UNIVERZITET U TUZLI

MAŠINSKI FAKULTET
Odsjek: Proizvodno mašinstvo

SEMINARSKI RAD
Predmet: TEHNOLOŠKI POSTUPCI
Tema: Numeričke/mjerljive veličine podataka pri modeliranju
tehnoloških postupaka

Mahir Bajrektarevid, II-32/13 Predmetni profesor:

Tuzla, 06.02.2020. _______________________

Dr.sci. Alan Topčid, red. prof
 Numeričke/mjerljive veličine podataka pri modeliranju
tehnoloških postupaka

SADRŽAJ:

1.0. UVOD .................................................................................................................................3

1.1. Izbor metoda modeliranja ..........................................................................................3

1.2. Predstavljanje ulaznih/izlaznih podataka modeliranja ...............................................4

2.0. NUMERIČKE / MJERLJIVE VELIČINE ....................................................................................4

2.1. Određivanje numeričkih / mjerljivih veličina ..............................................................5

2.2. Predstavljanje numeričkih / mjerljivih veličina ...........................................................5

2.3. Numeričke veličine pri modeliranju tehnološkog postupka savijanja nosača vodilice
lifta ............................................................................................................................................6

3.0. ZAKLJUČAK .........................................................................................................................8

4.0. POPIS SLIKA ........................................................................................................................8

5.0. LITERATURA ........................................................................................................................8

2
 Numeričke/mjerljive veličine podataka pri modeliranju
tehnoloških postupaka

1.0. UVOD

Osnovna svrha modeliranja je definisanje matematičkih modela i drugih prikaza (grafičkih, analitičkih,
softverskih) koji su neophodni za simulaciju, optimiranje, revitalizaciju i upravljanje procesima.

Slika 1. – Modeliranje i simulacija rješenja

Modeliranje omoguduje da se realni objekt zamijeni s matematičkim, fizikalnim, računarskim ili

drugim modelom, kako bi postupak analize i ispitivanja bio brži i jeftiniji nego na realnom objektu.
Razvoj i primjena matematičkih modela u tehnologiji obrade temelji se na primjeni znanja, što je
uslov za transformaciju konvencionalne tehnologije u modernu, čime se zadovoljavaju kriteriji
optimalnosti procesa u tehnološkom, ekonomskom i tržišnom pogledu.

1.1. Izbor metoda modeliranja

Model procesa sadrži opis tehnologije i tehnološkog postupka s ciljem davanja potrebnih informacija
za planiranje procesa obrade. Modeliranje procesa obrade može se izvesti primjenom niza metoda
od kojih se mogu istaknuti:

- stohastičke
- analitičke
- grafičke
- algoritamske
- nealgoritamske
- simulacijske metode

Metode modeliranja usavršavane su razvojem matematike, matematičke statistike, operacijskih

istraživanja, eksperimentalnih i informacijskih modela. Danas postoji više različitih metoda

3
 Numeričke/mjerljive veličine podataka pri modeliranju
tehnoloških postupaka

modeliranja. Koja de od postojedih metoda biti korištena ovisi o objektu modeliranja, zahtijevanom
stepenu tačnosti modela, vrsti procesa, raspoloživoj opremi i potrebi optimiranja. [1]

1.2. Predstavljanje ulaznih/izlaznih podataka modeliranja

Ulazni/izlazni podaci modeliranja se mogu predstaviti na tri načina, odnosno putem tri vrste veličina:

- nominalne ili nazivne veličine – ne mogu se mjeriti niti rangirati, ved se iskazuju samo svojim
imenom (npr. normiranje proizvođača materijala faktorima A, B i C),
- atributivne ili opisne veličine – rangiraju se dodjeljivanjem atributa (npr. brzina kristalizacije,
odnosno brzina formiranja metalnog zrna – može se odvijati ''brzo'' ili ''sporo'' ),
- numeričke ili mjerljive veličine – izažavaju se numeričkom vrijednošdu i jedinicom mjere (npr. sila
prosijecanja 1680 [kN]).

Sa aspekta tačnosti i razumljivosti dobivenog rezultata modeliranja, jako je bitno odrediti način kojim
de biti predstavljene veličine rezultata modeliranja. Rezultati, odnosno izlazi procesa modeliranja su u
direktnoj ovisnosti od vrste ulaznih veličina. Koje od navedenih veličina de se koristiti ovisi od
zahtjeva naručioca modela te ulaznih veličina kojima raspolaže.

2.0. NUMERIČKE / MJERLJIVE VELIČINE

Prilikom modeliranja tehnoloških postupaka, najvedi značaj se pridodaje numeričkim, odnosno

mjerljivim veličinama. One predstavljaju veličine koje se mogu numerički (brojčano) iskazati, te na
osnovu toga kreirati analitičke ili grafičke obrasce kojima se kasnije definira model određenog
sistema. Bitno je napomenuti da svaka numerički iskazana veličina posjeduje određenu grešku koja
nastaje usljed zaokruživanja vrijednosti (npr. sila savijanja F=51,87785 [kN] = 52 [kN] ).
Kod geometrijskih mjera (dužinske mjere, ugao), greška se mora nalaziti u predviđenom tolerantnom
polju kako bi za određenu veličinu mogli redi da zadovoljava.

2.1. Određivanje numeričkih / mjerljivih veličina

Određivanje, odnosno utvrđivanje numeričkih / mjerljivih veličina se vrši pomodu mjernih alata. Zbog
tačnosti mjerenja, mjerni alati se moraju redovno kalibrisati (baždariti) kako bi se utvrdila tačnost
njihovih mjera. Prilikom mjerenja određene numeričke veličine vrši se njena usporedba sa nekim
realnim prirodnim procesom ili sa odabranim standardnim uzorkom (pramjera).

Kroz historiju, razne veličine su zbog svoje definisanosti uspoređivane sa raznim prirodnim veličinama
ili pojavama kako bi se što preciznije prikazala njihova vrijednost. Tako su se npr. za jedinicu dužine
upotrebljavale razne mjere koje su vremenom evoluirale do metra koji je osnovna mjerna jedinica za
dužinu u SI mjernom sistemu. Egipatski lakat se smatra najčešde korištenom mjerom za duljinu
Staroga vijeka. Smatra se da je definiran oko 3000 godina pr. Kr. i da je bio temeljen na kraljevskom
glavnom etalonu lakta od crnog granita, pomodu kojeg su Egipdani u redovitim intervalima umjeravali
ostale mjerne uređaje toga doba – ravnala i štapove. Kraljevski lakat je iznosio 524 mm, i bilo ga je
mogude podijeliti na manje dijelove.

4
 Numeričke/mjerljive veličine podataka pri modeliranju
tehnoloških postupaka

Slika 2. - Egipatski kraljevski lakat

Metar kao mjerna jedinica SI sistema se kroz historiju definisao na više načina. Prva definicija metra
bila je kao 40-milijuniti dio meridijana te je izrađena i pramjera metra u vidu šipke H profila od legure
koja se sastoji od 90% platine i 10% iridija na osnovu koje se vršilo umjeravanje. Nakon toga,
metar je definisan preko valne dužine i to kao dužina jednaka 1650763,73 dužine vala u vakuumu
zračenja koje odgovara prijelazu između razina 2 p10 i 5 d5 atoma kriptona 86. Aktuelna definicija
metra je predstavljena preko brzine svjetlosti i to kao dužina puta koji svjetlost prijeđe u vakuumu
za vrijeme od 1/299792458 dijela sekunde.

2.2. Predstavljanje numeričkih / mjerljivih veličina

Numeričke veličine se mogu izražavati kao skalarne, vektorske i tenzorske, a mogu biti predstavljene i
u vidu koeficijenata kao odnos veličina istih mjernih jedinica. Njihova ovisnost se može iskazati na
više načina i to analitički, grafički, tabelarno i sl.
Skalarne veličine definisane su jednim brojem (skalarom), a takve su veličine npr. masa ''m'', volumen
''V'', gustoda ''ρ'', specifična unutrašnja energija ''u'' itd.
Vektorske veličine su određene pravcem, smijerom i intenzitetom, odnosno s pomodu tri
komponente, a takve su veličine brzina ''v'', ubrzanje ''a'', sila ''F'', vektor površinske gustode snage
toplinskog toka ''q'' itd.
Tenzorske veličine mogu biti drugog, tredeg ili višeg reda. Tenzori drugog reda definirani su sa devet
komponenti, tenzori tredeg reda sa 27 komponenti, odnosno opdenito broj komponenti tenzora n-
tog reda je 3n . Tako bi se i skalari mogli smatrati tenzorima nultog reda, a vektori su tenzori prvog
reda. Tipični tenzori drugog reda u mehanici fluida su: tenzor naprezanja ''T'', tenzor brzine
deformacije ''D'', tenzor vrtložnosti ''V'' itd. [4]

Analitički način predstavljanja numeričkih veličina vrši se u vidu matematskih obrazaca koji iskazuju
ovisnost između veličina. Jedan od primjera je i jednačina stanja idealnog gasa koja se može
predstaviti analitički u obliku:

gdje je: p – vektorska veličina koja definiše intenzitet pritiska i izvodi se iz osnovnih jedinica SI
sistema kao paskal [Pa], a može se izražavati i kao *kp/m2] ili [bar]
v – skalarna veličina koja predstavlja specifičnu zapreminu [m3/kg]
R – skalarna veličina koja predstavlja univerzalnu gasnu konstantu (R=8,314472 [J/molK])
T – skalarna veličina koja definiše temperaturu izraženu u Kelvinima

5
 Numeričke/mjerljive veličine podataka pri modeliranju
tehnoloških postupaka

Jednačina stanja idealnog gasa se može kroz razne termodinamičke procese i cikluse predstaviti i
grafičkim putem, kao odnos numeričkih veličina u dijagramu.

Slika 3. - Idealni Otto ciklus u pv i Ts dijagramu

2.3. Numeričke veličine pri modeliranju tehnološkog postupka savijanja nosača vodilice lifta

U ovisnosti od tipa proizvodnje (pojedinačna, serijska, masovna) ovisit de i vrsta postupka savijanja
koja de se primjenjivati (jednostrano savijanje, V-savijanje). S obzirom da se, u ovom slučaju,
prikazani element proizvodi na alatu za uzastopno probijanje/prosijecanje i savijanje, postupak
savijanja de se vršiti jednostranim savijanjem.

a) b)
Slika 4. – a) Nosač vodilice lifta, b) Sklop nosača vodilice, zidnog nosača i vodilice lifta

6
 Numeričke/mjerljive veličine podataka pri modeliranju
tehnoloških postupaka

Slika 5. – Alat za uzastopno probijanje/prosijecanje i savijanje

Kao što se vidi sa slike 5., operacija savijanja se izvodi treda po redu te se izvodi sa specijalnim alatom
za jednostrano savijanje s obzirom da se radi o serijskoj/masovnoj proizvodnji nosača vodilice lifta.

Pri modeliranju tehnološkog postupka savijanja, potrebno je izračunati silu savijanja i deformacioni
rad primjenom uticajnih numeričkih veličina i odgovarajudih obrazaca kako bi se na osnovu
izračunatog mogla odabrati potrebna deformaciona mašina.

Sila savijanja:

FB – sila savijanja
M – moment savijanja

l=rk+rt+s

rk – radijus kalupa
rt – radijus tiskača
s – debljina lima
σM – zatezna čvrstoda materijala [MPa]

FM – računska sila savijanja

7
 Numeričke/mjerljive veličine podataka pri modeliranju
tehnoloških postupaka

Deformacioni rad:

( )
√

r – unutrašnji poluprečnik
b – širina komada
ϕ – ugao savijanja

Kao što se vidi iz proračuna, sve veličine su numeričke/mjerljive te se odnose na geometrijske

karakteristike (dužina, ugao) te na veličine koje definišu mehaničke karakteristike (zatezna čvrstoda)
predmeta modeliranja. Na tačnost rezultata modeliranja, najvedi uticaj de imati tačnost ulaznih
veličina, kao i primijenjeni obrasci.

3. ZAKLJUČAK

Samo se primjenom numeričkih/mjerljivih veličina može postidi potpuno definisanje predmeta

posmatranja. Kada se govori o potpunom definisanju, može se redi da ono predstavlja minimalan
dovoljan opis kojim se mogu iskazati geometrijske veličine, fizikalne i hemijske osobine te mehaničke
i tehnološke karakteristike predmeta posmatranja, primjenom kojih je mogude dodi do određenih
spoznaja o predmetu posmatranja te njegovom uticaju na okolinu u kojoj se nalazi. Prilikom
određivanja bilo kojih od navedenih karakteristika, uvijek de postojati greška mjerenja, zato je po
pitanju ekonomije samog postupka jako bitno odrediti minimalan dovoljan opis, odnosno, izabrati
numeričke veličine zadovoljavajude tačnosti.
Dok se ostale veličine izražavaju putem dodjeljivanja atributa, te rangiranjem na osnovu toga,
numeričke veličine sadrže stvarnu vrijednost na osnovu koje je mogude formirat model postupka koji
de biti implementiran. Na osnovu nominalnih i atributivnih veličina se mogu formirati mentalni,
odnosno verbalni modeli što nije dovoljno sa aspekta same implementacije modela. Stoga,
numeričke/mjerljive veličine imaju veliku ulogu u kreiranju modela koji zamjenjuju realne
procese/sisteme jer mjerljivim putem prikazuju ovisnost modela i stvarnog procesa/sistema.

8
 Numeričke/mjerljive veličine podataka pri modeliranju
tehnoloških postupaka

4. POPIS SLIKA

Slika 1. Modeliranje i simulacija rješenja ________________________________________________3

Slika 2. Egipatski kraljevski lakat ______________________________________________________4
Slika 3. Idealni Otto ciklus u pv i Ts dijagramu ___________________________________________5
Slika 4. a) Nosač vodilice lifta, b) Sklop nosača vodilice, zidnog nosača i vodilice lifta _____________6
Slika 5. Alat za uzastopno probijanje/prosijecanje i savijanje _______________________________7

5. LITERATURA

[1] TEHNOLOŠKI PROCESI – projektiranje i modeliranje; dr.sci. Džemo Tufekčid, dr.sci. Milan Jurkovid;
JU Univerzitet u Tuzli, 2000. godina

[2] ZAVRŠNI RAD – PRAKTIČNA REALIZACIJA DEFINICIJE METRA; Zvonimir Petkovid; Sveučilište u
Zagrebu, Fakultet strojarstva i brodogradnje, 2013. godina

[3] https://www.thermal-engineering.org/what-is-otto-cycle-pv-ts-diagram-definition/

[4] OBRADA METALA PLASTIČNOM DEFORMACIJOM – peto izdanje; Dr. Binko Musafija, profesor
Mašinskog fakulteta; Sarajevo, 1988. Godina

[4]
https://www.fsb.unizg.hr/hydro/web_pdf/MF_I/01_Matematicke_osnove_dopuna_predavanja.pdf