ĠSTANBUL RUMELĠ ÜNĠVERSĠTESĠ

MÜHENDĠSLĠK VE MĠMARLIK FAKÜLTESĠ

ENDÜSTRĠ MÜHENDĠSLĠĞĠ BÖLÜMÜ

2019 – 2020 EĞĠTĠM ÖĞRETĠM GÜZ YARIYILI

TESĠS YERLEġĠMĠ VE PLANLAMASI

Prof. Dr.-Ing. Ahmet C A N

© Bu ders notunun her hakkı saklıdır, izinsiz çoğaltılamaz.

ĠÇĠNDEKĠLER

0 GiriĢ

1 Tesis Planlamasının Tanımı

2 Tesis Planlamasının Önemi

3 Tesis Planlamasının Fonksiyonları

4 Tesis Planlamasının Amaçları

5 Tesis Planlamasının Kapsamı

6 Endüstri Tiplerinin Tesis Planlamasına Etkileri

7 ĠĢ Akım ġemaları

8 Mamul Analizi

9 Talep Tahminleri

10 Montaj ve Ön Montaj ġemalarının Yapılması

11 Montaj Hattının Dengelenmesi

12 Makine YerleĢtirme Metotları

13 Üretim ve Süreç Metotları

14 Grup Teknolojisi

15 Kısımların YerleĢtirmesi Metotları

ÖNSÖZ

Endüstride Tesis YerleĢimi ve Planlaması ders notu, modern iĢletmecilik yönünden

organizasyon ve yönetim konuları yanında, tesis yerleĢimi ve planlamasına temel oluĢturacak
bilgileri, Tesis YerleĢimi ve Planlaması konusunu öğrenecek olanlara gerekli bilgileri
aktarmak amacı ile hazırlanmıĢtır.

Bu ders notunun amacı; bir mamulün yapımını gerçekleĢtirip endüstrideki bir iĢletme örneği
ile ilgili genç mühendislere yeterlikler kazandıracak bilgi vermektir. Bu sebeple mamul
analizleri, planlama yöntemleri, tesis yeri seçimi gibi konular açıklanmıĢtır.

Tesis planlama ve organizasyonu konusu ile ilgili alanda çalıĢmalar yapmak isteyenler için
kullanacakları bu ders notunun yararlı olması dilerim.

Prof. Dr.-Ing. Ahmet CAN

16 Eylül 2019 / SĠLĠVRĠ
BĠRĠNCĠ BÖLÜM

Tesis YerleĢimi ve Planlaması Tanıtımı

1 Tesis YerleĢimi için Temel Bilgiler

Endüstri tesislerinde; insan – makine ve malzemeler arasındaki düzenin sağlanması endüstri

mühendisliği yönünden ilk çözümlenmesi gereken önemli bir problemdir. Bu problemin
çözüm yöntemi ise, endüstri iĢletmelerinde tesis planlaması ve organizasyonun yapılması ile
gerçekleĢtirilmesidir.

Endüstri iĢletmelerinde her zaman bir tesis planlaması ve organizasyonu problemi söz
konusudur. Belirli bir mamulü elde etmek için hareket halindeki her malzemeye bazı makine
ve teçhizat ile iliĢkili olarak belirli iĢlemler uygulanmaktadır. Bu iĢlemlerin zamanında yeterli
Ģekilde ve miktarda olması, birbirini takip eden diğer iĢlemlerin aksamadan yürütülmesi,
yararlanılacak makine ve tesisatın malzemenin hareketine elveriĢli Ģekilde yerleĢtirilmiĢ
olmasına bağımlıdır. Bu nedenle uygun bir tesis yerleĢimi ve planlamasına gereksinim vardır.

Tesis yerleĢimi iyi veya kötü olabilir. Tesis planlayıcı her mühendis, tesis yerleĢimini ve
planlamasını en iyi Ģekilde gerçekleĢtirmek arzusundadır. Ancak bu iĢ, belirli bazı bilgi
donanımına sahip olmadan ve gerekli yöntemleri bilmeden yapılamaz. Kötü bir tesis yerleĢimi
ve planlaması, endüstri tesisini zarara ve ekonomik olmayan bir tesis Ģekline getirebilir.
Doğru ve iyi yapılmıĢ bir tesis yerleĢimi, ekonomik açıdan karlı ve yüksek üretme kapasiteli
bir çalıĢmayı sağlayabilir. Bu yönden, tesis yerleĢimi ve planlaması endüstri iĢletmelerinin
önemli bir problemini oluĢturmaktadır.

Tesis planlaması, insan-malzeme ve makine donanım sistemine ait tasarım ve tesisat

projelerinin gerçekleĢtirilmesini kapsar. Ġyi bir tesis planlaması, yeterli bir endüstri
organizasyonun süreçlerine dayanır. Buna göre, tesis planlaması, endüstri hizmetleri,
personeli, teçhizat ile donanımını, bunların çalıĢtırılmaları, depo alanları, malzeme yönetimi
v.b. hizmetler ile tüm diğer yardımcı hizmetlerin en iyi düzeyde bir araya getirilmesi olarak
ortaya çıkmaktadır. Bunları neticesi, tesisi planlaması tesisteki sistemlerin geliĢtirilmesi ile
üretimin arttırılmasını etkileyen önemli bir parametre Ģekline dönüĢmüĢtür.

Bir endüstri tesisinin yerleĢiminde ve planlamasında, organizasyon, yönetim, hareket ve iĢ

etütleri, üretim yöntemleri, analiz ve araĢtırmalar Ģeklindeki bilgilerle kapsamlı mühendislik
çalıĢmalarına gereksinim vardır. Bu çalıĢmalarda, tasarım, resim, model, kısmen mimari
tasarımları incelemek gibi yardımcı konulardan da yararlanmak gerekir.

GeliĢen teknoloji ve önemli teknik sebeplerden bir tesis planlamasında yer değiĢtirilmesi,
binaların geniĢletilmesi, makinelerin yeniden planlaması, malzemenin yönetimi, ham
maddelerdeki değiĢmeler, takım teçhizat ve üretim yöntemlerindeki geliĢmeler o kadar hızlı
olmaktadır ki, tüm bunları bir plan kapsamında sürdürmek, ancak Ģuana kadar açıklanan
bilgilerden faydalanarak mümkün olur.

Her tesis planlamasının sonucu belirli bir üretim maliyet değerinin bulunmasını sağlar. Üretim
maliyeti, tesis planlamasının her bir aĢamasında söz konusu olup, önemli bir karar verme
unsuru ve tesis planlaması için çok gerekli temel bilgilerden biri olarak ortaya çıkar. Tesis
yerleĢimi ve planlamasında baĢka konulardan da yararlanmak gerekir, [1], [2].
1.1 Tesis YerleĢimi ve Planlamasında Gerekli Diğer Bilgiler

Konuların belirli bir düzeyde iĢlenmesinden sonra anlaĢılacağı gibi, tesis yerleĢimi ve
planlaması ile ilgili problemlere ait çözümlerin tamamı sadece mühendis tarafından
cevaplanamaz. Bu konu ile ilgili kararlar verilirken, makine, elektrik, inĢaat ve endüstri
mühendisliği gibi çeĢitli mühendislik dallarının iĢbirliği yapması gerekir. Ancak bu konuda
çalıĢacak bir mühendisin ön etüt yapabilmesi için bazı inceleme yöntemlerini öğrenmiĢ olması
gereklidir. Bu yöntemleri takip edebilmek ise mühendisin bu konuda esas olan bilgilere sahip
olması ile mümkündür. Bu konudaki bilgiler aĢağıda sıra ile özetlenmiĢtir:

* Ġyi bir mühendislik temel bilgisine sahip olmak esastır. Bunlar, fizik, matematik,
termodinamik, elektrik Ģemaları dâhil olmak üzere mühendislik ile ilgili tasarım projeleri
okumak anlamaktır. Bu bilgilere sahip olmadıkça, binalar ve diğer hizmetlere ait süreçleri
takip etmek mümkün değildir.
* Bir endüstri yönetim tekniği ile ilgili temel bilgiye sahip olmak, tesis planlamasının fiziksel
özelliğini bilmek, yönetim tekniği ve kontrol yöntemleri ile iĢbirliği yapılarak mümkün olur.
* Ġmalat yöntemlerinde, planlamada ve kontrolde deneyim sahibi olmak, bu konuyla ilgili
projesi yapılan mamulün imaline ait yöntemlerin uygulanmasındaki problemleri anlamak
demektir.
* ĠĢ analizi, hareket ve zaman etütleri tekniği ile ilgili tam bir bilgiye sahip olmak. ÇeĢitli
konulara ait süreçlerin yöntemlerini tespit etmek ve iĢleri tamamlayıcı diğer koĢulları tespit
etmek ancak bu etütleri bilmek ile mümkündür.
* Malzeme hareketleri bilgisinde bütünleĢik ya da kısmi bir sisteme ait bir projeyi yapabilecek
ve gerekli teçhizatı seçebilecek düzeyde bilgiye sahip olmak gerekir.
* DeğiĢik alternatifleri çizecek, analiz edecek ve geliĢtirecek yeterlilikte olmak gerekir.
Bunlar, bir iĢletme kısmına, bir binaya ya da binalar grubuna kadar olan iĢler için söz konusu
olabilir.
* Mimarlık ve tasarım bilgisine sahip olmak. Tesis yerleĢimi ve planlamasına etki edecek
kısmın mimarisini ve tasarımını anlamaya yetecek kadar bir bilgiye sahip olmak gerekir.
* Projelerden, maket ve modellerden yeteri kadar anlamak olarak ifade edilir.

1.2 Genel Tanımlar

Tesis yerleĢimi ve planlaması ele alındığında önce planlamayı genel olarak, sonra tesisi bu
açıdan ayrıca tanımlamak gerekir.

Tesis YerleĢimi ve Planlaması Tanımı

Tesis YerleĢimi ve Planlaması, bir maddenin üretimi için nelerin istendiğinin, ne Ģekilde,
nerde ve ne zaman üretileceğinin önceden tespit edilmesi denektir.

Özellikle planlama; üretimi her gün daha çok ve daha ucuza mal etmek gibi bir faktör haline
gelmiĢtir. Bu sebeple ekonomistler ve politikacılar bu terimi kendileri için yardımcı önemli
bir araç olarak değerlendirmektedirler. Planlama terimi dünyanın ekonomik geliĢmesine de
uyarlanabilir. Planlı ekonomi ya da kontrollü ekonomi bunun en somut örneğidir. Bu
yaklaĢım ile planlama; bir aileden topluma veya bir ülkeden bir kıtaya kadar geniĢletilebilir.

Bu günkü iĢ dünyası, eski zamanlara göre herhangi bir iĢin sonucunu önceden analiz etmeden
herhangi bir yatırım yapmayı riske etmemektedir. Sonucun önceden tahmin edilmesi
gereklidir. Planlama bu hesabı yapmakta ve sonuç hakkında karar verme olanağı sunmaktadır.
Büyük bir yatırım yapmadan önce buna ait üretimin en doğru Ģekilde organizasyonunun
gerçekleĢtirilmesi, kalifiye ve düz iĢçi gereksiniminin tespit edilmesi, üretim yöntemlerinin
belirlenmesi ve maliyet ile satıĢ fiyatları, müĢteri beklentileri gibi bilgilerin önceden
toplanması gereklidir. Ancak bu bilgilerin toplanıp analiz edilmesi ile isabetli bir planlama
yapmak mümkündür.

Fabrika Tesisinin Tanımı

Bir fabrika tesisinin planlaması; makine yerlerinin çalıĢma merkezleri ile iĢletme gruplarının,
bu gruplar içindeki değiĢik kısımların, binaların ya da bina gruplarının, dıĢ sahalardaki
yardımcı iĢler ile ilgili konuların bilinmesi ile gerçekleĢtirilir. Çünkü bir fabrika tesisi; bir
sahanın, sermayenin, yönetimin, üretimin birleĢerek verimli bir hizmet gerçekleĢtirdiği yerdir.
Bu yaklaĢımlar ıĢığında bir fabrika tesisi; binalar, sahalar, malzemeler, iĢçiler, makineler ve
parçaları, takımlar, yönetim ve üretim için gerekli hizmetlerin toplandığı bir yer demektir.
Böylece bir fabrika tesisinin planlamasında tüm bu konuların, fiziki ve moral olarak göz
önüne alınması gerekir.

Fabrika Tesisinin Planlamasının Tanımı

Fabrika Tesisinin Planlaması; bir iĢletmenin tamamının ya da bir kısmının çalıĢması için
gerekli olan, insan – makine ve malzeme grubunun o iĢletmenin fiziksel hizmetleri ile en
yararlı ve en etkin Ģekilde koordine etmek demektir. Bu, bir yönden gerekli hizmetlerin doğru
Ģekilde yerleĢtirilmesi ve yapılması anlamına gelmektedir. Burada hedef, bir malın üretimi
için gerekli iĢgücü ve fiziksel hizmetlerin birbiri ile doğru birleĢtirilmesidir. Bütün bu
hizmetlerin ve bunlarla ilgili personelin ve dolayısıyla imalat yöntemlerinin göz önüne
alınarak hepsinin organize edilmesi ve planlanması gereklidir. Bu konuların tümü, prensip
olarak en az hareket miktarlarıyla ve en az zaman süresiyle yapılmalıdır. Yani her parça, en
kısa yoldan en kısa zamanda imalat yöntemine uygun bir iĢleme sokulmalıdır. Bu yönüyle
fabrika tesisi planlaması, insan – teçhizat ve malzeme hareketleri arasında en etkili ve en
ekonomik bir neticeye ulaĢmayı olanaklı yapan bir bilim dalıdır, [3].
Bir diğer tanım Ģekliyle fabrika tesisinin planlaması iĢletmelerin yetenekliliğini tespit eden
endüstrinin temel bir iĢlemi olarak ifade edilebilir. Maliyeti yüksek iĢletmeler, karmaĢık
teçhizat, en yüksek satıĢ olanakları gibi unsurlar, kötü bir planlama ile değersiz bir hale
gelebilirler. Bu bakıĢ açısıyla fabrika tesisi planlaması, masrafları azaltma tekniği Ģeklinde de
tanımlanabilir,[4].

Birinci Bölüm için Faydalanılan Kaynaklar

[1] James M. MOOR, Plant Layout and Design, 1969, Part I.

[2] Kenan ÖZDEN, Tesis Planlaması, Papatya Bilimsel, 2. Basım2016.
[3] James M. Apple; Plant Layout and Material and Material Handling; Second Edition, 1963,
The Plant Layout Problem, s.3.
[4] Richard Muther – Practical Plant Layout, Mc. Graw Hill Book Co. 1955, s.3