J~ ise, senedir. Buradaki deği- bulunan şeyler için kullanılır; kimi
zaman, içinde bir hikmet barındıran
375Hadisi, Enes'ten Ahmed, Musned lll, 112'de şeyler için de kullanıldığına rastlan-
tahriç etmiştir. Buna göre peygamber (sas): maktadır.
Çokça: Ey kalpleri evirip/çeviren; kalbimi.
Bu açıdan Yüce Allah'ın nitelen-
Din 'in üzerinde sabit kıl, diye dua et, derdi.
320
dirilmesi bağlamında: ~~~ ~;. JAJ ma ile belirlilik kazanır. Allah buyurur
Allah 'm tuzağı son derece sağlamdır ki: u;ali;, ~ ::..ı'iJ Ama artık kurtuluş
( 13/Ra'd 13); yani: İnsanlardan gizli/ zamant değildi (38/Sad 3) ayeti gibi.
habersiz olarak içinde bir hikmet bu- ~ şeklinde söylendiğinde ise,
lunan şeye ulaşınada eşsizdir. Buna birkaç anlama gelir: Ecellbelirlenmiş
binaen, hile ve tuzak ile de nitelen- zaman için kullanılır; ~J) ;J.ıi:.li~~Biz
dirilmiştir; bu yerilen açıdan hile ve de onları belli bir süreye kadar geçin-
tuzak demek değildir; Yüce Allah dirdik (37/Saffat 14&) ayeti_gibi_.,S en~
kötülükten münezzehtir. için kullanılır; ~.J ~:ı~ ~ JS 4-JSi ~_):;
~de J_:p. kökündendir; vav har- O ağaç Rabbinin izniyle sürekli ola-
finden önceki harf esreli olduğundan rak meyve verir (14/İbrahlm 25) ayeti
bu vav,_ ya'ya dönüşmüştür. Bu an- gibi. Zaman dilimleri için kullanılır:
lamda J_F. J.:?.. .J denir ki, çok düzen- 0~ ~j 0~ ~Öyle ise akşama
girdiğiniz zaman ve sabaha erdiğiniz
baz kişi demektir. Jı...;...:. ise, iki zıddın
zaman (30/RCım 17) ayeti gibi.
kendinde birleştiği şey demektir. Bu,
ancak söz ile olduğu söylenen şeydir. Mutlak zaman için de kullanılır;
• o '
Bir cismin aynı anda iki yerde olma- _;~ı ~ ~ ul.:.Jiil ~ Ji Jk, insan,
o o o
anılmaya değer bir varlık olmadan

sının söylenınesi gibi.
önce uzun zamandan bir siirt; geçme-
• ;~ı_ J~~ muhdl oldu demektir.
di mi? (76/İnsan 1); ~ ~ ;4i 0:~J
~ ~ Mu hdl olmaya yüz tutmuş
Onun haberlerinin doğruluğunu bir
tur. ,. 'i~ da, doğumda çocuk ile be- süre sonra gayet iyi anlayacaksınız
raber gelen [meşime] şeydir. ı:t; jJi 'i (38/Sad 88). Demek ki, ne ile ilgili
~\..:.. ~~ ~j_)i Lı deyimi, dişi devenin olarak kullanılmışsa, onunla açıklan
önce cinsiyeti belli olmayıp sonra ması gerekmektedir.
dişi olduğu ortaya çıkan dişi yavru-
~ı...;...:. .Gl;,li. Zaman zaman onun-
su.dur. Bunun karşıtı olan erkeğine la çalıştım demektir. ~lS..;j"-! ,;,:,].;\ Bir
~adı verilir.
süre bir yerde ikamet etmek anlamı
J~ (hal) dilbilgisinde, nitelene- na gelir. ı:t; ~ 0h Falan _şeyin zama-
nin üzerinde bulunduğu sıfata denir. m yaklaştı demektir. ~~ı _;,:,).;: Bir
Mantıkta ise, çabuk kaybolan nitelik şeye bir zaman ayırmak/belirlemek
için kullanılır. Geçici sıcaklık, so- anlamına gelir. ~ kelimesi, ölüm
ğukluk, kuruluk, yaşlık gibi. zamanı anlamına da gelir.
~/H-y-n ~/H-y-y
~: Bir şeyin yetişmesi ve mey- o~ kelimesi, değişik şekillerde

dana gelmesi için gereken zamanıdır. kullanılır.
Kendisi belirsizlik ifade eder; tamla- Birincisi: Bitki ve hayvanlarda-
321
ki gelişen güç anlamına gelir. Allah Dördüncüsü: Üzüntünün geçti-
buyurur ki: 0-a.J':/l ~ .iliı 01 ıy.1;.ı ğini ifade eder. Bu açıdan Şair şöyle
~Y. ~ Riliniz ki, Aİl~h, toprağa öl~ der:
dükten sonra ~e~rar_lıayat
verir (57/
Hadid ı 7);~ ~~ ~ ijj;!_; Onunla ölü
1
. w: ,.
2ı..Jı ı ~
~ ç:
ylı.i.'il ~
: - · ·.i
- ı -:. · ıj ..:ıl;, i..Y'(..)"'::"
, .,. ..
bir me_m{e,keti, dirilt~ik ( 50/Kaf 11); 13 ı- Ölüp de istirahata çekilen
:;.. :~ JS ,wı ~ ~.J Bütün can- ölü değildir;
lıları sudan meydana getirdiğimizi
Gerçekten ölü olan yaşayan
görmüyorlar mı? (21/Enbiya 30).
ölülerdir. 377
İkincisi: Duyan/hisseden güç an-
lamında kullam !ır. Hayvanlar bu açı • . ~~ ~ağl~ll]da Allah b~yur~r ki:~ .:ı
y~\ ~ \:iiY,I ~\?:~Ip ~;ı11 0:,:,.;.~
dan hayvan adıı:ıı almışlardır. Allah
buyurur ki: ..:ııy,':/1 ~.J y~~~ ı.Sfo L;._J 0~.JY. ~_) ~ Sakın Allah yolunda
öldürülenleri ölü sanmayınız, aksine
Diriler ile, ölüler de bir değildir (351
onlar diridir/er; rablerinin katında
Fatır22); ıwıy,!_:ı S:.~i G~U-a.J':li~~~
nzıkları verilmektedir (3 /AI-i İnıran
Biz yeryüzünü barınak yapmadık mı?
169); yani: Onlar, lezzet alıyorlar;
Ölüler için de diriler için de {77/
çünkü: Şehitlerin ruhlarıyla ilgili pek
Mürselat_25-26); ~ ~~~ i.Sjı 0ı
Y.~ :~ JS J.:. .:Jı J yjı Onu dl.rllte~ çok rivayet vardır.
Allah elbette ölüleri de diri/tir; O 'nun Beşinc isi:
Ebedl olan ahiret haya-
her şeye gücü yeter (41 /Fussilet 39); tıdır. Akıl ve ilimden ibaret olan ha-
ayetteki onu dirilten ifadesi, gelişen yata bununla ulaşılır. Allah buyurur
güce işarettir; ölüleri diriltendir kıs ki: 1;(J~;j ~~IL~ 1~) t)Y., ~3 ~ 1~!
mı ise, duyan güce işarettir. Allah ve Peygamberi sizi, hayat ve-
recek şeylere çağtrdıkları zaman he-
Üçüncüsü: İşleyen akıllı güç an-
men o~la;:ı ka~ul edin (8/Enfal 24). y
lamıı:ı~ gelir. Yüce Allah'ın: 0LS ~)
~~ ...:.:..ı;,:l§ ~ Ah keşke ben bu lıa
~~ ;JJ;~ G;.:. Ölü iken dirilttiğimiz ile (61
yatım için önceden iyi işler ,vapmış
En'am 122) sözü gibi. Şair şöyle der:
olsaydım (8/Fecr 24) sözünde geçen
:-_ı ~G:;. ~ :c::i- ~ (:..:J ·i :. o-. 'ı .;. _
IJ"'"; .. l.!-:'"'3- .. uyL.11A.uı~3
hayat ise, devamlı olan ahiret hayatı
ı.?~~ demektir.
130- Eğer bir can lıya seslensey- Altıncısı: Yüce Allah'ın ken-
din ona sesini duyururdım
disiyle nitelendirildiği hayattır.
Fakat seslendiği kimsenin hiçbir Yüce Allah hakkında:~ .ı...ııi [Allah
hayatı yoktur. m. diridir] dendiğinde, bunun anlamı:
376Şair, Küseyr İzzet. Bkz. Divan'ı, s. 223;

Yakut ei-Hamevi, Daru ihyiii't-Turiisi'I- 377Şair, Adi b. er-Ra'li\. Bkz. M erzcbii ııi,
Arabi, Mu 'cemu '!-Buldan, IV, 194; l sfahiiııi, Mu 'cemu 'ş-Şuara, Dilru'I-Kütübi'l-ilıniyye,
Eğdni, XII, 173. s. 252; Fey rlıziibiidi , Besair, ı ı , 512.
322
Müfredat 1 Kur'an Kavranılan Sözlüğü
Onun için ölümden söz edilemez, farz diriltmiş gibi olur (5/Maide 32);
demektir. Ölümsüzlük ise, Yüce yani: Kim, birini ölümden kurtarırsa.
Allah dışında kimse için söz konu- Hz. İbrahim 'den , söz ed~n ~~~t
su değildir. de l}u anl(\nıd~d_ır: (,?~\ ,)..) ~'Y.) ~ ~1
Hayat, dünya ve ahiret açısından ~\j ~~ G\ Jij ·~~).J 1...? ~.;j Hani İb
iki çeşittiç, ~~~ ~~~yakın olan hayat rahim: Benim Rabbim, diriftebilen ve
ve ;;_y..;,tl :;~\son olan hayat. Allah öldürebilendir, deyince, 0: Ben de fli-
~ t - o - . - ... o ... ....
buyurur ki: ~~~ ~~~ yi.J ~u;. ı.::.\.! riltebilir ve öldiirebilirim, demişti (21
Kim azmzş ve şu yakın hayatı yeğle Bakara 258); yani: Onun canını bagış
mişse (79/Naziat 37-38); ~~~ 1,)~\ larını; bu onun için diriltmek olur.
?.Y- ~~ ~:Uı Bunlar Ahiret karşzlzğm 1.Ji~ ise, hayatın yerleştiği mekan
da dünya hayatını satın almış kim- veya varlıktır. Bu da iki şey için kul-
seler_dir (2/Bakara 86); ~:Uı ~~~ ı.::..J lanılır.
t tiı ~) ?.Y-'Jr i ~ Oysa dünya hayatı, Birincisi, hissedebilen varlık de-
ahiretin yanında basit bir metadan
mektir.
başka bir şey değildir (I 3/Ra' d 26);
İkincisi: Ebedi olarak var olan
yani: Dünyanın nimetleri.
manasma gelir. Yüce Allalı'ın: 0)J
47 ı)L.;,..bı .J ~:U ı ŞlpJL: 1~ .)j Dün- : •_\:·., \s yU~
ol :1 -. -..:.i1 ~
- .1~ ~
- ·'Jii .)- ı~\A SI: I
- - Ll~ Y
ya hayatına razı oldular ve buna hayat ahiretteki lıayattır; keşke bunun
tam kanaat getirdiler ( 1O/Yunus 7);
bilincine varsalardı (29/ ~nkebCıt 64)
~~ Jc C!""lııl ._)a Y.,i ~~.J Onları, in- ayetinde geçen ul~l ~ itadesiyle,
sanların hayata en düşkünü, olarak
hakiki sonsuz hayatın geçici olmayan
bulacaksın (2/Bakara 96); yani: Dün-
hayat olduğuna, bir süre devam edip
ya hayatı. ~ ~) ~.) ~ly) Jti ~).J
sonra geçip giden hayat olmadığına
~yJ\ l..j r'~ Hani - İbrahim Rabbi~. dikkat çekmektedir.
bana ölüleri naszl dirilttiğini göster,
Bazıdilciler, (.:.ı'~ ile :;~ aynı
dedi (2/Bakara 260) ayetinde ise, Hz.
anlama gelir, derler. Ki_misi ise, ul~
İbrahim, Yüce Allah'ın, kendisine
içinde hayat olandır; uliY, ise, içinde
dünyanın bela ve şaibelerinden so-
hayat olmayan şeydir, der.
yutlanmış ahiret hayatını göstermesi-
ni istiyordu. 4'-- ise, yağmurdur;
çünkü o, yeri
'!# ~ ' -
öldükten sonra tekrar diriltir. Yüce
;;~ ~_.,~~~ ~ ~j Sizin için kı-
sasfa hayat vardır (2/Bakara 179);
Allah'ın: ~ :~ wı ~ ~.J Bü-
JS .
tün canlıları sudan meydana getirdik
yani: Kısas ile, öldürmeye yeltenen-
(2 1/ Enbiya 30) sözü de buna işaret et-
ler yıldırılır, böylece onda insanlar
mektedir.~~\ f'~ ~~Li) Sana
için hayat ortaya çıkar. Allah buyurur
adı Yahya olan bir oğul müjde! iyoruz
k ı.·. ~ - l.ıı ~~
.. _. lY _ ı..;.i\Si liı~\
_ ~-- K.ım
I.Y'.J
(19/Meryem 7) sözü ise, günahların
de bir insam diriltirse bütün insan-
323
onu, Adem'ın (sas) pek çok çocuğu Allah buyurur ki: tS~L.:..i ~.J
nu öldürdüğü gibi, öldüremeyeceğine Kadınlarınızı yaşatıyorlardı (2/Ba-
dikkat çekmektedir; yoksa, sırf onun kara 49); yani: Onları hayatta bıra
bununla tanınan bir kişi olduğunu kırlardı.
anlamak için değildir; zira bu, çok da .,.t;,;. ise, insanın
kötülüklerden sa-
önemli bir özellik değildir. kınması ve onları terk etmesidir. Bu
Yüce Allah'ın: •;.ıj;,iı ~ ~~ (~ nedenle~~~ ve~~ 1 ~6~ ',)
~\ ~ ,:.,);,J\ (~_:ı Ölüden -diriy(ve denir. Ki~ ileri~~~) de delJliŞ
diriden ölüyü çıkaran kimdir? (10/ lerdir. Allah buyurur ki:~ 'ı .illi 0J
Yunus 31) sözü ise, insanı, nutfe/bir ~~W~~ ı..;, )G.;, ~_A; ~)Allah bil:
danıla su; tavuğu, yumurta; bitkiyi, sivrisineği ve onun daha üstünde olan
yerden çıkarmasıdır. Aynı şekilde bir caniıyı örnek olarak göstermek(en
nutfe'yi de insandan çıkarnıasıdır. lflll,nmaz (2/Bakara 26);c..>~.;~.· ..j 'ı .J.ı1_:ı
. A ·.,~. ;.-. 1:1'
All. a h b uyur!Jr ıo:_ . - - . ~ ..ı.J ~~ ~ Allah gerçeği söylemekten
, ;! J ' ~ , ~ ;! ~ • ,.. ,..
lA. J..ı .J _)\ ~ ~~ 1~ Siz bir selam utanmaz (33/Ahzab 53).

ile selamlandığınızda, sizde ona _ Rivayet!e: '-$.3 ~ c..>?'1.·..2 Jw <\..lll 0J
daha güzeLi ile ya da aynısı ile selam ·V~~ 01 p1 ~ :·:)·,1\ Yüce Allah, Müs-
v_eriniz (4f.Nisa 86); ı_;,l.:j GJ:H ~j ~~~ lüman olarak saçı/sakalı ağarmış
~~ ~ &ı ~ ~~ Jc
Herhangi blr kişiyi, azaba atmaktan haya eder379
eve girdiğinizde, Allah tarafindan is- denmektedir. Burada söz konusu
tenen bir dilek olarak kendi nefsinize olan .,.t;,;. ise, kişinin çekinmesi tü-
selam veriniz (24/Nılr 61 ). ründen değildir; çünkü: Yüce Allah
Burada söz konusu olan ~ böyle nitelendirilmekten nıünezzeh
-;
selamlamadır. Bu da <\..lll ~ denınesidir. tir. Bundan kastedilen, onu azaba

Yani: Allah senin için bir hayat bahşet atmayı terk etmesi dir. ~<\..lll 0ı Allah
ıniştir. Bu bilgi verınedir. Bundan dua da hayalıdır, 380 rivayeti de bu anlam-
yapılmaktadır. ~ ~)li ~)li t?. denir ki,

bu, bir kişinin birine <\..lll~ demesi dir. ibn Mace (HN: 899); Nesai, ll, 240 (et-
~aslı da hayattandır. Bu ayrıca Teşehhud).
379Hadis, Hz. Aişe annemizden gelmiştir.
et-Tehiyyat duası için de kullanılmış
Bkz. Gazall, ed-Dım·atu 'l-Fdhira; SuyCıti,
tır;zira, hepsi de ya dünyada ya da Camiu '1-Kehir; AclCınl, Keşjit '1-Ha.fd, I, 244.
ahirette hayatın ürünü vey~"' sebebi
, ... ~
380Hadis, Selman'dan alınmıştır:
Allah, haya-
olmanın dışında değildir. <\..ll ..:..ı~J:.·;H ltdtr, cönıerttir; kişi
iki eliini kaldmp dua
ettiğinde onları kih~ pişman, boş çevirmekten
duası da bu köktendir. 378
utamr. Bkz. Eblı Davlıd (HN: 1488), Tirmizi
(Mübarekflıri, Aridatu '1-A/ıvezi, XIII, 68),
378"et-Tehiyyat" duası hadisini, Buhari, ll, 3 ı 1 ihn Mace (ll, 1271 ), Hakim, Müstedrek,
(et-Teşehhud fı'I-Ahira); Müslim (HN: 402); !,497. Bkz. İbn Hacer, Fetlıu 'l-Rdri. Xl, 143;
Tirmizi (MübarekfGri, Aridatu '1-Ahvezi, Beğavi, Şerhu :1·-Sünne, V, 185; Suyütl. el-
ll, 83; Beğavi, Medlimii 's-Siinen, I, 226); Fethu '1-Kehil~ I, 333. Başka bir had iste: Yüce
324
dadır; yani: Yüce Allah, kötülükleri de bir başka benzeri yoktur, diyenler
terk eden, iyilikleri yapandır. de vardır. 1.5~ fiili ve~_).:;.. mastan da
bundandır. Ayrıca i.SP..i ve ı:-l_:p. da bu
L;l~ 1 H-v-y kökten alınmıştır.
t;il~kelimesi, bağu·sak demek ~Wly~~

olan ~j--'nin çoğuludur. Devenin hör-
Ha' Harfinin Sonu
gücüne sarılıp rahat binilmesini sağla
yan örtüye de ~i'- denir. Aslı, [sahip
olmak, toplamak ve korumak anlamı
nagelen]~l~~~ ~~~~ ifadesin~en
alınmıştır. Allah buyurur ki: _:,i 4tJ.~.ll _ıl
~ ı:x;. \ . ; , Bağırsak veya kemikle;e
karışan (6/En'am 146).
1~/ H-v-y
Allah buyurur ki: .sj.i.l ~& .il;?~ Son-
ra da onları kupkuru çöpe çevirendir
(87/A'Ia 5); yani, çok siyah; bu ise, (üze-
rinde bir sene geçip kupkuru olan çöp
haline gelen) ıY.j kelimesine işarettir.
~~01 0-!~~ ~ Ji,~ _'n
132- Siyah Derin 'de hapis uzadı,
381
sözü gibi.
Deniyor ki, burada verilen ayetin
anlamı: Otları yemyeşil olarak çıka
rıp sonra onları çerçöpe çeviren odur.
•:P. koyu yeşilliktir. '-?-!~ t..üP.!
;ı~.f! fiili, i.SJC .J! gibidir. Bu iki fıilin
Allah, hayalıdır, öı1Uye düşkündür; hayayı

ve örtünmeyi sever; onun için biriniz yıkan
dı ğ ında örtlinsün. Ahmed, Müsned, IV, 224;
Ebü DilvCıd (HN: 4012); Nes3ı, 1, 200; SuyCıtl
ei-Fethu '1-Kebir, 1, 333.
381 Bkz. Eb Cı Ali ei-Filrisl, Huccetu li-Kurrdi 's-
Seb 'e, thk. Kahvecl ve diğerleri, Diiru'l-
Me'ınün, Dıınaşk , ll, 371.
325
Ha' Harfi
~/H-b-t ,:..:,; 1 H-b-s

~ kelin;ıesi, yerin düzgün ola- 4 ve ,•,1!.;. kelimeleri, kötülük ve
nma denir. J?,.)lı ,:·.:,.;.i Kişi düzgün alçaklık yönünden kerih görülen somut
yer aradz veya oraya indi, demektir. veya soyut şeyleri tanımlar. Aslı içteki
~~ (düzlüğe çıktı) ve Wl (dağlık gizli hainlik ve kötülüktür. Bu, demirin
yere çıktı) fiilieri gibi. Ayrıca w~! kiri/pası gibi bir şeydir. Şair şöyle der:
kelimesi, yumuşaklık ve tevazuun ,.,.,.;. : - '..<li ~~ t1.,j ~- ;~
.- · UC~r.S . ··: ·- J .
kullanıldığı gibi de kullanılabilmek- ~~\ 133- Biz onu eritip kalıba dök-
- ' .
tedir. Allah buyurur ki:~_)~! ljjp.\_J tük gümüş zannederek
Allah 'a gönülden saygı besteyeniere
Körük demirin pasını ortaya
gelince ( 11/H Cı d 23 ); 6ı!;5. :iı ~J Al-
çıkardz. 382
çak gönüllü saygılıları müjde/e (221
Bu kavram, inançtaki asılsız şeyi,
Hac 34); yani mutevazi olanlar ona
sözdeki yalanın ve fıillerdeki kötülük
kulluk etmekte büyüklük taslamaz-
lar. ~:04ı? 0i- 0J~!'Ç;;,' ,) '1 O 'na ibadet ve çirki?ligi,n hepsini kapsar. Yüce
~.~ı,.:. '' -' - o
etmeye karşı büyüklük taslamazlar
...~, ~
Alı ah : ~. f'..J=--:u on l ara,
pis şeyleri haram kılar (71A'raf 157);
(7/A'raf20) gibi.
yani: İnsanın nefsine uygun düşme
Yüce Allah'ın: ~; .;j .~.;.;.~;Ona
yen sakıncalı şeyleri. ~jlı ~ ;ı :.:ı? :·'.J
karşı yürekten saygı duymalarıdır
~~\ J.;,;j ~tS ı)ı Onu, halkı pis
(22/Hac 54) sözü ise, yumuşamaları işler yapan o kentten kurtardık (21 /
ve huşu duymaları demektir. Burada
Enbiya 74) sözü ise erkeklerle temas
w~J kelimesi, Yüce Allah 'ın: ~ 0J'.J
etmekten kinayedir .
~~ ~~:':,.;. ~ {,!dJ W Yine öyle taşlar v~r
ki, Allah korkusundan yuvarlanzr (2/ 382 Şair, belirlenememi ştir. Bkz. Feyruzabadi,
Bakara 74) sözünde geçen .1.~ keli- Besôir, II, 522; Miistatraf, 1, 38; Sealibl,
mesine yakındır. et-Temsil ve '1-Muhôdara, tlık . Abd u i fettah,
Mektebetu İsa el-Bab!, s. 288.
327
Allah buyurur ki: _j~ .;,]ı 0tS I.A ~~/·~denir ki bu, pis işleri yapan kişi
&ı :"·;r;ı, ~ ~ 9c ~~ı..;, Jc ·~~~ demektir.
~\ Allah mü 'min/eri, şimdi içinde
bulunduğunuz durumda bırakacak -
jp. 1 H-b-r
değildir, pis olanı temiz olandan ayı
racaktır (3/Al-i İmran 179); yani: y.;.:
Haber yoluyla öğrenilebilen
kötü amelleri, salih amellerden, kötü şeyleri bilmektir. Bu fıil ıy.:;. .Gyi...
nefısleri, temiz nefıslerden ayrıcak- ~_;i. ve ~~~ şeklinde kullanılır ve
tır.,Allah buyurur ki: ·\·.i.iı ı)~ ~~ haberden elde ettiğimi ona bildir-
~~ Temiz malı pis olanı ile dedim demektir. Bununla beraber o~
ğiştirmeyiniz (4/Nisa 2), yani : Hel al bir işin içyüzünü bilmektir diyenler
malı, haram ile değiştirmeyin. de vardır. .J~ ve "'_;.;..yumuşak yer
Yine buyurur: 6J!J:.i.i} .:ıı~;:.i.ii demektir. Bu, bazen içinde birtakım
Sıl~;:.i. l} 6J~J:Ü.J Kötü kadınlar, klitü ağaçlar bulunan yer için de kullanı
erk~klere v~ kötü erkekler de kötü lır. ôjı~ ise, .J~ diye tanımlanan
kadınlara yakışır (24/Nılr 26), yani: araziye bilinen bir şeyi ekmektir. ~
Aşağılık fıiller ve aldatıcı parlaklığa ise, bu tür topraklarda sapanla çift
dayalı seçimler, benzerleri içindir. süren kişidir. _;,.;de büyük erzak de-
Kötü erkekler de, kötü kadınlara ya- posu demektir, dişi deve de bu açıdan
kışır/ar sözü de_bunun gibidir. Allah ona benzetilmiş ve .,;4 diye adiandı
buyurur ki: <~]bl\~ ~~·;:.i.H ~~ ~ J§ rılmıştır.
De ki: pis ile temiz (aslında) bir de- Yüce Allah 'ın: 0~ \..:..:~.;,]ı~
ği/dir (5/Maide 100); yani: Kafır ile Allah, sizin yaptıklarımzdan haber
mü'min, fasit arneller ile salih amel- alandır (3/Al-i İmran 153) sözün-
ler bir değildir. ~j? :':.S ~~;:5. ~ ~j de geçen ~ kelimesi ise, amel-
~~J!.; Kötü söz de, kötü -bir ağaca lerimizin ne durumda olduğunu
benzer (14/İbrahlm 26) sözü ise, kü~ - -ljifendir anlamına gelir. Yani sizin
flir, yalan, kovuculuk ve benzeri gibi işlerinizin içyüzünü bilendir de
her tür kötü söze işarettir. denmiştir. Buradaki ~'in anlamı
Peygamber (sas) de: ~~ &.~i ~haber veren anlan;ında olduğu
~ ~ ~~.:.5,\ ~tS.ı\~ '~ ~ Mü'min, d~,söylenmiştir. Tıpkı:~~ ?;:,!:·j~
arnelinden daha temizdir/güzeldir; 0~ O size yapmış olduklarımzın
kajir de, arnelinden daha pislkötü- iç yüzünü bildirecektir (5/Maide
dür383 buyurur. Bu bağlamda '~'.!!.;. 105) sözünde olduğu gibi. Yüce
383 Hadiste böyle bir söze rastlanmamıştır. Yal- Nehcıı '1-Beldğa, (Şerh ve Zapt: M. Abduh),
nız, Hz. Ali'nin: iyilik yapan, ondan daha çev. Mehmet Yolcu- Hacı Çiçek, Hz. Ali: Afo-
iyidir; kötülük yapan da, ondan daha kötü- rizmalar, 2. Basım, İkbal Yay. istanbul 2009,
dür, dediği kaydedilmiştir. Bkz. Şerif Radiy, s. 32 (32. Aforizma).
328
Allah bu anlamda: ~j~l foj Ve ifade edilmektedir. Allah buyurur

haberlerinizi de imtihan edeceğiz ki: ~~ ~ ~p:.,~):.\1 4i.:..;~J Şeytan ta-
(47/ Muhammed 31) buyurmuştur. rafından çarpılmış kimseler gibi (2/
~-!~\ ~ .ill1 G~ ~Şüphesiz, Allah Bakara 275). Bu, ayette geçen h~..;, :;
bazı haberlerinizi bize bildirmiştir yapraklarını dökmesi için ağaca vur-
(9/Tevbe 94) sözünde ise, kendi- mak deyiminden alınmış olabileceği
sinden haberdar edildiğimiz du- gibi, iyiliği İstemek demek olan .b~!
rumlarınız demektir. kelimesinden de alınmış olabilir.
O'ndan [Reslılullah] rivayet edilir
'
~/H-b-z ..
:
k ı... _':;Y.' u~ ~~~,;ı,~.;~-. j ~ ~ ' j :1 : :iı\
- - . - u ; )C '-.?': ~
u,...Jı Allah 'ımf Şeytanın dokunarak
_;.;. bildiğirpiz e_kryekt)r. Alla~ beni ele geçirmesinden sana s tğznz
?uyurur ki: t.?':"ij :;jğ ~~ ~ljl JJ rtm384 diye dua ederdi.
1~ Rüyamda başımın üzerinde bir

ekmek taşzdzğzmz görüyorum, (12/
~/ H-b-1
Yı1suf36).
o~ ise, köz halindeki ateş üzeri- JW.. canlılarda görülen bir bünye
ne konan ekmektir. _;.;.ise bu ekmek- bozulması olup onu deliliğe, akıl ve
ten almak/edinmektir. ~fo~ ekmek düşüneeye zarar veren hastalığa yol
yapılmasını istedim demektir. •_).;.~ <;!-Çan. bir rahatsızlık halidir. Buna
ise, ekmekçiliktir. Hızlı yürütmeye ~ ~ ve J~ denmektedir. Ayrıca
de sürücünün hali ekmek yapanın fıil olarak ~ve ~ formları kul-
kine benzetildiğinden istiare yoluyla lanılır. İsmi fail olarak bu işi yapana
_;.;.adı verilmiştir. da ~li denmektedir. Bunun çoğulu
ise,~ şeklindedir.~ J.?.j
deyimi
~/H-b-t de çılgzn, aptal, aklı/kafası karışık
adam demektir. Allah buyurur }<i: t.;:
~ kelimesi, düzenli/gelişigüzel
~ ~<-; ~
1:'-'
:
~
L~ 1 :,.;,~:; ~ 1 ~-ı
. -' -
: jl ~=~i
.J.lA U:! _ ~
vurmaktır. Hayvanın önayakları ile ~4i ~)~ Ey -mü 'min/er, kendiniz-

yeri eşelemesi, insanın sopası ile ağa den başkasını sırdaş ve dost edin-
ca vurması gibi . .b ;ıL için de~ adı meyiniz. Sizden hiçbir kötülüğü
verilir; tıpkı '-:-'J~ için~~ dendi- esirgemez/er (2/Aii-İmran 118); L:.
ği gibi. Sultanın zulmü de bir istiare ~4i ~l ~_,~lj Size bozgunculuktan
<_?larak -~u kavramla ifade edilerek başka bir katkıları olmazdı (9/Tev-
.b~ ~\..bl..:. denmektedir. İyiliğin zor- be 47) .

la elde edilmesini isternek de ağacın
yapraklarını zor kullanarak çırpmaya 384 Hadisi, Ebu DavCıd, Siinen: es-Salat/İstiaze' de
benzeti !erek ~ _,y.;.ı\ .b~~ şeklinde (HN: 1552); Nesa!, VIII, 282; Ahmed, Miis-
ned, ll, 356 tahriç etmiştir.
329
Hadiste: ti;. 2;tS ~)G ~i ..;.ı~ 0.:. meydana çıkaran (27 /Nemi 25) den-
J_lıili
. :Cı....b
: ~
_ .. _
~ .. _ .. u:i LS"iw <\.lll
_ i.::- K'zm
LS""-' miştir ki, bu ifade, her saklanmış, ör-
üç kere içki içerse, Yüce Allah 'zn ona tüln:ıüş şey için kullanılır. Bu anlam-
habal çamurunu içirmesine müsta- da~~!.;,:~).~ gizl_enen can'ye ( küçük
hak olur385 denmiştir. kız) den~iştir. ;;~ ise, bir görünüp
Züheyr şöyle der: bir saklanan cariye/kız demektir... ~
.; .l ~ ·.-. : 1~L:J.
.;-.l -. JWi 1~u._
1~ ise, gizli yerdeki nişan/damgadır.
- -
134- Orada malı bozmaları iste-
nirse, bozarlar. 386 fo 1 H-t-r
Yani: Onlardan, develerinin bir kıs fo insanın zayıfkonuma düştüğü
mını bozmaları istenirse, bunu yaparlar.
ihanettir. Yani bu durum, insanı zayıf
düşüren ve tüm çabasını boşa çıkaran
~/H-b-v bir ka~dır}:ı'\ creşididir. Allah buyurur
ki: ~fo -.:l::ii. JS Olabi/diğine hain, ni-
;J....3 _)Uli ': •!;. deyimi, ateşin alevi met/ere karşı aşırı nankör her (adam)
dindi ve üzerinde külden bir tabaka yani (31 /Lokman 32).
örtü oluştu demektir...~ kelimesinin aslı
ise, kendisiyle bir şey örtülen örtüdür.
~/H-t-m
Başağın örtüsüne de .. ~ adı verilmiş
tir. Allah buyurur ki:~~ ~ili} ·\·i wS ~ve &b kavramları iki şekilde
Oranın ateşi sönmeye yüz tuttukça onu
kullanılır.
yeniden tutuştururuz ( 17/İsra 17).
Birincisi: ~- ve ~ fiillerin
mastan olup yüzüğün ve damganın
~Yi- 1 H-b-e nakşı gibi bir şeyin etkisini anlatır.
İkincisi: Nakıştan elde edilen

Ayette: ~·>Ü t~ Gizli şeyleri
eserin kendisini ifade eder. Bir şeyi
sağlaıniaştırma ve koruma altına
385Hadisi, Cabir'den Müslim, Eşribe'de (HN: alma anlamında kullanıldığına da
2002) şöyle kaydetmiştir: Her sarhoş eden ha-
rastlanır ki, bu kitaplara ve kapılara
ramdu: Sarhoş eden şeyi içen, Yüce Allah 'ın
habal çamuru içirmesi müstahak olur. Habal vurulan mühür onların korunmasını
çamuru nedir? diye sorulduğunda, cehennem- ve sağlama alma anlamını da taşıdı
lik/erin teri veya cehennemlik/erin vücudun- ğından bu kavramla ifade edilmiştir.
dan akan kanlirin gibi şeylerdir buyurdu.
Allah buyurur ki: ~_,i§ Jc.:..iJ1 ~
Hadisi, Onunkine yakın biçimde et-Tayalisi,
Musned' inde; Tirmizi (HN: 1863); İbn Mace Allah onların kalplerini mi~hü~l~
(HN: 3377) tahriç etmiştir. Senedi sahihtir. '1l.~ştir (2/Bakara 7); ~ ~ ~j
Bkz. Beğavi, Şerhu :~-Sünne, Xl , 356. ~_:,Kulağını ve kalbini mühürledi-
386Şair, Züheyr b. Ebi Sülmii. Bkz. Diwin'ı, s.
ği (45 /Casiye 23).
122; İbn Faris, Mücm el, 1ı , 312.
330
Bazen de meydana gelen nakış sözünde kullanılan öjt....:..d kasavet/katı

baz alınarak bir şeyden bir etkinin laşma istiaresi de hep bu anlamdadır.
meydana gelmesi anlamında kulla- el-CubbaJ3R7 Allah,
der ki:
nılır. Kimi zaman da, bir işin sonuna kafirlerin kalpleri üzerine bir mü-
gelmeyi, sonuna ulaşmayı anlatır. Bu hür koyar ki melekler için bu bir
bağlamda ())ıl ,:.ı,Qii., Kur 'an 'ı hat- tür işaret olsun da onlara dua
mettim, onu okuyarak sonuna kadar etmesinler. 388 Bu, ciddiye alınması
ulaştım, denmesi de bundandır. Buna gereken bir görüş değildir, çünkü,
göre, ~)§ Jc. .\Jlı Fi Allah onların eğer bu yazı somut bir şey ise, cer-
kalplerini mühürlemiştir (2/Bakara rahiarın onu görmüş olmaları gere-
- :(; :.-. .\Jlı :S.\ .:1 ,:.,ı-ı j§
7) ve 1:(-~j
.J . .J r--- u. M .J kirdi; yok eğer soyut bir şey olup
~)§ Jc. Fi_:, De ki, Eğer illah ku- somut değilse, melekler onların
laklarını sağır,
gözlerini kör etse ve inançlarını bildikleri için böyle bir
kalp/erinize mühür vursa (6/En'am işarete ihtiyaç duymazlardı.
46) ayetleri ise, Allah'ın yürürlüğe
Bazıları, kalplerini mühürleme-
koyduğu adete işarettir.
si, Yüce Allah'ın onun iman etme-
Bu da, insan en sonunda boş inan- yeceğine tanıklığıdıı:1 d~miş.I~rdi~:
ca veya salonealı olanı yapmaya ve Yüce Allah'ın : ~1j9i ı.)C r!;. i ~_:;;11
hiçbir şekilde hakka dönüp bakmaya- Bugün onların ağızlarının üzeri-
cak olursa, bu tercihi onun günahları ne mühür vururuz (36/Yasln 65)
güzel görmesine yol açar. Böylece sözü ise, onları sözden men ~d~
Allah da onun kalbini mühür!enmi~ riz;_ konuşamazlar, demektir. pı.;.._:,
'olur, demektir. İşte: .\Jl1&b
0.!~1 dW.Ji ~~ Peygamberlerin sonuncusu-
~ )--~~ j ~ j ~)§ Jc. Bunlar var dur (33 /Ahzab 40) ifadesi, pey-
ya:· Allah -onları;; kalplerini, kulak- gamberliği sona erdirmesi, gelişi
larını, gözlerini mühürlemiştir ( 16/ ile peygamberliğin tamamlaması
N ahi l 08) sözü bunu anlatmaktadır. anlamına gelir.
Yüce Allah'ın: ıii~bl ~ ~ ~j Yüce Allah'ın: ~ ~'L4 Onun
lı j~ 0C .\j Adımızı anmayı kalbine sonu (dibi) misktir (83 /Mutaffıfın
u-,utturduğumuz kimselerin arzu- 26) sözünde geçen ~t4. kelimesi
larına uyma ( 18/Kehf 28) sözüpde deniyor ki; bu, kendisi ile mühür
kullanı laf\ _Jiit.) iğfal _ istiaresi; ~j yapılandır. Yani, damgalanan. Ne
;.J@~~) 01 ~~ ~~ ı.)C Biz onlann
kalplerini, Kur 'an 'ı anlamalarma
engel oluşturacak biçimde, perdele- 387Ebü All Cubbiil, zam anının Mutezile re isiydi .
303'te vefa t etmi ştir. Bkz. Dii vCıdl, Tahakdtu '1-
dik (6/En 'am 25) şöz~nde .~ö~ü edi- Mufessir/n, Daru'I-Kütübi'l - İiıniyye, ll, 191 .
len 0ş istiaresi ve:~~~~ ~j Ve 388Bu da, Mutezile'den Kadi Abdulcebbiir ve
kalplerini katı/aştırdık (5/Maide 13) Hasan-ı Basri' nin görüşüdür. Bkz. Razi,
Tefsir, Beynıt basımı, ll , 51 .
331
ki, bunun manası: İçmenin kesildiği şeyin tersini göstererek, vazgeçir-
ve içiminin sona erdiği; yani: Artığı, mektir. Allah buyurur ki: .;Jıı 0~~~
temizlikte misk gibidir. Misk ile mü- Allah 'ı aldatmaya çalışırlar (2/ Ba-
hürlenir; yani, damgalanır, diyenie- kara 9); yani, onun elçisini ve dostla-
rin görüşü ise, ciddiye alınmaz; zira, rını kandırıyorlar. Bunun kelimenin
bu durumda içkinin bizzat kendisinin Yüce Allah'a izafe edilmesinin ne-
tath/temiz olması gerekir. Sonunun deni; ResCıle karşı muamelenin ona
tatlılıkla bitmesine gelince bu ona bir karşı muamele gibi olmasıdır. O_nun
fayda vermez. Kendisi tatlı olmadık için Yüce Allah: W) dı~l.;ı;i 0:!~1 0)
tan sonra sonunun tatlı olması ona bir .uıı 0~\.;ı;i Sana biat edenler, sadece
fayda sağlamaz. Allah 'a biat etmektedirler (48/Fetih
lO) buyurmuştur. Bunu bir aldatma
saymasının nedeni, işledikleri kaba-
" ~ /H-d-d
hatİn büyüklüğünü göstermek, öte
Al lah buyurur ki: ~J~~~ y~l ~ yandan Resul ve Allah dostlarının

Kahro/du o hendeği!J sahipleri (85/ büyüklüklerine dikkat çekmektir.
Buruc 4). ~ve ..ıJ.:l,;.i yerde uzun ve Dilcilerin, bu, muzqfi hazfedilmiş,
derin biçimde kazılmış hendek(Jer) muzafun ileyhi onun yerine getiril-
tir. ..ı_,.:l,;.\ kelimesinin çoğulu ise, miştir şeklindeki görüşlerine gelince,
~?\.i..\ şeklindedir. Bunun aslı da, bu doğru bile olsa, bu tür hazflerde
insanın iki yanağından alınmıştır. verilmek istenen mananın, gizli mu-
Bunlar, burnun sağ ve sol tarafında zafın getirilmesiyle elde edilemeye-
ki yanaklardır. ceği bilinmelidir; çünkü bu ifadeyle
~ yer ve diğer şeyler için istüire iki şeye dikkat çekilmiştir:

yoluyla kullanılır. Tıpkı ~.J kelime- Birisi: Onların elde etmek istedik-
sinin istiare yoluyla başka alanda leri işin çirkinliğini ortaya koymak,
kullanıldığı gibi. ~ı :ı~ ifadesi, böylece, Resfılü aldatmakla, Allah 'ı
bedenin yüzünden - etin çekilm es ini aldattıklarını bildirmektir.
anlatır (bu, yüzün zayıflayıp buruş İkincisi: Aldatılması hedeflenen in
masıdır), onun için fıil olarak .G~~ ululuğuna dikkat çekmek ve onunla
~,,.; :i~ fıilleri bir şeyin yüzündeki eti muamelenin Allah ile muamele gibi
almayı anlatır. olduğuna _ işaret etmektir. Bu tıpkı:
dı~\.;ı;i 0.1~1 0) Sana biat edenler (48/
t:U. 1 H-d-a Fetih 1O) sözünde dikkat çekilen biat
gibidir.
tl~ kelimesi, aldatmak, kandır Yüce Allah'ın: ~~ı.i.. ~.J Asıl
mak ve oyuna getirmektir: Bir kişi Allah onları aldatandır (4/Nisa 142)
ye peşinde olduğu şeyden, gizlediği sözüne gelince, deniyor ki: Manası;
332
onları ihanetle cezalandırandır, kimi- sinde kıtlık, bir keresinde ise bolluk
leri ise .:..il1 }.:.aj l_ı~_j Hile yaptılar. getirmeleriyle renkli oldukları için
Allah da onlarzn hilesine karşılık aldatan yıllar diye ifade edilmiştir.
hile ile cevap verdi (2/AI-i İmran 54)
şekilde
ayetinde belirtilen cezalan-
6~1 H-d-n
dırmasıdır, derler.
~~ t~ deyimi, kertenkelenin Allah buyurur ki: ı;ııi.i.\ ..:;.lı~: ~j

kendi yuvasında saklanması demek- Onlarla gizli dost tutmamış olmaları
tir. Bunun kertenkele için kullanılma hdlinde (4/Nisa 25) sözünde geçen
sı , onun yuvanın önüne, elini oraya t:;l~i kelimesi 0~ kelimesinin ço-
uzatan kişiyi sokınası için bir akr~b.t ğuludur ve arkadaş
demektir. Fakat,
hazır bekletmesindendir. Hatta Y.fo.JI
çoğunlukla, şehvet de amaçlayan ar-
~L:;..j ~~yi_;, akrep, kertenkelenin
kadaşlıklar için kullanılır. Bu anlamda
k;pıcısz ve sözcüsüdür, denmiştir.
ı;iyJi 0~ ve~~ denir ki, kadının gizli
Ayrıca kertenkelenin alqatma imajı
olduğundan~~ t~i kertenkele- dostu demektir. Şairin sözünde geçen
~~ı\ ~ ..ıi...
den daha düzenbaz denir. Onun için (.S*""' U!.
t~ t~h ~_;.Aldatan ve saptıran 13 5- Yüce sevgili sözü ise, bir
yol demektir. Burada sanki yol, ken- istü1redir.
dini izleyeni aldatmaktadır gibi bir
_ı:ıpkı <,;.,:'JJ (.S:{J~ <,~. :=:.:ı.:ı ,~\ :;.~
mana verilmektedir.
~--!tS,.;.]~ sözü gibi.
tiL;, ise, ev içinde yapılan evdir;
bunda sanki onu yapan kişi, evde
bulunanlara zarar vermek isteyenleri Jii. 1 H-z-l
aldatmak istemiştir. ~)1 t~ ifadesi
Allah buyurur ki: 01 hj:~.ıl (jlSj
de, yine bu manası düşünülerek, tükü-
~.;ii üt.._.:j~ Zaten şeytan, insanı
rüğün azaldığını anlatmak için kulla-
ayarttılcta~ som:,a, yüzüstü bırakır
nılır. Boyunda bulunan iki damara da
(25/Furkan 29); J~~ yani, çokça yal-
bazen gizlenip/kaybolup bazen ortaya
nız bırakandır. t:;'lh yardım etmesi
çıktıklarından aldatma anlamını dü-
beklenen kişinin yardım, etm~yi t~~·l~
şündürdüklerinden (.JI. C.ii..\ adı veril-
etmesidir. Bu nedenıe<ı·:·..;_)ll c;Jh
miştir. Bu anlamda ~~ demek, bir
t.;:j) yavrusunu terk etti ve i:?.--! GJ~h.3
kişinin boyun damarını kesmektir.
ü~ falanın ayakları zayıf düştü, de-
Hadiste: ii1~ 0~ ~UI '-:?~ ~ yim leri kullanılır.
K1yametten önce aldatıcı seneler
el-A'şa'nın şu sözü de bu anlam-
olacaktır denmiştir. 389 Yani: Bir kere-
dadır:
389 Hadisi, Ahmed, Eb Cı Hüreyre'den alıp

Musned'inde (ll, 338) tahriç etmiştir. İbn Suy Cıti de ed-Durru '1-l\Iensıir' de (V II , 4 75)
Kesir de el-Fiten ve '1-Melahinı'de (1, 57); kaydetmiştir.
333
~~"·ll
U-?- y
J_J:u.·_J ;..ı.:.. J.;t
' ; /, ~ ;
---
'-J
.. o
- 1 ~ -_ : ..
. Y"""' ~
_'n i~ l_;.)i Hemen secdeye kapa-
- . ~_;:; nırlar (32/Secde 15) sözünde ıJ_y..
136- Arasmda yanağı pişmiş bir kelimesinin kullanılması ise, burada
mağ!Up ile iki şeyin birleştiğine dikkat çekmek
içindir. Düşüş (yere kapanma) ve
Herhangi bir çıkar olmaksızın
onlardan tesbih etmeleri nedeniyle
ayağı sürçenin. 390
sesin çıkmasıdır. sözün devamında
;i.J:J.. ~.)ise, çoğunlukla, dostunu ~.) p I~.J Rabb 'lerini överek
yalnız bırakan veya terk eden adam
tesbih ederler (32/Secde 15) denmiş
demektir.
olması, bu y_f kelimesinin başka
o } bir şeyle değil, Allah'a haınd ederek
:U. 1 H-z yapılan tesbih olduğuna dikkat çek-
' ... o} ; mektedir.
A 1lah buyurur ki: Y, .J ,sı~:ı~i L:ı ~
~fi~\ ~ Sana verdiğimi al ve şük -
redenlerden ol (7/A'raf 14); ;},g_ ~..:~~ 1 H -r-b
Şunu tutun (44!0uhan 47). Bu fıilin
Eskimiş, yıpranmış, yıkıma yüz
aslı, ~~ fiilinden alınmıştır. Bu daha tutmuş yerler için ~ıp. 0tS..j\ ~_)..den
önce geçmişti.
ınektedir ki, bakıınsızlıl<tan yıkıp dö-
küldü demektir ve bu anlamıyla fiil,
~/ H-r-r bayındır olmanın zıddını anlatmakta
kullanıhr. Allah buyurur ki: ~ ~ j
Yüce Allah: ,.Wl ~ .)i W~ ~~~ Oraları yıkmaya çalışanlardan
Sanki gökten yere düşmüş de (22 1 (i/Bakara 114). Aynı şeklide ~)..l
Hac 3 ı) buyurur. Ayrıca: .)i ci ve ~)... fiilieri de yıkmak ve tahrip
0Jı , :,:,~(; Onun ölüsü yere düşün etmek anlamında kullanılır. Allah
ce be ll i oldu ki (3 4 /Sebe' 14). . ~\ , " "L .) ,:. ~
J.) , : ,
buyurur k ı: lŞ~ J ~~. r+>~ u. H~

~~ ~ ~~ {~:!\..: ~Allah kur- ~~ı Öyle ki evlerini kendi ellertyle
duldan yapının temellerini çöleerte- ve mü 'minlerin elleriyle yıkryorlardı
rek tavanmı başlarına indirdi (161 (59/Haşr 2); Onların kendi elleriyle
Nahl 26) da buyurmuştur. Buna göre evlerini yıkmaları sırf onların, pey-
Y.. fiilinin manası, duyu/abilecek şe gamber (sas) ve ashabına kalmaması
kilde bir ses çıkararak düştü demek- gayesine ınatuftu. Bu, onların oradan
tir. y_f ise, su, rüzgar ve benzeri yu- sürdürülmeleri şeklinde olmuştur, di-
kardan yere düşen şeylerin düşerken yenler de vardır.
çıkardıkları seslerdir. ~_;.. kulaktaki geniş yarıktır, bu
yarığın kulağı tahrip ettiği düşün9l e
390Şair, A'şa. Bkz. Divan '1, s. 4 ı; İbn Faris, rek böyle denıniştir. Bu açıdan J:?,.j
Miicmel, ll, 281.
334
~ _) J ve ~~_:? ii.Y,) denmektedir ki, bu fakat kesinlikle dışarz çıkamayacak

~~ ve "~ fiili gibidir. Erzak çan- /ardır (5/Maide 37).
tasının kulakçığındaki yarık da buna e: ı_)..) kelimesi, çıkarmak demek-
benzetilerek ~.:ııj.:Jı ~~ adı ile anıl tir ve çoğunlukla, somut varlıklar
mıştır. Bu istiarenin burada kullanıl için kullanılır: .)~.)i.;ı ~~ O sizin,
ması, kulağın burada istiare olarak tekrar çıkarılacağınızı f!ll sijylii)Jor~
kullanılması gibidir. Y..jk da özel- (2~/M_uminun 35); :Y ~_) ~~~ ı...;,s
likle deve hırsızı için kullanılmıştır. ~\..,> .~ıy:ı:' Rabbinin seni hak uğruna
Y~ da tS.)~ yani toy kuşunun erke- savaşmak için evinden çıkarmasına
ğidir; çağulu 0~~ şeklindedir. Şair (8/Ental 5); ~t#ı ~_>.ı .;j [)J_:,
şöyle der:
.benzer
- -
l,ıl;Ş Kıyamet günü bir amel defter~
, :&li"~
.J ,
:ı..:ı·. - - '1
U •..?-~ önür~;e çıkanrız (ı 7/İsra ı 3); ı~).\
13 7- Gökteki toy kuşlarını gör- ~~ Kendinizi çıkarın (6/En'frm
dü; kedere boğuldu. 3 91 93 ); ~j (J-? ~) Ji 1~}.\ Lut 'un ya-
km/arını şehrinizden çıkarmız (27/
- Nemi 56).
[_?. 1 H-r-e
Yüce Allah'a mahsus olan
~J~ t~ fiili, bulunulan bir tekvlp/oluşturma için de kullanılır:
:(·;ı: •.ı · ~- ~ ~ ~ - :i .i.JJı .J- Allah s ız
..ı,
yerden veya durumdan dışarı çık r~ UY"':' IY.' ,--.-~
maktır; bu yerin ev, şehir veya elbi- hiçbir şey bilmez halde, analarınzzm
se olması ile durumun, psikolojik bir karınlarmdan çıkardı ( 16/Nahl 78);
durum olması veya dış sebeplerinin ~ s-ıW (J-? 4.ı.:ıjl ~ ~.)i~ O su sa-
değişmesi arasınd<! far_ k yoktur. Al: yesinde çiftler halinde çeşiz(i bitkiler
lah buyurur ki: ~_fo. ~k ~ [~ bitirdik (20/Taha 53); .Gı:,JI ~ ci:J.:!
Korku içinde çevresini gözet/eyerek i 9)~.;.: k._)_) Onunla çeşitli renfde;de
şehirden çıktı (28/Kasas 2 ı); 0fo. W ekinler yetiştiren (39/Zümer 21 ).
[.Ji~ ~ fo 01 ~ Orada büy üklük <::::!~ ise, çoğu zaman, ilimler
tas'lamak haddine düşmedi. Ç1k dı ve sanatlar için kullanılır. Yerden ve
şarı (7/A'raf 13);~ s-ıı~ (y ci:~\,.;,_) hayvanların yuvalarından vb şeyler
~LS\ Allah 'ın bilgisi dışmda hiçbir den çıkana [Y., ve [ı_).. adı verilir.
ürün kabuğundan Çikmaz (41 /Fussi- Allah buyurur ki: [1~ ~_}i ~L:..:i ri
let 4 7); ~ (J-? [J.J.i. Jı ~Şimdi şu P. ~_) Yoksa sen onlardan ücret
ateşten Çıkmak 'için bi;e bir yol var mi istiyorsun ki? Oysa Rabb 'inin
mı.? (40/Mu .. ' ının ' .: - u~ i u.J
. I I ) ; \._?.._;:ı...; : ~-Y.' sana vereceği ücret daha üstündür
~ ~-:'~ ~ \,.;,_) -!0Jı ~ Onlar c~ (23/Mü'minun 72) sözünde hardem
hennemden ç1kmak isteyecek/er, Allah'a izafe edilmesi, onu belirle-
yen ve mecbur kılanın Yüce Allah
391 Şair, Acciic. Bkz. Divôn ' ı, s. ı 7; EbCı Uheyde, olduğuna dikkat çekmek içindir.
Mecciz '/-Kur 'ôn, ll, 287.
335
e::.Ji. ise, e;:l~ kelimesinden daha bir meleksin
geneldir. e::.Ji. harcama; masraf, gider, Gökyüzünden usulca süziilüp
tüketim demektir ve J.:..j gelir, hasılat, gelen.393
kazanç karş.ılığ!n~_a , ku!l:;m_ılır. Allah
Bazen de zemmetmek için kulla-
buyurur ki: ~.).i. c:ill ~~Sana bir
nılır: rw~\.5; ~) {J. 0) Onlar hayvanlar
miktar mal versek (18/Kehf94).
gibidi~ler (25/Furkan 44) gibi.
c'~ ise, genellikle, arazi vergisi
t~ beyaz ve siyahtan ?!uşaı:ı iki
için kullanılmaya _tah_sis, e.~ilmiş
renkliliktir. Bu anlamda t_y...ı ~ ve
tir. Deniyor ki: ~.).i. (,?.:i~ ~~ JÇ.öle~
~~_)i. Lw denir ki, iki renkli erkek .de;
haracını yani kazaneını verir; ~ Jll
vekuşu ve iki renkli dişi devekuşu, ~_)i
[ı)Jı ~\Tl Jı ı?~ }o raiye de emire ha-
·~Y..:, da, iki renkli arazi veya toprak
raç ve~ir. e::.Ji. aynı zam~nda bir çeşit
demektir. Bu, bir kısmında bitki varken,
buluttur ki, çoğulu, t_ı.?şeklindedir.
diğerinde olmaması anlamındadır.
u~~ tıyjidenmiştir ki,392 satanın
Bazı Müslüman kesimlere c./;,.
~alınd~n çıkan şey, satılacak şeyin
denmesinin nedeni ise, İmama itaatin
güvencesinden çıkan şey karşılığın
dışına çıkmalandır.
dadır, anlamına gelir.
~ .J~ ise, bizzat kendisi akranı
nın .ah~ali dışına çıkandır. Bu, ba- ~~/H-r-s
zen medibiövgü için söylenir; kişi
kendisinden daha yüksek bir yerde
ua.Ji. kelimesi, meyvenin koru-
nağı veya kabuğu demektir. ua .?-
bulunanın makamına çıktığında bu
ise, bu şekilde korunmuş olan mey-
anlamı kastedilir; kendisinden daha
vedir. Tıpkı iptal edilmiş anlamm-
aşağı bir yerde bulunanın makamına
daki Jo~ için ~ qenmesi gibi.
çıktığında ise, bu sefer zern/yerrnek
YüceAllah'm: 6~~ SI) fJ. 0) Onlar
için kul_laı~n!ır. Bu anlamda, bazen
sadece uyduruyorlar (43/Zuhruf 20)
uW~ u..;ı 0)\.9 Falan bir insan değildir
sözünde geçen 0~~ fiili ise, yalan
~özO- medh için söylenir. Şair de bu
uyduruyorlar anlamındadır diye söy-
anlamda şöyle der:
lenmiştir. Yani: O!l)a~ ,ancak yalan
,_~ j>.::.~sw~ - ~\..ı~
_.?. eY' y.ı - _j .. - :: - söylüyorlar. 6~(~1 J:i§ Lanet olsun
-..:.ı' - ç.~\
- ~ - şu yalan uyduranlar_ a.! (51 /Zariyat
138- Sen bir insan değilsin, fakat ı O) sözündeki (;~I.YJI ise, deniyor
ki: Yalancılar, demektir.
392B u, hadi s i EbG DiivGd, BuyG'da (HN: 358); Bunun gerçeği ise şöy le anlaşı
Nesiii, VII, 254; İbn Mace (HN: 2242) ve labilir: Zan ve tahmine dayalı olarak
Hakim (Müstedrek, ll, ! 5) ve Tirmizi (HN:
1258) Hz. Aişe'den tahriç etmiş ve hasen
say mı ştı r. Bkz. Aclüni, Ke.~(u '1-Hafa, 1, 376; 393Şair, Alkame b. Abde. Bkz. Mufaddaliyyôt, s.
et-Te/hisu '1-Hahir, lll, 22. 394.
336
söylenen her söz için ~j.. kelime- taşınmadan bozacak şekilde kçsip
si kullanılır. Söylenen bu söz ister bırakmaktır. Allah buyurur ki: ~_).i
hakikate uygun olsun, ister olmasın ~l J.A içinde bulunan insanları
fark etmez; zira, ona söylenen, bi- bağmak için mi gemiy~
de/din? (18/
lerek, zanm galibe dayanarak veya Kehf 71 ). Bu kelime Jh yani yarat-
kesin bir şey duyarak söylemiş de- ma kavramının zıddıdır; çünkü, halk
ğildir; aksine sadece zan ve tahmine bir şeyi planlı ve yavaş biçimde yap-
dayanmıştır ; tıpkı yalancının yalan
maktır; JY.. ise, plansız yapmaktır.
söylerken yaptığı gibi. Bu şekilde ~Ilah buyurur ki: '-?~.J ~ .:J l~.).j
herhangi bir söz söyleyen herkes ~ ~ Müşrikler, körii köriine, O 'na
yalancı diye adlandırılır, isterse
oğull;r ve kızlar yakıştırdılar (6/
kavli, makülalsözü, haber verdiği
En'am 100); yani: Sağlıklı muha-
şeye uygun olsun, fark etmez. Yüce
keme etmeden buna karar verdiler.
Allah'ın münafıklardan hikaye et-
Kesme, yırtm~, koparına anlamı ol-
~tği ş_u _spz _gib},: ı)~ 0~~1 ~f~ lo~J duğundan yjiıl J.).. elbiseyi yırttı;
'-.ı dtil ~ı: -. .....ı.ıı - .J.ll J ' - .ı dtil
.J -""'Y - ,..
, ~ 3 _ --""'Y , ~
ezilmesine, yırtılmasına yol açtı, J.)..
0Y.~i.SJ ~G.;jı 0) 'ıs.::.) .tiıı.J Mü~afzk-
j-:'li.;jl çölleri yırtıp geçti , <:.iYI Jfo!
lar sana geldiklerinde şahitlik ede-
rüzgar delip geçti gibi deyimlerde
riz ki, sen Allah 'zn peygamberisin,
kullanılmıştır.
derler. Allah da bilir ki, sen elbette,
kendisinin peygamberisin. Bununla JY.. ve J:!f kavramları ise, özel-
birlikte Allah münafzklarm yalancı likle genişçölleri geçmek için kulla-
olduklarma da kesin olarak tanıklık nılır. Bu, ya rüzgarın orada bir baştan
etmektedir (63/MünafikOn 1). bir başa geçmesindendir ya da çölde
darmadağın olmasındandır.
b_}i 1 H-r-t JY.. da, özellik cömertliğe dalıp

giden adam için kullanılır. Kulağın
Allah buyurur ki: i")ı~ı Jc ~ deliği genişlediğinde JY.. adı ve-
Biz yakında onun bumuna damga rilmektedir. Bu açıdan ~)..\ ~ ve
vuracağzz (68/Kalem 16); yani: Ona ~ıiY.. ~lY,! deyimleri kulağı geniş bir
asla silinmeyecek bir utanç vereceğiz. biçimde delinmiş çocuk ve kadın
' ~ ~. "' _. '
Tıpkı ..ı...s..ıl <.::..ıc~ burnu kzrılszn deyımı
. . demektir; Allah buyurur ki: -ili)J
gibi. r_,b). ise, filin burnudur. Bur- 0a.J'}i ~Şüphesiz sen ne yeri de~
nu, çirkin görüldüğünden kötülemek lebilirsin (17 /İs ra 3 7) sözü hakkında
iki görüş ileri sürülmüştür: Birisi,
için hortum diye adlandırılmıştır.
kesemezsin; diğeri, sen asla yeri di-
- ğer tarafina kadar delemezsin; bu
JJ.i. 1 H -r-k kulaktaki yırtık,delik baz alınarak
söylenmiştir ki, plansız adam, ka-
JY..: Sözcüğü, bir şeyi düşünüp
337
dm demektir. Sert esen rüzgarın bu olduğuna işarettir. Öte yandan Pey-
hali de baz alınarak ~ı.§_?&._) /yırtan gamberin(sas): ~I.J~I ~~.Jt)
rüzgar adı verilmiştir. - ~'li _:ı ~JJli.J Rahbimi;, yaratma, ah-
, __ Hadiste: ~) :~ ~ j)Jı J;.j L;. lak, rtzzk ve ecel 'den boşaldım sö-
Sertlik nereye girmişse, ora-
<\.il..:; zünde işaret ettiği duruma gönderme
yı mutlaka bozmuştur diye rivayet yapmaktadır.
edilmiştir. 394
Yüce Allah'ın: .G ~ L;.j ~_;S.ı:,:ı~·.~
0.? ka.vramından istiare yoluyla ~}~Su ihtiyacınızı karşzladtk. Yoksa
alınan 4.3_y,....;. da, aldatmak kasdıyla su kaynağını oluşturan siz değilsiniz
sertlik göstermektir. (15/Hicr 22) sözüne gelince, deniyor
ki: Anlamı: Şükür ile onu koruyanlar
&h ise, kendisiyle oynanan bir
olmadmız, şeklindedir. Kimileri ise
şeydir;bu sanki, bir şeyi başka gös- ~ ' ,'
;;:,
der ,ki_: XiJce Allah'ın: LŞ~I ,wı MIJ9i

termek için yırtmaktır. jıj.JI J.J.. da,
geyik normal sıçrayışını gerçekleşti
~ ~ jl ~~ i 0;~ Şu içtitiniz suyu gö-
rüyor musunuz? Onu siz mi indiriyor-
remeyecek duruma düştü, demektir.
sunuz? (Vakıa 69-70) sözünde haber
verdiği şeye işarettir.
lJ~ 1 H-z-n ;;j.).. ise, ujG.. kelimesinin çoğu
ludur. Allah buyurur ki : ~ji ~ Jt.§.:ı
u..? kelimesi , bir şeyi kasada, ki-
Oranın kapıcılan onlara der (391
litli çekmecede biriktirınek, yığmak,
Zümer 71 ve 73); bu da cehennemin
korumaktır; ayrıca her tür koruma
sıfatı ve cennetin sıfatı hakkındaki
ve saklama için de kullanılır. Sözge-
ayetlerde geçer. ~\ &ıj.. i.?.~ ~ j)ı ~
limi, sır vb saklamak da bu kelime
ile ifade edilir. Yüce Allah'ın: 0L:ı
Ben size Allah 'zn hazineleri bendedir
~ıji G~ ~) "~
" .. ~ ~
Evrende var~-
de demiyorum (6/En'am 50); yani, in-
sanlardan esirgediği makduratı elimde
lan her şeyin
hazinesi, ana kaynağı
demiyorum; zira, uj.;.. kelimesi bir çe-
bizim.yanzmızdadzr (15/ Hicr 21 ); ~J
şit menetmedir. Kimisi ise: Onun ''of"
0"'.J'li'.J wl'_jWI &ı). Oysa göklerin
ve yerin hazineleri Allah'ındır (63 1
395 Hadis, Abdullah b. Mes'ud'tan gelmiştir.
MünatikCın 7) sözleri ise, icat etmek
Peygamber der ki: insamn dört şeyi olmuş
istediğinde Yüce Kudretinin yeterli bitmiştir: Yaratılişı, ahlaki, ecefi ve rızkı. Bu
rivateti et-Taberani, Evsat' ta (II, 336) tahriç

etmiştir. Bu rivayet Heysemi, Mecmeu 'z-
394Hadisi, Askeri, Abdurrazzak'ın hadisin- Zevdid'te (VII, ı 95) ve Suyuti, ef-Fethu 'l-
de merfCı' olarak Enes'ten rivayet etmiştir. Kebir 'de (Il, 266) de yer almıştır. Rivayet
Müslim de: Yumuşaklık nerede olursa, onu zinciri içinde cumhur tarafından zayıf görli-
güzelleştiri1;
nereden alınırsa onun çirkin- ten İsa b. Müseyy ib Beceli bulunmaktadır.
leşmesine yol açar şeklide tahriç etmiştir. Hakim ve ed-Darakutni (Sunen'inde) onu
Bkz. Müslinı, el-Bin-u ve's-Sıla (HN: 2594); s ika saynıışlardır, başka yerde ise, zayıf say-
Sehavi, Makusidu 'l-Hasene, s. 1ı 4. mıştır. Bkz. Ahm ed, Miisn ed, 11, ı 67.
338
sözüdür, derler. Et için kullanı lan )i.j] riisva oluş

ve kötü akıbet, /((ijirleri
kelimesinin aslı, saklamaktır; kimiye kuşatmıştır ( 16/Nahl 27);.:Jıi ~~~~
yoluyla onun__ koktuğunu anlatır ve bu ~~\ ~t+Jı ~ ;ş~1 Allah, dünya haya-
bağlaında ~~ 0...?. denir ki, et koktu tında onlara rezil rüsva olmayı tat-
demektir. Bazen bu kelime "nun" harfi tırdt (39/Zümer 26);(,?~1 yi~~~
öne alınarak _)i;. [haneze] şeklinde de ~~~ ~t+Jı ~ Biz de- onlara dünya
söylenir. hayatında rezil rüsva olma azabznz
tattırac_ağzz (41/Fussilet ı6); cfo ~
~~ 1 H-z-y ıS~J J~ ui Bu aşağzlık bir ko~uma
düşmeden ve rezil riisva olmadan
J:?._yı t,Ş_fdeyiıni, bir kişiye do- önce (20/Taha ı 34).

kunan kırgınlık (utanma, malıcup 0_)...i sözcüğü ise, deniyor ki:
olma, zor durumda kalma, şerefine Hem ~1.).. hem de <.?j. kökünden
leke sürülme) halidir. Bunun sebebi, alınmıŞ. olabili~. Yüce Allah'ın: '1 ~~
kişinin kendisi de başkası da olabi- lfoi 0:1~1~ ~1 .:Jıı (,?~Peygamberi ve
lir; kişinin kendisinden kaynaklanan O'nunla birlikte iman edenleri utan-
ınahcupluk, aşırı utangaçlıktır. Mas- dırmayacağı günde.. (66/Tahrim 8)
tan utanma d~ınek olan t,Ş...?.şeklin sözü ise, <.?~ kelimesine daha ya-
dedir. 01..;1:;. J:?. .J utangaç adam ve kındır;ikisinden alınmış olması da
~.:;_~\.Yı], utangaç kadm ifadeleri de mümkündür.
o;
J,.,. ,..
~ )ili ~~
""
0-;. ~l.. ~.J
bundandır. Bunun çağulu 1..;11.).. söz- ~._?..1Ey Rabbimiz, sen birini Ce-
cüğüdür. henneme atınca onu rezil riisva ettin
. t e ıse:
H a d ıs · lil-.:
• ~ ye- ~., :!lıi
-.: G·~ ~
demektir (3/AI-i İmn1n 192) sözünde
~~G '1 ~ Allahım, bizi mahcup ol- geçen ~_)..i fiili ise ~1.).. kökünden-
maksızm ve pişman olmaksızın dir; ama ~j. sözcüğünden olması da
haşret, 396 denın iştir. uygundur.
Başkasından kaynaklanan kırıl Aynı şekilde: ~~ ~~~ ~~ 0-;.
ganlığa gelince, bu bir çeşit hafife Rezil riisva edici azabın hangimi-
alınadır. Bunun mastan ise,<.?~ s.öz- zin .başınq ~f!~eceğini (ll/Hud 39);
cüğüdür ki, rez il rüsva olmaktır. J:?. .J ~l#l ?~U~ '1~ Kıyamet günü bizi
...?. Reziladam ifadesi de bundandır. rezil rüsva-etme (3/AI-i İmran 194);

Allah buyurur ki: ~~~ ~ ~~ ~ ~~ ~Wl ;ş~.J Yoldan çtkan fasıkiarı
Bu onlarm dünyadaki rezil-rüsva rezil rüsva etmek içindir (59/Haşr 5);
oluşlarıdır (5/Maide 33); ;ş~1 0ı ~ ~ ~J~ ':! ~ Beni misafirlerim
0:1?\SJı Jc ~_;.Jı~ ~~~ Bugün rezif önünde rezil rüsva etmeyin (ı ı /Hud
78) ayetlerindeki.- fıil de <.?~ için
396Bkz. İbnu'I-Eslr, Nihaye. II, 30; Müslim, I, söylediklerimiz J:ıve 01.iı, fiilieri için
4 7: Elçile1; hoşgeldiniz, Allah mahcup etmede söylenebilir. Bunlar eğer insanın
sin ve pişman etmesin!
339
kendisinden. kaynaklanıyorlarsa on- sürdürii/mesini emretmiş olduğu iliş
lara 0yi. ve J~ denmekte ve bu mah- kileri keserler ve yeryüzünde bozgun-
mud/takdire şayan kabul edilmekte- culuk çıkarır/ar. İşte onlar hüsrana
dir; başkasından kaynaklanıyorlarsa, uğrayanlardır (2/Bakara 27).
o zaman da 0Yıo ve 0ı.JA. adı verilip : _. • ~ ~ <Lı.:..l
~. ~ _.. -
~ ~ ~ ~' ~-~
Y""'
mezmum/kötü sayılmaktadır. 6:t>~wl Buna rağmen, öbür kardeş
ihtiraslarına boyun eğerek kardeşini
'
~/H-s-r öldürdü ve böylece hüsrana uğra

yanlardan oldu (5/Maide 30);1~\j
~ ve ul~ keliıneleri, serma- 01~1 IJ~·_. .;~ ';j ~~ 0J)1 Teraziyi
yenin azalması (batmak, zarar/ziyana adaletle tutunuz ve tartıda azalt-
uğramak)dır. Bu durum bazen insan- maya gitmeyiniz (55/Rahman 9)
la beraber anılarak 0)ıj ~falan ayetlerinde geçen ui..:;.J.. kelimesi ise,
hattı, denir; bazen de fiille beraber terazi/ölçüde adaleti gözetmeye ve
söylenerek .G j\.:?.,:i 2ı~ ticareti ziya- aldıklarında terazide haksızlık yap-
na uğradı denmektedir. Allah buyu- maktan sakınınaya işaret olabilir.
rur ki: i~ı.i ~_)S i:o) ~ Öyle ise, bu, Bu, kıyamette terazisinin hüsrana
ziyan/ı bir dönüştür (79/Naziat 12). uğramasına yol_ açınayacak ve hak-
Bu bazen dünyadaki ınal ve makam kında: ~jly ,:. ,~..;, 0-o.J Kimin de tartl-
gibi dış kazançların kaybı için, bazen larz hafif kalırsa (7 1A' raf 9) sözünde
de sağlık, esenlik, akıl, iman, sevap dendiği gibi, denmesine neden olma-
gibi iç kazançların yitirilınesi için yacak şeyleri yapmaya/almaya işaret
kullanılır. de olabilir. Her iki anlam da diğeri
İşte Yüce A Ilah' ın apaçık hüsraı:ı ni gerektirmektedir. Yüce Alla~ 'ın
diye nitelediği de budur: \...9~ 0.1~~ Kur'an'da sözünü ettiği her ui.Y:..:... bu
: ,-. ·.l ;, - ' ~~ 'li ~w11 -.- ~ .. ı.:. i- . ' - ~~i
u .r-- .JA . - ··- r~ ~ .J ~ son anlamdadır; dünyalık kazançlar
0.+11 Ziyana uğrayanla;, kıyamet ve beşeri ticaret ile ilgili husranlza-
günü hem kendilerini, hem de ailele- rar, ziyan değildir.
rini ziyana sokanlardzr. Dikkat edin,
'
işte bu, apaçık bir ziyanpır (39/Zü-
~ /H-s-f
ıner 15); 6,J~WI ;J. ~:,~~.fo. 0-o.:ı
Onu inkar edenler ise, hüsrana
' w~Ay tutulması, w,;.& ise, Gü-
uğrayanlardır (2/Bakar~ 121 ); 0.1~1 neş tutulması dır. Bazıları ise, w~
-' i\..,;, : .~ '-~-. - ,ı;:, ~
4..§\i...
..Y' ' (J~.J -- .. _ - . I..),Q
..Jll
-
-.- : ~ ?.~ •
~ (....)~ her ikisi için de söylenir ve ışıkları
~) u-a.J'Jıi ~ ı::u'' } 1.:, J..:.,; 01 ~ .tiı1 nın bir kısmının kaybolmasını anlatır,
6J~WI Ön! ar ki, Allah 'a ve;miş
;J. w ,;.ıs' ise, ışıklarının tamamen gitme-
oldukları sözü kesin bir ahit haline sidir derler. Yine bu anlamda:~~ .ü..:.d..
getirdikten sonra bozarlar, Allah 'ın -; ~.J Allah onu yere batırdt ve o
340
kendisi yere hattı, denir. Allah buyu- ~Go. ~~_)§ ı) j. ~ Biz onlara, aşağı
rur ki: ~.)'ii ~)~j ~ı;~.-.~ Sonunda lık maymun/ara dönün, demiştık (21
biz onu da sarayını da Yf!YÜı dipine Bakara 65).
geçirdik (28/Kasas 81 ); .illı 0;. 0i ~:,J '-
~~~sözü, göz, çaresizli~ten
~ ~ G;k Allah bize lütfetmemiş kapandı demektir. Yüce Allah: ~Go.
olsaydt, bizi de yerin dibine batırırdı ~ ),_:, Yorgun ve bitkin bir halde
(28/Kasas 82). (67/Mülk 4) buyurmuştur.
Hadiste ise: uli;il ~i_:, ~~ 0!)
<GG.:....l ~ - ~i ..:ı·_ -_, · .~~ .uıı -:ıLi\ :·
.. .. . .J , ... tY'
. .r~ - --
~ /H-ş-b
Güneş ve Ay, Allah 'ın ayetlerinden
iki iiyettirler,· herhangi bir kişinin Allah buyurur ki: ~~ ·>'~.g, ~tS
ölümü veya yaşamasından dolayı tu- Onlar sanki duvara dayandırılmış
tulmazlar397 denmektedir. kütük gibidirler (63 /Münafıkun 4);
Gözbebeği göze, kaybolmuş burada münafıklar, güçlerinin azlı
~~denir ki, Ay tutuldu sözünden ğından kütüklere benzetilmişlerdir.
alınmıştır. Suyu çekilip kuruyan Ayette geçen ~ ise, ~ odun
kuyuya ~~ ~ denir ki, bu da kelimesinin çoğuludur; ~~ ,:·,:,.~:,..;.
Allah, Ay ' ın ışığzm söndürdü de- lafzından alınarak denmiştir ki, kılıcı
yiminden aktarılmıştır. f..y tutul- bir parlatıcı olan ~ ile cilalamayı/
masında, ona ilişen bir ;G~ şeref pariatmayı anlatır.
düşüklüğü düşünüldüğünden ~?-zen ' ~ 'J·~·,..;. ~yakın zamaı.:ıda cilalan-
~kelimesi, istiare yoluyla J:ı zil- mış kılıç demektir. <'J~·,.;, ~ cilalan-
let için kullanılmıştır. Bu anlamda: mış kılıca
benzetilerek söylenmiş bir
li.:.J.. 0~ ~Falan adam bir değer mecaz olup henüz binilmemiş deveyi
siziikizillet yüklendi, denir. anlatır.
) . .
~~~~ <·j:·, . ;.:; deve, odun parçaları-
Lwi 1 H-s-e nı yedi demektir.
. , , ~ .. ~ ': ... ~ı:,\.;.~ odun gibi kuru alın de-
~ ~~ w~ deyimi, köpeği
mektir; bu ifade, utanmayan kişi için
aşağı/ayarak azarladım/kavaladım
kullanılır. Nedeni ise, alnın bazen ka-
o da bunu s i neye çekti(kabul etti
yaya benzetilmiş olmasındandır. Bu
demektir; bu da köpeğe: l::.J..! Defol!
anlamda şair:
denmesidir. YüceAllah kafırleri anla-
tırken buyurur ki: ~_,..~ ~ j ~ IJ.~! ~~~~~j~~~lj
Orada Kesin sesinizi ve bana bir ş<;y 139- Kaya, yüzünün sertliği ya-
söylemeyin (23 /Mü'minCın 108); G1i9 nında yumuşak kalır. 398
397Hadisi, Buhiiri, Salat/Küsufı'I-Kaıner, ll, 547 398Şair, Man s lır b. Miiziin. Bkz. Riiğıb, el-
ve Nesa!, lll, 127'de tahriç etmiştir. Mulıadurdtu 'l-Üdehd, 1, 285.
341
Y~ ise, odun karıştmlmış şey s,aygı ..besle~l~rdi (21/Enbiya 90);
deinektir ve adi şeyleri anlatmak için wiY.::.:/1 ~_j Sesler, kısıtmıştır
kullanılır. (20/Taha 108); ;J. .J~i ~Li Gözle-
': i dönmüş olarak (68/Kalem 43);
~Li tA. .J~l Gözleri endişe için-
~ / H-ş-a
dedir (79/Naziat 9) ayetlerinde bu
t)J..
kelimesi, gönülden yalvar- duygu kinaye yoluyla anlatılmış ve
maktır. Huşu çoğu zaman in sanın vü- onun değişkenliğine dikkat çekilmiş
cut organ ları üzerinde gözüken duruş !ir. Tıpkı.şu ayetlerde olduğu gibi: 1~)
için, ;;_cı~ ise, çoğu zaman insanın ~.) ~.)~\ ~.) Yeryüzü şiddetle sar~
kalbinde bulunan duyguları anlatmak sıldıği zaman (56/Vakia 4); c:.J)j 1~)
için kullanılır. Bu nedenle rivayette ~lJj ~.J~l Yer dehşet/e sarstldtkç~
şöyle dcnmiştir: ~arsı[dığı zama,n (99/Zilzal 1); ~Y.
c)~l ·;.ı.' ,-7~ ~~ t~ 1~! Kalp 1~ J~l ~J l_)y c~l .)~O gün
gök, sarsıldıkça çalkalanacak Dağ
yakannca azalar da lıuşii' içinde
olıtr. 399 lar da bir yürüyüş yürür ki! (52/TCır
9-10).
Allah buyurur ki: li~ ;J.~Y.3
Kur 'an onları ürpertil~ saygılar;n_ı
artmr (17/isra 109); ~L ~ ;J. ~~~ ~/H-ş-y
0~Li Onlar ki, lıuşt; içinde namaz
:i:::':,.i. saygıyla kanşık sevginin yo-
kılarlar (23 /Muminun 2); lJ l)tS.J
ğurduğu bir korku halidir. Bu da çoğu
~Li Bütün bunlar, bize gönülden
zaman bilinçli korku için kullanılır.
Bu nedenle özellikle alimterin gönül
3991-!ad is Ebü Hureyre'den rivayet edilmiştir.
dünyalarını tanımlamada söz konusu
Resuluilah bir ara namazda sa kalıy l a oynayan
bir adam görünce: "Eğer kalbi huşu içinde olf!!~ktadır. Şöyle ki: &ı .i..l1ı (.1".-7,~ W)
olsaydı azaları da huşuya göre hareket eder- ct..;.kli ~~4c: Allah 'tan asıl korkan/ar:
di. Bu hadisi Hakim et-Tirmizi, Nevadiru'l- O 'nun bilgin ku!lartdn.. (35 /Fatır
Usul adlı eserinde (1,3 17) tah ri c etmiştir. Irak i 28)·' ~ -. : - ~J - , - ~n;..
-' - ~ : - c:. ı .J- F a-
" . u-o
der ki: Senedi zay ıftır. Bilinen onun Said b.
Museyyib'in sözü olduğudur. Bu sözü İbn kat koşarak sana gelene; Allah ian
Ebi Şeybe, Musenn~f ad lı eserinde rivayet korfauğu halde (Abese 8-9); ~·}~ ~
etmiştir. Bu rivayette de adı verilmemiş bir ' : ı];ı~ ~yi Görmediği Rahman 'dan
adam vardır. Muhammed b. Nasr da Kilabus-
korkan (50/Kaf 33); ~Y. ~) ı i;,.y,i.~
Sa/at'ta Osman b. Ebi Dehres'in ri vayetinde
mürsel olarak rivayet etmi ştir ki: Yüce Allah. Onları azgın lığa ve kofirliğe sürükle-
kulunun hii: bir anıe/ini. kalbi bedeniyle be- mesinden çekimlik ( 18/Kehf 80).
raber olmadıkça. kabul etmez. EbCı Mansur
~_J.\ii.J ~_J,\i~ ~ Onlardan
eel-Deyleıni de Müsnedu'!-Firdevs'te Ubey b.
Ka 'b'ın hadisinde rivayet etmiştir. Onun da korkma~''!· benden korkun (2/Baka-
isnadı zayıftı r. Bkz. Irak\, Talıricıt Ehadisi '1- ra 150)· ~ -ı.7,5. ~~ , l.illı 4.:ı..\ü -lJI : · -. : -
' - J - -- (....}" (.,)~
/!ıya, l. 339.
342
insanlardan korkarlar, Allah 'tan o geldiğinde hepinizi kuşatır, kimse

korkar gibi veya çfahq fazla ~lJrkar, kurtulamaz.
lar (4/Nisa 77); ~~ ~':IL.J 0~ 0.1~1 Bir kişinin herhangi bir şekilde
~~ ~) i.b..i .)_J.-~..;J ~J ~_J.-7~.,9 Allah 'm özel bir hali olması .! 'a.(j ı:& ~'
mesajlarını bildirenler, O 'ndan kor- ~!ve .!.'a~.;.j fiilieriyle dile -getiri-
kanlar ve A !lah 'tan başka kimseden lir. Allah buyurur ki: ~ ~Y; Ja~A.j
km;kı'!a)llfnlar.. (33/ Ah zap 79); ~~ Rahmetini dilediğine tahsis eder
0.ıill ~J olanlar korksunlar (4/ (3/AI-i İmran 74).
Nisa 9); yani O'na karşı saygıların
<•:):,ıl Ja~ evin aralığı, boş
dan doğan bir korkuyu hissetsinler.
luğu demektir. Kendi başına çözü-
Yine buyurur ki: ;,j~'.Ji \fo ~J lemeyen, kapatdamayan bir sıkıntı
0X) ~~~\i Çocukfarmızz fakirlik kor- olarak fakirlik A.......::.~ kelimesiyle
kus~yla öldürmeyiniz ( 17/İsra 31 ); ifade edilmiştir. Buna :i.h dendiğine
yani onları size bir fakirlik dokuna- de rastlanmaktadır. Allah buyurur ki:
cak korkusuna inanarak öldürmeyi- L~ ~ 0\S JJJ ?~ _,~ii Jc 0J.J:i1!J
niz. GW\ ~._:;.;, M Günaha girecek- Kendilerinin ihtiyaçlan olsa dahi
lerinden korkanlara (4/Nisa 25); terci/ı ederler (59/Haş r 9). Denebilir
yani, O'nu tanımasından doğan bir ki bu kelime 0""~ kökünden alın-
'
korkuyla korkan için bu böyledir. mıştır. ~ ise, kamıştan veya ağaç-
tan yapılmış ev demektir. Böyle den-
~/H-s-s mesinin nedeni, bu tür evlerde küçük
aralıklar görünmemesindendir.
~ tahsis, U""~! ihtisas,
~.~ hususiyet ve(..)~~ tahas- ~.:.,; 1 H-s-f
sus kelimeleri, bazı şeylerin başka
larında olmayan birtakım özelliklere Allah buyurur ki: u·~ _ • lllb
_ J-
sahip olmasıdır. Bunun zıddı ise; ge- ~~ ~_)J ~ ~ Bu~un üzerine
nelleme anlamını taşıyan r_;d., ~ve cennet yaprakları ile örtünmeye
~ kelimeleridir. ~~~ 0ı....:J.. de bir koyuldular (7/A'raf 22); yani üzer-
adamın yanında bir çeşit üstünlük, Ierini yapraklar anlamına gelen~
erdem ve saygınlılda özel bir konum ile örtmeye başladılar. Bunun için
kazanan yakınlarıdır. ~h ise, A..:I..C. hurmanın yaprağına ~ adı veril-
kelimesinin zıddıdır. Bu bağlamda miştir. Ayrıca kalın giysi için de bu
Yüce Allah: 0.1~1 0:•.)· _o ~ ~ ~ 1~\j kelime kullanılmaktadır ki, çoğulu
LG. A ı;J.b- Stıdece aranızdaki w~ şeklindedir. Mestin kendisiyle
zalim/erin ba..ylarına gelmekle yetin- dövüldüğü alete de~ denir. Ayak-
meyecek olan bir beladan sakmmzz kabıyı, hasafile kapladım, deyimi de
(8/Ental 25) buyurmaktadır. Yani, bundan dır.
343
.- _R)vayet~ gör~,
<\.lll ~ ~~ 2;1.S Rivayette: ~~~ ~ ~ ~:;.!.) Dö-
.ı..h...i ~ f.L_j ~·Peygamber (.ws) şeğimin arasında -unuttum. 401 Bu
ayakkabısını tamir ederdi. 400 kelimenin çağulu ise, ~ve p..•~i.l
Aynıkökten dokumayı anlatan ke- şeklindedir. ~j ~
.. 1~10~
.~
ı.JI~
..
limeler de vardır. Yiyeceklerin parlak Karşımzzda Allah konusunda çatışan,
olanlarına~~ ve ~denir: Bu, iki çelişik inançlı insan kesimi, iki
yemeğin iki renginden biridir. Gerçe- karşıt grup var (22/Hac 19) sözünde
ği ise, süt ve mamullerinden yapılıp geçen iki hasım, iki topluluk demek-
bir kaba konduktan sonra onun ren- tir. Bu nedenle çoğul olarak ~~~
gini alan gıda maddeleridir. denmiştir. Ayrıca, ~~ 1~ 't Hu-
zurumda tartışıp/çekişmeyin (50/Kaf
28); 6~ ~ ~ _j Orada birbirleri
~/H-s-m ile tartışmaya tutuşurlar (26/Şuara
96) ayetleri de bunun gibidir.
~ kelimesi ~ fiilinin mas-
tarıdır. Bu da bir kişiyle bir hasım ~çokça sürtüşen, kavgacı an-
olarak sürtüşmek, çekişmektir. Bu lamına gelir. Yüce Allah bu anlamda:
anlamda~ .:.LG.. fıil ve ~li..:. ~ ~), O sonradan pervaszz bir
ı_;,~ mastarları kullanılır.
Allah tartışmacıya dönüştü ( 16/Nahl 4) bu-
buyurur ki: f'~l ~~ ),_:,En aman- yurmuştur. ~ ise, husumetle ilgili
sız düşman olduğu halde (2/Bakara olan, sadece onu düşünen kişidir. Bu
204); 0f
'JJ.:- f'~l ~),.:,Mücadele bağlaında Yüce Allah: 6~~j~ ~
gücü olmayanı mı Allah 'a isnat edi- Şüphesiz onlar, tartışma meraklısıl
yorsunuz? (43/Zuhruf 18). kavgacı bir topluluktur (43/Zuhruf
Ayrıca ~li..:. de~ diye adlandı 58) buyurmaktadır.

rılabilınekte ve hem bir kişi için hem
de topluluk için kullanılmaktadır. Kimi ~/H-d-d
zaman iki kişi için kullanıldığına da
rastlanmaktadır. ~~ kelimesinin Allah buyurur ki: ~~ .J~
. ~ ..
aslı ise; iki kişiden her birinin karşıda

kinin bir tarafını tutarak itişip kakışma 401 Hadis, Üınınü Seleıne'den alınmıştır. Yü-
zünün endişeli olduğunu görüyorum. Bir
sı ve her birinin karşıdakinin gırtlağına
rahatsızlığın ını var? Diye sorduğunda buyur-
sarılıp sıkıştırması, çekiştirınesidir. ınuştur ki: Hayır, fakat dün bize gelen altın
kesesini döşeğin arasında unuttuın. Bir gece
üzerinden geçtiği halde onu hal a sahiplerine
400Hadis, Hz. Aişe'den alınmıştır. Ona Peygam- dağıtabiimiş değilim. İbn Kuteybc, Garibu 'i-
ber evinde ne yapardı,diye soru! muş, O da şu Hadis, I, 329. Bu rivayet zincirinde Abdul-
cevabı vermiştir: Elbisesini diker, ayakkabı ıııelik
b. Uıııeyr vardır ki , kendi s i s ikadır. An-
sını
tamir eder ve erkeklerin evlerinde yaptığı cak son zamanlarında hafı zası zayıflaınıştır.
işleri
yapard ı. Ahmet, Müsned, VI, 121; Ah- Kimi zaman da tedlis yapmıştır. ibnu'I-Eslr,
med, Zühd, s. 9. Nihdye, ll. 38.
344
Onlar dikensiz s edir ağaçları içinde- landırılmaktadır. Yüce Allah bu an-

dir (56/Vakia 28). Yani, dikeni alın lamda: c.:.ı~I.A.l.:ı Bu konutlarm renkleri
mış. Bu anlamda fiil olarak .G~, koyu yeşildir (55/Rahman 64) buyur-
~l.!ve~~~ve ''.ı·_;....;:. denmek- maktadır ki: Bu her iki cennetin de
tedir. yemyeşil olduğunu anlatır.
~ de .ı~ demektir. Tıpkı Aynı şekilde Peygamber de bu-

u":>~ kelimesinin ~şeklinde gel- yurur ki: 0~1 ~~~_J ~~) Çöplükte
me~i ~ibi.Bundan bir istiare olarak açan gülden sakınınzz. 403 Burada
~~ ~ ~ denmektedir ki, deve- Peygamber kendi sözünü bizzat ken-
nin boynunun kırıldığını anlatır. disi, Kötü yerde yetişen güzel kadın
dır, diye açıklamıştır.
~/H-d-r ;;_yi,\i..:, ise, sebze ve meyveler

daha yetişmeden onların satışı üze-
Allah buyurur ki: ~_)~i ~ rine anlaşmaya varmaktır. ;; ~ da
~~ Yeryüzünün yemyeşil old~ğu yeşilken tohumu dağılan bir çeşit
nu görmüyor musun? (22/Hac 63); hurma ağacıdır.
U"~ ~ ~~ ~4i 0~3 Orada ince
ve kalın ipekten yeşil elbiseler giye-
~/H-d-a
rek (18/Kehf 31 ). Buna göre yeşil
demek olan~ kelimesi, ~ike Allah buyurur ki: ~_;~ 6' ·;,.;, ~ ~
limesinin çoğuludur. ;;~ise, beyaz Sözü yumuşak, tatlı bir eda ile söy-
ile siyah arasında bulunan renkler- lemeyin ... (33/ Ahzap 32) sözünde ge-
den [biri olan yeşil]dir. Fakat siyaha çen t~ kelimesi t;J. demektir ki,
daha yakındır. Bu nedenle siyah yeşil bu, daha önce geçmişti.
diye, yeşil de siyah diye adlandırıla ~ ~ _)- çokça boyun eğen
bilmektedir. Bu bağlamda şair şöyle
erkek demektir. Aynı kavram et için
demektedir:
kullanıldığında eti kestim anlamına
~ J~l (:jlJI ~i~-' i • da gelir. ~i {.ı!b boynunda bir nevi
o ,.. ~
} -~~~ .\_;,ij }:0.:, - •• i Jb .

Q i i
f'_'l-;' _,r:- .. ~ - ~ eğrilik bulunan kişi demektir.
140- Önünde doğru bir yol ol-

madan yürüyüp gidiyorum 403 Hadis Ebü Said'den alınmıştır. Çöplük/e
açan gülden sakzmmz, buyurdu_ Bu nedir,
Yeşil bir gölgede, baykuşun hay-
Ya Resu\allah? Diye soruldu. Buyurdu ki:
vanlarını çağırdığı. 402
Kötü yerde yetişen güzel kadındır. Darakut-
Yeşilliği bol olan Irak arazilerine ni, Efrdd; Raınehurmuzi, Emsal, ibn Adiy,
JlyJI jı_y:.ı sevddu 'I-Irak denmiştir. Kamil; Kudai, Miisnedü 'ş-Şilıab; Hatib,
idalıii '1-Miiltebes ve Deylcıni tahriç etmiştir.
Kimi zaman yeşillik, ;;_;J,j diye de ad- Darakutni der ki: Hiçbir şekilde sahih de,f?il-
dir. Bkz. Sehiivl, Mekasidü '1-Hasene, s. 125;
402Şair Zu'r-Ruıııme'dir. Bkz. Diwin 't, s.656. Ac!Cınl, K.Hafa, I. 272.
345
hl 1 H-t-t ~ aslı, kişinin kadına evli-
lik teklif ederken içinde bulunduğu
.h> kelimesi :ı.;, kelimesi gibi olup hali anlatır. Tıpkı oturma şekli veya
çizgi demektir. Bu, uzunluğu olan halini anlatan ~ ve ;;:ı._;j kelimeleri
şeyler için kullanılır. Çizgiler çeşit gibi. ~ mastarı~da~ ~li.. ve ~
çeşittir. Mühendisiere göre bunlar; isimleri türetilirken ~ mastanndan
dik, yuvarlak, eğri ve eğimli şeklin sadece ~li.. ismi türetile_bilmektedir.
de gruplandırılmıştır. İçinde Yemen Her ikisinin kök fiili y.b.. şeklinde
Çizgisi gibi uzun bir çizgi butı:n~n dir.
her arazi k diye adlandırılır.~~ .b. ~ kelimesi, birçok karşılıklı
de o bölgeye ait mızrak demektir. konuşmanın yapılınası gereken bü-
İnsanın ~endisi jçin çizip kazdığı her yük, önem 1i konu demektir. Allalı bu-
yere de .b. ve :i...b. adı verilmektedir. yurur ki: ~.Y.'L '-:! .~ı:,i,.; W Ey Samiri,
~ yağmur alan iki arazi ara- peki serzin .~mact,n, Y}eyrji? (20/Taha
sında kalıp yağış almayan araziye 95); 0Y.:.YJI ~~~w o halde işi
denmektedir. Bu, sanki çizginin dı niz nedir ey elçiler (51 /Zariyat 3 1).
şında kalmış gibi bir mana taşımak '-:-l~l ~ise, her tür ihtilaf ve
tadır. Bunun yanında yazı da .b. diye tartışmayı sona erdiren etkili söz de-
adlarıdırılmaktadır. Allah , buy~rur mektir.
ıG.· . ;ı:,.;~~-J '-l(is : .u:,§ : _\:::: ~ \..:, '
. - 0:' -- · 0:' _,........ J
·~!.'?~!.' Sen Ku> '{m 'dan önce hiçbir ki-
tap okumuş ya da eline kalem alarak
~/H-t-f
yazmış değildin (29/ AnkebOt 48)
ub ve w~! hızlı bir şekil~e
kapıp kaçmaktır. Bu anlamda ~
~/H-t-b ~ ve ~ + fiilieri kullanı l-
maktadır. ~Ai,5.il ~~ ~!Ancak me-
~\ij ciG...;, ~ kelimeleri bir leklerin konuşmalarından bir sözü
sö,zi.~ tekrar .etmeyi anlatırlar. ~ ile kapan olursa (3 7/ Saffat 1O) sözü,
;;;.b. kelimeleri de bu köktendir. Şu bu her iki şekilde de okunmuştur. 4 04
farkla ki; ;;:,,\.,.;, vaaz etmeğe tahsis Bu, şeytanların söz çalma, gayb
edilirken, ;;;.b. ise, bir kadına talip haberlerini kapıp kaçma gibi işlere
olduğunu dile getirmeye lı~~redilm~ş- hevesli olmaları nedeniyle aldıkları
. Allah buyurur 1.
tır. o: w.._ ~c:
~ < ·.ı,:: - G;._ T
. J bir sıfattır. AllaJ: buyurur k i: ; ii,.;~;
10WI ~!h)~~ ~Y:. Bu durumdaki ~yi ~ t?.f ji .);bll Sanki gökten yere
kadznlara ima yolu ile evlenme teklif düşmüş de kuşlara yem olmuş ya da
etmenizin ya da bu arzuyu içinizden rüzgar tarafindan sürüklenerek ıss1z
geçirmenizin hiçbir sakzncası yoktur
(2/Bakara 235). 404Ayetin Hatafe şeklinde okunması şaz bir kıra
attir.
346
bir köşeye atılmış gibi olur (22/Hac şeyi yapmak isterken, başka bir şeyin
3 I); ~j~l '.;i,=i,J Jyll ~~Şimşek on-
1
kendisinden sadır olmasıdır. Bu olayı
larm görme yeteneklerini nerede ise anlatmak için,~~ ~L.bi..) Lbl fıil
altverecekti (2/Bakara 20); '.ibi ~j.J
1
ve sıfatları kullanılır. Bu irade açısın
~_y.. &> c).ılJI Çevrelerindeki belde- dan isabet etse de, yaptığı iş açısından
lerde oturan insanlar kaçınlırken hata etmiştir. Resulullah'ın Ş\1 sözün-
(29/ Ankebut 67) ayetincieki · iıl.,.;,:;j de kas~~di_len de budur: ~~ J- ~_)
fiili, soyulup öldürülürken, demektir. 0'3 ,,,:,l\j ihi..ıı Ümmetimelen hata ve nis-
utk kelimesi, uçarken bir şeyi ymy/unytm_q kaldırzlmzştzr. 405 Ayrıca,
kapıp giden kuş,
demektir. Kendisiy- _y;..l ~ lhil! -\&~?1 0 Kim içtihat ede1~
le kovanın kuyudan çıkarıldığı alete hataya düşerse, bir sevap alzr. 406 Yüce
de kuşun bu hareketine benzetildi- Allah'ın: ~j Y.~ ~ ~_1.:, Jı§ ~j
-
ğinden bu isim verilmektedir. Maka- Kimyanlışlıkla bir mü 'mini öldüriirse
ranın etrafında dönen denıire de bu mü 'min bir köle azad etmesi gerekir
isim verilir. Çoğul u ~\.b. şeklinde (4/Nisa 92) sözü de bu anlanıdadır.
dir. Bu da, avını kapıp giden doğan
demektir. u.b?. yürüyüşlin cezbesine 405 Hadis, Abdullah b. Abbas'tan alınmıştır. O,
kapılıp hızlanmaktır. l...i;J\ ~~ ve Peygamberin: Ümmetimden hata, unutma ve
~ yakılıp yıkılınaktan dolayı san- yapmak zorunda bzrakildzklart şeyler kaldi-
rılmıştır, buyurduğumı aktarmaktadır. Ebu
ki kapılıp götürülmüş bir hali anlat-
Asiın diye bilinen EbCı'l-Kasiın et-Temlıni,
mak için kullanılır. Fevaid'inde tahriç etmiştir. Risali sikadır, an-
cak, ravi zincirinde kopukluk vardır. Ayrıca,
et-Taberani, el-Mu 'cemu 'l-Kebir (Xl, 133);
Un 1 H-t-e ed-Diirakutnl, (IV, 171 ); İbn Mace (1, 659);
Hakim (Müstedrek, ll, 198) tahriç etmiştir.
\..b. kelimesi, belli olan yönden İbn Hibbi\n ve Hakim, sahih saymış, Zehebi
dönüş yapmaktır. Bu birkaç şekilde de uygun görmüştür. imam Alımed ise, zayıf
olabilir. saymıştır; Abdullah b. Ahmed itel'de der ki:
Onu, babama sordum, çok ciddi tepki gös-
Birisi: istenmesi uygun görülme- terdi/reddetti. Bkz. AciCıni, Keşfiı 'I-Hajô.
yen şeyi isteyip onu yapmaktır. İnsa ı 1, 135; Sehavi, Makasidu '1-Hasene, s. 228;
Guıni\ri, Tahricu Ehadisi 'l-Luma ·, s. ı49.
nın kendisinden sorumlu tutulduğu
406 Hadis, Aııır b. As'tan alınmıştır. O, Peygam-
gerçek hata budur. Bu olguyu tanım
berin: Hakim. hüküm verirken içtihat ettiğin
lamak için ~ ~ fiili ve lk. Lb..:;. de eğer isabet ederse. iki sevap alu;: hüküm
mastarları kullanılır. Allah buyurur verirken içtihat ett(II;inde hataya düşerse, ona
ki: ~~ ~~~ 0LS 1;&i:;~ 0! On/an öldür- da bir sevap vardır, buyurduğunu bildirmiş
tir. Buhari, el-liisam bi :ç-Sünne (IX, ı93);
mek ağır bir suçtur ( 17 /İsni 3 1); 0L) Müsliııı, Akdiyye (XV, ı 6ı7); Ebu Davud ,
~W lıS Biz kesinlikle hata etlenl~ Medlimu's-Sünen, IV, 160; İbnu'I-Mulakkın,
riz ( 12/Yusuf 91 ). el-ibtihdc bi- Talırici Ehüdisi '1-MinJıac, thk.
Abdullah el-Lihyani, Daru Hıra li'n-Neşr
ikincisi: Yapılması uygun görülen
ve't-Tevzi' , s. 269.
347
Üçüncüsü: Kişinin, yapılması uy- Yüce Allah'ın: .;~-;)'.i. ~ ..::i,ı...;.l.:, Kim
gun görülmeyen şeyi isteyip ondan günahı tarafından kuşatzlırsa (2/Ba-
başka bir şeyi yapmasıdır. Bu durum- kara 8 I) sözü de bu anlam dadır.
da kişi iradesinde hatalı, yaptığı işte ~
isabetli sayılır; kastı/amacı açısından
-- ve ~ kelimeleri birbirine
-
yakındır. Yalnız,;; 'ıJl;-;. genelde, bizzat
kötülenirken, yaptığından dolayı da kastedilmediği halde, sırf bu kastın
herhangi bir takdire şayan görülmez. varlığı sebebiyle meydana gelen fiil-
Şairin de şu sözlerinde kastettiği ler için kullanılır. Sözgelimi, bir ava
mana budur: atarken bir insanı vuran ya da içki
~~ (j_J_fo.ıi ~~\...:.,.;, (jj)- \ i \ içip sarhoşluğu sırasında bir cinayet
ıS_)~';,:.,).;.~
.. ~
~)..:.~yi~ ~_j ,
işleyen insan gibi.
14 1- Sen bana kötülük yapmak Sebepler de ikiye ayrılır. Bir se-

istedinfakat sevinmeme yol açtm bep vardır ki, yapılması sakıncalı
görülmüştür. içki içmek ve doğan
Zira insan bazen bilmeden de
hatalardan birini işiemek gibi; bura-
iyilik yapabilmektedir. 407
da kişi suçsuz sayılmaz. Bir sebep de
Hdstb: Kim bir işi yapmak is-
vardır ki, yapılmasında bir sakınca
terken elinden başka bir şey çıkarsa
yoktur. ~vlanı;ı~~ gibi. A~lah ,b_uyurl!r
\..h;.\ hata etti denir. Kastettiği şey ile
ki: \.;. 0ş.J_j ~ ~~~ ~ t~ ~ ~.:,
yaptığı uyumlu olduğunda ise, 0\.....:oi
~_;~:ı_;,~ Yanılarak yapttğımzda bu
isabet etti denir. Kimi zaman da gü-
türden seslenmelerde size bir günah
zel olmayan bir iş yapan veya güzel
yok, fakat kalbiniz bile bile yaptığı
olmayan bir şeyi yapmak istediğinde
nızda günah vardır (33/ Ahzab 5);
\..h;.i hata etti sözü kullanı lmaktadır. Wj .Ji ~ \):ı.i. ~ ~_j Kim bir kusur
Onun için l.h;.i hataya düştü, l.h;.i
y; da bir suç işler de (4/Nisa 112);
01~1 doğrudan saptı, oylrl 0\.....:oi
buradaki ;;:,_ıı;.;. yapılması kastedilme-
doğruya isabet etti, Lb..ll ~~ hatayı
miş olan sakıncalı fıildir.
hata gördü gibi ifadeler kullanılmak
Bu bağlamdaAllah,buyurur ki: 'i_j
tadır.
~~ ~ ~)L;, 't) ~\J;J\ :ı) Rabbim!
Gördüğüngibi , bu sözcük müş
Sen bu zalimler in sadece şaşkmlığmı
terek (değişik manalar) için kulla-
arttır. Onlar, günalıları yüzünçien
nı lmaktadır. Öyle ise, hakikatiere
(Nuh 24-25); Uy~ ~j U ffi ~~ ~ G)
ulaşınayı hedefleyenierin onun üze-
Rabbimizin günahlarımızı bağışla
rinde düşünmeleri gerekmektedir.
yacağını ümit ederiz (2~/ Ş~ı ~r~ 51 );
~-
'wU:ıi : : ·'-G...ı:
lY'~ Jr- o, ~.;. - .:.<w~~
~ - ...ı
407Şair, tespit edilememiştir. Bkz. FeyrCızabadl, ~~~[Bizim yolumuzu izleyin de]
Besair, ll, 552; Rağıb, Tafsilu 'n-Neş 'eteyn, günahlarınızı biz yükfenelim derler.
thk. Abdulmecld en-Neccar, Daru'l-Garb, s. Oysa onların, mü 'min/erin omuzla-
ı 09; Rağıb, Cdmiu1- Tefsir, varak 56.
348
rındakihiçbir günahı yüklenmeleri di~. ~Ilah buyurur ki: sıı~ ıyp ~j

söz konusu değildir (291Ankeb_ilt ~~\ Sakm Şeytanm adınılarını
_, . ~
12)·,r.J:! ı -- : - ~i !~L.i
____ c..,?-~Uc-'-?.J jı -
izlemeyin (2/Bakara 168): yani, ona
~~~ Hesaplaşma günü günahlarımı uyınayınız. Bu tıpkı: ı.s~l ~ ~)Key
af/edeceğini umduğumda O 'dur (261 fine uyma (38/Sad 26) sözÜ gibidir.
Şuan'i82).
Bu anlamdaki 4 'ı) H
kelimesinin ~/ H-f-f
çoğulu w'# ve t;il..b.. şeklindedir.
~4~ ~ yij Günahlarınızı affe- ~ kelimesi, ağır demek olan
delim (2/Bakara 5 8) sözündeki \.;ilk.. Jii'in karşılığıdır. Bu, bazen tartıda
ise, bilerek işlenen günahlardır. Bu birbirinin karşısına kanma esas alı
anlamd~ --~li..- günahı .bil,erek !şl_e narak bazen de birbiriyle karşılaştırı
yendir. ':/] .US~ ':/ ~ 0:" ':/) ~W:, ':/j lan iki şeyin durumunu anlatmak için
6.J~W\ irinden başka yiyecek yok- kullanılır. SözgeUıı:ıi, ~~~~hafif
tur. Onu (bile bile) günahkarlardan bir dirhem veya J4i ~ .J? ağır bir dir-
başkası yemez (69/Hakka 36-37) hem sözleri gibi.
sözü de bu anlamdadır. İkincisi, kulanılan zamanların
Bazen, günah da 4ti.. diye ad- karşılaştırılması esas alınarak belir-
landırılır.
Bu manada Yüce Allah: lenen hafiflik veya ağırlık. Sözgeli-
~W~ ~~~\j ... Ve yerle bir olan mi, hafif bir at veya ağır bir at sözle-
şehirler ohata ile geldiler (69/Hakka ri gibi. Bu cümleler, iki attan birinin,
9) buyurmaktadır. Buradaki 4ti.. bü- birim zaman içinde, diğerinden daha
yük g_ündh demektir. Bu, örfteki ~ fazla koştuğunu anlatır.
yl.:.:. deyimi gibidir. Peygamber Üçüncüsü, insanların hoşuna
(sas) de, kasıtlı olarak işlenmeyen giden şeylerehafif, zorlarına giden
günahların, sorumluluk getirmeye- şeylerin ise, ağır diye nitelendiril-
ceğini bildirıniştir. 408 ~4~ ~ yij mesidir. Bu durumda hafif övgü için,
Günahlarınızı affedelim (2/Bakara ağır da yergi için kullanılmaktadır.
58) sözündeki anlamı ise, daha önce Yüce Allah'ın: ;& .illı '-.;..; 0'ii Şimdi
açıklanmıştır. Allah, yükijnüzü hafijletti (8/Enfal
66); ~ ' 'ei5,j ~Bu yüzden onların
~/H-t-v ne azabı hafijletilecek (2/ Bakara 86)
sözleri bu anlamdadır. Bana göre,
;;:,b _,hi ..:ı_jb fiili, ayakların i ôJ~.;, )L:..;. ~Hafif bir yük yüklendi
bir kerelik hareketini, bir adımı anla- (71A'nlf 189) sözü de bu manayı ta-
tır. •Jk. iki ayak arasındaki mesafe- şımaktadır.
Dördüncüsü, hafif meşrep olan

kişiye hafif, vakarlı olan kişiye ise,
408 Bkz. Buhari, Hudud, 22 ; Ta\ak 1 1.
349
ağırdenmesidir. Bu durumda hafiflik
yergi, ağırlık da övgü için kullanıl üii. 1 H-f-t
maktadır.
Beşincisi, yer ve su gibi doğası ;s

Allah buyurur ki: 1 :·:ı!~~ KISlk
gereği aşağıya çeken cisimlere hafif bir sesle birbirlerine (20/Taha I 03);
denmektedir. Bu anlamda olmak üze- ~ ~~ ~j ~~ ~ ~3 Namazda
re, 1~~.;,:i~~~.+:,:;~,~ ·~:ı~ t4 ,- sesini fazla yükseltme, fazla da klSlk
.;!;:~~:;,',.~ fiil formları kullanılmaktadır. tutma (17/İsra 110). ~~ve~ gizli
tt;,;JI ~eşyanın hafif olanına denir. konuşmaktır. Şair şöyle der:
Dile hafifgelen söz deyimi bu a_nlam: ~~ ·:L~ ·.iı -

-
. : ~ı\
~J..Jfr.""'
: ·- : ıl1 J·
U:l-!U
- -
dadır: Allah buyurur ki: .\.;._:,§ ,'.;.i,~,,..lj 142- Açıkça söylemek ile gizlice
~_;ıi.ii. Bu şekilde kavmini küçümse- söylemek arasında çokfark vardır. 409
di. Onlar da ona boyun eğdiler (43/
Zuhruf 54); yani, onları kendisiyle
~/H-f-d
beraber hafif olmaya sürükledi veya
onları bedenleri ve azİmleri açısından ~kelimesi, alçaklık .demektir
hafifinsanlar olarak buldu. ve yükseklik demek olan t}j sözc~-
Öte yandan, onları hafif meşrep ğünün zıddıdır. Aynı şekilde ~
buldu da denmiştir, Yüce Allah'ın: sükunet ve yumuşak yürüyüş anla-
: -- : _!_ ~~~iı
LY'J !-)..J-':""""'
'' .&·ii.
rA -- J ~·ı ·- ,:· ,\~;; ~
' ...) Y" - ınına gelir. Yüce Allah'ın: ~ ~ıj
,ı . ::\ 1 '
~ .J~
:
U,! _ • .J --? Y" ,:,i.;
: :ıJı .& , li - ~-~ --
J~l (~ Önlerinde alçakgönüllülük
Kimlerin tartıları ağır
gelirse onlar kanatlarını in dir ( 17 /İs ra 24) sözü
kurtuluşa ermişlerdir. Kimlerin de ise, yumuşak davranmak ve boyl!~
tartzlarz hafif kalırsa onlar kendile- eğmek anlamındadır. Bu, sanki, ':ll
rini mahvetmişlerdir (23/Mü'minCın jc. ı.)W Bana karşı büyüklük tasla-
102-103) sözü ise, salih anıelleri n mayınzz (27/Neml 31) sözünin ~ı?dı~
Ç<J}duğu_ ve azlığını anlatmaktadır. ~iır. Kıyametin bir sıfatı olarak ~Gı.
,jı;q.);:,~ ':lj Seni telaşa ve gevşekfiğe ~lj O kimini alçaltır, kimini de yük-
düşürmesinler (30/RCım 60) sözü ise, seltir (56/Vakıa 3) denmiş olması, bir
onların ortaya attıkları şüpheler seni topluluğu indirmesi , bir topluluğu da
dirençsizleştirmesin ve inanç siste- kaldınııası anlamındadır. Buna gör~
minden saptırmasın. ~~w.;,
.t "
lfo
~
uc
~
~G.. kelimesi, Yüce Allah'ın: ~

deyimi de, hafiflik içinde evlerinden ~ı_.:.. ~~ ;G~~_)Sonra onu aşağıların
göçüp gittiler demektir.~ ise, giyi- en aşağısı kıldık (95/Tln 5) sözüne
len mesttir. Devekuşu ve büyük baş işarettir.
hayvanların ~ ise, insanın mestine
benzetilerek ifade edilen taynakları 409Şair, tespit edilememiştir. Şiir için bkz. İbn
demektir. Fiiris, Mücmel, ll, 297; Bağdiidl, e/-Hazône,
VI, 278.
350
~/H-f-y ~ 1 H-l-1
~~~~~fiili, örtünmek an- Jh kelimesi, iki _şey arasındaki
lamına işaret eder. Allah buyurur ki: boşluktur. Çoğulu J~ şeklindedir.
~J k.~ ~j l_j.~l Rabbinize yal- Bu anlamda ev, bulut, kül vesaire
vararak ve gizlice dua ediniz (71 A'raf gibi şeylerin halelinden söz edilebilir.
55). ~li;. da tıpkı ~t.b:- gibi, kendisiyle Yüce Allah bulutun tasvirinde buyu-
örtünül en şeydir. .; :; ::~; de bir şeyin rur ki :~~~ t~ı:;~)ı ı.sftArkasm
gizli/kapalı yönünü hertaraf etmek- dan aralarından yağmur yağdzğznz
tir ki, onu ortaya koymak/çıkarmak görürsün (24/Nur43); ~y~l J~ ı~W
anlamına gelir. .; :;)~.;, \ ise, bir şeyi Bunlar evlerinizin köşe bucak/arım
giz lemektir ki , onu örtmekle aynıdır. arayarak sizi yakalamaya giriş tiler
Bunun karşılığında~~~) ve u~/ keli- (17/İsra 5). Şair de şöyle der:
meleri kullanılır. ~ ~j ~L.;,jll JA ı.s) _\:ı
Allah buyurur ki: ..::..ı~i.::JI 1 3 ~ 0! ı 43- Ben külün aralıklarını ve
••: _,: ı--~~llt..lı yy
_r.>- ~ ~ -F""
~ ::. - ı...i ::; ~~ --
_J.b.:.ı U ,, J ~
~
},
J .. -- korun kovuklarını görüyorum. 4 10
fSJ Eğer sadakaları açıktan verirse- ~~ ~~~~j Sizi birbirinize

niz bu güzeldir. Şayet onları kims e
düşürmek için aramza atılacaklar
görmeden fakirZere verirseniz bu (9/Tevbe 4 7); yani sizin aranızda
sizin için çlaha hayırlıdtr (2/Bakara
kovuculuk ve bozgunculuk çıkar
271) ,. ;. ~ ;i.: \ t..;, _,- ~ ~ ı.: ı Gl-_, oysa
.;.:: i 1...:.J: r-
mak için elle~inden geleni artlarına
ben sizin gizlediğinizi de açığa vur-
koymadilar. J~ ise, diş vb şeyl~ri
duğu nuzu da bilirim (60/Mümtehine
1); 6.;i.\,j ı)tS t..;, ~ 1~ ~Hayır, sa-
kurcalamak için kullanılan çöptür. y.;.
~ Dişlerini kurcaladı, J~~ ~; ~
dece daha önce içlerinde sakladık ~ elbisesini çırpacak ile çırptı de-
larınm akıbeti önlerinde belirdi (6/
yimleri bu köktendir. Sütten kesilen
En'am 28) .
yavrunun dilini hilal ile hilalledi ki,
~~~kelimesi de gizleme talebi- onu emzirmekten alıkoysun. Oku
dir. Yüce Allah'ın: ;Jıj_,~ ~!~i 0fo yay ile hilalledi de denir.
~ l.;i.;,~.·. j! Haberiniz olsun ki, mfiş
Hadiste: ~t....::::ıl 1~ Parmaklarz-
rikler kendilerine Kur 'an okunurken nzzz tahlil ediniz denmektedir. 411 Bir
Allah 'tan gizlenmek için başlarını
göğüslerine yapıştırorak iki büklüm 410Şair, Nasr b. Yesar. Bkz. Bekrl, Fas/u '/-
olurlar (I ı /H Gd 5) sözü bu anlamda- Maka/, s. 233 ; Nehravl, Ce/lsu 's-Salih, ll,
dır. ~~ P. de tüylerin ön kısımda bu- 283, Ebu' I-Ferac, H.Basriyye, 1, 107 .
411 Hadis, Hz. Aişe annemizden alınmıştır. Der
lunanlarının dışında kalanları demek
ki: Peygamber (sas) abdest alır, parm a klarının
olan ~li. kelimesinin çoğuludur. arasını tahlil eder, ayak topuklarını ovar ve
şöyle derdi: Parmaklarınızın arasını ovunuz
ki, Yüce Allah on/ann aras ını ateşle ovmasın:
351
işteki hale!, ondaki gevşeklik gibidir. tığı tesiri yarınasından veya ona çok
Burada, iki şey arasındaki boşluk ihtiyaç duyulmasmdan böyle adlan-
benzetme unsuru olarak alınmıştır.
~ ~ ~ ~
dırılmıştır. Fiil ve mastar olarak 4.:ilib
~~.J ;ÜG...:, denir ve ism-i fdil olarak
"' • J. ;;. ,
':1~ ")l:.. ~ ~ ~bir canlının etin-

de meydana gelen boşluk demektir. da J#. .J€i o dosttur denmektedir. Al-
Bu zayıflıktan doğan bir durumdur. lah buyurur ki: SJ#
~IY.) .:..i.ıı ~I.J Al-
Şair şöyle der: lah, İbrahim 'i dost edinmişti (4/Nisa
\! t Ib j;_J. ~
(..)o"'o'<.ş:
' :\
L),
125); deniyor ki: Bu ismi almasının
nedeni, Onun her durumda ~ Jı
I 44- Bedenim doğumdan sonra
darmadağın oldu. 412 ~ .,f.:- ~ ~) -.:j jl Doğrusu bana i~~
direceğin her hayra muhtacım, dedi
~ kumluktaki yol demektir. Her
(28/Kasas 24) sözünde kastedilen
yanına zorluk geçtiğinden;
ya da
yolun ort<1sı bozulduğundan bu ismi
Yüce Allah'a muhtaç olmasıdır.
Bu anlamda denmiştir ki: ~!
..
almıştır. 4..b. ise, ekşimiş içkidir. Ek-
~"~';/lı , , .. :;. ~ - ~\ t.ci':llı .. :i
. . . : ~yıu .J .. : } . - : ~
şime onun _içine girdiğinden böyle
Allahım, sana muhtaç olmakla beni
denmiştir. ~ Kılıcın kendisiyle ör-
zengin kıl, senden istiğna etmekle
tüldüğü şeydir; a~ada yer aldığından
b_enifakir yapma. 413 Kimisi de bunun
bu adı almıştır. 4..b. cana gelen arızı
;(h dostluktan olduğu, Allah için kul-
tehlikedir. Bu ya onun bir şeyi iste-
lanılmasının da muhabbetin kullanı-
mesinden, ya da bir şeye ihtiyacı ol-
mı gibi olduğunu söylemiştir.
d_uğundan meydana gelir. Bu nedenle
4..b. kelimesi ihtiyaç ve özellik ile Ebfı'l-Kasim ~1-Belhi414 şöyle
açıklanmıştır. d_er: Bu kelime :i..b.'den alınmıştır;

;(h sözcüğünden değildir. Bunu ~
;(h de meveddet (sevgi) demek-
sevgili ile kıyaslayan ise, hata etmiş
tir. Bu ya netsin arasına girmesinden
tir, çünkü Allah'm kulunu sevmesi
yani ortasına kadar varmasından ya
uygundur, zira Onun sevgisi övgü-
da nefsi boşaltıp okun hedefte yap-
dür; dostluğu ise, uygun değildir. Bu
benzerlik manası olan bir kelimedir;
ayak topuklarını güzelce ovup yıkamayanla-· zira :i.b. sevginin nefse sİnınesi ve ona
ra yazıklar olsun. Darakutni tahriç etmiştir. karışmasıdır. Şair şöyle der:
Senedinde metrıik olan Ömer b. Kays vardır.
Bkz. Suyfıtl, el-Fetl1U '1-Kebir, ll , 90; Nesaide
~ (.J~\ ~ .~ıi!.;~ ~-\fo
(1, 79) tahriç etmiştir. Der ki : Abdest aldığını,
en güzel şekilde abdest alır ve parmaklarının
arastnı ovardı.
4 ı 2 Şair, Şen tera. Bkz. ibn Fa ri s, Mücmel, ll, 413 Bu, Amr b. Ubeyd'in sözüdür. Bkz. Kudame
276; Kall, Emali, Il, 277. Kimisi de Teebbeta b. Ca'fer, Cevahiru '1-Elfiız, Daru'l-Baz,
Şerran ait saymıştır. Bkz. Kazzaz, el-Aşera t Mekke, s. 5.
ji '1-Luğa, thk. Yahya AbdurraUf, Amma n, s. 414Abdullah b. Ahmed. Mutezilenin büyüklerin-
95. dendir. 317'de vefat etmiştir.
352
ı 45- Sen, içime ruhun girdiği .lÜ. 1 H-1-d

gibi girdin
Dost da bunun için dost diye .ı_,h kelimesi, bir şeyin bozulma-
adlandmlmıştır. 41 5 ya uğramaktan kurtulması ve olduğu
gibi (uzun yıllar) kalmasıdır. Araplar,
Bu açıdan l:ıL::...J.J t.JW ruhlarımız
değişimi ve bo~~lması uzun zaman
kaynaştı denir.
alan her şeyi .ı_,b. sıfatı ile nitelerler.
~ ise, sevgiyle kalbin en ücra Sözgelimi, sacın üzerine konduğu
köşesine kadar ulaşmaktır. Bu açıdan taşlara ~ı;.. derler. Bu, varlığının de-
/;}:,; demek, kalbinin çekirdeğinden
vamlılığmdan değil, uzun süre dur~
vurmaktır. Yalnız, muhabbet Allah
malarından dolayıdır. Bu anlamda :i.b..
için kullanıldığında sırf_ı;;ı...:...;.l ihsan 1~ )d..~ fiili_kullanılır. Allah buyurur
anlamında kullanılır. :i...b. kelimesi ki: 6J ',i5.~ ~ Çok uzun yıllar kal-
de böyledir. Eğer birini kullanmak mak ümidi de (26/Şuara 129).
uygun olursa, diğerini kullanmak da
.ıh de insanın değişmeden kendi
uygun olur. Sevgiden kalbin çekirde-
eski hali üzere kalan, insan sağ kal-
ğinin, dostluktan da birbirinin içine
dıkça değişime uğrayan diğer cüzleri
girmenin Yüce Allah için kullanıl
gibi değişi}lle uğramayan organları
ması ise, düşünülemez; Allah bundan
na denir. .ıh.:. kelimesinin aslı, uzun
münezzehtir.
zaman varlığını sürdüren demektir.
Allah buyurur ki: ili ~j~ &. ~Ne Bu alamda saçlan geç, ağ~ran adama
alış- verişin ne dostluğun olduğu (21 ı\.;~~.) adı verilir. ~ib..:, ~Lı ikili ön
Bakara 254); yani kıyamet gününde dişleri, dörtlü ön dişleri çıkana kadar
bir iyiliği satın almak da bir sevgiyi ka- kalan binek devesidir. Ayrıca, istiare
zanmak da mün~kün olmaz._B!J, Yüce yoluyla varlığı devamlı varlıklar için
Allah 'ın: ~ L> ~)u~~~ ,~)j İnsan de kullanılır.
ancak kendi çalış~1as~nın karş1lzğım
Cennetteki .ı _,h orada bulunan eş
elde edebilir (53/Necm 39) sözüne
yanın herhangi bir şekilde bozulma-
işarettir. J~ ~j ~&.~Ne alı~veri~in
dan sonsuza dek öyle kalmalar_ıd!r)
ne de dostluğun olduğu (ı 4/Ibrahım
Allah buyurur ki: ~~ ~~~ ~)
3 ı) sözünde geçen J~ ise, deniyor
0_;~ıi ~ ~ Onlar, orada ebedi ola-
ki GD\i.. fılinin mastarıdır. Kimisi de
' rak kalmak üzere Cennetliktirle1~ (f.~
bunun çoğul olduğunu söylemiştir.
Bakara 82); ~~}:.ıl~~~~)
J#.. de~~ de J~ de denir; hepsinin 0_;~ıi Onlar, orada ~bedi olarak ka-
anlamları ise, birincisi gibidir.
lıcı olmak üzere. Cehe'Ynem '{~~tir!er
(2/Bakara 39); lı~;:;: l.i.ı~ ~ U:.j
415 Şair, Beşşar b. Berd. Bkz. Maverdl, Edehu 'd-
Dünya ve 'd-Din, s. 146; Rağıb, Cdmiu 't-
~ i~ıi (is? ;_}~Kim bir mü 'mini
Tefsir, varak 170; FeyrCızabadl, Besdir, 11, kasten öldiirürse, cezası, içinde ebedi
557.
353
olara_k ~çı_la~ağı ce~en;ıer;zdir (4/Nisa hayvanların karınlarındaki yavrular
93); 6J~ ulil~ ~ u~Hiç ölme- sadece erkekierimize aittir, dediler
yecek genç hizmetçiler aralarznda (6/En'am 139). Denir ki: ~~ 1~
dolaşır (56/Vakıa 17). 4....::ıl~J: Bu saftır: arıdurudur; tıp
Deniyor ki, bu onların kendi kı ~~~ ve ;;,;Jı.J formları gibi . Yüce
hallerinde kalmaları herhangi bir Allah'ın: ~i~~ 1_?~1 L'..lı On-
değişime uğ~amamalarıdır. Bunlar dan umut kesince, aralarznda konuş
kendilerine •:ı.b. takılanlardır da den- mak üzere bir kenara çekildiler ( 12/
miştir. Burada kullanılan ;;-lh ise, bir Yusuf 80) sözünde ise, diğerlerinden
çeşit kulak süsü/küpedir. ,.~1 ~)li.) ayrılarak yalmz başlarına kaldıkla
Bir şeyin varlığını devamlı kılınak rında demektir. ~ ,;j ~j Biz

veya onun varlığının devamlı oldu- ona içtenlikle bağlı olduğumuz halde
ğuna hükmetmektir. Yüce Allah'ın: (2/Bakara 139) ve~~ G~~ ~ ~)
~_)~\ J)
Jii.i 4Jj
Fakat o yere sap- O, hiç kuşkusuz, bize içten bağlı,
Iandı kaldı (7 1A'rftf 176) sözü bu seçkin bir kulumuzdu ( 12/YGsuf 24)
anlamdadır; yani orada sonsuza dek ayetleri de, Müslümanların ihlasını
kalacağını sanarak yere dayandı. anlatır. Buna göre onlar, Yahudilerin
iddia ettikleri teşbihten ve Hıristiyan
ların uydurdukları tes/isten berfdir.
~/H-1-s
Aynı anlamda Yüce Allah:~
~li.. kelimesi ~Lo kelimesi gi- 2Hjjl ,;j Ona içtenlikle bağlı [dini sa-
bidir, yalnız ~li.. içindeki yabancı dece ona has kılmı~J olarçık (7/A'rftf
unsurlar temizlenen şeydir. ~Lo ise 29)·' ;G)l:;
•
~(;
-
: 1 1y_iıj (.):!_
.ili1 (.), << ~Al-
: :oJ1 ~
hem bunun için hem de hiçbir ya- lah üçün üçüncüsüdür diyenler de
bancı unsur barındırmayan şey için kesinlikle kiifir olmuşlardır (5 /Maide
kullanılır. Aynı şekilde ~ ~ 73); ~ ~? I~I_J Sırf Allah 'a bağ
temizledim. o da temizlendi denebilir. lanan bir dindarlıği bel}imseyenler
Onun için Şair şöyle der: ~4/Nisa 146); 'JY.,.J 0LS_j ~ c:ıı.S ~ı
ı~\ ~ ıi - ~-' t i ~ O tarafımızdan seçilmişti ve bi;
f' - ~~~~ -
o ': ' • .::
Resul, bir nebiydi ( 19/Meryem 51)

146- Tıpkı içkinin süzüldüğü ib-
buyurmaktadır. Bunlar birbirine ben-
rikten süzüldüğü gibi. 41 6
zer anlamlara işaret etmektedir. Öyle
All§th buyurur ki: u~~ LO IJıij ise, ihla.szn hakikati, Allah dışındaki
G.J)~ ~Li f'ı.;j~\ ~;u. Yine ;nlar 'Bu her şeyden uzakltır.
416Şair, Mutenebbi. Bkz. Curdini, el- Visata

Beyne '1-Mutenebhl ve Husumihi, s. 120; ..6.l:ı. 1 H-1-t
U k beri, et-Tiby dn bi-Şerh i D/vdni '1-
Müten ebbl, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, IV, 148. .b.b.. iki veya daha fazla şeyin par-
Semin, Umdetu '1-Huffdz, "~" m ad.
354
M üfredat 1 Kur'an Kavramları Sözlüğü
çalarını kanştırmaktır. Bu karıştırılan ~ / H-1-a

iki şey sıvı veya katı ya da, biri sıvı di-
ğeri katı olabilir. Bu,~:);. kelimesinin th:
Sözcüğü, ınsanın elbisesini
anlamından daha geniş kapsamlıdır. çıkarması, atın eğerinin ve koruyucu
On_un için bir şey karıştığında bl:;;] gömleğinin çıkarılması anlamında
~jJı denir. Allah buyurur ki: bl~.;~ kullanılır. Allah buyurur ki: ,_clJ~ ~~
~ _)):\ G~ ~ Yörenin çeşitli bitkileri Ayakkabılarını çıkar
(20/Taha I 2);
onunla birbirine karıştı ( 1O/Yunus deniyor ki, bu zahiri anlamdadır ve
24). Dost/arkadaş, komşu ve ortak ayakkabısını çıkarmasını emretmiştir,
için ~ kullanılır. Fıkıhtaki uLb#.. zira bu ölü bir merkebin derisinden
[halitan] 417 de bu köktendir. Allah yapılmıştı. 419 Bazı sufılcr der ki: Bu,
buyurur ki: ~ ~lbillı ~ ~~ 0!.J sembolik bir ifadedir; ikamet ve temek-
~ Jc ~ Doğrusu ortakları-, künü emretmektedir. İyice yerleşmesi
çoğu birbirlerinin haklarına tecavüz v~ rahat etmesi için bir kişiye: ~~ t)
ederler (38/Sad 24). ~ kelimesi, .:ı~.( .JE!biseni, mestini vb şeylerini çtk;r
hem tek kişi için hem de topluluk denmesi gibidir. Onun için
'}
0~ Jc th
için kullanılır. Şair şöyle der: ~'Jl9 deyimi, bir kişinin birine bir elbi-
J ~ - J - a
_,.., Y_u-L.. 1:ı-~~

1 _c:.: -_ı\'
~ .J -- u: Lı. se verdiğini anlatır. Bu i~a?eden bağış
anlamının çıkarılması, u'Jl9 ~ ekinin
147- Halit ayrıldı ve onlar terk
il~ve edilmesine dayanmaktadır; sırf
ettiklerine dönmediler. 41 8
th fiilinin kullanılmasına değil.
Allah buyurur ki: ~L..:.:ı ~ 1~
~ ) •..1_) Salih bir ameli diğer bir kö-
tülüğe karıştırdılar
(9/Tevbe 102), ~/H-1-f
yani bazen bunu yaparlar bazen de
wb._, kelimesi, ön, ileri anlamın-
diğerini. ~)tS t} u~ .bb.J Falan kişi,
daki ~ı.::.g sözc~~ünün zıddıdır. ~llah
sozunun arasma başkasının sozunu .:.; Al'- \..,;, - ' ..{,\ : ,_ \..,;, :ı;-,
buyurur kı.· . ~ 3 ~ - .. i..J:l-! \"":'O,
koydu demektir. ~Y. t} U.. )ı .i..hi At,
kullarının yaptiklarını da yapacakla-
yürüyüşünde ahenkli değil, tek/eyerek
rı':! da bilir (2/Bakara 255); ~ı;;~ j
yürüdü demektir. Bu yürüyüşündeki · ,_ I.nsanı onun
.. .. den ve
__ u:>.J- ~:ı.:;
.ı..ill. ~
_.... i..J:l-! ~
u:ı
kusuru kinaye yoluyla anlatmaktadır.
arkasından izleyen (melekler) vardtr
(13f~~'d ı ı) ; ~ 0A ~~ .~ı3;; ~~~
:i.,il ~Bugün senden sonra gelecek-
417 ..:.ılh;h sözcüğü, iki ortağı, m a lını, dava rını
le re ibret olsun diye cansız vücudunu
bi rb irine kalıp hepsini bir gören ona gö re
muam ele yapan iki kişiyi veya kişileri tanım
lar. Onların Şer ' ! abkaını lıusCısldir. Bkz. İbn 419Bunu İbn Cerlr; Ka'b, İkriıne ve Katade'den
Kud aıne, Müdevvene , K. Diyat, XVI, 488; nakletıniştir. İbn Batta da tahriç etmiştir_ İbn
Şafii, el-Ümm, ll, 16. Arrak, Tenzi/1U ·ş-Şeria ti 'l-Me1fit 'a, (Daru'l-
41 8 Ş a ir, Zü lıe yr b. Ebi Sülına_ Bu K afıy e Kaside- Kütübi'l-İlıniyye, Beyrut) der ki: Bu, sahih
sinin ınatl aı dır. Bkz. Dlvan'ı, s. 47. değildir. Bkz. I, 28.
355
bozu/maktan kurtaracağzz ( 10/Y lınt:s şeklinde iş!~yen ~isterrydi!·· Allatı b~
92). ~fiili de t~ [öne geçti] ve~ yurur ki: ~ j~I.J ~~ ~ (.j;DI ~.J
[önce geldi] fiilinin zıddıdır. O, gece ile gündüzü birbirine ardışık
)..ti:, sorıa
kalan, yerinin kusuru yapmıştır (25/Furldn 62). Onların işi
nedeniyle ub. diye adlandırılır. Onun ~ şeklindedir denir ki, birbirinin

için ~(.jj)\ ~~ [artçı,kalan, değer~i;ıJ ardından gelirler demektir. Şair şöy
Allah buyurur ki:...ill. ~~ ~ ~ le der:

Onların arkasından yerlerine başka iili,:
- ~t.J · ~·-'i~:
"'- T'Ji J~
bir kumk geçti (7 1A'raf 169). Onun 148- Orada el-İyn ve ei-Aram
.>- - - ''• - -
için: üb. ~.J Wl..::..&:.. Bin sustu ve pis vardır;art arda yürürler. 421
konuştu (çok sustu ama konuşunca
~ ~ı.......:.:.i ifadesi, karın sancısına
bir çuval ineiri berbat etti) denir, 420
yakalanınaktan ve çok yürümekten
yani sözün değersizini söyledi. İnsa
kinayedir. L~ 0~ı ~ onun yerine
nın arkasından çıkan sesli yellenme-
iş gördü demektir. Bu, onunla bera-
ye de :Ub. denmektedir. Sözü bozulan
ber de ondan sonra da olabilir. Allah
~ ~
ya da özünde bozuk olan kişi için de ' " ... } ... o ... - - -
buy,urur ki:~ ~)L;, A ~ ~L.:;..; .Jlj

böyle denir.
6~ u:a~'ll Eğer biz dileseydik, si-
L~ 0~ ·-;,).;,:; deyimi, birisinden zin yeri~ize, yeryüzünde melekler ya-
sonra gelmeyi ve onun yerine geçme- ratırdzk da sonra yerinize geçerierdi
yi de ifade eder. Bunun mastan esre (43/Zuhruf 60).
ile söylenen :iJ~ kelimesidir. Ha'nın
:ii~ kelimesi, başkası adına onun
üstünlü okunmasıyla olanı ise, ~o
görevini üstlenmeyi anlatır. Bu, ya
zulmayı anlatır. Onun için:ii)G. ~
yerine görev yapılan kişinin hazır
~~ ~de bayağı/değersiz uka1a olmamasından veya ölümünden ya
demektir. Sonradan gelenin değersi~
da görevini ita etmekten aciz düşme
olanı wh diye adlandırılır. ~ ~ si yahut da yerine bırakılanın onur-
b~ı ıyC.Gi ··il.\. ~~Bunların ye-
landırılması nedeniyle yapılır. Yüce
rine namazı umursamayan kuşaklar
Allah, bu son maddeye göre dostla-
geçti ( 19/Meryem 59).
rını yeryüzünde ha_life _kıJ~ıştır.,AI:
Birisinin yerine geçip onun yerini lah buyurur · ki:~ ~.il~ ~ (.j;DI ~
daldurana da~ adı verilir.~ ise, u:a~'li Sizleri yeryüzünde halifeü~r kı
her birinin diğerinin yerine geçmesi l~n (35/Fatır 39); ~)li~ (.j~ı )ı.:,
u:a~'li Sizi yeryüzünün halifef,er!_ya-
420 Bu, uzun süre sustuktan sonra konuşunca
p~n O 'dur (6/En'am 165); ' 4!;;.·.,ü
yanlış konuşan adamın halini anlatan bir
ata sözüdür. Bkz. ibn Filris, Mücmel, II , ~-;;_ L.j ~j Rabbim, sizden başka
300; Feyrfızilbildl, Besair, II, 56 ı; Meydan],
M ec me ·u '/-Emsal, thk. Muhyiddin Abdulha-
ınid, Matbaatu 's-Sünneti'ı-Muhammediyye, 42ı Şair,Züheyr b. Ebi Sülınil. Bkz. Divan' ı, s.
ı, 33; Ebu Ubeyde, Emsal, s. 55. 75; Nahhiis, Şerhu 'l-Kasaidi ~-Tis 'i, ı, 100.
356
bir kavmi halife yapar (ll/Hud 57). L. ~&ı ı)1~5.ı.J ı) Y3 0,~LS ı)fo SI:,
~~ kelimesi :i~.Y·'nin çoğulu ~$1 ~ç.L?. Sakın kendilerine apaçık
dur; ç.Wi.. ise, 4 keliınesjnin ço- ayetler geldikten sonra parçalanıp
ğuludyr. J\!la~ ~~yurur ki: Gı .:ıJ.JLi Y. çatışmaya düşenler gibi o{mçıyını~
~~'11 ~ ~•J!; ~~Ey Davud! Biz (3/Al-i İmran 105); ~ lfoi 0,~ı.illıc..S~
s~ni yeryüzünde halife_ [hükfimdar) ~~!-! ~~ ~~ IJi!~il Bu aradaAllah 'ın
yaptık (38/Sad 26); ~~~~_:,Biz iz~t ile mü 'minleri, kafirlerin üzerin-
de onları halifeler y_qp~ı_k ( 1O/Yunus de anlaşmazlığa düştijkleri_ ger~eğe
73); c) r~ ~&ı ~LW. ~Allah sizi iletti (2/Bakarsı 213 ); Sı ı J.Gıi 0\.S L.j
Nuh kavlninden sonra kalan lıalijler IJi!~i.l! ;~lj :Li Tüm ins-anlar tek bir
kıld1 (71A'raf 69). ümmetten ibaretti, sonra anlaşm,azlı-_
w~) ve :iil~ her bir kişinin ğa düştjder (lO/yunus 19) . ~ ~i;~
davranış veya söz olarak başkasının w ~~:·)bl\ ~ ~G9~.J) ~~ ~~~:;.ı
. ·:--
("t-'t' ~
. ~-- ~. .)- u. ~1-1\ ~,
:1 ~ ~Ç.h
- . ~ l.,aw..l
tuttuğu yoldan farklı yolu tutturma-
sıdır.
~~ i)LS ~~~~~:;ı Gerçekten
biz İsrailoğulları 'nı güvenli bir yur-
wi:.. kelimesi, ~ kelimesinden da yerleştirdik Onlara temiz rızıklar
daha geneldir. Zira her iki zıt şey bir-
sunduk. Kendilerine bilgi gelinceye
birinden farklı olur, ama her iki farklı
kadar anlaşmuzlığa düşmemişlerdi.
şey daima birbirine zıt olmayabilir.
Şüphe yok ki, Rabbin kıyamet günü
İnsanların sözdeki farklılıkları kimi
anlaşmazlığa düştükleri konularda
zaman çekişmeye yol açtığından
haklarmda hüküm verecektir ( 10/
ihtilaf kavramı bazen istiare yoluyla
Yunus 93)
:iL .)U.:, (anlaşmazhk) ve :U.:ıı.~ (tartış
ma) için de kullanılır. _ (.); )ı15.~
- ~r-. :?;;( L. ~
.. - ~ı :<:i:.:.':.:!-
-o -
.._ r-':!,~J
Allah sizi bu yolla sınavdan geçirir.
Allah buyurur ki: ylj.:;..'-11 , -ôl~i.l!
Kıyamet günü aranızdaki anlaşmaz
Çeşitli gruplar ay~!lığa rf~iş~iiler ( 19/
lık konularını size açıklayacaktır
Meryem 37); 6J~}ı;: 0)1y ':lj Onlar
(16/Nahl 92); ~ 6Ji!~5.) ',?~ 1 ~ ~
sürekli, ayrtlık, iç~tıd,e_ıli~ler ( 11 /Hud insanlar arasındaki tartışmalı konu-
118); ~1_:,1\j ~~ u~I.J Dillerini-
lar Allah tarafından açı~?ıga kqvu_ş
zin ve renklerinizi;z ayrı ayrı, olfl!ası turulsun (16/Nahl 39);1~1 0:!~1 0)3
(30/Rum 22); #1 ~~ ue
0_,1ç.L.:.ıJ;! f.i.
yt4lı ~ Bu kitap üzerinde görüş
6JA]15.: ~ ~ l?~l Birbirl~rine neyi so- ~yrılığ~na dü~_enler (2/Bakara 176);
ruyor/ar? O büyük haberi mi? Ki on-
deniyor ki: ı_,.gb. fiilinin man~sı geri
lar onda ayrılığa düştüler (78/Nebe' kaldılar demektir; tıpkı ~ iyilik
1-3); ' .9!~5. ~ ~~ ~ ~ı Siz, şüphesiz kazandı ve ~l kötülük kazandı
çeşitli görüşlesiniz (51/Zariyat 8);
fıilleri gibi .
.;jı)l i öj~.\: Renkleri çeşitli olan (161
Kimisi de: Kitaba Yüce Allah'ın
Nahl 13).
357
göndermediği birtakım şeyler,, _~,a_ gelir. ,_;ıi).;, 0~ ~ Senden sonra
422
rıştırdılar. Yüce Allah'm: ~ ~'i kalamazlar ( 17/İsra 76); yani, senden

~~~ Bu şekilde buluşamazdınız Ç81 sonra.
Enfal 42) sözünde geçen fıi,l ise, w~ Bu kelime .ili~ şeklinde de
ayrı lığa düşmek, hem de ~ P.~~peşe okunmuştur ki, sana muhalif olarak
gelmek ~nJam~nda olabilir. ~~ L.;,_J anlamına ,gelir. Yüce. _fı.llah'ın: ji
~~ ~) ~ :~ ~ ~ Görüş ayrılığı ~~ 0-a ~ ).J ~~~ ~ Ya birer el
na dfAştüğünüz herhangi bir mesele- ve ayaklarının
çapraz kesilmesi (51
de hüküm vermek Allah 'a aittir (4~1 Maide 33) sözü ise, biri sağdan, di-
Ş ura
~ ,ujiı~i~
lO)·:
A
_ "-ıS ::;;(w
-··- r ~(.:.ij
:(;·.-. r--
- .. _ ~ ğeri soldan demektir.
Ben anlaşmaz/ığa düştüğünüz ko- .i ·i~\.;.: Sözcüğü da a~kamd,r;_ bfrak~
nularda aranızda hüküm vereceğim
tım anlamına gelir. ~~~ı t}
(3/AI-i İmnln 55); ~~ ~~~ ~ 0) .iliı JY:, j ~~ Geride bırakılanlar
_)~\_)Gece ile gündüzün ardı ardına Allah 'ın Resulüne aykırı düşerek
gelmesinde ( 10/Y un us 6); yani her oturmalarına sevindiler (?~Te~be
birinin diğerinin ardından gelmesi ve
81); yanj muhalefet ederek. ~x.ıı ~ .J
birbirlerini izlemeleridir.
ı _,ili. 0:1~1 H üküm/eri ertelenet~ q ü,t;,
wh ise.... 0'. . . sözüne aykırı davran- kişinin de (9/Tevbe 118); ~ J9
maktır. ~i.! ,iji;..J Bana söz verdi Savaştan geri kalanlara de ki (48/
ama yerine getirmedi, yani_ va~~ 7-tti- Fetih 16).
ğinin tersini yaptı. ~J.lc..J ı.:;, .i...lll ı~i ~
~\i.. kelimesi de, bir eksik veya
Allah 'a verdikleri sözden caydıkları
kusur yüzünden geci~en/geri. ~alan
için (9/Tevbe 77); j~\ ''i}.i.j ~ .ıiıı 0)
dır. Buyurur ki: ~Li.!\ ~ IJ~\j Geri
Kuşku yok ki, Allah sözü!'!~el} cay- kalanlarla beraber oturunuz (9/Tev-
maz (13/Ra'd 3 1); li~ Yı ~i.! Bana be 83).
verdiği;ziz _s özden_ . ~fiydını,z_ (20/Taha
~li.. gerilerde olan çadırın direği
86); ~ ~~Yı ~~ ı.:;, 1_,l\.9 Biz sana
dir; göçenierin en sonunda yer aldı~
verdiğimiz sözden irademizle cayma-
ğından kadın da kinaye yoluyla ~~
dık dediler (20/Taha 87).
diye adlandırılır. Bunun çoğul u~~~
G~ ,:.,~\.i..i Falanı geri kalmış bul-
şeklindedir. Allah_buyurur ki: l~j
dum . ..__g)L.i...) Bir kişinin _ardı~dan di- ~1:;iJ1 ~ ı)fo. 0~ Onlar evlerinde
ğerine su ~ermektir. ~~ ~i Ağaç
oturan güçsüzlerle birlikte kalmaya
yaprağını döktükten sonra tekrar
razı oldular (9/Tevbe 87).
yeşerdi demektir. Malı zayi olan ki-
şiye .~l)lc 4.ııı ~~denir ki, Allah sana t!Jb, ~~ Cı~_j deyimi, kadınla
rı erkeklerinden geri kalan kabileyi
onun yerini doldurac;ak olanı versin,
demektir.. ~ljlC: .:..Uı ~ deyimi de se-
nin ondan bir halifen oldu anlamına 422 Bu, Niifı ', İbn Kesir, Eb lı Amr, Eb lı Bekr ve
Eblı Ca'fer'in kıraatidir.
358
anlatır. ......sb.. Keserin arka tarafında yarattık (A'raf ı I); r-:>L> ~ 0~1 Jli_j
bulunan keskin yüzüdür ayrıca ka- Cinleri bir ateş korundan yaratmıştır
burgaların, arka tarafından karın hi- (55/Rahman ı 5).
zasına kadar olan kısmına denir. tl~ji anlamındaki yaratma sade-
w~ da bir ağaç türüdür, böyle ce Yüce Allah'a mahsustur; başkası
sanıldığından ya da kendisi hakkında için kullanılamaz. Onun için Yüce
verilen bilgi ile görünüşü arasında Allah ile diğerlerinin farklılıJ~;ıyıı an_-
uyuşmazlık olduğundan bu adı al- latmak bağlamında der ki: ~~i
mıştır. Deve ye~işmeye başladığın 0Jj~ )iji ~ 'ı 0-i Yaratan ile ya-
dan sonra r-l.i. ~ bir yaşını bitirmiş ratmayan bir midir? Hala ibret alma-
' .~ : '
ve ~li.~ iki yaşını bitirmiş d~y~ · yacak mzsnzz? (16/Nahl 17). İstihale
taJ'lnnlal).ır. Hz. Ömer şöyle der: ~Jl ile oluşan yaratmayı ise, Yüce Allah
~~~- ~~ Eğer ha{ifelik olmasayçiz, bazı durumlarda, Hz. İsq gibi, başkası
ezan okurdum. 423 ~kelimesi :ij~ için de kullanmıştır: ~~ ~ ~ ~!.J
demektir ve~ fiilinin mastarıdır. ~~~ ;iJ1~ ;·:ı@< Hani . benim iznimle
çamurdan kuş şeklinde bir şeyler ya-
ratıyordun (5/Maide ı I 0).
~/H-1-k
~ kelimesi, insanların literatü-
~ kelimesinin aslı, doğru dürüst ründe sadece iki manada kullanılır.
planlamadır. Bir şeyi herhangi bir aslı Birisi, takdir anlamındadır. Şairin
ve örneği olmaksızın yaratmaktır. şu sözü gibi:
Allah buyurur ki: U-a.J~i3 ~~J~I Jii ~ r-Jiıi J.a ~_:ı .~.ili L, ~.fo (j~
Gökleri ve yeri yaratan (6/En 'am 1); . ~- '; -~ .
~~ rı
yani onları yoktan yarattı. ~~3~1 &:\ı
149- Sen yarattığın şeyi eş s iz
'-'~_)~i3 O, göklerin ve yeryüzünün
yaratırsın
yoktan varedicisidir (2/Bakara ı I 7)
sözü de bu anlamını desteklemektedir. Bazı kimseler de yaratır ama
Ayrı<;:a bir şeyi bir şeyden yaratmaya eşsiz deği/. 424
da ~ adı verilmektedir. Sözgelimi, İkincisi ise, Y.aJan is!!! kullanılır.

~i:--I.J ~ ~ 1;si)5. O sizi tek bir nefSten Yüce Allah' ın: l.S.ğj 6jill.:i_j Siz asıl
yarattı (4/Nisa 1); ~ ~ 0~yi Jii sız bir iftira yaratıyorsunuz (291
O insanı bir nutfeden/saf sudan ya- Ankebut 17) _sözü gibi. Eğer, ~_)~
rattı (ı6/Nahl 4); ~)L:. ~ 0~yi ıii).i, ~Wl ~i .\.iı1 Yaratıcıların en gü-
Biz insanz süzme çamurdan yarattık zeli olan Allah ne de yücedir (231
(23 /Mü'minun 12); ~~ i~\;, :ill_j Sizi biz Mü'minun 14) sözü, Yüce Allah dı
şındaki varlıkların da yaratma ile ni-
423 İbnu'l- Eslr, Nihdye, ll, 69; Ebil Şeyh de

Ezdn'da ayrıca Beyhaki de tahriç etmiştir. 424Şair, Züheyr b. Ebi Sülma. Bkz. Dfwin 'ı, s.
Bkz. Sehavl, Makas ıdu '1-Hasene, s. 348. 29; Fiirabl, Divdnu '1-Edeb, Il , I 23 .
359
telenmesinin doğru olduğunu göster- kadınların önlerinden kinayedir. 425
mektedir, denecek olsa, ona şöyle ce- Sözün niteliği bağlamında gelen her
vap verilebilir: Bunun manası şudur: yaratma sözcüğünden maksat yalan-
Takdiriplan yapanların en iyisidir ya dır. Bu açıdan insanların pek çoğu
da onların inançlarına ve kanaatle- Kur'an için "yaratılma" ifadesini
rine göre söylenmiş bir sözdür; zira kullanmaktan uzak durmuştur. 426
onlar Allah'tan başkasının da yoktan Yüce Allah'ın: ~.J~l ~ ~! \~ 0! Bu,
var ettiğine inanır veya sanırlardı. Bu eskilerin uydurmalarından başka
inançta olanlara adeta şöyle denmiş ~~r 1e.y d_eğildir (2?/Şı;ara !37); ı...;,
tir: Farz et ki, Allah dışında da yoktan d-~\~\\~
. : :ı;;-·"JIA...l..J\~1~~
U: . ...?- . • .. _ : _
var edenler ve yaratanlar vardır; bu Son zamanda bunu hiç duymadık; bu
inanca göre bile, Yüce Allah onların ancak bir uydurma olabilir (38/Sad
en iyi yaratanıdır. 7) sözleri de bu anlamdadır.
Nitekim buyurur ki: ~ŞlÜ 1~ ~kelimesi J~ anlamında da
f-~jlc J,lil1 ~~ Onun yarattığı gibi kullanılır. ~ ile ~ aynı köktendir.
yarattı/ar, yaratılış onlara karışık '-:-ly';. ile -;-ı~ ve ry.:o ile r~ gibi.
geldi (13/Ra'd 16); 0Y.Vıli ~Y,"l_j Yalnız, Jh gözle görülebilen şekil,
~~~Onlara kesin olarak emrede- biçim ve çehreler için kullanılmaya
ceğim, onlar da kesinlikle Allah 'ın tahsis edilmiştir.~ ise, ancak basiret
yaratışını bozacaklar (4/Nisa 119) ile algılanabilen kuvvetler ve seeiye-
Bu bağlamda denmiştir: ayet, onların leri dile getirmeye tahsis edilmiştir.
hadımlaştırmak, sakalları kesrnek ve Allah buyurur ki: # ~ J.j ~)_j
buna benzer müdahiile lerle yaratılışın Ve sen yüce bir ahialfa s~hipsin (6S/
o , ,, .. 1
şeklini bozmaya çalışmalarına işaret Kalem 4); ~.J~I ~~ı~~ 0) Bu, eski
tir. Allah 'ın hükmünü değiştirmektir atalarımızdan kalan geleneklerden
diyenler de vardır. başka bir şey değildir (26/Şuara 137)
~~ ~ J.ı# ~Allah 'ın yaratma- sözünde~ kelimesi ~şeklinde de

sında herhangi bir değişme olmaz okunmuştur. 427
(30/Rum 30) sözü ise, onun takdi-
rine ve kazasına işarettir. Kimileri 425 Mücahid der ki: Kadınların önlerini bıraktı
nız; erkeklerin ve kadınların arkalarma do-
ise, manası: Allah 'ın yarattıklarında
landınız demektir. Bkz. Suyuti, ed-Durru '1-
değiştirme olmaz şeklinde gelmiş bir
Mensur, VI, 3 ı 7.
nehiy/yasaklamadır. Yani, Allah 'ın 426Semln der ki: Rağıb'ın bu sözü, Kur'an için
yarattıklarıni değiştirmeyin, demek- yaratılış kavramını kullanınanın bundan baş
tir. YüceAllah'ın: ~j~~ı....;.2_;.J_)Ji_j ka olumsuz bir yanı yokmuş gibi bir kanıya
işaret etmektedir, fakat gerçek böyle değildir;
Rabbinizin sizin için yarattığını terk
aksine, Kur 'cin Allah 'ın kelcimldlr; ma h/ük
ediyorsunuz (26/Şuara 166) sözü ise, -yaratllmlş- değildir. Bkz. Seınin , Um de tu 'l-
Hu.ffciz, "~" maddesi.
427İbn Kes'ir, Ebu Aınr, Ya'kub, Ebu Ca'fer ve
360
l9)l;. da, insanın ahlakıyla kazan- peygamberden başka bir şey değildir.
dığı erdemiere denir. Allah buyurur Ondan önce de nice peygamberler
ki: J~ ~ ~Y.. 'il <) .;j ı. .;, Ahirette ise A
g_e_lip, geçf!1işti~ _p 1 1- i İ m ran 144);
onun herhangi bir payı olmayacak- ı.::..ı:J\:WI 1;~}:·9 ~ ~ ~j Oysa onlardan
tir (2/Bakara 102). Bu açıdan 0~ önce nice ağtr ceza ör~e_~le~i,gel!f!
i~ ~ denir ki, kişinin o huy)a iç geçmiştir ( 13/Ra' d 6); ~ ~ ~~ -illi
ic;:_e yaratıldığını anlatır. Bu da J~ Onlar gelip geçmiş bir ümmettir
1~ ~ şu huy üzere yaratılmış veya (2/Bakara 141 ); ~ (S}:·~ ~ .~.ı.; ~
yaratılıştan bu işe eğilimli/yatkın Sizden önce birçok yasalar gelip
anlamına gelir. Yıpranan, Y!rtılan geçti (3/Al-i İmran 137); ~ Sı..5.. 't)
elbi~e için ~ y~.J ,Jb,ij ~:}ili ~ .J:ı~ Her milletin arasına mutlaka
J~ij Jb ~.J kelimeleri kullanılır ki, bir uyartez gönderjimiştir (35/Fatır
bu yıpranan, çürüyen ip için rı...;,_)! ~ 24); i"S}:·§ ~ı~ 0:!~1 ~Sizden önce
(jı...;,_Jij denmesi gibidir. Elbisenin yu- gelip geçenle_rin pu,rl!mu ,(2/B§t_ka_ra
muşaklığından örtü manası da düşü 214)·.b:ıi.ll:
, - .. lY.' J,.oG':/1
- ~
~c::·.1.: ~ -
1y-=- ı ..:?-
·.ı.:. 1:ı1-
,.J
nülmüştür. Bu açıdan ~~ ~ örtülü Onlar kendileri ile baş başa kaldık
daft, ~~~~örtülü kaya denmiştir. ları zaman size duydukları öfke yü-
~_>;ll wih ifadesi ise, elbiseyi yumu- zünden parmak uç/arını ısırır/ar (3 /
şatmak manasma gelir. ~L:....:.ll ~fo! At-i İmran 119).
~ ~ J.; J o
bulut yumuşadı deyimi de bundandır ~~ ~j fSJ ~Babanızın yüzünü

ya da o, şu huy/ara sahiptir sözünden kendinize aytrma imkanına kavu-
alınmıştır. şursunuz ( 12/Yusuf 9) sözündeki )l;.
l9Jh ise, bir çeşit kokudur. fiili ise, böylece babamzzn sevgisi
ve ilgisi sadece size kalmış olur de-
mektir. ü~)'l )l;. İnsan boşaldı/boş
~ 1 H-1-e
kaldı, ü~ 0~ )l;. falan kişi falan-
ç.)l;.. sözcüğü, içinde ev, bina la baş baŞa/yalmz kaldı, 9) )\;... ise,
vb hiçbir örtecek şey bulunmayan kimsenin olmadığı yerde ona var~ı,
•• manasma gelir. Allah buyurur ki: l:ı)j
mekan demektir. yk.. ise, boşluk de-
mektir; zaman ve mekan için kul- ~~ J) \~ Şeytanları ile başbaŞa
lanılır. Ancak, zamanda bir geçmiş kaldıklarında ise (2/Bakara 14 ).
manası düşünüldüğünden dilciler G~ •\!\.; deyimi de bir kişiyi boş
l.J\..,;,)1 )\;...deyimini, zaman geçti, gitti yerde bırakınayı anlatır. Öte yandan
diye açıklamışlardır. her tür terk etme ;;:!ı .;,:; diye adlandı-
~ J, .. "
Allah buyurur ki: J~j ~! ~ L.;,j rılabilir; ~ı~ Bu durumda on-

~yi~~ .~.ı.; ~ Muham~ed, bir ların yolunu açın (9/Tevbe 5) sözü
Kisa! böyle okumuştur. Bkz. Dimyatl, İthaf,

.
gibi .
~ ~l..:ı sütten kesilen ve artık sa-
s. 333.
361
ğı lmayan dişi deve,~ ~iy.~ kocadan mektir. Kendisi ile örtü yapılan şeye
boşanmış kadındır. Bazen de sahipsiz .J~ denir. Yalnız, örfte .J~ kadının
bırakılan terk edilmiş gemiye~ adı kendisiyle başını örttüğü örtü için
verilir. kullanılır; çoğulu _;J,. şeklindedir.
~ise, üzüntülkederin yalnız bı Allah buyurur ki: Ji. ~~ ~~_J
raktığı kişi dem_~~tir. Tıpkı, şairin şu ~~ Başörtülerini göçiüsl~rinin
şiirinde geçen 4..ill:..:, kelimesi gibi: üzerine vursunlar (24/Nur 3 1). Bu
~ı) \_)~j \_)~~~~ı:..~-\ o. ~ekjlde örtünen kadın için ı.::.ıfi!
oiyJı ve ~~denir. Kabın kapağı
150 -Zaman zaman geri dönen nı/üzerini örtrnek için de ç_G';I~ ~_y...;..
hüzün/ere terk edilmiştir. 428 denmektedir. ·
.. ~: Sözcüğü de kuruyuncaya Rivayette: ;-s:;~?yl ls~ KaplarmlZl
kadar kendi haline terk edilen ot
örtünüz denmiştir. 429
~e!llektir. ç_)Wı :!1.;. otu biçtim, :.~}\.;.
1 1 1
-~i ~yi.i deyimi de hamura

:.
~ı:;.ıı hayvan için ot biçtim, demektir.

~ adı verilen içki yi katmak ·an-
Bu k~~m~ anlamından istiare yoluy-
lamına gelir. o~daha önce örtülü
la ,)·;..;,) ~ denmiştir ki, çalındığı
olduğundan bu adı almaktadır. İnsan
her şeyi ot biçer gibi kesen kılıç de-
ların himarına girmek, onların içine
mektir.
girildiğinde saklayan/kaybeden top-
luluğu içine girmektir.
~/H-m-d
_;,...;... yani içki ise, akim işleyiş
mekanizmasını örttüğünden bu adı
Allah buyurur ki: ~~ ~~
almıştır. Kimilerine göre o, her
6:!~\.i Biz onları biçilmiş ekinler gibi
sarhoş eden şeyin adıdır. Bazıla
cansızyere seriverdik (21/Enbiya 15)
rı ise, sadece üzüm ve hurmadan
sözü, onların ölümlerinin kinC:iye yo-
luyla dile getirilmesidir. Bu söz w~ elde edilmiş olan sarhoş ediciler
ıj ~ _)Gl ı sözünden alınmıştır ki,-ate- için kullanılan bir isimdir, derler.
şin alevi söndü, doemektir. Bundan
Çü!lkü Pygamber~en (sas): &ı~~
~I_J ~~r~ıi :ı?..J?~~:. ıı ı?.'tiı. Hamr. şu
istiare yoluyla ~~ ı.::.ı~ denmiştir
ki, s ı tma sakinleşti manasma gelir.
iki ağaçtan olur: Hurma ve üzüm. 43°
Allah buyurur ki: 0J~li ~ ~~~ He-
men sönüp gittiler (36/Yasin 29). 429Hadis, Cabir b. Abdullah'tan merfu olarak
nakledilm iştir. Buhar!, Bed'u '!-Halk, iza
Vakaa'z-Zubiibu fı Şerabi Ehadiküm (VI,
~/H-m-r 253); bkz. Bkz. Beğav'i, Şerhu 's-Sünne, Xl,
391.
430 Müsliın, Eşribe (HN: 1985); Bkz. Beğavl,
_;,...;... kelimesinin aslı, bir şeyi ört-
Şerhu's-Sünne, Xl, 353. Beğavl der ki: Bu,
içkinin çoğu bu ikisinden yapılır manasma
428 Şair, Niibiğa Zubyiin'i, bkz. Divan 'ı, s. 80. gelir. Zaten insanların geneli onlardan içki
362
Bazıları ise, onu bu kayna- suların ki: Onlar beş kişidir; altıncıları kö-
tılmaımş olanının adı sayarlar. Öte pekleridir (18/Kehf 22); ~~ ~,;.,_,ı~
yandan bu hamr adını kaldıracak L.~ ~ ~) ~ Onların ar~sında
olan kaynatmanın derecesi de ihtiliif bin sene yaşadı; elli yıl hariç (29/
konusudur. Ankebilt 14).
.Jb kelimesi de, içkiden doğan ~~ de uzunluğu bir arşın olan
hastalık demektir. Bu kelimenin elbisedir. ı..)...;,L ~.) Beşli mızrak
formu da rtS. j nezle ve J~ öksürük deyimi de bunun gibidir. ~ deve-
gibi hastalık kalıplarında _verilmiştir. lerin kara-kuru bir türüdür. ~.:,il\~
Koku için kullanılan ~~ ;;~ de ~~ Bir topluluğa ait malın beşte
bu kokunun güzelliğini anlatır. ~_;.G... birini almaktır. ~ ve ~ibeş
ve ~ y,;.. bir kişiyle düşüp kalkmak ledim, beşincileri oldum demektir.
ve ondan ayrılmamaktır. Bundan bir Günlerden ~ ise, bildiğimiz Per-
istiare olarak: şembe günüdür.
('• ...?'--"
•-' .:. u.
'-:? _y,! : 1 c.ş7J
• ~' :.:. '; - ' o '
r ~ r;i '-:?--(':G... r..J-:"'J~

: ~~- ~<·.i..: ~/H-m-s
151- [Siz beni gömmeyiniz, beni
Allah buyurur ki:~~ dara
gömmek size haramdır]
düşer çaresiz kalırsa (5/Maide 3);
Aksine beni dostum Ümmü yani: Karnın incelmesine ve boşal
Amir 'in ellerine bırakın, 431 rlenmiştir. masına yol açan açlıktır. ~G... J4.. j
zayıf adam demektir. f'~i ~~ aya-
~/H-m-s ğın iç kısmıdır, zayıflığı/inceliği ne-
deniyle bu adı almıştır.
~ kelimesinin aslı, sayılardan
biri olan b~ştir. Allah buyurur ki:
~/H-m-t
~ ~:ıL.:.. ~ 0) ~.:, Yine derler
.h.:J.. dikeni olmayan bir ağaçtır.
yapar. Hadiste: Hamrliçki. aklı hamredeni Kimileri onun asmaya beı:zeyen erak
örtendir denmiştir (Buhar) X, 39). Devamın ağacı olduğu~.m söyler. ~ ekşimiş
da der ki: Bu hadiste, içkinin sadece üzüm
olan içkidir. b~ fiili de ötkelenmeyi
suyu ve hurmadan yapıldığını ileri sürenterin
görüşlerinin hiçbir temelinin olmadığını gös-
anlatır. J:;..iıi ı:.~.:.~ damızlzk deve azdı
teren açık bir delil vardır. Aksine, her sarhoş demektir.
eden hamr/ içkidir. Bkz . Beğavl, Şerhu :<;-
Sünne, Xl, 351-353.
431 Şair, eş-Şenfera' dır. Şair, Ümıııü Amir de- ..>.L~ 1 H -n-z-r
mekle, beni yırtıcı hayvan l ara/s ırtianlara
bırakın demek istemiştir. Bkz. Kall, Emali, ~pah buyurur ki: ~~)1 ~ ~.:,
lll, 36; İbn Kuteybe, Uyunu'l-Ahbar, lll, 200; J:ıjlli..II_J Onlardan maymunlar ve
Cahız, el-Bursiin ve Urcan, s. 166.
363
domuzlar yarattı
(5/Maide 60); dede: ~ Zuhal, Müşteri ve M eri h yıl
niyor ki: ayette kastedilen, onların dızlarıdır, çünkü bunlar kendi mecra/
bilinen hayvan yani, domuza çevril- yörüngelerinde gidip gelirler. Bir
dikleridir. Kimileri de: Allah onları, kişinin hakkını ihnas etmek ise, onu
ahlakı ve işleri bu hayvanlarınkine geciktirmektir.
benzeyen malıluklara çevirmiştir, ya-
ratılışı onların yaratılışına benzeyen
~/H-n-k
varlıklara değil. ayette her iki anlam
da kastedilmiştir. Zaten rivayette de Allah buyurur ki: ~i}i ;~lı_; Boğul
bazı kavimlerin hayvana çevrildik- muş olan (5/Maide 3); ayette geçen
leri bildirilmiştir. 432 Aynı şekilde in- ;;~:ı;.;~ Ölünceye kadar boğazı sıkılan
sanların arasında öyleleri vardır ki, hayvan dır. ;; ~:..;. ;~ 1 ise, gerdanlıktır.
ahlakları baz alınsa, şekilleri insan
suretinde de olsa, maymun ve domuz
~~/ H-y-b
gibi oldukları görülecektir.
~: Sözcüğü istenen şeyi kay-
-' -
~/H-s-n betmektir. Allah buyurur ki: JS yG.j
-2#- .JI.f?.. Her inatçı zorba o gün kay-
Allah buyurur ki: 0-"ıy:.)ı ~ ~
;W _. o ... bed~nlerden olacaktır ( 14/İbrahlm
'-?"'l.i.:ıJI insanların göğüslerine gizli- 15); LSftl cf' .;ıli ~_j İftira eden ise,
ce kötü düşünceleri fis ddayan (114/ gerçekten kaybedenlerden olmuştur
Nas 4); yani: Yüce Allah zikredilin~~ (20/Taha 61); I.At.:ı:ı 0-a .;ıli ~3 Onun
bü;z,qlen g~ri çekilip kaçan şeytan. )1.9 hilesinekanan ise, kaybetmiştir (911
~~ ~i Gündüzleri Güneşin ışığı Şems 10).
nedeniyle gizlenen Yıldıza yemin
olsun (8l/Tekvir 15) sözünde geçen
~/H-y-r
~ ise, gündüzleri görünürlerden
kaybolup çekilen yıldızlardır. Kimisi _?....kelimesi, iyilik, herkesin elde
etmek istediği sözgelimi, akıl, adalet,
432Bu et-Tayiilisl (s. 39) ve Ahmed'in (1, 395) fazilet ve faydalı şey gi~i arzu edilen
Abdullah b. Mes'Gd'tan aldıkları bir hadistir.
şeylerdir. Zıddı ise, .:;..:;, kötülüktür.
Der ki: Biz Resülullah'a maymun ve domuz-
ların Yahüdllerin neslinden olup/olmadıkla
Deniyor ki: Hayır iki çeşittir.
rını sorduk. Buyurdular ki: Hayır, Yüce Al- Bir hayır vardır ki, mutlaktır:
lah, lanete uğrayıp hayvana çevirdiği hiçbir
Saf hayır. Bu, şartlar ne olursa ol-
kavmin nesli devam etmemiştir. Bunlar, birer
topluluktur. Yüce Allah, Yahudilere öfkele- sun ve kime göre olursa olsun her
nince onları hayvana çevirdi, onları da bunlar zaman arzu edilen hayırdır. Pey-
gibi yaptı. Bkz. Suyfıtl, ed-Durru '1-Mensur, gamberin (sas) cenneti tanımladığı
lll, 109; hadisin senedi nde, meçhul bir ra vi
vardır.
hayır gibi: ~ 'ıj ,_Jı.jjı ;~ A ~'ı
364
Wı ;~~Peşinden ateşin geldiği Yüce Allah'ın: ~~ ~1 ~ 4Jr.ı

- -
hayırda hiçbir hayır yoktur; ardzn- insan lıayrı sevmeye ise çok düşkün
dan cennetin geldiği şerde de hiçbir dür ( 100/Ad iyat 8) sözü de bu an-
şer yoktur. 433 lamdadır ve büyük yekun tutan çok
Bir hayır ve şer de vardır ki, mu- mal demektir. Bazı alimler der ki:
kayyettir: Karma hayır. Bu, bir şeyin Malın burada hayr diye nitelendiril-
birisi için hayır, başkası için şer ol- mesi ince bir manaya dikkat çekmek
masıdır. Kimi zaman Zeyd için hayır içindir. Böylece işaret edilmiştir ki:
olan malın, Amr için şer olması gibi. Vasiyet edilmesi uygun düşen mal,
Bu nedenle Yüce Allah onu iki şeyle güzel bir yolla kazanılmış maldır.
de nitelemiştir. Bir yerde: ~~ ~j u) Allah'ın: ~~~~lA~
Yüce
Eğer bir hayır birakzrsa (2/Bakara -f.~l~ De ki: Hayı; olarak verdiği
180) buyurmuş, başka bir yerde ise, niz şeyler anne-babamndır (2/Baka-
·~.ı,: :ıj .; ~ 1 :. . ~ :. ~_.;. -
onu: tk.J JIA ~~~~~i 0~i ra 215) ve.~ <W.I_]I
_ . u. ~lY' ~ .J
- ' -
Sıl~\ ~ ~ t-:->~ - Onlar sanıyorlar Hayır olarak verdiğiniz
her şeyi ise
mı ki, kendilerine verdiğimiz servet Allah bilendir (2/Bakara 273) sözleri
ve çocuklarla onların iyiliklerine ko- de bu anlamdadır. ~?:.)c 0J ~_;.:;~
şuyoruz? (23/Mü'minun 55-56) diye ~~Eğer onlarda bi~ hayır olduğunu
tanımlamıştır. bilirseniz onlarla (kölelikten) kurtu-
Yüce Allah' ın: ~~ ~j u) Eğer luş sözleşmesi yapzntz (24/Nur 24)
bir hayır bırakırsa (2/Bakara 180) sözü ise, deniyor ki: Onlar açısından
sözü, eğer ardında bir mal bırakırsa bir mallarının olması anlamına gelir.
demektir. Bazı alimler, mala, bü- Kimisi ise, eğer onların azat edilme-
yük bir yekun tutmadığı ve temiz lerinde hem onlara, hem de size bir
bir kanaldan gelmediği sürece hayır fayda yani sevap kazandıracaksa, an-
denmez, kanısındadır. Nitekim Hz. lamına işaret eder demektedir.
Ali'den (r.a) rivayet edilmiştir ki, o Hayır ve şer kelimeleri iki şekilde
bir gün bir azatlısının ziyaretine git- kullanılmaktadır.
miş, ey mü'minlerin emiri, ben vasi- Birisi: Az önce izah edildiği
gibi,
yet etmeyeyim mi? diye sorduğunda, hayır ve şer kelimelerinin l;ıirer isim
Hz. Ali cevaben: Hayır, buyurmuş ve olmasıdır. YüceAllah'ın: :i..;,ı ~ ~3
eklemiş: çünkü Yüce Allah: ~~~)u) ~1 Jı 0J-~ Sizden lıayra çağtran
Eğer bir hayır birakırsa (2/Bakara bir topluluk bulunsun (3 1AI-i imran
180) huyurmaktadır ve senin öyle bir 104) sözü bu anlamdadır.
yekun tutan çok malın yoktur. 434
İkincisi: Bu iki kelimenin birer
433 Hadisin kaynağı bulunamamıştır.

4348u haberi Beyhakl, Sünen'de (Vl, 270); (Müstedrek, ll, 273) tahriç etmiştir, ancak se-
Abdurrazzak, Musannef, (IX, 62) ve Hakim nedinde bir kopukluk vardır.
365
sıfat olmalarıdır. Her biri kendi kö- ~Wl bu da kadınların hayırlzszdır
künden türetilmiş ve P. formun~a da denmektedir ki, bunlardan kasıt
gel~p ~i~ ism-i tafdil olabilir. P. 1~ onların seçkinliğini dile getirmek-
~I.J .211~ ~Bu, şundan daha hayırlı tir. Buna göre sözün an lam ı : Orada
ve daha üstündür denmesi gibi. Yüce hiçbir kötü tarafı olmayan seçkin
Allah'ın: 4io ~ ~(j Ondan daha kadmlar vardır, demek olur.
haytr/ısını getiririz (2/Bakara 106) P. üstün olup sadece hayratahsis
ve:~~ ı;,~ 0ij Oruç tutmanız edilmiş demektir. .)~ 1§G üstün nite-
ise daha haytr/ıdır
(2/Bakara 186) likli dişi deve ve J;p. J.;.;?. üs.~ün vas if! ı
ayetlerinde geçen hayr sözcüğü ise, erkek deve deyimleri de~~ .\.lll .JG...i.:.!
hem isim olarak kabul edilebilirler .G J~ kul Allah 'tan en iyisini istedi,
hem de P. formunda gelmiş ism-i O da ona verdi, yani: Ondan hayır
tafdil sayılabilirler. ?1) i!i 0~ 1_ı:ı3).J diledi O da ona bunu nasip etti. ~_Y.\i.
ı.s~\ Azığznızı alznız; çünkü: azıkla ~~ ı:OS G~Falandan şöyle bir hayır
rm en hayır/ısı takvadır
(2/Bakara talep ettim ve onu seçtim deyimleri
197) sözündeki hayr da bunun gibidir de bunun gibidir."~ ise, hayır talep
ve P. kalıbında gelmiş ism-i tafdil eden ve hayır talep edilen için söz
manasını taşımaktadır. konusu olan durumdur. Bu tıpkı, o~
Hayır, bazen şer karşılığında ba- ve~ kelimelerinin ..ı.c:~ ve~\..;.. için
zen de zararlı şeyin ınukabjli olarak birer hali anlatması gibi.
kullanılır. Yüce Allah'ın: ~ u!.J ..J'#! da, daha iyi olanı İstemek ve
~ -ı- -' ~\ .\J ~lS ~ •~ .illı
- .. (.): j • ..r .: . . . ~ yapmaktır. Kimi zaman insanın hayır
Y.~ ~~
" .. JS ~ ~ ~
,. Eğer Al- , olarak gördüğü , aslında hayır olmasa
lah başına bir musibet verirse onu bil~, ~ayı_r sayılm~ştır. :_u~~ Al_~ah ' ın:
O 'ndan başka hiç kimse gideremez. ~Wl ~ ~ ~ ~ü~l ~.J Biz
Eğer sana bir hayır verirs e, kuşku onları bilerek alemiere karşı üstün
suz O 'nun gücü her ş eye yeter (61 kıldık (44/Duhan 32) sözü ise, Yüce
En'aın 17) sözü gibi. Allah 'ın onları hayırlı olarak yarat-
0~ .:ııi!i ~ O cennetler- masına işaret sayılması da, onların
de güzel olan haytr/ar vardır (55 1 diğerlerinden daha öne çıkarılmaları
Rabınan 70) sözünde geçen wlyi... na işaret kabul edilmesi de doğrudur.
kelimesine gelince, bunun aslı wiP, )iL~ kelimesi ise, kelaıncıların
olup şeddesi alınarak bu kalıba kon- literatüründe, insanın zorlanınaksı
muştur; kadınlar için wıy;.. onların zın yaptığı her işe/fı i le denmekte-
seçkin olanlarıdır. Bu bgğlamda dir. Onlar, ı:OS ~ .Jıh.:, .'). şu konuda
P, J.?..) seçkin adam, ~yi.. ~iY,! seç- muhtardır dediklerinde .J'#! .\J 0~
kin kadın dendiği gibi, ~l;..yl P. 1~ .falanzn ihtiyarı vardır sözünde kas-
bu erkeklerin hayırlısdm, iyi.. ~~ tedilen ınanayı kastetınezler, çünkü,
366
..J~! hayır görülen şeyi tercih etmek- adamlar) başka bir söze geçineeye
tir. ..Jlii...:. kelimesi hem fail, hem de kadar yanlarından uzaklaş (6/ En'am
mef'ı11 için kullanılır. 68). Deyim olarak da ~ ~ı::ı ~i
,-.Wl binek hayvanzmt suya vurdum,
~~\ ~ \~};.~ karşılıklı olarak
Jl~ 1 H-v-a-r
sözle dalaştılar demektir.
Allah buyurur ki:~~~ .;j i~~
Böğürme sesi verebilen bir buzağzyı ~ / H-y-t
(7/A'raf 148). ),; sığırın kendine
mahsus olarak çıkardığı sestir. Ba- ~: Sözcüğü , bildiğimiz ip de-
zen, istiare yoluyla devenin sesi [kimi mektir ve çoğul u .b_#. şeklindedir.
zaman koyun, geyik ve ok sesi] için Elbise dikmeyi anlatmak için ~
,. "' J J • "' o .- ' ' o_. -
de kullanılır.~.JIJi... ~_ji yumuşak yer/ 4...6~ 41 ve~~ fıilleri kul-

arazi demektir. ~1Ji.., ~.J zayıf, çatlak, lamlır. .b~ ise, kendisiyle dikiş yapı
kırık yeri olan mızrak anlamına ge- lan jğnedir. ~ll~h buyurur ki: ~ J;..
lir. ~.jlj_?. ise, dışkının aktığı kanalın ~~\ ~ ~ ~\ Deve iğnenin deli-
adıdır. Hayvanların sesine de bu ad ğind~n g_e_çince):e kqdp~ .C7 1f..'ra! 40);
verilmektedir. ..ı - • ';ı .b:ı3..l1 : o '''il .b:ı3..ll ~ <1 : ' ' ·•' .. -
-_,...., -- u:' i...J-"":H - 1 lY.+':! ~
~\~Tan yerinin ağarmastyfo be-
yaz iplik siyah iplikten seçilinceye
~~/H-v- d
kadar (2/Bakara 187); yani, gündü-
~ Y.. kelimesi, suya girmek ve su- zün beyazlığı, gecenin siyahlığından
dan geçmektir. İstiare yoluyla birçok ayırt edilene kadar. Şairin:
şey için kullanılır. Kur'an'da ku11a- ~ - ~ :·- ~ 1::ı:;_,oı
• - .J . - U'-! •' 1.5'
nıldığı yerlerin çoğunda, başlanması 152- İple ha/at arasında onun
yerilen şeyleri anlatmak manasında üzerine uzandt. 435
ku~lanıJmı,ş_tı~.,Birk~ç ~~nek: ~L ~.J sözündeki 4 ise, istiare yoluyla
~.J ~~ liS W) J#. Eğer onlara
kullamlan halatveya kazıktır.
soracak olursan, 'Biz lafadaldık ara-
Rivayete göre, Adiy b. Hatem,
mızda eğleniyorduk, derler (9/Tevbe
J , "' _. J Q '
Ramazan'da beyaz ve siyah iki ipi
65); ~~~ LŞilts ~_J Siz de dünyaya
yan yana koymuş , onlara bakıyormuş,
dalanlar gibi daltlınız (9/Tevbe 69);
biri diğerinden ayırt edilene kadar
0~ ~~~~ ) Bırak onları, da-
yem e ğe devam etmiş , bunu Peygam-
lıp gittiklerinde oync;yzp /ursunlçır
(6/En'am 91); 6~~ ~~~ ~ij l::ı).J
b~re (sas) bildirdiğinde: ~_;J ~)
,. . . 1 )• •' - ..:z . ~
o ' . -
o
• o \..9~
' _.
lı:ilıl
- ,
. ı· iıı ::ıı-_,....,- .J- ..J~
'!'"" ' :~ ıı !.>""
'. L~.. . ~~
_ wı, ,lli.Ji en s
'-;-!:!~~ y.A~~~l>""?' - ·· ~
~.f.:- ayetlerimiz hakkında asılsız laf
ebeliğine dalanları gördüğünde (bu 435 Şair, Ebu Zueyb Hüze ll. Bkz. Divan u 'l-
Hüzeliyyin, 1, 79; ibn Faris, Miicmel, ll , 308 .
367
ne kalın enseli/kafalı bir adamsın, bu lardan ayırıp ka/karlar, korkarak ve
gündüz beyazlığı ile gece karanlığın ümit ederek Rabb '!erine dua eder-
dan başkası değildir, buyurmuştur. 436 ler (32/Secde 16); 1~ ~~ ~~i? 0!.J
Beyazlık başında çizgi çizdi deyimi, Eğer adaletin gereğini yapmamak-
,,
bir çizgi gibi ortaya çıktı demektir. tan korkarsanız (4/Nisa 3); ,;ii-) 0!.J
1 ~~]]! ~~ Eğer onların anlaşmazl~
~ ise, deve kuşu [çekirge ve
sığır topluluğu]dur. J3un~n çoğulu, ğından kor,karsanız (4/Nisa 35); bu
u~ şeklindedir. ;~ 4...;,W boynu ayetteki, ~ sözcüğü bilirseniz diye

uzun deve kuşudur, burada hayvanın açıklanmıştır. 437 Bunun gerçek anla-
boynu sanki ipe benzetilıniştir. mı ise, durumu bildiğinizden içinize
bir korku düşerse şeklindedir.
Allah ' tan korkmaktan maksat,

u~ 1 H-v-f
ilk akla gelen manadaki ~ ~ ürk-
w_?. yani, korku, zanna ya da rnek, aslandan korkmak gibi bir şey
bilgiye dayanan bir işaretten yola çı değildir. Aksine, bundan maksat,
karak istenmeyen bir şeyin meydana günahlardan uzak durmak ve em-

ge~eceğini beklemektir. Tıpkı, ~L;. _)ve rettiklerini tercih edip yerine getir-
F kelimelerinin zanna veya bilgiye mektir. Qnun için, ~ ~ ~ ~G.. ~SI
dayanan bir işaretten yola çıkarak tS ./.:'i ~ )~ günahları terk etmeyen
istenen bir şeyin meydana geleceğini Allah 'tan korkuyor sayılmaz
den-
beklemek anlamına geldiği gibi. miştir. Yüce Allah 'tan korkmaya
teşvik etmek de, ondan sakınmaya
w_?. (Korku) kelimesinin zıd
teşvik etmektir.
dı, c;,\ (güven) kelimesidir. Bu hem
dünyevl hem de uhrevi işlerde kulla- Yüce Allah' ın: <W .;,lı ı ~~ cill.:i
nılır. AI,Iah buyurur ki: .!i;,;,_) 0~ Y..J ;.:ı~
Allah, bununla kullarını kor-
~ı:ıc 0~t.i;ı_:, Onun rahmetine gönül kutur (39/Zümer 16) sözü de bu
bağlarlar ve azabından korkarlar anlamdadır. Yüce Allah, şeytandan
(} 7/İ,s,ra, ?7).~ ~ ~ ~ ~~ ı.;, ~li i ~ .J korkınayı ve onun korkutmasından
~~ ~~~ f&l w~G.:i Siz Allah 'a ortak etkilenmeyi yasaklamıştır:~~ W)

koşmaktan korkmazken ben sizin or- u.J9 .ÖI~ ~ ;~LJ'i
. :G...J_ r:J. .r .. _.J ...a·_;::ı.;;, u: ~ı
..
tak koştuklarınızdan nas If korkarım ~_).:, ~ 0) O şeytan sizi yardakçı
(6/En ' am 81)·, e Wı uc
·- ~_,.,..,..
," :' r.s-. ~b..i
. ları ile korkutur, o halde eğer ger-
Lub.J l!~ ~_) 0j~ Y;nlarznı yatak- çekten mü 'min iseniz onlardan de-
ğil, benden korkun uz (3 / AI-i İnıran
175); yani, herhangi bir şeytanın
436Hadisi, Buhar!, Müslim, Ebu Davud, Nesai
(I V,148) ve Ahıııed (ı V,3 77) tahriç etmiştir.
Bkz . İbn Hacer, Fethu '!-Bari: Kitabu't-Tefslr 437Ebu Ubeyde der ki: kesin kanaat getirirse-
(VIIı , l82) ; Müsliın (1091); Ebu Davud (HN : niz demektir. Bkz. Eblı Ubeyde, Mecazu '/-
2349). Kur 'an, ı, ı 26.
368
emrıne uymayın, Allah 'ın emrıne ~/H-y-1

uyun.
~~_pj deyimi, onları öyle kusur- J~ (Hayal) kelimesi, asıl olarak
lu/eksik gösterdik ki, bunun bir so- soyut suretlerden ibarettir. Rüyada
nucu olarak korkmaya başladılar de- görülen suretler, şekil ve resimler
mektir. Yüce Allah'ın: ~lyJI .~.i~ J!.J gibi. Aynada görülen şekiller de, göz
<}lj_j ~Benden sonrayerime geç~ önünden henüz kaybolan suretierin
cek yakın/arımdan yana endişeliyim kalpte/hafızada canlanması da bu
( 19/Meryem 5) sözündeki korku ise, kapsamda yer alır. Öte yandan, düşü
onların şeriata uymamaları, dinin nülen her şeyin sureti için de, hayal
nizamını korumamalarına yönelik gibi geçip giden tüm ince şahıslar
bir endişedir. Bazı cahillerin sandığı için de kullanılır.
gibi, malına varis olacak kimsesinin J.u;:; bir şeyin hayalini zihninde
olmaması değildir. Dünyevl sanatlar canla~dırınaktır. ~ ise bunu dü-
Peygamberlerin (sas) üzerinden titre- şünmektir. Fiil olarak ~ zannettim
yecekleri şeylerden daha değersizdir. anlamındadır. Zannedilen şeyin ha-
~ ise, insanın korktuğu hal i an- yalde canlandırılması baz alınarak

latan bir kelimedir. Allah buyurur ki: böyle denmiş tir. Bu bağlamda •)J.;.
, ·q.; ~~ U§ lS"""'Y'
- · iW,~ . - " liB unun
• . _ _ ~~J ~Wl gökyüzünde yağmur hayali or-
üzerine Musa 'mn içine korku düştü. taya çıktı denir. 1~ ~ 0)ıi deyimi
Biz de ona dedik ki: Korkma (20/Taha ise,jalanzn yaratılışı budur anlamına
67 -68) . y··uce All ah' ın.· ~ ~ ~)Wl
__ • _ ~ _ J· gelir. Gerçeği ise, bunun hayalini or-
Melekler de O 'nun korkusundan (13/ taya çıkarmaktadır manasındadır.
Ra'd 13) sözünde .ı:;~.!~ kelimesi w_:,.:;. "~ da, insanın kendinde bir
(korku) anlamında kullanılmıştır. üstünlük olduğunu hayal ederek bü-
pi rs!&J~< ~~~Birbirinizden çe- yüklük taslaınasıdır. ~ at sözcüğü
kindiğiniz gibi çekindiğiniz (30/Rum de bu mana düşünülerek verilmiş bir
'- -
28) sözünde geçen ~ ifadesi ise, isimdir. Onun için L:.j :i.:;.i ~Y. ~ .:Jı
korkunıtz gibi demektir. Özellikle~ ~).j ~ ~ ~_j ~! ata binen kims~
kelimesinin kullanılması, korkularının yoktur ki, kendinde [yiğitlik, hama-
kendilerinden ayrılmaz bir hal aldığı set, ululuk gibi sebeplerden] büyük-
na dikkat çekmek içindir. lük havası oluşmaszn denmiştir. ~
w.W da insanın korktuğunun kelimesi asıl itibariyle hem at hem
açığa çıkması.dır. Allah buyurur ki: de atlı için kullanılır.
~~ Jc ~h~ ji ya da korkulu bir Yüce Allah'ın: ~1 .b~_) ~_j
b ekleyiş halindelerken başlarına gel- (Düşmana karşı savaşmak kastıyla)
meyeceğinden em in midirler? (16/ at/ar besleyerek (Allah 'ın düşmanla
Nahl47). rına karşı cihad hazırlığı yapınız) (8/
369
Enfal 60) sözü de bu anlamdadır. Her ~ --?~ ~ 1j:, Size verdiklerimizi de
biri için ayrı olarak kullanılması da arkanıza bırakarak terk etti_niz (6/
uygundur. En'am 94); bu ayette geçen J.P. fii-
Rivayette ~ ,)) ~~ J.ıi ~ Ey li, size verdiklerimiz demektir.
Allah 'ın süvarisi, bin! denmiştir. 4 38 Jı~ kelimesinin aslı, birine
Pe_y~amber de (sas): ~i.:.:. 0i ~ G~ arkadaş, köle, hizmetçi ve benzeri
J;:ı..ll Atların zekatını s ize bağışladım, vermektir. Kimisi ise, birine kendisi
buyurmuştur. 439 Bu hadiste geçen~ için yardımcı, köle, hizmetçi olacak
kelimesi atlar demektir. kişileri vermektir, der. Alışılmış olup
~i ise, [güvercin, serçe gibi bir ihtiyaç haline gelen şeyleri vermek-
tir, giyenler de vardır. ~~..;. 0~ ve
Jb
kuş
.
olup kanatlan yeşil, - kırmızı ve
beyaz noktalı olan] ~I_;..:;JI çok renkli Jl..;. ~k. falan adam, malın dayısıdzr,
olduğundan, her defasında farklı bir deyimi gibi; yani, onun hakkından
renge büründüğü düşünüldüğünden bu gelir ve ona iyi bakar. Jb ise, yaba-
adı almıştır. Onun için denmiştir ki: ni hayvanları korkutmak amacıyla
~ yl.)y
JS -
'ı'.~~ -. .;j ·_1 · ·_i '·T- tS _\ o 1
~Y.~
yapılan korkuluğa giydirilen elbise-
dir. Bedendeki Jb ise, insan vücu-
153- EbU Berakış [şikirak} gibi,
dundaki ben anlamına gelir.
her renk onun rengi gibi hayal
edilir. 440
w_ji. 1 H-v-n
J~ 1 H-v-1 :i...i~ ve ~~ anlam olarak birdir,
yalnız hiyanet/hainlik sözleşme ve
Allah buyurur ki: ~Lil_j.i. ~..;. fij:, emanet baz alınarak söylenirken, ni-
fak ise, din baz alınarak söylenir.
438Bkz. EbCı DavCıd,Sünen: Babu'n-Nidai inde'n- Bu iki kelime anlam olarak birbi-
Nefir: Bkz. Saha vi, Makastdu 'l-Hasene, s.
rinin içine giren bir mana taşımakta
473; Keşfu '1-Hafd, II, 379; Beyhak'i, Deldi!:
Gazvetu Beni Lihyan; Ebfı'ş-Şeyh, en-Nasih dır. :i...i~ sözleşmeyi gizlice bozmak
ve 'l-Mensuh; İbn Aiz, Megdzi. suretiyle hakka muhalefet etmektir.
439Hadisi EbCı Davfıd, Tirmizi, Nesa!, İbn
;ij~ (hiyanet) kelimesinin zıt
Mace, Ahmed ve Darakutnl Hz. Ali efendi-
ınizden nakletınişlerdir. Mecınau'z-Zevaid
anlamiısı ;ij~..;.i (emanet) kelimesidir.
der ki: Tüm ravileri sikadır. Tirmizi der ki: Onun için G~ ~ ve ~~ ;J~..;.i ~
Muhaınmed'e bu hadisi sordum, dedi ki: Bana falana ihanet ettim denebilir.
göre sahihtir. Bkz. Darakutnl, Sünen, ı, 126; .. "" J J ,.. ..
Ahmed, Müsned, ı, 121; İbn Mace ( 1790); Yüce Allah 'ın: J_,:., Jli.J -illi l_,.i~ ':1
Beğavl, Şerhu's-Sünne, VI, 47; Mübarekffirl, ~G~..;.\ ı,j~_; Allah 'a, Peygamber 'e
Aridatı1 '1-Ahvezi, III, 1Ol . hıyanet etmeyiniz. Yoksa üstlendi-
440 Şair, Esedl. Bkz. Şer! şi, Şerhu Makdmdti '1-
ğiniz emanetZere bile bile hıyanet
Hariri, Daru'I-Kütübi'I-İlmiyye, I, 260;
Demiri, Haydtu'l-Hayewin, ı, 229. etmiş olursunuz (8/Enfal 27); -;ı~
370
~_;..ı~ ~.)ı..;,~- uXJı 0) Şüphesiz ne-

fis kötülüğü çokça emredicidir ( 12/
lah inkar edenlere, Nuh 'un hanımı Yusuf 53), sözünde işaret edilen de
ile Lut 'un hanımını misal verdi. On- budur.
lar, kullanmızdan iki salih kişinin
nikahznda iken onlara hainlik ettiler
'-'~ 1 H-v-y
(66/Tahrim 10) ve: Jc ~ Jlj ~:,
~~li Pek azı dışında, onlardan ~~~ kelimesinin aslı, boşluktur.
sürekli ihanet görürsün (5/Maide Fiil olarak, t.Sf:; l'ı.;,hıı ~ ~ ,_,ş~
13) ayetleri bu anlamdadır. t.S.P. karnı yemekten tamamen boş
Son ayette geçen~ ~b ifadesi, kaldı şeklinde kullanılır. Bu açıdan
onlardan hain bir topluluk demek- boş ceviz için t.S.P. j~\ lS~ denir.
tir. Kimisi de demiştir ki: Hqin bir Aynı şekilde i;.. ,_,ş~ ~ıjjı ~~ev
adam demektir, çünkü, ~b ~.) de tamamen bomboş kaldı de denmekte-
~b de denebilir. Tıpkı,~-!\.) ve ~IJ dir. t.S~j:, ~~lS~:, Bu yönden ben-
formları gibi. zetme yapılarak, düşüşünde/gelişin
Kimileri ise, bu ayetteki ~b ke- de herhangi bir yağmur getirmeyen
~ ... '
limesi, ~lj ~ denmesi gibi, mastar yıldız için de bu fiil kullanılır.
yerine konml!ştur, demektedir. Yüce Kullanım açısından t.S~j fiili,
Allah 'ın: L?-
~~ ~b ~ O, gözlerin t.S~ fiilinden daha etkilidir; tıpkı, iç-
hainfiğini de bilir (40/Mü'min 19) mek anlamına gelen ~~ fiilinin, ~
sözü ise, daha önce geçtiği gibidir. fiiliden daha etkili olduğu gibi.
Allah buyurur ki:~~~ IJ~).0):, ~~kelimesi ise, iki şeyin arası
~ ~ij ~ ~ .Wıı~li Eğer bu e;irl~r nı boş bırakmak anlamına gelir.
sana ihanet etmeyi düşünüyor/arsa
bilsinler ki, daha önce Allah 'a ihanet
~Wiy~~
ettiler de bu yüzden O, seni onlara
kçırr,~ ~stp:ı; ~e!(~di,~~!Enfal 71 ); ~~ ~ Hii' Harfinin Sonu
~~ c.:,u.i~ ~~~Allah sizin kendi
kendinizi kandırdığınızı biliyordu (2/
Bakara 187). Bu ayette geçen ul#~
ise, hainlik yapmaya çahşmaktır.
Ayette pi 0) _,.Ldenmemiştir,
çünkü onların yaptığı hainlik değil,
hainlik yapmaya çalışmak/hainliğe
yeltenmektir. Çünkü ul#~ insan ar-
zusunun hainlik yapmak için hare-
kete geçmesidir.
371
Dal Harfi
yJ 1 D-b-b Ebu Ubeyde; Yüce Allah'ın, ayette

geçen ~~~ sözüyle insanı kastettiğini
L;..ı~, ~~: Hafif yürümektir. Bu söyler, fakat onun genel anlamda ol-
kelime hayvanlar; çoğunlukla da ha- ması daha uygundur.
şereler için kullanılır. Ayrıca içecek, : b ::ı :; lti;. - : j :. ·.i..: ,~r-~1ı -~- 1~1-
~ . r- . y.. ~ -r' t:.J _,.J
nem ve duyu organının hareketini 0~; ~ ~y~ \;tS ~lJI- 0i f~ :\$;; G~ _) ~1:
fark edemediği benzeri şeylerde de Söylenen başianna geleceği vakit,
kullanılır. ~~~kelimesi, örf açısından bunlar için yerden bir "diibbe" çz-
her ne kadar at anlamında ise de bü- karzrız da onlara, insanların bizim
tün hayvanlar için de kullanılır. ayet/erimize gereğince inanmadık/a
Allah buyurur ki: ~ı::ı JS ~ .ill1,:, rım söyler (27/Nen}l 82). Bazılarına
ç.L.;. ~:Allah her canlıyt sucjan yarartt göre ayette geçen ~~~' sadece kıya
(24/Nur 45); ~~::ı JS ~ ~ ~j: Yeryü- met zamanında ortaya çıkacak olan
zünde her çeşit canlıyt yaydz (2/Ba- bilmediğimiz bir hayvandır. Kimile-
kara \64); Jc. ~! t...JA_)~i ~~~::ı~ L.;.j rine göre ise ondan kasıt, cehaJet ko-
t.Jj.J ~1: Yeryüz-linde nzkt Allah 'a ait nusunda hayvanlar konumunda olan
olm~yan hiçbir ca nit _yoktur (ll/Hud kötü kişilerdir.
6); _ ~.jlb ~3 0'.J':ii ~~~::ı~ \...;,3 Buna göre~~~ kelimesi, debelenen
~lj;,i ~~ '1) ~~: Yeryüzünde yürü- her şeyi içine alan bir isimdir. Tıpkı
yen hiçbir hayvan ve iki kanadıyla ~G.. (hain) kelimesinin çoğulu olan
uçan hiçbir kuş yoktur ki, sizin gibi ~G.. gibi. Şu ayet de bütün canlı var-
birer ümmet olmasınlar (6/En'am lıkları kapsamaktadır: ~ ~I_Jjjl yi 0!
38); ~j L.;._ 1~ ~ ~lJI .illi ~1)./ ~j 0~ '; ~~~ ~~ ~~ .ill1 A Ilah katınd~
~ı::ı ~ t.ı.J€,.b c)C: Eğer Allah, insanla- canlıların en kötüsü, düşünmeyen
n yapt1kfan işler yüzünden (hemen) sağır{qr ve dilsizlerdir (8/Enfal 22).
cezalandıracak olsaydı, yeryüzünde yy~ 4..!G: Yavaş olduğu için yürürken
hiçbir canli btrakmazdt (35/Fatır 45). debelenen deve. ~j ~~jj~ \...;,; Evde de-
373
bel en en hiç kimse yok. ~;.i;, J.=. ): fın arkasına düştü. fı~i 0~ Y,:i: Falan
Çok debelenenin bulunduğu yer. kişi toplumun arkasına geçti. Allah
.. J " ..~ o .. , ... .. .. ;
buyurur ki:~ t__,..bi;ı ç_'j~ ~IJ ul

..;:J 1 D-b-r Sabaha çıkarlarken arkalarılkökle~~
kesilmiş_ olacaktır! (15/ Hicr 66); ~
:~ı Y.~: Bir şeyin arkası: ~ [Ön] ı;J.b 0:!~1 1"~1 Y:IJ Haksızlık eden mil-
ün zıddıdır. Bu iki kelimeyle, belli iki letin arkası kesildi (6/En'am 45).
[cinsel] organdan kinaye yapılır. Y.~ Y:l:i: Mekan, zaman ve mertebe
ve )S formlarırıda gelen bu kelime- açısından geri kalan ve _başkasına tabi
nin çoğulu _j~ji şeklind_e gelir. Allah olan anlamındadır. _;:ıi: Yüz çeviriP,
buyurur ki: ô_;.:ı ~_:,;i ~.J:! ~_:,O gün geri gitti. Allah buyurur ki: j;iJi ~
arkasını düşma_na dönen kimse (81 ~1_:, Sonra sırt çevirdi ve büyüklük
" ~ ' ~ w o \_, o J. ~ o~ ..
ta_sladı {74/Müddessir 23); ~ _;~
' ·' .. ,
Enfal 16); ~.J .JJ ~..J?-JI uY.~ Yuz-
lerine ve dübiirlerine vuruyor/ardı (8/ J.) _j j;iJi Çağırır, sırtını dönüp gide-
En{al 50); yani önlerine ve arkalarına. n i (70/Mearic 17). Hz. Peygamber de
j~:ı"Ji ;J.)) ~ Onlara arkanızı dön- şöyle buyurmaktadır:
meyin (8/Enfal 15). Bu ayet, savaşta ".ıJ.\1 . - 1y ~ ~
- :iGc '- ~~ ~ Jl. 1'.)"-"'
_( Jl- 1J...>: -'-~ ~
hezimete uğram_aktan/kaçnpktan Gl~): Birbirinizle aranızdaki müna-
nehyetmektedir. j~J\j .; ;. ~· -.~ ~~ &o _j sebetleri kesmeyin. . Birbirinize strt
~~~Gecenin bir kısmında ve secde çevirmeyin. Ey Allah 'ın kulları kar-
arkalarında O 'nu tesbih et (50/Kaf deşler olun/"443
40); yani nama~ların sonunda; 52/T_u r
Hadiste geçen "l_,_yı:ı:; ~" ifadesi
>
49- ayet i ff _?.jıı j~J)j ve i' _?.jll j~Jij:
şöyle yorumlanmıştır: "Biriniz, arka-
ve yzldızların ardından şeklinde
daşınıarkasındanzikretmesin" . .J~~~:
okunmuştur. 442 J~j): Zarf yapılmış bir
Bi_~ şeyin arkasına yönelmektir. _;ı:ı:;
mastardır Tıpkı (Wl fı~ ve ~~ Jfo ~.)ili: Halk birbirine sırt çevirdi . .J~~;
gibi . .J~ji ise çoğul bir isimdir.
.G_Y.I:i -yani, araksından ona düşmanlık
Bu kökten kimi zaman faili n, kimi yaptım- fiilinin mastarıdır.
zaman da mef'lılün arkası nokta-i
..>.!;'~: İşierin sonun1:1 di.iŞÜJ'!ıpek
nazarından kelimeler türetilir. Birin-
tir. Allah buyurur ki: 1_)..:.1 SıiY.~a: işi
ci kısma örnek: 0~ _Y,:i: Falan kişi
düzenleyeniere yemin olsun ki (791
szr[mz çevirdi; _)/ı.ll ~1: Geçen gün;
Naziat 5); yani birtakım işleri dü-
j;iJi ~) ~l_j: Dflnüp- gitmekte olan
zenlemekle görevli meleklere. Ayrı
geceye (74/Müddessir 33). İkinci
ca ..>.!;'~; kişinin köleyi geriden; yani
kısma örnek: c.Jı~ı ~~ _Y.:i: Ok hede-
kendi ölümünden sonra hürriyetine
kavuşturmasıdır [kölesinin hürriye-
441 Bütün kurra bu şekilde okumuşlardır.
442Bu, Mutavvil'nin okuduğu şaz bir kıraattir.
Bkz. Dimyatl, ithaj; s. 401. 443Müsliın, (HN: 2564); Buha r!, Faraid, XII , 4 .
374
tine kavuşmasını, kendi ölümüme nf!n (74/Müddessir 1). j~'in aslı

bağlamasıdır]. }~.:ı: İnsanların ardını ).:ıi:ı'dir; ta ve dal harfieri birbirleriy-
kesen helaktır/yok olmaktır. le dagınedilmişlerdir. )~, elbisesini
Cahiliye döneminde insanlar çar- k~ndine zırh/koruma yapan kişidir.
şamba gününü uğursuz saydıkları için )~ .Gj.:ı_: Onu örttüm, o da örtündü,

ona .J~~ derlerdi . Fitil için kullanılan denir. )u~: Kendisiyle örtülen şeye
Y-!.:ı kelimesi, .J;.:ı..;,; yani arkaya ?oğ denir.
ru bükülen şey anlamındadır. ~ ise
., ~ -.$ ~
;jjGJI J;.iiı )~: Erkek deve dişi
bunun tersidir. ).li:. J;.t.i.:, ~.J: Her iki devenin üzer~ne ç ı ktı [onu aş ıl adı].
[hem baba, hem ana] tarafından asil J.ı yll J:?. )\ )~: Ada~ ~tın üstüne
olan adam . ~jıli:. 4ti.:ı ~G: Hem önün- sıçrayıp ona bindi. _)Ji.:ı ~.J: Gizle-
den hem a~kasından kulağı kesik olan nen tembel adam. ]iı.:ı ~:Uzun za-
koyun. _f~l i.Y;ı.:ı: Kuşun arka parma- mandan beri cilalanınayan kılıç. Bu
ğı. _)GJI &.).:Ü: Bileğİn etrafına denir. anlamdan, belirtileri yok olduğundan
.J;.:ı- [Batıdan esen rüzgar]: Bilinen dolayı çürümüş eve ,;ı.:ı denir. j.:ı 0~
bir rüzgardır. ôy.:ı: Ekilen yer; çoğulu ~t..,;,: Falan kişi malı iyi değerlendiriri
.J~~ şeklinde gelir. Şair şöyle der: malın hakkını verir.
~3;. _:,~~~ fo~-? Jc -1 o i
154- Bir tarlanın üzerine; ~J/ D-h-r

onun batışı eviekierin üzerinden
aşmakta. 4 44 _?..:ı: Kovmak, uzaklaştırmak.
I.JY.,.) ;~.:ı: Onu uzaklaştırdı denir:
;.:ı: Silahı [iğnesi] arka tarafında
I.JF.~ t.:.3_)i;, ~ t.:J..i: Hor/anmış ve
olan bal arısı , eşek arısı ve benzerle-
kovulmuş olarak oradan çık (7 1A'raf
ridir. Tekili ;;_;.:ı şeklinde gelir. Ayrıca
_;.:ı, sahibinin ölümünden sonra geriye
18); ı.JF.~ L.:.).;. 1;:,s? ~ Jili:
Kınan
mış ve kovulmuş olarak cehenneme
kalan çok mala denir. Bu kelim~nin
ikili ve_çoğulu gelmez . .ı_y.:ı pi.Y;.:ı
atılırsm (17/İsra 39); ~ 0)~.:,
JS
I.JF..J ~L;.: Her yandan atılırlar ko-
.J:.:ı:, _Y.ji ~:Deve, yarasından dolayı
vulurlar (3 7/ Saffat 8-9).
debir oldu; yani sona kaldı. r,y,.:ı de
.J~jl: yüz çevirmek anlaınındadır.
~J/D-h-d
)J 1 D-s-r .
~_) ~ ~ı:ı (-@~;.:. (42/Şüra
16). Yani de lilleri , Rableri yanınd~
j~ı ~j ~: Ey örtüsüne bürü-
batıldır, sürekli değildir. G~ ~j\
~~ ~3;.:. ~: Falan kişiyi getirdiği
444 Bi ş r b. Ebi Hazi m 'e ait bu şiir için bkz. Divan, delil konusunda iptal ettimlçür;üttüm;
s. 14; İbn Manzur, Lisdnu 'l-A rab. (..>!~) mad- o da batı l o ldu, denır: 13-.r-'
o : .il_ ı J' .ı~
'.~< U:! _ . .. 3-
desi.
375
~~ ~ ~~~ ~~~: İnkar edenler, _;i.J 1 D-h-r
hakkı batıila ortadan kaldırmak için
mücadele ediyorlar_ (18/Kehf 56). 0.J~I:l {J.j (16/Nahl 4&); yani on-
, ,. ,.
lar hakirdirler . ..)..~ .G.? J: Onu hor-
~ , , ) , , } ~
~~ ~ ~JI: Onun delilini

iptal ettimlçüriittiim; o da batı! oldu. ladım, o da horlandı, denir. Şu ayet
. Jı , 1
Bu kelimenin aslı, ~yi Ja;..~: Ayak d e b u an ı am d a d ır: u...ı~
- ' ..(<: . -. U:! . l.J,
sürçmesi sözünden gelmektedir. Şair, ~-?'IJ ;:,@?
1
0fo~ ~~~- (:;:.: Büyük~
bakışınayı anlatırken bu anlamda lük tasiayarak bana kulluk etmekten
şöyle der: kaçınanlar aşağılanarak cehenneme
ı:,§~\ · T · 'ı.·' 1' 1~-; _' oo gireceklerdir (40/Mü'min 60). ~~
~ eY'!,.;;~ __)='
fiilinin aslı, _y;;~ şeklinde olup, ele
155- Ayakları yerlerinden kaydı
almakta olduğumuz madde ile her-
ran bir bakış. 445
hangi bir alakası yoktur.
~~ ~~: Güneş batmaya yüz
tuttu, sözü de bu anlamdan istiare
edilmiştir.
~J 1 D-h-l
J_,.;..~ /Girmek: ç:_ı.).. /Çakma'nın
._?J 1 D-h-v zıddıdır. Bu kelime, mekan, zaman
ve eylemlerle ilgili olarak kullanılır:
ıjG..:l ~~ ~ Ua.J~i_:ı (79/Naziat 1~ :-,;tS.;. ~~: Falan yere girdi. Allah
30); yani, bundan sonra yeryüzünü buyurur ki: ~jı ~~ ı,~:ıi: .Şu. şefırr;,
yerinden giderdi. Tıpkı şu ayet gibi: girin (2/Bakara 58); FS~ :i..:ı.:iJI lfo..ı\
J~ı_:ı ua.J~\ ~j ~~: Yeryüzünün 0~: Yapmış olduğunuz güzel işle
ve dağlarm sarsılacağı o Gün (73/ rin miik6.fatt olarak girin ce_nneJ 'e,
: ..ı.lli..
(16/N a hJ 32)·' c..>.! --
.: . . W\''i
r'P. .I~J\
. .Y. \..:;-
Müzemmil 14). Bu kelime şu sözden
~: Ebedf olarak içinde kalmak üze-
gelmektedir: ~_:ı (:;:. ~~ _>h;J\ G..~
-. re girin cehennemin kap!larıiJdan
ua.J'lı: Yağmur, çakıl taşlarını yer-
(39{Zümer 72); &ı t?._?.j -;.ıli?. ~~.J
y-üzünden süpürüp götürdü. U.. )ı\ y _)~'li '@3;:;: Allah, onları altlarmdan
1,?.~ IY.,~: At önayaklarını yerin üze~ ırmaklar akan cennetZere sokacak
rin9en çekip toprağını dağıttı. ~:ıi (5~/Mücadele 22); ~ ~_) ı} ~J:i
r\..U\1: Deve kuşu yuvası da bu anlam- "~: Allah, dilediğini rahmetine so-
~ ~~
kar (76/İnsan 31); ~J.:ı ı;4:ıi ~_) J§j
.. -' o : J
dan gelmektedir. ~JI; Jy.!l vezninde

olup G_;.;...~ fiilinden türemiştir. ~?: J~: De ki: ''Rabbim, beni doğruluk
Bir adam ismidir. 446 girdirişiyle gil·dir" (17/İsra 80).
- '
~j_;,; ~~ ~~ fıilinden; ~:ı.:, ise
~:ıl fiilinden türemiştir. ~J.:ı ;,81i?~
445 ibn Manzı'lr, Lisdnu '1-Arab, (.-li) maddesi. .tı~.J,i: Allah, onlan razt olacaklan
446Bu, Dihye b. Halife Kelbl'dir. Bkz. ibn Ha-
bir yere sokacaktır (22/Hac 59); ~J.:ı
cer, isôbe, ı, 473.
376
. -
~_ft: Güzel bir yer (4/Nisa 31) sözü cüğü, bir devenin ikinci kez su içme-
her iki şekilde de okunmuştur. 447 si için, henüz su içmeyen develerin
~:ı.;, şeklinde fetha ile okun- arasına girmesi anlamına gelir. ~~:
duğunda, sözü edilen kişilerin söz Bir kuş ismidir. Ona bu adın verilme-
konusu yeri kastedip gittiklerine ve si, birbirine dalanmış o]an ağaçların
şu ayetlerde zikredilenler gibi olma- arasına girdiği içindir. :i..b.j~ 1Hurma
~ıklar~na işaret eder: 0..ı.J.\.:.j 0.1~1
Jc sepeti: Bilinmektedir. ~iY,4 ...ı;.~: Ki-
f:'~? c.J) ~.?.~: O yüzükoyun cehen- şinin eşiyle cinsel ilişkiye girmesin-
neme toplan,acak olanlw (25jFurkan den kinayedir. Şu ayet de bu an lam-

34); 0~J..:.~Ij~UC\~J)Ii.';li ~): dadır: 1-
~< ·.L:.ı.;- ıY'
~ r:( .J~ . ~ ~··StJı ~
' ' r.s: ~<'.··li. .J..ı
·-
~ ~ ,:~ii :i ı~-<~ - :i ~ ıj : .. ,;~ii :i -·StJI
O zaman boyunları~da h-alkalar v'e ' - - - _r y--- 1 u. ~ ~
zincirler olduğu halde sürüklenecek- ~ (~:Kendileri il~ zlfafa ginliği-
lerdir (40/Mü'min 71). niz kadınlarımzdan
olan üvey kızla
rınız. Eğer üvey kızfanmztn anneleri
~.l.:ı şeklinde zanııne/ötre ile
ile zifafa girmemişseniz onlarla ev-
okunduğunda ise şu ayetteki ile aynı
lenmenizde s ize bir günah yoktur (4/
anlamda olur: .;j~_:H ~~ ,;6i1?4:
N isa 23).
Allah, onları razı olacakları bir yere
sokacaktır (22/Hac 59). ~:ıi: Girme-
ye çal~ştı. Alla~ j:>Uyurur ki: ~u~ ) ~J 1 D-h-n
~~ _:ıi ~ijli..;, jl L?i.: Eğer stğın;cak
bir yer, yahut (barznacak) mağaralar, u~~ !Duman, u~ gibi, aleve eş
ya da sokulacak bir delik bulsalardı lik eden şeydir.
Allah buyurur ki: ~
(9/Tevbe 57). 6\.ij ~j ~Wl Jı LSJi.:.i: Sonra du-
man halinde bulunan göğe yöneldi
~~: Fesattan, kin gibi gizli düş
(41/Fussilet ll); yani, duman gibi
manlıktan ve bir yere mensup olma
olan göğe yöneldi. Bu ayet göğün
jddiasından kinayedir. Bu kökten;
herhangi bir dayanağının olmadığına
)h:) ~~ denir. Allah buyurur ki:
işarettir. ~.ii )JI <,\.i,:): Ateşin duma-
?;:,:1:' ~:i ~~~ 2.u~1 )~:;: Yemin/erinizi
nı çok oldu. ~~de bu anlamdan gel-
kendi aranızda bir bozuculuk unsu-
mektedir; ancak bu kelime tütsülenen
ru yaparak.. (16/Nahl 92). Kişinin
kokular anlamında bilinmektedir.
akıl noksanlığından ve aslının bozuk
9Iduğundan kinaye olarak~ 0~ ~~ t.1:bll ~~: Duman, yiyeceği boz-
J_;:ı..;,denir. Bu anlamdan ;U_;:ı..;, ~~: du. Dumanın rengi düşünülerek şöyle
İçi bozulan/çürüyen ağaç denir. ?-~~ir: ~li,;.~ ~G /Karamtrak ko~~~~-~~~
~.ı /Karamtrak renginde. ;;,_;w._~~
Develer için kullanılan J~~ söz-
Karanlık gece. Dumanın verdiği
447Nati' ve E bCı Ca'fer, ıniın'in fethi ile diğer e~iY,et nokta-i nazarından da ~~ ).
kurra ise mi m' in zam mi ile okumu ş lardır. ~1: O kötü ahlaklıdır denir. Hadiste
Bkz. Diınyatl, İthdf, s. 189.
377
de şöyle geçmektedir: "~~)i. ~~: [JJ 1 D-r-c
iç fesadınibozukluğun azerinde bir
sükunet. " 448 ~j::ı tıpkı :U_)u. gibidir. Ancak
aynı düzlemde uzanıp gitmek değil
de yükselrnek dikkate alındığında
JJ 1 D-r-r
menzile'ye, derece denir. Örneğin
\~\.)~ ;.~:)i,: .,.Wl lL)_:,: Göğü dam ve merdiven derecesi gibi. Ay-
üzerlerine bol b!'! boşaltmıştık (61 rıca bu kelime "yüksek mevki" an-
En'am 6); \~\.)~~~Wl~_;: Üze- lamında da kullanılır: 0~)lc J~~.J

rinize gökten bol yağmur göndersin ~jj: Erkeklerin kadınlar. üzerindeki
(71/Nuh 11). Bu kelimenin aslı,_)~ ve hakları bir derece daha fazladır (2/
o~~; -yani süt- kökünden gelmektedir. Bakara 228). Bu ayet, erkeklerin ka-
Bu kelime, yağmur için istiare edil- dınlardan akıl, siyaset ve şu ayette
mektedir, tıpkı deve ve niteliklerinin işaret edilen benzeri konularda daha
istiare edildiği gibi. üstün olduklarına dikkat çekmektedir:

~~:ı~: Ne cömert adam!; ~~:ı .J::ı: ~Wl Jc. 0Y,I~ J~)i: Erkekler, ka-
dınlar üzerine idareci ve hakimdirler
iyilik dediğin senin iyiliğindiri iyili-
(4/Nisa 34).
ğin artsın! denir. Bu anlamdan pazar
için ">-yani alış verişi çok olan- sözü Bu kelimenin geçtiği diğer bazı
istiare edilmiştir. Darb-ı meselde de ayetler de şunlardır: ~ .;4ıjj ~
şöyle denir: ~_)\~ .G_:,~ , :·,~:. :,: Onun ~_): Onlara Rablerinin katında de-
kötülüğü ~yiliğini geç~i. Bu tıpkı şu r~celer vardtr (8/Enfal 4); .;4ıjj ;J.
deyim gibidir: ;_j.h.;, ~ ~: Onun ~\ ~: Onlar (insanlar) Allah ka-
seli yağmurunu geçti. 449 Şu söz de bu tında derece derecedirler (31 AI-i
anlamdan türemiştir: t.S~i -;.ı~:ii.:.!: İmran 163); yani onlar Allah katın
Yani keçi, erkeği/tekeyi (döllenmeyi) da dereceler/makamlar sahibidirler.
arzu tadı. Bu sözün bu şekilde söylen- Yukarıda geçeniere benzetilerek
ınesi şundan dolayıdır: Çünkü keçi, ~Aı ~~_)~: Ytldtzların dereceleri

erkeği arzuladığında gebe kalır; gebe denir.
kaldığında da doğurur; doğurduğun Yolun ortasına da ~j.:ı.;, denir.
da da süt verir. Dolayısıyla keçinin \:OS ~ C~~ 0~: Falan kişi falan
erkeği istemesi, kinaye yoluyla)j:ı:ı.:.,) şeyde derece derec_e yükselmekte-
kelimesiyle ifade edilmektedir. dir. G~j~ ı:.,!.'..,l\.J ~~ (.J::ı: Yaşlı ve
çocuk, merdivende yükselen kişinin
yürüdüğü gibi yürüdü. c.J::ı: Kitap
448EbCı DavCıd, HN : 4244; Ahmed, Miisned, V,
ve elbiseyi dürmektir. Dürülen şeye
386.
4498u deyim, tehditte bulunup da onu yapınayan de c.J::ı denir. Ayrıca istiare yoluyla
kişi için kullanılır. Bkz. Zeınahşerl, Esiisu '1- ölüme de c.J::ı denir. Tıpkı ~i .\:i),:
Beldğa, s. 322.
378
Ölüm onu dürdü deyiminde ~ ke- elde edilmesi, sürekli okumakla ger-
limesinin istiare yoluyla ölüm için çekleşt1ğinden bu tür okuma da U" _Jj
kullanıldığı gibi. (_Jj_J y:ı ~: Yani, sözcüğüyle ifade edilir.
diri olan yürür; ölen ise hallerini Allah buyurur ki: ~ t.;, ı_,.:..j:ıj:
dürmüş olur. Onlar Kitab 'dakini sürekli oku-
~ ~ ~.)
.. ~ · ' ' ·,~.·..;.-, G:it.JL
' .. . 1->!·~ U:!,
: :oJı-.J yorlardı (7/A'raf 169); ~~) ı)).
0~ S;: ayetle;imizi yala~layanları, : ' ' ~ ~:;;( L..ı- ...:..ıtisJı : -~~: :; :~;( ı..;,_,.
W.,.....J r-- -..J . - w~ r-- -..
hiç bilemeyecekleri bir yerden de- Öğrettiğiniz Kitap ve okuduğunuz
rece derece (azaba) yaklaştıracağız şeyler gereğince Rabba halis kullar
(7/A'raf 182). Bazılarına göre sözün olun! (3/AI-i İnıran 79); ~~~i L:,j
~, , ' o , ' '
anlamı şöyledir: Kitabın dürüldüğü ~.,.....J.l: ~: Biz onlara okuyacak-

gibi onları düreceğiz. Bu ayet, sözü ları bir Kitap vermemiştik (34/Sebe'
edilen kişilerin gaflet içinde oldukla- 44); 2.ı..:..j:ı ı)A.J: "Sen ders almış
rına işaret etmektedi_r. Tıpkı şu ayet sm" demeleri için (6/En'am 105).
gibi: tj}~ (:j:. ~ı i~\~~ S;j: Kal- Ayetteki ~_Jj sözü, ~_)lj şeklinde
bini bizi anmaktan alıkoyduğumuz de okunmuştur. 450 Buna göre sözün
kişiye itaat etme ( 18/Kehf 28). anlamı şöyle olur: Sen Kitap ehfiyle
(_).i: Eşyanın konulduğu sepet/ komşuluk yapmışsın.
çekmece. ~.).i: Dürülüp devenin Bazıları~ t.;, ı_,.:..j:ıj (7/A'r§.f 169)

rahmine konulan bez. Kimisine göre sözüni; Kitab 'dakiyle amel etmeyi
de ~~ji,·..ı.-., ayet ifadesinin anlamı terk ettiler, şeklinde yorumlamışlar
şöyledir: Onları derece derece ya- dır. Bu anlam şu sözden gelmektedir:
kalayıveririz. Bu da onların azaba d&ji ~~~ t,).ı_jj: Yani, toplum, mekanın
,: g ,
yavaş yavaş yaklaştırılmasıdır. Tıpkı izini eskitti. ôiYJI ~.J-": Kadmın ha-
merdiven ve basamaklarda yüksel- yızlı olmasından kina~edir [yani, ka-
rnek ve inmek gibi. (\~.i !Çi!, Duraç: dın hayız gördü]. ~~ u.ı.:.ı:ı: Devede
Yavaş yavaş yürüyen bir kuştur. uyuz izi oluştu.
u-oı-.JJ 1 D-r-s ~-.JJ 1 D-r-k
_)1~1 u.ı.:.ı:ı: Evin/yurdun izi kaldı. ~.:.ı:ı de l::_Jj gibidir. Ancak l::.J:ı
Bir şeyin izinin kalması, söz konusu yükselmek; ~j:ı ise aşağıya inmek,
şeyin yok olmasını gerektirir. Bun- anlamında kullanılır. Bundan dolayı
dan dolayı l>".J.J..i, yok olmaJdsilin- "cennet dereceleri" ve "ateş/cehen
mek diye açıklanmıştır. yGşJI u.ı.:.ı:ı: nem derekeleri" denir. Cehennemin
Kitap yok oldu/si/indi, sözü de bu an- aşağıda olması düşüncesinden dolayı
..'
lamdadır. ~~ ..:lı.ıj:ı: ilmi ezberlemek
suretiyle izini elde ettim. Bilginin 450 İbn Kesir ve Ebu Amr bu şekilde okumuşlar
d ır. Bkz. Dimyat1, İthdf, s. 214.
379
ona :\.;!3\.k /uçurum/çukur denmiştir. lır: ~_) ~ ~ ~j\~ ı) ':! JJ: Eğer Rab-
A)lah buyurur ki: ~_)~\ ~ 0#\i:JI 0ı binden ona bir ni 'met yetişmeseydi
~Liıl ~ ~'11: Şüphesiz ki münafikla;, (68/Kalem 49); ~ ~ ı..,Sj\J\ 1~) ..}A:
ateşin en aşağı tabakasındadır/ar (4/ Nihayet hepsi birbiri ardında~ ge-
Nisa 145). lip orada bir araya gelince (7 1A'raf
Ayrıca denizin en dip yerine ~_)~ 38); yani her biri diğerleriyle bir
denir. Suya ulaşmak için başka bir araya gelince. ~.:?-'Jr\ ~ ~ ~j\J\ ~:
ipin bağlandığı ipe ve bir şeyin ardın Hayır, onların bilgileri ahiret konu-
dan insana ulaşan şeye de~-) denir. sunda yetersiz kalmıştır (27/Neml
Örneğin alış verişte ödenen bedel ~6). Ayette geçen ~ji! sözünün aslı,
gih!._ Allah buyurur ki: ':!3 tSj:l ~li.j SI ~_)l:ı:i' dir; ta harfi dal harfiyle kaynaş
~: Derek 'ten korkma, endişefen tırılmış ve kelimenin baş tarafı sakin
me (20/Taha 77); yani size yetişme olduğundan önünevasıl henızesi ge-
lerinden korkma. tirilmiştir.
~_):ıi: Bir şeyin son noktasına Şu ayet de aynı durumdadır: ..)A

ulaştı. ~:-'all ~.:/ıi: Sabi, çocukluğun ~ ı..,Sj\J\ ~~ı: Nihayet hepsi birbiri ar-
sonuna ulaştı. Bu da kişinin erginlik dından gelip orada bir araya gelince
çağına ulaştığı zamandır. AJiah bu- (7 /A'raf 38). Şu ayet! erde de ~ynı iş
yurur ki: ~j.JI ~j:ı\ ~~ı ..}A: Boğulma lem yapılmıştır: ~.)'li Jı ~G!: Ye1~e
kendisini _ yqkalayınca {10/Y unu s c:;akzlıp kaldınız (9/Tevb~ 38); Gybl
90); _)~'11 ~_)~ ),3 '.J~'J1 ~_)~ SI: ~: Senin yüzünden uğursuzluğa uğ
Gözler O 'nu görmez, O gözleri gö- radik (27/Neml 47). Yukarıda geçen
rür (6/En'am 103). Nemi suresi 66. ayeti, şu şekilde de
okunmuştur: ~y..'Jti ~ ~ ~.:ı:ı\ ~ .4sı
Kimisi ayetteki görmeyi, görme
Hasan, ayetin şu anlamda olduğunu
orgaııı olan göz diye yorumlarken,
söyler: Ahiret konusunda bilgisiz-
kimileri de onu basiret anlamı
dirler.
na hamlederek Hz. Ebu Bekir'den
rivayet edilen şu söze dikkat çektiğini Gerçek şudur ki, ahirete gitme
belirtmişlerdir: _)~\ ~Y..:, ~\i_ ~ \;! konusunda bilgileri sona erdi, dola-
~_;.-;, 0C: Ey O 'nu bilme~in son nok- yısıyla onun hakkında bilgisiz kaldı
taszmn, O 'nun bilgisine ulaşamamak lar. Bazılarına göre de ayetin an l am ı

olan! Zira Yüce Allah 'ı bilmenin son şöyledir: Aslında, ahirette; yani onlar
noktası, eşyayı bilipAllah'ın; ne bun- ahirete göçtüklerinde onun gerçek

lardan herhangi biri, ne de benzerleri olduğunu bileceklerdir. Zira dün-
olduğunu; aksine gördüğün her şeyin yada zanna dayanan şeyler, ahirette
O'nun yarattığını bilmendir. kesin bilgi olur.
~ '.Ji:ı:i kelimesi, daha çok yardım
45 I İbn Keslr, Ebü Amr Ebü Ca'fer ve Ya'küb bu
etmek ve nimet konularında kullanı- şekilde okumuşlardır.
380
~.JJ 1 D-r-h-m ~ ~ .:.kı: Bilmem belki bu gecikme

sizi denemek içindir (21 /Enbiya I ll) ;
~j _ı.);_;. ~ ı_:ı:ı ~ ~ ~ .J.Yij: Onu yGşJi Lı !$.~~ ~~ Lı: Sen Kitap nedir
basit bir karşılıkla, birkaç paraya bilmezdin (42/ŞCıra 52).
sattılar ( 12/YCısuf 20). ~ _)~: Kendi- Kur'an 'da ~\_Jj\Lı:, sözünün zik-
siyle alış verişin yapıldığı basılmış
redildiği her yerde onun peşinden
gümüş.
açıklaması yapılmıştır. Örneğin:
~LO. _)G ~ Lı dijj\ Lıj O uçurumun
i.S.JJ 1 D-r-y ne olduğunu bilir misin? O, kızgın
bir ateştir (1 OliKari 'a lO-ll); Lı j
~~j~: Bir tür hile ile elde edilen ~~
. •• : .) ~\ ;ÜJJ
: ..>:!""
lY' .. .). ~\ ;ÜJJ
.. Lı d\'.) :ı\
' ,, ,; .
bilgi. ~
W:!jjj <W:!.Jj: Onu bildim. ~_)~ ~ Bilir misin nedir Kadir Gece-
tıpkı~ ve,;~ kelimeleri gibidir. si? Kadir Gecesi bin aydan daha
~)!:Hile ile bildim. Şair şöyle der: hayırlıdır (97 /Kadir 2-3 ).
0J.J ~j:,~ ~:, ~ ~~~~ •• ~ 1>
($..JJ:;
,
ı~Lı.J :ÜL:;,ji Lı dljjl Lı): Bilir misin
-' 0'\~_)~\ gerçekleşecek kzyam etin _ne _oldu~
156- Şairler, benden ne kurnaz- ğunu? (69 /Hakka 3); Lı ı.!lljji Lı ~
lıklar bekliyorlar; ~~~ f.:i.1: Evet, Din Gününün ne ol-
Oysa ben kırkımı aşmış
duğunu bilir misin ? (82 /İnfitar I 8).
durumdayım. 452
rs:
~ ~ı_:ı:ı\ SI .J 11c .G _:,t ı._;, .\lı1 "G _jJ Ji:
De ki, Eğer Allah dileseydi ben onu
~~j: Atış eğitiminin yapıldığı he-
size okumazdzm. O da onu hiçbir
def. Ayrıca bu kelime ; avcının, avı
şekilde size bildirmezcji (JO/YCınus
ürkütmemek ve arkasına gizlenip ava
16). Bu ayette geçen ~I_Jji fiili ~_)j
ok atmak/ateş etmek için ayakta bek-
kökünden gelmektedir. Eğ,er -?i_Jj
lettiği deve anlamına da gelir. 1.5_)~:
kökünden olsaydı ayet ~~i.Jji SI.J
Koyun boynuzuna denir; çünkü ko-
şeklinde okunacaktı.
yun onunla kendini savunmaktadır.
1.5_)~ Kelimesi bu anlamdan istiare Kur'an'da 4-.J~ Lı.J sözünün zik-
redildiği her yerde ise onun peşin
yoluyla saçın düzeltildiği şey (tarak)
anlamında da kullanılır.
den herhangi bir aç_ıklat}la yapılma
mıştır. Örneğin: ~j; ,;j,;j ~~~ Lı):
_J\ll_ah buyurur ki : .iiı1 Jj ı$.~"jj SI
Ne bilirsin belki o qrznacak? (80/
Iyi ~:0 ~ (:.ı~: Bilmezsin, olur ki
Abese 3); ~)ir. Wl Jj ~~~ Lıj: Ne
Allah, bundan sonra bir durum o_rta-
bilirsin, belki saat (dünyanın sonu)
ya çıkarıverir (65/Talak 1); ı$.~ji 0).J
yakındır (42 / Şura 17). ~~_)~kelime
si Yüce Allah ile ilgili kullanılmaz.
452Suhayın b. Vesll'e ait bu şiir için bkz. Şairin şu ifadesi ise kaba Arapların
FeyrCıziibadl, Besdir, Il, 597; İbn ManzCır, yakışıksız sözlerindendir:
Lisanu 'l-A rab, (LS .J~) maddesi .
381
(.j~l~l ~~.J (,Ş~jj ~ ~ ~ -1 ov ~tn yapılmış ve vasıl el if' i getirilerek
157- Ey Allah 'zm, ben bilmiyo- Fk-1..9!
vezni,nde olmuştur. Bazı dilbi-
rum; Diiri [bilen] sensin. 453 limcileri , ~ijljl fiilinin ~~~! vezninde
olduğunu söylemişlerdir; fakat onlar
birkaç aç!dan yanılmışlardır:
i.JJ 1 D-r-e
-' ~i_)ıjı sekiz, ~~! ise yedi
ç:. .:ı.:ı: tki yandan birine meylet- harflidir.
mektir. ~ij.:ı ~~: Onun eğrifiğini 2- Vasıl elifınin ardından gelen
düzelttim; .Ge ~ij.:ı: Onun tarafını ta' dir; oysa onlar onu dal yapmışlardır.
~~ J, ' .. .. '
savundum, denir. if_).i:l 3:ı u)\!: Falan 3- İkinci harfin peşinde gelen
kişinin, Çüşmanlarını savmaya gücü dal' dir; onlar ise onu ta yapmışlardır.
vardır. .Gi).:ı: Onu kovdum. Allah bu-
4- Aynu'l-fiili sahih olan fiilin
yurur ki: i :.) ,,ll ~i ;,.;. i~ (JJj_)J;ı.J: Kötü-
iftiiil til'sından sonrası mutlaka hare-
lijğü iyili~ ile _savfirl0;r (1_3(Ra ' d ;22);
.uıL wı.:ı~: ,. -- , i -- ";. ~ i wl:ıill ,~
: :..:: i .J- ~.J keli olur; oysa onlar burada onu sakin
- · • "'ii""" tU ~ u .
yapmışlardır.
~?ı.Sl1 ~ .;_j): Kadının da dört defa
5- Bu örneğimizde ta ve dal
sözüne Allah 'ı şdhid tutup kocasının,
harfleri arasına zaid bir harf girmiş
mutlaka yalan söyleyenlerden oldu-
tir; oysa , :·,i; :;~! fiilinde böyle zaid bir
ğuna şdhidlik etmesi, kendisinden
harf gelemez.
azdbz kaldırır (24/Nur 8).
6- Onlar, elif'i aynu'l-fiil yerine
fjadiste . de şöyle geçmektedir:
koymuşlardır; oysa elif aynu'l-fıil
~~~ .:ı3~l IJ~)): Cezaları şüphe
değildir.
ler/e defedin [Şüphe olduğu takdirde
ceza uygulamayın ].454 Bu hadis, ceza- 7- ~~ fiilinde, ta harfinin ön-
nın uygulanmaması için bir çare ara- cesinde fle sonrasında da iki harf
maya işaret eder. Allah buyurur ki: Ji vardır; ~ijljl fiilinde ise ta harfinden
~..ıl.....:.::ı
. __ r- :~:.( u.
: 1-.:ı·Y""
-.iı ("'"":'"""'
~.:: ... ~:.j uc
~ - 1JJ.J
: - j~.. D e sonra üç harf vardır.
ki, "Eğer doğru iseniz, kendinizden
ölüm,i} ~~vınız! " (3 /AI-i İmran 168). ~J 1 D-s-s
~ ~ijl:il.!: Onun (katili) hakkında bir-
birinizle atışmıştımz (2/Bakara 72). u.ı.:ı: Bir şeyi bir şeye bir tür zor-
Bu iiyette geçen ~bj! fi~li Flc~ lamayla sokmaktır. U..~ ~.:ı: Onu
veznindedir. Onun aslı ~i_)l,i;'dır. giz~edim, o da gizlendi. ~\ u,..; ~
Tahfifiçin idgam yapılmıştır; ta harfi ~4J~: Deve katra,nla boyandt. De-
dal' e dönüştürülmüş; idgam için sa- nilir ki; U,.j}~ ~4JI ~: Gizlemekl€;
yağ{anma olmaz. Allah buyurur ki: ~i
453 Bkz. İbn ManzGr, Lisanu 'l-A rab, (lS_;.ı) mad- ~lj;ıl ~ ~~: Yoksa onu toprağa mı
desi. gömsün! (16/Nahl 59).
454Hiikim, Müstedrek, IV, 384.
382
tJ 1 D-a-a
~j_; cı) sıı~ Jc ;Gb.:,: Nuh 'u t~: Şiddetle kovmaktır. Bunun
tahrdJardan yaptlmış, çiviler/e çakıl aslı ise sürçen ki_şiye; t~ ,t_~ denme-
mış gemiye bindirdik (54/Kamer 13) sidir; tıpkı ona w dendiği gibi. Allah
sözündeki _;.,j; _»aL:.ı..;.fçiviler anla- buyurur ki: Li~ i-i&? -/::, .)) 0j.~ f2.: O
mındadır. Tekili, jı...:..~ şeklinde gelir. gün onlar cehennem ateşine itilip ka-
~~ kelimesinin asıl anlamı , bir şeyi kıl!lcaklar (52/Tur 13); t~ (,?~\ ~~
zorla şiddetli bir şekilde itmektir.;.).:..~ f:§ll: İşte o, öksüzü iter, kakar (107/
~.Jl4: Onu mızrakla itekledi. ~~ ~j Ma'un 2). Şair de şöyle der:
sözü: ~ ~ j: Vurulanldürtülen ~lli~~)ıe:ı_,Oi\
adam sözü gibidir.
158- Vasinin, yeliminin ensesini
Bu anlamda şöyle rivayet edil- iteklediği gibi. 457
mektedir: ~_;;, ). W) ,~\S_) ~\ ~ ~
~~ ~_;.:.:ı: Anber 'd~ zekat yokt~r,· o,
~J 1 D-a-v
denizin attığı bir şeydir. 455 [Hasan
şöyle der: ~j; geminin göğsüne de- ç.\..Cj, ç. \~!nida gibidir. Ancak njJô,
nir. Çünkü o, kaburgasıyla suyu it- kendisine isim eklenmeden ~' ~~ ve
mektedir. Ayrıca geminin kendileriyle benzeri edatlarla telaffuz edilir. Duô
bağlandığı çivi ve şeritlere de ~j
ise, neredeyse kendisiyle birlikte bir
denir. Mücahid derki; ~j geminin isim olmadan telaffuz edilmez. Ör-
direklerine denir. Bazılarına göre ise neğin 0)ij ~ gibi . Kimi zaman bu ke-
geminin kaburgasına; diğer bazılarına limelerin her biri diğerinin yerine de
göre de onun ana gövdesi ile her iki kullanılmaktadır. Allah buyurl!r ki:
tarafına denir].4 56 ~\ ' - · - ~ı..:u '- :- ~\ ,;.,:;\.JY'""' : ~ıJi;._ı-
<< U:!-
:~ : lY-':! <.Ş - ~
~ liij ~lij: İnkarezların durumu, sözleri
~J 1 D-s-y ancak bağırma ve çağırma biçiminde
algtlayarak (anlamadan) tekrarlayan
lkıt..:..:ı ~~li. ~j: Onu kirletip gö- kişi gibidir (2/Bakara 171 ). Bu kel i-
men de ziyan etmiştir (91/Şems 1O); me tesmlye/isim verme anlamında da
yani onu günahlara gömen. Ayette kullanılır. Örneğin: 1~_) ~~ G_jC~: Oğ
geçen ti.L..:ı~ fiilinin aslı ~~'dir. luma Zeyd ismini verdim.
Sin'lerden biri ya harfine dönüşmüş Yüce Allah Hz. Muhammed'i
tür. Tıpkı . ~(;i;:;, nun aslı, . ~ ,\~,i;~ oldu-
yüceltıneyi/ona değer verıneyi teşvik
ğu gibi. ederek şöyle buyurmaktadır: 1~ ~
455 İbn Hacer, Fethu '!-Bari. lll, 363 . 457Ebfı Nuviis' a ait bu şiir için bkz. Askeri,
456 Büyük parantez içindeki bilgi, ın etne karıştı Divanu '1-Maani, Mektebetu' 1-Endelüs, Bağ
rılın ış haşiye olabilir. dat, I, 357.
383
~ H ~li. .lS 1;5;:,:1! ~_,.:.yi ~li. :ı: El- \__#; 1_)~ l,.,iJij l~l_j 1_)~: Bugün bir
çinin çağırmasını, aramzda herhan- yok oluş değil, birçok yok oluş isteyin
gi birinizin diğerini çağırmasıyla (25/Furkan 14). Bu da kişinin; ~~ y
bir tutmaym (24/Nur 63). Bu, "Ya ;Gy:...;.. y_j ve benzeri üzüntü ifade eden
Muhammed", diyenlere yönelik bir sözler söylemesidir. Ayet; "Çok fazla
uyarıdır. .G.Ji..:ı: Ondan bir şey istedin; üzülürsünüz" anlamını ifade eder.
ondan yardım talep ettin. Şu ayetler ~.)U E_.:ıi Bizim için Rabbine dua
bu anlamdadır: ~.J U E_.:ıı l_,lıi: "Bizim et (2/Bakara 68); yani O'na sor. Bir
için Rabbine dua et" dediler (2/B~: şeye çağırmak, ona yönelmeye teş
kara 68); yani "O'na sor" dediler. J! vik etmektir: ~ :,lı ~i ~~ ~.J Jti
ye
i .illi ~~~
- o: :L:.ı.:JI ~(:;:;j :<:d L),~ 1('"'""""':'..)
...... J -
. 1
oj _(?;·,i -j
4) ~,.,i~: (Yus;t/J dedi. ''Rabbim!
6;i.~ ;~) ~ ~~~ ~ 0)6Ji.~ ;111: De Zından benim için bunların beni
ki: ''Bir düşünün
bakalimi Allah 'm çağırılığı şeyden daha sevimlidir"
azabı yakanıza yapışsa yahut o saat (12/Yusuf 33); rSwl -!ı.:ı J) _,i~ .illi_j:
gelip çatsa, Allah 'tan başkasına mı Allah, esenlik yurduna çağırır ( 10/
yakarırsınız? Doğru sözlü iseniz YCın,us ~5); ~~~ Jı ~,.,i.:ı\-) 1..:. rj L;i_j
, ~ • .. ,. o , , ') o , ;; " ..., ' o , ...
söyleyin!" Hayır, yalnız O 'na yaka- ~ =·ı - .uıw fo':l - ··~.ı:i uı ~~ ..~.ı:iJ
.-!"J - ; - r.,rı -! : r..r--ı
rırsanız (6/ En'am 40-41). Bu ayet, f-1:.~ -) ~ \..:. ~: Ey kavmim, neden
başınıza bir sıkıntı geldiğinde sadece ben sizi kurtuluşa çağırdığım halde
Allah'tan yardım isteyeceğinize işaret siz beni ateşe çağırıyorsunuz? Siz
etmektedir. beni Allah 'ı inkar etmeye ve hakkında
W_j ÜP, ~_,ijıj: O 'na korku ve bilgim olmayan şeyleri ona ortak koş
umutla yalvarın (7/A'raf 56); l,.,iJij maya davet ediyorsunuz (40/tvlü'min
~~~ ~ 0) ~~ ~3.; &ı ~ç.\~: Allah 41 -42)·, ~-·
JC .:ı ,;_ı ~
- ·.ı .;.:Jı .: -~~ wı r.P- ':!
-- . r..r--ı~ ---
dtşındaki destekçilerinizi/tanıklarını ~y..':lı ~
.. ':/_j yj~l ~Kuşku
.. yok ki, beni
zl da çağırın. Eğer doğru sözlü kişi kendisine çağırdığınız şeyin ne dün-
lerseniz (2/Bakara 23); -:.ıı...:j';l\ ~ l~]_j yada ne de ahirette bir daveti yoktur
, } ),.... ., " } , ,
9! ~ ~.) ~.ı j...a: insana bir zarar/ (40/Mü'min 43); yani yüksek bir ma-
zorluk dokununca, Rabbine yöne- kam ve değerleri yoktur.
lerek O 'na dua eder (39/Zümer 8); ö.JC.~:
Soy iddiasında bulunma an-
·i 1:ı.cti
J
·\ .ı..ıhJ uti.:ı •. ~-ıı
- 3 -; . - ~
: ı..:.J':/1
L) •
' - ~~~ -
<..>""" :3 lamına tahsis edilmiştir. Kök anlamı
~~: insanın başına bir sıkın-tı gelince ise, insanın üzerinde olduğu haldir.
yan yafarken de, oturup kalkarken de Tıpkı ö~ ve~ kelimeleri gibi.
Bize yalvarıp yakarrr (lO/Yunus 12);
Arapların; "~1 ~ı.:ı t..:ı."458 sözü,
~~ ':1_5 .~ı;~':! \..:. ~1 ~.Jj &ı e.~ ':/_j:
"Sütü kendisine çeken bir kalıntı bı-
Allah 'tan başka; sana ne fayda, ne de
zarar veremeyecek olan şeylere yal-
458 Müellifın Arap sözü diye aktardığı bu söz, bir
varmal (lO/Yunus 106); ~~~ ı,.,i~ ':! hadistir. Bkz. Ebu Ubeyde, Garibu '!-Hadis,
II, 9; Ahmed, Miisned, IV, 76.
384
rak" anlamındadır. [Ebu Ubeyde bu sı olmasaydı, içlerinde Allah 'zn ismi

hadisi şöyle yorumlamaktadır: Me- çok anılan manastırlar, kilise/er, hav-
mede biraz süt bırak; hepsini sağına. ralar ve mescidJer yıkılırdı (22/Hac
Zira sağıcının bıraktığı süt, geride ka- 40); Ç-!li.:Jı c.?? ~\ ~ ~ıJ .\.! ~: Onu
lanı çağırıp onu da indirir. Fakat sağıcı defedecek yoktur. Yükselme dere-
memeyi tamamıyla sağarsa (sonraki celerinin sahibi olan Allah katından
sağmalarda) süt yavaşlar/azalır.] (70/Mearic 2-3); yani koruyacak.
>
~li.:l!: Kişinin bir şeyin kendisine ~:ı.:.: Herkesin iteklediği/kovduğu

ait olduğunu iddia etmesidir. Savaşta kişi. W.S: Sağanak yağmur. t~~: Şid
ise kişinin kendini tanıtmasıdır. Al- detli akan büyük sel suyu.
lah buyurur ki: ~:) 6~~ ı._;,~ ~.J:
Orada davet ettiğiniz her şey vardır ~J 1 D-f-k
Bir ağırlama olarak (41/Fussilet 31-
32); yani talep ettiğiniz her şey var- &ı:ı ~ı._;, ~ ~: Atılan bir sudan
dır. LS:;.:ı, ~\.i.:l! anlamına gelir: 0tS W yaratıldı (86/Tarık 6); yani süratle
~ı.blıS:Gı ı)l.§0\~ı~G~~~~ı~ı~:ı: akan. Bu anlamdan istiare yoluyla
Azabımız onlara geldiğinde "Biz ger- şöyle denilll)ektedir: ~~ IJ~~: Hzzlı
çekten zalim/ermişizi" demelerinden g<Çldiler. ~~~ ~: Süratli deve. ~
başka iddiaları kalmadı (7/A'riif 5). ~:l.ıı: Hızlı akan su gibi yürüdü. ı_:,i;,
Ay~ıc;a LS:;.~, ~\.i...S arılamına da gelir: lii::ı: Hızlı yürüdüler.
~wl ~j ~ ~~~~~~~:ı Y,.I.J: On-
larm dualarının sonu şudur: Hamd, l)J 1 D-f-e
cilemierin Rabbi Allah 'a mahsustur
(10/Yılnus 10). ~~~: kelimesi ..ıy /soğuğun zıd
dıdır. Allah buyurur ki: ~~~ ~ ~
~J 1 D-f-a &G.;..J: Onlarda sizi lSltacak şeyler ve
birçok faydalar vardır (16/Nahl 6).
~:ı: Jı edatı ile muteaddi olğu: Ayette geçen ~~~kelimesi, kendisiy-
ğ~nd~ v~~nek anlamına gelir: ı~jl.! le ıs ınılan şey anlamındadır. ~~:ı~ j:
~ıy,l ~): Mallarını kendilerine ve- Kalınisıcak giyinen adam; LSti::ı ~i.Yı!:
rin (4/Nisa 6). 0i- edatı ile muteaddi Kalınisıcak giyinen kadın; ~~::ı ~:
olduğunda ise himaye etmek/Içoru- Sıcak ev.
mak arılamına gelir: d ~~~ .Wı 0l
j ~ , , ,
~J 1 D-k-k
l~i 0:1~1: Allah, iman edenleri korur
(22/H~c 38); ~ .ytlıı ~~ ~:ı ~_:,l_:, • ~ı::ı: Yumuşak ve düz toprak. .\S:ı ~
1• i .- . • . . ' 1. •
lı,ı...:...;, . ~ :. . ',!i . ..
• _J '---' ~ J &-!J ~ y.-o '---""'-'6-' ~ t.S:l: Onu qijmdji~ yaptı. Alla~ buyurur
1~~~~i~ .JS~: Eğer Allah 'ın haz; ki: ~~I.J ~J ci~ J~i3 c..>"".J';\ ~3:
insanları diğer bazılarıyla savunma- Yeryüzü ve dağlar kaldırı/zp birbiri-
385
ne tek çarpışla çarpılıp darmadf!ğp-': .jlJ 1 D-1-v
edildiği zwnan _(69/Hakka 14); IJj )lS
LS:l LS:l u-a);i ~j: Haytr, yer sar;ılıp )~1 -.:.ı.:,J:ı: Kovayı çıkardım. Bazı
dümdüz olduğu zaman (89/Fecr 21 ); larına göre bu söz; ~'Kovayı sarktım"
yani yumuşak toprak giqi olduğu za- anlamındadır. ~ji: Kovayı çıkar
man. LS:l & . ~
ı-: lı .G...J- ~
),;::; t..:,li.. Rab- dım. Bu sözün; "Kovayı sarktım"
bi dağa tecelli edince ony yerle bir anlamında olduğu da söylenmektedir
ediverdi (7/A'raf 143). utS.i !Dükkan (Bu görüşü, EbO MansOr, eş-Şamil
sözcüğü de bu anlamdan gelmekte- adlı eserinde söylemiştir). Allah bu-
dir. ~ıiS:ı: Yumuşak kum. ~LS:ı Jo ): yurur ki: ôjl:l Jj~: Kovasuıı sarktttt
Düz yer. Çağulu ~.i şeklinde gelir. (12/YOsuf 19). Bu kelime, istiare
Düz yere benzetilerek hörgüçsüz de- yoluyla bir şeye varma anlamında da
veye ~ı.S:ı ijı..:, denir. kullanılır. Şair şöyle der:
-~ii :.:-1 - ~~ :' ~-···.ıı ' ·.1 ·
0' u:"'J • -' . ı...F (j _)y U";:-' J
JJ 1 D-1-1 ' :~.lı\ ~ ıijl:l- \o '1

159- Hırsla rızık elde edilmez;
:U'J'~: Kendisiyle bir şeyin bilgisi-
Sen sadece kovanını kovalarm
ne ulaşılan şeydir. Lafızların mana-
araszna at. 459
ya delaleti; işaret, remiz, kinaye ve
Yine bu bakış açısıyla vesileye ~Lı
hesap konusundaki sayıların delaleti
[kuyunun dibine inip kovaya su dol-
gibi. Söz konusu şeyleri delalet/işa
duran kişiye] denir. Şair şöyle der:
ret yapan kişinin kastı olsun veya
olmasın, aynıdır. Örneğin bir in- u~Li.:i J· ~ ~. y'lJ\ J__)_,.;'~ı . '\..4 c..,?-J1'
r' ı:ı
~ (,?.Jbll- \ , -.
sanın hareket ettiğini gören, onun
canlı olduğunu biJir. Bu anlal)lda 160- Öyle bir sucum var ki,
Allah b!Jyurur ki: ~) ~y. Ji
~:l Lı ondan önce insanlar su başına va-
.G~ ~li ~.)~i i!ı:ı: -Onun ölümünü, ramaz;
değneğini yiyen bir ağaç kurdun- O, çeviktir ve örüfen kuyunun bir
dan başkast onlara göstermedi (341 çok ipi vm~ 460
Sebe' 14). :U~~ kelimesipin aslı, ;(!(iş
Jı 4-! ı)~.J
A Ilah buyurur ki:
ve o..JLı) gibi mastardır. Ji:ı: Delalette
r~l: O malları hakiml~rin . önüne
bulunan kişi/Delil getiren. Müba- '
atmayınirüşvet olarak vermeyin (21

lağa konusunda ~:ı formu, tıpkı
rJI..i-r#- ve ..J~~-y~ formları gibidir. Bakara 188). J~: Yaklaşmak ve sark-
Bir şeyin mastarıyla adiandıniması mak anlamındadır: J~ G:ı ~:Sonra
gibi , Jlj ve ~:ı kelimeleri ;J~-? diye
459Eblı'l- Esvedcd-Düe ll'ye ait bu şiir için bkz.
isimlendirilir.
Feyrlızabadl,
Besair, ll, 606.
460Uceyr es-Se l lıll'ye ait bu şiir için bkz. İbn
Manzür, Lisanu 'l-A rab, ( (Y") nıad.
386
yaklaştı ve sarktı (53!Necm 8). ~~l,j ~1: Leş, kan size haram kılındı
(5/Maide 3). Çoğulu ,.ı..;,~ şeklind e
gelir: ~sı-LA~ (j_h:j ~ : Birbirinizin
ı;illJ 1 D-l-k
kanlarını dökmeyeceksin iz (2/Bakara
~i ~ :,ı.:ı: Güneşin batıya yöne!- 84). kı~ı ..::_ı;._?:ı ~: Yara kanadı U-ı)
.-. 1"~'1 ... - ; iı . ' ~· ıı ~ .ijj ~~\ ··j ~j_;,: Koyu kı rm ız ı at; tıpkı kan rengi
mesı. ~~'-S':~ _'.;' _
Güneşin sarkmasından gecenin karar-
~
.. 'b ı.' ~:ı
gı w
.. : G"uze ı şe k ı'l. Lı:ı
.._ . : [B aş
ve yüzdeki] kanlı yara.
masma kadar namazı kıl (17/İsra 78).
Bu anlam şu deyimden gelmektedir:
~~ ~:ı: Güneşin ışınlarını elimle .JAJ 1 D-m-r
engelledim. Şu söz de bu anlamdadır:
I~JJ ~Li.Yı~: Onlart yıkıp yok
~Iyi~ ~_)Jı ~: Bir şeyi elimde ova- ettik (25 /Furkan 36); 0:!f 'Xl u;ı:ı ~:
ladım. ~yi ~ı:ı: Adamı oyaladım. Sonra diğerlerini yerle bir ettik (261
'
JJ):ı:
Sürülen koku . .~l.:fı : Kaymak ve Şuara 172); 0jC. ~ ~ (jti; \_.;, u;ı:ı:,
hunııadan yapılan yiyecek. 0~Y:! ı)li; ı..;,_:, .\.:ıj.:,: Fir 'avn 'ın ve
kavminin yapageldiği şeyleri ve
yükseltmekle oldukları sarayları de
~J.AJ 1 D-m-d-m
yıktık (7/A' raf 137) . .?:i: Bir şeyi
~.J {~)le ~~~: (91/Şems 14); yok etmek. ~_;,:i)~~\.,;,: Evde kimse
yani, Rableri onları helak etti ve on- yok. ,;~:!Ic ~~ .:;:ı: Allah onlarz(n
lara sıkıntı verdi. ;j_;,i:,j'nin, kedi sesi- evlerini, barklarını) yıkıp başlarına
geçirmiştir (47/Muhammed 10)
nin anlatımı olduğu da söylenmekte-
sözünde mef'ul ha zfedilmiştir.
dir. Şu söz bu anlamdan gelmektedir:
~)IS~ 0~ ~i:.:ı: Falan kişi konuşma
sındammldandz . ..;..ı~ı ~:ı: Elbise- ~J/ D-m-a
yi bir çeşit boya ile boyadım. ~ı..;,~: Gj.. c-4~1 ~ ~ ,;(,j.:l_:, ı)):
Ke_ndisiyle boyanılan şey. ~Y,j_;, ~
Üzüntüden gözlerinden yaş akarak
~~: Yağla kaplamlan deve. ,.ı...;,ı:ı ve geri döndüler (9/Tevbe 92). ~:ı:
~:ı: -Aktavşanın deliğine denir. Tah- Gözden akan şeye denir. ~~ ~:ı
fif ş ekliyle ,.ı...;,ı:ı ve ;j_;,~\ geniş çöl /Göz, yaş döktü/Gözden yaş aktı
anlamındadır. fiilinin mastarı, ı.;;.:ı ve G\..ü:ı şeklinde
gelir.
~J 1 D-m-y
~J 1 D-m-ğ
~:ı /Kan:
Bilinmektedir. Onun a s lı ,
~j' dir. Allah buyurur ki: ,~<:!I ç ~~
387
Hayır, biz gerçeği batılın üstüne karşıtı olarak :'daha_kötü" ~nlan]Jnd<ı:
atarız da onu tepeler (21/Enbiya kullanılır: ı?.~~ J:ıi ). ı?.~\ 0_,ı _ı:,~ :,~i
. .
18); yani onun beynini parçalar. Şu
'
p ).: Siz d~ha aşağı bir nimete
söz de aynı anlamdadır: ~~~ ~: daha üstün bir nimeti mi değişrnek
Beyni parçalayan yara. Hurmanın istiyorsunuz? (2/Bakara 61 ). Kimi
kökünden çıkan ve kesilmediği zaman da "son"un karşıtı olarak
takdirde onu bozan tomurcuğa ~~~ "evvel/ilk" anlamında kullanılır: y;.
~ - " o~
denir. Semerin arkasına bağlanılan ;;y_;;ı_:.ı ~..ı.ll: O, ilkini (dünyayı) de,

demire de ~~~ denir. Bütün bunlar, sondakini (ahireti) de kaybetmiştir
beynin parçalanması anlamındaki t..:ı~ (22/H ac ı]) ., .uı..J· L w.ll1
~ ~· ;GJ:;ı·
_ .J
sözcüğünden istiare edilmiştir. ~I....::JI ~ ~Y:.'.Ii ~: Ona ..ilkinde
(dünyada) iyilik vermiştik. O,
sondakinde (ahirette) de iyilerdendir
y J1 D-n-r
(16/Nahl 122).
~~~ ~~ 0) 0A: Onlardan öyles i Kimi zaman da "daha uzağın"
var ki kendisine bir dinar emanet karşıtı olarak "daha yakın" anlamır"!da
etsen (3/Al-i İmran 75). Ayette kullanılır: ~_:,~~ ~_:.ı ~.lll ~_:,~~ ~~ ~)
'" ~ ~
geçen -/'~? kelimesinin aslı _;G?'dir;

"
(.$~1: o gün s iz, vadinin daha yakın
iki nun' dan birisi ya 'ya çevrildi. kenarında idiniz, onlar da daha uzak
Bazılarına göre ise onun aslı Farsça; kenarında idiler (8/Enfal 42). ~j'ın
) 0.ı?' dir. Yani, getirdiği şeriat. ço,.ğulu _;j şeklinde gelir. Tıpkı c.$-;J;.-
Y.S; (.$~-~gibi.
_;.jJ 1 D-n-v ~~~~ ı)~ 01 J:ıl ~S: Şahidliği
gereği gibi yapmalanna en uygun
;j: Bizzat veya hükmen yakın olan budur (5/Maide 108); yani bu,
olmaktır. Bu kelime mekan, zaman onların tanıklık görevini ifıl etmeleri
ye mertebe , _için k~:Lllanılır: ~_:.ı konusunda adil davranınalarma en
~IJ 01~ ~ ~ ~1: Hurmanın yakın/uygun olan budur. . Şu . ayet
tomurcuğundan da yakın şalkımlar de bu anlamdadır: ~ ui J:ıi ~S
çıkardık (6/En'am 99); J~ UJ ~: 0~ :,]; l: Onların gözlerinin aydm
Sonra iyice yaklaştı ve sarkır (53 / olmasına en elverişli olan budur
Necm 8). Bu ayetteki yakınlık (33/Ahzab 51). ~.lll~ 0Jfo ~~
hükmidir. Kimi zaman _;~i lafzı, ~Y.'.II_j: Böylece Allah size ayetlerini
"daha fazla"nın karşıtı olarak ''c~aha açıklıyor ki dünya ve ahiret hakkında
az" anlamında kullanılır: ~ J:ıi Sı_:, düşünesiniz (2/Bakara 219-220). Bu
ft\ Sl) ~S: Bundan ister daha az, ister ayet, ilk yaratılışta olan halleri ve
daha çok olsunlar (58/Mücadele 7). son yaratılışta olacak olan şeyleri
-,. ~..ı:
. . ·~i 0:1-!
k apsama kt a d ır. ~Y ~ .:,- H
er
Kimi zaman da "daha iyi"nin
388
iki_i~ilkonuyu birleştirdim. ~i:.\ ~:ıl denir:i ~~; j~~:Onusıkıntıyasoktu.:;k~

.f'YI ~: Onlardan birini diğerine ~~3 ~~~:Sıkıntılı zaman. Bazılarına
yaklaştırdım. göre Hz. Peygamber'in; "0~ .)i~\ 1~ ~
Allah buyurur ki: (y 0g:ıic ~:ı:ı yi,~\ ). .\lll: Zamana söv~eyin, çünkü
~~ Örtülerini üstlerine ~alsınlar Allah zamanın kendisidir." 462 hadisinin
(33/Ahzab 59). .;.._))\ ~:ıl: Atın anlamı şöyledir: Allah, zamana nispet
doğum zamanı yaklaştı. ç.~~: Değeri edilen hayır, şer, sevinç ve üzüntü gibi
düşük olandır ve ~ kelimesinin şeylerin yaratıcısıdır. Dolayısıyla söz
karşılığıdır. ~~G~I :.>i! ~~~: Adidir, konusu şeyleri yarattığına inandığınız

ddiliği aÇLktır denir. "\_,j~ ~~ 1~)"461 zamana sövdüğünüzde, Allah'a
rivayetinde geçen G~ fiili~~ kökün-d en sövmüş olursunuz.
gelmektedir. Yani, yemekyediğinizde Diğer bazıları

ise şöyle der:
önünüzden yiyiniz. Hadiste geçen ikinci dehr/zaman
sözcugu birincisinden farklıdır.
Çünkü o, fail anlamında bir mastardır.
_JAJ 1 D-h-r
Anlamı ise şöyledir: Allah diihir'dir;
_;i~: Asıl anlamı,ilk vücuda yani, meydana gelen şeyleri evirip

geldiğinden, son bulacağı ana kadar çeviren, onları hazırlayıp takdir eden
olan alemin süresine denir. Şu ayet Allah 'tır. Hadisin birinci yorumu
bu anlamdadır: <.J..:.W~\ ~
Jr. J\ daha uygundur. Kimilerine göre,
ı~).i.;, ~ ~ ~ .f'~l ~ ~: İnsanın Yüce Allah'ın Arap müşriklerinden
üzerinden, henüz kendisinin anılan haber verdiği şu ayette geçen
bir şey olmadığt uzun bir süre dehr'den
Jo;;i ~ ~}
kasıt zamandır:
~ ~
~\Q; ~··_J
~ }
~.ll\';/\ 1:<1~'. ~- \..A..i ' w ' · G:ı.lll\..:ı:ill;. ·

geçmedi mi? (76/İnsan 1). Dahasonra ' ~ .J .. .J _JA-l .• .. .
bu kelime uzun olan her müddet için "Ne varsa dünya hayatunzzdzr, başka
kullanılır oldu. Dehr, zaman'dan bir şey yoktur. Ölürüz, yaşarız. Bizi
farklıdır. Çünkü zaman, hem kısa dehrden/zamandan başkası heldk
h~ryı uzun müddet anlamına gelir. etmiyor." (45/Casiye 24 ).
~')l! ~~: Falan kişinin hayat müddeti/
ömrü. Bu kavram, hayat boyu devam ~J/ D-h-k
eden adet için de istiare edilmiştir. ' .
~ıiı~ L:.tS.J: (78/Nebe' 34); yani,
Denilir ki; 1~ '-?_;~ ~: Falan şey
benim adetim değildi;. ı _)k~ ~G G~ ~~; dolu kadehlc;r. Bu kqkten şöyle denir:
... ... - - ~ ... ~ • - o } o ... g '
yani, falan kişinin başına bir bela geldi. &~ ~I.A...ıJ U..I.SJI ~..ıl: Kabı tıka basa
Bu yorumu Halil yapmıştır. Bu sözde doldurdu~.

.,_. o da doldu. JL,.ll
...
~c)
.. Ji~
geçen _;i~ kelimesi mastardır. Şöyle ~~: Bana bir miktar mal verdi, sözü;
:i...-4 ~ dem en gibidir/formu gibidir.
461 İbn Kuteybe, Garibu '/-Hadis, thk. Abdullah
el-Cebürl, EvkafBakanlığı, Bağdat, lll, 745. 462Ahmed, Miisned, V, 399.
389
~J 1 D-h-m oranda süt verir. Bazılarına göre bu
k~lime mef'ul anlamında olup, 0_,.;.:ı..:.
w:ı: Gece karanlığı. Ayrıca bu till~ tevilindedir. Yani, sanki deve, az
kelimeyle atın siyahlığı da ifade olduğu için süt ile yağlanmıştır.
edilir. Kimi zaman bu kelime koyu Bu kelimenin ikinci anlamdaolması
yeşil anlamında da kullanılır; tıpkı
daha uygundur, _çü~ü , ona ha harfi
siyahlığı koyu olmayan rengin yeşil girmemiştir. ~_)'./1 _}b.;JI 0k~: Yağmur
diye ifade edildiği gibi. Çünkü bu iki yeri yağladı: Yani, yağınur yeri hafif
renk birbirine yakındır. Allah buyurur ısla~tı; tıpkı başa sürülen yağ gibi. ~ ~
ki: .;ı~~~: Koyu yeşildirler (55/ ~~: Onu değnekle yağladı deyimi ,
Rahman 64). Bu her iki anlamıyla aşağılamak ıçın olan vurmaktan
fiil yapısı J~ vezninde gelir. ~\i,:ı) kinayedir. Tıpkı, Y1 · .ıı~ ~: Onu1
L:ı~:ı): Koyu yeşil oldu denir. Şair de kılıçla s ildim; ~ ~~ 4~:1:1.;,: Onu mızrakla
geceyi anlatırken şöyle der: selamiadım deyimleri gibi.
_'.ıi
f'J Y." ~~ y:.J :ı.:ı.. ~
- : :j J.ı;ı <.,?
-iı -' '\ ' üt.A:ı) kelimesi de aslında ~ :ı:;
161- Gece karanlığında, baykuş gibidir. - Fakat o; dalkavukluk,
onun mezar kuşlarını davet eder. 463 yağcılık ve ciddi olmamak anlamına
tahsis edilmiştir; tıpkı, keneyi
deveden çekme anlamındaki ~_;:;
·-
~J 1 D-h-n
sözcüğünün buna tahsis e~il~e~!
~~4 :.,;\:i: O ağaç yağ çıkarır
1 gibi. All~h buyurur ki: ~~~ l~i
''i
(23/ivlü'~il)ıln 20). L;i:ı kelimesinin 0~.ı.:ı ~: Şimdi siz, bu sözü mü
J •
çoğulu ü\i,:ıi şeklinde gelir. i~.).J ~~ küçümsüyorsunuz? (56/Vakıa 81).

.;ı~~ı.S: Gökyarılarak, eriyip kızarmış Şair de şöyle der:
yağ gibi bir gül haline geldiği zaman ~~ - ·~jı : -.: ~<ıi
Ji (.y>~ - ,··..:ii
- - -'':-' :. J"-'3(>~
(55 / Rahman 37). Bazılarına göre t 4-JI.J -' '\'1'
ayette geçen üti,:ı.Jı kelimesi yağ 162- Kararlılık ve güç;
tortusu anlamı~dadır. ~:ı.:.: Yağın yumuşaklıktan, zayiflzktan ve
konulduğu kaptır. Bu kelime, ~ korkaklıktan daha iyidir. 464
vezninde gelen alet isimlerinden
~ l:i..:ı G~ ,:,~ 1~: Falan kiş iye yağ
1 :.
biridir. Yine buna benzetilerek az

çektim/dalkavukluk e~tim_. B u ~n l~m?a
suyun durduğu yere de ~:ı.:, denir.
Allah buyurur ki : ~~ ~j:; Jl IJ~.J:
LJij lafzından ~~ kelimesi, az süt
İstediler ki, sen yağcı/ık yapasın
veren deve için istiare edilmiştir.
da onlar da yağcı/ık yapsınlar (68/
Bu kelime fe 'il vezninde olup fail
Kalem 9).
anlamındadır. Yani deve, yağlandığı
464Eb0 Kays Ensarl'ye ait bu şiir için bkz . İbn

463 Bu ş iir(~) maddesinde geçti. Man zOr, Lisdnu 'l-A rab, (~) maddesi.
390
y\J 1 D-e-b yurtlarından çıkanlarıgörme,din mi?

(2/Bakara 243); ~~Y~ ~ ti?.fi ~.J: Biz
• •. ,..ıi.:ı: Dolaşınaya devam etmektir. yurtlarımızrjan çı~m;ıldık (2/Bakara
~i.:ı _;...:JI ~ yi.:ı: Dolaşmaya devam
-
etti. Şu ayet bu anlamadadır: y...:.,.J
. 246); ~Wl j\J ~-)..:.. : Size, yoldan
çıkmışların yurdunu göstereceğim
.. . :;. J.-
~Lı y.ili.J ~~ ~: Sürekli hareket (71A'raf 145); yani cehennem i.

eden ay ve güneşi sizin emrinize verdi _::ı~.:ı ~ \.A: Orada oturan hiç
(14/İbrahiın 33). kimse yokt~r. ..J~.:ı, JL4 veznindedir.
'-,..ıi.:ı: Sürekli bi~ şekil üzere devam Eğer JW vezninde olsaydı, J).:ı
eden adet:0Ji. ~~\'T\JS:Fir 'avnailesinin denmesi gerekirdi; Jlj ve jlfo
de 'bi gibi (3/AI-i İmran 11); yani devam sözleri gibi. ôJıl.:ı: Çepeçevre kuşatan
ede geldikleri adetleri gibi. hat anlamındadır. GI.J.J.:ı ~.J~ .JI.:ı:
Çepeçevre kuşattı, denir. Daha sonra
Jj\J 1 D-v-d bu kelime hadise/badire anlamında
kullanılır oldu . .;-?'.J.:ı: insanla çokça
~jl.:ı: Acemi [Arapça kökenli dönüldüğü nokta-inazarından insanla
olmayan] bir isimdir. dönen zaman anlamındadır. Bundan
dolayı şair şöyle der:
_J\J 1 D-v-r ~J:,:ı

.. ... ü~iı'~
... "...
~~I.J _' ır
163- Zaman, insanı halden hale
).:ı: Etrafındaduvarolması nokta-i döndürür. 465
nazarından eve denir. Kimisi ö.JI.:ı diye
İyi şeyler için :u_:,.:ı denildiği gibi,
te.Iatfuz eder. Çoğulu )-;i~ şeklinde kötü şeyler için de ö.Jj.:ı ve öJıl~ denir.
gelir. Şehre, bölgeye ve dünyaya da ~Ilah buyurur ki: ıi:·.ı ·:"~ 0i ~
).:ı denir. ~y.~\ _)ı~i ,yj~ı _)ı~i sözleri, ôyl:ı: Bize bir felaket gelmesinden
ilk ve son yaratılışta varılacak her korkuyoruz (5 /Maide 52). ).j.:ı:
iki yere işarettirler. Allah buyurur ki: (Arapların) etrafında döndükleri bir
~.) ~ ri.:JI ~ı:ı ~: Rableri katında put adıdır. .;).:ı; ).:ı ismine mensup
esenlik yurdu onlarındır (6/En'am olan. ~Li, demirci anlamına tahsis
127); yani cennet onlarındır.
~ .. ~ ~ : edildiği gibi, .;~1.:ı de attar [güzel
_).);JI jl.ı ~ .)§ l_,b.I.J: Kavimlerini koku satıcısı] anlamına tahsis
helak yurduna kondurdular (141 edilmiştir. Hz. Peygamber (sas) şöY.Ie
İbrahim 28); yani cehenneme buyurmaktadır: ~ d~l ~~ Ji:.
kondurdular. i.:?-~~ ~~~~ ~ 6:ıtS 0) J§: ~~1~1: iyi arkadaşın misali, misk
De ki; eğer ahiret yurr{u yalnı?; satanın misali gibidir. 466
sizin ise (2/B,a kara 94); 0.!~1 ~l ) tJi
~yJI _Ji;. ~)l ;J..J ~~Y~ ~ IY,.).: Şu, 465Accilc'a ait bu şiir için bkz. Divanu Accac,
thk. Abdulhatiz, Dımaşk, I, 3 LO.
binlerce kişi iken ölüm korkusuyla
466İbnu'l-Eslr, Nihdye, ll, 140.
391
Sürekli evde oturanadaı.S·; . J~denir.
.. ... ...
;;;
rJJ 1 D-v-m
Allah buyurur ki: ~I_J..ı.ll ~ ~'.fo-3
' .. .
~_:?ll ô~Lı ~: (Bedevi Araplardan rlj~'ın kök anlamı sükı1ndur/
kimi var ki,) sizin başınıza belii/ar durağanlıktır. ~wi ~~~: Su dt!rdu/
gelmesini gözetler. Kötü belfı onların sakinleşti. "~Wi ~ 0l.:.2!!i J~ 0i ~
r-:ll~l: İnsan, durgun suda idr~r_
baş ına gelsin (9/Tevbe 98). Yani,
yapmaktan nehyedilmiştir." 467 ~~i
daire, içindekileri kuşattığı gibi,
~_j~j ..::ı~i: Tencerenin kaynamasını
kötülük de onları kuşatsın ve hiçbir
su ile durdurdum . Bir şeyin üzerinden
ş ekilde ondan kurtulmaları müll!k~n
uzun zaman geçince, ~~~ ~~~ denir.
olmasın. ~~G. ~..)~ 0fo
0i ~) · ;. ~
All a h b uyurur k ı:. Lı ı ~ ~~'.i.:: ~ _.ı
{(;:,:1! 4J..J..J:ı~ Ancak aranızda heme~ ~ ~:ı: Aralarında bulu~duğum
devredeceğinizbir ticaretse, o zaman sürece onlara tanıktım (5 /Maide
bunu yazmamanızda size bir sakınca 117) ., t..:,:,~ . .. ~j Lı ~1·,. D evam l ı
. ..iic.
yoktur (2/Bakara 282); yani borca olarak başına dikilmed{kç~ (3/~1. -i
bırakmadan, hemen elden birbirinize İnıran 75); ~ I~IJ Lı l~i ~~ 01 G):
vereceğiniz bir ticaretse. Onlar orada olduğu sürece biz
oraya asla girmeyiz (5 /Maide 24).
Bu kökten ~\:ii ~~ formu gelir. ~~
JJJ 1 D-v-I ~_..ı:ı:; şeklinde de telaffuz edilm~ktedir;
;;j~~ ve ;;j_.ı~
aynı anlam dadır.
tıpkı ~.~ ~ gibi. #:.
~ ~\ ~ _j~
~~1: Gün eş göğün ortasında döndü.
Bazılarına göre, ;;j_.ı~ mal; ;;j~~ise savaş
Şair şöyle der:
ve makam/nüfuz için kullanılır. Diğer
'
~~
'. .: ıi ~. ''t-'
~~ :i .
t.S~ ~
~- li'_J -' "\ i
bazılarına göre ise, ;;j J~ bizzat elde
o .. ' ' ..
edilen şeyin ismidir; :U~~ ise mastardır. 164- Güneş, gök ortasında
Allah buyurur ki: ~ iJ..J:ı 0.J:: ':1 ~ durmakta; boşlukta gidip
gelmektedir. 468
A >-l#- ~1: Böylece o mallar, içinizden o '
yalnız zenginler arasında dolaşan bir ~\-*\ ~

_Y..b.li ~-.J~: Kuş göğe
yükselip döndü. Y, 'li ~~): İşte
servet olmaz (59/Haşr 7). 1:ıs ~~i Jjl:ii:
teenni ile hareket ettim [acele
Topluluk elden ele dolaşan nesneyi
etmedim]. ~~~~ Jbli: Sürekli olan
birbirlerine devrettil er. ,~® :.:1:' 1:ıs .:..ıı1 Jjl~:
gölge. ~~1: Günlerce devam eden
Allah falan şeyi onların araları11;cja
yağmur.
döndürdii. Allah buyurur ki : ~~'xl ~3
LI"UI ~ ~~l:ıj: O günler ki, biz onları
467Bkz. İbn Hacer, Fehtu '1-Bciri, 1, 346.
insanlar arasında döndürür dururuz
' 468Zü'r-Rumme' ye ait bu şiir için bkz. Divdnu
(3/ Al-i İnıran 140). J_,l..)~: Felaket. Zi 'r-Rumnıa, thk . Mutl' Bil i, el-Mektebu' 1-
Çoğulu, ~~~ve c:...ı':i)~ şeklinde gelir. İslami, s. 660; Zemahşeri, Esdsu 'l-Beldğa , s.
139.
392
~J 1 D-y-n edip dosdoğru İbrahim dinine tabi

olandan daha güzel olabilir? (4/Nisa
_J.:?,..)lı ~~: Adamdan borç aldım. 125); yani itaat yönünden .
.G:ı~i: Onu borçlu yaptım; bu, ona ~ ~~ ı~l.J: Dinlerini sadece
borç vermekle olur. Ebu Ubeyd şöyle Allah 'a ait kılanlar (4/Nisa 146); \;
der: .G:ı~: Ona borç verdim. ·~~ ~j ~~.) ı_,w ~ ~Gşjı ~i: Ey Kitap ehli,
0Y.:ı..:,.J: Borçlu adam . .G:ı~: Ondan borç dininizde taşkınlık etmeyin (4/N isa
istedim. Şair şöyle der: 17 ı).
- La.;. - : ~ - li_ ~ı . :. __ :
~
t .J lS Y 3 ls·'~"'li:U U! _ Bu ayet, Yüce Allah'ın aşağıda
- ~6~~~ f'j_l.65 buyurduğu gibi, dinlerin en mutedili
165- Biz borçlanmz da olan Hz. Muhammed'in dinine
Allah yerimize onu öder ve biz uymayı teşvik etmektedir: ~~~:i.j
görmekteyiz; \.h..:.,j ~i: Böylece sizi orta/mutedil bir
Borçlanmayıp da zayi olan ümmet yapt1k (2/Bakara 143 ).
kavmin ölümünü.469 Ç>:ı~l ~ ölft) ':1: Dinde zorlama
~:ı\ tıpkı ~~ gibidir. ~~i: Borç yoktur (2/Bakara 256). Bazı !arına
verdim. tJ.I~, ;G;!ıi:.: Borç veqnekJir. göre ayette geçen l.J:!~I 'den kasıt
Allah buyurur ki: ı~) ı_,l.;.l ıY.;ıJı ~i t; ibadettir; çünkü ibadet gerçek
:.~<ıj ~
;~ ı :j lS"':iı y;
· - ' 7- · · ~: ~
!.- ı~·. Ey zman
· anlamda ancak ihlasla olabilir. İhlas
edenler, belirli bir süreye kadar da zorlama ile olamaz. Kimisine göre
birbirinize borç verdiğiniz zaman de bu ayet, cizye veren Kitap ehliyle
onu yazın (2/Bakara 282); ~.J ~ &. alakah dır.
d.ı.J
"'
~i ~ ~
..
_.
Y.: Yapacağı vasiyetten, : ;.. .uıı
uY-+.l _ uı· .ı_ ~:
- .::i Alla h' ın d'ının
. d en
ya da borcundan sonra (4/N isa ll). başkasını mı arıyor/ar? (31 Al-i İ m ran
itaat ve cezaya/karşılık vermeye 0:!~ 83); yani İslam'dan başkasını mı?
denir; i stiare yo 1uy la şeriat an lamında Nitekim Allah buyurur ki: iJ:- ~ ~j
da kullanı !ır. .:.i._ ~
-,-_;;. U"'
:1~ t1.ı
. _ f'
)\..:.,';li·
: .
K.ım 1·s lam
; 'dan
...
0.!~ tıpkı ~ gibidir; ancak itaat başka bir din ararsa artık o, ondan
ve boyun eğmek nokta-i nazarından asla kabul edilmeyecektir (31 AI-i
Şf!ria( a Li/~ denir: ~ı ~ 6:1~1 0) İmran 85).
~)l.:ı)lı: Allah katında din, İslamdır (3/ Şu ayetler de aynı a!Jial)ldadır: -;
Aı-i İmran J9); ~~ ~ ~~ ~~ ~.J ~~ Ç>:ı~J lS~~ ,;jY.., j ~.)i <,?~ı: Elç is ini,
t.iu;. - ı -· ı ii. --~ı ·: .uı ·-. -.
'J
.. _ ~ Y : _ ~ 3 ~ .Y>3 _ .ı.p3.
- J •
hidayet ve hak din ile gönderen O 'dur
Hangi insan, din yönünden, iyilik ( 61 /Saf 9); ~ı 6:1~ ~~ 'ı .J: Gerçek
edici olarak yüzünü Allah 'a teslim dini din edinmez_le_r (9/Tevbe _29);
~ o ' - J - .uı' - . - :' .· .j : - \..L.ı : - o i : --
~ .Y>3 - -.ı.p~ ~ ~ · - ~ l.JA3
... ~ ı Y- · :ı .u... ~
liı:ı.:.. - --.. ı3: ııangı
u . ınsan,
. d'ın
469 ' Uceyr es-Selüll'ye ait bu şiir için bkz. ibn
Manzür, Lisônu 'l-A rab. (L.JJ..ı) maddesi. yönünden, iyilik edici olarak yüzünü
393
Allah 'a teslim edip dosdoğru ibrdhim Allah'tan başka. Bazılarına göre
dinine tabi olandan daha güzel ise anlamı; "Kendileriyle Allah'a
olabilir? (4/Nisa 125); ~ 0! ~.,ll ulaşılan iki ilah... ", şeklindedir.
~~ Jf: Eğer cezalandırılmayacak ~
~ı- .ı...; j : ~~~ ~.·i o l
•. ~- ~-J ~J __ J ~..i':" ('t"' ~- n ar
iseniz (56/Vakıa 86). için Allah 'tan başka ne bir dost, ne
Ayetteki ~~ Jf sözü,~? Jf: de bir şefaatçi yardtr (6/En'am 5 !);
ceza görmeyecek , anlamındadır. ~"
'ıj ~.J
..
~ ~\ UJj
...
~ ~ L..J: Sizin
0:1~, ~~: Köle, cariye (Ebu Allah 'tan başka ne bir koruyucunuz,
~ ~
Zeyd), bu kelimenin ul~ u)l! U:ı?:
J ... ., ' ...
ne de bir yardımcımz vardtr (29/
Falan kişi kötü bir şeye zorlandı, AnkebCıt 22). Yani, Allah'ın emrinin
dışında bir koruyucuları yoktur. Şu
sözünden geldiğini söylemektedir. - .'
ayet de aynı anlamdadır: _j.~i J3
Kimisi de onun .G3?: itaatinin
G~ ~.J G~~~ ~ L. ~~ uJj ~:De ki:
karşılığını verdim, sözündengeldiğini
"Biz Allah 'ın dışında bize fayda
söylemektedir.
veya zarar vermeyen şeylere mi
Bazıları ~~ kelimesini de bu
yalvaralım ?" ( 6/En 'am 7 1). Bazen
kısımdan saymaktadır.
u.J:ı lafzıyla teşvikte bulunulmaktadır.
Şöyle denir: 1~ .Aıj:ı: Şunu al. Kuteyb!
lJ_JJ 1 D-v-n de; G:ı:ı ~_,~ 2,ıı:ı sözünün "zayıf oldu"
anlamında olduğunu söyler.
Bir şeyden geri kalana UJj
denir. Bazıları bu kelimenin ;.;'derı
çevrildiğini söylemektedir. - u~~i: - ~lis
JIJJ\ . - ~-~
, ... , - ...
~... ~ ~.
Düşük/alçak. ı_,·, )·;·; 'ı lfol u.ı;ı.JI ~~ y Dal Harfinin Sonu

~Jj ~ ~~: Ey iman edenler! Sizden
aşağıda olanfardan sırdaş edinmeyin
(3/ Al-i İmran 118). Yani dindarlık
konusunda; kimisine göre de yakınlık
konusunda, sızın mertebenize
ul~şmayanlardan. ~ ~S 6Jj L. ~.J
ç.~: Bunun dunundakini dilediğine
bağışlar (4/Nisa 48). Yani bundan
daha az olanını; kimisine göre de
bundan başkasını. Bu her iki anlam
da birbirlerini gerektirirler.
... J J ... ... ' .....
: . •. : ıı
~..i':" LJ:;;S-'.
- 'i ' . ~\ Gll ~~ii
u"' J ~J - U" -
~\ UJj: - S~n mi fnsanla;a 'Beni ve
annem i, Allah 'm dunundan iki tanrı
edinin' dedin? (5/Maide 116); yani
394
Zal Harfi
~j 1 Z-b-b yoluyla <.....J.:ı kelimesi genel anlam-

da kovmak/engellemek anlamında
'
y~:ı: Bildik uçan haşerelerden kullanıldı. Bu anlamda şöyle denir:
olan sinek, bal arısı, eşek arısı ve 0~ d- 4.~ Falan kişiyi savundum;
benzerlerine de~ir. Şair şöyle ?er: .Wi ~~: Devenin kulağına sinek gir-
~' ıj '· ~ı.:ı:ı G..:;.. . ·.:ı\ : \'ll :_ ;
.»! _) .. - i...>"'..r-' UJ ~ di. Bu kelimenin formu, -~J [nezle
~~ j_:;j~i~- \ '\ '\ oldu] gibi- hastalık isimleri gibi ya-
166- işte 'Ard vadisinin zamanı pılmıştır. c:;_,;i;, ~: Zayıf deve. ~~
geldi; selamladı sinek/erini; ~: Deve zayıfladı, tıpkı sinek gibi
oldu; veya kılıcın ağzı gibi oldu.
Eş ek arıları ve yeşil iri sinekler. 470
:i..:!~:ı: Asılı şeyin
~ · ı.:ı~ı ~u.
.. 1..:-1. ::·.1.·. -. ~ ı J:- s·ınekon1ardan hareketinden
çıkan sesin hikayesidir/anlatımıdır.
bir şey kqpsa (22/Hac 73) ayetinde
Daha sonra istiare yoluyla her türlü
geçen ~~ili kelimesi bildik sinek an-
titreme ve hareket anlamında kulla-
lamındadır. Şekil bakımından sineğe
I].I~ır oldu. Allah buyurur ki: ~:ı;ı~
benzediğinden veya şualannın uçuşu
dl:ı J.ı;ı Arada yalpalay1p dururlar (4/
sineğİn uçuşuna benzediğinden dola-
Nisa 143). Yani onlar kararsızdırlar;
yı göz bebeği ne~~~~~ denir. Eziyet
kimi zaman mü'minlere kimi zaman
vermesi açısından sineğe benzediğin
da kafırlere yönelirler. Şair şöyle
den kılıç ağzına' Y1~,l\ ~~~denir.
der:
Çok eziyet veren kişiye de 0~
~~~ ~ J~ ~ JS LS) -\'\V
c:;_,~~: Falan kişi sinektir, denir. ~~
0~ d-: Falan kişiden sinek kovdum. 167- Görürsün her kıra/ı, onun
~~: Sinek kovan. Daha sonra istiare altmda bocalamakta olduğunu. 471
~) ~:ı: Develerimizi yalpala-
470Müteleınmised-Dabul'ye ait bu şiir için bkz.
ibn Kuteybe, eş-Şi 'ru ve 'ş-Şuara, s. 100; 471 Nabiğa ' Y.a ait bu şiir için bkz. Divanu Nabiğa,
lsfahanl, Ağani, XXI , 122 . Daru S adır, Beyrut, s. 18.
395
yarak hızlı bir şekilde sürdük. Şair için [hayvanların] saklanan karın içi
şöyle der: ve bağırsaklardır. Şair şöyle der:
o)) Ji ~:_;-! ~~-' iA •:.. 1. ı~'.,:.-:.. :. "''.;. . .c ı\ \A,\:,·,~:, ~
~ .) ~~ - '--l..AA.J ~ ..
168- Onun izinde bir deve hızlı \A. ~.)J ı_;j,.) - ' i '\
gitmektedir. 472 169- Ona akis [erimiş iç yağın

üzerine dökülen ayran] içirdiğimiz
de doldu ;
~j 1 Z-b-h
Karnt ve damarları terden dolayı
Bu kelimenin asıl anlamı, hayvan- kabardı. 474
ların boğazını yarmaktır. ~~'kesilen/ _.?.~): Hoş kokulu bir ottur.

boğazlanan anlamındadır. Allah bu-
yurur ki:#~~ ~~~.J: Biz, oğluna
bedel ona· büyilk bir kesi(en, (kwban)
Jj 1 Z-r-r
verdik O7/ Saffat 107); 0i [.S Y,~ -Uli 0) '
~~~: Allah buyurur ki: ~jj ~.J:
~.:fo. ~~~: Allah bir sığır kesmenizi
Benim zürriyetimden/soylfmda,n da
emrediyor (2/Bakara 67). Hayvanın
(2/Bakara 124); .ili~ ~i ~.):ı ~.J:
boğazlanmasına benzetilerek şöyle
Soyumuzdan da sana teslim olan b~r
denir: ijWl ~~:M isk kabını yardım.
topluluk çıkar (2/Bakara 128); '1 ..iJJI 0)
Şu söz de aynıdır: 0~1 ~~: Fıçıyı yar_- ~~~ J~ (-j);): Allah zerre kadar zulüm
dı. Şu ayet çokluk ifade eder: 6~~
yapmaz (4/Nisa 40). Bazılarına göre
~~~~ Oğullarınızı boğazlıyor/ardı (21 bu kelimenin aslı hemzelidir. Bu,
Bakara 49); _yani peş peşe boğazlanı
daha sonra ilgili maddede ele alına
yorlardı. l:-:'1~1 ~: Bir yıld~z ismidir. caktır.
Selden oluşan kanallara l:-:'1~ denir.
~j 1 Z-h-r
ti.J~ !Kol: İnsanın bilinen orga-
_),,;_j! kelimesinin aslı .}~~!'dır.
nıdır. Bu kelime kol ile ölçülen şey
Bir şeyi, daha sonra için sak ladığın
anlamında da kullanılır. Allah bu-
da· .(i_?.ji.J .G_?.~: Onu depo/adım, de-:
yurur ki: \.Cij~ 0~ ~) ~ ~ ~
ni;. Rivayet edii11Jekte9ir ki; :·~1 0i ~_,5-bJ: Sonra uzunluğu yetmiş arşın
~ ~ _?..~ ~ 0tS ~.J 9C .:..Uı ~:Hz. olan zincire vurun onu! (69/Hakka
Peygamber (ws) yarzn _için hiçbir
32). u-":>.J0i.J y~l ~ ti.J~: Elbiseden
şey biriktirmezdi." 473 _.?.\~: Yiyecek
ve ye;den bir.zira/kol. Hayvan_ıı; ko-
luna benzetilerek bir yıldıza ~'ll ti.J~
472Aııter'ye ait olan bu şiir için bkz. Divônu
Antere, Daru Sadır, Beyrut, s. 32; İbn Faris,
Mücmel, ll, 356. 474 Şiir için bkz. İbn Faris, Miicmel, ll, 365; İbn
473İbn 1-libban, Sahih, VIII, 99. ManzCır, Lisanu 'l-A rab, (u&) maddesi.
396
denir. ~wi t_l.j~: Su kanalının baş talar (~/I;:n'am ) 36);, ~j ~ ~ ~

ı:~f:ına denir. dı:-lj~ ~ 1~ sözü, Jc ~ f.S,Jj:1; L;..ı.:,ji r-l.J~I ~_-, L;..l.:,j1: Size
~ t}),: O, elindedirisana yakındır, kendinizden çiftler, hayvanlardan da
sözü gibidir. çiftler yaratmıştır. Sizleri bu tarzdçı
~) \~ :,Li, sözü de ~ ~Li, üretip ~oğ_altıyor ( 42/Şüra ll). /~.;..)~
t,Ş~: Ona gücüm yetmedi, sözü gibidir. (t.;!JI ~jj:ıJ: Rüzgarlar onu savurur
.Ge): Onun koluna vurdum. ~ ): (I Ş/Kehf 45) şeklinde okunmuştur. 475
Kolu uzattım. Şusöz de bu anlamda- <ıi.J~: Yaşlılıktan mütevellit sa_ç ağar
dır: ~_;.;.., t} ~~ t): Deve adımlarını ması ve tut: .l?eyazlığıdır. ~1) ~:
Be;:az_ tuz. ij~i ~j: Ak saçlı adam;
~ ... ~ ~ F
geniş attı. tJ..J~.J ~.J~ 0-.): Uzun adım

atan deve. t.Ji:.: B~yaz kollu/bacaklı. ~\_jj ~iY.!: Ak saçlı kadın. ;~ L.S):
Saçı ağardı. -
f_lj~ ~/ Bazılarınagöre, büyük,
bazılarına göre ise küçük tulumdur.
Birincisine göre bu sözün anlamı, J.Jj 1 Z-r-v
kollu olan tulumdur; ikincisine göre
ise, kolu kendisinden ayrılan tulum- ;ı).:,r-li:ıli~.J.J~: Hörgücün üstkıs
dur. ~~~ .\.c.): Kendini kusmaktan mı/Tepenin zirvesi. Bu anlamdan
tutamaqı. U..)li t:): At hızlı geçti. hareketle şöyle denir: ~ı) t} G1:
~)Jı ~~ y,ı\ ~ .J~: Kadın hurma yap- Ben zat-ı alilerinizin nezdinde en
raklarını ayık/adı ve onları yardı. yüksek bir konumdayım. ui.Jj~:
Benzetme yoluyla da; ~)\$ t} t.J~: Kalçanın her iki tarafına denir. .G)
Fazla konuştu, denir. Bu tıpk1 ~ ~-j~.J ;J..J~ b,.Jll: Rüzgar onu savur-
~)\$~sözü gibidir. Bunun aslı,~ du, saı;urma~tadır. Allah buyurur
u:-"')JI: hurma yapraklarının örülme- ki : I_J.Jj ~4-;>l.l.ll_j: O tozutup savu-
si, anlamından gelmektedir. ranlara qnd olsun (51 /Zariyiit 1);
(t.;!JI ~.J..J~: Rüzgarların savurdu -
ğu (18 /Kehf 45). ~-!j kelimesinin
aslı, kişinin soyu, bazılarına göre
ise küçük çocuklar anlamındadır;
"".Jj: Yüce Allah 'ın, varettikleri-
örfbakımından ise hem küçük hem
ni ortaya çıkarmasıdır: ~~ .illı 1):
büyük çocukları kapsamaktadır.
Allah varlıkların özlerlerini vücuda
getirdi. Allah buyurur ki: ul) ~_-, Bu kelimenin asıl anlamı çoğul
~yı.:, ~~ ~ i_# (ig?]: Anda/sun, olmakla birlikte tekil anlamında
cehennem için cinlerden ve insanlarda kullanılır: ~ ~ ~ i;~~:
dan çok s_ ayıda k[şi yU;r[Jttık (71;\'raf Bunlar birbirinden gelm e bir ne-
· .. : ıı : i- j ı.;... .uı ı -':..: -
179)·' f'w~ı J- ..::.ı- ~ i..Y' .J - -- ~J
sil~erdi~ (3 / Al- i İmran 34) ; ~ ~~~
~: Allah 'ın yarattığı ekin ve hay- ÇY ~ ~: Ey Nuh ile birlikte ge-
vanlardan Allah 'a bir hisse ayırdı-
475 ;:,~ kıraati şazdır.
397
mide taşıdığımız ki7J1Selerirı nesli! çeneleri üstüne kapamrlarjl 7/İsra
:~\;Lı
· '> • j GL;.. Lil rı--
( 17/I. sra 3)·, ~. ~.J .. .J- 109). Bu kelimenin tekili us:ı şeklin
~~\ ~1: Ön lar için bir ayet de, de gelir. .:...ili~: Çenesine vurdum. ;UG
onların çocuklarını dolu gemide 0)~: Çenesinin yardımıyla yürüyen
taşıiJ1amız (36/Yasln 41 ); Jı J~ deve. Buna benzetilerek, eğik büyük
~~j ~.J J~ L.t.;.) ~~ ~~: ,;Ben kovaya 0)~ ~:ı denir.
seni insanlara önder yapacağım"
demişti. "Soyumdan da" dedi (2/
_JSj 1 Z-k-r
Bakara 124 ).
'
~~:ı kelimesinin kökeni konu- _fi~: Kimi zaman bu kelimeyle,
sunda üç görüş vardır: Kimisi onun insanın elde ettiği bilgileri kendisiyle
~i AJJ\ 1): Allah varlıkları yarattı, koruyabildiği netsin bir durumu kas-
sözünden geldiğini ve hemzesinin te.dilir. Tıpkı ..b.:.. kelimesi gibi;, fakat
hazfedildiğini söylemektedir. Tıp ~ bilginin elde edilmesi, _fi~ ise
kı ~-?_)ve~.;. gibi. Bazılarına göre söz konusu bilginin akla getirilmesi
de aslı ~.J.J:ı'dır. Diğer bazılarına anlamında kullanılır. Kimi zaman da
~ ·' '
göre ise tıp~ı ~.p gibi ~ vez- onunla, bir şeyin kalbe gelmesi veya
ninde olup .J:ı kökünden gelrrı~kte söylenen söz kastedilir. Bundan dola-
dir. Ebu'I-Kasım el-Bulhl; ui_::ıj ~.J yı zikr'in iki kısma ayrıldığı söylen-
~ 'J'I - : __ \\: l ..::( ::,;.:.\ C h mektedir: Kalb ile zikir; dil ile zikir.
~ : .J L..>-:' lY.' ~ ~: e en nem
için birçok cin ve insan yarat{ık Bunların her birisi de iki kısma ayrı
(7/A'raf 1 79) ayetinde geçen Gi) lır: Unutulan şeyi zikretmek/hatırla
kelimesinin ~i ~): Buğda mak; unutulan şeyi değil de hafızada
yı savurdum, sözünden geldiğini varolmaya devam edeni zikretmek.
söylemekte ve ilk sözcüğün (Gl)) Her söylenen söze de p:ı denir.
hemzeli olduğunu itibara alma- Dil ile zikre örnele q~ ~! u)\ ~
maktadır. ~.JS~ ~: Andolsun, size bfr Kitap
gönderdik ki, öğüt ve uya,_rınız J;abyz
~j 1 Z-a-n on,dqdır (2 ı /Enbiya 1O);~_)~ _)s~ ı~ .J
~lı.ı )1: Bu, bereketli bir Zikir 'dir ki,
~~' 476 yani boyun eğerek. ;UG onu indirdik (21/Enbiya 50); .JS~ ı~
(}.i.~: Boyun eğen/uysal deve. ~ ~ .JS~j ~ ~: işte benimle bir-
likte olanların zikri ve benden öncç-
uij 1 Z-k-n kilerin de, zikri (21/Enbiya 24); J)i 1
lli:ıJ : .r
_... lY.' '.<~ı <Gk.
_.. : O Z'k.
1 ır aramızd-an
,:'-'~ ,-,l;9j~- I.J.J...;-;:-o.J
' .(·.-. ...., : \.;...:; - ·. Ag~layarak ona mı indirildi? (38/Sad 8); yani
Kur'an.
)~1 (p ul)jı_:, <Y": Sad Zikirl
47624/N i:ır 49.
398
M üfred at 1 Kur'an Kavramları Sözlüğü
öğüt dolu Kur 'an 'a andolsun (38/ ı.Ji~: Babalarınzzı andığınız gibi,
Sad 1); ~~) -ili .JS~ .:.i).J: Gerçek şu hatta daha kuvvetli bir anışla Allah
, . '1-
ki bu Kur 'an sana ve toplumuna bir anın (2/Bakara 200); ~ .uıı l_;_}sjıj
zikirdir (43 /Zuhruf 44 ); yani senin ~~~\..:.S ô_,j~ı_:, rıy;jı ~1: Meş 'ar-i
ve toplumun İÇİ!) bir şereftir/onurdur. Haram 'da Allah 'z zikredin. O 'nu,
0_,.:.i;j ~FS 0) }~ı ~lı)L:ü: Eğer bil- O 'nun size gösterdiği gibi anın (2/
miyorsanız, Zikir ehline sorun (16/ Bakara 198); ~ ~ -};)_~ ~ ~.J
!-Jahl 4~); y~ni" Ö!lc~kj Kitab ehline. : .:.1~1 - ..ılıc 1:': - . ' ':ll :ı .< .:llı·
u~ '-? - . _ ~-!- ua.J u -!"'" .
'l Y., j I_}S~ ~).\..ılı J)i ~: Allah size bir Andalsun Zikir 'den sonra Zebür 'da
Zikir indirmiştir. Bir elçi (65/Talak da: "Arza mutlaka iyi kullarzm varis
ı 0-1 ı) . olacak. " diye yazmıştık (21 /Enbiya
Bazılarına göre, :i....JS sözcü- 105); yani önceki Kitab'tan sonra.
ğü Hz. İsa'nın ,bir niteliği olduğu ' .:.h,~ _f~ı (y ~ ~t..::ıyi Jc _)\ Ji
gibi, ayetteki fi~ kelimesi de Hz. 1~-JS.:ı.A ~: İnsanın üzerinden. henüz
Muhammed'in bir niteliğidir. Zira kendisinin anılan bir şey olmadığt
daha önceki ilahi kitaplarda onun uzun bir süre geçmedi mi? (76/İnsan
geleceği ınüjdelenmiştir. Buna göre 1). Yani insan, her ne kadar Yüce
~Y..,j kelimesi, ıj~ kelimesinden be- Allah'ın ilminde mevcut ise de ken-
del olur. di zatıyle varolmuş d~ğildi. j~ '1)
. Bazılarına göre de 'lY..,j kelimesi,
~
..
~.. r'.J
~~ - U:"'~ , . /..
',.~ ~ ;ı :,:ı.;, ıjj u~t..::ı'li· nsan
Ip~ ile mansCıbtur. Sanki Yüce Allah önceden hiçbir şey değilken kendisini
şöyle demiş gibi oluyor: "~) ujl ~ nasıl yarattığımzzı düşünmüyor mu?
~ ~Y..,j Ipi~ ~liş: Size Allah -'ın açık ( 19/Meryeın 67). Yani, dirilmeyi
açık ayetlerini okuyan Elçiyi zikre- inkar eden kişi, yoktan varedildiğini
den birKitab indirdik." Bu, tıp~ı Şl! düşünmez mi ki, bununla yeniden di-
~yet gibidir: ~~;: .~ '-?~ r ~ ~ ~~) _:,1 rileceğine delil getirsin!
4.: Yahut açlık gününde doyurmÇtk- Ş~ ay~t)er çle aynı anlamdadır: J§

tTr Bir yetimi, (90/Beled 14-1 5). '~1 ~Y, J)lıj~\ '-?~ı ' s.u.:.j: De ki: " Onları
-
kelimesi, ~~) mastarıyla mansCıb yoktan var eden, (yenir{el}) , haya~ (da)
olmuştur. verir ,(36/Yasln 79); ~ı ~~'-?~ı),__:,
Unutulan şeyi ;?:ikretmeye/hatırla ;~ ~: Yaratıltşı başlatıp tekrarlayan
m~ya Ç)rn~k; ~ı...::, ı \. :..J ~~ı ~ J~ da O 'dur (30/ RCım 27).
Ô_)Sj\ 01 0~1 '1): Ben balığı unutmu- _Y.Sj ~ı JS~.J: Allah 'ı anmak elbet-
şum! Muhakkak ki onu sana söyle- te daha büyüktür (291AnkebCıt 45);
memi unıttturan ş eytandan başkası yani, Allah'ın kulunu anması , kulun
değildir ( 18/Kehf 63). O'nu anınasından daha büyüktür. Bu
Kalb ve dil ile birlikte olan zik- da Yüce Allah 'ı çokça zikretmeye bir
re örnele ~~ _:,\ ~~~~ ~}~ .Jıı ı_,j~ıj teşviktir.
399
. ıS_f:.~: Çokça anmak. Bu kelime, Hz. Muhammed'in sahabesine hi-
_f:.~,kelim~sinden <;IaJ:ıa mübalağalıdır. tap etmekte ve vasıtasız bir şekilde
'-:-l~':ll
... ı.)3':1
.. . -s)~.J ~~.):Ona bizden Allah'ı anmalarını emretmektedir.
bir rahmet ve sağduyu sahiplerine ~o~ ı_,j~l ayeti ise, ancak verdiği
bir hatırlatma _olarak (38/Sad 43); nimetlerle Allah 'ı bilen İsrailoğul
~~~ tili -s)ilı 0~ )Jj: Hatırlat, larına hitap etmekte; onları Allah 'ın
çünkü hatırlatmak inananlpra yarar nimetlerini düşünmelerini ve onların
sağlar (51/Zariyat 55). ıS_f:.~ kelime- vasıtasıyla O'nun bilgisine ulaşmala
si bunlardan başka birçok ayette de rını emretmektedir.
" '
geçmektedir. , _f:.j 1Jj:rkek: Dişinin zıddıdır: ~ _j
op~: Bir şeyin kendisiyle hatır-: ~':llS .)S~I : Erkek kız,gib_i değildir (3 1
latıldığıdır. Bu kelime :U~.:i ve :;_Jt.;,i A~ ı -ı. ı· mran 3 6)·, ~...;.. ':li i' i 1'..? . . ·.<~i·.
'- . ~J""
kelimelerinden daha kapsamlıdır: W İki erkeği mi haram kıldı, yoksa iki
~ ~ ~fiili! tf ~: Ne oluyor onla- dişiyi mi? (6/En'am 144). Bu keli-
,., o J.
ra da öğüt verip düşündüren şeyden menin çoğulu, .J-'5j ve ui.JSj şeklinde

y üz. çeviriyorlar? (74/Müddessir 49); gelir: ~G).J Ut)J: Hem e_~kekler, hem
~fi~ ~) ~: Doğrusu, o bir hatırla dişiler (42/Şüra 50). _ftj kinaye yo-
tıcıdır_ (801 Abese ll); yani Kur' an. luyla belli organ [erkek tena~ül uzvu]
1~ .Gj~: Falan şeyi ona hatırlattım. anlamında da ku11~f1ılır. __>Ş:ı..:ı: Erkek
~\ i'Y~ ~)~.J: Onlara Allah 'ın gün- doğuran kadın. _}S.~: Sürekli erkek
lerini (geçmiş milletierin başlarına doğuran kadın. ~ji:, ;iJG: Cüssesinin
gelen olpyları) hatırlat! ( 14/İbrahim iri olmasından dolayı erkek deveye
':':ll ~\lı\. J""
5)·' lS_? -.<ili ~llıi• ~'
: j.
(.). benzeyep dişi deve. Erkeğe benzeti-
Ta ki kadınlardan biri şaşzrırsa dilerek; ji:,_J j.~ _,~ ~: keskin kılıç,
ğeri ona hatıriatsın (2/Bakara 282). denir. ~i ~J,~: Kalın (iri) bakladır.
Bazıları ayeti; biri değerine tekrar
anımsatır, diye yorumlamaktadır.
ı.sj 1 Z-k-v
Bazılarına göre ise, ayetin anlamı
şudur: Hüküm verınede kadınlardan ).~ ~lJI ~~: Ateş tutuştu ve pa-
biri diğerini erkek konumuna getirir. rıldadı. ~~ 15:;:!s~: Ateşi tutuşturdum.
Bazı alimler; ~j~j _;,,_}S~ıj: Beni ..ı.S~: Güneşin bir ismidir. ~ı.S.~ ~1:
hatırlaym ki ben de sizi hatırlayayını Sabahın bir isimidir. Sabah, güneşin
C?~Bakara_ 157) ayeti ile ~~ l_gj~ı oğlu olarak tasavvur edildiği gibi,
~ ~i ~1: Size verdiğim nime- güneşin ışığı olarak datasavvur edi-
timi hatırlayın (2/Bakara 40) ayeti lir ve ~~ ~k.. diye isimlendirilir.
arasındaki fark konusunda şöyle de- K~_vrama çabukluğu ve anlama gücü
mişlerdir: ~_,j.~1 ayeti, Yüce Allah'ı ,.\.Sj diye ifade edilir. Tıpkı şu deyim
tanımakla üstün bir güce sahip olan gibi: -!G ~). 0~: Falan kişi ateş
400
alevidirlkıvrak zekaya sahiptir. denir. Allah buyurur ki:~ f6~~j: Ken-

"~U\ ':.,?ÇS: Koyunu boğazladım. dilerirz~ bi~ alçlJklık s_aracak (70/Mearic
~:ii 1Boğazlama kelimesinin asıl an- 44); :C&:...Ji_j ~jjı ~ ~~_j: Onlara
laım, tabii harareti dışarı çıkarmaktır. alçaklık, yoksul[1fk damgast vuruldu, (21
Fakat şeriatta, belli bir şekilde ha- Bakara 61); <} ~_J ~j ~ ~ ~
yatı sona erdirmektir. Bu kelimenin
wı .
.. ~~,.. : On lar, R a b- 'lerınuen
·
_.1 b·ır ga-
bu anlamdan türediğine, Arapların zaba ve dünya hayatında bir alçaklığa
ölüye; ~I.A._j ~ti.. lsönmüş ve sönmüş uğrayacaklardır (71A'riif 152).
ateşe de ~· /ölü demeleri delalet et- ~~~ı_;..:;,~~~~~ ~S: Hayvan huy-

~ ıJ J ~
mektedir. suzluktan sonra uysallaştı. J_,l:ı ~:

Kişi yaşlanıp fazla eğitim ve Yani o, serkeş/çetin değildir. Allah
deneyimlerinden dolayı zeka sahibi buyurur ki: ~_:;';i :k J_jl~ 'ı~~~):
olduğunda ~yi ~S denir. Dolayı O, boyunduruk altında ezilmemiş bir
sıyla sadece ~~neyim ve tecrübesi inektir. Yeri sürmez (2/Bakara 71)
olan yaşlıya ~i:. denir. Uzun ömür- Eğer insan kendi kendini aşağılıyor
lerinden dolayı, daha çok yaşlıların sa bu övülmeye değer bir şey9ir: Ş!-1
deneyi!l} ve tecrübe sahibi oldukları ayet bu anlamdadır: ~).:Ji ~~~i:
için ç.lS:ı kelimesi onlarla ilgili kul- Mü 'm infere karşı boynu büküktür-
lanılmaktadır. Bu kelime büyük iyi ler (5/Maide 54).
atlar için de k~llanıl!~· Şu deyim bu Bu kelimenin geçtiği diğer bazı
anlamdadır: 0~ ~t;S:ı..:JI (?_?..: Büyük ~y~tleı: şunlardır: .J~ .illi ;.S~ ~_j
atlar koşmada üstündür. ~~i Fi.J: Andolsun: ~zik olduğunuz
bir sırada Allah size Bedir 'de yardım
s~ 1 z-1-1 f}t;rzişti (3/AI-i İmran 123); ~ ~~
~:ı~.): Boyun bükerek Rabbinin yol-
J:ı: Ce bir neticesinde meyqap(! gelş::p larına koyu! (16/Nahl 69); yani ser-
horlanma ve aşağılanmadır. ~:ı Jf. J:ı: ke~lik etmeksizin itaat ederek. ~~.J
Horlandı, hor/anmaktadır,denir. Sı ise ~~ ~~: Meyve ağaçlarının gölge-
başkasının baskısı olmaksızın serkeşlik leri üzerlerine sarknızş ve meyveleri
ve direnmeden sonra meydana ~gel~~ de aşağı eğdirilmiştir (76/İnsan 14);
?illettir/alçalmadır. Şıı kökten_ J~ J:ı yani onların koparıl!l}~sı_ kolaylaştır,ı,~
')~ fonnlan gelir. ~ suı c4 ~ ~\_j mıştır. Denilir ki; ~'J:ıi ~ ~~ .JY.'il:
~Ji: Şefkatle onlara ziill kanadını ger İşler kendi yolunda gider. -
( 17/İsra 24); yani ~nlara mağlılp olmuş
gibi ol. Bu ayet J:ıli (4 [zal harfinin ~j 1 Z-m-m
kesriyle] de okunmuştur. Yani onlara
karşı yumuşak ol ve onlara boyun eğ . ~s .~.;,~j ~S:_ Onu "kötü_fedim, kötü-
.,'
lemekteyim. ~:ı _j ~_;.:ı..;. ~: O kötü/en-
;;;, ;
J:ı ve J9 denildiği gibi, ;u~ ve ~ de

401
miştir. Allah buyurur ki: LA~:ı.4 lA~ ~i:ı: Kuyruğu dibinden benekl~
l_j_.P.:ı..;.: Yeritmiş ve kovulmuş olarak nip oluşmaya başlayan hunna. ı...,..ıy~:
cehenneme girer (17/İsra 18). Bu ke- Uzun kuyruklu ata ve kuyruğu olan
limedeki iki mimdem biri ya _harfıne kovaya denir. İstiare yoluyla ~.
döndürülerek şöyle denir: ~~~ .G..:.~. pay(hisse anlamında kullanıldığı gibi ,
i'L.~: Kişinin verdiği sözü yerine ı...,..ıy~ de aynı anlamda kullanılmakta
getirmemesinden dolayı yerildİğİ dır. Allah buyurur ki:~,.;~ 1~ 0.1~ 0~
şeydir. ~~. ~i;. ve ~~ formları da ~~~ 'T;j ~: Elbette, bu zulm~
o "' "' .. " "'
aynı anlam dadır: ~ )1.! ~i;. (sl: Ver- denlerin de (geçmiş) arkadaşlarının
diğim bir teminat/sö;:, var; onu ihlal payına benzer bir azap paylan vardır
etme. ;~~i;.~~~: Sahip oldukla- (51/Zariyat 59).

rı teminattan/k~!'iil~!ten dolayı onlara ~S kelimesinin asıl anlamı, bir
bir şeyler ver. 1~ ~~~: Kefaletini yitir- şeyin kuyruğunu tutmaktır: ~S: Kuy-
di. ~~ J.?-.1: Hare-k etsiz adam. i;,S :h: ruğunu tuttum. Bu kelime, bir şeyin
Suyu az kuyu. Şair de şöy le der: kuyruğu nokta-i nazarından akıbeti
L.i\ · •. • ' \" -1.:: . ~~ . ;.. kötü addedilen her fıil için de kullanı
c~ ~'~~~ı.s-~ lSY.J
- ~\ L.JjL.S -w . lır. Bundan dolayı, günaha; ardından
meydana gelecek olan şey dikkate
170- Burunları üzerinde sivilce-
ler görürsün;
alınarak~ /ardıl ve~~ /ceza, diye
isimlendirilir. Bu anlamda Allah bu-
Savaş gününde; büyük karınca
yurur ki:~,.;~ .Gıı ~hli: Allah, onlart
yumurtaları gibi. 477
günahlar; y~i?iiYI;d?n_ y_akaladı (3 / Al-i
~~: Küçük sivileelere benzeyen İmran ll);~~ G~l :Y&: Herbirini ken-
bir_şeydir. Bu kelime kökünün; ;;j~ ve di güna~ı ile )lakaladzk (29/ AnkebCıt
~~olduğu söylenmiştir. 40); .illı ':ı'! .;ı_,.;jlı ~ ~_:ı: Günahları
Allah 'tan başka kim affeder ki? (3 /
y.jj 1 Z-n-b Al-i İmran 135). Bu kelimenin geçtiği
başka ayetler de vardır.
~A.j.;6_:ı ~~~~ ~S /Hayvan ve diğer
şeylerin kuyruğu, bilinen bir şeydir.
~j 1 Z-h-b
Bu kelimeyle sona kalan ve aly~kl
değersiz şeyler de ifade edilir: ~G~I ;.A ~S !Altın: Malumdur.- Bazen ~ S
i'Jill: Onlar toplumun kuyruğudurlar.
.
diye de telaffuz edilir. ~~ J,:?.j: Altın
Sulannın akmasından dolayı, y;ıi;. madeni görüp de dehşete düşen adam.
t)WI: Tepeler arasındaki su yolları,
. ~i:ı, ~~: Altın kaplamalı şey.
sözü bu anlamdan istiare edilmiştir.
~i:.~: Üzerinde altın varmışça
sına sarısının kınnızıya galebe çaldı
477 Bkz. İbn ManzCır, U sd nu 'l-A rab, (ı""~) mad- ğı at.
desi ; İbn Düreyd, Cemhere/u '1-Luğa, I, 80.
402
ı..,..ılA~: Gitmek. ~~~j ~~~ ~~: ~j 1 Z-h-1

Bir şey götürdü.
Bu k~Iim~ hem g .. : ~ ). ' . ..
madde, hem mana konusunda kul- ~ _)\ G.i. ~.

, - Y'
' JS (,)"'
ı>: j:j \ : ' ... :. - . -.
'"<i-'3.Y ('>.!.
lanılır. Onu gördüğünüz gün, her emziren,

Al_lah buyurur ki:~~~ JJ J~j emz,irdiğinden geçer (22/ Hac 2).
_;.j ~): Dedi ki, "Ben Rabbl-~Cf gi- J~j: Üzüntü ve unutkanlık meydana
diyorum." (37/Samı.t 99); ~:ı ~ getiren uğraşıdır. 1~ Falan d- JA~:
t.J.Jll &IJ.j d-: İbrahim 'den korku şey onun dikkatinden kaçtı; \~ ,;j;J
geçince ( Çl!Hfıd 74); ,:ı:,X, Yi~ )li Falan şey onu meşgul etti, denir.
-?ly:...;.. ~: Onlara karşı nefsin
hasret/ere kapılıp gitmesin (35 / Fatır
8). Bu, ölümden kinayedir [yani öl- -
meyesin]. J.Jj: Ağızda tadın olmasıdır..
Bu
" ~ J o "
.ı.ı..l:l.. ·:\~. ı.::_. ıL,..3- ("""":"':"

, .. _. ı...:ı-=-:ı :..<',b..i:ı• .
~ ~ 1·
. u .. Allah kelime, kök itibariyle fazla değil, az
dilerse ;izi-götürür ve yepyeni bir yenen şeyler için kullanılır. Zira fazla
hal~ getirir, _(14/İl)rahim 19); ı)~_:, yenen şeye JSi _denir. Kur'an'da azap
0jJI Ge- ~:ıi (,$~\ ~ ~1: Dediler ki: konusunda J_jj sözcüğü tercih edil-
Bizden tasayı gideren Allah 'a ham- miştir. Bu kelime örf bakımından her
dols,~n {35!Fatır ~4) ; -~~ .Wı ~;.W) ne kadar az yenen şeyler için ise de,
I'·:·L·: :c:L~ - ..::..ll:ı.ll ı:i - · •.q ~<~.; .E
~ r-..J~·=:u _ ... (..)'ll t...i"'-?-Y r-· y çok yenen şeyler için de kullanılabi
ehli beyt! Allah sizdenkiri gidermek lir. Özellikle bu kelimenin zikredil-
ve sizi tertemiz yapmqk istiyor (33 / mesi, bu her iki anlamı da kapsaması
Ahzab 33); ~ ~~~ ~~ ~.:, içindir. Fakat onun azap konusunda
~>~~):;\ \...;,; Onlar~ verdiklerinizin bir kullanılması daha fazladır:
-.
kısmını alıp götürmek için onları sı yi~\ I.,!.J~_: Azdbz tadsınlar diye
kıştzrmayzn (4/Nisa I 9); yani mehrin (4/l)J"isa 56); (,$~1 .JUıı -;.ıı~ ı).J~ ~ ~.:,
: -'~ A...J a !~ ' ..
_: ~: Yalaniayıp
H
veya onlara verdiklerinizin bir kıs uY. Onlara:

mını ele geçirmek için ... durduğunı1z ateş azabını tadıverin. '·'
:<..:.. ~~
ç--":'_,} • .J- ı).~:~~~~ 1..JC'-.~,,
.J
_ _ B'
• 3. ır-
denir (32/Secde 20); ~ yliJI ı).J~
biriniz/e çekişmeyin , yoksa korku- 03~ ~: İnkdrınızdan . dolayı azdbı
ya kapzlırsznız, kuvvetin_iz gider (8/ tadıni (8/Enfftl 35); _iı_)ı ~~ Jt) j~
Enfal 46); ~-.}~ .\ılı ~:ı: Allah on- f-:ı_}jl: Tat bakalım! H~ni sen o~ur
ların nurıt_nu giderdi (2/Bakara 17);
luY,dıtn, _ ~eç~i'!çiin, _ (44/Duhan 49);
~~ll .\ılı ç_\...i ).:,: Allah dilesey- ~'xl ~\~\ fo\ll ;sJ): Siz elbette acı
azpq~ tı;~acaksınız (37/Sftffftt 38);
di elbette işitm~leri,n~_götür~_rd!J_ (~/
Bakara 20); ~ wt.:ı;:JI ~:ı J _#.: ô.,!.J~ ~j: İşte siz şimdi tadın onu
( 8/Enfal 14)· :~~ ~ wıiJı : .. :; :JJ-
"Kötülükler benden gitti" der ( 11/ ,-· - . '~ ; ~ ~ - .J
Hud ıo)
jf:.':ll ~\~\ 03~: Mutlaka onlara o bü-
403
yük azdbdan ayrı olarak, daha yakın ~\ ;ı.:; 0\ ~ 0~yi 0): Gerçek şu
azdbt da tattıracağız (32/Secde 21 ). ki insan azar; ne zaman kendiniyeterli
Bu kelime, rahmet konusun- görürse (96/Al ak 6-7).
da da kullanılmaktadır. Örneğj.n şu
?yetlerde olduğu gibi: 0~'!1 Ui:ıi ~_:,
~.)~:İnsana kendimizd~n bir rah- ~ o .. , ,
'
m et tatttrsak ( 11/HCıd 9); ~Wi:ıi ~ _:, .Jj: İki kısma ayrılır: Birincisi;
.G.,ı.;. ~ıy..;, ~ ~~: Eğer kendisine cins ve nevi isimlerle yapılan nite-
dokunan bir zarardan sonra ona bir lendirilmelerde vasıta olur; zamire
nimet tattırsak ( 1 l!HCıd 9). Ayrıca de_- değil zahir isme muzaf olur; t~sniye
nemek anlamına da gelir: Jl~ 1~ .;j~i: ve cemi yapılır. Müennesi -.:..ı\j; tes-
Onu
,,Q< . ;
sınadtm ' o da sınandr' \~ Jl~ 0~ niyesi ~~_:,~; çoğulu da üi.J~ şeklinde
<GISI l:ıi.J: Falan kişi şunu denedi; ben gelir. .Jj kelimesinin bu çeşidi sadece
de onu, ondan daha fazla denedim. muzaf kullanılır:
Şu ayette, tattınna ve elbisenin ~Wl Jc ~ J~ .Wı ~.J: Fakat
birlikte zikredilmesi, bununla deneme Allah, bütün dlemlere karşı lütufsa-
- - '
ve sı!1ama ~astedildiği içindir: 4.1Jı ~~~~ hibidir (2/Bakara 251 ); LS~l3 ~Y, .Jj:
w_?Jı_:, t~l U..~: Allah onlara açlık ve Üstün akıl sahibi; doğrulup dikildi
korku elbisesi tattırdı (16/Nahl ı 12). (53/Necm 6); ~jı ı,?~i Yq~ınlzğı
Yani Allah, onları açlık ve korkuyu olanlara (2/Bakara 83 ); ($.~ JS ..:_j}.;j
fiilen yaşayacak duruma soktu. Bazı ~ ~: Erdem sahibi herkese er-
larına göre bu ayette iki söz takdir edi- demliliğinin ,karşılıfjını yers in ( 1 ı 1
lir; sanki şöyle denmiştir: Allah onlara Hud 3); ~lQI.J ~_)SJI 4?--?:ı: Yakınlığı
açlık ve korkuyu tattırdı ve onlara bu olanlara ve yetimlere (2/Bakara
ikisinin elbisesini giydirdi. 177); -::'.J.l..!:Jı ~~~ f.# .;_j): O, göğüste
Bu kelime şu ayette rahmet konu- rin içinıfekin[ çok iyi bjlir f8/Enfal
sunda gelmiş, karşısında da isabet söz- 43); ~~~ 2.ı:ı:, ~~ 2.ı:ı 1:g}l~~'.J: On-
cüğü kullanılmıştır:~ 0~'!1 Ui~j I~J GJ.J ları sağ tarafa da sol t~rafa efa çevi-
~~~ ~~ ~ ~ ~,;.~ 0J.J ~ t) :L;:.:; ririz (18/Kehf ı 8); ~ı :ı yi:. 0i 0.J~-_; _:,
.:ı'fo 0\...:.ı.i~\ 0~: Biz insa~a, bizden bir ~ 0}::. ~):Jı: Siz, güçsüzisilahsız
rahmet tattırdığımız zaman ona sevi- olanın size düşmesini_ arzy ediyor-
nir. Ama ellerinin (yapıp) öne sürdüğü dunuz (8/Enfal 7); ~wi ~ıj:ı: ikisinin
işlerden dolayı başlarına bir kötülük de çeşitli ağaçları, meyvalan var
isabet ederse, insan hemen nankör olur (55/Rahman 48).
-
(42/Şüra 48). Bu ayet, insanın kendisi- Anlam bilimcileri; ülj kelimesini
ne verilen en ufak bir nimetle fazla se- istiare yoluyla ister cevher, ister araz
vinip şımardığına dikkat çekmekte ve olsun şey'in kendisinden ibaret adde-
şu ilahi söze de işaret etmektedir: )IS derler; onu elif-lamlı olarak izafesiz
404
ve zamire izafeli olarak kullanırlar; uzak olan şeye (1~) yerine (~1~)
tıpkı nefs ve hassa gibi ele alırlar ve ve (~~) getirilir: ~Gşjı ~~ rJI: E lif.
şöyle derler: .\.Lıi..J ~) .Gı~. Fakat Lam. Jyfim İşte _o_Kitap (2/Bakara
böyle bir şey [fasih] Arap dilinde 1-2); ~\ ~~~ ~ cl)j: İşte o, Allah 'ın
yoktur. ayetlerind_endir ( 18/Kehf 17); 0l ~~
'
Jj'nun ikinci kısmı Tay lügatin~
: .i;.k_
U.Y:'
ı:i~ı -
~ 3
_it..
r---: <lı . ~11~ ' ~ - :(-.~i.
ı.S Y'" ~ . .) ~ \ ·
aittir. Onlar, bu kelimeyi tıpkı (,?:o.\\ O öyledir. Rabbin, halkı habersiz bir
gibi kullanırlar; ref'' nasb, cer, cemi durumda iken ülkeleri zulüm ile he-
ve te'niste aynı lafızla gelir. Örneğin fak etmez (6/En' am 13 1) ve benzeri
şu şiirde bu şekilde gelmiştir: cı:ı~..:,) _iki şekilde kullanılır: Biri;
' '
~J.b JjJ ~_)h Jj ı.S)-!J- ~V~ (\..:,)ve (l:ı)'nin tek bi~ isim gibi,_olma-
'
larıdır. Diğeri ise, (l:ı)'nin ((,?:o.!\) _gibi

-: #
171- Kazdığım ve ördüğüm

o}IJ1asıdır. Birinci şıkka örnek: ı:ı ~
kuyumdur. 478
~Jlii: Neyi soruyorsun? Bu örnekte
Bu söz, -~)1, ~~~~.)h )i tak-
(\..:,) tek başına İstitharn için olmadı
dirindedir (l~)'deki (l:ı) görülen veya
ğından elif'i hazfedilmemiştir; o, (b)
akıl ile bilinen/manevi şeylere işaret
ile birlikte bir isimdir. Şairin şu şiiri
için kullanılır. Müennes için;~, (,?:ı ve
de bu şekildedir:
~ sözcükleri kullanı hr. o~. . ' ı.S~
.. . ' ~Li.
~L - - \~LA -.r: ~- ~ V'l'
_. _ w:.k.
denir; bunlardan sadece ~Li. tesniye
olur ve uGLi. denir. 172- Bildiğin şeyi bırak: ondan
479
uzaklaşacağım.
Allah buyurur ki: ~~~ ı~ ~\)
~ ~ Y.: Şu benden ii;tün yaptığuyı , Bu şiir~~~!~ ~-rj takdirindedir.
gördqn mü? (17/İsra 62); 03~) ~..:, 11\ı 0A \jl.A -ili_,ll..:..;ı.J: Sana neyi infak
';l~l r~: Işte, hesap günü için si::;e edeceklerini soruyorlar (2/Bakar~
sö~ ve;ilen budw! (38/Sad 53); 11\ı 2} ?) (Bu sözün ardından gelen) ~
0~ ~FS (,?~1: Acele isteyip dur- _fo.ll ifadesini mansub okuyanlar, her
duğunuz şey b~tdur işte! (51/Zariyat iki ismi tek bir isim haline getirmiş
14); ı.;;ı_?.L:J Çıl1iı 0): Bunlar iki bü- oluyorlar. Buna göre ayetin takdiri
yüc_üdür (20/T~ha 63) ve benzeri ~~ şöyle olur: .~0~ ~~~i.
0Y.~ ~ ;;J, _)ı ~Glı: İşte yalaniayıp
.. '
~ı ~ şeklinde .~nerfCı okuyanla-
durduğunuz afeş blfdur! (52/TCır 14); ra göre ise; (l:ı), ((,?~1) gibidir, (\..:,) de
: ' .: '-'ı
u.Y' ~
ı:. ' ~
~ ~ ..
·:lı ,: . - . - l'
ı.ş-:- ~ ~~: şte u,
b İstitharn içindir. Bu, duru,mda ayetin
suçluların yalanladığı cehennemdiri takdiri şöyledir: ~0~ ı.,ş~l ~..:,,Şu ayet
(55/Rahman 43). .. ı ed'ır.. 1y.iL§:('.
de boy - J- -.: ıı~ı..;, r"'!""
~o.J y
::i v.;:ı
-~.~ ı~ı
.3
Mesafe veya konum açısından ~_j~l ~L.ıl: Onlara: "Rabbiniz ;,e
478Siııaıı b. Fahl et-Tiil'ye ait bu ~iir için bkz. 479Bkz. ibıı Maıı zür, Lisanu 'l-A rab. (1~) madde-
Suyutl, el-Ferdidu '1-Cediiie , ı, 184. si.
405
indirdi?" dendiği zaman, "Evvelkile- menettim, menetmekteyim.
rin masalları!" der(er (16/Nahl 24). ~llah buyurur ki: ~Jj ~ ~33
Ayette geçen _Y..ı;,Lıi kelimesi merfO c.JIJ_;~ ~IY,I: Onların gerisinde,
o o
ve mansub okunur. (hayvan/arını) sudan meneden iki

kız buldu (28/Kasas 23); yani sudan
~j 1 Z-y-b menetmek için onları uzaklaştırıyor:

!ardı. On' a kadar olan develere .ı ~:ı
'-:-l:l~ !Kurt: Bildik hayvan ismidir. denir.
Bu kelimenin aslı hemze'lidir. Allah
buyurur ki:~~~-~~: Onou kurtyemiş
~ij 1 Z-e-m
(12/Yusuf 17). ~li;, ~.Jl: Kurdu çok
olan yer. 0)ıj ~~: Falan, kiş~nin ko- ~_;jiA ~ (~1: Yeritmiş olarak
yunlarına kurt girdi . 0)\3 ~:ı: Falan oradan çık (7/A'raf 18). Ayette ge-
kişi kötülükte/hahis olmada kurt gibi çen L.:. 3 ji;. kelimesi ı...:,y,i;. /yerilmiş
oldu. b.YI ~~~~:Rüzgar, kurdun ge- anlamındadır.
lişi gibi her taraftan geliverdi. Yavru-
Bu kökten şu formlar gelir .:1:,~
sunu emzirmesi için kurt gibi deveye ı...:,L .G.:.IS.:, ,L.:,~ .;.;.~ı~~.:, ,ı...:,;~~~~ !Onu
göründüğün zaman ~~ vezninde yerdim, yermekteyim.
:;_§~ ~~~~: Deveye kurt gibi görün-
düm, dersin. Şekil olarak kurda ben-
zediği için at eğerinin iki tahtasının J l~l ~~o ~"~
•
birleştiği yerin altına ~~ denir. Zal Harfinin Sonu
~j 3~\ \~ 06- .G:ı~: Onu falan şeyden
406
~\y\ YGş
Ra Harfi
Y.J 1 R-b-b müsebbibi ve kulların maslahatlarını

üstlenen yaratıcı olduklarına inanı
yj: Asıl anlamı
terbiye etmek/ye- yorsunuz.
tiştirmektir.Bu da, bir şeyi olgunluk Rab kelimesi başka bir isme iza-
derecesine ulaşıncaya kadar aşama fe edildiğinde ise, hem Yüce Allah
aşama inşa etmektir. .W.J.J ;~jj ~j: için hem başkası için kullanılır: yj
Onu terbiye etti, denir. Bu anlamda ~Wl: Alemierin Rqbbi ( 1/Fatiha 1);
şöyle denmiştir: "Kureyş ' ten bir ada- ~_j~l ~L!i yj_J ~j 4..llij : Sizin de Rab-
mın beni terbiye etmesi, Hevazın ka- biniz, önceki atalarınızın da Rabbi
bilesinden bir adamın beni terbiye et- olan Allah 'ı (terk mi ediyorsunuz?)
mesinden daha faz la hoşuma gider." 480 (3 7/Satfat 126).
Rab kelimesi, ism-i fdil için Ayrıca ev sahibine -!1~1 ~j /evin
istiare edilen bir mastardır ve tek ba- rabbi· at sahibine de iY"jğ.ll Y j 1atın
ş ına mutlak olarak sadece varlıkların ' -
rabbi, denir. ŞLI ayetlyr ~e bu anlaı-yı,-
maslahatını üstlenen Yüce Allah için dadır: j~ 0~1 ;t..:.,j~ ~j ~ ~p:ıı
kullanıl~r. Örne,ği!l _şı: ayette olduğu ~j: "Rabbinin yanında beni an "
gibi: ~_#. yj_J ~ ö~: Hoş bir ülke, dedi. Ama şeytan rabbine onu ha-
çok bağışlayan Rab! (34/Sebe' 1Ş). tırlatmayı unutturdu (12/Yfısuf 42);
Şu ayet de bu anlam<~: h<!m)eqilir: 'dj ,;jl:.~ ~j JJ eJ: Rabb!ne_ d_ön qe_
'WL.i' 1 : '.'..~q- iS.:ı)Wıı :, , ~:; 0i 1:.::.::;~: Size:
• •..) ~3 - 3 - ona sor ( 1_2JYfısuf 50) . .;j) ~1 j\.i,;, J\.9
"Melekleri ve p eygamberleri rab- (şi~ ~~ ı,Jü "Allah 'a szğznırzm,
ler edinin!" diye emretmez (3 /Al-i rabbim beni güzel bir bannağa ka-
İmran 80); yani ilahlar edinmenizi vuşturmuştur" dedi (12 /Yfısuf 23).
emretmez. Siz ise onların, sebeplerio Kimisine göre Hz. Yusuf bu sözüyle
Yüce Allah'ı, kimisi de kendisini sa-
480Bu sözü, Huneyn savaşında Safvan b. Üıney hiplenen kralı kastetmiştir. Ama Hz.
ye, Ebu Süfyan ' a söy lemi ştir. Bkz. ibnu ' I-
Eslr, Nihôye. ll, 180.
Yusuf'un birinci anlamı kastetmiş
407
olması onun sözüne daha uygundur. yan birçok kişi (31 Al-i İnıran 146).
Kimisine göre ~Li.J, ut:!.J kelime- :,;.~, tıpkı ~L;j gibidir. 4;_;~ mastar-
sine mensuptur. u~ formu da ~ dır; Yüce Allah için kullanılır; ~~_)
kökü~d~n bina edilir; (J.::ic ve :_,ı_JL ise Allah 'tan başkası için k!lllanılı~.
gibi. ~ kökünden ise az gelir; u~ yj kelimesinin çoğulu y~_)i şeklin
bu kökten bina edilir. de _gelir: ~1)1 .;Jıı r-i _P. :_,)_)i:, y4~jj
)~..ili: Çeşitli rabler mi daha iyidir,
Kimisine göre ise ~L!.J, mastar
yoksa tek ve her şeye egemen olan
olan yj kelimesine mensuptur. Bu
Allah mı? (12/Yusuf 39).
da tıpkı hakimibilge kişi gibi ilmi ıs
lah edendir. Kimisi de bu kelimenin Y_) kelimesinin çoğul gelmemesi
yja mensup olduğunu fakat şu an- gerekir, çünkü mutlak söylendiğinde
lama geldiğini söyler: İlim/e nefsini onunla sadece Yüce Allah kastedilir;
terbiye eden. Aslında bu her iki an- fakat ayette hakikatinin olduğu şek
lam da birbirlerini gerektirir; çünkü liyle değil, müşriklerin inançlarına
ilimle nefsini terbiye eden, ilmi de göre çoğullafzıyla gelmiştir. Rab ke-
ıslah etmiş olur. ilmi ıslah eden de limesi örf bakımından sadece Yüce
nefsini de onunla terbiye etmiş olur. Allah için kullanılır. Çoğulu ~) ve
y_;~ şeklinde gelir. Şair şöyle d~r:
Diğer bazıları da bu kelimenin
Rabb'a; yani Yüce Allah'a mensup 173f.A'J- .J ~ ,:6~!) ~ı.S
olduğı:nu söyler. ~L;.J, tıpkı Arapla- \_)~ \~ ı;ı.Sj )~\ ~
rın ~) 1 ilahi sözü gibidir. Bura~aki 173- Onların güvenceleri Behz
(u) harfinin ilave edilmesi, &~ ve kabilesi idi; kandırdz onları;
&~ sözlerindeki ilave gibidir. Hz:
Komşuluk antiaşması ve onlar
A\i. (ra) şöyle demiştir: "~~ ~L;j Gi 48 1
hain bir topluluktu.
~'il: Ben bu ümmetin rabhani 'siyim
Diğer bir şair de şöyle der:
[Allah'a mensup olan bir ferdiyim]."
. ..:Ulı. -.)' ~\
.. : ~~ 1-
Y'' 1,:·,\$ J- _'Vi
Çoğulu ukL;.J şeklinde gelir. Allah ......
buyurur !).i: ~~~~_j .:ı~~Jll ~~ ~)
' '.- :. ~ • : . ~~ ~ ~ ~ l\ o,~
YJU~~U · -'
~~ ~~ j ~'j 1~j (:j:.: Rab biinilerin 174- Sen, veli'ıyetimin kendisine
ve hahamların, onları günah söz söy- verildiği bir insansın ;
lemekten, haram y emekten menetme-
Senden önce ise yetiştiriciler
leri gerekmez miydi? (5 /Maide 63);
beni eğittiler; ancak ben zayi
~~.) ı;_J.; Rabbiiniler alımuz (31
oldum. 482
Al-i İmran 79). Bazıları ~L;j kelime-
sinin SUryani asıllı olduğunu söyler.
48 ı Bu şiir Ebu Zueyb Hüze ll' ye aittir. Bkz.
Bu güzel bir görüştür; nitekim Arap Diviinu '1-Hüzeliyyin, ı , 44; İbn Fari s, Miic-
kelamında da az bulunur. mel, II, 371; İbn Manzür, Lisiinu'l-Arab,
('-,J-!J) maddesi.
'_i::S 0~_;: Kendisini Rabb 'e ada- 482Aıkame ' ye ait bu şiir için bkz. Diviinu Alka-
408
Başkasının veHiyeti ile ilgili an- olan şey için kullanılır. Örl)eğin şu
laşmaya 4..;:~~; fal okiarının toplan- ayette olduğu gibi: l_sjS 0.!~1 ~.J:i ~~
dığı şeye ise :i..;ı~.J denir. yi.J ve ~I.J ~ 1)\S .J1: İnkar edenler zaman
kelimeleri, daha önceki eşten olan zaman, keşke Müslüman olsaydtk,
çocuğun bakımını üstlenen iki eşten diye arzu ederler (15/Hicr 2).
biri için kullanılır. ~_j ve ~.J de söz
konusu çocuk için k~llanılı;: ~~j.J
: ~~ı~~ ·Su1 1-
~< ·.w- lY.' , , ~.. - ış;-Sul·
~ \~< ~~
~.J 1 R-b-h
~ ~ ış; o
Kendileriyle birleştiğiniz hanımları ~~: Alış-verişten kaynaklanan

nızdan doğmuş olup evlerinizde otu- artıştır. Daha sonra bu kelime mecazi
ran üvey kızlarınız (4/Nisa 23). ~j olarak bir çalışmadan elde edilen her
~'-! f-:!~~1: Deriyi yağla ıslah ettim; türlü kazanca isim olmuştur.~-? /kar,
~G ~I.Jjjl ~j: İlact balla ıslah et- kimi zaman malın sahibine kimi za-
tim; ~Y.Y. ~~: Koyulaştzrzlmışlzslah man da malın kendisine nispet edilir:
edilmiş içecek. Şair şöyle der: ~j~ ,:,.;,:.J W: Ticaretleri kiir etmedi
~~~~ ~j ~lS ,;j ~fo _'V o (2/Bakara 16). Şair de şöyle der:
175- Onun için tulumu hurma " G...J-
~
'':W..:,i 1'_sy
.J~..
-;. -\ V'\
özüyle bes/enilen/sürülen yağ gibi 176- Misafirlerini ağzrladtlar;

ol. 483 ne ki, takdir edilmediler. 484
c.,.ı~j:
Buluta denir. Buluta bu is- Bazılarına göre şiirde geçen ~.J,
min verilmesi, bitkiyi yetiştirınesin kuş; diğer bazılarına göre ise içyağ
den dolayıdır. Bu bakış açısıyla yağ anlamındadır. Fakat bana göre bura-
ınura da .J~ !süt denilmiş ve bulut da da ~j kelimesi, kardan elde edilen
süt veren dişiye benzetilmiştir. şeyin ismidir. Tıpkı ~ gibi. ~ ise
'
4..;:~1 ~): Yani bulut devam kendileriyle bölüştürdükleri fal okia-
etti. Bu sözün asıl anlamı; "Bulut, rının ismidir. Buna göre şiirin manası
besleyici oldu." Bu kelimede ikame şöyle olur: "Misafirlerini ağırladılar,
anlamı düşünülerek ve anlaşmanın ama ondan en büyük kar olan övgüyü
kalıcılığına bel}zetilerek şöyle denir: elde edemediler." Bu aynen şu şairin
\~ 0~ 0~ y): Falan kişifalanyer dedikleri gibidir:
de kaldı/ikamet etti. ~.:).) lS~ ~.Ji.J 1~ ~.:.ıl~
y~: Bir şeyin az miktarda oldu- ~~~~\S 0tS ~-'vv
ğunu göstermek ve zaman zaman 177- O beni bol bol övdii ben ise
onu ağırladzm;
me, Haleb basımı, s. 43; İbn Faris, Mücmel,
II, 37 I ; İbn Manzür, Lisdnu 'l~Arab, (..,_,.J)
maddesi. 484Hufaf b. Nüdbe'ye ait bu şiir için bkz. İbn
483 Amr b. Şe's'e ait olan bu şiir için bkz. İbn Düreyd, Cemheretu 'l~Luğa 1, 220; Zemahşerl,
ManzCır, Lisdnu 'l~Arab, (..,_,J) maddesi . Esdsu '!~Be/ağa. s. 15; Mücmel, II, 413.
409
Kazananı yemek olan övgü ne rur ki: -:Jll _j.'ıc ~ 0~) J;Jı ~4.J ~j
' 1 ~ ~
ucuzdur. 485 ~j.'ıc j: Bağlı atlar hazırlayın. Böy-

lece hem Allah 'rn düşmamnı hem
kendi düşmanınızı korkutab~lirsi7:ziz
~.J 1 R-b-s
(8tEntal 60); 1_,~1 lfoi 0:!~1 ~i y
~): İster pahalı veya ucuz 1~\.)j 13 ..Y;Loj: Ey inanan/ar, sabre-
olmasını beklediği bir mal olsun, din ve sabırda yarışın, nöbet tutun
ister yok olmasını ya da meydana (3/AI-i İmran 200).
gelmesini beklediği bir iş olsun, bir :i...h;ıly /Nöbet iki kısımdır: Müs-
şeyi gözetlernek demektir. ~) lümanların sınır bölgelerinde nöbet
~)j 1~ ~~ Jj 1~: Falan şeyi tutmaları ve nefsin bedene olan nö-
gözetledim, d~nir. Allah b:uyurur ki: beti. Zira nefsin bedeni gözetlemesi,
~
,
jJ :G)G ~~ ~_:h ~tfu,_:jlj: Bo-
- - bir sınır noktasına yerleşen ve oranın
şanan kadınlar, kendi kendilerine üç korunması kendisine tevdi edilen
adet süresi beklerler (2/ Bakara 228); kişinin yaptığı iş gibidir. Bu kişi,
0J·:o:·~l ~ F J~ l~j ~: De ki: sorumluluğunu yerine getirmesi ve
"Gözetleyin, ben de sizinle beraber herhangi bir kusurda bulunmaması
.'
gözetleyenlerdenim " (?2/Tfır 31 ); JS gerekir. Bu da tıpkı cihad gibidir. Hz.
' ~ - ;: ~ . :- . ·.~:. • ~li .:l;.i ~i lu : ' ~ - ; ~
v::ı-:.Y-J ~ j ~ c..S • • . c..J~.)J Peygamber (sas) şöyle buyurmakta-
euiıL · L~ ~ d~.illı ~<-.-.. ~·. :j :<: .. De dır: "~~~ ~ ~~~ )h;! ..\;>~yi ~:
" - ··:-' - - - ~ ; : ~L) 1:·
ki: "Bizim için iki güzelliğin birinden Namazdan sonra namazt beklemek
başkasını mı bekliyorsunuz? Biz de bir çeşit ribatfı(': Bir ~işinin kalbi 86
size Allah 'm. kendi katzndan veya güçlenince u;,Wı ~lj 0)t.ğ denir.
,, 1 .- .-o .-
bizim ellerimizle bir azap çarptmna- ~}9 ~ ~.Jj:

Kalplerini şağ-
sznı bekliyoruz (9/Tevbe 52); ~_:hj laml~;ştırmıştık ( 18/Kehf 14); 0i :1 JJ
jılj~l ~: Sizin başımza belalar gel-
o ,... - ... o
~ ~ ~.): Onun kalbini pekjştir-

mesini gözetler (9/Tevbe 98). memiş olsaydık (28/Kasas 1O); .h;ı~j
J , , ... ....
~}9 ~: Kalp/erinize kuvvet ver-

.h:.J 1 R-b-t mek için (8/Enfal 11 ). Bu ayetler şu
tür ayetlere işaret etmektedirler: }>
-. '
!..::"'_).ll ~.): Atı koruma~ için onu l_,~lj~ ~~\ ... ~~\ı?
..
~.l\ Jjl i..Ş~\
. y;
bir yere bağlamaktır. ~~ .b~.} /At ~~) ~ GL;;,ı): O, imanianna iman
zinciri bu anlamdan gelmektedir. katsınlar diye mü 'min/erin kalplerin_e
Koruınaların İkarnetine tahsis edilen huzür indirdi (48/Fetih 4); CJ..Y; ~~ij
yere .b~.} denir. .b~.}; ,:.,s:ı..J ve ~lj ~: Onları kendisinden bir T~uhla des-
fiilierinin mastarıdır. :t.b;ıly formu, teklemiştir (58/Mücadele 22). Zira
~~ forınu gibidir. Allah buyu- onların gönülleri şu ayette belirtildiği
485 Bkz. Müberred, Kitabu '/-Kamil, s. 38. 486Miilik, 1, 326; Nesi\1, 1, 90.
410
şekilde değildi:~~~ ~~lj: Yürekleri şu sözleri bu anlamdandır: .j)ij tU

tamamen boşalmışti ( 14/İbrahim 43 ). ~_)I.J: Falan kişi rab i' de/ilkbahar-
Bv ~ak/ş açısıı;dan şöyle denilmiştir: da ikamet etti. Daha sonra bu söz
tfWi ~lj 0~: Falan kişinin kalbi mecaz! olarak bütün ikiimetler ve
sağlamdzr. bütün zamanlar için kullanılır oldu.
Hata bütün konaklama yerleri de ~j
diye isimlendirildi. Oysa bu kelime
~u 1 R-b-a
asıl itibariyle ilkbahara aittir. ~yi
- -
~.Ji !Dört; 0~.Ji /kırk; ~~ /dörtte ve ~JI, bahar mevsiminde doğan
bir ve t~~ldörder dörder formlarının yavruya denir. Bahar mevsimi, do-
tümü aynı köktendir. Allah buyurur ğumların ilk zamanı olduğundan ve
ki : 1;6 :.i< ~\.) ;U-i: Onlar üçtür, dör- bunun iyi bir şey olmasından dolayı
düncüleri köpekh;ridir (18/Kehf22); gençlerin doğan bütün çocukları için
~ : , . -ii:. ~.)
(S;(.)~
~ . ·.i.: :L:...?-"
: -·i ~ -, ı'+"'.
<~ J~ bu isim istiiire edilmektedir. Şair şöy
~_)~i: Allah; "Ora;ı onlara kırk yıl le der:
boyunca yasaklanmzştır; yeryüzünde c)k-! .;j .jtS ~ ~~ - \ VA
şaşkın şaşkın dp.~aşacalçlar. .. ", dedi 178- Kurtulmuştur genç yaşta
(5/Maide 26); ~ ~.)i: Kırk gece çocuk salıibi olan. 488
(2/Bakara 51 ); FS)~ &.Jıı 06J.J: Bı
t~Y.: Bahar mevsiminde doğan
rakttğtnzzzn dörtte biri on lanndır (4/
yavruya deni~. ~.:; Jı~!~.: Baharda ya-
N isa ı 2); t~~.J ~~.J ~:ikişer, üçer,
ğan yağmur. J;,..:;..llj ~~ ~j: Taşın ve
dörder (4/Nisa 3).
yükün her dört tarafını ele aldı. ~Y.:
~) ~~\ ~j: Joplun;u!1 dör- Kendisiyle eşyanın alındığı _tahta.
düncüsü oldum. ~IY,i t!~ G~i : Mal- ~~~- alınan taşa ~j denir. ~ ~.)\
larının dörtte biri~i aldım. ~~ ~j: ~sözü , ikamet anlamında olabilir;
İpi dört şeritten yaptım. ~-!: Deve- . ~
yanı,
1.: ~
_ lS"'"" e e ..ı ~
...j !B,kl ·..::.::i1 cu
--- 1
lerin susuz bırakılınalan ve humına Taşı aldt anlamında da olabilir. Yani
ile ilgili bir süreyi ifade eder. 487 ~.Ji "sakatlığına rağmen onu al!"
~!: Develerini dördüncü günde suya t~Y.: Liderin ganimetten aldığı
gÖtürdü. ~yj tY.Y. J:?. .J: Adam, dört
dörtte birlik paydır. Bu kelime şu
g ünde b)r gelen hummaya yakalan-
sözden gelmektedir: ~~~ ·~j: Top-
dı. ~~_))'\: Pazar gününden i!ibaren
lum malının dörtte birini aldlln. ~t.;ı.J
gelen dördüncü gündür. ~)1: Dört
kelimesi , liderin malın mirba'nı /
mevsimin dördüncüsüdür. Arapların
dörtte birini alnıasından dolayı lider-
lik için istiiire edilmiştir. Bu anlamda
487 cU, deve lerin üç gün susuz b ı rak ıl ıp dördüncü
gün onları suya salınaya denildiği gibi, dör-
düncü günde gelen hummaya da denir. Bkz. 488 Bkz. İbn Manzfır, Lisanu '1-Arab, (t!.J) mad-
İbn Manzur, Liscinu 'l-A rab. (t!.J) maddesi. des i; İbn Fiiris, Mücmel, ll, 4 I 5.
411
şöyle denilmektedir: r~l ~~.J ~ ~ anlamdandır: ~j :ı.l)1 ~.): Çocuğu
~)lj ;J:.: Falanın dış~nda toplumun yetiştirdim.
liderfiğini kimse yapamaz. Bazılarına göre ~_) fiilinin
~.): Misk kutusuna denir; çünkü aslı, mudaaftır; tahfif için kalbe-
dört tabakadan oluşur veya dört aya- dilmiştir. Tıpkı /·,i\6:; fiilinin, /,:;ih:i
ğı vardır. Her ikisi arasında dört tane şekline dönüştüğü gibi. ~.): Ana
diş olmasından dolayı (köpek dişle mala yapılan artıştır. Ancak şeri
ri) uli;.c:.~.) diye isimlendirilmektedir. atta, (muamelelerde) iki taraftan
t~Y.: Yuvasında dört tane çıkış yeri sadece biri üzerine yapılan artışa
bulunan fareye denir. ~/kertenke tahsis edilmiştir.
lelerin bulunduğu yere :i).';.,;, denildi- Artış
nokta::i nazarından Allah
ği gibi, t~relerin bulunduğu yere de buyurur ki: Ji_J.:.\ ~ ~~ ~.J ~~i L;,j
~Y. ~_)\denir. ~\ ~ ~_>.! ~ (.)"'UI: İnsa.;_ların mal-
ları içinde, artması için verdiğiniz
.J.:.J 1 R-b-v ribii, Allah katında artmaz (30/RCım
39). Yüce Allah; ~~J ~.)ll .J.ıı ~~
Bu kökten oj~.J~ öy_)~ oy.J~ oy_) Sıt.!J....:dl: Allah, ribiiyı mahveder,
- -
öj~j~ formlan gelir. Allah buyurur sadakaları artırır (2/Bakara 276)
· -- \_;. ..:.ıl~ &- · - iı GJ,G:, -i· ·
k ı.·. ~~ sözüyle bereket diye tabir edilen
.) _fo - , .J:.J '-S"': -~ ~-
Onları oturmaya uygun, çeşmeli bir makul artışın ribadan kaldırı ldığına
tepeye yerleştirdik (23/Mü 'minCın dikkat çekınektedir. Bundan dolayı
50). oy_) formu diğerlerinden daha Yüce Allah onun zıddı konusun-
fasihtir; çünkü Araplar~_) derler. ~_) da şöyle buyuqııaktadır: ~ ~i L;,j
0)1j: Falan kişi bir tepeye çıktı. oy_) : -~- ~-'-'\ '' dj_.J· ~ .Wl A...;_ - : :ı..ı :. ölS -..
u~ rA _ - .J u~ -·-! . .J.
/Tepe, ~\_) diye isimlendirilir; sanki Allah 'zn rızasını isteyerek verdiğiniz
o, bir mekanda kendi kendine büyü- zekat(a gelince); işte (onu verenler
müştür. ~.): Arttı, yükseldi fiili de bu sevaplarmı ve mallarını) kat kat ar-
anlamdan gelmektedir. tıranlar~ır (30/Rfım 39).
Allah buyurur ki: ~ d) ~~~ u~.JI: Baldırın iç kısmında ka-
~.J_J ~fo\ cWI: Biz onun üzerine s~ bank iki et parçasıdır. Kişinin yuka-
indirdiğimiz zaman, harekete geçer, rıya doğru çıkışı tasavvur edilerek
kabarır (22/Hac 5). Yani beslenenin nefes darlığına Y..J d~nmiştir. Bun-
arttığı gibi artar. ~\.) l~j ~\ ~~: dan dolayı; cl~\ u,;:,:;~; ;: O uzun
Sel üste çıkan lföpüğü taşıdı (131 uzun nefes alır/zorlukla nefes alır,
Ra' d 17); ~\.) ~ii..\ ~:ı;.~: Allah on/art denir. ~.), ise öncü anlamındadır.
şiddeti gittikçe artan bi~ şekilçte ya- Bu kelimenin sonu hemze ' lidir,
kaladı (69/Hakka 10). ~ ~.)\: Onu dolayısıyla ele aldığımız kavramla
yukarıdan gözetledi. Şu söz de bu alakası yoktur.
412
~J 1 R-t-a dan akıcıve düzgün bir şekilde çık-

-: "~
ı:ıas_ıdır.
Allah buyurur ki: 0\.)Sli ~j_J
~.): Bu kelimenin asıl anlamı hay- ~.):i: Kur 'an 'z güzel ve düzgün oku
van yiyeceğidir. Bu kökten ~.>.ı ~j (73/Müzemmil 4); ~j ôı.ilij.J: Onu
L,;j}J \.C. (i}J \.C..)~: Çayırda atladı, otla- tane tane okuduk (25/Furkan 32).
maktadzr, forıniarı gelir. Allah buyurur
ki: <,;lj.J ~.:H: Bol bol yesin, oynasın
[J 1 R-e-c
(12/Yılsuf 12). Bu kelimeyle çokça
yemek kastedildiğinde istiare yoluyla t.J: Bir şeyi sallayıp rahatsız et-
insanlar için de kullanılır. Şair teşbih mektir. ~.)~ .\..:?.. j: Onu şiddetle sarstı,
yoluyla şöyle der: o da sarszldt, denir. Allah buyurur ki:
~j~.;j ~ I~).J _\V'\ t4-.J J,:.:;~i ~~ 1~): Yer şiddetle sarsıl
179- Etimle baş başa kalınca, dığı zaman (56/Vakıa 4). Bu tıpkı şu
onu yer. 489 ayet gibidir: ~IJjJ.=.:;~i sıJ)j 1~): Yer

Hayvanlar için ~lj, t8}; insanlar o müthiş sarsıntıyla sarsıldığı zaman
için ise ()~lj formları kullanılır. {99/Zilz.al _ 1). ~.?. j: Titrem~ktir.
.. T Y..J
'4- ' - ~ .... : Ça lka lanan o~d u; .ı.,u
.. . t.:...
4-ı.?. j: Titreyen kadın. .G.iS :;!: t?
~J 1 R-t-k Sözü birbirine karıştı.~_;.,.}: Olduğu
yerde çalkalanıp bulanan az su.
~.): Birleştirmek ve yapıştırmak
tır; bu, doğuştan da olabilir, sonra:
dan da. Allah buyurur ki: ~I.JWI 0i ~J 1 R-e-z
~~X;~~ ~j WLS ~:;0ı.:ı: Gökler ve
_?..j: Bu kelimenin asıl anlamı
yer bitişik idi, biz onları ayırdık (211
Enbiya 30). '"lij: Ferci bitişik kadın. titremektir. Bu c;nlamdan şöyle de-
nilmektedir: ).?.) ~ l~j _wi j..j:
1~ ~ ~~.J ~lj 0~: Falan kişi, şu işi
akdetmekte ve çözmektedir. Deve titredi. Deve birbirine yakın
adım atıp güçsüzlükten dolayı titre-
diğinde ~I.:?..J :iJG denir. Recez vezni
JjJ 1 R-t-1 de buna benzetilmiştir; çünkü cüz-
leri birbirine yakındır ve okunurkep
Ji.): Bir şeyi bir doğrul,ta s~ra
dil titremektedir. Bu tür şii re o.)_i.:;i,
lamak ve düzenlemektir. J:ij J?.j · ı·ı: d enır. .- ...J·ı _,· u,_-~' y.
~
· ...?.-' ~ "' "'
·· .J:
- Fa1an
~ .J
uli.:..~i: Dişleri düzgün diziimiş
kişi recez ölçüsü ile şiir yazdı veya
~dam, denir. Jı:ij: Kelimenin ağız-
okudu.
Bu kökten ism-i fail; j.,..lj, )~j,
489Süveyd b. Ebi Kahil'e ait bu şiir için bkz. ~jl~j
- şeklinde gelir. J.i..J
, -
~ yi:OC ~
Mufaddaliyyat, s. 198; ibn Manzür, Lisanu 'l- ~\: Onlar için sarsan ve acık/ı bir
Arab, (c?.J) maddesi.
413
ceza vardır
(34/Seb_e'. 5) ayetinde şans okiarı şeytan işi birer pisliktir
geçen.;..~ kelimesi, :U)j: sarsıntı ke- (5/Maide 90). Rics/pis şey dört açı
limesi gibidir. Yine Allah buyurur ki: dan olur: Mizaç, akıl, şer'/din veya
.,Wl V"
: 1'-" 4..:,<li ~
.R-.J _..../'"' 0..
JA,\ ~
i.:: UY
:.i.:, ı_jl
_)-lA • bunların tümü açısından; örneğin,
0) ',~] 1)\.S ~: Yoldan- çıktıkları - için: leş gibi . Zira leş, hem mizaç, hem
biz bu kentin üzerine gökten sarsan akıl, hem de şer' açısından tiksinti
bir azap indireceğiz (29/Ankebılt 34). duyulan bir şeydir. Şer' açısından
_?.A.~_A.jli.J: Rücz'den sakın (74/Müd- pislik örneği: içki ve kumar. Bun-
dessir 5). Kimisine göre rücz'den ka- ların akıl açısından da pis oldukları
sıt puttur. Bazıları ise onun günahtan söylenmektedir.
kinaye olduğunu söyler. Yüce Allah Nitekim Yüce Allah bu hususa
günahı, varacağı sonuçla isimlendir- şöyle işaret eder: ~ ~ _Y.Sj ~)3:
miştir. Tıpkı yağmurun iç-yağ diye Şarap ve kumarın günahları yarar-
isimlendirilmesi gibi. larından daha büyüktür (2/Bakara
~< - :l_'.ı a.:. .,wı : ~<·.i.:: j'·:' - 219). Zira akıl, günahı yararından
- ;;<U ı:--~ .- V"~ ~.J
~~~ ..?..~F ~~j: Sizi temizlemek, fazla olan şeyden kaçınınayı gerek-
şeytanın riczini sizden gidermek için tirir. Ayrıca Yüce Allah kafirleri rics/
gökten üzerinize yağmur indiriyordu pislik diye nitelendirmiştir; çünkü
(8/Enfal 11). İlgili maddede açıklan şi_rk akıl b~kıı:nı~dan en ,~ötü şeydir
dığı üzere şeytandan kasıt şehvettir.
'1 ı..:..i. • '-.:ıı ·.. . -. . _ı;; . : :ıl\ L:i .
(S': • ~ ("i-' _;! l)-"' y ~~ ~ (.):1 _ .J
~~: Kalplerinde maraz olanlara
- Bazıları, Yüce Allah'm, ~.J
;;; ;
~~~ sözünden Şeytanın çağırdığı gelince, inen sure onların pisliğine

kütUr, iftira ve fesad gibi şeyleri kas- pislik ekl?r (9/Tevbe 125); ~j
tettiğini söyler. ;; .}\..:?..~: İçine taşların 0~ ~ 0:!~1 Jc ~.)ll : Allah, pisliği,
konulduğu bir bezdir; hevdec/tahtıre aklını kullanmayanlar üzerine bıra
van eğildiğinde, onun iki tarafından kır (10/Yfmus 100). Bazılarına göre
birine asılır. Ona bu ismin verilmesi, ayette geçen ~yl'ten kasıt, pislik-
tasavvur edilen onun hareket ve sal- tir, diğer bazılarına göre ise a_zap~ır;
lantısmdan dolayıdır. tıpkı şu ayet gibi: wı ı).:,i 0,ı~1 ~~ t;1
~ 0fip1: Ey ina~anlar! Müşrik
ler bir pisliktir (9/Tevbe 28).
~_; 1 R-e-s
Şer' açısından pislik örneği:~ jl
. ~.J.. .G~.. .J:!fo: Yahut domuz eti- ki o
~.J: Kirli _şeydir. ~.J ~.) /Kir- " ..
li ada~; U.\.:?.) J\..:?..~ /Kirli adamlar, gerçektenpistir- (6/En'am 145). Şid-

denir: Bu anl.amda .All_a h buyu~ur !5i: detli sese de; ~.J ve _}....J denir. ~
~\......:a..i~l
. '. ·- --ıı .J- ~
.J- ~ '··-~ııwıı :-y:(.):1 :ıııı
. _J-lA _ ~ -
: ~iG U.~.): Şiddetli gÜrleyen . deve. ~~
~~ 6:)·.ıı ~ ~ ~:ol ~'ij~lj: Ey ina- L}.ı~jj ~1.): Şiddetli şimşek çakan
nan/ar, şarap, kumar, dikili taşlar, bulut.
414
~J 1 R-c-a (2/Bakara 28). 490 Bu kelime ~j- an,

lamından da gelebilir: 0.P..J:i 9) ~:
tJ.... _): Başlanılan yere geri dön- Sonra O 'na döndüriileceksiniz (21
mektir; veya ister mekan, fıil veya Baka_ra 28). 491 ~ 0.Pfj l.ı.J;! ı;ı.:ı
söz olsun başlangıç noktasını takdir ~\ ~): Şu günden sakının ki, o gün
etmektir. Bu dönüş, varlığın bizzat Allah 'a döndürüleceksiniz (2/Ba-
kendisiyle, bir cüziyle veya bir fiiliy- kara 281) ayeti, ta harfinin fetha ve
le olur. Şu halde tY.--_) dönüş tür. ~ j: zammıyla okunmuştur. 492
İade etmektir. ~ j ve ~} boşanma 0~~ filaJ: Belki dönerler
ve öldükten sonra tekrar dünyaya (71A'raf 168); yani. gi:ina~ta!] döner-
gelmek ile ilgili kullanılmaktadır. ; ' ' ' 'ıl ~
ler. ~->.! .<\Liıl:&lAi:i.:ı" ı..:: T- - .
•.. .J9 lS""""' f"..? _).
~Y~ ~):10~: Falan kişi tekrar dö- Helak ettiğimiz herhangi bir toplu-
nüşe iman eder, denir. t ~ .J ise, göç mun, bir daha geri dönmesi hararndır
ettikten sonra kuşun tekrar dönmesi- (asla mümkün değildir!) (21/Enbiya
ni ifade eder. 95); yani onların tövbe etmelerini ve
Şu ~ye~ler dö!lüş ile ilgilidirler: günahlardan dönmelerini haram et-
~~~ __,.ll ~j 0:ıl: Eğer Medine 'ye mişiz/yasaklamışız.
dönersek (63/Münafıkun 8); ~ Bu ayet, aşağıdaki ayette de be-
~~ Jı I_P.j: Babalarına döndüklf!- lirtildiği gibi ölümden sonra tövbe-
rl~~e -(12/Yusuf 63); ~;, ~j ı..=.lj nin olamayacağına işaret etmektedir:
~ J§ ~!: Musa, kaymine 4!i':'ünce ı~;~~~ ~"ljj ~~~~~:Onlara:
(7 1A'raf 150); ~~~ı_g ~~~~ ~ ~ 0).J: "Arkanıza dönün de bir ışık arayın. "
Eğer size: '"Dönün " denirse dönün
denir (57/Hadid 13). 0~yJI ~~ f>-!:
(24/Nur 28). ~j ı:OS d- ~j Falan Elçiler ne ile dönecekler (27 /Nemi
şeyden geri döndüm; yi~\ ~j:
Cevap verdim, denir.
35). Bu ayette geç~n eY.
fiili t_P.._) 1
dönmek veya ~I_F.JI ~ j /cevabın gel-
Şu ayetler bu anlamdadır: 0~ mesi sözünden gelmektedir. Şu ayet
~~U, J) .\lıı .~li)j: Eğer Allah, seni de aym anlamdadır: J) ~ ~~
onlardan bir topluluğun yanına döf!- J~l ~: Suçu birbirlerinin üzerine
dürürse (9/Tevbe 83); ~.>4 .uıı __,.!): atarla~ (34/Sebe' 31 ).
Hepinizin dönüşü_ Allqh_'adır (5/
Maide 48); ~)ı ~:,; ~) 01: Dö'}iiŞ,
490 {~~j 9!~} Bu Ya'kub'un kıraatidir. Bkz .
Rabbinedir (96/ Al ak 8); ~j ~) ~ İrşcidu '1-Mübtedi ve Tezkiralu '1-Miintehi, s.
~.>4: Sonra dönüşünüz O'nadır (6/ 215 .
En'am 164). 491 {0,P.j 9ı ~} Bu Nafı', İbn Keslr, Ebu
Amr, Asım ve Ebu Ca'fer'in kıraatidir. Bkz.
Bu ayette geçen e Yı kelimes~ Dimyati, ithcifs. 131.
tY.--_) anlamından gelmiş olabilir: ~ 492 Ya'kub ve Ebu Amr ili'nın fethi ile; diğerleri
0-P.) 9ı: Sonra O 'na döneceksiniz ise zammı ile okumuşlardır. Bkz. İrşôdu '1-
Mübtedi, s. 215; Dimyati, İthôfs . 131.
415
.)_P..);ı \~L, ):,j~ ~ J) ~: Sonra t~.J'den gelir vefliil (ism-i fail) an-
bir yan~ çekil, verecekleri cevaba laınındadır.
Veya ~_)'den gelir; bu
bak {27/Neınl 28) ayeti sadece ~_) durumda ise mef'ül (ism-i ınef'fıl)
'-:-li.?.JI ifadesinden gelir. Şu ayetler anlamında olur.
de bu anlaındadır: ~~ ~! ~Y. Jı.J ~_) 4:?.:
Çözüldükten sonra
0~yJI ~.);ı~ ~):=>ili: Be~, .onlara bfr tekrar örülen elbise/zırh. Bu kelime
hediye göndereyim de elçilerin ne ile hayvan için kullanıldığında, "sefer-
döneceklerin_e bakayım (27/Neınl den sefere götürülen" anlaınındaqır.
35); ~yi ..:;.ıLı ~WI_j: Dönüşlü göğe Bunun müennesi, ~_)gelir.~_) A..!ı:ı
andolsun (86/Tarık ll); yani yağ
murlu göğe. Yağınura ~ _) denmesi,
şeklinde de gelmektedir. r
~> Za-
yıf düşmüş deveden kinayedir. ~_)
rüzgarın değindiği suyu geri çevirdi- kelimesi, söz için kullanıldığında
ğinden dolayıdır. sahibine geri iade edilen veya tekrar
Gölete de ~_) denmesi, ya için- edilen konuşma anlaınındadır.
deki yağmur suyu ile isimlendiril-
mesinden veya dalgalarının gidip
~J/R-c-f
gelmesinden ve kendi yata~ı_ndaki
dönüşümünden dolayıdır. ~~ ~ w.?._): Şiddetli sarsıntı dır. ~ _)
t.P.-_}:.: On~~ sözüne cevap verilme- J.,:._:,~i: Yeryüzü şiddetli sarsıldı;~_)
di. t.P.-_):. 4-l A..!l:ı: Ku11anılg_ıktan sonra yjı: Deniz şiddetli dalga/andı; ~
satılabilen hayvan. ~\_) :i.!G: Erkeğin ~~_):Çok da,lgalı deniz, denir. Allah
dölünü kal:ml etmeyip geri. çeviren buyurur ki: ~Iyi ~j ~~: O gün
J)
dişi deve. ~k,J] ~ ;J;! ~_)i: Kının o sarsıntı sarsar (79/Naziat 6); ~~
dan çekmek için elini kılıcına uzattı. jt.;ı.;Jı_j ~_:,~i ~.:ı;i: O gün yer ve dağ
t~.J~: Geri çekme. Kişi, erkek deve- ~q; sarsılır (73 /M üzeının i1 14); ~h~
leri satıp dişi develeri satın aldığında ~.)ll: Bunun üzerine hemen onları,
~) ~_)~ denir. Bu eylemde, fiili bir o sarsıntı yakaladı (7 1A'rM 78).
dönüş alınasa da anlam olarak var
wl;._)]: Fiilen veya sözlü olarak
sayılmıştır.
kargaşa Çıkarmaktır. , Bu aı;ıla!T!da
B ın · ' 1_) ..jl ~~-
· · i.JY...::..
o
'_j
o ••
.uı DI· Allah 'a
' o o ' o
Allah buyurur ki:~~~ ı) ~~I.J:
o o
aidiz ve O 'na döneceğiz, dediğinde Şehirde kötü h,aber_ler fayaf},~ar (33/

0~ ~fo! denir. ~j: Kur'an oku- Ahzab 60). ~ı ~)L;, ~ı_j'JII: Yalan
ınada ve şarkı İcra etmede makam ile haberler fitnelerin döllendikleri yer-
sesin terennüm edilmesi ve bir sözün lerdir, denir.
iki veya daha fazla tekrar edilmesi-
dir. Ezan ile ilgili ~) kelimesi de
~J 1 R-c-1
bu anlaındadır. ~_):İnsan ve hayvan
dışkısından kinayedir. Bu kelime
J:?. _): İnsanların erkeğine denir.
416
!3und~fl ~o~~yı ~Ilah buyurur ki: )j şeklinde gelir. Tıpkı ~.)gibi. J~ .J de

~• .J- o'Uk:J
. - : '-
l.5.Lı o~: Eğer o peygam- yŞI.)'in çoğulu '-:-ltS.J gibidir.~.) J?.J:
beri bir melek kılsaydık kuşkusuz Yürümeye güç yeti~en adam. ~j ke-
onu bir adam şeklinde yapardık (61 !i~esirıjn ç<_>ğulu ~.J şeklinde-gelir:
En'am 9). wt.;ıs ~ jl 'i4-}: Yaya veya binek üzerin-
Eğer kadın bazı
hususlarda erde (2/Bakara 239).
keğe benziyorsa ona ~j denir. Şair Ayrıca Bu kelime ~j ve ;;i;...)
şöyle der: formlarında da çoğul olur.' ~)L;..j ~y;..;
~Jll ~Y, 1_)1l+.1 ~ _\ A, Taşlık ara~i: Zorluğuyla ayakları tut-
180- Onlar erkeksi kadının şere
maktadır. ~!l; B~yaz ayaklı at, ayağı
büyük olan. ;;L.::J\ wl?..): Koyunu ayak-
fine önem vermediler. 493
larıyla astım. J:?..-! kelimesi, çekirge
Ayrıca J?.j erkeklik ve kişiliği
sürüsü ve insanın zamanı /dönemi
tam o)an, anl~mına_ da gelir: ~ .. ~j
iç:iı; istiare edilmiştir. ~.J )i. ~~ 0tS
~ J.:?.j ~~~ ~i: Kentin en uzak 0)\!: Bu falan kişinin za~anınqaydt!
yerinden bir adam koşarak geldi (36/
dtjYfemindeydi, denilir; tıpkı l>"ij .:sk.
Yasin 20)·' 0 _;r-
·..c. ·.~ Ji : ~ :• ·~~ - J-,;: _
' -
.ı,_j\...:..ı\
,.
:-.c F'ır ·avn aı

J:: - lY.' lY.' _,.. ~.) \..!l j
~ ·z esinden imanını
0)\! denildiği gibi. Ayrıca J:?.. .J: su ya-
..: ~
tağı için de kullanılır. Tekili iı.;..jdir.
gizleyen mü 'min bir adam şöyle dedi
Su yatağına bu ismin verilmesi
(40/Mü'min 28). Bu ayetlerde geçen - '
tıpkı ~li;.diye isimlendirilmesi gibi-
J?.j kelimesinin yiğitlik ve salelbet
dir. Semizotuna da~ .J denir; çünkü
~nlaı~ınd~ o~ı'l!ası d~~a uygundur.
ayakaltında biter. ~)tSi\ ~.)1: Sözü
,;Jll ~j J~ 0i ~j 0fol: Siz 'benim
düşünmeden ayakta söyledi/irticalen
Rabbim Allah 'tır' diyen bir adamı nu
ölrjürec,eks_iniz? (40/Mü'min 28). 0~
konuştu. ~-/~ ~ U.)ıl ~.J!: At rah-
van ve hızlı yürüyüş arasında gitti.
~)1 ~.)i: Şu iki adamdan en güçlü
olanı, falan kişidir. ~)\ ~): Adam bineğİnden
i~d.i. B~na benzetilerek şöyle denir:
J:?..-? /Ayak: Canlıların çoğunda
.HI ~ J:?.. ): Ayaklarıyla -kement gibi
o}?-n _belli, organ. Allah buyurur ki:
bir, şey l~ullanmadan- kuyuya indi.
~.)i_J ~ J_).Y: l~lj: Meshedin
)~1 ~.Y: Güneş gökten inişe geç-
başlarınızı ve bilekiere kadar ayak-
ti; ~anki bineğİnden inmiş gibi. ~.)
larınızt (yıkayın) (5/Maide 6). "Yaya
~ y_.:.;: Sanki o, ayağına kadar saçını
yürüdü", anlamlarındaki ~j ve ~lj
sarkıtmış_tır. ~ .J:-ı: Ateşin üstündeki
kelimeleri J:?../den türemiŞtir. Ayrıca
tencere. ~\ ~-:): Sütten kesilmiş
~\.)kelimesi, kamil erkek anlamına
deve yavrusunu annesiyle gönder-
da gelir. ~\.)'nin çoğulu, :U~j ve J:?..j
dim. Bununla sanki ona bir ayak sağ
lamış oldum.
493 Bkz. İbn ManzGr, Lisiinu 'l-A rab, (J?.J) mad-
desi.
417
~-.J 1 R-e-m ~.)lı,:) b).\ıı 0-:- ~\.,ı :,~:;,'Ü: Kovulmuş
Şeytandan Allah·~ stğın (16/Nahl
r4--;->: Taş. ~j: Taşlamak. ~ ~_) 98); ~j ~~ ~ t.Ji...~: Çık oradan;
~_P..Y,: Taşlandı; o, taşlanmıştır, denir. çünkü sen kovuldun (15 /Hicr 34).
Allah buyurur ki: t) ~ ~ ~ ~ ı)~ Kayan yıldızlar ile ilgili de şöyle
~_H.yjı 0-:- ~ )5: Dediler: "Ey Nuh! · .L\·,\ıı
b uyurmak ta d ır: ~ .. _Gı..?..J
'' ij,li_;,. .3:
·
Eğer bu işe son vermezsen, mutlaka Onları, şeytanlar için taşlamalar
taşlananlardan olacaksın (26/Şu'ara yaptık (67/Mülk 5).
116); yani en kötü şekilde öldürülen- ~ _) ve ~ _) mezar taşlarıdır;
lerden olacaksın. ~~j ~.Jl.J: db.i.:; bunlar mezar anlamında da kullanı
Kabilen olmasaydı
seni taşlardık (lll lırlar. Çağulu r4-.) ve ~_) şeklinde
H u~ d 91) ; r~~
~ '' ·- ~< ·.i..: ı '.:1:.. ·. : ı .• :ı
~ J~ u: ("t-1;: gelir. ~ı ~j: Mezarın üzerine taş
Onlar sizi ellerine geçirirlerse taşla koydum.
yarak öldürürler ( 18/Kehf 20).
Hadiste şöyle geçmektedir: '";/
~_), istiare yoluyla zan, evham, t..Ş_). ı~j: Kabrimin üstüne taş
sövme ve kovma anlamlarında da k~ymayın." 495 41.Y>; tıpkı ;ij~ti;. gibi,
kullanılır;' önıeği_n , şu ay~-tt~ ol~u~u istiare yoluyla şiddetli
sövme anla-
gibi: 2_;_,]~.) ~ ~ı_) :ij)li 2.J_,J# mında kullanılır. u~ formundaki
~L ~• .J~~~
- ~: '.\( '' ' L-::~:
-': 0 ! ..
:·· : naruç u~) de bu anlamdan gelmektedir.
kişidir; dördüncüleri de köpekleri-
dir" diyecekler; yine: "Beş kişidir;
altıncıları köpekleridir " diyecekler.
4--.J 1 R-e-v
Bu, gaybı taşlamaktır (gayb hakkın
4- j: Kuyu, gök ve benzeı:i şeylerin
da tahmin yürütmektir) (18/ Kehf22).
kenarına dep. ir: Ç9ğı:lu ~4- _)i şeklinde
Şair de şöyle der:
gelir: ~4-) ..)i d.Wı.J: Melek de gö-
' -.'..lı c.::..ı..ı~L 1 : :•..: • ' LO . -18 1
~..r- - ··- :~ _)k> J ğün kenarlarındadır (69/Hakka 17).
181- Savaşla ilgili bu sözüm "4-j: Mutluluğun olduğu şeyin mey-
tahmini değildir. 494 da:ıa gelme~ini ~~rektiren zandır. ı..;,
~ ~_}.?Al_) ,_;,;;,-?~~: Andolsun l.)l9_j ~ 6-.?..J:i '1 ~: Size ne oluy or ki,
seni taşlarımf Uzun bir zaman ben- Allah için saygı ummuyorsunuz?
den uzak dur! (l 9/Meryem 46); yani (71/NCıh 13). Bazıları bu ayeti; "Size
seninle ilgili hoşuna gitmeyen bir şey ne oluyor ki, Allah'tan korkmuyorsu-
·· 1erım.
soy . ' y'.ıı u: ~j
~ .. · : Hay ır1ar dan nuz." şeklinde tefsir etmişler ve buna
ve mele-i a'la'nın mertebelerinden delil olarak da şu şiiri getirmişlerdir:
kovulmuş şeytan. Allah buyurur ki:
495 Bkz. ibnu'I-Esir, Nihdye. ll, 205. Bu söz,
494 Z ühey r b. Ebi Sülmii ' ya ait bu ş iir için bk z. Abdullah b. M uğa ffel' in vasiyetinde yer
Divanu Ziiheyr, Diiru Sad ır, Beyrut, s. 8 I; alm aktadır. Bzk. Cari bu '/-Hadis, IV, 289;
Nalıhas , Şerhu 'l-Kasiıidi~-Tis'i, 1, 112. Zemahşeri, Faik, ll , 4 7.
418
~ ~~_j ~ ci:->-ı ~ hlı .; :;; :.J 1~! zıddıiçin istiare edildiği gibi. Allah
~l_.ıC c.,.ı) ~ _' A" - buyurur ki:·\·.;,.)~ J.,:_;'Jı ~ dl...i:.:
182- Arı onu soktuğunda, onun Yeryüzü, tüm genişliğine r;ğmen on-
sokmasından korkmaz. lara dar gelmişti (9/Tevbe 118).
Ve onunla ahitleşmiştir arı kova- Misafıri çok gelene; :G11 ~.J 0~:
nmda, çalışan arılar. 496 fafan kişinin avlusu geniştir, denir.
)(..i.i_:.ı ~Yı:, 9en}ş b~r yer ~dindin (hoş
Bu kelimenin bu şekilde yo-
geldin): ·<ı ~
l_,llj .~U\• i _,lt....:, ~. · ~ · - 'i
ru~lanmasının gerekçesi, ç.\..:?..J ve ' . .)A
w~ kelimelerinin aniamca birbir-

~~Ya 'i ~i ~: Merhdbd - otmasın
onlara (Yerleri geniş olmasın, rahat
lerine bağlı olmalarıdır. Allah bu-
yurur ki: (ı_?._>.ı ~ \.A ~\ ~ 0-.?.)J: yüzü görmesinler). Onlar ateşe gire-
ceklerdir. Dediler ki: "Hayw, asıl size
Siz, onların Allah 'tan ummadığını
merhaba olmasın, (asıl siz rahat yüzü
u_muyorsunuz ( 4/Nisa 104); 2u?.i.J
görmeyin) (38/Sad 59-60).
~\ f't (ı~~: Bir kısmı da umutla-
rı Allah 'zn emrine bağlı kalmıştır
(9/Tevbe 106). ~_)/ R-h-k
;ijUıı ~): Devenin yavrula- ,,
~.) ~ 0~: Onlara,
f' _J=-A
ma zaman ı yaklaştı. Bu sözün asıl
mühUrlü bi~ rahik'ten içiri/ir (83/
anlamı şudur: Deve, sahibine yav-
Mutaffifin 25); yani hamr'den/şa
rulama zamanının yaklaştığının
raptan.
ümidini vermektedir. ui.J....Ji: Ümit
etmenin verdiği iç açıcılığı/sevinci
veren kırmızı renk anlamındadır. ~_) 1 R-h-1
J;;..J: Üzerine b inmek için devenin

~_) 1 R-h-b üstüne konulan şeydir. Bu kelimey-
le kimi zaman deve, kimi zaman da
~.J: Yer genişliğidir. ~~ ~.J 1
evde üzerinde oturulan şey kastedi !ir.
Meci~ alanı, bu anlamdan -gelmekte-
Çoğulu, Jb.J şeklinge gelir: ~ı# J-§)
dir. _)ıjjı ~ j: Ev geniş oldu. Bu keli-
~Go.~ ~ ~~ 1~1: Yusuf, emri
me istiare yoluyla midesi geniş olanlar
altındakilere dedi ki: " Onların bedel
için kullanılmaktadır.~~~ j: Midesi
olarak getirdiklerini yüklerinin içine
geniş, denir. Ayrıca söz konusu kelime
koyun " ( l 2/Y tlsuf 62). :ill._): Göç/
göğsü geniş olanlar için de istiare edi-
yolculukanlamına gelir: ç.t:G.ı\ ii.;..J
lir; tıpkı ~ /dar kelimesinin bunun
~I.J: Kış ve yaz yolculukları ( l 06f
Kureyş 2).
496Bu şiir Ebü Zueyb Hüzell'ye aittir. Bkz. Y.Jı ~J Devenin üzerine
Divônu '1-Hüzeliyyin, 1, 44; Ebü U bey de,
semerini koydum. .Y.Jı J;...Jl: Deve
Meôni '!-Kur 'an, ı , 275.
419
semizleşti; şişmanlığından ve hör- ralıim 'i yarattığmda ona şöyle dedi:
gücünden dolayı sanki üzerinde bir Ben Rahmanım, sen de rahims in. Se-
semer vardır. 4.): Onu göçürdüm, nin ismini kendi ismimden türettim.
yani yerinden giderdim._ Seyahat Seni birleştireni ben de birleştiririm,
etmeye elverişli deveye :iJ::.I.J denir. seni keseni ben de keser im. " 497
4.b.ı_j: Göçmesine yardım etti. ~Yı: Bu hadis yukarıda söyledikleri-
Üzerinde seıner resimlerinin bulun- mize işaret etmektedir ki o da şudur:
duğu elbise. Rahmet iki anlamı içerir: İncelik/du
yarlılık ve ihsan. Yüce Allah insan-
~J 1 R-h-m ların tabiatma inceliği yerleştirmiş,

ihsanı ise kendine ait kılmıştır.
1'"7.): Kadın rahmi/Döl yatağı. ~iY,) 1'"7.) lafzı ~.)'ten geldiği gibi,
(._?_):Rahminden şikayet eden kadın. insanlarda varolan anlamı da Allah
!'"7.J, bu anlamdan istiare yoluyla ak- için olan anlamından gelmektedir.
rabalar için kullanılmaktadır. Çün- Böylece söz konusu iki kelimenin la-
kü akrabaların tümü aynı rahimden fızlarındaki uygunluk gibi, anlamları
çıkmışlardır. Bu kökten 1'"7.) ve ~~ da birbirine uymaktadır.
formları gelmektedir. Allah buyurur
~.)ve ~.)formları tıpkıut..,;,~ ve
ki: LÜ~ ~)\.:,:Daha merhametli (18/
!":!~ formları gibidir. ~.) Allah ' tan
Kehf8l).
başkası için kullanılamaz. Çünkü bu
~.): Rahmet edilene iyilik yap- kelimenin anlamı sadece O'nun için
mayı gerektiren bir hassasiyettir/du- söz konusu olabilir. Zira her şeyi rah-
yarlılıktır. Bu kelime, bazen sadece metiyle kuşatan O'dur.
rikkat/duyarlılık, bazen de rikkatten
~.)ise, Allah'tan başkası için de
soyutlanmış ihsan anlamında kulla-
kullanılır; o da fazla merhamet sah!-
nılır. Örneğin; G~ .\..llı ~.): Allahfalan Allah buyurur ki: 0J
bi olan' kişidir. -..
kişiye rahmet etsin. ~
~.) ~_P- .lJ.\1: Allah çok affedici, çok

Bu kelime, Yüce Allah'ın sıfatı merhamet edicidir (2/Bakara 182).
olarak ge ldiğinde onunla rikkat/ince- Allah, Hz. Peygaı;n~~r'i qe şöyl~ nite_~
lik değil, sadece ihsan kastedilir. Bu lendirmektedir: ~~ ~ JY:..) ~.,ı_;. :ısı
anlamda rivayet edilmiştir ki; Rah- : . :_ ~it..ı :<·.i;. • . . ~ .. \..,;, ~
~ _,...... . ~ (.)-<":!__?- ~ _.,
•.. .
yy
met, Allah'tan nimet ve lütutlardır; ~.) ~_,_}_): Andolsun, içinizden size
insanlardan ise incelik ve şefkattir. bir Resul gelmiştir. Sizi rahatsız eden
Hz. Peygamber'in Yüce Allah'ın şey onu da üzer. Çok düşkündür size.
diliyle zikrettiği_ şu hadis bu anlam- Mü 'minlere karş1 pek şefkatli ve mer-
dadır: ",~_)11 Gi :.:J ~~yi~~~~
~J~'~l~~ı,:.,~~ .;·,,~yl~i.:,
$~?;;ı:,~ ,:ı;6§ ~.J ,~_:,: Yüce Allah 497Hakiın,Müstedrek, IV, 157; Ahmed, Müsned,
HN: 1680.
420
lıametlidir (9/Tevbe 128). Yani yumuşak seyir, yumuşak

Denilir ki; Yüce Allah dünya- esen rüzgar gibidir. ~Li...Y. U..); yani,
da Rahman, ahirette ise Rahim'dir. hızlı koşan, uzun adım atan at. Bu söz,
Zira O'nun ihsanı, dünyada mü'min (ı_;. ~ /Hızlı ko_şan at, ifadesinden
ve kafirlerin tümünü kapsamakta; gelmektedir. ~.)i ~: Onu gevşettim.
ahirette ise sadece mü'minlere aittir.
Bu anlal)ldaJ\llah buyurur ki: ~jj ·U 1 R-d-d
: :.;_ : :ili ~~
uy..ı,ı ı..>:l_. • :(.,?'. "-",. JS ~J
:. . -: Ralı -
metim her şeyi kapsam1ştır; onu ko- ~j: Bir şeyin bizzat kendisini veya
runan/ara yazacağım (71A'raf I 56). hallerinden biriyle geri çevirmektir.
Bu ayet, ilahi rahmetİn dünyada hem .ii _Jıj ,Gj_:ı j: Onu geri döndürdüm, o
mü'min hem kafirleri kapsadığına, da geri döndü, denir.. Allah buyurur
ahirette ise sadece mü'minlere has ki: ~pı ~~\ Lf ~~ ~.J:i ~_j: O'nun
olduğuna işaret eder. aza bı suçlu toplumdan geri çevrilmez
(6/En'am 147).
l.i..J 1 R-h-v Bizzat geri çevrilmeye örnek:
.Gı:. ı~ ~ ıJSw I.J~.J .JJ.J: Geri gön-
,'G._): Yumuşak esen rüzgar. Bu deri/selerdi yine men 'olundukları
kelime~~~~ /Yumuşak şey, sözün- şeyi yapmaya dönerierdi ( 6/En 'am
den gelmektedir. Bu kökten fıil, ~j 28); {-~:1\c ~jjı ~ ~jJj ~: Sonra on-
J..Y. şeklinde gelir. Allah buyurur lar üzerinde size tekrar egemenlik
ki: J~,j; ~ti.._) ~f~ '-?~ 6ıJI .;j G_)..-j verdik ( 17 /İs ra 6); .)c lA.JJ.J: Onlar!
~L..:::.l: Biz, rüzgarı onun emrine ver- ba,na getirin (38/Sad 33); Jı ô~j:ı_J
dik. Onun buyruğuyla dilediği yöne ~\: Böylece biz onu annesine geri
yı(muşakç_a akıp giderdi (38/Sad 36). döndürdiilf (28/Kasas 13); j) lQ ~
~\ ,:. ,:!.;_)\ /Perdeyi aşağıya salıver ~j Sı~~~~ ~.J: Ah ne olurdu keşke
dim, sözü de bu anlamdan gelmekte- biz (dünyaya) geri döndiirülseydik
dir. Perdenin aşağıya salıverilmesin de Rabbimizin ayetlerini yalanla-
den de ul>. . ~ ~Li...)). 1Kurdun salıveril- masaydık (6/En'am 27).
mesi, sözü istiare edilmiştir. 498 Daha önce üzerinde olunan hale
Ebu Züeyb şöyle der: çevrilmeye örnek: \~ 0! \fo\ 0.1~1 ~~-~
tfo _Ji~ ~j-' Ai : Li.. ,J;ı~:,:;~
ı..>:l-->':"
- •• 1-
-
\. :
~< ~~~ ~ r.J
:l - ~U:
,- \J..r-'
·.~( ı..>:l
: ~\· . .
Ey iman edenler! Şayet siz kdfirlere
184- O uysaldır, hızlı
itaat ederseniz, onlar sizi, ökçeleriniz
gitmektedir. 499
üstüne geri çevirir/er/dininizden dön-
498Bu ifade İmruu'l-Kays'ın bir beytinde geç- dürürler (31Al-i İmran 149).
mektedir. Bkz. Divan' ı, s. ı ı 9; N ah has,
Şerhu'l-Kasdidi"t-Tis 'i. ı, 36.
499Bkz. Di va nu 'l-Hüzeliyyin, ı ı, ı6; İbn Far is, Mücmel, ll, 426.
421
~ jı_) ~ ~ ~J~ 0)_j: Eğer işaret ettiler; ellerini peygamberlerin
Allah sana bir hayır dil es e, O 'nun ağızlarına koyup onları susturdular.
keremini geri çevirecek yoktur (10/ Bu konuda j_J kelimesinin kullanıl
Yunus 107); yani onu uzaklaştıracak ması, sözü edilen kişilerin bu eylemi
ve ona engel olacak kimse yoktl!r. peş peşe yaptıklarına işaret etmek
Şu ayet de aynı anlamdadır: yl:ıi. içindir.
~JJ.J.4 Y.f:.: Geri çevrilmez azdb (ll/ ki : :._("i ~ · - ·.i <-ı~\ Ji\ : •..:;( j -
- . c.Y.' r-J J: y . - c.Y.' ~ _j
Hud 76). ı...;, ki : · ~:ı .iıc : ı~ n.~
- . c.Y.' ~ - - c.Y.' .)
:<.·.1..4Jı
1- ...
Yüce Allah'a dönüş de bu kısım ~~ ~ ~: Kitab ehlinin çoğu, hak
dandır: ıp, 0~-x ı)_j Jı .:.ı.~~~ ~) kendilerine apaçık belli olduktan
ı:.ı~:.~ ~: Rabbtme . döndürülürsem sonra içlerindeki çekememezlikten
de orada daha iyisini bulurum ( 18/ ötürü, sizi imanınızdan sonra küfre
Kehf 36); ~:ıı 5!:.1\_J ': •:1;\ı ~li. J)6J~j ~: döndürmeyi arzu ederler (2/Bakara
Sonra görünmeyeni ve görüneni bi- 109); yani siz onu terk ettikten sonra
len Allah 'a döndürüleceksiniz (621 tekrar sizi küfür haline döndürmek
Cuma 8); ~~ (.A~Y. ~~ J) IJ~~ ~: isterler._ Şu ayet de bu anlamdad_ır: ~
Sonra gerçek Mevlaları olan Allah 'a 1Y.J
:. 1 U:l_ : ılı_y: 1~U.
: ~\ c.Y.' ~. ~_:: : 1 1-J-lA :
~ -ı U:l ~\
_ 1:
~
~~
döndürülürler (6/En'am 62). Bu 0:!jtS ~\.A,ı) ~ ~J~_>.ı ~~1: Ey ina-

ayetlerdeki :ı.J, şu ayetteki ~_) gibi- nan/m; eğer Ehl-i kitaptan bir kıs
dir: fJJ4.j 4) ~: Sonra O 'na döndü- mına uyacak olursanız, imanınızdan
rüleceksiniz (2/Bakara 28). sonra, sizi döndürüp kdfir yaparlar
Bazılarına göre :ı.J/döniiş iki fark- (3 /Al-i İmran 100).
lı anlama gelir: Biri, Yüce Allah'ın .ıi~.J!-•j .J: Gelinen yola tekrar geri
şu sözüyle işaret ettiği şeye insanlan dönmektir. Fakat ;;j.J kelimesi sadece
döndürmektir: ~~ ~_j ~~;~).i, ~: küfür anlamında kullanılır. .ıi~.J! ise
Sizi o yerden yarattık, s izi tekrar ona hem küfür hem başkası için kullgnı
döndüreceğiz (20/Taha 55). İkincisi; lır. Allah buyurur ki: Jı:. IJ~.JI 0:!~1 0ı
O'nun insanları, şu sözüyle işaret et- ~-?~:ıi: Arka/arına (yine eski kiifiirle~
tiği payata döndünnektir: ~~ ~) rine) dönenler(47/Muh~ml.l1ed25); l;!
lS)..\ ~):";: Bir kez daha sizi o~dan çı ~~V:-~~~ 0.;. ı;;,ı 0:!~1 ~1: Ey ina-
kartacağız (20/Taha 55). Aslında bu nan/ar, sizden kim dininden dönerse
her iki anlam da söz konusu kelimenin (5/Maide 54). Bu, İsHim'dan küfre
genel anlamına dahil iki durumdur. dönmektir. Bu ayet de aynı anlamda-
~ı)\~~~~ IJ~): Ellerini ağız dır: ]tS ~_j ,.:ı_~~~~ V:-~ J~~ 0.;._j:
larına götürdüler (14/İbrahim 9). Bu Sizden kim dininden döner ve kdfir
ayet şu şekillerde yorumlanmaktadır: olarak ölürse (2/Bakara 217).
Öfkelerinden parmaklarını ısırdılar; Konuyla ilgili diğer bazı ayetler:
Susmayı ima edip elleriyle ağızlarına ~ ~.J~ı ~ 1~.)1.9: Tekrar izleri-
422
ni takibederek geriye _dön~üler ( 18/ uJ.,; 1 R-d-f

Kehf 64); ~ ~_)~~~ ı.)i. ıJJ:i~ı 0:!~ı 0!
lS~ı W~ Lı ~: Kendilerine doğr~
, o ' . ~
w~.): Tabi olan. ~i_y,Jı ~..ı.): Ka-
yol belli olduktan sonra arka/arına dın kalçası. w~ı): Peş peşe g~lmek.
(yine eski kiifürlerine)_dönenler (471 w~ıj: Arkadan gelen. w~Y, : Başkası
Muhammed 25); ~ıici Jc
~)J: Ök- nı geride bırakan öndeki kişi. Allah
çelerimiz üzerinde gerisin_geri)!e_'!'İ buyuru~ ki:. ~~ ~~ ~ ~~~ Jl
dpne!im? (6/En'am 71); ı.)i. ıJJ:i.J:i ':/j ~~j.:ı ~)Wı ~: Rabbiniz: ''Ben size
~-?~~i: Arkanıza dönmeyin (5/Maide birbiri ardınca bin melek ile yardım
21 ). Yani bir şeyin doğruluğunu is- edeceğim, " diye duanızı kabul bu-
patladıktan ve iyi olduğunu bild*ten yurmuştu (8/Enfal 9). Ebu Ubeyde,
sonra on~an vazgeçmeyin. ~\.:?.. 01 ci ayette geçen ~~Yı kelimesinin "daha
ı-~-~·u ·- ı.:: ;wı ~·
.J ~3~
·...-.ıı. M.UJ...decı· sonra gelenler" anlamıncia olduğunu
gelip gömleğiyüzünün üstüne bıra söylemekte;~~_) ve ..jj.)i kelimeleri-
kınca, gözü derhal görür hale geldi ni de anlamdaş saymaktadır. Şair de
(12/Yüsuf 96). Yani görme yetisi bu anlamda şöyle der:
kendisine geri döndü [tekrar görme- -.~q ci:l
G....)-'-' ·i ~ı-·_)_,.,.....
- .J ·...:lı ıSı' _' M
ye başladı]. 185- Cevza '(ikizler burcu),
Denir ki; u)ti <>
J!
1~ ~ ~~ ~~j_):
, •• Süreyya 'n ın ardından geldiğinde. 501
Şu konuda karar vermeyi falan kişiye
Diğer bazılan ise, bu kelimeye,
havale ettim., Bı: anlamda ~lla!1 b\1- "Başka melekleri ardiarına koyan me-
yurur l<.i: J) ~)j ~_;u_)lı ~l ~J:l.J _Jlj lekler" şeklinde anlam verirler. Böylece
~;~ı: Onu R~sul'e ve içlerindeki ayette sözü edilen mü'minler, iki bin
sorumluluk sahiplerine götürmüş ol- melekle desteklenmiş demektir. Bazıla
salardı (4/Nisa 83); ı:~~ ~j~ 0~ rına göre de ~~Yı sözü ile, düşmanın
~_;u.).lıj .ili ı Jı ~J~.J Eg~r h~rhangi btr kalbine korku salan askerlerin önünde-
şeyde anlaşmazlzğa düşerseniz, onu
ki melekler kastedilmiştir.
Allah 'a ve Elçiye götürün (4/Nisa
Bu kelime; 502~Y. şeklinde de
59). ~)lS ~ ;jı.J: Sözünü kendisine
okunmuştur. Yani "her insanın peşine
iade etti, denir.
birmelek bırakıldı." Ayrıca 503 ~.Yı şek
Hadiste şöyle geçmektedir: "u~ı linde de okunmuştur. Ash, ~~Y,'dir.
uıjı)?'; 500 yani, alıcı ve satıcını~ her Ta, dal harfine dağınedildi ve ta'nin
biri aldığını geri verir. ~)'i ~j.): Dt:-
venin art arda su içmesi:- ~UJI- s.ı:ı):
Deve su içmekten şişti/memesi büyü- 501 Şair, Huzeyıne b. Nehd. Bkz. İbn Manzur,
dü. t.GJı j_}i:.!: Malı geri istedi.

Lisanu'l-Arab, (w~..!) maddesi; Feyruziibıldl,
Besair, lll, 63.
502Bu, Niifı, Ebu Ca'fer ve Ya'kub' un kıraatidir.
503 Halil'in okuduğu şaz bir kıraattir. Bkz.
500Ahıned, Müsned, 1, 466. Nehhas, İ 'rabu '!-Kur 'Cin, 1, 667.
423
harekesi dal'in üzerine getirildi. Al-i etti; ~~Y, ~ı..;_;:.,: Gitmeyen bulut.
İmran ~ure~inde_ d~ ~öy_te buyr.ulın~~-
• L • '
tadır: ~..J ~~u ~U. ~~ y..ı ..ı,
' • i • -. , :.1j - . :_ ~ 11 J ..... \
ı'.:. : ı 1-. : .1 -.:'~1 : w~I:G~
IJJ 1 R-d-e
J~ U , ~ U:::Y-" - - ~ •• - .
~ .-.•~ ~j f$·,_
;
,:,2 \~ ~_)~ ~ fS,)ı:ü \fo~
, Cl ,'
ıo:ı..J: Yardım etmek için başkasına
~~ ~)Wl ~ ~~l: O zaman sen uyan kişi: ~'ı:a) \~J-! -~ .\L..:.ı~: Onu
mü 'minlere: ''Rabbinizin, size. indirif- benimle birlikte, beni doğru/ayan bir
miş üç bin melek ile yardım etmesi, size yarçltmcı olarak gönder (28/Kasas 34).
yetmez mi?" diyordun. Evet, sabreder, ~i.:ı..)i: Ona destek oldu. Aslında ~'I..Ş~j de
korunursanız; onlar hemen şu daki- ıo:ı..J gibidir; ancak o, geriye kalan kqtü
kada üzerinize gelseler, Rabbiniz size şeyler ~nlamında bilinmektedir. _ i~j
nişanlı beşbin melekle yardım eder (3/ ~~ı.:ıj ~~1: Şey kötü oldu; ~ı..Ş~j ~: O
Al-i İmran 124-125) . kötüdür, denir. tS.:ıj: Yok olmak; i..Şj):
.(iı_:): Onu atın terkisine/arkama
- . Yok olmakla yüz yüze gelmektir.
bindirdiın. wi.)..J: Binilen terki . ~ ~\.) Allah buyurur ki: ı~ı.:J~..,;, .Ge.~ 1..,;,3
~~) S/3 ~~ı): -Terkiye bineni/binici- '-'J): O aşağıya doğru-yuvarlanırken
nin arkasına bineni kabul etmeyen malı kendisine hiç fayda vermez (921
hayvan; Y.,\ ~j.:J~ ~lj ~l?-: Biri geldi,_ Ley 111) .-- ~ı - ı:.~ :·~: -ı: :..:~~~
- ' C:" J "t!':' ~Y- U" ı..;ı-- ..
on~tl'} peşinden de başka biri; ~ı .:ı..)i '-'.:ıj! ~I.Jk: Ona inanmayzp hevesine
~).:.ll: Kralların yerine geçenler. uyanlar seni ondan saptırmasın, SO'}~
ra başüstü dii;şersin (20/Taha 16); JLS
f'JJ 1 R-d-m Uı~j
-
~~ 0!- ~G: Allah 'a andolsun, az
kalsın sen beni de malıvedecektin (3 71
r:ıj: B<;>şlu,ğu _ taşla kapatmaktır: Saffat 56). oı.:ıy: Taşların kendisiyle kı
~Jj 1 ;r·:1:'J
f<':):' ~i: Sizinle onlar ara- rıldığı ve onları yere düşürdüğü taştır.
sında sağlam bir sed yapayım (18/
Kehf 95). A!
kelimesi, o~Yı ! Yıkzk
duvardan düşen şey; bazılarına göre
de r.:ıy, !Örülenlyamalanan anlamın J~j ve Jl~..): Kötülüğünden do-
dadır. Şair şöyle der: lay! is!e!'lmeyen şey: Jı ~_:; ~ ~3
f'J~ ~ ~ ıy_lıı j.)ti. j.i, -' A '\ ~\ J,:ı.J\: Sizden bazıları örnrün en
186- Şair/er, birbirine eklenen düşkün ça_ğınc;ı kadqr ,Ya_şa!ıl~r ~ 16/
söz mü bzraktılar? 504 Nahl 70); W~\) ;.A 0,;~1 ~) , sı;:,·;ı dil.) l,;,j
~~~~.:ı): Humması devam i..Şiyl .Ş~L!: Sana bizim basit görüşiii

ayak takımlarımızdan başkasının
uyrj_uğuny Ştör_nyüyo;_uz, (ll/Hud 27);
504Anter'ye ait olan bu şiir için bkz. Divdnu An- &Jlj_)~l ·ik+ilj dil &>~i I)IJ: Dediler ki:
tere, s. 15; Nah has, Şerh u 'l-Kasdidi ~- Tis 'i, ll, "Sana bayağı kimseler uymuşken biz
5; İbn Manzur, Lisdnu 'l-A rab, (~~_;)maddesi.
424
sm'}_a _inanır mtytz?_ (26/Şu'anl ll ı). getirsin (18/Kehf 19); yani beslenile-
u):ı_ji kelimesj, J~)'in çoğuludur. ce~ yjyecek. lJ·_:.,:, tlb
~ '-?~~ ~ıj
?~ ı.!j-!: Birbirine girmiş kat kat to-
JjJ 1 R-z-k murcuklarz olan yüksek hurma ağaç
Iarz yetiştirdik Kul!ara rızık olmas ı
LÜ): Kimi zaman dünya veya için (50/Kaf l 0-11 ). Kimisine göre bu
ahiretteki bağış; kimi zaman kısmet/ ayette geçen rızk kelimesinden gıda
pay; kimi zaman da mideye ulaşan ve · kastedilmektedir. Ayrıca söz konusu
o,n~n!a. besl~~ilen şey anlamına gelir. kelimenin yenen, içilen ve kullanılan
~~ Jj-j 01.hl.:.Jı ~i: Sultan askerin şeyler gibi genel bir anlama hamledil-
maaştnz verdi; ~ ~j_), Bana ilim mesi de mümkündür. Zira bütün bun-
- ' -
veri{di,, dt?nir~, Atlah buyur4r ki: ıfoij lar topraktan çıkmaktadır. Yüce Allah
~yJI r~<lıi ~ :i~:lY.'r
-··L:;.. u_. :.l~.J.J
> ~·B'-
_. t bunu da gökten indirdiği yağmurla
riniz kendisirte ölüm gelmeden önce, gerçek leşti rmektedi r.
size verdiğimiz rızıktan sadaka verin Yüce Allah ahiretteki bağışla il-
( 63/Münafikttn 1O); yani mal, makam gili de şöyle buyurmaktadır: 0!:,.;:; 'x}
ve ilimden. , " ~- ~~~
~) ' JJ. Gı-y ·j .illı
- ~ ... ~·ı -"':"'
1·:~:U:!_:ılı
Şu aY,etler de aynı anlamdadır: 6.,!]_>.!: Allah yolunda- 6ldürülenleri
0~ ~~Jj ~j: Kendilerine verdi- ölüler sanma; hayır, onlar diridir/er,
ğimiz r!zıktan infak ederler (2/Bakara Rableri katmda rızıklanmaktadırlar
3); ~~Jj La u~ ~ \fo: Size rızık (3/Al-i İmran 169). Yani Allah, üzer-
olarak verdik/erimizin temiz olqnla- lerine uhrevi nimetleri akıtmaktadır.
rmcft?;n y_JY~rl:. (2/Bakara ı 72); 0P3 Şu ayet de aynı anlamdadır: ~j.) ~}
0Y.:ı.s.J ~i ~j-!: Rızkımzı, ya!anlama- 1j .~:,ç j ~ fl
~: Orada sabah akşam
mzdan ibaret mi kılıyorsunuz? (56/ rızıkları hazırdır ( 19/Meryem 62). 0!
Vakıa 82). Yani nimetten payınızı, ya- ~ı ~~ı.J~ jıjJı). 4.iıı: Şüphesiz rızık
lan söylemeye çalışmaktan ibaret mi veren, güç ve kuvvet sahibi olan an-
kılıyorsunuz? cak Allah 'tır ( 51 /Zari yat 5 8).
~j-! "Wl_)}: Gökte rızkınız var Bu ayetteki rızık,
genel anlamda-
( 5 ı /Zariyat 22). Kimisine göre bu dır. J)IJı; rızkı yaratan, onu veren ve
ayetten kasıt, canlıların kendisiyle ona sebep olan anlamlarında kullanı
hayat bulduğu yağmurdur. Onun tıpkı lır ki, o da Yüce Allah'tır. Bu kelime,
şu_ ayet gibi olduğ,u _söylenmektedir: rızkın ulaşılmasında s~bep olan insan
-/~ ~La "Wl :Y, G1)ij: Gökten belli için de kullanılır. Jıj_yı ise sadece
ölçüde bir su indirdik (23/Mü'minCın Yüce Allah için kullanılır.
18). Kimisine göre ise bu ayet, nasi- .~ ..~ T .;j ~:;·.\: -- -,. 1..ü 1: .;, ~(\lık_;, - .
ı...J::":-! Y._ \""' I...)A.J tY':! ~1 . .J.
bin kader ile belirlendiğine işarettir. Orada size ve sizin rızıklarını vere-
~ ~~ ~~: Ondan size bir azık mediğiniz kimselere geçim yolları
425
sağladık (15/Hicr 20); yani rızıkla lün suyu çekildi ve toprağın altına
rını verınede sebep olamadığınız ve girdi. rWı ~~Iyi: İlınin hakikatini
bunda herhangi bir fonksiyonunuzun bilen ve şüpheye kapılmayan kişi. Şu
olmadığı kimselere. ayette nitelikleri zikredilenler ilimde
~JJ ~ ~:,! ~ L:. ~~ cu~ ~ 0J~J kök salanlardır: ~ ~Y,..jj ~'-!\fo] 0,ı~l
: ~.L::,--_
LJ~
~- ~
J .. ~J
· '~~-- ,::.ı\'WI
J - J
: ·
(.Y'. IY,G.J;i ~: Allah 'a ve Resüziine iman
Allah 'tan başka, göklerden ve yerden eden, ondan sonra asla şüpheye düş
kendileri için hiçbir rızık veremeye- meyenlerdir (49/Hucunit 15). Şu ayet
cek ve bunu asla yapamayacak olan de aynı, hususla ilgilidir: 0h1Jll uŞJ
şeylere mi tapıyorlar? (16/Nahl 73). ..cl:Jı
.. .
Jy·~ i L:...ı} LJ~Y.
: ! : • : ! :•_lı -
LJ~.r-' J
, ·~ _\. lı -
~ \-"" ~
.
Yani, onlar rızık konusunqa hiçbir şe ~~ ~ J)l L:.j: Fakat içlerinde~ ilim-
kilde sebeb olamazlar. ~~ J).)): As- de derinleşmiş olanlar ve mü 'min/er,
kerler maaşlarını aldılar. :iiJj: Askere
sana indirilene ve senden önce indi-
tek bir seferde verilen [ikramiye].
rilene inanırlar (4/N isa 162).
~J 1 R-s-s
~J 1 R-s-1
U..Jll yb....::.l:
Ress halkı (50/Kaf
12). J..yl'in bir vadi ismi olduğu söy- J.:.ıj: Asıl anlamı ,
teenni ile git-
lenmektedir. Şair şöyle der: ı;nektir. ~ j ;ijG: Rahat seyreden deve.
-~~1 ..J\S ' Jll '-? J\- Y.-.1 tY:>
: ' - _'AV ~IY, J,ı): Yumuşak/rahat koşan de-
~ _.. u-ı J
veler. ~~~~ JY,..yi /Gönderilen elçi,
187- Ağız için el ne ise, onlar da
sözü bu anlamdan gelmektedir. Ba-
Ress vadisi için öyledir. 505
zen bu kelimenin "rıfk/yumaşaklık"
0-ıj
kelimesinin asıl anlamı, bir
anlamı düşünülerek birine teenni i!e
şeyde varolan az miktardaki izdir.
~areket etmesi emredildi ğinde ; ~
Şöyle denir: ~~L:..j~:Haqerin
~J denir. Kimi zaman da onun
birazını/baş/m duydum;~~~\ U.,j
~: Sözün bendeki az k~lzntısı; i?-.j "gönderilen" anlamı düşünülerek
~ ~ L:..J:, Hummanın belirtilerini ondan JY.. j sözcüğü türetil ir. JY,.. j
hissetti. /.j~ll U..~: Ölü defnedildi ve bazen de taşınan söz anlamında kul-
somut bir şey iken sadece izi kaldı. l anılır. Bu anlamda şair şöyle der:
' - ~ - d v; r.\ ~j_ ' AA
~Y....J~.
~J 1 R-s-h 188- Dikkat et! Ebü Hafi 'a bir

mektup ulaştır. 506
:~1 tY..~: Bir şeyin ,sağlam bir Kimi zaman da sözün ve mesaj ın
şekilde yerleşmesidir. _>.ı~ ı ~ j : Gö-
taşıyıcı sı anl amında kullanılır. JY,.. j
/Elçi kelimesi, hem tekil hem çoğul
505Züheyr b. Ebi" Sülma'ya ait bu şiir için bkz.
Divanu Züheyr, s. 77; Nahhas, Şerhu'I-Kasaidi't
Tis'i, 1, 105. 506Bkz. (J) ) maddesi .
426
anlamlarına gelir. Tekil anlamında Hayır (işitiriz)ve yanlarındaki elçi-

Allah buyurur ki: ~ J~.J ~.,L?. ~ lerimiz de yaptıkları her şeyi yazar-
~i: Andolsun, içinizden size bir lar (43/Zuhruf 80).
elçi gelmiştir (9/Tevbe 128). Çoğul Şu ayetlerde is~, nebifpeygamber
anlamında da şöyle buyurmaktadır: kastedilmektedir: J~.J 'Jj ~ LO.J:
~wı ~j J~j ıJı '1~: Deyin ki: "Biz Muhammed, sadece qir, elçidir {31
(ilemlerin Rabbi~in elçileriyiz" (26/ Al-i İmran 14;4); LO ~ J~.)lı '+.!1 y
Şu'ara 16). ~j ~ ~) J)l: Ey Elçi, Rabbinden
Şair şöyle der: sana indi;ile~i duyur (5 /M aide 67).
;.. ı- . o.:lı J...,- jo~l Lô':
: il:,- : ~--• ~ı' ~...;-- Biz
~ır.~~~ ~.)lı P. J ~ı~~ L):!.)_ J U:!~
- - J
y.:Jı -' i\~ elçileri sadece müjdeciler ve uyarıcı-

lar olarak göndeririz (6/En'am 48)
189- Benden ona mesaj götür;
ayetindeki ~~~kelimesi, Allah'ın
elçilerin en iyisi;
hem melek hem insanlardan olan el-
Sözü her yönüyle en iyi bilendir. 507 çileri anlamına gelir.
J_,.:. j
kelimesinin çoğul u J,.:, ,1 şek- 1 .,......,...
1-.:.ı-J '-::-l
.. ı-,',Lıı:
... lY' ı1( 'ı·.•.ııı:~\G
_,....., ı.>- ~
' j' ..
linde gelir.~~ J,.:,,j /Allah 'zn Resulleri
~L.:::ı:
Ey elçiler, güzel şeylerden ye-
sözünden bazen melekler bazen de yin ve yararlı iş yapın (23/Mü'minun
peygamberler kastedilir. Şu ayetlerde 51). Bazılarına göre bu ayette kas-
melek kastedilmektedir: tedilenler, Peygamber ve seçkin
~j.J~jJ~.G): O (Kur 'an), şüp sahabesidir/arkadaşlarıdır. Onlar,
hesi~ degerli, bir elçinin (Cebrail 'inj Peygamberle çok yakın ilişkide ol-
getirdiği sözdür (81/Tekvir 19); 'u) dukları için J,.:,,j /elçiler diye isim-
~) 1~ ~j J,.:.ıj: Biz Rabbinin
0J lendirilmişlerdir. Tıpkı el-Mühelleb 508
elçileriyiz. Onlar sana asla zarar v~ ve çocuklarının, el-Mehalibe diye
remezler. (p!Hud 81); Ul.:.ıj ~.,4- \..:J,j isimlendirildikleri gibi.
~~(Ş':' \..b): Elçilerimiz Lüt 'a gelince
JL:..J) !Göndermek kelimesi, hem
o-~lar yüzünden kaygı/andı ( ll /Hud insanlar- için, hem hoşa giden ve git-
77); lSA~ ~IY.) Ul.:.ıj ~.,L?. ~.J: El- meyen şeyler için kullanılır. Bu da
çilerimiz İbrahim 'e (oğlu olacağına kimi zaman teshir (isteğe bağlı ol-
dair) müjdeyi g(}tirdikleri z;aman (29/ maksızın) ile olmaktadır. Rüzg_~r '{e
Ankebut 31 ); ıJ'). -;.ı~_J.Jı_J: Andol- yağmurun gönderilmesi gibi: uı.::...)i_J
sun birbiri ardın ca gönderilenlere l.)lj~ ;.~:ıle ~~1: Gökten üstlerine bol
(77/Murselat 1); 0J!~S) ~jj ill.:.ıj,J ~:
508Mühelleb b. Ebi Sufra, Haccac b. Yusuf'un

507Eblı Zueyb Hüzell'ye ait bu şiir için bkz. Horasan valisi idi. Haricllerle yapılan sa-
Diwinu 'l-Hüzeliyyin, I, 44; Feyrlızabiidl, vaşlarda önemli katkıları olmuştu. Bkz. İbn
Besair, III, 70; İbn Manzlır, Lisanu 'l-Arab, Hallikan, Vefeyatu 'l-A 'yan, V, 350; İbnu'l
(..illi) maddesi. Imad, Şezeratu 'z-Zeheb, I, 95.
427
bol yağmur göndermiştik (6/En 'am j~) u..)~ 1~1 j~ ~j -190
6). Kimi zaman da seçme yetisine 190- Hiçbir dağ da yerinde dur-
sahip olanların gönderilmeleriyle olmaz, kazıklar çakılmadan. 509
maktadır. Elçileri yollamak gibi:
~Iy ~L:...:J\ ~~ !Bulut kaztkia-
~b~.; ~ ~_>.!j: Size koruyucu rını çaktı [yani bulut dur,up :Y.~ğmur
melekler gönderir ( 6/ E~' am 61 ); yağdırdı], sözü tıpkı ~ ~~ s()~ü
0,ı~G.. ~\~\ ~ 0Jı:. :A ~.)\.!: Fir 'avn, gibidir. Allah ~uyurur ki: i;&_)1 Jijj
kentlere (asker) toplayıcılar gönder- Ltıt..:.._).:ıj ~lji...:. -:Jll ~~:Haydi, gemi-
di (26/Şu'ara 53). Kimi zaman da bu ye binin, dedi. Onun akıp gitmesi de
gönderme işi, baş başa bıra~rry_ak v~ durması da Allah 'ın adıyladır (I ı 1
engel olmamakla olur: ~_)i Gi j ;Ji Hud 41 ). Ayetteki <.Sji...:. ve ~Y, söz-:
ı) ~j~ 0.!-!WI Jc
0A>t;;;J1: Görme- leri ~_?..l 1akıttım/yürüttüm ve ·:.':! ·,_)i
din mi biz kafirlere şeytanları gön- /durdurdum fiilierinden gelmektedir.
derdik, onları aynatıp duruyorlar ~Y,; mastar, ism-i mekan, ism-i za-
(19/Meryem 83). man ve mef'fıl anlamında kullanılır.
JL:.ı _))
!Göndermek, cciı.....::...:,) _/tutmak Ayette geçen ~L:.ıY,.J ~lji...:. ke-
kelimesinin karşıtıdır: 0"~ :(iıı ~ \...:. limeleri ~Y,.J ~_?..A şeklin~e ,_de
-, .. ' :;ıj ~ \...:. - \ : i ~ :;ıj ~ - :
'-""1'.J.A - - .J '-fj-' - • _) ~ okunmuştur. 510 0\~l ~Wl ~ ~_,1~
~~ ~ .\J: Allah, insanlara bir rah- Ltıı..:..Jı: Sana kıyametin ne zaman ge-
met açtı mı onu tutan olamaz, O 'nun leceğini sorarlar (7 1A'raf ı 87); yani
tuttuğunu da O 'ndan sonra salacak ortaya çıkış/karar kılış zamanını.~~_)
yoktur (35/Fatır 2). ~.:,iJı ~:Halk arasında barış tesis ettim.
~.): Art ar_da giden deve ve ko-
yunlardır. ~L:.ı _)i 1J~l?-: Pe ş peşe geldi- J.Jı.J 1 R-ş-d
ler. J.:...J: Aıi arda sağılan bol süt.
~_)ve~..): Gayyin/sapıkl ı ğın zıd
~.J 1 R-s-v dı olup, hidayet anlamında kullanılır.
~ , o ... , --. , ' 10
o, , • , •
Bu kökten .ı..:;y. .ı..:;,.J ve .ı..:;y. .l..jı.J vezın-
lerinde fıil gelir: ~J~.>.ı r~l;\: Umulur
>
Y,. _:i.ı ~~~ L:.ı.): Şey sa bi~ oldu,

olmaktadır, denir. ~';J:- ~L:.ı.)i: Onu ki irşad (doğru yalı! bulmlfş) olurla:
başkası sabitleştirdi. Allah buyurur (2/Bakara ı 86); ~~ ~ ~_)lı ~ :ı.s:
ki: S"~lj .J.J~.J: Sabit kazanlar (34/ Doğruluk, sapz~lıktan ayrıfmıytır (21
Sebe' 13); -~~L ~IJ.): Sa_bi~ dqğ Bakara 256); ~~~ ~ ~~ 0~: Eğer
lar (77 /Murselat 27); Ltıı..:...)i J~I.J: onlarda bir olgunluk görürseniz (4/
Dağları oturttu (79/Naziat 32)_. ~u Nisa 6); ~ ~ ôi.!.~ ~l.Y.) ~~ :ıil_:ı: An-
aye!, şu tür ayetlere işarettir: J~I.J
ı:ı~): Dağları birer kazık yapmadık 509Bkz. EbQ'l-Ferac, H.Basriyye , ll, 69.
SlOBu, Nilfı' , İbn Keslr, Ebu Amr, Ya ' kub, İbn
mı ? (78/Nebe' 7). Şair de şöyle der:
Amir ve Şu'be'nin kıraatidir.
428
dolsun biz, daha önceden İbrahim 'e ~lyj1 ~j: Kadının sıkı sıkıya ör-
de doğru yolu bulma yeteneğini tünmesidir. Bu kelime ~_:,:;'den
vermiştik (21/Enbiya 51 ). Ayetlerde daha mübalağalıdır.
geçen iki rüşd arasında; yani yetimde
gözlemlenen rüşd ile Hz. İbrahim'e
~JIR-s-d
verilen rüşd arasında büyük bir fark
vardır. .ı...:.:,_):
Gözetlemeye hazır olmaktır.
\:ı.!.J' ,:.,~ ı.:...,- ~Uc.s-
. -.i:~ : j . i.: .~ı~\~-
.. ~jJ .;j ~.J /Onu gözetledi; .G~)
- -
Doğru yol (riişd) olarak sana öğreti .;j /Bunu, onun için _hazırladım, denir.
lenden bana öğretmen için sanq tabi Allah buyurur ki: .till ,.;ı..)t..::.. &J 1j~~)j
olabilir miyim? (18/Kehf66); c)\~ ~ ~ .\.l~..JJ Önceden Allah ve elç-i-
l~j 1~ ~ ,.;ıj~ ~j 0~: Rabbimin siyle savaşmış olanlara bir gözetle-
beni bundan daha doğru bir bilgiye me yeri hazırlamak için (9/Tevbe
ulaştıracağmı umarım (l8/Kehf24). 107).
~j'in [ra'mn fethi ile] .ı.:::,.)'den ~~~Y ~..) 0): Kuşkusuz Rabbin
[ra'nın zammı ile) daha özel bir an- her an gözetlemededir (89/Fecr 14)
lam taşıdığı söylenmektedir. Zira .ı.:::,_) ayeti, Allah 'tan sığınılacak ve kaça-
hem dünya hem ahiretle jlgili işler cak hiçbir yerin olmadığına işaret et-
için kullanıldığı halde, ~j sadece mektedir. .ı...:.:,..), gözetleyen anlamında
ahiretle ilgili işler için kullanılır. .ı...;Jj tekildir. Çoğul için l.J...ı~I..J gelir. Fa-
ve ~ j formları ise, her iki~i için kat .ı...:.:,.) kelimesi, .ı~_).;, lgözetlenen
de kullanılır: 6J~IJll ~ ~_j\: On- anlamında, hem tekil hem çoğul için
lar, doğru yolu bulmuş olanlr;ırdır aynı form gelir.
( 49/H ucurat 7); ~~ 0.JC. ~ Y.\ L.J: Şu ayet bunların tümüne hamle-
Firavun 'un buyruğu doğruya götü- d ı· ı e b"lı ır" : \~J
. . -~ . - ... . .. ' ~
__ ~ .J ~.ı:ı ~ ~ s .. :
rücü değildi ( 11/Hfıd 97). Allah, elçisinin önüne ve arkasına gö-
zetleyiciler 1 koruyucular koyar (721
~J 1 R-s-s Cin 27). G9zetleme yerine .ı...:.:,_;.;,
denir: ~_).4 ~ IJ~Ij: Her gözet-
JS
~~ . : 1-:~ : ~\
--··· ~ U.J"':' .. 1...!:! .
~
• • •.
.Jıı :
U.
1 lerne yerinde oturup onlart bekLeyin
Ja~_)A 0~ ~ts: Allah, kendi yo~ (9/Tevbe 5). .ı~~ formu da aynı
lunda kenetlenmiş binalar gibi saf anlamdadır; fakat o sadece gözetle-
bağlayarak çarptşanları sever (611 rneye tahsis edilen mekan için kul-
Saf 4); yani, sanki kurşunla inşa lanılır: \J~~ ~\.$. ;ig? 0): Gerçekten
edi lmiş sağl am binalar gibi. ~..) cehennem, bir gözetierne yeridir
~.J.J /Onu yaptştzrdım/ona kur- (78/Nebe' 21). Bu ayet, ins anl arın
şun döktiim, denir. ~~\ c) 1~1): cehennemin üzerinden geçecekle-
Namazda birbirlerini sıkıştırdılar. rine i şaret eder. Şu ayet de bu an-
429
lamdadır: ~Aj-!lj ~) ?;;:' 0)3: Sizden ~JIR-d-y
hiç kimse yoktur ki cehenneme uğ
ramasın ( 19/ Meryem 71 ). G-j ~Y. ~_) /Razı oldu, ol-
maktadzr, denir. Bu kökten ism-i fail
~Y..J ~Yı formlarında gelir. Ku-
~.J 1 R-d-a
lun Allah'tan razı olması, ilahi takdi-
. LC.~.J~Y.~.J3~Y.j)y,lı~_) rin gerçekleştiği şekle hoşnutsuzluk
4.i.~.J3 !Bebek süt emdi, emmektedir, göstermemesidir. Allah'ın kuldan
denir. Bu anlamdan, S?n derece cimri razı olması ise, Allah'ın, onun emir-
olan kişi için ~lj ~deyimi istiare lerini yerine getirdiğini ve yasak etti-
edilmiştir. Fakat aslında bu deyim, sa- ği şeylerden kaçındığını görmesidir.
ğarken süt sesi duyulmasın diye gece- Al lah buyurur ki: ~ .ili ı ~j
leyin koyunlarını sağan kişi anlamın .Gi. l~jJ: Allah onlardan razı ol-
dadır. Söz konusu deyim bu anlamıyla muştur, onlar da O 'ndan razı olmuş
bilinince "~Y: Falan kişi cimri oldu" lard_ır (5/Maide 119); uc .illı ~j ~
anlamında 0~ ~.) denilmeye baş ~.)? !:.l\ ~ ~~t+.! ~) ~~1: An-dolsun
landı. Bebeğin, süt emmede yardım o ağacın altında sana bey 'at eder/er-
aldığı öndişlere u~lj denir. ken Allah, mü 'm inferden razı olmuş
_ Allah b!Jyurur ki: ~_):i -.:ıı~ı).J tur (48/Fetih 18); ~~)'\ ~ '~'J·~jj
a.i.~•.ıı •-' : i.:ıı · i
..J" rı:ıu
:.-.\ •".i.\S . •.io • :'..ı''t ';\•
.J ~~ ~~UA> •.J .
~~: Size din olarak isldm 'a razı ol-
Emzirme süresini tamamlamak is- dum (5/Maide 3); ~ ~~~ ~~'--! ~~~~j
teyenler için analar bebeklerini tam ~~~1: Ahirertense dünya hayatına mı
iki ytf ,emzirmeli (2/Bal5-ara 233); 0~ raz~,oldifnuz? (9ZTevbe 38); ~~_):i
~j_?..i ~)ii ~ ~.)i: Eğer sizi~ ~_,19 ~G.J ~1)4: Ağızlanyla sizi
için çocuk emziriyorlarsa, ücretleri- razı ederler, fakat kalpleri (s_izi) !ste-
ni verin (65/Talak 6). ~u~ )..l 0~ me;z (9/Tevbe 8). ~i~ 0i _)jj ~~
~~yi /Falan kişi falan .kişinin süt ~~ı~ ~.J:Ü 0~ 'J 3: Onları~
kardeşidir, denir. Hz. Peygamber de gözlerinin aydınlanıp tasalanmama-
şöy_le buyurmaktadır: "t~Jı ~ ~~ lartna ve hepsinin, senin verdiklerine
~~ ~ ~~ L.: Neseb sebebiyle ha- razı olmalarına en elverişli olan bu-
ram olan, süt emme sebebiyle de dur (33/Ahzab 51).

haramdır." 511 ui.Y:.--!: Çok olan rıza anlamın
~:ı~)~~~ 01 ~j) 0)3: Ço- dadır. En büyük rızanın da Allah' ın
cuklarınızı emzirtmek isters~niz (21 rızası olmasından dolayı, Kur'an'da

Bakara 233); yani çocuklarınızın em- d~.J sözcüğü Allah'tan olan rıza
zirıııe işini sütanneye verirseniz. ya tahsis edilmiştir: ~_j-~1 4~.J.J
.ı..lıı
- ':J~~., -....;, c~ı
-· ~~: ~
:.".1..: Li~ ; 'd
. L.·.1CG
ettikleri ruhbanlığı. biz onlara yaz-
511 İbn Mace, I, 623.
430
mamıştık, yalnız Allah 'ın rızasını korkuttum, o da korktu, denir. İsm-i

kazanmak için ortayçı çıkardılar (57/ fa il ~ j 1korkan şeklinde gelir.
Hadid 27); Üı~-!.J ~~ ~ ~ 0_ii!): :\.:!I..C. ): Çok korkan . Allah buyurur
Allah 'ın lütuf ve rızasını isterler (48/ ki: ~,)ll~)§~ ~S§:,: Allah, kalple-
Fetih 29); ı?'~-?.J~~_Y;~j~~: rine korku düşürdü (33 / Ahzab 26);
Rableri onlara, kendisinden bir rah- .:.S.
• J-
'·11 ı .J.J&->
<<: U:!: ili ~. . . ~ -~~ . ~~~- -.. 1· k ~
_ : Y" ~ ~· n ar
met ve rızayı müjdeler (9/Tevbe 21 ). edenlerin kalplerine korku salaca-
~.J_:;j~ 1;6;~1! l~lj 1~): Kendi arala- ğız (3 /Al-i İmran 151); ~ ,:.,:,} :.\:,
rında güzelce anlaştıkları takdirde ~ ~: Onlardan, içine korku dolardı
(2/Bakara 232); yani onlardan her ( 18/Kehf 18).
biri diğerine olan rızasını gösterir ve Bu kelimenin imtila/dolmak an-
onu kabullenirse. laınından hareketle; J.:..tJı ~ j:
Havuzu doldurdum, ~lj J.?..:.ı: Vadiyi
yb.J 1 R-t-b dolduran sel; onun geldiği kat' lkesil-
mek anlamından hareketle de ~ j
~j: Kuru'nun zıddıdır: ~j ~3 ~Wl: Dev~ hörgycünü kestim, denil-
.~' ~......~Gs
; _~. ~1: L;!\..J_~ _ı.
-. V: k . h.
ıaş ve uru ıç- mektedir. ~;ı;~ :i..;i_/~: Genç, güzel ve
bir şey
yoktur ki, apaçık_ bir Kitapta dolgun kadın. Çoğul u ~\.C j şeklinde
olmasın (6/En'am 59). ı..,.ı.b~: Sözcüğü gelir.
yaş hurma anlamına tahsis edilmiştir:
··- . Gh'
~
. _) &
-.. .b!L.:.ı:i
- ;i).;.:,,,
- t i:u
: : ~1 '. J - .
-.. : '-? y, _j.
$-.J 1 R-a-d
Hurma dalını kendine doğru silkele,
üzerine devşirilmiş taze lıurmalar_ ~ j: Gök gürlemesidir. Bunun,
dökülsün (19/Meryem 25). J;...:.ıı ~.Ji bulutları sevkeden bir melek olduğu
1Hurma ağacının meyve ve_rme za-: da rivayet edilmektedir. 512 Tehditten
manz yaklaştı sözü tıpkı yjl ve ~~ kinaye olara]). şöyle denir: ~Wl ~:ii. j
sözleri gibidir. d _Y.lj .:.ı:ı.c .Jlj d Y.3: Gök gürledi,
~jj u.ı)ı ~j: At'a ot yedir- şimşek çaktı. Konuşup da gereği
dim; ~jı ~):at da otu Y,edi. Atın, ni yapmayan kişi için de; ~ ~
ot_yemesine benzetilerek; ~yi ~j ~~lj /Gürleyen bulutun altında az
~j; yani, adam, doğru yanlış diline yağmur, denir. ..l;!~ .J: Ko~kudan titre-
ne geldiyse konuştu, denilir. ~j: yendir. ıj~ ~ı)~~): Korkudan
Yumuşakita ze anlamındadır. göğüs kaslan 513 titredi.
~.J 1 R-a-b
512Ahıned, Müsned, I, 274.
~ ~:
Korkuyla dolmaktan dolayı 5 I 3' ~!:Meme ile göğüs arasındaki_ et parçası.
kesili vermektir.~~~)~ j /Onu ibn Manzlır, Lisanu 'l-A rab, (~_}) maddesi
-(Müterciınier) .
431
c.F -.J 1 R-a-y ve ondan neyin ortaya çıkacağını
gözetlemesidir. B~ ~ııiamdan şöyle
_;..): Bu kelimenin asıl anlamı , denilmektedir:~~~ ~1.): YıldızlJırı
hayvanı korumaktır. Bu da onun ha- gözetledim. Allah buyurur ki: -~i ~
yatını koruyan gıdayla veya düşmanı G'.ı~:., 1.-1 !. ~~
...;-=- Y~J
- 1 1 !:. ~ 1_,.ı..o
. .) YY-'
: iJı.
:-ı U:! E
. · Y
ondan uzaklaştırm<!kla olur. 4-.): inanan/ar, "Raina (bize çobanlık et,
Onu korudum. 4-
.)i: Ona otlayacağı bizi güt) " demeyin; "Unzurna (bizi
şeyi hazırladım._;. .J: Hayvanın otla- gözet)" deyin (2/Bakara 104).
yacağı şey. ~Yı : _Otlama Yyyi. Allah ~ 4-): Onurı sözüne ku-
buyurur ki: ~~~ 1§. .)\j \}S: Yeyin, lak v~rdim. ~ ~ ): ~ana kulak
hayvanlannızı otlatı_n (20/Taha 54); ver! Bu kelime bazen (.)C) edatıyla
\.Ali .).Aj ~~Lı~ t.)..i: Ondan suyunu muteaddl olur: 1~ Jc
t.Jl: Şu işin
ve o!lağın~ çı~ardı (79/Naziat 31 ); üzerinde dur! Bu sözün aslı şöyledir:
~ YJI t.)..i t?~lj: O ki ot/ağı çıkardı ~ ~ ~ _:): Ona vdkif olarak gö-
(87/A'la 4) . zetle!
_;..) ve .,.\.i.-? kelimelerine, koru-
ma ve gütme anlamları verilmiştir:
ı_el.i. .J ~ ı.A_Ji. j W: Ona gereği gibi
lP-.J 1 R-a-n
uymadılar (57/Hadid 27); yani onu ~lj ı))~: "Raina ': demeyin
gereği gibi korumadılar. Kendi nefsi- (2/Bakara 104); L:ı;i,_:, 1;~3:, )~ ~ ~ljj
ni veya başkasını yöneten her kişiye ~~\ ~: Dillerini eğip bükerek ve
~\ .) denir. Bu anlamda Hz. Peygaı;t dinle alay ederek/dine saldırarak:
ber şöyl~ buyuwıaktadır: "ÇI.J ;.s.ıs "Rii'inii" diyorlar (4/Nisa 46). Ya-
~j 0C J..ı~ ~J: Hepiniz -çoban- hudiler bunu Hz. Peygamber ' e alay
sınız/yöneticisinizve hepiniz yönet- yollu diyorlardı. Bu sözleriyle ona
tiklerinizden sorumlusunuz. " 514 "ahmak" demeyi kastediyorlardı; fa-
Şair de şöyle der: kat "lıı:-I.J", yani "Bizi koru" diyorlar-
1>.ıı,S r~
~j' 1- :.~i ~~ yjı
.; ~ J- -' " ' mış gibi yapıyorlardı. Bu ~elime şu
191- Toplumlarda güdiilen, gü- sözden gelmektedir: 0c Y. J:?. yi ~ .J

den gibi değildir. 5 15 Ge..): Adam ahmak oldu, olmaktacjır.
(j. _jl_:, ~.) ~: Ahmak adam. ~~_:;~
~\.) kelimesinin çoğulu, .,.\.i. .J ve
~Ge..): Ahmak kadın. İnsana bu ismin
;;\.i. .).şeklinde gelir. _;~~w yi ili ı.:;:
verilmesi, kişiliğindeki düşüklükten
İnsanın bir işin nereye varacağını
dolayı d-.); yani dağ bumuna benze-
mesinden dolayıdır; çünkü onda bir
5 14 Buhiirl. !1/ıkiim, XIII , 100; Mlis liııı , imôre,
meyil vardır. Şair şöyle der:
(HN: 1829 ).
515 Eb Cı Kays Ensiiri'ye ait bu şiir için bkz. İbn wjtS,
-
Lı 4J ç.' l:..• y ., - ~
'.q)- J_JAC .
: '1 ~~
V!
Faris, İbn Fiiri s, Mücmel, ll , 384 ; İbn Man zCır, Gb_:,<) ~Ui..)li i_;..:a;J\-' "'1'
Lisôm, ·l-!l rah. (cr .J) maddesi.
432
192- Eğer Utbe 'nin oğlu Amr ve ~1: Sen benim tanrılarundanyüz mü
ona olan ümidim olmasaydı; çeviriyorsun? ( 19/Meryem 46). ~ j:
Ra'na [Basık} Basra bana yurt Çokça bağış/lütuf anlamındadır. Ba-
olmazdı. 516 ğışın bu şekilde isimlendirilmesi,
eğer arzu duyulan bir şey olmasmdan
Basra kentine -.lie j den ilmesi, ya
ovaya oranla daha düşük bir seviyede dolayı ise bu kelime 4 .)'ten [til'nın
kaldığı için ahmak kadına benzetil-
fethi ile]; veya bol bir şey olmasm-
mesinden; ya da havasındaki kırılma dan dolayı ise o zaman kelimenin asıl
ve değişiklikten dolayıdır. anlamını ifade eden 4 .)'ten [ta'nın
zammı ile] türemiş olur. Bu anlamda
şair şöyle der:
ı..:J;. _; 1 R-ğ-b .:. -- ~Li, ~ - ,.:.ı.lli>.ıı L:.'._,~r
C"":/-' .. U"' • - j ' ~
4.): Bu kelimenin asıl anlamı, 193- Dilediğine bol bağışta bu-

bir şeyin geniş olmasıdır. Bu kökten lunur, dilediğine de vermez. 517
şöyle denilmektedir: ~~~ :):. j: Şey
genişledi . ~j ~.:,.;..: Geniş havuz. Ji:. _; 1 R-ğ-d
~_'F.Jl ~ j 0~: Falan kişinin midesi
geniştir. _ı~l ~ j U..): Geniş adım ~ j.J :;t. j ~: Rahat ve bolluk
atan at.~ .J, yi:. j ve_;;. j kelimeleri, içindeki hayat:' ;2,~:, /,~6 l~j ~ )lS.J:
geniş/fazlaistek anlamına gelirler. Al- Cennetteki nimetlerden istediğiniz
lah buyurur ki: ~j.J ~j ~~~.J: On- şekilde bol bol yeyin (2/Bakara 35);
lar hem ümit, hem korku içindeyken ~ı&. &o l~j ~j-! ~~:Her yerden
JS.
bize dua ederferdi (2 1/Enbiyii 90). rızkı bol bol kf;ndisi_ne geliyordu (161
~ j kelimesi, (~) ve cJn edat- N ahi 112). ~.:,ili ~ ): Toplum müre(-

larıyla geldiğinde, bir şeyi
arzulamak feh bir hayata kavuştu. ~ı_;, ~ .Ji:
anlamına gelir: ~\j ~~ ~! Biz J1 Hayvanlarını otlarnaları için serbest
sadece Allah 'ı arzulamaktaytz (9/ bıraktı.
Tevbe 59) (0C) ile geldiğinde ise bir Bu örneklerin birincisi y~L.~~ 1
şeye karşı istek duymama, ondan yüz kurak oldu, babından; m ikinci örnek
çevirme anlamına gelir: ise J:;..) /girdi - ~Y.f:- ~Jl /başkasını
~ ~ - ~i, ~
- U"'
- ı - 'i ~ u. - .:.i. -
~
Y. _ _ UC • ..>: U"' _ı
-- soktu, babındandır. 519
~: Kendin-efsini ~şağılık kılandan .)li Y.: Bolluğuyla müreffeh haya-
başka İbrahim 'in dininden ki!J1 yü~ ta delalet eden süt bulamacı.
çevirir? (2/Bakara 130); 0C ~i ~1)
516 Ferezdak' a nispet edilen bu şi ir için bkz. 517 Mufaddaliyydt, s. 146; Ebü'I-Ferac,
ibıı Faris, Mücmel. ll, 383; ibn Düreyd, H.Basriyye, I, 283.
Cemheretu 'l-Luğa, ll, 388; Feyrüzabadl, 5 ı 8 Her iki form da ayııı aıılamdadır.
Besdir, III, 88. 5ı 9J.i..~ lazım, J.i..~i ise muteadd'i fıiıdir.
433
~J 1 R-ğ-m ~_Y. )u':Jı ~j: Kuş iki kanadını açtı.
açmaktadır. Kuş iki ~anadını ~çıp yav-
f'ıi j: ince toprak/toz. u~ ~i f>i:- j ı:ısunu aradığında; ,;jY. .G..) .jj denir.
'Ci j: Falan ~işinin burnu t~prağa sürt- wj kelimesi istiare yoluyla.arama an-
tü. ~yi a .)i: Başkası onu zorLadı. Bu lamında kullanılmaktadır. .jı..;._ u~
~ . L.
kelime kızma/danlma anlamında da wlj ':I.J: Falan kişinin ne barınqır~nı ne
kullanılır. Örneğin şair şöyle der: de yedireni vardır. 'ı, /;~:ıl~ llij ji Ui;. ~:
J 0 : ~ ,. ; J , : G .- 0 0 "
~~:ı - ı : ·-·ı :ı
. \J~.J\
w y · ;;ı .illi~
- _.)- 1~1. Kim bize hizmet eder veya bize sevgi
ı...;,~ · \ ~ .,i - -.~~i,_,<ı,t - beslerse aşırı gitmesin .
...)~J~
194- Bu burunLar öfke/endiğinde w)j: Yayılan yapraklardır. 0;/i~

onları razı edemem, ~ ~)j Jc: Yeşil refref üzerine
Utba/rıza da dileyemem, onu yaslanzrla!' (55/Ralıman 76). Ayette
ancak arttzrırım . 520 geçen ~j9 j, bir çeşit elbise olup çi-
mene ~enzetilmiştir. Bazılarına göre
Şiirde bu kelimenin karşısında
ise w j9 j , veter ve kazıklar olmaksızın
rıza'nın getirilmesi, onun kızgınlık
yere sarkan çadıra ve otağın eteğine
anlamında olduğuna işaret etmektedir:
denir. Hasaı;'dan yapılan rivayete göre
Bu ~nlaı1}da şöyle denilmektedir: (i. .)i
ayetteki w j9j'ten kasıt yastıklardır. 521
a .Ji.J ~~ .Wı: Allah onu öfkelendirdi/
ötkelendirsin. alj: Onu ötkelendirdi;
her biri diğerini öfkelendirmeye çalıştı. ciJ 1 R-f-t
~IY, kelimesi, istiare yoluyla tartışma
anlamında da kullanılır.
ilij ~) ~_);Jı ~j: Bir şeyi ufa-
ladım, ufalıy~rum. -:ııj.J ve w~;
ua.J. ~~ ~. ~
. - .Dlı .1.. - . • 1: '. •0->J
- ~~.?.-'+.i --
Ufalanıp dağılan saman ve benzeri
i_# L.4bı_; ·(4fNisa IOO)~· ya~i kim
şeylerdir. Bu anlamda Allah buyurur
Allah yolunda hicret ederse, dünyada -~ ·. -_i Gıl. ~~.JJ
· - t..ai:.~_ 0& ~~~_ ı-~~
k ı.·. uY
: :. _,...,...... Y J-
gidecek çok yer bulur. Müslüman,
~~~ tib..: Dediler ki: ''Kemik ve ufa-
kötü bir şey gördüğü zaman, ondan
lanıp toz haline geldikten sonra mı,
dolayı ötkelenmesi gerekir. Bu an-
gerçekten biz mi, yeni bir yaratılış
lamda şöyle denir: ~ u~ Jı ~
la diriltileceğiz? " (17 /İsra 49). wıj.J
4) ~ j.J 1~: FaLan ş~yden - dolayı
kelimesi, istiare yoluyla parça parça
falan kişiye öjkelendim.
kesilen ip anlamında da kullanılır.
UJ 1 R-f-f ~J 1 R-f-s
~~- ~j: Ağaç dallarının yayıl ~j: Cinsi münasebet ve onu çağ-
mas~ . .;..bJı ~ j: Kuş iki kanadını açtı.
520Bu şiir için bkz. u;i maddesi. 521 Bkz. ed-Durru'l-Me nsur, VII, 723 .
434
rıştıran şeyler gibi teHiffuz edilmeleri ~.J 1 R-f-r

çirkin sayılan anlamları içeren bir
sözcüktür. Bu kelime şu ayette cips\ .ı.!.J: Yardım, bağış. Bu kökten mas-
,-
münasebe~en kinaye yapılmıştır: ~~ tar, .ı.!j şeklinde gelir. .ı.!~: Bağış olan
:(.,~...:.w- es':ıı ~-.,,
(""""":' ../' f'~~:&ı
..
:(i o ·
.. 1 : ruç gecesı, yiyeceğin konulduğu kaba denir; bun-
kadınlarımza yaklaşmak, size helcil kı
dan dolayı "kase" diye açıklanmıştır.
lındı (2/Bakara 187). Bu ayet, söz ko-
~.): Ona bağışta bulundum. Allah
nusu zamanda, kadınları cinsi münase- ' o o
buyurur ki: j~_}All ~.)ll ~: Verilen

bete davet etmenin ve o konuda onlarla
k<:?nuşmanın caiz _ olduğuna işarettir. bağış, ne kötü bir bağıştır (ll/Hud
~j kelimesinin (~!) edatıyla muteaddi J
99) . .G~ Ona, azar a:zar alacağı bir
olması, onun taşmak/akıp gitmek anla- bağ_ışta bulundum. ~~ .)\j ~~j formları
mını içerdiğinden dolayıdır. ;~i.J ;li:. !Ona su içirdi, formları gi-
' ~
· jı -
~
~-
.J
- ,:
~~
'r.J ~-
.)
~ bidir. İstiare yoluyla liderliğe getirilen
<?Jı: Hacda refes 'e (çirkin sözlere) , kişi için şöyle denir: ~Y. ~ 0~ ~.).
günaha ve kavga etmeye yer yoktur Çok sütü olduğundan ~olayı kabı süt-
(2/Bakara 197). Bu ayet, hac esna- le dolduran deveye .:ı~j denir. Bu ke-
sında hem cinsi münasebeti hem de o
lime/d il anlamındafeU/ vezinindedir.
konuda konuşmayı- çünkü bu da ona
~ljA: Yaz-kış sütü kesilmeyen deve
sevketmektedir- yasaklamış olabilir.
Fakatayetin sadece cinsi münasebeti ve koyunlar demektir. Şair şöyle der:
yasaklamış olması daha doğrudur. .:ı.J
-··
~~ ~...)ı y-. : .t..:ıJ.g\ -- -T·- lı ~~
-- - .J.J ~ Y':"'
- , o
Nitekim Abdullah b. Abbas'tan ta- ~1-''\i

vaf ederken şu şiiri söylediği rivayet
196- Irakı ve onun iki bağışını
edilmiştir:
y edirdin;
~ '.'.1_ıı ··~ : ı ~Li, : , o-: ·:
- ~ ~
- (.), ··- --~~ Bir Fezari ye; yeni hafif
~-'"0
[hırsıza 523}. 524
195- Onlar (kadınlar) fıs ıldaya
rak yanımızdan geçerler; Şiirdeki ~~lj
sözünden kasıt
Eğer kuş doğru söylüyorsa Le- Dicle ve Fırat nehirleridir. ı.J~ı):
mis ile ilişki kurarım. 522 Yardımlaştılar. ;;~ıj-? sözcüğü de bu
~.):Çirkin söz söyledi; ~.)i: Çir- anlamdan gelmektedir. ö~~-?• Kurayş
kin sözlü oldu. Bu iki fıil formu bir- lilerin hacca gelen fakirler için topla-
birlerini gerektiren iki şey gibidirler, dıkları yardıma denir.
bundan dolayı biri diğerinin yerine
kullanılmaktadır. 523 Şiirin a nlamı için bkz. Esasu 'l-Beliiğa, (~h)
maddesi.
522 Bkz. ed-DwTu "l-Mensur, 1, 528; Müstedrek, 524Ferezdak'a ait bu şiir için bkz. Diwinu Ferez-
ll , 476. dak, s. 33 8; İbn Fiiris, Mücmel, ll , 390.
435
~.J 1 R-f-a döşekler (56/Vakıa 34); yani yüceltil-
miş döşekler. Şu ayet de aynı anlam-
t9j: Bu kelime bazen, oldukları dadır: ~~ ~).JA ~ j.;. ~ ~:
yerdenJ<aldırılan_ cisimler bağlamın Değerli sahifelerdedir. Yüksek tutu-
da: j_,.hıi ~ ~ Ui!j_J: Tur 'u üzerinize lan tertemiz s ahijelerde (80/Abese
kaldırmıştık (2/Bakara ~3); <?~\ .illı 13-14). ~) ~) .J.ıı 0~ ~~~:(Bu nur,)
~3) ~ ~ ~l_j~l ~j: Görebi- Allah 'ın, onların yükseltilmesine izin
leceğiniz bir direk olmadan gökleri verdiği evlerdedir (24/Nlır 36); yani
yükselten Allah 'tır (13/Ra'd 2); ba- yüceltilmesine izin verdiği evler.
zen yükseltilen binalar bağlamında:
Bu tıpkı şu _ayet gibidir: ~_;. ~!
· :~:1:.\ı ~ ~1)\1 ~IY.l ~_>.ı ~\3: İbrahim,
evin (kabenin) temellerini yüksel-
~~J · :':):.lı Jil ~yi ~ ~~ .illi
1.J.1~ h~: Ey Ehl-i Beyt, Allah sizden,
tiyordu (2/Bakara 127); bazen yü-
cel~ilen şan bağlamında: ..ili Ui!j_J kiri gidermek ve sizi tertemiz yap-
~ jS?: Senin şanını yükseltmedik mi?
mak istiyor (33/Ahzab 33).
o -
(94/İnşirah 4); bazen de tazim edi- ~__;..:.. ~ ~\ t9 j:

Deve yürüyüşte
len makam bağlamınd~ kullanılır: aşırı -gitti; Gl ~j: Ben onu hız/andır
-?~jj ~ :-;) ~ Ui!j_J: Kiminin dım, denir. _;...:.Ji t_) Y,: Aşırı yürüyen
derecesini kimine üstün kıld_ık (43/ deve. l~w)IXJc 0)li~j: Falan kişi fa-
Zuhruf 32); .,.\...ij (;.;. ~L?.j.:ı ~): Biz lanın gizl~diği haberi yaydı. ~-a~.J: Ka-
dilediğimizi derecelerle yükseltiriz dının kalçasını kendisiyle yükselttiği/
(12/YCısuf 76); ~yJI 3 ~ ~L?.)ll ~j: büyüttüğü şeye denir; tıpkı ,lğy, gibi.
Dereceleri yükselten arşın sahibi
(40/Mü'min 15). 4ı.illı ~j ~: Ha
d; 1R-k-k
yır, Allah onu (isa 'yı) kendisine yük-
seltti (4/Nisa 159). , ~-? 1İnce: Tıpkı ~~ gi~idir. Ancak
Bu ayet, Hz. İsa'nın [bedenen] ;;,_g~'
bir şeyin kenarları; ;;,_g-? ise onun
göğe yükseldiği anlamına gelebildi- derinliği nokta-i nazarından söylenir.
ği gibi, şeref bakımından yükseldiği Eğer rikkat/incelik bir cisimde ise,
anlamına da gelebilir. 4ıj ~Li..: O onun zıddı ~~/kalın/ık olur: ~~
alçaltzcı, yükselticidir (56/Vakıa 3). ~-:? ~j: İnce kumaş-kalın kumaş,
~~ ~ .,.~\ Jı.J: (Bakmıyorlar gibi. Eğer incelik insan nefsinde ise
mı) göğe, nasıl yükseltilmiş? (88/ onun zıddı ôfo ve ôy:j olur: ~j 0~
Gaşiye 18). ~\ (,Ş"':'Üj ' . '\~ll : Falan kişi, ince kalp-
lidir- katı kalplidir, denir. ~j: Üze-
Bu ayet, hem göğün [fiziki] yük-
seldiğine hem de kendisine özgü fa- ' .
rinde yazılan şeydir ; kağıt benzeridir:
-!~ Jj ~: Yayılmış rakk (ince deri)
zilet ve şerefli konumuna da işaret
üzerine (52/TCır 3).
etmektedir. ~).).4 c.fıj.J: Yükseltilmiş
436
Kaplumb_ağanın erkeğine <3-::> de- boynunu gözetlemesinden veya ken-

nir. Ayrıca <3:>, köleleri mülk edindi boynunu yukarıya kaldınnasından
mektir. ~j de mp!J<iyete geçirilen dolayıdır. Allah buyurur ki: Jı I~.JI.J
köledir. Çağulu ~t.§) şeklinde gelir. ~j ~: Gözetleyin, ben de. sizinle
G~ 0~ J~!: Fala~ kişi falanı köle beraber göz'!tliyorum (11/Hüd 93); \.A
edin~i. "0\_j§j: İçeceğin parıldama~ı ~ ~j ~) ~) ~ h?iJ: İnsan hiçbir
9
dır. :iJI_)§j: Rengi berrak alandır. &Jj: söz söylemez ki yanrnda (onu) gözet-
Kenarında su bulunan toprağa denir. leyen, dediklerini zapteden bir m,elek
Çünkü bu toprak, kendisine nüfuz hazır bulunmasın (50/Kaf 18); ~i!~
egen rutubetten dolayı incelmektedir. i:.~ ~_:ı~)~~~: Bir mü 'min hakkında
~) c;,...:o 0CI: Kahvalfıyı mı ima edi- ne bir yemin gözetirler, ne de bir ant-
yorsı;n? ; yani sözü yumuşatıyorsun. 525 laşma (9/Tevbe 10).
~ y: Gözeünün üzerinde gö-

yiJ 1 R-k-b zetleme yaptığı yüksek yere denir
[nöbetçi kulesi]. Oklarla kumar oy-
~_)/Boyun: Bilinen organın adıdır; nayanları kontrol eden [hakem]e de
sonra onunla bedenin tümü kastedilir. ~j denir. Kumar oklarını n, üçüncü-
Örfte ise kölelere ad olmuştur; tıpkı süne de aynı isim verilir.~.): Göz-
baş ve sırt sözleriyle binek hayvan- lemteyerek şakındı. Şu ayet bu an-
lannın kastedildiği gibi. Bu anlamda lamdadır: ~:Al ~li.~ c~: Musa
şöy_le -~enilmektedir: ~lj 1~ i:Y. 0~ korka korka, (etrafı) gözetleyerek
1~ I:OS_j: Falan kişi şu kadar baş ve oradan çıktı (28/Kasas 21 ).
'
şu kadar sırt bağlamaktadır/gütmek y ~ j: Çok fazlaçocuğu öldüğü için,
tedir. Allah buyurur ki: ~~ ~ ~_:ı (henüz ölmeyen) çocuğunun ölümünü
~ ~ ~j Y.~ ~: Yanlışlıkla bir gözetleyen kadına ve türdeşlerinin su
mü 'mini öldüren kimsenin, mü 'min bir içmelerini bekleyip de en sonund~
köfe 6z6detmesi gerekir (4/Nisa 92); kendisi su içen dişi deveye denir. ~.Jl
~\jJll ~_:ı: Boyunduruk altında bulu- jl~l ~~ G~: Falan kişiye yaşadığı sü-
nanlara (2/Bakara 177); yani köleler- rece yararlanması için bu evi verdim.
den mükatebe akdi yapanlara. Bunlar, Sanki bağışlayan, bağışta bulunduğu
zekat verilen kişilerdir. kişinin ölümünü beklemektedir. Söz
~j: Boynuna isabet ettim. ~j: konusu bu bağışa~ .J ve 0Jd:. denir.
Onu korudum. ~j: Koruyan anla-
mındadır. Bu kelimenin bu anlama
J!J 1 R-k-d
gelmesi, ya koıuyanın, korunanın
..ı\..9 .J: Tatlı kısa
uykuya denir. B u
525 Bu , bir şey ima ed ip de başka bir şey kastede n kökten I~).J ~Y. ~j /Uyudu, uyumak-
ki şi için söylenen bir darb-ı meseldir. Bkz. tadır şeklinde fıil formu; ism-i fail
Zcmahşerl, Esôsu '1-Belôğa. s. I 74.
437
~i_) /uyuyan; çoğul u da ..ı).) /uyuyan- zetilerek, bitki izinin olduğu yere de
" ' , ;ı
lar; şekliı1de_ gelir. Allah buyurur ki: :i....;._)Y, ~.)i denir. w~_): Medine'de
:l__,!j ;J.:, lb~i ~j: Sen onları uya- bulunan bir yere mensup oklardır.
nık sanırsm, oysaki onlar uykuda-
dırlar (l8/Kehf 18). Eshab~ı Kehf'in
~.J 1 R-k-y
çok uyumalarına rağmen ..ı.).) ile nite-
lendirilmeleri, ölüm haline oranladır. w' :. ·1 _ı'.ıı- -jjı
... .J ~ .J r-- .J C.J
· ~
~
-.
.. _.).
u _
ıvJel-
Zira onların öldüklerine inanılmıştı. divenle çtktlm, çikmaktayım. •\!~:i.))
Dolayısıyla onların uyudukları süre, formu da aynqmlamd,adır Allah bu-
ölüme oranla az kalmaktaydı. Diğer
'-
yurur ki: ~~'xl ~ lfo~: Sebepler
bi~ ayette de Allah buyurur ki: l)t.9 i_çirz_de _yükselsinler (38/Sad 10). ~.))
UJ!. - : liw. U"
_ .)A ~
: - GiJ...J- \..J.. : va
T/. h b.
. tze, b.ızz. ~~: Topallıyorsan da yukarı çık!
yattığımız yer_den ~im kaldırdı? (36/ ~_)fiili,~.) kökünden gelmektedir.
Yasin 52). ~ı~): Erkek devekuşu Denir ki; ,l;:!§.)j ~_) ~: İleriemen
hızlı koştu; sanki uykusunu terk et- ~asıl?. ilki rnastar, diğeri ise isimdir.
miştir. ~) ~~ Jj: Senin göğe çıkmana
inanmayız! (17 /İs ra 93) ayetindeki
r!.J 1R-k-m ~j kelimesi .~ı}:!§.) takdirindedir. ~j
Jlj ı.).;.: "Onu kim kurtarır " denir
~_):
Kal ın hat; bazılarına göre ise (75 /Kıyamet 27). Bu ayet, can çeki-
ki~abı noktalama anlamına gelir. ~(iş şen kişiyi kurtaracak ve koruyacak
~__,!~: Rakamianmış bir kitaptır (83/ birinin olamayacağına dikkat çeker
Mutaffıfın 9) ayeti, bu her iki anlama ve şairin dediği şu tür hususlara da
göre de yorumlanmıştır. "~ ~Y. 0~ işaret eder:
:'Wl /Falan kişi suda yazar", deyi- ~ , :,·,~jj tA - ıil:,j ~~ ~~~~~ - -\'\V
- .) . ··- '.J
,~:;.'; ~
mi, işlerde mahir olan için kullarıı ~ , .. _
lan bir darb-i meseldir. ~yi y~i 1
197- Ölüm, tırnaklarını geçirdi
Rakimlifer: 526 Kimisine göre buradaki
mi;
~yi bir yer ismidir. Kimisine göre de
Arttk bütün muskalarz taksan da
ayette sözü edilen gençlerin isimleri-
fayda vermez. 527
nin yazıldığı bir taş olup ona nispet
edilmişlerdir. Eşeğin iki kalçası üze- İbn Abbas yukarıdaki ayeti şöyle
rindeki izlere .J~I ı.iJ_j denir. Üze- tefsir eder: "Onun ruhunu kim yuka-
rinde yazı izlerinin olduğu yere ben- rıya götürecek? Rahmet melekleri mi,
yoksa azap melekleri mi?" 528 ;;)):
526 Yüce Allah'ın haklarında şöy le buyurduğu 527EbCı Zueyb Hüzell'ye ait bu şi ir için bkz.
kişilerdir:"Yoksa sen, sadece Kehfve Rakim Mufaddaliyyôt, s. 422.
sôhiplerinin bizim şaşılacak ôyetlerimizden 528 Bkz. ed-Durru '1-Mensur, VIII, 361; et-Ta beri,
olduklannı mt sandm::"' ( 18/Kehf 9). Camiu 'i-Beyan, XXIX, ı 95.
438
Müfredat 1 Kur'an Kavram lan Sözlüğü
Netesin çıktığı gogsun üst tarafın~ elimi ve gözümü değdirdim. ~j:

dak~ bağazın baş tarafına denir: :;tS Kadının fercinden kinayedir; tıpkı
.}ljJI ·~~ 1~): Hayır, can köprücük öW
ondan, :i)J::>.~ /binek ve /iskemle ile
kemiklerine dayandığı zaman (75/ kinaye yapıldığı gibi; çünkü üstüne
Kıyamet 26). bini lmekted ir.
~.J 1 R-k-b JS.J 1 R-k-d
'-:-').'J: Bu kelimenin asıl anlamı &,)I.J ~Wl i.j: Su ve rüzgar dur-

insanın hayvan sırtında olmasıdır. gunlaştı/dindi. ~ :·/·ll ~j: Gen:ıi durdu.
Kimi zaman gemi ile ilgili olarak da Allah buyurur ki: y...:,ll ~) j?JI ~t;!l 0 .J
kullanılır. ~lj: Örfte deve binicisi- Jc_~ljj _:))i:.j~ 6!) F- ~ 0) r-~':it.S
ne has kılınmıştır. Çoğul u ~ .J, uı:/s. ~ ~~: Denizde dağlar gibi akıp. giden
ve '-:-').~ şeklinde gelir. '-=-'tS:-' de bi- gemiler O 'nun ayetlerindendir. Eğer
nek anlamındadır. Allah buyurur ki: O dilerse rüzgarı durdurur, gemiler
~.• _).J
· · LAı ..:r.-~
.'.<: ·.~ ı ~
·.. -~lı·.3 jliJı · ~ı
. .3 .. - · (Al-
J.
. . de denizin üstü nde durakaltr (42/Ş üra
lah), hem kendilerine binesiniz, hem 32-33). :;).j~: Dolu çanak.
de ziynet olsun diye atları, katırları:
ve merkep/eri yarattı ( 16/Nahl 8); ı.:ı~
~~ ~ l~j: Gemiye ~indik[eri z;- JS.J 1 R-k-z
man (291 Ankebı1t 65); ~ Ji:..i ~.)llj:
Kervan sizden dqha aşağıda idi (8/
).J: Gizli ses: ~~ ~ ~ ~ ~
Enfftl 42); u4S~ ~~ ~~): Yaya, yahu( IJS-;> ~ ~ ): Onlardan hiç biri-
bin!niş olarak (2/Bak~ra 239). ~.Ji ni hissediyor veya onların gizli bir
~1: Tay'ın binilıne zamanı geldi. sesini işitiyor musun? ( 19/Meryeın
98). 1~ ~JSj: Falan şeyi gizli göm-
Başkasının
atma binene, binrnek-
düm. Bu anlamdan gömülmüş mala
ten güçsüz dQşüne ve iyi binmesini
j\.5::-' denir. Bu da ya hazine gibi,
bilmeyene ~Y, denir. ~1).:.: Ü~t
insan fiiliyle veya maden gibi ilahi
üste konulan şeylere denir: ~Li;.. .)..li
'4Şı.}i:ı ~ ~ t_fi 1~: O bitkiden bir bir fiille olmaktadır. jl5:.J kelimesi
filiz çtkardtk, ondan da birbiri üzeri- bu her iki kısmı da kapsamaktadır.
ne binmiş daneler (6/En'am 99). Nitekim Hz. Peygamber ' in
~~ /Diz: Bilinmektedir. ~j: "~l jLSJll ~.J: Rikiiz 'da beş·te
Dizine isabet ettim. Bu t_ıpkı .G~U 1 bir vardır." hadisi bunların her
Kalbine isabet ettim; .G.:.ij !Başına ikisiyle yorumlanmıştır. ,;_;._;,~ jj:
isabet ettim, sözleri gibidir. Ayrıca Mızrağını yere sapladı. ~~ J:.Y.:
~j, "dizimle ona vurdum" anlamı Askerlerin mızraklarını sapiadık
na da gelir; ~:i,; ve~ gibi. Yani, ona ları karargahlarıdır.
439
~.J 1 R-k-s edenlerle bJrlikte rükii edin (2/Ba-
k ara 43) ; u: ı - -L....:.,\'.3 ~
1
U:i'":'
• ı - oı
y., iı
'S'.
Go~' 3'
vıS.J:
Bir şeyin baş aşağı dönmesi ..ı.~ •ıı : : ··l.bll ___
.. ~ '.ır : .~<wı 3~ ;_ ı - .-~ '-·
-~ c-J".Jc..J::7:> - ~ ~-
ve onun başınJn sonuna çevrilmesi- İbrdhi~ı ve İs md 'il 'e: "Tavafedenler,
dir. u.i) ~.Jl: Onu ters çevirdim, o ibddete kapanan/m~ rükii ve secde
da ters döndü; ~fl ~ ~ _)): Kurtul- edenler için Ev 'imi temizleyin!" diye
duğu iş e tekrar bulaş tı, denir. Allah emretmişttk (2/Bakara 125); 0~1Jll
buyurur ki: ı~~~) jjı,J: Yap- 0_ı~L..lı: Rükii edenler, secde eden-
tıkları işlerden dolayı Allah onları ler (9/Tevbe 112).
baş aşağı etti (4/Nisa 88). Yani onları Bu anlamda şair de şöyle der:
küfürlerine geri döndürdü.
r..r~ts..:..ı..ıl
.~ ~ ·:lı. <lı - ~j
' ' r..r,' L;)3Y"' J . ~
'' :i
eı.J ~ L.:JS. -198
~.JI R-k-d 198- Geçmiş asırların haberleri-
ni veriyorum;
~.):Ayakla vurmak. Bu kelime
binen kişiye nispet edildiğinde, bine- Her kalktığımda eğilmiş gibi
ği koşturmak anlamındadır. Örneğin emekliyorum. 519
._:,.,)lı ~.):Atıkoşturdum, gibi. Yaya
olana nispet edildiğinde ise yeri tep- rs.J 1 R-k-m
mek anlamındadır. Örneğin şu ayette
olduğu gibi: ,:lj?Y; ~_)ı: Ayağın,ı:y~re ~_,s_>Q yl:....:. (52/Tlır 44); yani üst
vur! (3,8/Sad 42). -).ı ı~_:;ı~ ı_,..;:ıs) ':/ üste yığılmış bulutlar. ~\S..): Birbiri
.Y ~)i LA: Koşup k~çnıayın; size ni- üzerine atılan şeye denir: t.:ıl.S_) ~l;.:? ) ~:
met verilen yere dönün (21 /Enbiya Sonra on/an birbiri üstüne yığar
13). Bu ayette, sözü edilenler kaçış (24/Nur 43). Ayrıca

kum ve asker de
maktan nıenedilmişlerdir. ~tS..J,kelimesiyle nitelendirilirler. ~_:;,
0.1~ı: İçinde üst üste izierin bulun-
duğu anayoL
~.J 1 R-k-a
'
tfi.J: Eğilmektir. Bu kelime r:F.J 1 R-k-n
kimi zaman namazdaki be1li duruş
anlamında kullanılır, kimi zaman :-~ı :J..J: Bir şeyın dayandığı
da boyun eğmek ve al çalmak an la- yanı. Bu kelime istiare yoluyla güç
nıında kullanılır. anlamında da kullanılır. Allah buyu-
Bu da ya ibadet veya ibad~tin 9ı rur ki: <f.J ~~~ _J\ ~j ~ ~ ()) J~
J)
~~ : "Keşke size karşı koyacak bir
şında olur: ı3~ı~ ı~_)ı ı;:,ı 0:!:ı.Jı ~~ li:
Ey inanan/ar, rükii' edin, see de edin
(22/Hac 77); ~ı_)lı ~ \~ji.J: Rükii 529Lebid ' e ait bu şiir için bkz. Divdnu Lebid, s.
89.
440
gücüm olsaydı,
ya da strtımı daya- konuşuyorlarmiş gibi ağızlarını açıp
yabileceğim bir dayanak!" dedi (lll kapattılar. 0~.J !Nar, 0~ vezninde,
Hı1q 80). (~) harfinin fethi ile, ,:,:,<;_:_, bilinen bir meyvedir.
0$.) ~)ıj J): Falan kişiye dayandım,
dayanmaktayım, denir.
~.J 1 R-m-h
Sahih olan, onun şu formlarda
olmasıdır: 0$.Y. 0Ş .)_ ;0$.Y. :J..). Allah '
: " ' ~-
<Y' - ~-
4.iıı ~<~ - i·.~i 1 ~ - ı :
Ç'"'"~ ~ _U:!, ~ ..
Jı 1 :~j \.J
buyurur ki: ıyji, 0:!~1 J!
ı_,isj ~j: Sa- :ı:-.ı :..<.:..LA - :<..{.i .i.JG ~~
:- .JJı ~
<1..9\i..:i.. (...)A r- JJ ~'"" - ·· _..
kın zulmeden/ere rjayanmayın (lll ,~;j~: Ey inanan/ar, Allah sizi, elleri-
Hud 113). t~l LS_;, ~G: Memeleri nizin ve mızraklarmızın erişeceği bir
büyü~ olan-deve. J'.Y.: Leğen . 0l.S:) av 'la dener ki, gizlide kendisinden ki-
-:;.ıı:O~I: İbadetlerin bina edildiği ve min korktuğunu bilsin (5/Maide 94).
terk edilmeleriyle ibadetlerin geçer- ~_) ~j: Ona mızrak sapladı. Teşbih
siz olduğu temeller. yoluyla; ~~~~~_): Hayvan ona mız
rak (tekme) attı, denir. Önünde olan
bir yıldızın kendi ınızrağı olarak ta-
f'.J 1 R-m-m
savvur edi19iği _için Arktarus yıldı
;. _): Çürümüş şey. ;;.,.:,.J: Çürümüş zına ~Iyi .cl~\ !Mtzraklı Arktarus,
kemik anlamındadır: ~~~ ~ ~ J~ denilmiştir. Alımlı olmasından dola-
~_) ~j: "Çürümüş kemikleri kim yı kesilmesine kıyılmayan } o
deve için
~ ~
diriltecek?"_ dedi (36/Yasln 78); şöyle denir: lp..L.;.} ~)'\ -:;.ı:ıi...l: Deve
>.ı"LS ~~\~...:iii
~...)" . ~ _.. :(,?"''~-"" <Y'
: _)'~ı_;... mızraklarını kuşandz. Dikenleriyle
Bu rüzglh~ uğradığı her şeyi derhdl kendisini atıayanlara engel olan kedi
çürümüş şey gibi savuruyordu (51/ otu için de şöyle denir: ~~ -:;.ıhl
Zariyat 42). ;;.,.:,_): Çürümüş ip anla- ~.J: Buhma (Kedi otu) mızrağznı
mındadır. !- .J: Odun ve saman kınntı kuşandt.
ları. J~l ~ _): Evin düzeltilmesini

gözetl~dim; tıpkı~~ gibi. .lA_; 1 R-m-d
Arapların; 4-Y:9) ~:ı~: Onun
tümünü ona ver, 530 sözleri !neşhu~ Bu kökten "ı~)_) ~_ji ,..ı~.J ,..ıL;._) 1
dur. rı...;..J): Sessiz kalmak. ,\_;,L.k: ~): kül formları gelir: &Jı ~~~~~LA):
Kemikleri öyle çürüdü ki, Lifürül- Rüzgarın savurduğu kiile benzer ( 14/
dügünde ondan hiçbir ses çıkmaz. İbrahim 18). ):ili Sı~.): Ateş kül oldu.
~~~ ;.:.;.): Topluluk, ses çıkarınadan ..ı~ /Ateşin sönmesi helak anlamın
da kullanıldı,ğı gibi, ..ı.:._:_, de kullanıl
maktadır. ~Wl ':u._) /Su küllendi; tad ve
530 Bu sözün as lı ş udur: Bir ada m bir devey i boy-
nundaki iple birlikte sattı, bundan dolay ı ona; renginin değişmesinden dolayı sanki
~Y. 9! .\.;..;~! : Deveyi altctya ipiy le birlikte içinde kül vardır. Kül renginde olan
ver, denildi. Bkz . Mücmel, II, 369.
441
şeye ~_)i denir. Sivrisineğe ~~denir. w:OS gibi sövmekten/iftira etmekten
;;jl..,;,.): Kıtlık/kuraklık yı lı. kinaye ol~rak sözle _ilgili de kullanı
lır: ~1_:ıji 6~.J:! 0.1;uı_:ı: Eş-lerini zifJil
ile suçlayanlar (24/NCır 6); 0!;ıJI_j
j-4_.; 1 R-m-z
sı~1 6~.J:!: İjfetli kadınfarz zinii;
yj: Dudakla işaret etmek, fısıl ile suçlayanlar (24/NCır 4). 0~ ~.)i
damak ve göz kırpmak. yi. şikayet ~~ Ji. !Falan kişi yüzün üzerine ar-
anlamında kullanıldığı gibi, yj de ttrdı deyimi çoğalmaktan istiaredir.
her türlü söze işaret anl~m~n.da kul- ~_:h(:~: Hedefe atmaya çıktı.
lanılı)1akt~dır: ;;j)G .Y,Lll ~~i~~ J~
IJAj ~)r-~i: "Sana ayet, işaretleşme ~_.; 1 R-h-b
dışında,· insanlarla üç gün konuşma
mandır" dedi (3/.Al-i İmran 41). L._j ~j ,yi~ ,~.): Sakıpma v~ en-
JL..JI: İşaretle konuşmadı. ~jt_;,j ~: d_işe ile olan korku: <.} ~.) ~i F'l
Çokluğundan dolayı, fısıldamadan ~~ ~ ~}...ı~: Onların kalplerinde
başka ne konuştuğu duyulmayan sizin korkunuz, Allah 'ın korkusun-
asker1 birlik. dan fazladtr (59/Haşr 13); ~! ~I.J
~.)11 ~ ~4.: Korkudan (~çılan)
kolfarını kendine çek (28/Kasas 32).
~_.;1 R-m-d
Ayette geçen ~)1 ~sözü ~yi~
6~.J ~: Ramazan ayı (2/Ba- [ra harfinin zammı ile] şeklinde de
kara 185). Bukelime,~jkökünden okunmuştur; 531 yani korkudan.
gelir; yani güneşin fazla kızışması. Mukatil şöyle der: "Ben ~j

~) ~.Ji; yani ç.~..J onu yaktı: kelimesinin anlamını araştırmaya
:~.J, güneş ısısının şiÇdetidir. ~) çıkmıştım. Bu arada ben bir şeyler
~j: Kızgın toprak.~~~.): Ko- yerken Bedevi bir kadınla karşılaş
yun sürüsü kızgın güneşin altında tım. Bana, ey Allah'ın kulu bana bir
otladı, dolayısıy,la ciğerleri susuzluk- sadaka ver, dedi. Ben de ona vermek
tan kurudu. ~Q:J1 ~.:h 0~: Falan üzere avucumu doldurdum. Dedi ki,
kişi kızgın güneşin altında geyik av- buraya; benimruhb'uma koy, dedi." 532
lamaktadır. Yani yen 'i me koy. Fakat birinci an-
lam daha doğrudur.
~_.; 1 R-m-y
53 I Bu, İbn Amir, Ebu Bekir, Hamza, Kissal ve
Halef'in kıraatidir. Bkz. Diınyati. ithiif; s.
~j:
Ok ve taş gibi cisimler için
342.
kullanılır: ~j .iJJ1 ~_:ı .~.j4j ~). .~.j4j L..J: 532 Bkz. Kurtubl, el-Cami' li-Ahkami '!-Kur 'an,
Attığın zaman sen atmadın, Allah X!ll, 284. Kirmani bunun ilginç bir tefsir
attı (8/Enfal 17). Bu kelime, tıpkı olduğunu söylemiştir. Kirmani, C. Tefsir, 1!,
868.
442
Lıi "Lıt.
• .JJ . · .J· w''~-
ol
n ar hem ümit,
··§-.ı.,u: 0J',._.~j ~..) L ',~: Bozgunculuk yapa_n
hem korku içindeyken bize dua eder- qokuz _t~pluluk (27/Neml 48); :l.Jlj
/erdi (21/Enbiya 90); ~~ 3~ '!--! 6~): <21~.Jl ~..): Kabilen olmas(]ydı seni
Böylece Allah 'ın düşmanmı korku- taşlardtk (11/Hfıd 91); ~)rj\,! jl.§
~
tabilirsiniz (8/Enfal 60); ~~~lj:

"' ' ... _. M
-:Jll ~ ~ .)Cl: Ey halkım, kabilem

On/art korkuttu/ar (71A'raf 116); size göreAllah 'tan da~a mı üstündür,
yani pnları korkmaya sevkettiler. dedi (ll/Hud 92) ... l..h4..J: Jer?oanın
l.J~)i Ls~)~: Sadece benden korkun! yuvalarından biridir. Buna ~.J de
(2/Baka~a -40) ayetinde geçen l.J~~t1 denir. Şair de şöyle der:
sözü, ~)ı.;j Ibenden korkun,- anla- ~~ ·" i..: L6k .)- &L,
. ""
mındadır.
199- Seni hayızlı kadınların üze-
~): ibadet etmektir; bu da kor- rindeki raht yapart m. 534
kuya işlerlik kazandırmaktır. 4t.;ıi.J
Şiirde geçen .b..l..J'ın, hayızlı ka-
ise, aşırı korkudan dolayı ibadet et-
dınların giydikleri deriden bir giysi
mede aşırıya gitmektir. Bu aplaında
olduğu söylenmektedir. Kimisine
Allah buyurur ki: \.A_;~ı ~4i.J.J:
göre ise .hk.J, hayızlı kadının, kendi-
İdid ettikleri ruhhanlık (57/Hadid
siyle önünü kapattığı bir bezdir. J~ö
27). ut.;ıi .J kelimesi, hem tekil, hem
tülemek amacıyla] şöyle denir: Jj\).
çoğul anlamında kullanılır. Onu tekil
~.)11 ~: O, raht'tan/hayız bezinden
kabul edenler, çoğulunu ~\.Aj yapar;
daha aşağılıktır.
fakat onu ~Li,..) formunda çoğul yap-
mak daha uygundur.
~-.J 1 R-h-k
y\.A.)): Devenin ürkmesidir. Bu
söz, ,:.,:,k] lkorkuttum, fiilinden gel-
_>:,~i~..): Problem kendisini zorla
' ,. ~ ...... 'o
mektedir. Yine deve için kullanılan : ' } o '
kUŞ?-ttl. ~.)\)~..),tıpkı ;<G.ğ..ı.)lj <G.ğ~_)

J Q ... : '
533
~..) ismi de bu kökten gelmekte-
Wij ~ /Onu takip ettim, formları
dir. Araplar şöyle der: ~ .?. ~~..) gibi. ;Ü? ~+i~)j: Onları bir a~fjğtfık
'?_;,..:;.. ..): Korkutulman rahmet edil- kaplar (lO/Yunus 27); ı:O_;..:, ~)..:..:
menden daha iyidir. Onu sarp bir yokuşa sardıracağım
(74/Müddessir 17). Bir sonraki
~-J 1 R-h-t namazın vakti yaklaşıncaya kada~
namazını geciktiren kişinin, ,:.,~k.Jl
.b..l..J: Ondan az olan topluluk. Ki- ÔL.::JI: Namazı geciktirdim, sözü de
misine göre kırk kişiye kadar olan bu anlamdan gelmektedir.
topluluğa denir. Allah buyurur ki:
534 EbCı'l-Müsellem Hüzell'ye ait bu şiir için

533 Seferden dolayı bitkin düşen deve, zayıf bkz. Divônu '1-Hüzeliyyin, ı, 306; İbn Faris,
deve. Bkz. İbn ManzCır, Lisanu'I-Arab. ("'""'J) Miicmel, ll, 402; İbn ManzCır, Lisünu 'l-A rab.
maddesi. (lAj) maddesi .
443
6AJ 1 R-h-n tamamını tahsil etmeyi garantilemek
için müşteriden alınan maldır.
l).j: Borca karşılık bırakılan
teminat. ül.i.-? kelimesi de aynı
~J 1 R-h-v
anlamdadır; ancak, özellikle bahiste
ortaya konulan şeye denir. Bu her \~j Aı ~jlj: Denizi rahv bırak
iki kelimenin aslı da mastardır. Bu (44/Duhan 24); yani sakin bırak.
kökten şu formlar gelir: 2}.)1 . ~ ,;~.): Kimisine göre ise; "Geniş bir yol
Rehine bzraktzm; Gl.i..J Q\j,j: Onunla bırak" anlamındadır. Doğru olan
bahse girdim; 0)._:;.;,_:, ~j ~: O da budur. Düz çöl anlamındaki "I.Aj
sorumludur. kelimesi de bu anlamdan gelmektedir.
ui .J' ninçoğulu; ,ı).~ 'U\.A-? Suyun toplandığı her basık yüzeye
ü~' .J
' şeklinde gelir. 2/Bakara ~j denir. Bu anlamdan [Hadis'te]
283 . ayeti mL~ 0.tı:fo ve (ı~Aj şöyle denilmektedir: "f.J ~ ~;~.':. ~:
L ;i;,; 536 Alz.nan rehin/er, Şttklinde Rahv 'de (Suyun aktzğı yerde) şuf'a
okunmuştur. ~~~:i: Her
4.J yoktur."537 Bir bedevl, iri bir deveye
can, kazandzğzyla rehin alınmıştır bakıp şöyle dedi: ~Li.:., ~ Jbıj: iki
(74/Müddessir 38). Bazılarına göre, hörgüç aras mda h ir ara !tk.
bu ayette geçen ~) kelimesi, ~
vezninde olup ~~ anlamındadır.
Y:u/R-y-b
Yani her can, kazandığıyla vardır.
Kimisine göre ise Jyi. anla ~I),J bS ~1.): Falan şey beni
mındadır. Yani her nefis, önceden şüpheye düşürdü, denir. c.,-ı;,j: Bir
yaptığı anıelin karşılığını görmeye şey hakkında bir zanda bulunup da
hazır bekletilir. Rehine'den hapsetme sora onun açığa çıkmasıdır. Bundan
anlamı düşünüldüğü ıçın, istiare dolayı Allah buyurur ki: ~ ~.) ~:
yoluyla alıkonulan her şey için Kendisinde hiç şüphe yoktur (21
kulJ.anılır. Bu anlamda Allah buyurur Bakara 2). 4..;>1.)) ise, bir şey hakkında
ki: 4.J ~ ~: Kazandığzyla rehin bir zanda bulunup da sora onun açığa
alınmıştır (74/Müddessir 38). ~j çıkmamasıdır. Allah buyurur ki: ~il.,!
;~ ~j ,G~: Falan kişiye rehin~ ·~~dı~~.)~~ 0) u.,Uıı Ey insanlar
bıraktım . ~.)!: Rehine aldım. ~.)i eğer öldükten sonra dirilmekten
~~ ~: Malın fıyatını artırdım. kuşkuda iseniz (22/Hac 5); ~ 0!)
Bunun aslı şudur: Satılan eşyanın L# Jc Gl j} ~ ~j ~: .. Kulumu;a
,:.
parasını almazdan önce ileride indirdiğimizden şüphe içinde iseniz

(2/Bakara 23 ).
535 Bu, İbn Keslr ve EbCı Aınr'in kıraatidir.
536 Bu, İbn Keslr ve EbCı Aınr ' in dışınd aki kur- 537 Bkz. ibnu'I-Eslr, Nihôye ll , 285; Garibu '/-
ranın kıraatidir. Hadis, lll , 121.
444
Ayet, bu hususta bir şüphenin 0~ ~lj y~l: Kendilerine kitap

olmadığına dikkat çeker. Yüce verilenler ve inananlar şüpheye,
Allah'ın; ~;J1 ~j: Zamanm getire düşmesinler (74/Müddessir 31 ); ~
ceği ölüm (52/Tlır 30) sözünde ölümü ~~~~ ~: Sonra şüphe etmediler (49/
reyb diye nitelendinnesi, ölümden Hucun1t 15).
şüphe duyulduğu için değil, zamanının Hadiste de şöyle denilmektedir:
belirsizliğinden dolayıdır. İnsan "Şüpheli olanı bırak; şüphe
sürekli olarak, ölümün kendisinde duymadzğzna bak/" 540 f~i '-:-1:1.Y
değil, zamanı konusunda bir kuşku Zamanın hadiseleri. Zamanın reyb
içindedir. Şair bu anlamda şöyle der: ile nitelendirilmesi, onda olacağı
~j jl ~ ~~ ':! ~) 1~ ~ u,.lıli zannedilen oyun ve hilelerden
1 _'_\.:: \..;. -~~ 1 _; _.:: -200 dolayıdır. ~_).kelimesi, ~jkökünden
~ .) - ~
200- İnsanlar ebedi bır ,ı,sırrı d'_ ır: _tu
o o o 1O:- jl ' ' ~~ J' ~---
·;~ Y-! ';? _ ~ .. . .J:l
':!
yaşayamayacaklarznı bilmektedir/er; ~)§ ~ 01 ':/) ~)§ ~: Yaptıkları
bina, kalpleri parçalanıncaya dek
Keşke bildikleri oranda amel
yüreklerinde bir kuşku olarak
etse/erdi. 538
kalacaktır (9/Tevbe ll 0). Yani
Şu şiir de aynı anlamdadır:
yapıkiarı bina, onların besledikleri
~~~ 4f.Jj ~;Jı ~j-".' kine ve inançlarının azlığına/
20 i- Sen zamandan ve onun zayıflığına delalet eder.
getireceği ölümden mi acı
çekiyorsun ? 539
C.JJ 1 R-v-h
~f ~ ~ ~ ~).J: Kur'an
hakkmda derin bir şüphe içindedirler c.Jj ve CJ_) temelde birdir ler; ama
(l 1/Hüd 110); ~f /i;~: Saldırgan, c__ı_) nefse isim yapılmıştır. Şair ateşi
şüpheci (50/Kaf 2Ş). '?~_)~ d~ anlatırken şöyle der:
tıpkı ~lj) gibidir: 0~G.;i_ ~~ ~~~.)\ r-1 : .: j- ~i
\~__ı :! ~o 1 .;j 1:. ,j~~ -" . "
... \'1t""'.)
,,
.ıJY"JJ
... J"'
~-o. ı..: .ıJ.ll ~

' -- ~
" o
· - u:1 K uş k uya
_.
- -
1 .)' ~~\ : l\:i::ı
··- ~ ~ __ı
&.- J.J:'
mı düştüler,yoksa Allah 'm ve
202- Ona dedim ki; ateşi kendine
Resıliünün kendilerine haksızlık
çek ve onu can/andır;
yapacağından mı korkuyorlar? (241
Nur 50); ~~lj ~~:a))j: Göz/ediniz, Ruhunla [Nefesinle] ve ateşe
şüpheye düştünüz (57/Hadid 14). ölçülü, yavaş bir şekilde üjle. 541
Yüce Allah, mü'mil}lerd~n şüpheyi
nefyetmektedir: 1)3 1 0:1~1 y~~ ':/j
540Tirmizl, HN: 2520; Nesa!, VIII, 327.
541 ZQ'r-Rumma'ya ait bu şiir için bkz. Divdnu
538 Bkz. Feyruzabadl, Besdir, HI, 114. Zu 'r-Rumme, s. 246; Feyruzabadl, Besdir, 111,
539 EbQ Zueyb Hüzeli'ye ait bu şiir için bkz. 103; İbn Manzur, Lisdnu 'l-A rab, (4:--) madde-
Mufaddaliyydt, s. 421. si.
445
Zira nefs ruhun bir bölümüdür. (29/ Ankebut 64) ayetinde belirtilen
Bu, tıpkı insanın hayvan diye ahiret hayatına vasıta olduğu jçin şu
isimlendirilmesi gibi nevin; cinsin ayette Ruh denilmiştir: $.)1 ~~.)
isimi ile isimlendirilmesidir. Ruh; G_;l ~ ~__,~ ~): İşte sana da böyle
hayatın, hareketin, menfaatleri elde emrimizden bir ruh vahyettik (42/
etmenin ve zararları defetmenin Şura 52).
kendisiyle meydana geldiği cüzüne c.Jj: Nefes alıp vermektir. (1)
isim olmuştur. işte şu ayette zik~ed,iJen 0~';li: İnsan nefes alıp verdi. t:,.J
budur: ~ [_ıyi ~ (JJll d- ~_,Jl.:.;ij 6~j,J: Ona rahatlık ve reyhan
~j ;1: Sana r~htan so~arlar. De vardır (56/Vakıa 89) ayetinde geçen
ki: "Ruh, Rabbimin emrindendir " 0ı..;.;ij kelimesi kokusu olan şey;
(17/İsra 85). ı,rJ~ ~ ~ ,:.,.;,~;j: Ona bazılarına göre ise rızık an1amındadır.
ruhumdan üjledim ( 15/Hicr 29). Şu ayette, yeı:ıen , tane)e l.)ı..;.;ij denir:
Yüce Allah, ruhu, mülkü olduğu .)~)I_J ~\ __ıj Y:;Jij: Yaprakit ve
içinkendi nefsineizafeetmiş; bununla hoş kokulu taneler (55/Rahman 12).
da onu şeretlendirmiş ve yüceltmiştjr. Bir bedeviye, "Nereye?" diY.~
Tıpkı şu ayetlerde olduğu gibi: ~.) soruldu; o da şöyle cevap verdi: Yl.bi
~: Evimi temizle (22/Hac 26); \.;i .ıJ.ll l.)ı..;.;ij ~: Yani Allah 'ın rızkını
t,Ş?4c:-: Ey Kullarımf (39/Zümer 53). aramaktayım. Fakat bu kelimenin
Meleklerin ileri gelenleri de ruh diye asıl anlamı yukarıda zikrettiğimiz
isimlendirilirler: ~~lj CJJI ~~ ~~ gibidir. Hadiste de şöyl_e ,_rivayet
l..i...::ı: O gün Ruh ve melekler, sıra sıra edilmektedir:"~\ Çı~.)~ ~.)ll: Çocuk
dururlar (78/Nebe' 38); ~~\ c~ Allah 'ın reyhanındandır/giizel
CJJli,J: Melekler ve Ruh yükselirler kokulu bitkisindendir." 542 Bu tıpkı
(70/Mearic 4). şairin şöyle dediğine benzer:
_Çebrail şu ayette Ruh: CJJI ~ Jj ~\ ~ ~ıjjı b:-' ~)ı b:-'\~ t;
~~1: Onu Güvenilir Ruhindirmiştir - '1' • ,..
(26/ Şu 'ara 193); şu ayetlerde ise
203- Çocuğun kokusu ne güzelf
Ruhulkudüs diye isimlendirilıniştir:
Memleketteki lavanta çiçeği
U"~\ C--'~ .;j _jj ~:De ki: ''Ruhulkudii;s
kokusu. 543
;nu indirdi" ( 16/Nahl ı 02); ;G~ij
U"~\ (J~: Onu Ruhulkudüs'le Hadisin anlamı şu da olabilir:
güçlendirdik (2/Bakara ı 53 ). "Çocuk Allah'ın rızkındandır." cı-:? 1
Rüzgar: Bilinmektedir. "O,hareketeden
ŞuayettedeHz . İsa, ölüleri dirilttiği
için Ruh diye isimlendirilmiştir: CJ~J
~: Kendisinden bir Ruh 'llf (4/Nisa 542İbn Adi, Kamil. IV, 1467; Suyutl, el-Fet11U'l-
171). Kur'an'a da;~ ~Y,.':/1 jl~l 0ı.:.ı Kebir , lll, 308.
0ı.:.ı;;..1ı: Ahiret yurdu gerçek hayatt;r 543 Bkz. Zemahşerl, Ra bi 'u '1-Ebrar, lll , 521 ; İbn
Ebl'l-Hadld, Şerhu Nehci '1-Beldğa, lll , 22.
446
havadır" şeklinde tanımlanmaktadır. Kuvvetiniz elden gider (8/Ental 46).

Yüce Allah 'ın tekil formuyla rüzgar ~Wl (.:,_
) : Suyun kokusu değişti.
gönderdiğini zikrettiği her yerde ondan Bu kokuşmayla alakalıdır. ~.J
kasıt azap; çoğul fonnuyla zikrettiği (IY, ~~~: Gölet rüzgarla savruldu',
her yerde ise rahmettir. savrulmaktadır.
. . . 1_?.1): Rüzgara
Tekil forma örnekler: lı1:.._ji G) girdiler/kapıldılar. (.JY. ~:0: Hoş
ıy.:.:.y.:.:, ~~ 1;~:ıie: Biz onların üstün~ kokulu yağ. Hadi şte şöyle rivayet
şiddetli bir kasırga gönderdik (54/ edilmektedir: "~l~..i.~ii.JC~~: Cennet
Kamer 19); ~ ı:ıfo._:, ~~ {~:ıle li:.,_J~ kokusunu alamaz." 546 Hadisteki
L.iıj): Biz onların üzerine bir kasırga ciı ~ sözü, ~ ~ /bulamaz/alamaz
ve sizin görmediğiniz ordular anlamındadır.
gönderdik (33/ Ahzab 9); ~ ~J JWS ;;_;,.J.Y: Rüzgarın estiği yer. ;;_;_.:,_y,
~: Dondurucu bir rüzgara ' benzer /Yelpaze: Rüzgar estjren alet. ~\.):
(3/Al-i İmran 117); ~_)ll ~ ~~1: Rüzgar esintisi. ~~ Jı 0~ (I.J:
Rüzgarın hışımla saçıp savurduğu Falan kişi ailesine gitti. Bu söz şu
( 14/İbrahim 18).
. . iki anlamda söylenmiş olabilir: Sözü
Çoğul forma örnekler: lı1:.. _)i_:, edilen şahıs, ailesine rüzgar gibi
(01) tt;ı.Jll: Biz rüzgarları aşılayıcı hızlı gitmiş; veya ailesine dönmekle
olar_ak gönderdik O5/Hicr 22); ~.J onlara hoş bir mutluluk vermiştir.
..:;.ıı~ tt;ı.)lı ~Y. 0i ~\;!1: Rüzgarları ;;_;_ı_) kelimesi c.J.J kök~n~~n
müjdeciler olarak göndermesi O 'nun gelmektedir. ci.J.J.J cly:o ı} ~:ı Ji9):
ay.etlerind,endir ,(30/RCım 46); )._:, Şu işi serbesi ve rahat bir şekilde
ı~ tt;ı.)lı J..;..Y. t?;uı: Rüzgarları müjde yap. ;;_;,JIY.: Bir işi iki kişinin
olarak gönderen O 'dur (7/A'raf 57). nöbetieşe yapmasıdır. ci.J.J kelimesi
~G...:.ı
. • w.J"
' ,.:.: C
J:!:W '.ıı ~_ ~
·' t? ~~
. ~~-. Alla h istiare yoluyla, insanın gün ortasında
rüzgar göndererek bulutu sürer İstirahat ettiği zaman için kullanılır.
(30/RCım 48). 544 Bu ayetin rahmet Bu anl9-mdan şöyle denilmektedir:
anlamında olması daha açıktır. ~l G.;..): Develeri m izi barınaklarına
Ayetteki bu kelime, çoğul olarak da koyduk. ,;_i;. ~): Hakktfl;t
4!
[(l;!_}ll şeklinde] okunmuştur; 5 4 5 sahih ona verdim, sö~ü de ~;ı\ ~):
olan da budur. Kimi zaman istiare Develeri bartnaklanna yerleştirdim,
yoluyla "galip gelme" anlamında da
kullanılır: ~~ Yi~.J: Rüzgarınız/ 546Abdullah b. Ömer'in Hz. Peygamberden
rivayet ettiği bu hadisin tamamı tamamı şöy
ledir: ~..J l.ılJ .~ı ~~..J C.J:l .-J 1-lA»L.... J:;! u-o
544 Tekil forınuyla İbn Keslr, Hazına, Kissal ve L..tz. U:;o-!) '..>.!-'-"-' 0-' ~_,:;:Kim. Miislümanlarla
Halef okumuştur. güven akdi bulunan bir kofiri öldüriirse cen-
545Çoğul formuyla Nafı', Ebu Ca'fer, Ebu Amr, net kosunu alamaz: oysa cennetin kokusu kırk
A s ım ve Ya'küb okumuştur. Bkz. Dimyatl, yıllık mesafeden alınır . Buhar!, Cizye, VI,
İthdf s . 348. 269; Ebu Davlıd, Cihad, HN: 2760.
447
anlamından istiare edilmiştir. t:I.Yı: meylidir/özlemidir. Kimi zaman da
Develeri n barındığı yerdir. ~? .\ıı (:3) işin sonu için kullanılır; o da o işin
(i_Y. (:lj_j: Ağaç yaprak çıkardı. yapılınasının veya yapılmamasının
kelimesinden g~nişl_ik
(J..J gerekli olduğuna karar veımektir.
anlamı düşünülmüş ve ~L:.. .Jj ~ 1 İrade kelimesi Allah ıçın
geniş çanak, denilmiştir. ~ ı_,..:.,t;:; ':!_:ı kullanıldığında onunla başlangıç
~~ c.Jj: Allah 'ın ravhinden ümidinizi değil, sonuç kastedilir. Zira YüceAllah
m
kes eyin ( 12/Yüsuf87); yaniAllah'ın meyletme/özlem duyma anlammdan
ferahlık verınesinden ve O'nun münezzehtir. "Allah şunu irade etti",
rahmetinden. Bu da t:.Jj kelimesinin denildiği zaman, şu kastedilir: "Allah,
içerdiği anlamlardan biridir. onun şöyle değil de böyle olduğuna
~arar ~erdi:'' _Örneği~ şu _ayet gibi: 0)
~ j ~ J\jl _:,l 1~ _,...:., ~ Ji): Allah sizin
.l-JJ 1 R-v-d
için bir kötülük dileseveya bir rahmet
..)_jj: Bir şeyi kibarca tekrar tekrar dilese (33/Ahzab 17) .
istemektir. j(;_)l_:ı Jlj /İstedi, denir. Bu Bazen irade zikredilir fakat ondan
a~l~m~_an ot}ak, arayan kişiye ~lj denir. emir anla,mı kastedilir. Örneğin;
)lS.ll <-,-ıl.b ~
~ ..
~)'\ :ılj: Otlak bulmak için
~ ,
"1~ ~ ~-) !Senden şunu istiyorum",
develeri götürüp getirdi. Bu kelimenin dersin; fakat ondan; ."Sana şunu
yumuşaklık anlamı nokta-i nazarından emrediyorum", anlamını kastedersin.
şöyleden ir: GL~_jjJ3~1 s~:~.~ı}~l.:;jl ~:ılj:
Q J , .. J
" bu an ı am da dır: ~
Şu ayet -.' ~~~ r~<' .ıJ.l\ .l:l..>.ı'
Kadın teenni ile yavaş yavaş yürüdü. y.ı;j1 ~ J..ı~ 'i _j: Allah s izin için kolayl;k
Bu anlamdan ..)_j~ (sürme çekiJen mil) ister, güçlük istemez (2/Bakara 185).
kelimesi !üretilmiştir. :ı-!Y. :ı_:ı_)l: Yavaş Bazen de irade kelimesinde
hareket etti, etmektedir. Bu anlamdan istemekitalep etmek anlamı kastedilir:
~_j~ kelimesi türetilmiştir. .;lı1 ~~_j~ ~.J~lı}i~6JJ..ı~':/: Onlaryeryüzünde
~~: Şiir (okuma)yz bırak, bir-iki gün böbürlenmek istemezler (28/Kasas
beklesin. 83); yani, böbürlenmeyi kastetmezler
o:ılj), bir şeyin ardında koşturmak ve talep etmezler.
anlamı~a gelen :ı_,y, :ııj fiilinden İrade,ihtiyar] güç bakımmdan
gelmektedir. o:ılj) kelimesinin asıl olduğu gibi, zorlama ve duygu
anlamı; şehvet, dilek ve umuttan bakımından da olmaktadır. Bundan
oluşan bir güçtür. Bu kelime, yapı) dolayı irade kelimesi cansız varlıklarda
masının veya yapılmamasının gerekli ve hayvanlarda da kullanılır: ~ 1.)1~
olduğuna karar verilen bir şeye nefsin ~ 0i: Yzkzlmak isteyen bir duvar ( 18/
meyletmesi için ad yapılmıştır. Bu Kehf 77). ~~ ~..) lŞ"':"): Atım saman
kelime kimi zaman işin evveli için istiyor.
kullanılır; o da nefsin bir şeye olan
oJ_jly: İrade konusunda başkasıyla
448
çekişip onun istediğinin dışında bir şey ~ ~~ -s)Jı: EyAdem oğulları, size
istemen veya onun aradığının dışında çirkin yerlerinizi örtecek giysi ve tüy
bir şey aramandır. (siislenecekelbise) indirdik. Korunma
1~ (:_j.. G~ G~JI.J: Falan kişiyi şu giysisi1 en iyisidir (7/A'raf 26). ;~i
1 : •·. . )Wl o .. l . l b b b.
şeyden geri çevirdim. Allah buyurur ~-!: ::: na, tuy erıy e e ra er 1r
ki:~ d- ~J_jlj ~Beni kendine o deve verdi; yani üzerindeki elbise ve

ça~;rdt (l ~rYCısuf 26); :ı~ı) j.;JI ily.ı aletlerle birlikte.
~d- t..i.G: Vezirin kansı hizmetçisini ·,. - ~
_,: L:;,:,...)-
(..)":/Y'
~ i
.. .)
::.'. 1\
~
~ ~-
'--l.uı.):
- - -
baştan çıkarmaya çalıştyor ( 12/ Okun üzerine tüy koydum. Bu
Yusuf 30); yani onu görüşünden/ kelime istiare yoluyla bir şeyi ıslah
düşüncesinden döndürüyor. Şu ayetler etmek anlamında da kullanılır: ~.J
debuanlamdadır:~d-~.ı_Jij~_j: Onu G~: Falan kişiyi ıslah ettim; J,G_)~: ~
baştan _ çıkarmak istedim ( 12/YCısuf da ıslah oldu, denir. Bu anlamda şair
32); ;l!i .Ge jl~: O 'nun hakkında de şöyle der:
babas mı ikna etmeye çalışacağız ( 12/ .. :: .;. --.;. wt..b .: t.r"".·•../"'
~ ~Y. ..ı.s ..):'?>-!
-~
YCısuf61). L?-? ~j ~Y. ~ ~1;.11 ~'(- .i -

204- Beni güzellikle ıslah et;
çünkü uzun süre bana zarar verdin;
Dostların en iyisi ıslah edip
L>"ij /Baş: Bilinmektedir. Çoğulu
zarar vermeyendir. ·147
L>"3)~ şekljnde gelir. A Ilah buyurur
ki: ~ U,.i)l ~IJ: Baş, ihtiyar{ık
~~j~~: İnce/zayıfmızrak Mızrak,
tüyün zayıflığı/hafifliği düşünülerek
aleviyle tutuştu (19/Meryem 4); 'X_j
bu şekilde nitelendiri !miştir.
~.J~~ I)F ~: Başlm:,ınızı tıraş etmeyin
(2/Bakara 196). L>"ij !Baş,_ ~eis/lider
anlamında da kullanılır. U"i_)i: Kafası ~J.J 1 R-v-d
büyük olan. ~L.:.,ij ~~: Siyah başlı
k oyun. ~~ 'li Kı 1ıç k a bzası.
_.. · U"···/ (.)-"33.J: Suyun biriktiği
yer,
yeşillik: 0_,~ ~jj ~ ~: Onlar
(çiçek/i, ırmaklı) bir balıçe içinde
~.J 1 R-y-ş neşelendirilirfer (30/RCım 15). Bu
' '
j:'ı.!WI~-./Kuş tüyü: Bilinmektedir.
kelimeninsuanlamınokta-inazarından
- .
şöyle denmiştir: ~lfo\J i.f.~l)ll ~1):
Bazen bu kelime sadece kanatlar
Vadinin suyu çoğaldı. ~1): Onları
anlamında kullanılır. İnsan için elbise
(suyla) kandırdı/doyurdu.
ne ise kuş için de tüy öyledir. Bu
benzerlikten dol ay ı tüy, isti ar~yoluyla
elbise anlamında kullanılır:~ ~~i~ y 547Şair, Süveyd b. Sanıit. Bkz. İbn Manzur,
· :<·;ıç_·_,....,- L?~ ı 3:1· ' t....:ıLJ._ ~
::: ' J , .. cı -
· u · w..ı~}Jr
U" ._3
:<·.1.: G.ıY··: i Lisanu '1-Arab, (u"!.J) maddesi; Feyrüzabadl,
Besciir, lll, 114.
449
~y~: Bir işi rahat yapması ve t J-J 1 R-v-a
maharet kazanması
için nefsi çokça
alıştırmaya tabi tutmak. Şu söz bu t_,.J: Kalb anlamındadır. Hadiste
anlamdan gelmektedir: ~~~~ ~.J: şöyle geçer: " ~ ~ ~~~ C.J.J 0)
Hayvanı terbiye ettim. ı.::.ı;.ı:ı ı_;, 1~ ~~ ~ .J.J: Cebrail ruhuma/kalbime
Lı~u.XJI: Nefıs, alıştırma yapmaya üfiirdü/fis ıldadı ... " 548 t.J.J: Kal be
güç yetirdiği;
veya elverişli/geniş isabet etmektir. Kalbe gelen ~ork~
olduğu sürece şu işi yap. Bu durumda anlamında da kullanılır: ~.:ı ~
söz konusu kelime, u.:.o.J.J ve ~I.Jl tj.Jll ~1).) 0C: ibrdhim 'den korku
köklerinden gelmiş olur. ~jj ~ ~ gidince (1 l /Hfıd 74). Denir ki; .Ge. .J
0.J~: Onlar bir mutluluk-esenlik .Ge. .Jj.J: Onu korkuttum; 0~t:U: Falan
bahçesinde ağırlanacak/ardır (30/ kişi korku~uldu. ~\i. j.) :UG: .Korkak
Rum 15); yani cennetteki güzellikler deve. t.J.JI: Güzelliğiyle ürküten.
ve zevk alınan şeyler içinde. Sı~jj ~ Sanki güzelliğiyle korkutmaktadır;
-;.ı~l: Cennetierin bahçelerindedir tıpkı şairin şöyle dediği gibi:
(42/Şfıra 22) ayeti de iman edip ~ 1.)~ ~ın; 0l ~-*-!- '1'. o
yararlı amellerde bulananlara ahirette
205- Onunla bir mecliste göğüs
zahiri açıdan hazırlanan şeye işarettir. göğse gelmen seni korku tur. 549
Kimisine göre ise bu ayet, Allah'ın söz
konusu kişileri layık gördüğü ilim ve
ahlaka işarettir ki; onlara sahip olanın, tJ-J 1 R-v-ğ
kalbi huzura kavuşur.
t_j.): Hile yapmak üzere sapmak.
Bu anlamdan şöyle denir: .~;~ı t'.J
~-J 1 R-y-a G\..6 .Jj {:__,';.: Tilki kurnazlık yaptı,
yapmaktadır. ~1.) ~~: Eğri yol/
~~:Uzaktan gorunen yüksek Düz olmayan yol. Sanki bu yol
yere denir. Tekili ~.J şeklinde gelir. kandırmaktadır. G~ 0~ t.JI.): Falan
Bu anlamda Allah b~yurur ki: 0.#l kişi falanı kandırdı.
0# ~~ cı~ ~: Siz her yüksek
yere bir lıiamet dikerek eğlen iyor
~~ J) 0~ ti.J: Falan kişifalan
kişiye , kendisinden hileyle istediği bir
musunuz? (26/Şu'ara 128). Yükseklik
şeydeı) dol~yı_ yöneldi. Allah buyurur
anlamında şöyle denir: ._Hı b~:
ki:~~ Jı t_l.): Ailesine yöneldi (51 1
Kuyunun etrafında
yükselen toprak . ~ 26) ; ~· ·· ·.!Lı: G. : ~ ~ - ·.i..: ; 1· ;
yığını. :~ 0~.J: Her şeyin ortaya
J5. Z arıyat ...>'-"" t ~:
Üzerlerine yürüyüp onlara tüm
çıkan ön tarafları. Bu anlamdan
gücüyle vurdu (37/Satfat 93); yani
istiare yoluyla meydana gelen artış
ve yüksekliğe ~.)denir. Şu söz de bu
548Şihab, Miisned, II, 185.
anlamdan gelmektedir: ~I_;.JI ~): 549EbCı Temam ' a ait bu ş iir için bkz. Şerhu
Serap gidip geldi. Divan i Ebf Tema m, s. 3 1.
450
meyletti. Asıl anlamı ise, onlara bir 206- Uyku onları bastı. 550
çeşit hileyle yaklaştı. Ayette geçen ~
(~) edatıyla da istila/kuşatma
- Jc 0.u:
- Kalbinin üzerine pas
tutmuş.
anlamına işaret edilmektedir.
<.$ I.J 1 R-e-y

ul.J 1 R-e-f
lSlj: Bu kelimenin ikinci harfi
~~j: Rahmet/iyilik. ~jj: hemze, üçüncü harfi ise ya'dır.
Merhametli oldu, ~.J~j_j ~j ; : O, Nitekim Araplar bu kökten, ~).)
merhametlidir. Kelimenin bu formu kelimesini türetirler. Şair bu iki harfi
tıpkı ~ ve .J:ı.:.. formları gibidir; birbirleriyle değiştirerek şöyle der:
byyurur ki: ~~G :l_j
,.. 1.}
_ Allah ~~ ..ill.;_j : JJı.§- ,; ·~ı- ~ JS '
. -· ~ :.~~ .J, . . _j
~\ ~~ ı) 4.iij ~: Onlara olan ~ jl r _:;.JI :i,_;,lA, -207
acıma duygunuz Allah 'ın yasasını
207- Beni gören her dost der;
uygulamakta size engel olmamalı
Senin için: Bu (adam), bugünün
(24/Nur 2).
veya yarının lideridir. 551
Bu kökten gelen rı:uzari fıilde~
~J.J 1 R-v-m hemze hazfedilir; lSY 'lS~ 'lSY
şeklinde gelir. 1\ur'arı'da ~a _şöyl_e
~JJll ·:':'); ~1: Elif lam mim
Rumlar yeniidi (30/Rum 1-2). geçmektedir: ı.l.:..i ?.ı ~ ~Jı c,~:
Eğer insanlardan bir~ni _r;ö~ürsen
'·
('.J_), bilinen ırk (Romalılar)
(19/Meryem 26); G)L,l 0ill ü) ~j
anlamında kullanıldığı gibi, ~.J.J
u..:ı~l_j W.ı ~: Rabbimiz, bizi saptıran
(Romalı) sözcüğünün çağulu olarak
;i,; ve -insanları bize göster (41/
da kullanılır; tıpkı~ sözcüğü gibi.
Fussilet 29). Ayette geçen Li--?i sözü,
G) [ra harfinin sükunuyle] şeklinde
W:u 1 R-y-n de okunmuştur. 552 ~).):Görünen şeyi
farketmektir. Bu da nefs! güçlere
ti.J: Parlak bir şeyj}l yüzeyjnd~ göre farklı kısımlara ayrılır:
yükselen pas: ı)\S: ~~·_,E~ 61j ~ ~
1- Duyu ve Ol}Un _y~rine . g~çe~
0~: Doğrusu, işledikleri günahlar
şeylerle görmek: 4JjjJ ~ ~~ ı)jj::J
kalplerini kaplamış (83 /Mutaffifin
14). Yani işledikleri günahlar,
SSOUbede b. Tabib'e ait olan bu şiir için bkz.
kalplerinin parialdığı üzerinde bir Mufaddaliyydt, s. ı 4 ı .
pas gibi olmuştur. Dolayısıyla hayrı 55 ı Keslr İzzet'e ait bu şiir için bkz. Divdnu
şerden ayırt edemez oldular. Şair de Kes ir, s. 435; İbn ManzCır, Lisdnu 'l-A rab,
(ı.SI.J) maddesi.
şöyle der:
552 Bu, İbn K esir'in kıraatidir. Bkz. Dinıyatl,
~ ıY~I 61j ~ -206 İthdfs. 382 .
451
~i Ji:-: Siz cehennem i göreceksiniz ne kadar beni, ma/ca ve evlatça
Sonra onu gözüniizle apaçık kendinden az görüyorsan da ( 18/
göreceksiniz ( 102/Tekaspr 6-7); ~~~ Kehf39).
..Jıı ~
i.:: 1Y.'~ U:!_
: ~\ - ~ :i....4LıSJi
~~.) -
o ' ' ' '
($-.)J - ··- ~\) fiili ~~~ gibi kullanılır.
~~~: Allah 'a yalan uyduranlarm Ona(~) zamiri eklenir; (w) zamiri de
kıyamet günü yüzlerinin kapkara tesniye, cemi ve te'nis formlarında
kesi/diğini görürsün (39/Zümer olduğu gibi kalır; değişiklik ta'9~
60). Şu ayetteki görmek, duyuların değil, kaf'te_ meydana gelir: ~\j\
yerine geçmektedir; zira Yüce Allah ~ ~.)S (,Ş~\ 1~: Şu benden üstün
duyutarla görmekten münezzehtir:
J. ~ ... ~ yaptığı,r';z. _ g,~rdün mü (17/isra
~ .illi ı$~: Allah, yaptıjtınız_ı 62); ~\) JS: De ki: "Kendinizi
görecektir (9/Tevbe 105). ). ~~~ .;jl hiç düşünd~nüz__mü?" (6/En'am
~jj ~ J,:).;, ~ ~~: O ve kabilesi 40); ~ (,Ş~\ ~\): Gördün , !}1ji .~
sizin onları görmediğiniz yerden sizi e,ngelleyeni? (96/Aiak 9); ~\) JS
görürler (7 1A'raf 27). ~\ u.J:ı ~ ~JJ-~ ı..;,: De ki: Allah 'tan
2- Hayal ve _tas~vvur ile başka yalvardzklarıntzz gördünüz
görmek: ~)hi~ i~.J .ji eS): Zeyd'in mü? (46/Ahkaf 4).
serbest olduğunu görmekteyim/ o~~ y:., :p,ıı ~ .:Jıı ~ 0) ~u ~
hayal etmektey_i_m. Şu ,ay~t de_ b_u ~~~ rY ~):
De ki: ''Gördünüz mü/
anlamdadır: I__,_}SS ~~~ ~~ j) i.$Y .Jl~
J ~ ~ "
Ne dersiniz, eğer Allah üzerinizde
~)Wl: İnkar edenlerin canlarını geceyi ta kıyamet gününe kadar
melekler alırken bir görseydin (8/ aralıksız devam ettirse?" (28/Kasas
Enfal 50). 71); ~~)S.)~~~~ 0\S 01~u~:
~-- Tefekkür ile görmek: ı$) Jı De ki: "Gördünüz mü/Ne dersiniz,
.)jy ':1 ı..;,: Ben sizin görmediğİnizi eğer bu Kur 'an Allah tarafmdan
görüyorum (8/Enfal 48). ise ve siz de onu inkar etmişs_eniz
4- Akıl il~ görmek. Şu ayet bu (46/Ahkaf 10); Jı ~) ~) ~iJ Jıi
anlamdadır: ($\j ı..;, :ıı~l ~~ ı..;,: Onun ~)....:ali: Gördün ,;ii! dedf. Kayaya
gördüğünü kalbi yalanlamadt (53/ szğındığzmzz vakit (18/Kehf 63).
N ec m 11). Şu ayet . d~ bu anlama Bütün bu ayetlerde uyarı anlamı

hamledilmiştir: lS)..i :Ü) ~lj ~.3: vardır.
Andolsun onu bir kez daha görmüştü (,Şi.): Nefsin/kişinin, zann-ı galip
(53/Necm 13). ile iki zıttan birine inanmasıdır.
eSi.) fiili iki mef'Cıl alçiığırlda ilim Şu ayet bu anlamdadır: l;si;~ ~J~
o o -
anlamına gelir: rWı ıj) ~~~ ($~J: <?1 ~ij: Onları, göz görmesiyle
Kendilerine ilim verilmiş olanlar kendilerinin iki katı görüyorüırd1
görüyorlar/biliyor!a_r ~i.. (34/Sebe' (3/AI-i İnıran 13). Yani onları,

6)·, ~~.JJ
-- ~ı..;, ~ ji Gi W..)J
· -~ W,.
· 1· Her gözle görmenin gerektirdiği ölçüde,
452
kendilerinin iki katı olduklannı (17/İsra 60). ı;ı~ı ıS~I) ~: İki

zannediyorlardı. ~~~_)~~~veya topluluk birbirini gördüklerinde
~ iÇ.I_) /Bunu gözümün önünde (26/Şu'ara 61). Yani, onlardan her
yaptı, denir. biri diğerini görecek şekilde birbirine
~-!_) ve ~-!): Bir şey hakkında yaklaştıklarında ve karşı karşıya
düşünmek; kanaat sahibi olmak için geldiklerinde

akla gelen düşünceler arasında tercih Hz. Peygamber'in şu hadisi de bu
yapmaktır. ~Y, ye ',?3Y.: Tefekkür anlamdadır: ~)j ıS~Ifo ~: Onların
'
eden/düşünen. ~i_) fiili cJp edatıyla ateşi birbirine karşı gelmez.554 ~j\.i;,
muteaddi olduğunda, İbret almaya ~G.J: Evleri karşı karşıyadır. ~~ ;:w
sevkeçh;n nazar/düşünme_ anlamına ~Ull ç_G.j: Şunu insanlara gösteriş için
gelir: JhJi ~~~.JJ!)~i: Rabbinin yaptı.
göfgeyi nasıl uzatmakta olduğunu ol.Y, !Ayna: Eşyanın sureti!"li,n

görmedini mi?ldiişünmedin mi? göründüğü şeydir. By kelime ~
(25/Furkan 45) . .:.Dı ~1) ~: Allah 'ın vezninde olup ~i_) kökünden
sana gösterdiği şekilde (4/Nisa 105); gelmektedir. Tıpkı ~'ın
yani sana öğrettiği ve bildirdiği ~'den geldiği gibi. Çağulu ise
şekilde. ~1.): Görünsün diye dikilen ~Iy şeklinde gelir. ~ .j /Akciğer:
alamet/işaret. Kalpten yayılan organ. Çağulu da
~~~~_)
, .. u~~:
"'
Falan kişiyle kendi lafzından u.Jj~ şeklinde gelir.
birlikte bir peri var. Deve gebe Şair Ebu Zeyd şöyle der:
. ~;~··,j~ ~: -
U ~ J ~o ,; ~ , ,. o ,.
olup, gözle görülecek kada~ qelirgin G__,l! " · ..h:ı.i.li ··ı • - ' Whi.9
olduğunda; : Y, ~ :iilılı ..:;.ıi) denir.
ı.,j~: Uykud~ , görünen şey/rüya. 208- On/an öyle kızdu-dt ki,
Bu kelime ~ veznindedir. Kimi kızgınltk ulaştı;
zaman hemzesi tahfıf edilip vav ile
Onların kalp, karaciğer ve
okunur. Hadiste §Öyle geçer: ~ ~
akciğerlerine. 555
~j.)lı ~) ~ylıı ._:;.ıl~ ~: Nübuvvetin
haber vericilerinden sadece riiya ~~.): Ciğerine vurdum.
kalmıştır. " 553
~
'::.~lG. lı.S..i"
: '.ıı ,;j-""', .J_ .;1, .:•~ ~:
..._, ı.S.J.J 1R-v-y
Andofsun, Allah, Elçisinin riiyiisını
doğru . pJsardt_ (48/F~tih 27): . L..J
lSj.J.J ~I.J.J ~Lı: Çok kandıran su.
~ ')\
L:Jı-.: ~ı.rı. .- iJ -·:ıı <.Sj-!kelimesi, lS~ ve ıS.J..:.ıG~(Uygun
~ r .lıJ' .)lı lık.·
..
Sana gösterdiğimiz rüyayı sadece bir yer) (20/Taha 58) veznindedir.
insanlar için bir imtihan kılmzştzdzr
554NesiH, VIII, 36.
555 Şiir için bkz. İbn ManzCır, Lisônu '1-Arab,
553 Bu hadis (_J;.;) maddesinde geçti. (tSI.J) maddesi; Ebu Zeyd, Nevôdir, s. 195.
453
Şair şöyle der: olup ~~ j fiilinden gelmektedir.
~~j~ljj~L. ~~~~~~~
- ~-209 .
209- Kim Felc 'te kuşku duyarsa ~IJJI ~ıiş ~
işte bu Felc 'tir;
Ra Harfinin Sonu
Kandıran bir su ve açık bir yol. 556
yJ-:>J G-GI ~~ ;1: Onlar daha
varlıklı ve daha gösterişli idiler
(19/Meryem 74). Ayette geçen ~-?
kelimesi, hemzesiz okuyaniara göre557
(?~j kökünden gelmektedir. Buna göre,
"Sanki güzellikte doyuma ulaşmıştır",
anlamında olur. Hemzeli kıraate göre
ise,558 "Güzelliğinden dolayı dikkatle
bakılan şey", anlamındadır.
Kimisipe göre de söz konusu

kelime, ı.5\j kökünden olup hemzesi
hazfedilmiştir. (;-?: Görünen güzelliğe
denir. .-.lj.J (Güzel manzara) da ~u
kökten gelir. Kimisine göre ise, ~lj
kökünden dönüşmüştür.
Ebu Ali el-Feseyi _ şöyle der:
;;~_,_).:. kelimesinin, ~~~ıyı~~ 1
Göz nazarznda güzel oldu, sözünden
geldiği söylenmektedir. Fakat bu doğru
değildir. Çünkü ;;iyı kelimesindeki Cr)
harfi, kelimenin aslına ilavedir; ;;~ JY
ise :U_,j veznindedir. F3 ı.Sj~ (jl:
Sen görülecek ve işitilecek yerdesin;
yani sen _yakın bir yerdesin. Bu söz~~
~j ulY. ~ şeklinde (Y) harfil)in
atılmasıyla da telaffuz edi lm~ktedir. u iYı
(görülen yer) kelimesi, ~ vezninde
556 İbn Manzfır, Lisdnu '1-Arab, (lSJ.J) mad-

desi; İbn Düreyd, Cemheretu 'l-Luğa. I, I 77.
557Bu, Kal un, İbn Zekvan ve Ebu Ca'fer'in kıra
atidir.
558 Bu da diğer kurraların kıraatidir.
454
;;. ~
~\)\ ywş
Za Harfi
~j 1 Z-b-d zebur ismi verilir. Zebur, Hz. Davud'a

inen Kitab'a özel isim olmuştur: w.:;ı.:,
~j: Su köpüğü, ~jl ~: f\öpü}c lj~j ~.J~\~: D!ivud'a da Zebur'u ver-
tuttu. Allah buyurur ki:~~ ~jıl ~li miştik (4/Nisa 123); .;~Jll ~ ~ ~.J
~~~: Köpük yok olup gider (13/Ra'd j~ı ~~:Anda/sun, Zikir 'den sonra
17). ~j !Tereyağı, renk bakımından Zebur'da şunu yazmzşt1k (21/Enbiya
köpüğe ( ~j) benzediği için ondan 105) . ..JYJ (j) harfinin zammıyla da
türemiştir. ı~j .G~j: Ona köpük gi,qi okunmuştur. Bu k~liıne, ..J;j'in ço;
bol miktarda mal verdim. ~jıı ~1: ğuludur. Tıpkı ~~'in çoğulu w.JY.:,
Ona tereyağı yedirdim . ..ı~J: Tereyağı geldiği gibi; veya Y.J'in çoğuludur.
gibi beyaz olan bir çiçektir. Y.J, tıpkı yGş gibi i;iın yapılan bir
m~stardır. Sonra _;j şeklinde çoğul
Y.J 1 Z-b-r yapılmıştır; tıpkı yGş'in ~şeklinde
çoğulu yapıldığı gibi.
;;_Y.j: Büyük bir demir parçasıdır. Kimisi, ilah! kitabiardan anlaşıl
Çoğulu, Y.J şeklinde gelir: iiJ ı.;:)l ması zor olan her kitabın Zebur diye
:u.~\: Bana demir kütleleri getirin isimlendirildiğini söyler. Allah buyu-
... a J "' ,..
( 18/Kehf 96). Saça da ;;Y.J denir; rur ki: 0.;)~':;1 j:J ~ .c;l.J O, şüphesiz
çoğulu _;j şeklinde gelir ve istü1re daha öncekilerin zübüründe/kitapla-
yoluyla bölünen ~eyler için . de ~~~ rında da vardır (26/Şu' ara 196); 0~
lanılmaktadır: I_Y.j f8;:1:' ~_;.1 ı_;..bili: w~Lı ı :~..:...~ır.~ ~ ~· w:ıs ~ ~ ·is
. ..; : :--: . '.. ~ _) . Y.
Onlar din konusunda aralarında ~~ 7l:iŞJI_j ~jli.J: Eğer seni yalanla-
bölük bölük oldular (23/Mü'minun dılarsa, açık delil/er, ziibür ve aydın
53); yani din konusun~a değişik gu- fatıcı kitap getiren nice peygamber-
ruplara ayrıldılar. y(;şJI ~Y.J: Kitabı ler de yalancılıkla ilhamJ.
edilmişierdi
.. , ......
kalın bir yazıyla yazdım. (3/Al-i İmran 184); ,f.Jll ~;;~ı_;.~ ~1:
Kalın yazıyla yazılan her kitaba, Yoksa sizin için Ziibiir'de bir beraat
455
m~ var? (54/Kamer 43); ;fo"~ ~j denir. Allah buyurur ki: ~_F..j ~ ~~
f.Jll ~:işledikleri her şey, Zflbür'de ~~I.J: Doğrusu o, bir tek çıglıkt;r
mevcuttur. (79/Naziat 13). Bu kelime kimi za-
Bazılarınagöre zebür, şer'! hü- man kovma anlamında, kimi zaman
kümleri değil, sadece akl! hükümleri da ses anlamında kullanılır. ~~~~jl~
içeren kitabın adıdır. Kitab ise, ahkam I_F..} Andolsun sürdükçe süre~lere
ve hikmetleri içeren şeyin ismidir. (37/Saffat 2); yani, bl)Jutları sürük-
Hz. Davud'a inen Zebur'un hiçbir leyen meleklere. ı...;, :~)lı~ ~,4-- ~j
hükmü içerıneJ!lesi, buna delil teşkil ~:ı~~: Andolsun ki; onlara, vazge-
etmektedir. ~jlı1 :fl.~ (Eibisenin gö_- çiren nice önemli haberler gelmiştir
rünen dikişi), bilinmektedir. 559 _;j)ıi: (54/Kaıner 4); yani kötülüklerden
Omzunun çıkıntısı büyük olan kişiye meneden. ~JJij 0~ ı)~.J: "Deli-
denir. Bu anlamdan, kızan kişiye; (:tA dir" dem iş ferdi ve zecredilmişti (54/
;_)_;.): Omzu hiddetlendi, denir. Kamer 9); yani kovulmuştu.
Burada
zecr'in kullanılması, kovulana ba-
ğırmalanndan d?layıdır.__Tıp~ı şöyle
[j 1 Z-c-c demek gibidir: ccl~l.)jj ~j ~_}.1: Ar-
kaya dönüp git, uzaklaş!
c::l?-J (Cam): Şeffaf taşa denir.
Tekili ~4--J _şe\dinde gelir:~ c~'
&~~~.)S ~lS 44-) ~4-J: ·a lamba 4-j 1 Z-c-y
kristal bir fanus içindedir; o fanus da
sanki inciye benzer bir yıldız gibidir ~): Bir şeyin gitmesi için onu
(24/Nur 35). (J: Mızrağın alt tarafın itmektir/sürükleınektir. Kötü deve-
da bir ~emirdir. Çoğulu c::l?-J şeklinde nin itilınesi ve rüzgarın bulutu it-
gelir. J.?.yi ~.J: Adamı - dipçikle- mesi gi~i . ~Ilah buyurur ki: 01 j ~~
dim. ~.)11 /,.;.?.)_: Mızrağa zücc/dip- q...=...:., ır:J:i .iJJI: Görmez misin ki Allah
çik taktım . .I~??J Mızrağın dipçiğini ~ulu~~a_rz s~rük~ii;ıor, _ (24(Nı1r. 4~);
. \ -~·: ':: 1 .:. ·.ıı . ı.illi\1 r-"
~<1 ·' ~\ ~(~•.
söktüm. ~.J: Ok:un dipçiğine benze- ~ ~ ~ ~ ı,r...>: c.? . r.J
til~rek kaşlardaki inceliğe denir. f..ıJı:, ~: Rabbiniz odur ki, lü{fonden na-
():Uzun ayaklı erkek devekuşu. ~w s ip arayasmız diye sizin için denizde
~L?..J: Uzun ayaklı dişi devek:uşu. gemiler yürütüyor (17/İsra 66) .• Şu
sözler bu anlamdan alınmıştır: J.?..)
~}: Yürütülen adam ; ~eŞ~.) ~~·jjjl
~j 1 Z-e-r 4-.J! ,Pı: Kötü hurmalar; ayıkla
dım, onlar da ayıklandı. Şu sözler
..?..J: Ses ile kovmaktır. .G_P..j
_p.)ıj /Onu kovdum, o da kovuldu, de bu anl~mdan istiare edilmiştir:
_?..';ı tı)Jı 4--.J: Harac topl andı
559Y:,j, elbisenin görünen dikişidir. Bkz. İbn toplanıyor; c::i.J [1)..: Toplanan ha-
Manzur, Lisdnu 'l-A rab. (y,ij) maddesi rac. Şair de Şöyle der:
456
<:::t.Jı ~ ~4-~ ~ ~\..:.._) -"'. lamdan altına w~j denilmektedir.

210- Ziyaretçiden eksik olmayan Allah buyurur ki: ıfo'.J~ı ~i;.\ ı~) :);,.
bir ihtiyaç. 560 ~jı_:, ~.JiJ: Nihayet yer takılarını
kuşandığı ve sü,sfendi~i sz':"r;tda, ( 1Q/
Yani, az değer verilmesinden
Yunus 24); ~_).i.j ~ ~ -ili 0fo. ji:
dolayı, defedilmesi ve sevkedilmesi
mümkün olan az bir şey değildir.
Yahut zulırıiften bir evin olmalı ( 171
İsra 93); yani, hoşa giden altından.
~.JiJj: Nice zulıruf (altınlar) verir-
(_F.J 1 Z-h-z-h dik (43 /Zuhruf 35); J!~ ~_;.
ı.JJJ. J~ı .j_)ij ~: Aldatmak için
.)~ ~W ı ~~i:, ./ııı lf t?-] ~: birbirl~rine zuhr~f (yaldızlz sözler)
Ateşten uzaklaştırılan
ve cennete
fiszldarlar (6/En'am 112); yani insa-
sokulan kimse artık kurtulmuştur (3/
na zevk veren sözler.
Al-i İ m ran 185); yani cehennemdeki
yerinden uzaklaştırılan.
y_;j 1 Z-r-b
~j 1 Z-h-f lS"iı.J.J kelimesi ~'.JJ'in çoğuludur.
Bu, ..bir yere nispet .e dilen boyalı bir
U;;..)'in asıl anlamı, ayağın sürük-
tür elbisedir. Kur'an'da teşbih ve
lenmesiyle birlikte olan harekettir.
istiare yoluyla şöyle geçmektedir:
Örneğin; henüz yürüyemeyen çocu-
;G):;;., Zr,ljJj: Serilmiş halılar (88/Ga-
ğun emeklemesi, yorulduğu zaman
şiye ı6). '-:-l.J.J ve~.._).): Koyun barına
ayaklarını sürükleyen devenin yürü-
ğı ve avcı pususuna denir.
meye çaba göstermesi ve fazla ka-
labalıktan dolayı yürümekte zorluk
çeken askerin seyri gibi. _ _ t-JJ 1 Z-r-a
Allah buyurur ki: ı~) ı_;.;,ı -~ı ~i Y
·_)\.l.:ıı
ı · "(rı ~yy
' ' ~ - :. A:> << u;;
~~~ Lb,'_)· ı .J~ .: ._,;iı ~:;;~\. Ey
t.J.J: Bitkilerin bitmesidir. Bu,
, ~·
beşeri değil, ilahi bir etkinlikle olmak-
iman edenler! Toplu olarak kajirlerle
tadır. Bundan dolayı All~!) buyurur ki:
karşılaştığınzz zaman. onlara arkaları
nızı dönmeyin (kaçmayın) (8/Enfal 15).
Fi
~))ı~ ~~4J~.)j i: Siz mi biti-
riyo~sunıız onu, yoksa bitirenler bizler
~ı.): Kasıt olmaksızın düşen oktur.
miyiz? (56/Vakıa 64). Yüce Allah bir
önceki ayette ekin ekıneyi insan !ara
u~J 1 Z-h-r-f nispet etmekte; bu ayette ise, bitkilerin
bitinimesini onlardan nefYederek kendi
<.....iı~J: Hoşa giden süstür. Bu an- nefsine nispet etmektedir. İnsan, ekinin
oluşmasını sağlayan sebepterin faili
560Tehzibu 'l-Luğa, Xl, 155; Mecdz'l-Kur'dn, l, olmasından dolayı bu fıil ona da nispet
317.
457
edilir. Örneğin, bitkinin yetiştirilmesin bir hayır vermeyecek" demem (1 1/
deki
,_. ;/. nedenlerden
o: biri olduğun zaman; Hud 31 ); Y'!ni gözlerinizin küçüm-
1~ ~1: Şu bitkiyi ektim; yetiştirdim, sediği. r<ij; 1 cJ.JJ'j ~yet ifadesinin
dersin. takdiri şöyledir:- ,:Si); i ~~~]. Yani,
t_)J aslında mastardır ve t.J~'y.~ gözlerinizin küçümsediği ve itibara
ekilen anlamında kullanılmaktadır: Gl almadığı kimseler.
ti._JJ ~ t~ /?.Jı ~_:_ı~i J) ~wı ~_,.:j:

Çorak toprağa suyu s alıyoruz da onun- ~j 1 Z-a-k
la ekinler çıkarzyoruz (32/Secde 27);
r-:.} fli;,3 t-J~JJ: Ekinler, güzel makam- Jli. J: Aşırı derecede tuzlu su. ~~
lar! (44/Duhan 26). Ekine benzetilerek; J_j. 'y.; Öyle çok tuzlu yemek ki, tuz-
~~3 4..llı t)J: Allab çocuğunu büyütsün, lu suya döndü. ~ ıJc J: Bağırmasıyla
denir; tıpkı 4..llı ~~ dendiği gibi. t.Jj. ve onu korkuttu. ıJc ]!: Korktu. Jı? j:
t~~j.: Çiftçiye denir.~~~ tj~j)~ Bitki Çok ses çıkaran kişi. Jı;. j: Çok nara
yetişti. atan kişi.
J_;j 1 Z-r-k ~j 1 Z-a-m

4..§ _)J: Beyaz-siyah arasında bir rC J: Yalan ihtimali bulunan sö-
renktir. Gl§ jJ3 i§ _:_ıj ~ ~ _;J: Gözü zün naklidir. Bunun için bu kelime-
mavi oldu, dynir. Allah buyurur ki: nin Kur'an'da geçtiği her yerde onu
'' ;,, ; ;:G.iı
~ uJi3 ..
li.J.J :ı:ı..;,
o ', o'
,_ .J:!
; .: ~l\ '
~.o;'
~~ y=-ı.J: iddia edenler bund'!n dolayı _yeril-
Suçluları o gün mavi olarak toplarız mişlerdir: 1~ J ~) ı.Jys 0.!~1 ~J:
Aralarında gizli gizli konuşurlar (201 İnkarcılar, diriltilmeyeceklerini id-
Taha 102-1 03); yani gözleri pursuz dia ettiler ( 64(Jeğabün 7); F;,ç
J J;
kör olarak. JjJ, bir kuştur. ylhll ıJjj \~Y, ~ ~ jl: Oysa siz, böyle bir
~_;:;.:Kuş pisledi, pisliyor, denir. 4.§jj buluşmayı gerçekleştirmeyeceğimi-_
Jl-jj.J~: Ona mızrak attı. zi iddia etmiş_tiniz (18/Kehf 48); 0.!i
- -
ı)~'j ~ 0.1~1 ~)lS):,: Nerede iddia
etmekte olduğunuz ortaklarınız? (61
~_;j 1 Z-r-y
En'am 22); ~.J:ı ~ ~j 0.ı~ı ı_j.:ıı ~:
~ ~jj: Onu ayıpladım. ~jjl De ki: "O 'ndan başka (tanrı olduğu
~: Onu tahkir ettim, küçümsedim. nu) iddia ettiğiniz şeylere yalvarın!"
w,!j~) forınu
' o
da aynı anlamdadır. Bu (I 7/İsra 56). Sözlü verilen teminata
fiil, ,; ~! vezninden gelmektedir. Al- ve liderliğe :L.li. j denir.
lah buyurur ki: (<i); l cJ.JJ'j 0.1~ j)j Sl3 Kefil ve lidere de ~ j denir.
ı_P. .illı ~_1:1 Sizin g6zlerinizin hor
J: Çünkü her ikisinin söylediklerinin
gördüğü kimseler için "Allah onlara yalan ihtimali olduğuna inanılmak-
458
tadır. Allah buyurur ki: ~j ~ Gi.J: di, bundan dolayı netesi gidip geldi .
Ben buna ke.filim ( 12/Yüsuf 72); ~~ Su çeken cariyelere _}I.Jj denir.
~j ~~: Onların hangisi buna kefil
olacak? (68/Kalem 40). Bu kelime,
~j/ Z-k-m
ya kefalet anlamındaki :i...:.\..C. .J'ten
veya söz söyleme anlamındaki rk~l ~t.;,i, ~)jıı i~ 0):
Zakkum
rC J' den gelmektedir. ağacı Günahia1rlarzn yemeğidir (44/
Duhan 43-44). ~_,§j: Cehennemdeki
uj 1 Z-f-f kötü bir yiyecek ismidir. Şu deyim
b_u anlamdan istiare edilmiştir: ~j
~j.J ıij ~_; ~)'\ ~j: Deve koş ~j.J 0~: Falan kişi zakkum yedi.
tu, koşuyor; ~L.:.ı LJ): Sürücüsü onu Bu söz, kişi kötü bir şeyi yuttuğunda
koşturdu. 37/Saffat 94. ayeti, farklı söylenir.
kıraatiere göre farklı anlaıplar~ gelir:
[Ya harfinin fethi ile] 0~~ 9): He- lSj 1 Z-k-v
men koşarak Ojıa gittiler. [Ya harfinin
zammı ile] 0~~ 9l: 561 Arkadaşlarını ôtS} Bu kelimenin asıl anlamı,
ona doğru koşmaya sevkettiler. Yüce Allah'ın bereketinden kaynak-
~J'in asıl anlamı, rüzgarın es- lanan artıştır. Bu, dünya ve ahiretle
mesi ve yer yer uçan, yer yer yürüyen ilgili işlerde bu olur. Ekin' de bir artış
deve kuşlarının hızlı gitmeleridir. v~ bere~et meydaı;ı<f .~eldiğinde; tS j
-<'·- 'o '·.ıı denır. :<·;l:ı.\.g
. ~=' \..:.l.i.h ('·jı:~ı
~~~ ..j)J: Deve kuşu koştu. ~ j _,.... ....>:! t.)Y .. (.f".J ~
U. _,y_Jı (Gelini akrabasznın

evinden ~ ,;üt;: Hangi yiyecek daha temiz
alzp damadnı evine götürdü), deyimi ise ondan size bir azık getirsin (18/
de bu anlamdan istiare edilmiştir. Kehf 19) ayeti, akıbeti kötü olmayan
helal yiyeceğe işarettir.
Sürati gerektiren istiare, gelinin
yürüyüşünden dolayı değil, mutluluk İnsanların, Yüce Allah'ın hak-
hafıtliğiyle gitmesinden dolayıdır. kından fakiriere verdikleri malın adı
olan zekat da bu anlamdan gelmekte-
dir. Zekata bu ismin verilmesi, ondan
_)j 1 Z-f-r dolayı umulan bereketten veya nefsin
arındırılmasından; yani netsin hayır
~j '# ~: Onlar için bir iniemel
ve bereketlerle olgunlaşmasından
soluma vardır! (21 /Enbiya 100). ~j:
dolayıdır. Ya da bu her ikisinden do-
Göğüs şişinceye kadar nefesin sert
layı bu ismi almıştır. Çünkü söz ko-
~~çimde gidip gelmesidir. 0~ )j)
nusu olan bu her iki hayır da zekatta
1~: Falan kişi falan şeyi zorla yüklen-
vardır.
Yüce Allah şu ayette zekatı na-

561 Bu, Hamza'nın kıraatidir.
459
mazla birlikte zikretmiştir: l~i.J me yoluyladır. Şöyle ki, Yüce Allah,
~l.S)I 1~13 ~~1: Namazı kılın, zekatı bazı kullarını, eğitim ve öğretinıle
verin (2/Bakara 43). İnsan, nefıs tez- değil, ilahi tevfikle bilgi sahibi ve
kiyesi ve temizliğiyle dünyada övül- temiz karakterli yapar. Bütün nebi ve
meye değer nitelikleri ve ahirette de Resuller böyledir. Ayette Hz. İsa'nın
ecir ve mükafatı hak edecek duruma arındırılmış olarak nitelendirilmesi, o
gelir. Bu da insanın, kendisini arındı zamanki durumuyla değil, gelecekte-
racak şeyleri yapmayı amaç edinme- ki durumuyla da alakalı olabilir. Yani
siyle olur. daha sonra arındırılacak demektir.
Bu eylem kimi zaman insana nis- ~).c;.ıj şl.S~ {J. 0.1~1.J: Onlar zekatı
pet edilir; çünkü _onu keşbeden/elde (fa ederler (23/Mü'minun 4). Yani
eden insandır: ı.Aıl.Sj 0:. ~i ~: Benliği yaptıkları ibadetleri,Allah 'ın kendile-
arındıran gerçekten kurtulmuştur (91 1 rini arındırması veya kendinefislerini
Şems 9). Kimi zaman da YüceAllah'a arındırmaları için yapmaktadırlar. Bu
nispet edilir; çünkü bu işin gerçek fliili her iki anlam da aynıdır. Ayette ge-
O'dur:~~ 0:. ı}_ii .:..ili~: Hayır, Allah çen ~tS~ kelimesi, ı.:.ı_hıj'nin mef'Cılu
dilediğini aklar (4/Nisa 49). değil, ondaki (<:l) edatı illet ve amaç
Kimi zaman da Peygamber'e nis- ifade eder. İnsanın kendi nefsini tez-
pet edilir; çünkü Peygamber, insan- kiye etmesi iki kısma ayrılır:
ları arındıracak şeyleri onlara ~laştı,r Biri fiille yapılan tezkiyedir. Bu
ma konusunda vasıtadır: ~I_J..:,i ~ :J. tür tezkiye övülmekte ve_şu ayetlı;:rde
~ ~~ 2 <):, {J. ~6 ı:.,:i ~i.:.:.: Onların mal- kesdedilen de odur: ı.Aıl.Sj 0:. ~i ~:
larzndan, kendilerini temizleyeceğin, Benliği arındıran gerç?kten kur_tul-
yücelteceğin bir sadaka al (9/Tevb~ muştur (91 /Şems 9); Jj0:. ~i ~:
lo ")· G:iLıl ~<'.i.:: _;::-. :<~.A ~ ' - ~.:: .• GL'i
..) ' - .. ~ ~ \'"':' Y".) \=':' .) Benfiğini arındıran, kurtuluşa ger-
,;4Sii.J: Size aranızdan bir Resul gön- çekten ermiştir (87/A'Ia 14).
dermişiz; size ayetlerimizi okuyor, Diğeri sözle yapılan tezkiyedir:
sizi arıtıyor (2/Bakara 151 ). Adil birinin başkasını tezkiye etme-
Kimi zaman da arınmanın aleti si gibi. Fakat insanın kendi kendini
olan ibadetenispet edilir: G.;i ~ GG.:..:,
:< ~ ~
tezkiye etmesi, yerilen bir şeydir.
~l.Sj.J: Katımızdan bir kalp yumuşak- Nitekim Yüce Allah bundan nehyet-
lığı, bir temizlik; verdik (19/]\1eryem mektedir: ~~ ı__,sj )ıj: Nefislerinizi
ı 3). t..:,-yl c:ill
. .:_.,;,
. 'x- .&
. . .)J '·
· Y".J Gi wı' J~ temize çıkarmayın (53/Necm 32).
t;ş]: Melek: Ben, yalnızca, sana -ter- Yüce Allah'ın bunu menetmesi, ter-
temiz bir erkek çocuk bağışiamam biye etmeye matuftur. Çünkü insanın
için Rabbinin bir elçisiyim, dedi (1 9/ kendi şahsını övınesi hem aklen, hem
Meryem 19); yani yaradılıştan arın şer'an çirkin bir şeydir. Nitekim bir
dırılmış. Bu da zikrettiğimiz gibi seç- hakim/bilge, kendisine; "Gerçek olsa
460
bile çirkin şey nedir?" diye sorulan bir nimet/mal ulaşılmışsa.

soruya, "Kişinin kendi kendini öv- Bu hadis şuna dikkat çekmekte-
mesidir" diye cevap vermiştir. dir: Kasıt olmadan yapılan iyiliğe
teşekkür etmek gerekliyse, bilerek
Jj 1 Z-l-1 yapılan iyiliğe teşekkür etmek daha
da gereklidir.
4i.J: Bu kelimenin asıl anlamı, ka- J.)j: Sallanmak. Bu kelimdeki
~ıt olmaksızın ayağın kayınasıdır. c.:j_J harflerin tekrarı, ondaki titreme anla-
~) ~ -?: Ayağı kaydı, kaytyor, denir. mının tekran na işarettir:~_j~i -;.Jjj 1~)
;u-f>: Kaygan yere denir. Kasıt olma- ~ıjl]: Yer o sarsıntıyla sarsılljıi_ınd~
dan işlenen güm11Ja, -ayak sürçmesi- (99/z-.ı ]za"1 1),· ~ • ' ~- 4..C t.:.JI 4Jjl
• ,1.:..: "~ _ -: .J-. u:.
: 1·
ne benzetilerek- ;u j denmektedir. Şüphe yok ki kıyametin sarsıntısı pek
' ,,
1 - •_i; ıi ~11Jı :(:;"\...:.. \_;, ~ ~ :~ll '· ~ ıi
_,.......... ... 1 . - - ~ r-.J (.), büyük bir şeydir (22/Hac 1); l_,ljljj
~ iı.j- .ill1 (): Size apaçık delill~r ~~~ ~IJl}: Şiddetli bir sarsıntryla ;ar-
geldikten sonra, yine de kayarsa- sılmışlardı (33/Ahzab 11). Yani kor-
nız, şunu iyi bilin ki Allah azfzcjir,_ kudan ötürü sendelendiler.
hakimdir (2/Bakara 209); l.4Jjij
() b~):.ll: Şeytan onlarm Çtyaklartnı u.lj 1 Z-l-f
kaydrrd1 (2/Bakara 36) . .U.fo!: Onu
kaydırmaya çalıştı.
=" , o J
~j: Mertebe ve itibardır. ı...:.li
.-
u-~ı
. ~~~~ - ,. :<~." ı·l-:. ~ ~1 u.
ls""" r .J-J ~""'""':" -"_JJ <..H.
:1 ~j ;_:,lj: (67/Mülk 27). Bazılarına
1-·--<-t...;,
~
· · - ~~~ (T'~
u-=-+! (.) ..
~~~ -.~·~ wı·'. lk:ı göre ayetin anlamı şudur: Kafirler,
- - -
topluluğun karşılaştığı gün, içinden mü 'm inferin makamlarını gördükle-
yüz çeviren/erin, yaptıklannın bir r inde. Katiri er söz konusu makamlar-
kısmından ötürü şeytan ayaklarını dan mahrum bırakılmışlardır. Denilir
kaydırmak istemişti (3/ AI-i İmran ki;~ j kelimesinin azap ~onumu için
155). Yani, şeytan onları saptırıncaya kullanılması, tıpkı 'öj~/miijde ve
kadar sürüklemeye çalışmıştı. Çünkü benzeri lafızların [tahkir amacıyla)
insanın, küçük gümih işlemede ken- azap için kullanılması gibidir.
dine ruhsat vermesi, şeytanın kendi- _ Gecenin aşarnalarına .._gJ j denir:
sine musallat olmasını kolaylaştırır. &.ı1 ~ Ujj..:,: Geceye yakuı saatlerde
Hz. Peygamber şöyle buyurmak- (ll/Hud 114). Şair de şöyle der:
tadır>·~)-~-,-,)~~....:JI
.. - -·· ·
.:.J.)·\~(j".- -Kime bir iliJ Ujj ı)9ıl ~ -" ~ ~
nimet kayllırılmrşsa buna şükretsin. 562
211- Geceleri aşama aşama
Yani verenin kastı olmaksızın kime
dürdü. 563
562ibnu'I-Eslr, Nihaye, ll, 310; Zemahşerl, Faik. 563 Accac'e ait bu şiir için bkz. Divanu '1-Accac,
ll, ll9. s. 231; Feyn1zabiidl, Besair, lll, 137.
461
~j: itibar/yakınlık anlamında ~) .;jj j\ j .:ii.J: Onu kaydırdı, o
dır. Bu anlamda Allah buyurur ki : Lı da kaydı, denir. Yunus 566 şöyle der:
Jlj J) ~~ ıJY,~ ~)~~:Biz bunla- 01.) ve ıj\; jJ kelimelerinin Kur' an' ın
ra, sırf bizi Allah 'a yak/aştırmaları dışında başka bir yerde kullanıldık
için tapıyoruz (39/Zümer. 3). ~lj.;,: ları duyulmamıştır. Übey b. Ka'b'in
Makam lar, aşarnal ar. .\:ili.J Ona de- 26/Şu'anı 64. ayetini ~.f0ı ~ Lilij\_:,
ğer verdim/onu yaklaştırdım . Allah
şeklinde okuduğu rivayet edilmiştir.
buyurur ki: ~.f'Xl ~ lliıji.J: Ötekileri
Yani , ötekileri de orada helak ettik.
de pralaya~l~ştırdık (26/Şu' ara 64 );
0.!?·; ~1} ~~ ~Ji.J: Cennet takva sahip-
lerine yaklaştırı/ır (26/Şu 'ara 90). r-Jj 1 Z-1-m
~~pi W, isminin [belli bir] ge-
[Burada müellifımiz Rağıb'ın
ceye tahsis edilmesi, insanların bu
gecede Arafat'tan indikten sonra f'';j';i (el-Ez/dm) maddesini kaydet-
Mina'ya yakın olmal arından dolayı ınes i beklenirdi. Fakat bu kelime de
dır..Hadiste _de ~ö~le buyrulmaktadır: Kur'an' da geçtiği halde Rağıb'ın

~;< Y; ~\ c.)) \~:l} : Allah 'a iki rekdt kitabında yer vermediği ender birkaç
namazla yaklaşınız. 564 kelimeden biridir-Mütercimler].
Jlj 1 Z-1-k JAJ 1 Z-m-r

j.J ve Jl.); anlamlarıbirbirine ya- ljAJ ;Jı Jı ~_) \~\ ~~\ ~j:
kın iki kelimedir. Allah buyurur ki: Rab 'Zerine karşı gelmekten sakınan
Wj 1~ ~: Kupkuru toprak kesilir lar bölük bölük cennete sevkolunur-
( 18/Kehf 40); yani bitkisiz kaygan; tıp lar (39/Zümer 73). _;,j, ;;_y.j>in ço-
kı şu ayet gibi: ıL ~fo: Onu kaypak
ğuludur. Bu da az topluluk demektir.
bir hdlde bıraktı (2/Bakara 2~4) j j.:,:
<< ~
. 1.J~ :_ .-,i, J'lS.:ı.. ü' .ı.J· Bu anlamdan şöyle denilmektedir: ~G
K '!Ygan yere denır:
~yı.): Az tüylü koyun. Y,j J.?..J: Şah
j~ı 1~ ~~..}~~~~J.!J: O kdfirl~r
siyeti düşük adam. ~'j LWıı . :;. ıY,j
Kur 'dn 'ı işittikleri zaman neredeyse
l)Lı j: Devekuşu ses çıkardı, ses çıka
seni gözleri ile devirecek/erdi (68/Ka-
lem 5 ı) ay eti şairin şu sözü gibidir: rıyor. Y..J kelimesi de bundan türemi ş
~~~i· · ı -- 'ı.· · ı ·. ı~:. _n ı- tir. ôJ ...:ı.J, fahişe kadından kinayedir.
~ ~ _,.. V:~ Y"'"'
212- Ayak yerlerini kaydrran bir

bakış. 5 65 566Yunus b. 1-labib, E bCı Amr b. A l a' n ı n arka-
daşlarınd and ı r. Ondan Sibevyh ve Kissai
rivayette bul un ımış l ard ır. Hicrl 182 tarihinde

564Hattabi, Garibu'l-Hadis, II, 25. vefat etmişti r. Bkz. S uyCıtl , Buğyetu 'f- Vuôt,
565 Bu şiir (~.ı) maddesinde geçti. II, 365.
462
J..ıj 1 Z-m-1 Uj 1 Z-n-v
ıJ;ı~ı ~ll,!: Ey müzzemmil! (73/ "'G/ Şer'i bir akit olmadan kadın
Müzzemmil 1); yani elbisesine bürü- la yapılan cinsel ilişkidir. Bu kelime
nen. Bu istiare yollu bir ifadedir. Bu Gj şeklinde kas ır halinde de gelir.
söz, görevinde eksiklik ve gevşeklik Uzatılarak okunduğunda :Ucli:. babın
yapan kişiden kinaye olup onun bu dan mastar olabilir. Ona nispet &;,j
durumuna ima etmektedir. ~ Zayıf J: şeklinde gelir. ~j_.ı ~) .j)ıj: Falan
demektir. 1~ ~G /Teabbataşerren'in kişi zina çocuğudur.
annesi oğluna ağıt yakarken şöyle der: . All~h buyurur ki: ~lj ~) ~ 'J ~\~\
~ , -,. ı ·. :·. ~·.i ~-, • i . '-. ~\ ı : ~< :: 'J 4.:ı.iı -~,ı-
dJ~ ~.• •i·
;\,S~
.
.. - YJY-" I.>!"".J: ~
- ~
J W.J , ~ı$ ~
• - J"J ..
J.
Oğlum, kayli (gün ortası içeceği) Zina eden erkek, zina eden veya ortak
içen güçsüz biri değildir. 567 koşan kadından başkasıyla evlenmez;
zina eden kadın da zina eden veya
ortak koşan erkektr;n bp.ş~as ıyla evlen-
~j 1 Z-n-m mez (24/Nur 3); ~l)j~IJll: Zina eden
kadın ve zina eden erkek (24/Nur ~).
~j ve ~Y,: Toplumdan olma-
Sonu l)emzeli olarak şöyle gelir:~ lıj
yan fazlalık/yabancı olan kişidir ve
ı~)jj Gj p.ı: Dağa tıqnand_ı.,"'Gj: Si-
koyun' un ku la k ve boğazından sar-
kan 0\i;,jj;iki küpe denilen yumru-
diği sıkışan kişi. "Jt.j ~ 0i ~y\ ~
cuklara benzetilmiştir. Allah buyu-
~LÜ; Kişi, sidiği sıkışık olarak nam;z
kılmaktan nehyedilmiştir. " 569
rur ki: ~j ~~~~:Kaba, bir de
zenim (soysuz biri) (68/Kalem 13).
Bu, ;;_;Jj ve ~j; yani bir topluma ~j 1 Z-h-d
nispet edilen, onlara bağlanılan fa-
kat onlardan olmayan köle demektir. ;l:~} Az olan şeye denir. ~ ~1)
Şair şöyle der: ~~\:Bir şeye karşı arzu duymayan,
~ .hu t,;,S •\A Jl . .hu • .-. ~li onun az bir kısmına razı olan kişidir.
, ..;. -~ - ~ ··- f'+:.J ,-
..ıYl\ (jJ\ ~\y\- '1' ' ' Allah buyurur ki: ~ ~ ly\.Sj
6:1~\Jll: Onlar, ona (Yusuf'a) karşı
213- Sen Haşimoğullarına ya-
isteksiz idiler (12/Yı1suf20).
manmış bir Jazlalıksın.
Süvarinin arkasına bağlanan tek

ok gibi. 568 ~j 1 Z-h-k
567 Şerhu Eş 'Ciri '1-flüzeliyyin, ll, 846. Jıill: Gün

4...:lı ·~j: Bir şeye üzüntüsünden
ortasında içilen içecektir.
568Hassan b. Sabit' e ait ait olan bu şiir için bkz.
Divônu Hassan b. Sabit, s. 213; Feyrlızabadl, 569İbnu'l-Eslr, Nihaye, ll, 31 4; Zemahşeri, Faik,
Besôir, lll, 846. ll, 314.
463
do la~~ onun. canı çıktı. _Allah buyurur i._Wı ~.JJ.J: Ey Adem, sen ve eşin
ki: 4J:"DI ö~l ~ ~ • , _ ~ .:.i.ıı _l; ' Wl cennete yerleşin (2/Bakara 35).
- -. ·- · . ~ ··- ..Y. '
0__ı.)ts ~J ~1 ~_;.;:Allah bu,;larl~ ~jj sözcüğü muteber olmayan
onlara dünya hayatında azabetmeyi bir lehçedir; çoğul u ..::.ıt..:;.. jj şek! inde
ve kafir olarak canlarının çıkmasını gelir. Şair şöyle der:
istiyor (9/Tevbe 55).
~.Jj.J (),~ı;~~-~':
2 14- Üzüntülerinden dolayı ağ
~j 1 Z-y-t ladı kızlarım ve eşim . 5 70
• ~~j ve :L~j kelimeleri, ~ve , çjJ'in ç~ğu)u, c:::ı:.ıjl şeklinde gelir.

: •.<·:'• ..ili\ ' ';/\
U--l..J-:'""" - - .J
t..: J"'''' . . '' 1' ···ı -
~ • ~ ~ ~ JJ J
.'
rA:
ö_Y.......:;. kelimeleri gibidirler. Allah bu-
Kendileri ve eşleri gölge/erde, kol-
yurur ki: ~_:j ':13 9~ ':1 ~~]: Ne
tı~kla~f yas_lçmm~şlar ,(3 6/Yasln 56);
doğuya ve ne batıya mensub olma-
~I_Jji_J ıy,.u:, 0;~1 l__ı~l: Toplayın o
yan mübarek bir zeytin ağacı (241
Nur 35). ~.J: Zeytinden çıkan sıvı. zulmedenleri ve eşierini (37/Saffat
~G ~ ~ ).:ı ;~ ~j J~: Nere- 22); yani yaptıkları konusunda ken-
dilerine uyan yandaşlarım.
deyse ateş değmese de yağı ışık verir
· ': li. i- ··1 .ı...ı ı:,;:~ L. ıs.lı ,~r,:,·,ç : ', :. ;d .
.. .. u~ •.
(24/Nfır 35). ~ . JJ -.
~ı..j, a j ~ (Yiyeceğine zeytin Sakın, onlard~n ezvacii verdiğimiz ·

yağı koydu) sözü, ~ (Yiye~eğine nimet ve zevklere gözlerini dikme
yağ koydu) sözü gibidir. ~ij ...:ııj (15/Hicr 88); yani birbirine, benze-
(Başını zeytinle yağladı) sözü de ~:ı yyn ve yandaş olanlara. t.Sill 0~
~ (B_aşı.nı onunla yağladı) sözü gibi-
~ [I.JJ\rl ~:Bütün çijtle;i yaratan
dir. -::..ıı.:ı j\: Yağiand ı, demektir. Alla~ nr;_yüced~r/ (36/Yasin 36); ~j
~.Jj Gih :.şi. JS: Her şeyden iki çift
yarattık (51 /Zariyat 49).
[-JJ 1 Z-v-c
Bu ayet; her şeyin cevber, araz,
Caniı varlıklardan eşleşen erkek madde ve suretten oluştuğuna; biçbir
şeyin yaratılmış olduğunu gerektiren
ve dişi çiftierin her birisine c:::j.J den-
diği gibi, bunlardan ve diğer varlık
bir terkipten soyutlanamayacağına
lardan olan çiftierin her birisine de ve onun bir yaratıcısının olduğuna,
~jj denir; mest ve ayakkabı gibi. bunun da Yüce Allah olduğuna işa
Ister benzer, ister zıt olsun başka ret eder. "Her şeyden iki çift yarat-
tık", sözü şu gerçeği açıklamaktadır:
biriyle beraber olan her şeye de c:::,J.J
denir. Alemdeki her şey, bir zıddının veya
~Çı :.ı j~l ~.J) ~ ~: Ondan bir benzerinin ya da bir terkibinin
iki çifti, erkeği ve dişiyi v_iic~tda ge-

tirdi (75 /Kıyamet 39): ::;,ı ~\ p y 570Ubede b. Tabib'e ait olan bu şiir için bkz. İbn
Enbarl, Azdad, s. 374.
464
olması bakımından çifttir. Yani eşya ~~ - ~- iı

. .. - .) - ..) '->"': ~.)
·ı~:..-,~b~ll l.)-""-1"
<~ııı~ : ~~~G•.
hiçbir surette mürekkep olmaktan ~_)..4: Ey huzura eren nefis! Hoşnut
kurtulamaz. olarak ve hoşnut olunarak rabbine
Yüce Allah'ın yakarıdaki ayette dön (89/Fecr 27-28); yani arkadaşına
~_:,j kelimesini zikretmesi şuna dön.
dikkat etmek içindir: Bir şeyin zıddı Bazılarına göre de, aşağıdaki
veya benzeri yoksa da yine de o cev- ayetin işaret ettiği şekilde onun an-
her ve arazdan mürekkep olmaktan lamı; ruhlar amelleriyle biı:leştirilir,
kurtulamaz; ki onlar da iki çifttir. şeklindedir:~~ t...;, ~ J$ W~~
~c?~~ ~ljjl ~Li?..:;~: Onunla ~Y:.. ~ ~ t...;,_J 1~ ~: O gü~ her
her çeşit bitkiden çiftler çıkardık (20/ nefis, yaptığı
her hayrı hazır bula-
Taha 53); yani birbirine benzeyen caktır; işlediğiher kötülüğü de (3/
türle~.' Şu ayet d~ aynı anlamd~drr: Al-i İmran 30).
. ' -. JS Lr'
: ı:.;. lii:ı:ıl! ~t...;, ç.WI : l:J -.:i - ~ .)~ ~~.JJ.J: Biz mutfakileri
(!J.J ~ . Lr' y J
' ' -
~f: Gökten bir su indirdik de orada güzel eşier/e tezviç ederiz (44/Duhan
her güzel çifti bitirdik (3 1/Lo k man 54); y~ni muttakileri onlarla birleşti
10). (!I.JJi ~W: Sekiz çift (6/~n'am ririz. ~i_y,ı ~.Jj /Onu bir kadınla ev-
143); 'yani sekiz sınıf. ;Gii q.ljji FS.J: lendirdim, denildiği gibi, Kur'an'da,
Sizler üç çift olduğunuz zaman (56/ 1_)_,.;.. ~Li?,..Jj /Onları güzel eşlerle
Vakıa 7); yani üç arkadaş gurubu. evlendirdik, şeklindeki formun gel-
Onlar da bu ayetin hemen peşinde memesi, ahiretteki evliliğin aramız
açıklanan kimselerdir. 57 1 da bilinen evlilikten farklı olduğuna
4.Jj ı.).):ııı~).J: Nefisler çiftleşii dikkat çekrnek içindir.
rildiği zaman (81/Tekvir 7). Bazıları
na göre bu ayetin anlamı şudur: Her Jlj 1 Z-y-d
gurup, kendi taraftarlarıyla cennet
ve cehennemde bir araya getirqir; o:i4j: Bir şeyin üzerine başka bir
ş u ay~tte belirtildiği gibi: 0.!~1 IJ~I şeyin ~klenmesidir. :ıı:ıjıi 4..:\~j /Onu
~ı_:,ji_:, 1~: Toplayın o zulmeden- artırdtm, o da arttı, denir. J;S .:ıı:ljj_j
leri ve eşierini (3 7/ Saffat 22). ~:Bir deve yükü defazia (azık) alı
Kimisine göre de onun anlamı ;,z (12/Yusuf 65) ayeti, ~ ...:..ı~:iJ!;

şudur: Ruhlar cesetleriyle bir araya yani faziletim arttı, sözü gibidir.
gelir. Nitekim şu ayetin iki farklı yo- Bu da; ~ ~ Nefsini aşağılayani
rumundan biri bu anlama işaret eder: Kendini bilmeyen ahmak (2/Bakara
130) türünden bir sözdür. Bu, bazen
571 Bkz. Sağdaki/er. ne mutlu o sağdakilere i
kötü/istenmeyen bir artış olmaktadır;
Soldakiler, ne bahtsızdırlar onlar! (Hayırda) gereğinden fazla olan artış gibi. Ör-
önde o/anlat; (ecirde de) öndedirler (56/Va- neğin, parmakların fazlalığı, hayvan
kıa 8-1 0).
465
ayaklarındaki fazlalıklar ve ciğerdeki İnsan fıtratı bu artışın üzerine
fazlalık ki; bu, yenmedİğİ için ken- bina edilir. Hayır, ya da şer bir fiili
disine ihtiyacın olmadığı düşünülen yapan kişi, yaptığı şey konusunda
ciğere bağlı bir şeydir. güçlenir ve aşama aşama artış kay-
Bazen de .övülmeye ~eğer bir artış deder. jA J~_j s.ı)li:.1 ~ 1:is?} J~ ~J;ı
olmaktadır: ~J~jj ~~ l~i 0.1~: -7:!-}A ~: O gün cehenneme: "Dol-
'
Güzel davranan/ara daha güzel kar- dun mu?" deriz. ''Daha yok mu"
şılık ve fazlası var (1 O/Yunus 26). Bu der (50/Kaf 30) ayeti, cehennemin
ayet, dünyada tasavvuru mümkün ol- daha fazla insan istediği anlamında
mayan birtakım nimetiere ve hallere olabildiği gibi, onun dolduğuna ve
işaret etmektedir. Değişik yollar- aşağıdaki ayette zikredilen duru-
dan gelen rivayete göre, bu fazlalık mun onda gerçekleştiğine bir işaret
Yüce Allah'ın yüzüne bakmak/O'nu de olabilir:
görebilmektir. 572 ~
uw w1 : -:-- :x'~
: - · 1 C!"'--'-: i,Y'~(j ••
~l_j ~1 ~~b',! ~JIJj: Onun Yemin olsun, cehennemi tamamen

bilgisini ve gücünü artırdı (2/Bakara cinler ve insanlardan dalduracağım
247); yani Yüce Allah, ona çağdaşla (32/Secde 13).
rına verdiğinden daha fazla bir ilim l:t; .G:ıj /Ona falan şeyi artırdım;
ve beden verdi. I.J:i;.i.l 0.1~1 .\.lı1 ~Jü ), jlj 10: artırdı; jljJ! /Arttı, denir.
t.S~: Allah, yola gelenlerin hidôyettni Allah buyurur ki: 1; ,' ~ I.JJIJJij: Dokuz,
artırır (19/Meryem 76). (y;9 de; -~lave ettiler (18/Kehf 25); ~
Şu ayetJer de kötü artışla ilgi- Ip l_,..ıl..ıjl: Sonra inkarları arttı (3/
1'\ o ~i : ' J i i ' ..
lidir: 1_)_; SI) ~.:ı1j \..;, _):ı~ ~ .. ~ t..:.li: Al-i Imran 99); ~~ JS ~ \..;, ~ .ıJll
Uyarıcı onlara gelince, bu sadece JIJJ \. ;,_j ~b_)'ll ~ l.;,j: Allah, her
onların nefretle kaçışlarını artırd_ı dişinin neye gebe olduğunu ve ra-
(35/Fatır 42); d- 1__,~:, 1_,ys 0.1~1 him/erin neyi eksiltip artırdığını bilir
1Y \s . : : L.9JS . r
·
Lu c...ı~iJ1 -. ·: ~~ic. ~u:ı ..Jı1 , -
--! - ~
(13/Ra'd 8). ~j_j ~lj :);.: Artan bir
~u'' _,öj: Küfre sapıp da Allah 'zn şer. Şair şöyle der:
yolundan alzkoyanlar; yaptıkları 1' ·li4jı_., i.:::l_ı'·•'>"l .:.:j-J

~ . ' ts- • .) Y-""-" yu-ı
bozgunculuktan ötürü onlara azap ~J

· ~
.. , 1~ ~<-·\_no
.. r-' _)A
üstüne azap arttırırız ( 16/Nahl 88); 215- Siz bir topluluksunuz; yüz-
~ ~ ~_,~j
,;. - W: Sizin bana, zi-
~ den fazla;
yanımı artırmaktan başka qir kat:
Bir plan üzerinde birleşin de
kınız olamaz! (11/Hfıd 63). ~1 ~.:ı1j
bana tuzak kurun. 573
~.Yı: Allah hastalıklarını daha da
artırmıştır (2/Bakara I 0).
573 Bu şiir Cahiliye şairlerinden olan Zu'l-Asba'
572Bkz. Müsned, VI, 15; Müslim, İman, ı, 63 Udvanl'ye aittir. Bkz. Mujaddaliyyat, s. 163;
(HN: 297). Hazanetu 'l-Edeb, VIII, 66.
466
.(;: Hal-i hazırda ihtiyaç duyu- etmediğini söylemektedir. Çünkü

landan fazla olup depolanan azıktır. )_)-?j!, kısılma anlamındadır.
..ıj): Azık almaktır: P. 0~ ı_,j_Jj.J Bu kökten· ,.;jc _)_:,jı_:, ,.;jc _).JI)
•
c.Sj;lı ~1): Yanınıza azık alı;,, azığın .JJj ~.:,§.J '_)_:,ji ~ _).J formlan gelir. ~
•
en iyisi korunmadır (2/Bakara 197) . ~\_)_).): Eğik kazılmış kuyu.

..ı.J~: İçine azık yiyecek konulan Doğru, yönden meylettiği için,
şeydir. o.:il j;,: İçine azık su konulan yalana .J.;j denir. Allah buyurur ki:
kaptır. ı_:,_,j_; L:.lı:. IJ)l?- ~: Bunlar, gerçek-
ten haksızlık ve iftirayasaptılar (25/
Furkan 4); J.J) J.;§ IJ!!~? I.J: Yalan
.JJJ 1 Z-v-r
sözden sakı~ın (22/Hac 30); ~).J
.J3.J: Göğsün üst tarafına denir. ı_:,_,j_; J~l ~ ıjl.:. 0).#.: Onlar, çi~
G~ ~.)j: Falan kişiyle zevr'imle/ kin ve yalan olan bi~ söz söylüyor[ar
göğsümün üst tarafıyla karşılaştım; (58/Mücadele 2); .J.Jjll 0J,'d ::,:ı~ 0,ı;uı_:,:
ya da onun zevr'ine doğru gittim. Bu Onlar yalan yere şahitlik etmezler
tıpkı .;~~? .J /Ona yöneldim, sözü gibi- (25/Furkan 72).
dir. _)_:,.) ~j_:, ylj ~_) sözü, ~L.:.. ~_) Şu şiirde,
yalan ve haktan sapma
~ ~j_:, sözü gibidir. olduğu için puta .JJj denmiştir:
.
Bazen _)_:,.) ~ _): denir ki, bu du- ~~~ ~.J ~j,~ \J~l?- -216
rumda .J3.J, kendisiyle nitelenilen 216- Onlar her iki Zur 'larını
bir mastar olur. Tıpkı ~ gibi_. .J.J.J: [put/arını) getirdiler; biz ise Asam 'ı
Göğüs üstündeki eğriliktir. .J.J_.J Gö- getirdik. 576
ğüs üstü eğri olan kişi. ıSı ~~ c.S).J
~\ ~ıS # (ji. _).Jıj ~: Güneşi
görürsün, doğduğu zaman mağara ~.J 1 Z-y-ğ
larından sağa doğru eğitiyor (18/
&..J: Doğruluktan sapmaktır. ~ıj
Kehf 17); yani meylediyor. Ayetteki meyletmek/eğilmek anlamındadır.
_).JI) kelimesi, za harfinin şedde ve ~~ .J ~ _): Sapan adall}. 0~1 .)_:, ~ .J ~ .;§:
1
tahfıfıyle de okunmuştur. 574
Sapan toplum. ~~ ~\.): Güneş
Ayrıca bu kelime~_:,_:;; [ra harfinin batmaya yöneldi. ~~tl> Gö_z k~y
şeddesiyle de] okunmuştur. 575 dı. Allah buyurur ki: .JL:d:'ll ~IJ :O).J:
Ebu'l-Hasan, bu ayette ~_:,_} ke- Gözler kaymıştı (33/Ahzab 10). Bu
limesinin herhangi bir anlam ifade ayet, sözü edilen mü'minlerin içleri-
574Şedde ile Niifı' , Ebu Ca'fer, İbn Keslr ve Ebu

Aınr; talıfıfile Asım, Hamze Kissiii ve Halef 576Bu şiir, Ağleb b. Acil'ye nispet edilir; bazıları
okuınuşlardır. Bkz. Dimyiitl, İtlıaf, s. 288. ise onu, Yahya b. Mansur'a nispet eder. Bkz.
575 Bu, İbn Amir ve Ya'kfıb'un kıraatidir. Bkz. Divdnu 'l-A elf, s. 175; İbn Manzfır, Lisdnu 'l-
Diınyatı, ithaf, s. 288. A rab. (.J_,j) maddesi.
467
ne sinen korkudan dolayı gözlerinin verilir: Araplar, öğlen
vaktinde güne-
karardığına işaret olabildiği gibi, şu şin göğün ortasında durduğuna inan-
ayette ifadt; eqilen -~ususa da işaret dıklanndan dolayı bu.sözü_ s~ylerler.
olabilir: ~~ ~ij 1;~:ıı';? ~.Ji!: Onları, Bunun için onlar,~~~ ~IJ ~IJ ve ~L...::ı
göz görmesiyle kendilerinin iki katı ~~\ !Cjüne~ gü:z o~tasında durdu,
görüyor/ardı (3 /AI-i İmran 13). derler. ~_) ~j. .\..lı_) /Onu giderdi, gi-
Bu kavramın geçtiği diğer bazı deriyor, denir. Şair şöyle der:
ay~tler de şunlardır: L._j ~\ E_ıj L. 4-JI_j_) Jl_)-" \V
~: Göz ne kayıp şaştı ne azıp had- 217- Onurızeva/ini bertarafetti. 577
di aştı (53/Necm 17); &~ JlS L. ~ ~
Yani, Allah onun hareketini gi-
~~)~_,ll: İçlerinden- bir kısmının derdi.
kalpleri kaymaya y üz tuttuktan sonra
(9/Tevbe 117); ~_,ll~~ E_ıj\ ıjıj ~:
JI.J.J: Hareketlidare etmek anla-
mındadır. Kimi~ine gör~ bu ifade şu
Onlar eğrilin ce, A !lah da kalplerini
söze benzer: .:.i,lj .\..ıı1 ~i: Allah onun
eğriitti (61/Saf 5). Yani onlar, doğru
sesini sustursun! Şair de şöyle der:
luktan sapınca Allah da onlara bunun
1 ~;. -. 1: ~- J- , -. ~~- L. 1~1 -"'"
aynısıyla muamele yaptı. ~J.) ~ .) .) '
- -
218- Bizi gördüğünde, onun sesi
kesiliverdi. 578
Jlj 1 Z-v-1
Jl.) fiilinin muteaddi olmadığını
~1_:,_) j_,_i. ~~~ Jl.): Şey, meylede- söyleyenl_ere göre, (yukarıdaki şiirde
rek yolundan ~yrıldı. .Gı_j_)_:, .Gl) /Onu geçen) 4-JI.J.J kelimesi mef'ulü mut-
yolundan/yerinden çıkardı,m , d~ni~. lak olmak üzere mansuptur. l~j.Jl:
Allah buyurur ki: ..:;..ıı_:,WI .sı..>.•~~~--~) Eğer birbirinden, ayrılmış olsalardı
~ ~) ~) iliıj ~_j 'iJ~ ~~ U;o'_;~lj (48/Fetih 25)_ 1~), 1):..J4ayrzldılar
~~ ~ ~i: Allah, gökleri ve yeri, yok anlamındadır. 1;Fı! ~): Aralarım
olup gitmesinler diye tutuyor; eğer ayırmışızdır (lO/Yunus 28).
yok oluverseler, O 'ndan başka k{mse ~j fiilinin muteaddi olduğunu
tutamaz onları (35/Fatır 41 ); 0\S 0J.J söyley~nlere göre ayetteki ~_) fiili
J~l ~ Js~ ;J.:fi:.: Planları dağla~ı teksire/çokluğa deHilet eder. Tıpkı
yerinden oynatacak kadar olsa bile ~~ /onu ayırdım ve ~~ /onu çok
(14/İbrahim 46). fazla ayırdım, fiilleri gibi.
Jl_j_) kelimesi, daha önce sabit Jlj 'i_:, Jl.) L. (Hala, halen), form-
olan bir şey il.e il,gil_i kullanılır. Eğer,
"Araplar;~~ JI.Jj/Güneşin zevali,
577 A' şa'ya ait bu şiir için bkz. Di vdnu 'l-A 'şa, s.
demektedirler, oysa güneşin hiçbir şe 150.
kilde sabit kalmadığı bilinmektedir." 578Zu'r-Rumına'ya ait bu şiir için bkz. Divdnu
diye söylenecek olursa, şöyle cevap Zi 'r-Rumma, s. 637; İbn Faris, Miicmel, ll,
445 .
468
ları ibarelifade ile ilgilidirler. İsmi süslemeyen şey ise, bir bakıma ku-
ref' haberi nasb etme konusunda da surdur. Kısaca ~.jziynet üç kısma
0tS fiili gibi amel ederler. ayrı !ır:
Bu kelimenin aslı, ya'hdır; çünkü 1. Nefsi ziynet: İli m ve güzel

Araplar ~_) derler. Anlamı ~.;. ı..;, inançlar gibi.
sözüyle aynıdır. _ 2. Bedeni ziynet: Güç ve uzun
Bu anlamda Allah buyurur ki: ':/j boyluluk gibi.
0.!?fi.; ~ (ı)ıJ.ı: Birbiriyle tartışmaya 3. Harici ziynet: Mal, makam
devam edeceklerdir ( 1) /Hud ) 18); gibi. - -
,jl ~J ~; ~ ~_) ı~ <?~' ~~ Jliı ';{ .) ~j_J 0L,;,ı~l ~ı<·~,; .illi ~J
~)§ ~ı:,~:i: Kurdukları bina, kalpleri
~;;Fakat Allah, imanı size sevdir-
parçalanıncaya kadar yüreklerinde
miş ve onu gönüllerinizdes üstemiştir
bir kuşku olmaya devam , erjece_k-
(49/Hucurat 7} axeti_, ry~fsi ziy~et~~
tir (9/Tevbe 11 O); ıJjS tiı;ıll Jlj;ı ':/j
alakalıdır. tJ.l ~~~ı~} ~Y.. L>A J!
ic .Jıi \~ ~ ~: Yaptıkları işler ~~~: De ki: "Allah 'ın, kulları için
yü;ünden inkar edenlerin başlarına
çıkardığz süsü kim haram etmiş?"
ani bir bela gel/J}eye dey'!m e1,ece~ (7/A'raf32) ayeti harici ziynetten ka-
(13 /Ra'd 3 1); ~~~~~~~~}W:
bul edilmiştir.
Onun getirdiklerinden de kuşkulanıp
Bu bağlaında şöyle
bir rivayet
duruyordunuz (40/Mü'min 34).
vardır: "Bazı insanlar, Kabe'yi [ya
~ ~l ~.J0tSL,;,fZeyd_hepse!best dünyalıklardan soyutlanınanın bir
idi, denildiği gibi, ~ ~) ~_) Jı_) ı..;,
sembolü ya da kazançlarının temiz-
denilemez. Çünkü Jlj fiili, sebatın
liğinden duydukları kuşku veya yok-
zıddı olup nefıy/olumsuzluk anlamı
sulluktan tavafa uygun bir elbise ala-
nı içerir, (lo) ve(':/) edatları da olum-
ınadıklarından] çıplak olarak tavaf
suzluğu ifade ederler. İki olumsuz bir
ederlerdi. Bu ayetle bunu yapmaları
araya geldiğinde de olumlu anlamına
yasaklandı. " 579
oelirler. Dolayısıyla olumlu olm~
b - - -
Bazıları
ise, ayette zikredilen ziy-
açısından Jı_) ı..;, sözü, 0\S gibidi~-- _ülS
ı:)ı:,:,~ ~) ~_), denemeyeceği gibi, Jlj ı..;, netin şu ayette zikredil~n .ker~m . p!
~ ~j ~_)de denilemez. duğ!J görüşündedirler: ~ı ~ ~.)SI ü1
~til: Allah katında en keremli ola-
nınız/en değerliniz, kötülüklerden en
~j 1 Z-y-n çok korımanınızdır (49/Hucurat 13 ).
Şair de bu anlamda şöyle der:
Gerçek ~j/süs, hem dünyada
-~,·,:~~~
~JJ · · ~~· - ;ıL· - "'"
-~J-
hem ahirette i~sanı hiçbir durumda
kusurlu yapmayan şeydir. Ama insa-
nı bir açıdan süsleyip, başka açıdan
579 Bkz. ed-Durru '1-Mensür, lll , 439.
469
219-Akıllının süsü, güzel onlara (günahları) süsleyeceğim ( 15/
edeptir. 580
Hicr 39). Ayette mef'Ul (günahları)
§}~~~Jc C:.)j: Karun, süsü anlaşıldığı için zikredilmedi.
içinde toplumunun karşısına çıktı Süslenmenin kimin tarafından

(28/Kasas 79) ayetinde sözü edilen belit1ilmeyen bazı ayetler şunlardır:
ziynet, mal, ev eşyası ve makam gibi 01~1 ~ L!'~ ~J: Zevklere
dünyevi süstür. düşkünlük, insanlara süslü (cazip)
Biri, bir şeyin güzelliğini fiilen gösterildi (3/Al-i İmran 14); ~ ~j

veya sözle gösterdiğinde; 1.:i. -Cı1j ~w;.\ ~ Y..,: Kötü işleri kendilerine
~j:_ı, denir. süslü g~sterildi (9/Tevbe 37); ~j
~~~ iy.;..ı1 I_JjS; ~~: İnkar edenlere
Yüce Allah süslemeyi; bazı
dünya hayatı süslü gösterildi (21
yerlerde kendi nefsine, bazı yerlerde
Bakara 212).
de şeytana nispet eder; bazı yerlerde
~:ı~.:,~~~_·,,_;,:
- ~~~o,.;.:.)
..=:cı,:.:;'·~.:i. -
ise kimin yaptığını belirtıneden , - -'
zikreder. ~ts Y::.: 581 Böyle~e ortak koşlukları

(tarafindan), müşriklerden çağuna
Yüce Allah'ın süslemeyi kendine
eviadlarını öldürmeleri süslü
nispet ettiği yerlerden bazıları
gösterildi (6/En' am 13 7) ayetini n
ş~nJ~rdır: iman ile ilgili şu ayet: ~j.J
takdiri şöyledir: ;.A.)tS:~ ~j: Onu.
~}§ ~: Allah, imanı gönül/erinizde
ortak koştuk/arz süslü gösterdi.
süslemiştir (49/Hucurat 7).
~~ ~~~ ~Wl ~J.J: Biz, en
_ K}lfli_rl~ ilgili _şu ayetler: ~~~ 0J
yakın göğü lambalarla donattık (411
~w;.\~ ~j ~y..':l~ 0*~ ':i: Ahiret~
Fussijet ı 2); ~~ ~~~ ~Wl ~j ~)
inanmayanların işlerini kendilerine
s~slemişizfljr , (27/Neml 4); ~:i. ~~ 35JI: Biz en yakın göğü bir ziynetle:
yzldzzjarla, süsledik (3 7/Saffat 6);
~ ~~ ~ ~} Biz, her ümmete
~~~ lA~J.J: Onu gözleyenler için
yaptıkları işi böyle süslü gösterdik
süsledik (15/Hicr 16).
(6/En'am 108).
Bu ayetler, alim ve cahilin
Süslemeyi şeytana nispet ettiği
bildiği gözle görülen ziynete ve
y~rlerde~ b_azıları şunlardır: ~ ~j ~)3
sadece ilgili uzmanların bildikleri
~w;.\ 0~1: Şeytan, işlerini onla;a
akli muhakemeyle bilinen ziynete
süslçmişti (8/EnfaJ 48); ~ ~ j JL§
işarettir. Bu da söz konusu yıldızların
~_)~\ ~ ~ ;}:;}ı ~)-1; (İblis):
bağlı bulundukları yasalar ve onların
Rabbim, dedi, beni azdırmandan
hareketleri dir.
ötürü andolsun ki, ben de yer yüzünde
580 Feyrüziibiidl, Besdir, III, 157; Mu 'cemu '1- 581 Bu, İbn A.mir eş-Şiiml'nin kıraatidir. Bu kıraa
Edibbd, 1, 72; Semln, Umdetu '1-Huffdz, (L>ıj) te göre, (J.§) merfu, ({-A~S/ji) nıansüb, (~~.);)
maddesi. mecrür okunur. Bkz. Dimyiitl, fthaj; s. :2ı7.
470
Yüce Allah 'ın eşyayı süslemesi; ~ı)lı Y~F

onu süslenmiş olarakyaratması ve aynı Za Harfinin Sonu
şekilde onu icat etmesiyle olur. İnsanın
eşyayı süsleınesi ise, onu dekore
etmeleriyle veya eşyayı sözleriyle
övmeleri ve onun değerini yüceltecek
şeylerle nitelendirıneleriyle olur.
471
~, ytis
Sin Harfi
~! S-b-b Firavun dedi ki: Ey H aman, sebeplere

ulaşabilmem için bana y üksek bir kule
~ : Kendisiyle hurma ağacına yap! Göklerin sebeplerine ulaş ırsam ,
çıkılan ipe denir._,Çoğulu, y~i şek Musa 'nın tanrısına da ulaşırım . Ben
linde gelir: 'T~'ı!l ~ ı _fo Y.ti: Eğer onun yalancı biri olduğunu düşünüyo
öyleyse sebepler içinde yükselsin- rum (40/Mü'min 36-37). Yani; uma-
ler (38/Sad ı 0). ~/Sebeb, şu nevi rım ki böylece, gökteki vasıta ve se-
ifadeıere [süllem ve benzeri] de k~v : bepleri öğrenirim de onlarla Musa'nın
ramsal açıdan işaret, etmektedir: ~ ~i iddia ettiği şeyin bilgisine ulaşırım.
J
Ü:!-:'A 0
~ ~'' ~ :. J L.li . : ' :. ~ :.t :',,.
..
. i"P ?-1- ı.a '-:.] •• ~ u~ r-·
Q
Uzunluk bakımından ipe benzeti-

Y;ks~, iiz~rine çıkıp vahiy dinledikle- terek sarık , başörtüsü ve uzun ~lbise
ri bir merdivenleri mi var? Öyleyse, ye ~denir. Aynı şekilde ~}:>ll~
dinleyenleri açık bir delil getirsin (yol rotası) da hem ipe, hem uzun
(52/Tılr 38). elbiseye benzetiterek ~ ile nitelen-
Kendi siyl e bir şeye -~laşıl(l~ ~ he~r dirilmektedir.
şeye+ denir: ~w.;;ı; ~~'lı~ .:_ı(&. \_j1 ~: Üzücü sövmedir: ı;..',~ 'ıl)
ı:.:..·. J ij
ı;ı,:., :~ JS ~: Biz onun için ~ 13~ .ıJıı ı_;..· ~ ~1 0J~ ~ 0.J.~ 0:!~1
yeryüzünde güç ve saltanat hazırladık A.~ Allah 'lan ba.şk~ yalvardıkları
ve ona her şeyden bir sebep verdik. O tanrı/arına sövmeyin ki, onlar da
da bir sebebi izledi ( 18/Kehf 84-85). cahillik/e ileri giderek Allah 'a söv-
Bu ayetin anlamı şudur : Yüce Allah, mesinler (6/En'am ı 08). Onların
ona, kendisiyle hedefe ulaşacağı her Allah'a sövmeleri, O'na açıkça söv-
türlü bilgi ve vasıtayı veımiş; o da bu dükleri anlamında değil ; O'nun hak-
vasıtalardan birine başvurmuştur. Şu
kında konu şmaya dalar ve kendisine
ayet . de bu_ , aı;Jam9<ıdır: y 0ji. ~ .~~ yakışmay an şeylerle O'nu anarlar.
.;ı~ i .;ı~'ılı ~i ~ G.. _)..:o .J ı) ı ul..:.~ Bu konuşmayı tartışmayla öyle uza-
L)jtS ~':ı' JJ.J
, .. ~), ~)
, ,
J)~\j ~I.JWI:
... tırlar ki, Yüce Allah'ı, münezzeh ol-
473
duğu birçok nitelikle anacak raddeye dübür/makattan kinaye yapılmıştır.
varır lar. Makatın onunla isiınlendirilmesi,
Şair şöyle der: tıpkı ;;i_;.:., ile isimlendirilmesi gibidir.
r-~·':
~.
~:L~ı..;,
u.: , ~.
·-~~ : t.5;w
u işaret parmağına ~t+;:.ı diye isim
y.:..!..:n. verilmesi, sövıne anında onunla işa
- Lb.JI~ .L~~ j -. -·L_n, ret yapıldığı içindir. işaret parmağı
r - - C"':' .; <.?- ~:
~1 ·-- nın bu şekilde isimlendirilmesi de,
. !.Ş~J
tesbih çekmek için hareket ettiğinden
220- Beni Malik 'in günahı, genç-
dolayı, ~ diye isimlendirilmesi
lerinden biri cimrilikle ayıp/andı
gibidir.
diye, kesti;
221- Çizgi/i keskin kılıçla; ke-
~/S-b-t
mikleri kesiyor ve kılıcı biliyor. 582
Şair, bu beyitlerle başka bir şairin ~: Asıl anlamı çalışmayı /işi
dediği şu şiiredikkat çekmektedir: bırakınaktır. Şuifadeler de bu anlam-
~:- :~J
_n"
_;<:~'Lı 'ı JW~L ,; ·. ~- dan gelmektedir: ~1 ~: Seyahati
222- Biz sözle değil, eylemlerle ke_sti. ~yj, ~: Saçını tıraş etti. ~
ayıplarız. 583 .IXıl: Bumunu kesti.
~kelimesi,: ~ı.....:....:. lkötüleyenlsö · ~<··'JI ~:;.ı
/Cu martesi, denmesinin
ven anlamındadır. Şair şöyle der: nedeni şu olduğu söylenmiştir: Yüce
: • : 1 • ~ .~- ' ; 'ı '1' ı Allah, göklerle yeri yaratınaya Pazar
IY' ~U: ~~~·~ ~ -
' .cq JG.. günü başlamış ve Kur'an'da zikretti-
r;-r - . J'' ·Ii ği gibi onları altı günde yaratmış, 585 *
223- Beni kötüleme, çünkü sen Sebt/Cumartesi gününde de yaratma
beni kötü/eyebilecek biri değilsin. işine son vermiştir. İşte bundan dola-
Adamlardan beni kötüleyecek yı söz konusu güne bu isim verilmiş
olanlar, saygın olanlarıdır. 584 tir. 0~ ~: Falan kişi Cumartesiye
~: Ayıplanan şeydir. Bu kelime, girdi.
i.c~ ~;~3:.:. ~.';.! (7/A'raf 163) ayet
ifadesi; "İşi bıraktıkları gün" diye
582 Bkz. İbn Manzür, Lisônu '1-Arab, (..,....) mad-
desi; İbn Düreyd, Cemhere/u '1-Luğa, ı , 30; tefsir edilmiştir. 0)!:":! 'ı~ j;ı3 (7/ A'raf
İbn Faris, Mücmel. ıı , 456; Hattabi Garlbu'I- 163) ayet ifadesini de kimisi; "İşi
Hadis, II, 430. bırakmadıkları gün", kimisi de "Cu-
583 Bu bey it, İ yas b. Katade' ye aittir. Bkz. Şerhu
martesi gününde olmadıkları zaman"
Na he i '1-Be/ôğa, ı ı , ı ı 8.
584 Bu bey it, Abdurrahman b. Hassan'aaittir, M;s- şeklinde tefsir etmişlerdir. Bu her iki
kin ed-Dareml'yi hicv ede r. Bkz. İbn Manzür, yorum da aynı duruma işaret eder.
Lisônu 'l-A rab, (~)maddesi; İbn Faris, Müc-
mel, II , 456; İbn Düreyd, Cemhereıu '1-Luğa,
ı , 3 ı; Hattabl, Garibu '/-Hadis, ll, 430. 585' Bkz. 7/A'raf54; 10/Yünus 3; 1 ı / HCıd 7.
474
~ı))~; 1~~\ Jc. .~~/,Jı ~ ~! (16/ kapsamaktadır: .)p:..-.. ~ı ~ 0tS .\jj 'i~:
Nahl 124); yani, o günde çalışmayı Eğer tespih edenlerden olmasaydı
terk etmek, ancak onda ihtilaf eden- (37/S~ffat 143). Bazıl~rı ayettegeçen
lere (farz) kılınmıştı. G~ ~Y ~.J: :_._ ~ - '.q - ·c.~d .. :.. 1 - - '.lı - 1
~ ~ ııa esını, ~ ~namaz
Uykunuzu subiit yaptık (78/Nebe' 9); kılanlardan, diye yorumlamıştır. Fa-

yani, uykunuzu çalışmaya ara verici kat söz konusu ifadenin, yukarıda
yaptık. Bu da Yüce Allah'ın gecenin belirtilen her üç ibadet şekline ham-
niteliği ile ilg},li _sö_y)ed~ği_ şu sö~ün,e ledilmesi daha uygundur.
işarettir:~ ı~~~~~ ~~ı .)Aı: ~~ 61··. ; ~.J:
Oysa ki bizler,
O, odur ki, içinde durup dinlenesiniz seni hamd ile tespih ediyoruz (21
Bakara 30); ~.) ~ ~J: Akşam
diye sizin için geceye vücut verdi ( 10/
YCınus 67). ve sabah, Rabbini ö_ve;ek ~esJ?ih et
(40/Mü'min 55); .)~~\_)~~ı~.)
~/S-b-h ~~ı: Gecenin bir kısmında ve see-
delerin arkalarından O 'nu tespih et
~: Suda veya ~avada hızlı git- (50/Kaf 40); 'i) ~ j\ ~~ ~) Jıi
mektir. Bu kökten, :i...:;.~_,~~ 1 0s.:.:,·. 1: En mutedil olanlan "Ben
yüzdükçe yüzdü, denir. Bu kelime size Rabbinizi tesbih etsenize, deme-
istiare yoluyla yıldızların yprünge- dim mi?" dedi (68/Kalem 28); yani
deki geçişleri: 0~ ~ ~ JS: Her- Allah'a ibadet etsenize! O'na şük
biri bir yörüngede yüzmektedir (211 retsenize! Bu ayet, istisnaya hamle-
Enbiya 33); atların koşması: .;,ı~Wij dilmiştir. O da, inşaallah diye söyle-
~: Yüzdükçe yüzeniere (79/N azi<'it mektir. Şu ayetler buna delalet eçler:
: :;.:.. - 'i " :
3) ':e çalışm~ya hı_zJı koyulması: 0) u~-'~~~~ . '1::.~. ·_·.lı · - ~i ~ı·
- - -, .
)!.,ı~ ~ --?~ı ~ dll: Seni gündüzün Sahipleri daha sabah olmadan, bah-
epeyce uğraşııracak işlerin vardır çeyi devşireceklerine bir istisna payt
(73/Müzzemmil 7) anlamlarında kul- bırakmaksızın yemin etmişlerdi (68/
lanılmıştır. Kalem 17-18).
~'Yüce Allah'ı tenzih etmek- lY'.J
'. · ~ı.J-
: -- IY".) ~ ·. ~. 11 ..::.ın.:.~ı
~ .J
~ ,. - ~
~
tir. Asıl anlamı, Yüce Allah'a ibadet ~ :.<1 -
c....>-;-'.3~
~ 1< - ' ~\
· ~
• ~- : : ı-
, ~(,?'""~U, .J~
: .
etmek konusunda hızlı hareket et- ,:s>Jt·. ~ 0~: Yed/ gök, yerkiire ~e
mektir. Kötülükler konusunda .:ı~) bunların içindekiler O 'nu tespilı
kullanıldığı gibi, iyi işleri yapmakla ederler. Hiçbir şey yoktur ki, O 'nu
ilgili olarak da ~ kullanılır. Bu överek tespih etmesin,· ancak siz on-
anlamda, .\.ılı~~~: Allah onu (kötülük- ların tesbihlerini kavramtyorsunuz
lerden) uzaklaşttrszn, denilmektedir. (17/isra 44) ayeti, şu ayetler gibidir:
~kelimesi, ister söz, ister fıil, ister ~ Y"' · · ~ı J- ..::..ın
·1_ IY".) - J
. .;.~ı ~· lY'
:- ~ ,ill-
• , - --'
niyet olsun bütün ibadet şekillerini lA j,..J: Göklerde ve yerde olan herkes
475
1
ister istemez Allah 'a secde eder (13/ da, sabaha erdiğiniz zaman da tes-
Ra'd.; .15)·, ~·ı...;,·_) ı.::..ın.;,.:Jı
. _) ~·ı...;, ~.ili
. ~ ..J- bih; Allah'ındır (30/Rum 17); ~~
~_)'J'I: Göklerde ve yerde bulunan ,:,;;;,\ç ı...;,~) Gl~~: Sen Yücesin, senin
tüm yaratıklar Allah 'a secde ederler bize öğrettiğinden başka bir bilgimiz
(16/Nahl 9). yok (2/ Bakara 32).
Bu ayetler, sözü geçenlerin ger- Şairin;
çek anlamda Allah'ı tesbih ettikle- ~
· \.ili ;i ;,~jç lY.'c...l
~ ;~ •
_n t
rini ve anlayamadığnmz bir şekilde
224- Kendisiyle övünen
O'na secde ettiklerini ifade eder.
Alkame ye sübhô.nallah (!) 586
Zira Yüce Allah, ,;6 "Jt··~ 0~ ~ ~j:
... sözü, kimine göre alay yollu olup,
Ancak siz onların tesbihlerini kavra-
~ 0~: Böbürlenen Alkame mü-
mıyorsunuz (17/İsra 44) diye buyur-
nezzehtir!, takdirindedir. Burada şair,
maktadır. Ayrıca aym ayette gökler
(~) edatını, aslına döndürmek ama-
ve yer ifadelerinden sonra;"~ 0-a.J:
cıyla fazladan getirmiştir.
ve bunların içinde bulunanlar" sözü
de buna delalet etmektedir. Ayeti, Kimisine göre de şiirin anlamı
"Göktekiler Allah'ı tesbih ederler ve şudur: Kibirli Aklamadan dola-
yerdekiler O'na secde ederler" diye yı Allah münezzehtir! Buna göre
yorumlamak doğru değildir. Çünkü muzafunileyh hazfedilmiştir.

bu, anlayabileceğimiz bir şeydir. Ay- c~i ve lY'J.ilii Yüce Allah'ın
rıca ayeti bu şekilde takdir edip de isimlerindendir. Arapların sözlerinde
peşinden ~ 0-a.J sözünü ona atfet- J;j vezninde gelen sadece bu iki ke-
mek mümkün değildir. lime vardır.
Her şey -kimisi musahhar kılına Bazen da y)s. ve_)~ gibi meftuh
rak, kimisi de isteyerek- Allah'ı tesbih gelirler. ~kelimesi, ~anlamın
edip secde eder. Göklerin, yerin ve dadır. Kendileriyle tesbih çekilen
hayvanların teshir edilmekle tesbih et- taşiara ~denir.
tikleri konusunda herhangi bir ihtilaf
yoktur. Zira onların halleri Yüce
~/S-b-h
Allah'ın hikmetine delalet etmektedir.
Asıl ihtilaf, göklerle yerin kendi istek- 73/Müzzemmil 7. ayeti t} ~ 0J
leriyle tesbih edip etmedikleri konu- ~ )~1: Seni gündüzün epeyce
sundadır. Fakat yukarıda açıkladığım uğraşiıracak işlerin vardır, şeklinde
üzere ayet, onların kendi istekleriyle okunmuştur. 587 Yani, senin geniş bir
tesbih ettikleri anlamındadır.
0~'ın aslı, ulfo gibt mastar- 586 A'şa'ya ait olan bu şiir iç in bkz. Divdnu "f-
: ' ' :. L!:!7J
d ır: u~ : . u~ : .ili
: ' ':. L!:!7 ı ;~
. u . : A 'şii, s. 93; İbn Hıris, Miicmel, ll, 482; İbıı
Öyle ise akşama girdiğiniz zaman Düreyd, Cemheretu '1-Luğa. I, 222.
587Bu, İbn Ya'mur, İkrinı e ve İbn Ebi ' Able'yc
476
uğraşın vardır. nüzdeyedi sağlam bina ettik (78/Nebe

6:·: ,:;~~i .Ge. .illi~~3; yani Allah 12); yani yedi gök. <.?~ ~J: Yedi
ondan humma'yı giderdi, demektir. başak (12/Yfısuf 46); J4J
-~: Yedi
gece (69/Hakka 7)·' ;.8',i< ·
~3'~ G- ~i~,- ...
~: Kuş tüyüne, dağıtılmış pa- . •.
muğa, dayanaklığı ve ağırlığı olma-

Yedi kişiydiler, sekizincileri de kö-
yan benzeri şeylere denir. pek/eridir (18/Kehf 22); t.Cij~ ~:
Ye_t'!!iş arşır7; (69/Hakka 32); _)~::;,·.,~ 0J
~ .uıı .fo;! 0li ~_>. 6r:,-., ~: Yetmiş ke;
~/S-b-t af dilesen de onlar için, Allah onları
af!f:t;neyecektir (9/Tevbe 80); ~~11J3
~' kelimesinin asıl anlamı, ra-
~t:i.J\ ~~:Şu kes in ki biz sana Seb-i
~at bir şekilde yayılmaktır. Denir ki;
Mesanf'yi verdik (15/Hicr 87).
~3 ~ ~: Kıv~rcık olmayan düz
saç; l.b~3 A....bı_;,..:..3 l.b_;:., ~ ~3: Sark- Bazılarına göre ayette kastedilen
tıça sarktı; ~~~-~iı ~ 1,:,,- ,_~iyıl ~ Güzel huy- Hamd suresidir; çünkü yedi ayettir.
lu kadın. ~ı ~ J:i..,): İki eli açık Kimisine göre de bundan Bakara'dan
adam. Bu deyimle cömertlik kaste- A'riif suresine kadar olan yedi uzun
dilir. Oğlun oğluna ~ denir. Sanki sure kastedilir. Kur'an surelerinde
kıssalar tekrar edildiği için onlara
o, altsoyun uzantısı gibidir: --;.ı fo.3
~\l.Jl/tekrar edilen de denilmektedir.
~~~I.J: Ya 'kub ve esblita indirilenle-
re, (2/Bakara 136); yani kabilelere. ~_, ~3 ~formları da yedi an-
Her bir kabile, aynı adamın soyun- lamındadır. t;:.,i!hajia, çoğulu &id
dal) gele!llere denir: ~_),c ~~ ~~3
şeklipde gelir. Denir ki; t.C ;.:.,1 '.2:,\'--! :.,~{,
1: 1
ı..:..;.\ lb~i: Onları on iki kabile halinde ~L..::.ı\3: Kabe'yi bir hafta ve haftaiarca
topluluklara ayırdık (71A'raf 160). ..b~L..::.ı: ta~afettim;~jilı ,:.:;!:,: Topi!Jmun yedin-
cisi oldum; ~IY,I ~ ~~1: Mallarının
İki e~ ~r~s:ı:ıpa düzeltilmiş yola denir.
~ı.;...:.. t...i')\j ..::..ı:ı.;.ı: Falan kişiyi humma tut- yedidebirini aldım.~ /Yırttcz hayvan:
tu.-~~: Süpıüntüden oluşan hat.~ Bilinmektedir. Ona bu ismin verilmesi
t.A.:o.l3:UlJ\: Deve yavrusunu düşürdü. gücünün tam olmasından dolayıdır, ni-
tekim yedi de tam sayı lardan dır.
ei-Hüzeli şöyle der:
~ 1 S-b-a
~ ~j ~~ ~~,:;;.c ~(S -'1' '1' o
~'ın aslı, say ıdır: "Wl Jı ı.5jw\ ~ 225- Sanki o, sürüsüne yırtıcı
<.?13L:...:.. ~ ~ ı_y:j; Sonra göğe yöneldi, hayvan girmiş EbU Rabia 'm bir
onlarıyedi gök olarak düzenledi (2/ kölesidir. 5s8
Bakara 29); ı.:ıı~ ~ ~~ ~3: Üstü-
588 Eb Cı Zueyb e i-Hüzell'ye aittir. Bkz. Divcinu 'l-
Hüzeliyyin, I, 4; İbn Faris, Mücmel, II, 484;
ni s pet edi le n şaz bir kıraattir. Bkz. Eblı H ayan, İbn Düreyd. Cemheretu 'l-Luğa, 1, 285;
el-Bahru'l-Muhit, VIII, 363. Farabl, Divdnu '1-Edeb, ı, 345.
477
~, surusune yırtıcı hayvan ikisi de Kapıya doğru koşuştular
giren; kimisine göre ise, yırtıcı hay- (ı 21Yfısuf 25). Bu kelime diğer öne
vanlarla baş başa bırak ı tan kişi anla- geçmeler için ise m~cazen kuJlanı-
mındadır. Söz konusu kelime, ba'nın 1ır.. \": : ı_S y·.i 1.YA
.):P>- (.)
: :ili
! - ı U:! 1 '.~( : ~\ jt.§ -
_ - ..9~ U:! _ ..9
- . '
fethiyle (F) şeklinde de rivayet ~!Li~ L.: inkar edenler, inananlar
edilmektedir. Kinaye yoluyla babası için: "Eğer (İslamiyet 'te) bir hayır
~!l!nmeyen kişiye F denir. 0~ ~ olsaydı, bu hususta bizden öne ge-
w~: Falan kişi falan kişinin gıybeti çemez/erdi " derler (461Ahkaf 1 ı) ;
ni yaptı, yırtıcı hayvanlar gibi onun ~j ~ .~.7.: :, ~ ~~.J: Eğer Rabbin
etini yedi. F: Yırtıcı hayvanların tarafindan dalıa önce verilmiş bir
ikamet ettikleri yere denir. söz olmasaydı (201Taha ı 29).
Bu kelime, faziletin elde edilme-
~ 1 S-b-ğ si için istiare edilir; bu da bir tür öne
geçmektir: ~t..:..l\ ~t..:..li.J: (iyilik iş
~ı...:.. t.J~: Tam ve geniş zı,rh._ .Ş_u /ernekte) önde olanlar, (karşılzklarını
anlamda Allah buyurur ki: ~~~ ~ lili.J
almakta da) önde olanlardır ( 561Vakıa
~_:;.JI ~ _Jj§.J -?~ı..:.. ~1 (): "Geniş
1O); yani sal ih amellerle, ilahi sevaba
zırlılaryap, dokumasını sağlam tut"
ve cennetine doğru önde olanlar.
diye ona demiri yumuşak kıldık (341
Sebe' 1l). ~~_)1\ t~J labdestin eksik- Şu ayetler de aynı anlamdadır:
siz alınması ve~~ t~l Inimetin bol wl~\ ~ 0~ ./~.J: Hay zrlz iş{e:e,
verilmesi ifadeleri de bu anlamdan koşuşurlar (31A1-i İmran 114); ~_ji
istiare edi lmi_ştir. L. ~ jL. ~~ 1_j) ~~ 01 ~1_;.;.j1 ~ 0~~~: işte bunlar, hayır
.\.;w~ ; - · ı -
·- - ;·
.
·yi . \.,;,' üi ' L..:.\1 ı.r.
~ _J u:".J ı.r ..9 - ..9 larda yarışır/ar (23 1Mü ' minlın 61);
~~.J ;;~\..b : Allah 'zn göklerde olanla- .: ..~ , . - (.$:,·,-, G· ~ ! . : .
! . : t.,;, · ~ ·. :iı
ı..J::":~ U"'-' ..9 .r' -· .) u.:....ı.
rı da, yerde olanları
da buyruğunuz Aranızda ölümü takdir eden biziz
altına verdiğini, nimetlerini açık ve ve bizim önümüze geçilmez (561Va-
gizli olarak size bolca ilısan ettiğini kıa 60); yani bizden kaçamazlar. ':l.J
görmez misiniz? (311Lokman 20). ~ -- 1..9.?-'
1~ : ~::-- '- K u'ifire sapan l ar
'.~< U:! Jı
_
kaçıp-kurtulduklarını sanmas zn lar
~/S-b-k (81Ental 59); ~ı..:.. ı)ı.S L..J: Ama
öne geçemezferdi (291Ankeblıt 39).
~'ın asıl anlamı, yürüyüşte öne
Bu ayetler, onların Allah 'tan kaça-
geçmektir: U;.-., .;ı~t..:..lti: Andolsun
mayacaklarına işaret eder.
yarışıp birbirlerini geçeniere (791
Naziat 4). J~! da yarışma anla-
mındadır: ~.·..j ~~U): Gittjk.. J!arı ~ 1 S-b-1
şıyorduk (121Yfısuf I 7); y\.;J11'i!i·'ııi.J:
~: Engebesiz, dosdoğru yol.
478
Çoğulu, ~. şeklinpe gelir: ~ Jil.J - ~~~~-s

~ _. ·: · ·: _J: uçll
u arın yp1~
~J l_)~i_j ~ ~ 0i ~I.Jj ~_)~l: Al- belli olsun diye (6/En'am 55); ı)S ~
lah, sizi sarsmaması için yeryüzünde sın .& - -1', '. ci ·ü wl
_ . .)V'!""'~
'··-~ıı ·~; : . s··
_ ..r-- ~ ~. onra,
sağlam dağları, yolunuzıt bulmanız meyvaların her türünden ye de boyun

için de ırmakları ve yolları yarattı bükerek Rabbinin yollarına koyu! ( 16/
(16/Nahl 15); ~ ~ ~ ~3: Allah, Nahl 69).
yeryüzünde sizler için yollar oluş Bu kelimeyle sağlam yol da
turdu (43/Zuhruf 10); ~J~1 '...)i ~).J kastedilmektedir: ""1Jt-, ~~ J§: De
~J! ,",!\ lf: Bu şeytanlar onları yoldan ki.· "İşte benim yolum budur" ( 12/
saptırırlar (43/Zuhruf 3 7). Yusuf ı 08); ~ıy.:, .J Jı ıYı .ili ı ~ t?*-!
Ayetteki ~.'.Jl'den kasıt hak yol- ri.:Jı ~:Allah o kitabla-rızasz~a uy-
dur. Çünkü ism-i cins [olan es-se bil] gun hareket edenleri selamet yolla-
mutlak olarak zikredildiğinde sadece rına iletir ( 5/Maide 16); yani cennet
hak anlamına gelir. Şu ayet de bu an- yoluna. ~ ~ ~~ ~: İyilik Jc
lamdadır: ;~ ~/.JI ~: Sonra, yolu edenlerin aleyhinde bir yol yoktur
kolaylaştırdı kendisine (80/Abese (onlar_ kınarynyq~lar), (9/Tevbe 91 );
?_O). Yolda gidene ~L.. denir. Çoğulu : :.·.ı; ~ .ili.l'U .ı.....l.l:. ~ - -:.:ı .< ı
~ ~ - j -- . y...::u..ıi..JA'J
~L.. şeklinde gelir. ~:Zulüm gördükten sonra hakktnı
. 1 . . - 1·L..· k · =· G gı·b·d·
U:!f"~ , tıp ı ~-..?
~·ı
ı ır. ~-
alan kimselere, işte onların aleyhine
~\!Yolun oğlu: Evinden uzak ınİsafi bir,yol_yoktur (42/Şura 41 ); jJ/rıll ı w
0:;uı ~: Aleyhlerine yol aranacak
re denir. Misafirin yola nispet edilmesi,
olan şu kişilerdir ki .. (42/Şfira 42); J!
' .
fiilen yolda olduğu içindir. ~' ister
~ lı \ ';;. 'ı \~\ : 1 :.. W;,~ :ıj ~ :ıS ·.1
iyi, ister kötü olsun kendisiyle bir şeye ı.j . lS"': ~ : lJYJ!l:! ~ u Y
ulaşılan her şey için kullanılır: c)] Cıı ~ tf.?JI: De ki.· Eğer söyledikleri
~ı;;i.c·
_ _ __,....J -. iı - ~~..;~ - 1 ·· - ·Ra bb-.ının
_ _ : ..)~. · gibi Allah ile birlikte başka ilahlar
yoluna hilanetle ve güzel öğütle çağır da bulunsaydı, o takdirde bu ilahlar,
'' Arş 'zn sahibi olan Allah 'a doğru yol
(16/Nahl 125); ""1;; .-, ~~ J!: De ki: ''Be-
nim yolum budur" ( 12N usuf 108). Söz arariardı (17/İsra 42).
konusu kelime her iki ayette de aynı 1
_ Bu kökten şöyle denir: ~~ ~~
.., J ,
anlama gelir; ancak ilkinde kendisiyle ~.::ıi.J: Perde ve eteği uzattı;~ U.,.)
tebliğ edilene- ki o YüceAllah'tır- ikin- ~~1: Kuyruğu salınmış at. ~~ ~
cisinde ise insanları doğru yola sevke- ~lJ: Yağınur yağdı.
den tebliğeiye izafe edilmiştir. Yağmura, havada aktığı sürece
Gı _,..
- ·l .illı ı.. - ·ı 1·:~ : .-,lı: -- · :.'ı-·
_ ~~J-'::"c..J:I':'"'~ j.
Al- [buluttan çıkıp yere varıncaya kadar]
lah yolunda öldürülmüş ola~Jlar! ölijler J!..:.ı denir.
sanma (3/Al-i İmran 169); ~J ~~i ~.J ~' sadece üst dudağın üzerin-
~G_)lı ~:Ben sizi doğru y~ldan baş deki kıllara denir; çünkü onlarda aşa
kasına yöneltmiyorum (40/Mü'min 29); ğıya doğru bir sarkma vardır.
479
;;i:.; 'ı /Başak -ekinin üst kısmının örtülen şeye de~' ı,):.. denir: I.A.l:;..j
üzerinde olur- çoğulu_ ~\i:., şektinde 1~ ~_j~ ~ ~ ~ ~ r-) Ji. ~: Gü-
gelir; .~1 .~ ~ ~IY,i 0~ 0:!~1 ~ neşe karşı kendilerinesiper yapmadı
:il.,~ JS . ı.u.:., ~-· - ~i~~ ğımız bir kavi~n; üze~ine dojtar ,bıtlqu
- ,. ~V: . ,. -
~: Mallarını Allah yolunda infak (18/Kehe 90); ,sıi~!:' ~ 01jQJI ..::.ı_i.J lj)j
edenlerin örneği yedi başak bitiren, 1'.J~
; ' - Gb.:.. ·· - · Sit... : : :' Si U:!.
. . - ~_;:;. . u~.J:!
: jı L.J:;:l_j:
: ·-:
her bir başakla yüz tane bulunan bir Kur 'an okuduğun zaman seninle,
tek tanenin örneği gibidir (2/Bakara ahirete inanmayanların arasına gizli
261 ); ~ ~~ ~j: Yedi y9il ba- bir perde çekeriz (17 /İsra 45) . .J~!,
şak (1.2/Yfısuf 4_6). t.J) ~i: Ekin gizlenmektir: "ı~ _\ı 01 W~!~··~~~~ Lıj
başak verdi._ J!..:.i; tıpkı ~~ /hasat 1~<~-;~S;
~
- ~<·~i. S;-~<~~
3 r-.J
---· ~< ·.i.:. s·IZ,
3 r - - ~.
yaptı ve ~~ lbiçti, gibidir. ~' be- kulaklarınızın, gözlerinizin, derileri-
şincifcil oku'nun ismidir. nizin aleyhinize yapacağı tanıklıktan
gizlenmiyordunuz (41 /Fussilet 22).
~ 1 S-b-e
~/S-c-d
~ ..
·•• Lıi.ı. ı.:ı..:.. • Sana SebaA' dan
.. ıY> ,~ı:;:,.,. _j:
o
~ " ~ " ""

kesin bir haber getirdim (27/Neml .:ı~kelimesinin asıl anlamı, bo-
22). 4.:u, halkı dağılmış bir memleket yun eğmektir. Daha sonra bu kelime,
ismidir. Bunun için [işleri kötü gidip sadece Allah' a boyun eğmek ve O' na
dağılan topluml<!r Sebeliler'e benze- ibadet etmek için kullanılır oldu. Söz
tilerek]; "~ t,Ş~\.;1i I~S: Yani onlar, bu konusu kelime insan, hayvan ve can-
mekanın halkı [Sebe'liler] g,ibi per sız varlıkların tümü için kullanılır.
tarafa dağıldılar" denir. ~~ ~4.:u: Bu da iki kısma ayrılır:
İçkiyi satın aldım. o.~L.:..: Yavrunun 1- isteyerek yapılan secde: Bu,
içinde olduğu meşime/döl eşi. sadece insanlar için söz konusudur
ve insan onunla sevabı hak eder.
~ 1 S-t-t Şu ayet, bu tür şecdeyle ah1kalıdır:
l3*lj '!-\J IJ~L!: Allah için seede-
r-YI ~ ~: Altı günde (7/A'raf ye kapanın, O 'na ibadet edin (53/
54); ·~ ~: Altmış miskin (58/ Necm 62); yani, Allah'a boyun
Mücadele 4). ~ kelimesinin aslı eğiniz.
L.>"~'dır. İnşallah ilgili maddede zik- 2- İsteğe bağlı olmaksızın yapı
redilecektir. lan secde: Bu; insan, hayvan ve bit-
kiler için söz konusudur: ~ ',~·'u) ~j
~ 1 S-t-r -~i)U;.-
(-e-' - _j
~·.< · w:.·l_
.J-'3
· ·S;1· c:ın;.:JI ~·
-'""" L)-"".) 3 - 3
~LoS/Ij j~~: Gökle~de ve yerde ki~
fo: Bir şeyi örtmektir. Kendisiyle varsa gölgeleriyle birlikte ister iste-
480
mez ve sabah -akşam Allah 'a seede_ seedelerine has kılınmıştır.

eder (13 /Ra'd 15); ~ı.;, )JI_j_j. ~) Kimi zaman secde, nam~z an-
~L;lji.J ~~ ı:f ~~ ~ :~ ~ .\iıı lamında _kullanılır: .i;:,-j ~~ ~.J
0...ıY.Ij ;.A .J ~ ı ·,~ .'.,: Bakıp görmediler ~~\ _).:)~I.J: Gecenin bir kzsmznda ve
mi, Allah 'zn yarattzğz şeylerin göl- seedelerin arkalarmdan O 'nu tes-
ge/eri, sağ ve sollarından boyunları pih et (50/Kaf 40); yani namazların
bükük bir halde, Allah için seedelere ardından. Araplar, kuşluk namazına
kapanarak dönüyor (16/Nahl 48). ~~ ~.; !.'" ve ~~ ~_,.?..:.. isimlerini
Bu, isteğe bağlı olmaksızın yapılan vermişlerdir. Bazıları, ~.J ~ ~J:
secdedir. Bu tür secde, bu varlıkla Rabbini överek tespih et (20/Taha
rın yaratıldıklarını ve onların Hakim 130) ayetiyle namazın kastedildiğini
bir Fail'in yaratıkları olduğunu dile söylemişlerdir. Secd'e dikkate alı
getiren ve buna dikkat çeken kesin narak, namazın kılındığı yere ~
delil dir. denir.
· · ~\ ~. ı.;,-_J ..::.ıl - Wl <.,?-~ı.;,~,ill -
~ _) - _J • - - __ı Kimisi ' .JJ :U..t..:..A.lı 0l.:,: Mescidler
: •..<:::·.-. ;,_, ,·, - ~i;Jı
u...ı~ J ~_ı _ - ~E: · G""kl
_ı , . (.Y.'. o er-
~ " ~
sadece Allah 'a aittir (72/Cinn 18)

deki ve yerdeki canlz şeyler de melek- ayetiyle yeryüzünün kastedildiği
ler de yalnzz Allah 'a seede ederler ni söylemektedir. Nitekim hadiste
ve hiç de büyüklük taslamazlar (16/ rivayet edildiği gibi yeryüzünün
Nahl 49) ayeti, her iki sec~e şeklini tümü mescid ve pak kılınmıştır. 5 R 9
kapsamaktadır. wl -•) ·'u) ~I.J ~lj: Kimisi de ondan kastın; alın, burun,
Ytldzzlar ve ağaçlar seede etmekte~ eller, dizler ve ayaklar gibi secdenin
dirler (55/Rahman 6) ayeti de sadece yapıldığı organlar olduğunu söyler.
teshir secdesiyle alakalıdır. ~ IJ'') .·..:: ~i: Allah 'a seede etmeleri
Kimisi, ~j')_ IJ~I: Adem 'e seede gerekmez mi? (27/Neml 25); y~ni, ey
edin (2/Bakara 34) sözüyle melek- halkım, Allah'a secde edin. ~ i_ıY,..j
lerin, Hz. Adem'i kıble edinmekle ı 'ıf.'u: Hepsi onun (Yusuf) için seede-
emredildiklerini söylerken, kimisi de ye kapandılar (12/Yfısuf 100); yani,
onların bu ilahi hitap la Hz. Adem 'e önünde boyun eğdiler. Hz. Yusuf'un
boyun eğmekle, onun ve evlatlarının zamanında, secdenin hizmet anla-
yararına olan şeyleri yapmakla emre- mında yaygın bir şekilde kullanıldığı
dildiklerini, İblis'in hariç meleklerin söylenmektedir. Şair şöyle der:
bu emre uyduklarını söylemektedir. ı- .il~ - ·ı.:;_ n 1
Jb..:..~l
- . : ~_) - ; ls-3
ı'ı~ .'., y~l ifo~l: Kapzdan secde ederek 226- Seede ettiren dirhemler için
girin (4/Nisa 154); yani, alçalarak ve
onu getirdi. 590
boyun eğerek girin. Secde; şeriatta,
namazdaki bilinen rükne ve onunla 589Bkz. Buhar!, hisam, XII, 209.
aynı kategoride olan tilavet ve şükür 590Esved b. Ya'fur'a ait olan bu beyit için bkz.
ibn Faris, Mücmel, Il, 486.
481
Şair
bu sözüyle, üzerinde kendi- gibidir. ~: Dostunun sevgisiyle
sine secde ettikleri kralın resmi bulu- yanıp tutuşan dosta denir. Bu, "0~
nan dirhemleri kastetmektedir. ~~ ~j_-,.;. ~ ~_p..;, !Falan kişifalan ki-
şinin sevgisiyle yanmaktadzr" deyimi
gibidir. Şair şöyle der:
~/S-c-r
:i..:ıl.il
,.
'- ": ~: ~~ - - ' _'1"\'A
~~~~
_;....:.,:Ateşi alevlendirmektir. ~ Y....:., 228- Benim dostlarım, karzştzrzl
.J~i !Tandırz alevlendirdimlyaktzm, mLş bir topluluk değildir. 592
denir. Şu ayet de aynı anlamdadır:
_;~i ~i_J: Alevlenen denize and
- - ~ 1 S-c-l
olsun (52/Ti'ır 6). Şair de şöyle der:
~i~~ eS) ~.J~ tJıi. ~Li iS) ~: Büyük kovadır. ~\.A.li ~
\. .;.. .:.ı'~i.J _nv J.:~-~.)i: Yani suyu döktüm, o da dö-
227- Dilediğinde, alev içinde küldü. ~~: Ona bir kova verdim.
yükselir; Bu kelime büyük h~diye/bağış için
Etrafında ne b' ve s ds em ağaçla istiare edilmiştir. ~ı.....:..;,, kova ile
nnı görürsün. 591 sulamadır. Daha sonra bu kelime,
sadece yarışma ve üstünlük sağlama
Hasan' dan yapılan ri vayete göre,
anlamında kullanılır hale gelmiştir.
.:ı;,..:. _)~i iS)_:,: Denizler kaynatıldı
Şair şöyle der:
ğında (81 /Tekvir 6) ayetinin anlamı
i~\..;. 'ı-~ :1,~ ~' -""~
şudur: "Denizler, ateşle tutuşturul : ~-~.i..)-"
duğunda". Kimisine göre de anlamı; 229- Kim benimle yarışırsa, şe

"Denizlerin suları çekildiğinde", refli biriyle yarışmış olacak. 593
şeklindedir. Bu durumun meydana ~: Birbirine karışmış taş ve
gelmesi de, denizlerde ateşin tutuş topraktır. Denildiğinegöre bu ke-
masıyla olur. 6J..J'? :,j ..jUi ~ ~: Sonra limenin as!ı Farsça olup Arapça'ya
ateşte yakılacaklardır (40/Mü'min geçmiştir. ~ kelimesinin asıl anla-
72) ayeti, ~.J~i_:, U.,Ui ~j)_:,: O ate- mı, üzerinde yazı yazılan taşa denir-
şin yakztz insanlarla taşlardır (2/Ba- di; daha sonra üzerinde yazı yazılan
kara 24) ayeti gibidir . her şeye isim olmuş_t1lr. Bu anl~mda
:Uui c:.ıY...:.. !Deve tutuştu, deyimi Allah buyurur ki:~ cL..:Ji '-?~ ~.~
devenin koşarken çıkarttığı toz için
istiare edilmiştir. Bu tıpkı, :U0ııi ,:·,\;:;,':.·,! 592EbCı Keblr ei-Hüzell'ye ait bu şiir için bkz. ihn
C inn~ Muhassas, XII, 244; Şerhu Eş 'ari 'l-
591 Ne mr b. Tevleb'e ait bu bey it için bkz. Hüzeliyyin, lll, I 071.
Diwinu 'n-Nemir, s. 380; Mecdzu 'l-K ur '{ın, 593 Fadl b. Abbas'a ait olan bu şiir için bkz.
Il, 230; İbn ManzCır, Lisdnu '1-Arab, C~) İbn ManzCır, Lisdnu 'l-Arab. (~) madde-
mad. N eb 've sdsem, ok yapımında kullanılan si; FeyrCızabadl, Besdir, III, 192; Farabl,
iki ağaç çeşididir. Divdnu 'l-Edeb, II, 390.
482
Müfredat 1 Kur 1an Kavramları Sözlüğü
':'~<i] J?···JI: O gün göğü, yazı tomar- ~,ı;,._. ; 83 /tv1utaffifın 19. ayette de ı_:, j
larını dürer gibi toplarız (21/Enbiya 0_A ı,_;, .cl\j:ıl diye buyurmuş, fakat
104); yani içinde yazılanı korumak bu ayetlerde geçen siccfn ve 'iliyyun
için onun dürülmesi gibi. kelimelerini değil, kitab kelimesini
tefsir etmiştir. Bunda da bir incelik/
nükte vardır. Fakat bunun yeri burası
~/S-c-n
değil, inşaallah söz konusu nükte bu
~: Gezaevinde hapis yatmak- kitabın ardında yazacağım kitaplarda
·iı ~
tır. (.,?'. '-ı ~ :.
.:. •. ıı <-;-ı.J:
Ra bb im dd
· - e i, ele alınacaktır.
bana göre zindan daha iyidir (121
Yusuf 33) ayeti sin harfinin fetha 594 ~/S-e-y
ve kesriyle okunmuştur. ~ .1 iif .',ıjl
- '
~: Onu belli bir süreye kadar ha- ~ ı:ıı ~\j: Siikinleşen geceye
pishaneye atmayı (uygun gördüler) andolsun (92/D~ha 2) ayetinde geçen
(12/YCısuf 35); 0t# ~~ ~ ~~.J: ~kelimesi, J.:..ı/sakinleşti an lam~n
Onunla birlikte hapishaneye iki genç dadır. Bu, şu tür sözlere işarettir:~~~
adam da girdi (12/Yusu.f 36). ~: 'ı! ')ı l : Ayaki ar sa k'l
(...P.o.J . ::_t..:.ı~·-
ın eştı: ~. (..):!C:
[Cennetin ismi olan] ü-A'e karşılık Mahmur bakışlı göz; \~ P.l ~:

olarak Cehennem'in bir ismidir. Bu Denizin dalgaları durdu. <'jJI ~J? ·,:; 1
kelimedeki harfler, mananın fazlalı Ölünün elbiseyle örtülmesi, sözü de
ğına işaret etmek için artırılmıştır. bu anlamdan istiare edilmiştir.
Ayrıca bu kelimenin, yerin en
altında bulunan yedinci tabakasının ~/S-h-b
ismi olduğu da rivayet edilmiştir. 595
Allah buyurıJr ki: .J~\ y(;ş 0ı )tS ~'in asıl anlamı, sürüklenmek-
6,A. ,_n ı_:, ~~ _)Jl ı_:, j ~·-" ~: Dogru- tir; eteğin/kuyruğun ve insanın yü-
su gündhkdrfarın yazısı, muhakkak züstü sürüklenmesi gibi. <-;-ıl:....:.ı /Bulut
Siccin'dedir Siccin nedir, bilir mi- kelimesi de bu anlamdan alınmıştır.
sin ? (83/Mutaffıtln 7-8). Bulutun bu ismi alması, ya rüzgarın
Qenilmiştir ki; Yüce Allah, ı...;,_:, onu sürüklemesinden veya onun,
~~ _)Jl form uy la zikrettiği her şeyi açık suyu taşımasından, ya da sürükle-
laınış; 4.~~ ı...;,_:, fonnuyla zikrettikle- nerek geçmesinden dolayıdır. Allah
rini ise müpheın bırakmıştı~. "(üce buyurur ki: Jc ~lııı ı} 6~ i'~
Allah, yukarıdaki ayette ı_:, .cl\j:ıl ı,_;,.J ~.P...J: O gün yüzleri üstüne ateşe
sllrijklenirler (54/Kamer 48); 0~
~\ ı}: Kaynar su içinde sürükle-
594Bu, Ya'kfıb'un kıraat idir. Diğerleri ise sin
harfinin kesresiyle okumuşlardır. Dimyiitl, neceklerdir (40/M ü' m i n 71 -72). ~)lj
ith6f, s. 264. <;;~~.:,;:.i;~: sözü,_):;.:/;~;: Falan kişi
595Bkz. ed-Durru'I-Mensür, VIII, 444.
483
falan kişiye karşı kibir taslıyor, sözü sanki dinini ve şahsiyet,iı;j
kökten
gibidir. kazımaktadır: ~ 0)\.Sl: Onlar
İçinde su olsun veya olmasın, sulıt/haram yerler (5/Maide 42).
buluta y~ denir. Bundan dolayı Yani dinlerini yok eden şeyleri

"~~ ~~ /Susuz bulut" ~en!r. Al- yerler.
lah buyurur ki: ~l..i..:.ı --r.J. .\.111 01 j ~l: Hz. Peygamber şöyle buyur-
Görmedin mi Allah bulutları sürer maktadır: "_)UJ~ ~ ~ ~ ~ jS
(24/Nur 43); ~~ ~l..i..:.ı ~~~~) J.;.: On- ~ Jj\; Suht/haramdan meyda-
lar (rüzgdrlar), ağır/yüklü bulutları na gelen her türlü ete, ateş daha
J!~~lenince (7/A'raf 57); .;ı~ı ~.) ldyıktır." 597 Bundan dolayı rüşvete
Jl1lll: ... ve ağır/yüklü bulutları oluştu de ~ den m iştir.
ruyor (13/Ra'd 12). Rivayette; "~ l"~ı ~:Ha
Kimi zaman y~ /bulut lafzı camatyapanın kazancı suhttur." 598
zikredilir, fakat onunla benzetme denilmiştir. Hacamatın bu şekilde
yoluyla gölge ve karanlık kast~pilir: nitelendirilmesi, dini değil, şahsi
Allah buyurur ki: ~ ~ ..::.ı~ jl
.. .... •. ,. , ~ J,
yeti yok ettiği içindir. Nitekim Hz.
.:..ıl..i..:.ı ~ j9
: •. - j9 : •. -
..ıj ·~ ~
. :- - u:; C:-': --" lY.' (Y' o •. ... Peygamber, hacaınat kazancının,
~ ~j9 ~ ..::..ıWb: Onların amel- su taşıyan deveye yem olarak ve-
leri, engin denizdeki karanlıklara da rilmesine ve kölelere yedirilmesi-
benzer. Üst üste dalgaların kapladığı ne izin vermiştir. 599
bir deniz. Daha üstünde de bulutlar
var. Birbiri üstüne karanlıklar (241
~/ S-h-r
Nur 40).
y....;:..: Gırtlağın ucuna ve akciğe
~/S-h-t re denir. Bu kökten şöyle denir: ~!
;~: Ciğeri şişti; ~ ~ Ciğeri
~: Kökten kazımaktır/ soy büyük deve. ö.JG....:ı: Kesim anında
maktır: yı~ ,;s~? , · ~~ji: 596 Allah, bir ciğerden alınıp atılan kısımdır. Bu
, _ kökünüzü
azdb ile - kazar (20/Taha kelimenin yapısı, ~ili /arık ve :U:.ıi:.
61). ~ şeklind~ de okunmuş- ldöküntü kelimelerinin yapılarıyla
tur. Bu kökten; ~i.J ·~/Kökünü aynıdır. ~'in de bu anlamdan tü-
kazıdz, formları gelir. Bu anlamda,
işieyenin ayıplanınasına neden 597Bkz. Keşfu'l-Hafa, ll, 121.
olan sakıncalı şeye ~ ve ~ 598Ahmed, Müsned, 111, 364; Ebu DavCıd, HN:
3421. Hacamatın habis bir şey olması onun
denir. Söz konusu şeyi yapan kişi,
haram olmasını gerektirmez. Nitekim Hz.
Peygamber de hacamat yaptırmış ve ücretini
596Bu, Hafs, Hamze, Kissa.l, Ruveys ve Halef'in de vermiştir. Bkz. Keşfit'l-Hafd, ll, 110.
kıraatidir. Diğerleri ise (,;s~.;.· :ı;) şeklinde oku- 599Bkz. Malik, Muvatta, ll, 974; Tirmizi, Sünen,
muşlardır. Bkz. Dimyiltl, İtlıaf, s. 304. HN : 1277; İbn Mace, Sünen, HN: 2166.
484
retildiğisöylenir. O da ciğere isabet eylemdir. Fakat araştırmacılar nez-

etmektir. Sihir değişik anlamlar için dinde bunun herhangi bir hakikati
kullanılır: yoktur. Kimi zaman sihirden güzel
1- Kandırma
ve gerçeği olmayan konuşma kastedilmektedir. Bunun
hayaller: Örneğin; el çabukluğundan için"\~~~\~ 0): Bir kısım ko-

dolayı gözleri yanıltan illüzyonistin; nuşma sihirdir." 600 denilmiştir.
kulakları, gerçeği anlamaktan engel- Bazen da ince işe sihir denilir.

leyen süslü sözlerle dedikoducunun Örneğin doktorlar, "~j:..t..:.. L.ı!kli:
yaptıkları gibi. Şu ayetler _bu an- Tabiat büyücüdür." demişlerdir.
lamdadır: ~__#~lj '-::'"U\ ~~ IJ~: Ayrıca gıdaya da sihir demişler
İnsanların gözlerini büyülediler ~~ dir. Çünkü onun etkisi ince ve
or:]arz ürküttüle~ (7 1A' raf 116); ,ı:~~ hassastır. Allah buyurur ki: ~ ~
ı::ı'
~ ~~eY - ··:
' . ....:J\ ~ , ,, -~!lll:.
.. .. ~.J ~· - 6J~~ r~: Aslında, biz büyüye
~: Sihirbazların ve değnekleri çarptınlmış bir toplumuz ( 15/Hicr
ipleri, sihirleri yüzünden, Musa 'ya 15); yani bilgimizden sihirle çev-
sanki yürüyorlarmış gibi geldi (201 rilmişiz. Şu
~ .. 'o
ayet de bu anlamdadır:
.. , o. ;; ) ...
Taha 66). ~~~ ~ ..:.Wl \..Aj) l_,l\.3: "Sen, iyice

İştebu bakış açısından, Hz. büyü/enmiş/erdensin" dediler (261
Musa'nın kavmi onu sahirlbüyq~ü ş u' ara ı 53 ) .

diye isimlendirmişlerdi: ~~ ~ l_,l\.3j Bazıları ayeti
yorumla- şöyle
~j ıj t:~ı ~t..:...ll: Ey büyücü, bizim maktadır: Müşrikler Hz. Salih 'in
için Rabbine du 'd et, dediler (43 1 gıdaya muhtaç olduğuna dikkat
Zuhruf 49). çekmek için "Sen kendilerine se-
2- Şeytana bir nevi yaklaşmakla her/ciğer verilenlerdensin dedi- ,.
onun yardımmı elde etmek: ler;" T~pkı şu a~et gibi: ~ı..;, ı_,ıl3.J
_,
J_y.ı
;;; , , "
···· l..!::'"';'
: .Lll..:JI
:;:. J
J _y.ı
,;._.,
···· (.)-"
·-
,
1..::
,,.., _. :
:<:'.',;\ J.i.
o ...
~W:J\ ~~ ~_,.:..)lı 1~: "Nasıl olur da
•• r-:-
~
bu elçi yemek yiyor " dediler (25 1
~~ ~~~ JS Jc: Şeytanların kime in-
Furkan 7). Ayrıca şu ayette olduğu
diğini size bildireyim mi? Onlar her
gibi onun insan olduğuna_ da çlik-
günahkar iftiracıya iner (26/Şu'ara
kat çekmişlerdir: ~ ~ ~) ~~ ı..;,:
221-222). İşte ş_u ayet bu anla!Udadır:
- U\ (.)~
-..:. :. ıı (.}" : '.l:'. 1.J~
'.~<: : .L~I :c::l · . Sen de bizim gibi bir insansın (26/
~ l..!::'"';'. ~-' ·
Şu'ara 154).
Fakat şeytanlar küfre sapmıştı; in-
sanlara büyüyü öğretiyorlardı (21 Kimisine göre de ayetin anlamı
Bakara 102). şudur: Sen, kendilerine sihrin veril-
3- Sihrin bu kullanımı da dar
600Müellifın naklettiği bu söz, Abdullah b.
görüşlü1erin şu iddiasıdır: Sihir;
Ömer'den rivayet edilen bir hadistir. Bkz.
şekil ve karakterleri değiştirebilen;
Şerhu 'z-Zerkôni, IV, 403 ; Buhar!, Tıb, X,
örneğin insanı eşeğe çevirebilen bir 237 .
485
diği ve onun inceliğiyle getirdiği ve kelime parçalanan/çözümlenen ilaç için
iddia ettiği şeyleri elde eden kişi kullanılır: ~~ 4~~.; .-. lllacı çözdüm,
lerdensin. Şu ayetler bu iki anlama o da çözüldü, denir. yıpranan elbise
da hamledilmiştir: Sl?..J ~! 0J;!~~ 0! için de kullanılır: ~~ /Elbise eskidil
ı~~: Siz büyüfenmiş bir adam~ yıprandı, denir. ~: Çürüyen ~lbiseye
dan başkasına uymuyorsunuz! (1 7/
• ; J,}"" !!!' } }"; ""
denir. Bu anlamda t~l ~1, denir;
Isra 4 7); ~ Y. \;i clli.b'1 ı;J u~ _:A .U J~jğ yani sütü kalmadığından dolayı meme
ı~~: Fir 'avn ona: -"Ey Musa, yok olup gitti.
ben seni büyüfenmiş sanıyorum" Jb..:ı]/İshak kelimesi de bu anlam-
demişti ( 17 /İsra 1O1). dan gelmiş olabilir. Bu dtırumda b!J
Şu ayetler ise ikinci anlama kelime munsanf olur. ~~J .\.Dı ~~1:
delalet etmektedir: ~ ~J ı~ 0J Yani Allah onu (rahmetinden) uzaklaş
~: Bu, apaçak bir büyüdür (34f tırsın ve onu yok etsin. ~: Yani,_ ontı
Se b e '43)·, r;-:-
.. \.:.; ~
. . J. ve b""
1J>· ı..;,-. u- çürüttü. Allah buyurur ki: ~L:.....:::.'-1-~
~ı: Çzlgın alevii cehennemlikler
yük bir büyü sergiiediler (7 1A'raf
uzak olsunlar!lyok olsunlar! ({)7/Mülk
116); 6-J~ı..:..ıı ~ 'JJ ı~~~: Büyü - - -~ ~C!Y . ' '.li ~t,?.Jt-lJ:
ıl) ; ~u .:. ·ı ... veya
müdür bu? Halbuki büyücüler, if- ::: ::: " ""
rüzgar onu uzak bir yere fzrlatzp atıyor

lah olmazlar! (lO/Yunus 77); ~
' - ' gibidir (22/Hac 31). ~~J ~ ~~ 1
f'~ f'~ ~~ ;~ı: Büyücüler
Dö~ülen kan, istiare edilmiştir; tıpkı
belli bir günün belirlenen vaktinde .JJ.J~ /dağılmış kelimesi gibi.
bir araya getirildi (26/Şu'ara 38);
i 'ı.?.', i~ı ~~: Bunun üzerine bü-
~/ S-h-1
yücüler secdeye kapandılar (20/
Taha 70). ~ı..:..ı~ ~ı ~ ?ljl~: Deniz onu sahile
~ve ö~: Gece sonu karan- bıraksın (20/Taha 39); yani d~n~zin
lığının, gündüz aydınlığıyla karış kıyısına. Bu kelimenin aslı ~~~ J=....:.
masıdır. Bu kelimeler, bu vaktin !Demiri eğeledi ve onu soydu, sözün-
· · ı ·-..:.~ıı i;L ~
ıs mı yapı mıştır. 0~ ı.s- : ·...
den gelir. Bazılarına göre, ayette ge-
/Ona her iki seher ucunda rastla- çen ~L:.ı kelimesinin aslı J~'dur;
dım, denir. ~: Sabah vaktinde
ancak ~G f-A /Kendisinden dolayı
sıkıntıya girilen keder/üzüntü sözü
çıkan kişi; .J~: Se her vaktinde
gibi/di/vezninde gelmiştir.
yenen yemek; ~ ise bu yemeği
yemektir. Kimisi qe pnunfdil vezninde gel-
mesinin, Ç.WI ~diye tasavvur edil-
mesinden dolayı olduğunu söyler.
~/S-h-k Yani kıyı, suyu dağıtmakta ve onu
yok etmektedir.
~: Bir şeyin parçalanmasıdır. Bu
486
:U~: Eğe tozu/talaşı. ~ ve ~~: Bir kısmının diğer kısmını ça-

J~: Eşeğİn anırması; sanki sesi- lıştırması için (43/Zuhruf 32).
ni demir eğelemesine benzetmiştir. ~ ~l_j ~ ~Y....:.,: Onunla alay
~: Yüksek sesli dile denir; san- ettim, onu alaya aldım: ~ IJ~ 0J
ki ondan eşeğİn anırması tasavvur OJ~ ci ~ ~ ~~: Siz bizim!~
edilmiştir. Bu, şu ayette olduğu gibi, alay ederseniz, sizin alay ettiğiniz
onun sesinin çirkinliği açısından _de- gibi biz de sizinle alay eqeceğiz (lll
ğil, yüksekliği açısındandır: foi 0) Hud 38). OJ.Ji.'.~.J .~,!?c ~: Sen hay-
~~ ~y.:.J Sıl~~\: Seslerin en çirki- ranlık duyarken onlar alay ediyorlar
~i eşek/erin sesidir (31/Lokman 19). (3 7/Saffat 12).
u~: Gem demirinin iki ucundaki Alay eden adama; ~ ~ J.:?); ken-
halkalardır.
disiyle alay edilene ise;~~ J:?.j de-
nir. Alay edenin fiiline 4..;!~ ve :i.;ih
~/ S-h-r denir.~-;~-~~~ r"'_,..:i~L9: 60 1 Siz -o n-
ları alaya aldınız/boyun eğdirdin!z
~: Bir şeyi, ait olduğu ,~m,aca (23/Mü'minun ll O) ayeti hem~ 1
doğru zorla s_eyk etmektir: ı..;,~ ~.J boyun eğdirme, hem 4..;!~ 1alay etme
.ü,.- ~ · '~\ ~·ı..;,-.J wi'WI .): Al-
··-· (.)-""'_) - .J .. - anlamına hamledilmiştir. D~ğer p_ir
lah, gökl~rde ve yerde bulunan her ayette de Allah buyurur ki : Gl ı..;, l_,lijj
şeyi kendinden bir lütuf olarak sizin ~G~I )~~~ ~ ~~ GS ~~ ~ tS) ~
hizmetinize verdi (45/Casiye 13); ~h: ,;Bize ne oldu ki, (dünyada)
~E ~l_j ~~ ~ ~.J: Allah, gö- kbtülerden saydığımız adamları (bu-
revlerini aksatmayan güneşi ve ay 'ı rada) görmüyoruz?" dediler. Hani
hizmetinize verdi ( 14/İbrahim 33); onlarla alay ederdik (38/Sad 62-63).
j~l_j ~\ ~ )..:.,J: Allah, geceyi ve Ayetin ikinci anlamına, daha sonra
gündüzü de hi_z,'!!etil!;ize, verdi ( 14/ gelen şu ifade delalet etmektedir:
İbrahim 33); ıll.WI ~ ~J: Allah, 0~ ~ Fd.:ı: Siz onlara gülüyor-
J
gemileri ,e,n_ır~IJ~ze,ye~t!i 14/İbrahim dunuz (23/Mü'minfın ll 0).
32); (u~ ~ ~ lAü~: Allah, o
hayvanları sizin hizmetinize verdi ki,
~/S-h-t
şükredebilesiYJiz (22/Hac 36); 6~
ı.i.;, t.:J ~ (,?~1: Bunu bizim emrimi- .1:.i.....:. ve ~: Cezayı gerektiren
ze veren (Allah) ın şiinı yücedir (43/ şiddetli kızgınhktlr: 6~ ~ 1~):
Zuhruf 13). Hemen kızar/ar (9/Tevbe 58). Kız
~: İşi hizmete hazır hale ge- gınlık, Allah 'tan olursa azap etme
tiren. ~~: Mağlup olup da kendi
iradesiyle boyun eğen. Bu ~nlaı!l~a 60\Nafı', Hamza, Kissili, EbCı Ca'fer ve Halef
Allah buyurur •
kı: ' • ''
~. ~ b.:UI
_ __ sin'in zammiyle, diğerleri ise kesriyle oku-
ınuşlardır. Diınyatl, İthdj; s. 32 ı .
487
apiamma gelir: bi..:..j t;. 1~1 ~~ ~~ me, fakirliğin kendisiyle engellendiği
A...lli: Bu böyledir. Çünkü onlar, Allah 'ı şey için de istiare edilmiştir.
kızdıran şeylerin peş_ine_ d~ştüler_ (4 71
Muhammed 28); ~ .illi ~ (;i: Al-
J~ 1 S-d-r
lah, üzerlerine ga_zap indirmiştjr (5j
M aıe A'd 80)•, ~lı·~
:. -.<.ıJli : ı -~
- u~.J~~
'''1 , ' '1
.J~: Yiyecek olarak faydası az
1;;6? ~ı);..J ~~~~:Allah ·;n rız~sı- olan bir ağaçtır. Bundan dolayı Allah
na uyan kişi Allah 'ın gazabına uğra buyumr ki:~./~&> ;~.J ~i.J: Ilgın
yan ve barınağt cehennem olan kişiy ve biraz dasedir ağacı (34/Sebe' 16).
le aynz mıdır? (3/Al-i İmran 162). Kimi zaman sedir ağacının dikenleri
koparılır ve gölge yapılır. Sedir ağa
~ 1 S-d-d cı, başkasına ihtiyaç bırakmayacak

kadar bol gölgesinden dolayı, Cennet
Kimisine göre, ::..:., ve :l.:.. kelime- gölgesi ve nimetleri için şu ayette
lerinin anlamı birdir. Kimisi de :l.:.. mesel/örnek olarak sunulmuştur: ~
doğal olan; ::..:., ise sonradan yapılan ~~ .J~: (Onlar) dikensiz sedir
set' e denir. Aslında::..:., kelimesi, .:J:ıi.:.ı
'
ağaçları arasında (56/Vakıa 28). ~!
.
!önünü kapattım fiilinin mastandır. ,,_,).;) t;. ~.)~\ lS"\i~: O vakit kuşatıp
Allah buyurur ki: Ji.~yi.~~~ sarıyordu Sidre'yi kuşatıp saran (53 /
ı :i.:.. ~-'
•' :. -- l:ıi:ı:ı... ~
-,_~ ~ u1: B ızım
· · l e onl arın Necm 16) ayeti, Hz. Muhammed'in
arasına bir set yapman için sana bir ilahi bağışa ve büyük nimetiere özgü
vergi verelim mi? (18/Kehf 94). ,En- kılındığı bir mekana işarettir.
geller ?e set'e benze~ilmiştir: &> ~.J Kimisine göre ayette sözü edilen
ı ·-
.l....
~-•li.. - ı· -
~ ~_, .l.... ~::l:!
. ·ı ,_ .. .
~: Onlerınden sidre, altında Hz. Peygamber'e biat
bir set ve arkalarından bir set çektik edilen ağaçtır. Yüce AIIah, bu ağacın
(36/Yasin 9). Ayette geçen ı~ keli- altında mü'minlerin üzerine huzur
mesi l:l.:.. şeklinde de okunmuştur. 602 indirdi . .J.i.:..: Gözün şaşa kalmasıdır.
:;~: Kapının üzerinde onu yağ A...:..: Şaşa kalandır. Kimisine göre,
murdan koruyan güneşlik benzeri bir ~~ .J.i.:.. ifadesi, ~yj, J.i.:.. /saçını sark-
şeydir. Kimi zaman bu kelime, şu tı, sözünün dönüştürülmüş şeklidir.
sözdeki gibi kapı anl~mına da gelir:
ı;ıl.bi.:.Jı j.i.:., .\.i ~ ~ 'i~l .J#i: Sultanın o-ıı~ 1 S-d-s
kapılarının kendisine açılmayan fakir.
.ıi::U.:., ve .ı.i.:.. kelimeleri istikamet anla- U"~: Altıda birdir: J-.~1 ~~:
mındadır. .ıl~ ise boşluk ve gediklerin Anası mn payı altıda birdir (4/N isa
kendisiyle kapatıldığı şeydir. Bu kelill). U"~: Susuz bırakınakla alakalıdır
[develerin beş gün susuz bırakılıp
602 Bu, Nafı , İbn Kes!r, Eb Cı Amar, İbn Amir ve altıncı günde su içmeye götürülmele-
Ş'ube'ııiıı kıraatidir.
488
ridir]. ~'in aslı U"~'dir. tjiiı ~~; ni öğütledi. ~~~ .JW: Halk kendi ara-
Topl~:~mun altıncısı oldum. U.,;_:, ..:,~ı lar_ı~da gizli konuştu. t_;j Lı:{Jı 1-J_).:..lj
~ı_>.:.i: Mallarının altıda birini aldım. yl.kl\ ljlj: Azabz gördükleri zaman,
y~L:...J Gt...:.._:, L:..~t...:.. ~L?.: Altıncı olarak içlerinde pişmanlık duyarlar ( 10/
geldi, şeklindeki farklı formların an- Yunus 54); yani onu g(zlerler. Kimisi
lamı birdir. de bu ayeti; tl;j ~y~ y~ ~_:, ~j l4
~:
~~t..:..), ~! ~ .-,:,.;. ~.J: Beş kişi giz- Keşke geri döndürülseydik de Rab-
li konuşsamutlaka altmcıları O 'dur bimizin ayetlerini inkar etmeseydik

(SŞ(Müdidele 7); ~~t..:.. L.;., 0)~_:, (6/Enam 27) ayetini delil göstererek
~: "Onlar beş kişiydiler, altmcıla şöyle yorumlamaktadır: "Azabı gör-
rı köpekleriydi" diyecekler ( 18/Kehf dükleri zaman, duydukları pişmanlı

22). ~ ~~ ı:t; ~~~:Bunu asla ğı açığa vururlar."
yapmayacağım. U"-..ı,;_:,: Taylasan ör- Bu yorum, doğru değildir, çünkü

tüsüdür. U"~: İnce ipektir, J~) ise onların gizledikleri pişmanlık, açı
kalın ipektir. ğa vurdukları şu söze işaret değil
dir: ~j ~~~ y~ ~_:, ~j 04 ~:Keşke
geri döndürülseydik de Rabbimizin
.J~ 1 S-r-r
ayetlerini inkar etmeseydik (6/Enam
JY:.J: İlan etmenin aksidir: 1~_:, 27). ~~ u)ıj J! ..:,_jj.:.l: Falan kişiye
~)LC_J \~ ~G§jj ~: Kendileri- gizliden bir söz aktardım. Bu anlam-
ne verdiğimiz rzzzktan gizli ve a_çık qa Allah quyurur ki: Jı ~i _).:.ıl ~)_j
li..ılı
.• _ ~ı ·" : H anı,· - Peygamber,
-'· l ~
_ : -..ı.J - -
sarfetsinler (14/İbrahim 31 ); \..;;. ~_:,
, ,. J ' , ı
u.# L;;..J 6-J~: Allah gizlediğiniz eşlerinden birine bir sözü gizlice
ve aÇLğa vurduğunuz şeyleri de bilir söy~emişti (66/Tahrim 3). ~) 6-J~

(64/Teğabun 4); 1-..ı.JP.ı -!j ~j I-J~I.J ~j_J.J~: Onlara gizlice sevgi -b~sliyor
~: İsterseniz sözünüzü gizleyin veya sunuz (60/Mümtehine 1); yani onla-
onu açıklayın (67/Mülk 13). rı, kendilerine karşı beslediğiniz gizli
~.JL:..:
Gece yolculuğu yapan sevgiye muttali kılıyorsunuz.
topluluğa, hareket eden buluta ve Bu ayet, "Onlara karşı beslediği
sütuna denir. Söz konusu bu kelime niz sevgiyi izhar ediyorsunuz." şek
hem somut, hem soyut şeylerle ilgili linde de yorumlanmıştır. Bu doğru
kul lanılı I. J.:.ı, nefıste gizlenen söz- bir yorumdur. Çünkü başkasına gizli
dür: ~\_:, J.:Jı ~: Allah gizliyi de, bir şeyi söylemek, diğerlerinden onu
gizlinin gizlisini de bilir (20/Taha 7); gizlerneyi gerektiriyorsa da kendisi-
~ı_:,:;.j_:, ~~ ~ 4..l.Jı ~ı\: Allah, onların ne tevdi edilen bu sırrı o kişiye ifş~
sırlarmı ve gizli konuşmalarını bilir etmeyi gerektirir. O halde Jı ~ _j_J..:.l
- J -
(9/Tevbe 78). ~)l9 !Falan kişiye bir sır verdim sözü
; ~L:..: Biri diğerine onu gizlemesi- bir yandan ifşa etmeyi, bir yandan da
489
· , '- ı.:ıı -· i ....: •. ı -
gizlerneyi gerektirir. Şu ~yet bu an- (88/G -- aşıye
. 13)·, ı .J..>""J . Y. ~~..ı
lamdadır: I.)IY:.,) ~ .:.ı.:ı_;..:..l_J: Onlarla 0..ıfo. ~: Evlerine kapılar ve üzeri-
gizli gizli konuştum (71/Nuh 9). ne yaslanacakları koltuklar yapardık
Gizli yapıldığından dolayı cinsel (43/Zühruf 34).
ilişkiye kinaye yoluyla Y:o denmek- Şekilolarak olarak tahta benze-
tedir. Ayrıca bu kelime halis/seçkin diğinden, ölen kişinin Rabb'ine ka-
ola!l için de istiare edilmiştir.~~), vuştuğunda elde edeceği mutluluk
~.)! / 0 , kavminin hdlisiseçkin o_lan- temennisinden ve Hz. Peygamber'in
larındandır, denilmektedir. <..?-?I.Jll ~ '\~~\ ~ ~~i: Dünya mü'minin
.G.)Ij.:.ı.J /Vadinin en iyi yeri, .sözü de zindanıdır. " 603 sözüyle işaret edilen
bu anlamdadır. ~~ ~Y:.: Kesilen gö- hapisten kurtulduğundan dolayı ölü
beğin geri kalanına denir. Çünkü gö- naaşına da ..>.!f" denir.
bek, karın etiyle gizlenmektedir. ~
ve .)~: göbekten kesilene denir.
y~/ S-r-b
4.:.;.\y\ ~.J-.:..1: Avuç içi çizgileri;
:i6:·?ll ~-::'L.....,i: Alın hatları. )Y:.,: Ay '-:-l Y:.,: Aşağıya doğru gitmektir;
sonunda ay'ın gizlendiği güne de- ayrıca meyilli mekana da denir. Al-
nir. .J..ıY:.: Açığa vurulmayan sevinç. lah buyurur ki: ~.;..:.. pı ~ .1\.ı:"·,. ~~:
Allah buyurur ki: I.JJY:...J ~~ ;.AW.J: Balık, aşağıya doğru denizde bir yol
Allah yüzlerine bir aydınlık ve içleri- tutup gitmişti (18/Kehf61). ~~ yj.:.ı
ne bir sevinç vermiştir (76/İnsan 11); ~..ıY:...ı formu, I.JJYJ IY, Y, formu gi-
tiı~lJI ~: Seyreden/ere mutluluk bidir.~~~! Y~! formu da böyledir.
verir (2/Bakara 69). Yüc_e Allah'ın Ancak fiilin, failden meydana geldiği
cennet e h li hakkında: ~ 1 Jı <~}~:·).J (etken) tasavvur edildiğinde yY:..; fiil,
I.JJ..)..:..A: Kendi ailesine sevinç-içinde mutavi (edilgen) olaraktasavvur edil-
dönecektir (84/İnşikak 9); Çehennem diğinde ise y ~! formu kullanılır.
ehli hakkında da; I.JJ..)..:..A ~i~ 2JtS .:,j): ~jjı yY:..: Göz yaşı aktı. <.::..ı,ı~l
-
Çünkü o, ailesi içinde sevinçliydi (84/ lA ~ 11 :i.ı.:JI
lS'. .. : Y ı 1an . d'ı.
yuvasına gır
İnşikak 13) şeklindeki sözü, dünya :ti:Jı ~~Wl y_;..: Su, tulumdan aktı.
sevincinin ahiretteki sevincin zıddı -:;.ı_;.,_J yj..:.. ~~: Tutumundan dam-
olduğuna dikkat çekmektedir. layan su. '-:-l-::'L.:.: Hangi yolda olursa
Y-f": Üzerine oturulan döşektir; olsun, kendi başını aJıp giden kişiye
çünkü bu, n~met sahibi olanlara aittir. denir: --::>~4 ~~L.:._j ~~ . _ ô.; ~ ,· .~), ~.J
Ço$ulu ô.J..:.ıi ~e .J~ şeklinde gelir: Geceleyin gizlenen de, gündüzün gö-
~ ~ .JY:.. ~ 0.1!"5' ~: Art arda di- rünen de (Allah 'ın bilmesi bakımın
zi/miş koltuklar üzerinde yaslanmış dan) birdir (13/Ra'd 10).
olarak (52/Tur 20); ~)y, .)_).:.. ~:
Orada yükseltilmiş tahtlar vardır 603Müslim, Zühd (HN : 2956); Ahmed, Müsned,
II, 323; İbn Mace, Sünen, HN: 4 ı ı 3.
490
'-:-JY.. ke)imesi, '-:-J~L' in çoğul u- koruyacak elbiseler/e savaşta koru-

dur; tıpkı ~j ve yŞij gibi. Bu ke- yacak elbiseler de yaptı (ı 6/Nahl 81 );
lime, develerle ilgili bilinmektedir. yani bir kısmınızı bir kısmınızın şid
Nitekim şöyle denir: ~:;.. ~yj, detinden koruyacak elbiseler.
yani develeri azaldı, ~~ ~ L.rcl __,.,.;
yani o, sürüsü konusunda; bazılarına
[y.ı 1 S-r-e
göre kendi şahsı konusunda; diğer
bazılarına göre de; ehli ve kadınları ı:'~ /Çıra: Bir fıtil ve yağla ışık
konusunda güvendedir. Burada '-:-J~ veren şeydir. Parlayan her şeye de bu
kinaye yapılmıştır. isim verilir: 4-1~ ~~ ~j: Güneşi
Talaktan kjnaye olarak da şöyle de sirac/lamba yaptı (71 IN Cıh 16);
denir: ~:;.. ~~i ~ ~~1. Bu ifadenin ~~j 4-1~: Parlayan sirac/lamba
(lafzi) anlamı şudur: Sürüsüyle giden (78/Nebe' 13); yani güneş.
develerini, sana geri getirmem. 1~ 4Y:..J •(ly:.ll 4Y:.I: Güzel-
:;.;.~: On'dan yirmiye kadar olan likte onu lamba gibi yaptım. Şair
at sürüsüne denir. şöyle der:
:;.;.y:...;,: Göğse sarkan saçtır. '-:-JIY:..: 4-~ tl.:.y, _:, L~:;.Ü _:, _·n· .
Çölde su gibi parlayan şeydir; çünkü 230- Simsiyah bir saç ve liimba
göze, hareket ediyormuş gibi görün- gibi parlayan bir burun.604
mektedir.
Hayvan semerine, ı:Y..; onu ya-
Hakikati olan şeye/suya '-:-JI y:;. pana ise ı:l~ denir.
denildiği gibi, hakikati olmayana da
ylj.:.ı denir.
Cy.ı 1 S-r-h
All~h buyurur ki: ~L.;.C.\ 1Jys 0:!~1j
~Lı -SL:i:Jı ~:. :".;.J ~··~ yıj.:.S: Küfre sa- eY.: Meyvesi olan bir ağaçtır.
panlara gelince, onların arnelleri Tekili :i..;.Y.. şeklinde gelir. ~yı ~ Y:..
çöldeki serap gibidir. Susayan onu su sözünün asıl anlamı şudur: Develere
sanır (24/Nür 39); ~~ J~l <.:;-ı;?j serh ağacını yedirdim. Daha sonra bu
t;ıiY:.,: Dağlar yürütülmüş, bir serap söz, hayvanları her türlü otlatmaya
oluvermiştir (78/Nebe' 20). götürmek için kullanılır oldu. Allah
buyurur kı:. l.J-.?:!Y
- ' -~ - JLC... 1~
' ... J -
: ,;. ~ <1 '
r-.J
J.ıy.ı 1 S-r-b-1 ~~ 0.p.j: AkŞamları getirir, sa-
bahları götürürken onlarda sizin
JL!~: Hangi cinsten olursa 9lsun için bir güzellik vardır (16/Nahl 6).
göm!eğe/elbiseye denir: ~ ?6 1J!IY:..
ı.JI.#: Gömlekleri katrandandır (ı 4/
604Acdic'a ait olan bu şiir için bkz. Divanu 'l-
".:.lı;<...•_~ f...):!"!.Y-"
I'brah.ım so)·, _-. 'ı.r - 1~<ı ju-
.J Accac, s. 361; İbn Faris, Miicmel, ll, 294; İbn
tLG tS.!?~ ~IY:.,j: Sizin iÇin, sıcaktan ManzGr, Lisanu 'l-A rab, ((?') mad .
491
e.jt..:.: Çoban. eY:.. kelimesi, '-:-lJ.::. gibi üçüncü harfi elif olup sonrasında da
çoğul dur. iki harfin geldiği tekil bir jsim yçk_-
c:,ı_;..:; _boşanma ile ilgili bir k~ tur Allah buy_u rur ki: ~~ G:iici G)
limedir: _ji ~-'~ ~\...:.,;,~ c.ıt~Y. _j)\iıı ~~IY:, ~ .bt..;.i i_)G: Biz, zalimler içi~
<;ı~~ &~: Boş~ma ilô kezdir. Bu- öyle bir ateş hazırladtk ki, çadırı/
nun ardından da ya iyilikle tutmak duvarı onları çepeçevre kuşatmıştır
ya da güzelce serbest bırakmak (18/Kehf 29). ~~Y:....:. ~: Çadır şek

gerekir (2/Bakara 229). ~_?j.:..j linde yapılan ev.
~ ~lY:..: Onları güzellikle serbest
bırakın (331 Ahzab 49) ayeti, &.~ .6~ 1 S-r-t
~Y! ldeve/erin ollamaya bırakılma
sı sözünden istiare edilmiştir; tıpkı ..bi..J.:.: Kolay yol. Bu Js_elimenin
ta/ak'ın/boşanmanın ~-;ıri
.........
J~)... 1 aslı şu sözden gelir: ~l.i...b.ıı ~_;..:.
develerin salıverilmesi sözünden .:j.:ı jJ.J: Yemeği yuttum. Gideninin,
istiare edildiği gibi. kendisini yuttuğu veya kendisinin gi-
Bu kelime geçip gitmek anlamı denini yuttuğu tasavvur edilerek yola
na da gelir: eY.
4..9\.:ı: Yürüyüşünde ..bi..J.:. dennliştir. Görmez misin ki, ~
rahat olan deve demektir. e-P:Bir ~\.i. G~~ /Bir yeri, d/imi öldürdü;
44~ ~~i ,:.,):;; /Bir yer, cahilini öl-
şiir vezni olup yukarıdaki ifadeden
istiare edilmiştir. dürdü, denmiştir. Ebfı Temam bu her
iki bakış açısına göre şöyle der:
~Lı - Li. \.i. - Li:. :lS Lı~ .tili .Ge -
J~ 1 S-r-d -' .J, . . u . ·~- .J
.. ·.. •
~t..:., . ı:~-
~ (j_r" 1
_ı _.,.n
·-
-l Y:.,: Pürüzlü ve kaba olan şeyleri 231- Uzun bir zaman kendisi
dokumaktır; zırh ve deriyi dokumak çölleri koruduktan sonra çöller onu
gibi. Bu kelime istiare yoluyla, demi- korudu.
ri şekillendirmekldizayn etmek içif! Ve yağmur suyu, kendisini akıta
de kullanılır: ~ ~~J '?~L.:., ~\ ui nı doyurur. 605
~.)..:.Jı: Geniş zırhlar yap, d~kuması~ı Aynı şekilde, salikinin/yolcusu-
ölçülü yap (34/Sebe' ll). Bu kökten
nun kendisini yuttuğu varsayımıyla
-llj~ J.J.:. ,-l_)j ,-lY:., formları gelir, tıpkı
yola~ ve f{;i: /lokma denmektedir.
.blj~ ,.bl~ ,..bi..J.:. formları gibi . ..l~:
Matkaptır.
t~l S-r-a
JJ~ 1 S-r-d-k :i.i. Y:..: Yavaş davranmanın zıd
dıdır. Hem cisimler, hem fiiller
~~ıy:. /Çadır: Arapça'ya giren
Farsça bir kelimedir. Arap dilinde,
605Divdnu Eb'i Temdm, s. 48.
492
ıçın kullanılı_r. Bu kökten 't~ harcadıkları zaman ne israf ederler

tY:.,.:. ~ tY:.l3 _•bu~ ~ formları ne de eli s ıkı
"'
davranırlar
, 'o ~
(25/Furkan
k~llanılır. ı_; _}.:.i-Onların develeri 67); 1_)\~j l!l~) 1.A.)SG ':lj: İsrafile tez
hızlandı. Tıpkı \3~~ formu gibidir. elden yetimlerin mallarını yemeğe
Ayrıca bu kökten ı_; .JL.:.. ve ı_; .Jt_.j kalkmayın (4/Nisa 6).
!koşuştu/ar, formları da gelir: İsraf kimi zaman miktar, kimi
~.) ~ ~fo J) ~~~L:ı..J: Koşuşun zaman da keyfiyetinitelik ile belirle-
Rabbinizden bir bağışlanmaya nir. Bundan dolayı Süfyan şöyle de-
(3/Al~i İmran 133); ~ 0~~~.J miştir: Allah için yapmadığın infak,
Sıl~\: Hayırlı işlere koşuş_urlar az da olsa israftır. 606 J\.llah buyurur
(3/Al-i İmran 114); ~_)~\ ~ ~_'i.ı ki:~~~ <''?j ~ .:Jıı~~ ~j: İsraf
liı_;.... ~: O gün yer, onların etmeyin; çünkü Allah, israf ede~Jl~ri
üzerinden süratle yarılıp açılır sevmez (6~En'am 141); ~ ~~ı0ij
(50/Kaf 44); ~~~'.lı ~ 0_?..~ ~_'i.ı _)lııı yG.....:ol: Müsrijler, işte onlar ateş
lilj...: Kabirierden çabuk çıkacak halkıdır (40/Mü'min 43); yani i_şle
ları gün (70/Mdiric 43 ). rinde haddi aşanlar. ), ~ (,?*-! ~ .Wı 0J
r~l 0t.e Y.,: Toplumun hızlı ön- ~~~ ~~: Kuşkusuz, Allah, haddl
cüleri. t~ fiilinden ~1.A.) ı~ 0t.e.:;., 1 aşan yalancıları doğruya ulaştırmaz
Ne de çabuk yağı aktı! denmiştir; (40/Mü'min 28).
tıpkı ~j'den 0~j ve ~'de_n Lut kavmi, aşağıdaki ayette be-
0~0 geldiği gibi. b.f' .uıı 0) lirtilen ekilmeye özgü tarlaya "to-
yL:..=;JI: Allah gerçekten hesabı hum" bırakmadıkları için müsrif diye
Çok çabuk görür (5/Maide 4); 0) isimlendirilmişlerdir: 607 ~ _p.. ~)~
~~~ b.f' ~.): Doğrusu Rabbin, ~ J1 ~_p.. ı)~~: Kadınlar sizin
cezas( çabuk olandır (6/En'am tarlanızdzr.O halde tarlamza diledi-
165) ayetl~ri; ş,~ ~y_et_e 1i~kat ~e~ ğiniz şekildevarın (2/Bakara 223).
mektedir: J~ ul ~ ..ıi.JI l..ıj ;_y.ı WJ ~:: 1..:: ı :- ;1 : :ıJı - ..ılıc Ll· E
~\ ~ _J!_p (.):!_ (,?_.- ... y
o o
0fo. J .;j: Allah bir şeyi -dilediğt

nefislerine karşı aşırı giden kullarım
zaman, ona sadece "Ol!" der, o da (39/Zümer 53) ayeti, hem malda hem
hemen oluverir (36/Yasin 82). malın dışındaki israfı içermektedir.
Kısasla ilgili; ~~ ~ ~~ )li: Öl-
uy.oı 1 S-r-f dürmede aşırı gitmesin ( 17/İsra 3 3)
ayetindeki israf, maktul velisinin,
u Y.,: Her ne kadar infaklharca- katilden başkasını öldürmesidir. Bu
ma konusunda daha meşhur ise de, da, cahiliye dönemi insanlarının yap-
insanın yaptığı herhangi bir işte had- tıkları gibi, ya katili değil de ondan
di aşmaya, denir. All~h blfyurur ki:
ı 3 fo. ~j ~~~ f.l lfol ı:ı)0,ı:ı.llj: Onlar, 606Bkz. FeyrCızabadl, Besair, III, 216.
607 Bkz. 8/ A'raf 80-81.
493
daha değerli birini öldürmek ya da aynı olup ipek anlamındadır.
katili öldünnekle yetinmeyip başka
sını da öldürmek şeklinde olur.
.l.A~ 1 S-r-m-d
Arapların şu
sözü de bu anlam-
dadır: ~~ ~ ~.)Y.: Yani size • ..ı..:.~; sqr~kli: .ill1 ~ 0ı ~i) j§
uğradım, fakat sizi görmezden gel- l..ı.A_)..:.. J;;.lll ~: De ki: DüŞündünüz
dim- zira aşılmaması gereken şeyi mü hiç, eğer Allah üzerinizde gece-
aştığı için görmezlikten gelmiştir-. yi arf!lıksız qevqf!l e{tif:se (28/IS.-'!s,a,s
71 )·' l..ı.A_)..:.. j4-lJI ,....-::-
~<':1..: .\J.ıı Ji.;?.. u, . ~~-
.:..i- i U'.
: 1(""':!.)
İşte bundan dolayı ~Y-ı sözü, ~
De ki: Düşündünüz mü hiç, -eğer Al-
!sizi görmezden geldi~, şeklinde y~
lah üzerinizde gündüzü aralıksız de-
rumlanmıştır.
vam ettirse (28/Kasas 72) .
.:i..ğ Y:..: Yaprak yiyen bir kurtçuktur;
o, israfyaptığı düş~nüldüğünde~ dolayı
1.5~ 1 S-r-y
bu ismi almıştır. :i.!3 Y:.,..:. ~ ~ ~~ ~ _;..
!Ağaç israf edildi, denilmektedir. LS:.;,: Geçe yürüyüşü. Bu kökten
LS~ ve LSY:.i fiil forıniarı gelir: ..;..:..~
J~/ S-r-k ~~: Geceleyin ailen/e birlikte yola
çıfı ( lli!JCıd 8 ı); ~#-! .sY:..i 1.5~1 0~
4..§ j-ı:
Birinin, hakkı olmayan bir <f-;uı ~~~ ~~ Jı rlyjı ~~ ~ ~
.U~ l:ıSj~:Bir gece, -kulu Muhamme-
~eyi gizli olarak almasıdır; şeriatta
ise, belli bir yerden belli bir meb- di, Mescid-i Haramdan, çevresini
mübarek kıldzğzmtz Mescid-i Aksaya
lağın alınması anlamında kullanılır
~ötüren O zatın şanz ne_ yücediri (17/
9}muştur. All ah buyurur ki: j}..:..li.J
Isra 1). Bazıları; LSY:.i fiilinin 1.5.:;.,
.U).:.Jı.J: Hırsızlık eden erkek v; lıır l?~ kökünden değil, geniş yer anla-
~~~lık e_de_n kadın (5/Maide 38); 1)\.§ mındaki ;;ı.:;., kökünden geldiğini ve
t
Jı9 ~ .\J i J.J.:.. ~ j~ 0!: Dediler ki: aslının vav'lı olduğunu söylemekte-
"Eğer o çalmışsa, -bundan önce bir dir. Nitekim şair de şöyle demiştir:
~a~deşj d,~ çalJ?ltŞ!ı: " ( 12/Yfısuf 77); o ' -
~J~I - Jl;.i ~J~-~n

6~--?\...:J /&) ~~ ~i: Ey kafile, sizler
.. .. ... ...
232- Kalırların sidiği Himyer 'in

gerçe~~en _hırsızsınız ( 12/YCısuf 70);
geniş arazisinde.60 s
JY:.. ~~ 0): Senin oğlun gerçekten
hırsızlık etti (12/Yfısuf 81 ). .- Buna göre LSY:.l, tıpkı; JR.,1 ve
Biri, ~izhden
bir söz dinlediğin ~~ fiil fqrmları gibi olur. 1.5~\ 0~
de; ~~ JY..:,! /Kulak hırsızlığı yaptı
~~ .sY:..i: Kulunu götüren .. O Zatın
denir. Allah buyurur ki: Jfol ~ ~) şanz ne yücediri (17/İsra 1);_ )'ani,
~1: Kulak hırsızlığı yapan ol~rsa/ onu yüksek bir yere götüren. Js ~IY:.,
Gizliden dinlemeye çalışan olursa
608İbn Mukbil'e ait bu şiir için bkz. Diviinu ibn
( 15/Hicr 18). J.:;.ı ve ;;j.:;.,, kelimeleri
Mukbil, s. 316.
494
:~: Her şeyin en yükseği . ..J~I ~IY:., Çadıra ~endi~!yl~ ç~tı yapılan direk-
ifadesi de bu anlamdadır; yani gü- tir. ~~ ~ ;;~.fll ~: Tiriti tasta
neşin yükselişi. l:!-f" ·~ı:;;.:; ~j ~ ~: yaydım.
Rabbin alt tarafında bir seriyy var
etti (19/Meryem 24); yani, akan bir
~/S-t-r
nehir var etti. 609
. -
Kimisi de bu kelimenin yükseklik ~ ve ~: Yazılan yazıdan, di-
anlamındaki JY:.'den geldiğini söy- kilen ağaçtan ve ayakta duran insan-
lemektedir. &_;.~j /Şerefli adam, lardan oluşan saf. 1~ 0~ jb..:.,: Falan
denir. Bu görüşe göre, ayette geçen kişi şunu satır satır yazdı. Allah bu-
(Yf") kelimesi, Hz. İsa'ya ve Yüce yurur ki: 0.J~ L:.j ~lj u: Nün! Ye-
Allah 'ın ona ait kıldığı yi,ice makama min olsun kaleme ve satır satır ypz-
işaret etmektedir. Ji.
y~l ~_jY:., !El- dıklarına (68/Kalem 1); y(;şj ..J.#I.J
biseyi iizerimden çıkardzm, denir. ..J~: Andolsun Tür 'a .Satır- satır
~)ı l? ~~ ~.JY:.: Atın üst,ün- yazılmış Kitaba (52/Tfır 1-2); yani
den bezi çıkardım. Bu anlamdan; J:?..j sağlam ~o~unm)JŞ Kita~'<!· ~'ın

&Y:. denir; sanki o,_ elbisesini çıkar çağulu _;.h:..i, ..J_,h.:. ve _;~i şeklinde
m;ştır. Bu kelime)~, _J,:,j.:. ve ~j gelir. Şair şöyle der:
kelimelerinin zıddıdır. i.i.~ ~.J~i.J: • ·: lJ ~w
~ .. -
·.t.. - ~ ·.t. .' . th.:..l .J~.
J ı ~1...)~.) - :,
Onu ticaret için sakladılar (12/Yfısuf [1~~-'1'11- -
19). Yani kendi içlerinde, onun satı 233- Yazılmtş satırların hakkı
şından bir mal elde edeceklerini tah- için ben, [ey Naszr! ey Naszr! yard1m
min ettiler. :i.-:i}L.:..: Gece yolculuğa çı et diyorum.] 610
kan topluluk, seyreden bulut ve sütun - -
Müberred'e göre; 0.!1.J'iı~t..:.i: Es-
anlamlarına gelir.
ki/erin esiitı_rı (6/En'am 2Ş) ,ayetinde
geçen y.l;:.L.:..i kelimesi, öj_,h:..J kelime-;
~/S-t-h sinin _çoğulvdur; ,tıpk; ,~ı)- 4..:;.. __P..)
~~':=--L:G 3 ~i_ ,~~L9i gibi_. ~ ~ '~).J
~: Evin üstüdür. , :. ,:):,iı ~: : .ı"')ı
U:!:'J ~
' .t.t..:.i ı yt\.S r-:.J
~<~- J··
y ~i ı :ıL:.·. K en _
Eve dam yaptım. 0tS..;Jı ~-:. Y~ri dilerine "Rabbiniz ne indirdi" diye
dam gibi dümdüz yaptım: u:a.J'il ...JL:ı sorulduğunda "Bunlar eskilerin
~ c4: (Bakmtyorlar ~ı) yer~. masallarıdır " dediler ( 16/Nahl 24).
nasıl yaytbp döşenmiş ? (88/Gaşiye Yani onların iddialarına göre, vahiy
20). $._yı~!: Adam sırtüstü uzan- olduğu söylenen şeyin Allah adına
dı. Kahine ~denmesi, bir deri par- yazılan yalan ve iftiralardır. Şu ayet
çasını serdiğinden dolayıdır. ~:
61 OBkz. Di vd nu Raube, s. 174; Şevdhidu Sibe-

609Bkz. et-Taberl, Tefslr, XVI, 69. veyh, 1, 304.
495
de b_u anlamdadır: ~3Siı ~ı..:.\ ı)~_:; tapta kayıt/ıdır. Bu, Allah için kolay
~i_:;~~ 4c
J.:,3 ~ 's:·:;:;<ı: Kur 'an bir iştir (22/Hac 70).
öncekilerin masallarıdır; başkalan
na yazdırıp sabah akşam kendisine
~/ S-t-v
okunmaktadır dediler (25/Furkan 5).
~ f~:ılc ~ ji:ı ~~ wı )~: o.J..b..:.: El kaldırarak saldırmak

Öğüt ver, çünkü sen; ancak bir öğüt tır. ~ \.h..:.,: Ona saldırdı. Şu ayet bu
çüsün Onların üzerine zor kulla- - d ad ır:
an ı am - -~~-. U:!_
- ~Lı. 0~
0~
- 'LS.:ı
- .C·-. LJJ.:ı e
nıcı değilsin_ (88/Gaşiye 21-22); ~yi ~: Neredeyse kendilerine

(a~l ~ fi: Yoksa her şeye ha- ayetlerimizi okuyaniara saidıracak
kim olan kendileri midir? (52/Tur lar (22/Hac 72). Bu kelimenin aslı,
37) . ı:t; i.:: u~~ -.1_·. - ~ ve .ci:.
ı..s- ~ __ -.1_·.- ~ ~ ~.)11 J..yll lk:. /At, kısrağın
Jc
ifadeleri, birinin bir şeyin üzerine üzerine atladı, sözünden gelmekte-
dimdik durmasıdır. Buna göre Yüce dir. Bu söz, erkek atın arka ayakları
Allah yukarıdaki ayette şunu demiş üzerine kalkarak coşkunluktan veya
oluyor: ~L:;._:; ~~ 1:~jlc ~: Sen on- ilişki kurmak için ön ayaklarını k~s
ların üzerine · hükümran ve onları rağm üstüne attığında söylenir. \.h..:.,
koruyucu değilsin. ~IJll: Çoban, yavruyu annesiı:in
Bu ayetlerde ~l'in ku_llanımı, karnından ölü olarak çıkardı. o.J..b..:.,
~ ~ ~ JS Jc ~ti ) ~i: Bütün ~ gibi su için istiare edilir. ~Wl lk:.
kazand;kfarzyla her bir nefsin üzerin- ~j /Su taştı, denir.
de böylesine hükümran olan başka kim
vardır~ (13/Ra'd 33) ayetteki ~\.!'in ve
..b..ı.b..ı ~c::'.l..:: ıj ı,_;,- . zn. başımzda ~1 S-a-d
. .. _ : ~ J: Ben s ız
zorlayıcı/hafiz değilim (6/En 'am ı 04)
~ ve ô~l..i..:.ı: Hayırlı işler yapma
ayetindeki ~'in kullanımı gibidir.
konusunda insanlara yapılan i_l~hl
B azı ı arı bu ayetı, ~ . ..b..ı.b..ı
. .. _ : ~ ~.·.ı..:: ~
· yardımlardır. Bunun zıddı oj\.i.:;. 1
/Sen onların yaptıklarını kaydedici bedbahtlzk kelimesidir. Bu kökte~
değilsin, şeklinde yorumlamakta- şöyle denir: ~ 1Mutlu oldu; ;~i
dırlar. Buna göre ~ı kelimesi, .illı /Allah onu mutlu etti/etsin; J.:?.,j
(j.J/i::. ~~ ıl.:, ~.J: Yanfarzndaki elçile- ~/Mutlu adam; ~~~ ~j /Mutlu
rimiz yazmaktc:dırlar (43/Zuhruf 80) toplum. Mutlulukların en büyüğü
ayetindeki ~\.S ile aynı anlamda olur. cennettir. Bunun içiı:ı AJlah buyurur
Ayettesözü edilen yazı, şu ~yette zik: ki: ~1 ~ \..9~ 0.1~1 ~ij: Mutlulu-
redilt:ndir: ~Wl~ ı,_;,~ .uıı (;i~ ~i ğa erdirilen/ere gelince, onlar cen-
~~ı Jc ~~0) y'4~~~0) ~_)S/i.J: nettedirler (ll/Hud ıo8); ~ f@i~~
Allah 'ın gökte ve yerde bulunan her ~J: Onların bir kısmı bahtsız, bir
şeyi bildiğini bilmiyor musun? Bun- kısmı mutludur ( 11/Hud ı 08).
ların hepsi (O 'nun katındaki) bir ki-
496
;;~t....:...:ı: Mutluluğun
zannedil- lar tutuştular/tutuşmuşçasına hareket
diği konuda yardım etmektir. Hz. ettiler. Bu kelime tıpkı ~! gibidir.
Peygamber'in; "~~.J ~" 611 sözü ~.)~ :iJG /Dinç ve çevik deve; tıpkı
şu anlama gelir: Allah seni mut- ;;~Y. ve ;; ? )& : gibidir.
luluklar üzerine mutlu etsin veya , _).;.;..,: Ateşin hararetidir. ~
Allah size yardım üzerine yardım J.:[...Ji: Adama sıcak vurdu/sıcağ~ ma-
etsin. Fakat birinci anlam daha uy- ruz kaldı. Allah buyurur ki: 0~.J
gundur. ..ı~), özellikle ağlama(ya 1~: Yakıcı bir ateşe ,gi:eceklerdir
yardımcı_ olmak) anlamında kullanı (4/Nisa 10); ~;..:.. ~~ ı:ı).J: Cehen-
lır. ~~ij ~~~ ~: Ondan yardım nem kızıştmldığında (81/Tekvir 12).
istedim o da bana yardım etti. Ayette geçen~_;...:., kelimesi şeddesiz
..lı?L:.ı: Sağladığı yardım düşünüle de okunmuştur. 613
rek belli organ [el ile dirsekarasındaki ~ı yi~: Yakıcı ateş azabı (671
kol kısmı]nın adı olmuştur. Kuşun iki Mülk 5). Ayetteki ~~ kelimesi,
kanadına eller denildiği gibi, ,ji~L:.ı 1 mef'ul anlamında fe 'il veznindedir.
kollar da denilmektedir. ul~: Sütü J,.:..j JL ~ ~~\ 0l: Suçlular bir
artıran bir bitkidir. Bunun için şöyle ;apıklık ve çılg;nlık Içindedir (541
denmiştir: Jl;...:Jı.s ~.J ~.Yı: Bu da bir Kamer 47) ~: Ateşin alevlenme-
otlaktır, fakat sa'dan gibi değildir. 612 sine benzetilerek piyasa fiyatı için
:Gl~: Güvercin, bağcık düğümü ve kullanılmıştır.
devenin boğaz altında sarkan et par-
çası anlamlarına gelir. ..ı_;.:.: Bilinen
~/S-a-y
bir yıldızlar takımıdır.
~: Hızlı yürümektir; koşmanın
~ 1 S-a-r bir alt derecesidir. Bu kelime ister
hayır, ister şer olsun bir konuda gay-
~: Ateşin alevlenmesidir. ~.J ret sarfetmek için de kullanılır. Allah
~y..:J:, ~_:;..:.:, ~Y...:.: Ateşi alevlen- buyurur ki: '*\.)... ı) ~j: Onların
dirdim. ~: Kedisiyle ateşin alev- hardb olmasına çalışan (2/Bakara
lendiği odun dur. Y~~ fo!: Savaş 114); ~~~ ~ ~ (J.~): Onların
kızıştı/yayıldı. ~~~ fo!: Hırsız- nuru, dnleri7Jden koşar (66/Tahrim
8); ı~l,.j u.<:ı.J~l ı) ~J: Yeryüzün-
611Müslim, (HN: 1184); İbn Hacer, Fethu'l- de bozgu~culuk yÇipmaya çal!ş~rl~r
Bari, lll, 409-4 ı o. (5Maide 64); u.<:ı.J~ı ı) ~ ~.J:i ı:ıı.:ı
612 Bu deyim, iyi olup da fazla iyi olmayan şeyler
~ \._..~j}: Dönüp gitti mi/İş başına
için darb-i mesel olmuştur. Aslında bu deyim,
ikinci bir adamla evlenen bir kadın tarafın g~çti mi yeryüzünde bozgunculuk
dan, eski kocasına göre yeni kocasının nasıl
olduğunun sorulması üzerine söylenmiştir. 613 Şeddesiz okuyan lar: İbn Kesir, Hi şam, Ebu
Bkz. İbn Manzfır, Lisanu '1-Arab, (.a....) mad . Amr, Hamza, Kissaı, Halef, Şu'be.
497
yapmaya çalışır (2/Bakı;ıra 205); 0i_-; edı"l mıştır.
. . c.J:l-?"" _ .. ~. ı ~
: . k..:, \.iili] ' ' ' c.J:l,
: ~ı .J:'
,, ..jo , ~:i- , , L.;. 'rı ·t...:...i)u ~ •.i. Ayetlerimiz hakkında bizi aciz bırak
tS.):! .Y-" , (..)_J ~ • : ':-' ' U':!".
İnsana çalışmasından başka bir şey maya çalışanlar (34/Sebe' 5) yani

yoktur. Ve çalışması da yakında gö- indirdiğimiz ayetler konusunda aciz-
rülecektir (53/Necm 39-40). liğimizi ortaya koymaya çalışanlar.
J.::J
~ 0): Sizin çabalarını;. çe-
şit çeşittir (9:?/Leyl 4); ~y.'Ji ~ı) ı):;,_-; ~/S-ğ-b
~ 0tS ~J~ ~).:. )._-; ~ 4-l ~:,
''
1.)~: Kim ahireti ister ve inanarak ~ .•...4 '-?~ r.:.,;! ~ ~ı..;i,) _jl: Yahut
ona yaraşır biçimde çalışırsa, öyle- açlık gününde doyurm'aktır (90/
lerinin çalışmalarının karşılığı veri- Beled 14). Ayette geçen~ keli-
lir (17/İsra 19); Sıl:...!~!~~~ mesi, yorgunlukla birlikte açlık an-
~i·-·~ 01fo ~ ~).:.)._-;:inanarak iyi lamına gelen ~'den gelmektedir.
işlerde bulunanların çalışmaları, Söz konusu bu kelime yorgunlukla
inkar edilmez/boşa gitmeyecektir birlikte susuzluk için de kullanı
(21/Enbiya 94). ~,daha çok övül- lır. Bu kökten~~.:,~,~;~+
meye değer fiillerde kullanılır. Şair formu kullanılır. İsm-i fail ~L,
''
şöyle der: sıfatu'l-müşebbihe tıpkı c.JL.::.bC gibi
ç.)t.:..JO
- .: ,-?-' · •j ~ ~
, ~ · ·l U::ı
: · i ~~iı= -?-'
, i.Y. c.J~ gelir.
~ı_-;r.J;!-'~'rt
'
234- Eğer
Alkame b. Sa 'd'in ça- .;L-ı 1 S-f-r
basına karşılık verirsem;
~: Örtüyü kaldırmaktır. Bu ke-
Sadece tek bir günün sınamasıy
lime sadece madçli keşif anlamına
la karşılık vermem. 614
gelir. Örneğin; ~~~~ ıj- L~ı ~:
~1 .:.;_;, ~ ~: Onunla birlikte Sarığı başın üzerinden kaldırdı; fo
çaba gösterme çağına erişince (37/ ~jll l.JC. j~l: Başörtüyü yüzün üze-
Saffat 102); yani elde etmeye çalıştı rinde~ çıkardı. ~ :·r· 1 1 ~:Evin, misfer;
ğı şeye kavuştuğunda. ~' özellikle yani süpürgeyle süpürülmesidir. Bu
Safa ve Merve arasındaki yürüme da evi sefir'den; yani topraktan te-
anlamında;~~' ise dedikodu, sada-
mizlemektir.
ka/zekat alma ve kölenin özgürlüğe
.Jli.:.), renkle alakah kullanılır:
kavuşması için elde ettiği kazanç an-
).:..1 1~) ~13: Andolsun ağaran sa-
lamında kullanılır.
baha (74/Müddessir 34); yani rengi
;;\.Ct...::...:., kötü işler işleme, ok...:...:. ise
aydınlanan sabaha. ;~ ~.:.,;!; _?...3: O
ıyı işleri elde etme anlamına tahsis gün bir takim yüzler aydın/ıktu: (80/
Ab es e 38) . "1 .JY!- y c...-=-- : .J~ . a
'· s -
'':!_ ., ,._\Lı 1 , , • 1
614Fedeki b. A'bed'e ait olan bu şiir için bkz. bah namazını gün agarırken kılınız;
Ciihız, el-Beyan vd-Tebyin, lll, 233.
498
mükafatlanzrs m ız. " 615 B u sÇiz, "İçine dedir. ö.J~, elçiliktir. Elçi, melekler
girdim" anlamındaki ~).:.,i'den gel- ve kitaplar, toplumun bilmediklerini
mektedir. Tıpkı ~i !sabah vakti- onlara açıklama konusunda eşittirler.
ne girdim gibi. Ayrıca fo, mef'ül anlamında süpü-
rülen şey için de kullanılır.
J?..Jıı ~/Adam sefere çıktı, ~
~L.:u lo, yolcudur. )L.:u fiili, insanın ~LA..:..ll ~ ~t.i.:J1 L;..J - Y1 o
mekandan, mekanın da insandan 235- Sifar de nedir; çirkin olası
yola çıktığı itibarıyla müfaale/müşa sifarf616
reke anlamına özgü kılınmıştır. Sefer Bazılarına göre şiirde geçen )~
yemeği ve bu yemeğİn içine. konul- kelimesi, devenin bumuna geçirilen
duğu k~b anlamında olan öjh.. keli- bir demir parçasıdır. Eğer bu hususta
mesi, fo kökünden t{)remiştir. Allah bu beytİn dışında başka bir delil yok-
sa söz konusu kelimenin ~jl..ı fiili-
buyurur ki: ~ Jc
_:,i ~Y, FS
0).J:
nin mastan olma ihtimali vardır.
Eğer hastalanırsanız yahut yolculuk
h~linde bulunursanzz (4/Nisa 43).
_;i.;.: Gerçe!cleri açıklayan kitaptır. ~/S-f-a
Çoğl!lu .J~i şeklinde gelir: .J~I Ji;.S
~: Atın alnındaki siyah perçe:
ljli.:..\ ~: Kitaplar taşıy;n eş~ğin
minden alıp onu çekmektir: ~
durumu gibidir (62/Cuma 5). ~Gl~: Onu perçeminden tutup sü-
Bu ayette özellikle .J~i kelimesi- rükleriz (96/Alak 15). Siyah olması
nin kullanılması şuna dikkat çekmek itibarıyla sacayağına ~ denmiştir.
içindir: Her ne kadar Tevrat, verdiği Çok fazla hiddetlenen kişinin yü-
bilgileri ispatlıyorsa da, cahil kişi zünde belir~n duman renginden dolayı
neredeyse onları algılamaktan, tıpkı da, ~ ~~/Onda kızgınlık siyah-
onu taşıyan eşek gibi uzaktır. lığı ~ardır, deni~. Renginin siyaha mey-
~.JY. !"Ip ~~ ı.?~~: Seferenin linpen ~ol.~yı, şahine ~i denmektedir.
~jlll ~w.:., öiY,]: Rengi siyah kadın.
ellerinde 'Değerli ve güvenilir sefe-
re:zin (80/ Abese 15-16) ayetindeki
ö fo' den kasıt, ~u ayette nitelenen ~ 1 S-f-k
meleklerdir: ~lS Gılp: Değerli ya-
zıcılar (82/İnfıtar ll). ö~, _)L.:u'in Kan dökmektir: Ç.L;.~\ ~~l?:,:ı.J:
.ci.:..:
çoğuludur, ._,iilS ve~ gibi. fo: Top- Kan döker (2/Bakara 30). Aynı şe
lumlar arasındaki yabancılığı/soğuk kilde bu kelime, eritilen cevher ve
luğu ortadan kaldıran elçidir. gözyaşı için de kullanılır.
fo, f a il anlamında f e 'fl veznin-
615 Müellifın naklettiği bu söz bir hadistir. Bkz.

Ahmed, Müsned, III , 465; İbn Mace, Siinen, 616Bkz. Makayusu '1-Luğa, (,;a..) nıad.; İbn Faris,
HN: 262; Nesa!, Siinen, ı, 272. Mücmel, ll, 465.
499
~ 1 S-f-1 kabzasının derisi ve onu sıyıran de-
mir için kullanılır. Suyu sıyıpp geçti_-
Ji:.:. YüksE~kliğin zıddıdır..~ ğinden gemiye ;;i;?:" denir: 4 iJ~':"ıı t_;.i:
. . _,.
~~t...:.. ~
llndı; u: ~
lo, afttadır: . Gemiye gelince ( 18/Kehf 79). Sonra,
~ı..:.. ~\i.: O kentin üstül]ü altına gemiye benzetilerek rahat binilen her
getirefik ( 15/Hicr 74). ~i kelime- şeye sefine denmiştir.
sj, ~i_ ldqha yüksek'in zıddıdır:
~ ji.:.ıi ~JI.J: Kervan da sizrj~n
daha aşağıda idi (8/Eı:ıfal 42). ~: ~!S-f-h
Aşağıda oldu: ~ı..:.. Ji.:.ıi ~GJJj ~:
Sonra onu aşağıların : a§ağışına .ı..i.:..: Beden hafıfliğidir. Bu anlam-
çevirdik (95 /Tin 5); ~;ül ~ ~3 dan, ~ ~~ j /Çokça sallanan yu/ar,
~\ I.JjS.: Allah, inanmayanların denmiştir. ~ ~-.;: Dokuması kötü
sözünü alçalttı C?/Tevbe 40). elbise. Bu kelime, akıl eksikliğinden
Şu ayette ~i kelimesi, <.3) ka~ dolayı kişinin hafifliği ve din-dünya
ş;!ı oJ~rı;ı.k kullapıl_mıştır: ~ ~Jj~ jJ işleri konusunda kullanılır:
~ Ji.:.ıi ~.J ~.J!: Üstünüzden v~ .1..1..:..
..
u. :-
~ - ~\ - 1- ·ı ~.- ~
<.JA • ~ Y . - - UC. . y <.JAJ
--
attınızdan size saldırmış/ardı (33/
..:....:.lı Aklını yitirenden başka, kim
Ahzab ı O). cı.Jll :UU..:.: Rüzgarın ç_şti
İbrahim dininden yüz çevirir? (21
ği yerdir; "_j':J..l.. bunun zıddıdır. :ill..:JI
Bakara 130). Bunun aslı, ~ ~
l...l-"Gıı ~: Bayağı insanlar. Bu_kelime
dür. Sonra fiil failden sarfedildi; tıpkı
ttpkı lU; gibidir. Jli.:. ~~.).:.i:
.. Onlar
'
lg~!·.r;, ~_k: Refah içinde şımarmış
seviyesiz/bayağı işler yaparlar.
kentler (28/Kasas 58) ayetinde <:Jl-
duğu_ gibi. Dünyev'i sefeh örneği: ~.J
~/S-f-n ~ıy.i i-~1 ı);: Mallarınızı aklı er-
~: Bir şeyin dış yüzeyini törpü-
mez/ere vermey[n (1/Nisa, 5). U~r~yı
lemektir. Örneğin; J_,.;Jı J.:.: Tahtayı sefeh Ç)rneği: ~ ~ J.fo. 0tS ..,j.J
rendeledi_; ~~ ~: Deriyi zımpara ~ ~~ Doğrusu bizim beyinsiz ala-
ladı; ~.)\ri ıf ~ı).ıl bY' J.:.: Rüzgar nımız Allah hakkında saçma şeyler
toprağı yerden sildi. Şair şöyle der: söylüyormuş (72/Cin 4). Bu, din ile
~.)~~.J~i~~~W-"n ilgili sefehtir.

~: ~~ ı -~~ • uı : -1L>S ı ~ 1: ~ 1-~~ ı~ı
236- Gizli geldi, göğsü toprağı - ~y-! (...}" u:- -- ~('"'!"'"~ :-!
si/erek. .. 617 ~ 0l.J ~~\ ;.;. ~ı ~~ ~~\ 041 L.;,S
0~: Onlara; insanların inandık
~: Tıpkı ~ gibi törpülenen
ları gibi siz de inanın, denilince; o
şeye denir. Bu kelime özelde, kılıç
beyinsizlerin inandığı gibi mi biz de
inanacağız? Derler. İyi bilin ki asıl
617İınruu'I-Kays ' e ait olan bu şiir için bakz. beyinsizler kendileridir,fakat bilmez-
Divanu lmruu '/-Kays, s. 138; ibn Filris, Mü e- ler (2/Bakara 13) ayeti, mü'minleri
mel, ll, 463:
500
sefih diye isimlendiren münafıkların, ki: 1~ ~~ ı) ~{ Bilin ki onlar fit-

aslında kendilerinin sefih olduğuna neye düşmüşlerdir (9/Tevbe 49); 0)3
dikkat çekmektedir. Şu ayet de bu ~ı..:. ç.W\ &> ~ \~_ii: Gökten btr
anlamdadır: ı. .;, LY'ı.jJI &> ~~\ J~ parçanın diiştüğ~nii gör,selç! (52/
~ 1)\S -)ı (~)~~U. ~~3: İnsanlar : l.i.:..S_ lulc
~ 44) ,· ~ Wl lY.'
T ur . [];..ze -
.. ..bl..:.ıi.!·
_
dan bazı beyinsizler: "Onları, üze- rimize gökten parçalar düşür (261
rinde bulundukları kıbleden çeviren Şu'ara 187) .
nedir?" diyecekler (2/Bakara 142). .bi.:. ve .b~: Az değer verilen
~eydir. Bu anlamda şöyle denir: ~.)
~ 1 S-k-r 4L: Düşük karakterli adam . .:.i.i.:.i ~
ı:ıs: Onu falan şey düşürdü/alçalttı.
Bu kelime~\.\:':.~ /Güneş onu o_-_;, ubi.:.,j sözünde "hem yukarı-
i\ ~ . ' '
yaktz sözünden gelmekte ve .\:':.~ dan düşmek" hem de "kötü olmak':
şeklinde de telaffuz edilmekte~ir; anlamları düşünülmüştür; zira ~~
yani güneş onu yaktı ve eritti. fo, ~~ yJI /Kadın düşük yaptı ifadesi, sa-
cehenneme
~ '
özel isim yapılmıştır: ı...;,
, ~
dece kadının henüz süresi dolmadan
~ı)~: Nedir sizi Sekar'a (ce- düşürdüğü çocuk konusunda kullanı
h~nnemeJ, spkan? (74/ Müddessir 42); lır. Bu anlamda bu çocuğa~ /dü-
~ ~ 1_,§J:ı: Sekar 'ın (cehennf!min) şük denir. Zaman zaman veled diye
elemini tadıni (54/Kamer 48). fo ke- isimlendirilmesinden dolayı, ;)ı~
limesi, kök itibarıyla yakma anlamını (yakılırken düşen ateş parçası), dü-
iç~~di,ğin~en_ d_olayı ,'(üce _Allah_; L._J şük çocuğa benzetilmiştir.
A ~ı.Jl _j:ı3 ':i3 ~ ':i _)i.:. ı...;, ~ı .)l: ~:l:!l J ~ ~3: Ne zaman ki
Sakar nedir, sen bilir misin? Geride başları elleri arasına düşürüldü
hiçbir şey bzrakmaz, ondan hiçbir şey (6/A'riif 149); yani yapt_ıklar~naopiş-
kurtulmaz. İnsanın derisini kavurur man o 1duklarm d a. LıA . .J' ~
... . Gb _.. .l:J~
(74/Müddessir 27-29) ayetleriyle ce- 618
: Üzerine taze, olgun hurma dö-
hennem ateşinin, bildiğimiz dünyevl külsün ( 19/Meryem 25); yani hurma
ateşten farklı özelliklere sahip oldu- düşsün. Bu ayet..Wı...:.,:; şeddeşiz şeklin
ğuna dikkat çekmektedir. de de okunmuştur. 619 Aslı ~L:.i; olup
ta'lardan biri hazfedilmiştir. .,Wı...:.,:;
~/ S-k-t şeklinde okunduğunda_ da muteaddll
gecişli gelir. Çünkü Ji.ij'nin mutaval
.b).:.: Bir şeyin düşmesidir. Bu da olan JCli, .\.c~ /onu yuttu, örne-
bir şeyin yüksek bir yerden alçak bir ğinde olduğu gibi, ~ formu gibi
yere düşmesiyle olur; insanın dam-
dan düşmesi ve yaşlılıktan dolayı dik 618Bu, NiHi', İbn Keslr, Ebu Amr, İbn Amir,
bedenin eğilmesi gibi. Allah buyurur Kissal ve Halef'in kıraatidir.
619Bu Hamza'nin kıraatidir.
501
muteaddi olur. Ayet ,:ı:)lç ..W~ şek ~/S-k-y
linde de okunmuştur. 620 Yani, üzerine o o
hurma dalı düşsün. ~ ve ~: Kişiye içecegı şeyi

vermektir. ı:-l.i.:.ı): Kişiye,
bu suyu, di-
lediği şekil~e içebilmes~ için temin
~/ S-k-f
etmektir. ı:-l.i.:.ı) formu,_ ~'den daha
'J):.iı ~/Evin çatts ~. Çoğulu uL mübalağalıdır. Zira ı:-l.i.:.ı) kişiye, hem
şeklinde gelir:~~ ili,,·.~~: Ev- sulama yapması hem içmesi için su

lerine gümüşten tavanlar yapardık sağlamak anlamına gelir. Bu anlamda,
(4}/Zuhruf 33). Şu ayetlerde gök, 1~4!;:)~o.i /Sulamayapmasi için ona bir

~ <;hye isimlendirilmiştir: ~I_J nehir sa_ğladım, dersin. Allah buyurur
t_)y,.ll: Andolsun yükseltilmiş taki: 1.)~ ~1j.1 ~_) ~li.:.._j: Rableri on-
V!Lna (52/Tı1r 5); ıii .·u ~Wl ~_j lara tertemiz bir içki içirmiş (76/İnsan
ıi:.~: Göğü, korunmuş bir tavan 21 ); ~ ~\..,;, \~_j: Sıcak suyun iç iril-
yaptık (21/Enbiya 32). :üJ?:,: Sofa ve diği kimse~er (47/~uhammed 15);
~ o-- •,',_L~ · ' :ı.ıı·
~J ~ ~ '-?. 3: Bana ye dı ren
• •
ev gibi ta~anı olan bütün rnekanlara
denir. Wi.:.ı: Tavana benzetderek ve içiren O'dur (26/Şu'ara 79).
uzun meyilli satıhlara denir. ı:-li.:.) formuna örnekler: ~~~oul_j
' '
\.:i\.)9 ~\..,;,:
Ve size tat{ı _ bJr _s_u içirdik (77/
Murselat 27); ;_,;.s.u;a,,o.,ü: Sizi onunla
~/S-k-m
s uladık ( 15/Hicr 22); yani onu sizin
için içecek yaptık. ~~~~~S;? · .,1:
o o
~ve ~: Sadece bedende mey-

dana gelen hastalıktır. ~ Y, ise hem Karınlarının içindekinden s ize içiri-
bedende hem nefiste/ruhta meydana yor uz (23/Mü'minun 21) ayetinde

' o,i fiili, nun harfinin fethas ı
gelir. Örneğin; ~j.Q ~_,i§ ~: Onla- geçen ?'.)?
rın kalplerinde hastalık vardtr (21 ve zammıyla okunmuştur. 621 Sı;lama
Bakara 10). &··., Jı J~: ''Ben has- hissesine ve sulanan aoraziye ~ de-
tayım ", dedi (37/Saffat 89) ayeti, nir. Zira her ikisi de~ 1İptal edilmiş
ya üstü kapalı bir ifadedir; veya formu gibi mef'ı1l anlamındadır1ar.
geçmişte olan veya gelecekte ola- ı:-~)
içmek veya sulamak için su
cak bir hastalığa ya da halihazırda talep etm~ktir: ~ ~~ Y,~l :ı).J: Bir
varolan hastalığın birazına işarettir. zamanlar Musa, toplumu için su iste-
Zira insan, hissetmezse dahi ken- mişti (2/Bakara 60). ı:-~: İç_ilen şeyin
disine bulaşan hastalıklardan hali konulduğu kaptır. 1~ ,~ı~:)~·o·i: Su kabı
olamaz. Bir yerde korku varsa, 0~
rA:, denir.
621 Niifi, İbn Amr, Ebu Bekir ve Ya'kub "Nun"
harfini fetha ile; Ebu Ca'fer fethalı til ile diğer
kurralar ise "nun" harfininötresi ile okumuş
620Bu, Şu'be ve Ya'kub'un kıraattir. lardır. ithaj,' s. 318.
502
ya}?man içif} sana bir deri verdim. ~ yoluyla bu anlamda kullanılmıştır:

~~ J;..j ~ ~ıi.'"ll: Sikaye'yi/Su tasını ~1 ~_;, 0i ~ ı..=.J_:ı: Musa 'nın
(öz) kardeşinin yükünün içine ~oydu öfkesi dinince (7/A'raf 154).
(12Nusuf70) ayetinde geçen :i.;!~ ke-
limesi, ·:'}:.li u~ /kralın ölçf!ği, diye
~/ S-k-r
isimlendirilen kaptır. Ona, :i.;!~ denil-
mesi, kendisiyle su içildiğine; tl~ _p.;.., /Sarhoşluk: İnsan la aklı ara-
denilmesi ise kendisiyle ölçüldüğüne sında arız olan bir durumdur [İnsan
dikkat çekmek içindir. aklının geçici olarak gitme duru-
mudur]. Bu, daha çok içki için kul-
~/S-k-b lanılır. Sarhoşluk, bazen kızgınlık
ve aşktan dolayı da meydana gelir.
Y~ ,L:ı_:ı:
:; "'
Fışkıran ,. bir su (56/ Bundan dolayı şair şöyle der:
Vakıa 70) ayetindeki 7 ~ kelime-
~~~ ~J (s_j. ~ :Çıifo - '1' iV .
si, L:-J~ /akıtılan anlamındadır.
·..::lı~.
'-? ~ . _ : Ak ıp gı"d en at. ~
U" _.>9: . 2 3 7- İki sarhoşluk; aşk sarhoş
~li: Onu döktüm, o da döküldü. luğu ve şarap sarhoşluğu. 622
Fail şeklinde düşünüldüğü için t.:ı~ Ölüm sekeratı da bu anlamdadır:

~L.:.. /akan gözyaşı, denir. Bazen da Sı yll ~fo ~"~ j: Ölüm s ekeratıl
~ t.:.~ !dökülen gözyaşı, formu sarhoşluğu geldi (50/Kaf 19). S~r
kullanılır.~ y~ /Akan elbise; ince hoşluğun kaynaklandığı şeye fo
ve yumuşaklığından dolayı akan şeye denir: U.:..:;. tij.J_:ı ıj.:.. ~ 0-.J:')~:i: On-
benzetilmiştir. Sanki söz konusu el- dan hem sekerliçki hem de güzel
bise, akan bir sudur. gıdalar ~dinirsiniz (16/Nahl 67).
Ayrıca fo suyun önünü kapatma-
~/ S-k-t ya denir; bu da kişi ve aklı arasında

meydana gelen e~gel itibarıyladır.
'
L...ı ~. sözü/konuşma;:ı terk Set çekilen yere~ denir.
etmek anlamındadır. ~ J:?,.j G~~~ _:.j.:. Gözlerimiz
W):
~).L.:.ı3: Çok sessiz kalan adam.~ döndürüldü ( 15/Hicr 15) ayetindeki
v~ ulS...:.: Meydana gelen hastalıktır. < '
~fiili, kimisine göre fo'den ki-
..::..&:., musikide netesin kesilmesini ~ ,. # ,
misine göre de _p.;..,• den gelir. ;;_ı;;l

ifade eder. ;;)UI ~ L...ıt:&....ll /Na-
~_fi.l..:..: Sakin bir gece. Bu ifade, sar-
mazdaki sekteler: İftitah tekbirini
hoşluktan kaynaklanan sükunetten
getirirken ve ondan sonraki sükut/
dolayı kullanılmaktadır.
duraklama/ardır. ~: Yarışta son
gelen attır. Süküt bir çeşit hareket-
sizlik olduğu için şu ayette istiare 622Feyrı1zabadl, Besdir, lll, 233; Semln, ed-
Durru 'l-Masun, lll, 689 .
503
~/S-k-n ceyi dinlenme zamanı yapmıştır (6/
' En'am 96).
0~: Bir şeyin hareket ettikten
sonra durmasıdır. Bu kelime bir yer- ~: Kendisiyle huzur bulunulan
de yaşamak/ikamet etmek anlamında ateş. ~: Kişiye ücretsiz bir kon.ut
~~ kullanılır. Örneğin; 2JtS.;. 0~ J.;.. temin etmektir. Ev sakinlerine ~
1~ :Falan k~şi falan yeri yurt edindi. denir. Tıpkı _)L..:..'in çoğulu fo gibi. ,
Mekan'a ~ denir. Çoğulu, (_)Şt...:...;, Bazılarına göre tfil..:..'in çoğulu l.Jıs..;_,
şeklinde gelir: ~L.:..A ~) ı.SY ~: Mes- şeklinde gelir. ~:'.!~~.11 l.J~: Geminin
kenlerinden/Konutlarından başka kendisiyle durdurulduğu çapa. Ke-
bir_şey görülmez oldu (46/Ahkaf25); silenin h~reketini sona erdirdiği için
~~1_:, ~\ ~~Lı .:..l.:,: Gece ve gün- bıçağa ıA denmektedir.
diizde barınan her Şt?Y O 'nundur_ (6/ B~zılanna göre; a;J5',"ıı J) ~~~).
En'am 13); 1~ J;ilı ~ ~ ~~~). ~_).:,.ll~)!~: Mü 'min/erin kalpleri-
~: Geceyi sizin isıirahat etmenize ne huzur indiren A ![ah 'tır (48/F eti h
elverişli hale getirdi (1 0/Y Cı nus 67). 4) ayetinde geçen 4~ı.5-tull'den kasıt
E}irincisinden ~!;:,5, :,, ikincisinden melektir; mü'minin kalbini sakin-
~~:,<::,i formları kullanılır. Örneğin ; ~j leştirir ve ona güven verir. Nitekim
,~\·;·,·, ~ . ·. j .; ..ıl ' __,, ~: ~~ ~ , Emiru'l-Mü'minin aleyhi's-sela.m
-··· J . t.J.J ~ . ..J:F • Y. ~.) lY.' ~.
~ ~ "' .
J #
Rabbimiz, ben çocuklarımdan

f' _p..;..ll:
•• •• ~
şöyle demiştir: uL..:..J Jc. ~ı;,;:;) j iı5 ,,,!\ 0J

bazısınz, senin Haram Ev 'inin yanın .J.d.: Sekine (vahiy meleği), Ömer 'i~
623
da, ekinsiz bir vadiye yerleştirdim diliyle konuşur.
(!4/İbrahim 37); ;~;s.-. ' ~'~!;~ 6kı~l Kimisi de ondan kastın akıl ol-
;.s~~ ~: Boşadzğınzz kadınları, gü- duğunu söyler; şehevi arzulara mey-
cünüz ölçüsünde oturduğunuz yerin letmekten alıkoyduğunda ona ~
bir bölümünde oturtun (65/Talak 6). denir. Bu anlama şu ayet delalet et-
... Q ,, " ";
-~ ~US..·. ~ .)~ ~Lı ,~\ ~ Gl)_:, mektedir: -til\ f~ ~)! ~_j: Allah 'z
u:=-.J~l: Gökten belli ölçü ve miktarda anmakla gönülleri huzur bulan kim-
su indirip onu yerde durdurduk (23/ selerc;lir (13/Ra'd 28). Bazıları :i\_1):,,
Mü 'min un 18) ay eti, Yüce Allah' ın ve ~'in aynı olup korkunun gide-
suyu yaratmaya da, onu yok etmeye rilmesi anlamında olduklarını . sö_yler.
de gü~ getirdiğine dikkat çekmekte- Ş,u ayet. bu anlamdadır: ~~ ~ ~ı 0!
dir. ~: Hem sükCınete, hem kendi-
:<', . : 4..i.s..:..
~o.J lY.' __ 4..19.... ~ Y.·Gıı ~ ... onun h.u-
~<-.·;t.;. ...
siyle sükunet bulunulan şeye denir: kümdarlığınzn alameti, içinde Rabbi-
~ ~~ ~ ~ ~ .\.iıı_j: Allah size nizden bir huzur bulunan Tabut 'un

evlerinizden bir huzur ve dinlenme size gelmesidir (2/Bakara 248).
ye_ri yaptz (1 6/Nahl 80); c)S..:. ~~ 0J :i\!) ··'nin; başı,kedinin başına ben-
~: Senin du 'an, onlara huzur veri;
"' J ~ :.- ;
(9/Tevbe 103); US..:.. J;lll ~_j: Ge-

623Bkz. ibnu'l-Eslr, Nihaye, ll, 386.
504
zeyen bir şey olduğuna dair rivayetin len özden yarattık.

sahih olmadığı kanaatindeyim. 624 _ Bazılarına göre, ayette geçen
~: Hiçbir şeye sahip olmayan :U~ kelimesi, meni'den kinayedir.
kişiyedenir; fakirden daha düşük bir Bununla nutfed~n meydana gelen öz
seviyededir. düşünülmüştür. J.,:., /Verem: Kendisiy-
· : .1·.:·. .:..<L.:..A.l.
• ~ (.)~ r....ı::-:
~ı& La,,li
...
d le etjn_ve gücün gittiği bir hastalıktır.
.p.ı: O gemi, denizde çalışan birta- .iliı .ti.:.ıi :ı§: All ah ona sülle/ verem has-
kım miskin/ere ait idi ( 18/Kehf 79). talığı versin/onu fakir etsin.
Gemi gittikten sonra Yüce Allah on- Hz. Peygamber şöyle

buyurmak-
ları miskin diye ifade etmiş; veya on- tadır: "J)\1.) S/j J~) 'i: Ne hırsızl!k rze
ların miskin liklerine oranla gemileri- de ,hainlik/haksızlık vardır." 625 ~
nin bir değeri olmadığı için onlar bu ~~1: Şey sallandı. Sanki o, peşpeşe
şekilde l}jtelendirilmişlerdir. 2!~.:, gelip gitmiş diye düşünülmüştür.
~I.J :Ü~i 1:~:,i,:: Üzerlerine alç;klzk Bundan dolayı mananın tekrarına
ve yoksulluk damgası vuruldu (21 dikkat çekmek için lafızda tekrar ol-
Bakara 61) ayetinde geçen ~'deki muştur.
mim harfi, iki görüşten en sahih ola- ~ /Zincir kelimesi de bu an-

nına göre zaittir. lamdadır: ~~j~2;~~)~~~
'J ~ ..
;~\j: Sonra uzunluğu yetm iş arşın

~ 1 S-1-1 olan zincire vurun onu (69/Hakka
ı · · · 'i)\1.\ j· Sı..,.~
32)·,~J .
: .~tSiı G:iicl\.iı.: ·
(.):!~.
:~1 ~ :~1 ~: Bir şeyi bir Biz. kdfirler için zincirler, demir hal-
şexden çekip, çıkarmaktır. Örneğin; kalar ve alevii bir ateş hazırlamışız
~~ ~ 'y,:. ıı J.:. /K~lıcı kımndan çek- dır (76/İnsan 4); ~Le.\ ı) j)li 'iı ~l
mek; ;:·:::·il~:~~.~ /Bir şeyi evden 0~ ~~I.J: Boyunlarında demi;
çalmak; ~':ll~ ~_:,ll J.:. /Çocuğun ba- halkalar ve zincirler olduğu halde
banın sulbiinden süzülüp gelmesi. Bu sürükleneceklerdir (40/M ü 'min
anlamda çocuğa ~ denJn~ktedir. 71). Hz. Peygamber'in şöyle dediği
Allah buyurur ki: 6_,\j.·. ~; 0:z~i.illi ~:ı§ rivayet edilmiştir: "0J~~ ~~ ~ t;1
\~Iy ~: Allah içinizden, birbirinin J.:.~l:ı. ~~ JJ:. Zincirler/e cennete
arkasma gizlenerek sıvıştp ;:iden/eri ~ev,k edilen toplum ne ilginçtir."626 ~l..
bilir (24/Nfır 53); ~ 0ı...:j>'' \ :.~j.;, ~j J.:.L: Berrak oluncayakadar yatağın
~ ~ ~Sl.:..: Andolsun biz insanı ça- da gelip giden su. Şair şöyle der:
murdan bir süzmeden yarattık (231 ı- .i ~ .ıl ·· •.q : •iı . ~-~ _HA
~ ~y ı..Y.'l,?': ~
Mü'minun 12); yani topraktan süzü-
625 Ebu DiivGd, Ci had, HN: 156; Ahmed, Müs-
624 Bkz. ed-Durru '1-Mensur, ı, 758; Kirmanl, ned, IV, 325; Dareml, Sünen, ll, 680.
Garaibu !- Tefsi'r, thk. Şamnin el-İcli, Daru' l- 626Buharl, Cihad, YI, 145; Ebü Davüd, HN:
Kıble, Cidde, 1, 222. 2677.
505
238- Bana göre, o, akıcı safsu- diklerini çıkardığı için, l;ıu ~lbişe yi.:.
dan daha hoştur. 627 diye isimlel}dirilıniştir. ~iyJI ·:·:,ı:,:; sö-
~~·
~ -:. 1 : ,;, G:ıc. s l b"l denz-
~ ~ .. . e se ı
. zünün, ~~1 /kadın matem tu_ttu gibi
fen bir çeşme (7 6/İnsan 18); yani; ra- olduğu söylenmektedir. ~L:..i: Deği
hat, lezzetli, akıcı ve a~ışı ~eskin olan şik yöntemler anlamına gelir.
bir su. Bazılarına göre ~' cennet-

teki bir su kaynağının ismidir. Kimişi ~! S-1-h
ne göre söz konusu bu kelime, ~ J.::.ı
k_elimelerinden oluşmuştur. Tıpkı :ili~, c~: Kendisiyle s_avaşılan her
~ ve benzeri birleşik lafızlar gibi. şeye denir. Çoğulu ~i şeklinde ge-
Kimisi ise, bu kelimenin hızlı akan lir: ~l_j ;.Aj~ l_,ht;/Jj: Dikkatli ol-
bütün su ~aY.n?klarının adı olduğunu
sunlar, silahlarını yanlarına alsınlar
( 4/Nisa 102); yani eşyalarını/mühim
söyler. ~LD\4..1:..1: Dilin ince tarafi.
matlarını yanlarına alsınlar.
~): Develerin, yedikleri zaman

~/ S-1-b gürbüzleştikleri ve semizledikleri bir
bitkidir. Sanki bu bitkinin bu şekil
yi.:.: Başkasından zo~la bir şeyi de adlandırılınası, devenin o bitkiyi
söküı;ı almaktır: ~ ~ ~~~~ 1;ğ :.).·.,; 0ı.:ı yediğinde silah kuşandığı, yani !<e-
~;_;ı?\~:,:!: Sinek onlardan bir şey kap- silmekten kendini koruduğu içindir.
sa, bunu ondan kurtaramazlar (22/ Bu, şairin şu sözüne işarettir:
Hac 73). ~ : Gasp edil~n adam ve 1 :-:1 ... - 1.1 , ~~St.... -ı..: .:ı.;.G ~~ : l.Q ·.ı
~ (.S"'-:, T":"' .. ı..s- i u _)
ya';'rusu çalınan deve. yi.:. kelimesi, -- . ~-_)~i ~j -H •
'-:-l_,J..,:.ı.;, /gasp edilen anlaının~adır. Ağa
240- Bana karşı silahını kuşan
cın soyulan kabuğuna da yi.:. denir. madzğında;
Şairin; Develerim; ne yaşlılığında ne de
CL.:..:.~l ._ ..ı 'll~\-.
ı.r_, _Y"'"' ; ~
-H~ gençliğinde. 629
239- Siyah elbiselerde ve c~: Devenin islih bitkisinden

yünlü/erde. 628 yediğini dışkı olarak attığıdır. Daha
J
sonra her türlü dışkıdan kinaye yapıl
sözünde geçen yi.:. kelimesinin,
mıştır. Öyle ki, toy kuşu için ".;,_,;,~
başına ınusibet gelen kişinin giydiği
~~ /onun silahı dışkısıdzr" denir.
siyah elbise an lamında olduğu söy-
lenmiştir. Sanki o, daha önceden giy-
~/ S-1-h
627 Bu şi ir Ebü Keblr Hüzell'ye a ittir. Bkz. Şerhu
Eş 'dri '1-Hiizeliyyin, III, ı 069; İ bn Manzür, eL: Hayvan derisini çekip soy-
Lisdnu '1-Arab, (J..,L) mad.
628Lebld'e ait bu şi ir için bkz. Diwinu 'l-Lebid, 629Nemr b. Tevleb'e ait bu beyit için bkz.
s. 4 ı; Feyrüzabadl, Besdir, II, 244; İbn Faris, Divdnu 'n-Nemir, s. 350; İbn ManzCır,
Mücmel, II, 470. Lisdnu '1-Arab, (eL) maddesi.
506
maktır. ~~ .;~..;.\:, /Onu soydum, dolayı, hüccete/delile de sultan

o da soyu/du, denir. Bu anlamdan denir; fakat bu saldırı daha çok,
istiare yoluyla şöyle denir: ~ nıü'minlerden ilim ve hikmet ehline
.\i..)~: Zırhını çektim. ~lj ~~ C:.L: yapı! maktadır.
_All 9-.h buyurpr k ı:. . ux

: -t..ı~
J '
Ay geçti. Bt_t anlamda Allah buyurur ~
: ili
... i..J:!.
ki: ~yJI ~'ıli ~.-,jı ~~~:~ar~';! ayla! ~til <;ı~ A ~~~yi: Onlar ki ken-
çıkınca (9/Tevbe 5); _)4-lll ~ ~: dilerine gelmiş bir delil olmadan
Gündüzü ondan (geceden) soyup Allah 'ın ayetleri hakkında tm:tışzrlar
almz (36/Yasln 37). De_risini soyup (40/M u.. , mm
. 35) ;~y · '· ~G : y ~~ :na
u d'ı
attığı için yılana dL.:.ı j_J.:.,l denir. Ham bize açık bir delil getirin ( 12/İb~ahim
yeşil hurnıası saçılan/dökülen ağaca
' ~ y.~.J- G:iLJ\..ı
lo) .. J - lL.)·ı ~_..ı.
J
-.- : c..r"Y"
-.
t~:i..li....i denir. Andolsun biz Musa yı ayetlerimiz/e
ve apaçık delillerle g~nderd_ik (40~
Mu.. , mm
. 2,..,)· ~< ·.!.:: .ı..1J
__ 1~ ı:~:: u~ı:UJ.l,..Y ~~
.ht...ıı 1 S-1-t .) , ~
4 U~: Allah 'a, aleyhinizde olac~k
~)\...:.,: ~askın/üstün çıkabilmek açık bir delil vermek mi istiyorsunuz?
tir. 6).-i;~ .GbL denir. Bu anlamda Al- (4/Nisa 144). ~~ Ji:. ~:Gücüm/
lah buyurur ki: 1;<:)\ç: ~ .:.:iıı "L:;, JJj: delilim benden yok olup gitti (69/
Eğer Allah dileseydi, onlar: sizf! n_ı~ Hakka 29) ayeti sultan kelimesinin
sallat kılardı (4/Nisa 90);~.!Jll ~j her iki anlamına da gelebilir.
"~ 0.:. Jr. ~.J: Allah peygamberle- ~: Yemeniiierin lügatinde zey-
rine, dilediği kimselere karşı üstün- tin yağı anlamındadır.
lük verir (59/ Haşr 6). Bu anlamdan -::.' ,. ~
~\...:.lll :U.)l.:.ı: Dilin konuşmaya

[hükümdara] sultan denilmiştir.
olan kabiliyeti; bu daha çok zem an-
Sultan, :U,)l.:., /güç ve yetki ~qhibi lamında kullanılır.
olma anlamında da kullanılır: J:i9 0.:..J ~ ~lj..l /Konuşkan kadın/Çe
u~ ~-ı _.._y lık.;.~\..:,
. ;ı,-_. K ım
y=-o. . ha k-
nesi düşük kadın, denir.
sızlığa uğrayarak öldiirülürse onun
mirasçıianna yetki vermişizdir ( 171
.;~~li:.: Güçlü toynaklar; yani
gücünden ve uzunluğundan dolayı
İsra 33); 1~1 0:1~1 Jr. 0~ .;j ~ .;j!
tasallutu/üstünlüğü bulunmaktadır.
0)S~ ~_) Jr. j: İnantp Rab '!erin~
güveneniere onun qir _g~c;i~ . yo~
tur_ (16/Nahl 99); 0:1;u1 ı)C. A...i~ W) U1.ı 1 S-1-f
.G.)J~: Onun gücü, kendisini dost
edinenleredir (I 6/Nahl 100); 0_,~ ~ ~:- 9ncü/Geçmiş : ~.il..:.. ~ı :,j;.?~
.;ı~ ~): Bir yetkiye sahip olmadan 0:1ft~ ~ ~: Onları, sonradan ge-
geçemezsiniz (55/Rahman 33). lenlerin geçmişi ve bir ibret örneği
kıldık (43/Zuhruf 56); yani ibret alı
Kalplere yapılan saldırılardan
nacak öncüler. ..:ll.:. \. ,;, .ili: Geçmişte
507
olan kendisinindir (2/Bakara 275); JL: Torbanın iki kulpundan biri-
yani geçmiş güp}ihl_arı affedilir._ Şy ni diğerine geçirmendir.
' ';/1 ' 1 ' ' 1'
ayet de aynıdır: '::i] ~ LB-1 ~u~
o- o-
;;~+ ·:İnce ekmek (lavaş). Çoğulu

~ ~Lı: İki kız kardeşi bir arada al- ~~ şeklinde gelir. Farklı karaktere
manız size hararn ktlındı. Ancak geç- de~denir.
mişte olanlar hariç (4/Nisa 23); yani
Basık yere ise 01..:. denir.
önceden yaptıklarınız hariç. Burada-
ki istisna, bu fıilin caiz olmasından
değil, günah olmasından dolayıdır. ~ 1 S-1-k
~j. ~u~ !Falan kişinin de- d!~: Yolda gitmektir. ~_;.kıl~:
ğerli ~eleflert; yani geçmiş ata!ar~ Yola koyuldum. ~_;b ı} 1~ ~: Fa-
vardır. Bu kelimenin çoğulu w')l.:..l
lan şeyi yoluna ka'ydum. Bu kökün
ve w~ şeklinde gelir. ~L.:.ı: Boyun
birinci anlamıyla Allah buyurur ki:
bölgesidir. w.i.:o: Satılan ~alı alma~an ~~ ~ ~ 1~: Onda açılan ge-
önce verilen paradır. ~L.:.ı ve w~:
niş geniş yqflarda_ gide~in[z diye (711
Savaş veya seferde önde gidenlerdir.
Nuh 20); SıJ:ı ~j ~ ~\.!: Rabbinin
~~:ii~: Usareden geri kalan içki.
yollarında qoyun eğerek yü~~ cı.?~
:ili.:.: Misafıre yemekten qnce sunulan Nahl69); ~ ~_-,~~~ ~~4-i~
aperatif. "~ ~~ ~ ı)L: Misafiri- 1~..): O, elçisinin önünde ve arka-
nize yemekten önce bir şeyler yediri- sında gözetleY,jcf!er yürütür (72/Cin
niz." denir.
27); ~ ~ f.S.l ı.ill.:..J: Onda sizin için
yollar açtı (20/Taha 53).
~ 1 S-1-k İkinci anlamıyla da Allah buyurur
ki:~ ı}~ Lı: Sizi şu yakıcı ate-
~: Zorla serme~tir; b~,., ya elle şe sok!ln nççlir? (?~~~~~~es~ir 42);
olur ya da dille . ..J::Uwl ..)C JLill /Du-
~__?...:JI '-:"_,19 ı} ~ ell:ı5.: Işte biz
vara tırrnanrnak, sözü de bu kökten
on~ suçluların kalple~{ne bijyle _sf!-:
alınmıştır. Şu ayet de bu anlamdadır:
karız ( 15/Hicr 12); ":")S ı} ~LlS.l..:.. ~:ıs
~~~ 4C ~fo.:.: Sizi sivri diller/e inci- ~__?...:JI: Böylece onu günahkarların
tirler (33!Ahzab 19). Kişi, eşin_i yatır!p
kalplerine soktufr, (26/Şu'oa,ra _200);
onunla ilişkiye girdiğinde; .Gij.ol ~ . o :~l .o - o-. JS ~ ~~\.!·Her
..ili.;.\ ~- ~ ~~.) lY.' ··- .
denir. Müseylime şöyle demiştir:
cinste~ iki-çift ve aifeni de alıp ona
cu -,_ '-:-l-'-':"
"ı ~..S"""' ··: ,.(J~
·1 ~,;r.ı.-,
-
~
- -
ul~
. (gemiye) sok (23/Mü'minfın 27); ~j
-H' L ~~~ 4ll,,o.~ ~j f~ (:;:.~~Kim
241- Dilersen seniyatırırız; Rabbinin zikrinden yüz çevirirse,
Dilersen de dört (ayak) üstünde. 630
da bulunan Secah adındaki kadına söylemiş
tir. Bkz. Şürayşl, Şer/m Makamati'l-Hariri,
630 Bu beyti, Müsey lime, peygamberlik iddi as ın- ll, 164.
508
onu gittikçe artan bir azaba sürükler dır. Bu arylamda Allah buyurur ki:~
(72/Cin 17). ~_) ~ ~~\ _)1~: Rablerinin katında
Bazıları, ~j, G~ ~ /Falan esenlik _yurdu onlarındır (6/En' am
kişiyiyola soktum, örneğinde oldu- 127); ~~\ ~~~ J) .J.~ .illı_j: Allah;
ğu gibi ayette geçen ~~~ kelimesini esenl~k yu_rduna çağtrır (10/YCınus
ikinci mef'ul yapmaktadır. Bazıları 25); ~~~ ~ ~IY:,.J Jı c;. .\JJı ~LS~:
na göre de bu kelime, hazfedilmiş bir Allah, onunla rızası~a uyanları·e~en
fıilin ı~astarujır. Şöyle denmiş gibi lik yollarına iletir ( 5/Maide 16).
. . . ._., ~j;j
olur. wi::..C. . . Yukarıd~ki ayetlerde geçen ~~~
-·
~:Yüzüne doğru gelen darbeye kelimesi 4...;.)1,..:., /esenlik, güven imla-
denir. Bıldırcıı:ın dişi yavrusuna~' rı:ında olabilir. Bazılarına göre ise,
erkeğine ise ~ denir. ~~~kelimesi, Yüce Allah'ın isimle-

rinden biridir. 631 Aynı görüş şu ayetler
için de ileri sürülmüştür: ~~~ _)1~ ~:
~/ S-1-m Selam yurdu onlarındır (6/En 'am
~ve ;;,.;.i.:.: Zahir ve batın hasta- 127);0-:o:M-~10-:o~l~~\: O, Selam'dır,
Mü 'min 'dir, Müheymin 'dir (59/Haşr
lıklardan/afetlerden uzak olmaktır~~
~ ' ; ,\~!.ili ı _)\ı).;,: Allah 'a sağlıklı bi; 23). Yüce Allah, varlıklarda meydana
gelen kusur ve afetlerden/hastalıklar
kalp/e gelenler başka (26/Şu'ara 89);
dan münezzeh olduğu için "Selam"
yani fesattan uzak bir kalple. Bu ayet
ile nitelendirilmiştir.
batın ile ilgi_lidi~. _Şy ayet de zahirle .. ;!1 .. ~ .. ...
ilgilidir:~~ ':1 w.:...:ı: Kusursuz ve ~ .J '-:-l_) ~ ':1.)3 r~: Rahim

alacas ız bir sığır (2/Bakara 71 ). Rab 'den bir de sözlü selam (36/
Yasin 58); A~ ~ ~ rSl.:.: Selam
, ~l} kökten , şöyle denir: ~ ~
size, ~ab~ett~ğiniz için (13/Ra'd 24);
.....nı ~ 'L.:.)l.:..J 4...;.)1,..:.,: Allah onu koru- · : LJ Ji 1.:: ·~
L!:l-':" .. : ~ ~ :Selam olsun Jlyas 'a
d,u/korusun. Allah buyurur ki: 4.lıı 0şJ_j
A •
632
F: Fakat Allah, (sizi) kurtardı (81 (37/Siiffiit 130). Bütün bunlar,
insanlardan sözle olmakta; Yüce
Enfiil 43); ~i ~~ \.i~~\: Oraya
Allah 'tan ise fiilen gerçekleşmekte
esenlikle, güven /Çinde girin ( 15/Hicr
dir. o da ayetlerde sözü geçenin ve-
46); yani seldmet içinde. Şu ayet de
rilmesidir ki ; bu da cennette olacak
~ynı anlamdadır: ~~ ~~ t) y ~
olan seldmet'tir.
~: "Ey Nuh, bizden blr güven içinde
in " denildi (ll /Hud 48).
~Sı..:. ı Y-~~ : .1~ L:Jı ~
u~ .
~: -.l..G.. ıSı.J.
-. ca _
hiller kendilerine lafatarsa "Selam"
Gerçek selamet/güven ancak cen-
nette olur. Zira orada sonu olmayan
bir kalıcılık, fakirliği olmayan bir 631 Bkz. Bey haki, el-Esmd ve 's-Sıfat, s. 53;
Gazall, el-Maksadu 'l-Esnd, s. 4 7.
zenginlik, zilleti olmayan bir izzet 632Bu, Nati', İbn Amir ve Ya'kub'un kıraatidir.
ve hastalığı olmayan bir sıhhat var- Bkz. Dimyatl, ithaf, s. 370.
509
derler (25/Furkan 63); yani sizden ler. Duydukları söz, yalnız
"Selam,
selamet talep <?diyoruz. Buna göre selanı "dzr(56/Vakıa 25-26). Bu onla-
ayette geçen \.:.,)l.:., kelimesi gizli bir ra sadece sözle değil, hem sözle hem
fıille mansub olur. Bazılarına göre fıille olur. Şu ayet de b!J anlamdadır:
- '-
\.:.,)l.:., 1)\J ayet ifadesinin anlamı şöy- ~~ -:ı~\ ~ ~ ~Su: Sağdakiler
ledir: ':Uygun söz söylerler." Buna den sana selam olsun ( 56Nakıa 91 ).
- .'
göre \.:.,)l.:.. kelimesi gizli bir mastarın ~)l.:.. ~_j: "Selam", de (43/Zuhruf 89)
sıfatı olur. ayetinin zahir anlamı onlara selam
·Sı..:.. J- L§ ~Sı..:.. ı ıw ~ ı -~~ j ~~ vermen dir; gerçekte ise, Allah 'tan
~ y -- ~ :
Onlar İbrahim 'in yanına varınca: onlardan kurtulmayı dilemektir.
"Selam!" dediler. O da: "Size de ~Wl ~ c:) Jc ~Sı..:..: Selam ol-
Selam!" diye cevap verdi (51 /Zariyat sun Nuh 'a alemler içinde (3 7/Saffat
25). Ayetteki ikinci ~~ merfüdur; 79); 0__,_)\..\_j~Y,~ ~~:Selam olsun
çünkü dua bağlamında ref' daha be- Musa 'ya ve Harun'a (3 7/Saffat 120);
liğdir. Sanki Hz. İbrahim şu aşağı ~IY.l Jc ~Sı..:..: Selam olsun İbrahim 'e
daki ayette emredilen edep gereğini (37/Saffat 109). Bütün bu ayetlerde
yerine _getirmiş~ir: ı .,W~)=:-~.' 1;~.1J.;. l~)_j Yüce Allah, sözü edilen peygamber-
\. \ _) _)\
__,~ ~ ~4: Herhangi bir se!a'm leri övülmeye ve dua edilmeye layık
ile selamlandığınzzda onun daha gü- kıldığına dikkat çekmektedir.
zeliyle yahut aynzszyla karşılık verin :( ... ~:.j c.s-
("""":"""" • :; --~ G.J:!-!
1.: 1..r--- " 1;~\.:.j ~~~-
, • E v le -
(4/Nisa 86). re girdiğiniz zaman kendinize selam
Bazıları
bu kelimeyi ~şeklinde verin (24/Nur 61 ); yani bir kısmın~z
okumuştur. 633
Çünkü selam, silmil bir ~ısmınıza selam versin. r)l.:.., ~
barışı gerektirir. Ayrıca Hz. İbrahim, ve F sulh/barış anlamındadır: 'Xj
gelen yabancıları gördüğünde onlar- : · ~ ı--
t.ı,._Y' ~< ·.lı ~
:1.>.. 11 ~- : -_, ı_;y y.ı_
~il U"": :.;_ s·ıze
dan içine bir korku düşmüştü, fakat barış teklifi sunana "sen mü 'min
onların selam verdiklerini gördüğün değilsin" demeyin (4/Nisa 94). 634 Bu
de, bundan onların kendisine bir ba- ayetin, islam'ı kabul edip barış iste-
rış sunduklarını tasavvur etmiş, bun- dikten sonra öldürülenler hakkında
qan dolayı da onlara cevap verirken indiği söylenmiştir. 635
~ deyip şuna dikkat çekmiştir : Siz ;Ü'(S.i: .. 11 · 1 li:ııı y.a
ı-- ~ ~
~ - i 1..);1
: ~~~ :~\t.:;.E
_ '-\!7. ... y
nasıl bana barış sunuyorsanız ben de iman sahipleri! Hepiniz toptan barış
size barış sunuyorum. içine girin (2/Bakara 208); lA 0J_j
)w~\ ~t ~ - ı<i
-- , ··-
1:.;,:
--' Y'-" ~ u~
•. •. ~ ~ F,ıj R: Eğer barışa eğilim gö~-
~Sı..:.. ~~: Orada ne boş bir söz ve
ne de günaha sokan bir laf işitir- 634Bu, Nafi', İbn Amir, Hamza, Ebu Ca'fer ve
Halef'in kıraatıdır. Bkz. Diınyatl, İthd.f, s.
633 Bu, Hamza ve Kissal'nin kıraatidir. Bkz. 193.
Dimyatl, ithdf, s. 399. 635 Bkz. ed-Durru 'l-Mensür, II, 632-634.
510
terirler,se sen de buna yanaş (8/Enfa.l tedilen de budur: ~ j§ \1.1 yl_j. 'ıl ~~
631 ). A şeklinde sin harfinin fet}) i ~~ 1))0şl:, ~~~:Göçebe Araplar:
i~e de okunmuştur. 636 ~_);i ~1 Jıl~i.J "İnandık " dediler. De ki: "İnanma
~1: O gün (ortak koşan/ar) Allah :a dınız, fakat 'İslam olduk ' deyin (49/
teslim olmuşlar (16/Nahl 87); ~.J H ucurat ı 4).
~l.:.. ;J. .J :ı~l J)0:,C.~ l)lS: Onlar İkincisi, imanın bir üst basamağı
salim iken de secdeye davet edilir- dır: Bu da, şu ayette Hz. İbrahim 'in
ferdi (68/Kalem 43); yani müstesliml diliyle ifade edildiği gibi, sözlü ik-
sağlıklı oldukları zaman. 637* ~j.J rarla birlikte kalple İnanmak, fıille
~) ~l.:..: Yalnız bir kişiye bağlı olan uygulamak ve Yüce Allah'ın hüküm
bir adam (39/Zümer 29). Bu ayet, verdiği ve takdir ettiği h~r şeyde O'na
l:L ve~ şeklinde de okunmuştur. 638 teslim olmaktır: J~ ~~ ~j .;j J~ ~!
Bunların her ikisi de ~ ye ~ gibi ~Wl y) ~~:Rabbi ona: "Tes/i,;,
sıfat değil, mastardırlar. ~_, t..:J..:.. ~ ol!" demişti, "Alen'ılerin Rabbine
tıpkı~~_, ~j ~j f~rmları gibidir. teslim oldum. " dedi (2/Bakara 13 l ).
Bazılarına göre rl:", y Y.. lsavaş' ın Şu ayet de aynı anlamdadır: 2H~I 0)
karşıtı bir isim dir. r)l.:.,), selm' e gir- ~~'il ~ı :ili:: Allah katında din, O 'na
mektir; bu da taraflardan her birinin teslimiyettir (3/Al-i İmran 19).
diğerinin şerrinden korunmasıdır. ~ ~~: Beni müslüman
Ayrıca bu kelime, bir şeyi birine ver- olarak öldür (12/Yusuf 101); yani
mek anlamındaki şu fıilin masta~ı beni nzana teslim olanlardan kıl.
olarak da gelir: t?~ ~~~ ~i:
J) Bu ayetin anlamı; beni şeytana esir
Bir şeyi falan kişiye teslim ettim. olmaktan koru, şeklinde de olabil,ir.
Alış-verişteki selem de bu anlamdan Zira şeytan şöyle_ demişt!r: ~~ '1:.,
gelmektedir. Şeriat'ta ise islam iki ~~~~~.)~~) ~i:Hdliskıl
kısma ayrılır: dığın kulların hariç, onların hepsini
Biri, imanın bir alt basamağıdır: saptzracağzm (15/Hicr 39-40).
O da (İslam 'ı) sadece dil ile itiraftır. ; .~t.·.. ~ ,,: G:it:il..ı! :• ~ - ~1' .:. ~1-
u~ ~ _.. : ~ .J:! lY' : ~ u:.
Bununla iman olsun veya olmasın Sen, ancak ayet/erimize inananlara
can emniyeti sağlanır. Şu ayetle kas- duyurabilirsin ve onlar derhdl müs-
lüman olurlar (27/Neml 81); yani
636Bu, Şu'be'nin dışındaki bütün kurraların kı onlar hakka boyun eğ~rler ve ona ku-
raattir. Bkz. İrşadu'l-Mübtedi ve Tezkiratu'l- lak verirler. l~j 2H~I 0;.fı1 ~ ;.s.;.J:
Müntehi, s. 348. İslam olmuş peygamberler onunla
637' Mücerredle mezid formlarının aynı anlamda
hüküm verirlerdi (5/Maide 44); yani
olduklarına dikkat çekilmektedir -(M ütercim-
ler). Ülu'l-Azm olmayıp da Allah'ın em-
638 {~}Said b. Cübeyr'in okuduğu şaz bir kıra riyle doğru yola ileten ve şeriat ge-
attir. Bkz. Dimyati. ithaj; s. 375; Ebu Hayan, tiren Ülu'l-Azm'a boyun eğen pey-
el-Bahru 'l-Muhit, V, 424.
511
gamberler. Bazıları, İbn Abbas'ın, bu sözle
>
F /Merdiven: Kendisiyle yük- Yüce Allah'ın kullarına rızık olarak
sek yere ulaşılan şeye denir; onunla verdiği et ve bitkiye işaret ettiğini ve
selamet/güven umulur. Sonra bu ke- bununl.a ilgili bir öryıek verdiğini söy-
lime sebeb gibi, kendisiyle yüksek ler. ı.s~'nin aslı ~' dendir. Birinin
bir şeye ulaşılan her şeye _isim ya- seygisi kalbinden çıktığı zaman, ~
pılmıştır: ~ 0~ ~ fiJ ~i: Yok- /ô -,~3 .\1:. ~~3 1~ J:- denir. Bazıla
sa onlara ait bir merdiven var da rın~ göre unutturan/teselli eden şeye
onun üzerinde mi çlinl_iyorlar? (521 uı~ denir. Aşı klar, tedavi olmak için
Tur 38); .. ı....:..:.ı.~ı ı) t...:J..:.. 3i: Yahut gökte bir inciyi ~varlar ve onu içerlerdi .
bir merdiven (6/En'am 35). Şair de Buna da ul~ derlerdi .
şöyle der:
~.'.~ ~ı....:..:.ı.~ı ~~~ JG .:,J:, -'~'i '1' FIS-m-m

242- Eğer göğün kapılarına
;...:., ve ;..:..: Her dar deliğe denir;
merdivenle ulaşabilseydi. 639
, - iğne , burun ve kulak deliği gibi.
~ ve r)l.:..: Büyük bir ağaç isi-
Çoğu lu rY.:... şekli~de IJ;elir. , Al-
midir. Sanki Araplar bu ağacın
lah buyur!Jr ki: ~4~ ı;,i. ~;ıli 0ı
afetlerden korunduğuna inandıkları ç. ı....:..:.J 1 ~ 1-.i ~ ~i
. Y. ('it"~
' ~:~ 'i 1~
: ~,: 1 ':.<<:. 1:
J~J
için onu bu şekilde isimlendirmişler ;_ · ~~ ~r. ~ - Wl : .1~1 ~
~ ~ . e:...-:::~ . u~ .. J
dir. r~: Sert taşa denir.
.J;.t;p..ll: Bizim ayetlerimizi yalanla-
yan ve onlara karşı büyüklenenler,
~/S-l-v onlar için göğün kapıları açılmaz
ve deve/ha/at, iğnenin deliğinden
'-'~I.J Wı 1~5;:ıi..: U)l3: Size kudret geçineeye kadar cennete girmezler
helvasz ve bıldırcın indirdik (2/Ba- (7/A'raf 40).
kara 57). Bu kelimenin asıl anlaıı:ı,
~ ~: Deyimi, bir yere/işe ra-
insan} teselli eden şeye denir. ul~
hatlıkla girebilen için söylenir. Bu
ve ~ .. kelimeleri de bu anlamdan . anlamdan Jb.:ı diye isimlendirilen
gelmektedir. Bazılarına göre ı.s~ bir
seçkinlere ;i,;.t....:., denir. Bunlar, işin
kuş ismidir; ~ı..;..:, lbzldırczn gibi. İbn
içine/arka planına nüfuz eden kişi
Ab_has şöyle .. der: "~ L~:,) ',?~\ 64Ji lerdir.
_):ılb '-'~I.J ,~ı....:..:.J\: Men, gökten dü-
şendir, se/va da bir kuştur."640
J:;WI FJi
!öldürücü zehir, fail
anlamında bir mastardır. Zira onun
gizli etkisi bedenin içlerine ulaşır.
639Bu, Züheyr b. Ebi Süıma'ya a it bir beyittir. rY.,:.,: Zehir etkisini yapan sıcak
Bkz. Diwinu Züheyr, s. 87. rüzgardır: ~~~ ~~~ G~ 33: Bizi
640 İbn Ebi Hatim, ı, ı 78; İbn Ku tey be, Garibu '!- Kavurucu rüzgarların azabından
Kur 'an, s. 50.
512
korudu (52/Tur 27); ~.J ~~ ~: karşıkibirfenerek geceleyin saçmalt-

Kavurucu rüzgarlar "ve kaynar su yordunuz (23/Mü'minun 67).
içinde (56/Vakıa 42); ~ ;,:,~j.;, 04-Jı.:, Bazılarına göre ayette geçen IY,L:..
~~~ -!ıj ~ ~: Cini de daha önce kelimesi, 1_)~ anlamındadır; buna
kavurucu rüzgiirların ateşinden göre tekil çoğulun yerine konulmuş
yaratmıştık (15/Hicr 27). tur. Bazıları da y-L:..'den kastın karan-
lık gece olduğunu söyler. Bu kökten
~1 S-m-d 0JYL:.._, ~Y.:.. _, _)~_, Y,L:.. formları gelir.

~ '
Ç.~\ ..::.ı~: Bir şeyi esmerleştirdim/
~L:..: Başını kalqıran şaşkın. Bu çi~iledim. i Y..:.:. ~): Başı boş bırakılan
kelime, ~_;....:. ~ ~~ ~ /Deve yü- deve. ~y~l: Samir adındaki bir ada-
rüyüşünde başını kaldmjt, sözün- ma nispet edilen kişi.
den alınmıştır: 6-J~L.:.. ~i.J: Siz baş
kaldırıyorsunuz/kibir(eniyorsunuz
~/S-m-a
(53!Necm 61). ~.J .:...:..i_:;~: Saçını
kazı dı. ~: Kulağın, kendisiyle sesleri
işittiği yetidir. Kulağın işlevine de
~/S-m-r ~ denir. Bu kökten ~ ~ !işitti,

formu gelir. Bu kelime bazen kulak
•~: Siyah ve beyazın karışımın anlamın_da kullanılır: ~_,1§ J.c. 4iıı ~
dan oluşan
renklerden biridir. ~ı..:;..:.: ~ ~ .J: Allah, onların kalplerini
Buğdaydan kiniiyedir. }.~. .:..: Rengi ve kulaklarını mühürlemiştir (2/Ba-
değişmiş ince süttür. •Y....:..: Renginden kara 7).
dolayı bu şekilde isimlendirilen bir Bazen de t L...:.ı gibi kulağın işle
ağaçtır. vi anlamında kullanılır: ~~ d- ~!
Y...:.,: Gece karanlığı.
Bu anlamda 0)_,j...j: Onlar, gerçekte~ işit,;,ekte~
şöyle denmiştir: ~I.J y..:Ji ~~~:Ne uzak tutulmuşla~gzr _ (26/Şu'ara 21 2);
karanlık ne de ay olduğu gecede sana \.1~ -.., ),_j ~ı ~i ji: Veya hazır bu-
gelirim; (yani, hiçbir zaman sana gel- lunup kulak veren kimseler için bir
mem641'). Gece yapılan konuşmaya öğüt vardır (50/Kaf 3 7).
..,;..:.. denir. Biri geceleyin konuşursa; Kimi zaman algılama, kimi zaman
0~ Y,..:.. denir. Bu anl_anı~a şöyle den- da boyun eğme anlamlarında kullanı
miştir: ~ G;,ı Y,..:.. t.;. ~i ':l: Gündüz ve lır. Şöyle dersin:~ j)\ t.;. ~!: San~
geceleyin konuşuldukça sana gelmem. s,~.yleyeceklerime kulak ver. t.;. ~ ~
0_,~ \~t..:.. ~ (Y.._F: Ayet/erime w.~§:Söylediklerimi işitmedin; yani
anlamadın . Bu anlamda Allah buyu-
641' Bu sözün anlamı için bkz. İbn ManzCır, rur k ..
ı.
~_ ~ ı -".ili ~u.. ~
~ ~ ·.1.:: ~
1::~ ı~ı.J
Lisiinu 'l-A rab, (_~) maddesi -(Mütercim-
1~ ~ Gili ~G .:,1: Onlara 6yetlerimfz
le r).
513
okununca "işittik/anladık" derler. man; G)ıi~1: Falan kişiye sövdüm,
"İstesek, biz de bunun gibisini söyle- sözü gibidir. 643 * Bu kelimenin sövgü
riz" (8/Enfal 3 1). ~ j ~ 0) ~j: anlamına geldiği bilinmektedir.
"İşittik ve isyan ettik" diyorlar (4/ Rivayet edildiğine göre, 644 Kitap
Nisa 42); yani senin dediğini anlacJ~k Ehli, yukarıdaki ayette geçen sözü Hz.
fak~t sana boyun eğmedik. ~ ı_,JlJj Peygamber'e diyorlardı ve bununla
G;,bij: "İşittik ve itaat ettik" dediler onu yücelttikleri ve ona dua ettikleri
(2/Bakara 285); yani dediğini anladık zannını veriyorlardı, oysa onlar söyle-
ve gereğini yerine getirdik. dikleriyle ona beddua ediyorlardı.
~ ~1 ~ ı)~ (H~LS ı)}j ~:, Yüce Allah'ın, ~'i mü'minler
6~: işitmedikleri halde "İşittik" için isbat ettiği veya kafirlerden nef-
diyenler gibi olmayın (8/Enfal 21 ). yettiği veya onu elde etmeye teşvik
Bu ayetin anlamı, "Anlamadıkla ettiği her yerde ondan kasıt, man~Y!
rı halde anladık dediler" olabildiği tasavvur ve tefekkür etmektir: ~ ~i
gibi, "Gereğini yapmadıkları halde ~ ~ 0ıj: Yoksa işilecek kulakları
anladık dediler" şeklinde de olabilir. m.ı var? (7/A'riif 195); ~ ~: (Onlar)
Zira söylenen sözün gereğini yapma- sağırdır lar, dilsizdirler (2/Bakara 18);
yan kişi, onu işitmeyen gibi olur. B_u j:, ~ı~i ~: Onların kulaklarında bir
ayetin peşinde Allah buyurur kj: yj ağırlık vardır (41/Fussilet 44).
ı._, -_::i
o ' i •_i-
--
y J-" ~ y J ~
o ~ ı ' o; ~ ..:...ııı :ı;
o ' -- o
_y,.:>. ~ r-:- Yüce Allah'ı ~ile nitelendirdi-
0~_;..:, ~j: Allah onlarda bir iyilik ğİn zaman, bundan amaç da, O'nun
olduiunu bilseydi, elbette onlara işit
tirirdi, onlara işittirseydi de yine al-
mesmuatı/işitilenleri bild!ğ! ;:e onl~~
rın karşıl~ğını,veçdiğidir: J:,S .uıı ~ ~
dırmayarak dönerferdi (8/Enfal 23);
~_j_) ~ cill~'+i ~ı: Allah, kocası hak-
yani onlarda, kendisiyle algılayabi
kında seninle tartışan kadının sözünü
lecekleri bir yeti meydana getinnek
işitt~ (58/Müca~ele 1);,~) ~ı~~
suretiyle onlara (hakkı) kavratırdı. ç.t#-i ~j ~ .uıı 0)ı_,ll3 (H~ı: Allah:
~ yi:. ~ı_; (4/Nisa 46) ayet i iki
"Allah fakirdir, biz zenginiz. " diyen-
Şekilde yorumlanabilir:
terin sözünü işitti (31 AI-i İ m ran, ~ 81);
1- İnsanın sağır olmasını isteyen ıS) ~\L~ı ~ı~ ~j ~_y,ıı ~'i ci)
bir bedduadır. ~Yı:, ı.:,j:,: Sen ölülere duyuramaz~
2- İnsana bir duadır. sı~: arkalarını dönmüş kaçmakta
Birincisi şu ifade gibidir: ~i olan sağır/ara da çağrıyı işittiremez
4..ııı: Allah seni sağır etsin. 642 * sin (27!Nemi 80). Yani sen onlara
İkincisi de birini kötülediğin za-
643' Buna göre ay etin ınanası "Dinle. kötü söz
duymayasın" olur -(Mütercimler).
642' Buna göre ayet in ınanası "Dinle, sağır ola- 644İbn Zeyd'den yapılan bu rivayet için bkz.
sı" olur -(Müterciınler) . Taberi, Camiu '/-Beyan, V, 118.
514
kavratamazsın, çünkü onlar, kötü o gün o ünleyici, yakın bir yerden ça-
eylemleriyle insana özgü hayat olan ğırır (50/Kaf 41).
kuvve-i akileyi yitirme konusunda -~~\
.J ; :.:.. ll ~
. 3 c-- ~ >j,. V.
_ .. UA ıa
da o
ölüler gibidirler. kulak ve gözlerin sahibi kimdir? ( 1Ol
- -
~i_J ~ ~~ : O ne güzel görendir, Yunus 3); yani onların kulaklarını,
ne güzel işitendiri (18/Kehf 26). Yani gözlerini vareden ve korunmalarını
Yüce Allah'ın olağanüstü hikmetlerini üstlenen kim? ~ve F: Kulak
deliğidir. Kovanın deliğine takılan
bilen kişi O'nun içil} bu söziJ. söyler.
halka da buna benzetilmiştir.
Allah hakkında; ~~ ı_;..J ~~i LO taac-
cüp formu kullanılamaz, çünkü yuka-
rıda geçtiği üzere Allah sadece sem'in/ ~/S-m-k
vahyin geldiği şeylerle nitelendirilebi-
lir. Yüce Allah'ın katirieri nitelendirir- ~:Evin tavanı . .\.S.:...:..: Onun tava-
ken soy.. ı ed'-'
ıgı;
GjYiJ.. r-~
-·-..J···~·!J
·j - ~ ·j
. .~: nını yükseltti:~~~~ ~j: Göğün
tavanını yükseltti ve onu düzenledi
Bize gelecekleri gün, ne güzel işitir, ne
güzel görürler! (19/Meryem 38) sözün (79/Naziat 28). Şair de şöyle der:
anlamı şudur: Kafırler, nefıslerine zul- .:....:Wti.~
-
G:ı.ı] ıj :- ~~\ ~ l.j_~\ U:
"; .-~ -
:1
mettikleri ve düşünmeyi terk ettikleri [JJ.bl.J jC ı -'1' i ı
için bugün kendilerine gizli kalan ve 243- Gökleri yükselten, bizim
ondan saptıkları şeyi ahiret gününde için bina etmiştir:
işitip göreceklerdir.
[Bir evi,· direkleri daha güçlü ve
I~I_J f~ ~~~LO l3~: Verdi- daha uzun. ]645
ğimiz şeyi kuvvetle tutun, dinleyin! Bazı dualarda şöyle geçmektedir:
(2/Bakara 93); ~~ 0.;i~: Yalana ''..:;.ıtS~I ..:;,ııy.:.Jı Ls)~ ~. Ey yüksek
kulak verenler vardır (5/Maide 42); göklerin yaratıcısıl" 646 ~l..::.. ~lı...:.:
yan,i y_alanl~mak için seni dinliyorlar. Yüksek hörgüç. ~~: Evi kendisiyle
~)~ ~ 0:ı_;i1 r~ ~~:Sana gelme- yükselttiğİn şeye denir. Ayrıca ~~'
yen bir t~ph~luk adına kulak veren- bir yıldız ismidir. ~ !Balık: Bilin-
ler vardır (5/Maide 41 ); yani onların mektedir.
yerine dinlerler.
tL..,:i,...,): Kulak vermektir/Dinle-
~/S-m-n
ı:n~ktir: 0~ ~l ~ 0Y ?~.·..;~~i &;.J
~): Biz onların, seni dinlerken ne
~: Zayıflığın zıddıdır. Bu kök-
sebeple dinlediklerini biliyoruz ( 17/
.;
İsra 47); 4.\) t?~.· ~ ~.J: Onlardan
kimi seni dinler (47/Muhammed 16); 645 Bu bey it Ferezdak'a aittir. Divan Ferezdak, s.
4.\J 0~ ~ ~.J: içlerinden seni 362.

646Bu, Hz. Ali'nin dualarındandır. Bkz. İbnu ' I
diiıleyenler de vardır (lO/Yunus 42); Eslr, Nihaye, II, 403; FeyrCızabadl, Besair, lll,
'-f!) ~tS..:, ~ ~\.i.:Jı ~~ ~:;., ~I_J: Dinle, 261.
515
ten ~ _ve Lı~ formları gelir: ~~ sema denebileceğini söylemektedir.
6~ -?l.fo. ~~:Şu rüyayı yorumla Bitkilere de e.I.A..:.ı denmesi, ya
< -
bize: Yedi_ semiz inek var (12/Yusuf sema denilen yağmurdan oluştuğun
46). _; ?~\;,.',,i ve ~~i~ : ,: Onu semizleş- dan veya yer yüzeyinden daha yük-
tirdim: t~ <Y> ~ ~3 6?·'ııj ~: Ne sek bir seviyede olduğundan dolayı
semirtir: ne de_ açlzğı giderir (88/ dır. Yerin karşıtı olan e.I.A..:.ı kelimesi,
Gaşiye 7) . .\.:ii;,:,,\: Onu semiz olarak müennestir. Bazen de müzekker
satın aldım; veya onu semiz olarak olur.
y_erdim . .\.:ii;,,·.,:;:,~: Onu semiz buldum.
Bu kelime hem tekil hem çoğul
~: Kendisiyle kilo alınan bir ilaç-
anlamında kullanılır. Şu ayet buna
tır. Şişmanlığın cinsinden olduğu ve
delalet etmektedir: ~wı Jı 1..5~1 ~
ondan kaynaklandığı için yağa ~
~lj~ ~~~~:Sonra göf;e yönel-
denmiştir. ~ı.:....:.ı, bir kuştur.
di, onlart yedi gök olarak düzenledi
(2/Bakara 29). Bazen çoğulu, wiY...:.,
~/ S-m-v şeklinde gelir: ~\jW\ ~: Gök-
leri yarattı (39/Zümer 5); ~j ~ ~
Her şeyin seması, onun yukarı ~ljWI: "Göklerin Rabbi kimdir?"
tarafıdır. Şair
bir atın niteliği konu- de (23 /Mü'minlın 86).
sunda şöyle der:
Şu ayette e.I.A..:.ı kelimesi müzek-
ı_;,j · G-: ~ \.4..:.. ı_;,j Lı.ı:l.ı\.S -· ' l·
J ..Y J <:: ·- ->"-"" J ker gelmiştir: 0\.S ~ ~ ~t.A...:..l\:
J~~_:;L~u Gök onun dehşetinden yarılır (73/
244- ipek gibi kzrmızıdır; üst ta- Müzzemmil 18). Şu fiyetlerde ise
rafı parlak, alt tarafı ise, tozludur. 647 müennes gelmiştir: , :.,~ ·,.,:,, ~Wl 1~):
B azıl arı şöyle demiştir:
Her sema Gök yarıldığı zaman (84/İnşikak
altındakilere göre sema, üstekileri- 1); ~ ~\ ~~~ 1~): Gök parçalara
ne göre de arzdır. Ancak en yüksek ayrıldığı zaman (82/İnfitar 1). Sema
sema böyle değildir; zira o, arzı ol- kelimesinin hem müzekker hem mü-
mayan sema ' dır. Şu ayet bu anl?J11a ennes formlarında gelmesinin izahı
hapledilm}ştir: ~lj~ ~ ~ (,?~\ .:Jıı şöyledir.
~ u:=ı_j';l ~3: Allah O 'dur ki yedi _Bu kelime; ~ /hurma/-ağacı,

göğü ve yerden de onların benzerini _;.....:;, /ağaç ve onların durumunda
yarattı (65/Talak 12). olup müzekker ve müennes olan ve
Yağınura e.I.A..:.ı denmesi, onun kendilerinden tekil ve çoğul olarak
gökten gelmesinden dol ay ıdır. Bazı sözedilebilen cins isimler gibidir.
l arı, yukarıd aki bilgileri dikkate ala- Yağmur anl amıııdaki sema, müzek-
rak yağmura, yere düşmediği sürece ker gelir ve~~ şeklinde çoğul olur.
ö31.A..:.ı : Yüksekte olan görüntüye/cis-
647Bu beyit (U:O) ) maddesinde geçti.

me denir. Şair şöyle der:
516
ili~!~ J~l ~_j~ _":o de budur. Çünkü Adem aleyhisseliim

245- Hildlin kendisi gibi ineelip isimleri öğrendiği gibi, fiil ve harfleri
kıvranana kadar. 648 deöğrenmişti. İnsan, isimlendirilenini
müsemmanın bizzat kendisini bilme-
~ esJ t...;,.:.,: Bir şahıs bana görün-
Jc
dü. i _:ıt...;,.:., J");JI J.;iJ1 t...;,.:.,: Dam ız lık, dikçe, onunla karşı karşıya geldiğin
dişinin ü;tüne yükseldi. Çünkü erkek de sadece bu şeyin ismini bilmekle
dişiyle iç içe olmaktadır. ~): Bir şe
onun ne olduğunu bilemez. Örneğin,
yin zatının kendisiyle bilindiği keli- Hintçe veya Rumca birtakım şeylerin
medir. Onun aslı, ~'dir. Arapların isimlerini öğrenir, fakat bu isiınierin
.,.ı. . ;,. :.,j ve ~ kelimelerini kullanmala- oldukları suret'Ieri bilmezsek, onları
gördüğümüzde, mücerred isimlerini
rı buna delillet etmektedir.
bilmekle müsemmiiları bilemeyiz.
~! kelimesi, ~ kökünden gel-
Aslında bu durumda biz sadece mü-
mektedir. Müsemmiinın zikri onun-
cerred birtakım sesleri bilmiş oluruz.
la yükselmekte, dolayısıyla onunla
Ortaya çıktı ki, müsemmiiyı bilme-
bilinmektedir. Allah buyurur ki: ~
dikçe ve müsemmiinın sureti kalpte
.J.ı1: Allah 'ın ismiyle (I/Fatiha 1); jt.§_:ı hiisıl olmadıkça isimlerin bi)gisi g,er-
l.;,Ly_j Li.I_:?,.A ~1 ~ ~ 1_,;&.)1: Haydi,
ç~kleşemez. Şu halde, sı-1.4..:..~\ ~~~ ~ .J
gemiye binin, dedi. Onun akıp gitmesi
~: Allah Adem 'e isim/erin tümünü
de durması da Allah 'ıl'! adıyladır (lll
öğretti (2/Bakara 3 1) ayetinden kasıt,
Hud 4 ı);~ yi~ yi~~~: Ra h man
kelamın her üç çeşidi ve müsemmiinın
ve Ra him Allah 'ın_ adıyla (27 /Nemi
zatlarındaki suretleridir.
30); ~ sı-L4..:hı ~~~ ~ _j: AllahAdem 'e
LA.~ ;1.4..:..j ~~ .uJj ~ 2u~ ~_.;,
isim/erin tümünü öğretti (2/Bakara J----;:;-- < ""'
31 ); yani tekil ve birleşikleriyle bir-

~~~l_j ~1: O 'ndan başka taptıkları
nız, sizin ve atalarınızın uydurduğu
likte bütün lafız ve manaları öğretti.
isimlerden ibarettir (12/Yusuf 40)
Bunun izahı şöyledir: İsim iki kısma
ayetinin manası şudur: Zikrettiğiniz
ayrılır:
isimlerin müsemmiiları yoktur. On-
Birincisi: ıstılahi vaz'a göre kul-
lar müsemmiisız birtakım isimlerdir.
lanılanlar. Bu da kendilerinden haber
Zira müşriklerin, bu isimler çerçeve-
verilenlerde olur. Adam, at gibi.
sinde putlarda olduğuna inandıkları
İkincisi: Birincil vaz'a göre kul- hakikat mevcut değildir.
Janılanlar. Bu da kelimenin her üç , ' ' - ',~ _,.;..~-.ili 1 _\.:.:: -. Onlar
~~ ~ ç.~..::>y...ı - ' ~J.
çeşidi için olur: İsim (el-Muhberu
Allah 'a ortaklar koştu/ar. De ki:
anh), fiil (el-haberu anh) ve harf diye
Onları isimlendirin (13/Ra'd 33)
isimlendirilen bu ikisi arasındaki ra-
ayetinden amaç, müşriklerin Lat ve
bıta. İşte yukarıdaki iiyetle kastedilen
Uzza gibi putların isimlerini zik:et-
meleri değil; ondan amaç şudur: Ilah
648Bkz. (Wh) maddesi.
517
diye iddia ettiklerinizin ilahlığını ve ~/S-n-n
onlarda o isiınierin anlarnlarının olup
olmadığını isbatlayınız! İşte bundan ~ /Diş: Bilinmektedir. Çoğulu
dolayı Yüce Allah bu ayetin peşinde~ 0ti:.ıi şeklinde gelir: 6:-J~.o;ı ~I.J: Dişe
şöyle buyurrna~tadır~ ~ ~ ~ .;j~;.i karşılık diş (5/Maide 4S) . Y.-Jı (jı..;..
J.)iil
...
~ ~~
"' ...
;.i u-":>.J~l
...
~:
..
Yoksa siz :iilııı: Erkek deve, dişi deveyi
, çöker-
Allah 'ın, yeryüzünde bilmediği bir tinceye kadar ısırdı. Lıfo: Dişierin
şeyi mi Kendisine haber veriyorsu- tedavi edildiği bir ilaçtır. ~~~ ~:
nuz? Yoksa boş söz mü söylüyorsu- Demirin eritilip bilenrnesidir. ~
nuz? (13/Ra'd 33). ise kendisiyle biletilen/şekil verilen
~j ~\ ~J~: Rabbinin adı ne yüce- alettir. Lı~: Mızrağın başına takılan
dir! (55/Rahrnan 78); yani düşünüldü
uçtur. Demirin bilenmesine benze-
ğünde O'nun sıfatlarındaki bol bereket tilerek; ~\ ~ 1Deveyi parfattım
ve nimet ne yücedir! Örneğin Kerim, ve zayıjlattım, denir. Bu kelimenin
eritrne/akıtrna anlamı nokta-i naza-
Alim, J?~r!, _Rahman ve Rahim sıfatları
gibi. ~ ':/1 ~j ~\ ~: Yüce Rabbinin rından şöyle denir: Ç.W\ ~: Suyu
ismini eksikliklerden uzak tut (87/A'la akıttı m.
1); ~\~tA.:.~\ ~j: En güzel isimler ~-' ~j d!)JI ~ ıY @i: Doğ

Allah 'zndır (7/A'raf 180); ~ ~ ~\ ru yoldan ayrıldı~~- kelimesi, ~'in
çoğuludur. ~)1 :i::.: Yönelinen yol/
' ... J"' o
~ ı·.~ ~
• • u,ı:ı ı:~ :.
: .U ~: Adı v: h ~'dır.
ıa ya
D aha
önce ona hiç kim~eyi adaş yapmadık Yüz çehresi.
(19/M eryern 7) . ~ ~)Wl ;, .: .-..'.1
, •. . ~ ~~ :i::.: Hz. Peygamber'in ya-
c.)~i: Meleklere dişi/erin adlarını takı şadığı, takip ettiği
yol/hayat biçimi.
yorlar (53/Necm 27); yani meleklere ~~ ~. All~h '!n_hikm~t v_e t'lat yo_lp-
"Allah'ın kızları" diyorlar. na deQ.ir: _Jj J:ı! ~ ~ ~ .;ıı ~~ ~
~ .;j ~ j.\: O 'na adaş/benzer ~4 ~\ ~l·'·~ ~: Bu, Allah 'ın öteden-
birini biliyor musun? (19/Meryem beri süregelen yasasıdır: Allah 'ın
65); yani O'nun ismini hak eden bir yasasında bir değişYI}e qulamazsm
benzerini ve gerçek anlamda O'nun (48/Fetih 23); ~~ ~\ ·~·1·'u} ~ Jj:
sıfatını hak eden birini biliyor musun? Allah 'ın yasasında bir sapma bula-
Ayetin anlamı; "O'nun adıyla anılan mazsın (35/Fatır 43).
birini biliyor musun?" değildir. Zira Bu ayetler, şeriatların füri'ıatı şe
YüceAllah'ın birçok isirni başkası için kilsel açıdan değişik olsa da onlardan
kullanılmaktadır. Ancak bu ismin, Al- amaçlanan hedefin bir olup değişrne
lah için kullanıldığında geldiği anlam yeceğine işaret eder. Bu da nefsi te-
ile başkası için kullanıldığında geldiği mizlemek, onu Allah'ın sevabına ve
anlam aynı değildir. O'nun civarına/yanına kavuşturmak
için eğitrnektir.
518
~ ~ ~: Değişmiş balçıktan Araplar bu kökten wlfo kelimesini

( 15/Hicr 26) . .i ;.-,~J ~: Bozulmamış/ türetirler. ~ı..:.. formu da bu kökten-
değişmemiş (2/Bakara 259). Ayetteki dir. Bu görüşe göre kelimenin so-
ha harfi, istirahat/sekte içindir. nundaki ha vakfe içindir. Tıpkı .\.;H~
(69/Hakka 19) ve .\.;H4 (69/Hakk~
20) gibi. Allah buyu~r ki_: ~ ~):
~/S-n-m Kırk yıl (5/Maide 26); ~\:) ~ ~:
Adetiniz üzere yedi yıl ( 12/Yusuf 4 7);
~y.,~ lY.> ~lyj: Karışımı tesnim- ~ ~ ~)G: ü_çyü~ yıl ( 18/Kehf 25).
dendir (83/Mutaffıfin 27). Tesnim'in ~ 0Y:.~ Ji G~\ ~j: Andolsun
cennette değeri yüksek bir kaynak ol- biz, Fir 'avn dilesini yıllarca sıktık
duğu söylenmekte ve şu ayetle tefsir (7/A'raf 130); yani kuraklıkla.
edilmektedir: 0Y.~I ~~~~:Bir ~kelimesi, daha çok kuraklığın
kaynak ki, (Allah 'a) yak/aştırılanlar olduğu yıliçin }}ullan_ılır. Bu anlamda
ondan içerler (83/Mutaffifin 28). şöyle denir: t.Jill ~1: Halkın başına
kuraklık geldi. Şair şöyle der:
~ .. : ı:i·- : - 1~-246
\_;. 1:.J
\..1.-ı 1 S-n-v .- YF ~_p.
246- Onun güzel bir kokusu var;

li:.: Parlayan ışık. ,.li:.: Yükseklik/ etrafında da kıtlıktan başka bir şey
yücelik. ~ı..:..: Kendisiyle sulanılan yoktur. 649
şeydir/su dolabı; yüksekliğinden dola- Diğer bir şair de şöyle der:
yı bu şekilde isimlendirilmiştir. Allah ~- S/ - 9-1.0 : .-..• ,:·,:,·,\~-H V
·-:·J .J ~
buyurur k ı.·. -!LoJS/lı
. : ~~ __ Y.- li.:.. jtSJ....
..
. .. .;j'
Şimşeğinin parıltısı neredeyse gözleri
247- O, ne senha 650 * ne de
alır (24/NCır 43): ~ i.§Glı ,:,:, ··: Deve recebidir 65 ~*. 652
su dolabıyla/çarkıyla toprağı suladı. Gördüğün gibi bu kelime, ha kö-

kenlidir. Başka bir şair de şöyle der:
~/S-n-h ~1:, ~~~~ 0L.jl ıJSG-" ıA .
248- Zayiflık ve kuraklık zaman-
~: Bu kelimenin kökü konu- larmda yer. 653
sunda iki görüş var: Bir görüşe göre,
onun aslı ~'dır. Çünkü Araplar bu
kökten, G~ 4ı...::..: Falan kişiyle yıl 649Şenfera'ya ait olan bu şiir için bkz.
Mufaddaliyydt, s. l ı O.
yıl mu,ıımelede bul_ undl!m, derler.
650' Bir sene meyve verip bir sene vermeyen
Ayrıca :i s)i,', derler. .li :,~:! fJ (2/Bakara
hurma ağacı -(Mütercimler).
259) ayet ifadesinin de bu kökten 65 ı' Daliarına destek yapılan hurma ağacı -(Mü-
geldiği söylenmektedir. Yani, üzerin- tercimler).
den yılların geçmesiyle değişınedi ve 652Süveyd b. Samit'e ait olan bu şiir için bkz.
tazeliği gitmedi. Bazılarına göre de Filrabl, Divdnu '1-Edeb, ll, 270.
653 Ukayl kabilesinden bir kadına ait olan bu şiir
bu kelimenin aslı vav'lıdır. Çünkü
için bkz. Bağdildl, el-Hazdne, Vll, 377; Ebu
519
Bu şiirdeki ~~ lafzı, murahham 1_)~~~~2;_,~ı?;~: Onundüzlükle-
[sonuf!d_an harf düşmüş] değildir. Sa- rinde _sar_aylar ediniyorsunuz (71A'raf
dece ~' J~ formunda çoğul yapıl 74). ~1: Düzlükte meydana geldi.
mıştır; tıpkı :GL., ve~ gibi. ~'de ~ ~.): Düzlüğe mensfıb adam. ~
olduğu gibi, fau'l-fıil [kelimenin ilk ~: Düz n ehir. ~~ ~ ~.): Yumu-
kök harfi] kesreli yapılmış; şair de, şak huylu adam : ~~ 0);.. ~.): Sert
katiyeden dolayı onu tahfif etmiştir. huylu adam. J.ı? : Bir yıldız ismidir.
~~ ~J ~ ;hG ~:Kendisini ne bir
uyuklama, ne de uyku tut'!laz (2/Ba- ~/S-h-m
kara 255) ayetinde geçen~ kelime-
si işlediğimiz kavramdan değil, U.:.. j ~: Atılan şey ve kendileriyle
kökündendir. kur'a çekilen ok ve benzeri şeylerdir:
~~~ ~ 2ıtSj ~~: Kur'a çekti
~/ S-h-r de kaybedenlerden oldu (37/Saffat
141). 1~!: Kur'a çektiler. ~ ~Y.:
o~L.:.JI: 654 Bazılarına göre ondan Üzerinde ok resmi bulunan hırka. ~
kasıt, yeryüzüdür; bazılarına göre de 4.:?.:.ı: Yüzü değişti.~~: Yüzün kendi-
kıyamet sahasıdır. Bu kelimenin asıl
sinden dolayı değiştiği bir hastalık.
anlamı şudur: Üzerine çokça basılan
yerdir; dolayısıyla sanki o bununla
geeelemiş oluyor. Bu, şairin şu sözü- ~/ S-h-v
ne işaret etmektedir:
~: Dalgınlıkla yapılan hata. Bu
- -' L-ıl'-~'1
.\...:uG- ; J""U ! lhl:ı, ~ __ru
~ -~ -H "
da iki kısma ayrılır: Biri, nedeni in-
249- Toprağın uyanık olanı da
sandan kaynaklanma yan hata: Bir de-
uykuda olanı da hareket eder. 655
linin birine küfretmesi gibi. İkincisi ,
L.JI-*""1: Burundaki iki damardır.
nedeni insandan kaynaklanan hata:
Birinin içki içip de sonradan kasdı
~/ S-h-1 olmaksızın bir kötülük yapması gibi.
Birincisi affedilir, ikincisi ise, ceza-
~ kelimesi, ü);..'in/engebel'in
yı gerektirir. Yüce Allah bu ikinc)
zıddıdır. Çoğulu J~ şeklinde gelir:
çeşit hatayı yermiştir: ~_y.t. ~ ~ 0:!~1
~~L:..: Onlar bir sersemlik içinde ne
Zeyd, N evddir, s. 91; İbn Manzur, Lisdnu 'l-
yaptıklarından habersizdirler ( 5} 1
A rab, (ı.sl..) mad.
654 M üellif şu ayeti kastetınektedir: {tA ~~~ Zariyat ı 1); 2;)L.:.. i-f~ U:- ~ tiı~ı:
>j.h~}: Hemen onlar uyanıklık alanındadır Namazlarından gaflet içindedir on-
lar (79/Naziiit 14).
655Haris et-Tiil'ye ait olan bu şiir için bkz.
lar! (107/Ma'un 5).
Zeınahşerl , Esdsu '1-Be/dğa, (~) ınad .
520
~! S-y-b şu ay etin ger~ğini, yerine_ ışetirmeye ç~_-:

lışanlardır: ~ _0fo ya~~~,~ I.J~ ;J!i
~L: Merada serbest bırakılan de- ~ 0~ 01:.ıl ji ~ 0~ y _,19: Yeryüzün-
vedir; ne sudan ne de yemden mene- de hiç dalaşmadı/ar mı ki, kalpleri ol-
dilir. Deve beş kez doğurdu~u .zama? sun da onunla akıllarını çalıştırsznlar,
bu şekilde serbest bırakılır. ~~~W) kulaklarz olsun da onlarla duysunlar
~~): Yılan gizlendiği yerden çıktı. (22/Hac 46).
~L: VeHiyeti, kendisini azat edende
kalan ve malını istediği gibi kullanan
J~ 1 S-v-d
azatlı köledir. Bu tür köle azat etmek-
ten nehyedilmiştir. 656 ~: Bağıştır. .ıi_J..:.: Beyazın zıddı olan renk. Bu
~: Suyun aldığı yerdir. Aslı şundan kökten :;y:.) ve ::ııy:.) formları kullanı
gelmektedir:~~ 4~:~):,: Suyu akıttım, lır: ; _P.. _j ~~.J ;_P.. _j ~ o):·:i ~:;ı: O gün
o da aktı. bazı yüzler ağanr, bazı yüzler ka-
rarır (3/Al-i İmran 106). Yüzlerin
C~ 1 S-v-h ağarması mutlu olmaları, kararmaları
da üzüntülü qlmalarıdır. St.! ayet bu
4..:..\.....ı: Geniş mekan. )jjl i:..ı.....:.. /Evin
... , , ~. J J • '! J :
anlamdadır:Jl. ~'!.~ ~.b.\ ~ l.ı)j

avlusu ' sözü bu anlamdan gelmekte-,. , ,
~ )._j ı.:ı~ .lP..J: Onlardan birt-
dir. Allah buyurur ki: ~~ Jj ı :.ı~: ne kız çocuk müjde/endiğinde büyük
Azap, yurt/arına indiğinde (3 7/Saffat bir öfkeyle yüzü kapkara kesilir (16/
177} .. ç:9L: -!3ir yerde sürekli akan su. Nahl 58).
<Ya~~~ ~ 0~ (L: Falan kişi yeryü: Bazıları ise ayette geçen siyahlık
zOnde - suyun geçtiği
-. gibi geçti. 1~ ve beyazlığı yüz rengine hamlet-
~i~) <Ya~~\~: Yeryüzünde J.ört mişlerdir. Fakat birinci görüş daha
~y dolaşın ~ (91Tevbe 2). ~ ~L $.j uygundur. Çünkü dünyada onlar is-
[t.;..:..J <Ya~~\: Yeryüzünde dolaşan ter siyah, ister beyaz olsunlar ayette
adam. 0~L:J\ (9/Tevbe 112); yani sözü edilen durum başlarına gelir.
oruç tutan erkekler. -?~L (66/Tah- Beyazlık konusundaki şu ayet de buna
rim 5); yani oruç tutan kadınlar. delalet eder: ~ ~G ~:;ı ;_P.. _3: O gün
Bazıları şöyle der: Oruç iki kı bazı yüzler parlar (75/Kıyamet 22).
sımdır: Hükmi oruç: Yiyecek ve Konuyla ilgili diğer bazı ayetler
cinsel ilişkiyi terk etmektir. Hikemi de şöyledir: ~j ~.:#- ~ ~~~_P.._Jj
oruç: Kulak, göz ve dil gibi organları ~ ft: Yüzler de vardır toza toprağa
günahlardan korumaktır. Şu halde ç:9L, bu/anmış. Üstünü karanl~~ kapl~
birinci çeşit orucu değil, ikinci çeşidini mıştır (80/ A9es~ 40-41 ); ~_.;,;u) ~Y~
tutan kişidir. Bazılarına göre de 0~L:J\ ··' •. ,:..··-.·.;..iwtS \i.: ....ı.ıı: ~:ı
~_P.--_.9- - ~ ~- ~ ~
~ ~~ ~ ~ ·onların yüzlerini
656 Buharl, Fardid, Xtl, 40.
521
bir horluk kaplar. Onları Allah 'tan Yusuf 25). Eşini idare etmesinden
'-
kurtaracak hiç kimse yoktur. Sanki ~olayı kpc~ya seyyia: _denmişt_ir: 1_,]1.9.)
yüzleri, karanlık geceden parçala- ~~
";
G~
_, :_t.g G.,.ı·:.c
...)7-"_j
u:i.Jt..:.. t.i;.,bl Gı ~-.
: ._).
ra bürünmüştür (1 O/Yunus 27). Şu Dediler ki: Rabbimiz! biz siidiitımıza

rivayet de bu anlamdadır: "~.).:Jı 01 ve büyük/erimize uyduk da bizi yol-
~ •ı\
ç.~y _)
cil : :..1.:'.::
~ ~
J 1._)C: : ' :. o'
(j_j~: dan saptırdılar (33/Ahzab 67); yani
Mü 'min! er, abdestin izinden dolayı idareci ve yöneticilerimize.
(abdest uzuvları) beyaziparlak ola-
rak haşrolunacaklardır. " 657
.J~ 1 S-y-r
Uzaktan görünen kişi ve gözbebeği .
de .ıl~ kelimesiyle ifade edilir. Bazılan Y.:.,: Yeryüzünde gitmektir. J?,j
şöyle demiştir: ;jı~ l?~~~ j-!~ 'x: Yani .JY..:..J yL.:.: Yeryüzünde yürüyen adam.
benim gözbebeğim onun gözbebeğin ;;.JY..:.: Topluluktur: ~.JY..:. ~.. L;...J: Bir
den ayrılmaz. Yine bu kelimeyle büyük yolcu kafilesi geldi (12/Yi'ısuf 19).
topluluk kastedilir. Öm~ğin Arapların ~ ~: Yürüdüm. u~ ~ ~: Falan kişi
şu sözü [hadis] gibi: ~'.li ~~~ ,;Sjlc : yi gezdirdim . .G;., d~ aynı anlamdadır.
Çoğunluktan ayrılmayın. 658 Çokluk anlamında da, .G~ /Onu çok-
.ıl~\ diye tanımlanan büyük top- ça gezdirdim, formu kullanılır.
luluğu idare eden kişiye de ~Ji /es- Şu ayetler bu kelimenin birincı
seyyid adı verilir; bu cemaate nispet forı1)uyla gelmişlerdir: ~ ı_,~ ~~
edilerek de i"~\~ /topluluğun efen- ~~'li: Hiç yer yüzün_de gezmediler
disi, denebilir ama y~l ~ /elbise- ~i (22/Hac 46); ~~'li ~ ü~ ~:
nin efendisi, '!')1 ~/atın efendisi, De ki: Y_eryijzünde dolaşın (i/En'am
denem ez. ı ı) ; ~
: . \ \,;,~\- - ILJ.. 1
. .J t.,r : ,;. \ ' 0 ra larda
~ s~:
~~ ~ ~ ~~ !Toplumu yönetti,
jt...:., geceleri ve gündüzleri güven içinde
yönelir, denir. Toplumun yönetimini yürüyün (34/Sebe' I 8).
üstlenen kişinin, nefsini arındırması Şu
ayet, kelip1enin ikinci formuy-
gerektiğinden ruhi üstünlüklere sahip la gelmiştir: ~~ jt..:...J: Ailesiyle bir-
olan herkese seyyid denir. likte yola çıktı ('1' A/Kasas 29).
Şu ayetler bu anlamdadır: I~.J Kur'an'da bu kelimenin üçüncü
~~~.J: Seyyid/Efendi ve nefsine kısmı olan .G~ formu gelmemiştir.
hakim (3/ AI-i İmran 39); liı:ı;.:.. ~l.J Şu ayetler de kelimenin dördüncü for-
~~\ -sJ.l: Kapının yanında kadının muyla gelmişlerdir: ~~ Sı~.J: pağ
seyyidine/beyine rastladılar (12/ lar yürü,tülmüş (78/N~be' 20); lj~l ),
_p.ı.:ı YJI ~ ~~: Sizi karada ve de-
657Müslim, (HN: 249); Malik, Muvatta, ı, 28. nizde yürüten O'dur (lONunus 22).
658 Müellifın naklettiği bu söz bir hadistir. Ah-
med, Sünen, IV, 278. Ayrıca bkz. Acluni,
Bazıları;~~~~~ \_9~ ~:De ki:
Ke~fu 'l-Hafd, I, 333. Yeryüzünde yürüyün (27/Neml 69)
522
ayetinin yeryüzünde bedenle dolaş J~ 1 S-v-r

maya teşvik ettiğini söylerken; diğer
bazıları ise ayetin düşünceyi çalıştır .JY:.: Yükselerek sıçramaktır. Bu
maya ve onun gereğini yapmaya teşvik kelime kızgınlık ve şarab
için de kul-
ettiğini söylemektedir. Nitekim Nebi- lanılır. Denir ki: ~~ i.JY:., !Gazab
lerin nitelikleri konusunda şöyle den- sertliği; '-:-lı);Jı i.)~ /Şarab sertliği;
miştir: "Onların bedenleri yeryüzün- ~)
.-
~
~'..?/sana doğru sıçradım; ~.Jjl:...ı
~ .. ~ , ~
de dolaşmakta, fakat kalpleri Melekut 0)1.9 /Falan kişi üzerime sıçradı. 0)1.9
aleminde seyahat etmektedir."659 ,. Falan kişi atılgandır. i_J_,t..:...ıi
.JIY:.,: .
Kimisi de ayeti, kendisiyle seva- '-!'.)ili ' 661 *den gelen JY:.) kelimesi daha
ba ulaşılan ibadet konusunda azimle çok okçular için kullanılır.
gayret göstermeye hamletmiştir. Hz. Bu kelimenin Farsça'dan Arap
Peygamber'in şu hadisi de bu anlama ça'ya geçtiğj söylenmektedir. Do-
yorumlanmıştır: "\fi IJ.AL.:.ı: Sefere layısıyla ~iy,JI ~I.J.:.ı /Kadın bileziği,
çıkın karlı çıkarsınız. " 660 Arapçalaşmış bir ifiidedir. Onun aslı,
~/Yürütme, iki kısma ayrılır: )~~'dir. Her ne nasıl olmuşsa sonuç-

ta Araplar bu kelimeyi kullanmışlar
Birincisi; yürütenin emir, ihtiyar/
ve şu sözcükler de ondan türemiştir:
seçme v.e iradesiyledir: ~~ ı,Ş;ı.ll ).
~.J~ı ~ _)Y:.,: Kızın (kollarına) bilezik
_p.ı j Y.JI ~: Sizi karada ve denizde
taktım. ~i;\; :3 ~.JY:...:. ~.J4-: Bilezik ve
yürüten O 'dur ( 1O/Yunus 22).
halhal takılmış kız. Bu anlamda Allah
İkincisi; zor ve boyun eğdirme ile-
buyurur ki:~~~ ~.Jfııl ~~ 'lJlı:
9c
dir. Dağlara boyun eğdirilmesi gibi: Üzerine altından bilezikler atılmalı
.:ı~ ~\ \~)3: Dağlar yürütüldüğü d~ğil miydı! (43/Zuhruf53); ~t..:.ı\ ı_,kj
zaman (Sl/Tekvir 3); ~~ .;ı~j: ~ ~: Gümüş bilezikler takınmışlar
Dağlar yürütülmüş (78/Nebe' 20). dır (7 6/İnsan 21 ).
ö~: İster doğuştan, ister sonra-
ö.J_f-i kelim5sininaltın için ku11a-
dan elde edilmiş olsun, insan ve onun nılmasının_ ve ~i fiiliyle tahsis edilme-
dışındakilerin üzerinde oldukları hale
sinin; J~t..:...ı!'nın gümüş için kullanılma
denir. Bu anlamda şöyle denir: Falan sının ve l_,.b. fiiliyle tahsis edilmesinin
kişinin iyi bir sireti vardır; kötü bir
~ , o ~ ' J ne gibi bir faydasının/inceliğinin oldu-
sireti vardır. ~_,':11 4-i~ lA~: Biz ğu başka bir araştırmanın konusudur.
onu (Musa 'nın yılana dönüşen asa-
ö.J~: Yüksek makamdır. Şair
sını) yine ilk siretine döndüreceğiz
şöyle der:
(20/Taha 21 ); yani onu daha önceki
odun haline döndüreceğiz.
661 • öj-?t:..'i\, Basra'ya yerleşen Acemierden bir
topluluktur. ö.J_,L..i'nin tekili )_,..i gelir; süvari
659Bu sözün kaynağı bulunamamıştır. anlamındadır. Bkz. İbn Manzı1r, Lisanu 'l-
660Ahıned, Miisned, II, 380. Arab, (.JY") maddesi -(Mütercimler).
523
<ill.;.
..
JS lSY-;. ;- ' ~U:.c\ .tiıl : j Y-~ ~i\
.J.,jJJ' U 1 ~'.Gb~ /Onu birbirine karzş
-.;.ı~~ ~_J~ -250 tırdım, denir. Kamçı ya .b~ denmesi,
250- Görmüyor musun Allah destelerinin birbirine geçmesinden
sana öyle bir makam vermiş ki; dolayıdır.
Görürsün her kralı, onun altında Şuayette dünyada savt/kamçıyla

bocalamakta olduğunu. 662 meydana gelen azaba benzetilerek
şöyle _buyrulmaktadır: ~j ~ ~
: .h~\ .J~: Şehri kuşatan duvar.
"':\~ .b_;.:.: Bu yüzden Rabbfn, üzer-
~I.Jill ô.J~denmesi de surun şehri ku-
lerine azap kamçıstnı yağdırzverdi
şattığı gibi Kur'an'ın sureler tarafın
(89/Fecr 13)
dan kuşatıldığından veya surenin Ay
mertebeleri gibi bir meıtebe olmasın . Kimisine göre de bu ayet; ~ YJ
dan dolayıdır. ;;.)):.. şekl_i~de okuyan- \j~ j: Yalnız kaynar su ve irin (içer~
Iara göre bu kelime, 2.JL:..I /ondan bir ler) (78/Nebe' 25) ayetiyle işaret
kalıntı btraktım, sözünden gelmekte- edilen kendileri (cehennemliler) için
dir. Buna göre sanki sure, Kur'an bü- birbirine karıştırılan azap çeşitlerine
tününden tek başına bir bölümdür. dikkat çekmektedir.
. -.
lilııji ~.)~: Bu indirdiğimiz bir
suredir (24/Nfır 1); yani hüküm ve ~~/S-v-a
hi~.metlerden bir bölümdür. ~ 2.JL:.\
ç:~l: Kadehte bir sü 'r, yani bir baki- 4..CL.:..: Zaman dilimlerinden biri-
ye/kalıntı bıraktım. Şair şöyle der: dir. Kıyamet'ten de Saat diye söze-
dilir: ~t..:..l\ ~fo\: ~aat yaklaş!ı (Ş4/
./~~~J~~~~ -251 Kamer 1); lit..:..Y, 2}~1 ~ı...:.Ji uc~)~:
251- O ne cimridir, ne de tabakta Sana o Saat'in ne zaman geleceğini
bir şey bırakır. 663 soruyorlar (7/A'raf 187); ~ ;~:,
•
Şiirde geçen ~~ sözü, ;; j~ 1 ~t..:..ll: Saat'in bilgisi O 'nun yanzn-
kızgınlık kökünden l~ şeklinde de dadır (43/Zuhruf 85).
rivayet edilmiştir. Saate benzetilerek kıyamete bu
ismin verilmesi, ondaki hesabın/
.6~ 1 S-v-t yargılamanın hızlı olmasından dola-
yıdır. ,Nitekim Allah buyurur ki: ).:,
.b~ !Kamçı: Kendisiyle vurulan ~wl t~l: O, en hızlı hesap gören-
örülmüş deri . ..b~ kelimesinin asıl an- dir (6/En'am 62). Veyakıyametebu
laım, bir şeyi birbirine karıştırmaktır. ismin verilmesi Yüce Allah'ın ona
şöyle iş~ret .etm~şin~en dolayıd!r:
662Nabiğa'ya ait olan bu şiir için bkz. Diwin'ı, s. li~ _:,i 4).::,Ç ':ıl) lfo. ~ ~3-i ~-~~\S;:
ıs. Onlar onu gördükleri zaman sanki
663 Ahtal'a ait olan bu şiir için bkz. Diwin'ı, s.
(dünyada) bir akşam veya onun kuş-
141; İbn Manzfır, Lisdnu 'l-A rab, (J,....) mad.
524
luk vaktinden fazla kalmamış giqi fat eden sahabe olduğu söylenmiştir.
olurlar. (791J'Jazi4t ~6); 0.Jii (>~ ~LS Küçük saat (1.5~\ ~t...:Ji): Bu,
ı::: ~t..:.. ;/\ 1 _•:-.r. :1: .k.
-}'<!.r' lY.' : ~ 1 U3 ~ . n ar,
\...;,·o l
J
insanın ölümüdür. Her insanın kıya
tehdit edildikleri azabz gördükleri meti, onun ölümüdür. Ş_u ay~t buna
gün, sanki gündüzün sadece bir saati işaret etmektedir ~~ı;~ 0:!~1 ~ ~
kadar yaşamış gibi ob;rlar (46/Ah- G:;·Y-'""' G.. 1Y-~li~. ~ı..:.Ji ~.
o- ''\t.;. ıSı : . .Jıı
·~-
k f35)·:
a .:'.ll
J
, UJA~ ~
J ~., ~ı..:.J\
f"Y-l f"~3
J :.:. _ , __
Ji. •'·ı ·,o j : ~ o' • ~
~._) _)_) (.) - .. ~ _) ...
ı.i/:
_)9
\. .;, ı.s-
i..:
~t..:.. ;J;. IAJ \. .;,: Saat gerçekleştiği ~ -!~: Allah 'ın huzuruna varmayı
zaman, suçlular, (dünyada) ancak yalanlayan/ar, gerçekten hüsrana
bir saat kaldık/arına and içerler (30/ uğramıştır. Sonunda o Saat ansızın
Rum 55). Ayette geçen ilk saat, kı kendilerine gelip çatınca, günah yük-
yamet, ikincisi ise kısa zaman dilimi lerini Sirtlarında taşıyarak, "Orada-
anlamındadır. ki hayatımızı boşa harcamamızdan
Kıyamet anlamında olan saatierin ötürü vay halimize," diyecekler (61
üç kısma ayrıldığı söylenmektedir: En'am 31).
} o } ~
Büyük saat (ı.S.Y.SJI 4..ı:.t...:JI): İnsan- Bilinmektedir ki, insan ölürken

ların hesap vermek için dirilmeleri- bu h~tsr_eti ,çe~er; _zira f.~lah buy~r1.;1r
dir. Buna Hz. Peygambe,r'in şu ha- k··ı. 1~<lıi IS··
· "G U:i J:ıs· lY.' '· • ı..:... ı ... :ı-
: 1:ı:::Gg -.J-.J - _p.ı 3
disi işaret etmektedir: " ~ı..:.J\ ~ ):-, ~ . .. J9:.
i....l.J J;..l. . iı c.r.:.:~~ı~'-'~
(S',
- J_#.
.Y . _)
:..: ~'-·.lı
_,.....
~_)~\ ~ ~J ~·:..:.~~1\j ~\ ~ ~ ~~\ ~-Jjj ~~~Biriniz kendi-
~~~lj: Ahlaksızlık ve fuhşiyat ortaya sine ölüm gelip de: "Rabbim beni
çıkmadıkça; dirhem ve dinara tapıl yakın bir süreye kadar erteleseydin
madıkça kıyamet kopmaz." 664 de sadaka verip iyilerden olsaydım!"
Hz. Peygamber (kıyamet aHimeti demeden önce, size verdiğimiz rzzzk-
olarak) başka birtakım şeyler de söy- tan infak edin (63 /Münafıkun } QLŞ,l!
ledi ki, ne onun zamanında ne de on- ayet d~ ayn) ,anlamda~ır: _0) ~~j~ l}9
dan sonra meydana gelmiş değildir. 0_j.~.uıı ;j;.l ~ı..:.Jı ~~ .Ji -:Jıı yi~ ;s.Gl:
~ o } -
De ki: "Söyleyin bakaltm, eğer size
Orta saat (~_)11 4..ı:.t...:JI): Aynı asır
Allah 'ın aza bı gelir yahut o Saat ge-
insanlarının ölmeleridir. Şu rivayet
lip çatarsa Allah ian başkasına mı
örneği gibi: Hz. Peygamber, Abdul-
yalvanrsınzz? (6/En'am 40).
lah b. Enes'i görmesi üzerine şöyle
l;ıuyurmuştur: "~ f')illı ıi.i. ~ ~ 0J Rivayete göre, şiddetli bir rüzgar
~ı..:.J\ (>):-, ~,.:ı.~: Eğer bu çocuğu~ estiğinde Hz. Peygamber 'in rengi
ömrü uzarsa, ktyamet kopmad1kça değişir ve şöyle derdi: "ii.ı..:.Jı ~~:

ölmez. " 665 Abdullah b. Enes'in son ve- Saat'in kopmasından korktum." 666
Hz. Peygamber şöyle de buyurmak-
664Ahmed, Müsned, II, 162.
665 Bkz. Ahmed, Müsned, 111, 270; Müsiim, (HN :
2269). 666Ahmed, Miisned, VI, 66.
525
~ ,; ~ ~ ,: ~ .. ~ ;
'
tadır: '\):.lj ~l ~~ ~j .).)b ~~ \..:. geçmeden doğan çocuğa- t~ 0~
~ıj ~ ~t..:..ll ~~: Göz kap~ğımı her ~i (falan kişi, fazla zaman geçme-
açıp kapattığımda Saat'in koptuğu den kardeşinin ardından dünyaya
667
nu zannederim. " Hz. Peygamber geldi), denir.
"saatin kopması"yla kendi ölümünü
kastetmektedir.
u-'""" 1 S-v-f
~ jL..:...:. .GL.I.i.
/Onunla saat hesa-
bıyla muamele yaptım, sözü, 4...,;,jl.i..:. 1 w Y:.: Muzari fıilleri,
hal anlamın
yıl hesabıyla ve <>~,G.:. lay hesabıyla, dan çıkarıp istikbal~ tahsis eden bir
formları gibidir. ~~ ~ tY:. ~ G~~ harftir: :).j ~ yii·.,i ..:i.J..:..: Sizin için
t1Y.3; yani, gece sükCınete erdikten Rabbimden bağışlanma dileyeceğim
sonra bize geldi. (12/Yüsuf 98) . .j;J;j .j.;.:J: Yakında
Saat kelimesi, ihmal anlamında bileceksiniz (6/En'am 135) ayeti,
da d\_işünülmüştür. Şöyle denir: ~~ sözü edilen kişilerin talep ettiklerinin
~i ~';ll: Develeri başıboş bıraktım, -şu anda gerçekleşmiş değilse deka-
başı boŞ- bırakıyorum. &L..:.ı &G ): O çınılmaz olarak sonradan gerçekleşe
kayıptır/başıboş bırakılmıştır. ceğine işaret etmektedir.
tiY.: Bir put ismidir: 0_~ ~ ı)ıi:, wY:,. edatı, uzatma ve ge~i~tinne
:. ·-- ;.Y':!:-'r.J liı-_,.....' ~ .J- ı~.J- U.J
(.jY':!.J '--l
: · ~ ~ .J- ~< :::ıı ~
<l:~lamına gelir. Bu edattan; Ji1i ..jy:_
l~j: Dediler ki; Tanrzlarznızı terket- \:OS /Şunu ileride yapacağım, vaadin-
meyin Vedd'i, Suva'ı, Yeğıls 'u, Ye 'ılk'u de bulunanın sözü nokta-inazarından
ve Nesr 'i b~rakmayın! (71/NCıh 23). ~~/at/atma kelimesi !üretilmiştir.
wY:,.: Toprak ve sidiği koklamak

anlamına da gelir. Bu anlamdan, yol
tL--ı 1 S-v-ğ
rehberinin toprağını kokladığı öjl..i...o 'ye/
J.;jı ~ ~ı_Aıı tL.:..: Su boğazdan ra- çöle, .ijL..::....;, denir. Şair şöyle der:
J. , , ~ , .. , ' - -
hat geçti. 1~.\.i.t....:.ıi: Falan şeyi ona kolay- JJ.bll J)l:..i uı.l.:..ı J.;l:;.ıı ı :o ı
- - -
_"' o"'
ı aş t ırdı. Alı ah buyurur k ı. : ~-? : ~_Li.ii..:.. _ : 252- Rehber, yolların kokularını
i çenlere (içimi) kolay süt (içiriyoruz) kokladığında. 668
( 16/N ah! 66)·, ~ - - - jl.S.J.. ~ .J- .\l.'..)?-J:l.
- >. o
wiY.: Devenin ölüme yaklaştığı
suyu yutmaya çalış ır, fakat boğazından
hastalıktır.
Ona bu ismin verilmesi ;
geçiremez ( 14/İbrahim 17).
ya, devenin ölümü koklamasından
Bu anlamdan istiare yoluyla; veya ölümün deveyi koklamasından
~\..:. ~ Y:. /Ona kolay bir şekilde mal ya da daha sonra devenin kendisiyle
verdim, denir. Yine teşb ih yoluyla- öleceğİ şey olduğundan dolayıdır.
bir önceki doğumd an faz la zaman
668 Reube'ye ait olan ş iir için bkz. İbn M anzCı r,
667Bu riviiyetin kay n ağ ı b u lun amam ı ştı r. Listinu 'l-A rab, (w _,..) mad.
526
Jl.ıı 1 S-v-k açtı/~ava,ş -~ızzştı. Bazılarına göre; ~:i!

~)'i JY:.,: Develeri toplamak ve ~L:. uC ~: O gün baldırlar açılır
kovmaktır. Bu anlamdan ::;t...:..:ı~ ~ 1 (68/Kalem 42) ayeti bir şiddete işa
o_nu sevkettim, o da sevkedildi, denir. rettir. O da şudur: Devenin karnında
~.: G~dülen hayvanlardır. ~~ ~~~~:. yavrusu ölür de müzzemmir669 * elini
~I_).;JI ı)): Kadına mehir sevkettiıni
onun karnma sokar ve yavrunun ba-
cağından tutup ölü olarak onu dışarı
verdim. Böyle denilmesi, Arapların
çıkarır. İşte baldırın açılması budur;
mehir olarak deve vermelerinden do-
layıdır.
fakat daha sonra bu söz her türlü kor-
·~~ı·· - ·-~- lı . kunç olay için kullanılır olmuştur.
'-' ~J:! . .J(.S'. :lşteogün,sevk
Ra_~~in_edir (75/Kıya~et 30) ayeti, :).:, Bazılarına göre; ~~ Jc
ı..S.Ji.:.~:
~\~_)ı)): Ve sonunda senin Rab-
Gövdesinin üstüne dikildi (48/Fetih 29)
bine varılacaktır (53/Necm 42) ayeti ayetindeki JY:. ke!imesi, JL:..'I1m çoğu
gibidir. 'i.ı~ ,~:,_:, ~L:. ~ ~ JS ..
~ 4..): ludur; tıpkı y.J.L:\.:!':1 ve .J.JS-ô_)\.9 gibi. Şu
Her can, yanında bir sdik ve şdhidle ay_et_ de bunun gibidir: ~~:;~k.~
gelir (50/Kaf 21 ). Yani bir melek onu ~'Wl:- 'ii.J: Bacaklarını ~e b~yunlarznı
sevkeder, diğer biri de onun aleyhine si!mey~ başladı (38/Sad 33). ,Jy:.,l ~_)
~\.9_:,.:., ;;i_;.ı_:ı: Sacakları belirgin, yani
ve lehine tanıklık eder.
hacakları büyük olan erkek ve kadın.
B_az.ıl,~rın~ göre _ise _ şu ayet gi9i-
JY:.: Malın satış ,i9,in getirildiği yere
dir: l.JJ~ ~ _j ._:;,ı_}.JI ı)) 0~~ ~lS:
den i~:(,$·~:.~~~_:,~~~ JS~ ~_,.:,yi ı1i. J_.;, ı)~_:,
Sanki gözleri göre göre-ölüme sürü-
~~~'il ~: Şöyle dediler: "Bu n~ biçim
lüyorlarmış gibi (8/Enfal 6) .. );\ı_:,
peygamber ki, yemek yer; sokaklardal
~t..:.J~ jt..:.Jı: Bacak hacağa dolaşzr
pazarlarda gezer?" (25/Furkan 7).
(75/Kıyamet 29). Bazılarına göre bu
J:!f" /Püre, çiğnemeksizin boğazdan
ayette, ruh çıkarken; bazılarına göre
geçtiği için bu ismi almıştır.
de kefen ile sarıldıklarında hacakla-
rın birbirlerine dolanmaları kastedil-
nıektedir. J~ 1 S-v-I
Bazıları da bu sözden kastın, in-
J~: Nefsin çok _(azla arzpladığı
sanın ölüp de bacaklarının kendisini
hacet/istek: ~~ y cl!~~) ~ J~:
taşıdıktan sonra artık onu taşımanıa
Allah: "Ey Musa! istedigin sana
ları olduğunu söyler. Diğer bazı ları na
verildi " dedi (20/Taha 36). Hz.
göre ise Yüce Allah bununla belanın Musa'nın isteği şuydu:~ tJ.ı y_) J~
bela ile sarılınasını kastetıniştir. Tıp
kı şu ayet gibi: JL:. ;_;. ,' ;, -':,5:) ~:i!: o
gün baldırlar aç;lzr (68/Kalem 42). 669' Yavrunun cinsiyetini öğre nmek için e lini
devenin hayas ına koyan kişiye denir. Bkz.
Bu ayet şu .deyimden gelmektedir:
İbn ManzCır, Lisdnu '1-Arab, (y:ı) maddesi
~L:.. d- ~..?JI ': '~ ~:.<. 1Savaş, baldırını -(Mütercimler).
527
c.?/:ı..:..::.: Musa: Rabbim! dedi, göğsü köP,ii~ yiikl~ndi (13/Ra' d 17); GL_)~
me genişlik ver (20/Taha 25). Jı~: ~_;ll ~ ~: Biz de üzerlerine Arim
Nefsin, hırslı olduğu şeyi süsle~esi selini salıverdik (34/Sebe' 16). u~:
ve çirkin arzula~ını güzel tasvir et- Kabzanın içine giren uzun demir kıs
mesidir: IY,i ~~ ~ .:.J:,..:. ~:Aslında mına denir.
· nejisleriniz size (kötü) bir işi güzel
g~sterdi (12/Yusuf 18); JJ..:. 0' 6:1.\11 J~ 1 S-v-1
~: Şeytan, onların kötülüklerini gü-
zel göstermiş ( 4 7/Muhammed 25). Jl)..:.: Bilgiyi veya bilgiye sevke-
Şair şöyle der: deni, malı veya mala sevkedeni iste-
~ıj - JY".J
' - ~~ .:Jt..:.. -'1' o ı
- <\lll ..
mektir. Bilgi istemenin cevabı dille
verilir; el de onun yerine yazı veya
253- Hüzey l, Resuluilah 'tan çir-
işareti e cevap verir. M alı istemen in
kin bir şey istedi. 670
cevabı ise elle verilir; dil de onun ye-
Şiirdeki JL, Jl.../sordulistedi an-
rine söz verir veya red eder.
lamındadır; birçok edibin dediği gibi,
Dense ki; soru sormanın bilgi
akmak anl<~;ınında değildir. J).:ı'uq
edinmek için olduğunu söylemek
anlamı, ~i'e yakındır. Ancak ~~
doğru olur mu? Zira şu ayette ol-
insanın tasadamış olduğu istekler
.
J_,:., ise arzulanan şeyler için k,ulla-
' duğu gibi, Yüce Allah'ın kullarına
so~u s~rduğu bilinen bir husustur:
nılır. Buna göre sanki J).:ı, ~i'den i.Y'Lill...::..J§ ~ii _(":!Y,IY.
--' - : '1 ~
- G.. .:Jı1 Jıi .:ı,_,
:ı-
• -
sonra meydana gelmektedir.
~~ ~_,j ~ ~1 ~i.J ~_,~1: Allah: "Ey
Meryem oğlu İsa, insanlara, beni ve
Jt...ıı 1 S-y-1 annemi Allah 'ı bırakarak iki ilah edi-
nin, diye sen mi söyledin?" dediğin
_; ,~~~ı JL:.ı: Bir şey aktı-akıyo_r. de (5/Maide 116).
\..il, ~1: Onu ben akıttı m. 0;- .;j Lil.:.i.J
Buna şöyle cevap verilir: Bu soru
~1: Bakır membaını ona akıttık
Yüce Allah'ı bilgilendirmek için de-
(Ş4/Sebe' I 2); yani onun için erittik.
ğil , halkı bilgilendirmek ve onları
:UL.:..)'in as ıl anlamı, eritildil<ten sonra
kınamak içindir. Zira Yüce Allah, her
bakırın dönüştüğü bir durumdur. ~
türlü gaybi en iyi bilendir. Dolayısıy
aslında mastardır; daha sonra bu-
la o, bilgi edinmek için sorulan bir
lunduğun yerde yağınur yağmadığı
soru olmaktan çıkmaz.
halde sana gelen suya isim olmuştur.
Bilgi talep etmek, kimi zaman
Allah buyurur ki: l~j J;.:.Jı ~ıj
öğrenmek, kimi zaman kınamak için
~1.): Sel de suyun yüzüne çıkan bir
yapılır; kimi zaman da soru sorana
bilgi vermek için değil, soru soru-
670Hassiin b. Sabit' e a it ait olan bu şiir için bkz.
lanı bilgilendirmek ve onu uyarmak
Diw:inu Hassan b. Sabit, s. 34.
528
için soru yöneltilir. Bu ise açık bir Siiili!Dilel'}ciyi azqrlama _(93/Duha

husustur. Şu ayetteki sud! kınama ı O)·, ~-' y;._.Jı 3- Jjt..:..ll
__ _ ~ ~- WY''i ~-'·
-- - ~ ._ · Ma 1-
anlamındadır: ~~ ·ly ·', ij_,_)yjı I~).J: Diri larında siiilldilenci ve yoksul için
diri gömülen kıza sorulduğunda (81/ hak vardır (5 1/Zariyat 19).
Tekvir, 8).
Kimi zaman da soru, sorulanı ra~ 1 S-v-m
tanıtmaya yönelik olur. Eğer Jı:,..:.,
tanıtmak içinse ikinci mef'ılle; kimi ~y:.,kelimesinin asıl anlamı, bir
zaman kendi başına, kimi zaman da şeyi talep etı:ıek için gitmektir. Buna
harf-i cer ile mutea9dl olur: Şöyle göre o, y\.A.j lgitmek ve ~~! /talep
dersin: l~_j \~ 0C .GlL:.. ,1~ .G3L:..: Ona etmek'ten oluşan bir. anlam~ gel~n bir
şunu sord~ım. Bu fiil, daha çok (0C) lafızdır. Bu kelime; ~ı....:..~ .. .. ~ı....:..
.. .. J.i';ll
ile muteaddi olur: c_,.Jıı ~ ~)L:.ı;ıj /Develer gitti, gitmektedirler, sözün-
Sana rühu soruyo~iar ( 17 /İsra 85); de gitmek anlamında; 1~ ~ /Şunu
~jı c.?~ uc ~)l:.ı;ıj: Sana Zu 'l- talep ettim, sözünde ise talep etmek
Karneyn; 'den sor_uyorlar ( 18/Kehf anlamında kullanılmıştır. Allah buyu-
83 ); ~\1'ji ~ ~)l:.ı;ı: Sana ganim~t rur ki: ~~~ı ç_ Y., ~_,.;ı~: Onlar s izi
lerden sorı!yorlar (8/Enfal 1); ljj_J işkencenin en kötüsüne sürüyorlar
Jr:-
.. <.Ş~~
. dJL:..: Kullarım sana"' bend~n
.... ( 14/İbrahim 6). Bu anlamdan şöyle
sorarl~rsa (2/Bakara ı 86); ~t..::.. JL:.. denir: ~ı ~~ ~: Falan kişi kötü
~l_j yi~: Sorgulayan birisi, gerçek- bir şeye sevkedildi; ~ı~~~: O,
leşe;ek ~zabı sordu (70/Mearic 1). kötü bir şeye sevkedilmektedir.
Eğersud!, bir mal edinmek için- Alış-verişteki ~Y:.,de bu anlamdan
se kendi başına veya (~) e_datıyla gelme,kt~dir. Bu anlamda şöyle denir:
muteaddi olur: t.:.ıi;, 0kı~L:.. ıSı:.ı ~y:.l~ ~~~i~~: Malın sahibi, ma-
y~ ~lj_j ~ 0kı)L:..~: Peygamber 'tn lını ;atış~ arzetll}ed_e daha ,fazl? h~ sa-
hibidir. ~~_j~l_j~ y,.JI~~';/1~:
eşlerinden bir şey istediğinizde, on-
Develeri merada otlattım. B).! (!nla\nda
lardan perde arka_sından is_teyin (33/
Allah buyurur ki: ~wı ~ J)ll?;uı ).
Ahzab 53); L. ı_,lı .· ·Ji.J ~~ L. ı)L:.ııj
~~~~_jy\j.~~~L.·:Sizin
ı_,ilil: (Kdfirlere gitmeyi yeğleyen için gökten su indiren O 'dur. İçecek su
kadınlar için) harcadıklarznızı onlar- ondandır; hayvanlarımza yedirdiğiniz
dan geri isteyin; onlar da (size gelen ağaçibitki da ondan oluşmaktadır (I 6/
mü 'min kadınlar için) harcadzklarını N ahi 10). ~~ ve ~~, alarnet anla-
geri istesinle1: (60/Mümtehine I O); mındadır. Şair şöyle der:
" .. o .. "' '·"
~ ~ .ull \.jlt..::..IJ: Allah 'tan, O 'nun ·. -_-,;, 1.: t_ ~~'ı ~~ .;j-" o i

~ c_s-»- ~ .- , .. ,
lütfünü isteyin (4/Nisa 32).
254- Onun öyle bir aliimeti
Eğer
fakir, bir şey dileniyorsa ~1...:.. var ki, gözün onufarketmesi zor
diye adlandırılır: ~ ~ ~t..:..ıı t..:.i_j:
529
değildir. 671 255- Hayatın zorluklarından
Yüce Allah da şöyle buyurmak- bıktım; kim yaşarsa,
tadır: ~~~)i~~_,.:?..~~ ri~: Seksen yıl; kaçınılmaz olarak

Yüzlerinde secde izinden nişanları bıkar. 675
vardır (48/Fetih 29) .
.G.:,~ ~: Yani ona işaret koydum. ~/ S-y-n

Yüce Allah melekler hakkında şöy }
le der: ~~ (3 /Al-i İmran 125); 672 ~$ _)_,b /Sina, Dağı: Bilinen

yani, nişanlt melekler. ~~; 67 3 bir dağdır: ~~ t·:.,
-!_,b ~ (fo: Tur-i
[vav 'ın kesriyle] yani kendilerine Sina 'dan çıkar (23/Mü'minfın 20).
veya atiarına nişan koyanlar, ya da Ayetteki ~~ kelimesi fetha ve kesre
atiarını yollayanlar. ile okunmuştur. 676
Hz. Peygamber'in şöyle dedi- Fetha ile okunan ç.~ kelimesindeki
ği rivayet edilmektedir: <.ı~ ı..,.:ı~ elifsadece te'nis için olur. ÇünküArap-
~~ ~ ~)Wl: Üzerinize. alamet ların sözlerinde JLili
ve Jl)j gibi J)l;j
koyun, çünkü melekler de üzerlerine vezninde gelen bütün kelimler muda-
alametler koymuş/ardır. " 674 aftır. S~n'in kesriyle olan ç.~'deki elif
ise, ç.~ ve ç.~_p.. kelimelerindeki elif
benzeri olabildiği gibi, cl.).)..;. kelime~i
~L..ı 1 S-e-m
ne ilhak/katmak için de olabilir. -!_,bj
4..,;,L: İster fiil , ister infıal olsun bir 6J!J·;·: Sina Dağına andolsun (95/Tin
şeyin çok fazla kalmasın<Jan dolayı 2) şeklinde de okunmuştur.~: Alfabe
bıkkınlık duymaktır: 6..,.:ıt.:.y ~ (Jıj: harflerindendir.
Onlar hiç usanmazlar .(41/Fussilet
38); ~1 :t.CJ ~ 0~~i ~L:.y ~:İnsan 1~/ S-v-y
hayır isternekten usanmaz (41/Fussi-
let 49). Şair de şöyle der: oljL..:...:,: Metre, tartı ve ölçekle yapı
Q ~ Q .. , ...
,. . . . . ;;Lı..::.JI UJ.l\.S:i
~U"'.J.- ... .
J
~- '1' o o lan,geçerli denkliktir. ~~~ -?t...:..:, y; 1~
(' L:..J. ~d. ~ ~ , · : ·w
~~
y _:,:;11: Bu elbise, şu elbiseye denktir;
~ _)~\ ~~ -?t....:...:, {.A _)~1 1~: Bu dirhem şu
dirheme denktir, denir. Kimi zaman
671 Üseyd b. Anka'ya ait olan bu şiir için bkz. İbn bu kelimeyle, keyfiyetinitelik ifade
Manzur, Lisanu 'l-Arab, (t>"') mad.; lsfahanl, edilir: ~ly:JI ~~ -!t....:...:, Jiy:.ll 1~: Bu top-
Eğanf, XVII, I I 7.
672Nafı', Ebu Ca'fer, İbn Amir Hazma, Kissilı ve

HalefVav ' ı fetha ile okumuşlardır. 675 Bu, Züheyr Ebu Sülma'ya ait bir bey ittir.
673 İbn Keslr, Ebu Amr, Asım ve Ya'kub Vav' ı Bkz. Divanu Züheyr, s. 86.
esre ile ok url ar. Bkz. Dimyatl, İthdf, s. 179. 676Nafı', İbn Kesi'r, Ebu Anır ve Ebu Ca'fer
674 Bu hadisi, İbn Ebi Şey be ve İbn Ceri'r tah ri c "si'n" harfini esre ile, diğerleri ise fetha ile
etmişlerdir. okunıuşlardır. Dinıyatl, İthaj; s. 318.
530
!ufuk şu topluluğa denktir. Aslında yani onların tümü, Allah'ın onları

söz konusu olan denklik, siyahlığın düzeltmesiyle O'nun isteğine göre
zatı itibarıyla değil , onun mekanı iti- istikamet bulmuştur/yerli yerinde
barıyladır. Ayrıca bu kelime, geldiği olmuştur. Şu ayet de bu a~lam~adı~:
denklik anlamından dolayı adalet an- -?I.JL...:.. ~ ~I_J.:..! "L..:.J\ ._.1) (S~I ~:
lamında da kullanılır. Şair şöyle der: Sonra planını göklere uygulayıp
G_j~ i.l~l ~ )\j ~~_"\'o'"\ onları yedi gök şeklinde düzenleyen
O 'dur (2/Bakara 29).
256- Reddettik, biz düşmanları
mıza adil davranmayız. 677 Diğer bazıları ise ayeti şöyle yo-
rumlamaktadır: Allah' a göre her şey
LSfo!: İki anlamda kullanılır:
eşittir. Hiçbir şey başka bir şeyden
Bir: İki ve daha fazla fail alır:
Allah'a daha yakın değildir. Zira
1~ ~ _,y.c _j ~j LS fo!: Şu konuda Ze)'d
Allah, bir mekanda olup da diğer bir
ve Amr eşit oldular.~~ ~ 6J_J1.·,J ':/:
mekanda olmayan cisimler gibi de-
Bunlar, Allah katında eşit olmazlar ğildir.
(9/Tevbe 19).
Bu fıil (Jl) edatıyla muteaddi ol-
İki : Bir şeyin kendi zatındaki di:
duğu zaman, -ya bizzat veya tedbir/
kilmesi/doğrulması için kullanılır: _,j
planlama yoluyla mef'fıle ulaşma
(S_Ji.:..~ ~.Yı: Üstün akıl sahil}i (melek)~ anlamına gelir. Şu ayet i~inci - şıkl:ı
dqğrujdu_ (53./Necm 6); ~~~fo\ lj~ alakalıdır: 0\i.j ~.J "L..:.Jı ._.1) ($~\ ~:
.illi\\ ~ ~ t.Y> .J: Sen ve yanında bu-
Sonra duman (gaz) halinde bulunan
lunanlar gemiye yerleştiğin_iz zar;ıa_n göğe şekil verdi (41/Fussilet 11). Bir
(23/Mü 'minfın 28); ~~~ ~ l-.9~: şeyin tesviyesi, o şeyi, ya yükseklikte
Onların sırtiarına binip-doğrulman~z
veya alçaklıkta düzeltmektir.
için (43/Zuhruf 13); ~_,.:.. Jc (SJi.:..tj:
~~~ .~ı~\; ':?~i: O Allah ki seni
Gövdesi üzerine dikilmiş (48/Fetih
yarattı, seni düzgün kıldı (82/İnfıtar
29). ~L.C Jc 0~ LSfo!: Falan kişi
7); yani senin yaratılışını, hikm~~in
ücretinin başına dikildi.
gerektiği ölçüde yaptı. tAI,j..:. l.A.J ~.J:
u~ _}.:.\ LSfo!: Falan kişinin işi Nefse ve onu biçimlendirene and ol-
düzeİdi . Bu fıil (Jc,) ile muteaddi sun (91/Şems 7) ayeti, Yüce Allah'ın
olduğu zama~ is_tila anlamına ge-
nefse destek yaptığı güçlere işarettir.
lir: (Sji.:..l J;..)i.ll ~ ~yi: Rahman, Bundan dolayı eylem nefse nispet
Arş 'a isti~ii etmiştir/hükümranlığı edildi. Bundan başka bir yerde zikre-
altına almıştır (20/Taha 5). Bazıla dildi ki; fıil, faile nispet edilebildiği
rına göre ayetin manası şudur: Gök
gibi, alete ve fıilin muhtaç olduğu
ve yerdekiler Allah'a istiva etmiştir; diğer şeylere de nispet edilebilir.
Örneğin tJ;.ıj ~ lkeskif!_kılıç, gibi.
677 Antere' ye ait olan bu ş iir için bkz. Divanu Bu yorum "tAI,j..:. \.A_j ~.J: Nefseve
Antere, s. 52 ; ibn Cinnl, Muhassas. XII, 160. ' .
531
onu biçimlendirene and olsun", yani Onun avucunu devenin topuğu gibi
Allah'a and olsun, 678 şeklindeki yo- parmaksız yapmaya gücümüz yeter.
rumdan daha uygundur. Çünkü (l..) Diğer bazılarına göre ise ayetin
Yüce Allah için kullanılamaz, zira bu manası şöyledir: Onun bütün parmak-
kelime, cins anlamı için konulmuştur. larını aynı ölçüde yaparız ki onlarla
Ayrıca onun Allah için kullanıldığına faydalanmasın. Nitekim parmakların
dair sahih bir rivayet de yoktur. uzunluk ve biçimlerinin farklı olma-
. - ; ::\.: ~\ i; \ri ~ - - 1 '-. sındaki hikmet açıktır; çünkü bir şeyi
c.S~ cı=" '-?. - ı..s- ..) {'"'"" ~·
o
Yüce Rabbinin ismini eksikliklerden tutmada parmakların birbirleriyle

uzak tut. O ki yarattı, düzene koy- yardımlaşmaları için onların birbirle-
du (87/A'la 1-2) ayetinde ise fiil rinden farklı olmaları gerekir.
Yüce Allah'a nispet edilmiştir. Şu I.Aı~ ~~ ~j ,;~:ıle ~i:.~: Rab-
ayetlerde de aynı durum söz konusu- leri de, günahlarıyüzünden azô.bı
dur: r..r 3 _) ~ ~ ';. ,.;. ;;:, ~.J.:.. ıS~: Ona başlarına geçirip, orayı dümdüz
bir biçim verdiğimde ve ona ruhuny- etti (91 / Şems 14); yani onların
dan ijfordüğümde ( 15/Hicr 29); ~ j memleketlerini yerle bjr ~tti. Tıpkı
lA ı_J.:J ~: Göğün tavanını yükseltti şu ayet gibi: ~_.,_? ~ ~-:li. ~:,:
ve onu düzenledi (79/Naziat 28). Gö- Bağ, çardakları üzerine yıkılmış
ğün düzeltilmesi, inşasını ve şu ayette kalmıştı (18/Kehf 42).
zikredilen süslenmesini de içermek-
Kimisine göre de ayetin anlamı
tedir: ~~~~ ~Y. ~~\ ~'~\ ~j ıjl: Biz
, , "' _., "'
şöyledir: Onların memleketlerini
en yakın göğü bir ziynetle, yıldızlarla
kendileriyle birlikte gümdüz ~tt~.
süsledik (37/Saffat 6).
Tıpkı şu ayet gibi:~_)~\~ c.S.J.:..:i .Jl:
Miktar ve keyfiyetinitelik açısm Yerle bir olmak isteyecekler (4/N isa
dan ifrat ve tefritten korunan şeye 42). Bu, kafirlerin di\iyle s(_)yl~n~n
:SY., denir: y_,.:.. Jt.;;ı...::..ı)C;: !am üç gece şu söze işarettir: ~ t;1 JtS.ll J~j
C·l-9/Meryem - 1ü); ~b....:.:, i ~ 0~ ı:;ıj ,:.,:,<:: Kô.fir: "Keşke ben, toprak
~_,.:..ıı J;.l~l: Yakında bileceksiniz olsaydım!" der (78/Nebe' 40).
d~sdoğru yolu izleyenler kimlermiş ~ıy:.:, ı...5j.:.ı 0~: Vasat/orta bir
(20/Taha 135).
yer. Ayrıca şöyle de denir: ı..S~J ~ıy:.
~fo ~j: Ahlak ve hilkati/yaradı ı..Sj.:.ı.J: Yani onuri her iki tarafı eşittir.
lışı
ifrat ,ve_tefritten ~Or!Jnmuş adam. Bu kelime hem sı fat, hem zarf olarak
.GW ~j..:.u 0i ~ 2->u-?~ ı):!: Evet, onun kullanılır. Fakat onlJn aslı mastardır :
parmak uç/arını düzenlemeye gücü- ~\ ~I_J..:.. ~~i) Jb~: Baktı onu ce-
müz yeter (7 5/Kıyamet 4 ). Bazı ları hennemin ortasında gördij (3 7/Saffiit
bu ayeti şöyle yorumlamaktadır: 55); ~ - ı -,-- - ·- ü 1 cş-!.J
9-..,.... ~~ o '- - -
~:
Umarım Rabbim beni doğru yola ile-
678Bu, İbn Cerlr et-Taberl'nin görüşüdür. Bkz.
Ta beri, Cami u 'l-Beydn, XXX, 2 ı O.
tir (28/Kasas 22); ~I_J..:.. Ji. ~l ~~:
532
Sen de onlara karşı anlaşmayı boza- senin yerinde ve sana karşılık bir
rak aynı şekilde davran (8/Enfal 58); adam vardır. ~' ı.$J~ anlamında
yani adil bir hükümle. ~ ıj]w J! dır; tıpkı J~'i.n J~~ ve ~'in J:;ti:.
{s=,:1!.J ~ s:-ıj..:..: Bizim ve sizin a~anız anlamında olduğu gibi. Jy.c. _) ~.J ~~
da eşit olan bir kelür;eye g?_lin (3 1Al-i /Zeyd ve Amr eşittir, dersin . .-IY:,.i
İmran 64); ~'..;~~~i ~'..;~ii~ ~ı:,.:.. kelirrıesi ~'in çoğuluctur; tıpkı ~
0*).i ~:Onları uyarsan da, ~yarma ~wi gibi. 0J~.J ~ıy:..i ?) !Birbirle-
san da, onlar için birdir; i[lamnazlar rine eşit olan toplum, denir.
(2/B_akara 6); ~~ ~ 2ı~i ~ ~ı:,.:.. ölj~ kelimesinin fiyat biçil~n
~ .ill1 ~ j ~ '.J?k~ ·,~ ~: O~lar için şeylerde kul)anımı meşhurdur: liıl.
mağfiret dilesen de, mağfiret dileme- 1~ <.SJ~ ~).ıl: Bu elbise şu kadar
sen de onlar için birdir; Allah onları par~· ~der. Bu kelime, }~1 ~ ~ljL:.ı 1
bağışlamayacaktır . (63/ıytünafıkun Onunla aynı seviyede oldu, sözünd~n
6); ~ u L;, G~ ~~ Ge.~~ ~ ~ı:,.:.. gelmektedir. Allah buyurur ki: ~
~: Artık biz sızlansak da, sabret- ~~~ ~ ($JL.:.. 1~): (Zu '1-Karneyn)
s~k de birdir; bizim için kurtuluş yok- iki dağın arasını (demir kütleleriyle
tur ( 14/İbrahim 21 ); yani bu her iki doldurtup dağlarla) aynı seviyeye
durum, fayda vermeme konusunda getirince ( 18/Kehf 96).
eşittir. ~01_:, ~ ~Wl S:.ıj..:..: İster yer-
li olsun, ister dışarıdan gelen olsun
farketmez (22/Hac 25).
~~ 1 S-v-e
Bazen ı.siY:" ve .-IY:., kelimeleri, .- Y:.: İnsana üzüntü veren her
;J:. /başka anlamında kullanılırlar. şeydir: Dünya ve ahiret işleri; ruh ve
Şair şöyle der: bedenle ilgili durumlar; mal, makam/
..ı....L.l.
•.
· ı::..
($~ ~ 0:1:! 1
·-··:ü_"ov şan/şöhret yitirmek ve bir dost kay-
257- Ondan sönük bir şeyden betmek gibi harici şeyler... ~ t~

başkası kalmadı. 679 ~_,..:.. jJ:- ~: Kusursuz olarak bembe-
yaz çıksın (20/Taha 22); yani ellerde
bir hastalık olmaksızın . Bu, baras
~ı~~~~~~L;,_)-"OA diye tefsir edilmiştir. Baras, ellerde
258- [Deve], onun halkından meydana gelen bir çeşit hastalıktır.
senden başkasına yönelmedi. 680 0:1-!ı.Sil Jc ~ _,:..lıj ~ yll ~ _Ajl 0):
~I.J..:ı J.:?.j (,?~: Benim yanımda, Bugün rezillikve kötülük k6firleredir!
(16/Nahl27). Bu ayette çirkin olan her
şey.-,;. diye ifade edilmiştir. Bundan
679 Eb Cı Zueyb el-Hüzeli'ye aittir. Bkz. Divanu '1-
Hiizeliyyin, ı, 66; Feyruziibadi, Besair, lll, dolayı ~ (güzel)'in karşısına ko,-
187. nulmuştur. Nitekim Yüce Allah; 0:1~
680A'şa'ya ait olan bu şiir için bkz. Divdnu 'l- ~ı 1.,i.:...;.i: Güzel davranan/ara
A 'şii, s. 131; ibn Far is, Miicm el, ll, 4 77.
533
daha güzel karştlzk vardır (1 0/Yfıı:ıu~ lirlenen iyilik ve kötülüklerdir. Bu da
2~) diye bt]yurpuğu gibi, ~li. 0tS ~ insan tabiatının hafif ve ağır gördüğü
.s\~ı ı-..9)ı...:..\ ~~ı Sonra kötülük eden- şeylerdir.
lerin sonu çok kötü oldu (30/Rfım 10) Şu ayetler bu anlamdadır: ı:ıı,!
diye de buyurmaktadır. ~: Çirkin ~)~.-.,
•'' ; :ı- o~ GJ _Yı.\ıj ~:, -,.;.\\ ~
, ;"h
-
~ u.J -- .
fıildir, ~(iyilik)' in zıddıdır. ~ ~.J ~~ ı.J~: Kendilerine
Allah buyurur ki: ~ -ij . - .. ~ ~ ~: iyilik geldiği zaman: "İşte bu bizim
Kim kötülük işlers e (2/Bakara 81 ); hakkımızdır. " dediler. Başlarına
~ -ijt.. ı~ 0~ ~: Kötülüğü isteme- bir kötülük gelirse Musa ile yanın
de aceleniz niye? (27/Neml 46); 0J dakilerin uğursuzluğuna verirlerdi
.:.ıı)~.,
_ • .. ıı .:.·
~ ,.. ~..::.ı~ı·J·
__ . y ı.l.kl
ı er, k'"t"l"'k~
·l! u 11: (7/A'raf 131); ii:. .;.lı ~J;.'.Jı 0tS..;, U~~:
leri giderir (11/Hfıd J14); ~ ~1...::.\ Lı Sonra kötülüğü değiştirip yerine iyi-
.~ı ,:; : : 4.tı,.- . : ~~...::.i Lı - ...llı : : ~· lik getirdik (7/A'r§.f 95); ~.:;ıiı ;ş~ı 0J
- ~ . - lY' . .j _ ~ • •
Sana gelen her iyilik Allah 'tandır, ~-!\Sjı )c ~_,.:..jı.J: Bugün rezillik v~
sana gelen her kötülük de kendi nef- kötülük kdfirleredir! (16/Nahl 27).
sirzdendir (4/Nisa 79); Lı ,:ıı'ij .- ., ~~...::ıli Bu kökten; ı~ ~~\....:., !Falan şey
ı_#: Yaptıklarının kötülükleri on- bana kötülük ~t~i];_ ~);. /Sen bana
(ara ulaşt! (16/Nahl 34); ~ ~~ ~jı kötülük ettin; ~)li.}) ~L:.,i /Falan kişi
4 -~t. ıı ~i: Kötülüğü en güzel şeyle ye kötülük yaptın , formlan kullanılır.
sav (23 /Mü'minfın 96). Allah buyurur ki: ~;uı- ;_,.;..~ ,:ı-iJ·;•
Hz. Peygamber ?~ şöyle buy_ur- ı_,)S: İnkar edenlerin yüzleri kötü-
maktadır: "~~ı 4\j.>.. ıı ei ~i y: leşti (67/Mulk 27); ~_,.;..~ ı-..9)~:
Ey Enes, kötülükten sonra {yilik yap Yüz/erinizi kötü duruma soksunlar
ki, onu silsin." 681 (17/İsra 7); ~~ı~_,.:..~~: Kim
Has ene (İyilik) ve seyyie (kötü- kötülük yaparsa onunla cezalandı
lük), iki kısımdır: rılır (4/Nisa 123); yani, kim kabih/
Biri, akıl ve şer'in iyi ve kötü gör- çirkin bir şey yaparsa.
dükleri şeyler. Örneğin şu ayette zik- ~w;_j ~ Y:.. ~ J.iJ: Yaptıkları kötü
redil~nler gibi: );.c .ili~~ ~~ ~ işleri, kendilerine süslü gösterildi (9/
ı : ~~ .
~
S! ı lS...?.-:1
-. o ' ~ ;ilı,.>.,l\..ı ~G.. : _-_
- - • . (.)-".)
1 : ıli;,i.
~ . Tevbe 37); ~~ı ~yı:ı 1;~:!1.:: Kötülük
1
- -
Kim iy ilik getirirse, kendisine getir- çemberi üzerlerine olsun (48/F eti h
diğinin on katı vardır. Kim kötülük 6); yani sonunda kendilerine kötülük
getirirse, ancak dengiy/e cezalandı edecek şey.
rılır (6/En'am 160). ı~
· - ~ ~ ı..:..J~~J
- ,:_- · · ı - L dıl_ J· ~..
Diğeri ise insan tabiatma göre be- Bunların varacakları yer cehennem-
dir; o ne kötü gidiş yeridir (4/Nisa
681 Suyutl, el-Fethu '1-Keblr, 1, 33 ; Ahmed, Müs-
97); ı~ ~~ı..:..~): Orası ne kötü b_i~
ned, V, 153 ; Hakim, Müstedrek, 1, 54. yerleşme yerdir! (25/Furkan 66); ı:ı~
534
~~~~ (~ ı:-W ~~ J): O azdb çıplaklığını gizleyemeyecek kadar

yurt/anna indiği zaman uyarılmış aciz miyim? (5/Maide 31).
olanların sabah! ne kötü olur! (371 1' ' L.:.Lıl :(·.1..: ıj ·.:j ~ -~\ .- I..J
• t.?-]~ ·- ~ y f" ~ ..
Saffat 177); 0~ ı..;, ı:-t..:..: Ne kötü ~~j ~T,j.:..: EyAdem oğulları, size
!ş!er yapıyorlar! (5/Maide 66); ı:-t..:.. edep yerlerinizi örtecek giysi, süsle-
~: Ne kötü örnektir! (7 1A'raf 177). necek elbise indirdik (71A'raf 26).
Y~karıdaki ayetlerde geçen ~\...:.. fiili ~~~,j.:.. ~ ~~: Edep yerleri
~ Ine kötü! anlamındadır. kendilerine göründü (71A'raf 22).
.- . '
ı:..-:ı~·
-r. ~-.lY.' ~ t.j.).J.J
- · ı...;.~ Lj
- i:ı:ı.\
"'
ı:- • ~·'Lı - ~ :;:. .q- •' -i:.i : ( ', q 1 1_ ' .·:.- •
}
. -r-: ~.J ~ - - ~: ~.J. _... _:
Size ellerini ve dillerini kötülükle Şeytan, onların, kendilerinden giz-

lenmiş olan edep yerlerini kendileri-
uzatacak_lardır (60/Mümtehine 2).
I.Jj$. ~~~ ~_?..j ,:.·,J·;ı: İnkar edenle- ne göstermek için (7/ A'raf 20).
rin yüzleri kötüleşti (67/Mulk 27)
ayetinde, kötülük yüz' e nispet edil- ... ' ·11 ~Us ,;
~· - ~
miştir; çünkü sevinç ve kederin izleri Sin Harfinin Sonu
onda belirmektedir.
~ J~j ~~~U,) GL:.~ ~"4-. ~j
l.l.. ): 'i~lçileri,;;iz -Lut 'a gelince onlar
yüzünden fena/aştı, eli ayağı birbi-
rine dolaşt1 (ll /Hud 77); yani onları
üzecek şeyler başlarına geldi (başları
na kötü şeyler gelir diye üzüldü).
';l~\ ~ _,.:.. 0)b;ıj: Kötü hesap-
tan korkarlar (13/Ra'd 21); ~_,.:.. f.dJj
~1~1 : Yurdun kötüsü onlarındır (13/
Ra'd 25).
ı.i_J..:., cinsel organdan ve avretten
kinayedir.
Yüce Allah bu anlamda şöyle bu-
yurmaktadır:
.(, .'.1 . • ~~ . ~ ~1 - : .J.ıı .'·,;'.J
- -../.!: r..JA _) ~ ... . y::-
~i ~ı:-~ .S).J:i · ·\ıS: Allah, ona kar-
deşinin cesedinin çıplaklığını nasıl
gizfeyeb ileceğini göstermek ıçın
yeri eşeleyen bir karga gönderdi (51
Maide 3 1).
_ ,_,ı-.~11
. ...r- Iii. ~
,-,:;.:u_,_..<j u:j ~··~
- -j Gt·
..J I..J..
~i ~~,j.:.. cŞ~Ij~: Yazık bana, şu karga
kadar olup da kardeşimin cesedinin
535
~
~, y~
Şin Harfi
~ 1 Ş-b-h muştur- [muzari müennes] formunda

gelmiştir. ~; •~ıg!~: Kalpleri bir-
~. ~. ~: Bu kelimenin asıl birine benzedi (2/Bakara 118); yani
anlamı, nitelik açısından olan ben- azgınlıkve cehalette kalpleri birbiri-
zerliktir; renk, tat, adalet ve zulüm ne benzedi.
gibi. 45:ı.'~·: İster somut, ister soyut ol- ~t;!i ~. y~l .~ı:11c, J) (5~1 ~
sun aralarındaki benzerlikten dolayı, -=.ı~ı.\1~ Y.i.J ~~\ ;ı ~ ~~:
iki şeyden birinin diğerindeıı ayırt Sana Kitap 'ı indiren O 'dur. Onda
edilememesidir. 4-:ı .-~.i~ -:-,ı ı)l.J: Bu Kitap 'ın temeli olan kesin an-
- -
onlara (dünyadakine) benzer olarak lam lt ayetler vardır, diğerleri de
verilmiştir(2/Bakara 25); yani tad ve müteşabihtir (3 1Al-i İnıran 7).
hakikat bakımından değil, renk bakı Müteşabihu '!-Kur 'an, lafız veya
mından bir kısmı bir kısmına benzer. mana açısından başkasına benzedi-
Kimisi de ayeti; "olgunluk ve mü- ğinden tefsiri müşkül olan Kur'an
kemmellikte bir birine benzer" diye ifadeleridir. İslam hukukçuları;
yorumlamıştır. Bu kelime; -;J;.j 1 S!~.7.~ müteşabihi, 'zahiri, kastedilen ma-
Y .-7.~~: Birbirine benzeyen_l;'e benze- naya delalet etmeyen ifadedir' diye
meyen (6/En'am 99), ~~: Birbi- tarif etmişlerdir. 683
rine benzer (6/En' am 141) şek! inde Bu meseleni n aslı şudur: Ayetler
farklı forıniarda okunmuştur; fakat birbiri leriyle karşı laştınldıklannda
anlamları birbirine yakındır. üç kısma ayrılır: Mutlak olarak
Bu kelime L4c ~~ fl.\ 01: (İs muhkem, mutlak olarak müteşabih
tenen) bu inek, bize kanşık geldi (21 ve bir yönüyle muhkem diğer bir
Bakara 70) ayetinde mazi müzekker yönüyle müteşabih ayetler. Kıs-
ve c~l1iyıs 2 -aslı ~Gi olup idgam ol-
683Bkz. FeyrCızabadi, Besciir, lll , 293; Ciirciini,

682Bu, A' rac' ın okuduğu şaz bir kıraattir. Ta 'rifcit, s. 200.
537
men müteşabih olanlar da üç kıs hiçbir eğrilik koymadı. Kusursuz bir
ma ayrılır: Sadece lafız açısından (kitap) .. (18/Kehf 1-2). [Bu ayette
müteşabih, sadece mana açısından takdirn-tehir vardır] Takdiri şöyledir:
t:! ~:i - ı..;j ...:...ıGs.Jı. K
müteşabih ve her iki açıdan da mü- . Y:- 4J ~
11..·
1 .J .. . _ . usursuz ı-
K.
teşabih ayetler. Lafız açısandan tabı indirdi ve ona hiçbir eğrilik koy-
müteşabih de iki kısma ayrılır: madı . Şu ayet de bu kısma dahildir:
Birincisi lafızlarta ilgilidir. Bu da ~~ ~ ~~_).:. ;~j 0.h.).:. j~_) ~jlj

ya l;ıfzın garip olması açısandandır. ~~ ~ ~ ~.? ~ ~~<:..!' _.,~~ ~.J~ 01
684 : jı G:ıi;..l' \~y
;,_-.; ~·.1 - ~~.. ı..>"
: . ~ . . 4Jlı
~~~ ve 685 0_,ğ-! gibi. Ya da lafızdaki lJ:!._ : .. _) ~
çok anlamlık açısındandır. ~ ve ~ ~i ~~~ ~ I.Jfo: Eğer (Mekke 'de)

gibi. kendilerini henüz tanımadığınız
mü 'min erkeklerle mü 'min kadınfa
İkincisi ise mürekkep/birleşik
rz bilmeyerek çiğnemeniz sebebiyle
sözün tamamına yöneliktir. Bu da üç
üzüntüye kapılmanız ihtimali olma-
kısma ayrılır:
saydı (Allah savaşı önlemezdi). Di-
Bir kısmı sözü kısaltmak içindir:
lediklerine rahmet etmek için Allah
Lı\ -~ <~ıj ·tiJı . 1 ı'_ ~!: ~~ .:.: . : \.
• ~ ~ .. ~ ~ ~U:.J böyle yapmıştır. Eğer onlar birbirin-
~wı ~ f-S.! -;..ılb:
Yelimler konusunda den ayrılmış olsalardı elbette onlar-
adaleti koruyamayacağınızdan kor- dan inkar edenleri elem/i bir azaba
karsanız, arzu ettiğiniz diğer kadın çarptırırdık (48/Fetih 25).
larla evlenin (4/Nisa 3).
Mana açısından müteşabih: Yüce
Bir. kı~n:ı d(l sözü uzatmak için- Allah'ın ve kıyametin sıfatları bu kıs
dir: ~~ # ~: O 'na benzer hiç bir ma dahildir. Zira bu sıfatiarın bizim
şey_y;ktur (42/Şura ll). Şayet~~ için tasavvur edilmeleri söz konusu
;~ denilseydi dinleyici için daha değildir. Çünkü hissedemediğimi z
anlaşılır olurdu. veya hissettiğimiz şeylerin türünden
Diğer bir kısmı da sözün kafiyesi olmayan şeyin sureti de içimizde şe
içindir: -;..ıtiş.lı ~# )i J) '-?~\ ~ ~~ killenemez.
ı..;j ·,. '~ ~~ - ·Alla h.'a ham do1-
. Y:- 4J ~rJ-
.. \...,;.: Hem Iafız, hem mana açısından
sun ki, kuluna Kitabı indirdi ve ona olan müteşabih beş kısma ayrılır:
1- Kenıiyet/nicelik açısından;
684y'iı, gözetmek anlamındadır. Kimisi de şöyle umum ve husus gibi: ~~~ l~ıj
der: Hayvanlar için merada olan şey l ere ebb ~~..ı..?-3 J,:r;: Putperestleri.yakaladı
denir; tıpkı insanlar için olana meyve denildi- ğınız yerde öldürün (9/Tevbe 5).
ği gibi. Bkz. İbn Manzür, Lisônu '1-Arab, (Yi)
maddesi. 2- Keyfiyetinitelik açısından; va-
68S.J).;, yani koşuyorlar. Aslı, zefifu'n-neanıal cib ve mendüb gibi: ~ -;..ıl.b Lı ı~ıJ
deve kuşunun koşmaya başlaması sözünden ~wı ~: Arzu ettiğiniz diğer kadın
gelmektedir. Bkz. İbn Manzür, Lisônu 'l-A rab,
(C:.j)) maddesi.
larla evlenin (4/Nisa 3)
538
3- Zaman açısından; nasih ve ortaya çıkış zamanları ile dabbetu'l-

mensuhgibi: ~tii~.ı..i.ıı ı.foı:Allah Yan, ardın keyfiyeti ve benzeri şeyler gibi.
sakınılması gerektiği gibi sakının (3/ Bir kısmının ise insanların onları
Al-İmran I 02). bilme imkanları vardır. Garip lafızlar
4- Ayetin indiği mekan ve hakla- ve muğliik hükümler gibi. Diğer bir
rında ,indiği iş]er qçıs!ndan: )ı ~_j kısım da yukarıdaki iki kısım arsında
Liı-?~ ~ (j~ı ı)t.:; 0~: Hayr~ ulaş gelir gider. Bu kısma giren hususların
mak evlere arkalarından girmeniz hakikatlerini, sadece ilimde derinlik
d~zi!di~ (2/Bakara 189); ~~~ wı sahibi olanların bilmeleri mümkün-
?1 <} o~t.;// Haram ayları ertelemek: dür, onların seviyelerinde olmayan-
sadece kafirlikte ileri gitmektir (91 lar ise onları bilmezler.
Tevbe 37). Arapların cahiliye dev- Bu, Hz. Peygamber'in Hz. Ali
rindeki adetlerini bilmeyenler bu (r.a.) hakkında söylediği şu hadisle
ayetleri yorumlarnaları zordur. iş_ar~~ e<)ilen müteş_abib çeşididir:
5- Yapılan işin sahih veya fasit "Jı.FJI ~ _j lj.!~l <}~~~:Allah 'ım,

olduğu şartlar açısından; namaz ve onu dinde fakih kıl ve ona te 'vi/i
nikah gibi. öğret."688Hz. Pygamber'in Abdullah
ibn Abbas hakkında da benzer bir
Yukarıdaki sınıflandırma düşü
sözü vardır. 689
nüldüğünde, müfessirlerin müteşa
bihi yorumlamada zikrettikleri hiçbir Jlu a,çıklamalar anlaşıldığında,
şey bunun dışına çıkamaz. Ömeğin ,illı ~) ~-!c; ~ L;,_j: Onlann yorumu-
şu görüşler gibi: Bazılarına göre nu ancak Allah bilir (31Al-i İmran
müteşabih çJI (2/Bakara 1) sözüdür. 7) sözü üzerinde durmanın ve onun
Katade'ye göre, muhkem nasih, mü- rWı <} 0h1.Jl1_j: ve ilirnde derin/eş~
teşabih de mensuh 'tur. 686 iniş olanlar (bilir) (3/ Al-i İmran 7)
ayet ifadesiyle de birl eştirmenin caiz
el-Asamm 687 ise, muhkemin,
olduğu; onların her birisinin de yuka-
yorumunda görüş birliğine varılan,
rıdaki açıklamalar çerçevesinde fark-
müteşabihin ise ihtilaf edilen ayetler
lı birer anlamının olduğu bilinir.
olduğunu söyler.
Bütün müteşabihler üç kısma ay-

~ .ı.\i~ ~Gs
\~ G.l~.iı ~
· - -··-
: - o
y.
LJ•.:
.;Jıı. Al-
lah, sözün en güzel ini, birbirine ben-
rılır: Bir kısmının bilinmesine imkan
zer, ikişer/i bir Kitap halinde indirdi
yoktur. Kıyametin ve dabbetu'l-ardın
(39/Zürner 23); yani ahkam, hikmet
ve düzgün nazım konusunda birbiri-
ne benzer halinde indirdi. ~4 (jşJ_-,:
686İbn Ebi Hiitim, tefsirinde tahric etmiştir : II,
48.
687 Abdurrahman b. Keysiin Ebu Bekir ei- Kendilerine ona benzer gösterildi (4/
Esamm. Onun ilginç bir tefsiri vardır. Razi
kendisinden nakillerde bulunur. Bkz. İbn Ha- 688 Bu hadisi kaynaklarda bulamadım.
acer, L.Mizcin, III , 427. 689Buhiir1, 1, 224.

539
Nisa 157); yani öldürülen kişinin Hz. ~L.::ıiJ !Yaza girdi, denir. ;;ı:;':,-,;, '~
İsa olduğunu sananlara, oymuş gibi kelimeleri ism-i zaman, ism-i mekan
gösterildi. ve mastar için gelir. Şair şöyle der:
~engi, altına benzeyen mücevhe- ~~ _j.~ ~~~.·~,oiı ~ (pj _~o'\
re ~denir. 259- Kıştabütün insanları yeme-
ye çağırırız. 690
,.. ,i/iı 1 Ş-t-t
~/Ş-c-r
~: Derenin bölünmesidir. ~
\.:i(i;:;.J G.:::. ~ !Toplulukları darma- ~: Gövdesi olan bitkiye denir.
dağın oldu, denir. G~i I)L;.: Düzenleri ;;~ /bir ağaç, ~ /ağaçlar denir;
dağınık olarak geldil~r. Bu anlamda tıpkı ;;~ /bir meyve, ~ jmeyvele!~
Allah buyurur ki: ~~~ c).ılJI ~~ ~~: gibi, Allah ~uyurur. ki: lf ~ 1 ~j 1.1
O gün insanlar, dağınık bir şe~ild_e ~.)~:~·!\ ~ ~~~ j) ~):JI: Allah, o
çıkarlar (99/Zilzfil 6); ~~~ ~ Jji_:, ağacın altmda sana bağlılık sözü
c):;. -?W~ ~ı.:,ji ~W..)..~ ~Lı: Allah veren inananlardan hoşnut olrnı!ştw:.
gökten bir su indirdi. Biz onunla çeşit (48/Fe!ih 18); (pj (l ~~ ~\jji ~ii
li bitkilerden çifller çıkardık {20/Taha 0J)::,\~ll: Yaktzğmız ateşin ağacını siz
53 ); yani değişik türlerden. Jj. ~}§.:,: mi yarattınız, yoksa yara[an bi~ miyiz!
Onların kalpleri darmadağmıktır(59/ ( 56Nakıa 72); ~~'ı? :..:! ~I.J ~1.): Yıl
Haşr 14); yani bunlar Yüce Allah'ın dızlar ve ağaçlar s,ecde etnyektedi~ü;r
şu sözüyle !}itelendirdiği kişilerin Z!d~ (55/Rahman 6); r)j ~ ~ ~ 0~'1:
dıdırlar: ~~Lı~ ua.J~i ~Lı~~ :,ı Mutlaka Zakkum ağacı~dan yiyecek-
(€i:1! ~~ .J.ıı 0şj.:, ~)§' ~: Yeryüzünde t ~ - - ~
ler (56Nakıa 52); r~)l ö~ u): Zak-
ne varsa hepsini harcasaydm gene de kum ağacı (44/Duhan 43).
gönüllerini birleştiremezdin onların, ~ ~1): Ağacı bol olan vadi. 1~
fakat Allah, aralanm uzlaştırdı (8/ ~~ ~-~~ <:?~IJll: Bu vadi diğeri_nden
Enfal 63).
daha fazla ağaçlıdır. _)~, ;;y..t....:;.,;. ve
0~, tıpkı 0t5l.:, gibi ism-i fıildir. Y.,L.i; kelimeleri tartışma anlamında
İki şey arasındaki uyuJl!un kalktığı!lı dır. Allah buyurur ki: 0-*~ ~ ~j.J ~
haber vermek için; Lı 0Gi.J t..:Jı Lı 0Gi. o
~J~
1 ' - ~ , ;. • .; .. ---~w~- ~<-=~ _ ; .
~~~ .. _ ~~
';,€:·:1! !Ne kadar da farklıdırlari denir. ~
... - '-' · -~- ,~,·.... -;..,~ t..:...,• ı_;,-~
-,Y·"'"'"'·":U -- ~
• ~l-
Haytr f Rabbine andolsun ki, onlar
w..1 1 Ş-t-v aralarmda çekiştikleri şeylerde seni
... ~ ......
hakem yapıp verdiğin hükiimle ilgi-
~I.J rl:W.ll lli_r Onları kış ve
yaz yolculuğuJ?a alıştırdığı için ( 106/ 690Bu Tarafa'ya ait bir beytİn başıdır. Bkz. Diva-
nu Tarafa, s. 55; İbn Manzur, Liscinu '1-Arab,
Kureyş 2). ~~J .)i,. /Kışa girdi; ~L.::.
(~)maddesi.
540
li olarak, içlerinde hiçbir burukluk ~ı....;,~ıı:.~:.

. -,-~~
'~:. ·.l..::ıj;.~~\""'"'J...)"':'
- _:,~iı · -~·.iı
duymadan tam bir tes/irniyete u/aş _l:..:. 1.,):;.;:1 \.. ;. J·j
~
Gı · .:-iı j ~,-
_ J"'-' J
~l:. ·v _
.J~. ıa
- -
madıkça iman etmiş olmazlar (4/Nisa hudilere, sığır ve koyunun yağlarını
65). ~ ~~: Beni ondan şicarl haram ettik; ancak sırtlarında yahut
deynek ile çevirdi. bağırsaklarında taşıdıkları veya ke-
Hadiste şöyle buyrulmuştur: "u}-9 mik/erine karışmış olanlar hariç (61

.:j ~J ~ ~ ~j 0ıi.i.:Jıi \3.)?~.~:.\: Ei~r En'am 146).
ihtildf ederlerse, sultan, velisi olma- L}~~~ ~;,;.':ı:
Küpenin takıldığı ku-
yanın velisidfr."691 .J~, tahtırevan lak kısmı. Ona bu ismin verilmesi,
tahtasıdır. ~. üzerine elbise atılan yağ şeklinde tasavvur edildiği içindir.
ağaçtır. ~j~ ~~: Ona mızrak sap- ~.)'li L;. ':·: Beyaz kurtçuklar. J.?..J
tadı. Bu da kişinin başkasına mızrağı f; ~:·~: Yanmda bol ~ağ olan adam.
sapiayıp orada bırakmasıdır. ~: Yağı seven. _r:'"t....:.:.: Arkadaşlarına
yağ yediren. ~: Vücudunda fazla
yağ olan kişi.
~/Ş-h-h
~: Adet haline getir_ilen hırs\a ~/Ş-h-n

birlikte olan cimrilik: ~'11 ..::..ı~l.J
~1: Nefisler, cimriliğe hazırdır (41 ...:. ·~.-..;\~\ .~: -- ~~u. s·
~..:;---- _ ~ U"'J .. . . ız
Nisa 128); f-A ~:.ı~~ &1

~; ~) onu ve onunla beraber bulunanları,
0~1: Nefsini cimriliğinden/doy meşhım gemi içinde kurtardık (26/
mazlığmdan korunan/ar, kurtuluşa Şu 'ara I 19); yani dolu gemi için-
eren/erin ta kendileridir (59/Haşr 9). de. ,ı :,;.:~., nefsin, kendisinden dolup
b') :. J.?..J /Cimri adam; ~i ~j /Cim- taştığı düşmanlıktır. ~Li:. ~~ /(kin-
ri toplum, denir. nefretle) dollf düşman , denilmekte-
Allah buyurur ki: ;..Jı Jc.
Ü..;.l: dir. :~ ~i: Ağlamaya hazır oldu-
Afqla. dii§kündürler (33/Ahzab 19); ğundan, doldu-taştı.
~ ~·~l: Size karşı cimriliklktskanç-

lık ederler (331Ahzab 19). ~ ~: ~/Ş-h-s
Konuşmasına devam eden hatip. Bu,
~-!-.jı. ~.W ı~ 1Deve net gürlemedi/ ~:Uzaktan görünen ayaktaki
boğuk ses çıkardı, sözünden almmıştır. insan silueti. ~~ ~ ~ ~: Memle-
ketinden gitti. ~ ~: Onun oku
yükseldi . ~~~ [Gözü yukarıya
~/Ş-h-m
dikildi]. ~L.:o ~i: Arkadaşı o!la
hedef yükseltti_. Allah buyurur ki: ':l.J
·' ' : ;'w.ı u.r:
r-A~J:!
: '.ıli':Jı ~.. ~ )t!ti.
- &..lı ı : -- ·:. ~
'~~~
.J . ..j
_.. _ ' ; ·~; ·.-.ı.
~ r-~·
sen, o za z·ım1e-
,
691 Ahemd, Miisned, VI, I 66.
541
rin işlediklerinden, sakın Rabbinin çen ~~ kelimesi, mef'ul anlamında
habersiz olduğunu zannetme! O, sa- olabilir; sarıki o, bağlanmıştır; tıpkı,
o ... .. }
dece onların, dehşetinden gözlerinin ~~':ll ıj- ~/İyilik yapmaktan bağ-

donup kalacağı bir güne er(elçmek- lanmzştzr, de~!l,d~ği,,gi~i. Şu ayet -~u
tedir (14/İbrahim 42); _)~i 4W. an la_mdadır: ı.::..Jt. :U~ ~~ ~ ~ ~~ ~1..9 j
ı_,_)S ~~\: İnkar edenlerin gözleri ~~i: Yahudiler '"Allah 'ın eli bağlıdır
donakalır (2 1/Enbiya 97); yani göz (Allah cimridir)" dediler. Kendi elle-
kapakları kırpmaz. ri bağlandi (5/Maide 64). Bu kelime
fdil anlamında da olabilir. Buna göre
müteşeddidlkatı kişi, sanki para kese-
~ 1 Ş-d-d
sini sıkı bir şekilde bağlamış gibidir.
~: Sağlam düğüm. f.~\ ~j~: ~ ~i·,·
: · ·1 c-:'-'
i.J:~U
ô:ı..!.l c-:'
;i·, ıSı. lS""'-"'.
~ ·.
Bir şeyin düğü17Jünü sağlamlaştzr Nihayet olgunluk çağına
erince ve
dtm, denir: ;.k. Y:.,i ıjj~_J f.A' i~i.;, ~: kırk yaşına varınca (46/ Ahkaf 15)
Biz onları yarattzk, yapılarını sıkı ayetinde şuna işaret vardır: insan
ca bağladık (76/İnsan 28); ıSı ~ kırk yaşına vardığında, sahip olduğu
:;G)ı IJ~ ;J.~l: Onları ba~tırıp huylar öyle güçlenir ki, artık nere-
sindirdiğinizde, bağz sıkıca bağlayın deyse onları değiştirmeye güç yetire-
(47/Muhammed 4). mez olur. Şair de bu hususa ne güzel
o~ kelimesi; akit, beden, nefs] dikkat çekmiştir!:
güçler ve . azap ile ilgili kullanılır: :.c·.:i· : - ·~i ~:ı _,. ~ Y""'
~ 1-' ~.)
·. ·.lııSı_n.
'
ij ~ ~~ ı)tS.J: Onlar, kuvvet ba- .:. '.r

~
' G.;.
_, ç. .. tS~
· •· t.:.:i.J.J ~.J
kımından bunlardan daha şiddetliy •. :ı - :.
;:. ...
ili<Lıle
"' ~ "'
• ····;; ·
~ }
~~
...
_;.::. i.J:.J . ~ ~ - ... ; ~

diler/zorluydular (35/Fatır 44); ~
_,
~1 .ıj ~~i ~ı.;.:.. ı -'\'i '
tS)lı ~~: Onu, şiddetliiçetin kuv-
260- Eğer insan, kzrkznı tamam-
vetleri olan biri öğretti (53/Necm 5);
layzp da,
yani Cebrail (a.s.) öğretti.
:lı~ i~ ~)L;. ~: O ateşin Nefsi arzularının önünde hayd
başında çok katz, çok şiddetli/ser,t perdesi yoksa,
melekler vardır (66/Tahrim 6); ~~ 261- Onu bırak ve başından ge-
J:ı~ fg:'~!:': Kendi aralarındaki savaş çeni ona layık görme;
lan şiddetlidiriçetindir (59/Haşr 14); Ömür, ona hayatın bütün
~~\ 'Tl~\ ~ ~~~: Atın onu, o şid imkanlarını çekse bile. 692
detli azabın içine (50/Kaf26).
-':!~ ve ..l~:':i~, cimri anlamındadır: 692 Bu iki beytin kime ait olduğuna dair ihtilaf
J:ı~ ~~ ~ .;j).J: Gerçekten o, mala vardır. Onları, Ma lik b. Esma veya Ukayşir 'e
olan sevgisinden dolayı şedittirl nispet edenler olduğu gibi, başkalarına da

nispet edenler olmuştur. Bkz. FeyrCıziibiidl,
cimridir (1 00/ Ad iyat 8). Ayette ge-
Besciir, III, 302; Tebriz!, H.Basriyye, ll, 73;
542
Kişi koştuğunda, ~l_j 0~ ~ denir. sinin bu anlama geldiğine dair şairin

Bu kelime, ~~ .G.1~ ~ !Koş şu sözüyle delil getirilmektedir:
... J. o ... ... ... ... ... "' ... ;. ~ ; - :
mak için kuşağını bağladı, sözünden Wıl5. ı.::.ı..)'W'

o -
' ~ı :iJ.ı..ı!
• •. •
- ~ lY'li.ll LŞ- 1 -~\..ıl
-!'"" o •• - '
"' ; o ~ J . o ... ..
alınmış olabilir. Tıpkı, koşmak için , \...::,'j 1 .._jS 'llı

Cj -2 62
- -
o
elbisesini attığında; ~~ Jll denildiği 262- Hangi insanların kabilesi

gibi. daha kötüdür diye sorulduğunda;
Aynı kelimenin bjll Sı~! 1Rüzgar Eller parmaklarla Küleyb 'i
şiddetlendi, sözünden alınmış olma gösterir. 694
ihtimali de mevcuttur.
:. J ~ Eğer bu konuda bu beytİn dışında
Allah buyurur ki: ı..sY-S, 0,ı~l Ji;ı başka bir delil yoksa da, yine de ona
o '.\1 <\..ı~~~ ..ıt.Aj ~ ! lt..;,C\ ~Y.0
i"~ ~ Ç!Y -; ~ -
o• •
' ("e-' işaret edilmek suretiyle parmakları
~\.i.: Rablerini inkar edenlerin şerre nispet etmiş_ olabilir. O zaman
işleri, firtınalı bir günde, rüzgarın bu kelime, ".G_j..):,i: Onu şerre nispet
şiddetle savurduğu küfe benzer (14/ ettim", ifadesinden alınmış olur.
,
İbrahim 18).
Zamme ile Y::, kelimesi sadece
kötü şeyler için kullanılır. Ateşten
~ 1 Ş-r-r uçuşan şeye/kıvılcıma ~Wl _)ly;:ı, de--
nir. Ondaki şer inancından dolayı b~
_;.i, herkesin arzuladığı şey oldu- ismi almıştır. Allah buyurur ki: ~)
ğu gibi, .). de herkesin kaçındığı şey ~tS .JA ~j: O, saray gibi kıvıl
dir: G~ J.!.:
Siz çok kötü bir me~k~ ~ımlar 'ata~ (77/Murselat 32).
desiniz (12/Yı1suf77); ~ ~l_jJJI Y:. 0J
~~ 'x 0,ı~l ~~ ~~ ~1: Allah katın~
da canlıların en kötüsü, düşünmeyen ~~/ Ş-r-b
sağırlar ve dilsizlerdir (8/EnfaJ 22).
y );,: İster su, ister başkası o lsun
.). ve nevileriyle ilgili açıklama, P.
her türlü sıvıyı içmektir. Yüce Allah
/h-y-r maddesi ele alınırken ayrıntılı
cennet ehlinden söz ederken: ~ıi.:..J
bir şekilde geçti. 693
1_)~ ~1);. ~j: Rableri onlara terte-
Y.~.J ~ J.?. j: Kötülük işleyen miz bir içki ikram etmiştir (76/İnsan
adam, .)l)j F~: Kötülük işleyen 21 ); Cehennem ehl!nde_n s~~ ed~r
toplum . .G_j_):,i ~.J: Onu ş~rre nispet ken de: ~ ~ ylj..!ı ~ \_sp ~~I.J:
ettim. Bazı ları, 1~ 6 _j_):,i sözünün, Kafirlere, inkarlarından ötürü kay-
.G~\ /Onu ortaya çzkardzm, anla- nar sudan bir içki vardır (1 O/Yunus
mında olduğunu söyler. Şer kelime- 4), diye buyurmaktadır.
Şürayşl, Şerhu "l-Makdmat, ll, 16; Semln, ed-

Durru 'l-Masün, VI, 462 ; Kall, Em ali, l, 78; 694 Bu bey it Ferezdak'a aittir. Divan, s. 362; İbn
Suyutl, Ledli, ı, 263. Faris, Mücmel, ll , 501; İbn Hişam, Muğni'I
693 Bkz. (P.) maddesi. Leblb, s. 15.
543
, '-:-ll~ 'ın çoğul u ~.)ı\ 'dir. L!~ ~..? 263- O kadar şiddetli anınyar ki
\.:!_)..:;ı.J denilmektedir. Allah buyurur sanki o;
~:~.!.lı ı u.
kı... ç-:::-::- : 1J- ~..ı- ~ -, - ~ L:.ll
_ ; ~ li.J. ~ y_lU:, I....Jol-">''
[Sürüsüne kurt girmiş Ebu
~~~.J~~~y~~~ Rabia 'ın bir kölesidir]. 695
~ ~~~ ~~-~,_; .jji_ı u.::~) ~'.;_j~
~ )\# ~): -Talut ordus~yla -h~rek~t
' .:<. ~\
~-!""":
' ~~ . 1 '
· - ~~ ~ ~~J:
+
İnkarları sebebiyle kalplerine buza-
ettiği zaman: "ALlah sizi bir zrmakla
ğı sevgisi dotduruldu (2/Bakara 93))
deneyecek, kim ondan içerse benden Bazılarına göre aye}te geçen ı_;._).i
değildir. Kim ondan tatmazsa işte
kelimesi, ~~ ~~i: Devenin b~y
o, bendendir, ancak eliyle bir avuç
nuna ip bağladım, sözünden gelmek-
alanlara izin var. " dedi. Derken ora-
tedir. Şair şöyle der:
ya varır varmaz pek azı hariç hepsi
~.J c~ ~.J J;.. .jıj~i ~.);.~
on(lan içtiler (2/Bakara 249); ~}~ · ~ : <lj _n ı
: · - jS lff"
~~ y_J..:;.: Susuzluk hastalığına tutul-
muş develerin içişi gibi içeceklerdir 264- Develeri iplerle öyle bağla
(56/Vakıa 55). dım ki, kırdım boyun/arını;
, '-:-l~: Su payı: ~.J ~.)4. ~ ;iJG ~~ Kurh 'ta ve hemen tüm yavruları
r_fo...;. r_j;i y.J4.:
İşte şu deve. Onun su nı düşürdüler. 696
lçecegi belli bir zamanı vardır. Sizin Yukarıdakiayette sözü edilenler,

de su içeceğiniz belli bir gününij~ buzağıya olan aşırı sevgilerinden
vardır 26/Şu'ara 155); ~ ı.r.J4. JS dolayı sanki buzağı kalplerinin içine
Her içene düşen miktar, hazır kılın bağlanmıştır.
mıştır (54/Kamer 28). Bazıları da ayeti şöyle
'-:-l~, mastardırve aynı zaman- yorumlamıştır: 697 Kalplerine buzağı
da '-:-ly:;, kelimesinin ism-i
"
zamanı
::.
ve } } ~
sevgisi içirilmiştir. Zira Araplar, ka-
ism-i mekanıdır: ~.fo ~Gl JS ~ ~: rışık sevgi veya nefretten bahsetmek
Her kısım insan, kendi içecekleri pı istediklerinde buna şarab kelimesi-
narı bilmişti (2/Bakara 60). ni istülre etmeyi adet edinmişlerdi.
'-:-':!_;. kelimesi, hem içene hem Çünkü bu, bedene daha fazla etki
içilene denir. Sümbül kenarındaki eder. Bunun için şair şöyle demiştir:
uzantılar şeklinde tasavvur edildik-
leri için, üst dudak üzerindeki kılla: 695 Rağıb, Mecmau 'l-Belağa, ı, 105.
ra ve bağazın içindeki da_mara '-:-l }ı._,:;, 696Bu beyit beni Esed'den bir hırsıza aittir.
denmiştir. Çoğulu '-:-l}ı_:,..:;, şeklinde Bkz. FeyrCızabadl, Besdir, III, 305; YakCıtu'I
Hamevt, Mucemu '!-Buldan, IV, 321; İbn
gelir. Hüzeyli, bir yabani eşeği şöyle
ManzCır, Lisdnu 'l-A rab ve ~emin , Umdetu '1-
nitelendirmektedir: Huffdz (Y~) maddesi. c.Y! (Kurlı): Vadi ' I-
J ~-~]
. .;_j(S Jl J:l -. ·•. ,, ~
-.-St '-l• .J ,.:r- . Kura (Mekke bölgesi) pazarıdır.
- r·~·· ~··; .J~
- L{ıı 697 Bu görüşü ileri süren Ferra'dır. Bkz. Ferra,
Medni 'l-K ur 'an, 1, 61.
544
Müfred at 1Kur'an Kavramları Sözlüğü
~ı - .~
1
·. ' ~ .J- ~ı-
.J U..>="- :i·:. 1~ı~~
· Y-"-. ~ ··
:;
Jy!ı 1 Ş-r-d
' ' ' ;i·.~ no
_).J.J--" ~-
265- Öyle nüfuz etti ki, oraya ne ~ı j );: Deve kaçtı. ~ G~ ~:ı_:;.
su ulaştı, ~ ~:ı_:;..J ~)411: Yani, falan kişiye öyle
bir şey yaptım ki, başkasını onun
Ne de hüzün; ve oray a mutluluk
yaptığı şey.i.
yapmaktan uzaklaştırır.
da ulaşmadı. 698
Tıpkı ~ ~ demen gibi; yani ona
Eğer ayette ~~ y;._ denilseydi yaptığım başkası için de gözdağı ol-
mübalağalı olmazdı. Zira buzağının
sun. Bu anlamda Allah buyurur ki:
zikredilmesinde, İsrailoğullarının ~,:&~i.;, ~~j~y_pjı ~~ı.;.~
ona karşı olan aşırı sevgilerinden 2.J.Jj~: SavaŞta onları y akalarsan,
dolayı buzağı suretinin, kalplerinde
kendilerinden sonrakilere de gözdağı
silinmeyecek bir hal aldığına işaret olacak şekilde ağır bir cezaya çarp-
vardır. Atasözüf!de şöyle denmiştir:
tır, belki ibret alırlar (8/Enfal 57).
~_);,j ~ \.A ~.);.i: Yani, işlemediğim Yani onlarla, kendilerinden sonra
şeyi hakkımda iddia ettin.
sana karşı çıkacak olanlara gözdağı
ver. ~):. ~j. 0~ !Falan kişi kovul-
cy!ı 1 Ş-r-h muştu;, uzaklaştırılmıştır, denir.
ey';.' in asıl anlamı, et ve benzerini

~jy!ı 1 Ş-r-z-m
yaymaktır. ~ _:;..J ~~ 6;,.); 1Eti y ay-
dım, denir. ..J~I tY:. da bu anlamdan :i....Oj~: Baş\}asından kopuk olan
alınmıştır. -Yani göğsün; Allah'tan toplul~k: 0# 4..4~~ ~ ~~ 0!: Şunlar,
ilahi bir nur, sükunet ve huzurla ge- kopuk az bir toplul_uktw: (26/Şu'ara
ni ş lemesi dt;mekti~. _A llah buyurur ki : 54). Bu kelime, ~~ıy:. YY /Kesilen el-
c..S..J~ ~ tJ.!ıl ~j JL§: Musa: Rabbim! bise sözünden alınmıştır.
d~di, i6ğsüme geniş!ik ver (20/Taha '
25); ~j~ .ili t);j ~i: Biz senin göğ
sünü genişletmedik mi? ~4/İn_şidi9 .l=y!ı 1 Ş-r-t
1); _); Jc ~ ı")L:.~ ~ j~ .Wı ~y!ı ~i
..6yi: Bir şeye bağlı olan her ma-
~j ~: A llah kimin gönlünü Islam 'a
lum hükmüdür ki, o şeyin meydana
açmışsa o, Rabb 'inden gelen bir nur
gelmesiyle kendisi de meydana ge-
üzere olmaz mı ? (39/Zümer 22). Müş
lir. Bu iş o hükm}i!l a_lameti gibidi~.
kil sözün şerhi ise; onu açıklamak ~e
Bu kökten tekil ~Y::., çoğul ~ıy:.
gizli manal arını ortaya çıkarmaktıc
şeklinde gelir. 1~ -SbJG.! ~: Şunu
şart koştum. Bu anla,m~~n alamete
698 Bu bey it, Medine faki h\erinden biri olan Ubeyd
b. Abd iilah b. Utbe'ye aittir. Feyrlıziibiidl,
..6_) denmiştir. ~~\..61-f"l: Kıy~ll!e~
Besôir, lll, 306; Tebriz!, Şerhu '1-Hamôse, lll , tin alametleri: 01~ı....:.ıı 'J') 0.J~ J6.!
298; Riiğ ı b, Mecmau '/-Be/ağa, I, 479.
545
~ı);.i ~L?. ~ ~ ~G: Onlar kıyamet onları birbirlerine dereceler/e üstün
gününün kendilerine ansızın gelme- kıldık (43/Zuhruf 32).
sini mi bekliyorlar. Şüphesiz onun 2- İnsanın isteyerek araştırıp bul-
alametleri belirmiştir (47 /Muham- mak için, Allah'ın gönderdiği ve ona
med 18). uymasını emrettiği dindir. Bunun
'
.b~: Sultanın seçkin askerleri. değişik yolları olur ve onda nesih
Onlara bu ismin verilmesi, kendile- meydana gelir. Bu kısma da şu ayet
riyle bilindikleri birtakım alametleri delalet etmektedir: ~y!. ~~ ~ Jc
olduğu içindir. Kimisi de onlara bu ı~;!~ıi _;)'i~ Sonra (Ey Muhammed)
ismin verilmesi, onların düşük in- seni din hususunda apaçık bir şeriat
sanlar olmalarından dolayı olduğunu sahibi kı/dık. Sen ona uy (45/Casiye
söyler. Nitekim J.i!li iı.).i, adi deve- 18).
ler, demektir. ~<:iil}'G i.).\ sözü, bir İbn Abbas şöyle der: Kur'an'ın
insanın, kendi helakine alamet olan bildirdiklerine 4..C. _Y:t; sünnetin bi 1-
veya onda helak olmasını gerektire- dirdikle~ine ise c~ denir. 699 e_y!.
cek koşullar bulunan bir işi yaptığı lu;.. j ilı · ~ ! 4..ı • ı.;, '-! ~ı lY'_
: ~ :<:i
o
.. J ı.; o J
o
y o: 1..5'-""'J
zaman söylenir. 1 "' 14..ı~ · ı...;, · ~ı·
~J r..r'JAJ ~ Y : ·:
o o • • • •
.. J J -:·
O size, dinden Nuh 'a tavsiye ettiği
t_;1;ı 1 Ş-r-a ni, sana vahyettiğimizi, İbrahim 'e,
Musa 'ya ve lsa 'ya tavsiye ettiğimi
t~: Açık yolu takip etmektir. zi şeri'at (hukuk düzeni) yaptı (421
~~ .;j ~ _;:, !Or~;a açık bir yol belir- Şura 13) ay eti, değişik dinlerin ortak
ledim, denir. t~, mastar olup daha paydaya sahip oldukları ilkelere işa
sonra doğru ~ola isim yapılmıştır. rettir. Bu ilkelerde nesih söz konusu
Buna t~, t~, 4..C. .Y:t denir. Söz ko- olamaz. Örneğin Allah ve şu ayetin
nusu bu isim, dinde}ö İlahJ YC?l i~irı delalet ettiği benzeri hususlar ile il-
de istiare edilmiştir: ~y;.~ ~~ gili bilgi gjbi: ~j~)L;,j~~ fo. ~j
~~j: Biz, her biriniz için bir şeriat ı~.. . .
~)L.:.:, U'-"'
·, ·. ~ ~·)'ı f' Y-"
··.iı ..ı· .U.:.'
.. .JJ K.tm o
ve yol belirledik (5/Maide 48). Bu Allah 'ı, meleklerini, kitaplarını, elçi-

ayet iki hususa işaret etmektedir: lerini ve ahiret gününü inkar ederse,
1- Yüce Allah'ın, halkın yararına şüphesiz derin bir sapıklığa sapmış
ve memleketleri bayındır hale tır (4/Nisa 136).

. '
getirmeye yönelik olarak bütün Kimisi, Şeriat'ın; ~Wl ~~ /su
insanları araştırınaya musahhar kanalı'na benzetilerek ona bu ismin
kıldığı yoldur. Bu çeşit yola şu ayet verildiğini söylemektedir. 700 Nitekim
işaret etmektedir: ~~ ~ ~ jj
~ : ' ~ • ' ~ •. :,.;,~·,ı •"\..:!.. "
··~ ~ ~
o o o o
. o ••. '-;.J._)..l 699 Bkz. Feyruzabadi, Besair, ı ll, 309; Tefsiru '1-
Birbirlerine iş gördürebilmeleri için Maverdi, ı , 51.
700Bu, Leys b. Muzatfar'a ait bir görüştiir. Ha-
546
sağlıklı bir şekilde Şeriat/Din yolu- Jy!ı 1 Ş-r-k

na girenler doya doya kanarlar ve
pak olurlar. Kanmaktan kastedilen, \.!_,). ~~ ~_).: Güneş doğdu.
kimi hükeınanın şu söyledikleridir: ~-}G ~~ G, ~~ J;Ji ~: Güneş doğduk
Su içerdim fakat kanmazdım, Yüce ça _bu işi _yapmam, denilmektedir.
Allah'ı tanıdığımda ise su içmeden
~~~~i : Güneş aydınlık saçtı: GJ
·ı- ··~ı - i\..ı : o
< ":~ J-Wl Go : -:
< • '
~..)'oJ' J ~ : ~ .: _?-'-".
de kandım . Pak olmaktan kasıt da şu
Biz dağlarıonun emrine vermiştik,
ayette ifade edilendir: ~~ .:.lıı ~;. wı
akşam ve işrak vakti (tan doğumu)
ı~ ~~3 <':!:,iı ~j ~yı 1;5.:.6: Ey onunlar birlikte tesbih ederferdi (38/
ehli beyt! Allah sizden kiri gidermek Sad 18).
- ve sizi tertemiz yapmak istiyor (33/
J~ ve y~ tekil olarak gel-
Ahzab 33).
diklerinde doğu ve batı yönlerine;
,~ ~
ti .Y"' · ··· - r.JJ.
··- ~ · , \i= · ··8 .ı::ı cu-
.. . ~ tesniye şeklinde geldiklerinde de, kış
martesi (tatil) yaptıklan gün, baltk- ve yazın doğuş ve batışiarına işaret
lan onlara akın akın gelirdi (71A'riif ederler. Çoğul olarak geldiklerinde
163). Ayette geçen \.2. _:;., t./j;,' in ço- ise her günün veya her mevsimin do-
ğul udur. "Yol" ~nlamındaki :i..C ./-i'nın ğuş ve batışiarı itibarıyladır.
çağulu ise t -/y.:;, şeklinde gelir. Allah buyurur ki: J_~l y.J
~ ~_)lı ~~i: M ızı·ağı ona y ;...Jı:,: O, doğunun da, -batının da
doğru uzattım. t.J~ ~ .Ge_).: Ona R~bbidir (26/Şu'ara 28); ~~~ yj
başladım o da başlandı, denir. ~ _:;. ~;...Jı y .)j: O, iki doğu~ u~ ve i_k{
batının Rabbidir (55/Rapman 17); )ij
4\+'.,l\: Gemiyi kurtaracak bir yelken
~-/i.:;jı:, ~~ .-7.aJI ~.Y; ~i: Doğuların
yaptım. t_).
;~i ıi.i. ~ ;J.; yani onlar
ve batıların Rabbine ye_m in ederim
bu işte eş ittirler. Başka bir ifadeyle; ~ . 40) . G~ ı'11-:""
:ı~i LY.'
: ~~~ ::ıı
(70/M earıc . •.
onlar bu işi tek bir şekilde yapıyor ~.:,..!.: Doğu yönünde bir yere çekil~
lar.~.)~.)~~~, tıpkı ~ /sana mişti (19/Meryem 16); yani doğu
yeter sözü gibidir. Yani, Zeyd, onun tarafından.
işine başladığın veya onunla ken-
4.9~: Doğu tarafından görülen
di işine başladığın kişidir demektir. yer.~~ Gi_:;.: Eti güneşin altına ser-
tY::., çalgı aleti üzerine çekilen tel dim. J);,.:,: Güneş doğarken bayr~ıı;
anlamındadır. namazının kılındığı namazgah. ~_)..::.
'
~1: Güneş batmak üzere sarardı.
Şu ifadeler de }:m anlamdan gelmek-:
li\ b. Ahmed'in Kitabu 'l-Ayn ad lı eserini
intihal eden kişidir. Kimisi de onu intihal tedir: ~..;,. y,.;,.l: Koyu kırmızı. J~i
etmediğini, ikınal ettiğini söylemiştir. Bkz. p~ .. ~.):ili : Elbiseyi kırınızıya boya-
~ ~ ~
İbn Manzlır, Lisdnu 'l-A rab. (t_;<) maddesi; dı. 0.? ~: Yağsız kırmızı et.
Hall\, Kitdbu 'l-Ayn, 1, 252.
547
~y!ı 1 Ş-r-k ortağı yoktur (17/İsra lll); ~LS~
0~' ::i~: Birbiriyle çekişen ortaklar_
4.SY::,, 4.S jG.:.: İki
mal ın birbirine (J9/ZüJ1ler 29); ~ ı_;y!. ~tS).~ ~i
kanştırılmasıdır. Bazıları şöyle der: .Wı ~ 0~~ ~ \..:, 0jjı ~: Yoksa onların,
Şirket, ister maddi, ister manevi olsun kendilerine, Allah 'zn izin vermediği
bir şeyin iki ve daha fazla kişiye ait dini koyan, ortçıkf~r mı var? (42/Şlıra
olmasıdır. İnsan ve atın canlılıkta; iki 21 ); ~LSjJ. 2Hi J~.:, "Hani ortakla-
atın da koyu kestane ve siyah renkte rım nerede? " der (16/N ah l 2 7).
ortak olmaları gibi. Bu kökten; ,.G$._). İnsanın dinde şirk koşması iki
~ .GS).\.:, d)~ı.:, d)j~.J ,.GS_:;t:.:, çeşittir:
1~ formlan kullanılır.
1- Büyük şirk: Allah'ın ortağı ol-:
Allah buyurur ki: L?fj ~ ~~\.;: duğunu iddia etmektir. ~~ 0~ ~).i
Onu da işime ortak yap (20/Taha !Falan kişi Allah'a ortak koş~u, , d~
32). Bir hadiste Hz. Peygamber _şöy nir. Bu, küfrün en büyüğüdür: ~.til\ 0!
le buyurmaktadır: ":li.~ ~ us~i ~~ ~ ıil~ ()~:Allah, kendisine ortak
~t...:all: Allahımf Bizi salih/erin du- koşulmasıl}ı bağışl_amaz (4/Nisa 48);
asına ortak kıl." 101 1~ \r)G. ~ ~ ~~ ~A ~3: Kim
Rivayete göre Yüce Allah, Allah 'a ortak koşarsa, hakikaten çok
Nebi'şine {a.s.) şöyle demiştir: "J! uzak ~~r .sapıklığa sap~ ı~ tır .C4(Nisa
~ - ·~i-
~ .J
. .
~ ~
~ı.:: ~~ . ~ı:;i ·:..~· ~· ::
ls--' J Y"' 116).' ;G.:..ıı .(ı1;. .\.lll . • . ~ .u!Lı d ~ , : . .
. . .. f~ . : ~ l)A .
L?fi ~: Seni ·bütün mahliikatzmdan Kim Allah 'a ortak koşarsa muhak-
daha şerefli ve daha faziletli yaptım kak ki, Allah ona cenneti haram t;t-
ve seni işime ortak ettim." 102 Yani miştir (5/Maide Tl-); ~~4-- 1~) ~~~i t;i
şu aşağıdaki ayette olduğu gibi, ~-
.illt...ı
•
~.< ..2, ~ u: i ls--'
• U"'..;-;;
~~ ~~ .. ... ~u..~ '\
. _,.....
benimle birlikte senin de anılma Ey P~yg;mber! İnanmıŞ kadınlar

nı sağladım ve bana itaatle birlikte sana gelip Allah 'a hiçbir şeyi ortak
sana da itaat edilmesini emrettim: koşmamuları hususunda sana bi 'at
' ,
.J_,.:..:,ıı 1#1.:, A..llı ı~l: Allah 'a itaat eder~erse_ (60/Mümtehjne J2); J~
edin, Peygamber 'e itaat edin (4 71 us·...)'JI·~i\..:, .\.Dı "·G _,.·_i 1..r...)'JI
.< · ·~i I.J:!.
: :ıJı.. Allah ·a
Muhammed 33). ortak koşanlar diyecekler ki: "Allah
Allah buyurur ki: '-:-li:WI ~ ~~ dileseydi biz ortak koşmuzdık " (6/
.)..,S-!i'~'~: Hepiniz azapta. müştereksi En'aın 148).
niz (43 /Zuhruf 39). 4.~'in çağulu 2- Küçük şirk: Bazı işlerde
"~r şeklinde gelir: ~~ .:J ~ ~.:, Allah'ın yanı sıra başkasının da
~\ ~: Mülktelhakim iyelle O 'nun hoşnutluğunu gözetmektir. Bu da şu
ayetlerde işaret edilen riya ve nifak-
701 Bkz. Mübiirekffırl, Aridatu '1-Ahvezi, XII, tıı ·, .
· ~ .;j
.. GJ. Glw... f-t.SY:"' -· ic... w~....:a
. lA.l. Gl ci
302. 6.JSA ~ .\..llı ~\,;.:;9: Allah, onlara sa-
702 Bu hadisin kaynağı bulanamamıştır.
548
lih (bir çocuk) verince, kendilerine lerdir: ~~1_:, l_,jtA 0.1~1_:, lfol 0.1~1 0!
verdiği şey konusunda O 'na ortak- · ı_,s.)..l0.ı~i j ıYı~~_:, ı.S _)W\ 3: inanan~
lar koştu/ar. A !lah onların koştuğu lar, yahudiler, sabiiler, hırıstiyanlar,
ortaklardan münezzehtir (71A'raf medtsiler ve (Allah 'a) ortak koŞan
ı9o); 6_,s~~_:, ~l ~~ ~jSI &>).i~_:,: lar.. (22/Hac 17).
Onların çoğu,Allah 'a ortak koşma
dan inanmazlar (12/Yfısuf 106).
c;~ 1 Ş-r-y
Bazıları ayeti; "Onların çoğu,
dünya tuzağına düşmeden Allah 'a ç.\_))jı/alzş
ve ~/satış birbirini ge-
inanmazlar" diye yorumlamışlardır. rektiren iki kelimedir. Çünkü müşteri
Bu anlamda H~: . Pey~amber ş,öx,I~ parayı veren ve bedelini alandır; bayi
demiştir: "~ ~~ ~':ll ~~ ~ .!!.).!JI ise, bedeli veren ve parayı alandır.
~\ Jc ~\ ~j: Bu ümme~te şirk, Bu, alış-veriş nakit para ve mal ile
karıncanın taş üzerindeki hareketin- yapıldığında, söz konusu olur. Fakat
den daha gizlidir. " 703 mal mal ile satıldığında, o zaman on-
.!!Y:"ı, müşterek lafızlardandır. lardan her birinin hem müşteri hem
Şu ayet her iki şirk çeşidini de içer- satıcı olaraktasavvur edilmeleri doğ
mektedir: J;,~ ~_) ~til 1_,.?.-.);! 2JtS ~ ru olur. Bu açıdan, satış ve alış ke-
~~~ ~ - ;;:;~ ~ ·~; ;._,. GJL.:.
. . .J . · · : ~ •.J .
~ .- K.ım limelerinin her biri diğerinin yerine
Rabbine kavuşmayı arzu ederse, kullanır hale gelmiştir.
iyi amel işlesin ve Rabbine yaptığı ~);. sözü, daha çok "sattım";
ib(ldete hiç kimseyi ortak etmesin .~,;~:') ise daha çok "satın aldım" an-
(18/Kehf I 10). İslam hukukçuları lamındadır. Allah buyurur ki: ~j.);.j
nın çoğu, \fo~ ~~~ ~~~ ~~ ~~~ ~ ~: Onu ucuz bir fiyatla sattı
~~~_:, /,:,.; ~-!'·~.:,il: Haram ayl;r l~r (1.2/Yı1suf20). Ayette geçen~~_);,
çıkınca, müşrikleri bulduğunuz ifadesi, ~_;~ /onu sattılar, anlamın
yerde öldürün (9/Tevbe 5) ayetini, dadır. Şu ayet de _ay!lı anlamdadır:
kafirlerin tümüne h~m~ediyor~~r. t:ı:ı~l
..
~G:Jı
-
; ' ·•. : :jı .illı ~
<..J.J..>'"':! u.ı . . . -; ~. ~@
. -
l)pkı şu ayet gibi: Y.J ..ı~\ L:.lJ1.!j ~.:?-'i~: Dünya hayatını ahiret hayatı
~~ ~1: Yahudiler: "Uzeyr, Allah 'zn karşılığında satanlar, Allah yolunda
oğludur. " dediler (9/Tevbe 30). savaşsınlar (4/Nisa 74).
Kimisi ayette geçen müşrikler Kendisiyle bir şeyin .elde edildiği

den kastedilenlerin Ehl-i Kitab'ın her şeyde, ç.\j.!jı_ ve ç.\F! kelim~leri
dışındakiler olduğunu söyler. Zira kullanılabilir: ~~ ~, 6.J~ 0.1~1 _0!
şu ayette müşrikler Yahudi ve Hıris · · ~~ ~~(.j
;;- ~ · ~:i :.~ ~ .clXı
• .J
~
--
· ·t..:.:ıı.. -'·<
~~
tiyanlardan ayrı olarak zikredilmiş- Allah 'a verdikleri sözü ve yeminleri-
ni az bir paraya satanların, ahirette
703 Bkz. Müsned, IV, 403; Münzir1, et-Terğib hiç bir payı yoktur (3/Al-i İmran 77);
ve Y-Terhib, 1, 39.
549
~ ~ ~~ Sı\;!~ 6JA ~: Allah 'ın ·~ - ~~·1
(..).oQ. ~
-:.: 1J- - ~ · ~ ··. ·.ll ..b.J._ni
(.Sj . : .) ~
ayetlerini az bir paraya sa~maz~a,r 266- Cedva 'yı ziyaret etme-

(3/AI-i İmran 199); ~~~ it;PJI ljj:W:.I ye/i uzun bir zaman oldu ve ümit
~.:?-~~: Ahirete karşılık dünya haya- kalmadı. 704
tını s~tın almışlardır _(2/Bqkara 86); .l::ıW zulüm/haksızlık anlamında
(.S:J~ ;Ü)U1 ı_j_)i.!.l 0:!~1 4l_,i: İşte onda kull~nılmaktadır: Sıi.J~I yj ~j
lar, hidayete karşılık dalal~tf Siftı~ I~JGE ~ ~) ~jj &ı ~:;} J u:o:.ı~I.J
alan/ardır_ (2/Ba~ara 1~)_. (.SJW:.I •.tiıl 01 1bb-\ Rabb-i miz, göklerin ve yerin
.;: . ;1 ~~~ :L ~~~~-·i· ~~ : ·:.'.ıl : :
~ lll'" u . lll'" Y" j ...,--~ ~.r' ~
Rabbidir. O 'ndan başka hiçbir ilaha
Allah, mü 'min/erden, canlarını ve yakarmayız. Aksini yaparsak şatat
mallarını, kendilerine cennet vermek
söz söylemiş oluruz (Kehf 14); yani
üzere satın almıştır (9/Tevbe lll).
Bu ayette kendisiyle satın ah11a~ - .-
haktan uzak bir söz...
~~ .1.....:.u: Sudan uzak kalan nehir
şey .şöyle,~i!<r~dilmiştir: ?: ~ 0):i~ kıyısı, ·
2J~j 0fo. ~1 : Allah yolunda sava-
şırlar da öldürürler ve öldürülürler
(9/Tevbe ll 1). ~/Ş-t-r
Haricller'e ;;1), ismi verilmiştir.
:~1 ~: ~ir .ş~yjn y~rı~ı ve
Onlar [bu ismi, 'hayatlarını Allah'ın ortası: ~I.?JI ~~ .)h.J. ~j J.:,S: Yü-
rızası karşılığında satanlar' anlamın
zünü Mescid-i Haram şatrına çevir
da kendileri için kabul ederek] şu (2/Bakara 144); yani onl!~ yö~üne
ayeti bu paralelde yor~mlamış}ardır: ve tarafına doğru çevir; ~ Gı •,. ':!.; j
~~ ~G_:;. ~~~ ~ 1.$~ ı),;. LI"Gı1 ~j: ô.JJ;. ~_P..'_, 1_,1~: Nerede olursanız
İnsanlardan öylesi vardır ki, benliği olunuz, yüzünü~ü ~ y_a'!a çevirin (21
ni Allah 'ın hoşnutluğunu elde etmeye Bakar 150). 1)h.;:,.(; _>bt...:;,: Yani onunla
satar (2/Bakara 207). yarı yarıya böldüm, denir. Aynı anda
Buna göre ~~ fiili, "~ /satı sana ve başka birine bakan kişinin bu
yor" anlamınd.adır- ~u, tıpkı şu ayet eylemi, ; ~ ~' yani bakışını ikiye
gibi oldu: (.5~1 .illi 01: Allah, .. .satın ayırdı, diye ifade edilir.
almıştır (9/Tevbe ll 1). ~~~ j.~l 0~ yh: Falan kişi
zamanın
· · sagmış
meme ı erım - t ır. 1os Bu
.6h..!ı 1 Ş-t-t
704İbn Ahmar'a ait bu şiir iç in bkz. Divanu İbn
.l::.W: Aşırı uzaklık. Denir ki;.)., !·, Ahmar, s. 133; İbn Manzlır, Lisdnu 'l-A rab,
Ll.:; ..)1~1:
Ev çok uzakta kaldı, Bu (1~) maddesi. LS.:i~ bir kadın ismidir.
kelime mekan, hüküm verme ve mal 705 Bu deyim, zamanın iyi ve kötülüklerini ya-
şayan tecrübeli insan için kullanılır. Bkz.
pazarlığında da kullanılır. Şair şöyle
kudame b. Ca' fer, Cevdhiru 'l-E/faz, s. 334;
der: Feyrlızabadl, Besair, 11 I, 3 19; Zeınahşerl,
550
deyimin asıl manası, kişinin, devenin olmayan tutucu karakterli olmuş ve

iki memesini sağıp ikisini bırakması Hz. Ade m' e se c de etmekten de ka-
dır/sağmamasıdır. çınmıştır.
_)~ :UG: Memelerinden ikisi Ebu Ubeyde şöyle der: 707 Azgın
kuruyan deve. _)~ ~G: İki meme- olan cinlere, insan ve hayvanların
sinden biri diğerinden büyük olan tümüne şeytan denir. AJlah buyurur
k<?>:Un. Kişi bi~ kenara çekildiğinde, k 1.·. 1...)-"-l~~~ U:!":'
; . t.t:ı.J. ı·~ • : JSJ L:i..;. ~~ -
• .J LS+l - . - .J
~denir. _}:,\...,.:;, formuyla uzak olan ~~~: Böylece biz, h~r peygambere
''
kişi kastedilir. Çoğulu _;k:;. şeklinde insan ve cin şeytanlarını dij.şman
gelir. Şair şöyle der: yaptık (6/En~am 112); ~t;..!J1 0!.J
),\l\~1 ~~ıjj _'(iV ~ )~~ ~~ji J) 0.P.;J: Şeytanla~,
dost/arına, sizinle mücadele etme-
267- Karışıkolan uzaktakilerin
lerini fiszldarlar (6/En'am 121);
arasında olmak sana zor mu geldi. 706
~~ J) ı.:,b. I~).J: Şeytanlarıyla
Haktan uzak!a,şan kişiye de _}:,G
yalnız kaldzkları zaman (2/Bakara
denir. Çoğulu }..h.::ı şeklinde gelir.
14); yani cin ve_insan arkadaşlarıyla
~t;..!JI U., .J; ~ ~tS. ~: Tomurcukla-
~/Ş-t-n rz sanki şeytanların başları gibidir
(3 7/ Saffat 65).
u~ kelime_sindeki (u), asli
Kimisi ayette geçen şeytandan
harftir. Bu isim ~' kökünden gelir.
kastın cismi hafif yılan olduğunu
Yani, uzaklaştı. Şu ifadeler de aynı
söylerken, kimisi de ondan kastedi-
anlamdadır: 0~ ~: Derin kuyu; lenin azgın cinler olduğunu söyler.
_)1~1 <,;ı,\.: Ev uzakta kaldı; ~_j
Zakkum ağacının tomurcuklarının,
0~: Uzak bir gurbet. cinlerin başlarına benzetilmesi, on-
Kimisine göre ise u~ kelime- ların _ çirkinliğinden dolayıdır. I~I_J
sindeki (u) harfi zaittir. Bu durumda &J?4-,-'i.ll ~ Lı: Şeytanların uydurup
b.!';· )=Ü(kzzgınlıktanyandz), fiilinden söylediklerine tabi oldular (2/Bakar
gelir. Zira şu ayetten anlaşıldığı üze- I 02). Ayette sözü edilen şeytanlar
re Şeytan ateşterı yaratılmıştır: ~.J azgın cinlerdir. Onlardan kasıt azgın
_)G ~(_)Lı~ 04-JI: Cinleri de duman- insanlar da olabilir. Şair şöyle der:
; ız alevden yarattı (55 /Rahman 15). ~~ yıi~l ı)ibj.\ ı:) _:,J_nA
Şeytanın ateşten yaratılmasından
268- Eğer koşmada yalpalanan
dolayı, aşırı gadabi güç ve makbul
kurtların şeytanı ... 708
~' J.;..li-'in çoğuludur. 'Koşar-

Escisu '1-Be/ciğa, s. 235; İbn Fiiris, Mücmel, Il,
503.
706 İmru'u'l-Kays'e ait olan bu şiir için bakz. İbn 707Bkz. Ebu Ubeyde, Meani'l-Kur 'cin, I, 32.
ManzGr, Liscinu '!-Ara b, (_;h.';) maddesi. 708 Bu beytin kaynağını bulamadım.
551
ken yalpalanan' anlamında olan bu tıpkı~-~; ~-~gibi.
kelime, özellikle kurdun yalpalan-
ması için kullanılır.
~/Ş-a-b
~~~~
(.)~
..~~~~~ı..;._n~
.~ . ~:Tek bir soydan gelip dalianan
kabile. Ç9ğt;ll}, '-:-l~ şeklinde gelir:
269- Fakir [kuyu/kanal] 'in gece-
~'id' f 709*710
~~j ~.#ı ~~.J: Sizi milletiere ve
si şeytandan baş k ası degı ır.
kabile/ere ayırdı k (49/Hucunit 13 ).
İnsanın bütün kötü huylarına da
~' vadi için kullanıldığında, bir
şeytan denir. _J!z. Pexgam~e~ şöy]~ tarafı birleşen diğer tarafı bölünen/
demiştir: "6~ ~I.J 6~ ~1: dağılan vadi anlamına gelir. Vadiye,
Haset şeytandır, gadap/kzzkmhk ayrılan tarafından baktığında, bir
şeytandır. " 711
bütünün ayrılmış olduğu; toplanan
tarafından baktığında ise iki şeyin
~/Ş-t-e birleştiği vehmine kapılırsın. Bunun
için bir şeyi bir araya topladığında,
LS~1)1 ~t..:::ı: Vadinin yan tarafı: ~~~ ·~" !:, denir. Ayrıca bir şeyi da-
~~-~ ~1)1 uJ?l.!. ~ :ş~): Vadinin sağ ğ~ttığında da,~ -~ dersin.
kıyısından- kendisine sesleni/di (28/
·.'J" ·\ m astar_ veya isim ol~n
Kasas 30). G~ ~lbt..:::ı: Falan kişiyi
~'in, ya da ~'ın tasgiridir. ~:
vadinin kenanndan yürüttüm, denir.
Tamir edilip Çirl~ş~iril~n y~rtı~ ~~ k_~
t.J) ~~: Ekinden çıkan filiz. ~ t~ bınadenir. yi..:;.~"XtŞ~Jl:;~) Ipi: Uç
~t..:::ı: Onun her iki kenarında dağılıp dallı bir gdlgeye gfdin (77/MurseHit
;a~ıldı. Çoğul u, ıo~l. ~eklin?:e ge~i!. 30) ayeti, daha sonra ele alınacaktır.
Allah buyurur ki: ~lh.;. tY..I t.J.fi:
Onlar, şat'ını yarzp çıkarmış bir eki-
ne benzerler (48/FetiJ:ı _29); yani filiz- ~/Ş-a-r
lerini. Bir kıraatte; o\..h1:. [.h harfinin
.,;..::. (Kıl~Tüy/Saç], l?ilinmek!edir;
fethi ile] şeklinde de okunmuştur, 712
çoğu~ı,ı }i~i'dır: Li.-!~jij 4-9\Y..:.:,i ~.J
lA.JI.i.J:.i,J: Yünlerinden, yapağıların
709' Kanalın başına gitmenin ıneşakkatli olma-
d;n ve kıllarından (I 6/Nahl 80).
sından dolayı şeytan diye nitelendirilmiştir.
Bkz. Lisan, (~)maddesi -(Mütercimler) .
~~: Kıla/saça isabet ettim. ~~
71 OŞeınmah 'a ait olan bu recez için bkz. Divan' ı, 1~ ifadesi bu anlamdan istiare edi!-
'
s. 413; ibn Düreyd, Meldhin, thk . ibrahim miştir. Yani, incelik konusunda tıpkı
Eftlş, Daru'I-Baz, s. 52; ibn Manzur, Lisdnu 'l-
kı la isabet etmek gibi olan bir bilgiyi
A rab, (~) maddesi; Rağıb, Ccimiu ~-Tefsir,
varak, 22. elde ettim.
71 ı Bkz. Ahmed, Müsned, IV, 226; Ebu Nuaym,
Hi/ye. 11, 130; Ebu Davud, HN: 4784.
712 Bu, ibn K esir ve ibn Zekvan'ın kıraatıdır. Bkz. Dimyatl, ithdf, s. 396.
552
Şaire .rL:;.
denmesi de, onun kıv farkındadır. Aslında kafırler bu söz-
rak zekasından ve duyarlı bilgisinden leriyle Hz. Peygamberi yalancılıkla
dolayıdır. Kök itibarıyla_ Y-4 kelime- itharn etmişlerdir. Çünkü yalan olan
si, Araplar'ın; ı..;~ 4 sözlerinde, şeyden, şiir diye söz edilir.
ince bilginin ismidir. Fakat daha Şaire de kazibiyalancı denir. Öyle
sonra örft_e vezinli, kafıyeli söze isim ki, bazılan yalan delilleri, ~~/şiire
oldu. Y:-L:;. kelimesi de şiir sanatında ait diye isimlendirmişlerdir. İşte bu-
ihtisas sahibi olan kişiye denir. nun için Yüce Allah, şairlerin gepe-
:J?W.). ~ ~lft\ 0: Hayır onu uy- lini şöyle. nitelendirmiştir: ~I~I.J
durmuş; hayır o şii 'irdir (2_1 /Enbya ,~u)WI fS; !'ij: Şii'iriere ancak azgınlar
5)· . ~o
' ':?~
- .cW:.ı 1:c: ıj
-:- - ~ 1 _(u t:ıi
y--? -
: .1 :. .. .
L)yY:!.J. uyar (26/Şu'ara 224) surenin sonuna
Cinfenmiş bir şair için biz tanrıla- kadar Şiir, yalanın merkezi olduğu
rımzzı mı terk edeceğiz? de!ler,(?7~ için; "şiirin en güzeli en yalan ola-
S a~ff:~at, 6)·, ~
1
. ...J- ""-' ' ,_;.: ..F:
_. ~_;..ı..ı : .l ... r-·i
• L.!. uy.JS:! nıdır" denilmiştir. Bir kısım hükema
.;ı_;.;jl: Yoksa: "O-bir şairdir, zamanın şöyle demiştir: Doğru sözlü hiçbir
felaketine uğramasınz gözetiyoruz" mütedeyyinin, şiirinde tuhaf şeyler
mu diyorlar? (52/TCır 30). söylediği görülmemiştir.
Birçok müfessir, bu ayetlerde _;ı:.lio: duyulardır. 0J~ .·~~ ~ ~1.:,:

Yüce Allah'ın kafırlerden hikaye etti- Siz farkında olmazsınız (49/Hucurat
ği sözlerini, Hz. Peygamber'i vezinli 2) ayeti ile benzerlerinin anlamı şu
ve kafıyeli şiir getirmekle itharn ettik- dur: "Siz onu duyularınızla idrak ede-
lerine yorumladılar. Öyle ki, vezinli mezsiniz." Eğer 0.J~~ ifadesinin J -
söze benzeyen aşağıdaki ve benzeri geldiği ayetlerin çoğunda 0~~

ayetlerin tümünü tevil etmişlerdir [söz denseydi anlam doğru olmazdı. Zira
konusu ayetlerin şiir olmadığı_n_ı ispat- hissedilemeyen birçok şey akledile-
lamaya çalışmışlardır]: ylj:;JLS ü~.J bilir.
<?~\.) ~.J~.J: Havuzlar k~dar (g~ntş) ~~ .Jı:.lio: haccın duyula~la gö-
leğenlf!-r, sabit kazanlar (34/Sebe' 13); rülen nişaneleridir. Tekili, ~ şek
~~i
"' ..
1~ ~:Ebu Leheb 'in iki eli ku-
, linde gelir.~~)~ de denir. Bunun
rusun (1 11/Mesed 1). tekili ise o~'pır. Allab buyurur
Fakat bazı muhakkikler şu farklı _:.:.:ıY' ı~.
k'·1. LS.JSJ : \~.J.ıı · ·ti.J. : t:..:~: -- ..ill~
- ,jl ~ (.)"'.J -
' j.O ~
görüşü ileri sürmüşlerdir: Kafirler ~,.Wl:Bu böyledir. Artık kim Allah 'ın
söz konusu sözleriyle bunu kastet- şeairini tazim ederse, şüphe yok ki
memişlerdir. Zira Kur'an'ın sözle- bu, kalp/erin. taky4sır~;dan_dır (~~/
rinden, onun şiir üs!Cıbunda olmadığı Hac 32); r-I.?JI ~1 ~ .til\ IJ.fi~t!:
açık bir şekilde anlaşılmaktadır. Bı Meş'ar-i hara_m 'da Al~ah 'ı anın (2/
rakın belagat sahibi Arapları, fasih Bakara 198); ~~ jıli.J. ı_hj ~:Allah 'zn
konuşamayan Acemler bile bunun işaretlerine saygısızlık etmeyin ( 5/
553
Maide 2); yani Allah'ın evine hediye .JlJI~ /Ateş alevi; ~ .~:,\ ~ /Ateşi
edilen şeylere. Ona bu ismin verilme- ~levlendirdim, denir. Ebu Zeyd, ~~~i•_\
si, bir demirle kanatılmak suretiyle formunu da uygun görmüştür. 714 ~:
ona nişan vurulduğundan dolayıdır. Yanan fıtildir.
.J~, şa'ar'alkıllara dokunduğun Kimisi onun, ale~lene.n bey~~lık
dan dolayı
beden üzerindeki elbise- olduğunu söyler. ~ ~iyi Ji:W:ıij:
ye, ayrıca insanın savaşta nefsine Baş, ihtiyarlık aleviyle tutuştu ( 19/
hissettird~ği, y~ni öğrettiği şeye de Meryem 4) ayetin_d~, .sayı_!"l ~$arması,
denir. ~ı~~~ /Aşk onu sardı sözü, renk açısından;~ u)l! ~~!Falan
Wl gibidir. ~~' saçı uzun olana ve kişi öfke aleviyle tutuştu sözündeki
ayaklara doğru sarkan saça denir. öfke de hareket açısından alev~ ben-
~~~ ~1.:0 !Büyük felaket sözü, ~1.:0 zetilmiştir. ~)~ı ~ ~ı ,lj; \1 ISai-
~~Y.~ sözü gibidir. Köpek sineğine dmda atı alevlendirdim sözü de bl!
ç.\~ denir, çünkü köpeğin kılları anlamçlan gelmektedir; tıpkı ,~~_:,i
arasından ayrılmaz. ~ !Arpa: Bil- ~~~ ,15~?1~ gibi.
dik tanedir. -s~: Bir yıldız ismidir.
Bu yıldıza birtakım insanlar taptığı ~/ Ş-ğ-f
için _şu ayette öz~llikle zikredilmiştir:
c.Sji.1lı yj ). 4jJ:,: Şi'rii (yıldızı)nın ~ t+ii·\ ~: Sevgi onun yüreğini
Rabbi O 'dur (53/Necm 49). yakıp kavurmuş (12/Yfısuf 30). Bu
ayetin anlamı hakkında Hasan'dan
~/Ş-a-f yapılan rivayete göre manası şudur:
"Onun sevgisi (Züleyha'nın) kalbinin
~
(12/Yüsuf, 30) diye içine isabet etti." Ebfı Ali'den gelen
okunmuştur. 713 Bu kelime, kalbin ana rivayete göre ise anlamı; " kalbinin
damara._~ağJı _bulunan ucu anlamın ortasına isabet etti/işledi", şeklinde
daki ~ı ~ sözünden alınmıştır.
~ J ,;: "
ifade edilmiştir. Bu her iki anlam da
~ı ~: Dağın zirvesine denir. Bu birbirine yakındır.
~nlamdan; 1~ ~~ 0~ /Falan kişi
şuna tutkundur denilmiştir. Sanki
~/ Ş-ğ-1
onun kalbinin üst tarafı isabet etmiş
diye düşünülmüştür. ~' Jii.: İnsanı oyalayan son-
radan ortaya çıkan şeydir. Allah bu-
Jt..!ı 1 Ş-a-l yurur k ı... v-- w
. ı! ~. ~· ç--J"f'
·.-.iı _ . ı wh.:ol
.
~ı
u.
0~~: O gün ~ennet ehli bir uğraŞ
~: Ateşin alevlenmesidir.
·- '
~ içinde eğlenmekledir (36/Yas'in 55).
713 Bu, şaz bir kıraattir. 714 Bkz. Ebu Zeyd, NewJdir, s. 161.
554
Bu ayet~ [t "gayn" harfininötreli olanlardan başkaları, şe[l}at edemez-

l)ali_ileJ,'!e ~k~~m~şt~r. 715 Bu kökten; l~rJ,~9/Meryem 87) ;_ ~~ıtili'} ~~
~~ .~ ,J~ .~formları gelir, ':l:} .ıJ ~j.J ~.)l1.:..ı 0~i ~~]:O gün
~1 şeklinde ise, gelmez. Rahman 'ın izin verip sözünden hoş
landığı kimseden başkasının şefaati
~/Ş-f-a fa~d~ , ve!:nez,(~O/Taha 109); ~ ~.J

~ ~I..L!ı ~ ':l Sı1.J~1 ~ ~: Gök-
Bir şeyibenzerine eklemektir. lerde nice melek var ki onların şefa
t).~:. ~ (Eklt;'Jen, ~ diye ifade edi- ati ~içbir işe ya~qmqz (53/Necm 26);
lir. fJl1.J twJ1.J: Çifte ve tekeyemin ~_)1~':l)~':l.J: (Allah'ın) razı
olsun (89/Fecr. }). Bazılarına göre olduğundan başkasına, şefaat ede-
ayette geçen ~1 kelimesinden ka- mezh;r (21/Enbiya 28); ~U.!.~ W
sıt, mürekkep/birleşik oldukları için ~Wıll: Artık onlara şefaatçi/erin
mahlukattır/varlıklardır. Nitekim Al- şefaati fayda vermez (74/Müddessir
lah buyurur ki: ~ _jj 1i~i.; 7 ~ ~.J: JS 48)_; ,yani onlara şefaaJ fdilmez; '}_J
~e;şeyi çift yarattık (5 1/Zariyat 49). ~l.i.!JI ~_,~ ~ 0~~ 0:1~1 ·~~: O 'ndan
fJl1'den kasıt da her açıdan tek ol- başka (ilah diye) yalvardıkları şeyler
duğu için Yüce Allah'tır. Bazılarına şefaat (yetkisin)e sahip değill~rdir

göre de ~i kelimesinden kasıt Kur- (4~/Zu~ruf 86); '}_J ~ ~ ~~ 1...0
ban bayramı günüdür; çünkü peşin t~ ~: Zalim/erin'ne bir dostu var-

den gelen bir benzeri vardır. ))i'den dır ne de sözü dinle~ıir b{r ş~[aa_tçile
kasıt ise Arefe günüdür. ri (40/Mü'min 18); ~ ~I..L!ı ~,7~ ~
Kimisine göre de ~i, Adem 'in ~ ~ .;j ~: Her kim güzel bir şe
çocuklarıdır; ))i ise Adem'in kendi- faatte bulunursa, ondan kendisine de
sidir; çünkü o, babasız dünyaya gel- bir hisse vardır (4(Nisa 85); t.üı ~.J
~_ ~_ .;j (..)-";
~ ~-. ~.. ~ı.L!, : K'ım de k"otu..
miştir. :i.i.li.2u: Yardım etmek ve halini
sormak üzere başkasıyla birleşınek/ bir hususta şefaat ederse, ondan da
bir araya gelmektir. Bu kelime, daha kendisine bir pay vardır (4/Nisa 85);
çok saygınlık ve mertebece daha yük- yani kim başkasıyla birleşip ona yar-
dım ederse, onun eşi veya ona iyilik
sek bir konumda olanın, daha aşağı
bir düzeyde olan ile bir araya gelmesi ve kötülük yapmada desteği olursa,
anlamında kullanılır. Kıyametteki şe
ona yardım edip güçlendirirse, fayda
faat de bu anlamdadır. Allah buyurur ve zararında ona ortak olursa
ki: ~'·Y 1 1 :iıc- ~1 (.)A
. - 01• iiıi.'7,ll u~
: -~'·--. '} Bazılarına görebu ayetteki
1~~ Rahman 'ın huzu~unda söz almış şefaat'ten kasıt şudur: Bir insanın,
diğer birine hayır veya şer yolunu
açıp da ona uymasıdır; böylece onun
715İbn Amir, Asım, Hamza, Kisill. Ebu Ca'fer,
Ya'kQb ve Halefkıraati. Bkz. Dimyatl, ithdf, çifti (benzeri) gibi olmuş olur. Ni-
s. 325.
555
tekim Hz. _Peygal)1be~ şöy!e buyur- dikten sonra artı k şu if'a yo k tur. 718
muştur: _Y...Ij tAı_Y...I ili ii-.; ~ ~ 0-o
tAı_)j~ ~ ~ ~ ~ 0-o:.ı 4-! ~ 0-o
'* ~ 0-o _)j~j: Kim iyi bir ddet icat
ederse, hem işlediği bu güzel ddetin
~/ Ş-f-k
~: Güneş batarken, gün ışığı

mükdfdtt, hem de onunla amel eden- nın/aydınlığının gece karanhğım~,k~~
lerin mükdfdtı kadar sevap kazanır; rış!Jlasıdır. Allah buyurur ki: ~~ )lS
kim de kötü bir adet icat ederse, hem ~4: And olsun akşamın kızıllığı
işlediği bu kötü ddetin günahı hem de ~a (S4/İnşikak 16). J~): Korkuyla
onunla amel edenlerin günahı kadar karışık inayet/iyilik etmektir. Çünkü
716
kendisine günah yüklenir. Hadiste şefkat gösteren kişi, şefkat gösterile-
geçen _)j~ kelimesi, ~) /günah anla- ni sever ve onun başına gelecek olan
mındadır. şeylerden de endişe duyar. Allah bu-
~~) ~ ~ ~) ~ ~ t;.: O 'nun izni yurur ki: 6fo· ·~.~ ~L.:JI ~ ~3: Onlar
olmadan hiç -kimse şefaat edemez saatten/kıyametten ürperti duymak-
(lO/Yunus 3); yani Allah, işleri tek tadırlar (21 /Enbiya 49).
başına düzenler, hüküm verınede Bu kelime,(~) edatıyla müteaddl/
O'nun bir ikincisi yoktur. Ancak iş geçişli olduğunda onda havjlkorku an-
leri düzenlemekle görevli meleklere lamı; (~) edatıyla müteaddl olduğun
izin verdiğinde, onlar da bundan sonda ise indyet anlamı daha ,fazi~ ~elir~
ra görevlendirildikleri işleri yaparlar. ginl~şir. Allah buyurur ki: J.ı§ Gs G) l_,j\.9
~ t~ :=...:;~ u)Jj Jc u~ ';. ,; ~ \:; ,',,): Falan ki- ~~~.~ ~~~:Daha önce biz dilemiz
Şiden b~nimle f~la~ kişi arasında ara- içinde müşfik/merhamet!i idi~ de-
diler (Ş2jTı1r ~6); ,'i 0.1~1 ~ ~
cı olmasını istedim; o da benim için
aracı oldu. L..i:·,: Onun şefaatini kabul
etti. Hz. Peygamber'in şu hadisi de
~ 6~ ı;.;ıı 0,ı;uı:.ı '*
0*Y.: Ona
inanmayan/ar, onun çabuk gelmesini
by anlamdan gelmektedir: ~W. ()ji isterler. inananlar ise ondan korkar-
~~\~: Kur 'an, şefaat eder ve şefaati lar ve onun gerçek o{duğunu, bilir-
;; ;,1,~,: Kişinin ortağı
717
kabul edilir. ler (42/Şura 18); 6J?~·~·~ ~\.bl\ LG)
olduğu satılı k bir mülkü, satıldığı de- ~ §lj ).j 1~ ~: Yaptıkları işler
ğer üzerinden kendi mülküne katması başlarına inerken zalim/erin, kor-
için onun üze;ine hak talep etmesidir. kudan titrediklerini görürsü_n f~.21
Bu kelime, ~'den gelmektedir. H~. Ş ura
~ 22)·, :(ı J-?-l
1
-': '-?'iı.. U:!-!
: ,_1JA'~ u:i ?~öV,ii
:P~Y,gamber çie ş~yle buyurmuştur: ı:ı1 ~L§.i..::.: Gizli konuşmanızdan önce sa-
~~:ı~~\ ..::..ıi..9j: Sınırlar belirlen- daka vermekten korktunuz mu? (581
Mücadele 13).
716Müsliın, Zekat, (HN: 1017); Ahmed, IV, 362.
717Bkz. Münzirl, et-Terğib vd-Terhib, ll, 207; 718Buharl, Buyu', IV, 436 (HN: 2257); Müsliın,
İbn Ebi Şeybe, VI, 130. Musakat, II, 229 (HN: 134).
556
~ 1 Ş-f-v göğüslerde olan (stkınttlar)a şifa ve

inananlara bir yol gösterici ve rqh-
\i, jJ:- j pı j .Hı li.:.i: Kuyu, n ehir met gelmiştir (1 O/Yunus 57); ' _ i·~~ü
ve benzerlerinin kenan. Bu kelime, ~).:. f') _)_,.h::.: Ve inananlar toplu-
"helake yakın olmak" anlamında munun' göğüslerine şifa versin (91
darbımesel olarak kullanılır. l).llah Tevbe 14).
buyurur ki: ~ ~~ Ji. .:J~ ~~ ~~
li:!. (.S"'-
i.:: .;jtiı:, - -i : - •i .. : · ı · : - <Illi
... U"--" U" f' ~ (.) ~ .).) -
~/Ş-k-k
{:·~? _;ıj ~ ~ .)~~ .J\i, ~:)..:Yapısını
Allah 'tan korku ve' rtza üzerine ku- ~: Bir şeyde meydana gelen
ran mı, yoksa yaptstnı bir uçurumun yarıktır. u)~ .'a}! ,;~~~-\ [Onu [~i P,q~ça,
kenarına kurup onunla birlikte ce- ya ayırdt~, denir. u..;. U:a~'i\ w.~.~ :
hennem ateşine yuvartanan mı daha Sonra toprağı yardık ~a YW~!~ _(80/
iyidir? {9/Tevbe 109); li:!. Ji. #.J Abese 26); ILIY:ı ~ ~~';ı Ji.~.::i {Y.:
~ ~~~ -!Glı ~ ~fi: Siz ateşten bir O gün, yer yarılır, onlar ça~ı~;~ak
çukurun kenarında bufunuyordunuz, ayrılırlar (50/Kiif 44); ~I.A..:.JI <·Vıi\~:
Allah sizi ondan kurtardı (3/ Al-i GÇk yarı/mıştır (69/Hakka 16); 1~)
İmran 103). , :,j,\iı ~I.A..:.JI: Gökyarıldığı zaman (84/
~~~ Ji. 0)\.ğ ~~: Falan kişi İnşikak 1); ~~ ~I.J ~Wl sı:iftl:
helakin ucuna geldi. Şu söz de bu an- Kıyamet yaklaştı ve ay yarıldı ( 54/
lamdan istiare edilmiştir: ı.:ı.5. ~ ~ L. Kamer 1).
~ ~l : Falan şeyden sadece bir şefa/ Bazı !arına göre ayın yarılması
kena~ kaldı; yani kuyu kenan gibi az Hz. Muhammed'in zamanında ger-
bir şey kaldı. ~' nin tesniyesi, ~~~~ çekleşmiştir. Diğer bazılarına göre ise
çağulu ise .,\.i.&l şeklinde gelir. ~l.i.::JI ayın yarılması, kıyametin yaklaşaca-
~yJI ~ (Hastalıktan şifa): Sahil-i ğı bir zamanda meydan~ .ge_1~~e ktır.
. 7 19
s~lamete ulaşmaktır. Daha sonra bu Bazılarına göre de, (~1 ~I.J) ayet
kelime " hastalıktan kurtulmak" anla- ifadesinin anlamı şudur : Y,'iı ~j: İş
mında kullanılmıştır. -
açıga çıktı.
720
Yüce Allah bal ile ilgili şöyle bu- ~: Yarılan parça; tıpkı~ gibi_.
yurur: lY~ ~~ ~ Onda insanlara Ş~ anlam?an ş?yle denilmiştir: .Jlb
şifa vardır (16/Nahl 69). K~ır 'aı: ile \.9~ ~~ ~ 0)\.ğ : Falan kişi kızgın
ilgili de şöyle buyurur: lfol 0.1~ ), lık~a~ parça ~arça oldu; :i-4 ~ C:..ı.::ıl.b:
~~J ı.S~ O, inananlar için bir yol
gö_steri~i ve ş_i[adır (11/Ft~ssil~t 41);
• ,p - ~<~ -: ~ · - ~<·: ·\..;;..~ ' \..ll\1 : '.\\.J 719 Bu, Hasan el-Basri'nin görüşüdür. Bkz.
~~J r.J LY.' • _,.,. r-" . lY ~ -
Tefsiru '1-Mdverdi, IV, 135.
~~ ~.Jj .s~.J }J~ı ~ ~: Ey 720Nitekim Araplar, açığa çıkan hususlarla ilgili
insanlar, size Rabbinizden bir öğüt, ay ile darbımesel getirirler. Bkz. Tefsiru '1-
Mdverdi, IV, 134.
557
Onlardan bir parça koptu; tıpkı ~ Allah 'ın azabı şiddetlidir (8/En!al 13);
~sözü gibi. yani, kim Allah dostlarının bulunduğu
~:Nefs ve bedende meydana tarafın dışında olursa. Tıpkı şu ayet
gelen meşakkattir/zahmettir. Bu tıpkı gibi: .;jY. _)j .W ı ~~~U:.: Kim Allah 'a ve
.J~! sözcüğünün onun için istü1re Resulüne karşı gelirse (9/Tevbe 63).
sdild~ği gibi~ir; ~11~h _bux~~ur ki: Şu ayet de aynı anlamdadır: &~ (.,.;.,:,
• • ~\' <UiJli
'-'"4.. o
-< ~ ~1 .ili
_..-- \y ..r"-' 1\ :C::IIi;\ ~
1 . (.S"', 1
o
1 ' ;. ,
.J
JY.,.Jli: Kim Peygamber 'e m-ulıiilefet
~~~ :- Bu hayvanlar, anc~k güçlükle ederse (4/Nisa 115).
varabi/eceğiniz bir memlekete yük/e- ~~~ :. -" _ 0-.:~-~~ :. ~. , -_: :~-. J·wı.
- -· · &-".J - ~ &--" ~ o
rinizi taşır (16/Nahl 7). Mal, saçın ve hurma yaprağının bir-

, ; • ;u.:;,: _?:or! uk çekerek ulaştığın yer: birinden ayrıldığı gibi o ikisi arasında
tw.lı ~ ~~: Bu sıkmtılı yolculuk bölünınüştür. ~ ~j ~ ~ 0~:
onlara uzun geldi (9/Tevbe 42). Falan kişiyle birbirimize öyle benzi-
yoruz ki, sanki o benden ayrılmış bir
~~: Muhalefet/Anlaşmazlık ve
parça gibidir. u~l ~~ /Gelincik:
arkadaşının/hasmının olduğu taraftan ~ J ~ ~
Bilinen bir bitkidir. ~yı 49.!?ı':. : Kum-

başka bir tarafta olınandır. Bu kelime
da meydana gelen yan k. 49(·0 \ De-
şu deyimden de gelmiş olabilir: ~
... \......::.:,;jl·. senın ı e onun arasın-
~ venin, kendisinde bulunan yaradan
.. ..J- .~ı:,·,-, o
dolayı kükreınesidir.
da değnek yarılınıştır [Birbirinizden
değneğin ikiye ayrıldığı gibi ayrıldı ~~ ~~: E11erinde çatlaklıklar
nız]. Allah buyurur ki: Jt4 ~-~~~ 0l.J var; ~~ ~~~~ .)~: tlayvanın tayna-
1;,~ }J:': Eğer (karı-kocanın) aralarm;n ğında yank v~r; ~~ U.,): Bir yana
açılmasından endişe duyarsanız (4/ eğilmiş at. Kimi zaman elbisenin/
''
Nisa 35); ~t4 ~ ;J. W~: Onlar şı kumaşın tümüne :u.:;, (bir top kumaş)
kak içindedirler (2/Bakara 137); yani deniyorsa da bu kelimenin asıl anla-

muh_<'ilefet içindeçlirler. ;.si;,y..,ı 'l_rj t.;!j mı, 'bir elbisenin/kumaşın yarısı'dır.
_,:.· i : _,:.w~lı....;,JL:<: -, - _: T ·ı.iJ.
r.J!JC:YcJ! . - ~u~ _
dl..:o f) ~~~;:Ey kavmim, bana-kar- ~ 1 Ş-k-v
Şı gelmeniz, sakın sizi Nuh kavminin,
yahut Hıfd kavminin veyalntt Salih ôj\.i.:.;: Saadetin/Mutluluğun zıd
kavminin başlarına gelenler gibi bir dı_~ır. Bu kökten; •~j~ ,i~ J,::;.:1 ~
f elakete uğratmasm! (11/HCıd 89}; 0J.J ~li.:,;
(Mutsuz/bedbaht oldu, olmak-
~~t4~y~l ~ ı)\:;.;,ı 0,~1: Kitap- tadır)
_, . formları gelir. 1\~ ,:.,); ~))~
ta ayrıllğa düşenler, elbette derin bir LU~: Derlerki: Rabbimiz, şekave-
anlaşmaılığın içine düşn1iişlerdir (21 timiz/bedbalıtlığımız bizi yenmişti
Bakara 1 7~); 0~ .:Jy._:ı_:ı .Wı &~ (.,.;.j (23 /Mü ' ıninCın 106) ayeti T~IL:iJ4 ve
yLWı ~~ .Wı: Klm Allah 'a ve peygam-
berine mulıiilefet ederse, bilsin ki
72 1 Bu ıııe~ hur olan k ı raattir.
558
722
~.)~ şeklinde okunmuştur. olmaması konusunda meydana gelir.
yezin açısın?~n ·~ kelime- Kimi zaman da bir şeyin hangi cins-
si o:ı-:? gibidir; ;; _Jii.:;, de ;;:ıli..:.. gibidir. ten olduğuyla; bazen onun bir kısım
Asıl itibariyle o:ıb iki kısma ayrı nitelikleriyle; bazen de onun kendi-
lır: Uhrevi saadet; dünyevl saadet. siyle var olduğu amaçla ilgili olur.
Dünyevi saadet de üç kısma ayrılır: Şekbirtürcehalet'tir; fakatcehalet
N~~si, bedeni ve harici saadet. İşte şek'ten daha özeldir/dar anlamlıdır.
öjii.:;, de tıpkı onun gibi bu kısımlar~ Çünkü cehalet, iki zıttan hiçbirini
ayrılır. ljhrevi şekavete örnek: üA de bilmemek şeklinde de olabilir.
,).\1 '13 ~~eŞI~ Jı: Kim benim Şu halde her şek cehalettir; fakat her
hiddyetime uyarsa, o sapmaz ve bed- cehalet şek #değildir.
~..
Allah buyurur
baht olmaz (20/Taha ı 23); ~j ı)~ . '
k ı: ~!" ~ .
,
cl.!.
, ::;
~~ o' ·ı .
ı.,?- ~"+"':-':
onlar, bun-
ili~~ ,:·,)lt: Derler ki: Rabbimiz, dan derin bir şqplfe_ içinded[rler (ı 1/
şekavetimiz/bedbahtlığımız bizi yen- Hud 110); 0~ cl.!.~ f-A ~: Fakat
mişti; (23/Mü'minCın 106). Bu ayet, onlar şüphe içinde ~ğl~n_ ip du:~y~r~
~.)~şeklin de okunmuştur. Dünyevl lar (44/Duhan 9); ~- ~ ~ ~ u~
şekavete öıııek: ~~ (Y.ı ı4 J..:l ~ .Mı§ : ı...::..ıGsJı : ~ . :.. : j, Ji..:..~ ~'
. . ~ . . UJ ._>9:! 1..):!_ • •• :
u
y·.:ı,.
c..;ıi.~.~;: Sakm şeytan ikinizi cen~etten Sana indirdiklerimizde herhangi bir
ç1karmasm: sonra sıkıntı çekersin şüpheye düşersen, senden önce Kita-
(20/Taha 117). bı okuyaniara sor (1 O/Yunus 94).
Bazıları
der ki; kimi zaman ~ii.:;, Bu kelime, ~~~ ~: Bir şeyi
kelimesi, ~ /yorgunluk anlamında deldiın, sözünden de türemiş olabilir.
da kullanılır: ıi. ~ ,:.,.1?!:.: Şu konuda Bu anlamda şair şöyle der:
< • ~'
yoruldum . Herşekavet, ta'ab/yorgun- ' .<:1, . .1 k.G:i <::"" y'·''u. .~.ss,\.J·
0
~.r" ~ . .. ~
o
luktur; fakat her yorgunluk şekavet . ~~ ~\ Jc. -270

değildir. Buna göre ta'ab, şekavet'ten
270- Kuvvetli mızrakla elbisesini
daha geneldirigeniş anlamlıdır.
(vücudunu/kalbini) deldim;
Asil olan kişi, mızrak/ara haram
~/Ş-k-k değildir.
7 ?'
-·'
Sanki şek, bir şeydeki deliktir ve
~: İnsan nezdinde iki zıddıni
o, görüşün kendisinde durabiieceği
karşıtın muadil ve denk olmasıdır.
ve dayanabiieceği bir yer bulamaya-
Bu bazen, insanın elinde iki karşıtla
cak şekilded ir. Şek kelimesi, ~k_olun
ilgili eşdeğerde iki belirtinin bulun-
yana yapı şm as ı' anlam ın daki dL;.'ten
ınası veya bulunmamasından dolayı
olur. Şek bazen de bir şeyin var olup
723 Bu ş iir Antera'nın Muallaka'sınd geçmek-
tedir. Bkz. Divcinu Antera, s. 26; Nahhas,
722 Bu; Hamza, Kissal ve Halaf'in kımatidir. Şerhıt"I-Kasdidd-Tis 'i, ll, 33.
559
de istiare edilmiş
olabilir. Bu da ara- organlarla yapılan her üç şükür çeşi
larındaki karışıklıktan dolayı iki zıd dinin gerekliliğine işaret etmek için-
dın aniaşılamayacak ölçüde birbirine dir. Allah buyurur ki : ~~I_)Jj ~ j..!.ı:
yapışması dır. Bu görüşe, Arapların şu Bana, anana ve babpna şükret (3 11
tür istiare yollu sözleri delalet eder: Lokman 14); 0:!-?WJI ':?~j: Biz
~~j ı:.Xil.\j y.~\ ~!:İş karıştı.~: şükredenleri mükdfatlandzracağzz
Kendisiyle bir şeyin yarıldığı silah. (3/Al-i İmran 145); _;s.·~·) w~ jS.J. ~1
~ ):·}: Şükreden kendisi içi~ şükret
miş olur (27/Neml 40).
~/ Ş-k-r
_J)..1J1 ~~~ ~ J#j: Kul/arımdan
_fo:;.: Nimet! , tasavvur edip onu şükreden azdır! (34/Sebe' 13) ayeti,
göstermektir. _fo:;. kelimesinin,, _keşf/ Allah'ın şükrünü yerine getirmenin
ortaya çıkannak anlamındaki y:;&'den zor bir iş olduğuna işaret etmektedir.
dönüştüğü söylenmektedir. Onun kar- Onun için Yüce Allah, şükür etme-
şıtı , nimeti unutmak ve onu gizlemek lerinden dolayı sadece iki dostunu
anlamındaki fo kavramıdır. ~_j,;;. ~ı:ı: övıı:ıüştür: _ İbrahim (a.s.) hakkında;
Semizliğiyle sahibinin ona olan bakı ~~ I.}ŞWı: Rabbinin nimetlerine
mını gösteren hayvan. Kimisine göre şükrederdi (16/Nahl 121); Nuh (a.s.)
bu kelime, r..S-..J;j. ~; yani, dolu göz, hakkında da; lj~ 1~ 0LS .:j): O, çok
anlamından gelmektedir. Buna göre şükreden bir kuldu (1 7/İsra 3) diye
şükür, kişinin, kedisine nimet verenin buyurmuştur.
zikriyle dolup taşmasıdır. Yüce Allah'ın; ~ j~ .JJıj: Al-
Şükür üç kısma ayrılır: lah şekürdür,halimdir (64/Teğabün
Kalp ile şükür: Nimeti tasavvur 17) şeklindekinitelendirilmesinden
etmektir. kasıt, Allah'ın kullarına nimet ver-
mesi ve onların yaptıkları ibadetlere
Dil ile şükür: Nimet vereni öv-
mektir.
karşılık mükafatta bulunmasıdır. ~G
~.#: Mem~leri sütle dolu olan deve.
Diğerorganlarla şükür: Hak ettiği l}.JY. ~~i) : O, bervak (çiriş otun)
oranda nimetin karşılığını verı:nekti,r. dan daha fazl a şükreder. Bervak, çok
Bazılarına göre, ~3_jl~ Jl 1~1 az bir suyla yeşerip büyüyen bir bit-
1_:4: (34/Sebe' 13) ayetinde geçen kidir.
''
1~ kelimesi temyiz olmak üzere
_fo:;. kelimesi, kinaye yoluyla kadın
mansı1btur. Buna göre ayetin anla-
ferci ve nikah/cinsel ilişki anlamında
mı şöyle olur: Yaptığınızı Allah'a
da kull anılır. Bazıl arı şöyle demiştir :
şükür olarak yapını z. Bazılarına
.' '
göre de 1~ kelimesi, 1~1 ~ilinin
~.Ajj~~L0J1 -271
~ .. , J
mef'Cılüdür. l3_fi.:;.l değil de 1~1 fi- ~j ~~Lijj ~_;};,j

ilinin zikredilmesi, kalp, dil ve diğer
560
271- Eğer o kadın, isterse kelimesinin aslı, 'deveyi

:USL.i:.
nikahznzn karşılığını; bağlam~k' :.~~lan;ı~ı;?aki ~'den gel-
Ve senin onunla girdiğin ilişkinin; mektedır. 4..,ılill ~ 1Deveyi bağla-
vermezsin hakkını ve yollarsın onu dı'!~, denir. Kendisiyle bağlanan şeye
ailesinin yanına. 724 J~ denir. Bu anlamdan -;.ı8şJı ,:.j<:=:,
~: Ağ~cın kökündeki taze bitki !Kitaba nokta ve hareke koJ!dum,
(fıdan). i~ı ~~: Ağacın dalları sözü istiare edilmiştir. Bu ,_;.ı~ı ~~
çoğaldı.
sözüyle aynı anlamdadır.
Hayvanın ön ve arka ayaklarından
-tıpkı bağcık gibi- sadece bir tanesin-
~/Ş-k-s
de beyazlık olduğ4nda J~ ~~~~de
_ ~: Kötü huylu olan. ;\S_) nir. ~L!, ~ j: De ki:. herkes
Jc JS
w_,.:..şl.J.:i.:ı: Birbiriyle çekişen ortaklar kendi ştıkilesine göre hareket eder
(39/Zümer 29); yani kötü huylarından ( 17/İsra 84 ); yani kendisini bağlayan
dolayı birbirleriyle çekişen ortaklar.
seeiyesine/karakterine göre. Nitekim
ez-Zeria ila Mekarimi 'ş-Şeria adlı
eserimde de belirttiğim gibi karak-
~ 1 Ş-k-1 terin, insan üzerinde bir hakimiyeti
vardır. Hz. Peygamber de bu hususu
__ _Heyet/biçim ve şekli benzerliğe
~?yle ifade etmiştir: ~ \..Al _)..',.;~ js
:US~; cinsiyetteki benzerliğe ~; key-
4J: Her kim ne için yaratılmışsa onu
fıyet/~itelik konusundaki benzerliğe 715
k o lay yapar.-
de ~ denir. Allah buyurur ki: ~l.J
ci.JJ4.\ ~: Ona benzer daha baş . ~~: İnsanı ;~ağlay~~ ihtiyaçtır.
kaları da vardır (38/Sad 58); yani
Istiare yoluyla .f':ll ~ JLS...:.i)'l /bir işin
biçim ve gösterdiği etki konusunda mü~kil/ka~ışık olması d~nir; tıpkı
o~l'in ~ anlamında istiare edildiği
ona benzer.
gibi.
Bazılarına göre J4 kelimesi J~ 1
rahatlık anlamındadır. Fakat gerçek-
te onun anlamı, yolda/gidişatta birbi- \.S.Jı 1 Ş-k-v
rine benzer iki kişi arasındaki ünsi-
i..S~ 'ö\Sj. 'A..J~ -< -•. u·· zun
.. _ ' .,........ ·· t··uyu··
yettir/dostluktl]ç. Bu anlamdan şöyle
denilmiştir: ~~~.J J~i U.,lJI: İnsanlar g östermektı·r. ,:.,·,<:;'=:.ı-
.. 3 ~·-< :. ;u··zun
.,....... ·· ı··u-
birbirlerine benzerler ve birbirleriyle 11JÜ belirttim, denir:
.. 1
~~.J ~.fo!,\ Wl
•• •• ı
ünsiyet bulurlar. ~\ ~): Ben üzüntü ve tasarnı yalnı;

Allah 'a şikayet ederim (12Nüsuf
86); ~:;j ~ ~~~ _)ı j~ .ili ı ~ ~
724Söz, Yahya b. Ya'mur'a aittir. Bkz. Semln,
Umdetu 'l-Hujjaz, (ft) maddesi. Sa'leb,
Mecalis, Il, 265. 725 Buhar!, Kader, XI, 491.
561
~\ J) ~.·7~j: Allah, kocası hakkında ~G ~ '!-: ,;,:,::., [Onun başına gelene
, ~ o ,
seninle tartışan ve Allah 'a şikiiyette sevindi]; ~,;;,ıl ~ 4..ılı ~i: Allah onun
bulunan kadının sözünü işitmiştir düşmanlarını, ona verdiği bela ile
(58/Müdidele 1). sevindirdi/sevinrj,irsin, denir. Allah
;t.S..::ıi:_ Ona üzüntü verdi. Bu tıp buyurur ki: Ç.\.1C ~\ ~ ,:.ı,....·7~ ~: Benim
kı ~_y.i /Onu _hasta etti, sözü gibi- acımla düşmanlarımı sevindirme
dir. Ayrıca ;t.S..::ıı sözü; "onun acısını (7 1A'raf 150).

giderdi" anlamına da gelmektedir. ~: Hapşıran kişiye dua etmek-
Şöyle rivay~t edilmekteqir: Jı u~ tir. Sanki dua etmekle, ondan şematet
..t...:~..::.ıı
y
> - :1.-.. - .ı..:ık. 4..ılı
..? r-:-.J -··
i -- .ı...lll J_Y"_)
~ -
'- (düşmanı sevindirmek) giderilm iş
t-is.\'ı
_ - 1~~~ LlıSl .J- ~G:.. _ . : (.Ş':· ~- Resu~lullah oluyor. Bu tıpkı "hastalığı gidermek"
(s.a.s.) 'a, alın
ve avuçlarımıza vuran anlamındaki u.:::.:ı;3 gibidir.
aşırı sıcaktan şikiiyet ettik; fakat o, Şair şöyle der:
şikiiyetimizi gidermedi.
726
~\~\ tyl, .\J ~~- '1' V'1'
~ kelimesinin asıl anlamı,
272- Onun için geceledi, başına
öjS...:;ı'yi açıp onun içindekini ortaya
ge lene sevmen ler gı'b.ı. 727
o
çıkarmaktır. öj;j,: İçine suyun ko-

Yani, o, başına
gelenlerle sevinen
nulduğu küçük bir kaptır. Sanki bu
kadınların arzuladıklarına _ göre
kelimenin kök anlamında istiare var
gibidir; tıpkı şu deyimler gibi: ,;,~~~ geceledi. Bazıları, şairin ~I.J..& keli-
mesiyle ayakları kastettiğini söyle-
~\.i. .J ~ ı..;. .G: Kabımdakini ona ser-
~İim; ~~~c} ı..;.,;,,·:.,~:,: Torbamdakini mektedir; fakat bu görüşün doğrulu
ğu kuşku götürür. Çünkü beyitte, onu
silkeledim; yani kalbimdekini açığa
destekleyen bir delil yoktur.
vurdum.
ö~: Deliği
olmayan oyuk/Menfe-
zi olmayan küçük hücre: ~~ ~-?) Ji;, ~/Ş-m-h
c~ ~: O 'nun nuru, içinde lamba
-;ı~w. ~I.Jj:(77/Murselat 27);
buluncu:z bir kandile benzer (24/NCır
yani yüksek ~ağlar. Bu anlamdan
35). ö~ kalbin, c~ ise ondaki Allah
şöyle denir: ~~ ~; yani kibirlendi.
nurunun temsili anlatımıdır.
~/Ş-m-t
jW/ Ş-m-e-z
··'
~Y"
· ~LJ (.)~
: : .J:!
:' 'J ,:u_.:ıJ\ ~.~
~oh.
-~~ ~_)~·Wı:
4.i;,.':;,: Sana düşmanlık eden, se- o
nin de ona düşmanlık ettiğin kişinin

başına gelen belaya sevinmektir. 727en-Niibiğa ez-Zubyiin'i'ye ait bu şiir için
bkz. Divanu Nabiğa, Diiru Siidır, Beyrut,
s. 32; Zemahşerl, Esasu '1-Belağa, s. 241;
726Müslim, Mesacid, (HN: 619). Feyrilziibiidl, Besair, lll, 344.
562
örtünrnekten nehyedilmiştir.
728
(39/Zümer 45); yani ahirete inanına
yanların kalpleri nefret eder. :U;J;, ve ~: İstiare yoluyla ken-
disiyle örtünen bir giysi anlamında
~/Ş-m-s kullanılır. Bv anlamdan şöyle denil-
mektedir: Y,'ii ?si:. !:,: İş onları kuşattı.
~1: Güneş yuvarlağı ve ondan Medizi anlamda da; ~0:.ıı .~.j;, -,:,:Koyu-
yayılan ışık. Çoğulu ı...>"~ şeklinde nun üzerine şimal astım, denilmekte-
gelir. Allah buyurur ki: t,?_;.j ~IJ dir. Örtü, bedeni sardığı gibi, karakter
~ ~~~; , :]: Güneş kendine ~it bir yö- de insanı tamamen kuşattığı için ona
rüngede akıp gjder (36/Yasin 38); da ~ denir. içki de aklı kuşatıp onu
~~ ~\,) ~1: Güneş ve ay bir örttüğü için J~ diye adlandırılmış
ölçüye göre hareket etmektedirler tır. içkinin bu adla isimlendirilmesi,
(55/Rahınan 5). tıpkı ~ ile isimlendirilmesi gibidir;
~i,J ti:. ~ ~: Günümüz güneş çünkü içki aklı haınretmektedir/giz
li oldu. Biri ürküp yerinde durmadığı lemektedir.
zaman; -yerinde durınaına konusun- Kabe'in kuzeyinden esen rüzgara
da gü~_eşe b~nzetilerek- şöyle denir: da J~ qenir. Bu kelime başka bir
ıu:.,~ u)\3 ~. lehçede JL.:...::. ve J.;,G şeklinde telaf(uz
edilmektedir. ~~~ ~ J.?.. .Jll ~i ~
Adam kuzeyden geldi, sözü tıpkı ~i
~/Ş-m-l
~~i ~!Adamgüneydengeldi, sözü
J~ /Sol: Sağın karşıtı. Alla4 bu- gibidir.
yurur k_ı:. UC.J . . _-.lı uc
. -- ~ . - u. ı-.~i~
.. ~ıı ~
~i~-, ~\
. Kinaye Y,?luyla kılıca ç.\:i:ı' denil-
W~\.A.JJı: Sağı~da v~ solunda iki alı~ diği şi~i ~ de denilmektedir. ç_~
1
cı melek oturmuş kaydetmektedirler ~?l-"! :Jı_.ı.~.: /Kılıcını kuşanmış olarak
(50/Kaf 17). geldi, sözü .;j u;.~~,) ~ Y~ _)..:, sözleri
Kendisiyle örtünen elbiseye J~ gibidir. J~,J ~i_..::, :iiG: Kuzeyden
denir. Bu tıpkı birçok elbisenin, ört- esen rüzgar gibi hızlı olan deve.
tüğü organın ismini aldığı gibidir. Şair şöyle der:
Örneğin; gömlek yeninin el; göğüs ~~ ~~ ~fi,J _\'vr
ve sırtının göğüs ve sırt ; don/pan- ~~ :i.i.L.:.ı ~'t,J 0;.~,)
tolon ayağınm/paçasının aya~ d~ye
isimlendirilmesi ve benzeri. Jl 0}•~')'1
273- Meşmul/Mutlu bir takım
~;ı~: İnsanın elbiseyi üzerine sardı varlıkları tanıyacaks ın;
np onu sol tarafına atmasıdır. Hadis- Ve pişman olacaksın ; fakat piş-

729
te de şöyle geçmektedir: ~~ :.y.\) d- ~ manlık fayda vermez.
~~1: [Gömlek ve don/pantolon ol-

728Ahmed, Müsned, lll, 13, 46; Buhari, Libas.
maksızın] tek parçalı bir kumaş ile
729Sa'd kabilesine mensup bir adama ait olan bu
563
Bazılarına göre şair bu şiirinde alev (15/Hicr 18); l~j ~~: Gözet-
"mutlu birtakım yaratıkları" kastet- leyen bir alev (72/Cin 9). Dumanla
miştir; sanki üzerlerine kuzey rüzgarı karışık aleve benzetiterek siyahla ka-
'
esmiş de onlar da seriniemiş ve mut- rı şık beyazlığa 4!s •·, denir. Askerlerin
lu olmuşlardır. siyahlığı ve [kuşandıkları] demirden
olan silahlarının beyazlığı nokta-i
l1.!ı 1 Ş-n-e nazarından orduya [sayıları çok olan
" -
bölük, alay gibi askeri birliğe] ~
4~:,} -,:,: Ona olan kızgınlığJmdan do- ;\!s ~:,denir.
layı onu lekeledim. ~~~ :ıjl /Lekeden
30
uzak Ezi * sözü, bu anlamdan türe- ~/Ş-h-d
• • 1 ; .;. ~~ i..: .:. :~ :(~:. o--;-
mıştır. -"~ ~ r..JS 0 r-~ J:
(5/Maide 8); yani bir topluluğa karşı .ı~ ve oJ~: Göz veya basiretle
duyduğunuz buğz/kin, sizi adaletli görerek hazır olmaktır. Kimi zaman
davranmaktan alıkoy111asın. Ayette sadece "hazır olmak" anlamında
geçen u~ kelimesi, ull.2. şekline de kull~nılır. Allah buyurur ki: #1 ~\.C
okunmuştur. Bu kelimeyi tahfif [u ~J~I.J: Allah görülmeyeni de görü-
731
harfini sakin] edenler ondan rj~ leni de bilir (32/Secde 6). Ancak en
(bir topluma kızgınlık duyan) anla- uygun olanı; .ı~ _formunun sadece
mını kastediyorlar; onu ağırlaştıran "hazır olmak"; oJ~ formunun ise sa-
lar [u harfini harekeli okuyanlar] ise, dece "görmek" anlamında olmasıdır.
onu mastar yapıyqrlar. Şu ayet de Hazır bulunulan yere ~ denir.
bu anlamdadır: ~'ll ), ~W.~): Asıl Kocası y~nında bulunan ~adına ~
-
sonu kes ik olan, sana buğzedendir denir. ~'in çoğulu ~t..:;..;, şeklinde
(108/Kevser 3). gelir. Bu anlamdan gelen ~~ ~G:.,
meleklerin ve iyi insanların hazır
~/Ş-h-b bulundukları hac bölgesinin kutsal
yerleridir; bazılarına göre ise hac
'-:-l~:
Yanan ateşten yükselen ve ibadetlerinin yapıldığı yerlerdir. Al-
gökte beliren/akan alevdir. ~~ Wli lah buyurur ki: ~~li;. \_J~.);~: Kendi-
~G: Onu yakıcı bir alev takip eder lerine ait bir takım menfaatlere şahit/
(37/Saffat 10); ~ ~~: Parlak bir tanık olsunlar (22/Hac 28); 'ı6 .·~·Jl_J
~):Jı ~~U, l~~-/~c: Mü 'min/erden
şiir için bkz. Bağdadl, el-Hazdne, IV, I 74. bir gurup da onlara uygulanan ce-
730• öoY.:, .ı), Yemen'de bir kabile ismidir. Bkz. zaya_ şahit olsun (24/NCır 2); u~.\ ~
İbn Manzur, Lisdnu '1-Arab, (W) maddesi
~i~: Onun ailesinin öldürii/iişii
-(Mütercimler).
73 I Bu, İbn Amir, Şu'be, İbn Verdan ve İbn ne şahit olmadık (27/Neml 49); yani,
Cemmiiz'ın kıraetidir. Bkz. Dimyatl, İthdf, s. onun ailesinin yok edilişi sırasında
197.
564
orada değildik. j_.ıJl 6J~.·~~ 'i:

On- İkincisi, yemin anlaınıl)da kul-:
lar yalan yere şahitlik etmezler (251 !anılır: Kişi şöyle der: ı~j 01 ~~ ~~
Furkan 72); yani onlar, ne nefısleri, ~]hi~: Allah'a yemin egerim ki, Zeyd
ne kasıtları ne de iradeleriyle yalanın serbesttir. Burada ~~ yemin anla-
yanında bulunurlar. mında oJur. Bazıları şöyle der: Eğer
·~~: Basiret veya gözle gör- kişi, ~~ der ve ~~ demezse de yine

mekten meydana gelen bir bilgidep yemif! gerçekleşmiŞ olur.~ de tıp
kaynaklanan bir sözdür. ?&~i.; IJ '~.-~.1: kı~~ gibi yemin anlamında kullam-
Onlar meleklerin yaratılışına şahit lır, dolayısıyla ona yeminin cevabıyla
oldular mı? (43/Zuhruf 19); yani cevap verilir. Örneğin şu şiir gibi:
gözleriyle gördüler mi? Yüce Al- -····- : -.·t}~
~~ -
~ _.9- -'I'Yi
lah_bu sözün hemen peşinde; ' : ,:;5;?;:, 274- Andolsun bildim ki, ölümüm
0)~j ~:ı~: Onlartn şahitlikleri gelecektir!
732
yazılacak ve onlar sorguya çekile- - - '

Bu kökten ~ı....:;, ' ~
, ..... ve ~~~.
cek/erdir (43/Zuhruf 19) buyurarak,
formlar! geli~. Altah buyurur ki: ':lj
şehadetin, şuhud/hazır bulunmak ile
ı~j Lı \:0) ~\~\yi;!: Şahitler çağırıl
meydana gelec_eğipe di_kkat s:ekmek-
dıklarında, şahitlikten kaçınmasınlar
tedir. 6J~ .~.~ F1 j <lll\ s.ıY~ 0_.ı~ ~: Şa (?/Bakara 282); ~ ~ -,J~ . -~. \_.ı',~ .'",:;.',\j
hit olduğunuz halde, niçin Allah 'zn
~4-. -?: İçinizden iki erkek şahit tutun
ayetlerini inkar ediyorsunuz? (3/AI-i
(2/Bakara 282).
İmr~p 70); yani ?ildi~ini~ halde. Lı
Denilir ki; \~ ~~: Yani falan
~'_;'Jlj s.ıı_:ıWı ~~~i: Ben on-
şeyde hazır bulundu~. \~ Ji. ~~:
lan göklerin ve yerin yaratılışına
Falan şeyin aleyhine tanı_klık _ettim.
şahit tutmadım ( 18/Kehf 51 ); yani
Allah buyururki: ~~~:Ku
ben onları,basiretieriyle göklerin
lakları aleyhlerine şahitlik etti (411
yaratılışına mut!ali/bilgisi olanlardan
Fussilet 20). Şehadet, kimi zaman
kılmadım. ~Jlf..!Jij •/1;1\ ~\.C: Allah
hüküm verme anlamında kullanılır:
gayb ve şehfıdet alemini bilir (32/
~~ ~ ~G ~j: Kadının akrabasm-
Secde 6); yani Allah, insanların duyu
dan biri şöyle hüküm verdi ( 12/Y Cısuf
ve basiretierinden gizli kalanı da ve
26). Kimi zaman da ikr'!r etme anl_a-
onlarla gördüklerini de bilir.
nıında kullanılır: ~\jji 0Y..Y. 0:1~\j
~~' iki anlamda söylenir: ~~~ i:ı4-.-7~ ?& ::.~~~ı ~ı ~~~.·7, ~ ::J;; ~.:ı
Biri bilgi yerine kullan~lır ve ~~L.::J\ ~ .GJ ~~-?~~~ b) : Eşierini
onunla tanıklık yapılır: \~ ~~ !Şur;a zina ile suç/ayıp kendilerinden başka
tanzklık ederim denir. Şahidin, ~~ 1 şiihitleri bulunmayan kimselere ge-
Biliyorum _ demesi kabul edilmez; lince: Onlardan her birinin şfıhitliği,
onun, ~~ /Şehadet ederim demesi
gerekir.
732Bu, Lebid'din Muallaka'sından bir beyittir.
565
kendisinin mutlaka doğru söyleyen- Meleklerin şehadeti, emredildikleri
lerden olduğuna, dört defa Allah 'ı fıilleri yerine getirmel~ridir. ş~ _ ayet
şahit tutmasıdır/Allah 'm huzurunda buna deHilet eder: ıy.i -::_ıl).i:J\j: İşi
dört kere ikrarda bulunmasıdır (241 düzenleyenler (79/Naziat 5). ilim sa-
Nur 6). Çünkü bu şehadet, kişinin hiplerinin şehadeti; söz konusu hük-
kendi n_e fsine olan şehadetidir. L.:._j mü [Allah'tan başka ilah olmadığını]
~ ~ 'l) ~··~ \ Biz ancak bildiğimize bilmeleri ve bunu ikrar etmeleridir. Bu
şahitlik ettik ( 12/Y ılsuf 81 ); yani sa_ - tanıklık ilim sahiplerine hastır. Cahiller
dece bildiğimizi haber verdik. 6:ı~W. ise bundan uzaktır. Budan dolayı Yüce
}SJ~ ~~ Jc: Müşrikler, kendileri- Allah kafırler Jıakkında ş~ yle buY,yr-
nin kdfirliğine bizzat kendileri şahit maktadır: ~~'Yı_:, -::_ıl_j\~1 ~~~~ı...;.
iken (9/Tevbe 17); yani ikrar edi- ~~ ~ ~ _j: On lan ne göklerin ve
yorlarken. G;k ~~.\ ~ ~~~ ı)l§_:,: yerin yaratılışzna, ne de kendilerinin
Deri/erine: Niçin aleyhimize şahit/i~ yaratılışına şahit yapmadım (18/Kehf
ettiniz? deqiler (41 /FussiJet 21 ); -~ 51 ). Bu ayet de aynı gerç~ğe dikkat
~..:.:ıl§ -;_lı .1 i- :&i:Jı
- , ç-:- Y.J .J -
- -' 'lı .;Jı ~ .;Ji til ı
.J .JA : : çekmektedir: ~~~ ~~~ ~ .i..i.ıı ~W):
~~:Allah, kendisinden başka ildh Kulları içinde Allah 'tan ancak alimler
olmadığına şehadet eder; melekler ve korkar (35/Fatır 28). Ayette sözü
addieti gözeten ilim sahipleri de (3/ edilenler şu ,ayette kastedilenlerdir:
Al-i İmran 18). Allah 'ın kendi vah- ~~l_j ~1~\j ~~lj: Sıddiklar,
daniyetine şehadeti, O'nun, ıllernde şehitler ve salihler (4/N isa 69).
ve kendi nefıslerimizde tek olduğuna ~: Hazır olan, bir şeye şahit
... . .. " J.
o .. J. o
delalet eden şeyleri icat etmesidir. olan. ~-JS>L.:.ı~~~ü~~_j: Her

Şair bu anlamda şöyle der:
- '
can, yanında bir saik ve şahit/e gelir
~l_j .;jj Jc J~ ~~ .;j ;~ jS ~ (50/Kaf 21 ); yani lehine ve aleyhine
- '1' vo tanıklık edenle geljr; Şu ayetler de
275- Her şeyde O 'nun bir işareti aynı an lam dadır: ~~ ~ 4 1~) '- •ij
JS
vardır ki; ı ·,J~,\ :~Yı Jc
~ ~_j ~·-~~: ·H~r bir
ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve
O 'nun bir olduğuna delalet
733 seni de onlara şahit olarak gösterdi-
eder.
ğimiz zaman hdlleri nice olacak! (4/
Bazıbilge kişiler şöyle demiş
Ni s_a 41); ~ .\.l _~tS:- ~ LSj~ ~~ ~ 0)
lerdir: Yüce Allah 'ın kendi nefsine
~.~. )._:, pı ~l.Ji: Şüphesiz ki bun-
şehadeti, her şeye, O'ndan başka ilah
da aklı olan veya şahit olarak kulak
olmadığını söyletmesidir. Nitekim bü-
veren kimseler için bir öğüt vardır
tün varlıklar buna şehadet etmektedir.
(50/Kaf 37); yani onlar, haklarında
şöyle denilenlerin aksine kalpler}y_lt:;
733 EbCı'l- ' Atahiye'ye ait bu şiir için bkz. Divan u
Ebu' !-' Atahiye, Daru ' l-Kütübi'l-İlmiyye, Bey- duyduklarına şehıldet ederler: ~)
rut, s. 62; FeyrCızilbadl, Besair, ll I, 352.
566
~yı& ~ 0j:ilı,i: Onlara, çok uzak ı''J6 .\: Her ümmetten bir şahit çıka
bir yerden seslenjlmektedir (41 ~ rı;ız (28/Kasas 75); iJ~ .-~.ı~~ Jc .Ü).J:
Fussilet 44). Jı ~~ ~)~ ~~~ ~~ Şüphesiz buna kendis_i de şahittir_
0tS ~\ Jj 0! #ı 2;\):, ~\ ~ (100/Adi;.:at 7); Jc .ÜI ~Y. ._e5:] ~.:,1
ı:ı~: Güneşi~ -sarkmasından -ge- 4.-7, :~ JS: Rabbinin her ş~ye şahit
cenin kararmasma kadar namaz kıl. olması,_yetmez mi? (41/Fussilet 53);
Sabah Kur 'an 'ınz da gözet. Çünkü ı ''J~ .·7, ~~ ~.J: Şahit olarak Allah
sabah okunan Kur 'an meşhuttur yeter (4/Nisa 79) ayeti, şu ayetlerle
(17/İsra 78); yani bunu yapan kişi, bu yöne dikkat ççken benzerlerine
şu ayette belirtilen şifa, rahmet, se- işarettir: ~~ ~ ~~ Jc <..:>~1..) ~: On-
kinet/iç huzur ve mutluluğu bulur: ların hiçbir şeyi Allah_'a gizli kalmaz
: . :_'.tl i;,_;,_" ~li:;, ' ' \..;, . j <i ı : j ·. ::'. (40/Mü'min 16); Jll.:, y:JI ~ .Ü~:
~.r'": .).J ' ~ (.) ...F ~ _JJ-l.J.
Biz Kur 'an 'dan, inananlar için şifa O, gizliyi de ondan daha gizlisini de
ve rahmet olqcak şeyle~ ind{riyoruz bilir (20/Taha 7).
(17/İsra 82). ~~ ~.Jj ~ ~~~~ ı_;~ı.J: ~: Ölmekte olan kişidir. Ona
Allah 'tan başka bütün şahit/erinizi bu ismin verilmesi, meleklerin onun
de çağırın (2/Bakara 23) ayetindeki yanında hazır olmalarından dolayı_dır.
'
.,1~ kelimesi, "şehadet anlamının Nitekim Allah buyurur ki: ı)~ 0:1~1 0ı
gerektirdiği her şey" diye tefsir edil- 1 :~ ~~ ~i;Jı ~. ·,\.: J, ".:;; 1 'li.:. ı.;. .:Jıı G :
_,g - ~ y.ı.ı Y' (>" . .)
miştir. İbn Abbas söz konusu keli- : jc :. :~:,( ·:l] ";;l;jl.J 1 ' =+ 1 : -. • :. ~ • •
(.).J y r - c..ş-;' • . : .J~ .J y _?-J .J.
meyi; "yardımcılarınız"; Mücahid; Rabbimiz Allah 'ttr deyip, sonra dos-
"lehinize şehadet edenler" diye yo- doğru yolda yürüyenierin üzerine
rumlamıştır. Bazılarına göre de on- melekler iner. Onlara: Korkmayın,
dan kasıt, hazır bulunmalarına önem üzülmeyin, size viidolunan cennetje
verilen ve haklarında şairin şöyle de- sevil'}in! derler (41 /Fus$ilet 30); 0,ı;uı~
diği kişiler gibi olmayanlardır: ~~ -l~:~.l\ .J·:uY:l.
:. ~\ rA
•' ~i&'
. .J . . .J.J· .ıiJLJI :.i
• : _,.,...,
.: ··-
~r-A~ ~y
•'-·l.:..uı .:. .. :).;.:
~.J(.) f.A,~).J f.A,_Y..i ~ ~j ~: Allah 'a ve
\J~ \..;, ~~ ~J _'I'Vi elçilerine inanan/ar, sıddikler (çok
276- Onlar geri ka/mışlardır; doğru olanlar) ve şehidlerdir. Rab-
fakat Allah onların işini bitirecektir; leri katında onların mükafatları ve

nurları vardır (57 /Hadid 19).
Hazır
olmadtklan ve hissede-
mediideri bir sapkmlıkta oldukları Veya şehitlerin bu şekilde isim-
halde.
734
lendirilmeleri, onların ölüm anında
kendileri için hazırlanan nimetleri
Şuayetler bütün' bp, anlamlara
müşahede ettiklerinden dolayıdır. Ya
hamledilmişlerdir: ~~ JS ~ Gr.):,
da onların ruhlarının Allah katında
734ci-Ahtal'a ait bu şiir içn bk z. Divônu "1-Ahtal, hazır olmasından dolayıdır. Nitekim
takdim: Mehdi M. Nasıruddin, Daru'I- Allah buyurur ki: \fo 0.1~1 0.,:.,;.~ SI j
Klitlibi'l-ilmiyye, Beyrut, s. 109.
567
~ 'o - ,
: ~ -."' · ·- ~ ~G.:;.\ ~ Gı - ·l.illı ~
L)~ -!-J! r;f.J ' :: e ' • •
ı..- ·
_,.. ~ •
,Jji!l ~ J_)i: Ramazan ayı, Kur 'an 'm_
~~.Wl ~li\~~ j Allah yolunda indirildiği aydtr (2/Bakara 185); ~
öldürülenleri ölüler sanma; haytr, (on- ~~ı~~: Sizden her kim bu
lar) diridir/er, Rableri katında rıztklan aya erişirse onda oruç tutsun (2/Baka-
J o .. Q
maktadzrlar. Allah 'zn lütfUnden verdiği ra 185); ~ı..;.~~~ ~1: Hac,, bilinen
nimet/e sevinçlidirler (31 Al-i İmran aylqrdC!dtr (2/E}akara 197); ~ı i~ 0)
169-170). Şu ayyt de b un~ delalet ed~r: ı~ fo lwl ~\ ~: Allah 'ın katında
: :. ~\ ~
c.JY:!
'' ' dJ' .Ji 4..L:, ' ' .illLı 1 !-j ~~
" _).J ' t. ..JlA .Je ' ay~a_r~n s_
aytsz _çn ikidir (9/Tevbe 36);
~_);_:,~_P..i~~j~ ~ı~ıj:Allah'a ~~ ~.Ji ~.)~\ <} 1~: Yeryüzünde
ve elçilerine inanan/ar, sıddikler (çok dört ay dolaşın (9/Tevbe 2).
doğru olanlar) ve şehidlerdir. Rableri öjl.Li.:ı: Ayiara göre muamele
katmda onlann miikafatlart ve nurları etmek; tıpkı ~L::...:ı /yıllara göre
vardtr (57/Hadid 19). muamele ve ;i..;,_J~ /günlere göre
~~J ~Waj: Şahit olana ve şahit muamele gibi . ~;t.Sj~ ~~i: Falan
olunana (85/Bün1c 3). Bazılarına göre yerde bir ay ikame~. ettiı:ı., Hayır ve
..ı~ Cuma, bazılarına göre Arife, şer konularında; ~lj 0)l! ~ !Fa
ba~ılanna göre de kıyamet günüdür. lan kişi meşhur oldu, denir.
~t..:;, de o günde hazır olan herkestir.
j~ ~~: Gözlemfenmiş gün (ll/Hud
~/Ş-h-k
103); yani görünen gün. Kıyamet
gününün bu şekilde isimlendirilmesi, ~:Uzun soluma; bu da, nefes
onun mutlaka vuku bulacağına işaret almak demektir. A.J ise nefes yer-
etmek içindir. · ~.J
me k tır: ·. -. ,:
~ ~ .J
.:, :.,. :
.• ~:i uı ~ y..u. U:! ~ıt...:,U
_
's:. ~: Kişinin ~~.J .\.lıı ~ı .Jı ~ 01 ~j JJ~ .-~·j: Bahtsızlar ~teşt~dirler. Orada
~~ JY...J 1~ ~ıl: Allah ia,; b~şka ilah çok feci bir şekilde nefes alıp w;rir-
olmadtğma ve Muhammed (sas) 'in ler (11 ~Hüd 106); ~u~~ ~ij 1~)
Allah 'tn resu/ii olduğuna şehadet ı~jj 1l:.jk:i ~ 1~: Cehennem onlar;
ederim, demesidir. Sonra bu kelime uzaktan görünce, onun öfkesini ve
örfte, namazda okunan tahiyyat ve solumasını işitirler (25/Furkan 12);
onda okunan zikre isim olmuştur. ~ ~ 1~ ~ ı)ll 1~): Oraya atıl-
dtk/arz zaman onun nefes almasını
işitirler (67/Mülk 7). Bu kelimenin
~/ Ş-h-r
aslı , "çok yüksek dağ" anlamındaki
~: Hilalin çıkmasıyla şöhret bu- ~~~sözünden gelmektedir.

lan bir zaman dilimidir; veya güneşin
bir nokta ile diğer bir nokta arasındaki 4-Jı 1 Ş-h-v
dönme sürecindeki oniki kısımdan bi-
ridir. Allah buyurur ki: c?~l ~j ~ a. . ·~ kelimesinin asıl anlamı; nef-
568
sin, istediği şeye meyletmesidir. Bu içine karıştırılan mumdan dolayı bala

da dünyada iki kısma ayrılır: Sadık/ da '-:-1 Y:. denir. ~3.) ~ j ~.Ji ~~ L.: Ya-
doğru şehvet, kazibiyalancı şehvet. nında ne bal ne de süt var, denir.
Sadık şehvet: Onsuz bedenin zede-
leneceği şehvettir. Acıkırken yemek
~ / Ş-y-b
şehveti gibi. Kazib şehvet: onsuz
bedenin zedelenmeyeceği şehvettir. '.'~:~·,ve~: Saçın ağannası:~lj
Kimi zaman arzulanan şey ve kimi ı :,j.-7. U.,\ yi: Baş, ihtiyarlık aleviyle tu-
zaman bir şeyi arzulayan 'kuvvet' tuş tu/saç/arım ağardı (19/Meryem 4 ).
de şefıvet diye isimlendirilir. ~~ ~j Gerdek gecesinde c_insel ilişki gerçek-
-;ıl~\ ~: Şehvetler insanoğlu için leştiğinde; ~~ ~ ~i_y.ıi ~~ 1Kadın ka-
çekici kılznmzştzr (31 AI-i İmrfm I 4) rtşık bir gece geçirdi; cinsel ilişki ger-
ayeti her iki şehvet anlamına da ge- çekleşmediğinde ise ~Y. 4 ii_y.ı\ ~~ 1
ı eb ı·ı·ır. ~~11 y:-'G1~~~ ~ ~
r: . . c.Y-' Kadın serbest bir gece geçirdi, denir.
-;.ıi.J6 .\ıı I~I.J: Onlardan sonra gelen-
ler namazt yitirdiler ve şehvetlerine
uydular (19/Meryem 59) ayetinde
~/ Ş-y-h
geçen şehvet yalancı şehvet ve ih- Yaşı ilerleyen kişiye ~ denir.
tiyaç duyulmayan zevkler kısmına Aramızda, çok ilme sahip olan kişi
gırer.
de ~ diye anılır; zira yaşlı da çok
Yüce Allah cennetten söz eder-
,. fazla deneyim ve _bilgi sahtbi olmak
ken _şöyle buyurmaktadır: L. ~ ~.J durumundadır. ~lj ~)..;;;Jı ~ ~
,:<.:";;\ c.,;t~~.·~·~: Cennette sizin için ne- t.u.'•:,~II.J /İhtiyar/Iğı açık olan ihtiyar,
fislerinizin arzulatlt#;l . ~~~ şey v~r d~nir. ı.i,j,\ ~ l~_j: Şu kocam dayaş
(41/Fussilet 31); ~~~~ı...;,.} ~.J lı bir ihtiyar iken! (ll/Hud 72); GJ.i.J
0_.ı~li..: Onlar, canlannm istediği şey ~ ~: Babamtz da çok yaşlıdır
ler içinde ebedf kaltr/ar (21 /Enbiya (28/Kasas 23).
102). Bu kökten &-1~.J 01~ J.,;.j 1
Şehvetine düşkün adam; ~ ~~ 1
~ 1 Ş-y-d
İştah çekici şey, denir.
.'J'}ı 0 ~.J:
(22/Hac 45); yani,
y~ 1 Ş-v-b 'kireç/çimento ile bina edilmiş sa-
'
raylar'; kimisine göre de 'yüksek
'-:-l ~: Karıştırmak: ~ ~ 0! ~ saraylar' anlamındadır. Bu da ilk an-
~ ~ ~:,..11: Sonra onların, o yedik- lama döner. ;~ıj ~: Onun temelle-
leri üzerine, kaynar su karıştırılmış rini sağlamlaştırdı, denir; sanki k~şi
bir içecekleri vardır (3 7/S elffat 67). o temelleri harçla bina etmiştir. öJL.::ı):
İçeceklere karıştmldığından veya Sesi yükseltmek anlanıındadır.
569
-Jy!ı 1 Ş-v-r .laıy!ı 1 Ş-v-z
'
)Y::,: Görünen eşya. Kimiye yoluy- ..ı:.ı).: Dumanı olmayan alev: J.:.;.
la ferc anlamında kullanır; tıpkı onun -!G ~~~~~:(Siz insanlar ve cin-
eşyadan k inaye yapıldığı gibi. G.)~ ler), üzerinize ateşten dumansız bir
~:Ona utanacağı bir şey yaptım; sanki
alev gönderilir (55/Rahman 35).
onun şura'~ını; yani fercini açığa çı
kardın. ~~l_j ~~ G~: Bal çıkardım.
Şair şöyle der: ~ 1 Ş-y-a
-!ti..:ı <.?• jL;, ,;, · ...::.ı.,..ı..:;. - - '\ V V
- ~, .. _ 3 t~: Yayılmak ve güçlendirmek-
277- Çıkarılan rahat bir zzrh tir. Bu anlamda şöyle denir:~~ t_G:
735
gibi bir söz. Haber çoğaldı ve güçlendi. ~~~ t_G:
Buna benzetiterek şöyle denir: Topl~luk yayıldı ve çoğaldı. j\jjı ~~~·.
~ıJ.ıı G~: Devenin koşma kabiliyetini ~~: Ateşi odunla güçlendirdi m.
ortaya çıkardı m. _)ı~~~: Sürçme- 4 ~\ İnsanın kendileriyle güçlen-
lerin çok olduğu hitabeler. .J3Li, •j_jG.;, dikleri ve onlardan yayıldıklan kişi
'
ve ojy::,..;,: Bazı kişilerin diğer bazılan- lerdir. Bu anlamdan kahraman kişiye
na müracaat etmeleriyle bir görüş'ün ~denir. Bu kökten şu formlar ge-
ortaya ç ıkarılmasıdır. Bu, balı bir yer- lir: t~j ,~ , 4 ~:• (Taraftar/topluluk,
den alıp oradan çıkardığın zaman de- taraftarlar/topluluklar). Allah buyu-
- o '
rur 1<I:. ~- ı··,;~~ :ı - !'b ra h'zm de
Y.! __ • _ ~ UJ
diğin; ~ı ..::.ıY::, sözünden gelmekte-
Nuh 'un milletindendi (3 7/Saffat 83 );
dir. Allah buyurur ki: ;0ı-} ~J-!ıl;.j: ıi.i. - ~ ~ ıi.i. .:i& ·.·.i ~ - 1: .• i;. -:
3 -- • - ~
-u - .. ~_) ~ . _,s
-
Yaptlacak işler hakkında onlara danış
~~.le ~: Orada, biri kendi tarafindan
(3/Al-i İmra~ 159)._ eS.)).: Danışılan
diğeri de düşmanlarından olan iki
iş: ;.Fı:· (.S.)Y::. ;.A_>:,I_j: (Mü 'minlerin)
adamın kavga ettikl(j,rini gördü (28/
aralarzndaki işleri meşveret/danışma Kas as 15); ~.J ~.)'lı -} )\.c 0.JC ~ 0J
iledir (42/ŞOra 38). ı!j·_'iı ~~: Firavu~, yeryüzünde baŞ
kaldzrnuş ve halkını gruplara ayır
~ 1 Ş-y-t mzş~! (28/Kasas 4); '~'!!~ ~ ~) ~_j

~.J':/1 &4 -}:Anda/sun, senden önce
ü~: Bu kelime daha önce ele geçmiş topluluklara da elçiler gön-
736
alınmıştı.
derdik (15/Hicr 10); ~~~ ~~ ~3:
735Adi b. Zeyd'e ait bu şiir için bkz. Divdnu Adi
Andolsun biz sizin ttıraftarlarınızılsi
b. Zeyd, s. 95; İbn Faris, Mücmel, ll, 516; İbn zinle aynı görüşü paylaşanları he/dk
Düreyd, Cemheretu 'l-Luğa, lll, 439. ettik (54/Kamer 51).
736Bkz. (iJW) maddesi.
570
i!l~ 1 Ş-v-k bir su verilir (18/Kehf29).

Şair şöyle der:
ccl_J.:;.: Ucu ince ve sert olan bit- ~~ - m - ;··~_nA
ki. cclyi ve ~ kelimeleri, silah ve
. -' r::u
.- - (5~
şi_ddet anlamıJ!da dq kullanılır: ~)j 278- Rüzgarlı bir gecede (et)

kızarttı ve yağı eritti.
737
0}_2n~)j ~ ~~ ~ıiJ1 lS lı) .:J.ıı ~~
fSJ 0.fo ~~~ ~~~ ;j.: Allah size, iki L.SY::.: El ve ayak gi~i etrafta bu-
topluluktan birinin sizin olduğunu lunan organlardır. ~~~~ ;L4j: Yani
va 'dediyordu; siz de silalısıvkuvvet ona ok attı da, bir tarafına/organına
siz olanın sizin olmasını istiyordunuz isaget ~tti1 denir. Allah buyurur ki:
(8/ Enfal 7). Buna benzetilerek akrep (5~ 4.i.ı): Organları söküp atar
iğnesi cclyi diye isimlendirilmiştir. (70/M~aric 16). Bu anlamdan kolay
~~3 iSG i~: Diken!i ~~~ç._ ~G işe L.SY::. denir; çünkü bu tür organlar
~y:;JI: Bana diken battı. t.JSll ccl~: Kuş [yara aldıkları takdirde]_ ölümcül de-
yavrusunun üzerinde diken benzeri ğildir. Bazılarına göre ;;ı_.:;, kelimesinin
şeyler bitti. ~lyJI eŞ~ ~~: Kadının aslı :U.G'dir; zira Araplar,;~ ve ~yi
memesi sivrildi. ~~ ~~: Devenin derler.
dişleri diken gibi uzadı.
~~/Ş-y-e
0W:ı 1 Ş-e-n -
ıo~ : Bilinebilen ve kendisinden
LJ~: Uygun ve elverişli hal, iş. Bu haber verilebilene denir. Kelamcı ların
kelime sadece büyük/önemli hal ve çoğuna göre, bu kelime hem Allah
iş,l~r için kull<}~ılır. Allah buyurur ki : hem başkası için kullanıldığında

yW. ~ ), r _:,;i JS: O, her, gün bir işte müşterek anlamlı bir isim olur; mev-
dir (55/ Rahman 29). ~)~'Qin çoğulu cudu da ma 'dı~mu da kapsar. Bazı
L.U~ şeklinde gelir. L>"l)I0G: İnsanın larına göre "~ sadece mevcılt (var
kendisiyle varlığını sürdürdüğü kafa- ol~n) için kullanılır. Köken olarak da
tasındaki karşıt bölümleri bir araya ~ı_.:;, fiilinin mastarıdır. Bu kelimeyle
toplayan odak. Allah nitelendirildiğinde anlamı :G

(dileyen); başkası onunla nitelen-
dirildiğinde ise "~ (dilenen) 9lur.
c.S~ 1 Ş-v-y
Şu axet, ikinci şıkla alakalıdır: .;Jıı ~
~~lj ~~ ~~: kızarttım.
Eti ~~ ıi ~6.: De ki, her şeyi yarata~,
Allah buyurur ki: ıoL..: 1.;~ 1_,~!~:; .'..) 0J.J Allah'tır (13/Ra'd 16). Bu ayet istis-
~~j1ı <.Ş~ ~tS:. Eğer sus·uzlukt;m nası z olarak umum ifade eder. Çünkü
feryad edecek olurlarsa kendilerine

erimiş maden gibi yüzleri lıaşlayan 737Lebid'e ait bu şiir için bkz. Divônu Lebid, s.
140; İbn Fiiris, Mücnıel, ll, 515.
571
burada~~ mef'ıll anlamında mastar- şöyle demişlerdir: Bu ikisi arasın
d ır. ~:ı~ y$.1 ~~ ~~ ~: De ki, şdhitlik daki farklardan biri şudur: Kimi za-
bakımından hangi şey daha bqyük- man Allah'ın iradesi henüz ortaya
tür? (6/En'am 19) ayetinde <r;, tai} çıkmadan insan iradesi ortaya çıkar.
anlamındadır; tıpkı şu aye!tel<.i ~Wl Örneğin insan bazen ölmemeyi mu-
kelimesi gibi: ~Wl ~i .tiı1 ~1)~: rat eder/diler, fakat Allah bunu kabul
Yaratanların en güzeli Allah, ne yü- etmez. İnsanın meşietildilemesi ise,
cedir! (23/Mu'minun 14). ancak Allah'ın meşietindenldileme
Kelamcıların çağuna göre :i\1·:·,;, sinden sonra gerçekleş~qi lm ektedir.
t~pkı ;;ji.J) gibidir. Bazılarına göre ise, ZiraAllah buyurur ki: 0i ~! 6.9~~ Lı.J
;; \ı·::. ;, her ne kadar örfte irade yerine .Gıı ~~:Allah dilemedikç~ siz dileye-
kullanılıyorsa da onun asıl anlamı, mezsiniz (76/İnsan 30).
bir şeyi icat etmek ve onu elde et- Ri vayete göre, F.ı{; ',2 01 ~W.~: A
mektir. Şu halde :i \ı·::.;, Allah 'tan olun- Aranızdan doğru hareket etmek iste-
ca "icat etmek"; insanlardan olunca yen için (8 I /Tekvir 28) ayet i indiği
"elde etmek" anlamındadır. Yine on- zaman kafirler şöyle dediler: Her şey
lara göre, Allah'tan olan 4\ı·::.:., şeyin bize bağlıdır; dilersek doğru yolda
vücuda gelmesini gerektirir. Onun oluruz, dilersek de olmayız. Bunun
için şÇ)yle denilmiştir: l.A.J 6is ~~ ~G 1..4 üzeı:ine Yüçe _Allah şu ayeti indirdi:
~~~~:Allah 'ın dilediği olur; di- .tiı1 ~~ 0i ~! 6J~~ L:. j: Allah dile-
739
lemediği ise olmaz.

738
Allah'tan olan medikçe siz dileyemezsiniz (76/İnsan
;;ji.J), murat edilenin kaçınılmaz ola- 30).
rak meydana gelmesini gerektirmez. Bazıları şöyleder: Eğer her şey,
Görmez misin ki Allah şöyle quyur-
, ' ~ c J , ... J
Allah'ın dilemesine dayanmasaydı ;
muştur:
~<
r; ~-!-
'r.J ..r'7'
-.o ~ll ~<.
r; .ı..lll
~-!-
'
fiilierimiz de bu dilemeye bağlı olup
1 '
~1: Allah sizin için kolaylık ister, dayanmasaydı insanlar bütün fıille
güçlük istemez_ (2/Bakara 185); Lı j rimizde [Allah dilerse/dilemedikçe,
~~ t.:lb ~Y .Gıı: Elbette Allah, kul- diye] istisna yapmayı O'na bağlama
ları için hiçbir hakszzltk istemez (40/ konusunda icma etmezlerdi. Ör-
Mü'min 31). neğin: 0.ı-:r:~l ~ .:.11 ~W. 0! ~',?:; :,:
Bilinmektedir ki kimi zaman in- Allah dilerse beni sabredenlerden
sanlar arasında zorluk ve haksızlıklar bulaca_ksın! (37/Saffat 102); ~;? :; ,-,
olmaktadır. Kelamcılar bu konuda ıy,ı......:., .Gıı ~Li. 0!: Allah dilerse beni sa-
bı-rlı bulaçaks~n (18/ K,ehf 69); W) jıj
: · "' ,:.:i L:.3- ~Li. u:
U:1~~
: 1.tiıı 4...J-: ~
:( ,-;L:,. D- d .
... e 1
738 Bu bir söz değil, hadi stir. Zeyd b. Sabit ve
EbCı Derda onu Hz. Peygamber'den rivayet
etmişlerdir. Bkz. el-Beyhaki, el-ftikad ve '1- 739Bu rivayeti, İbn Ebi Hatim ve İbn Mirdeveylı
Hidôye, s. I 06; Ahmed, Müs11ed, V, 19 I; EbCı Hüreyre'den talıriç etmişlerdir. Bkz.
Heysenıi, Mecnıeu 'z-Zevôid. X, ı 16. Suyüti, ed-Durru '1-Mensıir, VIII , 436 .
572
ki: Onu, dilerse, sizin başınıza ancak 8,9); ~l \~ ~~ ~~ Jı :~ J~ ~j

Allah getirebilir. Siz engel olamaz- .illı ~Wı:! 0i: Herhangi bir şey için,
sınız {ll /Hud 33); ~W. 0! ~ ı_,h:ıı Allah 'm dilemesi dışında: Ben yarın
~~ .:iıı : Allah 'ın izniyle güven içinde onu yapacağım, deme (18/Kehf 23-
lıfıstr 'a girjn (12/YCısuf99); ~i~ J§ 24) .
.:Jıı s:--W, L. ~~, ı ~
· -. ~ J- ~ ~·
. ::.ı. D e k.ı,
ben kendime Allah 'ın dilediğinden
~ 1 Ş-y-h
başka ne bir menfaat elde etmeye, ne
de bir zararı önlemeye_malik değilim ~: Aslı 4.J'tir. Bu kelime .JIJ
(7 1A'nif 188); 0! ~~ ~~ Ji: ~fo\ ~ maddesine aittir.
~ ~ı_;, - ~ .:iıı t.:;G.j ~~ ~ ~<·:1, · G~
t..1 - _J - -, . :- · - ~ ~
.illı ~Wı:! 0i ':l] ~ :)_;j 0i Gl: Allah bizi
sizin dininizden kurtardtktan sonra ~ ~ ;
... ~- 1 1 uus- ·~
ona dönersek, Allah 'a karşı yalan ~. - ~
uydurmuş oluruz. Rabbimiz Allah 'ın Şin Harfinin Sonu

dilemesi dışında. ona geri dönmemiz
bizim için olacak iş değildir (7 1A'raf
573
Sad Harfi
~/S-b-b ~/S-b-h
~wi ~: Suyu yukarıdan boşalt ~vect.;ı..:ckelimeleri günün başı

mak. ~ıj ~: Suyu döktü o da demektir. O da güneş ışığıyla
utkun
döküldü;' J .. -o~~ ~~!!· -<>:Suyu döktüm o kızıllaştığı vaki~tir.
Allah buyurur ki:
da döküldü, denir. Allah buyurur ki: ~-?! ~ ~...>":!':
saba_h. yak ın deg~.
:. ~ ·.. ~ll ~ ·.li _.,
~ ~Wl ~~·~ ~~: Biz suyu döktük de mi? (ll /Hud 81); ~~~~ t~ ~W:
dö'!tü_k (80/ Abese 25); ~j {~jic ,~,~ Korkutulanlar, ne de kötü bir sabaha
yi~ .bY:.,: Bu yüzden Rabbin onların kavuşacaklar (3 7/Saffat 177). ~:
üzerine azap kamçzsı yağdırdı (891 Sabah uykusu. c~: Sabah içece-
Fecr 13); ~\ ~_ı~~ ~~ ~ .:.,aj: ği. ~: Ona sabah içeceğini içir-
Başlarının üstünden kaynar su dö- d~m. 0~: Sabah içeceği içen kişi.
külmektedir (22/Hac 19). c~: Kendisinden içilen kab. Deve
, .. _ ..
~t.;ı..:a \:t;. ~) ~: Ona olan sev- için kullanıldığında, sabah oluncaya
gisinden dolayı nefsi ona meyletti. kadar dizleri üzerine çömelip ayağa
İsm-i fail, sadece bu kökün Y.:.. for- kalkmayan deve anlamındadır. Ayrıca
muna özgüdür. 1~ ~ 0)li: Falan lambanın konulduğu yer anlamına da
·-
kişi şu şeye düşkündür, denir. ~ ke- gelir. Nitekim Allah buyurur ki: Ji.;ı
~ı..;,'· ··~ı ·~ı:.•ı.~o
limesi~~ gibidir. ~ise; ya-
740
C . - C . - ~ . - - ~Y.:.
• . . .J ı.r-
ğılan yağmura, bir şeyin akan usare- O 'nun nuru, içinde ışık bulunan bir
sine ve akan kana denir. ~~ve~. kandil yuvasına benzer. O ışık bir
dökülmesi gereken kalıntıdır. ~~ cam içindedir (24/Nur 35).
<'
~U)'I: Kapta artakalanı içtim. 'a! -o~: _ Lambaya da, c~ denir. Ayrıca
Kapta artakalan yok oldu. c~, lambanın ko~mlduğu yer an-
lamına da gelir. ~~ kelimesi de
740~: At ve koyun sürüsü anlamındadır. Bkz. yıldızlara ad olmuştur. Bu anlamda
İbn Fiiris, Mücmel, Il, 532.
575
.. ~ ~ -- ~ ~ . ....
Allah buyurur ki: t.;.iill ~L...:.JI ~j .ill.J Sıkıntı, hastalık ve savaş zaman/a-
~~: Biz yere en yakın göğü lam- rında_ sa~redenler (2/ Bakara 177);
balarta donattzk (67/Mülk 5). ~L.:ci L;. ~ &,ı~t...::ı..ıi.J: Başianna gele-
1~ ~La ;.&~.;. !' ·a: Onlara falan suyu ne sabredenler (22/Hac 35); &,ı~t...::ı..ıı.:,
sabahleyin getirdim. ~ kelimesi, .;.ıı_>.ıt...::ı..ıi.J: Sabreden erkekler ve sab-
~ ve c~'a benzetiterek koyu reden kadınlar (33/Ahzab 35).
kırmızı saç anlamına gelir. 0~ ~: Oruca da sabır denmiştir, çükü
Falan kişi parladı/güzelleşti. oruç sabrın bir nev'i gibidir. Hz.
Peygamb~r şöyle buyurmaktadır:
~/S-b-r
..:ı.ı.~
. . .. ~· ·~ JS ~~-·
· Gi ;(i)G·
.
:. ·- 1 • ~- ' G....:.
1
.) ~ ~~ -· -
--!~\ · _).;...): Sabir ayınzn .oruc~ ile her
Darda tutmaktır. ~~~~ ~~:
Y...:...: aydan üç gün oruç tutmak göğüsteki
. . 'derır.
k ınıgı . 741
!"-lay~anı yemsiz olarak hapsettim.
Ebu Ubeyde, l~.ll ~~~W: Ji.
742
\..i)t! ..::.ı~: Falan kişiye öyle bir şey
bıraktım ki, ondan kurtulması müm- Olar, ateşe karşı ne kadar da .sabırlı
kün değildir. Y...:..,: Nefsi, akıl ve dırlar! (2/Bakara 175) ayetinde geçen
şer'in gerektirdiği hususlar üzerinde sabr kelimesinin cüret anlamında bir
veya onların onu hapsetmeyi gerek- lügatilehçe olduğunu söyler ve bu
tirdikleri hususlara karşı hapsetmek- iddiasına, bedevi bir Arab'ın hasmı
tir. Y...:..., genel anlamlı bir lafızdır;
na s~yl~diği _ şu sözle delil getirir: L;.
geldiği farklı yerlere göre aynı kök- ~\~~~i: Allah 'a karşı ne kadar
ten gelen isimlerde farklılık olabil- da sabırlzsınlcüretkcirsın! Bu, haki-
mektedir. Eğer netsin hapsedilmesi kat silretinde bir mecaz tasavvurudur.
bir musibetten dolayı ise ona sadece Çünkü bu cümlenin manası şöyledir:
Y...:... denir; onun zıddı da tJ.:?./feryat
Günah işlemeye cüret ettiğinde, senin
olur. Eğer sabır göstermek savaşta değer biçmene göre Allah'ın azabına
ise bunun ismi 4.i.~ /kahraman/ık; karşı ne kadar da sabırlısın! Şu itadeJer
zıddı ise ~ /korkaklık olur. de aynı şekilde tahlil edilir: ~~i L;. Jc.
Eğer sabır bunaltan bir felakete .Jtlll: Ateşe karşı_ ne kadar _
d a dayanık
karşı gösteriliyorsa, buna--!~\ ~_) lıdır/ar!; ..jtll\ ~i~ ~i l;.: Ateş eh-
/göğüs genişliği denir; zıddı ise ~ linin arneliyle ne kadar da amel etmek-
!buna/ma olur. Eğer sabır, konuşma tedirler! Çünkü kimi zaman gerçekte
ma konusunda olursa buna da u~ 1 sabrı olmayan kişi, ona bakanın hali
sır saklama, zıddına ise JiA /sırrı ifşa itibara alınarak sabırla nitelendirilir.
denir. Fakat Yüce Allah bütün bun-
ları sabır kelimesiyle ifade etmiş ve 741 Bkz . Heyseml, Mecmeu 'z-Zevdid, lll , 199;
şu, ~özleriyle l:mna di.~kat çekmiştir: Ahmed, Müsned, V, 145.
U"Wı
.. ~.J "I~I.J
.. "L.:.ıWI
... ~
.. 6.ı..>:~t...::ı..ıiJ:
... ..
742 Bkz. Eb lı Ubeyde, Medni 'i-Kur 'd n, ı, 64;
Ferrii, Medni '/-Kur 'd n, l, l 03.
576
Bu tür konularda'.~?~ /hayret formu- (ile boya n) (2/Bakara 13 8) ayeti,

nun kullanılması yaratıcıya göre değil, Yüce Allah 'ın insanda yarattığı akla
yaratı lana göredir. işaret eder. İnsan onunla hayvanlar-
ls~~.J I,J~I: Sabredin, sa- dan ayrılır; tıpkı fıtrat/karakter gibi.
bırlt olun (31 Al-i İmnin 200); yani Hıristiyanlar, bir çocukları dünyaya
nefıslerinizi ibadete hapsediniz ve geldiği zaman doğumunun yedinci
nefsi ar~ularınızla mücadele ediniz . gününden sonra onu, sıbga/ilahi boya

.(jj~ ' .. t. ·-ı .J:
.. . .. ~ · o'na ı'b a'dette sa bır1ı diye iddia ettikleri vaftiz suyuna batı
ol ( 19/Meryem 65); yani sabırlı ol-; rırlardı. Buna karşılık Yüce Allah yu-
maya gayret et. ~ ij)Jı 0~~ ~_,i ~~rıd~ki sözü şöyledi ve peşinden de,
I.J~: Onlar, sab;ettiklerinden ötü- ~~~ ~~~ ~ j: A !lah 'ın boyasın
rü cennetin en yüksek dereceleriyle dan daha güzel boyası olan kimdir?
mükdfatlandınltrlar (25/Furkan 75); (2/Ş,akara 138) diye buyurdu. ~.J
yani Allah'ın rızasına kavuşmak için 0#-~: Yiyenler için bir sıbğ/boyadır
gösterdikleri sabırdan ötürü. ~ (23/Mü'minun 20), yanj onlar için
~: Güzel bir sabır ( 12/YCısuf 18); bir katıktır. Bu kelime ' J;JG. /,~ ·,ı>,ı
. ~
yani sabrı emredip ona teşvik etmek /Sirkeyle boyadım/Sirkeye handırdım

. . den a ı ınmıştır.743
d eyımın
güzeldir.
.J~: Sabretmeye güç yetirendir.
Eğer onda bir çeşit zorlama ve gay- ~ 1 S-b-y
ret varsa .J~ form_u kullanılır. Şu
ay~~ bu anlamdadır: JS.! ~~~ ~S ı) 0ı ~: Ergin olmayan çocuk. J:i... j
-!~ -:~: Kuşkusuz bunda sabreden: ~:Çocuk sahibi adam. Allah bu-
şükreden herkes için ibretler vardır yurur ki:~\ ı) 2JtS ~ ~ ~ ı)t.§
(42/Şura 33). )~!Ibe/deme, sabır ile ~: Beşiktekibir sabiyle nasıl konu-
ifade edilir; çünkü intizarın sabırdan şuruz? dediler (19/Meryem 29). ~
ayrılmaması gerekir; dahası o, sabrın ~;...:, ~ 0~, ifadesi, bir insanın,
~ir tüyüdür. Allah buyurur ki: ~I.J birine aşık olup ona meylettiğinde ve
~j ~: Rabbinin hükmü gerç~kle çocuklar gibi davrandığında söylenir.
şinceye kadar sabret (52/TCır 48); Şu ayet de bu anlamdadır: ~! ~~
yani kafidere karşı Rabbinin senın 0#~1 ~ J,lj: Onlara meyled~r ca-
için vereceği hükmü bekle. hillerden olurum ( 12/YCısuf 33).
~ ~ ~t.;..:ol: Bana meyletti ben
de ona meylettim. ~~ /Saba yeLi:
~/ S-b-ğ
~ kelimesi, ~ fiilinin mas- 743Zemahşefı, "Sirke ne güzel boyadır' deyimi

tarıdır. ~ işe t~ /boyanmış an- mecazdı r. Çünkü ekmek sirkeye batırılır ve
lamındadır. ~~ ~: Allah 'zn boyası onunla renklenir." demiştir. Bkz. Zemahşeri ,
Esôsu '1-Belôğa, s. 248 .
577
Kıble yönünden esen rüzgara denir. Örfte sahib, sadece çok fazla bir-
~~ ~L:o: Kılıcı kınına ters yüz likteliği olana denir. Bir şeye malik
yerleştirdim; ~yi ~L:o: Mızrağı veya onda tasarruf etme yetkisi bu-
eğdim ve onu saplamaya hazırladım. lunan kişiye, ~L:.:. )ı: o, onun ,sahi-
' ,
'
u~L:o /Sabifler, Hz. Nuh'un dinine bidir_ denir. Allah buyurur ki: J~ jj
bağlı bir kavimdir. Bir dinden çı ti;_;, .l..ll1 0! 0~ ~ ~~: Arkadaşına:
kıp başka bir dine geçen herkese_de Üzülme, Allah bizimle beraberdir,
is!~lsabif denir. Bu kelime, yG ~ diyordu (9/Tevbe 40); ),_) ~~ Jın
?.1: Devenin sivri dişi çıktı, deyi- ~_).J~: Arkadaşıyla konuşw:ken ona_
minden almmıştır. Hemzenin tah- şöyle dedi (18/Kehf 34); 01 ~ t.i
fıfı ile l.J:Hl..:o şeklinde okuyanlar da ~
..
tiid : 1 \s
- ·· ~ Y
-·.ı~-
. ~:<ı1 .::.ı~i·
~Y.J ~ • .
144 ' -· • ,,: 745
olmuştur. Tıpkı, u_,.bWI ':IJ .US\.;!':1: Yoksa sen, Kehf ve Rakim sahipleri-
Onu günahkarlardan başkası ye!'rlef nin bizim şaşılacak ayet/erimizden
(69/Hakka 37) ayetindeki u_,.bWI olduklarıf!ı mı sandın? ( 18/Kehf 9);
gibi. Kimisi de söz konusu kelimenin J.ij_;, ~~ij: Medyen ashabıleh!i (2~1
~ ~ fiilinden geldiğini söyle- Hac 44); 2.u~ıi. ~ ;J. ~\ ~~\ ~.Ji:
mektedir. Allah buyurur ki : ~t...::ı.llj Onlar cennet ashabıdırlehlidir, ora-
lS.)~I.J: Sabiiler ve hıristiy~nlar da sürekli kalacaklardır (2{ Bak<~;ra
(22/Hac 17); ~t...::ı.IIJ lS.)~I_): Hz- 82); 0.J~ıi. ~ ;.;. -:-'lJI ~~i ~)_):
ristiyanlar ve sabiiler (2/Bakara 62). Onlar, ateş as/ıabıdır/ehlidir, orada
sürekli kalaçak/ardır (2/Bakara 217);
~\ '":-~~i ~: Cehennem ashabın-
~/S-h-b - -
dan/elılinden (35 /Fatır 6).
~L:o: İster insan veya hayvan, _ ~~, _)lJI .:.ı~\

:i.S.Ji;. . ~. L~>.J.· B ız
·
ister yer veya zaman olsun başkasın cehennemin sahiplerini sadece me-
dan ayrılmayandır. Bu birliktelik is- lekleri yaptık (7 4/Müddessir 31 );
ter bedenle olsun -ki bu asıl ve en çok yukanda da geçtiği gibi, yani ce-
alanıdır- ister de yardım ve destekle hennemin sahiplerini onunla görevli
olsun fark etmez. Şair bu anlamda meleri yaptık; onunla azap edilenleri
şöyle der: değil. Kimi zaman ~L:o, idare ettiği
.1~:- ~ ..
~<...F~
w .• - :- :... :. .
i
~<...F~'....r'
kişilere izafe edilir: ~~ ~L:o /As-
- 'I'V'\ kerin sahibi [/Ordu komutanı] gibi .
Kimi zaman da idarecisine izafe edi-
279- Sen gözümden kaybolsan
da ka l bırnden kay bolmazsın. 746
o lir: ~~~ ~L:.:. !Emirin sahibi [lida-
744 Bu, Medineli Nafi ve Ebfı Ca'fer'in kıraati İbn Kuteybe, Uyünu 'l-Ah Mr, IV, 86; Rilğıb,
d ir. Diınyiltl, lthaf, s. 138. Mecmau'I-Belağa , 1, 501; Killi, Emali, ll,
745 Bu, Ebu Ca'fer'in kıraatidir. 196. Bu ınısraı Eblı'I-Atahiye'nin Divan'ınd a
. 746Bu , E blı ' I-Atahiye'nin bir ınısraıdır. Bkz. bulunamadı.
578
resi altında olan kişi] gibi. ;;;ı.;.~ ve ~_jJI /Yüz derisi gibi. Üzerinde yazı
'-:-i~)kelimelerit';,!?!kelimesinden yazılan şeye de ~ denir. Çoğulu
daha mübalağalıdır.
Çünkü musahabe ~~ ve ~ şeklinde gelir: ~
birlikteliğin uzun olmasını gerektirir. ~Y,j ~1).): İbrahim ve Musa 'nın
Şu halde her ıstıhab içtima 'dır, fakat
sayfaları (87/A'la 19); ~~~ ~ J~j
her içtima' ıstıhab değildir. Allah bu- ww:i
.. . l:~.• ~ ~
-.: ,-_ ·_ ~·All
. ah tara1,.(,ın -
yurur ki: -;ı_pjı ~~ :fo
~ j: Balık
dan gönderilen ve tertemiz sahifeler
sahibi (Yılnus) gibi olmq (68/Kalem
~~~ \. ,;, 1_j~
48)· A.i:.. ,:'"" ~ • ·.<~:::: ~~: Sonra
okuyan bir elçi. O sahifelerde doğru,
' .. : \,.,F,..-
değerli kitaplar vardır (98/Beyyine
düşünün; sizin sahibinizde (arkadaşı
2-3) Kimisine göre ayette geçen~
nızda) hiç bir delilik yoktur (34/Sebe'
46). Bu ayette Hz. Peygamber'in müş kelimesinden kasıt Kur'an'dır. "İçin
riklerin sahibi diye nitelendirilmesi de kitapların olduğu suhuf' şeklinde
şu hususa dikkat çekmek içindir: Siz (çoğul) ifade edilmesi, önceki ilahi
(müşrikler) onunla arkadaşlık ettiniz, kitapları bol miktarda içermesinden

onu sınadınız, onun açık ve gizli yön- dolayıdır.
lerini bildiniz ve onda ne zihin karı ~: Yazılı sayfaları içerecek
şıklığı ne de delilik buldunuz. Şu ayet şekilde düzenlenen kitap. Çoğulu
de aynı gerçeğe işaret etmektedir: \..,;,.J ~~ şeklinde gelir. ' •.1:- ·.,~: Harfle-
~~ ~t....:.=: Arkadaşınız deli değil rinin karışıklığından dolayı Mushaf'ı
dir (8 1/Tekvir 22).
olduğundan farklı okumak ve rivayet
~~~ı...:.......:::)'l: Birşeye bağlanmak etmektir. ~: Geniş çanak gibi bir
tır. Bunun aslı ise, söz konusu şeyin
kaptır.
sahibi olmaktır. Birinin oğlu büyüyüp
ona arkadaşlık ettiğinde; 0)ti ~~
denir. G)U 0~ ~1: Falan kişi falan ~/S-h-h
kişiye arkadaş oldu. ~ ~ ;.A ~.J:
Bizim tarafımızdan sahip edinmez/er 4lL:::.: Konuşan kişinin sesının
(2 !/Enbiya 43). Yani bizim tarafımız şiddetine denir. Bu kökten şöyle de-
dan kendilerine süklınet, huzur, başarı nir: tl.:::. ~ ~ ~ ~: Haykırdı,
~ ~ ... ... ...
ve dostlarımıza yoldaş ettiğimiz bef1- haykırmaktadır. 4.i.~l -;ı~\.:?. \j~:O bü-

zeri şeyler arkadaşlık etmez. ~ &1: yük gürültü geldiği zaman (80/Abese
Derinin üzerindeki kıllar kalmaya de- 33) ayetinde geçen 4lt....:::Jı kelimesi şu
vam etti ve ondan koparılmadı. ayette işaret edilen kıyamet anlamın
dadır: -?~ı~~ f>~: Sur 'a üjlenece~
,h ,.4Q 1 S-h-f ği gün (6/En'am 73). Bu kökten (L:::.I
t~· .,j (Kulak verdi/dinledi, vermekte-
~: Açılan/yayılan şey. ~ dir) fiili, kalbedilerek gelmiştir.
579
~/ S-h-r savaşmak büyük bir günahtır. Allah
yolundan engellemek, O 'nu inkar et-
~-
:· · sert t aş. J-ti.ı~
_ u. ~~,:~ı ,:,G
'+". c.r. .. mek, Mescid-i Haram 'a gidişi engel-
~I.JWI .~ _jl ~~.) ~ ~;~;; ~ lemek ve halkznı oradan çıkarmak ise,
4.llı '*Sı~ ~~'il~ _jl: Oğulcuğum; iş Allah katında daha büyük bir gfinahtır
lediğin şey bir hardal tanesi kadar da (2/Bakaça 217); ~ ~~ Sıt.:!l U:- .ill~~~ ~ .3
olsa, bir kayanın içinde veya gökler- ~! ::jji ~): Allah 'zn ayetleri sana in-
de, yahut yerin derinliklerinde de bu- di;ildikten-sonra, sakzn seni onlardan
lunsa, Allah onu getir~r (31/Lokman alıkoymasınlar (28/Kasas 87). Bu an-
16) ., ..ıl_ _,..
·.ll.J: ...r-- 'ı...;. U:l.
-..:. .'- 11 1y,. : :jı j ~.J.
,;. - . V,a'd"d
ı e lamda başka ayetler de vardır. Bu kök-
kayaları yontan Semud kavmine (89/ ten l..ı.J~ ', '..,::~formu geldiği gibi~
Fecr 9). 1~ ~şeklinde de gelmektedir.
Engel teşkil eden dağa ::ı...:.. ve :1...:.:.
J~ 1 S-d-d denir. -l:!~ ise et ve deri arasında olu-
şan irine denir. Bu kelime cehennem
..ıJ~Ve ::ı...:.. kelimeleri kimi zaman ehlinin yiyeceğine örnek olarak veril-
bir şeyden yüz çevirip ~mdaı:ı _uza_k- miştir: ~~ ~.) ~ ~ ~~ ,.ı.;,~ ~.3
1aşm~ anl?mına gelir_: ljl~ ~ -~ ı:ı1} .i L.!,_'J: Orada irin/i sudan içirilecektir.
~ - . . ) J-r''·'1 (S':-'
: ""G.:J\ ...::..ı:ıı- . ıı · .:..Uı J y-·~l
y
t.;,
(S':'1 Onu yudumlamaya çalışacak, ama zor
ı:ı..,~ ~ .:,..,:ı..~: Onlara 'Allah 'ın yutacak ( 14/İbrahim 16-17).
i ndirdiğine ve Peygamber 'e geliniz'
dendiğinde o münafikların senden
büsbütün yüz çevirip uzaklaştıkları
-J~ 1 S-d-r
nı görürsün (4/Nisa 61 ). Kimi zaman
.J.l..:o /Göğüs: yucud~n- bir orga-
da çevirme ve engeJleme(alıkoyma nıdır. 1.$~ ı) (Y::,I yj J\.3: Dedi ki.·
anlamına gelir~ ~ı..;,cl 0ı b~;:~,l\ ~ ~.).:, Rabbim, göğsümü aç (20/Tah~ 25).
~\ lf ~~: Şeytan, kendilerine Çağulu ..J.J~ şeklinde gelir: ı.;, ~J
yaptıklarını güzel göstermiş ve on- .J.J~I ~: Göğüslerde olanlar ortaya
ları doğru alıkoymuştur
yoldan (27/ lw,nuld~tgu zama':! ( 100/,Adiy~t _1O);
Nemi 24); ~~~U:- I.J~J ı_,ys 0.!~1 ·:1\~.1~11
lS7" . ...F
- •:. ~.cı · '~'il
lS""""-' U:'"' .J ..) .
····'J'ı : ·.ij
lS""""-' 'T",
~ı_;,cj ~~: inkdr edenlerin ve Allah ~~\ ~: Gerçek şudur ki, gözler kdr
yolundan alıkoyanların am ellerini Al- ~lmaz, fakat asıl göğüs/erin içindeki
.lah boşa çıkgrır (47/Muhammed 1); ~1 kalpler kör olur (22/Hac 46). Sonra
'-:-ll~~~~~\ ~U:- .:.,..,·,,~~J ı_,ys0.!;uı bu kelime, her şeyin ön/baş tarafı için
~~: Şüphesiz i~kar edenlere, Allah 'ın istiare edilmiştir. Örneğin: ~~~ ~ 1
yolundan alıkoyanlara can yakıçı b{~ Kanalın önü; ~\ ~.l..:.:. /Meclisin
azap tattzrmz (22/H_ac 25); ~ ~ JS önü; ~Gşjl ~.l..:.:. !Kitabzn başı; ~)ı.S11 ~.l..:.:.
t'~_?.\1 ~1.) ~ j;j ~\ ~ (jc L:,:, ~ /Sözün başı.
~~ ~ jSl,ll., ~~ (1.)..).3: De ki,· o ayda
580
J ,- -
o .J.l.....:::ı: Göğsüne
isabet etti veya genişlik ver (20/Taha 25) ayeti, Hz.
onun göğsünü kastetti. Tıpkı ;~ 1 Musa'nın kendindeki ruhsal güçleri
sırtına isabet etti] ve .\.ili. lomzuna ıslah için yaptığı bir talep tir. '_ iı \:ıj
isabet etti gibi. İşte bu anlamdan~_) ~_).:, i"j .J.J~: Ve inananlar toplu-
~3~: Adamın göğsünden şikiiyeti munun' göğüslerine şifa versin (9/
vardır, denmiştir. Tevbe 14) ayetide aynı şekilde nefsi
_)~ fiili (d-) edatıyla müteaddi güçlerin şjfa bulmas!na işaı::~ttir. ~~
. .~ ·:11 ~ 1~11 (.S"""U
- ·~ ~
:.cı-J ..)
'~'Jrl (.S"""U
-.;. ~
olduğunda 'geri dönmek' anlamına <.,?- ı,?- o _,...... o
gelir: 1.)~ ~Wl J:. ~)'1 ~_)~:-kimisi ~.J.l...::ı.ll: Gerçek şudur ki, gözler kör
de 1.J~ demişti~- D~veler sudan geri olmaz, fakat asıl göğüs/erin içinde-
d~ndil. Allah buyurur ki: ~~ +~ ki kalpler kör olur (22/Hac 46); yani
~~~ lj.:») G~i U.,lJI: O gün insanlar, diğer güçler arasında ıslah olmayıp
yap tL klarının kendilerinegösterilmesi bozulan akıllar kör olur. Allah hem

için bölük bölük dönerler (99/Zilziil bunu hem de doğru olanını daha iyi
6) .. Asıl itibanyla .J~ kelimesi;~~ bilir.
~Wl J:. !Sudan gerigelmek anlamında
mastar ve o anlamdan ism-i mekan ve t~l S-d-a
ism-i zamandır. Dilcilerin ıstılahında
ise mastar; mazi ve muzari fiillerinin t~: Cam, demir ve benzeri sert
kendisinden türedikleri lafza denir. cisimlerdeki yarılmadır. t~~ .Ge~
)~kelimesi, .Jli:ı ve I..Y'~ veznin- ve (ı:a~~ .Gcj,..:., /Onu yardım o da
de olup göğsün kendisiyle örtüldüğü yarıldı, denir. Allah buyurur ki: ~ +
elbiseye denir. Buna ;;_)~ de denir. 6Ji '•·:O): O gün insanlar birbirlerin-
Devenin göğsüne konulan hasıra da den ayrılırlar (30/Rfım 43). Y,'Jrl t~:
aynı isim verilir. ı..)..)ll ) .•.:..: At gö- Mesefeyi çözdü, sözü bu anlamdan
ğüs farkıyla öne geçti. Bazı bilginler istiiire edilmiştir. 0a_i.lj Yı~~ t~~
şöyle demiştir: Yüce Allah'ın, kafb'i ~ _p1 ~: Sen; e~rolunduğ~n şey
zikrettiği her yer, akıl ve ilme işaret le (hak ile batılı birbirinden) ayır ve
eder. Örneğin: ~tS ~ i.Sj~ ~S ~ 0ı müşriklere aldırış etme (15/l-Iicr 94).
1 2 ~ .\ ),j ~~ Jjl jj ~ .:J: Şüphesi; tl~ /Baş ağrısı da bu anlamdan

ki bunda kalbi olan veya hazır bulu- istiiire edilmiştir.
Zira o, acıdan dola-
nup kulak veren kimse için elbette bir yı baştaki yarılmaya benzemektedir.
, J o, , o .. J :. J --
öğüt vardır (50/Kiif37). (,)~~ "ij ~ ~~ "i: Ondan ne
Yüce Allah'ın sadr'ı zikrettiği başları ağrıtılır, ne de akılları gi-
her yer ise hem akıl ve ilme, hem de derilir (56/Viikıa 19). Fecir'e cı~
şehvet, heva, gadap/öfke ve benzeri denmesi de bu anlamdan alınmıştır.
ruhsal güçlere işaret eder. c.J.I y_) Jıi b~l ..:..ıc~: Çölleri katettim, (ı -0~
($./~ -):
Rabbim! dedi, göğsüme ~_}Qll: Halk dağıldı.
581
u~/ S-d-f Zeyd'in halinden habersiz olduğuna
dair haberi bir anlam içermektedir.
.\.k ~:l....::.: Devenin ayaklarındaki [Aynı şekilde "Beni teselli et" ifadesi,
eğrilik anlamındaki sedef veya dağ kişinin teseliiye muhtaç olduğunu ve
cephesinin sedefi/sertliği ya da de- "Bana eziyet etme" ifadesi de mu-
nizden çıkan sedef gibi sert bir şekil hatabın, sözü söyleyen kişiye eziyet
ettiğini içermektedir.]
747
de onda!l yüz çevirqi. J\~lah b~y~ru~
·. ı:~.:: u~.J- .ı...lll ..::..ıt.JL
k ı.~ -.:.ı~:, ~~ı:.ı:-
~\""l.JA
-···. l9~: Sözün hem kalpte olana,
Lu. d~\~
.
'liiLl:- _;:.&~: ~\ .. :-
y-ı - .. uc u.:r _ ~ U:!_ '-?~
hem haber verilen şeye uygun olma-
6)). a) ı)lS.: Allah 'zn ayetlerini ydlan- sıdır. Bu şartlardan biri eksik oldu-
layzp, onlardan yüz çevirenden daha ğunda tam bir sıdk olmaz; ya sıdkla
zalim kim olabilir? Ayet/erimizden hiç nitelendirilmez ya da değişik
yüz çeviren/eri, yüz çevirmeleri se- bakış açılarına göre kimi zaman
bebiyle azabın en kötüsüyle cezalan- sıdk kimi zaman da kizb/yalan ile
dzracağzz (6/En' am 157).
nitelendirilir. Bir kafirin inanmadığı
halde, "Muhammed Allah'ın elçi-
J~/ S-d-k sidir" demesi gibi. Bu sözün sıdk/
doğru olduğu söylenebilir, çünkü
l9~ ve y~ kelimelerinin, ister haber verilen husus doğrudur. Söz
mazi ister müstakbel olsun, ya da konusu sözün kizb/yalan olduğu da
va' d veya başka bir şey olsun asılları söylenebilir, çünkü kafirio sözü ile
sözle ilgilidirler ve kasd-i evvel/ilk kalbindeki çelişmektedir. Allah 'ın,
anlamları ile de sadece sözde meyda- münafıkları yalancılıkla nitelendir-
na gelirler. Bu iki kavram, söz'ün di- mesi bu ikinci yön ile alakalıdır.
ğer şekillerinde değil, sadece haberi Nitekim onlar şöyle demişlerdi: 'ı@\;
olanda söz konusu olurlar. Bu11dan ~\ JY:.) ..i): Şehddet ederiz, ger-
~olayı Allah buyurur ki:~ Ji...:::ıi ~j çekten sen Allah 'zn Resulüsün! (63/
~ ~1: Allah 'tan daha doğru söyle- Münafikun ı).
yen kjm olabilfr? (4/Nisa 122); ~j 0.1~: Çok fazla doğru söyleyen-
~~ ~\ ~ J:l...:::ıi: Allah 'tan daha doğ dir. Kimisi de hiç yalan konuşmayan
ru sözlü kim olabilir? (4/Nisa 87);
~)ı J~~ ı)tS .\j) ~L.:..:.ı) yGşJi ~
~ .. j~lj:
~ ;
Kitapta is mail 'i de an. Muhakkak 747Semin, köşeli parantezler arasındaki cümlele-
ri Semln, Umdetu 'l-Hujjaz'da (,j.ı...,.) maddesi
ki o, sözüne sadık idi (19/Meryem nakletmiş ve ardında şöyle demiştir: Bu tar-
54). Bu iki kelime istifham, emir ve tışma götürür, zira tasdik ve tekzip İstitharn
dua gibi diğer söz şekillerinde ise ve diğer anlamlarla değil, bunlara lazım olan
şeylerle ilgili gelmiştir. Bunda ise taıiışılacak
araz/dolaylı olarak gelirler. Örneğin
bir şey yoktur. Şu halde tasdik ve tekzibin
"Zeyd evde mi?" diyenin sözü gibi. haber cümlelerinin dışında varit olduklarını
Zira bu soru cümlesi, soru soranın, söylemek doğru değildir.
582
demek olduğunu
söyler. Kimisi de
doğruluğa o kadar fazla alışıp da ya- ~:Mü 'min/erden öyle ~r/er vardır
lan konuşamayan; kimisi de sözünde ki Allah 'a verdikleri sözü yerine ge-
ve inancında doğru olan ve pratikte tirdiler (33 1Ahzab 23); yani ortaya
de doğruluğunu ispatlayan anlamın koydukları eylemleriyle taahhütleri-
da oJduğunu söyler. Allah buyurur ki: ni yerine getirdiler. (:;c ~~~~ J~
~
··:
LL~
- -
.:Jı: ~
- ı Y.:
:\S
1..)
- ·ı <....ıUsJı
: - ~ f
· ·.<~ı-.
3. ~~: Allah bu sözü, doğrulardan
Kitapta ihrahim 'i de an. Şüphe yok doğruluklarını sormak için aldı (331
ki, o çok doğru bir peygamberdi (19/ Ahzab 8); yani Allah, diliyle doğruyu
Meryem 41 ); .;j! U":i.J~! 1..:-l~\ ~ j~ı_:, söyleyenlerin, bunu fıilleriyle doğ
~ . . u-\S : K:ıtap ;ta. ı,;d·rıs· '·ı de an.
. : LL~ rulayıp doğrulamadıklarını sormak
Şüphe yok ki, o çok doğru, bir p ey- için. Bu ayet, fiilen hakkı yerine ge-
.. ; '!t , ~.
gamberdi (19/Meryem 56); ~~<i...<ıi.J: tinnedikçe onu sadece itiraf etmeni~

Annesi de giiy~~ 4_oğru bir .kadındır yeterli almadığın~ dikkat çeker. ~
~ "d 75)· ..ill.l lg J ' •. ı ı - .!...J.J\ • ı....~ : --
(5 /M aı e , _ 3 .Y-'~3 - ~- 0"3 ~~ yj)l .:Jy:._:; .;,]ı J~: Andolsun,
: .~ .:.q : :. ·.\,: .;,]ı --: ı ·: ~\ --
: - ',,:..ıı-.J,~
~ ~~ ~U:! . t"' Allah, Elçisinin rüyasının gerçek
~ - ~ı :,· __ :__,~, - "' -,s\~~'· K· olduğunu doğruladı (48/Fetih 27) .
... .J . 3 ~ 3 ~ 3 . 3· zm
Allah 'a ve Peygamber 'e itaat ederse Bu fiili bir sıdktır ki o da rüyanın
işte onlar, Allah 'zn kendilerine nimet gerçekleşmiş olmasıdır. Yani Allah
verdiği peygamberlerle, doğrularla, onun rüyasını gerçekleştirdi. Şu ayet
şehidlerle, iyiler/e birliktedir. Bun- de,,aynı a_n!arnda~ır: ~~~ ~~ t;~l_:,
lar ne güzel arkadaştzr! (4/Nisa 69). 0_;::..:JI {J. ~) ~ J~.J: Doğruyu geti-
ez-Zeria ila Mekarimi 'ş-Şeria adlı ren ve onu tasdik edenler,· işte onlar
eserimde açıkladığım gibi sıddıklar, muttakilerdir (39/Zümer 33); yani
fazilet konusunda peygamberlerden sözle söylediğini, fiilen yaptıklarıyla
748
hemen sonra gelenlerdir. gerçekleştirdi.
Kimi zaman 0~ ve L:-Jj. kelime- Açık-gizli her faziletli fiil 0~

leri, itikat konusunda meydana gelen diye ifade edilir; bu yüzden şu
her şey için kullanılırlar. Örneğin, ayetlerde olduğu gibi , kendisiyle
~:OS 3 Jb J:l..:o: Zannım doğru çıktı; nitelendirilen fiil ona izafe edilir: ~
Zannıın yalan/yanlış çıktı. Bu iki .J~ ~~~ ~ J~ -~~: Güçlü padiş~
kelime, bedenle yapılan fiiller için hın huzurunda doğruluk kolfuk~a
de kullanılırlar. Kişi, savaşın hakkını rındadırlar (54/Kam_er 55); 0.1~1 ~_:,
tam olarak yerine getirdiği ve yapıl ~_) ~ J~ ~~ ~ 01 l~l: İnana~la
~a~ı gerekeni yaptığı zaman~ 0i..:o r~, Rabl~ri katında kendileri için bir
J~l denir. Bunun tersi olduğunda doğruluk makamının bu{un_duğu;z,u
da J~l ~ ~:OS denir. Allah buyurur müjde/e! ( 10/Yfıl)US 2); ~~~ y _) LlS_:,
J~
,.
t)..:. ~_ft.l_:, J~
, ,.
~~: De ki;
748Bkz. Riiğıb, Zerfa, s. 71.
583
Rabbim, beni doğruluk girdirişiyle gönderdik (5/Maide 46).
girdir ve beni doğruluk çtkarzştyla İspatın/Doğrulamanın olduğu her
çtkar (17 /İsn1 80). yerde tasdik da kullanılır. ~~i..::.
0.1-?-~\ ~ J~ 0~ ~ ~I.J: Sonra ~Gşj /Onun fiili ve kitabı/mektubu
gelenler arasında bana, bir doğruluk beni doğrulacf.ı, denir. Allah buyu-
dili nasip eyle (26/Şu'ara 84). Hz. rur ki : j~ ~~ ~ ~ yGş ~~l?- W.J
İbrahim, Yüce Allah'tan kendisini ~ ~: Yan/arındakini tasdik etmek
salihlerden kılmasını dilemektedir; üzere onlara Allah katmdan bir kitap
öyle ki, sonrakiler kendisini övdük- gelince (2/Bakara 89); ~~~ .~ı:ılc J)
leri zaman bu övgüleri yalan değil, ~~ ~ ~ li~ ~~: Sana kitabı hak
şairin şöyle dediği gibi olsun: ile ve kendisinden öncekileri doğru
.;.~ Jı -.:1.~ c::JL...:.::u .~r,i,:: ~i ~ ·: 1~1 layıcı alçırak indirdi (3 / AI-i İmran 3);
~ '-?. -~ '-?.~( ~~j- ~ A • .. (.).:..J : ı~ ·.il~ 1..):)
: ~~ - ~ G.ı - - Gu- ~·-~ ..:.ıtis
_ _)_ ··- •.• Y:. . - ı~J
280- Salih diye seni övdüğümüz

~ LSA.J: Bu Kur 'lin zulmeden-
leri uyarmak, iyilik yapanları müj-
de;
de/emek için Arap lisanı ile indiri/en
Bu övgüyü hak ediyorsun ve
.. . d . 749 doğrulayıcı bir kitaptır (46/ Ahkaf
onun da uzerzn esm.
12); yani kendinden öncekileri tasdik
Bazen ıj:l....::. fiili iki mef'Cıl alır: edici. Ayette geçen G~ kelimesi hal
;~ .J .illı ~~ ~.J: Allah, size olan olmak üzere mansfıptur. Atasözün-
vaadini yerine getirdi (3 / Al-i İmn1n
152). G~ ~~: _ Falanı doğruya
de şöyle denir: oA
~~i..::.: Genç
devenin yaşı konusunda bana doğru
nispet ettim; .G:ı....:.:.i : Onu doğru bul- .. l ed'ı. 750
soy
dum. Kimisi bu iki fiil formunun bir
:i..91i...::.: Sevgi konusunda inancın
olduğunu ve yukarıda geçen her iki
doğru olmasıdır. Bu da sadece insa-
anlam için kullanıld*larını söyle_r. na özgü bir şeydir. '1 .J ~G ~ GJ W
Allah buyurur l5i: ~ J_;.j ~~l?- w.J
~ J:ı~: Şimdi artık bizim ne şefa
~ ~ j~ ~\ ~: Onlara Allah atçil~rimiz var, ne de yaktn bir dos-
tarafindan yanlarındaki kitabı doğ
tumuz (26/Şu' ara ı 00-1 o1) ayet!e~!,
rulayıcı bir peygamber gelince (2/
B akara 101). ; l>!'i ~ - ~.J
Gl ı.s-i.:~
o
.. J ;0- . ;;,
~ J: J.k. ~ ~:
,, J
*
şu tür ayet! ere işaret eder: ~ ~:;4. ~\
: .~~~~~ ''1 . - .•_:. -.ı '' . ·- o gun,·
.. mut-
~\_)~\ ~ ~~ ~ ~ L!~ F,!':;.: Kendin- faki/erin dışında, dostlar birbirlerine
den önce gelen Tevrat 'ı doğrulayıcı
düşman olurlar (43/Zuhruf 67).
olarak peygamberlerin izleri üzeri-
ne, Meryem oğlu lsa )n arkalarından
750 Bu doğruluk konusunda söylenen bir deyim-
dir. Bkz. Meydan!, Mecrne 'u '!-Emsal, ı, 114;
749Bu beyit Ebu Nüvas'a aittir. Bkz. Barlıdi, Zemahşerl, Esdsu 'l-Belağa, s. 251. Deyimde
Muhtardt. ı, ı14; Curcanl, Visata, s. 56; geçen 0-- kelimesi merfu da olabilir, mansCıb
Tefsiru 'l-Kurtubi, ı, ı35 . da.
584
,_ -
.:ij~l: Zekat gibi, insanın Allah'a ~y:.;;, Jı ~F ~~ J~ 2JtS 0Jj
çerse
yaklaşmak için malından çıkardığı/ 0~ ~ 0) ~ ~ ı_,fı.a1 01.:,: Eğ~r
verdiği ş~ye denir. Ancak asıl an- borçlu darlık
içindeyse, ona ödeme
lamıyla 4.!i..:o /sadaka, tetavvu'/gö- kolaylığına kadar bir süre tanıyın.
nüllü; ;;ı_Sj Izekat ise zorunlu olarak Borcu bağışlamanız, eğer bilirseniz
verilen mala denir. Sadakayı veren sizin için daha hayırltdır (2/Bakara
kişi, fiilieriyle bunu doğrulamaya 280) ayetinde dardakalana gösterilen
çalışıyorsa vacib/farz olan mala da tolerans sadaka yerine konulmuştur. 751
~·qdak'a denilebilir. Allah buyurur ki: Hz. Peygamb~_r ' in şu_ hJ:tdi~i dr_.aynı
~~ ~ı_y.l ~ ~: Onlartn malların_ anlamdadır: ~~ ~ ~wl .ili:l; L.:
dan bir sadaka al (9/Tevbe 103); WJ Afıyenin (insan ve hayvanların) ye-
~ıfo ~t.i.i.:::ı.lı: Sadakalar sadece yok~ dikleri sadakadır. 752, _Şu ayet de aynı
sul/ara verilir (9/Tevbe 60). anlamdadır: Y.~ lb. ~).:, Ji§ ~j
Bu kökten J'ı:a:iJ ~~ fıil form- ı.i~:
..7" • (.)
1~ı.u.;.l
: --
· ıı LLd:...ı
ıs':
· :G...: • ti ·.
__.) • - .JA • . .),
ları da gelir. Bu fıilin geldiği bir çok Kim bir mü 'mini yanlışlıkla öldü-
aı.retten bazıları şunlardır: ~J J~ )ii rürse, mü 'min bir köle azad etme-
~: O ne sadaka verdi ne de nqmaz si ve ölenin ailesine (varislerine)
kıldı (75/Kıyamet 3 ı); ',?~ .Wı 0J teslim edilecek bir diyet vermesi
~~~~:Jı: Allah sadaka -verenleri gerekir. Ancak ölünün ailesi-
mükafatlmydırır (12/YCısuf 88); 0J nin bağışlaması müstesnadır ( 4/
~ı..:.· :. .wı ı : - :·ı - ~Li-,:o:iı · ; ·wı Nisa 92). Ayette, varisin diyetten
- _.)9 - ~_)9 j - .J~
• .( •• 1 ~; ı - ~ ; 1 - - ~
üp hes ız
f'-3~ _;.;ı. ~J ~ "'--=- - .. :
. sad a-
ş vazgeçmesi sadaka di_ye a.dlan_dı
ka veren erkeklere ve sadaka veren Flmıştır. ,::;j:;,li 1~) lfol ~;ı.ıı ~~ \,!
~~ :(ı - · : · iı :,: ı ' ~ J- '•.ıı. E
kadınlara ve Allah 'a güzel bir ödünç 1 ~ (,? .. (...):!-! Y' Y"'Y · Y
verenlere, verdikleri kat kat artırılır iman edenler! Peygamber ile gizli
ve onlara değerli bir mükafat vardır bir şey konuşacağınız zaman bu
(57/Hadid 18). konuşmanızdan önce bir sadaka
ve':'iniz ,(58/Mücadele 12); (~~~.'':.H
İnsan, hakkı olan bir şeyden
~li~ 1:<ı ~
· ·: (,?· iı.. (...):!-!
:· - ı·~ Y' u:ı.. G'ız1·ı
vazgeçtiğinde; ~ ~'ı -o:i /onu sadaka .
konuşmanzzdan önce sadaka ver-
ver_cji/bağjşladı . deni~: ~ ~ ~~
W.:.'Jrl...ı ~'Jr ı · . '.:'Lı : '.: ıı - . ~:.ılı ~ ::.q :i menizden ürkünlü mü duydunuz ?
- . .) ~ . ~ .) lY"'-"' ı lY"'-"' ' (.)
Ja~ tJ?.JI_:, ~~ (;Jıj u~0~ 0~0ı.:, (58/ Mücadele 13). Zira Hz. Pey-
.:J ~jili; ~ ~ j·ı .a1 ~: Orada ;nlara:
Cana can, göze göz, buruna burun, 75 I Cabir'den Hz. Peygamber'in şöyle dediği
kulağa kulak, dişe diş ve yara/ara rivayet edilmiştir: "Kim ölü bir araziyi ihya
ederse, kendisini ihya edene aittir; afiyenin
ödeşmeyi yazdık Kim bunu bağış
(insan ve hayvanların) ondan yedikleri de
/arsa, bu onun için bir kefarettir (51 onun için sadakadır Bkz. Tejsiru '1-Maverdi,
Milide 45); yani kim ondan vazge- ı, 292.
752Ahmed, Müsned, lll, 338.
585
gamberle görüşecek sahabeye, görmeyene yönelip ilgileniyorsun
miktarı belirtilmeyen bir sad~ka (80/Abese 5-6).
vermeleri emredilmişti. ~ lfoi.J Erkek baykuşa ve dimağa da lS i.:.:.
~yjı tS:o.;.\ --·L :l ~ : ~lı§ .,_ ı..;.
'-U
. .. Y
; ~~
.
~ ~..?
(.S',
Y. ~r
•· ,tJ ~ - _)j.#.:._:
Y . _)
denir. Çünkü dimağın algılayışı sada
şeklindedir. Bundan dolayı ona ~li
~~\ ~ Ji.J J~~: Herhangi de denilmektedir. Arapların: .\.ılı ~~
birinize ölüm gelip de: Rabbim! ~li.:.:. sözleri, kişiye dilsiz olmakla
Beni yakın bir süreye kadar ge- beddua etmektir. Yani; Allah ona ses
ciktirsen de sadaka verip iyiler- vermesin ki, kendisine sesiyle geri
den olsam! dem esinden önce, size dönen sadası olmasın. Bazen ~i...:::.
verdiğim iz rızıktan harcayın ( 63/ §USamak anl<!mında da kullanılır. J:i..j
Mün_afikCın 1 O) ayetinde geçen ~~\.....:::,_, y~ ~iy,ı_, :St;!~ /Susayan er-
:,~i fiili J~ veya 4ii..:.:. kökün- kek, susayan kadın, denir.
den gelmiş olabilir.
~~.J tJı~.J ~i_)ı ~li...:::.: Kadına
Jo ~ : o ~ ~/ S-r-r
verilen mehirdir. ~~\ ..ı!.J !Ebette
kadına mehrini verdim. Bu anlamda )_)....:::,): Günahın içine batıp onda
~llah buyurur ki: ~~~ ~Wl l)l.J aşınya gitmek ve onu terketmeye
~: Kadınlara sadakalarını/mehir yanaşmamaktır. Bu kelimenin aslı
lerini gönül hoşnutluğuyla verin (4/ j..:a'dan, yani bağlamaktan gelir.
N isa 4). ö~: Paranın, içerisine bağlandığı
şeydir [para kesesi] . )~: (Yav-
~.1.w:ı 1 S-d-y rusu tarafından) emilmemesi için

devenin memeleri üzerine bağlana_n
LS~:
Her duru/pürüzsüz yer- bez parçasıdır. Allah buyurur ki: ~.J
den sana dönen sestir. ~~: İçinde 0~ (>A.J \fo L. IJ~: Onlar iş
Jc.
terennümün olmayışı bakımıı:ıdan ledikleri günahlarda bile bile ısrar
qada yerine_geçen her sestir. 2.;\.S L..J etmezler (3/Al-i İmran 135); H
~~-
__ J,.· ıS..:.~\~\~,,:.~.
, _.. _ . onl ~ arın
~i :(S ı · ..(::·.~ ~ ' ,;. ~ i::~ .JJ1 Gı..:;j
("" u .r;--- ~ ~ -- ~ - - ..
Beyt 'in yanındaki namaz/arı; sadece ~: Allah 'zn ayet/eri, karşısında
ıslık çalmak ve el çırpmaktan başka okunurken işitir de sonra kibrinden
bir şey değildir (8/Enfal 35). Yani hiç işitmemiş JJibi ısrar eder (45 /
onların yaptıklan şey, sada benzeri C ası ye 8)·, n.:&
A •
_) . _...:.ı 1_,~
·.-.<~·.ı _,- ı J_yw:J
~ - ıJ-·_
teganni etmek ve kuş gibi ıslık çal- Israr ettiler, kibirlendikçe kibir/en-
, ~ /.' ' ~
maktır. lS 'ı. -a\ Bir şeyin sadayla; yani
,
diler (7 1/Nuh 7); .)C c.JJ~ ly\.S.J

dağdan gelen sesle karşı karşıya ge: ~~ <,:,'?')\: Büyük günahla ısrar
tirilmesidiı:. Allah buyurur ki: tYı ~~ ediyorlardı (56/Vakıa 46).
,_/,,;.,~ ~ ~ij ~1: Kendini m~htaç J~l: Kesin bir biçimde gerçek-
586
leşmeşini istediğin her türlü arzudur. u~/ S-r-f

'ls~l '(.$~ '(.$~i 'l5~ ~ ıi.ı.
t5~ '':?~ de~ir. Yan-i, bu -benim w_)..::,: Bir şeyi bir halden başka
kesin karar ve azmimdir. ~ ij.J~i bir hale çevirmek veya onu başka
~WI.J ~4-yl: Erkek ve kadınlardan sıyla değiştirmektir. ..j~~ ~y.:.:. 1
hacca gitmeyen ve evlenmek is_teme- Onu döndürdüm, o da döndü, denir.
yen kişi. ~~~ ~-! (-~~!\,.: li:._jli: Biz Şu ayetler bu anlamdadır: ~~ ~
de üzerlerine sarsar rüzgarı (don- ;.<:!n]}~: Sonra Allah, sizleri dene-
durucu kasırga) gönderdik (41/Fus- mek için onlardan (geri) çevird_i (31
silet 16) ayetindeki 1_)..::, _)...:::. kelimesi AI-5 İmn1ı:ı 152); yl~l ~ G)..l ,~.J
sıkma anlamındaki ~ kökünden o ·'L -o- 'ii~\..:,:;
~ " (J:l . "
-~-.1
U'..J":i"
;;.:i~~~
• .J •
iı
(.S" ,
gelmektedir. Çünkü soğuklukta bir ~ ~J~ ~: Eğer kendilerinde~

çeşit bağlanma/sıkışma vardır. ;; ~: ilerideki sayılı bir süreye kadar aza bı
Bir kapta toplanmışçasına birbiriyle geeiktirecek o/sak, mutlaka: Onu ne
kenetlenen tqpluluk. _Allah buyurur engelliyor? derler. Ama azap onla-
ki: ~~ ~ .Gi_y,l ,)!§li: Karısı sarra ra geleceği gün, artık kendilerinden
içindelçığlık atarak geldi (51/Zariyat çevrifecek değildir (ll/Hud 8).
.. J ', ... o, o: .
29). ;;~ kelimesinin ~/çığlık at- . o• '1 o' . o- - . ı :: ;; - ' c.::..J "\ \..:, \~\ -
~(.S", ~ Y""' _)y-> .Y ..J
mak anlamında olduğu söylenmiştir. ~;·.:..ııı ı.:.~ ı)~ı ~ ~j &ı ~\_i.~:
Aleyhlerinde bir sure indirilince, Sizi
C~ 1 S-r-h birisi görüyor mu? diye birbirlerine
göz ederler, sonra da sıvışır giderler.
eY..::.: Süslü yüksek ev. Ona bu Allah onların kalplerini (imandan)
ismin verilmesi, karışıklıktan/eksik çevirmiştir (9/Tevbe I 27) ayeti, sözü
likten arı olm~sından dolayıdır. Allah edilen kişilere beddua olabileceği
buyurur ki: .Gij L.:.ll t~ı ~~\ ~ ~ gibi, Allah 'ın kendilerine yaptığı
• o - .Gı J~ 1 :o.~L..::. :- ,; ,~_:;,.; - ~ .G:......;,
cy.ı::ı . ~ uc .J . ._ şeye de işaret olabilir.
i!l~ ~ :iY..:,: Ona köşke gir! den- ~~ (~J.J;J~~ ...~ w 0)~ ~ ;.5._;/};. ~
di. Melike onu görünce derin bir su 1~ 'i.J: Söyledik/erinizde stzi yalan-
sandı ve eteğini çekti. Süleyman Bu cı çıkardılar, artık
kendinizden azabı
billurdan yapılmış, şeffaf bir köşktür çeviremez, yardım da göremezsiniz
dedi (27/Neml 44). ~~~:Apaçık (25/Furkan 19); yani kendi nefısle
arı duru olan süt; ~~ &,y:..:,.J k .J~i: rinden azabı veya nefislerini ateşe
Ekşilikten arı olan süt. -~ 0~ (Y.:.:. girmekten alıkoymaya güç yetire-
~ ~: Falan kişi içind~kini açığa mezler. Kimisine göre ayetin anlamı
vurdu. Şu ifadeler de kullanılır: .:ili. şöyledir: Hadiseyi bir halden başka
~~ ,~ı.';.,~_;j: ima fle !f~de ettiğin bir hale değiştirmeye güç yetiremez-
zahir söze dönüştü; \_)~bl~ ~4-: ler. Şu Arap sözü de bu anlamdadır:
O, apaçık geldi, denir.
587
j:oc 'lJ ~~ ~ ~ '1: Ondan ne deği çevirmektedir. w~: Katışıksız kır
753
şim (tövbe) ne de fidye kabul edilir. mızı boya. Başkasından ayrılanduru
: j<iı : ' :.- : _lı : ı · :: ~\ Ui-- ~~ - .
(j Y'"' (j~ u: <.Y.' y.ı .. : ~ :-'· olan her şeye de w~ rlenmiştir.
Hani cinlerden bir gurubu, Kur 'dn 'z Sanki kendisin_i bulandıran şey ondan
dinlemeleri için sana yöneltmişlik çevrilmiştir. L;t.s Y.::.: Kurşundur. Sanki
(46/Ahkaf 29); yani onları sana ve gümüşün derecesine ulaşmaktan geri
seni dinlemeye yöneltmiştik. çevrilmiştir.
Çoklukanlamı bakımından~~
de w~ gibidir. ~r kelimesi d~ha ~~/S-r-m
çok bir şeyi bir halden başka bir hale,
bir işten başka bir işe çevirmek anla- ~'~ : Ayrılma anlamındadır.
mında kullanılır. ct.;/)~~ ifadesi, ~r: İşi tam ve sağlam yapmaktır.
rüzgarları bir halde~ baŞka bir hale (":!~: Kumdan ayrılan parça. Allah
yönlendirmek anlamındadır. Allah b~yurur ki: ~~li ~~: Bah-
buyurur ~i: <.Sjı ~ ~~ t.:. GS.i.;.j :ill_:, çe sarim gibi' oldu (68/Kalem 20).
0~ Y. ~ ~t.;/~1 Lii~.J: Andolsun ki Bazıları ayeti, "devşirilmiş; yani
biz, çevrenizdeki kentleri de yok ettik. meyvesi toplanan ağaç gibi" diye
Belki dönerler diye ayetleri telo:qr yorumlamışlardır. Kimisi ayette ge-
tekrar açıkladık (46/Ahkaf 27; ~~j çen r.!~l kelimesini "gece" diye
~)ı~~ Ui~.:, ~.)C Gl) ~GJ)l: Biz yorumlamıştır; nitekim geceye de
onu böylece Arapça bir Kur 'dn ola- (":!~ denilmektedir. Yani söz konusu
rak indirdik ve onda ikazları tekrar bahçe yandığından dolayı gece gibi
tekrar açıkladık (20/Taha ı 13). kapkaranl_ık oldu. Al_lah buyurur ki:
~~~ ~r !söz t~sr{fz], ~r

: · ' ~Y4
~ _ ~ 1~ ' -:. i ~~:: H anı· on l ar,
~ljill /para tasrifi, yl:ı.l\ ·~~!azı- sabah olurken onu (mahsül/erini)
~ ~ ~ ~
dişi tasrifi ifadeleri de bu anlamda- sarm edeceklerine yemin etmişlerdi

dır. ~~~Gl !Bizim onda köpüğü (68/Kalem 17); ya~i onu devşirip
duru/an sütümüz var, denir. ~r: alacaklanna. l...ı.:iı 0i ~ lj:ılili
Köpüğü sakinleşen/durulan süttür. ~-::>~ ~ 0) ~_? Ji.: Sabah erken:
Sanki süt köpükten veya köpük süt- "Ürünlerinizi devşirecekseniz erken
ten çevrilmiştir. ~~.J ~~ J.?.j çıkın" diye birbirlerine seslendiler
~IY.::, ...ı: İşleri deruhte eden kişi/sar (68/Kalem 21-22).

raf. Keçiye ~-?~ fo /Çeviren keçi, 1'-::i~: Keskin. L...ı~ :iiG: (Süt-
rlenmiştir. Sanki o, tekeyi kendine ten) kesilen deve; sanki memeleri
kesilmiş ve güç kazanmadan da sütü
753 Bu sözün benzeri bir hadis için bkz. Ebu

çıkmaz. Wl ~ ~: Sene sona erdi;
Davud, Edeb, HN: 5006. Munzirl, bu hadis- ~~~ ~~1: Şey kesildi; ~Y:,l: Duru-
te inkıta olduğunu söyler. Bkz. Münzirl, et- mu kötü oldu.
Terğib ve~-Terhib, 1, 69 .
588
..6~ 1 S-r-t t~l S-r-a

.bl~: Doğru yol. .Allah buyurur t~: Atmaktır. ~~~~/Onu
ki: ı ;,.1?~,.,~ ~~~ 1~ ,)j: işte benim yere attım , denir. ;;._c~ : Yere atılapın
dosdoğru yolum budur ( 6/En 'am halidir. ;;..cı~: Güreş mesleğidir. J.?..j
153). Bu kelime .bl_;.uı şeklinde de br: Yere yıkılan adam.~~ Fi
telaffuz edilir. Bu kavram daha önce Yere yıkıla!1 toplum. Allah buyurur
ele alınmıştı. k··~..=. '' Gl ~w - JU - · -, ~-·.i..: tA.-:-
ı. ~ i" .. --- _J .. ~ ~ ..?-'-"
~ G..JL '!be i ·'\s ·~ · - ı:.: - ·.~~ ~ -:.: .
• -~ ' .) . ('+.l r,.r~ ~f'.Y"' t..Sft.
Onların kökünü kesrnek için, üzerle-
~/S-t-r
rine yedi gece sekiz gün, rüzgar estir-
' '
~ ve jh.:.ı kelimeleri birdir. Allah di. Halkın, kökünden sökülmüş hur-

buyururki:Cu~l~f.l~j~i_:?.~~~: ma kütükleri gibi yere yıkılllığım gö-
Yoksa Rabbinin hazineleri onların ya- rürsün (69/Hakka 7). üli:- ~ ı..;J. sözü
nında mıdır? Ya da musayttr kendileri ~G~ L..t. /0 ikisi eşitti~, sözü gibidir.
midir? (52!fı1r 37). Ayette geçen~ ~li:-1~: Kapının iki kanadı. Şiirdeki
kelimesi ~ veminde ~ kökünden mısralar da buna benzetilmiştir.
gelmektedir. ~: Yazı yazmak. Buna

göre ayetin anlamı şöyle olur: "Yaratıl ~1 S-a-d
mazdan önce, kendileri için takdir edilen
şeyin yazım işini üstlenen onJar ı:nıdır?': ..ı~: Yüksek yere çıkmaktır.
Bu, şu ayetlere işaret ~çler: ,;Jıı D~ ~~ ..ı_;...:., ve .JJ:ı.;.: Çıkış ve iniş yerleri-
dı:ı :ı~.......~Gs. ·dJ:ı :ı . ''Jıl ' ...~ı ·~,;.~\~-, ne denir. Aslında bu her ikisi birdir;
_U:,; : ~ , U:~.) J , ~ ~
~• - .;JJI
_ ı..s-: . . ki' Allah; go"kte
ı..: B ı·tmez mısın fakat onlarda geçen/yürüyen kişi
ve yerde olanı bilir. Hiç şüphesiz bunlar, nokta-i nazarından farklılık arzeder-
bir kitaptadır. Doğrusu bunlar, Allah için ler. Geçmekte olan kişi yukarı çıkı
pekkolaydzr(22/Hac 70);;~\ ;~JS_j yorsa, onun çıktığı yere ..ı_;...:.:,; aşağı
~f'I.;.)-}:Biz, herşeyiapaçıkbir kitapta iniyorsa onun indiği yere .JJ:ı..;. denir.
;.eyzp.yazmzşızdır(36/Yfısin l2).f~:!lc ~ Asıl itibarıyla ~ ,..ı.i....:o ve ..ı_;...:.,
~: Üzerlerine musallat değilsin (88/ kelimelerinin anlamı aynıdır; fakat
Gaşiye 22); yani onların geleceklerini ..ı_;...:., ve ~ yokuş anlamında kul-
takdir etmek ve üstlenecekleri şeyleri be- lanılırlar ve her türlü zorluk için de
lirlemek görevin değildir. istiare edilirler. Allah buyurur ki: ~j
1~ 'Uı:ıc ~.. ~ - Y.(:o. uc
,~ - (..)-'='.?-:!.
•. ·'. H er
c::.ı~ ve c::.ı~ kelimelerinin dı . _ . .)
- -
şında bu vezinde üçüncü bir kelime kim Rabbinin zikrinden yüz çevirirse
yoktur. Bu kavram ~ maddesinde onu meşakkatli bir azaba sevkeder
geçtı.
. 754
(7?/Cin 17). Ayetteki 1~ kelimesi
1..§\...:;, /zor anlamındadır.
754Bkz. (_},...)maddesi .
589
\J~ ~_)L: (74/Müddessir 17); ~ı.).i ~ ~_j.~ J~JI.J ~~:Hani Pey-
yani onu meşakkatli bir yokuşa sar- gamber arkanızdan sizi çağzrırken,
dıracağım. Yer yüzeyine/toprağa da hiç kimseye bakmadan kaçıyordunuz
~ denir: fo .JI ~Yı
Jc 0!.J Fd. (3/AI-i İmran 153). Bazılarına göre~)
~~~
r'"'
~wı ~
,;.. ·']
·j ..b:ıWI
_) ..
:
(jQ~
:(;, :l=..l ~L:.. ··j
. _) 0J~ sözüyle yeryüzünde uzaklaş~
~ \~ IJ-~~ ~Lı IJ~: Eğer hasta ma kastedilınemiş; onunla, araştırıp
olur, veya yolculukta bulunursanız yaptıkları şeyler konusundaki yük-
veyahut biriniz abdest bozmaktan selişlerine işaret edilmiştir. Bu şöyle
gelince veya cinsf münasebette bu- demen gibidir: 1~ ~ G~i: Şu konu-
lunup, su da bulamazsanız o zaman da ilerledim; J3y, JS ~ ' \ı~~_)): Onda
tertemiz bir toprak ile teyemmüm her türlü ilerlemeyi sağladım. Sanki
edin (4/Nisa 43). Bazılarına göre Yüce Allah şöyle demiştir: Korkuyu
~ yerden yükselen toza denir; hissetme ve mağlubiyete devam etme
dolayısıyla teyemmüm eden kişinin konusunda ilerliyordunuz. Allah'tan
eline tozun yapışması gerekir. kula ulaşan şey için JJJ istiare edil-
. r i.:.~
, . 0_) .. ~- - kı--~.. u: j .ili.ı ..ı. J.l' L>A
' . ~ C...>'-":! : .: diği gibi, kuldan Allah'a ulaşan şey
~LS-b. ··- ~~·,::..; · ~~~ ~ı :ı-,:--
. ~ .. _) . .. . .. u J.llY'J içil) de .ı~ istiare edilir: ~ 4ı
:~1 ~ ',;.:Oj: Allah kimi doğr; yola ,:ı) bl\ ~1: O 'na güzel sözler yiikseli;
iletmek isterse onun kalbini islam 'a (35 /Fatır ı O).
açar; kimi de saptırmak isterse göğe \~ ~~~ ~: (72/Cin 17); yani

çıkıyormuş gibi kalbini iyice da- onu meşakkatli bir azaba sevkeder.
ra/tır (6/En'am 125). Ayette geçen 1~ ~i!,~: Falan şey bana zor gel-
'ı!, •....:ı kelimesinin aslı ',; -o~/ dır. ..ı~) di, denir. Hz. Ömer de şöyle demiş
kelimesine gelince bazılarına göre tir: c~ı ~:Li. ~:ı;.~ Lı _).:ıl ~\!:...~Lı:
anlamı şudur: İster yukarı çıkmak Evlenme teklifi/Kız isternek bana zor
olsun, ister aşağı inmek olsun yeryü- geldiği kadar hiçbir şey bana zor
zünde uzaklaşmaktır. Bu kelimenin gelmemiştir.
aslı yüksek yerlere gitmek anlamın
daki .ı~ kökünden gelmektedir.
~/S-a-r
Basra'dan Necd ve Hicaz'a gitmek
gibi. Sonra bu kelime onda yüksek- ~: Boyundaki eğriliktir. ~:
lik itibara alınmasa bile, uzaklaşma Kibirden dolayı boyun çevirmektir.
anlamında kullanılır oldu. Tıpkı JW Allah buyurur ki:'-!"~~~~ ~.J:
kelimesi gibi. Zira bu kelimenin asıl insanları küçümseyip yüz çevirme
anlamı yukarıya davet etmektir; daha (31/Lo_kman 1Ş). I-:Ier zor şeye~
sonra ister yukarıya, ister aşağıya ol- denir. ~ ~~ ~i: Erkek deveku-
sun 'gelmek' ile ilgili emir oldu. Al- şunun doğuştan boynu eğiktir.
lah buyurur ki: Jc
~nJt ')_:,ı)_;~~)
590
~/S-a-k leriyle değerlendirilen zıt isimlerden-

dir. Zira bir şey, diğer bir şeye göre
~ı....:.:. ve ~ı....:.:. birbirine yakın iki küçük başka bir şeye göre de büyük
kelimedir. Büyük gürültü, anlamına olabilir. Kimi zaman bu sözcükler
gelirler. Şu kadar var ki, ~ yeryü- zaman itibarıyla söylenir. Birinin
zündeki cisimler; ~ ise gökyüzün- yaşı diğerinden daha az ise şöyle
deki cisimler ile ilgili kullanılır. Kimi denir:~ 0~: Falan kişi küçüktür.
dilbilimcilere göre ~ı....:.:. üç anlama Y.f. 0~: Falan kişi büyüktür. Kimi
gelir: zaman cüsse, kimi zaman da de~yr
_ 1- Ölüm: 0;. ~ .J~\ ~ ~3 ve konum bakımından söylenir: JS 3
.illı ~G :- ~~: ~_)
(.)-"
· 0 ~1 ~
· :--- wn.:~:Jı
(.)A_j ' .J
·.
~· ~ ~3 ~:Küçük büyük her
1' ~ ,
Sura üjlenmiş, Allah 'zn dilediği bir şey satır satır yazılmıştır (54/Kamer
yana, göklerde olanlar, yerde olan- ...<')-_j ~ ~_)-

53)·, ~-~ - . ' '~~•. ') c...JGsJ\1~
• '
JL.
lar hepsi dü§üp ölmüşti!r (39/Zümer i.AL....:.:,..;.l ~): Bu nasıl kitap~ış! Küçak
68); ~ ~t...::ı.lı ~:ı;,.ii: Haksızlık büyük hiçbir şey bırakmaksızın (yap-
larından dolayı derhal onları ölüm tıklarımızın) heps_ini sayıp döklr}üş!
yakalamıştı (4/Nisa ı 53). (18/Kehf 49); '13 ~~ ~ ~~ '13 ffi1

2- Azap: ~_)~\, ~ ı~_;.j 0~ ~ 7t:iş.) ~):Bundan daha küçüğü
~~3 ~k ~'ı...,;Q JL
~'ı...,;Q: Eğer o,;- de, daha büyüğü de şüphesiz apa-
çık kitaptadır (1 O/Yunus 61 ). Bütün
lar yüz çevirirlerse, de ki; sizi Ad
ve Semüd'un başına gelen azaba bunlar, hayır ve şerrin birbirlerine
benzer bir azaba karşı uyardım (41/ göre olan değer ve konumları bakı
mındandır.
Fussilet ı 3 ).
_ 3-Ateş: 0;.'*~&1~1 ~_>.!3 ~ 1Büyük kavramının zıt anla-
~~:Allah ateşler gönderir de onunla mında ı~~ /küçük oldu, denir.
dilediğini çarpar (ı3/Ra'd ı3).
Zillet anlamında ise \_)Li...:::. _.ı 1~ ~
!Zelil oldu/Alçaldı, denir. _?L...:.:.: Kötü
Dilbilimcilerin zikrettikleri bu
konull),a ra~ı o)an,kişi. j\IIa~ buyur,u~
anlamlar, ~ı....:.:. kavram!ndan ortaya k"•ı. ..?-• ':/1 (" ..J:!"'
o_ '.1\..ı ') ' .ıJ.l\..ı: • :• ') : iJ\\-1•:\j
• _j - • (.)~.);! U:!, y.;
çıkan şeylerdir. Zira ~ı....:.:. gökten ~ J ~ , ', J'$ _.
0:1~ 0Y:ı~ 'i 3 .ıj~ j3 .ıJ.ll ~.?Lı :-.ı;,~ 'i 3

gelen şiddetli sestir. Sonra ondan sa- :G.. ...r,--' '-~ ·. ~ - wGsJii
o·· -'11 ~~. :.ı:~\: ~:..:lı
' _..ı.J_j (.);! _ ~~
dece bir ateş veya azap ya da ölüm
6s~'ı...,;Q f.A3 ~ 0C: Kendilerine kitap
meydana gelir. Temelde ~ı....:.:. tek bir
verilenlerden Allah 'a ve ahiret günü-
şeydir, diğer hususlar ise onun etki-
ne inanmayan, Allah 'zn ve Elçisinin
siyle ortaya çıkmaktadır.
haram kzldığznz haram saymayan ve
gerçek dini din edinmeyen kimseler/e,
~/ S-ğ-r küçülerek elleriyle cizye verecekleri
zamana kadar savaşın (9/Tevbe 29).
~!Küçük ve jıS !büyük, birbir-
591
ti.w= 1 S-ğ-v olabilir, ~~\ /saf tutanlar anlamında
da olabilir. ~ı....::,.ı\ ~ G),J: Şüphesiz biz
.
Y.....::,: _ Meyletmek.
'
~_P....ill ~ Sfra sıra duranlarız (37/Saffat 165);
1~ ~1,): Yıldızlar ve güneş bat- ~ -;.ıl!ı....::,.ılj: Saflar halinde dizilenle-
maya yüz tuttu, denir. ç_G)'i ~~ ~ re andolsun (37/Safffit 1). Yüce Allah
~~-.
.. -d·ım. y-~ lS"';l1 ~~-
J. K a b ı eg .. . ~unu_nla,ı:n~lekleri kastediyor.~.) Ç.~j
Kulağımla falan kişiye doğru mey- ~ ~ dtı..li,J: Melekler safsafdizili du-
lettim/kulak verdim. Allah buyurur rumda olduklan haldf!; Rabb{n lf..eldiğ_{
ki: ~y.~~ 0_h):! 'i 0:1~1 ~~~ ~J: 4) zmJlan (Ş9/Fecr _f2); .\..ı ~.til\ 0i ) fJI
Ahirete inanmayanların kalpleri ona -;ıl!~ _);b.li,J ~'.J':11,:, ~~ ,:,~1 ~ ~: Gök-
meyletsin (6/En'am 113). lerde ve yerde bulunanlarla dizi dizi
Bu kavramın şu formlarda da kuşlarm Allah 'ı tesbih ettife/erini g(j;~
okunduğu anlatıll)lıştır: 9! ~~ n;zez misin? (24/NCır 41 ); ~\ Fl IJ..JS:.ıl.S
~,:, \~ ,~i,:, _,~1. -Şazıları ui.J...:':ı ~:(Onlar boğazlanmak üzere)
da onu; ~~ ~1,:, ,~1 ~
•• J
safhalinde dururken (on/art kestiğiniz
şeklinde telaffuz etmişlerdir. ~L...:.::ı zaman) üzerlerine Allah 'zn adım anın
~yi: Adama meyleden kişiler/Ada (22/Hac 36); yani diziimiş halde durur-
~ın taraftarları. ;_)G) ~ 0~: Falan ken.
kişinin tabağt meyillidir; yani falan 1SS ~: Falan şeyi sıra halinde
kişinin payı eksiktir. Bazen bu sözle dizdim: ~~ Jı:. 0.ıY'~~: Sıra
/Y.,
~~lakten kinaye yapılır. Jı ~~~ 4 sıra diziimiş koltuk/ara yaslantr/ar
\:OS: Onun gözü falan şeye meyleder. (52/TCır 20). ~\ ~: Eti enleme-
~: Damak ve gözdeki meyildir. sine kestim ve onu sıra sıra serdim.
~: Dizilen et. iı·-a 0 ·-a: Tek bir
1
~ 1 S-f-f s,ıra,daym~ş gibi düz olan yer: ı.A..)~

~ ~t.§: Yerlerini dümdüz bom-
~: İnsanlar, ağaçlar ve benzer- boş bir halde bırakacak (20/Taha
leri gibi şeyleri düz bir çizgide diz- 106). ~ /Sofa/Eyvan: Evlerde
mektir. Kimi zaman bu kelime, Ebu bulunur. Şekil bakımından eyvan 'a
Ubeyde'nin dediği gibi, wl...:.::. lsaftutan be~zediği için 'semer sofası' denir.
anlamında kullanılır. Allah buyurur w~: Sütü bol olduğundan iki ve
k"· ,,:ls~~ . : _;~: j1~4..lıi :1 daha fazla kabın arasına dikilen ve
I.~ ---·· ~ UY:' .. 1...!:!_ • - •• U,
J..:. ~Y, 0~: -Allah, kendi yolunda ke~ iki ayağını sıra haline getiren deve.
netfenmiş binalar gibi saf bağlayara~ w~: Söğüt ağacı.
çarptşanlarz sever (61/Saf 4); 1~\j
~ 1~1 ~ tS4:Tuzaklarzmzt bir araya ~!S-f-h
getirin, sonra da _sırayla gelin (20/Taha (
64). Bu ayetteki l...i...:.:ı kelimesi, mastar da .. ~1 ~: Bir şeyin eni ve yanı.
592
Örneğin; ~jı ~ !Yüzün eni, ~ ;

U.J
~~
..
e o :
- ~ .. ..
~ .ili ;1 .J- ~
~ •',i,: : ',0
u_rı.-ı
;. ;/, •
.J.
, _a:ı:,l\ /Kzlz~m eni ve pı ~ /Taşın Onlara üzülme, kurdukları tuzak-
eni gibi. ~: Kınamayı/,~zarlamayı lardan d_a iç[:z daralmasın (16/Nahl
terk etmektir. Bu kelime fo /affetme 127). 4..:;jt...:...:JI: El ayasıyla ulaşmak,
kelimesinden daha mübaHiğahdır. tokalaşmak.
Bunun için_ YJ.ice Allah şöyle buyur-
muştur:~_;.~ .illi~~ J.;. l~l_j lfo~:
~!S-f-d
Allah 'zn emri gelene kadar onları
- ..
affedin, sajh edin/hoş görün (2/Ba- ~ ve .ı~: Bağ, zincir, kelepç~.
kara 109). Çoğulu ..ıt.i..:.:,i şeklinde gelir. ..ıt.i..:.:,i:
Kimi zaman insan affeder, fakat Bağlar, zincirler. Allah buyurur ki:
..ıli..:::ı~\ • ; ,,;., :ı.:ı.;,o - ; .:. ~~~ .. ;_.
sajh etmez/hoş görmez. Allah bu- .. ~ I.J:!:l..? ,, ~ ~~ lSY.J:
yurur ki: ~·~ ~.J ~ ~~: Şimdi O gün, suçluların
zincire vurulmuş
sen onlara karşı müsamaha göster o_lduğunu görürsün ( 14/İbrahlm 49).
qe S,elan:! de! (43/Zuhruf 89); ~1.! ~kelimesi :i)l;-c /bağış anlamına da
~~ ~1: Şimdi sen güzel bir gelir. Zi~a Arapl,ar bll anlamda şöyle
müsamaha ile hareket et ( 15/Hicr derler: ~~yi J)i..a Gi: Ben ellerjnil'!
85); L:.j ~ 0i ~ j;~l ~ y~i ~ağlısıyım/Sana muhtacım, ~~ Gi
~_;..;.: Haddi aşan bir toplums~nuz ,Jly;,; !:
Ben nimetinin esiriyim ve ben-
diye müsamaha gösterip/yüzçevirip zeri sözler.
ilahf mesajı size iletmekten vaz mı
geçelim? (43/Zuhruf 5). ~/ S-f-r
.Ge ~: Onun işlediği
günahından yüz çevirerek ona güzel c~ /Sarı : Siyah ve beyaz ara-
bir yüz gösterdim/onu güler yüzle sında bir renktir; fakat siyaha daha
karşıladım; veya onu bağışlayarak yakındır. Onun için kimi zaman bu
onunla yüz yüze geldim; ya da onun kelimeyle siyah rengi kastedilir. Ni-
günahını tescil ettiğim kitap sayfasın tekim Hasan, ~_:,1 ~~ ; ~ ~: Ren- \fo
dan başka sayfaya geçiş yaptım . _Bu gi parlak, sarı bir inektir (2/Bakara
anlam şu sözden gelmektedir: ~ 69) ayetini, "siyah bir inek" diye tef-
~Liş.\,1: ~itabı ~nc~ledim. ~~ i.cwı 0).J sir etmiştir.
~~ ~\ ~1.!: Kıyamet anı kesin- B~zılan siyah renkte ~\.3 de-
likle gelecektir. Şimdi sen güzel bir ğil, ~ı..:;. sözcüğünün kullanıldığını
müsamaha ile hareket et (15/Hicr söyler. Allah buyurur ki: ;1_fo ~ ~
85) ayeti, şu aşağıdaki ayette de be- 1~: Sonra kurur, sen de onu ;ap-
lirtildiği gibi, kafir olanlar yüzünden Sf!rl s örürsün (39/Zümer 21 ); .GlS.
Hz. Peygamber'e, canını sıkmama ~ :i..l4: Sanki o kıvılcımlar, sarı
sını, rahat olmasını emretmektedir: halatlardır (77 /Murselat 33). Bazıla-
593
n na _göre ayette geçen ~ kelimesi, leri azıksız kalır. Söz konusu aydaki
)...:,l'ın çoğuludur. Bazıları ise ondan mahsüle (.;~ denir.
kastın madenierden çıkarılan sufr/
tunç olduğunu söyler. Bu anlamdan
~/S-f-n
bakıra ~ denmiştir.
Kedi otunun kurusuna .J~ de- ~: İki şeyi birbirine bağlaya
nir. Kimi zaman işitilen sesi hikaye rak toplamaktır. ~ı) u.,jı ~/At
etmek için ~ sözcüğü getirilir. Bu ayaklarını bir araya topladı, denir.
anlamdan; boş olduğundan dolayı Allah buyurur ki : :ı~ı ~~~ı: jy~
kaptan ıslık sesi işitildiğinde, ~ cJns rahı:an ptlar (38/Sad 31 ). I.J.JS:ıı.s
~Gyl /Kap ıslık çaldı, denir. Sonra bu ul~ ~ ~~ ~1: (Onlar boğazlan
kelime ister kap ister başkası olsun, mak üzere) saf halinde dururken
boş olan her şey için yaygın bir şekil (onları kestiğiniz zaman) Allah 'ın
de kullanılır oldu. G_ıdadan boş olan adını ,anın (22/Hac 36) ayetinde ge-
mide ve damarlara fo denir. çen wiY..:., kelimesi, ~IY..:., şeklinde
757
Ciğerdenmideye uzanan da- de okunmuştur.
marlar, gıdasız kalıp mide parça- ~~: Kalp damarlarını bjrleştiren
cıklarını emdiklerinde cahil Arap- sırtın içinde bir damardır. ~: Hus-
lar, bunun kaburga kemiklerinin yeyi toplayan torba. ~: Bir halka
uçlarındaki kıkırdakları ısıran ile birleştirilen kova.
yılan/kurtçuk olduğuna inanırlar
dı. Öyle ki Hz. Peygamber bunu
~/ S-f-v
nefyederek şöyle demiştir:~ Si;
755
yani onların midede olduğuna "~.i..:.:. kelimesinin asıl anlamı,

bir
inandıkları herhangi bir yılan/ şeyin bulanıklıktan a~ı olmasıdır. Bu
kurtçuk yoktur. Şairin şu şiiri de anlamdan halis taşa ~.i..:.:. denir. Allah
bu anlamdadır: buyurur ki:~~ j:t;J;. ~ ~.JyJI.J ~~ 0):
•.i '-lj.qj
~
•• ~. 1..::
__ ..J'-".../'-"(.S"'"" •.·-S~--281
~ .J Safa ile Merve Allah 'ın nişanların
281- Onun kıkırdağını yılan/ dandır (2/Bakara 158). Ayette geçen
kurtçuk zsırmaz.
756 ~ı kelimesi belli bir yerin ismidir.
.J~!, bir şeyin en iyisini; '-~!, bir
Aylardan birine de fo /Safer
şeyin seçkin olanını almak olduğu
denir; çünkü o ayda insanların ev-
gibi, '-~! da bir şeyin özünü al-
maktır.
755 Bkz. Buhar!, Tıp, X, 205; Müslim, Se/dm,
(HN: 2221). Yüce Allah'ın bazı kullarını seç-
756A'şa'ya ait bu şiir için bkz. İbn Manzfır, mesi, kimi zaman Allah'ın onları
Lisdnu 'l-A rab, (Y.....,) maddesi; Kamil, II,
291; Rağıb, Mecmau'l-Belağa, ll, 579; Kali,
Emdlf, ll, 200. 757 Bu şaz bir kıraatt ir.
594
başkalarında bulunan bulanıklıktan 282- Onun dörtte biri ve kendin

arı olarak yaratmasıyla; kimi zaman için seçtı'klerın
. senınd"ır. 758
o
da baştan itibaren olmasa da Allah'ın Kimi zaman bu iki kelime, bol süt-
tercih etmesi ve karar vermesi ile oJ- lü deve ve çok ürün veren hurma ağa9
maktadır. Allah buyurur ki: ~ .:..iıı anlamında kullanılırlar. 44-~1 ~i:
lY'lJI ~) :i:.ı ~ ~:;L,ıı ~: Allah, melek- Tavuk yumurtadan kesildi; sanki ta-
l~rden de elçiler seçer,_ in_s_anla~da!l vuk ondan annmış gil:>i oldu. Buna
da (22/Hac 75); ı..;.)_:,~~~~~ .lJJI 0) benzetilerek ~G.ll ~i: Şair şiir yaz-
~Wl Ji_ 2.;1~ Ji.J ~IY.) Ji.J: Allah maz olduişiiri kesildi, deı:ıir. !3u. da şu
Adem 'i, Nüh 'u, İbrahim ailesini ve sözden gelmektedir: ~Wl ~i: Yeri
im ran ailesini seçerek alemiere üstün kazan kişi, safa'ya; yani kayaya ulaştı
kıldı (3/ Al-i İmr~n 33); ~~~ ~li ~).J da kaya onu kazımaktan engelledi. B~ı
Ji. ~~lj ~ ~.J ~~\ .lJli 0) ;.:;:;. 4 tıpk! Araplann şu sözleri gibidir: i.S.t:;i
~Wl ~L:..l: Melekler demişti ki: Ey ~i.J: Yeri kazan kişi, kayaya ulaştı.
Meryem, Allah seni seçti, temizledi ul~ !Kaya kelimesi de~ gibi-
ve seni dünya kadınları11;a üstün k~l~ dir· tekili ~~~ şeklinde gelir. Allah
dı (3/Al-i İmran _42); _;l _~;. 4 Jli ' J ..
buyurur ki: ~lji ~ ul~ ~ .&.;,9

,J ......
o .. ,
~~_:, ~.:;_~.:... Y.lYlJI ~ ,jlijih·:OI: Allah

\~ .:..S.fo ~I.J ~~~: Böy lesinin du-
dedi -ki~~ Ey .Musa, mesajlarzmla ve
rumu, üzeri~de biraz toprak bulunan
konuşmamZa sana diğer insanlar üze-
kayaya benzer; üzerine bol yağmur
rinde seçkin bir J~on'!m ~ağı~ladı!" yağdığında onu cascavlak bırakır (21
(7/A:raf 144); 0jah.~:Jı ~ G~ f+i).J Bakara 264). 01~ ~>.ı: Açık güneşli,
.J~~i: Onlar bizim yanımızda seçil-
çok soğuk gün.
;,;ş en hayırlı kims_elerdendir (38/Sad
47). ıiS Ji. ıiS / ,:ı~b. :O!: Falan .şey_i . fa-:
lan şeye tercih ettim. Ji. ı.::_ı~l ~~ ~ 1 S-1-1
04ı : Allah, kızları oğullar_a te~ci~
J~ kelimesinin asıl anlamı,
mi etmiş?_ (37/SatTat 153); ~ ~~ ~
kuru bir şeyden çıkan
sesin y~n}<ı
Jh.:.=ı0,ı~l ~~~ Ji. ~~.J: De ki; hamd
lanmasıdır. Bu anlamdan, j~l J.:a
olsun Allah 'a, selam olsun seçk~n ~ıl~
/Çivi çakılırken ses çıkardı, denil-
dığı kulla_r~Y!a (27f!'Ten:I .59); liij_ji ~
miştir. Onun için kurumuş çamura
GJLıc ~ ~1 0.1~1 yl:iŞJI: Sonra biz
da J~ denir. Allah buyurur ki:
o kitabı kullarımızdan seçtik/erimize
.J\l.il\.S J~ ~ 2.JW~I ~: Allah
miras bıraktık (35/Fatır 32).
insanı, · pişmiş çam~ra benzeyen
~ ve 4)?."a: Liderin kendi şah
bir balç ıktan yarattı (55 /Rahman
sı iÇin seçtiklerine denir. Şair şöyle
der: 758Şair, Abdullah b. Aneme ed-Dabbl. Bkz.
İbn Manzür, Lisdnu 'l~Arab, (\i...,) maddesi;
Zemahşeri, Esdsu '1-Betağa, (\i...,) maddesi.
595
.
14); ~ ~ ~~ ~ 0wy1 ı:.~ı.:. ~~
760
ciğerlerimizd ır.
Lı~: Gerç~kten Biz, insanı kuru Diğer bir şair de şöyle der:
bir çamurdan, biçimlendirilmiş bir -:.:11 ·GJ1 ı_lL- ~ _.L '1' Af
:>~Y*' (j -
" . •
.. <,?O
balçıktan yarattı k
\,
( 1 5/Hicr 26).
284- Kaburga kemiğinde; deri-
~: Artakalan su, demektir. den dizgin gı'b.ı. 761
Suyun bu şekilde isimlendirilmesi,
su kabındaki çalkantı sesinin taklidi
~ ve '-:-l~!: Kemikten yağ
içindir. ,
çıkarmaktır. ~: Öldürmek için in-
sanın asılmasıdır. Kimisi bu kelime-
J~: Kokuşmuş çamurdur; ~ nin, kişinin sulbünü/sırtınıbir tahtaya
~~ /et kokuştu sözünden ~etmek bağlamak anlamınd:;ı ol~uğunu söyler.
tedir. Bu kelimenin kökü J~ idi;
Kimisi de onun ~b.Jll YL.:::. /yağ çıkar
lam'lardan biri sad harfıne_ çevrildi.
mak sözünden . geldiğini söyler. Allah
32/Secde 10. ayeti; ~ l~i şeklinde
buyurur ki: ~~ L:._J ~fo L:.j: Onu ne
de okunmuştur. Yani kokuşup deği
759
öldürdüler ne d~ Ç,qt;m~!za gerdiler (4/

şikliğe uğradığımızdan [sonra mı?].
N isa 157); ~~ ~'ı.J: Hepi':'J~i a,ş
Bu anlam _şu sözden gelmiş olabilir:
tıracağım (26/Şu'ara 49); ~ ~'ı.J
~~ ~ ~~ J.::,: Et kokuştu. ~~ t.Ji;..: Sizi hurma dallaru1a a~aca;
gım (~0/Taha 71J; 0Y.}~ 0.ı~~ ~ 1Y. ~1
~/ . S-1-b 1~ 0i lj~ J.::ı~';l ~ 0.M.J .UY:.j.J .Wl
l~l·~ .:,l: All;h ve elçisi ile savaşan ve
~· Sert. Salabet ve şiddet yeryüzünde bozgunculuk için uğra
nokt.a-i ~azarından sırta ~ve ~ şanların cezası: Öldürülmeleri veya
rlenmiştir. Allah buyurur ki: ~ t~ asılmaları (5/Maide 33).
~1)11_:, ~ld.H: (O su) sırt ile göğüs ~ kelimesinin asıl anlamı,
kafesi a~asındpn pk_ar, (Ş6/Tarık 7);
üzerinde çarmıha gerilen tahtadır.
~~~ ~ 0.ı;u1 ~~~ ~')l;._J: Sulhü-
Ayrıca ~ /Haç; Hıristiyanların,
n/ızden gelen (öz) oğullarınızın ha- Hz. isa'nın üzerinde çarmıha gerilcli-
nım/arz (ile evlenmeniz haramdır) (4/
ğine inandıkları tahta şeklinde oldu-
Nisa 23). Bu ayet, çocuğun babadan
ğu için qnunla :\llah'a yaklaştıkları
bir parça olduğuna işarettir. Şairin şu
şeydir. ~ yy: Ü~erinde haç_izleri
sözü de buna işaret eder:
bulunan elbise. ~~ ~ Y3t....::.ll: Sırt
i.: ,.•:. G:Oti\ tiı:w G:O~ •l Wl-
ı..s- ~ - ·. ... .J :.J kıran humma; veya ter ile yağı çıka
J.:;ı~';l- '1' A'i
ran humma. 0Li.:JI ~: Oku sivrilt-
283- Çocuklarımzz aramızda tim. ;i\,L 'a: Eğe taşı.
ancak;
760Şair, Hattan b. el-Muallii. Bkz. Kiill, Emcili,
Yeryüzünde yürüyen
11, 189; ibn Kuteybe, Uyunu '1-Ahbcir, lll, 95.
761 Acciic'e ait bu şiir için bkz. Divcinu Ac:c:cic, s.
759Bu şaz bir kıraattir. 293; ibn Ku tey be, Garibu '!-Hadis, 1, 364.
596.
~ 1 S-1-h nzz, şüphesiz Allah çok bağışlayıçı ve

esirgeyicidi! (4~isa 129); ~~U:. 0):,
c~: Fesadın zıddıdır. Bu iki ı-.::·.-. ı ...:.ı ·-ij ı.ı::::•ı: · :•.q:: E-er
~ ~ ~ ~_,...... lY' g
kavrarnın çoğu kullanı!llları fiillerle mü 'min/erden iki gurup birbirleriyle
ilgilidir. Kur'a~'da c~ kelimesi vuruşurlarsa aralarzrıı düzeltin ,(49j
kimi zaman JL..::.ı2 ' ın, kimi zaman da },
Hucurat 9); ~\~Le~).) 0~.).:.11 W)
J ~ ~ ~
~'nın karşıtı olarak kullanılır: ı__,b.b.. ~~i : Ancak mü 'min/er kardeştir/er.

~ _)..\:, ~L..:::ı i.;.c: İyi bir arneli di- O halde kardeşlerinizin arasını dü-
ğer kötü bir arnelle kçzrıştırdılar (91 zeltin (49/Hucurat 10).
Tev~e 102); ~ ~_)':lı ~ ı.Ji.)~ '1:, Yüce Allah'ın insanı ıslah et-
~~!: Islah olmuşken yeryüzüncje mesi; kimi zaman onu salih olarak
fes ad, Çıkarmpyı'} ,(71A'raf 5Ç); 0.!~ı~ yaratmakla; kimi zaman var olduk-
,. wı~h...:ol&
r-A ' . . __j 1-:::.ıw~ıı.L..: - ı :-ı
~_j-"""
' '
tan sonra ondaki fesadı gidermekle;
0J~ıi. ~: İman edip salih arnellerde kimi zaman da onun salih olmasına
bulunanlar, onlar cennet halkıdtrlar, karar vermekle olur. Allah buyurur
orada temelli kalıcıdırlar (2/Bakara ki: ~~ ~i.J: Allah, hallerini flüzelt-
82). Bu kavram daha başka birçok miştir (47/Muhamıped 2); fS.l ~
ayette de geçmektedir. ~)~ ~ ~_j ~L.Ci: Allah işlerinizi
~: İnsanlar arasındaki nefreti düzeltir ve günahla;ınızı bağtşlçır
giderrnek anlarnındad:r. Bu aı~!arn (33/Ahzab 71); ~~j ~ J ~i.J:
dan şöyle denir: i_,.;J~_j ı~~: Benim soyumdan gelenleri de ış/ah
Aralarındaki nefreti giderdiler/Barış et (46/ Ahkaf 15); ~ ~ '1 .Wı 0ı
tılar. Allah buyurur ki : (jıj. ~ly,ı LJ)_j 0.!~1: Allah bozguncu/arın işlerinf
ı -.. ·.i..: ' Li;. )ii t....:,ı - · ı ·1 ,·. ~.: ı :ı~ -. ' :'
~ c . .)C ' _j .)y.-ı.ı -~ lY' düzeltmez (lO/Yunus 81); yani boz-
.. -:
~ ~....- .J
.:..i.:..ır ~ ı;,r:·,-, ~ ~ı . E-
... _ • u . ger guncu, fiillerinde Allah ' a muhalefet
kadın, · kocasının serkeşliğinden veya eder. Çünkü o ifsat eder, Yüce Allah
aldtrtşsızlığzndan endişe ederse, ara- ise bütün fiilierinde salahı/iyiliği
larznda anlaşmaya çalışmalarında gözetir. Dolayısıyla Allah onun işini
kendilerine bir günah yoktur. Anla~ düzeltmez.
mak daha hayırlıdır (4/Nisa J28); 01:, eJL...:::ı : Peygamber ismidir: t; ı}t.!
)ii ~y.. ):, "w' ~ ı)~ 0i ~~ I.J:?..Y, ~ ~ ~ ~L..:::ı: Ey Salih! Sen
ı~
•.:ı·-~ i.J.J
~ ı - :ı.a::JlStA
' '
·~ ~
_j.)
ı· - lı ~
-,~ ı.i
~
..:
bundan önce içimizde ümit beslenen
~.)\.)fo 2JlS .Wı 0~ ı_,ili:,: Kadınları birisiydin (11/Hud 62).
nız arasında her yönden adalet/i dav-
ranmaya ne kadar uğraşsanzz buna
güç yetiremezsiniz. Bari birisine ~ 1 S-1-d
tamamen kapıfTp da diğerini askıya
ıi.::. .:..Sfi: (2/Bakara 264); yani,
aiznmış gibi bırakmayzn. Eğer arayı
onu bitki bitirmeyen sert bir taş
düze/tir ve haksızlıktan korunursa-
597
halinde bıra~tı. B11 anlamdan şöyle Halil şöyle der: jU\ ~tSjı ~:
denilmiştir: ::.ı..:.:, J..l.J: Saç bitinneyen Yani kafir ateşin sıcaklığını çekti.
baş·
,, :i~J .. - :i~.
.i -_ :UG- Sütü az deve·' ~\ ~ ~~: Cehenneme gi-
:i~ U,.): Terlemeyen at. ~)ı L: receklerdir. Ne kötü dönüş yeridir
Çakmak ateşini çıkarmadı/yanmadı. orası! (58/Mücadele 8). Denilmişti~
ki, jU\ ~: Cehenneme girdi; IA,i.::,\
~;i:.: Başkasını cehenneme soktu.
~ 1 S-1-y
Allah buyurur ki: Gı:,~ ~~ ~ ~.J
.. oJ "' .. oJ
~ kelimesinin asıl anlamı, ateş \_)\..j ~ wJ.:.ıS t...:.l1..J: Kim, zulüm ve
ile tutuşturmaktır. I~.J -?u~ ~: düşmantıkla bunu yaparsa; o_nu ate-

Yani ateşle ve ~a_lan şeyle sıkıntı şe sokacağır. (4/Nis~ 30); ~~ ~ ~
çekti/yandı.4--! ~!: Ateşle ısın
~ ı:. ,.,
•. _ ~ r..s-J ~
•' - illı
U! . :: cehennem de
çh. iıliıı ~: Koyunu kızarttım. ~ yanmaya en çok layık olanları elbet-
9.
:q:a~: _kı~~rtılmıştı~. ~Ilah buyurur te Biz biliriz (19/Meryem 70). Ayette
o o '.~(•: ~·:•,( ~ '.".1\I.A '.1'-1 • lo k'
k ı. uJ~:
r-- : f' __,.. ~ . n arınzz
o geçen~ kelimesinin JL...:a'ın çoğul u
sebebiyle bugün oraya giriniz/ordc;ı olduğu söylenmiştir.
yanınız
,. (36/Yas1n 64); jUI ~ '-:?~\ >-~: Yakacak ve kızartma anla-
-sY.SJI: O en büyük ateşe girecektir mında kullanılır. Dilbilimcilerin ço-
(87/A'la 12); ~ı...;.. i_)G ~:Kızgın ğuna göre ;;)l.::.; dua, tebrik v~ yücelt-
bir at~şe girerler (88/Öaşiye 4); me k an ı am ı arın dd a ır. ~~o
... .. : na
1~ ~.J: Alevii ateşe girecek (84/ dua ettim ve onu tezkiye ettim. H~.
İnşikak 12); 1~ 6~.J: Onlar, Peygamber şöyle buyurmuştur: b)
çzlgzn bir ateşe gireceklerdir (4/N isa : \- -~
• _ .. u:LS: U:J
I..:UL...:a . : .. f'
w:, r..s-:i ı r~c::,;.;,ı ~
- ~
10). Bu ayette geçen 0~ kelime- ~: Biriniz bir yemeğe çağrıldı
sindeki ya harfi zamme/ötre ve fethal ğında gitsin,· eğer oruçluysa salat
üstün ile okunmuştur.
762
{;@? ~
763
getirsin. Yani yemek sahibine _dua
~~: Cehennem onlara yeter. Ora- etsin. Allah buyurur ki: 0! ~ ~.J
ya gireçeklerdir (58/Mücadele 8); ~ :.J;.;.. ~~: Onlara du~ et, çünkü
~ ~i..:.: Onu Sekar ralcehen,neme seniraluafJ.onlara gö,nül huzuru s_ağ-
atacağım (74/Müddessir 26); ~J~·a1.J
"' " ... ... ... J , ...... ... ... ... ;::i
/a':(9/Tevbe, 103); ~~)L,.J 4..lll ü)

~: Cehennf!me _atılma;, vqrdır (56/ '.i -- ~
1~J ...
.1.--
1~ ~ - \:1.):1_jı
\j-lA ı:~i G • -~ ~~ i..:·
~ .• ~ıs-
, _aAkıa 94) . w~
V . '-:? jı
_ ~:. ~-'Yı -i.ı tA~• ~ \ ;,J! ·,:;:Allah ve melekleri Peygambere
J ~.J: O ateşe, ancak yalanlayıp yüz sa/at etmektedirler. Ey iman eden-
çeviren kötüler girer (92/Leyl I 5- 16) le!~ siz _efe or:a splat edin (33/f\hzab
iiyeti şöyle yorumlanmıştır:
O ateşin 56); ~'Jr\ f'~\_) ~~~_):i~ yi _)C 'YI~_)
sıcaklığını, ancak yalaniayıp yüz çe- J_ y-ı'jı ı.::ıı~
-
- .J.ıı ~wC :. ~:.: ,Lı :,:.. ~-, - .
.J - - • .Y ~ - _J.
viren kötüler çeker.
763Bkz. Müslim, Nikiih, (HN: 1431); Ahmed,
762 Bkz. Dimyati, İthaj; s. 186. Müsned, lll, 392.
598
Bedevi Araplardan kimi de var ki ı·

~ .. - <\.lll'·
~.::
'
_ !'""' 11~:
: ·• E~ ·
ger Allah ınsanların
Allah 'a ve ahiret gününe inanır, ver- bir kısmını bir kısmı ile de.fetmesey-
diğini Allah 'a yakın dereceler kazan- di manastırlar, havra/ar, kiliseler ve
maya ve Elçinin dualarını almaya içinde Allah 'ın adı çok anılan mes-
vesile sayar (9/Tevbe 99). cidler elbette yıkılırdı (22/Hac 40).
Allah'ın Müslümanlara salatı, Yüce Allah'ın namaz kılınayı
gerçekte, onları tezkiye etl1)esidir: övdüğü veya ona teşvik ettiği her
~" ' ,_ : · 2.ıı ·.1 -- ~"'.i.:: ~ 1· R b- yerde :i..:.~) lafzı zikredilmiştir: tfl
.J.J ~.J (j" ~ ~ - .J . a , J ll , J 'o o - o o o J ,
lerinin saliit ve rahmeti onlaradır (21 • • '' • • ;_~ 11- •' . -'-11 . • . 1'.'1
U~.J:l
, , ..
U~Y'"'
, ,
.J ~,
o ,
\'":-'
o ,,
~
, ,
U.J-""-;"
, o,
y
Bakara 157). Meleklerin salatı ise •....
..:ıı -. ı.ill:ı§ .
~ -.J -· (j"
J · ·ı
y ~..,;, -
.J
~~
.. ,
J·· ı
y Lı..ı
.
tıpkı insanların~i gibi, dua ve istiğfar f~I.J ~~ 0~:,_:ji.J ~\.5;), 6)~1j ;~\
anlamındadır: ~ 6~ ~)\.;,3 4.111 0ı ~ \~i ~~ ~) -?-~ 1: Fakat
~1: Allah ve melekleri Peygamber~ onlardan ilirnde derinleşmiş olan-
sa/at etmektedirler (33/ Ahzab 56). lar ve iman edenler, sana indirilene
Belli bir ibadet anlamındaki ;;)l..:.:. ve senden önce indiri/en/ere iman
kelimesinin asıl anlamı duadır. Söz ederler. Onlar, namazı ikame eden/
konusu ibadetin bu kelimeyle isim- kılan, zekatı veren, Allah 'a ve ahiret
lendirilmesi, bir şeyin, içerdiklerin- gününe iman edenlerdir. işte onlara

den bi~ kısmıyla isimlendirilmesi gi- büyük bir mükafat vereceğiz (4/Ni ~ a
162)·' ı __,........)
..:<'ı-.J ~\S;'·.ıı 1y ;1-.J ~~~ ı ..r-::-:
.:. .~ı-J
bidir. ;;)l..:.:. /Namaz, şekil bakımından y
şeriattan şeriata/dinden dine değişse ~\_)ll ~: Namazı ikame edin/kı

de bütün şeriatlarda/dinlerde yer alan lın, zekatı verin ve rukua varantarla
ibadetlerdendir. Bundan dolayı Yüce birlikte ~jz de rukua ı;arın (203 a~ara
Allah şöyle buyurmuştur: ~~~ 0J 43); \~l!lj ~~L.:::.ll 1_# .J lfoi 0:1;ul 0ı
G.:r-~'- t.ı:;s : · :_ ,_;,
.JA . _ ~ . r ' ı..s-
i.:: ~ıi;.. N amaz- ~j ~ ~Y,..l ~~\S;) l~lj ~~\:İma~
mü 'min/ere, vakitleri belli bir farzdır edip iyi işler
yapan, namazı ikame
(4/Nisa ı 03). edip/kılıp zekatı verenlerin Rableri
katında elbette mükafatları vardır (2/
Bazıları şöyle der: ;;)l..:.:. kelime-
, J :;.
Bakara 277).
si, ~ kökünden gelir. J.?._)li ~ '
sözünün anlamı da şudur: Adam, bu Yüce Allah, ~~ sözünü sa-
i~adetle Allah'ın tutuşan ateşi olan dece müı:ıafıklar için, kul)an~ ıstı~:
: 'ı...:., ~
· ~~:- · ' : .:ı.JI : .. ı ·- :ıı J!-·
~'yı kendi nefsinden uzaklaştırdı u.,.ı uı::- rA i....l:l_ ~ .• ~:
' Yazıklar
olsun o namaz kılanlara ki,
ve onu giderdi. ~formu, 'hastalığı
gidermek' anlamındaki ~.Yı formu namazlarından gajlet içinded,irler
gibidir. ibadet yerine de ;;~ denir. (1 07/M a 'fm 4-5 ). :lı ~~~ 2J}y :l.J
Bundan do l ay ı kiJi selere ..::ııJL..:::. den- Jt.-1 ~.J: Namaza -ancak_ üşenerek
m i ştir: ~ ~ c).ılJI ~~ ~.:ı :l~.J gelirler (9/Tevbe 54 ). :i...:.t.§) lafzının
j~ ~~.J ~~~J 83 b 1 ~ ~~ namazla birlikte zikredilmesi, namaz
599
kılmaktan amacın sadece şekil olarak ~/S-m-m
değil, onun bütün rükün ve şartlarının
tam olarak yerine getirilmesi olduğu ~:Duyu organının yok olmasıdır.
na işaret etmek içindir. Bunun için Hakka kulak vermeyen ve hakkı kabul
~öyle _ rivay~t edi_lmiştir: ~~ 0ı etmeyenler de bu kavramla nitelendi-
J# 4J 0.1?.!~:ııı.:, .:#: Namaz kılanlar
rilirler. Allah buyurur ki: ~ ~ ~:
çoktur; fakat onu ikame edenler az-
'!! ~ , ~ , ~
Onlar sağır, dilsiz ve kördürler (2/Ba-

dır. ~\ ~ ~ tl lyt.§: Derler ki:
Biz, namaz kılanlardan değildik kara 18); 1_,~ ~ ~_) ~Y~ ı_,j~ ıS12.J:ı~I.J
(74/Müddessir 43); yani peygamber- G~ j ~~:Kendilerine Rablerinin
l~re uyanlardan değildik. 'l.:, J~ )ij ayetleri hatırlatıldığında, onlara karşı
~: Tasdik etmemişti, namaz da kıl sağır ve kör davranmazlar (25/Furkan
mamıştı (7 5/Kıyamet 31) ayet i, sözü 73); ~lj ~~I.J ~0\5. ~;1 JiA
edilen kişinin namaz kılanlardan; yani
~I.J: Bu iki grubun örneği; kör ve
bırakın namazı ikame edenlerden
sağır ile gören ve işiten gibidir ( 1ll
biri olması, onun, şekil olarak namaz
Hu~d 24)·, 1~J , _; :tili:
~ -- 1.~ _ u~.:.::: 011 ~-'
' --
kılanlardan biri bile olmadığına işa
ret eder. ~tS.;, 0) ·:·:ı:.iı ~ ~~ 0\5. Lıj ~ :_#,. I~.J ı _,..:.ı:.~ ,;§:ı\,:: .illı ~8 ~:Bir
~~.J: Onları~ Kabe 'nin yanındaki fitne olmayacak sandılar, körleşti/er,
namaz/arı; sadece ıslzk çalmak ve el sağırlaştılar; sonra Allah tövbelerini
çırpmaktan başka bir şey değildir (81 kabul etti, yine de çoğu körleştiler ve
Enfiil 35). Ayettesözü edilenlerin na- sağırlaştılar (5/Maide 71).
mazlarının ıslık çalmak ve el çırpmak
Ses çıkarmayan şeyler de işitme
diye isimlendirilmesi, namazlarının
batı! olduğuna, yaptıkları işin bir değer yen kişiye benzetilmiştir. Bunun için
ifade etmediğine ve onların yaptıklan ~ ~~ ~ denilmiştir. Yani öyle
konusunda tıpkı ıslık çalıp çırpınan
kuşlar gibi olduklarına işarettir.
kan aktı ki, eğer içine bir
.
çakıl atılsa
onun hiçbir hareketi duyu lmaz. ~~
-
;;)\....;,:, sözünün şu ayetlerde tekrar ~~: Gizli bir vuruş. Bu anlamdan
edilmesinde ne gibi bir faydanın ol- bir vuruşla sağır eden kahramana ~
duğun u inşaallah bu_ ki taptan sol} ra
denir. Kulağı bağlanan sağıra benze-
ele alacağı~: ~ ~ 2.J:ı~l 0~ ~~ ~~ ~
tilerek ~_)_,~Wl ~: Şişenin ağzını
0~\.i... ~~: Mü 'minler kurtuluşa, - '
mutluluğa ermişlerdir. Onlar ki, na-
kapattım, denir. f~\ ~~:Kendisini
maz/arında huşu içindedirler (2_3/ menedenlere sanki sağırrnış gibi kulak
My'minun l-2); ~~~ Jc
~ 2.J:ı~I.J asmadan işine devam etti. Lı~: Sert
0~~: Onlar ki, namazlarını aksat- toprak.~~~ Jl :,:;.~:,):Vücudun tamamı
maksızın ktlarlar (23 /Mu'minun 9). nı örten tek parça elbise.
600
~/S-m-d ~/S-n-a
~: İş konusunda kendisine iti- ~: Bir fiili icat etmektir. Her

mat edilen efendi. ~~: Ona itimat sun' fıildir, fakat her fıil sun ' değil
ederek yöneldi. Denilmiştir ki; ~, dir. Fiil, hayvan ve cansız varlıklara
ecvejliçi boş olmayandır. Ecvef olma- nispet edildiği gibi, sun' onlara nis-
yan da iki kısma ayrılır: Biri, cansız pet_ ~qilı~~z. ,AlJah buyurur ki: ~
:~ JS. ~i (,?;uı ~1: Bu, her şeyi sapa-
varlıklar gibi, insandan daha aşağı
sağlam yapan Allah 'zn sanatıdtr (27/
olanlar. İkincisi, insandan daha üstün
Nemi 88); ..clillı 61.aJ.J: Nuh gemiyi
olanlar. Bunlar da Yüce Allah ve me-
yapıyordı~ (11/Hüd 38); ..clillı ~lj
leklerdir. ~~ ~1: Allah Samed'dir
~jj li:·j.!~: Bizim gözlerimiz öriünde
(112/İhlas 2) ayeti, Yüce Allah'ın,
ve vahyimiz uyarınca gemiyi yap (ll/
kendisine eş koşulan ilahlardan farklı H~d
u 37)·, ı.:,j:ı.ıı
.. __;;~\
.. . •"· - ~ Li:!
~~ : j,
_
olduğuna işaret eder. Şu ayet de buna ~ 0~ ~i 0~ ;.A .J: Dünya ha-
benzer bir anlama işaret etmektedir: t;. yatında, çalışmalan boşa gitmiştir,
J.:.'.li~:
y -- · ~
~~Jy-ı..)'-~~--· . >ı..:. .. :iı
• (":1Y' <Y. (_-::-:-" oysa onlar güzel iş yaptıklarını sarzı
:;. ~ J: . . "' ~ . . ~ ' .. : . .
~~~ ı.;ı)tSL;ililS ~~ ~I.J:
Meryem oğlu yorfardı ( 18/Kehf 104 ); ~ ;ti:Jc j
Mesih sadece bir resuldür. Ondan o.;.~ı \~~
:( ..\.:i .:"":(;. ......
\--::"'·._,-~-\
:(1 · "'_'.i: Ona, sizi sa-
önce de resuller gelip geçmiştir. Anası vaşta korumak için zırh yapma sana-
...~ ..
:;
da çok doğru bir kadındır. Her ikisi de tım öğr~ttik (2 1/Enbiya 80); u_ı~j
yemek yerferdi (5/Maide 75). 0_ı~ ~ ~~: Temelli kalacağını

zı umarak muazzam yapılar mı edi-
niyorsunuz? (26/Şu'ara 129); t;. ~
~/S-m-a 0~ l)tS: Yaptıkları şey ne kada~
kötüdür (5 /Maide 63); 1~ Lı .hf..:ı
~ .J..:.:>: Tavanı bitişik her binaya ~: Dünyada yapttkları boşa gitmiş-
denir. Çağulu ~IY.:.:, şeklinde gelir. tu·-(11/H~d u 16)·, t;. . ·.~l:i& _.. _.. ~·Lı lY_ı
·~li
Allah buyurur ki: &!.J ~~~ ~~: ~ı.:.,.~ 1~ W)l~: Sağ elind~ki
Manastırlar, _ havra/ar yıkılırdı (221 ni at da onların yaptiklarını
yutsun,
Hac 40). ~i: Kulağı başına bitişik yaptıkları sadece sihirbaz güzenidir
olan. ~i yE; Cüretkar kalp; sanki (20/Taha 69); .:ı~ t;. ~ .G.ııj: Allah
o, Yüce Allah'ın haklarında şöyle de- yaptıklanmzı bilir (29/AnkebCıt 45).
diklerinin hilafınadır: ~Iyi. ~~~.J: Yü- Güzel iş icra etmek anlamında

rekleri tamamen boştur (14/İbrahim mahir sanatkar erkeğe ~; mahir
43). ç.~: Kedi otunun yanlmadan sanatkar kadına ise t ~denir. ~:
önceki hali. -:ı_,iliı ~ y~: Uyluk- Kişinin yaptığı hayırlı işlerdir. U.,_)
ları ecvejlboş olmayan köpekler. ~:Güzel bakılan at Şu ayette de-
ğerli yerler ~~ diye ifade edi lıniş-
601
tir: 0J~ ~ ~~ 0J~)~ ~:i.J: Temelli ilahi hikmet konusundaki bilgisiyle,
kalacağınızı umarak muazzam ya- kavminin taptıkları putların ibadetine
pılar mı ediniyorsunuz? (26/Şu'adl. dönmekten korkan biri değildi. Sanki
ı 29). w~. rüşvetten kinayedir. o bu sözüyle şunu demek istemiştir:
t~!: Bir şeyi ıslah etmede aşırıya Rabbim, beni senden alıkoyacak şey
kaçmaktır. (.,$ ·}·) ,fiı;jb..~ı.J: Seni ken- lerle meşgul olmaktan uzak tut.
dim için yetiştirdim (20/Taha 41 );
# Jc t; ·~~}.J: Gözümün önünde ye- ~/ S-n-v
tiştirilmen için (20/Taha 39) ayetleri,
bilgelerden birinin dedi_ğ~ şu_ tür söz- ~:Ağacın kökünden çıkandala
lere işaret eder: 14- ~i lj) ~w ~~ 0J denir. ~jj 1~ ~ 10 ikisi büyük bir
.\i.~
·· -
:. ~~ ·~~~:;-,.. LS, ~~-• 'v:··
'-':!_ ıuce
Alla h-
ağacın dallarıdır; ~~ ~ 0~ /Falan
bir kulu sevdiği zaman, bir dostun kişi, babasıyla aynı köktendir, denir.
dostunu arayıp sorduğu gibi onu Tesniyesi ~,)~; çağulu da ul~
araytp sorar. şeklinde gelir. Allah buyurur ki:
ul~ ').i. .J ı) ı~ ~.J: Bir kökten ve
~/S-n-m çeşitli köklerden dalianmış hurma
ağaçları (13/Ra'd 4).
~: İnsanların Allah'a yaklaş
mak için gümüş, bakır veya tahtada~
~/ S-h-r
yapıkiarı heykele denir. Çağulu ~~i
şe~lin~e _ge Ur. A_ Ual} buyur~r _ki: j).J ~: Dama_ t. Kadının aile fert-
~
- -. j ......- ··:~
:; : lj Gat.ı..:::ıi "ı.;,_~:;i .J.J ı.}• ı ' 1 1 J~·
d
~Y.: .
!."b ra - lerine de _).~-~i denir. Bu, Halil 'in
him, babast Azer 'e: Birtakım putları görüşüdür. İbnu'l-A'rabi ise şöyle
ilahlar mı , ~dirıiyo~su_n ?__(6/J:;:n;~m der: _}.~-~): Komşuluk, nesep veya
74); (y,-!:~ lyl.J:i 0i ~~t.ı..:::ıi 0~'i ~t:i.J: evlilikle yakınlık kurmaktır. Bun!ar-
Allah 'a yemin ederim ki; siz, arkanızı dan biriyle yakınlık kuran kişiy~ $..J
dönüp gittikten sonra putlarımza bir ~denir. Allah buyurur ki: L,?~l jA.J
tuzak kuracağım (21/Enbiya 57). ı-''
~.J .
- ~.:J.cj
. ı~
·~. - ç.w1
_ : ~:i~· s d
ı.Y-'~. u an
Bazı
bilge kişiler şöyle demiş insam yaratıp da ona bir soy ve hı
tir: Allah 'ın dışında tapılan; hatta sım/ık getiren O 'dur (25/Furkan 54).
Allah'tan alıkoyan her şeye~ denir. ~: İç yağının eritilmesidir. Allah
Bu anlamdi'! Hz. İprahim şöyle de- buyurur ki: jpi.J ~~~ı..;.~~:
miştir: ~~'il ~ 0i ~.J (.,Sr. :·? I.J: Beni Bununla karınları içinde olanlar ve
ve çocuklarmu putlara tapmaktan derileri eritilir (22/ Hac 20). oj~:
uzak tut (14/İbrahim 35). Bilinmek- Eriyen yağ. B i~ bed~vi şöyle demiş
tedir ki, Hz. İbrahim'in kuşkuya yer tir: ~Y, ~ -ili~\t: Acı/Yalan bir
bırakmayan Allah'a olan inancıyla ve yeminle seni eriteceğirn!
602
. sevap vard ır. 765

'":-!~ 1 S-v-b b ır
3- Kişinin doğru bir şeyi kastedip
'-:-ll~: İki anlamda kullanılır.
de harici bir nedenden dolayı hata
1- Bir şeyin kendisi açısından: Bir işlemesidir. Örneğin; bir ava atmayı
şey akıl ve şer'in gerektirdiği ölçüde kastettiği halde yanlışlıkla bir insana
kendi içind~ övülmüş ve beğeniimiş isabet ettiren kişi gibi. Bunu yapan
ise ~~~ ii,i, /Bu savab iır, denir. mazurdur.
Tıpkı şöyle demen gibidir: ~:ojı (,?_pj 4- Kişinin kötü bir fiili kastettiği
~~~ /Adaleti gözetmek doğrudur; halde, kastettiğinin aksine bir fıtl iş_
~~~ ~jji /Cömertlik doğrudur. lemesidir. Şöyle deni~: ~;:a§ ~ ~l:
2- Kastettiği ölçüde amacına Kastında hata etti. ;.i.d (,?~\ ~L...:ol: Kas-
ulaştığında, kasteden kişi _açısından tettiğini buldu. '-:-l~: isabet etmektir.
kullanılır. Denir ki; 1~ ~~i: İstediği ~L...:oi~ ~L...:o /Ona isabet etti, denir.
ni elde et_ti. Bu şöyle demen gibidir: Yağmur, fayda verecek ölçüde yağ
~~ ~L...:oi /Ona ok isabet etti. Bu da dığında, onun yağmasına '-:-l~ denir.
değişik kısırnlara ayrılır: Bu ölçüdeki yağınura şu ayetle işa~et
1- Kişinin güzel bir şeyi kastedip edilmektedir: _)~ ~ı.;, :Wl ~ Gıjl_:ı:
onu yapması. Bu da kişinin kendisiy- Gökten belli bfr ~iktarda su indirdik
le övüldüğü tam bir savab'tır. (23/Mu'minun 18). Şair şöyle der:
'.ıı ..:ı . - Li.~ ": ~ı-t.:;..ı :. ':
2- Kişinin yapılması iyi olan bir ~y .~ '' y,c _),._~
şeyi kastedip de içtihat ettikten sonra -' ~~~j _.,.i\0
savab olduğuna inandığı başka bir 285- Senin yurdunu suladı, onu
şey yapması. Hz. Peygamber'in Şl.} tahrip etmeden;
sözüyle kastedilen de budur: ;s~?~ JS. ilkbahar yağmuru ve ardarda
• ' . b -d 764
~: Her müçtehit ısa et e er. ,_ akıp gitmekte olan bir yağzş.
766
Şöyle d~ _ rivayet dilmiştir: ~~

~: Yararlı yağmurlayüklü olan
_Y...l .G 1~ lbi.i 0L:ı ~: Müçtehit isa-
bulut. Bu kelime, y~ ~L...:o kökün-
bet eder; eğer hata ederse de bu onun
den ~ veznindedir. Şair şöyle der:
için bir sevaptzr. l)pkı şöyJ_e rivayet
edildiği gjbi: uiY.,\ .ili y~l! 'ığ~?) ı).:,
~G....:.,4c
~~ wlsi _.,. A'\
_Y...\ .ili ~ii \@:i~! ı).:,~: Kim içtihat eder
de isabet ederse ona iki s evap vardır; 765Bu konuda Amr b. As'tan Hz. Peygamber'in
kim de içtihat edip hata ederse ona şöyle dediği rivayet edilmiştir: "Hakim iç-
tihad edip de isabet ederse, ona iki sevap
vardır; içtihad edip de hata ederse ona bir
764 Bunun, Ebu Hanife'nin sözü olduğu rivayet sevap vardır." Bu hadis muttafakun aleyh-
açısından sahihtir. Nazari meselelerle ilgile- tir: Buhar!, el-İ'tisam, XJII, 318; Müslim,
nen bazı bilginler de bu konuyu irdelemiş Kitdbu 'l-Akdıye, (HN: 1342).
lerdir. Bkz. Hatlb Bağdad1, el-Fakih ve '1- 766Şair, Tarafa. Bkz. Divdnu Tarafa, s. 88;
Mütefakkih, ll, 330. Feyruziibadl, Besdir, lll, 448.
603
286- Sanki onun üzerine bir bu- ler (9/Tevbe 50); 0-? ~ ~~~ c).J
~
yag~dırmıştır. 767 ·.::·.\ \..J ~~ •• ,\i:,:, . ?Ç;·,·, ~ (:: :i ~ tS :i ~-.i .c...iıl
lut yagmur ~ .. Y' ... _j ... ~ r' u 1...)-'~ .
~ .Jl: (2/Bakara 19) ayet ~ lj~ j)~ ~,:..~.<:Allah size bir

ifadesinden kasıt; kimisine göre, zafer kazandıracak olursa, sanki
bulut, kimisine göre ise yağmurdur. daha önce aranızda hiçbir dostluk
Yağmurun~ ile isimlendirilmesi, yokmuş gibi keşke ben de onlarla
tıpkı onun y~ ile isimlendirilmesi birlikte olsaydım da ben de büyük

gibidir. Ok hedefe doğru bir_ şekil kurtuluşa erseydim der (4/Nisa 73);
de isabet ettiğinde; ~~ ~l....::::ıl denir.

~.:ı --~
·- - - , Y.lY'~
ı :."Jli.:..~
.. (y>ç.
wl :
(y>
j'.:,.
_)-l:!_j
~ kelimesinin asıl anlamı, atışla ~~ 0.:. 0i. j~j

. ~~ ~ ~:. Gökten
alakalıdır; fakat daha sonra başa ge- içinde dolu bulunan dağlar gibi bu-
len felaket anlamında kullanılır, oldu.,
~ ,
lutlar indirir, dilediğini ona uğra
Şu a_xetler bu anla1]1da.dır: ~l....::::ıl L:lji tır, dilediğinden de uzak tutar (241
ii?
1i.;, Ji ~ı s r~:, ·..,i ~ ~: Başınıza Nılr 43); ~~~ 0-? ~~ 0.:. ~ .;.ı~l ~~~
bir bela gelince, siz onun iki katını 0_j~·::.}~:.,:ı fA 1~): Allah 'zn k;llarznda~
onların başlarına getirmiş olduğunuz dilediğine verdiği yağmurla, onlar
halde yine; Bu nereden başımıza gel- seviniverirler (30/Rılm 48).

di? qediniz (3j At-i İmran _165); 1~) ' · •i:~ Bazıları şöyleder: ~l....::::ı) kelimesi;
~~~ G.:.~ ~ ~ ~l....::::ıl: Peki, .nasıl savb, yani yağmur açısından hayır ko-
oluyor da, kendi işledikleri yüzünden nusunda; okun isabet etmesi açısından
başlarına bir musibet geldiğinde_ (4/ da şer konusunda kullanılır. Bunların
~isa 62); ~~~ ~~~~~~_:,;ı~~~ ~.J her ikisi de aynı asla dayanır.
~1: iki topluluğun karşılaşt1ğı gün
başınıza gelen musibet, Allah 'zn izni
~~ 1 S-v-t
ile gerçekleşti (31Al-i İmran_ 166); L:ıj
:<.~~~~~
~ - ··
. ~ 1-
: , •• . lY' :s·,~......::::ıi·B
. aşım- w~: İki cismin birbirlerine çarp-
za gelen herhangi bir musibet, kendi masından dolayı sıkışan havadır. Bu
ellerinizle işledikle;riniz yüzündendir da iki kısma ayrılır:
Bir şeyle nefes
( 42/Şılra 30). ~l....::::ıi formu hem hayır almaksızın oluşan ses; uzunlamasına
hem ş~r konularında gelmiştir: 0! ses gibi. Herhangi bir şekilde nefesle
~1; :. . ~~ ~ ~ - .•:,,;. ~~
YY:! .. . . . U , _j ~~ • • çıkan ses. Nefesle çıkan ses de iki kıs
0~) (A.J I)~.J ~ ~ Gy,\ Ghl: Eğer ma ayrılır: İsteğe bağlı olmadan çıkan
sana bir iy ilik dokunursa, bu onlan ses; cansız varlıklar ve hayvanlardan
üzer. Eğer sana bir musibet gelirse çıkan ses gibi. İsteğe bağlı olarak çı
Biz zaten tedbirimizi önceden almlŞ kan ses; insandan çıkan ses gibi. Bu
tık, derler ve sevinerek dönüp gider- da iki kısma ayrılır: El ile çıkan ses;
Ud ve benzeri şeylerin sesi gibi. Ağız
767Şair,Aikame. Bkz. Mufaddaliyyôt, s. 395; İbn ile çıkan ses. Ağız ile çıkan ses de iki
ManzCır, Lisônu'l-Arab. (..,_,>'""')maddesi.
604
kısma ayrılır: Sözlü ve sözsüz ses. için dinlemeye teşvik olur.

Sözlü olmayan ses, ney çalanıni c~1 s-y-h
neyzenin sesi gibi. Onun sözü, ya tek
veya birleşiktir; tıpkı kel§.m türlerin- ~: Sesi yükseJtmektir. Allah
~en qjri gibi. Allah buyurur ki: ~~ buyurur ki: ıS~ ~~I.J ~ ~l ~LS 0J
ı:.ıl~'iı ~ . .tl . . ~ : ' :. 0J~I.i.. ;.A:
. ljJI l)~ s;dece bir çığl;k oldu:
> • • .! (Y:' ~
~ ':1) ~ )t! ~ ~: O gün davetçi- onlar da h!!"!en_ sönüverdiler (36/
Yasin 29)·, ~ ·~.: 1 lı; ~~ : ' · · · · · ·· 0
U~f'Y..
ye hiçbir yana sapmadan uyacaklar. •
Öyle ki, Rahman 'ın heybetinden sesler gün insanlar çığlığı gerçekten işi
kısılmıştzr; artık bir fisıltıdan başka teceklerdir (50/Kaf 42); yani sılr'a
hiçbfr _şey jşitem t;?sin _(20! Hihii 108); üfürülüşü işiteceklerdir. Bu kelime-
~~ ı:.ı_;...a.J -;ıı~'iı .foi 0J: Seslerin en nin asıl anlamı, sesin yarılması olup
çirkini eşek/erin sesidir (31/Lokman şu ,sözden gelmektedir: ,:, <li (~!
19)·, 0-- ~ r-~
~~ -. j 1y.9y
, :.; ~ 1.J-lA :. :,~1 ı~
!-j ~ :~j G.. ~_J:ill ./ Tahta veya elbise yarı !ıp ses
~~ Sı~: Ey iman edenler! Sesleri- çık:ırdı. Şu ifade de aynı anlamdadır:
nizi Peygamber 'in sesinden fazla y _J:ill ~: Elbise yırtıldı.

yükse/tmeyin (49/Hucurat 2). Ayette Ağaç uzayıp da uzunluğundan
nehyin savt/sesle tahsis edilmesi, nutk dolayı bakan kişiye göründüğünde ve
ve kelam'dan daha geniş kapsamlı ol- bağıran kişinin, sesi ile kendi şahsına
duğu içindir. Hz. Peygamber'e karşı delaleti gibi, ağaç da kendine delalet
kelamı değil , sesi yükseltmenin kötü ettiğinde şöyle denir: ~ ~ Lı)ij u.<:.:.;G
olmasından dolayı yasağın onunla (\......:.:,: Falan yerde seslenen/ç;ğlık ~ta~
tahsis edilmiş olması da mümkündür. bir ağaç var. Sayha/Çığlık, korkuttuğu
~~~]:o$.): Yüksek sesi olan adam . için şu ayette kor,ku anlamında kulla-
~\......:.:, : Haykıran. ~: Asıl anlamı nılmıştır: ~~ ~~ ~~li: Güneş
her ne kadar sesin yayılması ise de doğarken onları korku sardz ( 15/Hicr
"güzel nam"a tahsis edilmiştir. w~J: 73). ~\......:.:,: Ölüye ağlayan kadınların
Konuşmaksızın sesi dinlemektir. AI- bağırışı. ~~ ~ ~ ~J 0J~l?:;:,:ı ~:
lah bu;y~~ll:r J<,i : ~ ~~~ ~;\j1 i.s) I~).J Onlar, sadece gebenin çığlığı gibi bir
0~.Y ~ l~i.J: Kur 'an okunduğu çığlık bekliyorlar; yani onlar sadece
zaman, hemen onu dinleyin ve su- başlarına acele gelecek bir şerri bekli-
sun! Umulur ki, rahmete erdirilirsi- yorlar. ~~: Bir tür hurmadır.
niz! (7/A' raf 204). Denilir ki ; w~),
kabul etmek anlamındadır. Fakat b~ ~! S-y-d
temelsiz bir iddiadır. Çünkü kabul
etmek insattan/dinlemekten sonra ~kelimesi, jL....:.:,
fiilinin mastan
olur. Eğer bu anlamda kullanılırsa, o olup yabani hayvanları ele geçirmek
zaman bu, kabul etmenin sağlanması anlamındadır. Şeriatta ise, başkasının
605
mülkiyetinde olmayan ve yenmesi Kimisi de taş çörnleğe jl...:o der:
helal olan yabani hayvanları ele ge- tii;H J~ ~~~ _)_,~ ~~ .J -'1' AA
çirrnektir. Şu ayette ~ (av), ~
288- Evlerimizin etrafında taş
(av~a~nak) ,_ cjiY,e isirnlendirilmiştir: 770
çömlekleri gördüm.
.p.ı ~ ~ J:..l: Size deniz avı heldl
Bazılarına göre, ~l)i.J ua: (38/
ktlındı (5/Maide 96);_ya~i- denjz hay-
Sad 1) ayetinde geçen (ua) hece harf-
vanla,r!nı avlarn,ak. ':! \fo\ ~;ı.ıı '+.ll ~
~:? Fl.J -,j.~l\ lfo: Ey iman edenler, l~!indendir. Kimisi de onun ~:ıt....:o
\:OS /Falan şeyi karşzladzm sözünden
sizler ihramda iken av hayvanını
öldijrmf!yin (5/Maide 95); ;.~l\; l~)j
geldiğini ve ı}~~ .:jt /Onu kabul ile
karşıla, anlamında olduğunu söyler.
l.;jl.h..:::ıl!: İhramdan çıktıgınız 7çımÇın,
En iyisini Allah bilir.
av_lanınız (5/Maide 2); ~ ;.sı ~~
Fi.J -~~~~~ ~ JJ:. l:<:ıı.: ~ t.:, ~ı rwçı
~ :?: İhramda iken avlanmayı- helal .J~ 1 S-v-r
görmeksizin, size bildirilecek olanlar
dışında, hayvanlar helal kılındı (51 ö.)_,...::,:Maddi varlıkların şekillen
Maide ı). diği ve onunla başkasından ayrıldığı
şey. Bu da iki kısma ayrılır: Biri du-
Yukarıdaki ayetlerde şu hadisin
yularla hissedilir; onu havas ve avam
delalet ettiği gibi, sözü edilen avlan-
[herkes] idrak eder. Dahası insan ve
ı;na;_ eti y~nel) ~ayvanlarla alakalıdır:
çoğu hayvan da onu görerek idrak
~~ ' • :ry;Jı.J
• • ~~- ~ ·~~ 05i~~--. L.~;
. - r:.... eder. İnsan, at ve eşeğin sureti gibi.
_)_,h.\1 YlSJI.J ~L.ıı_:, i)..9.li.J ~_);jı.:,: Beş
Diğeri akılla idrak edilir. Bunu avarn
hayvan vardır
ki, ihramda olan kişi
değil, havas anlar. İnsana özgü olan
onları hem harem bölgesinde hem
akıl ve tefekkür sureti ve bir şeyin
onun dışında öldürür: Yılan, akrep,
başka bir şeye ait olduğu anlarnlar
fare, k~rt ve ısıran köpek.
768
gi~i. Bu her ik,i _s~rete, şöyl~ işaEet

~i: Boynuncia meyil/eğrilik edılmektedir: ~ü_)~ ~ f.SUsh ~j:
olan kişi. Bu kelime temsil yoluyla Andolsun ki; sizi yarattık, sonra size
kibirli kişi için de kullanılır. ,.JI~:
şekil verdi~_ (7/A'raf ll); ts.J~.J
Taş çömlek. Şair şöyle der:
~l)jhl\ ~ ~J.Jj ~j~ ~li: Size
~li;,~ 91~1 ~ :'ıY.,j _'\'AV şekil verip de şeklinizi güzel yapan
287- Siyah taş çömlek/eri,· içle- ve sizi temiz besinler/e rızıklandıran
. d kepçe ler. 769
rın e 1l{ah 't~r (40/Mü'rnin 64); ~j~ ~~ ~
~ .J Ç.t..:;, 1:.: Seni dilediği herhangi bir
768Müslim, Hac, (HN: 1198); Ahmed, Müsned,

VI, 33. 770Şair,Hassan b. Sabit. Bkz. Divdnu Hassan b.
769Bkz. Divdnu '1-Hüzeliyyin, I, 27; İbn Fiiris, Sabit, Diiru Sadır, Beyrut, s. 220; İbn Fiiris,
Mücmel, ıı, 547; Zemahşerl, Esdsu 'l-Beldğa, Mücmel, ll, 547; Zemahşerl, Esdsu '1-Beldğa,
s. 263. s. 263.
606
biçimde oluş,turdu (82/İnfı_tar 8); ).

773' ' o ,
meylettır. Ayette geçen ı:.y.~ fıı-

' A
~G:ı ~ 1.;•.' ':/1 . :( ,. . ' jjl. . .

. . r .J ~rJ~ i..Ş . . Sızı, ra- lİ, meyletmek anlamındaki .JY:..:. kö-
h imferde dilediği gibi şekillendiren künden gelmektedir. Kimisine göre
O 'dur (3 1Al-i İmran 6). ise onun anlamı şudur: Kuşları suret
Hz. Peygamber de şöyle buyur- sCıret kes. Söz konusu kelime J.~
maktadır: ~.J~ Jc fj ~ .i..lll 0J: Al- [sad harfinin zammı ile] de okun-
lah, Adem 'i kendisuretindeyarattı.
171
muştur. Bunun iki farklı lehçe oldu-
Hadisteki sılret'ten kasıt, insana ğu söylenmiştir. ~ ~ 3 ~ ~ denir.

özgü olan göz ve basiretle idrak eden Bazılarına göre J. ~ sözü; onlara
hey'et'tir. Allah bununla insanı, ya- ses/en, anlamındadır.
ratıklarının çoğundan üstün kılmıştır. Halil şöyle der: Çağrıldığmda
Sılret kelimesinin Yüce Allah'a izafe gelen kuşa .)IJ,.A _)~ denir. Ebu
edilmesi, ba'zıyet ve teşbih anlamın Bekir en-Nekkaş şöyle der: Ayette
da değil -ki Allah bundan münezzeh- geçen fıil; bağlamak anlamındaki
tir-, mülkiyet anlamındadır. Bu izafe, ~ kökünden, sad'ın zammı, ra'nın
tıpkı ~1 ~!Allah 'ın evi ve ~1 i.§G 1 774
şedde ve fethi ile d.~ şeklinde
Allah 'zn devesi gibi insanı şerefle~~ okunmuştur. Ses anlamındaki Y.~
kökünden J.~ şeklinde de ok~n
775
dirmek içindir. Allah buyurur ki: b\.!
: ..ı.::..L.:.ı 4..il ~
U:!.: : .ı_,ğ
,:.: ı..,ş7 _J_)' ~ •.• •
,:.,~~; _J- ~· .. .
__,...... muştur. Yani; onlara seslen! Kesrnek
Ona bir biçim verdiğimde ve ona ru- anlamı nokta-i nazarından ko~un sü-
humdan üfiirdüğümde hemen onun r~süne )~denir. Tıpkı ,~ ,A....4~
için secdeye kapanın (15/Hicr 29); :\.!~ve kesrnek anlamının itibara alın
~~~ <} ~ f.>.ı.J: Sur'a üforüleceği dığı diğer topluluk isimleri gibi.
gün (27/Neml 87). Kimisine göre
ayette sözü edilen sur, boynuz gibi
~/ S-y-r
bir şey olup kendisine üftirülür. Böy-
lece Yüce Allah bunu, suret ve ruhla- ~: Yarmak Bu kelime mastar-
rın kendi bedenlerine geri dönmesine dır. Bu anlamdan 2/Bakara 260. ayeti
sebep kılar. d.~: (Onları parça_zarq ayır), şek
Rivayet edildiğine göre Sur 'un linde de okunmuştur. 1~ ~).)1......:::.: Falan
içinde bütün insanların sureti şeye vardı. Bu anlamdan kapının 1 nakil
va~Cd ır.
772
~1! '.l_q:~ ~'l
'' '; -»='
.. ., ~y..::ı! . .J ili·. ve hareketinde vardığı yere y4JI ~
.
Dört kuş al, onları kendine alıştır · All ah buyurur k'ı: .ı.:Jn.:,~
d enır. ... ,3 ... ~' · , · .tiı1
(2/Bakara 260); yani onları kendine ~1: Allah hepimizi bir 'araya toplar,
773 Sad harfinin kesri; Hamza ve Ebu Ca'fer'in

771 Ahmed, Müsned, II, 244. kıraatidir.
772Müellifın zikrettiği bu rivayet hadis değil, 774 Bu şaz bir kıraattir.
Cevherl' nin Kelbl' den naklettiği bir sözdür. 775 Bu şaz bir kıraattir.
607
dönüş de O 'nadır (42/Şilra 15). ,JL..:.:ı: t~l S-v-ğ
Bir halden bir hale geçiş anlamındadır.
12/Yusuf72. ayeti, ~~ f:j.:a şek
linde de okunmuştur. Bu şekildeki
778
t~ 1 S-v-a
ayet ifadesi, sözü edilen tasm, altın
·~l);,Jı t_ı~: Kralın kendisiyle su iç- dan yapıldığına işaret etmektedir.
tiğive onunla ölçünün yapıldığı kap.
Bu kaba tL.:.:. denir. Bu kelime hem
müzekker hem müennes olur. Allah u~/ S-v-f
buyurur ki: ·~1 tl~~ ı)~: Dediler
~ _)ıu·1- ~~~, -. j : . 1:<1 Ji;.. .G.ıı·.J
·-' _, 'T:' _,....:ı ~_,
ki: Hükümdarzn su tasını kaybettik
·
~
'iı LCti:. _,· ~~~ ~ .JLJ.j -'·
. · Allah' ...
(12/Yilsuf 72). Bu ayetin peşinde de '
'-S'.
. .
şöyle buyrulmaktadır: ~ ~).i:. ı ~ hayvanların yünlerinden, tüylerin-
~i "li.-:'; Sonra onu kardeşinin yükün- den ve kıllarından yaşama sürenizin
den çıkardı (12/Yı1suf76). bitimine kadar yarar/anabi/eceğiniz
Şu aşağıdaki
sözde, ölçülen şey, çeşitli giyim ve kullanım eşyası yap~
kendisiyle ölçülenin ismiyle ifade manzzı sağladı (16/Nahl 80). ~~hi
edilmektedir: ;ili: Onun arkasında biten saçından
~ ~ t L..:.:ı ji Y. ~ tL.:.:.: Buğ- tuttu. ~L..:.:ıj ~~~j ~L..:.:ı ~:Fazla
d ayd' an b ır
. sa, 'veya arpa d an b ır
. sa '.776
yünlü koç. ~~: Kabe'nin hizmetin-
Kimisine göre t L..:.:ı, yerin iç kısmına de bulunan bir topluluk adı idi. Onla-
·denir. Şair şöyle der: rın, yünün bittiği yere yapışması gibi
t~~~~~_,~_'\'M
- , - Kabe'ye tutunmalarından dolayı bu
289- [Sanki o,} basık bir yer- şekilde isimlendirildikleri söylenmiş
de oyuncunun her iki avucuyla
777
tir. üıj~: San renkte bir bitki adıdır.
oynamaktadır.
~~: Kimisine göre kişinin giy-
Bazılarına göre buradaki tL.:.:.
diği yün elbisesine; kimisine göre de
kelimesi, bir topla birlikte kendisiy-
ibadetle meşgul olduklanndan dolayı
le _oyun oynan değnektir. ·~ ı)iıı t~
Kabe'ye hizmet eden~~ topluluğu
yj.ıı.:ı: Şitki ve saç dalgalanıp dağıl
dı. .Gıji t~ ~i: Kahraman, ak- na mensuptur. Kimisine göre ise, bu
ranlarını dağıtır. isim bir bitki olan üıj~ kelimesine
mensuptur. Çünkü sofıler, tıpkı söz ko-
nusu bitkiye duyulan beslenmedeki ge-
776Bu, Abdullah b. Ömer'in sözüdür. Bkz.
reksinim azlığı gibi, yemek konusunda
Malik, Muvata, ı, 284; Buhar!, Zekat, lll,
293; Müslim, Zekat, (HN: 984). iktisatlı davranırlar ve az yerler.
777Şair, Museyyeb b. Ales. Bkz. ibn Manzur,
Lisdnu '1-Arab. (ty-o) maddesi . 778 Bu şaz bir kıraattir.
608
~/ S-y-f Meryem 26). Kimisine göre bu ayet

iradesiyle konuşmamalsusma kastedil-
~!Yaz: Kışın karşıtı olan mev- miştir; zira ayetin devamında gel~!J ş~
sim. Allah buyurur ki: ~GlJı i..i;..J ~~) söz buna delalet etmektedir: ~~~ ~i 019
~lj: Onları kış ve yaz yolculugun~ ~): Arttk bugün hiçbir insan ile asla
alıştırdığı için ( 106/Kureyş 2). ~y\ 1 konuşmayacağtm (19/Meryem 26)
İlkbahar'da yağan yağınura &~.J denil-
diği gibi,~~ /yazın yağan yağınura
' ~/ S-y-s
da ~ denir. l_,ğ~: Yazın meydana
' -
geldiler. l_,ğ~i : Yaza girdiler. ~ ~tışjı ~~ ~ fl_,_jili:. 0:1~1 J)l_:,
~~: Allah, kitap ehlinden onlara
ra~ 1 S-v-m arka çıkanları sayiisi 'lerinden indirdi
(33/Ahzab 26); yani kalelerinden. Ken-
r~: Bu kelimenin asıl anlamı; disiyle korunan her şeye~ denir. Bu
ister yiyecek, ister söz ve ister yü- bakışaçısından sığınn boynuzuna~;
rümek olsun bir şey yapmaktan geri horozun kendisiyle dövüştüğü mahmuza
durmaktır. Bunun için yürümekten da~ denir. Allah, neyi kastettiğini ve
veya yemini yemekten geri duran ata Kitab'ının sırlarını daha iyi bilir.
~~denir. Şair şöyl e der:
4..A.ı~ .. : '
- ~ i - · ~~_n.
.
• - ~ ıS_? _, ~- - .. ~L::ıll ~liş ~
290- Yemden geri duran at; di- Sad Harfinin Sonu
. . k d' 779
ğeri ise yemmı yeme te ır.
Durgun rüzgara t>y::, denir. Gü-

neşin, göğün ortasında duruşu düşü
nülerek gün ortasın,a da _r~ denir.
Bundan dolayı ~~~ ~\..S ~\..S !Güneş
gün ortasında durdu denilmektedir.
G~j L::"'jı ~~:Atın durduğu yer.
Şeriattar~ /oruç; mükellefin, niyet
getirerek beyaz iplikten siyah ipliğe [fe-
cirden güneşin batı m ma] kadar yemek,
içmek, cinsi münasebet ve kusmak-
tan kendini tutmasıdır. ~~ ~~ J)
L.:ı~: Ben Rahman 'a oruç adadmı ( 19/
779 Şa ir, N abiğa. Bkz. Divdnu Niibiğa, Daru

Sadır, 13eyrut. s. 11 2; İbn Manzur, U sdnu 'I-
Arab, (rY"") maddesi.
609
Dad Harfi
~/D-b-h !anılır. ~ ~ /Onunla alay ettim,

denir.~~..): insanlarla alay eden
~ ~y?WI.J: Soluk soluğa koşan adam. Kendisiyle alay edilene ~
atlara andolsun (1 00/Adiyat 1). Bazı denir. Allah buyurur ki: ~ ~ .J
larına göre ayette geçen ~ kelimesi, 6~: Siz onlara gülüyordunuz
tilki uluması demek olan c~'a ben- (23/Mu'minun 11 O); ~ı..;ıG ~~4- ı..:.ll
zetilen at soluğunun sesi anlamındadır. 6~ ~ ~ iS): Musa o,;lara muci-
Kimisine göre ise, ondan kasıt hızlı zelerimizi getirince onlar hemen bu
koşanlardır. Kimi zaman bu kelime mucize/ere gülüverdiler (43/Zuhruf
koşmak anlamında da kullanılmakta ; .(~ . :..; - (.)~
47) .' ')-_j (J~J : ,_ ,; ..::..ı.ı.b...li
' .. ,
\~ :,ji
u-;-
dır. Diğer bazıları F kelimesinin ~ 0fo: Bu söze mi şaşzyorsunuz? Gü-

gibi olduğunu söyler. O da koşmada ön lüyorsunuz da ağlamzyorsunuz! (53/
ayakları ileriye uzatmaktır. Bazıları da Necm 59-60).
bu kelimenin asıl anlamının odun yak- Bu kelime, mücerret/salt mutlu-
mak olduğunu söyler. Buna göre atın luk için. de kullanılır:~~~~;_?.._)
koşması odunun yanmasına benzetil- ~ j ~-.:.:; '· ~ ~~: Bazı yüzler o gün parzl
miştir; tıpkı fazla hareket etmesi konu- parıldır. Gü/eç ve sevinçli (80/ Abese
sunda onun ateşe benzetildiği gibi. 38-39); )\#\fo·:..)&: Az gülsünter (9/
Tevbe 82); ~j ~ t4~ (- \·~~: (Süley-
~/D-h-k man) onun sözünden dolayı gülüm-
sedi (27 /Nemi 19).
~: Sevinçten dolayı yüzün/ Şair şöyle der:
çehrenin açılması ve dişierin açığa ı:i~~\ ,;_ l'i.;, i::~l~'.':..l\,ili,..~
çıkmasıdır. Sevinç anında dişierin
'"&" . 1.5--1 _j "!-' ~ c;--"
~-n~
görünmesinden dolayı ön dişiere
~~~ denmiştir. İstiare yoluyla da 291- Gülmekledir sırtlan
bu kelime alay etme anlamında kul- H üzey! 'in ölü/erine;
611
Ve görürsün kurdun onlar için söylemişlerdir. İşte onlara göre Hz.
~ 780
ul ud ugunu. İbrahim'in eşi o anda hayız gördü
Bu kelime kimi zaman sadece ki, gebe kalınasının olmayacak bir
hayret etmek anlamında da kullanıl şey olmadığı bilinsin. Zira kadın
maktadır. İşte şunu diyenler bu anla- hayız gördüğü sürece hamile de ka-
mı kastetmektedirler: ~/Gütmek, labilir.
insana özgüdür ve onun dışındaki Şair bir bahçeyi nitelerken şöyle
canlılarda bulunmaz; _BL~nd~!1 dolayı der:
Allah buyurur ki: ~i_j ~~). .Gi_j: J)"~'j.~~~~~-'1''1'1'
Güldüren d~, _ ağ_lc;tçm _d~.P 'dur (531 292- Gülüşmektedir giineşe bah-
Necın 43)·' ,·.s,- .;.,; ~\.S
- .ui--.:ıı
./·.J.- · O sı- 781
çeden parlayan bir yzldzz/gü /.
rada ayakta duran İbrahim 'in karısı
Şair, bahçenin ışık saçmasını
bu haberi duyunca güldü (11/Hild
gülrneğe benzetmiştir.
Bunun için
71 ). Onun gülmesi şu ayetin işaret
e]tiği _ gibi hayretten dolayıdır: ı)t.§ ~eliren şiınşeğe ~G denir. ~~
.uıı ~G JY.;i: Taş gülümseyerek parlar.
_ !"·ı~:lY.' ~-·:.ı.s
. en Atih'··
a m ışıne mı·
Yarıldı_ğı zamaı: hurm.a t<?murcuğuna
şaşzyorsun? (1 1/Hlıd 73). Şu ayet de
da~ d~njr. ~~ 0.!_>-b: Açık/Bel
buna delalet etmektedir: ~.J ~ (:jt.§
~:;J \~ .jı ı: ·):. ı: : ~~ .J- _)~
•. '- Gl .J- .;ıH- li yol. .J:;~l ~: Nehir -dolduğundan
~
dolayı ışıldadı. ~~ ~: Onu gül-
•• 1 •
~: Vay başıma gelenler! Ben bir

dürdüm.
kocakarz, şu kocam da yaşlı bir ih-
tiyar iken naszf doğurabilirim? Doğ
rusu bu şaşılacak bir şey dedi (lll ~/D-h-y
Hild 72).
~: Güneşin yayılması ve gü-
Bazı
müfessirlerin düşündükleri
nün uzamasıdır. Bu kelime belli bir
gibi, ayette geçen ,:.,.;..., , -;..,~ sözünün
zaman dilimine de isim olmuştur.
tefsiri ~L:;.. ~hayız gördü, değil
Allah buyurur ki: ti.~.J ~lj:
dir. Onlar, ~ sözünün ~L:;.
Güneşe ve onun kuşluk vaktfndeki
anlamında olduğunu ve onun; Hz.
İbrahim 'in eşinin durumunu ortaya
a!dı'}lı~ı!'a w;dof~un_ (91/Şems D;
lA~ • ı ;; ~ .: . ,;: lll ı .::-.ı-. :, ı : '. -- -- - • , \s.
J ·· - : ~(""''T".J.J:!('~~.
koymak ve Yüce Allah'ın, kadının
Onlar kıyameti görecekleri gün sanki
hayız görmesini onun müjdelen-
dünyada bir akşam veya onun kuş
diği bebek doğurmasına bir işaret
luk vaktinden fazla kalmamış gibi
olduğunu belirtmek için olduğunu
olurlar (79/Naziat 46); ~I.J ~lj
780Teebbeta-Şerren'a ait bu şiir için bkz. Divanu

Teebbeta-Şerren, thk. Ali Zu'l-Fikar, Daaru'I- 781 A'ş a 'ya ait bu şiir için bkz. Divanu 'l-A 'şa,
Arabl'l-İslaınl, s. 250; İbn Manzur, Lisanu'l- Daru Sadır, Beyrut, s. 145 ; Zeınahşerl,
Arab, (~)maddesi. Esôsu 'l-Belôğa, s. 266.
612
~ lj): Kuşluk vaktine ve sükima er- beyaz; şer-hayır gibi. Eğer iki şey
diğinde geceye yemin e;derim ki (9)1 aynı cinsten _değillerse oı:lara ()1~
Duha 1-2); tA~ (j..lj ~ ~lj: denilmez; oj)l;.. /tatlı ve 4.Sj.:... /hare-
Gec es ini kararttı, kuşluğunu açığa ket gibi. Derler ki; ~' iki karşıttan
çıkardı (79/Nazia_t 29); ~:;; ~~ Y. Jıj biridir. Çünkü karşıtlar, zat itibarıy
~ ı.)..WI _):•,.;] ~)j ~): Musa: Bu- la farklı olan iki şeydir. Onların her
luşma zamanınız, bayram günü, kuş biri de diğerinin karşıtı olup tek bir
luk vaktinde insanların toplanma şeyde ve tek bir zamanda bir araya
zamanı olsun, dedi (20/Taha 59). gelemezler.
~ ~: Güneşe mpruz kal<;iı, Bu tür şeyler dört kısma ayrılır:
kalmaktadır:~ 'i.J ~ t..;,i.:; 'i ~ij: Zıt olanlar: Beyaz-siyah gibi. Müte-
Orada ne susarsın, ne de güneşte nakız/Karşıt olanlar: İki kat-yarım
yananıın (20/Taha 119); yani güne- gibi. Varlık-yokluk: Görmek-körlük
şin sıcağından korunabilirsin. ~: gibi. Haberi cüml,elerde olumlulul,<-
Kuşluk yemeğini yedi/kalıvaltı yaptı. olumsuzluk: 0l.:.J) JS ~j ~ 0l.:.J) JS
Bu tıpkı tS~ gibidir."~ ve s~t., söz ~:Bütün in;aniar buradadır:. batün
konusu Z_!lmanda
~ ... , ,
yenen yemeğin adı- insanlar burada değildir, gibi. Bir-
dır.:-~ JS ~W.: Her şeyiı,:ı görü,n~~ çok keHimcı ve dilci bütün bunları zıt
tarafı. Göğe ~~~ denir. :G~i 4..ı;l olanlardan saymaktadır. Zira onlara
~~j: Kı.ışluk vakti gibi aydınlık göre, iki zıt; aynı yerde bir araya ge-
gece.~-~ (Kurban) kelimesinin ço- lemeyen şeylerdir. Şöyle denilmiştir:
ğulu ~W.\ şeklinde gelir. Bu an}am- Yüce Allah'ın niddi/eşi ve zıddı yok-
da şu formlar da kullanılmıştır: ;;,J'?' -;.., tur. Çünkü nidd, aynı cevherde ortak
~ij ~~ij 4~ j. Şeriatta/Dinde olmaktır; zıdd, ise birbirine aykırı iki
kurbanın bu şekilde isimlendirilmesi şeyin aynı cinste peşpeşe gelmeleri-
Hz. Peygamber'in şu sözünden do- dir. Oysa YüceAllah cevherolmaktan
layıdır: ·,;)~ ~~ l:ı:i~ ~ ~S ~: Kim münezzehtir. Şu halde O'nun ne zıd
şu (Kurban bayramı) namazımızdan dı ne de eşi vardır. 1~ 1;~:1\c: 0)foj:
once h ayvanını k eserse, za d e etszn. 782
00 o o
Onlara zıdd olacaklar ( 19/Meryem
82); yani onlara karşıt olacaklar.
~/D-d-d
~ 1 D-r-r
Bazılan şöyle demiştir: ()1~;
tek bir cinsin altında olup da her biri ~: Kötü haldir. Bu ya; ilim,
diğeriyle özel nitelikleri konusunda fazilet ve iffetin azlığından dolayı
aykırı olan ve birbirlerinden olabil- kişinin kendi nefsinde olur; ya da
diğince uzak olan iki şeydir. Siyah- organlarının olmaması ve eksik-
likleri gibi kişinin bedeninde olur.
782Ahmed, Müsned, IV, 312.
613
Ya da mal ve makam eksikliği gibi Hac 12); ~ ~ yj1 ~~ 0:J ..;~: Ken-
zahir bir halde olur.~~~\...:, ,:,~.-·:, 5.~: disine zararı faydasından daha yakın
Kendisindeki sıkıniıyı giderdik (21 / olana tapar (22/Hac 13). Bu iki ayetin
Enbiya 84) ayeti, yukarıda belirtil~n ilkinde, bilerek ve isteyerek meydana
her üç durum için de olabilir. U...:. \j)_J gelen zarar ve menfaat kastedilmekte-
~\ 0~~1: İnsana bir sıkıntı doku~ dir. Ayet, Allah'ın dışında tapılan şeyin
duğu za~an (10/YÇınus 12); ,:,~.:.,.; ~ cansız bir varlık olduğu için ne zarar ne
~~ ~~~(:)S. Y, ~~ .ÜC: Biz
J) de menfaati kastedemeyeceğine işaret
ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki eder. İkinci ayette ise, Allah'ın dışında
kendisin e dokunan bir sıkıntıdan tapılan ilahtan yardım dilemekten ve
ötürü bize dua etmemiş gibi geçip ona tapmaktan kaynaklanan şey kaste-
gider (ı O/Yunus 12).. ~~; On~
bir sıkıntı verdi. <.Sji ";) ~J~ Ol:
'r dilmektedir; onun kastıyla kendisinden
meydana gelen değil.
Size ezadan başka hiçbir zarar ve- .. ı~ /Sıkıntı/Dar/ık kelimesi .,.ıy:.,
remezler (3 /AI-i imran lll) ayeti, ve .,.L..ü,j /mutluluk/bolluk kelimelerin
mü'minlerin ehl-i kitap tarafından karşıtıdır; ~ /Zarar kelimesinin
kendilerine ulaşacak zararın azlı karşıtı ise ~ lfayda kelimesidi~; AJ-
ğına dikkatlerini çekmekte ve baş lah buyurur ki : ~1J.1 ~ ~\..,üj ;G§ji <iJ.J
larına gelecek olan zarara karşı da .;~ ·. ;,: Eğer kendisine dokunan bir
onlara güven vermektedir. Bu tıpkı sıkıntıdan sonra ona bir mutluluk
şu ayetlere benzer: l~_j l_j~ ı))_j tattırırsak (ll /Hud 10); ~Jj ~ ıJWı.J
~ ~~ ~~ ~: Eğer sabr~der ~e : .<ı ·.: -; _j- (.): )\~ ..~ ~
(.)~
•' _j· ~ : -~' ~ ·,-;~""t;
.. (.)~ : ı\
Allah 'tan korkars anız, onların hi- .. J· G.JA
~ı:,.;.-; · · (.)~ · : r,-,
: .<ı ·. ·.-; J· t.;1-j J· ı ~ ~'i- .
lesi size hiçbir zarar veremez (3/ \_)~ -;_): Müşrikler Allah 'ı bir yana
AI-i İmran 120); ~ ~~~ ~_J bırakarak hiç bir şey yaratamayan
..
~\ ~+
o
";):
..
Şeytan, Allah 'ın izni ol-

,
kendileri birer yaratık olan, kendile-

madıkça, mü 'minlere hiçbir zarar rine ne zarar ve ne de fayda dokun-
v_eremez. (58/Mücadele 1O); foA LA_J duram ayan; öldürmeye, yaşatmaya
~\ ~~~ ~) ~i ~ ~ &.!~~: Allah 'ın ve yeniden diri/tmeye güçleri yetme-
izni olmadıkça bununla kimse- yen ilahlar edindiler (25/Furkan 3).
ye zarar veremezferdi (2/Ba]<.ara
Kişinin gözünü. yitirmesinden
102). ~~;~i) -;J ~~ \. .:, 0~_j:
Onlar kendilerine zarar verip fay-
kinaye olarak ~):!r J.?. .J denir. Y.r
',?~I.Jll: Suyun zarar verdiği vad~
da vermeyen şeyleri öğreniyorlar kenan . .J;l~: Zarara uğrayan. ~
dı (2/ Bakara 102).
, '0 ,. , .. J .. :. J o J o
.\:i_).)~: On"a zarar
J, ..
verdim. Allah bu-
~-; \...:,_j ~~-; \...:, ~~ t:u.ı ~ .JC-~:
.. J J ..
yurur ki: ~J.J~ ~j: Onla!a ~arll;r

Allah 'tan başka, kendisine ne zararı do- vermeyin (65/Talak 6); ~tS).•~ ~_J
kunan, ne yararz olan şeylere tapar (221 \ı~.:., -;_): Ne yazana ne de şahitlik
614
edene zarar verilmesin (2/Bakara mındadır. Bu da iki kısma ayrılır:

282). Ayette geçen J.~ ~ fiili, faile 1- Harici bir sebepten dolayı olan
müsned/malum olabilir; sanki şöyle zorlama: Boyun eğerek bir şeyi ya-
denmiştir: '.J-}~~- Söz konusu fiil pıncaya kadar dövülen veya tehdit
meçhul de olabilir; bu durumda da edilen veya hoşlanmadığı şeyleri
'.Jj~ ~ takdirinde olur. Yani onu yapmaya zorlanan insan gibi. Bu
tanıklığa çağırınakla sanatından ve anlamda Allah buyurur ki: )S ~_j
kazancından alıkonmakla zarara uğ /:ıı1 ~~~ J) ~~~ ~ ~ ~~: İnkar
ratılmasın. edeni az bir müddet geçindirir, son-
IA~Y; ~~l_j ) .•~i Hiçbir anne, ço- ra onu cehennem azabına zor/arım
cuğu sebebiyle zarara uğratılmasın (2/Bak~ra 1_26); ~)ı.~ ~ i j ~
(2/Bakara 23 3) ayetinde geçen ~~ ~ ?.ı}t yi~ ıJ): Onları biraz yaşatzrız,
fiili merfü okunduğunda; onun lafzı sonra ağır bir azaba zorlarız (31/
haber, fakat anlamı emirdir. Meftuh Lokman 24).
okunduğunda ise emirdir. Allah bu- 2- Dahili bir nedenden dolayı
yurur ki: l_,i;;~ I'.JI~ J,.~ 'i_3: olan zorlama: Bu da ya kendindeki
Haklarını ihllil edip zarar vermek bir gücün zorlamasıyla olur ki, onu
için boşanan kadınları alıkoymayın defetmekle/yerine getirmemekle kişi
(2/Bakara 23 1). ölmez: Şiddetli bir şekilde içki içme-
·~ kelimesinin asıl anlamı, yi veya kumar oynamayı arzulayan
zarar veren eylemdir. Aynı adamın kişi gibi. Ya da onu defetmekle ki-
nikahı altında olan iki kadından her şinin öleceğİ bir gücün zorlamasıyla
birine ö~ denir. Çünkü insanlar, her olur: Aşırı bir şekilde acıkıp da bir
bir kumanın diğerine zarar verdiğine leşi yemek zorunda kalan kişi gib~.
inanırlar. Onların bu bakış açısından Şu ay~tıer bu anlam dadır: ~ .J;. W)
dolayı Hz. PeygaiT)ber şöyle. bl!yur- ~<\..ı~ıı..;. - .JW~~ - - ~~- ~~~
:;)\.b
muştur: L. (~,,?';:;! '53.; i ~i_)..JI ~~ ~ .d::
-··
-~:_;.\ :1.o~
•
~--J -t. ~. --~ i'~b\1-~
..):!C
·-: JJ1.
- .
~ ~: Bir kadın, kız kardeşinin Allah size sadece !eşi, kanı, domuz
kabındakini almak için onun boşan- etini ve Allah 'tan başkası adına ke-
. 783
silen hayvanın etini kesinlikle haram
masını ta I ep etmesın.
. kıldı. Fakat darda ka/ana, başkası
)~: Kuma ile evlenmek. J;?.j
~: İki v~ daha fazla eş sahibi nın payına el uzatmamak ve zaruret
adam. ~ ~~ .Y>!: Kuması olan kadın. miktarını aşmamak üzere bu etler-
)~): İnsanı kendisine zarar vere- den yemek günlih değildir (2/Bakara
173)· ı.....A.i~ , .; ~ . .)h.11 . ,:
cek şeye zorlamaktır. Örfte ise; insa- • ' ·-· ..J:!C , ~ ~
nı hoşlanmadığı şeye zorlamak anla-
~!: Açlıktan darda kalan, günaha
kaymaksızın (yasak etlerden) yiyebi-
783 Bkz. Buhar!, Kader, Xl, 432; Müslim, Nikdh, lir (5/Maide 3).
(HN : 1408).
615
~- ;t.ı:.j 1~1 ' i:. :... :iı ~ :'i hammed 4); ~ ~~~~ Gili: Sığırın
' - ' - _j - - ~ " . .. : .. U"'
,.
)lJ§ .oJ.\1 -- 4Jil
··- -- t-" .
.. ':/1 ~ \..9..6.. : <1~..:. -. - ~. ~ - '1
1...)""' _) ~J Y""" bir parçasıyla ona vurun dedik q;
(:_JJji:, ı..;.: Y~ d~ kendisine dua ettiği B ak ara 73) ,. ~~~ ·":;:"1 ~1_.
o .. o .. ')
~y
;
- ' ll ~
ı.s'.
..
.. J· ı J-
zaman darda kalana icabet eden, ~1 ccl~ y~l ~,) .ı..:.~: Kavmi ken-
içinde olduğu szkzntıyı gideren ve sizi disinden su isteyince, Musa ya, Asa-
yeryüzünün halifeleri kılan mı? Allah nı taşa vur! diye vahyettik (7/A'raf
ile beraber başka bir ilah mı? Ne ka- 160); ~~ ~yi, 1:~:ı\ç 1): Üzerle- t
dar da az düşünüyorsunuz (27/Neml rine yürüyüp kuvvetle vu_rdu (3 71
62) ayeti her iki zorlama çeşidini de S a~f..-:~t93)·;' : - ~jjl'':·~-:.1~1~
1a_ , ~y..:::ı.; _ ~ _,., . ..
kapsamaktadır. ~j~:ıl:, ~_?..):-Melekle1~ onları~ yüz-
Zarurl olan şey de üç kısma ay- lerine ve sırtiarına vurarak canları
rılır: nı alırken durumları nice olur? (4 71
Muhammed 27).
1- isteyerek değil , zorlama ile
olan: Şiddetle esen rüzgarın salladığı ~~ ~_)~\ y~: Yere yağmu
ağaç gibi . run düşmesi. Çekicin vuruşu nokta-i
nazarından; ~~j~l yY.::., /para bası
2- Onsuz yaşanmayan şey: Be-
mı, denir. Paradaki da~ga etkisi iti-
denin varlığını koruma konusunda
barıyla da bu işleme ~ denir. Seei-
insan için zorunlu olan gıda gibi.
ye/karakter de buna benzetilerek ona
3- Aksi imkansız olan şey: Ör- ~
... -
"'+.!~ve ... dem·ı me k te d"ır. '-:-l~
' '. ~- 11
neğin şöyle demek gibi: Aynı cismin
~.J':/1 ~: Yeryüzünde yürümek ve
aynı anda iki ayrı yerde olması zaruri
ayaklarla ona vurmak_ ,anlan,ıın~a~ır.
olarak imkansızdır.
Allah buyurur ki: ~_)':il~ ~_)..;.:ı I~).J:
Bazılarına
göre ;;_:)...::> kelimesi; Yeryüzünde sefere çıktığ~nız 1amçın
parmak kökü, meme kökü ve kuy- . ~ 101)·, 1YJ-*"'
(4/N ısa ~ _(:: -j 1y-a :
~ - ı c..>:! .:ı.JI
. ı~ : ~l li..
ruktan sarkan yağ anlamlarına gelir. . 1 ' - ~ 1~1. ~
~ -J:~
• · ı _,.,..
- : ':l. 1y-~~ J- 1J~ << c..>:!: jt_S
_-·
1)ı..;. ı..;. G~ - ı)i.S §~ji ı)t.S _;i u:a.J':/1
'' -
~~/D-r-b Ip L;.j: Ey mü 'min/er, yolculuğa çı-
kan ya da savaşa katılan kardeşleri
'-:-l Y.::..: Bir şeyi başka bir şeye vur- hakkında eğer onlar yanımızda olsa-
mak. Darb'ın
tasavvurundan farklı lardı ölmezler ya da öldürülmezferdi
dolayı, onun yorumları arasında
da diyen kdfirler gibi olmayqızz {31AI-i
farklıklar olmuştur. Bir şeye el, değ İmr~p I 56); ~ ~ IJ~i &,~1 ~~fo
nek, kılıç ve benzeri şeylerle vurmak . ''Jrl ~. ~·.~u~
G:"".J ~ -: ~.L::•-. -j c...ll\·
_ . Sad-a
gibi._ Allah buyurur k!; J~ ~~~~ kalarınızz, kendilerini Allah yoluna
ı:.;~ JS ~ ~~~lj ~Ge ':il:
Vurun -bo- adayıp yeryüzünde dolaşmaya güç
yunlarznzn üstüne, vurun onların bü- yetirmeyen yoksu_llqra verin (2/B~ka
tün parmak/arına (8/Enfal 12); y~ ra 273); '-:?~~ f"l0l ~_,.;, J) ~_;i :ill_:ı
~~.§yi: Boyunlarını vurun (47/ Mu-
616
t.S;-j~w;/t...:.WJ .:~lı ·ti.ı'-:;i.:ı ·. ~

_) ... ~ ~ .. f> ("il"' • y.t:ı (39/Zümer 29); ~_) ±;.;, ~ y~lj:
~ :/j: Andolsun ki biz Musa-'ya: Onlara iki adamın örneğin i ver (18/
Kullarımla birlikte geceleyin yola çık Kehf32)·'~~< .. ~:.j ıY'
: ±;.;, 1~ <i .:.ı.y.t:ı.
- : ·Allah'
da size yetişilmesinden korkmaksızın size kendinizden bir misal verdi (30/
ve (boğulmaktan) endişe etmeksizin ~0111 ?8); ~ ~\jı 1~ ~ ~~ ~~ ~j
onlara denizde kuru bir yol aç, diye ~ JS: Andolsun, biz bu Kur 'an 'da
vahyetmiştik (20/Taha 77). insanlar için her türlü misal verdik
Çekiçle vurmaya benzetilerek; ( 30/R~um 58)·, 1~1, ±;.;, f":!.Y'
---- U:'! '1 .:.ı : ı.;j.J
• y.t:ı
iJt.:Ji ~\ ~Y.:., !Erkek deve, dişi de- 0.J''·_a1 ~~~:Meryem oğlu lsa, bir
veyi aşıfadılonunla çiftleşti,
denir; misal olarak anlatılınca senin kav-
tıpkı çekiçle dövmeye benzetilerek, min hemen bağrışm_aya başladılar
iJt.:Ji ~~ Jj.b denildiği gibi. y yi, (43/Zuhruf57); ~~~)~~~~ı..;,: Bu
4 ~1: Çadırın kazıklarını çekiçle misali sırf seninle tartışmak için or-
çakmak. Çadıra b~n~~tiler~k şöyl~ taya attılar (43 /Zuhruf 58); ~ y~lj
buyrulmaktadır: 0,!1 ;u:ı.ıı ~ ~~ ~~\ ~~\ Ji;ı: Onlara dünya hayatını'};
misalini v~r (~ ,8 /}\eh~ 45); (~:,,: y~\
~ ) ~ ~
1~ ı..;,:
Nerede bulunurlarsa bulun-
: · ·' t...:,··· :·; ·.ı:: :ı ~ - .c:::ı.ıı· u da··
sunlar; üzerlerine zillet vurulmuş ~..J-'-"A J9 r- u ../"' . ııa ı
tur (3/Al-i İmran 112); yani çadırın, aşan bir toplumsunuz diye müsama-
altındakilerini örttüğü gibi, zillet de ha gösterip/yüzçevirip ilahf mesajı

onları örtmüştür. ~ı: ayet ifa~esi 'de size iletmekten vaz mı geçelim? (43/
aynı anlamdadır: ~~ ~ .::.ı;l~j: Zuhruf5).
Üzelerine miskinlik vuruldu (3/Al-i :i.;ı_)~: Bir çeşit ortaklıktır. :i.;ı~:
İmran 112). Bu anlamdan istiare yo: Dikişle çokça vurulan şey. '-:-l:!~:
luyla da şöyle buyrulmaktadır: ~~ Teşvik etmek. Sanki o, yeryüzünde
\~:le ~ ~\ ~ ~~~~ )c: Bunun uzaklaşmak olan darb'e bir teşviktir.
üzerine yıllarca mağarada kulakları yi~]: Değişik yöl)lerde çokça git-
'-
üzerine vurduk (18/Kehf ll); y~ mek. Bu kelime~_)';\~ y~\ !Yer-
Y" LJ. 4..i -!~ ' ':·- Ara l arına kapısı o-1an
' ~: yüzünde yürümek, sözünden gelmek-
bir duvar çekilir (57/Hadid 13). tedir. ~G.ıı yi~]: Dişi devenin erkek
~;.Jij l?.lJI-:' -:ı_;jı yyi, !Ud, ney ve deveyi çiftleşmeye davet etmesi.
bo_ru çal~ak; bunlar nefesle çalınır.
~\ y~: !Kerpiç kesmek; (toprağı) e_,y..Q 1 D-r-a
birbirine karıştırmakla olur. yyi,
~\_)~\ !Para basmak anlamından t_J.i,: Deve; koyun v_e benzerleri-
gelen; JiJı yyi, ldarbımesel, baş nin memesi. ~ıl:Jı ~ Y.:,l: Doğurması
kasında eseri ortaya çıkan bir şeyin yaklaştığından, koyunun memesine
zikreçlilmesidir. Allah buyurur ki: süt_ indi. Bu tıpkı şu söz~_er gibidir:
±;.;, 4.iıı y~: Allah, bir misal verdi jii: Bol hurması oldu. ~1: Bol sütü
617
oldu. byi, ~0: Memesi büyük ko- ~/D-a-f
yun.~~~ ~ı tı;i. ~ ~: Dari'dan
başka y iyecekleri yoktur (88/Gaşiye ~: Kuvvetin zıddıdır. ~ ~
6) ayetinde geçen cı_yi, kelimesi, ~ ~: Zayıf oldu, o zayJftır. Al-
kimisine göre kuru ·diken, kimisi- lah buyurur ki: yjh.;jı_j ~ıi.ıı ~:
ne göre de denizin sahile vurduğu İsteyen de, istenen de zayif/ aciz kal-
kötü kokulu kırmızı bir bitkidir. Her mıştır (22/Hac 73). Zayıflık; nefs,
hal-u karda bu kelime kötü bir şeye beden ve hal'de olur.~ ve~
işaret etmektedir. ~ı t~: Yavru kelimelerinin iki ayrı lehçe olduğ11
(kuzu/oğlak), annesinin memesini söylenmiştir. Allah buyurur ki: S'lı
em<.y. Bu ~nlamdan şöyle denilmiş ~ ~ :<: .• u: j rJ :<::..:: .\.ııı ~-ş·
:1.:: - ı- . tm d'ı
tir: ~ıy.i, ~..)lı t~ : Adam zayıf ve Allah sizden yükü hafzjletti ve sizde
zelil oldu. t_yi,.J t)...:,. ~:O, zelildir. bir ı,[Jaf olcjugz:.nu bifdi _(8/Enf~l 6~);
C~: Zilletini gö~terdi. ~_)';\ ~ ı~ı 0:!;ıll ~ ~ 01 ~.f.J:
Allah buyurur ki: li~ .G~~ Biz, o yerde güçsüz düşürülenlere
~_j: Siz, gizliden gizliye O 'na lütufla bulunmak istiyorduk (28/Ka-
sas 5).
yalvararak dua etmeklesiniz (61
En' am 632; ~ı~ı_; :\...:.,W~ ~Gii~ el-Halil -Allah ona rahmet et-
sin- şöyle demiştir: Zamme/Ötre ile
0$. ~ .;.,~J ~: Onları, yalv~rsınlar
~ bedende; [fetha/üstün ile] ~
diye sıkıntı ve darlığa sokmuştuk
ise akıl ve rey'de olur. Şu ay~t de bu
(6/ En ' am 42); ~ ~j ~ l:L_j\ ~.J
an ı am dd
a ır..\~.~-.~: .: lı4..Jic
__ LS j_ ı u: \.5; u: ~
.
~ ~ı~ı.; :\...:.,w~ ~~ ·Giiı ~ı ~
~ ~
.GJ - ~ Y. - ' ~ U: j ~!.L~ .·.. -. 'f·j

J
~•, J
q
0$. ~: Biz hangi memlekete bir
e, J , o• , o•
0
~~~: Şayet borçlu sefih veya aklı

peygamber gönderdiysek, onun zayif veya kendisi söyleyip yazdıra
halkını, yalvarıp yakarsınlar diye mayacak durumda ise ve/isi adaletle
mutlaka yoksulluk ve darlıkla sık yazdırsın (2/Bakara 282).
mışızdtr (7/A'raf94). Ayette geçen ~ kelimesinin çoğulu w~
0~ ~ kelimesinin aslı 0~ ~::..:;1 ve ~~ şeklinde gelir. Apah buyu-
olup idgam yapılmıştır. ~ç_~ ~ı ;/_;li rur k ı·.. ~ ·---'ı ı..s-
: ..r- i,:: ;{ J- Fo ~ı c.s-- ~ ·.i;;'
i,:: (..)"'
ıSı · -- : :. .:, ~ : ~ -,, : ~ı
ı$.~ G.:ıG: Bizim azabımız ;nla- : i:->"" p~
i,:: ,, _
U.J ; • ;r, c...>.1 _ c.s-- "J
ra geldiği zaman yalvarmalı değil ~_;..)j ~ı~: Zayiflara, hastalara
miydiler? (6/En'am 43). ve harcayacak şeyleri bulunmayan-
~ .)~: Asıl anlamı, zillet konu- /ara, Allah 'a ve Resulüne sadık kal-
dıkça bir sorumluluk yoktur (9/Tev-
sunda ortak olmaktır. Sonra sadece
be 9,1 ). ~~~; ·~~.',): Onu za~ı~ b_ul9_um.
müşareke/ortaklık için kullanılır
0ı~i.a;.· .:ıı_; ~ı~~ 0_,.\:iW 'i~ ~J
oldu. Dilciler bu anlamdan muzari ~. .)- : _; :.. : ~ı '::.!- -ı~-!ıı J:· ~wı- JG...'-'ı :
UYY:! c...>.1 _ _ J .. Y ~
fiilinin lafzını istiare etmişlerdir.
618
uJ Ji-;..ı
. .J' 1: ~~i -ıL.bJı 4..:i
~ 1- _..j"-' 0--
·.~lı ~ <Y
: \.i;.. ~:i 'sizi nutfeden veya topraktan yarattı'
ı~ ~:j &> U Ji_;..ıj Y.Jj ~:j &>: Nfye anlamındadır. İkinci ~' cenin ve
Allah yolunda ve 'Ey Rabbimiz, bizi bebekte olan zayıflık; üçüncüsü ise
şu zalim/erin yaşadığı beldeden çı yaşlılıktan sonra meydan~ g~l~n za-
kar, bize katından bir kurtarıcı, kendi yıflıktır. Bu son şekle pı ~~ji: Örn-
katından bir destekçi gönder' diye rün en rezili (16/Nahl 70) diye işaret
ya/varan ezilmiş erkekler, kadınlar edilmiştir. Ayette iki kez geçen ı.j
ve çocuklar uğrunda savaşmıyor:su kelimesinin ilki, bebeği harekete ge-
nuz (4/Nisa 75); ~)Wı ~~)~~ı 0! çiren, onu süt istemeye yönlendiren
6ı?' ~~1.·. ~ ı1; ı)~ FS~ ı)~ r~ ._..~:.i ~u: ve ağlamakla kendisinden sıkıntıyı
~.)'il ~: Melekler, kendiLerine zul- uzaklaştıran güçtür. İkincisi ise er-
meden kişilerin canlarını aldıkların genlikten sonra olan kuvvettir. Ayette
da, onlara, Ne yapıyordunuz? derler. geçen ~ sözünün nekre olarak
Onlar da: Biz yeryüzünde zayif kim- tekrar edilmesi onun farklı anlamlara
selerdik derler (4/N isa 97); ~~~ 0!
' o , _.
geldiğini göstermektedir. Zira nekre
~~\: Bu insanlar beni zayıjlat- olan kelime, eğer tekrar edilip önee-
tı/güçsüzleştirdi (71A'raf 150). kisi kastedilirse marife yapılır. Tıpkı
Söz konusu kelime şu ayette şu söz gibi:\~~)\~ J~ ~j ~lj:
istikbar'ın/büyüklenmenin ,ka~ş_ı Ben bir adam gördüm; o adam bana
tı _olarak kullanılmıştır:_ ~;ı,JI J1.:9j şunu dedi.
~ı
--
'.<·- jJ
~ ' .
1 ':.<:::· 1 :
.J~
1 : : ;•ı :ili
i.J:! , ' ~ Eğer bir kelime ikinci kez nekre
.;j~
. .J- .ill1..ı
. . <<:.
~
''L~ı.
:iG.J.Y"
(.) ı:~ıı ·
.)~ .J olarak tekrar edilirse, ondan ilkinden
ı:ııj: Zayıf düşürülenler bilyaklük başka bir şey kastedilir. Bundan do-
taslayanlara: Hayır, siz gece ve layı İbn j\.bbas; ~ 01 ı~ ~ı ~ 0~
gündüz hileli düzenler (kurup) bi- 1~ .?': Elbette zorluğun yanında
zim Allah 'ı inkar etmemizi ve O 'na bir kolaylık vardır. Gerçekten, zor-
eşler koşmamızı bize emrediyordu- lukla beraber bir kolaylık vardır (94/
nuz dediler (34/Sebe' 33). inşirah 5-6) ayetleri ile ilgili şöyle
~ ~ ~ <Y . t ır. . . . ~, y.=
. U:!Y-":1 ..... 'wıi.J ~ -' B'
:
' . <Y
, :.
~
:
1;s~ı.;, ~ı .:Jıı
c.Ş _
d emış . _ .. U.: ır zor-
luk, iki kolaylığı mağlılp edemez.

1 •
784
~ -. ~ ;;_..r
•••
'"~ ~
J _. . ,: \A
ı.._.r,-
~ ~ ~..T
•
'"~· ~-
\ - .
Sizi güçsüz yaratan, sonra güçsüzlü- ıiJ!';, 0ı..:.jyı ~j: İnsan zayifya-
ğün ardından kuvvet veren ve sonra ratılmıştır (4/Nisa 28). İnsanın za-
kuvvetin ardından güçsüzlük ve ihti- yıf yaratılmış olması, onun, Mele-i
yarlık veren, Allah 'tır (30/RCım 54) A'la'nın müstağni olduğu birçok
ayetinde geçen ikinci ~ kelime-
si, birincisinden farklıdır; üçüncüsü 784İbn Abbas'a nispet edilen bu söz merfu' ola-
de aynıdır [her üçü de birbirinden rak Hz. Peygamber'e de nispet edilmektedir.
farklıdır]. Zira ~ &> f(~).; sözü, Bkz. SuyGti ed-Durru 'l-Mensur, VII I, 550-
551.
619
ş,eye ihtiyaç duymasıdır. ,) ı:..<~.\1 4 01 ı.s..ti
kelimeleri gibi. Bir şeyın dı'fı,
~ 0LS: Şüphesiz ki şeytanın hilesf onu ikiye katlayandır. Bu kelime
zayıftır (4/Nisa 76). Şeytanın hilesi- bir sayıya izafe edildiğinde o sayıyı
nin zayıf olması, şu ayette zikredilen ve bir benzeri~i ,ifii,de eder. Örneğin
Allah 'a k_~l olanlara karşı söz konu- Ş?Y.}e ,denir: ~~~ ~ /On 'un katı;
sudur: 0lhl..:.. ,:~:1\..: ..ili ~ '-:?~~ 0J: Be- ~~~ ~ !yüz 'ün katı . Bu da tartış
nim kullarım üzerine senin bir -haki- masız olarak yinni ve iki yüzdür. Şa
miyetin yoktur ( 17/İs ra 65). irin şu sözü de bu anlamdadır:
~kelimesi, yarım ve çift gibi 0J- -L.;,j - .;:;i:~ ~:.\- ı.:j' ~.i,~~
y
-. -
....?.
iki şeyden birinin var olması, diğe .);ı§ : ~\ ~~ ..?.
.b.l ~
.. -· '
--- - '1' "ı i
rinin var olmasını gerektiren mu- 293- Sevginin katını gösterdim
tedayljlgöreceli lafızlardandır. Bu sana, ondan yakındığın zaman.
kelimenin anlamı, eşit iki miktarın
Sana sevginin katını gösterme-
birleşmesidir. Bu, sayılara özgü bir
miştir benden önce hiç kimse.
785
kelimedir. .ilicL.:.j.\~1; -a j ~~~ ~~:

~~
• _ --'- ı.ş---:-
·~ ~~ __ /0 na b'ırın . ı'k'ı
Bir şeye onun kadar ve daha fazlasını
dı 'finılkatını ver, denildiğinde; biri ve
ilave ettim. Bazıları şöyle der: . ~.~..:L.:.
birin iki katını içerir. Bu da üç olur.
fıil formu ~ formundan daha
Çünkü bu sözün anlamı, bir ve onunla
mübalağalıdır. Bundan dolayı birço-
iki eşleşendir; dolayısıyla toplamları
ğu şu ayetleri - ~~rinc,i fıil f?rmuyla
üç olur. Bunun bu şekilde olması~
okymuşlardır: ~ ~~ 0-o :j,lı ~L.:.ı.i \;!
~yi~\~~~~
- ~ , -- 'i:h\1. -
, - .. Ey
kelimesi muzaf olduğu takdirdedir;
peygamber hanım/arı! Sizden - kim eğer muzaf değil de u~ dersen, bu
kelime; her birinin, diğerinin çifti ol-
açtk bir haydstzlık yaparsa, onun
ması bakımından ~~_jj kelimesiyle
azabı. iki ~atma çıkarılır (331 Al)zab
30);
' -
s
4.i:..:;. .ili 0ı- o- jili.., ~ ~i:.-. ~ ~\ : 1 aynı anlamda olur. Bu da ikiyi ifade
:--' , .J - ~ u. eder. Çünkü onların her biri diğeri
~~:Allah zerre kadar zulmetme;
nin katıdır; dolayısıyla ikinin dışına
ve eğer bir iyilik olursa onu kat kat
çıkamazlar. Fakat u~ kelimesi bir
artırır (4/Nisa 40). Bu anlamda Yüce
sayısına izafe edildiği zaman böyle
Allatı şöyle de buyurmaktadır: ~\..{.. 0-o
~\i;.l ~.ili ~ :,,- ,;i~: Her kim bir iyilik olmayıp, bir ~ayısı, onu üçe tamamlar.
ile gelirse kendisi için onun on mis- Öpıeğin; ~1-Jll ~ /bi!if} ~ki katı, gibi.
li vardır (6/En'am 160). Bu ayetin
1# ~ ~1 ~~~~~_,li: Onlara
hükmüne göre :i.ic.~ 1katlamanın, yaptıklarının kat kat faz~a~ı mpkdfdt
vardır (34/Sebe' 37); 'l lfoi 0.!~1 ~~ \;!
on kat olması gerekir.
Şeddesiz olarak ~ ~ .;~~; ::..
785Bu şiir Ebu Zueyb e l-Hüzeli' ye aittir. Bkz.
~~ formu da kullanılır. ~ Divdnu 'l-Hüzeliyy in, ı, 35 ; İbn ManzCır,
mastar, ~ ise isimdir; tıpkı ~ ve Lisdnu 'l-A rab. (<.....A......<,) maddesi; FeyrCızabadl,
Besdir, lll, 478.
620
., " , .. ~ , , , o
~~ ıj~j ~JI I}SG: Ey inanan/ar, hem de saptırmalarından dolayı

kat kat riba yemeyin (3/Al-i İmnin Yüce Allah 'tan öncekilere az(}p yer-
!_30). B~zılarına göre bu ayette geçen me~ini iste_mektepirler: ~jlj_ji 1~
;uc~ IJbi lafızlan te'kit/pekiştirme ,,; ~
~
: jjı
- -i..!:! _
ı '·•i
..j.J.J
: - ;i.;,wJ\ - ·-
LY.'.J - ··- ('.J:1
li,.\.5;
-
içindir. ~ ~: Kıyamet gününde kendi
Diğer bazıları
ise şöyle der: giincJhl~rınz tam olarak taşımalan
~~ sözcüğü ~ kökünden deve bilgisizce saptırmakta oldukları
ğil, ~'tan gelir ve anlamı da şu kimselerin günahlarmdan da bir
dur: Onların kat kat saydıkları as- kı sm tm yük!en'!lef.eri iç~n ( 16/N ahi
lında da'ftır; yani eksikliktir. Tıpkı 25). 2J_,.:.ı;j-; 0ş.J_j ~~:Herkesin
ŞJ.l ayetlerde olduğu giQİ: ~ ~~ LO_j azabı kat kattır, fakat siz bilemezsi-
l:"'lJI Jı
.illı :ı1:. ,,_ ~ -· i · - '·.-.ıL· niz (7/A'raf 38); yani size verilecek
- - YY. - .JA ~ y~ ·-!·
İnsanların mallarmda artış olsun azabın iki katı onların her birine
diye verdiğiniz herhangi bir faiz, verilecektir. Bazıları da ayeti şöyle

Allah katmda artma? (30/Rfım 39); yorumlamaktadır: Sizden ve onlar-
Sıl§~\ ~~_j ~JI .:..i.ıı ~.;_~: Allah, dan her birine diğerlerinin göreceği
faizi yok eder, sadakaları arttmr azabın iki katı vardır. Zira azap hem
(2/Bakara 276). Şair de bu anlamı zahir, hem batın olur. Herkes diğeri
şöyle ifade eder: nin görünmeyen azabını değil zahir
.. -li. .). ~
':.: ~.J
- - .-,.>li. '\''1f olanını görür; dolayısıyla ona gi zli
ı.s-::ı ~ o:ı ,.) -
azabın yapılmadığını varsayar.
•• " •• :< ..
294- [Saçımdaki} beyazlığın

artması, aslında yükselişimin
eksı"l mesı"d"ır. 786 ~/D-ğ-s
' ~ , ;;; .. o : o .. ... ... ... ~ o ... " ;;; J
1 .< - \:ıl ı ::ı ı .. - \ : ·: ~ 1 ı..::.lli.l ;i,.;,\ wl::..~ LJS
y->.) ' ~ 'ii-'-" ' ~: Reyhan, o~ veya yonca tu-
..- :~ ~
~- G - ·' ;/ ':1 ·' ı - :ı (jt.§ ~ ı:.•
. .) ~ .J - rA ~ ' - ··-. ~ tamı. Çoğulu --::.ıli..::o\ şeklinde gelir.
-!U\ ~ ~ ~~~ ~~ G~i: Cehenne- Allah buyurur ki: t~i.?ı ~~ ~3: Eline
me giren her iimmet kendi din karde- bir demet sap al (38/Sad 44). Haki-
şine lanet eder. Nihayet hepsi oraya
kati belli olmayan karışıl<. rüyalar da
toplandığında, sonrakiler öncekiler buna benzetilmiştir: f')\.;..i ~~~ ı)i:
hakkında derler ki: Rabbimiz! İşte Dediler ki: Bunlar karmakarıştk rü-
şunlar bizi doğru yoldan saptırdı.
yalardzr (12/Yfısuf 44); yani karışık
Onlara cehennem ateşinden kat kat rüya demetleri.
azap ver (7/A'raf 38). Bu ayette;
sonrakiler, şu aşağıdaki ayette işaret
edildiği gibi, hem sapmalanndan, ~/D-ğ-n
~ve~: Şiddetli kin. Çoğu

786 Mute nebbi'ye ait bu şiir için bk z. Ukber1, et- lu uli..::oi şeklinde gelir. Allah buyurur
Tibyan Şeri1U 'd-Divan, ll, 283.
621
. - : ' : 1 :ı ". -- .
. 1~ . : Jı
kı: C->:":!~ U U"'Y'~Y"~U:l- ~~
- - ·1 rüyasında gorup ona şöyle dediği
~~i .;jıl: Kalpleri~de hastalık olan- rivayet edilmiştir: Ey Allah'ın Elçisi;
lar, Allah 'ın, onların
kinlerini ortaya bize _rivayet edilmektedir ki; c..,;;/i:·)·~:.
çıkarmayacağını mı sandılar? (4 71 ~IY.ij :) i_:.ı~: Hud suresi ve kar-
Muhammed 29). Araplar teşbih yo- deşler?88 * beni ihtiyar/attı demiş s in;
luyla deve için şöyle derler: ~~~ ~lı onlardan seni ihtjyarlatan nedir? Hz.
04: inatçı deve. ~ ~ıj: Eğri kar- Peygamber; ..:ıY,i ı...;,S (-{i.',Ü: Sana em-
gı/sopa. 0~): Elbise, silah ve ben- redildiği gibi dosdoğru ol (11/Hfıd
789
zeri şeylere bürünmek. 112) sözüdür, diye buyurdu.
J~; ister kasıtlı , ister gafletle
~ 1 D-l-l olsun, ister az, ister çok olsun doğ
ru yoldan sapmak olduğuna göre;
J~: Doğru yoldan sapmaktır. bu kavramı, herhangi bir hatada
Onun zıddı ~~~ /hiday et'tir. Allah bulunan kişi için de kullanabiliri z.
buyurur ki: ~·;X·) c.?~ w~ ı.5.iiı <Yı Bunun için, ikisi_ arasında büyük
~ ~ w~ ~ 0:. j: Ki~ hiday~t bir fark olsa da J~ sözcüğü hem
yolunu seçerse, bunu ancak ken- peygamberlere hem kafirlere nis-
di iyiliğ i için seçmiş olur; kim de pet edilmiştir. Görmez misin ki ,
doğruluktan saparsa, kendi zara- Yüce Allah Hz. Peygamber _hak-
rına sapmış olur ( 17 /İs ra 15). kın9a. şöyle buyurmaktadır: ccl~jj
<.S~~~: Seni şaşırmış
bulup, doğ -
İster kasıtlı, ister gafletle olsun,
ister az, ister çok olsun doğru yol~an ru yola eriştirm e di mi? (93 /Duha
uzaklaştıran her tür sapmaya J~ 7) ; yani sana verilen nübüvvet'e
denir. Çünkü razı , olunanikabul gö- yol bulamamış olarak Hz. Yakfıb
ren doğru yol, gerçekten çok zordur. hakkında da şöyle der: ~~ ~
~"' ..
~! ~
Hz. Peygamber şöyl e buyurmakta- r.ı~l: Sen hala eski şaşkınlığında-

dır: 1~ Jj ı_, :.!?~:,!: istikamet üzere
787
sm (12/Yfısuf 95).
olun; ama buna güç yetiremezsiniz. Hz. Yakub'un çocukları da, onun
Bazı bilge kişiler şöyle demişl er Hz. Yusuf'a olan sevgi ve iştiyak}na
dir: Bir açıdan doğru yolda olmamız işaret ~?ere~ şöyle demişlerdi: lı~i 0)
ve birçok yönden sapıyor olmamız ~ ~~ ~: Doğrusu babamız apa-
şundandır: Çünkü istikamet ve savabi çık bir dalii/et içindedir (12 /Yfısuf
hak, hedefe isabet eden ok durumun-

dadır. Bunun dışındaki bütün yönler 788 Bu hadi s in başk a b ir v aryantınd a HCıd
sures inin kardeşle r i ; Vakı a , Ha kka ve Kli v-
ise dalal'dır/hedeften s apmadır. Nite-
viret/Tekv ir sCırel e r i zi kre dilınekted ir. Bkz.
kim salih bir zatın Hz. Peygamber'i Ta b e rfı nl,
el-Mu 'cem u '1-Kebir, VI , 183 ;
Muhammed Abdurra uf ei-Mlinfıvl, Faydu '1-
787Malik, Muvatta, 1, 34; Ahmed, Müsned, V, Kadfr , HN: 4912 -(Mliterc imler).
280. 789Bu h adi s (~) ma ddes ind e geçti .
622
8). Şu ayet de aY,nı _ anlamd~dır: JL3.J ı.l.ı.Lı

··-.
~~ ı ~
-~ ~ ~ .illı ı.. - : . 1 ~ ' •
- '-!=!; uc .J -'·
:- t..i.~ _;ı - :. ·~\~i · '\ ~.ı..JI . ~- '· İnkar edenler, Allah yolundan alzko-
uc - - ~ y ~. . . ..)A - ": - ~ ~
· ' ,,, _._ · t.A.ı - .:.ı Gı ı..::..:;. ı:~.:,_ ~~·
LJ:!-:lA ~ ~ ~ •, • ~ -- • yanlar, şüphesiz derin bir sapılflığa
,.. , . ..
Şehirdeki bazt kadınlar
dediler ki: sapmışlardır (4/Nisa 167); 0:ı~l J;ı
Azizin karısı, delikanlısının nefsinden :ı::Jı ~I.J 'Tl~\<) ~Y,.~~ 0_hY. ~:
murat almak istiyormuş; Yusuf'un Ahirete inanmayanlar azaptadırlar
sevdası onun kalbine işlemiş! Biz ve derin bir sapıklık içindedirler (341
onu gerçekten açık bir dalillet içinde Sebe' 8); yani derin sapıklığın azabı
görüyoruz (ı 2/Yusuf 30). içindedirler. Şu aye!ler 9e aynı anlam-
...< '" ~ <.ş::q ~~• ~ :ı s·ız, b..
Yüce Allah Hz. Musa'nın di- -,
da d ır:~~ . .-
.:.:i u,:
...
uyu..k
liyl~ de şöyle der: ~ G\_J I~J '4:;j;j J~ ~ir. saP_ıkl!k içinde,~~ni!- (6_7 (IV~~~k 9)i
~~ı: (Musa): Onu yaptığım za- ~ı _yc. ~?~\fo ':l ~L;ŞJ~ ~\ t;! J3
1.1 ~i - ~ : ı . ı. -~ ~ . ; -~ 1' • i ı ' ~; 'i'
man daliilette olanlardandım dedi ~J . ~ _,..- r-J! y. ~ .J
(26/Şu'ara 20). Ayet, Hz. Musa'nın h:,\\ ~I_J.:.ı 0C I~.J ı.J4S: De ki, eyehi-i
<
yaptığı işi dalgınlıkla yaptığına işaret kitap; dininizde haksız yere haddi aş
etmektedir. mayın, daha önce hem kendi sapmış
', :;. . . o: hem de birçoğunu saptırmış ve doğru
~ı..ı..:;.ı ~ ~,)1: Kadmlardan biri
yoldan ayrılmış bir kavmin heves leri-:
daliiiete düşerse
(2/Bakara 282);
ne UJ!maym (5/Maide 77); <) ~ ı~i
yani unutursa. Bu, insanın sorumlu
~:_;"lı: Biz yerde kaybolup gittikten
olmadığı unutmak kısmına girer.
sonra (32/Secde 1O) [Dirilmeyi inkar
Diğer bir açıdan J~ iki kısma
edenlerin diliyle ifade eden bu] ayet
ayrılır:
ölümden ve bedenin yeniden dirilme-
1- Nazari ilimlerde olan dalal: Şu sinin imkansızlığından kinayedir.
ayette işaret edilen; Allah'ın, O'nun
Bazılarına göre c)~ı ~.J: Sa-
birliği ve nübüvvet bilgisi ,ve b,~nzeri
pıkların yoluna değil (I/Fatiha 7~
i)ususlardaki dalal gibi: ~'--! fo. ~.J sözünden k51sıt Hıristiyanlardır. ':1
~ ~ ..)7-~ı r ..J;:J
·.·.iı -'- ~ · - ,Ji: ~-i;, -'-
-- .J.J . . -' -- -
~ ~J _).j ~:Rabbim, ne yanılır
ı~ ~~: Kim, A !lah 'ı, . meleklerine de unutur (20/Taha 52); yani ne
ni, kitaplarını, peygamberlerini ve o, Rabbimden ne de Rabbim ondan
ahiret gününü inkar ederse; şüphesiz sapar; yani Rabbim onda_n gafil ol-
derin bir sapıklığa düşmüştür (4/ u _ :_~ . , ' i:ıS 'ı:! -. :li . .-,; kl
Nisa 136).
m az. ~ . ~
.. rA .. ~ 1 . ı uza a-
rtnz bozgunluk içinde kılmadı mı?
2- Arnellipratik ilimlerdeki dalal: (1 05/Fil 2); yani tuzaklarını boşa
ibadet olan şer'i hükümlerle ilgili çıkarmadı mı? Ve kendilerini onunla
bilgi gibi. Yukanda zikredilen 4/Nisa saptırmadı mı?
ı 36. ayet ile aşağıdaki ayetlerde ge-
J~)!Saptırma iki kısma ayrılır:
çen 'ı_,~:,\ı J)Uı /Uzak, derin sapıJdık
l- Nedeni J~ /s apma olan
sözü, küfre işaret eder: ı_,~ 0:ı~l 0)
623
saptırma: Bu da iki kısma ayrılır: 1- Nedeni sapma olan saptır
Ya bir şeyin senden kaybolması ma: Bu da insanın sapması ve Yüce
ile olur. Ö~neğin şöyle d emen gibi: Allah'ın da dünyada buna hükmet-
Y.Jı ~i: Deve benden/gözüm- mesi ve ahirette cennet yolundan ce-
den kayboldu. Veya bir şeyin sap- henneme doğru onu döndürmesidir.
tığına karar vermenle olur. Bu her İşte bu, hak ve adil olan saptırmadır.
iki kısımda da sapma, saptırmanın Çünkü doğru yoldan sapan kişinin
nedeni olmaktadır. saptığına hükmetmek ve onu cennet
2- Saptırmanın, sapmanın nedeni yolundan cehenneme doğru yönlen-

olması: Bu da sapması için insana ba- dirmek adalettir ve haktır.
tılı,n sü~lü gösterilmesidir: ~ ':i)3 2- Yüce Allah 'ın saptırmasıyla
~ .i :..'. : ı · ': :UJıj, ,.:ı_~ ~ -- .~r,\ç .ili ı olan sapma: Şöyle ki; Yüce Allah,
~u ~ - - - _)_j ' .. -
ç.. ~. :
.~ (.jC
cili '
_j~
: -Lı' . '-::ı ;}ı :. .i.:.'. Lı'.
_j ~ : ~ _j. insanı öyle bir karakterde yaratmış
Eğer Allah 'zn sana lütufve merhame- tır ki, iyi veya kötü bir yol takip et-
ti olmasaydı, onlardan bir güruh seni tiğinde ona alışır, ondan hoşlanır ve
sapılmaya çalzşzrdz. Halbuki onlar, ona bağlanır; artık onu o yaldan geri
ancak kendi nefislerini saptırırlar, çevirmek ve onun da kendi kendine
sana hiçbir zarar veremezler (4/Nisa gittiği yoldan geri dönmesi zorlaşır;
11 3); yani onlar, sapınanı amaçladık bu tıpkı nakili/değiştireni engelle-
ları bir takım eylemlerde bulunmaya yen karakter gibi olur. Bunun için;
çalışıyorlar; oysa onlar bununla sade- yG ~ ijWi: Adet/Alışkanlık ikinci
ce kendilerinin sapmasına neden olan bir karakterdir, denilmiştir. İnsan
bir eylemde bulunmuş oluyorlar. daki bu güç, ilahi bir tiildir. Böyle
Yüce Allah, şeytsı:nın <;!_iliyle olduğuna göre, başka bir yerde de
şöyle buyurur: ,:{.)i~'Jtj ('g)i .~~.J: zikredildiği gibi, bir fiilin meydana
Onları mutlaka saptıracağım, boş gelmesine sebep olan her şeye o fiili
kuruntu/ara düşüreceğim (4/Nisa nispet etmek doğru olur. Şu halde bu
119). Şeytanla ilgili olarak çla şöy açıdan kulun sapması Allah'<;ı nispet
le ?uyrulmaktadır: ~ ~ ~~ ~3 edilip şöyle denilebilir: .illı ~ı /Al-

ı~: Şeytan sizden birçok_ n_esilleri lah onu saptırdı; fakat bu, cahillerin
saptırd ı (36/y
~ ~ 62) ; u:~ı
_ a~ın ,_
_ ~.. ~J tasavvur ettiği gibi değildir.
ı~~~~·~ ~;i: Şeytan onları bas- Yukarıda söylediklerimizden do-
b,ütün saptırpıafr istiyor (4/Nisa 60); layı, Yüce Allah, mü'minin değil,
~ı~ d-~ G:J€-lı ~ ':ij: Hevese kafir ve fasıkın saptınlmasını kendi-
uyma, yoksa seni Allah 'zn yolundan ne nispet etmekte; dahası mü'minin
saptırır (38/Sad 26). saptınlmasını kendi pefsin_den nef-
Yüce Allah'ın insanı saptırması yetmektedir: ~ L.:.j J · Çıj} .:JJı 0LS Lıj
da iki kısma ayrılır: 0fo Lı~~ J;.. ~ı~ ~):Allah, bir
624
kavmi hidôyete erdirdikten sonra, kendine çek (28/Kasas 32). :i.. .a.:.~):
nelerden sakznacaklarım kendilerine Bir arada olan insan, kitap, reyha~
iyice açtklamadzkça dallifete ,'düşür- .:;;
ve benzeri şeylere denir. ~ :;.:.,ı
mez (9/Tevb~ _115); ~ ~ 1_# 2H?Jij ~~ j: Bir şeyi kendine doğru çe-
J1
~-ıe]:, ~ı..;.cl ~ ~1: Allah yolun- ken aslan. Kimisi de bu sözün; alımlı
da öldürülen/ere gelince, Allah on- güçlü aslan;, anlamında olduğunu
ların arnellerini asla boşa çıkarmaz söyler. ~G ~i j~ U-ı): Tek bir ham-
Onları hi dayete erdirecek (4 7/Mu- leyle bir gurup atı geçen at.
hammed 4-5)_ Kafır ve fasık ile ilgjli
ise şqyJe 9uyrulmaktadır: ı_,ys 0.1~\j
~/D-m-r
~ı..;.cl ~i.J ~ ~: inkar edenlere
gelince, yıkım onlara! Allah onların ~)Ji ~ Y,~i: Zayıflıktan değil,
yaptıklan m boşa çıkar_mışt1r (4 7/ çalışmaktan dolayı, az et! i olan at. AJ-
Muhammed 8); ~Wl :i)~~ Lıj: lah buyurur ki :~)~ ~~ l.>"lJI ~ 0~lj
Allah bununla fasıkiardan bpşka~ı"!! · - ·: ·,~ · - -G ~ jS - i.: _. ~~.;;.
~ ~ (...).> lY.> L».ı - -r ı.s-- 3 . ~:
saptırmq,z (2/Bakara 26); ~ ~jS İnsanları hacca çağır; yaya olarak
0.1.)lSJI .::iıı : işte Allah, kôfirleri b,öyle veya incelmiş/yorgun develer üze-
sapt~rır (40/Mü'min 74); .::iıı ~.J rinde her derin vadiyi aşarakluzak
~Lhll: Allah zalimleri saptırır (141 yollardan sana gelsinler (22/Hac
İbrahim 27)_ 27). Bu kökten şu formlar kullanı
Şu ayetlerdeki kalplerin çevrilmesi, lır: 1.)~ ~/Zayıfladı;~- ~~
kalbe mührün vurulması ve hastalığın ~/Zayıfladı, o zayiftır; Gi .G ~
artırılması da J~)l~r;ıptzrma ile aynı /Onu ben zayıflattım . .)~:Atm za-
anlamdadır: ~#i ~.J: Biz onlar~"! yıflatıldığı/talim edildiği yer. ~:
kalplerini çeviririz (6/En'am 110); ~ Kalbin içinde yer alan ve bilinmesi
~_,ll Ji- .::iıı: Allah onların kalplerini
ii ,,
incelik isteyen şey. Bunu hıfzeden
mühürlemiştir (2/Bakara 7); ~}9 ~ kuvveye/güce de ~ denir.
~J.Q.::iıı ~jı)~.Ya: Kalplerinde-hasta-
lık vardtr. Allah da onların hastalığını
~/D-n-n
arttırmıştır (2/Bakara 10).
0~·~; ·~1 Jı; -;. Lıj: O, gayb
hakkında cimri değildir (81/Tekvir 24)
~/D-m-m
ayetinde geçen ~ kelimesi, ~ 1
~: İki ve daha fazla şeyi bir cimri anlammdadır. Değerli bir 4:
araya toplamaktır.
Allah buyurur ki: şeyde cimrilik yapmaktır. Bundan dola-
~4 J) ~~ ~I.J: Elini koltuk altzn- yı şöyle rlenmiştir:~;. :=-;._:ı~~ ·o<:~k:-: Kıs
la birleştir/koltuk altına götür (201 kanılan değerli mal. ~~i~~ 0~:
Taha 22); ~4 ~l ~I.J: Kollarını Arkadaşlarım arasmda cimri olduğum
625
değerli kişi falandır. Bu kökten; ~ runursanız, onların hilesi size hiçbir
;L~3 ~ ~~~ 1Falan şeyi vermedimi zarar vermez (3/Al-i İmran 120).
onda cimrilik ettim, denir. Bazıları ise
':. ,:,3, -,şeklinde telaffuz eder.
~/D-y-z
~/D-n-k
- .
"'~:i;,;,~ ı:ıı ~:
O halde bu ek-
sik bir paylaşmadır (53/Necm 22)
~~,;_] :~ .<:ı: ' ','oj: -.
.. _ U: '-?~ - UC I...}'Q.)C U"'J: ayetinde geçen <.S~ kelimesi, ~G
Kim beni anmaktan yüz çevirirse, !eksik anlammdadır. Bu kelimenin
onun için de dar bir geçim var (201 '
aslı ~ veznindedir. [Kelimenin
Taha 124) ayetinde geçen~ keli-
ikinci harfi olan] ya (<.S)'dan dolayı
mesi ~j, -;., /dar anlamındadır. .~C;., ~
' - .
~ -·:ı..:: Onun geçimi daraldı. ~4 ~~.Yı~:
dad (u-4) rneksur/esreli yapılmıştır.
Arap dilinde ~ formunda herhangi
Bünyesi güçlü kadın. ~~: Nezle.
~~: Nezle olan. bir kelimenin olmadığı söylenmiştir.
~~/D-h-y ~/D-y-a
ı_,ys ~~\ J) 6-J~~: Daha önce ~~~;~ı t ~:Bir şey kay-

inkara sapmış olanların sözlerine boldu, kaybolmaktadır; ~_:;~1. -,j.G...:al:
benzetiyorlar (9/Tevbe 30) ayetinde Bir şey kaybettim. Allah buyurur ki:
geçen 2u~~ kelimesi, 0_,lş~ Iben- ;.:i ·\ J~:<Y' A-,-
~-' .
~~ J.;.c ~i.?'·
, ·i-:~ :ı .
zetiyorlar anlamındadır. Kimisine Ben, erkek olsun, kadın olsun, siz-
göre bu kelimenin aslı hemzelidir ve den, hiçbir çalışanın arnelini zayi
bu şekilde de okunmuştur.
790
.. ~:
etmeyeceğim (3/Al-i İmran 195); lJ)
Hayız görmeyen kadın. Çoğulu ~
., .. .... J .... ....
)L;.C ~~ ~ j?.l ~ 'i: Biz, güzel

şeklinde gelir.
işler yapanların ecrini ziiy! etmeyiz
(18/Kehf 30); ~~l ~ .GJı 01.5: L.;,j:
~/D-y-r Allah sizin imanınızı asla zayi ede-
cek değildir (2/Bakara 143); -:i.illı 0!
_;...:;:,: Zarar vermek. ; _)..:.:, _, ; ) .•::0 1 :.. : .:. '. iı . oj ' . ' All h
~ ..?. ~: a güze l davra-.
Ona zarar verdi, denir. Allah buyurur
nanların ecrini zayi etmez (9/Tevbe
ki: 2J_,)}~\~ ~_) J) G) ~i Zararı yok;
120). ~yi L:ı -,: Kişinin, gözetlen-
biz muhakkak Rabbimize döneceğiz
(26/ş u ' ara~ 5O)·, ':/ 1Jll' ~~:. _,- 1_,~
'
o :. 1-
u.J: mediği takdirde kaybalacağı gayr-i
~ "JI ~ o't ~ . . .
.. rA .. ~~. Ege1 sabreder ve ko- menkul malıdır. Çoğulu t~ şeklin
...,. ,.. "' ,..
de gelir. b.YI (:).';.,~ : Rüzgar, üzerine

estiklerini kaybetti.
790Asıın bu şekilde okumuştur.
626
~/D-y-f her birinin varlığı başka birinin var

olmasını gerektirir. Bu tür kelimele-
~ kelimesinin asıl anlamı, re mutedayzjlgöreceli isimler denir.
meyletmektir. Denir ki ; ı:t; Jı ~: ~/D-y-k
Falan şeye meylettim. Jı ı.:ıs: ~~
ı:t;: Şunu şuna kattı m. U,:.;, ~:J\ ~t...i:. ~ kelimesi :i.i..:.ı /genişliğin zıd
,:· ,~) .':.,:ij -;ıJI~: qüneş batmaya yüz dıdır. ~ve ;;~:ı ::., şeklinde de telaffuz
tuttu. ' -•1 -:.,:; j ~~~ lf ~~ ..jt...i.,: Ok edilen bu kelime, fakirlik, cimrilik,
hedeften saptı. ~: Konaklamak üzüntü ve benzeri hususlarda kulla-
üzere sana yönelen kişi. ;ij~ keli- nılır. Allah buyurur ki: \.C j ~ J~.J:
mesi, daha çok "misafir ağırlamak" Onlardan dolayı içi daraldı (11 /Hild
anlamında bilinir oldu. ?7); yani, onlardan canı sıkıldı. ~~.J
~ kelimesinin aslı mastardır. ~~ ~: Bununla gö$siin daralacak
Bunun için genelde Arapların söz- (1 1/Hud 12); '-?.J~ ,,,k!'j.J; ÇJöğsüm
lerinde onun tekil ve çoğulu aynı etara/ır (26/Şuar~ 13); ~~ 01 .:.llı ~}: ~
. ı:~ -. ~ ~ 1 j ' ~ - - ..,; . ..,; 1 ' - • -
formda gelir. Bazen de şu fonnlarda ~ - .. (j ..>.! U"'Jl (~!": o~ cY-":1
- . - ·. -
çoğul yapılmaktadır: ,w~ ,w~\ ~wı

- ~~wlSG..
ı..r- .. - -' ri.~ .-;.,;~-
.~.
- · - ·Allah
u~. Allah buyurur ki : ~~~ (:j. {e:,y:,.J kimi hiddyete erdirmek isterse, onun
~IY.): Onlara ihrahim 'in konukları gönlünü islam 'a açar. Kimi de saptır
hak~ında de;. ?iZgi yer (} ?/Hicr 51 ); mak isterse, sanki göğe yükseliyormuş
~ ~ '-}Ji_?:i 'ılj .uıı l_foiJ: Allah 'tan gibi, göğsünü dar ve szkıljtılı yapqr (61
korkun da beni konuk/arım önünde En'am 125);~j~~j':ı'ı ,;s:lr: ~~.J:
rezil etmeyin (ll/Hud 78); : -j~ 0! Jj Yeryüzü, onca genişliğine rağmen _size
'-}~ )\j (,f~j·;,: Dedi ki.· Bunlar -be- dar gelmişti (9/Tevbe 25); ~ ~~.J
nim konuklarımdır, onlara karşı ~1 : i çieri daralmıştı (9/T~vbe 118);
beni mahcup etmeyin (15/Hicr 68). 0JI~ ~ ~ ~ ~ -j.): Kurdukları tu-
Bl} kökten şöyle denir: ,:.,: -:.,~.' .) zaklardan da için daralmasın (16/Nahl
127). Bütün bu ayetlerde söz konusu
~~liG~: Falan kişiden beni misa-
kelime üzüntü anlamındadır.
fir etmesini istedim; o da beni misa-
_:.,
fir etti. 1 ~j, ':., A~: ~.): Ona misafir ol- ~ ı)), ':.,~] ~.J~~ 'i.J: Onları
dum. ~j ~t...i.. tjl: Ben misafırim . darlığa sokmak için zarar vermeye
Dilcilerin ıstılahında ;;,it...i:,) /izafe, kalkışmayın (65/Talak 6) ayeti, hem

kendinden önceki ismin bağlandığı nafaka hem göğüs darlığı anlamını
mecrur isim anlamında kullanılır. içerir. Fakidikle ilgili olarak da şöyle
Di ğer bazılarının ıstılahında ise, var denir: ~ ~ ~~ij ~t...i:.: Darlığa
olmasıyla başka birinin var olduğu düştü; o dardadır. Bu kavramın fakir-
her şey için kullanılır. Baba, oğul, lik için kullanılması, tıpkı ~j kav-
kardeş ve dost gibi. Zira bunların ramının onun zıddında kullanılması
gibidir.
627
6~/D-e-n B ak ara 20) ,. ~~ı •_\- ' . ' ı:~·. ·. ~ı&··
1 Y Jl ~~ ~.J
.JG: Onun yağı, neredeyse, kendisine
'
ul.::::. !Koyun: Bilinen bir_ hay- ateş değmefe, dqhi ışık_ verir (24/Nur
vandır. Allah buyurur ki: u~l ~ 35) ., ~ ~ ~<.-;l:..uıı
, _: r:::- .. _ ye" : .:i..ıı: · ·Alla h'tan
: (.)-".
~1: Koyundan iki (6/En'a~ 143). başka size ışık getirecek ilah kimdir
' - -
J:?,.yı 2}-...~i: Adamın koyunları çok (28/Kasas 7 I).
oldu. Bazılarına göre ~\...i:. kelimesi, Yüce Allah, gönderdiği yol gös-
ul.::::.'nin tekilidir. terici kitaplarını da şu ayet örneğinde
olduğu gibi ç.~ /ışık diye isimlen-
i~/D-v-e dirmiştir: ı)ıJjı 0JI.Jlj._j ~;. ~~ ~j

0.1~~~~} ıj?.J ~~.J: Andolsun biz,
ç. ~: ~arl~k cisimlerden yayılan Musa ya ve Harun'a hak ve bdtılı
şey. ~~l..i:.i_j _)Uı ~~\...i:.: Ateş aydınlık ayırdeden ve korunanlar için bir
saçtı; lA~ lj.~\....i:.i: Başkası onu_ay- ışık ve öğüt olan Kitabı verdik (21 1
dınlattı. Allah buyurur ki: ~~t..1\ ~ Enbiya 48) .
.;j.:,.:;.. ı..;,: Ateş çevresini aydınlattığı
' "" . ' o J ,
zaman (2/B ak ~ra_ 17) ; u.h:...J -·:.lı ..ıts.:i

_ .. ~?. ..
~ ı_;.i;. ~ ~t..1i WS ~.JL:o:!i: Az kalsın

şimşek gözlerini alıverecek Onları -..ı~ı..:.ı~
. - ~· ;
aydın/atııkça ışığında yürürler (2/ Dad Harfinin Sonu
. )
628
Ta Harfi
Bakara 7) ay eti daha önce_ ele alm_-

~ 1 T-b-a mıştı. Seeiye demek olan c+b ve~
kelimeleri de bu anlamda düşünül
c+b: Bir şeyi herhangi bir şekilde mektedir. Çünkü bu, nefsi herhangi
biçimlendirmektir. Örneğin;~~~/ bir biçimde şekillendirmektir. Bu da
sikke basımı; ~\.)~\ ~ /para bası ya yaratılış ya da adet açısındandır;
mı. Bu kelime, ~'den daha genel; fakat daha çok yaratılış açısından
~'ten ise daha has/özel bir anlam biçimlendirme anlamında kullanılır.
ifade eder. &lb ve ~h: Kendisiyle Bundan dolayı şöyle denmiştir:
baskı ve mühür yapılan şey. Bu kö~ JglJ\
-- ~~·i..: çuh1ı es.{;_ı -295
ten ism-i tail _e;ılb şeklinde gelir. &lb/
295- [Kalbi başkasmdan] çevire-
Mühür'e, e;ılb /mühür vuran denme- 791
ne karakter engel olur.
si, fıilin alete nispeti kabilindendir.
../:ııd~!Ateşin tabiatı, ~~3~1W.
Tıpkı ~t.§ ~ /keskin kılıç, if~desi
!İlaczn tabiatı: Bu, Allah'ın ona mu-
gib~: J\lla~ bu:y,ur~r ki;_ ı;;.\__~~ ~~
sahhar kıldığı/onda yarattığı mi:z:.aç-
0~ ':l ~ ~_,!! ~ ~ l_ıfo ~: Bu-
tır: ~~ ~: Kılıcın pas ve kiri. J:i.j
nun sebebi, onların önce iman edip
sonra inkar etme/eridir. Bu yüzden
&b 1Kötü huylu adam da denilmekte-
dir. Bazıları şu ayetl~ri de bu şekilde
. kalpleri miihürlenmiştir, artık onlar
kavrayamazlar (63/l'yiünafıkCm 3);
yorumlamışlardır: .:J.ıı ~ ~~~ ~)
" -
: jı '-:..) .:r=
: -•_\: -. ;l LJ:!_ -i~ ~1..: .\]ı c:-::
; -.i..-. ~~. ~_,!! ~: Onlar Allah 'ın kalplerini
u~ _ . i'şte
tabettiği/kir/ettiği kimselerdir (4 7/
Allah, bilmeyenierin kalplerini böy-
Muhammed 16); ~; ~!bi~~
Jc
le mühürler (30/Rum 59); ~ ~~
~-~~;:..i ı ~; Jc: işte haddi aşanların ~~ :..iı: İşte haddi ;şan/ann kalp/eri-
kalplerini biz böyle mii/Jürleriz ( 10/
Yunus 74). ~_,ı§ Jc .:J.ıı fıi: Allah 791 ei-Mutenebbl'ye ait bu şiir için bkz. Divani '1-
onların kalplerini mühürlemiştir (21 Mütenebbi, lll, 153; Şerlşl, Şerhıı '1-Makamat,
I, 244;, Riiğıb, Mecmaıı '!-Be/ağa, I, 263.
629
ni biz böyle tabederiz (1 O/Yunus 74). Sonra J~ kelimesi, bazen üst
Yani Allah onların kalplerini kirletti. üste konulan şey; bazen de başkasına
Tıpk_ı şu, ~yetler g;,ibi: Jı:. 01.) ~ )\S uygun olan şey için kullanılır oldu;
- -'· .C 1 ·ı..s \_;, _ı;; H
u~ _,., ~__,...,:
o
ayzr, d ogrusu,
y
tıpkı iki anlam için konulan, sonra da
onlartn işleyip kazandıkları şeyler, onlardan sadece biri ile ilgili kulla-
kalplerinin üzerin_e !?as olm_uştu_r (8_3 ~ nıtan diğer kelimeler gibi. Örneğin;
Mutaffifin 14); ~) .\.ili ~_;. ~ 0.!~1 ~) (.)"'lS lkadeh, ~.JI.Jitulum ve benzerleri.
~~ ~: Onlar, Allah 'zn kalplerini ;}ll ah buyuru; ki: -?IY..:.. &w ~ ı;~l
temizlemek istemediği kimselerdir (5/ l!t.;ı.l?: O 'dur ki, yedi göğü tabaka
Maide 41). tabaka olarak yarattı (67/Mülk 3);
J~l ~: Ölçeği doldurdum. yani birbiri üzerine yarattı.
Bu şekilde denilmesi ş undand ır: Çün- ~
--
uc tiıb
o - ' '-,Yl:-- Siz,
. ıY.S mutlaka ta-
kü ölçeğin doldurulmuş olması, için- bakadan tabakaya bineceksiniz (84/
dekinin bir kısmını almaktan engel İnşikak I 9); yani insan bir durumdan
olan bir işaret gibidir. ~: Matbu'; başka bir duruma geçiş yapar. Bu
yani doldurulmuş. Şair şöyle der: ayet, insanın dünyada katettiği deği
J;;,.:,ı~ ,.:.ı_~~ ~i yi_Jj-" '\ "\ şik aşamalara işaret etryıekte_dir; ~ıpkı
296- Çamura batmış dolu tu/um-

şu ayet gibi: '-:-lı)~~ 0i ~'-:il ~.J
.-o.- , ,, "' J
0J~ ::.·;·,·; ~ Fl l:ı) ~:

Sizi topraktan
I ar gı'b.ı. 792
yaratması O 'nun delillerindendir.
Sonra birer insan olup yeryüzüne ya-
J:ıb 1 T-b-k yılırsınız (30/Rum 20). Ayrıca ayet,
ahiretteki dirilmek, hesaba çekilmek
~\.h:.: Aqu~edayif/Göreceli ısım
ve sırat köprüsünden geçmek gibi
lerdendir. ~\.h:., bir şeyi başka bir
cennet veya cehenneme girineeye
şeyin üstüne aynı ölçüde koymaktır.
kadar meydana gelecek değişik du-
~~ ~li, /Ayakkabzyı kat kat dik-
rumlara da işaret eder.
tim, sözü bu anlamdan gelir. Şair de
Bir~irl,eriyle denkleşen her cemaat
şöyle der:
--lı.6 :tS - ~ -.. -~il ~ - ~ 1~1 Jhli için; J:;ı.b ~i~ ;J. /Onlar denktir, denir.
'-' . - ~ - J , _- ; : -~ J ~ (j~ , u,.Uıi: İnsanlar tabaka tabaka-
l~lj J§ .JI <....i:JI -"'\V
dır. 1~ Jı:. ~l..b: Onunla şu konuda
297- Ayağıyla kısa gölgeye sığın mutabık kaldım. 9c 1.,#ij i.fot.b3.J:
dığında; Onlar falan şey konusunda mutaba-
Ayağa denk veya ondan biraz kata vardılar/uyuştular. Şu söz de bu
l ı'd"ı. 793
fiaza (lnlamdan gelmektedir: ~LW 01Y,..
Jij..:.ll: Soruya uygun bir cevap. Ayağı
792 Lebid'e ait bu şiir için bkz. Divdnu Lebid, s.
148; ibn Fiiris, Mücmel, ll , 592. bkz. FeyrCıziibiidl, Besdir, lll, 496; Seınln ,
793 Kime ait olduğu belirtilmeyen bu şiir için Umdetu '1-Huffdz, (J,ıb) maddesi.
630
bukağılı kişinin yürüyüşüne de ~\.h:, uzaktan gördüm. eY::>: Az değer veril-

denir. Meyvelerin, üzerine konulduğı: diğirıden qol~yı atılmış olan şey. ıp§ı
ve bir şeyin üstüne konulan şeye ~ t...:.) ô~jbl -!i ~.>.i: Yusuf'u öldürün
denir. Birbirlerine uyudukl<;ırı için her veya bir yere atın (12/Yfısuf9).
bir omurga kemiğine de ~ denir.
~ı4ı.h:. !Ayakkabıların birbirine J._;b 1T-r-d
uymaları, sözünün anlamı nokta-i na-
zarından ~~ 4 ~~!h /onu kılıçla eşit iki ..ı.)b:
Küçümseyerek birini ye-
parçaya ayırd;m, denir. :-'4lı1.3 ~~ ~: rinden edip uzaklaştırmaktır. .G.:ı), 1
Birbirleriyle denkleşen geFe v~ güp,d~it
Onu kovdum, denir.~~ ı).;, rj t;!_j
saatleridir/süreleridir. ~~~ ~ ~1:
K~p_ıyı onun üstüne kapattım. ~t;!4C ~.)
2uJS:ı:; )ijj ~j_jb 6) ~jji ~:Ey h~lkım,
~ljl!-l=>: Nutku tutulan adam. Bu ifade şu eğer o mü'minleri yanzmdan kova-
anlamdan gelml?k~egir; ~~~,:.,~!bl: Ka- cak olıırsam, Allah 'a karşı beni kim
pıyı kapattım. ~ljl!-l=> ~: Defalarca çift- savunabilir? Bunu hiç düşünmüyor
leştiği)çin aciz kalan damızlık. Felaket musunuz? (1 1/Hud 30); 0:1~1 ~~ 'ij
çl_e -~~ ~ diye ifade edilir. ~ ~l_j ' • o •~ : >•.:.i ı . -ı.iJLı
' ' o ".j:j: '
~J UJ .. ~ ~J ~ ; ~.J U.JC .. :
~ /Şznn, Tabaka ile anlaştı, sözünde-
SırfAllah 'zn rızasım dileyerek sabah
ki Şınn ve Tabaka iki kabile ismidir.
akşam Rablerine dua edenleri hl!zu-
rundan kovma (6/En'am 52); Gi \_;,_j
~/T-h-v
~.).:Jı ~.J~: Ben iman eden kimsele-
_,.;.b; tıpkı _;....:ı gibi, bir şeyi ya- ri kovacak değilim (26/Şu'ara 114);
yıp götürmek ~nlamınd.adır. Allah ~~ ~ ı...;,.3 ç.~ ~ ~~ ~ .~ı:1i.: ı.;,
buyurur ki: ~G..b \_;,_j ~j'il_j: Yere ve :: .ıL.b.ıı lY.'
~
: u~: -~;;i r~J..;--
·.t..~i ç. ~.
o : :i.::
.!..r" lY.' ~
:.
onu yayıp döşeyeneyemin olsun (911 Onların hesabından sana ve senin

Şems 6). Şair de şöyle der:
hesabından onlara bir şey düşmez ki,
~ '.{_ · ı...:.,jı . ~ ~; 6b- '1' ~ A
~ .
. .)..]= '-;) .
bu yüzden onları kovarak zalimler-
298- iyilikler konusunda coşkulu den olasın (6/En'am 52).
794
bir kalp götürdü seni.
Sultan, birini memleketinden çı
Şiirde geçen ı.;.i, kelimesi, ~~ 1
kardığında ve gittiği her yerden ko-
gitti anlamındadır.
vulmasını emrettiğinde şöyle denir:
;.:ıj,_j 0ı..h1:.ıı ;.:ı.)ki. Kovalamlan ava
c..;b 1 T-r-h . ı.).h ve ;;J,ı),
. denir. ul)~\ .
i.:ı_)\.h:,: Sa-
vaşta karşı tara~arın birbirlerine sal-
ç.Jb: Bir şeyi atıp uzaklaştırmak.
'. L
(J_;=: Uzak yer.
•_{_ " •:.•i · Onu
(..J= ~ 4.:ı,ı .J:
dırmalarıdır. ..ı~: Kendisiyle kovu-
lan şey.~~\ ~1),!: Birtakım şeylerin
794 Alkaıne b. Abde'ye ait bu şiir için bkz. Divdnu birbirlerini takip etmeleridir.
Alkame, s. 33; Mufaddaliyyat, s. 391 .
631
u_;.b 1T-r-f menin tarafa tahsis edilmesi şundan
dır: Çünkü bir şeyin kenannı eksiltmek,
.. ~1 ~):,: Bir şeyin yanı/kenan. onun zayıflamasına ve yok olmasına
Bu kelime cisim, zaman ve onların neden olur. Bundan dqlayı, AJiah b!J:
dışındaki başka şeylerde de. kul]anı yurur_ki: ~ ~ ~~';1 ~-G Gi ljji f.l)
lır. Allah buyurur ki: ~ ~~ ~Gl ~_:, ~ljbi: Bizim o toprağa gelip nasıl onu
.J~I .:.ıjl.J: Gece saatlerinde de uçlarından eksilttiğimizi görmediler
tesbih et ve gündüzün etrafında/uç mi? (13/Ra'd 41).
larında da (20/Taha 130); b . .::JI ~i_:, wl.);>: Kenan alınan deri çadır.
-!~1 c).:ıb: Gündüzün her iki tara- ~~_:, .)Jı ~~: Kenan işlenmiş
fında - namaz kıl (ll /Hud 114). Bu ipek elbise. ~ı..;, ~ _j\ ~: Çokça ınal
anlarndan istiare yoluyla şöyle denir: verdim. :U~_:, :U~ ;iJG: At gibi,
~j,ı1 ~f ).:
Onun her iki tarafı da çayırın etr~fında otl~yan deve. ~~:
asildir; yani baba ve anne tarafından Elde e~iler_ı şey. Bu anlamdan şöyle
asildir. Kimisine göre ise, ondan ka- denir: ~_;b JL.;,: Elde edilen mal. $.j
sıt kişinin zeker (erkeklik organı) ve ~_;b: Bir kadınla yetinmeyen adam.
dilidir ki, bu da onun iffetli olduğuna w).: Asil at. Bu, güzelliğinden dola-
işaret eder. yı ba~ılan attır. w )::o kelimesinin aslı,
~~ ~ ):,: Göz kapağı. w _:;b: Göz wJ~; yani kendisine bakılandır.
kapağını hareket ettirmek. Ayrıca bu Tıpkı ~'ın ~~ !bozulan anla-
kelime, "bakmak" anlamına da gelir. mında olduğu gibi. Bu bakış açısın
Çükü göz kapağının hareket ettirilme- dan güzelliğinden dolayı bakışların
siyle kaçını_l~az oi:ırak ~akış me:yd_a~ odaklandığı kişi için ; _A,Ijııl ~ }.
!!Si gel_ir; ~~ Gi -'-::~1 ~ ~ ;~ t?~l Jl9 denir.
~~ ~1 ~Y. 0i ~ ~: Kitabın bilgisi-
ne sahip olan biri; kendine bakışın
dönmedenigözünü açıp kapamadan
c.!Jb 1 T-r-k
ben onu sana_ getiririm, dedi (27 1 ~_;b: Ayaklarla vurulan yol. Al-
Nemi 40). ~_;.Wl Gl~ı.§ ~: Orada lah buyurur ki: pı ~ ~~ ~ ~ ~~
bakışlarını yalmzca eşierine çevir- ~: Denizde onlara kuru bir yol aç
miş kadınlar vardır (55/Rahman 56) (20/Taha 77). İster iyi olsun, ister
ayeti, sözü edilen kadınların iffetle- kötü olsun insanın bir işte takip ettiği
rinden dolayı gözlerini kapattıklarını her türlü yol bu anlamdan istiare edil-
ifade eder. ~!şrir. Allah buyurur ki: ?SJiJ~ ~~_:,
0)\j ~_;:Falan_ !<işirıin gö~ ~ap~~ı ~1: Sizin örnek yolunuzu ortadan
. ·.~( - ili - \..! - t. ; ı...~-.1
na ısabet ed'lı dı.. 1J~ 0:!_ ~ ~ ~: kaldırmak istiyorlar (20/Taha 63).
Allah, kôjirlerin bir tarafınıikenarını Uzunluk konusunda yola ben-
kessin (3/AI-i imran 127) ayetinde kes- zetileı-ek ~i ~ 4.~ 1Uzun hurma
632
ağacı, denilmiştir. Asıl itibarıyla JY::> 300- Benden önce geceleyin se-
kelimesi, '-:-1~ gibidir. Ancak ond~n nin başına gelen, sanki senden önce
daha dar anlamlıdır. Çünkü JY::>, geceleyin benim başıma gelmişti de
796
demire çekiçle vurmak gibi, dokun- gözlerimden yaş akmaktaydz.
ınakla meydana gelen bir vuruştur. Darb/Vurmak anlamı nokta-i na-
Fakat daha sonra '-:-1 ~ kelimesi gibi zarından şöyle denir: ~LJ\ ~~ 29.),:
bu kelimenin anlam çerçevesi ge- Daınızlık, dişi _deveyi dölledi/onunla
nişletildi. Şu sözler ~? bu an~all}d~n çiftleşti; ~j.bl Ben onu J~k~i_rdjı_nl
istiare edilmiştir: ~ ~~ JY::>: üzerine damızlık saldım; w)\! d~~
Kehanett~ bulun~ak için ça~ıl !aş_ı )L;j: Falan kişiden develerimi çektir-
atmak. J;,.. ~.)':i~ ~Wl ~~~ili JY::> ınek/döllendirmek için bir daıniZlık
;.)~: Hayvanların bulandınncaya istedim. Bu sözler şunlarla eş anlam-
kadar ayaklarıyla suya _vurmaları. lıdır: ~~I.J '~~~~ ,~\ ~~
öxıe_ ki! ~ul~l}tk _suya JY::> den miştir. )W_
~_)b~ J;.:JI dj.b: Ayakkabıyı birbiri
Dişi deveye 4.!.JJ.b denir. KinaY.~
üzerine diktim. Ayakkabının üst üst~
yoluyla kadına da 4i.Jj.b denir. 29.Jbl
dikilmesine benzetilerek ~ JJ..b
0~: Falan kişi gözünü yumdu. Sanki
LY.F _)~\ !İki zırht üst üste giydi, denir. gözü, yeri tarketınektedir; yani sanki
jı)Jı jjb: Üst üste binen kuş tüyü.
çekiçte vurmak gibi 0!1U vurmakta-
J).i: Yolda yürüyen anlamındadır, dır. Bu kelimenin 0:!~ /yol anlamı
fa-k at örfte "gece_ gt;leı(_ anl_aınına
nokta-i nazarından da şöyle denir:
tahsis edilmiştir. ıj_.ı_>b .ilki 29.Jb /Ge-
~.JL.b.;, ~)'\ S.:~l?.: Develer tek bir yol
celeyin aniden ailesine geldi, denir.
üz~re geldiler. ı :ıs 29~ !Falan 1~~(}
JL
Sadece gece göründüğü için yıldıza
ye/tendi sözü, tıpkı J:...)J gi~idir. d jb
J.J'+ denir. Allah buyurur ki: ~Wl~ ~: Ona bir yol yaptım. J:ı~'in _çoğu
J~Lhllj: Göğe ve tarık'a andolsun lu J.Yh; ~_;b'in çağulu is~ ~\_)b şe~;
(8-6/Tarık 1). Şair de şöyle der: linde gelir.' Allah buyurur ki: ~~~Gs
J__;lb ~~ ~ -'1' "" ıj~: Biz, türlü türlü yollara ayrılmış
' 795
299- Biz Tarık'ın ktzlanyız. tık (72/Cinn 11). Bu ayet sözü edi-
Gece meydana gçlen felaketiere lenlerin, kendi dereceleri konusunda
JJ~ denir. 0~ 29~: Falan kişiye ihtilaf ettiklerine işaret eder. Tıpkı şu
g~ce gidildi. Şair şöyle der: ayet gibi:~~ ~ ~L?. .)~fA: Onların Al-
~ o '
<~...ı~.::.ı!..;b LS il~ elli3 ..ı

:;, ~ ' ' o o
J.J.)k:JI wl ~tS
,: ~; ~
lah katındaki dereceleri farkltdtr (3/
"; ,1.. ~ •• , , ' •
Al-i İmn'ln 163). Göğün tabakaianna
~~_.j~j..l-l••
~1.), denir: ~ıjb ~ ~~ , ;~j.;. 1.1~:
795Hind bint Beyada'ya ait bu şiir için bkz. İbn
Manzür, Lisanu '1-Arab, (~_;b) maddesi; İbn 796 Üıneyye b. Ebl's-Salt'a ait bu şiir için bkz.
Fiiris, Mücme/, ll , 595; Feyrüziibiidl, Besair, Ebu'l-Ferac, H.Basri}ye, ll, 306; Tebrlzi,
lll, 504. Şerlıu Divani'I-Hamiise, ll, 133 .
633
And olsun ki, üstünüzde yedi yol ya- avı ve yiyeceği size helal kzlzndt (5/
rattzk (23/Mu'minun 17). Maide 96). E~u Said'in rivayet ettiği
~_..ı~ $.j : Gevşek sölpük adam. şu hadiste 1'\..i..b kelimesi b~ğday an-
Şu ifade şu sözden gelmektedir: ). lan:ıı?a tahsis .e~il~iştir. -~ ~~ 0i
Lh~: Yani onun başına, onu yumo- ~
~~\..CL....:.:,~\ :i..ii...~ '· ı : ı.-.. - ~
_: _ -; - - :Yr-3.-
.Wl
şatan bir hadise geldi. Veya dövüldü- ~ ~\.CL....:.:, ,JI:
Nebi (s .a.s.), fittr sa-
ğü için böyle denmektedir; tıpkı tJj.;, dakasını bir sa' taam (buğday) veya
. sa ' arpa o larak emrettı.. 798 Allah
!dövülmüş veya (__ı~ lafçaltılmış b ır
sözleri gibi. Ya da zillet konusunda buyurur ki: y.ı].',c; ~ ~/ ~lib 'lj: irin-
deveye benzetilerek i§_..ıJL i§G /zayıf den başka yiyecek yoktur (69/Hakka
gevşek deve sözünden gelmektedir. 36); ~,:-.i \~ ~lib.J: Bağazı tıkayan
bi~,yiyecek (73/Müzemmil 13); ~lib
rj;'tl: Günahkarla~zn yiyeC;eği~ir (~4/
'-'_)= 1 T-r-y Duhan 44); ~~ro~~ ~ ':lj:
'L:i~ ı..:..;j: (16/Nahl 14); yani taz~ Yoksula taamı teşvik etmez ( 1071
ve yu"!uşak bir et. Bu kelime ç.\_)b Ma'fm 3); yani yoksula yemek ye-
ve ~~l_)b köklerinden gelir. 1~ ~_)i, dirmeğe teşvikte bulunmaz. ~ ~~~
l_..ı~~: Yemeği yediğinizd_e heme~
t,Ş~ /Falan şeyi taze yumuşattzm,
o da yumuşçıdı, denir. Bu anlamdan dağ~lın (33/Ahzab 53); 0:!~1
.. ~- t.. , '
~
) ,.
Jc
1~ ' ~· - c·~. ...::..ıl:J~I
. . 1-'·.:
~ _j ·'
- 1_J-lA i·•
elbiseye ;;\~!yumuşak, koku sürül-
müş, denir. ç.I.Jb): Tekrar edilen övgü/
iman eden ve iyi işler yapanlara, (ha-
aşırı övgü. Hemze ile ij.b fiili, ~ 1 ram kıZınmadan önce) tattık/arından
dolayı günah yoktur ((5/Maide 93).
çtktı, doğdu anlamındadır.
Denilir ki; kimi zaman~ sözü
içecek ile ilgili kullanılır. Örneğin:
uJ= 1 T-s .;J~ ~ ~ :- . : ~ .:.:.. w ·, : ':
~ ·- ' -. _'-;3 ~ ~ ' . -!"' UA9
'k'ı tane h arftır
Bu ı' . 797 ve hiçbir şe- ~~ :i...9_)t. u_fol lY>
; "
':1) ~:
..
Kim ondan
,.
kilde~ ve U" _,..:..b sözleriyle herhan-

içerse benden değildir. Eliyle bir
gi bir alakası yoktur. avuç içen müstesna kim onu tat-
maısa bendendir (2/ Bakara 249).
Bazıları der ki; Yüce Allah'ın 0Aj
~/T-a-m ~ ~ şeklinde buyurması, yiye-
cekle birlikte bir avuç su almanın
~: Gıda _ almak. Alınan gıdaya
dışında su içmenin yasak olduğuna
da ~ ~e i'~ denir. ~ll~h ,buyurur
işaret etmek içindir; tıpkı sözü edi-
ki: .ı..:ı~_:, _p...;ıll ~ ~ ~1: Deniz
len kişilerin bir avuçtan fazla su iç-
melerinin yasak olduğu gibi. Çünkü
797Bu, 27/Neınl suresinin ilk ayetinde geçmek-
tedir. 798 Bu hadis (tı......,.) maddesinde geçti .
634
su, eğer çiğnenen bir şey ile olursa rızıkistemiyorum, beni beslemeleri-
yenilmiş olur. Eğer Yüce Allah ~) ni de istemiyorum (51 /Zariyat 57).
~~~şeklinde buyursaydı, yiyecek Hz. Peygarı_ber d,e şöyJe buyurmak-
içinde olduğu takdirde, su içmenin tadır: ô~l! ~~f'l ~oab1 .·.. ı 1:0): İmam
caiz olduğu anlamı çıkardı. Ama ~) sizden yemek istediğinde ona yemek
~ ~ diye buyurunca, istisna edi- yediriniz. Yani kıraatte tutukluluk
800
len miktarın -ki o da bir avuçtur- dı anında imam sizden yardım isteyince
şında hiçbir şekilde su içmenin caiz
olmadığını açıklamış oldu.
. .
ona telkinde bulunun.
• ~\.1:. J:i..J: Durumu iyi olan adam.
Hz. Peygamber'in zemz~m s_uy~ ~: Bolluk içinde yaş,ayan kişi.
ile ilgili söylediği; ~~) ~ ~lib ~) ~~: Çok , ikram eden. ~: Çok yi-
~: O besleyici bir gıdacl1r ve has~ yen . ~y· : ıyece ıc
ta/ık için şifadzr.
799
sözü, zemzem
suyunun, diğer sulardan farklı olarak
~/T-a-n
besleyici bir öz:,~lliğe .sahip olduğuna
işaret eder. ~~ ~!: Ondan ye- ~: Mızrak, boynuz ye benze-
mek istedi o da ona _yetl)ek yedirdi. ri şeylerle vurmaktır. t;;,.b! ,ı;ı;,Lh;:
Allah buyurur ki: ~i l.Aibi.:..t: O ikisi, Mızrakla dövüştüler. Bu kelime
köy halkmdan yiyecek istt!diler ( 18/ istiare yoluyla "çarpışma" anlamıp~a
K ehf. n)·' Ji;~ı, _jC: -
- ·wıı-~J~-ı:..i - ~ı
- )Si: da kullanılır. A11ah buyurur ki : Uibj
Etlerinden hem kendiniz yiyiniz, hem LJ:?~I ~: Dini yererek (4/N isa 46); 0l.J
de isteyene ve isfem eyen.e yediriniz ~ - ~ ..,.-.J ~*' -.
:(;,_ı .. . 1-~.;;t. - • • - ~ .~ • .;~i
r....>-? ~ -
\fo
(22/Hac 36); ~lihll 0~_j: _Y_em~k )Sjı ~~~~W: Eğer onlarla antlaşma
yeflf-ri~le_r (7,6/İn~~n 8); _1..~} ~ ~ I:O).J yaptıktan sonra antlarını bozarlar da
~.t..:i 1 ··1: :illi '.~< : ili Jt.§.ıJJI ~<> . - ~
v-: ; -t" U!_- - -!--; l.J:! . r-J) - dininize dil uzatırlarsa kafirlerin ele-
.ı..Ail::ıt .ıJ.ll ~~
.JllY>: Allah 'zn size rızık başları ile savaşınzz (9/Tevbe 12).
olarak verdiklerinden hayra sarfedi-
niz, denildiğinde, k6jirler mü 'min/ere
dediler ki: Allah 'ın dilediği takdirde
~/T-ğ-y
doyuracağı kimseleri biz mi doy_ura;
?u kö!<ten §öyle denir: ,(:,~
cağız? (3 6~Yasln 47); ~ ~i l?~l G~ ,Gıjib ~:Haddi aştım. ~li..bi
~~ ~ ~\) tY..: O Rab b ki kendile- 1~: Falan şey onu tuğyana/azgınlığa
rini açlıktan doyurmuş ve korkudan sevketti. Bu da isyan konusunda had-
güvenliğe eriştirmiştir ( 106/Kureyş
4); ?":,j ~) ~ ; ): O yedirir, a~a
yedir,ilm_ez (6/En'am 14); ~ ~) ~ 800Mlie llifın dedi ğ i g ibi, bu Hz. Peygamberin
değ il, Hz. A li'nin sözüdür. Bkz. Ebu Ubeyd,
0~ 0i ~) ~) ~j~ ~:Ben onlardan Garibu '!-Hadis, IV, 320; Ebu Musa el-
ls fahanl, el-Mecmu 'u '1-Muğis, Ü nıınü 'I-Kura
799 Münz irl, et-Tergib ve r-Terhib, ll , 133 . Yay. Mekke, ll, 353.
635
di aşmaktır. Allah buyurur ki:~) ~j\ le korkutulduklarında hakkı tasdik
J.b .:_j! 0.Ji. ~: Firavun 'a git; çü~ki~ o etmediklerine dikkat çekmektedir.
azdı ('l9/Naziat 17); ~0wyı 0] jS: ~~.J ~~ ~ ı;~ ~! ~ ~ c; ~~.J:
Hayır:· gerç_ek~en_ insalJ azar (J61Al_a~ Daha önce de dah~ zalim ~e daha
it.·. L)~ i .J·i G:.1:.
6) '. c.r-:: .. .bY:l w
' :. L):i ~G..:ı :ı 11.-
• .)
':lt.!·
o azgın olan Nı/h kavmini (helak et-
Dediler ki: Rabbimiz! Biz, onun bize mişti) (53/Necm 52) ayeti, azgınlığın
aşırı derecede kötü davranmasından insanı kurtannaya yetmediğine işaret
yahut azmasın~a'! endişe t;diyorı~~ etmektedir. Nitekim Nüh kavmi, Ad
(20/Taha 4Ş); f.Slı3j.J .L> ..;..ı~ ~ ı )S ve Semi'ıd kavminden daha fazla az-
~ 1:s~1lc ~ ~ ı~ ~ .J: Size rzzık gın olmalarına rağmen yine de helak
olarak verdik/erimizin temiz olanla- olmuşlardı.
rından yiyiniz, bu hususta taşkınlık ~_)~' ~ ~~ ;wı J.b wuı:
etmeyiniz; sonra sizi ga~abım çarpqr Sular- azgın/aşınca biz sizi gemide
(20/Taha 81 ); ~).:.~ı _yi 0~ ~:iliı t.:.i:, taşıdık (69/Hakka 11) ayetinde tuğ
ı<<
~.J
· ucib • ı~ -.~~... ~
• ' u~i ~- .. . . og~zana yan kelimesi, istiare yoluyla suyun
gelince; onun anası babası inanmış haddi aşması/taşması qnlamınc_la
kimse/erdi. Çocuğun onları azdır kullanılmıştır. yt.hl~ ı~ii .)_,.;j L:.ii:
masından ve küfre sürüklemesinde,_n Sernı/d (kavmi) azgın bir vak'a ile
korktuk (1 ?{Kehf ,80); ~ tS)~ ~ . . ~! .\lıı helak edildiler (69/Hakka 5) ayeti,
0~ ~~ ~ ~~.J: Onlarla Allah şu ayette ifade edi,le,n tufap ()l_ay~na
alay ed~r ve taşkınlıkları içinde bo- işare~ etmektedir: f.SGl.;._;_ ;wı ui-6 w G)
ca/ar durumda bırakır (2/Bakara 15); ~..Jl?JI ~: Sular azgmlaşınca biz sizi
ı· ...<: ucib ~~ ·'~· · w,,!,:!.: Onları
..r.: - : ~ ---!3 ~_r--ı.J g~mide taşıdık (69/Hakka 11) .
korkutuyoruz; fakat bu onlara büyük ..::..ı).L.b: Her azgın ve Allah'tan
bir taşkınlık vermekten başka pir işe başka tapınılan her şey anlamına
ya_ramzyor ( 17/İsra 60); ~~ 0).J
gelir. Hem tekil, hem çoğu!, içi~
'-:-ll.;, J.il: Azgın/ara en kötü bir gele-
kullanılır. Allah bu_yurur ki: A ~
~ek vardır (38~Sa~ 5Ş);_ ~ ~.J ~~ jl.§ o0 '~ lLı. ~\ ~
ô..J..r-' _ .illLı :'o ı..::.ı. ~
: .J:U
. . tY' .C.\hlLı.
~ ~~ ~ 0\.S 0ŞJ.J ~i: Yanındaki 4i ~~~ ~ ~_)jı: Taiut'u inkar edip~
arkadaşı dedi ki: Rabbimiz, ben onu
Allah 'a inanan kimse kopmak bilme-
azdırmtıdmı, zaten o kendisi derin
yen sağfam bir _kufpp §arılmıştır ('f/
bir sapıklık içinde idi (50/Kaf27). Bakara 256); 0i .:ı~ı.hl\ ı.J:':,:i)\ 0,ı;uı.:,
Bu kökten isim-mastar L.SJ.i.b şe15- ıj,.J~: Tağut'a kulluk etm~kten kaçı
lind.e_gelir. Allah buyurur ki: .)_,.;j ~~ nan (39/Zümer 17); ~.)~_Ji ı.JjS 0,ı~I.J
~~~: Senn/d kavmi azgınlığı yü- ~).t.hlı: Kafirlerin dostları tqğuttur
zünden (Hakkı) yalaniadı (91 /Ş em s (2/Şqkara 257); lS"':iı \-~<~:i
~ .. u u.J : ~··-!-'
ll). Yüce Allah bu ayette Semüd Sı~Ll::ı.ll: Tağutun hakemliğine baş
kavminin, azgmlıklarının akıbetiy- vurmak istiyorlar (4/N isa 60).
636
Y11karıdaki ayetlerde geçen Ji6 1T-f-1

~j.UJı kelimesinden kasıt, her türlü
azgınlardır. Yukarıda verilen bilgi- ~: Yumuşakitaze olduğu (ol-
lerden dolayı sihirbaz, kahin, azgın gunlaşmadığı) sürece bebeğe/çocuğa
cinler ve doğru yoldan ayıranlar denir. Kimi zaman çoğul anlamında
w j.U, diye adlandırılmıştır. Bazıla- da kullanılır. Allah buyurur ki: ),
'- .:. ~ ~ .:. ~ ~ ı -:. ~ ;<~ı.;. ~~
. , U: f"! •, , -~ rı ,'T_Y , U:: 1 ,
n na göre bu kelime ..::.ıfo vezninde- .:.
~ ı.?, -
dir. Tıpkı w_..ı_Y..:?. ve wfo gibi_. Ki- \.:;.,'>\ · ~C~I"· ~<:;..:;.\ \ ~:1'::1 "' ~ ~<..:.
J:i-"' y ~ rı 1 ~ rı -
('"""'"'="'
· '.
-?'7.·
misine göre ise onun aslı w_..ıji..b'tur; Sizi; topraktan, sonra bir nutfeden,
fakat lamu'l-fıili yer değiştirmiştir; sonra bir kan pıhtıszndan yaratan,
tıpkı ~~-~~ gibi. Sonra (__ı) sonra erginlik çağına ulaşmanız,
harfi, harekeli ve öncesi de meftfıh/ sonra da yaşlanmanız için sizi bebek
üstün olduğu için elif'e dönüştü. olarak dünyaya çıkaran O 'dur (40/
M u.. , mm. 67)·:· :.: . : ~~ __ı- ...::..ıl.i.:~~il
,~_)U:! _ ... _ - ~U"J
' t~
wı -. - 1.:: 1 '~: i:-.- ~~ : ~\ ıiL.ıı j ~\
- _)_JC ı.s-- J~ (""" U,! _ ~ J
Ub 1 T-f-f .
~Wl: Mü 'min kadınlara -da s6yle.:
~: Önemsiz az şey. Bu anlam- yahut henüz kadınların gizli kadınlık
~a_ı: değersiz şeye ;;JW:, denir. ~ hususiyetlerinin farkında olmayan
~1: Kendisine tartılan kişinin payını çocuklardan başkasına zinetlerini
eksiltti, tam vermedi. Allah buyurur göstermesinler (24/Nfır 31 ).
ki: 6J!iı:,~;! ~.J: Eksik ölçüp tartanla- Bu kelime bazen Jlibl formunda
rın vay hdline (83/Mutaffıfin 1). çoğul olur: ~~ ~ jı.ib~ı ~ I~).J: Ço-
cuklarınız ergenlik çağına girdik-
lerinde (24/Nur 59). Bu kelimenin
~/T-f-k
yumuşaklık anlamı nokta-i nazarın
1~ ~&k sözü, 1~ ~~i /şu işi dan şöyle denir: :ili.b ~~ Y.~: Yumuşak/
yapmaya başladı, sözü gibidir. Bu ke- Narin kadın. :Utii,_:, :U_,ib ~ ~.J:
lime olumsuz cümlede_değil, olumlu Yumuşak/Narİn oldu. ~: Yavru-
cümlede kullanılır. Jib t...;, denilmez. su beraberinde olan geyik. Güneşin
ıJGr.. ~I.J ıJ~~ ~ J!b& Ji. tAJ~.J: doğmaya yönelip henüz ışınları yere
Onları bana geri getirin, dedi, ba- vurmadığı zaman ~~ ~ denir.

caklarını ve boyunlarını sıva?lamaya Şair de şöyle der:
başladı (38/Sad 33); .:.ı~ i~l ıjı~ ~ Jihıı ~~t;i !fo'.J~ \ Jr..:, _r . '
Jj.J &> ~ u~ ıi~i.,J ~ly:.. ~ 301- Tafal'ın [Güneşin doğduğu
~1: Ağ~czn -meyvesini tattıklarzn anın} gölgesi yeryüzünde iken.
801
da ayıp yerleri kendilerine göründü

ve cennet yapraklarından üzerierini 801 Lebid'e ait bu şiir için bkz. Divdnu Le b id, s.
örtm eye başladılar (7 1A'raf 22). 145; İbn ManzCır, Lisdnu 'l-A rab, (Jib) mad-
desi.
637
Jib: Davet edilmediği yemeğe mında; l_,j?h]) 0J~;. ayeti ise, kendi-
geldi. Kimisi bu sözün,~~~ Jik /gün siyle Allah'ın nurunu söndürecekleri
doğdu , sözünden geldiğini söylemek- bir şey istiyorlar, anlamındadır.
tedir. Bu da kişinin o vakitte
"'
yemeğe
~ .:::;
gelmesidir. Kimisi de Jib sözünün;

ylb 1T-1-b
Tufayl el-Aniis adlı kişinin yaptığını
yapmak anlamında olduğunu söyler. ylh: İster maddllsomut, ister
Bu kişi, ziyafetlerde bulunmakla ün- manevi/soyut olsun bir şeyin varlı
-'
lenen J;ib adında bir adamdı. ğını araştırmakt)r. Allah buyurur kj:
Lıib;J ;.ı...~ ....~ :.lı. ı .. ; ~ : LQ ' .• ' i·
. c;:-:-- u-' .)$- J ~ J .
Jlb 1T-1-1 Yahut, bağının suyu dibe çekilir de

bir daha onu a~qyp bulpma_zs~n
J.b: En zayıf yağmur (çisenti). (18/Kehf 41 ); ~_jlh;JI_J ~\..h\1 ~:
Bu da az etkisi ql~p. yağınurdur_. A~- isteyen de aciz, kendinden istenen
tt.:. ı.ı - \:'. -'· ~1 '\..9
lah buyurur kı:. U'"""'~ J ~ r'" 0 : : de (22/Hac 73). Birine, istediği şeyi
Bol yağmur yağmasa bile bir ç~s.e'!~i verdiğinde veya onu bir şey ist~ınek
qüş~r (2/Bakara 265). ~ 0.:.:.'}ll J.b zoruı;ıda bıraJ<tığında G)ıi ~i der-
;;Jylb;.: Yere hafifyağınur yağdı, yağ sin. )tSJi ~i: Çayır, o kadar uzak-
mıştır. Bu anlaı)1dan, az değer veril- laştı ki, onu talep etmek/aramak
diğinde; ~)ıl~~ /Falan kişinin kanı
Jb gerekir.
heder oldu, denir. Sanki onun izi bir
çisentiymiş gibi olur. Aralarındaki
ülb 1 T-1-t
münasebetten dolayı evin k~l_ıntısına
ve silueti görünen adama J1.b denir. ..:..ı_,llb :
A'ceml (Arapça kökenli
0)ıi Jbl: Falan kişi yukarıdan baktı. olmayan) bir isimdir.
o-il::ı 1 T-f-e ~/T-1-h

~liblj )~1 ,~,:,?k: Ateş söndü, ben ~ IA~çısya: Bir çeşit ağaç~!r.
onu söndürdüm. Allah buyurur ki: Tekili ~ şeklinde gelir: ~j
~ 1)~ ~i '.J) ı__,\~i,j ~) 0_,~}.: Allah 'zn ~~: Çiçekler/e bezenmiş aka_;s-
nurunu ağızlarzyla söndürn;zek isti- yalar (56/Vakıa 29). ~~ ~) :
yorlar (9/Tevbe 32); '.J) ı__,\~bjJ 0_,~_;. Talh ağacına mensup deve. ~:
~1)4~1: Allah 'zn nurunu ağızlarzy Talh ağ.acını yelllekten şikayetçi
la söndürecek bir şey istiyorlar (61/ dev~. ~ ve ~: Zayıf, bitkin .
Saf 8). Bu iki ayet arasındaki fark .JI.i.:,i ~ :i..§G: Yolculuktan dolayı
şudur: 1_,~ ~) 0_,~}. ayeti, Allah'ın bitkin ve zayıf düşmüş deve. ci.b
nurunu söndürmek istiyorlar anla- kelimesi de aynı anlaındadır; kimi
638
zaman da c)LA liyilik'in zıddı an- ~:Ondan gizlendim. til;.: Güneşin

lamında kullanılır. üzerine doğduğ.u , ve _insanın üstüne
çıktığı şey. ~~ ~: Askerin öı:ıcü
kolu, askeri~ ilk belirenleri. ~;Jb ~\_:;,)
~/T-1-a ' '
~: Başını bir çıkarıp bir gizleyen
a j 11. fo
~~ Ji.:
Güneş kadın. Doğuşa benzetilerek;_~~~/
doğdu . Allah l;ıuyurur ki: ~ ~.J hurma tomurcuğu, denir. "?~~ ~lj
~Jj ~.J ~~ tfo ~ ~j: -Güne- 'J·?'i &b4-J: Tomurcukları birbiri
şin doğuşundan ~e batışından önce üzerine diziimiş uzun boylu hurfl'!q
Rabbini övgü ile noksanlıklardan ağaç(arı yetiştirdik (50/Kaf 10); ~
te11;~ih _e;t (20/Taha 130); ~ ~ ~j,.:.. ~~~ J..J~ ~ ~Ls: Onun tomurcuk-
~~ ~: Fecrin çıkışına ~adar bir ları, şeytanların başfarz gibidir (3 71
esenliktir o (97/Kadit 5). F:

Güne- Saffat 65); yani ondan dışarı çıkan
şin ~oğduğ_u ye~: ~~ ~ ~ 1~) ~ ~ ~ ~j: Tomurcukları sark-
~J.l &ı ~ ~ ~ ~:;. ~ F ~A~.; mış hurmalar (26/Şu'ara ı 48).
1~: Nihayet güneŞin doğduğu yere ~~~~:Hurma tomurcuk çı

ulaştığında; onun, güneşe karşı hiç kardı/çiçek açtı. '\si ı til;. U. j: Kab-
bir siper yapmadığımız bir kavmin zası avuç dolduran bir yay.
üzerine doğduğunu gördü (ı 8/Kehf
90). Şu söz ge bu anlamdan istiare
edilmiştir: Ji.I.J 0~ 1~:ıkJi.: Falan
Jlb 1 T-1-k
kişi aniden bi~e çıkageldi. Allah bu- c;)lb kelimesinin kök anlamı 1
yurur ki: 0~ ~~ Ji J~: Siz işin ?.~zdan ~urtulmaktır. ~ i4ı ~~
gerçeğine vakıf mısınız? dedi o71 4.:iilbj ~~ /Deveyi bağından çöz-
Saffat 54); ~~ ~I_J.:.. ~ ~\) Ji.~: ..
dum, d . .: )w ~:i l_ - '-:.t\...b - ' o
enır. ~ : '-"'"""-' <Y- ~: ,
Bir baktı, m1u cehennemin ortasında_ bağsız/b11kağısı_z bir şekilde ser-
gördü (37/Saff~t 55); Sılj~l y~i besttir. ~iyJI ,:.,~lh !Kadını boşadzm,
~Yı ~) J) ~ij: Göklerin yollarına sözü bu anlamdap istiare edilmiştir;
erişeyim de Musa 'nın ilahına çıkq tıpkı, ~L.b ~ 1e1)l.i.: Onu salıverdim,
yım (40/Mü'min 37); ~~ ~~ <·~iı Jbl o serbesttir; yani nikah bağından
1~ ~.)lı ~: Gay ba vakıf mı ol- çözülmüştür, spzü,.~ gi~idir.~ Al}_ah
muş, yoksa Rahman 'ın nezdinde bir b__uyurur )("_ı.· ~- t..::...ll\
_ ~ ~ ~~~ L \j\ ' · :11 1 ~ ~~ Li
,, _:_ 'r:"" T.: •
ahd mi edimn~ş?_ (19/Meryem 78); ö~l l~ij 6f~ ~_,it-W: Ey Pey-
~Yı ~) J) ebi .)ii: Belki Musa 'nın gamber! Kadıniarz boşamak istedi-
ilahınaçıkarım (28/Kasas 38). ğiniz zaman onları iddetleri içinde
~ij .~ .;){,:;· , !: Onun görüşül}ün ne boşayın ye iddeti d_e sayın (65/}alak
olduğuna baktım. 1~ Jc .i;;)bi: Seni 1); ~Jj ~~~~-~~i~~ ~fo. ~Wb.:Jij:
falan şeyden haberdar ettim. ~ Boşanan kadınlar, kendi kendile-
639
rine üç adet süresi beklerler (2/ 302- [Zehirin acısı] bazen diner,
802
Bakara 228). Bu hüküm, ric'l olan bazen de geri gelir.
ve ri c '1 _olmayan _boşall}al_a~ı .~ap Develerin suya sal}yerildiği ge-
sar. IJjı_Ji 6! ı.aı:ı.) ~j_>.ı ~~ ~~J ceye, ili 4.J
denir. ~~ j§: Develeri
G..~!: Eğe~ bar;şmak i~terlerse; bu suya salıverdi.
duru~da kocaları onları geri alma-
ya daha layıktırlar (2/Bakara 228)
hükmü ise sadece rec:ı bo_şarrıa il~
~IT-m-m
ilgilidir. ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 6~ F-b: Büyük deniz/Okxanus. Ona
ô;j. ~_jj &: Şayet erkek eşini bir ~ ve ~j denir. ı~ Jc
~: O, falan
daha boşarsa; artık ondan sonra şeyi kuşattı. Kuşatıcılığından/büyük_
kadın, başka bir kocaya nikahlanzp
lüğünden .~o,la:xı kıyam~~e de ;;.,;,1..1.
varıncaya kadar ona helal olmaz
denir: ıS;..s..ıı ;;.;,\..b.lı .;ı~\.4- ı:ı~: Her şeyi
(2/Bakara 230); yani bain bo~ama: bastıran büyük felaket/Kıyamet gel-
dan sonra ona helal olmaz. ~ 6\i diği zaman (79/Naziat 34).
~~~ 61 ~ t\i4. ~: Şayet koc~
onu boşarsa ... ; tekrar birbirlerine
dönmelerinde her ikisi için de bir ~/T-m-s
günah yoktur (2/Bakara 230); yani
~: Hayız kanı, bekaretin bozul-
ikinci koca da onu boşarsa.
ması. ~L.b: Hayız gören kadın. ~
0)ıi ~~: Falan kişi görünmeden il.)ı: Kadının bekaretini bozdu. ~Ilah
gitti. Allah buyurur ki: ~J ı~IJ Çuyurur k~: -~~)~ ~.}hlı .:ıı~\.9 ~
6~~: Aralarzndafisıldaşarak çıkıp 04- ~J ~ ~): Orada, bakışfarını
gittifer (68/Kalem 23); ~ l.4 ı#ı JJ yalnız eşierine çevirmiş, daha önce
6~~ ~: Yalaniayıp durduğunıtz şeye ne insan ve ne de cinlerin dokunmuş
gidin (77 /Murselat 29): olduğu eşler vardır (55/Rahman 56).
Helal olan şeye ~ denir; yani ~ ~~ :i...:.:.,:,_)lı ~~ ~ Gı: Bizden
mutlaktır/serbesttir, onda bir sakınca önce hiç kimse bu bahçeye dokunma-
yoktur. Serbest olması açısından; ı~ mıştır. J+=.. :i..§0Jı ~ Gı: Bu deveye hiçbir
0:ı~lb ,:,1 ili.b u.,)Jı /At, bir veya iki tur ip dokunmamıştır/hiç bağlanmamıştır.
~ttı ' denir. ~: İstisnası olmayan ~ , ,
hüküm. Cömertlik anlamında;;~ 0lb

~/T-m-s
~~_j /Elini salıverdi/Cömert oldu,
denir. ~)ı ~_) ~)ı ~: Gü!~ç ~: Bir şeyin izini silip yok
yüzlü, yüzünü ekşitmeyen. {.:F,ıı ~:
Yılan tarafından ısırılanın/Yaralının
acısı dindi. Şair şöyle der: 802Nabiğa'ya ait bu şiir için bkz. Divdnu Ndbiğa,
s. 80; İbn Faris, Mücmel, ll, 586; İbn ManzGr,
e-ı) ı_)}:._j ı_j):, .iili,~_,."\' Lisdnu '1-Arab, (,jl.b) maddesi.
640
•
etme)<.tir. Allah buyurur ki: ~~~ 1:ı~ geçen ı.Aı,P..~ kelimesinden gözler ve
~: Ytldızfar sijindiği zaman (771 kafalar kastedilmiştir. Buna göre
Murselat 8); ~I.J.Qi Ji
~\~.):Rab ayetin anlamı şöyle olur: Kafalarını
bimiz; mallarını yok et (lO/Yunus kuyruklara çeviririz. Bu da helakin
88); yani suretlerini yok et. ~Wj jlj en büyük sebebidir.
,;~ ]ji i Ji ~: Dilemiş olsaydık,
gözlerini kör ederdik (36/Yasin 66);
~/T-m-a
yani bir şeyin eserilizi yok edildiği
gibi, gözlerinin ışığını ve şuretini gi- F: Nefsin bir şeye olan şiddetli
derirdik. 1..4: 1~\ y~l I;Ji 6:1~1 ~~ ~ arzusundan dolayı ona rneyletmesi-
Lı\ " ~- :j ~ : :li_;. w~~ ili•.:
~J_ >- - w -: .~ r - > - • ~ dir. Bu kökten şu formlar gelir: ~
y~ll.iil w
~ _Ji liı}~ji ~ liı..ı.).i! ~lbj~~~LJ.jci~l:Tamah
.,;.ı;/,JI: Ey kendilerine kitap verilen/er, ettim, etmekteyirn, o tamapkardırj
gelin o beraberinizdekini doğrula hırsl.ıqır: ~1!~~ :b~Yl;J~U~ ki:__0i F Li!
mak üzere indirdiğimiz bu kitaba, biz ~~~ Jji US ıjl l..i~th:.. ~.) Lil ~: Biz-
bir takım yüzleri silip de enselerine ler ilk inananfar olduğumuz için Rab-
çevirmeden veya onları Cumartesi bimizin hatalarzmızı bağışlgyacağfn~
yasağını çiğneyen/eri lanetiediğimiz umarız (26/Şu'ara 51); 01 0~i
gibi, lanetlerneden önce iman edin! ~ 1~).1: Onların size inanacakları
(4/Nisa 47). Kimisi bu ayette sözü nı mı u_muyorsunuz? (2/Bakara 75);
edilen cezanın dünyada olduğunu c i j Li_;i ~~ji.J: Allah'a korku ve
söyler. Bu da sözü edilenlerin yüz- umut içinde dua ediniz (7/A'raf 56).
lerinin kıllarla kaplanıp maymun ve Arzuların çoğu heva'dan kayı:ıakl~n_
köpeklerin suratları gibi olmasıdır. dığı için şöyle denilmiştir: &b ~1:
Kimisi de bu cezanın ahirette olaca- Tamah bir Jçirdir/kötü bir huydur;
ğını ve şu ayete işflret etriğini söyler: ylA)'l ~~~i: Tamah cildi kirletir.
o~ ~l.)j ~~ ~Ji &;ı t.:.ij: Kimin ki-
~~bı da sırtını~ arkasından verilirse
~/T-m-n
(84/İnşikak 10). Bu da gözlerinin ar-
kalarında olmasıdır. Kimisine göre de
.' .
~La. ve u~!: Sarsıntıdan/en-
ayetin anlamı şöyledir: Allah, onları dişeden sonra şükfınet.e ~~1ek; _Allah
hidayetten dalalete dönqüı:ür. Tıp~! buyurur ki: 0!~~}j (S_fo. 'i! .ı..l.ll ~ LAj
şu ayette belirtildiği g~bi: _~l ()4~i~i ~fo~: Allah; bunu size s;rfbir müjde
~Ji - ~; J~~~~~ij -~1~4Jı
;·- ~- - ·- - olsun ve onu la kalpleriniz yatışsıl'l; qiye
&j~ ~~ ı)i ~J ~.J: Allah 'zn bir
YC!Pf!l!Ştzr. (8/~9~! 1~); ~.) ~ 1~! ~\:! :ıq
bilgiye dayalı olarak saptırdığz, kula- c.r:r. u1t....6 ~.JJ
: • • : , . 1 1t 6 • •• : '1
r.J U""' t.r.r- ~ • • u:ıs ·1
• ~.J
ğını ve kalbini mühür/ediği, gözünü
~ 0!:.b]} ~J: İbrahim Rabbine: Ey
perdelediği kimseyi gördün mü? (45/
R~bbim! Ölüyü nasıl dirilttiğini bana
Casiye 23). Kimisine göre de ayette
641
göster, demişti.Rabbi ona: Yoksa Bu kökten şu formlar gelir: .G~
inanmadın mı? dedi. İbrahim: Haytr! ~:, ~ıi. ~~ı:,_)@ ı:,:;:,~: Onu
İnandım, fakat kalbirn iyice mutm;a- temizledim, o da temizlendi, o te-
in olsun, dedi (2/Bakara 260); ~i y mizqir. Allah buyurur ki: ~ ~ 0l.J
~:.;;, L,~il ~1: Ey huzura kavuşmuş I.J~ıj: Eğer cünüpseniz temizlenin
nejis! (89/Fecr 27). Bu da )<.ötülüğ~ (5/Maide 6); yani suyu veya onun
emretmeyen nefıstir. 0;ı,:.i:; ~~ )~ ~i y~rine_ g~çece~ , bir şey kul!anı_nız.
~.,Wı: Dikkat edin, kalpler ~n~ak ,.,.~ · 1.9
~.]S-
:ıi _,
~~ .~.~ -· 11 . - ıill· 1 L:.ı.:ı '
r.S ~ u- ~ ~ ~ .J
Allah 'ı anmakla huzura kavuşur (13/ y.~ ~ ~~~ ~}~"r:o.lı _ı) ~wı
Ra'd 28) ayeti, Yüce Allah'ı bilmek ~~ !.<-- i -::.w.,
rJA • ~ : ı...r..r
.~.~ .:;l,A : • : L :: \j\.9. S
u~ . . ana
ve O'na çokça ibadet etmekle nefsin kadınların ay hdlini sorar/ar. De ki,
huzura kavuşacağına dikkat çeker ki, o, bir rahatsızlıktır. Bu sebeple ay
şu ayette istenen de söz konusu nefs hdlinde olan kadınlardan uzak du-
huzurudur: ~ 0:·;,b:ı} ~.J: Fakat kal- run. Temiz/enineeye kadar onlara
birn iyice mutmain olsun (2/Bakara yaklaşmayın. İyice temizlendiklerin-
260). Çıl...<ı:ıj~ 0!;,{,~ ~.J: Kalbi imanla de, Allah 'ın emrettiği yerden onlara
Yfl(ZŞf!UŞ (_)lduğu halde ( 16/Nahl 106); gidin (2/Bakara ?22). Şu ayette iki
~L..bl ı:ı~: Em~iyf!te kf!_vuştuğunu~da farklı lafzın (0~ ,0~) getirilme-
. ~ 103)·, 1Y ·\..;.bı-.J Lj,jJ.ll
(4/N ısa • ö~L.ı
_ - : 1~.JJ
• -- si, kadınların hayızdankesilip gusül
~: Dünya hayatına razı olanlar ve yaproadıkça onlarla cinsel ilişkiye
b1:1n.unla tatmin olanlar (1 O/Yunus?). girmenin caiz olmaqığına delalet
0L..b~ /Sakin oldu/Tatmin oldu ve ~ı..ı:,:;; eder. Bu görüşü, 0~
803
yani:sh;
hem lafız hem anlam açısından birbiri- gusül olan temizliği yapıncaya kadar,
ne yakın iki kelimedir. şeklindeki kıraat de pekiştirmektedir.
0:1~1 <·)j.J: Allah temizfenen/eri
sever (2/Bakara 222); yani günahları
_.>fb 1 T-h-r
terk ede11leri_ ve iyiJik yapanları se-
'.: L~-. :i : ~ , JG,. ,W. 0 d
~~J ~_:_,t.J,:, ~~ ~lyjl ~~: ver. l.J~ u u~ . .J - - -· n a te-
Kadın temizlendi. Bu fıilin aynu'l- miz/enmeyi sev~n a_damla_r vardır (W
fıilinin meftUh okunınası kıyasa Tevbe ı 08); J..Ui ~l ~_)!~~~).i
daha uygundur. Çünkü bu fıil, ,:l:-1. 0.J.Js ı:,:;:ı: Onları ke~tinizden çtkar~n,
(Kadın hayız gördü) fiilinin zıddıdır. çünkü onlar. temiz;lenen in.şanlarmtş
Ayrıca bu kökten şu form kullanılır: (7 1A'raf 82); 0:1~1 '><
.i.iıı.J: Allah
~ıi. '~~ıi.; tıpkı ~ıj ,~ıj ve '~~ıj temiz/enenieri sever (9/Tevbe ı 08);
~ıi gibi. ;;_:_,t_J, /Temizlik iki kısma ay- yani nefsini temizleyenleri sever.
rılır : Cismin tahareti, nefsin tahareti. IJ)S 0:1~1 ~ ~ ~3: Seni o inkar
Ayetlerin çoğu da bu iki taharet anla-
mına hamledilıııişlerdir. 803 Bu, Ş u be, Hamza, Kissal ve Ha lef' in kıraali
d ir. Bkz. Dimyati, ithd.f, s. 157.
642
edenlerden arındıracağım (3/Al-i dadır: ~ıj\ ~~: Yaşıt sevgililer (56/

İmdin 55); yani seni onların içinden Vakıa 37) Yüce Allah, Kur ' an'ı şöy
çıkaracağım ve onların yaptıklarını le nitelendirmektedir: ~~ ~ j_yı:
yapmaktan seni uzak tutacağım. Ş!l Yüksek tutulan tertemiz sahifelerde
ayet~er de ~yı:ı _anlamad~~ır: ~;. ~ı (80/Abese 14). ~ ~t;i.J: Elbiseni
:.:::-.: L~ - u:ı::J\ ı.:. i - • '.1\ .:..cC. UAı~ ..ıJ.l\ temizle (74/Müddessir 4). Kimisine
r..Jt!-=:u _•. (,.)"' ~..)" r-- . - --
1~: Ey ehli beyt! Allah sizdenkiri göre bu ayetin anlamı şöyledir: Nef-
gidermek ve sizi tertem~~Y!IP.mll;~ !s- sini ayıplardan/eksikl ikierden arın
tiyor (33 /Ahzab 33); ~ ~~~ sJL! :ıı.J dır.
Ji_~~lj ~~j ~~\ ~\ 6) ~~ Yüce Allah şu ayetlerde Kabe'yi
~Wl ~L:..i: Melekler şöyle demişler putların pisliğinden tem_izlemeyi teş
di: Ey Meryem, Şüphesiz Allah seni vik etmektedir: ~ p j : Evimi te-
seçti, arındırdı ve seni diemin kadın miz tut (22/ffac l6); &IY.! _Jı U~j
Ianna üstün kıldı (31 AI-i İmran 42); &.#lilı - : ··th.u - -· - ı~ (...)~i ~~~
. -- .J >~ - ~ - -
-
:.J
~~j ~ Jj\ ~~: Bu, sizin hakkınız ~~\ ~Jij: İbrahim ve İsmail 'e de;
da daha hay1rlı ve,,da/~a ~lfmizrj.!r f~l Evi 'mi tavafedenler, itikdfa çekilenler
Bakara 232); ~foj ~~ ~i ~:ı: ve rüku ve secde edenler için temiz-
Bu sızın kalpleriniz ıçın ve onla- leyin, diye emir vermiştik (2/Bakara
rın kalpleri için daha_temizdir (331 125). Kimisine göre ise bu ayetler, şu
Ahzab 53); 03 ~1 ~l .ı.~";,J 'i: Ona ayette zikredilen sekine'nin/güvenin
temizfenen/erden başkası dokuna- ona girmesi için k_albi temi_zle111eyi
maz (56/Vakıa 79); yani Kur'an ha- teşvik etmektedir: ~:,ş,>.,)\ J.;i (,?~\ Jkı
kikatlerinin bilgisine, ancak nefsini ~I.A:!l ~ UlA:!) ı.;.lıJ~ ~~~ 'Tfo .}:
arındıran ve fesad kirinden temizle- İnananların, imanlarını kat kat artır
nenler ulaşabilir. maları için, kalplerine güven indiren
Hz. Lut kavmine; ~~~i~ ro~~ O 'dur (48/Fetih 4).
~ ~~ {;: Ey kavmim! İşte şıinlar Sibeveyhl'de.n aktarıldığına göre
kızlarımdır (onlarla evlenin); sizin kimi zaman .J~ formu mastar olur;
için onlar daha temizdir ( 11/Hud 78) nitekim ~~~j ~L:,_;_:, 1.)~ ~~ 1
dediğinde, kavm\, alay_, yo!lu şöyle Temizlendim ve abdest aldım, söz-
demişlerdi: (~u~s h:i:1 U,.üi ~): Onlar lerinde .J_,t.b kelimesi J..,j vezninde
Innizlenen insanlarmış (7/A'raf 82). bir m astardır. ı.j) j ~~ j sözü de buna
~~ [ı,Jjl ~~:Orada (cennette) benzer. Kimi zaman da m~~tar değil
onlar için tertemiz eş ler vardır (4/ sadece isim olur. Tıpkı .J_,.l:.ğ kelime-
Ni sa 57); yani dünyanın kir ve pislik- sinin, kahvaltı yapılan şeye isim ol-
lerinden arınımş eşler. Kimisine göre ması gibi. Şu kelimeler de onun gibi-
de şu ayetin işaret ettiği gibi "kötü dir: .J.P.-3 lboğaza dökülen_ilaç, ..h~
huylardan arınmış eşler" anlamın- /buruna çekilen ilaç, .J.J.J~ !göz otu/
643
toz. Kimi zaman da sı fat olur; J~ j G:_;.Q t ~'Jl~ ô_,ili 1 ••.. &; ~: Kadınlara me-
/elçi/peygamber ve benzeri sıfatlar hirlerini tam verin. Kendi istekleriyle
gibi. Şu ayet bu anlamdadır: ~li:..j o mehrin bir kısmını size bağışlarlar
1_)~ ~1);. ~.): Rableri onlara ter- sa onu gönül huzuruyla yiyebilirsiniz
temiz bir içecek içirmiştir (76/İnsan (4/Nisa 4).
2 I). Bu ayet, sözü edilen içeceğin, ~ kelimesinin asıl anlamı, rlu-
şu ayette zikredilenden farklı oldu- yuların
ve nefsin lezzetli bulduğu/
ğuna dikkat çeker: ~~ ~lA ~ wıi·..ı:,: hoşuna gide.n şeydir. Şer'de/Dini
Orada irin/i sudan içiri/ecektir (1_4/ anlamda ~~ tli.h.ıi /hoş yiyecek,
İbrahim ı 6). 1_)~ ~lA~~~~ ili)i.J: caiz olan şeyden ve caiz olan yerden
Gökten tertemiz bir su indirdik (251 alınandır. Yiyecek bu şekilde olduğu
Furkan 48). sürece, hem hazırda hem gelecekte
İmam Şafırnin çizgisindeki jlim tayyip/hoş olur ve pis/kötü olmaz.
adamları, .J~ kelimesinin ~ 1 Aksi durumda ise, hazırda hoş olsa
temizleyen anlamında olduğunu söy- da gelecekte hoş olmaz. Şu ayetler J. ' J. ~ ;; ~
lerler. Fakat lafız açısından by doğru bu anlamdadır: ~ l_,l.S l.jl4l 6.!~1 ~~ 'Y
değildir. Çünkü J.~ vez~i ~i ve J.j rSili].J L4 ~t.;h: Ey iman edenler; size
fıil formlarından değil, ~ formun- rızık olarak verdiğimiz şeylerin temiz
dan yapılır. Kimisi sözü edilen kav- olanlarzndçm yiyin (2/Bakara ı 72);
ramın, anlam açısından temizlemeyi ... ~~ .i..ll1 r-
ci ~.J.J
-. - ~_ 1·;~~-
..:r--. Alla h' ın
gerektirdiğini söyler. Zira tahir iki size verdiği rzzıklardan helal ve IJOŞ
kısma ayrılır: Biri, taharetİn kendi- of~~flk jjyin (1~/Nahl , 1~4)j -~~ >'Y
sini aşmayandır; elbise tahareti gibi. 1:.<l.ıJll ~~ L4 ..:.ıGb 1 ,, -.'i 1 ·-ı ; .lll·
- ·- .JA~ .j-lA 0.!. .
Çünkü elbise tahirdir/temizdir, fakat Ey iman edenler, Allah 'm sizin için
kendisiyle temizlik yapılmaz. Diğer he/al kıldığı hoş şeyle~~ IJaram k_ıl
tahir kısmı ise, taharet kendisini aşar mayın C?/Maide Ş7); l_,l.S J,.:..)l1 ~i 'Y
ve başkasını da temizler. İşte Yüce ~~ l,#lj ~~~ ~: Ey peygam-
AII~h, bu anlama dikkat çekerek suyu berler, helal ve hoş şeylerden yiyin
.J~ kelimesiyle nitelendirmiştir. ve yararlı işler yapın (23/Mu'minu,rı
5ı).>Şu ayette k~~tedjleı:ı d~_ budur: J!
..:.ı~\ - .,.,ı\.Al : - •i ~'1 .ıJll ~ • -> •
Y:b 1 T-y-b - ... .J -- · -- [~ '.r' -
~.)ll ~: De ki,· Allah 'ın kulları için
•.J ~~ UA
: -
ci~
... . .. . ..
.. ~.,, Y·ti.;B·ır şey hoş
~~ yarattığı zineti ve temiz hoş rızıklar,z
oldu, olmaktadır; ' ~ 'Jh ~ lo hoştur, kim _haram_e(miş? (7/ A'raf 32). ~j;ll
denir. '
Allah ,_
buyurur ki: ~Li. L4 ~~~ ~·':·)hH ~ ~i: Bugün temiz hoş ni-
~t..:..jjt ~ ~ ••• : Hoşunuza giden k,Cf- met/er size helal edildi (5/M~ide 5).
dznlarla evieniniz (4/N isa 3); l_jjlj Bazılarına göre ayetteki wl!)bll keli-
S:. • -, ,:.c_ .:.(i :.'.L :~ ~ ,:uı_:;~~ ,;L.:.J.ıl mesinden kasıt kes i !en hayvani ardır.
. ı..r-' 1.-r" 1 ~ (J: - ~ 7'
644
S(·jbl\ &ı ~J.JJ: Allah hoş şey Güzel meskenler (9/Tevbe 72); y~ı:i
lerden size rızzk verdi (40/Mü'min temiz, güzel ve zevk veren evler. ö~
64) ayeti, ganimetl_ere işaret eder. ~fo ~.JJ 4:
Güzel bir ülke ve ba-
İnsanlardan olan~; cehalet ve fıs ğzşlayzcı bir Rabb (34/Sebe' 15). Ba-
kın pisliğinden ve çirkin arnellerden zılarına göre bu ayet, cennete ve Yüce
arınıp ilim, iman ve güzel arnellerle Allah'ın komşuluğuna/katını:ı varma-
süslenenlerdir. İşte Yüce Allah şu ya işaret ettiğini söyler. •: ·jkl\ ~ıj:
ayette, onları ,kastetmektedir: &,ı~ı Hoş memleket (7/A'raf 58) ayeti ise 1
~ ~~ı ~l!fo: Melekler onların güzeliverimli araziye işarettir. ı.Jo~ ~j~e
canını temizle!'mi~, o~a~ak ql:r (! 6/ $ ı~: Temiz bir toprakla teyem-
N a hl32) .u:ı__; ..ı.lG. ~ .y-
.ı.:.jıj ~~f'
~·;',L :.<', 1"- ·~·. müm edin (5/Maide 6); yani necaset
Selam sizlere, ne lıoşsunuz! Ebedi bulaşmayan bir toprakla.
olarak içinde kalmak üzere haydi gi- _İstinca(pislikten temizlenme) 'ye
rin qraya! (39/Zümer 73); ~ ~ ~ ~~) 1 güzelleştirme 1 ferahlatma
4 ~~j ~~: Ey Rabbim, bana katzn- denmesi, ondaki ferahhk.ye temiz-
dan temiz bir ~oy ihsqn ~yl~J3~AI-i lenmekten dolayıdır. u~i !İki gü-
. ~ 38)·, ~ı
Tınran : .. ~; ~ı ~: .u.ıı ~ .. -.1.
~· zel: Yemek ve cima anlamındadır.
Allah pişi temi;.den ayzrszn (8/Enfal ~ ~:•:ık~ p;..b: Nefs_in hoşlandığı
: ..~1- 11 ..:.ı...
37) . ~ ' lıiJı J:- H oş ameller h oş yemek. ~ sözü ylb şeklinde de
kişiler içindir (24/Nur 26) ayeti te- ifade edilir. Medine_' de yetişen bir
miz arnelierin temiz kişilerden mey- çeşit hurmaya ~lb; Med!ne'ni,n
dana geldiğine dikkat çeker. ~jteki112 kendisine de 4..;ı;b denir. ~ ıfti_,.b:
şöyle ri ~ay~t edpmiştir: ~~i ~).:.ll Tuba onlar~n (13/Ra'd 29). Kimisi-
~ ~ 4i ~Wı.J ~: Mü 'min arne- ne göre ~_,.b /tu bd kelimesi, cennet-
linden daha hoştur/güzeldir; kôfir teki bir ağaç ismidir. Kimisine göre
804
de arnelinden daha pistirlkötüdür ise bu ifade; yokluğu olmayan bir
,
~1
~:
ı-t~
..:1" •
-i'J :.;lı .JA
rr - ·j - liılı 1JJ~~ J-
ır ~ beka, zevali olmayan bir izzet ve
~~: Yetimlere mallarını verin; te- fakirliği olmayan bir zenginlik gibi
mizi murdara değişmeyin (4/Nisa 2); cennetteki her türlü hoş/güzel şeye
yani iyi arnelleri kötü arnellerle de- işarettir.
ğiştirmeyi_n. Şu _aye~ler de_~u, aı:lqm:
dadır.·~~ : ~~~ö~~~
_ . ... . . ., _ J_,b 1 T-v-d
~~ı .) ~ .}ij: Hoş bir söz; kökü
sağlam, dalları göğe doğru olan hoş -.:. -.lı ~~• .:ı• ~
..r""'t"
:ı - ' If'·lı ~
. j (f"'.JA
(..)
· li
~ J
" ~ ~ .. J. .. , .. __ ,.. ...... ' "' ..
bir ağaca benzer (14/İbrahim 24); ~ı ~_jhlts J) JS wW ~1.!: Musa ya
•: ıjbl\ ~ı ~ 9): Güzel ,sö!-ler O 'na vahyettik ki.: Asanz denize vur. O, he-
yükselir (3 5/Fatır 10). ~ ~L.:..Aj: men yarıldı ve her parçası büyük bir
tavd/dağ gibi oldu (26/Şu'ara 63).
804Bu hadis(~) maddesinde geçti.
645
.oJb: Büyük dağ. Tavdm/Dağın bü- fiğimiz zaman Tur 'un yanznd,a değil
yüklükle nitelendirilmesi, onun diğer din (28/Kasas 46); ~·-" .J_,.b.J: And
dağlar arasında değil, tavdlar (büyük olslf.n Si!Ja dağına (95/Tin-2); ~~:iU.J
dağlar) arasında büyük olmasından ~'il -?_,bl\ ~4- ~: Ona Tur'un sağ
dolaydır. yaf]ından ses/endik (19/Meryem 52);
j_,hıl ~j Uii.:ı.J: Tur'u üzerlerine
kaldırdık (4/Nisa 154).
J_,b 1 T-v-r
;_JI~.J )~1 _)iJb: Evin uzantısı ~ /T-y-r
olan yapı. '; jjb ~~ 1~: Falan kişi
haddini aştı. ~_)_,bi~: Onun avlusu- yU:.: Havada uçan her kanatlıdır.
na yaklaşma~. -!_:,1, ~ ljjb ıiS Jj: Gı ..J:~=
-:.1_ , .L~
~
-
.J
Lb 1uçtu,
TT
uçmak ta d ır,
Şu işi aşama aşama/r.~ş p~~e yaptı. denir. _i\1.'in _çoğulu _;..b şeklinde
Bazılarına göre; 1_)\j.bi ~ :ı!.J: O, gelir. Tıpkı ...,..&_) - ~lj gibi. Allah
s izi aşama aşama yarattı (71/Nfıh buyurur ki: 'i..:, ~~'il ~ ~\:i ~ l.A.J
14) ay eti şu tur ayet! ere işarettir: r- ·-\ ~\: ~~
:.(lli.Qj f"A '.. ı:-. 'Lb·.ıere
-· ·:~-! V. d
~: .;4ii.i: .; ~....~, - ;: :.<ı:iı.; u~.

·- ~~ . - ~~.JJ~r kımıldayan bütün hayvan türleri ve
~i).;: ;j...:, ~i).;:~;,;;:~~: Biz si;i kanatları ile uçan bütün kuş çeşit
topraktan, sonra nutfeden (sperma- leri, sizler gibi birt;r toplulukturlar
dan) sonra bir alekadan (embrio- (6/I;:n'am 38); ~ JS ~j~ .:;.bıı.:;
dan) sonra yapısı belli belirsiz bir et ~~~1: Kuşları da toplu olarak Of1;Un
parçasından yaratmışızdır (22/Hac emrine vermiştik (38/Sad 19); .);bli.J
5). Kimisine göre ise o, şunun ben- -;,ıl!~: Sıra s ıra uçan kuşlar (24/N ür
z~ri Jye,tl_er~ jş~r~ttir: ~ ~y\ ~.J 4 1); ~ii.J ~\ ~ ~:ı~ .:,~ ~:,
~;ı-.ıı - :.<-:~ ... 11 u~ı -
r.:J"J~
· ' 'iı J- .:.ın.4ı~l·
- J~.J - J . fbli.J: Süleyman 'zn, cinlerden, in-
O 'nun delillerinden biri de, gökle- sanlardan ve kuşlardan müteşekkil
rin re yerin yaratılması, dillerinizin orçlulqrı toplandı (27 /Nemi 17);
ve renklerinizin ayrı ayrı olmasıdır ~\ iili..:,: Kaybolan kuşları araştır
(30/Rüm 22); yani insanlar yaratılış dı (27!Neml 20).
".:: ı~-" J " , ..
ve huy bakımdan farklıdırlar. fo.l.J 0)1.9 _;.hi: Falan kişi iyimser
'
.J_,.bll: Belli bir dağın ismidir. tahminde bulundu: Bu sözün asıl an-
Kimisine göre de her dağın ismidir. lamı, kuş ile [onun uçuş durumuna
Diğer bazıları da onun dünyayı ku- göre] gelecekte ilgili iyimser tahmin-
şatan bir dağ oJduğunu söy1çr. Allah lerde bulunmaktır. Sonra bu kel ime
buyurur ki: -!~ "f~J -?_,.bJI.J: An- uğurlu ve uğursuz sayılan her şey içjı~
dolsun Tur'a ve Satır satır yazılmış kullanılır oldu. Allah buyunır ki: \_,lt!
Kita~'a (Ş2/Tür 1-2); ~4-:ı ~ LA.J ~ G~ U): Dediler ki; doğrusu biz
~:iu :ı) -?_,hıı: Sen, Musa-'ya -hitap et- sizin yüzünüzden uğursuzluğa uğra-
646
dık (36/Yasln 18): Bunun için şöyle lah buyurur ki: ~y!. 6t.S L:ı~ 6)~_;
denilmiştir: ~_»b~) .;,b~: Senin ku- 1~: Şerri yaygın olan bir günden
şundan başka bir k~ş yoktur. Yüce korkarlar (76/İnsan 7) . .)ı..bi:.:. J.;:_:
805
~llah da şöyle bpy!,Jrmaktad}r: 6).J Etrafa saçılan toz. Fecir ve toz için
.ı..iA : -- - ' 1 '.~ı_ -.4J:ı,.-, · '· ~-B kullanılan bu kavramın yapısında
04J IJ""'~ .J~ ~ ~- aş-
/arına bir kötülük gelirse Musa ile değişiklik yapılmıştır: Fecir fail şek
yanındakilerin uğursuzluğuna vç- linde düşünülmüş ve onunla ilgili
rirlerdi (71A'raf 13 ı). Ayetteki IJ.~ ~ formu; toz ise mef'ı11 şekli_nde
sözü ı_,.:.~~ luğu~suz adcjedfy<?_rlar, düşünülmüş ve onunla _ilgili }lbi:.ı..:,
anlamındadır. ~ı~ ~ yl..b W) 'ii: Bi- formu kullanılmıştır. )h.:. U...): Sü-
liniz ki; onların uğursuzluk kuşları ratli giden çevik at. yj, ~ jl.b L. il..
Allah yanındadır (71A'r:lf ı 31 ); yani ~lj: Başından uçuy~rmuş gibi yayı
onların uğursuzlukları, kötü arnelle- lan saçı tut.
rinden dolayı YüceAllah'ın onlar için
hazırladığı şe~dir. Şu ayetler çie bu
t)= 1T-v-a
anlamdadır: J~ ~ ~J ~ Gyi,ı ı)~
6Ji~i~ ~_ji ~~ ~ ~ı ~ ~ylb: Dediler t>b: İnkıyad/boyun eğme; o fi 1
ki: Senin ve beraberindekilerin yü- zorlama' nın zıddıdır. Allah buyurur

zünden uğursuzluğa uğradık: O da: ki:t+l jili Z,li:ı ~J ı:-~1 Jı (Sfol ~
Uğursuzluğunuz Allah katındandzr. :~·ı..b~ı
~
a~t.i ..r
-·.< J· r~ ..:r=
·-~--lıilı . ·su-.
~ - - ~.) ,J .
Belki siz, imtihana çekilen bir kavim- Sonra duman halinde bulunan göğe
s{niz, dedi (27/Neml 47); ~yı..b ı)~ yöneldi, ona ve y eryüzüne: isteyerek
~: Elçiler dediler ki; uğursuz~uk veya istemeyerek buyruğuma gelin,
ke,n dinizderydi~ _06/Y~sin 19); JSj dedi. isteyerek geldik, dediler _(41 1
~ ~ ;_yl..b ~~jli wt..:..i!: Her insanın Fussilet ı ı); ~!.J~I ~ 0A ~i AJ_J
- . -
kuşunu/amelini boynuna bağladık ~jSj ~.:,b ~.)'iij: Göklerde ve yer-
(17/İsnl 13); yani kendisind~n uçan dekiler, ister istemez O 'na teslim ol-
hayır ve şer olan arnelini I.Ji!lb3: Ace- muşlardır (3 /Al-i İmran 83).
le ettiler, dağıldılar. Şair şöyle der: - - -
;;,cl..b da t>b gibidir. Ancak ;;,cl..b,
Gılı_jj ı.?~i jj 4)
IJ~tb -i • i daha çok emredileni yerine getirmek
303- Koştular ona doğru, grup- ve belirlenen şeyin peşinden gitmek
806
lar h!ilinde ve tek tek. anlamında kullanılır. Allah buyurur
... , J }
~ _Y..i: Yayılan fecir. Al- ki: ;;,cl..b 6.Jlfo..J: Boyun eğdik derler
(4/Nisa 8l); _:._,.)i.A jj_; ~L.b: (Onla-
rın görevi) itaat ve güzel sözdür (4 71
805 Bu bir Arap sözü değ il , hadi sti r. Bkz. Ahmed,
Muhammed 2ı); yani itaat edini z.
Müsned, II, 220.
~ .\i.L.bi - } .{_·, .;j - ıi, ~ - o o
806Kurayt b. Üneyf'e ait bu şi ir için bkz. Tebriz!, .. -.. .J tY"':'i t .J. na
Şerhu Dlviini'I-Hamase, I, 8; İbn Manzfır, itaat etti, itaat etmektedir. Allah bu-
Lisdnu '1-Arab. (_>.:b) maddesi.
647
yurur ki: j_,..:.,)lı ı~l_:,: Peygamber 'e Bu kavramın zıddı ~'dir. Aciz
i(aat e~in (64/Teğabün 12); ~ 6.4 kişi,bu dört şeyden birine veya daha
~~ t_U:.i ~ J..,..:.,Jlı: Peygamber itiiat'e fazlasına sahip olmayan kişidir. Ne
eden, Allah 'a itiiat etmiş olur (4/Nisa zaman bu dört şeyin hepsine sahip
80); 6#li:Jı,; 0:!~~~ ~ 'J_:,: Kafirlere olursa mutlak olarak müstati '/güç
ve miinafiklara itaat 'etme (331Ahzab yetiren olur; hepsini yitirdiğinde de
48). Yüce Allah, Cebrail (a.s.) _ile ~l mutlak olarak aciz olur. Eğer onların
gili_olarak da şöyle buyurur: ~ t~ bir kısmına sahip olup diğerlerine
~i: Orada kendisine itaat edilendir, sahip olmazsa bir yönden müstati',
güvenilendir (81 /Tekvir 21 ). bir yönden de aciz olur. Ancak bu
t~ kelimesinin asıl anlamı, durumda kişinin acizlikle nitelendi-
zorlanarak taat etmektir. Örfte ise, rilmesi daha uygundur.
- '
farz olmayan göpüllü olarak yapılan :i..C~) kelimesi, ôj~'ten daha
ibadettir;' tıpkı ~kelimesi gibi. Al- dar anlamlıdır.
Allah buyurur ki: 'i
lah buyurur ki: ~ ~ 1~ t~ ~ ~~ ~ 0~: O ilahlar kendi-
.:j Kim gönüllü olarak hayır yaparsa, lerine bile yardım edecek güçte de-
bu kendisi için daha i)!idir (2/Bakara ğildirler (21/Enbiya 43); ı_;~ı w
184). Bu ayet ı_P. t~ ~_:,şeklinde ~~ ~: Ayağa kalkacak güsleri kql-
de okunmuştur.
807
inamış (5 1/Zariyat 45}; u-ıUll Ji ~J
- -- ~ 9) t~l ~·:·))\e: Ona bir
t.Jb _k ökünden .:U~! vezninde
olan :i..C~) kelimesi, fıilin kendi- yol bulabifen/erin Beyt 'i haccetmes i
siyle meydana geldiği şeyin varol- Allah 'ın insanlar üzerinde bir hakkı
masıdır. Muhakkik alimiere göre dır (3/Al-i İmran 97). Çünkü Hacca
bu kelime, insanın yapmak istediği gidecek kişi yukarıda belirtilen dört
fiili kendileriyle gerçekleştirebildiği ş_eye ihtiy_ayçiuxar. Hz. Peygamber ' in;
manalar anlamında bir isimdir. Bu ~IJI_J Jl) ~~)ll: İstitaa', azık ve

da dört şeyden meydana gelir: Faile binektir sözü, ihtiyaç duyulan aletin/
ait bir bünye; yapılacak fıilin tasav- vasıtanın beyanıdır. Hadiste, diğer
vur edilmesi; bu fıilden etkilenmeye unsurların değil de özellikle aletin
elverişli bir madde; eğer fıil kitabet/ zikredilmesi şundandır; çünkü bu hu-
yazmak gibi aletle yapılan bir şeyse sus aklen bilinmekte ve şeriat gereği
alet. Zira katip, yazıyı meydana ge- de diğer unsurlar olmadan sorumlu
tirebilmesi için bu dört şeye ihtiyaç tutulmak sahih değildir.
duyar. Eğer kişi, bu dört şeyden bir ~ ~~ ~~ ): Bizim gücü-
vey~ daha fazlasına sahip değilse; müz yetseydi, sizinle beraber elbette
, , , .. . . ,.
:i_J\.:&lJ
_. __ ~ • .l..::.•.: ~ 0 ')\.! 1ra
1
•. 17 l
an k"ışının
.. sefere çıkardık (9/Tevbe 42) ayeti,
yazı yazmaya gücü yoktur, denir. buradaki güç yetirmekle mal, binek
ve benzeri aletin/vasıtasının olma-
807Bu şaz bir kıraattir.
648
dığına işaret ~?er _Şu ~~yetl~r de_a~nı güçlenıneden söylemişlerdi. Kimisi

anlamdadır: 01 '(~ F ~ fJ ıYı.J de Havarilerin bu sözleriyle, Yüce
~~i ,:.s)4 L4 ~ -;ı~).:Jı -;ı~ı ~ Allah'ın gökten bir sofra indirmeye
-;ı~).:Jı ~~ ~: Sizden, hür mü 'min güç yetirip yetirmediğini değil, ilahi
kadınlarla evlenmeye güç yetireme- hikmetin buna karar vermek isteyip
yen kimse, ellerinizdeki mü 'min ca,- istemediğini kastettiklerini söyler.
riyel~r!nizde'?. alsın (4/Nisa 2Ş~; ~) Kimisine göre de t.ı':o~.',:ı ve ~
~ Lıl.ll.jli.J ~wı;, ~4-:,Jı ~ ~.;.,ı.· . ~ı kelimeleri eşanlamlıdır; t+:; : .:ı Jk
~ ı)_,~ ~J ~ 0~: Hiç bir- ayet ifadesi de, ~<·;?) Jk: Allah ce-
şeye gücü yetmeyen ve bir çtkar yol vap verir mi? anlamındadır. Tıpl<ı şu
bulamayan ezilmiş erkekler, kadınlar ~
ayet 'b ' . -~ ~ -
gı ı: ~ J ~ ~ ~
- : :... 1\.J:ill. L4
ve çocuklar bu hükmün dtşmdadırlar t~: Zalimlerin ne dostu, ne de itaat
(4/Nisa 98). edilecek şefaatçis i olur (40/Mü 'min
A lıştırma yapmadığı için, yap- 18); yani cevap verilecek/dinlenecek
ması kişiye zor gelen şey için; 'ı 0~ şefaatçi. Söz konusu ayet şöyle de
~~cA·,:;.·,] !Falan kişi şu işe güç yetir- okunmuştur: ~.J t.+~ ·,~ Jk; yani Rab-
memektedir, denir. Bu da alet veya binden isteyebilir m işin? _Tıpkı şöyle
tasavvurun olmamasından kaynak- demen gı'b'ı: ~~ ~u
-,: ~~ :i ~ ; ı ı...:;:,:; Jk .
- ~~ c::-:- o
lanır. Bununla birlikte kişi sorumlu Emirden şunu yapmasını isteyebilir

tutulabilir ve mazur da sayılma~.
o o ')
mısın ..
Bu anlamda Allah buyurur ki: ~) 6J ~j ~ .i.',,i14J ~~: Nefsi ona

\~~,~)/;.·,:;:Sen benimle beraber kardeşini öldürmeyi teşvik etti (5~
sabretmeye güç yetiremezsin (18/ Milide 30) ayeti tıpkı; .~j .\.!~i
Kehf 67); L4.J ~~ 0~ I~LS L4 ~~.J ,.\.! ~.:ıWI.J s_qzleri gibidir. ~Jb
0J~·:ı!) \~LS: Ne işitebilirlerdi _ve,'?e fiil formu, ~\.bi formundan daha
de görebilir/erdi ( 11/Hud 20); ':/ 1-Jıi~.J mübaHiğalıdır. ~ .\.! ~ .Jb sözü de
li4..::.. 0~: Dinlemeye güç yetire- ~ 1~:..;.. ~G /Onun nefsi şu şeyden
mezlerdi ( 18/Kehf 1O1); Şu ayetler ~e kaçındı, sözünün karşıtıdır.
bu anlama hamledil miştir: ı_,;_ıl;o~··,:; 0l.J
1~ C~: Şu şeyi gönüllü ?larak
~Wl di: ı_,!~ ,:,\: Kadznlar arasmda üstlendi. ~Ilah buyurur ki: t~ 6A.J
adil davranmaya güç yetiremf!~itı~Z fo# ~W.~~ 6\! 1~: Kim gönüllü ola-
(4/Ni~~ 1??); .~ l:! ~~-l~l .Jı:! _ ~) rak bir iyilik yaparsa, bilsin ki, Allah
-o~
-·L4u:Ji.J•''
• y.: ·ı~ -
U
;,ı....·; .·.,-,
•.J ~ U"' ~.JA ıY.
1" -·- . 1
karşzltğım verir ve yapttğmt ,bz!ir (2/
~~\ ~: Havariler: Ey Meryem oğlu - - •. L '-1 - •, .ı-. - .ll\
Bakara 158); ~ u,ıı:-~1 w~ 0:!_
İsa,·
Rabbin bize gökten bir sofra in- -;ı~~\.) ~).:Jı ... :Sadaka vermek-
direbilir mi? demişlerdi (5/Maide te gönülden davranan mü'miniere
112). Denilmiştir ki; Havariler, bunu, dil uzatanlar (9/Tevbe 79). Bazıları
henüz Allah hakkındaki bilgileri na göre ~t.b ve ~ ~ fiil formları
649
aynı ~ni am dadır. Aynı şekilde t t.bi.:.} üzerinden dotaşıverdi (68/Kalem 19)
ve t_lh..:.ı) fıil formları qa eşanlar:ılıdır: ayet sözü edilenlerin başına gelen
Allah buyurur ki: ~.J~ (ıi l~lh..:.ıl W belaya imada _ bu}unmaktadır. U~_j
~ .U 1~t.bi.:.1 LA.J: Ne onu aşabildiler, ~ - ~
:i J.pı.A..:..I
: ··l.b.lJ - ~ ·- 1~ w ~-
' - 1" 1~1 ·
:.J~Y.: :·
ne de onu delmeye güç yetirebildiler İbrahim ve İsmail 'e: Tavaf edenler
( 18/Kehf 97). için Evim 'i temiz tutun, diye emret-
mişlik (2/Bakara 125); yani Kabe'nin
etrafında dönen ziyaretçiler için.
u~ 1T-v-f
~ Ji ~ ?Sj)i 0)1Jb: Onlar
-
'-(,b: Bir şeyin etrafında yürü- yanınızda dolaşabilirler, birbirinizin
mektir/dönmektir. Korumak amacıy I~ yanında olabilirsiniz (24/Nfır 58)
evlerin etrafından dönen kişiye ~\..b ayetinde geçen 0)1Jb /dolaşan/ar
denmesi de bu anlamdan gelmektedir. sözünden kasıt hizmetçilerdir. Bu
~~ ~ .jU, /Onun etrafında döndü, anlamda Hz. Peygamber de ke~i
dönmektedir, denir. Allah buyurur ki: hakk!nda şöyle buyurmuştur: ~ ~!
.).;ili..~ ı)1.ll--? ,;~jli ~ ~: Çevrelerinde sı~1_jhl1_J ,;sj.; ~1_jhl1 : Kedi, etrafı~
808
ölümsüz gençler dolaş~r (56/Vakı~ nızda çok /U;zla dolaşanlardandır.
17); ~ t~ ~ ~1 -?i .~'}:.ll~~ i.YlJI ~ ~~1: Bir insan topluluğu;
~ .j_Jb;! 0i: Her kim Beytullah 'ı zi- ç.-~1 ~ ~Lhll: Bir kısım eşya.
yaret eder veya umre yaparsa onları - ~~ ~ ·.1~ ~LS 1 '. A':-. ı ; : :. :il ~ LS LA -
- JA.ı ~ , __ ~~w~~ w., -!
·' · lj_A JS 6A
':•-':! JJI- ı)
- - 1~'- ~; ~\..b
tavaf etmesinde kendisine bir günah
- ~ . -- . -
yoktur (2/Bakara 158). Bu anlamdan ; ':ı..i..:ı:.;l~l:..
(..).J.) ~ ~ ~: ·.lll ' " ljl •'--- 1 · :ı.w - .
~.) : f'+-4.;! .J.)_ ~ ..J.
istiare yoluyla ci!l, hayal, hadise ve Mü 'min/erin hepsi toptan sefere çı
benzerlerine -~~ denir. ~}lah ,b~ kacak değillerdi. Ama her kabileden
yurur ki: ~ ~\..b ~ 1:ıı _1~1 b,ı~l 6! bir cemiiatin dini iyice öğrenmeleri
D.J~ ~ ~~~ I.;.)S~ .;ı~:~JI: Allah'~ ve dönüp kavimlerine geldiklerinde,
karşı gelmekten sakınanlar, şeytan sakınmaları umuduyla onları uyar-
tarafindan kendilerine bir taif ilişli maları için sefere çıkmaları gerek-
ği zaman, Allah 'ı anarlar ve hemen mez miydi? (9/Tevbe 122).
gerçeği görürler (7/ A'raf 201 ). Ta if;
Kimisine göre ~U, kelimesi, bir
insanı aviamayı/ele geçirmeyi amaç-
kişi ve daha fazlası için kullanılır.
layan şeytandan insana yönelen şey
Şu ayetler l?_u apl!lmdadır; ~~U, 0).J
dir. Ayette geçen ~U, kelimesi, ~ ı:.; ~·:. l •..:.ı ·-i..! 1.;'~~91 ~_,.....
; • =-~'1 ~-
; . E~
~ ~ ger
şeklinde de okunmuştur. Bu da insana
mü 'min/erden iki gurup birbirleriyle
uykuda veya uyanıkken görünen bir
vuruşurlarsa aralarını düzeltin (49/
şeyin hayal ve sureti dir. Bu anlamdan
Hucurat 9); ~.\i1(ıl ~si? ~~U, .:ı.~~~):
hayale 4 denmiştir. ~U, 1gjli .j~
.)~U ~J ~j ~: Onlar uyurken Rab- 808Malik, ı, 23; Ahmed, V, 296; Ebu Davud, HN:
bin tarafindan bir dolaşaniiifet onun 75; Nesa!, ı, 55.
650
Hani sizden iki gurupta yzlgznlık ve ettikleri şey; kıyamet günü boyun/a-
çözülme emareleri belirmişti (3 / Al-i rına dotanacaktır (3/ AI-i İmran I 80).
İınran 122). Eğer ~l.b keliıne~inden Bu ayette teşbih yapılmıştır. Nitekirp
çoğul kastediliyorsa tekili ~u, şek hadiste de şöyle buyrulmaktadır: ~~
linde gelir. Eğer ondan tekil kaste- ~~~!-~t~!~~- :L;.~If~~~~
diliyorsa, bu durumda çoğul olan bu ~ ~~ ;;\.S)I wl J_# ~: Kıyamet
form te~ilden kinaye olabilir. Ayrıca gününde sizden birinize, gözleri üs-
onun :i....;.)\i. ,~-!lj ve benzeri isimler tünde iki nokta bulunan kel bir yılan
gibi yapılınası da mümkündür. gelip boynuna dolanır ve Ben senin
' ' •-• ze katınım,
vermed ıgın A der. 809
w\j _,b: İnsanı kuşatan her türlü
hadi;;edir. Şu ayet bu anlamdadır: :iJ\.1,: İnsanın güçlükle yapabi-
0~ _,bı1 ~~ ili.:.ıji: Onların üzerine leceği miktarın ismidir. Bu da bir
tufan gönderdik (7/A'raf 133). Daha şeyi_ ~~şat~n h~,Ikay~ b~nzetilmiştir.
sonra bu kelime örfte son derece ~ \..ll :iJU, 'ıl LA uı;w 'ı/_J ~.): Ey Rab-
fazla su anlamında kullanılır oldu; bimiz, takatimizin yetmediğini bize
çünkü Nuh kavminin başına gel~n yük/etme (2/Bakara 286); yani yerine
felaket, su idi . Allah buyurur ki: .:W:, getirmekte zorlanacağımız şeyleri
~\ ~ .jjj ~ .~ ..)~ ~ ·j lı Li. : ci:.,.\ bize yükletme. Ayetin anlamı; "Bize,
: • ' ' ~ ~ : ' ------!'" IJ': _J.l ' .)
~
; .• ~~~~ - ~ \j '-'1 ~~\.!~li ;
~-
. . ·B ız
· güç yetiremeyeceğimiz şeyleri yük-
1 Ju ..J=J 1
Nuh 'u kendi kavmine gönderdik de o letme" değildir. Zira Yüce Allah
bin yıldan elli yıl eksik bir süre on- aşağıdaki ayetlerde buyurduğu gibi,
ların arasında kaldı. Sonunda onlar kimi zaman insanı, kendisine zor ge-
zulümlerini sürdürürken tufan ken- leceği şeylerle sqrumlu tutmaktadır:
dilerini )la~alqyıverdi (29/ Ankebfıt ~ :.A ',1.;. ~LS ~~\ J- ~~\ - ''- ' 1 '' : - ' ~ -- ·
~ J~~:~~J.
14). L)"Jill - ~\.1,: Yay kulpunun orta Omuzlarındaki ağır yükümlülükleri
kısmı. wj.b: Pislikten kinayedir. boyunlarındaki zincirleri kaldırır
(7/A'raf 157); ~jj~ ~ ~.J.J: Yükü-
nü üzerinden atmadık mı? (94/İnşirah
J.Jb 1 T-v-k
2); yani terk edilmesinde günah olan
'
Jj.b kelimesinin asıl anlamı, -is- zor ibadetleri sana hafıflettik. Şu ayet
ter güvercin halkası gibi yaratılıştan de bu anlamdadır: ~~\ Gl :i..§l.b 'i 1.;lli
olsun, ister de altın ve gümüş halkası ~~~.J 2.ı.;l~: Bugün bizim Ca!Ut'a ve
gibi yapma olsun- boyna geçirilen askerlerine karşı koyacak hiç gücü-
şeydir. Fakat bu kavramın anlamı müz yoktur, dediler (2/Bakara 249).
genişletilerek şöyle denir: 1~ ~Jk: Kimi zaman takat'ın olmaması,
Boynun_a şunu geçirdim/dolandırdım,
tıpkı, .G:ili sözü, gibi. Al}a~ buyurur ki: 809Müellif bu hadisi lafzıyla değil, manasıyla
.4...4Gil\
_ . _ f'~ - · - 4..ı
-: 1·
~
1.:. -. LA: ·""L'. - ..
u_J!~.
c·ımrı'l'k
ı zikretmiştir. Hadis için bkz. Buhari, Zekat,
III,214.
651
kudretin olmaması anlamında kulla- na y\~1 JIJb denir. 0~ J:,ı..b:i: Falan
nılır.
. 'lii:ı L··
~ ~
,_ -~·L'. - :ıJı ~~-
~~.u~ U; _ ı.s-.J: kişi, boynunu gösterdi/uzattı veya
Oruca güç yetirenlere bir yoksulu gücünü gösterdi. Allah buyurur ki:
doyuracak kadar fidye vermeleri ge- ~~ ~~jiı6 J:,~: Onların üzerinden
rekir (2/Bakara 184) ayetinin zahiri, uzun zamanlar geçti (28/Kasas 45).
-
ister orucunu bozmuş olsun, ister JJ.b formu, lütuf ve ih_s~n/ba_-
olmasın ona güç yetirenlerin bir fid- ğış, anlamına özgüdür: '-:?~ -::ı~\ ~~
ye vermelerinin gerekli olduğunu J.J.bll: Cezası şiddetli, lütfu bol oJan-
ifade eder. Ancak alimler, başka bir dfY,(~_Q{!Vlü'min 3); 61 ,ij_,:.. 4)i 1~)~
şart yerine gelmeden, güç yetirenin ) ) ı.illj~\ ~_,:..j ~ I.J~4-.J ~4 \~\
fidye vermek zorunda olmadığı ko- ~ J.:,blı:· Allah 'a inanın, Resulü
nusunda görüş birliğine varmışlar ile beraber cihat edin, diye bir sure
dır. Ayette geçen .G).ıl;ıj sözünün, indirildiği zaman, onlardan servet
.G)~ şeklinde okunduğu da rivayet sahibi olanlar senden izin istediler
edilmiştir.
810
Yani onu boyunlarına (9/Tevbe 86). 61 ~j., ~~ ~···~ ~ 6-A.J
geçirmekle yükümlü tutulanlar. Sı~~~ Sı~\ ~: Sizden her kim
hür mü 'min kadınları nikah edecek
J_job 1 T-v-1 bir zenginliğe gücü yet:niJ;orsa (4/
Nisa 25) ayetinde geçen ~_)1. kelime-
'
Jy-6 ve~ kelimeleri daha önce si, mehir ve nafaka için harcanacak
geçtiği gibi, göreceli isimlerdendir. paradan/maldan kinayedir.
Bu kelime, zaman ve benzeri gibi ..::.ı)t.i,: Özel bir isim olup A' cem!
hem zat,, hem araz ile ilgili kulla- (Arapça kökenli olmayan bir isim)
nılır: ~~~ ~ J~: Üzerlerinden dir.
uzun zaman-geçti (57/Hadld 16); 6!
~;, ~ -!~i ı) ıiıJ: Gündüzleri:
seni uzun uzun uğraştımcak ~şleril'}
~/T-y-n
vardır (73/Müzemmil 7). Jl:,.b-J.ıf>
~!Çamur: Birbirine karıştırılmış
(uzun), ~I:J-~Y:. (geniş) denir. toprak ve su. Kimi zaman onda suyun
Çoğulu, JI.J.l;>; kimisine göre ise J~ etkisi kalmasa da yine bu şekilde isim_-
şeklinde gelir.
lendirilir. Allah buyurur ki: ~~iii.; U!
Bu kelimenin uzunluk anlamı yj~ ~ ~: Biz onları yapışkan bi;
nokta-i nazarından hayvanın üzerine Ç~m,;rdan yaratt ık (3 7/Satlat 11 ). ~
salıverilen ipe J.J.l;> denir. ~) j.Jb: .;~:·)h:, ~~.[~ala~ şeyi ç~.~u~!a sıv_ady~] 1
Atının ipini gevşet/uzat. Uzun zama- denır.· ~.J- .Jw:~ ı,r- _ _;.:::. wi JL!
:-:-;.ı.:.~···
~ ~: İblis dedi ki: Ben ondan daha

81 OBu şaz bir kıraattir. Ayeti bu şekilde Hz. Aişe, hayırlıyım. Beni ateşten yarattın, Onfi:
Said b. Cübeyr ve İkrime okumuşlardır. Bkz. çamurdan yarattın (38/Sad 76); ~.Ji.!
SuyCıti, ed-Durru 'l-Mensur, I, 43\.
652
~\ Ji. 6L4~ Yı): Ey Haman, haydi, eğer kendi çabasıyla ona ulaşmak zo-
benim için çamur üzerinde ateş yak runda kalmış olsaydı, kendisine uzun
(28/Kasas 38). gelecekti.
)
Kimisine göre, (.)"'~\ ~ı.J,lL;ı... ıillı...
~
'-'__gb 1 T-v-y <..sJb: Sen mukaddes vadi Tuva 'das ın

'
(20/Taha 12) ayetinde geçen <..sJb
yb ç_~ı ~.J.b: Bir şeyi dürdüm. kelimesi, bir yer ismidir. Dilcilerden
Örneğin, c)~\ ~ /tomarın dürülme- kimisi onu munsarif, kimisi de gayr-,i
SİıJ?;iqi. Şu a:y~t bu anlam,dadır: ~_J;ı munsarif yapar. Bazılarına göre <..sJb
ı.....ı:i.S.ll
:
,_ • '1 • u: - LA..:Jı
_ ~ ~ ~
,_:. Gogu,
tŞ~.
.. - .. kelimesi, ~.)1, fiilinin mastarıdır.
kitap dürer gibi dürdüğümüz gün Bu durumda munsarif olur, ilk harfi
.-
(21 /Enbiya ı 04 ). ~)W ı ~.)1, /Çölü kat fethalı ve kesreli okunur. Tıpkı ~ve
ettim, s?zü de bu anlamdan gelmek- ~gibi. Buna göre anlamı şöyle olur:
tedir. .:,b kelimesi, ömrün sona erme- ~Y. ~:OG: Onu iki kez çağırdım . Al-
si anl~mında kullanılır. ;y.i. ..\.ııı <.S.J.b lah daha iyi bilir.
/Allah onun hayatını dürdülruhunu
aldı, denir. Şair şöyle der:
p ~~_;:o y_,k(. ıci~ -304 ı:U:.ıı yGş p

304- Zamanının olayları seni
Tı Harfinin Sonu
yaydıktan sonra dürdülyok etti.
811
~~~~ ~~~ .:ıı_;~I.J: Gökler de

O 'nun sağ elinde dürülmüştür (39/
Zümer 67) ayeti, kelimenin birinci
anlamından da ikinci anlamından
da olabilir. İkincisine göre anlamı;
..:ı~ (gökler, yo~- qlmuştu~J şek
linde olur. <..sJb (.)"'~\ ~I.Jll;ı ıill): Sen
. - -
mukaddes vadi Tuva 'das ın (20/Tah~
12). Kimisine göre ayette geçen <..sJb
kelimesi, Yüce Allah'ın Hz. Musa'ya
seslendiği vadinin adıdır. Kimisine
göre ise söz konusu kelime, seçilmek
suretiyle Hz. Musa için meydana
gelen bir hale işarettir; sanki mesafe
onun üzerine dürülerek kısalmıştır;
811 Di'bil el-Huziil'ye ait bu şiir için bkz. Müber-

red, Kamil, 1, 238.
653
Za Harfi
~/ Z-a-n denir. 4 ~yi.: Gözünü zar_kapladı/

Gözünde katarakt çıktı. fo: Galip
ü;i, ~ ~: Göç etti, e~m~kte gelmek, başarmak Bu kelimenin
dir, denir. Allah buyurur ki:~~~: aslı, "Tım~ğın_ı_ ona geçirdi" anla-
Göç gününüzde (16/Nahl 80). ~: mındaki ~ .fo sözünd~n getmek-
İçinde kadın olan hevdec/mahfe. tedir. Allah buyurur ki : ..:as (.)~1 ~J
Kimi zaman bu kelime, mahfede ol- ~
. . ~
: ~~ .. t.-.. ~ :{-._lı\
· ·: - r;: · ~si.:. ~tL
. • .J
·' ·.lı\
masa bile kadından kimlye yapılır. ı· .
~u.:;--
~-.i:..:.~- \.A.ı. ~~ ~ ı.S - :..·.1.:. : <: -.~ı~\
u ..9~ :j.
u.
.• . \J=
Mekke 'nin ortasında, sizi onlara ga-
fo 1 Z-f-r lip getirdikten sonra onların ellerini
sizden, sizin ellerinizi onlardan çe-
fo !Tırnak: Bu kelime, hem in- ken O 'dur. Allah, yaptzklarınzzz gör-
san hem başkası ile ilgili kullanılır. mektedir (48/F eti h 24 ).
Ji._;
Allah buyurur ki: li:ı~ I.JJlA &,ı~ı
}b '-?::ı
JS: Yahudilere bütün tırnak ~ 1 Z-1-1
lı hayvanları haram ettik (6/En' am
146). Ayetteki fo kelimesi, ~~ 1 J.li> !Gölge: ~ /ZiyanzniAJ!dzn-
pençeler, tırnaklar anlamındadır. Bu lığzn zıddıdır. Bu kelime, ;-~;den
kelime, kuş pençesine benzetilerek daha kapsamlıdı~. &Çünkü ~~ J.li> 1
silah anlamında da kullanılır. Çünkü Gece gölgesi; :G:;Ji J.li> /Cennet gölge-
pençe; kuş için silah gibidir. si, denir. Ay~ıca güneşin_ ulaşmadığı
)hıı ~ 0)ıi: Falan kişinin tır her yere de J.li> denir. ~~ ise, sadece
nakları zayıftır/güçsüzdür. 0)ıi ;)b: güneşin sonradan kaybolduğu yerler
Falan kişi tımaklarını ona geçirdi. ). için kullanılır.

)il: Onun tırnakları uzundur. ofo: J.l;:>, izzet, güç ve zenginlik anlam-
Sertlik konusunda tımağa benzetile- larında da kullanılır. Allah buyurur
rek gözü kaplayan bir zar tabakasına ki: 6_;;J J~ ~ ~:Jı 0ı : Kuşkusuz
:s ~ - ~
655
takva sahipleri gölgeler altmda ve onları o gölgelik gününifn. azab,ı.yr;z
pınar başlarındadır (77 /Mursebit kaladı (26/Şu'ar~ 189); 0i 'il6J~ Ji
4 l); yani iz~,(ft ve güven içindedirler. ~t..Ailı &ı Jll; ı)
. - 4Jlı 1;6)!~: O~lar, bulut
~ı:ı Lf,.lSi: Yemişleri devam/ıdır,
4ll:>.J gölgeleri içinde, Allah 'zn kendilerine
gölgesi d~.(13/Ra'd 35); ~ı_;ji.J joA gelmesini mi bekliyorlar? (2/Bakara
6#~ ~~j~l Ji ~~ ~: Kendileri ve 210); yani Allah'ın azabmm kendile-
eşlerigölge/erde, koltuk/ara yaslan- rine gelmesini mi bekliyorlar?
'
,.. .,,
mışlar (36/Yasin 56). Jl1ı kelimesi :ill,'tin çoğuludur.
~~ j ~?!:.ll ı,)\1; /Ağaç beni gp_l- Tıpkı y)-~j
_, ;w.J.-ti.).
. gibi. Ayette
geZ~di,, qenir. Allah buyurur ki: Glli:._:, geçen ıJ1l=. ~ sözü, ~~ ~ şe~ljnde
de okunmuştur.
812
~1..4ill ~: Bulutta s i!i, gölgelendir- Bu da ya :ill,'tin
dik (2/Bakara 57). ?')lğ ~i: Falan çoğuludur; Y~-~ (süt sağılan ah-
kişi beni korudu. ~~ j ~ ~ ~ şap kap) ve .J~-oj,?. (kuY.u) gibi. Ya
~Li;,_:,: Beni gölgesi, _güve!1cesi y~ da ŞU aye~e old,tJğU g_ibi ~'in ÇOğ_LJ-:_
koryınası altına_ a,Ifl!· ~LA ı)li~.J:! H.Ji ludqr: ~~ ~ ~~.~ r._ı)) I.Ji! ~.JI
~~I.J ~~ ~ 4.1~ tji!) ~~
,. -
~ 4..l.ll:
,.. ,.. ,
~~I.J ~~ ~ 4.1~ tjil): Allah 'ın
Allah 'zn yarattığı şeylerin gölgeleri- - . .
yarattığz şeylerin gölgelerinin sağa
nin sağa sola çekildiğini görmüyor-
sola çekildiğini görmüyorlar mı?
lar mı? (16/Nahl 48); yani gölgenin
yaratılması Allah'ın birliğine delalet
(16/Nahl48).
eder ve J)'nun hikmetini gösterjr. Bazı dilbilimcileri şöyle demiş
li~
'.1.. • ''il ' .::.ıı - ~1
(.j'Q.J J . }
• :.
~ (.,)A
~
• -
4..l.l
•• J
" lerdir: Yükselen/dikilen şeye Jl?
~~~ı.J _;.:ıi.j~ ~~j tA.}S.J: Göklerde denir; Şairin şu şiiri de buna delalet
ve yerdekiler de, gölgeleri de sabah eder:
akşam, ister istemez Allah 'a secde ~~ ·ıt:.li;j ·
· ··; ~ .)
uj ·.: tii
y
_,.o
ederler ( 13/Ra.' d _15). Has~ n. ~şöyl~
der.. <W ·.~<<:~ ~~ ~~ 3. <\.ll
-· ~ . ~ . ~i·.
. .. .ill1:.
305- Konakladığımızda, çadırla
813
Gölgen Allah 'a secde e,der; ~en ise rm gölgesini yükselttik
O 'nu inkar ecjiyors]Jn., ~ Jl;:.: Bol Aslında onlar fey' olan çadırların
gölge. ~ ~ ~J.i_J: Onları en gölgesini değil, çadırlan dikiyorlardı.
koyu gölgelik/ere yerleştireceğiz (4/ Diğer bir şair de şöyle der:
Nisa 57) ayeti, güzel/rahat yaşayış
~)::.Ç ~~~ ~~~ ~ -306
tan kinayedir.
>' 306- Akşamieyin yüksekierin
;ın,: Gölgeleyen bulut. Bu kelime
daha çok hoş olmayan ve kötü olan
ş~yl~~_için kullanılır:~~ JA.jı t ii~ i ~).J 812Bu şaz bir kıraattir. Katade, Übey b. Ka'b ve
;ın, ~ls: Bir zamanlar dağı, sanki bir İbn Mes'Cıd bu şekilde okumuşlardır. Bkz.
gölgelikmiş gibi üstler_ine geç_irmiş: EbCı Hayyan, el-Bahru'l-Muhit, Il, 125.
t~~ (71A'raf 17 1); ~_J:ı ~1$ j>A~l! ~~~ 8I3Abde b. Tayyib'e ait bu şiir için bkz.
Mufaddaliyyôt, s. 141; Tebrizi, Şİ. Mufaddal,
~1: Onu ya/anladılar, bunun üzerine Il, 671.
656
gölgelerini izler.
8 14
43); ': ''··~. .;ı~ '-:?~ JJ?
Jı ljip:.:ı; Üç
Yani, dikilen şeylerin gölgesini kola ayrılmış olan bir gölgeye gidJ-
akşamieyin takip eder. Fakat sun_u- niz (77/Mursela! ,30). Bu ayetteki JJ:1
lan bu örneklerde dikilen şeyin JJ::. kelimesi, tıpkı ;uı:, gibidir; ziraAllah
diye ifade edi ldiğin_e _dair bir delil buyurur ki: }~\~~:Ateşten göl-
yoktur. Çünkü, "~1 J.ı:; ~.)"sözü geler (39/ZUıner 16). Ayette sözü
nün manası şöyledir: Biz çadırları elden gölge, sıcaklıktan korunma
diktik; onlarla birlikte gölgelerini konusunda gölgenin sağladığı yara-
de diktik. Böylece san}<i gö_lgeyi rı sağlamaz.
dikmiş gibi old~lar "~)\i.ıı ç_~i" sö- Rivayet edildiğil}e göre; ~~ _01
zü~e gelince, J~, geniş anlamlı; .:j :.<-. :i ~. - \~\: u:tS 1:i -.ıJ-_j ~
ı ~ i' ~ - ··
.:...Uı' i -_
~
~~ ise dar anlamlı bir kelimedir. Jl:1: Hz. Peygamber yürürken gölge-
"~ibıı ç_~l" sözü de bir şeyin kendi si yoktu. Bu rivayetle ilgili yapıla
8 15
cinsine izafe edilmesi kabilinden- cak yorum vardır; fakat yeri burası
''
dir. ;uı:, kelimesi de aynı şekilde değildir.
gölgelik şeklindeki şeye denir. Şu İki lam'dan birinin hazf edildiği
ayetl er QU anlamsı hamledilmişt_ir: ~ve /,i'? fıil formları, gündüz ya-
:.. . -1~ : JJJ\ ı' ' :ı ıil-ıt.S : . ' • , _. ; ı:ıı
~ $- ~ [.JA~ :J pılan işleri ifade eder ve ~~ fiili
U,:..ı.ll .U: Onları gölgeler gibi dalga- gibi işlev de görür: L:ı~ ~d·~! ~WJ_jl
lar sarıverdiği zaman, dini yalnız 6Jgsi~ f~jl;~: Eğer isteseydik o ekinle-
Allah 'a has kılarak O 'na yalva- rinizi ot kırıntılarına dönüştürürdük
rır/ar (31 /Lokman 32); yani bulut de şaşafcalırdınız _ (56 /Vakıa _65);
l??rçala~ı gibi ., ~ Jib ~~ ~ ~ ~~ ~ ı)i.l ~~ ~_Jij ~.)ci.:.~! ~j
Jlb ~~!;; ~j ~Wl: Onların üstlerin- 6J~: Andolsun ki, bir r ftzgdr gön-
den ateşten gölgeler, altlarından dersek de onun bitkilerinin sararmış
da (ateşten) gölgeler var (39/Zü- olduğunu görseler, mutlaka onun ar-
mer 16). kasından nankörlüğe fıaşlarlar (30/
İster iyi, is!er kötü olsun her tür- ~um 51); ~ .~ ,jı:, '-:?~ı ~l Jı ~ı:,
lü örtüye de JJ::. cJE?nir. İyi kısmına ~li : İbddet edip durduğun ildhına
örnek: ~J.).JI 'i:, Jhıı 'i.J: Gölge ile bak (20/Taha 97).
aşırı sıcaklıkda ,bir olmaz (35 /Fatır
21 ); ~~ ,;~jl.C ~\j_J; Meyve ağaç
~/ Z-1-m
larının gölgeleri üzerlerine sarkar
(76/İnsan )4). Kötü kısmına örnek:
'.
~: ~ydınlığın olmamasıdır. Ço-
i"~ ~ JJ::.:J: Kapkara dumandan ğulu -.:.ıWJ; ş~klinde gel!~· _AlJah bu-
bir gölge altındadırlar (56/Vakıa yurur ki:~;.::~ ~Wb5. .Ji: Yahut
814Bkz. Sem'in, Umdetu 'l-Huffaz, (Jll;.) madde-

si . 815Bkz. Suylıtl , HKübra, ı. 68 .
657
(kafirlerin amelleri) derin bir deniz- mu hiç? (6/En'am 122). I}u ~yet tıpk!
deki kar_anlı,klar gil;,idir (24/Nür 40); şu ayet gibidir: &ı~~ j)i LJi ~ 0Abi
~ J.J! ~ ~\..:J.l:.: Orada karan- ~i .JA 6A.S ~ı~.): Sa~a Rabbinden
lıklar üstüste binmiştir (24/Nür 40); indirifenin gerçek olduğunu bilen
..: -.lı - •.-.lı ··~ ~. r::~
~ .J ./!"' ":-1
:<-. ·- UA
:'j : V.ı O ks a kimse, onu bilmeyen köre ben~er mj?
karanın ve denizin karanlıkları için- (13(~a'd I 9). ~.J ~ ~l:!~ ~~~ &.ı~ı.J
de siz~ yglu bulduran _n:ı? (27[N,em} -;ıWhll c): Ayetlerimizi yalanlayanlar
63)· . · ~ı, .)- .:ıı
·'._,..:ı.) __.J- ı..A..:.Jı ~ ıJ_lll .ul..ı.A..i..ll
-- karanlıklar içinde kalmış sağır ve
j~I.J -;ıWhll ~.J: Hamd, gökleri ve dilsi~lerdir (6/En'am 39) ayetindeki
yeri yaratan, karanlıkları ve aydınlı -;ıWl:Jı kelimesi, ~ ~ ~: Onlar
ğı yoktan var eden Allah 'a mahsustur sağır, dilsiz ve kördürler (2/Bakara
(6/En'am 1). 18) ayetindeki_~,keliınes,inin k~rş!-
. '
;;__;.u; kelimesi, cehalet, şirk ve fısk
~ d
1ıgı .ıi:ı : ~ ~~·:i .. t. '.. ~ .:.<-ı. ı.-.. -.
ır. _ . ~ ı-:--r ı.J.y-: r.s-: r--::
anlam larında da kullanı !ır; onların zıt .;ı~ -?~ ~ Sizi ~nnel~rinizin
Ji:
anlamlarında ise -?;
&e!ir. "1llah ~v karnında üç karanlık içinde yaratı
yurur ~i: ~ ~~ ı~i &.ı~ı ~.J .wı lıştan yaratılışa geçirerek yaratmış
-?~ı ~l -;ıWhll: Allah, iman edenle- tır (39/Zümer 6); yani batın, rahim
rin velisidir. Onları karanlıklardan ve etene/plasenta içinde.

ayd~nlığa çJka_rı: _(2/Baka~~ ~5?); 0~ ~~: Falan kişi karanlığa gir-
; d.4.. · · i (.): i Li:iliL ' w. :..-.)i
. ~ . ı..r'- .JA. :a.r.J . ' ı:ı~
d1.· . ~ - ı.~ıı ~ t;ı.· . ; 'ı·.lıı :,;; ~~ -
~ .J! [..?- ; .J"'t""' - v;-w ('ır ~ .J
~ı ~Y~ ~j~.J -?.;1lı J) -;ıWl:Jı: Andol- 0~: Gece de onlar için bir ayettir.
sun -ki Musa 'yı da: Kavmini karan- Gündüzü ondan sıyırırız da karan-
lıklardan aydınlığa çıkar ve onlara lıkta kabverirler (36/Yasln 37).
Allah 'ın (geçmiş kavimlerin başına Dilcilere ve alimierin çoğuna
• J
getirdiği felaket) günlerini hatırlat, göre ~; bir şeyi, kendisine ait olan
diye mucizeü;rimizle _göndt:rdik (14{ yerin dışına koymaktır. Bu da ya onu
İbrahim 5); ~~ ~~ ~ c)i -;ıWl:Jı ~ (.5Jt.ii eksiltmek veya artırmak, ya da onun
~'Uiıı ~ ~ Jı :ill~ ~~: Ka~anlık zamanından veya mekanından sap-
lar içinde: Senden başka hiçbir ilah ınakla olur. Bu anlamdan, zamanının
yoktur. Seni tenzih ederim. Gerçekten dışında süt içtiğinde; ~li.:..ıı ~ der-
ben zalimlerden oldum, diye niyazdq_ sin. _İ~ilen o süte de ~ denir. ~
bulundu (21 /Enbiya 87); ~ 6\.S 0A.Ji Ja.~':lı: Yeri kazdım; oysa kazıla~.ak
~
wı ı.r-_
. ~ .ı...ı
-: ~ • ·- ı;-1.J-I
· ~ ~ ~ - ~U:w..ii
',_ • .J - ~~ yer değildi. Söz konusu yere, 4..;._,lh.;.;
~- 1:ı.;..-?~: ~ ~ wWhll
- - - .ı..fiA 6A.s·. ö1··
~ u oradan çıkarılan toprağa da~ denir.
iken ·dirilttiğimiz, insanlar arasında Dairenin odak noktası konumunda
yürümesini sağlayan bir aydınlık
.'
olan hak sınırını aşmaya~ denir.
verdiğimiz kişi, içinden çıkamayaca
Bu kelime, az olsun, çok olsun
ğı karanlıklarda kalan kişi gibi olur
haddi aşma anlamında kullanılır.
658
Bundan dolayı, hem büyük hem kü- :.;1 d..il_ji ·~.;.iı :.i_, • · Çı . Q; :. __ - Ull
rır: - - ı.,- ~ ~.J r..r. u.,a·:·H 0"'
çük günahlar için kullanılır. Nitekim ~~yi~: Anc~k-in~anla~a zulmeden-
-iki zulüm arasında büyük bir fark lere ve yeryüzünde haksız yere taş
olsa da- Hz. Adem'e, yasağı ihlal et- kınlık edenlere ceza vardır. işte acıklı
tiği için zalim denildiği gibi, İblis'e a_zqıp bunla~çıdır _(42/Ş~ra 42); ~ ı)A_:,
de zalim denilmiştir. L.il.bl..:.ıı 9~ ~ :W L:._,11..;.: Kim haksız
Bazıbilge kişiler şöyle demiştir: yere öldürülürse, biz onun velisine
zulüm üç kısma ayrılır: bir yetki verdik (17/İsra 33).
1- İnsan ile Yüce Allah arasında 3- Kişi ile kendi nefsi arasında
olan zulüm. Bunun da en büyüğü; ki zulüm. Yüce Allah ş_u ayetl~rl_e
küfür, şirk ve nifaktır. Bundan dolayı bunu kastetmektedir: ~ f.Jlb ~:
Allah buyurur ki: 1;J~ç ~j dy!Jı 6!: Onlardan nefislerine zulmeden var
Şirk elbette pek büyük bir zulümdiir (35/Fatır 32); (,?'_'li; ~ Jı y.J: Ey
(31/Lokman 13 ). Yüce Allah şu ve Rabbim, gerçekten ben kendf, nefi_ime
benzeri başka birço~ ay~tle~ d<i şirki Z'!lmetmjşim (27~eml44); :ıı ~~ .Jl.J
kastetmektedir: ~\.b.ll .)i ~\ ~ ~i: ~I.J 4..111 I,;.Jöi~.'uıj d.J~4- ~·.-.:iii 1~
Bilin ki; Allah 'ın laneti zalimlerin ~j ~~~ ~1 I.J~.Jl J~.)ll ~: Eğer
üze_rin~dir (ll~HCıd J8); ~~ 6A ~~ onlar nefislerine zulmettiklerinde
~~ ~~~ ~ ~~ ~U:Jı_:, ~j ı}: Al- sana gelerek Allah 'tan af dileselerdi
lah dilediğini rahmetine sokar. Za- ve Peygamber de onlar adına af di-
limlere ise, acıkiz bir azap hazırla leseydi, Allah 'ı tövbeleri kabul edici
mıştır; (76/İnsan ?1). s.ıiS ~ ~~ ~ ve merhametli olarak bulacak/ardı
~~4- :ı1 ~~~ .;ı1S_:, ~1 J.;.: Allah 'a (4/Nisa 64); ~.Jj.J ~~ ~~ ~Jl ~ ~.J
o~ li -~~- ı;dl.~,.~.·.; ıjb - ı~:A~ - il;jl
karşı yalan uyduran, kendisine gelen -- ._..;- _j - - ..) ~ _j •
gerçeği (Kur 'dn 'ı) yalan sayandan ~U:Jı &ı U~ ~ji..~ıll: Dedik ki; ey
da!z~ za~im k~1J1dir? 09/Zümer 32); Adem, sen ve eşin Cennet 'e yer! eşi
~;ıs ~1 .)i ı.SJi.il ~ ~~ 6-G.J: Allah 'a niz, oranın yiyeceklerinden istediği
karşı yalan uydurandan daha zalim nizi bol bol yiyiniz, fakat şu ağaca
kim olabilir? (6/En'am 93). yanaşmayınız, yoksa zalimlerden
olursunuz (2/Bakara 35); yani kendi
2- Kişi ile diğer insanlar arasın
netisierine zulmedenlerden olursu-
daki zulüm. Yüce Allgh şu ayetlerle
nuz. ~ 6-G.J I.J',~;~) 1~1~ &\~ ~_J
buf!u ~astetmektedir: 4\j.-., 4\j.-u ~IJ:?..J
~ ;j\ ~~ \,;:_ ô' · ~ .,;,.\,:.,j - ui : _ ; I6l~o- 4.-.~ ~ ~ ~~: Haklarını ihlal edip
:~ - c.s- .F.' ' - - _j &d
zarar vermek için boşanan kadınları
~\.b.ll <·?j: Kötülüğün cezası, yine
alıkoymayın Kim böyle yaparsa ar-
onun gibi bir kötülüktür. Kim affeder,
tık o, kendi nefsine zulmetmiş olur
barışırsa onun mükdfatı Allah 'a ait-
(2/Bakara 231).
tir. Doğrusu Allah zalimleri sevmez
(42/ŞCıra 40); 0~ 6:!~1 J.:. JJt~ul\ wı Aslında bu üç çeşit zulüm de nef-
659
se zulümdür. Zira insan zulüm yap- şey eksik etmemişti (ı 8/Kehf 33)
maya ilk yeltendiğinde aslında kendi ayetinde geçen ,;]i:.:; ~ sözü, u'+~ ~- 1
nefsine zulmetmiş oluyor. Şu halde eksik etmedi, anlamındadır. (.ıi .Jl.J
zalim, daima ilk önce kendine zulüm ~ ~ - tiW. . · ~ı . LA lyJb ; :ill
. . J ~ , ·. u::ı.J . ~ -· - U:!. -
etmektedir. Bundan dolayı Yüce Al- ~9.JI ~.J;ı 'Tijijl ~_,.:.. ~ ~ I_JJ:i!~: Eğer
lah birçC?k ay~!!e ~~yi~ b!-:!yurn:~kta- yeryüzünde olanların tümü ve bunun-
. : 'n:·. •'- .. il.J-1.lS:.cı
dır.(.)~~ ~J
· .u.ıı~!:lt:..LA · ·
~ J. la birlikte bir katı daha zatimierin
Allah onlara zulmetmedi, fakat on- olmuş olsaydı ,· kıyamet günündeki
lar kendilerine zulmetmişlerdi (161 kötü azaptan kurtulmak için onu fid-
Nah[ 33); ~~ ı;t.S ~.J Gy,ib LA.J ye olarak verirlerdi (39/Zümer 47)
0~: Onlar bize zulmetmediler, ayeti, her üç zulüm çeşidini de kap-
ancak kendi nefislerine zulmettiler samaktadır. Dünyada herhangi bir
Ç2~j?ak~r~ _57); ,Baz!larına gör~; &,;u! zulüm yapan kişi, eğer yeryüzünde
:~ 1 d.ll i .\\.:.. , . } ·tAıı ı •.' ..ı-, :.ı ·
. ''il iT' ı ··ı olanların tümü ve bununla birlikte
(..)A - J ~""' ('+J .. ~ rJ .J-IA
0J ·,~4 ~ rA.J: İrrıa,; edenl~r v~ bu iman- bir katı daha onun olsa, cehennem
larına zulüm karıştırmayanlar var azabından kurtulmak için onu fidye
ya, güven işte onlar içindir, doğru olarak verir. ı;t.S ~ı ~ ~ c;
~~.J
.
yolda olanlar onlardır (6/En 'am 82)
}
~j_; ~~rA: Daha cJnce Nuh' kavmi-
ayetinde geçen F kelimesinden kani yok etmişti. Onlar, daha zalim ve
sıt, şirktir. Zira bu ayet indiğinde Hz. daha azgındı/ar (53/Necm 52) ayeti,
Peygamber'in sahabesi kaygılandı. zulmün helak olmaya karşı bir fayda
Bunun üzerine Hz. Peygamber onla- sağiamaclığına ve ondan kurtarmaya
ra; ,;);.; 1:ihl ~.).lı 6): Şirk elbette pek yetmediğine işaret eder. Aksine Nuh
büyük bir zulümdür (3 1/Lo k man ı 3) kavminin başına gelenlerin gösterdi-
8 16
ayetini bilmez misiniz? dedi. ği gibi, zulüm insanı_ helak eder. Bir
~ ~ f'}i;~ ~j: Ondan hiçbir ayette; ~~ ~ ~_f ~1 LA.J: Allah kul-

/ara zulmetmek istemez (40/Mü'min
3 1) şeklinde_, başka bir ayette de; LA.J
816Abdullah (İbn Mes'Cıd)'dan şöyle dediği .'Ji'i} 1"'~ Ui: Ben kullara asla zul-
rivayet edilmiştir : 'İman edip de imanlarını
metniem (50/Kaf 29) şeklinde buy-
herhangi bir zulüm/e bulaştırmayanlar ... '
ayetinin inmesi üzerine insanlar sıkıntı rulmuştur. Bu ayetlerin birinde, .ı~
ya girdiler. Bunun üzerine Sahabe, Hz. sözcüğüyle birlikte o~lj)'n}!l gelme-
Peygaınber'e: Ya ResCılallah, hangimiz nefsi-
sinin, diğerinde ise :'JiilJ r-~ lafzmın
ne zulmetın ez ki? diye sordular. Hz . Peygam-
ber, ' Bu sizin anladığınız gibi değil , siz Salih
yer almasının izahı, daha sonra tara-
Kul (Lokınan)'ın: 'Yavrum, Allah 'a ortak fımızdan yazılacak başka bir kitabın
817 -
koşma. çünkü ortak koşmak, büyük bir zu- konusudur. ~: Erkek deve kuşu.
liimdül: 'dediğini duyınadınız ını? O (zulüm),
şirk demektir' diye cevap verdi." İbn Hacer,
Fethu '!-Bari, Kitabü 't-Tefsir, VIII, 294; Müs- 817 Müellif bununla, ~~ )i. ~~ı.).oii .bW~i ~
liın, HN: 124; İbn Hanbel, Müsned, I, 424. ,lıl.J)i adlı eserini kast etmektedir.
660
Onun bu şekilde
isimlendirilmesi, ca da vehmin ötesine geçemez. Zan
insanların onun mazlum olduğuna güçlendiğinde veya güçlüymüş gibi
inanınalanndan dolayıdır. Zira şair düşünüJdüğünde onunla birlikte şed
bu manaya şöyle işaret eder: deli c0i) ve muhaffefe (~)) getirilir.
· · - ~i~ G· ~ ·~" ~~ ~ · :
-:.·. :ilS. -.:ı ~ Zan zayıf olduğunda ise, olmayan
E-""..J:ll y ~
- ~~~ _ı.v - söz ve fiile özgü olan ((;i) getirilir.
307- Bir boynuz arayıp da iki ku- ~j ı)~ ~~ 0~ 6:1~1: Onlar ki,
lağını yitiren deve kuşu gibi oldum.
818
Rablerine kavuşaca~ların! _zanf!eder_-
.. . . , o, ...... :t ...... ....
lt;r (2/Bakara 46); IJ!~ ~~ u_,.l.b;ı 6:!;ı.ll
~: Dişin suyu/parlaklığı. _Halil
~1: Allah 'a kavuşacaklarını zanne-
şöyle der: ~ :lb ı.;~ _:,i ~ ı.;~ J.Ji ~;
yani senin gözünü örten şeyin başın denler (2/Bakara 249) a/'etl.e~t!l?~ki
zan, yakin anlamındadır. Jl.).ll .~Ji 0-b j:
da onunla karşılaştım. Bu kelim~den
Ayrılık vaktinin geldiği!7:i satJır (7 5_/
herhangi bir fıil türemez. ~ ~~~ ~
sözü de aynı anlamdadır. ·
Kıyamet 28). ~.fo.A ~i ~.;i ~ ~l:
Onlar, dirileceklerini sanmıyorlar
mt? (83/Mutaffifin 4) ayeti, tartıda
~/ Z-m-e hile yapanlan zemmetmenin nihai
noktasıdır. Ayetin anlamı şöyledir:
ç.~: İki su içimi arasındaki süre.
Dirilmekle ilgili bir zanları olmaz
Bundan kaynaklanan sus~zluğa ~
mıydı? Bu ayet, dirilmenin olacağına
denir. Allah buyurur ki: 1;,i;~ 'i ıillij
dair d.e_li!Jerin_ as,ık , olguğl!~<;l jşar~t
~ ~J ~: Orada susuzluk çek- eder. ~jlj 4-i.Ji.J U&ı~~~ -;,ı:U.i lj! ~
meyecek, sı caktan kavr!llmqyaca,k- .. o... .. ... , 'o :
; , :;;; ... s; ... ...
~ 6JJ~~~I4-1\1 0J::.j: Nihayet y er-

s m (20/Taha l 19); ~\..4i. i l.;.)iS 6:ı~lj
yüzü ziynetini takınıp, (rengarenk)
~ ~- Li. 1~1. ~
. . ..
; - ~· \..4 (.)~ l:i.J1 ~ ~.i.ıla
·-· ...ıl ..;--
.-.: .. (
süslendiği ve sahipleri de onun
t \j .-~. ô~ ~: Kafirlerin arnelleri ~ngin
üzerinde kudret sahibi olduklarını
çöllerdeki serap gibidir. Susuz kimse
sandıkları bir sırada ( 1O/Yunus 24)
onu su zanneder, fakat oraya varınca
ayeti, sözü edilenlerin aşırı hırs ve
hiçbir şey bulamaz (24/Nur 39).
emellerinden dolayı bilenlerin hük-
münde olduklarına işaret eder.
~ 1 Z-n-n ôthl ~~ :ı.;:,ı:ı ~j: Davud, kendisini
jitneye soktuğumuzuldenediğimizi san-
0b: Bir belirtiden meydana gelen dı (38/Sad 24); yani bil~i. ,J?':lr~sJaki fıt
şeyinismidir. Bu belirti güçlendikçe
ne, şu ayetteki gibidir: ü~ ~.J: Seni
ilme götürür. Çok fazla zayıflayın-
jitneden fitneye uğrattık/Seni birçok
denemelerden geçirdik (20/Taha 40).
818 Beşşar b. Burd' a ait bu şiir için bkz. Jsfa hanl, _ j~ J (;l ~ ~ıi:ı ~~ 1) Çı~l I~_J
t:'ğani, lll, 51; ibn Kuteybe, Uyıinu 'l-Ahhd1; ~: Zünnun 'u da an. Hani o, öfke-
III, 141; Umdetu'l-Hujjaz, (,Jlö) maddesi.
661
fenerek girmişti de, bizim kendisine gelen şu ayetle tefsir edilmektedir:
güç yetiremeyeceğimizi, sanmıştı lı;:~~ - j 'Jli· - .ıi1-.6l :j,;~i;\;&
'{{ ~ : J _,..... .- - u .
(21/Enbiya 87). Bazılarına göre bu l.l.;ıl ~1: Aslında
siz Peygamberin ve
ayetteki zannın vehm anlamında ol- mü 'minlerin ailelerine bir daha dön-
ması daha uygundur. Yani, kendisini meyecekZerini sa11mıştınız (48/F eti~
sıkıntıya düşQrmeyeceğimizi san- ı 2). W:, --iı ~ 6! J..i.t..:.Jı 1..4 (j.JJj 1..4 ~
mıştı. ~ c.ft:.~'il ~ ôj~_J ~ .J:·s~.·.,ı_J 6J}!j~ .· .. :; &;J I.A.J: -Dediniz ki: Kıyamet
6P.~ -..; -~1 ~~ i)bj ~1: Firavun nedir, bilmiyoruz. Yalnız bir zundan
ve askerleri yeryüzünde haksız yere ibaret sanıyoruz, fakat biz bu husus-
büyüklük tasiadılar ve Bize döndü- ta kesin bir bilgi edinmiş değiliz (45 /
rülmeyecekleriryi sandılar (28/Kasas Casiye 32).
39) ayetinde (0i) edatının, bilgi anla- Birçok konuda yapılan zan
mındaki zan ile birlikte gelmiş olma- yerilmiştir. Bundan_ dolayı ~llah
sı, onların yakin] olmasa bile, kesin buyurur _ki: 6! W:. "i ı ~_:iSi ~ ~_J
bir şeye inandıkları gibi Allah'a dön- l.A..ı. ~
i' o i
.
: 1 t ı·- -~. <.::-
::. .ıe. Ailı u. ·~~lı ~
-
' ~ ~ 0hıı
; ...,.-:--;;
dürülmeyeceklerine inandıklarına iş- 6~: Onların çoğu, sadece zan-
ret e der. ~wı :ı, <.::-
____ . u-= ·~~lı ~
-·: A.JJL.ı
_ . u~:: ~ı,-.
na tabi olurlar. Şüphe yok ki zan,
Allah 'a karşı haksız yere cahiliye hakikat karşzsmda bir şey ~fade et-
devrindekine benzer düşüncelere mez. Doğrusu Allah, onlartn bütün
kapılıyorlar (3/ Al-i İmran 154); yani işlediklerini _ bi/endi~ (1 O/Y4nus
cahiliye insanının inandığı gibi, on- 36); ~..; 0hıı 0ı.J 0hıı ~! 6J;h 6!
lar da Hz. Peygamber'in kendilerine ı ';j.-7, ~~ 6:ı: Onl;r, yalmz~a z~nn~
haber verdiği şeylerde doğru söyle- uymaktadzrlar. Oysa gerçekte zan,
mediğini zannediyorlar. haktan yana hiç qir şey ifad~ etmgz
Bu ayet, sözü edilen münafıkla (5~ /l':Jecm 28); 6i ,;~~.:. ); W ı;.h ~i_J
rın kafirlerin konumunda olduklarına ı.J.i.i ~~ .~.•:·J 6l: Onlar da sizin san-
işaret eder.~~ ~Cı~~ 1;i;3 dığınız gibi, Allah 'ın hiç kimseyi
~~ 6:ı: Onlar kale/erinin, kendilerini tekrar diriltmeyeceğini sanmışlar
Allah 'tan koruyacağım sanmışlardı dı (72/Cirm ~). 81 /Tekvir 24. ayeti,
(59/Haşr 2); yani; bir şeye kesin ina- •.. :1.:..~1 1..: - 'ı..:ı- .
~ : .. lS"'""' ~ _, şeklınde de
nanlar gibi onlar da buna inanmışlar okumuştur. Yani, Peygamber, gayb
dı. Şu ayet de aynı (!nla!ndadır: ~_J hakkında söylediklerinden ötürü
6~ ~ 1.)# ~"i Ailı6i ,:~\\h: Fakat töhmet altında tutulamaz.
yaptzklarımzdan birçoğunu Allah 'ın
bilmeyeceğini zannediyprdunl!z (411
Fussilet 22). ~y:Jı 0b ~~ ~Lhıl: Al- ~/ Z-h-r
lah hakkznda kötü zanda bulunanlar
(48/F eti h 6) ay eti, kendisinden sonra
r !Sırt: Bir organdır. Çağulu
.J~ şeklinde gelir. Allah buyurur ki:
662
~~ ~ıjj ~~ ~-.9\ 0A L.:alj: Kimin ki- ı~l ı :ı) ı-.9; )A~ 0Jj: Eğer onlar s ize galip
tabi da sırtının arkasından verilirse gelirlerse sizi taşlayarak öldürür/er,
(84~~~şi~ak ~ O)i !:ı\ ~ ~ ~.) ~~ ~)J yahut kendi dinlerine döndürürler ki,
~~ ı)i ~~lj ,;ğ;jj:ı ~_)~ ~: o takdirde asla ijlah olamazsınız (181
Rabbin, Ademoğullarımn ;ırtların Kehf 20). ~~U:.: Ona yardım ettim:
dan zürriyetlerini almış ve onları 0:ı~ı ~ ~~li ~~ı üi- .wı ~~ wı
~<. . ı - :ı 1.; ı · -Li,- :.( w..ı : :.s · -: j --
kendi nefislerine karşı şahitler kıj ~~-:-: :-r- .JY. .J r-j· - ~ r..?.~ -.9
mzştl (7/A'n1f 172); JJ~ ~~':?~ı: ~_;lji wı: Allah sizi, ancak sizinle
O senin sırtını e~en yükü (94/İnşirah din hakkında savaşan, sizi yurtlarz-
3) ayetindeki ~kelimesi, günahın, nızdan çıkaran ve çıkarzlmanız için
devenin zorla taşıdığı yüke benzetil- yardım eden kimselere dost olmak-
mesiyle, istiare edilmiştir. tan men eder (60/Mümtehine 9); 0!J
Ayrıca bu kelime yerin üst yüzeyi ~ ı.}.~: Eğer Peygamber 'e kar:'lz
için de istiare edilmektedir. u-:o_:ı'Ji ~ siz ikiniz (Peygamberin iki eşi) bir-
~.J !Yerin üstü ve altı, de~ir. Allah birinize arka çıkarsanız (66/Tahrim
buyurur ki: ı~ \.4.: ~tllı ~ı 4ı~ JJj 4 ); yani ikiniz birbirinizle yardım
~ı:ı ~Li.~ Ji
ıij LA: Eğer Allah, laşırsanız. t;;ı.Jiliı.J ~!~ ,;~:ıle 6-.9~~:
insanları kendi işledikleri yüzünden Onlann aleyhine günah ve düşman
hemen cezalandıracak olsaydı, yerin lıkla birbirinize arka çıkıyorsunu-d
üstünde hiçbir canlı yaratık bırak birleşip yardımlaşıyor~unuz (21

mazdı (35/Fatır 45). Bakara 85). Ayet, ı~~ şeklinqe
- .
)d_ı.:.: J.:?.j: Sırtı kuvvetli adam.
de okunmuştur.~ ~.Jy;.Li. ~~ı J)lj
19
~~ ~ 'T~ı ~~ ~: Allah, kitap

~ J.:?.j: _ Sırtından şikayeti olan
ehlinden, kajirleri destekleyenleri
adam . ~ kelimesi , binek anla-
kalelerinden indirmişti (33/Ahzab
mınd a kullanılır ve onunla güçlen-
26); ~ ~ ~ .U LAj: Allah 'ın on-
diri_len kişi için de istiare edilir. ~
lardan bir yardımcısı Y?ktur (341
~: Güçlü ve dayanıklı olduğu
Sebe' 22). Bu ayetteki ~kelimesi,
b~lli olan deve. &~ ~: Binilme-
~ !yardımcı anlamınd~dır. ~fo ~
ye hazır deve. Ayrıca~~ kelime-
~Jt5.4 ı~: Sakın kafirlere y(lrdım
si, arkana koyup da unu(tuğ~n şey
cı ~_lma (i8/Kasas 86); ~S ~ ~i;Jıj
anlamına da gelir: ~) ~_J! Y J\.i
~: Bunun ardından
melekler de
~~ ~~ıjj ~~~ıj ~ı &ı ;;<j!i- J.;.l:
ona yardımcıdırlar (66/Tahrlm 4);
Şu'ayb dedi: Ey kavmim! Benim
akrabalamn size Allah 'tan daha mı
1~ ~.) Ji
JWı 6'LSj: Kajir; Rabbi-
ne karşı duranın yardımcısu/ır (25/
değerli ki, Allah 'a sırt çevirip, onu
unuttunuz? (1 1 /HCıd 92).
~4c ~;On~ &alip gel,d_i: 0) ~) 819 Bu, Nafı', Ebfı Ca'fer, İbn Kesir, Ebu Amr,
:. ~~1.•
. ~:,_.;,~ ' i:,_.;, ' ' ·- :(·,,.;_ı ' . : 1'-'· İbn Amir ve Ya'kub'un kıraatidir. Bkz.
~ c.,r r-.9 ·-·
-.9 r~...>: ı::- .J~
Dimyatl, ithdf, s. 419.
663
Furkan 55); yani Rahman'a karşı tüm haydsızlıkla~ı harçım kılmıştır
şeytana yardımcıdır. (7/A'raf 33); 1~\..b ~~~ ~l ,;SJ~ )i~:
Ebu Ubeyde şöyle der: ~; ar- Onlarla ilgili açık olan birta;tışma-
kaya atılan şeydir. Buna göre -ayetin d~~ · ba?kcz. ta~rışma~ (ı 8/Ke~f 2~);
anlamı şöyledir: Kafir, ardına attığın ~~'i~'-? .~j ~J.l\ ~~\ &ı 1~\..b 6~
şey gibi, Rabbinin yanında değersiz ~~ ~: Onlar, dünya hayatının
~i_r. Bu, şu sözden gelmektedir:~~ görülen kısmını bilirler; ahiretten
ı~; yani falan şeyi arkama atıp iltifat ise habersizdirler (30/Rfım 7); yani
etmedim. ahiretin değil, dünya işlerini bilirler.
Zahir ve batın ilmi; kimi zaman açık
.J4-Ji.: Adamın, hanımına; "Sen
ve gizli bilgi anlamında; kimi zaman
b<;ına annemin sırtı gibisin" demesi dir.
da dünya ve ahiretle ilgili bilgi anla-
~1_>:,) ~ _;,ı...b /Hanımına zıhar: yapfı,
mında kullanılır.
denir. Allah buyurur ki: 6.J~~ ~~ı_:, ''
4...ı! ~Lı
'~
• Lı ~ ' • ':.. - ,..~
~~ ~: Kadıniarına zı/ıar'da bu- - . -- - • ~. .,.)~ ~ ~y..O::ı!
lunan,Lar (58/Mücadele 3). Bu ayet; y\jij\ ~&ı ;~ı...b_:, ~JI: Arala;ına
0-..ı.Ji~ şeklind~ de okunmuştur.
820
kapısı olan bir duvar çekilir. Bu du-
Onun aslı , l..u.Jilhi;i olup idgam yapıJ varın gerisinde rahmet ve dış tara-
mıştır. Başka bir kıraatte de; 0-..ı~ fın~a azqp vardır (57/Hadid 13); ~
. d k
şe kı ın e o unmuştur. -
8? 1 L>"wı ':?~\ ,:,:.-,s ~ ~ıj ~~ ~ jt..:..iJı:
;~ı ~ sözünün asıl anlamı, İnsanların bizzat k~ndi işledikleri yü-

zünden karada ve denizde fes ad orta-
yerin üzerinde bir şeyin ort~ya çı
ya çıktı (30/Rfım 41 ); yani_ çoğaldı ve
kıp da gizlenmemesidir. ;~ı ~
sözünün anlamı ise, bir şeyin yerin
Y,aygı~l_aşt!. ~ L4 ~-;L. ~\ı)\ ıj) ~~
~ ~ ~ij ~}il ~ L4j ~~J~I
altında meydal'!a gelip gizlenmesidir.
~~J o~l..l:ı: Görmediniz mi ki, Allah
Daha sonra ~ kelimesi, göz ve ba-
göklerde ve yerde ne varsa hepsini
siretle görülen her şey için kullanılır
sizin hizmetinize vermiş, ziilıir ve
old~. Alla_}) buyurı:r kt: ~~ ,:,\ ~Lil Jı
bdtın olarak nimetlerini üzerinize
JL.:..il\ ~}J\ ~ ~ 0\ j\ ~~: Onun:
yaymıştır(3 1/Lokman 20). Ziihir'den
sizin dininizi değiştirmesinden veya
kasıt, haberdar olduğumuz; batından
yeryüzünde fesad çıkarmasından
kasıt da bilmedi ğ imiz nimetlerdir.
ko_rkuyorum (40/Mü'min 26); ~~ ~
~ L4 ' ~ -:1: L4 -. ı -.iiı -"- -'" -. Yüce Allah bun<;ı ş9yle işaret etmek-
. .J - ~ ~~ ~.) ?'~·
tedir: tA~ 'i ~\ ~ I.J~ 0!j: Eğer
De ki: Rabbim, açığıyla, gizlisiyle
Allah 'zn nimetlerini sayacak-olursa-
'!ız ~itire,mezsi?JJz (16jNa~! 18); ıil•)j
820Bu, İbn Am ir, Hamza, Kissiil, Halef ve EbG o~l..l:ı c.S.J!~us - ı.:ı ~~~ -.."1 ; ·-- . •:-- .
- -- .) • '-:r' c.SJ- c..>:I-!.J ~-
Ca'fer'in kıraatidir. Bkz. İrşddu '1-Mübtedi, s.
586.
Onlarla mübarek kıldığımtz kasaba-
821 Bu, Nafı, İbn Keslr, Ebu Amr ve Ya'kGb'un lar arasında, görünebilen kasabalar
kıraatidir. Bkz. İrşddu '1-Miibtedi, s. 586.
664
var ettik (34/Sebe' 18) ayeti zahir galip gelirlersesizi taşlayarak öldü-
anlamına hamledilmiştir. Kimisine rürl_r;;r (18/Kehf 20)j ,;,;~ll ~ ~:}, t;i
göre ise bu ayet, birtakım durumla- ~~r..ıı ~ 0:!-rl.l::. ~~1: Ey kavmim!
rın temsili anlatımıdır ki inşaallah Bugün, yeryüzüne lıiikim kimseler
bundan sonra yazacağımız kitabın olarak hükümranlık s izindir (40/
konularından birini teşkil edecektir. Mü'min 29); LA.J ~_j~ 6l ı..;C.tb.:..ı W
~~~ tJ..l.i:,
_:- ~.r- '.. l:c ~ ~~
1.;. ~ : _ r~Ili·. Gayb1 ~ .U ı..;C.~ı: Ne onu aşabildiler,
bilen O 'dur. Gizli bilgisini kimseye ne de onu delmeye güç yetirebildiler
göstermez (72/Cinn 26); yani sırları ( 18/K~hf 97).
na kimseyi muttali kılmaz.
. ,.
~\ o~ !Öğlen namazı, bi-
~~ &.ı~.J .s~~ .;j~_:ı ~) .s~\ ~ linmektedir. oiMJ;: Öğlen vakti.
~.(. ·•. :;ı · ~.< ·.1 - .US·~~ 1.;. ;-.. l~cı. 0)ıi ~~: Falan kişi öğlen vaktine
u__,..
~
..r-- -r J-..J - U:!
~ - ~.r- ~-_,.
Müşriklerin hoşuna gitmese de ken- girdi. Bu sö~, ~i !Sabah vaktine

di dinini diğer bütün diniere karşı girdi ve ~i /Akşam vakti~e gi~qi
üstün getirmek üzere Peygamberini form!arı gibidir. -;ıı_;ı "~:·" ~ ~~ 4J_J
doğru yol ve gerçek din ile gönderen 2u~ - ~.J Y.·Jıi .J u.<:ı~f..JI.J:
. Göklerde
O'dur (9/Tevbe 33) ayetindeki ~ ve yerde, günün sonunda, öğleye
fiili, ortaya çıkmak anlamında olabil- erdiğiniz zamanda ham d O'nundur
diği gibi, yardım etmek ve üstün gel- (30/Rüm 18).
mek anlamında da olabilir. Buna göre
ayetin anlamı; "Dinini bütün diniere
üstün kılmak için ... " şeklinde olur. >
~~~y~~
Şu ayetler de aynı anlamdadır: 6! ~ı
~~~ r<JI.;. l_j~: Eğer onlar -siz~ Zı Harfinin Sonu
665
o
~\ ytis
Ayn Harfi
~j A-b-d anlama gelir:

1- Şer'in hükmüyle olan abd/kul.
Bu da alınıp satılabilen ins~ndır. ,Şu
~y,c.: Tezellül gösteıınek, bo
ayetler bu anlamdadır: #J~ ~l_j:
yun eğmek. ô:il;ıc. formu ondan daha
mübalağalıdır; çünkü bu, tezellül etme-
Kula (Köleye) karşılık ku~ _(2~J3akar~
nin nihai noktasıdır. ibadet edilmeyi de
178)· Ji~~ ~ t.S~ 1 ~ ~~~.;ı~
sadece en büyük lütuf sahibi olan hak
~ ~ ~ -ü~-.~ ~j~ ~ Ô~J_) 6A.J ~~
I~.J 1~: Allah, hiçbir şeye gücü
eder ki, O da Yüce Allah'tır._ Bun~'!n
yetmeyen, başkastnın malı olmuş
dolayı şöyl~ buyr~lma~t~pır: ~_) ~.J
bir köle ile, kendisine güzel bir
G~l~I.Jll.:ı.JÔyJ'ill~'il: Rabbin,yal-
rızzk verilen ve o rızzkdan gizli ve
nız .K;ndisin~ tap~anızı ve ana babaya
açzk olarak harcayan (hür) bir in-
iyilik etmeyi buyurmuştur (17/İsra 23).
sam misal verdi (16 / Nahl 75).
ibadet iki kısma ayrılır:
2- Yaratmakla olan abd. Bu da sa-
I- Zorla yaptırılan ibadet. Bu tıpkı
dece Allah'a özg_Qdür. Şu ayette.kaş?~
secde konusunda zikrettiğimiz gibidir.
dilen budur: ~.)~I.J Sıi.J~I <) 0.4 JS 6)
2- isteyerek yapılan ibadet. Bu da ı:ı.;,c ~.)ll ~ ~l: Göklerde ve yerde
akıllı varlıkların yaptığıdır. Şunların Rah;1dn 'a kul olarak gelmeyecek hiç-
benzerleri ay_e tlerde em redil ~n bu _tür bir kimse yoktur (19/Meryem 93).
ibadettir: ':?~\ ~_) '-'*' J..üll ~~ 'L:! 3- İbadet ve hizmet ile olan abd.
,:<1:·; ~ 6:ı~I.J fsi).;:
Ey insanlar! Sizi
İnsanlar bu konuda iki kısma ayrılır:
ve s izden öncekileri yaratan Rab-
a- Allah 'a halis/samimi bir şe
binize ibiidet edinjz (2/Bakara 21 );
ı ';·..-~. ~ ı;~ ~.J ~~ 1_,*1.): Allah 'a kilde kuı olan. _ şu ayeHerde kastedi-
len budur: y~i G~ _JSji_J: Kulumlfy,
i~iid~~ edin, O 'na hiçbir şeyi ortak
Eyyub 'u da an (3 8/Sad 41 ); 0LS .U)
koşmayın (4/Nisa 36).
ı_jfiJ. 1~: Nüh, çok ş_ü~re_d_~n bJr_ku~
~ /Kul kelimesi de dört farklı idi (17/İsra 3); Ji0\:!jilı Jj ':?:ı.l 1 ~.Jt+i
667
~~~ ~~ 0~ ~#-: Alemiere uya- değildir. Çünkü bu durumdaki ~ ke-
rıcıolsun diye kulu Muhammed'e limesi, ~li. /ibadet eden, anlamındadır.
Furkan ' 1 indiren (Al/ab) n§! yj1cedir Ancak ~ foımu, ~li. formundan daha
(25/Furkan 1); Ji JJ.3i
'-.?~\ ~ ~~ mübalağalıdır. Aslında bütün insanlar
.;ı~ı ~#-: Kuluna Kitabı indiren Allah'ın abd'landırlkullarıdır; dahası
Allah 'a hamdolsun ( 18/ Kehf 1); 6! bütün eşyaböyledir. Ancak onların bir
&ı .~li~~~ 64 ~! C:,tbi.:.. ~ ıill ~(,Ş~~ kısmı boyun eğdirilerek, bir kısmı da
6,ı--:9til1: S~na -uyan azgınlardan başka, isteyerek kul olmaktadır.
kullarımın üzerinde hiçbir nüfuzun Köle anlamındaki ~'in çoğu
yo~tu~ (15/~iyr 4?)t 6i ~,, 0~ ~ lu ~ şeklinde gelir. lS~ şeklinde
Llll J
·- rı-ı
,. ö~'. '.:ıı - ::.<~w ı.:..ı~ı ~~ ~ · '
'?' - ~ J r,-; J . - - -~ geldiğini söyleyenler de -vardır. ~li.
~~ wJ:ı &ı u:! ıj~ \~_JS: Hiçbir insana /İbadet eden anlamındaki ~'in ço-
yakışmaz ki, Allah ona kitap, hüküm ğulu ise .ı~ şeklinde gelir. ..ı,;f for-
(hikmet) ve peygamberlik versin de, mu Allah'a izafe edildiğinde .ı~
sonra insanlara: Allah 'ı bırakıp formundan daha geniş anlamlı 9lur.
bana kullar olun, desin (31 AI-i İmran Bunun için Allah buyurur ki: Gi L:.3
79); ~\ ~ ~j~ ~l: Ancak iç- ;'J:'l! r-~: Ben, kullara asla zulme-
lerinden ihlaslı kulların hariç (1 Ş / dtci değilim (50/Kaf 29). Yüce Allah
Hicr 40); ;j~ ~)\ ~J ~~ wjj;. Sıl4 bu ayette, ne kendisine tapanlara;
·:)i iL;ı: Rahman 'ın kullarına gzyabenl ne de kendisinden başkasına tapan
göstermeden va 'dettiği Adn cennet- Güneş'in abdı, Lat'ın abdı ve benzeri
lerine (gire_ceklerdir) .(19/Meryem diye isimlendirilen kişilere zulmet-
6 ı); w:.=:fıı ~ 0~ 6,ı;ül ~Jll :ı~ 3 meyeceğine dikkat çeker.
u_ji: R.ahman 'zn kulları yeryüzünde
~ ~ ~_;k: Basılarak ezilen yol.
ll}Ütevazı yiiT;iirler (25/Furkan 63 );
~ ~ ~: Katran la yağlanan deve.
~ (,Ş~~ Y:.,U: Kullarımı geceleyil? G~ ~~:Falan kişiyi alçalttım, <?~1u
yola çık~r - (44/ Duhan 23); 1~ 1~:,.9
köle edindim. All<!h buyurur ~i: ~J
G~~ &ı: ikisi, kullarunızdan birini -t.T ' 1 .. ._:j~ :1 ' t,:: ~:~ ~: O
~..>:!": ..)'W': tr. . '-' ı,- -
buldular ( 18/Kehf 65).
başıma kaktzğın nimet de (aslında)
b- Dünya ve dünya malına kul İsrail oğullarını kendine köle edin-
olan. Bu da dünya hizmetine ve onu miş olmandır (26/ Şu 'ara 22).
gözetmeye kendini adayan kişidir. Hz.
Peygamber de şu sözüyle bunu kastet-
mektedir: )~~\ ~ ~ '~ _)~\ ~ ~:
~ 1A-b-s
He/ak ols~n dirhernin kitlu, helCik ol-
~: Kişinin kendi işine oyun
sun dinarın kulu. Bu bağlamda şöyle
822
karıştırmasıdır. Bu kelime şu sözden
denilebilir: Her insan Allah'ın abd'ı gelmektedir: -4~i ,:.,;;/. : Keş'i güneşte
kurutturn. ~: Bir şeyle karıştırılmış
822 Buhar!, Kil d bu 'r-Rekaik, VII , 175.
668
yemek. Bu anlamdan; karıştırılmış tır: ~~Çı ~J~ ~~~~~ 0j: Şüphesiz

hurma, yağ ve kayuttan meydana bunda, hasiret sahipleri için gerçek-
gelen yiyeceğe ~~.)C denir. Allah ten b_ir ibrf!t vardır (3/Al-i İmran 13);
buyurur ki: 0Jı/; ~l ~.J ~ 6~1: ~~'ıl ~J\ y I.J.}#~: Ey akıl sahiple-
Sizler her yüksek tepeye -bir ~nıt diri! İbret alın (59/Haşr 2).
kerek boş işlerle mi oyalanıyorsunuz ~: Rüyaları yorumlamak an-
(26/Şu'an1 128). Uygun bir amacı lamındadır. Rüya tabircisi, rüyaların
olmayan şeye de ~ denir: e~:._ .;jj . zahirinden içlerine doğru nüfuz eder: y
; ' " ; 'i U:ılı
Ll~Y • . r-J . r~~iili ~~o. sIZZ
: (;j - tiıc. o o
; ". ~ \J : ~.11 : :;:,( : 1 - \J: ' :ı ;w, ı:~~

UJ~ ...J../': r-- U : '-? ...J_) ~ ı.ş7Y9
o o ; o
'"t!7. •
sadece boş yere yarattığımızı ve si-
Ey ileri gelenler; eğer
rüya yorum-
zin hakikaten huzurumuza geri ge-
/ayabiliyorsanız şu benim rüyamın
tirilmeyeceğinizi mi sandınız? (23/
Mu 'min un 115). anlamını söyJeyin (12/Yüsuf 43). ~
kelimesi, lf..i:;'den daha dar anlamlıdır.
Çünkü J:!~G kelimesi, hem rüya, hem
~ 1A-b-r başka şeylerin yorumu için kullanılır.
.fo kelimesinin asıl anlamı, bir Şi'ra yıldızına .)~ denir. Onun bu
halden başka bir hale geçmektir. _);l şekilde isimlendirilmesi, geçip kaybol-
ise; ya yüzerek, ya geminin içinde, masından dolayıdır.(?}.!:-: Nehrin kıyı

ya devenin üstünde ya da köprünün sında biten bitki. y;..;..b;.: Üzerine (ş_f.l
üzerinden suda geçmek anlamında bitkisinin bırakıldığı sahil.
dır. Bu anlamdan nehir kenarına 'Y.r:
pı denir. Zira ya oraya gidilir veya
~/A-b-s
oradan başka yere geçi)ir. Bu kökten
gözyaşı anlamında ~~ .Yı:- sözü tü-
lY' Y.i:-: Göğüs daralmasından
retilmiştir.
dolayı yüzün buruşmasıdır: l#-
;;'.fo formu da ~j (gözyaşı dam_- JJi.J: Surat astı,ve döndü (80/Abese
)ası) gibidir. ~
.. ~ , .. 'iı..
yl..i. !Yolcu: '-?.)#
,
1); ~_:, ı:#- ~: Sonra surat astı,
~: Yolcu olan müstesna (4/Nisa
kaşlarını çattı (74/Müddessir 22).
43). lıi.:..\ ~ iiG: Yolculuk etmeye Bu anlamdan, U..~ ~:;ı /sıkıntılı/sert
güç yetiren d_~ve/Yolculukta güçlü
gün,_~en ir: L..:.._#. \...:.>.ı ~_) ~ ~\.i..j ~j
olan deve. ~j9.]1 ye: Toplum öldü.
ı.J:ıp:
Biz sert ve sıkıntılı bir günde
Sanki onlar dünya köprüsünü geç-
miş oldular. o.)4c;-, konuşanın dilinden
Rabbimizden korkartz (76/İnsan
dinieyenin kulağına havada geçen 10). Bu anlam nokta-i nazarından
söz anlamındadır. kuyruğun kılları üzerinde kuruyan
.)~!
ve ô..Y.ı:-: Görünenin bilgisin- dışkı v_e sidiğe ~denir. ~)ı~
den hareketle görünmeyene ulaşmak- ~_:,~:Onun yüzünde kir kurudu.
669
.#- 1A-b-k-r insanın içindeki taassuptur: ~ _j)
~ı_;j, :., . ~QO:.ll ' i~ . 1 ·.~< : jl:
·"-- . ~ ··- ~Y" ~ J~ i..!:! • •
fo: Cinlere ait bir yer ismi O zaman inkar edenler, kalplerine
olduğu söylenmiştir. Buraya insan, taassubu, cahiliye taassubunu
hayvan ve giysi gibi az bulunan yerleştirmiş/erdi (48/Fetih 26).
her şey nispet edilir. Bundan dolayı
Hz. Ömer _için şöyle denilmiştir:
~ 1A-t-b
~ yfo ) ~: Onun benzeri bir
• . 823
abkari'yi/üstün olanı fŞ;Örm_edım. , ~ : Konaklayanına sıkıntı veren
Allah buyurur ki: ~.)_) .)i 0.!}'5·;~ her yer. Bu anlamdan merdiven ve
ı:JL...::.. :.SJ::i.J ~: Cennetlikler kapı eşiğine ~ denir. Bu kelime
;rada "yeşil y~stıklara ve güzel şu rivayette geldiği üzere kadından
abkarifere yaslanırlar (55/Rahman ~ 1''1 :ı
kınaye y~pıl!llıştır: , .. ~- Y.:_ u
'A •
76). Denildiğine göre (;~, bir & · ··.ı

. . J~ ~JS
ı . ôl
·· .·JıclA..:ıl
.. . · ')
. Y' Jl! f'')\;JI
çeşit yatak olup Allah onu cennet ~~ ~ 'JJ:.: İbrahim aleyhisselam
yataklarına örnek olarak sunmuştur. İ;mail'in hanımına şöyle dedi:
Kocana; kapısının atebe'sinileşiğini
824
.
~ 1 A-b-e değiştirmesini söyle.
'
~ ve ;;~ ~ formları, istiare
~ ~4C Lo: Ona aldırmadım. Bu yoluyla insanın başkasına duyduğu
kelime, ağırlık/yük anlamındaki düşmanlık anlamında kullanılır. Bu
.. ~ kökünden gelmektedir. Sanki kelimenin aslı~' den gelmektedir.
kişi bu sözle "Onun için bir ölçü/ Bu bağlamda şöyle denir: ~
ağırlık ve değer görmemekteyim." ~ı.;.
"U::>...C
·, ._ r.s:
.q
o_)........
~j..;,:
.J ,U
. ~ _)~·. ·
demiş oluyor. Aljah bu.Y.urur ki : Fal~n .. kişini~- göğsünde s~rtlikf
~j~~ ')_:,} ~_) ~ ~ Lo '-J§: D e ki; düşmanlık buldum. Bu_ anl_a~~an
duanız olmasaydı,
Rabbim size şöyle denilmektedir: .)i 0)\! ~
değer verir miydi? (25/Furkan ~~:Falan kişi zor bir duruma
77}. Kiınisi de bu kelimenin sürüklendi. Tıpkı şu şiir gibi:
~1 ~4C 1Ko kuyu hazırladım,
~~ ~~~ ~_) ~ Jc ~Gl.;.;..:,
sözünden geldiğini söylemiştir. ,.U,J~-i·A
... ... ...
Buna göre ayetin anlamı şöyle
~
308- Onları serkeş bir deveye

olur: "Duanız olma,saydı, Rabqim
bindirdik; ona mindersiz/eğersiz
ı. .Gc.c
. . bırakmazd"
sızı . J· ~
~:··.~11 ~Li.·
, . 825
biniyorlar.
Askeri (savaşa) hazırladım. ~~
~4.11: Şu ayette zikredilen cahiliye
824 Buhar!, el-Enbiya, VI, 397; Nesa!, Faddilu 's-
Sahabe, s. 84; Abdurrezzak, Musannaf, V,
823 Buhar!, Kitdbu Faddili Ashabi 'n-Nebi, VII, 109.
22; Müsliın, HN: 2392. 825 Ebu Zubeyd et-Tiil'ye ait bu şiir için bkz.
670
~ o~ ~
.. _ ~
. • _.J- ~~ ~\::
:< : ' :
Li~ ~ı: Ona karşı göğsümde .:ii;c ••. h"ıç b"ır soz
/,0nsan
00
olan dü_şmanlığı açığa vurdum. söylemez ki, yanında gözetleyen

G~ ,:.,!~c 1: Falan kişiyi_ düşmanlığ~ hazır bir melek bulunmasın (50/
sevkettim. Ayrıca .G.:,:i; 1, tıpkı ~~~~<::~.ı Kaf 18); yani kulların yaptı!<ların\
/onun ş ikiiyetinigibi, giderdim zapt e_d en ~ir melek. u~ı ~:,1
'ondan düşmanlığı giderdim/onu ~ı ~ı~ ~: Onlar için act bir
hoşnut ettim', anlamına da gelir. azap hazırlamışızdır _ (4/N isa
Allah buyurur ki:~ {l W ıJj}i~ .··~ 0L.ı 18): Kimisine göre ı:;~ ı kelimesi,
0J!~; ~ll: Hoş tutu/malarını istesel~r Gi.Jı vezninde .ı~ kökünden
de artık hoş tutulmazlar (41 1 gelmekt~dir. Kimisine göre de onun
Fussilet 24). yı:;;}:,,!: Kişinin hoşnut aslı (;jjiı olup iki dal'den biri ta'ya
edilmesi için talepte bulunmasıdır. döndürülmüştür.
Bu anlamda, 0~ .);:;;,! /Falan ~j *-
U..): Koşmaya hazır at.
kişi hoşnut edilmesini istedilöz~r ..ıfo: Keçi yavrusu; çoğulu o#ı ve
di/edi], denir. Allah buyurur ki: 'ij idgam üzere .:;ı~ şeklinde gelir.
0.J~:-,;,i,· ~ {l: Özürleri de dinlenmez
(16/Nahl 84).
~ 1A-t-k
~~ ~ !Hoşlanmadığın şeyden,
hoşlandtğınşeyedönüşsanadır,denir.
826
J#-: Zaman, mekan veya derece
Bu, kendisinden dolsıyı kınanan şeyin açısından öne geçen. Bunun için
giderilmesidir. ~_#ı 1;r,~ı:': Aralarında eski olana da, değerli olana da ve
birbirlerini kınadıkları şeyler var.' )c kölelikten kurtulana da ~ sJep.i,r.
t$c.: Merdivende yükselen kişinin All~h b uyurur kı:
. ..:.WJ\...ı
_.. : \.J9~.J
. '·Ll-
yürüdüğü gibi, tek ayak üstünde Jı}'H: Eski Ev 'i (Kdbe 'yi) tavaf
yürüdü. etsinler (22/Hac 29). Kabe'nin bu
şekilde isimlendirilmesi, onun,
JS. 1A-t-d zorbalann küçük düşürerek onu ele
geçirmel~rinden hep korunduğu
..ıtic: Tıpkı ..ı\j,C! gibi, ihtiyaç içindir. l.J~Ii. : İki omuz arasına denir;
duyulmadan önce bir şeyin depo çünkü bedenin diğer kısımlarından
lanmasıdır. #: Hazır, hazırlanmış. daha yüksektir. ~\i.: Kocadan
Allah ~uyurur ki: ı..;, 1~ ~_) J~.J azad olmuş genç kız [evlenmemiş
~ ~il: Yanındaki arka_daşı:, fşte kız]; çünkü evli olan kız, köle
yanımdaki hazır dedi; ~JS ~ ~ ı..;, [durumunda] dır/başkasına aittir.
U,.)ı ~:At ileri geçti.~~ :;;c:
Önceleri benden bir yemin sadır
Diwinu EbU Zubeyd, s. 584; Sükkerl, Şerhu
Eş 'dr i '1-Huzeliyyin, 1, 214.
oldu. Şair şöyle der:
826Bu, Hz. Peygamber' in yaptığı bir duadır. d : ı - 1 : i ~ ·.i~ L:.ı~ ,~,1.~.:; Lı1 '\,.::
·- (.),.) '-t!"' i..)"':i-"' -- ··- ır-
Bkz. İbnu'l-Kayyim, Zddu'l-Ma'dd, Il, 52.
671
~ly-1·". ~~~ u.~~.J ~~~ ~~ u.1ı:..-.. w
309- Öteden beri üzerimde bir ıjj: Nice kent var ki Rabbinin ve
yemin vardır; İstense de onun bir elçilerinin buyruğuna baş kaldırdı,
8°7 biz de onu çetin bir hesaba çektik ve
hedefi yoktur. ~
ona görülmemiş biçimde azabettik
(65/Talak 8); -!;:, ~ ~ ı_;j ~:
~ 1A-t-l Doğrusu onlar, azgınlık ve nefret
Jc:Bir şeyi tam kavrayıp güç içinde _ direnmektedirler (67/Mülk

kullanarak çekmektir. ~~ jk. 1 21) '. ~··i y- · ı..::.~tS.
-
- ·-ji 1 ~ _( -. :i-:., - jl§
_) rı ~ (.)~ <S . .)
Deveyi çekmek gibi . Allah buyurur

~ ~~&> ..:ıli! ~.J i.}ti.: Zekeriyya:
ki: ~1 :IY:. J)
ô_#ıj ;_,~: Rabbim! dedi; nasıl oğlum olabilir;
karım kısır, ben de son derece
Tutun onu, cehennemin ortasına
kocamzşken? (19/Meryem 8); yani,
sürük/eyin (44/Duhan 47). Jc:
ıslahı ve tedavisi mümkün olmayan
Malı kendine doğru çeken obur ve
bir hale gelmişken. Kimisine göre
onu başkasından
,.. .,, meneden/cimri
,
de; eğitilemeyecek bir hale gelmiş
kişi: ~_) ~:ı ~ ~: Eli sıkı obur,
iken. Şu şiirde işaret edilen hal de
sonra da kötülükle damgalz (68/
böyledir:
Kalem 13). .' .
rı~l Gt,!.J :Lii.JI &>.J _n·
31 Ô~ Yaşiıyı -eğitmek zordur. 828
~ 1A-t-v
. - . '·'1 i..::~~. ''l~jS: : - . :.:.ı,:.
(..)-"-"-..)' ı..s- ~ ' -- ı..Y:i...P ../"""'~
-fo: itaat etmemek. Bu kökten; ~:-Sonra her milletten, Rah~dn
~..__ _,- 1'!' :..- Ge lA z d ı, azma kta d ır
ye .J-11:! olan Allah 'a en çok asi olanlar
formları, gelir. Allah buyurl!r ki: hangileri ise çekip ayıracağzz (I 9/
G:ık.
.. : , ·- :
Jy.:i ;~·ıy G~w- UY."..>.! ;~ 1..):1:j1_ jl§-.J Meryem . 69). Kimisine göre ayette
.
~
~:ı -. 1 ':.<~· 1 ~- ~._)-
~ _)~
-: ·l ~~~
ı.sy _) - geçen ~ kelimesi mastardır;
1~ \~ I~.J: Bizimle karşı/aşmayı kimisine göre de ..:.ıli. kelimesinin
ummayanlar: Bize ya melekler çoğuludur. Bazılarına göre ._;li.,
indirilmeliydi ya da Rabbimizi sert/katı anlamındadır.
görmeliydik, dediler. Andolsun ki
onlar kendileri hakkında kibire
~ 1A-s-r
kapılmzşlar ve azgınlıkta pek il~r{
gitmişl~rdir (25/Furkan 21 ); 1~ 1' ;.,_
_)~ _)
n~c
_) -
,;.,_
~
~-''·'1
y ~
-,:;c_:
~j _fi J:-: Rablerinin buyruğuna Adam düştü/sürçtü, sürçmektedir.
başkaldırdıla_r (51/Zariyat 44); Bu kavram mecaz! olarak, isteği
.u.:.. , - -' - .i : - :. >
-- .)j ~.) ~ (P l.....l.lC
~ .- : : 'lS-
. -~ ~ U:! j
828 Malik b. Dinar'a ait bu şiir için bkz. Ka/i,
827Evs b. Hacer'e ait bu şiir için bkz. Divdnu Emalf, II, 50; Rağıb, Mecmau '1-Belağa, ı,
Evs, s. 115; İbn Faris, Mücmel, 111, 646. 63 .
672
olmadığı halde bir şeye muttali olan Bundan dolayı bazı bilge kişiler;
kişi ile ilgili de kullanılır. Allah ~' sebebi bilinmeyen şeydir,
buyurur ki: \~.;:;,-,\ ~~ Jc Ji
0~ demişlerdir. Bunun için Allah'a
Li) ... : Eğer o iki şahidin bir günah taaccüp isnat edilmesi sahih değildir.
işlediklerine rastlanırsa (5/Maide Çünkü O, her türlü gaybı bilir; hiçbir
107). Bu anlamda \~ Jc
.!:.ı:fo 1 şey kendisine gizli kalmaz. ~
Şu şeye rastladım/muttali oldum, ~/Hayret ettim, denir. Kendisi~e
denir. ;.~:ıic Ufol ~~.J: Böylece hayret edilen şeye ~ denir.
(insanları) onlardan haberdar ettik Benzeri bilinmeyen şeye de ~
(18/Kehf 21); yani onlar istemeden denir. Allah buyu~ur ki: U"~ 0\Si
biz insanların onları bulmalarını ~ 0-.J J) l:ı;.;._ji 0i 1 ~: İçlerinden
sağladık. bir adama ... diye vahyettiğimiz,
insanlara tuhaf mı geldi? ( 10/
Yunus 2). Bu ayet, Mekkelilerin
~ 1A-s-y
Hz. Muhammed'den önce de onun
,'··jr ve ~ kelimeleri birbirine gibi insanlara vahyin _geldiğini
y~kın a~lamlı iki kelimedir. Tıpkı bildiklerine işaret eder. 0i 1~ ~
-;ı~ ve i;ı.?. (çekti) kelimeleri gibi. ~:':' .);2. ~~~: Kiifirler, aralar;ndan
Ancak şu var ki, ·~ kelimesi, bir uyarıcının gelmesine şaştılar
daha çok duyularla görülen fesat ( 50/K~a f2)·' GS \~i. ("11""
~!i•:..JS ~
• • ~: ,.
• • u.J
konusunda; ~ ise hükmen görülen ~~ ıjh ~ ~~ L;l): Eğer şaşacaksa;,,
fe sat konusunda kullanılır. Bu kökten kafirlerin 'Biz ölüp toprak olunca mı
~ ~ :j:C /Bozgunculuk yaptı, yeniden diriltileceğiz?' deme/erine_
yapmaktadırformu kullanır. Şu ayet şaşma k gerekir ( 13/Ra' d 5); ~;.i
de bu formda gelmiştir: ı;..).ı.J ı)S
G:ilil
. .. ~: ı y :'LS ~Y.J
-'.ıı · .~
~:<-1ı ..:..ı~l
.
:j
(.)
2.!:'~ ~~~~ <) \~ ~J ~~ ~j-? ~: ~: Yoksa sen Ashab-ı Kehf'i ve

A !lah 'ın verdiği rızıktan yiyin, için Rakim 'i şaşılacak ayet/erimizden
ve yeryüzünde bozgunculuk yaparak mi sandın? (18/Kehf 9); yani bu,
karışıklık çıkarmayın (2/Bakara en çok şaşılacak şey değildir;
bizim
60). Bu kö~ten \~ fo. Gi fonnu yaptıklarımiz arasında ondan daha
da gelir. ~i: Siyahım_sı bir renktir. büyük ve daha fazla hayret edilecek
Budala ahmağa da Jci
denir. şeyler vardır.~ G\j ~ Gı: Biz,
hayret verici bir Kur 'iin dinledik
(72/Cinn 1); yani benzerine aş ina
~ 1A-c-b olunmayan ve sebebi bilinmeyen
~ ve ' .. .;,;j keliıneleri, bir bir Kur'an.
şeyin sebebini bilmediği zaman, Bu kavram kimi zaman istiare
insana arız olan hal anlamındadır. yoluyla, bir şeyden hoşlanan ıçın
673
k u ll anı ı ır: bS ~.-- ' i: F a 1an . şey ~~ ;~ 1~: İldhları, bir tek ilah
hoşuma gitti. Allah buyurur ki: mı kılmış? Bu gerçekten şaşılacak
wj~ı
• ~Lı.Jı
-• c.,r- ·.a ~
. Q ;J..r' : - wı
• : • I.JA '?'
; -.
~J. bir şey (38/Sad 5).
Kimi insan var ki, dünya hayatı ile Kendini beğenen kişiye; 0~
ilgili konuşması ho_şunuza_ gider (21 ~._X'!~ denir.~: Kalçası zayıf
Bakara 204); ~:ı~.Ji_j ~ı_,;ıi ·j'!?'1 ~:S: olan hayvan.
Onların malları ve eviadları seni
imrrndirme_s~n (9/Tevbe 85); ~~:S
. '; -.- . ';, - . i ·ı .; ' ~ 1A-c-z
~fo ~ .l: ~: Huneyn savaşı
günü sayıca çok oluşunuz hoşunuza o o
ut...::..ii/1
J J
~: Insanın
•
arka tarafı.
!Jf1f!1iştjJ91Tevbe 25); ~~ ~ ~ İnsanın- dışındakilerin arkası
.;,:iL;U jli.S..ll: Bu, yağmurun bitirdiği, da ona benzetilmj_ştir. _ Allah
ekincilerin de hoşuna giden bir btwurur . Jd: j~l ~li u..wı tft
bitkiye benzer (57 /Hadld 20). ~ J.i.j: İnsanları, sökülmüş
hurma kütükleri gibi koparıp yere
0...ı~.J ~ ~: Hayır, sen;
seriyordu (54/Kamer 20).
şaşırıp kaldın, onlarsa alay edip
duruyorlar (37/Siiffat 12); yanı
..# kelimesinin asıl anlamı,
).~ maddesinde de zikredildiği
onların öldükten sona yeniden
gibi, bir şeyden geri kalmak ve
dirİlıneyi inkar etmelerine işin sonunda meydana gelmektir.
şaşıyorsun; çünkü onun olacağına Örfte ise, bir şeyi yapma konusundq
son derece eıninsin; onlar ise kusur etmenin ismi olmuştur. O,:;_)~
bilgisizlikten dolayı alay ediyorlar. (güç yetirme) kelill}~Sinin _ f:ıddıd_ır,
Kimisine göre ise ayetin anlamı Allqp buyvrur ~j: ~~~ 'U.I:i:S Y Jl!
şöyledir: "Onların hakkı inkar yl.)ill 1~ ~ 6.,si 01: Yazıklar olsun
etmelerine şaş ıyorsun." Bazıları da bana, bu karga gibi bile olmaktan
iiciz kald1m, dedi (5/Maide 31 ).
ayeti (w) harfinin zammı ile~~ ~·- - li. - ~·_ , __ G~~~ ~ ·--·i · F l
8?9 - ...?.- ...ı ~...ı --"" ~, . C! an
şeklinde okumuşlardır. - Bu aslında
kjşiyi aciz bıraktım. :;;:, ~~ l~lj
hayret edenin kendine izafe ettiği ~ı <,?~:İyi bilin ki siz Allah 'z aciz
bir şey olmayıp şu anlamdadır: Bu, bırakacak değilsiniz (9/Tevbe 2);
onun yanında ~ /hayret ettim, ~~'ıl ı) b.ı~ ı.;, j: Yeryüzünde Fi
denilecek _bir şeydir. Veya ~ 6 'nu aciz-- birakamazsmız (4,2/
sözü, G)ji /inkar ettim, anlamında Ş ura
~ .)"!)·, U:!..?-
: . ~lwlii
,_ .. ~·ı Y-""
· -- :ili
U:! _ J'
istiare edilmiş olabilir. _ Tıpkı Şl! ~ı y~l - ~.)i: Ayetlerimizin

ayetlerde olduğu gibi: &ı ~J:?'~I fi başariSIZ kalması için koşuşanlm~
işte onlar cehennemliktirler (22/
~1: Allah 'ın işine mi şaşıyorsun?
Hac 5). Bu avet Lı:!~ şeklinde de
(11/HCıd 73); 6)1~1:S 4J) ~~~ ~~ okunmuştur.
83'0 -
829Bu, Hamza, Kissiil ve Halef'in kıraatidir. 830Bu, ibn Keslr ve Eblı Aınr'ın kıraatidir. Bkz.
Bkz. İrşddu '1-Mübtedi, s. 52 i. İrşadu "1-Miibredi, s. 450.
674
Bazılarına göre 0.1--?:-t.i.:ı sözünün zayıf, ince ye?i in_e]<. Bu, şu sözden
anlamı şudur: Onlar bizi aciz ~elmektedjr: ~i~: İnce ok ucu.
bıraktıklarını zannediyorlar ve ~.)ll ~i: AdamJn davarları zayıf
varsayıyorlar. Çünkü onlara göre, oldu. 0~ 0i-.J i'LJ,ıı d- ~ ~:
öldükten sonra yeniden dirilme Nefsi~ yemekten ve-falan kişiden
yoktur ki, sevap ve ceza olsun. Bu ayrıldı/yüz çevirdi.
yorum, anlam bakım]ndan ~u ayetl~
ayn! paralelde_di,r: 6~ 0,ı;u1 ~~i
; .:(..:. -.\...4 i-Lo:.. \..j~
- :i ..:.ıt 'j~.~.J \·. ıo
V: ks
~ 1A-c-1
u~
o
u _ .
-
a
kötülük işleyenler bizim elimizden
-
~: Zamanından önce bir
kurtulabilecek/erini mi sanıyorlar? şeyi isternek ve aramaktır. Bu da
Ne kadar yanlış düşünüyorlar? (29/ şehvetin bir gereğidir. Bundan
Ankebut 4). dolayı Kur'an'ın tümünde
U:!~ sozunun anlamı da acele etmek_ ~kötü ~ör9.lmüştür.
şöyledir: Hz. Peygamber'e uyanları Öyle ki; 0~1 ~ ~1: Acele
şeytandanchr.
831
acze nispet ediyorlar. Bu tıpkı şu denilmiştir. Allah
söz gibidir: .;~>~~j .;~is?; yani onu ..
buyurur ki: ~\?;~.·..~ )ij _;~\ fl.ı )w:..:
cehalete ve fıska nispet ettim. Size ayetlerimi göstereceğim;
Kimisi de bu sözün 0A<·~~ anlamında benden '!celf! is~emeyif} (21/,Enbiya
olduğunu söylüyor; yani insanları ;., :i ı•,;; : ·i'·'" 1Lı t.::.:.~ -;; 3-
37)·'~Ur..>!"'~U..;-.~
Hz. Peygamber'e uymaktan ge~i ~_J ~): Ey Muham~ed, Kur 'emın
ç~viriyorlar. Tıpkı şu ayet gibi: 0,ı;u1 sana vahyedilişi sona ermeden
.u!\ :.c. uJ
. ı .. -...._,-
_ ı.>.::- ; ~.: ' onl ar
tnsan l arz onu okumakta acele etme (20/Taha
Allah yolundan altkoyarlar (71A'raf ı ı 4); ~~ ~ ~j {i. ~~ıl) cl L4_J: Seni
45). Birçok konuda aciz kald!ğı içip acele ile kavminden aynimaya
yaşlı_ ,kadına j_?...C- denir: ı} lj_# ~) sevkeden nedir, ey Musa! (20/Taha
6:1->:~ti.ll: Geride hatanlar arasmda 83); ~~ ~_J ($.)\ ~-i) ~ jli
Ji
kalan yaşlı bir k[!dın__ hariç (3 7[ ~~ ~j: Musa: - İşte, dedi, onlar
S a~t~"t
ı a 135)·
. •. ~ ıJi J· .lJi\
, .J~ ~~·. - G• ı.:.Jıj
_ r.r-;:J da benim peşimdeler. Ben, memnun
ı4.-~. ~ ı:uı:,: Ben bir kocakarı, şu olasın diye sana acele ile geldim
kocam da yaşlı bir ihtiyar iken çocuk Rabbim (20/Taha 84). Hz. Musa,
mu doğuracağım? (ll/HCıd 72). acele etmesi, her ne kadar iyi bir şey
değilse de, onu gerektiren şeyin iyi
olduğunu söylemiştir ki, o da Yüce
~ 1 A-c-f
.
u~ ~: Yedi cılız (ine k) (I 2/
83 1 Hz. Peygamber'in sözü olan bu hadis için
Yusuf 43). w~ kelimesi, ~i ve bkz. Ebu Ya'la, IV, 206 (HN: 4240); Tirmizi,
~\.i?.C kelimelerinin çoğuludur. Yani HN: 2012 ; Mübi\rekfürl, A.ridatu'l-Ahvezi,
VIII, 172.
675
Allah 'm rızasını talep etmektir. (38/Sad 16); ~~~~:Allah, bunu
~J)~;~•.·.6')i.i~lj.:ılJl:Allah 'ınemri size lıemen vermiştir (48/Fetih 20).
geldi. Artık onu ac;ele istemeyin (16/ :U~: Kahvaltıhk gibi acele
Nahı 1) .' ~~
-
-r.& 4\~.'.Ju ~ .;,~~.·.:. - .
ı.;:- - • : ~J. yenen yiyecek. 1;~~i5\_:ı 1:s~i;.: ~.J:
Senden iyilikten önce kötülüğij11; Onlara yef!Iekten önce bir şeyler
gelmesini istiyorlar (13/Ra'd 6); J~ yedirdim. ~: İhtiyaç anında a~ele
~ 1 ·,,1. ~ :ı:ı,.~.Ju : .;, ~~ .·.~ :. 1 ·.i w· E kullanılan küçük matara. ~ :
_ ı.;:- _ • : u~ ~ f'.:r • . y
kavmim, niye iyilikten önce kötülüğü Kuyu üzerine konulan su dolabına
istiyorsunuz, dedi (27/Neml 46); geçirilen tahta. Ayrıca öküzlerin
yl~4
- - ~~J: - Onlar senden çektiği kağnıya da denir. Süratle
azabın bir an önce gerçeJle~mesif!i geçtiği için bu ismi almıştır.
istiyor/m;_(2~~Hac _4 7); .ı...l.ll ~ ~J Büyüyüp öküz olduğunda
:. ·.11 - . :..-ı.ı : ..:.ıu :;1~1 ~. ~~~ Ull
~- u-:- ~. rr . -
l ' ,' - , ... ~ U"' - , yitireceği acele edişi düşünül~r~k
~i: Eğer Allah, insanlara, hayrz inek yavrusuna ~ denir: iliı~
çarçabuk istedikleri gibi, şerri de \~ ~ .:..·.1. :. : ~.li.:ı : - ' .. .
• • - ~ ~ -- • ~ ıf".JA f'.J!
alei-acele verseydi, onların hemen ~1).. ;j: Mu~a 'nın ardından m illeti,
ecellerini getiriverirdi (1 O/Yunus ziynet takımlarından, canlıymzş gibi
11 ); ? ~,). .:..;yı ~: İnsan aceleci böğüren bir buzağı hey keli yaparak
olarak yaratılmıştır (21 /Enbiya onu ilah edindiler (71A'raf 148).
37). Bazılarına göre J:?..C sözünden
~~.fo: Buzağı sı olan ine k.
kasıt, çamurdur. Fakat bu doğru
değildir. Aslında ayet, insanın
acele etmekten hali olaınayacağına ~ 1A-c-m
ve acele etmenin insanı oluşturan
~ kelimesi, .4,jt.;ı) 1açık olma 'nın
karakterlerden biri olduğuna dikkat
zıddıdır. 1"'~):
Belirsiz yapınakl
çeker. Yüce Allah bu anlamda şöyle
karıştırmak. Bir evin sakinlerinin
buyurmaktadır: ~_?..i. 6L:.Jjı (ıtSJ:
içinden çıkıp cevap verecek kimse
İnsan çok acelecidir ( 17/İsra ll).
~ .~ ;J d;.; ·: kalmadığında; ~ı:lıı ·>?
;:;;,~ denir.
,~ • ~wı
• ~.-.>: u t.S i..)ıA
:-
Bundan dolayı bazı Araplar, bayındır
~) ~ ~Wj L4: -Kim Çarçabuk
ve içinde yaşayanların olduğu
olanı isterse, istediğimiz kimsey e evden kinaye olarak şöyle demiştir:
dilediğimiz kadar hemen veririz
~ 7~ U:- 4 Y.: Konuşan bir
( 17/İsra I 8); yani, kim dünya malını
memleketten çıktım .
isterse, bunu vermek istediğimiz
~: Arab'm zıddıdır. ~ de
kişiye dilediğim_iz kadar bağışlarız.
Arap olmayanlara mensup olandır.
'T~\ f'~ ~ ~ w~ ~j ı)ti.;: ~i: Arapların acemierden az
Rabbimiz! Bizim paytmızı hesap
anladıkları nokta-i nazarından, ister
gününden önce hemen ver, dediler
Arap olsun, isterbaşkası olsun, dilinde
676
tutukluluk olan kişiye denir. Bu Hayvanın öldürdüğü kişinin diyeti

833
anlan:ıdan hay~anlara da "~ denir. yoktur.
~i de ~i'e mensılptur. Allah ~)\SJı ~~ / Sözü karıştırdım
buyurur ki: ~Çı~ )c ~ıJ) :,J_j sözü; ~)\SJı ~_)Ci IBefiğ konuştun:ı
... : Biz Kur 'cin 'ı Arapça bilmeyen sozunun zıddıdır. ~~~ ~ i:
kimselerden birine (rydirseydik (26/ (N oktalamak suretiyle) yazının
Şu'ara 198). ~ ':11 Jttlin:ı.esin~e belirsizliğini giderdim. Bu tıpkı
ya harfleri _şi]jn!lli şti~. ~i)! ?:"i _;3) 4~i; .~·,i: Onun şikayetini giderdim, sözü
~
~~J~ - - - ~ - · ll 4-:it.:ıi
~ ~ "' •
• ıı
IJ- J-
.ıwı.:; ....
.. , .
;..cJ . gibidir. Halil' den yapılan ri vayete
iğer biz bu Kur 'cin 'ı yabancı bir göre ~~ ~Jy;.. (mucem harfleri)
dilde okunan bir kitap yapsaydık nden - kasıt mukattaa harfleridir.
derlerdi ki: 'Ayet/eri açıklanmalı Çünkü bu harfler acemi' dir. Bazıları
değil miydi? Muhatapları Arap şöyle der: '_ ' Bu harfler acemi'dir"
olduğu halde Arapça olmaygn_~itr;ıp sözünün anlamı şudur: Kendi başına
m ı geldi f (4 1jFussile_t 4~); ~i,~ fAl) olan harfler, bir arada olan harflerin
•· lı w~
':'+'. : '._ t '
··'1 u: t..:.J_~
ı$~
• ·-~
_ ~ LA.i\. UJ"..r::
: . •t ili
delalet etiği şeye delalet etmezler.
~ !,r.Ji. 6~ I~.J ~ i : And; lsun ki ~ y~: Müphem konu. ~:
bi;, o~larzn: "Bunu ancak kendisine
Çekirdek. Tekili ~ şeklinde gelir.
bir beş er öğretmektedir" dediklerini
Onun bu şekilde isimlendirilmesi,
biliyoruz. Saparak kendisine yöne!
ya içinde olduğu şeyde gizlen
dikleri kimsenin dili A'cemidir, bu
mesinden veya çiğnemekten dolayı
ise açıkça Arapça olan bir dildir ( 16/
parçalarının gizlenmesinden ya
Nahl 103).
da ısmidığı sırada ağza konulup
Hayvana ~~ denmiştir; çünkü gizlenmesinden d~laY,ıdır. -~: Bir
hayvan, konuşan (insan) gibi sözle şeyi ısırmak. ~~ ~ 0)l9: Falan
kendini açık bir şekilde irade etmekten kişi hadiseler karşısında dirençlidir.
acizdir. Denilmiştir ki; _)~\ i~
' 832
~~: Gündüz namazı 'acmadır;
yani gündüz kılınan namazd:ı kıraat
$.1 A-d-d
açık yapılmaz. .)~ ~~\ efi.: ..ı:le: Birleşiksayılardır. Bazılarına
göre ise, sayıların birleştirilmesidir.
832 Bu söz, Ebu U bey de b. Abdiilah b. Aslında bu iki tanım da aynıd~r.

Mes'i'ıd'e aittir, bazı insanların zannettiği Allah buyurur ki: 1~ JjUA ~jJ!.J
' '
gibi hadis değildir. Darekutnl, bu sözün Hz. .;ı~I.J 6Yııll j:le: Yılların sayısını
Peygamber'den rivayet edilmediğini, onun
ve hesabı bilmeniz için, aya konak
bazı fakihlerin sözlerinden olduğunu söyler.
Revyani onu Bahr adlı eserinde rivayet etmiş
tir. Bazıları ise bu sözün Hasan Basri'ye ait 833 Ebu Hüreyre'den rivayet edilen bu hadis için
olduğunu söyler. Bkz. Aclunl, Keşfu 'l-Hafti, bkz. Buhari, Zekat, lll, 364; Müslim, Hudud,
II, 28. (HN: 1710).
677
yerleri düzenleyen O 'dur (1 O/Yunus günler sayısınca azap
görürüz"
5); \J~ k~\~~~~~ ~~:Ji. demişlerdi. Bunun zıddı olarak da
Kulaklarını tıkayarak mağaranzn şöyle,~enir: ~~ ~: Çok asker. ~)
içinde onları yıllarca uyuttuk ( 18/ ;:le 3:ı.l: Onlar öyle bir orandadırlar
Kehf ll). Yüce Allah'ın ayette \J~ ki, çok sayılmaları gerekir/Çok
sözünü zikretmesi, onların mağarada sayılacak orandadırlar. Az olan şey
kaldıkları sürenin fazla olduğuna için de şöyle denir: :;13~ ';J:. ~~ ').:
dikkat çekmek içindir. O, az bir şeydir.
:k.: Sayıları birbirleriyle bi~leş l.~ı.:le : . ::<lı . . ·ı~\ 1.;. t.iı ' ~;.
~~~~u-.~.
1
tirmektir. Allah buyurur ki:~~~ Jil Kulaklarını tıkayarak znağaranzn

l.:ıi. ~~ ~: Allah, onların hepsini içinde onları yıllarca uyuttuk (18/
kuşatmış ve onları, bir ~ir SaJ?fl?ıŞ'ft: Kehf ll) ayeti bu her iki anlama da
( 19/Meryem 94 ); ~ jl L:ı.J:! l1i:ıl \_,ll! gelebilir. Bu anlamdan şöyle denir:
0:ıjwı ~L:..~ ı-~: Bir gün, yahut günün '\ı ii;~ ';J:. \~: Bu itibara alınmayan
bir kısmı kadar kaldık; sayanlara bir şeydir/az bir şeydir; ~~ .:J; yani
sor, dediler (23/Mu 'minun ll~); onun; mal, silah ve onların dışında
yani sayı v~. hesap. ,eh_line sor. Jl! hazır edilecek çok _şeyi vardır. f\llah
~ i1C. ~~'il ~ 1;-;';~ı ~: Allah; Yer buyurur ki: .U IJJi.'J [s~l IJjl) _Jlj
yüzünde yıllar sayısınca ne kadar i~: Eğer savaşa çıkmak istese/erdi,
kaldınız? dedi (~3/Mu'minun 112); onun için (gerekli olan) çok şey
: ~ ~_ ~
i..J3 ,
üll.S
, .-.J ~, t.:ı·-
cl:;- :ı-.
~ U:J. hazırlayacak/ardı (9/Tevbe 46).
Rabbinin yanında bir gün, sizin ~ ~ı..;,: Kesintisiz su. •~: Sayılan
saydıklarınızdan bin yıl gibidir (22/ şey. All:;ıh, buyurur ki: ~~ ~ I.Aj
Hac 47). IJ)i 0:1~ ~ ~): Onların sayısını da
:k. kelimesi değişik şekillerde inkarcılar için sadece bir imtihan
mecazi anlamlarda da kullanılır. (vesilesi) yaptık (74/Müddessir
y~ ~: Hesapsız (2/Bakara 31 ). Ayetteki ~~ ifadesi, ~~~
212) ayetinde işaret edilen çok (oların sayısı) anlamındadır. ~
fazla olduğu için sayılamayana G\ : ~~ : - 1.::_ ·j ~ - :..5.l.. : ıj;
i" -' ~ ' _;A...ıı u- J .JA ,-::- (.)
karşılık, az olan şey için :;3~ ~~ ).i: Sizden ' kim hasta veya seferde
·." _)~~ lsayılı bir şeylaz bir Şf:?y, olursa, tutmadığı günler sayısınca
denir. Şu ,ay~t btı anlamdadır: l.jll!j diğer günlerde tutar (2/Bakara 184 ).
i~3 ~ L:ıyl ~) )lı ı ıj/.•~ 61: Sayılı Yani Ramazan ayının dışındaki
birkaç günden başka bize ateş başka bir zamanda, oruç tutamadığı
dokunmayacaktır. dediler (2/Bakara günler kadar oruç ~utrrıası gerel<.ir. 6!
80). Ayetteki ~:ıJJa.A kelimesi, ~ 1 ~.-~lis . 1'. -. ' :. ' U:iı .Wı ~ .~ '-.ıı i~
• --~ ~~ ' / -.J.:w- '
az anlamındadır. Çünkü sözü edilen Jii
~~'ilj .;,ıljı..A.:..l\ ~-.9:! ~~:- Allah 'zn
İsrailoğulları; "Buzağıya taptığımız gökleri ve yeri yarattığı günden
678
'
beri geçerli olan evrensel yasasına .)ii: Tutmadığı günler sayısınca
göre O 'nun katında ayların sayısı diğer günlerde tutar (2/Bakara 184)
onikidir (9/Tevbe 36). ayetinde geçen~~. kelirn.~si .ı:le. /sayı
ô~: Kadının iddeti; bu da sona anlamındadır. ö~l I~.J: Sayıyı
ermesiyle kadının evlenebileceği tamamlamanzz için (2/Bakara 185);
(belli sayıdaki) günlerdir. Allah yani ay süresini. ~ı.:ıJ:ıa.:a ~~i: Sayılı
'?uyurur l<_i: ~~~;s; \j) ~~~ 0=~1 ~~ '-:! günler (2/Bakara 184) ay~t ifadesi
~~ 6i J.ı§ ~ ~_J.~~i!i, .~ .::ılli~ı Ramazan _ayına işarettir. ~~ üJS~I.J
4JJ ~ ö~
. -
:
~ ~
; .• ·.1; :<r w.-Ey
1 .
~ı.:ıJ:ıa.:a ~~~~:Sayılı günlerde Allah 'ı
iman edenler! Mü 'min kadınları zikredil1 (2/Bakara 203). Bu günler,
nikiihlayzp da, henüz dokunmadan Kurban bayramından sonraki üç
onları boşarsanzz, sizin için onların günqür; (22/Hac 28. ayette geçen)
üzerlerine sayacağınız bir iddet ...::..ıL;,foisezü'l-hicce'ninongünüdür.
yoktur (3?1Ahzab :49)· 1~) ~~ ~~ '-:! Kimi fukahaya göre üljJ~, Kurban
; ;;Q Jo',..;:;. ; ; , , ;. ......... ~ ... ~ ,.,; ...
o~\ \~IJ ~~()kı~ ~t..:...i.l\ ~: bayramı günü ile sonraki iki gündür.
Ey Peygamber; kadınları boşayacağznzz Buna göre Kurban bayramı günü, hem

zaman, onları iddetleri içinde boşayın ma 'dudat'tan hem ma 'lumat'tan olur.
İddeti de sayın (65/Talak 1). .ıl~: Ağrının tekrar nüksetmesi için
sayılan zaman. Hz. Pex~amber şöyle
.ıi:OC)
kelimesi, :le kökünden
buyurmuştur:~~:Us.i:J,ıjı..;,:Hdld
gelmektedir; tıpkı çt.i.:.)'ın ~'den
geldiği gibi.~ 1~ ~j:C.Cl- /Bu~·u senin Heyher 'de yediğim yemeğin acısım
.1. • 834 • ~..' ' •
zaman zaman çe11;ıyorum. :~1 l.JI~:
için hazırladım, sözü söylendiğinde
Bir şeyin dönem ve zamanı.
şu anlama gelir: Bunu, ona olan
ihtiyacına göre hazırlayabileceğin
ve alabileceğin duruma getirdim. u-ı~ 1A-d -s
Al_l!fh buyurur ki; ~~;},1.',1 LA~ IJ~j.J
~~ ~~~ ~.J ~.J! ~: Onlara karşı '-"":le 1Mercimek: Bilinen ta nedir:
gücünüzün yettiği kadar kuvvet ve ~.J ~.:ıi.J: Mercimeğinden ve
besili _a tlar hazırlayıfl (8!Enfal 60); soğanından (2!Bakara 61 ). ~:le:
~1 ~1$ ~U~ i ~Ji: Böyleleri için Mercimek benzeri sivilce. J.ı:le.:
acık/ı bir azap hazırlapıışızdır (4/ Katır ve benzerlerini azarlamak/
N isa 18); 1~ ~ı...:.J~ ~ji ~ u~i.J: yürütmek için çıkarılan sestir. Bu

Kıyamet gününü yalanlayanlara anlamdan şöyle denir: ~.)~i~ U,.,:le.:
çzlgzn alevii bir ateş hazırladık Yeryüzünde seyahat etti. LYJ~ ~:
(25 /Furkan ll). Şu a.yetin de ayt)l O cesurdur/yürümeye güç yetirir.
~rylamda olduğu söylenmiştir: .:.ı~i.J
lSi.:aW:Onlar için yas lanaca_k ye rJer_
hazırladı (12/Yusuf 31 ). ~~~ ~ ö~ 834EbCı Davud, ed-Diydt, IV, 175; ed-Dariml, ı,
32.
679
J$. 1A-d-1 mümkündür. Kısas, cinayet diyetleri
ve mürted olan kişinin malının aslı
- -
:U\~ ve :U.:ı\.i..:,: Eşitlik anlamına gibi. Bunun için All~h buyurur ki;
gelen bir sözdür. Bu kavram i.S
~ll.4 ~
~~--~
--
1J ~ti:<·.l.;.
ı::-- i.S
~ı u
-·.:.Q-
karşılaştırma esasına göre kullanılır. fSj)S:: Kfm ~ize saldırzrsa siz de ;na
J~ ve J~ sözleri, birbirine yakın misiZleme olacak kadar saidırın (21
anlamlaragelir.AncakJ~, hükümler Bakara 194); ıgi~:ı ~\j.- . ~.-., ~l~j:
gibi basiretle algılanan şeylerde Kötülüğün cezası, yine onun gibi
kullan!lı_r., Şu ~yet bu anlamdadır: bir kötülüktür (42/ Şura 40). Bu
~~ ~:ı J$. ,jl: Yahut onun dengi ayetlerde adalet, ç.l#-! /saldırı ve
oruç tutmaktır (5/Maide 95). J~ ve ~lj ·- ·•lkötülük diye isimlendirilm!ştir.
cl:!~ kelimeleri ise, duyularla idrak Şu ayette kastedilen de budur. ~1 6!
edilen şeylerde kullanılır; tartılan, ~~jı.; ~ji..J~ .):a~: Allah, adaleti v~
sayılan ve ölçülen şeyler gibi. Şu iyilikyapmayı emreder(161Nahl 90).
halde J~, eşit bir şekilde paylaşmak Çünkü J~ /adalet, karşılık verınede
anlamına gelir. Bu anlamda şöyle eşit davranmaktır; eğer yapılan
rivayet edilmiştir: ~ıy..:Jı ~t.§ ~~ hayır ise karşılığı
da hayır olur; şer
~'..J'J\ j: Gökler ve yer adaletle ayakta ise karşılığı da şer olur. üt....:.,;..)fihsan
835
duruyor/ar. · Bu had'ıs, h'km ı .
etın ise, hayra daha fazlasıyla, şerre ise
gerektirdiği şekilde
alemdeki dört daha azıyla karşılık vermektir.
temelden birinin diğerlerinden fazla J~ ~.J: Adil adam; J~ J~ _):
veya eksik olması durumunda, alemin Adil adamlar. J~ kelimesi, he~
düzeninin bozulacağına dikkat çeker. tekil hem çoğul anlamında kullanılır.
J~ iki kısma ayrılır: Şair şöyle der:
Mutlak ad!: Akıl gereğince J~ ~1 G-!~ _r"

bu tür adi güzeldir, hiçbir zaman 3 ı ı- Onlar razı olunan ve onlar
mensuh olmaz/başka bir şeyle adil olanlardır.
836
ortadan kalkmaz ve hiçbir zaman

J~ kelimesinin aslı şu ayette
da haksızlık ile nitelendirilemez.
geçtiği gibi mastardır: ($..JS IJ~jj
Örneğin; sana iyilik yapana senin
~si :ı~$.: İçinizden adl sahibi iki klşiyi
de iyilik yapman ve sana eziyet
şahittutun (65 /T~lak 21; yani adalet
etmeyene senin de eziyet etmemen
sahibi. ~~ J~~ ı.:ı~i.J: Aranızda
gibi.
adaletle hükmetmek ile emrolundum
Diğerad! çeşidi ise ancak (42/Şura ıs); ı_,l~ ~~ IJ;Jl:'~···~ 6l.J
şeriatla
bilinir. Bu tür adi'in bazı ~~ .:,Jj ~Wl ~: Ne kadar
zamanlarda mensuh olması da
836Züheyr b. Ebi Sülma'ya ait bu şiir için bkz.
Divdnu Züheyr, s. 61 ; İbn Faris, Mücmel, lll,
835 Ebu Davud, HN: 341 O. 65 ı.
680
uğraşsanzz, eşleriniz arasında 0)~: Hamdolsun o Allah 'a ki,

adaleti sağlamaya gücünüz yetmez gökleri ve yeri yarattt, karaniik/arz
(4/Nisa 129) ayeti, insanın doğuştan ve aydınlığt var etti. Yine de
sahip olduğu meyletme niteliğine inkarcı/ar, (birtakım varlıkları)
işarettir. Dolayısıyla insan, eşleri Rablerine denk tutuyorlar (6/
arasında sevgi?e ~şit , day_ranmaya En'am 1); yani kafirler başkalarını
güç yetiremez. ~~~~ l,jl~ ~ i ri9? 6~: Allah'a adflldenk tutuyorlar. Bu
Eğer adil davranamayacağınızdan anlamıyla_ ayet t!pkı şu ayet gi~i
korkarsanız tek kadınla evieniniz o ıd u.. ~..,....J-lo; : il1
·.i - ; . U:! ~~ 4jtbl..:.
_ r..r-
w
'ı
(4/Nisa 3) ayeti, pay verme ~e 0~~ ~ ~ 6:~1:.,: Şeytantn, sadec~
nafaka il e ilgili adalete işarettir. "J:, onu dost edinenler ve Allah 'a
l·;.i.l \·;~ ~j ~~ ,; :fu ~(;;, ·-. ortak koşanlar üzerinde, nüfuzu ve
~- ~- r..r- f'~ u -?H·
Bir topluluğa karşı 'a/an kinin iz sizi etkinliği vardır (16/Nahl 100).
adaletsizfiğe sürüklemes!n_., Ad~l Kimisi ise ayete şöyle bir anlam
olunuz (5 /Maide 8); ~~~jJJi .Ji: vermektedir:"Allah 'aaitfiilleri O 'ndan
Yahut onun dengi oruç tutmaktır çevirip başkasına nispet ediyorlar."
(5/Maide 95); yani yiyeceğe denk Kimisi de ayeti; "Onlar ibadetleriyle
gelecek oruç. Yiyecekte eşitlik Yüce Allah 'tan yüz çeviriyorlar."
anlamı düşünüldüğünde ona JJ6 şe~linde _yorumlamaktadır. "~ ~
denir. ~~ ~.Ji" (27/Neml 60) ayeti de
Arapların; JJi ~3 ..:J~ ~ ~ '1: bu anlamda olabilir. Sanki şöyle
837
Ondan ne sarfne de adi kabul edilir. denmiştir: "Hayır; onlar Allah'a
sözlerinde geçen J~ kelimesi, ortak koşan bir millettir." Bu ayet
kimisine göre farz'dan kinayedir. şu sözden de gelmiş olabilir: üC J~
' . -
Bununhakikatinin neolduğuyukarıda ~1: Haktan yüz çevirerek zulmetti.
geçti. w~ ise nafile anlamındadır. ı.:...ı~ _,:;;~~~i: M_utedil oldukları için
Bu da farzın üzerine artırılandır. hoş günler. 0Y.':!i 0i-! J~ti.: İki işten
Bu iki kavram tıpkı JJ6 ve 0L..:..;.) hangisinin daha uygun olduğuna
kavramları gibidir. ~ ~ 'l /Onda~ baktı. Y,~i J~ti.: İş kendisine öyle
kabul edilmez, sozunun anlamı karışık geldi ki, onun hangi tarafına
şudur: "Kendisinden kabul edilecek yöneleceğine karar veremez oldu.
bir hayır meydana gelmez." Arapların; ~Jc. ~~ Jc ~.J: Adi'in
-. · Çı - .:ıl - Wl ı.r-
~J J - J '
'ı:l.i. JJI ~ ~~
ı.S - ~ - ellerine bırakıldı, sözleri meşhur bir
.~~ '.i( ; JJ\ ~. - -~'1 - ~ı..;jful 'ı;;.: -
' - 1J..r- darbımeseldir.
838
U:! _ ~ JJ- J - ~J
837Müellifın naklettiği bu söz bir hadisin bir 838Burada sözü edilen kişi, Adi b. Cüz' dür.
kısmıdır. Bu hadis ('--'Y-") maddesinde de Tubba'in güvenlik şefıydi. Tubaa' birini öl-
geçmişti . Hadis için bkz. İbn Hacer, Fethu '1- dürmek istediğind e ona teslim ederdi. Bundan
Biiri, VI, 200; Müsliın, Hac , HN: 1370. dolayı,"# ._;,~)i. ~j" de!lildi . Daha sonra
681
w.1e 1A-d-n toplum denir. Allah buyurur ki:~
jJi. ~: Birbirinize düşmansınız
u'.k. .:.ıt4,: Adn cennetleri (16/ (2WT~ha 123). :,:ı.:. kelimesi, LS~ ve
N ahi 31 ); yani istikrar ve sebat .. ı~l şekilleri!lde çqğul o_lu~. Allah
cennetleri. 1~ ~~ uie: Falan yerde buyurur ki:_~Llll Jı ~~ ~~~~ _;.~ .;,j ~j;ıj .
karar kıldı. "Maden yatakları" 0§. j~ ~: Allah 'ın düşmanları
anlamındaki u~ kelimesi de ateşe sürüldük/eri gün toplamp bir
bu anlamdan gelmektedir. Hz. araya getirilirler (4l/Fussilet 19).
Peygamber de şöyle buyurmaktadır: _Jjc !Düşman iki kısımdır:
.)4-?. 0~1 : Maden altında kalıp
839 1- Hasının kasıtlı alarak yaptığ!
ölenin diyeti yoktur. , J .- f ' .- o;. o ,. ,. .. •
düşman_lık: _jAı~ ~ 6:'1 w\.S 6~
j$. ('~
~~ ~_) .):~ ~~: Eger öldürülen
\.1e 1 A-d-v mü 'min olmakla beraber s ize düşman
olan bir toplumdan ise, mü 'min bir
_,'.k.: Aşıp gitmek; bitişmenin köle azat etmek lazımdır (4/Nisa 92);
olmaması. Kimi zaman "kalp" itibara ~.;...;Jı ~ ı_jJi. :) ~ t ;); ? ~iSj:
alınarak ôjlie ve ;;ı.:ı~ /düşmanlık;
işt~ böylece Biz; -her p eygambere
kimi zaman "yürümek" itibara suçlulardan bir düş'!''!'! k!fdtk _(~?!
alınarak _,'.k. /koşmak; kimi zaman Furkan 31); ı:,:ıc ~ J5.:! ~ ~~j
da "muamelede adaleti ihlal etmek" ~lj u-u~l ~~: Biz böy lece, her
itibara alınarak ul3~ ve _,~ /zulüm p~yga~b~re insan ve cin şeytanlarını
denir. Allah puyuruT ~i: &.ı~ıı_,:..·. ~ ~J düşman yaptık (6/En' am 1I 2).
~ J:i: ıjJi. .W ı l_g} .'..j9 ~~ ı;ı_,:ı &ı 0§. ~:
2- Hasının kastı olmadan
Onlar~n Allah dışmda yalvardıkları
olan düşmanlık. Bununla birlikte
putlara sövmeyiniz; sonra onlar
kişi, düşmanlıktan kaynaklanan
da haksız yere bilmeksizin Allah 'a
sıkıntı gibi kendisine eziyet v er(!~
söverler (6/En 'am 108).
bir durumla karşılaşır: ~~ .J.:i.
Bazen de durulan/karar kılınan ~Wl yj ~) c): O putlar, beni~
yerin bölümleri itibara alınarak ı:-lj'.k. düşmanlarımdırlar. Benim tekdostum
/dağımk yer denir. Bu anlamdan;
alemierin Rabbi olan Allah 'tır (26/
~ lj'.k. ) 0l5..o: Böl üm leri birbiriyle Şu'ara 77). Yüce Allah ço~u~l~r
uyuşmayan /bitişmeyen yer, depir.
için _de_ şöxle buyurur: ı_jJi. rs~'ijij
;;ı:ı~ !Düşmanlıkanlamındanda;~j
~_g~.l:l..u ~: Çocuklarınızdan size
_)jc /düşman adam; _)jc ~j !düşman
düşman olanlar da vardır. Onlardan
sakınzn/Onlara karşı dikkatli olun
bu söz, ümit kes ilen her şey için kullanılır (64/Teğabün 14).
oldu. Bkz. Meydan!, Mecme 'u '!-Emsal, ll, 8. _,'.k.;Koşmak, anlamında da şöyle
839 Ahmed, Miisned, lll , 354; Eb Cı Ya' la, Il, 426
(HN: 1231 ); Darekutnl, Sünen, III, 178.
denir:
682
~?;j_:ı _)-; ~ ~~~ lS.:ıw- n.,. 178); 0.JJli ~j ~~~:Hayır, siz sının
3 12- Bir öküzü bir koyunu aşan birkavimsiniz(26/Şu'ara 166).
birbirinin arkasından koşturdu .
840
Bu ayetteki 0.J~\.C kelimesi, ü.J~ ~ 1
Yani öküz ve koyundan birini, Zulmedenler veya-cu~~ 1Dü<>manlık
~
diğeri~in peşinden koşturdu . ..:;.ı.:ıw edenler ya da ;j_>b ı.:ı.ı: !Haddini aştı

~ )) ~ ~ ~1)-JI: Hayvanlar sözünden gelen jJblı 0.JJj.)i~ 1
a!t arda koştular. 0.1~1 r ~~ ~ 1~ ~~ j !-[addi aşanlar anlamındadır~ ı~~J
~ıı))ı.J~-j_:ı~~~ : :ıJı.ıJıı t •• -- •
~~yi~ 0.J~: Yaya giden toplumun - -· r- - .U:!_ - ~~
nasıl koşuştuklarını gördüm. -.1.~!: ciı~ı <'?j ~: Siz inle savaş;nlarİa
Hakka tecavüz etmektir. Allah Allah yolunda savaşın; fakat haksız
buyurur ki: ı,;~~~ 1~1~ ~~ ~J: yere saldırmayın, çünkü Allah,
Haklarını ihlal edip zarar vermek saldırganlan sevmez (2/Bakara
için boşanan kac{ı_nları Cf{tkoymayın 190). Bu ayette yasaklanan saldırı,
(2~Ba~ara 23 1); ~Y:..j.J 4llı ~ ÖAJ herhangi bir saldırıya karşılık
~~ji. ~J ~ ı~ıi ı~u A_4~ ô:i;~ ~J verme amacı gütmeksizin ilkönce
yapılandır. Nitekim Yüce Allah
~: Kim Allah 'a ve Peygamber 'e
karşı gelir, O 'nun çizdiği sınırları
ş?:yle buyurmuştur: 1;Sj)Ç '-'~ı ~
aşarsaAlfah onu, içinde ebedi olarak
~ '-'~ı \.4 ~ ~ ı.J~~: Kim
kalmak üzere Cehennem 'e atar. size saldırırsa, onun size saldırdığı
Onun için alçalt~cı bir pzap varcfır kadar s iz de ona saidırın (2/Bakara
(4/Nisa 14).; ıj:i:ii.ı c).ı;üı ~ :ill_; 194); yani onun saldırdığı ölçüde
·~ı',Jı <) ~: İçinizden cumartesi siz de saidırın ve onun tecavüz
ettiği kadar siz de ona tecavüz edin.
günü yasağını ihlal edenleri elbette
Şu ayet de herhangi bir misilleıne
bilirsiniz (2/Bakara 65). Bu ihlal,
olmaksızın ilk önce başlatılan
helal saymak suretiyle _ balıkları
aviarnakla oluyordu. ~ ~ı J.J~ .ill:i yasak saldırı kastedilmektedir:
lA.J~: Bunlar Allah 'ın koyduğ~ ı;_;~ ~J. '"'J,iliı_; ~ı Ji ı;_;li5_;
sınır/ardır, o_n{arı _ _aşmayın (2{ ı;;ı_;:ıiJı_; ~~ı Ji:/yilik ve takva
Baka,ra 229); ~.Jli ~:ı ~ljj ~ı .)d üzerinde- yardımlaşın, günah ve
0.JJlill ~: Kim de bundan başkas-ım haddi aşmada yardımlaşmayın (51
ararsa; işte onlar, haddi aşanlardır Maide 2). Şu ayet ise, ınisilleıneye
(23/M_u'minun 7); ~~~ Ji.t '-'~ı~ dayanan ve onu ilk başlatana kar§ı
~~ .;ııji.: Kim bundan sonra haddi yal?!labjlep sa_ldırı 9eştdidir: ~~~J
aşarsa, muhakkak onun için elem ı~ı~ ı;;~ ~ ~:i.lı ~J ~ 0fo ~ ~
verici bir azap vardır (2/Bakara ~!.l;.lı ~ 'i)(ıı_;:i. ~: Fitne ortadan
kalkıp Allah 'ın dini tam anlamı ile
egemen oluncaya kadar onlarla
840İmru'u'l-Kays'a ait bu şiir için bkz. Divanu
savaşın. Eğer yaptıklarına son
İmru'u'I-Kays, Daru'I-Kütübi'I-İimiyye, Bey
rut, s. 120. verirlerse zalimlerden başkasına
683
asla, s_aldı!ılJ1!flZ (2/Ba_k~r~ .193); tatlı suya kavuştu. yi~: Şiddetli
~
- · --
u~
·.:. il ·•
t..:JJ:ı - Gı-
_J
jll. ı.;~-. · --
J.:ız_ ~.ı~ (>A_J eziyet vermektir. ~~ ~ic ~: Ona
l).i: Kim zulüm ve saldırganlık yolu fazla azap verdi: ~~~ ~~~ ~~~:
ile böyle yaparsa, onu cehennem Onu ağır bir cezqya çp.rptıracağım
ateşine alacağız (4/Nisa 30). ( 27/N em ı 21)·, ~~
. .J- ~
. ·- ~~ı
._ :~ \.4.J'
<..J
-.~.~ 1ı ~.:.1- ("-~ı-J :G:ı.;Jı
...):1~ \":"J .,
~<·.\..: ("-·-
ç-::- _,?;
wı' 6.;:#-i·'·•J ~j ~~ ~ı 6~ \.Aj ~:
~3t~-;;. ~\~~ı~~~~ L.j Sen aralarında bulundukça, Allah
4c' ~l ~ ~li.: Allah size l~ş, kan, onları azaba çarptırmaz. Ayrıca
domuz eti ve Allah 'tan başkası bağışlanma dilerierken de Allah
adına kesi/eni haram kıldı. Ama onları azaba çarptırmaz (8/Enfal
kim mecbur kalırsa, (başkasına) 33); yani Allah onları kökten yok
saidırmadan ve sınırı aşmadan ~pece~ şe~ilde azap etmez. ~ LAj
(bunlardan) yemesinde bir günah 6Jll ~~ :11: Allah onlara niye azap
yoktur(2/Bakara 173); yani bir lezzet etmesin ki? (8/Enfal34); yani kıhçla
tatmak için taşkınlık yapmadan ve onlara niye azap_etmesin ki? US \.Aj
açlık sınırını aşmadan. Kimisine
{~j W~~~: Biz peygamber
göre ise ayetin anlamı şöyledir: göndermedikçe kimseye azap etme
İmama/Devlet başkanına karşı isyan yiz ( 17/İsra 15); ~ ·,, :; ~ LA.J:
etmeden ve Allah 'tan korkan ların Biz azaba uğratılacalf değiliz (26/
önüne geçmeden. Şu'ara 138); ~lj yi~ ~j: Onlar
için kesintisiz. bir, azap vard_ır (37/
; jyb lie: Haddini aşıp başkasına
: '.ls.J• ı _;.ı·~ LA..ı::.
Saffat 9)·' <..J.J-:- • ~·'i .::..ıı~
• :;1 -.
rr.J.
tecavüz etti. Fiilde i.S~ !geçiş/ilik
Yalan söylemekte olduklarından
de bu anlamdadır. Nahiv ilminde
dolayı, onlar için actklz bir_ azap
fıilin ta'diyesi, fıil manasının
var.dır (2j Bakara 1O); ~ (,rll~ 01:,
t~ilden mef'ule geçiş yapmasıdır. L.
~'il ~ıjijı: Azabım da son -derece
1~ lie !Bunun dışında sözü, istisna
acıklı bir azaptır (15/Hicr 50).
yapıl,ı,rken ~ullanılır. t;ı.l~ı ~j:ıs.l~ ~~ ~!
ıS~ı ~j~~ ~j: O gün siz, vddini~ Bu kelimenin kökü konusunda
yakın kenarında idiniz, onlar da ihtilaf edilmiştir., Bazıl~rı şöyle
uzak kenarında idiler (8/Enfal 42); der: Bu kelime, J.?.yi yji_: Adam
yani yakın kenan aşan tarafta. yemekten ve uykudan kesildi,
sözünden gelmektedir. İsm-i fail;
y~I.C ve Y Jji_ formlarında gelir. Şu
Y~ 1A-z-b halde "-;-J:1~ kelimesinin asıl anlamı,
insanı azaba; yani aç ve uykusuz
, ~ji_. ~L>_: Hoş/Tatlı soğuk su:
kalmaya zorlamaktır.
.:.ı ı_) ~ji_ ı:ıiı: Bu tatlı, susuzluğu
giderici (25/Furkan 53). f-~1 y~l: Kimisi de söz konusu kelimenin
Toplumun tatlı suyu oldu/Toplum y.:ız. (tatlı/hoş)kökünden geldiğini
684
söyler. Buna göre ~Y, /Hastaya IJ~~ ~ ~ ~) ?1;~j 1~): Yanlarına

baktım ve ~~ /Onu çe_r-çöpten döndüğünüzde size özür beyan
temizledim yapılarındaki ~~ifadesi edecekler. De ki; özür • beyan
şu anlama gelir: Onun hayatının etmeyin (9/Tevbe 94). _)~: (~
zevkiniitadını yok ettim. Bazılarına harfinin şeddesiyle) Özürlü olmadığı
göre de Y:!~ kelimesinin asıl anlam ı, halde özürlü_, olduğunu . g,österen
kamçının azebe'siyle; yani ucuyla kişidir~ ~.:-~ı.:P'jı &ı 6J~:ıa..:ı.ıı ~4-.J
çok vurmaktır. Bazı dilciler; Y:!~'in ~ Sı~~ Bedevilerden mazeret
y~ /vurmak anlamında olduğunu sahibi olduklarını
sanan/ar, sefere
söyler. Kimisine göre de bu kelime; çıkmamak için izin almaya geldiler
~ie. ~Lı !Çer-çöplü ve bulanık su, (9/Tevbe 90). Bu ayet, 6J~~· ~iı;
sö~ünden gelmekte_dir. Buna göre (şeddesiz :ı harfiyle) yani (gerçek)
~~ .. ··. ~Lı.;.
. sozu, .. ~ _).J
-.' ~ .\',Ç
•.
~'_) ~ 1 özür beyan edenler, şeklinde de
841
Hayatını kederli yaptım/Ona üzü,n[ü okunmuştur.
verdim, sözleri gibi olur. ..!:>_j.:.JI :\.:!ie.
;. tt İbn Abbas şöyle demiştir: &.ı
pı:.ı ~Lı:.Jli.J: Kamçı, dil ve ağacın 0:!~~1 ~jj 0:!~~1 .:..Uı: Allah
uçları/kenarları. muazzırıne (yalandan mazeret
beyan edenlere) lanet etsin; muziri ne
_;$. 1A-z-r (gerçekten mazeret sahibi olana) da
rahmet etsin.
842
~j J)
~j~ ı_,lı.i:
)~-: İnsanın günahlarının Rabbinize mazeret beyan edrlim
kendisiyle silineceği şeyi araması~ır diye (7/A'raf 164) ayetindeki oj~
yapmaya çalışmasıdır. Bukökten_)~ kelimesi, ~_)~ fiilinin mastarıdır.
ve _)~ formları gelir. İnsanın "özür Sanki şöyle denilmiştir: "O'ndan
dilemesi" üç şekilde olmaktadır: benj mazur görmesini diliyorum."
Ya insan, [kendisine nispet edilen )~.i: Kendisiyle mazur olacağı bi~
şeyi] yapmadığını beyan eder. şey sundu. Şöyle de denilmiştir: _)~i
Veya "Şunun için yaptım" der ve j~l ~:Kendisiyle mazur olacağı bir
kendisini günahkar/hatah olmaktan şey sundu. Bazıları şöyle demiştir:
çıkaracak şeyler zikreder. Ya da _)~ kelimesi, necis şey anlamındaki
"Onu ben yaptım, ama bir daha oj;ıc. kökünden geliyor. Bu anlamdan
yapmayacağım" ve benzeri şeyler sünnet derisine ôj~ denilmiştir.
söyler. Bu üçüncü şık tövbedir. Şu ~!,,.,11 ~.)~: Çocuğu temizlediın
halde her tövbe özürdür, fakat her ve onun kirini giderdim. Şu söz
özür tövbe değildir.
9l ~_)~): Ona bir özür beyan 841 Bu, Ya'kCıb el-Hadram'i'nin kıraatidir. Bkz.
ettim.- .G_j~: Onun özrünü kabul İrşddu '1-Mubtedi, s. 355.
ettim. Allah buyurur ki: ~) 6J~~ 842 Bkz. SuyCıt'i, ed-Durru '1-Mensur, IV, 260;
İbnu'I-Enbar'i, Azdcid, s. 321.
685
"', , . ~
de aynı anlamdadır: \..j)t! ...::.ı_)~: yediriniz (22/Hac 36). j; ~ll:

Onu affetmek suretiyle falan istekte bulunan kişi. Bu kökten
kişinin günahının kirini giderdim. şöyle denir: ;~ ;y:.: Ondan istekte
Bu tıpkı şu söz gibidir: .;j ~_:#.: bulund~, bulunmaktadır. ~_)fo~
Günahını gizledim. Sünnet derisine ~L:.. ~: Sana ihtiyacımı arzettim.
benzetilerek, kadının bekaret zarına y ve _).: Vücutta meydana gelen
da ôj~ denilmiştir. Bu anlamda uyuz hastalığı. Bu anlamdan, uyuz
t.J.J~: Onun bekiretini bozdum, anlamındaki _j.'a benzetilerek :;~
denir. Çocuğun boğazında meydana /zarara ;;y_;, denilmektedir. Allah
gelen bademcik iltihabına da buyurur ki: ~~_:, 6h~ J4-.J ~_Jl_:,
ôj~ denir. Çocuğun bademciği o ' ::.(·,,~~ ;.b, .~t.~ :j ;.b, • ~i;~ :1 ~ti.ı : '
~~,..,..-.W r..:r--r . -JA
iltihaplandığında ~!' 'all j~ denir. ~ ~ ö.Ji..A: Eğe1~ oradaki henüz
Şair de şöyle der: tanımadığınız inanmış erkeklerle
}3~) e : ·l.ij ~ı ·.o : - ' "" inanmış kadınlarıbilmeyerek ezmek

: . : .>=
suretiyle size bir sıkıntıizarar
3 13- Doktorun, bademciği
dokunmayacak olsaydı (Allah savaşı
iltihaplananın bağazındaki eti
önlemezdi) (48/Fetih 25).
yo ki anıasi gz'b.z. 843
)~: Rüzgar hışırtısının takli
;~ı Sıj~~: Sular kesildi.
didir. Bu anlamdan devekuşunun ses
Özrünün apakçık ortada olmasından
taklidine de J~ denir. ~~ ~\.i. ~:
dolayı, günahı silinen mu 'tezir'e
Devekuşu ar ar diye ses çıkardı.
(özü~ dil~yen kişiye) benzetilerek
Jjl.i.Jı 0 ji:J:. ~: Evlerin izleri sil indi,
yY:.: Sesin hışırtısını ima etmek
için bir ağaca isim yapılmıştır.
denir. Bazılarına göre 'ôj~l.i.; hayızlı
Yine çıkardığı sesin anlatımı için
kadın anlamındadır. Azire; yani
Arapların aynadıkları bir oyuna
necaset nokta-i nazarından kötü
.J\.i. Y:. denir.
• o.
huylu olan kişiye ~3:WI denir.

ôj~ kelimesinin asıl anlamı evın
avlusudur. Ona atılan şeyler [çer- Yfo 1A-r-b
çöp] de onun adını almıştır.
~yJi: İsmail'in çocuklarınal
soyundan gelenlere denir. Asıl
fo 1A-r-r itibaı:ıyla bu kelimenin çağulu
~ı_:;. ~ı şeklinde gelir. Sonra çölde
~I_J ~lil1 l~l_J ~ l_,ili:
yaşayanlara_ jsim .9lm':'ştur. Allah
Etlerinden hem kendiniz yiyiniz,
buyurur ki: ilii ~lji. ~~ ~IJ: Bedeviler:
hem de istemeyene ve isteyene
"inandık " dediler (49/Hucurat 14);
'li~:, 1)S ~~ ~~ji.~l: Bedeviler, küfiir
843 Cerir'e ait bu şiir için bakz. Diwinu Cerir, s. ve nifak bakımından daha şiddetlidir
885; İbn Fiiris, Miicm el, lll, 655.
686
(9~Tev~e 97); ~4 ~).!&ı ":Jlfo~l &ıJ (13/Ra'd 37).

?\ll~~lj:KimiBedevilerdeAllah 'a Y:!j- ~~~~ L:.: Evde, kendi
ve ahiret güni)ne inanırlar CW içindekini beyap edecek kimse
Tevbe 99). yiyi kelimesi de i..,..ıuiLi yoktur. ~_ı_)C iiY,): Hal diliyle/
formunda çoğul yapılmaktadır. Şair Tavrıyla, iffetini ve kocasına olan
şöyle der:
sevgisini ifade eden k51dın. Çoğulu
.} ~LhJ ~~.J ~~).i ..ı.J~ Y:!.JILI Y:). şeklinde gelir: ~ı)i ~~:Sevimli
Jli;Jı _,-, i yaşıtlar (56/Vakıa 37).
314- Bedeviler, övünürler Birinin söylediklerini i 'rab

844
yalanla ve güzel söz söylemekle. açısından düzelttiğin zaman ~~
.ı.:ııc
_.. 1nalJ t l
a arını d..uze l ttzm, . 846 •
. d ersın.
Örfte ~Iyi kelimesi, çölde
yaşayanlara mensup kişilere ad Hadiste de şöyle geçmektedir: I~_)C
olmuştur. Cr..JC: Fasih konuşan. ~L:.)'lJc: İmam1 düzeltin
847
y_;.;,:
yly): Açıkl~mak. ~ d- -;ıyl 1 Arap atma sahip kişi. Bu tıpkı uyuz
İçindekini ifade etti, denir. Hadiste hastalığına yakalanmış kişiye y~
de şöyle geçmektedir: yp ': ıj~ıi derneo ogibidir. Bazılarına gÖre;
~ d-: Dul kadın, (~ikahta) "~.)C L:&;." (13/Ra'd 37) ayetinin
kendi arzusunu açıkça ifade eder.
845
anlamı şöyledir: "Hakkz hak, batzlz
Hadisteki y_;j sözü, ~ !açıklar da batı! kzlan açık bir hütüm."

anlam ın dadır. Kimisine göre de ayet; yl)i yy
~~~ yly): Söz fesahatinin açık sözünden gelmekte ve "Şerefli ve
değerli obir hüküm" anlamındadır.
olmasıdır. Dilcilerin örfünde ise,
yly); kelimelerin sonuna gelen Veya ~ kelimesinin (,r:.JC ile
nit~lendirilmesi, şu ayette y~'ın
harekeler ve sükunlar anlamındadır.
~f ile nitelendirilmesi gibidir:
~.JC_: ~a~ih ,~ç_ık söz. ~)!~h ~~Y,.ur~r
ki: w# ~ t;:_:p wT.J! ~Wl.)i uı: ~} ~~: Önemli bir mektup (271
Neml29).
Anlayasınız diye biz onu apaçık bir
Kur 'an olarak indirdi k ( 12/Yusuf ~iı:nisine göre de ~Y:. sözü, \~.)C
2); ~ (r._.:P ~~ ; _Apfi,pk ~ir , dil{e ~\..,;,)'\~sözünden gelmekte ve~_;...;,
(26/Şu'anl 195); wl_)! .ı..:il:!l ~ ~~ takdirindedir. Buna göre söz konusu
O~ ~~ ~_:P: Bilen bir toplum ayetin anlamı şöyle olur: "İçinde var
için a);etferi açıklanmlŞ, apaçık, olan kimi hükümleri neshedenkitap."
okunan bir kitq.pttr (41 /Fussi !et 3); Kimisi de l±ı.JC sözünün Arap olan
~_:p ~ ~ili)i ~iSj: İşte biz onu, Hz. Peygaınber'e mensup olduğunu
apaçık bir hüküm olarak indirdik
846 Bu söz şu anlamlara da gelir: Onu kötü şey
844Şiir için bkz. et-Tebriz!, Şerhu Dlvfuıi'l lerden menettiın; onu yaptıklarından dolayı
Harnase, IV, 44. kınadım -(Müterciın ler).
845 Ahıııed, Müsned, IV, 192. 847 Kaynağına ula ş ıl a ınadı.
687
söyler. Nitekim ;r:jC sözüne nispet yürüdü), tıpkı ~~ ve ~ıi.:; gibidir.
yapı ldığı zaman yine ;r:jC denir. Bu anlamdan istiare yoluyla şöyle
Böylece nispet edilen lafız ile den m iştir:
kendisine nispet edilen lafız aynı ~1)6 LS~ 06 ~ (y _n o
olmuş olur. y~: İlk olarak Süryani
315- Hız sınznnz azalt biraz.
848
dilinden Arapçaya çeviri yapan kişi

Yani onu yükselmekten alıkoy.
olduğu söylenmektedir. Böylece o,
yaptığı fiil ile isimlendirilmiştir.
c.:.F: Büyük deve sürüsü; çokluğundan
dolayı sanki yukanya tırmanmaktadır.
[-P 1A-r-c
~_p 1A-r-c-n
~.JY: Yukarıya doğru
yüks~Jmektir: 4ı C.JYI.J ~)\Jı [~
_,~.F..:At5 :ıli Jh
C:ulli ~u)~ j.Qil!J
~-.ili~~ .JI~ acS; f .:,;i ı}: Melekler ~~1: Ay için de konaklar tayin
etmişizdir.Sonunda eski hurma
ve Ruh miktarz ellibin yıl süren bir
dalına döner (36/Yasin 39); yani
gün içiiJ:c}~ ona çıkar (70/Mearic
4)·, ~ 1 .n:..;. "~\ ~
: Glı :. ·.\..: ı :,.;~~ Y.J
·_i - hurma dalından bir halka gibi olur.
__ ~ - ·· ~
6J4.~: Onlara gökten bi; kapı açsak

da oradan yukarı çıksalar (15/ ~_p 1A-r-ş
Hicr 14); .le?~ :~)~/merdiv~nler,
derec.eler anlamındadır: '-i~ ~~ ~ ~_}i. kelimesin kök anlamı
'
[..;lüll: Yükselme derecelerinin tavanı olan şeydir. Çoğul u ~.JY
--
sahibi Allah 'tan (70/Mearic 3). şeklinde gelir: Ji
~Jıi ~J
Mirac gecesine bu ismin verilmesi ~J.Ji: Evlerinin duvar/ar~, çatıi~rı
' üzerine çökmüş (2/Bakara 259). Bu
o gecede duaların yukarıya doğru
yükselmesinden dolayıdır. Ayrıca anlamdan şöyle denir: tjJ1 ~_)C.
bu )sim. şu ay ete işaret etmektedir: .G1. Y:. .J: Asma için çatı benzeri bir
~~ ~<-.ll ~ 4!: Güzel söz O 'na şey yaptım . Buna da ~_j:- /ç_ardak
yükselir (35/Fatır -10). deı:ıir. Allah buyurur ki~ .s~l Ji.J

.::ıt.s.J_;..;ı -;;:.:, ~w.J ·~ ~lk wı..
G4-- jC .J ~.JY~Y: Ari c 'in; "' .. ...r-- ., •
Çardak/ı ve çardaksız bağları inşa
yani yukarıya doğru yükselenin
e,den Allqh'tır (6/E_n'a!TI 141); ~jij
yürüdüğü gibi yürüdü; tıpkı kişi,
kendi yolunda yükselenin yürüdüğü L:i~ ~~~ ~ ı.?.~l ~~ ~~ Jı ~j
gibi yürüdüğünde (j:ı denildiği
0~-f.! ~J pı ~J: Rabbi~ bal
arzsına: Dağ/ardan, ağaçlardan ve
gibi. tj:- /Topalladı: Bu ona bir
mizaç oldu. Yaratılıştan kendisinde
aksaklık olduğundan dolayı sırtlana 848es-Sull'ye ait bu şiir için bkz. Divan u :~-Stili,
"4--.:.F denir. (J~ (Aksıyormuş gibi s. 161; Rağıb, el-Muhiidaratu '1-Üdebii, ı,
109.
688
insanların yaptıkları çardaklardan vermiştir: ~ ~ Y; ~ jl~ 0l '.l.:,J

kendine evler (kovan/ar) edin diye ~y: Eğer Rabbiminrahmeti bana
ilham etti ( 16/Nahl 68); .)\.S LA Uj:ıJj ulaşmasaydı, heliık olurdum.
849
.)~_f.! ı;ı..S LA.J ~~J &Ji J ~~: ~~ ~Y:. fAllah'ın arşı: İnsanın,
Firavun ve milletinin yaptığını ve isminden başka hakikatini bilmediği
yükselttiklerini yıktık (7/A'raf 13 7). şeylerdendir; avaının sandığı gibi
'
Ebu U beyde ayette geçen ı)_,.:;,~ değildir. Eğer Arş onlarm düşün
kelimesinin 0~ (Bina/İnşa ederl~r) düğü gibi olsaydı, Allah'ı taşıyor
anlamında olduğunu söyler. olması gerekirdi ki O, bundan
yWı j;_fo): Üzüm asmalarını münezzehtir. Yüce Allah bir şeyin
çardağın üzerine koydu. Şekil üzerinde taşınamaz. Zira O, ş_öyle
bakımından asma çardağına buyurma~tadır: ı.;ııjLA..:..lı ·fl·_··~ .iiıı_.0!
benzetilerek kadınlar için olan ~ ~i _6ı wı:; ~.J 'iJJ 61 ~~"ıı~
hevdec/mahfe
.... , "
benzeri şeye de .Y:_j. ~~ ~ ~i: -Şüphesiz Allah gökleri
denir. ~~ ...::..ı..:;,Y:,: Kuyunun üzerine ve yeri, nizarnları bozulmasın
çatı yaptım. Yüksekliği dikkate diye tutuyor. Eğer onların nizarnı
alınarak sultanın oturduğu _ye_re/ bozulursa, kendisinden başka hiç
taht~ .Y:_j. denmiştir: Ji ~~ ~jj kimse onları tutamaz (35/Fatır 41).
~.)ili: Ana babasını arşın/tahtın Bazılarına göre Arş, Felek-i
flzerJne_ol?trttu (12/Y:Cısı;f JO.O); ~li A'la'dır; Kürsi ise yıldızlar feleği
• ;\.:ı : \ -,•.4 ı •. ~.' - . ·L:ı :..<~i ~ı ı.
ı.r.J-l • (.) '..>:"' "'r':" ..)'-:_ ~ • r::
~.i lı
"r. • dir. Bu görüşü ileri sürenler, Hz.
~: Ey ileri gelenler! Onlar Peygamber'in şu h_adisini delil geti
teslimiyet gösterip bana gelmeden riyorlar: ~ı ı)~__,':ıri:, ~~~~~~ı..;,
önce, hanginiz kraliçenin tahtını . ·j
~-? ~
. otili
, ..
;;~i;s ~\
,.:
. · .< lı~ .
~r :. ~
bana getirebilir? dedi (27/Neml ~~ ,_fYJI ~ &:ıpllj ~)13: Yedi gök
38); ~~ 4J IJ~: Onun tahtını ve yedi yer tabakası, Kürsi 'ye göre
biterneyeceği bir ~ô.l_e getirin (2~/ sadece çöle atılan bir halka gibidir.
Neml 41); ~~ ı~i ~.:ı~~ ı..:.:i!: Kürsi de Araş'a göre öyledir.
850
Kraliçe gelince kendisine: Senin ~Wl Ji w~ .)ı..Sj: o 'nun Arşı su

tahtın böyle miydi? diye soruldu üstünde idi (ll/Hud 7) ayeti, Arş'ın
(27/Neml42). yaratıldığından beri suyun üzerinde
...;:_j. kelimesiyle; iz~~t, gy9 }~ olmaya devam ettiğine işaret eder.
devletten kinaye yapılır. . . . .:;, :.;. Ji ü)\3 ' J? o.lı ~.)i.iı Ji: Arş 'zn sahibidir, çok
/Falan kişinin izzetilhükümranlığı
yok oldu, denir. Rivayete göre 849 İbn Şebbe en-Numeyrl, Tarihu 'l-Medlne, III,
945; İbn S'ad, III, 375; EbCı Nu'aym, Hilye, 1,
Hz. Ömer rüyada görülmüş ve 54.
kendisine "Rabbin sana ne yaptı?" 850 Bey haki, el-Esmd ve 's-Sıfat, s. 511; İbn Ebi
diye sorulmuş; o da şöyle cevap Şeybe, Kitdbu 'l-Arş, s. 77. Bu zayıfbir hadis-
tir. Bkz. Feyrfızabadi, Besdir, IV, 44.
689
yücedir (85/BürCıc 15); .;ı~,;j,ıı ~j ı~
~ :; . .:. ·. 0: j ; .- ~
~
JG.:ı..iı-
_ . : J:
B.ız .
emanetı,
~~~ J:ı: Dereceleri yükselten, göklere, yere ve dağlara sunduk;

Arş 'zn sahibi Allah (40/Mü 'min 15) onu yüklenmekten kaçzn_dılar (33/
ve benzeri ayetler, YüceAllah'ın bir Ahzab
'
; ·t.SlJ.•.
72)·'~~ .:ı.ı.A '" .: - • ~ - • ·
~~ ..F-J
mekanının olduğuna değil, O'nun t..;::ı.Ji.: O gün cehennemi, kafirlerin
hükümranlığına ve gücüne işarettir. gözleri_ önüne dike_riz ( 18/Kehf
Zira Allah mekandan münezzehtir. 100); ~Llll Ji:.
IJJiS 0:!~1 ~:;;ı ~~J ... :
İnkar edenler ateşe arzedilecekleri
gün (46/ Ahkaf 20).
ıY=~ 1A-r-d
~i ~ jC: Askeri teftiş ettim.
~ :_j.: U zunluğun zıddıdır. Kök ~-}!.C: Ortaya çıkıp beliren. Bu
an lam ı cisimlerle ilgilidir; daha kelime bazen bulut anlamına gelir:
sonra şu ayette olduğu gibi diğer U~ ı):ı~li 1~ ı_,l~: Bu, bize yağmur
şeyler için de kullanılır oldu. ı:ıı~ yağdıracak bir buluttur dediler
~~ tj · ·... i 0·~~~ 1,;. ı;:.iii (46/Ahkaf 24). Bazen ortaya çıkan
. •. .. '-' J ~fo . ı.s-
~fo ~lij J~ .)..lı ~- I~).J: İnsana h.astalık anlamına gelir: ~ ~-}!.C ~
nimet verdiğimiz zaman yüz çevirir, ~: Ona bir hastalık bulaştı. Bazer
yan çizer. Başına bir fenalık gelince yanak anlamına gelir: ~-!!.C~ i;.l:
de geniş geniş ya/varır (41/Fussilet İki yanağından tuttu. Bazen de diş
51).. ~~,_yan/kenar anlamındadır. anlamına gelir: Bu anlamdan gülme
~~~~jel: Bir şey ortaya 9ıktı. Bu anında ortaya çıkan öndişlere ~-}ı Ji.
anlamdan şöyle denir: :ıy.Jı ~y;. denir.
~Gyi Jc: Değneği tabağın üstüne Fasih konuşmaktan kinaye
koydum. olarak; ~-!Wl ~~ 0~ /Falan kişi
~ ı} ~~~ ~fo!: Bir şey, güçlü bir hitabete sahiptir, denir.
onun boğazında enlemesine durdu. ~.J:? ~: Ağzının her iki tarafıyla
~~-.:Q ~ U.,)l ~fo!: At, yürürnede diken yiyen deve. ~~: Bir şeye
h.uys~zluk etti. ~~ ~: Yani yapıla~ engeJ. Allah tmyurur ki:
huysuzlu~.tan do!ayı yürüm~ye ,iti.razı ı ~ -; :ı ~t..:ı:ı'i ~·' ~~ ı .ı..::.:.~ ~
J~ 0 i"":' - $- ~ J
vardır. ~ j
... ) ... J
&.JI ~ ~~~ w..;.,
••
y;. ~UJI (;H I~_J I~.J: Allah
SJ~j sı)\.9: Bir şeyi satışa arzettim; adına yaptığınız
yeminleri iyilik
bir şeyi falan kişiye arzettim. Şu etmeye, günahlardan sakınmaya ve
ayetler bu anlamdadır: ~.)i. ~ insanların arasını bulmaya engel
~::iJı Ji:.:
Sonra onları meleklere yapmayın (2/Bakara 224 ).
arzetti (2/Bakara 31); ı~_j_J Ji:. p L~ ~: Sefer yapmaya
~ ~j: Onlar senin Rabbine ;ıra engelkılınan deve [Sefere güç yetiren
sıra_ ,sunulmuşlardır _(1 ŞfKehf 48).;
' ' 'ilJ.
~.)
.:.ıi"\..4..:.JI
. J 1,;.
ı.s-
~L4'il ~$-
. . Ul.
. .
690
deve 851 *]. 0a.JC.l: Yanını/Kenarını 6~?: (Ehl-i Kitap), aralarında

gösterdi. 1~ t) 0a_}Cl denildiği hükmetmesi için Allah 'ın Kitab 'ma
zaman; "Falan şey genişliğine çağınlıyorlar da, sonra içlerinden
göründü ve ona ulaşma imkanıTil bir gurup cayarak Q_eri_ _dön,üyo_r,
oldu" anlamına gelir. 0a.JC.i Ji (3/A.l.-i İm~an 23); uı..:..~l! ı~ji.l!
denildiğinde ise; "Yanını göstererek/ ~_;~.ll J;.:. ~: Onlar yüz çevirdiler.
Yan dönerek benden uzaklaştı"
-- -
Bu yüzden üzerlerine Arim selini
anlaıl)ın,a gelir. _All~p buyu:~r ki: gönderdik (34/Şebe' 16); l..,i.jl...:..j
-. - . i
~fo
·~ ~ -
~
.::.ılıl.ı -.(j :.
~ ı-
~lt:.j :-- .=.ıı~ı~· - ~ - ~ - : ö. •: : lı
. ..J _ , : ..r UAJ , _, fo . . J r:.J ~ .~V:
~: Kendisine Rabbinin ayetleri ~~'ilj: Rabbinizin affediciliğine
hatırlatzldıktan sonra onlardan yüz ve genişliği gökler ile yer arası
çevirenden daha zalim kim olabilir! kadar olan cennete koşunuz (3/Al-i
(32/Secde 22); ~j ~ ~fli: İmran 133). Bazılarına göre ayette
Onlardan yüz çevir, onlara öğüt geçen ~'..;Ckelimesinden kasıt,
ver (4/Nisa 63); ~~4 j.:ılj ~ _,w, uzunluğun zıddı olan enine doğru
~~\ r:.f ~flj: S~n af yolunu genişliktir. Bu da değişik şekillerde
tut, iyiliği emret ve cahillerder; yüz olur: Yüce Allah bu sözle, cennetin
çevir, (7 1A'dif) 99); {.j. ~.)i. i ~j ahiretteki genişliğinin dünya haya
,(;,;, a.-~.J! 4 ~ 6~ (,?)~:Kim de benim tındaki göklerle yerin genişliği gibi
- -
zikrimden yüz çevirirse, onun için olacağını kastetmiş olabilir. Nitekim
~ J ,o J ... ,
sıkıntılı bir geçim vardır (20/Taha O, şöyle buyY,rur: :>:P ~~'il J~ ~.J;ı
124); {.j. ~j ~~ı ii.-,~~\ ~j .=.ıı~lj ~~'il: O gün yer başka
' -
~? ~41: Gökyüzünü korunmuş bir yere, gökler de başka göklere
bir tavan kzldık; onlar ise bunun dönüştürülürler ( 14/İbrahim 48).
ayetlerinden yüz çevirmektedirler Fakat ahirette yaratılacak olan
(21/Enbiya 32). göklerle yerin, şimdikinden daha
Kimi zaman kendisine ihtiyaç büyük olmalarına herhangi bir
duyulmadığı için C0i:) edatı ha~fe engel yoktur. Rivayet edildiğine
dilmektedir: ~Y:..jj ~\ Jı ı__,ij ı.:ııj göre, bir Yahudi Hz. Ömer'e bu
: : •' • •: •, .~ \~\ • r:. . :(~ ~~. ayetle ilgili sormuş ve şöyle demiş:
t..J~-? ~ c.J:-f" : ~ r-::::·
Aralarında hükmetmesi için onlar "Nerede Ateş?" Hz. Ömer de; "Gece
Allah 'a ve Resulüne çağrıldıkları geldiğinde gündüz nerede olur?"
. . 852
zaman, onlardan bir gurup yüz dıye cevap vermış.
çevirir (24~ur_ 48);, "':l~ Jı 6~-~
~j ~ ~} J~ ~ r4;i: ,:s;)} ~\ 852Bezziiz'ın tahriç ettiği, Hakim'in de tahriç
edip sahih dediği bu hadis Hz. Peygamber'e
nispet edilmektedir. Bkz. Hakim, Müsted-
851 • İlgili sözün bu anlamı için bkz. İbn Düreyd, rek, 1, 36. Hz. Ömer'e nispet edilen benzer
Cemhere tu 'l-Luğa; İbn Manzur, Lisanu 'l- bir rivayet için de bkz. Suyuti, ed-Durru '1-
Arab, (0ic) maddesi -(Mütercimler). Mensür, ll, 3 I 5.
691
Kimisine göre de cennetin 169); t+.ı} ı....:::ıfo 6\.S; jl: Eğer o, yakın
genişliğinden kasıt, onun alanının bir mal olsaydı (9/Tevbe 42); yani
genişliği değil, ondaki mutluluğun kolay bir kazanç olsaydı.
bol olmasıdır. Nitekim bunun zıddı ~yj: Doğru-yalan veya zahir-
, - , _. Q - ~"' - -
için şöyle denir: ~L:;.. 4..S.b.. ü:Jl! ~ ~~~ batın gibi iki yönü bu)ı:nan_ b_ir
~ı_;, ~j: Falan kişiye göre, dünya sözdür. Allah buyurur ki:~ t~ 'ılj
bir yüzük halkası ve avcı ağı gibidir. ·~~;:<1·1 ~~~: 4...ı .;:-.c.~
~ J ı:- -· - ~ -· ~..r - -
u:.=ı:.ı~i
-
~ )~\
-
~~ ~: Bu evin ~s._. ii1: Bu durumdaki kadınlara ima
genişliği dünya genişliği kadardır. yolu ile evlenme teklif etmenizin ya
Kimisine göre de_ ayetteki u:.=ı.Ji., da bu arzuyu içinizden geçirmenizin
kelimesi, u:.=ı.Ji.! \:OS ~: Falan şey, hiçbir sakıncası yoktur (2/Bakara
mal karşılıgı satıldı, sÖ-zünden gelen 235). Bu da erkeğin kadına; "Sen
"satış arzı" anlamındadır. Buna göre, güzelsin, sen arzu edilecek kadınsın"
~.)i.; cennetin bedel ye karşılığı, ve benzeri şeyler söylemesidir.
anlamındadır. Tıpkı '-:-l)Jı 1~ ~_)i.
l~j 1~ !Bu elbisenin bedeli şu ve şu
u~ 1A-r-f
kadardır, demen gibidir.
Sebatı
olmayan şeye - -
l)Ay: :u_;..;.
ve ülj~: Bir şeyin ızını
denir. Kelamcılar bu anlamdan tefekkür ederek ve derin düş~nerek
l)Ay kelimesini; renk ve tad gibi onu algılamaktır. Bu kelime~ /ilm
ancak cevherle var olabilen ve kendi kelimesinden daha dar kapsamlıdır.
başına boşlukta yer almayan şeyler Onun zıddı ise }.SJj !inkardır. 0~
için istiare etmişlerdir. J.:ı ji. ~~~ ~,;.;! /Falan kişt Allah 'ı kabul
.1..1!1
~ı_;,: Dünya hazır bir ma/dır. •
853
etmektediritanımaktadır denir; fakat
sözü, dünyanın kalıcı olmadığına tek bir mef'fıl getirilerek ~ 0~
işarettir. Allah buyurur ki: ı:u~) .1..1!1 /Falan kişi Allah 'ı bilmektedir,
~.A-~1 ~~ ~I.J ~~\~fo: Siz (geçict) denilmez. Zira beşerin Allah' ı
dünya malını istiyorsunuz, halbuki bilmesi, O'nun zatını idrak etmekle
Allah (sizin içirJ) d~ireti istiyor ,(&! değil, eserlerini düşünmekle olur.
Enfal 67); c}'.i'i\ \~ ~fo 6J~Y Aynı şekilde, 1~ ~ -~~, !All~~
~ J=fo ~y 0!.J w)ij.-.. (J~j şunu bilir, denir; fakat \:OS w~ .ı..lll
~J~~: Dü~yanz~ (geçici) malını denilmez. Çünkü marifet, tefekkürle
alıyorlar ve.· "İleride affedileceğiz" ulaşılan sınırlı bilgi için kullanılır.
diyorlardı.Onlara buna benzer bir Bu kelimenin aslı; ~y; yani
mal gelse onu da alıyorlar (7/A'raf onun arfma; yani kokusun~
isabet ettim; veya .:J'j. ~i;
853' Müellifın naklettiği bu söz, ibnu'I-Eslr, en- yani onun yanağına d~_ku~?um,
Nihdyefi Garibi 'i-Hadis, lll, 439'te geçen bir sözünden gelmektedir. \:OS <.::.ı! ji. 1
hadistir -(Mütercim!er).
692
Şunu tantdım/bildilrz, denir. Allah ı~ :ıı ;

.;....,.- ~ .
:ls ~~
. ~
~ L.:. ~ı ı -~-.i-.
:1 w ' ~ i'
J J • -
buyurur ki : ıJ.JiS ı~_fo. I..A ~~~ t.ili 1;g ij: (ı~j~: Allah insanları bir
~: Tanıyıp bildikleri (kitap/vahiy) araya topladığı gün, sanki dünyada
gelince onu inkar ettiler (2/Bakara sadece gündüzün bir saati kadar
J ~ - :ı -~ -
89)· . J; -- ; ~ ı.;~~ ı.i.:..
' fi-!_J~J -- ~ ~ ~.s:- .J kalmışlar ve bu sureyi birbirleri
6J~ ;j ~:,: Yusuf'un kardeşleri ile tanışmak ıçın harcamışlar
gelip yanma girdiler. Kendisini gibidirler (lO/Yunus 45) .
tanımadıkları halde o onları tanıdı .;j.Ji-; yani ona bir arf; yani güzel
(12/YCısuf58); 1;g1~~~li;ıj~ ~~:,J:, bir koku verdi. Yüce Allah cennetle
~~: Biz isteseydik onları sana ilgili _şöy!e. buyurmaktadır: ~~:,
gösterirdik de, sen onları yüzlerinden ~ L.ğj~ ~ı: Allah, onları kendileri
tanırdın (47/Muhammed 30); &,ı~ı
~ için güzel kokularla donattığı
• 'l..i:ıi ; • •- w 4.,j.J-9~
, , J , , .. J , o ' , , ..
• • - .:.ıü.S.lı ~~.
~s:- • w.J-9~ . - ~ •.
J
cennete koyar (4 7/Muhammed 6).

Kendilerine kitap verdiklerimiz onu Ayetteki ~~ sözü, ~J.J ığ:·jb 1
(Muhammed'i) oğullarını tanıdıkları Allah cenneti güzelleştirdi ve onu
gibi tanırlar (2/Bakara 146). donattı, anlamındadır. Kimisine
. AJ_;..;,'in zıddı .Jı&) /inkar; göre ise ~ ~~ sözü; ~ ~.J
~'in zıddı ise JP..; /çeh_a let g€:ilir. ~~~.J ~) ~~.J /A llah onlara
Allah buyurur ki : [.:ı ~ı ~ 6~_;i;ı cennetin niteliklerini anlattı, onları
4JJ~: Onlar, Allah 'm nimetfni cennete teşvik etti ve onlara yol
bilmektedirler, sonra da inkar gösterdi, anlamındadır. ~~~~ ı~~
etmektedirler (16/Nahl 83t f'ı_?jı !' .·~.ai ı ~ A.llı ıJj~ı.i -;ıli$- ~:
Bazı insanların ıstılahında w_}.i..ll Arafat 'tan aşağı inince Meşar-ı
kelimesi, Allah'ın ve Melekut'unun Haram 'da Allah 'ı anz_n (2/Bakara
marifetine ve O'nun güzel muame 198) ayetinde geçen ~1..9y:. kelimesi,
l~_sine mazhar olan kişiye denir. .:J.)i- belli bir bölgenin ismidir. Bu yerin
1~ /Ona şunu bildirdi, ~enir. Allah bu şekilde isimlendirilmesinin,
buyurur ki:~ (j. ~:;.i:,~ ı.:i~: Hz. Adem ile Hz. Havva'n ın orada
Peygamber bir kısmını bildirmiş, tanışmalarından dolayı olduğu
bir kısmından da vazgeçmişti (661 söylenmiştir. Kimisine göre ise,
Tahrim 3). insanların orada ibadet ve dualarıyla
l)jW: Birbirlerini tanıdılar: ~ Yüce Allah'la tanışmalarından

r:..!:~-
.J •:i-J ..r.<~ :
ır
.;..sı :iı.; uı. i...>"wıı.
ıY.' ı
·.ı
To:
· dolayıdır.
ı~j~ ~~; ~~: Ey -insanlar, w_,_};..;., akıl ve şeriat la güzel

biz sizi bir erkek ve bir kadından olduğu bilinen; ..J:2a ise, akıl ve
yarattık ve birbirinizi tanımanız şeriatla kötü olduğu bilinen her fiile
için sizi milletiere ve kabile/ere denir. . Allah l;)llyur~r ki_: ~~ ~~
ayırdık ( 49/Hucurat 13 ); ~.J;ı:, u- J..r-
·..:. -.ıt.ı. ; ·· ~.:ı.J-
(JJ..)A ~:.
.:ctı IJ':'' (J_JS:-
; · :ı.:ı• ~i
693
~s1~!ı c:_p 0~.J: Sizden hayra wf: Biliry.en jyilik: rlJ Jhll ~
çağıran. iyiliği emredip kötülükten ~4-11 ~ u-':ıfi,J ~.)iJ~: Sen af
sakındıran bir topfuluk olsu_n (3/ yolunu benimse, iyi olanı emret ve
AI-i İmran 104); ~i,J ~~~~i~ l:! cahillerden yüz çevir (71A'raf 199).
1:4 ~ ~\j ~~ ~ ~\j ~_,_)i4j~ ~:)Jı_:, 0")1 ~_:? (At yelesi, horoz
~~i: Oğulcuğum namazı kıl, iyiliği ibiği): -Bilinmektedir. ~_:? l.bjl ~~:
emret, kötülükten sakındır ve başılja Kaya kuşları_peş peşe geldiler. Allah
gelene sabret (31/Lokman I 7); GJ!j buyurur ki: ~fo Sı~~lj: Andalsun
ı.e_,;.;ı ~~: Güzel söz söyleyin (33/ birbiri ardınca gönderilen/ere
Ahzab 32). (77(Murselat 1). Wıly kelimesi
Akıl
ve şeriat açısından güzel ~tS !Kdhin gibidir. ~ncak Wıly
olduğu için cömertlikte iktisatlı gelecek olaylardan; ~tS ise geçmiş
davranmak/ortayolu tutmak Wı_,_? olaylardan haber verir.~./- /Bilge:
diye isimlendirilmiştir. Örneğin: İnsanları bilen ve onlara bilgi veren
jS~ ~~(;tS c)Aj ~:.~ l# (;tS c)Aj kişidir. Şair şöyle der:
~sJi.A.l~: Zengin veliler bu mallara ... :. .• : ··iıı:.--_rn

r-..ıJ-1:! ~-? l..ş": ~
hiç el sürmesin. Fakir veliler ise 316- Bilginlerini gönderirler
854
uygu~ bir_ şekilde yesin (4/Nisa bana; incelemede bulunmak için.
6)· -- i : - 'il . ' 1- . : : ..;;;s . -. ; 'i
, _.)A u..ıı . ~ ~ ~ -- ~ ~ ~\_)C 0~~_)C ~:Falan kişi bilge/
(.)o"
:·- ( i.a1• J' i u• J.J1A
Lilı ~ ···- J' i t!~·
• ..
lider oldu. ~_;C: Tanınan efendi,
Ônlarm fıszld~şmalarmın çoğunda lider. Şair şöyle der:
hay1r yoktur. Ancak sadaka vermeyi . ': - 1 •.(( ~ 1- 1 '. - ~ 1- . :. jS ~.
~..)"- ..J~ c...U .JY:. U . .J ( .J!
veya iyilik yapmayı veya insanların ·'(Y:.Y' '.\ıi ~·GL; _r\ v'
' ·- ~
arasını düzeltmeyi isteyenler _hariç
(4/Nisa ı 14); ~_,_)i4j~ E_li:ı .;,ııi)i,:i~.J: 317- Aslında her toplum; güçlü
Boşanan kadınlar için uygun şekilde de olsalar, kalabailk da olsalar;
geçimlerini sağlamak gerekir (21 Liderleri şerrin sacayaklarıyla
855
Bakara 241 ); yani iktisatlı ve &üz~! taşlanır.
bir şeki_lde., )i ~-'~ ~~l! :iJ.:i.}.>.!: Arafq,t'ta vakfe .yapılan
~-'~ Jı_,!~t!: Onları güzellikle gün. ~ 0~~ J4-~ ~ı.:P'il ~J
tutun veya onlardan güzellikle ~~: A 'riif üzerinde de, her iki
a;:~ılın (65/'falak 2); ~foj ~_,;.;ı J~ tarajiakileri simalarından tanıyan
'"':ıi 's;:,;J ~~ ~ ~: Güzel söz kişiler vardır (7/A'raf 46) ayetinde
ve bağışlama, arkasmdan ineitme
gelen sadakadan daha iy idir (21 854 Tarif b. Tenılnı el-Anberl'ye ait bu ş iir için
Bakara 263); yani güzellikle geri bkz. İbn M anzCır, Lisdnu 'l-A rab, ('-'...>") mad-
desi; Kitdbu Sibevey h, ll, 378.
çevirmek ve duada bulunmak, o tür
855Aikanıe b. Abde'ye ait bu şiir için bkz.
bir sadakadan daha iyidir. Divdnu Alkanıe, s. 64; Mufaddaliyyôt. s. 401,
İbn ManzCır, Lisônu 'l-A rab, (w _;c:.) maddesi .
694
geçen ~ıji.'iı, cennet ile cehennem çzkardı/soyundu, çıkarmaktadır,

arasında bir surdur. wlfo!: İkrar denir. 0~_:t j .Jti:. ~: O çıplaktır.
etmek/Kabul etmek. Bu kelimenin Allah buyurur ·ki : '# t~ ~i cil ~ı
asıl anlamı, kişinin günahını i.S~ 'i:;: Cennette aczkmayacaksın:
bildiğini göstermektir; ?u da, jY-+ çıplak kalmayacaksın (201
linkar'ın zıddıdır: ,;~~;~ ı_;!.foı.i: Taha ı ı 8). ~il ı &ı _J~ _ :;A: o,
Böylece gündhlarıiJl i~ir_af ettiler_ günahtan sıyrıldı. ~ıj). ~ll-l: Yani,
(67/Mülk ll ); ~~ liGi ~.) ı_,l\.9 çıplaklıktan kaynaklanan bir titreme
lı ·,~i t1 :~ ~ - ~ · ~ ..~:~\ ıi1·.-,;j - onu yakaladı. ~L.:.,jyi '-?~~: İnsanın
(J". ur ..J-1 • ~ ~ -- J
~~ [JJ.i.:-
Dediler kf: Rabbimiz, açıkta kalan yüz, el ve ayak gibi
bi~i iki kere öldürdün ve iki kere de organlarıdır. 1.5~\ ~ 0)\j /Falan
dirilttin; biz de gündhlarımzzz itiraf kişi güzel yüzlüdiir, sözü, ,?ı ~
ettik. Şimdi çıkış için bir yol var mı? ~~lj sözleri gibidir.
(40/Mü'min I 1). ç.\ji.: Sütresi/Duvan olma:xan
yer. Allah buyurur ki: ~~~~ ôÜ~
Jk.j
ro~ 1A-r-m fJ~·-.,:
Hasta bir halde onu açık bir
yere attık (3 7/Saffat 145). Maksur
;;,;.ı..JC: Huyun kötü ve sert elif'le I.Ji.; kenar, yön anlamındadır.
olmasıdır. Bu, eylemle dışa yansır. ;ı_)c.ıj ;ıy:.: Onun tarafına yöneldi.
~_)C j ~~Li:. ~ 0)\j ~..)C: Falan kişi Allah buyurur ki: ~ı.foı ~ı Jfo
6ı
kötü huylu oldu, kötü huyludur; ~~ 11ygJI ~: ilahlarımz;dan birf
kötqlüğü huy edindi, denir. ~Iy (zarar vermek üzere) sana yönelmiş
~~ (Askerin şiddeti ve çokluğu) demekten başka sözümüz yok! (111
sö:z;ü _de bu_an!~mqan ~elıyıektedir. Hud 54) .
~-!""' u:ı- ~
· ·' i,!.. ol
.~tı 1 '. - .:. ·.,.;wı.:...J· i.!ı~$- n ar ôjy: Kenanndan kendisiyle
yüz çevirdiler. Bu yüzden üzerlerine bağlanılan şey. Yüce Allah terrysi!
Arim selini gönderdik (34/Se~e' yoluyla şöyle buyurmaktadır: öl.fil 'l
16).. Kimisine göre ayette geçen &..:.. ~ .~- ~~ ~-~~y\ ~ ~ ~~\:<)
~?JI sözünden kasıt, zor işler/f~laket ~ - •.~ 'Lı ~ \ ~ : ' - w . \..bllı
-.. ..;J]L.ı
---!..;- : . - .lli - : ~J:U - ~ :
selidir. Kimisine göre de ~'_fJI'den 4-l ~~~ 'l ~_}11 : Dinde zorlama
kasıt, benttir. Kimisine göre ise yoktur. Artık doğrulukla eğrilik
ondan kasıt, erkek tarla faresidir. birbirinden ayrılmıştır. O halde kim
Ona selin nispet edilmesi, baraj tağutu reddedip Allah 'a inamrsa,
bendini delmesinden dolayıdır. kopmayan sağlam kulpa yap1şmıştır
(2/Bakara 256).
ı;~ 1A-r-y Aynca develerin bağlandığı ağaca
da ôjy denir. Söz konusu bu ağaca
ı.S-.?7. ~Y ~ '-?-? /Elbisesini ôjy ve~ denir. l?.f ve~.f: Oıtaya
695
çıkan soğuk rüzgar. ~_;Jı ii.;.\ıi: Satışa Sert bir yerde meydana geldi. _>.ı_f-JI:
·-
sunulmayıp aynlan hurma ağacı. Gaqp ~eh:;n v~ ~.ağlfıp olmayandır:
Kimisine göre ondan kasıt, sahibinin, ~-<~ll ~-!"""
r::-:- • ~.; 1 1 Y. uphesız
- 4..l\:: Ş" . k'ı O,
ihtiyacı olan birine ödünç verdiği hurma güçlüdür, hikmet sahibidir (291
ağacıdır. Onun meyvesini darda olan o Ankebfıt 26);, ~ ı)~ ~ \foJ ~
kişiye verir ve ihtiyaç duyulduğunda ~~ Lili..· ~~ ~~ - Ü/.,4 '. jiJı t+,l\
kuru hurma karşılığında meyvesini illı w.:\\~i.J·.·,,;.,~-
• d -,·.<Tı üı u~~
J r..J:!""" - .J
öt.=.·:,
• • jA
satmasına da izin verir. Kimisine .:..a~.~:Jı rJ.,fH:
~ · ·- Yıusu1.r·un yanına
göre ise ondan kasıt; başkasına ait girdiklerinde dediler ki: Ey kudretli
çok sayıdaki hurma ağacının arasında vezir! Bizi ve ailemizi kıtltk bastı ve
olan bir adama ait hurma ağacıdır. biz değersiz bir sermaye ile geldik.
Fazla hurma ağaçların sahibi, ondan Hakkımızı tam ölçerek ver. Ayrıca
rahatsız olur. Bundan dolayı o ağacın bize bağışta da bulun. ŞüphesizAllah
meyvesini hurma karşılığında satın sadaka verenleri mükô.fatlandmr
almasına ruhsat verilmiştir. (12/Y~suf 88); ~_,.:..;_:, i~ı ~J
~~'nin çoğuJu ~IY:. şeklinde ~~.J: Üstünlük, ancak Allah 'ın,
ge ı ır.
. 'r-3
:1.-.. - ~.\.ılı
_.. l'-.ıJJ\
ı..r-= _ J_,...,_)~_)_3
'- - : - - Peygamberinin ve mü 'm inierindir
. ·- ~:· Hz. Peygamber, hıbe
ı.:ıı - .;ıı
CH
• J""'
· (6VMünafikCın 8); ~~~ .;.j ~j 0~
edilen ·h urma ağaçların s atılmas ma 0~ Gıi: Güç sahibi olan senin
. .
ızın vermıştır.
. . 856 Rabbin, onların nitelendirmekte
olduklarından yücedirlmünezzehtir
(37/Saffat 180).
Y 1A-z-z Gördüğün gibi kimi zaman o~
ô~: İnsanın mağh1p olmasını sözü, medih/övgü için söylenir.
engelley~n bir haldir. Bu kelime; Kimi zaman da kafirlerin onunla
jı_)c ~_)1: Sert yer, sö~ündyn,gelir. nitelendiril~esi gibi, zem/yergi)çin
Allah buyurur ki: Ö;)LS.II 0J 't) ıı 6;~1 söylenir: J~.J ~~ <) l.;.)iS 6;~1 &
. -
r~-iı ,, ~: :;-- j:. ·:.:iı. j: ~ı.::ırl Doğrusu, inkar edenler bir gurur ve
..r- ~- - w~ ~.y- W.J ~ . _.J
~ ~ ~~\ 6~: Mü' minleri bırakıp ayrılık içindedirler (38/Sad 2). Ne ki,
da kô.jirleri dost edinen/er, onların Allah, O'nun ResCılü ve mü'minler

yanında güç mü arıyorlar? Bilsinler için olan izzet/üstünlük, sürekli
ki bütün güç yalnızca Allah 'a aittir ve kalıcı olan gerçek üstünlüktür.
(4/Nisa 139). Kafirler için olan izzet ise, sadece
:
üstünmüş gibi görünmelerinden
~~ j~: Et, sıkı ve sert
ibarettir; ama gerçekte ise o, Hz.
oldu; sanki ulaşılması zor sert _bir
yerdedir. Tıpkı şu söz gibi: ··;,i b~: Peygamber'in şöyle buyur9uğ~
~1bi, ~üldür/alçalmadır. .ıJ.l~ u.;,ı j.c JS
856Millik, Muvatta, lll, 263; İbn Hacer, Fethu'I- J~ ~:Allah 'tan gelmeyen üstünlük,
Bilrl, IV, 390.
696
8 7
aslında züldü,r. ~ Şu ayetler dy ~u .i Jc 0A: Üstün gelen gasp eder.
anlamdadır: ~~ ~~ 6J:ı ~ IJililj Allah buyurur ki: -:ı~l ~ I)Ji.J:
1~ ~ı;~: Onlar; k~ndilerine güç Tartışmada bana üstün geldi (3 8/Sad
kazandu-sm diye, Allah 'z bırakarak 23). Yani bana galip geldi. Kimisine
ilahlar edindiler ( 19/Meryem 81 ); göre de; "Konuşma ve tartışmada
yani, o ilahlarla a~aptan korunsunlar benden üstün oldu" anlamındadır.
diye.~ i~ı ~ ;~\ ~f. c)t.S b4: U,O_j~\ .)h;Jı jc.: Yağmur yeri
Kim üstünlük istiyorsa; üstünlük sertleştirdi. j_,jc ~G: Sütü az olan
bütünüyle A Ilah 'ındzr (3 5/Fatır 1O); keçi. ~~~ jc.: Bir şey azaldı. Bu, şu
yani, üstün olmak isteyen bunu sözden. hareketle söylenir: ..ı.?.-Y. ~
'"' ,. ., ı.' .. J. "'
Allah katından elde etmelidir; çünkü ~_,11..;. ;fo JS_:, Jfo: Varolan her
üstünlük O'nundur. şeyden tiksinti duyulur; olmayan
Kimi zaman istiare yoluyla her şey ise arzu edilir.

izzet, kötü hamiyet/taassup ve gurur _i;y:.
-
y~ JJ)j:
-
Halbuki o, aziz
anlamında kullanılır. Şu ayet bu bir kitabdtr (41/Fussilet 41); yani
anlamdadır: i~ı ;jiij .ılı ı Jı ~ ~ I~!J elde edilmesi zor olan ve benzeri
~~1..:: Ona; Allah 'tan kork: denilinc~, zor bulunan kitap.
g~;uru kendisini günaha sürü_kler LS.:;li: Bir put ismidir. ~I.J~j
(2/Bakara 206). ~~ ·~ıi~iı ~LA~~ Ji <.Sja,jı_; 2ı~l: Gördünüz mü o Lat
~J ~~-~ .~ı~ıı t_;ZJ ~~ b4 .~j~iı ve Uzza'yı? (53/Necm 19). Kişi,
~~ b4 J~j ~~ b4: De ki; mülkün h~~talık ve ölüme yenildiğinde; ~~
gerçek sahibi olan Allah 'ım! Sen ı;.ı~ /Falan kişi yenik düştü, denir.
mülkü dilediğine verirsin ve mülkü
dilediğinden geri alırsın. Dilediğini
yüceltir, dilediğini de alçaltırsın (3/
yy 1A-z-b
Al-i İmnln 26). '-:-Jj\i.. : Çayır
aramak ıçın aile
1~ jc jc.: Şu şey bana zor sinden uzaklaşan kişi. Bu kökten;
geldi, denir. Allah buyurur ki: jiJ ~_;.!3 ~~ yjC (Uzaklaştı,
LA ~ ••• - ~~ ' - r~~Go..
J. Y....J
:
-~ ..>:Y ~ ~ uzaklaşmaktadır) fıil formları gelir.
~j ~J~j- ~j.:J~ ,:sj)i:- ~? ~ : Allah buyurur ki; ~j ~ ~~ L:._J
Size kendinizden bir peygamber ~~\ ~ ~J ~_)'il ~ ~~j ~~ ~:
gelmiştil~ Szkınttya uğramamz Ne yerde ne gökte zerre ağırlığın ca
kendisin e ağırgelir. Size pek bir şey Rabbinden uzak, .(ve ~izli)
düşkündiir, mii 'miniere de şefkatli kal~f!az (lO/Yunus 61); ~ -~~. "J
ve esirgeyicidir (9/Tevbe 128). ~~'il ~ ~J ~ljWI ~ ~~j J~ :
1~ ;_jc.: Şu, ona üstün geldi. Göklerde ve yerde zerre kadar
olanlar bile O 'nun ilminin dışında
857Benzer bir hadis için bkz. Ahmed, Müsned, s. değildir (34/Sebe' 3).
466.
697
0Y ~..):Bekar adam. ~jc ~l.:;.): de bir çeşit yardımdır.
Ancak ilki,
Bekar kadın. ~ .:.1:. yjc: "Onun kişiden düşmanı defetmekle yardım
sabrı/aklı başından gitti. lA~ yjc; etmek iken; ikincisi ise kişiyi
Kadının kocası ondan uzaklaştı. ~_:,9 kendisine zarar veren şeylerden
0Y.~: Develeri uzaklaşan toplum. uzaklaştırmakla yardım etmektir.
Şöyle rivayet edilmektedir: Dolayısıyla kendisine zarar veren

w- .-
. ...P
~ ı...:,o - : - oj
Y. U:~·U ~ U ?
. :j<iı ı-~
_;9
:-
I..)A:
şeylerden uzaklaştırdığın kişiye
Kırk günde Kur 'an okuyan ondan yardım etmişoluyorsun. Bu anlamda

uzaklaşmıştır. Yani Kur'an'ı hat
858
Hz. :peygamber şöyle buyuf11!uştur:
metmeyeli uzun zaman geçmiştir. ~~i :J~ ,t.:._,lh;, _:,i ~ti, ~bi ~~
.. Gl } ; } ... .. .. ... o~ .. ... ... , ..
. ıt:.ıı uc
r-- ·- ~-Jw~L:J\.b~
. ' '·ı~t.:. -"" --·
- Y-""-' .. ~-
kardeşine, zalim de olsa mazlum
.J:F- 1A-z-r da olsa yardım et (Muhatap) dedi
.):!y:i: Yüceitmelde birlikte ki,· mazlum olduğunda ona yardım
)'ardıı~ etmektir: ~Y:,.j) ~4 ı_h~ ederim,· fakat zalim ise ona nasıl
yardım ederim? Hz. Peygamber,·
~b ~A ~.;.:.!.-,;_; ~.;j;.; ~.J~~.J:
Ki; Allah 'a ve peygamberine iman onu zulümden alıkoymakla ona
859
edesiniz, O 'na yardım edesiniz ve yardım edersin, buyurdu.
saygı gösteresiniz. Sabah, akşam Şu ayette geçen_;.~ kelimesi bir
O 'nu tesbih edesiniz (48/Fetih 9); peygamber ismidir: J;j. :ı~ı sJ~.J
~Y. ,;:-1.; ~t.S)ı .;:;1.; ~~~ ~~~~ ~ ~~ ~1: Yahudiler Uzeyr, Allah 'ın
" . _ ., ~ . -- ~~ . ·- '·~
6JAS"ı ~ ~_)§ ~) ~;._=;.)\.J ~~jji. .J oğludur dediler (9/Tevbe 30).
:
~ _'J~
·; ~u.:ı.. ,;<;ı; :ı:.; - ;s-.ili..:.. ;s~c..
. . - .J r:: - r -
~~";1 -, 4y> 1: Eğer namazı kılar, zekatı J:F- 1A-z-l
verir, peygamberime inanır, onlara
yllrdtm eder ve dünyada karşılığını Jlj;C):
Beden veya kalp ile
beklemeksizin Allah 'a borç verir seniz. bir şeyden
ister karşılıklı, ister
kesinlikle kötülüklerinizi siler, sizleri karşılıksızlister suçlu, ister suçsuz,
altfarzndan ırmaklar akan cennetiere ister de onların dışında başka bir
yerleştiririm (5/Maide 12). şeyle olsun, kaçınmaktır.
Ayrıca Y.~, had cezasından Bu kökten ş u fıil fonnları gelir:

daha hafif bir darp anlamına da .GJ~_j.GJ]ic).GJjc(Qnuuzaklaştırdım).
gelir. Bu anlam da kelimenin ilk ~!lah,_bu,ı:urur -~i: _tA.J fkı~~~ )l.J
anlamıyla bağlantılıdır. Zira bu ~- ,;~<li
;<t • • ·- ' tıı ' i.!~~ ')tl ~ .lıii
r::.J 1 ~ ~ ( f . .J.J . w .-
ceza, bir terbiyedir. Terbiye etmek ~yı~fl &ı~~j~~4 :i.j&ı: Madem
siz, onlardan ve Allah 'tan başka
858İbnu'I-Esir, Nihaye, lll, 227; Zemahşeri,
Faik, ll, 426; İbn Kuteybe, Garibu '!-Hadis, 859Buhari, el-Mezalim,V, 98 ; Müsliın, el-Bin·
lll , 760. ve 's-Sı/a, (HN: 2584).
698
tapmakta olduklarından ayrıldınız; o için, bu şekilde adlandırılan bir

halde mağaraya çekilin ki Rabbiniz; yıldızdır.
size, rahmetinden genişlik versin,
işinizd,e_ ko~qylzk, gö~ter_~in, (}_~/Kehf
~y 1A-z-m
16); ~ı lj:ili~ es~~~ ~_,Jjiil w~
~~ ~~jli ~ ~1 ~ W ~1: Ei~r i'j.ve~_;C: İşindevamın~kalbin
sizden uzak durur, sizinle savaşmaz, bağlanmasıd~r. 9c ~Y j Y:. ~~ ~Y
size barış teklif ederlerse Allah ~fo\j /Şu işi yapmaya azmettim,
onlara dokunmamza izin vermez (4/ d~nir. ~Jia~ buyu~l!r ~\: ~ fAJ-!ı,J;.~
N isa 90); ~~ 0j ~~~lA~ ~_fei_:ı: ~1ı)i. JSfo~Ji l:ı~f"ıl: Yapacağın
Sizi ve Allah 'tan başka taptıklarınızı işler hakkında onların görüşlerini
bırakıp çe,/f-iliyor,um ( l9~Mery~~ ,:l8); al, ama karar verince artık Alla_h ~a
l_,.l~l! (.):ıi :,i ~ ~1 (.j. cli~..J dayan (3 / Al-i İmran 159); l~ji:i 'ıl~
;::~t..-. ; . .:.~ ,_;;..;-.J ~
~ ~ u-.Jo:..fo
.~.- : ;1 . ~~Wl·
ı.r- . ~~ .;ı~1 ~ ~ cWJI ~~: Mitddetl
Sana kadınların ay halini sorar/ar. Bekleme süresi sona erene kadar
De ki; o, bir rahatszzlıktzr. Bu sebeple nikah akdine kafkışt!fayqı (2/Bakara
ay halinde olan kadınlardan uzak 235);~~~~6~~~~~J.6)~:
durun. Temiz/enineeye kadar onlara Eğer boşanmaya karar verirlerse
yak/aşmayın (2/Bakara 222). Şair de kuşku yok ki Allah işitc;ry ve bilend!r
şöyle der: (2/Ş,akara 2?7);_ 6) foj ~ 0,;J~
J'J'-J~
,.-;j ·:ll :i.S.:it.e ~li_ i 1A _;~"ıl r-J.:. ~ ~:ı: Kim de sabreder
- ... ..
318- Ey uzak durduğum ~e bağışlarsa, hiç şüphesiz bu,
A tik e
J • . , 860
nın evı.
yapılmaya değer işlerdendir (42/
L,l.Jja.;j ~1 :.f ~) : Onlar,

Şura 43); ~j.:. ~ Y~~: Biz onda
bir azim bulmadık (20/Taha 115);
gerçekten iŞitmekten uzak tutul
yani onda, kendisiyle emredildiği
dular (26/Şu'ara 212); yani işitme
şeyi muhafaza edecek ve onu yerine
imkanına sahip olduktan sonra
getirecek bir irade bulmadık.
ondan engellenmişlerdir.
~jC: Muska. Sanki bu mus
JJ-i: Yanında mızrak olmayan
kayla şeytanın sende iradesini
kişi, kuyruğu meyilli olan hayvan
gerçekleştirmesini engellemişsin gi
ve içinde yağı:nur olmayan bulut
bi tasavvur edilmiştir. Çağulu ~ıj;.
demektir. JJ-~1 ~Wi: Mızrağı
şeklinde gelir.
şeklinde tasavvur edi)en ~ir yıldızla
birlikte olan ~1_)]1 ~Wl adındaki
yıldızın zıddı olarak düşünüld~ğü Iy 1A-z-y
"0:!_?"(70/Mearic 37); yanı
860A hvas'a ait bu şiir için bkz. Divdnu Ahvas, s. dağınık guruplar. Tekili, o~'tir.
166; İbn Fiiris, Mücmel, ır ı, 666.
699
Onun kökü şundan gelir: tSfo~.G jy: ~:Büyük su bardağı; çoğulu IY"l..:ııı:
Onu nispet ettim, o da intisap etti. şeklinde gelir.
Sanki onlar, soy veya evlilik yoluyla
birbirine intisap eden topluluktur.
~ 1A-s-r
Savaştaki ._ı)C] da bu anlamdan
gelir. ._I)C), savaşçımn; ben falanın ~ (Zorluk): ~ (Kolayhk)'ın
oğluyum, falanın arkadaşıyııni zıddıdır. Allah buyurur ki: ~ 0~
adamıyım, diye seslenmesidir. 1...;-;
''~ -. w
· ' .~i ı ~ : :1 1.y.-..;
''~ · ' .~i ı·. M uhakka.k
_ Şöyle riyayet ~dilmektedir: ~ ki güçlükle beraber bir kolay/tk
~i ~;~li~~~ ~~~ t5~: Kim vardtr. Elbette güçlükle beraber
cahiliye devrindeki gibi kendini bir kolaylık vardır (94/İnşin:ih
nispet ederse, ona babasının şeyini 5-6). o~: Mal bulmanın _zorluğu/
ıstrttmn. Dar]ık. ıJ.IIah .l?.uyurur ki:. ~~~~~
861
Kimisine göre 0:ı-?
kelimesi şu kökten gelmektedir: :,Ş.Y: ô~· · ~ı ; :ı.ıı ~...,;::ı.i'il' ; ı~ :ır · .~ı 1 ı.;.
U:! - .) .J U:!~~ .J i.r.*' u-
f ~ ~ı.Jc: Sabretti, teselli buldu; Ş~\ ~t..::, ı): And;!sun kf .Allah,
o, sabretmektedir. Bu kelime, sanki Peygamberin ve güçlük anında ona
birbirleriyle teselli bulan toplumun uyan muhacir ve ensarın töv,belerini
ismi olmuştur. kabul e~ti {9/~evbe ı ı 7); .;:ı (JtS 0)J
~~ c)) ;~ ~y:..i: Eğer borçlu
darlık içindeyse, eli geniş/eyineeye
~/A-s-a-s
kadar ona mühlet tanıyın (2/Bakara
"~
-
ı:ıı
(81 /Tekvir
-
J.:,Uij" 280).
17); yani, yönelip giden geceye 0~ ~~ sözü, 0~ JL.:ol (Falan
and olsun. Bu da gecenin başında kişi dara girdi/fakir düştü), sözü
ve sonunda olmaktadır. ~ ve gibidir. ~~~ Y:.,W: Halk, işin
IY"l..:ııı:-: Karanlığın dağılmasıdır. güçleştirilmesini istedi. ~Y:..~ .))j
o : J i J ' : ~
Bu da gecenin her iki tarafında (.).F-1 4J ~~: Eğer güçliiğe
olmaktadır. ~ ve ~: Geceyi, uğrarsanız; çocuğu bir başka kadın
emzirir (65/Talak 6). ~ f.~: İşin
kötü insanlardan temizlemektir.
. güçleştiği _gün; Allah ~~myurur ki:
~~J ~li-
J.?.j: Gece bekçisi.
Çoğulu -~ şeklinde gelir. c.J...i. ylS 1~ 0:ı}WI .)i Gı~ (J\Sj: Ktyamet
~.) ~~ ~ Y.i--:
Gece avianan bir günü, kdfirler için pek çetin bir
köpek, oturan bir aslandan daha gündür (25/Furkan 26); ~~ ~~
iyidir, denir. IY"~: Geceleyin
· , ; · ·w
~ ~ 0:!~
ı 1.; • - • · -
u- ~ f'.J-:: O gün
kuşku uyandıran işler yapan kadın. çetin bir gündür. Kafirler için hiç de
~olay değildir (7 4/Müddessir 9-1 0).
86 ı Ahmed, Müsned, V, ı 36; Buhar!, el-Edebu '1- J.?.yl ~~: Adam, darlık anında
Miifred, HN: 936; Tabanlni, el-Mu 'cemu '1- benden bir şey istedi.
Kebir, 1, 27.
700
~ 1A-s-1 ~J~ ·~'14i: Umulur ki Rabbiniz

,_ düşmanınız ı helcik eder (71A'raf 129)
_ ~ ; Arı.: tük~rq~q/~alyası. ~ ayeti, Allah 'tan düşmanınızı hel ak
.. ~Lı . • ~\ ~ . ~\ .le ' ~\ :\...l.:;J\
e~J!:lesini. d!le;)niz, _anlamındadır.
T" :~ı~:;k, .. ;:..~, ·.·.i: · -'.\ . :~\-·. ·
j
~ .)
.. '
ı·
_, . . -»: :ı- 7- ~ .)"t _, "!?"
,.;. . •
1: ·.ı . . t....:;JJ -il ..
~~ ı;t;ı 61 4Jll ~: Umulur ki
~ r..ı-- ~ .)~-' 1..):!-!.) • ~ y=: Allah bir zafer verir (5 /Maide
"' ~ , "'
Allah 'a karşı gelmekten sakınanlara 52); ~1:,) .U*.! 61 c)si!ı:. 6ı ~.J ~
söz verilen cennet şöyledir: İçinde .::ıw~ .::ılii~ .::ı~:' .::ı~- .: .
. ·- ' . ' ·-'"" . .
.c:.
u--:
1•• ;
~
bozulmayan sudan ırmaklar, tadı 1)~1:, -?G -?~L.:.. -?l~ti.: Eğer o sizi
değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere
boşarsa belki de Rabbi ona, sizden
lezzet veren şaraptan Irmaklar ve
daha hayırlı, kendisiniAllah 'a teslim
süzme haldan Irmaklar vardır (47/
eden, inanan, gönülden itaat eden,
Muhammed 15).
tövbe eden, oruç tutan dul ve bakire
Kinaye yoluyla cinsi münasebete
eşler verir (66/Tahrim 5); ~J
41:? ·,,;/bale ık denir. Hz. Peygamber
~ .);i ~J ıij.\ l__,ifo 61: Olabilir
şöyle buy,urmuştur: .\~!:? :,.; ~_,i-, ~
ki siz, bir şeyden hoşlanmazsınız;
·~ 1 ~ 1 :?:.,.; J_,~.J: Sen onun halcığını, o
dq senin balcığını tadıncaya kadar.
862 oysaki o sizin için daha hayırlı
ü)l.:..C: Mızrağın ve koşarken uzuv olabilir (2/Bakara 216); ?;····"- ~
ların titremesidir. Bu kelime daha çok
IJ; hi~J. · .~1
~.J
. & 1J 'ı..,i1
ı.r: . :.~·.1 · ~ W.
:i r::-J-1
W :1
kurt için kullanılır. ~..J ~ YılKurt ~Li.): Geri d6nerseniz yeryüzünd~
yafpalayarak geçti, denir. bozgunculuk yapmanız ve akrabalik
bağlarını kesmeniz beklenmez '!1~
sizden? (47/Muhammed 22); J\,j
~ 1A-s-y 1.i~ili ~~ J'l±ajl :.(·.1.;. ~ :1 .;. - . ~·
~ . r:ı- . . W: ~ .
~: Arzu ve Ü1]1~t etmektir. Ya savaş size farz kilındığında
Müfessirlerin çoğu, (Jil) ve (~) savaşmayacak olursanız? demişti
kelimelerini, dolaylı anlamlarla (2/Bakara 246); ~ ~~) 6~
yorumlamışlar; arzu ve ümit 1' ..~( 1" ; ti ~1 ~ - ıj·..·:;, 1 <.(~ q.
~ ~ --- .•J - Y..J- w.
etmenin Allah'tan sadır olmasının Eğer onlardan hoşlanmıyorsamz,
sahih olmadığını söylemişlerdir. biZiniz ki; hoşlanmadığınız bir şeyi
Fakat onlar bu konuda yanlış bir
Allah hakkmızda çok hay1rlı kilmış
görüşe sahiptirler. Zira Yüce Allah,
olabilir (4/Nisa 19).
O'nun değil, insanların O'ndan
dilekte bulunmaları için. o kelimeleri ..::.ı~:
Sütü kesilip de tekrar
'
zikreder. Örneğin; 6i ~j ~ dönmesi umulan deve. Bir şey
sertleştiğinde; ~ ~~~ ~
862Bkz. Buhar'i, Ta/ak, IX, 361; Müslim, Nikah denir. ~
' .
J;lll ~: Gece karardı,
(HN: 1433).
701
kararmaktadır. J~l (~: Kırık fincan. Bunun asıl
~ 1A-ş-r anlamı fıncanın on parça olmasıdır.
Şairin şu sözü de bu anlamdan istiare
;;_):,ı:. /on~ _),I /onda bir, ü..J~ edilmiştir:
/yirmi ve A fonuncu gün bildik ~yll.)Wi.\~~ ~-~ı_.;..J-
~~y~l~rd_ır. Allah buyurur ki: ~
- < , _ , - _- ·· : .)
<..,;!~'il cci~ _n~

'UALS .. - ,. - . . .- , ~ . ...
- o _y..=. Bunlar tam o~ günqlür
3 19- Gözlerin, zaten yaralı olan
(2/B.akar~ 196); ~.).i. ~~ ~~ 4
parçalanmış bir kalbesadece iki
0~~ ~ ~ 0! J~l Ji. ~~~ okun 1a vurma k ıçın
· · yaşarıyor. 863
~~ 1.JI]ij W~~: - Ey Peygamber; '
.J~I: Mushaflarda on ayeti
mü'minleri savaşa teşvik et.
gösteren işaret.#: Eşe kanırmasına
Eğer sizden sabreden yirmi kişi
denir; çünkü eşek peş peşe on kez
bulunursa; ikiyüz kişiyi_ mağlUp
anırır. •~: Adamın kendileriyle
ederler (8/Enfal 65); ~ 4• ·· ·~ ~:
çoğaldığı akrabalarıdır; yani onlar
On dokuz tane görevlisi vardır (741
kişi için tamsayı konumundadırlar.
Müddessir 30).
Nitekim on sayısı da tamsayıdır.
~~~~~:Onların onuncusu Allah buyurur ki: ~i+·}i j ~ı..:,j\j:
oldum. ~~l: Mallarının onda
Eşleriniz, akrabanız (9/Tevbe 24).
birini aldım. ~ ~: Mallarını ona
Böylece;;~, adamın kendileriyle
tamamladım. Bu da dokuzu ona
çoğaldığı akrabalarından oluşan her
çıkarmanla olur. ,:.lıı )..i;... : Bir
topluluğa ad olmuştur.
şeyin onda biri: ~~fl4 j~ ıA L4j:
4.:\).ı.i.: Destekleme konusunda
Bunlar. öncekilere verdik/erimizin
onun _için _on kişiye
bedel oldum.
onda birine erişmemişferdi (341
Sebe' 45). ~.J.Ji.4l~ 6-\.J~li ..9: Onlarla iyi
geçinin (4/Nisa 19). ~: İster
~i)d. ;iiG: Gebeliği üzerinden
akraba, ister tanıdık olsun, dost
on ay geçen deve.. Çoğulu .J~
olan kişi.
şeklinde gelir: ~ J .\!lı ıSı..:,:
Gebeliğinin onuncu ayındaki
develer kendi haline bırakıldığı ~ 1A-ş-y
zaman (81/Tekvlr 4).
~: Güneşin batışı ile sabah
'-!j~ ı_,~\..?.: Onar onar geldiler.
vakti aralığınd,aki süre. Allah
l?-}~: Uzunluğu on zira olan şey. buyurur ki: ~ıı_AA :.lı,;:· --- · - .•:[i
- , - . : . - r 'T"'.J.J: f".J: ('+l
A: (Develeri) susuz bırakınada lA~ _j\ 4j.y,ç: Ktyameti gördükleri
kullanılır [Develerin dokuz gün
susuz bırakılıp onuncu günde su
içmeye götürülmeleridir]. Y:;üi_JC ~!: 863İmru'u'I-Kays'a ait bu şiir için bkz. Diviinu
Onuncu günde su içirilen deve!~~. İınru'u'l-Kays, s. 114; Nahhiis, Şerhu'I-Kasiii
di't-Tis'i, !, 16.
702
gün dünyada ancak bir akşam ~/A-s-b

yahut bir kuşluk vakti kadar kalmış
olduklarını sanırlar (79/Naziat 46). ~: Eklem sinirleri. ~ ~:
~~:Akşam naıı:~zından yatsıya Çoksiniri o lanet. ı...,.ı~: Hayvandan
kadar olan süre. ~)~: Akşam ile çekilen sinirlerle bağlanan şey.
Sonra her türlü bağlanmaya ~
yatsı. l....::ıill: Gözde meydan~ ~elen
denmiştir. Örneğin Arapların şu
karartı [Gece körlüğü]. ~~ ~j 1 .. ıen. gı'b'ı: ~\ - . - :(~-.. _;.~
soz _ ~ ~ :
Gece körü adam; ~~~ ~~.Yı) /Gece
Sizi selerne ağacının bağlanışı gibi
körü kadın, denir. ~~~ ~ L!.;,~! 1
b~ğ)arım. ~~3 ~~ ~~ 0~
Gözünde zayıflık olan devenin ~1: Falan kişi sağlam yapılıdır,
yürüdüğü gibi yürür/Rastgele güçlüdür.
hareket eder, denir. ~
.~ _ ··-
r'~ ~~
: Bu, ..
çetınbır
Geceleyin ateşe gündür (11/Hfıd ~7)
ayetindeki
yöneldim. Gece beliren ateşe o_:,.:;.ı;. ~ kelimesi, ~~ /çetin, zorlu
ve o~ denir; tıpkı :~.i; '•, [alev] gibi. anlamındadır. Bu kelime, fail
1~ d-~ sözü, .Ge.~ /Falan şeyi anlamında olabildiği gibi, mef'ül
görmezlikten geldi, sözü gibidir. anlamında da olabilir. Buna göre
Allah buyurur ki: )~ 6i ~ &ıJ ayetjl). anlamı şöyle olur: ('.J:!

: ~ ~
ı.>:~ ~
-.;
Gt.h:ı.J. ~
~
;~ ··,1·
~ ~-./' .
·. • . -. ~~jb~l t~: Kenarları bir araya
- - toplanmış gün/sıkıntılı bir gün. Bu
Rahman 'ı anmaktan yüz çevirene,
yanından ayrılmayacak bir şeytanı
tıpkı şu söz gibidir: ~3 ı_HI..:>.. ~ ~~
~li..: Avcı ağı ve yüzük h~lkası gibi
arkadaş veririz (43/Zuhruf 36).
bir gün/sıkıntılı bir gün.
~I.JC: Gece otlayan develer.
~: Birbirleriyle kenetlenmiş,
Tekili ~li. şeklinde gelir. Bu
birbirini destekleyen topluluk.
~n~~mdan şöyle denilmiştir: ~~wl Allah bl}yurur ki: LA j_,illı ~ Ô~lj
~'il: Gece otl~yan deve, atlamayanı ;.Jilı ı)
- - _.Ji ~Lı
-. : ~..,ili - ~tiA
- : 1: Biz
(.),
tahrik eder. :~l.:;,C :
[t harfinin fethi ile] ona öyle hazineler vermiştik ki,
akşam yemeği; t harfinin kesri ile anahtarlarını güçlü kuvvetli bir
yatsı namazı anlammdadır. ,::'.!·::,ç ~3 tfJpl~lı!k zor taşırdı !28/K_asas 76);
.:~:1 ~·,ç 3: Akşam yemeğini yedim, Ona 1~1. U\. ~ ~. ~ - ~:ı.ıı ilii ~
akşam yemeğini yedirdim. }! 3 Jıi:

- . • o:ı..ı.J •
(Jjy;ı.il: Dediler ki: Andolsun, biz,

.IL!
:.\l 1J-
.Jili 1Akşam yemeğini ye ve kanma, bir topluluk iken, kurt onu yerse, bu
. 864 durumda şüphesiz kayba uğrayan
denır.
(dciz kimseler) oluruz (12/Yilsuf
864 Bu, ihtiyatlı
davranmak için söylenen bir 14); yani sözbirliği eden ve birbirini
darb-ı meseldir. Bkz. ibn Fiiris,
Mücmel, lll, destekleyen bir topluluk.
669; Meydan!, Mecme 'u'l-Emsô.l, ll, 16.
703
-· .- : ~i- <\._jG' '-·.: 'l W\
<\._jli9i
r,ilı ~~): Halk bir araya ~ J -- .Y. ~
toplandı. ı_y,i <\-:! ı~: Onunla bir
--
.
~-11•
~·' ..... - ,J
şey bağladılar.~ ~y\ ~: Onun 320- Gerçek hayat sadece

ağzındaki tükürük kurudu; yani ömrü n ilk yıllarzdır;
tükürük öyle kurudu ki, sinir/veter
Ve sen onun taze dallarından
veya kendisiyle bağlanılmış şey gibi
sıkmaktasınlbeslenmektesin.
865
oldu. ~: Üzerine çizgi çekilmiş ~t,j ~\..4 .::ıı- .. -.:~ı, ; w..>JJ.

-.:ı - .
• • - ..;-:-- ~
bir çeşit yemen abası/kürkü. ~~:
Sıkışan bulutlardan şarıl şarıl
Başa bağlanan şey, sarık. 0~ ~)
su indirdik ki (78/Nebe' 14);
sözü, 0~ ~ !Falan kişi sarık sardı,
yani yağmurla sıkıştırılan; başka
sözü gibidir. y ~:Sağlanmadıkça
bir ifadeyle yağmurla dolu olan
süt vermeyen deve. Hayvanın
bulutlardan.
karnında dürülmüş olduğu ıçın
bağırsağa ~ denir. Kimisine göre~~~~ kelimesi
bulutları sıkıştırıp yağmuryağmasını
sağlayan bulutlar, anlamındadır.
~ 1A-s-r Kimilerine göre ise bu ) .•..:3cj ile
~ kelimesi, ~_)....a.i. fiilinin gelen rüzgardır. j.....:3CJ ise; toz
savur~n züzgardır. Allah buyurur
mastarıdır. .J~: Sıkılmış şey.
ki·. ~_;.ı:ı.
- ~·~ .)·u~ -~ı' ~~
--- .)
-.~\.i.. o
o.JL.:d.: Sıkılmış şeyin özü, özsu. '1t':'
Allah buyururki: u~~~~ji:ı_:, bahçeye ateşli bir kasırga isabet

\~~i .;ıJ Jı -~~~ J~: Onunla etsin de yanıversin (2/Bakara 266) .
birlikte iki genç de zindana girmişti. .JL.4-!: Bir şeyin tıka basa
Onlardan biri: Ben (rüyamda) su ile doldurulmasıdır. Sığınak
kendimi şarap sıkıyorken görd,üm; anlamındaki ~ ve ö~ da bu
dedi (12/Yfisuf _36); ~ ~ ~l;ı ~ anlamdan gelir. ~ ve ~:
; ' ·- ~- ' Lilı .!ı~- ~
u.J~ .,_J (..)"' --- f'"li ~~
-. Zaman. Çoğu lu .J~ şeklinde gelir.
Bunun arkasındanda halkın bol Allah buyurur ki: ~ 6~~~ 6! ~l_J
, w , , ...
yağmura kavuşacağı ve onda sıkıp ~: Asra andolsun; İnsan mutlaka

sağacakları bir yıl gelecektir (12/ ziyandadır (103 /Asr 1-2).
Yusuf 49); yani onda kazanç elde ~\:Akşam. ~~ ~)~...:.:. (İkin~i

edecekleri bir yıl. Bu ayet, [meçhul namazı) bu anlamdan gelir.~~~\ :
forınuyla] şu şekilde de okunmuştur: Bazılarına göre sabah-akşam; diğer .
6J~; yani üzerlerine yağmur bazılarına göre ise, gece-gündüz
yağdırılır. anlamındadır. Bu tıpkı güneş ve aya
\~ ~ ~~): Usare yerine

geçecek bir şey aldım. Şair şöyle 865 İbn Ahmar'a ait bu şiir için bkz. Divanu ibn
der: Ahmar, s. 61; İbn Faris, Mücmel, lll, 672; İbn
Man zlı r, Lisanu '1-Arab, (.r-=) maddesi.
704
i}IJ4Sll denildiği gibidir. ~: Hayız koruyacak yoktur (40/Mü'min 33).

görüp gençlik çağına giren kız. r~):. Bir şeyi tutmaktır: I~I.J
4 ~\ ~: Allah 'ın ipine hepiniz
~ /A-s-f sımsıkı yapışın (3/A l-i_İm ran 103);
-~ • ' ,l,\ '
~ • ~ CJ" . c.; .
'
ı, ~ :ıib .ıiıt.ı . ;. . : .. .
' . ~ 0-'J.
~ ve ~: Ekinden Kim Allah 'a- sımsıkı bağlanırsa,
koparılandır. Kırılmış bitki parçala kesinlikle doğru yola iletilmiştir (31
rına ~ denir. Allah buyurur ki: Al-i İmran ı Oı).
6~Jli.J ~i J~ '>> ii.J: Yapraklı ~~: ~YSıkı sıkıya
taneler ve güzel kolpt/u bitkiler (551 tutundu; sanki kötülük işiemekten
Rahman 12); J)Lı ~ ~61•1~: kendisini koruyacak şeyi taleı:ı
Sonunda onları, yenilmiş ekin gibi etmiştir. Allah buyurur ki: ~~ ~~
yaptı ( 105/Fil 5); ~li &,t Şiddetli ~
. . ~ T :ıil-J ~
' .;jjJ.J -· - .' u#.:J
c.; ii1
,
bir jirtına (lO/Yunus 22). ~\..!:Kadın dedi ki: İşte hakkında
~li ve ~: Bir şeyi beni kınadığınzz şahıs budw~ Ben
parçalayıponuyenilipatılmışçer-çöp onun nefs inden murat almak istedim.
gibi yapmandır. Buna benzetilerek Fakat o, (bundan) şiddetle sakındı
şöyle denir: &,_)li~~: Şiddetli (12/Yusuf 32); yani kendisini
bir kasırgaya tutuldular. koruyacak şeyi aradı. ~ 1~ 'i.;
~I.JS,ll: Kafir kadıniari nÜdilıınızda
tutmayın (60/Mümtehine 10).
~ 1A-s-m
r~: Kendisiyle korunan;
r--=: ~L:.-:.)!tutmak. r~): yani bağlanılan şey. :~~~ ~
~~~/Şıms~kı tutıı:ak. Allah buyu (Peygamberlerin ismeti); Yüce
rur ki: ~i fl~ ~.J;ll ~\i;. i Bugün Allah'ın, önce kendilerine özgü
Allah 'ın emrinden koruyacak kıldığı cevher satlığıyla; sonra

yoktur (ll/Hud 43); yani ondan onlara verdiği bedeni üstünlüklerle;
koruyacak hiçbir şey yoktur. Ayeti; sonra onlara yardım edip ayaklarını
"K orunacak kimse yoktur", şeklinde sağlamlaştırınakla; sonra onlara
yorumlayanlar, Fli kelimesinin sekine indirmekle/iç huzuru vermek
!"'~ anlamında olduğunu demek le, kalplerini korumakla ve başarı
istememişlerdir; onlar sadece ondan vermekle onları korumasıdır. Allah
kastedilen anlama işaret etmişlerdir. buyurur ki: '?'Ull ~ ~ oWI.J:
Zira bu iki kelime birbirinden Allah seni insanlardan korur (51
ayrılamazlar; onlardan hangisi Maide 67).
meydana gelirse, diğeri de onunla ~: Bilezik benzeridir. ~:
meydana gelmiş olur. Allah buyurur Onun koldaki yeridir. Bilcziğe
ki: ~\i;.~~~~~ 1..4: Sizi Allah 'tan benzetilerek, bilekteki beyazlığa da
705
~denmektedir. Bu tıpkı ayaktaki isyan eder ve sınırlarını aşarsa
beyazlığın ~diye adlan9-ırılması Allah onu, devamlı kalacağı bir
gibidir. Bu ~nlamda ~i yi). 1 ateşe sokar ve onun için alçaltı9
ayakları beyaz karga, denir. bir azap vardır (4/N isa 14 ); Ji_J 0~1
0:1~1 ~ ~.J ~ ~: Şimdi mi
inandın? Daha önce baş kaldırmıŞ
~ 1A-s-v
ve bozguncu/ardan olmuştun ( 10/
~ kelimesinin aslı vav'lıdır. Yunus 91).
Çünkü tesniyesine ı.)\~ derler. Çoğulu Cemaatten/Guruptan ayrılan kişi
ise ~ şeklind~ gelir. .G~: Ona hakkında; ~~ ~ :J~ /Falan kişi
asa ile vurdum. · y?;,~ ~: Kılı~la topluluktan ayrıldı, denir.
vurdum. Allah buyurur ki:~ dli.J:
Asanı at! (27/Neml 10); ~l..$. )il:
~/A-d-d
Bunun üzerine Musa asasını yere attı
(71A'raf 107); ı$~ ~ J.i:
Musa dedi ~: Dişlerle ısırmak. Allah
ki; O benim değn_eğimdir (20ffaha 18); buyurur
, ..
ki~. I~!.J- ılA\ ı)ti ~_,il
. .,
I~!.J
~ .J ~ ıjlı: Onlar da, iplerini ve onl ar
, ... ~... ... _.
~~
__ ~
~ LU~\ ~( ·,ı.;.
'-"! r::- 1~
•- , ~-
·.ı.:..
asalannı atıverdiler (26/Şu'ara 44). sizinle karşılaştıklarında 'inandık'

Gittiği
seferden dönenin hali göz derler fakat kendi başlarına
önüne alınarak konaklanan kişi için kaldıkları zaman s ize duydukları
;~ :J~ ~~/Falan kişi asasını attı, öfke yüzünden parmak uçlarını
denir. Şair şöyle der: ısırır/ar (31 Al-i İmran 119).
<.S~ı 4-! (:;.fo ı_:, 1A~ ~li_ n' ~.:i.:ı
_. _ le.
1.r- ~ ıtiıJı
r- '. -- -. -- o gun;
~ f'~J:
..
321- Asasını yere attı ve orada zalim kimse iki elini lSlracak (251
866
karar kıldı. Furkan 27) ayeti, "pişmanlık
duyacaklar" anlamındadır; çünkü
G~ ~: Baş kaldırdı/
insanlar, adetleri üzere pişmanlık
itaat etmez oldu. Bu sözün asıl
duyduklannda parmak! arını/ el 1erin i
anlamı, kişinin, asasıyla kendini
ısırırlar.
korumasıdır. Allah buyurur ki:
.s.Jii~_) ~.:i\ ~.J: Adem, Rabbine Jd.: Çekirdek ve develerin
baş kaldırdı ve yolunu ş_aşırdı (201 ısırdığı/otladığı [dikenli ot].(....:..<:.~:
Taha 121); ~.J ;J_,.:.._J:; ~~ ~ 64.J . .
Hayvanların birbirlerini ısırmaları.
~ J?. j: İşinde aşırı davranan adam;
~ .;ıık. ;J:; ~ ı~G. ı~u A.4~ ~.:iJ~:
Kim Allah 'a ve Peygamberine karşı sanki yaptığı işi ısırmaktadır. Bu
kelime, ifratta bulunulan şeye göre
866 Mu'akkir b. H imar eı-Bankl'ye ait bu şiir kimi zaman övmek, kimi zaman da
için bkz. Meydan!, Mecme'u'l-Emsdl, ı, 364; yerrnek için kullanılır.
Merzebiinl, Mu'cemu 'ş-Şu 'ara, s. 92; Ebu'ı
Ferac, H.Basriyye, ı , 76. Denir ki; fo ~ ). : O çok
706
Müfredat /Kur'an Kavramları Sözlüğü
sefere gider; ~~~ ~ ~ ; : O, her türlü şiddetli engellemeler

düşmanlıkta aşırı gider. J.=.~ ~J: için kullanılır. Allah buyurur ki:
Kıtlığın olduğu zaman. ~~: 0k~ ~ ~~ ~ ~~~ f:i~lh \~)~
Çiğnenmesi zor olan bir çeşit hurma. ·<·-
~
\' :ı-~
rY \~\: :'-ı - ··ı
~.J.J u
:,,:(:.:
~
:ı
~ .JY-J~: Kadınları boşadığuuzda,

müddetleri sona ermişse, kocaları
~ 1A-d-d
ile birbirleriyle güzellikle aniaşmış
~!Pazı: Dirsek ile omuz arası. !arsa evlenmelerine engel olmayın
.C~: Pazısına isabet ettim/vurdum. (2/Bakara 232).
Bu anlamda,n isti~re yoluyla şöyle Kimisine göre yukarıdaki ayet
denir: ~~ ~~ ~~: Ağacı kocalara, kimisine göre de kadın ların
tahra ile budadım. ~\.C~: Ağzıyla velilerine hitap etmektedir. Buna
dişi devenin hacağından tutup onu benzetiterek şöyle denir: ~
çökerten erkek deve. ı:~
·-·.-.. : - ~..::..~\
.ı..;. . : Tavu k zor1uki a
.C~: Onun pazısından tuttum yuın~rtladı; i.A~Y; ~lyjı ~:Kadın
ve onu güçlendirdim. ~!Pazı, bebeğini zor doğurdu. Şair şöyle
tıpkı el gibi istiare yoluyla yardımcı der:

anlamında kullanılır: "ı.);~ ~ l.Aj
J. .;: o
\~ ~1: Hiçbir zaman yoldan

saptıranlan kol (yardımcı) edinmiş 322- Görmektesin çöldeki
değilim ( 18/Kehf 5 1).
- .
~~ $..): İnce pazılı adam.
toprağımızın fitne-fesatla
dolduğunu;
~ J.?.. j: Pazıda meydana gelen Güçlü bir toplulukla bize dar
~ hastalığından şikayeti . 867
ge Idıgını.
.~.
olan
adam. ~ J.?.. j: Pazısında işaret J~ ~1:0: Şifası zor hastalık.
olan adam. Bu işarete ..ı~ denir.
~: Şiddetli felaket.
~: Pazıbent/Kolçak. Pazıya
benzetilerek havuzun kenarlarına
..ı~l denir. ~ 1A-d-h
"~ .:,ljjı \~" (15/Hicr 91);
~ 1A-d-1 yani Kur'an'ı parçalara ayırdılar.
Onlar (Müşrikler); "Kur'an,
~ !Kas: Sinirli her türlü sert
. . sihirdir"; "Öncekilerin uydurduğu
et. ~ J:?..j: Eti sert olan adam/ sözlerdir" ve Kur'an ile ilgili benzer
adaleti adam.~: Onu hayvandan
alınan adale/kas ile bağladım. Bu
tıpkı ~ sözü gibidir. 867Evs b. Hacer'e ait bu şiir için bkz. Divdnu
Evs, s. 121; Zemahşerl, Esdsu '1-Beldğa, s.
Bu kelime, mecaz! anlamda 308 .
707
şeyler dediler. üzerine büküldüğü şey için kullanılır.
Kimisine göre ~ sozunun Dal, yastık ve ipin bükülmesi gi1Ji.
~ ' ~ ,, J o '
anlam ı; ~ ~.:-~~\.; 0~~J: Siz Bu anlamdan iki katlı kürke wlk;-

Kitabın tümüne inanırsznız (3/ denir. ~wyl ~: İnsanın başından
AI-i İmdin ı ı 9) ayetinin tersine şu kalçasına kadar olan iki yanı bulunan
J , .....
ayette anlatılandır: ~ ı)~j:i!i ve onu üzerinden çıkarma imkanı

~ 0J~J ~.:-~~1: Si; kttabzn bir
<' ... ...
olan giysi/pelerin.
kzsmzna inanıp bir kısmını inkar mt ~ ~: Yüz çevirdi ve kaba
ediyorsunuz? (2/Bakara 85). davrandı.
Bu söz şunlara benzer: '\sU.J

'
l.J~ kelimesi,, ~ 'ıı;ı
çoğuludur. Tıpkı ve ~ :i..:ji ~~" (17/İsra 83); ~~ ~ ve
kelimelerinin çoğulu olan 0Y.: benzeri sözler.
ve L.JY.J:l gibi. ~ ve ~ da bu Bu kelime (ı)C) edatıyla
köktendir. :ij._;.,;j: Uzuvları parçalara müteaddi olduğunda istiare yoluyla
ayırmaktır. .i~;:;.,c ~j: Onun meyletmek ve şefkat göstermek
uzuvlarını parçaladım. Kissai'ye anlamında kullanılır: ;\ii_:;
'-
4c ~
göre bu kelime, ~ veya bir ağaç ~.)~li.: Ona acıdı ve ona rahıpet
ismi olan~ kökünden gelir. duygusunu/kanadını gerdi; ~
Bir lehçede ~ kelimesinin Li.~j Jc 4\..C: Yavrusuna düşkün
aslı ~'dir. Zira onlar [tasgir Jc
geyik; Li. Y. ~).c :iJG: Yavrusuna
yaparken] ~ derler. Diğer bir düşkün deve. (0i-) edatıyla müteaddi'
lehçede ise onun aslı o~'dir. olduğunda ise bunun zıddı olur:
Çünkü onlar [tesniye yaparken] ~~ 0C ~: Falan kişiden yüz
L.JI~ derler. çevirdim.
Rivayette de şöyle geçer: ;; )· _;.,;,:j ~
~\ ~\~:Miras ta bölünmeyoktur;
868
~ 1 A-t-1
yani, bir kılıcın iki parçaya ayrılması
ve benzeri şeyler gibi, bölündüğü
-
Jk: Ziynet ve işin yitirilmesi.
takdirde mirasçıların zarar göreceği Denir ki; J.l:,I..Cj ~~il~\#:
şeyler bölünmez. Kadın ziynetsiz kaldı, o ziynetsizdir.
~ 0-ı~: Kirişi olmayan yay, sözü
~ 1A-t-f d~ bu anlamdan gelmektedir. 4~\L.,ç.:
Jh•:;~ pı ~_:; ~\ ~: Onu ziynetsiz
w.b:.: İki tarafından biri diğerinin bıraktım/teçhizatını çıkardım ve
onu işsiz bıraktım, o da ziynetsiz/
işşiz kaldı. Allah buyurur ki: ):_;
868İbnu'I-Esir, Nihôye. III, 256; Ebü L!beyd,
Cari bu '!-Hadis, Il, 7; Muttaki, Kenzu 'l-
~Jbı ~: Kullanılmayan kuyular (22;
Ummôl, XI, 9. Hac 45).
708
Alemin mükemmel bir yaratıcı için başını kaldıran geyik.

sınınve tezyin edicisinin olmadığırıa
inanan kişiye JL...;. denir. jl~\ Jk ~ 1A-z-m
~L:. 0C: Evde_n sakinlerini çıkardı;
~lj (,i. ~yi Jbc: Develeri çobansız
. -
~'in çoğu lu i~ şeklinde
bıraktı. gel~r: ~~ı ıj~ L4~ j;~~ı ı)i).;.~
~: Bir çiğnemlik etten kemikler
~ 1A-t-v yarattık, kemik/ere de et giydirdik
(23/Mu'pıinun 14). ~yette iki kez
-
#: Almak. ;;\.bı.;_;.: Teslim geçen ~~ kelimesi ~ şeklinde de
869
etme~.. "~): yerpıek. ;Alla~ buyur,u~ okunmuştur.
· -.ıLı ·r .ıJJLı : · : • ;; : ~~ ı J·:\j
k ı... _.)7· ':lı f'J::'.
'!t J ~
...9- • (.)~_..9:1 1....!:1_ y.; ti.J~I ~:.Kolun kalın olan

: ::ıı '.{ -' .;j -, -- ~~ _,- L;,: ,. _, '.{-
(.) >':!-.. ...9 .>'-"_)...9 ,f'..? - UY'Y'-:! ...9 kısmı. ~}lı ~: Kayışsız semer
\~ J;. ~GşJı ı)) 0:!~1 ~ ~\ 0:!~ tahtası. ~.)Jı ~sözünün asıl anlamı
2uY:-~ ~~~d:- ~-?Jı: Kendilerine şudur: "Şeyin kemiği büyüdü." Sonra
kitap verilenlerden Allah 'a ve bu kelime bütün büyük şeyler için
ahiret gününe inanmayan, Allah ve istiare edildi ve ister gözle görülsün,
Resıliünün haram kzldığını haram ister akılla bilinsin; ister madde,
saymayan ve hak dini kendine din ister de mana olsun bu anlamda
edinmeyen kimseler/e, küçülerek
.'
kullanılır oldu. Allah buyurur ki: J!
elleriyle cizye verinceye kadar •. ı.:..; • - - ı ; - ' - > - - . ı '·G.,j :1
r--:- ~..J: y ~ ~.) ~ 0: u ı.r::
savaşın (9/Tevbe 29). be k( ben, Rabbime isyan edersem,
4)l;ıc ve "l.be formları, bağ_ış büyük günün azabırydan ~prkarım
anlamın~ ö~gü_kıl_ınn;ış_tır: ıj_)tbi ı:ıA (39/Zümer 13); ,;):;e~ :,i J!: De ki;
Y~ ~ ~~ .J\ 61At!: Bu, bizim bu büyük bir haberdir (38/Sad 67);
bağışımızdır. Artık ister hesapsızca ~ı pılf- ı:,_,j~ı .-.~)~:Birbirlerine
ver, ister tut (38/Sad 39). 0:. ~ neyi soruyor/ar? o b_ÜJ:Ü~ habp:i
~~ [Dil~diği~e verirJ. ~~ ~ ~.J mi? (78/Nebe' 1-2); Jj '(~ 1_,1\.ij
:\ : ı • ı
1 Y:-! 1• : ı ı_,:. \ : \.! .:.ıLi~ ı ..~
0
~:~ .~ _ U;
' A 0
- ı.,r- ~ ~)ll ~ ~j Ji 61~)11 1~:

6~ ~ ıjl ~ ı~: Sadakalar Bu Kur 'an, iki şehrin birinden bir
hakkında sana dil uzatanlar vardır. büyük adama indirUmeli değil
Onlara verilirse hoşnut olurlar, miydi? dediler (43/Zuhruf 3 I).
verilmezse, hemen öfke/eniverirler # kelimesi madde ıçın
(9/Tevbe 58). kullanıldığında, onun, cüzleri
~~ ~1: Deve boyun eğdi . Bu bitişik olanlarda kullanılması
sözün asıl anlamı,
devenin başın_ı
verip/~zatıpçekinmemesidir. ~ 869Bu, ibn Amir eş-Şanıl'nin ve Şube'nin
~li.~ ~: Ağaç yapraklarını yemek Asım ' dan naklettiği kıraatti r. Bkz. İrşôdu '1-
Muhtedi, s. 453.
709
asıldır. J# kelimesi ise cüzleri insan için istiare edildiği gibi ~~
ayrı olanlarda kullanılır. Fakat de istiare edilmektedir. ~u~ ~_k 1
bazen # kelimesi, cüzleri ayrı Kötü habis kişf denir. İbn Kuteybe
olan şeyler için de kullanılır. Şu şöyle der: ~~: Fizyolojik yapısı
örnekler gi~i: ~ ~: Büyük bir sağlam olan kişidir.
ordu; ~ JL;.: Büyük bir mal. !3u Bu kelimenin aslı, fo; yani
örneklerdeki # kelimesi, ..;i:S 1 topraktan gelir. ;)Li.: Onunla güreştİ
çok anlamı~dadır. ;; :..!;;.:: Felaket, ve onu )c /yere attı. ~ J.?. j (Habis
musibet. A..O\..l:ı.C) ve A..O~: Kadının, adam) formu; ~ J.?. j (Fesada devam
kendisiyle kalçasını büyük göster eden adam) ve ~ ~j (Başından
diği yastık benzeri bir şey. çok şey geçmiş tecrübeli adam)
formları gibidir.
~ 1 A-f-f 0.!~ 4:
Süvarinin karşısına
.
4.iı:.:
Nefiste, şehvetin galip
çıkan
.
bukalemun benzeri ' bir .
hayvandır. c.Sj~I.J ~~~ .ı..,ı~:
gelmesini engelleyen bir halin Horoz ve toy kuşunun kafalarındaki
meydana gelmesidir. ~:Bir çeşit tüydür.
eğitim ve zorlama ile iffet elde eden
kişi. Bu kelimenin asıl anlamı; ;;jıjL
ve ~; yani bir şeyden arta kalan
tk 1A-f-v
veya en~il~./misvak ağacının meyvesi fo: Bir şeyi almayı kastetmek
olan ~ hükmüncieki az şeyle ;ilic. \j ;\ic: Yanındakini almak için
yetinmektir. ona yöneldi. j\~1 &yi~: Rüzgar,
uı~:.,!: İffetli olmaya çalışmak. evin izini silmeye yöneldi . Bu bakış
Allah buyurur ki: ~ 6~ 6,;ı_j açısından şair şöyle der:
~.·,~: Zengin olan, iffetli olmaya lj,j~j ~~ hl _f'\'r'
çalışsın (4/Nisa 6); 6.ı~ı ~~;~.·. )_j
~
-- ~
: ··-·=· ;_
~~ ~~ ~w_ U.J ~ ~·
:•.
: 323- Nem onun izlerini aldı/
'ld'ı. 870
sı
Evlenme imkanmı bulamayan/ar,
Allah lütfii ile kendilerini varlıklı _)1~1 · :·~c: Evin izi silindi; sanki
kıl ın caya kadar iffetlerini korumaya ev çürümeye yönelmiştir/yüz
çalışsınlar (24/Nfır 33).

tutmuştur. .)? ~:.1\j .~.:.iıı ıic: Bitki ve
ağaç gürleşmeye/artış sağlamay~
yöneldi . Bu tıpkı ~j'-:1) ~ ~~ı:.iıı hi
~ 1A-f-r demen gibidir.~~~: Ondan sarfı
&.Jı ~ ~~ J~ ... : Cinlerden bir nazar ederek günahlarını silmeyi
amaçladım. Aslında bu cümledeki
ifrit dedi ki (27 /Neml 39). ~~->Wl
~1: Kötü habis cin. ü 11..:):, keli~esi
870 Adiy'ye ait bu şiir için bkz. Divanu Adiy, s. 49.
710
Müfredat 1 Kur1an Kavramları Sözlüğü
871
ınef'Cıl terkedilmiştir ve (0C) edatı
V o o
duydugun şeyı ona verıyorsun.

, J" "
gizli bir kelimeye bağlıdır. Araplar şöyle dua ederler: -mL:.i

" " o "
ye: Günahtan uzaklaşmak ~\..iJij .fo-11: [Allahım!J senden

872
aı:ıla_mıf!dadır.. Allah buyurur ki: af ve ajiyet istiyorum. Yani,
;..t:..j · tk. : . . 1~1~. 4 ';~.-.. 4j~.- l ~~--- .
~....- J ~ ~ - •- ..?.>J ceza verrnemenı ve selameti
-:Jll Ji~_F..i-9: Kötülüğün cezası, diliyorum. Yüce Allah kendini şöyle
yine onun gibi bir kötülüktür. Kim nitelendirmektedir:
'.
1~ (ıı.S ~1 0!.
affeder, barışırsa onun mü,kdfa_tı l~fo: Şüphesiz Allah çok affedici
Allph 'a aiftir (42/ŞCıra 40); 1~ ~i.J
ve bağış layıcıdır (4/N isa 43 ).
ı.s~ y.)i: Bağışlamanız (mehrin
tamamını btrakmanzz) takvaya ;ij~ ~Wl .)Si Lı j: Afiyenin
yediği sadakadzr. Yani, rızk/
873
dahçı, . UY,gımçlyr (2/Ba~ara _ 737);
~ ',(.~.~ .:.<1~1 clJj ~ : .:.<~ l,j ' • . ~ •. yiyecek peşinde koşan kuş, yabani
WJ..r- r- . . . ~ r- ~ fW·
Bundan sonra sizi, şükredersiniz hayvan ve insaqların yediği
diyf! affetf!1iştik. (2/~ak~ra_ ~2); , ~1 sadakadır. ıS& . ~ ,j~c i: Falan şeyi
··
1J.l·ı.s ~t.~• ~Ll::ı
. .:.ı:ıi..i
• ~ wLl::ı
r-::- . . • · ı...W
r:..P çoğalmaya bıraktım,.. Bli _ a nlamda
~~: . Sizden (tövbe eden) bir şöyle denmiştir: ~~ 1..#-i: Sakalı
874
gurubu bağışlasak bile, bir guruba uzatın.
da suçlu olduklarından dofay[
._ıjc: Çok olan kıl, tüy. ~li.:
azçıp edeceğiz (9/Tevbe 66); Ui.\.9
Tencere ödünç alanın , (tencere ile
~: Orz~arı, bağışla (31Al-i İ m ran
159); J.ii.ll ;u.: Sen affı al (7/A'raf birlikte) geri verdiği tenceredeki
199); yani kastedilmesi ve elde çorba artığı.
edilmesi kolay olanı al. Kimisine
göre de; "İnsanlarqa,n . art~}<.'}) anı ~ 1A-k-b
al." an\amındadır. 6J0 ~ij ljt.A ıill.jl~.J
JWI ~: Ne sarfedeceklerini sana *:Ayağın arka tarafı. Bazıları
sorar/ar, de ki; artanı (2/Bakara ise ~ diye telaffuz eder. Çoğulu
219); yani verilmesi kolay olanı. y~i şeklinde g~lir. Şöyl~ _r~vayet
ı )k~ 1sözündeki ı_jk kelimesi, edilmektedir: ).ili ~ ~üe~ J!j:
hal konumunda bir mastardır. Yani,
onun hali, dfinin; yani bir şey
871 Züheyr b. Ebi Sülmii'ya ait bu ş iir için bkz.
isteyenin hali gibi olduğu halde Diw'inu Züheyr, s. 68.
bağışta bulundu. Bu sözgüzel sayılan 872 Bu hadisi Bezziiz tahriç etmiştir. Rivayet
bir manaya/davranışa işarettir. Bu zincirinde Yunus b. Habbiib vardır ki, o za-
yıftır. et-Taberiinl'nin sahih bir senetle tahriç
anlamda şair şöyle der:
ettiği benzer bir hadis için bkz. Heyseml,
, J , .. ; ~ } , ::;. ; "
_n t Mecmeu 'z-Zew'iid, X, 178 .

.:ı...tL:.
. ..::..ül !.Ş ili
. ~ • .. . ~\.S
873 Bu hadis için bkz. Ahmed, Müsned, lll,
324- Sanki dilediğiniihtiyaç 338. Bu hadis (J.ı.....) maddesinde geçti.
874Hadis için bkz. Ahmed, Müsned, Il, 52. Hadi-
sin ravileri sıkadır.
711
75
Ökçelerin ateşte vay haline/ de: Bugün insanlardan size galip
~ kelimesi, istiare yoluyla gelecek kimse yoktur, şüphesiz ben
çocuğa ve çocuğun ~ocuğuna de sizin yardımcınızım, dedi. Fakat
denir. Allph buyurur ,ki: ~J 4 iki ordu birbirini görünce ardına
0~iı ~ ~ ~ ~~: Bu sözü, döndü ve: Ben sizden uzağım, ben
ardından/soyundan gelecek/ere sizin göremediklerinizi görüyorum,
devamli kalacak bir miras olarak ben Allah 'tan korkuyorum; Allah 'zn
bıraktı ki, (onun dinine) dönsünler afa_~ı: şiqlde~{~qir,, qedi_ ~,8/Enfal 48);
~~~ ~ ::,~<~ :<;ı.;. ~~~ ~wı ~ı.S Ji
(43/Zuhruf 28). - . r-- ı-::- r..r- u-: ~
~~ ~ (Ay sonu) ifadesi 6~: Ayetlerimiz size okunuyordu
da siz, ona arkanızı dönüyordunuz
Ar~ı.pların şu
sözünden gelmektedir:
(23/Mu'minun 66).
~~ ~ ~ e~: Ayın sonunda
geldi. Ayın bitimin_e az bir zaman __ ~ : Onun ardından gitti. Bu tıpkı
kaldığında ise ~~ ~ ~ e~ ;w_:, ;:;.~ sözü gibidir. ~ ve ~
denir. - - .. k~limeleri, sevap anlamındadırlar:
~- ~ ~ j: Geri döndü. ·: ,)~;)

~ ~J t;ıj ~ ~: Mükafatı en iyi
olan O, en güzel ô.kıbeti veren yine
~:!:,;;,: ~
sözü şunlara benzer: ~j
O_'dur (18/Kehf 44); ~ ~ ~Ji
~.)6. ~: Ökçesi üzerine/ilk haline
~ı:i.lı: İşte onlar için bu dünyada iyi
döndü;~~~~~ Ji ~~~ıj: Hemen
bir akıbet vardır (13 /Ra'd 22). ~li.
izlerinin üstünden ger_isin geri
kelimesi de mutlak ~ö.Y,l~nqiğif!de
döndüler (18/Kehf64); ~;.:i:;. ~j
sev ap anlamın dadır: W:!~i~'! ~lillj:
~~: Geldiği yere geri gitti.
,:z. Akıbet, Allah 'a karşı gelmekten
.uıı Gl~ :ı) ~ ~~~ Ji ~).J: Allah
g
sakınanlarındır (28/Kasas 83).

bizi doğru yola kavuşturduktansonra
~li.
kelimesi muzaf geldiğinde,
ardımıza mı dönelim? (6/En'am
kimi Z?m_a n ceza vermek ile ilgili
71); ~~~ Ji
,;~:.\iiı: Siz geriye mi
olur: ı)i ~i~ı ~~~~~ &,ı~ı ~\i. 0\.S ~
~ö:ıer;,eksil;ıiz? __(3 /Al-i İmran 144);
liı.J:. .uıı ~ . - 61! ~ \.,: _ ,". ,ıi)-, : -- ~~···~ t+.ı ı~ı.Sj ~~Sı~~ \~ls: Sonra
~ ~ --- - ı.s- - ~ LJ-'IJ:
kötalük yapanların uğr~dıkları son,
Gerisin geri dönen kimse, Allah 'a
Allah 'ın ayetlerini yalan saymalan
kesinlikle zarar _vererrzez (3/Al-i
İmrall 144);, ~~i 6ıi.j.-~.ıı ~ ~j 1ı:, ve onları alay konusu edinmeleri
dolayısıyl_a çqk kötü o_!du (30/ROm
)~~ı~ '-?"Ull ~~~~~~li .,; j\i:,
~ ı.;. .:~<: ·t.llAJı ~ - , - ~ . ~~~ :(1 10). ~~IJ.. ~Ull ~ ~i ı ·&~!~Li 0\.Sb
- ~; - ı.s- u-- _ w - "':-~~ ~ I.Aiı:l r
~: Nihayet ikisinin de akıbeti,
~l ~:;? ~ ~ ~j~~JL~-~ ~ı$}. Jı J~.J içinde ebedi kalacakları ateş
-:ı~ 1 .l:!~ <ll.ll.J <lll\ uiJ..i: Hani ş~ytan
olacaktır (59/Haşr 17) ayeti, şu aye!
onlara yaptıklarını güzel gösterdi
gil}i zı~dından istiare olabilir: ~~
~i yl:ıJ.:: Onlara acıklı bir azabı
875Buharl, el-Vudu ', 1, 265; Müslim, HN: 241.
. ' -
712
müjde/e (3 / Al-i İmn'in 21 ). . ·- - r-- . 3 no

~.Jll _(.:. ~\.4 - -
~ı;;, ,~~ ve '-:-l~ kelim~leri 325- Allah hüküm verdikten

azap/ceza anlamındadır: ..;.ıis ~! j.S 0! .. ''lmez. 877
sonra onun ardına d uşu
~~ ~ J.:..]ı: Hepsi peygamberleri Yukarıdaki ayet, kendilerine gizli
yalaniadılar da az_abıi1Jı _hak ettiler olduğu zaman insanlara, Allah'ın
(3ŞI?ad ı 4 ); ~~ ~~ 0~ ~~ J~ 64.J verdiği hükmü ve yaptıklarının
y~l: Kim Allah 'a karşı gelirse hikmetini araştırınayı yasaklamış da
bilsin ki Allah 'ın cezalandırması olabilir. Bu, kaderin sırrınadalman~n
şüp,hesiz çe_tindir {S?~Haşr 4); 0).J y~saklanması gibi olur. "i~J.:ı J_;
~ ~~ \.4 ~\~li! ~li: Eğer ceza ':~ ~j" (27 /Nemi 1O); yani geriye
verecekseniz, s ize verilen cezanın döndü ve arkasına bakmadan kaçtı.
misliyle c,eza verin (16,/NahJ 126); '-:-lt.4!: Gece ve gündüzün birbirini
~ - • ' ~. ~ ~ ~ \.4
-. ~ r-ı -. . - ~ Jw.-. ~li
. c)4j takip etmesi gibi, bir şeyin başka
~ı;Jj.;.,))l:Herkimkendisfneyapılan bir şeyin ardından gelmesidir. Şu
bir eziyete misliyle eziyette bulunur kelime de bu anlamdan gelir: ~:
da sonra kendisine zulmedilirse Bir bineğe iki kişinin nöbetieşe
elbette ona Allah yardım eder (22/ binmesi.
Hac 60).
yUJI ~: J(uşun yükselip
' . '.!?;:;: Birşeyipeşpeşe yapmaktır. alça.'lması. 1~ ~1: Falan . ~eyi ~m-~
~3~ ~u.,)Jı ,),: /Atdur~aksızmpeş bıraktı. Allah buyurur ki: \jlij ~\.!
peşe koştu, denir. Allal] buyurur ki: ~fo J: Allah, onların kalplerine
~ &ı.J ~J:l ~ &ı . :_, :o•: 4.1: insanı nlfak bıraktı (9/Tevbe 77). Şair de
önünden ve arkasından izleyenler şöyle der:
vardtr ( 13/Ra 'd 11); yani insanı ~ , < ;;_h : ~ıi, .:..1 -n"
takip eden ve 9nu koruyan melekler .
· - _y.c • . ~ -
-
326- Ona cin çarpmış,
vardır. ~~)i;~~: Onun hükmünün 878
ardından ayılmaksızın.
peşine düşecek yoktur (13 /Ra'd
41 ); yani Allah 'ın hükmünün ardına ': ,~;:! ~ 0~: Falan kişi, arkasınd?
düşecek ve O'nun yaptıklarını çocuk bırakmadı. ~yi y~i:
sorgulayacak kimse yokt~r. Bu.fıy~t, Adamın _çocukları. Dilciler şunu
şu sözden gelmektedir: ~ ~wl~ der: y~i kelimesinin kapsamına,

~~ F: Hakim, kendinden önceki kişinin kızından gelen çocuklar
hakimin verdiği hükmü incelemeye girmez. Çünkü onlar soy yoluyla

. şoy
a ıd ı. 876 * ş aır .. ı e d er: kişiyi takip etmiyorlar. Fakat kızlar,
~~~ kelimesinin kapsamına girer.
876 ' Bu söz; "Hakim, kendinden önceki hakimin
verdiği hükme aykırı hüküm verdi." şeklinde 877Bu şiirin kaynağı bulunamamıştır.
de çevrilebilir. Bkz. Muhtaru 's-Sıhah, (...,.W:.) 878imru'u'I-Kays'a ait bu şiir için bkz. Divdnu
maddesi -(Müterciınler). imrır 'u '!-Kays, s. 34.
713
..:.ı~ ~jY.!: Bir kez erkek, bir Allah, kasıtsız
olarak ağzınızdan
kez kız çocuk doğuran kadın. ';·!~c çıkıveren yemin/erinizden dolayı
~_}ll: Mızrağı kirişle bağladım. Bu sizi sorumlu tutmaz, fakat bilerek
tıpkı; ~: qnu sinirle bağladım, kendinizi bağladığınız yeminlerden
sözü gibidir. ~: Dağdaki sarp yol. dolayı sizi sorum~l! ~utar (5/Maide
Çoğulu ~ ve '-:-l~ şeklinde gelir. 89). Bu ayet; 0~~~~~ ~şeklin_d~
881
Avlarken art arda gelip gittiği için,

kartala '-:-l~ denmiştir. Ona şeklen
.ö~ !Falan kişinin (bağlandığı) .bir
de okunmuştur. Bu anlamdan; u~
benzediği ıçın sancak/bayrak, inancı vardır, denir.

kuyunun iki kenarına konulan taş ve Gerdanlığa ~ denir. ~ ısım
küpeye geçirilen ipe de '-:-l~ denir. olarak kullanılan bir mastardır ve
A~ arda uçtuğu için erkek kekliğe şu örnekte olduğu _ gipi_ çoğulu _da
L:-Jfo. denir. yap}lmaktadır: I~.Ji l_jl41 0:1~1 ~i ~
~~~:Ey iman edenler! Sözleşmeleri
~ 1A-k-d yerine getirin ( 5/Maide 1).
ö~: Akdedilen nikah, yemin
~: Bir şeyin kenarlarınıbir ve benzeri _şeyl,erin _ jsı:ı~~ir. Al_l~h
araya toplamaktır. Bu kelime sert buyurur ki:~~ eLilll ~~ l~ji.:i 'i_J
cisimlerde kullanılır: ~~ ~ (İpi ~i y~l: Müddet/Bekleme s-üresi
bağlamak); :~1 ~ (E~i bağlamak/ sona erene kadar nikah kıymaya
inşa etmek) gibi. Sonra bu kelime, kalkışmayın (2/Bakara 235).
istiare yoluyla soyut şeyler için
.GL.:.J ~: Dili tutuldu. ~~ ~~:
de kullanılır oldu: ~~ ~ (Satış ~ ... .. ~ ' o , ...
Dilinde kekemelik vardır: ~~ Jl,i.I.J

akdi); ~~ ~ (Antlaşama akdi) ve
u-:i~ ~: Dilimden düğü_mü çöz (20/
benzerleri gibi. 'İhhh
aa 27). ~~
_ . .~ ı.::.ı~Liliı
r..r- - • -~ : .;:
y..ı~
Bu kökten şu fiil formları Düğüm/ere üjleyen üfürükçülerin
gelir: ~~ j ,G~Wj ,,G~) ,.G~ti. şerrinden (1 I 3/Felak 4).
~- Allah buyurur ki: .=.ıj!ıi ı)ı~I.J
: ~ ;\.! :(;t..;.jj
~ kelimesi, :;~'in çoğuludur.
.J-l r- .. : K en d"l .l
879 ' '-
~ ı erıy e
1
ö~: Büyücü kadının bağladığı
yeminleştiğiniz kimselere hisse
düğüm. Bunun aslı ~-f /muska
lerini veriniz (4/Ni_sa 33). Bu ayet;
88 0 anlamından gelir. Bunun için ona,
~~j .=.ı:ıii. ı)ı~I.J ~~kliı;pe _ d~ ö~ denildiği gibi ~-f de denir. Bu
okunmuştur. <) ~~ ~~.~~.s~!~ ~ anlamdan büyücüye ~ denir.
: l.A.:ı"'l ,;~ LAı ~~\ ; ' :.cı - ~LA.:ıi·
w • "' ~ ~ r - ~ ~J r:- • ·
~ ~~ 4..l: Mülkü olduğu.l!a
inandığı bir akan vardır. Denir ki; 4..!G
879Bu, Nafı, İbn Keslr, İbn Amir, EbCı Amr, EbCı
Ca'fer ve Ya'kub'un kıraatidir.
880Bu, KCıfilerin kıraatidir: Hamze, Kissal, Asım 881 Bu, Hafs'ın dışındaki KCıfilerin kıraatidir.
ve Halef. Bkz. irşddu '1-Mübtedi, s. 282. Bkz. irşddu '1-Mübtedi, s. 299.
714
~\.i. j ~~\.i.: Döllenirken/Çiftleşirken kadın; sanki erkeğin

suyunu
kuyruğunu toplayan dişi deve. U4 kesmektedir/engell~mektedir. Allah
~~ ~j: Kuyruğu kıvrılmış teke buyurur ki: IJli ~ijAI ~LSj: Karım
ve köpek. y~l Sı~W: Köpekler da kısır bulunuyor (19/Meryem 5);
çiftleşti. Jl.i. ~ljAIJ: Karım kısırdır (3/AI-i
İmran 40).
~ 1A-k-r ı..:.ı.;.c ~j: Kısır oldu . ..#:

Son
çocuk. Aynı şekilde jj1 ~ :;.,y, de son
~: yumurta anlamındadır. .J~: Şarap;
Havuz, ev ve benzerlerinin temeli. ç~nkü aklı kısırlaştırmış gibidir.
fo şeklinde de telaffuz edilir. ;;_)§~: İçkiye alışmak, müptela
D,en)ll1)iştir
"' "' . "' ...
ki; ~).:ı_#~
" ~
~j :;).
.
ı..;, olmak. Arapların koyun sürüsüne/
[bulut parçasına ] _#demeleri, onu
883
l):ı )').W: Evlerinin içinde savaşılan
• 882
her toplum mutlaka zelil olmuştur. köşke benzetmelerinden dolayıdır.
Köşke fo
denilmektedir. ~ jc: .G_J#- 0~ ~_); yani falan kişi sesini
Ukr'una; yani _aslına isabet ettim. yükseltti. Nitekim rivayet edildiğine
Bu tıpkı ~i_) (Başına isabet göre, bir adamın ayağı kesilmiş
ettim), formu gibidir. Şu söz de bu de sesini yükseltmiş (yüksek bir
anlamdan gelir: ~~ -.:.ıjc: Hurma sesle çığlık atmış); bundan dolayı
ağacını kökünden kestim. -.:.ı jc bu kelime "~es" için istiare edilir
~1: Deveyi kestim. ~~ ~-.:.ı jc .
olmuştur. Alii.: İlaç karışımı. Tekili
_foıi: Devenin sırtı~ı yaraladım, .Jlii. şeklinde gelir.
o da yaralandı. Allah buyurur ki:

d
f'- '
jj~ ~ IJ . ~ 1 .; . ~ J-~
r.J r..r-. ~
lA '.i~~
J..r- Jk. 1A-k-l
~J~ :;j, ~ J ~:ı: Derken, o deveyi
kesti/er. Bunun üzerine Salih dedi JiC: İl mi kabul etmeye hazır
ki: Yurdunuzda üç gün daha yaşayın. olan güce denir. By güç ile insanın
İşte bu, yalan çıkmayacak olan kes if? elde ettiği ilme JiC denir. Bundan
bir vaattir (1 1/Hüd 65); ~~ ljJU! dolayı Emirulmü'minin Ali (r.a.)
~ ~~: Arkadaşlarım çağırdılar, şöyle demiştir:
o da kılı c ını alarak deveyi kesti (541 t~Jt~ ~Jhlı~l_j
Kamer 29). Bu anlamdan şu sözler _nv
istiare edilmiştir: j;..:,(.J.:u: Yara yapan '
t~ -\:1 1~1: t_,.,......,....~
~,._,_ ~ • 'o. - ,::. ~- _nA
eğer; .)fo~: Isırap köpek; Jl.i. J,;...J:
J
Kısır adam; Jl.i. ~iY,]: Doğurmayan

t_;:.v. ~1 ~ y.:,J ~1 ~ ~ ı...;,S
_n'\
327- Gördüm ki, akıl iki
882 Bu söz, Ali b. Ebi Talib'in cihatla ilgili bir
hutbesinden alınmıştır. Bkz. Şerif Radiy/M.
Abd uh, Ne he u '1-Beldğa, s. 122. 883 Bkz. ibn Faris, Mücmel.
715
kısımdır: Doğuştan gelen ve an/atıyoruz, ama onların anlamını
iş itilen. bilginlerden başkası kavrayamaz
328- Doğuştan geleni (29/Ankebut 43).
olmadıkça işitileni fayda sağlamaz. Yüce Allah'ın kafırleri akılsız
329- Tıpkı göz görmediği halde lıkla yerdiği her ayet, birinci akıl
güneş ışığının yarar sağlamadığı çeşidine değil, ikincisine işarettir.
'b. 884
gı z. Örneğin şu ay~t y~ beı:ı:zeri 'd\ğer
ayetl~r gibi: .ş;ül ~- ı..,.)As &.ı;üı JlA_J
Birinci akıl çeşidine Hz. Peygam
ber şu sözüyle işaret etmektedir: ı...;,
~ ~~ ~-~~_J ~liJ~! ~'i~~
Jhl1 : ~ f'f - -.<j ~ 4..111 ~-
::i~· Allah, 6.J 1?;1 'i ~: İnkaretların dur~mu,
_ i..Y' --·
sözleri ancak bağırma ve çağırma
akıldan daha fazla değerli bir şey
885 hiçiminde algılayarak (anlamadan)
yaratmamıştır.
tekrarlayan kişi gibidir. Sağır, dilsiz
İkinci akıl çeşidine de ş~ sözüyle
ve kördür/er; düşünmezler (21
işaret etmektedir: ~ :l;.1 ~ t..;,
o; ,~. J ; "'J. ; " ; o ... Bakara 171 ).
UC o..l iı _jl (.S-lA ı)J ~~ ~ ~ J..i,5i
Akıl olmadığından dolayı kulun
(.Sj.): Hiç kimse, kendistni hidayete
sorumlu tutulmadığı her ayet de
yönlendirecek ve kötülükten
birinci akıl çeşidine işarettir.
döndürecek bir akıldan daha üstün
bir şey elde etmiş değildir. Şu
886
~ kelimesinin asıl anlamı;
~yette kastedilen akıl da budur: tutmak ve sımsıkı kavramaktır.

~1. ,~;.~
~
-. I...A'.J 0-"illlı•~ ·. ~ J'li.:ı~;l• ı.ill.:i-.J
- 'T:'Jo'AI Örneğin: J~4 Aı ~: Devenin
6~WI: Biz i~sanlar~ bu örnekle~i iple bağla~ma;ı/tutulması. sı-I_J~I ~
~1: ilacın mideyi tutm~sı/ishali
884Bu beyitler Hz. Ali'nin divanında mevcuttur. durdurması. li.~ iiyJI .)~c: Kadın,
Ayrıca bkz. İbn Ebi' d-Dünya, Edebu 'd-Dünya saçını bağladı. .G~ ~: Dilini
ve 'd-Din, s. I 5; Gazali, İhyau Ulumi 'd-Din, I, menetti/tuttu. Bu anlamdan kaleye
86.
~ denmiştir. Çoğul u ~LL;. şeklinde
885İbn Teymiyye bu hadisin ittifakla yalan bir
uydurma olduğunu söyler. Irak! şöyle der: gelir.
Bu hadisi, Taberiinl, el-Mu 'cemu '1-Kebir ve Devenin bağlanması nokta-i
Mucemu '1-Avsat'ta ve Ebu N ai m iki zayıf
nazarından şöyle denir: J~l ,:.j~,:::
isnatla tahriç etmişlerdir. Bkz. Gazali, İhya,
I, 83; Ebu Nuaym, Hilye, VII, 3 I 8; Aclunl, Öldürülenin diyetini verdim.
K.Hafa, l, 236. Kimisine göre bu sözün asıl anlamı;
886Irakl şöyle der: Bu hadisi, İbnu'l-Muhabber, develerin, maktulün velisinin
Akl'da tahriç etmiş, ondan da el-Haris b. Ebi
avlusuna bağlanmasıdır. Kimisine
Üsiime nakletmiştir. Bkz. Gazali, İhya, I, 83.
Derim ki; Davud b. el-Muhabber kezzap- göre de onun anlamı; develerin,
tır (çok yalancıdır). İbn Hacer de şöyle der: kanın akıtılmasına engel olmasıdır.
Onun tasnif ettiği Kitôbu '!-Akl adlı eserinin Sonra diyet, neyle ödenirse ödensin
çoğu ınevzudur. Bkz. İbn Hacer, Tehzibu 1-
~ diye isimlendirilmiştir.
Tehzib, s. 200.
716
Diyeti vermekle
,
yükümlü
_., _.o, ~ 1A-k-m
olanlara da ~\i. denir. ~ ~:
~ kelimesinin anlamı, izin/
Onun yerine diyeti ben verdim. eserin oluşmasını engelleyen kurulu
Katil değil de onun akrabaları diyet ,'
ktur/sertliktir. ~\.i;,~ 1Eklemleri

, o }
ver_me~le __yük~mlü olduklarında; kurudu, denir.~~ ;ı.'l: İyileşemeyen

~_JS ~ ~ ~~ !Onun kavminin hastalık. ~Wl ~ f.!?•Ji: Erkeğin
vermesi gereken diyet, denir. dölünü kabul _etı~eyen kadın/Kısır
4-J.G~ ji:;; ): Onu çelmeyle kadın. ~yl_j ~i.YJI ~ !Kadın ve
yere -attı. ~ı...:. _j ~lS-! ~ .:,;._;,~ Ji;c.): rahim akimikısır kaldı, denir. Allah
Mızrağını kasık ve hacakları arasına buyurur ki : ,:,(,;..,i~~ ı) .Glj.QI
..- o .....
,:,):,iil
koydu. ~ J# Ull!j ~J: Kansı çığlık
Bazılarına göre J~, bir yılın atarak geldi. Elini yüzüne çarparak:
Ben kısır bir kocakarıyım! dedi (511
zekatı anlamındadır. Zira Hz. Ebu
Zariyat 29).
Bekir şöyle demiştir: ~~ ~yi;, Ji
{-s ~l:i,iJ: Eğer onlar bana bir yılın ~ &.-! sözündeki r#:-
kelimesi,
fail anlamında olabilir; buna göre
zekatını dahi vermezlerse onlarla
8 87 anlamı şöyle olur: Ne bir bulut ne de
savaşırzJ?1. Araplar _da şöyle der:
JlWI ~l,! ~_j ~~ i:;.i: Parayı aldı bir ağacı aşılamayan rüzgar. Mef'Cıl
anl~mında da olabilir; tıpkı J~l
fakat ikal'ı almadı. Bu sözdeki
J~ , kendisiyle bağlanılan şeyle
r#JI gibi. Bu da herhangi bir bayrı/
faydayı kabul etmeyen rüzgardır.
veya mastarla develerden kimiye
Hayrı kabul etmeyip etkilenmeyince
yapılmıştır. Nitekim ~~ .J Sı1:. ~
de, ne verir/ne hayır sağlar, _ne ~e e!~i
(Onu sıkı bağladım) denir; tıpkı , ~,!:;5;
eder Allah buyurur ki: ~ W.:..)i :ıı
~'4 (Yazı yazdım) denildiği gibi.
~\ &Jli: Onların üzerine köklerini
Ayrıca yfo'e y'4 denildiği gibi, kesecek bir rüzgar göndermişlik
J~'e de J~ denir. (5 1/Zariyat 41). ;..# ~J;ı: Sevincin
~
: Korunan ve başkasından olmadığı gün/Mutsuz gün.
menedilen kadın, inci ve benzeri.
Tıpkı Arapların bağlanılan şeye
~ 1A-k-f
~; _;_.,;, ~dedikleri gibi. ~:
K~ndisiyle korunan dağ veya kale. w).i:..: Bir şeye saygıyla yön~lip
J~: Atların ayaklarıı:da meydana ona bağlanmaktır. Şeriatta w~):
gelen bir hastalıktır. ~: Ayakların Allah'a yaklaşmak amacıyla
birbirleriyle sürtünmelerinden kay camiye kapanmaktır. 1~ ~: Jc
naklanan yaralanma. Onu falan şeye hapsettirn,. B,undan
dolayı Allah buyurur ki: ~lill ~lj..:.ı
~4ii.J ~ ... : Kapanan/ Yerli ve yolcu
8878kz. İbn Hacer, Fethu'l-Bdri, lll , 262.
717
' --
bütün insanlar için eşit kılınan (221 aynı anlamdadır: ~y:J\ 4..9~: Kamyı
Hac 25); ~~l.J &IY.l Jı U~~ askısı; ~jı ~: Tulum askısı. ~
~·.~~ - .; .. ı.<wl - :- · ·ı.hıı -> - ~~- :i ~fll: Makaraya bağlanan aletlerdir.
r:-J'J ~ J ~ - ~ '-'
~~1: İbrahim ve İsmail 'e: Tavaf Bu anlamdan kendisiyle tutulan
edenler, ibadete kapanan/ar, rüku şeye ~ denir.
ve secde edenler için Evim 'i temiz Eğer Zeyd birinin katili ise; ~
tutun, diye emr.etlr}iştik (2/Bakar_a iıY. 0~ ~J /Falan kişinin kanı Zeyd 'e
125); O#ti. ~ 1..4~i ~ 1)L!:
lfl yapıŞtı, denir. Jic ISüZük: Bağaza
Onlar; putlara !apıyoruz ve onlara yapışan bir kurtçuktur. ~: Kurum_':lş
bağlanıp duruy_oruz, demiJ.ferdi kan. Bebeğin meydana geldiği :WC
(26/Şu'~ra 7!); ~I_Y:.,L ~ --~j.J4) de bu anlamdan gelir. Allah buyurur
l"'~i ı)i 0~ I"'.J! ı)i I_J:iij _HI ki: ~ ~ 0L.:.ı.ı~l Jli.:
O, insanı bir
W: İsrailoğullarını denizden atak'tan yarattı- (96/ Al ak 2); 1;il.; jil_;
geçirdik Putfarz önünde bel biiküp iüJ ~~• ~,; ~ •.. t. 0:"
: ~~ : :ı...:.J~I
., 0:" '-' .
eğilmekte olan bir topluluJja \;ı.ıü ~ 4ii,\il t iili fW~~ u::-::-
.•.. C. _J1_,.-.~ r..r-
-Q
rastladılar (7 1A'raf I 3&); pi_J ~; ,:., ~ ~liijl: Andolsun ki: biz .insanı
~; ~ -.~~~ Usti. ~ .~.ji; iii ,;ı.il il
~
ı< ""
..ı--'
o ,';.,
--
o.-.- ••
i.S•• - '"'"'it"'.
""'
(J' .... süzme çamurdan yarattzk. Sonra
u.:...i ~~ ~ ~: Ustüne kapandığini onu sağlam bir yerde nutfe haline
önünde eğildiğin ilahına bir bak; biz onu getirdik. Sonra nutfeyi alaka yaptık.
mutlaka yakacağız, sonra darmadağın Atakayı da bir parçacık et haline
edip denizde, savu~qç:ağ~, (20/Ja~a soktuk (23/Mu'minun 12-14).
97); .~ 0~ti. Fii.J ~J~t+i 'i_J ~: Sahibinin kendisine bağlan
~ı..:..All: Mescitlerde ibadete çekilmiş
dığı ve ondan ayrılmadığı değerli şey.
olduğunuz zamanlarda kadznlr;rla ~: Hayvanııı üzerine asılan heybe.
birleşmeyin (2/Bakara 187); ~~~ fJ. ~: İnsanın, başkasıyla gönderip
~~~~. 1"'';~1 ~1 lf- ~J~.J IJ.)iS işinin bağlandığı/ticari malını yükle
~~.:ı i l.!.JSi.A: Onlar inkar eden ve
yip başkasıyla gönderdiği binek/
sizin Mescid-i Haram 'ı ziyaretinizi
deve. Şair şöyle der:
ve durdurulan kurbanların yerine : ··~c:..ıW;_iı ~ı \-"'
~1.: :ı.§-~ ~,j
~ .. - ··- '-' _j .. _ _J
ulaşmasını men edenlerdir (48/Fetih
~y\ _,.,..
25); yani hapsedilen, menedilen
kurbanların. 330- Kervana koşup gönderilen
deveterin felakete uğrayacaklarıni
bildiği halde devesini kervanla
~ 1A-1-k .. derd'ı. 888
gon
Bir şeye yapışmaktır. ~
Jk.:
~L..::.ll
...
~~ _j ;;j~\
..
~
..··
'ı:ı ,ol\: Av,
. a ve ının
888Salim b. Dare ei-Gatafanl'ye ait bu şiir için
ağına takıldı. ~ ve '-'~ /Askı: bkz. İbn Düreyd, Cemhere tu 'l-Luğa, III, 130;
Bir şeyin asıldığı şey. Şu sözler de İbn ManzCır, Lisanu '1-Arab. (~) maddesi.
718
'
Jfo:
Yavrusunu sevip ona Nazari ilim: Bilindiği zaman
'
bağlanan de~e. Ölüme de Jfo kişinin kendisiyle kemaJe erdiği
9en.miş~ir. ~: Bağlanılan ağaç. ilimdir: Alemdeki varlıkları bilmek
;;i_y,.ıı ~: Kadın hamile kaldı. J:i...J
• o
gibi .
J~: Hasmına yapışan adam. Arneli ilim: Yerine getirilmediği
sürece tamamlanmayan ilimdir:
~ 1A-1-m İbadetlerle ilgili ilim gibi.
Diğer bir açıdan da ilim iki
r1:-:
Bir şeyi hakikatiyle idrak kısma ayrılır: Akli ve sem'i (vahye
etmektir. Bu da iki kısma ayrılır: dayalı) ilim .
1- Bir şeyin zatını/kendisini .!~:.i; j ve .!~:.\.: formlan aslında
idrak etmek. aynıdır; ancak r-'J..i:.! formu, hızlı bir
2- Bir şeye,
kendisi için var olan şekilde haber veril-en bilgi; ~:; ise
bir şeyin varlığıyla hükmetmek; öğrenen in nefsinde etkisi oluşuncaya
veya bir şeye, kendisi için var kadar defalarca tekrarlanan bilgi
olmayan bir şeyin var olmamasıyla anlamın dadır.
hükmetmek. Bazılan şöyle der: ~;i; manalani
Birincisi, . bir mef'fıle mütead kavramları tasavvur , etmek için
didir: ~:J,y Allı~~~: Siz onları nefsi uyandırmaktır; ~ ise nefsin,
bilmezsiniz, Allah onları bilir (81 manaları/kavramları tasavvur etmek
Enfal 60). ıçın uyanmasıdır. Kimi zaman
İkincisi, iki mef'fıle müteaddidir: ~' eğer onda tekrar varsa r-~)
iı .:.~ ' .;~ ~~ :' .:.~.~~:ı.:: :ıj anlamında da kullanılır. Örneğin şu
(J"; , .ı..r~Y , . .JA ı..r~ U:
:-'Li.S.ll: Eğer siz onların inanmış ayette olduğu gibi: ~~ ~ı _ .:.ı_,~ı,~ı
kadınlar olduklarını öğrenirseniz
• .Çı ı.r-
~.J
. J LA.J ~1" . ~LA -~1:
. J LA..:J\ ı..r ~
·. ~Jll"J .. S.ız
onlarıkafirlere geri ~pndermeyin Allah 'a dininizi mi öğreteceksiniz?
(60/Mümtehine 10). #Jl\ ~·); ~.J:! Oysa Allah, göklerde ve yerde
~~~ı w_~ ~ ı)~,;~:..,. i ~~LA j.# J.:...)lı olanları bilir (49/H ucurat ı 6).
'T~ı· ~~: Allah 'zn . peygamberleri ~ ile ilgili ayet örnekleri:

toplayıp da Size ne cevap verildi .:.ıljlı ~ ~.)lı: Rahman Kır 'an :ı
dediği gün, Bizim hiçbir bilgimiz öğretti (55/Rahman 1-2); ~ ı.?;uı
yok, şüphesiz gizlilikleri hakkıyla ~4: O, insana kalemle yazmçıyı
bilen ancak sensin diyeceklerdir 6t,r~tti_(96~f:lak 4); ı~~ LA ~~J
( 5/Maide ı 09) ayeti, söz konusu ~j~\ "Jj ~1 : Sizin ve atalarınızın
peygamberlerin akıllarının [o anda] bilmediği şeyler . s ize öğreJilmiştir
yerinde olmadığına işaret eder. (6/En'am 91); ~~ J~;;, ~:Bize,
Başka bir açıdan da ilim iki kuş dili öğretiidi (27 /Nemi 16);
kısma ayrılır: Nazari ve ameli. ,;~jli- ~ ~ ~Y:...J ,;~J~ ~lj li;..:.ı

719
· ' -.,- t.:ı.S.:ı-..Jı'J -:..ılislı
~.J:!J . - ~J .:.; ~~~ '.- ~ı.j.
- ~ . Ey de ~u anla:nda .olduğu ~()ylenmiştir:
Rabbimiz! Onlara, içlerinden senin ~~ı ~ ~ ~~ (,?;uı Jt!: Nezdinde
ayetlerini kendilerine okuyacak, kitaptan bir bilgi bulunan dedi ki
onlara kitap ve hikmeti öğretecek, (27 /Neml 40).
onları temizleyecek bir peygamber Yüce Allah; -;ı4-.J.l~ıı~) .),ı:ı1ı.;:
gönder (2/Bakara 129) ve benzeri Allah kendilerine ilim verilenleri
ayetler. dereceler/e yükseltsin (58/Mücadele
~~~Çı ~.ll ~.J: Allah, Adem 'e ı ı) ayetinde, ilim derecelerinin
bütün isimleri öğretti (2/Bakara 3 1). ve ilim sahiplerinin farklılık
Yüce Allah'ın isimleri öğretmesi arzettiklerine işaret etmektedir.
şöyle olmuştur: Allah, Adem'e ~ ~ '-:?~ JS
Her ilim~_J
kendisiyle konuşacağı bir güç vermiş sahibinin üstünde daha iyi bilen
ve eşyaya da isim koymuştur. Bunu birisi vardır( 12/Yüsuf76)ayetindeki
da onun kalbine yerleştirmekle ~ kelimesi, başkasından üstün
yapmıştır. Ayrıca Allah, hayvanların olan insana işaret olabilir. Ayette,
her birine yapacakları fiili ve mübalağa ıçın kullamlan ~
çıkaracakları sesi de öğretmiştir: lafzının tahsis edilmesi de, insanın
Allaq buyurur_ki: U~~ &ı. ı~ ı~~ kendinden daha üstün olanlara
L:Jc G:lı &ı ~~.; u~ &ı ~.J ~~~: göre öyle olmasa bile ilkine oranla
Orada kattmızdan kendisine bir ~/daha bilgili olduğuna işaret
rahmet verdiğimiz ve tarafimtzdan etmektedir. Ayrıca ~ kelimesi,
kendisine bir ilim öğrettiğimiz nekre/belirsizgelmiş olsa bile, ondan
kullarımızdan bir kulu buldular (I 8/ YüceAllah'ın kastedilmiş olması da
Kehf 65). Ji.
·~1 ~:;1 ~ ~~ .ij J~ mümkündür. Çünkü gerçek anlamda
ı~~ ..:.ı,~lç. ~ u;,\;~ 0i: Musa ona: ~ ile nitelendirilebilecek ol<!n
Sana öğretilenden, bana, doğruyu sadece Allah'tır. Buna göre J.J!.J
bulmama yardım edecek bir bilgi ~ ~ (,?~ (12/Yüsuf 76) ayeti,
JS
öğretmen için sana tabi olaytm mı? tek başına topluluğun her birine
dedi ( 18/Kehf 66). değil, onların tamamına işaret etmiş
Bazılarınagöre; Hz. Musa'nın oluyor. Birinci yoruma göre ise
kastettiğiilim, Allah 'm kendilerine ayet, onların her birine tek tek işaret
tamtmadıkça insanların kötü gördü etmiş oluyor.
ğü ve onlara gizli kalan özel ilimdir. ~..ı·'
:~ - ~tı f''~·.
Görünmeyenleri
Nitekim Hz. Musa, kendinse tabi (gaybleri) bilen ( 5/Maide 109)
olduğu/kendisiyle yolculuk ettiği ayeti, Allah 'tan hiçbir _şeyiı:. gizli
bilge kişinin yaptıklarını, nedenini kalmadığına işarettir. ~- ':'~;ıı ~~
kendisine anlatineaya kadar hoş : :~· ı
(..)o:Q ~.J
.-
~
~ı
:
ı~i ~
- :~
.' -ı.;' ' .• t:.'.
~
karşılamamıştır. Şu ayetteki ilmin ~~j: O bütün görülmeyenleri bilir.
720
Sırfanna kimseyi muttali kılmaz. ve arazın ismidir. Bu kelime asıl

Seçtiği bir elçiden başka (72/Cinn itibarıyla kendisiyle bilinen şeyin
26-27) ayetinde, Allah'ın kendi ismidir;_ tıpkı kendisiyle tabedilen
dostlarına özgü kıldığı bir ilminin şeye ~\.b ve kendisiyle mühürlenen
olduğuna işaret vardır. şeye de ~li. denildiği gibi. Bu
Allah'ın olan r-JWI,
sıfatı kelimenin bu formda gelmesi, alet
kendisine hiçbir şey gizli kalmayan gibi olduğu içindir. Zira alem/evren,
demektir ki; bununla sadece Allah yaratıcısına delalet etmesi açısından
nitelendirilebilir. Nitekim şöyle alettir. Bundan dolayı Yüce Allah,

\;>Uyrulmaktadır: ~ 6~;j ~_J:! kendi birliğini öğrenme konusunda
~Li ~~ ,,)5..~: O gün siz huzura bizi -~!erne yönlendirmiştir: \_g~ ~jj
alznırsınız,hiçbir şeyiniz (Allah 'a) ~~~lj Sıi.J~I Sı~ .A: Göklerin
gizli kalmaz (69/Hakka I 8). ve yerin görkemli mekanizmasını
.
düşünmüyorlar mı? (7/A'raf 185) .
~:Bir şeyin ~endisiyle bilindiği . .
işar~ttir: ~~~ ~ (Yol işareti); ~ ~\.i. kelimesinin [-~li
•.. :ıli, şeklinde] çoğul gelme~i,
~~ (Ordu saı~cağı), gibi. Bundan UJ-
d_ol~yı dağa da~ den miştir. Çoğul u evrendeki her bir çeşit varlığa rli.C.
r)I.C\ şeklinde g~lir. 43/Zuhruf 61. denilmesinden dolayıdır. Örneğin;
ayeti; ~~ ~ ~Lj: O kıyametin bir ut...:.,jyi ~\.C. (insan alemi); ı:wı ~li. (su
işar_~tidir, şekli nd~ de okunmuştur.
889
~le~i); -?wı ~li. (ateş alemi) denir.
f'-j.;;, ~tS~~.)_;\~\ ~l:!l ~J: Denizde ~yrıc~. rivaxette de şöyle geçer: 0J
rli.C. ~~ );,i. ~~:Allah 'ın on bi~
,.. _. M ..
dağlar gibi akıp

giden gemiler de
O 'nun fıyetlerindendir (42 / ŞCıra k'usur
" aAlemı• vard•ır. 890
32); f'-j.;;,~tS pı ıA .:ır .-~.::iı ~~~~ .U.J: Bu kelimenin [akıllı varlıklar
Deni~de yürüyen dağlar gibigemiler için olan] cem-i sa.lim formunda
O'nundur (55/Rahman 24). gelmesi ise, insanların da sözü
. Üst d udaktak i yanğa ~ denir. edilen varlıkların içinde olmasından
~~~~:Elbise deseni.~ 0~: Yani dolayıdır ve insan bir sözcüğü
falan kişi meşhurdur; ordu saı:ıcağına başkasıyla paylaştığında, onun

benzetilmektedir. ı:t; ~1: Ona hükmü galip gelir/sadece insan
-
işaret koyd:ım. ~~~ ~Lü: Yol dikkate alınır. Kimisine göre ise,
işaretleri; U:!:lll ~Lü: Dinin işaretleri/ söz konusu kelimenin bu şekilde
ilk~le:i. Tekili,~şeklindegelir. 0)ıj çoğul yapılması, onunla diğer
A ~: Falan kişi hayrın işaretidir. varlıkların değil sadece melek, cin
Bu anlamdan 'kına'ya r~ denir. ve insanların kastedilmesinden

rli.C.: Felek ve onun kuşattığı cevher dolayıdır. Bu görüş İbn Abbas'tan
889Bu, A'ıneş'in okuduğu şaz bir kıraattir. Bkz.

Dimyatl, İthdf, s. 386. 890 Bkz. Suyutl, ed-Durru '1-Mensür, ı, 34.
721
rivayet edilmiştir.
891
zıddıdır. Bu kelime, somut değil
Cafer b. Muhammed de şöyle daha çok soyut şeylerle ilgili
der: Bu çoğul kelimeyle, insanlar kullanılmaktadır. ~~ Ji. /Falan şey
kastedilmiş ve onlardan her biri açığa çıktı; 0W .Gic i /Onu açığa
bir alem sayılmıştır. Alem iki çıkardım, o da açığa çıktıı denir.
kısma ayrılır: Büyük alem; felek Allah buyurur Js.i: ~ ,;,;ıç i Jı ~

ve içindekilerdir. Küçük alem; l~IY:..J ~ .:.ı~y:..i_J: Sonra onl;ra;
insandır. Çünkü insan alemin heyeti/ açıktan açığa ve gizliden gizliye
şekli üzerine yaratılmıştır. Nitekim söyledim (7 1/N Cı h 9); yani gizli ve

Allah, büyük alemde var olan her açık olarak. ~~J~ ~ LA ~ ı!ı;.:ı_;
şeyi insanda da yara_tmıştır. Allah ~ LAJ: Rabbin, gönüllerinin
buyurur ki: ~Wl yj~ ~1: Hamd; gizlediklerini ve açığa vurduklarını
alemierin Rabbi Allah 'a mahsustur bilir (28/Kasas 69). -:ı~' 01~ 1
(1/Fatiha
~o -
l); ~:.~ lsJS~l ~IY:..!
JJO ':o ' '11' J. ...o'"'- ~ ~: l:! Kitabın adı/başlığı, sözü, bizzat
:u::-';""
... ıwı l..r- 1
ı.; :.<~I.;..Q ·i · :.<",l.;u.d...ii ~~l·E
r---ı.r Jr::- ı..r . y
kendisinin değil, kitabın içindeki
israiloğullarz, size verdiğim nimetimi a11lamların açık olması açısından
ve sizi alemiere üstün kıldığımı 01C kökünden gelebilir.

hatırlayın (2/Bakara 47). Bazılarına
göre Allah bu sözle, israiloğullarının ~ 1A-1-v
zamanındaki alemleri kastetmiştir.
Kimisine göre de ondan kasıt; _,k. /Yükseklik: ~ /Alçaklık'ın
Allah'ın onlara bağışladıklarından, zıddıdır. tŞ~ ve ~; bu ikisine
verdiği güç ve imkanlardan dolayı her mensup olandır. :Jk.: Yükselm~k.
birinin tüm alemierin yerine geçtiği o Bu kökten şu fıil formları gelir: )k.
zamanki faziletli insanlardır. Onların _,:~)\i~~ ·J~ _,_ \~fo.
~ .. "" '. .Yı.J ..
bu şekilde isimlendirilmesi, tıpkı Hz. ~ (Yükseldi, ~selmektedir; o
İbrahim'in şu ayette :ı......i !ümmet diye yüksektir). Fethaile)k. kelimesi, daha
tsiJ11lendirilmesi gibidir: 6t5 ~~~!6! çok mekan ve cisimler konusunda
~i: Şüphesiz İbrahim bir ümm~tti kullanılır. Allah buyurur ki:~~ ~li
(16~ahl 120); çP ,;,ğ ;; ~_;j ı_,l~ ~)J ~ '-!"'~: Üzerlerinde ince,
~lill: Seni alemlerden menetmemiş yeşil ipekten ve atlastan elbiseler
miydik? dediler ( 15/Hicr 70). vardır (7.6/İnsan 21 ).
Bazılarına göre )k. formu hem
~ 1A-l-n iyi hem kötü şeylerde; .)C formu
ise sadece iyi şeylerde kullanılır.
~)k. /Alenilik: >-:' /Gizlilik'in Ail~p buyurur ki: <) ~ 6.Ji. .A 6!
ı_i.:ı:_;'ıı: Şüphesiz Firavun yeryüzünd~
891 Bkz. Feyrfızabiidl, Besair, IV, 95; Suyfıtl, ed- büyüklük tasiadı (28/Kasas 4); 6j.J
Durru 'l-Mensur, ı, 34.
722
:.
~~
~-
&J- ~~:.J. ~.)
. .ÇI ~. JW : . -.J!·
• c.J$- -· nitelemesinin; hatta ariflerin ilminin
Firavun, yeryüzünde büyüklenen ve kendisini kuşatmasından yücedir.
gerçekten aşırı gidf!nlerdendi (1 Ql Jw kelimesi de bu anlamda
Yunus 83); ~li L.:a.J! 1;tSj I.J~!s~.·..\.!: kullanılır: ~,S~ Gıi ~~ J~: Allah,
Onlar kibre kapıldılar ve ululuk onların ş irk koşmakta olduklanndan
tasiayan zorba bir kavim oldular yücedir (27/Neml 63). Ayette ~~
(23/Mu'minun 46). formunun getirilmesi mübaliiğa
Yüce Allah, İblis'e şöyle dedi:
~ J ~ o "'
içindir; insanlarda olduğu gibi
~li.ll ~~~i ~~i: Böbürlendin tekellüf için değildir. J~j ;j~
mi, yoksa yüce,ferde,n !fZi o!du"!? \~ 1~ ı:J~ Gıi: Allah, onların
(38(S~d 75}. ~. :;y._'ıJI _)1~1 ~ söyledikleri şeylerden münezzehtir;
1jw ~j u:o~'lı ~ 1~ 0_J~.f- ~ 0:!~: son derece yücedir ve, uludur (17/
Bu ahiret yurdunu, yeryüzünde İ~ra_ 43). Ayetteki 1~ kelimesi,
böbürlenmeyi ve bozguncuZuğu ~~ fiiljpin m~~t~n,.değildir; tıpkı
istemeyen kimselere veririz (28/ G~ . ''-tl ~
• ~.)• ~i 4..lll.J,
: ;--;- ' . Alla J1 sızı
. .
Kasas 83); ~ Jc
~ ~J: yerden bitirir gibi ye~işfirmiştir (71 /
Mutlaka onlardan biri diğerine galip Nuh 17) ayetindeki ü~ kelimesi ile
gelirdi (23/Mu'minun 91 ); Jı ıij :;.,§j ~ 9! ~J: Bütün varlığınla O 'na
. ' ~1 . : ',,,~~~ <...Jlkll . ~~ - . 1 .- yöne! (73/Müzemmil 8) ayetindeki
U:O-! ~ "}, --- ; -- ~ -·- ?'. -r.
lY.f 1~ ~J ~y: Biz, kitapta ~kelimesi mastar olmadığı gibi.
İsrailoğullarına: Sizler, yeryüzünde Jel: En şerefli, en yüce. Allah
iki defa fesat çıkaracaksınız ve buyurur ki: ~Çı~.) ui Jtli: Sizin
alabildiğine kibirleneceksiniz di en yüce Rabbiniz _benim, dedi
ye bildirdik (17/İsdi 4); ~ IJ~j (79/Naziat 24). "')1;;:..): Bazen
1_jlij ~ ~~ 's~;~~!~.'.,lj: G'cinülleri yerilen büyüklük/kibir, bazen
kes in olarak kabul ettiği halde, de yükseklik talebi anlamında
haksızlık ve büyük/enme/erinden gelir. Şu ayet bu her ik,i a~laıpa
ötürü onları bile bile inkar ettiler da gelebilir: ~~ 6A ~~~ ~i :ı!J:
(27/Neml 14). Muhakkak ki bugün, üstün gelen
~: Değeri yüksek olan, şerefli . kazanmıştır (20/Taha 64 ).
Bu kelime ~ kökünden _gel_ir. ~~~ ~j ~~ ~: Yüce Rabbinin
Yüce Allah'ın.; ~~ ~1; ~1 6i.J: ismini tesbih et (87/A'la 1) ayetinin
Şüphesiz yüce ve büyük olan sqdece anlamı şöyledir: Allah, kendisiyle
Allah 'tır (22/Hac 62); ~tS ~~ 6! kıyaslanamayacak veya başkasıyla
1~ ~: Şüphesiz Allah yücedir, ~lçülemeyecek kadar yücedir.
büyüktür (4/Nisa 34) ayetlerinde ~~ sıı.J~lj: Yüce gökler (20/Taqa
bu kelimeyle nitelendirilmesi şu 4) ayetindeki ~~ kelimesi, Jc
'll
anlamdadır: Allah, niteleyenlerin kelimesinin cem-ı müennesidir.
723
Ayetin anlamı şöyledir: Gökler, bu anlamdan .)lyjl J.ıl Jı ~~~!: Avalf
halkına gö~derildf, d~nilmiştir.
892
aleme göre daha değerli ve daha
üstündür. Nitekim Allah buyurur ki: _ ~li. kelimesine nispet &.~ gelir.
lA~ ~ ı.A..:..li i'j lili. ~~ ~H: Sizi yaratmak 'ô)\i.: İster
demir, ister taş qlsun örs
mı daha - güç, yoksa gökyüzünü anlamındadır. Odaya da ~ denir.
yaratmak mz, ki onu _,Allah binp Çoğul u,~ vezninde ~)li şeklinde
etti (79/Naziat 27). )j::"J\ ~~ 0! ~
o .. J. ,
gelir. 0~: İri deve. ~~~ ö.J~: Bir

~ ı)J: Doğrusu -iyilerin kitabı, şeyin üst tarafı. _Bundan dolayı
İlliyyin 'dedir (83/Mutaffıfin 18). baş ve boyun ' a ô.J~ denir. Ayrıca
Bazılarınagöre~,cehennemin yüklerin üzerinde taşınan şeylere
en kötü yerinin isimi olduğu gibi, de ;;~ denir. .GJ~.J c:,ı)l ~.J~:
cennetin en iyi/yüce yerinin ismi Rüzgarın (estiği,Yf!!in) üstü ve altı,
de ~'dir. Diğer bazılarına göre denilmektedir. ~1 : Fal okiarının en
ise, hakikatte bu kelime cennette yükseğidir ki, o da yedinci alanıdır.
yaşayanların ismidir. Bu görüş Ji. Jel: Üzerimden kalk!
Arapça'ya daha uygundur. Zira bu JW: Bu kelimenin asıl anlamı,
çoğul formu , konuşanlara/akıllılara insanın yüksek biryere çağrılmasıdır.
ai,ttir. Ona göre btJ kelimenin tekili, Sonra her türlü yere çağrılma
&1:- gelir; tıpkı ~gibi. Buna göre anlamında kul lanıJır oldu. Bazı !arına
ayetiry anlamı şöyle olur: Ebrar/İyiler göre bu kelime, ~ kökünden gelir.
de~ 1cenneteh linin arasıı:ıdadırlar. ~: Makamın yüksek olmasıdır.
Tıp)<ı şu aye~gi9_i: J~.)llj~l ~~J JW diyen, sanki yüceliğin olduğu
;, .~ .:,, ;
U:~:!':"" ~ ~
:. ',1.;_ #J.l\ -- 'i ; .lll ~
~ ,U! -
-: cl.ll l!
-J şeye çağırmıştır. Tıpkı kendisjn~
; · -_ - ;.. ~~~ı-J
~J_ ~ ~
ı4);,.ıı-
J
; - ~.::ı.wJ
~ söylenen kişiyi onura etmek için; J;.!)
~.) clı.JJi : Kim Allah 'a ve Resu/'e !--\.....:::. ;J:. 1~: Küçük düşürülmeden/
itaat ederse işte onlar, Allah 'ın Allah seni küçük düşürmesin, şunu
kendilerine lütuflarda bulunduğu yap, demen gibi: Bu anlamd_a Allah
peygamberler, sıddfkler, şehidler ve buyurur ki: U~~~ t~ ı_:,jw Ji! ... : De
salih kişilerle beraberdir. Bunlar ne ki; geliniz, oğullarzm zzı dlfve_t f!delif!l;
güzel arkadaştzr! (4/Nisa 69). (3/Al-i İmran 61); ":Jliş..ıl Jki l:! J!
Yükseklik açısından, . Yüksek ,;s;·.-.J- ili:ıJ.. ~ ıy....
·- ~ • _ CJ":lı · ı _,.
·.1~.• D e k'ı ey
yere ve şeref'e/yüceliğe ~4k- denil ehl-i kitap! Sizinle bizim aramzzda
mekted ır.. ;Gk
.. · . Uli.'
k e ı ımesı, .
.._ nın müşterek olan bir söze geliniz (31
tasğiridir, örfte ise odaya ad olmuştur. Al-i İmran 64); Jı ı_Jj~ ~ ~ _ı:ıı_;
_)~\ Jw: Gün/Güneş yükseldi. ~li. ~; •\i~l .:.ı.:ıi- .J- JY....J'".ı\ (J".J lı · .ülı j y··:i lA
~yi: Mızrak demirinin alt kısmına IJJ~ ~ 6J~·a2: Onl~ra; Allah 'zn
denir. Çoğulu Jlji. şeklinde gelir. indirdiğine ve Peygamber 'e gelin,
. '
~~~ ~li.: Şehrin üst tarafı. Bu
892<)1_,.JI, Medine'de bir bölge ismidir.
724
denilince; münafiklartn senden çok olmalarından ve memleketi

büsbütün uzaklaştıJların_ı gör,ü:siil]: kuşatmalarından dolayıdır. (Başı)
(4/Nisa 61 ); ~jii.J ~ ı_Jli:i 'ii kuşattığı için sarığa ;;_;,~ denir.
~: Bana karşı baş kaldtrmayın, Denir ki; ~ (Sarık sardı) formu,
teslimiyet göstererek bana gelin tıpkı tili (başına örtü bağladı) ve
diye (yazmaktadır) (27/Neml 31 ); ~(gömlekgiydi) formları gibidir.
~ ~j ~Ji. Lı ~i ı_jl~ ~: De ki; ;~;,:,c: Başına sarık sardım. Bununla
gelin Rabbinizin size neleri haram efendilikten kinaye yapılır.;;,;,;~ ~G:
kıldığını okuyayım (6/En'am 151). Beyaz başlı keçi; sanki başında
_JJ: Yukarıya doğru gitti. ~ sarı k vardır. Bu tıpkı 4 ;ji~ ve ô~
fi: On_u yükselttim, o da yükseldi, formları gibidir. Şair şöyle der:
denir. ~: Harf-i cerdir. Şu şiirde ı....:u; ':. ,·,:.~j

.. ı....:u; lı.. d.IL. : • ' lC. lı..
, . <YY
olduğu gibi bazen de isim yerıne ı....:u:.~~j-11'1'
kullanılır: 332- Ey Malik'in oğlu Amir! Ey
~: 6~_rn amca!
-- lY'
3 31- O nun üzerinde sabah Sen bir amcayı yok ettin, bir
amcayı da ayağa kaldırdzn.
8 94
vaktinde şakırdadı.
893
Yani; ey amca! Bir kavmi

~ 1A-m-m soydun, bir kavme de verdin.
6_,3~ 1 :.~ ~ (78/Nebe' 1) ayeti 0C
(.i /Amca: Babanın kardeşi. ı_;, takdirindedir ve ele almakta
~ !Hala: B~banın _kız kar_deşi: olduğumuz kelimeyle herhangi bir
:_(-.~ .:ı " . 1 ~ ~ ..ı.Ai, i .:ı " . i. alakası yoktur.
···r:: - ~ J r-:." - ~ J . .. .
Veya amcalarınızın evlerinde ya da
ha/alarınızm evlerinde (24/Nur 61 ).
~ 1A-m-d
J)....:. ~ ~.): İ yi amca ve dayılan
olan adam. ; ;,;,.;..:;::, t...:u:. ~!: Onu B ir şeyi kastetmek ve
..W:.:
amca edindi. Bunun aslı, 'şümul' ona dayanmak. .ı~: Kendisine
anlamındaki r~'den gelir. Bu da dayanılan: ~~~ Sıl1 ~j): Yüksek
çokluk açısındandır. Denir ki; ~ sütun/u irem 'e (89/Fecr 7); yani
ı1:.: Falan şey onları kuşattı. 1 ~ ~: dayandıkları İrem 'e. Bir şeye
Falan şeyle onları kuşattı. Mastan dayandığın zaman;~~~~~ dersin.
t...:u:. ve ı_;,~ şeklinde gelir. ~LJı ~~:Duvara dayandzm, sözü
Halk tabakasma ;;,;.ı.c. denmesi, de aynıdır.
.ı~: Çadırın dayandığı tahta
893 MUzahim ei-Ukayli'ye ait bu şiir için bkz.
ibn Manzur, Lisiinu '1-Arab, (:k) maddesi; 894Lebid' e ait bu şiir için bkz. Diviinu Lebid, s.
Bağdadl, el-Haziine, IV, 253. 205; İbn Düreyd, Cemheretu '1-Luğa, 1, 114.
725
direk. Çağulu ~ ve ~ şeklinde ~ 1A-m-r
gelir. Allah buyurur ki: ~:ıJ.A..:a ~ ~:
Uzun sütunlar içinde (104/Hümeze oj~ /Bayındır olmak: Harap
9). Bu ayet, ~:ıJ.A..:a ~ ~ ş~klinge ~e olmanın/bozulmanın zıddıdır. y.i;.
okunmuştur.
895
.;ıı:,~ı ~.) '-:?;uı ~~ ij~ t..i.~ ,~) (Toprağını imar
~jj ~ .A:
Gökleri, gördüğünüz etti/işledi,
etmektedir), denir. Allah
gibi, direksiz olarak yükselten buxurur. ki: ,;.J~~ [wı ~~ ~~~~~
·~ı ·.-.ır ~Lı : - ı .: .:..<: - ..::ıı
Allah 'tır (13 /Ra'd 2). Aynı şekilde ~ f'~ J - . (JA u- f' ı ..J-' ..ı..:ı....:...ı
-•
~\ f .. .-.. . ~ - ~ ~- Li l -
insanın eline alıp dayandığı demir _ c.:-::- c.,r: • J: n acı ara su
veya tahtaya da ~y.c. denir. sağlamayı ve Kabe 'yi onarmayı,
Şekil açısından direğe benze Allah 'a ve ahiret gününe inanmakta
tilerek sabahın ilk ışığına~~ ,;_;.c ve Allah yolunda cihat etmekle bir
denir. Örfte ~ ve .1~ kelimeleri, mi tutuyorsunuz? (9/Tevbe 19).
sehvin zıddıdır. Niyetle kastedilen de y,;j .G~ (Onu imar ettim, o
odur. Allah buyurur ki:~~~ &;ı:, da imar edildi), :)~ ; (0, imar
ı1:;,i~ ... : Kim bir mü 'mini kasten edilmiştir), denir. Allah buyurur ki:
öfd4rü;~~ _(4~i~a 93)~- ı\sj)c ~:, :LS .i:ıS

u' • ı Jj~ij · · ~ı
• U"=.J .~
ı J~
' -, ,J
u-:
:.i -\
~~ · ' : Jj;,j 1 :LS -:.. r.~ -: : :Jı Ut.i
~.ta ı.::.ı.lAi:i
r:~
\.4
~J -: ~
·.cı - .ı...ı
·-
' '\.hi.\ L4..ı!
c• ~·.. ~ - ~ ~ ~ '-1# - ·---
Yanılarak yaptıklarınızda değil; fakat lAj_}4i. ~ fo i tAJYi- _J ~:/'il IJ)~i.J:
kalplerinizin bile bile yöneldiğinde Yeryüzünde gezip, kendilerinden
günah vardır (33/Ahzab 5). önceki insanların sonlarının nasıl
~~\ ~.) 0~: Yani falan kişi, olduğuna bakmazlar mı? Onlar
güvenildiğinde yücedir, şereflidiri kendilerinden daha güçlü idiler.

son derece güvenilir biridir. o~: Yeryüzünü kazıp altüst etmişler ve
Gerek mal olsun, gerek başkası onu, bunların imar ettiklerinden
olsun güvenilen her şey. Çağulu ~ daha çok imar etmişlerdir (301
şeklinde gelir (1 04/Hümeze 9) ayeti, Rum 9); ~~~ ·:·j}ii.J: Ma'mur eve
# ~: Sütunlar896 içinde, şeklinde andolsun (52/TCır 4).
- .
de okunmuştur. ~: Insanların Birine yeri imar etme işini haval~
yöneldiği efendi/lider, hüznün ettiğin zaman. ona şöyle dersin: .G'._Y.Li
yöneldiği kalp, hastalığın yöneldiği .Gj:~·.,ı.J ~_:/:Il. AJ)ah bu_x\1~!-lr ki: j,.
hasta anlamlarına gelir. 'ı~: Üzüntü, t~.A :.c: --'·T . · ~ı:~~~L.;;.jj. All h
~~~J~.J . a ,
kızgınlık ve:ya hastalıktan dolayı sizi topraktan yarattı ve yeryüzüne
acı çekti. ~~ ~: Deve, sırtındaki yerleştirerek burayı kalkındırmakla
yaradan dolayı acı çekti . görevlendirdi (ll/Hud 61 ).
_;i:- ve ~: Bedenin hayatla
895Bu, Şube, Hamza, .Kissiil ve Halef'in kıraati bayındır ka!dığı sürenin adıdır. Bu
dir. Bkz. Dimyiitl, ithdf, s. 443. kavram, ç~ lbeka'nın altındadır.
896 Yukarıda geçti.
726
~~ J\.1, denildiği zaman onun ~ ve _;.i. kelimeleri aynı

anlamı; "Onun bedeninin, ruhuyla anlamdadır; fakat yeminde ~değil
bayındır olması uzadı" şeklinde sadece _}.i gelir: ~fo~~!~~
olur. ~~~ Jli sözü ise bu anlama 6~: Senin haydtına and ol;un ki,
gelmez. Çünkü beka, fena'nın onlar sarhoşlukları içinde bocal_ayıp
zıddıdır. Seka'nın ömür'den olan duruyarlardı (15/Hicr 72). ~;.c
üstünlüğünden dolayı Yüce Allah .illı: Yani Allahtan sana uzun ömür
onunla nitelendirilmiştir. Çok az vermesini diliyorum. Ayette _}.i
olarak da ömürle nitelendirildiği formunun getirilmesi, onunla yemin
olmuştur. kastedildiği içindir.
~: Fiilen uzun ömür vermek .J~! ve o~: Sevginin inşa

veya sözle uzun ömür dilemek edildiği ziyaret. Şeriatta ise özel
a~_l_an_ıına geti.r: Alla~ •b)Jy~ır:ur ki: ziyaret [belli ibadetlerin icra edildi&i
_;s:ı:; ı.>4 ~ .)s~ \.4 ~j.dJ ~.J\: Size Kabe ziyar_eti] anlamındadır. W)
düşünecekkimsenin düşünebUeceği ~
. ~~ f'..:?::"
·.·.iı j· .Wt..ı
.
:.
; · ı .Wı :U.ı...::..A
. (..).4 (..).4 • •
". ;
~
kadar bir ömür vermedik mi? 4ilı ~r ~ ~; ;ı.S) JI.J ;~~ ~~b:
(3?/Fatır, 37); F ~. ~ L4.J Allah 'ın mescitlerini ancak Allah 'a
~~ ı) 'J) ~~ ~ ~ 'J_j: Bir ve ahiret gününe iman eden, namazı
canlzya ömür verilmesi de, onun dosdoğru kılan, zekatı veren ve
ömründen azaltılması da mutlaka Allah 'tan başkasından korkmayan
bir kitaptadır (35/Fatır 11 );_~~~ j.J:! kimseler imar eder (9/Tevbe 18)
; .ı..:.. •• ·•' . ' \.4j. ~
U:" •. ..F-JA: y. •
ul\ ~' ' .' ~·.1 ayetinde geçen ~ fiili, ya binayı
~ C:ı\' ~..:-~ıiliı: Onlardan her biri bin muhafaza etmek anlamındaki oj~;
yıl ömür verilmesini ister. Halbuki ya ziyaret etmek anlamındaki ;;~
çok yaşatılması onu azaptan ~?künden gelir; ya da, ~~ ~yu:.
uzaklaştı,raca~ rf_e,ğildi~ .(2/Bakara 1~; yani falan yerde ikamet ettim,
96); ~~ ı) ~ ô.)4i ı.>4J: Kime sözünden gelmektedir; çünkü [aynı
uzun ömür verirsek, yaratılışta anlamda] şöyle denir: 0lS..;Jı ~yu:.
onu tersine çeviririz (36/Yasin 68); u
. lS..;JL.ı ~·
.
..
..>=J.
·.~~~~ ~
~. ·.1.;. J. J- ~uJ-r
'.i ı.i!.~j Us.J·
. J.·B'ız
..r- öj~ kelimesi, ~'den daha
nice nesiller var etm işlik de onların dar anlamlıdır. ;; _)~, bir yerin
üzerinden uzu,n_ zaman{ar ge~ti _{2_8{ kendileriyle mamCır . olduğu bir
Kasas 45); .~.~_.ı_J l~_j ~ ~j.i ~~ Jl! topluluk adıdır. Şair şöyle der:
~ ~~ ~ ~: Firavun Musa 'ya:
"J , ~ ,
~.J~ ~ ~ l>"Gi JSJ _ııı

Biz seni çocukken yanımıza alıp
333- Ma 'ad'den herkesin bir
biiyütmedik mi? Hayatının birçok
imaresi/barındığı bir yeri vardır.
897
yıllarmı aramızda geçirmedin mi?

dedi (26/Ş u' ara 18).
897 Ahnes b. Şihab et-Tağlebi'ye ait bu şiir için
727
) .:.c.: Liderin, liderliğinin deva ~ 1A-m-1
ınının ve onu muhafaza etmenin
bir işareti olarak başının üstüne J.;.C: Canlıdan, isteğe bağlı olarak
meydana gelen her fiile denir.. Bu
koyduğu reyhan buketi veya sarık .
kavram, ~ sözcüğünden daha dar
Eğer bunun dışında da reyhan,
kapsamlıdır.. Çünkü ~ kelimesi,
_).;,.c diye isimlendirilirse, bu da
kimi zaman, kasıt olmaksızın
ondan isti<1redir ve o itibarladır..
kendilerinden bir fıil sadır olan
_;.;....;,: Sakinleriyle marnur olduğu hayvanlara, kimi zaman da cansız
sürece mesken anlamındadır.. oY,Ji..: varlıklara nispet edilir. Fakat J.;.C
Bir mekanın, sahipleriyle marnur sözcüğünün bunlara nispet edilmesi
olduğuna delalet eden gürültü/ çok nadirdir.

' " ~ :ı~
şam ata . Arapların; ~ly..ll _;;,ll (Çalışan

sığırlar), sözlerinin dışında hayvanlar
<.S~: Tıpkı ~_) gibi, bir şeyi
için J.;.C kelimesi kullanılmamıştır.
bir kimseye, -sen yaşadığın veya
o yaşadığı sürece- vermendir.. Bu J.;.C , hem iyi hem kötü eylelııler
için kullanılır: ı_#_; ı~\ 6:~1 6ı
lafzın bu anlam için tahsis edilmesi,
~ı.S) ı~\J ~~ı 1~\.!i_J Sı~~~
verilen şeyin muar/ödünç olduğuna
~.) ~ ~:A-1 ~: İman edip salih
işaret içindir. _;.c: Dişierin arasını
amel işleyenlerin, namaz kılıp
dolduran et. Çoğuly. .J~ şeklinde zekat verenlerin Rableri katında
gelir. Sırtlana ylC. ;i denir. ttıasa da mükdfatları vardır (2/Bakara 277);
~_;.c ;1 denir. 898 - ' - ;: :j ·1 .(~ : ·W~\ ı.>?
Y.J c.r J ..r ı.>? '-:.1 -
: ~ : --
(,JAJ J -
,.~- ::(.)~
- ~~ı:.~·~ - ili.lı : .ii~~ ü ~ : '.
J . (.)...,..- - - J <.>?.JA.
Erkek veya kadın, mü 'min olarak.
~ 1A-m-k kim yararlı işler işlerse, işte onlar
~ -:! ,.
~?ç ~ JS &ı (22/Hac 27); yani cennete girerler, kendilerine zerre

kadar zulmedilmez (4/N isa 124 ); 0A
her uzak yoldan . ~ kelimesinin
~~~~~~: Kim, kötü işyaparsa:
asıl anlamı, aşağıya doğru olan
c~zasım görür (4/Nisa 123); (,1}?:;_:,
uzaklıktır. Dibi derin olan kuyuya ~J 6ji.) &ı: Beni Firavun 'dan
~_j ~ ~, denir. ve onun yaptıklarından kurtar (6~/
Tahrlm ll) ve benzeri ayetler. JAi ~l
~~ '.);b: O, doğru olmayan bir iş(i;
bkz. İbn Manzur, Lisdnı1 '1-Arab, (~)madde (ı ljHfıd_ 46); ~ -;.ıt ';J.>"H 6J~ 6:~\J
si; Cemheretu '1-Luğa, rı , 387; Mufaddaliyydt,
~~ -:;ııjÇ.: Kötülükleri tasartayıp
s. 204.
898>y,r.. _,!i; iflas etmekten ve aç kalmaktan düzenleyenler için şiddetli bir azap
kinayedir. Bkz. İbn Fiiris, Mücmel, lll, 629;
İbn Manzur, Lisanu '1-Arah, c~) maddesi.
728
vardır (35/Fatır 10); ~ ~Wij

899
Biri_n cisinde ~1; ikincisinde de
(9/Tevbe 60); yani zekat toplamakla ~~ ve ~ formlan gelir. Şu ayet
görevli memurlar. biri11,ci anlamda kullanılmıştır: 61
- '
~'it ô~4-: Yanına ama/kör geldi
:Ut..;,i.: Görevlinin ücreti. ~\.C.
~~1: Mızrak demirinin ardından diye (80/Abese 2). Kur'an'da
gelen kısım. ~ (İşe dayanıklı körlüğün zem edildiği ayetler
deve) kelimesi, J.;,C 'den türemi ştir. ikinci anlamdadır: ~ ~ ~ ~
6~:;.ı i Sağırdırlar, dilsizdirler,
kördür/er. Onlar artık dönmezler
~ 1A-m-h
(2/Bakara ) 8); ~ 6fo ~~ l~j
~: Hayretten dolayı bir işte l~j 1~: Bir jitne olmayacak
tereddüt etmek. Bu kökten şöyle sandılar, körleşti/er, sağ1rlaşttfar
denir: ~\..C. 3 ~ ~ ~ (Tereddüt ( 5/Maide 7 1).

etti; o, mütereddittir). Çoğulu ~ Aslında basiretin yanında
şekJiqde ge!ir; Al}~h buytırur, ki: ~ gözün yitirilmesi, körlük dahi
. 'lıib . . ':ı.:ı - 4J - JlA ~ A..l.ll ~
~- ~~.).J ı.j _ -- - sayılmamıştır; öyle ki Yüce All~h
5~: Allah 'ın saptırdığı kulu hiç şöyl,e buy~rmuş,t,ur: ~ ~ ~~
kimse doğru yola i/etmez ve onları ~J J..Al\ ~~
• ~~~ .:ıjll\1
. - ·- ~
~ - ·~~1·
- J_) •.
kendi dalaletlerinde mütereddit Gerçek şudur ki, gözler kör olmaz,
bir halde bırakır (7/A'riif 186); fakat as d göğüs !erin içindeki kalpler
6~ ~ı)ih.} ~~j: Allah onları kör olur (22/Hac 46). Ş!J ayet d~
kendi azgınlık/arında şaşkın bir aynı anlamdadır: ~ 1;(.]c i ~LS 6:~1
halde_ btrafsır (2/Bakara I 5); ~l t.ü..:.. (.); ~ ~ 1 ~ı:s - )j : - ~.
:;1~1 :;1 ~ -. ; - ·~w : ~ ~· ~ : :ıjj -- - J-1 Jı.j _ - ~~ - ·
("T" ("T" - • .) -~ : (.)~J:! u:_ Onlar ki, gözleri, Beni hatırlatan
6~ ~: Şüphesiz biz, ahirete
ayet/erin karşısında bir örtü
inanmayanların işlerini kendilerine
içindeydi, işitmeye de tahammü~
süslü gösterdik de onlar şaşırıp
edemiyor{ard~ (I 8/Kehf ı Oı). u,..;ı
kalmaktadırlar (27/Neml4).
[.F- ~'il ~: Köre sorumluluk
yoktur (48/Fetih I 7).
~ 1A-m-y ~~ kelimesinin çoğulu ~
ve 0~ şeklinde gelir: ~ ~:
~: Basar/Göz ve basiretin
Dilsizdirler, kördürler (2/Bakara
yitirilmesi anlamlarında kullanılır.
171 ); ~ ~j ~y~ ljj~ 1~) ı);~lj
~~ j ~ - ~ 1;~: Kendilerine
899Bu ayet, matbu ve el yazma nüshalarında .:_,:,lı.:, Rablerinin ayetleri hattrlatıldığt
:ı,~ yi~ ~..:ı~\ 0~ şeklinde geçmekte-
zaman, onlara karşt kör ve sağır
dir. Bu yan lı şt ır, doğrusu biz im verdiğimiz
şekildedir. Öyle görünüyor ki bu hata müel- qav_ranmqzlar_. (25/Ft)rkan_ 73). ÖAJ
lifın kendisinden kaynaklannııştır, çünkü bu ~lj ~~ ~.A-~~.}~~i~~ c) (;LS
ay eti (~) maddesinde sunınuştur.
729
.
~.:..: Bu dünyada kör olan, ahirette sağırlar olarak haşrederiz ( 17/İs ra
de kör ve daha şaşkındır ( 17/İsra 97). Bu ayetlerdeki körlük, hem göz
72) ayetinde ilk geçen ~i kelimesi, hem de basiret körlüğü anlamlarına
isın-i faildir. Kimisine göre ikincisi gelebilir.
de onun gibidir. ~ ~: Yani, iş kendisine
Kimisine göre ise, 1~ ~ J;jj ). karışık geldi, öyle ki, ona nispetl~
formunda ism-i tafdildir. Çünkü bu, kör gibi qJdu. Allah buyurur ki: ,:,.!:?!9
basiretin yitiri1mesi anlamındadır. ~~ ~4-ı~l ~: O gün haberler~
Onun, ı:t;~J;jj )._j~l LA fom1larına karşı körleşi;ler (2_8/K~sas 66); ~ J~
sokulması da sahihtir. Kimisi de ·~i - · - : ~ '"" ~ u.
~ _J cr..J ~ • ~· (_r-
:ı ~
.;.i_ i .~
.J, {'~
~i ~~ <) 0tS .).;ıj ayet ifadesini, .-;:ı - \A-.:(: ~;:ı ;(·.1.;. .:.u.~.a /)~
~_J r::- ~ -- - ~
-r-..ı- .)
: ~
basi_retin_,körlüğüne, ikincisini [~ ~~tS 4-J: -Nuh dedi ki; Ey kavmim,

~i ~~'il <}] ise gözün kör1üğüne baksanıza, eğer ben Rabbimden gelen
hamletmişlerdir. Ebu Amr
900
de aç1k belgelere dayamyorsam, eğer O
bu görüştedir. O, "kalp körlüğü" bana kendi katından bir rahmet verdi
anlamında olduğu için birincisini ise de siz bunu görmekten yoksun
imale etmiş; ikincisini ise, isim bırakıldı iseniz, istemediğiniz halde
olduğu için imıile etmemiştir. Çünkü sizi bu açık belgeleri ve bu rahmeti
isim, imal e' den uzaktır. kabul etmeye mi zorlayacağız? ( 11 1
--
'i (.):!
: :ı.Jr
;;.
_ _J ~~.i.!.
, • J
·-i (.):!
- ı.S .lı\ ı.J-IA
- _J : :ı.ıı - J!
_ - .JA
J , :. ' "''
Hud 28).
~ ,:~jlc ~j j_; ~~~~ <) 0h~: De ~\..:,C: Bulut ve cehalet anlam
ki; o iman edenler için bir rehber larına gelir. Bazıları, rivayet edilen
ve şifadır, iman etmeyenlerin ise şu hadisi de bu ikinci an!ama
kulaklarında bir ağırlık vardır ve o, ham ı etmış . ı erd'ır: u,ı:o
-,. ~ ~ - -\.S -'i -,~
_ . .J 0 0:1 :U::7
onlara karşı körlüktür (41/Fussilet ~~\..:,C ~ :Jıj YUaj';i.J cWI Jh (;i
~\..:,C ~~.J i\...:,C: Rabbimiz, gök ve yeri
, J , ;;;,
44); ~ L:a~ l.j-ilS ~) : Kuşkusuz

onlar! kör --.
bir kavim idiler (71A'raf
J ... ;;:. ; o •~ o , ... o ..
yaratmadan önce nerdeydi, diye
64); ~ .ıJ 6\-! ı.?.fi~ ~ ~j:-1 ()Aj soruldu. Hz. Peygamber şöyle cevap
-· ı 4...At.:ıilı _.: ;,-·• •: - ~ K.
~ _ ~- ('~ ~>~.J : ım verdi: Altında belirsizliğin, üstünde
de benim zikrimden yüz çevirirse, de belirsizliğin olduğu bir belirsizlik
901
artık onun için sıkıntılı bir geçim içindeydi. Onlara göre bu hadis,
vardır ve biz onu kıyamet günü sözü edilen hususun bilinmeyen
kör olarak haşredeceğiz (2911a~a bir hal olduğuna ve onu bilmenin
124).' ~.F.'.J
. '"" 4...Alıl!\
' ' (_r- -
-•- • ' • ••-
~ - ('~ ~~_J
~j ~j ~: Kıyamet günü, biz 901 Bu hadisi Tirmizi tahriç etm iş ve hasen bir
hadis olduğunu söyl emiştir. İbnu ' I-Arabl
onları yüzükoyun körler, dilsizler ve
de hadisin hem sened hem metin açıs ından
sahih olduğunu söyler. Bkz. Mi.ibarekflırl,
900 Eb Cı Amr b. el-AI;!i, Hi eri 154 y ılında vefat et- Aridatu '1-Ahvezi, Xl, 273 ; Ahmed, Müsned,
miştir. Bkz. SuyCıtl, Buğyetu'l-Vudt, II, 231. IV, 11; İbn Mace, I, 64.
730
mümkün olmadığına işarettir. ~: (16/Nahl 67); ~ ~ ~ ~ 0fo j\

Cehalet. ~~: Üzerinde herhangi ı~
· :~ ı"1!'"'
~ ~~_ .J'T'.:,ü1e
-~ ··:~ı
. ~ - . 1a
. _ j. v
bir işaret olmayan arazi parçası. da kendi hurmalıkların ve üzüm

bağların olmalı, bunların arasından
ırma_klar a~ıtmalıs ın ( 17/İsra 91 );
c.P 1A-n
'-:-l~l ~ ~~j: _Üzüm bağları (13/
0C: İzafe edil~i~i isi~!~ aşıldığı Ra'd 4); ~~ij ~\.ii.: Bahçeler
anlamına gelir. L;)\.9 0C ~:ı.;, (San~ ve üzüm bağları (78/Nebe' 32);
falan kişiden sö~ ettim); 0C ~~ ~j wfo.j_:, ı:ı·;,i_J ~j: Üzüm/er,
t_?.. (Onu açlıktan doyurdum), yoncalar, Zeytin/er, ~urmala! (80/
dersin. Ebu Muhammed el-Basri Abeşe 28-29); ~ w}1i) ~~~ ~
şöyle der: (0i-) edatı, cJi.) edatından '-:-l~i: Onlardan birine iki üzüm
daha yaygın kullanılır. Çünkü o, her bağı vermiştik (18/Kehf 32). ~:
altı yön ile ilgili kullanılır. Bunun Üzüm şeklindeki sivilce.
için şairin şu sözünde 0C edatı )i
yerine kullanılmıştır: ~ 1A-n-t
:- : - ~-
~~~
~.:.
.. _ _ )ı~ı: _ın
~~' tıpkı ;;:ij~ gibidir; ancak
334- Benu Kuşeyr benden razı
~ 902 ~~ daha mübalağalıdır. Çünkü
o l ugu zaman.
o, korku ve helakin olduğu sıkıntı/
el-Basri'ye göre; t_?.. Ji. ~~
şiddet anlamındadır. Bundan dolayı
(Onu açlıktan doyurdum); )i .Gy:.,S
kişi, telef olmasından korkulan bir
t..ŞY (Onu çıplaklıktan giydirdim),
olaya bulaştığında 0ı.:. ,;. ,:,;~ 0~ '\ıı=
Şeklinde de söylesen sahih olur.
(Falan kişi ölümcül bir s ıkıntıya
girdi, girmektedir), denir. Allah
~ 1A-n-b buyurur ki : ~s)? ·~ıi•iı 4ı·}•i ~~:ı: Bu;
~: Asma/Üzüm ağacının
içinizden, günaha girme korkusu
'
olanlaradır (4/Nisa 25); ~ LA IJ·Ü:
.
meyvesine ve asmanın bizzat Size zorlu bir sıkıntı verecek şeyden
kendisine denir. Tekili ~ ' çoğulu hoşlanırlar (3/Al-i İmran 118); 1~
<-,-ılıei ş,e~linde gelir. AJlah buyurur ~ LA 9i: Sıkıntıya düşme;,iz
ki: 0.,9~~~1 '-:-l~~lj ~\ ~~~ ~j onl!.n gü_cüne gid~r (9/Tevbe 128);
~ lij.Jj \~ ~: Hurma ve üzüm f'~\ ~ ~,F..~ı ~j: Bütün yüzler,
ağaçlarının meyvelerinden hem içki, Ôdiri ve her şeyi gözetip durana baş
hem de güzel gıdalar edinirsiniz eğmiştir (20/Taha lll); xani ~e l_il
olmuş ve boyun eğmi ştir. ~~ ~W. :,Jj
902ei-Kuhayf ei-Ukayll'ye ait bu şiir için bkz.

fs1;.;~: Allah dileseydi size güçlük
İbn Hişam , Muğni ' I-Leblb, s. 191; ed-Dan!, çıkarırdı (2/Bakara 220).
s. 445 ; Bağdadl, ef-Hazane, X, 132.
731
Kınldıktan sonra kaynayan kurtar!demişti (66/Tahrim 1 1). Bu
' ~ ~ o ...
kemiğe, acı verici bir darQe isabet edip anlamda şöyle d eni !m ektedir: :i_S:,)WI
onu tekrar kırdığında .G:ıci ~denir. ~ı ~ 0;j_:jı: Allah katındaki yakın
melekler.
~ 1A-n-d _Allah buyurur ki: ~ ~~ ~ 1.4j
~ij: Allah katında olan, daha
~: Yakınlık anlamı ıçın hayırlı ve daha süreklidir (42/Şura
konulan bir lafızdır; kimi zaman 36); ~L..:.l\ ~ Ô~j: Ktyamete dair
mekan, kimi zaman da inançla ilgili bilgi de O 'nun yanındaqır (43(
kullanılır. Ömeğin \~ ı.ş~ (Bende Zuhruf 85); ,;s;·.·._:,~ 1·,J~ .\ ~4 J.S J!
falan şey var), denilmesi gibi. Kimi 'T~\ ~ Ô~ ÖAJ: De .ki; b~nimle
zaman da makam ve derece ile ilgili sizin aranızda şahit olarak Allah
kul19-nı)ır. Şu ayetler,bu aplamdadır : ve yanında kitap ilmi bulunan yeter
ıjı . . ı .ıilı ,...·.. c..r:
.~ ı .i~'A ~ .. . ; ~ -
; jj, ~
.J-4 • ~ ~ c.J:!. .J (13/ Ra'd 4~); yani o11un hükmünde .
CJ~J~ ~~ ~ ~~~ Allah &: ~~~\ ~ ~\ ~ ~.J~: Onlar Allah
yolunda öldürülenleri sakın ölü katında yalancılarm kendileridirler
sanmayın, bilakis onlar diridir/er. (24/N~r 13 ); ~ ~J ~ ~~J
Rableri katında rızt!dandırzlırlar ,;J~Ç. ~\:
Bunun önemsiz olduğunu
Q IA!:i İmran 169); ~j ~ 0~1 0) sanıyorsunuz. Halbuki bu, Allah
.u..J ~ .. . ' .
~.J
.ı.:iJU:.
-- · - ~
•. : '..(~ : ..: ';/
I..J.J~ katmda ç_o~ biiyjik bir suqtur , (2,4/
CJ.J'') .'. ): Hiç şüphesiz R~bbinin Nur 15); ~~ ~ ı~ 0t5: 6ı ~~ \_,1\j :ı ı:,
katında olanlar. O 'na ibadet ~
i ..s:-~\
. :
~
~-~
.) . . U:Ji
- ·.i.. ·.~~~ ~
~ .. ~
etmekten büyüklenmezler; O 'nu ~~ ~~~ ~\: Hani demişlerdi ki: Ey
tesbih ederler ve yalnız O 'na secdf!; Alldh 'ı;,11z; eğer bu, gerçekten Senin
ederler_ (7/ A'raf 206); I.J~:·s~.·.. ı ~~ katmdan ise; bize gökten taş yağdtr,
• ' . 1 ~ :,, - . l'.llL.ı ;j : '' - ' ~ - .:ık ; :iii!
~.J.J"''"""'.J~. I..J~ ,.) . c.J:!. yahut acıkit bir azap getir (8/Enfal
0~~ ~:Ege; büyüklük taslar/arsa; 32); yani O'nun hükmü altında ise.
bilsinler ki. Rabbinin nezdinde ~: Yanındaki şeyi beğenen
bulunanlar gece gündüz O 'nu kişi . .1!~: Yanındaki şey le övünen
tesbih eder dururlar ve onlar ~iç kişi . Allah buyurur ki: JS ~;b ı)~~
usanmazlar (41 /Fussilet 3 8); Y~J
~• .J- ~~~~; o . ·.~~ı - · ı 1 : . , : :ili~~\
# ~US: Siz ikiniz, atın cehennem({;_
. u~ -r .JA. _j.lA c.J:! •• her inatçı kafir_i (50/ Kaf 24); )~.S
: o - o• : • • < : • ~\ •
(.J$ _;; ~ ~.J . . c.r U:u..
~.:ık ı) . o\
'-!- . -. 1~ ~l:i~ 6t5: ~): Hayır, hayır! O
~Uil\ _jll\ : · • · ·
~ ~.J .. .J..ıJ.4i · · ALlah
- -- r' ayet/erimize inatla karşı çıkiyor
inananlara da Firavun 'un kansmı (7 4/Müddessir 16).
misal gösterdi. O; Rabbim! Bana
Bazılarına göre, :ı;c fonnu da
katmda, cennette bir ev yap, beni
~ gibidir. Ancak ikisi arasında bir
Firavun 'dan ve onun kötü işinden
fark vardır. Çünkü ~ ' inat edip
kurtar ve şu zalimler topluluğundan
732
muhalefet edendir. '

.:ıfoise bilerek ~~~~~;ç ]: ,Falan şeyi onun boynuna
sapandır/direnendir. Onlara göre, ~ taktım. _:;,':/1 ~! !İşe sarıldı, sözü
:;~ denir, fakat ~ ~ den mez. ~ de bu anlamdan istiare edilmiştir:
kelimsi, .l!li..'in çoğuludur. .:ı~'un Toplumun ileri gelenlerine , Jlıe.i
çağulu ise;;~ şeklinde gelir. ~'in denir. Şu ayet bu anlamdadır: Wj 6ı
t ~ 1 ;.;jUi.\ . ~.ıı::.; ~~ LA.:..li ; :.. ',1.;. J''.;~
çağulu da~ şeklinde gelir. Bazıları "'0"",-v- • ~ ~~ ~
der ki; .:ı~ kelimesi, yoldan sapmak 6r •?ıli:
Eğer dil es ek on/are; gökten
anlamındadır. Fakat .:ı~ görülen bir mucizeindiririzde ileri gelenleri
yoldan sapan;~ ise hükrpen yoldan ona_ boyun eğerler (26/ Şu'ara 4).
sapan anlamındadır. ~..?=JI l.j- ~: ~_)':/\ ~: Tavşan boynunu kaldırdı.
Yoldan _saptı. Bazılarına g~re _~li. fiili Jliı:.: Keçi. ~ ~ ~ıiıı:.: Dünyada
hem ~j''l /yapıştı, hem <..i)l!/ayrıldı varlığı olmayan hayali bir kuş
anlamındadır. Onların her ikisi de olduğu söylenmektedir.
değişik iki açıdan ~ kökünden
gelmektedir; tıpkı ~ kelimesinin
~ 1A-n-y
farki ı iki açıdan hem bitişme hem
ayrılma anlamlarına geldiği gibi. ~~~ ~ ~..?..JJı ~.:, (20/Taha
lll); yani bütün yüzler, diri ve her
~ 1A-n-k şeye hakim olan Allah için eğilip
boyun bükmüştür. 1~ .:~:1\..:: Onu
~/Boyun: Birorgandır. Çağulu şununla doğrulttum, denir. ~:
Jlıe.i şeklinde gelir. Allah _buyurur Doğruldu, esir edildi. Bu anlamdan
ki:~ ı) ~jiı..b ~~j\ y~l JS.J: Her esire ~li. denir. Hz. Peygamber
insanın kuşunu/amelini boynuna de şöyle buyurmaktadır: ~~~!
bağ(qdık ( 17 /İsra 13 ); J?h~ :)i ~.J~~ ~~~~~W~~~ :W~: Kadınlara
-..§Ui.'iıj ~L: ~: Onları bana iyi muamele ediniz; çünkü onlar
- - -
geri getirin, dedi, bacaklarını ve . durumun da d ır. 903 · '
yammzda esır :r
boyunlarını sıvaz_la_maya , qqş,ladı §~: İhtiyacıyla meşgul oldu; ~
(38/Sad 33); ~ui.i ı) J~'iı ~ı 4-! ~: Onunla ilgilenmektedir.
6~ ~~IJ: Boyunlarınd~ ŞÖyle de denir: ~li. ~ ~: Meşgul
demir halkalar ve zincirler olduğu oldu, o meşgul dür. 80/Abese 3 7.
''
halde sürükleneceklerdir (40/ ayeti, şu şekilde de okunmuştur: JS.:l
Mü'min 71); ~Ui.~ı ~ ~~-~~: ~ ~W. .llA. - ;.ll.. , · ı· 904 O ün
- · - • (..) ,. _J: ,-v-.- '!-fA . g
Vurun boyunlarının üstüne (8/Enfal herkesi esir alan bir işi vardır.
12); yani ba~Iarıı::,n. Bu anlamdan ~: Uyuz deveye sürülen ilaç.
şöyle denir: _ ~i ~j: Boynu uzun
adam. ~ıiıı:. ;i_;.): Boynu uzun kadın.
903 İbn Mftce, Kitabu ·n-Ni kah, ı, 594 (HN:
~~ ~: Boynunda beyazlık olan 1851 ).
köpek. 904 Bu, şaz bir kıraattir.
733
DarÇımeselde şöyle denir: ~ ~ _
;.. •<wı.J- ~
~
; ··tbıJ- ~
--·- 1-.! t.. w:j ~t.A.:..r
Jr"' -- ..J
yY.JI: Uyuzu iyileştiren ilaç. ~1: ~~~ ~Jllj: İbr~him ile İsmail 'e de
Lafzın içerdiğini göstermektir. evimi iavaf edenle1~ orada kalanlar
Şu sözd~n gelmektedir: ..::..ı.ii. rüku ve secde edenler için temizleyin,
..:;.ıt;J~ Ja.:;~i: Yer güzel bir şekilde diye ahid vermiştik (2/Bakara 125).
bitki- bitirdi. ~yJI ~: Tulum su Allah'ın ahdi,
zaman kimi
sızdırdı. ~ kökünden olduğunu aklımıza yerleştiği şeyle; kimi
söyleyenl~re göre ~ı41 01~ da bu zaman Kitap/Vahiy ve elçilerinin
anlamdan gelir. Aralannda bir fark diliyle bize emrettikleriyle, kimi
olsa da~ kelimesi, ~ile yakın zaman da nezir/adak ve benzerleri
bir anlamdadır. gibi şer'de/dinde gerekli olmayan
fakat kendimize gerekli kıldığımız
~ 1A-h-d şeylerle olmaktaçlır. Şu ayetJer
bu anlamdadır: ~~ ~ı.i 6A ~J
~:Halden hale bir şeyi koruyup ; (.)<J_,-_J
~
! ; .~ :ı - .!.i·,.:..;ı ~
u- --
:
~
u~\ ~
-
gözetlemektir. Uyulması .gerel,<~n ~t...::ı.ll: Onlardan kimi de; eğer
antlaşmaya ~ denir. ~4 l_,!jij Allah lütuf ve kereminden bize
{~ 6'.S ~~ 6): Verdiğiniz sözü verirse, mutlaka sadaka vereceğiz
yerine getirin. Çünkü verilen söz, ve elbette biz salihlerden olacağız!
sorwnluluğu gerektirir (17/İsra 34); diye Al!ah 'a flh~ vermişti (9/Texb~
~Li:J1 'i~ J~ i Benim ahdim 75); ~ J:ı! ~~ 1~ I.J~ı.i I..AlS.Ji:
zalimZere ermez (2/Bakara ı 24 ); yani Onlar ne zaman bir ahit yaptılar ise
v_erdiğim sö~ _ zalimleri kapsamaz. aralarmdan bir gurup onu bozup
~1 &ı ~)~i! ~jl 6-<ı.J: Allah 'tan daha bir yana atmad._ı mı? (2/Bakara
çoksözünü yerine getiren kim vardır! ı OQ); ~ .~ &ı ~~ I.J~ı.i ı_,iı.S Jil_;
(9/Tevbe ı 1 1). 'ığ;j ~~ J)0~ ~: j~j'Jı 0.Jl.J:!: Oysa arkalarma dönüp
Falan kişi falan kişiye bir ahit verdi kaçmayacaklarına dair Allah 'a söz
ve onu korumasını ona öğütledi. vermişlerdi (33 /Ahzab ı5).
~ &ı ~:ı\ Jı U4i :ıilj: Andolsun, biz .Ji,\..i..:.: Şeriat
terminolojisinde
bundan ön~e Adem 'e ahid' vermiştik
~ . ..
, katirierden Müslümanların himayesi
(20/Taha 115); ~:ıı ~ t:ı ~l ~~~i: altına giren/onlarla aptl~şma yapan
Ey Adem oğulları, ben size ahtJ kişi anlamındadır. ~~ Jj sözü de bu
vermedim mi (36/Yasln 60); 6:1~1 anlamdadır. Hz. , ~eyga!ll?e~ ş,~yl_e
; - JY...Y. ; : : ~~• Li:Jı
, -.' ~.J-1 :uc ! 1 1•ili
~~ W,
~ - . -ır- ~ buyurmaktadır: Jj 'l.J !~ LY> _;.:. ~ 'l
~Wl ffiG ~~~ ~~: ill~h bize ;teşin ~~ ~ *':
Kafire karşılık mü 'min
yiyeceği bir kurban getirmedikçe öldürülmez; anlaşma yapan da o
hiçbir peygambere inanmamamız süre zarfında öldürülmez.
905
Hıfzl
konusunda ahd verdi, diyenler (3/
AI-i İmran ı83); ~1_;.1 Jı U~.J 905 Eb Cı Davud, D iyat, HN : 4530; Nesa!, Kastime
734
Koruma anlamı dikkate alınarak Ya da sözle olur; bu da kişiyi

iki taraf arasındaki sözleşmeye yerdiğinde ortaya çıkar. Örneğin
ö~ denir. Güven altına alınması şöyle demen gibi: G)li ~: Falan
emredilen şeye;~~ ;~i 1~ ~denir. kişiyi ayıpladım.
Bir şeyi arama anlamı göz önünde ~: Bir şeyin
kendisinde
bulundurularak da yağınura ~ ve gizlendiği şeydir. Hz. Peygamber'in
.j~ denir. ~:ı~ Ljj: Yağmurun, şu sözü de bu anlan:ıdan gelmektedir:
üzerine yağdığı bahçe. ""!!jc .J ~} ) .•~'il: Ensar benim
ailemdir ve sırrımın muhafaza
* 1A-h-n edildiği yerdir.
906
~: Boyanmı ş yün. Allah

[~ 1A-v-c
buyurur ki: ~_,~aJ\ ~lS J~l 6fo.J:
Dağlar atılm ış renkliyün gibi olurlar c:;:.JC: Dik durmahalinden
(101/Kaari'a 5). Ayette özellikle meyletmek/eğrilmek. Denir ki;
~ kelimesinin getirilmesi, renk ~L.y ~~ ~: Deveyi yularıyla
anlamını içerdiğinden dolaytd!r; çevi;dim; (+.ı :~ 0C t~ L. 0)li
tıpkı şu ayette zikredildiği gibi: ı:ı~ ~: Falan kişi önerusediği şeyden
0\A~t.S ~:ı~_; ~~ ~~~ .).-~.iı: odk geri dönmez. c:;:.JC.: Dik duran tahta
parçalanıp da kırmızı gül renginde ve benzeri gibi, gözle kolaylıkla
bir yağ eriyiğine dönüştüğü zaman görünen şeyler için kullanılır.
(55/Rahman 37).
c:::~ ise eğriliği ancak düşünce
~I.JC. ~ r)LSJ~ ~..): İyice ve basiretle anlaşılabilen şeyler
düşünmeden konuştu. Bu, Araplarıf1 için kullanılır. Örneğin yayılmış
şu sözleri gibidir: :;.t. .:__;,)li; .:ıjji eğik bir arazinin aynı düzlemde
~- olmadığı basiretle [ince bir hesapla]
bilinebilir. Din ve maişet ile ilgili
"':-~~ 1A-y-b eğrilik de böy_ledir. A!Ja}ı buyurur
ki: [~ '-i~ ii- ~fo wi.Ji: Eğrifiği
~ veyl.i.: Birşeyinkendisinden bulılnmayan Arapça bit; Kw 'gn 'dır
dolayı aybe; yani eksikliğin odağı (39/Zümer 28); Ji J)\ '-i~\ ~ ~~
olduğu bir durumdur. ~: Onu G..-
. $: 4J ·,~.:.
~ rJ . .
-
. .:.1 · .:.~ı .,..ı.:ıi..
.. . . H.ıç b.ır
ayıplı/kusurlu yaptım. Bu şu _ayett_~ eğrifiğiolmayan, bu tutarlı Kitab 'ı
oldu_ğu gibi ya fiilen olur: 61 ı.:ı:ı)~ (Kur 'dn 'ı) kulu Muhammed'e
~i: Onda bir kusur meydana indiren Allah 'a hamdolsun ( 18_/
getirmek istedim ( 18/Kehf 79). Kehf 1); ~~ ~ {i. 6J'ı.:O) 6;~1
VIII, 24. 906Buharl, VII, 93; Müslim, HN : 2510.

735
6JJtS ~~~~ ~~ ~~ ~~~: Onlar, gelenler dediler ki: Ey Şuayb; seni
Allah yolundan alıkoyan ve onu ve beraberindeki inanmış olanları.
eğip bükmek isteyen zalimlerdir. ya memleketimizden çıkarzrzz veya
Onlar ahireti de inkar edenlerdir mutlaka bizim dinimize dönersiniz
(7/A'raf 45). (7/A'raf 88); (ı~ti:ı J~ U:i 6~:
c:;.i: KöW huylu kişiden kinaye Tekrar dönersek doğrusu zulmetrniş
yapılır. *:;.i; Meşhur bir erkek at ojuruz (23/Mu ~mi nun 107); ~fo\ ~
~~u~ :ıı JS.:ı :.<-:1. · u:i :ı G:ıs .ı.llı ~~
ismi olan c.JC.l'e mensuptur. ,; ~ ;-- / r:-:-~. ....~:, ., . ~
~ ,Q :ı '. : i ü.l •• c L4 ' , ~ ~.
4.lll SI-' w.:i.U• \ 'il. ,"'r.":'
J~ 1A-v-d
'.
Liü Allah, bizi ondan
'
J1-IU U-.r:ı
kurtardıktan
J~
sonra yine sizin dininize dönecek

olursak; doğrusu Allah 'a karşı
..ıJC.:
Bir şeyden bizzat veya söz
yalan uydurmuş oluruz. Rabbimiz
ve azmetmekle yüz çevirdikten
olan Allah 'zn dilemesi bir yana,
sonra, ona g_eri döf!mektir. Allah
sizin dininize dönmemiz bizim için
buyurur ki: Li\! u:i 6\! ~~).i~:;
olacak ş: ey değildir (7/A'raf 8~);
(ı~ti:ı: Rabbi~ iz, bizt burada~ çıkar, : :ıJ1:,_~.~ . 'ı...:...i : : ~~ : :ılr
tekrar dönersek doğrusu zulmetmiş uJ ~ _ ~ uJ __ . , 9:!- J
ı..:.t.Aiı :ı ,. : u - · ·;·
. u t.>:-'~ ~ • • .) .J:I~ ı·tı.! w- .·
oluruz (23/Mu'minun 107); IJ~~ _Jj~ J"
Eşlerinden zzharile ayrılmak isteyip

~ ~~ ~ IJJW: Eğer dünyaya geri
de sonra söylediklerine dönenierin
döndürülseleryine kendilerine yasak
eşleriyle temas etmeden önce bir
edile,'! ~.eyle_~e_ dö':'erler (6/En' am
köleyi hürriyetine kavuşturmalarz
28); ~4.lll f~!ijs :ıli 64~: Kim dönersel
gerekir (58/Mücadele 3).
bir daha aynı suçu işlerse ~Ilah
ondan, öç al{r (5/Maide 95); '-.?~\ ~~ Zahir ehline göre, ı)Li ~ 6J:ı~ ~
~~ ~ jillı i~: Yaratmayı başlatan, sözünden kasıt, kişinin eşine zthar
sonra onu iade edecek olan O 'dur sözünü ikinci kez söylemesidir.
~ ~ ~ '~
(30/Rum 27); y~l ~J~ :ıli ı).Q~ Bu durumda on\ln kefaret vermesj
6J~ıi ~ ~ ~Wl: Kim faizciliğe gerekir. 6JJ~ ~ sözü de tıpkı; 6\!
dönerse, işte onlar cehennemliktir, IJ~li (2/Bakara 226) sözü gibi olur.-
onlar orada temelli kalacaklardır Ebu Hanife'ye göre zıharda
(2/Bakara 275); U:i ~:i 6)~: Siz dönüş yapmak; kişinin eşine zıhar
(bozgunculuğa) dönerseniz biz de sözünü söyledikten sonra, onunla
(s izi cezalandırmaya) döneriz (17/ cinsel ilişkiye girmesidir. İmam
İsra 8); ~ IJJ~ 6ı~: Geri döners.en_iz Şaifı'ye göre ise zıharda dönüş
biz de döneriz (S/Enfal 19); ~~ Jl.! yapmak; kişinin, eşiyle zıhar
~w,:;,;,~ .ı....a ' ; : 1 ~~ : jjl yaptıktan sonra onu boşayabileceği
:·. . _' . __ '--- ~ ~ J ·, ' q;ı,
l.lliA. ~ : .ı_;i.:;.l J' \ l1rı
__ ı.,rU _•.;!~ :
· - ı U:!_.11\'.
•• : ~ 1~ J. bir müddet tutup da boşamamasıdır.
Kavminden biiyüklük tasiayan ileri Bazı müteahhir alimler de şöyle
736
dem işlerdir: Muzahare, biryemindir; edilmesidir. Allah buyurur ki: Jl!

örneğin kişinin şöyle demesi gibi: 1 ~1 ~-~
(J"_j - :'1 liı~
.,.....J:!-' ~- 1ü~ ~-"' liı~· o
"Eğer şu işi yaparsam, eşim bana Allah buyurdu: Al onu! Korkma!

annemin sırtı gibi olsun." Eğer kişi Biz onu ilk hdline döndüreceğiz
söz konusu işi yapıp da yeminini (20/T~h' a a 21)· '.~t:.-. w
:.(·.1.;. 1-'~
. , r:ı- :ı. ~.
.. :1
bozarsa, Yüce Allah 'ın bu ayette ı:ıı 1•..:.ıi~ :,;' :..~~A 0 :.( ~ •j :.~· >' , ;
. :: ~U"-'~~ r-' ~ - ~-' ~~~
belirttiği kefareti vermesi gerekir. 1..1.;11: Eğer
onlar size galip gelirlerse
1)~ LA! ı)_g~.P:! ~
sözü de kişinin sizi taşlayarak öldürürler, yahut
yapmayacağına yemin ettiği şeyi kendi dinlerine döndürürler ki, o
yaptığına hamledilir. Bu tıpkı takdirde asla ifldh olamazsınız (18/
şöyle demen gibidir: ~ ~ 0~ Kehf20).
ji..C: Falan kişi yemin etti, sonra da ö~I..C: Fiil ve infıalin 907 * , bir huy
yapmayacağına yemin ettiği şeyi gibi insanın kolay yapabileceği
yaptı. bir duruma gelinceye kadar tekrar
Ahfeş' e göre; 1)~ LA! sözü, ~~ edilmeleridir.• Bun.da~ d?la>;ı şöyle
~.) sözüne bağlıdır. Bu da ~on denilmiştir: ~t.:i ~ öjWI: Adet
görüşü güçlendirmektedir. Ona göre, ikinci bir tabiattır.
kişi zıhar yeminini bozduğunda ~:
Art arda gelen şeydir. Şer'!
gerekli olan kefaret, tıpkı şu ayette ıstılahta, Fıtır ve Kurban günü
belirtilen Allah'a yapılan yeminin anlamındadır. Sözkonusu günler, Hz.
bozulmasında gerekli olan kefaret Peygamber'in aşağıdaki hadisinde
'b'd ' ~tA:ı\
gı ı ır. G
o . ..! .l;ıt.ı ~1 r~~~
~ ı,r- ..r--. _~ :· ~ işaret edildiği gibi, şeriatta mutluluk
' libl ~ - LW ;tA:ı'JI ,;~ \.A.ı :.(~1 : ' :.cl - günü olarak kabul edildiğinden ~
~ . .) (.) ~ rw .r - ~ ~"'
·j :.(.ı;. j; ~1.4.b:..'l: '6;st..:..Aö ' -. -
"'- ~ '-! - - -- ~ ~ ~ - -
~~ · ~~:ı :-·u-· ·~· ı ··~ -. :. c
-r ismi mutluluğun olduğu b~itüf!
günler için kullanılır oldu: JSi ~~~
- - ~~ - :~i" (.).4.9 ' • .) ~~"' ~..7"""':' ' '
~yl: Allah, kasıtsız olarak ağzınızdan J~.J '-:-lYJ: Teşrik günleri; yemek,
lç~ek . ve sevişme günleridi!·~~ Şu
8
Çıkıveren yemin/erinizden dolayı
sizi sorumlu tutmaz, fakat bilerek ayet de bu anlamdadır: Jj.i\ ~.J
yapttğınız yeminlerden dolayı w
-"' ' ~ - (.):fo s--LAı:.Jı
ur~ ~~
- ; ~il\..4
~ -
Li:ıli
~
sizi sorumlu tutar. Onun kefareti; w?-i.J: Ey Rabbimiz! Bize gökten bir
ailenize yedirmekte olduğunuzun sofra indir ki, bizim için, geçmiş ve
ortalamasından, on düşkünü yedir geleceklerimiz için hayram olsun
rnek, yahut giydirmek veya bir
köle azad etmektir. Kim de bunları 907' Harici bir sebep ve te'sirle hasıl olan hal
bulamazsa; üç gün oruç tutmalıdır -(Mütercimler).
908 Bu hadis zayıftı r. Bkz. ibn Hacer, Meta/i bu 'i-
(5/Maide 89).
Aliye, I, 298. Müsliın, HN: I 141 numarayla
': -
~ye_, =· ..b...l\.S
'-;--~:! _ ...
-~ • . ~=··.ı 1 ~ji..C~I:
. Söz bu hadisin şu farklı varyantı nı nak letmektedir:
ve benzeri gibi bir şeyin tekrar
".ı.Jl .<~J- w
_ !""· ; Y"J'-!"' 'wi ~~
'', . •<i r-- · .'·~ıı f''wl·
... T eşrı'k gun
.. 1erı·
yemek, içmek ve Allah'ı zikir günleridir."
737
(5/Maide ı 14). ve kendisiyle tütsü yapılan çubuk
~: İnsana tekrar dönen bir anlamlarına tahsis edilmiştir.
haldir. <>~\.C : İnsana dönen herhangi

bir fayda. J\..i,.;,: Dönüşe
ve dönüşün j~ 1A-v-z
yapıldığı zamana denir. Bazen de
dönüşün yapıldığı mekana qa d~nir. jJi.: Başkasına
iltica etmek ve
Allah buyurur ki: ·$ ~) (,?~\ 6! ona bağlanmaktır. ~~ 0~ SI..C 1
~li.4 Jı ~Jıj 6\.Jiiı: Sana Kur '{ın'~ Falan kişifalan kişiye sığınçlıı d~nir:
farz kılan, seni döniiiecek yere Şu ayetler bu an laındadır: 61 ~4 j_,i. 1
~ ' ~ ,
elbette döndürecektir (28/Kasas ~4J1&ı0.JSi: Cahillerdenolmaktan

85). Bazılarına göre dönülecek Allah 'a _sığınırım (2/.Bak'}ra 67);
yerin Mekke olduğunu söyler. Fakat u~j 61 ~jj ~~ .:ı~ Jlj: Ben,
... H ... - _.
doğru olan Eıniru'l-Mü'ıninin Ali sizin beni taşiayıp öldürmenizden,

aleyhisselaının işaret ettiği ve İbn benim de Rabbim sizin de Rabbiniz
Abbas'ın zikrettiği şu görüştür: Bu olan 1:_{/ah 'a, sığ!fldım (44/Duhan
ayet, YüceAllah 'ın Hz. Peygamber'i 20); ~ı~~ j_,i-1 J!: De ki; tanyerini
kuvve halinde Hz. Adeın'in sırtında ağartan Rab be sığınırım (ı 13/Felak
yarattığı ve şu ayette belirtildiği gibi 1); ~ ~.)l~ ~_,i. 1Jı .:J~: Rahmdn 'a
onu qışarı çı)<.ardığı cennet~ işı;ır~t5ir: sığınırfm, senden.,. df}di ( 19/Meryem
~~j ~~~ ~ ~:ıl ~ ~ ~.) ~~ j)J: 18). ~~~ ~~ ~ji.i [Onu A!lah: a
Hani Rabbin, Ademoğulları 'ndan sığındırqıf11, sığınd_ırıpmJ. ıiı~l J)J
onların bellerinden soylarmı dışarı ~.)ll
.. .. u~ı
...
&ı ~~j_J ~:" Ben onu
çıkarmıştı (7/ A'raf 172). da soyunu da kovulmuş şeytandan
Yolculuk yapmayı ve çalışınayı sana . sığındırırım (3 1Al-i İ m ran
itiyat ha line getirmesinden veya 36); ~ı jli.4: Maazallah! (I 2/YCısuf
yılların peş peşe üzerinden gelip 79); yani bunu yapmaktan Allah'a
geçmesinden hareketle yaşlı sığınırız ve O'ndan yardım dileriz.
deveye JJi. denir. Birincisine göre Çünkü bu, yapmaktan kaçındığımız

fail, ikincisine göre ise mef'ül bir kötülüktür.
anl amındadır. Ayrıca JJi.; yolcuların ı.S_;.:
Bir şeyden kendisiyle
geri d,öndükleri eski yola denir. i~~ korunandır. Bu anlamdan muska ve
~y.ıı (Hasta ziyareti) sözü de JJi. efsuna ı.S_;. denilmiştir. ~Sjı:.: Onu
kökünden gelmektedir. korudu. Doğuran her di şi , yedi güne
~~ kelimesi, ~ denilen erkek kadar ~\.C diye i siınl endirilir.
deveye mensup deve. J_;.: Asıl
anlamı, kesildi ği
zaman tekrar J~ 1A-v-r
yeşerme özelliğine sahip olan
ağaçtır. Daha ;;onra bilinen ut/tef <>jJi.: İnsanın göstermesi ayıp
738
olan uzuvları. Bu bir kinayedir. ulaşmayan çocuklar.

Aslı .J\.i. 'dan gelmektedir. .JI.i.: yl.i. ~: Nereden geldiği belli
Göründüğünde insanın düşeceği olmayan ok. ~Wl~~ i_yi.Z. ~~:
ayıp, utanma. Bundan dolayı Falan kişinin, göz dolduracak/
kadınlara oj§ denmiştir. Bu kamaştıracak ve onu hayrette
anlamdan çirkin kelimeye ,.l_)ji. bırakacak kadar çok malı vardır.
denir. I.Jji. q ~.JY:.: Onun gözü kör Bazılarına göre o.):Sı.;_;. kelimesi,
oldu. I.Jji. q ~.)Le: Gözü çıktı/Kör oj~!/ödünç İstemek anlamındadır.
oldu. ~.JJi.: Gözü kör ettim. ~_j_Ji. ~ vezninde olan ~-!\.i. (eğreti,
.JYı 1Kuyuyu (toprakla) kapattım, emanet)debuanlamdangelmektedir.
sözü de bu anlamdan istiare Bunun için ~lyJI ;j3W /Ona art
edilmiştir. Keskin bakışlı olduğl! arda emanetler geldi/verildi, denir.
için mananın zıddıyla kargaya .JJC\ Bazılarına göre ise .J\.i. . kökünden
denmiştir. Bundan dolayı şair şöyle gelir. Çünkü bir şeyi ödünç/emanet
der: vermek, ayıp ve utanmaya neden
1.)$- 0§~ ~;.jı [~3 _ııo olur. Nitekim darbımeşelde şöyle
335- Sağltklı gözlere urlkör denmiş'tir: :~~~~~~~~.J~~.:Jj
. 909
dentr. 1.)\.i. 3 ~i;,~~ :,!] <-~}?l: ödilnç şeye,:
nereye gidiyorsun, diye soru/muş;
JJC. ve ojji.: Elbise, ev ve benzeri
o da; ehlime/sahibime ayıp ve
şeylerdeki yarık. Allah buyurur ki:
utanmayı almaya, demiş. Bazılarına
0! ~_)~ ~ l.G_J &_:;ji. ili~ 0ı 0)~
göre iştikak/türetme (kuralları)
1~1) ~i 0.J~.J:i: Evlerimiz ~vrettir,
- - açısından bu görüş doğru değildir.
diyorlardı; halbuki onlar avret
Çünkü G.J:SW formunun da delalet
değil, sırf kaçmak istiyorlardı (33/
ettiği gibi, ~.J\.i. kelimesi, vav'hdır;
Ahzab 13); yani evlerimiz açıktır,
.)_~ise ya'lıd;r. Çünkü Araplar; "-:i~
isteyen onların içerisine girepilir. Bu
\~!Onu şununla ayıpladım, derler.
anlamdan şöyle denir: .\.:i_):,C~ 0~:
Falan kişi açık yerlerini muhafaza
eder. ~ -;.ıı_:;ji. ~~:Bunlar sizin için ~ 1A-y-r
üç avrettirlmahrem yerlerinizin açık
~: Erzak yüklerinin yanlannda
olabileceği vakitlerdir (24/Nfır, 58).
~w ı ~ı.J.Ji. Ji ı.;js i:.ı~ &ı~ı ~~ ~1: olduğu toplum. Bu kelime, her ne
Ya da kadınların henüz mahrem kadar onların her birisi için ayrı

ayrı kullanılıyorsa da, hem kervancı
yerlerini tanunayan çocuklar (241
Nur 31 ); yani ergenlik çağına
adamlar, hem de erzak taşıyan
develer anlamında bir isimdir. Allah
909Bkz. İbn Manzur, Lisdmt 'I-A rab. (.JY:.) mad-
buyurur ki: ~1 ~ t.:J:,: Kervan
desi; Ezher1, Tehz ibu '1-Luga, lll, 171 ; Seııı1n, yola çıkınca (12/YCısuf 94); ~~
Um de tu '1-Huffdz, (.JY:.) maddesi.
739
6Ji~ı..:.J ~) ~1: Ey kervan, sizler beyaz develer demektir. Veya
g_c;r;çek{en hfrsızsınlf. (1?/Yfı~!Jf 70); damızlığın döl suyu anlamına gelen
l..ll:ı!i ~~ ~~ - ~ US ~\ ~]il\ JL:..I - ~ kökünden gelir. ~ ~li
. -- -- J -- -- - - J
~: İçinde bulunduğumuz şehrin (Erkek deve dişi deveyle çiftleştil
halkına ve birlikte yola çıktığımız onu dölledi, döllemektedir) denir.
kervana sor (12/Yüsuf82) .
.fo.: Vahşi eşeğe, yalın
ayak ~ 1A-y-ş
yuruyene, gözbebeğine, kulak
kıkırdağı altındaki kemiğe, suyun ~: Canlılara özgü hayat. Bu
üstüne çıkan çer-çöpe, kazığa ve kavram, o~ kavramından daha dar
onun ortasındaki demirin ucuna anlamlıdır. Çünkü o~; hem canlı
denir. Eğer bu kelimenin bütün varlıklar, hem Yüce Allah, hem
bunlar için kullanılması doğruysa, de melekler için kullanılır. ~
onları bir birleriyle ilişkilendirmekte kelimesinden, kendisiyle yaşanılan
zorluk vardır demektir. şey anlamında :ı!:~~ türemiştir.
.J~: Ölçü ve tartıyı ayarlamak. Allah buyurur ki: ~g ij} 1l,:..-.~ ~
Bu anlamdan şöyle denir: ~_»:. ~~~~~~ı). ~~-~'J! 4 : Dünya hayatında
.i!:!G~ı: Altınların ölçüsünü aldım. onların geçimiiliklerini Biz tqksim
.G_»:.: Onu ayıpladım. Bu söz, ettik (43/Zuhruf 32); r:.j. ~~i 6A.J
)i;. kökünden gelir. .;ı~ ~ jiW: ~ ~ ·~ı:'! 4 .iJ ~~ ı_ş).~: Kim beni
Bazılarına göre bu sözün anlamı; anmaktan yüz çevirirse, onun için d_e
"Falanoğulları birbirlerine kabahat dar bir geçim var (20/Jaha 1~4); :aJ_j
lerini söylediler."; diğer bazılarına ~li-4 ~ ~ 1;j, ü ~:}il ı). ~liA: Sizi
göre ise; "Falanoğulları, salıverilip yeryüzünde yerleştirdik ve orada_ ~ize
bırakıldığında vahşi eşeğİn ne geçimlikleryarattık(7/A'rafl O); ~.J
; - '\ - .ij .; . - : - - -~ li.4 - . . ' -
yapacağını konuştular." şeklindedir. ~~-Y: ~0'4J~ ~~:Orada
Bu anlamdan, hayvan kaçtığında sizin ve rtzık veremeyecekleriniz
~ ~~~~ Sı.Jti. denir. J~ 0~: Falan kimseler için geçimfik/er meydana
kişi çok dolaşır. getirdik ( 15/Hicr 20).
Cennet ehli ıçın de Allah
~ 1A-y-s buyurur ki: ~\.) ~ ·\ç; ı). ~:
O hoş bir hayat içindedir (101 /
~: Özel bir isimdir. Eğer bu Kaari'a 7). Hz. Peygamber_ de şöyle
kelime Arapça kökenli ise Araplarm buyurmaktadır: ~~'il~~)#. 'ı:
şu s_ ö zlerinden gelmiş olabilir: ~ Ahiret hayatından başka btr hlıyat
~i: Kirli beyaz erkek deve. :iiG yoktur.
910
~t...:.ı;C-: Kirli beyaz dişi deve. Çoğulu

~ şeklinde gelir; siyah karışımı 91 OBuharl, Faddilu :~-Sahabe, VII, 90; Müslim,
HN: 1805; Ahmed, lll, 170.
740
~/A-v-k de bu anlamdadır: ~ ~ .~ı._..~;! i~ı

Jyj: Önce kendinden .başla, s~nr~
9 11
0!\.i.: Yapılması istenen bir hayrı da baktığın kişilerden. Jl.i.i: Onun
engelleyen. }~1 ~I_Ji. (Zamanın aile fertleri çok oldu.
zorluklan/meşgaleleri) sözü bu
anlamdan gelir. ~Gc13 ~_)C 3 ~\.i.
~ 1A-y-1
(Onu engelledi), deni~. Allah
~ ~ •.;; ~;~ ~~ .:.1~ -. .;
buyurur k ı: r--::- ~_,.......... r-:: .l!: ~ ,:1i~ 0).J
o :
(9/Tevbe 28) ; yani

Allah, içinizden alıkoyanları bilir eğer fakirlikten korkarsanız. Adcı.m
(33/ Ahzab 18); yani hayır yolundan fakir d_üştüğqnde, şöyle denir: Jl.i.
çevirip alıkoyanları bi !ir. J.?.jJJC. Jil.i.
•
- ' . :i..rıe
~ ..
ı._ ~ ı! •.q. Ad
~ W'?" y . am f:a k.ır
~_j. 3: İnsanları hayırdan alıkoyan oldu, fakir olmaktadır ; o, fakir~ir,
adam. ~Y-:!: Bir put isimidir. Aile fertleri çoğaldı an!~ınJnda]<i Jl.i.i
ise, vav kökenlidir. ~i! ~li .!l~jj:
Seni fakir bulup da zenginleştirmedi
J~ 1A-v-1 mi? (93 /Duha 8); yani senden
nefıs fakirliğini
giderdi ve Hz .
.\.l~.i. ve .\.iii. sözleri birbirlerine Peygamber'in şu sözüyle kastedile12
yakın anlamdadır. J.Jb. helak eden en . büyük zenginliği verdi: ~~
J.JC. ise ağırlaştıran şey için kullanılır. ~~ ~: Ger9ek zenginlik gönül
-)~li. ~~\.i. L. !Sana ağır gelen şey ;enginliğidir.
91
-
bana da ağır gelir, denir. J:,C. de bu Şöyle

de denilmiştir: Jl.i. L.
anlamdan gelmektedir. J:,C.: Fazla ~: İktisatlı davranan hiç kimse
olmamıştır.
913
olanı almakla adaleti terk etmektir. fakir Bazıları
Allah buyurur ki: 1__,j~ ~~ •./ıl ~~: da yukarıdaki
ayeti şöyle tefsir
Bu adaletten sapmamanıza daha etmişlerdir:Allah, seni rahmetine
uygundur (4/Nisa 3). Nass [Kitap ve affına muhtaç bulup da geçmiş
ve sünnet] ile belirlenen kişilerin ve gelecek günahlarını affetmekle
ı:ıayl~rı a!"ltığı zaman bu anlamdan; zenginleştirmedi mi?
~_;SJI c;.ıJI.i. !Hisse/er arttı , denir.

J!-f: Ağır gelen şeyde, f'~ 1A-v-m
başkasına itimat etmektir. Ağır gelen
musibet anlamındaki J:,C. de bundan r-l.i. / Yıl, tıpkı :G..:.. gibidir. Ancak
gelmektedir. Şöyle denir: .ıJ:,C 3 ~3:
Yok olasıca, ağlayasıca/başına dert 911 Hakim et-Tirmizi, Nevddiru 'l- Usül, ı, 65 .
gelesieel Verdiği ağırlıktan dolayı 912 Bu hadis (._.:.c.) maddesinde değerlendi ri le-
cektir.
J~ /aile de bu anlamdan gelir. Tekili
913 et-Taberan'i bu hadisi, el-Mu 'cem u 'l-Kebir ve
JıC 'dir. .\.ili.: Onun geçim ağırlığını Mucemu '1-Avsat'ta tahriç etmiştir. Ravileri
yüklendi. Hz. Peygamber'in şu sözü sı ka sayılmış, ancak bazılarında ihtilafvardır.
Bkz. Heyseml, Mecmeu 'z-Zevaid, X, 255.
741
' Ji ,.. .: .ı a; o"' . . J ... ... ; ...
4.i.:. daha çok sıkıntı ve kuraklığıni edin ( 18/Kehf95); ,,:.u_?..l ~-J!~ 4...ı~ I.J:
kıtlığın olduğu yıl için kullanılır. Ona bir başka topluluk da yardımda
Bundan dolayı kıtlık, 4.i.:. diye ifade bulimmuştur (25/Furkan 4).
edilir. r\..C. ise daha çok ucuzluk ve u.JW: Yardımlaşmak: ı_,i_;~_;
bolluğun olduğu yıl için kullanılır.
~~~ Ji ı_,i_;~ ~.J "'_;iliı_; ~~ Ji
Allah buyurur ki: ~~ ~ ~ ~~ ~ ~~j~I.J: İyilik ve takva kon~sunda
6.J~ ~.J J,.UJI ~~ ~ ~li: Sonra yardımlaşın, günahve haddi
bunun arkasından bir yıl gelecektir
aşmada yardımlaşmayın (5/Maide
ki, insanlar onda bol bol yağmura
2). :G~!: Yardım istemek: I.J;J!~.· .. ı_;
kavuşturulacak ve onda sıkıp
sağacak/ar ( 12/Yusuf 49); :aJ_; ~~I.J ~L:ı: Sabrederek ve namaz
~~ ~ .jjj ~ .• ,,~ .ı... ·.i lı ~ ~ ili.:.. j kılarak Allah 'tan yardım dileyin
.• rv::-: • - -.r If . _JJ .)
~li~: Biz Nuh 'u kendi kavmine (2/Bakara 45). uiJC.: Orta yaşlarda
(peygamber olarak) gönderdik o da olan. Bu kelime, şairin şu şiiri gibi
içlerinde elli yılı eksik olmak üzere sözlerden hareketleyaşlı kadınlardan
bin sene yaşadı (29/Ankebüt 14). da kinaye yapılmıştır:
Ayette, kendisinden istisna edilenin ~ı :\j ~ ı.~ı ı illi ~ . :.j :ıj
u. "r'. y y u.
4.i.:., müstesnanın ise r-I..C. ile ifade ~~
• <.?. ~~~-rn
.. -
editıpesinde bir incelik vardır ki, onu
336- Eğer sana gelip de deseler
inşaallah bir sonraki çalışmamızda
ele alacağız. ki; o kadın orta yaş !ıdır;
r:,C : Yüzmek. Denilir ki; seneye Bil ki, ömrünün en güzel yarısı
gitmiş olanıdır.
914
r-I..C. denmesi, güneşin onun bütün

burçlarında yüzdüğünden dolayıdır. Allah buyurur ki: ~.Jti ~~:fo. ~l
"r:,C/Yüzme" anlamına şu ayet de ~~ ~ ı)ı_Ji ~ ~.J: O sığz; ne yaşlı v~
delalet etmektedir: ~ '-'lll ~.J ne de körpe olup bu ikisi arasında
~
• ~
. Js ..;-- ~ .. .·. , .J- - ,~:-,, .J- ~1
-.-.~;, .J- ...__...... .)~ ~ orta yaşlıdır (2/Bakara 68). Ayrıca
6~: Geceyi ve gündüzü, güneşi uiJC. kelimesi, istiare yoluyla
ve ayı yaratan O 'dur. Her biri bir önceden yapılıp tekrar edilen savaş
yörüngede yüzer (2 1/Enbiya 33).
anlamında da kullanılır. :GIJC.:
Yaşlı hurma ağaçları. :GI..C.: Vahşi
~/A-v-n eşek sürüsü. Çağulu ...::.ıGLC. ve u_;
şeklinde gelir. ~yi iiLC.: Adamın
u:,C: Yardım
etmek, desteklemek.
cinsel organı üzerinde biten kıllar.
~JC 0)ıj: Falan kişi benim
Tasğiri, ~.)C şeklinde gelir.
yardımcımdır, denir. &i ~.J: Ona
yardım , enim. Allah buyurur ki :
~~ ~#i!: Bana gücünüz/e yardım 914 Bkz. ibn Manzur, Lisdnu 'l-A rab. (u...,.;) mad-
desi.
742
~ 1A-y-n Gemi gözetimimiz altıY!da yüzüyordu

(54/Kamer 14); ~4 .~ıiiiı ~I.J
.0P 1fJöz: B ir organ adıdır: t.+.J.J: Bizim gözlerimiz önünde
~~ ~).J: _G~ze _göz __(5 ~Maide ve vahyimizle gemiyi imal et (lll
45); 1;~ }ji i ~ u.:..Ahl ~W'..i J.l.J: Biz Hud 37); yani onu göreceğimiz ve
isteseydik; onların gözleı;ini kör koruyacağımız şekilde. Ji. ~;.::,~~J
e derejik (3 q/Yasil) 66); 6:1~1 ~;, Ji. ~: Gözümün önünde yetiştiriZmen
:.(iA.:.j \.4 hi ~ 2J! :.;\A.:.~t ~ ·; j \.4 Ü\ için (20/Taha 39); yani gözetimim
c-
Li • -
; ! . .• ~
• .:i.ıı :
J ..
. •' . i- ı Jı; . . :
·.ı-. ~
.Fo ~ ~ ~ ~ J J-J-l -· ve korurnam altında. Şu söz de
6)•ij \.4 IJ~ ~i: Kendilerine binek ~u_ anlamdan gelmektedir: ~~ 0i-
sağlaman için sana geldiklerinde: ,slj1C; yani Allah'ın korumasında
Sizi bindirecek bir binek bularnı ve gözetiminde ol. Bazılarına göre
yorum, deyince, harcayacak bir şey ayetten kasıt; Allah'm, Hz. Musa'yı
bulamadıklarından dolayı üzün muhafız ve askerleriyle koruma
tüden gözleri yaş dökerek dönen altına alm_asıdır. 0P kelimesinin
kimselere sorurrz~uluk y~lpur _(91 99ğulu .;c~ v,~ ~~ ş.~klin}ie, gçl!r:
Tevbe 92); ri#- öJ 6$-.) öij.QI sJil.J 4J.II 1;g)!~ 63 ~i ı.i-.JJ:iı 6:1~ J_,!i 'J.J
~ ;~-~~; j\ ıisiiı· 61 ~ ~)~~ ~ ıill,; ~ 1~: Sizin gözlerini~in hor gördüğü
IJJ,J: Firavun 'un karısı; Benim için kimseler için Allah onlara bir hayır
de, senin için de bir göz bebeği; onu vermtÇyecek demem (ll /Hud 3l);
öldürmeyin; umulur ki bize yararı lhı - '·i : ili u.t.
• J_J ~ •
; .; ;_ U:!; ~~., J-
u:ı...)- I.JJ-~
dokunur veya onu evJat ediniri:;; t.:al.:ıı; 6ıa1~lı
· - - Ulii.r
. J ~·" \ ~..r ·.Q U:iG
- •..)' j J-..
dedi (28/Kasas 9); ~i Jı ~~) Onlar; Rabbimiz, bize gözümüzü
6~ ~J 1g\jç ~ ~: Böyl~ce, seni aydınlatacak eş/er ve zürriyetler
annene geri çevirmiş olduk ki, gözü bağışla, bizi mutfakilere önder yap,
aydın olsun ve hüzne kapılmasın derler (25/Furkan 74).
(20/Taha 40). ı:;;. kelimesi,
istiare yoluyla
Gözü olana ve bir şeyi farklı bakış açılarıyla
göz organmda
gözetleyene 0P denir. ı..?!j~ 0~: olan değişik anlamlar için kullanılır:
Yani, falan kişiyi koruyorum ve onu Hem şekil hem de suyun ondan
gözetliyorum. Bu tıpkı şu söz gibidir: akması açılarından göze benzediği
F.J ~<.Si~ )ı: O, görebileceğim için su tulumundaki delik için istiare
ve işit~bileceiim bir yerdedir/benim edilir. Şu söz de ondan türemiştir:
gözetimimdedir. ~.J :.Jj;. ~~: Su sızan tulum . :;c
Allah buyurur ki: ~j ~ ~I.J ~.J: Yani, akmasıyla dikiş izlerini
~4 ~~: Rabbinin hükmüne sa hret. kapatacak bir şeyi tulumuna dök.
Şüphesiz sen, Bizim göze~imimiz Göz bakışına benzetilerek haber
altındasın (52/TOr 48); ~~ ı.Ş~: araştırana/casusa 0P denir. Bu tıpkı
743
-
kadına <::_:} ve bineğe »- denildiği Kötülükten sakınanlar, cennetteler
gibidir. ve pınar başlaru;dadırlar (1~1
. k'·ı, ~~3- ı.;·:
_D enır . __;g 1~ ~ ~:..~~
_ .. lJ..A!I Hicr 45); {J*.J s:ıt4 ~ ~~.}il!:
1~: Falan kişi, şu kadar ferc ve şu Biz, onları bahçelerden ve pınar
kadar sırta sahiptir. Çünkü onlardan başlarından çıkardık (26/Şu 'ara 57);
kasıt sözü edilen iki organdır. tJ~J.J y*.J s-ı~~ ı,Sj ;.i: Onlar
Göz, organların en iyisi olduğu geride nice bahçe/er, pınarlar,
gibi, cevherlerin en iyisi olması ekinler bırakmış/ardı (44/Duhan
konusunda göze benzediği için 25-26).
altına da ~ denir. Bu anlamdan ~Ji ,:.,:ıc;: Adan:ıın gözüne isabet
toplumun faziletli kişilerine ettim. Bu tıpkı ~i.) (Başına isabet
1'~1 0~..Pl denir. Baf?a ve anne bir ettim) ve .G~ij (Kalbine isabet ettim)
kardeşlere ~.).)ll 0~..Pi denir. Bazıları formları gibidir. ~: Ona gözümle
der ki: ~ k~limesi, bir şeyin zatı isabet ettim. Tıpkı ~: Kılıcımla
anlamında kullanılıp; (;.i ~L. JS ona isabet ettim, formu gibidir. Bu
(Onun bütün _ malı ayn'dır) denirse, kavramın farklı iki anlama gelmesi
bu tıpkı ~ j/boyun kelimesinin şundandır: Birinde vurulan 9rgan
köleler anlamında ve kadınların ferc ol<!rak kabul edilir; tıpkı ~ij ve
-çünkü onlardan kastedilen odur- .G~ij gibi. Diğerinde ise vurma
diye isimlendirilmesi gibi olur. konusunda alet olan bir organ kabul
İçinde su olduğundan dolayı göze edilir. Dolayısıyla bu durumda ~
benzetilerek su kaynağına da ~ (Ona kılıçla vurdum) ve .G..:;.;..) (Ona
denir. mızrakla vurdum) sözleri gibi olur.
:Wl 0f. sözünden şu formlar ~~ sözü de onun gibi şu iki farklı

türemiştir: ~ ~L.: Gözlere görünen anlama gelir: Eline vurdum; Elimle
su; (;tL ~L.: Akan su. Allah buyurur ona vurdum.
ki: ~ Jt·.,i.- ı ~ ~ ~: Orada bir .:h] ı ~: Kuyu suyunun
pınardır ki, . Selsebil adı verilir kaynağına ulaştım. Allah buyurur
(76/İnsan 18); ü* ~:.ı~ı u.:AJ.J: k ·.ı. i flı, LA.\U:ı.J- tJ- Lt.:.;.\-
- J ~..)A--.. ı.>:; ·ı~• J-
Yeryüzünde kaynaklar fişkırttık (54/ ~.J -_/j Sıl~~~.): Meryemoğlu İsa
Kamer 12) ; ÇıLi-~Çı• ~ U:ıi.
• ı~::. •. A l'kisin d e ile annesini gücümüzün bir kanıtı
de akmakta olan iki pınar vardır olarak ortaya çıkardık Onları
(55/Rahmfm 50); ÇJGi~ Çı~ ı~: yaşamaya elverişli ve akarsulu bir
İkisinde de durmadan fişkıran tepeye yerl~ştü;dik (23_/Mu 'p}il)~J}
iki kaynak vardır (55/Rahman 50); ~ ı:.ı~ ~.)1.4 ~i 6! ~1.)1 J!
66); ~1 6#:- ~ ı.i:..l.;: Onun için • • l.4.ı ~G D e k'ı; suyunuz
~ ~ : r::-:- .:
. yere
erimiş bakır kaynağını akıttık (34/ batarsa, söyleyin, size kim temiz
Sebe' 12); w*.J s:ıt4 ~ 0i~~ı 6!: bir su kaynağı getirebilir? (671
' - -
744
Mülk 30). Bazılarına göre ~ doJ.ayı .!!!eydana gelen acizlik: t ;JJ!Qj

kelimesindeki (f") harfi aslidir ve ~j\11 ~~: ilk yaratma ile yorulz_1p
bu kelime, , :. ~ ~ (Suyu akıttım) iiciz mi ka(qık ? (50/Kaf 15); ~j~ ~ji
kökünden gelmektedir. ~ ~J ~_j'i!.J ~lj~l ~ (,?~\ ~\ 61
; ·.:.;, - . ' . i 1.;. ~ :.... i.:. .
l.Y.i kelimesi, terazideki meyil ı_r.r- ~u ı.s- ~~ : ~: Gökleri
için de istiare edilir. Gözlerinin ve yeri yaratan, bunları yaratmakla
güzelliğinden dolayı vahşi sığıra yoru/mayan Allah 'ın, ölüleri di
da ti;Ci ve ~G;ıı:. denir. Çoğulu riltmeye de gücünün yeteceğini
~ şeklinde gelir. Kadınlar da düşünmezler mi? (46/Ahkaf 33). Bu
?na bel)zetilmiştir: .=.ıı~~ ~~J anlamdan şöyle denir: Yi. ~?ı,.i~ ~~

0:P: ~_}hll: Yanlarında bakışlarını ~ ~: Konuşmaktan aciz kaİ.dı;· o
kendilerine çe virmiş güzel göziii acizdir.
eş ler vardır (3 7/Saffiit 48); ~ ~F..J: Kişi konuşrı:a~tan ve işten bitkin
Güzel göziii eş ler (56/Vakıa 22). düştüğünde; ~l9L;.b ~4t;!C J?j denir.
~ 1A-y-y ~t;!C ~~~: Tedavisi olmayan hastalık.
En iyisini Allah bilir.
~ \;F): Yür üm ekten do layı bedende
meydana gelen acizlik. ~: Bir işin •.'..; ;, .:alis ~ ;
~· - rı-ı
ve sözün peş peşe gelmesinden
Ayn Harfinin Sonu
745
o
~\ ~tis
Gayn Harfi
~ 1 G-b-r .)~1: Toz yükseldi. Bazılarına göre

geçmişe de ..Y._ı.i.; kalıntıya da Y;ı.i.
y,ı.i. : Yanındakinin gitmesindeı;ı denir. Eğer bu sahih ise, geçmişe
sonr~, yerinde durandır: ı) IJ.# ~1 y,ı.i. denmesi, yerin üzerinden
0-ı~l.i.ll: Sadece yaşlı bir kadın geride tozun geçmesi nokta-i nazarından;
kalanlardanoldu(26/Şu' anll71 );yani kalıntıya Y;ı.i. denmesi ise, koşup
ömrü uzun olanlardan oldu. Kimisine gidenden tozun geri kalması nokta-i
göre; "Lut ile birlikte gitmeyip de geri nazarından dolayıdır.
kalanlardan oldu."; kimisine göre de; ):):.: Sözcüğündenö yi. türemi ştir.
"daha sonra azap içinde kalanlardan öyi;.: Bir şeye yapışan toz ve tozun
oldu." anlamındadır. ~enginde olan şey. ~ ~J:ı o_?.,j_j
Bu konu diğer bazı ay~tlerd~ ~~:Bazı yüzler o gün toz/anmış (80/
de ş_<?yle geçer: &ı ~ı..S ~ij.QI ~1 Abese 40) ayeti, üzüntüden dolayı
6:-!!l.i.ll: Yalnız eşin hariç; o geride yuzun değişmesinden k~nayegi_r.
kalanlardan olacalfttr (2[)! A_nkehÇıt Tıpkı şu ayet gibi: 1~.;..:...:ı ~.J ~:
33); 6:-!!WI ~ ~) u~~ ~ij.QI ~): Yüzü simsiyah kesilir (1 6/Nahl 58).
Yalnız Lut 'un eşi hariç, onun geride Bu kökten şu formlar kullanılır:
kalanlar arasmda olmasını takdir .Jtii.J yt.1.:; ,;;~ yi.: Tozlandı. Şair
ettik (15/Hicr 60). Tarafa şöyle der:
oyi. kelimesi de bu anlamdan ' 1' ': .-.:J-
.: '.(:.'·';/ Fo~~
~.J~ .. ..)
-337
gelmektedir. öyi.; met11ede arta 337- Gördüm ki, ğabraoğulları
kalan süttür. Çoğulu ..Jlii şeklinde [tozun çocukları] beni inkar
g~Jir. ~~ Y.i-: Hayız kalıntlsı. ';i. . l 9 15
etmıyor ar.
J;iıl: Gecenin sonu. ..Jı:;: Savrulan
Yani tozlu çölün oğulları/
topraktan geri kalan. Bu kelime, c..:.ıı.i...j ; 1 '-
yolcular. Bu, Arapların ~ Y-! 1
/duman, u~ /toz ve benzeri kalmtı
isimleri formlarında gelmiştir. yi. ~ 915 Bkz. Divdnu Tarafa, s.3 1.
747
yolun oğulları/yolcular, sözleri Q/Bakara _207); ~ tS~ı ~ı 6!
gibidir. ~1_;.6 _~~~ /Büyük felaket, W.' ı
.:.~1 :L :~lı· ·i- ·'- ::i : · :.:1,:
("T' (..) : ("T' ,JA _J ~ ~.y- .
sözü, ya; ~~~ Y.i: Bir şey tozun Allah, mü 'min/erden, caniarım
içine girdi, anlamından gelir; ve mallarını, kendilerine cennet
-sanki feHiket, insanları tozun vermek üzere_ satın almıştır _(9/
içinde bırakmıştır- veya kalıntı Tevbe 111 ); ~ı ~ 6.J~ ~~~ 6!
anlamındaki _;i:. kökünden gelir. ~ Ui ~LA:i\J: Atlah 'a verdikfert
Buna göre, "sonu gelmeyen kalıcı sözü ve yeminlerini az bir paraya
fe1}1ket" anlamında olur. Ya da ~yi. satanlar (3/ AI-i İnıran 77). Kıyamet
~Jlll /boz renk apiamından gelir ki gününde insanlar, hem yapmadıkları
bu da tıpkı ~~j ~~~/büyük felaket, alış-verişten hem de ondan elde
sözleri gibi olur. Veya ı;.lıı ~y,i_ /süt ettiklerinden neleri zarar ettiklerini
kalınıısı anlamından gelir. Bütün öğreneceklerdir.
bunlardan çıkan anlam şudur: Sona Birilerine -!.~'~~ile ilgili soru
erdiğinde izi kalan felaket. Veya şu sorulmuş, o da şöyle cevap vermiştir:
sözlerinden gelmektedir: Y.f:- j~: O günde eşya, insanlara dünyadaki
Pe ş pe şe titreyen damar. -Y.f:- ~ j ölçülerinden farklı bir şekilde
~y.jı: Damarpeşpeşe titredi. -ç.\~: görünecektir. Müfessirlerden kimi
Bilinen bir bitki ve o bitkinin şekil de şöyle demiştir: .:;i;. kelimesinin
ve rengindeki meyve. kök anlamı, bir şeyi gizlemektir.
Fetha ile l..i).; bir şeyin gizlendiği
u:i:- 1 G-b-n yerdir. Nitekim şair şöyle der:
.-; . .willı- JL. ..J\.J
: ,_ :- d Jl ~~lJ·'
(..)~~-
-j :1-
l..i).: Bir tür gizlilikle, arkadaşınla • 1: '.;;ı-
~.JC
- ~ _rr A
arandaki bir muamelede ona zarar
338- Günleri ziyan etmekte
vermendir/onu dolandırmandır. Eğer
gençler gibisini görmedim.
söz konusu bu zarar bir mal konusunda
O günlerin sonunda nelerin
ise 0~ :-_;;:./Falan kişi aldattı; eğer bir
geleceğini unutuyorlar.
916
. " ~ ! .. ..
düşünce konusunda ı se U)\! LY.f:. 1Falan
Gizlendikleri için, uyluk ve
kişi zayıf düştü, denir. Bir şeyden
dirsekierin iç kısmı gibi katianan
gafil olup bunu bir zarar olarak kabul
ettiğinde;~ 1~ '~ ,;/: dersin. bütün orgaryla_ra <!:'\.i.,;, denir. Kadın
için ~t.i..:JI ~ ~l /Onun katianan
-!.~' ~~: Kıyamet günüdür; (koltuk altları gibi) organları hoş tur/
çünkü şuayetlerde işaret edilen .
temizdir, denir.
alış-verişteki zarar o günde 9rtaya
ÇJkar: 9.~ı .; .-. i; ı$.A &;. 0-"Lilı &ıJ
~\ ~~Yı: İnsanlardan öyle;i vardır 916Adiy b. Zeyd'e ait b şiir için bkz. Divdnu
ki; kendisini Allah 'ın rızasına satar Adiy b. Zeyd, s. 45; İbn Kuteybe, eş-Şi 'ru
ve 'ş-Şu 'ard, s. 13 l .
748
~ 1 G-s-v sebat sahibi ki~j için darbımesel

yapıldı: ;j':ıi:. ~i ı,_;,: Ne kadar da
,Iii /Köpük: ~\ ~Iii: Selin dayanıklı bir adamdır.
üzerinde toplanıp dağılan kuru bitki/
çer-çöp; }~i ~Iii: Tencere köpüğü.
Bu kelimeyle, değer verilmeyen
JJi:. 1 G-d-k
ve kaybolup giden şeyler ,iç!n li:i ~\..4 ~~ i)i.·,~ (72/Cinn 16);
darb ı mesel yapılır. Denir ki; ~~i .)ll~ yani onlara bol su içirirdik. Bu
ı_#: Vadi çer-çöple doldu.~.::..&. anlamdan şöyle denir: ~ ~~
~: Nefsi habis oldu, olmaktadır. ~~: Onun gözünden çok yaş aktı,
akmaktadır. Fazla su, koşma ve
-J$. 1 G-d-r konuşmaya ~~~ denir.
)i-: Bir şeyi bozup terk etmektir.

\Ji:. 1 G-d-v
Ahdi bozmaya da ..J'.i:. denir. Bu
anlamdan; >ıi. 0~ !Falan kişi oj~ ve <ıl':ıi:.: Günün başlangıcı.
ahdini bozandır, denir. Çoğul u oj':ıi:. Ku(an'da 3~ k_eli.mesini!l kar~,ıtı
şeklinde g~lir. )~: Çokça ah dini JL.:::.i gelmiştir: ~ ~ ~j _)Sj\j
bozan . ..Jiii ve y,~: Selin vardığı , jJLı. JY'
J
'-~lı : .:.: iı : j - ~
lY.' .A-:""' U.J )
- IZ t : ;
.. - .J ~
bir kenarda bıraktığı su. Çağulu 0#WI - ~ Jj -~J ~1...:::.~\j:
Rabbinin
..J~. ve ulj~ şeklinde ~elir. j; ~.·.,~ adını yalvararak korkarak ve yüksek
Y,~l: Göle su doldu. o.);ı~: Uzayana olmayan bir sesle sabah-akşam
kadar terk edilen saç. Çağulu yl':ıi:. zikret ve gafillerden olma (7/A'raf
şeklinde gelir. ~j~ıi.: Onu terk etti. 205).
Allah buyurur ki: ~ '-:-1~\ ıi\ ~\..4 öl':ıi:.'in ,karşıtı da ~ gelm,iştir:
~~~ ~l ~~'i:, ~fo~~~: Bu kitap Z.,·}~I.J ~~~4 ~j (J__,i~ 6,ı;ül ~_)b:i "i,J
nasıl olmuş da küçük büyük bir şey ~.J 0J~..;: Sırf Allah 'ın rızasını
bırakmadan _ heps in{ , s_qym ış! ( 18/ dileyerek sabah-akşam Rablerine
Kehf 49); ı.l.i.i ~ _)~~~:İçlerinden dua edenleri huzurundan kovma (6/
hiç birini dışarıda bırakmamışııdır En'am 52). ~ ~J~ &YI 0~.J
( 18/Kehf 4 7). ~ ~I.Jj.J: Sabah gidişi bir aylık
~ j~ ~ ~0:J1 Sı j~: Koyun geri mesafe, akşam dönüşü yine bir aylz/(
kaldı, geri kalandır. Deve ve atların mesafe olan rüzgarı da Süleyman 'zn
sürçerek bıraktıklan çukur ve emrine verdik (34/Sebe' 12).
yarıkiara ..J:ıi. denir. Bu aı~!amdan 4.;ı01i.:Sabah ortaya çıkan
şöyle denir: V" yll ıi.i, j':ıi:. ~i ı,_;,: Bu bulut. "\:i:.: Sabah vaktinde yenen
atın bıraktığı yarıkiçukur ne kadar yemek. _;~ j ~ ~~ ~~: ~~ba~
da kalıcıdır. Daha sonra bu kelime geldim/iş yaptım.~~~ IJ~I wl
749
~j~ ~ 61: Haydi, ürünleri olanlar, birbirlerine aldatmadan
toplayacaksanız erkenden ekininize başkasını vadetmiyorlar (35/
gidin dediler (68/Kalem 22). İçinde Fatı~ 40).; ~. ~ ~;;
J1
olduğun günün , ardından gelen I.J.Jfo Jj:ill u.)i.j: Onlardan kimi,
güıJe ~ denir: ~~~~ Ç>A ı:ıb 6~ kimini aldatmak için caziP, sijzler
~'il: Onlar yarın kimin şımarık bir fisıldarlar (~/En'am 112); ~~~ L4_J
yalancı olduğunu öğreneceklerdir }.Jjjı tliA ~1 yj~ı: Dünya hayatı
(54/Kamer 26) ve benzeri aldatıcı bir hazdan başka bir şry
değildir (31Al-i İmran 185); .J:ı_;
~~~ ··:-: - ı ·. ~ı - ~ ··~ .ı ı Wı ~ - :Jı
.Jfo 1 G-r-r - f+J~.J ~.J · - ~ - .J W:! _
yj~ı: Dinlerini oyun ve eğlenceye
G~ ~.JJ: Falan kişiyi gajlet alanları, dünya hayatmın aldattığı
anında yakaladım ve istediğimi kimseleri bırak (6/En'am 70); :ıı_;

ondan aldım, denir. 'ô~: Uyanık ~j.Q ~; ~ 6.!~\_J 6fo~1 J~
iken gatlete düşmek. )J:.: I.J.Jj. ..Jı - .;j~j_J .i..ilı U~_J \..4: Hani
Uyuklamakla birlikte olan gaflet. münafıklar ve kalplerinde hastalık
Bu kelimenin aslı, bir şeydeki belir bulunan kimseler: Allah ve Resulü
gin iz anlamındaki J- kökünden bize bir aldanıştan başka bir vaad
"" "' J. J.
gelmektedir. L>" jill 'ô j:.: Atın alnındaki yapmamış, cjiyorlçırdı (33/ Ahzab
beyaz/ık, sözü de bu anlamdafl gelir. 12); ~ 3 yJI ~~ ~_jı ..J.;: Alılatıcı

~~ ~IJ:.: Kılıcın ağzı. yYJI y: (şeytan) sizi Allah 'ın bağışlamasına
Elbisedeki bükülme izi .~:}. )c ~_,bı: güvendirerek kandırmasın (3 1/

Elbiseyi, bükülmekten dolayı oluşan Lokman 33).
izin üzerine katla, denir. .J.JY: İnsanı kandıran mal,
I.JJY 1~ ~y: Falan şey onu makam, şehvet ve şeytan gibi her
kandırdı; sanki onu, kıvrımları şeydir. Bu kelime, şeytan diye tefsir
üzerine katladı. Allah buyurur ki: t.;i edilmiştir; çünkü o, kandıranların
~}lı~~ ~.)b \..4 6t..:.Jjı t+.li: Ey insan; en habisidir/kötüsüdür. Bu kelime,

keremi bol Rabbine karşı seni ne "dünya" diye de tefsir edilmiştir;
aldattı? (82/İnfıtar 6); .)i1 ıill_jı -i çünkü onunla ilgili; ~_:, ~ ~~~
~~\~ lsJiS 6.!~1: İnkôrcıların (refah ~ _J: Dünya kandrrı1~ zarar verir ve
denilmiştir.
917
içinde) diyar diyar dolaşmas ı, sakın geçip gider.
seni aldatmaşın! O lAI-i İmran ..)5-: Tehlike; J- kökünden gelir.
, : ~\: (J:~,
196)·' ,..J.J~ -
··~ \..4.J,
~ --
'· !j.Jı cf. 0C ~_:,: Bey'-i garar'dan
Şeytanın kendilerine vaad ettikleri, [tahakkuk edip etmeyeceği
aldatmaktan başka bir şey değildir bilinmeyen akıbeti meçhul satıştan]
. ~ 120)·, ~
(4/N ısa · ' ~ ·- ~
~ .. :ı~ı~ : , u-:
__ (J, ·,-,
I~.Jj. ~1 1.~a~: Hayır, zulmetm;kte 917Bu, Hz. Ali'nin bir sözüdür. Bkz. Feyruziibiidl,
Besdir, IV, 129.
750
Müfredat / Kur'an Kavramları Sözlüğü
91 8
men edildi. Güzel huyluya, ve çoğul
olarak gelmeleriyle ilgili
aldatılabjldiği için _y_j. denir. ~~ açıklama yukarıda geçti. ~.).!ı ~
9 19
~Y.f ~\j ~Y.j .Y.~I: Falan kişinin ~). ~J: Doğuya da, batıya qa
güzel huy u gitti, kötü huyu geldil nispet edilemeyen (24(Nfır 35); ~
ahldkı bozuldu, denir. . · - ~. ..:./:; liı:i.i. ' ... ~ ··· 1 1 .:.ı: , ~~-. ı:ıı
';>!' ,_)1-J ,_j ~ ·? ~ :
Atın alnındaki beyazlık
ve ~: Sonunda güneşin battığı yere
onunla meşhur olması nokta-i kadar ulaştı ve onu kara çamur/u
- ''
nazarından şöyle denir: .)61 ~)\.9: bir gözede batmakta buldu (18/
Falan kişi, meşhur ve d eğerlidir. Kehf86).
..JJ-: Ay başından itibaren ilk üç ~/:Uzakta olan her şey. ~.f:
geceye denir; çünkü bunların aydaki Cinsi arasında benzeri bulunmayan
konumları , tıpkı alındaki beyazlığın şey. Hz. Peygamber' in şu hadisi çle
attaki konumu gibidir. ' , __ - G......P; r'i.:.'ll
bu an ı am da dır: .:ıy..,;.uı_, , ~~--
~ı _)~ : Kılıcın ağzı. _;1_~: Az ~~ W;: İslam garip başl~dı ve y ine

başladığı gibi garip olacaktır.
920
süt. iilılı Sı.Jıi.: Devenin sütü azaldı;
fakat daha önce azalmayacağı Cahiller arasında az oldukları
zannediliyordu. Sanki deve sahibini için; ~L!J- ~W;Ji: Alimler f{ariptirler,
kandırmış oldu. denilmiştir. Kargaya '-:-lı .Jt- derımesi ,
uzağa gittiği içindir. J,.;. tJ ~ı). 4..llı ~~
~j'il .}: Allah, toprağı eşeleyen
'-:Jfo 1 G-r-b bir karga gönderdi (5/Maide 31).
'-:-IY:Güneşin kaybolmasıdır. Dokunulınaktan uzak olduğu için
Şöyl e denir: ~_,_)l. j ~_:i ~}:i ~_j. : deve hörgücünün ön üst kısmına,
Güneş battı , batıyor. ~ı ~)...;, r-G..:.Jı ~-!ıi. denir. Vurulan şeye battığı
~L)~j: Güneşin battığ; yer. Aıiah Için •_iıj.,,ıı ~_:i: keskin kılıç, denir.
buy~rur ki: ~plj ~--~~·~.Jı yj: O, '-:-1.)6, fail anlamında birmastardır.
dağıtnun da batının da Rabbidir Dil, kılıca benzetildiği gibi, keskin
(26/Ş~ı'ara 28); yjj ~--~··7-Jı yj dil de keskin kılıca benzetilmiştir.
~pı : O; hem iki doğunun Rabbi, ~~ı~_:j~~:Falankişi, keskinisivri
hem de iki batının Rabbidir (551 dillidir, denir. Kuyuda uzaklaştığ ı
Rahman 17); J..Jw..Jı ~J: ~i ~ düşünülerc:k kovaya da '-:-lY denir.
6_j~~Lij J) ~-!ti::Jij: Doğ~ların ve ~L.':Jı ~J.I : Sucu kovayı aldı. Yer
batıların Rabbine yemin ederim ki madenieri arasında garip olduğu
bizim gücümüz yeter (70/Mearic için altına '-:-l_j. denir. Şu ifadeler
40). Bu iki kavramın , tesniye/ikili de bu anlamdan gelmektedir: ~
~_:i : Kimin attığı be lli olmayan
918Bkz. Müs l i ın , K.Buyu', HN: 151 3; EbCı Da-
vud, HN: 3376; Nesa!, VII , 262; lbn Mace, 919 Bkz. (ı.:;.;:;,) maddes i.
HN : 2 194. 920Ahıned, I, 398; Müs1im, K. İman, HN : 145 .
751
ok; ~ J- ~: Kasıtsız bakış. Mahsul u_j. 1 G-r-f
vermekten uzak olduğu için meyve
vermeyen ağaca '-:-lJ- denir. w"J-: Bir şeyi kaldırıp almaktır.
~~ ;ıiıc: Anka'nın '-:-l_;...:, ~yjlj~WI~_j.: Su ve çorbayıaldımi
avuçlad1m, denir. :ij).: Avuçlanan
kelimesiyle nitelendirilmesi şundan
şey. :ij_j. (Bir kez avuçlamak),
dır: Denilir ki: Anka bir kuş idi; bir
sayı ifade eden ınastardır. :ij~:
kızı alıp onunla birlikte kaybolup
Kendisiyle alınan ş~y [ism-i iiletl.
gitti. ~~ ;ıi,c denildiği gibi,
Allah buyurur ki: AJ:). .j)iı Ç>A ~)
izafeyle ~~ ;ıi,c de denir. ul!I.J: ~~: Eliyle bir avuç avuçlayanlar
Şekil açısından kargaya benzediği hariç (2/Bakara 249). Bu anlamdan
için kuyruğun iki tarafında olan iki istiiire yoluyla şöyle denir: ~_j.
oyuk. y~: Kirpiklerinin çevresi IY')Jı ~.)C: At yelesini kestim. ~_j.
beyaz olandır; sanki gözü, o beyazlık i.j..\ıı: Ağacı kestim. ~_;ji: Bilinen
içinde kaybolmuştur. bir ağaçtır. 92 1* ~)'i~ f:
Deve, ğaref
:;_,..:.. ~\_j. .J: Karga siyahı taşlar/ ağacını yemekten rahatsız oldu.
yollar (35 /Fatır 27). Bazılarına :ij).: Binanın bir odası.

göre ~ı_p kelimesi, '-:-l:!:'Y'in Cennetteki makamlara da w).
çoğuludur. Bu da siyahlıkta kargaya
. . ı .J~
denır. ' -- lA..ı.
.
ti..ı-
·.!lı ~ . ·. " ~
c..J.J~ . .J . i.
benzeyendir. Tıpkı şöyle demen Onlara, sabretmelerine karşılık
cennetin en yüksek makaf!lı
gibidir: -;-ııJJı ~ jy:..\: Senin
verilecek (25/Furkiin 75); lfol c);~ıj
sürmen, karga siyahıdır. ~ - : ~ı ~ . •::•.-.:1 ~W~\ ı.;.;.. .
.fo... . ~ ~.J':""'" • • ~.J
~~\rı 143;~ &ı ı,?~: İman edip iy i
~fo 1 G-r-d işler yapmış olanları elbette onları
cennetin altlarından ırmaklar akan
w:.:._}.: Atışta kastedilen hedef yüksek makamlara yerleştireceğiz
anlamındadır. Sonra ulaşılmaya (29/ Ankebfıt 5 8); ~~ -;.ı~jjı ı) ~J:
çalışılan her türlü amacın ismi Onlar, yüksek derecelerde güven
olmuştur. Çoğulu w:.::.ıj.l şeklinde içindedirler (34/Sebe' 3 7).
gelir. U:.:. _j.;Amaç, iki kısma
ayrılır: Eksik amaç: Ulaşıldıktan Jj;. 1 G-r-k
sonra başka bir şeyin gözetlendiği/
beklendiği amaç. Zenginlik, lider j_j.: Suyun ve belanın ıçme
lik ve insanların amaçladıklan ben batmak. ~_j. j~ 0~ ~.J.: Falan
zeri şeyler gibi. Tam olan amaç: kişi suya hattı/boğuldu. ~).1: Onu
Ulaşıldıktan sonra başka bir şeyin
921 • Derinintabak edildi ğ i bir tür ağaç -(Müter-
beldenınediği amaç. Cennet gibi.
cimler).
752
suya batırdı /boğdu . Allah buyurur Falan kişiye, zimmetinde olan

ki: ..;_ ~~ ..:.ıi:ı\ Jl-9 j)jı ;.s:;:ı\- ıjı _ ~ mebl.ağ ~detildi. Allah buyurur ki:
~ u i- ~~ - • ı :. .ı...ı ..:.ıı:ı\ :ıiı ~~ .;Jı
~ " · · - .Y-": ..J-l-: - : ı$ - : : ~~ li): Biz borç _altı~a g_ir~ik;
~1: Firavun boğulacağı anda: (56/Vakıa 66); ~ ~ ı_F..i ~L:..:i ~i
İsrailoğullarının iman ettiğinden c).;ili,~ ~).4: Yoksa sen onlardan bir
başka ilah olmadığına inandım. Artık ücret istiyorsun da onlar ağır borç
ben de müs liimanlardanım, dedi ( 10/ altında mı ka~ıyorlar? (68/_ J.<-alem
Yunus 90). Buna benzetilerek şöyle . '•. :. LA ·,;~-. : - -..ıı · · ~\ ~ -
4 6).' ~ _ • UA : ..P ~-.9
denir: Lı~ ~ ~
~ ..
.jj. 0~: Falan
~
l..:ı.Ji-4 : Bedevilerden öyleleri vardır
kişi, falanın nimetinde boğuldu . ki; infak edeceğini borç sayar (9/
Ui·:\
..P "- \~<~U
.. . -..:·.lı
~
~<. ~ y-: ~~-
......,. ,.J
Tevbe 98) .
(~JJ~ Fl.J 0~~ Jl: Hani- önünü;e r:...f:
Hem alacaklıya, hem
ç ıkan denizi y ararak sizi kurtarmış b_orçluya denir. Allah buyurur ki:
ve gözleriniz önünde Firavun ~~ ı .. - ·- ~ iliı · ~L9~ı wı ·
- ~ ~" ~--1 " :·
ailesinj ~9_ğmuş_{uk (2/Şakara_ 50); Sadakalar sadece borçlulara,
~J ôli!~l! ~:_;'t l ~ ~j?~ . . j 0i J\).9 Allah yolunda çalışanlara verilir
~ 4..u: Firavun onları ülkeden (9/Tevbe 60).
çıkarmak istedi. Biz de onu ve rl.:j: İnsanın başına gelen
maiyetindekilerin hepsini _(del:zi~çle) sıkıntı ve musibet: ~ ..:a~ı ~j
boğduk ( 17/İs ra 103 ); 0:ı.f'll ili~ i~: t.:ııj. c)tS. ~~~ 6) ,;is i .;ıı~~ Onlar
Sonra diğerlerif!i sud'!. bpğquk (261 derler ki: Ey Rabbimiz, cehennem
Şu'ara 66); ~~~ ~ ill~i ~:Sonra azabını bizden uzaklaştır, çünkü
da arkasında kalanları,s lf,da. ~oğduk cehennemin azabz sürekli bir afettir
(26/Şu ' ara 120); ~~ ~ 0).J: (25/Furkan 65). Bu ayet ifadesi, şu
Dilersek, onlqrı , ~ud,a . IJoğarız (36/ sözden gelmektedir: :W~ ~_;.:, ).:
Yas'in 43); ı _,ı~.J..9 l_,!.fi ff~ ~ O, kadınlara düşkündür; yani o,
I.)L: Günahlarından dolayı suda alacaklının borçluya yapıştığı gibi
boğuldular, sonra ateşe atıldılar k~dıpl~ra ~apış!r. H~s~ı;ı şöyle der:
(71/NCıh 25); ~~\ ~ 0\..Sj: O da jUll ll] ~..F J)~ r:...F JS: Ateş hariç
boğulanlardan oldu (ll/Hud 43). her ~lac~klı, -borÇl~sundan ayrılır.
Bazılarına göre ise anlamı şöyledir :
rofo 1 G-r-m ~)tA~ ~)...1.;,: Azap onu helak etmeye

arzulu dur.
roJ.: İşiediği bir cinayet veya
yaptığı bir hainlik olmaksızın,
1_);. 1 G-r-y
insanın malına gelen zarardır. Denir
ki: L:.j.;._:ı ~..:.). 1~ ~.J-: Zimmetind~ 1~ :.Şj; yani, falan şeye düşkün
olan meblağı ödedi; ~ı.:j 0~ ~fi: oldu ve ona yapıştı. Bunun aslı,
753
kendisiyle yapışılan anlamıngaki Çoğulu r.ı_j ve r..sP
şeklinde gelir: jl
.,I.:A/zamk kökünden gelir. ~j.i ~J r.SJ:. ı;t.S.: Veya savaşa giden (3/Al-i
1~ G~: Falan kişiyi, falan _ şeye İmrfm 156).
teŞvik ettim, sözü tıpkı; ~~i söf~
gibiçJir. All~h b~ylfru~ ki~.~;;:j: ~fo u
~/G-s-k
~~~ ~J;ı ~1 ~~I_J ~_J\~1: Kıyamet
gününe kadar aralarına dü~t;ımylı~ ~~ ~: Gecenin çok karanlık
ve fdn ~ald!k (5 /M~jde 141; ~ jJ ~ olm~sı. Allah buyurur ki: ~~~ ~~
; • ·. :11 · · - - · .1~ . Q; lll' _;, .aQu:J\
~?""' J ~~ f't!--"'"' ~ uı..,. J ~ ~~ ~ J) ~\ ~)~: Güneşin
1,; .A ~ ' ~'i , , . clli .:.:1 ti.ı.ı.A.ll . Q
'"lt::":' J.JJ . - ~ r+:ı •
..r---- - -- 1..,!": batıya yönelmesinden gecenin
~~):iğer iki yü; lüler,-kalplerinde karurmasına kadar namaz kıl ( 171
fesat bulunanlar, şehirde bozguncu İsra 78). ~li.: Karanlık gece. ~_J
haberler yayanlar, eğer bundan ~_J 1~! J":"'li _)..1: Karanlığı çöktüğü
vazgeçmezlerse, andolsun ki seni zama~ gecenin şe':rinden ( 113/Felak
onlarla mücadeleye davet ederiz; 3). Bu, tıpkı <J}I.b gibi, gece gelen
sonra çevrende az bir zamandan felaket anlamındadır. Kimisine göre
fazla kalamazlar (33/ Ahzab 60). ayette kastedilen, tutulup kararan
aydır. <J~: Cehennem ehlinin
Jy 1 G-z-l .
cildinden dan:ılayan şeye/irine denir:
- -
l!~j ~'i): Yalnız kaynar su ve
:;;;' , ... ...
~
: 1,; 1 j. ,.:_.,~ ~-~LS \~fo 'i_J irin içerler (78/Nebe' 25).

- ~~
\S~i ~J! ~: ipliğini iyice eğirip
katladıktan sonra, söküp bozan
~ 1 G-s-1
kqdın gibi _ olmayın
(16/Nahl 92).
~jt. Gl.}- j!_J: Kadın yüt?ünü eğirdi. )L.:.t. ~.)Jı ~:
Bir şeyın
Jl.).: Ceylan yavrusu. :UI.).: G_üneş üzerine su akıtıp kirini giderdim.
kursu/yuvarlağı. Jjt. ve :U jti.:.: ~' isimdir. ~: Kendisiyle
Ceylan yavrusuymuş gibi kadına göz yıkap<).n _şey. ~Ila~ ~u~r_ur ~i: ~
ucuyla bakmaktan/kur yapmaktan ı#l! ~~~ ~ı ~1 ;,g 1~! l~i 0:!~1 ~i
kinayedir. Köpek, ceylan yavrusuna ~\yJI J) ~~\_; ~_F..j: Ey iman
ulaştıktan sonra ondan vazgeçerse; ~den/er; namaza kalktığınız zaman;
~.}- ~~ J_j denir. yüzlerinizi, dirseklerinize kadar
ellerinizi yıkayın ( 5/Maide 6). _
Iy 1 G-z-v J~ ): ~edeni yıkamak: ~i ~
J;.. r..s)~ ~i_j i~l IY..:fo ~ lfol 0.1~1
__ı_j:-: Düşmanla savaşmaya :: . ı.. - \.C ~1 ~ ~ - : _; ?.;. 1.;.1~
~ ~ r_jY. . . . J UYY-l
çıkmaktır. ljjt. _,~ 1.). ~.J: Savaştı, IJi._..1h: Ey Inan~nlar! Sarhoşken, ne
savaşmaktadır; }.i~: O, savaşçıdır. dediğinizi bilene kadar, cünüpken,
754
'" ,& ~ _. !- J ~ , ..
yolcu olan müstesna yıkanıncaya ~~i

. . ~~ ~
'->" !c~ .. =:.• ~ jı... ııant
Allah,
u .
kadar namaza yak/aşmayın (4/Nisa korkunuzu gidermek için sizi hafif
43). ~: Kendisinde yıkanıl~n bir uykuya daldırmıştı (8/Enfal I 1).
yer ve kendisiyle yıkanılan su: 1~ 1~ ~.Yı '~ ·:1 :':i: Falan yere
yi~.J ~-:'~ j.·. ~i ~: İşte yıkanacak geldim. Bu kelimeyle cimadan/
ve içilecek soğuk bir su (38/Sad ciı·~sel ilişkiden kinaye yapılır. \AGt.
42). ~: Cehennemde kafırler~n \Al!:.;~.): Kadını örttü/onunla cinsel
bedenlerinden akan sıvılirin : ~k.b ~.J i{iş~iy~ girdi, denir. ~ ~~ .-~~~ ~
yJF"~ ~ ~) : irinden başka yiyecek Li#- ~: Eşi ile birleşince, hafif
yoktur (69/Hakka 36). bir yük yüklendi (7/A'raf 189).
<.:.ıt;:~.'? ve ~li: Bir şeyi örten her
~ /G-ş-y şeye peni~; öfl)eğil) eğer . örrll~~
gibi.~\ ~\ji, ~ ~~ ,:,)yb 6i \~l!i:
~ ~ _3 ~_j~ 4;.;ıf: Kendisini Şimdi bunlar, kendilerine Allah 'ın
örtecek ?ir şeyin gelişi gibi ona azabından kapsamlı bir ğaşiye'nin
geldi . o_j~ /Örtü: Kendisiyle_ört~len gelivermesinden emin midirler?
şey_dir. Allah buyurur ki: ~ ~.J (12 /YCısuf 107); yani kendilerini
~.J~ ~~: Gözü üstüne bir perde kuşatıp sarmalayan bir felaketin
çek_tiği kimseyi (45/Casiye 23); Ji.J gelmesi nden.
ö.J~ ~-!~i: Gözlerinin üzerinde Bazılarına göre ~li kelimesinin
bir perde vardır (2/Bakara 7). asıl anlamı, iyi şeylerle ilgilidir;
Denir ki: ;ı .~:. ; ~_j 4j.::i: Onu örttü; fakat yukarıdaki ayette, şu ayette de
1~ .; :i<·i: Üzerine şunı,ı örttüm. I~!.J olduğu gi~i istiare y~pılmıştır: ~
: jjı~ :, -1~ ~ .w,, · . :ı tttt\.S: . . . ' · ~: . '-fl~ ~_J! ~.J .:l~ ,;ig 1 ~: Onlar
U:! ~ $- ~ [.JA~.
Onları dağlar gibi dalgalar sardığı tçın cehennemden yataklar ve
vakit; dini yalnız Allah 'a tahsis üstlerine de örtüler vardır (7 1A'raf
ederek O 'na yalvçırırlar (31 /Lokman 41). ~Wl ~~ ~d ~: Geldi mi
32); ~\&ı ~·) · }·Ü ~~~ 6JiJ ~··ı~l! sana o ğiişiye'nin haberi (88/
(g:1 ~·f LA: Firavun, ordusuyla onları Öaşiye 1) ayetindeki ~li kelimesi,
takip etti, deniz de onları korkunç kıyamet'ten kinayedir. Çağulu J:ıi.Jt.
bir şekilde kif~l}tıverd!f . (20(Jaha şeklinde gelir.
78); ~..?.:, ~.J uıfo ~ ~ıy:.. Bir insanın başına, aklını
~lll\ : Elbiseleri katrandan ol:ıcak giderecek bir §ey geldiğinde şöyle
ve yüzlerini ateş saracaktır (1~1 denir: 0~ ~ ~: Falan ki_şi
İbrahim 50); u.\iı LA ~j~l '-'".-~Jı jl: ken~ind~n g~çti/bayıldı. u .\ ij (,?~ı.S
Sidre 'yi bürüy~n _hürpyordu (53 / ı;.ı.J.4,11 &ı ~: Ölüm baygınfığı
Necm 16); ~ lj) ~I.J: Örttüğü sarmış kimse gibi (33/Ahzab 19);
zaman geceye andolsun (92/Leyl 1); ı;.ı~l &ı ~ [;, ·}•; tJ\ ~: Ölümden
755
bayı/ıp düşen kimseni_n bçıkış ı gZb) Gözlerini (harama bakmaktan)
(47/Muhammed 20); 'i~ ~ı;j . ~.ç_ij ~ıssınlar (24/Nür 31); ~ ~ıj
0J~·;Q:·~: Gözlerini perdelemişizdir. ~~:Sesini de kıs (31/Lokman 19).
Bu y üzden a,rtı~ göremez(er (36/ Şairin şu sözü de alay yolludur:
Yasin 9); ~.J~ ~.J~i Ji..J:
Gözlerinin üzerinde bir perde yardır
r. ~ ~ı...i)Jı ~_ın
339- Bakışını kıs, çünkü sen
(2/.BakaTa 7); ~_R.j ·~·)·}·i i ~\.s 922
~ - lihl_: Yüzleri, geceden
ı ·.iıı ~
Nümeyr 'densin.
_ '-!'!'*'
ç_ti.:Jı ,:.,·;.,.-;.,.:;: Su kabındakini
kara bir parçayla örtülmüş gibidir
( 10/Yünus 27); ~~ ı_:,,\i ~ .·.,ıj: eksilttim. ~: Durması fazla uzun
olmayan/Üzerinden uzun zaman
Elbiselerine büründüler (71/Nüh
geçmeyen taze şey.
7); yani elbiselerini kulaklarının
üzerine örttüler. Bu ifade, kulak
vermekten/dinlemekten kaçınmak ~/G-d-b
anlamındadır. Bazıları bu ayetin
koşmaktan kinaye olduğunu söyler; ~: intikam arzusuyla kalp
kanının kabarmasıdır/sıçramasıdır.
!'P_kı Arapların şu s~zl~ri gibi: .;J;.
)\,!j: Eteği tpp!adı; ~Y ~i: Elbisesini Bunun için ~~- , .feyg~ı:ıbe: _şöy!~
attı. ~ _Ji Lb_J.:u .;~:1.~:..:;: Ona kamçı buyu_rmuştur: ~_;o .Y+ .ı..i)-9 ~ı ı_,g:;ı
4..:..\j • i ~ı lı ı · ,;.
1
:li _:, . · ı ~ 1
~~Ya: kılıç kuşandırdım, sözü; !ıpkı -: .J C -- lS'. .JY 1 'i'".:ı U! . ~

..u _:,..:..s: Ona elbise giydirdim ve 4ı:,~ç: ~ ~~.J: Öfkeden kaçın;n; Çünkü
Başına sarık sardım, sözleri gibidir. o, Ademoğlunun kalbinde yanan bir
kordur. Şahdamarlarının şiştiğini
ve gözlerinin kızardığını görmez
~ 1 G-s-s . .
mısınız .
. ?923
~ ·,"?;: Bağazı tıkayan şey: t.:ı\ibj Yüce Allah bu kavramla

~ ~ ıj: Boğazı tıkayan bir yiyecek nitelendirildiği zaman ondan kasıt
(73 /Müzemmil 13). s~d~c~ intikam qlur, ~aşkası d eğ il:

~ı
..F :
<<:-. (j:i ~
J --~i ı..;., 1.J~ . ' - ::i <\..J ı · -;. ·,, L...:.1
- ·- 3..>'-'-' .
o..:ılıc. : ~\..iı : - : .cllı J- •.:• : l ~
\,.: ~ ~
-- . - ~ Y:!U ...
~
,l)A(.S""" --
/G-d-d ~ Jc ' t;,;:ı ı.J~~: Onlar Allah 'ın
kendi bağışı olarak dilediği kuluna
~:Bakış ve sesi _kısmak, kapta
olanı eksiltmek. ~i_j ~ /Kıstı vahiy indirmesini çekerneyerek
"' ~
o ' o o , '
denir: ~~~i ~ ı~ ~~ Ji:

Mü 'min erkeklere söyle.· Gözlerini 922Cerir'e ait bu şiir için bakz. Divdnu Cerir, s.
61.
(harama bakmaktan) kıssınlar
923 Bu hadisi, Tirmizi tahriç etmiş ve hasen-sahih
(24/Nu_r 30); ~ (J.~.:..;ı sı~A ji.J olduğunu söylemiştir. Mübiirekflıri, Aridatu '1-
~~~i: Mü 'min kadınlara da söyle: Ahvezi, IX , 43; Ahmed, lll, 19; Abdurrezzak,
Musannaf, Xl, 347 .
756
O 'nun indirdiği kitabı inkar etmekle ~ ~~: İçinde ş<;ışırılan/yanlış

benliklerini ne kötü şey karşılığında yöne gidilen çöl. J>bW: Bir şeyi
sattılar da gazap üstüne gazaba görmezlikten gelmek.
uğradılar (2/Bakara 90); ':" ;,;! \3~~j
~~ ~: Onlar Allah 'ın gazabın,q
~ 1 G-t-y
ug:ac{tla; (3 / A!~i_ İı~rary -~ ~2); ~ ~~
:<'.1,: . L ~ ;.. ..uğ \ '. ~ L ·: ';/ - :<\_i9 · - \..:. u~
~ ~ -··- ~ 3 r JJ - ... >-~: Bir şeyin_ üstüne konan
-- .;; ~; .ı..:ıic ~ : -- ;
~
lSY. .19.9 ~ - ·· - •• L>-43 ~: kapak ve benzeri;>-~ ise, bir şeyin
Size rızık olarak verdiğimiz şeylerin üstüne geçirilen elbise ve benzeri
temizlerinden yiyiniz ve onda aşırı şeylerdir. Bazen bu kelime cehalet
gitmeyiniz, sonra üzerinize gazahım için istiare edilir. Allah buyurur
iner ve kimin üzerine gazahım k ı.·. ~ ıii.\<i ~~ ~
: ~
.
. ~ ~ jij
r..r
inerse artık o helCik o_lmuş _olur (20~ ~~ ~~~ ~~ ~~~: Andolsun ki;
'h' 81)·, ~
T aa_ .il ı·.l
. _ L:,':. - :.: j, iı .; :li
YYL..l:! . lS"':Yr sen, bundan gajlette idin. İşte senin
~ .illı : Allah 'zn kendilerine gazap perdeni kaldırdık Bugün artık
ettiği bir topluluğu dost edinenleri görüşün keskindir (50/Kaf 22).
gö:medit; .mJ? (58/Mücadele 14); ;J:-
ff.;k "T~I: Gazaba uğrayanların
yoluna değil ( l,IFatiha 7). Bazılarına
fo 1 G-f-r
göre -:ı~~ sözünden kasıt fo: Bir şeye, onu kirden
Yahudilerdir. koruyacak elbise giydirme~ti:. B;ı
~ (Sert kaya) kelimesi, anlamdan şöyle denir: ~ ~Y .:#-)
;;~kelimesi gibidir. L:-J~: Çok ._Li.): Elbiseni kab ın içine koy;~~
öfkelenen. Yılan ve bağıran deve de ~)J ~~ .G~ ~..;: Elbiseni boya!
9u !(elimeyle nitelendirilmektedir. Çünkü o, kirden daha iyi korur.
~ 0)\!: Falan kişi çabuk Allah'tan olan LJI.fo ve
öfkelenir. Anlatıldığına göre; kişi öfo; Allah'ın, kulı.;nu azaptan
yaşıyorsa, L.J~ ~ (Falan kişi korumasıdır. ~j ~lfo: Rabbimiz!
için öfkele~dim); ölmüşse (aynı Ajftnı d~leri~ \2/Bakara 285);
anlamda),~~ denir. ~j ~ ~fo.-4 ~li~.JL.:.j: Rabbinizin
bflğış_ına kqşu~ (3/Al-i İmran 133);
~ /G-t-ş .ülı ~l ~;:ı..ıı ~ ~ .J: Günahları
Allah -'tan başka kim affedebilir? (3/
'4ljl ~\_:, (79/Naziat 29); yani, AI-i İmran 135).
gecesini ~~ ranlık yapm•şhr. _Şp Bazen de biri, bir şeyden içt~r:
kelime~~ kökünden gelir. ~1: değil de zahiren kaçındığında; fo
Gözünde bulanıklık benzeri bir şey
.:J: Onu bağışladı, d~nir. Ş~ ay~t q~
olandır. Bu anlamdan şöyle denir:
bu anlamdadır: l-.9~ 1~\ 6:1~ J!
757
~~ ~yl ~-*.>.ı~ 6.:~: lman edenlere ;;.)#. kelimesi de ülfo
söyle: Allah 'ın (ceza) günlerinin anlamındadır. Şu ayetler bu
geleceğini ummayan kimseleri anlam?adır: J3,.J~_J ıŞ~ı~_;~_:#,ı~j
bağışlayıp
.::.ı~ :.:,, - ;. :.:iı - ~ :' --·- - .
geçsinler (45/Casiye _ _.r-J~~J _ .JA~ : Rabbım;
14). beni, anamı, babamı, inanmış olarak
->'i4',): _~ö~. ve,_ fıille .~f ta}~J? evime giren i, mü 'min erkekleri ve
etıyı_ektir. .:ıts 4..i) ~j ı_,~ı üra! mü 'min kadınları bağışla (71/Nuh
~~~: Dedim -ki: Rabbiniz'den 28); ~_J;ı ı.oJl;l;ı5. ~ ~ ı)\ ~~ (,?~I.J
bağışlanma dileyin; muhakkak ı;>:ı.lll: Hesaplaşma günü günahlarımı
ki O, çok bağışlayandır; (71/ aifedeceğini u;rz_duğum da O 'dur
Nuh 1O) ayetinde sözü edilenler, (26/Şu'ara 82); w.l .:#-I.J: Bizi bağışla
Allah 'tan sadece di lle deği 1, hem (2/Bakara 286).
dil, hem fıille bağışlanma dilernekle Denilmiştir ki: _;.~\ 1~ 1_,yi.1
GJ " "
emredilınişlerdir. ~fo:: Yani, bu şeyi örtünınesi
Denmiştir fiille değil

ki: gereken şeyle örtünüz . .h: Demir
sadece sözle bağışlanma dilemek, başlık/miğfer. ö.JI-4: Baştaki yağın
yalancıların işidir. )şte _Ş\! ayetin ona bulaşmaması için başörtüyü
anlamı da budur: ~ ~i ı;~:ıı: örten bez; yay tuncunun sarıldığı
Bana dua edin, du anızı kabul edeyim deri parçası ve bir bulutun üstündeki
(40/Mü'min 60). bulut anlamlarına gelir.
~öi ~ .·. ~ : 1 :. ; 1 ,. :~ ' ; ~ J' j ı'T'
:. ; 1 ~
.. :; ' 1
< U, rT' ~
~ ;_u, ~- ~ ~JA or:·-. ~: sen, ~ 1 G-f-1
ister onlar için bağışlanma dile ya
da istersen onlar için bağışlanma ~: Ezberde az tutmaktan ve az
dileme. Onlar için yetmiş kere dikkatten dolayı insan.da meydana
bağışlanma dilesen de, Allah onları gelen sehiv/yanılma. ~li. ~ ~:
ke,s~nliklf! bağış.famaz (9/Tevbe 80); Yanıldz, o yanı/andır, denir. Allah
1~1 6.!~ ~J~;L····ü: İman edenler buyurur ki: 1~ &ı ~ ı) ~ :ill:

için bağtşlanma dilerler (40/ Andolsun ki; sen, bundan gajlett{!
Mü'min 7). idin (50/Kaf 22); ~~ U"'~ .:;.ı_foı
_ _)li. ve .Jfo; Allah'ın sıfatlarıdır: ~_,.1? ~ ı) ~.J: l~sanlarm
hesab zamanı yaklaştı. Fakat onlar
~iJı !ıi: Güna~ı- bağ~ş_laY,qn (40/
hala gajlet içinde yü~ çç-yiriy o:lar
Mü'min 3); ~_,s..:. ~fo 4..i): Hiç
(21 ~Enbiya ı); c.:ı:p. c)i ~~~ J5.,J.J
şüphe yok Allah, bağışlayandır,
~i &ı~: Mu~a, halkının haberi
şük':ü ka,~l}l ~d~lJdir (35/Fatır 30);
olmadığı bir zamçınçia, şehre girdi
~jll ~_,illi _jkı 4..i): Şüphesiz Allah,
(28/Kasas 15); ~\.C ~ı,ij (:j. ~.J:
bağışlayandır, esirgeyendir (39/
Halbuki bunlar, onların dualarından
Zümer 53).
758
habersizdirler (46/Ahkiif 5); 6l.J bir şeye zırh giydirmek ve onu

~
:..ı•wı i..r"'
:. j ci
__ •
: 2.ı.lS.. \_/_ysa
~
n,, -
sen, ortalaı:ıaktır. Ağaçlar arasında akan
daha önce bundan habersizdin (121 suya J1t. denmesi de b~ anlamdandır.
YCısuf3); ~li~ ~_A.~\ çP ~.J: Onlar, Ona ~d .. e denır.
. ~ .~ -.,\ :·- w -,O:\
t.2.-! ... ~- :
ahiretten habersizdirler (30/Rum 7); Ağaçların arasına- girdi. j[ ise
~ ~ ~~ .ülı LA.J: Allah, onların kendisiyle bağlanılan ve organları
yaptıklarından [{,ajil _değijdir ~ (?/ ortasına alaı:ı şey anlamındadJr.
Bakara 144); {.j. ~ .Jl ls)is ~~ .:ı_; Ç_o~ulu J)ili şeklinde gelir. j[
~~\ ' ~ :.(·.1.; :.•i ..-.i ~~' :.(-:~ t•..j. w)lğ: Falan kişi onunla (kelepçeyl~)
' J ~ r::- ~ r-:--;-J ~·
Kdfirler silahlarınızdan ve eşyamzdan ba..ğJandı. Allah buyurur ki: ÔJ~
gafil bulunsanız da size ani bir ô.Jli.!: Tutun onu, _bÇJğlayvı_. _çnu
baskında bulunsunlar diye przu ederler (69/Hakka 30); ~wi i ~ J~'Jı ~l
(41]'!i_sa 102); ~~)~\~i LA ~j A 6~ ~~I.J: B;yunlarında demi;
~~: (Kur'dn), ataları uyarılmam1ş, halkalar ve zincirler olduğu hdlde
bu yüzden kendileri de gajlet içinde sürükleneceklerdir( 40/M ü' m i n 71).
kalmış bir toplumu uyarmçın iç~n Cimri kişiye; #ı J~ ~: Eli
indirj/miştir (36Niisin 6); ~ l_,ı'\.Sj kel_ep~~l~dir; ~~ı:ı!r. ~~) ~ ~J
0#.~: Onlar, dyetlerimizden giifil ~ .::...ii..S~I~'ıi.J: Omuzlarmdaki
idiler (71A'riif 146). ağ1r yükümlülükleri boyunlarznda~i
J16 ~.:J İ şaret konulmayan zincirleri kaldırır (7/A'riif 157); 'ij
yer. J16 J.?..J: Deneyimi olmayan ,:;,~;ç Jı iJ~ ~~~:Elini bqynı~r~;a
adam . ..,_ı~\ Jıji): Kitabı harekesiz bqğla,;,a ,(17/İsra_ ??); -~~~ ~~J
bırakm~k. J!~ ~ ~ı i!i.i j &;ı~ ~J 1· 1\j
J'
\.A..ı ı.:.l' •
: ~J ~ - ~
..ı.:ıi ~ tJ.I:.
J-""
: 4..11\
' .
..ı.:i ·
~·
( 18/Kehf 28); yani aşağıdaki ayetin Yahudiler dediler ki: Allah 'ın eli
aksine, kalbine iman yazmayı terk, bağlıdır. Böyle dediklerinden ötürü
ettiğimiz kişiye itdat etme:
- o - ~
~ ~Ji
, ...... ; ... o ' J •
kendi elleri bağlansın, onlara lanet
~ (JY. ~~I.J ülA:ı)'l ~_jl! ~: Onlar, olsun (5/ Maide 64); yani Allah'ı
öyle kimselerdir ki, Allah onların cimrilikle eleştirdiler. Bazıları da der
kalplerine imam yazmış ve onları ki: Yahudiler, Yüce Allah'ın her şeyi
kendinden bir ruh ile desteklemiştir yapıp tamamladığını duyduklarında
(58/Mücadele 22). Kimisine göre şöyle dediler: il~ ~ı ~ ı~); yani
ise ayet; "Kalbini, hakikatlerden Allah'ın eli boş kaldığından dolayı
gafil kıldığımız kişiye uyma." bağlanmış gibidir. Bunun üzerine
anlamındadır. Yüce Allah yukarıdaki ayeti indirdi.
~~~~~~~ı i~) U): Biz onların
~ 1 G-1-1 boyun/arına halkalar geçirdik (36/
Yasin 8); yani Allah, onların iyi
Jlt. kelimesinin asıl anlamı, işler yapınalarını engelledi. Bu tıpkı
759
onların kalp, kulak ve gözlerinin "Bir peygamberin, hıyanete nispet
tabedilmek ve mühürlenmekle edilmesi yaraşmaz." Kelime, bu
nitelendirilmesi gibidir. Bazıları şekliyle .Gllt.i (Onu hıyanete nispet
da şöyle der: Bu ayet, her ne kadar ettin:ı) anl~a!ııındap g~lmektedir. 64_:,
mazi formuyla gelmişse de, sözü ~ı.:iil~
_ __ f"~ -·- U"'
ı.:.l.Aı~L · ıı~ -... K.zm h am
: _ • ~ ·ı·k
ı
edilen kişilere ahiret hayatında ederse; kıyamet günü hainlik ettiği

yapılacak şeye işa_rettir. T_ıpkı şu şey ile gelir (3/Al-i İmnln 161).
ayet gibi: &.!~1 JUi.i ı) J~~~ ıil•-&.:, Şöyle rivayet edilmektedir: '1
IJ.JiS: Biz kafi~lerin boyun/arına --
J~)
- -- •
'lJ J)\t.):
925
Yani, ihanet yok,
demir halkalar geçirdik (34/Sebe' hırsızfzk yok! Diğer bir hadiste. ~~
33). Hz. Peygamber'in buyurduğu; -.::..ı)Ci
• ·- - - t -
;u~: İki elbise arasına giyilen 0').:..\1 ~ ~ ~ '1: Üç şey vard1r
şey. .J~, elbisenin altına; .Jt:i~ -~se ki, bunlar yapıldığı sürece mü 'minin
~albi kin bes~emez. hadisinde ~
926
elbisenin üstüne giyilendir. ;u~
de bu !~isinin arasına giyilendir. ~, sözü, ~ ~/kin besJemez,
Bazen :U~ zırh anlamı için istiare anlamındadır. Bu hadis, "~ ~"
edilir; tıpkı zıı·hın da onun için şeklinde de rivayet edilmiştir. Buna
istiare edildiği gibi. J.#.: Hainliği göre hadisin anlamı şöyle olur:
~uşanmak. Jr;.: düşmanlık: Ui.j_:, "Üç şey vardır ki, bunlar yapıldığı
~ ~ ~~J~ ı) LA: Biz onların sürece mü'minin kalbi ihanet salıibi
göğüslerinde kinden ne varsa olmaz."
çekip a(mzşız (7/8ra( 43); ~ ~J dL.:.IIJ _)~~~ Jt-1:
Kasap ve deri
~J ~ .J- ıilll. ~..J- 1J-IA
~-~ U:L
; ~_ ~_ Liı_,lı
• .~
ı.r- yüzen, deride biraz et bıraktılar.
- -
~j: Kalplerimizde, iman edenlere Bu kelime hainlik anlamındaki
karşı hiçbir kin bırakma! Rabbimiz! J)ıi.) kökünden gelmektedir. Sanki
Şüphesiz ki sen çok şefkatli, çok kasap, et hususunda hainlik etmiş
merhametlisini (59/Haşr 10). ve taşıdığı deride et bırakmıştır.
Biri ğilf; yani kiı\ _sahibi :i.b ve J#.: İnsanın içinde sakladığı
olduğunda; ~ Jf denir. Jfi; yapi susuzluk hissi, şiddetli sevgi ve kin.
iğfal, yani hıyanet sahibi 9ldu. Jf
~: Hainlik etti. G~ /·,\it i: Falanı
Dimyiit'i, İth6f, s. 181; İrşô.du 'l-Mubtedi, s.
hıy~net~ nispet ettim. Allah buyurur
ı<ı:. U"':!
271.
' .:ı :li LA-J: B.ır peygam bere,
-,! -. u: i ~u
925Ahmed, Müsned, IV, 325; EbCı Davud, Sünen,
emanete hıyanet yaraşmar (3 ~ HN: 2766.
Al-i İmran 161). Ayet, Ji:i (;i 926Bezziiz, hasan bir senetle; İbn Hibbiin da
Sahih'inde tahriç etmiştir. Bu hadis i tahriç
şeklinde de okunmuştur.
924
Yani,
eden Tirmizi de, onun hasan bir hadis olduğu
nu söylemiştir. Bkz. MübiirekfCırl, Aridatu 'l-
924Bu, Nafı, İbn Amir, Hamza, Kissiil, Halef, Ahvezi, X, 124; Ahmed, IV, 1; İbn Miice, 1, 84
Ya'kCıb ve Ebü Ca'fer'in kıraatidir. Bkz. (HN : 230).
760
.J#. 0~ ~: falan kişi içindeki kini \J...ı- ; jjl '-"':"

'.A( ~. ; üjj \·'.ı~
~
·. ~. ,---:-
:._(~"" ~·-.
tedavi etti. :ı.k.: İnsanın arazisinden Eğer sizden yüz kişi olsa, bunla_1~
elde ettiği mahsul. .; ~~:ı;-;.., ,_:i j ~ j: bin kdfi~i ye!J_l!r(fr (8/Ental 65); ~
Arazisi mahsUl verdi. :ui.li..:.: Coşkulu ~~J Lii ~'ı .ı..l.ll : Allah: Andolsun
bir topluma dışarıdan gelen mektup/ ki Ben ve Peygamberlerim elbette
Topluma dışarıdan gelip içlerine galip geleceğiz, diyfj 1.azmıştı~
nüfuz eden mektup. Bu anlamda (58/Mücadele 21); ~~~ ~ ~li:. ~
şair şöyle der: ~t.lıı &ı: Bugün insanlardan sizi
~ı-~·
r- ..
_5 u __ro.
'rJ.:ıı-~· :1·.-.~ı~j;\;:;
. ->'-" ~ r- .. yenecek yo~~ur_ (8/p)lfftl 48);, ~~J
• ' ' ~-
.)3->'-" :i·.·, 1' i • US 0l I_F.,'J L.i.l 6l 1_,1\,ğ (;_ji.~ ~~~
~Li.Jı ~: Sihtrbazlar Firavun'a
340- Suyun ulaşmadığı yere
geldi ve dediler ki: Eğer galibler biz
nüfuz etti;
olursak; bize bir mükdfat var, değil
Ne üziintünün ne de mutluluğun mi? (7/A'raf 113); 6~li.Jı ~ U):
ulaştığı yere.
927
Elbette bizler galip geleçeğiz (26/
Şu'ara 44); ~Ukı l~!i~: Qracfçı
~ 1 G-l-b yenildiler (7 1A'riif 119); 6~li.ll ~i:
Üstüngelen onlar mıdır? (2 1/En~iy&
~: Üstün gelmek. Bu kökten 4_4); Jl6J.l··~.i~j 6J!1i~.- . IJ.)iS 0=~ J!
şöyle denir: ~ j j ~ ~-~ 0t. ,;ig): İ~kdr edenlere de ki; yakında
On? galip geldim/Onu yendim. Li\ mağtup olacaksınız ve cehenneme
~li:.: Ben üstünüm. Allah buxurur sürü/eceksiniz (3/Al-i İmran 12);
ki: ~J ~~~~ Jjj ~ ~JJI ·\·!.f. ~1 6J:.1ij ~: Sonra yenilecekferttir (81
6~··., ~ ~ ~: Elif, lam, mim. Enfiil 36).
Rumlar y~nildi. Yakın bir yerde. ı:OS. ~ ~: Falan şey onu ele
Ama onlar, bu yenilgilerinden sonra geçirdi: ili~~ ,:)i:Azgınlığtmız
yeneceklerdir (30/Rfım 1-3); ~ ~
bizi ele geçirdi (23/ry1u'minun
~1 6~\-:ı ~:,# ~ ,:.;.ı.f. ~ ~: Nice az
106). Bazılarına göre ~ fiilinin
say;d;; bir birlik Allah 'ın izniyle çok
asıl anlamı, birinin boynunuıı
sayıdaki birliği yenmiştir (~/Bakcıra
kaba tarafını tutup vl!qn~ktır. ~i:
249); Ji ~_).:Jı ~~ ~1 ~i ~ Boynu kalın olan. ~~ .~.J: Kalın
1. '.ı~ -. ; ' ~ ; ' ·• ':._G.., :.;.. : 1 Jıiill
~ UJ~ UJ~ ,---:- I...J'"": U . . _
boyunlu adam; ~t.;ık ~iY.),: JSalın
~~: E.Y peygamber, mü 'n;inleri boyunlu kadın, denir. ~t.;ık ~:..';..,~
;avaşa teşvik et. Eğer sizden yirmi (Yüksek tepe), tıpkı ~~_)j ~\iıc ~
sabırlı kişi olursa bunlar iki yüz
gibidir. Yani, boynu b~yük tepe/
kafiri yenerler (8/Enfal 65); D)J
yüksek tepe. Çoğulu ~o şeklinde
gelir. Allah buyurur ki: ~ ~IJ.i.j:
927Ubeydullah b. Abdullah'a ait bu şiir için
bkz. K:ill, Newidir, s. 217; İbn Hallikan, İri ağaç/ı bahçeler (80/Abese 30).
V~feydtu '/-A'ydn, lll, 116.
761
~ 1 G-1-z Dediler ki: Bizi çağırdığın şeye
karşı kalpler_imiz kqpalzdır ., (4_1/
~ (Kalınlık, sertlik) kelimesi, Fussilet 5); \~ ~ ~ ı) 2.us j:§J:
'
4.3.J (incelik) kelimesinin zıddıdır. Bu Andolsun sen bundan gaflet içinde
kÖkten ~ ,~ formlan gelir. Bu idin (50/Kaf 22). Bazılarına göre
kelimenin cisimlerde kullanılması ayetin anlamı şudur: "Kalplerimiz
asıldır; ancak kimi zaman soyu~ ilim kabıdır." Diğer bazılarına göre
şeyler için de ~stiare edilir. Tıpkı .»fo ise ayet; "Kalplerimiz örtülüdür."
(büyük) ve..# (çok) -~elin;eleri gi~i. anlamındadır.
Allah buyurur ki: ~ ~ I.J,'?J 1J: ~~ ~~ sozu, "Sünnetsiz
Onlar sizde ğılza görsünler (9~Tev9~ çocuk"tan kinayedir. ~, tıpkı ~
123); yani sertlikgörs~nler.~~ (sünnet derisi) gibidir. ,, -.).',\\ ,~,~\6
';'ıJ!.f. ~~~ J)
~),.;,; ~: Onları az bir t_:;.li_J ,~)13 ,ij.J~WI.J: Kılıç, şiş_e,
süre geçindiririz, sonra da şiddetli palan ve eyere kılıf geçirdim. ,:·,~\;
bir azaba sürükleriz (31 /Lokman :~~ .;:ij.;): _Onun sakalım kına ile
24); ';iJ!.f. ~~~ ~ ~ı1j)i.J: Onları boy;dım. , - •li\ tıpkı ' : ,,:.,.;.:i (boyandı)
şiddetli bir azapla1J kurtard~k (1) 1 gibidir. Bazılanıı.a göre, yuka~ıdaki
Hlı_d 5~); ~~I.Jjlilil ~4-~1 ~~ y ayette geçen~ kelimesi, w~'in
~ ~I.J: Ey peygamber; kajirler çoğuludur. Onun aslı lam 'ın zammı
ve münafiklar ile cihat et ve onlara ile ,.)i, gibi wit, 'dır. Söz konusu ayet,
bu şekilde de okunmuştur. Yani,
928
karşı sert davran (9/Tevbe 73).
lilii',): Kalıniaşmak ıçın kalplerimiz ilim kabıdır. Ayettesözü

hazır hale geldi. Bazen de "kalın edilenler söyledikleriyle şuna dikkat
oldu" anlamında kullanılır. Allah çekiyorlar: "Senden ogrenmeye
buyurur ki: ~_,..:.. Ji
-sfo~ ı:.ı;:i: . ıi: ihtiyacımız yoktur; bizdeki ilim
Kalınlaşmış, gövdesi üzerine bize yeter."
dikilmiş (48/Fetih 29).
~ 1 G-l-k
~ 1 G-1-f
~ve<J~: Kendisiylekapatılan
~ ~fo ı)ıj.J: Dediler ki: şey, bazılarına
göre ise kendisiyle
Bizim kalplerimiz perdelidir ('2;1 açılan şey anlamındadır. Ancak
Bakara 88). Bazılarına göre ~, kapatmak düşünüldüğünde ~ ve
Araplarm şu sözlerinde olduğu gibi J~ denir. Açmak düşünüldüğünd_e
uk.i kelimesinin çoğuludur: ~ ise ~ ve c~ denir. c;ı41ı ':.,:\,;i:
~~: Yani kılıç kılıfın içindedir. Bu
da ş u ayetlerde_ ~nlatılan ,gibid_ir: 9288u, İbn Abbas, A'rac ve İbn Muhaysın'ın
-- : u$-' ~ ~- ~~
~\ . ~ ~)!
' - (.,!": •
ı)t:i.J.
'· okudukları şaz bir kıraattir. Bkz. EbCı Hayan,
el-Bahru '1-Muhit, 1, 30 l.
762
. .
Kapıyı kapattım. ~, çokluk Ço,ğul~_ ~ ve 0~ şeklinde gelir.
anlaınındadır; yani, birçok kapıyı t)Wı ~!: Oğlan ergenlik çağına
kapattım veya bir kapıyı defalarca ulaştı.Bu çağa erişenlere, genelde
kapattım ya da bir kapıyı çok sağlam şehvetin galip gelmesinden dolayı
kapattım._ Şu ayet bu anlarndadır: şebak'alşehvete ~ denmiştir. ~!
yi~~~ ·~·ilbj: Kapdan iyice kapattı ' -·
J;..ilı: Erkek (hayvan) şehvete geldi.
( 12/Y Cısuf 23 ). Buna benzetilerek
şöyle denir: ~)i. &;._)lı ~:
~ 1 G-1-v
Rehineye el konuldu, bırakılmadı.
ı_>...::ı ;~ ~: Devenin sırtı yaradan .Jk: Haddi aşm~ktır. Eğer haddi
kurtulamadı, iyileşemedi . ~: aşmak fiyatta ise,":k; eğer değer ve
Kumar okiarının yedincisi. Çünkü o, mertebede_ise fo; eğer atılan ok ile
meysirin/kumarın diğer kısımlarını ilgili ise fo denir. Bütün bu farklı
bağlamaktadır. ~ ~: Hurma formların fiili h
~ gelir. Allah
ağacınınkökü kurudu, dolayısıyla buyurur ki: ~~ı) lfo 'i -:ı~ ı ~~ 4:
meyve vermekten bağlandı/meyve Ey kitap ehli, dininiz konusunda
vermez oldu. ;;ik: Zehir gibi acı aşırılığa sapmayınız (4/N isa .171 ).
ağaç. Te!Jcere kaynadığı zaman, ~ ve
ü'-#. denir. Şu ayetlerde geçen söz
~ 1 G-l-m konusu kelime bu anlamdan istiare
edilmiştir: ı) ~ ~li; ~~~ ~tib
~UJI t)Wi: Bıyığı yeni çıkan/ ~~ JiS ~1: Günahkarların
terı~xen oğl,~n. Denir ki: ~ ~~ yemeğ{dir. Tıpkı erimiş madenler
~_,wı_:, ~_,wı: Ergin olduğu beJlj gibi karınlarında kaynar. Stcak
olan oğlan. Allah buyurur ki: yj J~ suyun kaynaması gibi (44/Duhan
-\- · ı
ı.,r.JAJ~
- ':.ciı w,;Ü. ~
__ • J~ - ·-ji. (.,?'!W,.,...-:If:i
1 : .(-,
44-46). Kızgınlık ve savaş hiddeti
J~: Dedi ki: Rabbim; ben artık de buna benzetilmiştir.
iyice kocamış, karım da kısırken .:.ı:.iıı Jw:
Bitki boy attı, sözü,
nasıl oğlum ofabifir?,PI.AI-i İnıran Jt.'dende fo'den de gelmiş olabilir.
40); ~).:ı ô~~i 6\.S! ~~~ Gıij: Oğlana ~ı_:,lt.: Cimada aşırıya gitmektir.
gelince; onun anası babası inqnm!ş 7~ı ~ı_:,it. (Gençliğin başlangıcı,
kimselerdi ( 18/Kehf 80); jl~l Gıij taşkınlığı) da buna benzetilrniştir.
~~~ı) Ç>f~~ ~~ 6\.S!: Du~ar ise,
şehirde ikiyetim erkek çocuğa aitti
(18/Kehf 82).
~/G-m-m
Yüce Allah, Yusufkıssasında da (i.: Bir şeyi gizlemektir. Bu
şöyle buyurmaktadır: ~-ji. ıi\ı (S~ 4: anlamdan, güneşin ışığını örttüğü
Müjde; işte bir oğlan ( 12/Y Cısuf 19). ıçın buluta ~W. denir. Allah
763
buyurur ki: ~}!~ .)i ~l 6s~ ~ denize benzetildiği gibi. •.:;.c:
- . ; - ti.ı~ı - t.illı ~ - ~ . .ülı Olduğu yeri örten fazla su. Bu
~.J - .J f' ~ ~
.}.A~I : Onlar; -Allah 'ın . buluttan kelime, sahibini kuşatan cehalet
gölgeler içinde, meleklerle birlikte ıçın darbımesel yapılır. Bunun
kendilerine gelivermesini ve işlerini benzerine Yüce Allah ~'-:!. sözüyle
bitirivermesini mi bekliyorlar? (2! işaret etmektedir: ~ 1 )j.-~.ç i.!: On/an
Bakara 21 0). ~ formu da tıpkı f'~ örtüverdik (36/Yasin 9). Şu ayetler
s! bi~ ir.,Şu ifadeler de bu anlam dadır: de bu~un benzeridir: fıf;.b.) ~_)~
J~l ~: Ay bulut,ıa ört~ldüj ~ e~: ~ Jh: Onları, belli bir süreye
Bulutlu gün; ~ .J ~L.:.c .J ~ :u;,l: kadar kendi cehilletleri içinde bırals
Bulutlu gece. Şair şöyle der: (23/Mu'minun 54); ~;.b .) ~ 6;~1
'~: ;~- ~ · : ili.. _n ı
• U, ~ (ı;t..:..: Onlar koyu bir cehillet
içerisinde kalmış gafillerdir (51 /
34 I- Bulutlu ve ay ısönük bir
929 Zariyat 11 ). Bela v_e sıkıntılara
gece.
wl~ deni~: .) (ı~t.fuı ~1 15) ).J
_;,~\ U: Karışık/Problemli iş. .;.ıYJI .;.ııj.4Ç.: O zalim/erin hdlini
~ ·,:Sj)Ç ~.).Al ~ ~ ~: Sonra işiniz
ölüm şiddeti içindeyken bir görsen!
başınıza ğumme olmasın ( 1Ol
YCınus 7 I); yani işiniz başınıza dert .
(6/En'am 93).
y.6 J.?..J:,Tecrübesiz, cahil adam.
olmasın.
Çağulu .J~I şeklinde gelir. ~:
fi. ve~ tıpkı yj ve~). /dert Gizli kin. Çağulu .J;J. şeklinde
kelimeleri gibidir. ;i..;.~: Devenin
gelir. .;J:.: Diğer kokuları örten yağ
burun ve. gözleri üzerine bağlanan kokusu. ~~::ı yi.: Onun eli kirlendi;
bez.~~ ~G: Yüzü örten bez.
~.F yi.: Onun ırzı/nefsi/bedeni
yi:. kelimesinin asıl anlamı, bir kirlendi. ~-?W.:., l!UI -?ı:..J:. ~ ~~:
şeyin izini silmektir. Bu anlamdan, İnsan topluluğunun ar;.asına girdi.
sel'in izini gideren çok olan suya o-_;,i:.: Sürülen safran. ~~ ~ ~ ~.J:
y1 ve _y:'ti denir. Şair şöyle der: Koku süründüm.
Uı/l{.. Y,'ti ~WI.J _n '1' Su nokta-i nazarın,dan suyun
342- Su, onun örülmüş iplerini içildiği bardağa da _;,c denir. Şu
930
örtüyordu. söz de bu anlamdan türemiştir:
Bu tür suya, cömert adam ve ::ı~: Az su içtim. Y,li.:. 0~: Falan
hızlı koşan at benzetilmiş, onlara kişi, kendini savaşın içine attı. Bu
yi:. denilmiştir; tıpkı her ikisinin ya Arapların, -.;.ıyjı ~.)..;: savaşa

daimaktadır sözleri gibi, kişinin aşırı
savaştığı ve savaşa daldığı içindir;
929Bkz. ibn ManzCır, Lisdnu 'l-Arab, (~)madde
si; İbn Fiiris, Mücmel, III, 680. ya da onun cahil, tecrübesiz olarak
930A'şa ' ya ait bu şiir için bkz. Divanu 'l-A 'şa, s. düşünülmesinden dolayıdır. Bu da
59; İbn Siyde, Muhkem, VII, I 38.
764
onu, tıpkı e:Ji lahmak ve benzeri iyi olanından ve sizin için yerden
sözlerle nitelendirmek gibi olur. bitirdik/erimizden infak edin.
Kendinizin göz yummadan/gafil
JAi;. 1 G-m-z olmadan alamayacağınız bayağı
şeyleri vermeye kalkışmayın (21
.;.i:. kelimesinin asıl anlamı, Bakara 267).

ayıplı olan şeye
göz kapağı veya
el ile işaret etmektir. Bu anlamdan
-.J # ; ; ' ~ 1 G-n-m
şöyle denir: ö~ ~)1..9 ~ LO: Falan
kişide kendisine işaret edilecek ~ 1Koyun, bilinen bir hayvandır.
bir eksiklik yoktur. Çoğulu 3;L.i:. Allah buyurur ki: ti:ı~ ~ıj .fo.Jı &ıj
şeklind e gelir. Allah buyurur ki: ~~ ,;~j)ç: Sığır ve k~yunun
QJJA~ ~ ıJ>a ı~)j: Yanlarından iç yağlarını da onlara haram
geçtikleri zaman birbirlerine göz kıldık (6/En'am 146). ~: Koyunu
kırpariardı (83 /Mutaffıfin 30). yakalayıp ele geçirmektir. Daha
Bunun aslı, ~\ ~~: Semiz mi sonra bu kelime, düşman ve onun
diye kaça dokundum, sözünden dışındakilerden elde edilen her şey
gelmektedir. Bu da tıpkı .i ~ 6:ıt (semiz için kullanılmı ştır. Allah buyurur ki:
mi diye onu elledim/yokladım), ~~&ı ;.i'4 ı;Jj ı~ıj ... : BiZiniz ki,
sözü gibidir. ele geçirdiğiniz her hangi bir şey (8/
Enfal41);~~~~1:.y~ ~ı~: Elde
ettiğiniz ganimetieri temiz ~: helal
~/G-m-d
olarak yiyin (8/Enfal 69). ~: Ele
~
geçirilen şey. Ç9ğuh1 ~ti.:. şeklinde
' ' o
~: Anz olan uyku . ..::..ı!~ LO

G~ ~j ~:Hiç uyku tatmadım/ gelir: ~.)# ~tiA ~ı ~:Allah katında
Hiç uyumadım, dersin .• Bu anlall! çok ganimetler vardır (4/N isa 94 ).
itibarıyla şöyle denir: ~Lt. ~)
~ j: Çukur yer. ~ :·;.,~li. :)Li: Yolu ~ 1 G-n-y
olmayan ev. ~lj q. ~ :
Göz kapaklarından birini diğerinin ~:Değişik anlamlara gelir:
üstüne koydu. Sonra bu kelime 1- İhtiyaçların olmaması. Bu
istiare yoluyla gaflet ve müsamaha sadece Yüce Allah için söz konusu
anlamında kullanılır oldu. Allah olur. Şu ayetlerde zikredilen
' .. ' ~, , :;.
buyurur ki: ı~i ı,JlQI &,ı;üı ~i ~ de budur: ~ı ~ı ~ ~ı 6!j:

:
~ 1
:.(1 ~.Y.
- : j ~ - ±:~<:
. J ı-:--
LA .::ıw=ıb
. .•
:
~ Şüphesiz Allah, hiç bir şeye ihtiyacı
;
(.)~
~. :; ~. ~\
.. ı .JAA:!--1
---~ -iJ· . · ~ı
(...)o'Q.) olmayandır, ö-ı;ülm f!Y.e (qyık qlanrjır
~ ı~
: :; :j . ~ı: 4.-ı.li.L ~~~·.,j-.'
J. Ey
••. l.) • • .• : (22/Hac 64 ); ~~ ~ı.;w ı ~i J.,u.ıı ~i ~
iman edenler, kazandıklarınızın ~ı ~ı :,kı .W\j ~ı: Ey insanlar, siz
765
Allah 'a muhtaçsımz,· oysa Allah hiç ~lft .}J.)_j: Zenginlerinden al;
fokirierine ver. Şairin şu şi irinde
932
kimseye muhtaç değildir ve övgüye
layıktır (35/Fatır ı 5). kastedilen de bu anlamdır:
2- İhtiyaçların az olması: fo 0~)'i_:ı JWI ~ ~ -1t1

Şu ayetle işret edilen budur: 343- Bazen mal çok olur,· fakat
Ji~ ~\.i. ~~.J_J: Seni fakir bulup insan yine de fiak ırd'ır. 9 33
o
zenginleştirmedi mi? (93/Duha Bu kökten şöyle denir: 1~ ,:.,.!},;.

8). Hz. Peygamber'in şu hadisind~ ~w:, ,,;,j;~:, .:.,:!:l;;;:,ı:, ,~Li.:, Gl#.:
zikredilen de aynı şeydir: ~~
Falan şeyle yetindim,,,zen~in ol_q~m.
uXııı ~: Gerçek zenginlik nefis Allah buyurur ki: ~I_J ~~ ~I_J
;enginliğidir.
93 1
~ :):. : Allah hiçbir şeye muhtaç

3- İnsan türlerine gör_e k~zanç değildir. Allah zengindir, harnde
xolları!!ın çok olması: ~ 6ts 6A.J layıktır (64/Teğabün 6).
~···~: Zengin olan, iffet~i olmayq 1~ ~~~: Falary şey bana yeterli
ça!tş_sı~ (~(N,i~~ 6~; .~ ~\ LA.i) geldi. ~~ .\k ~l: Falan şey_ 9pa
~~~ fıkı_J cli_,.;~ı; .· ..J W:ı;ül: Sorumluluk
yeterli_geldi. Allah buyurur ki:~~ LA
ancak, zengin oldukları halde 4LA ~: Malım bana hiç bir yqr:ar
senden izin isteyen}ereqir _(9/Tevb_~ s~ğl;ya"!fldı, (69/Hakka 28); i LA Ji:.
93); _~\ bı ı)~ 6:!~1 j_J! ~\ e.:. :w ~ LA_J .ıJLA .ı..ii.: Malı ve kazandığı
~t#-i ~; .::#: Allah fakir, biz ise kendisinefayda vermedi (lll /Me_sed
zenginiz diyenierin sözünü Allah 2); 'ı/_; ~~~~ ~ ~ ~ IJ_;iS 6,ı~l 6)
işitti (3/ Al-i İmran I 81 ). Onlar bunu ı 'ıj,-~. ~\ &ı ~j'ı/_ji: İnkar edenlerin
şu ayeti i_ş ittikleri~de stjyl~mişlerdi: mallarıve çocukları, Allah 'a karşı
~ ~.)! .ı..ilı ~~ 'i~\ \j 6A: Kim
onlara bir fayda sağlamaz (3~~1-i
Allah 'a karşı!tksız (güzel) borç İmn'in 10); ~\~tS LA~ Ji;.i LA:
verir? (2/Bakara 245). F aydalandzrzldıkları nimetler onla
,_eiı1ıı&ı~t#.\~~~~~-,~: Onları ra hiç yarar sağlmJıaJ. (26/.Şu:a~~
bilmeyen. isternekten çekindikleri 207); ~yı_ Çı:ıf; ~L~! ~J~. ~ .~~~
için onları zengin kimseler sanırlar . ~
WJ ı.iı.,':,
, . ..rJ- . - v -~
, -iliei..W. - -()i:i 'i ~:
-
(2/Bakara273); yani onların nefısleri Ben, O 'ndan başka ilahfar mı
zengindir. Durumlarını bilmeyenler, edinirim? Eğer Rahman bana bir
onlarda gördükleri izzet-i nefıs ve zarar vermek isterse; onların şefaatı
nezaketten dolayı bir takım gelir bana hiç bir fayda sağlamaz ve b(jn~
kaynaklarının olduğunu sanır. Hz. kurtarmaz da (36/Yasin 23); ~ 'i
Peygamber'in Muaz'a söyle<jiği şu
söz de bu anlamdadır: ~t#-i &. b. 932Buharl, Zekat, !ll, 322; MUslim, İman, HN:
I9.
93 I Buhar!, XI, 27 I; Ahmed, Müsned, II, 3 I 5; 933 Se'iilibl, et-Temsil ve '1-Muhadara, s. 85;
Heyseml, Mecm eu 'z-Zeviiid, X, 240. Nihdyetu '1-Ereb, III, 84.
766
'~
.~ı,, : .: ' 'i'
~ ~ _;: Gölge yapmaz ve Allah buyur!Jr ki: ~LA..:.J\ ı)~ti ~L4j
alevden korumaz (77/Murselat 31 ). ~ 'T~ ~'i) ~)'Jij: Gökte ve yerde
4.fiti: Kocasıyla yetinip süse gizli hiçbir şey yoktur ki apaçık bir
ihtiyaç duymayan kadın. Bazılarına kitapta olmasın (27/Neml 75).
göre; "Güzelliğiyle yetinip Kimi zaman Yüce Allah değil,
süse ihtiyaç duyman kadın", insan nokta-i nazarından bir şey
anlamındadır. Kişi, bir yerde fazla için ~ ve ~ı.i denir. Göklerde ve
kalıp da bir şeyle yetinip başkasına yerde zerre ağırlığınca hiç bir şey
ihtiyaç duymadığında 0-&. ~ ~ Allah 'tan uzakta kalmadığı gibi,
ı:i. denir. All_ah buyurur ki: 6.:~1 hiçb_ir şey de O'na gizli kalmaz.
1 ~ ,Q ı o:: - :.1 :\.S 1·.·., .~. ı 'is ş ~:l~\j ':'jÜ ~li.: Allah, gaip olanı
~ .JA: 1 w .• ~ : uayb ·ı
yalanlayanlar sanki yurtlarında hiç da müşahede olanı da bilendir (6/
refah içinde yaşamamış gibiydiler En'am 73); yani Allah, size gizli
(71A'raf 92). kalan şeyleri de, ~!zin ~ö!düğünüz
~: ]V1astar ve ism-i mekandır. şeyleri de bilir. ';'jil~ 6~-J:i: Gayba
~~ j i#-1 Ji:.: Terennüm etti, şarkı inanırlar _(2/Bakara 3) ayetinde
söyledi. Bazılarına göre ~ formu, geçen ': ıii.ll kelimesi, duyuların

~! (zengin oldu) anlamındadır. kapsamına girmeyen ve akıl ile de
Hz. Peygamber'in şu hadisi de bu bilinmeyen şeyler anlamındadır.

anlama hamledilmiştir: ~ ~ ~ Bunlar sadece peygamberlerin haber
~~j~ ... : Kur 'lin 'la yetinmeyen .. .
934
vermeleriyle bilinirler.
Gaybı inkar etmekle insan mülhit
ismini alır. "Gayb Kur' an' dır", Gayb
y#. 1 G-y-b
kaderdir" diyenler bu sözleriyle gayb
~
o :k e ı.ımesı,. ~ ~
' _; u - - ~-li
o : - : •: • •• , , -
lafzının içerdiği anlamların sadece
(Güneş ve başkası gözden kayboldu) bir kısmına işaret etmiş oluyorlar.

fiilinin mastarıdır. ı:i. ~ y\.6: Falan Bazılarına göre yukarıdaki
şey gözümden kayboldu, den_ ir. Allah ayetin anlamı şöyledir: Onlar,
buyurur ki: ~Wl &ı 6\.S ~1: Yoksa yanınızda olmadıkları zaman
kayıplara mı karıştt? (27/Neml 20). da inanırlar ve haklarında şöyle
Bu kavram, duyularla görül d~nile_n !J1Üf1afık\~r g!b_i değild}Fl~r:

o. ı.:. \~\ - UAi 1·'l! 1 · -i ~ ~\ 1 :•ı \~\
ll 1J-"
meyen ve insan bilgisinin kapsamına IJ". .J ~ .joiA u;_ J - .-J
: -~ , o; o· -: · : wı :.<..;~ uı ı .lt§:.. :.ı..w.
gitmeyen her şey için kullanılır. (.).J-1~~
#
. r - . ~ ~~ .
# # ..
Mü 'min/ere rastlayınca; inandık,

derler. Şeytanlan ile başbaşa
934EbCı Hüreyre'den rivayet edilen bu hadisin
tamamı şöyledir: '\))i~ .foJ. ~ (:;. ~ ~: kalınca da; biz sizinle beraberiz,
Kur'an'la yetinmeyen bizden değildir." onlarla sadece alay etmekteyiz,
Buhar!, Kitdbu ~-Tevhid, XIII, 501 (HN: derler (2/Bakara 14).
7527); Ahmed, Müsned, 1, 172.
767
_ .Şu ayetler de aynı ~nlamdadır: sanın başkasında
olan ayıplardan
~4 ~j ~ &:ıJı ~ili ~ı söz etmesidir_ Allah buyurur ki: ~.J
~~ı ı~til.J: Sen ancak gö;mede~ ~ ~ <,~ij: Kiminiz kiminizin
Rablerinden korkanları ve namazı gıybetini yapmaszn (49/Hucurat
kılanla~! uyarabi/irsin (35 /Fatır 12).
18); ·~~~.)lı .:.-•Jd. DA: Görmediği ~yi.: Alçak yer. Bu anlamdan bol
halde Rqhmdn 'dan kork_an (50/Kaf ağaç h yere ~li- denir. Allah buyurur
33); ~~'iı:,~ı_;uı ~ ~.J: Göklere ki: Y:?Jı ~~ ı) Ôjil\.J: Onu kuyunun
ve yere ilişkin bilinmez/erin bilg!ş~ dibine atın (12/Yfısuf 10).
Al~qh 'a aittir (16/Nahl 77); ~~ penir ki: ,Gı_;;..i 0_/ıd .~.] ;J.
·>);ll: O, görülmeyen_i rJ?i biliyor~ Gı.:,;.i : ·-~- on ı ar k.ımı· zaman
- u.>!:! ...J:
( 1WMeryem 78); ~ c)i ~ ~
hazır bulunurlar, kimi zaman da
ı.l.:..i: Allah gizli bltgisini ki~seye kaybolurlar.
şpstt:rm~~ (72~Çinn 26); DA ~ ~ Ji ..ı..a.:ı ·~ : uilw : ::iı _
.uıı 'i)·:ıj;ıı ~~'iı:, ~ı:,uı ı): De ki; .--· ı.; ~ :- : u_,! _ ,J: Uzak
bir yerden gaybe atıyorlar (34/
göklerde ve yerde, Allah 'tan başka
Sebe' 53); yani, onu ne gözleri ne
~iJ?1Se g'!ybı - ~ilm~? (27 ~emi 65);
de basiretieri ile görmedikleri bir
~~.. ~_,.i ~ı
...
~~~
.. ~... lill:ı:
.. Bunlar
yerden ...
sana vahiy yolu ile bildirdiğimiz
gayb alemine ilişkin haberlerdir (3/
Al~j İmran 44); ~}bj} ;.lıı (ıtS L4.J
Ji ~_;;. 1 G-v-s
':'j;ll: Allah sizi, gaybın bilgisine
erdirecek ,. değild~r: ._(31Al-i İmran Yardım ile ilgili, -::..ıJi.; yağmur
179); "T~ı ~')li. ~~ ıill): Hiç şüphesiz ile ilgili de ,'·,:!; kelimesi kullanılır.
sengay~le~i ~ilerzsjn (5 /~a_ipe 109);
.;.2;:;;,,!: Ondan _ y~rdım veya yağmur
talep ettim. ~li-i (Bana yardım etti)
y~ı
.. .. 0!... Ji:
~")~.i ~4... u~ ~j De ki;
kuşkusuz, Rabbim gerçeği ortaya fiili -::..ıJi.'ten; -)li- (Bana yağmur
koyar. O, gaybleri çok iyi bilendir i~~a_n etti) fiili ise ,'·,:!;'ten gelir.
(34/Sebe' 48). ..::ii..Jc (Yardım ettim) fiili de -::..ıJi. 'ten
gelir.
~\_y,jı ~li-i: Kadının kocası
kayboldu. YüceAllah kadınları şöyle , Allah buyurur ki: ~ ~~
nitelendirmektedir: ~ u:ıill .:.ı~\..i, ~j: Siz Rabbinizden yardım talep
ediyordun~;~z (8/ Enfal 9);_ .;jıi~.·~~~
j;; .. • .... .. ...
.uıı~:Allah 'znkendil~ri~ikoruması
sayesinde gaybi korurlar (4/N isa ~~$. ~ L,?~ı Ji ~·.'i• ~ L,?~ı: Kendi
34); yani, kocalarının hoşlanmadığı tarafindan olan, düşmanına karşı
şeyi onların yokluğunda yapmazlar. om{an yat:~ım isted~ (28/~asas 15).
V . 1: : 1\.S, ~ ı ·~ ı > •~ • , : ı·
Li~ ~ ~ : JıJ - ~ U.J
~:
Zikretmeye muhtaç bıra
o...?._;Jı: Eğer yardım/su isterler;e
kılmadığı/zorlanmadığı halde, in
erimiş maden gibi yüzleri haşlayan
768
bir su kendilerine verilfr ( 18/Kehf yapılır.Mekan ıçın kullanılan

29) ayetinde geçen I,Jil!~·'u) sözü, .J~ kelim~si, tıpkı_ .).Ji. gibidir:
,'·,)i 'ten d,e ı..::..ı.Ji.'ten gelebilir. Aynı ı.Jl.Jl ~~ _;ı s:ıı.JlL _;ı WA 6J~ .Jl
şekilde lj!i~ sözü de her iki anlama 6~ ~J 9): Eğer sığınıl~cak
gelebilir. bir yer, yahut mağaralar veya bir
Şu ayette ,:·,~!~ kelime_si yağmur delik bulsa/ardı; çabucak oraya
anlamındadır:
,, ,
:.,tiliı *1 ~ JW
,
yönelirferdi (9/Tevbe 57).
~ ·. ~-ıı -:ı_ .J- li_.. G"un eş battı.
~~: Bu, tıpkı bir yağmura benzer l.J
' lie
.. _ (..)""""-"
ki; bitirdiği ot, ekincilerin hoşuna Şair şöyle der:
gider (57 /Had!d 20). Şair de şöyle '\(_~, - LA,'ı ::.- ;ilij~l ,. ~IJ.\
t-"""" .J .)'1!-'J .. . _y.
der: LA.' lu;. .;.
.) .. . r-ı~ ·-~-ı ı _n-o -
- ~. ,:.,j~~ l:ii
c.. : ' :.~- - lıll ~
- l)~L..f" • 345- Zaman, gece ve onun
~~~~-1fi gündüzünden;
344- Duydum ki, insanlar Güneşin doğup
sonra
batmasından başka nedir ki?
936
yağmurdan ihsan talep ediyorlar;
Saydah 'a (deveye) dedim ki, sen
935
.)~: Basık bir yere indi. Jc jli-\
Bilal 'dan ihsan talep et. ijli- .J ijli-) ')~1: Düşmanın üzeriı:ıt?
saldırdı. Allah buyurur ki: .;.ıı~l.i
..)_;:, 1 G-v-r ~: Sabahleyin akın edenlere
(100/Adiyat 3). Ayette kastedilenler
.J.Ji.: Basık _ yt;r. Bu kökten atlardır.
şöyle denir: jli-1.:_, ,J,:?._)I .)\i-: Adam
saldırdı/hızlı yürüdü; 1.)_)6 ~ ~jli
l.)jl. .J: Gözü iç~ri çöktü, kör oldu.
>.P 1 G-y-r
ı.):,i. ~~lA ~~ 6): Suyunuz yere ;J:. kelimesi çeşitli anlamlarda
batarsa (67/Mülk 30) ayetindeki kullanılır:
1.)_)6 kelimesi, lyli-/batan_ 1- Onunla herhangi bir manayı
anlamındadır. ~ \.):,i. li~\..4 ~ _jl ispat etmeksizin mücerret nefıy
~ ~ ~: Yahut bağ m ın - suyu için olması. Örneğin: ~.Y; ~_)Y,
yere batar da bir daha onu arayıp ~~ ;J:.: Ayakta olmayan bir" aqama
bufamazs ın ( 18/Kehf 41 ). u,ğr~dım . Allah buy~rur ki: ~~ ÖAJ
.J\i_ /Mağara, dağda qlur. Allah ~~ ~ ($~ A
ôı_j.i &ı ~:Allah 'tan
buyurur ki: ~li.Jı <) ~ :ı): O ikisj bir yol gösterici olmaksızın kendi
mağaradayken (9/Tevbe 40). l.JI.J'-C hevesine uyandan daha sapı~ kim;
sözüyle ferç ve karından kinaye olabilir? (28/Kasas 50); <) 1.~,;j (;ıjl
935Zu'r-Ruınıne'ye ait bu şiir için bkz. Divdnu 936Bu şiir Ebu Zueyb el-Hüzell'ye aittir. Bkz.
Zıi 'r-Rumme, s. 528. Divdnu 'l-Hüzeliyyin, I, 2 1.
769
,,.;~ı·-·-~ı
_ ~ .Jk>J __ _ : · ol
~ ~ ~ n ar, cezalandzrzlacaksınız (6/En'am 93);
süs içinde yetiştiriferek mücadele yani batı! _şeyler söylediğinizden
gücü olmayanı mı Allah 'a isnad dolayı. ~:_;ı..;,ı ~ ~jfo._; }. .:;.ıii.·.,ı_;
ediyorlar? (43/Zuhruf 18). ~~ ~: Firavun ve askerleri
~
2- ('11) anlamında istisna için yeryüzünde, hakları olmaksızın

kullanılması ve nekre/belirsiz büyüklü~): tas(adılar (28/Kasas 39);
isme sıfat olması. Örneğin: ~.JY. ~j ~i~\ .;.61: Ben, Allah 'tan başka
~j jJ:- r-~: Zeyd hariç/İçlerinde bir Rabb mı arayacağtm? (6/En'am
Zeyd'in · olmadığı bir topluıJ?a 164); f.S_>.ıi t..:aj c).j ·,i! .i. 1.'.,J_J: Rabbim,
uğradım. Buradaki ~j _;.i:. sözü, ~) sizin yerinize başk(} bi! _toplum
l~j anlamındacJ!r. All~h -buyurur ~i~ getirir (1 1/HCıd 57); 1~ j#- <;Jl~ ~1:
~ :.(1 ~ l.4 ~\~~~i LJ :. - •• Jt:!' Bundan başka bir Kur 'an getir ( 10/
~ 1 - T.: - ~.A J
~j:':- ~): Firavun: Ey ileri gelenler! Yunus 15).
Sizin için benden başka bir ilah ~ kelimesi de iki şekilde
tqnımzyoru'!l ~~Ş/Kaşas_ 38); _, ~ kullanılır:
~~ 1 ~~ .. LJ J\.i! o\.4 .. ll Li. • w..:... i
J . ~~ - -- ~If· J-J .) 1- Bir şeyin zatının değil, suretinin
~~ ~1 ~ ~ Lı: Andolsu~ ki Nuh 'u değişmesi anlamında. Örneğin evini
elçi olarak kavmine gönderdik. eskiden olduğundan farklı bir şekilde
Dedi ki: Ey kavmim! Allah 'a kulluk dizayn ettiğinde; t?~ıj ~~: Evimi
edin, sizin ondan başka bir ilahınız değiştirdim , dersin.
ypktur (7/A'raf 59); ~ ~li &ı ~
2- Bir şeyi başka bir şeyle
~1: Allah 'tan başka bir y~ratıcz mı değiştirmek anlamında. Örneğin:
var? (35/Fatır 3).
~ıj3 lf'!)Jl ~~: Kölemi ve
3- Kendi maddesinden olmayan evimi başkasıyla değiştirdim. _0J
bir sureti nef)retmek için kullanıl . :t
~.
l.4 1 ";'
J~~~~
;- •; l.4 .. ; ' ~ .ı..:ilı .
~ :
ması. Örneğin: ~'_;j:. l_jh 2;t.S ıSı ~wi Herh~ngi bir
toplu-m kendinde
ı~ l~ 2JtS ıS): Sıcak olan su, s~ğuk olanı değiştirmedikçe Allah onun
olanından başkadır. Şu ayet de b_u konumunu değiştirmez ( 13/Ra' d ll).
anlamdadır: ~ili~ ~jfo. ,:,1 ·?'; WS üı_;.6 ve ü' ~)~.;, ~ arasındaki
~~~ı ı)J~ ~_>.ıi ı.:ıfo.: Derileri fark- şudur: üıji:_ kelimesi daha
piştikçe, azabz tatmaları için onları
kapsamlıdır; Çünkü ~1_;.6 ile ifade
başka deriler/e değiştireceğiz (4/
edilen iki şeyin cevheri aynı olabilir,
Nisa 56).
fakat ~~~f;.;, ~ile ifade edilenler böyle
4- Bir zatı nitelemesi. Örneğin: değildir. Buna göre bir yer işgal eden
Ji 6)~ ~~~\~ık 6J~~~~ iki cevher, L;l.;.6 ' dırlar ama ü~~f;; ~
~\ _>.ıi ~~: Bugü~. Allah 'akarş zhak/ değildirler. Şu halde, her "ül9~"
gerçek olmayanı söylediğinizden - • ~ "d·ır c:ak
" u· 1Y.C ı, -:i." " u· ~)L:."
at he r " u· 1~ _
dolayt alçaltıcz bir azapla değildir.
770
~~ 1 G-v-s ~ 1 G-y-z
(..)-<3~: Suyun altına dalarak $:Şiddetli öfke. Bu da insanın,

ondan bir şey çıkarmaktır. İster kalp kanının kaynamasından dolayı
maddi bir şey olsun ister de ilim hissettiği hararettir. Allah buyurur
olsun, kapalı bir şeye yönelip de ki: ,;S~jiı ı~_,..;ı ji: De ki; öfkeniz~en
onu kendisi için çıkaran herkese ölün (3;Aı-i İmran 119); t;J!J}
~\.i. denir. (..)-<31~: Bu işi çok ya~an
_;tiliı ~: Kendileriyle kôjirleri
öfkelendirmesi için (48/Fetih 29).
kişidir. Allah , buyurur ki: ~t.;J.llj
~ ;;; ;;;
Yüce Allah, insanları öfke anında
~~~ J s:-~ J.S: Bütün bina yapan,
"" " nefislerine hakim olmaya davet
dalgıçlık yapan şeytanları da (onun
etmektedir: i:.jiiı ~ı.Sji.J: Öfkelerini
emrine verdik) (38/Sad 37); ~J yenenler (3 1AI-i İ m ran 134).
~ ~J ~ 6~~ 6A ~~~ Denilir ki: Yüce Allah bu kavramla
~~ 6.Jj: Onun için dalgıçlık yapan nitelendirildiğinde, ondan kasıt
ve bundan başka işler de gören intikamdır: ~w ili ~).J: Şüphesiz
şeytanlardan da onun buyruğu onlar, bizi öjkelendiriyorlar(26/Şu'ara
altına verdik (2 I/Enbiya 82); yani 55); yani tavırlanyla, kendilerinden
onun için garip işleri ve ilginç güzel intikam almamızı istiyorlar.
eylemleri ortaya çıkaran. Ayette, ~;\ Öfkeyi dışa vurmaktır. Bu
sudan sadece İncilerin çıkarılması bazen duyulan bir sesle biflikt~
kastedi lmemektedir. olmaktadır. Örneğin: wliA ~ ~ij ı:ıı
I~JJ ı i;J;~ 4-J \~ ~: Cehennem
ateşi uzak bir mesafeden kendilerini
~ /G-y-d
görünce, onun öfke/enişini ve uğu!
~~~ 0aV:. (Bir şey eksildi, tusunu işitirler (25/Furkan 12).
çekildi); ~:;J:. ~\.i. (Onu başkası
çekti, eksiltti) sözü, tıpkı; ~ J~ 1 G-v-1
ve ;:;;. ~ sözü gibidir. Allah
buyurur ki: ~l.A.lı -'~~.J:_ Su çekildi
J_j: Sezdirmeden bir şeyi h~lak
etmektir. ~t#-! .:. l\:iıj ,~_j J~ J\.i.:
(ll/Hud 44); ~ı.:..~'iı ~ L4.J: Allah;
Onu aniden yok etti, öldürdü, denir.
rahimlerin neyi eksi/ttiğini (bilir)
Bu anlamdan o~ adı verilen cin
(13/Ra'd 8); yani, Allah; rahimlerin
türüne J). denir. Yüce Allah cenne!
bozup toprağın içine çektiği su
şarabını şöyle nite!endirmektedir: 'i
gibi yaptığı şeyi bilir. ;; ·:.,J,:;: Suyun 6.,i~ ~ jJı ~J J~ ~: O içkidene
üzerinde durduğu ve onu yurtuğu sersem/etme var, ne de onunla sarhoş
yer. ~\.C. ~: Karanlık gece. olurlar (37/Saffat 47). Yüce Allah
771
bu ayetle, şu aşağıdaki ayetlerle karşılaşacaklardır (I 9/Meryem 59);
dikkat çektiği bütün kötü şeyleri yani, azapla karşılaşacaklardır.
c~nnet ş~rabınd:ın ne_fyetme~!egir: Yüce Allah'ın azabı ğayy diye
··ı ~ ~ ~lj ~\ ui- cli_jl~
r-ı . -- . - ü.ll > - - - adlandırması, onun azabın
nedeni
ı:.-••• :- : ':.C:i ı:.~:~, - ~UA - •... <.
~ ~ -.r.- -r-:.J ~ - \,;':' .J ..r.::· olmasından dolayıdır. Bu bir şeyin
S~na, şarap ve kumar hakkında kendi sebebiyle isimlendirilmesi
soru sorar/ar. De ki; her ikisinde gibidir. Tıpkı Arapların bitkiye c.S~I
de büyük bir günah ve insanlar için yağmur dedikleri gibi. Bazılarına
bir takım faydalar vardır. Ancak her göre de ayetin anlamı şöyledir:
ikisinin de günahıfaydasındafl daha "Onlar, batı! inancın eseri ve
büyftktür (~{J3akara .219);_~~~~i.~ sonucuyla karşılaşacaklardır." SıJ:HJ
... ;·.'i,.J- ı.:ı~'il
f'".J . '...'.:.ıı ~- ..;--
.J' ~ '.::.t\l.Aj\1 · - ı
. ~ 0:ı.J~ ~1: Cehennem sapıkların
:...:ı~~~.j~ ..; . ~ ·ı.h:ıiıı~: -...
~ ~ ~. - ~~-?· gcJzleri Ö_l!Ünde > dikilir (26/Şu 'ara
Ey iman edenler; içki, kumar, dikili 91); 6.Jjli.ll ~~ ;ıji..1Jij: Şairlere
taşlar ve fal akları; ancak şeytan işi ancak azgınlar _uyar (26/Şu'ara
pisliklerdir. Bunlardan kaçının ki, 224); ~ &,fJ~): Sen gerçekten
Jelaha eresiniz (5/Maide 90). açıkça bir azgınsın (28/Kasas 18);
c.S_Jij ~j ~::ı\ ~ j: Adem Rabbine
ı;_Ji;. 1 G-v-y asi olup yolunu şaşırdı (20/Taha
121); yani cahil oldu. Kimisine göre
:J:-: Bozuk bir inançtan ise; zarara uğradı; tıpkı şairin şöyle
kaynaklanan cehalettir. Şöyle ki; dediği gibi:
kimi zaman cehalet, insanın ne sahih Lo:;'J ~\ Jc ~~';~~:,-lt'\
ne de fasit/bozuk bir inanca sahip
346- Kim saparsa, bundan
olmamasından kaynaklanabilir;
dolayı kendisini kınayacak olanları
kimi zaman da bozuk bir şeye olan 937
yok saymas ın.
inancından kaynaklanabilir. İşte bu
Bazılarına göre c5-j. kelimesi,
ikinci tür cehalete :)- denir.
"hayatı bozuldu" anl,am~ı;ıdadı~.
_Allah buyurur ki: ~L...a ~ LA
Buna göre c5j.. fiili, ~~ lş-f
c.SJi:. I.Aj: Arkadaşınız şaşırmadı ve
c5j.. .J: buzağı sütten kesilip aç
batıla da inanmadı (53/Necm 2);
bırakıldı, sözünden gelmiş olur.
jjı <) ~.J~ ~l,ji)j: Şeytanın
Tıpkı :ş_;. ve_ eS~ gibi. .)'L.!; ~1
kardeşleri onları batı[ ina!'_c~
~~ ~i -~.J:i ;Jıı: Eğer Allah sizi
sürüklerler (7 1A'raf 202). ~ ~
helfık etmeyi dilerse (ll /H Cı d 34 ) .
.::ı\j*-·,~ı.\1 1~\j ~~\ ~~~~ ~ ~~
Bazılarına göre bu ayetin anlamı
~ 6~ ~_;.:j: Onların ardından,
namazı bırakan, şehvetlerine uyan
bir nesil geldi. İşte bunlar ğayy ile . 937Murakkış'a ait bu şiir için bkz. İbn Manzur.
Lisdnu 'l-A rab, (L>y<:.) maddesi.
772
şöyledir: "Eğer Allah, saptığınızdan Şu ayetler de bu anlamdadır:

dolayı size azap vermek isterse." f.H~ti:. US U) ~~j~: Biz sizi azdırdık
Diğer bazılarına göre ise anlamı Çünkü kendinyiz cftJ azmıştık {37(
şöyledir: "Allah, saptığınızdan Saffat 32); ~ 6ili"J ıA~i \4 j~
dol_ayı, aleyhinize hüküm v~rir." ,;J!~··,~)ı &ı~: İblis dedi ki: Ôyle
: jjı ~: - ~ - J' ·.~lı .:..·.le.~. - : jjı J-~ ise beni azdırmana karşılık, and
u:., ~~ _..J , ~ ~.~ .~-,
· w ~
O'
L4 ~ı ui ~- . u:ı -
•. ~ .$- · u:ı.$-
- ·i ·i
u:ı -
.$- içeriln ki, ben de onları saptırmak
0-J~- Uy) ı;~: Aleyhlerine hüküm için senin doğru yolunun üstüne
gerçekleşen kimseler:
Rabbimiz; Ofl}rqc,çığım (7/A'raf 16); ~ yj j~
işte bunlar azdırdığımız kimselerdir. ~j:'J.J ~j'Jı <)~{);':H ıA~i
Kendimiz nasıl azmışsak onları 0r ;,~i: İblis dedi ki: Rabbim; beni
da öylece biz azdırdık Onlardan azdırdığın için, andolsun ki; ben
uzaklaşıp sana geldik, zaten onlar de onlara yeryüzündeki fenalıkları
bize tapmıyorlardı, derler (28/Kasas güzel göstereceğim ve onların
63). Onlar bu sözleriyle şunu ilan hepsini azdıracağım (15/Hicr 39).
ediyorlar ki; biz onlara bir insanın
dostuna yapabileceği ne varsa onu
yaptık. Çünkü insana düşen şey, ..-.!lı~~~;
f..!:l"'"". - ~
kendisi için istediğini dostu için de
istemesidir. Onlar şunu derler: Bize Gayn Harfinin Sonu
ait olanı onlara sunduk ve bizi örnek
edinmelerini sağladık.
773
Fa Harfi
~/ F-t-h (6/En'am 44); yat_1i genjşlettik . >t~

.::ıtS " :. ·.ı~ ı;;~ill ' ;;ı- 1 :. , - .~;1 -,;.i: i
• ~~ ~ -.9 .J-*4 (.$ ?'" U"' 0
~: Kapalılık ve belirsizliği ~j~I.J ~~~ ~: Eğer o ülkelerin
gidermektir. Bu da iki kısma ayrılır: halkları iman edip kötülüklerden
1- Gözle görülen: Kapı ve sakınsalardı, göğün ve yerin bereket
benzerini açmak; kilit, sürgi) ve kapılarını üzerlerine açardık
eşyayı açmak gibi: ~liA 1~ GJ_J (7/A'raf 96); yani onlara hayır/
~) .:ı~~ ?s~.;_~ 1_,~.J: Yüklerini bolluk gelirdi.
açınca karşılık olarak götürdük/eri İkincisi, kapalı olan
ilimleri
mallarının kendilerine iade edilmiş açmaktır. Örneğin şöyle demen
olduğu nu gördüler ( 12/Yusuf 65); 'b'· ı~\k~ GLi
gı ı.
_i_iı ~
.. ~ : ~
-:.: u~ ~-. F a l an
4-ıi 1~ ~~~ : GL:ı :. ·.ı~ ıi;~~ ·.1 - kişi, kapalı bir ilim kapısını açtı/
--- - U:" •• rır.- ..:;--.9
6..P..~: Onlara gökte~ bir kapı aniaşılmayan ilmi bir konuyu
açsak da oradan yukarı çıksalar aydınlattı. ı~:~~ ~ ~ ı;;~~ UJ: Biz
(15/Hicr 14). sana apaçık fetih verdik (48/
2- Basiretle görülen: Hemm'in Fetih 1). Bazılarına göre Yüce
açılması gibi . O da üzüntüyü Allah bu ayetle Mekke 'nin fethi ni
gidermektir. Bu da değişik kısırnlara kastetmiştir. Diğer bazılarına göre
aynlır: ise, ondan kasıt, Hz. Muhammed'e

açılan ilimler, sevaba vesile olan
Birincisi, dünyevi işlerle
ahlkalıdır. Giderilen bir üzüntü;
hidayet yolları ve günahların affına
mal ve benzeri şeyleri vermekle neden olan güzel makamlardır.
~ J. ' ,
giderilen fakirli~ gibi. Şp ayetler b~ :~ JS. ~\J: Sonrasında

anlam dadır: ı i; ~i .oy 1_,_;S:ı LA 1.,.:.J ı.;J! kendisiyle açılan her şeyin
~~ JS ~~~~ ~~jli : Onlar, kendilerine başlangıcı. Kitap girişinin,~~~~~

hatırlatılan şeyleri unu tunca; Biz de diye isimlendirilmesi bu anlamda~~~
kendilerine her ş eyin kapılarını açtık Kişi, bir şeye başladığı zaman, ~!
775
ı~ 0~ denir. ı~ ~ ~: Ona falan yai5_zn bir f~tih (61/Saf 13); .illı ~
şeyi bildirdi ve ondan haberdar etti. ~4 ~i.;ı 6i: Olur ki Allahfetih verir
Allah buyurur ki: L4;ı ~)Wj ~~ ı~ JA .:J~.J
(5/Miide 52);
~ - ~ .ı...ı :( 'b:ı.ı l·l/ ~\ .;:_
r:.J - -: r-F.- ·- • ~- ~~~ ~ 6): Doğru söylüyorsanzz
Rabbiniz katında aleyhinize bu fetih ne zama!J? diyorlar (321
delil olarak kullansınlar diye mi I.;)S 6:1~1 ~ ~ ~\ ~~ Ji
Secde 28);
Allah 'ın size açıkladıklarını onlara (u~ ~ ~.J ~ii4:!): De ki; Fetih
anlatıyorsunuz? (2/Bak~ra 76); günü o kdfirlere imanları fayda
~ ~ ~-
;
: WJ-
. .)~~ ~\ ;:.
~
\..4 vermez ve kendilerine mühfet de
Allah 'ın insanlara açtıgı bir
4--l: verilmez (32/Secde 29); yani karar
rahmeti hiç kimse alıkoyamaz (35/ günü. Bazıları bu ayeti; "Kıyametin
Fatır2). ~~~J·?~lı~: Sorunukarara kopmasıyla şüphenin giderildiği
bağlaqı ve ondaki J<.apalıhğı giqerdi: gün"; diğer bazıları ise; "Azabı

' o ;
..>Po
~i -
- o
·~..;. it...ı ~o.
.J ı..:;,-- :
; o- -
- .;! (J;H.J
ili.:u•• o ;.
~
1~
•.) arzu ve talep ettikleri gün" şeklinde
~Wl: Rabbimiz, kavmimiz/e bi yorumlamışi ardır.
zim aramızda Sen, hak ile hüküm c 1 :i~}·',): Fetih veya hüküm/karar
ver. Sen, hüküm verenlerin en talep etmektir: ~~4- ~ l.;;.}i~.o.~ 6!
hayırlzsısın(7/A'raf 89). ~~ a~et tlliı: Eğer siz fetih istiyorsanız:
de aynı anlamdadır: ~\ tl:i.ill Jkı.J: işte size fetih geldi (8/Enfal 19);
O, (gerçek hükmünü vererek hak ile yani eğer siz zafer istiyorsanız
batılın arasını) açandır, (her şeyi veya fitah, yani hüküm/karar isti
hakkıyla) bilendir (34/Sebe' 2q). yorsanız, ya da hayırların kay
Şair de şöyle der: nağmı istiyorsanız, kuşkusuz Hz.
~ · : : <·;..:. ~ : ·
~ r:---;- uc ~
t: _n v Peygamber'in gelmesiyle bunlar
da size_ gelmiştir. ~ ~ l~lS.J
347- Sizin hüküm vermenize
ihtiyacım yok.
938 I.;)S 6:1~1 Ji. CJ.J;.!i~.'. j: (Yahudiler)
daha önce inanmayanlara karşı
4..:..~kelimesi, (u) harfinin zamm zafer istiyorlardı (2/Bakara 89);
ve fethjyle okunmuştur. ~ ~4- l~l
yanı, Hz. Muhammed (s.a.s.)'i
~I.J ~\ Allah 'zn yardımı ve fetih peygamber olarak göndermek
geldiği zaman (Nasr 1) ayetinde
suretiyle Allah 'tan yardım ıstı
geçen ~~ kelimesi, yardım, zafer,
yorlardı. Bu ayet şu şekillerde de
karar ve Yüce Allah'ın açacağı/
yorumlanmıştır: Hz. Muhammed'in
vereceği bilgi anlamlarına gelebilir.
haberini hem insanlardan, hem de
Şu ~yet_ler çle bu anlamdadır: &ı~
önceki kitaplardan öğreniyorlardı.
Y:ı} @!.J ~1: Allah 'tan bir zafer ve Onu anınakla Allah'tan zafer
938Şuvay'ir ei-Ca'fı'ye ait bu şiir için bkz. İbn
talep ediyorlardı. Putperestlere
Düreyd, Cemheretu '1-Luğa, ll, 4; İbn Manzur, karşı Muhammed (s.a.s.) ile zafer
Lisanu 'l-A rab. (~)maddesi.
776
kazanacaklarını söylüyorlardı. sonra zayıflıktır. Allah buyurur

.. o ~ ..
: ._, Lll~.J
k ı... 1..)#:! ' - ,~
~ - ~ :ıi ı...ıı.isjl -,;. \ li
~
~ve c~ /Anahtar: Kendisiyle • • - '-i""
(başka bir şeyin) açıldığı şey. Çoğu lu ~jlı &ır~ Ji. ~: Ey -kitap ehli!
~~ve <:9~ şeklinde gelir.&!~~~ J Peygamberlerin arasının kesildiği
':·ji..ll: Gaybın anahtarları O'nun bir sırada size gerçekleri açzklayan
katındadır (6/En'am 59); yani, Resitlümüz geldi (5/Maide I 9); yani,
-şu ayette zikredilen- kendisiyle peygamberlerin gelişi_nden_ hali olan
All~h'ı~ gizli _ bil_gisin~ ul_'!şıla~ şey: bir evrede. 6.9~ 'i jlfilıj ~~6~:
0-4 'il l..b.i ~ ~ ~ ~ #1 ~li Gece ve gündüz, hiç durmaksızın
J~~ ~ ~j\: O, gaybi bilendir. tesbih ederler (21/Enbiya 20); yani
Kendi gaybınz (görülmez bilgi ibadet etmedeki zindeliklerine ara
hazinesini) kimseye açık tutmaz vermezler.
Seçtiği bir elçiden başka (72/Cinn Hz. Peygamber'in ~öyle dediği
26-27). ~ti4 :1 L4 •• ~~;, ; ~~~ - rivayet edilmektedir: o~ ~li. -~
,, ' - • (.): · --~~ 0:" ~ .J
Şjlıl ı).Ji ~~ ~~: Biz ona öyle
yı · ~~ _
.J .
:, iı .;.: :- : ~ . ;: .:> ,. JS,l-
~ c.s"'. y9 ~ oys ~..>':" .J
hazineler vermiştik ki, anahüırlarını ~~:Her ali~in bir heyecan hali
güçlü kuvvetli bir topluluk zor vardır; her heyecanın da bir fetret
taşırdz (28/Kasas 76). Bazılarına devresi vardır. Kim sünnetimde
göre ayette geçen <:9Li:. kelimesinden huzur bulursa kurtulur, yoksa helcik
olur. Bu hadis şu söze işarettir:
940
kasıt, Karun'un hazinelerinin anah
tarlarıdır; diğer bazılanna göre "Batılın canlandığı bir dönem
ise ondan kasıt, hazinelerin bizzat vardır, sonra yok olup gider. Fakat
kendi )eridir. hakkın bir üstünlüğü vardır ki, ne
~ ~l;i: Bütün hallerde açık olan zelil olur, ne de azalır." Jı .fo ~

kapı. ~ ~l;i ise bunun tersidir. ~ sözü, "~) ~/kim sün~etim_le
Ş~yle ri:ray~t edilgı,ektedir: ~_:, ~ huzur bulursa"~ anlamındadır. ~.)Ji
~ Gli
•. ~ . . . K apa l ı b ır
• J· \ilc Gli·
ll
i;.
_: . c.s"': . )Wl: Güzel görünen zayıf bakış . .fo:
kapı bulan, onun yanı başında açık Başpaı·makla şehadet parmağı uçları
bir kapı da bulur. ~ rJ,: Geniş

939
arasındaki mesafe . .:.:i y.:;, j ı.s.. fo.. .:.:i~
~
elbise yeni. i.?.A: Onu karışımla ölçüttüm,

denir.
fo 1 F-t-r
~IF-t-k
.Jfo:
Öfkeden sonra sükunet,
sertlikten sonra yumuşaklık, güçten ~: İki bitişik şeyın arasını
ayırmaktır. Bu kelime, (jjj
939Bu, Eblı Derda'ya ait bir sözdür. Bkz. İbnu'I-
Esir, Nihaye, lll, 408; İbn Manzur, Lisanu '!- 940 Bkz. Heysemi, Mecmeu 'z-Zevaid. ll, 260;
Arab, (~)m addesi. Münziri, et-Terğib vet-Terhib, 1, 46.
777
yapışık:.ın zıddıdır. _Allah QUyuru~ kullanılmıştır: (.ı_;i1Aj -:>~1 Ji ~ ~.J;ı:
k ı. ~.)'il_J' ~1'\.4,~1 :i 1 •j( : ii1 -' :.1- i
0
o 0 ' ,
- _J (..) .J..r-- U:!- ~ i"'_J O gün onlar ateşe sokulacaklardır
~~ JS ~LA.l1 ~ı i!•~.J t.Aiı ii~&; ili:; ~t.S (51/Zariyat 13 ); ,:.s~;;~ 1)_;~: Tadın
~: Kafirler, gökler ile yer birbirine fitnenizi (51/Zariyat 14); yani
yapışıkken onları ayırdığımızı
ve azabınızı. Bu tıpkı şu ayetl~r
bütün canlıları sudan meydana gibidir: ,ı:ıfo. ~tii~ ~jfo. ~·~ WS
getirdiğimizi gö~müyorlqr mı? ı.;ı1ii.i1 1.;!_;~ tA.iıb: Derileri piştikçe,
(21,1Enb_iya 30). ~ ve J#: Sabah. azabı tatmaları için onları başka
~~ ~\: Ay bi; xarıŞa _r~stl~dı da deriler/e değiştireceğiz (4-(Nisa 56);
ondan çıktı. 0J~I J# ~: Biri ~ - 1·.:ıi
• _ _; _; ~~
~ : : -· · .J'Wl·. sa bah
·.!,.;: ~~
. .
diğerinden yarılmış gibi iki dalı
-
bulunan ok. J# ~: Semizlikten
akşam ateşe sunulurlar
46).
(40/Mü'rnin
çatlayan/yırtıla yazan deve. ~ ~

::; o ~
Bu kelime kimi zaman azabın
~:Yarıldı. kaynaklandığı şey anlarnınd~
da kullanılır: 1_;hi.:.. ~1 ı) 'ii:
J:ii 1 F -t-l Haberiniz olsun ki, onlar jitnenin
içine düşmüşlerdir (9/Tevbe 49).
~ ~~ /,):;~: İpi büktüm. Kimi zaman da sınama anlamında
J# kelimesi, Jfo (bükülen) kullanılır: Gfo ~~.J: Seni çeşitli
anlamındadır. Çekirde~te olan denemelerden geçirdik (201
yarığın içindeki zara J# denmesi, Taha 40). Fitne de bela gibi kabul
fitil şeklinde olduğu içindir. Allah edilmiştir; çünkü her
ikisi de
buyurur ki: ~ ~ 'i.J: Onlara insanın defedildiği şiddet ve bolluk
(bir hurma çekirdeğindeki) jit~l anlamlarında kullanılır. Fakat bu
kadar zulmedilmez (4/Nisa 49). J#: iki kavrarnın şiddet anlamında
Parmaklarının arasında kı vırdığın ip olmaları daha açıktır ve daha çok
veya kirdir. Bu kelimeyle değersiz da bu anlamda kullanılırlar. Yüce
şeyler için darbımesel yapılır. ~ıj Allah onl.~~ın ~~r i~isi i9ir _ şöyle
~~_)~\ ~)ili: Öndeki iki bacağı buyurur: ~ ~I.J Y13~ ,;.s_;.t;ü.J: Biz
sağlam olan deve. s izi, şer/e de, hayırla da deneyerek
imtihan etmekteyiz (21/Enbiya 35).
Sadece şiqdetle ilgili olarak da şöyle
w:li 1 F -t-n buyurur: ~ ~ W): Biz ancafr bir
tJi3 kelimesinin asıl anlamı, jitneyiz (2/Bakara 102); ~ .l:;.i ~I_J
•"
sağlam olanının çürüğünden J:i:All: Fitne, öldürmekten beterdir (2/
ayrılması ıçın altının ateşe Bakara 191); ~ 6~ 'i~ ~~ıj_J:
sokulmasıdır. Bu kelime, insanın Fitne ortadan kalkıncaya kadar
ateşe sokulrnası anlamında da onlarla savaşın (2/Bakara 193).
778
Q'ii
ı..r,-
~-:~-.ı -
~ .J
1
<.r w
:iJıJ~ -
.J.A:!
:- ~.J
.•: -
(...)oA Yüce Allah şu ayette, insanın
~~ ~1: Onlardan kimi de: Bana kendilerinden dolayı uğrayacağı
izin ver, beni fitneye düşürme, der. sınamalar açısından mal ve çocukları
"
Haberiniz olsun ki, onlar fitnenin jjtne diye isim!endirmiştir: W)
içine düşmüşlerdir (9/Tevbe 49); q ~j-.j_JI.J ~l.JAI: Mallannzz v~
yani; "Beni belaya sokma ve bana çocuklarınız ancak bir fitnedir (64/
azap etme!" der. Ama onlar bu Teğabün 15). Yüce Allah şu ayette
sözleriyle zaten bela ve azabın içine ise kendilerinden kaynaklanacak
girmişlerdir. şeyler dolayısıyla eş ve çocukl(lrı
~ ·.~
__ ..:;- : t. ~
~ • .) ~~• ~~
-.:1 ~
(...)A-1 w düşman diye isiml~ndirmiştir: ~~ ~
,:6 ;;i-, w:i ~.J
;. \l:. - .~. ·,.e-·,Q :
~~ ~
u, .Fo r_r-:
o 1.;_
;
.. , ~ " J.
~~~ ~~"JJl.J ~l.Jjl ~

, .. • " J. ~ • o ;;.
6)
J. : ..
l,jl.Al Uı;ül
• ...
Firavun ve kavminin kendilerini ~: Ey iman edenler! Eşlerinizden

fitneye uğratmaktan korkuya ve çocuklarınızdan size düşman
düştükleri için kavminden bir gurup olanlar da vardır (64/Teğabün 14).
gençten başka kimse Musa ya Yüce Allah, insanların kendi
iman etmedi ( 1O/Yunus 83); yani leriyle süslenmedeki halleri nokta-i
onları belaya sokmalarından ve nazarından da kadın ve oğulları,
onlara işkence _ yc;ıpm(lların~an ziynet/süs olarak telakki etmiştir:
korktl!kları _için. ~Ji}i) 61 ~~~l.J G#.ı
--· J- ~w
- ı ~
~ ~~~·~Jı
- ~
. (.)o" Uıı- (J:!.).
~ •'..
cl:Jı• .
;Jıı J- .)J
-.:i LA ~ ,:,.;_. Allah ' ın
• ·- ı..r. İnsanlara kadınlara, oğullara
- -
sana indirdiği hüküm/erin bir karşı duyulan tutkulu şehvet süslü
kısmından seni saptırmamalarına gqs!eril1J1iş~ir. (3 ~Al-i, İmriin _ 14).
dikkat et (5/Maide 49); lJjlS 6!.J ı-ı-
.:;--.J.A:!- :ı
w 1·< --'
..ry.; :ı
w 'Li.ll ı.::.ı......i.i
(.)o" • - 1.lj
1.$- ~
_____cl:Jı
- : ~.i . J r.j :ılı
_ ÇP . - ~J);i-.1
-- ~ :~: .
~
'i 1:.b. J- tl,Q\ :
E/if
ı .
L. ~I'
am. mım.
ôJ::S;. ~: Onlar neredeyse, sana İnsanlar, fitneye çarpılmadan,
vahyettiğimizden başkasını bize sadece "İman ettik" demeleriyle
karşı düzüp uydurman için seni bırakılıvereceklerini mi sandılar?
jitneye düşürecekferdi (17/İsra 73); (29/AnkebCıt 1-2); yani, Yüce
yani onlar, sana vahyolunandan seni Allah 'ın aşağıdaki ayette buyurduğu
döndürmek için neredeyse seni bela gibi, kötü o lanlarının iyi o lanlarından
ve sıkıntıya sokacaklardı. ~.-,iii ,;1i1;: ayrılması için _sınanmayac(!klarını
Siz kendinizi fitneye soktunuz (57/ mı sandılar? ~\ ~ .~.Jr;. iı ~~ ~:
- -
Hadid 14); yani kendinizi bela Allah 'ın murdar olanı temizden
ve azaba soktul)uz. Şu ay~t de l;m ayırt etmesi için (8/Enfiil 37).
:;ınlamdadır: &,ı~ı ~·~'i q l~l.J ~~ ~li jS ~ ~ ~i 6;~ 'i.Ji
LG. r<i? 1~: Aranızdan yalnız 6-Jj~ ~ 'i.J ~fo. 'i ~ ~Ya .Ji:
zalim/ere erişmekle kalmayacak bir Onlar her yıl bir iki kez sınavdan
fitneden sakının (8/Enfal 25). geçirildiklerini görmüyorlar mı?
779
Buna rağmen ne tövbe ediyorlar ayetin takdiri şöyle olur: 6~ı ~~
ve ne de ibret alıyorlar (9/Tevbe Başaklarına göre ise ayet; 6~ı ~~
126) ayeti şu ayete işarettir: ~~.J takdirinde olup (Y) harfi zaıt~~r.
; ; : - .. :. lı - u ·..:. lı ; . -. Tıp~ı şu ayette olduğu gibi : ~.J
~ ~'"' - t.J":""J > - .:?-, •. •~ ~~
; ~ı ~,J
U:Y. •. o ı.:.ıı · . -.~ıı -
- .r-' ,J ~ ,J
··'iı- Jl ' ' 'il·
.JA . ı·~~~.';, ~4: Şahit olarak Allah yeter
-- . -
Muhakkak ki, sizi biraz korku, (4S/F~tih 2:8). ~ ~,;iyi; 61 ~_;i;.ı.J
biraz açlık, biraz mal, can ve ürün ~) 4iıı Jji \.4 ~; Allah 'ın sana
eksi/tmesi ile deneriz. Sabredenleri indirdiği hüküm/erin bir kısmından
müjde/e (2/Bakata 155). Ş~ ayet de seni saptırmamalarına _di~~at et
bu anlamdadır: ~ 6~ ~i I~.J: (5/Maide 49) ayetindeki ı!.l.#j fiili,
Bir fitne olmayacağını sandılar (5/ ~_;...ıi.. (seni kandırırlar) anlamına
Ma ide 7 ı). ,·.. geldiği için, tıpkı onun gibi (l.JC)
~, hem Allah 'tan hem de edatıyla müteaddllgeçişli olmuştur.
kuldan sadır olan fiillerdendir. Bela,

musibet, öldürme, azap etme ve ~ 1 F-t-y
benzeri kerih/hoş olmayan fiiller
gibi. Bu tür fiiller Allah 'tan sad ır ~1: Daha yeni gençlik çağı~_a
olduklarında hikmet üzere olurlar. erişmiş kişi / c~_van. Müennesi, o\.:iğ ;
Allah'ın emri olmadan insandan mastan ise ._l.:iğ şeklinde gelir. Bu
kaynaklandıklarında ise bunun zıddı iki kelimeyle köle ve cariyeden
olur. Bundan dolayı Yüce Allah, kinaye yapılır. Allah buyurur
- · ı ~J.Alı . Q ~ - • • J-.j -
•,.;;\ i\ ..)A
k 1.·. .~J"""
her yerde insanı değişik fitl} eleri - ~- u-: ~ ,J
Y?;pmakla yermektedir: jj.i ~I.J ~ ._ ,i; - [;i lA~ J~l): Şehirdeki baz1
J:jlll ~: Fitne, öldürmekten beterdir kadınlar dediler ki: Azizin karısı,
(21Bakara 191 ); ~~~ ı_,ili 6:1~1 ~l kölesinin nefsinden murat almak
Sı~~I.J .... : İnanmış erkek v~ istiyormuş (12 /Yusuf 30).
kadınları fitneyf! uğra~q_nlar (85 / Develerden ol~~ ~' tıpkı
... 10)·, ~
B uruc ; ·~LL~
: -~ ~ · ~·i \.4 · O '
. na insanlardan olan ~/genç gibidir.
karş zfitneye sokacak deği ls iniz (3 7/ ~ kelimesinin çoğulu 4s ve
Saffat 162); yani yoldan saptıracak Lı~ şeklinde gelir. o~' in ço_ğulu
değilsiniz. (ı;i:Jı ~~: Hanginizde da w~ şeklinde gelir: ~~ ~
imiş o fitne (68/Kalem 6). Sı~~~ (4/Nisa 25); yani_ mü 'min
Ahfeş'e göre ayette geçen, ca_r!yelerinizden . Ji.
~~ ~~~ ~.J
Lı~i kelimesi ~~ anlamındadır. ~Li..:JI (24/Nur 33) yani cariyelerinizi
Bu tıpkı şöyle demen gibidir: .U ~ fuhşa zorlamayınız. ~~ J.j.J (12/
J~: Onun aklı yoktur; ; :.;~ h Yusuf 62); yani Yu;mf, kölelerine
;:.;~ t Jj: Onun kolay olanını ' -~<lı (J".lı ~ı
de dı. k"ı. '":'T"'" -j ~1 · o
- ~ _ c.5,; -..
al, zor olanını bırak. Buna göre gençler, mağaraya s ığzndıkları
780
zaman ( 18/Kehf 1O); ~~~ ~ ~~ ~~~:Onun dizleri açık bir şekilde

~~: Onlar, Rablerine inanmıŞ birbirinden uzaktır. &?~~ J6.: Arası
gençferdi ( 18/Kehf 13 ). açılm1ş toynak, sözü de bu anlamdan
~ ve lSjj: Sorun teşkil eden gelmektedir. ~c.:?.: Olgunlaşmamış/

hükünıl~re verilen cevaptır. .i~:!~~~.',) Yeterince şişmemiş yara.
1~ ~lliij: Ondan bir hususta görüş
istedinı/fetva istedim; o da bana şu ~ 1 F-c-r
görüşü beyan etti/şu fetvayı verdi.
~Ilah, ~u_xuru,r ki: .) ~.J~i~.·. JJ _}...ğ: Bir şeyi geniş bir şekilde
~ ,;sJ}ÖJ 4..lll ~ ~L..:..lll: Onlar senden yarmaktır. Örneğin insanın su kanalı
kadmlara ilişkin fetva isterler. De açması gibi. Bu kökten şöyle denir:
ki; Allah onlar hakkında size şu .J?~:;~ .G_pj.:, ~~ .Gyj: Onu yardırı:ı/
fetvayı veriyor( 4/Nisa 127); ,;~}&~.·,,~: akıttımoda yarıldı/aktı. ~.)'il U_F.j.J
Onl[lra sor ,O 7/~aftat 11 ); ı+.!l ~ ı.:.ı:iti ~*: Yeryüzünde kaynaklarfişkırt~ık
ı.?.fıl .) ~ji!\ ~1: Dedi ki: Ey ileri (54/Kamer 12); 1~ ~~ U_F..!j:
gelenler, vereceğim emir hakkmda İki bağ arasından bir de ırmak
bana görüşünüzü söyleyin (271 akıtmıştı~. (18/~ehf 33); ıill 6fo.)\
ı ~ ~~ - ı~ :'i ı j;, A~iı ~ - u.: : ~
Neml 32). "11"' - .J-r . • - .J ~ ~ .
l.JnA~: Ya da kendi hu;-maltkların
ve üzüm bağların olmalı, bunların
~ 1 F-t-e
arasından ırmaklar akıtmalısm
Denir ki: ı~ dl ,~,:,3~ Lı: Şu işi ( 17/İs ra 9 D; ~ ~ ıill ~~ J ı)li.J
öteden beri yapmaktayını/hala li~ ~.)'il ~ ili: Dediler ki: Sen,
yapmaktayım. ~~ Lı sözü, tıpkı bize yerden bir kaynakfişkırtmcaya
_:j jL. sözü gibidir. Allah buyurur kadar sana asla inanmayacağız
ki: -ıi.:..J:i j~ Lili: Hiilfı Yusuf'u anıp (17/İsra 90). Ayet,~ şeklinde de
okunmuştur. ~~ ~ı ~ 2ı~~
941
durmaktas ın (12/Yusuf 85).
~: Bunun üzerine o taştan oniki
tane pınar jişk~rmıştı (2/~akara 60).
~ 1 F-e-c Bu anlamdan sabaha _}...ğ rlenmiştir;
ç~nkü ?abah _geceyi yarmaktadır:
~: İki dağın çevrelediği yarık
olup geniş yol anlamında kullanılır.
..fi ~9.J _f.ilı.J: Andalsun fe erel
Çoğulu [~ şeklinde gelir. Allah
sabah vaktine Ve on geceye (89/
~ ~ J
Fecr 1-2); ı:ı~ (JtS ~ı 01) 0!:
buyurur ki: ~ ~ JS &ı: Her derin
Şüphesiz sabah Kur 'an 'ı şahittidir
vadiden (22i Hac 27); ~~ '# ı.ili~.J
~: Orada geniş g~niş yollar açtık
(21/Enbiya 31). &: Her iki di_zin 94! Bu, Nafı, İbn Keslr, İbn Amir, Ebu Amr ve
birbirlerinden uzak olmalarıdır. ~~ JA Ebu Ca'fer'in kıraatidir. Bkz. Dimyatl. İthôf,
s. 286.
781
(17/İsra 78). uza~laşanı bırakır, terk ederiz." ~~~
Denilir ki; fecir iki kısma ayrılır: .J~I: Araplar arasında meydana
Fecri kazib; bu tıpkı zenebu's-sirhan/ gelen şiddetli savaşlardır.
siyah ip gibidir. Fecri sadık: Namaz
ve oruç hükmünün bağlı bulundu~u ~/ F-c-v
fecir budur. Allah buyurur ki: I_,!S_J
; '. - ·Çı ~\
~ ~ .
.:.(1 ; •-> ; . 1 , _ ·. , -
r ~ ~ ..J:Y-" J
~ ... : .
- ~~ ~ ~J (18/Kehf 17);
·' -
pı ~~~ÇI l:'J.;iı: Sabahın. beyaz yani onlar mağaranın geniş bir
ipliği (aydznlığı), siyah ipliğinden alanmda idiler. Şu sözler de bu
(karanlığzndan) ayırt edilineeye anlamdan gelmektedir: ~~ U,.,~
kadar yiyin, için (2/Bakara 187) . ~I~.J: Her iki kWşinin kabzasından
.J~: Diyanet perdesinin yırtıl ayrı ldığı yay. ~ı J:?. j Uyluk araları
masıdır. Bu kökten şöyle denir: geniş olan adam.
I.J~ ~: Günah işledi; .fo~,. ~: O-

günalıkard ır. Çoğul u .J~ ve ö~ ~/F-h-ş
şeklinde gelir: ~ ~~\ Y~ Ô) ~ ~ ,. 1 , ,.
~·;•: Doğrusu kötülerin kitabı, .. ~ ,~ ve ~\..9: Çok fazla

muhakkak Siccin 'dedir (831 çirkin/kötli, olan_ fıil ve sözler: O!
M u t a ffıfi
ı ın 7) ; ~
- ~~
ı.r-
-t.tij, w:J:
.J •
·,- ~ı.\; ij~ Yı\;! ~ .IJ.lı: Allah kötülügii
Kötüler de cehennemdedirler (82/ e'!J~etm~f (7/~'raf 2Ş);, lf ~~
İnfıtar 14); i~ı i~ı f-A ~J işte :.<1~1
r-- :<t:.. -,
. ,::; . . ~ c..s-:-J:
:. ·.ıı ·
~J
...
.c::ıı -
~
.
~\
onlar; kafirler _ve facirlerdir (80/ wsJS.l:i: Allah, hayasızlığı, fenatığı

Ab ese 42) . ~1.41 ~
-.~~-.ı (.:~~\
. ) . ~...>:' ~-
'ı-.. ve taşkınlığı yasaklar. O, size öğüt
Aslında insan gelecekte de suç vermektedir, umulur ki öğüt alıp
işiemek ister (75/Kıyamet 5); yani düşünürsünüz (16/Nahl 9Q); ~~ ~
insan; hayatı, onda kötülük işlernek ~~Ai',-,: ~tiı ;,(: . .::ıl:ı :- • ,;ıl
• • •• • - ·U'"""":' _ .0-'l(.ft""'
için ister; bazılarına göre de, onda ~ ·~ ..;.ıı~l Ey peygamber 4-l:"
günah işlernek için ister. Diğer hanım/arı! Sizden kim açık bir
bazılarına göre ise ayetin anlamı /ıayasızlık yaparsa, onun azabı iki
şöyledir: İnsan günah işler ve kqtz_na çıkar,ı~ır _(33/ A_hz~b 30); 41
yarın tövbe ederim, der; fakat bunu
·-i ; lll ı.,r-
1J-IA_,u:_ . ~~\.il\
--
- •• : j ; ~ ' ; :ı.ıı
~ (...) (...)~u: _
yapmaz. Bu da fücur olur; çünkü ~.A-'ilj ~~\i)~~ yl:ıi ~:Mü 'minler

yerine getirmediği bir söz vermiştir. arasından hayasızlığın yayılmasını
Yalan, flicurun bir kısmı olduğu arzu edenlere, dünya ve ahirette

için yalancıya ..?.~ denmiştir. ~_j can yçıkıc1 _ azap_ varql,ır (24/Nfır }9);
~~ ~ ~.)1_3 ~özlerinin anlamı;
LA -
J
t. :
T"':'
A - .1.4 ~
..;e-
~ ~ ı--~ ı ı -. - -• - l.A..i\ ı4
1.:.
~ ~.) ('~ . U"
~l.JI·~ ı;.; :j - ·~~~\ .; --~ -.iı - _ ;~\ - ·: t.-.
"Seni yalanlayanı bırakır, terk - • ..:?""~ (...) J ~..::- ~ c..s-:- J rw . J U"'-t
1.4 ~~ -~.; ı.;~ :ı -- uı1i:.. 4..ı J. ·.;. :.1 LA
ederiz." Bazılarına göre ise; "Senden - ~ J"..r- (...) J - . y.; r
782
6~ iDe ki; Rabbim, açığıyla, Falan kişinin, kendi arkadaşından

gizlisiyle tüm hayiisızlıkları, daha üstün olduğuna hükmettim?
günahı, haksız yere tecavüzü, denir. Her netis/değerli şey _?..1j
hakkında hiçbir delil indirmediği diye ifade edilir. y.ıj y J:,: Değerli
şeyi Allah 'a ortak koşmanzzı, elbise, denir. ..)).i ~G: Memesi
Allah 'a karşı bilmediğiniz şeyleri büyük, sütü bol deve . .JW: Çömlek.
söylemenizi haram kz{mıştır (71A'nlf Onun bu şekilde isimlendirilmesi,
33) ; ...Aiı.:ı,~
, ~· ~tL . _ :~- ~1..:ı~ 6• ı· ~~•:: Apaçı k vurulduğunda çıkardığı sesten
bir hayfısızlık yapma_dıl~ça (4/Nisa dolayıdır; sanki çok fazla övünen
19). Bu ayetteki ~.~.~u kelimesi, kişi şeklinde düşünülmüştür. Allah
zinadan kinayedir. - ş~ ay~tte ,de buyurur ki: J~ ~ 6~~~ Jii
a?'nı anlamdadır: ~Wl 0:f;y ı;~ı.J ~Llllt.S: Allah insanı, pişmiş ç~mura
~~ ~ ... : Kadınlarmızda:z fu!zu_ş benzeyen bir balçıktan yarattı (55/
yapanların (4/Nisa 15). 0)t! ~: Ralıman 14).
Falan kişi fahiş/hayasız oldu. Şairin
şu şiiri de bu an1amdadır:
~.li 1 F-d-y
..ı;.~:.:;:iı • illı JL.. ~_nA
- ~ - --
348- Fazlafahiş olanın en LS~ ve ,.1~: İnsanı, kendisine
d eger ı malını. 942
V [' karşılık olarak verilecek bir şeyle
beladan. ko~l!m~ktır. A~lah, buyur~~
Yani cimrilil<te aşırı kabih/kötü
k ı... ~. ..r
·.. ;: '1 ~
- • ~ ~ - ' \:ı.! ~~ - .li.::ı \.lA ~ıj
~ ~ - ..J . '
olanın. d·;~:;:: Fuhuş işleyen kişi.
liıjiJji: Savaş sona eri~ce de art;k
(esirleri) ya karşılıksız veya fidye
~ 1 F-h-r karşılığı salıverin (47/Muhammed
4) .
.).j; Mal-makam gibi, insanın
Denir ki: JL.;.,ı ~~: Ona karşılık
dışında olan şeylerle övünmektir.
mal verdim; . ~ ~~: Kendimi
Bu kelime ..)..i şeklinde de telaffuz
ona feda etti~; - 1~ ~~ıj: Ona
edilir. y.ıj J?..J: Övünen adam.
karşılık falan şeyi fidY,e verdim.
MübaHiğa forrnuyla da şöyle denir:
Allah buyurur ki: ıs.JL.:.ı\ rS~Y 0!.J
~.J ~).i J?..): Çok öyünen ad_am.
Allah buyurur ki: J1 ~; ~ JS ·>;·j ~ ~~ 6ı
~.J:ıili: Size esir olarak geldikle~i
, ... :ı ...
takdirde fidye vererek kendilerini
-1#: Allah, kendini beğenmiş çok
kurtarıyorsunuz (2/Bakara 85).
övünen hiçbir kimseyi sevmez (31/
~~ ~ 0~ LS~~: Yani falan kişi,
Lokman 18).
falan kişinin harcadığı bir şeyden
1~ ;_yji ~L.::::. ~ G~ ~~:
korundu. ~ ~~ ~~.l!.J: Ona büyük
bir kurbanlzkfldye verdik (37/Saffat
942Tarafa'ya ait bu şiir için bkz. Divanu Tarafa, 107).
s. 34.
783
lS~I: Kendi canına karşılık kendilerinden kabul edilmeyecektir
fidye y~rdi: ~~ _.:ı.J~ _1 ~) ,;1i? ~~ (3/A1-i İmraı:ı 91); ı.?~ ~pı ~.J:!
.Jl
~ ~:cl\ ~ ~ t~ ~: Siz karı ~ ~~ ylji. &ı ... : Gündhkdr, o
ile kocanın, -Allah 'ın sınırlarını, gü~ün az~bından kurtulmak için
hakktyla muhafaza etmelerinden fidye vermek ister: Oğullarmı (701
kuşkuya düşerseniz, kadının Mearic 11 ).
(erkeğe) fidye vermesinde her İnsanın, kusurda bulunduğu
iki taraf için de sak~nca loktur bir ibadetten dolayı kendi nefsini
(2/Bakara 229); ı.5.)l.:..\ ~~4 ~).J korumak için verdiği mala da ~~
~.J:ıili: Size esir olarak geldikleri denir: ı.5S\ ~ _ :,i ~_;A)Si_; 6~ ~
taktirde fidye vererek kendilerini 4·'·~ :,\ ~~ _Jı ~~ & ~~ ~1.) ~:
kurtarıyorsunuz (2/Bakara 85). Sizden her kim hasta olursa yahut
;;ı~li;,: Düşman tarafın esirlerini başmdan bir rahatsızlığı varsa,
iade edip, onların ellerindeki kendi oruç veya sadaka veya kurban
esirlerini geri . almaktır. Allap olmak üzere fitJY..e ge,~e~ir (2/Şa~ara
buy!-!rur kı:. ~~::. .:.ı ~~
' ' -.ı 1.J}'~\ ; :uı
• __ u:> _ 196); ~ ~lib ~~.u~ &.ı;üı ~ .J:
~~~~-~ ~ ~Aı .Jl #j ı_j:'J?, .· . : ~ 0:ı;üı:, Orucd güç yetirenlere bir yoksulu
~ lj.:ci'J 4.i.A .ıJl.ı.J ~: Rablerinin doyuracak kadar fidye vermeleri
ç~ğrzsına gelenlere en güzel karşılık gerekir (2/Bakara 184).
vardtr. O 'nun çağrısına uymayanlar
ise, yeryüzünde olan her şey ve daha
bir katı onların olsa, kurtulmak iç{n
_) 1 F-r-r
fidY.e verir,lerdi (I 3/~~, d .~ 82;, .:,.:~ .) kelimesinin asıl anlamı,
~:cl~ ~~~~ ı) u ~ ~ ~ ui hayvanı,n dişlerini incelemektir.
~ : Yeryüzünde bulunan her şey,
\~\_) w~): Hayvanın dişlerini
z~lmeden kimsenin olsaydı, çm_u inceledim, denir. Şu deyim de bu
.fhJye verirdi (!,O/Yunus ?~1; ~;ül ÇıJ anlamdan gelmektedir: ı.ci?,. .Ji~l ~:
~__J- ~ . · ~ı ı..r-
- - . c._yı:::;.) . ~tA \"T'
:~ı (J
:ı _jl• 1.J,.)is
Zaman başa döndü. )fo): Gü,Imekte~
~ L4 ~~~- ~~ ~o:-~1~ &ı ~ \_J',~iı)J 4.i.A
dişierin görülmesidir. ~.YJI lf )
~: İnk6rcilar, - yery üzilndekilerin 1..)1_): Savaştarı kaçtı. Allah buyurur
hepsine ve bir o kadartna da sahip ki: ~;? .:ı~.Jli: 0izden fraçtım (26/
olsalardt ve onları layamet gününün Şu'ara 21 ); ~.):,.:..9 &ı~): Arslanda:ı:
azabından kurtulmak için fidye
kaçm~şlar (74/Müddessir 5 1); f.l!
verselerdi kendilerinden kab71l 1~\j ~ı ~li.J ~:ı~: Benim davetim,
edilmezdi (5/Maide 36); &.ı;üı ~ı sadec~ ;nların k~çmalarını arttırdı
~~~ ~ ~ ~ )~ ~.J I;LA.J I.J_;iS (7lJN4h 6); .~~j ~) ~~~~ ~))Ol
~ ı.5:cl\ ~.J ı.;ij ~~~~ ~~: İnkar edip Jiliı .Ji .;,ıj.A.ll ~: Eğer ölümden
inkarcı olarak ölenler, dünya dolusu veya öldürülmekten kaçtyorsanız,
altım fidye olarak verseler dahi
784
kaçmak size as_la fayda vermez yarıktır; duva~ yarığı gibi. İki bacak
(33 / Ahzab 16); ~~ Jı ı_,p: Allah 'a arasına da ez:.JS denir. Bu kelimeyle
doğru kaçın (51/Zariyat 50). edep yerinden ki naye yapılmaktadır;
.G_j)l: kaçırttım/onun
Onu bu anlamda o kadar çok kullanıldı
kaçmasını sağladım. )~j ~ ~j: ki, artık onun için sarih bir isim
Kaçan adam. J.:.:
K~ç~ş yı;ri, zamanı gibi_ oldu. Allah buyurur ki: ~lj
ve kaçışın kendisi . .Ji.;Jı 6;ıi: Kaçacak ~.)! ~i: /rzınıiİffetini kor~yqn
yerizamanikaçış nerede? (751 (Mvyem) (2}/Enbiya 91 ); (.A G:ı~ıj
Kıyamet 1O) ayet i her üç anlama da 6~Li. ~J~: Onlar ki, iffetlerini
gelebilir. ~orurlçır- (23/Mu'minun 5); 6i;i.;J_J
*.JJ: İffetlerini korusunlar (241
Nur 31).
~.) 1 F-r-t
e:.JS kelimesi,gedikvekorkulacak
' her yer için de istiare edilmektedir.
wlj9: Tatlı su. Tekil ve çoğul için
~yrp for;rı _ gı;lir. Allah buyurur ki: Deni_Ur ki: İslam] terminolojide
\.:il.) ~LA~~ ijo.'..ij: Sizlere !atlı su iç_ irdik ljl.:;.,y.Jı sözü, Türkler ve Sudanlılar
(77 ~urşela~ 2~); ~~~ [.J.4 c..$~1 ~J anlamındadır. [Jj &ı 4J l.Aj: (50/
[4-i ~ l~j .:ıl.) ~ji. 1~: Birinin suyu Kiif 6); yani, oİmn,hiçbir çqtlak ve
tatlıve kolay içim/i, diğerininki tuzlu yarığı yoktur. ~} ~~~ ı:ıp: (77/
ve acı olan iki denizi salıveren O 'dur Murselat 9); yani, gök yarıldığı
(25/Furkan 53). ~aman. ez:_}: Üzüntünün giderilmesi.
~ -Uıı ~.): Allah derdinilüzüntünü
~.) 1 F-r-s
gidersin, denir. (J U.,j: Bükülen
iki tarafı aralıklı olan yay. (J ~j:
~
:ı_J- .::ı).
•
·-: ~.t.'. . ~~ ~
U:H ~ - - ~ c.r: - ,-::-::--
Sır_rıpı muhafaza etmeyen adam.
~-:l~ ~ı..:.; ~ıj. ~: Size, onların [} ~ .J: Edep yeri açılmaya devam
karmlarındakifişkı ile kan arasından eden adam. Kendilerinden yumurta
(gelen), içen/erin boğazındankolayca çıktığı için tavuk piliçlerine b))
geçen halis bir süt içiriyoruz ( 16/Nahl ez:\..:?.jjl denir. ().:. 4L?..:i: Piliçleri a'ıan
66); yani işkembedeki şey.;~~): tavuk. ez:).;,: T~plumun, kendisinden
Onun_karaciğerini parçaladı~. ~jl çekildiği/uzaklaştığı ve kimin tara
~~i 0~: Falan kişi, arkadaşlarını tindan öldürüldüğü bilinmeyen

tıpkı işkembe gibi (kötü) olan bir
maktu!.
belaya soktu.
c.) 1 F-r-h
cJ: Acil bir ıezzetle göğsün
genişlemesidir/ferah bulmasıdır.
ı:;)~ ve ~): İki şey arasındaki
785
Bu daha çok, dünyevi bedensel • ,: __ • :, ·~\ı:_ ·' • · t..;, B
~C-'Y-"-'C?-"-!"' ~~->'-":l
u :
tezzetlerde olur. Bundan . dolayı işi, ne sevinç veren ne de kendisiyle
Allah buyurur ki: L4 \_J.:.,~ 'i ~ Ji:. sevinilen bir şey bana sevindirir. •
944
~~~ ~ I_F.~ 'i.J ~tA: Kaybettiğinfze tJ.:. ~ .J: Borcun, kendisine

üzülmeyesiniz ve size verdiği ağır geldiği adam. Hadiste şöyle
nimetler/e şımarıp sevinmeyesınız geçmektedir: ~)G;;\ ~ ~_A ~:
tJ.:.
diye (57 /Hadid 23); ~tp.l4 ı_F.j_; İs lam 'da ağır borç altı,;da kalan kişi
~~\:Dünya hayatı ile sevindiler (i 3/ ken.di başına bırakılmaz.
945
Sanki
. ~ c..J..P-
Ra 'd 26)·' u..:ı. .J' 'il c..r: ; .).Lı:~ r
~ - L4.ı. ı-
J- .:.(1~ ci.J], sevinci elde etmede ve onu
6..?~ ~ - ~.J ~\ ~: Bu; ~izin gi~.ermede kullanılmaktadır; tıpkı
yeryüzünde haksız yere sevinmeniz '-~.S..:;.l'in hoşnutsuzluğu elde etmede
ve böbürlenmenizden ötürüdür ve onu girlerınede kullanıldığı
(40~Mü'min 75); ~ ı_F.j l~l JA gibi. Bu itibarla borçlunun sevinci
I~Ji: Kendilerine v~rile~ şey/erit; yok olmuştur. Bundan _ dolayı
sevinince (6/En'am 44); ~ \_F._)
o g J o ~ ...
şöyle denilmiştir: ~:ı.ıı fi. ~) ;i- ~:
~\ &ı ~~: Kendi yanlarındaki Borç derdinden başka hiçbir dert
946
bilgi ile sevindiler (40/Mü'min 83); yoktur.
~~\ <·?j 'i ~1 ı:ı): Şüphe yok ki
Allah sevinçten şımaranları sevmez J) 1 F-r-d
(28/Kasas 76).
Yüce Allah sadece şu ayetlerde ..ı.)9:
Kendisiyle ba~kası karış
ferah'alsevinmeye i:?in vermiştir: mayandır. Bu kelime _>i/den daha
1 ' ·.i·.li cll:J ~ - · ~~ .ı.~:.. ·.~. D geniş, ~l_j'ten isedahadar anlamlıdır.
..P-J""i""' - : -- ~J - "!'-: '->"'. e J
ki,· bunlar Allah 'ın lütfii ve rahmeti Çoğulu ı.s~\.) §eklinde gelir. Allah
i/edir. Sadece bunlarla sevinsinler buyurur ki: ıj.)9 ~~~'i .;.ıj: Rabbim!
(lO/Yunus 58); ~~~ t~ ~~.J: Beni ferd bırakma! (2l~Enbiya 89);
O gün mü 'mi.nler sevinecekler (30/ yani tek bırakma! ..ı.J9: Sözcüğü,
Rum 4). cl~: Çok sevinen. Şair Yüce Allah için, O'nun şu ayetle
şöyle der:
t.J·~,.;.· ~ -'- .>-

~ ~
'.'.~ll 1~1 : ~-
, C1'~ J 944 • Bu çeviri için bkz. İbn ManzGr, Lisiinu 'l-
•· . ,ı~:j ~·~ .ıj ·
.
-
--~ (j4
: _ri 0ı • A rab, (i:.)) maddesi (Mütercimler).
945 Bu hadisi et-Ta be rani tahriç etmiştir. Bağavi
349- Bana hayır dokunduğunda de Şerhu 's-Sünne, X, 21 O'da hadisi tahriç et-
fazla sevinmem; miştir. Hadisin ravileri arasında zayıf addedi-
len Keslr b. Abdiilah vardır; diğer raviler ise
Onun tersyüz olup gitmesine de sikadır.
943
feryat etmem. 946 Bu hadisi, et-Taberanl, Mucemu 's-Sağir'de;
Beyhaki de Şuab'da Cabir'den merfu olarak
943 Hudbe b. Haşrem'e ait bu şiir için bkz. EbG'I- tahriç etmiştir. Beyhakl, hedisin münker ol-
Ferac, HBasriyye, ı, 115; İbn Kuteybe, eş duğunu söyler. Bkz. Taberanl, el-Mu 'cemu 's-
Şi 'r ve 'ş-Şu 'ara, s. 462. Sağir, s. 31 1; AciGnl, Keşfu 'l-Hafii, !!, 369.
786
işaret edilen çift olma konusunda atlastan yataklara yaslanır/ar (55/

her şeyden farklı olduğuna işaret Ralıman 54).
etme~ _}ç_in ~e kullanılır: JS ~J Bipilen hayvaniara J;ı_j9 denir:
ç;A-_Jj ı.rill. ~~: Her şeyden çift çift W.j_; JJ~ ~~'il ~J: Hayvanlardan
yarattık (51/Zariyat 49). Kimisine da (çeşitçeŞityarattt). Kimiyük taşır,
gö_re de Yüce Allah için kullanılan kiminin üzerine binilir (6/En'am
~_j9 kelimesinin anlamı şöyledir: O, 142). J;ıl:) kelimesi, eşierin her birisi
diğer bütün şeylerden müstağnidir. için kinaye yapılır. Hz. Peygam?~r
Nitekim Yüce Allah, bu~a ~öyl~ şöyle buyurmaktadır: '-?Ip ~..Jll:
dik!<~t çekmektedir: {j- ~ ~ı 0~ Çocuk yatağa aittir [Çocuk, onu
~Wl: Allah bütün cilemierden ~
d oguran k adının k ocasına aıttır
.. ] .947
müstağnidir/kimseye muhtaç tY->~\ ~j. 0~: Falan kişinirı
değildir (31 AI-i im ran 97). ha~ımları -iyidir. ~~.....:.:. $.yı ~)i:
§lhY; :;_p ).denildiğinde Adam arkadaşının gıybetini yaptı v~
bunun an1am ı şudur: AI lah, terk ipten/ onun hakkında kötü konuştu. ~)i
karışırndan ve çift olmaktan 41:.: Ondan ayrıldı. J;ıl:) 1Kelebek:
müstağnidir. Bu ifadeAllah'ın bütün Bil,in~n uç~rı bir yaratıktır: 6~ ~J:!
varlıklardan farklı olduğuna işaret ~~\ ~\~LS J,.Llll: O gün insanlar
- '
etmektedir. ~_): Tek. Çoğulu <.S~\_), yayılmış pervane gibi olurlar ( 1O11
şeklind~ gelir~ Tıpkı ..Jt:"i ve <.S..JL.:..i Kaari'a 4). ~~Lı_) (}\ili~ yeri) de
gibi. Jjl ~ı1i)i w
($:ııji uJ-8~ ~_; buna benzetilmiştir. U\..)9: Kapta
!Y.: İlk yarattığımızda olduğu gibi, kalan az su.
bize. yine yalnız başınıza geldiniz
(6/En'am 94). ~_); F-r-d
-
~_) 1 F-r-ş o':ıJi: Sert bir şeyi kesip onda
ız bırakmak. Örneğin: :l:!~l ~j:
J ~ :
J;ı .:ft:_Elbiseyi yaymaktır. Yayılan Demirin çentiklenmesi; ~_.>!

_, ' ~ 948*
şeye J;ı _j9 ve u;;.ı:) denir. AJlah buyurur l:""j9.li.J ~)1: Zend , ve yay,ın
ki: W.ı) ~~~\ ~ ~ c.Ş~I: O Rab ki, çentiklenmesi. ~~~ ve ~~:
yeri sizin için bir döşek yaptı (21 Demirin kendisiyle kesildiği şeydir.
' ' '
Bakara 22); yani, yeryüzünü alçalttı ~Wl ~_j9: Sudan düşen pay/Su_payı.
ve onu, üzerinde kalmanın imkansız Allah buyurur ki: ~~~ ~ 0~'1 Jıi.J
olduğu bir tümse~likte yapmadı.
J;ıl~'in çoğqlu J;ı_)! şeklinde gelir: 947Buhar'i, el-Ahkdm, XIII, 152; Müslim, er-
Redd', HN: 1457.
~__,!_).Q ~.J!j: Yüksek döşekli!;r
948 ' Zend, ateşin çıkması için birbirine sürtülen
üzerindedirler (56/Vakıa 34); 6ı!Ş~: iki çubuktan üstte yer alana denir. Bkz. İbn
~) ~ ~~ ~j Ji,: Astarları Manzlır, Lisdnu'l-Arab, ("'j) maddesi -(Mü-
tercimler).
787
~J.JiA \_,.1._.,:,: Şeytan şöyle dedi: Tah rim 2); ~} 6fJ ~ j ~J: Eğer
Kesinlikle kullarının belirli bir onlara bir farize tesbit etmişseniz
bölümünü kendi tarafima alacağım (2/Bakara 23 7); yani eğer onlar için
(4/N isa 118). Ayette geçen ~Jj;,; bir mehir belirleyip onu vermeyi
kel im esi ı.:. y;..;.lbelirli anlamın dadır. kendinize zorunlu kılmışsanız. Bu
Bazılarına göre de ~ \.C~/ an_Ja}ndan şöyle denir: ~ .;j 0:::. j
onlardan kes ilmişlaynlmış, anlamın :lb.11: Ona ulfıfe tahsis etti. Bu bakış
dadır. açısından ve bu amaçt~n hareketle
· . . tıp k ı
~.J9, . ··: gı·b ı·d·ır. Ancak
'-:-l\.,;.,ıl uluf~ye/bağışa da ~..JS, din' e de
'-:-ll?o-:ı!, bir şeyin meydana gelmesi ve ~_)S denmiştir.
karar kılması nokta-i nazarından; Jw ~~ ~1): Allah'ın kullara

~_)S ise, söz konusu şeyde hükmün farz kıldığı şeyler. ~jj ~:-'ıj J..?..J:
kesinleşm~si nokta-i naz~rı_ndan Faraiz ilmini bilen adam. Allah
söylenir. Allah buyurur ki : L.i.Gıji~.)~ buyunır ki:, ~ -~\.Q~ ~~ ~~
L.iıli.1)j: Bu indirip (hükümlerini) Jl~ 'ij J~ 'ij cij ~ ~1 G# ..;aj
farz kıldığımız bir suredir (24/Nur ~1 ~: Hac bilinen aylardadır. O
1); yani onunla am el etmeyi sana aylarda haccı (kendine) farz kılan
vacip~zo_r~n~u ~ıJ?ığı!fliZ _bi~ sur~d!r. kimse bilmelidir ki, hacda kadına
..ı\.i,.;.
, IS';
: i ·.~1, ~
11 ~ı:~ ı y· .ı u...?"' • -.Q '-? :.ıı
.. ~J" . U:·: ,. yaklaşmak, sövüşmek, dövüşrnek
Kur 'an 'ı senin üzerine farz kılan yoktur (2/Bakara 197); yani, kim
Allah; elbette seni döneceğin yere hac yapmayı kendine tayin/gerekli
döndürecektir (28/Kasas 85); yani kılarsa. Haccı tayin etmenin insana
onunla amel etmeyi sana vacip/ izafe edilmesi, zamanı belirleyenin
zorunlu kılan . Bu anlamda hakimin, insanın kendisi olduğuna delalet
veri!mesine karar verdiği nafakaya etmektedir.
~_)S denir. Zekat için alınan şeye ~)
9C .ili ı 0:::. j sözünün geçtiği denir: ~t..:..;jl · s:-ıfo .:ı~~\ t;jl
her yer, Allah'ın kişiyi yapmak!~
.
~...ıl! ·. ı 1
. ../" ~J
- • ' ' .ı;;
· - M-:'~
' .) -· . . .
~..if· : ır , ~·.ı.:: ~ .. ı. w ı-
- _,_. J o.o-:- ~ J
-
zorunlu kıldığı şeyle alakalıdır. 0:::..) ~1 . •, . ~1 ~ ·- ~ tilı -
-t: yu .: - ~: ~J ~~ J
.;j .illı sözünün geçtiği her yer ise, ~1 &ı ~-?: Sadakalar (zekat/ar)
kişinin sözü edilen şeyi kendisine Allah 'tan bir farz olarak ancak,
yas~klamamsı yla al aka)ıdır : \.Q yoksullara, düşkünlere, (zekat
~ ~~ -. -: w~ - [_;.:ı..
~ _)9
-- ~ : ı..r:-
· .~ 11 1.,:_ ~ ı.S-
~ (.) . toplay an) memur/ara, gönülleri
Allah 'zn, kendisinefarz kıldığı şeyde (İslam 'a) ıs zndtrılacak olanlara,
Peygamber 'e herhangi _bir vebal (hürriyet/erini satın almaya çalışan)
yoktur _(3 3/Ahzab 38); ~~ U;::.j ~ kölelere, borçlu/ara, Allah yolunda
~~~ ~~:A llah; yeminlerinizin olana, yolda kalana mahsustur
çözülmesini size farz kılmıştır (661 (9/Tevbe 60). Şu rivayet de bu
788
sözü .de bu an lam dadır: Jc ~) Gl

' " ~ ~ ; :;. 1
anlamdadır: .ıJJ\ ~j 0.!~1 t.;il ul fo

.~ ·.ı...ı9 wi· Ll:is ~~ ·. ·· iı·wi .cıc ~y.;JI: Havz(-ı kevser)in başına ilk
- -, ·--- ·, .J. - : · - ~- '-S':., - .
1 -_ .ıJJ\ J ' - t ~ .:..·.Q
gfdeniniz ben olacağım.
·:tı ;jj~\ ~ ,Q 950
~ -. r.J, .,-...ı:-~ -
·-!"' Ölen
,-
: ·· 1' 'tı ı.s--
~
:ı :.. · <Lı1C
1..: r-.J . .. .ıJJI·. Eb~ u Bek.ır küçük çocuk için şöyle denir: ~~
(r. a), bazı memurlarına gönderdiği Li) U ~1: Allah 'ım, onu bizim için
mektupta şunu yazmıştı: Bu, Resulul öncü (bir sevap) kıl!
951
~! ~.) ~~
lah (s.a.s) 'in Müslümanlara farz ~ 6i :,\ ~ b~ 6i ~~:- Dediler
kıldığı sadaka/ zekizt farizesidir. ~
9 9
ki: Rabbimiz! Doğrusu biz, onun

v::-.J~: Yaşlı sığır: ~:, ~.J~ ~~.fo.~!
üzerimize gelmesinden yahut iyice
~:ı -0# (ıı_Ji ~:O sığır n~ yaşlı ve n~
azmasmdan endişe ediyoruz (20/
de körpe olup bu ikisi arasında orta
yaşltdır (2/Bakara 68). Ta ha 15) ayetinde geçen b~ (;1 sözü,
~~(;i (öne geçmek) anlamındadır.
Bazıları der ki; sığıra ~-?\.3
denmesi, [çifte koşulurken] yeri i) U-ı): Yarışta öne geçen at.
yardığı içindir; veya kendisine ..bi)J: Öne geçmede haddi aşmak/
yüklenilen zor işleri yaptığı içindir. Fazla ileri gitmek. ..b:ıf: Yeteri
Kimisine göre ise sığırın bu şekilde ölçüde öne geçmemek/Öne geçmede
isimlendirilmesi şundandır: Zekat yetersiz kalmak. 1~ ~ ~ j L.; yani
olarak verilecek sığır iki kısma şu konuda bir eksiklik bırakmadım,
ayrılır; tabi' [bir yaşında olan tosun] de~ir. All~!~
buyurur ki: ~ I..Q UbJ
ve müsinn [yaşlı sığır]. Bir yaşında ~~~~~\:Kitapta Biz hiçbir şeyi
olan tosun her durumda zekat eksik bırakmadık (6/En'am 38); l:i
olarak verilmez; fakat yaşlı sığır ~ı~ c..J .:.iıj I..Q Ji. ~~: Allah 'a
her durumda verilebilir. !şte bundan
karşı işiediğim kusurlardan dolayı
dolayı yaşlı sığıı~a G-?\.3 rlenmiştir.
yazıkfar olsun bana (39/Zümer 56);
Buna göre ~.J\.3, İslami bir isim .Wı :(·.1~ iil ~ r:.(w\
: lii.__j.Q- ı-::- :i.:~
: j 1.•y :lj
- ~ . w - i"
olmaktadır.
..i.:..J:! ~ ~j I..Q ~ ~:,: Babanızın
sizden Allah adına ahit aldığını
b) 1 F-r-t ve daha önce Yüsuf konusunda
ettiğiniz kusuru bilmiy or musunuz?
.b.): Kasıtlı
o larak/İsteyerek
ileri gitti; .b İleri gitmektedir. Şu
:fo.: (12/YGsuf 80). ~jı Gb): Tulumu
' ' -
söz de bu anlamdan gelmektedir: suyla doldurdum. L6J ~.)Ai 6ı.S:, (18/
~ .. J .. o ..
~Wl ı)~ .b_/ill: Kovay_ı düz~ltmek Kehf 28); yani, işi hep aşırılık ve
için öne çıkan kişi . .b-?\.3 ve .b.) /Öne israf etmek olan kişi.
geçen, denir. Hz. Peygamber'in şu
950 Buhar!, er-Rikak, Xl, 4 I 2; Müslim, HN:
949 İbn Mıke, Zekat, ı , 575 ; ibn Hacer, Feth u 'l- 2290.
Bari. lll, 314. 951 İbn Hacer, Fethu'l-Bari. lll, 203.
789
e..) 1 F-r-a Allah buyurur ki: ı;ı~ı ~~ ~ ~~:
Ey insanlar ve cinler,· yakında sizin
~~ t_): Ağaç dalı. Çoğulu için ya~it ayır,acağız {55/Rahman
t_,j şeklinde geJir. AJlal} ~uyurur
; • .. } '!!' J .. • .... a <.. J
3 ı); ~~l!~JAf'l J\.)9~1-J: Musa nın

ki: ~LA.:..ll i) ~ji.J ~~~i : Kökü anasının yüreği bomboş oluverdi
sağlam, dalları göğe do_ğru olan (28/Kasas ı O); yani, içine giren
ağaç (ı4/İbn1hlm 24). t.J9 kelimesi korkudan dolayı sanki Musa'nın
iki şekilde değerlendirilir : anası kalbinden ayrılmış gibi oldu.
Birincisi, uzunluk açısından. Bu Bu tıpkı şairin şöyle dediği gibidir:

anlamda şöyle denir: 1~ t.J: Falan
.. .. _. , .. , o ' :. ; ..
,1~ o_P.._P.. ü1S. -350

şey uzadı. Yüksekte olduğu için 350- Sanki göğsii bomboştur.
952
baştaki saça da t} denir. t_)l ~ j: Kimisine göre de ayetin

Saçlı adam; ~\.C) iiY:,): Saçlı kadın,
takdiri şöyledir: ~),~ ~ ~ ~ıJ;
denir. ~\ ~ ) : Dağın üst kısmına
yani Musa'nın annesine, onu
çıktı m;' _s]:"'~ ~i_)~): Onun başını
hatırlamasını unutturduk; böylece
k~l~çla yuka~ı kaldırdım; ı} ~ ~ sükı1nete erdi ve onu denize atmaya
~)lg ~: Falancaların ileri gelen
katlanabildi. Diğer bazılarına göre
eşrafından biriyle evlendim.
de li ~ıJ; yani Musa' nın anasının
İkincisi,
en açısından. Bu yüreği, onu anmaktan başka her
anlamda
.
şöyle denir: 1~ t~: Falan
ş~y ~ısımlara ayrıldı/dallandı; t.J~
. şeyden boş kalmıştı. Nitekim
Yüce Allah bunun ardından şöyle
~l.:..;JI: Meselenin ayrıntıları. t__,_) buyurı:ıak!~dır: . ~ _ 1.,?4J .=.ı.:ıtS 6)
J:?,..)ll: Adamın çocukları. ~ ~ ~j 6i 'i.Jl: Şayet kalbini
c.ı.JC ):
A'ceml [Arapça kökenli pekiştirmemiş olsaydık; neredeyse
olmayan] bir isimdir. Bu isimin onu açığa vuracaktı
(28/Kas'!s _1 Q);
kötülük anlamı düşünülerek, Şu ayet de bu anlamdadır: a:) )j\!
Firavun 'un yaptığını yapan kişiye; ~~: Bir işi bitirince diğrqrine girfş
0~ if~: Fal~n kişi _ firavun laştı, (94/İnşirah 7). )jjl !:..i )i: Kova yı
denir. Tıpkı A.:ı ~i: Falan kişi boşalttım. Bu anlamdan istiare
iblisleşti, denildiği gibi. Bu anlamda yoluyla şi:}y!~ buyrulmaktadır: ~j
azgı_n kişilere ~1) /Firavun/ar ve \~ ~ t...foi: Rabbimiz; üzerimize
~~i liblisler denir. sabır boşalt (71A'raf 126). ~:ı ~~
li): Kanı dökülüp gitti; yani, onun
E_.) 1 F-r-ğ kanı boşa gidip dava edilmedi. V.J
bı):
. Genişçe adım atarak koşan at; .
t1.J9: Meşgul olmanın zıddıdır. sanki koşmayı boşaltmaktadır. ~~
Bu kökten şöyle denir: ~1) t.J
~ _,j_:ı: Boş oldu; t~ıj
O boştur. ;: 952Züheyr b. Ebi Sülma'ya ait bu
Divcinu Ziiheyr, s. 9.
ş iir için bkz.
790
~): Kanın fışkırdığı geniş yara gurup vardı ki, onlar: Rabbimiz,
açan vuruş. inandzk, artık bağışla bizi, merhamet
et bize. Sen merhamet edenlerin en
hayırltszsın, qliyordu (23/Mu'minun
J) 1 F-r-k 109)•G,ıj; ' "i' ı..:ıtiA •o; ;,.;.;1 ~ı.
00
, -- ~J ~~..J""' r,$..Bu
o,
~_)9 kelimesi, ~ ile yakın iki gurup insanın hangisinin makamı

anlamlıdır. An"~ak yarılma nokta-i daha iyi ve yeri daha güzeldir? (19/
nazarından ~; _ayrılma
nokta-i Meryem 73); A
liı.) 6_P..~j
nazarından da ~_)9 kullanılır. Allah ~}~~ ~: Sizden olan -bir gr~bu
buyurur ki: ~1 ~ ili) ~)J: Sizin yurtlarından , ,çı~arr~C!rsu,nu~ _ (2/
için denizi yarmıştık (2/Bakara 50). Ba~ara 85); J.i.ll ~ ~ llı..) O!J
~~: Ayrı
olan parça/bölüm.
~ ~J: Onlardan bir gurup bile
bile gerçeği gizler (2/Bakara 146).
Bu anlamdan i!lsanlardan ayrı
olan topluluğa :ij~ denir. Sabah ~:!;':):,)\ ~ ~ ): İki şey arasını
ağarmasına ~~ :-;) ve ~~ ~ ayırdım; bu ister gözün, ister de
dep ir. y~l - ui ~~ Jı ~jlA basiretin idrak ettiği bir ayırırula

.ı '.t.tt.S ··.~ -,~ ; -~ -~ü:~ -..:. ~1 1 ~1....4...ı olsun, aynıdır: ~~ ~~ 'i Jı ~j J~
- J -0 ~J:r..::- ~
'"""' (.) : ; • Wl ~yw
·.~~~ ;o -- lii:ı.:ı ", ,: ~- ;; , :;
~1: Musa 'ya vahyettik ki: Asanı ~ ~J •• J.J! ~IJ ~ :
denize vur. O, hemen yarıldı ve her Musa: -Rabbim! Ben kendimden
parçası büyük bir dağ gibi oldu ve kardeşimden başkasına hakim
(26/Şu'ara 63). olamtyorum; bizimle, bu yoldan
çıkmış toplumyn_ ar_as!"nl ayır dedi
0.!.): Diğerlerinden ayrılan
(5/Maide 25); tj_j! .;.ı\j}il~: Ayırdıkça
toplul~k: ~~~H~ ~)j ~ 6!J
; -. ; LA - ı......ılisJI ; ~. '. : ..:.~ı ı......ılisJI..ı ayıraniara andolsun (77/Murselat
~.r' J. _ ~~· - ·
4); yani, Allah'ın kendilerine
~~1: Ehl-i- kitaptan bir g~rup:
emrettiği gibi eşyanın arasını ayıran
okuduklarını kitaptan sanasınız diye
meleklere andolsun._ Ş,u ayet de aynı
kitabı okurken dillerini eğip büker ler.
Halbuki okudukları kita[!tan
anlamdadır: ~ .,;1 JS ~ ~: O
gecede her hikm~tli iş ayırdedilir
değ,~ldi~ n;Al-i imran 78); ~~~.fo
( 44/Duhan 4).
6~ U:ı!.J: Peygamberlerden bir
kısmını yalanladıntz, bir kısmını Hz. Ömer hak ile batılı
da öldürüyo_rdu_nlfz (2/Bakara 87); ~irbi_~inden ayırdı*] _içj_n, ona, ~
' 1 . • ·- w . ..
~ ~ J:l!J _ . 1 ~ J:l!: (O gün) ~3_)lill denmiştir. oü!_j wi.)!j ( 17/İsra
insanların bir kısmı cennete, bir 106); yani, Kur'an'da hükümleri
kısmı da çzlgın alevli cehenneme ayrıntılı bir şekilde oaçıkladık.
girerler (42/Şfıra 7); ~ ~j 6LS ;jl Kimisine göre de ~ıj!_j sözü;

u.:ı.~.:~ - ıil
.) J ~ o'
; .; -~-
.. : ~ili\~ - (.)..,..~
,.)
.ı~
1.$. ' • -
"Kur'an'ı, bölüm bölüm indirdik"
~Iyi ~ 2.ı..ıij: Kullartmdan bir anlamındadır. 0.!-.fo kelimesinin
791
asıl anlamı çokluk içindir. Bu da Ni sa 150); yani, Allah 'ın onlara
birlikteliğin ve sözün dağılll}ası emrettiğinin tersine Allah'a iman
konusunda kullanılır: $ı 0J~j~~J~ ettiklerini gösterip O'pun slçileripi
~ ·--- ~ -.r'
. -: J.JJ ·.:.11''-4-ı- ;.~.L4 : on1ar, o
U::: -: w.J-9-.Aı inkar ~denler., ~~.J ~L: l_jlA\ 6;~1.J
iki melekden, kan ile koca arastnz ~ ~~ ~ I~.Ji:i ~.J ... :-Allah 'a ve
açacak şeyleri öğrel}iyorlardt (2/ peygamberlerine iman eden ve
Ba~arq I O?);_~~_)! J~ 61 •~ıJ·}·i onlardan hiçbirini diğerlerinden
ı · . . • . ; :.ı- ı. '1- • 1 .- B .
1.,?':-J! ~Y rJ ~ Y-": ~: en, senın: ayırmayanlar (4/Nisa 152); yanı,
"israiloğullarmın arasına ayrılık Allah'ın bütün elçilerine ıman
düşürdü n; sözümü tutmadmi" edenler.
demenden korktum (20/Taha - ' -
ut.9,)ğ kelimesi, 0,)ğ'tan daha
94); ~~ ~ ~~~~~:O'nun mübalağalıdır. Çünkü ut.9,)ğ hak ile
peygamberleri arasında hiç birini batı! arasındaki fark için kullan1lır.
(diğeri nden) ayırt etmeyiz (2/Bakara Onun takdiri tıpkı şu söz gibidir: J.?. _)
285); ~~~~~i Onlardan hiç 0~: Hüküm konusunda kendisiyle
birini diğerinden ayırt etmeyiz (2/ ikna olunan adam. Bazılarının
Bakara 136). Bu_ayetlerde tefrikin/ iddia ettiği gibi ?u
kelime mastar
ayırt etmenin, (.bol) kelimesine nispet değil, isimdir. 0Jğ kelimesi ise hem
edilmesi, onun nefiy bağlamında bu anlamda hem de başkasında
çoğul anlamına gelme;;i!lden_dolayı kullanılır. ~~.)ilı ~,J;ı: Furkan günü
caiz olmuştur. ?ğiJ~ 1~.)! 6;~1 0) ... : (8/Enfal 41 ); yani, hak ile batılın,
Dinlerini parça parça e~lenler (6/ hüccet/açık delil ile şüphenin
En'am 159). Bu ayet, lj!jli; şeklinde birbirinden ayrılacakları gün. ~~ L;ı
9-3
de okunmuştur. )_ u~~
·: \:.<1 ~
't.:..:. -. ~~, ~ :-ı U:!
:1 1~
;:; W, ~ jj,.
_ .
01~ ve Ai_:.ık:. kelimeleri daha Ey iman edenler! Eğer Allah 'tan
çok bedensel ayrılık anlamında korkarsamz O, size bir furkan
kullanılırlar: .~li):ı.J~jı) 1~: işte bu, verir (8/Enfal 29); yani, kalbinize,
seninle benim aramın_ _ ayrılmasıdır kendisiyle hak ile batılın birbirinden
( 18/Kehf 78). j1jQ11 ~~ ~.J: Bunun ayrıldığı bjr ,nur ve başarı verir. Bu
ayrılık zamanı olduğunu anlar (75/ ayetteki w~J, diğer ayetlerde geçen
Kıyamet 28); yani ölmek suretiyle ~ve c~_) gibidir.
Ul -.:ı L4 ' .ı.ll~.ı .;: - ı~:,
dünyadan ayrılma zamanının
···c..s-1.;. Y J _ . F r- W.
geldiği düşüıJcesi kl} l~ine_ galebe ~~~ ~~ ~~ ~~.)i11 - ~,J;ı U#: .. :
çalar. ~~.J ~~ ~ ı~_Ai 6i 0J~;_; Eğer Allah 'a ve Furkan gününde,
.... Allah ile peygamberlerinin iki topluluğun karşdaşttğl o
aras tm ayırmak isteyenler (4/ günde kulumuza indirdiğimize
inanzyorsanız (8/Enfal 41 ).
953 Bu şekilde Hamza ve KissiH okuınuşlardır.
Bazılarına göre ayette sözü
Bkz. Diınyatı, ithaf, s. 220 .
792
edilen gün, Bedir savaşının yapıldığı ~ !\j denir. Tek başına olan buluta da,
gündür. Çünkü hak ile batılın sözü edilen deveye benzetilerek t3}!
birbirinden ayrılc!ığı ilk gün odur. denir. İbiği parçalara ayrılan horoza
İlahi ke1<1ma da 0~~ denir. Çünkü o; ve kalçalanndan bi~i diğerinden
inançta hak ile batılı, sözde doğru ile yüksek olan ata t3)i denir. ~):
yanlışı, arnellerde de iyi ve kötüyü Süt ile pişirilen hurma. ;;i3): Iki
birbirinden ayırır. Bu, Kur'an'da böbreğin üzerindeki yağa denir.
da Tevrat ve İncil'de de böyl~qir.
Nitekim Allah buyurur ki : ~~ :ıı.;
~.J 1 F-r-h
6li)1ıj .;ı~ı ~~: Musa 'ya Kitdp
ve Furkan vermiştik (2/Bakara •}: Çok sevinçli. ~~.J ;~ :iiG:
53); 6li)Jı&;)Aj ~~ ~~ ~.J: Biz Eşkin yürüyenj zinde Y.avru do~u!~n
Musa ve Harun'a Furkan vermiş tik - t.! \.:i.J:H
deve. ~J " Jl..:ı.:ı...ll
•• ~ : w~J:
: - •• -
(21/Enbiya 48);6li)1ı J) .ş~ı ~j~ Dağları ustalıkla oyup köşkler
ı_>.ı;ı.; ~~~~~)i.: Alemleri yapıyorsunuz ? _(26/Şu'ara
149)
uyarmak üzere Kuluna Furkan 'ı ayetindeki ~!t.! kelimesi ~?L:.. 1
indiren ne Y.Ücedir {25Wurkan 1); ustalar anlamındadır. Bu kelimenin
:; . '" - " "" - ...
l>"Ulli.S~ _:l)ill ~ Jjji ı.?;ıJI6~j ~
... .- fo o ,.. .- • çoğulu .j şeklinde gelir. Bu, hem
ı;ı~Jillj 1.54!1 &ı ı.;ı~.J: Ramazan ayı; insan hem başkası için kullanılır;
öyle bir aydır ki, insanlara doğru Yukarıdaki ayet aynı anlamda ~_j
şeklinde de okunmuştur. Kimisi~e
9 54
yolu gösteren, hak ile batılı ayıran
Kur 'an, o ayda indirilmiştir (21 göre bu iki fqrmda okunan kelimenin
Bakara 185). anlamı ı.)ı~l /sevinç duyanlardır.
J.J!: Korkudan dolayı kalbi~
darmadağın olmasıdır. t3~
ı5_) 1 F -r-y
kelimesinin kalp için kullanılması,
tıpkı t ~ ve ~ kelimelerin onun t.S.:fo: Deriyi, dikip
. düzeltmek .
için kullanılması gi_bid)r. Allah için kesmektir. .. 1~), bozmak; .. l_iiS~,
buyt!rur _ki: ~~j ~~} ?\ ~l ~~ 6Ji};.JJ ise hem düzeltmek hem de bozmak
6.;!~ ~_j! ~.J ~ ~ : Onlar s izden ile ilgili kullanılır; fakat daha çok
olduklarına dair Allah adına yemin bozmak için kullanılır.
ederler, oysa sizden değildirler, fakat Bu kelime aynı şekilde
korkak bir kavimdirler (9/Tevbe Kur'an'da da yalan, şir~ v~ ~ulüm
56). :ii 3 ).J j_ı) J.?..J: Çok fazla ile ilgili, kullqnıl!!lıştır: ~~ ~~ &ı.J
korkak olan adam. Kadın için de ~ ~~ 1.5.)91 ~: Kim Allah 'a şirk
aynı form kullanılır. Bu anlamdan,
doğum sancısından dolayı şur~ya
954Bu, Nafı, İb . ı Keslr, Ebu Amr, Ebu Ca'fer ve
buraya koşup giden deveye t3)..3 ve Ya' kub'un kıraat idir. Bkz. Diınyiitl, ithdj; s.
33 3.
793
koşarsa, doğrusu büyük bir günahla ..>! 1 F-z-z
ifti!',a ~tm~ş olur {4/Nisa 48);, -i)S jıjı
-;.~ı~~ ı)i 6.;~: Bak nasıl Allah 'a - . ,:
ı!.t.
-~ ~
~~ ,·..;. .)·.c.r--
.....--
-_i:...:.r•..
..J
yalan uyduruyorlar (4/Nisa 50). Onlardan gücünün yettiğini sesin/e

. Şu ayetler de -yalan la _ilgilidir: yerinden oynat/raJ:ıatsız et ( 17/İsra
-'~ .; ı : > . ·' ~;h ı-i~~ : jı - : ~ 64) ayetinde ~ji ,~1 (rahatsız
1- ~ 'T""" rA ~ y-= <..>.! - ~ .. o . o: .. ; ;
0 .. J ;. . ..
~ .ili
-ı - i..: ~, -.-:~ı .ili ı ' ' :. -. - \_,;. 1 ' • - -
c..s-- .J:'" ' ~ .).) .Y'..?3
et) ~nlamındadır. ~ ~~ wl ..1\jl.!
0:!/i~: ı)LS t..;._J 1~: Hiçbir bilgiye ~:;'ıı: Firavun onları o ülkeden
dayanmaksızın, aptalca evlatlarını sürüp çıkarmak _istedi ( 17 /İsra 103)
öldürenler ve Allah 'a iftira ayetinde de ~~···~ sözü ~ ~
atarak O 'nun kendilerine verdiği (onları zorla yerlerinden etmek istedi)
rzzkı haram kı/anlar, gerçekten anlamındadır. 0~~~: Falan kişi beni

hüsrana uğramış/ardır. Onlar zorla yerimden etti. ): İnek yavrusu/
buzağı. Onun bu şekilde isimlen
kesinlikle sapztmzşlardzr, doğru yola
gelece~leri yoktur ( 6/En' am 140);
dirilmesi, yeğniliğinden dolayıdır;
..::.ı~ı .illı i..: ; .;: . ı '.~<: : j, :.<i-. tıpkı acele gittiğinden dolayı da ~
. . . c..s-- U.J~ 3~ <..>.!. ~J.
Fakat inkar edenler, Allah 'a yalan_ diye isimlendirildiği gibi.
uy~uru~o,rlar (5 /Maide 103); ri
~\fo\ 0) ~: Yoksa Onu uydwdu mu t..>!l F-z-a
diyorlar? (32/Şecde 3); 0:!~1 0b t..;._J
..
~ a#ı ~Y. 0~1 ~~ Jc 6.;~: Allah'a tJ: Korku veren bir şeyden
yalan uyduranların kıyamet günü dolayı insanda oluşan bir büzülme
hakkındaki z~:ılar_ı _n,~di!? _ ( l Ol ve ürkme anlamındadır. Bu kelime,

'\'linus 60); ~.Jll:i 0i (~).)Sll 1~ 0lS L.;.j t);:..!telaşlanmak kavramının anlam
~~ ı.;;J:ı &>: Bu Kur 'an, asla Allah 'tan alanına girmektedir. ~~ &ı /,~?:
başkası tarafindan uydıırulf!IUŞ Allah 'tan korktum, denildiği gibi,
deği{dir (lO/Yunus 37); ~) ~i 0J ~~ -~ ~) denilm ez. (~1 ~~ 'i
6.;~: Siz sadece uyduruy~rsunu~ ~'ıl: Onları o en büyük korku
( 11-/H~du 50) . üh - . ~ (":!Y'
,.. - li.. ı y i~ tasalandzrmaz (21/Enbiya 103);
Y) ~: Ey Meryem, dediler, sen yani, cehenneme girme korkusu
tuhaf bir iş yaptın (19/Meryem onları tasalandırmaz. ~ ~ ~.J;ı.J
27). Bazıları ayette geçen t;_) ~ ~.J. Sı~.J~!. ~ 64 t~ ~~~
kelimesinin; "büyük", bazıları da .ıJ.ll ~L.!ı üA ~) ~:;'ıı: Sur 'a üfürüleceği
"tuhaf', diğer bazıları ise "düzme" gün; Allah 'ın dilediklerinden başka
anlamında olduğunu söyler. Aslında göklerde olanlar da, yerde olanlar
bütün bunlar aynı anlama işaret da ko~ku içinde_ ~aJır~ar ~27/Neml
~ - ı~: . .. . .ı..~! ~Lı ' li. : -
87)·' ,.J
etmektedir. 'T"':" ~ - • ~ • (>A
; . 1~· - t.J!-.; ~:
~ •. .J:
: .
Kım, bır ıyzlzkle
.- ...
gelirse; ona daha iyisi vardır. Onlar,
794
o günün korkusun,4an en;jmjirl~r J.....J 1F-s-d

(27/Neml 89); :~~ (.j. E_j ı:ıı ~
n )/Sebe' 23); yani, nihayet onların ..ıU: İster az, ister çok olsun,
yüreklerinden korku giderilince. bir şeyin itidalden/ölçiJlülükten
Korkuya kapılan _ kiş~ birinde~ çıkmasıdır. Onun zıddı c~ gelir.
yardım isteyince; 9! denir. t.J t.J Bu kelime nefis, beden ve istikamet
.\..l: Ona yardım etti. Şair- şöyle der: - dışına çıkan eşya için kullanılır.
~ ~......::, GGl Lı 1~1 ı1. ı o'
• ·: c~ Şöyle denir: ı~_;j.J ıi.:j ~:Bozuldu .
t-? : -
;:.;;:. ~,i.jj: Başkası onu bozdu. Allah
351- Biz bize korkmuş halde
buyurur ki:, ~~,,.-.,i! ~~~ı_j.i\ ~~~ı ~.J
bir feryat eden geldiğinde.
955
~ 6A.J ~~'iı.J .:ıı~ı: Eğer hak

Yani, korkuya kapılıp feryat onların heveslerine uysaydı, gökler,
eden biri bize geldiğinde. Şiirdeki yer ve onlarda bulananlar bozulup
t) kelimesinin, ,•·,.!~;;.',,~/yardım giderdi (23/Mu'minun 71); 0l.S jJ
isteyen, diye yorumlanması ise, tJ ~-,.-..&! .Wı ~) ~~ 10 ~J~: Eğer göklerde
Iafzının değil, şiirden kastedilenin
ve yerde Allah 'tan başka ilahlar
yorumudur. olsaydı; bunların ik{si de bozif.lurdlf
(21_/Enbiya 22); .);Jı ı) jL.:ııiJI ~
~/F-s-h 0-"Lllı <.S.l:ii
.- . ~ l.A.;ı ~I.J: İnsanların
_. _. ~
J ~ .: :::
elleriyle işledikleri yüzünden karada
~ ve ~: Geniş yer. ~: ve denizde fesat_ çıktı (30/Rfım
Genişlemek. ~ ı::X;~ ~ , ::,.;,,',~: 41 ); :ıt..:..ijı <':'J 'i .Glı.;: Allah, fesadı
Onun meclisini geniş/ettim, o da (bozgunculuğu ve kışkırtıcılığı)
onu genişletti, denir. Allah b}.lyu~ur sevmez (2/Bakara.~05); j ~ ~ 1~)~
ki: -.J \~ ~ ~ ı~ı ı fo\ .).ı~ ı ~i ~
J; ~ D 0 ; ; ~
~ ~ ~)ı-Jlt:! ~}J\ ı) ı-.9~:
~ ~ı ~ \~ı.! ~4-AJI: Ey iman Kendilerine: yeryüzünde bozgun
edenle;, size meclislerde Yer açın çıkarmayın, denildiğinde, biz ancak
dendiği zaman, siz de yer açın; ıslah edicileriz, derler (2/Bakara
Allah da size genişlik versin (581 11 ); 0..9~1 foA ~) ~~: Şunu bilin ki,
Mücadele 11 ). Bu anlamdan şöyle onlar bozguncular!!1 ta kendi~eridJr
denir: 1~ ~ ~) ~~ ~: Şu işi (2/Bakara 12); ~~'il ~ ~ J~ ı:ıı.;
yapması için falan kişiye yer açtım. -~ ·-~ ~, - ;. '..:.lı ..lııg". - ~~ .~ ~- o -.
~ ..9 1..1_;-- - ~..9 ~ - ~- · ' IŞ
Bu tıpkı şöyle demen gibidir: ~.:, başına geçti mi (lslrtmz çevirip gitti
.:J: _Ona yer açtım. 1~ ~ ~ .} ). mi) yeryüzünde fesad çıkarmaya,
_;,':ii: O bu işe karşı geniştir/rahattır/o ekini ve nesli helak etmeye çaba
bu hususta serbesttir. harccır (2/J3a~ara 205); 1~) ~_,l;jı 6)
ı.A..9Wi 4.;ı.)! \foJ: Hükümdar/ar, bir
ülkeye girdikleri zaman, orastnt
955 Seliiıne b. Cendel'e ait bu şiir için bkz. Divônu
Selôme, s. 123; Mujaddaliyyôt, s. 124. bozguna uğratırlar (27/Neml 34);
795
6.1~1 ~ ~ 'i .i..l.Jı 6!: Allah onların tümünü veya bir kısmını
bozguncu/arın ışıni düzellfY!eZ ihlal eden kişi için kullanılır. Eğer
(10/\;'fınus 81); &ı ~\ ~ ~lj köken olarak kafır kişiye, fasık
~1: Allah bozgun çıkaram ıslah denirse; onun, aklın ve fıtratın
ediciden ayırt eder (2/Bakara 220). gerektirdiği hükmü ihlal ettiğinde_[}
dolayıqır. Allah buyurur ki: ~
~j .;Ai 0i: Rabbinin emrinden·
~ 1 F-s-r " ) ~ ~
dışarı çıkmıştı (18/Kehf 50); 1~

~: Makul anlamı ortaya ~: Orada fasık/ık yaparlar ( 171
çıkarmaktır. Bu anlamdan, idrarın İsra 16); 6-hı.iiı ~jSij: Onların
tetkikinden çıkan sonuca [hastalık çoğu fasıkiardır (31 Al-i İmran
ve benzeri] ;;~ denir. Su şişesi de 11 O); 6-hı.iiı ~ ~-.9ij: Onlar fas ık
onunla adlandırılmıştır. MübaHiğa oJarylardır (24/Nfır 4); ~):ı 6li ~~
formu ~: Sözcüğü, tıpkı __;j ~L! 6li 0AS: İman eden kimse, fasık
gibidir. Kimi zaman .J.!'_,~\ tekil ola,n gibi o_luf,_mu? (32/Secde 18);
kelimelerle ve garip olanlarının 6~\.il\ ~ ~-.9l! ~:ı ~ .JiS 64.J: Kim
yorumu, kimi zaman da teville bundan sonra inkar ederse,· işte onlar
ilgili yapılan yorum anlamına gelir. fasıkiarın kendileridir (24/Nfır 55);
Bundan dolayı, "rüya tefsiri" ve yani Allah 'ın nimetini gizleyen kişi,
"rüya tevili" denir. Allah buyurur ki: o;nun i~a~tinçlell dış_arı çıkmış olur.
\~._.~~b~~.!!~ ~1~~~;~~j: )lll ~\jW 1~ 6.1~1 L.:ıij: Fasık/ık
Onlar sana bir mesel getirdikçe, etmiş olanların barına~lart, ateştir
biz sana hakkı ve en güzel yorumu ( 32/Secde

, 20)·,~ : :ıJı -.9
- ·· 1.J:'j,S U:L
'' t - - LZLiL
getiririz (25/Furkan 33). ~ ı;ti ~ y\~1: Ayetlerimizi
yalanlayan/ar, fasık/ık/arından ötü
rü az_çıba __ çarpılı_rfçır (6/En'am 49);
~/F-s-k ~\.il\ ~_jill (,?~'i ~lj: A !lahfasık/ar
topluluğunu hidayete erdirmez (51
0~ ~: Falan kişi şer'in
sınırından dışarı çıktı. Bu kelime Maide ı 08); 2.t.9i~.wı ~ &.#ti:Jı .Sı:
A~apların şu sözünden gelmektedir:
Münafiklar fasıkiarın , kendUeridfr
~yi ~: Taze hurma, kabuğundan (91J~v~e ~7);, Ji. ~j 4 ,:,j.;, ~is
dışarı çıktı. ~ kelimesi, fo ~_):!'i ~i 1~ &,ı;ıll: Böylece, fasık
olanların inanmayacaklarına dair
kelimesinden daha geniş anlamlıdır.
Az olsun çok olun her günahla~ Rabbinin söylediği söz gerçekleşti
meydana gelir; fakat fıskın çok (I O/Yunus 33).
günahla meydana geldiği meşhurdur. Yüce Allah şu ayette fıskın
Fasık, daha çok, dini hükümlere ~arşısında imanı getirmiştir: ~~
bağlanıp on ları ikrar ettikten sonra ~L! 6li 0AS ~):ı 6li: İman eden
796
kimse, fasık olan gibi olur mu? (32/ _fı'iı ı}.: Hani Allah onları sana
Secde 18). Fasık kafırden, zalim de rüyanda az gösteriyordu. Eğer Allah
fası~tan d~ha ~en~ş ~nla~lıd~r. &.ı~ı.J sana onları kalabalık gösterseydi
- ı -- • ~ · Lı ·Li .:.1 '• -~ı : ·· -
~ ~ - ..) • .;.ı- r rw ~ u.JA..>: korkacaktınız ve savaş konusunda
~:ıt.LJ.
T- _
.:.;i ıi.i~
r,r -.- '~J- ~:ıh
- . ~
; ·w ~J
·· ~li
-. anlaşmazhğa düşecektiniz (8/Enfal
6~lilı ~ 4iJJ\.J ı~\: İjfetli kadmlara 43). ~Wl~: Su aktı.
zina etmekle suçladıktan sonra, bu
konuda dört şahit gösteremeyen/ere
~/F-s-h
seksen sapa vurunuz ve artık
şahitliklerini hiç kabul etmeyiniz. ~: Bir şeyin,
kendisini
Onlar fas ık olanlardır (24/Nür 4). bulandıracak olan şeyden kurtul
- '
Fareye ~~ denmesi, onun masıdır/arınmasıdır. Bu kelimenin
kötü ve pis olduğuna dair inançtan kök anlamı sütle alakalıdır. Süt
dolayıdır. Kimisi de onun bu şekilde köpi)ksü~ kaldığında şöyle denir:
isimlendirilmesinin, yuvasından peş ~ij ~ı~: Süt durulaştı; ~
peşe çıkmasından dolayı olduğunu ~.)~:O, durudur. Bu anlamda
söyler. Hz. _ Peyg~fr!~<?: ,ŞöY,!~ şöyle bir şiir rivayet edilmektedir:
buyunnuştur: ~ti:.JI~ji4-i\.5~.JSlllpl ~ı~\ ~):.Jı ~.J -352
~ \Ji- •:. ·2:.\ı ~~.): .Fareyi öldürünüz; 352- Köpüğün altmda safsüt.
957
çünla.l o, su kabını delmekte ve evi,

Şu söz de bu anlamdan istiare
halkm m üzerine ateşe vermektedir.
95 6
İbnu'I-A'rabl şöyle der: Arapları~

edilmiştir: ~ Jı ~:Adam düzgün/
sözlerinde, insanı niteleyen ~t!
anlaşılır bir dille konuştu. ~~:
Arapça konuştu. Bazıları ise bu
sözü duyulmamıştır. Onlar şöyle
sözün aksi anlamda olduğunu söyler.
demişlerdir: t.A..?0C ~.)lı·:·~ ,- ,~: Taze
Fakat ilk anlam daha doğrudur.
hurma kabuğundan dışarı çıktı.
Deni~ ki; ~' konuşan kişiye;
~~ise konuşmayan kişiye deni_r.
~/F-ş-1 Al lah . buyu~l}r ki: ~ 6J~lA ~i.J
u~~~\: Kardeşim Harun'un
J.:;.!: Korkaklıkla birlikte olan
dili benimkinden dalıa düzgündür
zayıflık. Allah buyurur ki: 1~) J:ı. (28/Kasas 34). Bu anlamdan istiar~
~~_';~: Nihayet siz korktunu~ (3/ yoluyla şöyle denir: ~ı ~~~
Al-i İmran 152); ~~ ~~.J ı;ı,-~,i~~:
Sabah ışığı ortaya çıktı. ~~
Korkuya kapılırsınız, _devletini; LS.JWI: Hıristiyanların fısh 'ı, yanı
g_ide~ __(81!?nf~l 4?);, _ı)_ ~ı fs 3J;. _:ıı bayramları geldi.
•• • -.ü:i.l . .:.-:t~.alı ' ..':< ~ı - \ '.1 · ~.i.ı\.l.Q
~ .J J ı-:- .r.-:-- rr .J J-J -- -
957 Bkz. İbn Manzlır, Lisanu 'l-A rab, (~) mad-
956 Benzer bir hadis için bkz. İbn Hacer, Fethu '{- desi; İbn Faris, Mücrnel, lll, 722; İbn Düreyd,
Bari, XI, 85. Cemhere tu 'l-Luğa, ll, 163.
797
~ 1 F-s-1 Allah tarafindan uzun uzadıya
açıklanmıştır (ll /Hud 1) ayeti, şu
~: Aralarında bir boşluk ayete işarettir: ü~ y~l ,.lıj\Ç. Ul~.J
oluşuncaya kadar iki birini şeyden ~
· --
-·••. ~.)J
- ($~J
--
(,$
~- ~· -. JS,l.-·
J . c.r"
diğerinden uzaklaştırma~tır. Bu Sana; her şeyi açzklayan, hiddyet ve
anlamdan ekiemiere ~u:;, denir. rahmet, müslümanlara da bir müjde
Tekili ~'dir. ~Llıı ~: Koyunun olan Kitabı indirdik (16/Nahl 89).
eklemlerini kestim. ütS.;;, 0C ~~~ ~ ~yi :il.!'."'~:
Adamdan ayrı
1~13 1~: Topluluk falan yerden olan akrabaları. Allah buyurur
ayrıldı . ki: ~/~ ~1 ~#.:ı:o~.J: Kendisini
. Allah buyurur ki:__ ~l ·~·\.:,~_ ~~ barındıran kabilesi (70/Mearic
-i.:.._J:! &.J ~"ı Jı ~J:il J~
01 -i_jl 13); J~: Çocukla sütün arasını
ÇıJ~: Kafile ayrıl~nca, - babaları: kesmekiçocuğu sütten kesryıek~
Eğer bana bunak demezseniz, ben .)J· ~J- ı:.~
-r:"
;. ~
. ı-~ .:.c. ~~- ı:ıı .)· ı (..):L,ğ'
y ı..r
Yusuf'un kokusunu alzyorum. dedi \;,~jlc tt4 ~: Eğer ana ve bab~
(12/Yüsuf 94). Bu kelime, fıil ve birbiriyle görüşerek
ve karşılıklı
sözler ile ilgili olarak da kullanılır: anlaşarak çocuğu memeden kesme k
&.!! ~ j ~~ ~~ ~:i.ı 0): Ayırma isterlerse, kendilerine günah yoktur
günü, hepsinin bu{l!şacağı gündür (2/Bakara 233); ~li ~ ;j~.J:
(44/Duhan 40); ~~ ~:i.ı ı.lAı: Bu fas! Sütten -ayrılması iki yıl _içinde olur
günüdür (3 7/Saffat 21 ); yani, hakkın (31/Lokman 14). ~: Sözcüğü
batıldan ayrılacağı ve insanlar de bu anlamdan gelmektedir; fakat
arasında hükmün v erileceği gül}dür. bu, sütten kesilmiş deve yavrusu
Şu ayetler de bu anlamdadır: ~\ 0! anlamındadır.
~'@ı ~:i.! ,;61): j.~: Allah, kıyamet j)jı ~ ~i: Kur'an'ın son
gününde aralarznda hükmünü yedide biri. Çünkü Kur'an'ın
verec!:ktir (22/Hac 17); .);i ~J bu kısmında kıssaların arasına
~üll: O, hüküm verenlerin en kısa sureler girmektedir. ~ljğ:
hayzrlzszdır (6/En'am 57). Ay~tlerin sonlarına denir. ~1)
. - ~: Kesin hüküm. ~
y\..bJI
'
~~~1: Gerdanlık dizisinin aralıkları
~: Hak ile batılı birbirinden arasına geçirilen inci/boncuk. ~:
ayıran hüküm. ~ 0~: Ayırt ed_ici/ Şehir surundan daha düşük olan
Açıklayıcı dil. ~J':"i~ ~ci.~ ~ı); JS.J: duvar: Hadiste şöyle geçınektedir :
H er şeyi ayrın~ıl~ , h!çimde, an~attık \~ _;..ly\ ~ ili ~~ iili ~~ ~: Kim
(1 7/İsra 12); f:ı ~yi ~~ ~~ )\ küfür ile iman arasını ayıran bir
.
~
~ ("' ~·<""
o ' .. o
::":"""" (..)·.il ~
!
o .. '!!
· ~ : Elif,
ı , Lam, R a. infakta bulunursa, ona şu kadar
e~ kitap, ayetleri kesinleştirilmiş, mu"ka-;.r, d 958
1 at var ır.
sonra da Hakim ve Habir olan
958Hadisi Ahmed tahriç etmiştir: Müsned, 1, 195.
798
~/ F-d-d iki şeyden birinin diğerinden fazla/

üstün oluşuyla ilgili kullanıldığında
~:Birşeyikırmakveparçalar~n! üç şekilde olur:
birbirinden ayırmak. Örneğin; ~ Cins açısından fazlalık/üstünlük:
ı...,..ıGş.}ı ~: mektup mührünü bozup Hayvan cinsinin bitki cinsinden
birbiri'nden ayırmak gibi. Şu söz üstünlüğü gibi.
bu anlamdan istiare edilmiştir:
Nevi açısından fazlalık/üstün
;. ~~ ~!: Tqrı,um _d~ğıidı. f'll?~ lük: İnsanın, kendisi dışındaki
buyurur ki: ı~ıı_jf.l _jl ô.J~ l_ji.J l..ı)J
hayvanlardan/canlılardanüstünlüğü
~l: Onlar bir ticaret ve eğlence
gibi. Şu ayet bu anlam9adır: _.:ıAJ~
gö;dükleri zaman hemen ~a,#ılıp
_F..;ıllj ~1 <)_~ci4.i.~ ~jj ~ -~.)s
ona giderler _( ~2/Ç~m: a _1 1)_;: ~ .Jl.J
~ Ji. ~~.J -?'}jhll ~ ~l.i!j.J.J
~_Fo ~ l~'i ~1 ~ t.b!: Eğer
9~.~ t )f.).;. ~: Biz, insanoğluna
kaba ve katı kalp/i olsaydın şüphesiz
değer verdik. Onları, karada ve
çevrenden dağılır giderlerdi (3/Al-i
denizde taşıdzk; kendilerine güzel
İmran 159).
güzel rızzklar verdik. Onları,
~~ /Gümüş: İşlem gören yarattıklarımzzın bir çoğundan üs
madenierin en düşüğü anlamına tün kıldık ( 17/İsra 70).
tahsis edilmiştir.~~ )_.~~t.J~:
Zat açısından olan fazlalık/
Geniş zırh.
üstünlük: Bir adamın başka birinden
üstün olması gibi.
~/F-d-1 İlk iki üstünlük çeşidi cevherle
alakah dır; onlarda eksik olanın, bunu
~ /Fazlalık: Normalin üstün
gidermesi ve üstünlük kazanması
deki artıştır. Fazlalık iki kısma
mümkün değildir. Örneğin, at ve
ayrılır: İyi olan; ilim ve hilmin
eşeğin insana özgü olan üstünlüğü
fazlalığı gibi. Kötü olan; olm~s!
elde etmeleri mümkün değildir.
gerekenden fazla kızmak gibi. ~
üçüncü üstünlük çeşidi ise bazen
formu, daha çok iyi şeyler için;
arazia ilgili olmaktadır ki; onu
J~ formu ise daha çok kötü
elde etmenin yolu bulunabilir. Şu
şeyler için kullanılır. ~ kelimesi,
ayetlerde zikre9ilen. -üstü_n!qk . ~b~
kısma girer: ı)i ~ J....:::ı! 4.lliJ
Haysemi; "Bu hadisin ravileri arasında Beşşar JJ.Jll ~ ~: Allah rızzkta kiminizi
b. Ebi Seyf de var, onu tevsik veya cerh edene
rastlaınadıın, diğer ravileri ise sikadır.", der.
kimini~e /ıstün kıldı ( 16/Nahl 71 );
Heyseıni , Mecmeu 'z-Zevdid, ll, 303 . Bu hadi- ~.) ~ ~ 1~: Rabbinizden bir
sin Ahmed'in Müsned'inde başka bir rivayet fazi istemeniz için (17 (İsra 12);,yani
zinciri de vardır: I, 196. İbn Hacer; Beşşar mal ve kazanç. ~Wl ı)i 6f1~ ~~.)ll
b. Ebi Seyf'in makbul biri olduğunu söyler. ~; :ıl.4.ı - •. - i.;, ~ 4.lll ~ l.4:ı
1.JÜ-1
Bkz. Takribu ~- Tehzib, s. 122. :J ~ t..r- ıv--· -
799
~I_J;ıl ~: Allah 'ın kimini kimine ~/F-d-v
üstün kılmasından ve erkeklerin,
mallarından sarfe tmelerinden dolayı
,.W: Geniş yer. Şu söz de bu
anlamdan gelmektedir: o~ ~)
erkekler kadmlar üzerine hakimdirler
1~ )): ~!ini falan şeye uzattı. ~~
(4/Nisa 34) ayetinde kastedilen, erkeğe
~~_;.~ ~): Hanımına vardı, sözü,
özgü olan zati üstünlük ve ona verilen ~ )G.: Hanzmıyla baş başa kaldı,
güç, ınal, makam ve kuvvettir. 11] ·;,~ Jil.J sözünden, kinaye konusunda daha
~ Ji ~Jj;)ıı ~: Peygamberlerin mübalağalı ve açık söze ~a~a
bir ktsmınz bir kısmına üstün kıldık yakındır. Allah buyurur ki: ~~ J!.J
(17/İsra 55); ~ı:,.;ı4 6:1~~~ ~~ ~ ~ J) ~: Sizler birbirinizle
~_;ı .)ı~ Wl Ji ~~._.:i 1\.J: Allah, malları içli-dışlı olmuştunuz (4/Nisa 21 ).
Şair şöyle der:
ve canları ile cihat edenleri derece
:.lG.,
~ -} ~
·~ ~ : ~·~"+"'
" t....b-353
bakımından oturanlardan üstün kılmış
353- Konaklarında yiyecekleri
tır (4/Nisa 95). .. k . 959
muştere tır.
Herhangi bir zorlama olmadan
Yani onların yemekleri helaldir;
verilen her bağışa ~ denir. sanki bir alana bırakılmış da kim ne
Örneğin: ~&ıJ.Jıı}L:...I.J:Allah 'tan isterse yapabi 1ir.
lütfünü isteyin (4/Nisa 32). ~ ~~
•. ı.:.;iı ı:..iiı ~~~ J- ~· ~~V'I
: · 4..ü : ' ~\ · B
~ ~ J . ~ . Jı: . ' u,
~ 1 F-t-r
Allah 'ın lütfüdür. Onu dilediğine ..
verir. Allah; büyük lütuf sahibidir .;.W kelimesinin asıl anlamı,
uzunlamasına yarılmaktır. Bu
(62/Cuın'a 4) ayeti her üç fazilet
çeşidin i de kapsar. ~1 ~sözünden kö.~ten şu formlar gelir: 1~ 0~ ~
Ip: Falan kişi şu şeyi uzunlamasın~
kastın İslam olduğunu söyleyenler,
yardı; 1_)~~ j.bjı_:ı d_)~ ), _jWi~
bu sözün kapsadıklarının sadece bir O,,yarıldı. Al}ah buyurur ki: ~_jıJ
kısmını tefsir etmiş oluyorlar. Şu _;~ &ı t.S) Jiı y.a;JI: Gözünil bir
.
ayetler de ~
aynı anlamdadır: ~ ji .- ~
çevir bak, bir jiıtur görebilir misin?
~~.J ~1: De ki,· bunlar Allah 'ın (67/Mülk 3); yani onda bir gedik,
lütfii ve rahmeti iledir (1 O/Yunus yarık görebilir misin? Yanima,
58); ?1•:.;-.ı ~j.J ,:<Jı.: ~1 ~ ..J).J kimi zaman bozmak, kimi zaman
da düzeltmek yoluyla olur. Allah
~ ~) ~ıi:,).ıı: Allah 'ın size lütuf ve
buyurur ki: ~Ji..J ~tS ~ ~~i1 : ~~~
rahmeti olmasaydı , pek azınız hariç,
şeytarza uymuş olurdunuz (4/Nisa
83) ve başka bir çok ayet. 959Muazzil el-Bekrl'ye ait bu şiir için bkz. İbn
Manzur, Lisanu 'l-Arab, (~)maddesi.
800
~_A4: Gök, onunla yarılmış ve üzerimize yağdırdığını göğün kabul

O 'nun vaadi yerini bulmuştur (731 etmesine de işaret olabilir.
Müzemmil 18). ~: Orucu bozmaktır. .G~
iılıı G.:rW: Koyunu iki parmak la .G ~l.J: Onun orucunu açtırdım; ~i
sağdım. Hamuru onu yoğurup ).: Orucunu o açtı. Yeri yarıp ondan
hemen/mayalandırmadan ekmek dışarı çıktığından dolayı
yaptığında ~~ G~ dersin. ô_h
.'
mantara
_;h9 denmiştir.
/yaratılış kelimesi de bu anlamdan
gelir. ~~ .illi ~: Yüce Allah 'ın
~ 1 F-z-z
bir şeyi yaratması ve onu herhangi
..
bir fiili yapmay~ ada~ bjr hald.t? . _ .l:,ğ:Kötü huylu. Bu anlam,
. . ~ .ıl~.:. . ''i.!
.il.! .~J
düzenlemesıdır. • o ~ • ~ .l:,ğ'den; yani işkembe suyundan
~ U..Gl\ ~ ~\ ~\ i~: Sen istiare edilmiştir. Onun içimi hoş
yüzünü hanif olarak dine; Allah 'zn değildir; aşırı bir zaruret olpıa~!kça
insanlan üzerine yaratmış olduğu i_çilmez. AI)ı:t~_bux~r~r ~i: u:ı.9 2.us .Jl.J
fıtratına doğru lt (30/RCım 30) ayeti, ~~~\~'i~~~: Eğer kaba
Yüce Allah'ın insanda yarattığı ve katı kalp/i olsaydın şüphesiz
ve onda kökleştirdiği O'nu bilme çevrenden dağılır giderlerdi (3/AI-i
yetisine işarettir. İmran 159).
~~ ~_h: Allah'ın insanda
yerleştirdİğİ iman etmeye olan Ja.i 1 F-a-1
yetisidi~·~ Ş~ı, ay_etle__i_şa.ret ~.9}le~ ~e
bu dur.. .ı.ll\ U"~
:.1 ...-., :.;ol.:.. . . :•~lı..:.. .•.:1 ' .
rır- (.).4 ~ W":"J. ~: Bir müessir/etki edici
Onlara (Müşriklere). kendilerini tarafından meydana gelen etkidir.
kimin yarattığını sorsan elbette; Bu; ister iyi yapılsın veya iyi
Alla_&. diyecek/erdi': (13 /Z~hruf 87). yapılınasın; bilgiyle olsun veya
u.<:ı~~\_J
. Sıi.J~I ~\.! . ~ ~1: Hamd, olmasın; kasıtla olsun veya olmasın;
gökleri ve yeri yoktan Y,arata!l~ ister de insan, hayvan veya cansız
Allah_'ınd_ır (35{fatır 1); yj ~j <.H J\.! varlıklardan meydana gelsin
~~ c.Ş~I ~~~I.J -;ıı.J~I : ihrahim hepsini kapsayan genel anlamlı bir
kelimedir. Yukarıdadageçtiğigibi,
960
dedi ki; hayır, Rabbiniz göklerin
ve yerin Rabbidir, onları yoktqn J;;,C kelimesi de böyledir. ~ ise bu
vareden O 'dur (21 /Enbiyii 56); c.Ş;üi.J iki kelimeden daha dar anlamlıdır.
U~ (20/Taha 72); yani bizi yoktan Allah buyurur ki: ~ :.j;) ~ ~ ı _,li~ LA.J
var eden ve vücuda getiren. ~~~ 4ilı: Siz ne hayır yap~rsa_n!Z: (l llah
~ j~ii:: Gök, onunla yarılmış (73/ onu bilir (2/Bakara 197); ~:ı~ 6,Qj
rvfüzemmil 18) ayetincieki _)~!
sözü, Allah 'ın yarattığı ve ondan
960Bkz. (~ )ve (~) maddeleri.
801
l)i~~~~_JUI.J$.: Kim, zulüm yok olmasıdır. Bu kelime, ~.k-'den
ve düşmanlıkla bunu yaparsa; onu daha dar anlamlıdır. Çünkü ~.k.
cehenneme sokacağız (4/Nisa 30); hem ona, hem de henüz meydana
: ı · ~ - : ~~ J- •:; 1.4 ; 1-. J' ' ~. '1 ' ~ ~.j Li
';);_.J •.J_~ ~ :. .;: - ç;:-: .J'o". j ' 'T: ~ gelm~ryıiş şey~ d~nir. J\llah ,b.~:~yur~~
.ı..:i.l~~ ~ W JUi ~: Ey Peygamber! ki: !_,lll 6_,~ lj\.4 ~ l_#i_J !_,lll
Rabbinden sana indirifeni tebliğ ·~1 } 4il E_ı~ ~: Onlar~ döndüler ve:
et, eğer bunu yapmazsan O 'nun Ne kaybettiniz? dediler. Dediler
elçifiğiniyapmamtş olursun (5/Maide ki: Hükümdarzn su ~abını kaybettik
67); yani sen bu işi tebliğ etmezsen, (12/Yusuf 7 1-72). ~~~elimesi, ~
hiçbir şekilde tebliğ etmeyen kişinin anlamındadır; ancak ~ kelimesinin
durumuna düşersin. kök anlamı, bir şeyirfkaybolduğunu
Fai 1tarafından yapı lanşeyeJ_;Lve bilmektir. ~ ise, geçmiş dön~!l:li
~denir. Bazıları ise bu iki kelimeyi bilmektir. Allah buyurur ki : .:i:ü:i_J
birbirinden ayırmışlardır. Onlara göre, .);bll: Kaybolan _kuşları araştırdı
failin fiili dikkate alındığında Jyi,; (27/Neml 20). ~lj: Çocuğunu veya
fıilinkendi içindeki kabullenişi dikkate kocasını yitiren kadın.
alındığında ise~ denir. Buna göre,

Jyi, kelimesi, ~ kelimesinden fo 1F-k-r
daha geniş anlamlıdır. Çünkü ~,
kendisinden meydana gelse de ffiilin _fo kelimesi dört anlamda
yapmasını kastetmediği şeydir. kullanılır.
Örneğin, bir insanı görmekten dolayı 1- Zarur1 ihtiyacın olması: Bu,
kişide meydana gelen utanmaktan dünyada olduklan müddetçe bütün
dolayı yüzün kızarması, okunan insanları; dahası bütün varlıklc:ıxı
şarkıdan dolayı meydana gelen coşku/ k~aps~r. Şu_ ~ye~.l?u arylamdadır: ~i ~
saliantı ve sevgilisini gören aşığın ~~ ~1 ~ljWI ~i J..L.i.ll: Ey insanlar,
harekete geçmesi/heyecana gelmesi siz Allah 'a muhtaçsınız (35/Fatır
gibi. Yüce Allah'tan kaynaklanan 15). Yüce Allah insanı nitelerken
yoktan var etmenin dışındaki her de bu çeşit ihtiyaca şöyle işaret
fiile de ~) denmektedir. Çünkü et11}ektedir: 6foy 'i ı4 ~ıli·~ 1.4_J
Yüce Allah 'tan kaynaklanan bu fıil, ~lihll: Biz onları, yemek yemez
yoktan var etmektir; bu da bir araz ve cesetler kılmadık (2 1/Enbiya 8).
cevher içinde değil, bizzat cevherin 2- Kazancın/Geçinecek bir
yaratılmasıdır.
şeyin olmayışı: Bu da şu ayetlerde
zikredilendir:~ ı__,~i 0.1~1 s:-ıfo
.W 1 F-k-d ,, _·- . •ÇI -~ · : : -~.L~· .-.~.ı..lj\~
~~.) ~ . Y-"'c.J~ - ...
·~1:; ~t#-·\ ~~1: Sadakalart~ı;t;
~: Bir şeyin var olduktan sonra kendilerini Allah yoluna adamış,
802
bu yüzden yeryüzünde (dünyalık indireceğin her hayra muhtacım

için) koşmaya firsat bulamayan ve (28/Kasas 24). Şair de aynı anlama
hayaları yüzünden tanımayanlar şöyle değinmektedir:
tarafindan varlıklı sanılan_[a~irfe~e ~~- .:. '.1 ~.< -. ~~- ~1 :.: ·' ,, _
~.u:;ı.J _ ··. :'-i?~.J
verin (2/~akara 273); ~lyg lyfo. 0! pl ,sı·;?;~ ~Jl- ro f
~ ~ -illi ~~~: Eğer fakir isele; 3 54- Sana muhtaç olmam
Allah, kendifazlından onları zengin
hoşuma gidiyor; eğer olmasaydı
eder (24/Nür 32); ~1_A GiJ~I W)
senin sevgin, sevmezdim fakirliği.
964
~l..:.ı,;JI_J: Sadaka/ar, ancakfakirlere:

miskin/ere verilir (9/Tevbe 60). .J#.J ft ~ fo!: Fakir oldu,
o fakirdir, denir. Kıyas açısından
,_
3- Nefsin fakirliği: Bu, Hz.
uygun olsa da nere<;ieyse Y9 hiç
Peygamber'in şu hadisinqe kaste
denilmemektedir. ~ kelimesinin
dilen açgözlülüktür:
"'
(jfo
0i .)ili1 ~tS asıl anlamı, omurgası kırık alandır.
l.fo: Fakirlik (Açgözlülük) nerede
96 1 Denir ki; ~_)~ .G_fo; yani onun başına
ise küfür/e eşdeğer olacaktz. Bu,
omurga kıran _bir felaket geldi.
şu hadisin karşıtıdır: ~~ ~ ~i: ~.)~ i:! .•o!\ ~fti: Avın omurgasını
Gerçek zenginlik nefis zengin/i
kırabilirsin, ona ok at. Kimisi de bu,,
ğidir.
962
Araplarm şu sözlerinde
kelimenin çukur anlamındaki o~
kastedilen de budur: ~ ;i.clli11 ~~ 0:.
kökünden geldiğini söylemektedir.
Ji:: JWI ;~: Kanaatİ olmayan kişiyi Bu anlam~an suyun topla_ndığı her
mal zengin etmez.
çukura~ denir. ~.ı·)l} G~: Hurma
4- Allah'a muhtaç olmak: fidesi için bir çukur kazıp onu oraya
Hz. Peygamber'in şu hadisinq~ diktim. Şair şöyle der:
kastedilen bu tür fakirliktir: ~~ ~~ ~1. ~
..üiı:(,i]t..;,
,
0
"l..:ıi:i..:ı~L
c o) , , _. .- o <>
· '····· 'i - ..&1.1 t:ili~L ••• 1

o ;
(.) - .. _foo
-- . - - ; ~.P-' J . : ..} - - ; ~
355- Fakirin [kuyu, kanal}
& :Allah 'zm, sana muhtaç olmakla
geees i şeytandan başkas zdeğildirr
5
beni zengin kıl, senden istiğna

etmekle beni fakir kılma.
963
Şu Şiirdegeçen _#1 kelimesinin
ayette de kastedilen budur: ~ Jı yj bir kuyu ismi olduğu söylenmiştir:
~ ~ ~ ~! .:J): Rabbim, -b~na .)yj1 G~: Boneuğu deldim. ~.:foi
964el-Bahteri 'ye ait bu şiir için bkz. Divanu 'l-

96 ı Bu hadis i Ebu N aim, Hi/ye, lll, 53 'te; İbn Adi Buhterf, ı, 102; Ebu Hilal el-Askeri,
de Kamil, V!l, 2692 ' de tahriç etmişlerdir. Bu Sına 'ateyn, s. 128; İbn Davud el-!sfahani,
hadis zayıftır; çiinkli rav ileri arasında Yahya Zühre, I, 68.
b. el-Yem an vardır ki, çabuk unutan biridir. 965Bu şiir, eş-Şemm ah'ın arkadaşı Clileyh b.
962 Bu hadis, (~) maddesinde geçti. Şedid'e aittir. Bazılarına göre ise şiir eş
963 Bu, Hz. Peygamber'in sözii değil, Aııır b. Şemmah'ın kendisine a ittir. Bkz. Divan'ı, s.
Ubeyd'in duası dır. Bkz. Kudaıııe b. Ca'fer, 413 ; İbn Man zur,Lisdnu 'l-Arab, (.fo) madde-
Cewihiru '1-E(faz, s. 5; Rağ ıb, Mecmau '1- si; İbn Fiiris, Mücmel, lll, 703. Birinci görüş
Belağa, !, 346. daha doğrudur.
803
~1: Devenin bumunu deldim. ı) ,J 4 ii~-., ~l.b
- -, -
· ·: ti·· Ji
:- - ~ • -A_ ~ JA-1
: -~~ ~~
:.;ı~ı :.. ·.ıı
~ ("r."'.
\~.)
, __ ı:ıı ·· - --ı
•
· ~-
f'i-".;! J.J_ ~-J
. ~1
~
0J~~: -Mü 'minlerin hepsi toptan
~ 1 F-k-a
sefere çıkacak değillerdi. Ama her
Tam/Saf sarı olan renge ~ıj j..::,) kabileden bir cemdatin dini iyice
qenir; tıpkı koyu siyah renge :ı~ı öğrenmeleri ve dönüp kavimlerine
~L::.. qen!ld_iği ~i_bi. f\llah.buY.u:ur ~i: geldiklerinde, sakınmaları umudu

~ ı.:.wı - ' ~ ı~ : ·.ı ~\..! ~ı- · - ö-~- ı ~ :ı. yla onları uyarmalarz için sefere
~~ _)IW*J -o-...,.. ç ~ .JA: -o-:.
O, bakanların içini açan sapsa!_l çıkmaları gerekmez miydi? (9/Tevbe
renkli bir inektir (2/Bakara 69). ~: 122).

Bir çeşit ınantardır. Değersiz ol?~
buna benzetilerek şöyle denir: J~\ ~/F-k-k
t~ ~~:O, bir ovadaki mantardan
daha da değersizdir. Halil şöyle ~:Ayırmak/Çözmek. ~_)ll~:
der: Yükselen köpüğünden dolayı Rehineyi kurtarmak. ~yi cili:
"'
şerbete tlli denir. Buna benzetilerek K9leli azat etmek. Bazılarına göre,
su kabarcıklarına da ~Wl ~ili denir. ~.)cl!: Bir boynu çözmek (90/Beled
13) ayetinden kasıt köleyi azat
etmektir; diğer bazılarına göre ise
~ 1 F-k-h
insanın, güzel söz ve salih arnelle
~: Hazır
bir bilgi ile ga!p kendi nefsini Allah' ın azabından
bilgiye ulaşmaktır. Bu kavram ~ azat etmesi ve yine bunu kendisine
kavramından daha dar anlamlıdır. sağlayacak şeyle başkasını kurtar
Allah buyurur ki: ~ ~_;ilı F-~~ JW masıdır. Bu ikinci şık, birin cisinin
~~ 0J4 iij 0Jj~: Bu to;fuma -ne meydana gelmesinden sonra
oluyor ki, neredeyse hiçbir sözü insan için gerçekleşmiş oluyor.
kavramamaktadırlar? (4/Nisa Mekdrimu 'ş-Şeria adlı eserimde
78); ~ ~ &.#Li:jl ~J: Fakat belirttiğim gibi, hidayete ermeyen
münafiklar bunu kavrayamazlar kişi, başkasını da hidayete erdirme
(63/Münafikun 7) ve benzeri bir gücüne sahip değildir.

çok ayet. Ayrıca~' şer'! hükümleri ~: Zayıflıktan dolayı, omzun
'-
bilmektir. eklem yerinden ayrılmasıdır. 0~:
Bir adam fıkıh/din konusunda Her iki çenenin birleştiği yerdir.
bilgi sahibi olunca; iAili $.)1 .;1 , ~~~ :Jk j &ı
IJ_;iS &,ı~l ~ ~
denir. ~: Anlayış sahibi, bilgili ~~-
•. ~
·· -·G ~
!-0.si;~
~ ~-
..
.~ (.J~·~.~iı-·
J,
oldu. ~: Onu kavradı. Kişi, dini Apaçık delil kendilerine gelinceye
q~~nleri tal)şi! dip . uzm~n!aştığı_nda, kadar ehl-i kitaptan ve müşriklerden
.\.i9:i denir: Uts IJ~ (J~).:Jı (Jts I.Aj inkarcılar ayrılacak değillerdi (981
804
Beyyine 1); yani, onlar dağınık 6J.~~ ~~ "?Y~: Şüphesiz bütün

değillerdi; tümü dalalet üzere bunlarda düşünen bir toplum için
birleşmişlerdi. Jıpkı . şu _a yette i~~etler va~q~: ,(1 }IR~: d ) ~;, ~is
anlatıldığı gibi: ~~I.J ~~ U,..wı 6t5: t.::üJ.l\ • ~ ..).s.i:i:i :c: ı; ı .::ıt.:ı'il ~<:1 .u.!\ • ' ·'
- .. ~ w r- - - 1 ~
insanlar tek bir ümmet idi (21 ~~~I.J: Böylece Allah, size ayetlerini
Bakara 213 ) . açtklar; umulur ki düşüniirsüniiz;
. - \~~&ı\..:. sözü, tıpkı~ Jlj \..:. Dünya ve ahiret konusunda (21
Bakara 219-220).
\:OS (Şunu yapmaya devam ediyor) - .
sözü gibidir. :J#J:?..):Çokdüşünen~dam.Kimi
edipler şöyle demiştir: fo kelimesi,
~.)!!ovm~k' tan dönüştürülmüştür;
.fo 1 F-k-r ancak fo anlamlarda kullanılır, bu
ofo: Bilgiyi p_i_linene doğru da işlerin hakikatlerine ulaşmak için
sevk eden güçtür. fo ise, bu gücün onları irdelemek ve araştırmaktır.
akli nazaralakıl bakış açısına göre

hareket etmesidir ki, bu hayvanlar ~ 1 F-k-h
ıçın değil, insanlar ıçın söz
konusudur. Bu da sadece kalpte ~\j: Bazılarına göre meyvelerin
bir sureti/şekli meydana gelebilen tümüne denir; diğer bazılarına
şeyler için kullanılır. Bunun içjn göre ise, uzum ve narın dışındaki
şöyle rivayet edilmiştir; ~ ı_,_)ili diğer meyvelere denir. Bu görüşü
~~ ~ ı_,ft ~j ~~ ~ ~1: Allah 'ın ileri süren, sanki bu ikisinin ayette
nimetlerini diişününüz, fakat özeUikle zikredilişlerini ve onların
Allah 'zn zatını düşünmeyiniz.
9 66
~\jfmeyve kelimesine atfedilişlerini
Çünkü Yüce Allah herhangi bir dikkate almıştır.
şekilde nitelendirilmekten _münez; Allah buyurur ki: ~ ~Lj_J
zehtir. Allah buyurur ki: ls~ ~_Ji 6J.j)5. ~;: Beğenecekl~ri meyveler ( 56/
'ı:l.i. \..:. • ~ :ı . ~
-..ç,- .::ın..a..:.Jı ~~- c..:r-
u-:=ı..) J. -- J. ~ ı.r- Vakıa20); ~.)#~\.9): BJrçokmeyve
• - ' ı..:.ı J.- ~
'ı:..:.IL.ı ~~ı:.~:·.-. LA-: K d .
~ ı.:- : : -r:::o J.. en t (56/Vakıa 32); ~i_J ~Lj_J: M~yvflet:
içlerinde hiç düşünmediter mi ki, ve çayırlar (801Abese 31 ); ~_J ~l.j!
Allah göklerde, yerde ve bu ikisi (ı.,.:ıj.:ı: Meyveler vardtr. Onlara
arasında bulunan her şeyi ancak daima ikram edilir (3 7/Saffat 42);
hak ile ve belirlenmiş bir sü!e için_ ~ ~ 4ıj.J: Canlannın istediği
yçıratmışttr? (30/Rlım 8); \_J~ ~_JI meyveler arasmdadır/ar (77/Mur
~ &ı ~~ LA: Düşünmüyorlar selat 42).
mt ki; arkadaşlarında hiçb~r delilik ~~:Hoş sohbetiiierin sözleridir.
yoktur (7/A'raf 184); ~j c) 6) Bazılarına öre; 6J.8 si~?~~i;~( 56/Vakıa
65) ayetinin anlamı; "Birbirinize
966Bu hadi s (-.1i) maddesinde geçti .
805
mizahh sözler söylersiniz."; fakirliği olmayan bir zenginlik;
diğer bazılarına göre ise; "Meyve zilleti olmayan bir izzet ve cehaleti
967
yersiniz." şeklindedir. Şu ayet olmayan bir ilim. İşte bundan dolayı o J ... ...
de,.. bu anlamdadır: ~~~ ~... ~~

# ~
...
şöyle denmiştir: ~~~~ ~ ":1) ~ ":1:
~j: Rablerinin kendilerine Ahiret hayatından başka bfr hayat
Yüce Allah da şöyle
969
verdiklerinden dolayı keyifli yoktur.
konuşurlarimeyve yerler (52/ buyurmaktadır: ~ ~~~~ .)IJJI 6L9
Tur 18). 61~1: Asıl haya; dhiret yurdundak[
hayattır (29/Ankebut 64). y~ 6ı ~~
~ 1 F-1-h ~1 f.A ~1: İyi bilin ki, kurtul~şa
erecekler sadece Allah 'ın tarafında
~: Yarmak. Denir ki; ~~~ aZanlardır" (58/Mücadele 22); Ji
.:..i~·.
c_---:: ~lı;:
~-
~
ı anı
. . ıe
d em .ır d emır Jj 04 ~i: Temizlenen,_ kurtul~;~ş[l
yarılır. Toprağı
• _yardığın~a!l ermiştir (87/A'la 14); tktSj 04 ~~ J!:
dolayı da çiftçiye c ')l! denir. c')\.!: Nefsini temizlemiş olan, kurtuluşa , ' ... o ......
Başanya ulaşmak ve arzulanan ermiştir (91/Şems 9); 0~~1 ~~ J!:

şeyi elde etmektir. Bu da dünya Mü' minler kurtuluşa . er11Jişlerdir
ve ahiretle ilgili olmak üzere iki (23/Mu'minun
., 1); ~<!•! ~1 l~lj
kısma ayrılır: Dünya ile ilgili olan; ~: Allah 'tan korkun, umulur ki
dünya hayatmın kendileriyle güzel kurtuluşa erersiniz (2/Bakara 189);
olacağı mutluluklan elde etmektir. 6;_At5jl ~ ~ ~): Şüphesiz kafirler

Bunlar da hayatta kalmak, zenginlik kurtuluşa ~r!!mezl~r- (+)/Mu' mi nun
ve şereftir. Şair de şu şiiriyle bunu 117); ~1 f.A cl;il.;L!: İşte onlar
kastetmektedir: kurtuluşa erenlerdir (59/Haşr 9).
~j ~ -~'-! ~j~ ~ .~,:,,~:, ~ ~~ Sihirbazlar; U.4 ~.J;:Jı ~~ Ji,J

~-!'}\ t~ _roı · ~1: Bugün üstiln gelen başarıya
ermiştir (20/Taha 64) sözleriyle
356- Dilediğin/e yaşa (ister
dünya başarısını kastetmiş
akıllı ister ahmak yaşa); çünkü kimi
zaman ahmak zengin olur, akıllı ise olabilirler ki, bu daha yakm/uygun
968 b~r _ anlamdır. S ah ur yemeği ne de
fakir kalzr.
c')l! denir. Denir ki; sahurun bu
Ahiretle ilgili olan felah da dört
şekilde isimlendirilmesi, Arapların
şeyle gerçekleşir: Sonsuz bir hayat;
... ,.!J ...
o esnada, c )Wl ~ ~ (Kurtuluşa

gelin) demelerinden
... _.o
dolayıdır.
...
967 Ayet ifadesini n; "Pişman olurdunuz." veya Ezanda; c )Wl ~ ~ denmesi ise;
"Şaşar kalırdımz" şeklinde olması daha doğ "Allah'ın- namazla bize verdiği
rudur. Çlinkü ayetin baş tarafı şöy ledir: "Di-
lersek onları elbette bir çöpe çevirirdik"
968Abid b. Abras'a ait bu şiir için bkz. Divdn'ı, s. 969Buhar'i, Faddilu's-Sahabe, VII, 90; Müslim,
26; Kurtubi, Cami', I, I 82. HN: 1805; Ahmed, Müsned, lll, 170.
806
kurtuluşa gelin", anlamındadır. Şu anlamıpa geldiği gibi. Bazılarına

söz de bu anlamdadır: G~ ~) G4 ~ göre~' şaşılacak şey anlamındadır.
c)W ı: Öyle ki, felfıh 'ı kaçırmaktan ~ kelimesi de böyledir. ~ ve
ateme/yatsı
970
korktuk. Yani, 0!1..9: İki dağ arasındaki aralığa ve
namazını eda etmekle bize verilecek devenin iki hörgücü arasında kalan
kurtuluşu kaçırmaktan korktuk. sırt kısmına denir.
~ 1 F-1-k ~ 1 F-1-k
o, OJ
0li: Bir şeyi yarıp onu birbirinden .cil!: Gemi. Bu form hem tekil
ayırmaktır. Jiliıi .Gfu: Onu yardım, o hem çoğul anlamında kullanılır;
da yarıldı, denir. Allah buyurur ki : fakat farklı takdirlerde olur. Çünkü
C~~~ ~~: Sabahı açtıran/söl_ctqren ~' tekil anlamında olduğunda ~;
O'q~r (6/En'am 96); ~~~lA 4jjı 61 çoğul anlamında olduğunda ise, ~
c..S.J.i.li.J: Taneyi ve çekirdeği yara~ formu gibi olur. Allah buyurur ki:
Lj. llah 'tır (6/En'am 95); Jı -~_j\.! """ ,JJlliı
. . -~ ~ 1~1: ~
ı..r- r -
; • ... : ... Gemı"de
-,~ : ~ ·~ü:~ ·.:. ·.lı~~~ ~ ,·oi . , bulunduğunuzda (1 O/Yunus 22);
(.)"'0 ~ ~ o~ U t.r'J.A
o
~\ ~_j.b.ı~ JJ: Mus~ 'y~ v;hyettik .. ·~ .:. -.iı ı..r-

. ~ ı$~ " ~ ~~~ ıciijı ·
l..r' .
D . .-ı
J: . . . enzzue
ki: Asanz denize vur. O, hemen yüzüp giden gemilerde (2/Bakara
yarıldı ve her parçası büyük bir dağ 164)·, ~ : IJk.~ı . T J.A. ~
. " . ..?.o . •. .ill.i.Jı c..SYJ
-~ -
gibi oldu (26/Şu ' ara 63). İki tep~ 0J~s.\1 ~.J ~·~: Allah 'zn size
arasındaki bas ık araziye ~ denir. Ji yönelik bağışını
aramanzz ve O 'na
~\ y~ ~~\:De ki; sığınmm ben, ş ükretmeniz için geminin sularz
felak'ın Rabbine (1 13/Felak 1); yani yararak yol aldığını görürsünüz
sabahın Rabbine. Bazılarına göre, (35/Fatır 12); ~~Çı:, ~~ıiiiı ~ ~ ~.J
ondan kasıt şu ay~tte ~)kredilef! 0.#j LA: Allah, üzerine bindiğiniz
nehirlerdir: ~.J \~\) J,:.~'il ~ &:ıi gemileri ve hayvanları sizin için var
1~4J\ 4J~: Yoksa yeryüzünü bir etti (43/Zuhruf 12).
karargah kılıp onun içinde ırmaklar .cil!: Yıldızların akıp gittikleri
akztan mı? (27/Neml 61). Kimisine yerdir. Onun bu şekilde isimlen
göre de ondan kasıt, Allah'ın Hz. dirilmesi, gemigj.bi olduğu içindir:
Musa 'ya öğretip onunla denizi ~ ~ <) JS.J: Her biri bir
yardığı sözdür. yörüngede/uzay boşluğunda yüzer
>o
~ kelimesi Li,ıs..;ı (yarılan) dururlar (36/Yasln 40). ~~~ hli: Yü n

anlamındadır; tıpkı ~'ın ~)i;. eğiren meki15.. Şu s~z ~~ anlamdan
(bozulan) ve ~'in ..::....ı}:u. (çözülen) türemiştir: ~i.YJI ı.Ş~ .cil!: Kadının
memeleri yuvarlak oldu/kabardı.
970Ebu Davud, HN : 1375; İbn Mace, ı, 420; Oğlağı süt emmekten alıkoyacak
Nesa!, lll 83; Ahmed, Miisned, V, 160.
807
felke/topaç benzeri bir şeyi onun diline ayet; "Eğer beni ayıplamazsanız/
geçirdiğinde; ~Wı ':.,Çü dersin. kınamazsanız" anlammdadır. Ama
doğrusu benim zikrettiğimdir.
..ı~]: insanda görüş zatiyetinin
uli 1 F-1-n beÜrmesidir. ~: Dağ tepesi. Bu
ü~ ve 4J)lğ insanlardan; ü)ili\ ve anlamdan adama da ~ denir.
4J)ilil ise hayvanla~_dan kimlyedir.
~ll~h, ~)lyurur ki: ~~ ~ ~ ~...J ~ ~IF-h-m
~ Lı~: Eyvah, keşki falaneayı dost
edinmeseydim! (25/Furkan 28). Bu ~: Hissedilen anlamların
ayet, her insanın, batı! şeyleri yapma kendisiyle anlaşıldığı, insana ait
konusunda başkasıyla yaptığı dostluk bir hey'ettir/haldir. ıiS W : Şunu
ve arkadaşiıkiara pişman olacağına anladım, denir. 0~ U.ıi:gi~: Biz
işareteder.Bunuyapan, "Keşkeonunla hükümvermeyiSüleyman 'akavrattık
dostluk kunnasaydım'', der. Bu d~ ş~ (2 I/Enbiya 79). Hz. Süleyman 'a
ay<-:te iş~rettir: ~ ~ ~.J;ı ~~':ll söz konusu hükmün kavratılması;
~~ :Jı ~l .J$.: 6 gün takva sahipleri ya Yüce Allah'ın kendisiyle bunu
dışında, dost olanlar birbirlerine kavrayabileceği ona fazla bir anlama
düşman olurlar (43/Zuhruf67). gücünü vermekle; veya bunu onun
kalbine sokmakla; ya da o hükmü
kendisine vahyedip ona özgü
~ 1 F-n-n
kılmakla olmuştur. İnsana, tasavvur
~:Yaprakları tazeolan ağaçdal ı. edinceye k~dar bir şeyi anlattığın
Çoğul u i,)l.i~i şeklinde gelir. Bu kelime zaman .;~~6~i: Ona kavrattım, dersin.
bir şeyin nevi/çeşidi anlamında da 1"' 1 6~3',!: İnansın, başkasından bir şeyi
kullanılır. Bunun_ çağulu ise ü; kendisine kavratmasını istemektir.
şeklinde gelir.~~~ ~ıj:ı (55/Rahman
48); yani, her ikisinin dalları vardır. ~.,! 1 F -v-t
Kimisine göre ise ayet; "Çeşitli
renklerdedirler", anlamındadır. wjğ : Ulaşılması güç olacak
derecede bir şeyin insandan
u~aklaşmasıdır. Allah buyurur ki:
J..li 1 F-n-d
,_
}tiliı Jı Aıjjl &ı ~:)ı ~~ 6)J
'.!}ö'i: İnsanı, "zayıf görüş" ... : Eğer eşleriniz(e sarfettiğiniz
anlamındaki ~'e nispet etmektir. mehirler)den herhangi bir şey
Allah buyurur ki: ~j_ili 6\ 'ıi.Jl: ... kôjirlerr;: giderse, (60/Mümtehine
Eğer beni bunamış saymazsamz 11); ~u L4 Ji l,j..:..~ 'li ~: Elinizden
(12/Yusuf 94). Bazılarına göre çıkana karşı üzüntü duymayasınız
808
diy_e _(57/Hadld 23); ı_;ij 1ı ıS) .Jl.J kar.~! cjirenenlerdir, , (38/S.ad ~9);
2-ı_j! ~: Onları korktukla;ı z~man bir ~l.j!i ~~ Çı:!~ .) (Jfo~ U,.ü.ll ~ij.J:
görsen; artık kaçacakları hiçbir yer İnsanların dalga dalga Allah 'ın
yok (34/Sebe' 51 ); yani kendisinden dinine girdiğini gördüğünde (1 I 0/
korktukları şeyden kaçamazlar. Nasr 2).
Denir ki; ~_)ll ~~ ~ y;.:
Yani o, benden - bir mızrak atımı Jti 1 F-e-d
mesafesinden daha uzakta bulun
maktadır. ~ ~~ .:ij_; .Wı ~:Yani
' ·-
j\.)! de tıpkı yl9 gibidir. Fakat
Allah onun rızkını, görebileceği, j~; yani tutuşma anlamı dikkate
fakat ağzın_a .ulaşamayacağı şekild~ alı_ndığında jı) denir. Denir ki; ~~~
versin. w\#!, bu kökten ~! ~1: Eti kızarttım. ~;;.;J: Kızartılmış
vezninde bir kelimedir. Onun anlamı, et: Allah buyurur ki: :ıı)ilı .;.ıis LA
insanın danışılması gereken kişiye t.Sij LA: Onun gördüğünü g~~ıql
danışınadan bir şey yapmasıdır. xalanlamadı (53/Necın ll); LAu:A:i~.J
JS.:ı 1J:.ii - -..- ·.ir ;:.:.. ı : ~~"' 4-ı .ili U"*:!"'
- 1.J ..r--:- .J c-;- 1 w.1 ('"'":" -•
<.:.ı
w~W: Nitelikler konusundaki
farklılıklardır.Sanki iki şeyden {,1:...4 .üi 0\..S ~.;l: Hakkınd~ bilgin
birinin veya onlardan her birinin olmayan şeyin ardına düşme; çünkü
niteliği diğerinden farklılık arzet kulak, göz ve gönül, bunların hepsi
mektedir. Allah buyurur ki: t.S]:J LA ondan sorumludur ( 17/İs ra 36).
' ~
~jill ~ ~:,Jı ~ .): Rahman 'zn kelimesinin çoğtılu o#i

j\.)!
yaratmasındabirtefavüt!düzensizlik şeklinde gelir: .ş~ '-""Wl~~~~~~
bulamazsın (67/Mülk 3); yani onda ~!: İnsanların- gö~iillerini onlara
hikmet gereği olmayan hiçbir şey ~eyjettir 0.41İbrah1n;}7); .ş~l- f ji
yoktur. . .J- .J-1..4ı'il
öili'il - • :..·.. ıı !. ( 1 ~~ ~ - :...<L1.ii.. De
• .J c-- r v-ı-.J r
ki; sizi yaratan ve sizler için ku/aklar,
gözler ve gönüller vçır,.eden O 'dur
[_,i 1 F-v-c (67/Mülk 23); ~~~ ~~i.J: Yüre~leri
r~: Hızlı geçen topluluk. Çoğulu tan:z.çım(j!nbopurfl ~~İbr:ahim 43);~1)~
cı)i ş~klinde gel_ir. Allah buyurur Ş~'iı ı)i ~ c;JI ö:ıi~ı : O, gönüllere
ki: [:_J!. ı; ,Q --.ii LA.i.S ı;·.i!ı ~
~c..r' -~ ~~
'·" - ~ j~ çökecek olan, Allah 'ın tutuşturu/muş
•J:.~ · ~
:(-;G~ r:.lj ;;;~: ·.; :.~IL:..
.,-..Fo rr . JVered eyse
1\T ateşidir (I 04/Hüıneze 6-7). Burada
cehennem öfkesinden çatlayacak! özellikle ef'ideninlgönüllerin zikre

Her topluluk onun içine atıldıkça dilmesi, onların ateşten aşırı derecede
cehennem bekçileri onlara: Size bir etkilenmelerinden dolayıdır. Bu
uyarıcı gelmedi mi? diye sorarlar husus, bundan sonra Kur'an ilimleri
o, .... .. ;; ' .. o; ; .. .
(67/Mülk 8); ~ ~ [.J! 1-~Aı: Işte konusunda yazacağım kitabın
bu topluluk sizinle beraber gerçeğe konusudur.
809
-J~ 1 F-v-r denir. ~ 0~: Fareterin olduğu yer.
.JJ!: Şiddetlekaynamakltutuşmak.
j~ 1 F-v-z
Bu kelime, şiddetli tutuştuğu zaman
ateşin kendisi, tencere ve kızgınlık j.Jğ:Selametin gerçekleşmesiyle
ile ilgili kullanılır. Örneğin: ı:ıı birlikte hayn elde etmektir. Allah
·~ ı~ .• :~.~~~~ '- ,.,Q l·~ıi:
buyurur ki: ~~ j.Jilı ~~: Bu,
' IJ.. -
.) c..rJ ~ ~ ~ '"Ir.":' _J - .
Cehenneme atı/dık/arında; onun büyük k~;~rtifluştur (85 /Şürfıc ll);
kaynarken çıkardığı _ uğu!tuyu ~ ı ·· ·.Q '·ıJ :ıi! .;j ' - - ~~ • t...'. : - - .
•- .J.:r .J __,.....JJ co:-:: UAJ.
işi{jrler _(67 /Mülk 7); U.}.:ı\ ~~ ı:ıı ~ Kim Allah 'a ve Peygamberine itaat
~~~ jı.!.J: Nihayet emrimiz gelip ederse, şüphesiz büyük bir kurtuluşa
tandır kaynamaya başlayınca (lll ermiş olur (33/Ahzab 71); ~ ~~
Hud 40). Şair de şöyle der: ~~ j.Jilı: İşte apaçık kurtuluş
ı)i ~y.JI ':/~ _rov b~dı:r (45/Casiye 30); j.jil1 ~ ~~.J
357- Ne de damar kanfışkırtır.
971
~1: İşte en büyük kurtuluş budw
.J~ ~\ ~ 0~ jıj: Falan kişi (40/Mü 'min 9); 6J.~wı fJı ~JI.J:
İşte kurtuluşa erenler onlardır (91
hummadan kaynadı, kaynamaktadır/
ateşi y ükseldi, denir. ojl~: Tevbe 20).
Tencerenin kaynarken fışkırttığı Kurtuluşa neden olur umuduyla
şeydir. Tencerenin kaynamasına çöle ;;j\i.o rlenmiştir. Kişi onun

benzetilerek su kaynağına ~Wl i.)l~ sayesinde kurtuluşa erdiği zaman da
denir. '-?-?:).~ 1~ ';,\;~;yani, falan şeyi çöle oj\i.o ismi verilir. Zira çöl, he lake
hemen/sıcağı sıcağına; -bazılarına neden olduğu gibi kimi zaman
göre ise- iş sükfınete erdikten sonra kurtuluşa da neden olmaktadır. Çöl,
y~ytım;._ Alla~ . bu,yu,~ur ~i: 6) ~ tasavvur edilen ve onda karşılanılan

:...a, ·.Q • :..< 'Lı ' 1 d;'; ' 1 ' • • şeye göre bu ikisinden biriyle
r~.ı~
-. l..ı.Aı
r:.J.r ~ r~ .J -.r-J J~
: · -' ti.ı~ı : ...a~l ~ :.._<'. -. isimlendirilir. Ba:planna göre,
(.):!-:'\~ - - ~ • - : ,-:.).
Siz sabırgösterir ve Allah 'tan çöle ;;j\i.o denmesi, J?..)ll j~: Adam
sakınrrsanrz, düşmanlarınrz hemen helak oldu, sözünden gelmektedir.
şu anda üzerinize gelseler, Rabbiniz, Eğer j~'nin, ~/helak oldu,
akın akın gelen beş bin melekle sizi anlamına geldiği doğru ise, bu söz,
takviye eder (3/Al-i İmran 125). ölen kişinin dünya sıkıntılarından

).ili(Fare), çoğulu ulA kurtulduğu düşünülerek j:}./kurtuluş
anlamından gelmektedir. Zira ölüm,
şeklinde gelir. Şekil açısından bunjl
benzetiterek misk kabına, ~1 i).~ bir açıdan helak ise de, diğer bir
açıdan kurtuluştur. Ül).Un !çin şöyle
971 Avfb. Hari'e ait bu şiir için bkz. İbn Manzur, denmiştir: .;j ~~yji.J ~!:'ı..:;.i ı..;.: Hiçbir
Lisdnu '1-Arab, (.J.,S) maddesi; Mufaddaliyy dt, kimse yoktur ki, onun için ölüm
s. 414.
810
daha hayırh olmasın.

Bu, dünya hali şöyle der:
düşünüldüğünde böyledir. Fakat ~L;..} ~ ~ ~~ ~hb _)oA
insanın ahirette ulaşacağı nimetlerle
358- Konaklarında yiyecekleri
ilgili hali dikkate alındığında ise .. t k . 972
muş ere tır.
?l_ü~- ~Q ~üyül). ku!"l:uluştur: tJ.i.J ~
jlj .W~\ ~Ji,J -!Wl 'f: Kim ~teşten
~.Jli.:..ll ~~ (Şirket-i
.. ~~ )973* -
M uıavaza sözü de bu anlamdan
uzaklaştmlır ve cennete sokulursa,
gelmektedir.
artık o gerçekten kurtuluşa ermiştir
(3/ Al-i İmran 185).
~ ~\~\ &ı ~j~ ,;61:.·~~;~ ~ (3/ ~/F-y-d
~l:i lmran 18Ş) ayetinde geçen
~Wl U:o~: Su akıp taştı. Allah
~jliA kelimesi ).9 fiilinin mastarıdır.
buyurur ki: c4J.l1 ~ ~aı?~ ,;6ijcl 15 ):
Bu kökten isim ise j~ gelir. Yani,
Gözlerinin yaşla dolup taştığın_ı
onların azaptan kurtulacaklarını
görürsün (5/Maide 83). ~~li] U;o~i:
sanma. ıjti;, 6ı?1:!} 6) (78/Nebe' 3 !);
Kab!nı taşıncaya kadar da'Jdurdu.
yani, muttakiler için kurtuluş; yani
.;:;.'a~i: Onu taşıncaya kadar
kurtuluş bulacakları bir yer vardır.
doldurdum. ~~\ ~ ~ ı~l: Bize
S<?nra bu ifade şöyle açıklandı: ~\.li.
biraz su akıtın (7 1A'raf 50). Şu söz de
~wii,J ... : Jlf{cy _bqhçeler,, !zaŞlar_ (7Ş/
bu anlamdan gelmektedir: ~~~ U;o~
Nebe' 32. 01~ ~~&ı~ ~~i 6ıl.J
;._U_;.~~ w~:ı -- .;ı:u - ,;<:·.-, :.(~ :.1 :ls .:;J~: Göğsünden sır aktı/Sır tutmadı.
ıv--- - -- - · ~ - _,.,. .. .J .. u--r u
~ IJ.J! j_,!l.!; Allah size bir zafer Jo9 ~j; yani cömert bir
kazandıracak olursa, sanki daha adamdır. Şu söz de bu anlamdan
önce aranızda hiçbir dostluk yokmuş istiare edilmiştir; -~~~ ~. !~~~:
gibi "keşke ben de onlarla birlikte Söz~ daldılar. ~ ~\ ~ "J_jl,J
~~~iiLA.):.<.~~~:.I~ - ·~ı- ı.:J~ı . ~~--
-- - r - - - ~ .J - 1.,?':
olsaydım da ben de büyük kurtuluşa .J.J
erseydim "der(4/Nisa73);yani,onlar, ,;)is y\,l.;. ~: Eğer Allah 'ın dünyada
dünya malına karşı çok hırslıdırlar ve ve ahirette sizin üzerinizde fazlı ve
elde edecekleri ganimeti büyük bir rahmeti olmasaydı, içine daldığınız
kurtuluş addederler. dedikodudan dolayı size büyük bir
azap dokunurdu (24/Nur 14); ~~ ,JA
.W : ~ .:. LA.ı:: Alla h, sızın
___ u~ . . Kur 'an
~~/F-v-d
~\ J1 (,?fj ~~i,; (40/Mü'min 972 Bu şiir(~) maddesinde geçti . Bkz. Hattabl,
44); yani, ben işimi Allah'a havale Garibu 'l-Hadfs, ll, 531; Haydere, Keşfu '1-
J:iüşkil, ı, 253.
ediyorum. Bu kelimenin aslı şu
973 Eşitlik esasına dayanan bir ortaklık şeklidir;
sözden gelmektedir: {'e\:ı! ~~~ı...;;.: ortaklar sermaye, kar ve tasarrufta eşittirler,
Malları aralarında müşterektir. Şair her bir ortak diğerinin vekil ve kefilidir -(Mü-
tercimler).
811
hakkında ne taşkınlıklar yapmakta j~l ~~ ~j.J: Tur 'u üstünüze
olduğunuzu daha iyi .b ilendir (46/ kaldu-mıştık (2/Bakara 63); &ı ~
~~l<fl~ ,8)i ~ __,ili 1..4.J ~~ ~ ~ 1..4.J ~Ull ~ ~ ~~: Onların üstlerinde
.:.(·,,.;_ üS
ı::-
~~
.
ı -. ..:.
: : .t:.~-:
u-~(..)..,..........
~- • i'~:
_j(..)..)!~ ateşten tabakalar vardır (39/Zümer
~ ~
~~ &ı ~I.Jj ~ ~.J: Allah,
• J ,.. : "' "' ' '.
~ u~ .ı) l.ı~: Ne iş yaparsan 16);

yap ve sizler ona dair Kur 'an 'dan yerin üstünde sabit cjağlar yarattı
ne okursanız okuyun,· ne yaparsanız (41/Fussilet 10). J~ kelimesinin
yapın; yaptıklarımza daldığınız karşıtı u;J kelimesidir: ~~Ujl .JA ~
anda, mutlaka Biz sizi görürüz (1 Ol .~.;~: .l ~~: Gl~.:.(·.\.;_ .!ıuı :j 1.;
- ~_Jr-:- ~ • ı::- ·~(..) ~
Yunus 61 ). ~.)i: De ki; Allah, size üstiinüzt/en
Yayılmış/ Şayi ya da ayaklarınızın altından azap
alımış söz. ~: _
Bol su. Denir ki; göndermeye güç yelirendir (6/
~ &ı 4 ;t.hci .;j): Çok olandan En'am 65).
b.irazını ona verd_i. -;.ı~.:P &ı F·~l ~~~ 2- Çıkış ve iniş açısından: .:ıı
~~~\ j .·~.<Jı ~ ~~ 1-J.)S~li: Arafatta~ ~si?~~ &ı.J ~~&ı ~-J~4-: Onla;
indiğinizde Meş 'ari '!-Haram yanın size yukarınızdan ve aşağınızdan
da,,Allc_ıh_ :ı
zJkredin (2/B~k~ra 198); gelmişlerdi (331 Ahzab 10).
J..WI ~tjj .•.j=> &ı l~i ~: Sonra, 3- Sayı ile ilgili olarak: 0~
insanların akın ettiği yerden, siz ~_; 1..4 & ~ ~~ 2;~ ~~ os:
de akın edin (2/Bakara 199); yani (Çocuklar) ikiden fazla kadın is eler,
kalabalıklar halinde Arafat'tan akın (ölenin geriye) bıraktığının üçte
ettiğinizde. Bu ayetlerde insanların ikisi onlarındır (4/Nisa ll).
Arafat dağından inmeleri suyun
4- Büyüklük ve; küçüklük_ ile
akışına benzetilmiştir.
. -- ilgil_i ol ~raJc .;ı~ 0ly~; ~ . · . J 'i~~ 0)
ci~L,ı 0;.:.1..9i: Fal oklarını çekti. tf!.J! W ~fo. 1..4 ~: Allah bir
.w' -- ~'.. -~.lı i.Y"
·. ~~ : D eve gevış
. çı k ar dı.
__ ..?.-! sivrisineğive onun daha üstünde
Lt.i;, t..J~: Giyineni kuşatan zırh. Bu olan bir caniıyı örnek olarak
tıpkı :L~ t..J~ sözleri gibidir. ;;j ~ göstermekten çekinmez_ _(2/!3akara
kelimesi, "döktüm" anlamındaki 26). Bazılarına göre tf!.J! W sözü,
~ fiilinden gelmektedir. [başka bir] ayette [29/Ankebüt
41] zikredilen w# kelimesine
dJi 1F-v-k işarettir. Kimisine göre ise, ayetin
anlamı; "küçüklük konusunda
J~ kelimesi; mekan, zaman, onun üstünde olan", şeklindedir.
cisim, sayı ve mertebe ile ilgili Ayette; "ondan daha aşağı olan"ın
kullanılır. Bu da değişik kısırnlara kastedildiğini söyleyenler de, bu
ayrılır: anl_amı kastetmişlerdir. Kimi dilci,
1- Yükseklik açısından: dJ! kelimesinin 0...ı~ anlamında

812
Müfr edat 1 Kur'an Kavramları Sözlüğü
kullanıldığını düşünmüş
ve onu, sonra memede toplanan her süte ~
tasnif ettiği zıt anlamlara gelen denir. İki sağım arasındaki süreye
' - -
kelimelerin içine almıştır; fakat bu JI.J! denir. ~\j! ~ 4-l LA (38/Sad 15);
konuda yanılmıştır. yani kendisine döneceği bir ra b atı
5- Dünyevl üstünlük açısından: yok. Kimisine göre ise; dünyaya
~ :,~;J}-?~jj~~~~jj dönüşü yok.
Y~ ~: Bi;birlerine işlerini Ebu Ubeyde şqyle der: Ayet,

JIJ! ~ şeklinde
974
gördürsünter diye biz onların bir zamme ile
kısmını diğerlerinden dereceler/e okunduğunda; ~lDl jı); yani iki süt
üstün ktldık (43/Zuhruf 32). Veya sağımı arasındaki süre, anlamından
uhreyi üstün_lü_k a_çısından: 0,ı~lj gelir. Bazılarına göre de söz konusu
~~~ ~~ ~j! 1~1: Korunanlm~ kemlime, her iki kıraatte de aynı
ktyamet günü, kafirlerden üstün anlama gelir. Tıpkır>4(dinlenme)ve
konumdadırfat (2/Bal~ara _ 212); !"~gibi. ~G ~~: Sütü birikinceye
. - i ı \ ·.~( ; jj, -~ ·~ ~~
1"~ (f, J..r- U:! _ r.>T"
' .;, (.):!
; jj, \,. . Gı.:
_ ~ .J kadar deveni bırak. ~ ~~: ~'?
~~~~ Sana uyanları kıyamet gününe aralıklarla buzağına süt içir. J.J4. Jb
kadar kafirlere üstün kzlacağzm (31 ~1: Deve yavrusuna aralıklarla
Al-i İmran 55). süt içirmeye devam etmektedir. Şair
6- Üstün gelmek ve yenmek de şöyle der:
~~~ ·:
açısından: ~~4'? ~ ~lij\ ~J: Allah, ·- - ~~"fu\~1: ~
~ - _'\0'\
--
kulları üzerinde kesin egemendir 359- Ta ki sağdıktan sonra
(6/En'am 18). Firavun'dan da şöyle memesinde süt toplanıncaya
söz edilmektedir: 0J~t.i ~~ U).J: kad ar.
975
Onların üzerinde ezici bir gücümüz

vardır (7/A'raf 127).
Biri başkasından üstün oldu
J:! 1 F -y-I
~uı;da J) kökünden; ;~ 0)\j ~ıi ~ /Fil: Bilinen bir hayvandır.
J~: Falan ki.yi başkasından üstün Çağulu ~ ve J~ şeklinde gelir:
oldu, olmaktadır,
denir. Bu, fazilet Al!ah buy~rur ki: ~j ~ ,-i)S j ~~
konusunda kullanılan J.J!'ten uıı -:ı~L
~ :: a··ormed" ın mı, . R a bb.111
gelmektedir. ~~ j): Ok gezi, sözü fil sqhipJerinç nq ypptı? ( 105/Fi 1
de J) kökünden türetilmektedir. !). ':?i_)ll Jıij ':?i_)ll ~ J:?.j: Yani zayıf
j)l ~: Gezi kırık ok. :iJ1..9!: görllşl ü ada ın. ~Li:.: Oyuncu ların,
Sarhoşluktan veya delilikten sonra
insan algısının ve hastalıktan sonra 974 Hamza, Kiss:H ve Halef zam me ile okumuş
gücün yeniden g~ri gelmesidir. lardır. Bu da Temim, Esd ve Kays kabileleri-
Sağına konusunda 4.91..9) ise, memenin nin lügatidir. Bkz. Dimyiitl, İthdf, 372.
975 A'şa'ya ait bu şiir için bkz. Divanu 'l-A 'şa, s. 107;
tekrar sütle dolmasıdır. Sağınıdan İbn ManzGr, Lisdnu '1-Arab. (J)) maddesi.
813
bir şeyi toprağa
gomup kısırnlara Peygamber, kalpleri halde inandığı
ayırdıkiarı ve sonra onun nerede ağızlarıyla "inandık" diyenler/e
olduğunu sordukları bir oyundur. Yahudiler 'den küfür içinde çaba
J:ı~: Kalça oyuğunda bulunan harcayan,~ar seni _üzmesin [5/M~içle
41)·' ~..,..... < ..'.t LA ' 1 'L : .t • · .
. - 1~ ~• U":!"'
damara veya onun üzerindeki ete ~ .;! : l).}J'"~.
denir. Kalplerinde olmayanı ağızlarıyla
söylüyorlar (3/AI-i İmran 167). Şu
ro~ 1 F-v-m sözler de bu anlamdan gelmektedir:
~~ iA.~: Nehir ağz_ı/başı; tıpkı ~
'
ı-~: Buğday. Kimisine göre ~1 sözü gibidir. ~~ ~ı)i (kokulu
o o '
sarımsak , anlaqıındadır. Aynı baharatlar); tekili o_,9 şeklinde gelir.

anlamda ı-Jı ve ı-~ denir; tıpkı ..:ı~
ve u~ (mezar) dedikleri gjbi. Allah 4! 1 F-y-e
buyurur ki: ... ~~,j ~~,j ... :
Sarımsağından/Buğdayından ve ~J ve ~: Güzel bir hale
mercimeğinden (2/Bakara 61 ). dönmektir. _Allah buyurur ki: 0L5
\;,&iJ:ı
o
1-~
~
1 ·-~ 1.\:;~~~ : .. : ,_ ,, :
~_,..... ~ l)
-;:-"
- ~Ü, o
~ı, ı 1-:~ :'; ı i..:: LJ.ılıı ~ : ~

~>~ 1 F-v-h c.ş;' .J:; • "#..?-_ • ~ l)~
o
o :.. o o
l-~~ ·-t!.::.ıi-\.! : 1..9.ı...l.ll 'i 1\i.. _i:> ; • . •;

~ . l);, o o -}'" , 'S'~ l,'f7~~
: \ 1~J_
·L ~i . J~lı: 1·.
oı~I/Ağzzlar;~'inçoğuludur.~'in : .. L ~ '.1 \ ~.!..lll
~ · - ·· l), ~·
: :::..
ash o_}ğ'dır. Y~ceAllah'ın sözle ilgili Eğer mü 'min/erden iki topluluk

bir hükmü, ~ kelimesine bağladığı birbirleriyle savaşıriarsa aralarını
her yer, yalana işarettir ve inancın, düzeltiniz,· eğer biri diğeri üzerine
söylenen, sq,~e ~yı:nagığına dikkat saldzrırsa, saldıranlarla Allah 'ın
çeker: ~~,j!~ fı-SJ_j! ~j: Bu, sizin buyruğuna dönmelerine kadar

(yalnızca) ağzınızia söyle_menizdir savaşınız,· eğer dönerlerse aralarını
( 33/Ahzab 4)· &ı :·:;~.:ı

,_ _pı..ı
' o
-:.<
.r."'[ o
adaletle bulunuz, adil davranınız,
~I,J!i: Ağızlarından çıkan söz ne şüphesiz Allah adil davrananları
kadqr dq büyüktqrf (} 8/!<-ehf 5); sper (491J-lucurat_9); 0 0)~ 0:1~

:~1 ~\.! :~ ,·, i~ ' i ' .. ;. '\...:..j
.!..lll l),
~_,1! ~li,j ~ l,j!~ ~y..Q.J:i: Sizi J l), -*"" ~y ("'t:ı o . _) o
ağızlarıyla hoşnut kzlarlar, kalpleri ~j - .)fo: EŞ!~rine yaklaşma,;aya

ise kçı_rşz koyar_ (9~T~vbc: ~); ~i-~ yemin edenlerdört ay bekleyebilir/er.
• l,j!i i..,?":
~
. ~ M·L
• ' o..ı:ıi 1J :ı..;!
o. .::.ıttu.lL.ı : ~ 1: .. ' o
o •• :rır-.J. Eğer bu yeminlerinden dönerlerse,
Onlara peygamberleri açık delillerle kuşku yok ki, Allah bağış/ayıcıdır ve
geldiler de onlar, ellerin,i ağızları_na merhametlidir (2/Bakara 226).

••
ittiler ( 14/İbrahim 9); J~Jll ~i y Jhli Ç.~: Gölge geri döndü, söz~
6:1~1 &ı )ili~ 6$-.J~ 6:1~1 ~~ ~ de bu anlamdan gelmektedir. ~~
~ -~~ ~_J.J
rvo..,.... : o: ; rJ ;_&L: ili\ 1J-
:...u. ı.:r
:1· ,--.;; .1\i.. Ey kelimesi, sadece dönen gölge için
814
kullaı;ılır. Allah quyurur ki: ~_;j karşılaştrsanız, dayantn (8/Enfal

AJ~ i ~i~-. sı- o 4Jlı -~ı.::. LA lı 1' --
-. : 45)· . ~Lı ; -..~( u .~.-.).i_ ~ u : :.i
-~ - - ' ~ ~ ı..::- IJ'; J...>: ~ ' ":-! :: ~ - • • -- • - ~ r
~l.4..:.lıj ~ı :f: Allah 'm yaratttğı ~1: Nice az sayıdaki bir topluluk
şeylerin gölgelerinin sağa sola Allah 'tn izniyle çok sayıdaki bir
çekildiğini görmüyorlar mı? (16/ toplulug_l!. y_~nmiştü; _ (?/Ba_ka.r_a
Nahl 48). Zahmet çeki)meden 249) '. üi:i.!l
ı..:r.:-: ı.r-
.•.',-; ·.~ .~ ~~
-
:<1
1 w
~LS J§.
o
eld,~ edi)en ganimete _de :~ d_~nir: Karşı karşıya gelen iki topluluğun
··'" 11 Jki : ' .J- t.s-, ;_ 4Jlı ~~i LA·
t.S ..;- - ~ ~- -.J'-1' o
durumlarında s izin için i bret vardır
Allah 'ın fethedilen ülkeler halkının (3/Al-i İmran 13); ~~ı ~~W
mallarından Peygamberine verdiği ~: Size ne oluyor ki,· münafiklar
gani111;etler_ (59/Haşr 7); ~ LA.J hakktnda iki firkayq., ayrıldınız ~ (4{
·~')li- 4Jlı ~ıji ~ .~,;J.J: Allah 'tn sana N isa 88); 6\.S W ~:/il ~.JI~.J ~ ~
, , ... J o , , ' .., .. .. ... .. -; ' , ..
ganimet olarak verdiği cariyeleri ()LS LAj ~~ 6JJ ~ .ı..iJ~ ~ ~ .ıJ

.. .. o ,o ....
(33 /Ahzab 50). 6:!~1 ~: Sonunda biz onu da
Bazıları der ki; ganim~tlerin, sarayını da yerin dibine geçirdik
gölge demek olan ı:-~ ile Allah 'a karşt ona yardım edecek bir
isimlendirilmesi, dünyanın en topluluğu olmadı. Kendi kendini
değerli malının yok olup giden bir kurtarabilecek kimselerden de

gölge gibi olduğuna işaret etmek değildi (28/Kasas 81 ); ü~ı ~~ ıj ~
içindir. Şair şöyle der: ~ Ji
~:İki ordu-karşt!aşmca,
~) .::.ç <)sU:Jı ~~~ JWıLS) -n . geri döndü (8/Enfal 48).
360- Dünya malının,

akşamiayın geri dönen gölgeler
gibi olduğunu gördüm. ~w~~~~
976
Diğer bir
~
şair
-: ,
de
c~
şöyle
~
der: Fa Harfinin Sonu
~ıj ~ 4-i~ı wı-n'
361- Dünya, sadece yok olup
977
giden bir gölge gibidir.
~: Yardımlaşma konusunda
birbirlerine dönen ve birbirlerini
deste~leyyn t~pl_ul}Jk. f.!lah puyl!rur
k ı.·. ı ~
-··~u- ~
:.-: .aı ıjı' ı .,...
··ı U:!- •'·i u·
~ .:ı.ıı ı.,-: -o
Ey iman edenler,· bir toplulukla
976 Bkz. Zemahşerl, Esasu 'l-Beldğa (J,;.) mad-

desi.
977el-Vezlr b. ez-Zeyyat'a a it bu şiir için bkz. İbn
Hallikiin, el-Vdfi j i 'l- Vefeydt, IV, 33.
815
KafHarfi
~/K-b-h .G~l: Ona defnedileceği bir yer

hazırladım. Bu tıpkı şu söz gibidir:
~: Gözün bakmaktan tİksindiği .\~:!~.J Ona kendisinden içeceği ş~y!
eşya ve nefsin tİksindiği işve hallere ha~_ırladım. Allah buyurur ki: ~L4i ~
denir. ~~ i;.~~~ j: Çirkin oldu; ~Y.!i.!: Sonra Allah onu öldürdü,
o çirkindir. ~_,:,i:ı.1ı ~ fok. ~t#ı ~~.J kab re koydurdu (801 Abes~_2l ).
(28/Kasas 42); yani, kıyamet günüde Bazılarına göre ôY.!i.! sözü;
onlar çirkin görünümlü bir halde "Allah, onun nasıl defnedile~eğini
olan kimselerden olacaklardır.
ilham etti" anlamındadır. ·~ ve
Bu ayet; Yüce Allah'ın katirieri •fo: Kabirierin olduğu yere denjr.
nitelendirdiği rics, ne cas et ve benzeri ' ' -
Ç~ğ~lu _)!ti;. şeklinde gelir. p.:i~j ~
nitelikler ile kıyamet gününde j:l:AAll: N ih ayet kabirieri ziyaret e tti n iz
geleceği
meydana yüzlerinin (i 02/Tekasür ,. 2) ayeti, _öl~md_~!l
siyahhğı, gözlerinin maviliği, bukağı
kinayedir. ~~~ ~ l.4 ~ Ü) ~ ~i:
ve zincirlerle sürüklenmeleri ve Kabirierde bulunanlar çıkarıldığı
benzeri hallerine işarettir. Denir zaman (ı oo;Ad iyat 9) ay eti, diri ı me
ki; ~~ uc .illi W; yani Al!ah onu haline işarettir. Bazılarına göre ise,
hay;rdan - uzaklaştırsın. ~: Pazı sırların ifşa edileceği hale işarettir.
kemiğinin yarısından itibaren dirseğe Zira insanın yaptığı şeyler, dünyada
kadar olan kısmına denir. gizli kaldıkları sürece adeta kabirq~
imiş gibidirler. Buna göre ayette ..JP.JI
_;.(! 1 K-b-r kelimesi istiare yoluyla getirilmiş
oluyor.
..) 1Mezar: Ölünün kalmak üzere Kimisine göre ise ayetin anlamı
bırakıldığı /gömüldüğü yere denir.
şöyledir: "Ölümden dolayı cehalet
Ayrıca ..) kelimesi, .G~; yani onu ortadan kaldırıldığı zaman." Sanki
kabre koydum, tiilinin de mastarıdır. kafir ve cahil kişi, dünyada olduğu
817
sürece kabre gömülmüş; fakat şeye de ~ _ve ~ denir. Az
öldüğü zaman dirilip kabrinden; yani olan şey, ~ diye )faqe edilir.
cehaletinden çıkarılmış gibidir. Bu 20/Taha 96. ayeti; 4 ·Q:ıi ,:..:a:•~~:
yorum şu rivayet doğrultusundadır: Parmak uçlarıyla aldım. şeklinde
.:. K k
. _ ~L. ~~~. r:•·lj u: ı...:..:ı~i:
.iiGI , . !.nsan d e oımn muştur. 979 lJ-"> ~: oş ar en
uykudadır, öldüğü zama,; uyanır.

978
sadece tırnak uçları toprağa değen
Yüce Allah şu ayetle de bu an~ama at. Bu kelime, tıpkı ~ kelimesinin
..
işaret etmektedir: 0A ~- ~i l.Aj
-?~1 ı}: Sen kabirierde olanlara
koşma konusunda at için istiare
edildiği gibi, istiare edilmiştir.
işittirecek değilsin (35/Fatır 22);
yani ölüler hükmünde olanlara.
~/K-b-d
~/K-b-s ~: Avucun tümüyle bir

şeyi almaktır. Örneğin: ~~ ~
-
~: Alınan ateş şulesi/koru: ;;J:. .J: Kılıcı ve ondan başkasını
....-.~ "'-"d..
u-:- .~
~~
~
·j _;
.J ~
~~:. ~L
~ ~ avucuyla aldı. Allah buyurur ki:
~ ~sl•l: Size ~ndan ya bir L.,:.§ /,,;.,!~~: Bir avuç avuçladım
haber, veya ısınmanız
için bir ko~ (20/Taha 96). :~ı Jı=. #ı ~: Bir
ateş gepreceğim (27/Neml 7). ~ şeyi aldıktan sonra eli toplamaktır.
ve U"~!: Ateş talep etmektir; daha :~1 lf #ı ~: Bir şeyi almadan
sonra ilim ve hidayet talebi için eli toplamaktır. Bu da o şeyden
istiare edildiler. Allah buyurur ki: geri durmaktır. Bu anlamdan elin
~-?; ~ J"~~i; ı,j.J~I: Bizi bekleyin, har~ama yapmaktan gerj kalm~s.ına
nurunuzdan bir pqrça _ ışık alalı11J ~
. ... . .
denmıştır:
•'- .ı:ıi
f'+:! _. ~ • ·--
u~.J:
(57/Hadld 13). ~ ji l_jG ~:;;,:.§i: Ellerini sımsıkı tutarlar (9/Tevbe
Ona ateş veya ilim verdim. Sürat 67); yani infakta bulunmazlar.
konusunda ateşe benze~ilerek çabuk ~ kelimesi, "avuç içiyle
çifileşen damızlığa ~denir. almak" dikkate alınmasa da, bir
şeyi elde etmek anlamında istiare
~/K-b-s edilir. Örneğin; ~~ ~ .)\~\ ,:. ,.;.,:.~:

evi falan kişiden avuçladım; yani
~: Parmak uçlarıyla bir şeyi ona sahip oldu~,- _dersin. f\.q~h
almaktır. Parmak uçlarıyla alınan buyurur ki: ~~ ~ ~ u-':ı.J'Jij
~~1: Kıyamet günü bütün yeryüzü
O 'nun avucundadır (39/Zümer
978Rivayetin bilinen şekli şöyledir: "IS~ F~ u.,l.ıi
67); yani yeryüzü, hiç kimsenin
1~1 ı)ı.;.: İnsanlar uykudadır, öld-üklerinde
uyanırlar." Molla Ali Karl'ye göre bu rivayet
Hz. Ali'nin bir sözüdür. Bkz. el-Mavdudtu '1- 979 Bu, İbnu'z-Zübeyr, Ebu'l-Aliye ve Katade'nin
Kübra, s. 250. okudukları şaz bir kıraattir.
818
mülkiyetinde olmayacak şekild~ Onun zıddı ~ gelir. Kimisine

Allah'ın hükümranlığı altındadır. ~ göre, bu her iki kelime bitişik olan
1~ ~ ~1 ;ı.i.4: Sonra onu yavaş öne geçmelerle ilgili kullanılırlar,
yavaş kendimize çekmişizdir (25/ onların karşıtları ise y,:ı ve ).:ı
Furkan 46) ayeti, gölgenin güneşi kelimeleri gelir. Asıl anlamlarında
giderdiğine işarettir. durum bu olmakla birlikte, kimi
~kelimesi koşmak için istiare zaman bunların her birinde mecaz da
edilir. Çünkü koşan kişi, yerden bir yapılmaktadır. Mesela ~ kelimesi
~ey alary gibi)asavvur edilmektedir. değişik anlamlarda kullanılır:
..ı:ı.:..:u-
.~J ~ . ~ - .uJ\'J: A llah, daraltır ve 1- İzafet durumuna göre mekan
genişletir (2/Bakara 245); yani için gelir: İsfahan 'dan Mekke'ye
Allah kimi zaman ahr, kimi zaman giden; ~ fll ~ :ı ı~: Bağdat
verir; veya bir toplumdan alır başka Küfe 'den öncedir, der. Mekk'den
bir toluma verir; veya kimi zaman İsfahan'a giden ise; :ıı~ ~ :ijfll:
toplar, kimi zaman dağıtır; veya Küfe Bağdat 'tan öncedir, der.
öldürür ve diriltir. 2- Zaman için kullanılır: 0t.;, _)
Kimi zaman ~ kelimesi - '-~ ·.iı ~
.J~ -~·-~ ~~
__ _. . Abd u 1me l'k''
.l,i_. ı ın
ölümden de kinaye yapılır. .; .:.O)§ zamanı Mansur'un zamanından

.l..ııl: Allah onun canını alsın, denir. öncedir. .:ıı ~ ~ ~1 ~~~ 0)~i1 ~
Hz. Peygamber'in şu hadisi de bu ~~ ~; Eğer inanıyo~ idiyseniz,
anlamdadır_: ~ ~.) ~! ~:ı\ ~ t.;. daha önce ne diye Allah 'ın
~yi ~~10:ı ~1: Hiçbir insan peygamberlerini öldürüyordunuz?
yoktur ki, onun kalbi Rahmdn 'ın iki (2/Bakara 91 ).
~ d l 980 y .
parmagı arasın a o masın. anı 3,- ~~kam-mevki için: ~~:.iı ~
Allah, insanın en şerefli/değerli c~' ~: Abdulmelik Haccac'tan
kısmını idare edebilir ki, diğerlerini Öndedir.
" J
nasıl idare etmesin! W t'.J: . 4-, Sınai/Meslel,<i

tertip için:
Deve)eri bir arada toplayan çoban. Wl ~ ~ ~~~ ~: Hecelemeyi
~~1: Kenarları birleştirmektir. Bu
öğrenmek hattı öğrenmekten
kelime, yayılmayı /genişletmeyi terk öncedir. Şu ayetlerin tümü de
etmek anlamında da kullanılır. zamansal önceliğe işaret eder: LA
; : :J :....;jj \Aı1<!'1 ~'.i
1..)~-J: rv- • ~~ .·
: \:g)',i
• ~..r <Y.I
J:ıi 1 K-b-1 Onlardan önceki heldk ettiğimiz
kentlerin hiçbiri inanmamıştı. Şimdi
~: Bitişik ve ayrı olan tekaddum/ onlar mı inanacaklar? (21 /Enbiya
öne geçmek ile ilgili kullanılır. 6); ~.J ~\ tfo ~~::ı~ ~.J
~Jj.: Güneşin doğuşundan- önce
980 Bkz. Ahmed, IV, 182. Bu hadisin isnadı sa-
ve batışından önce Rabbini övgü ile
hihtir.
819
noksanltklardan tenzih et (20/Taha 27) ayeti, her ibadetin değil, sadece
130); ~~~~u\ &Jı ~ ~~ jli belli durumlardaki ibadetlerin kabul
~ti;Q ~ ~fo 6\: Cinlerden bir ifrit edileceğine işarettir. Allah buyurur
dedi ki: Sen; yerinden kalkmadan ki: I~_F..:ı ~ ı) LA ~ ~)~ Jı ıo;ıj
önce, onu sana getirir im, (27 /Nemi ~ j;ili: Rabbim, karnımda -olanı,
39); ~ ~ y~l \~_,i &.!~tS ~~~ ~j: her türlü bağımit/tktan özgürlüğe
Mü 'min/er daha önce kendilerine kavuşturulmuş olarak Sana adadım,
kitap verilenler gibi olm as m lar ( 571 benden kabul et (3/AI-i İmran 35).
Hadid 16). - '
Kefalete de ;u~ denir; çünkü
~ ve J..J: İki ed~p yerinden kefalet en sağlam kabuldür. j;ili
kinayedir. J~), tıpkı J' )ay.'. ) ~ibi ~I!-~ ~: Benden kabul et (3/Al-i
yönelmek anlamındadır. ~ ~li imran 35) ayet ifadesi, kefalet
.))i-1.-..~ı~Ji.: Birbirlerine dönüp anlamı itibarıylı;ıd,ır. Yazılmış olan
sorarlar (3 7/Saffat 50); ?~jli l~lj: sözleşmeye de ;u~ denir. Bazılarına
Onlara doğru, yönelqi!_e_r ( 12/Yusuf göre 'cı:.i~; (3/AI-i İmran 37) sözü;
71 ); e~ ı} .ı.:iljAI ·:.ı:·!ti: Karısı bir Onu kabul etti, ona razı oldu
çtğlzk a_tarak döndü ( 51 /Zariyat anlamındadır. Diğer bazılarına göre
29); ~1J: Kuyudan çıka_n _ kovayı ise anlamı şöyledir: Onu uhdesine
karşılayıp alan kişi. ~lj /Ebe: aldı. Yüce Allah huyurmaktadır ki;
Doğum anında bebeği karşılayan/ aslında sen bana en büyük kefal etj
tutan kişi. yükledin. Yüce Allah'ın; ~j 'cl}i~e
;;;:.3 ~~3 ;_J~ ,:.,j!§: Onun ~ J~: Onun Rabbi güzel bir
özrünü, tövbesini v.b. kabul ettim. kabutle o~u kabul etti (3 /Al-i İmran
.; :ii)~:i formu da aynı anlamdadır: -j3 3 7) ayetinde, ~ deği ı de ~A
jjç. ~ ~: Kimseden fidye kabul şeklinde buyurması; şu iki şeyi aynı
edilmez (2/Bakara 123); -:ı~l ~~3: anda ifade etmesi içindir: Kabul
Tövbeyi kabul eden (40/Mü'min konusunda terakki etmek anlamına
3)· . ' o.l~ : • iı ·.~ll ~
-- • - ı:.F .~ 1.$ :Jı · ' ··
- ~J.
gelen ~ ve razı olmak ve mükafat
vermek anlamlarına gelen J~.
o ••
Kullarından tövbeyi kabul eden

O 'dur (42/Şura 25). ~: Hediye
. J. Y.!,:.
J Y.!,;. k e ı·ımesının;
o .ı.:ı1:.
... u• )li :
ve benzeri gibi, sevap gerektirecek Falanın üzerinde kabul vardır; yani,
şekilde bir şeyi kabul etn)ektirı gören herkes onu sever, sözünden
A}lah buyuryr ki:~~ 6:1~1 ~_,1 geldiği söylenmektedir.
1# LA ~1: Onlar öyle kişilerdir
- - -
Bazıla_rına göre; ~ Li~j
ki, yaptıkların m en iyisini onlardan
ka~ ı!! ede~~z (4_~/ Ahkaf 16). ~.Ai)
. ~ ~~ JS: Her şeyi karşıtarına
toplasaydık (~/En' am 1_1 1)
· ı~"A~-. Allah, sa dece
: .ull ~:
: .."A~: tı ~
~ ayetinde geçen J.ı! kelimesi, ~lj'in
muttakilerden kabul eder (5/Maide çoğuludur ve "Her şeyi duyularına
820
karşı toplasay,dık." anlamındadır. tahtlar üzerinde karşı karşıyadırlar

Mücahid de~ kelimesini; "Gurup (15/Hicr 47).
\~ -~ - ~- ~
gurup", ,diye tefsir etn:ıiştir. Buna ı..: sozu, 1~ ı..:-~~. ~-1.
1 ....
U:':' ~
göre ~ kelimesi J0'in çağulu Falan kişinin yanında falan şeyim
C!l\lr. ş~ ayet, de_ bu anlamdadır: var, sözü gibidir. Allah buyurur ki:
~ ~1~1 1~gj}~ jl: Ya da azabın ~ill4 ~~).:Jij ~ 04.J &Ji) i-4-.J:
onların karşısına gelmesidir (18/ 982 F·.ıravun,
onun yanın da k'l ı er
Kehf 55). Bu ayeti; sı~ şeklinde

9
ve yerle bir olan şehirler günd~
okuyaniara göre onun anlamı; işlemişferdi (69/Hakka 9); &,ı;ü1 ~W
"Azabın onların karşısına açık bir ~ ,;ı)}~ I.JJiS: İnkar edenlere ne
şekilde gelmesidir" olur. oluyor ki sana doğru koşuşuyorlar
J+.ı9 kelimesi, ~'nin çoğuludur. (70/Mearic 36).
Bu da birbirlerine yönelen toplanmış Bu kelime, mukabeleye; yani
cemaattir. Allah buyurur ki: f-S~_; karşılık vermeye güç yetirm_e
l~j~ ~~3 ~_,;j: Birbirinizi anlammda istiare edilir. Denir ki: 'l
tammanız ıçın sizi milletZere ve i~ ı)~; yani, şu şeye karşı koyacak
kabile_le_re . ayırdık (49/H ucurat imkanım yoktur. Allah buyurur ki:
13); ~ ~~lj (17/İsra 92); yani, ~~~~ ~~r41ı!Lili(27/Nemı 37);
melekleri gurup gu rup getirmelisin. yani, asla karşı koyamayacaklan
Kimisine göre ise; f!l~lekleri kefil ve savamayacakla~ı bir orduyla
olarak getirmelisin. ~kelimesi bu üzerlerine geliriz. ~ kelimesinin
anlamıyla şu sözden gelmiş oluyor: asıl anlamı, karşıda olanın üzerinde
"-! ,?.,jl;.J G~ ,?.,U: Falan kişiye kefil olduğu halin ismidir; tıpkı ~ ve
~ldum. Diğer b~zılarına göre de~ ohl (bir çeşit oturuş) kelimeleri gibi.
kelimesi, ~ıi:. anlamındadır. Örfte ise, namazda karşıda olan ve
Denilmektedir ki;~~~~ 0~ yöneliniJ~n _xerii! . ismi olmuştur:
Y.-ij 0-; yani falan kişi, kadının eğirip ~~.) ~ ·'lijl.Jlli: Seni memnun
Ö~e aldığını da geri bıraktığını da alacağın bir kıbleye döndüreceğiz
bilmemektedir. ~ıi:. ve ~lii: Bizzat, (2/Bakara 144).
veya yardım ederek, veya çaba sarf JY.9:
Saba yeli. Onun bu
ederek ya da sevgiyle insanların şekilde isimlendirilmesi, ,kıbl,~y_e
birbirlerine yönelınel eridir. All!lh yönelmesinden ~o~ay~d!r. l..:""iJI ~:
buyurur ki: ~'Lii.:ı ı# 0ı35~~: Kafa kemiği. :iJ:!l.i:, -;,ı....:;,: Kulakl~rı
Karşıitk/ı olarak bu taht{arçı ön taraftan kesik koyun. J~
kurulurlar (56/Vakıa 16); l,jl~) ~1: Ayakkabı bağcığı. ~1.§ ~:
~'Lii.:ı /~ Ji;.: Kardeşler olarak Ayakkabıya bağ taktım. ~: Ayak
981 Bu, Nafi', ibn Amir ve Ebu Ca'fer'in kıraati 982Bu, Ebu Aınr, Kissiii ve Ya'klıb'un kıraatidir.
dir. Bkz. Diınyatl, hhaj; s. 2 ı 5. Bkz. Diınyati, İtlıôf, s. 422.
821
-'
aralarının açılması. ~: Sihirbazın, toz bürümüştür (80/ Abese 40) ay eti
insanı başka birinin yüzüne doğru gibidir. Bu da yalan söylemekten
çevirdiğine inandığı bir boncuktur. dolayı yüzü kaplayan duman benzeri
~ (Öpücük) bu anlamdan gelir; bir şeydir.
çağulu ~ şeklinde gelir. ~ ~: ~.fo: İnsan kutaresini; yani
Onu öptüm. kokusunu muhafaza eden/tutan
avcı pususudur. Çünkü avcı, avın
;ii 1 K-t-r ürkmemesi için kokusunu - . ondan

gizlerneye çalışır. y\.! ~.): Zayıf
.fo: Nafakayı azaltmaktır. Bu adam; sanki hafiflik konusunda
kelime wlj.:.)/İsnlfın karşıtıdır. adeta dumandır. Bu; ;4A> ). sözü
Onların her ikisi de kötülenmiştir. gibidir. i _fo~): Küç~k ve hafif olan
Allah buyurur ki: ~
1~\ 1~! 6,ı~lj bir yılan adıdır. ...>#: Zırha çakılan
~~j~~ ~ 6~J ı_,~~J ~~~:-Onlar, çivilerin başlarına denir.
harcadıklarızaman, ne is rafederler,
ne de kısarlar; (harcamaları,) ikisi
~ 1 K-t-1
arasında orta bir yol olur (251
Furkan 67). ~ kelimesinin asıl anlamı, tıpkı
yi:,:, .Jfo $..): Cimri adam. 6~J ..:.ıY, gibi, cesetten ruhun çıkmasıdır.
I.Jfo 0t..:Jjı: insan çok cimridir (17 1 Ancak bunu gerçekleştirenin fiili
isra ı 00) ay eti , insanın doğuştan itibara alındığında ~; hayatın yok
cimri yaratıldı ğı na iş are~ ~-~mektedi,r. olması itibara alındığında_ ise ü~
Tıpkı şu ayet gibi : ~"ıl -;,ı~ij denir. Allah buyurur ki : ji 2ıLA 6\-ii
~1: Ne.fisler cimriliğe, bencilfiğe ~~~ ~ r~:li1ı ~: Şimdi o, ölfJr
haz ırleğilimli kılınmıştır (4/Nisa veya öldürülürse, siz gerisin geriye
128). mi döneceksiniz? (31Al-i İmran
~~.J ~ji\:, ~~\ ~.ft: Bir şeyi 144); tgl~i ~1 ~J ~)~1.~ ~: Onları
azalttım . fo: Fakir: ô~~ -!Yi:iı ~J: siz öldürmediniz, ama onları Allah
Darda olan kendi gücü oranında öldijrdü (8/Enfal 17); LA 0t..:J~ı ~
(2/Bakara 236). Bu kelimenin aslı, ô)Si: Canı çıksın o insanın, ne kadar
kızartma, odun ve benzerlerinden da nankördür! (80/Abese 17).
yüks_~len duman anlamında olan )~ 6~1~1 ~: Kahrolsun o
ve .fo kökünden gelir. Sanki yoksul koyu yalanc ılar! (51/Zariyat I 0).
'
ve cimri kişi, bir şeyin dumanını Bazılarına göre ayette geçen J:i§ lafzı,
almaktadır. ;ji ~j: Onları bir sözü edilenlere bedduadır. Onun
karanlık/toz kaplar (80/ Abese 41) Allah'tan olması, ölümü, rn(/yq~n_a
ayeti, tıpkı; ;_;.b ~ ~.J;ı ~_F..jj: getirmesi anlamındadır. ~i l~li :
O gün, öyle yüzler vardır ki üzerini Nefislerinizi öldürün (2/Bakara 54).
822
Bazılarına göre bu ayet ifadesinin savaşır da öldürülür veya galip

anlamı şudur: "Bir kısmınız bir gelirse biz ona biiyük bir miikiifat
kısmınızı öldürsün." Diğer bazılarına vereceğiz ( 4/N isa 74 ).
göre ise, netisierin öldürülmesinden Bazılarına göre~ kelimesi, hem
kasıt, şehvetleri hertaraf etmektir. düşman hem eş/benzer anlamlarına
Bu anlamdan mübalağa yoluyla şu gelir. Aslı ise, ~li.:.'dır. Bazılarına
sö~ler istiare edilmiştir: ~~ ,:.j~i göre, 4.:ilı ~~ (9/Tevbe 30) ayet
:-W~: Şarabı su ile öldürdüm; bu ifadesi; "Allah onlara lanet etsin.";
sözü şaraba su katlığında söylersin. kimisine göre de; "Allah onların
Birini a~~~ıla~!~ın, ~~man da şöyle canlarını alsın." anlamındadır. Fakat
dersin: ~.J \..i~ ..::..ı.l:i§: Falan kişiyi sahih olan, söz konusu kelimenin
öldürdüm/onu aşağıladım. Şiar de müfii 'ale anlamında olmasıdır.
şöyle der: Buna göre anlamı şöyle olur: "Allah
4ı1i ~
• ı.s!..JC
, :. - u:ts - n~
· -· : -r· ~ ile savaş etmeye yeltenecek raddeye
362- Sanki iki göziim, boyun geldiler." Zira Allah ile savaşmaya
eğdirilen/eğitilen devenin çalışan öldürülmüş; O'na galip
üzerindeki su ile dolu iki biiyük gelmeye çalışan da mağlCıp olmuş

kovanın ıçın. . ded'ır. 983 demektir. Nitekim Allah buyurur ki:
~ ı:OS ,:.,\:i§: Falan şeyi ilim 6~iliı ~ u4 6J.J: Bizim ordumuz
şüphesiz üstün gelecektir (37/Siiffat
açısından öldürdüm/onu kesin
173).
~ildim. Allah buyurur ki: ~~ L4_J
1 iJ~J: Onu yakinen öldürmedi/er (4/ ~~! ~ ~.J'ij\ \_;i~i~ 'i.J: Fakirlik
Nisa 157); yani kesin bir şekilde korkusuyla çocuklarınızı öldür
onunçarmıha gerildiğini bilmediler. meyin (6/En'am 151). Bazılarına

:U;ti.:.: Savaşmak, savaşmaya göre bu ayet, kız çocukları diri
ÇJ:tlışmak: ~ 6~ 'i ~ ~~~_J olarak gömmekten; diğer bazılarına
4..il
__ U:!: ~~ u~_;:
: .(-.- p ztne
· ka l mayıp, d'ın göre de, uzlet [meniyi fercin
de Allah ' ın oluncayakadar onlarla dışına akıtmak] ve onu başka yere
savaşın (2/Bakara 193); ı~) ~_J koymak suretiyle tohumu/nesli zayi

~-JJ'~ 'i: Onlara karşı savaşılırsa etmekten nehyetmektedir. Başka
kendilerine yardımda bulunmazlar birilerine göre de ayet; çocukları,
(59/Haşr 12); ~~ 6:!~1 ~~~: Ey kendilerini ilimden ve ebedl hayat
mii 'min ler en yakmınızdaki kiifirler için gerekli şeyleri yapmaktan
alıkoyacak şeylerle uğraşmaktan
i{e s_ava~ını;. .(?!Jeybe 123). :)A)
u~
. -. · - - _J• i ~ <lll\
U.li.:ı
-
. t .• -
~~-:. '.;.
~ ~ ~-
• ~~~ nehyetmektedir. Zira cahil ve
L#- ı_F...\ ~_:,j: Kim All;h y~lunda ahirete karşı gaflet içinde olanlar
ölü hükmündedirler. Görmez misin
983Züheyr b. Ebi Sülına 'ya ait bu şiir için bkz. ki Allah onları şu sözünde ölüler
Divcinu Züheyr, s. 40.
823
diye nitelendirmiştir: ~~~ J#. .:ıı.JAl: Beled ll); ~ h~i~ [.;! 1~: İşte
Onlar; diri değil, ölüdürler ( 16/ bu topluluk, sizinle beraber göğüs
N ahi 21 ). Şu ayet de bu anlamdadır: geren/erdir (38/Sad 59). u.,)ı ~
~.-,,~\ı_,\~7.1 ~~:Kendinizi öldürmeyin .l.:..J~: At, binicisini korkulacak bir
(4/Nisa 29). Yüce Allah'ın şöyle şeye daldırdı/sürükledi. 0)ıj ~
dediğini de görmez misin?: ~ &;a~ ~:'j.f.:- ~ 1:t; ~ ~: Fala!l kişi
ı)j ~ .:a~ ~~ uı~$ ~S: Kim düşünmeden şu işe atıldı. ~\.i;.: Bir
haddi aşarak ve zulmederek böyle işe atılanlardır. Şair şöyle der:
yaparsa, biz onu Hf~ş_e sçı~acağzz ,C 4/ ~
. . .. i.?-~1 -!"'·~i ··
~ ~li:. _rw
. ~ 30) . ~~
N ısa _ 1~.l~"ı.~ ~ı ~
· - ı ut
~ .:ı.ııı-o-::
~-.ı lı_
~ ~~ --- ; ı~:i.i~ ~ .i.ili (.)A
: --.J ;·' .!:j - 363- Sakınılması gereken işe
' _?..! ,-;- ; yı. ~ .J 984
atılıyor/ar.
~~ &ı~ L4: Ey iman edenler, siz , : _. ;., '; ,. >
Bu şiir, ~ yerine ~
fhramlıyken avı öldürmeyin. Sizden
(korkulan) şeklinde de rivayet
kim onu kasıtlı olarak öldürürse,
edilmiştir.
cezası, hayvandan öldürdüğünün
bir benzeridir (5/Maid~ _95). Yüce
Allah bu ayette ~:ı ve ot.S:ı lafızlarını JJ! 1 K-d-d
değil J§ lafzını zikretmiştir; çünkü
bu lafızların en genel anlamlısı olan :;g: Bir şeyin, . ' uzunlamasına
' ... ~
Ji§ kelimesi, bütün şekilleriyle av kesilmesidir: J.ıi 0.G :ı! ~ 0t.s 0!:-
.
hayvanının hayatına son vermenin Eğer gömleği önden yırlılf1!ışsa ( 12/
yasak olduğuna işarettir. Yusuf 26); j/J 0.G J§ ~ 0LS: 0)~:

Eğer gömleği arkadan yırtılmışsa
G)ıj ,;,):;§\: Falan kişiyi ölüme
(12/YCısuf 27). ~ kelimesi, J-3~/
arzettim. ~1.J J.-~~1 ~!: Onu aşk
kesilmiş anlamınd_adır. Bu kökten
ve cinler öldürdü. Bu kelime formu
insan boyuna da :;g def!miştir; tıpkı
sadece bu iki lafızla gelir.
cl:-~:; gibi. ~~ ~ ~~ ~j1: Eti
J~! kelimesi de tıpl~ı :iliıi:. uzunlamasına ince kestim, o ince
kelimesi gibidir: 6~\..b 0!~ kesilmiştir. ..ı~: Yollar: ı:ı~ ~ıjh 0ıS:
ı:.;~·:, ı ..:.ı ·-t~ 1~1 -~. :.~;1 ;· .
~ ~ ~.r- ~.
Farklı yollara ayrıldık (72/Cinn 11 ).
Eğer mü 'min/erden iki topluluk Tekili o~ şeklinde gelir. Ayrıca o~
birbirleriyle savaşıriarsa aralarını
biı: insan toplulll~~~a denir. ·ö~ tıpkı
düzeltin iz (49/H ucurat 9). ~ gibidir. _J.:.'ı/1 ~!: İşi idare etti;
tıpkı~ ve .G.~ demen gibidir.
~/K-h-m ~: Fiile özgü bir harftir. Dilciler
onun tevakku '/beklemek anlamında
r~!: Ürküten bir şiddetin
ortasına dalmaktır: ~~ıiı ~.;.~sı ~: O
zor geçidi aşmaya girişmedi (90/ 984 Kurad b. cl-Ayar'a ait bu şiir için bkz. Tebriz!,
Şerlıu D'ivi\ni'I-Haımlse, ll, 107.
824
Müfred at 1 Kur'an Kavramları Sözlüğü
olduğunu söylerler. İşin gerçeği çıkmayacaktır.

şöyledir: Bu edat mazi fiiliyle ~ edatı muzari fiilinin başına
geldiğinde, başına geldiği }e~ fii) geldiğinde,o fiilin kimi zaman
yenilenme anlamını taşır: .ı..l.l\ 0A :ı! meydana geldiğini kimi zaman da
~:Allah bize lütufta bl;;l~Ufl;ç/11 ( 1~/ meydana gelmediğin_i i(ade ede~:
Yusuf 90); Wl ~.) ~~ ~ 6LS :ı!: ~~~~ ~si~ ~ 6:ı~ı ~~ ~ :ı!:
Karşılaşan iki grubun durumunda Allah; içinizden bir diğerini s iper
sizin için i bret vwdır (3 1AI-i İmdif} ederek sıvışzp gidenleri muhakkak
13); -J ~~~ ~\ Jj§ ~\ ~ :ı! bilir (24/Nur 63); yani Allah'ın
~\ Ji ~~,~~J ~jJ: Allah, kocası bildiğine göre, onlar kimi zaman
hakkı~d~ seninle tartışan ve Allah 'a içinizden birilerini siper ederek
şikaye tte bulunan kadtYffn sözü~~! kaçmaktadırlar.
işitti (58/Müdidele 1,); .ı..l.ll ~j .W
~ ve .b§ kelimeleri, ~ (yeter)
Ş_?.. ·-~ıll .~.;.~ ~~4,! j! ~),:JI if': anlamında isim fiil olurlar. ı.:ı5. ~~
Allah, ağaç altında, sana bağlılık ıi5'.1.,?yb§_:.ı: Şu bana yeter. 1.$~ şeklinde
sözü veren mü 'min/erden 1J1emnun de telaffuz edildiği anlatılmıştır.
olmuştur (48/f.etih 18); ,~1 '1~ ~ Ferra; l~j ~ (Zeyde yeter) sözünü
Ô~\ 6:1~1 _)~'ilj 6:1-.?.-~lj ~\ ı)i:. nakletmiş ve onu Araplardan
Ş~l ~t..:.: <}: Allah: Peygamber 'in işitilen ~~j ~~sözlerine mukayese
ve o zor anda onun peşinden giden etmiştir. Fakat sahih olan, bu edatın
muhacirler ile Ensar 'zn tövbelerini zahir isimle kullanılmadığıdır.
kabul etti (9/Tevbe 117) ve Araplardan da onun sadece zamirle
benzerleri ayetler. birlikte kul lamldığı nakl edilmiştir.
Yukarıdasöylediklerimden dola
yı ~ edatının Yüce Allah'ın zat!
.J.li 1 K-d-r
sıfatlarıylakul lanı! ıp şöyle ~eni_l~~~i
sahih değildir : ~ L:.#- <\..lll l.J'ı.S .ı.e: ö.)~: Bu kelimeyle insan
Muhakkak Allah alim ve hakimdir. nitelendirildiğinde, kişinin
kendi
~Yı ~i? 0~ c.ı\ ~:Allah, sizden siyle herhangi bir şeyi yapmaya
hastalar olacağım biliyordu (73 / güç yetirdiği kendi heyetinin bir
Müzemmil 20) ayetianlam açısından ismi olur. Onunla Allah nitelen
hastalığı kapsamaktadır. Tıpkı ~ ı_:;, dirildiğinde ise, O'ndan aczi netyet
(~ l~j .illi sözünde nefyin çıkmak mek anlammda olur. Allah 'tan baş
ile ilgili olduğu gibi. Bu sözleri~ kasının, lafzen söylense bile manen
takdiri şöyledir: ~ ~ 0_,.:,~ jg mutlak kudretle nitelendirilmesi
.illi: Allah ' ın bildiğine göre onlar imkansızdır. Allah'tan başkası için
hasta olacaklardır. ~ ~j (~ ı_:;, şöyle denil melidir: ii5'. Jc.
,j.Jıj: Ş~
.illi~: Allah'ın bildiğine göre Zeyd şeye güç yetirir. Eğer onun için; .JA
825
.J~~: O kadirdir, denirse, bu sınırh etmesi iki şekildedir:
bir güç anlamında olur. İşte bundan 1- Yüce Allah'ın güç vermesi.
dolayı Allah 'tan başkası, eğer bir
2- YüceAllah'ın, hikmeti gereği
açıdan kudretle nitelendirilecek
gücü belli bir miktar ve belli bir
olursa mutlaka başka bir yönden
şekilde oluşturmasıdır. Zira Allah 'ın
acz ile nitelendiri le bilecektir.
yaptığı işler iki kısma ayrılır:
Her yönden kendisinden aczin
nefyedildiği sadece Allah'tır.
Onun bir kısmını Allah fiilen
yaratmıştır. Bunun anlamı, Allah ' ın
..>.!~: Hikmetin gerektirdiği
bir şeyi bir anda, tam olarak yoktan
ölçüde, ondan ne fazla ne de eksik
var etmesidir. Allah 'ın dileyip de
olarak dilediğini yapandır. Bundan
onu yok edinceye veya gökler ve
dolayı bu kelimeyle Allah'tan
içindekiler gibi, onu değiştirineeye
başkasını nitelendirmek sahih
kadar o şeyde ne fazlalık ne de
değildir._ Anah _buyurur ki: ~ı 6ı eksiklik meydana gelir.
.J:ı~ ~~ JS .)i.: Hiç şüphe yok
Allah onun bir kısmının asıllarını
Allah, her şeye güç yetirendir (21
da fiilen, cüzlerini ise kuvve halinde
Bakara 20). .J~ kelimesi, ..>.!~
yaratmıştır. Allah, bu tür şeyleri
kel)mesiyle yakın anlamlıdır: ~
.J~jl~ •MQ: Güçlü bir hükümdarzn
öyle düzenlemiştir ki, O'nun takdir
ettiğinin dışında bir şey onlarda
katındadırlar (54/Kamer 55). Ancak
meydana gelmez. Örneğin; Yüce
kimi zaman bu kelimeyle insan
Allah, çekirdekten elma ve zeytinin
da nitelendirilmektedir. Allah için
değil hurma ağacının bitmesini;
kullanıldığında "..>.!~/güç yetiren";
insan menisinden de diğer
insan ıçın kullanıldığında ise;
hayvanların değil, yine insanın
"güç elde etmeye çaba gösteren",
anlamındadır. ı~ Jc
~.)~: Şuna meydana gelmesini takdir etmiştir.
güç yetirmeye çaba sarfettim, denir. Şu halde Allah'ın takdiri iki
Alla_h buyurur ki: ~~ 6.J~~ '1
Ji şekilde olmaktadır:
ı~ ~: Onlar kazandıklarından Biri, Yüce Allah'ın bir şeyin

hiç bir şeye güç yetiremezler (2/ olmasına veya olmamasına
Bakara 264). hükmetmesidir. Bu da ya gereklilik
.J~ ve ..>.!~: Bir şeyin miktarını ya da imkan yoluyla oJma~tadır. Şu
göstermektir. .G.)~.) .G.)~: Onun ay~t bu anlamdadır: ~ ~ı ~ ~
miktarını belirledim. Ş edde ile~..)~: ıjJi ~~: Allah her şey için bir ölçü
O_na güç verdi. Denir ki: Jc.\.ılı~_)~ koymuş tur (65 /Talak 3).
~ ~ı.)§.:; ı~: Allah, şu işi yapma İkincisi, bir şeyi

yapmaya
konusunda bana güç ve kuvvet güç _yetirı"!leyi 9ahşetmekle
olur.
verdi. Yüce Allah'ın eşyayı takdir 6.J~~I.llı ~ Ujili: Buna gücümüz
826
yeter; Biz ne güzel güç yetireniz! işarettir.

(77/Murselat 23) ayeti, Allah'ın Ôj~ 4.ili. ~ili ~: Bir nutfeden
verdiği her hükmün güzel olduğuna onu yarattı ve ona biçim verdi (80/
işaret eder. Bu ayet şu ay~tle aynı Abese 19) ayeti, Allah 'ın nutfede
anlamda da olabilir: JSJ ~\ ~ ~ kuvve halinde yarattığı ve aşama
~~~ ~~: Allah her şey i~in bir ölçü aşama şekillenerek varlık _dünyasına
koymuştur (65/TaHik 3). çık~n şey~ işaret eder. ~~ j.Q\ (ıli_;
El~ almakta olduğumuz ayet; I~.J~ ~~~: Allah 'ın emri, takdir
985
U~Ji! şeklinde şeddeyle de edilmiş _ bir kaderdir (33/Ahzab
okunmuştur. Bu şekliyle de aynı 38). ~~~ kelimesi, ilahi emrin ve
anlamdadır veya "güç v~rme" levh-i mahfuz'daki yazının hükme
anlamında olur. 2ı~l ,;<;i! u)~ ~: bağladığı ve Hz. Peygamber'in şu
Aranızda ölümü takdir eden biziz h~disiyle _işarer, ~ttiğ! şeye i~are!ti~:
(56/Vakıa 60) ayeti, takdir edenin ~jJllj ~':/lj ~\j ~\ ~ ~j e::;:
Allah olması açısından ölümün bir Rabbiniz, yaratma, ahlak, ecel ve
rızkı tamamladı. I~.J~ kelimesi
986
hikmete dayandığına ve bunun,
Mecusllerin; "Allah yaratır, fakat ise, takdir edilenin aşama aşama
İblis öldürür" şeklindeki iddiaları meydana geldiği şeye işarettir. Şu
gibi olmadığına işarettir. ayetle işaret edilen de budur: f"~ JS
~:illı Wı) ~w)l U): Biz Kur 'dn 't <?W.~ :,kı : O, her gün yeni bir iŞtedir
kadir gecesinde indirdik (97/Kadir (55/Rahman ~9). Şu. ~y~-~ de bu
1) vd. Yani, Allah'ın birtakım özel anlamdadır: f",jli.A -./~ ~) 4J~ LA.J: Biz
işler için _ tal~~~r e~tiğj/~azırladığı onu ancak belli bir ölçüyle indiririz
gecede . .J~ ~~ ~~ JS Li!: Biz, her (15/Hicr 21 ).
.. ~ ,. ~ ,
şeyi bir ölçüye görf yqrpttı_k (Ş4/ __ E~u'l-~asa~ şöyle demiştir: ~~

Kamer 49); 6i ~ jlf.lli.J J.:lll ~~ .ı..lli.J \jS .J~J bS .J~: Onu şu miktarda
,:Sj)C: .;ıd ~~ 61: Gece ve gündüzü al..J~J- .J~ ~~ 0~: Falan kişi
ölçüp biçen ancak Allah iır. O sizin, ölÇülü ta;tışmaktadır. ~~~ Ji
bunu sayamayacağınızı bildiği için, ô~:ıi ~!i~iı Ji:,
~~:ıi: Zengin olan
sizi bağışladı (73/Müzemmil 20) durumuna göre,fakir de durumuna
ayeti, gecenin gündüzü, gündüzün göre vermelidir (2/Bakara 236); yani
de geceyi sardığına, hiç kimsenin onların her birinin haline uygun bir
onların bu anlarını bilmesine ve şeki)de__ belirlenmiş olarak. ı,?~I_J
belli bir zaman diliminde onlardaki .s~ .)~: Takdir edip doğru yolu
ibadet hakkını tam olarak yerine gösteren O 'dur (87/ A'la 3); yani her
getirmesine imkan olmadığına
986Bu hadis (L!Y..) maddesinde geçti . İbn Hibbiin

985 Şeddeyle Nafı, Kissiil ve Eb Cı Ca'fer okumuş bu hadisi Ravdatu 'l- Ukald, s. 149'da tahriç
lardır. Bkz. Dimyiitl. ithôf, s. 430. etmiştir.
827
şeye, maslahatı/yararı olduğu şeyı engel!eyebilecekleri düşünees iyle
vermiş ve onu, ister zorunlu olarak erkenden gittiler (68/ Kalem 25);
ister eğitmek suretiyle kurtuluşunun yani kastederek; yani takdir ettikleri
olduğu şeye yöneltmiştir. ~!.! bir zamanı belirleyert?k._Şu ayet__c;lt:
anlamda Allah buyurur ki: J\.! aynı anlamdadır: Ji ;ıl ı)i ~Wl~\..!
(.$
~ .~ ~
~
, -. JS
~ (,r"
t_;_j
r...r-
jj,
l.j -
~- .
•.) . j~: Su, takdir edile~/kastedilen bir
Musa: Bizim Rabbimiz, her şeye ölçüye göre birieşiverdi (54/Kamer
yaratılışınıveren, sonra da doğru ı 2).
yolu gösterendir, dedi (20/Taha 50). ~~~ 4c ~ .)~: Ona bir şeyi dar
İnsandan kaynaklanan takdir de ettim. Hesapsız olarak nitelenen
iki şekilde olur: şeyin aksine sanki onu belirli bir
I- Akıl zaviyesinden
tefekkür işi miktarda tutmuşsun. Allah buyurur
etmek ve ışı onun üzerine bina ki: ~j~~ .:ı~0A-J(65/Talak 7); yani,
etmektir ki bu güzel karşılan rızkı kendisine daraltılmış bulunan.
'~ - ' t.iı• ~
.J • •J F-
:.:ı r..J.JJ'
·. ·. ·.ıı.h.:..:uJ.ıı
•• (..):j ,J~
. .. rJ
:l·j..
maktadır.
Görmediler mi, Allah dilediğine
2- İşin temenni ve şehvete göre
rızkı genişletiyor da, dara_ltıyor da
yapılmasıdır ki, bu yerilmektedir.
(30/Rum 37); ~ .)~ J 6\ ~ (21 /
St! ayette jfadt: edildiği gibi: ~ .Gı
_:,~ ,-ej< ~ _:,~:,: O, düşündü, ölçtil Enbiya 87); yani, kendisini sıkıntıya
düşürmeyeceğimizi sanmıştı. Bu
biçti. Canı çıkası, nasıl da ölçüp 988
biçti (7 4/Müddessir 18-1 9).

ayet; ~ _:,lli J şeklinde de
okunmuştur. Bu anlamdan; .Jjj; yani
;; j~ ve .J.J~ kelime leri, istiare kısa boyunlu, sözü türetilmiştir.
yoluyla durum ve
zenginlik
anlamlarında kullanılırlar. .J~: Bir
~jj V.): Arka ayak tımaklarını
ön ayak toynaklarının bastığı yere
şey için belirlenen zaman ve mekan.
koyan at. ~~~ ~ ..Wı IJ~~ LAJ: Allah 'ı
Allah buyurur ki: l"_,li.;ı .J~ Jı: Belli
gereği gibi değerlendirenıediler (61
bir siit;eye_ kadar (77 /MurseÜit 22);
En'am 91); yani, Allah'ın künhünü/
ı.A_;~ ~~:,\ ~u ~L.Q ~LA..:..ıı ~ J)\:
hakikatini bilenıediler. Bu ayet
Allah gökten bir su indirdi de dereler
şuna dikkat çekmektedir: Böyle
kendi miktarınca çağiayıp aktı ( 13/
bir niteliğe sahip olan Allah'ın
Ra'd 17); yani onu kuşatmak için
künhünü nasıl idrak edebilirler!
belirlenen yer miktarınca. Ayet,
987 - • :. . YüceAllah buyurur ki edilen niteliği
lA.-::>~ şeklınde de okunmuştur.
~w:alı -·- .;~.~~
şu dur: . . _ I"J: . ~ '. · ~,J:-
• . . c..><=ı.J
Yani takdir edildiği ölçüde.
Kıyamet günü bütün yeryüzü O 'nun
&.!~~~ ~_?. Ji:.
l.j.i j: Yoksulları
987Bu şaz bir kıraattir. Hasan ve ci-Eşheb 988 Bu şaz bir kıraattir. İbn Abbas, ez-Zühri ve
ci-Ukayl1 bu şekilde okumuşlardır. bkz . Ömer b. Abdulaziz bu şeklide okumıışlardır.
Tefsiru '1-Kurtuhi, IX, 305. bkz. Tef;iru '1-Kurtubi, Xl, 332.
828
avucundadı_r (39/Zümer 67). ~~,:ı\ temizlikten farklı olan ve şu ayett~

~y:.ll <} ~~_J -;ı~t..:..: Geniş zırhl~r zikredilen ilahi temizliktir: ~). wı
imal et, dokumasını ölçülü yap (3~t :1 -.~ ı:.~ - ~~ J;ıl ~..)"'
r~J _,.
- . '· 11 r~(~
- ~i:J
. - ,_ ~~
Sebe' lI); yani sağlam yap.~ U~ 1~: Ey ehl-i beyt! Allah sizden
6J.J~: Bizim onlara gü~ümllz kiri gidermek ve sizi tertemiz
yeter (43/Zuhruf 42). yapmak istiyor (33 /Ahzab 33). ~_J
~~~ _)1~ (Bir şeyin miktarı), .ili J..~_j ~~;,.;,~ 61·-·ıl: Biz seni överek
o şey için veya onun sebebiyle tesbih ediyor ve seni takdis ediyoruz
belirlenen vakit veya ~aman veya (2/Bakara 30); yani emrine uyarak
~t;~zeri hus~slardır: ~~~ [.Ji5 eşyayı temizliyoruz. Kimisine göre
;
~ , ' ...ı
~
..All ~ · : ~·~~ ·- ı..A· .(Jı
~l.S r-~
.) _ w ' ~-~ı-
_, . rJJ"J ise; ~..ıii sözü; "Seni takdis ile
~: Melekler ve r~h, mikt~rı elli nitelendiriyoruz", anlamındadır.
bin yıl süren bir gün içinde O 'na ~~~ CJJ .!j~ ~: De ki; onu
yükselir (70/Mearic 4). Ruhu '!-Kudüs, indirmiştir (16/
\.;_ '-;J.J.
' c.r:; ~ '.ılı ~~ ı....ı~l ·~~ı ::.1;-. ~
, - : - V" ı-:: -
N ah\ 102); yani Cebrail, zira o,
~~ ~ c.J.<ı ~~: Kitap ehli bilsinler Allah'tan kuds'u; yani nefislerimizi
ki, Allah 'zn lütfUnden hiçbir şey elde kendileriyle temizlediği Kur'an,
edemezler (57/Hadid 29) ayetiyle ilgili hikmet ve ilahi feyzi indirmektedir.
söylenecek şey tev 'il konusuna aittir. Beyt-i Mukaddes; necasetten,
yani şirkten temizlenen ev. Ard-i
.J~ /Kazan: İçinde etin ı;ıişirildiği
Mukaddesll}l!ts~} .T~pr?.k ş?zü ~e
şeyin adıdır: -?~I.J .JJ~J: Sabit
böy!edir: ~~ t.:.~\ c.J.:ı~'-Jı lfojı f'_;! ~
kazanlar(34/Sebe' 13). pı~.)~: Eti
~ .ü.Jı ~:Ey kavmim, Allah 'zn sizin
tencerede pişir9im . .):!~: Tencerede
için belirlediği kutsal toprağa girin
pişirilendir. )~: Boğazlanıp pişiri
(5/Maide 21). ~~~ ~~: Kimisine
lendir. Şair şöyle der:
göre cennet, kimisine göre de şeriat
~\~\i~{·-?'~'~~_,.., i anlamındadır. Bu her iki anlam
364- Kasabın, gelen misafir/ere da doğrudur. Zira şeriat, kuds 'un;
ikram edilen deveyi kestiği gibi.
989
yani temizliğin elde edildiği etrafı
örülmüş bir alandır.
~.li 1 K-d-s
·- f'Ji 1 K-d-m
(.}":1~:
'Gözle görülen necaseti ,-
gidermek' anlamındaki tathirden/ f'~: AY.'!!<· Çoğulu_ 1"1~1 şeklinde
gelir: ~~~~~ ~ ·~·}1j.J: Bununla
ayaklarınızı sağlamlaştırsm (8/
989Muhelhil'e ait bu şiir için bkz. İbn Düreyd,
Cemheretu '1-Luğa, ll, 253; İbn Faris, Müc- En fal ll). İleri gitmek ve geri kalmak
mel, lll, 745; İbn Manzur, Lisdnu '1-Arab, da bununla değerlendirilmiştir. (J,ı!)
(.;-li) maddesi.
829
Müdidele 13);~~~~~\..A~:
v -
maddesinde zikrettiğimiz gibi r-~/
ileri gitmek dört şekilde olur. "Falan Nefislerinin kendileri ıçın öne
şey yenidir"; "Falan şey eskidir", sürdüğü, ne kötüdür (5/Maide 80).
denir. Bu, ya iki zaman veya şeref/ Birinin
J ,o; ,.,..
J
önüne geçtiğİn o
zaman; 6.:.~
J. , <:>
1
üstünlük bakımından olur. Örneğin: .ı..:.~ı l_j)lğ dersin. ~~\ ~,J;ı ~_j! ~~:
~~ Jc ~~ 0~: Falan kişi falan Firavun, kryamet gününde kavminin
kişiden daha üstündür. Ya da, kendisi önütıe di!şecek ( 11 /tli'ıd 98); 0Jj
olmadan, başkasmm var olmasınm ~~i ~~ ~ 1~\ ~Jii~: Ellerinin
imkansızlığından dolayı bu ifade yapıp öne sürdüğü işlerden dolayr
kullanılır. Örneğin, Jc ~~ ~ı)i ölümü asla istemezle,r_ (2/Bak<;ıra
?:Wl (Bir, diğer sayılardan öncedir) 95) . ı$ iı~ ~(.>H
;· - 1.J-'1· ~"• 1_JJ.A
·-i;(.):! iiı
-
,.~\lı
"''r.: ~
demen gibi. Bu söz şu anlamdadır: ~~jj ~1: Ey inananlari Allah 'ın

Eğer bir'in kalkması düşünülürse, ve peygamberinin önüne geçmeyin
diğer sayılar da kalkar. (49/Hucurat 1). Bazılarına göre
_ r-~: Geçmişzamanda varolmaktır. ayetin anlamı; "O'nun önüne
10-~: Gelecekte var olmaktır. Allah'm geçmeyin" şeklindedir. Açılımı
niteliği ile ilgili o.Iara~ şöyle rivayet şöyledir: Ne söz söylemek ne de
edilmiştir: ,j\. .:....;.)'1 H~ y: Ey ihsanı hüküm vermekle O'nun önüne

kadim/eski - oldn Allahzmr Ne
0
geçmeyin. Değer verilmiş kulların
Kur'an'da ne de sahih rivayetlerd~ -ki onlar meleklerdir- yaptıkları
Allah' ın bir niteliği olarak r.ı~ gibi, sadece O'nun sızın ıçm
kelimesi gelmiş değildir. Kelamcılar belirlediklerini yapmız. Nitekim
ise bu kelimeyi kullanırlar ve Allah'ı Yüce Allah melekler ile il~jl~ olara~
onunla nitelendirirler. şöY,le buyurmaktadır: .U~···~ 'J
- ~j:i.l~: Onlar Allah 'tan önce sij~
r.ı~kelimesi en çok zaman
söylemezler (21/Enbiya. 27). ~4- ı:ı~
itibarıyla kullanılır: ... ~~\ ~~ı.S: ; ' -.ıi~ .·,-,~ ~ _J- 4.i.t..:. (.)_J~
; ' .i~ .·,-,~ ~ \"T"":"'
:.;i~\ ..
(.).J-'1
Eski bir hurma dalı gibi (36/Yasin
o ,1 , ... J , ;; ~
Ecelleri geldiğinde onu ne bir an

39); ~ ~~ ~~ ~ 6i l.jlAi ~~\ ~J
erte/eyebilirler ve ne de bir an
~j: İmdn edenlere, Rableri katında
öne alabilirler (7 1A'raf 34 ); yani
onlar için kademi szdzk olduğunu
ne geeİkıneyi ne de öne almayı
müjde le ( 10/Yfmus 2); yani geçmiş
isterler. ~j~ij ı_,.;a~ LA .)<i:;: Onlann
bir fazilet. Bu, ism-i mastardır. 6.:.~
1~: Şunu takdim ettim. .)\ ,;~f.i.·~.jj önden göndermiş olduklarını ve
eserlerini yazarız (36/Yasin 12);
-;ı~~ rSI~ ~~ & ı_,.;a~: Gizli bir
yani yaptıklarmı.
şey konuşmanızdan önce sadakalar
vermekten çekindiniz mi? (58/ Bir şeyı yapmaya ihtiyaç
duyulmadan, ona aniden iş ve
990 Bu şekildeki merfu bir hadise rastlayama- insanlar gelip çatmadan önce birine
dı m.
830
bir şeyi emrettiğinde; 1~ ~l ~~ ) 1 K-r-r

dersin. ~ ~~: Onu yapm~ya ihtiyaç
duymadan önce ona bildirdi~. Şu 1~1) ~ ~tS.;. ~ .)9: Yerinde
ayet de bu anlamdadır: ~j! J§_J hareketsiz bir şekilde donakaldı.
~ -.;Lı :.(·.lı. B en, stze
- ~ ___,.: r::-:·
. oncet.
.. len uyarı Bu kelimeni~ aslı, "soğukluk"
göndermiştim (50/Kaf28). anlamındaki .J' den gelmektedir. Bu
1'1~ (Ön) kelimesi, ub. (arka)'nın da sükCınu/durağanlığı gerektirir;

~arş!tı~ı!. ,Tas ği ri :i.;,~~ şeklinde gelir. :?!sıcaklık ise hareketi gerektirir.
~~ts:. u~ ~.J: Falan kişi yüzüstü 33/Ahzab 33. ayeti, :fo~ ~ 6]-J:
git!i;.. ~ Jı_ :i.;,~lj: Sem erin ön ~aşı~ Evlerinizde oturun, şeklinde de
991
~l;J:,?fl :i.;,~lj: Memelerin ucu, :i.;,~lj okunmuştur. Bazılarına göre onun
c:::li?JI: Kuş kanadının ön tarafındaki aslı 0.Jjl'dir; kelimeyi hafifletmek/

yel_eler, ~~ L~: Öncü askerler, telaffuzunu kolaylaştırmak için (.J)
1'-'~: Atılgan. Bütün bunlarda öne harflerinden biri hazfedilmiştir.
geçme anlamı itibara alınır. Tıp~ı şu kelimede olduğu gibi: ('~\i;i
6.Js<i~: Şaşar kalırdımz (56/Vakıa
65); Onun aslı, 1;~llh'dir. ~.J~I ~ ~
uji 1 K-z-f ı~ı.J: Allah, yeryüzünü sizin için biı:
w~:
·- Uzağa atmak. Bu
kar!Jr kıl_c!ı (40/Mü'min 64); ~ ~~
kelimedeki uzaklık anlamı nok,ta-i
ı~ı_J ~.J'il: Yahut şu dünyayı karar
kılan (27/Neml61); yani müstakarr/
nazarından şöyle denilmiştir: J.fo
~~j ~~: Uzak ev. ~ 3~ ~~ Uz'ak durulan yer kıl~n. _Yüce Allah
şehir. ~ı ı)~~~ (20/Tahf139); y'!ni cenneti; ~_j -:ı.J ~\j: Barınmaya
onu denize at. yi Jll ~fo ı) uj!_J: elverişli ve akarsulu (23/Mu'minun
cehennemİ de; .JiyJI ~:
992
Allah, onların kalpleri~e korku attı 50);
031~hza~ 26); Ji ~4 ~~ & Ne kötü bir duraktır (38/Sad - ,_60)
~~ cJl?lf!ı: Hayır, biz hakkı batılın şekl!!ıde nitelen_dirmiştir. ~ J;;,j
ı_;;::,''ı/1 ···.~ : ~ı ;i~,.;;; ~
· ..:::. ( 4';,.;
üstüne atarız, o da onun beynif}( _) (j_r <Y' o • •• • •••
dar'!!adqğı'! eçier,(2,1 /Enbiya 18); Ji )j ~ ~ ~_.;,: Kötü söz, -kö;ü bir ;ğ~ç
~.J:!iJı ~'Y..i. ~4 u~ ~j 0!: De ki;
Rabbim gerçegi, (dil~diği- kulunun 991 Bu, İbn Keslr, Eblı Amr, İbn Amir, Hamza,
kalbine) atar. O, gaybleri çok,_ fyi Kissal, Halef ve Ya'klıb'un kıraatidir. Bkz.
bilendir _(34/Sebe' 48); ~ -~~:, Dimyiitl, İthdf, s. 355.
~\_j .;ıı:i. ~_j ~~~j ~4- JS:
Her 992Ayetin tamamı şöyledir:~~ .i..:.lj HY Ji ~j
~:,i) S' 1 ~ ~J!j LAA.~):,: Biz, Me1yem 'in
J)
yönden kovularak atılı;lar. Onlara oğlunu ve annesini bir ayet kıldık ve ikisini
sürekli bir azap vardır (37/Saffat barınmaya elverişli ve akar suyu olan bir
8-9). ~ j kelimesi, sövmek ve tepede yerleştirdik. Görüldüğü gibi bu ayet,
ay:plamak için istiare edildiği gibi müellifın dediği gibi, cennetle ilgili değil; Di-
meşk/Şam veya başka bir şehir ile alakalıdır.
w~ de istiare edilmiştir.
Bkz. Suyfıtl, ed-Dur;u 'l-Mensur, VI, 100.
831
gibidir: Onun kökü yerin üstünden JJ): Bir şeyi ispat etmektir.
~wparılmış, kararı kalmamıştır ( 14/ Allah b~yurur ki: r-G.:_;'Jı ~ _}ij_:,
Ibnihim 26); yani se batı kalmamıştır. ~ ~i J) ~WJ 1..4: Diledtgimfzi,
Şair de şöyle der: belirlenmiş bir süreye kadar
~~i~ )jJc )) ~3 _no rahimlerde durdururuz (22/Hac 5).
365- Aslanın kükremesine karşı İkrar; ya dille, ya kalple ya da
993
direnme olmaz. her ikisi ile olur. Allah'ın birliğini
ve onun yerine geçen bir şeyi ikrar
Yani güvenlik ve kararlılık olmaz.
etmek, kalp ile de olmadıkça sadece
j1i ~ ~: Kurban bayramından dil ile ikrar yeterli değildir. İkrar'ın
sonraki güne denir. Çünkü insanlar
zıddı inkar'dır. ..ı~ kavramı is
?_~ü~~e Mina'da durmaktadırlar. kalple değil sadece dille inkar edilen
'
u)Lğ ~!: Falan __kişi yerleşmeye
şey için kullanılır. Bu konu daha
çalıştı. Bazen ~! kelimesi j; .. . 994
once geçtı.
ikamet etti/durdu anlamında da
kull_anılır; tıpkı ~~! kelimesinin
0_/'s ."':.~ ~~3 ~:;j\ ~: Kendi
tanıklığınızla bunu kabul etmiştiniz
~~i (cevap verdi) anlammda
kullanıldığı gibi. Yüce Allah cennet (2!B,~~<ar~- 84);, ~Y:,,J ~~~ ~
J~ .w~ - "w :. :_·:1 :c:_ w. ~..ı.....:...:.
·-· . '
i!e ilgili 9larak; ~~~~ı~~~ ıJ~
' .
lS~ı
.J . . ~Y"
:<ıS
r--
i;: .:.~j- .; . _ ; ·ı.·ı
~ ~i_J ı~: O gün cennetlikler . .. - . : 1- es- ~ .J ~.J.J!
u:_;jii: Sonra yanınzzdaki kitabı
en iyi yerlerde oturacaklar, en güzel
onayZayan bir peygamber gelince
şekilde dinleneceklerdir (25/Furkan
ona kesinlikle İnanacak, kendisini
24); ce~~nnem ile _ilgili olarak da;
~ı.:a..;._:, ı~ ~~Lı:.. 4Jı: Orası ne kötü destekleyeceksin iz' diye söz aldı;
'Bu direklifimi kabul ettiniz,
bir yerleşme ve ika~et yeridiri (25/
omuzlarımza yük/ediğim bu görevi
Furkan 66) diye buyurur.
üstfendiniz mi?' dedi. 'Kabul ettik'
t ::ı~_:,).~·,~ (6/En' am 98) ay eti dediler (3/Al-i İmn'in 81).
şu şekillerde yorumlanmıştır:
Denilir ki; ~ ,:,~l:ıl ~j: Gecemiz
İbn Mes'ud: Yeryüzü barınma,
soğuk oldu, olmak.tadır. .J (.~:
mezarlar geçiş yerinizdir. İbn Abbas:
Soğuk bi~ gü~. ~~ ~: Soğuk bir
Yeryüzü barınma, babalarınızın gece . .:'.u_}i;ı ~ 0)\.ğ .): Falan kişiye
belkemikleri geçiş yerlerinizdir. soğuk isabet etti, üşüdü. ~) ~ ~ _?:
Hasan: Ahiret bannma, dünya geçiş
So~ukll}ğun altında bir sıcaklık.
995
yerinizdir. Sözün özü; insanın geçiş I.A.~i j~ı ~.)): Tencereye soğuk su
yaptığı hiçbir hal/yer tam bir barınak
değildir.
994Bkz. (~)maddesi.
995 Bu deyim, içinde gizlediğinin tersini açığa
993en-Nabiğa'ya ait bu şiir için bkz. Divônu vuran kişi için söylenir. Bkz. İbn ManzCır
Nôbiğa, s. 36. Lisônu '1-Arab, (.)) maddesi. '
832
-
boşalt~ıın. Boşaltılan bu suya ô.)ljğ gerçekleşti. ö.JJ)! /Ca'!l kap,
ve oj.) denir. bilinmeJ<tedir. Çoğulu ...>:!).}şeklinde
1.)1_;9)0~ .fo!: Falan kişi gelir: ~ ~ iı-/Ji: Gü,;üşten billur
serin/endi, sözü tıpkı jy3 sozu kaplf.Jr (76/İnsan 16); ~ .:;~ t~
gibidir. j3 4 ~): Gözü sevindi: iı.l~: Camdan yapılmış, şeffaf
1
81jı:: ~ ı): Gözü sevinsiniaydın bir zemindir (27/Neml 44). Ayette
olsun (20/Taha 40). Kendisiyle geçen . .>:!.;>'.) kelimesi, c:_l:;.J/cam
sevinilene, Ji:- ij denir: <.) Ji:- ~j anlamındadır.
~i Benim için de, senin i~in.de bir

göz aydınlığılmut~uluk , lfaynağı y_J 1 K-r-b
(28/Kasas 9); Yı\ ~j .)_,1~ 6:ı~I.J
~~ • .J- r:>F-
. ··ı ~·~
..;! tii~·~
- •.) .J- thı
• .J.Jw
-'·l ~
: Y.)!
'
ve ~
kelimeleri zıt
Gıl.Q) .)j; ~i}: Onlar; Rabhim iz, bize anlamlıdırlar. Bu kökten şöyle denir:
gözümüzü aydınlatacak eş/er ve Gyj:, ~) ~j\ ~j 'Yj\ ~ ~j:
zürriyetler bağışla, bizi mutfakilere Ona yaklaştım, yaklaşmaktayım.
önder yap, derler (25/Furkan 74). Bu kelime; mekan, zaman, nispet,
Bazılarına göre ô_)S' kelimesi, mevki, koruma ve güç konularında
' kullanılır.
soğukluk anlamındaki .') kökünden
gelmektedir. Buna göre, 4 ~j Mekan ile ilgili ayetler:
sözünün anlamı; gözü serinleşti ve . ~
)L5;J- w1 · -. - ~~
. ).)) :c ·1f''jit.J.. lili-)
~
sağlığına kavuştu, şeklinde olur. ~.J.;.!:,\1

. - .~Li -~~.J- \~.':,- ~
-- •..- • ~~ .)- ~-
Bazıları ise şöyle der: Mutluluktan ~Li:J1 ~ Gfo: Dedik ki: Ey A.dem,
akan yaş soğuk; üzüntüden akan sen ve eşin cennette oturun, ikiniz
yaş ise sıcak olduğu için böyle de ondan dilediğiniz yerde bol bol
denilmiştir. Bundan dolayı beddu<! yeyin, fakat şu ağaca yaklaşmayın,
edilen kişiye şöyle denir: .illi ~~ yoksa zalimlerden olursunuz (21
~:Allah onun gözünü sıcak etsin/ B~!<ara 3_5); ~~ ~1 ~~ Jı..;. ~~~ ~.J
gözünden sıcak yaş akıtsın/onu ~~~~.}h~~~: -Yetimin malına,
mutsuz kıls_ın! Kimisine göre ise bu rüştüne erinceye kadar en güzel
kelime )jğ kökünden gelir. Buna şekilden başka türlü yak/aşmayın (6/
göre cümlenin anlamı şöyle olur: ?n 'am 152); ~~ 2JtS .:J1 G) ı~~ ~.J
Allah, ona, kendisiyle gözlerini ~ Ç.~.J: Zinaya da yaklaşmayın,
alıkoyacağı bir şey versin ki, çünkü o pek çirkindir ve_köfü ~ir
• .. l•J ~ ..
böylece başkasına tamah etmesin/ yoldur ( 17/Isra 32)· W ) lfol U:ı;ıll '+.il t;i
göz dikmesin.
' . ; -' ' ' '
.:l;.:i - ~ -..: ıı .l.:....:....;JI ı' - · - ~ .-:: .< ·'·-~q
-. f'..?" : ~..Al ~u_,...~
~~ j\: Gerçeği itiraf etti ı~ ~\i. : Ey iman edenler! Müşrikler
ve kendi _aleyhine onu ispat etti. bir pisliktirler. Artık bu yıldan sonra
1~ Jc Y,'ıi .)~: İş şunun üzerine Mescid- i Haram 'a yaklaşmasınlar
833
(9/Tevbe 28). ~~ L.F ~)~_:, ~ ~ Jı ~ t~ 0J.J lS)..i .JjJ
~-J ·-·- --'ı
~
~· ~wıı yyr:- ~ lS sı .JA
i.;. - · ·,~ (..P .;,J. 1~ 0tS-)j ~~ ~ -~: Hiç bi~
0~ jh ~~~: Sa~a kadınların günahkar başkasının günahmı
ay halini sorar/ar. De ki: O, bir yüklenmez. Günah yükü ağır olan
rahatsızlıkttr. Bu sebeple ay halinde kimse, onun taşınmasını istese, yakını
olan kadınlardan uzak durun. olsa bile, yükünden bir şey ta_şmmaz
Temiz/enineeye kadar onlara (35/fatır ı,ş); :~ ~ F.~ wı ı~ ı;,
yak/aşmayın (2/Bakara 222). Bu - tiııı - - ·.-.ıı il- J '•.n- ~ .ıJl :~
(.S"" .. , J '-1~ ,'-?,--J -__,..,.rJ --y
son ayet erkeğin kadına özel günleri \._;,3' .ıJ.l\....ı •..: - ı :·;;< : 1 ~\ ıY.
- . ~ r- u. ...
·..<~ı-J
. '\'J ~
bitineeye kadar yaklaşınamasını -~\ ~~~~- ·- ·L§ ;_~\ı : ·- G~ 1.: J -.:j.
<:! . (.S""'('".~<:!? f'~ - · c..s-- y.
bildiren kinayeli bir anlatımdır. Eğer Allah 'a ve hakkı batıldan
t-lyjl ~~ ~~~ ~: Müşrikler ayıran o günde, iki topluluğun
Mescid-i Haram 'a yaklaşmasınlar karşılaştığı günde kulumuza indir
(9/Tevbe 28); 0)SG ~j jt.§ ~) ~~: diğimize inanıyorsanız, bilin ki,
Onlara yaklaştırıp; yemez misiniz? ele geçirdiğiniz ganimetin beşte
dedi (51/Zariyat 27). biri Allah 'zn, Peygamber 'in
Zaman ile ilgili ayetler: ve yakınlarının, yetimlerin,
düşkün/erin ve yolcularındır (81
~~ ~~ .;ı.foı: İnsanların
En fal 41 ); (,?~_:, G~J tJ.~i)~_:,
hesap görme zamant yaklaşt~ (2 11 l.Jı 3- LJ4Wı
_.. _ 3- - 2Jı : - j.iı
Enbiya ı); :ır~ Fj ~ ıjl~ 0~ (,? j_ ,.-!.
~.)ili: Ana-babaya, akrabaya,
(.S"" •. 3 ıft
03:0C) Lı~~~ Y:ı}i (,?-!:010)3: Eğer b~

yetimlere, yoksullara, yakın
çağrzna strt çevirirlerse onlara de
komşuya iyi davranın ( 4/N isa
ki; bana gelen mesajı hepinize aynı
36); ~fo 1~ 1 ~: Yakınlığı olan
şekilde duyurdum. Size yöneltilen
bir yetime (90/Beled 15).
tehdit yakın mıdır, yoksa uzak mıdır,
onu bilemem (21/Enbiya 109). Mevki/İtibar ile ilgili ayetler:
~ 3- .ili
_ _ ı~ .:.,.::.lı~
: _<. -. u:j c_~
. u~ _ ~~
.. U"
Nispet ile ilgili ayetler:
- tiı1ı - - ·.~il _i i~\ - : - 1~1,J- ~~~~ ~:xJI: Ne Mesih Allah 'a
c..s"' .• J ıft?" y J - ~
kul olmaktan kaçınır ve ne de
~J?~~~ı))_:,~~)j.J~Uwıj:
(Allah 'a) yakın 6Jüksek derece
Eğer miras bölüşümü sırasında pay
sahibi) melekler (4/Nisa 172).
sahibi olmayan akrabalar, yelimler
Yüce Allah İsa (a.s.) ile ilgili olarak
ve yoksullar haz tr bulunursa onlara
şöyle buyurmaktadır: ~~~ ~ ~j
da bir şeyler veriniz ve kendilerine
gönül alıct sözler söyleyiniz (4/
~~ı ~_:, ~y.~i_:,: o, danyada
N. 8) ·ı.iw'ı .cl-:. ı..;..., • :
- ~~~; ;. _; <:! - y
A
y - ~ ~
u- da ahirette de saygın ve (Allah 'a)
yakın kılınanlardandır (31Al-i
_3
0-J-:.J!~IJ: Ana-babanm ve yakm/arın
A ; ...~~iıı:.
I.m ran 45) ; u-.9-:..;-- '-~
o.;s; '-:-J ·..- G:ıi.
.. :
B'ır
bıraktıklarmdan kadınlara da bir
pay vardır (4/Nisa 7); ~j~lj ~} ~j kaynak ki, yakınlaştınlmış olanlar
834
Müfredat 1 Kur'an Kavram ları Sözlüğü
ondan içer (83/Mutaffıfin 28); t,;,ij sizden daha yakınız (56/Vakıa 85).
~~ı~ a.S
0): Eğer ölmek üzere Burada sözü edilen yakınlık kudret/
olan kişi (Allah 'a) yakın olanlardan güç yetirme açısından olabilir.
ise (56/Vakıa 88); :-) ~)j ~ J~ u~.J9:
'
Kendisiyle Allah 'a
~~ı: Firavun, evet, y~nerseniz yaklaşılan şeydir. Örfte ıse,
yakınlarundan oJacaksınız, dedi boğazlanan kurban anlamınd~
(7/A'raf 114}; .Jyblı ~4- ~ ~~jlj.:_ı kullanılır olmuştur. Çoğulu LJ:HI_)
~ ~~j_; <fY~i: -Biz o~a Tur dağının şeklinde gelir.
sağ yanından
sesfendik ve onu
Bu_ ,bağl~md<l; Allqh b~yur,ur
hususi bir konuşmada bulunmak ::.::lt., - jj ,:o, L;j :.",\..:: Jil '
k ı.·. \.:ı''
.Y,j\ r...:r""'. f' <.s'-! . ~ ',J
üzere kendimize yak/aştırdık ( 19/ : ~ı : ~:i-- ı...;..,.~j : ~
..? ~ . - ("".J -- ~ . ÜL:i...r.
",i .
Meryem 52).
' '
Onlara, Adem 'in iki oğlunun
o_)hd../Mevki-itibar, tl_)§ diye haberini gerçek olarak anlat: Hani
de if~de edilmek!edir: -~ ~ ?')~J~ birer kurban takdim etmişlerdi de
ı:~1 ~~ ,_.Y-"Y
J ''·li ..:..ıı·.ı -_· A...llı jk.- ı.::.ıli.)i
'ir,. - ~.J - • ' birisinden kabul edilmiş, diğerinden
~ ~.)!: İnfak ettiğini Allah katında ise kabul ecfi_lmemişti (5/Maide 27)_;
bir yakıniaşmaya ve peygamberin JY.J ~:; ~~ ~) ~
.,. J1''
.;Jıı ~) ı)~ 0:1~1
, " J. ; o, J , : ~
dua ve bağtşlama dileklerine ı •' Iç.
u.uı.J
:< - ~..::..
· ~ U"
~~'Wl\
.J ....ısli 0•Li"
.~ L:ı:i:iG
.. -
.._ .. ~
(bir yol} sayar. Haberiniz olsun, , ' .J :?;h~ ~
: 1 r-A : ::;i~ jt..,- ~~L., ı·.~ :
0, ~ ,,. - \'"' ı.? - ..J - .. . -. ~ ~
,
bu gerçekten onlar tçın bir ~~L...:::ı ~: Onlar, Ateşin yiyeceği

yakınlaşmadır (9/Tevbç 99); ~) bir kurban getirmedikçe hiçbir
ı..?.)
.:.<:: ;; c..ş:-·:ıt..,: 1:(j·:r.J \ 'i .J- \:(\ı-,
:i'. Gjk.- ("""":'_fo 1·
Y' . elçiye inanmamamtz konusunda
Ne mallarznız ve ne de evldtlarmtz Allah bizden söz aldı, diyorlar.
size bizim kattmızda yakınlık De ki, Benden önce, apaçık
kazandırmaz (34/Sebe' 37). delillerle birlikte bu dediğinizi
Koruma ile ilgili ayetler: de size getiren elçiler geldi. Eğer
~~ ~ Y:ı)~ı ~j ~):Şüphe doğru söylüyorsanız, onları niçin
yok ki, Allah 'ın rahmeti, iyilik öldürdünüz? (3/AI-i İmran 183).
yapanlara ya,kınd_ır p1~'raf 56); -'~l.J u..ı~ 0;> l_ı~ı .).ı~l {Jı~ ~Jll
t \~\ ~ fj ~~ Y:ı} J~ (,?~~ ~~ Jc ~~ u~j ~1: Kendilerine Allah 'm
01..Cj \j): Kullarım, sana Beni sorarsa; nezdinde yakınlık sağiasınlar diye
şüphesiz ki Ben, çok yakınım. Bana Allah 'tan başka edindikleri ilahlar,
dua edince Ben, dua edenin duasına o müşrikleri kurtarsalardı ya! (46/
icabet ederim (2/Bakara 186). Ahkaf 28) ayeti ise, Arapların,
Güç ile ilgili ayetler: hizmetiyle krala yaklaşmaya çalışan
kişi için söyledikleri s!) :.lı 0~) sözleri
:l:!-jJI ~ ~ 4) ~jj ~.J: Biz,
anlamındadır. Bu kelime, hem tekil
insana şah damarındalJ_ daha yakınız
G ' ı> C~ J ~ _. • J o : ~ • hem çoğul anlamında kullanılır.
(50/Kaf 16); ~9) y.J!ıL?-ı.J: Btzona
835
Bu ayette çoğul anlamıryd~ olduğu Bu yakınlık, bedeni değil, ruhani
için hemen peşinden (~1) formu bir yakınlıktır. İşte bu yakınlığa
gelmiştir. Hz. Peygamber, Yüce Allah 'tan
Y ~: Bir mevki edinmeyi naklettiği şu hadislerle işaret
gerektiren şeyi araştırmak ve etmektedir: 4ı ~~ ı~ jı Y~ ~
kastetmektir. Yüce Allah 'ın kula I.C.ıj~: Kim bm;a bir karış y~klaşırsa
kurbulyaklaşması ise, ona bol b~n ona bir arşı_n yaklaşırım . 997 LA
.ı.:ı1C ~-:.:\ LA ~ı~l ~ ..{ıC ·l ı .:.ı • ;;
bağış ve ihsanda bulunması olup, -- • ys_ - - -· f..? _. (Ş'. ,_;A:ı
mekan açısından ona yaklaşması
.G.:..i ::-
. - ._,..ı.:ı.
~~ı ._:,,lı
~ .Y"' :
.iliS- ~ ·lı ,:,,ı'.~::-.1 .Gı -
. (Ş': • ..;-:!" :J
değildir. Bundan dolayı şöyle ... : Kulum bana, kendisine farz

rivay~t edilmiştir:.~~~~- ~_,.:, 01 kıldıklarımı yerine getirmekten daha
~~~~J~ ~ ~~ ~.~ı:ı?Ll~ ~~ Y-ıJI ~) :J~ fazla bir şeyle yaklaşmış olamaz.

·.1 - ,.ı.:,iı ;.• . ; :\w- ~,~
YJ . .. , ~- .
~-.~-·.i·.-n::~
..) y .U'-""
Bundan sonra da bana nafilelerle
4c _:;_)ii§] W .;ı.:;il ı ~ ~_)~: Musa yaklaşır; ta ki onu sevineeye kadar
... 998 vd.
aleyhisselam şöyle dedi: Ey Allahımf
Sen yakında mısın ki sana münacatta , .Al,lah ~uyurur ki: J~ ~~~ ~J
bulunayım? Yoksa uzakta mısın ki ~~~ ~._,..ı.:ı.~f.S;'-57"
; l'.~ ; - ! - ' \ - 1>. ·:ll.J ~~ - ;:-.1\·
.. .. . "'
• ~. ~
sana sesleneyim? Allah dedi ki; eğer Yetimin malına, rüşdüne erinceye
senin için uzaklığı takdir etseydim kadar en güzel şekilden başka
ona ulaşamazdın; eğer yakınlığı türlü yaktaşmayın (61En'am 152).
senin için takdir etseydim ona güç Yaktaşmayın ifadesi, yetimin malını
getiremezdin. 996 Yüce Allah d<J._ Şöyle almayı yasaklamaktan daha etkili bir
•- • .ı.:ıiı • - -ı .. --
buyurmaktadır: ~ ~ _.. , y_;! ~J anlatımdır. Çünkü ona yaklaşınanın
. - -
::':1--:>Jll: Biz, insana şah damarından yasaklanması, onu almanın yasak
daha yakınız (501Kaf 16). Janmasından daha fazla etkilidir.
Şu ayet de bu anlamdadır: \..:i Gl9.J
..
Gerçekte kulun Yüce Allah'a
ı~-..) 1~: ~. )ISJ- ~ı~· -.-~~ i...J"'"""'
:(·ı·~\
kurbulyaklaşması ise, her ne kadar . . J.JJ ('
.(~~ ~j.;. .\11 o~
:lY' G.;--' Li . ;; ~ - \ ;,~~.':, ~
,_;A:ı .J
Yüce Allah 'ın nitelendirildiği -- - ..
ölçüde olmasa bile, Yüce Allah'ın ~lb.lı: Dedik ki: Ey Adem, sen
nitelendirilebildiği birçok niteliğe ve eşin cennette oturun, ikiniz de
kulun sahip olmasıdır. Örneğin; ondan dilediğiniz yerde bol bol
hikmet, ilim, hilm, rahmet ve yeyin, fakat şu ağaca yaklaşmayın,
gınalzenginlik nitelikleri gibi. Bu yoksa zalimlerden olursunuz (21
da beşer gücü oranında cehalet, Bakara 35).
serkeşlik ve kızgınlık gibi kirleri ve 0~ ~ ~~~ ~J:
bedeni ihtiyaçları gidermekle olur.
997Buharl, Tevhid, Xlll, 384 (HN : 7405); Müs-
9968u hadisi İbn EbuŞeybe,Musannaf, l, 108'de, lim, Zikr/Dud, h.no: 2675.
Ahmed de Zühd s. 86'da tahriç etmişlerdir. 998 Buhar!, Rikak, Xl , 341 (HN: 6502).
836
Temiz/enineeye kadar kadınlara y~:: Sözcüğü, doğurması

yak/aşmayın (2/Bakara 222). Bu yaklaşan gebe anlamındadır.
ayet, erkeğin kadına özel günleri
bitineeye kadar yaklaşınamasını
c) 1 K-r-h
~ildiren l<inayeli bir anlatımdır.
iu.:u
·· :
.,\...:.,.J- ~~ :tS .\jı: IS:)'·ı i~~
_ u
' -.i~~-.J
c:.J!: Dışarıdan
dokunan bir
Zinaya yaklaşmayın, şüphe yok o, şeyden dolayı meydana gelen yara
'çirkin bir hayasızlık' ve kötü bir '
izidir. c:.J! ise; içerden kaynaklanan
yoldur (1 7/İsrii 32). yara izine denir. Tıpkı sivilee ve
yi.) kelimesi ~)~!yaklaşık benzerleri gibi . .G:;.. j sözü, tıpkı
anlamındadır. Şair şöyle der: .G:;.. Y../onu yaraladım sözü gibidir.
~Sc. ~ ·.\_-.lı .:ı ı - · : ~
- ··- -~ . .Au.- _n i tJ: Onda yara çıktı.~ Onun t.J:
-
366- Zira mideyi yaklaşık/hafif k~lbi yaralandı/üzüldü. .t.ılı .G..j1:
daldurman onu tam doldurmana Allah onun kalbini yaralasm/onu
yeterlidir. 999 üzsün.
- '
0~j .i:~: Dalmaya yakın fin c:.J!: Yara, c:.J! ise, elem/acı
can. ~iy,.ıı 0~~: Kadınla ilişkiye anlamında kullanılır. Allah buyurur
girmektir. ki·_·, 1.:. ~ : J ''·'1' .ili, ı Y._;
- .I...Y!,_.J"':Y.J, 'G..i:.ıı U:!
: ~ı__
I ' "T .• : .-' i U:!
1 ::ili '· :oıı ·· -~i
~)ı ~~: Atın koşmaya yakın .J9.l.J ~ ~ _- C?" ~
bir şekilde yürümesidir. 1;.ı'?C: Y.,i: Kendilerine yara isabet
' ettikten sonra, Allah ve Resulünün
yi.) kelimesi 1..:-l:!j /yakın anla
mındadır. çağrısına icabet edenler, içlerinden
-;-ııj~i ~'; U.): Böğürleri iyilik yapanlar ve sakınanlar için

birbirine ulaşan at demektir. büyük bir ecir vardır (3 1AI-i İmran
yi.): ise, kılıçkım manasını taşır.
172); tj ~~~ ~ ~ tj R 0ı
~: Eğer size bir yara dokunduysa,:
Kimisine göre yi.), kılıç kınının
şüphesiz o kavme de o kadar yara
kendisi değil, onun yzerindeki
dokunmuştur (3/Al-i İm_ran 140).
cil de denjr. Çoğul u y J şeklinde
gelir. ~ji.J '-a):. ıı ~): Kılıcı kınına Bu son ayette geçen c:.J! kelimesi
koydum, denir. zamme ile de okunmuştur. 1000
'
-~ .J~ _J.?..): Suya yaklaşan adam. ı:).;...)!:
Çiçek hastalığına
y _;ll -;u;,l: S u üzerinde sabahianan yakalanmayan.

gece. ~ıı;j\: Suyun başına erken (..jt! U..): Azıdişinin çıkmasından
varmak için develerini geceleyin
yürüttüler. 1000 Ebu Bekir, Hamza, Kissal ve Halef zam me
ile okumuşlardır. Bu iki farklı lehçedi r. Kimi-
999Hilal b. Has 'am'a ait bu şiir için bkz. Cahız, sine göre fethalı formu yara; zammeli formu
Hayavan, ı, 383; Buhala, s. 202; İbn Kutey- ise yara acısı anlamındadır. Bkz. Dimyati,
be, Uyimu 'l-Ahbar, lll, 184. ithiif, s. 179.
837
dolayı üzerine bir iz beliren at. yer bakımından daha kötü ve doğru
Müennesi :i..=.-l~ şeklinde gelir. t): yoldan en çok sapmış olanlardır (51
Alnında beyazlık izi olan at. Maide 60).
~l:.. j L jj: Ortasında çiçek Bazılarına göre, Yüce Allah
açan bahçe. Onun bu şekilde bu ayetlerde sözü edilenlerin dış
isimlendirilmesi, perçemi beyaz görünüşlerini maymunların suretine
olan ata benzediği içindir. çevirdi. Diğer bazılarına göre ise,
~~ ~ ft!: Deveye ilk kez ben her ne kadar suretleri maymunlarınki
bindim. gibi değilse de, Yüce Allah onların
huyunu maymunların huyuna
~~Jc ~~~ft!: Falankişinden
çevirdi.
ilk kez ben temennide bulundum/ '
Düşünmeksizin ondan bir şey ..ıl_)
(Kene) kelimesinin çağulu
istedim. uı .:ı~ şeklinde gelir.

1~ ~ft!: Kuyudan saf bir .S_fjı ~~i: İç içe girmiş yün.
su çıkardım. Şu sö~ de bunun bir Bu anlamdan şöyle denilmiştir:
benzeridir: (1) ~):Halis toprak. :'ı) yı.::....:..: Birbiri üzerine katlanmış
bulut.
~-?: Elde edilen suyun ,-
bırakıldığı yer. Şu ifade de bu .:ı_)i: Yere kenenin yapıştığı

gibi yapıştı. .:ı): Olduğu yerde kala
J -
anlamdan istiare edilmiştir: ~_)

ut_.:..jil!: insan mizacı. - kaldı.
~i ~jj: Devenin kenelerini

aldım. Bu _tıpkı şu
fiil formları
J.) 1 K-r-d
gibidir: ~~: Göze kaçan tozu
..ı~/Maymun, çağulu ö.:ı.) aldım, ~Y.: Hastayı tedavi ettim .
şeklinde gelir. Allah buyurur ki: :ili_:, Bu kelime, aldatmayı hedefleyen iyi
~~~ Gili ~\
~ - .
. ~<: .iiCı i.J:l: ~\, ~
~ r-::' J
~~:ı;: .. \' ilişki için istiare edilir. Bu anlamda
şöyle denir: G~ .S~ 0~: Falan kişi
~ J. •• J.
~G... öJ) Iy.,S: İçinizden cumartesi

günü yasağını çiğneyen/eri elbette falanı kandırmak amacıyla ona iyi
bilirsiniz. Onlara; sefil maymf1nlar davranmaktadır. Şekil bakımından

"' o o,
olun, de_d ik (2/Ba]<ara 65); ?;·.)ii Ji J! keneye benzediği için meme başına
- J
~ J"' , .,., " o "' o "' J , , ,
~- 4..lll .!...W · - .ı...ll\ .:l.lc ~ , _ ~lE : •'

~ ~
W.:.. denildiği gibi ..ıl_) da denir.
---- - · wı- ;--.
~
. -
J
J
o,j~
.~i,
.Y..J ' .}
<.JA - -
~
,,:
.J-lA
~-
'
-
• J
~
---
~IY:., :_;:~i_:, G~ ~ ~) ...:ıjli..ı1 ~.) 1 K-r-t-s
~~- De ki; Allah katında bundan
daha kötü bir durumu size bildireyim L>"\..b ~
1Kağıt, üzerine yazı
mi? Allah kime lanet ve gazap ederek yazılan. _Allah buyurur ki : lıi) )_:,
maymun/ar, domuz/ar, putperestler JW ~-
· ~L
-;,
;~
- ~
·- - ~· Gıis
U, ~ ; -
.~r.\c:
.
haline sokmuşsa, işte o kimseler ~ ~ ':ı') \~ 0! ıJys 0,ı;ül : Eğer
838
sana kağıtta yazılı bir kitap indirm iş Şiir konusunda yapılan görüş
olsak da onu elleriyle tutsalardı, alış verişine Gjli..' denir. Şiir içi~
yine de o kdfirler; muhakkak ki ~ve cci_p. istiare edildiği gibi~!
bu, apaçık bir sihirdir, derlerdi kelimesi de istiare edilmiştir.
(6/En'am 7);~) ~..ı~ ~- .Wı 1-J.J~ ~.J
~ - ·,~ • ~- ~ - -,.: i..: jı, j ··~i L;, 1 -'~
U" <....P ı;~ ıY' ...:- ı.s--
c..S~ .J 1_)_,.; ~Y, ~ Ç.~ LŞ;ül ~t:iŞJI Jj.il
• Y _ • ;~ .; e.J 1K-r-a
J " J ~ J J ~ .... • J .... J. .. ;::;
0_#-:i.J ~J~ ~1_) .ı_j~ '-!'L:JJ t.J: Bir şeyle bir şeyi vurmaktır.
1~: Allah; hiçbir insana bir şey Bu . ~n lamdan şöyle denir: .Ge j
indirmedi, demekle; Allah 'ı, şanına ~ ~~: Ona tokmakla/kamçıy!a
yaraşır şekilde tanıyamadılar. De vurdu~. Allah buyurur ki : ~~~~
ki: Musa 'nın insanlara bir nur ~~w~ ~li. .J: Se mud ve Ad, çarpan
ve hiddyet olmak üzere getirdiği olayı (Kıyam,eti) _. yalçınla_cjılar
ve sizin de parça parça kağıtlar ( 69/Hakka 4 ); :i..e ~lill t..;, :i..e ~Wl : o
hdline koyup açıkladmız, çoğunu da çarpacak olan(Kıyamet) Nedir o
gizlediğiniz o kitabı kim indirdi? (61 çarpacak olan? (1 01/Kari'a I -2).
En'am 91).
u)f K-r-f
~)IK-r-d
Wıj ve Wılft) kelimelerinin asıl
~): Bit tür kat etmek/kesrnek anlamı, ağaç ve yaranın kabuğunu
anlamına gelir. Bir mekanı kat edip çıkarınaktır. Ond:ın çıkarılan şeye
onu aşmaya ~ denildiği gibi ~! Wı ~ denir. Wıl_;;!), ister iyi ister
da denir. Allah buyurur ki: c..S)i.J kötü olsun kazanç elde etmek için
~ ••:( ~ - ' .,·.;. ~ \~) ~1
. .. -.11 ..::.ıı ~ ~c....ıc-.JJY
~ istiare edilmi ştir. Allah buyurur
~~~ ~~~ ~~ ~j:. I~).J: Ganeşin : • -. " - -~-xi : .'. (-. : jl : 1
k ı:. L..ı. (..).)~ ~. (j~ u.ı . u.
doğduğu zaman; mağaralarınm sağ .:J~ l)tS: Gilnah kazananla;,
tarafina yöneldiğini, battığı zaman kazandıkları günahın cezasını
da onları sol yandan makasladığını mutlaka , ç_ekecekler,di~ (6/En' am
görürdün ( 18/Kehf 17); yani, ı 20); (;_,!~ ~ t..;, ~~~.J: Onların
güneşin onları veaşıp geçtiğini kazandıkları günahları k,qz~n~ınlf'r
iki yandan birine onları terk edip diye (6/En'am ı 13); ı.A~fol JIY,I.J:
gittiğini görürdün. İnsana bedelini ve kazanmış olduğunuz mallar (91
geri ödemek şartıyla verilen mala Tevbe 24).
da ~ j d~nir. Allah_ buyurur ki: 0.:. Şu var ki, Wılys) kelimesi daha
~ ~j .ill1 Jo../; (,?~\ 1~: Allah 'a, kat çok kötülük yapmak anl~mınd~
kat karşılığını arttıracağı güzel bir kullanılır. Bundan dolayı; wl _fo }'1
borcu kim verecek? (2/Bakara 245). ..jlft}'l .1;: İtiraf, iktirafi/işlenen
839
günahı giderir, denir. Bir birinsanı cesaret, kuvvet ve diğer hususlarda
şeyle ayıpladığı_n :'~Y~ ~m_unla itharn fal~nın dengidir. Allah buyurur ki:
ettiğin zaman 1~ \...i)t! ..:.ıs .:fo dersin. Şu &~ ~ 2JtS Jı: Benim bir arkadaşım
ayçt _<;fe bu anlamd,a Y,Orumlanrnıştır: vardı (37/Saffat 51); ~ 1~ ~) J~.J
~~ ~ ~ l_,i~j: ve itham :l#- ~j: Karini; işte bu yanı~daki
ettiklerini itham etmeye devam hazır, dedi (50/Kaf 23). Bu son
etsinler (6/En'am 112). ayet, sözü edilenin şahidine işaret
~_) 0~: Falan kişi beni etmektedir.
ayıpladı. . ~ :tS.
r..ş; 1.)
:<1 - ~:;·,;i,j
~J ..
~ ~. _)- ~.i
~..r
J~
._:j? ~j: İğrenç, bayağı adam. ~ ~~: Yanındaki arkadaş; der

İnsan kendisiyle ayıplanacağı bir ki: Rabbimiz! Ben onu azdırmadım.
şey yaptığında ona şöyle denir: ...:.Sj~ Fakat kendisi derin bir sapıklık
ıy.i 0~: Falan kişi (kötü) bir şey için_deydi (50jKaf 27); 0C ~ 0A.J
~ ,Q .;_ı -.;~ G~ .;_ı •. •:.~ . - . ,_ıı .<~.
yaptı. 0:-(" Jr .. ~ ~y ~- ·
Kim Rahman 'ın zikrine karşı kör
olursa ona bir şeytanı sardırırız;
w_) 1 K-r-n artık şeytan, onun (ayrılmaz)
arkadaşı olur (43/Zuhruf 36).
ul.fol_ kelimesi, herhangi bir - '
anlarnda iki veya daha fazla şeyi U:1.) k el imesinip çoğul u ~ıj.)
bir arada toplaması konusunda tıpkı şeklin-de gelir: ~Uji ~ ıi.:.,j~.J: Biz
cI.J~J) keli~esi gibidir. AJ!ah buy,urur onların yanına birtakım arkadaşlar
ki:~~~ :,i~~~ ~j_,.:.i 4c ~~Sı~ kattık (41/Fussilet 25).

~~ ~)L;Jı: Ona ~ltın bii~zikler u.J: Aynı zamanda bir arada olan
'
verilmeli veya yanında ona yardım toplum. Çağulu u.J.JS şeklinde gelir.
o ... JJo ... o .- o• o ' ...
edecek melekler gelmeli değil mi? Allah buyurur ki: <Y.> wJAll ~~ ji~_J
(43/Zuhruf 53). ~J- w~w ~~i .'. ' ·'\.L:.: 1-~11.:. ~ 1;Sr,~
- .... ~_) ~ . .J ~ -·
.. _·.lw
~;
-.·- ·.lı i.....l.l..J9:
~
:. :- ; ı·k.ı deveyı· ı_h~ ı)t.S: Sizden önce, zulmettikleri
bir araya getird~m. Kendisiyle ve peygamberleri kendilerine
bağlanılan ipe u.:ft denir. Çokluk açık kanıtlar getirdikleri halde
anlamında .Gj: Onu çok sıkı inanmadıkları için nice nesilleri
bağladıJ?!, denir. Allah buyurur helak etmişizdir (l 0/Yfın_us 13); ;.s_:.ı

ki: ~ti:o~l ~ ~~ ~fl_:.ı: Demir r:) ~ ~ çujlı ~ ~l: Nuh'dan
zinciriere bağlı diğer yaratıkları da sonra nice n_esilleri helak _ettik ( 171
(onun emrine verdik) (38/Sad 38). İsdi ı 7); çı.J! ~ ,:sh~ ~i ~.J: Biz
~~Sı.!\~~~ 0j 0~: Falan kişi onlardan önce nice nesilleri heldk
ettik (19/Merxem 98); ~_,.:.5_:.ı ıj~.C_:.ı
doğumda falanın dengidir/Onunla
aynı_yaştadır. ~.J ~~~~ ~ .;_j.P..J ~).J
ı ....r.:-
·..~< .cll~ :·-u
·.i-.J l.)"• ..)'•.11 uı..:......:.:.J
- U:H .J..r .
- . AAd' l'
J.
~~_F..~i ~tA~ ~.J ~jıl"; Falan kişi, Semud'u, Res halkını ve bu arada
840
daha birçok nesilleri (inkô.rları ~ly.ıi 0): Aynanın çevresi.

yüzünden helak ettik). C?5(Furkan _~)Wi 0): Çölün kenan/ucu. 0)
38); 0.ı_?.l uj ~~ ~ GGi f.:i: Sonra ~1: Doğarken güneşin ortaya
onlan,; ardından başka bir ,ne_si{ Çıkan ilk kısmı, güneşin ilk şuası.
yarattı~ (?3/Mu ' minun 31); GGi f.:i
u' b~ı··~.l\ 0): Şeytanın başının
0.ı_?.i l.j.J_j! ~~ ~: Sonra onların
yan{, gücü, tabileri.
ardından başka nesiller yarattık
Yukarıdakilerin tümü boynuza
(23/Mu'minun 42).
benzetilm iştir.
Vücutla beraber olduğu için
nefs'e/ruha u.JJ denir. Arka ayağını
~jıi .J~ /Zu 'l-Karneyn: Bil
ön ayağının yerine koyan deveye de
diğim-iz bilge kişinin özel adıdıy.
u.JJ denir. Bu durumda sanki deve Hz. _Pe;:g~ı:nbe~'iry. Ali, (r.~.)'ye; u)
ı~·.: ·.Q
'T:"'.r .J:ı.ı ~1..J- ~1
- es-9
. ~ dı: Senin
arka ayağını ön ayağıyla bir araya
getiriyor gibi oluyor.
için cennette bir ev vardır ve sen
onun iki boynuzunun sah ı'b ısm.
' . 1001
uJ: Sadak/Kın. Kın, yay ile
demesi şu anlamdadır: Sen ümmetin
birlikte olduğu zam~n ona bu isim
iki boynuzunun sahibisin. Yani sen
verilir, yoksa ona u.J denilmez.
onların arasında iki boynuz sahibi
Devenin iki memesinden biri gibisin.
diğerine yaklaştığında '~J.Jj :ijı.:;
denir. J): Hac ve umreyi bir arada
yapmaya denir. Bu kelime iki şeyi
i_J 1 K-r-e
bir araya g~t}rmt:;k ~n_lamında da ~ly,ıi -;.ıl): Kaqın ~an_g~rdü/özel
kullanı !ır. ~_;.;JI.J ~Lt.ll u.J!: Koyun ve
günlerine girdi. ~iyJI -;..ıi .)1: Kadın
sığır boynuzu. .- • _ ı:- ) /kur sahibi oldu.
u): Büyük kemik. 0-?i_~:
.
~.}~i~~): Kadın, özel gün lerine
Büyük boynuzlu koç. ;u_)! öL::ı:
girdi~inden onun hamile olmadığına
Büyük boynuzlu dişi koyun. K~dının karar verdim.
rahminde oluşan şişlik de u.J diye
Gerçekte ı:-) kelimesi, normal
isimlendirilmiştiL Çünkü bu şişlik
halde olan kadının özel günlerine
şekil olarak boynuza benzemekte
geçmesini ifade eder. Bu kelime
ve erkek, onunla münasebette bulun
kadının hem temizlik hem de onun
duğunda, tıpkı boynuzun temas
ardından gelen özel günlerindeki
etmesinden doğan acı gibi, acı
çekmektedir.
~~ 0): Dağın en yüksek ı 001 Bu hadisi Ahmed Müsned' de tahriç etmi ştir.
kısmı. Hadis ravileri arasında müdelles olan İbn İs
hak vardır. Diğer raviler ise sıkadır. Tabaran ' i
~~ y,ıl 0): Kadının saç örgüsü. de bu hadisi el-Mu 'cemu '1-Evsat, l, 388'de
tahriç etmiştir.
841
halini içeren bir isim olduğundan, geldiğini söylemeleri şundandır:
bu iki halin her birisi için de Onlar, yukarıda zikrettiğim gibi,
kullanılabilir. Çünkü birlikte iki tuhr/temizlik zamanı ile hayız
anlam için konulan her isim, tek zamanını bir arada toplamayı itibara
başına olduğu zaman onların her almışlardır. Çünkü kan rahimde
birisine de isim olur. Tıpkı tepsi toplanır.
-
ve yiyecek anlamlarına gelen o~l.}: Okurken harfve kelimeleri
ö~L.;. kelimesi gibi. Sonra bunların bir arada toplamaktır. Ama topluqıu
her biri de tek tek bu kelimeyle bi~. araya getirdiğİn zaman -.::.ıij
isimlendirilir. ç. .)3' kelimesi de ne f..JAll denilemez. Buna delil, tek bir
sadece kadının temizlik halinin, ne harfin telaffuz edilmesiyle ona o~l.}
de sadece özel günlerinin ismidir. -'
denilmemesidir. ı.:.ıi.J3, kök itibarıyla
Zira hayız görmeyen kadına -.::.ııS tıpkı ulfo ve u~_) kelimeleri gibi
:.J3 (Kur sahibi) denilmediği gibi, mastardır. Allah buyurur ki: ~ 0!
hayızlı ve lahosa olan kadına da ;Jij&~~dj ıS~ ;J\_)!j~: Şüphesi;
denilmez. onu toplamak ve okulmak Bize
·.i tôG:~:
~JJ"
~t ~.Y:l ·
: •-> -.::.ıı~)L.:.Iı.).
-. aittir. Öyleyse Biz, onu okuduğumuz
Boşanmış kadmlar kendi kendilerine vakit; sen, onun okunuşunu dinle
üç kur/adet beklerler (2/Bakara (75/Kıyamet 17-18). İbn Abbas
228); yani temizlik halinden özel bu ayeti şöyle yorumlamaktadır:
günlerine üç kez girecek müddet Biz onu, senin göğsünde toplayıp
kadar. yerleştirdiğimizde onunla amel et.
Hz. Peygamber'in şu hadisteki '-:-lt;şji

kelimesiyle Hz.
ç.\jl kelimesi _"hayız günleri:' Muhammed'e indirilen vahiy tahsis
anlql)1ındadır: f-yi ~~~ lf '?.Wl edilmiştir. Böylece '-:-lt;şji kelimesi
~lj!i: Kur günlerinde namazı -terk ona indirilen vahyin özel isimi gibi
et. 1002 Bu tıpkı şöyl_e diyenin sözü oldu. Tıpkı olj;ıl'ın Hz. Musa'ya;
gibidir: -;ı)ıj ~.J.Jj f-yi ıS$. JJ!: Falan ~Yiin de Hz. İsa'ya indirilen vahye
kişinin geliş günlerinde şunu yap. özel isim oldukları gibi. Bazı alimler
Sözü edilen kişinin gelişi, her ne şöyle demiştir: Allah'ın gönderdiği
kadar günlere nispet ediliyorsa da kitaplar arasında bu Kitab'ın
sadece kısa bir zaman diliminde Kur'an diye isimlendirilmesi, diğer
gerçekleşmektedir. bütün ilahi kitapların semeresini/
'
Dilcilerin, ç. .)3 kelimesinin meyvesini topladığı içindir. Dahası,
l), yani "topladı" kelimesinden bütün ilimierin meyvesini topladığı
içindir. Nitekim Yüce AJlah b~n a
1002 Ebu Davud, h.no: 297; Tirmizi §Öyle işaret etmekJedir: ~~ (j\5. ı...;.
J$.~- ·---·- jj,:. . ;.:_c::\- .;:,
(Mlibarekfı1rl,
A.Ahvezi, ı, 199); İbn Mace, ı , .. - .) '!-:!~ U:!-! ',? - ~~ 0-:"".) ı..S ~
204. Bu zayıfbir hadistir.
842
0*~ r~ :i...;.;._Jj lS~J :~: Kur 'an yere hem de o insanların kendilerine
uydurı(labilen bir söz deği/dil: denir. Bu kelime onların her birisi
Fakat kendinden önceki kitapları için _ d~. kuJlanılır: Allah buyurur
tasdik eden, inanan millete her ki: ~.)All ~l:..lj: Karyeye sor (121
şeyi açıklayan, doğru yolu gösteren Yusuf 82). Müfessirlerin çoğuna
bir rehber ve rahmettir (12/Yusuf
~ '!! } "' ~ o , ~ .. o ;;; ..
göre ayetin anlamı; "Şehir halkına
· ~=· J5J__ wl..:ıii
lll)·' · ç.' ... _ ...:..ıl:iS..lı
. _ ~u··- .. Y.J sor" şeklindendir. Şazılarına göre
~ l.SAJ ~_)j lS~j: Sana; her ise ayette geçen :\.;!.)9.!1 kelimesinden
şeyi açıklayan, hidayet ve rahmet, kasıt halkın bizzat kendi~idir. Şu
Müslümanlara da bir müjde olan ~ye!ler, d~ bu aqla~~adır: .ili ı y ~ j
kitabı indirdik (16/Nahl 89). ~ ;;.i.,l ~tS ~.)! ~: Allah; size,
- · -.;
C:J': L.Ş? ~ ··;..JC
~.:,- uı..;!: -
·; Eğri, iği huzur ve güven içinde bir şehri misal
bulunmayan Arapça bir Kur'an'dır olarak veı;di (16/Nahl 112); ~ ~iS.j
.~ı;.;, - : i ·:tı ~ ·.i : ~~:. ~i - ~·.~
(39/Zümer 28); ~~~ ~~) ulj_:, Jc , -· .? -~- ;~~ . ~ _J! ~ ,~.J'
~ JcU"Lll: Kur'an'ı insanlara ~ ~w )1.! ~ws.lk.l: Seni yurdundan
ağır ağır okuyasın diye bölümlere çıkaran şehirden daha kuvvetli
aymjık (1 7/İsnl 106); U"lJJ ~~ ~j nice şehirler vardı ki, Biz onları
~ JS ~ ~\jl1 1~ ~: Andolsun biz helak ettik de onlara yardım eden
bu Kur'an'da insanlara her çeşit yok (47/Muhammed 14). ~_) 2JtS L.j
misali _ getirip anlattık (30/Rum 0~ tJ;.j j ~ (.)jll .~1}8j}: Senin
58); ~\ ~ Jı ~\~)~i~\~~ Rabbin, halkfarz iyi ve zslahatçı
pı (ıljj: Gü~~şin sarkmasından iken, o şehirleri haksız yere helak
gecenin kararmas ına kadar namazı ..
edecek değildir (ll/Hud ı 17). Bu
kıl,fecir vakti Kur'an'ını da (1 7/İsra ayette geçen LS.JSll kelimesinden
78). Bu son ayette geçen fecir vakti kasıt şehirler' dir. Şu ayetler de ~ynı
Kur 'an 'ı, fecir vakti kıraatini anlatır. anlam dadır: ~~ .J ~) ~~ıı:,§ ~ li:..)i L. j
H} 6\:~ .Ü): Şüphesiz o; şerefli bir '-'jl1 ~~ ~ ~) -~):- Se~den önce
Kur'an'dır (56/Vakıa 77). de, şehirler halkından kendilerine
: .. ., .. o:J ':
vahyettiğimiz erkeklerden başkasını
1~ w)l.! ..::..ı\_)§1: Falan kişiye şunu
peygam,bf!r gönde:,medik (12/Y.Gsuf
okuttum. ~ ~ ıilifo: Sana
ı 09)·' ~~ ("':
-1\.bll ~ '."All .jA : ti;.. .?
- ~.J- -- (j"
: 1~._).
-o
okutacağız, artık, unutmayacaksın
o
Rabbimizi Bizi, halkı zalim olan bu

(87/A'la 6) .. ~i.Ji: Fehmettim,
şehirden çıkar (4/Nisa 75).
kavradım. .Gi_:_ııJ: Onunla ders
okudum. Hikaye edilir ki, kadılardan
biri Ali b. Hüseyin'in yanına g~dip
ona şöyle dedi: Bana 1;g:,:ı:' ~j
c;_) 1 K-r-y ~-y. U:. 1..5 _)!
,:. ,~
: .• Gs.-L:ı ·:lı -.~;~ : ,__ .
_) o!.,?-' (.) .?"" (..):!-! .J
o
:\.;!.J: Hem insanların toplandıkları Kendileriyle, içlerinde bereketler
843
ktldığımız memleketler arasında ~~
•
- ~ \.}ı'
(..$_)
1 -~~ :
y
jı 1Y-"
U:! .
~-ı : :ili ~j --
U:! . . JA
(biri diğerinden) görünebilen 2JJ.J/;~ .·, J ~ ~~J G~.JJ (ıy_u/ı~ ~ 0~:
şehirler var ettik (34/Sebe' 18) İnananlara en şiddetli düşman
ayeti hakkında bilgi ver. Alimleriniz olarak, insanlardan Yahudileri
onun hakkında ne derler? Ali b. ve Allah 'a eş koşanları bu/ursun.
Hüseyin; Alimlerimiz ,. ayette sözü Onlardan, inananlara sevgice en
edilen LSYll'dan kastın Mekke yakın Biz Hıristiyan 'ız diyenleri
olduğunu söylerler, dedi. Kadı: Sen bu/ursun. Bu, onların içinde
de bu görüşte misin? dedi. Ben de bilginler ve rahipler bulunmas ında n
Ondan kasıt nedir? dedim. Dedi ki; ve büyüklük tas/amamalarmdandır
Allah o kelimeyle adamları/halkı (5/Maide 82).
kastetmiştir. Allah 'ın Ki tab 'ında c.).ı§
kelimesin asıl anlamı; bir
buna delil var mı? dedim. Dedi şeyi geceleyin takip edip talep
ki; Sen Yüce Allah'm şu sözünü etmektir. Şöyle denir: ~~~j . ~ ..·,:,.~~
duymadın ~ı?: (:;:. ~ ~j ~ (;tsJ '
Jilll,ı: Geceleyin onların sesini takip
.. . . .. .. ...
.ıJ...:ı'
.. .JJ• ı:~
'it":'.J . . ve O 'nun
. Y'· ı ... : Ra bb ının
ettim. U"l.i.:..! ve ~: Gece kılavuzu,
elçilerinin emrinden uzaklaşıp azmış rehberi anlamına gelir.
nice halklar vardır (65/Talak 8).
ı;Ji. W ~GSi;,j .s)Jı ~J: İşte
~/K-s-r
zulmettikleri için helak ettiğim iz J. J. OJ O
şehirler ( 18/Kehf 59); ~~ l_,hjl t.ili jJJ Galip gelmek, yenmek.

_;.,!:
l~j /;:,.:• .~ ,j; ~\fo ~1: Şu şeh;e .G~IJ .G~: Ona galip geldim,
girin, orada dilediğiniz gibi, bol bol onu yendim , denir. oj_)..A de bu
yiyin ... , demiştik (2/Bakara 58). anlaf!ldan gelir: ~j ~.J?i~:.~ ~~ts
~_:p.J\~ç_w\ ~): Suyuhavuzda ~.)~ ~: Sanki onlar, aslanlardan
topl~dım. ı5.) ~\. ~):. Misafir
~
ürkerek kaçmış yaban eşekleridir
ağırladım. ~ ~ Ç.~\ LS.J3: Bir şeyi (7 4/Müddessir 51 )_. Bazılarına, göre
ağzın da top ı a dı. .. wl u'LJ.. _;!:
·~ uyuns ayette geçen oj_)..A kelimesi aslan,
toplandığı yer. bazıları da ok atan, diğer bazıları ise,
avcı anlamında olduğunu söyler.
~/K-s-s
h-J 1 K-s-t
~
ve ~: Hıristiyanların ileri
gelen alim/bilgin ve abidi. _Allah ~: Adil olan pay. Tıpkı~ ve
buyurur ki: 0:1~ ~JI.k. U"UJI ~~ 0~ ;;~, -.,:,gibi Allah buyurur ki: Ji.Jı lJ.;ı;i .Gı
•,.. :.j u: ~ - 1 _( . : :Jı
·,.j U:! · ~-~ ·.lı 1 ~-ı ..::..ıl:JL..::.ll
• •
.i...:: · ı Y-"
1~j ~- \ U:!
: jl • ·. : ·.ı ~~ ,:,
. '-?~ ..... ~
~_;! : j ->-' .Y-" . J ~ Y-"
844
~\.;ı: lman edip salih arnellerde ~~ ~:?.. ~ y~: Cehennem in yedi

bulunanlara, adaletle karşılık vermek kapısı vardır. Onlardan her kapı
için yaratmayı başlatan sonra onu için birer gurup ayrı(mıştır ( 15/Hicr
iade edecek olan O 'dur (1 ONünus '•>- ~_ ~Wl u:i ~
44) ,. ~ '.:•:.J.
-· Onl ara,
4)·' U:1 ..ff':"
··...111'
.J~ .J _ , ~ U.JY ~ .J,
·+-
::.~ - .h.:..:Alu :'.-_;11 suyun aralarında paylaştırıldığını
Tart1yı adaletle yapın, terazide haber ver (54/Kamer 28) .
eksiklik yapmayın (55/Rahman 9). .(i:,:,X;,'.,): Ondan payiara
U: Başkasının payını almakt~r. bölmesini isted~m. Bu fiil formu,
Bu, apaçık zulümdür. .ht...:..S): kimi zaman ~ (parçalara ayırdı,
Başkasının payını vermektir. Bu dağıttı) anlamında da kullanılı_r.
ise, insaf (adalet)'tır. Bunun için Allah buyurur ki: l.,.~._..ii.·.~ ~;i.J
' - -
kişi zulmettiğinde ~yi ~; adil
' - . ~ ~~ f'~j~~: ve fal oklarıyla pay
davrandığında ise ~_)Ji.h.:..!l denir. dağıtmalıız. Bunların hepsi doğru
Allah buyurur ki: 0hw1 d.J YO.{cfan _çıkmaktır (5/Maide 3). ~j
~ 1;\8?] 1;~: Zulmeden/ere ~~ ~: Kalbi dağınık adam. Yani,
gelince, onlar cehennem için 9dlfn üzüntünün kalbini böldüğü~ adam.
i .. , '!! , ~
"' ' ...
olmuşlc:rdır (~2/Cinn 15); 0)1~\.j Bu tıpkı }'Wl tj~ ve ~lll ccl ~

~1 · ~ ..,j .\..lll: Adalet/i davranın; sözleri gibidir.
şüphesiz ki Allah, adil davrananları ~~: _Yemin etti. Bu kelimeni!l
sever (49/Hucurat 9). aslı ~t...:..S kökünden geliyor_ ~W;
~ l:,h:X;: Kendi aramızda maktulun yakınlarına dağıtılan
paylaştık. kelimesi
.h.:..! ~ diyettir. Sonra bu kelime her türlü
kelimesinin aksine her iki ayaktaki y~mine ad ?ldu. ~Ilah bvyurur ~_i:
:i..Jl.. M-'
••:.~\..;.. u:-
: ... 1 ~• ·~ı -.- .WI...ı 1·~.-..ii '
eğri! iktir. .. ~ - . .:r--.J
- - 4-:ı ~.:,;J: Ken-dilerine bir- mucize
V'~: Ölçü. V"~ kelimesi
gelirse ona mutlaka inanacaklarına
adalet anlamında kullanıldığı gibi
dair kuvvetli bir şekilde -'!Ilah 'q
cl~ de kullanılır. Allah buyurur
andiçtifer (p/En '~m 1_09); 0:ı;u1 ~~.)il
ki: f.ı{;:,~\1 "?'~~ i)~.J: Doğru
• ..>!
:i,.;,;, ' 4..lli ~ ~:ılı:,~_. r ~i·
- - . Alla h on ları
teraziyle tartın (17 /İs ra 3 5).
hiç bir rahmete erdirmeyecek, diye
yemin ettiğiniz kimse{er bun~~ar
~/K-s-m mıy_d z.?(/ 7 Ar~ 'Af49) ; ~ " ' Lıill
.._ f'~~'i':/
O ' l
~IJlJI ~~~i ':I.J: Kıyamet gününe

~: Pay dağıtmak Şöyle denir:
yemin ederim. Kendini kınayan
~ ;,,·,,~.J ı..:..:.§ 1:ıs ,:.,:,:.,§: Şunu payiara
. '
böldüm, dağıttım . ._;..ı1~1 :i;, ; ,~; Mjrası
nefse yemin ederim (75/Kıx~met
1-2).' ' -; l~ıi.:Jı 3- ~~ . Li;jl ~. ..>!- ~i ~·
r:- .
sahiplerine dağıtmak ~;,.ı!; li ;;;, ' ~:
Doğuların ve Batıların Rabbin~
Ganimeti sahipler,iı;ıe d;ığıtmak: yemin ederim (70/Mearic 40); ~ı
Allah buyurur ki: ~ yi_Y.i ~ 4J
845
~ ~p ı~i: Hani onlar ~/K-s-v
sabah oluncabahçeyi mutlaka -
devşireceklerine Yfmin ettn:.işlerdi ~ıy:..g:_ Kalp katılığı. Bu kelimenin
(68/Kalem 17); ~~ w~: Her aslı l>"\J ~ (Sert taş) sözünden
ikisi Allah üzerine ye',in ederler (5/ gelir.. ;;L:..li:.: Sözü edilen katılığı
Maide 106). gi~ermektir., i})! ah _buyurur ki: ~
.ili~
_ ~ . .1~ ~ : Sonra bunun
: (Si_,..,
~ı.§: Ona yemin etti. t...:ı..:..li:
J
_ . lY'
İkisi birbirleriyle yeminleştiler. arkas ından kalpleriniz katılaştı (21

Allah buyurur ki: ~ Jı ~t.(, ~akara 74); J.~ ~ ~; ~~ ~)
~lııı Onlara, be~ -size öğüt
&.J: ~1: Allah 'ın -zikrine karşı kalpleri
katılaşmış olanların vay haline
veriyoruf!J diye yemim etti (71A'raf
21); ~~ ı~li ı)~.§: Allah adına (39/Zümer 22); (~) 1..:):.1\ ~ ı_;. ~
yeminleşerek şöyle dediler (27 1
·";
~
~w
-~ -
ı _J- c..J-"'.Y' · ;~ .~· lJ:!
·. -- ~_,.... : :ili
.-
:iili:- ·
Nemi 49) . .ı._?.
- y
·.ı\ ,..-c-J
~ - .G,.. . Y·.ı\ ~
,,:., c..J~~-• Bunu, şeytanın karıştıracağı şiipheyi
Falan kişi güzel yüzlüdür. ;;_.;,ı...j: kalplerinde hastalık bulunan ve
Güzellik. Bu kelimenin aslı ~ kalpleri kaskatı olan kimselere bir
(nasip, pay) kökünden gelir. Sanki imtihan vesilesi kılmak için böyle
herkes güzellikten nasibi olan yere yapqr (2~~Hac 53); ~~~W
gelmiş ve böylece onu kaçırmamış
~Li ~_,lli ~ j ~la.l: Ahidleri~i
bozmalarından ötürü onlara la 'net
olur. Denilir ki; ~ denilmesi,
göz bakışını güzelliğiyle böldüğü ettik, kalplerini de katı/aştırdık (5/
içindir. Böylece bakış tek bir yerde ~a~de 14). Bu şon ayette geçen
sabit kalmaz. ~\J kelimesi, ~ şeklinde de

okunmuştur. 1005 Yani kalpleri halis
6-J?._..~i:iı Jc u_;ı Li: rıpkt
de~ildir. Bu ayet ifadesi Arapların
o böliişenlere indirdiğimiz gibi
~ ~~~ sözlerinden alınmıştır. Bu
(15/Hicr 90); yani, ResCılullah'a
bir çeşit sahte gümüş paradır. ~
yönelenleri Allah yolundan
~jı...j: Onda sertlik vardır.
alıkoymak ıçın Mekke'nin
giriş yollarını kendi aralarında Şair şöyle der:
bölüştüren ler. 1003
Kimisine göre e:
~-?'].',.,\\ tf~i ~ -Sı) ,_..iıi ~...:::ı_ n v
ıse, ayetin anlamı şöyledir: 367- Seslendi kalp para,
Tıpkı Resulullah 'a karşı plan sarrafların elinde. 1006
kurma konusunda ahilleşen/ere
indirdiğimiz gibi. 10°4 Müşkili '!-Kur 'an, s. 127.
1005Bu Hamza ve Kissiil'in kıraatidir. Bkz.
Diınyatı, ithaf, s. 198.
1003 Bu Ferra 'nın görüşüdür. Bkz. Ferrii, Meani '1- 1006 Ebu Zubeyd et- Ta!' ye ait bu şiir için bkz.
Kur'an, ll, 91; Tefsiru'l-Maverdi, ll, 378. Divanu Ebü Zubeyd, s. 650; Garibu '!-Hadis,
1004Bkz. Tej~·iru '1-Maverdi, Il, 378; SuyCıtl, IV, 68; İbn ManzCır, Lisanu '1-Arab. (W) mad-
ed-Durru '1-Mensür, V, 98; Mekkl, Tefsiru desi.
846
~/K-ş-a-r kurt1;1ldun, dedi (~8/Kasas 25);

G:ı.;..
• .J·ı Lu. . -
u--~
--~il : - · i .~r,\c: ' :.: : ·:
.. ~u.:ı...ı
Allah buyurur ki: ~ _7..-~.~ jj1 1~ ~): Biz sana bu Kur 'an 'ı
''"' -' :. :- - :Jı ' .i~
~.J u~ l.H _ .ı_,..,..:
R a blerın
. den -
vahyetmekle kıssaların en güzelini
korkan/ann, ondan derileri ürperir a_nlatıyoruz (12/Yfısuf 3); ı).:ıi;ı~
(39/Zümer 23); yani deriyi bir F ~:Onlara, olup biten herşeyi,
titreme tutar. kesin bir ilme dayanarak bir bir
anlatacagız Q_l~'raf 7); j~1 1i.ı. ~l
.uğ • ' ili -.':<ı 1 '· 1- ' 1 .- ı..:: ' - -
~/K-s-s ---' ~ '-? - ~ U:!-; Y-": ~ es- ~
0~: Gerçek şu ki, bu Kur 'an,
'
_Ja9: İzi takip etmek. ,-,:"':a9 - İsrailoğullarına hakkında ayrılığa
;)ı: pnun izini takip ettim, _d~njr: düştükleri şeylerin birçoğuf!u_
~: İz. Allah buyurur ki: ~~ Jl! anl~tmak_tadır(271Neml 76); ~ı.!
~ ~_)~\ Jc \~.)ıi ~c& Lı: Musa; 0.Jj.4. ~ ~1: Sen onla~a bu
zaten istediğimiz -buydu, dedi. kıssayı anlat, belki düşünürler
Hemen izlerinin üstünden gerisin (7/A'raf 176).
geri döndüler (18/Kehf 64);, ~li,:ı l>""~: Haksız yere öldürülmüş
';{ · '- ~ ~- <\..ı~- ~ci~
rA.J .. uc -· ~ -- birinin canına karşı katilin canıpı
J .:
-- -
0.5~: . Annesi lviusa 'nın ablasına.· ist~~ ekti~. Allah buyurl!r ki: ~ fS13
Onun izini takip et, dedi. O da, ~~~~ J) \:1 ~~ ~~1: Ey üstün
onlar farkına varmadan uzaktan akıl sahibleri! Kısasta sizin içjn
kardeşini gözetiedi (28/Kasas 11 ). hayat vardır (2/Bakara 179); (.J.P.JI j
Bu anlamdan, art~ kalıp izi takip 0-=~: Yaralamalarda kısas vardır
edilen çayıra ~denir. (5/Maide 45). Denir ki; G~ 0~ ~:
;)1. ,:.,:a:a~; Onun tımaklarını Falan kişi falandan kısas aldı /ona
kestim. ~: Araştırılan haberler, misjllemede bulundu. ~_;..;a ~~
hikayeler. Allah buyurur ki:~ 1i.ı. 0J ~~: Ona öyle vurdu ki, onu ölüme
~\ ~1: Şüphesiz bu anlatılanla; yaklaştırdı.
gerçek /ıaberlerdirlolaylardır (3 / ~: Kireç. ~~ ~ ~~ JY.,j ~
AI-.i. imraı;ı 62); ~·~·~ ~ 0\S 1.l ~~~ ~ (.;:. ~3 ~: Resı"t!ullah
~4\~1 J.J':l ~Y.ı:- : -Peygamberlerin sallallahu aleyhi ve selem kabiriere
kıssalannda/haberlerinde elbette kireç sürmeyi yasakladı. 1007
üstün akıl sahipleri için alaca~
dersler vardır (12/Yfısuf lll); ~
~/K-s-d
~~~ ~ Jli~l ~ ~3;~4-
~ti:.ıl <" ~\ ~: Musa ona gelince, ~: Yolun düzgün olmasıdır.
kıssayıibaşından geçeni anlattı.
0 ,· korkma, artık zalim milletten 1007 Müsliın , ll, 667; Nesa!, IV, 87; Ebfı Diivud,
IV, 552; Tirmizi, IV, 368.
847
-' -
;~.w~; yani ona doğru yöneldim. bulmuştur. Şair şöyle der:
..ıl·>·}~! kelimesi de bu anlamdan gelir. ~
- -
:1 : 1· ·: .~r.i~
i ' (.) .);!C .
wL.:.:.l9
.
-36A
..ıl..4) iki kısma ayrılır. Biri, mutlak
368-Kalbine isabet etti; ama ne
anlamda övgüye değer bulunur. var ki onu kastetmemişti. loos
Bu da ifrat ve tefrit gibi iki yönü
&:ı yi ·ı -.,~i}: Mızrak kın ldı.
olan şeylerde olur. Örneğin israf ve
·ı,'.,~~: Kırı!qı_. ~yi :ı..:.,§: O, mızrağı
cimrilik arasında olan ..ı_?..!cömertlik;
kırdı. ~ 4..9G: Semiz, etine dolgun
aşırı atılganlık ve korkaklık arasında
devedir. Şiir için kullanılan ~
olan "4.i.~/cesaret ve benzerleri
kelimesi, beyitleri tam olan şiirdir. 1009
gi~i. Şu ayet bu anlamdadır: ~lj
.~lt':, ;, ~: Yürüyüşünde orta bir yol
tut (3 llLokınan 19). Yüce Allah ~/K-s-r
bu tür iktisada şu sözüyle de işaret
etn:ek_t~dir: ı)~ ~ ı_,ilil 1~] ~~lj ~/Uzun: Kısa'nın zıddı. Bu iki
L.:ıi.J! ~:ı (.;i: 1_,~ ~j: ·anlar,
a.S_:, kelime başkasıyla değerlendirilen
harcamalarında ne israf eder, ne görece! i isimlerdendir. 1~ ~ ~:
de eli sıkı davranır/ar; bu ikisinin Falan şeyi kısalttım.
arasında bir yol tutturur/ar (25/ ~: ihmal etmek, gevşek
Furkan 67). davranmak anlamındadır. ~ ~
İkincisi,
övülme ve yerilme \:ı&: Şunun bir kısmını bir kısmına
arasında tereddüt edilen şeyden kattım. Bu anlamdan ~lköşk

kinaye yapılandır. Bu da övülme ve isim almıştır. Çağulu .J~ şeklinde
yerilme arasına giren şeylerde olur. gelir. Allah buyurur ki: ~ J.ı~
Örneğin, adalet-zulümveyakın-uzak
)c ~_,b~
- - .. -- '
iJU:,
-
- ·
~ _,
tA~j :i..J.:.
' .. ..)3
;. ~ o .- , ~ o ''
arasında olan şeyler gibi. Şu ayetler ~ ~J • .J..ij ~_.ı_;c: Nice

?u - ~nlamdadır: ~j ~ .}•} ~U:. ~~~ kasabaları zulü~ -ederken heldk
~ : Onlardan kimi kendi nefsine ettik. Şimdi onların altları üstlerine
zulmeder, kim~ de orta yoldadır (35/ gelmiş ıpıssız durmaktadır, kuyuları
Fatır 32)· ı:ı....:ııj ı .: · - Lı..ı :. t....:. · - : tS, ·i körelmiş, saray~ar~ _yz~ılmzştzr (221
- ,_ ' - ~_, ···-! _;c (.) y
~P.;i: Eğer yakın bir yarar ve orta Hac 45); ~~~ dJ ~j: (Allah
bir sefer olsaydı, onlar mutlaka dilerse) senin için saraylar yaptırır
sana uyarlardı (9/Tevbe 42); yani (25/Furkiin 1O); ~ı..S _)~ ~ ~ ~):
fazla uzak olmayan vasat bir sefer. O, saray gibi kt~ılczmlar ~;ar (Tl/
Ayetteki ı~ıj kelimesi ~)!yakın Mursel:'it 32).
diye de tefsir edilmiştir. Am~ doğru
olan benim zikrettiğimdir. ~j
1008 en-Niibiğa ez-Zubyiinl'ye ait bu şiir için
~1: Ok isabet etti ve isabet ettiğini
bkz. Divanu Nabiğa, s. 39; Ukberl, et-Tibyan
de öldürdü. Sanki ok kastettiğini Şerhu 'd-Divan, II, 307.
1009 Bkz. Ezherl, Tehzibu 'l-Luga, VIII, 352.
848
Bazılarına göre ~ kelimesi çekti. 1~ :sk. .) -o:ii!: Falan şeyin azı

ağaç köküne denir. Tekili ô~ ile yetindi
şeklinde gelir. Tıpkı o~ ve fo gibi. ~ılıı1 Sı~~: Koyun öyle yaşlanqı
Ağaç kökünün kasr'a benzetilmeşi ki, diş kenarları kısa ldı. ii .YJI Sı ~i:
şu ayetteki benzetme gibidir: ~4 .GtS Kadın kısa boylu çocuklar doğurdu.
~:Her bir kıvılcım, sanki bire; sarı J . -o~;l\: Kısagerdanlık. o~j(hurma
deve gibidir (77/Murselat 33). sepeti): Bilinmektedir. 10 10
.G ~:
Onu kasra/köşke
koydum. Şu ayet de bu anlamdadır:
~/K-s-f
r~l ~ ~~j~ .)_,d..: Çadıriara
kapanmış hüriler (55/Rahman 72). Allah buyurur k,i: 01 Al ~~
ii.:JI ~: Ruhsattan dolayı ~~ :s·.i..: J_.,_..);!S
··: - ~i ~ - G A...ıS :s~
_ ~ ı..s.r- ..J --- r ---
namazın bazı rükünlerini terk Fys ~~~~yi~: Yoksa sizi
etmekle onu kısalttı. Allah buyurur tekrar denize döndürüp, üzerinize
: ( ·.1..::: ~·.i~ . ·~ i . .:..- ~ 1~1 -
k 1.·. c- ~. r::-:- kırıp geçiren bir fırtına gönderip,
~ V"..) ~ ~y....:ı ..J
~(..):! ~~
_
;<:.·;~-. ~ ı· .:.~
- - c.J ~ c.J. -
~ 1i)L.:,J1 ·: 1 .J·::.i~ c.J:ı
~ .J inkiirlarınızdan ötürü sizi suda
I_,..)S.: Yeryüzünd~ sefere çıktığınız boğmasından güvende misiniz?
zaman kafirlerin size kötülük (17 /İsra 69). Bu, uğradığı ağaç ve
etmelerinden endişe ederseniz, binaları kırıp geçiren kasırgadır.
namazı kısaltmanızda size bir ~ıj :;c.): Sesinde kırılma olan
günah yoktur (4/Nisa ı Oı) . şimşek. Bu anlamdan ut sesine ~
u---
..
j ~ ~.;.~lll G~: Damızlık
' denmiştir. Bu kelime mecazi anlamda
hayyanı atıınınüze!ine bıraktım. her türlü eğlence için kullanılır.
~~~ d ~~ ~ : _Ok hedefe
ulaşmadı. ~jb.11 ~~ıj ~if!: Bakışını ~/K-s-m
caiz olmayanlara uzatmayan kadın.
Allah buyurur ki: ~jb.11 Gl~ıj ~: Allah buyurur ki: ~ ~ ~.J
Orada gözlerini yalnız eşierine ~li, ~\S ~j: Halkları zalim olan
çevirmiş kadınlar vardır (55/ nice şehri kırıp geçirdik (21/Enbiya
Rabman 56). ı ı). Ayette geçen~ fiili~ ve~
; ~ ~: Saçının bir kısmını fıilleriyle eş anlamlıdır. Bu da J;ıela~
~ ' ~
kesti: 0.u~.J ~_,~.) ~: olrpayı ifade eder. Heıak'e ~t.§
Başlarınızı tıraş etmiş ve kısaltmış ~~de denir. Yüce Allah başka bir
olarak (48/Fetih 27). ~yette şöyle buyurmaktadır: GS L..J
1~ ~ ~: Şu hususta tembellik
etti . .Ge ~: Onu elde etmedi, ona 1O1O .i_,...); kelimesiylekadından ki na ye
ulaşmadı. .Ge ~~: Ona/Bir şeye yapılır.Bu kelimenin aslı; kamıştan yapılan
hurma sepeti anlaınındadır. Bkz. İbn ManzCır,
güç yetirdiği halde geri durdu/el Lisanu'I-Arab, (~...1) maddesi.
849
0~U:. ~~_j ~) -s)ı ~:Biz, halkı .\...;,!.§~ ~;.,i):i 0\ ~}. ı.Jı~ ~: Bunun
zalim olmadan memleketleri he/ak üzerine yine gittiler. Nihayet bir köy
ediciler değiliz (28/Kasas 59). ~:' halkına varınca onlardan yemek
Kendisine karşı çıkanı kırıp geçen istediler. Ancak onlar, kendilerini
adam. misafir etmekten kaçındzlar. Derken
orada yıkı/mak üzere olan bir duvar
buldular, tutup onu doğrulttu ( 18/
~/K-s-y
Kehf77).
- -
~: Uzaklık. ~: Uzak olan. ~ 9c ~~: Yattığı yere
Şöyle denir: ,:.,2,-e:~l_:ı:tıc. ~~:Ondan küçük taşlar doldu.
uzaklaştım. ~~i 0tS.ji: En uzak yer.
-s~I~Wi: En ~zakx<;>n. Şlfayetbu ~/K-d-b
anlamdadır: ~~ı ~i~ ~j ~4-.J
~: Şehrin en uzak tarafindan _Allah buyurur ki: ~ ~ ~~
o
bir adam koşarak geldi (28/Kasas ~.J ~ _j: Orada bitirdik, taneleri
20). ~~~ ~ı J): Mescidi Üzümler ve yoncaları (80/Abese
Aksiiya ( 17/İsra 1); yani Kudüs 'teki ?~-28). Bu ayetteki ı:,':...§ kelim~si
Beytu'l-Makdis'e. Buranın ~~ı :i.;ı.b .)!yonca anlamındadır. ~\.i:.:
diye isimlendirilmesi, bu ayetin Yoncanın yetiştiği toprak. ~
muhatabı olan Hz. Peygamber ve kelimesi de tıpkı _~ kelimesi
sahabesi nokta-i nazarındandır. gibidir. Ancak ~ ağacın dalları
Allah buyurur ki: ~~ı ~_:ıili~ Fl ~! için, ~ ise taze yonca için
.s~\ ~_:ıili~ ;J._:ı: O vakit siz ~adini~ kullanılır. ~: Yonca v~ ağaç
yakın bir yamacında idiniz, onlarsa dallarını kesmektir. :J.ıı 0i LsJ_:Ü
uzak yamacında idiler (8/Enfal 42). \...J 0
• y ıS9
;. • • 1·
(.5.)
ıSı
' (.)
:l ·.-·· -~
;tS \"'J -··
.\lıı ~ --
·•~
~ı ~~: Devenin kulaklarını A":.:..i · ı:'.1Y' 00:i: Rivayet edilir ki Hz.
kestim. ~~~ ;ijıj: Kulağı kesik dişi Peygamber bir elbisede haç işareti
deve. Bu ifadenin ~~~şeklinde gördüğünde onu keserdi. 1011
söylendiği de dile g~tirilmiştir. <'J·_:.,§_:ı ~ıj ~: Keskin
Deve için kullanılan :ij,:"'ii kelimesi, kılıç. Buradaki ~ formu, ism-i
iş görmekten uzak olanıdır. fail, ilkinde ise ism-i mef'Ql
anlamındadır. Arapların şu sözleri
~/K-d-d de böyledir: '~ 'J· _:.,§ ;ijG: Develer

arasından alınıp henüz eğitilmeyen
~~ 4~. ':...::.,~: Onu yıktım o da deve. Islah edilmeyen, terbiye
yıkıldı. ~t.;J\ ~~: _Dyvar _yıkıldı. dilmeyen her şeye ~ denir.
Allah buyurur ki: J.\i ~i ıSı~ ıilt.:ü
li:..';~ ~-; J :j ıo·~ 1:~~~ ~~ ;j_Jo; I Ol I Bkz. G.Hadis, 1, 32; Zemahşerl, Faik, Il ,
. _,g ~u Y. ~ .-Y
356.
850
Bu anlamdan, kişi
kendi içinden onları, iki günde yedi gök olarak
pekiştirmeden söylediği söze -o~§] 1
:' yarattı (41/Fussilet 12). Bu ayet,
li:ı~: Hazırlıksız/Doğaçtan konuştu, Yüce Allah'ın (gökleri) yoktan var
denir. edip bu işi sona erdirdiğine işarettir.
Şu ?yet de aynı anlamdadır: bı~
~j'xi.J Sıi.J~I: Allah, göklerin ve
~/K-d-y
yeryüzünün yoktan var edicisidir (21
ç.~: İster söz ister fiil olsun bir B ak ara ,__ı ı 7) . ~..J- ...~
: 1: ~~-,. : ı :\..;,ıS
;
_ ~ y·_l _,-
konuda hüküm vermektir. Bunların

• ,; .. - .~..... , · - ' ı: 1 ıı E~
~ r.r- ~ r..;.- c.s"':: ger be,.ır1·ı
her birisi de iki kısma ayrılır: İlahi bir süre için Rabbinin verilmiş bir
ve beşeri. Şu ayetler - ilahi sqz sözü olmasaydı, aralarında hemen
kısmına girer: ':1] 1_,~ ':ll ~_) ~J hükmedilirdi (42/Şüra 14). Bu
' - '
Gı...:..:;.ı: 0· ·:1ıı-\.ı
_y :-'· ~G'I·
-: · R a bb.ın, O 'ndan ayetteki ~ fiili ~ anlamındadır.
başkasına kulluk etmemenizi ve __ Beşeri söze örnek: ~wl ~
anne-babaya iyilikle davranmay~ 1~: Hakim şuna karar verdi. Zira
emretti_( 17/İsra 23). Bu ayetteki ~ hakimin verdiği hüküm sözle olur.
fiili , Y.Vemretti anlamındadır. ıij.;,!j Beşeri fiile örnek: ~~j .;,; ~~~
··~ i · :', lj~)<.....ı~\
u:"-! ,~Y :
·~ı ' \ ·· Jı
: - ~--- Y". ~ : ~U;. .. .. Hac ibadetlerini;i
1~ 1~ ~.J l.f.Y.: İsrailoğullarına t~mq~la[fığınız~l! (2(Ş'!-ka,ra 200);
Kitap 'ta; yeryüzünde iki defa ~_)_,~ I~;,J.J ~ ı~ (.J: Sonra
fesat çıkaracaksınız ve azgınlık kirlerini gidersinler, adak{myı~
derecesinde birkibre kapılacaksınız, yerine getirs inler_ (22$-ac ~9); ~j Jt3
diye hükmettik (17/İsra 4). Bu, , 1.:: : 1- ~ )li .~,·,;,s
ıs-(,)_) "'
·.·.1.:: 'li ~\.~ı;·,-,
~ -
- . ··-
... J ~
bilginin verildiğine ve meselenin ~.J j)j ı...;,~ ~I.J:- Musa; bu seninle
kesin karara bağlandığına dair bir benim aramda bir sözleşmedir.
hükümdür. Yani; onlara bildirdik ve H angi süreyi yerine getirirse m bana
onlara kesin bir vahiy gönderdik. Şu düşmanlık yoktur. Konuştuklarımıza
ayet de bu anlamdadır: ~~ 4ı ~.::,;.:, Allah vekildir, dedi (28/_Kasas 28);
~ t__,l,L ~~)i Y;Li ~) y.~i: Ona ~ti?.jj ı.Jb.J ~ ~j ~~:Zeyd,
şu kesin emri vahyettik: Sabaha o kadından ilişiğini kesince biz
çıkarlarken onların kökü kesilmiş onu sana, _nikd~lad!k (33/Ahzab
olacaktır (15 /Hi cr 66). · '- 1 ~ ~-. ':1 _,- <.,?':
37) ., ~-'~ •. ;..sı r-.ı.
' 11 ı ~ "·. Bun dan
İlahi fiile örnek: ~~ u ·!"i) ~I.J sonra (vereceğiniz) hükmü, bana
ç.~
.."
6_,,;_,i) ~ ~-'~ ~ ())~ ıiı~I.J:
~
uygulayın ve bana mühlet de
Allah, gerçekle hükmeder. O 'nun vermeyin (10/Yfınus _ 71); yani
dışında yalvardıkları putlar bir şeye işinizi bitiriniz. ~~~i ı...;,~~: Ne
hüküm veremez (40/Mü_' min 20); hüküm vereceksen ver (20/Taha 72);
~~ ~ s-.ııy...:.. ~ ~~: Böylece ~~~ ~t.pjı ~~ ı,;ı, ?~~ wı: Sen ancak bu
851
dünya hayatına hükmedebi/irsin kasıt ise dirilme ecelidir/zamanıdır.
(20/Taha 72). 4lilı ~\S ~L;i: Ne olurdu,
Şairin şu sözü, hem söz hem ölüm herşeyi_ bitirt'!iş playdı (69/
fıil ile olan kaza/hüküm anlamında Hakka 27); ıi~F ~ ~ı...;, t.;i I_JjıjJ
olabilir: ~.): Ey Malik! Rabbin bizim işimizi
~~ ~_)jti ~ i_)y,l ·~·~ _nq_ bitirsin! diye seslenirler (43/Zuhruf
77). Bu, ölül)lden kinayedir. ~
369- Hüküm verdin birçok
konuda; sonra bıraktın onların
Sır :ı .u· Jc
-
-,.f'' ~;ıj ı...;, ~:,.:Jı ~
~ _.. u~.~
.
ardında ... 1012
0 }'1\ ~\j: Süleyman 'ın ölümüne
hükmettiğimiz zaman, onun
Ölüm de .. ~ diye ifade
öldüğünü, ancak değneğini yiyen
edilir. ~ ~ 0~: Falan kişi
bir ağaç kurdu gösterdi (34/Sebe'
ecelini tamamladı/öldü, denir.
14).
Sanki o, kendisine özgü olan işini
J.ı~l ~ (Borç verdi): Borcu
dünyasından ayırmıştır. Allah
geri vermekle ondaki hükmü karara
buyurur ki: ~J ~ ~ (;. ~;?~
bağladı. ,.ı. -:..}~]: Borcun ödenmesini
.Jlj.~~'J (;.: Kimi, bu uğurda canını
istemek. Arapların şu sözü de bu
vermiş, kimi de beklemektedir (33/
anlamdan gelir: 1~ ~ 1~: Bu şunu
Ahzab 23). Kimisine göre (;. ~~,?~
gerektirir.
~ ~ ayet ifadesinin anlamı
şöyledir: "Bazıları adağını yerine
_;..;.jt.: ~;\~\ •, ~·.ıı Uıl.:Jıı ~·.i-
' -- - ~ ,_- ..,;-- Li" - . .. y .J
getirdi." Çünkü sözü edilen kişiler, ~i fi!ll ~: Eğer Allah, onların
düşmandan kaçmamak ya da hayra ulaşmak ıçın çarçabuk
öldürülmek konusunda kendilerini davrandıkları gibi, insanlara
bağlamışlardır. Kimisine göre şerri de çabuklaştırsaydı, mutlaka
ise onun anlamı; "Bazıları öldü" ecellerine hüküm verilirdi ( 10/

şeklindedir. 1013 Yunus ll); yani, onların ecelleri
ve hayat için belirlenen zamanları
~~ ~ ~ ~ ~ ?<~16. (,?~\ ),
tamamlanırdı.
;~ ~ ~iJ: .Sizi bir çamurdan
yaratan, sonra bir ecel takdir eden Yüce Allah 'tan olan .. ~
'
ancak O 'dur. Bir de O 'nun katında kader'den daha dar anlamlıdır.
muayyen bir ecel vardır (6/En'am Çünkü .. ~, takdil-'i hükme
2)._Deniliyor ki, ayette geçen birinci bağlaınaktır. Buna göre, kader,
~l'den kasıt hayat, ikincisinden takdirin bizzat kendisidir; kaza ise

ayırmak ve karara bağlamaktır. Bazı
1012 eş-Şemmah'a ait bu şiir için bkz. Divdn'ı, alimler şunu demişlerdir: Kader,
s. 449; Ebfı'l-Ferac, HBasriyye, I, 453. Ki- ölçülmek için hazırlanan şeyin; kaza
misine göre bu şiir eş-Şemmah'a değil onun ise ölçeğin konumundadır.
kardeşi Cez' b. Dırar'a aittir.
1O13 Bkz. Viihidl, Esbdbu 'n-Nuzul, s. 202. Bazıları şöyle der: .. ~/Kaza,
852
ıli , .. ...
ezelden mücmel bir şekilde tümel kaziye) ve ~~LS ;;:ı.;oii (yalan kaziye)
lerle ilgili hüküm vermektir. _)i!; denir. ~ ~~i.J Jb. ~~~ diyen
Kader ise, ayrıntılı bir şekilde de bunu kastetmiştir. Yani bir şeyin
söz konusu tümelierin tikellerinin şöyle olduğuna ve şöyle olmadığına
meydana gelmesine hüküm ver hükmetmek zor bir iştir.
mektir. 1014 Bu tıpkı şuna benzer: Ebu Hz. fey~amber şöyle buyur
U bey da, ta un hastalığından Şam'a muştur: f.S~i ~:Ali en iyi hüküm
kaçmak istediğinde Hz. Ömer'e; vereninizdir. 1016
"Sen (ilahi) kaza' dan mı kaçıyorsun?"
dedi. Hz. Ömer; "Allah'ınkazasından
O'nun kaderine kaçıyorum",
bi 1 K-t-t
dedi. 1015 Hz. Ömer'in bu sözü şuna ·- -~·~ Ub!- til 1-".'.:- ~• _)- 1 -'~j-
1"' ~ U-:"' (..P.-1- y
işaret eder: Kader, kaza olmadığı
~~1: Bir de: Ey Rabbimiz! Hesap
sürece Yüce Allah'ın onu defetmesi
gününden önce bizim azaptan
umulur; ama Allah onu kaza haline
payımızı acele ver, dediler (3 8/Sad
getirdiğinde ise, onu defetnıenin
16).
imkanı kalmaz. Şu ayetler çle ~u •
~: Sayfa demektir. Bu, hem
gör!Jşü desteklemektedir: Iyi .jLS.J
yazılan şey hem de içine yazılan şey
lj·_iı94 : Artık bu, hükme bağlanmış/
için kullanılan bir isimdir. Ayrıca,
olup bitmiş bir iştir (19/Meryem
nasıl ki, söz, bazen yazılı olmadığı
21); y..~i4 L:.h~jJc di:: Bu. Rabbin
halde, kitap diye adlandırılırsa,
için kesinleşmiş _bir lıü,kümdür (191
aynen bunun gibi, bazen mektup da
Meryem 71); Y.~i ~.J: İş bitiriidi
bu isimle adlandırılmaktadır.
(2/Bakara 21 O); yani hüküm verildi. •
Bu ayet, işin telafi edilemeyecekigeri Öte yandan, ~ kelimesinin aslı,
dönülemeyecek hale geldiğine işaret enine k~silmiş şey manasma gelir.
~ -~ -.~ ~
edeı.. U..J-':P J :. .
:( .;j Y:! ~ıj _jj 1~1·, .
. 1'yı·j.~ Tıpkı, ~ kelimesinin uzunlamasına
- - kesilmiş şey anlamınqa kullanıldığı
Allah, bir şeyin var olmasına hüküm
verince sadece "ol" der, o da derhal gibi. Bunun yanında~ kelimesi de
oluverir (3/Al-i İmran 47). belirlenmiş pay anlamına gelir. Bu
da sanki kesilmiş, yani, ayrılmış pay
1~ ~ :.ı\ 1~ ), (Bu şöyledir
özelliği düşünülerek söylenmiştir.
veya değildir), şeklinde söylediğin
İbn Abbas (ra) de ayeti bu anlamıyla
her kat'likesin söze 4).;oii denir.
;.ı ~ .. ,
açıklamıştır. 1017
Bu anlamdan; ~~L..:::, 4). _;,..,9 (Doğru ,-
Yine bu kökten
1O14 Bkz. İbn Hacer, Fethu '1-Bôri, Kitiibü 'd-
Daviit, Xl, 149. 1016 İbn 'Adi bu hadisi, ed-Duafti, VI, 2097 adlı
1O15 Bkz. Besôiru zevn-Temyiz, IV, 278. Hadisin eserinde tahriç etmiştir. Ayrıca bkz. Aclunl,
tamamı için bkz. İbn Hacer, Fethu '/-Bari, X, Keşfu '1-Hafci, I, 108.
179. 1017 Bkz. Suyutl, ed-Durru 'l-Mensur, VII, 147.
853
denmektedir ki, fıyatların yüksel ~~ ~ deyimi vardır ki, yokluk,
diğini anlatır. develeri pazara sürdürür demektir.
~ J. J :
Yani, bir topluluk kıtlıkla karşılaşır
_.
Bir de .1::.3 ~I.J ~ifadesi kullanılır.

Bu da kesin olan zaman dilimini ve azıkları azalırsa, develeri satmak
ifade etmek için kullanılır ve: Ben, için katarlar halinde pazara sürerler.
onu hiç görmedim manasını taşır. ul# ise, katrandan _damlay,acak
.- durumda olandır. 61)?! ~ ~ıy:..
~ise, bana yeter demektir.
_)jJI ~_,:[...J ~3: Gömlekleri
katrandandır ve yüzlerini ateş
.)=i 1 K-t-r kaplar ( 14/İbrahim 50). Bu ayetteki
Sözlükte kenar, bölge, mıntıka
uı.# kelimesi '-!ı ~ ~ şeklinde
'
anlamına g,t;?len ..).W kelimesinin
. de okunmuştur. 1018 Yani, sıcaklığı
kıvamına gelen eritilmiş bakırdan.
çoğulu ) ..1::.31 şeklinde gelir. Bu
ba_ğlamda Allah buyurur ki: ~ L;ı 1~ 4c t)i ~)1:
Bana erimiş
tb!\ : 1 ~ : j f,:;; b;i . ·1 . 1 :'Jl ' ~ - ;1
-! -~ J u '-;)~ ~: J u-:
bakır getirin üzerine dökeyim ( 18/
u:o.J'il'j ~~'j~l: Ey cin ve insan Kehf96); burada geçen \~kelimesi

toplulukları! Göklerin ve yerin eritilmiş bakırdır.
"' _.O JC :_. o o _. G 0 : O
çevresinden geçmeye gucunuz oj;' \.b..ilı .u:;,ı.:; · \ · - '-ll.:iS.ll 1~ \ • -

, .J:! ~ -: U : i.JA : , lJ'O lY' J
yeterse, ge,çin g[din (~5/R(lhm~n ~):Kitap ehlinden öylesi vardır ki,
.1 '. ' . ,,, lA lb!i :
33)·, \~ ~. ·.ı.:: ~:ı •_ı-
~ _) lY' ~ - YJ ona yükler/e mal emanet etsen, onu
li. ']N ~~: Eğ~r onları~ üzerlerine sana eksiksiz iade eder ... (3/Al-i
her tarafindan girilecek olsa, sonra I.mran 75) ,· \J hE~ ı _;· ~_ UAı
A : ' li;.\. r':1"
.:.. :.j J-
da fitne çıkarmaları istense derhal ~ ~ Öncekine yükler/e ~ehir

onu yapacak/ardı (33 /Ahzab 14). vermiş de bulunsanzz, ondan bir şey
~~ fiili, onu kenan üzerine geri almayın (4/N isa 20).

atJım,demektir. Buna bağlı olarak ~~ kelimesi ise, ;;~'nın
~ fiili ise, yan tarafı üzerine çoğuludur. Malın bir ölçüsü olarak
düştü anlamına gelir. Yine _~ÜŞf!l~ kullanılan ;;~ lafzı ise, ;;~;
anlamından yola çıkılarak jh.;JI .J..l:::.3: köprüye benzetilerek, hayatın
yağmuryağdı denmektedir. Yağınura geçimini sağlayacak kadar olanına
düşen/damlayan anlamında ~ adı denir. Bu ise, kendi normal şartları
da verilmiştir. Damla gibi, düzenli içinde sınırlandırılmış değildir;
biçimde art arda gelen topluluğun aksine, duruma göre değişebilen
b~. hareketini anlatmak için ~ili bir şeydir. Tıpkı ~ (zenginlik)
f. .)ili denir, peş peşe damladılar sözcüğü gibi. Zira, bazı insanlar,
demektir. ~eş peşe sıralanan develer az bir şeyle kendini zengin sayar;
için de ~~~~ )~ /deve katarı ifadesi
kullanıl;;_- Yine bu bağlamda ~~yi 1O18 Bu, şaz bir kıraattir.
854
diğer bazıları ise, çok servet ile de Hırsızlık eden erkek ve kadının,
kendini zengin saymaz. Onun için yaptıklarına karşılık ellerini kesin
bunun miktarını tayin etmede farklı (5/Maide 38). Şu ayette geçen kesme
görüşler ileri sürülmüştür. Kimileri, de bu_an!~!lldadır: }lııı ~ ~Li ; 0:.S
bunun ölçüsü, kırk okkadır, derler. ~~L;..:.i ~ ~ ~L;. ı_,g..:,_:ı Bunların
Hasan el-Basri; bin ikiyüz (1200) durumu, ateşte ebedf olarak kalacak
dinardır derken, kimileri ise, bir olan ve bağırsakları m parça/ayacak
sığır postu dolusu altın demişlerdir. kaynar su içiri/en kimsenin durumu
Daha başka görüşler de vardır. Bu gibi olur mu? (47/Muhammed 15).
tıpkı, ulemanın, zenginliğin sınırını Elbiseyi kesrnek de bu mananın
belirlemede farklı görüşler ileri içinde yer alır. Bu da Yüce Allah'!n
sürmeleri gibidir. şu sözünde geçmektedir: ıJys 0.ı~~
. wı ~:
.-
wl_)@ .\ıı ~
: .- . . -_, '!' -
Uıı :
~.)
1
'•
-!lj ~ y~~ ·~ O 'nu inkar edenler
~il\ : ~ -.ı..~-.:ıı .. t.Lrilı- :.:·.ıı-
için ateşten elbiseleri biçilmiştir
:_. ~ _..;--- ~ .J ~J
~\_) İnsanlara kadınlar, oğullar, (22/Hac 19).
yükler/e altın ve gümüş yığınları Yol kesrnek ifadesi ise, iki
sevgiyle bağlanılan şeyler çok anlamda kullanılır: Birinde,
süslü gösterilmiştir (31 Al-i İmn1n yürümek, yol almak anlamındadır.
14), yani: Kantar ]<.antar toplanmış İkincisinde ise, gelip geçenlerden ve
olan. Bu aynı, w.Ji:. ~ıj:ı Bir yolda gidenlerden gasp etmek/onları
araya toplanmış dirhemler ve ~G:ı soymak manası kastedilmiştir..Allaq
~)i:. Bir araya toplanmış dinarlar ~uyurur ki: 0.J;i,i~.J J~yl 0)81 ~~
ifadeleri gibidir. JfJI: Siz, erkeklere gidiyorsunuz,
yol kesiyorsunuz (291Ankebut 29)..
~/K-t-a ~u ayet, Yüce Allah'ın: 2J__,~.:O) 0,ı~i
~\ ~0C: Onlar, Allah 'ın yolundan
Sözlükte . ~esmek/koparmak alıkoymak isterler (71A'raf 45) sözü
anlamınagelen~kelimesi,cisimler ile ~~ r:f ~~: Böylece onları
gibi gözle görülen bir şeyi veya doğru yoldan alıkoymuştur (27/
varlıkları sadece akılla bilinen şeyler Neml 24) ayetine işaret etmektedir.
gibi basiretle/sağgörüyle algılanan Bu ayetterd~ _
sözü edilen
şeyleri birbirinden ayırmak demektir. sapıklığın ~}=JI ~ Yol kesrnek diye
İnsan bedenindeki organların adlandırılmasının nedeni ise, bu
kesilmesi bunun,_bir_ mi~altni _oJt;ı§ şekildeki tutum ve davra nışlarının
turma<ta ı dır: : c::ı..:. ·ı ·
r--:--.JJ r-~ u--
:c 'i ~.;:ı..;;~ -
insanların yoldan kesil melerine/
~~ ~: Ellerinizi ve ayaklarınızı alıkonmalarına neden olmasınd an
çaprazlan1a ke~tirec;f!ğim (7 1A'raf dır. Onun için bu eylem de tıpkı Yol
. ı ·_!·.~i 1 -~t.4ıj :i.§ ı...:Jı -
124) ,'""t!7._.. ..,......... } J 0-j.. ı...:Jı j· .·
Kesrnek gibi değerlendirilmiştir.
855
.-
Deyim olarak :;,;...~~ çlA.ll tb! ~ı..:..:.y\ .t;l~ ~ İnsanın arkasının
Yüzerek suyu kes mek de onu yüzerek kesilmesi, ifadesi, onun türünün
geçmek anlamına gelir. yok edilmesidir. Bu anlamda Allah
Vuslatın kesilmesi ~)i ~ buyurur ki : ıy.ll:. 0:!~1 r-~1 _Y;I~ tl:-i~:
ifa desi ise, ayrı lıktır/terk etmedir. Böylece zulmeden kavmin kökü
kesildi (6/r:,n'am 45); ~~ 4) ;ij,-;.,§3
Akraba ile yakınlık bağını
~ t~ ~~_).~. Y;l~ 0i Y,~l: Biz,
kesrnek de r'7yi ~ şekline söylenir
Lut 'a şu kesin emri vahyettik ki, bu
ve bu onları terk etmeklkendi
kdfirler sabaha çıkarken muhakkak
haline bırakmak ve onlara iyilik
kökleri kesilmiş olacaktır ( 15/Hicr
yapmayı engellemek manasını
66); ~;tb~~~) ~): Kalpleri parça
taşır. Bu anlamda Y,üce ,:\Ilah ş$)_xle
parçaolmadıkça(9/Tevbe ı ı O);yani,
buyurmaktadır: p..;.ı...:...Ji I~.J:
onlar sabaha varmadan mutlaka
Demek akrabalık bağlarınızı kopa
öleceklerdir. Bir görüşe göre ise,
racaksınız? _ (4 7/Muhammed 22);
yaptıklarına pişmanlıklarından kalp
~; (j\ ~ .iliı _;.\ ı..:. 6} hi)J: Onlar
leri param parça olacak biçimde
ki, Allah 'zn sürdürii/mesini istediği
şeyi (iman ve akrabalık , ?c:_ğü;ı;ını) . .
tövbe etmedikçe, demektir.
0li' ~~ifadesi ise, gecenin bir
keserler (2/Bakara 27); ~ 6-böj} ;,:;:
Sonra da onu kessin de bakszn (22/ bqlümü ,def!lel):tir. _J:ı.llah buyurur ki:
Hac 15). Bu ayetin yorumunda J;\ll ~ ~ ~4 Y:.,IJ: Sen, gecenin bir
denmiştir ki: Bu adam sonra ipini kısmı Ôlu~ca afl~nle birlikte geceden
kessin de yere çakılsın. Kimileri yola çıkıp yürüyün (11/Hild 81).
ise, kendini boğarak intihar edip Koyun sürüsü de .~ diye
ecelini kessin, demişlerdir. Bu, İbn adlandırılır ve çoğulu 0~ şeklinde
Abbas'ın: Sonra kendini bağsun g~~ir. Bu da, ;i,;.,~ ve :iJ.:A vb gibi
şeklindeki yorumunun manasını ~ (kesmek, koparmak) kökünden
taşımaktadır. 1 0 19 türetilmiş topluluk isimlerindendir.
;~\ ~: Bir işi kesinleştirmek, ~ ise, kırbaç demektir.

.
' -
onun hakkında son kararını vermek ~~~yi.....::.i Kuyu/arına kesinti
dem~ktir: Allap ,buyurur ki: /,~ L:. isabet etti, deyimi, kuyularının suyu
~J;S .:·i; ~ lj:.i ~\:! (Melike) dedi kesildi, anlamına gelir.
ki: (Bilirsiniz) siz yanımda olmadan
~~_j~\ ~ti;, Vadi/erin kesin
hiçbir işi kestirip atmarn (27 /Nemi
!ileri, ifadesi ise, vaditerin son
32); ~), thi)} Bir kısmını kessin (31
kısımları dır.
Al-i İmran 127). Yani, onlardan bir
topluluğu yok etsin.
Ub! 1 K-t-f
ı Oı 9 Bkz. Hakim, Miistedrek'te kaydedip sahih
saymı ştır. SuyCıtl,
ed-Durru 'l-Mensitr, VI, 15. Sözolarakl~h~i~ı/ı~b§ Meyveyi
856
kopardım denir. ~ ise, meyvenin ~/K-a-d

kop,aplmış olanıdır. Bunun çoğulu
uy.hl şeklinde gelmektedir. Allah Oturmak anlamındaki ..ı_;.§
.
buyurur ki: ~ı.:l ~~:Ki o cennetin kelimesi, ayakta durmak anlamına
meyveleri yaklaşmıştır/sarkmıştır gelen<"~ sözcüğü!lün karşıtıdır. Aynı
(69/Hakka 23). kökten gelen ôi;.3 kelimesi ise, bir
jstiare yoluyla dişi deve için de oturuş anlamına gelir. Öte yandan ô~
..:..a ~ ~ Wj ~ıjjı · :~~~~denmektedir. ise, oturma şeklini/Oturuş biçimini
)
Bu da daha önce ~ bozmak, iptal anlatır. Bazen ..ı _;.9 kelimesi, oturan
etmek ile nitelenen şeylerde geçtiği anlamına gelen ~\.! kelimesinin
gibi, bir şeyi toplayanikoparan şeye çoğulu olarak da kullanılmaktadır.
benzetme yoluyla söylenmiştir. Allah buyurur ki: ~~ı r~).;,~ ıS~
~jli ~~Asma ağacı yaklaştı, :<.. :. i.:: - ı.:ı.~~ - ı...;,w4..ilıı
r~(S""' .J .:r-J .._ ·.<~ıj:u -
.Jf 1vamazı
demek, u~ devşirme zamanı kıldıktansonra gerek ayakta, gerek
- -.
yaklaştı, demektir. otururken ve gerekse yanlarınız
ise, toplanacak meyvenin
:ijl..b§ üzerinde Allah 'ı zikredin (4/ N isa
düşenlerine denir. Tıpkı kalmtı, ı 03 ); Jc J ı .:ıfo.:, ı_;,~ .Wı (~J.Jj~ ~~i
döküntü, artık manasma gelen :i.;ı~ ~fo Onlar ayaktayken, otururken
kelimesinde olduğu gibi. ve yanları üzerine yafarken Allah 'ı
anarlar (31AI-i İmran 191 ).
~/K-t-m-r ~ kelimesi ise, oturma ye~i
.. . t..& o - _.(,._-,, - • • • - • • : - ·.~, - demektir. Bunun çoğulu ise, ~\,i;,
~~LJ~'-<ı~.J..ı~u.JC..ı:ııY.:U .J:
şeklindedir. Allah buyurur ki : ~~
... 6 'ndan başka yalvardıklarınız
ise, bir çekirdek zarına bile sahip
~~·~.ı!~ ~ ~~ Muktedir/Güçlü
padişahın huzurunda doğruluk
değildir (35 /Fatır 13). Ayette geçen
koltuklarınıladırlar (54/Kamer 55);
~ kelimesi, hurma çekirdeğinin
üzerinde bulunan ince zar demektir. yani, huzurlu (asfıde) bir mekanda.
Bu kelime, önemsiz, değersiz, küçük Yüce Allah'ın: ~~ ~ ~_:,~ ~l.J
şeyler için kullanılan bir meseldir. ~~ ~ı.iA ~~~ tS~ Hani s~n
sabah erkenden mü 'm inferi savaş
u6i 1 K-t-n mevzilerine yerleştirmek ıçın
ailenden ayrılmıştın (3 /Al-i İmran
Allah buyurur ki:~~ ~\_:ı 4c I 21 )sözünde geçen .ic:-\.i;.kelimesi ise,
u)ia) ~ Ve üzerine kabak cinsinden otağın kurulduğu savaş meydanını
bir ağaç bitirdik (37/Saffat 146). kinaye yollu anlatmaktadır.
~ (pamuk) ve ~~~~ ~ Bunlardan ayrı olarak bir işte
hayvanın sırtının alt kısmı ifadeleri
tembellik gösteren kişiye de ~\.! adı
ise, bildiğimiz şeylerdir.
verilmiştir. YüceAllah'ın şu sözünde
857
o)duğugibi:~:,.:Jı.~6;~WI<:?~~ F tas vuran, güçlü sözcüğünün
.....ıl\ 1.. - o : .l.,.ı..;.:.ıı- -. :_,, 1 1 '.:
karşıtı dır.
- ,~ ~ U) _ . .J -}~ ~.J _;p
~I.J ~IY.4 Mü 'minlerden özür 4..lll ~~ ' 4..ll\ ~~ Her zaman
sahibi olmaksızın oturantarla Allah korumasıyla seninle olan Allah 'tan
yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad dilerim deyimi de bu köktendir.
edenler eşit olamazlar (4/Nisa 95).
;;~~ sözcüğü ise, ay halinden
~.J ~~ ~ j sürekli oturan, ve evlilikten eli eteği çekilmiş
tembel, hay/az, uykucu bir adam kad~n demektir. Bunun çoğulu da
ifadesi de bu köktendir. ~1.)9 kelimesidir. Bu anlamda Yüce
ı ..?.
·· ı;U:L~wı
_ ~
ı.::~~~~~-,:~
U:1 __ . ~.J Al!ah: 0.P..:.H ~~~~~Wl~ ~ı,Jilı.:,
~Allah mücahit/ere, oturanların ı,_;,~
Bir de nikah ümidi kalmayan,
üzerinde büyük bir ecir vermişti~ ay hiilinden kesilmiş kadınlar (241
(4/Nisa 95) ayetinde geçen ~~~ Nur 60) .
sözcüğü de oturanlar demektir. .lıi:. kelimesi, borçlar altında
Bazen bir şeyi gözetlernek ezilen, kronik bir hastalığa
de, onun için oturmak ifadesiy_l~ yakalandığından ayağa kalkama
aniatı lmaktadır. Yüce Allah: J~ yan kişi için kullanılır. Kurbağaya
:.~:;:.~iı &ı - ::1 :~~~ol ~.)C
,;... :i L,;j da böyle ezilmiş gibi durduğundan
~ ~ r-r u :
Dedi ki: Öyleyse, beni azdzrmana bu hali söz konusu kişilerin haline
karşılık, ant içerim ki, ben de benzetilerek .lıi:. adı verilmiştir.
onlar(ı saptırmak) için senin Bunun çoğulu ise, wl~ keli
doğru yolunun üstüne oturqcağım mesidir. Henüz yeni olarak küp
(7 /A' ra~f 16)·, )w~
_ ~..JJ
-- ~~ ~~~
. şeklinde tomurcuklanan/bel irgin
6J~~ lJı\A ~) Kavmi, Musa ya: leşen kadın göğüslerine ~ ~1;
Sen ve Rabb 'in gidin savaşın; biz denmektedir. Yanı sıra, bu ~
burada oturuyoruz, dediler (51 kelimesi, kinaye yoluyla güzel huy
Maide 24), yani, biz burada durup ve alışkanlıklarından uzaklaşmış
bekleyeceğiz. kötü karakterli kişileri anlatmak
WJLlıl
~- - '-? .J~-.iı ı..F-u-\'ı~l:i:JI
o -- • ••
-·
o - ~i::·.~ı
~ :
için de kullanılmaktadır.
Onun sağında ve solunda oturmuş Bir bina için kullanılan ~~i ~1)
iki melek zabıt tutarken (50/Kaf I 7), ifadesi ise, onun temellerini dile
yani, yanlarında kendilerini gözetim ~etirir. Bu a!llamdaf\lJah buyu~ur l>i:
altında tutan, lehinde ve aleyhinde ~L.;...:.,\ ' ~\ :
.. -
\' '\ ···-
:ıc.ı ·.o;.ıı' :ıı -
:.3 - ... t.Y.' - ~ ~ Y.: ~.Y. :.3
ne yaparsa yazan bir melek vardır. Hani bir zamanlar İbrahim ve İsmail
Bu W
kelimesi, hem bir kişi hem Ev 'in temellerini kaldırıyorlar (diye
de çoğul için kullanılır. Aynı şekilde niyaz ediyorlardı) (2/Bakara 127).
yabani hayvanlar için de kullamlan Deve üzerinde kurulan tahtırevan
W zay?f!boynuzsuz kelimesi ıse, için kullanılan ~~~~ ~1) ifadesi
858
ise, bu tahtırevan yapılırken binanın demektir ve çoğulu Jilil şel_dindedir.

temelleri gibi onu tutan büyük Bu anlamda ~01 ,:.,j~;l kapıyı
ağaçlar demektir. kapattım denmektedir. Bu kök,
insanın bir işi yapmasını engelleyen
_,J; K-a-r her şey için de kullanılmaktadır.

~ , O' .. , .. .. , ,
Mesela: 1~ ui ~ u)l9 Falan

~~~ ~ bir şeyin derinliği adam, şu işi yapmaktan alıkondı~;
ifadesi, onun altının son noktası/ denir. Yüce Allah da buyurur: ~~
dibi demektir. _Alla_h buyurur ı~iilij
"11""
~...-~-i~ i; ·1 : j<1ı: '~i:ı ol
; Y' r..s- f" u yw UJY. _ n ar
ki: fo~ ~ j~l ~tS .yUI
fi "
tft
,
Kur 'dn 'ı düşünmüyorlar mı? Yoksa
(O rüzgar) insanları, kökünden kalplerinin üzerinde kilitleri mi var?
sökülmüş hurma kütükleri gibi (47/Muhammed 24).
yere seriyordu (54/Kamer 20). Cimri ıçın, elleri kilitli
Yani, yerin derinliklerine inmiş anlamında ti~l ~ denmektedir.
olan köklerinden sökülmüş hurma On~, aynı ş~kilde elleri bağlı j)L
ağaçları gibi. Bazıları, i~~ Sı fl! ~ _ den ct•-.
•iı.\1 .b.
ıgı gı ı.
ifadesi, ağaç kökünden söküldü "

J~ kelimesi ise, yol~u}uktan
demektir, derler. Kimileri ise, ..::.ıfl! dönmeyi ifade eder. ~t.S de,
fiili, yerin derinliklerine gömüldü, yolculuktan dönen topluluk
manasınagelir, derler. YüceAllah'ın demektir.
bu ayetle bildirmek istediği de, yerin
J# Bir şeyin
kurusu demektir.
derinliklerine kadar inen hurma
Bu, ya kuruyup birbirine
ağacının sökülüp atılarak gövdesi ve
kilitlendiğine ya da kilitlenmiş
tüm iziyle yok edildiği gibi, onların
gibi sertleştiğine bakılarak verilen
da sökülüp atıldığıdır.
bir isimdir. Onun için ~t;ıı1 ~
Aynı kökten gelen ~ ~ ~ Bitki kapandı ve erkek hayvan
derin (tas, kazan) kap anlamına aşırı tahrik olmaktan kilitlenip bir
gelir. Bir insan boğazının dibinden/ şey yapamay~ça~ __ şekilde zayıf
gı~l_aktan konuştuğunda ~ 0~ :~ düştüğünde J;.ill ~ erkek hayvan
~~ deyimi kullanılır. Bu tıpkı ~i.:;, kilitfendi denmektedir.
~)\S~ avurdunu şişirerek konuştu/
yapmacık tavır ile konuştu denmesi
gibidir ki, sesını avurdundan
ili 1 K-f-a
çıkararak konuşması anlamına gelir.
sözlükte w kelimesi, boynun
arka tarafı, ense anlama gelir. Bu
Ji! 1 K-f-1 manada .G~ dendiğinde, onun
ensesine isabet ettirdim/ensesine
~ kelimesi bildiğimiz kilit vurdum demektir. Ona yakın bir
859
anlamda kullanılan ;j\ ~~ve.;~::~~§! aldıklarında hemen ardına düşerler.
ifadeleri ise, bir kişinin ensesinde
olmak, onu çok yakından izlemek
manasma gelir.
Ji 1 K -1-1
- ..
Yine bu kökten olan ~lii9~ sözcüğü ~ ve•JiS. kelimeleri sayılarda
de, bir kişinin ensesine tabi olmak, kullanı lırve azlı~ i le çoklukmanasına
ona bağlanmaktır. Tıpkı uiJ:i.J~ gelirler. Tıpkı, ~ büyüklük ve ~
kelimesinin bir kişiyi çok yakından küçüklük kelimelerinin cisimleri
takip etmeyi, arkasından gitmeyi tanımlamada kullanıldı~I.arı gi~i.
anlattığı gibi. Bu ifade ile, kim1ye Bunun xanında hem ;;ys ve ~
olarak, bir kişinin dedikodusunu hem de~ ve ~ kelimeleri istiare
yapmak ve onun kusurlarını yoluyla başkası için de kullanılırlar.
araştırmak manasında
" , ,
kullanılır.
J 0 _. " Allah buyurur ki: ~J.~.u~ ~ ~
~llah buyurur ki: ~dı u.;ı t...;, ı...ü:i ':lj ~ ~l ~ Sonra da seninle orada
~ Bir de hiç bilmediğin bir şeyin az bir zamandan fazla komşu
ardına düşme! (17/İsra 36); yani: kalamayacak/ardır (33/ Ahzab 60),
Kıyafet ilmi ve zan ile hüküm/karar yani: Kısa bir zaman. Yüce Allal:ı'ın
. - '
verme. ~u ~qzleri de bu manaya gelir: ~~ r9
Bir g?:üşe göre, :i.!~ ilmi de kök ~ ':lı Gecenin bir azı hariç olmak
olarak ~lii9~ ~elimes\nden alınmıştır. üzeregeceleyinkalk(73 /Müzzemmil
Bu tıpkı y~ ve ~ gibidir. Bu, 2); ~ ~ı 0Y-W ~ ~~ıj Bu takdirde
dilbilimde [iştikak-ı ekber diye de ancak pek azjaydalandırzlırsımz
bilinen] bir sanattır. 1020 (33/Ahzab 16); ~~Biz onlara
Bu fıilin bir başka formu olan bir az zevk elfiririz (31 / Lo km an 24 );
~ ~~~ 1Y"'
.i~~ L;. r::-:
~<.• 1_,.ı\5; _,.
·.1J· E~ger on1ar
@ ise, arkasma bindim demektir. ~.
Allah buyurur ki: ~_)l~ ~~ ~ ıijAi_:, sizinle beraber bulunsalardı, çok

Onun ardından da peygamberleri azdan başka savaşmazlardı (33/
gönderdik (2/Bakara 87). Ahzab 20), yani, ancak az bir savaş
yapari ardı.
~1..9
ise, şiirde bir beytin diğer
tüm beyitlerde ölçü alınan ve sürekli ~~ı~~~ Jc ~ Jlj ~J
tekrarlaması gereken son kısmıdır. İçlerinden pek azı hariç, daima
onlardan hainlik görürsün (5/Maide
;; jW sözcüğü de, çok sevenlerinin
13), yani: Onlardan küçük bir kesim.
kendisiyle tavlandığı bir çeşit
yemektir ki, onun kokusunu Şu ayetler de aynı manaya işaret
etmektedir:
1020 Bu konuda bilgi için bkz. İbn Cinni, Hasdis, ~ ••
~Li.;.
•
. __ğ .\.JJ1 ~-!-?
IŞ:
:;(, ' ~~. H ant·
1, 5; EbCı Ubeyd, el-Garibu '1-Musannef,
-Ziihiriyye Yazması- varak 260 (Türkiye
o vakitler Allah sana uykunda
Nüshası) . (rüyanda) onları az gösteriyordu.
860
(8/EnfiU 43); f-~}jc l ~,;siiij:, Ve onları mümkündür. Bu durumda, ayetin

sizin gözünüze az gösteriyordu (8/ manası: İlim, sizden ancak çok az
Enfal 44). kişixe _ verilmiştir, şeklinde olur.
Bazen, kinaye yollu kullanılan Bu )\# sözcüğünün gizli olan bir

azlık, zillet anlamında kullanılır. mastarın sıfatı
da olabilir ki, o
Şairin bu konudaki şu sözü bir ölçü zaman da ayet: Size ancak çok az bir
kabul edilebilir: ilim verilmiş, anlamına gelir.
~ G.i ~··GL · :. ~.:. 'rJ Benım
.. : ı Jy.....ı.ı
~~IW).J ~~_fo~~6.:Jj •. ·
ji~ _ıv. ayetlerimi az bir para karşılığında
370- Benim taşiarım s atmann _(2/Bakara 41) ayetinde
geçen )\# kelimesi ise, ne kadar
onlarınkinden çok değildir;
büyük ve değerli olursa olsun,
İzzet, insanın ellerindekini çok
dünyalıklardır. Çünkü bunlar, Yüce
görmesidir. 1021
Allah'ın kıyamette muttakiler için
Yüce Allah'ın şu sözü de bu hazırladıklarıyla karşılaştırıldığında
anlamdadır: ~ j$i Sı.# ~ ~) 1 3j~lj gerçekten azıcık bir şey olmaktan
Hatırlayın ki, siz az idiniz de O sizi başka bir mana taşımazlar. Yüce
çoğa/ttı (7/A'raf 86). Allah'ın: ~ ~~~ tıi;. ji De ki:
Azlık, kimi zaman da, kinaye Dünya zevki ne de olsa azdır (4/
yoluyla izzeti dile getirmek için N isa 77) sözü de bu anlamdadır.
kullanılır. Şu ayetler bu konuda ölçü Mutlak anlamda kullanıldığında
kabul edilmiştir: ~pı (?~~ ~ ~:, J# kelimesi, olums_~zlu~ ,m;ın,asın~
Ama kul/arım içinde çok şükreden gelir. Sözgelimi, 1~ 0)tğ ~ w
azdır (34/Sebe' 13); ~ Lı ~,j Ama falan adam şunu çok az yapar denir.
onlar da pe~ azdır, (38/Sad 24). Bu Onun ıçın, olumsuzdan istisna
da, ;~_?.._j ~ ~Lı JS her değerli olan yapılabildiği gibi, bundan da istisna
şey az bulunur kaidesince böyledir. yal?ıl~bil ir._ , M~~el~ . şöyle denir:
~ o J J
, _'(üce Allah'ın: ~~ 2r.o ~3 1 L>j \...:UL! ı -:~ l.Ali fia l an ışı

_ J· ı ı:ıc_ \j '1 :1 \~ W"-":! o o
~ '1) ve size ilimden ancak az bir yapması çok azdır; ancak oturarak
şey verilmiştir ( 17/İsra 85) sözüne veya ayakta olarak [yapabilir], ve
gelince, b!Jrada geçen az aplap1ına buna uygun cümleler kullanılır.
gelen )\# kelimesinin, ~JI Lıj Yüce Allah'ın: ~ y:.G J~ )ı Lıj
size verilmemiştir ifadesinden 0-*'J:ı L. O bir şair sbzü d~ğildir, siz
hariç tutulan bir istisna olması çok az inanıyorsunuz (69/Hakka 41)
sözü de bu manada açıklanmıştır.
Kimileri ise, bu ayetin açıklaması :
1021 Şair, el-A'şii. Burada Şair, Amir b. Tufeyl
ile Alkarn e b. Alliise arasında çıkan polemikte Siz az bir şekilde iman ediyorsunuz,
Amir'in üstünlüklerini sıralamaktadır. Bkz. şeklindedir, derler. Az iman ise, L.j
Divan' ı , s.94.
861
0.fo~ ~j ~1 ~~ ~jSj ~~Onların ~/ K-1-b
çoğu ş irk koşmadan Allah 'a iman
etmezler ( 12/Yusuf 106) ayetinde ~~~~Bir şeyin kalbi, onun bir
işaretedilen ikrar/kabul etmek ve şekilden başka bir şekle çevrilmesi,
yüzeyseligenel tanımadır. döndürülmesidir. Elbisenin kalbi ve
Aynı kökten gelen ı~ ,:.,;m şunu insanın kalbi gibi. Bu, insanın kendi
yolundan alıkonması/çevrilmesi
az buldum, deyimi, onun yükünü az
anlamına gelir. Bu anlamda Allah
yani, hafif buldum demektir. Bu, ya ~ .. ~~~~ .ı.:Jı . o'na
buyurur kı:. ~ ... :J. ve szz
hüküm yönünden böyle bulunmuş
döndürüleceksiniz (291Ankebfıt 21 ).
olabilir yada gücünün daha fazla
Aynı kökten gelen y~~ ise,
olduğuna işaret eder.
döndürülmek, bir işi bırakmak, geri
Birincisi: "1)jbc j ı..;, ,:.,jj~j Bana dönmek, çekilmek anlamları_na gelir:
verdiğini az buldum, sözü gibidir. Allah buyurur ki: ,:~}1i1ı_~ _:,i ..:,ı..;, 0~i
;k . . . . ~~. \J..;...:.,
ı. zn c ıs z ı se, . .:.Jij 1:.l,ı ~
:. • g,?.; Jc ·:·jlij 043 ~~~ Jc Şimdi -o
·:~j;, ~~li:. O rüzgdrlar, ağır yüklü ölür veya öldürülürse gerisin geriye
bulutları
yüklenince, onu kurak bir (eski dininize) mi döneceksiniz? (3/
memlekete gönderir (71A'raf 57), A~ ı-·ı r·mran
~ 144)·, w~ ~ .•,,.;.;~ G..J· c.s-:
lı ~ı: ı y IL§
yani: Onu yüklendim, onun gücüne Onlar da: Şüphesiz o takdirde

göre, kendisini az buldum. biz Rabbimize __t(önt}ceğ~z, rjeqiler
(71A'raf 125); ~ı$, i ı~ 0.!;uı ~ j
.;:;jü:;.·,~ fiili de onu az buldum,
~ Zulmedenler, hangi dönüşe
demektir. Bu tıpkı, .;~~~.;,:;,·,.) fiili (hangi akıbete) döndürüleceklerini
gibidir ve onu hafif gördüm yakında öğrenecek{erdir (261
manasma gelir. Ş uara ~ 227)·
, .ı_,-.!iiı ~.ı.:.
~ c.s-.i lı ı.;'·1iiı
• ıSı.J·
~ İnsanın taşıdığı küçük veya ~ Evlerine dö~dükl~ri zamdn
büyük testi demektir. zevk/enerek dönüyor/ardı (83/
,:;;,
Mutaffıfın 31 ).
p.ı :i...l!: Sözcüğü
ise, dağın
zirvesi demektir. Bu ismi almasının İnsanın kalbine gelince, deniyor
ki: Çokça değiştiğinden/aşırı değiş
nedeni, diğer kısımlarına göre,
kenliğinden bu adı almıştır. Kalbin
zirvesinin çok az olmasıdır.
eylemi veya özelliği olan ruh, ilim,
Öte yandan ~~ı ~ ve Bir şecaat vb gibi manalar da kalp diye
şeyin sarsılması, yerinden oynaması
demektir.
adlandırılır.
. . .
Yüce AJlah'ın: _)~~ı ~ı.J jJj
_)~ı ~ ifadesi ise, ili ~Wl ~_,ili ı •: ~~:,o vakit gözl; r
kelimesinden alınmadır ve hareketin kaymış,kalpler gırtlaklara gelmi*f.i
sesini taklit etmek demektir. (33/Ahzab 1O) sözünde geçen y Jill
862
sözcüğü, ruhlar demektir. p~ı~~ı~_,illı~::iJ.JFakat

~
•
.J (..): tS; ~ -.ı
u. -.(jj ~~
U"": L.S .../"" - - ~
. :ı asıl göğüs/erin içindeki kalpler kör
Şüphesiz ki bunda kalbi olan kimse olu[. (22/Hac 46) ayetinde geçen,
için elbette bir öğüt yÇirdır (50/Kaf Y_,ıg.ıı kelimesi, bir görüşe göre, akı 1,
37) ayetinde geçen~ kelimesi ise, diğer bir görüşe göre ise, ruhtur.
i_l!l1), ~e anlf'yış_ an!~rnın~ gelir: ~_j Yalnız, akıldır diyenierin görüşü,
u·ı - f';...u
:i...lS.ı .lA
V"'..,.... 1..:: Wli..::..'
1...5"""' • .J
~ı
... ' ·· · · : ·
~ (jA
isabetli değildir, çünkü, akıl için
~ .JS~~)İçl~~inden seni dinleyenler de bu doğru değildir. Buradaki mecaz,
vardır, fakat biz, onu anlama/arına şu _ayetteki mecaza benzer: <;~
engel olmak için kalplerinin üstiil'}e )~j\tı 1 s};~ ~Altlarından ırmaklar
örtüler koyduk (6[En'am 25); &b.J akan cennetler (2/Bakara 25); zira,
0.Js~~1 ~ ~ ~)! Jc. Kalplerine nehirler akmaz, akmakta olan sadece
mühür vuruldu. Onlar anlayamazlar sulardır.
(9/Tevbe 87) ayetleri de bunun ~~ı ,: •;}~~ Bir şeyin tak/ibi,

gibidir. bir halden başka hale geçmesi,
~ .iL-;. .ı0·-,:.i,~ı·
, r:-'..,.... - ~. · ~ı.tiıı.:.li:;.
_..J L.S~ : .
ı_;.·.J değişmesidir. Şu ayet bun~n bir
~ı ~ ~ '1) J...:a..i.ııBunu da Allah t.;. j ömeğidir: -:>Glı ~ ~_,:?.j ·>li~ ~~
size sırf bir müjde olsun ve bununla Yüzleri ateş içinde çevrildik/eri gün
kalpleriniz yatışsın diye yapmıştı; (33/Ah::ab 66).
yoksa, zafer, ancakAllah katındandır .JY\ti <·ii
ise, işleri evirip
(8/Enfal 1O) ayetine gelince, sizin çevirmek ve onlara derinlemesine
şecaatinizi sağlamlaştırsın ve bakJ11a~t_ır. Allah buyurur ki: ıA,j
korkunuzu hertaraf etsin, demektir. jY,\tı .ili Onlar sana türlü işler
Bunun aksi,ise, şu ayette yer almıştır: çevirdiler (9/Tevbe 48).
~ .Jlı ~)! ~ ._j~ j O, kalplerine Yüce Allah'ın kalpleri ve
korku düşürdü (59/Haşr 2). basiretieri çevirmesi, onları bir
~)§:, ~~ ~~ ~~ Böyle görüşten bir başkasına dönqürmesi
yapmanız hem sizin kalpleriniz demekJir. Buyurur ki.~~~ ':.ii;j
hem de onların kalpleri için daha fAj~ij Biz onların kalplerini ve
temizdir (33/Ahzab 53) ayeti ise, gözlerini çeviririz de (6/En 'am
iffetli davranışa daha elverişlidir, 110).
manasma gelir. Şu _ayetin _mı;ı.na~ı da #ı <•;}i~
deyimi de, pişmanlığı
buna yakındır: ~ :i :·;) :..ı ı J)i <?;u ı ). ifade eder. Bu, pişman olan insanın
~).:.lı ':'.jl! Mü 'min/erin kalplerine halini anlatan bir ifadedir. Yüce
güven indiren O'dur (48/Fetih 4).
- '
Allah ~u bağlam_da buyurur~ ~ij
;:::,. ~foj Oysa onların kalpleri 1: .;.
"tt:!:'~
•.. ::1 L;. 1..::
1...5"""'
&.'.Jj' , ·· ·li
. . . . -~
c . ;.
-~
dağınıktır (59/Haşr 14), yanı, Derken ürünü yok edildi. Bunun
kalpleri paramparçadır. üzerine bağına yaptığı masraflara
863
karşı ellerini ovuşturmaya başladı .1li 1 K-1-d
(18/Kehf 42), yani: pişmanlıktan ,,
ellerini çırpıp duruyordu. .ili kelimesi, eğirmek, bükmek,
Bu konuda şair de şöyle der: sarmak, takmak anlamına gelir. Bu
.k:ı ~ : ·-~ ...:ı:li i.:: '. -- . -'·~ -.<: anlamda ip için :i_,lL:,~~ ~1 G:ili
. . i.J:!:'-l ~ - .. c.s- ~'-}~
denir ki, bu onu sardım, büktüm
t li:i11-l'V'
...
demektir.
371- (Üzüntüsünden) ellerini
o:ı~ ise, bükülüp boyna takıl
ısıran aldatılmış gibi,
mış olan ip, gümüş vb türünden
Alışverişten sonra aldandığı
kolye demektir. Boyna takılan ve
açıkça ortaya çıktığında. 102 2 bir şeyin etrafını kuşatan her şey
,)~:i ise, dolan mak, dolaşmak, buna benzetiterek bu isimle anıla
hareket etmek demektir. Allah bilmektedir. Sözgelimi, kolyesini
buyurur ki: 0.1~\..:.JI ~ .~ı:.)i~.J Ve taktı der gibi, ~ :ili:i kılıcını taktı
s ec de edenler aras ında dolaş man~ denmektedir. Bu tıpkı, kadınların
da görüyor (2(;)/Şuarii 2) 9); ji omuzlarına çapraz olara~ bağladıklan
: · " rA
U:!~ ·' W ,;6. :·ll~ ~· rA
· 'hlJ- Yahut kuşak/şal demek olan cL:;,J !<-elimesine
(rızzk için) dolaşıp dururfarken benzetme yoluyla ~?~ı · ,! ~) kılıcını
(Allah ' ın azabının) kendilerini kuşandı denmesi gibidir.
,. , , 0 -;,
yakalayıvermesinden emin mi ~ <U:ili ifadesi ise, şal giymeye
oldular? Üstelik onlar, azabı benzetme yapılarak kılıç kuşanmak
engelleyici de değillerdir ( 16/ anlamında, bazen de, boynunu
Nahl 46). vurmak manasında kullanılır.
JY,. ~ ~ j deyimi de, aşırı Sl.;,.c .G~ Onun boynuna bir iş
değişken ve çok düzenbaz adam koydum/onu yap!Il~ya mecbur ettim,
demektir. demektir. ~~ .(j:ili deyimi ise, onu
. '
y:;ü ise3 __ bir
kalp çeşit tenkit ederek susturdum manasma
hastalığıdır. ~ ~ \...:. deyimi ise, geli~. A11ah buyurur ki: ~I.JWI ~ti:,.;j
~q_stanzn hiçbir şeyi yok demektir. ~~'JI_j Göklerin ve yerin rnekiiiidi
~ de insanı acısından kıvrandıran O'nundur (39/Zümer 63). Bu iiyette
bir hastalıktır. geçen ~ti;, kelimesi, onları kuşatan
Suyu h!çbir zaman tükenmeyen şeyler demektir. Kimisi: Bu, onların
kuyuya ~ adı verilir. hazineleri, kimisi de: Onların
.,
~ ise, burma bilezik demektir. anahtarları demektir, der. Hepsiyle
işaret edilen de aynı manadır. Bu
da Yüce Allah'ın onlar üzerindeki
1022 Şa ir, Kays b. Zürayh. Bkz. İbn Dereste- kudreti ve onları öylece muhafaza
veyh, Şerhu '/-Fasih, ı , 152; lsfahani, Ağdni, etmesi/korumasıdır.
V lll , ı ı 4; Feyrfızabadi, Besdir, IV, 288 .
864
~/K-1-m (sas) Vahyi, Cibril, Cibril de Mika

il 'den, Mikdil de İsrafil 'den, isrdfil
~ kalem kelimesinin aslı, tırnak, de Levh-i Mahfuz 'dan, Levh da
mızrağın boğumlu kısmı ve kamış Kalem'den alırdı. 1023
gibi sert şeylerin kırıntısı, kesilmiş,
r#J ise, yedi iklimden her birinin
budanmış şeylerin artıkları demektir. adıdır.' Bu da, coğrafyacılara göre,
Bu şekilde kıyılmış, kırpılmış olana dünyanın yedi bölüme ayrılması ve
da ~ adı verilmektedir. Bu tıpkı, her birine iklim denmesinden doğan
~]:,:, nakzedilmiş, iptal edilmiş bir tanımlamadır.
şeye ~ denmesi gibidir. Kalem
kelimesi, özellikle kendisiyle yazı
yazılan alet ve kendisiyle ölçüm
~ 1 K-l-y
yapılan bardak için kullanılır hale -
~ kelimesi, şiddetli kin ve
gelmiştir. Bu k~ı;ı,uda Allah buyurur
iğrenmek ,!flanas!na __ gelir. Bu
ki: ~u~ L,;,_J ~lj ü Nun, Kaleme
anlamda ; ~.J ~ ;)1.9 denir ki,
ve yaz,cjıklarına- ant 9{sun (§8(Kalem
ondan nefret etti, iğrendi demektir.
1); ~~i~~~ ~:.;'Jı ~ wi JJJEğer
Allah buyurur ki: L,;,J ~_) ~~J L,;,
yeryüzündeki ağaçlar hep kalem
~ Rabbin seni bıra~madı, y~
olsa (31 /Lokman 27).
darılmadı (93 /Duha 3 ); ~ ~l JL9
rt:' . '- ~~~;\
. ,.:, f+"..,.... : -~''· ~\. rt:'
u~
. ·:ıl ,~,;.; L,;, '
J ~Wl ~Lut: Ben, sizin bu işinizden
F.Y> ~ (Yoksa) Me;yem 'i kim iğrenenlerdenim, dedi _(26/Şuara
himayesine alıp koruyacak? diye 168). Bu ayette geçen ~1..9 kelimesi,
kalemlerini (kur 'a için) atarlarken iki şekilde ele alınmıştır.
sen yanlarında değildin (44/A_l-,~ Bu fıilin aslı ı:qvlıdır diyenler
im ran 44 ), bu ayette geçen ~)\.91
onun mana olarak _,]!yani, atmaktan ·
kalemlerini kelimesi, bardaklarını
geldiğ_ini söyler!,~~· Bu~_un dayanağı
demektir.
da, 1~ ~I_Y; ;;,_gG.Jı -;ill dişi deve,
~4 ~ ı.ş~l O Rab ki kalemle süvarzs ını alıp götürdü/uçw-up
yazmayı öğretti (96/Ala k 4) ayetinde gitti ve ~~ ~ _j J gü lle ile vurdu,r;ı
vurgulanan ise, insana birçok açıdan deyimleridir. Buna dayanarak fo
fayda veren yazma nimetine dikkat olan, kalbin nefret ettiği için dışarı
çekmektir. Bu konudaki şu rivayet atıp kabul etmediği şey manasma
ise, ilahi bir manaya işaret etmektedir gelecektir.
ama onu incelemenin yeri buras!
değildir: 0tS ~i:.JıJ ~~~ 4c ~i
- . -
~~ ı.Jc
. - 'ı . - -, .
U:l..)R>- J U:l..)R>-
: - - . -.ıi
U"- ı.,r-?'
hli- ı 023 Bu ri vayeti, es-Secerl, el- ibiine' de kaydet-
miştir. Sened zincirinde Muhammed b. Ukiişe
c)ıı ı.JC ~ı:;ı_:ı ~~~! d- ~~.J el-Kirmanl vardır ki, kezzabtır/yalancıdır;
~~ ı:.J t.:,lııj Ji>~l Hz: Peygamber kendisi hadis uydururdu. Bkz. İbnu'l-Arrak,
Tenzihu 'ş -Şeria, s. 318, 331.
865
Aynı fıilinaslınıydlıkabuledenler ~~ ~)l.:Jı:, ~Gel ~ O zaman
i~~' ,şu _de~ime dayapmaktadır: .~.ji; boyunlarında halkalar ve zincirler
~~\ ~ 0.1?\.J ~\hurma ve unu olduğu halde sürükleneceklerdir
tavada kavurdum (saçta kızarttım). (40/Mü'min 71) ayetinde tasvir
edilen kıyamet günündeki hallerine
işarettir, derler.
~ / K-m-h
el-Halil şöyle der: ~ buğday, _;.d 1 K-m-r
başakta olgunlaştıktan biçilip topla
nıncaya kadar geçen zamandaki .Yı! kelimesi, gökteki Ay demek
süreçte buğdayın aldığı isimdir. tir. Bu, içi dolmaya başladığında
Bundan elde edilmiş una da ;;.;,~."~ söylenir. O da üçüncü gününden
adı verilir. sonraki dönemdir. Deniyor ki, bu ismi
Bundan ayrı olarak ~ mastarı, almasının nedeni, tüm gezegenlerin/
aşağıya inerken başı yukarı yıldızların ışığını kazanması ve onu
kaldırmak anlamına gelir. Ayrıca ele geç:!rmesindendi~. Allah buyurur

ne şekilde olursa olsun, her tür ki : _)Ail\_J ~~ ~~ ~ lSjjı ;
baş kaldırmak için de ~ sözcüğü \~)Sene/erin sayısını ve h;;abını
kullanılabilmektedir. bilesiniz diye Güneş 'i bir ışık, Ay 'ı
. '
da bir nur yapandır (lO/Yunus
Bu anlamda~~~ deve başını
5);J~\i;, ~G ~~ .).4ilı_; Ay 'a gelince, ona
kaldırdı denmektedir. Biraz farklı
bir anlamda Y.Jı ,;,.;.
~~ de denir ki, mf!;'}Zfl{t;r ~ayin etti~. (36/Yasin 39);
.)All\ ~I.J ;i,i.t...:ı.ll ~ftl Kıyamet saati
devenin başını arkaya bağladım
yaklaştı ve Ay da yarıldı (54/Kamer
demektir.
1); \...\~ıSı .J~I.J Güneş 'in ardından
Yüce Allah'ın: ~ 0~~~~ Jı ~ gelen Ay·~ (ş em s 2); ~\_J S\S Hayır,
6~ O kelepçe/er - çenel~ri:Ze ant olsun Ay 'a (74/Müddessir 32).
dayanmıştır da burunları yukarı,
Ay ışığına/mehtaba ise, ~ıy.g adı
gözleri aşağı somurtmaktadırlar
verilmiştir. Onun.- i9iı; ~~r kişiyle
(36/Yasin 8) sözünde geçen ~~
mehtapta gitmek \..j)t! w y.ii şeklinde
sözcugu yukarıda sozu geçen
ifade edilir. Ay ışığında bozulan
ifadeye bir benzetmedir ve onların ' . '
kırba için ~y.JI sı.JA denmektedir.
hallerinin temsil ile anlatılmasıdır.
Ayrıca onların Hakka boyun
Aynı kökten ~~ .)~ sözü, kır
merkep manasma gelir. Bir kişiyi,
eğmeye, doğru olanı kabul etmeye
bir şey hakkında kandırmak da 1~
ve Allah yolunda harcamaya karşı
.ÜC ~ii. şunu hile yoluyla ondan
nasıl burun kıvırdıklarının bir
aldım, deyimiyle anlatılır.
çeşit tasvirini hedeflemektedir.
• o; o
J ...
Kimileri ıse: Bu, onların J:U ':il ~)
866
~/K-m-s ~/K-m-a
~kelimesi, bildiğimizgömlek Allah buyurur ki: f.!~ ~ ~tiA ~ ~
demektir. Çoğulu: 0~ ~. -'"'~i1 ~ Bir de bunlara demirden kamçılar
şeklinde gelir. Allah buyurur ki: 0l vardır (22/Hac 21 ). Bu ayette geçen
: jlSJ\ :
~- ~~J
--~ - _:j~~- ~
: ~~
- - u: tS ~li;. kelimesi, kendisiyle hayvan vb
~ ~ , .ı .. ~ ,.._ ,, o "' :;.~ ' ' ; ... _. o
~ ~~ ~iS! ->P ~ .l9 ~ ı.JI.S 0)~ vurulan ve böylece boyun eğmeleri

~~ı....::,.ıı Eğer gömleği önden yırtzlm~ş sa~lanan kamçı/kırbaç demek olan
ise, hanım doğru söylemiştir, o ~ sözcüğünün çoğuludur. Bu
zaman bu, yalancılardandır. Yok eğer anlamından dolayı, ~~ 6 j denir
gömleği arkadan yırtılmış ise, hanım ki, onu durdurdum, o da durdu
yalan söylemiştir, o zaman bu doğru denir.
söyleyenlerdendir ( 12/YCısuf 26-27). Yine bu kökten gelen ~ ve ~
Giyilebilen şeyler için kullanılan isimleri ise, sıvı veya toz halindeki
.\ .-"':X; fiili , onu giymeyi anlatır. şeyleri bir yere boşaltırken dökül
melerini engellemek için kullanılan
~~ ~ ~~ ~J fiili ise,
huni türü şeylerdir.
devenin kızışması, dişisinin
üzerine
atiarnası manasma işaret eder.
Hadiste: ~_:,ili tW~ ~~
' Sözün hunilerine yazıklar olsun,
0-"'W kelimesi ise, tuttuğunda
denmiştir. 1025
deveyi kıvrandıran ve yerinde
Yani, kulaklarını huni gibi açan
duramaz hale getiren bir tür
ve böylece insanların sözlerine
hasta! ık tır. Hadiste geçen ürktüğünde kulak kabartanlar.
' -
tekme atan hayvan demek olan~\..!
Mavi sinek de böyl~ kulağı
terimi de bu köktendir. 1024
kabarık olduğundan ~ adını
almıştır.
~/K-m-t-r .J~\ ~ deyimi ise, merkebin

kendini kontrol eden gem türü
~I_lah buyurur ki: ~_) ~ ~ıjj Gl şeylerden kurtarmasını anlatır.
~~~ ı...:..Y.i:- L.:. ~ Biz, sert ve belalı bir
günde Rabbim izden korkarız (derl ~r~
(76/İnsan 1O). Bu ayetteki, ıJ;_p
J..J 1 K-m-l
'
sözcüğü , ş iddetli/zor demektir. Bu ~ kelimesi, sineğİn k~çüğün~
anlamda ..>.!~ ve kelimeleri ->-+W denir. Allah buyurur ki : ~ GL..)i..s
kullanılır. ~4\ f-~1~ t~~~~ ~I.J ~ı_;.Jı~ c)~_,hıı
1024 Bkz. Hz. Ali'den gelen hadis. Bkz. İbnu ' I 1025 imam Ahmed, Müsned, ll, 165; Abdullah b.
Eslr, Nihaye, IV, 108. Amr b. As hadisi.
867
'?)\.':-.~:Biz de kudretimizin ayrı ayrı adı, şanz yüceltilir 1026 sözünde dile
ahimetleri olmak üzere başianna getirdiği özel anlamdaki suskunluk!
tufan, çekirge, haşereler, kurbağalar ses s izi iktir.
ve kan gönderdik (7/A'nlf 133). Yine bu manada: Hangi namaz
JA ise, bildiğimiz
kehle (bit) daha üstündür? diye sorulmuş,
. .
demektir.
- Onun için bitlenen adama O da: Kunutu uzun olan şeklinde
~ J?. j denmektedir_ Yine bu cevap vermiştir. 1027 Yani, içinde
~!l!amından hareketle~ J:?.j_, ~~Yı! sadece namazla ilgilenilen ve onun
~ denmektedir ki, küçük sinek dışındaki her şeyin bir kenara itildiği
veya bit gibi küçük çirkin adam veya nam azdır.
küçük çirkin kadın anlamına gelir. Y~ne yüc~ Allah buyurmuştur:
ıi.!!' ~ ~\.! :L:ıı 0tS ~IY.)0) Şüphesiz
,... ;i 1 K-n-t İbrahim Allah 'a itaat eden, Hakk 'a
yönelen bir önderdi (16/Nahl 120);
ı.::..ı; kelimesi, gönülden bağlılık ~Wl ~ ~tS.) ve gönülden itaa(
ile beraber olan sürekli itaattir. Hem edenierdi (q6/Tahrim 12); &. ~~
gönülden bağlılık hem de zahiri L:,jıj-
_ -' I~L:..
: ~~
_ .. ç.-G\ ~~
_ -' Yioksa o,
~
itaat anlamında yorumlan~n qazı gece saatlerinde kalkan, secdeye

ayetle~: Allah buyurur ki:~ i~L;. kapanıp, kıyama durarak daima
: ~·~ Jı
~
1 ' :. _ ı~· 'li ÔL.:JI -'- ı.::..ıı
_ _ y>~.J~Y-
--1 ,_q
- _,.....,... vazifesini YCfpan (39/Zümer ,?); Y
Namaziara ve orta namaza devam :.... q•.ıı-- -<T ~~ - .& - .ı -;~~\ ,_, -
~ y C"~_)-' ı..?. - . -' - . J; ı.,r-- ~Y'
edin ve Allah için gönülden boyun Ey Meryem! Rabbine divan dur ve
eğere~- p)'ağa: . kalkın _ (2/B~k~~a secdeye kapan ve rüku ' edenlerle
23 8) . .ıJ ıc .• 'll-
v-> ~..)-">_)
. :. ...:.ıı
ı.::..ın
~
. . - .ıJ J- beraber rüku 'et, demişlerdi (3 /Al-i
' ' , - -' - -' .. <.>"
0fol.! Göklerde ve yerde kim varsa İmran 43); ~~j.J~~.~.iijı);..J Yine
hepsi O 'nundur. Hepsi de O 'na itaat sizden her kim Allah 'a ve Resulü 'ne
etmektedirler (30/RCım 26). Bu boyun eğer (33/ Ahzab 3 1).
' -
ayette geçen 0fot.! kelimesi, deniyor d.:ülll\'
__ J :..~~ .. ,,-
~J .~
... ıtaat "
euen
ki, gönülden boyun eğenlerdir. erkeklerle itaat eden kadınlar (33/
Kimileri ise, itaat edenlerdir, kimisi Ahzab 35);~ ~~ Saliha
ise, sessiz duranlardır, derler. kadınlar, itaatkar kadınlar (4/Nisa 34).
Ancak burada tamamen suskunluk
kastedilmemiştir. Burada kastedilen
sadece Hz. Peygamberin:ii.:..ıı ~;.;. 0J 1026 Muaviye b. el-Hakem es-Süleml tarafından
-
~
wı ,: ,
:ı~i )IS : ; · ~. ~ • - ~
: ~ (' lY.' ır · -~ akt a rılan uzun hadisin bir kısıııL Bkz. Müsliın
(HN: 537); Nesa!, 111 , 14; Ebu DavCıd (HN:
(:.!! .,:;_) c:jl_:) Bu namaz içinde sıradan
930); Beğavi, Şerhu 's-Siinne, lll, 238.
insan kelamz konuşmak doğru olmaz. 1027 Cabir'in hadisi . Bkz. Müsliın , (HN: 756);
Sadece, Kur 'dn okunur ve Allah 'ın Tirmizi -MübiirekfCırl, Aridatu '1-Ahvezf, ll,
178.
868
.b,ji 1 K-n-t de yedirin (22/Hac 36) .

Kimisi şöyle der: Bu ayette
..b; hayırdan/iyilikten vı;ıidi_ı:! -·
geçen dt.ill kelimesi, . dilenen,
kesmektir. Bu anlamda, h]9.i ..h..l9 fakat dilenmede ısrar etmeyen ve
Lk; ve {,:,~.i ~_, fiilieri kullanılır kendiliğinden gelen şeye razı olan
ki, umudunu kaybetmek, cesareti kimsedir. 1028
kınlmak mana~ı!1ı t~şır. A~~~~
Şair şöyle der:
buy~rus ki : ~.J Jl! ~~ı&> 0SJ )~.!
0)~1 'i)~_)~_) ~ bi'iı) (Melekle) ~
: ~~ ~ --·ti.;,
~ , _~
.:,: ~ ~.:;.iı
- ··-
JW
r: Sakın Allah 'ın rahmetinden t..,r&ll -iV '1'
ümidini kesenlerden olma! dediler. 372- Kişinin malı işini görür ve
- (ibrahim) dedi ki: Rabbimin doğru/tur
rahmetinden, sapıklardan başka, Belini. Bu kanaatkardan daha

kim ümit kesf!r? (15/Hi_cr 5Ş, 56); J9 onurludur. 1029
lji,;i~ ~ ~i Jc ı)~i ~;uı ~~~ ~ .l...:.ij ~~ deyimi, başım kaldırdı
~ı ~ _) &De ki: Ey haddi aşarak demektir. A.llah buyurur ki: ~
nefislerine karşı
israf etmiş olan ~ _,~ _) ~~ O gün, başlarını
kullarımf Allah 'ın rahmetinden dikerek koşacaklar ( 14/İbrahim 43).
ümit kesmeyin (39/Zümer 53); 0!.J Kimileri, bu kelimenin aslı, kişinin
b~ u.,#, ~ı ~fakat kendisi~e kendisiyle başını örttüğü şey demek
bir kötülük dokununca üzülür v~ olan t~ kökünd~ndir, derler. Öyle
ümitsizfiğe düşer (4 1/Fussilet 49); ı ::ı ı ise, buradaki &3 fiili, fakirfiğini
~ rA hemen her ümidi keserler örtrnek için maske giyen, demektir.
(30/Rfım 36).
Bu tıpkı, ~ filinin ~~'yi giyrnek
(giz1enmek) anlamı_nda kullanılması
~ 1 K-n-a gibidir. Nitekim ~ fiili, maskesini
çıkarıp başını açarak dilenmeyi;
:i..i~ kelimesi, ihtiyaç duyulan ~ fiili de, kendisini gizleyen şeyi
şeylerin en azına razı olmak kaldırmayı anlatır.
demektir. Bu anlama gelen iki Kanaatle ilgili sözlerden biri
şekli vardır. Biri, G~_, ~~ ~ J de ~ ~ ~ ~ _) deyimidir ki,
şeklindedir ve hoşnut olmak,_. ra~! insanın kanaat getirmesini sağlayan,
olmak demektir. Diğeri ise, ~ ~ kendisiyle kanaat olunan adam
\.C; biçimdedir ve bir şeyi istemeki demektir. Bu ~ sıfatının çoğulu,
dilemek manasma gelir. Allah
bu~rur ~i.: ~ ~~ ~~ ,:,!?.J ıS~
j;..:JI.J ~Wl l~i.J ... Yanları yere 1028 Bu kişi, ez-Zecc:k'dır. Bkz. Medni 'l-
Kur 'dn, 111, 428.
yaslandığı vakit de onlardan yiyin, 1029 Şair, Şammah . Bkz. Divdn ' ı, s.221;
kanaat edip istemeyene de, isteyene Serekusti, Kitabu '1-Ef'dl, ll, 71.
869
bti;, şeklindedir. Bu bağlamda Şair t...;,_)S.3-_, ~
.. .~,;Lrvi
--
'
·G;.
~
şöyle der: 374- Haydmı takındım, bir iffet
~li4 J_,~ ~ ~ ı;~~ _rvı ve onur olarak. 1031
373- Leyla hakkındaki
şahitlerim ddil, kanaat getirmeyi ~/K-n-v
sağlayıcı [da değildir]. 1030
~ly.jı <'iili kadın peçe taktı ve ~kelimesi, hurma dalı demektir.

miğfer giyen adam için de kadının Bu ikili ul~, çoğul u 01~ şeklindedir.
ı:;ıe~e ta~_masına benzetm~ yolu,yıı Allah b~yurur ki : ~ ~ ~~ ~.J
J:i.yi C;.ii:i denir. Ayrıca, .ı...:... ı_) ~ ~~~ 61~ hurmanın tomurc~ğundan
.l;ı_;:.JI.J' _•):. ı~ Baş mı kılıç
ve kamçı ile sarkan salkımlar (6/En'am 99) .
örttüm deyimleri de t~ kökünden ;;~ iki daldan oluşmasından
gelmektedir. dolayı hurma dalına benzemektedir.
İçinde suyun aktığı kanala da
;;~ denmesinin nedeni ise, bir
~/K-n-y
çizgi gibi olmasından ve uzayıp
Al lah buyurur ki: Jil:, ı)i:. j ; .;_jj .J gitınesindendir. Kimisi ise, aslı,
Şüphesiz zengin eden de sermaye Ç.~l ,!,:ı;§ falan şeyi depo/adım,

veren de O 'dur (48/Necm 48), yani: ifadesinden alınmıştır, der. Çünkü,
içinde zenginlik olan ve içinde ~ kanal, suyu depolar. Karıştırdı
yani: Stoklanmış/depolanmış mal anlamına gelen ~Gl§ sözünden
bulunanı veren O' dur. Kimisi ise 1 alınmıştır, diyenler de vardır.
bu ayette geçen ~~ fiilinin ~ .)1 Şairin şu sözü de bu anlama işaret
razı eden de O'dur, manasında etmektedir:

olduğunu ifade eder. Bunun gerçek .~ u:"· cull
;; -~'
... ôU~I
' .<..C: _rvo
-!"":'
manası ise şudur: Ona, razı olma ve 375- Beyazı, sarzyla karıştıran
itaat etmeden oluşan bir gizli hazine bakire gibi. 1032
veren de O'dur. Bu da, her iki tür
Burundaki dışa doğru kavisli
zenginlikten daha büyüktür.
durumu anlatan~ kavramı ise, şekil
~ kelimesinin çoğulu, ..:ı~ yönünden bir benzerlikten bu ismi
şeklindedir.
Bir şeyi kazanmak, elde etmek,

1031 Bkz. Lisdn (_,;!)maddesinde Hii tim et-Tat'ye
ele geçirmek ise, 1~ ·! 'J;§ ve ..\~:ı;~§~ nispet edilen bu şiir, Ubeydt, et-Tezkiretu's-
fiilleriyle anlatılır. Şairin şu sözü de Sa 'diyye'de (s. 211) ise, birkaç beyitle birlik-
bu köktendir: te Amr b. ei-As'a nispet edilmiştir. Bu doğru
değildir, o sadece örnek vermiştir. Doğrusu,
bu şiirin Bişr ed-Dab''i'ye ait olduğudur. Bkz.
1030 Bkz. İbn Fiiris, Mücrnel, lll, 735 ve İbn lsbahiint, ez-Zehra, ll, 665.
Manzur, Lisdnu 'l-Arab, (~) maddesi. 1032 Şair, İmru'u'l-Kays. Bkz. Divdn'ı, s.l\6.
870
.- .
almıştır. Bu anlamda~~ ~ j Karga şeklindedir. Allah b!Jyurur ki.:_ ~ j~j
burunlu adam ve ~1)§ ~IY.! karga : .ı·.t..:Jl_ ~~ ->'--"" r-Gl_ :i...i.J'I
~ ~;,-.ii Orada
_ ._) ~· 1~...,...
burunlu kadın denmektedir. araştırıp soranlar için rızkları tam
dört günde belli bir seviyede takdir
edip, düzene koydu (41/Fussilet 10).
~/K-h-r
G) .\:i~ .Gii fiili, bir kişiye
~ kelimesi, hem galip gelmek yiyeceğini asgari düzeyde vef!11eyi
hem de boyun eğdirmek anlamına anlatır. Bunun yanında~ .Gt.§i fiili
gelir. Bu kelime her ikisi için de de, bir kişiye yiyecek olabilecek
kullanılır. Allah buyurur ki: ).j şeyleri sağlamaktır. l{adiste şöyle
~~4'? :-;~ ~Lil1 O, kullarının üstünde 'ı! y•.ıı ~
· · ~
denmıştır: -" : ' u:1 y 'w.SJI ...r.- :1
-.:(i u.
' J ... ...
tam hlikimdir (6/En'am 18); De ki: u~ 0A Büyük günahların en büyüğü,

~~~ ~1)1 ).j Her şeye üstün ve kişinin geçimini sağladığı kişileri
kahre_dicidir ( 13/Ra' d 16); ~~ ~)j zayi etmesidir. 1033
0J~li onlar üzerinde kahredici bir Bu hadisin bir varyantında ifade
üstünlüğe sl_lhibiz (7 1A'raf 127); ' ' .
L;A geçimini sağladığı kişiyi,
,··,_ı?J
~ ~ ~~ t;,ij Öyleyse sakın yetimi şeklinde geçmektedir.
ezme (Duha 9), bu ayette geçen, Allah buyurur ki: Jc .:Jıı 0tSj
~ ~ ifadesi, boyun eğdirmek ~: :~ JS Allah her şeyi gözetip
demektir.
.- karşılığınıverir (4/Nisa 85). Bu
o~1 Bir kişiye onu mağlfıp ayette geçen~~~ kelimesini, kimisi,
edecek birini musaHat etmektir. muktedir, kimisi, koruyan, kimisi
<.?~ ıse, gerıye doğru ise, şahit
olarak yorumlamıştır.
yürümektir. Gerçeği ise, Yüce Allah'ın her
şeyin başında duran, onları koruyan
ve besleyen olduğudur.
~~/K-v-b
Ayrıca, ~ -S) .:.J L;;. onun bir
y\.9 kelimesi, yayın elle tutulan gecelik yiyeceği yoktur, denir ki,
..... J ...... ' ...
yeri ile okun atıldığı yer arasındaki bunun w

, .. ~ - ve w
.• ---
~ şekl"ın d e
me~afedir. All~h buyurur ki: 0t5i söylenınesi de doğrjldur. Bu tıpkı,
.)~1 ji ~ j .;ıli Onunla arasındaki yemek için hem F hem de ~
mesafe, iki yay kadar, yahut daha az denmesi gibidir. Şair, ateşi tasvir
kaldı (53/Necm 9). ederken şöyle der:
ı~
: .:j .J,- ~ıı : !~·ı.:.J/,)i~_fVi
.. ''ft"""_)_
~_,! 1 K-v-t ~~~ ~ ~ ~\j ~.JY:

'
u~: Sözcüğü, insanı ayakt~
1033 Hadisi, Müslim (HN: 996) ve Ahmed (Müs-
tutan az yiyecektir. Çoğulu ulj!i ned, ll, 160) tahriç etmiştir.
871
3 76- Ona dedim ki: Onu yanına yani, biz ona fırsat veririz. Böylece
kaldır ve diriltonu şeytanın onun üzerinde yumurta
Ruhunla, ve onu çok değerli kabuğunun yumurta üzerindeki

yiyeceklerle bes/e. ıo3 4 hakimiyeti gibi bir hakimiyet
kurmasına müsaade etmiş oluruz.
~i! 1 K-v-s
~/K-y-a
L>"j! kelimesi, okun kt;ndisiyle
atıl_dığı yay demektir: ~.j! ~ti 0\Sj Düz yer anlamındaki cj hakkında
~~i ji Onunla arasındaki mesafe, Allah l;myurur ki: ~ı..;.c i ı_,.)S 0.ı~I.J
iki yay kadar, yahut daha az kaldı ~\..;, 0\:ı6ıı ~):. .;.:ı ~·ı~; -;ıl~ Kdfirlere
(53/Necm 9). gelince, onların amelleri, ıssız
Yayın normal eğrilik hflli baz
çöllerdeki serap gibidir ki, susayan
onu suzannede (24/Nfır 39).
alınarak eğilrnek için L>"~ denmiştir.
Aynı anlamda beli bükülen ve Bu manada hem ~ hem de tti
eğil~iş halde duran ihtiyar adama yerin dümdüz olanına denir. Bunun
da~~ u.ıj ve 0-ı~ ihtiyar yay oldu, çoğul u da, 0~ ,şeklindedir. Küçült
yaylaştı d_e nmektedir. Aynı şekilde me formu ise,~.)§ sözcüğüdür. İstiare
c;.._Ji:. ~ i..Jı 6:..j çizgiyi yay gibi yoluyla :üGlı ~~e~ denir ki, erkek
yaptım, o da yay gibi oldu, sözü de deve, dişi deveyi aştı, demektir.
bu köktendir.
ise, yayın geçtiği yerdir.
L>".Ji? JJ! 1K-v-1
Bunun aslı da, yay gibi uzatılıp
ardından atın salıverildiği İpten Hem Jj! hem de ~ kelimeleri
gelmektedir. aynı manaya gelit. Bu konuda
fı.llah buyurur ki: ~\ ~ J~l ~_j
~ Allah 'tan daha doğru sözlü kim
~/K-y-d olabilir? (4/Nisa 122).
Allah buyurur ki: ~Gj ~ ı;.;,J;J Bununla beraber J.:,! sözcüğü,
Biz onlara birtakım arkadaşlar değişik anlamlarda kullanılır:
m'fsallat ettik (41/Fussilet 25); ~.J 1. En açık olanı

harflerden
G~ 4J ~;,jii 0JI j~ 0C ~Her oluşan ve konuşarak ifade edilen
kim Rahmdn olan Allah 'ın zikrinden söz anlamında oluşudur. Bu tek
yüz çevirirse biz ona bir şeytan bir kelime de olabilir, bir cümle
musallat ederiz (43/Zuhruf 36); de olabilir. Tek bir kelime olanına
misal: ~)Zeyd ve t.J.. çıktı. Cümle
halinde olanına örnek ise: ~}bi;, ~)
1034 Bu şiir daha önce- (.J.J- maddesinde geç-
mişti.
Zeyd gidendir ve _,ye. t.J.. J.i. Amr,
872
çıktı mı? ve benzeri gibi. Kelamın maktadır. 1~ ~ ~ Falan bununla

üç kısmını oluşturan isim, fıil ve ciddi olarak ilgi/eniyor denmesi gibi.
edatlardan her biri de JJ diye 6. Diğer Disiplinlerde değil,
adlandınldığı gibi, kaside/şiir, sadece mantıkçılar, onu tanım/
hutbe/konuşma ve benzeri şeylere kavram anlammda kullanırlar.
,... , o ' ..
de Jj9 dendiği doğrudur. Bu anlamda: l:t;. _;. Y.JI JJ c evher

.. .. .. o J. ..
2. İnsanın aklında (gönlünde) kavramı şöyle şöyledir; \:t;. ~ ji.ll Jj9

tasavvur edip henüz sözlü olarak araz kavramı şöyle şöyledir, derler.
açıkça ifade etmediği, _şeyJe~ de. JJ Bununla onun tanımını kast ederler.
adını alır. Mesela: ;~i fJ JJ ~ ~ 7. Bunun yanında Jj9 sözcüğü
içimde açıkça söylemediğim bir söz ilham manasında da kullanılmak
vardır, denmektedir. Yüce Allah da tadır.
l;ıuyurur: .:JJ1 ~~ ~ jJ ;-~ )il ~ &Ji~J Mesela Yüce Allah ~ )1 1~ t;i ~
J~ ~ .. .Kendi içlerinden de: Bu " ~~ o~
' .. o'; .-1! J
~ ~ "ı.)·;·i -:;1 ~).J y~ -:;1 ~ı Biz ona

söylediklerimiz yüzünden Allah 'ın dedik ki: Ey Zü '1-Karneyn! Onları
bize azap etmesi gerekmez miydi? ya cezalandırırsın veya onların
derler (58/Mücadele 8). Bu ayette hakkında iyi davranzrsın ( 18/Kehf
Yüce Allah, onların ilikatlarındal
86) buyunnaktadır. Bu, söyleme,
in~nç sistemlerinde var olan şeyi,
rivayet edilen ve kaydedilenlere
Jj9 diye tanımlamıştır.
göre, direk ona hitap şeklinde söy
3. İtikat (esaslı düşünce, inanç) tenmiş bir şey değildi; aksine, bu
için de Jj sözü kullanıhr. Sözgelimi, bir ilhamdan ibaretti. Görü!düğü
~ ~.?!.:, t?:'j ~~ J~ 0)li denir ki, falan gibi, Yüce Allah, bunu da, Jj9 diye
adam, Ebü Hanife 'nin görüşünü adlandırmıştır.
benimsiyor, demektir. ·· All ah' ın.~
Yuce · : ·ıi. ~~
.. tıj~ ...
4. Bir şeyi göstermeye de Jj9 Her ikisi de: isteyerek geldik, dediler
denmektedir. Şairin şu sözü bu (41/Fussilet ll) sözü hakkında da
konuda bir misaldir: denmiştir ki: Bu, Yüce Allah 'ın
~ ~ J~J ~yJI ~!_'\VV onlara açıkça hitap etmesi şeklinde
.. :1~~ :.~~~~ - · değil de, bizzat kendisinin onları
~ '-l , .J.)
377- Havuz doldu ve yeter, dedi. emrine alması, onlara hükmetmesi

şeklinde olmuştur. Yüce, Allah'~!}
Acele etme, ağır ol, benim
şu sözü de böyledir: r.i!~ ~G ~ Llli
karnım doydu. 1035
~IY.J Jc.~i.:...J \~y Biz: Ey ateş!
5. Bir şeyle gerçek anlam da ihrahim 'e karşı serinlik ve esenlik
ilgilenmek de Jj diye adiandıni ol, dedik (21/Enbiya 69).
ı 035 Bkz. Lisdn, (J_,!) maddesi, İbn C inn!,

~; ~ ~ ~ ~~~~ ~_,i~
Hasdis, 1, 23; İbn Siyde, Muhkem, VI, 347. kalpl~rinde olmayanı ağızlarıyla
873
söylüyorlardı (31 AI-i İmran 167) ayetindeki ~1 J) ifadesinin bu
ayetinde ise, onların sadece ağızları şekilde gelmesinin nedeni ise, şu
zikredilmekle, bunun uydurulmuş ayetlerde dile getirilen hakikate
bir yalan olduğuna, doğruluğuna dikkat çekmektir: ~ ~ ~ ~!
inanarak böyle söylemediklerine :.< .G J~ ~.:. d.Y\Y.'
W""
-:. : .ub. f'-~~ Ji;S. .illi -
dikkat çekilmiştir. Bu, asılsız bir : .::·. '.li : :.<:: ~ ~. .)- ıY.'
U:l~ ıY.' ~
: r..::r- ~ .< ·.~
·..:..;.lj U.r-::-
yazmadan söz ettiğinde el kelimesini Doğrusu Allah katında İsa 'nın
zikretmesi gibidir. Nitekim, _Allah (yaratılışındaki) durumu, .Adem 'in
b uyurur k ı:. Y- t.:;sjı : _::;.:--. : :ili ·~~ -:
_ u~ U:l. _ W:!.J9 durumu gibidir; onu topraktan
<U ı '.::·,.-.ı .illı ~
-. J~ - - -
: ~~ u~.Ji.;
ıY.'
~ .; ~ - .:. · lıL
~ ~- -. yarattı, sonra ona ol! dedi, o da
~ G:i.Artık o kimselerin vay hJlin~ oluverdi. Bu hak (gerçek) senin
ki, kendi elleriyle kitap yazarlar rabbindendir, o halde şüphecilerden
da sonra biraz para almak için: olma (3/Al-i İmran 59-60).
Bu Allah katındandır, diyenlere (21 Hz. İsa'nın Jj! diye
Bakara 79). adlandırılmasının nedeni ise, O'nun
Yüce Allah'ın: Ji. jjlı ~ jiJ ~- .J -
J , ---·-
- .illı ..J"".J ~..)Au-!_~
~ ·~ ~ :i1 wı'
l.~
-. ...
0h~ ~ ~ ~ftl Ant olsun ki, ~ CJ~J ~Y, J) ı.A.Wi Meryem oğl~
onların çoğunun üzerine azab sözü İsa Mesih, sadece Allah 'ın elçisi,
hak olmuştur; onlar artık imana Meryem 'e atmış olduğu kelimesi
gelmezler (36/Yasln 7) sozune ve O 'ndan b!r ruhtur (4/Nisa 171)
gelince, Yüce Allah onların ne ayetinde ~ diye adiandıniması
olduklarını bilmektedir. Burada gibidir.
onların üzerine hak olan Allah 'ın '.•}~.i. ~ ~j ~ ~) Siz, kesin
kelimesi de, şu ayette gesıen sözü olarak çelişkili sözler içindesiniz
gibidir:~ Ji. ~1 ~j 4 ,:· ,~:, (51/Ziiriyiit 8), yani, siz, çelişkili
1J~' - - l.;u; U:!:'-->-""~ re b··
t.·-1 · ' 1 r;: oylece Ra bb·ının,
· bir durumdasınız. Bu durumu/
İsrail oğullarına yönelik o güzel işi ayet Jj! diye isimlendirmiştir.
Sözü (vaadi), sabırları nedeiJiyle Çünkü, söze konu olan,. da söz diye
gerçekleşti (71Araf 13 ?); 0:ı;u1 0J adlandır.ılır. Tıpkı, .J.fi'Y.. zikredilen
0h~ ~ ~.) 4 j-~jlc . ~ .~.; Doğrusu, şeyin, fi? diye adlandırılması gibi.
aleyhlerinde Rabbinin Sözü (hükmü)
.JC:
G J~ - } LO_j- ~..r.< J ..Y"'.)
.; .JA ·.ii .Gı'
} - J'JA"
kesinleşmiş olanlar imana gelmezler
, # , ~ .. "' .. :; ..
0~):i LO "Y.#Kuşkus~z Kur 'an, şerefli

(lO/Yunus 96).
birpeygamberin (Allah 'tan) getirdiği
..ı...ı.ğ ~~
·..:..;. iı J- ·.~ -- · - ~·ı - ~s
r..::r-
--- <.Ş - ..r ~..)A u-! ~ - sözdür. O bir şair sözü değildir,
2u~ İşte hakkında (Yahudilerle siz ne kadar az inanzyorsunuz (691
Hıristiyanların) ihtilaf edip durduk Hakka 40-41). Bu iiyette Yüce
ları Meryem oğlu İsa 'ya dair Allah Allah, Söz'ü Resllle/Elçiye nispet
buyurur ki budur (19/Meryem 34), etmiştir. Böyle ifade edilmesinin
874
nedeni, hayat içindeki şu olgudur: larının genel ismidir. Bu ismi

Sana elçi yoluyla gelen söz, kişiye almalarının nedeni, sözlerinin eri
onu gönderen adına tebliğ edilir. olmaları ve sözlerine itimat edilmesi,
Onun için bu söz, bazen getiren insanlara liderlik yapmaları ve
elçiye, bazen de gönderene nispet atalarının sözüne bağlı kalmalarıdır.
edilmektedir ve bu her iki nispet Bu manada oGl 0~ ~falan adam
etme de doğrudur. babasına tapıyor, denmektedir. Aynı
Eğer dense ki: Buna göre, bir bu şekilde, birbirinin ardından gelen
şiir, bir konuşma onları rivayet eden krallara -&
adını vermişlerdir.
' -
raviyedetıpkı onlann asıl sahiplerine Yukarıda geçen ~ kelimesinin
nispet edildiği gibi nispet edilebilir aslı vavlzdır; zira, çağulunda Jl)l
mi? Cevap olara~ deniyor ki: Şiir denmekt~dir. Bu tıpkı, ,.. ,:!:. ölü
için, o ravinin J.J! kavlidir denmesi ve wiY,i ölüler kelimesi gibidir.
doğrudur, yalnız, onun şiiridir, Aslı ise, ~ şeklindedir. Aynı, ~~~;,
onun konuşmasıdır, denmesi doğru kelimesinin aslının / ·:~:. olduğu
degildir. Zira şiir, özel bir anlamda halde hafifletilerek söylenınesi
J.JS kavlin manasını da taşır. Bunda gi~j. Yine bu kelimenirı çağulunda
ravinin herhangi bir katk~sı yoktur. Jt.;iSl denmesi ise, ..ıyci bayramlar
Fakat ravinin aktardığı J.JS söz, hem kelimesi gibidir.
ravinin sözüdür; hem de kendisinden ~~~ ~ deyimi, tıpkı, ~ ibadet/
rivayet yapılan kişinin J.JS sözüdür. kulluk etti fiili gibidir.
Yüce Allah'ın: ~t...:..l \~) 0.1~1 ~j J~! ifadesi ise, iyi veya
: , ı..J- .LıJı
u~ _.. , ~~•.J- .ili~~
_ _ . 1-;~
..,.. ~o
__ _ · n1ar kötü kişinin gönlünün kendini
- -
başlarına bir musibet geldiği zaman: sürüklediği/kanaat getirdiği şeydir.
Biz Allah 'a aidiz ve sonunda O 'na Bu deyim, ~! hakerne gitme/
döneceğiz, derler (2/Bakara 156) hakem tuttu manasında da kullanılır.
'-
sözünde geçen l_,lt.§ dediler, ifadesi, Şair şöyle der:
bu cümleyi sadece sözlü olarak Jı1i~iı ~fo ~G -'iVA
söylemekten ibaret değildir. Aksine,
378- Hakem tutulanın kararını
bu sözle beraber inanç ve amel
kabul etmez; reddeder. 1036
olduğu zaman böyledir denmek ,1 ... , .....
istenmiştir. Hem Jt.§ hem de 4Jt.§ sözcükleri,

yaygınlık kazanan söz, görüş ve
Dil için, J~ denmektedir; onun
inanç anlamına gelir.
için J~ ~ j deyimi, dilli konuşkan
biradam ifadesi de kullanılmaktadır
... " .......
Adamın sıfatı olarak Jl.)! ve 4...11.)9 1036 Şair, el-A'şa. ei-Esved b. el-Münzir el-
kullanılması da aynı anlama gelir. Lahml'yi methettiği bir kasidesinden. Bkz.
' - Divdn ' ı, s. 168; Suyfıtl, el-Mu 'cemu '1-Kebir,
~ kelimesi de, Himyer kral ll, 924.
875
el-Halil şöyle
der: Bazen, kaldırılan yeya düzeltilen şeyler için
yaygınlık kazan,a~ söz, görüş de ;:;J:- ..\...;.t.§i ifadesi kullanılmaktadır.
anlamına gelen Jl! kelimesi, o,n~ Ayrıca bu formun bir yerde oturmak,
söyleyen kişi demek olan ~\.! ikamet etmek anlamı11da kullanıldığı
manasında kullanılır. 1037
da L~) ~tS..;j~ ~~~ deyiminden
anlaşılmaktadır.
Bu anlamda ıS$ j~ U denir ki,
yani; Ben, şunu söyleyenimibenim Bu fiilin mastan olan i"~
dediğim şudur. ise, birkaç değişik anlamda
kullanılmaktadır:
~K-y-I 1. Şahsen/Bizzat ~'"~ etmek. Bu

baskı/zorla olabilir, ihtiyari/isteğe
Allah buyurur ki: ~ı yı..:.......:ol bağlı olarak da yapılabilir.
~ ~~J ı~ ~ ~~ O gün 2. Bir şey için ~'"~ etmek. Bir
cennetlik/erin kalacakları yer çok iş veya eylemin şartlarını yerine
iyi, din/enecekleri yer pek güzeldir getirmek ve onu korumak şeklinde
(25/Furkan 24). Bu ayette geçen gerçekleşir.
~ sözcüğü, öğle vaktinde uyudum 3. Bir şeyi yapmaya azınetmeyi
anlamına gelen ~fo ~ fiilinin amaçlayan ~'"~· Baskıya dayalı
mastandır. Ya da, öğle uykusu
-'- kıyam haJ<kmda Allah buyurur ki:
anlamına gelen 4...l_# eyleminin
~J ~\! ~ ... Onlardan ayakta
yapıldığı yerdir. ··
olanlar da var, biçilenler (yok olup
Bazen bu fiil, alışverişle ilgili gidenler) de (111H9d l 00) ~~~;~ı..;,
olarak kullanılır ve yapılan işlemi ~ı 0~~ ~~~ Jc ~\! tA~j ji ~
feshetmek, iJ?~a! etme~, va~geçmek ~wl tŞAJ Hurma ağaçlarından
anlamında .Gl9i ~ ~ı ~ ~ denir. herhangi bir şey kesmeniz veya
Önce alışveriş yapıp ardından kökleri üzerinde bırakmanız hep
karş ılıkiz olarak bundan vaz geçenler Allah 'zn izniyle ve O 'nun, yoldan
için de ~~ı..;, ~ )qi denmektedir. çıkanları ceza/andırması içindir
(59/Haşr 5).
~i! 1 K-v-m İsteğe bağlı olan kıyam hakkın d'!
ise, şöyle bl}yurmaktadır: ). ~ ~~
Ayağa kalkmak, dikilmek, ~ı.ij ı~ı..:.. ~ı ~ıjj ~~ Yoksa o, gece
yükselmek, yukarı kalkmakanlamın~ saatlerinde kalkan, s ecdeye kapanıp,
gelen bu fiilin başlıca formlan ~\..! kıyama durarak daima vazifesini
ı..:.~ ~~ şeklindedir. Bu işi yapana yapan, gibi olu; mu? 09/Züry:er 9)~;
~ı_§ ~ denir. Başka tarafından ayağa ~~ ~J ıjy_gJ ı..:ı~ 4..llı 0.JP~ 0:ı;uı
O~lar ayaktayken, otururken ve
1037 Bkz. Halil, Kitdbu 'l-Ayn, V, 213. yanları üzerine yafarken Allah 'ı
876
anarlar (3/Al-i İ~ran 191) J\..:?.)1 Bir işi yapmaya azmetmek, bir
~Wl Jc. ~\~Erkekler, kadın eylemde bulunmaya niyetleornek
üzerine idareci ve hakimdirler (4/ anlamındaki kıyama misal ise, Yüce
N isa 34); L.:ı~.J ,.,? :, ~) 0~ (j,ı~ı_:, Allah'ı şu sözleridir:
Ve onlar ki, Rablerine seede/er ~~ı Jı ~~~ ı~ı ı_,.i.;,l (j,ı~l tJ y
ve kıyamlar ederek yatarlar (251 Ey iman edenler! Namaz kılmaya
Furkan 64). Bu iki ayette geçen t...:.~ kalktığmız zaman (5/Maide 6);~
kelimesi, _ayakta duran manasını i~ı namazlarını kılan/ardır, (5/
taşıyan ~t.! kelimesinin çoğuludur. Maide 55); yani: Namazı devamlı
Kıyam kelimesinin başka bir kılan ve onu koruyanlar.
şeyin hakkını gözetmek anlamında f"~ ve f"ı~: Sözcükleri ise, bir
kullanıldığına misal i~e, • Yü~e şeyin kendisiyle ayakta durduğu,
Allah 'ın şu sözleridir: ı _,.i.;,ı 0.1~1 ~~ y sabitleştiği, sağlamlaştığı sütun ve
~~ ~~~ ~ ~ıj ı)fi Ey iman dayanak gibi şeylere işaret eder.
edenler, Allah için hakkı ayakta Nitekim, ayak, payanda, destek gibi
tutanlarve adaletle ş(_lhitlik yapçınlar görevler yapan ve dayanak olarak
olunuz (5 /Maide ~); ~) .i.Jı ~ .:Jl.\ııı ~ kullanılan şeylere ..ıL.ı:- ve ..ı~ adı
Ul.ı w~_;_;, _i ı - ~)Wı-). Allah
- - . - ~ Y)J - J ' verilmektedir. Bu manada Allah
bütü~ melekler ve ilim uluları da buyurur 15-i: ~~ ~ıy,l ~~~ ı);~_:,
adaleti ayakta tutanlar olarak buna L.:ı~ rSJ tiıı ~ Allah 'ın, sizin için
şahittir ki, ondan ~qşkcı illi~ y~k;u:; geçiminizintemeli kıldığı mallarınızı
(3 /AI-i İmran 18) JS ~ ~\.! JA. ı.YJI aklı ermez/ere vermeyin (4/Nisa 5),
~ ~ ~ Bütün kazandıklarıyla yani: Sizin hayatınızı ayakta tutan
her bi; ~efsin üzerinde böylesine şeylerden yaptığı malları.
duran başka kim vardır? (13/Ra'd l:ıll- \..:ılı! - ı -.:_ lı ':. ,·,-
,j, ~.J;<.iı .:.lı ı ~
V' ·- f'~ ... .
33), yani, onu böylesine koruyan Allah, Kdbe 'yi, o Beytü '/-Haram 't,
kim vardır? insanlar için bir geçim kaynağı
iAJ~ i;,\~~\ Jii ~ ~~~ \~ kılmtştır (5/Maide 97), yani: Bunları
Hepsi bir değildirler; Kitap ehli bir geçimlik kılmıştır. Böylece hem
içinde doğruluk üzere bulunan bir dünyalık geçimieri sağlanmış hem
ümmet (topluluk) vard,ır (3 / Al-i de ahiretleri kurtulmuş olur.
İmran 113); ~~ii~ _)~:l-!~~ 0J ~~_:, el-Esam şöyle der: Ayette geçen
w~~ G..:ıj ~~ı ~ı Fakat iiylesi de t...:.~ kelimesi, her zaman geçerli
vardtr ki, ona bir dinar emanet ets en, olan, hiçbir Zaman hükmü iptal
tepesine dikilip durmadıkça onu olmayan geçimliktir. Bu kelime, '4
sana iade etmez (3/Al-i İmran 75); şeklinde de okunmuştur ki, bu da
yani: Onu istemedikçe ve isternede t...:.~ demektir. Bu t...:.~ söZcüğü değer,
ısrar etmedikçe onu sana vermezler.
kıyınet anlamında kullanılan ~
877
kelimesinin çoğuludur diyenierin doşdoğru_ qin b1;1dur (12/Yusuf 40);
görüşü ise, kayda değer bir şey ~ t..;;..)ı:. ~ ~ ~3 ve onun için hiçbir
değildir. eğrilik/kusur bırakmadı; dosdoğru
Temel olarak kurulmak, sabit olarak (18/Kehf 1-2).

l_eşmek ~e y~rleşme demek olan ?~ ~ •jiiı &.~ ~~3 İşte dosdoğru din
fi .JJ '~ J '1~ ifadeleri aynı anlama budur (?,8/Beyyine 5) ayetinde
gelir. geçen~ 4)9H kelimesi ise, şu ayetlerde
Yüce Allah'ın şu sözü de bu özellikleri beyan edilen adalçt üzere
ayetlerin beyan_ ettikleriyl_e ilgilidir: kaim olan ümmetin adıdır:~~ P. ~
~ ~I_Y.) rıtL ~ IJ~\3 Siz de Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı
Makam-ı İbrahim 'den kendinize bir ü;mmet~iniz {3/AI-i jmran 110); ı;).
namazgah edinin (2/Bakara 125). ~ ~ 1~ ~~ ~I,J! Adaleti ayakta
tutan ... , yalnız Allah için şahitlik
y~ f.li:. 0~ ?~ falan adam
eden kimseler olunuz (4/Nisa 135).
falanın makamına oturdu deyimi,
onun yerine vekillik etti manasma • •
i~' ~ ~.. .Jıı • ~
: j J'-".J
'.
ge!i(. .All~h _buyurur. ki: w\.4~ l.JIY.,~ U~~ . ı:.•
~ (B dll
u e i~, tertemiz
· Lı.l ' ~\ ~- ·.ı,: ~. . ;.. \: ·.tl : ı ':.~:.·~ ·- . ·~ sayfaları okuyan, Allah tarafindan
L:J .. J ~ ~ U:!:l-1 ~ -r'"""" dı ger
iki kişi onların yerine geçerler ve: gönderilmiş bir peygamberdir, O
Bizim şahitliğimiz, önceki iki kişinin sayfalarda, en doğru hükümler

vardır (98/Beyyine 2-3); burada
şahitliğinden daha doğrudur diye .. .
yemin ederler (5/Maide 107). Yüce Allah: ;;~ ~ tertemiz
. Yüce Allah'm: _;j cs.!l~ ~~ Ji
sayfalar ifadesi yle, Kur'an-ıKerime
~G,ı~r.ı?:;:.~.ı;.ı~~iDeki: Ra.bbim, ~şa!et etmiştir. Bunun yanında ,~ ~~<
~ açıklamasıyla da Kur'an'da yer
beni doğru yola iletti. Dosdoğru din e
alan diğer İlahi Kitapların taşıdıkları
(6/En'am 161) sözünde geçen ~
manalara dikkat çekilmiştir. Çünkü,
sözcüğü, değişmez bir sabite olarak
Kur'an, Yüce Allah'ın daha önce
onların hem dünyalık hem ahiret
gelmiş olan Kadim Kitaplarının
hayatını düzenleyen demektir.
tüm meyvelerinin bir özeti
Ayette geçen ~ kelimesi
konumundadır.
~~ kelimesinin hafıfletilmiş/şed , ~.;o o , ;; ~ ~ ~ J.;;;
f'~\ ~\ Jkı ':/) <l..l) ':1 .ıJJ\ Allah 'tan

desiz biçimi olan ~ şeklinde de
başka hiçbir ilah ·y;ktur; O daima
okunmuştur. Kimisi ise, bunun bir
diridir, bütün varlığın idaresini
sıfat olduğu!lu söylemiştir. Tıpkı,
yürütend_ir (2/Bakara 255) ayetinde
;ı;, J ' F.} ~ J 'lSY:u 0~J 'lS~ tj
l53,) deyimleri gibi. Yüce Allah'ın geçen f.~ kelimesi, her şeyi koruyan
ve hepsine kendisini ayakta tutacak
şu sözleri de bu anlamdadır.
Yüce Allah'ın _şu sözleri de bu destek, dayanağı veren O'dur,
manasındadır. Bu da şu ayetlerde de
anlamdadır: ~i &.J.ıı ~~ ... işte
878
açıklanan manasıdır: ~~ lS~I ~.J J~ ayetleriyle öğüt verişim size ağır

lS.ii. ~ .:.fu.. :~ ~
Bizim R~bbimiz geliyorsa ( 10/Yılnus 71 ); ~li.~~~
her şeye şeklini veren, sonra da ..ı..ıc -.li.:.J ~\iA . . . B u, makamınıdan
_.. _.J- ı.....a
yolunu gösterendir, dedi (20/Taha ve tehdidimden korkan içindir ( 14/
50); ~ ~ ~ ~ ~~ jA ~~ Jc İbrahim ı4); ~t4 ~.J ~tiA ~Li. ~3
Bütün kazandıklanyla her bir neft in Rabbinin makamından korkan
üzerinde böylesine hükümran olan kimselere iki cennet vardır (55/
başka kim vardır? (ı3/Ra'd 33). R_ahman 46) ~I_).J ~ti.G ~ ı 3 WI.J
~;,§ ~~ ~ağlam bina deyimi, ~ Siz de Maka~-1 İbrahim 'den
form olarak J~ vezninde, ~~ise, kendinize bir namazgah edinin_ (21
J~ veznindedir. Bu tıpkı, 0~:) ' 0~:) Bakara 125);~1_).) ~lL ~l4 ~1:,;1 ~
kelimeleri gibidir. Onda apaçık de/iller, İbrahim 'in
makamı vardır (3/Al-i İmran 97).
~~
de, aşağıdaki ayetlerde
zikredilen manasıyla kıyametin Ayrıca şu ayetler de bununla
kopma~ıdır: ~ :i.i.t...:JI ~~ ~ ~3 ilgilidir: ~j. ~\iA_J t.J~j_J Ne ekinler
0Yı pı Kıyamet
saatinin gelip ne güz_el - kaynaklar (44/Duhan
çattığı gün suçlular, her ümidi 26); ~i ~tiA ~ ~i;~jl 0J Şüphesiz ki
kes_erJer (30/Rılm ı 2); J.,Ull ~~ ~~ kötü/akten sakınanlar -güvenli bir_
~Wl ~) Öyle bir gün ki, insanlar makamtjadır!ar (44/Duhan 51) ~i
G~ ! - ' i- GılL " : · .:. .~iı · ·
o gün Rabbierinin huzurunda divan -- ~.J ...>P- ~.Y"-' ... Bu ıkı
qurfi~aklar(83 /Mutaffıfin 6); 01,1 L._J zümreden hangisi mevki bakımından
~~ :i.i.t...:JI Kıyametin kopacağını da daha iyi, meclis ve topluluk itibariyle
zannetmem (ı 8/Kehf 36). daha güzeldir? (19/ Meryem 73).
~~ kelimesinin asıl anlamı, Bunun yanında şu ayetler de
insanınbirçırpıdaayağakalkmasıdır. konuyu açıklık getirenlerdendir: L._J
Sonuna ha harfi ilave edilerek onun ~};..;.~li;. .J ~) ~ (Melekler): Bizden
aniden meydana geleceğine dikkat her birimizin belli bir makam vardır
çek ilmiştir. (37!Saffat , )6~),_ G1 ~~ ~ ~~ j~
~lL~ ~ji:i 0i J;ı§ ~ ~~ Cinlerden bir
l"ı.s.;.
ise, hem mastar, hem kıyam
ifrit, Sen makamından kalkmadan
yapılan yerin ismi, hem kıyamın
ben onu sana getiririm ... , dedi (27 1
zamanı için kullanılır: Kıyam etmek/
Neml39).
ayağa kalkmak, ayakta durolan
yer, ayakta durulan zaman. Şu _ _ei-Ahfeş ayetin ~ ~_fo 0\ ~
ayetlerde bu anlamlarda kullanıldığı ~lL Sen makamından kalkmadan
gözlenmektedir: kısmıyla ilgili olarak der ki: Şüphesiz
..c:::~ - \iA:( ·.\,:: -.~<: : ~ ~ 1 .:.G makam, oturolan yerdir. Bu görüş

- i.? ..r.: _J ~ r-::- ..r.-" (.) (.). 1"_J9 -
eğer, makam ve oturolan yer, zat
~~ .;~:,;~ ... Ey kavmim, eğer benim
itibariyle aynı şeydir; yukarı çıkma
aranızda duruş um ve Allah 'ın
879
ve aşağı
inme gibi faile nispetleri Hud 56).
o o ' ,
açısından farklılık gösterirler demek ul:.ı::.'JI ;;._;.~! İnsanın istikdmeti,
istemişse, doğrudur. Yok böyle doğru yolu izlemesiçlir. Yüce Allal:ı'ın
değil de, makamın manası, oturulan şu ~özleri gibi: ~ .:..i.lı ~j ı)ıj 0,ı~l 0)
yerin manasıyla aynıdır, demek ı~ıai.·,ı Rabbimiz Allah 'tır deyip,
istemişse, doğru olmaz. Çünkü, aynı sonra da doğrulukta devam,edenlerl!;
yer, kişinin durması esas alınarak gelince (41/Fussilet 30), ..:ı Y,l ı..;,$. ~~··,ıj
makam, oturması esas alınarak İşte bundan dolayı emir olunduğufl:
oturma yeri diye adlandınlabilir. g~bi doğru ol! (ll/Hud 112); ı_,~.·,ıj
Kimileri ise, ;;._;.ti.;. kelimesi,~~ 9) Artık hep O 'na dosdoğru olarak
topluluk manasma gelir, derler. Şair yönelin! (41 /Fussilet 6).
şöyle der: uı.5..;.1ı ~ L~yı bir yerde ikdmet
' ' ' ' ' ~ b _ .:.ıl.4li.4
~Y.'-3U
' .- -f V~
~3 etm~k, orada durmak, yerleşmek
3 79- Onların içinde yüzleri demektir.
güzel olan makameler vardır. 1038 ~~\ L~) Bir şeyi ikame etmek,
Bu, kendi arkadaşları için bir onun hakkını vermektir. Allah
isim olarak kullanılsa da, aslında b~yu!"ll:, ki: :~ ~ f-~4-ıl y~ı ,Ji} Y~
bir yer ismidir. Tıpkı şairin şu sözü
~<'.1\
~·
J y.. i ı..;, - ~:1\ -
3 .. . . 3
ol _)Y'
- ·.·:ıı ı~
-- ~
·--
gibi: ~j ~De ki: Ey -kitap ehli! Tevrat'z,
İncil 'i ve Rabbinizden size indirifeni
~~ .:.~1iS t;! ~~·~·~.',\.)_fA·
uygulamadıkça bir esas üzerinde
380- Ey Küleyb, senden sonra
değilsiniz (5/Maide 68), yani: [Jim
meclis sövüştü. 1039
ve arnelle bu her ikisinin haklarını
Burada şair, sövüşenleri, meclis tam anlamıyla vermedikçe
diye adlandırmıştır.
(Allah'ın) _şu sözg de __ ayı:ıı
;;._;.~! ise, düz bir çizgi üzerinde anlamdadır:~lj~l, ~~~~ ~~ J.l.J
olan yola denmektedir. Haklı olanın ~j ~ ~) J)i \_;,.J ~~I.J Eğer
yolu da buna benzetilmiştir: G~) onlar, Tevrat 'ı, İncil 'i ve kendilerine
1?J?~··,.:\ı .b1~1 Bize Doğru YoZ:u indiriZeni gereğince uygulasalardı
göster (1/Fatiha 6); ~~~ ls.;, 0l.J (5/Maide 66). Yüce Allah, namazı
1 4.·..~ İşte benim doğru yolum
emrettiği her yerde ve_ onu övdüğü
budur (6/En'am 153); Jc ~j 0) her yerde sadece 4...;,\j) kelimesini
12J?~··,~ ..ı;.ı~ ... Benim Rabbim, hiç kullanmıştır. Böylece, amacın onun
Şüphe yok ki, doğru yoldadır (ll 1 sadece şeklen yerine getirilmesi
değil, tüm şaıilarını yerine getirerek
1038 Şair, Züheyr b. Ebi Sülma. Bkz. Divdn'ı, s. kılmak olduğuna dikkat çekmiştir.
60. Sözgelimi: Birçok ye~de namaz ile
1039 Şair, Mühelhil b. Rab la. Bkz. Divôn'ı, s.
ilgili~ lyS_)I.J ~lS) ı)I.J bL::Jı ı~i.J
280.
880
~Iyi Hem namazı dosdoğru kılın, Fatır 35), ~ )~1 ~~ :1~\ ~~.?. ~S
zekatı verin, rüku edenlerle birlikte ~1 ~\J ~ Onlar için orada ebedi
siz de rüku edin (2/Bakara 43); olarak kalacakları cehennem yurdu
Ô ...~l 6J!J!~iı_; Onlar, namazı ikame vardır {41/Fussilet 28), ~~ 0Şt...:...;._J
edenlerdir (4/Nisa I 62). ~ji, ~t4 H em de Adn cennetlerinde
Münafıklar hakkında:Jıı..,.:ıti ıSı:, hoş meskenler (9/Tevbe 72)
Jl.J; ı ..,.:ıli ~i..:.JI ... Onlar, -nama;a I_P._)ıj ~ ~li;. 'x ... Sizin için
kalktıkları zaman tembel tembel duracak yer yok, hemen dönün
kalkar!ar (4/N isa 142) buyurması (33/Ahzab 13) _ayetinde geçen ~li:.
ise, ;j,_;.iJ) kökünden değil,!"~ kalkmak kelimesi ise, ~lj fiilindendir, yani,
mastarındandır. sizin kalacak hiçbir yeriniz yoktur.
Yüce Allah'ın Hz. İbrahim'in Kimi kıraatlerde bu ifade ~ ~~ 'x
ağzından: ~i..:.JI fo:.~~ ~~ yj şeJdinde okunmuştur ki, o zaman da
~·) ~.J Ey Rabbim! Beni ve ~t.§i fiilinden alınmıştır, demek olur.

soyumdan gelecekleri namazını Baz~n, devamlılığı ifade etmek
dosdoğru kılanlardan eyle! (141 için, ;j,_;.iJ] sözcüğü kullanılır. Allah
İbrahim 40) buyurması ise, namazın buyururki: ~J!~ ~~~ sürekli bir
şartlarınıyerine getirmeye, onun azaptır (1 1/Hüd 39). Bir kıraate
hakkını vermeye beni muvaffak kıl, ..
gore, ~. i P'li;. ~. ~)'·~:il
.• _ :1 ş··up hesız
u. .
manasma gelir. ki kötülükten sakınanla~ güvenli
Kafirler,eyönelikültimatomunda: bir makamdadırlar (44/Duhan 51)
~i..:.JI ı..,..:ıl.!ij 1;ıj 0~ Eğer tövbe şeklinde okunmuştur. Yani: İçinde
ederler, namazı kılarlariarsa (91 devamlı kalacakları bir yerde.
Tevbe ll) buyurmasının yorumunda :.);JI f.:ı~ Bir şeyin takvim i, onu
ise, denmiştir: Bu, namazın sadece doğrultmak, düzeltmek, yetiştirmek,
edasıyla değil, onun varlığını kabul öğretmek, eğitmek, geliştirilmektir.
ederek ikame ederlerse, demektir. Allah bl!yurur ki: 0~)'l ,;;i.;. ~
!"li:. ise, hem mimli mastar, hem ~~ ~i ~ Biz insan; en güzel
ismi zaman, hem ismi mekan, hem biçimde yarattık (95/Tin 4). Bu da,
de ismi mef'ül olarak kullanılır. Yüce Allah'ın, insanı, diğer canlılar
Yalnız Kur'an'da geçeni sadece arasında seçip ona akıl ve anlayış
mastar olanıdır: L.:ı~j 1ji:...:. ~ç_ı...:.. ~l vermesi ve onu belini doğrultup

- dik durabilecek ş eki lde yaratmış
Orası cidden ne kötü bir uğrak, ne
kötü bir konaktır (25/Furkan 66). olmasıdır. İnsanın belini doğrultup
böyle dimdik ayağa kalkabilmesi,
Aynı kökten gelen ;;,_;.li:, ise, ;;,.;.~)
onun alemdeki her şeyi egemenliği
anl~mında9ı~. Alla~ !myurur ki: cj;ül
altına alabileceğini göstermektedir.
~ ~ ~~\ jL~ Gb.i Lütfiinden bizi
durulacak bir yurda kondurdu (35/ Bir eşya için kullanılan ~;i.' Jl f.:ı~
881
ifadesi de onun değerini belirlemek/ hurma çekirdeği, potansiyel olarak
değerini açıklamaktır. hurma ağacı olmaya uygun ve onun
i"j kelimesi ise, asıl itibariyle, için adaydır.
kadınlar olmaksızın,
erkekler Bundan ayrı olarak ;;.)§' kelimesi
topluluğu_ den:ıektir. _ Onun ıçın bazen beden/vücut için, başka zaman
ayette: ~:Jj ~ ~.;! ~ '1 Bir topluluk kalp için kullanıldığı gibi, bazen
diğer bir toplulukla alay etmesin dışarıdan yardım eden, bazen de
(49/Hucurat 11 ). ilahi kudret için kullanılır. Bunlara
Şair de şöyle der: sıra ile misaller verelim:
,, __,;\·' J'ı··ji 1A\ 1. Beden için kullanılana Öf11ek

"~f' ~ ~..:;- -
şu,ayetl~rdir. Allah buyurur ki: 1_,]\J.J
381- Hıs"n Ailesi, bir kavim
~_ji ~ ~1 ~ ... Bizden daha kuvvetli
midir yoksa kadznlar mı? 1040
kim vardır? dediler (41/Fussil~t
Kur'an-ı Kerim'de geçen i".J3
15); L:ıj.J {d:':ı!.J (Sij! ~i ~~~k~
sözcüğünde ise, erkek ve kadınlar
Bana kuvvet verin de sizinle onlarzn
birlikte kastedilm iştir. Gerçek anlamı
arasına en sağlam setti yapayım
ise, erkekler içindir. Zira sözcükte
(18/Kehf 95) Burada söz konusu
baskın olan unsur erkeklerdi~. ~lla~
edilen kuvvet, beden kuvvetidir.
buyuru_r ki: ~WJ ~ ~ı_Ji J\..?.JI _ Zira, kendisi dış kuvvetten yüz
~ ~ ~ .illı ~ ~ Erkekler,
çevirmiş ve onu sevm~diğiı:ıi, arzu
k~dzn üzerine idareci ve hakimdir/er. etmediğini .:;;i .;..J ~~LA J\J Dedi
Çünkü Allah birini diğerinden üstün ki: Rabbimin bana vermiş olduğu
yaratmıştır (4/Nisa 34).
servet ve saltanat, sizin vereceğiniz
şeyden daha hayırlıdır sözleriyle
c.S,l 1 K-v-y dile getirmiştir.
2. Kalp kuvvetine misal ise
kelimesi, bazen ;;_)~
'
;;j (kuvvet) şudur:Ş~ y~l ~ ~ l,! Ey Yahya!
(yapabilme, h~kifl} ol!Ua) map,asında
Kitaba kuvvetle sarıl (1 9/Meryem
kullanılır: ~.Ji:ı- fı.S~l ı..;. ı_,:ı..;. Size
. 12), yani: Kalp kuvvetiyle ona
verdiğimiz kitaba kuvvetle tutunun
sarıl.
(2/Bakara 63).
3. Dışarıdan yqrd!m e~fn~erin
Bazen de, bir varlıktaki
kuvvetine örnek: ~_ji ~ ~ l.JI .Jl Ne
potansiy~l enerjiye, gizli güce, gizli
olurdu size karşı bir kuvvetim olsaydı
Y~l?ıya,O~ adı.~erilmektedir.. Mesel~: (ll/Hud 80). Deniyor ki, bunun
J:;.....; ~Jil~ lS.J.lll denmektedır. Yanı,
anlamı: Kendisiyle güç kazanacağım
askerler, kendisiyle güçleneceği~
1040 Şair, Züheyr b. Ebi Sülmii. Bkz. Divdn'ı, s. malım. ols,aydı, şe~lipdedir. ~ 1_,1\J
ı 2; İbn ManzCır, Lisdnu 'l-A rab, (t_;!) madde-
.l.ı~
"' . U"~ _,l).J ~_ji
~ ,. _,J_,i Şöyle dediler:
si. ,
882
Biz güçlü-kuvvetli kimseleriz, zorlu belirlilik takısıyla verilmiştir.

savaş erbabıyız (27/Neml 33). Böylece, Cibril, bu dünya ölçülerine
4. İlahi kudrete örnek: .ı.lıı 0J göre, kendilerini eğiten ve faydalı
"' . ~ ; .
jıjc 1.$-J! Şüphesiz Allah güçJüdür, olanlarla karşılaştırıldığında pek çok
gdlipti; {58/Mücadele 21); .:.llı 0t.5:_:, güçleri olan ve büyük kudrete sahip
1'. • - ~ .i olan biridir, denmek istenmiştir.
Y.-? ~'!"" .. .. Allah ço k guç
.. l"d ..
u ur,
çok üstündür (33/Ahzab 25). Yetenek anlamındaki kuvvet
~
~ ..: -.lı ~- ~
--~iı 3
~ ~'- ı .)y
_, .Wı L),
:ı "·".ll ~
ise, en çok felsefeciler tarafından
- kullanılır. Onlar bunu iki kategoride
Şüp hes iz ki, rızık veren O sağlam
ele alırlar.
kuvvet sahibi olan Allah iır (511
Zariyat 58) iiyetindeki kuvvet Birincisi: Mevcut olup kulla
nılmayan potan~i~~l, kuvvet. Bu
kelimesi ise geneldir. Bu hem Yüce
anlamda ~jil~ ~~ ü)l.! Falan adam,
Allah'a mahsus kudret için hem
kuvve olarak yazıcıdır. Yani: Bu kişi
de O'nun diğer varlıklara verdiği
yazı yazmayı bilmektedir yalnız onu
kuvvet için kullanılmıştır. kullanmamaktadır.
~Ji Jı ~Ji ~~;_:, ve sizi ,. İkincisi: Aynı şekilde ~tS 0~
kuvvetinize kuvvet katarak ~jil~ Falan adam, kuvve olarak
çoğaltsın (ll/Hud 52) sözünde ise, yazıcıdır denir ve bununla o
Yüce Allah, onların her birine hak kişinin yazmayı bildiği ama onu
ettiği çeşitli kuvvetlerden vereceğini kullanmadığı kastedilmez, aksine,
garanti etmiştir. bu kişinin yazmayı ogrenme
~ cfı yJI i.,?? ~ ~_:,i t?? O elçi yeteneği olduğu, onu öğrenebileceği
belirtilmek istenir.
güçlüdür, Arş 'ın sahibinin yanında
çok itibarizdır (81 /Tekvir 20) Geçit! erde; 1_:,§di ye!!dlandırı !mıştır.
beyanıyla Cibril (as) kastedilmiş
Bu bağlamda~..)11 LSJ!i denir ki, adam
çöle düştü, demektir. Çöle düşen
ve O, Arş'ın Sahibi katında güçlü
adamın her şeyden ma~m olması
olmakla nite1endirilmiştir. Burada
düşünülerek bu hale ~ fakirlik,
kelimenin yapısı !eki! ve nekre yoksulh.ık adı verilmiştir. Onun için
(belirsiz) olarak ~_)§ t?? Bir kuvvet ~LS)\ demek,falan adam fakirleşti,
sahibi şeklinde verilmiştir. Böylece demektir. Bu fıil, tıpkı J,;._)\ Dul
onun kuvvetinin Yüceler Alemi kaldı: Dullaştı ve Y .)i Toprak oldu,
baz alındığında bir dereceye kadar topraklaştı fiilieri gibidir. ,B u manada
olduğuna dikkat çekilmiştir. Allah buyurur ki : &ı~ I.L\i;._:, ve
} . } ~
Cibril hakkında: ~~ 4...;.1; çölden gelip geçeniere bir istifdde

,,Yine
(.):,:All Onu, müthiş kuvvetleri olan mekanı yaptık (56Nakıa 73).
biri öğretti (53/Necm 5) ayetinde ise, wWi

- ~Gs.;
. - r>
O'nun kuvveti, hem çoğul hem de
cinsin tamamını kuşatan marifelik/ Kaf Harfinin Sonu
883
KafHarfi
~/K-b-b sınırlıdır; bunun dışında bu isimle

anı lmazlar. Allah buyurur ki: t.:.li
~: Bir şeyin yüz üstü ~.JS 1.5lj ~~ -9c 0.;., Üzerine gece
düşürülmesidir: .~.:<~ ~ :.j.'J~ ~~ ~.J bastırınca, biryıldızgördü: Rabb 'i1J1
-/jjl ~~_?.~Her kim de kötülükle budur, dedi (6/En'am 76);ys.JS ~lS
gelirse, onlar yüzüstü ateşe atılırlar &~~O billur da sanki inciye benzer
(27 !Nemi 90). bir yıldız gibidir ki (24/Nılr 35); Gı
yt.;.S) ise, bir işe tamamef! ~\~\ ~-!: ~~~ ~~\ G;j Gerçekte~
kapanmaktır: ~.J Jc ~'-"::, ;,)~i biz dünya göğünü (o yakın göğü)
.. :..' ..bl' ı.: w - ,.. - ··: -j ~~ bir ziynetle, yıldızlarla süsledik (37/
~ ' ~ ı.s-- -!'"" ~ (.}" 1.5
Şimdi yüz üstü kapanarak yürüyen Saffat 6); ~ fol ~~~~ I~).J Yıldızlar
mi doğru gider, yoksa dosdoğru döküldüğü vakit (82/İnfıtar 2).
yolda yürüyen mi? (67/Mülk 22). ~_)S JS ~ 1_#~ Her ytldızın
# : Bir şeyin aşağıya doğru altına gittiler, yani: Dağılıp gittiler.
yuvarlanıp gitmesidir: ;.A ~ I.J/~:.s; ~~ ~_:,S Askerin ytldızı:
2;_,~WI_j Ve arkasından hep onlar Onların içinde parlayan demir,
(putlar ve azgın/ar) o cehenneme demektir.
yüzüstü atılırlar (26/Şuara 94).
Fiil olarak hem~ hem de~ 4/K-b-t
formu kullanılır. Bu tıpkı~'~
elini çekti ile ~ Y..:., J bı) i ~ w;&: Sert biçimde ve aşağılayara_k
rüzgar sert biçimde esti fiilieri gibi reqdetmektir. Yüce Allalı buyurur. wl
iki şekilde de kullanılabilir. : j\ ~
(.):1_ • ..r:- .;jY"'--.illi
t.,;,S ,.~.( _) J
: ~~- (.):1
i.JJ
: ji _
~1.)5. apaçıkbiçimde ortada 1;~}:·§ :; Allah-'a ve Resıliüne karşı

olan, parlak biçimde gözükerı gelenler, kendilerinden öncekilerin
yıldızlar demektir. Bunlara ~I.JS. alçaltıldığı gibi alçÇiltılacaklardır
•• Ad e ı e 5) , U:l
(58/M uca : j, : ~~
-,{_ c--::-:
; ı:..~-.~
denmesi ancak parladıkları zamanla _ ~
885
: 'h 1 3 ',\~i-.~
~
~ 'j
·- .. ~ .J
<<:
1J~
• 1 "ll h
\n a ..>:S 1 K-b-r
bu yardımı)inkar edenlerden bir
kısmını kessin veya perişan etsin Büyük ve küçük anlamına
de umutsuz olarak dönüp gitsinler gelen ~ ve ~ sözcükleri,
(diye yapmıştı) (3/Al-i İmran 127). birbirine göre mukayese edilerek
söylenen anlamları yerine göre
daralıp genişleyen kelimelerdendir.
~/K-b-d
Buna göre, bir şeyin yanına
Bildiğimiz karaciğere ~ adı konduğunda küçük, başkasının
verilmektedir. Karaciğer ağrılarına yanına konduğunda ise, büyük diye
ve hastalıkianna da 4. hem de..ı~ tanımlanabilir. Bu her iki kelimenin
adı verilmektedir. ..ı.;.s. ise, bir kişinin kullanım alanları da farklıdır. Kimi
karaciğerden vurulması demektir. zaman, cisimler gibi, bir bütünlük

~ ~ ~
' J.
Bu anlamda J,?.yl w~ denmektedir

o
arz eden varlıklar için kullanılırlar.
ki, adamı ciğerinden vurdum, Aynı şekilde azlık, çokluk için de
manasma gelir. Aynı şekilde 4 kullanılabilirler. Kimi zaman ise,
~Wiifadesi de, gök kubbenin sayılar gibi, birbirinden ayrı varlıklar
ortası demektir. İnsanın karaciğeri için kullanıldıkları da bilinmektedir.

bedeninin ortasında bulunduğundan, Bazen, tek bir varlık hakkında
gök kubbenin ortası bu yönden değişik bakış açılarından dolayı çok
ona benzetilerek böyle de_nmiştir. ve büyük sıfatları birbirinin yerinde

Yine bu kökten olarak ~~ Sı~ kullanılırla~. Mesela:~ ~) ~ ~
Güneş, gök kubbenin ortasma geldi,
'-.--
~ ~ ~
~:. : '.-.<ı ' ~~~- l.n-' ·li::. D. e k.·ı.
:.3 '-:!"' _ ~ .J
denmektedir. Bu ikisinde büyük bir günah, bir de

insanlar için bazı menfaatler vardır,
..ı.;.s.:
Zorluk, sıkıntı demektir.
Bu anlamda Yüce Allah: ,;~\; ~ fakat günahları, menfaatlerinden
daha büyüktür (2/Bakara 219).
~ ~ 2.ı'~y\ Biz insanı gerçekten
bir sıkıntı içinde yarattık (90/Beled Bu ayette. geçen Y.? (büyüktür)
4) buyurmaktadır. Burada Yüce sözcugu _AS (çoktur) şeklinde
Allah' ın, insanı, dar geçidi geçmeden de okunmuştur. Her iki kıraatle
ve karar kılacağı yurda varmadan okunınası uygun görülmüştür.
zorluklardan kurtulamayacak Büyüklük, asıl itibariyle somut

bir konumda yarattığına dikkat şeyler için kullanılır. Bunun yanında
çekmektedir. Başka bir ayette ise bu istiare yoluyla soyut şeyler için de
ko!! u şöy}e dile getirilmiştir: ~.) kullanılabilmektedir. Yüce Allah'ın:
~ ::.F LS;ı.b Ki, siz elbette hdlden ~- i· · . '.ı~~ <....JGsJI
_.J ~ -). :· : •
\~ JL;,
•
\iiiı· li
.. .J ..
hale gireceksiniz (84/inşikak 19). \A1.......:::,.;.\ '::!) ~.J:ı.f Eyvah bize! Bu nasıl
deftermiş ki, büyük küçük hiçbir şey
886
bırakmadan hepsini saymış dökmüş De ki: Allah, benimle sizin aranızda

dediklerini 8örür_sün ( 18/Kehf 49); şahittir (6/En'am 19).
':.<i ~ .J. .lll~
. ' .._,8s• ~. ;}\' .r.- ~ ' : 1~ .
~t;:.~~l\ ~~ ~j~\j ·~1 ~li. Allah
o
(..):1-!A •
;; ~ ,. .. ~
. (j" ...>"-'-"> .J
Bundan daha küçük ve daha büyük görünmeyeni de bilir, görüneni de.
ne varsa, hepsi muhakkafç açık ~tr Büyüktür ve yüceler_den yücedir
kitaptadır (34/Sebe 3); ~~ ~ ()jlj (13/Ra'd 9); ~ 1~ ~) ~~~~ ~
_j.~i ~~ ~ J;i l?'l:Jı ~_,.:. jj Ayrıca
J) Onları parça parça etti. Yalnız
en büyük hac günü, Allah ve Resulü onların büyüğünü sağlam bıraktı
tarafindan insanlara bir ilandır ki (21/Enbiya 58); ı~ ~~.\W~ J~
(9/Tevbe 3). İbrahim: Belki onu şu büyü~l~;i
Bu ayette haccın, en büyük, yapmzŞ,tır (21/Enbi_ya ?~),; .q~.:,
sıfatıyla birlikte anılması da 1: ·• 1 '.c.·.ı 1: ..' ' . LS i :i..:ı'- JS . \..:ıli..:...
~ .J~ ~-?-""" ...>! .-Y ~
um re 'nin, küçük hac olduğuna dikkat Böylece, her kentte büyükleri (ileri
çekmek içi~~ir. ~itekin; Peygamber gelenleri), oranın suçluları yaptık ki,
(sas): ~\'\ &JI ~ o~\ Umre, orada hileler çevirsinler (6/En'am
küçük hactır, buyurmuştur. 1041
123); yani: Onların liderlerini.
Büyüklük, bazen zaman . b~~ ~~ f< ;,\,; ',?~1 ~~ .Gj O,
almarak söylenir. Sözgelimi, Y-?0)\.ğ muhakkak size sihir öğreten
falan adam büyüktür dendiğinde, büyüğünüzdür (20/Taha 71), yani:
onun daha yaşlı olduğu anlı;ışılır. başkanın ız.
Bv konuda Yüce _Allah; ~- ı.;.) Bu manada yı.S. 0C iyı.S. .Gj_:,
~~~--~i·,~:.~ ~js_ j·ı~~~ ~
·:.<1\ ~~•
~U"-' onu büyükten bil);üğe mir~s aldı,
Onlardan biri veya her ikisi senin denmektedir ki, kardı yüce bir baba,
yanında yaşlanırsa, sakın onlara kendisi gibi bir babadan onu devral dı,
öf, bile deme ( 17/İs ra 23 ); ~~~ j demektir.
~~ kendi üzerine de ihtiyarlık o~ ise, cezası büyük olan
çökmüş_ (2/Ba~ara 266); ~ ~j her günah manasında kullanılır:
Jli. _;l_;.ı.:, ~~ ... Bana ihtiyarlık
Bu kelimenin çoğulu ise, }:l:S
gelip çattı, karım ise kısırdır, dedi şeklindedir. Allah buyurur ki:
(3/Al-i İmran 40). ~J1 ,\ · ,. ı<lı· ;.~\ .Y.
·'GS : ~-:. " : :Jı
ı..>"7 yu j ~. (.)~U:! .
Büyüklüğün, bazen de makam,
~i O~lar ki gündhm biiyüklerinden
üstünlük baz alınarak söylendiği
ve çirkin işlerden kaçınırlar, yalnız
de açıktır. Yüce Allah'ıf! şu ayet)erj bazı küçük kusurlar hariç (53/Necm
buna misaldir: i:ı~ Y.Si ~~ ı.Şi JS
~ j. ;; •• •
32); .Ge. 0~ ı..;, .)45 IJ!:·~?:i 0) Eğer siz,
;(:,)!J ~ \.!~ ,':., .illı ~ De ki: Şahitlik
1 yasaklandığın ız büyükgünahlardan
yönünden hangi şey daha büyüktür? sakınırsanız (4/Nisa 31 ), bununla
kastedilen şirktir, ~en~miştir: ,Çün~ü:
ı 04 ı Bu hadis, hac maddesinde geçmiştir. Allah buyurur ki: 0) ~~ ~~ \' ~ ~
887
~ flbl ~j.!JI Allah 'a Oğulcuğum; 0~ Yapmayacağınızı söylemeniz,
şirk koşma, şüphesiz şirk büyük Allah yanında büyük bir günahtır
zulümdür (31/Lokman 13). (61/Saf, 3).
~ .1:.,:: ..:ıı~ .;j o.: ~ -:.< ,_;. :Jı
_Kimileri ise, bu ayette geçen ~ . ~ ..r.-: l5"Y '-?- .J
.J~ kelimesinin hem şirk hem de Bu günahın büyüğünü yüklenen
zina, haram kılınmış olan cana kimse için de çok büyük bir azap
kıyma vb. gibi büyük günahlar vardır (24/Nur ll), sözü, İtk
olduğunu söylemişlerdir. Onun için Olayı 'nı çıkaranlara işarettir. Kötü
All~h buyurur ki: ~ 0LS ,:6l:i~ 0) bir yol/çığır açan her insanın lider
1~ Şüphesiz ki onları öldürmek, konumunda olduğunda günahmın
çolf büyük bir suçtur (17 /İsra 3 l) ve daha çok olacağına dikkat
':.(j '~~\ - Lill- '·G_;,- •...< .;\ 1 -•••• j§ çekmektedir.
J:"' . .J I.Y' ~ _j ~ {'-'. ~
~ ~- D~ ki: Bu iki;inde b-üyük ~ Lı ~ ~ı ~-:>_j~ ~ 0)
bir günah, bir de insanlar için bazı ~'* Göğüslerinde ancak yetişe
menfaatler vardır. Fakat günahları, meyecekleri bir kibir vardır (40/
menfaatlerinden daha büyüktür (21 Mü'min 56), bu ayette geçen
Bakara 219). ~ kelimesi, ~ büyüklenmek,
-
o.J:f kelimesi, bunların yanında anlamındadır. Kimisi ise, bunun
ağır ve zor gelen şeyler için de yaşlılık anlamından gelen büyük bir
kullanılır. Bu manada Allah buyurur iş olduğunu söylemiştir. TJpkı şu
k ·.~ıi
ı.
· ... c-ıı : ~ı-ı,~ı-_j~.
'~~ ..J.
-'·,-''wl:
~_j
;.T ayet gibi: ~~~ .;j ~ ô~ ~~ '-?;uı.J
~bl\ Ji- Bir de sab;rla, ~amazla # Bu günahın büyüğünü yüklenen
yardım isteyin. Şüphesiz bu, (Allah 'a) kimse için de çok büyük bir azap
saygılı olanlardan başkasına ağır vardır (24/Nur 11 ).
g:elir_(2/Bakara 45); Lı~ ,Pı )..S Ji. ~ynı kökten gelen ffi _).Ş ve
.:...Uı ~) ~~:.{j Fakat senin kendilerini _)~!kelimeleri de mana olarak
davet ettiğin şey, müşrikfere ağır birbirine yakındır. Bunlardan .Y.Ş,
geldi (42/Şura 13);·~'~11.: )..S 0\S 0J.J insanın kendini beğenmesinden,
~ly) Eğer onların yüz çevirme~i başkasını küçük görmekten
sana _ ağır geZdiyse (6/En'am 35); doğan insana mahsus bir tutum/
~ı)i ~(~4-=.ı)..SAğızlarından davranıştır. Bu insanın kendini
çıkansöz ne büyük bir iftiradır ( 18/ başkasından büyük görmesidir. ~
Kehf 5). ise, büyüklenmektir. Tekebbürün en
Son ayette geçen~ ~)..S ifadesi, büyüğü ise, Allah'a karşı gösterilen
bunun günahlar içindeki büyük büyüklenmedir. Bu da hakkı kabul
yerini ve cezasının büyüklüğüne etmemekten ve Allah' a karşı
dikkat çekmektedir. Onun için Allah boyun eğip bağlanınayı kendine
buyurur ki: ~ Lı ı)~ .jl ~~ ~ Gi;, )..S yedirememekten kaynaklanır.
888
.)liS:i..:..l
. __ ıse, iki şekilde ortaya 0J~!(1 ,',1 FS L.,J Şöyle derler: Ne
çıkar. topluluğunuz, ne de büyüklük
Birincisi: İnsanın
büyüme taslamanız, size hiç bir yarar
yollarını araması ve büyük olmayı s_qğ!amadı (7/A:raf 48); 0;..~ ~Jj
arzu etmesidir. Bu, eğer gerekli ~ G) IJ~1s1.·,1 0~ ~~~ ~_#. Jjıl ~
şekilde, gereken yerde ve gereken
_)Ull ~ ~ Ge 0~ .:.:i ~ ~ ~·<ı
-- -> ~, rı.ı ol
:c::.:. ~ .u.ıı U: ,ı ı:~.• JS Gı, 1J-.r.--
r-, : jı J-~
'.-.<:1: ..1 (..):1_
zamanda olursa, güzeldir.
İkincisi: Kişinin
kendini tok
~~~ & Hele ateş içinde birbirlerini
göstermesi ve kendisinde olmayan suçlarken, zayıf olanlar, büyüklük
taslayanlara: Hani bizler size
şeyi varmış gibi yapması dır. İşte kötü
görülmüş olanı budur. Kur'an'da
tabi idik. Şimdi siz bizden bir ateş
geçenleri bu anlamdadır. Allah nöbetini savabiliyor musunuz?
buyurur ki: j}S1.',1.J ~~ ~l ~l 13 i? -.~ derler. Büyüklük taslayanlar da
şöyle derler: Evet, hepimiz onun
secde etmişlerdi de, İblis ~eddetmiş
içindeyiz. Allah kulları arasında
ve büyüklenmişti (2/Bakara 34 ).
hükmünü vermiştir (40/Mü'min 47-
, !ine ~myurmuşt~r ki: ~~4- ı :JSjj
48).
~~~ ~i lS~ 'i ~ J~.) Size
Burada Yüce Allah, müstek
nefislerinizin hoş/anmayacağı bir
birleri, zayıfların karşısına koymuş
emir/e gelen her peygambere kafa
tur. Böylece onların istikbarlarının
mı . tutaca~sınız ? G/Bakara 87);
onların bedeni ve mali kuvvete
I)~l I3~I,J I3Y.:.,i:, ısrar ettiler,
sahip olmalarından kaynaklandığına
kibirlendikçe _ kibirfendiler (71/
Nfıh 7); ~.)'ll <) 1.)~····1 (Bu da) dikkat çekmiştir.
yeryüzünde bi':. kibirlenmeçlir (3~/ Allah buyurur ki: ~jı )Wı J~
,,: 2;ıl~l~l : :ili<~... ·~: 1 '.-.(1 .'..1
Fatır 43); ~.)'YI ~ IJ~··,l! :;li. t_;.\i ~ - - (..):1 _ - -- _J9 U:" J..;:--
~~ A Ad kavm-ine gelince onlar Kavminden büyüklük tasiayan ileri

yeryüzünde büyüklük tastadılar gelenler, içlerinden zayıf görünen
(41//Fussilet 15); ~ 6J~:<1.·..1 FS~ mü 'minlere.· dediler (7/A'raf 75).
0_# ~ ~:, ~~ A ~.)~i Bugü~ Burada da, müstekbirler, müstazaflar
yeryüzünde haks tz yere büyüklük ile karşıt olarak kullanılmıştır.
taslamanız ve yoldan çıkmış ~~ L.:ıj ı_;t.S;:, IJ~··,ıj Onlar
olmanızdan dolayı (46/Ahkaf 20). ise, her şeye rağmen büyükfendiler
SI ~- 1J-.r.-- - .. . ı Y.':t; U:l
'.-.<:1.·..1-J G:iLL : :ılı :ı
_ U,
ve çok mücrim (.mçlu) bir
~Wl ~Iyi~~ Bizim-ayetlerimizf kavim oldular (7/A'raf 133)
yalanlayan ve onlara inanmaya ayetinde l3~ıi Büyüklendiler,
tenezzül etmeyenler var ya, işte ifadesiyle onların kendilerini
onlara göğün kapıları açılmayacak büyük görmelerine, kendilerini
(7/A'raf 40), F. ~ ~~ Lı ı)~ beğenmelerine ve kendilerini
889
büyük görerek Ona kulak vermeye ..
Zumer 72)·, ~
. ~ -~~ r..s-
1..: .:.lıı ~
!·.L.·. ~~
.
yanaşmadıklarına dikkat çekmiştir. . /~~~İşte
. -Allah, her böbürlenen
~~ ı..:._:,§ ı;tS.J ve çok mücrim zorbanın kalbini öyle bir tabiat ile
(suçlu) bir kavim oldular ifadesiyle mühürler (40/Mü'min 35).
de onları böyle davranmaya iten Buna göre, eğer tekebbür birinci
sebebin de onların daha önceki anlamıyla bir kişinin vasfı olursa,
suçları olduğuna, bunun onların bu ..l~ güzel görülmüştür. Kim
yaptığı yeni bir şey olmadığına, de ikinci anlamında tekebbür sahibi
onların öteden beri tutum içinde olursa, bu da r-~i:. kötü görülmüştür.
olduklarına işaret edilmiştir. Bu ayırımı yapmanın faydası ise
~.A-~~ 0~~ ~ ~~~
Yüce Allah: şudur: Bazen bir insan tekebbür
6.J~ ;.A.J ~pi:, ~); Bununla sahibi olduğu halde onun bu hali,
beraber ahirete inanmayanlarm kötü görülmeyen kibir kapsamında
kalpleri inkarcı, kendileri de ele alınmış olabilir.
biiyüklenen kimselerdir (16/Nahl Yüce Allah:~~~ :;!yl 0i- ~y.:..L
22) buyurmuş ve ardından da: .Gı ~i ..F._ ~.J~i ~W~ Yeryüzflnde
0:~··.•;,.iı ·\:-1 ~ Doğrusu Allah: haksız yere büyüklük taslayanları,
kendilerini büyüklenip hakkı kabul ayetlerimizi anlamaktan uzak
etmeyenleri sevmez (16/Nahl 23) tutacağım (71A'raf 146) sözünde
diye devam etmiştir. kendilerini büyük görenlerin haksız
Büyüklenme anlamına gelen ffi olduğunu bilc!irmiştir. .Glı ~ ~~
da iki şekilde kullanılır: -/~ ~~ ~ JS ~- İşte Allah, her
Birincisi: İnsanın yaptığı iyilik böbürlenen zorbanın kalbini öyle
!erin gerçekten diğer insanların birtabiatile mühürler (40/Mü'min
yaptıkları iyiliklerden çok ve fazla 35) ayetinde ise, ~ kalbi, is~~
olmasıdır. Kelimenin bu manası baz mütekebbir'e yani kendini büyük
alınarak Yüce Allah tekebbür sahibi görene izafe etmiştir. Tenvin ile
olmakla nitelendirilmiştir: .iıyjı okuyanlar ise, fo~ ~ biiyüklenen
~:~<~~ll ~~\ Üstündür, istedigini bir kalp, ..p..i~ sÖzcüğünü, ~
zorla yaptıran, büyüklükte eşi kelimesinin sıfatı olarak kabul
olmayandır (59/Haşr 23). etmişlerdir. 1042
İkincisi: İnsanın kendini zora Ululuk, büyüklük anlamına

ki öyle göstermesi ve bununla gelen ı:-y_f.Ş ise, mutlak anlamda
şişinmesidir. İşte insanların geneli bağlılığa burun kıvırmaktır. Bu
hakkında kullanılan tekebbür sıfatı, Allah 'tan başkası hak edemez;
bu ~n)ama ~elir. Sözgelimi, ~ zira: Allah buyurur ki: ~ ~~~\ 4J:,

~~~ c.Sfo Bak, büyüklük
I 042 Bu, Ebu Amir'in kıraatidi r. Bkz. Dimyıltl,
taslayanların yeri ne kötüdür! (39/
itht:'if, s. 378.
890
0".J~lj sıı.Jı...:.:..Ji Göklerde ve yerde Bakara ı 85); 1~ ~_).Sj ... Tekbir

büyüklük ve hakimiyet O'nundur getirerek O 'nu noksanlıklardan
(45/Casiye 37). J:üç:elt qe ypcelt (ı? /İsra_ ı ı ı); jbj
Peygamber (sas) da Yüce (jŞJj U"GJi 0h ~ ~~ u:o.J\Ilj sıi.Jı...:.:..JI
Allah 'tan aldığı kutsi bir hadiste 0~- ~ ~Ull )Si Elbette göklerin
şöyle buyurmaktadır: ~ı:ı .J ~y_;şji ve yerin yaratılması, insanların
ı-.:~ . ..l.=o..l'
7 /- J
q
<..,?: r.r-•' _)'·li_:,:,~ '-?.J
<..;-
.. (ı
_),
L.6.Jı-
J
yaratılmasından daha büyüktür,
~ Ululuk benim aba~, b-üyüklük fakat insanların çoğu bilmezler (40/

de benim kaftanzmdır. Kim bunların Mü'min 57).
birinde benimle yarışmaya kalkarsa, Bu son ayet, Yüce Allah'ın
onu belini kırarım. 1043 göklerde ve yeryüzünde sergilediği
Yüce Allah da buyurur: ı)L§ hayret engiz sanatının inceliklerine
0fo.J G~t.Ji ~ G:O.:;.:J ı..:.c ıi~.;):;ı
-o • ' -
-··
ı:.~:.... j
o ;
mahsus özelliklerine ve onlarda
ıY>).Il ~ ~t;iiıŞ.ll ı.;,sj Dediler ki: S~n gizlediği hikmetine işarettir. Bu
bizi, atalarımızdan kalan yoldan hikmetlerianlayabilecekinsanlarçok

çeviresin de yeryüzünde büyüklük/ azdır. Yüce Allah, şu sözü ile onların
saltanat ikinizin olsun diye mi temel vasıflarını bildirmektedir:

geldin? (1 O/Yunus 78). 0" _)~lj sıi.Jı...:.:..JI ~ ~ 6.JJSi~J_J
~~~ ._:ı _Y.Sj Bir şeyi büyü klemek, göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde
düşünürler(3/Al-i İmran ı9ı). Yer
onu, büyük görmek, demektir. Allah
buyqrur ki: ~j ,;..t~\ ~~.J ~ ve göğün kütlesel büyüklüğünü ise,
insanların çoğu bilirler.
~~i Onu, görür görmez hepsi onu " ~ o " '
gözlerinde çok büyüttüler ve ellerini Yüce Allah'ın: ~~ ~ ~:;;

kestiler (ı2/Yı1suf 3 ı). 0.>:.?.~ G) '-'_;.Slı Biz o büyük
,_
şiddetle çarptzğzmzz gün mutlaka
~ise, bu
birini büyük şekilde
intikamJmlZl alırız (44/Duhan 16)
g~~mek anlamında olduğu gibi, 4.ııi
sözü ise, bir uyarı niteliğindedir.
_Y.si demek suretiyle Yüce Allah'ı
Buna göre, kafire dünyada ve
bir tazirn/ululama şekli olarak da
Berzah aleminde dakunacak olan
kullanılır. Bunun yanında Allah 'a
azabın tamamı, kıyamet gününün
kulluk yapmak, ululamasını
azabıyla karşılaştırıldığında basit
hissetmek anlamlarında da
ve_ küçük kalacaktır. .Jı:j;. formu,
kullanılır. Şu ayetler bu manasma
i~aret etmektedir: \.,;, )c .Gıı I.J~J Y.f formund~n daha etkili/derin
anlamlıdır. .J~ kavramı ise, bundan
;s.ı:ı..;, Size doğru yolu gösterdiğinden
da daha,etki!i/ beligdir. All ah buyurur
dolayı Allah 'ı ululamanızı ister (21
ki: \_)~ 1~ IJ_p.;,j Büyük büyük
1043 Bu, Ebu Hüreyre hadisidir. Müslim, el-Birr tuzaklar kurdular (7ı/Nuh 22).
ve 's-S ıla (HN: 2620); Bey haki, el-Esma ve s-
Sıfat, s.173.
891
~/K-t-b say(ademektir. Onun için~ ı.:J)jl:,
;
~~4 ~ ~li.~ ~ ~~ Eğer sana
Tulum vb şeyleri, iki sının ile bir kağıtta yazılı bir kitap indirmiş
dikmek demek olan ~ sözcüğü, olsak da onu elleriyle tutsalardı (61
dikmek suretiyle bir deriyi, başka En'am 7).
bir deriyle birleştirmek demektir. Bir şeyi ispat etmek, takdir
Bu anlamda, ~Li.:JI '\~~< kovayı etmek, zorunlu kılmak, farz yapmak
diktim ve ~~ ':. <,;;.; katı rı bağladım ve azınetmek de ~~ lafzıyla ifade
denmektedir. Bu, onun, iki dudağını edilmektedir. Bunun böyle ifade
bir halka ile birleştirmek, demektir. edilmesinin mantığı şudur: Bir
~ kökünün bilinen manası ise, şey önce istenir. Sonra söylenir.
harfleri birbirine eklemek suretiyle Sonra da yazılır. Buna göre, irade
yazmaktır. Bu kelime bazen, başlangıç, ~Gş. (yazmak) da sondur.
telaffuz yönünden birbirine girmiş Kimi zaman, başlangıç olan istek,
şeyler için de kullanılabilmektedir. pekiştirilmek istendiğinde sonu
Buna göre ~Gş.'de asıl olan, yazı ile oluşturan ~Gş. ile ifade edilir. Bu
düzenlemektir. Fakat, bunların her manada_ Alla~- buyurur ki: -Uı1 yiS
biri istiare yoluyla diğerinin yerine ~ ~j Gi 0#- ':! Allah: Elbette ben
kullanılabilmektedir. Onun için ve elçilerim galip geleceğiz, qiY,~
Allah'ın Kelamı, -yazılmamış olsa yazmıştır (5_8/Mücadele 21); J J§
dahi- Kitab adını alabilmektedir. U .ill1 ~
. L. ~~....
~D _.. e k'·z. Allah' ın
Mesela: Bu anlamda Yüce Allah: bize yazdığının dışında bize hiçbir
y~l ~~ ~I(Elif, Lam, Jv!im) İşte o şey dokunamaz (9/Tevbe 51 ).
Kitap (2/Bakara 1-2); ~~ ~ Jı ~ ~ : jl -.-.:i :<:~ " . ::;:,( jl j§
•- u.ı _ .J.?. rJ:!-! ~ r--
~ ~ j y~l ~ı..:;i Dedi ki: Ben ~~ Jı ~~ 1;~:1\c Onlara de ki:
Allah 'm kuluyum, bana Kitabı verdi Eğer siz evlerinizde olsaydınız bile,
ve beni bir peygamber yaptı (191 üzerlerine öldürülmesi yazılmış
Meryem 30). olanlar yine muhakkak yafacaklan
yGş. (kitdb ), aslında m astardır. (öldürülecek/eri) yerlere ç*ıp
Bunun yanında, kitapta yazılan gidecekti (3/Al-i _İp1riin 154);_ ;_,i:,
şeye de yGş. adı verilebilmektedir. .J.lll,.,jlis · _,_ ı·i·':·- t..:;.'':/ıs·
_ ~
• _ ~~I...S".J ~?' .J
.. ~ ~
ır
;
Aslında, yGş. içindeki yazı ile birl_i~te de akraba olanlar, Allah 'ın kitabına
sayfanın adıdır. Yüce Allah'ın: -illl:..;! göre, birbirlerine daha yakındwlar
: L.Gs :. ',i..: J- '.::. ~ j l,.,j~l ~~
:- Wl va. _ ~ _;.ı.ıu: - (8/Enfal 7 5) yanı, Allah' ın
Kitap ehli, senden, kendilerine hükmünde.
gökten bir kitap indirnıeni istiyorlar :~'lı <~,, :j
1..)""-"'.1..)""-"'U~~.JlZ
ı:.• :.'.i..: ,;·,~s- s·
(4/Nisa 153) sözünde geçen Y~ - - -
Tevrat 'ta onlara, cana can,
' diye , , ~
sözcüğü ise, içinde yazı bulunan yazdık (5/Maide 45); ljl ~ Y:fS
892
~yjı ~i;._j ~Birinize ölüm geldiği işaret edilmektedir:

vakit yerine getirilmesi vacip bir hak : - ~ ı1)ik,j :- : L:: ~
..;, . Gf .(j. UC.
C7J 1..}-"c-:- .J
olarak size farz kılındı (2/Bakara Ü.j ;y.j - ıJLS.J ;ıyi Ka/bini, bizi
180) ; f'·~ı
.. ~<·.1.: ~s·
~ • _ ıze oruç1ar anmaktan gafil kıldığımız, nefsinin
farz kılındı (2/Bakara 183). kötü arzusuna uymuş ve işi hep
J'~ı
. ~ ~.·.\; ~ . . ~ vzer
;·r. l erıne
. aşırılık olan kimseye uyma (18/
savaş farz kılınınca (4/Nisa ~ehf 28). Çünkl!, b~ ~yette geçen
7?)·:
,~
. ·.1.: ı.Aı1·.~s
•
L. ıA §-·~ı. ~
: ..w.;. --
. .JJ ~i ifadesi, ~~~.~,,~;i sayfayı boş
Uydurduk/arı ruhhanlığa gelince bıraktım, deyiminden alınmıştır. Bu
onu, biz kendilerine farz kılmadık da, sayfanın yazı ve noktalamadan
(57/Hadid 27). hali kılınmasıdır.
~:;W ~ · '.1.: .ili ı .:iıS
. ı ~ . u: j ~'.i
YJ· E~
ger ~
; ·~~ .;j ~ı:-'- ~
-~
:ı·.~< )li
_u~ emegı
~·
Allah onlara sürgünüfarz kılmamış inkar edilmeyecektir. Bizşüphesiz onu
olsaydı __ (59/Haşr 3) ayetinde yazmaktayız (21/Enbiya 94) ayetine
geçen ~ fiili ise, Allah, onların gelince, bu, onların her yaptıklarının
yurtlarını boşaltmalarını onlara farz kayda geçtiğine ve onların bununla
kılmasaydı, demektir. cezalandırılacaklarına işaret
İmzalanmış karar ve onun etmektedir.

hükmünde olan kararlar da ~~ 0.ı~0:Jı E:A 11:~~<~ bizi de şahitlerden
lafzıyla anlatılır. Yüce Allah'ın: yaz! (3/Al-i İmran 53), yani, bizi,
~JJ:.~<; ~:j ~_).J ~ Hayır, işitiriz onların zümresine ilhak ediniz. Bu
ve yanlarında bulunan elçi da şu ayetin )11Uhtevasıpa işaret
meleklerimiz de her yaptıklarını etmek!edir:_~ ~lj JY.,.)lı_:; .ıJ.ıı ~ ~.J
yazıyorlar (43/Zuhruf 80) sözü bu ,;~jlc: .G.ıı ~~ 0.ı~ı E:A Kim Allah 'a ve
anlamda yorumlanmıştır. Kimileri Peygambere itaat ederse işte onlar,
ise, burada kastedilen tıpkı şu_ ayetin Allah 'ın kendilerine nimet verdiği
ifade ettikleri gibidir: ~~ L. .G.ıı ı~ ile birliktedir (4/Nisa 69).
'T~\ ~~ ;~ .J ·~·/ij.J Allah dilediğini ~ -~ . · - ' ~~- ~ ı...ılis.JI ı~ JL. ~ . LJ
- j; ~ ~- : - - .. j -
imha eder, dilediğini de yerinde öY:-f Eyvah bize! Bu nasıl
\.A,ı...:...;..\ 'i)
bırakır. Ana kitap O 'nun katındadır Kitaptır ki, büyük küçük hiçbir şey
(13/Ra'd 39). bırakmadan hepsini saymış dökmüş
0~'ji ~j ~ ~ ~) Onlar o ( 18/Kehf 49) ayetinin yorumu
kimselerdir ki Allah kalplerine iman ise, deniyor ki: İnsanların, orada
yazmış ve onları kendinden bir ruh kaydedilmiş olan amelleridir.
ile destek/emiştir (58/Mücadele 22) ıA1": :j ~ : ı...ıUs · ~~ Biz
~ l) . · lY.' : - ~ :
ayetinin manası ise, onların temel onu yaratmadan önce, bir kitapta
vasıflarının şu ayette nitelikleri yazılmış olmasın (57 /Hadid 22)
sıralanan kişilerin zıddı olduğuna sözüne gelince, deniyor ki: Bu,
893
Levh-i MahfCız'a işarettir. Şu ayetler verilmişbirbelaolarakgörmediğimiz
de ayrn manaya gelmektedir: ~~ 0) anlayışına dikkat çekilmiştir.
~ ~\ Jc ~~ 0) 'TUş ~ Şüphesiz .G.ıı wi ~lı L~ı (.,)""'_)
. ı.r' · , ~~ı_;~ :ı ı '.~Li
~ ('r ..
bunlar bir kitaptadır. Hiç şüphe ~ Ey kavmim, Allah 'zn size yaidığı
yok ki bunlar Al(ah 'a pek kolaydır kutsal toprağa girin (5/Maide 21)
(22/Ha~ 70); ~ ~l ~\;i ~j ~j yb_j ayetinin manası ise, deniyor ki:
~ ~.:-~ü; ne de kuru ne yaş hiçbir Allah Kutsal Toprağı size bağışladı.
Şey yoktur ki, o her şeyi açıklayan sonra, siz oraya girmeyi ve kabul
Kitap'ta bulunmasın (6/En'am 59); etmeyi reddedince, onu size haram
\_)~ ~GşJı ~ ~j 2JlS Bu, kıldı, demektir. Kimisi: Oraya
Kitap 'ta (Levh-i Mahfuzda) yazılıdır girmeniz şartıyla size yazdı, manası
A ----
(17/I.sra 58)·, rs.~, .ı ~ ~~ : ~ı.is_ ~,_i
_ ~. y verirken, kimileri de: Bunu, sizin için
~ ~~~ ~:ı.:;_j ~ Eğer Allah 'tan bir veeibe olarak verdi, anlamında
bir Kitap bulunmasa idi aldığınız yorumlamıştır. ,_
fidyeden dolayt size mutlaka büyük Burada da dikkat ,ç~ken, ~(sizin
bir azab dokunurdu (8/Enfal 68). için), denmiş olup ~ (üzerinize),
BununlaAllah 'ın takdir ettiği hikmeti aleyhinize denmemiş olmasıdır. Zira,
kastetmektedir. O da, Yüce Allah'ın: onların bu Kutsal Toprağa girmeleri
~yi~ Jc ~_) ~ Rabbiniz kendi kendileri için hem şimdi hem de
üzerinerahmetiyazdı (6/En'am 54) gelecekte bir fayda verecekti. Onun
sözüne işarettir. Kimileri de _şu ayete için onların bu girişleri, onlar için bir
işaret 9lduğunu belirtirler: .tiıı 2JlS \.,;;,j masiahat olup, başlarına gelen bir
~ ~\j ~~Halbuki sen içlerinde musibet değildi. Bu tıpkı, gelecekte
iken Allah, onlara azap edecek kendine çok faydaları dakunacak bir
değildi (8/Enfal 33). işte çektiği eziyeti görüp: ..ili ~)\Sl\ 1~
G1 .G.ıı ~ \.,; , ~!- ıi:·.ı·_a) j ~ De .~l)lc ~ Bu söz, lehindedir, aleyhinde
ki: Hiçbir zaman bize Allah 'zn değil, deyimini hatırlatmak gibidir.
bizim için yazdığından başkası - .J.ııL!S-
~-
i~·ııı '.~(: ~~Lı$.~-
- .J~ .J~i.J:1- - . .J
dokunmaz (9/Tevbe 5 I) ise, Yüce ~··1;. .G.ııj ~~ Kafirlerin sözünü
Allah'ın takdir ettiğine ve kazasına/ alçaltmzştı. Yüce olan Allah 'zn
yürürlüğe koyduğuna teslimiyeti kelimesidir. Ve Allah güçlüdür,
anlatmaktadır. hikmet sahibidir (9/Tevbe 40). Yüce
Burad_a özellikle Gl (Bizim için) Allah'ın bu sözü, onların hüküm ve
deyip '-*
(üzerine, aleyhimize) değerlendirmelerini sakıt konuma
denmemiş olması manidardır. düşürmüş ve çürüğe çıkarmıştır.
Bununla, bizim başımıza gelen Böylece Allah'ın hükmü de hiçbir
her şeyi, kendimiz için bir nimet karşı koyan ve engelleyen olmadan
saydığımız, onların hiçbirini bize yücelmiştir.
894
:.1;_,1 ~
r: :L..J'Jil
~ ~:
- :l.lı 1 :.
.J -~ y .J
i : ~\ J-~.J
(,):l_ üzerinde mi bulunuyorlar? 05/Fatır
<,;:.ıı ~>.ı ~].- ~\ ~.;-~üŞ ~
Kendilerine ~ .,:1<-
40) ,. w • ~. ~
',: ~\
. _ rA ~_ ~'i ıo
J. V: ks
a
~ , ..
ilim ve iman verilenler de şöyle gayp kendilerinin yanında da onlar
diyecekler: Ant olsun ki, Allah 'ın mı yazıyor/ar? (52/Tür 41 ).
kitabında takdir edilmiş olan tekrar Bu ayetlerde kullanılan kitap
diri/me gününe kadar kaldınız (30/ sözcükleri, bilmek, gerçekleştirme
Rum 56). Yani, Allah'ın ilminde, ve inanca işarettir.
zorunlu kılmasında ve hükmünde. ,~ .. .. ' ..
, _ Yüce Allah'ın: .til\ ~ ı..;. IAI3
Bunun bir benzeri de şu ayettir:
~ ve Allah 'm sizler için yazdığım
~~ ~~ ~ Her ecel için bir isteyin (2/Bakara 187). Bu, evlenmek
kitap vardır (13/Ra'd 38). için çare aramaya işarettir.
>
1' ~-
~~
o - ~-- liı .iliı
-
~
-
.~ ," 11 i~-U:
..j~
~1
Buradaki bir inceliğe de dikkat
~~ ~üŞ ~ Doğrusu, Allah katında çekmekte yarar vardır: Yüce Allah
ayların saytsı on iki aydır (9/Tevbe bize evlilik şehveti vermiştir ki, biz
36). Yani, Allah'ın hükmünde. bu sayede neslin devam etmesinin
y\jş lafzıyla Allah tarafından çaresını arayalım ve böylece
ileri sürülen değişmez hüccet de insanlık türünün bekası en yüksek
ifade edilir. Mesela: derecesine ulaşsın. Buna göre, insan,
.l~
1- ~ -
o: .illı . JJ~
~ - . ..
:- IY'Ull lY'.J
(.)A
: - akıl ve dindarlığın gereği olarak,
~ ·~.:-~l# ~':,LS~ ~3 İnsanlardan kimi evlenmenin çaresını aramalıdır.

' '
de vardtr ki ne bir bilgiye, ne bir Kim bu şekilde, nikah ile nesiini
deli/e, ne de aydın/atıcı bir kitaba korumaya çalışır ve nefsini meşru
dayanmaksızın Allah hakkmcja_ biçimde korumaya çalışırsa,Allah 'ın
tartışır (22/Hac 8); ~ ~ ~~~~~~i kendisi için yazdığım aramış olur.
0,S..,_,..:,:;,·.• ~ ~ ~ Yoksa biz kendilerine Ayetin anlamı, Allah 'ın sizin için
bundan önce bir kitap verdik de onlar, yazdığı çocuğu bu yolla elde ediniz
ona mı sarılıyorlar? (4~/Zuhruf2 1); manasını taşır, diyen de buna işaret
~~~ ~ 0) ~~ ı)ti Yoksa sizin etmiştir. 1044
için açık bir_ delil mi var? (3,7/S~ffat Bir şeyi icat etmek ~ıjş yazmak
157); ~\ .Gi 0j~ ı.;ıı.4lı ı)) 0,ı~l 0)3 ile, kaldırmak ve yok etmek ise, ~
~j ~ Kendilerine kitap verilmiş (silmek) kelimeleriyle ifade eqilir.
olanlar, O 'nun, Rablerinden gelen Bu mapada Allah buyurur ki: J?,i ~
Hak olduğunu kesin o(arak.. bilirler ~..~tis.lı
: - ~
'i;~_.J- ~ - ~~ı..;.
; ,.J ..
.Wı 1~
, ·, _ .:ı~
• -
' .. ...
(2/Bakara 144); ~ ~~ ı.;aüŞ Bütün Her ecel için bir kitabı vardır. Allah
bunlar Allah 'ın üzerinize farz kıldığ~ dilediğini imha eder, dilediğini de
hükümlerdir (4/Nisa 24); ~~~~~~i
~ ~ Jc ~ Yoksa biz kendilerine
1044 Bu, İbn Abbas'ın görüşlidür. Bkz. Suyutl,
bir kitap vermiş iz de ondan bir delil ed-Durru 'l-Mensur, 1, 479.
895
yerinde bırakır.
Ana kitap O 'nun sözcüğü de Allah'ın Kitapları
katındadır (13/Ra'd 38-39) ayeti, türünden her kitabı kapsar. Yani,
her zamanın kendine mahsus bir bunlar, Yüce Allah Subhaneh
yaratılacak varlığı olduğuna dikkat tarafından gönderilen Kitaplar ve
çekmektedir. Yüce Allah, hikmetin Kelamı türünden şeylerdir. 1045
icat edilmesini gerektirdiği şeyi \'"""" ·.~iı-.J .:.ılis.Jı
:(\;\ u: t.§..}'"" • -
- ' G:ı:;\
,_rıY' ..
~~-
. .J
yaratır ve hikmetin yok edilmesini 0.J~ Ve hani bir zamanlar Musa ;a
gerektirdiği şeyi yok eder. o Kitab 'ı ve Furkan 'ı verdik,
... , ; :!! '
~..;-~~ ~ı JS,J Her ecel için bir gerekirdi ki, doğru yolda gidesiniz
kitabı vprdır (13/Ra'.d, 38) ayetide (2/Bakara 53) ayetine gelince,
tıpkı, ,_:_,\.~ ı} ), f'_>.! JS O, her gün denmiştir ki: Bu her ikisi de Tevrat'ı
yeni bir iştedir- (55/Rahman 29) ifade etmektedir. Tevrat'ın '-:-l~
ayetinin gösterdiği manaya delalet (Kitdb) diye adlandırılması, orada
etmektedir. kaydedilmiş olan hükümler esas
... o ' o J o ... ,:;. -'
ı...ıüill
~ -
•i ;~. .J- ~
f'
- ~t...:.:i ı...;. .uıı
:··.J ..
ı
~
'· - alınarak söylenmiştir. u\.3.)! Furkan
Allah dilediğini imha eder, dilediğini diye isimlendirilmesi ise, Tevrat'ta

de sabitleştirir. Ana kitap O 'nun yer alan Hak ile Batılı ayıran
katındadır (13/Ra'd 38)) ayeti de özelliktir.
bunun gibidir. .illı ·~Lı ~ı ~ ,;. :j . ~:.ı :tS; ı...;.
- u . . . .JA-lU ~u .J
ı...ılisJL.ı :; :;; .ij : '.i-. t1 .~ı . ': : ı ·
• • • ~ LH.J":1 ....J"'" ~ L.U
~_).:. ~~- Azlah 'ın izni . olmadıkça
~...~lisJ"ı
~ _
: -_'
(j? ~
ı...;..J- ı...ılis.Jı
~ _
: ;~
(j?
·'· -..:~ı K'ıtap
- hiçbir kimseye ölmek yoktur (Ölüm)
ehlinden öyle bir güruh da vardır belirli bir kitaba göre yazılmıştır
ki, siz onu kitaptan sanasınız diye, (3/Al-i imran 145) bu ayetteki '-:-l~
dillerini kitaba doğru eğip büker/er. belirlenmiş hükümdür.
Halbuki o, kitaptan değildir (3/ ~

.;hlw:<•.-.1 >- .illı
··- r-'"""""' ~ -
:
(j?
~tis'J·.I
• - y
Al-i imran 78) ayetinde geçen ~ yi~ Eğer Allah 'tan bir kitap
birinci '-:-l~ (kitdb) kelimesi, kendi bulunmasa idi aldığınız fidyeden
elleriyle yazdıklarıdır. J?.unu ş.u aye! dolayı size mutlaka büyük bir azab
de anlatmaktadır: 6J}i<) 0.1~ ~.J9 dokunurdu (8/Enfal 68) .
.illı
.
~
: ıi.;. UY
. .
.~ f'i':/...
: .iY:!:. . ~ · ~L. .:.ılis.Jı
(j? • . 1" '· .-. - ~ı.illı ~ -~ ~· ıı ~k : ı
- ~~ -- -- - -?-"r"" - - U:
)~# W ~ I.J~ Artık o kim~elerin . • ~~ -
(...)""'_) .J - .J
.
...::.ı ı-ı .;..:..~ ı ~ı~ - .-
~ f'~ -
.ı..lll ı...ıü.S
~ - ~
.
vay hdline ki, kendi elleriyle kitap Doğrusu, Allah katında ayların
yazarlar da sonra biraz para almak saytsı on iki aydır. Gökleri ve yeri
için: Bu Allah katındandır, derler yarattığı günkü A !lah kitabında
(2/Bakara 79). (9/Tevbe 36). Bunların hepsinde
İkinci sırada geçen '-:-l~ kelimesi geçen '-:-l~ kelimesi, Allah 'ın hükmü
ise, Tevrat demektir.
Üçüncü sırada geçen I....JGs. 1045 Zerkeşi, Burhan, IV, 97.
896
anlamın dadır. önce gönderdiği Kur'an dışındaki

,:. ·
iıL .:.ıtis,jı:
~ ~-- .
,;·. ::ili·._:
. - - u~ U:!_ - J1_,g Kitaplarıdır. Dikkat buyurulursa,
~
.._
G.;,:i :u 1- _j~ ~;.-,\
. . .J
J.ıı ~
.._ . _ . ~
: \~ UY
: ;.J1:!;._ burada Kur'an, onları tasdik eden
Arttk o kimselerin vay haline ki, bir belge olarak kullanılmıştır.
Kitiib 'ı kendi elleriyle yazarlar da )\,'o~:-:.ıtis,jı ~(·,iıj'.:j :ıJı • '• K't b
• _ ~: y '-?- ~--' ı a ı
sonra biraz para almak için: Bu size bölüm -açıklanmış,
bölüm
Allah katmdandır, derler (2/Bakara detaylandırılmış-halinde gönderen
79) sözüne gelince, bu da, onların O'dur (6/En'am 114) ayetindeki
bu tür şeyleri kendi yanlarından y~ da, kimilerine göre Kur'an,
çıkardıklarına ve uydurduklarına kimilerine göre, hem Kur'an hem
dikkat çekmektedir. Uydurulmuş onun dışındaki deliller, ilim ve
Kitabı nasıl onların ellerine nispet akıl dır.
J ~ .-: ;; ~ , Q ,. ~ ,a .., ~: , .., ,
ediyorsa, uydurulan sozu de ' l.liiı

tA : :ol\J
.. U:! _ ..:..ıl:iS.lı &ı ı
. - .. ' 'Wl y.. ı d\.l:ı.s.-
- --'
ağızların~ nispet etmektedir. Şöyle ~ 0~~ ~~~ (Resfdiim!) İşte
ki: ~ 1~4 ~) ~~ Bu on/ann kendi sana (önceki kitapları tasdik eden)
ağızlarıyla söyledikleri sözleridir bu kitabı indirdik. Onun için,
(9/Tevbe 30). kendilerine kitap verdiklerimiz ona
-o
Y~! ise, uydurma şeyler için iman ediyorlar (291AnkebCıt 4 7)

kullanılmaktadır. Yüce Allah'ın ayeti de bunun gibidir.
şu şözü gibi: ~:s~i ~~j ı)~J ~ ~~ Gl "='-~~ ~ ~ ;~ t?:ıJı J~
~~ - ~ -.<~ ~ i·.~ - : ,, -.~~sı
··---' ~ -·· ~ ~ . ..ili):: ~i ~~ 0i ~Kitaptan ilm i olan
Kur 'an öncekilerin masallarıdzr; kimse ise, Gözünü açıp kapamadan,
başkalarına yazdırmış da sabah ben onu sana getiririm, dedi. (271
akşam kendisine okunmaktadır, Nemi 40) ayetinde yer alan y~ ise,
dediler (25/Furkan 5). bir görüşe göre, Kitab'ın bilgisidir.
Yüce Allah her nerede Ehl-i Diğer birine göre ise, Yüce Allah'ın
Kitap'tan söz etmişse, orada Hz. Süleyman'a kendine mahsus
bahsettiği Y~ Tevrat ve İncil ' dir Kitap 'ta verdiği ilimlerden biridir.
veya onların her ikisidir. Bu ilimle her şey onun emrine
LUj ~ eS~ ~)_ 0\jı 1~ 0tS L.j girmişti .
-~ > :·-
....:,~ jı :.
~ :ci - J.ıı : ! ::.. :(~" ·~ - . • : ":. ~ 1.:.q \i,
~--' _.... lE '-?- 0.1. ~--' - " u~Y--'1~ --'~~~ --'rı-ı
~üŞ.llBu Kur 'an, Allah 'tan başkası ~ ~üŞ.l~ İşte siz öyle kimselersiniz
tarafindan uydurulamaz, l6kin ki, onları seversmız, halbuki
kendinden önceki kitaplan tasdik onlar sizi sevmez/er, siz kitap(lar)
eder ve o Kitabı ayrmtılı olarak tn hepsine inanırsmız. (3/AI-i
açıklar. Onda şüphe edilecek hiç bir İmran 119), yani, Allah tarafından
şey yoktur (10/YCınus 37) ayetinde gönderilmiş kitaplar. Burada Y~
geçen y~ ise, Yüce Allah'ın, daha çoğul manasında kullanılmıştır.
897
Bu, ya kitap cinsının tamamını ti.;.~J falan şeyi gizledim, den
içermesindendir. Nitekim: ~.)~\ fo mektedir. Yüce Allah da buyurur:
L!'lJI c;~l ~ dirhem, insanların ~~ ~ ;~ ~j~ FS ~ ~ı 0:..:,
ellerinde çoğaldı, denir. Ya da Allah 'zn şahitlik ettiği bir hakikati
aslında J:C.C adalet gibi bir mastar bile bile gizleyenden daha zalim
oluşundan böyle kullanılmıştır. kim olabilir? (2/Bakara 140),
: Jy.:( L,'_J ~\•• ' Jy.:(\...;w:
~
: Jı
: :' (..):!
. (j~J:! _ _J 0J:I;) ~.J ~~ 6.J~~sJ) ~ ~~ 0!.J
0~;. ~ -~~~~.J .~\}:,§Ve ~nlar ki hem Böyle iken içlerinden bir topluluk
sana indirilene iman ederler, hem hakkı bile bile gizlerler (2/Bakara
senden önce indirilene. Ahirete de 146); ~jtJ;.ıı \..9-:ıili ~ .J ve şahitfiği _de
bunlar kesinlikle iman ederler (21 gizlerneyiniz (2/Bakara 283); J.;.i t;;
Bakara 4) ay eti de bunun gibidir. ~:.: iı ; J~~s~J- Ji=,tJt..ı
~u
::.:ı, : .·..i:: :ı <....JGs.Jı
- .. ~ u~r: . -
Kimileri de der ki: Yani onlar, 0~ ~j.J Ey
Ehl-i Kit~p! Niçin
~ ~.J ~ &>~ 0)~.:, Kimine
t' ... "' ... hakkı batıla karıştınyar ve bile
inanırız, kimini inkar ederiz, derler. bile hakikati gizliyorsunuz? (3/AI-i
(4/Nisii 150) ayetinde sözü edilen İmriin 71).
kimseler gibi değildir. ~~ ~~t..ı - lılı : "L- : _;.: ·.-. : Jı
o ' u:>-:" . U" (j_JJ-" ,._J (j~ (..):! -
#JI 4..::\:is (kölenin kitabeti), ~}··;..,; ~-.;Jı, ~Gl Lı 6J-~.J Onlar ki
kendi kazancından verdiği ücretle,
hem kzskanır, cimrilik ederler, hem
kendini efendisinden satın almasıdır.
: :;o- (..):! de herkese cimrilik tavsiye ederler
Alı a h _b UJ'Url!r k ı:. .:.ıtisjı
. _ U..J'U!:! : Jı
_ _J
:.b. '~\.Si r~<;Lı:ıl.. ~ ~_ Elierınızın . . . ve Allah 'ın kendilerine lütfünden
~~
verdiği nimeti gizlerler (4/Nisii 37),
altında bulunanlardan (köleler ve
iiyette geçenfazileti gizlemek, n im ete
cariyelerden) mükatebe yapmak
karşı nankörlük etmektir. Onun
isteyenlerle, eğer kendilerinde
(hürriyete kavuşmalarında kendileri hemen ardından şöyl_e denmektedir:
için) bir iyilik görüyorsanız, hemen ı i:~: ~~~ 0.1~~ tj~\_j Biz kofiriere
mükatebe yapın (24/Nfır 33). Bu alçaltıcz
bir azap hazırladık
kelimenin türetildiği
kök, bağlayıcı ~~ .J.ıı 6.J~~Sj ~ .J Allah 'tan
olan, zorunluluk gerektiren ~(iş hiçbir sözü gizleyemezler (4/Nisii
kelimesinden gelmesi, doğru olduğu 42) sözüne gelince, İbni Abbas der
gibi, insanın yaptığı.~ (düzenleme) ki: Müşrikler, kıyamet gününde,
anlamına gelen y:lS sözcüğünden ancak müşrik olmayanların cenn~te
türetilmiş olması da doğrudur. girebildiklerini gördüklerinde: ~I.J
U:!:' ·. , l& Lı t1ı..J- R a bb'ımız,
:..<_,...... . Allah'a
yemin ederiz ki, biz müşriklerden
~/K-t-m
değildik (6/En'iim 23) derler.
u~: Sözcüğü,sözü gizlemek, Fakat, onların bizzat elleri-ayakları
saklamaktır. Bu anlamda li;S; .;~~~s kendi aleyhlerine şahitlik ederler.
898
İşte o zaman, Allah 'tan hiçbir Bu manada Araplar:~_)~ 'ı) .•ali .~~~~<j
sozu gizlememiş olmayı gönülden derler ki: Av, yakınına geldi, okunu
dilerler. 1046 at anlamına gelir. Burada geçen
Hasan-ı Basri ise, der ki: Müşrik .~ı:.~<j fiili, yakınlık anlamına gelen
ler, kıyamette değişik durum larla ~kökünden alınmıştır.
karşılaşacaklardır.
Bunların bazılarında gizleye fo 1 K-s-r

cekler, bazılarında ise, gizleyemeye
ceklerdir. Daha önce (.fi. - K-b-r madde
sinde) az lık ve çokluğun sayılar
Bazıları ise, ~:lı- .ili1 6Jo~ ~j
gibi birbirinden ayrı varlıklar için
Allah 'tan hiçbir sözü gizleyemezler
kullanıldığına dair açıklamalar
(4/Nisa 42) ayetini, onların elleri-
yapılmıştı. _B4 anlamda . _All~h
ayakları konuştumlacağından
buyurur ~i: _J)l t;, ~P;ı 1.)# 0~_p.j
hiçbir şeyi gizleyemezler, şeklinde
1_)1s j Gı;i.b d!_j ~ ~l Ant olsun,
açıklamıştır.
Rabbinden sana indirilen, onların
çoğunun azgınlığını ve küf,rü.'!.P
~/K-s-b azdırıyor_ .(5/Maide 64); ~]islj
' . :j)._)tS. ~ Ama onların çoğu
Allah buyurur ki: J~l ~\.Sj
haktan hoşlannya;rzaktqdzrla~ .(f~/
~ (•J]S Dağlar erimiş bir kum Mü'minı1n 70);~1 0~ ':I ~]is\ J!
yıiınına dönecek (73/Müzzemmil Hayır, onların çoğu hakkı bilmezler
14) yani, birbirinin üzerine yığılmış
(21/Enbiya 24).
bir kuma dönecek. Ayette geçen bl!
Yine buyurur ki: ~~·<·· •·
·· . · , -- ~~foS-
~ kelimesinin çoğulu ise, ,41
0\:Ji,,~şeklinde gelmektedir. ~~ ü~H ;.)# ~ Nice az topluluklar,
All;h -,~n izniyle nice çok topluluklara
~ kelimesi de, az olan
galip gelm[şlerdir ,(2/Şakara 249);
bir miktar süt ve hurma parçası
~~j 1:# ':IL?._) ~ ~j ikisinden
demektir. Böyle adlandırılmasının
pek çok erkekle,r ve_ kadınlc;ı~ üreten
nedeni, onların toplanması ve b~~
(4/Nisa 1); ':"~1 ~1 ~ .J# Jj Ehl-i
araya getirilmeleridir. Onun için~
kitaptan pek çoğu arzu etmektedir ki
fiili, bir şeyin toplanması durumunda
(2/Bakara 109).
söylenir. ~tS. ise, bir ar~_ya getiren,
Bu konuda misal olabilecek pek
toplayan demektir. ~ de, avcı
çok ayet bardır. •
tarafından vurulacak mesafede
duran av hayvanı manasma gelir. ö.}# ~~ ~ ;j_J.~ ~ (J;}Ş>;,
yl)j . i~leri~e kurularak orada
pek çok yemişle, bambaşka bir içki
ı 046 İbn Abbas' ın bu sözünü, İbn Cerir et-Taberi
isteyeceklerdir (3 8/Sad 51) ayetinde
kaydetmiştir. Bkz. Cdmiu '!-Beyan, V, 94.
899
sözü edilen çokluk, dünya yiyecekleri fo ise, çok sayıdaki Ç,~kıl taşları
ölçü alınarak söylenmiştir. Burada manasma gelir. Bunu fo şeklinde
çokluk sadece sayıya mahsus değil, aktaranlar da vardır. Rivayette: 'X
_p
~ ~ ~ ~
fS
; ;
aynı zamanda üstünlük derecesine 'X .J ~ ~ Meyve veya hurma

de işaret etmektedir. filizinin (çalınması durumunda) el
Sayının çokluğunu ifade kesilmez, denmiştir. 1048
etmek için, ]i\.5; jie. J.i jie. jie.".# Yüce Allah'ın: )_J.Sjı ~~~ Gj
ifadelerinden biri kullanılmaktadır. Biz, sana Kevser 'i verdik (I 08/
]i\.5. J:?.. j cümlesi ise, serveti çok olan Kevser 1) sözünde geçen Ji fill ise,
adam, demektir. deniyor ki: Cennette tüm ırmakların
Şair şöyle der: kendisinden beslendiği bir nehirdir.
~,··-'lwl-ı.....:.:..;.' ' : J:<~L~- Kimileri ise: Yüce Allah'ın Hz.
.?-' ;-' ,o ~ ~ ; J
y'"\.S.ll
_ -1 A"
Peygambere (sas) vermiş olduğu
büyük hayırdır (iyiliktir), derler.
382- Benim taşiarım
Bazen cömert adama da Ji 35- adı
onlarınkinden çok değildir;
verilmektedir. Buna bağlı olarak:
İzzet, insanın ellerindekini çok
~~\ j'jj
görmesidir. 1047
Denmektedir ki, bir şeyin
;;_yts...:ı ve _};ts.:; kelimeleri ıse,
sonsuz bir şekilde çağaldığım ifade
malın ve kuvvetin getirdiği çokluk
etmektedir.
duygusuyla karşılıklı yarışma içine ' o'
Şair de şöyle
der:
gjrıpektir. Allah buyurur ki: f.s.~l
]iWJ\ Çoklukla övünmek, sizi 1j'jj ~ ~yJI ~ }~ ~.J _)Af
kabiriere varıncaya kadar oyaladı 383- Ölüm şerbeti, sonsuza
(102/Teldisür 1); )_J.Sjı ~~~ G) uzanzrcasına coştu. 1049
Muhakkak biz sana Kevser 'i verdik
( 108/Kevser 1).
Yine bu kökten gelen ".J..li:a 0~
r.lS 1 K-d-h
deyimi, çoklukta yenilgiye uğrayan cjs.; çok, sıkı, ağır çalışmayı ve
kişi, demektir. yorulmayıirade eder. Yüce Allah bu
Bunun yanında çok konuşmak anlamda şöyle buyurur: 0~';11 ı.J ~
insana konuşkan, çok konuş~!l' ~~ G,.j$ ~j J) t~t.S ~) insan! Ey
geveze anlamlarına gelen .J~
vasfının yakıştırılmasına yol açar. 1048 Rafı' b. Hactic hadisi. Bkz. Ahmed, Miis-
ned, Ili, 463; Malik, Muvatta ·, 11, 839; N esai,
VIII, 87. Bu ınunkatı' bir hadistir ancak, bir-
1047 Şair, el-A'şa. Burada Şair, Amir b. Tufeyl kaç varyantı bulunmaktadır.
ile Alkarn e b. Allase arasında çıkan polemikte 1049 Şair, el-Hassan b. N eş ibe. Bkz. Tebrizi, ŞD.
Amir'in üstünlüklerini sıralaınaktadır. Bkz. Hamase, I, 177; İbn ManzCır, Lisanu 'l-Arah
Divan'ı, s.94. ve Zemahşeri, Esdsu 'l-Belağa, )S maddesi
900
Kuşkusuz sen Rabbine doğrn sıkı, işaret eder. Bu bağlamda lS~~ ~

yoğun bir çaltşmakla çaba üstüne denir ki, bir yeri kazıp sert bir
çaba smf ederek çalışmaktasın (84/ damara rastlamak anlamına gelir.
inşikak 6). Kedh, kimi zaman dişlerle Bu kelime istiare yoluyla başarısız
ilgili olarak [dişlerler ısınp sımsıkı olmuş istekli, çok az malı olduğu
tutmayı irade eden] ~ (kedm) gibi halde onu vermeye çalışan için de
kullanıldığına da rastlanmaktadır. kul!anır. Onu_n Allah buyurur ki:
Bununla ilgili olarak el-Halil der ki: .sJSl_j )~# ~ij Çok az verdi ve onu
c:i kelimesi ~ kelimesinden daha da canından verirmiş gibi gönülsüz
düşük birbağlı lık ve san lmayı anlatır. 1050 verdi (53/Necm 34).
.J.l.S 1 K-d-r ~.ls 1 K-z-b
_ .JjS; arı duruluk anlamına gelen Yalan demek olan y~ kavramı

.. ~.i...::. kelimesinin zıt anlamiısı olup üzerinde daha önce ~~ maddesini
bulanıklık, üzüntü, can sıkın!ısı işlerken durmuştuk. Orada yalanın
an}amına gelir. Bu anlamda ~ hem söylenen sözde hem de yapılan
.):ıS denir ki, kederli/sıkıntılı hayat işte olabileceğini de belirtmiştik.
- ·' özellikle renkler söz
denir. ;;.J..JS Allah buy4rur ki: y~l '-?fo W)
konusunda olduğunda bulanık 0..h~ ~ 0:1~1 Yalanı ancak Allah 'ı~
renk anlamında kullanılır. ;;.J.J~ ayetlerine inanmayanlar uydururlar
ise, suyun bulanıklığını anlatmaya (16/N ah ı 105)·'~: ... li;j, :, , _·,.. .:J.lı·
u.~ .J
ve hayatın hüzün/keder dolu ~~t.SJ Allah münafiklar;n yalancı
olmasını dile getirir. )~~ bir şeyin olduklarına şahitlik etmektedir (63/
darmadağın olmasından doğan bir Münafıkun 1). Bu ayette onların
çeşit değişmedi~. _Şu ba.ğlam~a sözlerinin aslında doğru olduğunu,
Yüce Allah: l!ıj.ls.,jl ~~~ ı:ıı:, yalanlarının sözlerinde değil, inanç
Yıldızfar bulandığında (81 /Tekvlr sistemlerinde olduğunu da daha önce
2) buyurur. 1~ Jc
~).1\ .)~)deyimi, açıklamıştık. ~~tS ~) ~ Onun
bir topluluğun dağınık biçimde bir oluşunuivarlığını hiçbir yalanlayan
şeye yönelmesi anlamına gelir. da yoktur (56/Vakıa 2). Bu ayette
yalan, bizzat fıilin .~endişjne nisp_et
c; .lS 1 K-d-y .
edilmiştir. Tıpkı ,4,9~t.....:.:. ~ ve ~
-
~~\5. doğru bir iş ve yalan bir iş
Yerdeki sertliği
anlatmak için deyimlerinde olduğu gibi. Allah
kullanılan 4.;1~ kelimesi cimrilik, buyurur ki: 4ti.. ~~tS ~G Yalancı
pintilik ve dilenrnek anlamlarına günahkar bir perçem (961Alak 16).
Bir adamın yalancılığını
1050 Bkz. Halil, Kitabu '1-Ayn, lll, 60.
901
'
ab artmak için ~~:.5; ~)s. ~~~ J_{..j
'
G~ l~:ıi! c_) ~j3 Onlardan önce
0~~ sözcüklerinden "' 'o .,
biri kullanılır. Nuh 'un kavmi de Doğruyu yalan
Aynı anlamda ~..ı:&. ':1 denir ki, bu saymış/ardı; onlar da Kulumuzu
da hiçbir yalan yok, yani, sana yalan yalancı saydılar ,( 54/Kamer 9);
söylemiyorum, demektir. ~~ ~~ ~ .Jw~ ~ı.z. .J :ı~ ~lS Semud ve Ad
ifadesi de senin sözünü yalan saydım (kavimleri de), kapılarını çalacak
man as ıng gelir. Allı;ıh buyurur ki: olan o felaketi yalqn saymı§lardı
.;j_,:. j.J .d..iıı ~~~ ~r.ı~l ~.J Allah 'a (69/H a~kka 4)·\;ğ\',§
, . ~~. ~ ~~'~~ u~ .\'..ı
ve Resulüne yalan söyleyenler j~.J ~LZ..J c_) ~j (Ey Muhammedf)
otururlar (9/Tevbe 90). Eğer sen'i (müşrikler) yalancı
Yalan söylemek dell}ek olan sayıyor/arsa bil ki, onlardan önce
~~fiili, tıpkı y)yl .:..l_,;.j .illı J.i..::. ~ Nuh kavmi, Ad ve Semud (kavimleri
' o
0=JL0nt olsun ki Allah, Elçisinin de kendi peygamberlerini) yalancı

rüyasını doğru çıkardı. (48/Fetih saymış/ardı (22/Hac 42).
27) ayetinde geçen l9.i..::. fiili gibi ;.\',~ ~ : ~\ .:.ıis

~ ~ U:t • ~ ~~'~~ u~ .1'..ı se nı.
iki mef'UI alır. Bu anlamda ~~
' '
~
yalanlıyor/arsa, onlardan öncekiler
~~~ ' ~;ıs denir ki, birine bir yalan d_e yalf!nlamışlardı (35/fatır 25);
söyl_e meyi dile getirir. Aynı şekilde ~\ ~y~ ~Lhll ~.J ~~~ ~ ~~
~~~ demek_, onu yalancı gördüm,
,.. , o .. "' "'
c.:.u~ Onlar aslında seni yalancı

demektir.~~ ifadesi ise, doğru yada saymzyorlar; zalimler Allah 'zn
yalan söylediğine bakmaksızın bir ayetlerini inkar ediyorlqr (6/En'am
kişinin yalan söylediğini belirtmek! 33) ayetinde geçen~;~ fiili hem
kişiyi yalancılıkla itharn etmektir. şeddesiz hem de şeddeli biçimde
Kur'an-ı
Kerim'de geçen okunmuştur; anlamı da: Onlar senin
~~ formu ise, doğru olanı yalan bir yalan söylediğini görebilmiş

saymak anlamında, kullanılnııştır. değillerdir ve senin bir yalan
Allah bl)yurur ki: ~;üi.J 0.JC ~ Jl yi~ söylediğini ispat da edemezler.

. ' . ,. . .;..-
~Y~ ı~is 1:~r,§ ~ Firavun ailesi ve
~= ~
~ •'·ı ,_,ı.:. - J.:.'·'l ' ..•. , ı.:ıı
o"'
~ ~J y ~ .~
onlardan öncekiler gibi; onlar, ~~~ Ta ki, peygamberleri (o,;larzn

ayetlerimizi yalan saymış olmaları iman etme/erinden) ümit kesecek
nedeniyla yakajayıvermişti (3/Al-i hale gelince ve kendilerinin yalancı
İmran ll); ~lS~~~~ yj Jt§ durumuna düştüklerini zannedinceye
Nuh: Ya Rabbi! Beni yalanla itham kadar (12/Yusuf ll O) ayetinde
'
etmelerine karşı bana yardım et! geçen 1~ ifadesi ise, peygamberler,
dedi (23/Mü'minun 26). kendilerine gönderildikleri insanlar
Yine buyurur ki: \~lS ~ tarafındanyalancılıklasuçlandıklarını
~~ Aksine onlar, Hakkı yalafl öğrendikleri zamana kadar demektir.

saydılar (50/Kaf 5); 1;ğ\:,§ ~~ "
Öyle ise, burada geçen ~~~fiili,
902
tıpkı lyb ı_Jjj 1~ fiilieri gibidir. kadar süre verdiğinin ve bu sürede

Onlar nasıl dinden çzkmakla, zina tüm yaptıkları ve söylediklerinin
yapmakla ve yanlış yapmakla kaydedilmekte olduğunu yeterince
suçlanınayı ifade ederlerse, bu fıil idrak etrnemelerindendir.
de, yalan söylemekle suçlamak ~ y-üce Allah'ın: ı;J ~ 0~ ~
anlarnma gelir. Bunun eıı. açık ~~~ ':l.J Orada ne boş bir söz işitirler,
delili şu ayetle.rdir: ~ cl~~ 0J.J ne de bir yalan duyarlar (78/Nebe'
~ ~ J.:u~ ~iS Eğer onlar se~i 35) ayetinde geçen ~\:OŞ sözcüğü
yalanczlıkla itharn eder/ere, senden ise, yalanlama anlarnındadır. Yani:
önce de birtakım p eygamberler, Orada kimse yalan söylemez ki,
yalan söylemekle suçlanm]şlanjzr birileri, diğerlerini yalan söylemekle
(35/Fatıı: __ 4); (~!:·§ ~- 0:1~1 ,_~lS.J suçlasın. Cennette yalanlamanın
1" \ ' .:ı.s.9 • ' G:.:ii \...Q -~ 1 _.:.\'. ı,_;,-
~_) J.: rA .. _) - ~ J olmadığının bildirilmiş olması,
k deS ,-•:~<~ Onlardan öncekiler orada yalanın olmadığını bildirmeyi
yalanlamışlardır. Bunlar onların de gerektirir. Bu kelime birbirlerj~e
onda birine erişmiş değildir. Onlar, yalan söylemekanlam ın~ gelen ~jtS..:,
Peygamberlerimi yalancılıkla kökünden bakılarak ~\:OŞ şeklinde
suçladılar; bak inkarın s_onu J1ice de okunmuştur. Yani: Onlar, orada,
oldu (34/Sebe 45); J.:.Jll ~is ~) JS 0J insanların dünyada birbirlerine
~~~Onların hepsi de kendi/erin~ yalan söyledikleri gibi, birbirler_ine
gönderilen peygamberleri yalan yalan söylemezler. Bu anlamda~
cılıkla suçladılar da azabı ~ili ~_A Ji. 0~ falan adam başını
hakkettiler (38/Sad 14). önüne eğdi, eğildi (büzüldü) ve
Yusuf ll O. ayette geçen yalan söy ledi, denmektedir. Bunun
yalanlama, ile ilgili fiil şeddesiz zıddı olan bir durumu tasvir etmek
olarak ı_Y.;ıs şeklinde de okunmuştur. için de, J~ doğru söyledi, ifadesi
Bu da ~~ ~~ ifadesi gibidir ki, kullanılmaktadır. Aynı anlamda
senin sözünü yalan saydım manasma eğer bir dişi devenin daha uzun süre
gelir. Buna göre ayet-i kerirnenin süt vereceği tahmin edilir de, bu
manası şöyle olur: Kendilerine kadar devam etrnezse, bu durumu
Peygamber gönderilen insanlar, anlatmak için ~U\ ~ ~~devenin
peygamberin kendilerine eğer sütü yalan söyledi, denir.
iman etmezlerse, Allah 'zn azabmm Hac sana yalan oldu anlamına
kendilerine geleceğine ilişkin gelen [..Jı .~ı:!i; ~~sözüne gelince,
bilgilendirmede yalan söylediğini Hac sana farz oldu, artık onu
sanmaya başlayıncayakadarün ların yapmalıszn, demektir. Gerçeği
böyle sanmalarının nedeni ise, Yüce ıse, bunun uçuncü şahıstarla
Allah' ın onlara belli bir zamana ilgili zamanı gecikmiş bir hüküm
903
olduğudur. Tıpkı: .J~~ ~ı ...:ııj ~ için düny aya bir kere daha dönü~
Hac geçti; acele et sözü gibi. Burada qlsaydı da (2/Bakara 167); <) 0l ',l
geçti demek, gerçekten geçti demek ~j Keşke, benim için bir kere daha
değil, geçeyazdt anlamını taşır. geri dönüş olsaydı (39/Zümer 58).
Mansup. [_s<?n haTekesi fetha] Devenin gogus kısmındaki
olarak ~~ ~ ~::ıs. söylenmesi, yuvarlak alan anlamına gelen op '.fi aynı
bir kişiye teşvik yollu J.:.ıi. yemeğini zamanda derli toplu cemaati!OJ?luluk
tavsiye etmektir. Kimileri ise, anlamında da kullanılır. oj5.:fi. ise,
buradaki J.:.ıi. aslında bir çeşit rüzgann ~ulutlan harekete geçirmesidir.
koşma olan kurt yürüyüşü anlamına Bu da pfiilinin tekrarlanması ile elde
gelen 0~ demek olduğunu edilmiş bir fıildir.
söylemişlerdir.
Boya değişik biçimde

ile ~fi 1 K-r-b
boyar_ıp nakışlı gibi duran elbiseye
de~\::& adı verilir ki, bu adı almasının Aşırı , şiddetli üzür~tü, tasa,
nedeni, duruşu ile gerçeği arasında keder anlamına gelen '-:-1:fi. sözcüğü,
bir uyumsuzluk olduğundan kendi Kur'an-ı Kerim'de de bu anlamda
kendini yalanması özelliğindendir. kullanılmıştır. All_ ah buyurur ki:
..
~
t:..~lı ~...~ ·.<:iı
• ..;- ~ : ~~ J- ;ı;·,.;:.~
.. . s·IZ de,
kendisini ve ailesini o şiddetli
fi 1 K-r-r
üzüntüden kurtardık (21/Enbiya
Herhangi bir şey üzerine bizzat 76).
veya fiil ile saldırmak anlamına Acı, ıstırap,
tasa, endişe, zorluk
gelen j sözcüğü, aynı zamanda '
anlamlarına gelen ~:fi. kelimesi ise,
sağl am ip manasını da taşır. Bu ~ tıpkı onun gibi üzüntü, keder, tasa
kelimesi aslında bir mastardır ama manasma gelen d sözcüğü gibidir.
sonradan isim olarak kullanılmaya Bunun aslı da kazmak suretiyle
başlanmıştır; çoğul u, :n'fi
şeklinde altını üstüne getirmek demek olan
gelir. Bu anlamda Allah buyurur Lf:>.J~i yj deyiminden alınmıştır.
ki: f-~jlc ~_}Sjı ~ ljj.:Oj ~ Sonra sizi Çünkü, üzüntü, keder demek olan
tekrar o istilaczlar üzerine galip ~insanın içini ,toprağın bu şekilde
kıldık (17 /İs ra 6); 0fo ~j 01 .Jli w altının üstüne getirilmesi gibi ,alt
~_).:Jı ~ Ah keşke (düny aya) üst eder .Bir atasözündeJi. yıpji :
bir kere daha dönebilsek de, .P,Idenmiştir ki] ,çift sürerken[
mü 'm inferden _olabilseydik _ (26/ yerin altını üstüne getirmek szğmn
Ş uara 102)•, u: ı _,.•_i ı Y+J
A · ·~ ı U:1
: jı_ J' t.§ _,• üzerindedir, anlamına gelir. Doğal
~j lıl Onlara uyanlar da şöyle olarak bu sözün, sığırla köpekleri
demektedirler: Ah, keşke bizim avladık-yani, bu işi ve onu yapmayı
904
bırak!- demek olan _fo.JI Js;. ~~~ atmayı ve onu derli toplu hale
sözüyle bir ilgisi yokt~r. gelmesini dile getirir. Bu anlamda
~)kelimesinin ,güneş ~atmaya şair el-Accac şöyle der:
yüz tuttu demek olan ~~ ~j ~ J:-. ~ j ~ A ~ c::_L..:.:. \.;1- rAt

sözünden alınmış olması da ~I.J ,.\!jl ~ :-Jti
mümkündür 0~j ~G) .ifadesi ise 384- Ey çığlık atan! Sen
- '
yakı_n bir kap demektir. Bu sözde toplanmış bir resim bilirmisin
u~:f. söz~üğü, yakındır anlamına
"Evet, onu tanırım ", dedi ve
gelen u~.J manasında kullanılmıştır.
kayboldu. 1051
Bu, ya doluya yakındır yada kovanın
Birşeyin aslıanlamınageldiğinden
ipinde bulu~an büyük düğüm
anlamına '-:-l jS doludur manasma
U..P sözcüğü, '-:>"pJI ~~ ). deyiminde
bir kişinin kök olarak asil olduğunu
gelir. Bu anlamda )~1 ~jldenir
ve asaletinin çok eski olduğunu irade
ki ,kovanm ipine büyük bir düğüm
eder. Her derli toplu halde bulunan
atarak bağladım, demektir.
şey için de U., '_;Ş adı verilir.
Bazen, üzüntü, keder manasını
taşıyan ~de ınsanın kalbi
U.. ...ıP ise, büyüklüğünden dolayı,
başının bazı parçaları diğer bazılarına
üzerindeki bir ukde/kördüğüm
binen/dolanan şey demektir.
olarak nitelendirilir.
_ y~ce Allah'ın: -:;:.ıi.JWI ~j e-.:;
~.)":ı'I.J O 'nun Kiirsl'si gökleri ve
~..;S 1 K-r-s yeri içine almıştır (2/Bakara 255)
sozune gelince, İbn Abbas'tan
Halk dilinde ~j üzerine
rivayet edildiğine göre, bu ayette
oturulan sandalye anlamına gelir.
geçen Kürsl'den kasıt ilimdir.ıosı
Bu_aı;ılamda Allah buyurur ki: ~.J
-;ıGI r_;j 1~ ~ ·.( 1..: Gili\ Allah'ın Kürsi'si, O'nun mülküdür/
- ~ - ..r ı..s- .. .J- (.):Li.:,
..
t.ili
hakimiyetidir, diyenler de vardır.
Ant olsun ki Süleyman 'ı imtihan da
Bazıları ise, tüm felekleri kuşatan
ettik ve tahtının üzerine bir ceset
feleğin adı, Kürsl' dir, derler. Derler
bıraktık. Sonra tekrar tövbe ile
önceki haline döndü (38/Sad 34). ~i:_ bu _gö:~ş~ı ~ ~~ ,~1~1 t.;;,_J
P~~.J~ ~W..:.~ ":l)~pliKürsi 'de,
Bu kelime asıl itibariyle U.. .)Ş
Yedi Gök, bir çöle atılmış bir halkadan
sözcüğüne mensübiyet ifade eder
başka bir şey değildir, rivayeti de
ki, alışan, uyum sağlayan, yani, bir
desteklemektedir. 1053
araya toplanan manasını taşır. Bir
araya getirilip topl,anan kağıtlara ıo5! Şair,Acciic, bkz. Divan' ı , s. ı6; Ebü Ubey-
bu anlamda 4....:.ıi_)S adı verilir. de, Medni '!-Kur 'an, ı , 192.
Aynı anlamda u-ı~ ~Wl ~j ı 052 Bkz. Suyüt'i, ed-Durru '1-Mensur, II, ı6;
Bey haki, el-Esmd 've 's-Sıjat , s. 497.
denmektedir ki, bir binanın- temelini
ı 053 Bu hadis, "Arş" ınaddesi:ıde geçmi şti . İbn
905
rofi 1 K-r-m gelince, burada r jS kelimesinin
direk takdire şayan işleri ifade
[Eli a?ıklık, cömertlik anlamına ediyor olması, en değerli ve en üstün
gelen] rP Yüce Allah için bir sıfat olan güzel fıiller ise, Yüce Allah'ın
gibi kullanıldığında, O'nun her rızasını kazanmak amacıyla yapılan
yerde her zaman açıkça ortaya çıkan işler olmasındandır. Yaptığı işlerin
iyilik yapması ve nimetler vermesi en güzelleriyle Allah'ın rızasını
anlamına gelir. Tıpkı:/-:!}~ ı).j 0~ gözetenkişi takvasahi~i kişidir. Öyle
.. .Rabbim zengindir, cömerttir (27/ ise, insanların en ~f olanı takva
Nemi 40) ayetinde olduğu gibi. Bu yönünden en ileride alandır. Onun
sıfat, insanlar için kullanıldığında için ke?di alanında değerli olan her
ise, onun hal ve hareketlerinde şey, r jS sıfatı ile nitelendiri !ir.
ortaya çıkan takdire şayan ahlak Bu anlamda Allah buyurur ki:
~ ~ '!! } o ~o o--
ve iş/davranışlar manasını taşır. 1(' 1 : .• w:wls TJ: d
~-!"" C::::J.J ~ ~ ~ . .. re ara a
.( o • .
.
Bu özelliğin insanda gizli olarak her güzel çiftten bitkiler yetiştirdik
kalması yetmez, anc~k açıkça ortaya (31/Lokman 10); ~j rli;.:, t.J~j:,
çıktığında kişiye ~f adı verilebilir. Ne ekinler, ne yüce 'makam la; (44/
Bazı alimler der ki: f.:ft sıfatı Duhan 26); ~} 01) ,Gl O, elbette
tıpkı ~~ sıfatı gibidir. Şu farkla ki, üstün değerli bir Kur 'an 'dır (56/
hürriyet sıfatı hem küçük hem de Vakıa 77); lA:!} ~j ~ Ji:.ı İkisine
büyük iyilikler için kullanılabilir. de tatlı ve güzel söz söyle ( 17 /İsra
Kerem ise, ancak, Allah yolunda 23).
cihad edecek bir orduyu baştan Birbirinin yerine kullanılabilen
sona teçhizatla donatmak veya r-'jl ve ~_jj formlarına gelince,
bir topluluğun tamamının kanının bunlar insana bir onurlandırılmanın
akmasını önleyecek bir bedeli ulaştırılmasıdır. Bu da bir çeşit
üstlenmek gibi, büyük iyilikler için menfaattir ancak, ardında herhangi
kullanılabilir. bir aşağılama veya küçük görmenin
Yüce Allah'ın: ~~ ~ ~jj 0! gelmedİğİ bir fayda görmedir veya
~til Muhakkak ki Allah yanında e~ insana çok değerli bir şeyin verilmesi
değerli ve en üstün olanznzz O 'ndan yada kazandırılmasıd!r. _AlJ~h
en çok korkanznzzdı~ (~9/Hucurat buyurur ki: ~ly) ~ ~~ ~Gi ~
13) ayetinde geçen ~pi ifadesine ~j.:Jı Ey Muhc:ımmed! İbrahim 'in
şerefli misafirlerinin haberi sa,na
geldi mi? ~51/Zariya~ 24); 1~\.9~
Hacer der ki: İbn Hibban, onu sahih saymış
~~ :i4ı:- ~ ,;j~ ı~:, ~yi iliı
tır.Said b. Mansur'un Tefsir'de sahih bir
sened ile tahriç ettiği Mücahid'den gelen bir ... Aksine onlar, onurlandırılmış
varyantı da vardır. Bkz. İbn Hacer, Fethu '1- kullardır (21 /Enbiya 26); yani,
Bôri, Xlll, 411.
906
Allah onları değerli kılmıştır. ihtiyacım olarak onu istiyorum,

~ıS. Gı\_JŞ Onlar, değerli yazıcılar ancak onu akıl veya Şeriat açısından
(82/İnfıüir 11); ~.JY. ~\_)Ş ~).:., t..Ş~l: düşündüğümde iğrenç buluyorum.
Yazıcıların ellerindedir, değerit Aynı şekilde, falan şeyi, akıl veya
yazıcıların [ellerinde] (80/Abese 15- Şeriat açısından istiyorum ama doğal
16) ; ~..;--- - ~
; -.(:i ı ~ ·.i:.:: .J- ı.ş-!.J
' - ~1 ye
-:: \_.;u
; yapım açısından baktığımda ise,
... Beni kendilerine ikram edilen ona antipatİ duyuyorum, denmesi
kulfarzndan kıldığznı (36/Yasln 27). de doğrudur.
~ıjjı.J c}:4JI .J~ ~_) 4.3 ~_j Yalnız ..
Y uce · n:.~,\ ~
All ah' ın.· uu:u ~<·.ı.:: ~
._
~eldi ve ikram sahibi Rabbinin yüzü ),_:ı ~ 1_,.\fo ~) ~ J ~ öj ),:,
(zdtı) baki kalacakt~r _(55/Rahman ~ P. Savaş size farz kılındı, sizin
27); bu ayetteki ri_)S.jl ise, her iki hoşunuza gitmeyen bir şey olduğu
anlamı da içermektedir. halde. Bazen sizin hoşunuza
girmeyen bir şey sizin için daha
~:~_JS 1 K-r-h hayırlı olabilir (2/Bakara 216)
sözüne gelince, bu, siz doğal yapınız
Bir görüşe göre, iğrenme, gereği, savaştan tiksinir, ondan
tiksinme, antipatİ ve nefret hoşlanmazsınız, demektir. Sonra
- '
anlamlarına gelen o '_;S ve o'_;S bunu devamında yer alan beyanında
sözcükleri, tıpkı kırılganlık, açıklamıştır: Bazen bir şey, sizin
dayanıksızlık, güçsüzlük manasını için daha iyi olduğu halde, siz
taşıyan~ ve~ kelimeleri gibi ondan tiksinir ve hoşlanmazsınız (21
aynı a!llama gelmektedir. Kimileri Bakara 216). Bu tespit, insanın bir
ise, o'_j. insana dışarıdan uygulanan şeyin gerçek durumunu öğrenmeden
baskı nedeniyle zorla yaptırılan ondan hoşlanmasmı veya ondan
'
işler demektir; o'_;S ise, kişinin kendi tiksinmesini ölçü alarak hareket
başına karar verip tiksinerek, edemeyeceğini anlatmaktadır.
iğrenerek yaptığı işlerdir, derler. Bu Bu kökten gelen ~} fiili
da iki şekilde olabilir. ise, her iki anlamda da kullanılır;
'
Birincisi: Doğal haliyle tiksini yalnız daha çok o'_j. manasında
lenliğrenilen şeyler. kullanılmaktadır. Bu anlamda Allah
İkincisi: Akılyada Şeriat buyurur ki: Jl_j ;_)) ~ ~) ~~ ~\ .;.~:,

tarafından iğrençliği tespit edilmiş 0.J~WI ~J. Kdfirler istem~seler de
olan şeyler. insanın
Onun için bir Allah, nurunu tamamlama dışında
bir şey hakkında şö~le demesi hiçbi~ şeyi kablfl /!tmez_ (WTe_vb~
~.:: '1 . ..ı ' -,~\Lı .u ' - J,:., . i il\ .
doğrudur: ,ü,ji_:ı ;~}\ Jı Ben 32) '~ U;! _.J c.S~ . Y" _) _) c.S - ~
falan şeyi istiyorum ama ondan 0fipı ~..;. Jl_j ~ 0~ 1 Jc ';_)~ {;J)
iğreniyorum. Yani, onu doğal yapımi O öyle bir Allah 'tır ki, Resulünü
907
hidayetle ve hak dinle bütün diniere konusu kadınların içlerine sinmeyen
üstün kılmak için göndermiştir. işlere zorla sürüklenmelerine
Müşrikler hoşlanmasa/ar da (91 yönelik bir yasaklamadır.
b 33) ; ~~ _:, .~ l.SJ ~_,.......
: . :. •.iı lY.' .~: \'
: Liı··-!""u~-'
0~1 ~ ~1).) ~ Dinde zorlama
'T'
ı ev e
.. .. Oysa Müslümanların bir kesimi yoktur (2/Bakara 256) ayetinin
o zaman bundan hoşlanmamışlardı yorumuna gelince, deniyor ki:
(8/Ental 5). Bu İslam'ın ilk dönemlerinde
G:ı.;,
-
~ı
---
:.:.1 -~;L :\ 1~<~\ ~~
ı--' 1..)-"- u . . .. böyleydi; bu dönemde, insana
Ô~~ Biriniz, ölmüş kardeşinin İslam sunuluyordu, eğer kabul
etini yemekten hoşlanır mı? İşte ederse, ederdi, yoksa, kendi haline
bundan tiksindiniz. (49/Hucun1t 12) b ırakılırdı. 1055
ayeti ise, bir uyarı olup manası şudur: İkincisi: Bu ayetin hükmü Ehl-i
İnsan, kardeşinin etini yemeyi, farzı Kitap hakkındadır. Eğer onlar,
muhal, bir an düşünse bile, bu işten cizye vermek ister ve şartlara
yaratılış itibariyle nefret edecektir; bağlı kalırlarsa, kendi hallerine
bu iş onun içine sinmeyecektir. bırakılırlar.
Yüce Allah 'ın: ı_F\ 0:~1 ~~ ~ Üçüncüsü: Batı! bir din
Lij ~Wl 1)) ,~) fSJ ~ ~ Ey iman konusunda zorlanan, bu durumda
edenler! Kadınlara
zorla varis onu kabul, o dine giren kişinin bu
olmanız size helal değildir (4/Nisa yaptığının bir hükmü yoktur; bunlar,
19) sözünde geçen tA. j. sözcüğü, şeç~rsi~_dir. ~ıpkl Yüce Allah'Jn: 0
tA.). şeklinde de okunmuştur. 1054 : ·.·. \.' .Gıs · o -<i : - :ll.ı...il::..ıl ~ : .ıJ.llı -.~<
~ . -' --!"' (.)"' : -- ··: • . lY.' - : ...;->
Bir insanın istemediği/tiksindiği, ı:.)~~\ ';' Kalbi iman ile sükunet
nefret ettiği bir. şeye zorlanması bulduğu halde (dinden dönmeye)
demek olan olp~ konusunda ise, zorlananlar dışında. (16/Nahl 106)
Allah buyurur ki: Jc ~~)~fo ~j buyurduğu gibi.
oeı.,;.jı -. · · ı_,;:;·,;;ı ı Va;~ ::ı · i : 1 .,_li_jı
. .. ı...ro y:.
#- o
·--
~~ ~ !.
u .) u. - .
oJ. o!
Dördüncüsü: İnsanın bu dünyada
u\.9 ~..Aı u.:.j t;i:ı.ll
0 ... :;; 0 ...
~ı :.ısı ~ ıY.ı .ıJ.Jı kerhen yaptığı işlerin (ibadet, iyilik

~.) ~fo Dünya hayatının geçici ve yardımların) ahirette bir değeri
menfaatlerini elde edeceksiniz yoktur. Zira Yüce Allah, insanların
diye, namus/u kalmak isteyen iç dünyalarını/gönüllerinde olanları
cariyelerinizi fuhşa zorlamayın.
Kim onları zorlarsa, bilinmelidir
ki, zorlanmalarından sonra Allah ı 055 İbnAbbas'tan gelen rivayetegöre, En sar'dan
ei-Husayn adındaki sahabi, Peygambere:
(onlar için) çok bağışlayıcı ve Hıristiyan olan iki oğlunu ille de Müslü-
merhametlidir (24/Nfır 33). Bu, söz man olmaları konusunda zorlamayayım mı
diye sorması üzerine bu ayet gelmiştir. Bkz.
1054 Bu, Hamza, Kisiil ve Halef' in kıraatidir. ed-Durru 'l-Mensur, ll , 2 ı; Ta beri, Cdmiu'l-
Bkz. Dimyatl. İthdf, s. ı 88. Beydn, ııı, 14.
908
ölçü alır ve ihlasın (gönülden yerde ne varsa hepsi, isteyerek

samimi bağlılık) dışında hiçbir şeye ve istemediği hiilde O 'na boyun
razı olmaz. Onun Resuluilah (saş) eğmiştir (3/Al-i imran 83) ayetinin
şöyle buyurmuştur: Sı~~ J~ ':ii anlamı ise, deniyor ki: Göktekiler
Ameller, niyetiere görf!dir. 1056 Yine: ona gönülden isteyerek teslim
pi ~ J#ll
.~ı?<] ~i İhlaslz ol, o oldular; yerdekiler ise, istemeyerek
zaman arnelin azı bile sana yeter, buna teslim olmak zorunda kaldılar.
buyurmaktadır. 1057 Yani, reddedilemeyecek olan apaçık
Beşincisi: Allah'ın insanlardan delil onları teslim olmaya zorladı
istediği şeylerde,
gerçekten hoş ve onları kabule mecbur etti. Bu
olmayan bir şey, hiçbir insandan t ıp k ı,-:UUı .- - J~ı Jc
-~ - . ~.:.- ji.:iJ~jji
istenmiş değildir. Aksine, her zaman Apaçık deli/ler, beni bu konuda
istenmiş olan, sonsuza dek nimet/iyi böyle söylemeye zorladı demek

olan şeylerdir. Onun için Resıllullah gibidir. Ancak bu, kötü kabul edilen
şöyle buyurmuştur: ~ ~.) ~ zorlama türünden bir şey değildir.
. , )\;.J\..ı: Wl
'::":" _ .
i ı : .'ı~.. r-y. ~ R abb.znız
<5': u.J
-. ikincisi: Mü'minler, Allah 'a
(Allah), cennete zincirier/e çekilip gönülden isteyerek teslim oldular;
götürülen bir topluluğa hayret kafirler ise, istemeden. Çünkü,
etmiştir. 1058 onlar da, Allah' ın onlara yapmak
Altıncısı: Bu ayette geçen, Dln istediğini ve onlar hakkında verdiği
kelimesi, ceza (karşılık) vermek kararı değiştirme gücüne sahip
demektir. Ayetin manası: Yüce olamadılar.
Allah herhangi bir karşılık verme Üçüncüsü: Katade'den gelen

konusunda zorlanamaz. Aksine O, yorumdur: ölüm sırasında mü'
dilediği kimseye, dilediği şekilde, minler, Allah'a gönülden isteyerek
dilediği şeyi yapar. teslim olurlar; kafırler ise, kerhen/
v<:>.J~i:.ı Sıl,)~\ ~ ~ ~~ .J:, istemeden teslim olurlar.
ı.k_}Sj -ll- :,b Halbuki göklerde ve Yüce Allah bu anlamda buyurur:
G.:.ıL. ı·l-
.J .J
ı.;J ~
··\~ı,,::-~ ~i~ A ma
··: ~ .. 1
1056 Bu hadisi, Buhari, Bed"u'l-Vahy, 1, 7; Müs- cezamızı gördükleri zaman iman
lim, İmcire(HN: 1709)'de kaydetmiştir.
etmeleri kendilerine fayda verecek
1057 Bu hadis, Muaz b. Cebel'den gelmektedir.
Yeınen ' e vali olarak atandığında Peygambe- değildi (40/Mü'min 85).
rin tavsiyelerini alırken dinlemiştir. Hakim, Dördüncüsü: Burada söz
Miistedrek'in Rikak bölümünde (IV, 306)
konusu edilen kerhen teslimiyet,
talıriç edip isnadı sahihtir, der. Zehebi ise, bu
tespiti kabul etmemiştir. Bkz. Ebu Nuaym, iman edinceye kadar kendileriyle
Hi/ye, ı, 244; Irak!, Tahricu Ehôdisi '1-İhya, savaşılan ve zorlanan kişilerin
YI, 2406. durumun anlatmaktadır.
1058 Buhari, Cihiid (VI, 145); Ebu Diivud
(HN: 2677); Beğav'i, Şerhu 's-Sünne, Xl, 76. Beşincisi: Ebu'I-Aliye ve
909
'
Mücahid tarafından yapılan Yüce Allah'ın: ~ 0-> ~ ~J
yorumdur: Kirnileri O'na ortak ~!ijı;- _J-
~
tA ..r.J
·.< - tZ. ~
·_\_ · · ~i-_J ..:.ıl
L)""_) - _J
- ~\
koşsa da, hepsi Allah'ın kendilerini ~~i_:, ~ili~ Oysa göklerde ve yerde
yarattığını kabul ve ikrar etmektedir. kim varsa isteyerek ve istemediği
Tıpkı, Yüce Allah'ın şu sözü gibi: hiilde kendileri de gölgeleri de sabah
0fo):! J~ .:Jıı 0l#. re~ı.:. ~ ~~ ~J akşam Allah 'a secde ederler ( 13/
Eğer sen onlara kendilerini kimin Ra' d 15) ayeti de tıpkı, yorumlarını
yarattığını sorsan elbette kesin verdiğimiz, bu ayet gibidir.
olarak: Allah diyeceklerdir (431
Zuhruf87).
~/K-s-b
Altıncısı: İbn Abbas'tan gelen
yorumdur: Kendilerinin haber [Mal, para, savaş, dava, dostluk,
veren hal, tutum ve davranışlarıyla bilgi vb şeyler] kazanma~, kazanç
Müslüman/teslim oldular; bazıları ve kar anlamına gelen y..:.&, insanın
sözleriyle kafir olsalar bile. Bu, mal kazanmak gibi , bir fayda
ilk hücredeki İslam' ın kendisidir. elde edeceğini, bir pay alacağını
Hani Yüce Allah bu bağlamda şöyl~ düşündüğü şeyleri elde etmesi
buyurmuştur: G~ ~ ı)ti ~Y; ~i anlamına gelir. Bu kelime, insanın
Ben sizin Rabbiniz değil miyim? bir fayda sağlayacağını, bir menfaat
diye sormuş, onlar da: Şüphesiz elde edeceğini düşünürken, bununla
sen bizim pekala Rabbimizsin, biz kendine zarar verecek bir şeye yol
buna şahidiz, demişlerdi (7 1A'raf açması için de kullanılır.
172). Bu da, onların Müslüman y.:.s kelimesi, insanın hem kendi
olmalarını gerektiren akıllı birer kazancı için hem de başkası için
varlık olarak üzerinde yaratılmış kazandıkları için kullanılır. Onun
oldukları delilleri demektir. Yüce için bu kökten olan fıilin bazen iki
Allah: <;JLo~lj ~ili~ ~~J gölgeleri mef'ul aldığı gözlenmektedir. ~
de sabah akşam (13/Ra'd 15) IS& G~ Falana şunu kazandırdım
ayetiyle buna işaret etmektedir. denmesi bu anlamındandır.
Yedincisi: Sufiyenin bazısından Aynıkökten gelen y~) fiili
gelen yorumdur: Gönülden isteyerek ise, ancak insanın kendisi için
Allah 'a teslim olan, sevaba ve kazandıkları iyin kullanılır. Buna
azaba bakıp Müslüman olan değil, göre: her y..:.& aynı zamand~ bir
sevabı ve azabı vereni düşünerek y~) sayılabilir, ama her y~) bir
Müslüman alandır. Kerhen teslim ~ sayılamaz. Bu fıil tıpkı ' ~
olan ise, sevabı ve azabı düşünerek, fo! (ekmek yaptı, ekmek yedi) ve
isteyerek ve korkarak Müslüman lS~) ' lS);. (pişirdi, pişti) ile ' &b
ol andır. ~! (kaynattı, kaynadı) fiilieri gibi
910
kullanılmaktadır. kullanılmıştır. İyi/güzel işlerin

, yüce All~h'ın: lfol ı~l0,ı~1 ~~\;i kazanı lması kullanılanlarına
~ ı..;, ..::.ı$ ~Ey iman edenler! misal şu ayetlerdir: ~ ~ _:ıi
İnfakı gerek kazandıklarınızın, gerek IP. ~~) imanından bir hayır
sizin için yerden çıkardıklarımzzın kaz_aflmışşa. (6/En'am_158)· ~.J
' - o. . l,j:;j
- - ; ' ~-
temizlerinden yapın. (2/Bakara
o-
-..?.- <..,?--' .. ' ~ - ~ - J Y:!"' U"'
o~\ . q' ~ G.iill
o .)
267) sözüne gelince, bu konuda Hz. ~ ~ ~ ~Jij.:ılı yi~ ~J j;;,.;

Peygambere (sas): Kazancın hangisi 1~ Onların içinden öyleleri de
daha temiz (helaldir)? diye sorulmuş, vardır ki: Ey Rabbimiz! Bize bu
o da cev~bında şu karşılığı vermiştir: dünyada da bir iyilik ver, ahirette

~~ ~ .)11 J.;.i. kişinin kencJ!.el emeğ_içlir. de bir iyilik ver ve bizi Ateşin
Yine buyurmuştur ki: JS~ ı..;, ~i 0J azabından koru, derler. işte onlar
~~;j:.ı0).J~~~.J11 - için, kazandık/anndan bir nasip
vardır (2/Bakara 20 1-202).
Kişinin yediğinin en temizikendi
eliyle kazandzğıdır; kişinin çocuğu Günah işlenmesi konusundaki
da kazandıkları içindedir. 10 59 kullammları ise şu ayetlerde
Bir adamın yediği en temizlhelal
geçmektedir: '-4 ~ ~ 01 ~ J.~ _)
şey, kendi kazandığından yemesidir.
0t:.ı ~~ ~3 ~~~ı LUj ~ ~ u.ı;S ·~<. -us
1~10.1~1 ~)~ -h~~ J~ jS J~
Onun oğlu da kazancındandır. 1060
Yüce Allah da bu anlamda: 2;_,_)~ ~
1~ ~ Kur 'an ile onla~a hatırlat
ki, hiçbir kimsenin kazandığı şey
1~ ~ :~ Jc ...
Bu insanlar,
yüzünden kendisini helake atm as ın ...
kazandıklarından hiçbir şey
işte onlar kazandıkları şey yüzünden
elde edemezler (2/Bakara 264)
helake uğratılmışlardır (6/En 'am
buyurmaktadır.
70) ' 1y \S, \.;;,.ı (_)_)..»:1-'-"
o
:
o -• • ' - _ ;,~\ ~ j, : 1
.',, .. ( -.
~ ' (..)~ (..):1 _ u,
:
Bu kavram, Kur'an-ı Kerim 'de

hem güzel işlerin yapılmasında
2;_,9 ft: çilnkü gü ndh kazananla~
yakında mutlaka yaptıklarının
hem de günahların işlenmesinde
cezas ını _ _çekecek~erdir (6/En' am
120)·' ~ ~:1 Ji '- . lıi ,:.,-,~S, t..:.... ~:i "ı·-:
1059 Hz. Aişe hadisi. İbn Hibban Sahih'inde
..JJ ~ - " o ~ U:iJS
-
(I-IN: ı 09 I) tahriç e tın iş ve sahih sayın ı ştır. ~ ~ Yazıklar olsun o elleriyle

Ayrıca Ebu Davud (I-IN: 3530) ve İbn Mace yazdık/arına ve yine yazıklar olsun
(HN: 2292), Ahmed (Müsned: VI, 3 I) de tah- onların kazandıklarınal (2/Bakara
riç etmiştir. Münzür!: "Ricali sika kişilerdir" 79)· \.;;,.ı ~\ ..?.-
' o
-. - 1·..::< 1 <·.-.i - ~ 1 5:; ·•.,-,)~
~ ~J .. _ -' ..
der.
ı 060 Hz. Aişe annemizden gelen bir hadistir. İbn ~ - ı)t.S Kazandıkları günahın
Hibban, Sahih'inde (HN: I09ı) tahriç edip cezası olarak, artık az güls_ ünler, çok
sahih saymıştır. Ebu Davud (I-IN: 3530) ve ağlasınlar (9/Tevbe 82); .illı ~~~ _j}:,
İbn Mace de (I-IN: 2292) Sünenlerinde kay- ~~~: li .:ı~ i..:~ -;. ı..;, 1 .~ : .. <:~.;;,.ı - uı
' lY.' .ft="' c..s- .Y -r.-- - IY'
detmişıedir. Ahmed de Müsned'inde tahriç et- - o
nı iştir. Münzur'i der ki: Ricali sikadır/ Rivayet Eğer Allah, insanları kazandıkları
edenler, güvenilir kişilerdir.
911
(günahlar) yüzünden hemen onları tarafından onaylanan hayırlı bir işi,
cezalandırma yoluna gitseydi, fayda veren bir çalı~mayı başkası
yeryüzünde hiçbir canlı bırakmazdı
~ :;. D ,... ~ J O ,... .-
için yapmaktır; YL:.:!S~ ise, insanın
(35/F a~t ır 45)·, \:·.ı.::
~
':ll: ~.. (...>->
. \(' ~ • •
':l 3' , kendisi için yaptığı helal şeylerdir.
Her kim ne kazanırsakendi aleyhine Böylece, insanın başkası ıçın
kazanmaktan başka bir iş yapmış yaptığı iyi şeylerin kendisine fayda
olmaz (6/En'am 164). vereceğini ve sevabını alacağını
Yüce Allah'ın: \.A ~ JS J) ~ bildirirken, kendisi için yaptığı

0~ ~ ;.A3 ,:,: .·,( Sonr~ da herkese işlerin ise, helal şeyler olsalar dahi,
kazandığının karşılığı
eksiksiz aleyhinde olmayanlarının çok az
olarak verilir (3/Al-i İmran 161) olduğuna dikkat çekmiştir. Bu da,
ayeti ise, bu her iki anlamda (hem bu bağlamda söyleryen şu söze işaret
iyilikler hem kötülükler için) etınek~edjr: ~ 0Jo;J~ ~~~ ~ı) ~
kullanılmıştır. ~L...:::..:JI ~Dünyayı isteyen, kendini
belalara alzştırsın. 1061
YüceAllah 'ın:
~~)ll: Sözcüğüne gelince, bu
~ ~j~jl3 ~IY,l W) Doğrusu
da bazen her ikisi için kullanılır.
mallarznız ve çocuklarınız sizin için
Yüce Allah Salih arneller
birer imtihandır (64/Teğabun 15)
bağlamında buyurur ki: ~4--~
sözü de bu anlaındadır.
~~ıo~j\~1~~
6!··u~SI Erkeklere hak ettiklerinden
bir pay vardır. Kadınlara da kendi ~/K-s-f
kazandıklarından bir pay vardır (4/
N isa 32). Kendi başınasararma, kızarına
.:.-•.·. ~sii.A':·.ı.:: - ~I.A' = 'Herkeszn
· ve kararına anlamına gelen ..:.S~
~.J • '+"
sözcüğü, Güneş veAy'ın, geçici özel
kazandığı hayır kendisine, yaptığı
bir sebep nedeniyle gizlenıneleri /
kötülüğün zararı yine kendisinedir
örtünmelerini anlatan bir ifadede
(2/Bakara 286) ayetinde geçen
pı_:ı ~\ ..:.S~ diye yer almıştır.
fiilierin anlamı ise, deniyor ki:
Buradan kalk ı larak yüzün kızarınasıl
Burada keçen y.:.s. kelim~si, iyilik/
kararınası da, üzgünlük/kapanıklık
sevap anlamındadır, YL:.:!S~ sözcüğü
hali de benzetme yoluyla bu kökten
ise, kötülükigünah manasını ' .
bir. keliıneyl7 t~nımlanarak ~\.S
taşımaktadır.
~}\ve~\ ~\.S denıniştir.
_Diğer bir görüşe göre: Buradaki
~ ise, bulut, pamuk gibi
y.:.ıs. insanın ahiretle ilgili kazançları
yumuşak yapılı değişken cisimlerin
elde. etmek amacıyla yaptığı işler;
Yl.:..:!S~ ise, dünyalık şeyleri kazanmak
amacıyla yapılan am_ellerdir. 1061 Bu, Abdurrahman b. Ebi Bekr es-Siddlk'in
sözüdür. Bkz. Meydan!, Mecme 'u '!-Emsal, ll,
Başka bir görüşe ise: y.:.s. Şeriat
274; Sealibi, et-Temsil ve 'l-Muhadara, s. 32.
912
~ir parçasına denir. Bunun çoğulu anlamını taşır.Onun için mezmfım/

~ ş,eklinde gelir. Allah buyurur ki: kötübir hareketolarak tanımlanmıştır.
~ ~j parça parça da eder (3QI Bu işi yapana !_;rij ~ ~ J.);
Rfım 48)·,; :ı ~w
' ,:,<: u, - ı <.Y.'
: ~~.ii: ..bi.:.li - '
- .• - den~e~tedir. Bunun çoğulu ise, .)~
~~ı.....::.Jı ~ .. .Eğer gerçekten doğru ve.)~ şeklinde gelir.
söylüyorsan gökten bizim üzerimize
Bu bağlamdaYüce Allah: ':Jj
gökten. bir parça indJr (26/_Şuar~
187)·' U..:..S- l:ı:Jc
..
~ _)-. \.AS ~Wl~ -
·1
J
Jt..:..S ;.A.J ~) ~~~ 0)~ namaza
ya da, sandığın gibi üzerimize göğü ancak üşene üşene gelmeleri (9/
parçalar halinde çöktürürsün (17/ Tevbe 54) buyurmaktadır. Yine bu
, , " 'J. o ' ~ .. .. '
İsn1 92). Bu ayettel~i lLş kelimesi, anlamda: J.;.ıl&.ll ~ ':1 u~ Falan

sükfın ( cezim) ile Li.:4 şeklinde de adamı, tembellik gösterilen şeyler,
' -
okunmuştur. 1062 Zira U..:.,Ş kelimesi, tembelleştiremez, denmektedir. J;...!
' -
~ sözcüğünün çoğuludur. Bu J.;..S. dişi hayvanı aşmada gevşeklik/
tıpkı,.)~ ve ~j~ kelime.si gibidir. tembellik gösteren damızlık hayyan
, Yüce Allcıh;ın; ~ ~ I_J_i 0J.J demektir. Aynı manada J~ ~lj..:.]
~fiY, ~ı.;._.:. l_,l~ ~L.:.ı ~Wl Gökt~n da denir ki, kımıldamaya mecali
bir parçanın düştüğünü görseler, olmayan kadın demektir.
üst üste yığılmış bulut/ardır,
diyeceklerdir (52/Tfır 44) sözüne
gelince, Ebfı Zeyd şöyle qer: Burada ~/K-s-e
geçen ifade tıpkı~~~ y~l ~
sözünde geçen manasındadır ki, Bu kökten ~ı...:.ş ve oy..ş kelimeler!
bu da bir elbiseyi parçalar halinde türetilmiş qlup elbise demektir. _:,1
kesrnek demektir. Bazıları ise ~j ~~ _:,1 ~~ veya giydirmek
bu ifadede geçen fıil, süpürmek, yahut da bir köle azad etmektir (5/
temizlemek, boşaltmak anlamına Maide 89). Bu kökündiğer iki formu
gelen ~ şeklindedir; başkası .G~~onu giydirdim ve~! giyindi
değildir, derler. şeklindedir. ~_,.:..Sıj ~ ;1)J_)lj
~JY..:. ~) ~ ı))j o mallarla onları
bes/eyin, giydirin ve onlara güzel
~ 1 K-s-l
söz_söyleyin (4/Nisa 5); ~~ı u~
Sözlükte, tembellik, ihmalkarlık, ~ kemik/ere de bir et giydirdik
üş~ngenlik anlamına gelen (23/Mü'mjnfın 14). Söz olarak

J.:..s gevşeklik gösterilmemesi, ..:;.ı~~ ~_)~i '>'~<ı denmesi, yeryüzü
geciktirilmemesi gereken işlerde bitkiler/e örtündü, manasını taşır.
ağırdan almak, ayak diretmek Şairin şu sözüne gelince:
~\.:..J ~j~j~12JJj.;j~~
1062 Bu, İbn Kes ir, AbCı Amr, Hamza, Kisa!, '.. -- sı-L.:..SJi
~_) - -
j ~_j
:. · -- _r Ao
Halef ve Ya'kCıb'un kıraatidir. Bkz. Dimyati,
ithdf, 5.286. 385- Orada gece/edi, saba
913
rüzgarzna karşı soğuk olduğu kökten olarak istiare yoluyla ı:.,:~.S:i)
halde, 4l.Jj denir ki, korkusu geçti gitti,
Bir yorgan ve giysinin pariağı manasma gelir.
ve incesi. 1063
Denmiştir ki: Burada geçen ~/K-ş-f
y~ kelimesi, kaymağın üzerinde
biriktiği süt demektir. Diğer bir şair İnsanın yüzündeki veya
ise, şöyle demiştir: başka yerindeki elbisesini _ açma
~t..:..Sl Jc -:_:.ı~l U..)i lS)~ durumunda ~.JJ:-.J ~.Jli uc..:;..ıjiıı ,:.,~:::.<:

~~~~lS~ _ıt\-ı denir. Aynı a~lamda ~ ...i.iS. kederi
(üzüntüsü) açıldı, d~nmektedir.
386- Samut'un süvarisini
All_ah buyurur ki: ~ .i..lıı ~ 0!.J
görüneeye kadar üzerinde, ~ ~l.;j ,-ö.JÜ ~Allah ;ana bir zar~r
Giyinik bir atın, sanki deveymiş dokundurursa, onu yine kendisinden
gibi.\064 ba_şka açacak roktlfr (~/En'a~ 17);
Denmiştir ki: Burada geçen y~\ ç_ı....;;, u: .1 .ı..:ı.JI
J • J ;
: '.ii L. ~
. - , u.JC O,
: '.ii ;Gl
_ _ u.JC -· J:ı.
,
sözcüğü, topuk/arı üzerine demektir. 0_p~ L. 0~.J Hayır, yalnız o

Bunun aslı ise, devenin koşması, Allah 'a yalvarırsınız. O da dilerse
ardından dumanların kalkması, kaldırılmasını istediğiniz belayı
kendisinin de bu duman altındakalması kaldırır ve o zaman ortak koştuğunuz
ve onu giyinmiş gibi olmasıdır. Bu şeyleri unutursunuz ( 6/En 'am 41 );
göre, sanki o, deveye tozdan bir elbise ~ç_Lbc. ~,;&.-~.s~~~
•
: ilit. ~· ,:.,;5 ~
~ o
giydirmiş, olmaktadır. Sen bunların hepsinden habersizdin.
Biz senin onlar hak~ınqaki perdes in(
açtık (50/Kaf22); ı:.ı ~~ ~ :Yıi
.b!ıs 1 K-ş-t
u-<>.J~i ç_w.;_ ~~.J ~_,.:.JI ~·}~; ;~~
Allah buyurur ki: ,:ıb,,}~ ~~~ I~).J (Onlar mı hayırlı) yoksa, kendine
Gök sıyrılıp açıldığında, (81/Tekvir yalvardığı zaman bunalmışa karşılık
ll). Bu ifade, ~U\~ deyiminden veren ve başındaki sıkıntıyı gideren,

alınmıştır ki, dişi devenin derisinin sizi yeryüzünün hakimleri yapan
soyulması anlamına gelir. Aynı mı? (27/Neml 62).
..ı:•ıı
-~
iı:·
ı.s-,
- ~- ··t...:.:·.';.\s·,
U.JC .. J 0 i....F
.. -
- f' J:
1063 Şair, Muhadremlerden olan Amr b. el- 0~ ~ -Baldırldrın açıldığı ve
Ehteın . Bkz. ınufaddaliyyat, s. I 27; ibn Faris, seedelere davet edildikleri gündür
Mücınel, lll, 784; İbn Kuteybe, el-Mu 'cemu '1- o gün ama güçleri yetmeyecektir
Kebir, l, 389.
(68/Kalem 42) ayetinde geçe~
!064 Şair, el-Müselleın b. Amr et-Tenfıhl. Bkz.
İbn Faris, Mücmel, lll, 784; Sükkerl, Şer ilgili kısım, deniyor ki, aslı, ~\.!
hu Eş 'dri 'l-Hüzeliyyin, ll, 759; Merzfıkl, l}L..:. Jc ~yjı Savaş ayağa kalktı,
Şerhu'l-Hamdse, 1, 479.
914
deyiminden alınmıştır ve bu Tulumu daldurduktan sonra

da bütün şiddetiyle ortaya çıktı nefes almasını önlemek amacıyla
d_e,mektir. Bazıları ise, aslı ~~ ağzını bağlamaya ~ti.:.ıı ~ den
~l.i.ll ifadesinden alınmıştır, derler. m ektedir
Bu da, bir adamın, doğurmakta Terazi demirinin kenarında
olan devenin karnından yavrusunu ipierin içinde topl~ndığı halka
çıkarması anlamına gelir. Böyle anlamına gelen 4....4\..bŞ ise, aynı
durumlarda, ~L.:J\ Lf ~ bacak zamanda okun yayının kendisiyle
göründü, denir. bağlandığı kayış demektir.
İki kuyu arasında olup suların

~/K-z-m aktığı arkiara da ~U:.S adı veril
m ektedir.
Nefe~t:z çıktığı yer anlamına
Bu isiınierin hepsinde ortak olan
gelen ~ sözcüğünden ~ hl
özellik, mecralarının nefesin alınıp
ifade türetilmiştir ki, nefesini tutmak
verildiği yere benzetilmiş olmaları
anlamına gelir. Aynı anlamda ~_;,5. ve bunlardaki hareketin sürekli tekrar
fonnu da kullanılır ve nefesini bir
etmesi dir.
süreliğine tutmak demektir. Diğer
yandan bu kökten kelimelerle sükG.t/
se~~iz!ik de irade edilir. Sözgelimi, 0~ yaS 1 K-a-b
~ 'l falan adam hiç nefes almaz,
~ Jl ~: Ayak topuğu: Ayak ile
dendiğinde onun aşırı biçimde sessiz
bacağın birleştiği yerde bulunan çıkık
kaldığı dile getirilmiş olunur. 0~ ~
halde k~mi~ d~m~ktir. Allah buyurur
dendiğinde ise, bir kişinin nefesinin
ki: Ç>111<l\ ~ı ~_)ij iki topuğa kadar
tutulduğu anlatılmış olur. Bu anlamda
ayaklarınızı da (5/Maide 6).
AIJah buyurur ki: ~yJI ~~:fo ~j
~~ -). j lS~G ~ı Balık sahibi gibi W: Ka 'be: Dört köşeli olarak
yapılan her ev için kullanılan bir
olma! Hani o öfkeye boğulmuş halde
şöyle feryat etmişti (68/Kalem 48). keljmedir. [Allah'ın evi diye bilinen]
~: Ka 'be de, dört köşeli yapısı
Aynı kökten gelen ı;:.;:ıi ;.bs. ise,
nedeniyle bu adla anı!m~ştı~. _Bu
öfkesini yutmaktır. Bu anlamda
bağ)amda Yüc~ buyurur: ~ı .\..lll ~
Aqah buyur,ur ki: ~~ ~t.S.lı_; ~~~ - - ıy.Jı ~~ - Wı ı..:.w - ı - ..: lı,:.,·,-,\,
':.lı.ll Lf ~wlj [O takva sahipleri]
.. .J ~ .J ~ - -- ~ ..?"' ...
Allah, Ka'be'yi: Beyt-i haram 'ı,
Ojkelerini yutarlar ve insanları
insanlar için bir duruş ve kalkış
affederler (3/Al-i İmnin 134). Yine
(hayat ve güvenlik) durağı yaptı;
bu kökten ~~ ~ denmektedir ki,
Haram Ay't, Kurbanları ve (Allah'a
hayvanın geviş getirmeyi bırakması
adandığını gösteren) gerdanlzkları da
manasındadır.
(5/Maide 97).
915
~~~_,~ Zii 'l-Ka 'bat: ismi de, olarak.;~~~<. demek bir kişinin eline
cahiliye döneminde Beni Rabia vurmak manasma gelir. Bu kelime
kabilesinin birtapınağıydı. Odasında aynı zamanda bir kişiye eliyle
ve evinde bu şekilde bağdaş kurarak vurmak ve el ile onu eliyle itmek
dö~ köşe olmuş insana da ~4- 0~ anlamına da gelir. Bir kişiyi el veya
~ ı) falan adam Kabe sinde başka herhangi bir ş~~ilde itmeyi/
oturmaktadır denir. etkisiz hale getirmeyi .....AS sözcüğüyle
Bir kadın ıçın ~tS. ~~Y.! ifade etmek de yaygın biçif!lde
kullanılır. Hatta bu konuda ~.)
d endiğinde iki göğsünün dört köşe . '.
wfo ifadesi bile kullanılmaktadır
olduğuna dikkat çekilmiş olunur. Bu
anlarnda ~Li.S ~ ~ denmektedir. ki, bu gözleri alınmış/kör olmuş kişi
Bu ~tS. kelimesinin çoğulu ise, demektir.
Yı:-1~ şeklinde gelmekte_dir. Bu Yüce Allah'ııı : ~l ~GLj ı. . :._:,
anlarnda Yüce Allah: ~ı)i ~ı,JSj I.J:ı~_j 1~ U"~ iiG. Biz seni ancak
(Onlara) Memeleri tomurcuklanmış insanların tamamına bir müjdeci
yaşıt kızlar var (78/Nebe' 33) ve bir uyarıc ı olarak gönderdik (341
buyurmaktadır. Sebe'
,.,.,
28) sözüne gelince, buradaki
~lS. sözcüğü, onları günahlardan
Yine bu anlamda t5:illı Yi.S.
~ alıkoyan bir kişi olarak gönderdik
. ve ~... _ w;,S
. d e d enme
- k te d'ır,
demektir ve kelimenin sonundaki ha
kı zların göğüslerinin henüz
harfi, mübalağa için eklen_miştir. Bu
tomurcuklandığını ifade eder.
tıpkı, Arapça'daki ~~I.J, ~)li. ve~~
Yakın bir anlamda ise, y ') kelimeleri gibidir. Bunlar da sıra ile
~ ifadesi kullanılmaktadır ki, çok rivayet eden, çok alim olan ve
sıkı bir biçimde iç içe geçirilip
soy .~ilgisi çok olar~: _kişi demektir.
dürülmüş olan elbise demektir. tiG. \:(:, .l·:~ 1...:.5; .ÜG. :.:< .·:- :lı ı.l~ti ·
Y7 . ~~ Y7 _,
Kamış ve mızrak gibi şeylerin her
... Müşrikler size karşı top yekun
iki düğümü arasındaki kısma ~
savaştıkları gibi siz de onlara karşz
adı verilmektedir. Burada topuğun,
top yekun savaş açın (9/Tevbe
bacak ile ayağı birbirinden ayıran bir
36) ayetinin şu anlamda olduğu
sınır gibi işlev görmesi esas alınarak,
söylenmektedir: Onlar sizinle nasıl
iki düğümü birbirinden ayıran her
denk bir biçimde savaşıyorlarsa,
bölüm bir~ diye adlandırılmıştır.
siz de onlara karşı denk biçimde
savaşını z . Kimisine göre ise ayetin
~ 1 K-f-f anlamı şöyledir: Onlar sizinle toplu
İnsanın kendisiyle_ ~hp verdiği halde savaştıkları gibi siz de onlara

organ dernek olan .....AS kelimesi, karşı toplu halde savaşınız. Bunun
ınsanın eli demektir. Buna bağlı böyle olmasının nedeni ise, cemaate
916
aynı zamanda :Uts isminin verilmiş ilk [kaba] dikişten sonra, yan
olmasıdır. Bir araya toplanıp taraflarını dikmek manasma gelir.
güçlendiklerind~n bu toplanmış
haldeki kişilere :i.i. ji.J dendiği gibi.
~ 1 K-f-t
__ Yüce
""" Q
Allah'ın;
lfoj ı)ı~l ~+.il y
J
ljt_S ~\ ~ ı_,b.:ıı Ey iman edenler! tutm~~ ve toplamak anlamına

Hepiniz selametelbarışa top yekiin gelen US sözcQğü hakkıl)da Allah
giriniz (2/Bakara 208) sözü de bu buy~rur ki: ~~ı ~~ ~_)';\ ~ ~~
anlamdadır. Gı_:,.:,ı,j Yeryüzünü bir kifiit (to;lanma
Öte yaııdan, Yüçe ~llah'ıf!: yeri) yapmadık mı? Hayatta
--
~.J
~
··-
-.::ı
-~-
\. .;, i.::
ı..s-
~ ,'ı\~',
_.. . . ~
--'li olduklarında ve ölüler haline
1: • ' '
~ .J..JC ı..s-
ı.:: .. - \i.
.ı.:u · . . . . Bunun üzerine geldiklerinde (77 /Mürselat 25-26).
bağına yaptığı masraflara karşı Bu ayette yeryüzünün, insanların
ellerini ovuşturmaya başladı, bağ, hem canlılarını hem de ölülerini
çardakfarz üzerine yıkılmış kalmıştı. topladığına işaret edilmektedir.
( 18/Kehf 42) sözü ise, pişman olmuş Bir görüşe göre ise, insanlar,
kişinin haline parmak basmakta ve hayvanlar ve bitkilerden oluşan
onun pişmanlık halinde ne yaptığına canlılar ile yerde, suda ve bunların
ışık tutmaktadır. dışında kalan cansızlardan oluşan
Bundan başka olarak yi '- •ki J?. ölüleri kuşatan bir mekan yapmadık
deyimi de, kişinin isterken elini mı, manasma gelir.
uzatması/açmasıdır. Buna karşılık, w~ kelimesine gelince, deniyor

---
;:,;;
W5.:i...:..\ fiili, isterken veya verirken

;;. --_.
ki: Hızlı uçuş, demektir. Aslı
elini uzatması demektir. W5.:i...:..) ise, uçmak için kanat çırpmakt}r:
'
~\ Güneşi eliyle engellemek Nitekim Allah buytJrur ki: l~j! ;J)
istedi, deyimi ise, kişinin istediğini 0· ';..,!~).) c?ıJL.:::. ~ ~ ~\ J) Üstlerinde
görebilmesi için elini kaşının kanatlarını açıp yumarak uçan
üzerine koyup gözlerini Güneşten kuşları görmüyorlar mı?_ (67 /Mülk
korumasını anlatır. 19). Bu a~ette geçen ~ sözcüğü,
~~~~ :Us sözcüğü
ise, terazinin oradaki w~ kelimesi gibidir.
kefesi demektir. Bu isimlendirenin US sözcüğü ise, sert biçimde
aklileştirilmiş yorumu ise, tartılan sürmektir. J?evelerin sürülüşünde
şeylerin tartılırken avuca alınıyor kullanılan US kelimesi, yir-ıe onların
muş gibi, terazinin kefesine konması sürülüşünde kullanıla~~ kelimes~
yönünden benzetilmiş olmasındadır. ,, gibidir. Bu bağlamda:~)'\ ~Iyi~
~ğıı:ı her bir tarafı da bu açıdan :UŞ. çoban, develeri ~ert biçimde sürüp
~t.;ı.:JI adını alır. götürdü ve ~ ,-;.,:.9 ~\.) sert süren
..;:.ı~ı .~.~~<. ifadesi ise, elbisenin, çoban deyimleri kullanılır.
917
~ J) G~ -illi ': ~~< deyimi ise, küfrü veya küfranı
ise, ona karşı
Allahfalanın hakkından geldi, yanı, şükretmeyi terk ederek varlığını
onun canını aldı, ifadesi gibidir. inkar edip gizlemektir. Allah
buyurur ki:~~;:,! 6ı).S ~emeği inkar
;;. J ~ , o ~
.
H a d ıste . 1 ' 11\...ı
ıse: ~ : 1 ... .
:(;!..:ll....::. 1~
.·:~q
Geceleri, çocuklarınızı kontrol edilmeyecektir. (21 /Enbiya 94 ).

altında tutunuz, buyurulmuştur. 10 65 Küfrün en büyüğü: Allah'ın
kâfir de aslında yaratılışta
birliğini ve Şeriatı veya
programlandığı iç
dünyasındaki Allah, ahiret Peygamberliği inkar etmektir.
.).S 1 K-f-r inancını örtüp gizleyerek ,,
bkz. ‫ﺟﺤﺪ‬ kendini kandırıyor ul.fo küfran daha çok nimeti
,,
Sözlükte _fo, bir şeyi örtme~ inkar etmek, nankörlük
,, yapmakta
anlamına gelir. Gecenin ..)\S kullanı lırken, .fo kiifr ise, daha
diye nitelendirilmesinin nedeni din konusunda kullanılır. .Jfo "
ise, şahıslan örtme/gizlem~ formuna gelince, bu her ikisi için de
özelliğindendir. Çiftçiye ..)\S kullanılır.
denmesinin nedeni ıse, onun : .'.ILbJI
U.r; (S!
-~ ~ ü " ~ )L;.j
. '· . .. .J
:!\ ~. _ı-
. rı-
tohumu toprağa gizlemesinden/ ı~_,iS ~l Allah onlar için şüphe
gömmesindendir. Kimi dilciler, edilmeyen bir vade takdir etmiştir,
aşağıdaki şıırı delil göstererek fakat zalimler, inkarlarında yin!?
bunların isim olduklarını söyleseler de ısr_ar ederler_( 17/İsra 99); _;.~
de, aslında gece ve çiftçinin birer \.)fo ~) ~lJI fti insanların çoğu,
adı değildir. Bu şiir şöyledir: kafirlikten başkasını reddettiler (251
~li;~~:?:! ~\.S~ ~1.. .-r AV Furkan 50).
oJ "'
387- Güneş, sağ elini bir Hem .fo küfr hem de ul.fo
gecenin içine attı. 1066
küfran kelimelerinin taşıdığı mana
' .
.J_,9\.S kafur ise, ağaçta meyvenin hakkında .fo kafir oldu, ~\.S ~
üzerini örten kabuk/kapçık demektir. o kafirdir, denmektedir. Allah
Bu anlamda Şair şöyle der: buxuru,r, ki:,~~ 0~ ~ 0 , 1~
.ı.......ıil.l '.< .'.·:. W\j ·.c:: ,. . . . '.ö<\ •1 '.< '·ll
-!~wl~ l5JG ~l rj}ı.S -388 • . • ..r----; , ~ (..)A _ı ..ı- r ~
388- Henüz kapçıktan çıkmış

~} ~ ~~- 0~ JS 0A.J Bu, şiikiir
mü edeceğim,
yoksa nankörlük mü
üzüm gibi. 1067
edeceğim diye beni sınamak üzere
~lfo 3 4
;,;~,l\ jS. Nimetin Rabbimin (gösterdiği) lütfiindendir,
dedi. Şükreden ancak kendisi
1065 Cabir'den. Buhari , Eşribe, X, 88; İst i 'zan.
için şiikretmiş olur; nankörlük
Ayrıca bkz. Beğav[, Şerhu 's-Siinne, Xl, 391.
1066 Şair, Sa'lebe b. Said ei-Mazinl. Bkz. Mufad edene gelince, o bilsin ki Rabbim
daliyyat, s. 130; Serekustl, Kitabu'1- Ef'al, ll, müstağnidir, çok kerem sahibidir
174. (27~e?11 40); ı 3 jl.I.J ~j~j ~Jj~~
1067 Bu recez, el-Accac'ındır. Bkz. Ezherl,
ÇıJ.fo:i 'l.J ı) O halde beni anın, ben
Tehzlbu'I-Luğa, X, 201.
918
de sizi anayım; bana şükredin de konmuş ol_masıdır: ~L.:.:. ~ ~:,

nankörlük etmeyin (2/Bakara 152). 2JJ',~ :,1 f~ .).~Kim de salih bir amef
: ,QLSJı lY.'
ı.>L~
: ~~-J 1;..ıW c.ş-:-·;lı .~;j ,:jj-J işlerse, kendi nefisleri için hazırlık
Sonunda o yaptzğzn (kötü) işi de yapmış olurlar. Şu ayette de bul'la
yaptın. Sen nankörün birisin! (26/ işaret etmektedir: 6sAlSll ~_}ii:,

Şuara ı 9)ayetine gelince, bu, sen Onlarzn çoğu ise kafirdir (16/Nahl
özellikle bana karşı nankörlük 83).
etmenin yolunu aradın, demektir. ~!lS J_)J ı;fo 'i:, O 'nu, inkar
1
~<~:ı.ı ·~
,._)
.:..r-
~
...::::. u:'
~ •.i :(~ -
r---:.J
: ~b ~~-
u .J edenlerin ilki siz olmayın (2/Bakara
~;J ~~~ 0) ~)S ~ j Ve hatırlay;n 41) ayetinde vurgulanan nokta

ki Rabbiniz size şöyle bildirmişti: şudur: Katirliğe önderlik yapmayın
Yüceliğim hakkı için şükrederseniz ki, insanlar size uymasınlar.
elbette size (nimetimi) artırırım 0h.wl ~ ~J~ ~~~)S 0.:.3Kim
ve eğer nankörlük ederseniz hiç de bundan sonra kafir olursa, onlar
şüphesiz azabım çok şiddetlidir (14/ fasıkiarın ta kendileridir (24/Nfır
İbrahim 7). 55) ayetinde geçen kafirlik eden ise,
•'
t.Xfolküfran, nimetin inkarını Hakkı gizleyendir. Bu nedenle onu
gerektirdiğinden onun yerine fasık [Dinin ilkeleri dışına çıkan,
kullanılabilmektedir. Allah buyurur çiğneyen] saymıştır.
ki: ~ !lS
J.Jl ı;fo 'i:, O 'nu. inkar
edenlerin ilki siz olmayın_ (2/Bakara
..
Çok iyi bilinmektedir ki, mutlak
anlamda fo (kafirlik), ~ (jasıklık)
41). Bu ayette geçen fi..S kelimesi, kavramındandahagenişkapsamlıdır.
inkar eden ve gizleyen demektir. Bunun da anlamı şudur ki: Kim,
Mutlak anlamda kullanılan Allah 'ın hakkını inkar ederse, bu
.)\.S kafir kavramı ise, Allah'ın işlediği zulüm ile, Rabbinin emri
birliğini veya Peygamberliği veya dışına çıkmış olur.
Şeriatı ya da her üçünü inkar Yüce Allah, her mahmud/iyi

eden kişi anlamında kullanılması görülen ameli imandan saydığından,
yaygındır. Kimi zaman, Şeriatı her mezmumlyerilen işi de kafidikten
çiğneyen ve Ona karşılık Allah'a saymıştır. Sihir/büyü hakkında
yapması gereken şükrü terk ede_ı:ı buyurmuştur ki_: 0ş.J:, 01~:,, )S L.;,j
kişinin bu işini tanımlamada da fo -.: 'll - G_ıı : . ~i:~ 1 '.i( :. L~I
~ L>" (.)~ .J..r-- ~- ... .
fiili kullanılır. Bu anlamda Allah Halbuki Süleyman inkar edip kafir
buyurur ki: ;jS~ )S ~Kim klifir olmadı, fakat o şeytanlar kiifirlik
olursa kiifrü kendi aleyhinedir (30/ ettiler; insanlara sihir öğretiyorlardı
Rum 44). Bunun böyle olduğunu (2/Bakara 1~2). ~u konudaki iki ayet
gösteren de, ayetin devamında yer de: ~yi 2;}5.~ 0:!~1 Riba (faiz) yiyen
alan kısmın bu eylemin karşısına kimseler, (2/Bakara 275) diye başlar
919
~~.:..l.ıı - w~~ı ~ ..··
. ;·· - - ~ ,-
- v.ıı.:..l.ıı ~
>.!J ..../'
·--·- ettiği nimetlerin azlığına dikkat
.
~ı ) .iS JS Allah faizi mahveder,
.
oysa sadakaları bereketlendirir.
çekı_nektedir. İşte aym bu nosyonu:
ô)Si Lı 0~~ı ~ O kahrolası insan,
Allah günahta ve inkarda direnen ne nankör şey (80/Abese 17) ayeti
hiç kimseyi sevmez (2/Bakara 27fj) de işlemektedir. Bı;, nedeni~- şöyle
diye şona erer. ·:~~)ı~ U"lJI Jc
~_:, de I;myunnuştur: l.)s..!ı :ı...ı.Jı:ı J1 ı __,ı.;.c 1
~ ,; .Wı : ~ -.~( ~ -- ~ ..3ı - ~ı . - .)fo1lı (?~4c:- (y. J#_:,
Çalışın ey Davud
~ , U : ..r- L>".J ··: - - : t '-f"'
~Wl lf Ona bir yol bulabifen/erin di/esi, şükür için çalışın; ama
Beyt 'i haccetmesi Allah 'ın insanlar kul/arım içinde şükreden azdtr (34/
üzerinde bir hakktdtr. Kim inkar Sebe' 13).
ederse, şüphesiz Allah bütün ü,ls ~~_:, I.JŞG ~) J.?/"'1 ~~:ıi ı_j)
diemlerden müstağnidir (31Al-i Kuşkusuz biz ona yolu gösterdik;
İmran 97). ister şükredici olsun, ister nankör
.Jfo
·- sözcüğü
ise, nankörlükte (76/İnsan 3) ayeti ise, Yüce
aşırı gidendir. 0ı ı~~ ~~4c:- (y. .U 1~_:, Allah'ın insana iki yol öğrettiğine
~ ~ :.J:.,j~ı Buna rağmen insanlar, dikkat çekmektedir. Bu hakikat,
Allah 'ın kullarından bir kısmmt O 'nun tf-~1 ~~:ıi_:, Ona iki yolu gösterdik
bir parçast saydılar. Gerçekten de (90/Beled 10) ayetinde de dile
insan apaçık bir nankördür (43/ getirilmiştir. Bundan sonra bazıları
Zuhrufl5);lŞj~j.;._:,ı...ı.JiS.~~~~~~
,,. ~ ~ .
, -'
şükür yolunu, bazıları ise, nankörlük
.J.JiS.ll :.1) Bu, böyledir, biz onlart k6jirlik yolunu tutmuşlardır.
yapmalarından dolayt cezalandırdtk; ı.:,_,is ~Y 0' bj.\1\ 2JtS.J Şeytan ise
zaten biz gerçekten nankör olandan Rabbine karşı çok nankördür (ı 71
,_
başkasmt cezalandırmaytz (Sebe' 17). isra 27) ayetinde geçen I.Jfo sözcüğü
Eğer dense ki, neden burada insan ise, kafırlik manasını taşıma~tadır.
·-
.Jfo çok nankör diye nitelendirilmiş Bunu, ayetiniçinde yer alan 2Jts oldu,
ve bununla da yetinilmeyerek fiili desteklemektedir. Buna göre
pekiştirrnek için hem 0) hem de şeytan, baştan beri kafirlik üzere
lam harfi getir~lmiş, baş~a bir_yer~e yoğrulmuş, onunla bütünleşmiş bir
· : ~ı -
ı se, u..
·· -·~ıı .J- J-"
_ ...ı \J.,...-. -.~<tı :< ·.ıı ;;-.c
~. ~.J kişiydi .
sizi kii.firlik, fasıkltk ve isyandan .llli.
, .._ lls u->
~
. :. . . LıS11/
-~~ ("'P. ~ __ 1nAffa h t'k . ı
tiksindirmiştir (49/Hucun:it 7) meleğe buyurur ki: ) Haydi ikiniz,

şeklinde dile getirilmiştir? atın cehenneme fıer_inqtçı nankörü!
[Cevap]: Çünkü, ~_,isj 0~~1 0ı (50 /K a' f 24)·'~'·i .JUS JS ~ . - - ~ .illı .J
·
~ Gerçekten de insan apaçık bi; Allah gündhta ve' inkarda direnen
nankördür (43/Zuhruf ı 5) ayeti, hiç kimseyi sevmez (2/,Bakara 276);
insanın içinde barındırdığı nimete ).i.S ~~tS '). 0.:. l,?~ ~ 4.111 0) Şüphesiz
karşı nankörlük ve şükrünü eda Allah yalancı nankör kimseleri
920
hiçkiyete _erdirmez (39/Zümer 3); yolunda gidenlerden olup Allah

~ili ~~~ Sır) IJ~ Sır~ sadece ahlaksız konusunda insanlara gönülden
ve kafir çocuklar doğururlar (7 !( uyarılarda bulunduğu halde, sözleri
Nuh 27) ayeti,_ baz alınarak, .Jili dinlenmemiş kendisine karşı
sözcüğünün, .J.fo kelimesinden daha nankörlük edilmiş kişiler.
derin anlamlı olduğu söylenebilir. , B!~ ~ö~üşe, gö~~ ,ise1 _bu11la~,
)ls ~jbl ()~yı 0) Doğrusu ;.:; l.;.)is ;.:; lfol ;.:; l.;.)is ;.:; \fo\ 0:!~1 0)
insan çok zalim. çok nankördür ı.}iS IJ~I~jı İman edip sonra inka;
(14/ibrahim ,_34) ayetinde ise, _)ili; eden, sonra iman edip tekrar inkar
kelimesi, .Jfo yerine kullanılmıştır. eden, sonra da inkarlarında ileri
.,
.Jili formu ise, daha çok, gidenleri (4/Nisa 13 7) ayetine
imanın zıddı olan ~ir yolu seçen gelince, deniyor ki: Bunlar, Hz.
kişi anlamındaki..)\.S. kelimesinin Musa'ya iman ettikleri halde, ondan
çoğulu olarak kullanılmaktadır. sonra gelenlere karşı inkar yolunu
Yüce Allah'ın_ şu sözlerin_d e olduğu seçen kişilerdir. Hıristiyanlar ise,
gibi. Ayet: .Jw.iı Jc-
~~~~ ~ 0,ı~l~ Hz. İsa'ya iman ettiler ama ondan
(-si):· ~ı..;.;._) O~un yanında bulunanlar sonra gönderilen peygamberlere
da kafirlere karşı çetin, kendi karşı çıktılar.
aralarında merhametlü;firler, diye Kimileri ise, der ki: Bunlar,

başlar ve devamında jt.ilil ~ b.1~:1! önce Hz. Musa'ya iman edip, sonra
kafirleri öfke/endirrnek için der (48/ onu inkar edenlerdir; çünkü, ondan
Fetih 29). başka gönderilen hiçbir peygambere
•fo formu ise, daha çok, nimete inanmamışlardır.
ka~şı nankörlük eden manasındaki Bunlar ı~L..,..ıGsJI Jij ~~U, C::.i~~

, o .. ' .. .. , ::: .. :;; : .: ' :.
ı'.a<ı- ı : ~ıı.ı..;, - ı··ı::ı.ıı ı.:J·:ı

_)\.S. kelimesinin çoğulu ol~rc;ı~ .J...r- .J ..}~ - . J _J-'-" ():1 _ c.s- -! c.? illı
- :
kullanılır. Bunun bir misali, ~Ji 0~.Y. ~ ;Y.,l Kitap ehlinden bir
~~\ i~ı ;J. İşte onlardtr kafirler, grup: Mü 'miniere indirilene günün
haktan sapanlar (80/ Abese , ~?) başlangıcmda inanın, sonunda da
ayetidir. Çünkü, burada öjiill inkar edin, belki onlar da dönerler,
kafirler kelimesi,~~~ günahkarlar dedi (3/Al-i İmran 72) ayetinde
sıfatıyla nitelendirilmiştir. Bu sözü edilen kimselerdir, diyenler de
~~~ kelimesi, kimi zaman vardır. Şu kadar var ki, onların iki
Müslümanlardan olanıJ~ (jas1klar) kere iman ettikleri ve iki kare kafır
için de kullanı lmaktadır. olduklarına dair herhangi bir kayıt
-.•<
..r-
: ı.S
u
: . -.ı
~
~, -.-
fi"
~L
_.. :
.:.
c.?~
yoktur. Daha doğrusu bu, pek çok
hakkı inkar edilene bir mükafat duruma işaret eden bir ifadedir.
olmak üzere (54/Kamer 14) yani, Bir başka görüşise, şöyledir:
peygamberlerden ve onların İnsan nası 1, fezailin her birinde üç
921
basamak içinde yükselirse, rezdilde tanımayacak, kiminiz
kiminizi
de üç basamak içinde alçahr. İşte bu lanet/eyecektir _ (29/AnkebCıt 25);
ayet de bu söz konusu derecelere ~ ~ 0~).i ~ ~)S Ben, J)
işaret etmektedir. -Ben bu dereceleri bundan önce beni Allah 'a ortak
~)Jı r.J~ Jı ~)ıi adını taşıyan koşmanızdan da teberri ediyorum
kit~bm1da açık-ladı~- (14/İbrahim 22) .
Kafirliği inanç haline getiren .\i:.~. .)- liliı ~~
.. ~ ~~ -<-B u, tıp k1
. .. ~
adama 0~ )5. falan kdfir oldu, denir. bir yağmura benzer ki; bitirdiği
inanmadığı halde kafir olduğun_~! ot, çiftçilerin hoşuna gider ( 571
açı~a vurana da aynı şekilde fo Hadid 29): Bu ayetin metninde
0~ depir. Qnun için Allah buyurur geçen j~l kelimesinin çiftçiler
k'.ı. o...r : - ~\• .U\.,;,\
.<ı (..)A -- "
~ :
' • LY' -
.ı..lıL.ı. ..;-
-.~( (..)A
:- olduğu söylenmiştir. 1068 Çünkü
.i(ilı- - - -, : -- : ci -- . ~..,;, ';/~ &,i:._~ .:.ili-
~ : (....>"" (..)A U::"'.J ':? -: : - . .J çiftçiler, kafirlerin Allah'ın hakkını
I.J~ Kim imanından sonra Allah 'ı gizledikleri gibi, tohumu toprağa
inkar ederse -Kalbi iman ile sükunet gömerler.
bulduğu halde (dinden dönmeye) ' Şu ayette buna işaret etmektedir:
zorlqnanlar dışında- ve küfre -Lillı
.) '
~
w
---- t' l'jl.'l
_) ~ b
. : - u,
kalbini açarsa (16/Nahl 106). ziraatçı/arın hoşunagider; kdfirleri
~lh) ~-.ı~ 0~ )5. Falan, şeytanla öfke/endirrnek için (48/Fetih 29).
kdfir oldu, denir ki, yani, şeytan Öte yandan sadece kdfir bu anlama
sebebiyle kafir oldu. Aynı zamanda özgü değildir.
iman eden ve şeytana muhalefet Şöyle diyenler de vardır: Ayette
eden kişi için de, ~~ b:ı .\ı~ 0~ )5. sözü edilenler(kavramsal anlamıyla)
falan şeytanı kdfir etti denmektedir. kafirlerdir. Özellikle onların burada
Tıpkı, Yüce Allah 'ın: ~ ~ zikredilmesinin nedeni ise, dünyaya
o- ·.~ ll.ı . ~ı - ı~:; :,ı ~ .ı..lıLı : : '- w ! L.b.ıL.ı.
_.JY'-' . - , . LY'.J:U - _,c ve dünyalıklara düşkünlüklerinden
~~~~'i ~Jll Artık her kim tdğut~ ve onlara dört elle sarılmalarıdır.
,_
inkar edip, Allah 'a inanırsa, sağlam
ö.Jl9S. keffdret ise, günahı kapatan
bir kulpa yapışmzş olur ki, o hiçbir
iyiliktir. Yemin kefareti de b~
zaman kopmaz (2/Bakara 256).
köktendir. Mesela Yüce Allah'ın: ':1
I.Jl~S) ~fii fiili ise, bir kişinin ~<i;..ı
1
: • :.cl - ~< ·.~..,;ül
- .J:! U::"'.J 1- ..
.~liL.ı .\.hı \"'
il
ı..s-: ~ .
~<i;..ı :•
- .J:!
kdfirliğine hükmetmekikarar vermek
l....!t:'
·W:. .;.hJ.s.i :
:. ·Cl...~•..;. o- :. - ı
- ~- r , . - .J
~~~ .:.~
!-' - ~ - :
\..,;,
anlamını taşır. 'i .. :. ,_.<:. 'i ~ <:..1 ~ i : '- -'-~ \_;, .b...:.. ' i :
.J ~ ..r":' .J ~ u~ - .J ıJ:4
Bazen, teberri etmek/uzaklaşmak .clıS
- rGi. :G~
- e· ~ı:._:.~~ : _: ti
. - _ . . r LJ..o-9 - ' .:.
• • .J ..J:!...P--'
•'
da, .fo kavramıyla ifade edilir. f~~l<ıSı ~ı...;,;ıi i.JUS Allah sizi, kasıtsız
~ ~
M es e ı a: · ·- r----:-
~ < · ~ -.·.i<:..
-. ~-a~Jı -·- ,;.
..ı--: _ .. _ r .>:! ~
~H ~.J Sonra kıyamet günü

I 068 Bkz. İbn Ku tey be, Cari bu '!-Kur 'cin, s.
(geldiğinde) ise, kiminiz kiminizi
454 .
922
olarak yaptığınız yemin/erinizden örter, sizi güzel bir makama koyarzz

sorumlu tutmaz. Fakat kasıtlı (4/Nisii 31)
yaptığınız yemin/erinizden sızı Yine bu manaya işaret eden
sorumlu tutar. Bozulan yeminin ayetlerden biri çle şudur: bL.::Jı ~~
kejJfıreti (cezası), ailenize yedir
~ .. ' -
,.;ıı :
: · ~ ..::..ıu.:..Jı• U::ı -~ w'.. , -
:~~~ ~-:L
lY'_ _).J j~ (Ş""Y"'
diğinizin ortalamas ında n on yok ~_;ŞI~ LSP~ ~j ~ı ·,j~.,l\ Gündüzün
sulu yedirmek veya giydirmek her iki tarafında
ve gecenin
yahut da bir köle azad etmektir. saçaklarında (gündüze yakın olan
Verecek bir şey bulamayan kimse saatlerinde) namaz kıl! Muhakkak
için de üç gün oruç tutmaktır. işte ki, iyilik kötülükleri giderir. Bu ise,
yemin ettiğiniz zaman yemin/erinizi düşünebilenlere bir öğüttür ( 11/Hıld
bozmanın kefareti budur (5/Maide 114).
89). Adam öldürme, zıhar gibi diğer
Küçük iyilik/er, büyük güna~la_~c;_
günahların kefaretinde de bu özellik
kefaret olmaz da denmiştir. ~ 6:fo'i
vardır. Onun için bu ayette: Bozulan
~$ Onların günahlarını elbette
yeminin kefareti (cezası), alienize
tirteceği"'; (3/~1-:i _ İmriin. 19?);
yedirdiğinizin ortalamasından on ·· - · · -- .• :- -4..ııı A , _
ı -'-..: ~ıı -· ı
~...?-:l.J ~ L.j - Y'! ~
yoksulu yedirmek buyurmuştur.
0_,1:,~ ı;tS (,?~1 ~4 ~ ~~ Çünkü
~ tekfir ise, bir şeyi, hiçbir şey Allah, onların önceden yaptıkları
yapılmamış gibi öıtmek, kapatmaktır. arnelin en kötüsünü bile kefaretle
Bunun aslının
da, kafırlik ve nan örtüp, işlemekle bulundukları güzel
körlüğü bertafar etmek olduğunu arnelierin en güzeline göre miika
söylemek de doğrudur. fatlarını verecektir (39/Zümer 35).
o J 8 ,
Bu tıpkı, ~~ ve J.ıi11 :G~ Şu deyimler de bu köktendir:

ifadeleri gibidir. Birincisi, hastalığın ~Aı ~~ ~.fo Güneş, yıldızları
yok olması, ikincisi ise, gözdeki örttü, gizledi. Güneşi örten buluta
çapağın alınması demektir. Yüce ~tS kafir dendiği gibi, geceye de
Al lah' ın _ şu s_ö zleri _de ~u _ ll}a_I?aı:a ~tS (kafir), denmektedir. Bu konuda
gel ir: ,j:,j.Sj I~I.J ı .fo\
'-:-lGş.ıl ~ l 01 j.l.J Şair şöyle der:
ç>~l ~4 ~d;..jÇ_J ~$ ~ Eğer .&ı.S o1:' o-·· ~\.Sj ~j - f ;\ '1
~~~
kitap ehli iman etmiş ve layıkıyla
389- Güneş, sağ elini bir
korunmuş olsalardı, onların
gecenin içine attı. 1069
kötülüklerini örter, nimeti bol olan , ;;. ~ ..

cennetiere koyardık (5/Maide 65). c~l ~ fo silaha gömüldü,
:(:,,:: ·.i<:: •:- : . -::. \.,;, y-·ci
ı--- ..r- .ı....ıc:. ()~ o
1 •.;..:: ı
~ (),
dey)mi de, onun içinde kayboldu,
~_j )G..j_;, ~~_j ~$ Eğer siz, manasma gelir.
ya~aklandığınız büyük günahlardan
sakznırsanzz, diğer kusurlarınızı 1069 Şair, Sa'lebe b. Suayr. Bkz. Mufaddaliyyat,
s. 130; Serekustl, Kitabu '1-Ef'd/, ll, 174.
923
_;_,9\.S ise, meyve veren ağaçların, Allah 'ı üzerinize şahit tuttuğunuz
meyveden önce çıkan ve onu örten/ halde (16/Nahl 91).
saran çiçeği demektir. Bu anlamda ~(kefil) ise, kefaletin yazılı
Şair şöyle der: olduğu belgedir. Sanki bu belge,
~)t5Ji ~ <.>:ıG ~) f'jjtS; _i'\· ilgili kişinin ışının güvencesi
390- Henüz kapçıktan çıkmış olmuştur. Bu tıpkı Yüce Allah ' ın şu
üzüm gibi. 1070 sözüne benzemektedir:

Bir çeşit koku demek olan /_,9\.S
' - '-l\.k...li
: •
. ...9
<..;>-
• •• • -
~.JC.J
~ .:iac\
ı~ J~
ise; Yüce Allah'ın: .0Y.~ jl).~i 0! Böyle iken: Onu da bana ver, dedi
\~_,!tS \.P..I~ 2JtS <-:lS ~ Kuşkusu; ve tartışmada beni yendi (38/Sad
iyiler de karışımı kô_fitr olan dolgun 23), yani beni ona kefil yap, onun
bir kadehten içerler (76/İnsan 5) geçimini sağlama görevini bana ver.
' ·_
JSS ı.:.:-
sözünde geçmektedir. sözcugu ıse, ~ kefil
anlamındadır. Yüce Allah buyur
maktadır ki:
JiS 1 K-f-1
~_) ~ size ~ ~~
:Ulli kefalet, garanti vermek, J .. .. ... ~
rahmetinden iki pay versin (57/
sigorta etmektir. Bu anlamda ...::.ı.\& Hadid 28), yani, dünyada ve
1~ şuna kefil oldum ve G~ 4.:iili; falan ahiretteki nimetlerinden iki kefil
adamı ona kefil tuttum, ifadeleri verir. Bu, Yüce Allah'ın: 0A ~j
kullanılır. ~:,:. .;. :;.Y"
· . ~~ ~.J
.. ~:,:,.;. eı:,~, ·L:ıJI ~ - j '- -
" ~ - . _) Y-:!
\,!fj 1s!i<_jve Zekeriya 'nın Yine onlardan: Ey Rabbimiz! Bize
himayesine verdi (3/AI-i İmn1n 37). dünyada bir güzellik ve ahirette
Kimisi t,!_fi j 'sl;s j ifadesini de bir güzellik ver (2/ Bakara 201)
şeddeli okumuştur. 107 1 Yani, Yüce
sözünde güzel bulduğu iki nimettir.
Allah onun güvencesi oldu. Bu Kimisi de, ayette geçen ~
ifade şeddesiz t,!_fj ~j şeklinde sözcüğüyle iki nimetin değil, sürekli
okuyanlar ise, 1072 bu işi Hz. Zekeri olan ve yeterliliği devam olan nimet
ya'nın yaptığını ve onun güvencesi kastedildiğini, söylemiştir. Bu durum
olduğunu söylemişlyrdir. Allah da nimeti, iki nimet ifadesiyle vermesi,

uyurur k . ~__ ~( ·.i..: .Wı ~!;\.;.~ •:. . .... hacılann tavaf yaparken söyledikleri
b ı: ~ ~ ..ı.s_,
~~~~!~; :.,_3 ~Buyur, buyurur -Allah 'ını-,

\070 Bu recez, el-Acciic'ındır. Bkz. Ezherl,
seve seve -Allah 'tm- sözüne
Tehzibu'l-Luga, X, 201. benzeyecektir.
\ 07 ! Bunlar, As ım, Hamza, Ki sai ve Halef'tir. ı : :.. ~4.] : < -.~ :, :,.;. :i..c~
~ --· - ~..)-":! ~0"'
,;•". :.
Bkz. Dimyiitl, İthdf, I 73 . ı :~- 't~c4.] :.(·. ~ :i_c~ .:·"- <Y'
: --.J K ı'm
~ ~ ı..>-":! •• ~
1072 Niiti', İbn Keslr, İbn Amir, EbCı Anır, Ebu
Ca'fer ve Ya ' kub böy le okumuştur. Bkz . güzel bir işte aracılık ederse, ona
Dimyiitl, İthdf, l73.
924
o işin sevabmdan bir pay vardır. olursa, kendisi de ondan bir pay
Kim de kötü bir şeyde aracılık alır. Kim de, kötü bir işi yaparken
yaparsa, ona da o kötülükten bir başkasına katılır ve onun yardımcısı
pay vardır (4/Nisa 85) ayetinde olursa, kendisi de ondan bir ceza alır.
geçen J1ş ise, daha önce verdiğimiz J1ş kelimesinin ~ anlamında
birinci anlammda değildir. Aksine olduğu da söylenmiştir. Kötü bir şeyi
bu, değersiz şey anlamına gelen planlayıp yapanın bu yaptığından
Jk kökünden alınmıştır. 1073 Bu..
, '~ dolayı bir kefili olacak ve onu kendine
kelimenin türetildİğİ sözcük JğS soracaktır.Nitekim:~~~~~~~~
kelimesidir. Bu da, üzerine binen Kim zulmederse, zulmüne kefil olacak
kişiyi yüksekte tutan binek yeri birini başına dikmiş olur, denıniştir.
olduğundan, bineğin sırtında Bu söz, zalim kişinin, yaptığı zulmün
belirgin halde yüksekçe duran cezasından kurtulmasının mümkün
kemik manasma gelen ç.~i gibi, olmadığını dile getirir.
sert şeylerin hepsi için kullanı_l!.flaşı
yaygınla_şmıştı;. !3u _manada: ~'{
:~1 .)C..J ,~\ .)C Seni, kifle ve
)AS 1 K-f-e
s isa 'ya bindireceğim [yani, şa~laqıe [Bir eşi
olursa olsun 1 sabretmelisin]. .~ı:.:.ş~'J.J . ı benzeri, dengi anlamına
gelen] ~.....c; kavramı, makam ve
~~~Jll lSy:.:;JI Seni bitkin düşmüş değer alanında söz konusu olur.
hastalığın iyice ağır/aştırdığı bineğe
Çadırın art örtüsü arka tarafa sıkı
bindil-eceğim deyimi de bu nosyona
sıkıya dikildiğİnden ve evin ar~ı
işaret eder. Bu manaya şair de şu
kısmı onunla örtüldüğünden ç.~
şiirinde işaret etmiştir:
adını almıştır. Evlenmek, savaşmak
~fo~\_) _:,j ~ Jc- ~Gk;.._J vb şeylerle ilgili olarak: ~~ 0)\i
ç.\..b_J
"'
~_n'
.... .. ü~jalan kişi, filan kişinin dengidir,
391- Onları, katlanılmaz bir denir. Yüce Allah da bu konuda
zorluğa rağmen, taşıdık, şöyle buyurmuştur: ~lı.;.i.S .J ~ ~ .J
O 'nun hiçbir dengi de olmamıştır,
Herhangi bir çukura düşmeden
yükselip çıkıyorlardı. 1074 eşsizdir (112/İhlas 4).
Buna göre ayetin manası şöyle o~tS.:ı ise, bir fıildeki karşılıklı
olur: Kim, güzel bir işi yaparken denklik ve tam karşılık vermedir.
başkasına katılır ve onun yardımcısı
~:lWI ~ ~ ~ 0)ıi falan kişi sana
karşı çıkmaya yeter deyimi de bu
manaya işaret eder.
1073 Erkeğin Js olanı, savaş alanının gerisinde
duran, tüm düşüncesi geri kalmak ve fırar ç.~) da, bir şeyin devrilmesi ve
etmek olan kişidir. Bkz. Ezheri, Tehzibu 'l- dengesinin, eşitliğinin bozulmasıdır.
Luga, X, 253.
Şiirde bir katiyenin ötreli diğerinin
ı 074 Bu şiir, ı..,.ı:;.:. maddesinde geçmiştir.
925
~ '
esreli yapılmasıyoluylaoluşturulmuş JS 1 K-l-l
şekline verilen bir isim olan ~lli:)'i da
bu köktendir. Bir sözcük olarak~ lafzı, bir şeyin
~_:,ıi ~deyimi de, rengi, benzi
parçalannın birleştirilmelerinden doğan
bütünü anlatır. Bu iki şekilde olabilir:
atmış kişi demektir.
Birisi: Bir şeyin zatının ve ona
Devenin, zamanını doldurmadan
mahsus özelliklerinin oluşturduğu
y:avrulamasında doğan yavruya da
bütün manasındadır. Bu tamam
~US adı verilmiştir. manasını ifade eder. Yüce Allah'ın:
~US ~1 0~ ~Falan adam, .ı:...:..:ıll ·,; 1 : ,_ ' ·.:: ~ • h
_ . u-- ~ .J em d e onu
develerini iki denk sürüye ayırdı, büsbütün açıp saçma (israf etme);
deyimi, her sene bir kısmını aşılayıp aksi (17/İsra 29) sözü gibi. Yani,
yavrulamalarmı sağladı demektir. elini tamamen/sonuna kadar açma.
Bu anlamda Şair şöyle der:
o .,; ..... o;;. .... o ,!.} .... o ..
.ı..,ı..ıl
.. ~ ~\ ':1).. ~\ JS ~\ ~
~/K-f-y ..
_n'\'
~~kifayetkelimesi, bir konudaki 392- Kelimenin tam anlamıyla
yiğit değildir
boşluğu dolduran ve bir işte murada
erişmeyi sağlayan mikta~dır. Allah Kendi edebinde yiğit olandan
buyurur ki: J~l ~~~ jıl J$.J Bu başka. 1075
şekilde Allah, mü 'min/ere savaşta Şairin budara ~i ifadesiyleJS
kafi geldi (33/Ahzab 25); ~ı1jAS Gı kastettiği, tam anlamıyla yiğit/ik,
~.?1 Biz, alay eden/en; ka:y; demektir.
sana yeteriz (15/Hicr 95); ~'-! ~J İkincisi: Kişilerin oluşturduğu
\ 'ıJ~ ~:, Buna şahit olarak da Allah bütündür.Bu,muzafolarakkullanılır.
yeter (4/Nisa 79). Bazen el if-lam ile marifelik kazanan .. o :. '
Deniyor ki: Bunun anlamı, şahit bir ism e muzaf olur. Tıpkı, rJill ~
olarak Allah yeter, şeklindedir. ~~ topluluğun tamamı, ifadesi g{bi.
laftatullah'ın başında bulunan ba
Bazen de bu ismi gösteren
harfi ise, fazlalıktır. Kimisi ise, şahit
zamire muzaf olur. Yüce Allah'ın şu
olarak Allah ile yetin, m~pasına .
gelir, demiştir. Gıdaların ~ diye
sözler:inq~ olduğu gibi: ~)Wl ~
0~1 ~Bunun üzerine meleklerin
tanımlananı, yiyecek olarak yetece}}
kadarıdır. Bu kelim~l)İ!l ç_oğulu, ~
hepsi toptan seede ettiler ( }5/J::Iicr
·~ .:ll . ..ı· -,~lt_,4j '- -,. 'i j\ .'
şeklindedir. ~:.;~0-yj~\S.falankişi, 30) '. (..;)-"'-' '-;):1 . 3 lS~ ; .>'-".)U"-".) '-? . y.
adam olarak sana yeter, denmektedir

ki, bu tıpkı~_)~~ Adam olarak
1075 Şair, el-Yezld'i. Veşşil. Mu,v,eşşd, s. 17.
o sana yeter, cümlesi gibidir. Semln, Umdetu 'l-Huffdz' ın J$ maddesin-
de bu beyti, Lebld'e nispet etmiştir; ancak,
Divan'ında bulunam amıştır.
926
~ 0~1 Jc ~ _)~ l:.j) O öyle bir Allah 'tır hepsini burada vermeye ka1kmamız,
ki, Resulünü hidayetle ve hak dinle konuyu iyice uzatacağından bu
bütün diniere üstün kılmak için kadarıyla yetiniyoruz. Bununla
göndermiştir. (9/Tevbe 33). beraber JS kelimesi ne Kur'an'da
Kimi zaman da müfret bir ne de Arap Şiiri'nde hiçbir zaman
-'
JS şeklinde geçmemiştir. Buna
nekreye (belirsiz bir varlığa) mu~af
olur. Bu da Yüce Allah 'ın: l.Jt,.:.j] JS_J ancak Kelamcıların, Fakihlerin ve
# ~ ~yıi. ~u.:,) Her insa,;ın ~me! onlarınki gibi bir yolda olanların
defterini boynuna do la dık (17 /İsnl sözlerinde rastlanmaktadır.

13); f#. :-~ ~ JAJ O, her şeyi 4..1~ ise, çocuk ve babanın
bilendir (2/Bakara 29) ve benzeri dışında kalan mirasçılar ıçın
-'
sözlerinde geçen JS kelimeleri gibi. kullanılan bir isimdir. İbn Abbas
Bazen de bu JS kelimesi, izafe der ki: :U~ çocuğun dışında kalan
edildiği şeyden soyutlanmış halde mirasçılardır. 1076
kullanılır ama bu izafet manası ona ___Ri vayete göre, Peygambere (sas)
gizli olarak verilir. Yüce Allah;~n :U~ sözcüğünün ne an lama geldiği
şu sözleri bunun birer misalidir: J.Sj sorulmuş, O da, :U)tS: Ölürken ne
0~ ~ ~ onların her biri kendi çocuğu ne de babası olan kims e
yörünges}~Jqe yüzerler (36/Yasin 40); demek!~r,_ cevabını vermiştir. 1077 Bu
0:!-?-lj ~ ~~ J.Sj Hepsi boyunları bükük göre, :U~ belli şartlarda vefat eden
olarak O 'na gelirler (27/N eml 87). ölü kişinin adı olmaktadır. Bu -~~r
1:-ı·:
J9 :i....;.wJ\ --- <l..iil
_ .._ f'.J:! _.. _ 1 ;sl<-
J K ıyamet iki görüş de doğrudur. Çünkü, :U~,
günü onların her biri Allah 'ın hem miras alan hem de miras bırakan
huzuruna tek başına çıkacaktır (191 anlamına gelen bir mastardır. Bunun
M eryem. 95) ;, y- ~-' ;. . -- ~-.. h..:..i .\.! G:,.;, --

. ...ı ...ı böyle isimlendirilmesinin nedeni
~ı....:.:, ~ ~J ~G Ona (ibrahim 'e) ise, ya, nesebin, birine mansup
ls hak 'ı, üstelik bir de Yakub 'u ihsan olmak, ona bağlı olmak anlamını
ettik ve her birini salih kimseler taşımasından ya da kendisi iki
kıldık (2 ı /Erıbiya 72); u..:ı)!J ~L..:.ıJJ taraftan biriyle genişlik yönünden

0:ı.t;~l ~ JS ~~ I~J lsm~iz, idris ~e
Zülkifl 'i de (hatırla). Onların hepsi 1076 Suyutl, ed-Durru 'l-Mensur, ll, 757.
de sabredenferde_nçli_ . (21 /Enbjya ı 077 Eba Davud ve Abd b. Humeyd, Meriisil'de
• :.;. G• ~:. ~- n',.~\ .\J G:, - : ~ -
85),• 1~ Y.J _ı uu..o -~ J Ebu Selerne b. Abdurrahman'dan tah-
Onların her birine misaller getirdik; riç ederler. Hakim de Ebu Seleme ve Ebu
Hüreyre 'den Mavsul olarak tahriç edip
(ama öğüt almadıkları için) hepsini Müslim ' in Usulüne göre sahih ' tir ama ne
ktrdık geçirdik (25/Furkan 39). Buhari, ne de Müslim rivayet etmiştir. sene-
Kur'an-ıKerim'debununpekçok dinde yer alan el-Hammanl'yi, Zehebl, sayıf
saymıştır. Bkz. Hakim, Miistedrek, IV, 336;
misaline rastlanmaktadır. Onların
Suyfıtl, ed-Durru'l-Mensur, ll, 754.
927
kendisine bağlılık anlamı ifade konuma gelen kişi için söylenir. Bu
etmesindendir. Çünkü, mensfıbiyet anlamda Şair şöyle der:
iki şekilde olur: . >ı :- ~Sı..S
~-uc '
.;
Y.F -
~ı~~.:.;.
~_).J
-
Birisi: Dikey mensfibiyettir. Bu ~ı.A.~#~G;.-n:. -
- '
baba ve oğlun mensfıbiyeti gibi 394- Siz iktidar yolunu miras
yakınlıktır. aldınız, keliile olarak değil
İkincisi: Yatay mensfıbiyettir. Bu da Menaf'zn iki oğlu olan
kardeş ve amcanın mensfıbiyeti gibidir. Abdişems ve Haşim 'den. 1079
Kutrub der ki: :U)I.S. anne-baba Jı:!S! taç veya buket ise, başın
ve kardeşin dışında kalan ve kişinin etrafını dolandığından bu adı
bir şeyi olmayan akrabaya denir. ~!_mıştır. Bu zamanda ~}J·\~~J.,;..Jı Js
~.a~ıları ise, her varis olan kişiye ':ı')I.Ş Adam yürüyüşünde etrafında
:U)I.S. denir, demişlerdir. Şairin şu dönenerek yorgun düştü. Aynı
şiirinde olduğu gibi: şekilde, kılıç, vurmaktan yorgun,
'
~
'L;,~Sı..Sll-
-
.. -~~~ı
_J~~
-~~·.-_lı
~ ... J""'.J zayıfdüştü. Dil, münakaşada yorgun
_nr düştü, denmektedir.
393- Kişi, haklarda cimrilik 0~ jsj deyimi de, falanın bineği

yapar, yoruldu, zayıf düştü, demektir.
,,,
Keliileye ise, otlandığı vardır. 1078
JS.lS ise, göğüstür.
Bu ifade, ~yi ~L:..l deveyi
meraya çıkardı, otlattı, sözünden ~/ K-1-b
alınmıştır. Ama şair, bu kişinin
zannettiğini kastetmemiştir; özel ·-
..,..JS: Sözcüğü, bildiğimiz havla
likle kelaleyi zikretmiştir ki, insanı,
yan köpek demektir. Bunun dişiline
mal toplamaktan el çektirsin.
Zira onların malı terk etmeleri,
~denmektedir. Çoğulu ise, JS;ı ve
'-:-l~ şeklindedir. Bazen çoğuluna
çocuklarını terk etmelerinden daha
zordur. Öte yandan, kendisine mal
4 dendiğine de rastlanmaktadır.
Allah buyurur ki: 0J ~ı J.i. ~
bıraktığın adam, kelale konumuna
~
;.. :ı-.4_S y..ı
·:~..Jı.:. , sh.ı..:ıic
.. _..
'ı :.:: o nun
~
- ·bt
ı re
düşmüş olur. Bu tıpkı şu söz gibidir:
j~ ~ 4; 4~ L;, Topladığın, düşman verici hali o köpeğin hdline benzer
ki, üzerine varsan da dilini uzatır
fçi~d~~- Arap atasözünde: 0~ ~-?·f.l
so/ur, bıraksan da solur. (7 A'riif
:U)I.S. bS Falan adam, şu kadar kelale
bile miras bırakmadı, denmiştir. ı 76); ~)~ ~ı_j~ ~~ 1;6:h:,
Bu, babasma ait olan bir şeyle özel
ı 079 Şair,Ferezdak. Süleyman b. Abdulmeıik'i
övdüğü bir kasidedinden. Bu şiir, Divdnı'nda
ı 078 Şair, Yezld b. Hakem. Bkz. Tebriz!, Şerh u s.6ı2 ve İbn Fiiris, Mücmel, lll, 765'te yer
Dlviini'ı-Haıniise, III, ıo6. almıştır.
928
Köpekleri de girişte ön ayaklarını kişjdir. Allah buyurur ki: ~~:,li ~3

ileri doğru uzatmıştz ( 18/Kehf 18). :<:.i,:. ~- ~
r-;-- :...Ic: C.J_,..,....
: .: _,.:,l,.j ~ 1-. ..: i 1 ~
:
Bu kökten türetilen kelimelerden oUll size öğrettiğinden -6ğreterek

biri de hırs anlamına gelen ~\ eğittiğiniz avcı hayvanların sizin
sözcüğüdür. Bu anlamda: J..:. Y.,.l ). için tuttuklarını (5/Maide 4).
~~0, köpektendahahırslıdzr. 1080
~:.15~ J:,) ise, köpeği bol olan yer
4 ~j Aşırı hırslı adam, demektir. demektir. K,ı_lıcın kılıfında
bulunan
~ ~ delirmiş (kuduz olmuş) kıskaca ~ adı verilmektedir.
köpek demektir. Bu köpek insanları ~ de, azık çantasının kendisiyle
ısırır, deli gibi etini tutup koparır. bağlanıp dikildiği sırımın altına
gıren sırını demektir. Bu da
Kuduz köpeğin ısırdığı kişi de kuduz
' . kendisiyle avlannıası nedeniyle
olur, o zamı;t!l o~a da-~ J?.j kuduz
adam ve .;.ıs ~.J9 kuduz topluluk adı köpeğe benzetitmiş olmasındandır.
verilir. Bu anlamda Şair şöyle der: ~~\'i /,)JS ~ deriyi bununla sakladım,
demektir. Şair şöyle der:
~tili1 ~~ ~ (J.)~~ _no
~
•
..ıl
(':!_ ~t
'" - _n ı
· li.:.:. ~
395- Kanları, kuduzdan
kurtulmuştur. 1081 396- Ustanınderi kemeri
saklaması gibi. 1082
Bazen, kuduz hastalığı develere ·-
de düşer. Bu durunıda develeri ~ (köpek) de, gökyüzünde
kuduz olan adama~ )1 ~j Adamın bulunan bir yıldızın adıdır. Bu
develerine kuduzluk düştü, denir. yıldız, sürekli olarak ~lj (çoban)
Aynı manada sağuğu ve keskinliği diye bilinen bir yıldızı izlediğinden

şiddetli olan k_ı~ da ~uduz köpeğe bu yönüyle köpeğe benzetildiğinden
benzetilerek ~l.:i.:JI ~ kış kudurdu, bu adı almıştır.
denmektedir. ~ Jıj ise, azmzş/ '·-
ut:QS (kerpeten) ise, köpek
kıtdurmuş zaman manasma gelir. gibi keskin ağzı bulunan bir
i# J:,.J1ifadesi ise, kudurmuş alettir. Ağızlarıyla tutuşları, kö
adama benzetilerek hiçbir zaman pekierin ağızlarıyla tutuşlarına
kurumayan yer için kullanılır. Zira benzetildiğinden bu adı almıştır. İki
bu toprak suyu çekmez ki, kurusun. ağzı olduğundan kelime tensiye/ikili
·-
ve ~ ise, köpekterin
L:-l)l.S
biçimde kullanılmıştır.
~-
dilinden anlayan ve onları eğiten L:-J_,.IS Kendisiyle bir şey tutulan

maşadır. (,Ş}~I ~)tS: Doğanın
pençeleri demektir. Bu isim de,
1080 Bkz. lsfahani, Zeria, s. 29; Cah1z, Hayeva n,
I, 226, 227; Zemahşeri, Mustaksd, I, 64.
I 081 Şair, Kasını b. Hanbel e l-Mirri. Bkz. Tebriz!, 1082 Sözün sahibi Recezci Dekin. Bkz. İbn Faris,
Şerhu Divan i ' l-Haıııase, lV, 96; Suyuti, el- Mücmel, nı, 769; İbn Di.ireyd, İştikdk, s. 14;
Mu 'cemu '1-Kebir, I, 243; Hayevdn, 11, 5. İbn Di.ireyd, Cemheretu 'l-Luğa, III , 506.
929
tuttuğunda köpek gibi tutup yapışmış (38/Sad 86) sözllnde geçen 0.ı?lS~ ~ı
gibi durduğundan bu adı almıştır. kelimesinden kastedilen mana da
budur.~
1. ,..
Hz.
...
Peygamberin: ~~ij Gi
J
UlS 1 K-1-f ~1 ~ ~Iy ~i Ben ve Ümmetimin

1083
mutfakileri tekellüften uzağız,
bir
-...i!S, şeyin yükünü sözünde geçen ' •i<~ıı kelimesi de
yüklenmektir. Bu anlamda ~
, , .. .. J. ' , ~ .. ~; esassız, yapay şeyler manasındadır.
1~ L;)Ü ve ~ ~1_, denmektedir.
- - Y uce .. All ah' ın..ı::
~-'
.·..' ~~ci.illı,'ak·':l
, •
Bu da bir kişiyi, bir şeyi yapmakla ,:· ,:, :,:;(ı La '&jlc.J ~ı...;. 4J
Allah hiç
yükümlü tutmaktır. Yüzdeki kelef
kimseye gücünün yeteceğinden
ise, insan yüzünde bir sıkıntı
başka yük yüklemez; herkesin
yarattığı düşünüldüğünden bu adı
kazandığı hayır kendisine, yaptığı
almıştır.
yaparken
~
:-~1 U1S.:i
J ~ ....
Bir insanın bir işi

çektiğiJ , o J zorluğu dışa
kötülüğün zararı yine kendisinedir
(2/Bakara 286) sözünde geçen ~
' - .
yansıtmasıdır. a..ilS.ll kelimesi, fiili ise, insanların sıkıntı, zorluk
örfte, zorluğun bir adı şeklinde saydıklarışeyleriyüklemekdemektir.
kullanılmaktadır. ~ ise, zorlukla Bu, insanın gücünün yettiği maldan
veya yapaylıkla ya da tokluk yükümlülük demektir.
gösterilerek yapılan şeyin ismidir.
Tıpkı şu ayetler gibi: ~ La_:,
Onun için tekellüf iki çeşittir. - 1' '1 :(,j
~ Y.... ("""':'"...:'
u. -- : . .
- [~ lY' U:!
..
~\
~ ~
~<·.\.:
görülmüştür.
~
Biri iyi (güzel)

O sizi seçmiş, babanız İbrahim 'in
Bu da, insanın, yaptığı ışın
yolu olan dinde sizin için bir zorluk
kolayıaşmasını sağlamak, onun
kılmamıştır. (22/Hac 78); :J. _,j.;.ti. _j
insanın hoşuna
şey olması için
giden, sevilen bir
ulaşınaya çalıştığı
-~ -,(; L):ı
1._r_J- --: .: .~ .:~;, .C:
~ ı..r~.J" L),
: ıj '.! -. ll..ı
u- J..r-' .
şeydir. Bu açıdan, teklif kavramı,

1•..~< 1.. : .ı...ığ
..r--:- ~ -· -
.illi ~-'
-,_. -= ~
..
onl ara
l-
ibadetlerin yüklenmesinde de iyi geçinin. Eğer
kendilerinden
kullanılır. hoşlanmadınızsa, olabilir ki, siz
İkincisi ıse kötü/çirkin bir şeyden hoş/anmasanız da Allah

görülmüştür. Bu da, insanın sırf onda bir çok hayır takdir etmiş
gösteriş olsun diye yaptığ~ ,_ ş~ydi_r; bulunur (4/Nisa 19).
.. Alla h' ın.· _p.. i lY'
Yuce : ....:JC
_.. 1~<t\....:.i ı_;, u:ı
~~
6ı?i<1 :il ~ Gl L._:, Ey Muhamm ed!

1083 Zübeyr b. Avvanı'dan gelen bu rivayeti
De ki: Ben o Kur 'an 'a karşı sizden Darakutnl, ei-Efrad'ta ınerfi'ı ' olarak tahriç
bir ücret istemiyorum ve ben sırf etmiştir. Senedi zayı ftır. Nevevi bu hadis için:
gösteriş olsun diye insanlara Sabit değildir, demiştir. Bkz. Gazali, ihy a, Il,
I 87; Jraki, Tahricu Ehcidisi 'l-ihya, IV, I 56;
zorluk çıkaranlardan da değilim AciCınl, Keşfu 'l-Hafa ', I, 205.
930
rJS 1 K-1-m olabilir veya fiil ya da edat olabilir.

Kelamcıların çoğuna göre ise, ancak
çJS: Sözcüğü, iki duyu tam bir anlam ifade eden cümlelere
organından biriyle _~lgılanan ~:;AS adı veril~bilir. Demek ki, ~:;AS
tesirdir. Buna göre, ~:;AS duym.~ sözcüğü, J_JS sözcüğünden daha
duyusuyla algılanan sözdür. çJS özel bir anl~m taşımaktadır. Çünkü,
ise, görme_ duyusuyla algılanan Araplar, JJ9 sözcüğünü müfredat(
etkidir. .G.:Js fiili de, bir kişiyi tek tek sözler için kullanırlar. ~
açıkça etkisini gösterecek bir ise, onlar tarafından bu üç türden
şekilde yaralamaktır. Bu iki her biri için kullanılır. Bunun tersi
anlamı da burada birleştiğinden ~e söylenmiştir. _Allah buyurur ki:
Şair şöyle der: \rı : .1
: -(jy .J9:!
!- ~ 1 • ı-~~ ~
'-': ~ .;9 (j" c::..?-'
J ' : :. ~ ~
- - .'.(
<.....J _/:'-'
~~~:}.S~~~~I.J-nv ~~Ağızlarından çıkan söz ne büyük

397- Sözlerin en esaslı olanı, bir iftiradır; onlar, yalandan başka
yaraların en çok geniş olanı
bir şey söylemiyorlar (1 8/Kehf 5).
gibidir. 1084 .ı..:ık.
--
wci
.
..:ıws
• -
~- ~ '~\
- . .) (j" ?' ~
~i:;~
Burada geçen birinci~ sözcüğü Derken Adem Rabb 'inden birtakım

~ sözcüğünün çoğuludur._İkincisi kelimeler aldı, (onlarla tövbe etti.
ise, yaralar demektir. yi:. .Ji ise, en O da) tövbesini kabul etti (2/Bakara
geniş, demektir.
37) ayetine gelince, <;)eniyor ki: Bu,
Yüce Allah'm: ıi.-.~\i G.:.ii:. ~j Ey
Başka bir şair de şöyle der:
' ·--
..ı.:ııi •..:. < · wı
-- c~ ':-l CY".J _nA
Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik
(7/A'raf23) sözünde geçen duadır.
398- Dil yarası da tıpkı el el-Hasan şöyle der: Sen, beni
yarası gibidir. 1085 kendi elinle yaratmadın mı? Sen beni
~:;AS: Sözcüğü
hem manzum cennetine yerleştinnedin mi? Sen
lafızlar için hem de altmda bir bana meleklerini secdeettirmedin mi?
topluluk bulunan manalar ıçın Senin rahmetin, gazabını geçmedi
kullanılır. Arapça Gramercilerine mi? Acaba, ben tövbe etsem, sen beni
göre ise, sözün herhangi bir kısmı cennetinegerialırmısın?diyesorunca,
için de kullanılır. Bu bir isim Yüce Allah: Evet, buyurmuştur. 1086
Kimisi de, burada söz konusu

1084 Şair, Tarafa b. Abd. Bu bey it şairin el- olan, Göklere, Yere ve Dağlara arz
Müseyyib b. Ales'i tehdit ettiği birkaç beyti- edilen emanettir, der. Bu söz ile
nin sonuncusudur. Bkz. Dlvdn'1, s. 87; Askeri,
Sındateyn, s. 439; Suyfıti, el-Mu 'cemu '1-
işaret edilen ayet şudur: ~-.JC G~
K ebfr, 11, 823.
~lj u:o_:.ı~i_:, -;ıı_:,~l )c ~LA'il Biz
1085 Şair, İmruu'l-Kays. Bkz. Dfvdn'1, s. 53;
Mensiıru 'l-Fevdid, 23; İbn C inn!, Hasdis, ı,
7; Askeri, Sındateyn, s. 439. 1086 Bkz. SuyGtl, ed-Dui-ru 'l-Mensiır, ı, 143 .
931
o emaneti göklere, yere ve dağlara ise, O'nun, Yüce Allah'_ın: j.;. 0ı
arz ettik (33/Ahzab 72). J~ ~ yi) ~ .;jJi. ~~~ Ji;,S ~\ ~ ~
: ''t ı.::ı~ ~- - ı-·ı i~·.ı j\ ' Bir
~ • - : ..J~Y.: ~ -:J
0fo ~ j Doğrus; Allah katında
İsa 'nın (yaratılışındaki) durumu,
zamanlar İbrahim 'i Rabbi, birtakım
Adem 'in durumu gibidir; onu
kelimeler ile imtihan etti, o, onları
topraktan yarattı, sonra ona ol!
sona erdirince_ (2/Bakara 124)
dedi, o da oluverdi (3/Al-i İmran 59)
ayetine gelince, deniyor ki: Bu, Yüce sözünde ifadesini bulan Ol! emriyle
Allah'ın onu imtihan ettiği oğlunu
yaratılmış olmasındandır.
kesme emri, sünnet olma ve diğerleri
Kimileri ise: İnsanların, Hz.
gibi birtakım şeylerdir. 1087 İsa ile, Allah buyurur ki ile hidayet
Yüce Allah'ın Hz. Zekeriy(!'Y<! buldukları gibi hidayet bulma
söylediği:~ ~ti~wıJ;.J!~~flıı 0i sındandır, derler. Kimisi ise, Hz.
: ._1~1 : ~- \' , _ _ ~~-.uıı: İsa 'nın küçük yaşlarından itibaren
~ ~-·;J.J~J .. 3 _ ~
Allah sana, Allah 'tan bir kelimeyi Allah tarafından özel husu siyetlerle
doğrulayıcı, efendi, nefsine hakim donatılmış olmasın dan Allah 'ın
ve iyilerden bir peygamber olarak kelimesi adını aldığını bel}rtjr:

Yahya 'yı müjdeliyor (31 Al-i İnıran Çünkü O, daqa beşil}teyken: ~) JL9
39) sözünde geçen ~ •J<; ise, deniyor
~ ~j yGşJI ~81 ~~~(Allah 'ın
bir mucizesi olarak Isa şöyle) dedi:
ki: Kelime-i tevhittir. Allah 'ın
Şüphesiz ben Allah 'zn kuluyum.
Kitabıdır, diyenler de vardır.
O bana kitap verdi ve beni bir
Bununla kast edilen, Hz. İsa'dır, peygamber yaptı (19/Meryem 30)
şeklinde yorumlayanlar da vardır. konuşmuştur_
Hz. - İsa'nın bu ayette ve: ~! Kimisi ise, Hz. İsa'ya ~~ ;i,:JS
~ - .illı J' , _ -- · - ~·, - .:.. .... :1\
- J - .>'-".J - r.iY'_,J•.>-! ~ c...~ denmesinin nedeni, Hz. Peygamber
~ (J:,;J ~_:;, ..Jl ı.AWi Meryem oğlu efendimizin (sas) zikir ve IJ..es~l qiye
İsa Mesih, sadece Allah 'zn elçisi, adland~rılm~sı , gibi~ir,: .illı ~j\ , ~
Meryem 'e atmış olduğu kelimesi ~$. ~\ ~yı ~ ~ ":l_,.:..j ~~~ ~ı
ve O 'ndan bir ruhtur (4/Nisa 171) Allah size bir uyarıcı gönderdi, size
ayetinde ~şeklinde adlandırılması Allah 'zn açık açık ayetlerini okuyan
bir elçi (65/Talak 10- 11).
ı 087 İbn Abbas der ki: Yüce Allah, Hz. İbrahim'i
temizlikle imtihan etti. Bunların beşi baştay
~~j ti~ ~.) 4 ~j Rabbinin
sözü hem doğrulukça, hem de
dı , beşi ise, bedendeydi . Baştakiler : Bıyıkları
kı sa ltmak , (abdest alırke n) ağzına su çalkala-
adaletçe tamamlanmıştır. (6/En 'am
mak, burnuna su çekmek, misvak kullanm ak ı ı 5) ayetinde geçen kelime ise,
ve başı mesh etmesi emredilmişti. Bedende- hüküm demektir. İster sözlü, ister
kiler de: Tırnakları kesmek, avret yerini tıraş fiili olsun her hükme, kelime adı
etmek, sünnet olmak, koltuk altlarının kılları
verilir. Bu kelime, sözcüğünün tJ~
nı çekmek, büyük ve küçük abdest yerlerini
doğru sıfatıyla nitelendirilmesi ise,
su ile yıkamak. Bkz. Suyuti, ed-Durru '1-
Mensür, ı, 273. bu sıfatın hem söz hem de fıil için
932
sıfat 9labilınesindendir. • ÇünJsü, çekmek içindir. Kur'an'ın bu şekilde

hem '0~ J~ hem de 0~ ~ k?~nduğuna dair bir işaret de 0~ A
denebilrnektedir. ~;;.Yı ~ Bunlar, onu inkar eder/ers~
• Yüce Allah'ın·- ıj~ - ~._)- - l...l.<U.J
Lls :. ·~ - (6/En'arn 89) ayetiyle anlatılmıştır.
;;j_c jRabbinin sözü hem doğrulukça, Bunun, Allah 'm vaat ettiği
hem de adaletçe tamamlanmıştır.
sevap ve azap olduğunu söyleyenler
(6/En'am 1IŞ) s?z~, q'nury; ~~j
~_)j ""3;,;_,; :<::ı.;: l.::. ı.:•.;ui- :<:....ı :<1 ~~
·- ~ .J~-1
?e vardır. Şu aye~l~r bl! m<;ınaY,~
' -
ı_şare~. et~ekted_ir; ~ 0ş.l_:, ~ l_,lt!
~~~))..;..YI ~Bugün dininizi kemale
erdirdim, size nimetimi tamam/adım. u.ı)1.S.II ~ ~\ii.!\ 4 Onlar da:
Size din olarak İslam 'ı beğendim (51 Evet geldi, derler. Fakat kafirler
Maide 3) gibi sözlerine işarettir. üzerine azab k~li"!esi ~ak olqlu (391
Zümer 71);_ ~ ~_) 4 ,:,:.; ~~
Bununla dikkat çekmiştir
0;,~ 'ı ~i 0.ı~l Hak dinden
,_,u
ki, bundan sonra Şeriat nesih
çıkmış fasıkiara Rabbinin kelimesi
edilmeyecektir. Kirnileri ise, Hz .
şöyle gerçekleşti: Onlar artık imana
Peygamberin (sas) şu sözüne işarettir
gelmezler (lO/Yunus 33).
derler: Yüce Allah, önce kalemi
yarattı ve ona: Jw
4.Dı ı..:. j:,l
Jb. Söz konusu kelimelerin, iste
~t#ı ~~ Jı ~tS ; ~ -?1 :.:..l Jili ~1 dikleri mucize ayetler olduğunu
Kıyamet gününe kadar olacakların
söyleyenler de vardır. Böylece kendi
hepsini yaz, buyurdu. ı o88 lerine gönderilen ayetlerin eksiksiz
olduğuna ve her şeyin onlarda açık
Burada geçen 4
Kur'an'dır,
landığma dikkat çekmiştir.
diyenler de vardır. Kur'an'm bu
'
şekilde kelime, diye adlandırılması, Yü<:~ Al!ah_' m ıj~ ~_) 4 ~j
Kaside'ninkelime, diyeadlandmlması ~~ J~ ':J ;;j_c_:, Rabbinin sözü
hem doğrulukça, hem de adaletçe
gibidir. Böylece, Kur'an'm tamam
tamamlanmıştır. O 'nun sözlerini
landığı ve Allah'ın kendisini koru
değiştirebilecek hiç kimse olamaz
masıyla sonsuza dek kalacağı bildiril
miştir. Bu ifadenin mazi/geçmiş fıil
(6/E!l'am 115) sözü ise onlarınJıJ
kipiyle verilmesi de, bunun olmuş
.;j~. .J·i ~~ ~
;,i_ '-!·i·..r:
,i, '-:-1-l ·w': · ·- ') :
.. :, ıj ~ - u~..>.! • IY-:ll·-~ı
bitmiş bir hakikat olduğuna dikkat

bizimle karşılaşmayı ummayanlar,
Bundan başka bir Kur 'an getir veya
1088 Ubade b. es-Sam it hadisi. Ahmed, Müs- bunu değiştir, dediler. ( 1O/Yunus
ned, V, 3 17 - İsinadında, "zayıf görülen İbn 15) sözünde aktarılan sözlerinin
Lehla vardır"; Tirmizi de, Hasen-garib' tir, reddedilmesidir.
demi ştir (MübarekfCırl, Aridatu '1-Ahvezi, '
XII, 217; Hakim (Müstedrek, ll, 454) başka _ Kimileri, burada geçen 4
bir rivayetini tahriç eder ve isnadı sahihtir, ~_) Rabbinin sozu, ifadesinin
der, Zehebl de O'nun bu hükmünü onar. İbn kendileriyle hükmettiği ve kulları
Hacer, el-Fetava'l-Hadise'de: Birkaç tarikten
ıçın belirlemiş olduğu yeterli
sahihtir, der.
933
yasalan olduğunu söylemişlerdir. benimle çıkamayacaksınız. (9/Tevbe
-~. •. 1- '1 .- i.:: :.•. ~;~~ - k~ 83) ayetinde sözü edilen bir daha
U:i:' ../"": ~ ı..s--- ~ ..) - .J
I.J.J:i...:=. ~ Ve böylece Rabbinin, İsrail beraber cihada çıkamayacaklarına
oğullarına olan o güzel vaadi, ilişkin sözüdür.
sabırlan nedeniyle gerçekleşti Bu da şöyle olmuştur: Yüce

(7/A'raf 137) ayetine gelince, Allah bu münafıkların: Bırakın
deniyor ki: Bu, Yüc~ Allah'ın: ~).J da size uyalım, şeklindeki sözünü
~.J
. . ':li ı...ş-.:
. _ğ 1..r-:--
~~·L.L~~:"I u.ı_ : ~1 ı..s--- : ,; u:i B- ız
i.:: u.cu . Yüce (Allah'ın) sözünü çarpıtmak/
ise istiyorduk ki, o yerde güçsüz değiştirmek olarak değerlendiımİ ştir.
düşürülenlere lütufla bulunalım, ?S;/i G.J) Bırakın biz de arkanıza
(28/Kasas 5) sözünde bahsettiği düşeli. (48/Fetih 15). Böylece
vadidir. onların bunu yapamayacaklarına
J.?._j
. .J
- L:.l Y---.1 (.): \5j ~. .)- (.)-:4
: 1:. ,~-,:,Lls
• -
Sı y•.i-.J dikkat çekmiştir. Nasıl yapsınlar
~ Eğer Rabbinin verdiği bir söz ki, bir kere Yüce Allah, onların
ve tayin ettiği bir süre olmasaydı, bunu yapamayacaklarını öteden
hemen azaba uğrarlardı (70/Taha beri bilmektedir. Dolayısıyla bunun
129) ayeti ile,~.)- ~ ,:.,i:,:. 4 'i).J hükmünü de daha önceden vermiştir.
i' s:,:ı:' .;;. ·?~j ~ ~i Jı Eğer Rabbin Yüce Allah'ın insanlarla konuş
tarafindan azabın ertelendiğine dair ması ise, iki şekilde olur. Biri
bir söz geçmemiş olsaydı aralarmda dünyadadır. Diğeri ise, ahirette.
mutlaka hüküm verilirdi (42/ŞO.ra Dünyadakine gelince, bu şu sö~yle
14) ayetinde sözü edilen 4söz ise, dikkat çektikleri türünden dir: (ji.S L..J
wt.U ç.l -- : ·\ı.:;.- ~\ .:..llı ~ ~ : j .~·.:1
hikmetinin gerektirdiği hükmüdür; ; . - - .J.J (.)-:4 .J .. j : ~ u -r
O'nun bu türden sözlerinin herhangi Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla
bir şekilde değişmesinin söz konusu veya perde arkasından konuşur. (42/
olamayacağını anlatır. Şura 51).
, .. o ,:;. ~
J...:il.Al.S..ı -:.~ 11 .iJJI .. ' -

~.J
Allah ' Ahirettekine gelince, mü'minler
-- - •
- 0""-'
hakkın hak ve gerçek olduğunu için bir ödül ve onurlandırmadır;
kelimeleriyle ispat ede; (1 O/Yunus fakat biz bunun nasıl olacağını
82) ayetinde geçen~~ ifadesi ise, bilemeyiz.
All ah' ın sizin için belirlediği apaçık Ayette bunun kafirler için haram
delilleriyle; 4
Glbi:.. ise, kuvvetli olduğuna di}9<at_çekilmektedir: ~l
delil anlamına, gelir. ~ Gi• ~
. ·~i.. .J- .ı..iıl
·- : ,;',.- : ~~
~ U.J..J-1-'-":1 U:l. '
.J.ıl
_ ... u: ı Ü.J~.J:! on l ar,
('- Sı,S 1Y.1~ -' ' _.._
.:Jıı
--
!.~ :1(', ~ - o- . ':li . ~ :'1 :. ji Sı .ill i
rr-:ı .J _...>;- ~ ~ "' - .J
(Allah 'zn) sözünü değiştirmek ~ •.( -., Sı.J- ~I.Jii1
~.J:!
- · - ~ >.lı ~
_ .. _ ~.J:l~: '.{,_~-. Sı .J- Alla h 'a
i~ terler (48/Fetih 15) ayetinde geçen verdikleri sözü ve yeminlerini az
~!~Allah 'mkelamıda, ~~~01~ bir paraya satanlar var ya, işte
l~i ~De ki; Artık siz hiçbir zaman onların ahirette bir payı yoktur;
934
Allah kıyamet
günü onlarla hiç demişlerdi. (4/Nisa 153) ayetinde
konuşmayacak, onlara bakmayacak bahsedilen gösterme isteği gibidir.
ve onları temizlemeyecektir (3/ Al-i
İmrfm 77).
~~ Kella
~Iy (.;:. ~1 0) ~ 1 3 ~lA 0,ı~l &:
Yahudilerden bir kısmı, (Allah 'm Hayır, kesinlikle hayır, as)a,
kitabmdaki) kelimeleri esas mümkün değil manalarını taşıyan StS
mandsından kaydırıp (4/Nisa 46) sözcüğü, söyleyen kişiyi azarlamak,
ayetinde geçen ~ sözcüğü ise, 4 sözünü, ret ve iptal etmektir. Bu,
sözcüğünün çoğuludur. olumlu cevap vennek anlamına
Bazıları, onlar kelimeleri gelen .ş) (evet), sözcüğünün zıddıçlır:
birbirinin yerlerine koyuyor ve Bı_ı _manada Alla!) buyurur ki: ~i)i
değiştiriyorlardı, derler. Kimisi ~~-~~JJ ~Lı ~_J~ _J~j -~4~ )~ .ş~l
de bu değiştirme anlam yönünden ~ 1~ ~yi~~~ ri ·>);ıı Şimdi
değiştirmeydi, bu da bir sözü dyetlerimizi inkar eden ve Elbette
asıl maksadının ve gereğinin bana mal ve evlat verilecektir. diyen
dışına taşırmak ve başka manalar adamı gördün mü? O (kdfir), gaybi
vermek şeklinde olurdu, derler. mı bildi? Yoksa Rahmdn (olan Allah)
Bu iki görüşün en isabetli alanıdır. katından bir söz mü aldı? Kesinlikle
Çünkü, bir kelime dillerde dolaşıp hlfy_ır! (! 9~~r;:em ~7-79); ~j J;j

~\j).
. . ~~~~
:LJS , y- :.w
... w~
. r.
ıa
yerleştikten ve böylece şöhret
kazandıktan sonra değiştirmek ki, boşa geçirdiğim dünyada iyi iş
zor olur (bu durumda manasını (ve hareketler) yapayım. Hayır!
saptı~~ak daha kolaydır). Onun söylediği bu söz (boş) laftan
ol .\.lıı ı i:!<~ ~o i : -~i! ·. ~ : :Jı J. ~ - ibarettir. (23/Mü 'min un 100) ve
' . .J o - Y u~ l..l:!. .J
daha buna benzer birçok ayet.
~~ ~G Bilgiden nasibi olmayanlar
da Allah bizimle konuşsa ya, yahut. ;yıl Lı~ W~ Kesinlikle hayır,
bize de bir mucize gelse ya! dediler doğrusu o, hiç Allah 'ın emrini tam
(2/Bakara ı ı 8) ayetinde sözü edilen yerine getirmedi (80/Abese 23).
mükaleme (konuşma) ise, yüz yüze
konuşmadır. ~ 1 K-l-e
Bu tıpkı: J~ (~) yGsli ~~ ~L:.w
_;.Sj ~yi}..:.,~~~~~ ~tiş fSjl; o~)tŞ:Bir şeyi korumak ve
~ jP.. 4lli G) 1_,1ın ~S ~ Kitap e hli, gözetmek manasma geJir. Bu
senden, kendilerine gökten bir kitap anlamda şöyle denir: 4.111 ~)tS Allah
indirmeni istiyorlar. Musa 'dan seni korusun ve .?i SIS\ ~ ~
bundan daha büyüğünü istemişler seni örnrün en çok . gözetilenine
ve: Allah 'ı bize açıkça göster, kavuştursun. SS. '-#jj;! ~)li! Şu kadar
935
zaman gözüme uyku _girmedi de Bu anlamda Allah buyurur ki: t..:.)
denmektedir.~ )~I.J ~~ ~~ ~ j
~JI De ki: Geceleyin ve gündüzün
..
~~ ~ ~~jj ~~~ ~1 ~~ ~
wl Onlardan biri veya her ikisi senin
sizi Rahmdn 'dan kim koruyabilir? yanında yaşlanırsa, sakın onlara öf,
.
(21/Enbiya 42) . bile deme (17/İsra 23).
~ gemilerin. iyinde korunduğu Bu )tŞ sözcüğü~l!n müennesi
yer demektir. ~)lS ise, Basra'da dişi için kullanılanı \:i1Ş (iki (dişi)
bir yer ismidir. Çünkü, Basralılar, şeklinde gelir.
gemilerini burada korumaya )tŞ sözcüğü, açık bir isme
alırlardı. Borçla alışveriş de [s.JlS muzaf olduğunda nasb, cer ve ref
diye ifade edilmiştir. Rivayet edilir hallerinde elifı olduğu gibi kalır.
ki, _feygamber (sas): ~ı.S.ıi lf ~ Bir zamire muzaf olduğunda ise,
~\.SJ~ Borcu, borç ile kapatmayı sonundaki elif, nasb ve cer hal
yasaklamıştır. 1089
lerinde ya h~rfıne dönüşür. Onun
)\S ise, kurumuş kalmış ot için ~ ~ij O ikisini gördüm
demektir. Onun için otu bol olan ve 1;,~:!1~! -S.Jj.Q O, ikisine uğradım,
yere [s.Jı.S.J·)tS;, 0~ denmiştir. deqir. A.yette de şöyle geçmektedir:
~i ~~ ~i+ i1 ~ İki bağın ikisi de
'
yemişlerini vermiş (18/Kehf 33).
~ 1 KiHi
Ref halinde ise, elifı değişmez.
İkili ifade de ()lŞ ikisi), kelimesi, Onun için: ı..;..;.~ .;~l?- Her ikisi de
çoğul
.
'
iradedeki JS. (hepsi) sözcüğü bana geldi, denmektedir.
gibidir. Bu, sözcük yapısı olarak tekli,
mana olarak ikilidir. Onun sözcük
~/Kem
yapısı göz önünde bulundurularak bir
sözcüğü yle, manası dikkatealınarak da Soru edatı veya ünlem olarak
iki sözcüğüyle ifade edilebilmektedir. mensup isimden önce kullanılan ~
kaç? anlamına gelir. Asıl manası,
sayıyı irade etmektir. Soru olarak
1089 Abdullah b. Ömer hadisi. Hakim, der ki:
da kullanılabilmektedir. Nesneyi
Bu, Müslim'in şartlarına göre sahih bir ha-
distir ama her ikisi de (Buhari ve Müslim) belirleyen isim ondan sonra mansup
tahriç etmemiştir. Bkz. Hakim, Müstedrek, biçimde gelir. "~~ ~.) f-S Kaç
ll, 57; Darakutni, lll , 71 ; Beyhaki, V, 290 adamdövdün? Aynı edat, haber/bilgi
(Beyhaki'nin senedi zayıftır ; çünkü, raviler
vermek için de kullanılmaktadır.
arasında zayıf olan Musa b. Ubeyde er-Rebezl
yer almaktadır). İlginçtir ki, çağının hadis piri Bu durumda nesneyi belirleyen
konumunda olan Darakutni bu hadisi Sü- kendisinden sonraki isim mecrür
nen kitabında "Musa b. Ukbe'den diyerek" biçimde okunur. ~.) f-S kaç adam
rivayet etmiştir. Hakim de bu kişi yanlışlıkla
(nice adam ... ) Bunun manası
"Musa b. Ukbe'den" diye vermiştir.
936
çokluğu ifade etmektir. Bazen Bunu söylemelerinin sebebi şu:

kendisinden sonra gelen nesneyı Kıyamet günü, kendi günahlarını
belirleyen ismin başında lY.' min tam olarak yük/ensinler (16/Nahl
edatı gelmekted_ir. Şu ayetler buna 25) sözünde ise, onların, cezanın
örmektir: li~l ~j ~ ~j Nice tamamına çarpılacaklarına dikkat
~entler helak ettik. (7/A'nlf 4); ;a.s.J çekmektedir.
;L;JU:, ~LS; ~j ~ ~ B iz halkı • e:.- . d :i.:i~ ~·~
!..;. il
~ ~ .. - .. - :ı..:..:,
. .. i:1' 0.<>9
: -:
zalim olan nice memleketleri kırıp ~LS
-
- > Jlli- ~.)
:o~ ·~ · -- 1j: :1 ~.J
·· " : - B
unu
geçirdik (21/Enbiya ll).
, bulamayana ise üç gün hacda, yedi
[>S ise, gömleğin, elin üzerini de döndüğünüzde ki tam on gün
örten kısmıdır. oruç tutması lazım gelir. (2/Bakara
~ de, meyvenin üzerini örtef! 196) ayetine gelince, deniyor ki:
kabuğudur. Bunun çoğulu ~li;i Önce on denmesi ve onun tam
şe~p~~e_ ge.ljr. ~lla_h buyurur ki: ~ diye nitelendirilmesi, bize yedi
~l.4S':ı'l ..::.ıı:~ ~lj ~\.!Orada meyveler ile üç toplandığında on edeceğini
ve salkımlı hurma ağaçları vardır öğretmek değildir. Aksine, bu on
(55/Rahman 11). günlük orucun kurban yerine geçen

, orucun tamamianacağım açıklamak
~kelimesi de başlık (kapüşon)
için böyle denmiştir.
gibi başı örten şey demektir.
Kimileri ise, on sayısının "tam"
diye nitelendirilmesinin nedeni,
~/K-m-1 söylenen söze bir ilave yapmak
:. ' .. gibidir ve bunun sayılar dilinde
:~1 JL.$ Bir şeyin kemali,
üstün birözelliğinin olduğunadikkat
onun istenen tüm vasıflarının
çekmektedir. Ayrıca, on sayısının,
tamam ol~~s~, ?ir arada bulunması
sayıların varacağı ondalık sayıların
demektir. ~j J,:,S. dendiğinde, bunun
birincisi olmasına ve bundan
manası, onun bütün lazım olan
sonrakilerin onun bir nevi tekran
şeyleri bir araya geldi, bulundu,
olduğuna da işaret etmektedir. Buna
şeklinde olur.
göre, on sayısı, tam sayıdır.
Yüce Allah'ın: ~Y. ~~~l)lj
i.i.~ ·.ıl '··' :LI -1: -_ı.:.I.\.S .:.1 ·- ~ ·~-:~·\
Y r:-;u .J I.J"":~ L>1'~~ .J
Anne/er, çocuklarını, emzirmenin 4.AS 1 K-m-h
tamamlanmasını isteyenler ıçın
~1, doğuştan kör olan kişi
tam iki yıl emzirirler (2/Bakara
demektir. Bazen bu kavram,
233) sözünde belirtilen tam iki yıl,
sonradan gözünü kaybeden için de
çocuğun yararına olanın üst sınırı
kullamlır. Bu bağlamda denmiştir:
olduğuna işarettir.
. ...
ı~: ,-,·,1_ ~ - ;G:ıc.
.. .~_,...-
.• :.(-i~~
~~~ ~~ ~LS ~.JI.Jjl 1~ ~
937
399- Gözleri, ikisi de beyaz dağlarda barınaklar yarattı ( 16/
olana kadar aktı (kör oldu). 1090
Nahl 81).
ut.4ise, birşeyin içindesaklandı$~
(JS 1 K-n-n örtü demektir. Bunun çoğulu da ~~
şeklindedir. Bu tıpkı t.J~~ 1" (örtü) ve
d: Bir şeyin içinde muhafaza :i]l;ıl i (örtüler) kelimesi gibidir.
edildiği, saklandığı, gizlendiği 1..: lii.;_;.-
ıs- .J ~.. .1 ~
' ;. • - 0.:. [~.J
Q -,
[barınak, sığınak, siper, ~_v, çar?~~ ~Je~i) _:) i41

~_; İçlerinden seni
gibi] şeydir. Bu anlamda \..iS~~ ~ dinleyenler d~ - vardır, fakat biz,
denir ki, bir şeyi koruyacak bir yere onu anlama/arına engel olmak için
saklamak anlamına gelir. Yine de kalplerinin üstüne örtüler koyduk
':.,!,;5, fiili, özellikle bir ev, bir elbise ve (6/En'am 25) .
benzeri bir şeyle örtünen, saklanan .ı.:Jı G_JC'~ ı;....- ~~ ~ ~_,li IJ~.J
- -' • - ..
şey için kulla?ıll.r: B~ ~a;ı,~~a Alla~ Onla;: Senin bizi davet ettiğin şeye
buyurur ki: w~ ~ ~ts Sankı
karşı kalplerimiz kapalıdır. (41 1
onlar örtü/üp saklanmış Yftf!IUrf-q
Fussilet 5).
gibidirler (37/Saffat 49); YY ~ts
6~ Bu gençler sanki sedefleri Deniyor ki: Bu ayettesözü edilen
tutum (itiraz): Bize anlattıklarını
içine gizlenmiş inci gibidirf~!".- (52/
Tur 24); Aynı kökten gelen~~ fiili anlamada zorluk çekiyoruz, sözlerin
ise, insanın kendi içinde sakladığı örtülü gibi geliyor bize şeklinde
anlatılmıştır. Nasıl, !\i_, başka, yerq~
şeyler için kullanılır.
§Ö}'le demişlerdir: .ı..:ii.i \...:. ': ·j; .~, \;i l)t:9
Yüce Allah bu anlamda: c~, ~.J
J~ ~ 1.)# Dediler ki: Ey Şüayb!
,;~::sj .Jl :wı~:.i..? ~~~~ L4.~
Biz senin söylediklerinin çoğundan
~~ ~ Böyle kadınlara evlenme bir şey anlamıyoruz (1 1/Hud 91).
isteğinizi üstü kapalı biçimde
çıtlatmanızda veya gönlünüzde ~Y~~~jı)\j.Gı O, elbette
tutmanızdasize bir vebal yoktur (21 şerefli bi~ K~r 'dn 'dır,· korunmuş
bir kitaptadır (56Nakıa
77-78).
Bakara 235) buyurmaktadır.
Deniyor ki: Bu ayette geçen ~t:;Ş
Bu, (ft kelimesinin çoğulu, uGSi
~, levh-i mahfuzdur. Kimisi ise,
şeklinde gelir. A!lah b~y~rur !ci:
: ~<ı 'ı:: - ~~- Jb. ı;....- 1~<1 ~ 4..lıi.J ~ü'minlerin kalpleridir, der. Bazıları
L..JA L"' ~J
ise, bundan maksat, bu Kitabın Yüce
ulis\ ~~~ Allah, yarattıklarından
Allah 'ın katında mahfuz olduğun~
sizin için gölgeler yaptı ve sizin için
işaret _et!TI~ktir1 • d~r}~r; ~itekim G)
~w ~ G).J .)S~\ uı j.i L?-i Hiç şüphe
ı 090 Şair, Süveyd bi Ebi Kah il. Bkz. yok ki, Ku; 'an 'ı biz indirdik, elbette
Mufaddaliyyat, 20; İbn Fiiris, Mücmel, III,
770; Ezheri, Tehzibu '1-Luga, VI, 29; İbnu'l
onu yine biz koruyacağız ( 15/Hicr 9)
Enbari, Azdiid, s. 374. ayeti bunu göstermektedir.
938
Evli kadın
da, kocasının onu :~;( .;jS \. ,;, \~
\..,;, 1 :. ~ :( . •~;y
(""'"""'" ..J9J (---:-' - ~
koruması nedeniyle bir konınakta 6J~ İşte bu kendi canınız için
olduğundan ;GS adını almıştır. Tıpkı, saklayıp biriktirdiğiniz şeydir.
kocasının onu koruması nedeniyle Haydi şimdi tadın bakalım şu
bir kaledeymiş gibi düşünülerek biriktirdiğiniz şeyin tadını!
~ adını alması gibi. denilecek (9/Tevbe 35).
4Jlış ise, yarılmamış olan ok ~ ~ ~4- ) jlS -9c J) ':ijl
kılıfı/sadak demektir. Ona bir hazine indirilse, ya da
beraberinde bir melek gezip dolaşsa
~/K-n-d ya! (ll/Hud 12), yani, büyük bir
mal/servet.
Yüce Allah bu anlamda wL, ~)0\S_:ı
' . . o... . .
o ..
~fo .:.i;j 0\S_:ı
} ' ; .. ' o; _. " ; .. ~ ~
buyurur: ~J.iS 4-~_:ı w..ı..;;ı ~ 0ı ~_) .:ı\_)\.ğ
:;_,isj ~) 0Wjı 0) Şüphesiz insan, ~_) ~ ~ _) Duvar ın altında onların
Rabbine karşı çok nankördür bir hazinesi vardı, babaları da iyi bir
(Adiyat 6). kimse idi, Onun için Rabbin istedi
Yani, Allah'ın nimetlerine karşı ki o iki çocuk erginlik çağiarına
nankördür. Bu tıpkı, hiçbir şeyin ersinler ve Rabbinden bir rahmet
bitmed iği toprağa, _,.ili;~ .)i denmesi olarak hazinelerini çıkarsınlar ( 18/
gibidir. Kehf82) ayetinde ise, deniyor ki: Bu,
bir ilim sayfasıydı (hazinesiydi).
~/ K-n-z
~/K-h-f
Malı, malın üstüne koymak
ve onu muhafaza etmek, fo adını Dağda bulunan mağaraya &u adı
almıştır. Bunun aslı da hurmayı
verilmektedir. Bunun çağulu d!J.ı~"
kapta toplamak (biriktirm~k) , ı;:~ şeklindedir. Allah buyurur ki:•;.•:•._,? ~!
nasına gelen, ~\i. )1 ı} yull ı.::..ı fo Lı.;i. G:iwl : ı ~tS ~. ........
.. ıı _,~
· · .;;<:iı ...:...ıG......:.:ıl01
.. _.. ~_,.ı .
Hurmanın toplandığı ,harman landığı
Yoksa sen Ashdb-ı Kehf'i veRakim 'i
zamana dajGş.Jl 0;..) denmiştir. İy~ce
(isimlerinin yazılı bulunduğu taş
etini almış- dişi deveye de \fo 4iu
kitabeyi) şaşılacak ayet/erimizden mi
adı verilmiştir.
sandın? ( 18/Kehf 9).
ı :::. . : .,, . i:ooiı· ~~\ ;J·~~( -. : ~~
'1!-'~ ._, --' . i...J ..J":""":U:l. -'
~\ ~ ~Altın ve gümüşü yığıp da
onları Allah yolunda harcamayanlar
Jf,S 1 K-h-1
(9/Tevbe 34), yani, onu depoluyor, Yaşlılığın pençesine düşen
stok] uyarlar. kişiye, ~ adı verilmektedir. Bu
939
orta yaşlı (3_5-50) demektir. AlJah Kahinlikle uğraşan ve bu işi
buyurur ki: Sı..+S.J ~~ .} u.ıt.:Jı ~.J yapan kişi için kullanılan fıil ise, ~
~t......::..ll ~.J Beşikte de, olgunluk ;ij~ 0~ şeklindedir. Bu işte iyice
(yaşını başını almışlık hiili) çağında derinleş~p rnaharet kazanıldığında
da insanlarla konuşacak ve iyilerqen ise, 0ts fiili kullanılır. Bu işi
olacaktır ~.J ~J ~\.} u.ıt.:Jı ~.J zoraki veya zorlanarak da, ~ fıil
~t......::..ll Beşikte
de, yetişkin çağında forınuyla verilir. Bu manada Yüce
da insanlarla konuşacak ve iyilerden Allah şöyle buyurmuştur: ~~ ':l.J
olacaktır (3/Al-i İmran 46); ı)_,j~ \.:. ~ ~ı.S Bir kiihin sözfJ de
~~\ ~) bitki, olgunluk çağına değildir, ne de az düşünüyorsunuz!
gelen insanın artık saçı sakalı (69/Hakka 42).

beyazlama başladığı gibi, kurumaya
yüz tuttu, demektir. ~_JS 1 K-v-b
Bu anlarnda şöyle der: '
'ı.~(: ,-,',ili ,..• •.;' i •• Kulpu olmayan bardağa '-:-l_,5.,-
~-. ~..JJY.-
adı verilmiştir. Bunun çoğulu '-:-li.)Si
400- Bitkinin samanıyla şeklindedir: Allah b_uyurur ki: yi.JSl:
pişirilmiş, yaşlanmış. 1091
~ ~ ~LS;.J 2iı-}~i .J Kaynağı~da~
doldurulmuş, bardak/ar, ibrikler ve
6f.S 1 K-h-n kadehlerle (56/Vakıa 18).
'
~_,s ise,
kendisiyle oyun oynanan
Geçmişte meydana gelmiş
davul demektir.
bilinmeyen olayları bir tür zan
ile haber veren kişiye ~ts. adı
verilir. Bu şekilde zanna dayanarak ~ 1 K-y-d
gelecekte ilgili haber verenlere ise,
ul_)i. denmiştir. Bu her iki meslek Tuzak, düzen, kumazlık, hile
de temelde hem yanılma hem de anlamına gelen#- bir çeşit kandırına,
isabet etme üzerine kurulan zanna demektir. Bu kendi içinde rY,.);.
dayanqığ;ında~_ _H.z. P~yga~_ber (kötü görülen) ve C-'~ (iyi görülen)
. J ··-
(sas ) . Y:1 . \..,;..ı 4..9:;
••:...H91' _;c -' i, LiAılS
- ' _ ıS"i l>"
:-
şeklinde iki kısma ayrılmıştır.
~ .\lıı ı-_-~ i..: J .:i \..,;..ı -.~< ~
-·· ~ • r..s-- y . ~ Bununla beraber daha çok, kötü
~.J Kim bir arraf ve kiihi;,e gitse görülen için kullanılır. Kandırrna
ve onun dediklerine inansa, Ebü '!-
Kasım 'a (Muhammed 'e) gönderilen i
Tıb (HN: 3904; Hatüibl, Medlimü's-Sünen,
(Vahyi) inkar etmiş sayılacaktır, IV, 228); Hakim, Müstedrek, I, 8 (Her
buyurmuştur. 1092
iki İmam'ın şartlarına göre sahihtir, der);
Tirmizi, Bd bu 'n-Nehyi An ltydni '1-Hdid
(Mübarekflırl, Aridatu 'l-Ahvezi, I, 217); Ha-
1091 Şair, ei-A'şiL Bkz. Divdn'ı, s.145. fız Irak!, Emiili'sinde Sahih bir hadistir, der.
1092 Ahmed, Müsned, ll, 429; Ebu Davüd, et- Bkz. Beğavl, Şerhu 's-Sünne, XII, 18 I.
940
gücü, yeteneği demek olan e:'~! demek istenen ise, ben onlara bir
ve aldatmak, kandırmak demek olan kötülük düşünürüm, demektir.
~ kelimeleri de bu anlamdadır. 2.;1)~.'..~i ~ıji.; :J ~~~ \ 3:ııJj.Böylece
Allah buyurur ki:~~ ıj~ ~~İşte ona bir tuzak kurmak istediler. Biz
Yusuf'a biz böyle bir oy_u'! öğ_rettif. de kendilerini daha alçak düşürdük
(12/Yusuf 76); ~ı$# 0) ~ ~lj (37/Saffat 98);
Ayrıca ben onlara mühlet de veririm.
L.u~ ~ ~ 2.;\S. 0~ Eğer elinizden
Fakat benim tuzak kurup hellik
geliyorsa bana karşı dilediğiniz
edişim pek çetindir (7/A'rfıf 183).
tuzağı kurun (?7/Mürsehlt 39);
Bazıları, burada bahsi geçen tuzağın
J:"L:.ı ~ ı_,;.i.:.:. wı Çünkü onların
azap olduğunu söylemiştir. Doğrusu
yaptıklan ancak bir , _büyüc~
ise, bunun yapılan kötülüklerin
tuzağıdır. (20/Taha 69); ~~ I~LS
kaydedilip zaman tanınmasıdır ki,
Onun için bütün tuzaklarınızı bir
böylece onlar kişiyi yaptıklarının
araya getirin. (20/Hiha 64).
cezasını çekmeye götürsün.
Arapça'da kullanılan: 0)t!
Tıpkı: w1 ı_.ı)S ~~~ 0:, -,~1 ~~ .ı.......L i& falan kendini kandırıyor
ı 3 :ııj~ ~ ~ wı ~~ P. ~ ~ d~yimi·:·kendine cömert davranıyor
Liı Kaflrler, ke,;dilerine mühlet manasındadır.
ver;nemizin, şahzsları için hayırlı
~)ı jtSzend, olmak üzere, deyimi
olduğunu sanmasınlar. Biz onlara
ise, ağaç kısmının yanmasıyla ateş
bu mü/ı/eti, ancak günahlarını
çıkarmaya yarayan çakmağın, bu
artırsınlar diye veriyoruz. q ;Al:-i
ağaç kısmının hayli geç _ yanması
imdin 178); ~wı ~ ı?~ ~ .illı 0I.J
anlamını taşır. Burada j\5 fiilinin
Gerçekten Allah hain/erin hilesini
kullanılması, onun yakm/ık bildiren
başanya ulaştzrmaz ( 12/Yfısuf 52).
fiillerden (ef'aJ-i mukarebe)
Burada hainlerin özellikle olmasındandır. Henüz yapılmamış
belirtilmiş olmalarının nedeni, kendi
bir iş için~ jtS denir. Eğer başında
tuzağıyla hainlik düşünmeyen kimi
olumsuz harfi varsa, bu durumda, o
insanların bu tuzaklarının amacına
işin yapıldığını, onun yapılmamaya
ulaşabileceğine dikkat çekmek çok yakın olduğunu ifade eder.
içindir. İşte burada Hz. Yusuf'un
kardeşi için düşündüğü uzağın Şu ayetl~r pu ~?~ı.:~a '~i~er
amacı hainlik değildir.
misaldir: $:,i eŞ ;lll uc
elli_,;;(ıl 1 ..ı;ts ı;ı!)
~ ~3 W'i ı~ıj ~j;:_ ~ <JA ~l
Iy~ y-:. u:;ı ~ :<::-~1 U: ~Ç
- · - 1'" . _ JıG.:ı
- ~ ~ ~! ::J.j 2ı~ ~ ~~ ~) ~jlj
~Y.~ Allah 'a yemin ederim ki, siz
(Ey Muh~~med!) Az kalsın seni bile,
arl;anızz dönüp gittikten sonra, sana vahyettiğimizden başkasını
ben putlanmza elbette bir tuzak bize karşı iftira edesin diye, fitneye
kuracağım (21 /Enbiya 57) ayetinde düşürecek/erdi ve o takdirde seni
941
dost edineceklerdi. Eğer biz sana .J.JS 1 K-v-r
sehat vermemiş olsaydık, nerdeyse
sen onlar_a_ d,ayanacakt!n ( 17/İsn173, Bir şeyin kevri :~1 ~.:,S, onun
74); u-"=:.J~1 ~J ~ 0.Jb~~~! ~ly..:.ıl :ı~ etrafından dolanıp bir kısmını diğer
1~ J~l ~.J Az kalsın, söyledikleri kısımlarına bağlamak, eklemektir.
sözden gökler çatlayacak, yer Bu tıpkı, sarığın sargısını sarmak
yarılacak ve dağlar parçalanıp gi]Ji bir mana taşır. Yüce All_ah'ın:
dağılacaktz (19/Meryem 90); :ı~ Jiıl 'i =~'1 ".('. -
i..: .J'+"'
.. ı..s- ı: ~ll i..: 'ı·.iıı " .('.
.)~J .)'+"' ı..s- U;:J-1 .)~
~j~l ~ JyJI Şimşek onların j.iii.J~I jL.JO, geceyigündüzün

neredeyse gözlerini kapıverecek (21 üstüne sarıyor, gündüzü de gecenin
Bakara 20). üstüne sarıyor
(39/Zümer 5) sözü
Yine buyurur ki: 0~ 6_;j~ ise, Güneş'in kendi yörüngelerinde
G:iw\ :··.i; u: ~.. U:!.
. .. ~ : iJLı: N eredeyse, akıp gitmesi, gece ve gündüzün
kendilerine dyetlerimizi okuya_nlara kısalması ve uzaması gibi durumlara
saldıracaklar. (22/Hac 72); ~ıj jt.§ işarettir.
0~j 2-ı~ 0) Ona şöyle der: Allah 'a ;j~ .tıi.b Keskin silahı
yemin ederim ki, doğrusu sen az sapiayarak yere yuvarladı, deyimi
daha beni helak edeceklin (3 71 ise, bu şekilde yaralanan kişinin,
sarfat 56). kendini toplamış halde, yere
Bu fıil ile birlikte kullanılacak yığılmasıdır.
olan olumsuzluk harfinin ondan önce U..)li jGS~ At koşarken kuyruğunu

gelmesiyle, sonra gelmesi arasında fark salladı, demektir.
yoktur. Şu iki ayetteolduğugibi: I.;JLSt..;._J
' . Büyük deve sürülerine de .J'.f.
0~ Az kaldı yapmayacak/ardı (21 denmektedir.
Bakara71 );' ; .!_ı.; 0..ıs ~~)WJ~ ~neredeyse ' '
Arının kovanı demek olan :; ji_)S
hiç söz anlamaya yanaşmıyor/ar? (4/ ~~ ise, bildiğimiz şeydir.
Nisa 78). '
.Jfi. ise, deve semeridir.
Bu j\S fiiliyle beraber 0i edatı ise, '
Her büyük için de öjfi adı şehir
neredeyse hiç kullanılmaz. Sadece
kullanılabilmektedir. Bu köylerin
şiirde zaruret halleri hariç. Der ki:
ve mahallelerin içinde yer aldığı
~ 01 ~~ ~_,b~ :ıli~- t •1
yerleşim bölgesi demektir.
401- Eskimişliğin uzunluğundan
o
neredeyse, mash olacaktı. 1093
~\.S 1 Ke's
Yani, göçüp gidecek ve silinip
süpürülecekti . [Bu kelime Kur'an'da şöyl e
geçmektedir]: ~ 0Y.A jly~i 0ı
~ ~ , , J ... ... ... : ... ...
I 093 Şair, Ru'be b. ei-Accac. Bkz. Divdn'ı, s. 72; I.J_,gi.S ~I_Y.ı üi.S ~LS Kuşkusuz iyiler
Mesdid, I, 295.
942
de karışımı kiifur olan dolgun bir '-öjS 1 Keyfe

kadehten içerler (7 6/İnsan 5); 0~.J
,.; ~. .J-. \~~
)1 ":· : .• onl ara
::. i -. u:tS. ı...:..l.s \~ ,-.]<. (Nasıl); Hakkında: Beyaz
orada bir dolu kadeh sunulur ki, ve _siyah gibi,~ (benzer) ya da J/:-
karışımı zencefildir (76/İnsan ı 7). ~ (benzemez), ~ (sağlzklzdır)
veya fF' (hastadır) şeklinde kimi
(.)-"LS. kelimesi,
içinde içecek
tanımlamaların yapılabildiği bir soru
bulunan kaptır. İçeceJ<; ve kabın
sözcüğüdür. Onun için Yüce Allah
her biri kendi başına (.)-"LS. adını alır.
o
hakkında: Nasıl? Sorusunu sormak

Arapça'da L..:.ılS ~_), Bir bardak
doğru değildir. Bazen, beyaz ve
... ~ o; ;
içtim ve ~ U.,ts güzelitemiz bir

siyah gibi kendisinden soru sorulan
bardak ifadeleri vardır. Yüce
:. wl- hakkında da '- •]S kullanılır. Beyaz
All ah da: ~- ~ iY' {S-J 0-uo
. J Y"' i--<L
_,...., .
.;;"' ; ;
ve siyah gibi. Biz bir şey hakkında
Kaynağından doldurulmuş, testi/er,
ibrikler ve kadehlerle ( 56/Vakıa 18)
'- •i:(nasıl?) diye sorabiliriz. Yüce
Allah'ın kendi zatı hakkında bize
buyurmuştur.
verdiği bilgilerin tamamı, aslında
~fo ~lJi ..::.ı.:.tS. Dişi deve, muhatabı uyarmak veya onu
topal/ayarak yürüdü, deyimi ise, azarlamak için sorulmuş sorulardır.
onun üç ayak üzerinde yürüdüğünü
- Şu
ayetler buna birer misaldir:
anlatır.
~~ 2.;__,~ '-AJS Allah 'z nasıl inkar
~ ise, akıl, zeka, muhakeme ed~rsiniz (2/Bakara_ 28); (,?~ '- AJS
güzelliği ve sağlamlığıdır. Onun için ~~) ~ i_,j$. L:.j .illi İman ettikten
~~ .J J:?. ]i u.ıtS1 deyimi de, kişinin sonra inkara sapan bir milleti Allah
akıllı, zeki çocuklarının olduğunu nasıl doğru yola eriştirsin? (3/ Al-i
o o " ' , ,
:,< • 1•'_1\ ' _Ç, u:ıs
anlatır. ihanet, sadakatsizlik, Imran 86); ~ ~ ~_r;-..;
• ' •o '
u~ _
vefasızlık da u~ diye adlandırılır. ~_,.:, j ~ .J ~i O müş;iklerin Allah
Zira, bunun da bir çeşit akıl katında ve Resulü katında herhangi
kullanma olduğu düşünülmüştür. bir ahdi nasıl olabilir? (9/Tevbe 7);
Şöyle de düşünülebilir: u~ jıi:,~\ ~ iy~ '-eJS ~~Bak senin
adındaki adam, ihanet, vefasızlıkla için nasıl misaller verdiler ( 17 /İsra
ünlenmişti. Bundan dolayı, her 48); ~i j~ ,-9JS i_,~ıj (Allah 'zn)
ihanet eden, vefasızlık gösteren yoktan nasıl ygratmzş bakın (29~
onun adıyla anılır olmuştur. Tıpkı, Ankebüt 20); .illi ls~ '-eJS i_j,i. ~)
~\..lı adındaki adamın demircilikle ;~ ~ ~i Allah 'zn varlıkları
ünlenmiş bir kişi iken, daha sonra yoktan nasıl yarattığını, sonra bunu
herdemircinin ~\..lı adıylaanılmaya tekrarladzğznz görmediler mi? (291
başlanması gibi. Ankebüt ı 9).
943
~ 1 K-y-1 zahire alırız. Zaten bu aldığımız pek
az bir zahiredir (12/Yfısuf 65), bir
J!S: Sözcüğü, tahıl ölçeğidir.
Bu deve yükü kadar, demektir.
anlamda ~~~ .;j ~ ona yiyecek
temin ettim, denir. ~~\ ~ Ona,
d~/K-v-n
bir tahıl ölçeği yiyecek verdim, .~,j~<:!
~ Ondan bir tahıl ölçeği aldım, 6t.S geçmiş zamanı bildiren
demektir. Allah buyurur ki: bir fıildir. Yüce Allah'ın pek çok
Gıı 1..:: ı .~ ~<ı 1~1 ::,lı :.~~ı_,_;,~ - sıfatında onların ezeli olduklarını
U" ı..s- J'"...... ' U:t" ~ ,.J
, • , ' J
2a~ ~) _)j ji ~_,lLS 1 ~1;~~ bildirir. Allah buyurur ki: .\.lıı 6t.S.J
~ ' ,
Eksik ölçüp tartanların vay haline! ~ ;~ clS..! Allah her şeyi ha_kkiyle
Onlar insanlardan kendilerine bir bilendir (33/Ahzab 40);
... .. ~ J
.:1ı 6l.S.J Jc
şey aldıkları zaman tam ölçerler. 1.):~ :~~Allah, her şeye kiidirdir
Kendileri başkalarına bir şey (33/Ahzab 27).
ölçtükleri veya tarttıkları zaman eksik Bir şeyin cinsi/türü anlatılırken
ölçer ve tartarla (83/Mutaffifın 1-3). onun bir vasfı/özelliği hakkında
Bu sözde her ne kadar tahıl kullanılan ve onda var olan bir
ölçeği özellikle zikredilmişse de, niteliğe bağlı biçimde gelen 2Jts fiili
alınabilen ve verilebilen her şeyde ise, bu niteliğİn söz konusu varlıkta
adaleti gözetmek gerektiğine teşvik her zaman mevcut olduğunu ve
-
vardır. Yüce Allah'ın: çok az zaman/durumlarda ondan
G:ıic
.. ~
·. ',.:...~-.J ·,·.ciı
v:-- ıj w·~
. .J sen ayrıldığına dikkat çeker. Mesela,
bize yine ölçek (zahire) ver, ayrıca Yüce Allah'ın insan hakkında:
sadaka da ihsan eyle. ( 12/Yfısuf88); \.)fo 0~~1 6l.S.J Zaten insan çok
·,~< : Gli.l G.ü ~. .J· ~ &sJı
'-"""" -
lı... C'""
· ·' Gd...t.J Ey nankördü~ ( 17/İsra 67); 6l.S.J
babamız ! Bizden ölçek menedildi \.)~ 0~~1 Doğrusu insan çok
(bize zahire verilmeyecek). Bu kere cimridir (ı 7/İsra 100); 0~~~ 6l.S.J
kardeşimizi de bizimle gönder ki, ~i;.. :~ fl\ İnsan ise, her Şeyden
ölçek alabilelim. (12/Yılsuf 63); ~ çok mücadelecidir (18/Kehf 54)
' :·
~.J
G:Jı
.. , ~j'.J ~~. o~ .. ~ ·.: L. Gt.Ji
. buyurur.
"o · "' ' , ,'o;
1'.(
U::-
.
'o"
..ili- :ı ~ U::-
1". (
y .J
J .- 0 "', " ,; '"J "'
..ıl..ı .. • \.j\j. 1 ..l:::.i:;,_j. \.ili, 1
.J
"
Bu ayetlerde kaydedilen insan

~Ey babamız! Daha ne isteriz? nitelikleri, onların insanda devamlı
İşte sermayelerimiz de bize iade olarak mevcut olduklarını ve çok
edilmiş. Bununla yine ailemize az durumlarda/zamanlarda ondan
zahire alır getiririz, kardeşimizi de ayrıldıkianna dikkat çekmektedir.
koruruz, üstelik bir yük daha fazla Şeytan hakkında gelen
944
nitelemeler de böyledir. Şu ayetler (19/Meryem 29). Burada (jıs. ile Hz.

de onun bazı vasıflarına işaret İsa ve az önce görülmüş olan haline/
etmektedir: ut..:.J~ (~} b].··.ıı (JtSj durumuna işaret edilmiştir. Bu, hale
':/__,~ Şeytan insanı yapayalnız ve işarettir, diyenierin sözleri ise, tutarlı
yardımcısız bırakmaktadır (251 bir şey değildir. Çünkü bu, daha
Furkan 29); l_)fo ~) 01 l..j !:.ll (Jl5j önce geçmiş olan bir olaya işarettir.
Şeytan ise Rabbine karşı çok Fakat, bu zaman, onların bu sözleri
nankördür (17/İsra 27). söyledikleri zamana yakındır.
' -· : ~ s·
Uıı ~. -?":ı' :i,;.l
Bu (Jl5 fiili, eğer geçmiş zaman ~ _ , ..»=-- r- ız
kipiyle kullanılırsa, bu durumda söz insanlar için çıkarılmış en hayırlı
konusu varlık belirtilen niteliklerüzere ümmetsiniz. (31AI-i İmran ll O)
kalmış da olabilir; sonradan değişmiş ayetine gelince, burada geçen ~
de olabilir. Birincisini az önce verdik. fiilinin manası konumunuz budur,
İkincisine misal ise şu cümledir: (:.;IS. manasında olduğu söylenmişse de,
1SS jL:..:. ~ 1SS 0~ Falan adam daha bu tutarlı bir görüş değildir. Aksine
önce şöyleydi, şimdi şöyle oldu. bu, Yüce Allah 'ın takdirinde ve
(:.;tS kullanıldığı bu
fiilinin hükmünde böyle idiniz, demektir.
geçmiş zamanın çok önceleri geçmiş f;.;;ı Jı ~F ~~ J~ 6l5 0).J Eğer
olması ile bu (jıs. fiilinin kullandığı borçlu darlık
içindeyse, ona ödeme
zamandan az önce meydana gelmiş kolaylığına kadar bir süre tanıyın.
olması arasında fark yoktur. ~ (jtS (2/Bakara 280) ayeti ise, deniyor
~ .. J. .. ; ... :
ı)W .u\1 ~ jl \.A ~_jl Yüce Allah 'zn ilk ki manası: Elde edildi ve meydana
yarattığı şeyler arasında şu vardı. geldi, demektir. Bazı insanlar, u~
1SS ~:ıl (jtS Hz. Adem, şöyle şöyleydi kavramını bir cevherin kendisinden
demek ile, 4.i. ~j (jtS Zeyd, az önce daha aşağı bir cevhere dönüşmesi
buradaydı, demek arasında (:.;IS. anlamında kullamrlar. Kelamcıların
fiilinin kullanılması açısından fark çoğu ise, onu, yoktan var etme
yoktur. Bir çok eski bir olay, diğeri az (yaratma) manasında kullanırlar.
önce meydana gelen bir olay olması :G_# bazı dilbilim uzmanlarına
arasında bu fiilin kullanılabileceği - '-
göre, ;iJ_,hl kalibında olan bir
açısında fark yoktur.
kelimedir. Aslı ise, :G; j. şeklindedir.
Bundan dolayı Yüce Allah'ın: Kullanımda vav harfini zammeli
'~ - il
~ ~ (..)
' ~ - \'""
;tS UA ~~<~ ...:.a:& l.ll.§ .ı:JI (:.d.2:ı~
, y -·· : .) kullanmaktan hoşlanmadıkları için,
lj!' -., Bunun üzerine Meryem çocuğu
onu böyle değiştirmişlerdir.
gösterdi. Onlar; Biz beşikieki bir
Sibeveyh ise, :G_# sözcüğü,
çocukla nasıl konuşuruz? dediler
945
:U~ kalıbındadır. Sonra bunlar ~fo._:, ~~ ~ '-'~ yanları ve
birbirinin içine katılmış ve :G _# sırtları dağlanacak (9/Tevbe 35).
olmuştur. Bu tıpkı, ,-~;, kelimesinin
,-,;;, şeklinde yazılması gibidir.
-
~/Key
Bu ,··,j;, sözcüğünün de aslı, w~
biçiminde gelir. Araplar, aslına Bireylemin sebebini bildiren edat
bakarak ··ıj;, kelimesinde olduğu olan ~ bir eylemin olmasına mani
olanı ise, ~ şeklindedir. Nitekim,
gibi onu :Gft. şeklinde söylemezler.
Yüce Allah bunu Kur'an'da şöyle
Yer, makam, önem, durum
anlatmıştır:
anlamlarında kullanılan .:;\.SA :(;A "td~i
\'--::'
- .. -
;o-
L.H-!
;J_j j : .<.-, ~ · (
(.) ~ ı.r
kelimesine gelince, bunun aslı
Ta ki içinizden yalnız zenginler
0fo. 0tS fiilindendir. Dillerinde bu
arasında dolaşan bir şey olmasın
çokça kullanılmaya başladığında
(59/Haşr 7).
başındaki mfm
harfi kelimenin
aslından sanılmıştır. O zaman
bunun yerine~ fiili kullanılmıştır.
u\.S 1Kaf Harfi
Bu tıpkı yoksul, zavallı manasını Arapça'da Kaf harfi, benzetme
taşıyan ~ yerine ~ fiilinin ve örnek verme için kullanılır. Allah
kullanılması gibidir. buyurur ki:
0~ 0l~!Jalan adam boyun eğdi, .Gt..:oU ..:ıı-; .ci:. (.)· ı ~
·: - u----'
~~ -.~ ~
. - y -··
itaat etti, uysallaştı deyimi ise, boyun ıL .:S._fo ~\j Onu~ dur~mu, bir
eğdiğinden dolayı şikayet etme, kayanın hdline benzer ki, üzerinde
tepki gösterıneyi bıraktı, sakinleşti, biraz toprak varmış, derken şiddetli
bir sağnak inmiş de onu yalçın
J .... ..
demektir. Allah buyurur ki: ı.J-l~ı W

0_j. ~ ·-.,~) L;.j ~] Yine Rablerine boyun bir kaya hdlinde bırakıvermiş (2/
Bakara 264), bunun manası, onların
eğmediler,
niyazda da bulunmasdılar
vasıfları/durumlan bu kayanın
(23/Mu'mim1n 76).
vasıfları gibidir. ~ıji..:.,. 1~ ~
'-:i"t.:Jı ~u -} .;JL;. ~--:'
~ ı$ -
~ı.S ı.5
S~i _j- : --it..ı
U""' ;
ı.S.JS 1 K-v-y Sadakalarınızı, başa kakmak, gönül
kırmakla boşa gidermeyin, şu adam
Bu sözcükle ilgili olan cümle
gibi ki, insanlara gösteriş için mcılını
lerden biri: yS -}0J~~ıjjı2:j,.Hayvanın
dağıtır da (2/Bakara 264). Bu bir
bir yerini ateşle dağladım. Yüce
teşbih değildir; sadece bir temsildir.
Allah da bir ayette şöyle buyurur:
Mesela, gramerciler der ki: İsim:
946
"Zeyd' kelimesi gibidir. Yani: İsim

için örnek, Zeyd kelimesidir.
Temsil, teşbihten daha çok kulla
nılır. Çünkü her temsil, bir teşbihtir;
fakat her teşbih bir temsil değildir.
Kaf Harfinin Sonu
947
-- "'
f' )IJ\ ~85:
. --
--
Lam Harfi
~ 1 L-b-b ~~
: . ıS ~
·,·~.: ıi onu d..ov k.
ı, ak ı llans ın
ve büyük ordu/ara kumandanlık
'
Y, herhangi bir şaibeden arınmış yapsın. ı 094
olan akıl demektir. Bu şekilde ad ~~ ~j ise, akıllı, uslu bir

almasının nedeni, insanda var olan
kavimden olan adam demektir. y ~
anlamların özü olmasındandır. Bir
da akıllılıkla tanınmış kişi manasma
şeyin içi, özü, cevheri; aslı, ~n iyi gelir.
kısmı demek qlan yL;J ve y gibi. ; 6 ... ~
~tsA.l~ Y!i deyimi de bir yerde

Kimileri ise, y'ün saf, bozulmamış
ikamet etmek anlamına gelir. Bu
akıl o,lduğunu söylemişlerdir. f:ira,
deyimin anlamı asıl itibariyle
her Y akı Idır ama her akıl y de
develer için kullanılır. Bu devenin
ğildir. Onun için Yüce Allah, ancak
göğsünü koyduğu, dinlendiği yer
arı duru akılların kavrayabileceği
anlamına gelmektedir.
hükümterin hikmetini anlayanları yj
s~h~b! o,larak tanımlamıştı~. Şöyleki:
·>ll~ fiili ise, sımsıkı bağlamak,
kemer ile sıkmak manasma işaret
~.~:':-;ı .~_),i~~ ~~ 0.:. ~\ ~~
~4N1 _,J_,i ~) j~ ı.;,_:, \~ I.)P. ~_,i eder. Bunun da aslı, devenin göğsünü
bağlamaktır.
Dilediğine hikmet verir, hikmet
verilene ise pek çok hayır verilmiş ~ fiili de, bir kişinin veya
demektir. Ve bunu ancak üstün akıl varlığın kolyesine vurmaktır.
sahipleri anlar. (2/Bakara 269). Kolyenin bu isimle anılmasının
Buna benzer ayetler pek çoktur. nedeni ise, göğsün üzerine gelmiş
olmasındandır.
~ 0~ yi deyimi ise, bir kişinin
saf, arı duru akla sahip olduğunu
bildirir. Oğlunu döven bir kadınla 1094 Abdulmuttalib' in kzı Safıyye, oğlu Zübeyr' i
ilgili olarak anlatılır ki, o oğlu için döverken böyle demiştir. Bkz. Serekusti,
şöyle demiştir: :ı,;._:, '~ ~ ~~! Kitabu 'l-Ef'dl, Il, 41 9; Cemheretu 'l-Luğa, ,
I, 38; Cevallkl, Şerh u Edebi 'l-Kdtib, s. 81.
949
!~ -, ......uı.
.., - -' •
-. .~.;.,~~
~...Ş":q ....,~ Falan adam, Yıllarca Medyen halkı içinde kaldın
bol bir kayış içindedir; yani, (20/f'~h~ 40);' ı)ıJ ,;\·1 ~ f~_i:o ~ıj ~ıj
bolluktadır. Lu ~i :<:~ - \_,J~ ·- -. ·- •i ~,;. ·- ~
,; - (""'"7J ~~ ~ .J ~ .
~ sö~üne gelince,
deniyor ,;ı~; 1 İçlerinden blr sözcü şöyle dedt:
ki: Bu, yJij ~lS.;.ı~ yJ Bir yere Ne kadar durup kaldınız? (Kimi)
yerleşti ve orada kaldı deyiminden Bir gün ya da günün bir parçası
alınmıştır. Bu İkarnet etti, demektir. kadar kaldık, dediler (Kimi de)
Bu kelimenin iki kere tekrar edil şöyle dediler: Ne kadar kaldığımızı
mesinin nedeni, kişinin ilahi çağrıya Rabbil:ziz daha iy i bilir ( 18/Kehf

19)· . i ~ ~ ':,Ç ~\ ı -~-.;-, :1 1 : ~. --
iki kere olumlu cevap verdiğini ' .J -- . ~ i' "'(!-'.J..>.l ~ ~ ("t-'':(S
d- •
anlatması dır. lA.~ Onlar ~ kıyameti görecekleri

gün sanki dünyada bir akşam veya
Kimisi de bunun aslı, akıllı
kuş/uğundan başka kalmamışa
uslu hareket etmek demek olan ~
fiilinden alınmıştır. Bu kelimede yer
dön_ecekler (79/Naziat 46).
alan bd harflerinden biri ya harfine _ı:ıne. buyYrur ,k}: ~· 0.Jii ~ ~ ~ts
dönüşmüştür. Tıpkı '; 'J;t;:; fiilinin -}1+-i ıY.> A.i.L.::.. "1) \_AA ~ 0.J.lc. J?. Sanki
';. ,:,;ı::.~şeklinde değişmesi gibi. onlar kendilerine vaat edilen azabz
gördükleri gün dünyada sadece
•__ .~imisi de ·~ sözcüğünün aslı
gündüzün bir saati kadar kaldıklarını
~ oiY.! yujka yürekli kadın, yani:
Çocuğunu seven kadın. Bazıları
sanırlar_ (46/Ahkiif 35); .} ı_hl t.;,
ise, bu · sözcüğün manası şudur:
~\ ~ı:ı.;.ıı o zilletli azap içinde kalıp
durmaz/ardı (34/Sebe 14).
Sana samirniyet içinde samill)iyetle
bağlıyım, derler. Bu, ~t.a..hlı ~
yemeğin özü, yani: En güz eli, en iyisi, ~ 1 L-b-d
sözünden alınmıştır. Bu anlamdaki
deyimlerden biri de: y~ ~ Özlü, 4c 0;fo ı.Jj\S~ _;~~ıj;ıc. ~ıj~.:,jjj
güzel bir soyluluk. ~~Allah 'zn kulu (Hz. Peygamber)
kalkmış O 'na dua ederken,neredeyse
(cinler) onun etrafında keçe gibi
41 L-b-s birbirlerine geçecekferdi (72/Cin
Bu fıil, üı.S;J~ ~ Yerde ikdmet 19), bu ayette geçen, 1~ kelimesi,
onun üzerinde toplanıp bir araya
etti, ona bağlı kaldı , deyiminde
gelmel~rini anlatmaktadır. Tekili
geçer. Alla~ buyurur ki: \.,;.;lL.)1 ~ j
L:.k~ Sırı ~ ~~ ~ .•.:Ji ~j Jı ise, o~ şeklindedir. Sıkıştırılmış,
birbirine yapıştmlmış olan keçe
Ant olsun ki Nuh 'u kendi kavmin~
demek olan i)i:;~ıi ~~ ifadesi gibi.
gönderdik de, onların içinde bin
Kimisi de der ki: Ayetin manası,
sene, elli yıl hariç,_ kaldı. (29/
Ankebfıt 14); ~~ ~i .} ~ . ~.~;~~ keçenin yere düşüşü gibi onun
950
üzerine düşüyor/ardı, demektir. olan bir çeşit kuştur. Hz. Lokman'ın

Ayetin, ilgili kelimesi, 1~ keşif için kullandığı,yedi şahinin en
şeklinde de okunmuştur. 1095 Yani, sonuncusunun adı~ idi.

aşırı kalabalık nedeniyle, sıkışıp ..Wi ~~ Devenin vücudunda sıvı
birbirine yapışmış halde. dışkısından bir kerme oluşmasıdır.
~ kelimesinin çoğulu j4ll ve ~). Bu, bazen kinaye yoluyla onun

biçiminde gelir. Bu bağlamda G~i ~ güzelliğini dile getirmek ıçın
t>JI denir ki, eğere keçe yapmak kullanılır. Çünkü, bu hal, onun
manasma gelir. Atın üzerine bir verimlilik ve semizliğini gösterir.

keçe atmak da U.. ).ıi ..:ı~\ bi çitDinde ~~~ ..:ı~\ Kırbayı/tutumu bir
ifade edilir. Bu f]il, tıpkı, ~y..i onu keçeye koydum, deyimi de, onu
ettfrledim, .;~~=?li onu gemledim ve küçük parçalar arasına koydum
~~ onu ustandırdım fıilleri gibidir. manasma gelir.
o~ ise, keçenin herhangi bir parçası
demektir.
; o " o ~ J ~ ; '
~/L-b-s
~':/1 ~~ ~ ~~ Jk. O, aslan
" -
yelesinden daha sağlamdır, y .):ili ~ Elbiseyi giydi, yani~
deyiminde geçen o~ ise, göğüs bedenini o~unla örttü. ;yt. wı
demektir. y.];Jı ~ Yünü keçe yaptı Başkasına elbise giydirdi, fiili de bu
deyimi de bu köktendir. kökten dir. Yüce Allah' ın şu sözü de
. 1'~ \J.ii :.• .' .. -.i-.-
~\S;J~ ~~ deyimi de, keçe bu 1.}1anadadır: ~ . -~ ~J
o '
__ .J\li i.:: 1 : ·ô(J'·,s;:

..illi- __ _ - _.; T ~ ·
başlığınınkendisinden ayrılmadığı ı.s- ~
.
(.j~.J u-ı
ve kalın ipek/iden yeşil elbiseler

- '
ınce
gibi, ondan ayrılmaz oldu, demek

tir. giyerek koltuklar üzerine dayanıp
kurulacaklar ( l 8/Kehf 31 ).
1~ ~;ıi Sı~ sözüne gelince,
develer, kendilerini bitkin düşürecek u-ı~, u-ı;.1 ve ~ kelimeleri
kadarçokotladt, manasındadır. Yüce giyilen şeyleri anlatır. Allah buyurur
k'·ı. I.?.J ı Y.
- ' t..:..Q ~< ·.1.:: t.:j ·.:j ~ j .- LJ
Allah'ın: ~~~ı_;,~j J~Ben bol bir ·- ~ y f' ~ -
.. : ~~
..):!.::>.
--~~~~ , ı.:ı.ı - ~_.JJ- r:Y"
- t..S~ ı:.>" . _J
~<·;\· - Ey
mal tüketJim (72/Beled 6) sözünde
geçen 1~: Sözcüğü, yağmur gibi Ademoğulları, size çirkin yerlerinizi
yağarcasına, demektir. Bu anlamda örtecek giysi, süslenecek elbise
~ ~J ~ .\J ı_;, Ne develeri var, ne de indirdik. Takva elbisesi ise daha
koyunları, atasözü vardır -ki ne az hayır/ıdır. (7/ A'raf 26).
ne de çok malı var, demektir-. İnsanı her tür
kötülükten
' koruyan, kabalık/çirkinliğini örten
~ ise, duruşu yere yapışık gibi
her şeye u-ı~ denebilmektedir. Onun
için eş, eşine elbise kılınmıştır. Zira
1095 Hişam b. Amir kıraati. Bkz. Diınyiltl, İthdj,
s. 425 .
eşler, birbirini çirkin işleryapmaktan
951
alıkoyar ve ona engel 9lurlar. Allah Şair'in şu sözüne gelince:
buyurur ki: 0dJ J..~ Fi.J tSJ J..~ :J.
- '# ,,.
" -' o- • - -• .'.• ( i ,.
•- ~
~ Y. f'+l-""'"!'
_ ? ıY' - •
Onlar, sizin için bir elbisedirler, - -
403- Elbise/eri, zorunlu olan
siz de onlar için bir elbisesiniz
keten üniformadandır. 1097
(2/Bakara 187). Yüce Allah bu
Şair,
burada bir tür yemen
ayette kadınları, erkeklerin elbisesi
ahasından söz etmektedir ki, bunlar
saymıştır. Tıpkı şairin şu şiirinde
yünden yapılmış ünlü abalardır.
onları izar/kaftan sayması gibi:
(j~l}) ~~i~~ i.S~ -i." Bazı kıraat imamları, yukarıda
geçen ayetteki ı.s.foıl J..~.J ifadesini
402- Güvenilir kardeşinden
[merffı olarak değil de] 0-ı~.J
sana bir kaftan hediye (feda) olsun.
1096
ı.s.foıı şeklinde [mansup _olarak]
okumuşlardır. 1098 Bu, _ u..;J yani
ı.s.Jili Takvd da, temsil ve teşbih örtrnekten alınmıştır. u..;J kelimesinin
yoluyla elbise sayı lmı ştır. Allah buyurur aslı da bir şeyi örtmek/gizlemek
ki:~~ ı.s.foıı ~.J Takva elbisesi ise demektir. Bu, soyut şeyler için
daha hayırlıdır. (7/A'raf26). kullanılır. Bu anlamda ~_;,1 ~ ,:., ·. :.1
(:.;:, -... ;.~ı- r:<1 ...,-r-
' .... :.1 ~ ~~.i~ -. J Onun kafasını karzştırdım, ~eyirı:ıi
0J.PG Fi ~ ~l! ~ Ona, sizi kullanılır. Allah buyurur ki: ~~ :,ı_:,
savaşta korumak için muhkem ; •.'...i-. ı_;, ~
w~
~.·.\,: Li.:.jj · ~- ~Gkj tSi;.
. .J ._) .
- -
elbise yapma sanatını öğrettik, artık Eğer Peygamberi, biz bir melek
şükreder misiniz? (21/Enbiya 80) yapsaydzk, yine de onu bir adam
ayetinde geçen ~~ kavarmı ise, şeklinde yapardık ve onları yine
ztrh, demektir. düştükleri kuşkuya düşürürdük (61
1y \s\..,;..,: w o-~;,. ~ ;, U'"
-w ,w,\=~~~~ E n ,~am 9)·, \J~~<;:; ..ı- U':"
l1Ql.J ::~ı,, ..'.. i~~
- ~ J t_,.,.... ._ '"(!-"
. . ~ ~ J
0~ Allah da onlara, yaptıkları 0~Fi_:,(yjlHakk'ıb~tılakarıŞtırıp

işler yüzünden açlık ve korku da, bile bile, ~akkı gjzlemeyJn; (21
elbisesini (feldketini) tattırdı ( 16/ Bakara 42); ~~ 6~ ~ y(;ş.lı ~i t:l
Nahl 112) ayetinde açlık ve korku, 0~ Fi_:, J;Jı 0_,~~; ~0~ Ey kitap
daha canlı biçimde tasvir etmek ehli! Niçin hakkı batıla karıştırıyor
amacıyla, tasvir ve temsil yoluyla ve bile bile gerçeği gizliyorsunuz{
elbise olarak gösterilmiştir. Bunun (3/Al-i İmran_71); 1~;)_:, ı;_;,\ 0.1~1
: ·~,, ·'- ~·':li~~~ .ij i .lt:..,,;\..,;..,\
dildeki benzer kullanımları ise, t~:ı; WJ~ r-AJ (...}" ~ - J \""; r+' ..:
.foli 0~ falan adam, fakirliği zırh
edindi ve t_~\ ~ açlığt giyindi vb 1097 Şair, Evs b. Hi cr. Bkz. Divdn'ı, s. 123; İbn
gibi. Kuteybe, eş-Şi "r ve 'ş-Şuard ', s. 1I 4; Suyfıtl,
el-Mu 'cemu 'l-Kebir, 1, 484.
1098 Mansup olarak okuyanlar, Nafı', İbn Amir,
I 096 Bu bey it, daha önce .:ı) maddesinde geç- Kisa) ve Ebu Ca'fer'dir. bkz. Dimyatl, ithdf,
miştir. s. 223.
952
... ' e"
İman edenler ve imanlarını zulüm kişinin sütü çoğaldığında 0~ J.JI

ile karıştırmayanlar, işte güven denmektedir. Sütü çok olan kişi
onlarındır ve hidayete erenler de tanımlanırken ~ ~ denir. Aynı
onlardır (6/En'am 82). şeki lde~~ ;iJuı ,: ,:,!jj dişi Devenin
Dilde mevcut olan diğer südü çoğaldı, o sütü çağalmış bir
kullanımları ise şöyledir: devedir, denir. Bu sütün çoğalması,
. , "' ~
doğuştan da olabilir, sütünün meme
~_;'lı~ Bu işte bir karışıklık
sinde bırakılarak çoğalması şeklinde
vardır. Yani_, kanştırılabilecek
de olabilir.
bir şeydir. .;.'ı\ ~'; İşi aralıksız
sürdürdüm. G~ ~'; Falan adam ~ ise, sütün kof!duğu kap
- ' .
ile içli dış/ı oldum.~ L}~~Falan manasındadır. ~~0~ ~.).1 Annesinin
adamda iş var; yani, ondan istifade sütüyle kardeşidir: [Süt kardeşidirL
edilebilir. Dçniyor ki: Bu atasözünü ~ ~)..\
~~ şeklinde söylemek doğru- olmaz.
Şair şöyle der:
ci- . 'J _(_ ~~ .lı_J·-'- _f d Zira, bu ifade hayvanların sağılmış
• _J ~ Y"' ... -
' - sütü anlamına gelir. Yani, Arapların
404- Saç sakalın böyle söylediğine rastlanmamıştır.
beyaziaşmasından sonra uzun bir Bu anlama yakın olarak ~~;ıt ~ ;.S
ömür ve hayatta kalma vardır. 1099 Koyunlarının kaçı süt veriyor? yani,
kaç tanesi sağılıyor, denir.
U:J 1 L-b-n 041' sözcüğü ise, göğüs demektir.
:G0 kelimesinin aslı ise, süte duyulan
Bildiğimiz süt anlamına gelen, u+l ihtiyaçtır. Daha sonra her tür ihtiyaç
sözcüğünün çoğulu, 0~j şeklindedir için kullanılır olmuştur.
Allah buyurur ki: ~ @ ~ :)~\_:,
~ ~ tadı değişm~yen sütten
Tekili 4
şeklinde olup ken
disiyle binayapıJ~m kerpiç (tuğla)
ırmak/ar, (49/Muhammed I 5);{-S.ı~ .,:,
L:.:JI.i.. tiJ ~ - ,.. : .·- : <W {_c . ~ anlamındaki u,ılll ise, bununla
- - • . •~-' '-;-lY ~ ~ --~ ~ - hiç alakah değil~ir. _Bu anlamda
~..j~ \..i.:ıL..:.. Size işkembelerindeki
kulJanılan fıil, ~ ~ şeklindedir.
yem artıklarıyla kanın arasından
0~1 ise, kerpiç yapan ustadır
süzülen, içenlere içimi kolay halis
(işçidir).
bir süt içirmekteyiz (16/Nahl 66).
Yanın~a- sütün bol old~~~
kimseye L.i'i denir. Fiil olarak 4 ~ 1 L-e-c
bir kişiye ~üt içirmektir. 0~ tY) Kendisinden rahatsızlık duyulan
süt veren at, anlamına gelir. Bir
işi yapmaya devam etmek ve bunda
inatlaşmak demek olan e-:::4-l- ile
1·ı gı·ı 1· o 1arak b~ ~~ !"'·~ \ ~· e::-
1099 Şair, imru ' l-Kays. Bkz. Diwin'ı , s. 87; İbn .:.i ~
.;
. . _ !r.
Faris, Mücmel, III, 801.
953
denmektedir ki, bir işte alabildiğine 405- İçinde çiğlik bulunan bir
inatlaşmayı anlatmaktadır. B_u lokmayıpeşpeşe yutma k taı,lır. 1100
anlamdaAllah buyurur ki: ~~j .Jl.J Yani, yeterince çiğnenmemiş

. ·Lıi.b '-,?-q ı _?.ll
('t: .. •
~ ~ ~ lA 1:,~ !·,< .J o - lokmaları yutmaktadır.
0~ Eğer onlara acıyıp da için de t~.J ~ J_{..j ifadesi ise,
bulundukları sıkıntıyı giderseydik,
sözünde gidip gelmeler olan,
ıyıce körleşerek azgın/ıklarında
tutukluk bulunan kimseyi ap.latır.
(2~/
büsbütün direnirlerdi Buna yakm bir anlamda ~~ ~~
Mü'minCın 75); .J~.J 'fo <) 1~ ~ ~ ~~i.J denmiştir ki, Hak daha
Aksine, onlar a;gınlık ve nefretle etkili/kalıcıdır; batıl ise, değiş kendir.
direnip durmaktadırlar (Mülk 21 ). Yani: Ne söyleyenin sözünde bir
Bu kökten olan ifadelerden düzgünlük ne de yapanın yaptığında
biri Sıy:,.ll ~ ses dalgası (gidip bir kararlılık vardır. Aksine sürekli
gelmesi), dalgalarıı:ın ge,lip gitmesi değişkenlik gösterir.
demek olan ~\ ~ (denizin
dalgası)dır. Gecenin karan~ık)arının
~/ L-h-d
gidip gelmesi de <f.;lJI ~ diye
adlandırılmıştır. Bunların her bi~i
hJ (Mezar): Orta yerden uzanan
için fiil olarak hem ~ hem de ~! eğilimli çukur olan kı sı!!? dı~. _Bu
fiili kullanılabilir., Allah buy,u_ru~ anlamı ifade etmek için, ~~ ~~ve
k ı. !...>:" c..,... ;ı :~,; . '.r.-'
.!. 1 q üi...:J1:.S ji
0 0 0
;~\ fiilieri kullanılabilir. Kabrin bu

o O : • O ) • O .
..?-! '-,?- •
yG...:.ı ~~ ~ t.:,.;. ~~ Yahut engin bir şekilde kazılmış olan kısmın~ öl~yq
denizdeki yoğun karanlıklar gibidir koymaklyerl_eştirmek ise, ü~ ~
ki, onu dalga üstüne dalga kaplıyor; .~.j;,ıi ve .G~i fiilierinin kullanılması
üstünde de bulut (24/Nur 40). yaygındır.
o ~
Rivayette deniyor ki: ı)C &lJI ~.J Bazen, hJ kelimesi ~ şeklinde

~ Kılıcı enseme dayadılar. Burad~ de gelebilir. Bu, bir şeyin, en göze
geçen ~ sözcüğünün aslı ;şın çarpan özelliğiyle adl~p.dırılması
şeklindedir. Bu sözcük Arapça'nın
kabilindedir. Bu da .Gj;ji· fiilinden
bir lehçesinde böyle söylenir. Yani, alınmıştır.
iyice bileylenmiş kılıçları enseme
Dilinin ucuxl_a bir tarafa
dayadı lar.
meyletmek de 1 ~ J) ~~ ~
ise, konuşurken kekemelik
W deyimiyle anlatıJır: Bu . m~nada
gösteren konuşma biçimidir. .. ll ah : ~~ - ·ı....:ııı ~ :ı.:...ı.:ı ; u.
YuceA ... . UJ . ~!.? ili
- u
Yemeğİn peş peşe yutulması •'
~ ~_JC ~ · · .<u_
u 1~ j Peygambere
hakkındaki kullanımına ise, şairin
şu sözünde rastlanmaktadır:
ll 00 Şair, Zühey r b. Ebi Sülmii. Bk z .Divdn'ı, s.
~~
'. ·1 1 : ,;, ~ ~ı-:.1',
1:..~
-405 14.
954
öğretiyar meylettikleri
diye şeye meyletmektir.
kimsenin dili yabancıdır; bu Kur 'an Allah buyurur ki: ~ ~ j_:,
ise, apaçık bir Arapçadır (16/Nahl ı ·,;~j~ ~J_:ı Ve O'ndan başka bir
103) ayetinde geçen 0JWi fiili, ~ sığınılacak da bulamazsın (18/Kehf
fiilinden alınmıştır. 27), yani, herhangi bir sığınma veya
Bu fıilin 0J4 şeklindeki formu, sığınak bulamazsın.
0JW; biçiminde de okunmuştur. 1101.. .j~i ~ı i;_jj ifadesi ise, ok,
İkinci okuyuş ise, .l;Ji formundan hedefine değil, sağa veya sola
alınmıştır. eğilerek gitti, demektir.
# ' o"
0)\.ğ .l;Ji falan haktan saptz,

demektir.
ı...b.l 1 L-h-f
, Haktan sapmak anlamına gelen
..ıW) da iki çeşittir. Birinci sapma ~W! U.lJI 0)~ '1 Yüzsüzlük
şirke düşerek haktan sapmaktır. yapıp kimseden ısrarla bir şey de
İkincisi ise, sebepleri yücelterek isteyemezler (2/Bakara 273), yani,
şirke düşmektir. Birincisi, imana isternede ısrar ederek istemezler...
aykırıdır ve onu iptal eder. ikincisi Bu kelimeden istiare yoluyla ...i;Ji
ise, onun bağlarını gevşetir ama ~~0:, deyimi alınmıştır ki, kişinin
iptal etmez. Bunun bir misalleri şu bıyığını iyice kısaltınası demektir.
ayetlerdir: ~ .;j~ ~ ~whı ~ ~;. ~_:, Aslı ise, yatarken üstlük olarak
~~ '-;-llic orada zulü~le yanlış. yola kullanılan yorgan demek olan u~
sapt~rmak istey ene can yakıcı bjr sözcüğünden alınmıştır. Bu eylem,
azab tattzrırız (22/Hac 25); IJ_)~_:, üzerine yorgan örttüm, o da yorgan~
ı)jj)) :. ~ı...;..:.,j ~ 6J,''!'ij 0:!~1 Onun üzerine örttü demek olan ~U .i ?;k ii
isimlerinde sapıklık eden mülhidleri fiiliyle anlatılır.
(inkarczları) bırakın (7 1A' raf 180).
Yüce Allah'ın isimlerinde sapık ~/L-h-k

lığa düşmek de iki çeşittir.
Birisi, O'nu, doğru/uygun olma . ~ ~ ıJi;iı ~ 0.!~~ 0J_)::,:,·;,\ı_3

yan şeylerle nitelemektir. ~ Arkalarından kendilerine
ulaşamayan kimselere de müjde
İkincisi ise, O'nun sıfatıarını
!emek isterler (3/Al-i İmran 170);
O'na yakışmayacak biçimde yorum
~ IJi;i; ~ ~ 0:!-fl_:, Henüz onlara
lamaktır.
katılmamış bulunan diğer insanlara
1~ Jı ~! deyimi ise, belli bir da (o Peygamberi gön dermiştir)
(62/Cuma 3).
1lO 1 Birinci kıraat
Hamza, Kisa i ve Halef'in,
Bu fıil, ı~ ,::,~.;i\ şuna katıldım
diğer kıraat
geriye kalan kurra'ya aittir. Bkz.
Dimyatl. hhaf, s.280. gibi deyimlerde kullanılır. Bazıları,
955
buradaki .:i;jj fiilinin ~manasında ~ ı..:.j ~ .Wl Yüce Allah, ete
olduğunu söylemiştir. Kunut düşkün kimseleri sevmez. 11 03
duasındp yer -~l~n _b~r c_ümlede de Wl fiili ise, bir kişiye et
geçer: ~ -:->\Al~~~~ ı::ıı Şüphesiz yedirmeyi anlatır. Bu manası
Senin azabın, ktifiriere katandır. düşünülerek, avianınada kısmeti bol
[yani: Senin azabın kime gelirse olan kişiye
de, benzetme yoluyla,
onu ktifiriere katqr]. 1102 Kimisi de, ~ etli, eti olan denmiştir. Başkası
bunun ı:OS ~ /.~.;li Ona şu kadarını tarafından beslenen kişinin de bu
ilave ettim, sözünden alındığını isimle anıldığı olur. Nakışlarının
belirtir. Böylece fiil azaba nispet motifleri bol olup birbirine girmiş
edilerek saygınlığı/önemi daha açık olan elbise de buna benzetilerek ~:.;
vurgulanmış olmaktadır. Babasız ~ işlenmiş, nakışlanmzş elbise,
erkek socuk (ev latlık veya nesepsiz) denıniştir. Böylece işlenmiş olan
da~ diye adlandırılmıştır. elbisenin her bir nakşına, şahinin bir
sefçrki avına benzetme yapılarak
~/L-h-m ~ denmektedir.
- 4)U:. W Üzeri yeni etle

Bildiğimiz
et anlam1na gelen ~ kapanmaya b_aşlayan yara demektir.
sözcüğünün çoğul u,~YJ ~~ve 0~ ~~ ~ ~~ ~ Eti, kemikten
şeklinde gelir. Şu <;ınlamda Allah sıyırdım ınanasma gelir. Bir şeyi
buyurur ki: !l~l ~J domuz eti de birine kaynatmak, lehim yapmak
(2/Bakara 173). ve birbirine kaynak yapmak da
' o
J.?...)li ~Adamın kilosu arttı ve bu kökten fıillerle söylenir. Bu

şişmanladı. Böyl~ce şişmanlamı_ş anl~mda ~.)Jı ~. .G.:..:J1, ~'1
adama hem ~ hem de ~~ u?·::~.l\ (:E denmektedir. Burada etin
denebilir. ~G ise, hem eti, hem de kemikleri birbirine bağlayan ve
yağı ço~almış adam demektir. Bu onları birbirine kaynatan özelliği göz
tıpkı, (Y._~ sütü bol olan adam ve önünde bulundurularak benzetme
Y'ıj hurması çok olan adam sıfatları yapılmıştır.
gibidir. i"~
ise, kapların kendisiyle
~fiili, ete düşkünlüğü ve ona kaynak yapıldığı lehimdir.
duyulan şiddetli arzuyu anlatır. G)ij ~~ deyimi ise, fa/am
Onun için ~ j~ ete düşkün şahin öldürdüm ve onu kurda kuşa yem
ve ~ ~~ ete düşkün kurt denmiştir. ettim, demektir.
~ G;H ise, eti bol olan ev, demektir.
Hadiste ise şöyle denıniştir: ~1 ll 03 Ka'bu'I-Ahbar hadisi . Bkz. Beyheki,
Şuabu '/-İman; Suyütl, ed-Durru 'l-Mensür,
lll, 315; Zemahşerl, Faik. lll, 311; ibnu'I-
1102 Bkz. İbnu' 1-Eslr, Nihaye, IV, 238. Eslr, Nihiiye, IV, 339.
956
yt.bıı 6:...:,jj Kuşa, et yedirdim, YüceAllah 'ın şu sözünde de yine

manasma gelir. bu_. marıası kastedilmiştir: ~fi.J
L~ .~ı~:.;.)i Birine, birini kötüleme ~jill ~ ı) Ant olsun ki, sen o~ları
ve eleştirme imkanı vermektir. Bu sözlerinin üslubundan da tanırsın
da, dedikodu yapmak ve birine dil (47/Muhammed 30).
uzatmanın etini yemek şeklinde adlan Onun için, sözün anlam ve
dmiması gibidir. Yüce Allah ' ın şu sözü içeriğiyle oynadığınd!ln, kıvrak
gibi:~~_foG+;.~:.:.I~
- . --- r- . u~~ ~<r·,-.:.j~~
. -- zeka sahibine de ~ denmiştir.
Biriniz, ölmüş kardeşinin etini yemekten Hadiste de şöyle_ buyuruJmuştur:
hoşlanır mı? İşte bundan tiksindiniz . ·- ~ ~: ~
~ ıY.' __ .
:(.:_~ -. ·,~; Ol
:..: il r--: ~ ur
(49/Hucurat I2). ki, biriniz delilini diğerinden daha
~ ~ iradesi de,~ kalıbındadır. etkin biçimde kullanır da ... 1105 yani,
Bu, herhangi bir kişinin yırtıcı birinizin ağzı daha fazla laf yapar ve
hayvaniara yem edilmesi manasındadır. etkili, daha açık ve delil getirmede
daha yetkin konuşur da [ben de onu
~ _ise, savaş demektir ve
haklı sanırım].
çoğulu ~~ şeklinde gelir.
~/L-h-n
J.ll 1 L-d-d
ı.<_.
Bu kökten gelen il'ıl formu,

Bir sözü kullanırken onun mevcut
şiddetli bir şekilde karşı çıkan/
kurallarına uyma(}an söylemek
azılı •' düşman demektir. Çoğul u
manasma gelen ~ kavramı, hem
dilbilgisi kurallarını çiğnemek hem ise, ~ ş.e~!jnd;dir. Allah bu~urur
ki : ?~ı .lll ~.J Halbuki O, Islam
de yanlış okumak için kullanılır.
düşmanlarının en azılı olanıdır (21
Asıl kötü görülen de budur. En çok
Bakara 204); ı:ıl ı..:.j ~ j~.J şiddetli
da bu tür için kullanılır. Sözü açık
düşarnlık eden bir topluluğu da
anlamının dışında kullanmak ve
uyarasın ( 19/Meryem 97).
manasıyla bir tarizde bulunmak ve
belağat açısından anlamında kimi ~~~ kelimesinin aslı ise,
tasarruflarda bulunmak ise, ediplerin boynunun yan tarafı sert olan kişidir.
çoğu na göre .ı~ takdire ş ayan Bu, onun istediği şeyi yapamayacak
kabul edi I miştir. İşte şair de aşağıdaki kadar hareketini etkiler. Bu anlamda
beyti ile bunu kastetmiştir: ~~ 0~ denir ki ,falan adam etrafına
G.;j 1.):tS Lı -::..ı.ı.ı.:;J\
- ·· -
' . : - -i • i
.J:!-="J
406- Sözün en güzeli ise biraz Muldhin, s. 18; Yakutu'I-Hamevl, el-
Muhddardtu '1-Üdebd, XVI, 90.
kapalı alanıdır. 1104
1105 Ümmü Selerne hadisi. Buhar! (İbn Hacer,
Fethu'/-Bdri, XIII, ı 72) ve Müslim, Akdıyye
ı ı 04 Şair, Malik b. Esma. Bkz. ibn Düreyd, (lll, ı337)'de tahriç etmiştir.
957
bakınıyor, demektir. ecfici ,?Jr kuvve[ ver (1 7/İsn1 80);
jJ_;j formu ise, tıpta, insana burun t...:.1:. Li.ı.l ~ ;ti:Jı; .J ve katımızdan
~e_lik~eri_ı;ıdel} biriyle içirilen ilaçtır. qjr_ ilim öğretrrziştik (18/Kehf 65);
~~ üJ.ill) J3 Şunu burun yoluyla 4.,jjj ~ 1~;:, L:ı~ j~ ~ Bu değerli
aldım da denmektedir. Kitapla katından gelebilecek olan
bir belaya karşı onları uyarsın diye
(18/Kehf 2).
c.J.ll 1 L-d-n
Bu kelime i.S:ı.l ' .:ıl ' JJ ' 0:ıJ ~
0.;3kelimesi, ~ yanında şekillerinde de kullanılır.
sözcüğünden daha özel bir anlam 0:illi ise, yumuşak şey demektir.
taşır. Çünkü o, bir sonun başlangıcını
gösterir. ~~ t-.!ib 0:ıJ ~ ;~ ~~~~ (J :ll 1 L-d-y
~J_}[ Jı Gifneşin doğuşundan
batışına kadar onun yanında -s.:ı..ı sözcüğü, 0:ıJ kelimesinin
kaldım, sözü gibi. Yani, 6jJ fıilin manasma yakın bir anlama işaı:~t
sonu yerine konur. Söz aktarılırken edt;r. AJlah buyurur ki: Li.~ ~I.J
~t.;JI (,5J.I kapının yanında hanımın
bazen ~ yerine kullanıldığına d~
efendisiyle karşı karşıya geldiler
~astlanmaktadır. Bu bağlamda ~~
(12/Yfısuf 25).
~Lı ;~ Onun yanında bir mal elde
ettim denir. Bunu ~Lı 4..:ı:ıJ şeklinde -
söylemek de doğrudur. ~jl 1 L-z-b
Bazıları der ki: 0:ıJ kelimesi ' ~- Bu kökten gelen y j~ kelimesi,
sözcüğünden daha etkili ve daha iyice yerleşmiş sabitleşmiş _şey
özeldir. 1106 deı:nektir. Allah buyurur ki: ~,:,~ı; Gj
Allah buyurur ki: ~ ~~ ~ '-:lJ"J ~ ~ Gerçekten biz onlar~
1.)~ .)jJ ~·~Eğer bundan sonra k~ndi~i iyice tutmuş bir çamurdan
yarattık (37/Saffiit1 ı).
sana bir şey sorarsam bana arkadaş
olma! Hakikaten benim tarafımdan İnsanın y_apmak zorunda olduğu
ileri sürü/ebilecek son mazerete görev de Y .)'1 _diye ifade edilmiş ve
1flaştın (18/Kehf 76); ~jJ ~ ~~ ~j bunun için y j'J ~Y.:., denmiştir.
~j Rabbimiz! Bize katından bir ~) is~, - şiddetli kıtlık yıl!
rahf!l.~! ver ( ı8/Kehf ı O); ~ ~ ~ demektir. Bunun çoğulu da <.::ı~)
~.J cli.ı.l Onun için katından bana bir şeklindedir.
çocuk ihsan et (19/Meryem 5).

-
Yine buyurur ki: ~jJ ~ .) ~I.J ~} 1 L-z-m
1~ GU:.i.:. Bana katından .yardım
, B ir , §ey hakkında kullanılan
~~~ ~J) ifadesi, onun uzun zaman
1106 Bkz. İbn Hişiim, Muğni'l-Leblb, s. ios.
958
kaldığını anlatır. Aynı kökten sürekli 0...ı:J.~~l•lBizKur 'an 'ısenindilinle

beraberlik anlamında l..:....ıJ ~ j .\. .:. j indirip kolaylaştırdık. Umulur ki
fiili kullanılır. - onlar öğüt alırlar (Duhan 58); wt..:..hı
~\)) ise, iki çeşittir. Birisi Allah ~ ~y:. Açık parlak b,ir Arqpç~
veya insan tarafından hazırlanan bir /isan_ ile (26{Şuara 195); _
J h ~!.;il ~j
~< ;ı ·.iı - :(-;~ ...ii~~~ - · ·)li .J· -.:ıı
. .J· wı
bağlılık ve boyun eğmedir. Diğeri 1-Y.J~ . .Jı...}"""_)
de, hükmetme ve yönetme şeklinde Yine göklerin ve yerin yaratılışı ile

gerçekleşen ilzam'dır. Şu ayetler dillerinizin ve renklerinizin farklı
bunun birer misalidir: ~~ j tA~jj oluşu da o 'nun ayetlerindendir (301
0) _)ı.S ~ biz, istemediğiniz halde, Rum 22).
onu size zorla mı kabul ettireceğiz? Burada sözü edilen lisanların
(ll/Hud 28). farklılığı hem dillerin farklılığına
Yine buyurur ki: 4 ~jj_:g hem de seslerin farklılığına işarettir.

LS.Jiliı Onları takva sözü üzerinde . Zira her insanın kendine mahsus
durdurdu (48/Fetih 26); ~~ bir sesi vardır. Kulak onu hemen
~\) 0fo. o halde azap yakanızı fark eder. Bu tıpkı, herkesin, göz
bırakmayacaktır! (25/Furkfm 77), tarafından fark edilen kendine
yani: aza~ - ~i~~n .içi~ _ kaçın_ıl~~z mahsus bir suretinin/şeklinin olması
olacaktır. u\.S.I ~_) ~ ~ ~ \'_jlj
># , , ,
gibidir.
~ J.?.lj ~\)Eğer Rabbinin verdiği
bir hüküm ve tayin ettiği bir süre u.6.l 1 L-t-f
olmasaydı, hemen azaba uğrar/ardı
(20/Taha 129). ~ latif: Sözcüğüyle
bir
cisim nitelendirildiğinde onun
k~tı, sert, ağır anlamlarına gelen
~/L-s-n
~ kelimesinin zıddı bir özellikte
ul.:.ı) : Sözcüğü, insanın bildiğimiz sı!duğunu gösterir. Sözgelimi, ~
dili ve bunun gücü demektir. Allah ~ denir, bu [ağaç, elbise ve saç,
buyurur ki: ~L.:.ı) ~ ~~ jl;.ı:, yün gibi şeylerde] sıklıklık, kalınlık
Dilimden düğümü çöz (20/Taha 27), ve kısalığı ifade eder. Yani: Çokluğu
Yüce Allah'ın aktardığı bu duada anlatır.
, , , ~ $
Hz. Musa, dilinin güçlü olmasını Öte yandan ~\..bl ve U1J ile
dilemiştir. Çünkü ukde/düğüm hafif olan hareketler, nezaket,
onun dilinde değildi. Kendisiyle incelik ve dakik olan işleri yapma_~
konuşabildiğikonuşma yetisindeydi. da dile getirilir. Öte yandan ~\..bl
Bu anlamda denir ki: ~j 0L.:.ı) ~~ JSJ kelimesiyle duyu organlarıyla
Her topluluğun bir dili vardır.' algılanamayan varlıklar da kaste
Allah buyurur ki:~~ ~G~ w~ dilebilir. Yüce Allah'ın bu sıfatla
959
nitelendiri lebilrnesi bu yöndeki ~/L-z-y
manasından dolayı doğru/uygun
görülmüştür. İşierin
dakik en Bu fıilden türetilen ~kelimesi
olanlarını biliyor olmasından ve yalın alev demek~ir. Bu anlarnda
kullarına yol gösterirken yumuşak _)lJI ı: ·)lfıl ~ ve ':,i;\~ ateşin alevini
davranması nedeniyle sahih kı?ıştırdım. _Allah buyurur ki:
sayılmıştır. Jili l)j ~_)~~Ben sizi köpürdükçe
Yüce Allah bu manada buyurur: köpüren bir ateşe karşı uyardım (921
.. .. ' J ~ .. J. .. Leyl 14), yani, kızışan, alevlenen bir
~L::ı:i .- ' -•- o.ılı.ıw ı..iıhl 4..ll\
.. U'" i...U.>.! -- · - · ~-
ateşe karşı.
Allah kullarına
çok lütujkardır,
~ kelimesi ıse, gayr-ı
dilediğine rızık verir (42/Şılnl 19);
rnunsarıftır; cehennernin bir adıdır.
~~ ~ ~ ~j 0) Doğrusu Rabbim Yüce Allah bu manada: ~ ~l S\S
dilediğine lutfunu ihsan eder (12/
Hayır, o alevlenen bir ateştir (701
Yusuf 100), yani: Yüce Allah bir Mearic 15) buyurmuştur.
işi yapmak istediğinde onu en güzel
şekilde yapar, en güzel biçimde
~/L-a-b
ortaya çıkarır. Burada, Yusuf'un
,
kardeşlerinin onu kuyuya atmaları Bu kelimenin aslı '-:-'W sözcüğü
ve Yüce Allah'ın onu oradan alıp dür ki, ağzının suyu akmak anlamın~
bir güzel en yüksek makamlara ge_lir. Şu an_lamda kullanılan fıil, ~
çıkarmasına dikkat çekilrnektedir. ~ ~ ~ şeklinde kullanılır ki,
ağzının suyu aktı demektir.
İnsanın sevgiye ulaşmasını
sağlayan _, hediyelere de kimi Bundan ayrı olarak da 0~ ~
zaman Uh1 adı verilmektedir. Bu denir. Bu da kişinin yaptığı işi,
nedenle Hz. Peygamber: ı_,,;~ sahih bir rnaksadı olmadan yapması
anlamına geli~. Filinin kullanılan
ı;~ Birbirinize karşılıklı olarak
formları ~ ~ şeklindedir.
hediye veriniz; böylece karşılıklı
olarak birbirinizi seversiniz, buyur Oyun ve eğlence anlamıyla ilgili
rnuştur. 1107 Şu deyim de hediye
olarakAll_ah buyurur ki: ~t.;,.Jı ~~ L>.J
~,J ~ ~! ~~\ Bu dünya hayatı
anlamına
....
işaret etmektedir: ~~ ~
.. .. ' sadece bir oyalama ve oyurıda_n
1~ ;G..l 0)1.3 Falan adam kardeşine
ibarettir (291 Ankebut 64 ); 0,ı;ı.JI .Jj.J
şöyle bir hediyeyi aldı.
I~.J ~ ~~ ı_,Wı Dinlerini bir oy~n
ve bir eğlence edinen (6/En'am 70).
,. .. } ..
ll 07 Ebu Hüreyre hadisi . Buhar!, el-Edebü '1- Yine buyurur !ci: -s..JAli _Jki ~i.Ji
Miifred (HN: 594). İbn Hacer'in dediğine -•.• '-.;;ı ·. • ' - • ,. U..:.
- t- Lı • , ···w
' '1
. v: ks
~~-'~ -~-u ıo aa
göre senedi hasendir. İbn Adi de Karnil'de
tahriç etmiştir. ülkelerin halkı, kuşluk vakti oyuna
960
dalmışken onlara azabımızın beddua etmesi anlamına gelir.

gelmeyeceğinden Çff!i'! !17i idtfe~~ Bu anlamlarına Yüce Allah'ın şu
(71A'Faf 98); ~ ~~ (.i ~~ ı:.~:.? 1 1Jt.9 sözlerinde rastlanmaktadır:
~~~ Onlar: Sen bize gerçeği mi ~UJI Jc. ~~ W '.11 İyi bilin
getirdin (Sen ciddi mi söylüyorsun), ki: Allah 'ın laneti zalimlerin
-' .
yoksa şaka mı ediyorsun? dediler üzerinedir (ll/Hud lŞ);_ 0i ~WI.J
(21/Enbiya 55), j s-ıi.JWI t \~i.;, t..;._J ~~tSl\ ~ 2JlS 0) 4- ;il1 ~ Beşinci
~~ t;,H:· t..;._J ~_j'll Biz gökleri, defa da, eğer yalan söyleyenlerden
yeri ve ikisi arasındakileri bir oyun ise, Allah 'ın lanetinin kendi üzerine,
olsun diye yaratmadık (44/Duhan olmasını dilemesidir (24/Nür 7); ~
38). jJ_jlj ı;ı~ Jı;_ ~IJ.:.) ~ ~ 1Jys 0.1~1
~: Sözcüğü, bir kere oyun oy F.ıY. ı;.1 ~ j İsrailoğulları 'ndan
namayı anlatır. ~ ise, oyuncunun küfreden/er, Davud ve Meryem 'in
ç>YI}n. oynarkenki halini tasvir eder. oğlu İsa diliyle , l~ne!fenmJşle~d_ir,
~~ J.:?..j deyimi de, çokça oynayan,
oyun seven, 9ok oyunu olan adam
'.
(5/Maide 78); ~.J .uıı ~illJ ~)
6~~~ onlara Allah lanet eder;
demektir. ~ de keı:ıdisiyle oyun lanet edebilecek olanlar da lanet
oynanan alettir. yi1.Q ise, oyun ederler (2/Bakara 159).
oynanan yer, oyun yeri demektir. :Gil ise, çokça,,ikide bir kendine
Bal için, ~~ ~w arznın ağız lanet edendir. ~ ise, her fırsatta
suyu, denmiştir. başkasına lanet okuyandır. Onun için
~~ ~W deyimi ise, havada 0~ ~i- sözü, bir kişinin kendine

örümcek ağı gibi görünen şeylerdir. lanet ettiğini anlatır.
~ ~)L:. Gölgesiyle oynuyor uC-)8 ve 4..ie)L:. kelimeleri ise, iki

muş gibi bir imaj veren bir çeşit kişiden her birinin kendine veya
kuş tur. karşısındakine lanet okumasını
ifade ederler.
0'Ü 1 L-a-n -
Ja.l 1L-a-1
Belirlenmiş yoldan atılmak v~
uzaklaştınlmak anlamına gelen u;J Ji.l: Sözcüğü umut ve
Yüce Allah için kullanıldığında beklenti manasma Bazı
gelir.
' -
ahirette cezaya mustahak olmak müfessirler, Ji.l edatının Yüce
anlamına gelir; dünyada ise, Allah 'ın Allah için kullanıldığında vacip,
rahmetinden ve yardımından uzak zorunlu manasında olduğunu
düşmek ve onlardan kopmak kaydetmişlerdir: Bu edat, pek

demektir. Bir insan için kullanılan çok yerde .:,.S için sözcüğüyle
lanet ise, bir kişinin başkasına açıklanmıştır. Zira, Yüce Allah için
961
umut ve beklenti gibi kavramları edin ve Allah 'ı çokça zikredin ki,
kullanmak doğru olın_az, dem işlerdir. kurtuluşa eresiniz (8/Enfal45), yani:
Şu da vardır ki, Jil her ne kadar Kurtuluşu umarak Allah'ı zikredin/
bir umut manası taşısa da, bu gündeminizde tutun.
Arapça' da muhatabın umudu için Nitekim, mü'minlerin sıfatları
de, üçüncü şahısların umutları için hakkında buyurmuştur ki: 0.?.-.);ı.J
de kullanılabilmektedir. Şu ayetlere ~~~ 0)~.J ~j O 'nun merha
bu bağlamda bir göz atalım: Yüce metini umarlar, azabından da kor
Allah Firavun'un kavminden bir ,; , karlar (17/İsra 57).
pasaj sunarken buyurur _ki: Uli.l
~Wl~ l)tS 0) i~l ~ Üstün
gelirlerse lıerhiilde sihirbazlara
~/L-ğ-b
uyarız, dediler (26/Şuara 40) bu,
Bu fiilden türetilmiş olan '-:-l;J
onların umududur.
formu, yorgunluk ve zorluk manasın'!
Firavun 'un kendisini anlatırken: gelir. Bu anlamda deniyor ki: uGi
'-":~,;) _:ıj j~ ~ ~ ~~ ~ ~~ Varzn ~ ~ ~L..:.ı Bize aç ve yorgun bir halde
da ona yumuşak söz söyleyin; olur gelçf,i. Yüce Allah da buyurur: li',,;;, ı..;,.J
ki, öğüt dinler, yahut korkar (20/ ~,Ji.l &. Bize hiçbir yorgunluk da
Taha 44) burada ise, Hz. Musa ve dokunınadı (50/Kaf 38).
Harun'a bir umut verilmektedir. ~ ~ Okun kuyruğuna takılan
Manası: Öğüt alır veya içine haşyet
tüyün-zayıf olduğunu dile getirir.
girer umuduyla Ona yumuşak bir ' .
~ ~j ifadesi de, bir kişinin
söz söyleyin, şeklindedir.
zayıf, açıkça yorgun düştüğünü
Hz. Peygamber ha]d<ın~p. ~uyurur gösterir.
ki: ~! ~;ı..;,~ ~~G .illi..1! Şimdi
Bir bedevi şöyle d~mişt~r: 0~
belki sen, sana vahyolunan vahyin
\Afo~ ~Gş ~~4- ,~i y)J yani,
bir kısmını terk edecek olursun (lll
aklı kıttır. Kullandığı bu cümlede
Hud 12), yani, insanlar, senin böyle
'-:-lGş sözcüğü müzekker sayıldığı
bir şey yapacağını sanırlar.
halde neden onu müennes biçimde
Yine onun hakkında şöyle dj::r: kullandın, diye sorulmuş, o da şöyle
1: :• :1 ~ , '
~Y 1 u. ~.)
Gl i.::,~\ :,~; e
ı.s-
"·Lı~
. cevap vermiş: Bu bir ~ (sayfa)
~~ ~~~ -~~ -Demek onlar, bu söze demek değil midir? 1108
inanmazlarsa, onların peşinde üzüle
üziile kendini helak edeqeks (n! O8/
K ehf 6) '. U- ~ ::;.~; 1~1. 1_,.,...: - j : ~1 '=~i L ll 08 Bu olayı, Ebu Amr b. el-Ala' Yemenli bir
U:! _ '-(!7. - A'rabl'den nakletmiştir. Bkz. İb n Faris,
:u~-'ı~:: r--- •. .::<: .ılı ı - 1J...r>
:C: i: i 1~ ·.<~ı J- 1.J-l+l
:..;Ü Ey
Mücmel, III, 81 O [sahifa sözc üğü müennes
iman edenler, bir düşman topluluğu olduğundan onun anlamında kullandığı ki-
ile karşılaştığınız zaman sehat tab sözcüğünü de müennes gibi kullanmış

oluyor]-nıütercim.
962
li.l 1 L-ğ-v kaçan söz ve ifadeleri kinaye yoluyla

anlatırlar, açıkça söylemezler.
Söz bağlamında kullanılan ;J Kimisi, boşboğaz
insanlarla kar
kelimesi, bir şey ifade etmeyen, şılaştıklarında onlarla beraber bu
nazarı itibara alınmayan söz işlere dalmazlar, şeklinde anlam
demektir. Bu da ölçülüp biçilmeden, vermiştir.
düşünülmeden, serçe ve benzeri
;J: Sözcüğü değersiz, kasıtsız,
kuşların çıkardığı sesler gibi
amaçsız sözler ıçın de kul
sıradan akıp giden uğultuyu andıran
!anılır. Bunun türlerinden biri de
s~slerdir. Ebu Ubeyde der ki: ' ;J
yeminlerde söz konusu olan ;J
W ve ytZ ,.;_ı;c fiili gibidir. Şair şöyle
şeklidir. Bu yemin, herhangi bir
der:
sözleşme ve anlaşma söz konusu
~~S~l\ ~j~ wJIL.j- _f.. V değilken, sözgelimi olarak söylenen,
407- Kendini boş sözden ve bir alışkanlık haline gelen yemin
günah sözden [alıkoyan]. ııo9 türleridir. Yüce Atıah ÇJu anlamda
fi '~ boş konuştun, fiili tıpkı şöyl~ buyurur: ).ill.:ı .illı tS~I~ 't
' -
Jt ,:.,_!?l karşılaştın, rast/adın, fiili
'
~L.;ıi ı) Allah, sizi yemin/erinizde

gibidir. bilinçsiz biçimde ettiğiniz lağıvdan
Bazen, her kötü söz de ;J diy_e sorumlu tutmaz (2/Bakara 225).
aqlandırılır. Allah buyurur ki : ':1 Şair, adı geçen kavramın bu
~~~ 't ~ ı_Jij ~ 0~ Orada ne boş anlamını baz alarak der ki :
bir söz işitirler, _ne çle bir yalan (Nebe \':ı;~ \~ı ı~ı.ti
'
:.:. .!i.~ : [;.. ~-
_JSJ~ - ~ o _,
35); ,Ge ı_,..:.,.)Ci jilı 1~ ıS1~ Onlar, Hı_);J\ .:;,ıı~L:. ~i • A '

boş söz işittikleri zaman, ondan yüz 408- Söylediğin herhangi boş
çe~irirler (28/Kasas 55); 0~ 't bir sözden sorumlu değilsin
~G 't ~ ı_Jij ~ Orada boş bir söz ve
Söylerken kesin karar bildiren
günaha sokan bir laf işitmezler (5_61
bir söz verme olmayınca. ı ı ı o
V akıa 25); 0_,..:.,_;..:. _fllı lj- ~ 0.!~~~
Onlar ki, boş ve yarars tz şeylerden . Allah buyurur ki: ~ ~ 't
yü~ çevirir/er, (23/Mü'minun ~);
~~ Orada boş bir söz işitmez (88/
;.lı~ ı_,y, ı~ı:.ı .J_,) 0_, 'ıs ,\:) 't 0.!~~~ Gaşiye ll), yani, orada boş bir söz
Lıj I_,Y, Ve- onlar ki, yalan şahitlik duymazlar. Burada ism-i fail, sözün
sıfc:tı olarak kullanılmıştır. Bu tıpkı
etmezler, boş bir şeye rast/adıkiarı
~~LS yalancı sözcüğü gibidir.
zaman vakar ile (oradan) geçip
giderler (25/Furkan 72) yani, çirkin Kan bedeli demek olan diyette
1110 Şair, Ferazdak. Bkz. Divdn'ı, s. 611; İbn

ll 09 Şair, el-Acciic. Ebu Ubeyde, Medni '!- Seliiın, Tabaka tu Fuhuli 'ş-Şuard, I, 336;
Kur 'an, ı, 70. lsfahiinl, Eğdnl, XIX, 14 ..
963
bir şey tutmayan birkaç sayıdaki yavaş hareket eden insandır.
deveye de ;J adı verilmiştir. Bu İnsanın başını elbisesiyle sarar,
anlamda Şair şöyle der: kuş ise başını kanadıy_la sarar.
1'.)ı_F.Ji :i..J.lıl
-- ~.. ~ı'ıi!l
~ W; -409 İnsanlar için kullanılan~ kelimesi
409- Diyette yavru develer ise, değişik kabilelerden toplanan
sayılmadığı gibi. ı ı ı ı topluluktur.
1~ ~ Şunu
geveledi deyimi de, el-Halil, iki asıl harfi illet
serçenin kendine mahsus sesiyle harfinden oluşan her sözcüğe ~
anlatmak istediği gibi, anlatmaya adını vermiştir.
çalıştı, demektir. Kopuk kopuk

biçimde söylenen söze de :W adı üil 1 L-f-t
verilmiştir.
Bu sözcük 1~ 0C ~ deyiminde
geçer ki, bu bir kişiyi bir işten
~/ L-f-f
alıkoymak, başka tarafa çekm_ektir.
- -- All~h _buyurur ki: ı 11~i1} ı:,:;:,? i ı)ıj
....A..ı.il kelimesi Yüce Allah'ın ı::ı\..ğ
« ~ t~ ~o ~
ıj~~~ ~ G~.J ~ Dediler ki: Sen
; o J.
Li#~~~~\'1 ~ .J ~~Sonra ahiret

vaadi geldiği vakit, hepinizi toplayıp bizi, atalarımızdan kalan yoldan
bir araya getireceğiz (17/İsra 104), çeviresin de (lO/Yunus 78), yani,
yani, birbirine yapışmış bir_ halde. sen bizi yolumuzdan çıkarmak,
Bu anlamda fiil olarak ~.).lı ,;~~~~ saptırmak için mi geldin
~ ~ ~.J IJ~~.J deni~ ki, bir ,w Yöneldiği kıbleden/hedeften

topluluğa katılmak, onların safmda sapan, vazgeçen kişi için 0~ ,:.,~:;j~
yer almak demektir. deyimi de, bu manayı taşımaktadır.
Allah buyurur ki: ~Ujj -?4.J Ve ~)) ~~ Y.~ ifadesi ise, kocasından
birbirine geçmiş bağlar bahçeler yüz çevirip başkasından olan oğluna
(78/Nebe 16), yanı, ağaçların yönelen kadın, demektir.
çokluğundan birbirine girmiş, ~ de, un ile yağın karıştırılıp
birbirine dolan_mış. Yüce Allah'ın: kaynatılması ile elde edilen aside
~W~ ~Wl ·:ıi1)ı_; Bacak hacağa yemeğinin katı haline denir.
dolaşır (75/Kıyamet 29) sözü de bu
manadadır.
~/ L-f-h
~~ kilolu oluşundan hacakları
birbirine yaklaşmış kişi demektir. Bu kelime ~y..:JI.J ~~ .i:;.;.~i
Aynı şekilde ~~ de kilolu, ağır, deyiminde geçmektedir ki, Güneş
ve ateş onu yatadı, manasındadır.
1lll Şair, ZCi'r-Rumme. Bkz. Divan' ı, s. 276; Allah buyurur ki: _)Ull ~_P.._j t;.ili
Kim, Emdli, ll, 142.
964
0_?..J~ ~ ~J Orada dişleri sırıtır dışında kendisiyle çağrıldığı diğer

halde iken ateş yüzlerini yalar bir isimdir. Bunda özel isimlerden
(23/Mü'minfın 104). Bazen istiare farklı olarak manası baz alınır.
yoluyla 'Yı··,ı~ ..; :;.;.~) Onu kılıçla Lakapta mana esas alındığından şair
ya/adım, denir. şöyle demiştir:
~ ,1 uil :. ~ : - - .-\. 1ı...o.l!1.J-'
• \~ ~~~w~ • ~~ • ' '
•
.lUl 1 L-f-z . '.uiı ~ .<~~~~ :1 '~ -

• ; <..r- U: o .J
410- Her ne zaman gözlerin bir

Sözü sö~l~~ek,. j_fade etmek, lakap sahibini görürse
anlatmak ~~~ .1ı.illl, bir şeyi
Onun manasını mutlaka
ağzından atmak, tükürmek demek
lakabında aramaltsın. ı ıı2
olan ~~ ~ ~~~ ~ ile ~.)ll~
Lakaplar iki çeşittir. Bir kısmı
~:lll · deyimlerinden alınmış bir
onurlandırma, saygı ve büyüklük
istiaredir. Onun için horoza ~~adı
manasını taşır. Hükümdarların
verilmiştir. Çünkü, horoz, bulduğu
lakapları gibi. Diğer bir kısmı ise,
bazı şeyleri tavuklara vermek için
kınama, kötüleme ve aşağiama
yüksek sesle çağırır. Bu anlamda
Allah buyurur ki:~~~) J) ~ ~!iJ 1..:. manasındadır. Yüce Allah'ın
şu sözünde bu ikinci anlamı
~ ~_) İnsan hiçbir ;t}z söylemez
ki yanında (onu) gözetleyen, kastedilm iştir: ~ l.:lw~~ ı3~ili 'ı J
dediklerini zapteden bir melek '-?Lı:ıyi ~ j~ı ~~\ birbi~inizi kötü
hazır bulunmasın (50/Kaf 18).
lakaplarla çağırmayın; imandan
sora fasıklzk ne kötü bir isimdiri
(49/Hucurat ı 1).
~/L-f-y
•\ı~l\ fiili, buldum demektir. Bu ~/L-k-h
~nl~m_da AIJah buyurur ki: & ~ı)~
u~~~~ 1ijili 1..:. Yok, atalarzm;zı neyin __Aşıl~m~~ ~ı_ı.~amına gelen bu fiil,
ı...;.,ü,J J ~ ~ 4.!lJ\ ': ,.; ?l şekillerinde
üzerinde bulduysak ona uyarzz,
kullanılır. Ağaç aşılaması da bu fıille
dediler (2/Bakara 170).
söylenir. ij(Jı J.;.ili ~~ Erkek deve
Y~ne buyurur ki: eS~ ~~ t;il\..:, dişi deveyi aşıladı ve y~l ~.)11 ~~
J ~4!1 kapının yanında kendilerini
rüzgar bulutu aşı/adı da denir.
hanımın efendisiyle karşı karşıya
buldular (12/Yfısuf25). Allah buyurur ki: t~.Jll ti:.)j
~/L-k-b ı 112 Bu beyit, Besdiru Zevit-Temy iz'de (IV,

438), Şerişi'nin Ş.Makamdt, ı, 8; Bağdiidl,
el-Farku Beyne '1-Firak, s. ı 65 kimseye nispet
~ Bir insanın birinci ismi
edilmeden verilmiştir.
965
~ı:,j Biz rüzgdrları aşılayıcı olarak
gönderdik (15/Hicr 22), yani, bu U:i.l 1 L-k-f
rüzgarları, -~Ş} xapas~k özellikte
gönderdik. J:,..j.ll L;)\.9 ~~ falan adam, .i~~~~~.J ,.\.ilil ~~~ /,~?l fiili, bir şeyi
hurma ağ~cını aşıladı, dendiği gibi maharetle almak demektir. Bunun
bu fiil, ~ve il.i..iıı o:~;~j~;.! biçiminde ağızia veya ele alınması aynıdır. J .-o,.. ,.. ,..
de kullanılır. Aqa,h buyurur ki: t..;. ı....ü..t ~ ı:.ı~

f}'ı y ~ deyimi, aş ılanan dişi 0fo~ Birden bire asd, onların bütün
deveye b~nzetilerek söylenmiştir. uydurduklarını yakalayıp yutuverdi
Kimisi, ~ sütü olan, süt veren dişi (71A'raf 117).

devedir,"~emiştir. Bunun çoğulu ise,
c~ ve~ şeklindedir. ~/L-k-m
~)\...;. ise, gebe dişi deve •'
demektir. Bu isim aynı zamanda uw.l Lokman, ünlü hekim/
annesinin karnındaki deve yavrusu doktordur. Bu kelimenin kökleri~
için de kullanılır. .i~_:i\;;_:ı ~~ ~LJ..ıı fiili de olabilir, J.?.j
Rivayet edilir ki:
.-
uc
~\jj:j
Çok yu_~an (yiyen) adam, ifadesi
. ~~ J- ··)wl olabilir. ~ sözcüğünün aslı ise,
~ ~ Annesnin
~
~~ (yutulan), kelimesidir. Yolun
karnındaki ve babasının belindeki
kenarına da~ adı verilmiştir.
deve yavrusunun satı/masını yasak
lanmıştır. 1113
Bunagöre, ~)\...;. annesinin ull 1 L-k-y

karnındaki yavru/ar, ~~ ise,
ç.~ : Sözcüğü,
hem bir şeyi
babasının belindeki yavrular
karşılamak hem onunla karşılaşmak
demektir.
manasma gelir. Bazen bunların
cW ise, hiçbir hükümdaraboyun her biri bu fiil ile ifade edilir.
eğmeyen büyük kabiledir. Bu sanki,
Bu an ı amda: ~ _ J- wl-
.. _ J ç.•til_ o'~_ ~
.. _
her zaman aşılayan olmak isteyip, denir. Bir şeyi dokunma, görme ve
aşılanan olmak istemeyen bir güç
uzbakışla fark etme de bununla dile
olduğuna işaret etmektedir. 1114
getiriljr. Allah buyurur ki: ~ .:ıil_:ı
ô,jili ı)i ~ ~ ..:.ıyjı2J#Ant olsun ki
1113 Ebu Hüreyre hadisi. Bezzar veTaberani tah-
siz ölümle karşılaşmadan önce onu
riç etmiştir. Bkz. Heysemi, Mecmeu 'z-Zewiid, arzuluyordunuz (3/Al-i İmran 143);
IV, 107; Tuhfetu'l-Muhtdc, ll, 216. ~ ıi.i. G~ ~U#~ Gerçekten biz
1114 Bu ifade, söz konusu kabilenin her zaman
bu yolculuğumuzda epey yorulduk,
güden o lup hiçbir zaman güdülen olmak is-
temeyen, edilgen değil, etken olmak isteyen,
dedi (18/Kehf 62).
nesne değil, özne olmak isteyen topluluk de- YüceAllah ile karşılaşma ifadesi,
mektir -(Mütercimler).
966
kıyamet ve ona gitmek manasma 41 I- Kim bir hayırla

şe}i_r; ~~ bağlamdaAllah buyurur ki: karşılaşırsa insanlar onun işini
o_,9~~IIYJCI.Jve bilin ki siz mutlaka över/er. 1115
O 'nun huzurunp varqcaksınız (21 Başka bir şair ıse, şöyle
E}akara 223 ); _,!~ ~i 0~ 0:!~1 jıj demiştir:
~~ Allah 'a kavuşacaklarına inanıp,
tili. ..s~ı:, ~ ;i.;..wı ~ _ı , "
bilenler ise şu cevabı verdiler: (21
412- Değişmez davranış
Bakara 249).
olarak ondan müsamaha ve bağış
~'~ kelimesi, ;;~)\_;, anlamındadır.
görürsün. 11 16
~Ilah buyurur ki: 0_?..~ ~ 0.ı:ıJı jıj
~~ _:ıi ı1;. jj:. ul.:h ~~ UF.~ b·i~imle Aynı fıilin 1~ .G# şeklindeki
kullanımı da bir kişiyi
bir şey
karşılaşm~yı ~m~ayanlar, bundan
başka bir Kur 'an getir veya bünu ile karşılamaktı~.. ~llah buyurur;
ki:• ~_j~ ~• ~)J\ ; ~
0
l
değ_iş_tir, a:ec!iler (1 O/Yunus 15); ~1t;ı
', oJ
• > l)_j..,?.-:l • _j
t.:.)L.:...J ~ ~ 6~..J İşte onlar,

~~ Go.~ ~j ~1 t~t.S ~1 ,). :,.;~ı Ey
sabretmelerine karşılık cennetin
insan! Kuşkusuz sen Rabbine doğru
en yüksek makamları ile mükafat
çaba üstüne çaba sarfetmektesin,
landırılacaklar, ora da hürmet ve
nihaJJ:t C! ';ıa~ va~acaks_ın ~84/İnşi~a~
6); p~ \_j)li.i. ~:;; F.~ fı'iJ •":' ~ 1_,9_,~ sefamZa karşıllfna_c~klard~r (251
Furkiin 75); ~~~ ~j _:)w .:.nı ~ıj~
O halde bu gününüz/e karşıl;şmayı
l_)_,_j..:._J ~~ ~Wj Allah da onları 0
unuttuğunuzdan dolayı tadın azabı!
günün fenalığından korur ve onları
İşte biz de sizi unuttuk (32/Secde
bir aydınlık ve bambaşka sevinçle
14), yani, siz kıyamet, diriliş ve
karşılar (76/İnsan 11).
tekrar hayata dönüşü unuttunuz.
-·
~~~ ~:iı buluşma günü (40/
1~ ~t.it deyimi de karşılamak
Mü'min 15), yani, kıyamet
depıe,ktir. Al!~~ buyur}!r ki:~~~
.;;ul ~:iıJ~ Iii. ~)L;JI ~~J yS'ii t' Jlı
günü. Bu özelliğinin özellikle - } , J
UJ~ Y ~ O en büy ük korku bunları

vurgulanmasının nedeni ise, o
üzmez; kendilerini melekler: Size
günde öncekilerle sonrakilerin kar
söz verilen gün işte bugündür, diye
şılaşmasıdır; göktekilerle yerde
kilerin karşılaşmasıdır. Herkesin,
karşılarlar _ (21 /~nbiya_ 103); ~l.J
daha önce gönderdiği arneliyle bu
~ ~ 0:ı.J ~ 2,ıljı Jili Şüphesiz
luşmasıdır.
ki bu Kur 'lin,sana hikmet sahibi ve
her şeyi bilen Allah 'tan almaktasın
. Aynı kökten olarak ı_P. 0~ .)
(27/Neml 6).
ıy:..J falan adam iyilikle ve kötülükle
karşılaştı, denir. Bu anlamda Şair 1115 Şa ir, ei-Murakkaşu ' I-Asgar. Bkz.
şöyle der: Mufaddaliyy dt, s. 247.
~_;,i J.,Uı _,:..;.j ı_P. ~ ~ -411 1116 Şair, Züheyr b. Ebi Sülma. Bkz. Divan' ı, s.
41.
967
-·
._WJ ise, bir şeyi karşıtaşıldığı konuşma, sevgi göndermek içif!
gibi, görüldüğü gibi fırlatıp ku llanı ı ır. o ,ı..;,)t$,-J ,ı..;,)L,:.,J· ,~ .J!
. ;.~\,;,·,~ii
.. . ..
atmaktır. Bu daha sonra her tür ~jY, j gibi. Allah buyurur ki : ~) 0jill
atmak için kullanılır hale gel~iştir. ~jy)~ siz onlara sevgi atıy~r;unuz
Allah buyurur ki: c$..rL:JI Jli ~~ (besliyorsunuz). (M{;iptehine ı);
Samiri de böylece atmıştı (20/Taha :<:.ı J-yu
: 'jtSJ r-.
uY.. ·-~~~ ~.
~-·.lı ıJA"
·.~ıli s·ız mutzak a
87)·: .<: :j t..:.ı•J· i..r.-'
- -.1~ i.J:j l.:.l• 1..5"'-""y>'G.. 1y.iıj
- --
'i.JJ-'"' i.J yalancılarsınız, diye_ söz ata~lar ( 16/
0.ı?dl ~ S{hirbazlar, Musa ya: Ey Nahl86); ~~ #~~~ J) ıjilij O gün
Musa! Önce sen mi hünerini ortaya Allah 'a teslim bayrağını atarlar,
atacaksın, yoksa biz mi atani'}~ ( 16/Nahl 87)·' ~
-- ~..J!:. .~r.\.: -.i:.-. uı
.. ı.r-- :
olacağız? dediler (71A'ra.f ı 15);JI.! Doğrusu biz, senin üzerine ağır bir
L>"~l 0.!Cl 13 Y...:. ıjill ~ ı..,ill Siz atın söz atacağız (73/Müzzemmil 5),
-
dedi. Atacaklarını atınca herkesin bu ayet, Hz. Peygambere (sas) bir
gözünü büyüJe_diler (71A'ra.f 116); görev olarak verilen Peygamberlik
~;. y ~i Jl.! Ey Mt}~(l! onu at!, ve Vahye işarettir.
dedi (20/Taha ı 9); liıWli O da onu iij·j~.;j:tS_:.-.1
ı.r J o i.J
-.(j~~
~ ı.S_f_
·:ı
- ~ i.J.
attı, (20/Taha 20). \ı~ :•. )..:, ~\ Şüphesizki bunda kalbi
Yine buyuru~ ki: ~L:..l'-! ~~~!ii!~ olan ve hazır bulunup kulak veren
~ ~ ).:. ;, .~ı:l.- .~.;i)ij .;J ~~ .J ~~ ;h~ J kimse için elbette bir öğüt vardır
~ Jr. ~.;. ·. . ~}j Deniz de ;nu sahile (50/Kaf 37) ayeti ise, ona kulak
atsın. Onu hem bana düşman, vermeyi, dinlemeyi anlatmaktadır.
hem ona düşman olan biri alsın. ı·,;:. ~~\ ~~ Sonunda bütün
Bir de benim gözetimim altında s ihirbazlar secdeye kapandılar,
yetiştiri/men için, üzerine katımdqn (20/Taha 70) ayetinde ~i
bir sevgi atmıştım (20/Taha 39); ljf~ fiilinin kullanılması, bu şartların
ı · ·~ ~~ı · · j : .• :., ,~·.. -;.,GtS.;.ı : ~-l·""'i
.)_Y..J - .JC- l.J:!:'Y.. - ~ JA" onları zorladığı ve kendilerini
Elleri boyunlarına bağlı olarakonun kaptırdıklarına dolayısıyla onları
dar bir yerine atıldıkları zaman da, iradesiz kimseler konumuna
oracıkta yok olmayı jsterler {25/ düşürdüğüne dikkat çekmek içindir.
Furkan 13);t~ ~ ~i WS Her ne
zaman orayp bir toplu/u_~ atılsa, (671
Mülk 8); ,:·,ı;~j ~ L. ~ij içinde ne ~/Lemme
varsa attığı ve tamamen boşaldığı Toplamakvedü~eltmekanlamına
(84/inşikak 4 ). Bu ayetteki ifade gelen bu fiil, ~~~ ~ şeklinde
G~ .J;ijı I~).J Kabirierin içi dışına kullanılır. Bu kullanımlardan biri
getirildiği zaman (82/İnfitar 4) sözü .1 ~; .\ ~ biçimidir.J:;Allah buyurur
~ ~ ~ ı.
gibidir. '#- ; J
ki: t.:J )tSI ..::.ııyıı ufoti.J Oysa mirası

,
Bu fiilin bir de söz/görüş, selam, öyle bir yiyorsunuz ki, haram-helaZ
968
gözetmeden (89/Fecr 19). :i:.-.- ;(:,A 1.J~h. (.):l_

~.J ~
: j, ~\ ~
_\:.-. t.:jJ- Wl
.
- 0:1-!;L...:::...II Yoksa siz, Allah içinizden
~günaha yaklaşmaktır. Bununla
küçük günahlar da kastedilir. Buna cihad edenleri belli etmeden,
bağlı olarak: t;..;j ı:i. ~ 0~ falan sabredenleri ortaya çıkarmadan
adam şu işi lernem olarak yapar. cennete girivereceğinizi mi sandınız?
Yani, zaman zaman onu yapar. (3/Al-i İmran 142).
Y9ce allah 'ın şu sözü de böyledir: İkincisi: Zaman bildiren bir
.:.:.lıı
ı--
-,. ı<1ı -
YI. ~_,..._, ;.~\
~. Y-·ti : ,_;.. - L>:l
. u~ : j, _ zarftır. Misal: ~wl ~~ ~4- 01 ~
Onlar- ki gündhın büyüklerinden 1~ ~.)~~.:ı Jc
Ne zaman ki,
ve çirkin işlerden kaçınırlar, yalnız gerçekten müjdeci geldi, gömleği
bazı küçük kusurlar hariç. (531 Yakub'un yüzüne koydu, hemen
Necm 32). gözü açıldı. (12/Yusuf 96), yani:
' Geliş zamanı. Bunun misalleri pek
Bu ayette geçen ~~ kelimesi,
1~ ~i sözünden alınmıştır. Bu, çoktur.
onun üzerine gittim ve beklenmedik
biçimde ona yaklaştım, demektir. ~/L-m-h
Aynı kökten ~W) .Gjl;~ da denir ki,
onun ziyareti azdır/kısadır. ~ Y ıldırımın parlam~sına denir.
~ edatı
da mazi fiili olumsuz Bu anlamda ~yıi :i; ~~ ~lj denir ki,
yapar. Gelecek zamanı bildiren onu yıldırım m aydınlığında/o kadar
fiilin başında da gelir ve kabul gördüm, demektir. Allah buyurur
ettirmek için başında soru elifı de ki: ~~ c:.:JS ~~I.J Y! tj_y,j L;._J
gelebilir. Şöyle ki: I~.J ~ ~) ~~ Buyr~ğu~ui yalnız bir tekdir, göz
Biz seni çocukken himayemize alıp açıp yumma gibidir (Kamer 50).
büyütmedik mi? (26/Şuara 18); ~~ Ayrıca IY-:o~ G...:.l ~-?~- denir ki,
LS)~ ~ ~~ O seniyetim bulup da bu korkutma ve tehdit amaçlı bir
barmdırmadı mı? (93/Duha 6). sözdür. 11 18 Yani, açık bir iş olarak,
açık biçimde.
GJ 1 Lernma
]Al 1 L-m-z
~ edatı iki şekilde kullanılır.
Birincisi: Mazi 1117 fiilin olumsuz _;,.l, dedikodu yapmak ve kusur
lanması ve fiilinin yaklaştınlması için aramaktır. Bu anlamda ~A ;jj
kullanılır. Şöyle ki: \fo~ 01 1:~:~~.• ; ~~ ~A.J denir ki, birinin kusurunu
aradı manasma gelir. Yüce Allah
1117 Gramer bilgilerine göre, bu sözcük müzari 1118 Bkz. Cemheratu '!-Emsal, ll, 199;Zemahşerl,
olmalıydı; verilen misalde de fiili mazi değil , Mustaksii, II, 237; İbn Faris, Mücmel, lll,
müzaridir -(Mütercimler). 794.
969
da buyurur: -;.ı~i.:JI ~ ~ A 0.:. ~.J ~~~ ı...:.y.. ,:,;!: ı.A.G~) ç_L.:Jı ti.:..Al ul:,
Onların içinden (topladığın)
sada !s .~:.:,Biz göğü aradık (taradık), onu
1
kaZar hakkında sana dil uzatanlar kuvvetli bekçiler ve alevler/e dolu

da var (9/Tevbe 58); bulduk (72/Cin 8).
.~
.~
. _r.
:_•.iı . . Jl..:iı . ·~.i-. . ~\
tY> ~ W.r-:ı 0:1. Bunun yanında ~ ve ~)~..:.
-;.ı\Ji.:JI
Mü 'min/erden zekattanfazla kelimeleriyle beraber olmak da kast
olarak kendi gönülleriyle bağışta edilir. İlgili ayette geçen bu fiil, F~
bulunanlara bakıp da onlarla alay dokunduğunuz zaman (5/Maide 6)
edenleri (9/Tevbe 79); 1;5 .-.~;j I.J~ ~.J şeklinde okunduğu 1120 gibi, ~~;.,;,\
... Kendi kendinizi ayıplamayın Ç.WI kadınlara dokunduğunuzda (5/
(49/Hucudit ll), yani: Başkalarını Maide 6) şeklinde de okunmuştur. ı ııı
ayıplamayınız ki, onlar da sizi Bu kıraatlerde kimisi fiili salt
ayıplamasınlar. Yoksa bu durumda dokunmak, kimisi ise beraber
kendi kendinizi ayıplayan bir kişi olmak anlamında kullanmıştır. ~.J
konumuna düŞ.ersiniz. Bu anlamda ~)W\
- ·- uc
&! : - {'')L.:.ıı _j· i~l .ı.:ıic
_..
H z.
kullanılan ~yJ.J jı..:J ~_) deyimi, Peygamber de mülamese alışverişini
çokça ayıp/ayan adam, demektir. yasaklamıştır. ı ııı
Allah buyurur ki: '
;;,;.,w ise, acil ihtiyaç demektir.
~j.;J ~j;..\ ~ ~.J İnsanları hafife
alana ve onlarla alay edenlerin
(hümeze ve lümezenin) vay haline!
~/L-h-b
(104/Hümeze 1). ~. ateşin tutuşması,alev
alev olp1ası halidir. Allah buyurur
~IL-m-s ki: ~\ ~ ~ ~-? ~ ~ O, ne
gölgelendirir, ne alevden korur (771
~. tıpkı l...>""" 1dokunmak gibidir Mürselat 31); ~ ...:ıı~ I_)G ~
ve dış deri yoluyla bir şeyi algılamak (0), alevii bir ateşe girecektir (lll/
anlamına gelir. Bu kökten türeyen Mesed 3).
kelimelerle aramak/istek de dile
getirilir. Bu anlamda şair şöyle der:
1120 Bu kıraat, Nafı ', İbn Keslr, Ebu Amr, ibn
;~j ~41:,-t 11 Amir, Asım, Ebu Cafet ve Yakub'un tercihi-
4 I 3- Onu arıyorum ama dir.
1121 Bu kıraat, Hamza, Kisa! veHalefin tercihi-
bulamıyorum. ı ı ı 9
dir. Bkz. Dimyatl. İthdf, s. 191.
Yüce Allah da şöyle buyurur: 1122 Bu da, ben elbisene dokunduğurnda veya
sen elbiseıne dokunduğuında alışverişimiz
kesinleşmiş olur demek şeklinde yapılan söz-
1119 Bu beyti, Tebriz!, Şerhu Diviini'I-Hamase'de leşınedir. Bkz. bu hadisi Buhari (İbn Hacer,
(II, 184) kimseye n is pet etmeden vermiştir. Fethu '1-Bdri, IV, 359); Muvatta (Şerhu 'z-
Bkz. Haydere, Keşfu 'l-Müşkil, ll, 502. Zerkdn'i, 111, 315); Nesa!, YIL, 259.
970
-
~ise,ateşingörünenalevlenmiş ~/L-h-m
halidir. Ayıp şekilde duman ve
toza da ~ adı verilmiştir. Yüce ~4-l) : (ilham) bir şeyin kalbe
Allah'ın: ~~~ ~~~EbuLeheb'in doğmasıdır. Ne ki, bu sadece Yüce
elleri kurusun (yok olsun o), zaten Allah ve Yüceler Alemi tarafından
yok oldu ya ( 111/Mesed 1) sözüne insanın kalbine gönderilen fikir için
gelince, bazı müfessirler derler ki:
kullanılır. Bu anlamdaAllah buyurur
Burada Yüce Allah, Ebu Leheb'in
ki: lAI~.J tA.J_P.j 4-.~i~ Sonra da
meşhur künyesini kastetmemiştir.
ona kötülüğünü ve takvas ını ilham
Aksine, onun ateşe atılacağını,
cehennemlik olduğunu bildirmiştir. edene yemin olsun ki (91/Şems
Ona bu şekilde isim vermesi, savaşı 8). Bu tıpkı, meleğin dokunuşu ve
kızıştıran ve _ bizzat onun içind~ kalpteki fiszldama diye adlandırılan
olan~ -;ıYJl ;ı savaşın babası ve )..1 şeyler gibidir. Hz. ~eyg~n:ıber
-;ıYJI savaşın kardeşi, denmesi gibi bu konuda buyurur ki: ~ ~ 0J
bir tür isimlendirmedir. i;j '-}\ t),l).J Şüphesiz meleğin de bi;
~ U..) kzzışmış at, deyimi telkini vardır; şeytanın da bir telkini
de, hızlı olan atın, kızışan ateşe vardır. ı 124
benzetilerek düşünülmüş bir isimlen Yine buyurmuştur ki: t....ı.J 0J

.. .... J1 o ,
dirmedir. Hızlı koşan anlamındaki ~.J.) ~ Gij ~~~ Ruhu'l-Kudus
<-,-ı~~ kelimesi de bu köktendir.
Sus, am ış insana dokunan sıcaklık
kalbime üfürdü. ı ı 25 Bunun aslı da
yutmak anlamına gelen :~1 ~~)
' .
da '-:-l4J adını almıştır. deyiminden alınmkştır. Bu anlamda,
t~l ~L.~I ~)yavru memedeki
~/L-h-s südü yuttu, denmiştir.
~ J.ı) şiddetli hızlı koş us u
Bu kökten [susuzluktan hayv_al!
nedeniyle sanki yeri yutan at,
cF!il]i ,sarktı anlamını taşıyan], ~
demektir.
~ •"•8 1~ı fiili gelir. B_u,anl~!Jld<:J. J\g~~
b,uyurl}r ,k ı... ~ 1 ! " . 1 ~\ Ji.;.S ~
-··, ~u. : _
···s
1j .:.S.~ .JI ···s 1J on~n ibret verici
~/L-h-y
hali o köpeğin haline benzer ki,
üzerine varsan da dilini uzatır solur, ~ İnsan için önemli olup ona
bıraksan da öylece solur (71A'raf gerekli olan şeyden alıkoyan şeydir.
176), bu da: Köpeğin susuzluktan Bu anlamda 1~ ~~ falan şeyle
dilini sarkıtmasıdır.
İbn Dureyd der ki: ~kelimesi
ı ı24 İbn Mes'Cıd hadisi. Tirmizi, tahriç etmiş
hem yorgunluk hem de susuzluk
(MübarekfCırl, Aridatu '1-Ahvezi, Xl, ı 09) ve:
anlamına gel ir. ı 123 Hasen-gariptir, demiştir.
ı 125 İbn Mes'Cıd hadisi. Beğavl, Şerhu 's-
1123 Bkz. İbn Düreyd, Cemhere/u '1-Luğa, , ll, 51. Sünne'de (XIV, 304) tahriç etmiştir.
971
oyalandım ve \jS uc ~ oyunla Rabbinizin lütfunu istemeniz de size
ilgilenip başka şeyleri unuttum, bir günah yoktur. (2/Bakara 198).
denmiştir. Bu anlamdaAllah buyurur ~)H~ -i Kalpleri hep eğlencede
·.:1· ~
k ı.·. ..,...J . . ~~~
.. iw;..iı
- Wl: Dün!Ya (gaflette), (21/Enbiya 3), yani:
hayatı ancak bir oyun ve eğlenceden Kalpleri sürekli boş işlerle, kendisine
ibarettir (47/Muhammed 36); ~~ L.;._J fayda vermeyecek şeylerle meşgul
~.J .W ~) ~\ it;ı.Jı Bu dünya hayatı olanlar.
sadece bir oyun ve oya/anmadan ô~ise, değirmen e akan taneleri n
ibarettir. (29/Ankebfıt 64).
akışını düzenleyen ve çok akmasın\
İnsanın kenisinden istifade ettiği engelleyen alettir. Bunun çoğulu ~
her şey için~ ismi kuJlanıJır. Allah şeklindedir. Bağış anlamına gelen
buyurur ki: ı.W :,?;; 0i G:O) ) Eğer ;;)l;oc sözcüğü de buna benzetilerek
bir eğlence edinmek isteseydik, (21/ '
ô~ diye adlandırılmıştır.
Enbiya ı 7). ö~ ise, boğazın üzerinde biriken
Bu ayette geçen ~ kelimesiyle küçük ettir. Kimisi de bu, ağzın en
kadın ve çocuk kastedilmiştir dip tarafıdır, demiştir.
diyenler ise, oyun ve eğlence diye
tanımlanmış olan dünya hayatına
ait güzellikterin bazısına tahsis
2-ı~ 1 Hite
etm i ş 1erdir. ~)li\ ve lSj;Ji Arapların iki
1~ ~LJj Daha önemli olan şeyin putudur. ~)li\ isminin aslı ise, ~S;
önüne geçti ve ondan alık9ydu. Allah ismidir. Bu kelimenin son harfi olan
buyurur ki: j~ı ~lfJi Çoklukla ha'yi alıpyerineta harfini koymuş lar,
övünmek, sizi kabiriere varıncpya müennes saymalarının nedeni ise,
kadar oya/adı ( 102/Tekasür 1); JL?..J Yüce Allah karşısında kusuruna
~\ )~ 0C &. Sı .J ~ .JL?.:i ,:~J~ i~ Sı Birtakz~ dikkat çekmektir. Kendi inançlarına
insanlar ki, ne ticaret ne de alış veriş göre Onu, Yüce Allah'a yaklaştıran
onları Allah 'z anmaktan alıkoyar, vasıtalar arasına koymuşlardır. Allah
(24/Nfır 37). buyurur ki: U""ti;. ~ ~S;.J Ama artık
Bu ticareti yasaklamak ve onu kurtuluş vakti değildi. (38/Sad 3).
hoş görmemek değildir. Aksine, el-Ferra şöyle der: ~Sl.J
kendini bütünüyle ona vermek, ~ ifadesi, ~ Sı yani, zamanı
namaziara ve diğer ibadetlere zaman değildir, manasındadır. ~uradaki
ayıramamaktır. Dikkat etmek gerekir ta harfi ilavedir. Tıpkı , ~ ve ~_)
ki, Allah şöyle buyurmaktadır: ı_;ı@ .\jJ kelimlerinde olduğu gibi.
~~U;. Ta ki kendilerine ait birtakım Bazı Basralılar ise, ~S; edatının
menfaatlere şah id olsu7Jlar; C?~/Ha~ anlamı, ~ değildir, şeklindedir,
28); ~_) ~ ~ ,_,;~!:; 0i tti?.~~
derler.
972
Ebfı Bekir el-AI~af da şöyle 0i:. ~ ~j ~~~~~ıS ~j

der: Bu edatın aslı u..;l idi. Ya harfi ~ tAIY:., _f H
elif harfine çevrildi, sin harfi de 414- Karanlık bir gecede
ta harfı ile değiştirildi. Nitekim yürüdüm,
bazen U.,G kelimesi yerine ~G
Keşke sözü, beni bu yürüyüşten
denebi im ektedir.
vazgeçirmedi. 1126
Bazıları ise, :..ı~ edatının aslı
Manası: Keşke şöyle olsaydı,
sadece ';/ idi, saat veya süreye
sözüm be!li ondan alıkoymadı. Şair
dikkat çekmek için te'nis ta'sı ilave
burada ~ kelimesini bir isim olarak
edilmiştir. Böylece sanki: Bu saat
kullanmıştır. Bir başka şairin şu sözü
veya bu zaman kurtuluş zamanı
gibi:
değildir, denmek istenmiştir.
~Ge 1y·.i <..:U1- G:ıJ : 1-i ' o
~ U,
- -
415- Şüphesiz keşke de şayet de
41 leyte cefadır.1ıı7
Bir kişiyi bir işten alıkoymak, Kimisi de manası şöyledir

onun bir hakkını eksik vermek :..ı~ der: Onun arzusundan hiçbir lait
fiiliyle anlatılır. Bu anlamda 0i:. ;.j~ yani, alıkoyan beni alıkoyamadı.
~ ' ~ 1~ denmektedir. Yüce Allah Burada mastar fail olan isim yerine
da şöyle b_uyurur: .J_,..:. jj .ı..iıı 1~ 0J:; konmuştur.
~ ~~~ ~ rs;}) ~ Eğer Allah ;a

ve Resulüne itaat ederseniz, Allah c.Jl 1 L-v-h
işlerinizden hiçbir şeyi eksiltmez
-
(49/Hucurat 14), yanı: Sizin CY gemiyi oluşturan levhaların
arnellerinizin hiçbirini eksiltmez. her biridir.
Hem w~ hem de :...ı~i fiili, azalttı _;..~:, cı.J1\ ~ıS Jc ;ci;.;.:, Nuh 'u
manasma gelir. Bunun aslı ise, yüz da tahtaiardan yapılmış, çivilerle
çevirmek, dirsek göstermektir. (çakılmış gemi) üzerinde taşıdık
~ ise, umut ve beklentidir. (54/Kamer 13).

Allah buyur~r ki: ~ ~ ~:; \,! Üzerine yazı ya_zılan tahta ve
~ G~ ~~ Keşke falanı dost benzeri şeylere ÇY d~nmektedir.
' '
edinmeseydim (25/Furkan 28); J__,i;ıj Yüce Allah'ın: .lj.~ c.Jl ~ Levh-i
~1) ,.:J. ~ \,! JtSJI Kafir diyecek Mahfuz 'dadır (85/Burfıc 22)
ki: Keşke, ben bir toprak olsaydım
(Nebe 40); ~~_;._yı t-A~~~~\,! 1126 Şair, Rü'be b. el-Acciic. Bkz. İbn Fiiris,
Keşke Peygamberin yanında bir yol Mücmel, lll, 799.
tutsaydım! (25/Furkan 27). 1127 Şair, Zebid et-Tiil. Bkz. Bkz. Divdn'ı,
s.578, İbn Düreyd, Cemheretu '1-Luğa, 1, 122;
Şair şöyle der: Meydiini, Mecme'u'l-Emsdl, ll, 371.
973
sözünde geçen Levh'in nasıl bir şey alınmıştır. Demek ki ayet, onların
olduğu ise, bizim tarafımızdan ancak başkasının arkasına sığındıklarını,
haberlerde geçen bilgiler kadanyla tek tek birbirinin ardına dizilerek
bilinepilir. Bu Yüce Allah'ın: ~~ 0ı gittiklerini , ' anlatmaktadır. Eğer
_._.
~ ~~ Jc ~ 0) ~~ ~ .... Şüphesi; ~yette fiil, j_Aı j'} olsaydı, o za~a:ı

bunlar bir kitabtadır. Hiç şüphe yok ki, lj~ denirdi. Fakat, ji_)J mastan j)~
bunlar Allah 'a pek kolaydır (22/Hac fiilinin J~ kalıbıdır. j~ ise, Ji9
70) sözünde Kitap diye geçen şeydir. fonnun dadır.
-
c.Jl kelimesinin anlamı
susuz j .Jl ise, dağın etrafını çevreleyen
luktur. On~n _için çokça susayan kısım dır.
hayvana (1~ ~Ll denmektedir.
'
c) ise, yer ile gök arasındaki .6_jl 1 L-v-t
boşluktur. Bu kelimenin lam harfi
fethalı olduğunda çoğu alimler b,jl özel bir isimdir. Kökeni ise,
onun susuzluk anlamında olduğunu ~_j U:._JJ i~ ~ ~~~ i 'ı falan
söylemiştir. Hava anlamına gelenin şey kalbime yapıştı durdu fiiline
lam harfi ise mutlaka zammeli dayanır.
.- Hadiste şöye denmiştir: ~)i

olmalıdır.
'
_p..ıi .G..J) Sıcaklık değişti. t_'ı .6_:,31 Çocuk insanın ciğerparesidir.
\..,;,.J1 _p..ıi Sıcaklık levhada kendini 1128
Yani, ona daha yakındır, onun
gösterdi. Kimisi de bu fiil, ~ ciğerine yapışıktır.
parladı fiili gibidir, der. Aynı şekilde <.?M~~ 'ı Y,ll~
:;yıi f_'ı ve f_'ıl fiilleri şimşek bu iş kalbime yatmıyor, yani,
parladı, parıldadı, anlamındadır. onunla bütünl.eşmiyor, birleşmiyor.
~?:ı - '! f_ 'ı i Kılıcını par/attı, ifadesi Bir de U:._JJ ~~ c);o.:,.;Ji ~deyimi
de, kılıcını gösterdi, demektir. vardır ki, havuzu, çamur ile sıvadım,
demektir.
j_Jl 1 L-v-z 0~ i:,J ifadesi ise, bir kişinin

Lut Kavminin yaptığı
pis fiili
, A}lah J::pyurur ki: 0.1~1 .Gı1 ~ ~ yaptığını anlatır. Bu kelime
1:ı1~ ~ 0A İçinizden, birinisiper türetilmesi açısından böyledir. Yani,
ederek sıvışıp gidenleri muhakkak ki bu işi engellemeye/yasaklamaya
Allah bilmektedir (24/Nur 63). çalışan kişinin adıyla anılmıştır, o
işi yapanların adıyla değil.
Bu ayette geçen I~I_)J
kelimesi,
bir şeyin arkasına sığınmak, kendini
onunla saklamak anlamını taşıyan 1128 Bu Hz. Ebu Bekir'in sözüdür. Bkz.
~~ _:ı)L;._j I~I_)J ~ _J)y 1~ ~ _j 'ı sözünden Zemahşeri, Faik, lll, 334;İbnu'l-Es1r, Nihdye.
IV, 277.
974
~,jl 1 L-v-m sürekli kendini kınayan nefse (751

Kıyamet 2) sözüne gelince, deniyor
-
r-y Kınanacak bir şey yaptığından ki: Bu, birtakım
erdemler kazanan
dolayı bir kişinin değerini düşürmek 3 nefıstir. Kişi bir günah işlediğinde
az,arlamaktır. Bu anlamda: ~ .G.:..1 bu onu kınar. Bu nefıs, derece olarak
f. _,1:, Onu kınadı m, o kınanan biridir, ;;:,3;,h~i ~~ nefs-i mutmeinne'den
denir. Allah buyurur ki: aşağıdadır. Kimisi ise: Bu, artık
r<- .~:,j ı_,.;._,l:,~_,.;._,t )li o halde beni kendi özünde huzura kavuşan
kınamayın, kendi kendinizi kınayıni ve başkasının erdem yolunda
( 14/İbrahlm 22); 4>""!ifı :.i '-?~ı ~~ ~~ ilerlemesi için kendini ortaya koyan
~ İşte, dedi, bu gördüğünüz, beni kişinin nefsidir. O zaman bu nefıs,
hakkında kınadığın_ız (gençtir). derece olarak nefs-i mutmeinne'nin

( 12/YCısuf 32); ~d .d..AjJ 2;)~ ~3 üstündedir.
hiçbir kınayıemin kınamasından Aynı kökten bir tanımlamaolayak
da korkmazlar (5/Maide 54); ~~ ~ns~nları çokça kınayan adama ~ j
' -
~fo ';/:- (Bunlarla ilişkilerinden ; ,_.;,Jl denmiştir. İnsanlar taraf~n~an
dolayı) kınanmış değillerdir (231 çokça kınanan kişiye ise, ;;,_.;,~ ~j
Mü'minun 6). qenmiştir. Bu tıpkı, ô~.J ö~ ile
Bu son ayette kınamasının söz c,ij.J ı.i.). sıfatları gibidir. Her ikisi
konusuedilmesi,onlarkınamadıkları de, insanları çok diline dolayan
sürece onları kınamanın üstünde bir veya insanlar tarafından çokça dile
ceza verilmez. dolanan kişi manasındadır.
~~~ fiili ise, kınanmayı hak etti, ;;,.;,_:,ı sözc~gu
de, kı!1ama
demektir. Bu anlamdaAllah buyuruJ anlamındaki ;;,_;,)LO demektir. ~'X ise,
ki: ).3 ~~ ~ ~G~ ;jfo.3 ;G~ii insanın kendisiyle kınandığı şey,
~ Nihayet biz onu ve ordularını demektir.

yakalayıp hepsini denize attığımızda
Firavun (inadzndan pişman/tk duya ~ 1 L-y-1
rak) kendi kendini kınıyordu ( 511
Zariyat 40). . Bil~\ğimiz gece anlamına gelen
r-.Jii ıse, karşılıklı olarak & ve~ sözcükl~~i, _çoğu! olaı~ak üç
birbirini kmamaktır. Yüce
'lde soy
şek ı
. . )lıJ.. .J u-:ı•.LJ.. .J JLı1..
.. ı enır:I.....J
Allah bu anlamda: ~ ~~ Kimisi ise, ~ çoğulu J;11; diğ~r\
.:.,_,.;.:,~ ~ Jı:- Ardından suçu ~ kelimesinin çoğulu ise ~~
birbirlerini kınamuya başladılar şeklindedir, der.
(68/Kal e m 30) . ~ sözcüğünün aslı ö~
Yüce Allah'ın: ~"-! ~~ ~3 şeklindedir, çünkü, kü_çültülmüş
-'
~ı_Jllı Yine hayır, ye~1in .ederim o haAl'ı 4..lıı.l ~ ıu
.... ; çogu ıse, J4l şeklinde
975
gelmektedir, diyenler de vardır. renklerde ve kaP,ka,r:a tC?prq_kl;zr_var
Yüce All_ah bu konuda buyurur (35/Fatır 27); ~I,Jli.J ~~ w~I.J
ki: j~lj J;ıilı ~ jL.j geceyi ve dillerinizin ve renklerinizin farklı
gündüzü sizin emrinize_verdi ( 14/ oluşu da, (30/Rilm 22).
İbrahim 33); ~,)-~ 1~) ~lj Örttüğü Bu ayet, renklerin çeşitliliğine

zaman geceye (92/L~yl 1); Gj,cljj ve her birinin kendine mahsus
:. Li... ~ ;.: ·. - \Al ;:,;,:;i - ~ : ·:ii - '
~ ··- ~ ~ J - lJ:!:l r.s'""Y' şekilde oluşuna işarettir. O kadar çok
~ - -: ; - ._ TJ: ~A, '
• ~.J ~.J re musa ya otuz olmasına rağmen, kimsenin kalıbı
geceye vaat verdik ve süreye bir kimseninkine benzemez, kimsenin
on gece daha ekledik ve böylece siması kimseninkiyle aynı değildir.
Rabbinin mikatı (tayin ettiği vakit) Bu Yüce Allah'ın ne kadar büyük
tam kırk gece oldu (71A'raf 142); bir güce sahip olduğuna dikkat
:-'~1 ~ ~ ~G1) Gj Biz o (Kur 'an) çekmektedir.
nu Kadir gecesinde indirdik (97 1
o , .. o Kimi zaman cinsler ve türler de
Kadir 1); fo Jt;ıl.J __?...illj Ant olsun renkler sözcüğüyle if§.de edilir. Bu
fec;e ı:~, Q~ g~feYf!- {~ecr ! -2); ~~ bağla!l}da söylenen~ l)l)~~ ı,)1 0~
- wı:I<·;"I~IJL9:i.:il 1 l:~ıı.::..ı
l>" \""'.i! - .. ~~ . .) 41....;.\rı Falqn adam ç_eşit~i konuşmalar
y__,..:. Jt;ıJ .S:ii Rabbim! Bana alarnet yaptı, ve r-Lib.ll ~ Gljli 1~ JjG:; Şu kadar
ver, dedi (Allah): Senin ala metin, çeşit yemek aldı (yedi) , deyimleri gibi.
sapasağlam olduğun halde, üç gün,
üç gece insanlarla konuşmamandır,
buyurdu ( 19/Meryem 10).
~/ L-y-n
~: Sözcüğü, sertlik anlamına
w-Jl 1 L-v-n gelen 4i)J... sözcüğünün zıddıdır. Bu
genelde cisimlerisomut varlıklar için
c.:.ı.Jl sözcüğü bildiğimiz renk kullanılır. Bundan ayrı olarak istiare
demektir. Temelde beyaz ve yoluyla ahlak ve benzeri soyut şeyler
siyah ve onlardan oluşan renklere için de kullanılabilmektedir. Onun
dayanır. Bu anlamda kullanılan için ~ 0~ falan adam yumuşaktır
0.Jt renklendi fiili, bir varlık daha ve ~ 0~ falan adam serttir,
önceki renginden başka bir renge denir.
büründüğünde söylenir. Yüce Alla~
Bu yumuşaklık ve sertlik
bu manada şöyle buyurur: li;..). ü
sıfatlarının her biri yerine göre
:;ı;. Jw.Jı : - ı~:, -.;j ı~ı~.i, ~ wl __ ;. .ı...ı
. .. ~J 'T" ...'1"' - • ..)A-l -·
:;y-ı' 2.u:ı - : - '~ :, -.;j ~ .. ' - •. - hem övmek hem de yerrnek manası
. .. . J-J 'T"...'I"' - ~J ~
- taşıyabilir. Onun için Allah buyurur
Biz onunla renkleri başka başka
ki :~ ~ ~~ ~ ~.) ~ Sen (o
meyveler çıkardık Dağlarda da
zaman), sırf Allah 'zn rahmetiyle
yollar, beyazlı kırmızı/ı çeşitli
onlara karşı yumuşak davrandzn.
976
(3/Al-i İmnln 159); ~:ı).?. ~ ~ bir anlamda;~ LS) elini büktü, ifadesi
~~ }.~ ~_,li.J Sonra derileri de,
J! de kullanılmaktadır. Şair şöyle der:
kalpleri de Allah 'ın zikrine karşı .:;ıııi ). <,?~\ .iliı ;~ ı.S.Jl- i ' i
yumuşar (39/Zümer 23), ayeti ise,
4 I 6- Asıl onu mağlup eden
onların Hakkı önce reddedip inkar
Allah, onun elini kolunu büktÜ. 1129
ettikten sonra, kabul ettiklerine ve
ona boyun eğdiklerine işarettir. ~JY..J ,.:....::..1_:; LSJ iradesi de, başını
eğdi, b~ynunu büktü ~eı:ıek!ir: Yü~e
~
_ .. _ f~; W Lı Hurma
~
Allah bu anlamda ljlW ~ ~ 1 ~l.J

ağaçlarından herhangi bir şey
~_,~ ~ ljJl ~~ JY:.j ~_:#i:":! Onlar~:
kesmeniz (Haşr 5) ayetinde geçen
Gelin, Allah 'ın Resulü sizin için
W kelimesi taze hurma demektir.
mağfiret dilesin, denildiği zaman
B~nun formu ~ şeklindedir. Tıpkı başlarını çevirirler (65/Munafikun
~ buğday gibi. Bu onun herhangi
5), yani, başlarını önlerine eğerler.
bir türüne has değildir; geneldir.
1~ ~~ LS) deyimi ise, yalan
söyle~ek ve söz uydurmak
)l)l 1 L-e-1-e anlamında bir kinayedir. Allah
buyurur ki: ;-5~:.._..)\ 0~ ~} ~ 0).J
Bu konuda Allah buyurur ki:
~Gs.iı ~; ~ '-:-lıiş.l~ Kitap ehlinden
(;L?.yji.J )j.:,lJı ~ t~ İkisinden de
~yl~ bi~ güruh da v~rdır ki, siz onu
inci ve mercan çıkqr (55/Rahman
kitaptan sanasınız diye, dille~in~
22); 0;5..ô ~)i ~tS Bu gençler
kitaba doğru eğjp ~ükerler. (31Al-ı
sanki sedefleri içine gizlenmiş inci
İmran 78); f-~!:"-"'4 ~dillerini eğerek
gibidirler (52/TCır 24).
(ağızlarını eğip bükerek) (4/N isa
İnci anlamına gelen )) 46).
kelimesinin çoğulu,O':l ş_ekJi_nde gelir.
~~ Jı:. <.iA ~ 0~ deyimi
Fiil olarak kullanılan~~~ ~)G iradesi
ise, - bir kişin'in artık kimseye
ise, bir şeyin inci gibi parladığını,
saldıramayacak derecede hezimete
parıldadığını anlatır. Buna yakın bir
uğradı_ğın_ı anl~~ır: Allah ~uyurur
anl~rrıına, da _ ş,u dey~l1}d~ _rastlanır:
ki: ~i ~ 6J.Jt "i.J 2u~ ~1 hiç
~G~~ ~4l=JI ~~~ Lı ~~ ~~ 'i Ceylan
kimseye dönüp bakmıyordunuz (3/
k~yr~ğunu pariattığı müddetçe falan Al-i İmran 153). Bu da şairin şu
işi yapmam.
sözüne benzemektedir:
~. -'- .;j-':ı -~ti
- u:j ~~i~)
-. _f )V
ı;__,l 1 L-v-y -:ı~.J ~ YJ? L;'""iY;
J: Sözcüğü, ipi sarmak veya
eğirn~e~ti~. Bu anlamda fiil olarak 1129 Şair, Fur'an b. e1-A'ruf. Bkz. İbnu'1-Enbari,
Azdad, s. 191; Merzebani, Mucemu 'ş-Şuara,
t;,ı ~_,li ~.Jl denmektedir. Buna yakın
s. 317.
977
417- Uğrunda savaşacağı habere ihtiy~ç bırakmaz. Şöyle ki:
sevdiklerini terk etti, ~_:,.;, tlli Fl ~.;J Siz olmasaydınız
Sıçrayan bir yarış atının başıyla biz mutlaka mü 'min olurduk, (341
kurtuldu. 1130 Sebe 3 ı).
.,.\~
ise, sancak demektir, rüzgar İkincisi: ~ anlamındadır.
ile bükülerek dalgalandığından bu Bunun hemen ardından fiil gelir.
adı almıştır.
Mesela: ~_,:..:; ~ı ~.:) ~.;J ~:; Ey
Rabbimiz! Şiiyel hize bir peygamber
~}de, güzelce katlanıp saklanan
gönderseydin de, (20/Taha 134);
yiyecek, demektir.
yani: Bunu yapsaydın olmaz
~~ (.Sj deyimi ise, ödenmesi
mıydı?
gereken borcunu ertelemektir.
Bu her iki anlamıyla ilgili
(.5) Okun levasına ulaştı. Yani, örnekler Kur'an'da pek çoktur.
eğilmiş olan kısmına kadar.
-
.Jl 1 Lev
Mutlak anlamda olumsuzluk için
j1 edatı, deniyor ki: Bir şeyın kullanılan 'x harfine misal: ~\.i. 'x ~.)
olmamasım başkasının olmamasına
Zeyd, bir bilgin değildir. Bu ifade
bağlayan bir sözcüktür. Kendisi, şart onun cahil olduğunu da gösterir. Bu
manası içerir. Allah buyurur ki:_~
edat, olumsuz cümlelerde ve her üç
F~ ıSı~:;~:; ~lj.. 0~ ~~ .Jl zaman için kullanılır. Hem isim hem
~~~\i].'~.;. De ki: Eğer siz Rabbimin de fiille beraber kullanılır. Şu kadar
,:ah~et hazinelerine sahip olsaydınız, var ki, mazi fiil bununla olumsuz
fakirlik korkusunu yine de elden yapılmak istendiğinde bazen
bırakmazdınız (ı 7/İsra ı 00).
ardından fiil getiril~ez. Sözgelimi,
biri sana: ~~).. J.\ Çıktın mı?
- -
"J_Jl 1 Levla diye sorar, sen ona cevaben: 'i
Hayır, dersin. Bunun anlamı, hayır,
'x) edatı, iki şekilde kullanılır. çıkmadım, demektir.
Birincisi: Bir şeyin olmasından Bu tür cümlelerde, 'x harfinden
başkasının meydana gelmesinin sonra fiil-i mazfnin gelmesi çok
engellendiğini anlatır. Bunun nadirdir. Sadece aralarında başka
dilbilim açısından haberinin bir kelime girerse o başka . Mesela:
hazfedilmesi zorunludur. Cevabı ~~.Yı! 'xj ~~ )L?.:; 'x Ne bir adam
dövdüm ne de bir kadını. Ya da, bir
ı ı 30 Şair,
Hassan b. Sabit. Bedir Günü, savaştan atıf yapılıyorsa, Mesela: ~).. 'x
kaçan Haris b. Hi şam' ı kınadı ğı şiirinden. ,;,:,ş:; 'xJ Ne çıktım ne de bindim.
Bkz. Divdn'ı, s.2l5.
978
Veyahut da tekrar halinde bu edattan biz~m gücümü~y_eter (70/Mearic 40);

sonra fiilip gelmesi_ 1Jygun olur. ~~~~~~~i~ Hayır, yıldızların
Şöyle ki:~ 'ij ~~~Fakat o, ne yerleri~e y_en:ıin r:cferim (56/Vakıa
sadaka verdi, ne de namaz kıldı (751 75); 0~~ 'i ~jj ~Hayır! Rabbine
Kıyamet 3 ı). ant olsun ki, meden iman etmiş
Temenni, dua ve beddua olamazlar (4/Nisa 65).
durumlarında da '1 harfinden sonra Şairin şu sözü de bu
fiilin g~l_mesi uygun olur. Şt] sözler anlam dadır:
gibi: 0ts '1 Olmayastca, ve ~i~ İjlah ':?.rwi ~! ~~.J ~ _f '"
olmayasıca, sözleri gibi. Geleceğin
4 ı 8- Hayır, babana yemin
olumsuzlandığı misallerinden biri
olsun ki, Ey Amir 'in kızı. 1 1 3ı
Yüçe Allah'ın şu sözüdür: ~jl J~.J
r<;)!GJ -~).J ~ ~ ~~~ ~G ~ ı_,)S Ramazan gunu akşamında
güneşin ·battığını zannederek
~- ~-> J~ .uc ~fo ~ ·j;iı ~li. 1
o
~j ~~i_ ~j u-a_:ı~i ~ ~~ wi.JWI orucunu bozan, sonra da güneşin

~ ~l4 ~ ~) Y.SI ~J İ~-kar edenler: yeniden çıktığını görünce söylediği
söz de bu manada yorumlanmıştır.
Bize, kıyamet gelmez, dediler. De
Bu sırada kendisine: Biz günaha
ki: Hayır, öyle değil, gaybı bilen
girdik, diyen birine Hz. Ömer:
Rabbim hakkı için kıyamet size
Hayır, Onu kaza edeceğiz, biz bunda
mutlaka gelecektir. O 'nun ilminden
bir günah işlemedik. Hz. Ömer'in
göklerde ve yerde zerre kadar bir
Hayır, sözü, bu kişinin: Biz günaha
şey kaçm~z (~.4/Seb~' 3). Başka bir
ayette: ;;~j JLS:i.... : .&· : - ~ ·- ·- ~ - girdik, sözüne karşılıktır. Sonra
- - • -- . LY.' ..)UC. - ~_,
kendi fikrini söylemiş ve: Biz onu
~~- ~)..::.i ~J ~L:.:..ll ~ ~J u-a_:ı~i ~
kaza edeceğiz, diye eklemiştir.
jıSi 'ij Ne yerde, ne de gökte zer;e
kadar hiçbir şey Rabbinin gözünden '1 harfi bazen nehiy için de
kaçmaz. Ne zerreden daha küçük, kullanılır. :t-.Jisaller: lfol ~~~ ~~ t;i
ne de ondan daha büyük! (ı O/ 1~ l~fo _0i ~ !"~ ~ ~) _:,.;,:,,) ~
Yunus 61). IP. ~ 0i ~ ~~ ~ ~w ~:, ~
~w~~ ı_,).G ~:,~< .<~;ı i_,~- ~:,~
Bazen '1 edatı, olumlu bir sözün
Ey iman edenler! Bir topluluk
başında gel ir. Bu durumda işlevi, gizli
diğer bir toplulukla alay etmesin.
olan bir sözü olumsuz yapmaktır. Şu
Belki de onlar, kendilerinden daha
aye~ler, bu .§e_kilde yorumlanmıştır:
iyidir/er. Kadınlar da kadınları
~t#l i"~ ~i 'i Hayır, yemin ederim
alaya almasın/ar. Belki onlar
o kıyqm_et günijne (75/Kıyamet, l);
0_,~~w GJ '-;-l_;\.i..;JI.J J) ~-.;,jı ~Y. ~i Sı..i kendilerinden daha iyidir/er. Kendi
kendinizi ayıplamayın, birbirinizi
Artık ; -doğula;ı~ ve b~tıların
Rabbine yemine ne gerek, elbette
1131 Şair, İmru'u'I-Kays. Bkz. Divdn'ı, s. 68.
979
kötü lakaplarla çağırmayın (49/ ~1 ~ Jl~ 'i _j jyj 'i _j artık hacda
Hucunit ll). kadına yaklaşmak, günah işiemek
Bunun başka misali de şu ve kavga etmek yoktur (2/Bakara
ayettir: 0ı 6):.ıı (SiiJ~1 ~ ~.)\ ~ Y Ey 197).
Ademoğullarz, Şeytan, gibi, sizi de [Bazen birbirine zıt olan iki
(şaşırtıp) bir belaya düşürmesin! varlık tekrar edilerek her ikisinde
(71A'raf 27); aynı şekilde şu ayet de de olumluluk kastedilir: ~ ~j ~
buna örnektir: ~~fo.J 0ı::ıi' . ~si:':-;1 ~ 0-ti. 'i.J Zeyd ne oturan ne de geçip
2u~ 'i ~ .J
Süleyman ve ordusu gidendir, sözü gibi. Yani: Bazen
farkına varmadan sizi ezmesini (27 1 oturmakta bazen de yolculuğa
Neml 18). çıkmaktadır. Bazen aynı bunun gibi
~ o ~ o
Yüce Allah'ın: j~ G~i :ıı.J söylenir de, iki zıt şeyin arasında
.Jıı ~1 0...ı~ ~ ~IY:..) ~ Hani btr yer alan başkoa bir durumun varlığı
vakitler İsrailoğulları 'ndan şöylece kastedilir. j_J..:.ıi 'x.J ~~~Ne beyaz
misak almıştık: Allah 'tan başkasına nede siyah, denmesigibi]. 1132 Burada
tapmayacaksınız (2/Bakara 83) kastedilen bu iki renk arasında yer
sözü ise, bir olumsuzluk ifadesidir. alan bir rengin olduğunu ispat/
Deniyor ki: Bunun manası: Onlar varlığını kabul etmektir.
ibadet etmiyorlardı. Bunun bir ~_:j. ~J 9_;. ~doğuya da batıya

'~ : ~~ : ~ ,
benzeri de şu ayettir: ~~ lı..b..\ ..lj_j da nispet edilemeyen (24/Nur 35).

: ;.< .- .~;\ UY.-.?-J
lY.'
: , ::. ~.Jo r~<Ç.Lı..l u~
: _::~·~ o~
o Bunun yorumunda denmiştir ki: Bu
' o
j-5. -jY~ Yine bir zamanlar misakınızı hem doğuya hem de batıya aittir
almtştık; birbirinizin kanlarını [yani, güneş de gölge de üzerine
dökmeyeceksiniz, nüfusunuzu diya vurur]. Kimisi de manası: İfrat ve
rznızdan çıkarmıyacaksınız (2/ tefritten korunmuştur, der.
Bakara 84). Bazen ~ herhangi bir şeyin
Yüce Allah 'ın şu sözü ise, varlığını göstermeden sırf söz
cteğişik biçjri]-,doe ,yorumlanmıştır: konusu manayı olumsuz yapmak
~\ ~ ~ 0~~ 'i j-SJ Lı.JHem size ne için kullanılır. Buna, ismin bir
oluyor ki, Allah yolunda: uğrunda anlam ifade etmeyeni denir. Eğer
savaşa çıkmıyorsunuz? (4/Nisa
~ , J ,
bir yerde insanlık olmadığı ifade
75). Buradaki 0~~ 'i ifadesinin edilmek istenir ve 0ı...:.j) 'i denirse,
hal yerinde olması doğrudur: Size bu mana gerçekleşmiş olur. Halk
ne oluyor: da savaşmıyorsunuz?. dilinde j_;. 'i denmesi de, hiç kimse
Buradaki 'i kendisinden sonra gelen yok, manasındadır.
nekre isimle beraber mebni olur ve
kendisiyle olumsuzluk kaste~pm_iş
olunur. Tıpkı şu ayet gibi: c.:.ı(J )lğ 1132 Büyük parantez içindeki kısmı , Zerkeşl,
Burhan (IV, 353)'da nakletmiştir.
980
r''i 1 Lam Harfleri \ :.@ij) L;._JGöklerin, yerin ve ikisi

0000
arasında bulunan her şeyin müllj;ü

Edat olan lam harfleri birçok Allah'ındır (5/Maide 18); ~fo. ~:,
şekilde kullanılır. Bunları gözden ~_)~\ .J <.::.JI.J~I Göklerin ve yerin
geçirelim: orduları Allah'ındır (48/Fetih 7).
Birincisi: Cer eden lam harfi. Bu Tasarruf hakkı anlamındaki
da birkaç çeşittir: Birisi,.fiili geçişli mülkiyet ise, seninle beraber bir
kılmak için kullanılır. :Şunun gazfı kalası tutana: ~j.b Sl..':1 .ili.), h
caiz. değildir. Misal: .ili,J W.:..i ~ Kendi tarafını tut ki, ben de kendi
~Ne zaman ki ikisi de bu şekilde tarafımı tutayım, d_~men gibi
Allah 'a teslim oldular, ihrahim sözlerde geçer. Ayrıca 1~ ~-sözü ile
oğlunu alnı üzerine yatırdı (371 ~~~~-gibi sözlerde yer alan lamlar
samı.tı 03). gibi. Bunun anlamı da: Bu şey
Diğeri de fiili geçişli kılmak için çok değerli olduğundan, ona sahip
kullanılır ancak bazen hazfedilebilir. olmak, Allah 'tan başkasının hakkı
Her birine birer misal verelim: .\.lı1 ~~ değildir. Kimisi de: Bundan maksat,
~~Allah, sizlere bilmediklerini;i onu var edenin Allah olduğuna işaret

btfdirmek, istiyor (4/Nisa 26); ~~- ~ etmektir, yani: Onu baştan eşsiz
' ~ -- ~)\J 0' - ~ . - ·,.- .\.:ı - -~ i .illi
u~ i j .J:!l>"JI( '_ .) c~ .~u biçimde var eden O' dur. Çünkü
~
. ~wl.S~.. --
- ~ .
,~·.. -;.,~ - ~~~
.) ... _ . varlıklar iki çeşittir:
:~1 Allah kimi hidayete erdirmek Bir çeşidi, tabii bir sebeple veya
isterse, onun gönlünü islam 'a açar. insanların sanadarıyla icat ettikleri.
Kimi de saptırmak isterse, sanki Diğer bir çeşidi ise, uzay, gök
göğe yükseliyormuş gibi, göğsünü vb gibi eşsiz biçimde icat ettikleri.
dar ve sıkıntılı yapar (6/En'am 125), Söylenene göre, bu ikinci çeşidi
görüldüğü gibi, birinde bu lam harfi daha değerli ve daha üstündür.
açıkça gösterilmiş, diğerinde ıse,
istihkak/hak etmek ile ilgili
hazfedilmiştir.
lam 'ın misalleri ıse şunlardır:
İkincisi:Sahip/ik, güç, hak )~1 ~ _;., ~_J L.;_lıl ~ ~) işte
ketme, hakkına sahip olma gibi lanet onların hakkıdır! Ve yurdun
manaları ifade eden lam harfı. kötüsü de onların hak ettikleridir
Burada kullandığımız hakimiyet, (13/Ra'd 25); 0.ı?:h~l} ~.J Eksik
sahip olma bizzat sahiplik değildir. ölçüp tartanların vay haline! (83/
Aksine, birtakım menfaatlere veya Mutaffıfın 1).
bazı tasarruflam sahip olmak da
Bu lam da birincisi gibidir. Yalnız
bunun içindedir.
birincisi, artık insanın hükmünde
Bizzat sal!iplik için m~~al şu olan ve kesinlikle sabitlik kazanan
ayetlerir: ~:_/:11 .J <.::.JI.J~I .&:. ~_J şeyler için kullanılırken, buradaki,
981
henüz gerçek olmayan, yalnız da _misall~ri şunlardır: l~l ~ ~ ~,
hakedilmiş olması yönünden elde
~
- -ı .- J_.J·ı ~
. c.S~
• "
. ~·: tı ı..s-
o;o
t.:: ~
~
- • 1 .ı..:ı....:....
• .ı
_,_ ..
iY" ("~ •.
edilmiş hükmünde olan şeyler için ~ r_,i:i 01 Elbette ilk gününde temeli
kullanılır. takva üzerine kurulan mescit elbette
BftZJ Qramerciler ise şöyle içinde namaz kılmana rjaha_ layıktır.
der: ;G;Jıı ;.dJ lanet onların hakkıdır (9/Teybe 108); Jı Y.;.l ~ ;.ı.J ~~
C,J?/Ra'd 25); 4ı L. r~:·:ı Lff1 ~ ~~~Şüphesiz Yusuf ve Kardeşi.
~'JI ~ Onlardan her bir kişiye, bizim babamız tarafindan bizden
gilnah olarak ne işlemişse (onun çok sevilmektedir (12/YCısuf 8);
karşılığı ceza) vardır. (24/N ur 1~) ~~ ~ ~ .J.J.l...:.:. ~ ~ .J ~~ ~~ Sizler
gibi ayetlerde geçen lam harfi, ~ kesinlikle onların kalp/erine,
anlamındadır, yani: Lanet onların Allah 'm korkusundan daha fazla
üzerine olsun. Ne var ki, bu görüş korku verirsiniz. (59/Haşr I 3).
pek sağlam değildir. Dördüncüsü: 0) konusunda yer
Lam harfının 4-J ~_:,1 ~j 0G alan lam. Bu ya, isim cümlenin
Rabbin Ona vçıhyetti diye (Zelzele sonunda geldiğinde ismin başında
5) ayetinde .)) manasında olduğu yer alır.
; a : ,. , , , :;.
söylenmişse de, bu öyle değildir; }~'!.\ t).J'J_ o~ ~j ~ ü) Gören

çünkü anya gelen vahiy, onun için gözleri olanlar için elbette bunda
bu işin kolaylaştırılmış olması ve apaçık bir ibret vardır (3/Al-i İmran
ilham manasma gelir. Bu vahiy, 13).
peygamberlere gelen vahiy gibi Ya da cümledeki haberin
değildir. Onun için lam harfı ile, başın~a- yer alır. Misaller: ~j 0)
bu vahyin kolayiaştırma anlamında ~~~4l Kuşkusuz Rabbin her an
olduğuna dikkat çekilmiştir. gözetl~f!lededir (89/Fecr 14); 0J
~ .. _ ~ :<:" ~ .J- sazn
; ··t.iil_ (...)-' k '*~ ~lji ,;J}=\l ~IY.) Çünkü İbrahim:
hain/erin savunucusu olma! (4/Nisa çok yumuşak huylu ve çok yufka
105), yani, hainler için, insanlarla yürekli (yanzk kalp/i) idi (1 1/Hfıd
düşman olma. Bunun mana~ı, tıpkı 75). Yada haberin başında gelip
şu ayetin anlanıı gibidir: uc
J~~ "ılj onunla ilgili bir yan cümlecikte
~~ 0)~ 0:!~1 Kendilerine hainlik bulunur. Misal: f.ffo ~ ~) ~y,.j
edenleri savunma. (4/Nisa 107). 0~ Hayatına yemin olsun ki,
Buradaki lam harfı, ~~~:fo~ onlar kendi sarhoşluklarında
sözündeki lam gibi değildir. Çünkü debelenip durmaktadır (1 5/Hicr 72),
buradaki lam, mef'fıl ' un başında bu cümlenin asıl kuruluşu şöyledir:
gelmiştir. Manası ise: A Ilah 'ın f.ffo ~ 0~ Onlar kesinlikle
düşmanı olma, demektir. sarhoşluklarında depreniyorlar.
Üçün cüsü: İbtida lam'ı. Bunun Beşincisi: Şeddesi alınmış 0) ile
982
olumsuzluk anlamı taşıyan 0) edatını '.~<: u.ı

Ba_k ara 103)·, 1J~ : jl
.
L:ü~ .i~-.:. y·_i
. 1Y:!Y
birbirinden ayırmak içiı;ı gelen Ilim ~~ ~~.:ıc_ ~ Eğer onlar birbirinden
harfı. Misal: \..:J ~~ jS 0J.J ~~j.J
tti;. ayrılmış olsalardı elbette onlardan
~~~ ~y;jı Daha nice altın ; iynetler inkar edenleri elem/i bir azaba
verirdik Bütün bunlar dünya çarptırırdık (48/Fetih 25); ~~ Jl.J
hayatının geçici menfaatinden başka 1~ 2JLSJ G~I.J ~I.J Ga.\_:, ~ı)~
bir şey değildir. (43/Zuhruf 35). ~ji.J~Halbuki onlar, İşittik ve itaat
Altıncısı: Kas em lam 'ı. Bu, ismin ettik; dinle ve bize de bak, deseferdi
başında gelebilir. "X"üce Allah'ın bu, kendileri için daha hayırlı ve
şu._sözü gibi: ~ yji ;~ 64J _,.;.~ daha doğru olurdu (4/Nisa 46).
~ Zaran faydasından çok olana Bu Ilim harfının bazen hazf
çağmr/ar (22/Hac 13). <?l,du~un~ da_rastla~ryıa~Jadır. Misal:
Bu lam, mazi fıilin başında da .ili:._fil ~ _Jl yan i, .ili:._fi'{Eğer bana
gelj_r., Misfil: ~ iu? ,:~ _.. -<>~ ~ 2JLS :ıil gelseydin, sanaikram ederdim.
-:ı~~~ .)J~ Gerçekten de onların Sekizincisi: Çağırılan kişinin
kıssalarznda üstün akıllılar için bir başında gelen lpm. Bunun harekesi
i bret vardır ( 12/Y Cısuf ll I). .fetha olur. ~) l,! Ey Zeyd, gibi.
Geleceği bildiren fıilin başında kendisi için çağırılanın başında
gelene ise, iki nun' dan biri gerekir. gelen lam. Bunun harekesi ise, esre
Misal: ~ ~ ~~ JY.,j ~~4- ~ olur. ~) l,! Zeyd'e yazık, gibi .
.:J_;,:,i~lj ~ ~~ sonra yanınızda Dokuzuncusu: Emir Ilim 'ı. başta
bulunan (kitaplar) ı doğrulayıcı geldi_ğinde harekesi esre olur. Misal:
bir p eygamber geldiğinde ona :(\~i~ : j, ~<;~k·,,-,1 1 : -ı j,, :~j ı..:;
1 .. U:! . 1 - ··- _)-lA U:! . '"!H ..
:
muhakkak inanacak ve ona yardım Ey iman edenler! Ellerinizin altında
edecekşinizi (31At-i İ m nin 81 ); 0J.J bulunanlar izin istesinler (24/Nür
('il"' • J:!" LJ StSon tarın
~~ ıt..:..e.ı ~• .J- Hi·k.~~ · :(:,, J- ~ ~._)- l:ı:ı1;
58) '. ~~ .. ~
·-~-- 1 ~Lı ı..:; 1' jtj·
- .. J J
her birine, yaptıklarının karşılığını 2J_foL. Onlar cehennem bekçisine:
Rabbin hakkıyla ödeyece_ktir (ll/ Ey Malik! Rabbin artık bizi
Hüd 111 ). Burada geçen t...:J edatında öldürsün, diye seslenir/er. Malik de:
ye_r ,alan Ilim, 0) edatının cevabı dır. Siz böy lece kalacaksınız, der (43/
,;6iJ~ fiilinde - yer alan Ilim ise, Zuhruf77).
yemin için gelen Ilim' dır. Bu lam'ın başında vav veya ta
Yedincisi: .Jl harfinin haber[nde harfi bulunduğunda ise, harekesiz ... ~::
gelen)iim. MisaJ.: I~I.J ı).;.l ~~ Jlj

J. } o
. I : rA
ok unur. M ısa · \..ji;\
.. L..ı. ı J~
'.~cı
• • : .ıJ.ll ~
_>.;=>. _
~ • ~.~
ı.Y> ayet on l ar
.ı: -.1 ş ~
ıA~j Kendilerine verdikterimize
iman edip de korunmuş olsalardı, nankörlük etsinler ve safa sürsünler
elbette Allah tarafindan verilecek bakalım! (29/ Ankebüt 66); ~G ~
mükfıjiit çok hayırlı olacaktı; (2/ ~ ~G (y,_j ~~ .... Artık dileyen
983
iman etsin, dileyen inkar_ etsin ( 18/
Kehf 29); ~~ ~-+:..;.. Y..J ~\ ~ ~
~~~ De kt: Allah 'zn ih~an;yla
ve rahmetiyle, yalnızca bunlarla
sevinsinler (lO/Yunus 58). Bu ayet
1.?-fo şeklinde de okunmuştur. 1133
'
Bu larnın başında ;.:; bu
lunduğunda ise, bazen harekesiz
bazen de harekeli olarak okunur.
Misal: f.Aj3 :;, ı)_Jj ~ ı.,.:..i;i ~
~
..::::lı w:JG : ~.t.-.1 - Sonra k.ırl erını
_... . 1.J!~-J ..
- -
giderip temizlensinler. Adaklarını
yerine getirsinler ve Kdbeyi tavaf
etsinler (22/Hac 29).
{"
)U, ~(is~;.
. -~
Lam Harfinin Sonu
1133 Bu kıraat, Ruveys'in Yakı1b'tan aldığı kıra

attir. Bkz. DimyiitT, İthaf, s.252.
984
o
,~,y~
Mim Harfi
~/M-t-a Bunun sebebi, fıilin genişleme/

rahatlık anlamını da taşımasıdır.
t~
' kelimesi, uzama ve ~! fiili ise, faydalanmayı
yükselme demektir. Bu bağlamda istedi, demektir. Yüce Allah bu
.)~\ ~ Güneş yükseldi denir. Bitki anlamda buyurur: ~ t,.~:.~.· . ~
ilk çıkarken biraz yükselmeye ~ Bir kısmımız bir kısmımızdan
başladığında ~~~ ~ denir. foydalandık (6/Enam 128);1);1:.~.·,ıj
t \:i.A hoş vakit geçi~me demekti_r. : j, .;.;. 1 W; -<·~ ; .;.;' ı.! . -~
U:!. ~ 1:' . ~ ~ .
Bu anlamda F.J ~~I.J ,\~ .illı ~ ~~ ,:<!!~ ~ Si;den önceki/e;,
~ Allah ona mutlu bir hayat verdi, hisselerince faydalandıkları gibi
onu hayatının tadzna erdirdi ve o da siz de hissenizce faydalandınız (91
bunun tadına erdi, denmektedir. Tevbe 69).
,.
Yüce Allah da bu manada şöyle Yüce Allah'ın şu sözü_: ~.J
buyurur: ~ J)
~,j_;;;,J ve onları bir ~
. t'tiA·J ~
iı
ts".
~:.;.. ' . ''YI ış;
(..)ı"'>_)
. ...!
süre daha bu dünyadafayda landırdık Yeryüzü~de bir müddet içi~ yerleşip
(lO/Yunus 98); )~# ~·i;:.; Onları faydalanacaksınız(2/Bakara 36),
az bir süre fa~~afa,~Jdırmz (311 her kişinin dünyadan belirli bir
Lokmfm 24); )4.\9 ~\..!inkar edeni müddet faydalanacağına dikkat
de az bir müddet faydalandırırız çekmektedir.
(2(Bakara 126) ~ ~ F fgi;~,·u Yüce Allah'ın: ~ ~~~ t_tiA J§
~~ L;_ı\~ Ama birçok toplulukları da De ki.· Dünyadan fayda/anma
faydalandıracağız, sonra onlara çok azdır (4/Nisa 77) sözü ise,
can yakıcı bir azap vereceğiz (1 1/ ahiretin yanında
dünyaya itibar
Hud 48). edilmeyeceğine ilişkin bir uyarıdır.
Kur'an-ı Kerim'de ı_# fiili, Buna göre Yüce Allah'ın: t_tiA W
dünya ile ilgili olarak geçtiği tüm ~ ~l ~_?.'il <) ~~\ ~~\ Oysa dünya
yerlerde tehdit için kullanılmıştır. hayatından fayda/anma ahirete
985
göre pek azdır (9/Tevbe 38) sözü ~ .)~ ~ı Jc _j Onları zengin kendi
de, ahiret ile karşılaştırıldığında, çapına, fakir kendi çapına uygun
anlamına gelir. bir şekilde fayda/andırın (2/Bakara
Yüce Allah şöyle buyuruyor: Lı.J 236).
tliA ~) ~j.:..\11 ~ ~~~ i~ı dünyadaki c~' ~ deyimi, bir adamm bir
hayat ahiret yanında sadece kısa kadınla belli bir müddetekadar belli bir
bir fayda/anmaktan ibarettir (13/ miktar mal karşılığında beraber olmak
Ra'd 26). üzere anlaşması, müddet dolunca da
Ev eşyasına da t Li:. adı boşanmadan ayrılması demektir.
verilmektedir. Yüce Allah şöyle ~i ~ terimi, Hacca, Umre

buyuruyor: tliA _jl ~ "~ı ilave ederek her ikisini birlikte
Süslenmek veya faydalanmak için yapmak demektir. Allah buyurur
(13/Ra'd 17). ki: ) '·j1.'.\ w
~ı Jı ~_;,j~ ~ ~
tli:. ve~ kelimeleri, herhangi ı,?~ı ~ Hacca kadar Umreden
bir şekilde kendisinden faydalanılan faydalanabilen kimseye kolayına
şeylere denir. Yüce Allah'ın şu gelen bir kurban kesrnek gerekir (2/
sözü bu ınanaya göredir: ı~ ~.J Bakara 196).
~ti.Q Eşyasını açtıkları zaman ~Lı yi);. ifadesinin, kırmızı
(12/YGsuf 65); yani, azıklarımi şarap olduğu söylenmiştir. Doğrusu
yiyeceklerini. Burada, yiyecek, tli:. kalitesinden dolayı hoşa giden
diye adlandırılmıştır. Bazılarına şarap demektir. Kırmızılık direkt
göre de, buradaki meta kelimesi, kendisinin değil, kalitesinin bir
kap demektir. Gerçek şu ki: Kap ve özelliğidir.
yemek birbiriyle bağlantılıdırlar. ~Lı ~
- deyimi, güçlü deve
Çünkü yemek kabın içinde idi. demektir.
Y~ce Allah'ın tliA <.::.ı' ~lb~_j Şair şöyle der:
~ J~~ Boşanan kadınlara uygun
~L4 Y.\1 ~jY., ~ .ÜI~_j- t' '1
bir surette fayda/andırma vardır (21
419- Terazide onun iyilikteki
Bakara 241 ).
şerefi çok yücedir. 1134
t Li:. ve ~ boşanan kadına
Yani: Daha ağır ve daha
bekleme müddetince faydalanması
fazladır.
için verilen nafakadır. Bu anlamda
~~~;_:;_~j ve ~~ denir. Kur'an'da bu
anlamların ikincisi kullanılmıştır. 1134 (Bu söz N abiğa Ez-Zibaniye ait beytin son
Misal: :J,~Y,._j 6kıJ;1;j Onları bölümüdür.) Birinci bölümü şudur:
fayda/andırın ve serbest bırakın .u..lı:. .>! ...s...; lJ:!.l ~ c)) Divanı

herhangi bir kita-
bevi nce yayınlanmamıştır. Bu şiir Sın'a İbn
(33/Ahzab 49): Yüc~ A_llah_ ,şö~le Sekit'in Divanında geçmektedir. Tahkik Dr.
buyuruyor: ;_)i§ C';"YJI ~ ~~.J Şükrü Faysal s. 52. Mücın el' de 3/822.
986
~/M-t-n Yemyeşil derinliklere doğru

öterek yükseldiler. 1136
uti.;, kelimesi, belin iki yanı
demektir. Bu anlamı gözetilerek
karadaki yol da ona benzetilmiş ve
Jl.a 1 M-s-1
buna da ::fo karayolu, denmiştir. J_;;..:.' kelimesinin asıl anlamı,
.\.ili;, deyimi, sırtına vurdum, dikilmek, ayağa kalkmak demektir.
demektir. ~ ise, başkası örnek alınarak
J:, fiili, sırtı sağlamlaştı ve düşünülen veya yapılan şey
güçlü oldu demektir. Bu anlamdan
~ ~sağlam ip denilmiştir.
demektir.
.
Bu anlamda ~~~ ~ dikildi ve
Bu bağlamda Allah bııyurur ki:0J şekillendi denilir.
~~ ~~~ _; jıjyı ). .ıJıı Şüphesi; Yine bu manada Hz. ~eygaı:nber
rzzıklandzran da, kuvvet sahibi sağlam (s~s) şöyle. bvy~:_ur:, 0i ~~ _ıf
olan da Allah izr (51/Zariyat 58). ,:,\ ~
_)1...1.1
: ;~ \_)-•••
.·;-,\9 JG._'.II
. y .U ~..
Insanların kendisi zçın ayakta

-
r.)A 1 Meta dikilip durmasından hoşlanan kişi
cehennemdeki yerine hazırlansın. 1137
.)A kelimesi, zamanla ilgili bir J~ kelimesi, şekil verilen şey
soru ismidir. heyket veya büst, demektir.
Yüce Allah şöyle buyur: 1~ ~ Bir şeyin kılığzna
:ı.c )ı ı :ı....;. .)A Bu azap ne zama_n girmek, bir şeyi delil getirmek, bir
gerçekleşecek? ( 1ONun us 48);~ şeyi düşündü, hayal etti, aklından
~~ ı1i. bu hüküm ne zaman geçirmek manasma gelir.
verilecektir? (32/Secde 28).
Bu anlampa Allah buyurur ki:
Hüzeyl Kabilesi'nin şöyle ~~ ~ ~ \ JW-
ona tam bir insan
dedikleri rivayet edilmektedir: olarak göründü ( 19/Meryem 17).
~ ~ .;~\;? Yenime koydum. 1135 Bu
~kelimesi, darbı mesel, örnek,
bağlamda Ebu Zueyb'in şu sözü
atasözü diye aralarında benzerlik
verilmektedir:
bulunan iki şeyden birinin diğeri
JA ,~j ~ ~~ ~~ :.;._;:, -t".
~w -~~ -
. ' ı 136 Bu şiir Ebu Züeyb el-H üzeyil'ye a ittir.
Bkz. Divdnü'l-Hüzeliyyin, 1, 51, İbn Hişa ın,
420- O kuşlar deniz suyundan
Muğni ·t-Lebib, s. 142; İbn Far is, Mücmel, lll,
içtiler ardından yükseldiler
823.
I 137 Abdullah b. Zübeyr hadisi . Ahmed, Müs-
1135 Bkz. İbn Hişaın, Muğni 'l-Leblb, s. 441 ve ned, IV, 91; Ebu Davud, Siinen, HN: 5229,
Mü radi, el-Cend 'd-Ddni, s. 463 ; İbn Faris, Tirmizi: Bu hasen bir hadistir, demiştir. Bkz.
Mücm el, lll , 823. MübarekfGrl, Aridatu 'l-Ahvezi, X, 213.
987
ıçın kull_anılması demektir. Şu söz benzerlik için kullanılırken, ~
gibi: ~~ <ı;).":.. ~~ Yaz geldi, kelimesi ise daha geneldir ve tüm
. (j.)- ~~
1138
süt
- 'bitti. Bu söz ' u·lS.;,'}\ bu anlamlara gelmektedir. Bunun
~_;,1 imkan varken iŞin(ihmal ettin, için Yüce Allah kendine benzerliği
sözüne benzer. h7r yönden nefyetmek için özellikle
Yüce Allah'ın getirdiği meseller ~ kelimesini _kull~~mış ye şöyle
de bu tarzdadır. ~~ jti.:.~\ dt.J buyurmuş: ;~ # ~ O'nun
2a~ ~i '-!'~ -bu misalle;i, benzeri hiçbir şey yoktur (42/ŞCıdi
insanlar düşünsünler diye veriyoruz ll).
( 59/Haşr 21 ). Diğer ,bi~ ay~tte de Bu ayette, ~tS. harfi ve ~
şöyle buyurur: (;~Wl "}~ ı~ı?;~1 L..J kelimesinin birlikte kullanılması,
onları ancak bilenler aniayabilir olumsuzluğu pekiştirrnek ve yüce
(29/Ankebüt 43). Allah hakkında bu ikisinin de
Ji.;ı kelimesi, iki şekilde kullanılamayacağını uyarmak için
kullanılır: olduğu söylenmiştir. ~ kelimesi

ile ikisi de olum~uzlaştırılmıştır.
Birincisi: Benzer, denk, aynı
Bazıları buradaki ~ kelimesi sıfat
cinsten olan şey demektir. Bu tıpkı
manasınadır, demişlerdir. Yani, onun
~ ve ~ ile ~ ve ~ gibi.
sıfatının benzeri bir sıfat yoktur.
Bazılan ise bu kelime ile, bir şeyin
Her ne kadar Yüce Allah insanlarda
özellikleri ifade edilir, demişlerdir.
bulunan sıfatiarta sıfatnıyorsa da
Yüce Allah ~ın şu sözü gibi:~~ Ji:.
bu sıfatlar Allah için insanlarda
(;~\ ~ .J ~~Allah 'a karşı gelmekten
kullanılanlar gibi değiller.
sakmanZara vadedilen cennetin
misali (13/Ra'd 35). Yüce Allah şöyle buyur: ~ 0.1~
-t.!
ıs-
~\ jWı ,ill
- ..J- ~- _,....
, • '1 ~ ö- y. · ~ .J:!
- ·\IL. u~ :'
İkincisi: Bir şeyin herhangi bir
Ahirete inanmayanlar kötülük
manada diğerine benzemesini ifade
misalidirler. En üstün misali ise,
etmesi. Bu kelime, herhangi bir
Allah 'ındzr (16/Nahl 60). Yani,
şekilde benzerlik manasını ifade
onlar için kötü sıfatlar, Allah için
etmek için kullanılan sözcüklerin
ise yüce sıfatlar vardır. Yüce Allah,
en genel olanıdır. Çünkü benzerlik
Jti.:.~i ~ ı;~ )lj Allah 'a benzerler
ifade eden ~kelimesi, sadece özde,
yakzştırmaym (16/Nahl 74) sözü ile
~ kelimesi ise sadece nitelikte,
sıfatlar uydurmayı yasaklarnıştır.
<.?-!ı..:.,;,. kelimesi sadece nicelikte, JS.:;,
kelimesi, sadece değer ve yüzeydeki Onun ıçın
Yüce Allah,
kendisi ıçın bazen örnekler
1138 Bu, yapması gereken işi ihmal ettiğinden za- verebileceğini bizim bu konuda ona
manını geçiren ve kaybeden kişi için söylenen uyamayacağımızı_ bi!di~i_nd~::n şÇ)yle
bir atasözüdür. Bkz. Meydan!, Mecme 'u '1- buyurmuştur: 0~ "} ~~.J ~ .\.11\ 0~
Emsdl, ll, 68; Müberred, Muktadab, ll, 143 .
988
şüphesiz Allah bilir, siz bilmezsiniz ebedi nimetiere ulaşmak için bir
(16/Nahl 74) Sonra kendisi için bir araç yapamayan kişi, karanlıkta
örnek vermiştir: ~~ ~ .til ı ~ ~ ateş yakana benzetilmiştir. O kişi,
> '
\.S.fo Allah başkasının malı olan ateş yanmaya başlayınca onu

bir köle kimseyi misal gösterir (16/ değerlendirmez, zayi eder tekrar
Nahl 75). geri karanlığa düşer.
Burada, yüce Allah'ı ızın Allah buyurur ki: l__,jS ~~~ JA.;
verdikleri dışında insanlar ıçın .. ı;w----' ,.\.i.:ı ~\
:
'-.- ';
~
\.;.ı ~-
:- ~\
: ~ (,?_
ı~:(
r...:--
kullanılan sıfatlarla sıfati andırmanın inkar edenlerin misali, ve çağırma
caiz olmadığı vurgulanıyor. bağırmadan başkasını duymayarak
' . , __
Allah buyurur ki: 1~ ~;ı.JI ~ haykıran gibidir (2/Bakara 171 ). Bu

~ LU.lı Ji;.S Li. _; _: -. :1 .:. il- ·-~'1 ayettekendisine çağrı yapılan davara
.- . -! - --- • ~ - ~'"' ~ _)-?""-
.ıJ.\1 ..::..ıt.:L
- - - : 1Y.· ~ c..>:!
: ~~ _
·-~'1
('Y"
ı~:
c..-~
- · n.i.:..l
_)
benzetilmiştir. Kelimeler değil,
Kendilerine Tevrat yükletilip de mana karşılaştırılmıştır. Cümlenin
sonra onu taşımayanların misali açılımı şöyledir: Kafirlerin çobanı
(durumu), kitaplar taşıyan eşeğin ve kendileri çoban, çağırtı ve

misali gibidir; Allah 'ın ayetlerini bağırtıdan başka bir şey duymayan
yalanlayanların misali ne kötüdür davarların kendileri gibidir.
(62/Cuma 5). Yani onlar, Tevrat'ın Bu manada yü~e Allah ŞÖY.le

içerdiği gerçekleri bilmeme b_uyur_ ~- ~ ~IY,i 0~ ~~~ ~
~ JS . J,ıG.;:., -• - ~ı :tı.;. Jl4S .ıJ.I 1
hususunda sırtındaki kitap yükünden . . ' ~ ; ~ . .. - -
habersiz olan merkepler gibidirler. ~ ~ Mallarını Allah yolunda sarf
_ f\.l)ah _ bl!yurur kt_ ;ı_f _ Jı~ edenlerin misali, her başağında
_J
·ı .•.:1'. ~
~ --
~
-
. 1 <.....ı.lS.ll
1.), .
ı~ --~ ..ı.tıA!
~
yüz tane olmak üzere yedi başak
- '• 'S h.;.S'fo Fakat o: hevesi~ e uydu. veren tanenin durumu gibidir (2/
Onun misali, üstüne varsan da, Bakara261 ). ,_
kendi haline bıraksan da, dilini ...
Bu anlamdaAllah
&
buyurur
" ~
ki:~
.-,. o o
• 1:.• ı~:q:u:ıJ\;;G::Jio:U · : ·· ··' ı.;,
sarkılıp soluyan köpeğin durumu ~~y-lr...:-- ~1.)~ . -.. ---
gibidir (7 1Araf 176). Yüce Allah Bu dünya hayatında sarfettiklerinin
onun ihtiras peşine takılınasını ve misali/durumu, soğuk bir rüzgarın
ondan ayrılmamasını her ha.lükarda durumu gibidir (3/AI-i İmran 117).
soluyan köpeğe benzetmiştir. Buna benzer ayetler pek çoktur.
Allah buy11rur ki: ~ ,;6\~;, J~ kelimesi, iki benzerin
l).j ~_:,i.:.\ (,?~\ Onlar, -çevresini birbiriyle karşılaştırılması veya bir
aydınlatmak için ateş yakan kimseye şeyin yapılan bir işte örnek olarak
benzerler (2/Bakara 17). Bu ayette konulması demektir.
Yüce Allah'ın kendisine bir miktar :&.:.: Sözcüğü, birinin başınagelen
bilgi ve hidayet verip de onda onu
989
ve başkasını caydırmak için örnek kelimesi daha önce geçmişti. Fiil
olarak verilen felaket demektir. olarak ~j~.J 1~ ~~J ~ denilir.
Bu kelime ibret için verilen ceza Develer geniş arazide olur çobanda
' .
anlamına gelen JlS.:ı ,(ceza)
. . ',
sözcüğü onlara iyi bakarsa Araplar ~)'\ s-ı~
gibidir., _Ç,o_ğulu,_ w~, w~ olarak develer gen_iş _arazide yer aldılar der.
gelir. w)Ci.JI ,;~p ~ onlardan önce ~Iyi \j,~;,i j§ Çoban develeri geniş
nice ibret alınacak cezalar (13/Rad arazide topladı. İşte ~ kelimesinin
6). Bu ayetin ~iliı kelimesi ç.G sa aslı da, bu sözden gelmektedir.
harfinin sükunu ile ~)li;, şeklinde Bu al)lamda Araplar şöyle der:
okuyanlar da vardır. Bu tıpkı ~ .JG ~ JS ~Her ağaçta bir ateş
(güç, destek) ve ~ (yardım, vardır. _)lkJI.J t_J..Ji i;...:.i'.,! Çerçöp ve
destek) kelimeleri gibi. toz duman kıymete bindi.ıı 39
Bu anlamda G)\j 0ıiJ..:.Jı Ji:.\ ~ Yüce Allah'ın sıfatı olan ~
sultan falanı ibret için cezalandırdı kelimesi, kendisine has olarak ihsanı
denir. bol veren demektir. ıı 40
Ji:.~i
kelimesi, daha ıyıye Yüce All<;ıh K~r'an için şöyle
benzeyen ve hayra yakın olan için buyurur: ~\ ı;ıly.JI.J J Kaf; Şan/ı
kullanılır. Kur 'an 'a and olsun (50/Kaaf 1).ıı 4 ı
r ~~ ~I.Aj deyimi, milletin en iyisi, Yüce Allah, Kur' an dünya ve
en seçkini için kullanılır. ahiret güzelliklerini kapsadığı için
Bu anlamda Allah buyurur onu bu özellikle vasıflandırmıştır.
k 1. ,:g i~~~ J' Y:!:. _ ~\, UYY:!
.. : ~~ :._ \...:ı..ı· :1.:
1
1~
: .: Yine bu anlamda Allah buyurur ki:
c;,· - ~ 1 : :;;;,~ • 1 :. :. .1_ A l- d f.:.) ~)j .Gı O şerefli bir Kur 'an 'dır
J-: ~ r-; u~ ~-!"" ra arın a ne
konuşacaklarını biz çok iyi biliriz. (5-6/Vakıa- 77); ~4 01) ). ~
Görüşü en üstün olan: Ancak bir Doğrusu sana vahyedilen bu Kitap,
gün kaldınız, diyecektir (20/Taha
104). I 139 Bu atasözü birilerini diğerlerine karşı üs-
Allah buyurur ki: ti:3;.1_h ~~.J tün kılmak için kullanılır. Bkz. Meydan!,
Ji:Jı sizin en üstün dininizt o~tadan Mec me 'u '1-Emsdl, ll, 74; Zemahşerl, Müs-
taksa, II, 183; Cemheretü '!-Emsal, II, 292;
kaldırmak istiyorlar (20/Taha İbn Faris, Mücmel, lll, 823; Farabl, Divdnu '1-
63), yani, en üstün olan dem~ktir. Edeb, I, I OI; Bekrl, Faslü '1-Makal, s. 202.
Burada geçen~ kelimesi Ji:.~i 'in I I 40 Bk. Beyhakl, el-Es md ve 's-Sıfdt, s. 57;
Ebu Abdullah el-Huseyn b. el-Hasan Halimi
müennes olanıdır.
(v.403), thk. Hilmi Muhammed FCıde, el-
Minhdc fı Şuabi'l-imdn, I. B. Daru'I-Fikr,
Beyrut 1399/1979, I, 197.
~/M-c-d
I I41 Beyhaki şöyle der: Bazıları bu kelimenin
cömert, bazıları ise, şerefli anlamına geldiği
~kelimesi, geniş asal et ve şeref ni sö_Y,lemişler. Beyhakl, el-Esmd ve 's-S?fdt, s.
demektir. Asal et anlamına gelen r jS. 57.
990
şan/ı bir Kur 'an 'dır (85 /Burfıc 21); edenleri günahlardan antmak ister
~ı ~yjı 3~ o Allah Yüce arşın (3/Al-i İmn1n 141); ~ 1.A ~.J
J "
sahibidir (85/Burfıc 15); Yüce Allah ~~ kalp/erinizde olanı antması

onu, şam ve şerefinin yüceliğinden (3/AI-i İmran 154).
dolayı bunlarla vasıflandırmıştır. .Burada ~ kelimesi, .~.J
Hz. Peygamber şöyle buyurur: LA ~ ve bunların benzerleri gibi
. ,w.:, 4' ~\;<:
~ •
~~ ,. ·..:ı\
• lY'.Y'-'
~
o o
.
~ ~~
~ ·.cı\ temizleme ve arztma manalarma
~~ ~) Arşa ~;_zaran- Kürsü uçsuz gelir.
bucaksız bir araziye atılan bir halka Bu anlamda dua eı:lilirken şöyle
gibidir. 1142 denir: ~;~Ge ~~~ya rabbi bizi
Bu anlamda AJlah buy:urur ki : günahlarımızdan arındır. 1 143 Yani,
~ı ~yJI yj). ~) 4..1) ~ .:.]ı O çok bize yapışan güm1hları temizle .
büyük arşın sahibi olan Allah 'tan •
~_:;;ll ~ deyimi, yeni elbiseye
başka ilah yoktur (271 Nemi 25). yapışan yün, iplik vb temizlendi
Kulun Yüce Allah'ı yüceltmesi, demektir.
yüceliğini dile getirmesi ve onun Kalın ip (sicim) tüY,len}nceye
güzel sıfatiarını anlatmasıdır. Yüce kadar esidiğinde ~ ~~ ~
Allah 'ın, kulunu yüceltmesi ise, ona denir.
üstünlük vermesidir.
~~ ~ cümlesi ise, çocuk
koşmaya başladı, demektir.
~/M-h-s
~ kelimesinin asıl manası,

~/M-h-k
bir şeyi kusurlarından
antmak ve ~ kelimesi, azaltınak ve ek
saflaştırmak demektir. Bu kelime
silmek demektir. Bu anlamda,
~ kelimesi gibidir. Yalnız hilal'in gittikçe küçülerek kaybol
~. bir şeyi bitişik olmayan duğu son günlerine L;~ denmiştir.
karışımlarından ayırmak demek
Silinmek, kazınmak, yok olmak ve
iken, ~ ise, bir şeyi bitişik olan telef olmak gibi anlamlar ~) ve
maddelerinden ayırmak _demektir. ~) fiilieri yle anlatılır.
Bu anlamda ~.:ı ~~~ ~
Allah bir şeyi eksiltir ve
altını, diğer yabancı maddelerden
bereketini giderirse ~ denir.
anttım denir.
Bu anlamda Allah buyurur ki :
Allah buyurur ki: .:.]ı ~.J
>
-.::..ı\.§i:.Jı lf!JÜ ~jı .:.]ı j.i 4j Allah faizi
1~\ 0.!~1 Bir de Allah, böylece iman
eksi/tir, sadakaları bereketlendirir
1142 Bu hadisi daha önce ı.J...;c maddesinde geç-

miştir. 1143 Bkz. İbn Faris, Basair, IV, 486.
991
(2/Bakara 276); 0.ıjt.Sjl j i ;,J.J B~zıları J~ sözcüğünün JJ=..
inkarcıları ise yok eder (3/Al-i ve ~ kelimelerinden geldiğini
İmran 141). ve mim harfinin ise, ek olduğunu
söylemişler.
~ /M-h-1
~/M-h-n
Bu konuda Allah buyurur ki: ).j
J~l ~~ o Allah azabı pek ağır ve ~ ve 0~} kelimeleri ~~!
şiddetlidir (13/Ra'd 13). Yani, onları sözcüğü gibi denemek, smamak
cezalandırmak için yakalar. anlamına gelir.
Bazıları 1 ~- bu kelimenin Bu anlamda Allah buyurur ki :

Arapların 'l'~j ~ ~ J;...;, ona ~ ~~ O kadınlçırı sınayın (60/
kötülük kastettiler sözünden Mümtehine 1O); r-~} konusu daha
geldiğini söyler. önce geçmişti.
, .. ; .. ..... !
Ebu Zeyd der ki: 0L:.) ~ Allah bl]yurur ki:~~ LJ:ı;.ll ~.JI
ifadesi, kıtlık oldu manasma gelir. -s~ ~;.uıı Seslerini Peygamberin
~\.ii.:, j ~\.:. 0l5..;. deyimi, veriJ1?si~ yanında kısan kimseler, Allah 'ın
ve çorak yer manasma gelir. ~i gönüllerini takva ile sınadığı

~_:;'.li deyimi ise, yer, çoraklaştı, kimselerdir (49/Hucürat 3).
kıtlığa uğradı demektir. Bu ayetler şuna benzer: ~.J
~~..;....;,
kelimesi, bel kemiği ~ F-~ ~ ~~\ Allah bunu,
demektir. Çoğulu Jl..;...;, olarak gelir. inananları güzel bir imtihana tabi
tutmak için yapmıştı (8/Enfal 17).
~ ~ ifadesi, artık bozulmuş
süt, anlamına gelir. Bu da şu aye1e benzemektedir:
.::ıc. J;..ı.:, Bir kişiyi savunmak, onu
~ y\ ~ ~~ .\.lı ı ~}.~) Şüphesiz
Allah sizden kusuru gidermek ister
korumaktır. ~ıiıl.:Jı J) ~ ~ onu
(33/Ahzab 33).
sultanm yanında küçük düşürdü,
gammazladı denir.
Bir Hadisi Şerifte şöyle ~ /M-h-v
-:: ~J o
denmiştir: ~ ~\.:. ~)_)9.11 ~ ~

Silmek, temizlemek, kazımak
Kur 'dn 'ı bizim ayıplarımızı sana
anlamına gelen ..?-4 kelimesi, bir
gösteren bir araç hdline getirme. 1144
şeyin etkisini hertaraf etmektir.
Yani, senin katında bizim ayıplarını
Bu anlamda kuzey rüzgarı na oy..;.
ortaya koyan.
denilmiştir. Çünkü, bu rüzgar,
bulutları dağıtır, onlardan hiçbir
1144 İbn Hibbiin tahriç etmiştir. Bkz. İbnu'l-Esir,
Nihdye. IV, 303; Yezidi, Garibu '!-Kur 'dn, s. eser bırakmaz.
193.
992
Allah buyurur ki: ~~ t.;. .:Jıı ~ ~~ ~, nehir uzayıp gitti. ~~ ~ ~~

/,/;]_JAllah dilediğini siler, dilediğini Başka birnehir çekip götürdü. ~ji;,
bırakır (13/Ra'd 39). ı~ J) ~ Gözümü falanca şeye
diktim, denilmiştir.
~ /M-h-r Allah buyurur ki: .~ı;:.;.: 6~ ~ .J
Gözlerini dikme (20/Taha 131 ).
~_)Su ç.\...Jl j....;. cümlesi, suyun 4 J .(;j,i;. Günahında ona elimi
yeri - yarması, demektir. Gemi uzattım, demektir.
göğsüyle S}! YU yardığında ? ~ ~':ll ~ji;, cümlesi de, tohum
ı_)_;.:._j 1~;;, :,J~~,l\ denir. Ayrıca ö~t.;.
ve u~u suya karıştırarak deve/er~
~:'J~ -, göğsüyle suyu yarıp giden
suvardım, demektir.'.;~ ~~,)?li ~j~i
gemi denmiştir.
Bunun çoğulu
f'~ 0Wjll.J orduyu destek/e, insanı
_?.I_J;. şeklinde gelir. Bu ~~Jam~a
da -yem~kle _ ]akviye ettim. _Allag
Allah buyurur ki: ~ ~l_j.A dilili LSJi.J
buyurur ki: Ji.lı J.4 '-•i: ~j __,ıl ) ~i
Gemilerin onu yara yara gittiğini
Rabbinin gölgeyi nasıl uzattığını
görürsün (16/Nahl 14).
görmez misin? (25/Furkan 45) .
.G~!.J 6ı.Jll ~~! deyimi, Çoğunlukla .:ıl~) kelimesi,
burnumurüzgaraçevirdim,demektir.
sevilen; ~ ise, sevilmeyen şeyler
Bir hadisi şerifte şöyle denmiştir:
için kullanılır. Bu anlamda All~h
~~ 1_,~\.J 6ı.)l ı_,~! [defi hacet
buyurur ki: ~ ~.J ~~ ~u:ı:i.:ıi.J
esnasında] rüzgarı hesaba katın ve
2.us~·\) Cennette olanlara diledikleri
atacağınız oku hazırlayın.
Yani, 1145
meyve ve etten bol bol ver_dik (52~
istinca esnasında bu vaziyeti alın .
Tur 22); ~t.;. ~ ~ ~~ wi 0~i
.J~t.;. sözcüğü, içki satılan yeri ~.J Kendilerine mal ve oğullar
tanımlar. vermekle, onları destek/ediğimizi
_;...;, ~~ tabiri ise, yazın oluşan mi zannederler? (23/Mü'mim1n
bul~tlar, rnanasındadır. 55); ~j ~~_:,;.~ ~j~_:g Sizi, mallar
ve oğullarla destekiesin (7 1/Nilh
... .. .. , ., '
'~,
.lA 1 M-d-d
12); ~)Wl ~ ~':ll ~ ~j ~.l~
~Y:..:, Rabbiniz size, nişanlı beş bin
kelimesinin asıl anlamı,
..1.4 melekle destek vereçektir (3/ Al-i
çekmek, uzatmaktır. Bu manada İmran 125); J~ JJWi Bana mal ile
uzun zamana ô~ yaranı n devarn ettiği yardım etmek ~i istiyorsunuz? (271
süreye c.:?.Jl ~~' nehrin kabarınasına Neml36).
Yine buyurur ki: ~ .;j ~J
ı ı 45 Süriika hadisi . Bkz. ibn Ebi Hiitim, i tel, 1, 36; ij,Q . . .i~.Jı ve onun azabınz uzattıkça
Muttakl, Kenzu '1-Ummal, IX, 361; Heyseml,
Mecmeu 'z-Zevaid, I, 209; Zenıahşerl, Fôik,
uza~acağız (19/Meryem 79); ~~J
lll, 350; İbnu'I-Eslr, Nihdye, IV, 305 . 0~ ~~ ~ ... ve taşkınlıklan
993
içinde hocalar durumda bırakır ~~ &. ~ ~ Jc 4~ı halkının
(2/Bakara
• 15); ~
.. ;...tj_,~ ('+'
rv- ·'~ı-_,.,..:J
:ı haberi olmadığı bir zamanda, şehre
~ı Şeytanm kardeşleri onlara girdi (28/Kasas 15).
azgınlıkta destek olurlar (71A'nlf
'·j ~
202) . ...?'-! . okJ · Ô~~ ~
-- . i.Y.' '.:.·.\ı-.J
.JJA 1M-r-r
denizler mürekkep olsa ve yedi misli
deniz de yedekte bulunup yazılsa _)JY kelimesi, yol almak ve bir
(31/Lokman 27) ayeti, Arapların~~ şeyi geçmek, demektir. Allah buyurur
Y.,i ~ cümlesinin ifade ettiği anlamı ki: 1~JJ.j;.~ ~ ı_,~ ı~)_j Yanlarından
ifade etmektedir. geçtikleri zaman da birbirlerine göz
Bunun daha önce zikrettiğimiz kırparlqrdt (83/Mutaffıfin 30); ı_,~
sevilen veya sevilmeyen şey l..ı_p _f]~ ı_,~ l~)_j faydaszz bir şeye
anlamına gelen k~limeyle bir alakası rastladzklarz zaman ise, yüz çevirip
yoktur. Bu, I.A~i ~ı_j~ı -.:ı~.i;. diviti vakarta geçerler (25/Furkan 72).
mürekkeple doldurdum, cümlesinin Yani, mü'minler, boş/kötü şeyler
ifade ettiğinin aynısıdır. konuşmak zorunda kalınca kinaye
Allah buyurur ki: i..ıJ.4 ~ ~ jl_j kullanırlar, kötü şey işittiklerinde
Onun bir mislinide ona katsak bile duymazlıktan gelir ve gördüklerinde
(18/Kehf 109). ise, ondan yüz çevirirler.
:i:ı kelimesi ise, bilinen bir tahıl
' ~ '#
Al lah buyurur k): ; ~ .ÜC ' :,: ~.. L:1
J .. .. J o .. .. o • ... ~ ...
s
ölçeğidir. .ı...:...;, _y..;::. .)) uc~ ;J l.JtS. .JA Kendisinden
sıkıntısını gideriverdik mi sanki
kendisine dokunan o stkıntı için bize
6.l.4 1 M -d-n
hiç yalvarmamış gibi aldırmadan
Şehiranlamına gelen~~ isminin geçer gider (1 O/Yunus 12).
dilbilgisi kalıbı kimilerine göre, Burada geçen Y. kelim~sinin
~ fqrmudur. Çoğulu 0~ şeklinde ifade ~ttiği ~ana, li:u.ii I~).J Jc
gelir. ~~ ~.i;. ~_j deyimi, bir şehir ~~ lSL.J ~.:;.1 l.JW'jl İnsana nim~t
kuruldu demektir. Kimileri ise, verdiğimiz zaman yüz çevirerek ve
kelimenin başındaki mfm harfinin yan çizer (17 /İsra 83) ayetinin ifade
ilave olduğunu söylemişlerdir. ettiği anlam gibidir.
Allah buyurur ki: ~~ı ~~ ~_j &;.ıi -.:ı.J.Y-1 cümlesi, ipi eğirdim/
JWı Jc ıJ~Y ve Medineli/er büktüm demektir. Aynı manada
içinde de ikiyüzlülükte kaşarlanmış ..>.U;. ve ~ kelimeleri de kuvvetli,
olanlar. vardı_r C?/Tev~.e 101 ); "4-.J dayanıklı ve sağlam manalarma
· · - ı' - ~..ı.A.lı ~
~ i..!'?'_) _ ~ -
~ D erk en,
. "\ i.Y.' gelir. Bu anlamda ~Y, J~ 0~ denir
şehrin öbür ucundan bir acjam ki, bu adeta onun örgüsünün sağlan1
koşarak geldi (36/Yasln 20); ~:ı.J olduğunu anlatır. Yüce Allah da: Jj
994
LS~~ ~Y. Bir kuvvet sahibi hemen karıştı denir. Aynı şekilde ~Wi (Y,
doğruldu (53/Necm 6). C}ı..;. ~,~i .)yüzükparmağımda
~~~ Y.ve Y,l deyimi, bir şey acı yeşerdi, o yeşillenmiştir, denir.
oldu,..demektir. Bu anlamda~ ı..;. 0)\i &..; _:;.:,j deyimi, karışık iş, ~

~ ı..;._:, Falanca ne acıdır ne tatlı, &.Y. ise, karışık dal, demektir.
denir. Yani: Ne faydası dokunur, ne . Allah buyurur ki: ~Yı _;,j ı)~
de zararı. onlar karışıklık içindedi;ler (50/
Al!ah buyurur ki: i•J?; ~ ~ Kiif 4).
~~_).;ı.! eşi hafif bir yük yüklendi ve 0\..:?.Y. ise, küçük inci demektir.
bu halde onu bir süre taşıdı (7 1A'nlf Allah buyurur ki: 6~.).4.lıj ~)~1 Wts
ı 89), ayetinde geçen ~ ~ fiili, Onlar sanki yakut ve mercandırlar
deniyor ki: Bir süre böyle devam (55/Rahman 58).
etti, demektir. Çıl 1?~lj 0~1 [Yı (Acı ve tatlı) iki
:;Y, ve ~Y. isimleri ise, tıpkı ti;j denizi salıverdi birbirine kavuşuyorlar
ve ~j~ k;lıpları gibidir ve zamanın (55/Rahman 19) ayet-i kerimesindeki
herhangi bir parçası için kullanılır. (Y, kelimesi, salıvermek demektir.
YüceAllah bu konudaşöyle buyurur: Hayvaniann neşeli bir şekilde otlandığı
JS ~ ~~ ~)_) c,:~.J ~ ~ ~~ti. 0:1~1 bol otlu meraya da ~y, denmektedir.
0fo. ~ ~ .J r,>-4 - Onlar, kendileriyle Allah buyurur ki: _}.,; ~ [.JlA ~
antlaşma yaptığın halde her Bir alevden bir ateşte:Z (55/Rahman
defasında antlaşmalarını bozarlar
15) yani, karışık bir alev.
ve bundan .. hiç çekinmezler (8/Enfal
'
56); ~_).;ı Jji fS Jj~ ~ .J .. . ilk defa onlar
-r. ..r'
·.·.ıi ~
. ~~~~
.
~. y- ·j ı'f:~d
a es ı,.
hayvanı atiağa saldım ve o da orada
bunu size karşı başfamışlardır (91
ot/andı, demektir.
Tevbe ı 3) ~_).;ı~~ .J?i~:,,:; 0) Onlar
için yetmiş defa da ba$ışlanm,c;
dile~ er; (~(Tevbe 80); ~ j ~) C.JA 1M-r-h
~_).;ı JJi ~_;sı~ çünkü ilk defa, oturup
kalmaya razı oldunuz (9/Tevbe 83); cYı kelimesi, şiddetli ve büyük
~_).;ı ~:,,;-, Kendilerine iki d~fa_ sevinç demektir. Allah buyurur ki:
azap edeceğiz (9/Tevbe ı Oı); ..::..ı)l; G..:;ı ~.)'~1 ı) ~ ~j Yeryüzünde
sııJ.;ı üç defa (24/Nür 58). sevinerek (böbürlenerek) yürüme
(17/İsra 37). Bir kıraatte ll..Y,
kelimesi ll.. _fşeklindeokunmuştur. 1146
[.JA 1 M-r-c Yani, sevinçli biçimde.
[JA kelimesinin ası 1 anlamı
düzensizlik, karışıklık demektir. Bu 1146 Bu şaz bir kıraattir.
Yakub bu şekilde oku-
muştur. Sağlam bir rivayete dayanmaz. Bkz.
manada ~Y,l (Y, işleri birbirine
Nah has, i 'rôbu 'i-Kur 'an, ll, 241.
995
ı..s""-Y
[Aferin! Bravo! Helal vardır (9/Tevbe 101). Yani, nifak
sana!] sözcüğü, imrenme ve hoşuna üzere oldukları halde iyiliklerden de
gitmeyi ifade eden bir kelimedir. uzak durdular.
Allah buyurur ki: iıl~ ~ ~Y..:.
J_ya 1 M-r-d camdan yapılmış mücella bir
salondur (27 /Nemi 44). Buradaki
Allah buyurur ki:'-}' bj.~:.JS~~j ~ Y..:. kelimesi pürüzsüzleştirilmiş
;. /..J.Onu, inatçı her türlü şeytandan demek olup ~~~Yı ~~ yapraktan
koruduk (37/Saffat 7). İnsanlardan soyutlanmış ağaç deyiminden
ve cinlerden olan şeytanların .ı -!LA ve alınmıştır.
..ı.;y- olanları iyiliklerden ta~amen Ayette geçen .ı Y..:. kelimesi, şairin
s~yutlananlarıdır. Bu ~y.i ~ şu sözüne işaret ediyor gibidir:
deyiminden alınmıştır ki, yaprakf_an ' '
·.~ı.:.
J ~
.uc J~··~ J J o J
.ı....i~ ~ J~ ·-i n
soyut/anan ağaç demektir. 41:. j ~ -.- -
' . ~
_).\..hi\
~ 1~ Y, ifadesi de, üzerinde hiç ot
yeşermeyen kum manasma gelir. Bu
421- Dört dörtlük kurulmuş bir
anlam9a tüysüz olduğundan çocuğa mücadelede
da ~ _;.1 denmiştir. Fatih in ellerinin ulaşamayacağı
Bir rivayette ~.Yı ~i Jii Cennet biçimde. 1148
ehli tüysüzdür denmektedir. 1147 ..ı-!LAise, [Dfımetü'l-Cendel
Bazıları, bu hadisi, açık anlamı bölgesinde bulunan] ünlü bir kal edir.
üzere bazıları ise lekelerden ve At~sözünde şöyle denmiştir: ~ ~
çirkinliklerden uzak olmak anlamına ~\li ji. j ~-!ı_;. Marid dikbaşlı oldu,
yorumlamışlardır. Bu manada ~_;. Eblak da ele geçmez oldu denir. Bu
~l!ili J.. 0~ falan kişi kötülüklerden sözü, ilk olarak bu iki kaleyi elde
arınd; ~ti:Jı J..j ~~i J.. ~_y. ve etmek isteyip de fethedemeyen bir
- - - kral söylemiştir.
falan kişi iyiliklerden ve ib{idetlerden
uzaklaştı deyimleri mevcuttur.
Allah buyurur ki: ~~~ ~~ ~j ~ya 1 M-r-d

~Li:Jı Ji.
IJjJA ve Medineli/er içinde
de ikiyüzlülüktekaşarlanmiŞ olanlar ..y:._y. kelimesi, insana has olan
düzenden çıkış demektir. Bu da iki
1147 Muaz b. Cebel hadisi. Tamamı şöyledir:
çeşittir:
0;Sli ~~~ •0.ıt;.<: ı:ıy, ı:ı,?. ~i ~i jij ~~ Birincisi: Yüce Allah 'ın 'i J
~SG.:, -;.ıSli ) Cennetlikler, cennete çıplak,
tüysüz, gözleri sürmeli, otuz veya otuz üç
ty;.. ~fJI ı)C Hastaya da bir
yaşında olarak girerler. Tirmizi tahriç etmiş
sorumluluk yoktur (24/Nfır 61)
ve hasen-gariptir diye değerlendirmiştir. Bkz.
Mübarekffırl, Aridatu'l-Ahvezf, XX, 14; Ah- 1148 Şair, el-A'şa. Bkz. Divan' ı. s. 96; el-Mesdid
med, Müsned, ll, 295 . Şerhu Teshi/i '1-Fewiid, I, 526.
996
ayetinde buyurduğu bedenle ilgili Hz. Pey~aomber ,(s9-s) şöyle

hastalıktır. buyurur: "~1 ~ i:,jl ç.\j ~lj
İkincisi: Cehalet, korkaklık, Cimrilikten daha beter bir hast;lık
cimrilik, iki yüzlülük ve diğer ahlaki var mıdır? 1 1 49
rezillikler demektir. Güneş, kendisine engel olan bir
. All~h buyurur ki: ~_; ~ ~r_ızadan ~olayı aydınlatmadığında
W2j.Q .illi ~jlj ~j.Q Kalplerind~ ~-f ~hasta bir güneş denilir.
~.)! ~ 0)\.9 J;, _;.i deyimi,falanca kişi
hastalık vardır, Allah hasta/tklarını
sözünde tarizde bulundu, birilerine
art!rmıştı~ (2/Bakara 1O), ~_; ~~
göndermede bulundu demektir.
lyL:i.)1 ~~ u-'ı.JA Kalplerinde h~stai~k
mı var, yoksa şüphe/enmişler midir
~rhastaya bakmak, hizmetini
(24/Nılr ?9), ~jA ~_; ~ 0:1~1 ~\:, görüp şifa o_ bulmasına yardımcı
olmaktır. ~~ kelimesi göze giren
~-! ~)L.:?.-! ~jl) Kalplerinde
tozu ç~karmakanlamında olduğu gibi
hastalık olanların ise pisliklerine
~_p sözcüğünün gerçek anlamı da
pislik katmıştır (9/Tevbe 125).
hastanın hastalıktan kurtulması için
Burada anlatılan şu ayette çalışmak demektir.
~r;l,atı!ano ,gi~idir: f~_\ i.A 0~):,
lfoj li~ ~j ~) J_yl I.A Ant
&.
olsun ki, sana Rabbinden- indiri/en \.JA 1 M-r-e
sözler onların çoğunun azgınlığını
ve inkarını artıracaktır (5/Maide
iYı ~~Y.! )Y.! ~~Yı denir ki, biri
erkek diğeri kadın demektir. Allah
64). Hastalığın vücudu tam olarak
buyurur ki: ~ ).)Al ul şayet bir adam
hareket etmesine engel olduğu gibi
~~~!~e (4/N~sa 176}: ~1yj! , !,~) Jı:,
küfür ve nifakta erdemiere ulaşınaya
~~~J~ l~ti. ı;i~I~\.Sj~ljj&,
v~~a ş_u ayet~ kerimede açıklanan :
~j Gerçekten ben, arkamdan~erime
1_,.;~ .J1 01~1 ~ iy..'ı!\ .)1~1 0ı:,
geçecek varisierden endişedeyim.
0~ Asıl hayat dhiret yurdundaki
Kadınım da kısır bulunuy or. Onun
hayattır; keşke bilseler (291 Ankebılt
için katından bana bir çocuk ihsan
64) ahiret hayatını elde etmeye
et (19/Meryem 5).
engel olduğu veya hasta vücudun
zararlı şeylere meyletmesi gibi nefis
1149 Ebu Hüreyre hadisi. Hz. Peygamberin (sas)
bunlarla sapkın inanışiara yöneldiği şöyle buyurduğunu söyler: Ey Selemeoğul
için hastalığa benzetilmişlerdir. ları ! Efendiniz kimdir? Efendimiz Cid Bin

Kays 1ır fakat biraz cimridir. Dediler. Hz.
Bu kötü huyların hastalığa
Peygamber, cimrilikten daha beter bir has-
b~_nz~tilmesinden dolayı : _)~ lsJj talık var mıdır? Efendiniz Bişr b. el-Berrii
~ ~J 'SJ~ falanın göğsü~de olsun. Hadisi, Hakim Müstedrek'te III, 219

ses yankılandı, kalbi kin doldu tahriç etmiş ve Müslim'in şartına göre sahih
olduğunu söylemiş, Zehebi de bunu takrir
denmiştir.
etmiştir.
997
•~ _..ıykelimesi, yiğitlik ve ile tartışır
;;, ...
mtsınız ? ,(53/Necm 12);~
;;;
mertliğin en mükemmeli demektir, l~lb 'F-1~ '1/ ~ ~'ı..A::J onlar hakkında,

tıpkı ~F,.~ kelimesinin adamlığın bu kısaca anlatılanın dışında,
en mükemmeli anlamında olduğu kimseyle tartışma ( 18/Kehf 22).
gibi. kelimesinin aslı ~.Yı
ç.\_ja
ç.r..Ş Y. Midenin baş tarafı ve boğaza :ijt.:Jı Sağmak için dişi devenin
yapışık plan kursak demektir. iY. memelerini temizledim deyiminden
iyi.J ~li..b.ll yiyecek sağlığa elverişli gelmektedir.
oldu, ona uygun geldi. Allah buyurur
ki: ~f' ~ ~fo onu afiyetle yiyin
~.)A /Meryem
(4/Nisa 4).
~Y, Arapça'ya dışarıdan gelen bir
r.5JA 1 M-r-y isimdir. Hz. İsa'nın annesinin adıdır. 1150
~Y, bir işte tereddüde düşmek~i~.

wJA 1 M-z-n
Bu kelime şüphe anlamında olan ili..:;.
kelimesinden daha özeldir. Allah Lıj.:. Aydınlık, parlayan bulut
buyurur ki: ~ 13 jS 0,ı~l Jl~ ';_:, demektir. Bir parçasına ;;J_f _den_ir:
~ ~Ya inkar edenler Kur 'dn 'dan Allah buyurur ki: &ı ~ A _)1 ~i i
şüphe etmekte devam ederler (22/ ~~~ ~ ~~ Çı~l Suyu buluttan
Hac 55), ç.'J~ ~~~Ya~~~ indirenler sizler misiniz yoksa onu
Bu putperest/erin taptık/arının batı! Biz mi indiririz? (56/Vakia 69).
olduğunda şüphen olmasın (ll/Hud Bulutların arasından görünen hilale
109), ~~~~~~~Sakın sen ;;jj.:. ~! bulutun oğlu denir.
ona kavuşacağu;dan şüphe etme 0A 0~ deyimi, falanca kişi
(32/Secde 23), ';i ~j ç.~ ~~Ya~ bulut gibi cömerttir demektir. ~_j;.
~~ Dikkat edin; ~nlar Rableriyle G~ falanı buluta benzettim.
karşılaşacaklarz konusunda şüphe
içindedirler (41/Fussilet 54). 1150 T ilmisani der ki: Yüce Allah, Kur' an-ı
ç.\fo) ve öljt...;,.;. formları, şüphe Kerim'de Me ryem dı ş ında hiçbir kadını adıy
la anm amıştır. Meryem'i ise yakl aş ık otuz
götüren şeyde tartışmaktır.
yerde zikretmiştir. Bunun hikmeti şudur: Hü-
Allah buyurur ki: 6.J~ ~ r..Ş~I kümdarlar, hür hanımlarını kendi isimleriyle
~~ Jj ... . hakkında şüpheye değil, aile vb kinayelerle anarlar. Cariyeleri
için kinaye kullanmaz, isimlerini söylemek-
düştükleri gerçek söze göre ( 19/
te n çekinmezler. Yüce Allah, Merye m ve
Meryem 34); 6..9~ ~ l)tS ~şüphe oğlu Hz. İsa'nın , Yüce Allah'ın kullarından
edip dur~ukl.~rı a~~bı (15/Hicr 63); herhangi biri g ibi olduklarını bildirmek ve
i..S:;. lA ~ .U.J.Jl.A:i!i Ey inkarcı/ar! Yahudilerin onlar hakkında söylediklerini
reddetmek için ismini zikretmiştir. Bkz. ei-
Onun gördüğü şey hakkında kendisi
Hafaci, Şerhu 'ş-Şifa, ı, 136.
998
u)~'in beyaz karınca olduğu ~~~~Kadınlara dokunmadan

söylenmiştir. onları boşarsanızs ize sorumluluk
yoktur (2/Bakara 237) Bu ayeti
kerime ~_?w ~ ~ olarak da
[J.A 1 M-z-c
.
0\j.::JI ().:. içeceği karıştırdı
okunmuştur. ı ı 52
. Allah buy~rur ki: ~ j t) 0~ J\

demektir. c;:IY, karıştırılan şey ~ ~ ~j .. . Bana bir insan
demektir. dokunmamışken nasıl çocuğum
Allah buyurur ki: i__,)I.S #ı~ 0tS olabilir? (3/Al-i İmran 47).
karıştmlanı kafilrdur (76/İnsan 5); Büyük ihtiyaç anlamına gelen
f}j :,:; tY.> 4ı~_J Onun katkısı yüce ~ kelimesi, beraber olmanın
kaynaktandır (83/Mutaffifin 27); 0tS kinaye yoluyla anlatılmasıdır.
)ı.!!'? i.J #ı~ karıştmlanı zencefildir ü.ıA ise, deliliğin kimiye yoluyla
(76/İnsan 17). anlatılmasıdır.
All'!h buyurur ki:~ 01ı:.<~.l\,; L!;~)

~/M-s-s ~ı ı,?~\ f~ L:.S şeytanın do k unduğu
kimsenin kalktığı gibi kalkarlar (21
~ _dokunma aynı a?lamda Bakara 275).
olan ~ gibidir. Fakat ~ bazen
ü.ıA kelimesi, insana dokunan her
bulunmasa da bir şeyi aramak/
bir eziyet için kullanılır.
isternek için kullanılır. Şair şöyle
Al!ah_b_uyururki: _)Glıu.·.•~J ı)~j
der:
~~.J~ L.~i Sı) Ateş bize sadece sayılı
ö~l ~~~J-t"\'"\'
birkaç gün dokunacaktır1 derler
422- Onu arıyorum, fakat (2/Bakara 80); "ı~13 ~L.:..Wı ~····'
bulamıyorum. ı ı 5 ı
Darlığın ve zor/uğu"! dokunduqu,
(..)"-": Sözcüğü, dokunmak (2/Baklara 214); fo ıJ..A I~.J~
suretiyle bir şeyi algılamak, duymak Cehennemin dokunan azabını tadın
manasma gelir. Bu kavram, kimiye (54/Kamer 48); ~~ c:,-}tu4 Bana
yoluyla beraber olmayı da anlatır. zorluk dokundu (21/Enbiya 83);
~~ j ~ o kadına doku nda, o 0' k.):.l\ c:,Jt~~4 şeytan bana dokundu
kadınla birbirine dokundular denir. (38/Sad 41 ); ~yi ~ ~ ~ ıSı ~~/. :.
Allah puyurur ki: &;.J-~~:\t, 0lJ dokunduğunda hemen ayet/erimize
~~ 0i ~ ~ Eğer onla;a dil uzat111:ağa kalkış ırlar ( 10/Y Cın us

dokunmadan onları. boşarsanız (21 21);_ ~ ~ ~~ ~ ~ı ~ ıSı3
Bakara 237); Ç.WI f!;:\k, 0! ;.<jlc eli?.~ ~~l Sı) 0_;:i Denizde bir sıkıntıya
1151 Bu, beyit, daha önce ~ maddesinde geç- 1152 Bu, Hamza, Kissai ve Halef'in kıraatidir.
miştir. Bkz. Dimyati, İthrif, s. ı 59.
999
düştüğünüz zaman, Allah 'tan başka ne gözü ne dekaşı vardır, denmiştir. ı ı 53
yalvardıklarınız kaybolup gider ( 171 Deniyor ki: Hz. İsa da sürekli
İsn167). yeryüzünde dolaştığından ~ admı
almıştır. Çünkü onun zamanında
~/M-s-h ders verirken sürekli yürüdükleri

için kendilerine Meşşaf veya seyyah
~Eli birşeyüzerindegezdirmek adı verilen bir kesim vardı.
ve ondaki izi kaybetmektir. Bazen bu Bazılarına göre, vücudunda
iki anlamın biri için ayrı kullanılır. hastalık bulunan bir kişiye elini
Bu anlamda J.ı~~ r..Ş.f.; ~ Elimi sürdüğünde iyileştiği, bazılarına
mendil ile sildim, denmektedir. göre ise, annesinden yağlanmış
Kazınmış dirheme _ ~ düz, olarak doğduğu için ona ~
yumuşak yere ise, ~i denir. ~ denmiştir. ıı 54
~.)~i deyimi, toprağı ekmek Kimilerine göre, Mesih, aslı

J
demektir. Yürüyüş, ~ fiili ile de İbranicedecy:;.;.iken,Arapçalaşırken
ifade edildiği gibi, L>~ fiili ile de ~ olmuştur. Aynı şekilde ~Y. da
ifade edilmiş ve şöyle denmiştir: aslında~Y. idi. ı ı 55
~) j i )i.Ji ~~ ~ Deve çölde
Bazıları
der ki: ~iki gözünden
yürüdü ve onu geçti.
biri kör olan, kimsedir. Rivayette:
Fıkıhliteratüründe ~sözcüğü, ~i (~ J~:l\1 0) J?eccal 'ın sağ
suyu azaların üzerinde gezdirmektir. gözü kördür;ıı 56 ı.S~I (~ ~j
ö~ ~ ~ Namaz için İsa 'nın (as) ise, sol gözü kördür
meshettim, mesih aldım, denir. denmiştir. ı ı 57 Bu sözlerin doğru
Allah buyurur ki: ~ I~I.J
_,)Y:
başlarınızı meshedin (5/Maide 6). 1153 Bu ri vayete muteber hadis kitaplarında rast-
lanmamıştır. Bkz. Zemahşeri , Faik, lll, 366,
~~ .\.k..:...;. deyimi, vuruşun Sem'in, Umdetu 'l-Hujjaz'da, ~maddesinde
kinaye yoluyla ifadesidir. ,Onu kaydetmiştir.
kılıçla vurdum, demektir. ~ I I 54 Bu görüş, Ebu Ubeyde'ye aittir. Bkz. Ezher'i,

Tehzibu 'l-Luga, IV, 348.
kılıçla dokundum, denmesi gibi.
ı I 55 Bkz. el-Muntahab Min Garib-i Kelami 'l-
Yüce Allah bu konuda şöyle Arab, ll, 603 .
buyurur: ~Gc~ij ~_,.:.ı~ ~ ~ I I 56 İbn Ömer hadisi . Bu hadisi, Tirmizi nak-
letmiş ve sahfh-garfb olduğunu belirtmiştir.
Bacaklarını ve boyunlarını vurmaya
Bkz. Mi.ibarfekfCırl, Aridatu 'l-Ahvezi, IX, 96.
başlamıştı (38/Sad 33). ı I 57 Bu, tutarsız, asılsız bir yalandır. Çünkü
Yüzünün bir tarafı düz olduğu peygamberlerin şartlarından biri de duyu
organlarının sağlam olması, vücutlarının tam
için Decdil 'a ~ Mesih, _denmiştir.
olınası ve insanların nefretini çekecek olan
Rivayette: ~ı...;, ~.(,.\J ~ ~ :Ji Decccil 'ın şeylerden uzak olmalarıdır. Eğer Hz. İsa (as)
böyle olsaydı, çok çirkin olurdu. Haşa, o böy-
le değildi -(Mütercimler).
1000
yorumu şöyle olabilir: Deccal'dan Maide 60) ayeti, bu her iki anlamda
ilim, akıl, yumuşak huyluluk gibi da yorumlanır.
güzel huylar alınmış, İsa (as) ise, ~tS.;. Ji. ~ Lii..:...;j onları
cehalet, kötülük, hırs gibi diğer kötü oldukları yerde dondururduk (36/
huylardan arıtılmıştır. Yas1n 67) ayeti ise, ilk bakışta
Beraber olmak da kinaye yoluyla birinci görüşte daha açık olsa da
~ dokunma~ diye adlandınlmıştır, her iki görüşe uygun biçimde
tıpkı U..:. ve~ formları kinaye yoluyla yorum lanabilir.
beraber olmak için kullanıldığı gibi. Yemeğİn ~ olanı ise, tadı
Terin az olanına~ rlenmiştir. olmayanı, demektir.
F Çul, çuval bezi, rahip Şair şöyle der:
cüppesi man<J.sındadır. Bunun çoğul u ~ı_:,.;...ıi~~~~J-t'l'f
ey..;, ve c:L.::...:ıi şeklinde gelmektedir. 423- Sen çekirge eti gibi
c~ timsah ise, bilinen tatsızsın. 1158
hayvandır. İnsanların dik kafalı,
:i..!lııl ~ tabiri, deveyi şekli
serkeş olanları ona benzetilmiştir.
şemaili değişecek derecede yordum
ve zayıjlattım demektir.
~/M-s-h ~1..:. Yaycı, okçu demektir. Bu
kelime aslında, ~1.:. kabilesinden
~ şekil ve ahlak bozukluğu
olan bir yay ustasına nispet ifade
ve ikisinin de bir şekilden diğer bir
eder. Onun için her yay ustasına
şekle dönüşmesidir.
bu isim verilmiştir. Nitekim, ~\i.
Bazı bilginler: ~ iki türlü kabilesinden ünlü bir demirci
olabilir, derler: çıktığından, her demirciye de ~\i.
Birincisi, özeldir. Arada bir adı verilmiştir.
meydana gelir. Bu fiziki yaratılışın
değişmesidir.
J.ı..ı.A 1 M-s-d
İkincisi ise, her zaman meydana
gelebilen değişmedir. Bu da ahlakta ~: Sözcüğü, hurma dalından
meydana gelen değişmedir. İnsanın eğirip yapılan ip manasındadır.
bazı hayvanıara ait olan kötü Allah buyurur ki: F ~ ~
huyları almasıdır. Mesela, kişinin hurma dalından bir ip (1111
şiddetli hırs gösterınede köpeğe, Mesed 5).
aç gözlülükte domuza, taşkınlıkta
öküze benzemesi gibi. Buna göre
jı~WI:_, i~)l ~:>~:,ve onlardan 1158 Şair, Eş'ar Er-Rakbanl. Bkz. İbn Faris,
maymunlar ve domuzlar kılmış (5/ Mücmel, Il!,308, Feyrfızabad!, Besair, 506;
İbn Manzfır, L. Arab, ~ maddesi.
1001
~~ ~ ~~ Y.! eğriimiş ip gibi eli ~/M-ş-c
ayağı düzgün kadın demektir.
_ Allah buyurur ki: [t.J..:ıl ~ ~
~.ı}•:,:, Onu, katışık bir nuifeden
~/M-s-k
yaratmışızdır; onu deneriz (76/İnsan
" ' 2). Yani, kandan bir kanşım. Bu da,
~~~ ~t....:...:,) bir ş_eye yapı,_Şmak
ve onu korumaktır. :,i ~.J~ ~t...:..A~ yüce Allah'ın aşağıdaki ayetlerle
~L:..:;..~ &.~ Ya iyilikle tutm~ ya da işaret ettiği ve nutfe ile yarattığı
iyilik yapm:qk ~zrakmaçlzr (2/B~kara değişikgüçler demektir: 0W~II:,~j.;. ~j

~))~~;~,;.~ ~o ;;j)L:, ~
229); ~~~~ ~ ~ 0i ~Wl ~J ._..: __ ,._ ... -___ . _,__ ._t.'__, · -__ı..r-; . ·- ~
Uib..9 ~ 4..ilill Uib..9 :i..iiC ~\ Git,;. "•
yere düşmemesi için göğü O tutuyor ·-- ' - -. ~
(22/Hac 65), yani, onu koruyor. ;G~i . ~ ~ -~ı G~ ı.;.~ i; '::.:iı
- '. -· i.ıJlı~
:.~ıwı ~
,t - - ı_iiğ-
- : -it.ili.A d l
oO
~~~ ,?.,(;:,:,;i..'.,) o şeyi tutmaya ~ .J . ..? n o sun

ki, insanı süzme çamurdan yarattık.
ça_lzştz1J1. Allah buyurur ki: ~~
Sonra onu nuife halinde sağlam bir
.. :·· o.J i ı.; illı
~lı::. _ :
Sana vahıy olunana o
yere yerleştirdik Sonra nuifeyi kan

sarıl (43/Zuhruf 43); ~ ~ ~\iş 4 pıhtısına çevirdik, kan pıhtzsını bir
~~i ~i 0-JS ._ ,:.~.·"~ ~ Yoksa onlara
çiğnemlik et yaptık, bir çiğnemlik
daha önce bir kitap ~erdik de ona mı
etten kemikler yarattık, kemik/ere
bağianıyorlar (43/Zuhruf 21 ).
de et giydirdik. Sonra onu başka bir
Hem ~ ,:.,.:;~,,;,;; hem de ~ ~
yaratık yaptık: Biçim verenlerin en
Bir şeyi tutmaya çalışmak de~ektir. güzeli olan Allah ne uludur! (231
All~~ buyurur ki: ~ 1~ ~j Mü'mim1n 12-14).
!IJS.ll inkarcı kadınları ~ikahınızda
tutmayın (60/Mümtehine 10).
1~ .ÜC ~~ Onu engelledim ~/M-ş-y
demektir. Allah buyurur ki: (), ~: Sözcüğü, kendi isteğiyle bir
~.J .:ı~ Onlar onun rahmetini yerden başka bir yere yürümektir.
engelleyicilerdir (39/Zümer 38). Allah buyurur ki: \~ ~ "Gl WS
Cimrilik, kinaye yoluyla ~t....:...:,) ~ onları aydınlattıkça ışığında
diye adlandırılmıştır. o
yü_rür(er (2/Bakara 20); ~ ~~~
Yiyecek ve içeceklerin~ o lanı, ~ ~ (,1"'}•~ kimi iki gyakla yürür
canın çıkmasını engelleyenidir. (24/Nur 45); D.Ji ~~~~ Jc ~
~ kol bileği üzerine bağlanan yeryüzünde mütevazı yürijrlt;r (25/
sedeftir. Furkan 63); 4fG..;, ~ i_,.!.Al! yerin
sırtlarında dolaşıniyürüyün (671
~ vücu da yapışık bulunan
Mülk 15).
d eridir.
~: Sözcüğü, kinaye yoluyla
1002
arabozuculuk, laf taşıma anlamında açısından bu kelimenin munsarıf

da kul!anılır. Allah buyurur ki: olması ortasının harekesizliğinden
~ ~WıA j~ Diliyle iğneleyen, ötürü kelimenin hafifliğindendir.
ko~uduluk ' eden (68/Kalem ll). Bazıları: Buradaki 1~ sözcüğü
Aynı zamanda müshil bir ilaç içmek herhangi bir şehirdir, derler.
de kimiye yoluyla bu sözcükle ifade ~ı.:, iki su arasındaki engeldir.
edilir. Bu anlamda I~.J lj.\~ ~).
iJlııı ~~ Parmakları dişi
Müshil bir ilaç içtim denir.
devenin memeleri etrafında toplayıp
~ı.:, koyunlar ve küçükbaş
sağmaya başladım, demektir. Bu
hayvanlardır.
. . anlamda ~J.J·~~ :Üt. ~ Onlarzn bir
~ı.:, ~iY,] çocukları çoğalan
sağılmışı var, sağıyarfar rlenmiştir.
kadzn demektir. 1160
Yani, ondan azar azar bir şey
sağıyar lar.
~/M-s-r
~ ~_>i Boyaya doymuş
~ kelimesi, sınırları
elbise, demektir.
belirlenmiş yer ve yerleşim .J~ ,ijıj Sütünü vermeyen, onun
bölgesidir. 1~ ~~ Bir şehri akmasına izin vermeyen dişi devedir.
kurdum denir. Hasan şöyle der:
~ ise, aslında sınır demektir. •• • ~~- • J ,. ~~ \.:, tiıı ~ · lı Si
~~.J~\
Hecerliler 4--?~ )~i 0~ ı.sfo]
'-::"'·· : :l>"·
sağılmaz ve vaktinden önce koyunu
falanca evi sznzrlarıyla beraber
aşmaya çalışmazsa tekecinin
satzn aldı der ve ev alımında bunu
kazancında bir sakzncası yoktur. 1161
şart koşarlardı.
Yani: İki parmağıyla sağmaz ve
Şair şöyle der:
zamanından önce koyunun üzerine
.ı....ı
.. ~W., S/ ı ~~
· ' '-~-ı ı JeL:;.. -f. H
. . .J
çıkmaya çalışmazsa.
- ~ ~ ı·ılı :"··· 1:~11 :•·
~ 0:!-! .J --~~ 0:!-!
~ bağırsaktır. Çağulu 01~
424- Güneşi hiçbir gizli tarafı
ge!ir. Bu kelime, jL:..::. kökünden olup
olmayan bir sınır kılan
J;.SA kalıbındandır, çünkü, yiyeceğin
Gündüz ile gece arasznz kesin
varacağı yer bağırsaktır, diyenler de
biçimde ayıran. 1159
vardır.
Allah buyurur ki: ~~ ı-H]
Mısır'a inin (2/Bakara 61). Burada
kastedilen Mısır şehridir. Dilbilgisi 1160 İbn ManzCır, Lisdnu'l-Arab, "~": Asıl
manası göğüste (memede) kalan sütü sağ
1159 Şair, Adiy b. Zeyd, Bkz. Dfvdn'ı, s. 159, maktır. Sonradan az şeyler peşinde koşmak
Feyruziibadl, Besiiir, lV, 509, İbn Faris, Müc- için kullanılmıştır. Zemahşeri, Faik, III, 370.
mel, lll, 833. 1161 Bk. İbnu'l-Eslr, Nihiiye, !, 126; IV, 336.
1003
~/M-d-ğ ~3 ~\ evvelkilerin hükmü geçmiştir
(8/Enfal 38).
~Bir seferde çiğnenebilecek
pişmemiş küçük et parçası
~/M-t-r
demektir.
Şair şöyle der: ~ sözcüğü, yere dökülen su
~~~~i .~~ tE.Jj -t 'l'o manasındadır. ~:, ~ı...;. ~ ~.:,;!
yağmurlu, yağışlı gün demektir. .;ı:,
425- İçinde hamlık bulunan ~ yağmurlu v'!di anlamındadır.
bir et parçasını ağzında götürüp Bu anlamda: li jh;.l:, ~Wl li.),.;. Gök
getiriyor.' "' bize yağmur yağdırdz ~ ~ ~ ~ ~
Yani pışmeyen et parçası ondan hiçbir hayır gdrm~dim denir.
demektir. Ceninin alakalkal} pıhtısı Deniyor ~i:_ Hayırlı şeylerde __;h:,
oluşundan sonraki aşamasına~ adı azap ta ise, jh:.i _fitli _kulla~ılır. A!l'!h
verilmiştir. Allah buyurur ki:~\ ı :,~i.;.~ buyur.ur _ki:S'U 1.;6 ~ U.}hA\j
l.ı.b:. ~i . ~~inii)i~ h.1~ kan pzhtısznı ~-!:lli.ll .Jh4 Üzerlerine de yağmur
bir çiğnemlik et yaptık, bir çiğnemlik yağdırdık Uyarılmışların yağ~l}r_u
etten ~t:mikler y~;attı~ (23/Mu'minun ne kötij qldu (29/Şu5lnl) ?3);_U.)hA_\j

: .:. '.ll t:ı!\.i. : \S ~ '. 1:. :1_! 1 .t.: :. ·. ı,:
14); ~ jJ:-:, ~ 91.;. ;, ~yapısı belli ~~
- ·- (..) - Y"'"' ..;-' ~
-
Geriye kalanların
üzerine öyle bir
belirsiz bir çiğnem et (22/Hac 5).
yağmur yağdırdık kil Suçluların
:i..ü.•:a.:. çiğnemekten sonra ağızda sonunun nasıl olduğuna bir f;qk
kalan yiyecek artığıdır. (7/A,ra~r 84)·, ~
: ~ .J- ~ :. ·.ı.: u..;--
. _ ~ · ı.. ·.ı J
Yemeği çiğnedikleri için çene ~ üzerlerine sert taş - yağdırdık
kemiklerine ~~~ denilmiştir. (ı51Hicr74); ~~~ ~ ~.)~$ ~l!
~~ Yayın iki ucundaki üzerimize gökten bir taş yağmuru
yağdır (8/Enfal 32).
son kısımlardır. Tekili ~ - yere, y~ğmurun gidişi
şeklindedir.
_;h;., ~.
gibi gitti. ~ U..)! yağmur gibi
hızlı olan at demektir.~ yağmur
~/M-d-y bekleyen ve yağınura açık yerdir. Bu
deyim aynı zamanda iyilik isteyen
~ S'~ Gelip, geçen, olup kişi için de kullanılır.
biten şey demektir. Bu, hem somut Şair şöyle der:
hem de soyut şeyler içjn kullanılır.
~ ~ljj ;~ ~lj! -t 'l''i
Allah buyurur ki: ~:,~1 ~ ~J
426- Bir vadi hatadır bir vadi
Öncekilere dair nice misaller
yağmur. ı ı 63
geçmiştir (43/Zuhruf 8), ~ ~ ~
1 162 Şair, Züheyr b. Ebi Sülmii. Diwin'ı, s. 14. 1163 Şair, Umru'u'I-Kays. Bkz. Divan'ı, s. 72.
1004
~/M-t-y yardım gören varlıktır. 1165
Allah buyurur ki: Ui.A ~1010~ 'x

_ Allah buyurur ki : ~~ Jı ~S ~ Üzülme, Allah b~zimle beraberdir (9/
u h4~J sonra da sallana ~allana Tevbe 40); lıi..:. .i..lll ifadesinde yardım
kendinden yana olanlara gitmişti olunan ~ sözcüğünün muzafun
(75/Kıyamet 33) yani, göğsünü
ileyhidir. Yani, bizim yardımcımız
kabartarak. Allah'tır.
.d~~ sırtına binilen devedir. ~ Şu _ayetler de bunun gibidir:
~~jb:;;,! Sırtına bindim, onu binek 1~1 0:1~1 ~ ~1 Allah şüphesiz 01
ettim, demektir. sakınantarla beraberdir ( 16/N ah 1
~ Kendisine
güvenilen 128); ~ I.A J.ıl ~ )._j O, nerede
arkadaştır. Arkadaşın ~inek diye olursanız olun, sizinle beraberdir
adlandırılması, onun ~ sırt diye (57/Hadid 4), 0:1-!;ı...:JI ~ ~~ 01
adiandıniması gibidir. Şüphesiz Allah, sabredenjerle_
beraberdir (2/Bakara 153); .i..lll 0i
~ 1 M-e-a 0J~;:iı ~ Şüphesiz Allah, takva
sahipleriyle beraberdir (2/Bakara
~ sözcüğü, bir yerde bulunmayı, 194).
buluşmayı, birleşmeyi ifade eder. ı..;..;, Yüce Allah Hz. Musa'nın
.
/~.ll~ ı..;_;. o ikisi evde beraberdirler. sözlerini aktarırken şöyle
Zamanda birliktelik de bu kelime buyurmaktadır: ~j ~ 0J Rabbim
ile anlatılır: ı..;_;. I~.J beraber, aynı benimle beraberdir (26/Şuara 62).
zamanda doğdular gibi. Anlamda ' '
~l $.jHerkese: Benseninleyim,
beraberlik de bunun içindedir; demeyi alışkanlık haline getiren
sözgelimi, kardeş ve baba ancak adam demektir.
karşılıklı bir kişiyle gerçekleşir.
~ yangının sesı ve
Çünkü, bir insanın birine kardeş
kahramanlarm savaşta çıkardıkları
olması, ancak onun da kendine
sesleridir.
kardeş olmasıyla mümkün olur. 1164
u~ savaşın kızgınlığıdır.
Üstünlükvemakamdaberaberliği
ifade ederken de kullanılabilir: ı..;..;,
' o
Jlı.JI ~ı..;_;. o ikisi üstünlük açısından JL4 1 M-a-z

aynı düzeydedir/er.
~
kelimesi yardım anlamını da
Allah buyurur ki: ~~ p1 ~.J
Keçiden iki (6/En'iim 143).
içerir. Bu durumda ~ sözcüğünün
tamlananı konumundaki ısım,
~keçi topluluğudur. u~ yani,
I 164 Zerkeşi, Burhan, IV, 428. I I 65 Suylıt\', Mu 'teraku '1-Akran, ll , 555.
1005
koyun sürüsüne de ~ denildiği Cahiliye döneminde, kişinin
gibi. Jı:.L. ~.J Yaratılışı keçi gibi b~b~sının karısıyla evlenmesine c~
inatçı kişi demektir. ~~kötü evlilik adı verilmiştir.
j...:,l ve ~ 1? sert olan yerdir. ,···1?:, ise, ~ formuna girmiş
~;i ~ ~! sözünde işinde w_,9' gıda/yiyecek sözcüğüdür. Bu
ciddileşti manasındadır. 1166 kelime daha önce [w_,9 maddesinde]

geçmişti.
UM 1 M-a-n
&..4 1M-k-k
~ ~L. akan bir su demektir.
Bu, ~wi ~ su aktı ~ ~ o akan ~kelimesi,~~ , :.,<;.(;,:; kemigin
biridir sözlerinden gelmektedir. iliğini çıkardım ve L. ~~ ~)
~i t~ ~ yavru deve annes ini
üG.;,.:, suyun aktığı mecradır.
memesindeki sütü sonuna kadar
U,..)Ji ~~At, koşarak uzaklaştı emdi sözlerinden türemiştir. Bazen,
demektir.(,?~;.;~~ hakkımı yedi.
sonuna kadar, inceleme, derin
§\.,;., ~ ~ 0)ii Falanca adam, araştırma da .~ıS :.:3 sözcüğüyle ifade
ihtiyaçlarında aşırı gitti. edilmiştir.
Deniyor ki: ~ ~L. yerden Peygamber (sas) şöyle
Hz.
kaynayıp gelen su, ifadesi, d? göz buyurduğu da rivayet edilmiştir:
J ' .. ~ .. ..
sözcüğünden gelmedir, baş tarafına ~L._j:. ~ ı_,s..:.:; '1 Borçlularınızın

mim harfi eklenmiştir. üzerine gitmek suretiyle onları
ezmeyiniz. 1167
ciA 1 M-k-t Mekke'nin bu şekilde adiandı
rılmasının nedeni, oradazulüm edeni
~ kelimesi, kötülük işlediğini ezmesi ve onu yok etme sidir. 1168
gördüğün kişiye karşı duyduğun
el-Halil der ki: Kemikteki ilik,
şiddetli nefrettir. Bu anlamda ,,:j_~
onun aslı olduğu gibi, Mekke de
'~ 'J?~ ~ ;';_:;Li;. Bir kötülük işledi, 9,
yeryüzünün ortası olduğundan dola
kötülük işleyen biridir, '~ 'J?~ ~ ~
yı bu ismi almıştır. 11 69
~fo_) Kötülük işlediğinden ona t
<.:clfo ise, ölçek anlamına gelen
ötke duydu, o, öfke duyulandır,
denmektedir. Allah buyurur ki: ~)
~ ··: ~~..:.ı.J
- tia-
.J ~~
_ u:tS B u b.ır fiu h uş- 1167 Bu had isi, EbCı Ubeyd, Garibu'/-Hadis. lll,
122 ve Zeınahşerl, el-Fôik( llı, 42)'te kaydet-
ve iğrenç bir şeydir (4/N isa 22).
miştir.
1168 İbn ManzCır der ki : Mekke'nin bu ismi al-
masının nedeni, orada zulmeden ve inkara
1166 Bkz. İbn Düreyd, Cemhere/u '1-Luğa, 1ı ı, katkışan kişiyi ezmesi, yok etınesidir.
34; İbn Faris, Mücmel, lll, 835. 1169 Halil, el-Ayn, ll, 287.
1006
tl~ gibi, hem bir şey içerken kuranı >;akalar (35/Fatır 43); ~ ~l.J
hem de ölçerken kullanılabilen tas IJjS 0.!~1 ~inkar edenler, senin içfn
demektir. tuzak kuruyorlardı
(8/Enfal 30);
~_p ~~ (jtS , -sjS ~~ Hilelerinin
~/M-k-s sonunun nasıl olduğuna bir bak (271
Neml51).
~ Bekleyiş/e ·birlikte olan _;;.;.. sözcüğünün
her iki anlamı
duruş demektir. Bu anlamda ...::.& hakkında ise, Allah buyurur ki:
ili..:.
denmektedir. Allah buyurur \_fo ~~J i_fo IJ.JiAJ Onlar bir tuzak
ki: ~ ;i:. ,;.,so& çok olmayan bir kurdular; biz de bir tuzak kurduk
bekleyiş bekledi (27/Neml 22). (27/Neml 50).
- J
Burada geçen kelime ...::.& şeklinde Bazıları :

Yüce Allah ' ın kuluna
de okunmuştur. 11 70 zaman tanıması ve ona dünya
Bundan ayrı olarak Yüce Allah nimetlerini sunması da onun
şöyle de buyurur: 6~LA ~ı Siz tuzaklarından biridir, derler.
böyle ka(acaksınız (43/Zuhruf 77); Bunun içindir ki Mü'minlerin
1~1 ~~ J~ Ai/esine: Durunuz, Emiri şöyle demiştir: ~ ~~ ~
dedi (28/Kasas 29). ~
~
uc
o ' • '--~
t.J~ ~ ~ ~<U\ ~ r-ı.J ~~J
, .. _. o'
Her kimin dünya imkemiarz genişler

~/M-k-r ve o da bunun kendisi için bir tuzak
olduğunu bilmezse, o, akli çelinmiş
_;;.;.. Hile ile, kendisinin neyi biridir. 1171
kastettiğini bir başkasından
saklamaktır. Bu da iki çeşittir: Biri
~/M-k-n
mahmud (övülmüş, güzel görülmüş)
şeydir. Bu, bir güzelliği kastetmek üı.s;, sözcüğü, dil bilimcilerine
için amacını saklamadır. Bu manada göre, bir şeyi içine alan yerdir. Kimi
Allah buyurur ki: 6:!full P. .:..llı_:, kelamcılara göre ise, mekôn, arazdır.
Allah, hile yapanların en iyisidir (31 İçine alan ve içinde olan olmak üzere
AI-i İmran 54). iki cismin bir arada bulunmasıdır.
Biri ise, mezmum (yerilmiş, kötü Bu da içine alan cismin yüzeyinin,
görülmüş) şeydir. Bu da, kötülük içinde olanı kuşatmış olmasıdır.
yapmak için amacını gizlemedir. Onlara göre mekan, bu iki cisim
Al!al] buyurur k ı:. .".
~ ,··" ~ ~- - 'r
'.c:i ı 0.P'-:! .J arasındaki uyu.m_ halidir. Allah
~~ ~ı Oysa kötü tuzak ancak onu buyurur ki: :..sY-ı wi.S..Q düz bir yer (201
ı ı 70 Bu, Asım ve Revh'un dışındaki tüm

kurra'nın kıraatidir. Bkz. Diınyatl. İthdf, s. ı 17 ı Bkz. Besdir, IV, 5 ı 6; Rağıb, Cami u~- Tejsir,
335. varak, 139.
1007
Taha 58); löj.-;., uli.G ~ 1)1i dar bir demektir. 0~ ~ yumurta gibi
yerden atıldıkları zaman (25/Furkan (bembeyaz) (37/Saffat 49).
13). el-Halil der ki: 0ı.s.;. kelimesi,
Bu fiil, hem .;?;~,5;:., hem de .i..l ,:.,;5;~ 0jS kökünün, ~ formuna girmiş
J :.:i~ onu yerleştirdim o da yerleşti, şeklidir, çokça kullanıldığından JW
şekl!r:de ku}I.~nıl~~- Allah buyurur ki: formu gibi kullanılmıştır.ıı 73
~~'ıl ~ f-StA<ı ~.J Sizi yeryij;ünde Bu anlamda~ yerleşti ve J. :.:.,:j
y~rleştt~dik (71Araf 1O); ~ liA ~.J ev edindi (ev yaptı) denmiştir. O da
~ ~t.iA 0) ~Ant olsun ki, Biz onları J)i ev edindi, gibidir.
da yeryüzüne yerleştirmiştik, sizi
yerleşt{rd_iğimiz gibi (46/ Ahkaf 26);
\S.a 1 M-k-e
~ ~ ~.Ji bir yere ye_r!eştirf!le.d~k
mi? (28/Kasas 57); u:=-~'11 ~~~J ~~ _h Y.hı1 tS.;. kuş kanat çırptı
ve onları yeryüzü_nde yerleştirelim
veya öttq dem~ktir. Al,I_a h buxurur
(28/Kasas 6); .;~1 ~~ ~ 1So)lJ 6 k 1.·. ~- ~ ~1' ~1 ~- ~
'-~ 1.)
: \.S ı.;..J-
_...
~ ~~i onlar için beğendiği dini Kabe 'deki tapınmaları sadece ıs/ık
temelli ye~leştireceğine (24/Nür çalmaktan ibarettir (8/Enfal 35).
55); ~ )_jğ~sağlam biryerleşme Yani, onların yaptıkları, kuşun
yerin.e (23 /Mü'minün 13). ötüşünde çıkardığı hafif sesten
0~ ~ G~ ~~ falanı falanın başkası değildir.
eline verdim. .. ~ ise, bir çeşit kuştur. .G.:.i ~
Yer ıçın 0t5..;. da :GlS..;. , de arkası ses çıkardı, demektir.
kullanılır. Allah buyurur ki: I_,L.C)
~li,Q Ji.imkanınız ölçüsünde
Jl,A 1M-l-l
çalışınız (11/Hüd 93). Ayette geçen
,
FLSA sözcüğü, ~\..;tS.;. şeklinde de :U.. (millet) kavramı, tıpkı
okunmuştur. ı ı n
U:ı~ (din) terimi gibidir. Yüce Al
'
Yine ~uyurur ki: .;~ ~ ~.)3 '-:?~ lah'ın, peygamberleri aracılığı ile
~ ,Y_)ili arşın sahibi katında kulları için belirlediği hüküm ler
yeri s~ğlam, güçlü (81/Tekv!r 20), manzumesidir.
yani, orada değerli, ve yüce makam
sahibidir.
~l&.J ~~ ~L:& kuşlarm ı ı 73 Bkz. Halil, Kitdbu '1-Ayn, V, 387 ayrıca
Ezherl, Tehzibu 'l-Lı~ga, X, 294. Sa'Jeb der ki :
barındıkları yuvalarıdır. utS... sözcüğünün JW formunda olması saçma-
~ ise, kertenkele yumurtası, J.
dır. Çünkü, Araplar: ~ı_:, ,d:,LS..;, ~j .~LS..;,
-!ı~ derler. Bu da gösteriyor ki, bu kelimenin
kökü ,:).S veya onun ismi mekan haline gelen
ı ı 72 Şu'be, Asım'dan aldığı rivayete göre, böyle formudur. Bkz. ibn ManzCır, Lisdnu 'l-A rab,
okumuştur. Bkz. Dimyatl, İthdf, s. 260. aynı madde.
1008
İnsanlar bu hükümlere uyarak

- .
~~ekmeğini ateşe koydu, pişirdi,
O'nun rızasına kavuşurlar. denir.
Millet ile din arasındaki fark ~ ateşe atılan şeydir.
ise, millet kavramının sadece ~ İnsanın içinde hissettiği
peygambere isnat edilebilme~idir. sıcaklıktır.
Allah buyurur ki: ~IY.) ~ ~~~ ~~ Ç.~\ ,;ıl):. bir şeyden usan
İbrahim 'in milletine uyun (3/Al-i dım, ondan b ıktı m. ı 174
İmran 95), ~4i ~ /,;:,;'jAtalarımın

1~ ~ ~~ Onu falanca şeyden
milletine uydum (12/Yusuf 38).
bıktırdım, denir.
Millet kavramı ise, neredeyse
Hz. P~yşamber .\s~s)_ şör}.~
hiçbir zaman Allah' ani spet edilmez.
buyurur:0-* L. F ' l l ~ l_foS:i
Peygamberin ümmetine mensup
ı.,W );.. ~ ~ .uıı 0~ Gücünüzün
herhangi birine de izafe edilmez.
yettiği ibadetleri yapın. Çünkü siz
Sadece Şeriatın öncülerine nispet
usanmadan YüceAllah usanmaz. ıı 7 5
edilebilir; her birine değil. Onun için
Burada maksat, Yüce Allah'ın
Allah 'zn dini, Zeyd'in dini denildiği
usandığını belirtmek değil, sız
gibi, Allah 'zn milleti, benim milletim,
usanırsınız; Yüce Allah ise, asla
Zeyd'in milleti, denilemez. Onun
usanmaz, demektir.
için namaz, Allah 'ın mil/etidir,
denilmez.
~ kelimesinin aslı, yGşJi ,.:Ji~j ~ 1 M-l-h
[yazıyı, mektubu] kitabı yazdım
~ Bilinen şekilde tadı değişen
cümlesinden .g~lme~tedir.. Alla.h ve donan sudur. Doı;ımasa bile, tadı
buyurur ki: ~~ ~ -,ş;.JI ~ j değiştiğinde ona ~ ~ı.;. tuzlu su
Borçlu 9lan da YCfZdı~sın (7/Ba_kar~ denir. Araplar çok az olarak ~ı.;. ~ı.;.
282); 3!.la.ı?.-·: ~~ 9C: -,ş~l ~~ ü~ tuzlu su, derler. ı ı 76 Allah buyurur ki:
'• · tı:'.tl. · ' . ı. '. ·i ~. L ·:.·..•. '1 '1 ~
~.J ~ .JA ~ u ~ .J -- tL?.l~ l~j diğerininki tuzlu ve acı
Eğer borçlu, aptal veya aciz, ya
(25/Furkan 53).
da yazdıramayacak durumda ise,
j~l 6;.L Tencereye tuz attım,
velisi, doğru olarak yazdırsın (21
~~ ona tuz doldurdum, yani, tuz
~
.
Bakara 282).
Yüce A1lah'ın belirlediği
ile bozdum denir.
şey ölçü alınarak, din ise, onu

~ ~ tuzlu balık demektir.
yerine getiren kişi baz alınarak ~ kelimesinden isitare yoluyla
söylenmiştir. Zira dinin asıl anlamı
itaat etmektir. 1 174 Serekusti, Kitabu 'l-Ef'dl, IV, 144.
1175 Buhari, iman, (İbn Hacer, Fethu '1-Bdri, I,
~~Bir fırın ekmeği, ;;J... J:. 101), Müslim, HN: 1158.
ı ı 76 Müzen i, Tehzibu '!-Luğat, V, 99.
1009
;;_;,)\.;,_güzellik alınmıştır. Bu anlamda Burada peygamberliği özel,
~ J?. .J güzel adam den miştir. Bu hükümdarlığı ise, genel kılmıştır.
da fark edilmesi açık olmayan bir Çünkü burada hükümdarlıktan kasıt
güzelliğe işaret eder. kendisiyle siyasete aday olunan
güçtür. Yoksa Yüce Allah onların
tümünü hükümdar kılmış değildir.
~/ M-1-k
Çünkü bu hikmete uygun değildir.
~ halk üzerinde emretme ve Nitekim :1...:..)~1 ffo ~ ~ ~
yasak koyma yetkisine sahip olan Başkanların çokluğunda hayır yoktur,
kişidir. Bu da insan siyasetine diye bir ata sözü vardır.
mahsus bir durumdur. Bundan dolayı Bazıları der ki: ~ (Melik),
- '
<Y'Gıl ~ insanların hükümdan siyasete hükmeden herkese verilen
denir. :~~~ ~ eşyanın hükümdarı, isimdir. Bu, nefsine hakim olmak,
denmez. temkin ile hareket etmek, kendisine
Yüce Allah'ın q.ıjjl ~:;ı ~ din verilmiş olan güçlerin yularını
günün hükümdarı (1/Fatiha 4). elinde tutup onları heva hevesin
Bu ayetin anlamı, din gününde peşine düşmekten alıkoymaktır.
hü~ümda~ ol~n o:dur: Çünkü o gün: Başkasına karşı gücünü kullanınada
'~ ~'1 .l:>.-1 - 11 .ı...ll - ·--:11 cill.:JI u.J Bu ün da kendine hakim olmadır; ister
-?~ -- y - - ~J:;' - - g
hükümranlık kimindir? denir; hepsi: bizzat insanların üzerine almış
Gücü her şeye yeten tek Allah 'ındır, olsun, isterse olmasın. Buna daha
derler (40/Mü'min 16). önce işaret edilmiştir.
~ hükümranlık iki çeşittir. Allah buyurur ki: Jl l4l ~
Birisi sahiplik etmek ve L...k
- - lsi:ı rA·~ı
- J- ~~ - ...:..ıGsJı - 1" 1
. J . . ~ Y.:
üstlenmektir. ihrahim ailesine kitap ve hikmet
verdik, onlara büyük hükümranlık
Diğeri
ise, sahiplik ve üstlenme
bahşettik (4/Nisa 54).
olmasa bile, bunları yapabilecek
güce sahip olmaktır. Yüce Allah'ın: .ili.:. ise, Yüce Allah'ın sürekli
IA_,~l ~j ıj;.:ı 1~) ~..,i.;Jı 0) Doğrusu olan hakkıdır. Bundan dolayı
hükümdarlar bir şehre girdikleri şöyle buyurur: ~~ ~3 ,;ıi~iı ~

zaman arasını bozarlar (27/Neml Hükümranlık O 'nundur, Övülme~
34) sözü birinci anlamına misaldir. ?'~a m?_h~ust~r.(64~'fe&a~u!l 1); ys
cill.:JI - . -~\~LA ::111
is.t'.
.:?-
_<ı~.:. -
\""'"-:"'J
~LJıl
.. . ~< .•
('""'"".'": ~. ~\. t_;.u
·--·J ._t...:;,:i (.}"
·• c..ş-!Y • • ('"1t""'
- - ;~ ~ ,,ill:Jı De ki: Mülkün sahibi
içinizden peygamberler çıkarmış
olan Allah 'ımf M ülkü dilediğine
ve sizi hükümdar yapmıştır (51
Maide 20) ayeti ise, ikinci manasma verirsin; dilediğinden çekip alırsın
örnektir. (3/Al-i İmran 26).
kendisinde tasarruf
1010
'
edilebilecek şeyleri güç ile ele .cl~ kelimesi de, el altında
geçirmektir. bulundurulan kölelere mahsus bir
~ö~cüktür. Allah buyurur ki: ~~
' '
~ ise, .&:. sözcüğü için cins
türünden bir şeydir. Onun için, her LS~ başkasının malı olan bir köle
mülk aynı zamanda milkdir; ama her (16/Nahl 75).
mi lk aynı zamanda mülk değildir. ~F jı~ 0~ falan sahip
__ All~~~my~rurki: ·~ıi:!ı~L4~1~ olduğu şeylerde
_,
cömerttir, denir.
~L.:;,:i~ıill:ı..lı~j;Deki: Mülkünsahibi ~ise , köle mülkiyetine mahsus
olan Allah 'ı m f M ülkü dilediğine bir kelimedir.
yer~rsin (3 /Al-i İmran 26), ~SI:, ~i~ 0~falan kiş i kölelerine
~:, l.:iY. 6~ SI:, ~ SI:, ~~ ~~ iyi davranıyor, denir.
1.)~ SI j it.;;. kendilerine ne zar~r v~ Kur'an-ı Kerim'de kölelere
ne de fayda vermeye gücü yeten;
sahip olma ~ kavramı ile dile
öldürmeye, diri/tmeye ve ölümden
getiri Imi ştir.
sonra tekrar canlandırmaya güçler~
yetmç;yen (25/Furkan 3); ,jı~:.J ~~ , "'\lla~ -~uyurur ki: 0.1~1 ~~i~.',2)
~ı..;.;ıı Ellerinizin altında
üSlA
j~'lıJ pı Kulak ve gözlerine
olanlar sizden izin istesinler (241
~ü_kn:ıe4e!! ki~d~r?:(IQ~Yunus 31);
Nur 58); ~ı..;.;ı\ ~ L.) veya sahip
ı~ ':lj w.;~~\ ':l J9 De ki.- ben
kendime bir fayda ve zarar verecek ~~c{u~u~~~ cariye/er (4/Nisa 3); .:,i
~LA:iı üSlA L. veya malik oldukları
güce sahip değilim (71A'raf 188).
cariyeleri (24/Nfır 31 ).
Buna benzer ayetler çoktur.
,_ -'' ~ --
.cly-- .
ıse, hükümranlığı
wfo ıse,Yüce Allah'ın
(hakimiyet veya sahipliği) kabul
hükümranlığı!"'a mahsus bir eden kişidir.
k el im edir. .ili,;. fiilinin mastand ır.
w~ j ve w ;;ı j gibi sonuna ta harfi
r4~i .cl~ işin üzerinde durduğu/
temelidir.
eklenmiş halidir.
~Ilah buyurur ki : ~ı_Y.] (,?)~~j

4i .cl~ ': ,jiii Kalp vücudun asıl
dayanağıdır.
~'.J'lı:, s.ııJ~I 2ı~ lbr~him 'e
göklerin ve yerin hükümranlığını .cl~ evlendirmedir. ;)i;,j Onu
k (6/En' a!TI 7~);
şöylrce gösteriyordz:_ evlendirdiler,demektir. Buradakoca,
~ · ';lı - wi'WI .:.ı-ct: .J ı '.1:.:~ ~ı - j kadını idare etmede hükümdara
- .) j - j - .:?-' ı.ş: j~ ("")
Göklerin ve yerin hükümranlığına ~enzetjlm_iştir. Bu bakış açısıyla: ~tS

bakmazlar mı ? (7/A'raf 185). ~ 0fo. 0i J..ı Jy.ıi Damat, neredeyse
kral olacaktı. 1177
~ sözcüğü ise, hükümdarın
sahip olduğu ve sultası altında
bulunan bölge demektir. 1177 Bkz. Meydan!, Mecmeu '/-Emsal, ll, 158;
Halil, Kitabu '1-Ayn, V, 380.
1011
~ o ,
~L.:;.li.J ~)ll ~deve ve koyunlarm değildir. .ili;. Yüce Allah'ın: s.ıı_Y.~~

hükümdan ise, onların önünde i_;.i işleri yqneten meleklere (791
olup sürünün arkasından gittiği Naziat 4); i_;.i Sı~~ işleri yöneten
hayvandır. meleklere (51 /Zariyat 4); Sı~ )UI.J
ı.;j#- ~.:ı~ ı i.;. .). -:.:..~_ı.;, Bu işte Canları şiddetle
çekip alanlara (791
benden başka hükümran ve sahip Naziat 1) vb ayetlerde işaret ettiği
meleklerdir.
olan yoktur denir. ~llah buyurur . ,_
ki: ~ .!l~Y. ıi~i.;.ı L. ı)~ Sana Sı.)..JI .illAölüm meleği de bu
verdiffimtz s6zden kendi başımıza anlamdandır. Allah buyurur ki:
~ ... , .. o
caymadık dediler. ı 178 (20/Taha 87). ~l?-..)i ~ ıillAllj Melekler onun

~ kelimesinin mlm harfi esre ile çevresindedirler (69/Hakka 17); L.j
de okunmuştur. ı ı 79 ~Jı J) ve iki meleğe indiri/en
Jc
~i ~Hamuru sert biçimde (p~~kara, l02); s.ıyJt ~ ~~~ ~
yoğurdum. ~ JS.J r.;;ı.ll De ki: Size vekil kılınan
ölüm meleği canınızı alacak, sonra
~~ .:.J ~ ~h Tutturucusu
Rabbinize döndürüleceksiniz (321
olmayan duvar demektir.
Secde ll).
Gram_erciler, melekler anlamına
gelen .illA sözcüğünü ise, ~'Xı
kelimesinden alınmış, mim harfinin ~/M-1-e
ise, eklenmiş olduğunu söylerler.
)L;. Mele kavramı, bir goruş
Bazı araştırma~ı · alimler der üzerinde bir araya gelenlerdir.
ki: Bu kelime ~ hükümranlık Gözleri, görüş ve duruşları
kökünden alınmıştır. Birtakııp
itibariyle, kalpleri saygınlık ve
yıldızlara hükmeden melekler .illA
heybet yönünden dolduran ileri
-lam hari fethalı okunur- adını gelen topluluk demektir. Allaq
alırlar. Birtakım yükümlülük ve
buyurur ki: ~IY:.,) ~ ~ ~\ J)) ~~
hükümranlığı olan ınsana ıse, İsrailoğullarının ileri gelef}lerini
~ -lam harfi esreli okunur- adı
gö~medin mi (2/Bakara 246); ~~ J~
verilmiştir.
~.)9 ~ kavminden ileri gt;lenleri
Buna göre, her melek, aynı dediler (7 1A'raf 60); .4 0_,.J;i~ Sı..Jı 0J
zamanda melaikedir ama her İleri gelenler, senin iÇin aralarznd;
metaike aynı zamanda melek görüşüyorlar (:f8/Kasas 2Q); 4 ~~
~f y~ ~) ~~ Jı ~~ ~i Ey ileri
1178 Bu, Nafı', Asım ve Ebu Cafer'in kıraatidir. gelenler! Bana, bir mektup bırakıldı,
Bkz. Dimyatl. İthdf s. 306.
dedi (27/Neml 29).
ı ı 79 Bu, İbn Kesir, İbn Amir, Ebu Amr ve
Yakub'un kıraatidir. Hamza, Kisiii ve Haıef Bunlara benzeyen ayetler
ise, Mlm harfini ötreıi biçimde okumuşlardır. çoktur.
Bkz. Dimyatl, İthdf s. 306.
1012
-:;~i
- ~~ ~ Falan göz ~uzun bir süre benden uzaklaş git
dolduruyor denir. Yani, görenin (19/Meryem 46).
yanında saygındır, yücedir, sanki, ~~~':. ,j) ;,~uzun bir zaman durdu n.
görenlerin gözlerini doldurmaktadır. Yani, kaldın. y~l ·~0l~1 elbiseyi
Bu anlamda ~i ~ı_;. yG Boyu ve uzun zaman giydim. \~~uzun bir
güzelliği ile göz dolduran genç zaman ondan fayda/andı.
denir.
~~ :t,)L;.Allah sana uzun ömürler
)\..;. güzellikle dolu yaratılış versin, deyimi, hemzesiz olarak
demektir. Bu anlamda Şair şöyle söylenir.~ .<~:-ı; uzun süre yaşadın,
der: demektir.
ı:·.:.:~·
~ ~
·jl:ılli_nv
Elifı maksure ile yazılan ~
427- Cüheyn 'in güzel halkına uzay zp giden çöl demektir. ı ı 8 ı
iyilik et, dedik. 1 ı 80 ~\.)Lı ise, deniyor ki: Gece
J J: #
.W';ı'L;. ona yardım

ettim ve onun ve gündüz anlamındadır. Bunun
toplul~$un_dan oldum, demektir. Bu gerçek manası ise, tekrarlanmaları
tıpkı <G;!t..:;, onun taraftarlarından ve uzayıp gitmeleridir. Bunun delili
oldum, denmesi gibidir. ise, Şairin bu kelimeyi gündüz ve
1~ ~ ), o şu şeyle doludur geceye izafe etmesidir:
denir. JS .)i \.Ailfo ~~~ ~.)_)~-i'\' A
o~ i.:. ise, beyni dolduran nezledir. ':.-lı~ı~.; ·.-.li JL:..
- ..-, ç._.r -
~ , .. J
.j)l9 ~ falan nezle oldu ve

)L;,\_J 428- Gece ve gündüzün gidiş
nezleye yakalandı denir. gelişleri devamlzdır.
ç.~ dolu, kabıp aJabildiği Kişinin her durumunda onlar

'kt d
mı ar ır.~
·)L:.\ ;(;)(;-3 ~)\_.,
-·· . .J- o')\_.,_ ~
: L.! \ değişmektedir/er. 11 82
Bana onun dolusunu, iki dolusunu Eğer ~\.)Lıkelimesi, gece ve

ve üç dolusunu ver, denmesi gibi. gündüzün kendisi olsaydı, bunu
onlara izafe etmezdi.
~ 1 M-1-e Allah buyurur kı:. l.Ş .ı.:& ~: 1ır-
... 0:1("tr 1~i -
J
~- Onlara mühlet veririm, çünkü
müddettir. Bu anlamda uzun
ç.)l.;,) benim tuzağım çetindir (7/Araf ~8Ş)
mi.iddete_;i~ı ~ ~.:,)L;. ve _;i~l ~ ~ yani, o_nlara zaman veririm. 0~1
denmişti~. Allah buyurur ki: ~~I.J ~ J.:al_; ~ JY:. bu işi yapmaya
şeytan sürüklemiş, onlara daha çok
1180 Şair, Abdu'ş-Şarık

b. Abdü' l-Uzza el- zamanları olduğu havası vermiştir
Cühenl. Bkz. Tebriz!; Şerhu Divan i 'l-
Hanıase, ll, 20, İbn Faris, Mücnıel, lll, 838; 1 ı 81 Ferra, el-Maksur ve '1-Memdüd, s. 48.
İbn Haleveyh, Şerhu Maksürati İbn Düreyd, ı 182 Şair, İbn MukbiL Bkz. Divan' ı, s. 336,
s. 308, Rağıb , Cdnıiu ~-Tefsir, varak, 165. Cend '! '-Cenneteyn, s. 108.
1013
(47/Muhammed 25). yaptı, denir. Allah buyurur ki:
~
~ ~~ onlar için, yazıyorum

, , , ,. , ,.; ;. Q .....
~ _;.:,.JI ..)C A...lll ~ .ill Ant olsun ki:

diye okuyanlar, 11 83 ~i ...;..ıliş.Ji .~:,j Allah, inananlara büyük iyilikte
;i:,ı kitabı yazdırdım, deyiminden b!'!un,f!lu~tur, (3/Al-}, İ~!~n 164);
alındığını düşün_l)lüşlerdir. Allah ~ A...lll 649 JıS ~ ~ ~~ Evvelce
buyurur ki: ~~ P. ~ ~ ~~ siz de öyleydiniz. Allah size büyük
kendilerine vermiş olduğumuz iyilikte bulund_u (4/Nisa 94); ~.J
mühletin kendileri için hayırlı 2.u)A .J ~Yı .)C illA Ant olsun ki,
olduğunu (31 Al-i İmn'in 177). Musa ve Harun'a da büyük iyilikte
,:.,:ıi~j sözcüğünün aslı ~~ bu_lunmuştuk (3 7/Saffat 114); ~
~~ 0-4 ..)C dilediğine büyük_ iyilikte
şeklindedir.Rahat söylensin diye
ikinci ldm'ı yd'ya çevrilmiştir. biflı~n,ur (11/İb!ahlm ı ı); ~ ui ~).J
1~1 0:!;ul ..)C güçsüz sayılanl;ra
Alla~ buyurur ki: ~ ~ ~~ 4c. büyük iyilikte bulunmak istedik (28/
~i.J sabah akşam kendist~e
okunmaktadır (25/Furkan 5).
Kasa 5).
Bu da gerçek anlamda ancak
piğer
.bir.yerde şöyle buyurur:
Allah için olur.
~~~ ~.J ~ ve/isi, doğru olarak
yazdırsın (2/Bakara 282). İkincisi:
Söz olarak söylenen
büyük iyilik anlamındaki minnet
Minnet altında bırakıp büyük
uLa 1 M-n-n iyiliğini söylemek, insanlar arasında
~ Kendisiyle tartının yapıldığı kötü görülmüştür. Sadece yapılan

alettir. Bu anlamda 0;, bir tartı aleti ' iyiliklerin inkar edilmesi durumu
:; ,
t;.ııw..;, iki tartı aleti ve 0li:ıi üç tartı ~ariç. Kötülüğünden ötürü ~~ iWi
~~ Minnet yapılan büyük iyiliği
aleti, denir. Kimi zaman, kelimenin
sonundaki nfın harflerinden biri e life yok eder, denmiştir. 1184
çevrilir ve 11. ve ç.\.i:,l denir. Bunun yanında nankörlük
Tartılan şeylere ()JJY. denildiği edenlere karşı yapılan iyiliklerin
yp~e vuru}m?-sı gü,zel olduğundan:
gi~i, değeri belirlenen şeylere de
~1 ~ ~1 Sı .fo l.:ıJ Nimete karşı
ufo adı verilir.
nankörlük edildiğind~ başa kakmak
~ ise, büyük iyiliktir. Bu iki
güzel olur, denmiştir.
şekilde meydana gelir:
, ~Ila~ bu_y~ı_-ur ,ki: _0} .~ıjlc ~
Birincisi, doğrudan ixilik )'apma
ç&>)l.:.) ~ 1~ '1 J§ l~i Müslüman
ş~~linde gerçekleşir. .)C 0~ 0;.
oldular diye seni minnet altında
y~ falan adam falana biiyük iyilik
ı ı 84 Ebu Ubeyd, Emsal, s. 66; Meydan!,

ı ı 83 Bu, Yakub'un kıraatidir. Dimyiltl, ithdf, s. Mecmau'l-Emsal, ll, 287, Zeınahşerl,
394. Müstaksd, 1, 350.
1014
bırakmak isterler; de ki: Müslüman Bu anlamda ölüm için de ufo

olmanızla beni minnet altında denmektedir. Çünkü ölüm, sayıyı
tutmayın (49/Hucurat 17). azaltır, yardımı da keser.
Onların bu minneti söz ile Sözlü minnetin, nimeti kestiği ve

olmuştur. Yüce Allah'ın minneti şükrü terk etmeyigerektirdiğinden bu
ise, fiil iledir. Bu da kendisinin kapsamda ele alındığı söylenmiştir.
bildirdiğine göre, onları hidayete .s ).=..ıl,) 0;ı.J1 1;5jç \J) j size kudret
erdirmesidir. helvası ve bıldırcın indirdik (21
Allah buyurur ki: ~)3 ~ ili ~~ Bakara 57) ayetindeki ~ sözcüğü,
~ 1~ ya karşılıksız ya da fidye ile ağaçların üzerine düşen şebnem gibi
salıverin (4 7/Muhammed 4). Burada içinde tatlı bulunan bir yiyecektir.
G..;, sözcüğünden maksat, karşılıksız .sJL ise, bir çeşit kuştur.
serbest bırakmaktır.
, K_imileri ise, hem ~ hem de
<....ıl.:..:.. ·: ~j ·j : :.~ G:Lb:. ı1;,
.
o
-~- _J()-l-4 J .s~\ her ikisi de bir şeydir. Her
Bu, bizim sınırsız bağışımzzdır; ister ikisi de Yüce Allah'ın kendilerine
onlara büyük iyilikte bulun, istersen verdiği nimeti anlatmaktadır. ~
onları elinde tut (38/Sad 39), yani, diye adiandıniması onunla. onlara
onu Allah yolunda harca. iyilikte bulunmasından .s~ diye
~}<::;·,:; ~ 't,J Yaptığın iyiliği adiandıniması da onunla teselli
çok görerek başa kakma (7 4/ oldukları içindir, derler.
Müdessir 6).
Kimine göre, bu, yaptığını başa 641 Men
kakmak ve onu çok görmektir.
Kimine göre ise, daha çok almak DA Akıl sahiplerini anlatmak
için, vermektir. için kullanılan bir edattır. Bununla
' . . akılsız varlıklar anlatılmaz. Sadece
~ ';J:. _Y...i ~Onlara, kesintisiz
akıllı varlıklarla beraber akılsızlar
bir :rzükdfdt vardtr (84/İnşikak 25).
da bulunursa bu durumda onlar içtn
Burada geçen c;ıfo ';J:. sözcüğü de kullanılabilir. Mesela: ~ ~i.J
deniyor ki: Saytsız, demektir. ~~~,) ~U\ ~ ./;.ll ~ evde bulunan
Nitekim başka bir ayette Yüce insan ve evcil hayvanları gördüm.
Allah: ;ı~ A
hesapsız olarak İnsanların da içinde olduğu bir
(39/Zümer I O) buyurmuştur. cümlenin açıklaması durumunda ise,
Kimilerine göre ise, bunun diğer varlıklar için de kullanılabilir.
anlamı, kesintisiz ve eksiksiz olarak
Allah buyurur ki: ~ .illi.J
)JS
demektir. 1185 , .: . .u_h, 1.::
,.• - : - • ,: : .,.ı..;, : ~I J
~J " • r..r' ~ (..)A ~ o lY.' o'
~ (,Ş·~·;1 ~ ~~ ~-? Jc (Ş.~:,:y DA

1185 Ebu Ubey d, Medni '!-Kur 'cin, ll, 292. ~~ı..;, .J.ll ~ cj.)\ Allah, her hayvanı
1015
sudan yarattı. İşte bunlardan kimi ki: 0.1-!:'-L::.. .\:i.~~~~$;? W O zaman
karnı üstünde sürünür, kimi iki sizden hiç kimse onu bizim elimizden
ayağı üstünde yürür, kimi dört kurtaramaz (69/Hakka 47).
ayağı üstünde yürür Allah dilediğini Bazen de bir ifadenin yerine
yaratır (24/NCır 45). gelir. ~~ ~ 1~ ~ Bunu onun yerine
Akılsızlar, tek başlarına al, sözü gibi. AJ!ah buyurur ki: ~j
kaldıklarında Ö.Q ile anlatılmazlar. ~IY; ~.J~ ~~i Jı Rabbimiz! Ben
Bundan dolayı bazı bilgeler, çocuklarımdan kimini, bir vadiye
koyunların vasfı hakkında şöyle yerleştirdim (14/İbrahim 37).
dem işlerdir: Burada geçen ~ edatı, bir
: - .ı....ı~\~&1~1~
~-- - - .. - : : - kısmını ifade eder. Çünkü, İbrahim
Onun için Ö.Q (kim) soru edatını (as) ailesinden bazılarını orada
kullanırsan yanılırsın. 1186 bırakmıştır. ~ ~ ~~ ~ :Wl ~
~Y. Gökten içinde dolu bulunan
Şair, onların hayvan veya
dağlar (24/Nfır 43). Yani, gökten
onlardan daha aşağı derecede
kimi dağlar indirir.
olduklarını bildirmek için böyle
demiştir. Birinci ~ zarftır, ikincisi ile
mef'fıl konumundadır, üçüncüsü
Tekil, çoğul, erkek ve dişi &;ı
ise, açıklama içindir. ~~.;. ~ J~ ;~
ile ifade edilebilir. Allah buyurur
onun yanında maldan dağlar vardır
ki: ~) ~} '·1 Ö.Q ~J Onlardan seni
cümlesi gibi .
dinleyen kimseler vardır (6/En'am
25); ~) 0_,; ~ :.~ Ö.Q sana kulak veren J4 ~ zarf olarak mansup ve
vardır(lO/Yunus 42); ~~ , :<.~)Ö.Q.J anlamının dağlardan olma ihtimali
~~...:, ~j ~~j,J Sizlerden Allah 'a olduğunu söyleyenler de vardır.
ve Peygamberine boyun eğip salih ~Y. ~cümlesi mansuptur. Yani,
am el işleyenler (33/ Ahzab 31 ). gökten, dağlardan dolu indirir,
anlamındadır. Bazıları: ~Y. ~
cümlesinde ~'nin mahallen merffı
o
~/Min
olması da doğrudur, ~~ &. cümlesi
Bu edat, bir şeyin başlangıcı, bir ise, mef'fıl olması hasebiyle mansup
kısmını bildirmek ve açıklamak için olabilir, derler. Buna göre anlamı ,
kullanılır. Aynı zamanda olumsuzluk gökten içinde dolu bulunan dağlar
ve soru cümlelerinde cinsin tümünü indirir. Böylece dağlar sözcüğü,
kuşatmak için gelir. Allah buyurur gökten indirilenin büyüklüğünü ve
çokluğunu anlatmış olmaktadır.
1186 Şair, Mütenebbl, Zeri 'a, s. 24. Yalnız bu

;5jç ~~ ~
1 \fosizin için
beyit, Mütenebbl'nin mevcut Divan'ında yer tuttuklarından yiyin (5/Maide 4).
almaz.
1016
Ebu'I-Hasan [el-Ahfeş], buradaki~ Seni engelleyen ve bunu yapmamaya

sözcüğü zaidedir, der. 1187 Doğrusu, yöneiten nedir?
bunun zaide olmadığıdır. Çünkü,
.
4 i:ı-~~
-
~IY.! kinaye yoluyla, iffetli
bu hayvanların tuttuklarının kadın, demektir.
bazı organları yenmez. Mesela
tti;., yapma! Vazgeç! anlamda
kan, guddeler ve diğer yenmesi
~1)-aşağı in! ifadesi gibi bir isim-
yasaklanan pis şeyler bunlardandır.
fıildir.
~/M-n-a
~/M-n-y
Deniyor ki: ~sözcüğü, bağ~şın
~ takdir demektir. ~Wl -ili ~
zıt anlamlısıdır. Bu anlamda J?,_)
takdir eden senin için takdir etmiştir
t lı;,.) ~L. cimri, çok cimri bir adam, denir. Bazıları, bir şeyin kendisiyle
denir., Allah buyurur ki:0~.J
tartıldığı tartıya li;. demişler.
0.;wı Onlar basit şeylerde bile
Canlıların kendisiyle takdir
cim,rilik yaparlar ( 107IMalin 7); t lı;,
edildiği/yaratıldığımaddeye d~ ~
? iyilikler konusunda çokça ciinri
rlenmiştir. Allah buyurur ki: 4. ?Ji
olan (50/Kaf25).
~ ~ ~ ~ O, atılan bir meni
Bu kelime korumak ıç~n
damlası değil miydi? (75 /Kıyame
kullanılır. Bu anlamda ~ 0~
37), ~ 1~) ~ ~ atıldığında
korunaklı _yer,-~~ falanca korudu meniden (53/Necm 45).
ve ~ J:ı 0:M falanca güçlüdür
Onda olmayan, ilahi kudret ile
sığınanı korur, denir. Allah buyurur
·. : . : •.iı 4<~~:.~ - :<:·.\,:: ~ • ~' : :11
: r onda meydana getirilir.
k ı. ~..,.... lY.' -J ~ ~ 1
Size üstünlük sağlayarak sızı ~sözcüğü, her canlı için takdir
mü 'minlerden korumadık mı? (4/ olunan ecel anlamına da gelir.
- ı u t.:i\i.
.. ge ,.ır.
~isa 141); ~t...:.,.;. ~ ~ ~~ ~.J Ç ogu
' -
~\ Alfa.h 'zn mescitlerinde O 'nun ~ ıse, bir şeyi
gönülde
isminin anılmasını yasak eden değerlendirip düşünmektir. Bu
kimseden daha zalim kim vardır? da bazen tahmin ve zan ile bazen
(2/B5ikara I 14); ~)-ı.;:,~~~ ,dij4 L. J~ de bilgiden ve bir asla dayanarak
~ Y,i Sana emrettiğim halde, seni meydana gelir. Temenninin geneli
secdeden alıkoyan nedir? dedi (71 tahminden olduğundan yalan,
Araf 12). ona daha hakim olmuştur. Onun
Yani, seni buna yöneiten neydi. için temenninin çoğu gerçekliği
Bazıları, anlamı şöyledir derler: olmayan şeyle_ri düşünmektif. Allah
buyurur ki: ~ L. ~l..:....i~ ~i Yoksa,
her umduğu şey insanın mıdır? (53/
ı ı 87 Bk. Ahfeş, Meani '!-Kur 'an, ı, 254.
1017
Necm 24); ..:.ıy.lı t.Ji•~i ölümü dileyin gönderdiğimiz hiçbir Resul ve nebi
(2/Bakara 94); ~~~ .ü.:,i•1j ~J ölümü yoktur ki, bir şeyi umut ettiğinde,
asla di!emezler (62/Cum'a 7). şeytan onun umuduna vesvese
~~ gerçekleşmesi
neredeyse karışttrmamış olsun (22/Hac 52),
imkansız arzu, umut, kişide bir buradaki temenni, okuma demektir.

şeyi dilemekten meydana gelen Daha önce temenninin, tahmin ve
düşüncedir. Yalan, gerçekliği zandan olabileceği gibi, bilgiden
olmayan şeylerin düşünülmesi ve bir asla dayanarak da olacağını,
ve onların söz ile dile getirilmesi belirtmiştik .
olduğundan, temenni, yalanın Hz. Peygamber (sas) genelde

başlangıcı gibi kabul edilmiştir. Hz. Cebrail'in (as) kendisine
Onun için yalanın, temenni diye getirdiği vahyi almada acele edince
- }O o , , '
tanımlanması da doğrudur. kendisine u\ .)il~~ '{Kur 'dn sana

Hz. Üs!llan'dan (ra) rivayet vahiy edilirken acele edip durma
edilen ~~ :2. ~ - ~ J- ~
.. L. (20/Tahii 114); ~ ~~ ~ ~yJ ~
Müslüman olduğumdan beri ne ~ Cebrail sana Kur 'dn okurken,
şarkı söyledim ne de temennide unutmamak için acele edip onunla

bulundum (yalan söyledim) sözü de beraber söyleme, sadece dinle (75/
bu anlamdadır. ı ı 88 Kıyamet 16) denıniştir.
~L4\ ~) ~GşJı 0~ ~ bildikleri Hz. Peygamberin bu şekilde

sadece birtaktm temennilerden okuyuşta acele edişine Ji:,
ibarettir (2/Bakara 78). adı verilmiştir. Ayrıca, onun
gibilerinin okuyuşuna bile şeytanın
Mücahid, bu ayette geçen ~L.i
karışabileceğine dikkat çekilmiştir.
kelimesinin yalan, ıı s 9 diğerleri ise,
Bu da acele şeytandandır tespitine
bilinçten yoksun okuma olduğunu
göre yerinde bir uyarıdır.
söylemişler. Çünkü, bir şeyin
manasını bilmeden okumak, okuyan \~ (.,;if;ji-;. Bana yakzştırdtğm
için tahmine dayanan asılsız bir olacak ki, benim zçm bir
beklenti konumundadır. umut verdi, denir. Yüce Allah
' '
bundan haber v~~ir)<en şö;)e
,-Yljce AJlah'ın: ~ GL:..) L.:_ı
~~ ~ : - ~ t~\ ~~ ' : ~ - J.Y-"..)
'' ~· . ~ır.~ buyurmaktadır: rsijio~.J r&i)._:..~:_ı
(S"""' ~ ' ' ı.# J -·
~ı
__ __ . - u~ ıı.:....~ l\
~
sen. den once
.. onlarz saptıracağım . onlara
umutlar vereceğim (4/N isa 119).
1188 Ne cahiliye döneminde ne de Müslüman

olduktan sonra şarkt söylediğim, temennide ~/M-h-d
bulunduğun, içki içtiğim vaki olmuştur. Bkz.
İbn u' -Esir, Nihdye, IV, 367. ~ çocuk için hazırlanan ,yatak/
beşiktir. Allah buyurur ki: ~ ~
1189 Bk. Suyutl, ed-Durru'l-Mensür, 1, 201,
Yezldl, Garibu '!-Kur 'dn, s. 74 .
1018
~.-
~
.::.lı
~ ~ ü
. 'tS. ıJ.a
.- Biz beşikieki karınlarda suyun kaynaması gibi
çocukla nasıl konuşabiliriz (19/ kaynayan (44/Duhan 45).
Meryem 29).
~ ve ..ı~ hazırlanan, üzerine ~.JA 1 M-v-t
basılan yerdir. Allah buyurur ki:
~~ u-a.J':/l ~ ~ -,ş~l Sizin için Ölüm çeşitleri, hayat çeşitleri
yeryüzünü döşek yapan o_:dur (20/ oranıncadır:
Taha 53);1J~ u-a.J':/1 ~fo-ll Biz size Birincisi: Ölüm, insan, hayvan ve
yeri bir beşik yapmadık mı? (78/ bitkilerde bulunan canlılık gücünün
Nebe' 7). yok olmasıdır. Allah buyurur ki:
Bu, tıpkı W.1j u-a.J~l ~ ~ -,ş~l ~j.A ~ u-<:>.J~l ~_j yeryüzünü
~~ ç_WI_j (Rabb) ki yeri sizin için ölümünden sonra O canlandırır
bir döşek, göğü de bir bina yaptı (21 (30/Rüm 19), G;;ı ~~ ~ 1:·:ü; l_j O su
Bakara 22) ayeti gibidir. ile ölü yeri dirilttik (50/Kaf 11 ).
1~ .ili~~ Sana şunu hazırladım, İkincisi: Ölüm, hisseden gücün
düzledim, demektir. Allah buyurur gitmesidir. 1i,;, ~ ~ A y Keşke
ki: ~~ .\J ..:.ı4-A.J ve ona nimetleri ben bundan önce öbJıÜŞ f!l?aydz:n
hazırladım da hazırladım (7 4/ ~19/Meryem 23), c.J:U -.:_gy:.ıı ~ L.l~l
Müddessir 14 ). y.;.. Ben öldüğümde mi diriltileceğim
~lı..:JI ~~)Devenin hörgücü beş ik (19/Meryem 66).
gibi düz oldu demektir. Üçüncüsü: Ölüm, düşünce
gücunun gitı:ne_sidir. Bu_ da
cehalettir. ~~ :,:ü; ij l.:i;A ı)tS ~ _jl Ölü
~/M-h-1
iken kalbini diriltip (6/En'am 122)
~ yavaş davranmak_ve sakin gibi. Jj.AJI ~ ~ ~) Sen, ölülere
hareket etmek_tir. ~ ~ ~ işinde şüphesiz ki, işittiremezsin (27/
acele efmedi, ~~~yavaş çalıştı Nemi 80) ayetinden kastedilen bu
~~nir. ~ yavaş ol da denir ki, bu üçüncüsüdür.
w-.} merhametli ol demek gibidir. Dördüncüsü: Ölüm,' .hayatı, .
~~~~;, ~ Ona: Yavaş ol, dedim. b~~an~ıran ~züp!~dür:. .::ı_J.;JI ~4_j
~~l@ ~~ Ona: Merhamet ettim/acıdım. '~"! ~ L._j ı;ıi.S..:. JS ~O/üm ona her
Allah buyurur ki:~l 0,ı_)WI Jf_.j taraftan geldiği halde, ölemeyecek
l_ı,!_j~ Sen inkarcıla;a m~hil ~er; ( 14/İbrahim 17) ayetinde kastedilen
onlara karşılık vermeyi biraz ertele budur.
(86/Tarık 17). Beşincisi: Ölüm, uyku demektir.
~ Yağın posasıdır. Allah Uyku, hafif bir ölüm, ölüm ise, ağır
.
buyurur kıüF-:" ~-~~~ . ~~-. ı: :lı.S bir uykudur. Bu anlamdan dolayı
~ ~ ur-
Yüce Allah hem uykuyu hem de
1019
< -
öljlmü ~ ~jl _çliye adlandırmıştır : Bazıları ise: Bu ayettesözü edilen
~~ ~~~ '-:?~' :;.j Geceleyin si~i ölüm, ruhun vücuttan uzaklaşması
vefat ettiren_odur (6/En' am _60), >.\.lı ı anlamında değil ,insanlarda
~
. ~ r-~ i ı..ş-:"·:iı _J· ~~~ · -: - ~ ·~i _j . ; .
"T':'.J-4 ~ ~ ır~ meydana gelen erime ve eksilmedir.
~U;, Allah, ölecekterin ölümleri Çünkü, insanoğlu dünyada olduğu
anında, ölmeyecekterin de uykuları sürece, parça parça ölür, demişler.
esnasında vefat ettirir (39/Zümer Nitekim Şair şöyle der:
42)·' Gı-.J-4· \.J.ıı ~ · ı .1·:~ : ~ı
... ~ ~U:!.
:-- ·:. ~ -
~
- _J ı~ jj ı~)... ~~ _tr .
0~_)J. ~j ~~~~~Allah yolunda
430- Parça parça ölüyor. ı ı 9 ı
öldürülenleri ölü saymayın, aks ine
onlar diridir/er; Rableri katında Bazı kimseler, bu anlamı ~LA
beslenmektedirler (31 Al-i İmran sözcüğüyle ifade eder ve ~~~ ile ~~
169). sözcüklerini birbirinden ayırırlar
ve ~~ eriyen anlamındadır diye
Deniyor ki: Onlar ölmemiştir
söylemişlerdir.
derken, ruhlan ölmemiştir,
çünkü burada onların nimetlerle Kadı Ali b. Abdülazizı ı 92 şöyle
donatıldığından söz edilm~kted,ir. der:

Bazıları ise: Onlardan ~_J.;Jı ~4.J Dilimizde onların dediği gibi,
·~~ ). ~.J ~tS;. JS ~ Ölüm ona her ~~ diye bir kelime yoktur.
taraftan geldiği halde, öZerneyecek ~ ~~ ise, ~~;, kelimesinin şeddesiz
(14/İbrahlm ı 7) ayetinde anlatılan halidir. Ancak ~LA .:ıyı denebilir.
üzüntü hali kaldırılmıştır, demişler. Bu Jıpkı • ..?G ~Coşkun bir şiir
~~~ ~~~ ~ J5; Her insan ve ~L..:.. J;ı..:.ıJ Bendini aşan bir sel,
ölümü tadacakt~r (31 Al-i İmran dedikleri gibi .
185). Burada anlatılan ölüm, canlılık •~.j4j /ıj~ ~ Ölü bir şehir denir.
gücünün gitmesi ve ruhun vücuttan Allah buyurur ki: ·:·)• ~J) ~,:ı~· ·~Biz
uzaklaşmasıdır. ~ ~)j .~.j:. ~~ bulutlan ölü bir şehre sürüp (351
Şüphesiz sen de öleceksin, onlar da Fatır 9), ~ ~~ ölü bir şehir (43/
ölecekler (39/Zümer 30). Zuhruf 11).
Bazıları: Ayetin, "herkes
gibi, sen de öleceksin" anlamında
leri Zeyd b. Ali misal olarak verirdi . Bkz.
olduğunu söylemişler. Cahı z, el-Beyan ve 't-Tebyin, IV, 58-59. Husrl,
Şair şöyle der: Zehru 'l-Adab, ı, 39.
1191 Şair, bilinmiyor.
~~i ~t_§.j ~ ~ ~yJI.J _f '1' ~ 1192 Ebu'I-Hasan All b. Abdulaziz el-Curcanl,
429- Ölüm, kullartn boynunda Rey şehrinin baş kadı s ıydı. 366 y ılında vefat
etmiştir. Bkz. İbn Hall ikan, Vefeyatu 'l-A 'yan,
kaçmzlmaz bir kaderdir. ı ı go
lll, 278, İbnu's-Sübkl, Tabakatu 'ş-Şafiiyye,
lll, 459, Yakutu'I-Hamevl, el-Muhadaratu '1-
1190 Şair, Muhammed b. Abdullah . Bu beyit- Üdebd, XIV, 14.
1020
.-
~ Kesilmeden canı ç1kan Allah buyurur ki: ~~lS [_jA ~
hayvan demektir. Allah buyurur ki: dağlar gibi dalgalar içinde (i 1/Hfıd
~~j•iı ~~(jç G.;,y_ Kesilmeden kendi 42), [_jA ~~ ~ [_j.4 ~~:~.k:! Onu üst
kendine ölen hayvanın. ~ti s ize, har_alfl üste dalgalar ve dalgaların üstünde
klfınd1 (5/Maide 3); ~ 0fo (.:.ıi ':!) de bulutlar örter (24/Nfır 40).
Kesilmeden kendi kendine ölen bir Bu anlamda t~.J t~ 1~ tLı.J
hayvan olması hariç (6/En'am 145). ~~Şöyledalgalandı, dalga/anıyor,
Ölü demek olan 08_:,..;. sözcüğü, dalga/andıkça dalga/andı, demektir.
canlı manasma gelen ı.JI~ Allah buyurur ki:
kelimesinin zıt anlamlısıdır. 0 o..- ~o--
• J. tJS--::. . .
J # oJ. : o ..-
~ ~ [,JA:! ·- J:! ~ Y.J

Henüz ziraat için elverişli olmayaf! ~ · ~~ ~_,..:.:.ıı ~ &.J Biz
araziye hem 08_:,..;. hem de ~1_:,..;. J...Ji o gün (kıyamet
günü) onları
denmektedir. :.# 08_:,..;. ~yi ~ ~_j bırakıvermişizdir. Dalgalar hdlinde
Develerde çok ölüm olayı meydana birbirlerine girerler, Sur 'a da
geldi. '~ '.1?:.J ,~-4?~ ~G Yavrusu ölen üforülmüştür. Böylece onların
dişi deve demektir. hepsini bir araya toplamışızdzr (18/
~~ :GL.) içkinin öldürülmesi, Kehf99).
- -
onun pişirilmesinden kinayedir.
~ölümle pençeleşen kişidir. ~/M-y-d
Şair şöyle der:
'~1?~:,: ~~~~~-i n ~ Yer gibi, büyük şeyleri~:!
sarsılmasıdır. Allah buyurur ki: 0\
43 l- Ödülü, ölümle pençeleşene
verdin. ı ı 93
~ ~sarsılm_ayasınız diye ( 16/Nahi
lS); ~ ~ 0\ insanlar sarsılmasın
;;J_,:. deliliğin bir benzeridir. Bu
diye (21/Enbiya 31 ).
sanki, bilgi ve aklın ölmesindendir. J. .... } ~ ; o ;
Bu anlamda ~ ı.JL.:..:.i:. ':ll ~..ıLı

Bu anlamda~~ 08_:,.;. ~j kalbi ölü
dallar şiddetli bir şekilde sarsıldı,
adam, ~8_:,.;. -;1_;,) kalbi ölü kadın,
denmektir. Bazıları der ki: Bu,
denmektedir.
şairin sözünde olduğu gibi, ı.JI~
şeklindedir:
~.JA 1 M-v-c ı- : :j ··.:ı\ : Gı~ - ~-ın
~ U":!""' ~ - .J --
Denizdeki eY. dalga, suyun 432- Güzel bir hayat ve uzun

kabararak hareket eder gibi bir yaşayzş yemyeşil. ı ı 94
görünmesidir. "Şazıları, burada geçen ~ Gı~
eY. denizde suyun kabarmasıdır. ~~ ila.desi, yaşayışın uzatılmış
olanıdır, derler.
1193 Şair, Şaklk b. Süleyk el-Esedl. Bkz. Tebriz!,
Şerhu Divan i 'l-Hamdse, Il, 142. ı ı 94 Şair İbn Ahmer.
1021
~~~~ 0ı~ deyimi de bundandır ve katan dişi deveye lA_».., ~ _)~ ~G
binek hayvanının uzun yaşamasıdır. denir; bu devenin ~dına da ~).Y,
;;~ı..;. ise, üzerinde yemek bulunan denir.
tepsi demektir. Bunların her birine
de ı,~ı..;. denir. ı ı 95 ~/M-y-r
~~ ~jı..;. bana yemek yedirdi,
yediriyor, denir. Kimileri bu ;; ~: İnsanın kendisi ıçın azık
cümlenin, bana akşam yemeği
olarak hazırladığı _yiyecektir. Bu
yedirdi anlamında olduğunu
anlamda jJ,~ ~i jL. Ailesinin
söylemişl~r. Allah buyurur ki: j) azığını hazırladı, ha_zırlıyor, denir.
:Wl ~ ~~lA ~ Bize gökten bir Allah buyurur ki: lil.;,i ~J ailemize
sofra indir (5/Maide 114). onunla azık getirir (12Nusuf 65).
Bazıları: Havariler, yemek Sözcük olarak ;;~ ve o~
istemişlerdir, derler. Bazıları ise: kelimeleri birbirine yakın anlamlıdır.
Havari I erin istedikleri i li md ir,
demişlerdir. İlme, sofra denmesinin ~/M-y-z
sebebi ise, yemek nasıl vücudun
gıdası ise, ilmin de kalbin gıdası ~ ve ~: Birbirine benzeyen
olmasındandır. şeyleri birbirinden ayırmaktır. ;jı..;.
1~ ; k ayırdı ayıracak ayırmak ve
1~ ;~ deı:ıir._ Allah buyurur ki:
.J..)A 1 M-v-r ~~ ~ ,;,.1/·ll .\.nı~ Allah temizi
Bir sağa bir sola salmarak murdard_an ayırsın diye (8/Enfiil
yürümek demek olan JY>, sözcüğü 37). ·/ıkll ~ ,; ,.1/·iı .::llı ~ Allah
hızlı yürümek manasındadır. Bu
temizi murdardan ayırsın diye (8/
anlamda l.JY, .);.;i jL. denmektedir. Enfiil 37) olarak okunmuştur. ıı 96
Allah buyurur ki: l.)_j.Q ~Wl~~ ~.J;ı ~ kelimesi, bazen ayırmak
O gün gök, bir çalkanış çalkalanır bazen de beyinde mevcut olup
(52/Tur 9). kendisiyle anlam elde edilen güç için
~.J Jc ~~~ jL. Yüzünün üzerinde kullanılır. Bu manada .U ~ 'ıl 0~
falancanın anlama gücü yoktur denir.
kan akıp gitti.
_):,.;, Rüzgarın kaldırıp savurduğu Bu fiil, )..;j! ev j~) ayrıldı
şekillerinde kullanılabilir. Allah
toz-topraktır. Yürürken tozu dumana
buyurur ki: ~.:,;lı IJJli41j Bugün
ı ı 95 Sernin der ki: :;~LA: Üzerinde, yemek bulu- ayrılın (36/Yasin 59).
nan sofra, demektir; üzerinde yemek bulun-
mayanına Maide denmez; bu en yaygın olan
görüştür. Bkz. Semin, ed-Dw-ru '1-Masıin, IV, I I 96 Bu, Hazma, Kisai , Yakub ve Halef' in kıraa
502. tidir. Bkz. Dimyati, ithaf,, s. 183.
1022
ı~ .JW şöyle ayrıldı ) ..:. fiilin 4..lL4 1M -e-t

kabullenmeyi ifade eden formudur.
Yani, ayrıldi. Allah buyurur ki: ~\.S:; Aj~: Yüz, ana sayıların
~ı ~ ~ Nerede ise öfkesinden üçüncüsüdür. Zira, ana sayılar dört
paralanacak (67/Mülk 8). tanedir. Bunlar da: Birler, onlar,
yüzler ve binlerdir. Allah buyurur
J::,.o 1 M-y-l ki: ~ ı#. ~Y:L.:o ~ ~ 0~ A
eğer sizden sabırlı yüz kişi olursa
~: Ortaolandan sapıpiki taraftan iki yüz _ kişiyi yener .(8/Enf:'il 66),
birine meyletmektir. Bu sözcük,
ı .J~
'·~' U:!
: :ıJı :
, tY' wi
ı-~~~-.~
~
~<;_ ~
- r--:' :.<.-. U:ı..J
haksızlık ve zulüm için de kullanılır. .. eğer sizden yüz kişi olursa, inkar
Cisimler ıçın kullanıldığında edenlerden bin kişiyi yener (8/Ental
yaratılıştaki sapmalar anlamındadır. 65).
Araziarda kullanıldığında ıse, Buradaki Aj~ kelimesinin sonu
eğilim göstermek manasındadır. gizlenın_iştir. Bu anlamda ~\..:,i
Birine yardım ettiğimde: ı;ı)li Jı ~ ~ ..:ı\..:,~ ~~j~l Dirhemleri yüze
falaneaya meylettim denir. Allah tamam/adım, onlar da yüz oldular,
buyurur ki: ~~ ı_,iJ?~ ~ Buna
JS denir.
göre bari tamamen meyletmeyin (4/
Nisa 129).
~Lı 1 M-a-a
~ 4 Onun üzerine meylettim, . .
yani: On~ yüklendim. Allah buyurur All~h ,~uyurur ki: ~Wl~ ~.J
ki: ~~ı.J ~ ~- ()_JlJ?Ji size ansızın ~ :~ JS bütün canlıları sudan
bir baskın ile yüklenirler (4/Nisa 'fleyqana getirdik (21/~n_biya 30);
102). ı.J~ ~\.4 ~~ı ~ Gl ji.J gökten
Jl.:. (mal) da, sürekli bir eğilim tertemiz su indirmişizdir (25/Furkan
gösterildiğinden ve eriyip gittiğinden 48).
bu ismi almıştır. Onun için ona araz 0)\j ~ ;ı...:. falanca oğullarının
adı verilmiştir. Şu söz onun bu suyu· denir. Çağulu ;ıy.i ve ~~
manasma işaret etmektedir: geldiğinden ;ı...:.
kelimesinin aslı ~_:,.;.
şeklindedir. Küçültme ismi ise ~.Yı
;;. J J, ~ , J g,
ı.;.·.HJ \.bi. ..::..U;

-- ' .J - . -<~~Jl.:..ll
_ ... ~. ı.;.·yu_,..,.. .
/~ ~ ~ Mal, ~rta malı gibidir; küçük sulsucuk gelir. Sonundaki hd
bir gün kokucunun, bir gün baytarın harfi hazfedilmiş, vdv harfi de elife
evindedir sözü bunu bildiriyor. 1197 dönüşmüştür.
·: ,i~ıi ~\..:. J.?. _) Kalbinin suyu

ı ı 97 Bu söz Sahip b. İbad'a aittir. Bkz. çağalmış adam, demektir. 1198
Feyrfızabadl, Basdir, IV, 540. Sealibl, et-
Temsil ve'l-Muhddara, s. 250; Küra'u'n-
Nahl, Muntahab, l, 171. 1198 Kürau'n-Nahl, Muntahab, 1, 171.
1023
Buradaki~\..,;, kelimesi ~Yı sözcüğün kötü şeyleri emrediyor (2/Bakara
den dönüştürülmüştür. Yani, içüyde 93).
su olan. Kimileri de: Bu cümle: $.j ikincisi: Nekre isimdir: ~ ~
~lj makam (güç, yetki) sahibi adam ~Allah size ne güzel öğüt veriyor
cümlesi gibidir, derler.
}
(4/Nisa 58); ~ ı:,:!~ o ne güz(jldir
Yine bu anlamda: ~Jll ~\..,;, (2/Bakara 271). ~i ~ 'ıl 4.lll 0!
;w_:,~ göze su kaynadı, kaynıyor, ~~WL~ 1..4 )Li;,~-~ Muhakkak
kaynamaktadır. ~\..,;,.) ~ :h suyu ki Allah bir sivri sineği, hatta
bol olan kuyu, J.:?.. Jll .;d ve~~ adam daha üstününü misal getirmekten
suya kavuştu, demektir. çekinmez (2/Bakara 27) ayetindeki
1..4 belirsiz isim olabileceği gibi
L4 1 Ma bağlaç olup kendisinden sonraki

cümle yüklem, anlamı da bir örnek
\..,;,
sözcugu, Arapça'da on verebilir ve bu örnek bir sivrisinek
çeşittir: Beşi isim, beşi ise, harftir. olabilir. 1199
İsim olduğunda tekil, çoğul ve dişi Üçüncüsü soru ismidir: Bu soru
için hep aynı biçimde kullanılır. ismi ile, bir şeyin zatının cinsi ve
Zamir kullanımında lafzı baz alınıp türünden soru sorulabilir, bir şeyin
tekil olarak kullanılıp manası çoğul sıfatının cinsinden ve türünden soru
biçimde kastedilebilir.
İsimlerden birincisi t.Ş~\
.. sorulabilmektedir. Bazen bu soru
ismiyle şahıslardan ve insan olmayan
manasındadır. f\llah buyurur somut varlıklardan soru sorulabilir.
~i:'ıl.:, ~~ SI 1..4 ~~ u...ı:ı ~ 0...ı~.J Bazı gramerciler, bazen insanlar için
~~ ~ G)~a~ .~· ~'ıl~ 2;)_i;.:,~~;~:ı]Allah 'ı kullanıldığını d~ söylemişler. 120~ All~h
bırakıyorlar da, kendilerine nefayda, buyurur ki: ~~i~ 1..4 .Ji ~ı.:,ji 'ıl) Jc
ne de zarar verebilecek olan şeylere eşleri ve sağ ellerinin altındak)ler
tapıyorlar ve: Bunlar bizim Allah dışında (23/Mu'minun 6); 1..4 ~ .illı 0!
katında şefaatçilerimizdir, diyorlar. :~ ~ ~_,:ı ~ 0~~ Doğrusu Allah:
(1 O/Yunus 18). Çoğul kast edince Kendini bırakıp da yalvardıkları şeyi
~\ ~ G)ı ;.i!:. ~';/)..i Bunlar, Allah bilir (29/Ankebfıt 42).
katında bizim şafaatçzlarımızdır el-Halil şöyle der: Buradaki
(10/Yfınus 18)' demiştir. 1..4 soru ismidir. Anlamı da: Allah
~~~ ~
rı- . .. SI L4 Jıı · :ı U:"
. i.J.J : ~
· i.J.J . .....ı- dışında kimlere yalvarıyorsunuz?
t!jj Allah 'ı bırakıp, kendilerine Bu şekilde yorumlamasının sebebi

verecek rzzıkları olmayan şeylere mi de, soru ismi olan bu \..,;, ancak isim
tapıyorlar (16/Nahl 73), Bu ayette cümlesinin başında ve sonda gelen
d~ 1..4 ço_ğu! ola;ak kullanılmıştır.
~ c::;~_.;uı ~ c:: ' 'Li LA..:...u 1· . 1199 Suylıtl, ed-Durru 'l-Mensür, 1, 223 .
\"' -: ~ı .JA .. : manınız, sıze ne
1200 Zerkeşl , Burhan, IV, 403 .
1024
sorunun başında gelebilir. edatı, mastara çeviren ı) i konumunda

Dördüncüsü: Şart ismidir: olur. _Allah buyurur ki: ~ ~Gl WS
~l!ah bl!~u:ur ki: ı.Y.> -~~ .:..lıı ~ L4 ~ ıy:;ı.;. onlar için aydınlık yaptıkç_a
.u J..., Y'
' ' )\.! ~ L4 - 1 : ı ..s' • ' ~\ > -..
- .. .J~~-"""~_) ~~ığı7J_d_q yür~r{er (2/B_a kara 20); WS
Allah 'ın insanlara verdiği rahmeti .Jll t.Alibi ~~ Uj l_,~_ji Savaş ateşini
ön!eyebilecek yoktur. O 'nun ne zaman körük/eseler Allah onu
önlediğini de ardından salıverecek ~öndürmüştür (5/Maide 64);•\•.;. WS
yoktur (35/Fatır 2). 1~ ~G.:ı~ Onun ateşi ne zaman
sönmeye yüz tutsa hemen alevini
~~i ~ ~ ı.;. kime vurursan
artırzrız ( 17/İsra 97).
ben de ona vururum cümlesi gibi.
Beşincisi: Hayret belirtmek Y.:; ~ t i...::.ıi Artık sana
içindir: -}Glı )i ~_Y...:.:.l W onlar emredileni açıkça ortaya koy ( 15/
ateşe karşı ne kadar dayanıklıdırlar
Hicr 94) .~yetindeki ı.;. mastar da
olabilir l,?;uı anlamında da olabilir. 12° 1
(2/Bakara 175).
ı.;.
kendisinden sonrakilerle
Harf olarak kabul edilen L4
beraber mastar hükmünde olursa
edatına gelince:
ancak harf olur. Çünkü isim ols?ydı)
Birincisi: Gelecek zaman
ona _dönen bir zamir olurdu. ı)l ~)
fiilini nasb eden 01 gibi, cümlenin
kendisinden sonra gelenleri mastar
tJ..içıkmak istiyorum cümlesindeki
01 gibi, isme dönen bir zamir
konumuna sokan ı.;. harfidir. Allah
olmadığı gibi, bu harfi gösteren bir
buyurur ki: 0~ ~lıijj ~J
zamir sonrasında da gelmemiştir.
kendilerine verdiğimiz rzzktan yerli
İkincisi: Ne.fo (Olumsuzluk)
y erince sarf ederler (2/Bakara 3).
bildiren ı.;.
harfidir. Hicaz Ehli,
Çünkü buradaki ı.;. edatı J_)j fiili
birtakım ~ar_tlar~a bu ma'ya amel
ile beraber J::u_ konumundadır.
ettirir/er. \_A lu ı.;. bu bir insan
Bu ı.;. harfinin 01
gibi olduğunu
değil (12/Yfısuf 31 ).
gösteren delil, ne açıkça belirtilmiş
bir zamirin ne de takdir edilmiş bir _ Üçüncüsü: Kaffe olan ı.;. harfidir.
zamirini hiçbir zaman ona dönük 01 ve kardeşleri,~~ ve benzerleri ile
olm~masıdır. Yüce Allah 'ın: ı;ı.S L4.;ı birtakım fiillerden gelen ı.;. harfıdir.
0;.~ Yalan söyleyegeldikleri içi~ Bu harf onların amel etmelerini

(2/Bakara 1O) sözü de bu anlamda eng~ller. Allah huyurur ki: '-" :':..i.j ~l
yorumlanmıştır. ~L.;.W\ ~?~ ~ ,;,iıı Allah 'zn ku/lar;
arasında O 'ndan korkan, ancak
l~j 1~ L4 ~Jiıi ~Gl Zeyd hariç
topluluk bana geldi cümlesi de bu
l;~lginlerdir (35/Fatır 28); ~ ~!
şekilde yorumlanan ifadelerdendir.
Wl l_,~b~ ~ .. Biz onlara ..ancak:
Zarf manası taşıdığında da, ı.;.
1201 Bkz. İbn H i şiim, Muğni 'l-Lebib, s. 736.
1025
günahları çoğalsın diye müh~~t eklenen \.A harfi. 1~ .:.,I;J \.A 1~) Şöyle
veriyoru_z (31 f..l-i imran 178); wi.S yaptığım zaman; t~l t~ ~) Sen
0 y.ll c.)) 0~~ Sanki göz göre çıkarsan ben de çıkarım sözlerinde
göre ölüme sürükleniyorlarmış olduğu gibi.
gibi (8/Enfa.l 6); 1_,~ 0.1~1 ~ii ~j Allah buyurur ki: &> (Y.j ~~
İnkar edenler, çok defa, temennide l.b.jp1 Eğer, insanlardan- biri~i
bulunacaklardır ( 15/Hicr 2) ayetleri gö~ecek_ olursqn 0 ,9/ryteryem, 26);
gibi. ~~ _:,i ~~~ fil ~ii.c;. ~ ~!
~-- nadiren ve Wl.b çoğu kez Eğer ikisinden biri veya her ikisi,
kelimeleri de böyledir. senin yanında iken ihtiyar/ayacak
Dördüncüsü: Mütesellita olurlarsa ( 17/İs ra 23 ).
olan \.A harfi. Amel etmeyen bir
kelimeyi geldikten sonra amel
et!Tleye zorlayan harftir. ~ \.A ~! ... ı\ ...:ıGs .:.
~ . -~
~~ Ne zaman iş yaparsan be~
de o zaman yaparım. ~~ ~ 1;/~ Mim Harfinin Sonu
Nereye oturursan ben de orayg
oturu,rum cümlelerinde geçen \.Aj)
ve 1;.:;:1; kelimeleri gibi. \.A olmadan
bu kelimeler şart cümlelerinde aınel
etmezler.
Beşincisi: Sözü pekiştirrnek için
1026
)G.j-. G~J~
;.-._
~ . 1 N-b-t ~~-
-~
~:c::\i-
~ ~
Gk_·: .-o..;ıJ..;.-.
~ J J
Bu suretle orada ekinler bitirdik.

Yerde biten her bitkiye~ ve w~ Üzümler, yoncalar, Zeytinlikler,
adı verilir. İster bunun ağaç gibi bir hurmalzklar, İri ve sık ağaç/ı
gövdesi olsun, isterse yerde yayılan bahçeler, Meyveler, çayırlar bitirdik
otlar gibi ayakta tutan herhangi bir (80/Abese 27-3 ı).
gövdesi olmasın. Şu kadar var ki, :j :(\ :1.5. \...4 ~
U\U, J oJ
~-·ıi;. <\..ı ~ij
(..}'
0
° -
-:.
o- as
genel olan yaygın kullanımda ise, li,~ ı_,;w biz onunla, bir ağacını
daha çok yerde yayılan, yukarıda bile bitirmeye gücünüzün yetmediği
tutan herhangi bir gövdesi olmayan güzel güzel bakç(j!ler b~tirmiş!zfl~r
bitkiler bu isimle anılır. Hatta (27 ~eıp) 60);0.>i:!)..J t)JI. ~ fS.l ···;i)
halk dilinde bu sadece hayvanlar ~ly,:;ll JS ~_) ~Ge ':/1 j ~1_) Allah,
tarafından yenen bitkilerin adıdır. sizin için, o su ile ekin, zeytin,
Yüce Allah'ın şu sözü bu manaya hurmalzklar, üzümler ve her çe§it
işaret etmektedir: ~t.;Jj ı_;;. ~ tA meyveleri bitirir {16/Nahl lı); .illlj
Onunla taneler ve otlar çıkaralım ~t.;J- ~_)~\ ~,;h ii Allah sizi yerden
diye (78/Nebe 15). bir bitki bitirir gibi bitirdi (7 I/Nuh
Kelimenin taşıdığı temel ı 7).
gerçekler göz önüne alındığında Gramerciler der ki: Burada
ise, her gelişen, büyüyen varlık için geçen G~ sözcüğü bitirmek anlamını
kullanılabilir. Bitki veya hayvan ya taşıyan wW) yerinde kullanılmıştır.
da insan fark etmez. Bu bir mastardır.
Aynı şekilde ekmek, dikmek, Diğerbir kesim ulema ise
yetiştirmek, büyütmek manasma der ki: Ayette geçen G~ kelimesi
gelen d..;G) formu da bunların hepsi hdldir, mastar değildir. Ayet-i
için kull~nılır. Bu manada A_J}~h kerime bu şekildeki bir ifade ile,
buyurur kı: . '0:.,&-~ w:ıc-
o \ ',
. _~ Lı.;.
. \:~,;, ~ij
. insanın bir açıdan bitki olduğuna
1027
dikkat çekmiştir. Çünkü onun da çıkarılmasıdır. Onun için ~ ~~
ilk yaratılışı ve yetişmesi topraktan ~\ ~\ Onu yırtık ayakkabı gibi
olmuştur. Sonra, her ne kadar attım, denmektedir. Yüce Allah da
bitkiden fazla birtakım özellikleri buyurur: ~\ ~ 0~ ant olsun ki,
olsa da, o da bitki gibi gelişmektedir. o hutame (cehennem)ye, atzlacakt:r_
Yüce Allah'ın sözünde buna işaret (104/Hümeze 4); ~.J~ ~lj.J ÔJ~
vardır:~~~ 7\j ~ 1;Ç~).;. ':?~\). ~ ~ ~ ljjJ.I.J Onlar ise bunu
Sizi (önce) bir topraktan, sonra bir arka/arına attılar ve onu az bir
damla sudan, (40/Mü'min 67); şu dünyalığa değiştiler (3/Al-i İmran
ayet de böyledir: ~.J ~ G~ 's1:1i.J 187), zira ona çok az değer verdiler.
y}jonugüzel bir bitkigibiyetiştirdi ~ ~; ;~ ~~ ~_j~li. ws)
ve Zekeriya 'nın himayesine verdi (31 Hem de ne zaman bir ahd üzerine
Al-i İmran 37). antlaşma yapsalar, her defasında
.~.:11 ~~
.. ı;>
_)_,1
.. ~
~ t~ ~~.J mutlaka içlerinden bir güruh çıkıp
~~ ~.J ~il~ Tur-ı Sina'da onu bozacak ve atıverecek öyle
(dahi) yetişen bir ağaç da meydana mi? (2/Bakara 100), yani, ona çok
getirdik ki, bu ağaç, hem yağ, az değer verdikleri için onu fırlatıp
hem de yiyenlerin ekmeğine katık atacaklard ır.
edecekleri (zeytin) verir (231 ~~ ~ f.Aw~ ;jfo..J ;Gi.:...~ Biz de
Mü'miniln 20). Bu ayette geçen onu ve askerlerini yakalayıp denfze_
ba harfi, hal içindir, geçişlilik için atıverdik (28/Kasas 40); ÔW~
değildir. Çünkü ~ fiili geçişlidir. (_ı?:· )..) ~~~~ Biz onu hasta bir
Yani, yeşerirken, yetişirken yağı halde bir alana attı k (3 7/Saffat 145);
bünyesinde taşımaktadır. Yani, bu - ' - ç.\~G:Jl~
J"ı3, ,
· : ~.\.5;
: : _._)(.}:" -
- ı~ lJ: j~_:,j
_)
bitki yetişirken yağ bil-kuvve olarak f.Y,i;. Rabbinden bir nimet yetişmiş
onda mevcuttur. olmasaydı, elbette kınanacak bir
_:;.~Gl sı~~ 0) deyimi ,fa/anca halde ıssız bir diyara atılacaktı (68/
oğulları kesinlikle kötü bir nesildir Kalem 49).
i.:: ~.·.lı ~~ LG:.. ·:. : : :~ ı...:. ı
.
manasma gelir.
~ ~: : - - rJ! V"~ :.J
~G ~,:·,~:,;cümlesi ise, onların :IY:.. Eğer bir kavmfn, sözleşmeye
içinde yeni yetme bir nesil türedi, aykırı bir hainlik yapmasından
demektir. korkarsan, savaştan önce aynı
şekilde antlaşmayı onların üzerine
firlat (8/ Enfal 58) ayetinin manası
.l:U 1 N-b-z
ise, onlarla barış sözleşmesi yap,
Almak, dışarı atmak manasma demektir. Burada ~ kelimesinin
gelen ~kelimesi, bir şeyin herhangi ktı.Jlanılmış olması, tıpkı şu ayette
bir değeri olmadığından gözden ç.\.il) kelimesinin kullanılması gibidir:
1028
.ı..lıı
-
iı 1·.iij-.J I...H!-
<S, .:JA"
: 'jtSJ :(:,,
1,
J'-~;,
Y'"'
:. ·.iı 1.:JA"
~,
·.ii~ atılanı dır. Daha sonra özel bir içkinin
, " " " ""
~\+~Siz mutlaka yalancılarsınız, adı olmuştur.

diye söz atarlar. O gün Allah 'a
tes !im bayrağını çekerler, ( 16/Nahi
86-87).
.>.U 1 N-b-z
Böylece onlarla sağlam bir ,_Y.jlakap takmaktır .Allah
sözleşme yapmaması gerektiğine buyurur kiı.J..ı:ı.! yW~~ I.J~ili ~ .J :
dikkat çekilmektedir ki, onların ~LA:ıjl ~ ~A\ ~f'l Btrbirinizi kötü
asıl haklarının bu sözleşmenin lakaplar da takmayın; imandan
onlara teşvik yoluyla yapılması sonra fasık/ık ne kötü isimdiri (49/
ve onlara güzel davranılması H ucurat ll).
kabilinden bir şey olması gerektiği
vurgulanmaktadır. Neticede onlar bu
b:ü 1 N-b-t
sözleşmeye ne kadar bağlı kaliriarsa
o kadar bağlı kalınacaktır; onlar ne • •: ·~\ i iı- J '•.ıı iı; ~-·i
1
~r. - ~J l..f":~ -~--"<.S': J _)yJ
kadar sözlerinde dururlarsa onlara o .• :
~
~.ı...~~ ·.-.
~
: jj\ .i.AW
U:!_ u Ib uk'ı
onu
_ ııa
kadar zaman tanınacaktır. peygambere ve aralarında yetkili
0~ ~! deyimi de, insanlar kimselere götürselerdi, onlardan
arasındayken de kendisine ilgilinin sonuç çıkarmaya gücü yeten/er,
azalmadığı kişi gibi, toplumdan onu anlariardı (4/Nisa 83).
çekildi, anlamındadır. Bu manada Bu ayetteki .G).y; ·,2 fiili ondan
Allah buyurur ki: ~ ~~ij .;:;\;,;~ çıkarır/ardı anlamındadır. Bu, suyu,
lj._,.,§ G~ Nihayet (Allah'ın emri madeni petrolü bulmak2 çıkarmak
gerçekleşti) Meryem isa ya gebe anlamına gelen ıSS ~i fiilinin
kaldı ve o haliyle uzak bir yere çekildi Jı;~},.·) kalıbıdır.
(19/Meryem 22). ~ ise, bu şekilde çıkarılan
~~:,i~~ Yani, tenha, sakin bir sudur.
yerde oturdu. ' -
~i 0-ıJ Koltuk altı beyaz olan at
~_j ~~ ~!.:.. Atılmış, terk demektir.
e,d~lmi§ ,çocuk deyimi, tıpkı ~!.:., L:.iıi ise, Irak'ın
bitek toprak
~.J ..b_;.ı..;, bulunmuş, karşı/aşılmış
larında yaşayan ünlü bir kabiledir.
çocuk, sözü gibidir. Şu farkla ki,
bu çocuğa, onu atan göz önünde
bul undurulduğunda ~;1:, adı verilir. ~ 1 N-b-a
Bulan kişi esas alındığında ise, aynı
~ kelimesi, gözden yaşların
çocuk h1?i.J i )i;, ismiyle anılır.
akması demektir.
kökten Aynı
~ (nebiz) ise, hurma ve kuru olarak ~_j U:.~ ~ ~Wl ~ su,
üzümün su ile birlikte bir kaba
1029
kaynadı, fiili kullanılır. t~ ise, İşlerinin vebalini tattılar (64/Te
suyun kendisinden çıktığı göze, ga~b un 5)·, drJI : ·- y : WıiJI
_: ,~ : .. ~
ıjj
. ~~ .illi.
kaynak demektir. Çağulu ~~ Bunlar sana vahyettiğimiz gayb
şeklinde gelir. Allah buyurıır_ ki:_f.Ji haberlerindendir. (ll/Hud 49).
~ ~~ ~ ~L;. ~~~ ~ J)i -illi 01 j
J, JO ~ O
Yine ~uyurur ki: ~ lS.Jill ~

~.)~i Allah 'ın gökten bir su indirip ~4-ii ~ ~ Sana haberlerinden
de onu bir yoluyla yeryüzündeki bir kısmını anlattığımkz bu kentler
memba/ara koyduğunu görmedin (71A'rafl o1);ı~'jl.: ~(.5)1 ~~~~~S
mi? (39/Zümer 21 ). Bunlar helak olmuş memleket/erin
~~ ise, kendisinden ok yapılan önemli haberlerindendir. (11 /Hüd
bir ağaçtır. 100).
Yüce Allah'ın: ~~li~~~ 0)
l:U 1 N-b-e ,_,;):~&Eğerfasıkın birisize bir habe;
getirirse onu araştırzn; (49/Hucurat
W kavramı, büyük fayda 6) sözüne gelince, bu, haberin
sağlayan kendisiyle ilim veya zannı büyük şey olması ve çok önem arz
galip oluşan haberdir. Aslında bu etmesi halinde, ne kadar bilinse de,
üç özelliği taşımayan habere Wadı zanla sağlam olduğuna hükmedilse
verilmez. Wdiye tanımlanan haberin de, üzerinde durulması gerektiğine
hakkı yalandan arınmış olmasıdır. ve iyiden iyiye her şeyiyle ortaya
Mütevatir haber, YüceAllah'ın haber çıkarılması gerektiğine dikkat
vermesi ve Hz. Peygamberin (sas) çekmektedir.
haber verınesi gibi. Şu ayetler de aynı ; manay~
W kavramı, haber anlamı da dikkat çekmektedir: ~ı....;..:.,~ ~.J-i:UI
t~_şıdığından tıpkı~~~~~ gibi ~Wl ~~1....:.:. ~ 0) ~~~ Haydi eğ~r
l~dadenir.Aynı şekilde bilgi anlamı doğru söylüyorsanız bana şunları
da- taşıdığından 1:ıs ~Wl dendiğinde isimler:iyle -~aber yerin __(2/~aka_r~
ona şunu öğrettim manasını taşır. 31) .,~. ·' wı ~ ~· ·ı....;..:.,L-~f'
··: ·ı ·~ı lJ.. J\.9
Allah buyurur ki: ~ ). J§ ~ı....;..:.,4 Ey Adem, .bunlara onları

0~ _;..:. .Gi. ~~ ~ De ki: Bu, bir isimleriyle haber ver, dedi. Adem
büyük haberdir. Siz ondan yüz onlara isimlerini haber verince, (2/
çeviriyorsunuz (38/Sad 67-68); ~ Bakara 33).
.. l:.~ıi cilı
~ .. uc ·- uY"
: .i-t..:..ii.. s·ırb.ır1erzne
· .Yine ,buyurur ki: 1 :.S.ı}~ ~ JL9
neyi - sor~yorlar? o büyük .ılı
---·-!\i,: ~~
• ~~, .u~ -- .~ r·W:, D ed"ı k"·
__ .JY ı.
haberden (kıyametten) _ rrı-i? (78~ Size yiyecek olarak verilecek bir
N e b e ' 1-2)·, ~~ 1.J..r-'
'.~<: u.ı.: ~1 Lj. r
:<·t.
- 1:li yemek gelmeden önce onun tabirini
~;1 J~.:., 1)1~ ıfo Önceden inkar size haber veriri.~, (12/Yüsuf 37);
edenlerin haberi size gelmedi mi? . 1. '1 .• . • .• '.• •. u k ll
~ Y.: ~uc ~J ı ı em o u ara,
1030
İbrahim 'in misafirlerinden c{e haber_ Bilen, her şeyden haberi olan Allah
ver (15/H
. : :-~; 1
~~~~ Sı L..ı. Jlı ~
. 51 )·, 1"""7- haber verdi, dedi (66/Tahrim 3).
.ıcr
-
~_)':ll~ ':13 Sıi3WI ~Siz Allah 'a
-
_ fiz. Peygamber (s as) burada
göklerde ve yerde O 'nun bilmediği ~Wl fiilini kullanmamıştır. Bunl!n
bir şeyi mi haber veriyorsunuz? yerine ondan daha etkili olan ~
( 1OJ:Yunus 18); .Ü-.91:.:~ rl rA~ J§ fiilini kullanmıştır. Böylece aldığı
~_)':!\ ~ ~ Sı ~ Onlara isimler haberin kesinlik ifade ettiğine ve
verip durun bakalım. Siz O 'na Yüce Allah tarafından geldiğine
yeryüzünde bilmediği bir şey mi dikkat çekmiştir: Şu ayetl~r de bunu
haber vereceksiniz? (13/Ra'd 33). destekler: rS ~W.,l ~ 4..ı.ıl U~ ~ Allah
Yine buyurur ki: 0J ~ ~~ bize, sizin durumunuzdan haberler
~~t....:o ~ Eğer doğru fs~nfz bana ve':di. (9/Tevbe 94) ~ ~ ?s\:.;1;
iZimle hab(}r v_erin (6/En'am 143); 0~ Yaptıklarımzı size O haber
rS~W..l ~.illi U~~ Allah bize, sizin verecektir (5/Maide 105).
durumunuzdan haberler verdi. ö~ Nübüvvet ise, Yüce Allah ile
0~ ~ ~ 1;sı::ı; O vakit O, size akıl sahibi kulları arasında elçilik
neler yapmış olduğunuzu tek tek yapmaktır. Böylece dünya ve ahirette
habe~ verecektir (9/Te~b~ 94). herhangi bir mazeret ileri sürmeleri
.G~ Fiil olarak .GWi fiilinden söz konusu olmayacaktır.
daha etkilidir. Bu anlamda Allah ~ kavramı, arı duru akılların
buyurur ki: 1~ ~ 13 jS 0:!~1 (ı\}iil~ kendisiyle tatmin olduğu bilgileri
Biz o inkar edenlere yaptıkları haber verdiğinden bu adı almıştır.
şeyleri mutlaka haber vereceğiz Bu kelime, dilbilgisi açısından fail
(4!/Fussilet 50);~ #J;i 0wy ı ~ anlamındaki feil formunda gelmiş
)..i 3 ~~ O gün insana, yapıp öne olabilir. Bunu destekleyen ayetler:
sürdüğü ve geri bıraktığı ne varsa ~yi _)foJI Gl Jl l?~~ ~ Kullarıma
haber verilir (75/Kıyamet 13). haber ver ki, gerçekten ben çok
Bunu desteklyyen _ayetl ~rde n bağışlayıcı ve pek m e;~Çl,f!lf!~
biri de şudur: ~ .illi ~ ~~ 3 ~ ~~ ~ ediciyim (15/Hicr 49); ~ 1:s-.}ijl ~
ı..iıl:ı.l ~ . ·- :- -. -·ı- ~ ~,- ~~~De ki, size, o istediklerinizden
·. ~~-~Y_} , , ·.--Y
.. -~ li ' .1~ li - •t.::ü JI.S li.~. .!.1\.:ui
'~~~· •
:
l)A
- ..::.ıli.§ <\..ı
-; daha hayırlısını haber vereyim mi?
Fakat eşi, o sözü başkalarına haber (3/Al-iİmran 15).
verip Allah da bunu Peygamber 'e ~ kavramının dilbilgisi
açıklayznca, Peygamber (eşine) açısından mef'ı11 anlamında kul
bir kısmını bildirmiş bir kısmından lanılmış oln:ıası_ ~a doğrudur. Şöyle
da vazgeçmişti. Peygamber bunu ki: ~1 ;.#JI ~i+.; Bilen, her şeyden
ona haber verince eşi: Bunu sana haberi olan Allah bana haber verdi
kim haber verdi? dedi. Peygamber (66/Tahrim 3).
1031
- , -
0')t! ~ deyimi ise, bir kişinin hemzesiterkedilmiştir.Bununiçindelil
peygamberlik iddiasında bulunduğunu olarak da:-.?~~ ;i o)j.-.: Müseylime,
anlatır. Dilin kuruluşu açısından bu fiilin kötülük peygamberciğidir, deyimini
Peygamberhakkındadakullanılmasının kullanır! ar.
doğry olmasını gerektirir. Çünkü
Kimi alimler ise, bu kelimenin
bu ~ fiilinin dönüştülük halidir. yükseklik/yücelik ınanasma gelen
Bp tıpJ<ı ~.fo ~j Süsledi-süslendi,
;;~ kökünden alındığını söyler.
);~~ ;)b giydirdi-giyindi, J~~ ~
Bir kişinin peygamber diye adlan
güzelleştirdi-güzelleşti fiilieri gibidir.
dırılınasının mantığı ise, diğer
Ne var ki, bu fiil daha çok bir yalan
insanlara göre yüce bir makamda
olarak peygamberlik iddiasında bu
olmasıdır. Yüce Allah'ın şu sözü de
lunan için kullanıldığından, gerçek
bunu göstermektedir:~ G~ ;G;i_)_:,
peygamber hakkında kullanılmasından
Biz onu yüce bir makama yükselttik
sakınılmıştır. Sadece iddiasında yalan
çı olan)ar hakkında kullanılmıştır.
( 19/Meryem 57).
;;. •};-,: ~ Müseylime peygamberlik Buna göre, hemzesiz olan
iddiasında bulundu, sözü gibi. ~ kelimesi, hemzeli olan .. ~
Böyle yalancı
peygamberlik an kelimesinden daha etkilidir. Zira, her
larnındaki ~~ kelimesinin k üçüitme kendisine haber verilmiş kişi değer
sigası, :-.? ·{~ Lrı -, : Müseylime, ve makam yönünden yüce bir yerde
kötülük peygamberciğidir şeklin değildir. Bu nedenle Hz. Peygamber
de ifade edilir. Böylece onun (sas) kendisine seslenirken: <~ ~

verdiği haberlerin Yüce Allah'ın ~~(Ya Nebfellah) diyen kişiye itiraz
haberlerinden olmadığına dikkat etmiş v~ şöyle buyurmuştur: ~
çekilıniştir. Nitekim onun konuş ~\ ~~j~\
.. " ... ~
- - "" BenAllah 'ın nebii
masını dinleyen bir adam şöyle değil, Allah 'ın nebfsiyim. 1203 Hz.
~ ~
tY.. L. ~\j
., o "' " ... ..
demiştir: J) ~ ~)\$.]\ 1~ Peygamber (sas) onun bu hemzeli

Allah 'a yemin olsun ki, bu sözler, şekilde hitap ettiğini gorunce,
bir İla~ kelamz değildir. 1202 Bu sözde değerini, biraz hafifletmek için
geçe_n J) kelimesi Allah demektir. böyle demiştir.
;;~ ise, gizli, alçak ses demektir. ö~veöjWformları ise,yükseklik,
demektir. Bu kökten olarak: W
~ 1 N-b-y
1203 Ebu Zer hadisi. Hakim, tahriç etmiş ve: Her
iki Şeyh'e göre sahihtir ama her ikisi de tahriç
~ kelimesi, hemzesizdir.
etmemiştir, demiştir. Zehebl, onun bu tespiti-
Gramerciler der ki: Aslı heınzelidir, ni değerlendirirken der ki: Aksine münkerdir;
sahlh değildir. senet zincirinde Hurman b.
1202 Hz. Ebu Bekir'in sözü. Bkz. Bakıllanl, A'yun vardır ki, sika değildir. aksine vahl bir
i 'cdzu'l-Kur'dn, s. 157. ravidir. Bkz. Hakim, Miistedrek, ll, 23 ı .
1032
' ' "' ~ '

.uts.;;. l.ı~
Falan adamı makamı d~nmiştir. Kimi zaman burna da
yücelt:rziştir, denmektedir ki, bu~ -ojt dendiğine rastlanmaktadır.
~ 9c
Yatağı uykusunu kaçırttı, Aslanburnu denen bir ota da :; P adı
uyutmadı, deyimi gibidir. verilmiştir.
~~
·· - > 1 • ~ıeıj
l? _ .·Kılıç, vergiden ;_p~ ifadesi ise, bir kişiye
.:.w;.
kalktı deyimi de, ondan geri döndü mızrak gibi bir şey saplayarak burnu
ve içine doğru gitmedi, demektir. üzere yere düşürmek anlamına gelir.
Buna benzeterek de çirkin görülen, )~;!···~ da, burna su vermektir.
hoşlanzlmayan, sevilmeyen şeyler
için ı~ (:j. ~ ~ ~ rlenmiştir.
~ 1 N-c-d
~/N-t-k ~ (Necd), engebeli, yüksek

yer demektir. Allah buyurur ki:
~~\ ~ Bir şeyi sünene kadar y;ı'ı;1ıı ;~~.J Ona iki engebeli, dik
çekmek, sıkmaktır. Yükün ıpını yokuş lu yolu gösterdik (Bel ed 10).
sıkmak gibi. Bu bir temsildir. İnanç sisteminde
Allah buyurur ki: ~~ ı i1ıii jJ_J Hak ile Batıl, sözde Doğruluk ile
~~Hani bir zamanlar biz o dagı Yalancılık, işlerde Güzel ile Çirkin
gölgelik gibi tepelerine çekmiştik yolu temsil ile anlatmaktadır ve
de (7/A'raf 171). Bundan bir istiare onları belirgin bir şekilde belirttiğini
olara!~ çocuğu çoğalan kadına açıklamakt_adır. Yüc~ Allah'ın şu
~lı ~~ Y,~ denmektedir. Sözlerinde sözü gibi:~\;~~ G) Kuşkusuz biz
çokça kinaye/imalı ifade kullanan ona yolu gösterdik (76/İnsan 3).
kişiye de, çocuğu çok olan kadına ~kelimesi, şiddetli bir soğuğun
benzetilerek, ~G :iı ~ rlenmiştir. adıdır.
~~i ise, bir kişiyi kastetmek,

~/ N-s-r onu hedeflemek, demektir.
.
> • ~,
. __, ~"' " : _, ~ ~.J Güçlü
~~~ :fl Bir şeyi yaymak ve onu
kuvvetli, üstünlüğü açık olan adam,
dağıtmak, demektir. Bu anlamda
demektir.
_foıj .Gjj denir. Allah buyurur ki:
.;j·,? \~.- ,~ Ondan yardım diledim, o
.:ıJ=Jı yş.ıjJı ıSr, Yıldızlar saçı/ıp
savrulduğu zaman (82/İnfıtar 2).
da bana yardım etti. Yani, ben onun
yardımını istedim, o da cesareti ve
B ir zırh gi yildiğinde o fo adını
kuvvetiyle bana yardım etti.
alır.
Kimi zaman da 0)\j -,? ;;;;,,~ denir
~ı.llı ı.:_:. ı P Koyun, burnundaki
ki, bu güçlendi, gücü, kuvveti yerine
sümüğü attı, demektir. Buna bağlı
geldi, demektir.
olarak burundan akan şeye de öfo
1033
.ı~: Belaya, hezimete uğ olmayan amansız hastalık anlamına
rayandır. Sanki ona bir necdet yani, gelirler.
şiddet dokunmuştur.
~: Ter manasma gelir. ~/N-c-m

~~ı ;~ Zaman onu eğitip
öğreterek güçlü kuvvetli hale getirdi, ~ (Necm), kelimesinin aslı,
yani, onu tecrübe yol~.yla eğitti. Bu doğan yıldız demektir. , Ço$ulu,
anlamda ı~ f~~ ~! 0)\.9 falan adam f' ~ şeklindedir. ı ~3 ı..:._?..:, ~ ise,
şu işin uzmanı/ustasıdır, denmiştir. doğdu, manasma gelir. Buna göre,
.ı~: Evi tutan direktir. .ı~ da bu

~ kelimesi bir kere isiı;n, bir kere
direği edinen kişidir. de mastar olmuştur. f' _?..:, formu da
kimi zaman, y}§ kalpler ve Y~
, _iı) •,ı ı ~~ Kişinin, yolda
cepler şekliry~e isim gelir. , Kimi
kendisiyle birlikte taşıdığı kılıçtzr .
zaman da, tfo doğuş ve Y .JY:- batış
..ı_ı.:i..G, süzgeçtir. Bu, içkinin gibi mastar gelir.
temizlenmesi amacıyla doldurulup
Bitkinin ve görüşün ortaya
asılan sık dokulu bir torbadır.
çıkması da b~?a , ?enz~tilmiştir.
Bu anlamda 0.Jilı3 ~ı ~,Bitki ve
~/N-c-s boynuz ortaya çtktı. t..:..:;.j .Şi.J J ~
ı..:.~.J Aklıma bir fikir geldi, bir
~w (necaset), pislik demektir. düşünce doğdu, rlenmiştir.
Bu da iki çeşittir. Biri duyu
organlarıyla algılanabilir. Diğeri
uti.i.:.ıı Jc 0~ ~ Falan adam,
sult~na/idareye karşı çıktı, yani, asi
ise, ancak basiretle (uzbakış) idrak
oldu.
edilebilir. İkinci anlamıyla Yüce , --
~ JWı ~ Malı ona
Allah Müşrikleri nitelemiştir:
dağıttım. Bu, kişinin, her bir yıldız
~ 0;pı W) Müşrikler birer
doğduğunda bir çocuğa vermediğini
pisliktirler (9/Tevbe 28).
düşünmüş olmasını anlatır. Sonra
.1 .-.;; fiili, bir şeyi necis/pis
bu ifade, bir kişiyi ne takdir etmişse
yapmaktır. Aynı şekilde bu fıille
o kadarıyla savuşturmak ıçın
.1 -,; :, bir şeyin necisliğini/pisliğit;!
kullanılır olmuştur. Allah buyurur
temizlemek de ifade edilir. ~ •. :. ;,l.ıJ-
k ı... (j.J~
: ',:;: -, ,-
;...;, r.- . ..::..ıLO)k. 3 Daha
y ji.J\ deyimi de bu köktendir. Bu,
<
birçok alametler yarattı. İnsanlar

Şeytanın pisliğini bertaraf etmek
geceleyin de Allah 'ın yarattığı
için çocuğun üzerine bir muska/
yıldıztarla y~nleri'!i . ~u !ıp:_!ar ( 16/
tılsım asılarak yapılan bir çeşit
Nahl 16); f'~l ~ öp _)ili Derken
korunmadır.
yıldızlara bir baktı (3 7/Saffat88)~
IY"?'G ve ~ formları, ilacı
Yüce Allah'ın: i..S~ ıSı ~I.J
1034
Yükselmekle olan ytldıza ant olsun ki Kimisi de bu kelimeyle, yıldızlar

(53/Necm 1) ~ö~ne gelince, deniyor kastedilmiştir, der.
ki: Bununla ~_)S yıldız kastedilmi ştir.
''
Bu ayette tfo doğuş değil de r..;j.
~/N-c-v
yükselme sözcüğünün kullanıln1JŞ
olmasının nedeni,~ yıldız kelimesinin ~~; kendini, canını, malını
doğuşu göstermiş olmasıdır. kurtarmak, bir şeyden ayrılmak
Kimisinegörebuayettegeçen~l anlamına _gelir. Bu anlamda 0~ ~
)J. ...... J.) a, , J o
kelimesi, Süreyya takımytfdızidır, ~ _. .J ~ )lğ tY> F a l anfial ancadan

.. . .J ~~
Araplar, ~~ kelimesini mutlak kurtuldu, Onu kurtardım ve çok defa
anlamda kullandıklarında bununla kurtardım, denmektedir.
Süreyya Takımyıldızını kast ederler. Bununla ilgili ayetler: 0,ı~l ı)jj 1\J
Misal: lfoi Biz iman edenleri
...... ; o ..
ise,
. . .. o;
kurtardık
... t ...
~:ot. ~.:.~1\ ;~ı:..
J ;:;
4',-<..:·, ~ 1'y ·'1 ~.)
:;.,\_ .. ı:--' c-- (53/Neml 53);.ililj.al '1) ~~J ~~Li)
Sabahm erken saatinde Yıldız 0:!-t:WI ~ ~lS Biz s~ni de, ailent
doğdu. Çoban da tutumunu aramaya de kurtaracağız; yalnız kalacaklar
koyuldu. 1204 arasmda bulunan karın müstesna
(29/Ankebfıt 33);~1 ~ ~llj)i j)J
Bir başkası ise, bununla
0je.:) Sizi Firavun ailesinden de
kastedilen, azar azar ve bölüm bölüm
kurtardık; (2/Bakara 49).
gelen Kur'an'dır, der. Bu ayette
geçen t.S;.
lafzıyla da Kur'an'ın Yine buyurur ki: ıSı ~~~ ~
gel işi kastedilm iştir. ~~ ..f: i.JA_)~i ~ 0fo. ~ Onları
kurtardıktan sonra bir de baktı onlar
Yine bu anlamda ele alıiJ.an
yeryüzünde haksız yere azgınlık
ayetlerden biri de şudur: ~I.Y>-! ~~ )lj
yapmaya . başlamışlar_ (IQ/Yfın~-~
~A,ı Hayır, yıldızların y~rlerine
23); 0:!-t:liJ\ ~~tS.\:;\_;,\ ~1.:.1;,\J~Iljj i\.9
yemin ederim (56/Vakıa 75). Bu da
Biz de onu ve ailesini kurtardık,
iki şekilde yorumlanmıştır.
yalnız karısı(nı kurtarmadık)
t; :,:; ı se, yıldızlarla hükmet
çünkü o, geride kalanlanjan _olcf'~
mektir. (7/A, ra~ f 83)·~ . ~ U:1
,. Y. ••: ~\.
ôt.rw\.9 _ _,
Yüce Allah'ın: ~~J ~lj ~ Onu ve onun!~ beraber olanları
ı;ıı \~ :,~ı
Bitkiler ve ağaçlar s ecde rahmetimizle kurtardık (7/A'raf
etmektedirler ı55/Rahman 6) 7 2)·--t:.~iı ı......ı ·.<iı
'~ : ~
: ,-_! _,;._ ~ı;·.;.;
~ '4!-"'yı.) •. _J
sözünde geçen ~lj bitkilerin yerde Hem kendilerini ve kavimlerini o
yayılan, yukarı çıkmak için gövdesi büyük sıkıntıdan kurtardık (37/
bulunmayan larıdır. S a~f~~tll5)·
ıa , tj~ : :i....;w_ ~
__ ~
'
- - r~ı;·.;.;
-
..
Seher vakti kurtardık Katımızdan
1204 Bkz. Feyruzabadl, Besdir, V, 20; Nekdidu bir nimet olarak (54/Kamer 34-35);
Cerir ve 'l-Ahtal, s. 51 .
1035
0fo. l)tSj ı;_;,\ 0:1~1 ıij)i_J Biz iman (kesilen devenin) üzerinden derisini
edenleri ve kötülükten sakınanları kaldırın; çünkü Onun altında
ise kurtardık (41 /Fussilet 18). ikinizi memnun edecek bir hörgüç
YineAllah buyuru~ki:~Y,i ~~ yJ~ ve onun (iki kürek kemiği arasında
·'ı;·.;; - u..~ - ~ı :.i: ~~ - ı~ ' ır.;; bulunan) yelesi vardır. 1205
~ •. J - - • Y: .J-1-" (.):l _ .) ..Jk> ••
.1:.# yl:ıi. ~ Ne zaman ki emrimiz ~G demek, gizlice fisıldaştım .
~~ldi: Hud 'u ve beraberindeki Bu fiilin asıl anlamı, bir kişiyle
iman edenleri, tarafımızdan bir kimsenin olmadığı uzak/yüksek bir
rahmet ile kurtardık, ayrıca onları yerde baş başa kalmaktır.
çok ağır bir azaptan da k_urtardık Kimisine göre de bunun aslı
(11/Hüd 58); )ii_:ı 1~1 0:1~1 ~ ~ ôW anlamından gelmektedir. Bu da
~ ~ ~\..hll Sonra Allah 'dan bir kişiye kendisinin kurtuluşunu
korkup, sakınanları kurtaracağız sağlayacak bir şey de yardım et
ve zalimleri de toptan cehennemde, mektir; ya da sırrını onun tarafından
bırqkacqğız _( 19/Me~yem 72); f-3 ifşa edilmekten kurtarmaktır.
ı;.;.i 0,ı;uı_:ı Gı..:.~ ~ Sonra biz,
Aynı kökten ~~~ ~~ de
peygamberlerimizi ve iman edenleri
denmektedir ki, bu topluluğun
kurtarırız. (10/Yılnus 103).
birbirleriyle gizlice konuşt~klaqnı
ô~ ve oW formları, anlatır. Allah buyurur ki: 0,ı;u1 ~i ~
yüksekliğiyle etrafından ayrılan, ·ı - iliı - ;.~'w 1' -t_ili ~ . ~.. ili\~\ 1 :.i
L.U .) ~ • . ..,P.o ~ ' .J-1-"
ayrı bir şekilde duran yüksek yer, - --~~~~ - -·.\; 1' -ili- J- y-ı' y~-'1 ~
<.S.J""' _J Y:" : ..,P.o J - .. -

_J
tepe, yayla anlamındadır. Bu ismi Ey iman edenler! Aranızda gizli
almalarının nedeni selden kurtarıyor konuşacağınız zaman günahı düş
olmalarındandır. ~~:?; :. ise, onu bir manlığı ve Peygamber 'e karşı gel
tepenin üzerinde bıraktım , demektir. meyi jisıldamayın. İyilik ve tqkvayı
YüceAllah'ın şu sözü de bu manaya .. ~
fifıldçışın. (58/M~c_adele : ~\ '+i,
9); U:?-_ ·'i G~
. - ,_ ~-- ."ı,;;; ~Y.l
işaret eder: ~ ü~ 5 :.l;l:ı
·-·~
:.<ı- · · · iı:·- ı '~JY"Y~
''.ıı · -· - uı:ııı ·· ı
r~<.S-~.Y'
j ••
. .J-1-"
~~.~ı~\; Biz de bugün sentn bedenini :ii~ Ey iman edenler! Peyga~ber
arkandan gelenlere bir ibret olsun ile gizli bir şey konuşacağınız zaman
diye kurtaracağız (10/Yılnus 92). bu gizli konuşmanızdan önce bir
~11J1 ~j ·~.)? :~.11 A ~y.j Ağacın sadaka veriniz. (58/Mücadele 12).
kabuğunu ve koyunun derisini ı.s~ (Necvô.) kelimesinin aslı
yüksekçe bir yere bıraktım, denir mastardır. Allah buyurur ki: Wj
ki, bu her ikisi için de ortak biçimde ü' 6:1.\ıı ~ c.SA.IGizli konuşmak
kullanıldığından Şair şöyle der: s;dece şeytandandır (58/Mücadele
,\jı, _lJı
. ~ . 1~~ : ~.:: , - ' :;, ; ,ı;~ - t ıı
r, Li_ - •l.i.:., 1:~. ~·' 1205 Şair, Ebu Gamr el-Kiliibl. Bkz. İbn Fıhis,
"-!.j _J f' ~ • - Y-'""
Mücmel, lll, 857; Bağdiidl, el-Hazdne, IV,
433- Dedim ki: Siz ikiniz 358; Hattiibl, Garibu '/-Hadis. Il, 374.
1036
1O); ~ '-'A.ı uc ~~ 0.!~1 Jı ) ~~ oradan uzaklaştılar (12/YGsuf 80).

ui.Jilii.J ~~~ ~~J .Ge ı~~ 2u~~ G)ıi / ~:6 ~:,) deyimi, bir kişiyi sırrı
~_;..)ll ~ 1~ _;;:..J Gizli konuşmaktan için dost edinmektir.
men edildikten sonra yine o men
0)ıi ~~ ifadesi ise, bir tepeye
edildikleri şeyi yapmaya kalkışarak
çıkmak demektir.
günah, düşmanlık ve Peygamber 'e
karşı gelmek hususunda gizlice
~W ı..>-'>) ~ ;.A Onlar, tehlikeden
konuşanları görmedin mi? (581
uzaklgü;enlik yerindedir/er. Yani:
Mücadele 8). Onlar, ağaçlarından dallar, odunlar
,, {, : ·-~\ -•.:.':ı ı 1 ~ '1' o" ~~ ~ ~ elde ederek kurtulurlar. Yani, bunlar
\J""= (.):!:;ll "'~ J.Y-' J ~Y" .. -
alınır ve kurtulunur.
Kalpleri hep eğlencede (gajlette),
hem o zalimler aralarında şu gizli W ise, soyulmuş çubuklardır.
fisıltıyı yaptılar (21/Enbiya 3 ). Bu Kimisi der ki: G)ıi ~~ Falanın
ifade onların hiçbir zaman açığa ağız kokusunu çektim, demektir.
çıkmadıkianna dikkat çekmektedir. Şairin şu sözünü de delil olarak ileri
Zira gizli konuşma bazen daha sürmüştür:
sonra ortaya çıkar, zahir olur; "X"üce ~j. ~~~) ~~~.~~-fff

Allah'ın şu sözü gibi: , ~- ~fo ~ -- ~~~~L.~I
; ~) ~ 'l.J ~\j ; '1) ~)tj "'~ 434- Mücdlid ile gizlice
~~L:., Üç kişin in gizli konuştuğu konuştum, ondan bir koku duydum
yerde dördüncüsü mutlaka O 'dur.
Bu henüz yeni ölmüş köpeğin
Beş kişinin gizli konuştuğu yerde
kokusundan farksızdı. 1206
altıncısı mutlaka O 'dur (581
Eğer, sadece bu beyte dayanarak
Mücadele 7).
J..ı~ fiilini bu manaya çekmişse, bu
Bazen lS_;..j sıfat olarak da
beyİtte onun görüşünü destekleyen bir
kullanılır: lS_;..j ). O, necvadır; ~J
şey yoktur. Şair burada, onunla gizli
lS_;..j Onlar necvadırlar, sözleri gi~i.
konuştuğunu, onun güzel koku ile
Bu anlamda Allah buyurur ki:~ j)j
kendini buğulamasından ölü köpeğin
'-'_F.j. Birbiriyle fisıltlaşırlarken de kokusunu duyduğunu ifade etmiştir.
(ı 7/İsra 4 7).
insan arkasından çıkan şey
~ ve ~li:. formları, hem
de kinaye yoluyla ~ necv diye
bir . kişi, he~ de çoğul için
adlandırılını ştır.
kullanılabilir. Allah buyurur ki:
~ ;Wjj gizli konuşmak üzere
;~j W ~lj~ y~ Bir ilaç içti ama
bu onu kurtarmadı, yani, ayağa
k~ndimize yak/aştırdık ( 19/Meryem
kaldırmadı.
52); ~ 1~ ~ 1~1 ~ Ne
zaman -ki, onlar, onu kurtarmaktan
ümit kestile1~ o zaman fisıldaşarak 1206 Şair, Hakem b. Abdel. Bkz. ibn Faris, Müc-
mel, Iri, 858.
1037
~~! ise, arkadan çıkan şeyi Dünyadan ihtiyacını tamamladı.
ıyıce temizlemeye çalışmaktır. <')'):,:Sesli bir şekilde feryat edip
Bunun yanında söz konusu şeyi ağlamaktır.
bırakmak için uygun bir yer aramak
YL:,.j ise, öksürüktür.
~a aynı isimle anı lmaktadır. Bu tıpkı
..i:.}j fiili gibidir ki, dışarı çıkmak
için uygun bir yer aramayz ifade ~/N-h-t
eder. Aynı zamanda söz konusu
~: Tahta, taş, maden gibi sert
şeyi temizlemek için bir parça taş ,
cisimleri oymak, işlemektir. Allah
toprak bulmaya çalışmak manasma
da gelir. Bu da ~) sözüne
buyu~ur ki: GJ; ~~~ ~ CJJ~') ;~J
~ ~\j Ki bir de dağlardan keyifli
benzemektedir ki, bir .J~ (cimar)
keyifli kaşaneler oyuyorsunuz, (261
yani, taş aramaktır.
Şuara 149).
;;l?Jde gözle vurmaktır (göz
;(;w, oyulan şeyden çıkan
değdirmektir) . Nitekim . hadiste
parçacıklardır.
şö,:>)e rlenmiştir: ~L.:.Jı iW ı_,j.))
~~ Dilencinin göz değdirmesini :i~.r:-\ insanın kendine göre
bir lokma vererek etkisiz hale yaratılmış olduğu doğası/tabiatıdır.
getiriniz. 1207 Tıpkı "~f kelimesinin ınsanın

kendisine göre yaratıldığı eğilimi /
mizacı gösterdiği gibi.
~/N-h-b
Zorunlu olduğuna hükmedilmiş ~/N-h-r

adak demek olan ~ kelimesi, şu
sözde geçmektedir: W 0)ij ~ _?..i: Göğsün gerdanlık gelen
Falan adam sözünü yerine getirdi. kısmıdır. Buna bağlı olarak .G_y.;j
Yani: Adağını yaptı. Allah buyurur nehartu fiili, bir kişinin boğazına
~i: L..J}/i\~! ~ ~_j 4;J ~ ~ ~:'?~ isabet ettim, demektir. ~~ _pj
)\,)~ ı_i~kimi adağınt ödemiş (canını Devenin boğazlanması deyimi de
vermi~). kimi de beklemektedir. bundandır. Abdullah' ın nüshasında
On/m~ söz verdiklerini hiç değiştir şöyle denmiştir: ı.JjıS, L._j ~J~
medi/er (33/Ahzab 23). 0~ Böylece, Onu boğaz/adı/ar; az
kaldı, yapmayacak/ardı (2/Bakara
Ve~at_ eden kişi de bu fiil ile ifade
71).
edilir.~i ~ Vadesini tamamfadıl
vefat etti; .\JS.i ~~] yiyeceğini 1~ Jc
ı.Jy..ii] Deveyi kesmeye
tamamladı,· GL:..
• ıiı~ı
•• :
<...>-? ~
ıs-
benzetme yapılarak, şunun üzerine
dövüştüler, deıne~tir. Ay ıçın
söylenen ~~.J Fl ~~ ifadesi,
1207 Bkz. İbnu'I-Eslr, Nihdye, V, 17.
1038
ayın başıdır. Kimisi de bir ayın en ~~ ?~i ~ o uğursuz günlerde

son günüdür, demiştir. Sanki bu, dondurucu bir kasırga gönderdik
kendisinden öncekini kesmektedir. (41/Fussilet 16).
Yüce Allah'ın: .>Jij ~) ~ Bu ayette geçen ..::_ıt....:..:.,j
Öyleyse Rabb 'in için namaz kıl ve kelimesi, fetha ile w~ şeklinde
kurban kes (I 08/Kevser 2) sözüne de okunmuştur. Bu da, deniyor ki:
gelince, bu iki temel ibadete dikkat Uğursuz günler, demektir. Kimisi
edilmesi gerektiğine teşviktir. Bunlar de, çok soğuk günler manasındadır,
da namaz ve hacdakurban kesmektir. der.
Bunları yapmanın gerekli olduğunu ~ kelimesinin aslı, ufuk
göstermektedir. Bu, her dinde ve çizgisinin kızarması, bakır gibi
her ümmette bir vaciptir. Kimisi ise, olmasıdır. Yani, dumansız bir alev
namazda eli göğüs üzerine koymaya gibi olmasıdır. Fakat bu, uğursuzluk
ilişkin bir emirdir, der. Kimisi de, için kullanılan bir deyim halini
şehvetini kontrol ederek nefsini almıştır.
öldürmektir, demektedir.
...>:!~ ise, bir şeyi bilen ve onda
~ 1 N-h-1
mahir olan kimseye denir.
Bildiğimiz bal arısı demek ola_n
~/N-h-s ~ ile ilgili Allah buyurur ki: ~ ji_:ı
J,i.il1 Jı ~j Senin Rabbin bal arısına
' ' '
Bu konudaAllah buyurur ki : ~Y. şöyle vahiy etti (16/Nahl 68).

·\' ;.:;.
(.) ~
~ • GJ-.J .)\j
(.)-"
:
~
..ı:,, . ~
Y""
t.l:.1:.
.. ;;.i;.,:; ve ~ kelimeleri bağış
Uzerinize ateşten 'alev ve duman yoluyla verilen hediyedir. Bu,
gönderilir, kendinizi savunamazs ın ız hibe kelimesinden daha özeldir.
(55/Rahman 35). Bu ayette geçen Çünkü, her hibe aynı zamanda bir
l>"ı..:;.j kelimesi, dumansız alev nihledir, ancak her nihle bir hibe
demektir. Bu bir teşbihtir; rengi değildir. Bana göre bunun kökü
bakır gibi sarı olduğundan bu ismi de arıdan alınmadır. Burada onun
almıştır. çalışması baz alınmıştır. Sanki .;:;j.;.:,
~ kelimesi, mutsuzluk demek ona bağışta bulundum demek, ona
olup, mutluluk manasma gelen .li..:.. arının verdiğini verdim demek gibi
kelimesinin zıddıdır. Allah buyı;n·ur olmaktadır. Yüce Allah ' ın dikkat
kı.·. ~
· ,.~~
-· - ı.;_,...) :.·.1..:
~
L:L·i.) Gı' çektiği de budur: ~1.§~ ~Wl 1)\_:ı
~/i.' . ~ ~ t>.ı Biz -onların üstüne: ~ Kadınlara mehirlerini gönül
uğursu~luğu devam eden bir günde hoşluğuyla verin. (4/Nisa 4).
dondurucu bir rüzgar gönderdik(541 Hikmeti inceleyen bilgeler,
Kamer 19); \~ Y::. ~-? (~jlc L:L.)li derler ki: Arı, her çiçeğe konar,
1039
hiçbirine en ufak bir zarar vermez, vahiy etmekle biz, (12Nı1suf 3)
hepsine en büyük faydayı verir. O, gibi ayetlerde kullandığı ~ (biz)
Yüce Allah 'ın bildirdiği gibi, içinde kelimesi ise, değişik biçimlerde
şifa olanı vermektedir. yorumlanmıştır. Kimisi der ki: Bu,
Kadının mihri de ~ diye Yüce Allah'ın bizzat kendisinden

adlandırılmıştır. Bu ismi almasının yalnız kendisinden haber verme
nedeni, bunun kadına herhangi sidir. Bu tıpkı, hükümdarların

bir mali karşılığı olmadan, sırf kendilerinden bahsederken kullan
istifade edildiğinden verilmiş olma dıkları dil gibidir.
sındandır. Aynı şekilde kişinin Bazı alimler ise şöyle der: Yüce
oğluna verdiği bağış da bu isimle Allah buna benzer çoğul formlarmı,
anılmaktadır.
,~ ~ 0 ~ ~
Bu anlamda ~~ J;j
~= <> "' } o ._.
bundan sonra gelecek olan fıil,
a...l.:;,.ji_J ~~~ denmektedir. oly.JI wh_j melekleri veya evliyası aracılığıyla
Kadına hediye aldım, deyimi de bu meydana getiriliyorsa, kullanmıştır.
köktendir. Bu durumda ~ zamiri, kendisini
J~} ise, bir şeyin kendine ait ve onları ifade edecektir. Bu da
olduğunu iddia edip onu çalmaktır. vahiy, mü'minlere yardım etme,
~ , "'" ..... '
Yine bu anlamda ~~ ~ ü)l! katirieri yıkıma uğratma ve benzeri
Falan adam şiir intihdl eder, denir. meleklerin yapınayı üstlendikleri
~ _p..i ~ ~ deyimi
de,
işlerdir. Mesela: 1_)..:ıi Sıl ;;i:.iıj Derken
bir iş çevirenlere kasem olsun (ki
incelikte arı gibi oldu. Kılıçlar için
kıyamet var) (79/Naziat 5). şll ayet
kullanılan J.:..ly formu, incelik,
de bu ınanaya işaret eder: y )i ~J
zariflik ve keskinlikleri düşünülerek
söylenmiştir.
0.JY4 ~ 0ŞJ.3 ~ 4) Biz ona sizden
- daha yakınız, fakat siz görmezsiniz
Bu kelimenin kökünü,~ olarak
(56/Vakıa 85), yani: Ölürn anında,
almak da doğrudur. Bu durumda '
~
~~ı
~
.lıi, ~)L;.ıı
-
~t1 - ~~
r-J-U
: ~\
(..):1 _
bal arısı, fiilinin güzelliğinden,
kendilerine zulmetmiş kimseler
dikkatliliğinden bu ismi almış
olarak, meleklerin, canlarını
olacaktır. Allah daha iyi bilir.
aldıkları kimselerdir. ( 16/Nahl
28) ayetinde adları geçen melekler
~/N-h-n geldiğinde biz ona daha yakınızdır.
Yüce Allah'm: j~ı J~ ~ L)

~ kelimesi,
kendisiyle
::.ı#w .J L).J Hiç şüphe yok ki:
beraber başkasından söz ettiğinde
Kur 'an 'ı biz kendimiz indirdik,
konuşan kişiyi tanımlayan biz
elbette onu yine biz koruyacağız
zamiridir. Kur'an'da Yüce Allah'ın
(15/Hicr 9) sözünde bahsedilen
kendisinden söz ederken J..d;:, ~
vahiy ise, Kalem, Levh ve Cibril
~~ ~~ .~ljlc Sana bu Kur'dn'ı
1040
vasıtalarıyla meydana geldiğinden birbiri üzerine diziimiş uzun boylu

çoğul formuyla verilmiştir. hurma ağaçları yetiştirdik (501
Kaf 10).
~/N-h-r Bu kelimenin çoğulu ise, ~
şeklinde gelir. Allah buyurur ki:
Bukonuda Yüce Allah : \.;,-~~ '-lG;.
.G..- ()3 . ~i-3 ~1
-- wl -- ~ ıY'
- y..ı : 3 -
buyurmuştur ki: ~~ı..:.~ GS l~l Biz, ti:.ı.;. lij_)_:, 1~ H~rma ve üzüm
çürümüş kemikler olduktan sonra ağaçlarının meyvelerinden de hem
mı? (79/Naziat ll). J?u ayette geçen içki, hem de güzel gtdalar edinirsiniz
~ _?j kelimesi, i_pjJı s-ı_?j ağaç (16/Nahl 67).
çürüyüp ufalandı, yani; esen rüzgar ~ ise, unu elekten geçirmektir.
tarafından sürüklenip götürüldü. Buna yakın bir anlamda Ç.~l ':. ,)..;. ~;~
~ ise, burundan gelen bir denir ki, bir şeyi ayıklamak ve iyisini
sestir. Burundan gelen seslerin seçmektir.
kendilerinden çıktığı bumun her
iki deliğine de ~Gjj ve ~\fo
J~ 1 N-d-d
denmektedir.
_)~:
''
Sütünü bırakmayan ya Bir _şeye
özünde ortak olan
da bumuna parmak sokulan dişi şeye ~~~ ~~ denir. Bu bir çeşit
dev edir. benzerliktir. Çünkü, benzerlik
__?.G: Burnundan ses çıkaran herhangi bir yönden ortaklık
kişidir. ~G -?'~~ ı..;, evde nefes alan anlamına gelir. Buna göre, her ~
kimse yok, deyimi de bu köktendir. aynı zamanda benzerdir, ama her
benzer aynı zamanda ~ değildir. Bu
anlamda .G~; ;~~ ~~ denmektedir.
~/ N-h-1
Allah buyurur ki: ı:lı~l ~ ı_P. )li
~(H urma ağacı): bilinmektedir. 0~ Fi.J Siz de, bile bile, Allah 'a
Bu kelime hem tekil hem de çoğul eşler koşmayın {2/Bakara 22); &>.J
için kullanılır._ Allah buyurur ki : t.fo
~ · ,:
·• ~~
' 'ıjı~1 .illı
-
· ,; : :).;.;-
~3 ıY'
,.: - l.ıı
- .. l)A~
~ ~ j\.:?.i-i ~tS U..UJI (O rüzgclr) ~\ İnsanlardan kimi de Allah 'tan
. . başka şeyleri O 'na eş tutuyorlar da
insanları, sökülmüş hurma kütükleri
gibi yere seriyord_u (54/Kamer 20); onları, Allah 'ı sever gibi seviyor/ar.
~:'11.. ~ J\.:?.i-i ~tS o kavmi içi boş (2/Bakara 165); ıjı~i .\.l 0#.J Bir
hurma kütükleri gibi (69/Hakka de O 'na eş/er koşuyorsunuz öyle
7); ~ ~ ~J t3~J.J Ekin/erin, mi? (41/Fussilet 9).
salkımları sarkmış Jilill - .- :<·.\,: ~l.i..l ~, .;. Ll -
hurmalar
... o;;; - ~~ ~ ı..r: ~J! ..3
arasında, (26/Şuara 148); ~lj Ey kavmim! Ben size gele~ek o
"ıl. _;..,; tlb ~ '-?~~ Tomurcukları çağrışma gününden (kıyamet
1041
gününden) korkuyorum (40/Mü'min ~~~.:, ~tJ;~ ~! t:,,'.ıj Sı~~ O kafirlerin
32). Bir kıraate göre ~G3.ıı r>.ı şeklinde hali, sadece bir çağırma veya
okunan bu ayet, onların birbirinden bağırmadan başkasını işitmeyerek
kaçtılda~ını anl~tır. Tıpkı şu ayet haykıranın haline benzer; (2/Bakara
gibi: ~i ~ ~YJI ~ r:i! 0 gün kişi 171 ), yani: Bu kafırler, sözün taşıdığı
kaçar, kardeşinden (80/Abese 34). anlamdan uzak olarak, salt anlamda
bir ses duyduklarını bilirler, başka
bir şey anlamazlar.
rı~ 1 N-d-m
Bir ınana taşıyanve bir şeyin
~~ ve :i..;.l~ kelimeleri, geçip anlaşılınasını sağlayan sözlere
gitmiş bir konuda meydana gelen de nida adı verilir. Yüce Allah bu
görüş değişikliğinden doğan anlal)1da şöyle buyurur: ~j cS:ııj ~!.J
yanıp yakılına
halini _anlatırlar. ~U:Jı r~l ~~ ~~ ~_,;. Hani btr
Allah buyurur ki: ~~Ull ~ ~~ zaman da Rab bin, Musa 'ya nida
ve pişman olanlardan oldu (5/ edip: Git o zalim kavme, demişti
aı _e 31)·, ~
MA'd : .. ~, "- t.:.c J~ (26/Şuara ı O).
~~Li Allah şöyle buyurdu: Pek ~ - ı · '.· 1iı Wı ;;~ı ıı . ;. :ııj ı~ı-
.- -' _,_y. -' - IS": ~ :-'
yakında onlar pişman olacaklar! Namaza çağırdığınız zaman, onu
(23/Mü'ıninfın 40). alay ve eğlence konusu yaparlar
Bu kelimenin aslı, pişman (5/Maide 58); şu ayet d~ aynı
olan kişinin sürekli hüzün içinde anlamdadır: ~.ı; \~] lfol ~jı ~~ \,!
oluşundan gelmektedir. r.ı~, l.JLı~ ~ •:? ll ~~ ~ -iSı •.,ıf Ey in;nanlar!
ve ~~U.:. kelimeleri birbirine yakın Cuma günü namaz için, çağrtldığı
anlamlara işaret ederler. Kimileri zaman, (62/Cuma 9).
der ki: :i..;.~\.i:. ve :i..;._J\:l.:. kelimeleri Şeriatta namaza çağırmak, onun
birbirine yakındır. Bazıları ise için belirlenmiş kelimelerle (ezan
şöyle demiştir: içki arkadaşına r.ı~ ile) yapılır.
Yüce Allah'ın Lı~~ 6.J:ı~ ~_,i
denmesinin nedeni, bir süre sonra
yaptıklarına pişman olmalarından '
~ Sanki onlar uzak bir yerden
gelmektedir.
çağrılıyorlar (da duymuyorlar)
(41/Fussilet 44). Bu ayette iman
ı~; Nida etmeyenler için nida kavramının
kullanılmış olması, onların haktan
Sesin yükselmesi ve ortaya çıkışı uzak olduklarına dikkat çekmek
manasını taşıyan "i~ kelimesi, bazen içindir.
salt anlamda sese de "1~ adı verilir.
Şu ayetler aynı konuyu
Yüce Allah şu _iiyette bu m aDasını
anl~tm~ktadır: ~ ~~~ ~~ r:i! ~\_j
kastetmiştir: ı,?~l ~ ı_,ys ~~~ Ji;..:,
~-! ~lS.,;. Bir münadinin yakın bir
1042
yerden sesfeneceği güne kulak ver ağzının rutubeti bol olan kişinin
c50/KM 4 ı); _ _)):,.lı ~t.:;. &. ~~.:ıu:, sözünün güzelleşmesindendir. Onun
~ ;~j_J ~~\'Biz o~a Tur dağının açık fasih/etkili konuşan kişi, ağız
sağ yanından sesfendik ve onu suyu bol ol<!.n qiye pitelendirilmiştir.
hususi bir konuşmada bulunmak Bunun için ~~i ~IJ.:ıi <...SJj denmektedir.
üzere kendimize yak/aştırdık (ı 9/ Ağaç da ondan meydana geldiği
Meryem 52); r:ş~; \AÇ.l;. ci Oraya ıçın <...Sii adını almıştır. Bu,
geldiğinde sesleni/ir (27 /Nemi 8). sebeple meydana gelenin, sebebin
~ ~li; ~_) (S.:ıu Sı Bir zamanlar ismiyle anılması türünden bir
o, Rabbine gizlice seslenmişti (ı 9/ adlandırmadır.
Meryem 3) ayetinde geçen nidd _))wl ~ (S.:ıu Sı f" ~lS_: ro

- --
kavramıyla Yüce Allah'a işaret 435- Kapçıktan henüz çıkmakta
etmiştir. Çünkü o, günahlarından ve olan üzüm gibi. 1208
kötü arnellerinden dolayı, kendini
Yani, münadinin/tellalin sesı
O'ndan uzak düşünmüştü. Bu, onun
gibi ortaya çıktığında.
azabından korkan herkesin doğal
Beraber oturmak da "1~ diye
halidir.
adlandırılmış, hatta meclise de ',?~ıj
1! 1:j.La..ı~ ..~~G..~~~wı~
, ~- ~ (.) '-::-' ··: - ~ - ~ ~ - - : ._) (?~ 'lS~ ' adı verilmiştir. İnsanın
\..1;,l.9 ~Y; Rabbimiz! Biz, 'Rabbinize
kendisiyle oturduğu kişiye de bu
iman edin' diye imana çağıran bir isim verilmiştir. Allah buyurur ki:
davetçi işittik ve hemen iman ettik t
~~ıj ~ O zaman o taraftarlarını
(3/ AI-i İmran 193). yardıma çağırsın (96/ Alak 17). Onun
Bu ayette geçen ',?~Li:. kelimesi, için Mekke'de Müşriklerin içinde
akıl, Allah'tan gelen Kitap, Allah toplandıkları toplantı salonuna da
tarafından gönderilen peygamberler :;_J:{JI )~ (Ddru 'n-Nedve) denmiştir.
ve Yüce Allah'a iman etmeyi Cömertlik de <..S~ diye ifade
zorunlu kılan diğer ayetler, deliller e~i]miştir. Bu anlamda &.ili; <...SJ.:ı\.j~
manasını taşımaktadır. Bunları
~'j.j Falan adamın eli,falanınkinden
imana çağıran bir münadi olarak daha açıktır, de!lmiştir. Yine
vermesi de, onların seslenmek kadar bu anlamda: ~b.....:.:.i Jc <..S~ -).
açık olduklarını ve çağıran insanın
arkadaşlarına cömert davranır,
teşvik ettiği gibi teşvik ettiklerini
deY,imi de bu köktendir. :~ ~~ \.,;,
göstermektedir. ~'j.j &. deyimi ise, falandan hiçbir
"\~ kavramının aslı, <...SJ.ill yani,
rutubet, ıslaklık sözcüğüdür. Bu 1208 Bu recez, el-Acc:k'ındır. Bkz. Ezherl,
anlamda ~_) ~~ ~~ Yanık yüksek Tehzibu '1-Luga, X, 201; Bkz. Divdn'ı, s. 25;
bir ses, denmiştir. Nidanın istiare Feyruzabiidl, el-Besdir, V, 23; Mebddiu '1-
Luğa, s. 150. Bu söz daha önce fo madde-
yoluyla ses için kullanılması ise, sinde geçmişti.
1043
cömertlik görmedim, demektir. uyarıldıkları şeyden yüz çeviriyarlar
~i Gy~ Nahoşlutandıransözler (46/ Ahkaf 3).

deyimi de bildiğimiz aşağılama, Yin~
<l...l9 - ·- ":1
Allah buxuru!
-~~ll -·-- ~ - \:1'-
ki:~i
: --
.JB
- -~1\
hakaret sözleridir. --- '-:-l:!.J .J 'T'.?- U"'.J (.5 ..?'
c--:-' f' J;. .J-
şehirlerin anasını ve etrafındakileri
.Jj,j 1 N-z-r uyarasm ve hakkında hiç şüphe
olmayan kıyamet gününün dehşetine
.J~: Kişinin kendisi için zorunlu karşı onları uyarasın (42/ŞCıra
7)·: i.ıi. ~
,,: rA.J. - ~iL. L. _,s
·'!d .)_ -ili.l-
':. .)_
olmayan bir şeyi,
bir işin olması ' ().,...;'
şartına bağlı Qlarak ()zerine zorunlu Babaları uyarılmamış ve kendileri
kılması dır. IY,i ~~~~Allah için bir de gafil olan bir kavmi, çok güçlü
şeyi adadım, deyimi de bunda!)dır. ve çok merhametli olan Allah 'ın
Allah buyurur ki: L:.j...:.:.~~~~~JJ indirdiği (Kur 'an) ile uyarasın (36/
Ben Rahmana bi! or_uç adadım. { 19/ Yasin 6).

Mery~m 26);~~~ _:,i ~ ~ ~i L._J y.~ ise, uyaran kişidir. Bu
~ ~ .ill1 0~ --:'~~Her ne çeşit nafaka kavram, insan olsun başka bir şey
verdinizse veya ne türlü bir adak olsun, uyarma niteliği taşıyan her
adadmızsa, Allah onu kesinlikle şey için kullanılır.
bilir (2/Bakara 270). ~ :>.ı~ ~ Jı f' ~ t;i J~ Dedi ki,
)~! ise, içinde korku bulunan Ey kavmim! Gerçekten ben siz~ aç~k
haber ~ermedir. Nasıl ki, .J.ı·~:.j~ de, bir .uyar1cıy~m (71/NCıh 2); -}) J§_j
içinde sevinç buluqan haberdir. ~~ .}:~1 Gi De ki: Şüphesiz ben
Allah buyurur ki: ~ I.JG ~)~~ apaçık qir l}yarıcıyım (15/Hicr 89);
Ben sizi köpürdükçe köpüren bir ~:>.ı~ ~J Gi L._)Ben ancakapaçık bir_
ateşe karşı uya_r~ım (92/J,..eyl UJJa!'ıcıyı'm (4(5/Ahkaf 9);~_y,.;j ~_)i
JL
14)·' - :Uc~.....:.:ı
- ~·~i~
r-.J 1 ~ -' i : ~
~ ~ (),
, lllı ~~
.;:_ ~< - ı..;.. .J- -.<ii U"'
~ :- <l...l9
___ ·.<~_ L.
~ s·
ı ze
:i~_J 7li- ~L..:.:. Eğer onlar, yine yı:iz düşünecek olanın düşüneceği kadar
çevirirlerse de ki: Ben sizi Ad ve bir ömür vermedik mi? Hem size
Semud 'un başına gelen yıldırıma uyarıcı da gelmişti (35/Fatır 37);1.J:ı~
benzer bir yıldırıma karşı uyardım ,P İnsanlar için bir uyarıcı olarak
(41 /Fussilet J3); j~j ~J 7li- ~~ j~I.J (74/Müddesir 36).
~.:u ·" : 'lll ı wb. ~ _- u\i;.':i~ .\...;. · ~
-- - ~ ~ .J - .J - . _J9 ise, kelimeşinin çoğuludur.
.Ji,
~~_)Ad kavminin kardeşi Hud'u Allah buyurur ki:~~~ ~:J:ı~ 1~ Bu da
hatırla. Hani O, Ahkaf denilen ilk uyarıcılardan bir uyarıcıdır (531
yerde kavmini uyarmıştı. O 'ndan Necm 56), yani: Daha önce gelmiş
önce ve sonra da nice uyarıcıllJr olan peygamberlerden Qiridir. Allah
gelip geçmiş(ir. (46/ Ahkaf21 ); ~~I_J buyurur ki: ~ili~ .i~ ~SS Semud da
0~.;-:, I.J~~i ~ I.J_:;s. İnkar edenler o uyarıları yalaniadılar (54/Kamer
1044
23); ~iliı 0.JC ~ J\ ~4- ~_j Firavun uğursuzluğu devam eden bir günde
Ailesine de kesinlikle uyarıcıl~r dondurucu bir rüzgar gönderdik;
g{!lmiştir (54/Kamer 41); ~li. ~~ insanları, sökülmüş hurma kütükleri
~~.J ~~~ a..s : •:!<~ Ad (kavmi) da gibi söküp yere seriyordu (541
yalanladz, azabım ve uyarı/arım Kamer 19-20). Deniyor ki: Şiddetli
nasıl oldu? (54/Kamer 18). estiğinden insanları yerlerinden
.:ı_)~ ~ deyimi ise, ben bunu söküp atacak. Kimisi der ki:
bildim ve ondan sakındım, Ruhlarını bedenlerinden söküp alır. .
demektir. t.)~ ve ~ .J~ ise, birbiriyle

çekişmek, boğuşmakmanasma
gelir. Düşmanlık ve mücadele de
t~ 1 N-z-a
bu kelimelerle ifade edilir. Bu
~~~ t_j: Kalbine saplanmış anlam Allah buyurur ki: ~jili 0~
JoJ. ., ,. .. ,. J, "' ,. ,.
oku çekip çıkarmak

gibi, bir şeyi ~ ül JY.,_)li.J ~\ .)! ~_,.:ı_)9 ..~ ~
yerinden çekip çıkarmak manasma -?'~i ~~l_j ~~ 0~') Eğer h;rhangi
gelir. Bu kavram, onur, şeref, itibar bir şeyde anlaşmazlığa düşerseniz;
a~!~mında .da kullanılır. ~.JI~i t) Allah 'a ve ahiret gününe gerçekten
~\ ~ ~};. :.1\_j Düşmanlığı ve sevgiyi inanıyorsanzz, onuAllah ve Resulüne
kalpten söküp atmak deyimi de arz edin; _ (4/Nisa Ş9); ı__;jilib

bu köktendir. Bu anlamda Allah (.5~\ ı_,J.:.i.J 1;Fı:• ~ Y,i Sihirbazlar
\myurur ki: ~ ~.J-'~ ~ t..;, ~j.J aralarında işlerini tartıştılar ve
Jı:. Orada kalplerinde bulunan kini konuşmalarını gizli tuttular (20/
çıkarıp atarız; (7/A'raf 43). Taha 62).

ı~ <.,?- : Lı- ~ y.ı_
. _ğ <:J·ıji tY-' --~: , ş u ~~~ Lf (;Dı ifadesi de, bir
konuda Kur'an'dan bir ayet şeyden el çekmektir.
''
çıkardım; falan adam şu çıkardı, tJY ise, şiddetli
istektir; arzu
yani: Soydu, aldı. Bu anlamda etmek, özlemek, özlemini çekmektir.
Allah buyurur ki: ~ .~Ji:\ı t~.J ~ Aşırı. özlem demektir. ~~ J~l
~~ dilediğinden de mülkü -çeker ~\ t-A N€?:fsin sevgiliden uzak
alırsın, (3/ AI-i İmran 26). kalması durumunda içini yakan
Yüce Allah 'ın: ıJ .J- Sıli jl:JI.J Ant bir özlemdir. Bu, kişinin sevgiliyle
olsun şiddetle çekip çıkaran/ara, kalmak için bin bir türlü bahane
(79/Naziat ı) sözünde geçen Sıli )l:Jr bulmaya çalıştığı bir hal dir.
kelimesi, deniyor ki: Canlıların ~l ~ ~ jG deyimi, canım
bS
ruhlarını çekip çıkaran meleklerdir. falan şeyi çok çekti, şunu çok_
_A Ilah buyurur ki: ~.J ~GL _:ıl~) özledim, manasındadır. ~_Jili t_ji
.~'\S. c.Y'' ~\ t.Y-J
' .:~ ~
• ;. ' ~. : f'' ~.,'~. 1_y-A
' ' • '.
_yw::>
Topluluk özleme kapıldı: Develeri
'", o ,. ,.. • .. ,.
.fo ~ jl;...CI Biz onların üstüne, vatanlarını özlediler, yani, vatan
1045
özlemini çektiler. Bu sözdeki tYl kurudu, demek, hepsi aktı, tükendi
sözcüğü, 0.:... özledi anlamındadır. manasındadır. Bu anlamda (_F_j,.;..
.
tjl ~_)Başının saçı dökülmüş ~} denmektedir ki, sarhoşluğuyla
adam, bu sanki saçları sökülüp anlayışı tamamen tükenmiş kişi
ayrılmıştır. demektir. Bu anlam Allah buyurur

ki: 6.,!~ S!_:ı ~ 0_;.;.-.,j SI Ondan
:i.i.) ise, baş ın saçı dökülmüş
ne başları ağrıtılır, ne de akılları
yeridir. Bu şekilde saçı dökülmüş
kadına ~ı_:;..) ~lY.! denir, ~\.i.) denmez. giderilir (56/Vakıa 19). Bu ayette
geçen 0_,sf. fiili, 0_,9f. şeklinde
t.J) ~ ifadesi, suyu çok
de okunmuştur. 1209 Bu, şaraplarını
yakınolup elle su alınabilen kuyu
diplerine kadar içtiler veya akılları
demektir.
başl~rından gitti manasma gelen
~ j;jı ~ ~~~ Kaynağı temiz ı.)ji fiilinden alınmıştır. Bunun
içecek. Yani, içiirliğinde tam biterken da aslı, kuyularının suyu tükendi
güzel bir tat veren içki/içecek. Bu anlamına gelen ı.)ji fiilinden
tıpkı Yüce Allah'ın:~~ ~_:ı~.\...:.~ alınmıştır.
Onun sonu misktir (83/Mutaffifın 26)
Fiil olarak ~:,lıı ~jl ifadesi,
sözünde bahsettiği içecek gibidir.
~j demekten daha etkilidir.
~~~ ~ J:?.Jıı .,j_) Adam,
tJ.i 1 N-z-ğ tartışmada söyleyecek söz bulamadı,
demektir.
Bir işi bozmak ıçın yapılan
girişe/girişime t) adı yeriljr. Bu Bir atasözünde ise: ~~ ;
anlam Allah buyurur ki: (;J 01 ~ ~ 'Lbr ~_Jj:jı ~ denmiştir ki :
... :ı · · ·- ... '~ışeytan benım
t.r-..?: 0:1-!J ~ u . ·
. le O, korkudan can verenden daha
kardeşlerimin arasını bozduktan
korkakttr, manasındadır.ı 210
sonra, (12/Yusuf 100).
Jj.i 1 N-z-1
uJ.i 1 N-z-f J_,J: Aslında yüksekten aşağıya
inmek, düşmek demektir. Bu
~Wl ~Y Durmadan suyunu
çekerek kuyunun suyunu boşaltmak, anlamda~~~ :..i- Jj b ineğinden indi,
1 ~ sı~ ~ Jj şöyle bir mekanda
bitirmek, kurutmaktır. Bu bağlamda
~.J) ~ demek, suyu tüketilmiş,
kurutulmuş kuyu demektir. ;Uj ise, 1209 Bu, Asım, Hamza, Kisai ve Halef'in kıra
bi~ , avuç demektir. Bunun çağulu atidir. Diğer kıraat ise, Nafı', İbn Keslr, İbn
Amir, Ebu Aınr, Ebu Ca'fer ve Ya'kub'un
wj.i şeklindedir.
kıraatidir. Bkz. Dimyatl, İthôj; s. 407.
~~ _jl .\...:.~ ._j) Kanı veya gözyaşı 121 O Bkz. Ebu U bey d, Emsal, s. 367 ve Meydani,
Mecnıe 'u 'i-Emsal, ı, 180.
1046
konakladı ve ; 'JJ:- .;j) Başkası onu (39/Zümer6); I.)~~L.:WI~W)\.J

konak/adı , ifadeleri bunun değişi,k gökten tertemiz bir su indiren O 'dur
kullanımlarıd~r. Allah buyurur ki : J9j (25/_Furkan 48); ~~~~ ~ wj\.J
: .. ı ~:~iı t.S.-ı.::..;, ~-. : ,
:i .:j .:.ı. _)
": ..:...ii-_J
~..r- Y."" _) • _)-lA ı.r-! ll-~ ~lA Yoğunlaşmış bulutlardan
Ve de ki: Rabbim! Beni mübarek bir şarıl şarıl bir su indirdik (78/Nebe
yere indir. Sen, konukfatanların en 14) . ı · · \...:..Gl ~<·.ı.: w ·.:ı ~ - ~~ .- li
'·~-~~ .. r--;:- jJ {' ~ ..
hayırlısısın (23/Mü'minfın 29). ~ı:,.:., Ey Ademoğulları, size çirkin
Bir yere konaklama~ eylemi, yerlerinizi prtece~ giys i, (7 1A'raf
26)·' ~ J....)J:i~, _)- ~
::iıı ~_)A ~ '1 ~
-- . - lY. - J- ti
hem 1~ Jj hem de .;j)i şeklinde ..
söylenebilir. :Wl ~ ~~lA Meryem oğlu İsa da:
Yüce Allah'ın
nimetleri ve
Allah 'ım, Rabbimiz, bizim üzerimize
belaları kullarının üzerine indirmesi,
gökten bir sofra indir ki, (Ş/Maid~
114)·' lY' : - ıs-
: ~L.ii.. (..)"' i.:~ : .illı J- ',:, :i
-- lY' .J-1:! (.)
bunları onlara vermesidir. Bu ya
~~~ Allah 'zn kullanndan dilediğine
Kur'an gibi, onun bizzat kendisini
indirmek şeklinde olur. Ya da demiri
kendi lütuf ve kereminden vahiy
indirmesine (2/Bakara 90).
ve elbiseyi indirmesi gibi , onun
sebeplerini indirmesi ve ona giden Azabın indirilmesi/gönderilme
yolu göstermesi şeklinde olur. sine ilişkin bir misal: A!lah bu)'l;lrur
Allah buyurur ki: '-?~\ ~ ~~ ki :~wı
1 o
~ ıj.?._)~jı ~~ Ji i
, ~ ... ,
Jc 6.Jl)..:ı Gı
, ...
ı.;,- .;j ~ ~ ı - L..ıtk1ı .~

. _,s:; ... i.J . - --·
-.:j
i.: J- ..)J
ıs-
0A ı_,.;ts ~Biz şüphesiz bu memleket
halkının üzerine, yoldan çıkmalarına
Hamd, o Allah 'a mahsustur ki kulu
karştlık (feci) bir azab indireceğiz
(Muhammed 'e) kitabı indirdi ve ona
(dediler) (29/Ankeblıt 34).
~i?b~r ejrJlik ~~X"!9;dı J~WKehf 1);
ul~ljt.PJ~ytiŞJIJjjl~;ül.ıJ.IIBukitabı Kur'an ve meleklerin birer vasfı
ve ölçüyü hak(a indirenAllah 'tzr (421 olarak geçen Jl)) ve J.ı):i kelimeleri
Ş ura
~ ~ 17)·W- _ ... . ~ .J, GL.J·i 11
.J w~L
, y.:i- arasındaki fark~ geİince, J.ı):i,
~L • l.ı ı - -~·.ı : ı ·. :_l ı - L..ıtk1ı , ' -- Kur'an'ın birbirinden ayrı bölümler
- - . lY' f'Y'":!'; (.) ~ _J . - ~
0.ıı
t!' - -e' _J " ·
L
•li;, - ~~ • "-..19 iı~l
lY' . .... ··-
:j -
..)J .J
w-.
A nt halinde ve birinden sonra bir
olsun biz peygamberlerimizi açık başkasının geldiğine işaret edilmek
delillerle gönderdik ve insanların istendiğinde kullanılmıştır. Jl)) ise,

adaleti yerine getirmeleri ıçın geneldir.
beraberlerinde kitabı ve ölçüyü J.ı):i form unun ku Ilanı ldığı
indirılik. Biz demiri de indirdik ki, yer_ler-: Allah buyurur ki: C.J~I ~ jj
onda büyük bir kuvvet ve insanlar ~';i Onu Ruhu '/-emin (Ceb~a_i{)
içinfaydalar vardır (57/Hadid 25). indirdi (26/Şuara 193), bu fıil, Jjj
Yine Allah_buyurur ki:~~ jjj_J şeklinde de okunmuştur. 1211
e;:ljjl 4w
ç-W'ti Sizin için yumuşak
1211 Bu, İbn Amir, Şu'be, Hamza, Kisa!, Ya ' kub
başlı hayvanlardan sekiz çift indirdi
ve Halef'in kıraatidir. Bkz. Dimyiiti, ithaf, s.
1047
Sw.;Z ~WJJ.J biz onu yavaş yavaş getirmemişlerdir. Yani , onlar çoğu
indirdik (17 /İsra. 106); WJJ ~ G) öneriyorlar ama azı bile yerine
0#G.J .\.l Gı_:ı j~ı Hiç şüphe yok getirmiyorlar.
ki, Kur 'cin·~ biz indirdik, elbette ~ - ı.:ı.:, m.
_ğ ~wy-·:j Gı. o anaçık
• .J . • - <.,?- y
onu yine _ biz ~or~ıya_c_,qğ_ız _ (!ŞI Kitab 'a ant olsun ki biz onu
Hicr 9); ~ .jı.,.y.ıı 1~ Jj.i ~jl I_,Jt!_j gerçekten mübarek bir geced~
# ~jı ~ ~j Yine Onlar: Bu indirdik (4~/D!Jhan 3); 0~j ?
kur 'dn, şu iki şehirden bir büyük .j\jı ~ J)i (,?~\ O Ramazan ayı ki,
adama indirifme/i değil miydi? insanları -irşat için, hak ile batılı
dediler (43 /Zuhruf 31); ~WJJ :,l_:ı ayıracak olan Kur '~n f?f!da inrj/~U~i
~~i ~ Jc Biz onu Arapça (2/Bakara 185); -!:os.Ji ~ ~ ~Ulj.ii \_j)
bilmeyenl~rden birine indirseydik Biz o (Kur 'cin) nu Kadir gecesinde
de, bunu o okusaydı, yine de onq indirdik (97 /Kadir 1).
iman etmezferdi (26/Şuara 1_98);~
: . :.:lı i.: - .ıJ , - Jc ~.;:u, jjl Bu ayetlerde geçen fiil formu
~ .r- ı..s- .J __ y.-ı .J - --
özellikle, Ll:!} olarak değil de Jl))
\A_j) ~ ı."lfo. jjl_; Sonra Allah,
olarak kullanılmıştır. Zira rivayette,
Resulünün üzerine ve mü 'min/erin denmiştir ki: ~~l_j w~ J) Jji 0i
üzerine sekinetini (kalp/ere huzur "
··: ! ~ Jy~
ı~.
~ _.
·· ~·· ,cw~ı
" " J
.,.ı..;..:.
DJ, -
11 Kur 'cin
.. - ı..s": •
veren rahmetini) indirdi ve gözle
toplu olarak dünya semasına inmiş,
görmediğiniz ordular indirdi de
sonra buradan pey der pey bölüm
kendisini tanımayan kcifirleri azaba
bölüm inmeye başlamıştır . 1212
uğrattı (9/Tevbe 26).
YüceAllah'ın şu sözüne_ gelinc~:
~j~ .:.ı.; 'ı) lfol 0.!~1 J~_j ,~
·-~~-. ~~ 'i;._\- ~w - ı)S ~i ~~.JC~i
~ ~ j~ .:.l)i ~~~ Keşke cihad
.J ' .J __.J
.J
~~ j Jc .(Uı jji L;. ~ .J:ı.;., Bedeviler
hakkında bir sure indirilse, derlerdi.
inkar ve münafıkltk bakımından
Ama hükmü açık bir sure indiri/ip
daha beterdirler, bununla beraber
de, (47/Muhammed 20).
Allah 'zn, Resulüne indirdiği
Bu ayette fıilin _birinci formu (hüküm/erin) sınırlarını bilmemeye
J] ikincisi ise, J)i şeklinde yer daha yatkındırlar (9/Tevbe 97).
almıştır. Böylece dikkat çekilmiştir Burada özellikle inzdl formunun
ki: Münafıklar, savaş hakkında kullanılmış olması,
daha genel
teşvik edici ayetleri n azar azar in erek olmasına matuftur. Zira biz az
gelmelerini ve kendilerini böylece önce inzdl'in tenzfl'den daha genel
yavaş yavaş onları uygulamalarını olduğunu belirtmiştik.
önermişlerdir.Birden savaşmaları
İstenince ondan kaçmışlar ve
1212 Rivayet İbn Abbas ve Nehai' de dayanmak-
kendilerine verilen emri yerine tadır. İbn Merdeveyh ve Said b. Mansur tah-
riç etmiştir. Bkz. Suyutl, ed- Dım· u '1-Mensıir,
334. VII , 398.
1048
~
~Li.. ~u Sı;..
; - -- J-- -
Jc u:ıj11~ Lii-.:ı)
~ emin (fe~rpi{)_ __indirdi; (26/Şuara
.,u]l ~)-\' ~ W:.~ Biz bu Kur 'an 'ı 193); ;;,s.pWI JJZMelekler iner (97/
bir dağa indirseydik, Allah 'ın Kadir 4); ~.) f~ ~1 jjili ı_;,:, (Cebrail
korkusundan onu baş eğmiş, parça, dedi ki: Ey Muhammed!) Biz senin
parça olmuş görürdün (59/Haşr Rabbinin emri olmadıkça ~nmeyiz
21 ). Burada da fıil formunun bu (19/Mery~m 64); _ ~ Y,~i Jft;ı
şekilde verilip t:J) ) denmemiş Y.~ :~ ~ 4iıl 0i ıA Emir
Jc
olması çok manidardır. Böylece bunlar arasında iner ki Allah 'zn her
dikkat çekilmiştir ki: Eğer biz onu şeye kadir olduğunu bilesiniz (651
bir kerede dağa ihsan etseydik, sana Talak 12).
böyle defalarca bahşetmezdik. Uydurulmuş, yalan ve şeytan
:('.i,: ~ ~ ' - l j j :(·.il J -.:ı ~
.\11 ~~- gelenler için J~ formundan başkası
, ~, ---
1 _ı_..:: - 1 · - ı
r..)-
: j,\1
-
-~'.ı
~:
..:ı~ .ull ..::.ıli\
~_, .J'-0 ~ - c~ . ... - - -· kulla!lılmaz. _Allah buyurur ki :
..J~I
- Jı- 0L.AÜ:J1 ~~~~~Allah size ~~ı ~ .:Jft ı_;,:, Onu şeytar,ılar
, ,, ..
bir uyarıcı
gönderdi. Size Allah 'ın indirmedi (26/Şuara 21 O); ?'',)ii J.i.
~~~ jS i..:: j ~.~~ ~~ı j ~. ~~ : - i..::
açık açık ayetlerini okuyan bir elçi . - ıs- jJ-J .. - .. jJ-J U" ıs-
(gönderdi) ki inanıp faydalı işler ~~ Şeytanların kime ineceğini size

yapanları, karanlıklardan aydınlığa haber vereyim mi? Onlar, gündha,
çıkarsın (65/Talak 10-11). iftiraya düşkün olan herkesin
Bu ayette geçen zikrin inzaliyle üzerine inerler (26/Şuara 221-222).
kastedilen mana, Hz. Peygamberin J_; ise, gelen misafıre azık
(sas) gönderilmesidir, denmiştir. olarak hazırlanan yolluktur. Allah
Hz. İsa'yı nasıl ki, Kelime/Söz diye buyurur, ~i:~ ~~ t.>)..J1 G4 ~
adlandırmışsa, Onu da Zikr diye 0~ ı_,.;t.s. yaptıklarına karşılık bir
isimlendirmiştir. Bu durumda ResUl konukluk olarak me 'va cennetleri
kelimesi, Zikr kelimesinin yerine vardır (32/Secde ı 9);~ı ~ ~ ~~
bedel olarak tekrar edilmiştir. Kimisi Allah katından ağır/anacaklardır
de der ki: Onun zikrinin inzalini (3 /Al-i İmran ı 98).
kastetmiştir. Bu durumda ise, Resul Ateşe girenierin sıfatı hakkında
kelimesi, Zikr kelimesinin mef'Cılü
} " , ,,.
buyurur ki : ~~w r.} _) ~ _p,.j;, ~ yfo'i

olur. Yani: Resul olan bir Zikir. : ' ~-~
UY...J
: .ı.:JC.
.. ..:. 11 ~ : ' ~ : L'.qı ::..
_.. UY...J UY""':" ~
Aynı fıilin J~ formu ise, ~ir 0~i ~; ~~ 1~ ~~ -y_yi Elbette
şeyi indirmek
,, ..
} ,
formu gibidir. J) bir ağaçtan, zakkum ağacından
ı~ ..ill.JI
Melek şunu indirdi, dendiği yiyeceksiniz. Karınlarınızz hep
gibi, Jft de denebilir. Fakat Yüce onunla dolduracaksınzz. Üstüne
Allah için ne J) ne de Jft fiili de kay nar su içeceksiniz. Susuzluk
kullanılabilir. Bazı misaller: ~ Jj illetine tutulmuş develerin içişi
~~i (__ıJlı (Resulüm!) Onu Ruhu '!- gibi içeceksiniz. işte ceza gününde
1049
onlara sunulacak ziyô.fet budur (56/ Genişlik yönünden birlik.
"' , J ~
Vakıa 52-56); ~ ~ J_)j! İşte ona Kardeşlerin oğullarıve amcaların

da kaynar sudan bir ziyô.fet vardır çocukları arasındaki birlik gibi.
(56/Vakıa 93). Allah buyurur ki: l~j ı :.-,; .ii;?~
G~ deyimi, falanı misafir
-.:Jj\ ona bir nesep bahşeden ve sıhriyet
ettim, demektir. bağı ile akraba yapan O 'dur. (25/
Furkan 54).
Bazen zorluk, felaket :UjG diye
adlandırılır. Bunun çoğul~ J?~ ~~ ~ 0~ deyimi, Falan falan
şeklindedir. canın akrabasıdır, manasındadır.
Savaşta Jlj ise, karşılıklı uzlaşma, ~ kelimesi, her biri diğeriyle

feragat etmek, saf tutmak tır. özellik kazanan bir ölçüye kadar aynı
olan iki oran arasında da kullanılır.
~ J)
deyimi ise, Hac veya
Umre'de Mina'ya gidip orada gece ~ kelimesi de bu köktendir.
!emektir. Bu anlamda Şair şöyle der: Bu, kadına aşk şiirleri döşenmek
. -! Y.C("·\ ~ı..;..:..d.hiLn·i
~·u·< şeklinde ortaya çıkan bir ba_ğlılıkl
-!
bağımlılıktır. Bu anlamda .}t:L.iıl ~
436- Es ma, Mina 'da Lu.uj
... _ J- G.:.,j
. ·.-,\~d
..~; .r-' .
: enır
. k.ad ma
k'ı, şaır,
konaklayacak mı yoksa
takıldıkça takıldı, demektir.
konaklamayacak mı? 1213
;Jı) ve J) sözcükleri ise, kinaye
yoluyla erkeğin erlik suyu, akıntıyı
~/N-s-h
anlatırlar.
Silmek, bozmak, iptal etmek,
~_} J~3 J) f"i:;i. ifadesi, çok güzel değiştirmek, kopyasını çıkarmak
bir y emek, manasındadır. anlamlarına gelen ~ kavramı, bir
... ~
J} b de, bu çok güzel yemeğe şeyi,kendisinden sonra gelen bir şeyle

benzetilerek, derli toplu hale gelmiş, hertaraf etmektir. Güneşin gölgeyi,
toplanmış çizgi demektir. gölgenin güneşi, ihtiyarlığın gençliği
nesih etmesi gibi. Buna göre nesih
bazen yok etmek, bazen var etmek,
y....J 1 N-s-b
bazen de her iki anlamına gelmektedir.
~ve~: Anne veya babanın -:ı'4Ji~Kitabınneshi, bir hükmü,
bir olduğunu gösteren kelimelerdir. kendisinden sonra gelen bir hükümle
Bu da iki şekilde olur. yürürlükten kaldırmak demektir.
Uzunluk yönünden birlik/ortaklık. Al} ah_buyurur ki~~ .:,l ~~ ~~ı..;,
Babaların ve çocukların birliği gibi. ~ .:,1 ~ ~ ..;ılı Biz bir ayetten her
neyi nesih eder veya unutturursak,
ondan daha hayırlısını yahut mislini
1213 Şair, Amir b. tufeyl. Bkz. Divdn'ı, s.
104; lbn Pa ris, Mücmel, lll, 864. getiririz (2/Bakara 106).
1050
Deniyor ki: Bunun anlamı, kendi ~tij inancında olanlar, Şeriat

siyle amel edilmesini kaldırdığımız tarafından belirlenmiş olan diriliş
veya insanların kalplerinden/hafı inancını inkar eden, bunun yerine
zalarından aldığımız, demektir. ruhların sonsuza dek bir bedenden
Kimisi de: Manası, yaratıp gön diğerine geçip gideceğini ileri süren
derdiklerimiz, şeklindedir, der. bir topluluktur.
Bu, ..;..ıGş.Ji ~ Kitabı kopya ettim,
sözünden alınmıştır.
' ~/N-s-r
~~ G. fiili ise, erteleyip
göndf!rmediklerimiz, manas!ndadır. ~: Yüce Allah'ın: 0.)~ '1 ı)ti_:,
.uul
-- ·· .:..iıı ~~(.)
~<.:. ~ ,;. ~ ~\ ~i: \;, .:..iıı ~.- .. ;-.~
.. ~ . 2;~_:, ~~~.:ı li ı_,.:., ~.:ı ıj_-, 0.J~ ~.:ı r<~@Ji
bunun Allah, şeytanın
üzerine l~j Dediler ki: Sakm ildhlarınzzz
karıştzrdtğı şüpheyi hertaraf eder, bzrakmayzn, ne Vedd 'i, ne Suva 'ı ve ne
sonra da ayetlerini yerleştirir (221 de Yeğus 'u, Yeuk'u ve Nesr'i (71/Nuh
Hac 52). 23) sözünde adı geçen bir puttur.
';'Gş.Ji ~ Kitabm neshi, bir Aslında ~ bir çeşit kuş olan
kitabın olduğu gibi kopyasını karta! demektir. Bu aynı zamanda
çıkarmak, bir nüshasını daha y:..j fiilinin de mastarıdır. Nitekim:
yazmaktır. Bu durumda, birinci ~-/,;?! ~~\ yLWI ~Kuş. gagasıyla
nüshayı hertaraf etmek gerekmez, bir şeyi gagaladz, oydu, parça/adı,
aksine onun bir benzerini başka bir denmektedir.
yerde var etmektir. Mührün yazısını _)l:JI ~ Toynağın
gagasz,
birçok mühür mumuna çıkarmak toynaktan dışarı çıkan küçük et
gibi. parçasının gagaya benzetilmesinden
t~~ ise, bir şeyi kopya etmek doğan bir tanımlamadır.
için öne çıkmak ve onu kopya <.?\~\
ise, tair (uçan) ve vaki'
etmek için aday olmaktır. Bazen (konan) adında iki yıldız ismidir.
bu t~! da ~ ?.iye ifa9~ ~~~li~. 1~
' -
...::..ıy:.w Şunu
gagaladzm,
Allah buyurur ki:~ t;. ~US l:ı) deyimi, bir şeyi, kuşun gagasıyla bir
0~ biz sizin yaptzklarznızı hep şeyi alması gibi, azar azar yemek
kaydediyorduk (45/Casiye 29). manasını taşır.
Mirasta ~\.i:., miras henüz
bölüştürülmeden varisierin peşpeşe
~/N-s-f
ölmeleridir.
~ 3 ji_:,~j~i ~tij Zamanların ve ~~~ &;Jı <·~ :. \: Rüzgar şeyi
asırların
tenasuhu ise, bir kavimden havaya uçurdu, kökünden söküp
sonra onların yerini alan başka attı ve yerle bir etti, demektir.
kavimlerin geçip gitmeleridir.
1051
Bu anlamda .;:;~;.:, ve .;:;~ :,:;;\ fiilieri ~ oruç veya sadaka yahut da
kullanılabilir. Allah buyurur ki: Ji9
··- kurbandan ibaret bir fidye gerekir
~ _;.j ı+i,._.~ De ki: Rabbim onları (2/Bakara 196); ~ı.iA f-~~1· ~§~~~Hac
ufalayıp savuracak (20/Taha 105). ibadet/erinizi bitirdiğiniz zaman,
(2/Bakara 200); {J. ~ ~ ~( ~
--·-? (' ~: (.}"'_)
.u;, ', ·~i ~
'··- ·. ıi ~
' ô_hu Biz her ümmet için bir şeriat
Deve, ayağının ön tarafıyla yeri eşti,
tayin ettik ki, onlar onunla amel
demek, yerin toprağını attı, demektir.
ederler (22/Hac 67).
Bunu yapan dişi deveye ~~ ~G
'
denmektedir. Allah buyurur ki: f.J
~~~~.ili._..ilisonradaonukesinlikle J.wj 1N-s-1
denize savuracağız (20/Taha 97), ~: Kavramı, bir şeyden bir
yani: Onu toprağın savrulan tozu şeyin ayrılması, demektir. Y..Jli ~
demek olan ~~ gibi denize atacağız. _ ~wyi li ~,_, ,~i li Tüy.
Bir benzetme yoluyla, köpük de ~~ deveden; gömlek de insandan
diye adlandınlmıştır. döküldü, denmektedir. Şair şöyle
0Li.:.;; ;Gj ifadesi, dolan ve üzerini der:

t .'\~ dı\1i:- \1i \•: -H'V
köpük kaplayan kap, demektir. ~-:---uc-~.-- ~
J , , JoJ
.G_)l ~\ Rengi tozlandı, 437- Elbiselerimi elbiselerin/e

deyimi, bir şeyin, tozdan renginin eğlendir, nesil/enirsin. 1214
değişmesidir. Bu tıpkı ~_:, ~! ;U~ ise, saçın döküleni, tüyün

Yüzü tozlandı, demek gibidir. aşınam demektir._ Buna yakın
~: Ayakların kirini almak için anlamda ~'ji .):,';i deyimi vardır
kullanılan bir taştır.
ki, deve, kılı kırpılacak duruma
geldi, demektir. Koşmak, hızlı
~ ~~ Uçuşan söz: Değişken,
gitmek anlamına işaret eden fiil de
değersiz
bu köktendir: 0~ ~ '~
söz demektir.
J -e
o
Allah J
buyurur ki: ~ 'T:ı;. JS ~ (J._:,

~/N-s-k onlar her dere ve tepeden akın edip
çıkarlar (21/Enbiya 96).
~: ibadet; ~G, abit (ibadete
~ ıse, çocuk demektir.
düşkün kişi) demektir. Bu kavram
Babasından soyutlanıp geldiği
özellikle hacdaki ibadetler için
düşünüldüğünden bu adı almıştır.
kullanılır. ~\.i;,, hacda yapılması
Allah buyurur ki: ~ ~ ~~ I~).J
gereken ibadetlerdir. -, . ~'1 ' ~· ..::lı ~ll:~. ı:.. :ı....j:J .. S; i
~ .J J"""' ~_, ~ - -- U"'_)
;;Ç.ı~··; ise, sadece kurban için İş başına geçti mi yeryüzünde
kullanılan bir kelimedir. Allah
buyurur ki: -'· j ;ij~
· · j ~ : L:ili
J('_._ __ ı,yı
1214 Şair, İmru'u'I-Kays. Bkz. Divdn'ı, s. 113 .
1052
bozguncıtluk çıkarmak,
ekini ve Onu hatırlamamı, muhakkak şeytqn_
nesli helak etmek için koşar (2/ bana unutturdu ( 18/Kehf 63); ':ı' J\..9
Bakara 205). ·~ıJ';ıi ~ ~4ı) Unuttuğum şeyden
'
ı_,ı..:.ıii tiili, ürediler, çocukları dolayı beni suçlama dedi ( 18/Kehf
oldu, demektir. Bu anlamda denir ki: 73).
Bir insana üstün gelmek istiyorsan: Yine buyurur ki: ıJj~ ~U:..:.. 1~
1~ ~ dJ ~ 1..:. ili Ondan sana ~ onlar da kendilerine hatırlatılan
geleni özür dilerne kabul et. 1215 şeylerin çoğunu unutmuşlardı (51
Maide 14); ı..:.~~~ .J~ ı~ı ~
'ı·~ . ~1 ' ·- - - ı.S sonra ken d'ısıne
u,ı::ı ~ _..• ye~ ü
:
~/N-s-y
tarafindan bir nimet lütfettiği zaman
Unutmak anlamına da önceden O 'na dua ettiği hali
gelir ve insanın kendine emanet unutur da, (39/Zümer 8).
edileni bırakması, terk etmesidir. Yüce allah'ın: ~ )!j ~~
Bu ya onun kalbinin /hafızasının Bundan böyle sana Kur 'an 'ı
zayıflığından, ya gafletten ya da okutaeağız da unutmayacaksın (87 1
kasıtlı olarak görmezden gelerek A'la 6) sözü ise, Hz. Peygambere
onun akıldan çıkmasına yol açmak (sas), Hak narnma duyduğu hiçbir
şeklinde gerçekleşir. Allah buyurur şeyi unutmayacağına dair bir haber
kI.·. ('"'~~-J ~
- ...~~ U:"'
'ı·~ lY.'
: - :ı\ (S'.iı ıj'~- :ill-J
f' verme ve garantidir. Yüce Allah her
L.:.jc .J ~ Doğrusu bu~da,; önce nerede insanın unutmasını yermişse,
Adem 'e (bu ağaçtan yeme diye) bu aslı bilerek unutınaya çalışma
emrettik, fakat unuttu ve biz onda kapsamında yer alan unutmadır. Hz.
bir azim (bir kararlılık) bulamadık Peygam9erden (şas) gelen: 0C ~~
(20/Taha ı 15). 6ı~.·.,uı_; t.b.Ji ~i Ümmetimin hata
' ,_
Yine Allah buyurur ki: 1_,9J~ olarak yaptıklan ve unulmasından
:<~ Gl, ~~ :<~·- ~w ·~ ~ ~;u doğan günahları affedilmiştir 1216
r ,·- r:-J:! - ~ ;
0~ F& ~ ~~ yi~ ı_,s_Jj.:ı o rivayetinde kastedilen unutma
halde, bu gününüz/e karşı/aşmayı türü ise, kendisinden kaynaklanan
unuttuğunuzdan dolayı tadın herhangi bir sebebe dayanmayan
azabı! İşte biz de sizi unuttuk. unutmadır.
' , ' ,,
Yapmakta olduğunuz işler yüzünden Yüce Allah'ın: FY."i ~ 1_,9J~
tqdın f!~edzazL!bı! Ç32/Secde ~4);J~ r:<~
. _ ~~~~
. :<..·-~w_
~J:l oha~tde bu
:i (..)~ lb.:ı...:;Ji
(..) -
':ı' i ~t..:.üi LO- Cı .!. 1] ~
' ·- J ~ · - gününüz/e karşı/aşmayı unuttuğu
Jo ' ,
;_pji Kayaya sığındığımız vakit nuzdandolayıtadınazabı! İştebizde

doğrusu ben balığı unutmuşum. sizi unuttuk. (32/Secde 14) sözünde
12 l 5 Bir kişinin ihtiyacı olmayan fazlalığını iste- ı 2 ı 6 Bu hadis, daha önce ~ maddesinde geç-
diğinde de şöyle denir: ı :,ii.~ .cli ~ L:. ili miştir.
1053
geçen unutma ise, sebebi onların Allah' ı hatırına gelir, bu seni, o günahı
bilinçli tercihlerine dayanan, terk işlernekten alıkoyacaktır.
edilmesi de önemsenmemesinden ~ sözcüğünün asıl anlamı,
kaynaklanan unutmadır. unl!tulan şeydir. Tıpkı, bozulan şeye
Bunun Yüce Allah için söz ~ dendiği gibi. Şu kadar var ki,
konusu edilmesi ise, O'nun, ken genelde, fazla güvenilmeyen/değer
dilerini önemsemediğinden ve yap verilmeyen şey manasınqa k~llanılır.
tıklarına karşılık olarak terk etmesi Bu anlamda Araplar: P,~L:J ~~~
manasındadır. Unututacak şeylerinizi muhafaza
Allah buyurur ki: ~ı .· .~ ~_:,;Jl9 ediniz, derler. Bu, değnek, bardak
1~ ~>.ı ~~ ~~ ı...;,S bugüne vb unutulabilecek şeylere dikkat
kavuşacaklarını nasıl unuttularsa edilmesini istemektir. Bu anlamda
... , biz de bugün onlar:ı _ öyle Şair şöyle der:
unuturuz (71 A'n'if 51 ); ~~) · _uiiı .illi~~ ~ •.,~:;Lı..:.J . ·~i · ı:l :(S_n'A
. - ~.) ~ ~ ()
Allah 'ı unuttular da, Allah da onları 438- Sanki yerde irili
unuttu (9/Tevbe 67). ıifaklı eşyası varmış da onları
:.b,L..:,j~ &.]1 1 ' ~ : jı_S 1 ~ _(:; ~- derliyormuş. 1217
r ~ U:! . Y~ .J
~~Allah 'ı unutup da Allah 'ın da
O ' J O J ' "' "' /J ',
~ Lı..:...ı ~- 1~ 1 '.~ ..:.ı.. ·;:'.1 li
· - • .J u-:" - ~ ..
kendilerini unutturduğu kimseler Keşke bundan önce ölseydim de
gibi olmaym, (59/Haşr 19) ayeti ise, unututup gitseydim, ( 19/Meryem
insanın kendini tanımakla rabbini 23) ayetinde geçen ~ kelimesi
tanıyacağına dikkat çekmektedir. ise, unutulmasa da, hiçbir değeri
Onun için insanın Yüce Allah'ı olmayan bir ev eşyası gibi olsaydım,
unutması, kendini unutmasından demektir. Onun için ardından lj~ . i;,
kaynaklanmaktadır. sözcugunu getirmiştir. Çünkü,
.~.J'_"; 1~) ~.J )~l_j Ve unuttuğun nesy kelimesi, bazen unutulma da
vakit Allah 'ı an ( 18/Kehf 24 ). hiçbir değeri olmayan ev eşyası için
Bu ayetle ilgili olarak İbn Abbas kullanılır.
şöyle der: Bir şey yapacağını Bir kıraate göre, ~ diye
söyleyip inşallah demediğinde, okunmuştur. 1218
Bu, mef'ıll yerinde
onu hatırladığında , söyle. Bundan kullanılan bir mastardır. Tıpkı,~
dolayı, bir süre sonra da olsa, istisna G~-~
.. - .J .. gı·b·ı.
yapmanın caiz olduğu söylenmiştir.
, AlJah buyurur, ki: ,~ _~ Lı
İkrime şöyle der: ,:.,2._,; 'i ı : ~- ': ..::..ıC 1T':"""'
ı : 1':- ;; ... :: ' i :i...:ı\ Biz
~ .J ~ ~ - .J •..
(unuttuğunda) fiilinin manası, bir
günah işlediğinde, demektir. Bu
ı 217 Şair, Şenfer:ii. Bkz. Mufaddaliyyat. s.1 09.
durumda ayetin manası: Bir günah 1218 Bu, Hafs ve Hamza'nın kıraatidir. Bkz.
işlerneyi isteyip ona yöneldiğinde Diınyati, İthdf, s. 298.
1054
bir ayetten her neyi nesh eder WJ N-s-e

veya unutturursak, ondan daha
hayırlısını yahut mislini getiririz ç.~: Zaman olarak bir süre
(2/Bakara ı 06) ayetinde geçen gecikmektir. Onun için kadının ay
unutturma ise, ilahi bir kuvvetle hali gecikip hami!~ olduğuna dair
onun hafızalardan ahnmasıdır. umutlar belirince iiy.ı\ ·) ·_. ; denir.
o~ ül~ ç.L.:..i
kelime formları Bu hal üzere olan kadına ise, ç.Y:,
adı verilmiştir. Bir kişiye uzun
ise, kadınlar demek olup, o\_);.
ömür dilemek, ecelinin gecinden
sözcüğünün kendi
kökünden
verilmesil}i dijemek d~ şöyl~ ifade
olmayan çoğullarıdır. Nasıl ki,
e d ı· ı·ır...~ıkı w-
. .;_u, _, ,~i w
_. ~· .;_u,
erkek demek olan ç. Y. kelimesinin
;; \ı) bir şeyi, parası sonradan
çağulu da kendi kökünden olmayan
verilmek kaydıyla, satmaktır [vadeli
!'".)! sözcüğüdür.
satış]. Araplarda bir gelenek haline
IP, l)fo ~) ~ !'":,§ ~ ~)_).( .' ı)'; gelen ç.~ kelimesi de bu köktendir.
:,: \" : :(-. :j -- l.:.w: "L:.ı.i'l ' .•: Bu da, normalde gelmiş olan Haram
~~~u~: - ~ç. - _,~
Bir topluluk diğer bir toplulukla alay Aylar' dan bazılarını ertelemektir.
etmesin. Belki de onlar, kendilerinden Allah
ll'
o
buyurur ki: ~jt.;!j ~~~ ~)
# - #
daha iyidir/er. Kadınlar da js.ll ~ O Nesf', olsa olsa küforde

fazlalıktır ki, (9/Tevbe 3 7).
kadınları alaya almas ın lar. Belki
onlar kendilerinden daha iyidirler Önceki maddede verdiğimiz
(49/Hucurat ı 1); ~ ~~ ~.)~ Bakara 106. ayeti şu şekilde de
ok;unı_nuştur: ~G ı.Ai ·.oJ-i _jl ~~ ~ p ~
Kadınlarınız, sizin için bir tarladır;
~~~ .JI ~~Biz bir ayetten her neyi
(2/Bakara 223); ~ts ~ ~~ ~~ t.;1
nesh eder veya geciktirirsek, ondan
~L.:.ılJ1 ~Ey peygamberin h~nımları! daha hayır/ıs ını yahut mislini getiririz
Siz kadınlardan herhangi biri gibi (2/Bakara 106), yani, ertelersek. Bu
değilsiniz. (33/Ahzab 32).
. ya onu unutturmak ya da hükmünü
iptal etmek şeklinde olur.
Yine Allah buyurur ki: ö~ Jl3j
~:Wl ~ Şehirde bazı kadınlar da r;,.;:' kelimesi, bir şeyin kendisiyle
' '
dediler: (12/Yusuf 30);~~~ J~ ~ geriye itild,i*i . d~~?ektir; . t~l~h
~~~ ~ ~)\jl ona sor bakalım, o buyurur ki: ~~ JS.t.:i ~_)':ll :i.:;\j ':11
ellerini kesen kadınların maksatları Yalnız bir güve böceği yere dayandığı
değneğini yiyordu (34/Sebe 14)_
ne imiş? (12/Yusuf 50).
·- ı : ·. -.1, . 1':11 w~
.·-· - ·( ı..:..J:!
İnsan
bedeninde bir damarın ~.J:! _, ~ ~ : _· -
Deve, susuzluğunu bir gün veya
adı olan ~ sö~cüğünün ikili ı.;ı~,
iki gün geciktirdi, yani: Su içmeyi
çağulu ise, ç.\...:.ı}i şeklindedir.
erteledi. Şair şöyle der:
1055
~w ui.J)'i _cı)iS (JY,i -i i'\ Yayan anlamına,, gelen y;,G
~Y. ~ .;J\.5; ~'J kelimesinin çoğulu y:;w ş~klindedir.
439- Tabut levhalarına Ayetteki bu kelime ıy:;w şeklinde
benzeyen güçlü deveyi susuz de okunmuştur. 1221 O zaman, Yüce
sürdüm; Allah'ın sıı_;..;,lııı.J sözü gibi olur.
~ \~ ~ yani, içinde övgü
Açtk düz yola; sanki o,
burcudun (çizgi/i kumaşın) ve başkasının yer aldığı f:fiizt;l bi~
konuşma dinledim ile, ,.. ,~,~\\ ~
önyüzüdür. 1219
\.)~ Ölü, ölümden sonra dirildi,
.. ~ kelimesi, içilmesi geeikti
deyimleri de ,qu ~öktendir. Allah
ğinden katılaşıp su ilave edilerek
buyurur ki:~~~ ~).J Döf!ÜŞ a,n_ca,k
inceitilen süt, demektir.
O 'nadtr (67/Mülk 15); ~ ly'.S ~
~~~ 0~.:>-ı Aksine Onlar, öldükten
yij 1 N-ş-r sonra diritmeyi ummamaktadırlar
(25/Furkan 40).
[Yaymak, serme~_, açmak
Yine buyurur ki: 'l.J Gy. 0~ 'l.J
anlamlarına gelen] y:;.:ı kelimesi,
\.)~ '1 j ~~ öldürmeye, dirittmeye
elbise, sayfa, bulut, nimet ve söz
ve ölümden sonra tekrar diri/tmeye
için kullanıldığında yaymak, geniş
güçleri yetmeyen (25/Furkan 3).
lemek, genişletmek ma~al~rını taş_ır.
Allah, ölüyü diriltti, 9.. da _dir_ildi;
Allah buyurur ki: .:ı~ ~~ lj).J
Allah buyurur ki: ô~i ç_ı_.:w lj) ~
Amel defterler{ açıldığında,. (8}/
Sonra dilediği vakit onu __tekrrr
Tekvir 10); lj.!;J (l,!_}ll J.:.Y. t?-~ 1 ~.J
diriltir (Abes~_22); ~~~ ~ J] t?.~I.J
<S~.) ~~ ~ Rahmetinin önünde
~ ~~ .ı...ı ıj~l,! .J~ ~\..;. Allah gökten
yayarak 1220 * rüzgarlan gönderen
b~lli bi: ölçüye gcJre su indirdi. Biz
O'dur. (7/A'n'if57).
'. onunla ölü bir memleketi dirilttik
Yine buyurur ki: ~j ..J..!W..J ve (43/Zuhruf ll).
rahmetini her tarafa yayan O 'dur
Deniyor ki: Yüce Allah iç~~
(42/Şılra 28); ı);j sıı_;..;,lııı.J Yaydıkça
kullanılan ölüyü diriltmekle ilgili~
yayanlara, (77/Mürselat 3). Yani: ô~\J ,_:;1 :..ıi .illı fiillerinin her ikisi ~~
Rüzgarları etrafa yayan melekler veya
aynı anlamdadır. G~rçe~!e ise, ~
bulutları atrnosfere yayan rüzgarlar.
.~;,.ıi
.. .illı ifadesi, ı...,..ı.:;Jl
. ~ elbisenin
serilmesi sözünden ahnmıştır. Bu
1219 Şair, Tarafa. Bkz. Divan ' ı, s. 22; Nahhiis, anlamda Şair şöyle der:
Şerint 'l-Kasaidi ~- Tis
'i, I, 60. .
.);j ~ ~_;~ .
yjJ.. ~,;b _f i.
1220 • Kıraat farkından ayette geçen A (müjde)
kelimes i, p
(yayma) olarak okunmuştur. Bu,
İbn Amir kıraatidir. Müellif bazen, bu kıraat ı 22 ı Bu, Nafı ' , İbn Keslr, Ebu Aınr, Ebu Ca'fer
farklarını gözeterek, kelimeleri ona göre işle ve Ya'kub'un kıraatidir. Bkz. Dimyatl, İthaf,
ınektedir -(Müterciınler). 226.
1056
l~j ~ ~_,b .iıı~ yayılın (58/Mücadele 11) şeklinde
440- Çağının felaketleri seni okunmuştur. 1223
dürdü iyice yayıldıktan sonra ..J~! kelimesi ıse, binek

Böyledir felaketleri dürerken ve hayvanının damarlarının şişmesidir.
yayarken. 1222 y;;.ı~: Dirseğin iç tarafındaki
lj.,.1i .)~1 ~ .JSizin içingündüzü damarlardır. Bu ismi almaları,
de yayılıp çalışma yapan O 'dur (251 yayılmış halde durmalarındandır.
Furkan 47). Yani: gündüzü etrafa ~ise, ..J'.::.~:.: yani, dağınık halde olan
yayılma ve kazanç arama zamanı koyunlardır. Bu form, ..J~ menşCır
yapmıştır. Nitekim _buyurur ki: &ı.J anlamındadır, tıpkı,~ kelimesinin
<l...l! ,_;c·::ı - ,= ~,, - ~~
_.. _ ~ ..)'-(!-'-'J .. 1~<ı ~.u.;.;.·
. -- ..) v'> )i;. anlamında olduğu gibi.
~&ı ı_,; :;:~.J Rahmetinden dolayı, Yine bu anlamda olmak üzere:
Allah, geceyi ve gündüzü yarattı ki ı~~} ~~41i ~]Şahin, yaygın,
geceleyin dinlenesiniz ise O 'nun geniş, uzun bir tüy giyindi, denir.
lütuf ve kereminden arayasınız (281 ·-
~: Kuru ottur, bir yağmur
Kasas 73). yağdığında yayılır, yani: Dirilir, meme
~lJI )~~İnsanların yayılması, başı gibi bir şey çıkarır. Bu koyunlar
kendi ihtiyaçlarını gidermek içi~ için hastalık çlemektir. Bu anlamda:
çalışmalarıdır: Allah buyurur ki: ~ ~_>.;;.G ~ J,._j':ii Sı~ Yer, memebaşı
(a)·J.ili ~ ~~ 1~) Sonra da siz şimdi gibi otlarla doldu, den miştir. ~~
yeryüzünde dağılıp yayılan insanlar 1~ }~ <,:::..i,ıi Odunu, testere ile
oluverdiniz. (30/RCım 20);~ ıS~ kestim/doğradım denir ki, bu yontma,
' .;:Li V:
,. .h..! : ·li:...:, ~ J- 1J~ .::.
kesme sırasında ondan dökülen
'-;-l:l. _ ~ ıemegı
yediğinizde de hemen dağı/ın. Sohbet parçalar baz alınarak söylenmiştir.

etmek için de izinsiz girmeyin (33/ :;~ ise, hastanın kendisiyle
_ za~b 53)·1
Ah ' .; :ıj ~~~
,J~ _ ~. . . .ı~ıj
. tedavi edildiği bir efsundur.
~~ ~ &ı ı.ft.ı.J v">.J':ii ı) Namdz
kılındıktan sonra yeryüzüne dağılın
ve Allah 'ın lütfUnden (nasibinizi)
jJü 1N-ş-z
arayın (62/Cuma 10).
~: Yerin yüksek olan kısmıdır.
Kimisi de: ı_,.);.j fiili, ı_,~] Onun bir tepeye çıkmak isteyen
manasındadır, der. için 0~ ~ denmiştir. Aynı
Bir kıraate göre ise: \_J,~I ~ ıSı.J şekilde yerinden uzaklaşan adam
1.;~\.i Size: Yayı/ın, denilince de için ~j.;.
....
0C 0~~ ' ~ denir. Onun
, ,
için ~\..i ';"\..i JS.J her uzaklaşan

aynı zamanda çıkmış da sayılır.
1222 Şair, Da'bel el-Huza'ı'. Ciihız, Onu EbG'l-
Atahiyye diye göstermiştir. Bkz. Ciihız,
Beyan- Tebyin, III, 208 . 1223 Bu, şaz bir kıraatir.
1057
A~l!l~- buyurur ki: 1.;~1 ~ I~).J .6.JU 1 N-ş-t
l.;j..!ül.! Size: Kalkın, denilince de
kalkın (58/Mücadele ll). Allah buyurur ki: ~ Sı~tllı:,
Diriltilrnek de yattıktan sonra Usulcacık çekenlere, (79/Nazi~t 2).
ayağa kalkmak olduğundan ~ ve Deniyor ki: Bu ayette geçen .:.ı~lili

jGj! formlarıyla dile getirilmiŞ,tir. kelimesi, Feleğin seyriyle doğudan
• }tAJ.:ili, '•;< f'LbJI
' (.S',iı Y"'"'
YüceAllah: ·_{,:.,-.J çıkıp batıya giden yıldızlar, veya
-
~_;._;_ı lAy:& ~ Hele o k~mikler~ bak kendi seyirleriyle batıdan doğuya
' doğru seyreden yıldızlar, demektir.
onları nasıl ayağa kaldırıyoruz?
Sonra onlara nasıl et giydiriyoruz? Bu kelime, bir araziden çıkıp başka
(2/Bakara 259) buyurmuştur. Bu Çir _arazi~e giden öküzü tanımlayan
fıil, nun harfinin hem zamme/i hem
~li ~:.; ifadesinden alınmıştır.
de fethalı biçimiyle okunmuştur. 1224 Kimisi de: İnsanların ruhlarını

çıkaran, yani: Canlarını alan melek
:_),~ ~J~ 0)~ ~~I.J
lerdir, der. Kimileri ise: İşleri idare
Fen alıklarından (geçimsizliklerin
eden meleklerdir ve i~\':. ıb.~,:. ilm ek
den) korktuğunuz kadınlara gelin
attım, sözünden alınmıştır, derler.
ce: Önce kendilerine öğüt verin, (4/
N isa 34). Ayette özellikle, kolay çözüle
bilen düğüm demek olan ..ı:J;j
~\y,.ıi j~ kadının kocasına karşı
kavramının zikredilmesi, onlar için
antipatİ duyması, odan hoşlanmayıp
işin kolay olduğuna dikkat çekmeyi
nefret etmesidir. Ona itaati kendine
hedeflemektedir.
yedirememesi, gözünün ondan baş
kasında oluşudur. Bu bakış açı dan
_bGjj ~ Dibi yakın olup, kovası
Şair şöyle der:
bir çekişte dışarı çıkan kuyu
demektir.
c.S) ~ts r-L.';ll ~ ~ 1~)-t t'
l@l.!._.~.:,:; ~ı...:.~~~ ' 4 k.!·~·,:, başkanın payları dağıtmadan
almaya can attığı şey, manasma gelir.
441- İmam ın yanında
Kimisi de: Devenin neşita'sı, ordunun
oturduğunda sanki,
serbest bulup sürdüğü ve herhangi bir
imkansız bir arkadaşlığı yaşar yere bağlamadığı sürüsüdür.
gibi. 1225
4;Ji ~:;ı:,-•.,:, ise, yılan soktu,
~G ~...r;
·"" ifadesı· ise, kabarmış
demektir.
damar, demektir.
~/N-ş-e
1224 el-Hasan tarafından l.i.fo şeklindeki okun-
muşsa da bu şaz bir kıraattir. Bkz. Diınyiitl, ç...fo ve öG: kelimeleri, bir şeyi
İthdf, s.l62.
meydana getirmek ve onu eğitmek,
1225 Şair, Ferezdak. Bkz. Divdn'ı, s. 416; Mü-
berı·ed, Kamil, ı ı, 43 .
yetiştirmektir. Allah buyurur ki: .:.ii.:,
1058
Müfredat 1 Kur 1an Kavramları Sözlüğü
2;_,j:ii ~ jli J _,~ı ~~.·~~~ı {~:.!c Artık ilk bundan sonra ahiret hayatını da
yaratılışı öğrenmişbulunuyorsunuz; yaratacaktır (29/Ankebfit 20).
düşünüp ibret almanız gerekmez mi? Bunların hepsi de Yüce Allah'a
(56/Vakıa 62). mahsus icat hakkındadır.
Bu anlamda 0~ ~ falan FL!JI FH
:-_;_,~; ~~ '.Jl~' ~ljl
adam yetişti, denir. ~li ise, genç ~~ &;J ~~ ~ ~ Söyleyin şimdi
demektir. bana tutuşturmakta olduğunuz ateşi,
YüceAllah'ın: ~j~ ~ı4u0ı Onun ağacını siz mi yarattınız,
~ ~ )1 3 tlb j Çünkü ge~e kalkışı he~ yoksa yaratan biz miyiz? (561
daha etkili, hem de söz bakımından Vakıa 71-72) ayetlerine gelince,
daha sağlamdır (73/Müzemmil 6) bu ÇJkarılan ateşin, insanın icadına

sözünden maksat ise, namaz için benzemesinden böyle denmiştir.
kalkmak ve ayakta durmaktır. ~J:-11 ~ f.\1j 0;.) Yoksa onlar,
süs ve zinetiçerisinde yetiştirilip de
yt..:....:JI \..iıj
Bulutun havada
(O 'na isnat ediyorlar)? (43/Zuhruf
oluşup yavaş yavaş_ büyümesidir.
18) ayetinde söz konusu edilen ise,
Allah buyurur ki: Jliiıı ..;_ıt..:....:Jı i.·_'iıij_J
kadınların terbiye edildiği, terbiye
yağmur yüklü bulutları yaratan da
edilir, demektir.
O 'dur (13/Ra'd 12).
ç.G.:ı) ise, bir şeyi icat etmek
Bu ayette geçen ~ fiili, ~
şeklinde okunmuştur. 1226 Buna göre,
ve yetiştirmektir. Bu genellikle
yetişiriterbiye olur, demektir.
hayvanlar ıçın kullanılan bir
ifiidedir. Yüce Alla~; -~ynuqla pgt
ol~y~k buyl;l~ur ki: ~~\ ',?~\ ~ J! ~/N-s-b
~~'JIIj j~'JIIj ~1 rs.ı ~j De ki:
Sizi yaratan, size kulaklar gözler ~~~ ~: Mızrak, bina, taş
ve gönüfZe~ ve~f':l.P 'dzv (6?f~ülk gibi bir şeyi
dikmek, kurmak,
23) ..~.J. . ';ll ~
. .:..c:.W:.,jı ~ı :<' ~ 1,! ı
r : 1; 1 ·,!>,
_r-
o, doğrultmaktır. ~ ise, bir şeyin
sizi daha topraktan yarattığı zpm_an başına dikilen taştır ve çoğulu
(53/N . ec m 32) ., G.J9 · ~
· :. ~ : u~i ~.:.
. . ~ ise ~~ ve ~ şeklinde gelir.
0,ıj..l Sonra onların ardından bir Arapların bu isimde taptıkları ve
başka n_e~jl inş.~ f!_tt!k (23/Mü'minün üzerinde kurban kestikleri taşları
31 ); )...1 L9b.. ôUW:..ii ~sonra onu diğer vardı.
bir yaratık olarak teJ_e_k_kijJ ,ettjrdjk Yüce Allah bundan söz ederken
(23 /Mü'minün l4);~U:.i J~ 0i ..)C şöyle buyurur: 0~_,\ ~ ~(S J)
0~ ~ L;. ~ ~s·;·_'iıii.J Böylece sizin
sanki putlara gidiyorlarmış gibi
yerınıze benzerierinizi getirelim
ve s izi bilmediğiniz bir yaratılışta 1226 Bu, Nafı', İbn Keslr, Ebu Amr, İbn Amir,
tekrar Y!Çlr . .e:.cfelim fjiye,. ( 5(]/V akıa Ebu Ca'fer ve Ya'kub'un kıraatidir. Dimyatl.
61 );~_?.'lı öW:.ll\ i.-·Y~ .ülı ~ Allah ithdf, s. 385.
1059
firlG)'acqklar, (70/Mdiric 43); ~.J fiilinin formları ise: ~ ~' ~ ~
~~ ~ ~~dikili taşlar (putlar) ~G.J şeklinde gelir. Allah buyurur
üzerine boğazlananları (5/Maide ki: ~u ~li. Çalışmış, yorulmuştur
3). (88/Gaşiye 3).
Bunun çoğulunda y~i ~ ise, düzenlenmiş yani,

kullanıldığınada rastlanır. Şöyle ki: tayin edilmiş, belirlenmiş paydır:
~-j j~i.J ~~~i.J Dikili taşlar da, fal Allah buyurur ki: ~~~iı ~ ·.::.ı:ı.·~ ~ ~i
akları da (5/Maide 90). Yoksa onların mülkt~n, bir, pa_yı m_~
~ve~ ise, yorgunluktur. Ji vardır. (4/Nisa 53); lji) 0:1~1 ~) j fJi
-;ı'~ .J ':'';.,;: 0t hj~~~ıı (;;!·':. Meşakkat~e -;ı8ş.lı ~ I}J·!'l Görmüyor m~sun,
acı ile bana şeytan dokundu (38/Sad o kendilerine kitaptan bir nasip
41) ayeti, Bir kıraatte ~şeklinde verilmiş olanlar, (3/Al-i İmnin 23;
9kunmuştur. 1227 Bu m~star, ~ ve W~ & ) ~~~Boş kaldıkça, hemen
~ mastarları gibidir. Allah buyurur çalışmaya koyu! (94/İnşirah 7).
·. -:ı.{\ ı:.• ~- 'r.J.~ ı:.•
k l..Y'-'~ ~
~- ~ .U ~.J ,~.JI~i.J -:;.,ıyJi ~G: Ona
Orada bize yorgunluk gelmeyecek, savaş açtı, düşman oldu deyiminde
orada bize usanç gelmeyecektir (351 harp kelimesi kullanılınasa da anlam
Fatır 35). tam dır.
-
, ... o • o.-
" ..
... ,
\~ ~i deyimi, falan şey beni

~
~~;;_fo _jl ;;t..:;._J ,~\ U..fi Koç,
yordu ve beni usandırdı, demektir. koyun ve keçi için kullanıldığında

Bu anlamda Şair şöyle der: onların boynuzlarının dik durduğunu
~~~-- ~ - ~_)
. - -- t'" ~ ·-'G -tt" anlatır.
442- Bir hüzün yakaladı beni ~~ ~ıj Göğsü dik duran dişi
geceyle beraber dayanılmaz. 1228 devedir.
' - ; •..~. ,, ' ~_ B ıçagın
~~ ~ ifadesi ise, deniyor ki: ~ _, ~ y sapı,
V
~\j ~ gibidir: [Yani: Büyük kabzas ı, demektir.

üzüntü ve rahat hayat gibi]. ~~~ y~ .Bir _ ~~y}n, nisabı,
~ ise, yorgunluktur. Allah onun aslı dır. ~ ~l ü)\.ğ ~ j falan,
buyurur k ı:. ~
. ,:-
~
ıj ;_ .
~ ~ .. _ :ill
L:usJ aslına döndü, demektir.
Gerçekten biz bu yolculuğumuzda .J~i <··'ai~ Toz, kalktı, yükseldi,

epey yorulduk, ( 18/Kehf 62). manasındadır.
Yorgunluk, bitkini ik, tükenmişlik ~~ ~ Perdeyi kaldırdı.

Dilbilginden ~ise, bilinen bir
1227 Bu, Ya'kCıb'un kıraatidir. Bkz. Dimyiitl, şeydir. Musiki'de ise, bir makamın
ithaf, s. 3 72. adıdır.
1228 Şair, Tufeyl ei-Ganevl. Bkz. Semln,
Umdetu '1-Huffdz, ~ maddesi ve Isfahanl,
Eğdni, XIV, 87.
1060
~/N-s-h samimi olan kişi anlamındaki c~

ve cl...:.::J formları tıpkı o..,..ı_,.\S ve o..,..ı\AS
~: Muhatabın yararına olan bir formları gibidir.
işi
veya sözü araştırıp bulmaktır. J3u Bu bağlamda Şair şöyle der:
konuda Allah buyurur ki:~ Jft .. , -
~~ .i.:ib.JL;.. ~ ~~ -i i ı
- , o .. .. .. "' J ..
~} ~j ~\...:..)~<~;!)i ~ f'j 4 J~j

~Liıı 0.,W 'i ~j ~ Sdlih de o 443- İçtenlik/e yoğurduğum bir
zaman onlardan yüz çevirdi ve şöyle sevgiyle sevdim. 1229
dedi: Ey kavmim! And olsun ki ben
size Rabbimin elçifiğini tebliğ ettim ~/N-s-r
ve size öğüt verdim, fakat siz öğüt
verenleri s_evmiyorsunuz (7/A'n'if ~ve ö~: Kelimeleri, yardım
79)·' ~Liıı
•. .
:..\ t.Jj ~-:, ı~
lr"
·.!: · ü ·
J
manasını taşırlar. Bu konuda Alla)l
Ve onlara: Elbette ben ;ize öğüt buyurur ki: ~ı ~ ~ ~_;..; ı.s)..ij
verenlerdenim, d_iye de yemin etti ~) ~j Seveceğiniz bir şey daha
(7/A' raf 21); _~:ı) 0J ~ f(;~:,) ~j var: Allah 'tan yardım ve yakın bir
~~ 0i ~; .illı .)tS 0) ~ ~~ 0i Ben fetih. (61/Saf 13 ); ~ı:, ~ı~ ~4- ıSı
size öğüt vermek istemiş olsam da, Allah 'ın yardımı ve Fetif; geldig~
eğer Allah sizi hellik etmeyi murad zaman (ll O/N asr 1); ~ _,! ~ ı _,ll.!
~
:.. ~-~:~:.<:ı
r- u. r<;;5ı\. ı J~'' :ro
J n1ar.·B ır .
ediyorsa, zaten öğüt vermemin size
bir faydası olmaz (11/Hfid 34). şey yapacaksanız, şunu yakın da
ilahlarımza yardım editı, dediler
Bu, j jli .U~ Ona, tertemiz bir
sevgi besledim, ~özünden alınmadır. (..21/Enbi
,
v ii 68)·
1' ... -
. . -)li }.ili ı r~u.
_ , W.lli ~ · ' :. : ı
oJ J ..
(j<> ~~ (,?~ı ıj ~ ~~ 0Jj ~

Onun için ~~ ~G deyimi de,
balın en saf olanıdır.
~~ Allah size yardım eders;, sizi
yenecek yoktur. Eğer sizi yardımsız
Ya da, ~~ ~ sözünden
bırakırsa, artık ondan sonra size
alınmıştır ki, deriyi diktim, demektir.
kim yardım edebilir? (3/Al-i İmran
Buna bağlı olarak ~G, terzi; c\...4i
160).
ise, ipliktir.
Bu konuda Allah buyurur ki:
YineAllah buyurur ki:
.. o .. .
Jc U~l_j
~!1.5..lı f' .Jilı ve kafirler topluluğuna
' : L..Y; .ılı
~_,..:u ' ; ı .J-1-'! .>1ı...l:l
. ı ı..s'.i ı ı Y-Y : ~ı. 1~: ~.j G..
karşı bize yardım et! (2/Bakara 250);
Ey iman edenler! Samimi bir tövbe ~:,.:.lı ~ ~ Li;, .)tSj Mü 'minlere
ile Allah 'a dönün. (66/Tahrlm
yardım ise, bizim nezdimizde bir hak
8). Bu, işaret edilen iki anlamdan old~ (30/Rfım 47);0:ı~ıj d.:..) .J.4;;) U)
biriyle yorumlanabilir. Bunlar da J " •
jı : · ~ı
o
' · · f'.JH
· •. ·
, ll> ~
G:llı öLı..::...lı
o
ı ·.i . J ..
B·ız
..
~ f'~ - ._ ~ .J-1-'>
ya ihlas (samimiyet) ya da ihkam
( sağlamlaştırma)dır.
1229 Şair, belli değil. Bkz. Semln, Umdetu 'l-
Bir kişinin sıfatı olarak çokça
Huffdz, ~maddesi.
1061
peygamberimize ve inananlara hem - - ·-~·,
r-:Y ~ ~ .
- jıjı...;.S.ıJıı. .J- ~ıı J-l~ ~-<ı~ -1
J-l-'>
dünya hayatında hem de şahit/erin ~ ı ·..: iı J- ıj .ı..lıı iı
: :1-?
Y-' ~- - (.S"'~ t.$-?~~ UA : ' ı-~
: - U:1:1-? ..: iı
şahitlik edecekleri günde kesinlikle ~ı .)~i ~ Ey inanan/ar, Allah 'ın
yardım ederiz (40/Mü'min 51); yardımcıları olun. Nitekim Meryem
~
: ~-J ~ - : . ''li ~. ~
.. .. J <Y.> (.)"".)
~!l ı..;.-J ve oğlu İsa da havarilere: Allah 'a
onlara yardım edecek bir kimse de (giden yolda) benim yardımcı/arım
bulunmaz (9/Tevbe 74). kimdir? demişti. Havariler: Allah
~in~ buyurur: .)S_:, YJ.J ~~ .)S.J (yolun) un yardımcıları biziz, dediler
ı~ ~~ Gerçek bir dost olarak (61/Saff 14).
Allah yeter ve yardımcı olarak da .)L.4! ve .)~! ise, yardım
Allah yeter (4/Nis:145); üJ~ ~~lA.J talep etmektir. Allah buyurur ki:
~ ~ .J ~j ~~\Size O ;ndan başka ; , ;:. rA
w~
· ~ ·.iı "-~..:ol ıSı : ~ı -
· ' i.,?"""!"' ~ ~ U:l .. J
ne bir dost vardır, ne de /;ir yardımcı Onlar, bir zulüm ve saldırıya
(9~Tev~e) I 6); ıJ~ı 0.!~1 ~~ ~:,lı uğradıkları zaman birbirleriyje
~i GL!_:} ~ı ~JJ~ ~Allah 'ı bırakıp da yardımlaşırlqr (42/Şur~ 39);0.!;ı.JI.J
kendilerine yakınlık sağlamak için · ı-
LJ.J ~
.... ' lı.l 'i
ç. __J
•' ~· -
~
.ili!
- j
i ' - : . ı J·-j\
ı J_y4.JJ
edindikleri ilahları onlara yardım ~;:.o'.ı( (hi•~ ı.;;:ı~ı ~ ~J~ı onları
etseferdi ya! (461Ahk:lf 28) barındırıp yardım edenler, işte
Buna benzer ayetler pek çoktur. bunlar birbirlerinin dostlarıdırlar.
Yüce Allah' ın kullarına yardım Bununla beraber dinde sizden
etmesi anlaşılabilir bir şeydir. İnsanın yardım isterlerse, onlara yardım
Allah'a yardımı ise, onun yardıma etmeniz de üzerinize borçtur (8/

muhtaç kullarına yardım etmektir. Enf:ll 72);\.A ~J~ ~~~ı ~.J
Ayrıca Onun belirlediği sınırları ~ ~ fı~}IC Zulme uğradıktan sonra
koruması, ona verdiği sözlerine muzaffer olan kimseye gelince, işte
bağlı kalması, onun hükümlerine onların aleyhinde ceza vermek için
boyun eğmesi, yasak kıldıklarından herhangi _bir yol yoktur (42/Şı1r:1

uzak durmasıdır. 41); j~~~iı..i y_,ıi..;, J1
~j li.~ Bunun
üzerine Rabbine: Ben yenik düştüm,
Bu konudaAilah b!Jyurur ki : ~~.J
1
/ıil~ ~_).J ~_;.:.,ij ~ .\.llı Bu, Allah 'ın bana yardım et!, diyerek yalvardı
(54/Kamer 10).
dinine ve peygamberlerinegörmeden '
yardım edenleri belirlemesj içindir Ayette.J~!'~;~ denmiş ~1
(57/Ijadld 25);0J _ı).;.l 0.!~ı ~~ y denmemiştir. Böylece şuna dikkat
~ı~i 1: ~!~j.J ~.)·~ .ıiıı ıJ~ Ey iman çekilmiştir: Bana reva görülen sana
edenler! Eğer siz Allah 'ın dinine da reva görülmüştür, çünkü ben
yardım ederseniz Allah da size senin emrinle onlara vardım. Onun
yardım eder ve ayaklarınız,ı sa_ bit için bana yardım etmen aslında
tutar (57/Muhammed 7);0.!;ı.JI ~i y kendine yardım etmendir.
1062
~\ii ise, yardımlaşmadır. ~/N-s-f

Allah buyurur ki: &;~tZ ~ ~ L;.
Onlara: Ne oldu sizlere de ~.)Jı ~: Bir şeyin yarısıdır.
,_
yardımlaşmıyorsunuz? denilir (371 Bu konuda Allah buyurur ki: ;.sJ.J
samit25). :;}_:;W~~ 0) ~I.J) ~) L;. ~Eğer
Hırıstiyanların c..SJ~ diye hanımlarınızın çocukları yoksa,
isimlendirilmeleri hakkında onların bıraktıkları mirasın yarısı sizindir
şu ayette böyle kaydecjil111iş (4/Nisa 12); ~~~~~ı_:; ~tS(;)_:;
olmalarındandır, del}miştir; 0,ı;ı,JI ~i y ve eğer bir tek kadın ise o zaman
· '"- : ., - J- ~ ı..:,S .J.ıı - ~i 1 : .< 1 !-\ ona malın, yarısı vardır (4/Nisa
~Y' c.Y. ~ - - .) y ~ _,.ı..o
: • ı --~ i, J~ .J.ıı ı, ~~ :- : • ı --~ iı :i~ ~i .;j - :;j - .\.1 -..·.1 ~ ~ '. , . ,
ll)·' 1~ J J (.)":~" JY' (..),
~J:U ~- - t.j.J U"' LJ±U ~
~) L;. ~ Çocuğu olmayan, fak~t
(S'.
~~ ~~i ~ Ey ina~anlar, All~h 'ın

kız kardeşi bulunan bir kişi ölürse,
yardımcıları olun. Nitekim Meryem
oğlu İsa da havarilere: Allah 'a bıraktığı malın yarısı onundur (41
(giden yolda) benim yardımcı/arım Nisa 176).
kimdir? demişti. Havariler: Allah 0~ ~Gl İçindeki yarıya kadar
(yolun) un yardımcıları biziz. dediler. olan kap demektir. Yarıya gelen güne
(61/Saf 14). ~l_j ~~~ ~ denir. ~lj';li ~
Kimisi de: Onların bu ismi ~L:.ı deyimi ise, kaftanı baldırının
almalarının nedeni, ;;Jı~ köyünden yarısına geldi, demektir.
olmalarındandır. Bu köye nispet ~ ise, bir ölçektir; sanki,

~~~'dir; onun da çoğulu: <.5j~ büyük ölçeğin yarısıymış gibi
şeklinde gelir. Allah buyurur ki: düşünülmüştür. Aynı şekilde,
_j~- ~. :. i.: - ~, ~ J .! ·.iı _j~ -
- J , (.S"'"'(.S"""I,$.) - .. ~ - J ~Wl ~ ;.:ıi,? Kadınların maskesi,
;~ Ji. J~~ ,>",]li.Sj~l Yahudiler sanki, büyük maskenin yarısıymış
dediler ki, Hıristiyanlar bir şey düşünülmüştür. Bu manada Şair
üzerinde değiller. Hıristiyanlar da şöyle der:
Yahudiler bir şey üzerinde değiller, ti:.~ı. JY1J
~ :i - ~\
~ .
~ -i i i
" ,... ~o --Oô J. o"" ..... ....
dediler. (2/Bakara 1I 3). ..{J\..ı

_.. . U:iii 1J- <GlJ' lil9
~~ ~ ~) ~ deyimi, 444- (Kadının)

Peçe düştü, onu
falan kabilenin arazisine yardım düşürmek istemezdi;
edildi, yani: Oraya yağmur yağdı, Onu hemen kapıp aldı, elle
manasındadır. Çünkü yağmur,
kendini bizden korudu. 1230
arazinin yardımıdır.
~~~~~-Yolun yarısına
G~ ~ ~ Falan adama yardım geldik. ~ ise, küçüklük ile
ettim, deyimi de, ya araziyeyardımın
istiare yoluyla kullanılmasıdır ya da
1230 Şair, Nabiğa ez-Zübyani. Bkz. Diwin'ı , s.
direk yardım demektir. 40.
1063
büyüklük arasında bulunan kadındır. uzatırsınız? 1231 Yani, neden onların
içkinin ~ olanı, kaynatılarak saçlarını uzatıyorsunuz?
yarısı buharlaşanı, demektir. ~j ~G 0~ Falan adam
Muamelede wl.....:..Jj ise, adalettir. Bu kavminin perçemidir, sözü, onların
da, arkadaşından v~rdiğinden fazla bir başıdır, gözüdür, sözü gibidir.
menfaat kazanmamak ve ancak ondan
~~ ~! ifadesi, saç uzadı,
gördüğü zarar kadar zarar vermektir.
demektir.
~ kavramı, hizmette de
~ise, en iyi meralardan biridir.
kullanılmıştır. Bu bağlamda hizme! ~J·~j.p\ 0~ Falan adam kavminin
görene ~G, çoğuluna ~
perçemidir, sözü, bu meraya
rlenmiştir. Bu da, hizmet görenin,
benzetme yoluyla söylenmiştir;
aldığı fayda kadar efendisine faydalı
onların en seçkini demektir.
olmasıdır.
w~! ve w~! ise, hakkını

aramak, istemektir. ~N-d-c
~.J ~ ~~ ~: Et,
~ 1 N-s-a olgunlaştı, piştf, dell"\ekt~r. ~Ila}}
buyurur ki: ~Gl~ ~:ı-4- ~ LJS
~G: Saçın perçemi, demektir. -;ı1i;.i1 1)_,~ tA.;.i ~~~ Derileri
Birinin perçeminden tutmak fiili ise kızardıkça azabı duysunlar diye,
şöyledir: ~~j -cG_j ,.lj:ı ·:C~:.!.J ~G~ ~~ kendilerine başka deriler vereceğiz
Allah buyurur ki: ~~ ). ';/) ~ı:i ~ ı..:;, (4/Nisa 56).
ı 8!1 ·!'ı.i: Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ~.;...·;..:,~ i§G: Gebe olan devenin
ki, ida~esi ve yönetimi O 'nun elinde
doğum zamanının geçme~ idi~._ B~
olmasın. (ll/Hud 56).
durumda olan deveye ~ .ı!
Yani, O, bunu yapabilme denir.
imkanına sah_iptir f\llah ~u~ı:u!
·. ~- u
~UJLı ~ .cii ~~ ~ :;ı.s
':?\_jl1 &ı·?; 0)ıi Falan adamın
kı. ~ -~ - : - 1 - 00
görilşüldüşüncesi sağlamdır.
~li.. ~~lS Eğer o, bu davranışından
vazgeçmezse, and olsun ki biz, onu
perçeminden, o günahkar ve yalancı ~/N-d-d
perçeminden tutup cehenneme
Bu kelime,~ t ti..li _ ~~
sürükleriz (96/Aiak 15-16).
i;, _oi.J .)~ ~ ' ~ .)C gibi
Hz. Aişe annemizin hadi~_inde cümlelerde geçer. Bu da eşyayı
deniyor ki: 1;S~j<. 0~ ~ ı..:;,
birbirinin üzerine attım, demektir.
Siz, ölülerinizin saçlarını nasıl ~ ise, eşyanın üzerine atıldığı
1231 Bkz. İnbu'I-Eslr, Nihdye, V, 68 .
1064
sedirdir. Bundan istiare yoluyla ~G ~j ifadesi ise, güzel bir

~lın_ıp ş~yle_ denmiştir: '-?~~ ~lj dal dır.
~ F 4..1 Tomurcukları birbiri _r4j ve ~ kelimeleri ise,
üzerine diziimiş uzun boylu hurma parladığından altına verilen birer
ağqc;lar! . yetiştirdik (50/Kaf 10); isim dir.
~~~.:,Meyve dizili muzlar, (56/
.J~ t~ Saf altın bardak. Altın
Vakıa 29).
tozu gibi.
Yoğunlaşan bulutlar da buna
-!~ t~ Bir isim tamlamasıdır.
benzetilerek.w.:i, diyetanımlanmıştır.
Ağaçtan yapılan bardak, demektir.
Bir kavmin toplulukları f' jiıi ~~~
diye adlandırılır. ~yi ;.:.; ifadesi
ise, kişinin kendilerinden destek alıp ~/N-t-h
güçlendiği amcaları, dayılarıdır.
~: koyunun tos vurularak
öldü~ülegi de~ekt!r. Allah buyurur
~/N-d-r ki: ~I.J ~~j.:Jij ve yukardan
düşmüş ve boynuz/anmış, size
[Tazelik, körpelik, gençlik,
haram kılındı (5/Maide 3).
parlaklık, letafet, zarafet gibi manalara
işaret eden] o~ kavramı oj~ gibi
e# ve c::J;.G: Vuracakmış gibi
insanın üzerine saldıran geyik veya
gü~el_lik. ~emektir. Allah buyurur ki:
kuş demektir. Bu uğursuz sayılmıştır.
~
..
1 ;~ ~_?.._j-) ~~Yüzlerinde
..
J:?..J Uğursuz bir adam,
.. ...
nimet ve mutluluğun sevıncını F

görürsün (83/Mutaffifin 24). d~~ektir. Aynı kökten gelen ~Iy
?~' ifadesi, zamanın felaketleri
Bu, onun revnakı demektir
Allah b~J:l~ur ~~: r-~1 ~~~.\hı~~~
anlamındadır. F ü-ı) sözü ise
i.JJY:...J ;~ f.A.W.J .Allah da onları o başının her iki yanı beyaz olan a~
demektir.
günün fenalığından korur, yüzlerine
parlak/ık, gönüllerine sevinç verir
(76/İnsan ll). Uh.i 1N-t-f
Bu anlama işaret eden fiil ~
.. ... '" ' ~: Saf sudur. Erkeğin erlik
~w ~ ~ ~j şeklindedir.
suyu da bu kelimeyle ifade edilir.
Kimisi de bunun .) ·:..:,~? ~ şeklinde
Allah buyurur ki: ))~Üh~~ı:,j;? ~
old~ğu~u söy}e.mişt_ir. Allah buyurur
~ Sonra onu e~in ve sağlam bir
ki: ö.)::ıw ~.Jı}) ;~u #~~_F...j Yüzler
karargahta nutfe haline getirdik
var ki o gün ışı/ ışı/ parlar; Rabbine
(23/Mü'minu!l 13); ,)...:.j~ı , :,~).;. ~l
bakarlar (75/Kıyame 22-23).
1~ ~ ~~ ~1}~!:, ~G;.j ~ ~
Bir de ~j .Wl ~Allah onun Doğrusu biz insanı, imtihan etmek
yüzünü ak etsin, deyimi vardır.
1065
için karışık bir nutfeden yarattık da tA 3~Ge- ! .<.-. :j 1 :1 ~
(.)~ ~ '"&-' ••
-i i o
onu işitici, gör;«ç~ yap_tık (76/İnsan w~_}UJi.J

~--~-~ ·.ı . ::;. ~~- ~
1
--
2); A ~ ~ 4..ihi ~~i O, kaynayıp 445- Ona (o güvercine) hayret
çıkan bir meniden değil midir? (751 ettim, onun ötüşünün,
Kıyamet 3 7).
bu kadar fasih olmasına,
İnci de~ drye adlandırılmıştır. öterken ağzını açmadığı halde. 1232
Onun için ~ ~!.;, deyimi,
Mantıkçılar, konuşmanın kendi
kulağında i!lci
bulunan çocuk
siyle gerçekleştiği yetiye ~ adını
demektir. w.hi ise, inci demektir.
verirler. Bunu kastederek insanı
Bunun tekili, ~şeklindedir.
tanırolarken şöyle demişlerdir:
~_,L4J Gelişinden sabaha kadar ~wi ~Ull ~i). (jı..:..j'ji İnsan, canlı,
yağmur yağan gece demektir. konuşan, ölümlü birvarlıktır. Onlara
w..~;>G ise, sıvıların akıcı olan larıdır. göre, ~' müşterek bir lafızdır.
Bilinen damla da ~G adını alır. İnsanın kendisiyle konuştuğu insani
<-:-i3_?-.;J\ ~ 0)ıi falandan iyilik bir yetidir ve aynı zamanda sesten
damlamaktadır.Aym şekilde·' 9 '::ü0)ıi meydana gelen sözdür.
~A Falan kötülük damlamaktadır. Bazen bir şeyi gösteren herhangi
Bu, ~ i.S~ deyimi gibidir ki, onu bir işaret de ~G konuşan diye
davet etmektedir, manasını taşır. adlandırılır. Onun için bir bilgeye
sorulmuş:
Jhj 1 N-t-k Konuşan susan nedir?

Haber veren deliller ve öğüt
Örfte ~: İnsanın dille söyle
veren ibretlerdir, diye cevaplamış.
diği, kulakla duyduğu seslerdir.
Bu anlamda Allah buyurur ki:
Bu anlamda Allah buyurur ki:
6-Ji'?;~ Y ~ 1.A Neyiniz var da 6-Ji'?1; :'i~ 1.A 4 ~ Sen çok iyi
biliyorsun ki, bunlar konuşmazlar
konuşmuyorsunuz? (3 7/Saffat92).
(21/Enbiya 65). Bu gösteriyor ki:
Bu ifade hemen her zaman insan
Onlar, konuşan akıl sahibi varlıklar
için kullanılır. Bunun başkası için
değildir.
kullanılması ise, ancak peş peşe
Yüce Allah'ın: i.S~I .\.lıı ı fai,)j ı)ti
sıralama da söz konusu edilebilir.
Sözgelimi: ~L..:...li.J~Uli ifadesi gibi. :~ JS ~~Bizi her ;eyi konuşturan
Allah konuşturdu, derler (411
Bu ifadede, konuşan, sesi olan; susan
ise, sesi olmayan demektir. Onun Fussilet 21 ).
için hayvanlar için ~ (konuşan)
denmez; sadece şartlı biçimde ve 1232 Şair, Humeyd b. Sevr. Bkz. Divdn'ı, s. 27;
Müberred, Kamil, II, 185. Şiirin bu şekildeki
teşbih yoluyla söylenebilir. Şairin
tercümesi için bkz. İbn Manzur, Lisdnu 'l-
şu sözü gibi: A rab, (..ıd) maddesi -(Mütercimler).
1066
Denmiştir ki: Bu, ibret almaktır. ül..i:' ~ ise, insanın göbeğini

Zira bilinmektedir ki, eşyanın tamamı bağladığı kuşak, kemer, kayış türü
ancak ibret alındığında konuşur. şeylerdir.
AJlah buyJ.lrur. ki: J~? 1 • ı.i:.lf Şairin şu

sözüne g~lince: _,
"~ ~ 4)3 J.:bıl Bize .kuş dili
JS .uıı ~ ~~ .JJı /ıi \..:. (J.ij _f f i
6gretildi ve bize her şeyden (nasip) - - - -~~ ıiı;,~:~
verildi. (27/Neml 16).
446- Allah kavmimi var ettiği
Burada kuşların sesleri konuşma müddetçe sürdürürüm
olarak adlandırılmıştır, çünkü, Hz.
Allah 'a hamd etmeyi, cins bir
Süleyman onları anlamaktadır. Eğer
ata binerek. 1233
bir kişi bir şeyden bir mana anlıyorsa,
Burada ~ı.:;.. : 1 ;ı;.1;~ denmiştir.
bu ona göre konuşandır, kendisi
Yani, binmediği bir atın sürücüsüdür.
gerçekten susan bir varlık da olsa.
Eğer bu manada bu beyitten başkası
Ondan bir şey anlamayana göre ise, o
yoksa, bu ı~ı;.~;~ sözcüğüyle kuşak
susan bir varlıktır; konuşan dahi olsa.
kuşanan ~~ste.djlmiş olabilir. Bu da
Allah buyurur ki: jı;,1ı ~~ 1~ ~:,ı;.~.:.] ~i Jı~ Jb;i 0:. kimin babasının
~~ ;.<Ji,;: İşte kitabınız, yüzünüze kaftanı ~zunsa, onu kuşak olarak
karŞı hakkı söylüyor, (45/Ciisiye 29). kullanabilir. 1234
Demek kitap konuşan bir varhktır.
Kimisi de: ~~ jı;.:i;~lı iradesinin
Yalnız onun konuşması, gözlerle
algılanır. Nasıl ki, söz de bir kitaptır.
manası, bir sözü sÖylerken onu en güzel
şekilde söyleyen kişi demektir, der.
Ancak o da duymayla algılanır.
' '-
Yüce Allah'ın : ~ ~~~ l_,lt!j
-,.
(..)-'>
-~ı:..:J-sjı4Jııı1iı:.ıı
:(,?""" ·,; ı..:y-
. .. -
ı)~~~ F~
.
)Q..j 1 N-z-r
Onlar derilerine: Niçin aleyhimize
şahitlikettiniz? derler. Derileri de:
P: (Nazar), bir şeyi algılamak
ve görmek için gözü ve uzbakışı
Bizi her şeyi konuşturan Allah
ona çevirmektir. Bununla bazen
konuşturdu, derler (41 /Fussilet
düşünmek ve araştırmak da
21) sözüne gelince, deniyor ki: Bu
kastedilir. Bazen de araştırmadan
duyulan sesle gerçekleşir. Kimisi
sonra elde edilen bilgi anlamında da
ise, bu ibret almak suretiyle olur,
kullanılır. Bu merakını/susuzluğunu
der. Ahiretteki diriliş zamanında
neyin nasıl olacağını Yüce Allah
1233 Şair, Haddiiş b. Züheyr el-Amiri. Bkz.
daha iyi bilir. Divtin'ı, s. 42; İbn Fiiris, Mücmel, lll, 872;
,. o:; o;/. ,. ..
Kimisi, 1..9.lll ~~ 4iiJ?> nutkun Ebu Ubeyde, Mectizu '!-Kur 'an, I, 316.
hakikati, lafizdır; çünkü, lafız, manayı, 1234 Hz. Ali'nin sözlerinden. Bkz. Zemahşeri,
Faik, ı, 68; İbn Fiiris, İbn Faris, Mücmel,
içine alması ve kuşatması açısından nı, 872; Ebu Ubeyd, Emsal, 198; Meydiini,
çerçeveye benzemektedir, der. Mecme 'u'l-Emsal, ll, 300.
1067
gidermektir. Onun için baktın ama Yüce Allah'ın kullarına
görernedin denir. Bu düşünmedin ve bakması, onlara ihsanda bulunması
susuzluğunu giderernedin demektir. ve onların üzerine nimetlerini bolca
Allah buyurur ki: .} ıSt.A ıJ);jı j yağdırmasıdır. {\Ilah ~uyurur ki:
-. -
ı..fa'.J'lı.J s.ıı.Jı...;.,.:..,ıı De ki: Göklerde ve ~t#ı ~~ ~! ~ ~J .:..llı ~:i~ ~J
yerde olup bitenlere dikkatle bakın! Allah kıyametgünü onlarla hiç
(lO/Yunus 101), yani: Düşününüz. konuşmayacak, onlara bakmayacak
Halk dil inde n azar daha çok gözle (3/AI-i İmran 77); bunun bir benz~ri
bakmak anlamında, ulema dilinde de şu ayettir: ~ ~ ~j d- ~! )tS
ise, daha çok hasiret anlamında ~~ Hayır hayır, doğrusu
kullanılır. Allah buyurur ki: ~_,:?.j onlar o gün Rablerini görmekten
ijl?u ~j )) ~~G ~~ Yüzler var mahrumdurlar (Mutaffıfin I 5)-
ki o gün ışı! ışı! parlar. Rabbine ~ is~ı -:->':f4~ ,Cb~~ley!~ti!)· Bu
bakarlar (75/Kıyamet 22-23). anlamda .ı.:i.)l=ui.J .u~~.J .uy;u Bu,
Falan şeye baktım anlamında bekledim ve geciktirdim demektir.
kullanılan ıSSJ) ~_j.j bir şeye Allah buyurur ki: CJJ~?~;~ Gj IJ~Ij
bakmak ıçın uzanmaktır; bu Siz bekleyiniz, biz de bekliyoruz
durumda bakılan şeyi görmek ya da ( 11/H~du 122)·, f' GJ- Jia- ~ı. (.).J
; ~ı;~;-,
- -lk'
.·, : ~
:~ r:(;:;. ~, 1 '.t:/:tA
- .r. JJ<;- ~ :.ı·.~ : ı·.i~
~ ~ Y""" (..):1 _
: ~ı
görmemek fark etmez.
~ ~_j.j deyimi ise, bir şeyi
6:ı.J?1i:..iı· Onlar, kendilerinden önce
gelmiş geçmiş olanların uğradıkları
görüp onun üzerinde düşünmektir:
Allah buyurur ki: ~~~ Jı 6.,~ )Iii
felaket günleri gibisinden başkasını
mı bekliyorlar? De ki, Bekleyin, ben
,:. '~}.;. '-ai: Bakmıyorl~r mı-o deve!ere,
de sizinle beraber bekleyenlerden
nasıl yaratılmış? (88/Gaşiye 17).
olacağım (1 O/Yunus 102); uJ);jr
ıSS.} ~~Falan şeyi dü_şü.~d~~' ~-:-'; ~ ~ Bize bakın da sizin
.
demektir. Allah buyurur ki: ~~ )::ı.i!
- --
(-.ı?:,,.;J ~f'~\
~
.}Derken yıldızlara
nurunuzdan bir parça alıntı yapalım
(57/Hadld 13); 6:!~ l~)ı;\S L;..J O
bir b~kış baktı da: Ben gerçekten
zaman onlar bekletilecek değildir
hastayım dedi. Derken yıldızlara bir
(15/Hicr 8).
baktı da: Ben gerçekten hastayım,
dedi (37/Saffat 88-89). Yine buyurur ki: Jı ~~~ J~
6:!-:>i;i:iı ~ ~1 J~
- u.Ji;~j -f'~ Dedi
Yüce Allah 'ın:s.ı fo.} IJ~ ~)
ki: Bana dirilecekleri güne kadar
~'.J\.;i.J s-ıı~ı Göklerin ve yerin
süre ver. Dede ki: Haydi sen
yüce nizamma bakmıyorlar mı?
süre verilmişlerdensin (7 1A'raf
(71A'raf I 85) sözü ise, Onun, bunları 15-16)· . '.t:.~~ ~ .~ lUU. . ~
' ~JJ<;- ~ - -. ı.F-.J --
yaratıştaki hikmetini düşünmeye
0 'ndan başka her şeyden uzağım,
teşviktir.
artık hepiniz toplanın bana
1068
istediğiniz tuzağıkurun, sonra hiç_ ki onun gecikmesi de yoktur (38/Sad

bekletmeyin (Il/Hud 55);&11 ~~ Ji 15).
6J~ ~ 'y3 ~Lı:!) \J~ 0.1~1 ~ 'y Yüce Allah'ın: ~~ ~) yj jıj
De ki: İnkar edenlere o fetih günü u. I..>R'-' <.S'.iı J-'
-~ ı-. : lı ·.ciJ- ~· ı y-":. U'
·.\:.:1 (.J-;-' :.i jıj ~ı
-'
iman etmeleri fayda vermez ve :;:ı) ~y:.i .G~ - ji:.i. Ey Rabbim:
onlara göz açtırılmaz (32/Secde göster bana kendini de bakayım
29);L.3 ~_j~i3 ~L..:J\ ~ ,:.,.;! w sana. dedi. Rabbi ona buyurdu ki;
6:1~ ı)t.S; Gök ve yer onların Benigöremezsin ve lakin dağa bak,
üzerine ağlamadı. Onlara mühlet eğer o yerinde durabilirse, o zaman
de verilmedi (Duhan 29). sen de beni görürsün (7/A'n'if 143)
Onlann bekletilmeyeceklerinin türden ayetlerine gelince, onların
bildirilmesi şu aY,ette di~§tt _çel}~l~n açıklamasına girmek, onların işaret
şeye işarettir: 'y ~if~ ı~~~i~i~3 ettikleri hakikatleri açıklamaya
0Y, }i :,:ı 'y).i.L2JJ~~Herümmetin çalışmak bu kitabın kapsamı dışına
bir eceli vardır. O ecel geldiğinde, taş ar.
ne bir an erteleyebilirler, ne de P: Aynı zamanda işlerde

öne alabilirler (7j A'raf 34); ~yrıça şaşkınlığa düşmek, apışık kalmak
buyurur ki: G~ \fo~ 'y lfol 2J:ı;ı.ll ~i~ anlamında da kullanılır. Mesela:
; .ı.:.u ..Y-C
r...>:J<:' - 0:
rl.i..b <.S'.iı 1~<i u:s:· :\~ı •. :.,ı
.J:! u . ış; Yüce Allah: ~~3 ~~ı ~~~
~GJ- Ey iman ede~ler! Peygamberin 6J~ bunun üzerine s izi yıldırım
e~lerine vaktine bakmaksızın ve çarpmıştı ve siz de !Jlfkakaf'!'ış~ın~z
yemeğe izin verilmedikç_e girmey i_ n. (2/Bakara 55);~3 ~! 6J~ ~1Ji3
~ b 53) - ~ - ~.'·ll u.., . ' :1-
(3~ Ah.za
1 ; ~~ -~: _.JA ı..r:J 0J~ 'y Onların sa;a baktıklarını
2J~y,.ıı e-Y. ~ ~)§ıill Ben onlara görürsün, bakarlar, ama görmezler
bir hediye göndereyim de, bakayım (7/A'raf _ 198);'6jl~. ~~~ ~1)3
elçiler ne {le dö,_necelfle~ _(Nem\ .3~); ~
• . : w'. L : ; ~ Ji\1 :
. -.F~üJ- ~~
.: :·li._
wJı : ıiı· ·.iJlı " '•\..:; : i )rı; '. ı.:.~ -.J.i.
ç_- ~~~ ~ .. u : W~ Sen, onların aşağılıktan dolayı
~)L;Jı3 Onlar sadece gözetiyorlar başları öne eğilmiş, göz ucuyla
ki, Allah, buluttan gölgelikler içinde gizli gizli etrafa bakarlarken ateşe
meleklerle birlikte geliversin de iş sunulduklarını gö_rürsün1 ( 42/Şura
bitiriliversin. (2/Bakara 21 0). 45);~1 l,?~ ~~i ~! ~ 0A ~:,
Yine buy_urur J<.i: ~~ 6J~ jA, 0J~ 'y ı)\S )3 İçlerinden sana
:uJ.Y--":1
'' ·,.- 'y rA · ·--G u:i 4.i.L.:.JI Onlar
·' J- ~. ~ bakanlar da var. Fakat sen, körlere,
kendileri farkına varmadan ansızın üstelik basiretieri de yoksa hidayet
kıyametin başlarına gelmesin,~ mi edip yol gösterebilecek misin? ( 10/
bekliyorlar? (43/Zuhl1.!f66); ~ L.3 Yunus 43).
L;l) &> 4J L. ~~ıj ~ 'y!: ~~Onlar Bunların hepsi, yeterliliğin
da bir tek haykırışa bakıyorlar. Öyle azlığından kaynaklanan hayret ve
1069
şaşkınlık bakışlarıdır. gözlerinden bir bakış vardır. 1237
J'\ ~_;c
- : j- ~(, :,·,.;. ;~ -. : ~i, :(,~ -: ~\'
J' -· ~ 1- ..)! LJ ;; ..)1ıli:.: Görüş alış verişinde
W~ ~~.J 0.JC. ~ Hani btz deni; i karşılıklı görüşlerini ortaya koyması,
yarıp, sizi kurtardık da Firavun 'un birbirini tenkit etmesi, her birinin
ailesini boğduk, siz de bakıyordunuz kendi görüş açısını ortaya koyması
(2/Bakara 50) ayetine gelince, bu şeklinde sergilenen tartışmadır.
siz onları seyrediyordunuz, veya fo ise, araştınnadır. Bu kıyastan
ibretle bakıyordunuz şekillerinde daha genel dir. Zira her kı yas bir nazar,
yorumlanmıştır. her nazar ise bir kıyas değildir.
Şairin şu sözü ise:
'ı:::·ü ~.
~ • ·.i1 Y>
' • ~\ -.t:.: -it V
~ ..ı-- ~ 1N-a-c
44 7- Zaman onlara baktı ve
onları mahvetti. 1235 ~: Koyun, yaban sığırı ve dağ
koyunlarının dişisi demektir. Çoğul u
Bu, zamanın onlara ihanet
1:~ şeklindedir. Allah buyu~ur ki:
ettiğineve onları yıkıma uğrattığına 4~ - ı - A~ : ' • -- • • - .;j . i ıSA : ı
dikkat çekmektir. .;;~I.J Biri: İşte bu benim kardeşim.-
• ~J • U~J ~ ı.,r U.
~ ~ ise, birbirini görecek Onun doksan dokuz dişi koyunu var,

biçimde komşu olan bir kabile benim ise bir tek dişi koyunum var,
demektir. Hz. Peygamberin (sas): diye anlattı (38/Sad 23).
Müşriklerin arasında yaşayan ve
Kullanı ldığı başlıca ifadeler:
kendini onlardan herhangi bir
şekilde ayırmayanlar hakkında J;.._Jıı ~ Adam, koyun etini
söylediği: LJ.I _)Ij ı.s~l_fo. ~ Onların tzka basa yeyip ondan hazzmszzltk
ateşleri birbirini görmemelidir, 1236 duydu.
sözü de bu türdendir. J:?..)ll ~~ Adamın koyunları
~de, benzer demektir. Aslı ise, semiz/edi.
onunla boy ölçüşendir. Yani, burada ~ Beyazlaşmadır.
. -
her bir hasım , diğerine bakmakta ve ~G Jo_ji ise, düz yer demektir.
onunla mücadeleye girişmektedir.
~ _jJ ~ ise, şairin şu sözüne ~/N-a-s
işarettir:
&·. t:.: ; - ı\ · " j
..ı-'u:-'~(...)-:4 - :Y-'
~ 4...ı 1 -~~ - -U A <..Y"W: Hafif uyku demektir. Allah
448- Derler ki: Onda cinlerin
- liilı ;.<... !:.~.. ~\:
buyurur k ı... .\i.,_ :li;.\ U"" o
sırada sizi, yine katından bir güven
1235 Şair. Lebld. Bu şiir daha önce c.4,ı nıaddesin-
de geçm i ştir.
1236 Kays b. Ebi Hazinı hadisi. Bu dah a önce <..>lj 1237 Bkz. Safedl, el-Gaysu '1-Museccem, 1, 263;
maddesinde ge çm i şt i r. şiirin kime ait o l duğu belirtilıneıniştir.
1070
ve esenlik olmak üzere hafifbir uylf,u atın ayakkabısı (nalı), 'Yı·'J\ ~ .

sanyordu, (8/Enfal ı ı);~ ;.s:ılc J)i ~ kılıcın ayakkabısı gibi (kılıfl)
~<:.A~u.
r-:- . ~ ~.: - t..:..li.1ii.l ~~iı ~s
. . onra o ifadeler kullanılmıştır. ~ ıYı) ise,
1
kederin ardından (Allah) üzerinize bileğinin alt kısmındaki tüyleri!;lde
öyle bir em inlik, öyle hafif bir uyku bir beyazlık bulunan at. ~li J?. j
indirdi ki, o, içinizden bir zümreyi J;.i:.j ayakkabı/ı, ayakkabısını
örtüp bürüyordu (3/Al-i İmrfm ı54). giyinmiş adam. Bu zengin adamı
Bu ayetlerde geçen U"w keli tanımlamak için de kullanılır. ~ı...;.
mesinin gönül huzuru ve rahat lama (Yalınayak) kelimesinin fakir kişi
olduğu ve Hz Peygamberin (sas): için kullanıldığı gibi.

~) # ~~_,b Müjdeler olsun, hafif
uyku uyuyan her ku la, 1238 sözüne ~/N-a-m
işaret ettiği de söylenmiştir.
~:İyi hal/güzel hayat demektir.
Nimet kelimesinin dilbilgi.si
~/N-a-k
açısından . kuruluşu insanın ~
Bu konuda bilinen misal, ~ oturuş, ~-:' biniş gibi hal, tutum,
~~ ~Iyi Çoban, özel hitabıyla tavır vb davranışlarını tanımlayan
hayvaniarına se_slendi, Allah bl.!}'l!rur sıfatiarın formundadır.

k"·~
1.
L..ı: ~
'~ :. !.Ş ~\
.
Ji;.S
-
1 ~ : ~\ ~ -
.J ı..>.t .J ~ formu ise, bir fıilin bir kere
;ı~j ;li..; ':l/ H O kafirlerin hali, yapıldığını gösteren ~yi, bir vuruş
sadece bir çağırma veya bağırmadan ve;;~~ .:,., bir küfür gibi bir kalıptır.
başkasını işitmeyerek haykıranın Nimet cinskavramı
ıçın
haline benzer (2/Bakara 17ı). kullanıldığından hem az hem de
çok için ıs~çerlicl)r. Al~a~ .buyurur
Ja.j 1 N-a-1 ki: tA.~ ':l ~\ ~ 1_,~ Lı/J Eğer
Allah 'ın nimetlerini sayarsanız,
~: Sözcüğü, bildiğimiz ayaklfabı saymaklq b_itiremezsiniz (16/Nahl
demektir. Allah buyurur ki: ~j Gi Jı ı8)·•~.:..;ı~ı ~
J - '
- ~ - ··ı .Jj~ı~ı
•• -
-· ı •' lJ
... ...>""': c.r. .
·_\_ ~~ .)ı_ _,..
·.lw ~~ .~r.);; ~~.;.~ B .. ·
~Ey israiloğulları, size verdiğim
I..SY"' U"
- -. -. ~ c::- en
şüphesiz senin Rabbinim; hemen nimetimi hatırlayın, (2/Bakara 40);
ayakkabı/arım çıkar; çünkü sen <..;;!;,;! 1;s:ılc .~.;, ;,;\_; Sizin üzerinize
kutsal bir vadi olan Tuva 'das zn (201 nimetimi _tamam/adım (5/Maide
1 : ~ - .J.ıı : ~ 1 ~i~\~ Bunun
Taha 12). 3) ., ~_, • ~ • · : Y.-"'"'
Benzetme yoluyla ~).ıl ~ üzerine Allah 'ın nimeti ve lütfüyle

geri döndüler (3 /Al-i İmran 174).
1238 Bu, Hz. A li' nin sözüdür. Bkz. Zemahşcrl, Bu anlamda pek çok ayet vardır.
Fôik, lll, 135; Garibu '!-Hadis, lll, 463; Şerif
Radiy!M. Abduh, Nehcu 'l-Belôğa, s.248.
i'w/ ıse, başkasına iyilik
1071
yapmaktır. Bu ancak, iyilik ikramda bulunur, nimetler içinde
yapılanlar, konuşan varlıklardan yüzdürünce: (89/Fecr 15).
olduğunda söyleııebilir. Onun için: Bu .anlall!da ~G tt,;,l, eşsiz bir
~) Jc. 0~ ~~ Falan kişi atzna yemek,4G 4..;1-!4- eşsiz bir cariye,
iyilik yaptı, denmez. Allah buyurur sözleri vardır.
ki:~ ,:,~;;j O kendilerine nimet
~ ise, develere _ mahsus bir
verdik!ertnin (llf:atiha _7); _j_fo ~l.J
~ .~.:..;iJ- ~ :ili isimdir. Çoğulu, l"wi şeklindedir.
_.. __ .:..i.ıl --~i
~
u -.
_ _ nam,
ı.j
Bu şekilde adlandırılmasının
Allah 'zn kendine nimet verdiği ve mantığı, devenin onların yanında
senin de kendisine iyilik ettiğin en büyük nimet olarak kabul
kimseye: (33/Ahzab 37). edilmiş olmasındandır. Bununla
"~ iyilik, "1~ kötülük beraber, bu sözcüğün deve, sığır ve
sözcüğünün karşıtı dır. Allah_ buyurur koyun cinsi karışık olduğunda da
ki: ~ :;>,,;, ~~~ ~ ~l..Qjj ~~~i ~_:, Ve söylenebiljr. Ama içinde deve yoksa
şayet ona dokunan bir sıkıntıdan onlara l"wi denmez. Allah buyurur
sonra bir nimet tattırırsak, ( 11/Hüd k 1.·. l)~ y \.:.. ~t.J~iJ- ~1
: .'.(·:. - : ~<ı~ -
~ 1 . .J
10). Sizin için bineceğiniz gemiler ve
~mutluluk ise,~~ mutsuzluk evcil hayvanlar var etmiştir (431
kelimesinin zıddıdır. Allah buyurur Zuhruf 12); Gj_:, iJ_,.:,..;. ~t.J~i ~_:,
k' ·~
_ ı.. __._)li;.~~. .J- ~
... \;;.,;j ::ı:ıc
. ~1: Y.u:
-' : 1 Hayvanlardan da (çeŞit çeşit
~IY:.,) İsa, ancak kendisine nimet yarattt). Kimi yük taşır, kiminin
verdiğimiz ve İsrailoğullarına örnek yününden dqşek yap?lır (6/En 'am
kzldzğzmzz bir kuldur (43/Zuhruf 'Ull ~LJ.. ~- ~.)
142)·,ı.>" .. ~i ~t.:ıj. <\..ı
-· ı..ı~.:.~
59). ~t.J~i.J insanların ve hayva~ların
~ ise, bol miktardaki nimettir. yediği bitkiler birbirine karışmıştır_
Allah buyurur ki: ~~\ -.::_ıU:;,. .) (lO/Yunus 24). Burada geçen l"wi
Nimetierin bol oldlfğU cennetlerinde kelimesi ise, geneldir, hem develer
(lO/Yunus 9); ~~ ~U:;. ~ onlar hem de diğerleri için kullanılmıştır.
için nimetierin bol olduğu cennetler ~w ise, yumuşak biçimde esen
vardır (31/Lokman 8). güney rüzgarıdır.
~ fiili, içinde nimet ve güzel ;;.,;.w de, yaratılışta deveye
hayat olanı aldı, demektir. Bu benzediğinden bu adı alan deve
anlamdaki diğer bir form ise,~ kuşudur. Bu sözcük ayrıca yapı
~; ;:;~ 1~ i3 Onu nimet içinde yaşattı, olarak deve kuşuna benzediğinden
yani, ona rahat bir hayat verdi ve dağda yapılmış gölgelik, kuyunun
boll~k ~ç_in~e yaş_attı. A!Ja~ b~~ur~ı_ başındaki gölgelik için de kullanılır.
ki: ~jS\.3 ~_) ~~~ \.:.. lj) ı:,;t.:..J'/1 ı.;.\,9 ~w de, Ay'ın, yine deve kuşuna
~J İnsan, Rabbi onu :sınayıp da benzetilen bazı menzilleridir. Şairin
1072
şu sözü ise yoruma tabidir: Bir işin zorunlu olanını yap_t~kt_a~

~y. ~~ ~ ~lillı ~lj _f f ~ soı:ıra fazlasınıda yapmak l:t; Ji.!
449- Neamenin oğlu bu sırada ~ij şeklinde ifade edilir. Bunun aslı
bineğimdir. 1239
da ~wı iyilik yapmaktand ır.
Deniyor ki: Şair burada kendi ~ ~ ~~ ~ Allah Gözlerini

aydın/atsın/Allah sana müreffeh
ayakları n ı kastetmişti r. Devekuşunun
oğlu demesinin nedeni ise, hızlılıkta
bir hayat versin [Allah seninle
sevdiğinin gözünü aydın/atsın].
ona benzetme yapmaktır. Kimisi de:
Buradaki ~~~ ayağın içidir, der. ~ (evet, iyi, hoş) sözcüğü, nimet
Bana göre bunu söyleyen nerede kelimesinden alınmış bir cevap
söylemişse, her zaman devekuşunu kelimesidir. Bu anlamda kullanılan
kastetmiştir; başkasını değil. . ~w_, Ji:-
i ilidel er: Ji:- ..
~_, Ji:-
. ~ ...
_, ~
0Sij ~ deyimi, nimetten Bu sözcüğün, ~ ~~ yani,
alınmadır ve kişinin yavaş yavaş yumuşattı, kolaylaştırdı kökünden
yürüdüğünü anlatır. gelmiş olması da doğrudur.
~ ise, övgü için kullanılır.

Kötüleme ıçın kullanılan ~ ~/N-ğ-d
sözcüğ_ünün karşıtıdır. Allah buyurur
ki: y\Jl.G) Wı ~O ne güzel kul! O ı>a~): Saşırmış, garipsemiş gibi
daimaAllqh 'ayöne_lmektedir(38/Siid başını sallamaktır. Allah buyurur ki:
44); ~Wl~~~ Bak ne güzeldir ~_,~ .J ~1 6J.· :.,! ij :.~ Sana başlarını
mükafatı o iyi amel işleyenlerinf (39/ sallayarak: ( 17/İsra 51 ).
Zümer 74); ~~ ~.J Jy.lı ~O ne Başını bu şekilde sallayan
güzel Mevla, ne güzel yardımcıdır kişi için, G~ ~ fiili, insanın
(8/Enfal 40); ~ t.A~j ~.J~i_:, çenesinin titremesinde ise, .GG..:..l ~
0_,~WI Yeryüzünü de biz döşedik. ifadesi kullanılır.
Bakın biz onu ne gijzel döşüyoruz! ~ ise, zulme uğradığından
(Zariyat 48); ~ ı~~]! ~ıi~ı ı_,~ 01 çoğun, boynu bükük olan kişidir.
Sadakaları açıkça verirseniz o, ne iyi "
~ ise, kürek kemiğinin
olur, (2/Bakara 271 ). kıkırdağıdır.
Bir kişiye: ~.J ~ ı~ .~,u 01
Eğer bu işi yaparsan ne güzel olur, :. •. 1N - f-s
ı.:.w
denir.
~ ~ ~~~~,.; Öyle bir güzel ~: Sözcüğü, azıcık tükürüğü
yıkadım ki. atmaktır. Butükürmekten dahaazalan
kısmıdır.Efsun ve büyü yapaniann
1239 Şair, Antera. Bkz. Divan' ı, s. 33; İbn Faris, hafif tükürerek üfiirmeleri ise, ~
Mücmel, lll, 874.
1073
_r.L...:Jı_:, ~ıyı diye adlandJrılmıştır. ':?~i ~~ Oğlağın hoplayıp
Allah buyunır ki: ~i~ SılSillll ~ ~.J zıplamaları ise, bilinen bir şeydir.
Ve düğüm/ere üjleyen büyücü/erin
şerrinden, (Felak 4).
~ 1 N-f-h
~ı /,~:,:i ~~ Yılan zehir akıtır
deyimi de bu köktendir. ~:Sözcüğü, birşeyehavaüfiirmek,
__ B_undanayrıolarak:~IY:>~'ili.\i.:.:,J üflemektir. Allah buyurur ki:~~~~
ccil.l:.ClLA Ondan misvakzn döküntüsünü .J~ı Sür'a üfürüldüğü Gün (20/Taha
istesen, vermez. Yani, ondan bir i 02); ~ ~~ ;; ;,? ~ -?~ı ~ ~J Sur 'a
kürdan istesen bile vermez. da üfürülmüştür. Onların hepsini bir
-'
araya toplamışızdır (18/Kehf 99); ~J
·~ 'J?i ~~ yaradan akan kirli
kan dır.
~ ~j Sıı.Jt.:.;Jı ~ ~ -~ .J~ı ~
·w·' ü~ -: \.ı...ığ ; ·~ ·~ .illı~G (.)"'
f' ... ~ . tS...? - ··- ~rı
: - ;ı. tY".)
· · ~i
Bir atasözünde: 01 .JJ~ ~ ~ (~JJ.~- Ve sura üjlenmiştir. G6klerde
J,~;:ı Kalbinden vurulanz~ ah çekmesi kim var, yerde kim varsa çarpılıp
gerekir [Kalbinde saklı bir şey yıkılmıştır. Allah 'ın dilediği müstesna.
olanın onu bir şekilde dile getirmesi
Sonra ona bir daha üjlenmiştir. Bu
gerekir]. 1240 defa da onlar kalkmışlar bakıyorlardır
(39/Zümer 68).
~ 1 N-f-h , !3u da, şu ayet gibidir: ~ .)j ıS~
-?..,!Lilı O Niikur'a (Sur 'a) üjlendiği
blı ~ &..Jlı ~: Rüzgar esti. Güzel zaman (74/Müddessir 8).
bir esinti de ~ ~ .;j Onun hayırlı
İlk yaratılışta, ruhun üfürülme
bir esintisi vardır. Bazen esinti, istiare
sinde kullanılan fıil de bu köktendir.
yoluyla kötülük için de klJllanılır. Allah ,:.: · :
ı _,u9 ı.rJ.) ~ .ı...ığ .~,.;.&;.J- ~,._,....,
- - ıS~
buyurur ki:~_) ~ıic. ~ ~ ~ ~j
- .. _ '
Rabbinin azabından bir esinti onlara

0.ı~L:.ı .;j Ben, onun yaratılışı~ı
tamamladığım ve ona ruhumdan
dokunursa, (21/Enbiya 46).
üjlediğim zaman, s iz hemen onun
~ıjıı -:~.;~:,: Hayvan, ayaklarıyla
için secdeye kapanın ( 15/Hicr 29).
kendini savundu/çifte attı.
Bu kökten ayrı
bir kullanım da:
' _92.·,ı~ ~ Ona kılıçla vurdu.
~ Karnı şişti, ifadesidir. İstiare
6ili!
~;ıı ~ (_#i Sağılmadan sütleri yoluyla gündüz için kullanılan 6ili!
akıp giden dişi devedir.
,_ ~ deyimi, güneş epey yükseldi,
(_,ij U...)! Oku en uzağa atan demektir.
' , o,
yaydır. ö!;'.Jll:i..::..ii Baharda ot/arın
çıkffzasıdır.
1240 Bkz. Meydan!, Mecme 'u '!-Emsal, ll, 241;
İbn Fiiris, Mücmel, III, 878; Feyn1ziibiidl, tfo ~ _) Şişmiş adam, ş işman,
Besdir, V, 93. demektir.
1074
.ill 1 N-f-d ~\ 6Ji_ili 'y IJ:Jjıj ~,)'ı/I.J ~I.JWI

,jı:,i.'._, Ey cin
ve insa~ toplulukları!
..ıili: Yok olmak, tükenmektir. Gökl~rin ve yerin çevresine nüfuz
Allah buyurur ki: ~ .J 1.A Wj) 1~ 01 etmeye gücünüz yeterse nüfuz
~ili işte bu, bizim rızkzmız; muhakkak edin. Ama Allah 'ın verdiği bir güç
ki ona hiç tükenmek yoktur (38/ olmadan nüfuz edemezsiniz (55/
Sad 54). Bu anlamda fiil olarak~ Ralıman 33).
~ şeklinde gelir. Alla~ b~y~rt;t~ Verilen bir emri yerine getirmek
ki: ~ .).j ~~ \.~\~ y...;Ji _ ı)lS jl ~ de: o3 )- ~ ~~.J ":'1?;1 _;,~i -S~
~ ~'JJ.J J.j -S~ iili 0i ~ y...;Ji Ben ~mri yerine getirdim, ordu da
~~~ D~ki: Eğer Rabbimin sözlerini savaşındabu emri uyguladı.
yazmak için deniz mürekkep olsa,
Hadiste ise şöyle denmiştir: IJ~~
Rabbimin sözleri tükenmeden
i,;.t..:.,l ~ Üsame ordusuna verdiğim
önce, deniz muhakkak tükenecekti,
emri uygulayın ız. 1241
bir mis/ini daha yarqzmcı gelirsek
bile ( 18/Kehf 109); ~i -S~ .:ı~ 1.A ~ ise, geçidi tutan kapaktır.
Allah 'ın kelimeleri tükenmez (3 1/
Lokman 27). ,).j 1 N-f-r
1 3 ~1 fiili, azıkları tükendi
demektir.
.fo: Sözcüğü, bir şeyden usan
dıktan, rahatsız
olduktan sonra
~li:, ~ Rakibinin delilini
başka şeye kaçmak, bir şeyden
çürütmek için tartışan rakiptir.
korkup başka bir şeye ~açfi!ak gib~:
Bu anlamda .G~ .G~G Onunla
Bu anlama yakın da l,)_,ij ~~llj- .)ij
delillerimi ileri sürdüm ve onun
Bir şeyden hoşlanmadı, rahatsız
delillerini çürüttüm, denir.
oldu nefret etti, denir. Allah buyurur
ki: i~~ ~) ~:ııj 1.A onların sırf
:ill 1N-f-z ürkünlülerini artırdı (Fatır 42); 1.A.J
~~~ ~) ~~Y. ancak onların nefretini
Bu kelimenin en çok kullanıldığı artırr,;ıştzr -( 17/İs ra 41 ).
yerler ok, matkap ve yetkidir. ~~
Toptan savaşa çıkma .da. b~
anlamda ~~~ili.J ı~)j ~_)ll ~ {6 :.~ı! ~
köktendir. Bu anlamda '-:-l~l ~) .)ij
Ok, hedefe saplandı, ~ ~I.J
~i matkap ta~tçıyı qe,fc!i_ geçti,
ı.)j ~.J ~ fiili kullan~lır. fo~ .,PI
seferberlik günü de bu köktendir.
denir. .G~I.J I~W .f~i ~ 0)l9 ~-Falan
adam bu işte iyice ilerledi, ben onu Allah buyurur Içi: rSJ ~ 1~1 ~ ~
ilerlettim . ~)~.:hi Jı ~Gı_~.m ~ ~ IJ~ı
t;;3~ı ~~\tti;. w~y,~i ~ t;,3:ı.ıı ~t;!:J~
..:\Ilah b;ın·: un-!r ~i:_ ~ı ):.; .~. 4
_)~\ ~ I-J~ 0\ ~\ ~1 ~~I.J
1241 Bkz. İbn Hacer, Fethu '!-Bari, VIII, 152.
1075
l-.9~ ~j J# ~) ~Y..~~ ~ Size ne oldu Araplar, 0)ti ,;
ifadesini,
ki, All~h y;lunda cihada çıkın, bir kişinin şeytanın kendisinden
denilince olduğunuz yere yığılıp kaçacağına inandığı bir isim alması
kaldınız. Yoksa ahiretten vazgeçip halinde kullanırlar.
dünya hayatına razı mı oldunuz? biri demiş ki: Ben
Bedevi
Fakat dünya hayatının zevki ahiretin doğduğumda babama denmiş ki:
yanında ancak pek az bir şeydir. 41:. )J insanları ondan soğut. O
Eğer topluca savaş!l _katıl."!azsa?'! da bana: ~ kirp i adını ve ~ 1~1 Y.i
(9/Tevbe 38-39); 'ı~_:, l!~ lsfol koşucu künyesini vermiştir.
ister hafif teçhizatla, ister ağırlıklı
Deri şişti. Ebu Ubeyde
.i;J\ )j
olarak seferhl}r olun (9/Tev.be 11 );
der ki: Bu, bir şeyin bir şeyden nefret
jS ~ )j ~_)li ;iiı.S l_.ı~ 0_h.).:Jıı)ts L._j
etmesidir. Yani, ondan uzaklaşması
~ıi, ~ ~~ Mü'minlerin hepsinin ve uzak durmasıdır.
birden topyekun savaşa katılmaları
uygun değildir. Her kabileden bir
kısım insanlar da (9/Tevbe 122). ~/N-f-s
)~:,:;: . !: Topluluğu savaşa teşvik
~: Ş_u ayetl~rde ruh anlamında
etmektir. Bu kelime aynı zamanda dır: ~.-.~ı ı__P...)..1 Ruhunı!ZU _teslim
topluluğu savaştan kaçmaya teşvik
edin. (6/En'am-93); L> ~ .;Jıı(ıiı;.icı_:,
etmek manasma da gelir. Bir de ~_.ı.)~~ ~,S,._.~~~ ~ Bilin ki Allah gönlü-
kaçış talep etmek anlamına gelir.
nüzdekini bilir (2/Bakara 235).
Yüce Allah'm: ;j~11.·,: ~ ~lS
Yine buyt!rur ki:~_:, (,1"'-'~ ~ \A ~
Sanki onlar ürkmüş yaban eşekleri (74/ -~~~~
(....l ·:i; ~1 ~~' .1ı ...- i; '- L. 1~i.: 1 sen
.~f' ı.ş::
Müdessir 50) sözündeki kelime ise, hem benim nefsimde -olanı bilirsin, ben
.fothafıhemdeesreliolarakokunmuştur. 1242
ise senin nefsinde olanı bilmem, çün-
Fa harfi esreli okunduğunda manası
kü gayblarz bilen ya{nız, Sfnsin, sen!
ürkenlkaçan, .fothafı okunduğunda ise, (5/Maide ı 16); ~ .illı ~.Jb..:!.J Allah,
ürkütüZen olacaktır.
size asıl kendisinden çekinmenizi
;;jilı_.ı ~\_.ı )ilı kelime formları emreder (3/AI-i İmran 30).
ise, kaçabilme imkanı olan birkaç
Bu ayetteki, Allah'ın nefs i, O'nun
adam demektir.
zatıdır. Bu ifade lafız açısından isim
;;)li:. ise, böbürlenme, anlaşmaz tamlaması olduğundan bu da ayrı
lık. uyuşmazlıktır. 0)ti ~1 ~ deyimi, şeyler olmasını gerektirse de ve ibare
böyle bir uyuşmazlıkta üstün gelen açısından iki varlığın ispatı manasma
kişidir. gelse de, anlam yönünden Allah 'tan
başka bir şey değildir. YüceAllah her
1242 Nafı, Ebu Ca'fer ve İbn Amir fii'nın fetha-
açıdan ikilikten münezzehtir.
sıyla, diğerleri esresiyle okumuşlardır. Bkz.
Diınyatl, ithdf, s. 427. Bazılan da der ki: Burada Yüce
1076
M üfredat 1Kur'an Kavramları Sözlüğü
Allah'a nefi kelimesinin izafe edilmiş serinliktir. Bu anlamda ~ ~~

Jr:-
olması, sahip olma anlamındaki izafettir. denir ki, Allah 'ım,_ hanaferah/ık ver,
Buradaki~ iradesiyle bizim, kötülüğü demektir. b.Jll ,:,:,~;~Rüzgar, hoş, gü-
emreden nefislerimizi kastetmektedir. zel bir şekilde esti. Şair şöyle der:
Kendi ismine izafe etmesi ise, onlann Ji '~L;,,i;~ ~ \~) CU ~~ 0~ -fO '
kendi kontrolünde olduğunu bildirir. ~~ ~ ,j? ;;'ÜJj;....;, ~ .
1
. .
~li:, ise, erdemlerle donanıp er- 450- Şüphesiz saha öyle bir
demlilere benzemek ve kimseye za- rüzgardır hoş bir şekilde estiğinde
rar vermeden onların kervanına katıl
Üzgün bir yüreğin üzerine mut-
mak için nefs ile mücahede etmektir.
laka efkarını dağıtır. 1245
Al lah buyurur ki: ~~ ~.:, ~ .:....:,~
V"~, kadının doğum yapmasıdır.
~ı -;i;Jı ~~i~jii Onun ~onu misktir.
İşte bu alanda yarışmak istey enler
Doğum yapana: ~~ ~ çoğuluna
ise, ü-ıili denmektedir. Bu sırada do-
yarışsm/ar (83 /Mutaffifin 26). Bu da
ğurduğu çocuğa ise, ü-ıfo~!' -., Kırklı
tıpkı şu ayet gibidir: ~ ~fo I~L:.ı J) çocuk adı verilmektedir.
{S!j Rabbinizden bir mağfirete; ko- ' J _.
şun (57/Hadid 21). -?4-lll J..ii:i Günün nefes alması,

iyice genişlemesi, etrafı _ kuşatması
~ ise, ağızdan ve burundan be-
dır. Allah buyurur ki: w,ii~ 1~) ~ı.:,
dene girip çıkan havadır. Bu, nefs/
Nefeslendiği (ağardıgı) an sabaha ki
ri.ıh için gıda gibidir. Kesilince canlı
(Tekvir 18).
lık da sona erer.
1~ ,:.,,·,?\ Şunu aziz bildim; yani,
Rahatlama, ferahlık
da ~ diye
gözüm onda kaldı. Değerli bir şeyin
adlandırılmıştır. Rivayette yer alan
şu ifade de bu köktendir:
'~ ~~ Nefis bir şey,~ ü-ıfo ~~
..-. -.ı\ n : ~<~ - · ;;
J.:...~- ıS.
:1 B en,
kendisiyle nefes alınan bir şey, ~~
~ u,ı:ı r....Y: ~.J ~ .
, ... .. .. ... ~ nefes aldıran bir şey, gibi ta-
Rabbinizin verdiği ferahlığınYemen nımlandığına da rastlanmaktadır.
tarafından estiğini duyuyorum. 1243
Hz. Peygamberin (sas) şu sözü
~/N-f-ş
de bu manaya işaret etmektedir:
~yi ~~~~~_)lı ı~'; Rüzgara ~: Yünü sermektir. Allah buyu-
sövmeyiniz. Çünkü, o, Rahman 'ın rur ki: '-f'.,iWI ~LS j~ı0p.:, Dağ-
nefesindendir. 1244 Yani, insanın sıkın lar atılmış renkli yünler gibi olur
tılarını hafifleten, biraz ferahlatan bir
(101/Karia 5).
~~ jili Koyunun yayılması
ı 243 Ebu Hüreyre hadisi. Bkz. Ahmed, Miisned,
ı, 45 ı; Ravileri sika kişil erdir. Bkz. Heyseml,
dır. -~- ise, yayılmış halde bulunan
Mecmeu 'z-Zewiid, X, 59.
ı244 Übey b. Ka'b hadisi. Bkz. Ahmed, Müsned, 1245 Şair, Leyla'nın Mecnun'u. Bkz. Divdn'ı, s.
V, 123. 252; İbn Kuteybe, Garibu 'l-Hadis, 1, 291 .
1077
koyundur. Allah buyurur ki: j.J_jlj_J benzer pek çok ayet vardır.
,: : .... ,: , .-~.ii ~1• ..:ı·
~~
..: il q . ~·· ~1· .:.~.J
• ..J-"'"'1..,?-U '-'··
-
!";ı Davud ~e Süleym~n 'z d; (hatır- <Ji.i 1N-f-k
la) . Hani onlar ekin hakkında hüküm
veriyorlardı. Hani milletin koyunları Alıcısı
bulunan, satılan, piy~sada
(geceleyin) içinde yayılmıştı, (21/ tükenen, giden şey için ~ ~~~ ~
Enbiya 78). denmektedir. Bu da:
~1;..ı1 ~yi Geceleyin merada ço- 1. Ya, satılması şeklinde gerçek-
bansız yayılan deve/er. leşir. ~~ ~~ ~Satış, bitti, sona erdi,
gibi. ~~~ ~ılı Dulun satışı, ifadesi de,
~ 1 N-f-a tjiı\ ~Topluluğun pazarz bitti, deyi-
mi de bundandır.
~: İyiliklere ulaşmak için kulla- 2. Ya ölümle olur. ~)j ~1jj1 ·)~i
nılan şey demektir. Kendisiyle iyiliğe Hayvan, çokfazla tahıl yeyip şişerek
ulaşılan şey de iyiliktir. Demek ki,fay- öldü, gibi.
da, iyiliktir. Bunun zıddı ise, zarardır.
' o' ' "'
3. Ya da yok olmak şeklinde ger-
Allah buyurur ki: ~~ 0~ ':l.J çekl~şir. Bu anlamda ~ ~I_Jjjl •)?i
I.J~ S/.J~~ Si:, Gy. 0~}~) Si:,~ Si:,~~ \@~~~ii.Jparalar bitti, yok oldu.
kendilerine ne zarar ve ne de fayda ~IIı) ise, hem maldan hem de baş
verebilen; öldürmeye, diriltmeye ve
ka şeyden olur. Zorunlu da olab,il_i_r,
ölümden sonra tekrar diri/tmeye güç-
gönüJlü 9~· A)lap J?uy~;~r ~i: l~i.J
leri yetmeyen ~llihla,~ ed~~d~le~ _(2Ş~ 1: ·i · =<<ı~::'l ıı:c::.iıLI ~ı·:;; - .uıl~ <ı
~ .J~ lS': \"--·: _,...... .J- -··; 1..,?-
~urkan 3);1~ ':l.J LiJ.j ~ ~~ :ı J3
Allah yolunda mal harcayın da ken-
.ill1 ~GL.:. Si) De ki, ben kendi kendime, dinizi ellerinizle tehlikeye atmayın ve
Allah 'm dilediğinden başka, ne bir
güzel hareket edin. (2/Bakarq 19Ş);
menfaat elde etmeye, ne de bir zararı ~ ~ ~~ jj ~ l~i ı _,i;,\ 0.1~1 ~i \,!
önlemeye malikim (7 1A'raf 188). : ·~ ~'l..J- ih S; .J- .ı...ı!
4..c
• ·- Si ("~
-··- C-1-! "' - ~
-·t,.. : i Ey
L)
Yine buyurur ki: ~L;.) fs;ii1 j iman edenler! Kendisinde hiçbir alış
~t#l ~~~~ıl) Si:, Kıyamet günü ya- verişin, hiçbir dostluğun ve hiçbir
kınlarınzz ve çocuklarınız size fayda şefaatin bulunmadığı bir gün gelme-
vermezler (60/Mümtehine 3);~ SI:, den önce, size verdiğimiz rzzıklardan
.;j 0~l
~ ~) ;~ :L:.tilJ1 Allah 'ın huzu- Allah yolun~a lıarpf!f''!· (2jB~~~~~
runda şefa~t da fayda vermez. Ancak 254) '.ı...;..J- L).J-!-:'-'
: l -ı_:... ljill:i ··· Y.JI
- - ~
l_,ll:ı:i ı)
izin verdiği kimseninki müstesna f#. ~ .l..lı1 0~ :~ ~ I.J'iı~i1 S~vdiğiniz
(34/Se~e' _23);~~) 0) ~fs; ii; Si:, şeylerden (Allah yolunda) harcama-
~ ~i 0i Ben size öğüt vermek is- dıkça, gerçek iyiliğe asla erişemez
temiş olsam da, öğüt vermemin size siniz. Her ne harcarsanız Allah onu
bir faydası olmaz (11/HCıd 34). Buna hakkıyla bilir (3/Al-i İmran 92).
1078
Yine buyurur ki: :~ ~ t~ii)\ ~.J ~~ ~_j i~ Onların, Allah yolunda

~jiJI P. ),:, ~~}~j ~Her neyi hay- yaptıkları
küçük veya büyük her har-
ra harcarsanız O, onun yerine baş cama (9/Tevbe 121).
kasını verir. Hem O, rızık verenlerin ~ ise, bir yeri yarıp geçen yol, tü-
en bayır{ısıdır (34/Sebr 39); ~~ ~ ~.~ nel v_eya ~rmak demektir. AJlah ?u~rur
-. ;: i ~ - ~ (~.. : . . ~ --.u!\~ . ~ \~
~ l>"ç"'""'"""':"c.,?~ ,. - - · ~..Ş": - k 1.·.~~~\
(.)
- ~ ·'~ ı · · ı~ - .~( : \.S ~ ~ -
(.), ~ y:.' - y.-' (.) (.), _j
: j\ : 4 - j ~·G..: i ~)J~:, --::~iı~~
U:!. lY.' - _) ~ ' c...~ - ' ··· ~ _)~~ ~ ı.ili ~-~ :i:ı:i haydi gücün yetiyo~-
:· . ~lı .:Jıı j.C _j- )tS_j- -'~~ _j- ~. lY.'
1_,.... ~ 1..;--
,'iLj
~
sa yerin içine (inebileceğin) bir delik, .
Neden siz Allah yolunda harcama- ara ki (6/En'am 35).
yasınızki? Elbette içinizden, fetihten Bu kökten gelen isimlerden biri
önce harcayan ve savaşan bir olmaz. de:~j t_~~~ ~Li ~.J tY.Y.Ji ~~Li
Onların derecesi, sonradan infak
ifadeleridir ki, aktavşanin hareket-
eden ve savaşanlardan daha büyük- lerini tanımlar: Tarla faresi deliğine
tür. Bununla beraber Allah hepsine girdi, deliğinden çıktı, girip-çıktı.
de en güzel sonucu vaad etmiştir (571
J~ da bu köktendir. Bu da,
Hadid 10).
şeriate bir kapıdan girip başka bir
Bunlara benzer ayetler pek çok-
kapı~~n çıkm~k~ır. Yüce All ah: 0)
tur. 0~lill ~ &.#u:JI Şüphesiz münafik-
Yüce Allah'ın: 0~ ~~ Jl ~ lar, fasıkiarın ta kendileridir (9/Tev-
JW~\ i:ı·~·,; F~ \~) _;.j ~j c}lj.. be 67). Yani Şeriatın sınırları dışına
De ki: Eğer siz Rabbimin rahmet ha- çıkanların. Yüce Allah, münafıkla:ı
zine/erine sahip olsaydınız, fakirlik müşriklerqen daha kötü saymıştır : 0)
korkusunu yine de elden bırakmaz )~\ ~ ~~~ ~_)~\ ~ &.#ti:ı.ıl Şüphesiz
dınız. (17 /İsra 100). Buradaki infak ki münafiklar, cehennem ateşinin en
korkusu, fakirlik _korkusu demektir. aşağı derekes inde olacaklardır (4/
Onun için 0~ ~~ deyimi, malı tüke- Nisa 145).
nip fakirleşti, demektir. De!nek bu- J.ui_;JI ~Alt tarafa giyilen elbi-
radaki infak şu ayetteki J~) imlak seni-n bilinen geniş kısmıdır.
gibidir: ~ ~~ i:ı."•:, ; ~j~_Ji i)ili ~_j
~~)_j ~ j j Bir de geçim korkusuyla
ço~uklarınzzı öldürmeyin, onlara da, ~/ N-f-1
s ize de rızkı biz veririz. ( 17 /İs ra 31 ).
~: Deniyor ki: Ganimetin kendi-
;ilij ise sadaka olarak verilen şey sidir, yalnız, baz alınan şeyler değişik
dir. Allah 'buyurur ki : ~~ /i.iil ~.J olduğundan değişik biçimde ifade
4~i;J .ı.lJı 0~ .J~ ~ ~_)~ ji Her ne çeşit edilmektedir. Elde edilmiş, kazaml-
nafaka v~rdinizse veya ne türlü bir m1Ş bir şey olduğu düşünüldüğünde
adak adadınzzsa, Allah qnu kesinlik- ona ganimet denmektedir; başta zo-
le bilir (2/Bakara 270); ~ 6Ji~ij ~_j runlu bir şey olmay1p Allah'ın verdi-
1079
ği bir bağış olduğu düşünüldüğünde j_jj ise, bağışı bol olan kişi, de-
ise, ona ~ adı verilmektedir. mektir.
Kimisi ise ganimet ile nefl ara- ı:ı5; &ı •~ ,)~:;;! Şundan seçerek topla-
sında umum-husus (genellik-özellik) dım, aldım.
ilişkisi olduğunu söylemiş, bu anlam-
da ganimet, zorluk çekilsin çekilme-
~/N-k-b
sin, hak edilsin edilmesin, zaferden
önce olsun sonra olsun ele geçirilen Duvarda ve deride yer alan delik
düşman malıdır. Nefl ise, ganimetin ~ tahtada olduğunda ise, ~ adını
içinde insanın bölüşmeden önce elde alır. Bu anlamda ~~~~ ~ Y:. .)~i ~
ettiği şeydir. ~G Baytar, hayvanın göbeği;_i bur-
Müslümanların savaşmadan elde gu il~ deldi, denir. ~, burgu, delgi;
ettikleri ga~imettir diyenler de vardır •. ,;; 4 ise, delinen ye~, ~wi ~ duvar
ki, buna ç.~ adı verilir. deliği veya duvarı delmek, demektir.
Ganimetler paylaşıldıktan sonra ~jili ~ topluluk yürüdü. All~h

eşya ve benzerinden ayrılan şeydir, di- buyurur ki: ~ &ı j,i ?~1 ~ IJ!i;;
yenler de vardır. YüceAllah'ın şu sözü beldeleri delik deşik eden nice nesil-
bu anlamda yorumlanmıştır: r:.j. ~~ leri helak ettik, hiç kurtuluş var mı?
~_,.:._)llj ~ Jili~i ~ ~~i Sa~a enfol'i (50/Kaf36).
soruyor/ar. De ki, enfol, Allah 'a ve '~'.ı{' ylS, sesi biraz azalsın diye
Resulüne aittir; (8/Enfal 1).
gırtlak kapağı kesilen köpek.
Bu ayette geçen JWl kelimesinin
~: Uyuz hastalığının başlangıcı
aslı, ~ y~ni: Vacibe ilave edilendir
ki, burıa ~G de del)ir. Allah buyurur dır. Çoğulu ~ şeklindedir.
ki:~ ~u~ "ı? e~~~~ ~3 Geceden de ~G ise, yara demektir.
kendine nafile olarak teheccüt yap .,
~' fistan gibi bir elbisedir. İçin-
( 17/İsra 79) .. Şu ayet de aynı manaya
den kemer geçirilen bir deliği bulun-
işaret eder: ~u ~~3 ~ı..;_.:. ı j ~ 33
duğundan bu adı almıştır.
~Lo~ SlS:, Ona da ishak'ı, üste-
lik bir de Yakub 'u da fazladan verdik 4~4, dağdan geçen yol demektir,
ve herbirini salih kimseler kıldık (211 istiare yoluyla güzel davranışlar için de
Enbiya 72). Bu da oğlun, oğludur. kullanılır. Bu onun etkili bir şey oluşun
ı:ı5; ~ Ona fazladan verdim . .;,ili dan ya da yüce bir yol oluşundandır.
0t..b1:.Jı Hükümdar, ona öldürdüğü
'.'.ı?\ bir topluluğu ve durumlarını
düşmanın üzerindekileri fazladan
kontrol eden lider, başkan demek-
verdi. Yani: Onu takdir ve teşvik
etmek için. tir, çoğulu ise, ~~ şeklindedir. Allah
buyurur ki: ~IY:.,) ~ ~~ .illı :J..j ~3
1080
ı:·ı?; );,i.~~ fS;:' ~jA!lah, İsrailoğu o_;,sel suyunun içinde kaldığı

larından söz almıştı. İçlerinden on iki çukurdur. llili ~ jj ense çukurudur.
temsilci göndermişlik (5/Maide 12). ~ ise, hurma çekirdeği üzerin-
deki yarık (hiçbir önemi olmayan,
zerre kadar kıymeti olmayan). Bu,
~/ N-k-z önemsiz, değersiz şeyler için kul~a
nılan örnektir. Allah buyurur ki: 'X j
j\.i.): Tehlikeden kurtarmaktır. Al-
1~ 0~ Zerre kadar da haksızlığa
lah bu~urur ki:
, ... _. o ""
)jıl ~ ~).;... ~ Jc. FSj
...
uğratılmazlar (4/N isa 124).
~ ~:ı:t.ili ve siz, bir ateş çukurunun ~' içi oyularak, içinde şıra vb
tam kenarmda iken oradan da sizi O şeyler yapılan ahşap eşyadır. ~j ).j
kurtarmıştı (3/Al-i İmran 103). ~1: O araştırıldığında soylu olduğu
anlaşılır. Yani, arandığında kıymete
~ da, bu şekilde tehlikeden kur-
binen şeydir.
tarılan kişidir.
.J..,§G ise, Sür demektir. Allah bu-
~ U..) Başka bir topluluktan yurur ki: ~__,iwı ~ ~ ~~~ O S ura üf-
alınan attır. Bu ifade, atın sanki on- lendiği zaman (74/Müddessir 8). Bu
lardan kurtarıldığını anlatmaktadır. anlamda J.?,.yl ~~ Adama dilimi
Çoğulu, ~li; sözcüğüdür. kullanarak (ıslık çalarak) seslendim.
fo 1 N-k-r Bu da, dilini damağına dayayıp bir
delik oluşturarak oradan ses çıkar
..fo:Kelimesi, delmeye yol aça- maktır. Bu ifade aynı zamanda bir
cak şeye vurmaktır, demektir. .J~ kişiyi özel olarak çağırmak anlamına
ise, kendisiyle vuruş yapılan şeydir. da gelir. Bu durumda, kişi sanki di-
Kuşun gagası ve değirmenin kendi- liyle özel bir ses çıkararak ona işaret
siyle temizlendiği demir gibi. Araş etrr:ıiştir. Bu şekilde yapılan davete
tırma da bu kelimeyle anlatılmıştır: <.S~ adı verilir.
;~i <:f ~~ Şu konuyu inceledim.
İstiare yoluyla dedikodu yapmak da
~/N-k-s
gagalamak diye tanımlamış ve .G~
onu gagaladzm, rlenmiştir. Bir kadın Bir kişinin paymda meydana ge-
kocasına: es.~ ~j <.S_j.j ~ Jc es. Y, len eksiklik, zarar, azalma ~. fiili
<.S :.fo~~~ demiştir. 1246 .Yani: B~ni, J.o~ ~.;~:.X, ve mastan u~ şe;~
bana bakacak erkekler arasından linde gelir. Allah buyurur ki:~ ~_J
götür ama benim dedikodumu yapan wl~lj
- ~~lj
- Jlj.:.)l\ biraz da ~al-
-
kadınların arasından götürme. /ardan, canlardan ve ürünlerd,en ek-
siltme ile (2/Bakara 155); ~)yj Gı.:,
1246 Bkz. İbn Faris, Miicmel, lll, 881.
~..,ii.;ı ;J:. ~ Biz de kendileri~e
1081
nasiplerini elbette eksiksiz olarak Söz ve şiirdeki ~\.i:. da bu kök-
öderiz (11/Hüd 109). tendir ve çelişkili ifadeleri tanımlar.
Yine buyurur ki:~ ~_,.:..i;J ~ ~ Cerir ve Ferezdak'ın çelişkileri gibi.
size olan ahitlerinde hiçbir eksiklik Sözdeki ~ı. ';.,l, ise, biri diğeriyle
yapmamış (9/Tevbe 4). beraber bulunamayan hükümdür. Bir
şey hakkında bir halde o şöyledir
deyip aynı zamanda zıddını söyleyip
~/N-k-d
şöy!~ değildir, demek gibi. ,> -;.,~:;~,)
~: Bina, ip ve gerdanlık gibi ~y.ıı önerme iptal oldu ve ·> -;.,~:;;!
şeylerin düğümünü çözmek, bozmak, ~L;.,jjı tavuk, yumurtlama esnasında
yıkmak anlamlarına gelir. Onun için gıdakladı. Fakat ~~)'i i~.ı?.; intika-
ı...:.~ı -.:.:.~ ı~ - ,iWı- ~~- ~wi ,:.,:;.,~; dın gerçeği ses değildir. Sesin birbi-
- - ~- _j - _j • J .
denir. Bu onaylamak, teyit etmek, riyle çatışması ve bu esnada bir sesin
sağlamlaştırmak anlamına gelen i'IY.) çıkmasıdır. Onun için kısa yoldan ses
sözcüğünün zıddıdır. ile onu anlatmaya çalışmışlardır.

Yine bu k<?kten gelen ~ bozma Allah buyurur ki: ~~ ~~ ı.?~i
kelimesi ıY=> ~ bozulmuş anlamın O senin belini büken yükü (941
dadır. Bu şiirde daha çok kullanılır. İnşirah 3). Belini öyle büktti ki, belin
~da öyledir. Bina yıkımında daha iki büklüm oldu.
çok kullanıl!r. Onun için çok zayıf IY=>ili) ise, çok oturanı azarlamak
deve için~ sözcüğü kullanılır. Yer için kullanılan sestir. Şair şöyle der:
elmasının yeri yanp şişiııııesi de~ •j jıi :lı.! J=ili'ii ~~ -i o '
adını alır. İpin ve gerdanlığın çözül-
451- Onlara azarlamayı öğret
mesinden istiare yoluyla sözleşmeyi
mişim bir bağırıştan sonra. 1247
bozma da kastedildiği olur. Allah
buyurur ki: ~ ~ ~ ...:,~u:. ~~~ ~tiJi ~ mafsalların sesidir.
~~ Onlar, kendileriyle antlaşma
yaptığın halde antlaşma/arım bozan ~/N-k-m
(8/Enfal 56).
:O. J J o -;.
~~:,~;_:, ~~ı ,~:,?\ Bir şeye karşı
Yinebuyururki:..ıJll~~~;ııı
nefret duymak, düşınan olmak, inti-
~~ ~ ~ Onlar ki, söz verip andiaş
kam almaktır. Bu da ya dille olur ya
tıktan sonra Allah 'a verdikleri sözü
' .. ;;.
da cezalandırmak suretiyl~ olur. Bu
bozar/ar. (2/Şakara 27); ..ıjjl ~ ı.,s.:i:,
\.i-llS ':; J- r'. :.~~ -~~~B' anlamda ,Allah guyurur k_i: ~! \~ L..J
-.. _Y':. ~. u: ~)'\
.. ı_,.;,i;~ . ır
~ ~ 4JY,.j.J .illı ~Gi.l 0i halbuki in-
de anlaşma yaptığımzda Allah 'ın ah-
tikam almaları için Allah 'ın, Resülü
dini yerine getirin ve pekiştirdikten
sonra yeminleri bozmaym (16/Nahl
1247 Şair, Şazzaz. Bkz. İbn Faris, Mücmel, lll,
91 ).
882.
1082
ile onları
lütfundan zenginleştirmiş Haydi onun omuzlarında (dağların
olmasından başka bir sebep yoktu (91 da, tepelerinde) yürüyün ve Allah 'ın
Tevbe 74). rızkından yeyin (67/Mülk 15). Bura-
Yine buyurur ki:~)~)~~;~ 1~ L:._j da yer için omuz kelimesinin istiare

~~}.!;]ı~~ ı~;. Mü ;minlere hmç olarak ku~lanılması tıpkı onun için şu
duymalarının sebebi de, onların yal- ayette __M-1:. sırt kelimesinin kullanıl
mz çok güçlü ve övgüye layık olan ması gibidir: ı;..:.,s ~ u-ıGlı .illı ~\).i Jl.J
Allah 'a iman etmeleri idi (85/Buruc ~~~ &> ~~ Jc ~)ı_;. Allah, insan-
8)·' ~~ L): j ~\u.,
,
:Jo~
- L) -
~' i...JGsll J.;.lt~ ~ ları kazandıkları yüzünden hemen
: Jy.:j ı_;..J- G:Jı.. . J- y.:i L.-.J .JJt..ın
o - - ••
~. U:" _ .'Ve k"· ı.

yakalayıverseydi, yeryüzünde hiçbir
- - - canlı bırakmazdı, (Fatır 45).
Ey kitap ehli! Sadece Allah 'a. bize
indirilene ve bizden önce indirilene !"_)ili # bilginierin başıdır. Bu,
inandığımız için mi bize diş biliyor- bir -istiaredir. Tıpkı, istiare yoluyla
sunuz? (5/Maide 59). başın, başkan; elin de yardım eden
~ ise, cezalandırmadır. Allah içi~ kullanılması gibi. ~ ~LS:.ıı ~~

buyurur ki: ~ı ~ ~~j.~ ~ ıi:.i1i~ ~.)9 falanın kavmi arasında bir tem-
Biz de, kendilerinden intikam aldık silciliği vardır demek, onun bir ~~
da hepsini _denfzde boğd1:fk (7/A'raf liderliği vardır demek gibidir.
136); ı_,_:,.:;.J ~jı ~ ÜQ"D~~ onun için yS.ji omuzu biraz yan duran kişi
günah işleyenlerden intikam aldık; dir. Develerin zor bela yürüyenine de
(30/Rum 47); 0tS ~ ~~ ~ ı.i~~ bu isim verilir.
0.H~ı ~\..C Biz de onlardan intikam ~ ise, omuzda meydana gelen
aldık; bak işte hakikati yalanlayanla- bir hastalıktır.
rın akıbeti nice oldu (43/Zuhruf 25).
"~ ise, yönünü şaşırmış
rüzgardır.
yS.j 1 N-k-b _;~ı ~~ı_:,.;.. ~ zamanın felaket-
leri rüzgar, yağmur gibi üzerine ya-
ı:ıs 0i- ~:
Yoldan sapmak, bir
ğarak onu perişan etti.
şeyin dışına çıkmak anlamına gelir.
Allah buyurur ki: 0~Y. ~ ~;uı 0J.J
uc
6-#Lii ~~~ı - ~Y,.~~Fakat ahirete ~/N-k-s
-
inanmayanlar ise, ısrarla yoldan çık
,,.,.;:,: Sözcüğü, elbiseyi sökmek,
maktadırlar (23/Mü'minun 74).
+ Kol ile gövdenin birleştiği

örgüyü çözmektir, antlaşmayı boz-
mak demektir. Bu daha önce geçen
yer, omuz demektir. Çağulu ~li;. ~ iptal etmek kelimesine_ ya~ındır.
şeklindedir. Ondan bir deyim istiare
Allah buyurur ki: &> ~LA,!i ıfo 0J.J
yoluyla yer için kullanılır. Allah bu-
~~ ~ ı~_j ~~~Eğer verdik-
yurur ki: ~j-;> &> ı}S_j ~Li4 ~ ~~~
leri sözden sonra yeminlerini bozar
1083
ve dini11;~z;e dil _uzatır/arsa, (9/Tevbe cariyelerinizden iyi davranışta olan-
12); ~ ~ ıjl derhal yeminlerini ları evlendirjn. (24/Nı1r 32) ;0,ı~ı ~i~
bozdu/ar (7/A'raf 135). ~
-
~ 0.\_,.~~~16
-
•·· wli.ı:__,.....'.iı r~;s; ıSı' ı _)olA~- 1
~ -
:ii, o'
.:1! ,. "' ..
Ayrıca ~ kelimesi de hükmü, ~_,._:i uıEy iman edenler! Mü 'min

anlaşmayı bozma~ anlamındaki ~ kadınları nikiih edip de sonra onlara
sözcüğü gibidir. ~ de zıtlık, tezat- dokunmadan boşçıdzğznız zaman, (33/

lık manasma gelen ;; .'a_!{, gibidir. İn Ahzab
-
49)·' ~ : i~ ~
~..--:-:: (.)
'- 1~ r--::'
~<: ~ .. ;
t.~ :.:. i'
~~ I..)A
: --.J
sanların anlaşmayı bozabiieceği her ~~ ~~~ &\~li ---~~:;,ı ı ~~ı
konudaki _bozma, çözme gibi mana- Sizden her kim hür mü 'min kadınla
lar için ~ sözcüğü kullanılır. Şair rı nikah edecek bir zenginliğe gücü
şöyle der: yetmiyorsa, O halde sahiplerinin izni

o ' .. :ii , J
~IUıS.lll. ' lc&i ;. _io'l' ile ... cariyelerden ile evlenin (4/Nisa
- - ~ - - .Y' -~
25).
452- Sözünden cayma konusun-
Bunlara benzer ayetler çoktur.
da bir mesele olunca ben oradayım. 1248
~ 1 N-k-d
~/N-k-h
c~: (Nikah)ın aslıevlilik sözleş

..&: Sözcüğü, isteyen herkesin an-
cak zorluk, sıkıntı,
çile çekerek elde
medir. Sonra istiare olarak beraber
olmak için kullanılmıştır. Şu kadar
ettiği şeydir. ~.J :;s:, J?..J üzgün, dert-
li, .zorluklarla boğuşan, çetin adam.
var ki, kelimenin aslının beraberlik
~ı~ ;;_gıj Memesi küçük, zor sağılan
anlamında olması mümkün değil
dişi _deve, demektir. Allah buyurur ki:
dir. Sonra bu kelime, evlilik için de
1 ~ ~) t).;i ~ J,;; ı_;~ı.J_ kötü olandan
kullanılmıştır. Cünkü beraber olmayı
ise yararsız bitkiden başka bir şey
anlatan tüm isimler kinayedir. Çünkü
çıkmaz (71A'raf 58).
onlar, fıilin kendisini çirkin gördük-
leri gibi, onu açık anlatan kelimelerle
ifade etmeyi de çirkin bulmuşlardır. ~/N-k-r
Hayasızlığı kast etmeyen bir kişinin
çirkin bulunan bir kelimeyi güzel Kabul etmemek, hoşlanmamak
bulunan bir kelimenin yerine istiare anlamına gelen .JLS.:ı] sözcüğQ, uıi y 'ın
olarak kullanması imkansızdır. zıddıdır. Fiil olarak ıSS ~jji ve ~_}Şj.J
şeklinde kullanılır. Bunun asıl anla-
, Alla~ buyurur ki: ~~~.\ 1~\:.9
~<·.ı..;,ı · : ~ mı, kalbe düşünemeyeceği şeylerin
1- :.J r~<..ılıc
- .- ~ :_. _ıı....:a.ıı - ~<:.. A
.J r--::- ra-
gelmesidir. Bu da bir çeşit cahilliktir
nızdaki bekarlarz, kölelerinizden ve
(b,ilg~si?li,kti~")_. Alla_h buyurur ki: ~
~fo 9) ~ ':l ~~llSlj Fakat onla-
1248 Şair,Tarafa b. el-Abd. bkz. Divan'ı, s. 155; rın o buzağıya el sürmediklerini gö-
İbn Faris, Mücmel, III, 884 .
1084
rünce, apışık kaldı (11/I;fud 70); ~l?..J laşacak,yol kesecek ve toplantıları

6J~~~J~~~ ı_,h~~J:i~~l nızdakötülük yapacak mısınız? (29/
Yusuf'un kardeşleri çıkageldiler ve Ankebut 29).
onun yanına girdiler. O, onları tanı Mana yönünden bir şeyin _fo 'i,
dı, onlar ise onu tanıyamamışlardı onu tanınmayacak hale getirmektir.
(12/Yusuf 58). Yüce Allah buyurur. ~_)C 4-l IJ)j J~
Bu kavram bazen, sadece dil ile : ;~: -, ';:U:t~~:(Y.' u_,.....,
L.U~
: -<~ r-·1 ı.ş~
~·~j Y""-'-'
·.i~:.:. D ed.ı
inkar etmek anlamında kullanılır. Dil ki: Onun tahtını tanınmaz hale geti-
ile inkarm sebebi de kalp ile inkardır. rin bakalım tanıyabilecek mi, yoksa
Şu kadar var ki, bazen dille inkar edi- tanıyamayanlardan mı olacak? (27/
len bir şey kalpte olduğu gibi mevcut- Neml41).
tur. Bu durumda kişi yalan söylemiş Bu bağlamda ~~ de onu tanına
olur. Yüce Al!ah'!n şu ,sö~leri bı;na cak hale getirmektir. Gramerciler ise,
işaret eder: ~J~ ;.:; ~ı ~ 0~ -f.1
tarifkelimesini, bir ismin belli kalıpla
Hem Allah 'ın nimetini bilirler, sonra
ra girmesi anlamında kullanırlar.
da onu inkar ederler, (16/N'!hl 83);
6-J~ .;J ~ ~~j ı)-f.1 ~ ~1 Yoksa ~ ~~ .J y~ Jc ~:fo Bir kişiye kar-
peygamberlerini tanımadılar da bu şı reddeceği bir şey yapma~tır. Allah
. ~
bu?'ur~r k ı: __ ~ ~.1'.~ (Y.' _ y' ss~ J
: j,
: U:!
yüzden mi onu inkar ediyorlar? (23/
Mü'mim1n 69); ~ı Sı~j .Ş~ ~~~ ~i.J ~ .:,ıs Ant olsun, onlardan öncekiler
6..9~ o size ayetleri göstermektedir. de ya/anladılar. Ama beni inkarnasıl
Allah 'ın hangi ayetlerini inkar edi- oldu? (67/Mülk 18), yani: Beni inkar
yorsınuz (40/Mü'min 81). etmek.
)i:ı: Sağlıklı akılların kötü fo ise, kurnazlık ve bilinmeyen
gördükleri, ya da akılların iyi mi zor iştir. Kurnazlığın zirvesine çık
kötü mü oldukları konusunda her- mak ıjj.:, ij\Sj fo fiiliyle dile getiri-
hangi bir karar veremediği halde lir. Allah buyurur ki: ~ ~ J;ı ~ J~
t
şerlatin kötü olduğuna hükmettiği
_; :~ Jı' tl~l
. Sen de onlardan yüz
her iştir. Şu ay~tlerde bupa işar~~ '
çevir ki, o gün çağmcı, görülmedik

edilmektedir:0)Gıı.:, ~J~~ 0J_Y..';ı
müthiş bir şeye çağırır (Kamer 6).
~~ ~_,:b..) .:,.hwı.:, ;:~iı ~ iyiliği
emredip, kötülükten vazgeçirenler, Hadiste şöyle denmiştir: ~j ı::ıı
Allah 'ın hududunu koruyanlar (91 •J:":""J
.. <"i' ..r- . .~li ~.. ~ı:ı_;,ıi
·.<:~ '-;)·\Si. ~d ~ ..
ÖZ':u
Tevbe 112); ~ 0i- 0.Ji~ '; ı)tS kabre konduğunda ona iki melek ge-
~fo Onlar, yaptıkları kötülüklerdlftı_ lir; bunlar Münker ve Nekir 'dir. 1249
vazgeçmiyor/ardı (5/Maide 79); ~i
~ .:,)8.:, ~ı .:,~_:, Jı..;,._yı .:,)GJ 1249 Enes b. Malik hadisi. Bkz. Buhari, lll,
fo~l ~~G stz, ille de erkeklere yak- 232 (Azabu 'l-Kabr); Müslim (HN: 2870);
Tirmizi, Mübarekfı1rl, Aridatu 'l-Ahvezi
1085
İstiare yoluylaô).li:., karşılıklı savaş fıalt tarafına çevrilen oktur ki, bunun
mak: Muharebe anlamında kullanılır. için değersiz sayılmıştır ve onun için
de değersiz/alçak adam bu oka ben-
zetilmiştir.
~/N-k-s
u-&: Sözcüğü, bir şeyin baş üstü- ~/N-k-s

ne dönmesidir. Bu anlamda ~.Jli u.&
denmektedir ki, doğumda çocuğun I..J-""fo: Bir şeyden dönmek, geri
kafasından önce ayağının çıkmasıdır. çekilmek, vazgeçmektir. Allah buyu-
Allah buyurur ki: ~J~:.ı l~ ~Ji. rur k ı.·. ~ :_(; u-~\
i.:: u--
_.. _ c..s- _ ..::..ıT
_>- Y ;. ~
0)1;ı:•:ı: :/j;. Lı~ ~Sonra yine ka- Fakat iki tarafın karşz karşıya geldi-
fa/arına döndüler: And olsun ki (ey ği görününce arkasını dönüp kaçtı
İbrahim!) bunların konuşmayacağını (8/Enfal 48).

bilirsin, dediler (21/Enbiya 65).
Hastalıkta u&, iyileştikten son- ~/N-k-f
ra hastalığın tekrar geri gelmesidir.
Ömürdeki ne~s ile ilgili olarak Allah Fiil olarak .:.i.- ,:.,~.;;~;,ı-J 1~ IY'
: ,:.,~.:;:,
buyurur ki: ~i~~~; .·,(;; ~y..j ~j demek, bir şeyden el çekmek, vaz-
0~ Bununla beraber kimin ömrünü geçmek, uzaklaşmaıs,. anlamına gelir.
uzatzyorsak, yaratılışta onu tersine Allah buyurur ki: .)i ~~ , -a~i1.',) j
çeviriyoruz;· hala akıllanmayacaklar ~
_
:--: ... ~~~~~)wı'i
~ (,.)A J uY.Y""' _ J· .ili
_ _ ı~
. :u~
.<-.
mı? (36/Yasin 68). ~u, şu ayetteki ~~~ 0i Mesih de Allah 'ın bir kulu
gibiqir: 'i~ _;.;jı ~~_)i Jı ~~ ~ A.:ı olmaktan çekinmez, Allah 'a yakın
~ ~ ~~içinizden kfmi de, biraz melekler de. Kim O 'na kulluk etmek-
bilgiden sonra eşyayı önceki bildiği ten uzak durur da_ (4/Nisa 172); ı..:.l.:,
gibi bilmesin diye, örnrün en kötü ça- IJ~:.S:~.· . ı.:, lJi<i1.',l0.ı~l Allah 'a kulluktan
ğına kadar yaşatılır ( 16/Nahl 70). uzak duranlara ve büyüklük tasla-
Bir önceki ayette geçen .i ·.5:;; fiili, yanlara da (4/Nisa 173 ).
~ şeklinde de okunmuştur. 1250 Bu fiilinaslı, ~~1· :.,~<:,ifadesinden
alınmıştır ve onu değersiz bulduğum
el-Ahfeş şöyle der: Bu fıilin şed
deli halde..;~,·,(;; şekline söylenmesine, dan bir kenara attım, demektir. Ay-
bir şeyin baş aşağı dönmesi dışında rıca uS:ı kökünden alınmıştır ki, bu
başka bir kullanımına rastlanmaz.
yanaklara inen gözyaşlarını parmak
ile silmek demektir. Aynı kökten ge-
u-& ise, baş tarafı kırılıp, üst tara- len · 'ı.<ij 'i ~kuruma yan, ucu buca ğı
(Azabu '1-Kabr), IV, 291; İbn Hibbiin, Sahih olmayan bir derya demektir.
(HN: 780). u~) ise, bir yerden çıkıp başka
1250 Bu, asım ve Hamza dışındaki tüm kurrii'nın
bir yere gitmektir.
kıraatidir. Bkz. Dimyiitl, İthdf, s. 366.
1086
~ 1 N-k-1 .4 4;~ ise, çekiştirmek, karalamak,

iftira atmaktır. f.ı..;J J:?. j ise, laf dolaş
Fiil olarak~~~ ~ ~Bir şeyi ya- tıran adam demektir. Allah buyurur
- ,
pamadı, zayıf ve aciz kaldı demektir. ki:~ ıo~ jı:.;. Daima kusur arayıp
- ' '
~ bağ;ladım, manasma gelir. kınaya n, hep lafgötürüp getiren (68/
Onun için ~ hayvanın bağıdır. Aynı Kalem ll). Nemimenin aslı, fısılda
zamanda gernin demiri anlamına da mak ve küçyk hareket manasındadır.
gelir. Çünkü her ikisi de hayvanı GG .\..ııi ~~ ifadesi ise, Allah sesini
kon_trol etmek için kullanılır. Çoğulu, kurutsun, demektir.
JlS.:ıi şeklif!dedir. Allah buyurur ki: 0J ~"w ise, etrafına koku saçan bir
~j -ıt.Sjllı:ijj Zira bizim yanımızd~ çeşit nanedir.
bukağılar var, bir cehennem var (73/ Birbirine yakın çizgiler de-
:i 4:,:,:,
Müzemmil 12). mektir. Bu da onu yazan kişinin yazar-
~ '~ı)(:, Başkasına ders olsun diye ken fazla hareket etmeden onların hep-
birine bir cezayı uygulamaktır. Bu fıi sini bir elden çıkarabilmesindendir.
lin ismi ise, J& şeklindedir [Başkasına
ibret olsun diye verilen ceza]. Allah bu-
~/N-m-1
yurur ki:~ L>j ~~ ~ ~ ~ \iıl ii;?~
,
0.:?~ ~i! ~ Y. j Bu ibret dolu cezayı ön- Bu konuda Allah buyurur ki:~
ceki/ere ve sonrakilere bir ders, takva 'ı :~ıı ı:•.j G ii:J ~L§ ~1
~..i"""'"'~ .. -
..ıl. Jı..s-
· i..:: ı y· ;j 1~1;
sahiplerine bir nasihat, bir öğüt yaptık Nihayet karınca vadisine geldikleri
(7/Bakara 66); ~~~ ~.J~Ij ~.JL.:ıllj zaman, bir karınca: Ey karıncalar_!
.illı : :.ıw t.:ı...:.ıS w .,-. - ı -_: ··iıi H · , k
_ lY' • . : ıo _p,. ~ -- ırsız ı dedi (27/Neml 18). Bu anlamda ~h.b
eden erkek ve kadının, yaptıklarına J~ Kanncalı yemek, demektir.
karşılık Allah 'dan bir ceza olarak el-
~ insanın yan tarafında çıkan
lerini kesin (5/Maide 38).
şeklen karıncaya benzer bir yaradır.
Hadiste de: .s- ı..:: u--ı
. tc~ll ~
. . .. .IJJI u.
:1
~;;; _. Ayrıca toynaktaki yarığa da bu isim
~1 Allah güçlü üzerindeki güçlüyü verilmiştir.
sever. 1251 Yani: Güçlü adamı, güçlü at
~ı.:,ili ~ ü-ı) Ayakları hafif at.
üzerinde görmeyi sever.
Bazen J.:J sözcüğü, istiare yoluy-
la, laf taşımak demek olan ;ı~~ için
~/N-m-m de kullanılır. Bu, laftaşımanın kann-
canın ayak seslerinden daha sessiz
~: Bir sözü çekiştirrnek maksa-
yayıldığının düşünülmesindendir. Bu
dıyla konuşmaktır.
anlamda Jı..;JJ '~ )J '~),yani: O,
laf taşıyan, dedikoducunun biridir.
1251 Eblı Hüreyre hadi si. Bkz. Garibu '/-Hadis. ~ _Jili ~ topluluk karıncalaşı ı, yani:
III, 44; Zemahşerl, Faik, III , 127. Bir şeyler toplamak için karıncalar
1087
g_ibi dağıldılar. Onun için:~ ~i), Ka11}er 54); ~ ~j ..;.ı4 ~ ~:,
~ O, karıncadan daha çok toplayı lj~i . Sizin için bahçeler yapsın ve
cıdır, denir. ıriJlaklar yaps~7J, (71/Nuh 12); ..:.,4
,~o n zar
.ti.:,j( sözcüğü is_e, parmak uçları ı1il:.•:
. ~ UL 'l;; :~ıı 6 ı.;.
..ı.ıG.. .J.,... _ ~:~ c..?..?.J
'
dır, çoğulu ise, ~Gl şeklinde gelir. için altlarından ırmaklar akan, için-
de ebedf kalacakları cennetler vardır.
(5/Maide ı ı 9).
~/N-h-c
~ise, suyun mecrasına benzeti-
~:Apaçık yol, demektir. Bu an- lerek söylenmiştir, ge!lişlik demektir.
lamda a_çıklı!< kazanan iş veya mesele Bu anlamda f.jjl ~~i denir ki, kanı
için ~ij Y.~i ~ çlenmektedir. Aynı akı!tıkça akıttım, manasma gelir. ~i
şekilde ~~j ~.;,.ıı ~Yol progra- ~Wl Su, nehir oldu, yani, aktı, gitti.
mı, rota. ~ ~Suyu bol olan nehir, demektir.

..
Allah buyurur ki:~ y;. ~ ~ ~

J.. ,.o f ,
Ebu Züeyb şöyle der:
~ Jc ~ :.j.i. ,:,;:;!ıi ~ ~ıjj _i or
~~J Biz, her biriniz için bir şeriat
.Jf ..;.ıl.)j
t< ... ' ...
ve yol belirledik; (5/Maide 48).

Deyim olarak: ~~j y ~~ ~ Elbi- 453- Orada ikamet etti, kendine
se iyice eskisi ve ~~ ~i ~ Eskime bir çadır kurdu,
elbiseyi iyice açık hale getirdi, den- Bir kamışın ve bol suyunun üze-
mektedir. rine Fırat 'ın. 1252
.J4i (gündüz), ışığın iyice yayıldığı
~ 1 N-h-r her tarafı tuttuğu zaman olan gündüz
demektir. Şeriate göre gündüz, tan
~: Kaynayan suyun mecrasıdır. yerinin ağarmasından güneşin battığı
Çoğul u .)~i şeklindedir. Allah buyurur zamana kadardır. Aslında ise, güneşin
ki:~~~~ Gy.ij ikisinin ortasından doğması ile batması arasındaki zaman
bir de nehir akıtmışız (18/Kehf 33); a!ll~pı~da4ır. A~!ah bpyu~yr ~i: Jb.;
~jljlf}\~~~~;l~ljj~_)~\~Jlij ,ı -.<ii :ı Jl- i : ·. 1 :w:..• .J-o-
3 --;, - u . .) U"': .J U:!-"' ~ c.?' 1
· 1;; :1r 1'.11 1 1:: ~
03~ ~Allah, yeryüzü sizi sarsma- \.)~ Jlji İbret almak veya şükretmek
sın diye oraya sabit dağlar yerleştirdi. dileyen kimseler için gece ile gündü-
Yolunuzu bulmanız için de nehirler ve zü birbiri ardınca getiren O 'dur (251
yollar yarattı (16/Nahl 15). Furkan 62); lj~ _ji )y1 Gy.l Lk d gece-
Yüce Allah bunu, cennette insan- leyin veya gündüzün, ona emrimiz
lara bahşedeceği feyz ve lütuflarını gelivermiştir, (lO/Yunus 24).
anlatmak için bir temsil olarak kul-

lanmıştır. Allah buyurur ki: ~~~ 0ı
1252 Furdt, tatlı, güzel içimli su demektir. Bkz.
_f:; ..;.ı4 ~ Takva sahipleri cennet~ Divdnu 'l-Hüzeliyyin, ı, 146; Sükkeri, Şerhu
lerde ve ırmaklar içindedirler (54/ Eş 'ari '1-Hüzeliyyin, 1, 112.
1088
Şu ayette ise, gece anlamına gelen , Üf1U!1 için _şöyle de buyurmuştur:

wt;H sözcüğünüp karşıtı olafak k,ullı;ı -<~ U:i~~;;
GJ-*" - ..: ->li o~ : - L.;&..)- wı;;~
, - ~ __ LF ~
L.
nılmıştır: ~~~ ji Lit;H ~~~ ~~i 0) ~i) .j · sırf
.. .., o , ... , ,,. ; ....
· .li\..:Jl lY.'
· li-<~ · .".<ı -. R a bb.ınız,
•l ~
uı _ _ J-*" ...ı
De ki: O 'nun azabı size geceleyin uy- ikiniz de birer melek ya da ebedf kalı
kuda veya güpe gündüz gelecek olsa, cılardan olursunuz diye size bu ağacı
ne dersiniz? (1 O/Yunus 50). yasak etti, dedi (7/A'raf20).
"
~ $.) Gündüzcü adam . .J~ toy ı:}- ~1 ~j ~.J ~ti.;. ~li. 0A t,;,i_:,
kuşunun yavrusu. o~ ev ler arasın (.5.)6Jl Kim de Rabbinin divanında
daki boşluktur; çöpün atıldığı yer durmaktan korkmuş, nefSini boş he-
gibi. ~ ve .)~~ise, sert bir şekilde ves/erden menetmiş ise (Naziat 40).
azarlamaktır. Bu anlamda:# : ~~1_:,
~
~~
'~ ~ ~
o
Bu ayette söz konusu olan, kişinin
denir. Allah buyurur ki: wl~~ )t! kendi kendine şunu yapma demesi
ı_:,j ~ ~ ~ j§_:, I.Akı~ ~J sakın onla- değildir. Aksine, onu şehvetinden
-
ra öf, bile deme ve onları azarlama; alıkoymak, arzularını ve isteklerini
ikisine de tatlı ve güzel şöz söyle (171 kontrol etmektir. Bunun gibi, münkeri
İsdi 23); ~ ~ ~t...:JI t,;,i_:, isteyeni ise nehyetmek de, bazen el ile, bazen dil
azarlama (93 /Duha 10). ile bazen de }<alp ile olur. Yüce Allah
buyurur. G~~~ ~ L. ~ 0t u~i Bizi
babalarımızın taptık/arına tapmaktan
~ /N-h -y
mı engelliyorsun? (ll/Hud 62).
o o ~
Bir şeyin yapılmasını engellemek, Yüce Allah'ın: J:W~ Y.\1 .Wl 0ı

yasaklamak, insanlan ondan uzak tut- ~~J~.?'(,? __ ":-'";!
- • •
.
.. ~.~:..;~i ı . - -:-- -·.~ı, - j :euı - t....:...;.'ii : : -'
mak anlamına gele~ ~ s?zcü~ Şl! ~l_j pı_:, Şüphesiz ki Allah, size
axette geçmektedir: lj) \~ ~ <,Ş;ü\ ~u adaleti, iyilik yapmayı ve yakınla
~Namaz kıldığı zaman, bir kulu en- ra bakmayı eznreder; hayasızlıktan,
gelleyeni gördün mü? (96/Alak 9-1 0). fenalıktan ve azgınlıktan nehyeder;
Bu, mana açısından söz ile de, (16/Nahl 90) sözü ise, O'nun iyiliği
başka şekilde de 9labilir. Söz ile ola.- emrettiği, kötülüğü ise, yasakladı
nın, şundan sakın! cümlesi gibi, Ji!~ ğını anlatır. Bunun belirlenmesi ise,
formunda gelmesiyle,~~ yapma!, kısmen bize verdiği akılla belirlenir,
formunda gelmesi arasında fark yok- bir diğer kısmı ise, şeriat tarafından
tur. Lafız açısında ise, Şunu yapma! belirlenir.
Formunda gelir. Şunu yapma! den- ç.~~ ise, yasaklanan şeyden vaz-
diğinde, bu, hem mana hem de ]_afız geçmek, uzak durmaktır. Allah buyu-
~~i . ::' 1 ';:- : \ 1 '.~< : :ili j§
olar(:!k nehiy sayılır. _Mesela: ~fo 'ij rur k ı:. L. rr ..)91:! J+-ı-1:! u. ...ı~ uı_ .
~tiJı ~ Gfo ~.F. .-~·ll ~~ fakat şu ~ ~ O kdfirlere de ki~ Eğer bu işe
ağaca yaklaşmayın, yoksa zalimler- son verirlerse daha önce yaptıkları
den olursunuz (2/Bakara 35). bağışlanacak. (8/Enfal 38); ~ ~ ~
1089
~ ~fi.,kl_j .:ili_~~~- Yemin ederim ki, .J~I ~~ Günün (güneşin) yük-
eğer vazgeçmezsen, seni muhakkak selmesidir. ihtiyacını, yasaklanana
taş/arım. Haydi uzun bir müddet _befJ~ kadar isternek deyimi de, elde etsin
den uzak ol ( 19/Meryem 46); 0;J \_,ll! veya etmesin, artık talebinden vaz-
~~yj1 ~&)il t) t;! ~~Dediler geçtiği anlarnma gelir.
ki: Ey Nuh! Eğer vazgeçmezsen, iyi
bil ki, taşa tutulanlardan placaksın!
~~/N-v-b
(26/Şuara 116); ~ ~~ ~ artık
bunlardan vazgeçtiniz değil mi? (5/ yy: Bir şeyin, gidip gelmesi, dö-
Maide 91). nüşümlü olması, sıra ile dönmesidir.
Yine buyurur ki: ~ ~ Y. ~~ı_;..~ Bu anlamda fiil olarak, ~y_j ~Y ~ıj
~ ~ ~ ~~ ~_) bundan böyle her denir. Sürekli gidip tekrar yuvasına
kim, Rabbinden kendisine gelen bir döndüğünden bal arısına da Yy adı
öğüt üzerine yaptığından vazgeçerse,
verilmiştir.
geçmişte olanlar kendisine (2/Baka-
ra 275) yani, bunun üzerine yaptığını
~ıj ~ıj Başına her zaman dönüp
sona erdirirse. duracak bir bela geldi.
~~! aslında bir yasağın sona er- YüceAllah'a ~U) etmek: Ona töv-
diğini bildirmek için kullanılır. Sonra be ve samimi arnelle dönüş yapmak-
örfte her tür bildirme için kullanılıç tır. _ A Ilah buyurur ki: )._j ~ _) )h.· ,\.1
olmuştur. Bu anlamda 0~ Jı /,~!s:,\ ı..;ıu\.J ~\_)hemen Rabbinden mağfiret
1~ p denir ki, Falana s~nucu bildir- dil edi, rüku ederek yere kapandı, töv-
dim, manasını taşır. be ile Allah 'a yöneldi (38/Sad 24).
~_) ~ ~ıj deyimi tıpkı ~ Yine buyurur ki: ~) .~ljlc ~_)
Sana yeter! ifadesi gibidir. Bu, senin ~~ ~)_j ~~ ~)_j Rabbimiz! Yalnız
o o
aradığının en üst sınırı budur, anla-

sana dayandık, sana yöneldik. Dönü-
mına gelir ve kişinin başkasını ara-
şümüzde ancak sanadır (60/Mümtehi-
masını yasaklar. . ~<~-t..u:j ~. ~
ne 4) ,\":' : .Gı ~.J~.J(.S".
- ~ ı ·j- :(~- lll~.J
' ·j ·
4 :ijıj Semizlemenin son sınırına 0.J~ ~ ~~\~\Başınıza azap gelme-
dayanan dişi deve, demektir. den önce tövbe ile Rabbinize yönelin
~'kötü şeyleri yapmayı yasak- ve O 'na teslim olun; sonra kurtula-
layan akıldır; çoğulu ~ Şt?)d_if!dedi!'. mazsınız (39/Zümer 54); ~.foı_:, 4) ı:,J~J} ~
Al}ah buyurur ki: -).J'l- ~t;ı'J ~j ~ 0) Başkasından geçerek hep O'na gönül
~~ Akıl sahipleri için bunda rıice
verin ve O 'ndan sakının. (30/Rfım 31 ).
ibretler vardır! (20/Taha 54).
G~ y~ 0~ Falan adam, fala-
(.S.:ıi.Jll
..
_.
~ Vadide selin sona erdi-
_.
nın başına bela oldu; gidiyor, yine

ği yerdir.
geliyor.
1090
C~/Nvh disine insanlar arasında yürüyecek

bir nur verdiğimiz kimse, karanlıklar
c): Bir peygamberin ismidir. c:_Jj ke- içinde kalıp, ondan çıkamayan kimse
limesi, çığlık atan, yüksek sesle bağıran gibi olur mu? (6/En'am 122).
veya ağlayan anlamına gelen (G fiilinin Yi n~ buyurur ki,: ~) $ .:,1 ~~ j
mastandrr. G.._jjLLü..!i ~G güvercin, ken- ~.J ~~~ ı..;. t?.J~ ~ ı..;. Gy.i &ı t.;.3~
dine mahsus sesi çıkararak öttü. : 'liı U"'-;<-?~
~ ç.
:- <\.ı - .;ı· : ·~ 0ş.J - ~ı..;..,)'i
.JJ.l o . - .J i..) " :
(Y kelimesinin ash, kadınların G~4ı? işte biz böylece sana da emri-
~G.;.'si ağlama yerinde toplanmalan- mizden Kur 'an 'ı vahyettik; yoksa
dır. Bu da karşıhkh oturma, söyleş sen kitap nedir? İman nedir? Bilmi-
me anlamındaki c:.Jii kökünden~ir. yordun, fakat biz onu bir nur kzldık,
Bu anlamda karşıhklı iki dağa ~)4 onunla kullarımızdan dilediğimizi
").;.._J~ karşılıklı esen iki rüzgara ise, doğru yola iletiyoruz, (42/.Şfıra 52);
· .illiL·
l:l:L;,..J- \.i;j-l:l· ı...:...ı··-! denır. ·.ıı ~ ~s
_ .._~Y - u ~ ~ ~ ~ ~j.:.ill ~j~ -Ull t~ ~
rüzgar, şunun karşıdır, gibi. ~j ·Allah, kimin bağrznı islam 'a aç-
~Iy ağıt yakan kadınlardır. c:h mış ise işte o, Rabbinden bir nur üze-
ise, meclis, oturulan yer, demektir. rinde değil midir? (39/Zümer 22).
Yine buyurur ki: ~ljWI ~_,j .:.lı1
-J~ 1 N-v-r .:.lıı... <J*-1.J;
} ,.
~ ~; --- ~.J;
...
Ji;, ~.J~ij
...
~~ 0-4 ~~~ Allah,göklerin ve y erin

Görmeyi sağlayan yaygın haldeki nurudur. O'nun nurunun temsili,
ışık demek olan .J; iki çeşittir. Biri .... Bu nur üstüne nurdur. Allah di-
dünyevi'dir, diğeri uhrevi'dir. Dünyevi lediği kimseyi nuruyla hidayete iletir
olan da iki kısma ayrılır: Bir kısmı, (24/Nfır 35).
basiret gözüyle anlaşılır. Bu etrafa Normal gözle görülen nur için _mi-
yayılmış olan akıl nuru ve Kur 'an saller ise şu ayetler gibidir: ~ 9~1 ).
nuru gibi ilahi konularla ilgili olan 1.)) y.ilıj ~~ ~~ O Allah 'dır ki, gü-
nurdur. Bir kısmı da normal gözle neşi bir ışık, ayı da bir nur yaptı (10/
algılanan nurdur. Bu da ay, yıldızlar
Yunus 5). Burada Güneş için ziya, Ay
ve aydınlatıcılar gibi ışık saçan ci-
için nur isimlerinin özellikle seçilmesi-
simlerden yayılan nurdur.
nin nedeni, ziya'nın nurdan daha özel
İlahi nur ile ilgili misaller: Allah
bir anlam taşımış olmasındandır.
buyurur ki:~ yGş.j ~_,j ~~ ~ ~~~ ~ ' .
size, Allah 'tan bir nur ve apacık bir_ Yine buyurur ki:~~ 9~\ ~j~
ı · · ' ı ·-:. - G..l ' ı : .;,~ - G.. "ç.WI
kitap da gelm{ş:{r (5/Maide) 51; 0A.J_i ~ ~.J . Y;' ~ .J . .JY. -
• <\.ı :. ı , . .ıJ Gb- ~G:u;.(j w:ı;, : \.S
o- Gökte burçları var eden, onların
~ -; ~ ~ " . .J ,r: :· u,
ı : :... ~ -.. ·.ı ww.blı _<ı ..ıJ:i.;. 0-4S l:ı.ll içinde bir Kandil ve nurlu bir Ay ba-
~ (-! ; (.)":!' - ~ ~
Ölü iken hidayetle dirilttiğimiz, ken- rındıran Allah, yüceler yücesidir (25/
1091
Furkan 61 ), yani, n uru olan. Allah bizzat kendisini de nuriandırıcı J
Her ikisi için de nurun kullanıl olması hasebiyle .J~ (Nur) diye an-
dığı yerler,den biri şudur: '-:?~\ ~ ~~ Iandırrnış ve şöyle buyurmuştur:~i

- . J
- .:,ı - wWbll ~. J- L..l-"".J

.)~ J -
-. ·~i-J wn.:..:.ıı
- 3
·-:1~
~
~j':llj c;..ıi.JL..:.ıl ~~Allah, göklerin ve
H amd, gökleri ve yeri yaratan, karan- yerin nurudur (24/Nfır 35). Allah'ın
lıkları ve aydınlığı var eden Allah 'a kendini bu şekilde adlandırması, fii-
mahsustur (6/En'am 1); ı.:,;~ ~j linin çokluğunu gösterir.
~ ~j ~ 0~ sizin için ışığında __ıG ise, duyularla algılanan alev-
yürüyeceğiniz bir nur yaratsın ve dir. Yüce Allah buyuruyor ki: ~\jl
sizi bağışlasın (57/Hadid 28);~J.l.J 6J~~ Jı jWı Söyleyin şimdi bana
' -.
~j -!~ ~j'JI Yer, Rabbinin nuru ile tutuşturmakta olduğunuz ateşi,
parlamıştır. (39/Zümer 69). (Vakı'a 71); ı.:,u ~~~ '-:?~' Ji.;,S ;si;;:
1
Uhrevi nurla ilgili misallere gelin- ~-!~ ~ı ~S .:Jy.. t...;, ~~ı..::::.\ ~ Onla-
;J. ' ~ ~
ce: r:.JJ-l - . - <-;J
- tic:_'. - . :_'-i ı r..SY-;. f'J:!
_y...iı 3- ~Y... -. - rındurumu, bir ateş yakanın durumu
• ·t...;,:ıL- • lıi : .- .. .
~ _ :.J ~ - ·· Uf:l O gun ınanan erkek- gibidir (Ateş) çevresini aydınlatır ay-
leri ve inanan kadınları görürsün dınlatmaz Allah onların (gözlerinin)
ki nurları, önlerinde ve sağlarında nurlarını giderdi (2/Bakara 17).
koşuy~r., (57/H~dld 12); .:..U ı;.;,l0,ı~1~ Yalnız sıcaklığa da, şu ayette ge-
\lı - : 1 ··- • ·t...:;,:,lı - • lı i : .- -.- .
. .) l.)y _J-9:! ~ - •.J ("+:! _.. Uf:l ~ ~.JJ-l
J J •
çen cehennem ateşine de .JG denmek-
• ~ ". -,. JS-ıs-1.:: ~ı: Lj ~
Y. . • ~
. . : 1- u-
~ Gl . :j
3 .JJ-l ~ tedir.
~ ':. :. ~ ' ~ ' J ~J #
Onunla birlikte iman edenlerin nuru, : ~\-illi t..i..k. .J- .J· ~ı ~

U:l.
~c:: ı~ ~ • ;. f-S:',~i\..si
~ ~ .
önlerinde ve yanlarında koşar da, Ey ~\ ~j ı.Jys Şimdi size -ondan
Rabbimiz! Nurumuzu tamamla, bizi daha kötü olanını
haber vereyim mi?
bağışla, çünkü sen her şeye kddirsin, O, ateştir. Allah bunu kdfir olanlara
derler (66/Tahrlm 8). vaad buyurdu. O ne kötü bir dönüş
yeridir (22/Hac 72); J.J ~ 0~ \fo
' o J '
Yine buyurur ki: 2_;~\.i:J\ J_;;ı ~>.ı

:( ~ ~
r.JJ-l: ~ · ;.:.: G3~ :-1U:l.
' 1:~., 1-'""" : :ill6lliu.:jı
_ _

.J ~.J~I.J u,.Uıı tA.j).J Jı .JWı ı;~ ı_,h1
J •
ı.:,; ~~~-~~ljj 1~.)1 ~O gün mü- &ı!~ .:ı~ i Yok yapamadıysanız, ki

nafzk erkekler ve münafzk kadınlar o hiçbir zaman yapamayacaksınız, o
iman edenlere şöyle diyeceklerdir: hdlde yakıtı insanlar ve taşlar olan,
Bize bakın da sizin nurıınuzdan ala- inkarcılar için hazırlanmış ateşten
lım ? Onlara: Arkanıza dönün de nur sakının (2/Bakara 24); ~~~~ ~~ )j O,
arayın! denilir (57/Hadid 13). kalp/erin içine işleyecek, Allah 'zn tu-
Bir anlatım biçimi olarak .\.111 jGi tuşturulmuş bir ateşidir ( 104/Hüme-
ı :OS ve ; j_)j denir ki, Allah şunu aydın ze 6). Bu birçok yerde geçmektedir.
Iatmıştır ve nurlandırmıştır. Yüce Ayrıca savaş ateşine de bu isim
1092
":eril~~J<tedir: yA 1.)~ ı_,~jl WS ~~/N-v-s

.:...Uı L.i.lihi Ne zam~n savaş için bir ateş
yakmışlarsa, Allah onu söndürmüş U"G: Kelimesinin asit U"Gi şeklin
tür. (5/Maide 64). dedir, ilk harfı hazfedilmiş, yerine
Bazılan ise, .J:ı ve .J) sözcüklerinin larn-elif getirilmiştir, diyenler vardır.
aynı asıldan geldiğini belirtirler. Aslında Aslı ü~l kalıbında olan u~! olup
bunlar çoğun, beraber bulunan iki şey unutmak anlamına gelen~ fiiÜnden
alınmıştır, diğerleri de; aslı sıkıntıya
dir. Şu kadar var ki, J:ı dünyada güçlü
düşmek, acı çekmek manasında olan
insaniann faydalandığı bir şeydir. .J)
0"J.ı: .yG fiilinden gelmed ir, diye söy- .
ise, onların ahirette faydalanacakları bir
şeydir. Onun için .J) ile ilgili olarak ikti- leyenler de vardır. Bu anlama yakın
has türevleri kullanılmıştır: w":1i1 G_,~ı olan ~yi ~ deyimi, develeri güt-
ı~) ~~~~lj.J 1~.)1 ~~~)~Bize tüm, yürüttüm, sevk ettim, demektir.
bakın da sizin nurunuzdan alalım? On- Deniyhor ki: U"ı; _,~Sırtında sal-
lara: Arkamza dönün de nur arayın!, lanan küçük bir kuyruk bulunduğun
denilir (57/Hadld 13). dan bu ismi almış bir kraldır. Buna
ı~G ~.J_ji Bir ateş gördüm. ;;_:;l.i;. göre küçültme sıfatı ~; şeklinde
sözcüğü .J) kelimesinin ;;\;j;, for- gelir. Allah buyurur ki: yjı ~_;j Ji
~ -
~li.ll De ki: Szğznzrım ben insanların
mundadır. Ya da .JG sözcüğündendir.
~ı_pı ~j\.i;, Fener kulesi, gibi. Üzerin- Rabbine (114/Nas 1).
de ezan okunan yüksek yere de ;;_)\.i;. U"G sözcüğü bazen söylenirken
adı verilmiştir. ~.)~i .J\.i;. Yerin işa erdemli insanlar kastedilir, bu keli-
retleridir. menin genel olarak kapsadığı tüm
J~ Kuşkudan doğan qefrettir. Bu insanlar kastedilmez. Bu da insanlık
manası esas alındığında böyledir.
anlamda ı.Jl).J l)~ .J~ ~iyJi ~jG ~
kadın, kuşkulandığından nefret etti,
Sözgelimi, akıl, hafıza, ibret alma,
diğer güzel ahlaki davranışlar ve
denir.
kendine mahsus özellikler gibi bir
~.Jı~.J ~<~,ıı .J~ ağacın çiçeği, bu,
nosyona işaret eder. Çünkü, her ne
nura benzetme yoluyla söylenmiştir.
olursa olsun, kendine mahsus özel-
.J~ ise, dövme yapmak için toplanmış
liğini kaybettiğinde hemen hemen o
çiçektir. Bu anlamda \...i.~ ~lyJi ~jy
adı alması doğru olmaz. "El" gibi.
Kadın eline dövme yaptı, denir. Böyle
Eğer el, kendine mahsus işi yapamaz
isimlendirilmesinin nedeni, elin gü-
duruma düşmüşse, yine de ona el de-
zelliğini ortaya çıkardığındandır.
mek, bu, el ismini sedirin eli ve ayağı
için söylemek gibi bir şey olur. Buna
1093
göre Yüce Allah: l.:.S ı_hl ~ ~ ıSı:, ~ ı:;ı& ~ ~~tfut Ve: O 'na iman ettik,
J..Ult ~~ Onlara: İnsanların (mü~ demektedirler. Fakat onlar için uzak
lümanların) inandığı gibi inanın, debir yerden (imana) el sunmak nere-
ni/ince, (2/Bakara 13), yani: İnsanlık de? (34/Sebe 52), yani: Onu uzak bir
özellikleri bulunan insanların yaptığı yerden nasıl alacaklar, kendi tercih-
· gibi yapın. Burada herhangi bir insan lerine göre alabilme ve faydalanma
değil, mana kastedilmiştir. imkanları varken, iman burunlarının
Şu ayet de böyledir: w..lllı 2JJ~ ~~ dibindeyken iman etmedikleri halde

o , .. J~ ' ... :: ,
~ ~ .dJ.\1 ~li\ t;, ~ Yoksa onlar, bugün mü iman edecekler!

Allah 'ın lütuf ve kereminden insan- Bu da şu ayete işarettir: ~~ ~j;ı
lara verdiği nimetleri kıskanıyorlar ~~ :.<:~~ı ı :\~ı ci , : :. ~~ - ..::.ıd
(...)->-' \ 'i!-' _, ~ . .J • .. ~
'...
mı? (4/Nisa 54). Yani: İnsanlık özel- ~ı: ı.JJ"''.l:..~~ı
:'"'"' j. ı ...»"'-
· · : ı::~..;uı
"tt:' -:
.~
~.
·1 ~:
J . lY.'
liklerini taşıyan herhangi bir insan. 0.J~l?~;~ Ama Rabbinin (azab) işaret-
Bazen bu tür ifadelerle insanlık türü lerinin geldiği gün, daha önce iman
de kastedilir. Buna göre ayette geçen etmemiş, yahut imanında bir hayır
insanlar kelimesiyle Peygamber de, kazanmamış kimseye, artık inanması
Araplar da kastedilmiş olabilir. bir fayda sağlamaz. De ki: Bekleyin;
biz de beklemekteyiz (6/En'am 158).
o!ı~ 1 N-v-ş ~.J~ı kelimesini hemzeli oku-
yanlar1254 ise, ya buradaki vdv harfini
J:ı_:,j: Kelimesi, bir şeyin gücünü helfizeye dönü~,türmüşl~rdir. Tıpkı!
anlamak için onu ele almak, rakibini ~.J fiilinin ~~ ve .J.Jji fiilinin .)~ji
yoklamak, ona el ense çekmek, de-
. .
şekline gelmesi gibi . .,Ya da kelimenin
mektir. Şair şöyle der: talep anlamındaki J:ıG kökünden gel-
lA .J'~ı wU. ~
• • .
· .:ıj '• :; _ı o ı
- .J:...r:" (JM.J-U diğini düşünmüşlerdir.
454- (Bu ceylan) Muzun meyve-

lerini alıyor, olgun/aşıp eğildikleri ~~/N-v-s
yerden.ı25J
ıj$ ı}) U:,..G: Şuna sığındı, demektir.
.;:_j! sözcüğü, muz ağacının mey-
vesidir. )-·~! ise, eğmektir. Bu an-
.Ge u:,..G geri dönmektir. Diğer formla-
, o J
rı ~_:,j ı.)..:.};: şeklindedir. Aynı kökten
larnda ~~ ..::.ı~ dalı eğdim, denir.
olan (.)""li;. ise, sığınak anlammdadır.
1~ ~~i ,j:,..:i Topluluk şunu ele aldı.
Allah buyurur ki: ~ J\:, ~ U;;.j ı)t.§:, Allah buyurur ki: ~ (~}}§~~~foS
1254 Bu, EbG Amr, Şu ' be, Hamza, Kisa! ve

I 253 Şair, Ebu Züeyb e\-Hüzeli. Bkz. Sükkeri, Halef'in kıraatidir. Bkz. Dimyiiti. İthdf, s.
Şerhu Eş 'ari '1-Hüzeliyyin, I, 71; 360.
1094
w..:ıli4 ~ ::..:...:rJ ı_J:ııj <?j Kendilerin- Deniyor ki: Burada geçen <.)iJıl~
den önce nicelerini he/ak ettik. Onlar ifadesi, -;ıl~ doğru, manasındadır.
çağrıştzlar. Ama artık kurtuluş vakti Jl.:,j kelimesinin gerçek manası ise,
değildi (38/Sad 3). insanın elde ettiği akrabalık bağıdır.
Bunun gerçekleşmesi ise, bununla
sınırlı değildir, insanın murat aldığı
~ 1 N-y-1
her şeydir. Allah buyurur ki: JGf. yı
~: Sözcüğü, insanın eliyle aldığı, :(:..
~ t..S~
--~~11 ~~ (..)7-'J
~.,i - Li.:\..;;,~~
-' '
- ~YJ .d...lll
-'
ulaştığı, yetiştiği şeyler için kullanılan Elbette onların etleri ve kaniarz
~ ~.i~i .Gt fiilinin mastarıdır. Allah bu- Allah 'a ulaşmayacaktır. Ancak O 'na
..
yurur k ". -: • :. ~ ı :.. ~:. : - '..iı ı)ili
ı. u~ _ ~ ~ ;.: J sizin takvanzz erecektir (22/Hac 37).
Sevdiğiniz şeylerden harcamadıkça,
gerçek iyiliğe asla erişemezsiniz. (31
~~/N-v-m
Al-i İmran 92); ~) ~ j~ ~ ~ ~ j
" - ;
~ı....::. J.;.C ~ ~ ~ düşmana karşı elde Uyku, uyumak anlamındaki f':;

ettikleri hiçbir başarı yoktur ki, karşı sözcüğü, değişik bakış açılarından
lığında kendilerine salih bir am,~l ~a hepsi de doğru olan birçok biçim-
zılmış olmasın. (9!revbe }20); .i..lll ~jj
de açıklanmıştır. Deniyor ki: Uyku:
ı~ 1~ ~ f~ ~?:ı;! ı_,)S. 0=;uı Hem Allah Beyin damarlarının kendilerini saran
kdfirleri herhangi bir hayra ulaşma
buharın nemleriyle gevşemeleridir.
dan hınçlarıyle defetti, (33/Ahzab 25).
Kimisi de, YüceAllah'ın öldürmeden
Jy ise '
uzanıp almak, elde etmek-
.. , J , ; .. ~ ' , canını almasıdır, der. Allah buyun~r
tir.' Bu anlamda :Jj:ı Jyl bS~ denir.
. kı.·.~ 1:i eş;'~lı -'- ı:'1!-::'Y'
·: '':(..):!7 u
_-Jj~\ . j~.illı
- r.s- -
.Gtı ise, uzatmak, elde etmesini sağ- ~li4 ~Allah, o canları öldük/eri za-
lamaktır. Bu da 1~ ~.:,he şunu aldım, man, ölmeyen/eri de uyuduklarında
.l~jl..c 1şunu almasını sağladzm.
alır. (39/Zümer 42).
~ fiilinin aslı, /.~~ formunda
Kimisi de: roY Uyku, hafif bir
olup sonra~ şekline dönüşmüş olan
ölümdür; ölüm ise, ağır bir uykudur.
~; fiilidir.
, _. .. ~, o ; , .. .. "'
Deyim olarak:~;_,~-'~ ~j Çok
ı.:.ıs Ji_ğ:; ul cillj:ı L.J'..S \..;;, Şunu yapman
uyuyan bir adam.
senin yararına değildir. Şair şöyle der:
r-U:. da uyku demektir. [Bu, rüya
455~~~~ ~~ 04:, 6i-?-
anlamına da gelir] Allah buyurur ki:
455- Kaygzlandın ama bu doğru
.J~Ij
- ~~ - ~li4 ~yl ~j Yine gece-
değildir. 1 255 '
de ve gündüzde uyumanız O ';zun

ayetlerindendir (30/Rfim 23); Gli:?.:,
1255 Şair, Lebld. Bkz. Divan'ı, s.l 04; İbn Faris,
Mücmel, lll, 849. G~ ~~ Uykunuzu bir dinlenme
1095
yaptık (Nebe 9); ~_Jj ~j ~ ;~G ~ ~~\ ~)~~~_,ili ~li;. 0ı Biz ona
O 'nu ne gajlet basar, ne de uyku (21 öyle hazineler vermiştik ki, -anahtar-
Bakara 255). larını güçlü kuvvetli bir topluluk zor
~;ise, hafızası zayıf olan kişidir. taşırdı (28/Kasas 76).
1~ J)0~ ~Gi.:..) Falan adam şuna

emin oldu, kalbi şuna yattı. ~li.;. ise, (.)u 1 Nea
içinde uyku uyunan elbisedir.
Fiil olarak ~~ -.sG denir ki, yüz
• jy..ıı ~G Pazar kesada uğradı. I"G
çevirçfi, ~em~ktir. Ebu Ubeyde der
Y_;ll Elbise, eskidi veya eskiyip yır
ki: yG -s~ -.sG fiili, ~ gibidir. Ebu
tıldı. Bu her ikisi için 1"~ kelimesinin
Ubeyd~, bu uzaklaştı, demektir, der.
kullanılması, teşbih yoluyladır.
~~ ı;Uj ~y;l ~~~~ Jc G;,;j ı~Jj
Biz insana nimet verdiğimiz zama~,
w~ 1 Nun Allah 'ı anmaktan yüz çevirip uzakla-
şır. (17/İsra 83).
Arapça alfabesinde sondan be-
Bu ayette geçen <.St fiili, .st şek
şinci harfin, ü) adını aldığı bilin-
linde de okunmuştur. Bu ~ gibidir.
mek!edir. Allah buyurur ki : \.Aj ~\j 6
Yanını kaldırdı, demektir ve büyük-
0_,~ N un, Kaleme ve yazdıklarzna
ant olsun (68/Kalem 1). lenme manası taşır. Bu tıpkı ~G ~
ve_burun kıvırdı ve ~~ .)jj) ~efret
ü)ll, b~yü~ balık, demektir. Hz.
etti, uzaklaştı, demek gibidir.
Yunus ~_J.i.ll ı:ıJ Zu'n-Nun 'u (ba-
lık sahibi Yunus 'u) da hatırla; (21/
Enbiya 87) ayetinde ~)lı _,~ adını al-
mıştır. Çünkü, büyük balık onu yut-
-.sG fiilinin ~) formudur. -.sli:ı
muştu. Haris b. Zalim'in kılıcı da _,~
ise, uzak olan yer, demektir. Yukarı
~)lı diye adlandırılmıştır.
da verilen ayetin ilgili fiili, ~~ ~G
şeklinde de okunmuştur. Bu- u~ak
s:.ü 1 Nae laştı, demektir. Aynı kökten olan i..?)
çadirın kenarında kazılıp suyu ondan
Fiil olarak, ~~j ~ ~ ~~ ~G şek
uzaklaştıran çukur, anlamındadır.
linde kullanılır. Ebu ubeyde: ~G fiili,
4 ise, ~;i fiilinin hem mastan
t.~ _fiili gibidir. Yani, kalktı, kaldırdı.
hem de ondan türetilen bir isimdir.
~Gi_, formu ise, uyandırdı, kaldırdı
Anlamı, kalbin yapılacak işe yönel-
manasma gelir.
mesidir. Fakat bu kelimenin bu ko-
Allah buyurur ~i: lA ~;s.Jı ~ ;~\j
nuyla ilgisi yoktur.
1096
.;ı)l 1~tiş ~
Nfin Harfinin Sonu
1097
o /
~4-1' YL;Ş
(Güzel) Ha Harfi
~/H-b-t orada büyüklük taslamak senin haddin

değildir (71A'raf 13).
.b~ : Zor kullanarak bir şeyi yu- Yüce Allah' ın: ).
<.?~' 0J<,~:·. ~I J~
varlamaktır. Taşı yuvarlamak gibi. FJLL0~0~ ı~~~~~). ':?~~~ji
' o -
Fetha ile olan ..bY.A> ise, eğim, düşüş Siz: O üstün olanı daha aşağı olanla
manasındadır. Bu kökten şöyle denir: değiştirmek mi istiyorsunuz? Bir şeh
Gl~ ve t?..f.:- ~-'Ben indim, re inin o vakit istediğiniz elbette ola-
Başkasını indirdim. Fiilin lazımı ve cg_ktır (?/~~kara 6 1) sözünde geçen
müteaddisi aynı olarak kullanılır. FlLLO ~ 0~ sözünde saygı gösterme ·
~Ilah buyurur ki: ~ h~sı W~ 0).J ve onurlandırma yoktur. Çünkü Yüce
~\ ~:) ·~,.;, öylesi de var ki, Allah kor- Allah ardından şöyle b_yyurmaktadır:
kusundan yerlerde yuvarlanıyor. (2/ ~~ ı_,~~_:,ts:,;,\ı)..l~ı r~jl.: ~__;,_:,
Bakara 74). ~~ Uze;lerine zillet ve meskenet dam-
Fiil olarak ~ ~1i..:~_, ~ şek gası vuruldu ve nihayet Allah 'tan bir
linde kullanılır. İnsan için kullanılan gazaba uğradılar (2/Bakara 61 ). ,
.b~ kavramı, onu hafife almayı an- Y?ce Al~ah Y,il)e b'!yuruy~r ki:,~
latır. JI)J ise, böyle değildir. Çünkü ~ ~ ~ (.-.~lı L.:.\..9 \..UU 1 : •.. l_,b.:A 1
e:u~ı.s
' :. o o
~~-
:
. ·-· ~ :
Yüce Allah, şerefli olduklarına dik- 0)~ ;J. ~_:, 1;~:)\ç ~~ ~ (,?1~ Onlara
kat çektiği melekler, Kur'an, yağmur dedik ki: Hepiniz oradan inin. Size
vb bazı şeyler hakkında da bu fiili benim tarafimdan bir hidôyet rehberi
kullanmıştır. geldiğinde, kim o hidayetçimin izin-
.b~ ise, indirmek ve alçaltmak de giderse, onlar için hiçbir korku
manası söz konusu olduğunda zikre- yoktur, onlar mahzun da olmayacak-
dilmiştir: ~~ ~ ~ 1~1 t.ili_:, lardır (2/Bakara 3 8).
Birbirinize düşman olarak inin, dedik J#j\ ~ ~y.ı\ ~ Hastalık, has-
(2/Bakara 36);J -ill0fo. W~ 4Li
Ji tanı~ etini indirdi, yani: Onu zayıf
~ fo Buyurdu.· Öyleyse oradan in, lattı, kilo verdirdi.
1099
~ ise, dişi deve vb hayvanların 2-3) ayetlerinde sözü edilen gece na-
yeter;iz beslenme ve bakımsızlık yü- mazı kılınınasma teşviktir.
zünden zayıflamış olanlarına denir. ı)@~~ gece namazı kılan kişidir.
~i ~i Deve uyumak için boy-
~ 1 H-b-v nunu yere koydu, demektir.
~ .)L;ıiJi 4i: Toz, savruldu ve

~/H-c-r
yükseldi. i ;.A ise, ;;yi. gibidir; ik! si de
tozun kalkışı manasındadır. ç.~ ise,
..?.-A ve ı.:.ıl.~: İnsanın bedenle,
havada gezinen toprak zerrecikleridir.
dille veya kalp ile başkasın~an ,a~
Bunlar ancak, güneş ışığının küçük
nlmasıdır. Allah buyurur ki: 0A~
pencereden içeriye vurmasıyla gözle
C?'W\ ~ ~J~ ı_:, Önce kendilerine
görülebili! hale gelirler. ,Allah b~y~r1;1r
t/ğüt verin, yataklarından ayrılın (4/
ki: ~L;ıA ;~ J.;.ı:. ~ \~ \_.;. ~J u;.~_:,
N isa 34). Bu, onlara yaklaşılmaması
ı.J...A:. Onların . yaptıkları her bir iyi
nın kinaye yollu ifadesidir.
işi dikkate alırız, fakat onu saçılrnış
Yüce Allah' ın: 0J y_) ~ JY:.,yl Jt!j
zerreler hdline getiririz (25/Furkan
ı.)~ 0\jı \~ ı_,Wı ~~ Peygam-
23); ~ ~L;ıA ~~Dağılıp toz durnan
ber dedi ki: Ey Rabbim! Kavrnirn bu
hdline geldiğinde (54/Vakıa 6).
Kur 'dn 'ı terk edilmiş (bir şey yerin-
de) tuttular (25/Furkan 30) sözü ise,
~ 1 H-c-d kalp ile terk etmek veya h~m kalp
hem de dil ile terk etr;nyktir. ~ ~lj
..ı~: Uyku, ~\..i. ise, uyuyan de-
Sı.ı:-? ı~ ~~ı_:, 0)~ L. Başkaları
mektir. \?s~~ .G~ Yani, onun uyku-
nın diyeceklerine sabret, güzellikle
sunu kaçırdırn o da uyandı. Bu tıpkı
onlardan ayrıl (73/Müzzemmil 1O)
~Y. Onun hastalığını iyileştirdim, sözü ise, her üçünü de içerir. İyi mua-
fiili gibidir. Yani: Ben onu uyandır-
mele etmekle beraber, bunlardan her-
dım, o da uyandı. _
hangi birini yapması istenmektedir.
YüceAllah'ın: ~G~ "ı.?ğ~&~ı ~j
~~~ı_:, Haydi uzun bir müd-
.ili Gecenin bir kısmında da sadece det benden uzak ol ( 19/Meryem 46)
sana mahsus bir nafile olmak üzere
ayeti de bu üç anlamı taşımaktadır.
Kur' dn ile te/ıeccüd namazı kıl, ( 171
fi.i~ .:?..~ı_:, Pislikten sakın (74/
İsra 79) sözüne gelince,. bl! ~K~r:d11
ile uyan demektir. Bu da ~ 'i) ~~ ~ Müddessir 5) ayeti ise, tüm şekilleri
~ .G... ~\ _,i ~ Gecenin birazı ve türleriyle kötülükten ayrılmaya
h~riç -olmak -üzere geceleyin kalk. teşviktir.
Gecenin yarısında kalk, yahut yarı ;;_Y..~ ise, başkasından ayrılmak

sından biraz eksilt (73/Müzzemmil ve onları terk etmektir. Allah buyurur
1100
ki:
:-
~
~ . ı.)
.. IJ~4-.J I.;~~J lfol 0,ı~l_j (4/Nisa 97).
~1 O kimseler ki, iman ettiler, hicret Onun için mücahede de hazırlık
ettiler ve Allah yolunda cihada katıl yapmakla beraber, nefısle mücade-
dılar, (8/Enf~l 74);0.1~1 Gw~~\ ~ıfo, leyi de gerektirir. Nj~ekim. hab~rde
~\ ~ ~ ı::u~ ~IY,i_j ~ ~~~ ~ I_P.,.).1 rivayet edilir ki: ~~~ ~~~ ~ ~_)
Gı.:,.:O.JJ B ir de göÇ eden fakirZere aittir _;S~\ ~tP.Ji Jı KüÇük cihattan döndü-
ki yu~tlarzndan ve mallarından çzka- ~üz, büyfik cilıada geldiniz. 1256 Büyük
rılmışlardzr, Allah 'zn lütuf ve rzzasını cihad da, nefısle mücahede etmektir.
ararlar; (59/Haşr 8).
Yinerivayetedilirki:IJ~~.JI.;~~
Yine buyurur ki: ~ -~ ~~ ~_j Hicret ediniz ama terk etmeyiniz. 1257
~_j ~_',ı 1~ ~Iy ~_)~\ ~ ~ ~1
Yani: Muhacirlerden olunuz, fakat
~Y:..J.J ~~ Jıı~~ §. ~ c.ft:ı Her
sözde muhacir olup özde (gerçekte
kim Allah yolunda hicret ederse,
muhacir) olmayanlardan olmaymız.
yeryüzünde gidecek çok yer de bulur,
genişlik de bulur. Her kim Allah 'a ve _?..A ise, çirkinliğinden terk edil-
Peygamberine hicret etmek maksa- miş, bırakılmış çirkin sözdür. Ha-
dzyla evinden çz~ar da_( 4/Nisa, ıgq); diste denmiştir ki: 1~ ı)~ ~_j Terk
L. - . \ ' ~-~ ~- ~Gl'\,,: \ ~ )\! edilmiş sözleri söylemeyiniz. 1258
~ ~ .J.F.'~ ~ .. _J ~ J -
.;l!i O~ım tçin, onlar Allah yolunda 0~ .P.Al Falan adain bilerek çir-
hicret edinceye kadar içlerinden dost kin söz söyledi. ~jJi ~ Hasta,
edinmeyin (4/Nisa 89) ayetlerinde söz kendinde olmadan çirkin söz söyledi,
konusu olan ise, açıkça anlaşılıyor ki, demektir.
küfür diyarını terk edip, iman diyarı
6J~f4~ IY,L:. ~ 0.1-F Kafa tu-
na varmaktır. Mekke'den Medine'ye
tardznızve geceleyin çirkin sözler
hicret edenler gibi.
savururdunuz (23/Mü 'minfın 67)
Kimisi ise, bunun gereği, şehvet ayetindeki son kelime şöyle de okun-
leri, kötü ahlakı ve günahları hayatın muştur: ı::uH
'
dan uzaklaştırmak, onları terk etmek
Bazen bu tür kötü sözleri çokça
ve reddetmektir, der.
kullanan adama w adı verilmekte-
J.j Jı ~~ Jı J~_j i),\]~~ dir. Onun için .P.Al denir. Bunu kasıtlı
Bunun üzerine ona sadece Lut iman yaptığı zaman söylenir.
etti (İbrahim) de dedi ki: Ben Rab-
Şair şöyle der:
bime hicret edeceğim, (29/ Ankebfıt
26) sözünün anlamı ise, ben kendi 1256 Muttakl, Kenzu 'l-Ummdl, Harfu'I-Clm:
kavmimi terk edip Allah'a giderim, Cihiid 6/el-Cihiidu'I-Ekber, IV, 430, HN:
demektir. Şu ayetin anl_amı da bun~ 11260.
yakındır: \.;~~ ~l_j ~~ ~_)i Jj ~~ 1257 Abdurrazzak, Musannef, Kitiibu'I-Meniisik,
Saydu'I-Mi'riid, IV, 477, HN: 8533-34 .
~Allah 'zn yeryüzü geniş değil miy- 1258 Ebu Said el-Hudrl hadisi . Malik, Muvatta'
di, s iz de orada hicret etseydiniz ya? (Zerkiinl Şerhi, lll, 73).
1101
(~ ~~ J\i ~\_j. ~~ ~~t_;.S- tO i ~/H-c-a
ı- -. j - 4....!! : ı..;. t..:,)tS ı ': '.t.:
~ .J --- _). ~
>
456- Damarları asil olan gibi, tfi.A: Gece uyurn_ak demektir.

İbn Darre demiş;
Allah buyurur ki: t..:. ~\ ~ ~ ı)tS
~ Onlar geceleyin pek az uyur-
Hakkında bir söz, zulmederek ve
fardı (51/Zariyat ı 7).
kötü söz söyleyerek. 1259
Bu sözün anlamı iki şekilde ola-
Şair, ağız dolusu onu kötülemiş bilir: Onların gece vakitleri içinde
tir. Yani: Sözlerinin en çirkinleriyle. uyku uyumaları çok azdır. Ya da: On-
ı:OS ~~~ 0)ij deyimi, ağır sözler lar gece hjç uyumazlar. Az manasma
söyleyip ileri gidince, kendinden gelen Ll# sözcüğüyle olumsuzluk
geçmiş hasta gibi ağzına geleni söy- veya olumsuzluğa yakın
,, - olan şeyler
lediğinde, söylenir. dile getirilir.~;?~~~ Uykusundan
~ formu, kötü alışkanlıklar sonra ona rastladım. ~ J:?..J sözü
tıpkı her bulduğu yerde yatan adam
dışında neredeyse, hiç kullanılmaz.
manasındaki r; sözcüğü gibidir.
Şu kadar var ki, Arapların sözü nasıl
kullandıklarını bilmeyen biri, sözün
kendi bağlamını gözetmeden onun .ı~ 1 H-d-d
zıddı bir anlamda kullanmış olabilir.
~: Etrafını sarsan yıkılış, ağır bir
~ve öY.,.IA formları ise, sıcaklık
şeyin düşüşü demektir. ö~ ise, bu dü-
gibi bir nedenle insanların
yolculuk-
şüşün Ç]kardığı sestir. Allah buyurur
larını durdurdukları zamandır. Sanki ki: u:.:.:.ı'll ~,:, ~ 2_ı).. ~:;:1 ~\~\ ,;tS:;
kendisi, insanları terk etmiş, o da bu 1~ J~l ~,:,Az kalsın, söyledikleri
yüzden terk edilmiştir. sözden gökler çatlay acak, y er yarıla
_)~ise, erkek devenin kendisiyle cak ve dağlar parçalanıp dağıtaeaktı
bağlandığı iptir. Bu, onun dişi devele- (19/Meryem 90).
ri rahat bırakması için kullanılan bir ~ _fo.li ~~~ ineği, kesrnek için yere
bağlama şeklidir. _)~ kelimesi, JW:- düşürdüm.
(boyunbağı) ve rı....;.} (yular) formla- ~ aynı zamanda yık ı lm_ış olan
rındadır. Bu şekilde bağlanmış erkek
- . şey için de kullanılır. Tıpkı~~ sözcü-
deveye .J~ ~ denir. ğünün kesilmiş hayvan için kullanıl
L>"Jiıi ~~ise, okun yayıdır. Bu da dığı gibi. Zayıf ve korkak için de bu
erkek devenin adı geçen ipine ben- sözcük kullanılabilir. Deyim olarak:
zetme yoluyla söylenmiştir. ~ j ~ ~~ ~Y; ~ ,)Y, Kelimenin tam
anlamıyla ad~m olan bir adama uğ
radım, sözü, ~ adam olarak sana
ı 259 Şair, Şeınmah. Bkz. Divdn' ı, s. 135; İbn
yeter, gibi bir manaya gelir. Gerçek
Faris, Mücmel, IV, 899.
1102
anlamı ise, onun gibisinin varlığı munda söylenmiştir. Bu m_anada Al-

seni sarsar ve rahatsız eder. lah buyurur ki :~ u.ıt:Jı ~ı ~:) ~ .:,l_:,
' t....:..;;, - ~ ı -.1-- - •' - ' ı ' - : ' •,~ 1 •'
~~~_:, G~ 6~~ Bir kişiyi tehditle ~ .} 1..-l ~.J C;H.J ~ ~ U-4""11"' ~
sarsmak, ürkütmektir. ı_:# ~ı ~ı~ j~ Eğer Allah in;an~

ların bir kısmını bir kısmı ile herta-
ö~~ ise, çocuğu, uyutmak için
raf etmeseydi manastırlar, kilise/er,
sallamaktır.
havralar ve içinde Allah 'zn adı çok
..J.~ (hüdhüd) ise, bildiğimiz ÇÇ!-
anılan mescitler elbette yıkılırdı (221
vuş kuşudur. Allah buyurur ki: .iill_:,
Hac 40).
~~ı c..S) ~ ~ L. Jlli _;..wı (Süleyman)
Kuşları gözden geçirdikten sonra
şöyle dedi: Hüthüdü niçin göremi- ~~ 1 H-d-y
yorum? (27/Neml20).
~ı~: Güzel, yumuşak bir şekilde
Çoğulu ~~~ şeklindedir. ~ı~
yol göstennektir. ~~ de bu kökten-
şeklinde zamme ile söyleneni ıse,
dir. ~.:,li (.,?~ı~ Yırtıcı hayvanların
tekil dir. başkalarına öncülük edenleridir. Bu
Şair şöyle der: yol göstermenin işaret etmek şek
':ı.J .G.,G;..i~..;.'.ıı
.JC .. • . -ı: ~
-.-.<: •~ı--,...
-,~<-:ov linde olanına özellikle ~~ vermek
~ J .. o ;
)l,..ı,A
··- - . u ı 4..C
'-':!_/""-' - .).. t.iı... şeklinde olanına ise, ~~ 1 formuyl<!
.
verilmektedir. Misaller: ~~i ~JAI
;
457- Okçularm (avcıların) kana-

dım kırdıkları hüthütler gibi; Hidayeti gösterdim ve <·})li J) ~~
Evi gösterdim.
Yolun ortasında düşüp erkeğini
yardıma çağıran. 1260 :Şğer dens~ ki: Yüce Allah: ~J~Li
~ı J;:ıı ~ ~l Toplayın da götürün
onları cehennerrı köprüs-[!ne doğl:u
~~ 1 H-d-m (37/Saffat 23);~ .Gij ~'i;ı ~ .Gi
r~: Binayı düşürmek, yıkmak,
~ı ~ı~ J) ~*.IJ Şüphes iz kim
onu dost edinirse, o muhakkak onu
yerle bir etmektir. Bu anlamda .G.:.~
saptırzr ve doğruca cehennem azabı
L:.~denir. r~ ise, yıkılan şeydir. Bun-
na götürür (22/Hac 4) vb ayetlerde
dan istiare yoluyla~~ ~:)Yerde kalan
hi dayeti kabul etmeyenleri cehennem
bir kan; yani: Heder olan.
ve ateş ile tehdit ettiği halde, hidayet
r~ de böyledir. Yalnız bu özel-
nasıl güzel/yumuşak bir şekilde yol
likle eskimiş elJ:?ise için kullanılır. göstermek olarak tanımlanabilir?
Ço~ulu ise, rıiii şeklindedir. 6:.~
Cevap olarak denebilir ki: Bu,
ç_41ı Widesi ise, teksir/çokluk for-
Y üce All a h ' ın: ("'-·::'1:l c.,..ı ı:~
_ .·.~ - :B
rA>y:;.,ıs un-
ları acıkiz bir 'az;pla- müjdele (31
1260 Şair, er-Rai. Bkz. D'ivdn' ı, s. 238; İbn Dü- AI-i İmran 21) sözünde olduğu gibi,
reyd, Cemhera, III, 394.
1103
manayı daha çok ve etkili biçimde ların hiddyetlerini arttrmış ve onlara
vurgulamak için ifadeyi sert biçimde kötülükten sakınma çarelerini ilham
söylemek gibidir. etmiştir_ (47/Muhammed 17); ~_j
Şairin şu sözü de bu konuda bir ~ ~ ~~~~Kim Allah 'a inanırsa,
misal olabilir: Allah onun kalbini doğruya götürür.
, . • . ~ .... :, ~ i oA (64/Tegabun ll); I#.J lfol 0:!~1 0)
~JY~~~-
~Lı:ı4 ~j ~~ ~~~~ Hiç şüphe
458- Aralarmdaki seldmlaşma,
siz i~an edlp salih arneller işleyen
acıtan bir vuruştur. 1261
leri, imanlarından dolayı Rableri
Yüce Allah'ın insanlara hidayet hidayete erdirir. (1 O/Yunus 9).
vermesi dört şekilde olur: Yine buyurur ki: ~ 1_,~4- 0,ı~l_j
Birincisi: Akıl, zeka, zaruri bilgi- ,:,Ji', ~~ Ama bizim yolumuzda
lerle donatılmış her insanın yükümlü cihad edenleri, elbette kendi yolları
tutulduğu hidayet. Bundan herkes mtza eriştirepejiz. (29/ AnkebGt 69);
kendi yeteneği, gücü, imkanı oranı!'!~ ı.5~ ı_J:ciı 0:!;ül .illı ~_;.J Allah, hiddyeti
da istifade eder. Allah buyurur ki: Jt!
J J ,.. o ... ~ J .. : .. ..."
kabul edenlere, daha çok hidayet ve-
ı.S~ ~ ~ :~ JS ~~ ':?;ül u:)j Musa.' rir. (19/Meryem 76).
Bizim Rabbimiz her şeye şeklini ve- ~ .ı...ı9 ı)l~.;.ı w lfol 0:!~1 .:..llı (.5~
ren, sonra da yolunu gösterendir, ~~~ ]ı ~~ ~ . ':?~ .:..lll_j ~~~ ~1
dedi (20/Taha 50). ;.ı?~;,: .. Bunun üzerine Allah .kendi
İkincisi: Peygamberlerin dili, izniyle, iman edenleri, onların hak-
Kur'an ve benzeri kitapları gönder- kında anlaşmazltğa düştükleri hak-
mek suretiyle insanlara yaptığı çağrı ka, ulaştırdı. Allah, dilediğini doğru
şeklinde ortaya çıkan hidayet. İşte yola iletir (2/Bakara 213).
yüce Allah'ın şu ayette dil,e getirı:ıek Dördüncüsü: Ahirette cennetin
iste9iği de budur: w~~~ ~~J yolunu gösterme. Bu da yüceAllah'ın
GY.4 Onları buyruğumuz altında şu sözlerinde kastedilen hidayettir:
d~ğ;u yolu gösterecek önderler kıl ~~ ~j ~~~-.,Allah onları doğru
dık. (2 I/Enbiya 73). yola ilelecek ve durumlarını d_üzef~e
Üçüncüsü: Sadece hidayete eren- cektir_(47/Muhammed Ş); .l.:...;Jı \~\.!~
Ierin elde ettikleri tevfik (başarabil uı~ c)l ~ jl ~ ;1ğ iJ GS ı..;..J ı~ Gıi.i. ':?;u ı ~
me imkanı sağlama). Yüce Allah 'ın .:. ll1 Eğer Allah bizi doğru yola sevk et-
şu sözünde kastedilen de. budur: meseydi biz doğru yola erişemezdik
~~~ ~Gl_j ı.S~ ~jıj ı_;:ciı 0:!~1_j Doğ Şüphesiz Rabbimizin peygamber-
ru yola girenlere gelince, Allah on- leri bize gerçeği getirmiş/er, derler
(7/A'raf 43).
1261 şair, Amr b. Ma'di-Kerib. Bkz. Dlvôn'ı, s. Buhidayettürleri basamaklanmış
149; Nahhas, Şerhu Ebyôti Sibeveyh, ll, 200;
tır. Birincisini elde edemeyen ikinci-
Müberred, Muktadab, ll, 20.
1104
sini elde edemez. Hatta ikincisiyle hidiiyet verir ve hidiiyete erenleri en

mükellef olması bile doğru olmaz. iyi O bilir (28/Kasas 56).
Henüz ikinci hasarnağa gelernemiş Yüce Allah'ın
zalimlerden ve
olanın üçüncü ve dördüncü basamağı kafırlerden esirgediğini belirttiği her
elde etmesi söz konusu olmaz. Dör- hidayet türü, yalnız hidayete eren-
düncüsünü elde eden ise, önceki her Iere mahsus olan tevfik manasma
üçünü de elde etmiş demektir. Üçün- gelip üçüncü kısma giren hidayettir.
cüsünü elde eden de bundan önceki Ayrıca ahiretteki sevap ve cennete
ikisini de elde etmiş sayılır. koyma anlamındaki hidayettir. Yüce
Bunu tersten okumak da müm- Allah
~ ...
' ın şu... _ sözleri
,. ..
gibi: .:.:iıı 'i~... .. .·.y;...
kündür. Onun için bir insanın birinci .. - J.Y"'Y
'-"""
' • .ıı ~ i
(.)
- • ' \..,;,.ı\
1_ı~• _ı~ .. ,
~ 1 ·.~< t,;. ,_
. _ı~ _ı!
... ... ... o . ... ... 1"' ... , - ... • ,.
sıradaki hidayeti elde edip ikincisini ·.... ıl.1Jı
~
- ·-~ '1
(' .!)&'
ili
(,?,.-:; ':1 ~.ııı-
_ı
w tillll
... ~' ~ L:... _ı-
ve üçüncüsünü elde etmemiş olması İnandıktan, Peygamber 'in hak oldu-
mümkündür. ğuna şahadet ettikten ve kendilerine
İnsan, başkasını güzel bir şekilde açık deliller geldikten sonra, inkara
davet etmek ve yolları göstermek dı sapan bir milleti Allah naszl doğru
şında kimseye h idayet veremez. Sade- yola erdirir? Allah zalimler güru-
ce bunu verebilir ancak diğer hidayet hunu doğru yola erdirmez (~/Al-i
~ 86)·~~1
I.mran , .. ~eı;j\
.. '.:lı- ~~
t - :. 1 ~
1~ _
türlerini, veremez. Birincisine Yü~e
Allah şu sözüyle işaret etmiştir: 0Ş.l_j
: 'tSJ\ ('-<1ı
U:!? .!)&' (,? ~
. - ~ .ı.1ıl (.): j-_ı ô - . ~i 1.:
- ..?- ~
~ ~ .. o .. ~ o o ... , ... ..
elli\;_ı- . ~_t...:;w UA
ü..ıl:ıc • - ..ı...ı • 1. . ;l.l.lü. Bu (azab) şundan dolayıdır ki, onlçır,
va •.• __ . : (,?~ .JY .
rl;:.: J;>l~ ~l (,?~ Fakat biz onu dünya hayatını sevmiş ve onu ahirete
bir nur kı/dık; Onunla kullarımızdan tercih etmişlerdir. Allah da kiifirler
dilediğimizi doğru yola iletiyoruz. topluluğunu hidayete erdirmez (I 6/
Şüphesiz ki sen de insanları doğru Nahl 107).

bir yola_götijrüyorSflll; (42/Ş.ura 52); Yüce Allah'ın Hz. Peygamber'in
1 · - - t..=..ıG 'lı~ '· - ~i··~ Gıt..;.- O
_ı~ ...r :c..J.J.lf.:! - ~ . _ı n- (sas) ve insanların elinde olmadığını
ların içinden, sabrettikleri zaman bi- bildirdiği, onların bu konuda herhan-
zim emrimiz/e doğru yola ileten ön- gi bir yetkilerinin olmadığını açıkla
derler yetiştirmişlik (32/Secde 24); dığı her hidayet, güzel bir şekilde da-
~lA fj ~_j Her kavim için bir hidiiyet vet etmek ve yolu göstermek dışında
edeni vardır (13/Ra' d 7), yani, her kalan hidayet demektir. Akıl vermek,
kavmin bir davet edeni vardır. tevfik/başarmasını sağlamak ve cen-
Diğer ise, şu
hidayet şekillerine nete koymak gibi: Yüce Allah'ın şu
sö~üyle işaret etmiş~ir: 'i~ ~ _.iliı sözleri gibi: 'i~ .ili ı ~_j \~ .~ljlc ~ fJ.
~~,!i - '- '\..iı ~ - . - .\lıı ~- _ı- ~
1 - ~_ı ç. .. (.)A (,?~
~;
:·-. i (.)A ~~ C;. Onları yola getirmek senin
6:1~~ Sen sevdiğini hidiiyete er- boynuna borç değildir, ancak Al-
diremezsin; fakat Allah dilediğine lah dilediğini yola getirir (2/Bakara
1105
272); .s~l Jc ~ .illı ~G _;!_:,Eğer h(dliyete erdirmez (9/~evbe 109); ...
Allah dileseydi, elbette onları hidliyet .)lli. ~~tS). ~ı.?~~ .ıiıı 0) Herhalde
üzerinde toplardı. (6/E~'am 35); ı..;,_:, yalancı ve nankör olan kimseyi Allah
~~ 0C ~\ ı,?~~ ~~ Sen körleri doğru yola çıkarmaz (39/Zümer 3) .
sapıklıklarından çevirip doğru yola .)ıkli ~~lSji (Yalanlayan nankör):
getirecek değilsin. (27/Neml 81). Allah'ın hidayetini kabul etmeyendir.
, Yine buyurur_ ki: Jc U.OP 0J Bu, söz konusu meseleye işarettir, laf-
~~ı.?~~ .ıiıı 0~ ~~~ -Sen~ zı direk bunun için belirlenmiş olmasa
kafirlerin hidayete ermelerini ne kada, bu böyledir. Allah, hidayetini kabul
dar istesen de Allah, saptırdığı kim- etmeyene, hidayet vermez. Bu tıpkı
seyi hjdayete erdirmez. (16jNahl37); şuna benzer: Ben hediyeınİ kabul et-
.;j
•
w.\.llı .. : "
~UAJ .
.ıı.A
~
: .;j w.\.llı ~ : --
.- .. l)AJ meyene hediye vermem. Benim bağı
~ ~Her kimi ki Allah şaşırtırsa, şımı kabul etmeyene, bağış yapmam,
artık ona hidliyet edecek yoktur. Her beni istemeyeni, ben de istemem.
kime de Allah hidliyet verirse artık ~u manaya getenayetler: bazı
onu da şqşırtacak yolf.tur (39/Zümer ~Lbll ~~\ ı.?~~ .\.llı_:, Allah, zalim-
36-)7); ~~- ~_:, ,;._,:•:ı.:. i ~ ı,?~ ~ ~ı ler gü ruhunu hidliyete erdirmez _(91
' .~ ~ :'lı ~ 1.! i Y.J
' ' ' ..'l..:;,J •'
··.. ıY> •'
ı,?~ Sen sev- : ·· wı f'Y'"'
-·-~iı ı.?~
ili~ .\.llı J-
Ü:l":""'r": 1 Tevb e 109) ,. ~
diğini hidliyete erdiremezsin; bilakis, Allah, böylesine baştan çıkmış fasık
Allah dilediğine hidliyete erdirir ve lar güruhuna hidayet etmez (9/Tevbe
hidliyete erenleri en iyi O bilir (28/ '::.: iı (.S",lı i.S~
80)·' ~ . ' l)A :( ·,tS; - ~- : ~ j
: ' c-:
o ... ~ : '!! o ...... .. o
_)'-" ~
o ... ; '!! o o ,;. '
Kasas 56). ·1 - ' 1~\ ı)\ ' ." 1~ ' .uıı J9
u -~· j . 1 .: ~~:f -:, ' ı,?~ '
Bu manaya şu ayette de işay~t .s.lf.:ı ü 'i: ı,?~ 'i ıY> ~De ki, Ortak
edilmiştir: ı_,jfo. U.lJI ~fo ~~~
J;.. koştuklarınzzdan doğru yolu göste-
~~ O halde insanları mü 'min recek olan var mıdır?, Deki, Allah,
olsunlar diye sen mi zorlayacakszn? hak olan doğru yola hidliyet eder.
(lO/Yunus 99); -~~' :Jı ~ .\.ll ı ~ ~ _:, O halde doğru Yf!la hidliyet eden mi
Allah kime hidliyet verirse, o doğru kendisine uyulmaya daha layıktır,
yoldadır. (17/İsra 97). yoksa kendisine yol gösterilmeyince
Yani, hidayeti isteyen ve onu onu bulamayan mı daha layıktır. (I Ol
arayandır muvaffak ettiği ve cen- Yunus 35).
net yolunu gösterdiği; bunun aksini Bu ayette geç_erı 0i ~l lf~ ~ d
yapıp sapıklık ve küfür yolunu ara-
' •' k ,,, ·ı 'ıı ,,' kı'· d d
ı.S~ ısmı, 1.5~ ü •: LŞ~ şe m e e
yan değildir. Şu ayetler buna iş!lret okunmuştur. 1262 Yani, başkasmahidayet

etmektedir: 0:1jlSjl ~~~ ı.?~ ~ .\.llı_:, veremez, sadece kendisi hi dayete gelir.
Allah da kafir olan bir kavmi dogru Bu da: Bir şey bilemez ve tanıyamaz.
yola}letmez (9/Tevbe 37); ı,?~~ .illı_:,
~Lbll ~~\Allah, zalimler güruhunu 1262 Hamza, Kisiii ve Halef'\.ş~" şeklinde oku-
muştur.
1106
Yani, herhangi bir hidayeti yoktur. (Resulüm!) Sen sevdiğini hidiiyete

Kendisine hidayet yolu gösteriise de erdiremezsin; bilakis, Allah dilediği
hidayete gelmez. Çünkü onlar taş vb ne hidiiyet erdirir ve hidiiyete eren-
gibi ölü (cansız) varlıklardır. Sözün ler_i en iyi O bilir (28/Kasas 56); 04:,
lafzına bakılırsa, kendilerine hidayet .\;J.9 ~ ~~~~Kim Allah 'a inanırsa,
yolu gösterilse, hidayete gelirler gibi Allah onun kalbini hidiiyete erdirir.
anlaşılmaktadır. Çünkü, onlar da si- (64/Tegabun ll).
zin ~,i~i_dir. Njtekim Allah buyvrur Bu ise, insanın hakikati ararken
ki: ~li:.i :;~ ~1 l)J.; ~ 0_;-ii 0.1~1 0) gönlüne verilen tevfıktir. Şu ayette
Allah 't bırakıp taptıklarznız da tıpkı buna işaret edilmiştir: jl~ıj l,j~ 10:ı~lj
sizin gibi kullardır (7/A'raf 194). jlı~ flG\j c.S~ Doğru yola girenlere
Onlar sadece ölülerdir. Başka bir gelince, Allah onların hidiiyetlerini
yerde ise, şöyle buyurmuştur: 0J~J artırmış ve onlara kötülükten sakzn-
ı.::..ın.;.
. J ..:...ıı ~
: ıJ_)_)
'· te""
:!i~~
• - ı.,;. .J.ıı
• UJ ~
· .; ~ ma çare/erin{ ilham etmiştir (4 7/Mu-
0~ ~j ~ ~.)~i:, Müş~ikler, hammed 17).
Allah 'ı bırakıp, göklerden ve yerden Hidayet kavramı, gramer açısın
kendileri için hiçbir rzzka sahip oldan bazı yerlerde kendi kendisiyle,
mayan ve sahip olmaya da güçleri bazı yerlerde lam harfiyle, diğer bazı
yetmeyen şeylere taparlar (16/Nahl yerlerde ise, ila edatıyla müteaddi
73). (geçişli) kılınmıştır. A_llah buyurur
Yüce Allah'ın: l.:.) ~~ ô~:li G) ' .r!" (S',iı 'i. ~
k'·ı. .bl' . ~ .ı..iıLı
. . ~ . : .. ı.>"
: -.J
ı.J;s l.:.)j lpG Kuşkus~z biz ona yol~ rJ?~:. : Kim illah 'a sımsıkı bağlanzr
gösterdik; ister şükredici olsun, is- sa, kesinlikle doğru yola iletilmiştir
ter nankör (76/İnsan 3); ~~~ ;G;ı~j (3/Al-i İmran 101); ~~:li.J jlı\:ı/i?lj
Ona iki yolu gösterdik (Beled 1O); rı?~ ... ~~~~ J) Onları seçtik ve ~oğ:
{.ı~~:.. ~iı bl~l ~~:li.J Kendilerini ~u yola.il~{tik,(?lf:n'~m 8_7): ~'~ ~
-:.~" i l i .ı..lll J! -:.~ ıı 1\ _u_·, . - :q.s . ;.
doğru yola çıkardık (3 7/Saffat118). ~ c.S ~ ~ c,S'"· c.S ~ ı.>" 1- Y-"
Bunlar, akıl 've şeriat ile bilinen 'i~ ~_0l ~ 0l ~~ ~1 Jı 'i~~~

iyilik ve kötülüğün, sevap yolu ve c.S:i.! 0i ~)De ki, Ortak koşt~klarınız
azap yolunun bilinen kısmına işa dan doğruyolu gösterecek olan var
mıdır?, Deki, Allah, hak olan doğru
rettir. ~u- ~yetle~ d~ on,u ~österm~k:
. :U~\ ~
te dır: ~.·.ı.:: ... l.iı . - :li l.iı-Y.
lY" ...J!J c.S yola hidiiyet eder. O halde doğru
0.9~~ ~~ 0J!<;,:ı.J --- (O/ bir toplul~ yola hidiiyet eden mi kendisine uyul-
ğu doğru yola iletti, bir topluluğa da maya daha layıktır, yoksa kendisine
sapıklık hak oldu. .. . ve kendilerinin yol gösterilmeyince onu bulamayq'!_
de doğru yolda olduk!arını sanıyor mı daha layıktır?_ (10/Yılnu,s 35); Ji!
lar (7/A'raf 30); ,; ,:,!.:.1 ~ 'i~ ~ ~l ~!:,~~~ ~j Jı. ~~i.J- J.j 0i Jı. ~ ~
'-':!~: r- Y.J
: - 'i~
: .~: :iL.ı :i; i - ' . ~Liı:ı.. ı.>" ili .\.lıı ~.<i ;
~J
De ki: ister misin arınasın? Seni
1107
Rabbinin yoluna ileteyim de ondan ve fasıkiara hidayet vermemıştır,
korkaszn (79/Naziat 18-19). denebilir. Aynı zamanda kendine
Hidayet etmek fiilinin kendi ba- düşeni yaptığından, onların hidayete
şına müteaddi olan kullanımlarına gelmeleri için yol göstermesi ve bu-

misal: ';,1?:;;,~ U:.ı~ ~~~j Ve onları nunla ilgili bilgileri öğretmeye çalış
elbette ~oğru _yola ilet~r~~~ (4/Nisa mış olması yönünden, hidayetin ana
:.~·;.· . ~\\ .b\'·'-1\ \.AAıtrı~ - .
68) ,. ~ ~ ~
V
.J, rı...en _ ilkesi gerçekleştiğinden Allah onlara
dilerini doğru yola erdirirdik (3 7/ hidayet vermiş ve onlara yolu öğret
Saffat I 18); H~:,:.iı i.ıy.::..ıı U~! Bizi miştir de denebilir.
doğ~u ;;alçı hidiıyet eyle, ... _(I /Fatiha Birinci ölçüye göre şu iki ayeti
6); ~~ ~~ ~ I.J~ 01 0_,~)1 Allah 'zn yoruınlan:.ak mümkündür: '-?~ ~ .illı.:,
saptırdığını yola getirmek mi istiyor- ~l..l:..ll ~.Jill Allah, zalimler gü ruhu-
sunuz? (4/Nisa 88). nu hidiıyete erdirm_e z (9/Tevbe 109);
Yine buyurur ki: ~_). ~~ ~:, ~jtSll ~.:,ilı '-?~ ~ .illı.:, Allah da kafir
... ne de doğru bir yola erdirir {41 olan bir kavmi doğru yola i/etmez (9/
Nisa 168); ı)ıi; .JJ.:ı ~~ '-?~ ~~~ Tevbe 37).
0_,~ ~ Sen, körlere, görmedikleri ikinci ölçüye göre is~, şu ayet
halde hidfıyet edebilir mis in? ( 1Ol mis!ll gösterpebilir: ~~~ J~ ı..;,ı.:,
y unus
~ 43)·, ~.. _ U:.ı ~
- .j, . ·--
_.. : ft:!~.J ı.S~I ~ ~~ ı_,j.;.:;:.ü Semud kavmine
.. . ve kendisine varan dosdoğru yola gelince, biz onlara doğru yolu gös-
ilelecektir (4/Nisa 175). terdik. Fakat onlar körlüğü doğru
Hidayet ve talim (öğretim) için yola tercih ettiler. (41/Fussilet 17).
iki şeyi gerekir: Öğretenin öğretme Gerçekten fayda verecek olan
si, öğrenenin de öğrenmesi . Hidayet hidayeti kabul etme gerçekleşmedi
ve talim ancak bu ikisi olduğunda ğinden, durumu en doğru biçimde
gerçekleştiğine göre, hidayet veren ifade etmenin yolu şudur: Allah ona
ve öğreten elinden gelen tüm çabayı hidayet vermiş fakat o, hidayete gel-
sarf eder, fakat alıcı konumunda kişi memiştir. Şu ayet gibi :
bunu kabul etmez, almaz, öğrenmez ~Gw..' (.)A ili ~ -~ -_i, - ~- .·· --iı
:- ı.S ':T':' • ~ j '-'Y""""' - -
j§ .ili
se, bu durumda, hedef kişinin kendi- ~j- ;i.;.ı 1~<ük:.. .cl!SS-
- j
_ . ~ .-
~ . ~(S',
,.bı - iı
sine yönelik çalışmayı kabul etmedi- ~ J ,Jı : fo. - Glı Ji çx -'· ı :A
ği baz alınarak, hidayet etmemiş ve :i;~, ~~~·ı)ç ~,;.( ~ ~\ Gk.;.: - ~~-;
\""""""": ' .. C$:' ·- . j
öğretmemiş, denebilir. Onun için de q:ı,J- ~
_... _ i.:: ,',ı~\-.
c..s:- :'
. - _.. ~ J_,....,''.ıı
y
':.- : -
e-ı:ı (.)A
şöyle denmesi de doğru olmaktadır :

Hidayet ve öğretimin gerçekleşmiş
~~ (.S~ ~~~ Jc
YJ ~ ~ C:.;iıi; ki: ne
Doğu da, batı da Allah 'zndır. O, kimi
sayılabilmesi için şart olan alma, dilerse onu hidiıyete erdirir. İşte
kabul etme, beniruserne gerçekleş böyle, sizi ortada yürüyen bir ümmet
mediğinden , Yüce Allah da kafirle~e kıldık ki, siz bütün insanlar üzerine
1108
adalet örneği ve hakkın şahitleri ola- ~ı_fo ~Glj ıS~ Doğru yola girenlere
sımz, Peygamber de sizin üzerinize gelince, Allah on/ann hidayetlerini
şahit olsun. Daha önce içinde dur- artırmış ve onlara kötülükten sakın
duğun Kd 'be 'yi kıble yapmamız da ma çarelerini ilham etmiştir (47/Mu-
şunun içindir: Peygamber 'in izince hammed ı 7) ayetinde bize vaat ettiği
gidecek/eri, iki ökçesi üzerinde geri tevfik'i dilememiz içindir, derler.
döneceklerden ayıralzm. Bu iş elbet- Bu, ahirette cennete giden yolu
te Allah 'ın hidayet ettiği kimselerin bize göstermesi ve kolaylaştırmasi
dişındaki/ere çok ağır gelecekti. (21 dır, diyenler de vardır.
Bakara 142-143).
Doğrusu (bu,) Allah 'ın hiddyete
Bunlar, Yüce Allah 'ın hi dayetini ulaştırdıklarının dışında kalanlar için
kabul edenler ve onunla hidayete büyük (bir yük)tür (2/Bakara 143)
erenlerdir. ayetine gelinc~, buradaki hidaye>te
f.l~:; :"~i ı i. ı~~ U~! Bizi Doğru Yola erdirilenler ~Gij ıS~ ~~lj ı:,~ ı 0.ı;ı.ll~
hidaye(eyle (1/Hitiha 6) ile ~~~.J ~ı_fo Doğru yola girenlere gelince,
'~.ı{i.",~ Lbl~ Ve onlan elbette doğru A Ilah onların hidayetlerini artırmış
yola iletirdik (4/N isa 68). ve onlara kötülükten sakınma çare-
Ayetlerine gelince, deniyor ki: lerini ilham etmiştir (4 7/Muhammed
Bununla kast edilen genel hidayet an- 17)' de zikredilen tevfik ile hi dayete
lamına gelen akıl ve peygamberlerin erenlerdir.
sünnetidir. Fatiha suresi nde, dahaönce .s~ ve~~~ kelimeleri dil yönün-
hidayete ermiş olsak bile, bizim böyle den birbirine denktir. Yalnız Yüce
dememiz emredilmiştir. Bu emir, onu Allah lS~ terimini bizzat kendisinin
söylediğimizde bize sevap vermesi kontrol ettiği ve verdiği, insanın mü-
içindir. Bu, bizim Hz. Muhammed' e dahalesi olan başka türlerinden ayı
salavat getirmemizi emretmesi gibi- rıp kendine mahsus işler sahasında
dir. Kendisi ve melekleri zaten bunu kullanmıştır. Misal olarak: 0.ı?;:i! ıS~
yapmıştır, yapmaktadır. müttakiler için h!daye_t~ir (2/Bakara
• .~ıı
~(.S""- U~
i..:: : -~ --~ .c&:ı~-
_ J .ıJ.ıı u:
:1 G er- 2); ft!.J ~ ıS~ ~ ~) İşte bunlar,
çekten Allah ve melekleri Peygambe- Rabbierinden bir hiddyet üzerinde-
re sa/dt ederler. (33/Ahzab 56). dirler
~, o
(2/Bakara ~5); lŞ~I 0~.) ~o!
_. "' <J ; , , .:: Jo ...
(.5~' tY> -?~j (.)"~ ı.5.». 0 ıy.ıı ~ J_;ı

Kimisi de der ki: Bize böyle dua
~~~ ı..;. )i. .;,], -,J~J --- ı.;ı~)ıj ·a
etmemizi emretmesinin nedeni, az-
Ramazan ayı ki, insanları irşat için,
gınların bizi azdırmasından, şehvet
hak ile batılı ayıracak olan, hidayet
terin bizi ele geçirmesinden bizi ko-
rehberi ve deliller hdlinde bulu-
rumasını dilememizi istemesidir.
> nan Kur 'd n onda indirildi. .. . Size
Kimileri ise: Bu~~lj lj~l 0.ı;ı.llj
doğru yolu gösterdiğinden dolayı
1109
Allah 'ı tekbir etmenizi ister (2/~aka- ,HI.J yll Kara ve denizin karan-
ra 185)·,~- ~~ ~
-;u.~.:.~- c.S ~ ~~ ;.siııL
.. _ _ ı.:.~
: lıklarında yolunuzu bulasınız diye
Size benim tarafimdan bir hidfıyet yıldızları sizin için yaratan O 'dur
rehberi geldiğinde, kim o hidfıyetime ( 6/En'am 97)·JL;.
' . y'.II ,:...,
"-ı'
.: ,;,;,
U'.. . . ·;.,~,·.,:iı ~~•
.. -
uyarsa, (2/Bakara 38). : ~'y - ii.:.. :· ~.L::· -.'y ·\~-~~- Wl;

9-J-ır:: .J - - (..)~ l) -! .J ~ .J
~ .. }
Yine quyurur ki:~ll.U~ ~_;~i J9 ~ Ancak gerçekten aciz ve zayif

~~, ~. t:u~
. 1~1.:: ~Y.J
-!- ! -- 'r.J ıjilij.. 'y t.;,
V../'-"":! olan, çaresiz kalan ve hicret etmeye
~\ c.S~I Jı.G_;~ y~j 4.] ___ .:Jıı U\~ yol bulamayan erkekler, kadınlar ve
c.S~I ). ~~- c.S~ 0ı j De ki Allah bizi çocuklar hariç (4/Nisa 98).
-
doğru yola kavuşturduktan sonra ~~.ilA.~, hidayeti arama, isteme için
ardımıza mı dönelim? Arkadaşları, de kullqnılır. Misal olarak: t4\ ~l.J
bize gel, diye doğru yola çağırdıkları (JJ''~f~ ~sj;i 0t.§.)lı.J y8ş.jl ~~ Ve ha~i
halde De ki: Allah 'ın gösterdiği yol, bir zamanlar Musa 'ya o kitabı ve fur-
yegane doğru yoldur. (6/En' am 71 ). kanı verdik, gerekirdi ki, doğru yolda
:~.~~·.i~ Ü:.C. -- ~ - t.ill ~GJ
_.JA.Jc.S JIY' _(..)_. ~~B u . gidesiniz_ (2/Bakara 53);eA~ )ti
(Kur 'an) insanlar için bir açıklama, w~ fsiil.J ;.sjlc '""};,~ ~~.J ~:;:.;.ı.J
Allah 'dan gereğince korkanlar için Siz de onlardan korkmayın, benden
doğru yolu gösterme ve bjr öğüttür korkun. Hem üzerinizdeki nimetimi
(3 /Al-i İmran 138);~ jjı ~G JJ.J tamamlayayım, hem gerek ki doğru
c.S~\ Jc. Allah dileseydi, elbette onla- yola eresiniz (2/Bakara 150).
rı hidfıyet üzeri!Jde top/ardı. (6/En' am Yine buyurur ki: lj~l ~ 1~10~
~5); ~ ~*.! 'y .;jjı 0~~~~ Jc. ~_;J0) Eğer islam 'a girerlerse hidfıyete er-
~ Sen o kafirlerin hidfıyete ermele- miş olurlar. (31 Al-i İmran 20); 0~
rini ne kadar istesen de Allah, saptır \j~\ ~ ~ ~~ L;. ~ ı)_;,\ Eğer o,;-
dığı kimseyi hidfıyete erdirmez_. ( 16~ lar da sizin iman ettiğiniz gibi iman
Nahl 37);c.S~ :iJ~II.J~I 0,ı~l ~) ederlerse hidfıyeti bulmuş olurlar.
&.! .'~f ~ ı;\S L;..J ~.J~ ,:.,; :.J Wişte onlar (2/Bakara 137).
o kimselerdir ki, hidfıyet karşılığında r_ş _ı~@: Bir alimin yolunu izleye~
sapıklığı satın aldılar da, ticaretleri kişiye de denir. Mesela:~)~\ 0tS JJ.Ji
kar etmedi, doğru yolu bulanlar da· W~ 'y_J ~ 0~ 'y Ataları bir şey
olmadılar (2/Bakara 16). bilmeyen ve doğru yolu da bulama-
~ı .ilA,~ ise, insanın seçme özgürlü- yan kimseler olsa da mı ? (5/Maide
ğünü kullanarak yaptığı inceleme ve 104).
araştırma sonucunda ulaştığı sonuç Burada onların kendilerinin bil-
ve karara mahsus bir anlama işaret medikierine ve bir alime de uyma-
eder. Bu dünya işlerinde de olur, dıklarına dikkat çekilmiştir.
ahiret işlerinde de. Allah buyurur ki:
wWb '-
~ :-- ~
~
;·-w~ ~~
1.)-<ı!
__:
~· ~; 1J ',1.1ı- ..:.~11 r-
~<i~. r_ş_Jı-.JA.J o o
LJA.J ...-- ... - c.S
'rJ;
',.. c.S ..
- J~
0.ı.J~I ~ Gi W) Ji9 Artık kim doğ-
1110
ru yola gelirse, yalnız kendisi için Gjı ~~ ~\_;u~- Gl t' ~ı ' ~ı 1 :~j li
_:, .• ,.: - : ,.J ~ ~-
gelmiş olur; kim de saparsa ona de w~ Onlar azdbı görünce: Ey si-
ki: Ben sadece uyarzcılardanım (271 hirbaz! Sende olan ahdi hürmetine
Nemi 92). bizim için Rabbine dua et. Biz ger-
Burada geçen ~ı~) ise, tüm ihti- çekten doğru yola gireceğiz, dediler
da şekillerini kapsar. Bunlar hidayeti (43/Zuhruf 49).
istemek, onu aramak, ona uymak ve (,?1i. ise, evi göstermeye mahsus
onu inceleyip araştırmak gibi edim- bir sözcüktür. el-Ahfeş şöyle der: Bu-
lerdir. nun tekili ~~ şeklindedir. Müennesi
uC ~~ :~iL.Cl :,ı:.,·,:~,ıı ~!i :'··- ise, (,?1i. olarak gelir; bu da kendisiyle
- r· 11t"' u - ("1t" U:U.J
0J~ 'i ~ ~.!! '. 1\ Şeytan, kendilerine niteleme yapılmış bir mastar gibjdir.
yaptıklarını süslü göstermiş de onları All~h qu)'l!rur ki: _J:.j~:.. ı W ~~i 0~
doğru yoldan altkoymuş. Bunun için ~~ı~~ ~.J~:,; ı#';:, (.5~1 &
hidiiyete giremiyorlar (27/Neml 24) <f~l ~
_J:..j~.'..l W --- .i~~ Eğ~r bun~
ayeti de bunun gibidir. lardan alıkonulsanız,
o zaman kola-
L:;J~ ~ ·
-
:-1- w~
- .J eY' .J .
: .-.ı -~
U"': .J
:ı -
ı.r' .J
yımza gelen bir kurban gönderin.
Bununla beraber bu kurban, kes ile-
LS~I ~Bununla beraber, şüphe ;;k
ceği yere varıncaya kadar başlarınızı
ki ben, tövbe eden, iman edip salih
tıraş etmeyin. ona da kolayına gelen
amel işleyen, sonra da hak yolda se-
bir_,kurban gerekir. (2/Bakara 196);
bat gösteren kimse için çok bağışla
~~ d~ Y~ Kdbe 'ye ulaşacak bir
yıcıyım (20/Taha 82) ayetinin manası
kurban olmak üzere (5/Maide 95).
ise, sonra hidayeti istemeye, aramaya
devam etti, onu araştırmaktan usan- Yine buyurur ki: 'i:, ıS~\ ';j
ınadı ve bir daha günah yoluna dön- ~~~ kurbanlık hediye/ere:· gerdan-
medi, şeklindedir. ~~klar!'/a ~?/Maide 2); ıj~ ı$.~1j
Gl-..J ..Jı Gl ı .lıj ~ · ,;.~j 1 ~'1 (..):!_
: ~ı .ı.b...;. ~ 0ı bekletilen kurbanların
- - ' _,.. ... - ~
... :' ~~ ~ --~--- :_·.i,:: dJ i - : ' 1- .ı.:Jı yerlerine ulaşmasını men edenlerdir
~.J L>:" ~ • .J u~.J --·
6.JJ~+~iı ;J. ~)~ ~j.J Onlar başla~ (48/Fetih 25).
rına bir musibet geldiği zaman: Biz ~~: İnsanların birbirlerine gönül
Allah 'a aidiz ve sonunda O 'na dö- almak kasdıyla verdikleri armağan
neceğiz, derler. işte onlar var ya, dır. Allah buyurur ki: ~) ~Y. JJ.J
~~ ~- : _; . ·.~iı ' ·- : -~ -.1:.~ ~ ~
Rablerinden, mağfiretler ve rahmet , U~..r-' eY ~ ,r .. ~
onlaradır. işte hidiiyete erenler de
~ w
· · : .iliı - ·Gl JL4J · : -~i J-ıj : ~
- ~ ' - c..ş-; ,,- • • ': .'-!.J - u ..
onlardir (2/Bakara 156-157). 0~Y3 ~~~i ~~Gl Ben bir hediye
göndereceğim de, bakay zm elçiler ne
Yani, Yüce Allah 'ın hidayetini
(gibi bir sonuç) ile dönecek! er. Gelin-
arayan, onu kabul eden ve onun ge-
ce Süleyman şöyle dedi: Siz bana mal
reğini yapanlar. Onlardan haber ve-
ile yardım mı etmek istiyorsunuz?
rirken de şöyle buyurmaktadır: ı)..§:,
1111
Allah 'ın bana verdiği, size verdiğin ~~ 1 H-r-t
den daha iyidir. Ama siz, hediyeniz/e
böbürlenirsiniz (27/Neml 35-36). Bu kelimeyle ilgili Allah quyu-
ı..>~ kelimesi ise, armağanın ken-
rur ki:-:.ı_,~t..i. ~~ ~jS):.iı Jc.
J)i L:ı.J
disi üzerinde sunulduğu tepsidir. -:.ı_,~L:ı.J Babil'de, iki meleğe: Hiirut
ve Miirut'a indiri/en şeyleri öğreti
ç. i~ da çokça hediye veren kişi
yorlardı (2/Bakara 102).
demektir. Bu anlamda Şair şöyle der:
L..i;ji ~ lhJi ~Illi ~i·-'- -to'\ Deniyor ki bu ayette geçen ..::..ı_,~t..i.
- """~!"":"
ve ..::.ı_,~L:ı kelimeleri iki melektir. Bazı
459- Sen çokça fahişe hediye müfessirler ise: Bunlar, insanlardan
eden, içi pis olan birisin. 1263 veya cinlerden olan iki şeytan ın isim-
ı..>~, hem hediye hem de gelin için leridir, mansup olarak okunmalarının
kull~nılır. Bu anlamda: Jı u,._,_jiji ~~ nedeni ~~i 0şJ.J ifadesinden bedel
4-;-._:,.) Gelini eşine hediye çttim, denir. olmalarındandır. Bu bir bölümün bü-
Ayrıca ~~.J u~ ~~ ~i L:ı Falanın tün yerine kullanı!~ığı b~~el _!~rlerin
hediyesi ve ydlu ne güzeldir. ı..>~~ '0~ dendir. _,_:;.c .J ~.J i~ 0) i_,lt! ~.)ili Toplu-
~i ~deyimi ise, iki kişi arasında yü- luk dedi ki: Şüphesiz bu ikisi Zeyd ve
rüyüp her !kisine de dayanan kişi için, Amr 'dır, sözü gibi.
söylenir. iiy.Ji ~~~ Kadın, iki kişiye ..::..ı.)i kelimesi, avurdun genişliği
dayanıyor gibi yürüdü.
demektir. Bu anlamda ~~i ~_;. U.)
- -
denir. Yani avurdu geniş at. Bunun aslı
t~ 1 H-r-a da ~~ -:ı _j. ifadesinden alınmıştır ki,
elbisesini yırttı, parçaladı demektir.
Sert bir şeJ<ilde ve korkutarak sür- ~_;. kelimesi ise, bekareti bozul-
mek için tjii_:, t.J. fiilieri kullanılır. muş kadın demektir.
Allah buyurur ki: 4)
2;_; ~ .:__:.j ~~4--.J
Daha önceleri çirkin işler yapmış olan
kavmi harıl harıl koşup geldiler (lll w~ 1 H-r-n
Hud 78).
u_,.Y\: Arapça olmayan bir isimdir.
t~ ~ Y: t_j, fiili mızrağını seri [Kur'an'da birçok yerde geçmesine
bir şekilde kullandı, acele etti, de- rağman] Arap edebiyatında herhangi
mektir. bir kullanımına rastlanmamıştır.
tf hızlı yürüyen ve çok ağlayan,
demektir.
j~ 1 H-z-z
:l.i. .JA. ~f ise, küçük bir güvedir.
.)i: Kelimesi, şiddetli bir şekilde
1263 Şair, Huseyl b. Artafa. Bkz. Ciihız, el-Beyan
sarsmak, sallamaktır. Bu anlamda
ve't-Tebyln, III, 202; Ciihız, Hayeviin, lV,
494.
fo~ ~yi ~ jj. Mızrağ1 sal/adım, o
1112
da sallandz ve ~~ G~ ~jj. Fa- ,JY\ 1H-z-e

lanı bağış için salladzm deyimleri
kullanılmaktadır. Allah buyurur ki: .,.~:Kelimesi, hafifyollu dokun-
.. .. o J. "' o :O o .. '!l}
Gb. Gb ' .&.b ..l:::.!t..:.ü :ü:...l.ll t h.ı

··-o o .) o - : ; ..cl.J..II .şY..J
-
• - o o •• :
ma ve alaya alma demektir. Kimi
Hurma dalını kendine doğru silkele, zaman alaya almak anlamına gelen
üzerine devşirilmiş taze hurmalar bazı tutumlar da bu kelimeyle dile
dökülsün (19/Meryem 25); ~L.:o.C j\.3 getirilmektedir.

~ 1-'
o
~~ - 1'Y: ~
00
1-
c.s'.J (.)
:ı.~ 1'1!-'
:~ts
o
•.;·; \Al.)'-~
.w Yüce Allah da onu bazen alaya
Asanı at! Onu yzlan gibi kzpzrdadzğznı almak anlamında kullanmıştır: I~J.J
görünce dönüp arkasına bakmadan
~.J i_J~ li_,Wı ~~~ J) ~~ıj Nam~-
za çağzrdzğznız zaman, onu alay ve
kaçtz. (27 /Nemi 10).
eğlence konusu yaparlar; (5/Maide
~~~ ]li~: Bitki gelişti, uzadı, ol- 58)·, ı··.. ;_ li~ı ~
.J..r .. L:ı:iwl ~ ('"7'""'
- .. <r :ı..: ıSı• .J-
gunlaştı, demektir. Allah buyurur ki: Ayet/erimizden bir şey öğrendiği z~
~ , o o .. o; ll o :;. .. • o .. .. • ... o: .. ...
JS <r
· ~..::.w:ı\'.J L..ı:i. .).J
o
-- ı.::.J
',";bo.\
-
Ç.\...J\ 1~
:•.ı; UJ""I\~\j
y . man, orıu a_laya a_lıyor. (45/Casiye 9);
~ ç.J.J ... ; fakat biz onun üzerine su ~ (,Ş~I ıSA.i I_J~ ~) .iG_,~,?-~1 0J ~_Jij ıSJ.J
indirdiğimiz zaman, harekete geçer, ~ Y.. j ~i Seni gö;dükleri zc:ıman: Bu
kabarır ve her güzel çiftten bitkiler bi- mu Allah 'zn Peygamber olarak gön-
tirir (22/Hac 5). derdiği? diye seni hep alaya alıyorlar
(25/Furkan 41 ).
~ JSll ]li~ Yzldız kaydı, demektir.
jlij.i. '\) :. Sırf çelikten yapzlmış kılıç. . ,Yin~ J\ll~h şöy~~ buyurur: ~lj I~).J
I_J~ 'i)~ _,"ı?- ·;j 0J I_,_).QS 0.ı;uı O inkarcılar
~,j ~Lı Akarken ses çıkaran derin o -
su. ~,j ~jHafifadam. seni gördükleri zaman, se;zi a,layoa

alıyorlar (21/Enbiya 36);üj G~i
yahu sen bizimle alay mı ediyorsun?,
JY\ 1 H-z-1 (2/Bakara 67).
, Allah buyurur ki: ~yl !_,~,?-~~ 'i.J
Yüce Allah bu konuda şöyle buyur-
l j j ~~ Sakın Allah 'zn ayetlerini alay
maktadır: ~). Lı.J- ~ j)j .:J) Kuş konusu edinmeyin, (2/Bakara 23 I).
kusuz Kur 'an, apaçık bir sözdür. O asla Burada Yüce Allah onları sert biçim-
bir şaka değildir (86!fank 13-1 4). de azarlamakta ve onların bu yaptık
JJ.i.
kelimesi, hiçbir faydası ol- larının çok çirkin olduğuna dikkat
mayan, kimseye iyi gelmeyen her çekmektedir. Çünkü onlar ilim sahibi
söz için kullanılır. Ciddiyetsizlik de- olduklan ve onun gerçek olduklarını
mektir. Burada anlam olarak zayıflı bildikleri halde kendisiyle eğlen
mişler ve onu hafife almışlardır. Bu
ğa gönderme yapılmış ve o yönden
bir benzetme düşünülmüştür. anlama gelen fiil ~ ~f ve a~~
şekillerinde kullanılır.
1113
"1~): Alaya almaya çalışmaktır. ne destek verir (2/Bakara 15). Yani
Onu alışkanlık ha.line getirmektir. onlara alaya almanın cezasını verir.
Bazen bizzat alaya almak anlamında Bunun anlamı da: Cenabı Allah onla-
da kullanılır. Bu tıpkı :i...;ı~l kelime- ra bir süre mühlet verir, sonra onları
sinin bazen cevap almaya çalışmak aniden kıskıvrak yakalar. İşte Cenab-ı
anlamında kullanıldığı gibidir. Hal- Allah'ın onlara tanımış olduğu bu
buki bu kendi başına cevap vermek süre "1~) diye adlandırılmıştır. Zira
anlamında kullanılır. onlar bu verilen süreye aldanmışlar,
;:; .
~ , ~
Allah buyurur ki: ~yl_j ~'-!i J§ tıpkı daha önce alaya almakla aldan-
6..,J~ğ~.·.,~ ~~_,..:.,_)_:,De ki: All;h ile, dıkları gibi. Bu da, onların farkında
ayetleri ile ve peygamberi ile mi alay olmadan kuşatılmaları ve aniden bas-

edro:sunuz?, (9/Tevbe 65); ~ J~.J kına uğrarnaları anlamına gelmekte-
; • • • - • - 4...ı 1 ·ıs. La • dir.
u_,.ı~ _: _y ... , o alay etiıkie-
ri şey kendilerini_kuşatmış olacçıktır Ya da onlar çokça alaya aldıkları
(l ı•;H_u~d 8)·, Y 1 \s ~1: J. Y".J~~
, - : · ··Lı.. ~..:aJ için bu onların en belirgin nitelikleri
6~~···~ ~ Onlara hiçbir peygamber olmuştur. Böylece Cenabı Allah' ın
gelmiyordu ki onunla alay etmiş ol- onlara karşı aldığı önlem de onlarla
masın/ar (15/Hicr ll). alay ediyormuş gibi algılanmıştır.
, Yine buyurur ki: ~ /:ıl.: J) ~j Nasıl ki şöyle denmiştir: Bir kişi seni
aldatmaya çalışır, sen de omin farkın
, .. .- ..- o :;:. ,. •) ,. : ... o
ı ·~J~~
· · ' - ı: · ·.~<~ 4..l.l1
0
-
wLil ··· · - 1~1 :ı w\:&11
- " ~ : (.): -
'+!Allah size Kitab (Kur 'an)da: da olur da, bunu ona hissettirmeden
Allah 'ın ayetlerinin inkar edildiğini hilesine karşı önlem alırsan, onu al-
ve onlarla alay edildiğini iş ittiğiniz datmış olursun.
zaman, (4/Nisa 140);~Y. ı:,jfLı ~.J Ri vayete göre Allah 'ı ve dinini
4...ı 1 \s ~..:a • ·: 1 • • - : ·j~...ı -
- · _,.,
.. ' . ~ J~ (..):! _ • ı.j
. -· ~
-w~ : dünyada alaya alanlara kzyamette
6~~ğı .·.,J Senden önce de peygamber- cennetin bir kapısı açılacak, onlar
lerle alay edilmişti. Fakat onlardan da ona doğru koşacaklar. Oraya var-
alay edenleri, alay ettikleri şey kuşa dıklarında ise kapı birden yüzlerine
tıverdi (6/En'am 10). kapanacak. 1264 İşte Yüce Allah ' !~
Yüce Allah için kullanılan "1~) şu ayette bahsettiği de budur: ;. ~\..9
J. :;:.J.o ,. ;;;
kelimesi gerçek anlamıyla ku_llanıla~ 0~ -l\jSJI ~ lfol ~~1 işte bugün-

maz. Tıpkı Yüce Allah için -*ve~ de inananlar kafirlere gülecek (83/
oyun ve eğlence ifadelerinin kullanı Mutaffifın 34 ).
lamayacağı gibi .. Yine bu anlamda olan ayetlerden

Allah buyurur ki: ~ iSJğ~ . · .,; .illi biri de şudur: ~? .ill1 ~ ~ 6J.J:i. · · ·~i
~.1\ .:ıl~
0~ ~yib ~ ~~_j iizah: onlarla ~ • :!1- •.• , on l m'1 a alay edecek-
("1l"'J
alay eder ve onların başıboş olarak

ı 264 Bkz. Bey haki, ei-Esnıa · ve 's-Sıfat, s. 616,
bu azgmlzklarında devam etmeleri-
(RN: 964).
1114
/erdir. Allah da, onları maskaraya mesine yakın bir anlama gelmekte-
çevirecektir (9/Tevbe 79). dir. Bir şeyi çırpmak manası vardır.
Genelqe yumuşak şey için kullanılır.
~j.Jll ~ Ağacın yaprağını sopa ile
~~ 1 H-z-m
çzrpmak gibi.
Kelimesinin aslı, bir şeyi un
f' j.i.: Allah b4yl!rur ki;_~~ ~ Jt.S
ufak olana kadar tutup sıkmaktır.~ j.i. ~ Jı; ~ ~i_J ~tS)\ Musa dedi:
~\:) ~~\ ~j.i.:J ,01Jı Kırbanın ağzını O benim asamdır, ona dayanırzm,
sımsıkı bağlamak, salatayı ve kavunu onunla davarlarzma yaprak silkerim
doğramak gibi. (20/Taha 18).
J, ;;, J. ;:;,
~_;. " . .JY"'" . ~<....ii:.

•.:~ıı r..ş-:: ·.::,.;.Ekmekfi-ı
••• y'·ll ı...r-
. kelimesi de bu'
köktendir. ~
Çünkü he~imet bazen F yıkım, ba- rznda kupkuru hale geldi ve kırıldı.
zen de ~ kırılmak lafızlarıyla ifade ~~ .:iiG Yumuşak başlı, sütü bol
edilmektedir. dişi deve; ~~ U..) Hiçbir şekilde
Allah buyurur ki: ~~ ~~~ ~_,.;ı~ tanınmayan, bir özelliği olmayan, at
Derken, Allah 'zn izniyle onları tama- demek olan .ı~i sözcüğünün zıt an-
men hezimete uğrattılar, (2/Bakara lamlısıdır.
~ ~ ; ~ " .. J. " ... ~... ... ... ,., J.
25 ı);~\_?.:il <.Y> ~-.9~ ~~ L:ı ~Onlar ~)1 ~ J_{..j Sevimli, siması gü-
burada çeşitli partilerden (gruplar- zel, hayatı güzel adam, demektir.
dan) bozguna uğramış bir ordudur Bir kişi kendisi için kullandığında
(38/Sad ı 1). sevindim, rahatladım, iştahtın açıldı
' .
_yi~\ ~1....:::.1 Yani zamanın in-
.. "J _. ".::
.
;;_.;. ji.A
. anlamında ~ .ıs der.
sanın belini kıran belalarından biri ~~...ı~ ~ iyiliğe sevinen,
ona isabet etti. Bu kelime ô.)\j (Fakir ona karşı istekli olan için kul- kişiler
düşüren musibet, bela) kelimesi gibi- lanılır. t.f'G,;. ...ı~ 0~ iyiliğe sevinen,
dir. ~ y\ ~ ji Kırılma sesi gibi bir ses ona karşı sempatisi olan kişi için
veren gök gürültüsü, demektir. söylenen bir ifiidedir.
f'\~ ise, bedevi Arapların çocuk-
larının, başına ateş
takip aynadıkları
~ / H-ş-m
bir çubuktur. Böylece sanki çocuklar
bununla düşmanlarını yenmektedir. ~:Kuru olan ot gibi şeylerin kı
Damgalanmış adama da ~ji ve rılması manasma gelir. ~llah buyurur
~fo~ denmektedir. ki: (~.)ll ;...ı.J~ 1 ;,J·}·~ ~ti bir çerçöpe
dönmüştür; Rüzgarlar onu savurur
gider (18/Kehf 45); ?ı ~J · Jı&S ı;~
~ /H~ş-ş
ağılcının topladığı çerçöp gibi kırzlıp
~: Kelimesi, j.\ sallanzak keli- dökülüverdiler (54/Kamer 3 1).
1115
~ ~ deyimi, Onun kemiğini f' ~Li.
sözcüğü ise, yemeği haz-
kırdı, manasma gelir. ~ı ~ Ek- metmesi için kullanılan ilaçtır.
meği kırdım, ufalttım. Bu anlamda ~ ~ ~ Sindirimi güçlü karın,
Şair şöyle der: ~ ~.J erilJliŞ (kurumuş) böğür,
~~ ~jıı ~.\,)W\ _,y,c -i i. ~}.;:~.<ıl ~ ~i Y.!..ı böğrünün her iki
'.~- : ~-.'
i...JI.- u~
:il;, Jl:>... .).J. yanı iyice yapışmış kadın.
460- Amru 'l-U/d topluluğuna ~ sözcüğü, istiare yoluyla zu-

tirit dağıttı; lüm için de kullanılır.
Mekke 'nin adamları ise, hayır Allah buyurur ki: ~ ~ ~ j

sızlar, çelimsizlerdir. 1265 ~-J ı:.\~ ~li..:ı.. )ij ~Y'
~ : ' .Y-J
- ' - wh.lL.::,li
- -
~Li., başın kemiğini kıran derin ~Her kim de mü 'min olarak salih
yaradır. arnelleri işlerse, artık
o, ne bir hak-
sızlıktan ne de çiğnenmekten korkar
~lılı t~ ~ l4 J5. t~=-.1~!
deyimi,
(20/Taha 112).
dişi devenin memesindeki bütün sütü
sağdı, anlamındadır. '-!~ ~ 0~ ~
deyimi de, falan kişi falan adama ~/H-t-a
acıdı, anlamına gelir.
Bir şeye
yönelip bakarak gözünü
on~an ayırpıamak anlamına gelen
~/H-d-m ~fiili, ~ ~ yaratılış itibariy-
le boynunda diklik bulunan deve
~: Kelimesi, içinde yumuşaklık
ifadesinde kullanılmıştır. Bu ifade
bulunan eritilebil ir, sindirilebilir şeyle
devenin boynunu dikleştirmesinde
rin dağılacak derecede sindirilmesidir.
kullanılır. Yüce Allah da bu manada
Bu anlamda~~~ denir ki, kes-
buyurur ki:
tim, kopardım, doğradım anlamına ge-
~.·.iı _i;·..;:- ~ • " ,:., ~
;... ı..::
lir. Kesilip kaval haline getirilmiş ka- ~. ~_)>-_) ~
m_ışa L~ ~~.-. .~denmesi gibi . .JLı1 ~.J.b Ogün, baŞlarm ı dikerek koşa
~ iradesi de bu manaya gelir. cak/ar, gözleri kendilerine bile dönme-
yecek, (14/İbrah1m 43); tı~ı J) ~
A11ah buyurur ki:~ ~j t..ı.Jjj
Çağırana gözlerini dikip-koşarak, (54/
~ Ekin/erin, salkımları olgunlaş
Kamer 8).
mış hurmalıklar arasında (26/Şuani
148).
Yani, öyle birbirine girmişler ki, ~ 1 H-1-1
sanki, doğranıp üst üste atılmışlar.
J~: Yenilenen bir iki günlük aya
hilal adı verilir. Bundan sonraki gün-
1265 Bu bey it, Haşim b. Abduıneniif'ın kızına
aittir. el-Matrud ei-Huzii!'ye ni s pet edenler de ler için hilal adı kullanılmaz. Buna
vardır. Bkz. Ezheri, Tehzibu '1-Luga, VI, 95. üçüncü günden itibaren Y§ adı veri-
1116
çoğulu~j şeklindedir.
lir. Hilalin Kiınisi de J~J ve~ kelimeleri-
- .
~llah - buyurur ki: uc_ ..ili)~ nin<\.111 ~1.J1 ~ dem~k olduğunu söyle-
&'Jij L:'"~ ~\Y, ~ ,:f~~lSana miştir. Bu cümleden bu lafızlar türe-
hilallerden soruyor/ar. De ki: Onlar t~!mi,ştir. Tıpkı j~lj ~~J ~~

insanlar için de, hac için de vakit öl- A...l9:?Jij kelimeleri gibi. Bunların ilk
çü/eridir (2/Bakara 189). ikis; f7?'" Jll ~yi ~~ ~' son ikisi ise
Bu ayettesözü edilen soru onların:
<\.ll~
~o o
~J~~ -i j ~~ J_J.;.~ dem; ktir. Hac 'ta· »
... ...... ... ... ... ... ... ... ... ... - :;; ...' ...
~\ 0) ~ cill 4~ 'i ~ ~ ~\ ~
Ay neden böyle her gün değişiyor. Bir
hilale dönüyor, bir dolunaya? Şeklin .(( ..cil~··-!"'-. ~ .~ıı ~ıı J- ..cil i ~;~ı J- şe ki ın
" de
getirilen telbiyeler 1266 de J~ )'l adını
de peygambere sordukları soruydu.
almaktadır. -
Avcılıkta kullanılan ve hilalin iki
ucu gibi iki kolu bulunan bir av aleti
~~ y~l ~Bulut yıldırımıyla
parladı. Burada da hilale benzetme
olan 0~ mızrak da şekil olarak hilale
vardır.
benzetilmiştir. Bundan ayrı olarak bir ,.:;; ...
çeşit yılan, kuyunun dibindeki yuvar- ~ YY ifadesi sık dokunmuş el-

lak halde biriken su ve değirmen taşı bise anlamına gönlüne gelir. Şairin
nın kırılmış her bir parçası da hilal diye geldiği gibi söylediği ve bir daha dü-
adlandırılır. Bunların hepsi hilaldir. zeltmediği bir şiir türü olan ~ ~

J~l ~ j ifadesi hilal göründü, de bu köktendir.
demektir. ~! fiili ise hilali görmek
istedi. ~/Hel
Bazen J)\.A)- kelimesi J~l - - söz- ~harfi, kendisiyle haberalınmak
cüğüyle ifade edilir. Bu tıpkı ~\..:?..) ke-
istenen bir edattır. Bu da soru sormak
limesiyle ~~! kelimesi gibidir.'
şeklinde ifade edilir. Yüce Allah soru
J~) ise, hilalin görülmesi sıra sormak için bunu kullanmaz.
sında yükselen sestir. Bundan ayrı
olarak her yüksek ses için de bu keli- __ All~~ ~uyurur ki: ~ ~~ ~ ~
Ul; _?.. p ~De ki: Yanınızda bize çı
me kullanılır. Çocuğun yüksek sesle
karabileceğiniz bir bilgi mi var? (61
bağırması, ağlaması da bu ses yük-
En'am 148).
sekliği açısından bir benzerliktir.
• Allah buyurur ki: ~~~i l.;.j

Uyarmak, azarlamak veya olum-
suzluk bildirmek maksadıyla bilgi
~~ ... , bir de Allah ~an -başk~sı adına
vermek, takrir etmek için de kullanı
kesilen hayvanlar (2/Bakara 173).
l~r: Me~ela All~h }:)uyurur ki:~~
Bu, kesilirken açıkça Allah'ın
'.ftJ ~ ~ jl ~~ ~ ~ . (Şimdi)
adı değil de başka bir varlığın adının
söylendiği kesimdir. Bu da putlar için
kesilen hayvanlar demektir. 1266 Müs1im, 16/Hac 3/et-Te1biyye ve Sıfatuhii
ve Vaktuhii, HN: 2868.
1117
onlardan herhangi birini goruyor I- Bir şeyin kaybedilmesi anla-
musun, yahut onların hafif bir sesJni mında. Kaybedilen şey kaybedenin
işitiyor musun? ( 19/Meryem 98); Jı\ yanında olmasa da başkasının yanın
~ 4.l ~ Sen onun adını taşıyan bir{- da olabilir.
ni bilir misin? (19/Meryem 65); eJ.9 Bu konuda Allah buyurur ki: ıillkı
.J~ ~ LS) ~ ~~ Gözünü d!i~dür ~~..bi.:, Ji.
Gücüm de benden yok
de bak, bir bozukluk görüyor musun? olup gitti (69/Hakka 29).
(Mülk 3)
2- Bir şeyin şekil değiştirmesi
Bunların
hepsi olumsuzluğa dik- ve bozulması anlamında kullanıla
kat çekmek için gelmiştir. bilmektedir. Mesela Allah buyurur
Yüce Allah buyurmuştur: Jı\ ki : ~I.J ~y;jı ,jl}gj.J ekini ve nesli
o .. J ,~ o .. :;. J o
\.Ai.ıı : lti · . .ull 'J '•"li :i ~\ : '. t:. ·.: yıkıma uğratmak için koşuşturur. (2/
f' ~ UU" ~ ~ - (.) ' (.)J~
-~)WI.JOnlar Allah, bulutta~ gölge- Bakara 205).
>
likler içinde meleklerle birlikte geli- Ayrıca r\,.;.h\1 ~ yemek bozuldu,

vers in diye, mi EJÖZetjyo':~ar?, (?/B!l- denmektedir.
k ara 210) ,. :i.S.:ı)wı
_ '' -··G :i~~: UJ~
~ w
: '.ı:. ~-. U"'
· 1~
3- Ölüm anlamında kullanılmakta
Onlar Ancak kendilerine, ruhlarını dır. Mesela Yüce Allah buyurmuştur:
alacak meleklerin gelmes ini mi bek- ~ }Y,I ~ı bir kişi ölürse, (4/Nisa
liyorlar! ( 16/!'Jahl 3_3); _~ı 0_,~ ~ ı 76).
0_,~ '; ;.A.J ~ ~G 0i 4.i.ı...:J\ Onlar
Yüce Allah kafirlerin inancından
kendileri farkına varmadan ansı haber verirken şöyle buyurmaktadır:
zın kıydmetin başlarına gelmesJni y;~ı ~) 1 iS}gj ı_;..J Bizi ancak geçen za-
mi bekliyorlar? (43/Zuhruf 66); Jı\ man helak eder. (45/Cisiye 24 ).
0~ ı;I.S ı..;.~! 0.JJ...:i Onlar yaptık
Yüce Allah ölüm sözcüğünü
larının cezasından başkasına çarptı
helak sözcüğüyle vermez ve onu yer-
rılmzş değiller (34/Sebe' 33); ıik ~ rnek de istemez. Sadece burası hariç.
1;5Y;~ ~ ~1 Bu sizin gibi bir beşerden Bir d~ şu a~ette_ aynı, anlan;ıda ~~1-
başkası değildir (21/Enbiya 3).
lanılır: W s-ı$.~ J.ı9 ~ w...:.,_;jS-~4-- ~,J
Deniyor ki, bu da Allah'ın kud- : 1 ~~~~ ~ \~\ ; ,- .u :(~ı..;. t,;.... ~ . .~ ~~ ~ .
71"" : ~_- : 1 . - <.,?-\-?
retine dikkat çekmek ve onun aza- ~Y.,.) ~~ ~ .ull ·'·,;:ü Bundan önce size
bından, cezasından sakındırmak ve delillerle Yusuf gelmişti. O zaman da
korkutmak içindir. onun size getirdiği hakikatte şüphe
edip durmuştunuz. Nihayet helak ol-
~ 1 H-l-k duğunda (vefat ettiğinde) de Bundan
sonra Allah asla peygamber gönder-
~~: Değişik üç anlamda kulla- mez, dediniz (40/Mü'min 34).
nılmıştır: Yüce Allah'ın bu iki yerde helak
1118
kavramını kullanmış olması özel bir (46/Ahkaf 35).

anlama işaret etmek içindir ki, biz onu Burada söz konusu edilen helak
usul olarak bu kitapta ele almıyoruz. ise, Peygamber efendimizin (sas): ':!
Bu başka kitaplarda konusudur. .J~\ ;~~_:;.Hemen ardından ate-
4- Bir şeyin varlık aleminden iptal şin/cehennemin geldiği kötülükten
edilmesi ve kökten yok edilmesi anla- daha büyük kötülük olmaz, 1267 sözün-
mında kullanılmaktadır. İşte bu Yüce de işaret ettiği en büyük heliiktir.
Al~ah 'ın aşağıdaki ayette jşaret ~ttj~i Allah buyurur ki:~~~ G~ ~. :;.
.,.ili yok olup gitmek: ':!) ~lA ~~ JS 0)~~ Gj_j 'Biz o ailenin he/ak ~dili-
4.?.3 O 'nun yüzünden b~şka her şey -
şi sırasında orada değildik, inanın ki
he/ak olacaktır, (28/Kasas 88) . doğru söylüyoruz (27 /Nemi 49) .
Azap, korku ve fakirlik için de .ci.;., yok etmek, yıkıma uğrat
.ci)l;. adı kullanılmaktadır. Yüce maktır.
Allah' ın şu sözleri ?!l
pıanal'a işaret
;;<is~ ise, helake yol açan veya se-
etmektedir: \..:;._) ~~ ':!) 6~ 0J.J
bep olan şeydir.
0.J~ Böylece yalnız k~ndilerini he- ;>i , ,
Allah buyurur ki:~\ ~ ~ ifol_j

/ak ediyorlar ama farkında değtfler
(6/En'~m 2q); ;.A uj ~ 1;@1)~ ~i ~3
~<iğ1H J) ~~~ ı)t ~3 All~h ;olunda
mal harcayın da kendinizi ellerinizle
~.JJ-
~Gl~~ Halbuki biz, kendilerin-
tehlikeye bırakmayın (2/Bakara 195).
den evvel, mal ve gösterişçe daha iyi
durumda nice kuşağt he/ak etmişiz ~fo ~lY,) deyimi, yürürken sanki
dir (19/Meryem 74). kendini öldürecekmiş gibi yürüyen
kadın, demektir. Bu manada şair şöy
tA~l ~j ~ ~3 Nice kentlf?r
le der:
he/ak_ettik. (7/A'raf 4); ~j ~ ~i&
\..k,G$.J;,i Nice memleketler vardı ki, biz wts-~-.'t"
.
.ıL ~ 1 1 wli. j ~L..i..ı - -ii '
-_ ·~ - ,.·r_
onları he/ak ettik. (22/Hac 45); 1;(]s~~~
J Q , ,
~uı~ı...:;.;.ı~ul..:.:i
0~1 Ji9 ~ şimdi o batı! yolu tu- 461- Karşılıklı hediyeleşmenin

tanların yaptıkları yüzünden bizi dönüşlerinin hastaları sanki
helô.k mi edeceksin? (7/A'raf 173). Korkan bağırsaklarından arıla-
- ' -
,:<~~~~ -Gı- ~: ;4~<1~i~)..:ı
""""':'1t"' '-?. .. ,.J . ~ 1 - . .) rın kesilip kopmalarından. 1268
~ ~~\ J;j ~Rabbim! dedi, dile-
seydin bunları da, beni de daha önce
he/ak ederdin. Şimdi bizi, içimizdeki 1267 Bu sözün mevküf olarak rivayeti sahihtir.
Hz. Ebu Bekir bir konuşmasında buna benzer
o beyinsizlerin yaptıkları yüzünden bir söz söylemişir. Bkz. İbn Hacer, Metdlibu '/-
he/ak mi edeceksin? (7/A'raf 155). Aliye, IX, 146, HN: 3297; Muttaki, Kenzu'l-
Yüce Allah'ın: ~;ı ~l ,;ı!ğj ~ Ummdl, XVI, 146,151, HN: 44177,44185.
1268 Şair, Müslim b. Velid. Bkz. Ebil'l-Ferac,
0~WI Hiç yoldan çıkanf~sıklar top- H.Basriyyfn, Il, 220; Rağıb, el-Muhddardtu 'l-
luluğundan başkası he/ak edilir mi? Üdebd, Il, 139.
1119
Kötü kadına bu (gayrimeşru) eği ~/H-m-m
liminden dolayı ~ Jk adı verilmiştir.
~ı..i. ise, demirci demektir. Ön- İnsanı damla damla eriten hüzün
celeri ~ı..i. - kabilesinden demircilik demek olan ~ şu deyimde kullanıl
yapan bir kişinin adıydı. Daha sonra mıştır: ~~ ~ı ~ Yağı erittim, o
demircilik yapan herkese ~ı..i. adı da eridi. ;.A ise, insanın içinde hüzün
verilmiştir. meydana getiren şeydir. Asıl olan da
budur. Bu nedenle Şair şöyle der:
.ili.;, kelimesi ise, yıkıma uğrayan,
yok olan şeydir.
~~~~tA ,fı~·.J -462
462- Üzüntün, hertaraf etmedi-
ğin sürece seni bitkin düşürür. ı26 9
~ 1 H-1-m
Alla}]. ~uyurur _ki: ı~ 01 ~ j f-A ~l
Herhangi bir şeye da,vet etmek, :(;,:- rt':l
r ··-~ı~-- ··-~ı :(·.lı
rt:ı_ .. ~.Ham. bır . top--
çağırmak için kullanılan~ sözcüğü luluk size el uzatmaya-(tecavüze) yel-
nün kökeni hakkında iki görüş var- tenmişti de, O (Allah) onların ellerini
dır: sizden çekmişti (5/Maide ll); .:.ı.~• ~_:,
'
Birincisi: Bunun aslı !J ı..i. fiilin- ~ f.A.J ~ O hanım, onu gerçekten arzu
der; alınmıştır. Bu bağlamda: ~ etmişti, O da onu _arzu etmişti, ( 12/
~~ı denir ki, bir şeyi ıslah etmek,

Yusuf 24)·, ~ U\""'"':'U
:1 :(:.A ·lli.:ıl..b
, .:ı.:.• ~ı,
düzeltmek anlamın,a gelir. Bu fiilin O zaman içinizden iki topluluk dağıl~
elifi hazf edilerek~ denmiştir. mak istemişti. (31 Al-i İmran 122).
İkincisi: Bunun aslı, ~~ Ji şeklin _ • Yine_ buyurur ki: ~ ~U, .~.:.61
dedir. Sanki kişiye: .....:.1 ı~ ~ ~ Ji ~~ 0i onlardan bir güruh seni
denmiş ve bu işte bir kastİn var mı, sa,Plt71}aya çalışırdı (4/Nisa 113);
d,iye sorulmuştur. İkisi birleştirilerek ı)G;i ~ ~ l~j ve o başaramadık/arı
~ d~nmiştir. Allah.buyurur ki:~~ cindyefi ,tasarladılar. (9/Tevbe 74);
Q.) ~ ~ı_;,y_ ~wı_:, ~~~ı .:.lıı ~y Jji fS.J~i: ;J._:, ~_,..'.,.)lı <:ı_)..~ I~.J
Şüphesiz Allah, içinizden o savsak- Peygamber 'i yurdundan - çık~rmayı
layanları ve kardeşlerine: Bize gelin, arzu edenlere ve üstelik size saldır
diyenleri biliyor. (33/Ahzab 18). maya önce l;qş,layanlara (9/Tevbe
13);~_,..'.,-Y; ~~ JS .~.:. •.; Her ümmet,
Gramercilerin bir kısmı, onu her
kendi peygamberlerini yoldan çıkar
halde aynı biçimde kullanmış ve
mayı arzu etti. (40/Mü'min 5).
tesniye ve cemi hallerinde değişikli
ğe uğratmamışlardır. Kur'an da onu ı~ ~~ deyimi, beni onunla il-
bu şekilde kullanmıştır. Kimisi ise,
tesniye, cemi ve müennes formlarını
1269 Şair, Huzeyfe b. Enes el-Hüzell. Bkz.
~ '~ d~ '~şeklinde değişik Sükkerl, Şerhu Eş 'dri 'l-Hüzeliyyin, ll, 599;
biçimde kullanmıştır. İbn Faris, Mücmel, IV, 892.
1120
gilenmeye sevk ~tti, d~mektir. ABah JAA 1 H-m-r

buyurur ki: ~~ ~g~~~~ j ~ıi.:, Bir
zümre de canları sevdasına düşmüş y.A: Sözcüğü, gözyaşı, su veya
tü. (3/Al-i İmran 154). yağmurun akması (yağması, boşal
Bundan ayrı olarak: ~~~~~ J?. j ı~ ması) demektir. Bu anlamda ;y.A

~j ~.~ı~:.~:, ' ~j ~denir ki, bu ~ıj onu döktü, o da döküldü, denir.
~j ~~ıj deyi~i gibi olup: Bu kişi, All~h buyurur ki: :~ :L.:.ııı ..;ııY.l ı;;.~~~
adam olarak sana yeter, manasma ~Biz de boşalan bir su ile göğün
gelir. kapılarını açtık (54/Kamer 11).
~ı~ yerde debelenen haşerelerdir. Bu konudaki başlıca deyimler:

~ J?..JYaşlı, fani, yaşlılığın kendi- t~ı ı.) LA y..\ Memede bulunan
sini eritip bitirdiği adam. Aynı hustısi tüm- sütü ~ağdı; 1")\.Sı\ ~ ~.)lı y..\
yet kadın için de söz konusudur: ~ij.:.! Adam çok konuştu; ç_~ı ~4:! ı))ıi
~yaşın kendisini bitirdiği kadın. Falan, işin suyunu çıkarır, deyimleri
de bu köktendir.
~LA~ j y..\ Malından bir kısmını
~/H-m-d
ona verdi, sözü de bundandır.
Durmak, susmak, sönmek ve öl- ·~ ise, yaşlı kadın, demektir.
mek anlamlarına gelen .lAA. fiili, ..;..ı.lAA.
_Jtjıı deyiminde geçmektedir ki, ateş
~ /H-m-z
söndü, demektir. Bu bağlamda ~.Ji
~iai.A denir, bu da üzerinde hiçbir bitki _;.i : Sözcüğü, y.:...c sıkmçık keli-
bulunmayan arazi/toprak demektir. mesi gibidir. Bu anlamda: ç_~ı6~ ••
Yine aynı anlamda kuru ot için ~~

:ıJ ,-,
~~en ir ki, bir şeyi el inde sıkmak,

~lA denir. Allah buyurur ki: eS).)
"' .. o
k·ı~~k anlamına gelir. ~.).:Jl.) ~~
~~lA ı.):o~~ı Bir de yeryüzünü görür- Bir kelimeyi hemzeli okumaktır.
sün ki kupkurudur; (22/Hac 5). ~t..:..:ıyi j.:,A. Bir kişiyi arkadan çe-
jLJ,) sözcüğüise, ikamet etmek kiştirmek,dedikodusunl! yapmaktır.
manası~dadır. İkarnet eden, sanki Allah buyurur ki : ~-.~G..;. j~ Çok-
yerleştiği yerde sükı1nete ermekte ve
.
ça arkadan çekiştiren, kötü lafları
orada sönmektedir. dolaştıran (68/Kalem 11).
Deniyor ki: jW! kelimesi, sürat Bir kişiyi arkadan çekiştİren ada-
anlamına da gelir. Eğer bu doğru ise, ma ~j.;J._, ,jw_, ,~\.A ~j denmekte- , :ı! J "'
o zaman, kimi zaman şi kayeti ortadan dir. ABah buyurur ki: ~j;J ~~ JSJ J;ıj
kaldırmak, kimi zaman da şikay_e~i İnsanlarda kusur arayan, onların ar-
dile getirmek anlamına gelen ~ıs...::.ı kasından kendilerini aşağılayanların
sözcüğü gibi çift anlamlı kelimeler- vay haline! (104/Hümeze 1).
den biri sayılacaktır.
1121
(Şair şöyle der: ) Yine buyurur ki: ı..;.~ JS fo~~
,:
~ ).;.i1ı 1t+ıi ~u '.Ü~ , ~!3 -463 ~~~~);,j }<;te
~
orada herkes geçmişte yap-
~ , J.
tığınz bulacak. ( 1O/Yunus 30); ~üıtı

463- Eğer dedikodusu, sen insan-
larda kusur bulan, onları aşağılayan
ı)_h).:Jı ~\ İşte orada mü 'mil:zlr:;~
sın. mo imtihan edilmiş, (33/Ahzab ll);~Ukı
~~~~';/)ı İşte orada ve/ayet (ko-
Allah buyurur ki: ~ ~_;j ~.J ~3
ruma, güç, yardım) yalnız ~a~ ola;ı_
u.A>~I SıiJA.\ &. Ve de ki: Rabbim! Allah 'a aittir (18/Kehf 44); ~üıtı 1~
Şeytanların kışkırlmalarından sana 0,ıy~ ı;.iliı:; Orada mağlup olmuş
sığınırımf (23/Mü'minfın 97).
ve-küçükdüşmüşlerdi (7/A'raf 119).
~/H-m-s
~ /Henün
~:Sözcüğü, gizli ses, demektir.
Tenasül organı vb gibi açıkça
~~j~i ~ en yavaş biçimde basılan söylemnesi abes kaçan her şeyin
ayak sesi manasındadır.
kinaye yoluyla ifadesi için kullanılan
Allah buyurur ki: ~ ~) ~ ~ (-j. sözcüğü, tesniye ve ço~ul biçimde
Artık bir fisıltıdan başka hiçbir şey de kullanılabilir: CjG.t, u)lg
. ~.J..
Falan
işitemezsin (20/Taha 108). adamda birkaç kötü hasfet bulun_-
maktadzr. Rivayette yer alan: 0~ .C.)
-' Cjt1, .J ~t1. Benden sonra kötülükler
~ /Hüna
ve bozulmalar baş gösterecektir. 1271
l:J.: Sözcüğü, en yakın zamana ve Allah buyurur ki: ı)_,~ıj ~lA ıJ1
mekana işaret etmek için kullanılan Biz burada oturacağız (5/Maide
bir zarftır. Mekan için kullanılması 24).1272*
daha oturmuştur. Bu anlamda ,u.;.
~l:J. 3 ,d\L:J. 3 denmektedir ki, burada,
şurada, orada de~e~tir. _ ~u tıpkı bu,
~ 1 H-n-e
şu, o demek olan ~:ı_, ,cclı:ı_, d:ı işaret
İnsanın kendisinden herhangi
zamirieri gibidir. Allah buyurur ki: ~
bir sıkıntı duymadığı, peşinden hiç-
ylj..~i ~ ~-'~~~ı..;. Onlar orada
Çeşitli kolordulardan oluşan bozgunp
1271 Miislim, 34/İmiira 14/ Hukmu men Ferraka
uğramış bir ordudur (3 8/Sad ll); Li)
Emre'l-Miislinıln ve Huve Miictemeun, VI ,
ı)_,~ıj ~lA Biz burada oturacağız (5/ 22, HN: 4902 .
Maide 24). 1272 • Miiellifın burada zikrettiği 0" sözcüğü
Kur'an'da geçmez. Misal olarak verdi ğ i
iiyette geçen ~tA "Burada" kelimesi ise
1270 Şair, Ziyiidetu'I-A'cem. Bkz. Ebu Ubeyde, bu madde ile ilgisi olmayan bir sözcüktür.
Mecazu '!-Kur 'cin, ll, 31 1; Taberl, Cdmiu '!- Rağıb ' ın bunu burada zikretmesinin sebebi
Beyan, XXX, 161. anlaşılamamıştır- (Mütecimler).
1122
bir rahatsızlık gelmeyen, insana iyi Tıpkı, ı.sj~ Hıristiyanlar isminin,

gelen şeye"~ demektedir. Bunun ~\ J1 t..?./...:d,i 0.:. Allah
Yolunda Yar-
asıl anlamı yemekte afiyet manasın dımcı/arım kimlerdir? (61/Saf 14)
da kullanıll)lasıdır. Bu anlamda ~ sözünden alındığı gibi. Bu isim, daha
~~ ~ ~LJJ\ denir; yani: Yemek iyi sonra şeriatlarının nesh edilmesinden
geldi, afiyet oldu. Allah buyurur ki: sonra da onlar için kullanılmaya de-
~_;, ı ~~~ ; ~ onu afiyetle gönül hu- vam etmiştir.
zu~ıtyla yiyin (4/Nfsa 4); ı;_;ı_J \fo Din konusunda Yahudilerin yolu-
~Wl ~~~~ ~ ;.~~1-.i ~ ı ';J!~ Geçmiş na giren kişiye de·0)\i j\A denmektedir.
günlerde yaptığınız işlerden ötürü Bu anlamda Allah buyur_ur ki: 0.1~1 0)
afiye~l~ ]eYi';, için ~69/lj,akka 24); ~~ljı.sJ....:dJI_J \-.9J~ .).ı~I_J lfol Şüph~
0~ FS ~ ı i;-}~ lyj.:.ii_J I)S Yaptıkla- yok ki, iman edenler, Yahudiler, Hı
rımza karşılık afiyetle yiyin, için (771 ristiyan/ar ve Sabiiler, (2/Bakara 62).
Mürselat 43). Bazen özel bir isim, müsemması
"~ ise, bir çeşit katr<;mdır. Bu an- nın çok özel bir sıfatıyla özdeşleşir ve
lamda ~~ ~ ~ ~~~ ~~.ii, develeri n bu ismi taşıyan kişinin öz hususiyetini
yarasına katran sürdüm, onlar kat- simgeler. Ardından bu özel isimlerden
ranianmış develerdir, denir. kimi türetmeler yapılır. Sözgelimi,
~j ,0)\j Ci:-~ denir. Yani, zulümde
J~ 1 H-v-d Firavun gibi davranarak Firavun/aştı;
davet edilmediği halde davet yerine
..ı'j,: Sözcüğü, hakka dönmek, töv- damlayan Tu~eyl gibi ~areket edip,
be etmek ve yumuşak biçimde dönüş Tufeylleşti. ~~:·,;, ~ j-*
Yahudilerin
yapmak demektir. Bu kökten gelen ..ı:ı~ okurken hafif biçimde saHanmaları
kelimesi ise, yumuşak, ağır, gecikmeli gibi, hafifbiçimde sallanarak yürüdü.
biçimde yürümektir. Örfte ..ı'j, kelimesi, ~1~1 ~1.)1 j_jA Kılavuz hayvanı yavaş
tövbe anlamında kullanılır. biçimde sürdü .
Yüce Allah bu anlamda şöyle bu- ..ı). kelimesi, aslında tövbe eden
yurur: ~1 u~ D) Biz gerçekten senin anlamına gelen ~\A sözcüğünün ço-
hidiiyetine döndük (7/A'riif 156), ğuludur.Bu aynı zamanda bir pey-
yani: Biz tövbe ettik. gamberin de ismidir.
Bazıları der ki: Asıl itibariyle ..ı~
Yahudiler ifadesi, ~1 G:J. Biz sana .J'ı.A 1 H-v-r
döndük, sözünden alınmıştır. Bu
daha önce, medih için kullanılan bir j~_J ~Wl j\A Fiili, bina düştü,
isimdi. Sonra şeriatları nesh edilin- göçtü, dem~ktir. Bu tıpkı, j~~ yıkıl:
ce, artık medih anlamı kalmasa da, dı, fiili gibidir- Allah buyurur ki: ~~
1- ~ - .uı 1 : -:.; i.; .Gt:ılı - ' i
onlar için kullanılmaya devam etti. _;p. u Y""' .)J -
• o : •
IY' ıs _JAJ (.S"'"'"" •• • ~
1123
:;~li _;tA ~:;... ~ Jc ~~ ~i 04 ~i linde söylenen bu irade, getir-getirin
;\&? }j ~ ~ O halde binasını Allah
1 manasındadır.
kork~su ve Allah rızası üzerine kur-
' , oJ
Allah buyurur ki: 0) ~ı.;._Y. ljitA J9

muş olan mı hayır/ıdır, yoksa binası ~~1...::. ~ ... de ki; Eğer doğru sözlü
nı yıkı/mak üzere olan bir uçurumun iseniz, haydi getirin bakalım delilinizi
kenarına kurup da onunla birlikte (2/Bakara ı ı ı).
cehenneme yuvartanan mı daha ha-
Fem1 şöyle der: Arap dilinde~~
yırlı? (9/Tevbe 109).
diye bir irade yoktur. Buna sadece• ~ı
Bir kıraate göre jtJ,. diye de okun- dillerinde \l~hçelerinde) rastlanır. Yine
muştur. Bu anlamda '_jtJ,. j 'ytJ,. ~ der ki: ~~.+i ~ diye bir ifade de yoktur.
.J~j '.JtJ,.j denmektedir ki, derin
Halil der ki: r.G~ ve ç.~ kelime-
kuyu, rn"anasındadır. 0)\i j~! Yüksek
leri ~ı.;. fiilinin birer mastarıdır.
bir yerden düştü. ytJ,. j -!ı.;. ~ j işinde
zayıf, güçsüz adam demektir. Bu, de-
rin kuyuya benzetilmiştir. ~'8i~ 1 Heyhate
~\ j~ Gecenin karanlığı arttı,
~~ [Nerede ... ?] sözcüğü, bir
derinleşti.
şeyin çok uzak olduğunu
bildirmek
~GJ:Jı j~ Kışın, iyice kızıştı. için kullanılır. Bu anlamda ~~
Kimisi: ~der. Bazısı ~~der. G~ .J ' ~~ denmektedir.
Bu, yd'lıdır; eğer vav'lı olsaydı, ~-.J~ Yüce Allah'ın şu sözü de bu
den irdi. manayı taşır: l:_JJ.lc) ~ 2ı~ 2ı~
Heyhat o size vaat edilen şey ne ka-
~ /H-y-t dar uzak! (23/Mü'minun 36).
'
Zeccac der ki: Bu ayetin anlamı,
M ana olarak gel demek olan fJi fii- size vaat edilen şey o kadar uzaktır ki
line yakındır.~ Hadi gel! anlamında
Başkaları ise şöyle der: Zeccac
dır. Ayette geçen irade senin için hazır
burada yanlış yapmıştır. Fiilin ba-
landım, anlamına gelen .ili·~ şeklinde şındaki lam harfi, onu yanıltmıştır.
de okunmuştur. Buna~·~ de denir.
Çünkü bunun gerçek ?ı;latımı şöyle
,:·,)s:; ise, kadın, erkeğe hadı gel! dir: (j.J.lc) ~ ~j.llj Y,~l ~Yani, size
ben hazrım, dedi. vaat edilen şeyler sizden tamamen
Allah buyurur ki: .ili~ ~t.§j uzak/aşmıştır. Demek ki, bu lam se-
ve Hadi gel! dedi. (12/YCısuf23). bep bildirınektedir.
Bu kelimenin söylenişi hakkında
s:ılkı 1 Hati değişik lehçeler vardır: '~~ ~~
~.JG~.J
Fiil olarak, ı)ı.;. ' ~ı.;. ' ~ı.;. şek- el-Fesevl der ki: Esreli yazılan
1124
..::.ı~ kelimesi, fethalı yazılan-:.ı~ Yani, her alanda söz söyler, aşı
sözcüğünün çoğuludur. rı giderler. Övgü de böyle, yergi de
böyle ve diğer değişik söz türlerinde
hep böyledirler.
[!..\ 1 H-v-c - ·-
~_) .)C ~4-ll deyimi, gideceği
Fiil olarak ~ J4ıi ttA denir ki, yere gitmesi gerekirken, rasgele ba-
bakla sarardı ve tatlı/aştı, demektir. şını alıp giden, anlamındadır. ~tA fiili,
Allah buyurur ki: 1~ ;1_fo ~ ~ başını alıp gitti, aşkı arttı ve susadı,
sonra onun olgunlaşıp sarardığınz demektir.
görürsün. (39/~ümer 21) ~' susamış develer, demektir.
-.
J.,:,~'xl '>?.ı~i Yerin, baklaları sa- Suyu yutan kumlar da bu isimle ad-
rardı, olgunlaştı. Fiil, J.;ilı.J ~~~ C:tA landırılmıştır.
~~_) l).j.i. Kan ve erkek hayvan kızış Kum için kullanılan 1"~ kelimesi,
ııkça kızıştı; yy;Ji.J ~1 <'?J~ kötülük kupkuru hale gelmiş, sanki çok susa-
ve savaş kızıştı, şeklinde kullanılır. mış kum, demektir.
.. ~ ise, savaş, demektir. Bazen kısa
biçi~de söylendiği de olur. /· ,?)~
~~ Deveyi kızıştırdım, yani, onu
wL\ 1H-v-n
kışkırttı m. (.)Iyi.: Kelimesi, iki şekilde kulla-
nılır.
~/H-y-ın Birincisi, insanın kendisine veri-

len şeylere karşılık kendini kontrol
f:!tA .J ,()~ J:?. j: Çok susayan edip, alçak gönüllü davranmasıdır.
adam, demektir. ~.J ~~tA: Başını Bu takdir edilen bir hareket tarzıdır.
alıp gitti. Bunun çoğulu ~ şeklinde
Yüce Allah_bu aplamğa şö~le, bu-
dir. yurmakt?dır: ~ 0.J ·~·:,)~~I ~.Jll..ı~.J
Allah buyurur ki: ~1 ~). 0Y..J~ U~ ~~'xi O çok merhametli Allah'ın
- - -
Susuzluk illetine tutulmuş develerin kulları onlardır ki, yeryüzünde tevazu
içişi gibi içeceksiniz (56Nakıa 55). ile yürürler (25/Furkan 63).
!"~ ise, develerin susuzluktan ya- Hz. Peygamberden (sas) rivayet
kalandığıbir çeşit delilik hastalığı dır. edilen W(_;;. ~_);.li Mü 'min kolaydır
Çok şiddetli aşka yakalanan kişi için ve yumuşaktır, 1273 sözü de buna ör-
de bir darbı mesel olarak bu ifade nektir.
kullanılır.
Allah buyurur ki: JS. <) ~~ ) ~~ 1273 Mazbut kaynaklara göre MekhCıl'un sö-
züdür. Bkz. Ahmed, Ziihd, s. 463, Abdullah
6~ ~I.J Onların her vadide şaşkın
b. Mübarek, Zühd, s. 130; Beğavl, Şerhu 's-
şaşkın dolaştıklarını görmedin mi? Siinne, X lll, 86; AclCınl, Keşfu 'l-Hafa', ll,
(26/Şuara 225). 290.
1125
İkincisi, güçlü, kendisini hafife 0.Jt..i.denmez. Çünkü onların dilinde
alan birine karşı zilleti kabul etmek- ~~diye bir form yoktur.
tir. Bu da kişinin kendisiyle yerildiği
bir davranış kalıbıdır.
1.$~ 1 H-v-y
Yüce Allah bu bağlamda şöyle
buyurmaktadır:~l- ~~~ 0.:,j.;J ~~~ İnsanın gönülden şehvete mey-
<Wlıi ~ :~:.( - ~:..:lı :. ; .ı..:llı \,:: : _; ?.; :~;<\..:..ı
c
-- - uc r-_) ~ _.%- - (.S"- (.)y y.ı r- . letmesine t..S~ dendiği gibi, şehvete
0J~/'-:i.",:i Bugün, Allah 'a karşı hak~ meyleden gönle de bu isim veril-
s ız şeyler söylediğinizden ve O 'nun miştir. Deniyor ki: Bu ismi alınası
ayetlerine karşı böbürlenmenizden nın nedeni, hevanın dünyada peşine
dolayı alçaltıcı bir azapla cezala!l- takılanı her tür felakete, ahirette ise,
dmlacaksınız (6/En'am 93); ~S-:;.ti
o J , ,o i o J ;
Haviye'ye sürüklemesidir.
·c. 1 ·ıs \..:..ı;~;
~.Y •· ·-' '1 d:WI ~t..:,.
_ B unun (?f ise, üstten alta düşmektir.
üzerine kazandıkları kötülük yüzün-
, Yüc~ Allah'ın şu sözüne gelince:
den alçaltıcı azabın yıldırımı onları
~-?tA .\.!li Onun anası da hiiviyedir
çarpıverdi (4 1/Fussilet 17).
(101/Karia 9).
Yine buyuruyor ki: yi~ 0.ı.)~.J '
Deniyor ki: Bu, .\.!i ..:ı~ gibidir.
~ Alçaltıcı azap as ıl kafirler iÇindir
Yani, anası ağladı. Kimisi ise: Bu
(2fBakara 90); ~yi~ ~.J Onlar
ayetin manası: Onun varacağı yer
için alçaltıcı bir azap vardır (3/ Al-i
cehennemdir, der. ~-:'Li. ise, ateş de-
İmran 178); ~yi~~ ~Jti İşte mektir.
bunlar için alçaltıcı bir az_ab vardır
o' o , , : ,... ' o
Yine deniyor ki: ~~~ ~~~.J ···
(22/Hac 57);f'_;.;. ~ aJ W .u.ıı ~ tY>.J
gönülleri bomboş kalacaktır ( 14/
Allah kimi değersiz kılarsa artık ona
İbrahim 43).
ikram edecek yoktur (22/Hac 18).
Yani, ksılpleri b9ştur. Bu tıpkı:
~~ Jc Y,~i 0Li. İş falan adam için
kolaylaştı.
tl-?~ ~Y. f.l :ıı~ ~i.J Musa'nın an-
nesi ise, yüreği boşluk içinde sabah-
Yüce Allah buyuruyor ki: ~j jt.§
Iadı (28/Kasas 1O) ayeti gibidir.
~ ~ ). Ancak Rabbin buyurdu ki:
Yüce Allah hevaya uymayı, onun
Bu (babasız çocuk vermek), bana_pek
peşine takılınayı çok ağır bir dille
kf!laydır. ( 19/Meryem 21 ); 6_,.1 ). .J
tenkit etmiştir. bu bağlamda_ b~yur
~ ..., bu O 'n_a çok kolaydır (30/
RCım 27)· ~ . ı.:..:: .ı..:llı ~ - '- ~ .G '- .; _ muştur ki: Ôl~ 4+\j ~~ ~ ~i)i Ar-
'ı--:- - - Y'>J • ~_)
zusunu ilah edinen kimseyi görüyor
Bunun önemsiz olduğunu sanıyorsu
nuz; halbuki bu, Allah katında çok musun? (45/Casiye 23).
büyük bir suçtur (24/NCır 15). ~~~d- .~lJ. _;.,j~ ı.5~\ cf ~.J Ar-
zularına uyma, yoksa Allah seni yo-
u..ı.JL.i. kelimesi, 0~ isminin J_j.~
lundan saptırır (38/Sad 26); li.;. ).J
formuna girmiş halidir. Arap dilinde
1126
~,-.i --:ı-
-T' e:w _j
. ·~\
~_) ı.s":
iı ~~ ~- ı:. ;~J'
- _j "f!';'
-.i ; _'Yil)e buyu_rl}~ ki: \..AS ;-f;: .ı;, t~~ ~~
Ve eğer dileseydik onu o ayetler/e ~\ J]l L.; &ı <)j ~~~~~ ~ ~J ~y.i
yüceltirdik, fakat o alçaklığa saplan- ;J;:,~ı:· J~ ~ ~Y,ij ~tiş ~ O~larzn ar-
dı kaldı ve kendi arzusunun ardına zularına uyma ve de ki: Ben Allah 'zn
düştü (7/A'nlf 176). kitaptan indirdiğine inandım ve bana
: ~~6. jı :ı.;_:ı ~ - ,-.~j dı ·.·.i - aranızda adaleti gerçekleştirmem
. :Y' . c.?- . ,sı- -T' . ~_j
~ı Sana vahiyle gelen bu kadar emredildi (42/Şu~a ı 5);0~~ ~~ ~~
bt/giden sonra, kalkıp da onların ~tS~ A;ı.Ji &ı ~J,..:oı ~J~~ı~ı
arzularına uyacak olursan (2/ Ba- ~ı Bil ki onlar, sırf gayri meşru ar-
kara ı 20) ayetinde heva kavramının zularına uymaktadırlar. Allah 'tan bir
özellikle çoğul olarak verilmesi ma- yol gösterici olmaksızın kendi gayri
nidardır. Böylece onların her birinin meşru arzularına uyandan daha sa-
diğerinden farklı bir hevdsı olduğu, pık kim olabilir? (28/Kasas 50).
ayrıca her birinin hevanın dur durak ~; kelimesi, aşağıya doğru yu-
, - ~
bilmez sonsuz bir arzular yumağı varlanmaktır. c.?-t' ise, yükseğe doğru
halinde bulunduğu; bu durumda on- çıkmaktır. Bu anlamda Şair şöyle der:
ların arzularına uymanın sapıklık ve J~~~ (;f ~~6..:, (,?~ -t '\i
şaşkınlığın dibine kadar gitmek ına
464- Yakınlarını yüceltir, şahinin
nasma geleceğine dikkat çekilmiştir.
yüceltişi gibi. 1274
Allah buyurur ki: 0;~ı ~ı~l ~j Ji ç.ı_y\ise, yer ile gök arasındaki
0~ ~ Bilmeyenierin arzul~r~na boşluk demektir.
uyma (45/Casiye I 8); ~~~ c.?~ı.S
Yüce Allah'ın şu sözü de bu an-
0ıy;. ~_)~i .) ~~\ şeytanların
lamdadır: ~I,Ji ~~~j gönülleri bom-
ayartarak uçuruma çektikleri gibi (6/
boş kalacaktır (14/İbrahim 43).
En'am 71).
Zira, onlar, boşluktaki hava gibi-
Yani, onu hevaya uymaya yön-
dirler.
lendirdi.
Allah buyurur ki: ~~~~ ı_,;~~ ~j _
~~~~ <) 0.J.J~ ~~ j ' deyimi ise,
J "' 0 ~ ~ D ..- "' "'
onlar birbirinin ardından/peş peşe
J.ı9lY' ı_,ı...o ~ f"'j.De ki: Ey kitap ehli!
düşüyorlardı, manasındadır.
D ininizde haksız yere aşırı gitmeyin.
Daha önce sapmış, böylece doğru ;ıy;.i Bir kişiyi havaya kaldırıp
yolu kaybetmiş bir kavmin arzula- oradan yere atmaktır.
- .'
rına uymayın (5/Maide 77); '1 _J§ _ Yüce AJlah bu manada şöyle bu-
0:!/ia :lı~ Gl Lıj ı~ı ~ ~ f.S~ı~i &i
yurur: (.S~i ~.).:,ilj Altı üstüne geti-
De ki: Sizin arzularımza uymaya- rilmişi havaya kaldırıp oradan yere
cağım; o zaman sapıtmış ve doğru
yolda gidenlerden olmamış olurum 1274 Şair, Ebu Keblr eı-Hü zell . Bkz. Divdnu 'l-
Hüzeliyyfn, ll, 94; İbn Faris, Miicmel, IV,
(6/ En'am 56). 893; Feyrlızabadi, Besiiir, V, 360.
1127
bıraktı (53/Necm 53). dikl}at çekmek için gelir. Bunlar~~ ' lj
~ ~) ' isimleriyle o kadar kaynaşmış
lardır ki, her biri ondan bir h_
~/H-y-e a rf gibi
olmuştur. Yüce Allah'ın: ~~ tA Siz
~: Kelimesi, bir şeyin üzerinde böyle misiniz? (31 Al-i İmran 66); sö-
bulunduğu haldir. Bu hal, somut bir zünde geçen tA. ise, soru için gelmiştir.
şekilde olabilir, soyut da olabilir. Fa- Zira Yüce Allah şöyle buyuruyor: ~
kat bu kelime daha çok somut haller
:
l.!.F."
~~:li ~i~ <I..J ~<ı \....:u! .;. -ı.;.
ÇI-_-: 1 -- ~
ç.'?y.- ~
-
.;:i
için kullanılır. ~ ~ ;.sJ ~ 14 İşte siz böylesiniz.

Haydi biraz bilginiz olan şey hakkın
~ Allah buxurur ki: ~ ~ jb.1 J1
fhJI ~ \jg < ~~ Size, kuş biçiminde
da tartıştznız, ya hiç bilginiz olmayan
şey hakkında niçin tartzşzyorşun7:tz?
çamurdan bir şey yaparım da, (31
(3/Al-i İmran 66);~;.; ~';/) ~1 tA
AI-i İmran 49).
~~ ~J İşte siz şu kimselersiniz ki,
i4~ kelimesi, bir toplumun üze- onları seversiniz, halbuki onlar ~izi
rinde anlaştığı ve karşılıklı olarak
sevmez/er, (31AI-i İmran 119); ~~ tA
kabul ettiği, hazırlanmış sözleşme, oJ .. o ,o ~ J
·.b. H ayd'ı szz

.
- ı.WI
li.i:)JI - - ı..r.~ ~ . "'1
'' ·- 1~·;l~ı..;. _ ..r-
demektir.
dünya hayatında onları savunuverqli-
Yüce Allah bu konuda şöyle bu- niz (diyelim) (4/Nisa 109); ~ ';/~ ~~ ~
yurmaktadır: ;.s:,iil 0fo Sonra sizler şu kimseler-
1~.) li_fl ~ ıj ~J ve bizim için siniz ki, kendinizi öldürüyorsunuz (4/
şu işimizden bir kurtuluş yolu hazırla Nisa 143).
(18/Kehf 10); lliyı ~.fl ~ ~ ~,j tA. kelimesi almak (al) anlamında
ve işinizin başarıya ulaşması için bir dır. Bu, ~tA. yani, (ver) sözcüğünün
çare hazırlasın (ı 8/Kehf ı 6). zıt anlamlısıdır. Bu anlamda !')tA.
ı iS~ ı:)~ deyimi, şunu yapmak- li-)ı.A. t..;.)ı.A. denrpektedir. Aynı anlamı
tan sakın, demektir, diyen de vardır. 01i.J .;;ı.A.J l)ı.A.J lı.A.J ~tA. şeklinde deği
Şair şöyle der: şik biçimde ifade eden bir lehçe de
~i ~lfoj ~t;.\ ~t;.\ -465 vardır. Bunun sonuncu formu, ~

kadınlar korktu, fiili gibidir. _Kimisi
465- Sakın! Sakın! Boynu
de bunu kaf harfiyle söyler: ~tA. der.
bükükten. 1275
Sonra kaf harfini tensiye, cemi ve
müeniıes formunda değiştirir.
l.A 1 Ha Harfi . _Allah. bu~fl!r ,~i: ~~ _;) 0.:. ı.;.\
~\:iŞ IJ~_)I ~j\A J.#. ~* Kitabı sa-
Bu harf, ~~ 1~ işaret zamiderinde
ğındanverilen ise, işte şu kitabımdır,
okuyun, diyecektir (69/Hakka 19).
1275 Şair, belli değil. Bkz. İbn Manzur, Kimisi de bunlar, isim-fiillerdir,
Lisdnu 'l-Arab, 4.ıı maddesi.
1128
der. Tıpkı ~G..;ı ~h gibi, ~~ ~tA denir. fidir. Vav harfi ise, ona ektir, zamirin
Kimileri ise, ı,?~~ LS~G gibi olup LS~tA sılası konumundadır ve onu güçlen-
~~şeklinde söylenir, demektedir. dinnektedir. Çünkü bu eksiz, ~Y:.,

fiilindeki ha gibidir. Bazı gramerci-
ç.t..\1 fiili, tıpkı Jh) fiili gibidir, di-
ler onun şeddeli olduğunu belirtirler.
yenler de vardır.
Kimi Araplar onu şeddesiz ve sakin
olarak). şeklinde söylerler.
~ /Huve ~t+Ji y~ ~
~: Müzekker bir ismin yerine Ha Harfinin Sonu
kullanılan bir kinayedir. Aslı ha har-
1129
_j
\y~_;, ~1js
. ~
V av Harfi
J.ıJ 1 V-b-l Evleri kıldan yapılan, çadırlarda

yaşayan bedevilere .f..Jli 0ı.S..:.., adı ve-
J,ıl.) J.ı.J: İri taneli sağanak yağm~r rilmiştir.
gemektir. Yüce Allah buyurur ~~ij .:;..:,1 G~.) Üzerinde tüyler bulunan
.lıi.J Ona şiddetli bir yağmur isabet küçük mantar demektir. ~.J~i ~;.:,
<;dince (2/Bakara 264);~Y..Y; ~ ~ Tavşan, ayaklarının arkasındaki tüy-
~\j ~~i Onun misali bir tepenin lerle izini kapattı, örttü manasma
üzerindeki bahçeye benzer ona yağ gelir. ~~ ~ ~ y\ Y..J Adam, evinde
murun isabet ettiği (2/Bakara 265). uzlete çekildi, deyimi, atılmış bir kıl
Ağırlık manası düşün~lerek za- parçasına benzer biçimde bir yerde
rarından korkulan şeye JL,ı.J adı ve- çakılıp kalan manasındadır. Bu tıpkı:
~ J " "
rilmjştir. Allah buyurur ki: J~j 1_,9\~ 1~ ~~ ~: Şöyle bir mekanda keçe-
~_;i Böylece yaptıklarının cezasını leşti, deyimi gibidir. Yani, keçenin
tattılar (64/Tegabun 5). yere yapışıp kaldığı gibi, yere yapış
~.) flii, Tehlikeli yiyecek;~.) S\S.) tı, kıpırdamadı.
tehlik~li ot gibi deyimler, zararindan .J~.J

ise, deniyor ki: Ad kavminin
korkulan yiyecekler için kullanılır. yaşadığı bölgelerden biridir.
Allah buyurur ki: ~J ~~~ ~Gb.ij- Biz
de onu sert bir şekilde yakaladık (73/
~J/V-b-k
Müzemmil 16).
~_-,.;,.:, ~.) &.J: fiili, yavaş hareket
~J /V-b-r edip helak olan şey için kulla~ılır.
Yüce Allah buyuru: ~.J.4 1;gi}! ~.)
Y..J: Tilki, deve ve benzeri hay- Biz kafirlerle ilahları arasında ateş
vanların tüyü ve )<:ılı de~ektir. Allah ten bir vadi kurarız ( 18/Kehf 52).
buyurur ki: IA~~.Jij ~IY.:.:,i ~.) Yünle- 1~ ~) Falan şey onu helak etti,
rinden ve kıllarından (16Nahl 80).
1131
,, .
deyimi de vardır.
Allah buyurur ki: ı;;~~~ ~ ı;;I~.J Kulağın iki direği ise,
} , :. , .
,~
ı_;u:..s ~ ~J:! jl Ya da kazandıkla- direğe benzediğinden ve yüksekçe
rı yüzünden onları helak eder (42/ durduklarından bu ismi almışlardır.
Şura 34).
_;J 1V-t-r
6iJ 1 V-t-n
Sayılarda y.J sözcüğü çift sayının
Uf!.J : Karaciğere temiz kan veren zıttı olan tek sayılardır. Allah buyu-
damardır. Bu damar kesildiğinde kişi rur ki: )_Jjıj ~I.J Çifte ve tekeyemin
ölür; Allah buyurur ki: .Ü... ~ ~ olsun (89/Fecir 3).
~jll Sonra muhakkak onun şah da- ö~l ı}.).Ji_J T_ek rekatlık bir na-
marını keserdik (69/Hakka 46). maz kıldı. Y-? ve ..Y.J sözcükleri yayın
J
<.Jjiy: Karaciğere kan veren da- kirişi, sazın teli gibi şeyler için kul-
marın kesilmiş halidir. lanılır.
~IY, : Kişiye, şah damarının ya- öy ise, kızına, darılma, içerlen-

kınlığı gibi, yakın olmayı ifade eder. me, burun direği manal<!rına gelir.
Bu sanki Yüce Allah'ın şu sözüne Allah buyurur ki: ~L.Ci ~~ j_:;
işar~t etmektedir: ~ ~ 4) Yjl ~.J Arnellerinizin mükôfatını eksiltmez
~~.Jll Biz ona şahdamarından daha (47/Muhammed 35).
yakınız (50/Kaf 16). ) ): Bir şeyi tek tek ve birer bi-
~!\ J~~ Devenin semizlerliğin rer takip etmektir. LS:ft IJ~4- Peşpeşe,
den şahdamarının kalınlaşmasıdır. art arda geldiler, anlamındadır. Allah
buyurur ki: c.S:fo Lll.:..~ ili.:..) ~ Sonra
biz peygamberlerimizi art arda gön-
~J 1 V-t-d
derdik (23/Mü'minün 44).
~.J ve ~.J: Sözcükleri kazık anla- J
:;J:. ~j '~~ ~J d~ ~jf.J ~J
mına gelmektedir. Bununla ilgili ola- Bu konuda herhangi bir süreç yoktur,
rak kazığı çakmak, yerleştirmek ve herhangi bir eksiklik, kusur da yok-
oturtmak m(!nasını taşıyan fiil şöy tur; başka bir şey de yoktur.
ledir: I~.J ~~i .G~_:; ~- Allah buyurur ö~.J kelimesi, tevatürden gelen
ki: \J~_Jj jt+;Jı.:; Dağları da kazıklar ahlaki yapıdır. Okçuların üzerinde
yaptık (78/Nebe' 7). Dağların dünya eğitim yaptığı hedef olarak kullan-
için nasıl kazıklar yapıldığının iza- dıkları halkaya da ö~.J dendiği söy-
hını yapmak ise, bu kitabın kapsamı lenmiştir~ Aynı şekilde sürülmüş ara-
dışındadır. ziye de bu isim verilmiştir. Bumun
Bazen bu kelimede bulunan ta har- her iki deliği arasındaki engele de
fi harekesiz hale getirilip dô1 harfi ile ö~.J denmektedir.
birleştirilerek 1~.J şeklinde kullanılır.
1132
~.J 1 V-s-k Allah buyurur ki: ~:,_?j~ .~.•:,i:"ı ~

~_Jjı Kopmayan sağlam bir kulpa
Güvenli, S<!ğlam, dayanıklı anlamı yapışmıştır (2/Bakara 256).
na gelen ~ ~~ ~ ~.J fiili, onunla sa- ~ ~jJ ~ J.?..J Güvenilir
adam,
kinlyştim, ona güvendim anlamındadır.
güvenilir topluluk ifadeleri kulla-
.ı.ili_ji formu ise, onu sıkıca bağladım, nıldığı gibi, kendisiyle güven sağ
demektir. JG.J ve JliJ sözcükleri ise, lanılan adam için isti~r~ ;:pluY.!~
herhangi bir şeyi bağlamaya yarayan bu kelime kullanılır. ~ı ~.:,..:. ~\..J
bağa/ipe verilen isimdir. ~j sözcüğ~
-
deyimi, yapısı muhkemlmükemmel
ise, daha sağlam manasma gelen ıj:i_jl olan dişi deve, anlamına gelir.
kelimesinin müennes halidir.
_ Allah buyurur ki: ;j~J ~.J:i ~ .J
:l;.i Onun bağladığı gibi hiç _ kim~e
du/V-s-n
bağlayamaz (89/F~cr26); lj) ~ J.J: Sözcüğü, uli.JI kelimesinin
jl.!i_Jjı IJ~ ~~~ Onları iyice tekilidir. Bu da, kendisine tapılan bir
sindirince bağı iyice bağlay m (4 71 t~şt~r. tı.ııah buyurur ki: ~_j~ 0-? r~:,.;. ;, wı
Muhammed 4). ~Uj\ ~ı Allah 'ı bırakip bir takım put-
J~ yeminle ve söz verme ile lar edindiniz (291Al].kebfıt 25). Deyim
pekiştirilmiş _anlaşma$fır: f..Pah bu- olarak da: G~ ~.:,i Falana _verdiğim
yurur ki: ~ı j~ .\..uı ~~ j)_J Hani bağışı arttırdım. ı~ 0-? ~.Ji Şundan
Allah peygamberlerinden kesirı _s~z daha çok arttırdım, denmektedir.
almıştı (3/Al-i İmdin 81); ~ G~i j)_J
~~ ~\ Hani biz peygamberler- ~.J/ V-c-b
den kesi~ söz almıştık (33 / Ahzab 7);
ı i:._!}t ı:!~ ~ği? G~i_J Kendilerinden
"'"' o 1
'-:-l~j: Yerinde sabit olmak, hiçbir

sağlam bir söz aldık (4/Nisa 154). yere kıpırdamamak anlamındadır.
J!Y. ise, kelimesi l?.J kelimesin- ~ı:, ise, birkaç şekilde kullanı-
den türemiş isimdir. Allah buyurur !ır.
~i :,01 ~L~ ~~ ~: ~ ~jA y)f);. Birincisi: Mümkün olanın zıt an-
J.fo \_;, ~ .\..uı Jlj ~s•!_JA ;yı ws ~ 1.~ lamlısı manasında. Bu da, mevcut
~.J Onu bana mutlak getireceğinize olanın içinden çıkarıldığı düşünüldü
dair Allah adına bana sağlam bir söz ğünde imkansızın meydana gelmesi-
vermediğiniz taktirde onu sizinle be-
dir. Misal: İkinin varlığında birin de
raber göndermem. Ona teminatları varlığı gibi. Çünkü, iki var olduğu
nı verdiklerinde dedi ki: Söyledikle-
sürece biri yok saymak imkansızdır.
rimize Allah şahittir (12/Yfısuf 66).
İkincisi: Yapılmaması kınarnayı
_)j kelimesidemana yönünden hak ettiren şeyler manasında. Bu da
J!Y. kelimesine yakın anlam taşır.
iki şekilde gerçekleşir.
1133
1. Akli yönden vacip olanlar. niteliğiyle değil, geçici bir nitelikle
Allah'ın birliğini ve Peygamberliği tanımlamaktan doğmuştur. Bunu şu
bilmek gibi. misalle daha anlaşılır kılabiliriz: İn
2. Şeriat tarafından vacip kılınan san, yürüdüğünde iki ayak üzerinde
lar. Yapmakla yükümlü tutulduğu ve belini dik tutarak yürüyen varlık
muz ibadetler gibi. tır.
>
_~~ ·J·?j Güneş hattı. Bu tıpkı

~ düştü ve .~,;§:, meydana geldi ~.J 1 V-c-d
fiilieri gibidir. Yüce Allah'ın şu sözü
de bu anlamdadır: ~fo. ,:.,!?j ~~~Yan ..ı~.J: Var oluş, yoktan var olma ve
üstü düştüklerinde artık canı çık- hazır bulma anlamlarındadır. Bunun
tı (22/H ac 36) . b···:....9' ..:ılııi
. - " ı\.ap
~...ı V f da birkaç çeşidi vardır:
olayın gerçekleştiğine kanaat ge- Beş duyu organından biriyle bul-
tirdi. Bunların hepsi orada bir şeyin mak ve var olmak. ~~:,_, l~j ~~j
meydana geldiği düşünüldüğünden .S:.);,.;. ~~J.J ,,G_;.:o ~~J.J ' ~
bu manaya gelmekt~dir. Onun için Zeyd'i buldum, gördüm; şunun ta-
onların hepsinde ~.Ji gerektirdi, fiili dına baktım; bunun sesini duydum;
kullanılır. sertliğini hissettim, sözleri gibi .
..:.ı~_;. kelimesi ise, YüceAllah'ın Doğal ihtiyaç gücü ve kuvvetiyle

cehennemini gerektirdiğini bildirdiği bir şeyin varlığını anlamaktır. ~~ j
'
büyük günahlar manasındadır. ~\ Tok/uğu buldum, doydum, sözü
Bazıları ise ~lj kelimesi iki şe gibi.
kilde kullanılır derler: Doğal
savunma yoluyla bir şeyin
1. Olması kaçınılmaz olarak zo- varlığını anlamaktır. ~lj ~_j.:;JI j_,?.:,
runlu olan. Yüce Allah için söyledi- Üzüntü ve öfkenin varlığını anlamak
ğimiz: ~~~ .J ~lj varlığı zorunludur, gibi.
sözü gibi. Akıl ile veya akıl vasıtasıyla
bir
2. Var olması kendisinin en doğal şeyin varlığını anlamaktır. Yüce
hakkı olan. Allah 'ı bilmek (tanımak) ve Pey-

gamberliği bilmek gibi.
Fukahii'nınvacibi tanımlarken
söylediklerine gelince, onlar ~lj Yüce Allah'a nispet edilen .:ı~.J
Vacip: Kişinin yapmadığında azaba (varlık) ise, sadece ilim manasında
müstahak olduğu şeydir 1276 derler. Bu dır. Çünkü Yüce Allah herhangi bir
tanım, bir şeyi gerçek ve ayrılmaz organ ve aletle nitelendiriJemez, O,

bundan müpezzehtir. ~fo~ U~.J ~..;, j
1276 Bkz. Subkl, el-ibhdcfi Şerhi'l-Minhdc, Daru'l-
~w (J. )Si U~.J 0ı:, ~ ~ Onların
Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, I, 51; Cüveynl, çoğundasözünde durma diye bir şey
Burhan, ı , 21 7; Ravdatu 'n-Niızir, s. 17. bulmadık Gerçek şu ki, onların ço-
1134
ğunu yoldan çıkmış bulduk (7/A'raf Talak 6) ayeti ise, size imklin verdi,
ı 02) ayetinde beyan edildiği gibi. zengin olmanızı takdir etti, demektir.
Varlığın zıddı olan ~J~ (yokluk) Bazen zenginlik de ui..ı.:;... ~ ve o~
da aynı şekilde açıklanabilir. sözcükleriyle ifade edilir. Bu konu-
Yüce Allah'ın eşyayı (varlıkları) da .ı.:;..~ ' .ı.:;..-? ' .ı.:;.._:, şekilleri de hikaye
bulması ise, bütün bunlardan çok edilmiştir.
yüce bir şekilde olmalıdır. Bu, O'nun Bunun yanında üzüntü/hüzün ve

eşyaya var olma imkanı vermesini sevgi için .ı.:;.._:,, öfke için de ö~Y,, ka-
anlatır. ~~~:., ,:.,).;. ~?ı \fo~ yıp, çalıntı mal için ise ..ı~~ sözcüğü
Müşrikleri bulduğunuz yerde öl- kullanılır.
dürün (9/Tevbe 5) ayeti gibi. Yani: Kimi bilginler ı..:.ıı:ı~y. varlıklar
Gördüğünüz yerde. üç kısımdır, derler.
0~ ~ j ~ ~j Orada iki
' '
1. Başı ve sonu olmayan varlık.
adamı birbiriyle dövüşüyor buldu Bu sadece ve sadece Yüce Allah'ın
(28/Kasas 15) sözüne gelince, bu, varlığı için söz konusudur.
onlar birbirleriyle dövüşürken ona
2. Başlangıcı ve sonu olan var-
onları görme/bulma imkanı verdi,
lıklar. İlk yaratılış anında var edilen
demektir. insanlar, dünyadaki elementler gibi .
Js lY.'
: ~.. __J i'_J ~
.., , , .J ,
~!< 1 :~ ~i yı :,
- ·ı .:ıh. .J- ı.,r,
3. Başlangıcı olan, fakat sonu
0J'ı? ·'O:ı ~j_:, ~~:., ~ j.y 4-\_:, :~ olmayan varlık. İnsanların ahiretteki
~ Gerçekten onlara hükümdarlık yaratılışlarından sonraki halleri gibi.
eden kendisine her şey verilmiş ve
büyük bir tahtı olan bir kadın gördüm
(buldum). Onun kavminin Allah 'ı ~.J 1 V-c-s
bırakıp güneşe secde ettiklerini gör-
~ j:Gizli/hafif ses demektir.
düm (27/Neml 23-24) ayetlerinde söz
~) ise, kulak kabartıp işitıneye
konusu olan bulma ise, gözle ve kalp
çalışma [kaygı, tasa, tedirginlik]
ile görmedir. Bunları gözleriyle gör-
anlamındadır. (...)"'~) İçine doğmak,
müştü ve kalp gözleriyle de bundan
önceden sezip tedirgin olmak, kaygı
ibret almıştı. Eğer böyle olmasaydı
lanmak, içinde oluşan kulak kabart-
onun hakkında onu ve kavmini bul-
dum diyemezdi.
ma duygusu, demektir.
. "
Allah buyurur ki:~~ ~jt!

~Lı 1.;~ f.li
Herhangi bir su bu-
Derken onlardan korkmaya başladı
lamamış iseniz (4/Nisa 43) ayetin
(51/Zariyat 28).
manası ise, suya gücünüz yetmediği
zaman, şeklindedir.
~j İnsanın aklına ve hatırı
na ilk gelen şeyden sonra nefsinde
~~.J ~Gücünüz ölçüsünde (65/
oluşan haldir. Çünkü akla ilk gelen
1135
~I.A fisıltı düşüncenin başlangıcıdır. deki en değerli varlığı
konumunda
Bundan sonra ~ı.J kalbe gelen şey bulunduğundan her şeyin ilk göze
oluşur. çarpan tarafı ve en değerli kısmı ~j
adıyla anılmıştır. Bu anlamda 4:,
~.J 1 V-c-l ~~ı 4 jj 'ı~ Şunun yüzü, gündüzün
yüzü, denmiştir.
J?..J: Sözcüğü,
korkuyu hissetme, Bazen bir şeyin kendisi de yine
duyma manasma gelir. Bu anlamda ~j sözcüğüyle adlandırılmıştır. Şu
fiil olarak ~.J ~ ,)4._J ~~ J.,;.._J den- ay~t!e old_uğu gibi: J~ ~.) 4_; ~j
mektedir. rıfi';lıj <;))l?JI Yalnız
celal ve ikram
~)la~ buyuru~ ~i: y_h).:Jı wı sahibi Rabbinin yüzü baki kalacaktır
~~ ~j .\ılı _)Şj ıjl 0,ı~ı Gerçek (55/Rahman 27).
mü 'min/er ancak o mü 'minlerdir ki, Deniyor ki: Burada geçen ~j
Allah anıldığı zaman yürekleri ürpe- sözcüğü, bizzat kendisi, demektir.
rir, (8/Enfal 2); t.:.i.:. ı)lli ~ ı~j ~! Buradaki ~j kelimesi, salih arneller-
~J ~.-:~ı 'ı.: .;~ 1 _;~ _ ;,.;~ - :(;A ~~ J~
~ ' ~.jJ y ~.J 1'"'"7 ' le Yüce Allah'a yönelmektir, diyen-
r# r~ Biz sizden korkuyoruz,-deler de vardır.
mişti. Korkmal Gerçekten biz sana _ Bu man~da
A_llah buyurur ki:
bilgin bir oğul mi)jdeliyo~,uz, dediler ~ı 4_;
~ ı)) ~ti Öyleyse nereye
(15/Hicr 52-53); ~j ~~.)yapmak yönelirseniz ora~ı Allfh '!n yüz~dq~
ta oldukları işleri kalpleri titreyerek (2/Bakara 115); ~j ~ı ~I.A :~ JS
yapanlar (23/Mü'minün 60). O 'nun yüzünden başka her şey he/ak
olacaktır (28/Kasas 88); 4-.J (~u~).
~ -
~.J 1V-c-h ~ı Al(ah 'zn yüzünü isterler (30/Rilm
38); ~ı~~~ W) Size sırf Allah
~.J: Sözcüğünün aslı, bildiğimiz yüzü için yemek yediriyoruz; (76/İn
yüz organıdır. san 9).
Bu konudaAllah buyurur ki: ~i~ Deniyor ki: Bunların hepsinde
~ ' ' ı _; .::~ı;~ ı
lı ~ ı~ı ı :-j : jjı geçen ~j sözcükleri ilavedir/zorunlu
r-~.J ~ / ~: , - : _JJA L):l_
~ıy,.ıı ~ı ~~i_J Ey iman edenler! Na- değildir. Bununla kastedilen ise: Her
maz kılmaya kalktığınız zaman, yüz- şey yok olur; O, hariç. Diğer ayetler
terinizi ve dirsekiere kadar ellerinizi de bunun gibidir.
yıkayın (5/Maide 6); l.ıı_# ~ 1;si;.'ıy:.. Rivayete göre, Ebu Abdiilah b.
)~ı ~_F..j ~_) Gö,:Zlekleri kat;an- er-Rıda'ya 1277 bu görüş arz edilmiş,
dandır ve yüzlerini ateş kaplar ( 14/
İbrahim 50).
ı 277 Bu Rıza, Musa Kazım'ın oğlu Ali Rıza ' dır;
İnsanın ilk göze çarpan tarafı
İsna Aşeriye mezhebinin 12 imam'ından biri-
yüzü olduğundan ve insan bedenin- dir. Vefatı 254; oğlu ise, Muhammed'tir_
1136
o da: S up hanallah! Gerçekten bü- lik yaparak yüzünü tertemiz Allah 'a
yük bir iddiada bulunmuşlar. Bura- tutarsa, o gerçekten en sağlam kul-
da kastedilen sadece, ondan gelen pa yapışm,.ış_tır (3} /_L ok man 22); ~_:,
şey demektir. 1278 Anlamı ise, insanın ~).j~~_J~\~~~~iiyilik
arnellerinin tamamı yok olup gide- yaparak yüzünü Allah 'a teslim eden
cek, boşa çıkacaktır; Allah rızası için kimseden, din bakımından daha iyi
yapılanlar müstesna. Diğer ayetler de kim olabilir? (4/Nisa ı 25); ,:iıi)_; ~ij
bunun gibidir. 1 ~.ı!.; 0~ O halde yüzünü, tertemiz
Şuayetler de bu manaya işaret et- olarak dine doğrult (30/Rum 30).

mektedir: ~J CJJ~J. Onun Yüzünü Bu ayetlerin hepsinde kastedilen
i~terler (18/Kehf 2S); ~tSj ~ ~~ L:.j mana, az önce açıklanan gibidir. Ya
~~ 4.J CJJ~f Allah 'zn yüzünü dile- da, istiare yoluyla mezhep ve yol an-
yerek verdiğiniz zekata gelince, (30/ lamındadır.
Rum 39). ç-_:,ili ~_:, 0~ Falan adam toplulu-
Şu ayetteki ~J sözcüğünün anla- ğun- yüzüdür, deyimi, gözü dür, başı
mı ise, ihtilaflıdır: dır vb if~deler gibidir. Allah buyurur
' ,
ki: ~l4.1 ~J -tS~~~~~ ~~ L:.j
~ ,
~
• - l('
~
-:
..ı..ı.:-
:_o. ' ' 1 ' -ı - lJ
r-~.J ~J 11er
mescitte yüzünüzü O 'na doğrultun Jc ~i ~j -# J Onun yanında, başka
(71A'ra.f 29). bir kimse için karşılığı verilecek hiç-
bir nimet yoktur. O ancak Yüce Rab-
Kimisi: Bununla kast edilen
binin yüzünü aramak için verir (92/
mana, bildiğimiz yüzdür, der. Bunu
Leyl 19-20).
istiare saymışlardır. Tıpkı:\~ ,,:& .. :; ...... 6! :;. J:
<$.~ Şunu bizzat elimle yaptım, sözü YüceAllah 'ın: L>;;ı.ll ~ J_;l <$.~ 1-*1
gibi. Deniyor ki: Bu ayette geçen -?~\ 4.J ı )Al Mü'miniere indirilen~ gü-
;i._;.t.§j fiili, 4...:4~) yön araştırmak; ~j nün yüzünde (başlangıcında) inanın,
de ~)yöneliş anlamındadır. Manası (3/Al-i İmran 72) sözünde geçen .1..?-.J
da: Namazda samimi olarak Allah 'a -?~\ iradesi, gündüzün önü, baş tarafı
ibadet ediniz, şeklindedir. demektir.
Yüce Allah'ın şu sözü de bu ma- G~ ~\j deyimi ise, Onun kar-
naya gelm_ektedir: ~~ ~ .clF..ı..:;. 0~ şısındadurdum, yüzümü, onun yüzü-
~\ ~j ~ #.J Buna karşı seninle nün tam karşısına koydum, anlamın
münakaşaya kalkışır/arsa de ki: Ben, dadır.
bana uyanlarla birlikte kendi yüzü- Niyet için ~_:, sözcüğü, gaye ve
müAllah 'a teslim çttim (3/Al-i İmran amaç için de ~ ve ~-? kelimeleri
20'1· ~ ~ ., _, _ .J.ıı ~~~·..:.. -~ ı.·. ~ :-- kullanılır. Bu da herhangi bir şeye
'/' - ~ y. J - (S"' T':"'.J \-"':1 l.)AJ
J3J1ı ~_:,_:;j~ .~ı :,:,i,·.,ı Oy;a her kim iyi- yönelirken içimizde 9landır. Allah
'1! ., J
buyurur ki: 4-:lY. ). ~-! ~j Her

ı 278 Bkz. Feyruzabadl, Besdir, V, ı 66. birinin bir yönü vardır, o ona yönel-
1137
miştir, (2/Bakara 148). Bu, Şeriata'
işarettir. Tıpkı, Yüce Allah'ın: ~
. -;ılS-! ~j ~ ~ 4c 1;~i?jl W siz
onun üzerine ne at, ne de deve sür-
~~3 :i.c ~ A ~ Biz, her biriniz mediniz (59/Haşr 6).
için bir şeriat ve yol belirledik (51 ~~ j:ı\ Şımardı, usandırdı; ~)
Maide 48) sözü gibi. ~ti Atı hızlı koşmaya zorladı, onu
Bazıları der ki: o\.:?. sözcüğü, ~3 bununla zayif düşürdü, denir.
kelimesinin şekil değiştirmiş biçimi- Allah buyurur ki: ~lj ~_:,;! y_,li
dir; yalnız, ~3 hem yüz hem de say- O gün kalpler vardır, küt küt atmak-
gınlık, prestij ve mevki için kullanı tadır (79/Naziat 8). Yani: Sıkıntılı,
lırken, o\.:?. sadece saygınlık, prestij ve çelişki dolu. B u tıpkı ~~3 ~ ylb Uçan
mevkiden bahsedilirken söz konusu ve süzülen, deyimi gibidir. Buna ben-
olmaktadır. zer istiareler vardır.
~~~ '; '~? 3 Tek bir yöne yönelttim,
o da o yöne yöneldi, manasındadır.
~J 1V-h-d
~3 0)\j Falan adam saygınlık,
prestij, mevki makam sahibidir, de- ölı3:
Kelimesi, eşsizlik, yalnız
mektir. Bu anlamda Allah buyurur lık, teklik anlamına gelir. ~13 söz-
ki: ~~~~3 ~~\ ı} ~J Dünyada da cüğünün gerçek anlamı kesinlikle
ahirette de itibar/ı, (31AI-i İmran parçalanma, bölünme kabul etmeyen
45). şeydir. Aynı zamanda bütün varlıklar
~~~ı.;,~~ Kendisine yöneli- için kullanılır. Hatta ~13 sözcüğüyle

necek/erin en ahmakı, ifadesi, aşırı nitelenmeyecek hiçbir sayı yoktur.
düzeydeki cahilliğin kinaye yoluyla Bu anlamda şöyle denmektedir: ~fo
... , "-
an !atı lmas1dır. <>~13 Bir tane onluk, o~\3 ;;.,:,~bir tane
~j;;! ı.;, ~~ Ya harfinin fethalı y üz/ük, ~\3 ~~ bir tane binlik.

okunuşu ve sonundaki ~ olmaksızın, ~lj sözcüğü altı değişik şekilde
yani: Ahmaklığı yüzünden herhangi kullanılabilen ~ ji:, çok anlamlı bir

bir işte dikiş tutturamayan. kelimedir.
Şiirdeki ~~ ise, te 'sfs elifi ile Birincisi: Cins veya türde bir
kajiye harfi arasında bulunan harf, olanlar. ~~ ~ ~13 U.,)13 0w;.ri
demektir. t~l ı} ~~3- J;c
3 ~.)3 İnsan ve ; t
aynı cinstendir; Zeyd ve Amr aynı
türdendir, denmesi gibi.
~J 1 V-c-f
İkincisi: Bağlılık/ık, bitişiklik ve
~3: _Sözcüğü, hızlı yürüyüştür. bütünlük açısından bir olanlar. Bu
~~ ':. ;~? .JI sözü, deveyi hızlandırdım, birlik, yaratılış açısından olabilir:
demektir. Allah buyurur ki: ~lj ~ Bir tek adam, sözü gibi.
Aynı şekilde sanat/meslek açısından
1138
da olabilid~I.J ;ti_J.:. Bir tek meslek, c.s~ ~ .J~ı Jıj ~.J ~.J
. - ~- ·ii·. ~ 1..: ··~ı
as. _ı i i
denmesi gibi. J ~ ı.s-- -··-.
Üçüncüsü: Eşi, benzeri, dengi 466- Sanki bineğim, zaman bizi
olmadığından bir olanlar. Bu da, ya bitirdikten sonra
yaratılış açısıı:ıdan eşsizdir. Sözge- Kadri Yüce vahad/biricik dosta
limi: i~I.J ~~ Güneş, bir tanedir, götürdü. 1279
sözü gibi. Ya da, üstünlük id~iası~?~ Mutlak anlamda .ı.;.)'ı ise,
eşi, benzeri olmaz. Mesela: ~I.J L.ı)ij
Allah'tan başkasının sıfatı olarak
~_;,:ı Falan zamanının tek adamıdır.
kullanılmaz. Bu daha önce ..ı.:..i mad-
Şu söz de buna örnektir: ~~.J ~Fa desinde geçmişti.
lanın dokusu eşsizdir.
.iJ ~I.J ~ 0~ Falanın bir teki yok-
Dördüncüsü: Bölünme kabul et-
tur, sözü ise, ~~.J ~ ), Onun doku-
mediğinden bir olanlar. Bu da ya
su tektir sözü gibidir. Yerrnek için:
hava gibi çok küçük olduğundan ya
~~.J ~ '), O, eşeğin biridir; ~"·:ı=>?
da elmas gibi çok sert olduğundan
~~.J O, sıpanın biridir, denir. Burı,dan
bölünemeyen şeylerdir.
daha hafifbir yergi için ise, ~~.J ~.)
Beşincisi: Başta bulunduğundan denmektedir.
bir olanlar. Bu da, ya sayıların ba-
şında bulunur. Sözgelimi, ~ıj! J..:.i.J
Bir, iki denmesi gibi. Ya da çizginin
~J/V-h-ş
başlangıcında, bu}\}l~~~ğundan bir ~.J: Kelimesi insan anlamındaki
olur. Mesela: o~l)l ~~Birinci nok- ~ı sözcüğünün zıt anlamlısıdır. İn
ta denmesi gibi. sa~larla herhangi bir ünsiyet peyda
Bunların hepsinde birlik göreli- etmemiş, evcilleşmemiş hayvaniara
dir. Yüce Allah için kullanılan ~I.J ~.J adı verilmektedir. Çoğul u ise,
sözcüğü ise, herhangi bir bölünme J:ı..?_j şe}dinqedir. Allah buyurur ki: I~).J
ve çoğalma kabul etmeyen varlık, ~Y:h ~~_jlı Yabani hayvanlar bir
demektir. Bu birliğin zorluğupd~n araya toplandığında (81!Tekvir 5).
dolayı Yüce All<!h:ÔJ.:i.j ~~ fi~ I~).J
Ünsiyet peyda edilmemiş y~~~~
~~~~ 0*):! ~ 0,ı~ı Y; ~jwı Böyle ~.J denir. Bu anlamda: ~Y; ~
iken, Allah bir olarak anıldığı zaman ~ı denir ki, ona çöl olan bir yerde
ahirete inanmayanların kalpleri da- karşılaştım, demektir.
ralır (39/Zümer 45) buyurur.
J..:...J ise, yalnız, tek olan demektir.

Şu kadar var ki: Bu sıfat Yüce Allah 1279 Bu bey it, Nabiğa'nın Muallaka'sında yer al-
mıştır. Ayrıca, Divan' ında (s. 31) ve Nahhfıs,
dışındaki varlıklar için de kullanılır.
Şerhu"l-Kasdidn-Tis"i'nda da ~ll, 162) yer
Şair şöyle der:
almıştır. Bu beyit daha önce ~ı maddesinde
geçmiştir.
1139
G.:;._:, 0~ ..:ı~ Falan adam vahşi ~
··-lı··~·-
(S', ~ c.r-~ ~
•:._iı -
.J
:;iı:.u~
U"-' ' ~-
olarak geceledi. Yani, karnında hiç- \~.J.Ji ~~\ ..j~j Bi; böyl~ce, her
bir şey olmadığı h§.l_de geceyi geçir- peygambere insan ve cin şeytanla
di. Çoğu lu ise, J;.L:;. jl şeklindedir. rını düşman yaptık; onlar birbirini
~Y, J.:.) yabani yer ise, yine, aldatmak için süslü sözlerle vesvese
~3 kökündendir. Yabani yerde ya- verirler (6/En'am 112).
şayan insana da nispet halinde ~j : '~• 0;1.t:llı
, ,y-·uce All a_h' ı~: u.? :ı -
__ _ u~.J
adı verilir. İnsanın insanlığa uyma- ~_,ı~~ ~t.;ıJ_ji ı)) Şeytan/ar, dost/a-
yan tarafı da ~ j diye isimlendiri- rına, sizinle mücadele etmeleri için
lir. İnsanın, insanlık tarafına bakan te Ikinde bu{w:zurlar ( 6/~n' arn 121)
hususiyeüne ise, ~l denmektedir. sözü ise, ~ti;Jı ~IY:.Jll Y::, ~O sinsi
Bir yayın vahşiliği ve insaniliği de bu vesvesecinin şerrinden (114/Nas 4)
mana düşünülerek söylenmiştir. ayetinde işaret edilen (.)"1:,.:. j vesvese
ile onlara ulaşır, demektir.
~J /V-h-y Hz. Peygamber de (~as) şöyle
buyurmuştur: ~ ~~ h.),~:.l)j ~ ·:ı\:.i) ~)
~j: Kelimesinin aslı, hızlı gös-: Şüphesiz meleğin de bir dokunuşu
terilen işarettir. Bu anlamda: ~j y.l (telkini) vardır; şeytanın da bir do-
Hızlı bir iş, denmektedir. Bu işaret de, kunuşu (telkini) vardır. 1280
ima, kinaye ve üstü kapalı söylemek Yüce Allah'ın kendi Peygamber-

şeklinde olabilir. Herhangi bir cümle lerine ve velilerine/dostlarına gön-
oluşturmayan salt bir sesle, bazı or- derdiği ilahi sözlere de ~j vahy adı
ganlarla işaret etmek şeklinde veya verilmiştir.
yazarak da olabilir. Yüce Allah'ın
Hz. Zekeriya' dan bahsederken şu ..
Bu da Yüce Allah'ın:
.. ..
01 A ;.
as. L;.j
""' J. '11 ...
. 1 •• ·IL.JL:..:..~ı -- : 'iı.:ı.i. - 'Jfl.i.lll~
~ _}:l .J .; . - - );' lY.' .J • .J ~ -
sözü bu manada yorumlanmıştır.
~~ ı...;.~l-!~.J:!i 'J'Y..,jA!lah bir insanla
~. ·.1ı - •~ ~...ıl -..:. •i ı : .ı...... ~ . -1.:- - - : :
~. ~.J . ~ lY.' .. .J-9 <.r- <:P
-- -
ancak vahiy yoluyla veya perde arka-
\j.;~c: ~ ~~ ı.J.;.f:, 01
Nihayet (bir gün sından konuşur. Yahut da bir elçi gön-
konuşamayınca) mihraptan kavmi- derir de izniyle ona dilediğini vahiy
ne karşı çıktı da onlara Sabah ve eder (42/Şfıra 51) sözünde beyan etti-
akşam (Rabbinizi) tesbih edin, diye ğine göre birkaç şekilde gerçekleşir:
işaret etti (19/Meryern ll). Deniyor
1. Vahyi getiren elçinin bizzat
ki: Bunun anlamı, bir sembol ile söy-
görülmesi, sesinin işitilmesi şeklinde
ledi, demektir. Kimisi de: Bir işaret
gelen vahiy. Hz. Cibril'in (as) Hz.
ile söyledi, der. Kimisi ise, yazdı,
demektedir.
Bu anlamların hepsi şu ayet için 1280 İbn Mes'Gd hadisi. Tirmizi, tahriç etmiş
de geçerlidir: lj~ ~ ~ ~ ~:t;_:,

(Mübarekffirl, Aridatu '1-Ahvezi, Xl, 109) ve:
Hasen-gariptir, demiştir.
1140
Peygamber'e (sas) bazı durumlarda me şeklinde gelen vahye şu ayet de-

belirli bir surette yaptığı tebliğler lildir. Allah buyurur ki: ~.J ~)Ancak
gibi. bir vahiy olarak (42/Şfıra 51 ).
2. Vahiy getirenin gözükıneden Sözün açıkça duyulması şekli_nde
sesinin işitilmesi şekilde gelen vahiy. gelen vahiy ise, ~~ ~ı.J_j ~ ,Ji Ya
Hz. Musa(as)'ın Yüce Allah'ın keta- da perde arkasından (42/Şüra 51)
mını işitmesi gibi. ifadesiyle belirtilmiştir.
3. Vahyin kalbe gönderilmesi Vahyi getiren Cibril'in bizzat gö-
şeklindegelen vahiy. Bunu Hz. Pey- rülmesi, sesinin işitilmesi şeklinde
gamber (sas) bir açıklamasında ifade gelen vahyi ise, şu iiy~t göstermekte-
etmiştir:~ J~ ~ ~ L>"~i (J~ 0) dir: c,r~ ~Y,...) ~_:H _jl Ya da bir elçi
Ruhu '!-Kudüs (Kutsal Ruh), benim gönderir de o da vahyeder (42/Şfıra
kalbime üfordü. 1281 51 ).
4. ilham yoluyla gelen, vahiy. AJ- Yüce Allah'ın:LS)ı ~ ~~ ~_:,
lah b~yurur ki: 01 ~_,.:. ~~ Jı ~ji.J ~ (Ş"""_..~C.J:ı,J(.Ş"':c.r.J
· -, ...:ılı - ' ~~ - ~lı - i J~ -.i
1..:
ıs-
Gi. ~ı
J ._ -
~)Musa 'nın anasına On~ emzir, Kendisine hiçbir şey vahyedilmediği
diye vahyetti (28/Kasas 7). halde: bana vahiy edildi, diyen ve:
5. Boyun eğdirerek,
itaat ettire- diye iddiada bulunandan daha zalim
rek yaptırmak suretiyle gelen vahiy. kim olabilir? (6/En'am 93) sözünde
Allah buyurur ki: ~ı J) ~.) ~ji.J sözünü ettiği ise, yukarı adı geçen
Rabbin bal arzsına şöyle vahyetti vahiy türlerinden herhangi birini
(16/Nahl 68) iddia edip bununla ilgili bir gerçek
vahye erişemeyen kişilerdir.
6. Uykuda iken görülen rüya
şeklinde gelen vahiy. Nitekim Hz. ,
YüceAllah'ın: ~ .~ır,§~ GL.)~.;._:,
J ~
Peygamber (sas) şöyle buyurmuştur: ~l c,r_,.i '1) ~Y-ı.) Senden önce hiçbir
. Y""
lY! :.~ıi \..j:'
.. J.)
~ı),-.~ıi
.
~ - '. -.ıj th~iı'
' .. , ,J ır~
peygamber göndermedik ki, ona şöy
Vahiy, artık kes ilmiştir; geriye -sa- le vahyetmiş olmayalım (21/Enbiya
dece mübeşşirdt: Mü 'minin rüyası 25) sözünde bahsettiği vahiy ise, ge-
kalmıştır. 1282 neldir ve tüm vahiy türlerini kapsar.
Çünkü Yüce Allah 'ın birliğini bil-
Son üç maddede sözü edilen il-
mek ve O'na ibadet etmek gerekti-
ham, boyun eğdirme ve rüyada gör-
ğini anlamak sadece peygamberlerin
Yüce derece sahibi olanlarına gelen
1281 Abdurrazzak, Musannef, Kitabu'I-Cami',
vahiy ile anlaşılınaya mahsus bir şey
XI, 125, HN: 20100; Bari' irran Tevfik,
Sahihu Künuzi 's-Sünneti 'n-Nebeviyye, 1, 32, değildir. Bu, akıl ve ilham yoluyla da
HN:27. bilinebildiği gibi, vahiy yoluyla da
1282 Buhar!, 95/Ta'blr 5/el-Mübeşşirat, HN: bilinebilir.
6589; Malik, Muvatta, 52/Rü'ya 1/Ma Cae
fi'r-Rü'ya, HN: 1713-1717. Demek ki, bu ayette dikkat çekil-
1141
rnek istenen şey özellikle şudur: Bir 12) sözünde sözünü ettiği vahiy ise,
peygamberin Allah'ın birliğini ve söylendiğine göre, onlara Levh ve Ka-
O'na ibadet etmenin zorunlu olduğu lem vasıtasıyla gönderilen vahiydir.
'!!. .. ~
nu bilmemesi mümkün değildir. Yüce Allah'ın: :ı.;..:.. JS ~ ı?.Jij

Yüce Allah'ın: Jı ,:.,).;_:,\ ~)_j lAy.\ Her göğe kendi işini vahyetti
6i.ui.J~I Hani Havaril~re: Bana ~e (41 /Fussilet 12) sözünde geçen vahiy
Resulüme iman edin, diye vahyetmiş de, eğer muhataplar gökteki varlıklar
tim. (5 /Maide lll) sözünde Havari- ise, o zaman kendilerine vahiy gelen-
lere vahye ilişkin ifiide ise, Hz. İsa ler hazf edilmiştir. Sanki şöyle söy-
(as) vasıtasıyla gönderilen vahiyden lenmiştir: Meleklere vahiy etti. Çün-
ibarettir. kü, gökteki varlıklar meleklerdir.
Yüce Allah'ın: ~ ~) $_:,\,:, Bu durumda söz konusu olan
Sıl~\ Onları kendileri~e- hayırlı Yüce Allah'ın şu sözüne benzemiş
işler yapmayı vahyettik; (21/Enbiya olur: ~)w\ J)
~.) c.rJ:i ~)İşte o anda
73) ayetteki vahiy ise, geçmiş millet-
Rabbin meleklere şöyle vahyediyordu
Iere peygamberler vasıtasıyla gönde-
(8/Enfal 12) ayette geçen kendilerine
rilen vahiyler demektir.
vahiy edilenler, göklerdir diyenler,
Hz. Peygambere (sas) mahsus gökyüzünü cansız kabul edenler bu-
olan vahiy ise, şu ayetlerçte geç-=- nun yaratılış itibariyle böyle olduğu
mektedir: ~.) &. ~ı ~JI ı.;. Jı nu söylerler. Gökyüzünü canlı kabul
Sana Rabbinden vahyedilene uy! (61 edenler ise, bunun konuşma şeklinde
En'am 106); Jı ı?J:i ı.;. ~ı tfj
0) Ben gerçekleştiğini belirtirler.
ancak bana vahyolunana uyarım;
(lO/Yunus 15); ı?J:i 1:5i;;:ı ~Gl wı ~ Yüce Allah'ın: 4J ı?.Jl ~.) 0~ O
~1_:, j) ~) Wl JJ De ki: Ben de -si- gün yer, Rabbinin ona vahyetmesiyle
zin gibi ancak bir beşerim . Ne var ki, haberlerini anlatacaktır (99/Zilzal 5)
bana ilahznızın ancak bir ilah olduğu sözü birincisine yakındır.
vahyolımuyor (18/Kehf 110). Yüce Allah'ın: ~~ .~ı}:Jı .illı J~

Yüce Allah'ın: ~_,.:, Jı ~_:,\,:,
~ - ~~
•o J .. '"
: :., :\
~ (j
J:ı§
.
: . \<lt..,
(.)-? (j ..}"' . U7""-'
·,: ~~ 'r.J
o J .. .. "
~\_:, Biz Musa ile kardeşine şöyle Wı:;. ~j ~ ~.) J!.J Hükmü her y erde ge-
vahyettik (1 O/Yunus 87) ayette be- çerli gerçek hükümdar olan Allah yü-
yan edilen vahiyden maksat, Cibril cedir (Ey Muhammed!) Kur 'an sana
vasıtasıyla Musa'ya (as), yine Cib- vahyedilirken, vahiy bitmeden önce
ril ve Hz. Musa (as) vasıtasıyla Hz. Kur 'an 'ı okumada acele etme; (201
Harun'a (as) gönderdiği vahiydir. Taha 114) sözü ise, kusursuz dinle-
Yüce Allah' ın: Jı ~.) ~J:i ~) meye yönelik bir teşviktir; ayrıca onu
~ J\ ~)wı İşte o anda Rabbin me~ almada ve verınede acele edilmemesi
leklere şöyle vahyediyordu (8/Enflil gerektiğine dair bir uyarıdır.
1142
JJJ 1V-d-d Allah yakmda öyle bir topluluk ge-

tirir ki, Allah onları sever, onlar da
~.J: Kelimesi, herhangi bir şeyı Allah 't sever/er; (5/Maide 54).
sevmek, onun olmasını isternek anla- Allah'ın kullarınısevmesi ve kul-
mına gelir. Bu her iki anlamdan her
ların daAIIah'ı sevrneleri konusu daha
biri için de kullanılır. Çünkü, isternek önce "~" maddesinde geçmişti.
de sevmek manasını içerir. Çünkü is-
Kimileri de Allah 'ın kullarına ;;j_y,
temek de sevilen şeyin gerçekleşme
etmesi, onları gözetmesidir.
sini arzu etmektir.
Rivayet edilir ki: Yüce Allah Hz:
Allah buyurur ki: ~J_j.Q {.;;2:· ~_j
L.;,. .)_j aranıza bir sevgi ve me_rhpmet
Mı:şa'ya ş~yle der:-;->.!~ ·:-:ıı lf _~l ~Gl
koymuştur (30/ Rfım 2ı); ~ ~
_j_,s1Jı ~-'~Jll Gl~~ y,&ll uc ';l.J ~~
Ben, küçükten, -küçaklüiünden. - bü-
1j~ ~yi Rahman onlar için güç-
yükten de büyüklüğünden dolayı ga-
lü bir sevgi verecektir ( 19/Meryem
jil değilim. Ben ..ı_,~_j (çok sevenim) ve
96).
.J_jj. (şükre çok karşti tk verenim). 1283
Burada sözü edilen sevgiden
Buna göre 1j~ ~yi ~ ~
maksat, onların kalplerinde meydana
Rahman onlar için güçlü bir sevgi
gelen yakınlaşma ve kaynaşmadır.
verecektir ( 19/Meryem 9_6) ayetinin
Bunu Yüce Allah şu ay~tte dile ge!ir~
anlamı : .tı~_j ,:@}=;-) 1"~ ,;_] 1 ~~ ~y:j
miştir:~~ t..;, ~ ı..f.:>.)~l <) t..;, , :.,~~ii Y
Allah yakmda öyle bir topluluk ge-
~)§:E Şayet yeryü~ündekinin tama-
tirecek ki, Allah onları sever. onlar
~~nı harcasaydın onların kalplerini
da Allah 'ı severler (5/Maide 54)
uzlaştıramazdzn (8/Enfal 63).
ayetinin anlamına yakın bir manadır.
Ayrıca salt anlamdaki sevgiyi ge-
Temenni (dileme, arzu etme, gön-
rektiren ;;j_y, ayetinde de buna işaret
lünden geçimıe) anlamı taşıyan türle-
etmiştir:
rinden biri de şu ayetlerd~ ge~miş ol~
~jı ~ ~Jyjl ~! ~~~ 9c ~l_:.j ~ J§ nıdır: ~), _:..) yt4JI ~l ~ ~Lb 2ı:ı_:,
Jl
De ki: Ben bu tebllğim e karşt sizden Kitap ehlinden bir grup sizi sap~ırmak
akrabafıkra sevgiden başka bir ücret istediler, (3 /Al-i İmran 69); ~~~ .ı~ ~_)
istemiyorum (42/Şfıra 23). ~ 1;\S JliJj.S. Bir zaman gelecek
:ı.J:ı.,l1 _j)iJI ), _j Bununla beraber ki inkar edenler, keşke Müslüman ol-
çok bağtşlayandır, çok se_vendir (85 / saydtk temen'!isinde ~ulunacaklardır
Burfıc 14); .:l.Jj_J ~.) .}..) 0) Şüphesiz, (ı 5/Hicr 2); ~ \..:, IJ..ı.J hep sıkrntıya
Rabbim çok merhametlidil; çok se- dü<>menizi
'ı •
arzu- ederler
- '
(3/Al-i İmran
vendir (ı 1/Hfıd 90). 1I 8); -;-ıGş..\1 ~~ ~ ~ ..ı.JEhl-i kitaptan
Anlaşılıyor ki ..ıJ~.J kelimesi,
Yüce Allah'ın şu sözü kaps~mınıı 1283 Bu sözün, sağlıklı bir kaynağına muteber
girmektedir:.UJ:r~j_J ,;Sl'!'j ~~ ~~ ~~ eserlerde rastlanmamıştır -(Mütercimler).
1143
birçoğu arzu etmtjktedir ki_. (2{Baka~a vb sevgi sebeplerini onlara gösteri-
, . . } }_. . . "' .. ... . . .. ı..., .,.
109); ~ üfo ~_y:;JI ~\j j#. ı.JI 6J.l~J yorsunuz. _

~~.l_J-4
--- ~_j
':.- - ;s;·,ı
Siz ise arzu ediyordunuz ki, dikeni 1 ... (.)-""' 1 u sı·zı·nıe
:.<:: :i ~ t.S
(zorluk, güçlük, tehlike) olmayan şey kendisi arasında hiç köklü sevgi yok-
(Kervan) sizin olsun (8/Enfal 7). muş gibi, (4/Nisa 73).
Yine buyurur ki: 0.J~ ) IJ~J ü~ ~~j 0~ falanca falancanın
0;.Jili
~1_:,.:., I.JjS L.S Onlar, küfor iş sevgilisidir.
ledikleri gibi, sizin de küfor işleyip ~ j ise, bu isimle anılan bir puttur.
kendileriyle bir olmanız! a~zu etfi~er Bu ismi, ya onu çok sevdikleri için
(4/Nisa 89); ~ı :OC ~ ı.;~ .Jl ~ .ı~ P' almıştır. Ya da, onunla Yüce Yaratıcı
~ ~~ Suçlu o günün azabından
arasında çok özel bir sevgi olduğuna
ku;tulmak içinfidye vermeyi çok arzu
inandıkları için bu adı almıştır. Elbet-
eder; oğullarını (70/Mearic ll).
te Yüce Allah böylesi çirkin ilişkiler-
Yüc~ Allah'ın: ,0.h):!_~j .~. ~ den münezzehtir.
.;j_,.:., jj Aiıı Jl>.. ~ 6J::ıı.J:j -?- ~\ ~ _:;;llj ~~
~j aşık (tutkun) kelimesinin aslı
Allah 'a ve ahiret gününe inanan
.l!j kazık sözcüğüdür. Bunun aslının
bir topluluğun Allah 'a ve Resulüne
.l!.J olup harflerin iç içe girmesi şek
düşman olanlarla dostluk ettiğini
linde olması doğrudur.
Kendisine
görmezsiniz. (58/Mücadele 22) ayeti
bağlanan şeyin onunla sıkı bir bağlı
ise, kafirlerin dostluğunu ve onları
lık göstermesi düşünülerek de bu ismi
desteklerneyi yasaklamaktadır. T!P- almış olabilir. Yahut, onun daima bir
kı Yüce Allah'ın şu sözü gibi: ~i ~
yerde çakılıp kaldığından ôJY, (güçlü
ı))t ~~:,1 ~:,~ j ı.;3~ ,_j\=:- ~:; ~ l~i 0.1~1
sevgi ve ayrılmazlzk) mana yönünden
~\ ~ - ~~4- ~ _ı.J;s ~j ~Jy.l~ ~ı onunla özdeş sayılmıştır.
0J ~j ~~ 1_h~ 0i ~~)j JY.,~I 0~-t.t.
_;;~.:;. ~~lj ~ ~ ~~~ ~.? ~
~j_j.J4 ~] 0.Jy; Ey inananlari Be- tJJ 1 V-d-a
nim de -iüşmanım, sizin de düşma
[Yumuşak huyluluk, yumuşak
nınız olan kimseleri dost edinmeyin.
kalplilik, sakinlik anlamına gelen]
Onlar size gelen gerçeği inkar ettik-
:i.C..:ı kelimesi basit/değersiz mana-
leri, Rabbiniz Allah 'a inandığınızdan ' ~ ... ,.
sında kullanıl_ır. Fiil olarak: \jS we.:ı_:,
dolayı Res{dü ve sizi (yurdunuzdan
\..C~Ij ,\..C~j ~:ıi denmesi, bir şeyi terk
sürüp) çıkardıkları halde siz onlara
etmek, bırakmak manasındadır.
sevgi ulaştırıyorsunuz. Eğer benim
yolumda savaşmak ve benim rızamı Bazı alimler der ki: Bu fiilin mazi
kazanmak için çıktınızsa içinizde formu ile ismi faili yoktur. Sadece
onlara sevgi mi gizliyorsunuz? (601 muzari ve emir formları vardır: t~
Mümtehine 1). Yani: Samimi olmak t
ve :ı şeklinde.
1144
Bir kıraate göre ~j &.::ı_; Lı Allah, rnek de bu fıil ile söylenmiştir:~Jj Lı

seninle ilgisini kesmesi (93/Duha 3) J§ Lı.J ~j Rabbin seni bırakmadı ve
şeklinde okunmuştur. 1284
terk de etmedi (93/Duha 3). Bu tıp
Şair şöyle der: kı G~ Gc~.J Falanı bıraktım, sözüne

(,Ş~~ Lı~ 0e (,Şr ~_ı iv benzemektedir.
~::ı- ~- ~~ . ~\.6 Bazen ölü kişiye
kinaye yoluyla
.J~. ~
t ~Y. adı verilmiştir. Yine bu kökten
467- Keşke anlayabilseydim dos-
t~Y. JJ:. ~~~!Seninle vedalaşıyo
tuma neyin
rum, bir ölü olarak değil, denmekte-
Pahalı geldiğini sevgide ki, onu dir. Şair de bu manada şöyle der:
bırakmış. 1285
~~~\ iı:.L:.. ~ ~Jj _t i A
t~) sözcüğü, insanın kendi için- -
468- Veda/aşma zamanında ken-
de mücadeleyi terk etmesidir.
dimle vedalaştım. 1286
~~ ~J 'tjJi.:.J t~ 0~ Falan
adam, hayat standardı düşük olan
bir hayat yaşamaktadır. Bunun aslı JJJ 1V-d-k
da terk etmektendir. Bir zorluktan
~~3: Kelimesi, tıpkı toz zerrecik-
dolayı geçimini temin etmek için uğ
leri gibi yağmur tanecikleri arasında
raşmaktan vazgeçti.
oluşan su zerrecikleri anlamına gelir.
t:!~~ kelimesinin aslı da ~~ kö- Bazen bu kelimeyle yağmur da kas-
kündendir. Bu da, yolculuğa çıkan tedilir. Allah buyurur ki:
adam için dua edip Allah'ın ondan
~:4 ~ t~ j:ıjlı <.Sft görüyor-
yolculuğun zorluğunu gidermesini
sun ki, bunlar arasında yağmur çıkı
dilemektir ve ona kolaylık verme-
yor (24/Nfır 43).
sini istemektir. Tıpkı rJ!:,~ kelimesi-
Sıcaklar
çok şiddetli bastırınca
nin yolculuğa çıkan adama Allah'ın
havada gözüken buhar gibi şeye de
selam vermesini dilemek manasında
olduğu gibi.
~~.J denir. Bund?n ayrı olar~k deni_lir
ki: ~J~JJ ~~.J .j(;IJ ,~~~I.J ~\Jll ~~.J
Örfte ti~.J ifadesi, çoğun, ınİsafı
Dişi deve çiftleşrnek istedi, aşma za-
ri yolcu etmek ve ondan ayrılmakta
manı gelmiş dişi eşek, bu, erkeğini
kullanılır hale gelmiştir. Onu terk et-
istediğinde çıkardığı rutubet/nemli-
liktir.
ı 284 Bu, ibn Abbas ve Urve b. Zübeyr tarafından ~~_).:.de bu nemin meydana geldi-
kullanılan şaz bir kıraattir. ği yerdir.
ı285 Şair, Eblı' l-Esved. Kimisi ise, Enes b.
Züneym'i gösterir. Bkz. İbn Faris, Mücmel, Şairin şu sözüne gelince:
lll, 930; Feyrlızabadl, Besair, V, ı 87; Ezherl,
Tehzibu '1-Luga, ı ll, ı 36; Serek us tl, Kita bu '1- I 286 Şair, belli değil. Bkz. Semin, Umdetu '1-
Ef'al, lV, 243. Huffaz, t~J maddesi.
1145
.)~~ ,:.,:,? ~ı J:..YJI ~~ ~ -t 1 '\ Bu anlamda Şair şöyle der:
469- [Yağmur esnasında toz gibi ~~ ~ ~~~~ 1\;t.,§ l;. ıSı-i_v.
duran yere geldiğimde] ~~I_J ~~L;.~\ G~~ ~.f:- ~ı
Eteğinin ucuyla ayaklarımın 470- Biz konuşmamızda bir vadi-
izlerini siler. 1287 yi aştığımızda;
~ yani: İzini siler, demektir. Ondan başka bir vadiye geçip
.1:,Y, kadınların
giydi ği elbise ına sohbeti koyulaştırırız. 1288
nasma gelir. Bu bir istiaredir. Ayağın Peygamber (sas) de şöyle bu~ur~
bastığı yerin, yağmurun düştüğü yere muştur: ~S ~ ı;ıl:!~I.J ~j\ Lf.'! 0LS Jl
benzetilmesidir. ~~ ~! A't İnsanoğlunun iki vadi
dolusu altını olsa, bir üçüncüsünü
~JI.J
.. - 1 vadi isterdi. 1289
AlJah _buyurur ki: ;l;. ~I.A.:.JI ~ J)l
'
Allah buyurur ki: l>"~l
...
~1Jl4... ~l... Lkı.J~ ~~_jl ..:..J~ Gökten bir su indirdi
t,Sj.b Şüphesiz sen kutsal bir vadi olan d~ ~/idiler, kendi miktarlarınca sel
Tuva 'das ın (20/Taha 12). olup aktılar (13/Ra'd 17), yani: Su-
LŞ~I.J sözcüğünün aslı, suyun için- ları miktarınca.
de aktığı yerdir. Bundan dolayı iki Fiil olarak ı.?~ (;~.J şeklinde söy-
dağ arasındaki geçide de -vadi den- lenir.
miştir. Bunun _çoğulu, _4.;1~_)\ şeklinde
Erkeğin, oynaşma
ve kimi zaman
dir. Bu da~~ cG ,4.;1~\ ;G sözcükleri
ufak su döküşünden sonra gelen ya-
gibidir. ·
pışkan gibi suya l.?~.J adı verilir. Bu
ı.,?~I.J kelimesi, ~i,Q ve y_,L:.isöz- durumun olduğunu bildiren fıjl f~r-:
J '
cükleri gibi yol için de kullanılır. mu t.Sj_J\ şeklindedir. Bu da ~~-.J t.S~\

Mesela: ~~I.J ;J;. ;I.J ~ 0~ Falan fiilleri gibidir. Bu manada t.Sj.Ji.J t.Sj.J
adam, senin vadinden başka bir va- ~i 3 ~.J vedi aktı, akıtı/dı; m eni
didedir, denir. _ _ aktı, akıtıldı, denir.
Allah buyurur ki: ~ ~~:) ~~
JS Uzunlamasma akıp gittiğine ba-
0~ ~I_J Onların her vadide şaşkın kılarak küçük hurma dalına/filizine
şaşkzn dolaştıklarını (26/Şuanı 225) ~~.J denmiştir.
ayetinde geçen vddf kelimesinden
~lj_J\ öldürdü demektir, bu, kanını
kastedilen ise övme, yerıne, tartışma
akıttı, demeye benzer.
ve sevda sözleri gibi söz ve konuşma
türleridir. ~~ ~j_J öldürülen kişinin di-
1288 Şair, belli değil.

1287 Şair, İmru'l-Kays. Bkz. Divan'ı, s. 105; İbn 1289 İbn Abbas hadisi. Bkz. Buhari, XI, 253;
Faris, Mücmel, lll, 921. Müslim, (HN: 1046).
1146
Müfred at 1 Kur'an Kavramları Sözlüğü
yetini verdim, demektir. Bu şekilde inşallah bundan sonra yazacağım bu

ödenen kan bedeline~~ adı verilir. alana tahsis etmeyi düşündüğümüz
Yüse,All<Jh _b u anla!1Jd_a şöyle J:m- kitapta ele alınacaktır.
yurur_: W.:..:. ~~ --- ~i ~l ~ ~~:, öjj_J ise, kemiksiz et parçası
~~~]ölenin ailesine teslim edilecek demektir. Bu et parçanın bu ismi
bir diyet öldürenin, ölenin ailesine almasının nedeni çok az bir değere
diyet vermesi (4/Nisa 92). sahip olmasındandır. Bu, onların
değers_iz şeyler için kullandıkları),
~ 3 ~ ~ O, kas ap tezgahı üze-
~indeki bir et parçasıdır, deyimine
~~\ .)~ 0)ıj: Falan adam değer benzemektedir.
vermediğinden şunu atıyor. Bu fiilin
mazi/geçmiş kipi kullanılmaz. Allah ~J.J /V-r-s
buyurur ki:
j~.J ;:b.3 ~\ ·ı:ı; ;) \:ı:i:ı-:-1 ı)~
0tS \_.;, :i.:ilj:' ve ...::..ı.J): Akit ve benzeri gibi
... , : , ,. "'
li)~1 ~Dediler ki: Ya, demek sen tek bir işlem olmaksızın bir malm/serve-
Allah 'a kulluk edelim ve atalarımızın tİn başkasından kişiye intikal etme-
taptıklarını bırakalım diye -mi (bizt?) sidir. Ölüden insana kalan mala da
geldin? (7/A'raf_ 70); .\..;.j.J ~;..)~i bu ad verilmiştir. Bu şekilde insana
.~fis)l3 dj~.J ~_)':{i ~ \_.ı ; ._,~)) Seni ve geçen mala ...::..ıı~ ve ...::..ı.J) denmiştir.
ilahlarını terk etsinler de yeryüzün- ...::..ıı.) kelimesinin aslı da ...::..ıı_;_j şek
de fes at çıkarsınlar diye mi Musa 'yı lindedir. Baş harfi, önce elif, sonra ta
ve kavmini serbest bırakacaksın? har~nt; döl}~şmüştür. Allah buyurur
(7/A'raf 127); 0..ı~ t..;,3 ~j~ Artık ki: .:ı ı ).lı 0)SG3 Siz mirası yiyorsunuz
onları iftiraları ile _baş başa bırçık (61 (89/F e cr 19).
En'am 112); IJ).J A..iııı_foıı~l ~~~ ~~ t;i Hz. Peygamber de şöyle buyu-
~).:. ~ 0) ~JI ~ ~ t..;, Ey iman eden- rur.. r-::-:
~< ..j .:ı ·ı
. . .J..
i.: ~<~~ ~< Li;. (.S"'"-
(.S"'"- , , 1 J:
" ..
i.: 1
~
:.,;.i
ler! Eğer gerçekten mü 'minler iseniz, Hac 'da belirtilen ibiidet yerlerinde
A!lah 'tan korkun ve artık faiz in ka- durunuz. Çünkü siz babanız İbrahim
lanını bırakın (2/Bakara/278). Buna (as) 'in mirası üzeresiniz. 1290
benzer ayetler çoktur. Şair şöyle der:
~ı.:ı) ~JJ.J~.J ~ 0~~ ~~I.J İçi- : . ..b GylS ~ . _)~:ı-L i V \
nizden vefat edip de geride eşler bı
~ - .. . '~
" - ıjs • . ,
-
~T _~...~.):
rakan kimselerin hanım/arı, (2/Ba-
kara 234) ayetinde neden ::_;).:]:;;terk 1290 Hakim, Müstedrek, i, 462 (Hakim, isnadı
edenler ve 0).;.~! arkalarında bıra sahihtir demiş, Zehebi de bunu kabul etmiştir);
kanlar demeyip özellikle 0..ı.J~ den- Mealimü 's-Sünen, ll , 202; Tirmizi, hasen-sahih
saymıştır (MübarekfCıri, Aridatu '1-Ahvezf), IV,
miş olmasına gelince, bu tür konular,
ı ı 5, N esai, V, 255 .
1147
~ J ': : ;;. ':; ~ ~ o
471- O da çarşafgibi olan sayfa- lA~-!-'' ~~ ~ı -ill:i_j size ihsan edi-

lara bakmaktadır; len işte
l;Ju cennettir (43/,Z:uhruf 72);
içinde kazınmış olarak bir miras 6;.j: 0.1~1- 6;--?'-Jll ~ ~j1 işte onlar,
yazısı bulunan. m ' varis olanlardır; onlar ki varis olur-
lar (23/Mü'minfm 10-1 1), Ji ~ ~ÜÜ
~j 0i- ~L. .:J.JJ Zeyd'den bir mal ' - -
-;ı fo. ve Ya ku b oğullarına mirasçı
miras aldım, l~j .::1-!_j Zeyd'e v_aris
olsun ( 19/Meryem 6).
oldum denir. Allah buyurur ki: .!:.ı.J.J.J
~.Jjl~ 0~ Süleyman Dçıvud'a v~ris Burada kastedilen mal değil, pey-
oldu (27/Neml 16), ;ıy,i ~}.J.J anası gamberlik, ilim ve fazilet mirasıdır.
~a_bq~ı ona, v~ris olur (4Nisa ll), Çünkü peygamberlerin katında malın
~~ ~ ?ı.JI.Jll ~ _j Varise de aynı şeyi bir değeri yoktur ki, onu elde etmek
yapmak borçtur (2/Bakara 233). için birbirleriyle yarışsınlar. Hatta
1~ ,:.,~ı:.ı\ ~_jjl ölen adam bana onlar çok nadiren mal sahibi olur ve
mala mülke sahip olurlar.
şunları miras bıraktı denir. Allah bu-
yurur ki: il~ .f.ıjl,ı j.{.._j 0tS 0).J Eğer Hz. Peygamber (sas) b}l konuda
bir erkek veya kadına ketale yollu ş?yle bl!ı:ırma,kta?ır: ~ ~~~~ _y;;,liA L)
(çocuğu ve babası olmadığı halde) :iJ.i...:o ;Gs y L. ,.!:.ıj_,.i B iz peygamberler
varisolunuyor (4/Nisa 12). topluluğuna mirasçı olunmaz; bizim
bıraktıklarımız sadakadır. 1292
1~ ~~ : ) jjlYüce Allah şunları
bana karşılıksız verdi denir. Allah Bazıları,
bu hadisin anlamının,
buyurur ki: ~IY:.) ~ tA~jjl_J orala- bıraktıklarımız ilimdir, bunda da bü-
ra is raifoğullarını mirasçı k;ıldık (261 tün ümmet ortaktır, şeklinde olduğu

Şuara 59), 0.1-fi \.. . j tA~jji.J; onları nu söylemişler.
başka bir millete n:zirif_ S b_ ıraktık (44/ Diğer bir hadis~e J-:Iz. Peygamber
Duhan 28), ~_)i ~jji.J Yerlerini şöyle buyurur: ~~~i Jjj_J ~L.h..li Alim-
1293
size m!,ra~. ofarak verdi (33/Ahzab ler peygamberlerin varisleridir.
2 7), ~_)ili ü!ijji_J _or;_lctrı _mirasçı Jald_ık Bu hadis de bıraktıkları ilme işa
(7/A' ra~ f137) , u· i~<IJ:,...:i~l
1 _.. !- ı:u.ı_jj\l~
.J-lA : t.jı..:;..
rettir. Bu ilim parasız ve minnetsiz
l.,j ~wı ıj:ıf Ey inananlari Kadın olduğundan onun için miras kelimesi
lara zorla mirasçı olmaya kalkmanız kullanılmıştır.
size helaldeğildir (4/Nisa 19).
Yorulmadan, zahmetsiz olarak bir
1292 İbn Hacer, Fethu'l-Bôri, VI , 144, Müslim,
şey elde edene 1~ ~ }J ~falan şeyi (HN: ı757), Ahmed, Müsned, l, ı64.
miras aldı d,enir. Güzel bir şey ihsan ı 293 Tirmizi (Müb§.rekfUrl, Aridatu '1-Ahvezi,
edilene ~p1 denir. Allah buyurur ki: X, 155); Ebu Davud, ibn Mace, ı, 8 ı. Nevevi ,
senet yönünden zayıf, mana yönünden sahih
saymıştır. Mizzl, birçok yoldan rivciyetiyle ha-
ı 291 Şair, Ebu Züeyb eı-Hüzell . Bkz. Sükkerl, sen derecesine ulaşır, demiştir. Suyutl ise, elli
Şerhu Eş 'ôri'l-Hüzeyyin, l, 99. değişik varyanıını kaydetmiştir.
1148
Hz. Peygamber (sas) Hz._ Al! Enbiya ı 05).

(ra)'ye: ~-ill) L..J :Jt.§ .i). Aj.J ~~ ~~ Çünkü gerçek mirasçılık eziyet
..:,_ .uıı
~.J
-.:..ıGs, ı ·.~ ~w.ıjy\ - d '- L. .Jt_§
- . - ~ ··: - JJ . çekilmeden, hesap sorulmadan bir
Sen benim kardeşim ve varisimsin, şeyler elde etmektir. Allah'ın iyi kul-
demiş; Hz. Ali, neyinin mirasçıyım? ları, dünyadan gereği kadarını, ge-
diye sorunca, O da: Benden önceki rekli zamanda, gerektiği gibi alırlar.
peygamberlerin miras bıraktıklarma: Dünyadan bu şekilde istifade eden
Allah 'ın kitabı ve sünnetime, cevabını hesaba çekilmez onun için cezaya
vermiştir. 1294 uğratılmaz. Bilakis aldıkları ona ba-
Yüce Allah da kendisini bazen ğışlanır ve kendisinden vazgeçilir.
..:ı -::'I.J olarak nitelendirmiştir. 1295 Çün- Bir rivayette şöyle denir: ~..;ı..:.~_;, 0.:.
kü her şey sonunda ona varacaktır. o- . _j 4..ııı ~~
__p.· ';{\ ı.ş:: ._ .. 1~~ d~
.. ı ~. D..
unyad a
ı:\llah buyurur ki: Sıi.JWI~I~~.J
' - kendisini hesaba çekeni Yüce Allah
~~YI.J Göklerin ve yerin mirası ahirette hesaba çekmez. 1297
Al(ah :ındır (3/Al-i İmran 180); ~.J
6_jj-::"-Jll hepsinin mirasçısı Biziz (151 J..;J 1 V-r-d
Hicr 23). Yüce Allah'ın varis olmas!
çünkü bir rivayete göre: ~ li~~ ~~ ..ı.J~J kelimesinin asıl anlamı, suyu
-::'~\ ~I.Jll ~ j~ ~~~~ ,_ill;J\ Kıyamet aramaktır. Daha sonra diğer şeylerde
günü, bugün mülk kimindir? diye de kull9-nılmıştır. Ç.\..:Jl ~j j.J suya var-:
nida edilir. Tek ve kahredici olan dım, ~) varacağım, ı:ı.J~J varmak, Gl
Allah'ındır diye cevap verilir. 1296 J_;\_j be~ varıcıyım, :;.J~Y ~L. varılan su,
~~ ~ ~ ~-::'J Falan kişiden ç_l;J\ ~yi ~jj_Ji ~ develeri suya vardır
ilim miras aldım yani ondan istif~de dım denir.
ettim denir. Allah buyurur ki: l.j!i_;j Allah buyurur ki: 0.1~ ,..L. Jjj t..=. .I.J
y'4\1 KitaP,'a IIJirl}sçı oldular (7/A'r~f Medyen suyuna vardığında (28/Ka-
169); y8ş.JI \_j!j_;_,i Kitaba t;ariş k_ılı~ sas 23).
nanlar (42/Şü;a 14); y8ş.JI illjjl ~ ..ı~.J varılması
hedeflenen sudur.
Sonra bu Kitap 'ı miras bırakm,ışızdır ..ı~-! şu başı
demektir. Aynı zamanda
(35/Fatır 32); 2J~L.:,J\ ~~~~~ona suyun baş tarafı anlamına gelen ..;i..:a
iyi kullarzm mirasçı olacaktır (21/ sözcüğünün zıddıdır.
..ı~--! salgın
halde gelen sı tma gü-
1294 SuyCıtl,
bu hadisin uydurma olduğunu söy-
nüdür. Korkunçluğunu ifade etmek
lemiştir. Bkz. SuyCıtl, L.Masnua (I, 324); aynı
şekilde ibnu'l-Cevii, Mevduat'ta (1, 346) kay- için de ateşe bu isim verilmiştir.
detmiştir. Allah buyurur ki: ~.J .)\jJI ~JjjtA
1295 Bkz. Bey haki, el-Esmd ve 's-Sifdt, s. 28;
:ı_,~J,4l1 :ı~;\ onları cehe~neme götü-
Halim!, Minhdc, !, 186.
1296 Bkz. Hakim, Müstedrek, II, 437; SuyCıtl, ed-
Durru '1-Mensur, VII, 279. 1297 Bu rivayet~ maddesinde geçmiştir.
1149
rür. Gittik~eri ye_r ne kötü yerdir! (ll/ ..ı.J.J gül, suya doğru giden ..ı).J
H Cı d 98), ı .ı~-? 1;i5? ~ı suya götürür sözcüğünden gelmiştir. Senenin Ük
gibi cehenner:ıe şüreriz (19/Meryem meyvesinden önce geldiği için bu
86); 6.Jj~I.J \i-l ~~ oraya gireceksiniz adla isimlendirilmiştir. Her bir ağa
(21/Enbiya 98). cın çiçeğine . ı .J.J denir. .)? !:,1\ :ı .J.J ağaç
..ı~I.J milletin önüne geçip o11lar~ çiçek açtı, denmektir. Atın rengi de
su verendir. Allah buyurur ki: 1)-.:..Jti buna benzetilmiş ve j .J.J U.,) den-
~J~I.J sucularını gönderdiler (121 miştir. Bu sıfat, kıyamet geldiğinde
Yusuf 19). gökyüzü gül gibi kıpkızıl hale gele-

cek denilerek göğün sıfatı olarak da
Her suya varana da ..ı ).J denir. Al-
lah buyurur ki: tAj_;~_J ~l-A 0l.J Siz- kullanılmıştır. Allah buyurur ki: ~~
L)I.A,jj\S ~.l~.J gül gibi kızardığında (551
den cehenneme uğ;amdyacak yoktur
Ralıman 37).
(19/Meryem 71).
__ Bir, suya varıp ona girilmese de
l:t; ç_t...;, ı..::..ı'..ı"_;.Jfalanca suya vardım, de- J.JJ 1V-r-k
nebilir. Bazıları, bu ifade oraya gir-
-::>? :~,\\ j:.;.J: Ağac_ın yaprağı, de-
meyi gerektirir, fakat Yüce Allah'ın
mektir, çoğulu: ıJI'_;_',i, tekili Ai~.J şek
Salih ve veli kullarına bu ateş tesir
etmez. Onların durumu Hz. İbrahim
lin~egir. ~Ilah buyurur ki:~~\...;,_)
~~ı ~.).J Her düşen yaprağı mut-
(as)'in durumu gibi olur, derler; çün-
laka bilir (6/En'am 59).
kü Allah onun için şöyle buyurmuş
tur: ~'Y.! Jc L.:i.:..:, i.ı~ ~~ _)G t;ı ~ i,)? -:.~ıı ~.J.J Ağacın yapraklarını
Biz: Ey ateş! İbrahim 'e karşı serin ve aldım. :i.S-::>'.J yeşil yapraklı güzel ağaç
zararsız ol, dedik (21/Enbiya 69). demektir.
Bu konuda açıklamaya girmek, j:.;:,l ~li. _fağmursuz sene, demek-
bizim bu kitapta izlediğimiz meto- tir. 0)\i J'_;_ji falan meyvesiz yaprak
dun dışına çıkmamıza yol açar. gibi isteğine ulaşamadı denir. Dikkat
etmek gerekir ki, Yüce Allah: 2JtS.J
Sıtmaya tutulana ..ı.J.J.Yı sıtma nö-
betlerini gelmesine ise ..ı .)3 denir.
~ .J Onun meyveleri de vardı ( 18/
Kehf 34) ayetinde, geliri, meyve diye
~ arkaya veya bel e kadar
j -!'.J
ifade etmiştir. İbn Abbas ise, bunun
inen saç demektir. mal olduğunu söylemiştir. 1298
..l:l-::>.J şahdamarı/karaciğer ve kalbe Par!ak_bir rengi olduğunda deve-
bağlı olankanın ve canın aktı ğı bir daye de ıJ'_;_jl ~ yaprak gibi bir deve
mar?ır. Allah buyurur ki: 9! ~jj ~.J
~~_Jll ~~Biz ona şahda~narından 1298 Katilde'nin aktardığına göre, İbn Abbas bu
daha yakınız (50/K.af 16). Yani onun ke)imeyi, çeşit çeşit mallar manasma gelen
canından daha yakınız demektir. Y>l diye okumuştur. Bkz. Suyütl, ed-Durru '1-
Mensur, V, 390 .
1150
denir. Ayrıca jjjj ~ ifadesi, kül ~IÇ. Y:., cjll; l.....~ 1;Sjlc Ayıp yerlerinizi
re_ngi plan deve manasma da gelir. örtecek giyimlikle sizi süsleyecek elbi-
;1..9,)j ~b Kül rengi güvercin deseler gönderdik (71A'ra.f 26).
mektir. Çoklukta yaprağa benzetilen ı.S.Ji.J:i arkasına
saklandz, örtündü
çok mala Jjj yaprak adı verilmiştir. dem~ktir. Allah buyurur ki: .:ıjl~ JA
Buna aynı zamanda ıS) toprak da -:-ı~~ toz perdesi arkasında kaybol-
denmektedir. Bunların yanında haddi duk/arı zaman (38/Sad 32).
hesabı olmayan mal, toprak ve sele
... ... ' ..
~ Rivayete göre)~ı ~ ~ı ~)
de ]Jenzetilir. Sözgelimi: ~ljillS JL:. .U
-.~ıı- \'.• '1 ' onun ~ ı y· :. topra
- k, ~ . \'. - o.,h ı.S.JJ l_jjb. Ji) 1~) 0tS ~i:Jı~ Hz.
ıS.r .J ~ .J:
Peygamber bir yere savaşa gitmek
sel ve ıS) toprak gibi malı vardır, istediğinde başka bir yere gitmeyi
denmesi gibi.
ima ederek onu gizlerdi. 130 ı
Şair şöyle der:
Bu da, bir haberi gizlemek, başka
, _j - - .. ;. - -
ı.,r.:J.J ..JA-'.J c.? -lk.. ~
w · ·~ ı .J- - :. v '1' bir haberi açıklamak manasını taşır.
472- Hatalarımı bağışla ve yap- ıS.J.J ise, el-Halil der ki: ıS.J.J Bel-
rağımı meyvelendir. 1299 li bir zaman diliminde yeryüzün-
Esreli biçimde okunan J-!j keli- de yaşayan tüm insanlar demektir.
mesi ise, gümüş para d~m~kti;. ~Ilah Yalnız bu kavramın kapsamında ne
buyurur ki:~~ ~-!~ ~i;.,i ~~~ Bu öncekiler ne onlardan sonra gelecek
gümüş paranızla birinizi şehre gön- nesiller vardır. Sanki bu insanlar vü-
derin ( 18/Kehf 19). cutlarıyla yeryüzünü örtüyorlar gibi
' düşünülmüştür. 1302
Bu ayetteki kelime hem~,JY.hem
' -
de ~,)-t: şeklinde de okunmuştur. 1300 ~I.Jj sözcüğü ise, daha değişiktir.
Bu kelime J,)j ve J-!j ile J_j_J şekil~ ı~ ~j Ç.ljj Zeyd'in arkasında falan
lerinde söylenebilir. Tıpkı ~ ve :.f var onun arkasında bulunan kişileri
ile * kelimesinin değişik biçimlerde
söylendiği gibi.
tanımlar. Bu Yüce Allah'ın şu sözleri
gibidir: -;ıfo. ~6...:.) ~I.)J ~j İshak'ın
ardından Yakub'u (ll/Hud 71); 1~,)1
~~I.)J Ardımza
, ' ... dönün (57/Hadid ı3),
c.S.JJ 1 V-r-y ,
~ijj ~ ly_P. arkanızda olsunlar (41
Bir şeyin üzerini örtrnek ı~ ~.Jij Nisa 102).
falan şeyi örttüm gibi bir cüm!e _ile İnsanın gittiği
yönde önünde
ifade edilir. Allah buyurur ki: Gıji ~ olan kişi için de bu kavram kullan_ı
lır. Yüce Allah'ın şu sözü gibi: 0lS.J
ı 299 Şair e ı-Accik. Bkz. Diwin' ı; s. 1 ı 8,
Feyrilzabadl, Besdir, V, ı 99.
1300 Birinci kıraat Ebil Amr, Şu'be, Hamza, Ha- 1301 İbn Hacer, Fethu '1-Btiri, VIII, 113, Ebil Da-
ıef, Ya'kilb'a aittir. Diğeri ise, şaz bir kıraattir. vud, Sünen, HN: 2637.
Dimyatl, İthdf, s. 289. 1302 Halil, el-Ayn, VIII, 305.
1151
~ ~~l_J.J önlerinde bir hükümdar 4 73- Ateşin taşında bulunuşu
vardı (18/Kehf 79). _)~ ~l_J.J ~ ) gibi. 1303
veya duvarlar arkası~dan (59/Haşr ~:i (;~3 fiili ise, tıpkı ~ ~3 gi-
14) ayetindeki ~>I.J.J kelimesi ise du- bidir.
'
vann herhangi bir tarafı demektir. Allah buyurur ki: ·:1ı ·uı .:..j-,~j
Her taraf, diğerine göre arka sayılır. - ' } ~ _) ~J'
} } 6.l.J~ Söyleyin; yaktığınız ateşin
~~~ ~l_J.J Sırtlarınızın arkası- ağacını (56/Vaki'a 71).
na (6/En'am 94). Yani ölümünüzden Başarılı olduğunda ~jıı ı.s).J 0)ıj
sonra geriye bıraktıklarınız. Bu, onlar
falanın çakmağı yanzktır denir: Başa
için bir azarlamadır. Çünkü onlar mal- rısız olduğunda .,ıj) l.,?l_ı.S 0)ıj falanın
larıylaAllah'ın mükiifatına kavuşmayı
çakmağı sönüktür denmektedir.
başaramamışlardır.
~~ljll ~~besili hayvanın etidir.
Yüce Allah'ın: ~~~ ~l_J.J ;.J~
o__nu ~ırtlarını arkasına attılar (3/
"'.:J.J
Erkek çocuğun erkek
çocuğu(torun )dur.
Al-i Imran 187) sözü de, onlar için
azarlama niteliğini taşır. Yani: Onlar, .cl~lj.J Ge~i_ çık!_ s~zü teşvik için
onunla amel etmediler ve ayetleri söylenir. .ili ~ji .cl~lj.J Geri çık
1304
üzerinde düşünmediler. orası senin için daha geniştir, deyimi

de bundandır. Bazıları burada cüm-
~~ ~l_J.J ~~ ~Kim bu sınır
lenin başında ~! (var) fiili gizlidir,
ların ötesini ister;e (23/Mu'minfın
7). Yani: Bizim açıkladığımızdan
ve
~~r. B<:ızıları ise, cümlenin anlamı ch
.ili ~ji (geri çekil) ve senin için daha
belirlediğimizden fazlasını isterse
' geniş olan bir yere var şeklindedir,
dakunulması haram olan kişilere do-
derler.
kunursa, sınırını aşmış ve perdesini
yırtmış olacaktır. ölj~ ise, Hz. Musa'dan miras
aldıkları kitaptır. Tevrat'ın 4.b ~ for-
~~l_J.J ~ 0.J~J Onun ardındaki
munda olduğu da söylenmiştir.
Az
ni inkar ederler (2/Bakara 91 ). Bu,
kullanıldığından ~ formundan sa-
ondan sonra geleni inkar ederler, ma-
yılmamıştır. Baş tarafta bulunan ta
nası taşımaktadır.
harfi ise, vay.harfinin yerine gelmiş
\,i_)j ~; ~) (;~3 Çakmakta-
tir. Tıpkı _)fo sözcüğü gibi. Zira bu-
şının ateşi çıktı denmektedir. Bu
nun aslı _)~J şeklindedir. Baş tarafta
ifadenin aslı ise, çakmak çakıldık
bulunan ta harfi ise, vav harfinin ye-
tan sonra ateşinin çıkmasıdır. Bu-
rada sanki, onun orada bulunuşu
düşünülerek söylenmiştir. Tıpkı 1303 ŞairEbil Nuvas Divan'ı , s. 427; Ma Yecilzu
şairin şu sözü gibi: li 'ş-Şair, s, 24; Merzebanl, Muvaşşah s. 273.
1304 Bk. Kitab, 249/1. ibnu's-Serrac, el-Usul
~ y..;.. ~ )~\ u;,Ss- i vr
,1 - ,.. ,..
fi 'n-Nahv, thk. Abdulhuseyn, Müessesetü'r-
Risale, I, 141; Farisl, MHalebiyyat, s. ı 06.
1152
Müfred at 1Kur'an Kavramları Sözlüğü
riı:ıe gelmiştir. Bu da daha önce geçen '~~ ~_?..1 ~ ~ 01 ;):. ~ ~ ~ 0.;.

.JI.!.J kökünden gelmektedir. 1305 0:. ~j~.J lA ~JJ .;J 2Jı.S .~ :U.:. - ~ 0:..J
- - -
~~Kim bir güzel yol belirlerse,
kendisi onun mükafatını aldığı gibi,
.JJ.J 1 V-z-r
o yolu izleyeceklerin yaptıklarının da
.JJ.J: Sözcüğü, sarp dağ ve dağdaki bir kat mükafatı kendisine yazılır, fa-
sığınak ye~i rı:ı~~sına gelir. Allah bu- kat onu işleyenierin mükafatlarından
yurur ki: jj.J 'i )lS Hayır, hayır, hiçbir hiçbir şey eksilmez. Kim de kötü bir
sığınak yoktur (75/Kıyamet 11 ). yol belirlerse, kendisi onun vebalini
.JJ~ ise, ağırlık
demektir ve dağın çeker, bir de o yola gidenlerin işle
ağırlığı düşünülerek teşbih yoluyla
dikleri günahların bir katını çeker.
bu şekilde adlandınlmıştır. Günah Fakat, onların günahları eksilmez. 1306
da kimi zaman /j~ diye ifade edil- Yani, izleyenierin sevap veya
miştir. Bazen Ji! ağırlık diye ifade günahlarının bir katı, o yolu ilk belir-
edildiği gibi. leyene de yazılır.

. '
Allah l)uyurl:lr ki: ~jljji I._H Yüce Allah'ın: jJJ ~jjlj ~j ~.J
•• : .1 ·-'· :
~~ i.J:! .
jı ,-.. i ~J
-..1 JJ
: - ~G"ilı -·· li..ı.S
. ··- {'J:i -
ı5j..i Kimse kimsenin günahını- çek-
6-J~}.! \..:, ~L.:. ~~ ~ AKıyamet günü, mez (6/En 'am 164) sözüne gelince,
kendi günahlarını tam olarak yük- bu, onun günahı alınıp başkasına
lenmek/e birlite, bilgisizlikleri yü- yüklenmez, demektir.
zünden saptırmakta oldukları kim- Yüce Allah'ın: ~jJJ ~ \.A....o.J.J
selerin günahlarından bir kısmını ~ ~ ~~ ı;~l Senden yfikünü indir-
da yükleneceklerdir. Dikkat edin, medik mi? O senin belini büken yükü
yüklendikleri günah ne kötüdür! (94/İnşirah 2-3) sözü ise, Hz. Pey-
(16~ahl , 2_~). Tıp_~_ı ş,u ~yet gibi: gamberin (sas) cahiliye dönemindeki
.:..1u:;i C:-"
~
-- "'u:ii
• J. rr :'~ -.ı· Elb ette
:; 'u:ii ~J hayatına göndermedir. Allah, orada
kendi yüklerini, kendi yükleriyle kendisini özellikle korumuş ve onla-
birlikte nice yükleri taşıyacaklar ve rın alışageldikleri insan onuruna ya-
uydurup durdukları şeylerden kıya kışmayan inanç, düşünce ve davranış
met günü mutlaka sorguya çeki/e- kalıplarından uzak tutmuştur.
ceklerdir (29/Ankebut 13). .J:!).J ise, emirinin ağırlıklarını ve
Başkasının günahını yükleomenin işlerini üzerine alan kişidir.
gerçek mahiyeti ise, Hz. Peygambe- Aynı kökten gelen;;)_)~ vezirliklba-
rin (sas) şy sözlerinde beyan ettikleri kanlık ise, aynı fiili n :\.C~ meslek ma-
gibidir: _j.;.i.J lA_}.;.i .;j 0LS li.-,;. :U.:. 0.:. 0:. nası taşıyan formuna girmiş şeklidir.
1305 Bu, daha önce td harfinde geçen >lj~ mad- 1306 Bu hadis, daha önce ~ maddesinde geç-
desinde geçmiştir. miştir.
1153
Savaş araç-gereçleri anlamına Yüce Allah'ın: ~ı ~ı~l _:;:•.;j ~~3
gelen y_p.Jl .Jijji sözcüğünün tekili 6~j~ ~ )~ı Jı O gün Allah 'ın
ise, .JJ; şeklindedir. düşmanları cehennem ateşine sürüi-
ise, yardımlaşma demektir.
ö_jjl Y, rnek üzere hep bir araya toplanır
Bu anlamda ~_jjıy, G~ ~_)):, denir lar (41/Fussilet 19) sözünde geçen
ki: Falana işinde yardım ettim, anla- 0§. j_;. fiili ise, ceza olarak onların
mındadır. derdest edilerek alıkonduklarını an-
Bu bağlamda Allah buyurur ki: latmaktadır. Bu, tıpkı şu ayette anla-
~~ &ı ı.J:ı},J J ~ı_J Bir de bana tılan gibidir: .:;~&ı b\i;, ~3 Bir de
ailemden bir vezjr ver; (20/Taha 29); bunlara demirden kamçılar vardır
i")lı ~} ~ \_jıj,Ji ,;j:.,;. ~J fakat biz (22/Hac 21).
o kavmin süs eşyasından birtakım
Atasözü olarak~ J.J &ı~~~~
günahlar yüklenmişttk (20/Taha 87).
denir ki, bu, hükümdarın yardımcıla
r ı, güvenlik sorumluları ve hükümle-
EJJ 1V-z-a rinin uygulanmasını sağlayan valile-
Deyim olarak, ıiS U:- .Ge J.J: Onu ri olmalıdır, manasını taşır. 1307
falan işten vazgeçirdin;, den!r. Allah Kimisi de, t-.3JJ bir şeyi çok arzu
buyurur ki: ~ı~ ~:ı~ 0~ ~3 etmek, bir kimse için yanıp tutuşmak
6~J~ ~ _;.hJı.J ~yı.J Cinlerden, tır, der.
insanlardan ve kuşlardan müteşek Yüce Allah bir kimseye şükret
kil orduları Süleyman 'ın hizmetinde
meyi ilham ettiğinde de G~ ~ı tJ.:ı!
toplandı, hepsi bir arada (onun tara-
denir. Kimisi de, bu ifade,~~~ t})
findan) düzenli olarak sevk ediliyor-
deyiminden alınmıştır ve aşırı düş
du (27/Neml 17).
kün hale gelindiğini anlatır. Sanki
Bu ayette geçen 0§. j_;. fiili gös-
Yüce Allah, o şükrettikçe, ona daha
teriyor ki, karıncalar, çokluklarına
çok düşkün hale gelmektedir.
ve hızlı hareketlerine rağmen rasge-
le hareket etmez ve kafalarına göre t-.3JJ ~_)cümlesi de Allah'a şük
yerlerinden uzaklaşmazlar; onlar, retmeye çok düşkün adam, demektir.
" .. ~ ~ ~
çoklukları başlarına bela olan büyük Yüce Allah'ın: pi 0i ~}.Ji y_j

düzensiz sefil ordular gibi değildir; ,:ı~;,; j Beni nimetine şükreden biri
aksine düzenli, disiplinli bir toplu- olmaya düşkün yap _(27/Neml 19)
luktur. sözünde geçen ~ }ji fiilinin anla-
Kimileri ise, 0§. j_;. fıilinin, [bü- mı ise, deniyor ki: Bana ilham et,
yük kalabalık olmasına rağmen] başı,
sonunu bekleyenigözeten topluluk
1307 Bkz. Zemahşerl, Faik, III, 160; FeyrCızabadl,
demektir, derler. Besdir, V, 205.
1154
demektir. Bunun gerçek anlamı ise işte onlar kurtulanlardır (71A'raf 8)

şöyledir: Beni buna düşkün kıl ki, sözü ise, insanlar hesaba çekilirken
ben bununla kendimi nankörlükten adaletin gözetileceğine işarettir. Nite-
uzaklaştırabileyim. kim. buyuruyor ki: ~ı &,ı~ı~ı ~j
~~ı i"~ Biz kıyamet günü için doğru
teraziler kurarzz; (21/Enbiya 47).
wjJ 1 V-z-n
Yüce Allah, birkaç yerde uı~
t:ü): Sözcüğü, bir şeyin değerini, kavramını tekil biçimde kullanmıştır,
ağırlığını bilmektir. Bu anlamda fiil bunda hesaba çekenin tekliği ölçü
olarak Gjj .G:ı .Jj Onu bir ş efeilde tart- alınmıştır. Çoğul biçimde kullandığı
tım, denir. Bir mastan da :Cı) şeklin yerlerde ise, hesaba çekilenierin çok-
dedir. Halk nazarında bilinen ağırlık
luğu baz alınmıştır.
ise, adalet ve kantar ile değerlendiri
Bu manada ı:t; .G:ı.J.J.J u~ ~J.J
lebilen şeydir.
' denmektedir.
Yüce Allah'ın: l..>"~~ ı_,.ijj
d~:,;jı Ve doğru terazi fle tartın (26! Allah buyurur ki: _:,\ ~)tS. \~)j
Şuadi 182) ve ~~ 6]:,Jı ı~\j Tar- 0J.),_,,;,) ~)j:, Kendileri başkalar~
tıyı adaletle yapın, (55/Rahman 9) na bir şey ölçtükleri veya tarttıkları
sözleri ise, insanın yaptığı ve söyle- zaman eksik ölçer ve tartarlar (83/
diği her şeyde adaleti gözetmesi ge- Mutaffifin 3).
rektiğine işaret vardır.
j~ı .Sı~ ~~ deyimi ise, gün yarı
Y uce _ .. _ i"_,_
.. All ah' ın.· ;;_;.w]ı :~1 ' . ! )ti
J:l 11!"" ~ oldu, manasını taşır.
UJJ k1yamet gününde onlara hiçbir
değer vermeyiz ( 18/Kehf l 05) sözü
de [buna riayet etmey~nlerle ilgilidir]. ~~.J 1 V-s-v-s
'?JJ_j.Q :~ ~ ~ ~ij orada hikmet-
Js ;;...::.._:;..:..j: Değersiz, adi düşünceler
le ölçülmüş her şeyden bitkiler bitirdik
demektir. Bunun aslı da, takıların
( 15/Hicr 19). Kimisi, bunlar altın ve
gümüş gibi madenlerdir, der. Kimileri
sesi ve gizlice fısıldama demek olan
l..>"ı_:;..:..j kelimesinden gelmektedir.
ise, bu Yüce Allah ' ın yarattığı her şeye
işaret eder ve onların dengeli biçimde Yüce Allah bu anlamda buyu-
yaratıldığını gösterir, derler. Tıpkı şu rur ki: 01 b) '~,l\ 4)
u.ı.:,.:..j Şeytan _ona
ayette olduğu gibi: .):ıi: ;ı :,~i.;, ~~
. ~ ,
~ DJ,. vesves~ verdi (20/Taha 120); Y:. ~
Haberiniz olsun ki, biz her şeyi bir ka- '?'ı_J.:.._Jll
Vesvese verenin şerrinden
dere göre yarattık (54/Kamer 49). (114/Nas 4).
Yüce Allap'ın ~ ~~ ~~ WJJIJ Avcının fısıldamasına da l..>"ı_:;..:.._:,
0~1 ;J. ~}~ ~-?~':.,i~~ O gün tera-
adı verilmiştir.
zi haktır. Kimin tartıları ağır gelirse,
1155
.h..ııJ/V-s-t meşreplik de bu kavr~ınla ~il,e getirilir.
Sözgelimi: ~yi ~ .h.:...J 0~ denir ki:
Bir şeyin vasati, birbirine eşit iki Bununla o kişinin artık iyilik sınırları
tarafı bulunan şeyler için ortası de- dışına çıktığına işaret edilmiş olunur.
mektir. Bu .h....J sözcüğü, bir vücut Yüce Allah'ın: Sıl~\ Ji. ı_hh
gibi, birbirine bitişik (bütün ~l,an) ~_Jjı ~i.:Jı_:, Namaziara ve orta
varlıklar için kullanılır. Mesela, .\..h.:...J namaza devam edin (2/Bakara 238)
~ Ortası serttir, ve i...:._:, ~y:;,._:, sözüne gelince, Bu öğle namazıdır,
~~_) başının ortasma vurdum -den- diyenler, gündüzü baz almışlardır.
diğinde sfn harfi fethalı okunacaktır
Akşam namazzdzr, diyenler ise,
bunun bazı kullanımlandır.
rekat sayısını ölçü almışlardır, çün-
.b..:.ı.J ise, birbirinden ayrı varlıklar kü, bu namaz, tüm namazların genel
için kullanılır. İki şeyi ~!rbi:~nçlen formunu oluşturan iki rekat ile dört
ayıran şey gibi. Mesela: 1~ 1"'~1 .h.:.ı.J rekat arasında yer alınıştır -yani, üç
Topluluğun ortası şudur/şöyledir. rekattır- .
.b.._:, kavramı, kimi zaman her iki Sabah namazıdır, diyenler ise,
tarafı da kötü görülen şeyler )çiry ~e gece ile gündüz namazı arasında
kullanılır. Sözgelimi, ~ ~_Ji li.~. yer almasını esas almışlardır. Onu~
Bu saygm/ık bakımından onların or- için Yüce j\lla~ da Ş,?Y_l_e ?uyurur: ~~
tasıdır ve konum olarak en yüksek ı· 111 -· - ; '1 .. '. =·ıı ~)il;;~\ Günesin
~~(S'. ~ . - .,
derecede alanıdır. Cimrilik ve savur- batıya kay~ı~smdan, gecenin karan-
ganlık arasında yer alan cömertlik de lığına kadar gereği üzere namazı kt!,
böyledir. Böylece vasat kavramının ( 17/İsra 78). Yani, sabah namazı.
ifrat ve tefritten uzak mutedil söz,
Özellikle sabah namazınm zik-
davranış ve hareketler için kullanıl
redilıniş olması ise, onun kılınma
dığı anlaşılmaktadır. Onun bu husu-
sı hususunda pek çok tembelliğin
siyeti olan kişi, tıpkı eşitlik, adalet ve
insanı sarmasından ve uykunun en
insaf sahibi gibi takdir edilip övülür.
tatlı olduğu sırada ona kalkılınası
Bu bağlamda Allah buyurur gerektiğindendi~. Onun içi,~ bu_vak-
ki: tb.:.._; Li~~ ~iS_:, Ve işte böyle, tin ezanında l"':;ııı ~ yi.. ;;~\ Na-
sizi ortada yürüyen bir ümmet kıldık maz, uykudan daha iyidir, cümlesi
ki, (2/Baka,ra !4_3) şu ayet de bunun eklenmiştir. 1308
gibidir: ~.J\ JIJ İçlerinde en ma-
İkindi namazzdır, diyenler ise,
kul olanı şöyle dedi: (68/Kalem 28).
bir taraftan Hz. Peygamber'den (sas)
Bazen de .h.:...J kavramıyla bir ta-
rat! iyi görülen, diğer tarafı ise kötü ı308 Abdullah b. Ömer hadisi. Bkz. Tirmizi
görülen şeyler için kullanılır. İyilik (MlibarekfCırl,Aridatu '1-Ahvezi, ı, 2 ı 5);
Muvatta' (Şerhu 'z-Zerkani, ı , ı 44 ); Hattabi,
ve kötülük gibi. Kimlye yoluyla hafif
Mealimü ~-Sünen, I, ı 55.
1156
gelen rivayete dayanınışlar 1309 diğer şu ayetler verilebilir: ~ ~ _,~ ~

yandan vaktinin, insanların geneli ~ !' .-., Eli geniş olan genişliğin_e, g~re
için, çok yoğun iş-güç zamanı olma- nafaka versin (65/Talak 7); ~~3
sınınazarı itibara almışlardır. Zira di- ~~~ ~~~ Jc Onları faydalandırın;
ğer namazların kılınması için genelde eli geniş olan haline göre, (2/Bakara
boş zaman bulmak daha kolaydır. Her 236).
birinin ya önü açıktır ya arkası. Onun Kudretteki genişlik de görev ola-
için Hz. Peygamber (sas) bununla il- rak verilen güçten fazla olan kısırrı_
gili olayak ço!<- acı konuşmuştur: ~ dır. B!! anlaqıda Allah buyurur ki: ':!
.;jı...;,3.ili,i )3 wtSj ~i bı~;jı,jKimin ~j '.lı ci.:J.ıı ' '•\S~ıAllah hiç kimseye
üzerinden ikindi namazı geçerse, o gücünan yeteceğinden başka yük
sanki ailesini ve malını yitirmiştir. 1310 yüklemez (2/Bakara 286).
Böylece, Yüce Allah'ın kuluna
~J 1 V-s-a yükümlülük verirken bunun sınırını
daima onun gücünün altında tuttuğu
[Genişlik, ferahlık,
bolluk, zen- na dikkat çekmiştir.
ginlik anlamına gelen] ~~ kavra-
Kimisi de der ki: Bu ayetin ma-
mı, bulunulan yerleri, durumu ve işi
nası, ona genişliği meyve olarak ve-
tanımlamak için kullanılır. Kudret,
recek şeyi yükümlülük olarak verir;
cömertlik vb gibi.
yani: Gökler ve yer kadar genişliği
Mekan ile ilgili olan genişliğe olan cenneti kazandıracak olan yü-
tnisal, Yüçe Allah'ın şu sözlerdir: kümlülükler. Nitekim Allaq buyurur
~I_J ~) 0! Şüphesiz benim a_rzım ki: ~~ ~ ~}. '13 ~~ ~ .:..Uı ~_;.Al-
geniştir. (2.9/Ank,ebut Ş6);J,j ~i ı)t.§ lah size kolaylık di/er zorluk dilemez
~ I_,.J:.~~I_J~I J.=.~iA!lah 'zn yer- (2/Bakara 185).
yüzü geniş değil miydi, siz de orada
~ ~~ JS ~.) ~J Rabbimizin
hicret etsey_diniz ya? derler (4/Nisa
ilmi her şeyi kuşatmıştır (7 1A'raf 89)
97); ~I_J ~\ J.=. ).J Allah 'ın arz ı ge-
ayeti ise, Yüce Allah için bir sıfatı
niş tir (39/Zümer 10).
tanımlamaktadır. Tıpkı şu ayet gibi:
Durumu tanımlayan genişliğe ise ~ ~~ ~ .bG..l ~ Allah 'ın bilgisi-
nin, her şeyi kuşattığını bilesiniz (65/
I 309 Hendek Savaşı sırasında ikindi namazını Talak 12).
kılamayınca, bu namazın orta namaz oldu-
Yüce Allah'ın: ;.#- ~I_J .:..llı3
ğunu açıklamıştır. Bkz. Buhari, Tefslr (İbn
Hacer, Fethu '!-Bari. VIII, I 95) ve Müslim, Allah 'zn lütfo geniştir,· O, her şeyi
el-Mesdcid (HN : 627). bilendir (2/J3ak~ra 268) ve. ~~ 0l3
I 3 I O Abdullah b. Öıııer hadisi. Bkz. Buhari (İbn \..:..&.. . ı .J· .illi lJJ
... Li..... : \S: ~
..
: )\S .ı..ll\ ~
~
· .'
Hacer, Fethu '1-Bdri, Il, 24 (ei-Mevaklt) ve
Eğer karı-koca birbirlerinden aynla-
Müslim, el-Mesdcid (HN: 626); Malik, Mu-
vatta, ı, 11. cak olurlarsa, Allah, onların her bi-
1157
rini geniş lütfiiyle muhtaç bırakmaz. yüktür, der.~~ .~.L.jl Deveye, yükü-
Allah 'ın lütfii geniştir, hikmeti bü- nü yükledim. ~1_:, ~G yüklü dişi deve,
yüktür(4/Nisa 130) sözleri ise, Yüce ve ~IY, j) yüklü dişi develer gibi
Allah 'ın kudret, ilim, rahmet ve İhsa ifadeleri bu türdendir.
nının genişliğini anlatmaktadır. Tıpkı ~~ ,~.~.',_:, buğdayı, bir yük
şu ayetler gibi: ~ :~ jS _;.j e._:. haline getirdim.
Rabbim ilmiyle he~ şFyi ,kuşatmıştır,
Ç.Wi ~~.) :,_:,Göz, su topladı, ~u
(6/En'am 80); :~ JS ~J ~j_:, landı. Bu anlamda~,~.~:._:,\,.;, .:.Wl~
' ..
Rahmetim de her şeyi kuşatmıştır
Ç.WIGözümden su geldiği sürece onu
(7/A'raf 156).
yapmam, denir.
Yüce Allah'ın: ~_,.;j Gı_:, Biz onu
j.:.ıj ~,.;,_:, ~1_:, Geceye ve topladı
genişletenleriz (51 /Zariy~t 4 7) sözü- ğına (84/İnşikak 17) ayetine gelince,
n~ _g~li,~~_e, bl! tıpkı:~~ '-:?~1 ~j ~ deniyor ki: Topladığı karanlıklar, de-
lS~ f.:i .(ğh :~ JS Bizim Rabbimiz her mektir. Kimisi ise: Gecenin getirdiği
şeye şeklini veren, sonra da yolunu
feHiketlerdir, der. Onun için: ~~~~:,_:,
gösterendir, dedi (20/Taha 50). '
Ç.~l Falan şeyi top/adım, denir.
~~~ ~_:,Falan şey, genişledi. ~_:, Toplu halde duran develer
~_; ise, durumun elverişli olması, manasma gelir. Bu, tıpkı, insanlar
yapabilme gücü ve imkan demektir. için kullanılan ve topluluk, grup, bir-
Bu anlamda ~_; .J~ Jc
~ Gücü lik manasma gelen :ili~ sözcüğü gibi-
oranınca infak eder (Allah yolunda
•
dir. Onun için '-'t...:..:i! da toplanma, bu-
harcar), denmiştir. luşma, birleşme, süreklilik ve uyum
0~ ~_:,1 Falan kişi, zenginleşti, manalarma gelir.
mal-mülk sahibi oldu; bolluğa, ge- Bu anlamda Allah buyurur ki:
;;. ~ ,o
nişliğe, düze çıktı. ~~ 1:ı1 p1_:, Der/i toplu hale geldiği

~~ tL:.._:, U..) Hızlı koşan at, de- zamandolun Ay 'a (84/İnşikak 18).
mektir.
~J/V-s-1
~J /V-s-k
~j: Bir şeye arzu ile ulaşınaya
~_:,: Sözcüğü, dağınık
olan şey çalışmaktır. Arzu anlamını
da içerdi-
leri toplamak, manasma gelir. Onun ğinden ulaştı~an, vardıran, bulduran
için bir şeyi toplayan adam: ,:.,;;,_:, anlamındaki ~ _:, kelimesinden daha
'
Ç.~l Onu top/adım, der. özel bir anlama gelir. Allah buyurur
Yükün belli bir miktarına, sözge- ki: ~-·Jll 9)1AI.J O 'na yaklaşmaya
limi, bir deve yüküne,~_:, adı veril- yol arayın (5/Maide 35).
miştir. Kimisi bu, 60 sa' ağırlığındaki Yüce Allah'a ulaştıracak gerçek
1158
vesile ilim ve ibadet ile O'nun yolun- Hz. \eyg,~m~~e! (sas) _buyurvr
da yürümek, Şeriatın Güzel Ahlak ki·. <\..lll
-
. '. l:.:'. 4....i\J
.)~ ~
. :_,_,, ~\-.
' ~_,......
1 ··-ı
.)9 _JS.J_
ilkelerini izlemektir. Bu da, kelime Mü 'm inin ferasetinden sakının; çün-
olarak, yaklaştıran anlamındaki ~.J' kü o, Allah 'ın nuru ile bakarY 11
gibidir. J.;.ıl_j ise, Yüce Allah'a rağbet Allah buyurur ki: ).:. ~
eden, Onu arzu eden kişidir. r _,{.;..lı Yakında biz onu hortumu-
Deniyor ki: ~~bu konunun dı nun üzerinden damgalayacağız (68/
şındaki kullanımlarında hırsızlık an- Kalem 16), yani: Onu, kendisiyle
lamına gelir. Onun için 0~ ~] 0~ hl tanınacağı bir işaretle işaretleriz. Bu,
)G~ Falan adam, falanın d~~elerini tıpkı şu ayette söylenenler gibidir:
tevessülle aldı, denir ki, bu, çalarak ~\i~ ~_P..j ~~?Yüzlerinde
aldı, manasma gelir. nimet ve mutluluğun sevincini görür-
sün (83/Mutaffifin 24).
~J /V-s-m ~j ise, bitkiyi ilk sulayan yağ
murun adıdır.
~.J: Sözcüğü, iz bırakma, damga- ~ ~ Damga ile damgalandım,
lama, işaretleme; ~ ise, iz, damga, damga edindim. Bitkiyi ilk sulaya-
işaret demektir. l:...:.._j ~~~ ~_j Bir cak yağmuru talep etmek de bu fiil
şeye damga vurmak, onu damgala- formuyla söylenir.
maktır. ~j.ll ~j 0~ Falan, güzel yüzlü-
dür.-:.;..~..:..:, .J~ ),_:,ifadesi ise, erkek için
Allah_ buyurur ki: ~~_j ~ ~~ güzelliği anlatır. ~ Sı IS~~ Güzelli-
~~~ )\ ~ Yüzlerinde seedelerin ği üzerinde olan kadını, tanımlar.
izinden nişanları vardır (48/Fetih _f.J~ ~_,:.,:,;, 0~ ve ~1..:.-.j ~)deyim
29);~? ,~ı ~ ~t#l ~L?Jı f5):".:.1 leri, kişinin ve topluluğun iyilikle
~~ Utangaç olduklarından dola- tanındığını anlatır.
yı, bilmeyenler, onları zengin sanır twi ~y, Hacıların toplandıkla
lar; oysa sen onları simalarından rı yer/zaman manasma gelir. Bunun
tanırsın (2/Bakara 273); ~S ~ 0) çoğulu, r':"ıy. şeklindegelir. I_Fj ise,
Hacıların toplandığı yere (Mevsim'e)
6J?'\j~~l} ~'Y~ Gerçekten bunda, dü-
geldiler/vardılar, demektir. Bu, tıpkı:
şünen ince anlayışlılar için ibretler
d).JC Arefe yerine vardılar, \~
vardır ( 15/Hicr 75), yani, ibret alan-
çakıl taşlarının atıldığı yere geldiler,
lar, bilenler, öğüt alanlar için. İşte bu, ı.J:ı;c bayram yapılan yere ulaştılar
kimilerinin ;;Jt.(J; kimilerinin ~1.); fiilieri gibidir.
kimilerinin ise, ~ dedikleri bu an-
lamdaki ~~ kelimesidir. 1311 Tabenini tahriç etmiştir; isnadı, hasen'dir.
Bkz. Heyseml, Meçmeu 'z-Zevdid, X, 27l.
1159
~.J 1 V-s-n (2/Bakara 71 ).
~ı).ıi ~_:;, _)_>i Ayakları benekli
~ j ve ~: Sözcükleri, uyuklama öküz, demektir.
ve şekerleme _ma,rasıii1~~ır. Allah
~lj ise, kinaye yoluyla, laf geti-
buyurur ki: ~ _)j 'i j ~ ;h\.:i 'i Onu ne
rip götüren, insanların arasını bozan
bir uyuk/ama tutar ne de uyku (21
kişi, manasındadır.
Bakara 255).
~)tS 0~ ~j Falan sözünü süsle-
~~J 0\i:..J J_{..j ifadesi, çok uyuk-
di, deyimi ise, kişinin yalan söyledi-
layan, uyuşuk adam, demektir.
ğini anlatan bir ifadedir. Tıpkı söz ile
Kuyuya eğilip onun kokusl}yla beraber kullanılan .U.y. sulandırdı ve
bayılan adam için de ~j ve ~~ fi- .;Jj..j süsledi dendiği gibi.
illeri kullanılır. Bana göre, ~j fiili
burada, söz konusu kişinin uyuması
hali düşünülerek söylenmiştir; yoksa ~.;/V-s-b
bayılına hali düşünülerek değil.
~j: iyileşmeyen (kroı;ıik) has~
talıktır. Bu anlamda ~ 0)l! ~j ~
~.J 1 V-s-y ~j Falan adam müzmin bir hasta-
lığa yakalandı, o artık _devamlı hasta-
~ Y,: (Müsd) kelimesinin Arap- dır;~~~ 1~ ~_jl Şöyle müzmin
ça olduğu kanısında olanlar, onun, bir hastalığa yakalandı, o hep onun
demirden yapılan tıraş bıçağından/ acısını çekmektedir, denir. Bu, o sü-
usturadan geldiğirıi söylerler. Bu rekli karın ağrısı çekmektedir demek
anlamda Ll_) .:.,:ı·-·31 denir ki: Başını olan~~ fiili gibidir.
tıraş ettim, demektir.
Allah buyurur ki: ~lj ~~~ ~j
~.J 1V-ş-y Onlar için sürekli olan bir qzap var-
dır (3 7/Saffat 9); ~lj ~~\ .jj Sürek-
y1;,j ~~~ ,::,j-'··.J: Bir şeye nakış
li olarak din onundur (16/Nahl 52).
işlemektir. Bu da ona tüm rengine
Bu iki İlah edinen kişiler için bir teh-
aykırı düşen bir renk~e onda bir şey
dittir. Böyle bir şeyi yapacakların ce-
ler işlemektir. Bu ~j sözcüğü, iş
zasının devamlı olan şiddetli bir azap
lenmiş şeye benzetme yoluyla, süslü/
olduğuna dikkat çekmektedir. Burada
işlenmiş söz manasında da kullanılır.
.;u~\ din ' itaat anlamındadır, ~lj ise,
Benek, nişan, alarnet manasma gelip u;;
devamlı manasını taşır. Anlamı ise:

aslı ~j olan ve ö~ ile :G~ gibi ilk
İnsana düşen her zaman her yerde
harfi düşen ~ kelimesi ise, bu fiilin
O 'na itaat etmektir. Tıpkı melekleri!l
w formudur.
şu ayette tasvir edildiği gil:ıi: 0~ 'i
-Allah buyurur ki:~ ~LL~
4 :• ı..;. u~J
: '- J:l : _i:~-.- ,-->"
:J. --ı Lı 4.ill Allah 'ın
uJ->"
Kusursuz, hiçbir beneği bulunmayan kendilerine buyurduğuna karşı gel-
1160
meyen ve emredildikleri şeyi yapan y~l

-· Dillerinizin yalan vasf etmesi
melekler vardır (66/Tahrim 6). ile: (16/Nahl 116). Burada söyledik-
Bir insan için kullanılan ~.J lerinin yalan olduğuna dikkat çekil-
~~j Bir işte devam etmeyi anlatır. miştir.
- . -
~jjı ~.J Borç kesinleşti, zorunlu Yüce Allah'ın: o~l y.J ~.) 0~
' -
hale geldi. 0~ ~ Senin güç ve kuvvet sahibi
"
~I.J ~jl.i;, Ucu bucağı olmayan
Rabbin, onların yakıştırdıkları va-
çöl, demektir. siflardan münezzeh ve yücedir (37/
Saffat 180) sözü ise, O'nun çoğu
sıfatlarının pek çok insamn sandı
~J 1 V-s-d

Ragıp El-Isfahani - Müfredat (Kur&#39;an Kavramları Sözlüğü)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ragıp El-Isfahani - Müfredat (Kur&#39;an Kavramları Sözlüğü)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

J

Baskı ve Cilt: Step Ajans

© Çıra Basın Yayın Ltd. Şti.

3. Baskı: İstanbul, Aralık 2012

Çıra Basın Yayın Ltd. Şti.

el-Müfredat'ın Çevirisine ~~iy~

Alınan Nüshaları .. ... 50 ._çJi 1 E-d-y .. ..... .. .... 74

~ 1 B-a-d ................... ............ 154 J~ 1 B-a-1 .. .. ......... .......... .. ı82

fo. 1B-a-r ................................................. ı55 c.»! 1B-y-n . ............... ı82

~/C-h-d ........................ . ....... 223 ~ 1 C-n-b . .. .. .. . . ........ 244

ı:b/H-v-c .......................................... 613 ..bY., /H-r-t ..................... .. ...... 337

~~ 1H-b-e ................................. ...... 330 ~ 1 H-f-y . . .... 351

~..ı / D-h-n .. .. 377 lJ:l..ı 1 D-y-n .......... . ................. 393

cu 1 R-b-a ..... . . 411 ,_r ,J 1 R-a-y . .. . . ...... . ..... 432

Ji_) 1 R-t-1 ................................................. 413 ~ ,J 1 R-ğ-m ............................................. 434

..»_) 1 R-e-z .. .. 4ı3 ü!_) 1 R-f-t .................................................. 434

U:ıj 1 Z-y-n · · · · · ·· ···· ............ .......... .. 4469

... . ········ ··· .............. 497

········-· ............ 506

············ ···· ..... 508

~ / S-b-r .......................... 576 ~ 1 S-m-m .......................................... 600

~ / S-b-ğ ... 577 ~ 1 S-m-d ............................................. 601

~ / S-b-y ................. . .......... ........ 577 ~/S-m-a ............................................ 601

y~/ S-v-b .... 603 0~/D-e-n .. 628

Ta Harfi ............................... 629

~ 1D-b-h ......................................... 611 LG _>b 1 T-r-y ............ 634

jt..1lı y~ ~ / T-a-m H 0 o oo 634

L.Jx.b 1T-a-n ...... . . . ... ..... 635

~ 1 D-ğ-s ..................................... . 621 ülb 1 T-1-t .............................. .................. 63 8

L.b 1 Z-m-e .......................................... 661 f'..JC 1A-r-m . ..... . . 695

tic. 1A-t-v ................................................. 672 ~ 1A-s-b ..... ................... 703

,y;ıi:- 1 G-s-s ...................... 756 _;i9 1 F-t-y . 780

~ 1 K-t-a ...... ............................... .. 855 uı.S.li

~ / N-b-t ................. ı027 .&.ü 1N-s-k ... qq ı 052

\.....::.j 1 N-s-a ..... ... ıo64

y.O.i 1 N-d-r H H.. ı 065

..).).j/N-d-d ........ HH........................ ıo4ı ~/N-a-m . ... ········ 1071

ı".).j 1 N-d-m ........................ .. .. ı 042 ~ / N-ğ-d ı073

tY 1N-z-ğ ..... . q ..... q............. ı 046 .lii/N-f-d qooooooOOo qqooooqooooooooqqoq"q 1075

~/N-f-z ................ .... ı075 u.J-i !Nun ................................. ... 1096

,-.ı, ~\is ~_, 1 V-s-y ............... ı ı60

'-:-l-?-.J I V-c-b . ..... ..... ı ı33 U...O J 1 V-d-n . ... 1164

~.J / V-c-s ...... . .......... 1135 lb_, 1 V-t-e . 1164

~_, 1 V-c-h . ........... . .. 1136 .be_, 1 V-a-z .. . ... ı

ı.}=_, 1 V-h-ş .. . . 1139 _)_, 1 V-f-r ..... . .. 1169

:l:l_,/V-d-d ....... . .. .. . . . 1ı43 J_ğ_, 1 V-f-k .... ı170

~_,/V-k-b ..... . .....................

Rağıb'ın el-Müjl-eddt'ı, Tefsir Disiplini içinde değerlendirilen bir Kur 'an

Bunun yanında metinde yer almayan fakat tarafımızdan yapılan açık­

Not: İkinci Baskıyı hazırlarken;

Rağıb, özellikle "el-İsfahani" lakabı ile şöhret kazanmıştır. Öyle ki bu

Bazı araştırmacılar el-Hatib el-İskafiye nispet edilen Durratu 't- Tenzfl ve

18. Kitabu Kelimati's-Sahabe: el-Beyhaki, Tarilm Hukemai'l-İslam'da

Rağıb'ın Belli Başlı Hususiyederi

6 Bkz. Zirikll, el-A 'lam, XVIII, 120.

Rağıb, tevazuu ve içine kapanınayı tercih eder, şöhretten ve el üstünde

9 Siirlsl, er-Rdğıbu '1-Isfahdnf ve Cuhüduhii, s. 33.

Rağıb'ın Fıkhi Mezhebi

Rağıb'ın Şiirle ilgisi

Hayatının Zorluk Günleri

14 Bkz. Şehrizürl, Nüzhetu '1-Erviih ve Ravdatu "1-Efriih, I, 44.

Müfrediit Hakkında Özlü Bilgiler

larını belirtip hakiki anlamla ne ölçüde bağlantılı olduklarını açıklamıştır. Bu,

II. Müfrediit'ın Kaynakları

Ragıp El-Isfahani - Müfredat (Kur'an Kavramları Sözlüğü)

Ragıp El-Isfahani - Müfredat (Kur'an Kavramları Sözlüğü)

Bunun yanında metinde yer almayan fakat tarafımızdan yapılan açık

, Yüce Allah'ın ; ~ 0tS ı.;. 47 Şair, Eblı'n-Necın İcll'dir. Yazınasında bey-

olmayan kimse yoktur del1!Jlesi doğ ~~ 1 E-h-z

manasma gelir. deşe şefkati gibi bir şefkat beslediği

'-?""!'~·:iı '-:?~ jt_ij 1.)~