_ Ss 291 18. KiMYASAL LiFLERIN URETIMi Lifler; ince, kuvvetli, esnek iplik gibi maddelerdir. Lifler, dogal Jifler ve kimyasal lifler olmak izere ikiye ayrir. Dogal lifler; pamuk lifleri, keten, yin, ipek vb. liflerdir. Kimyasal olarak iiretilen lifler de suni lifler ve sentetik lifler olmak iizere ikiye aynhr. Suni lifler; selti- loz, kazein gibi dogal olarak bulunan yuksek molekiillii maddelerden aretilirler. Sentetik lifler ise; elementlerinden elde-edilmis olan mo- nomerlerden elde edilen yiiksek molekillii maddelerden veya poli- merlerden tretilirler. Kimyasal liflerin, dogal liflere layasla bazi iistinlikleri vardir. Uretimleri tamamen otomatik olarak gerceklestirilebilir. Kalitesi diger lifler kadar iyi veya daha yiksektir. Dogal liflerde bulunmayan. bazi degerli ézelliklere sahiptirler. Kimyasal liflerin maliyeti genellikle dogal liflerden daha dii- siktir. Bu nedenle kimyasal lifler, her cesit tekstil maddesinin, suni kirklerin ve mithendislikte kullamlan trimlerin yapilmasinda kulla- mir. Kimyasal jiflerin, toplam tekstil tiretimindeki pay gittikce art- maktadir. Kimyasal liflerin tiretimi ve piikiilerek iplik haline geti- rilmesi: Kimyasal liflerin iiretimi igin dogal veya sentetik yiksek molekillii diz zincirli veya cok az dallanmig makromolekiller kulla- milmaktadir. Bu pilesiklerin, meveut céziicitlerde géziinmesi, bozun- madan. erimesi, yiksek sicakhkda plastik hale gegmesi gere- kir.Kimyasal lif iiretmek igin kulanilan polimerin, viskoz gézeltisi, erimis sekli veya plastik hale kadar isitalmig gekli basing altinda spi-292 Kimyasal Liflerin Uretim; 1 et denilen bashklardan gecirilir. Bu basliklarda cok sayida kiicyk . ¢ 5 ner 04 mm veya daha biiyiik capli 25 000 delik). delik bulunur (0, Bashklardan cikan lifler, katilagir ve uzun lifleri olusturur. Ey; mis polimerin iplik haline getirilmes!, cozelti hazirlanmasini ve : ri- yisiyla cozucul sarfiyatin! gerektirmedig} icin avantajlidir. ola- Erimis polimerden iplik gekme hizi da, polimer cizeltisi | iplik cekme hizina kiyasla daha yiiksektir. Ancak, er ae buyuk bir kasml eritildiginde bozunmaya ugrar. Bu yuzden er erin suni lifler ve sentetik liflerin copunlugu, cézeltisinden iplik h a tim prlire : | ine ge- | Liflerin iretimi 3 kademede gerceklestirilir: 1. Bolimencore 4 sinin hazirlanmast, 9. Liflerin cekilmesi, 3. Liflere bitirme 1 te is Me uygulanmast. | Saeoae {plik haline getirmede kullanilan proses; 1 Baslangictaki polimer cozeltisinin akim1, 14k hava akiminda isitilarak, kaynama noktasi diisiik olan coziicintin buharlagmasi sag lamyorsa "eozeltiden kuru iplik gekme" prosesidir. es | 2: Polimer cézeltisi akiml, kimyasal reaktifler bulunan bir ban- se gecirilerek sertlestiriliyorsa "cozeltiden yag iplik ¢ekme” prose- sidir. | ay _8.Erimig polimer akimi, soguk hava akim1 ‘Je sertlestiriliyorsa, eritilmig polimerden kuru iplik cekme" prosesidir. da ae cc asal lifler ya cok uzun iplik haline getirilir ve tekstil en- ear ullamlir veya 3-15 cm uzunlugunda parcalara kesilir,bu aha sonra, tek basina veya diger 1 “lik haline getirilir. ? ya aiger liflerle kanistiilarak ipli eats uretilen suni lifler vizkoz, rayon ve asetat lifleridit i eae eeeeree baslangictan beri stilfit yonteml ile elde edil- saat OZ hamuru kullanilmaktadir. Bakir amonyum ve asetat Rorane e pamuk lintersleri kullamilirken, silfit odun hamuru da anlimaya baslanmuistir. ; tersler NaOH ile digestiyon ~ ayrilir. Y sel 20 NaOH cézeltisl qpKNOLOI? : 293 Pamuk linterslerinin hazirlanmas!: Pamuk cekirdigi etrafinda onemli miktarda kisa lif (linters) bu- yaar. Cekirdek etrafindaki yaprak vb. yabancl maddeler ayrildiktan sonra linters makinelerinde, lintersler uzaklastirilir. Tki kez kesim m.lifleri daha kisadir, ancak daha temizdir. Lin- dan sonra, 7% 80-85 seliiloz, 7% 1-1,5 kul, % 0,01 demir ve eterde céziimebilen madde, % 1 lignin (H,SO, goztinme- yen) ye % 3 nem icerir. Lintersler kalitelerine gore ayrilir. yapilir. {kinci kes! _ Kimyasal pamuk: Lintersler doner digestere konur. 7 3 NaOH cozeltisi katilir. Buhar gonderilerek 4 atm basingta A saat pl- sirilir. Karigim bir tanka alinir, su ile yikanir, agartilir. Agartma tanklari, paslanmaz celikten yapilmishr. Tankin altinda delikli bir Jevha bulunur. Agartma kalsiyum hipoklorit Ca(OCl), ile yapilir. Islem sonunda hipoklorit cozeltisi deliklerden siziilerek digarl akar- tma hizlandinibr, pamugun kil icerigi Sulfirik asit jlavesiyle agar diiser. Tekrar su ile yikanir. Lastik kaph «ikma merdanelerinden ge- cirilerek su icerigi 7 50'ye dusurilir. Bant ile tu e] kurutucuy4 gon- derilerek kurutulur, balyalar halinde getirilir. Uriin kimyasal pa- mukdur. % 98 & selitloz icerir (o seliiloz % 18-20 NaOH de céziinmez. B seltiloz 7% 19-20 NaOH de coziintr, asitlendiriginde tekrar cékerek aloz Yo 18-20 NaOH de céziinur, asitlendirildizinde cok- mezZ.). | Viskoz liflerin iiretiminde ham madde. olarak genellikle odun- dan sulfit yontemi ile elde edilen seliiloz kullamilr. Seliiloz one %: 18- Seliiloz bu iglem girasinda siger ve li selitloz olugur. thy [CgH702(0H)s | seliiloz : kostik soda te alkali seliiloz NaOH ile reaksiyona sirerek alka- Alkali seliiloz preslenerek kostik sodanin fazlasinin uzaklasma- glanir, sonra didiklenerek 20-22 °C de 12-24 saat tutulur- Boyle- diismesl (depolimerizasyon) ahip cozeltinin elde. edilmesi gi sa ce seliilozun polimerizasyon derecesinin ye iplik cekmek icin gerekli viskoziteye S gaglanir. 3 aS ‘le muamele edilir. Bu isleme merserizasyon denir.. ], +n NaOH | ——> '[CgH, 0x OH)3-NaOHn294 ——— Kimyasal Liflerin Uretimj Alkali seltiloz bir mtiddet bekletildikten sonra (1. olgunlagma), agirliganin % 30-401 kadar karbon stilfiir (CS,) ile muamele edilir. Si stemde basing biraz diigtktir. garilagir sonra portak Reaksiyon iki saat ster. Uriin énce koagule olur. ql renkli seltiloz ksantat kiictik ktireler halinde Ys (CygH,O,(O1 I). ‘ NaOH],,+ rh CS, ——} Ce, HO, — O ae C S ‘ SN¢ alkali seliloz selitioz ksantat n Soltiloz ksantat % 4-7 NaOH gdzeltisinde kolaylikla géziiniir Vsikoz cdzeltisinde % 6-8 seliiloz ksantat ve % 6-7 NaOH bulunur Cdzeltide bulunabilecek safsizhklar, PR RS lastirilir. Elde edilen cézelti 14-17 °C da 24-60 saat stireyle bekletile- rek olgunlastirilir (2. olgunlasma). £5 e 8/CsH O- O-C : X : { S + 2nH,O —>| GgH20,(OH),-O-C — +/2nCS,4+ 2nNaOH | é SN: oars | F SNa| i | Olgunlasma ilerledikge liflerin kiikirt iceri&i diiser. Karisimda | | “ ) . c * c bulunabilecek havanin uzaklastimlmasini saglamak icin, karisim oda PAG LyX © 79 lL { ii) seas sicakligida vakum altida bekletilir, Hava kabarciklari iplik cekimi s1 rasinda kopmaya neden oldugu icin istenmez. Elde edilen berrak sa rimtrak kKsantat cdzeltisi bas lle j . ee ak ksants reltisi basincli hava ile iplik cek inesi ( é ik ce akines gonderilir, Cézelti basincl: aie eo ‘ Te asingla, bashklardan siilfiirik asit, H,SO,: sod- yumsilfat, Na SO, ve cinkosiilf sItiye ‘ c dir. B . n Serenata at, ZnSO,, igeren sulu cdzeltiye gin- -Asantat akimi bu banyodan gecer. Banyo sicakliii 45-50 °C anyoda sell rs at k Ala’: “i wie seluloz ksantat kaogiile olur, siilfiirik asidin etkisiyle ozunarak viskoz liflerj olusur. H,SO,, serbest NaQ stilesti rir. ZnSO,, Na,SO, koasij te ime 4: N8Q0U, Koagiilasyonu kolaylastimr. Banv % c bulunan glukoz, iplik bps eae s » pik flamanlarinda tuzun krista llenmesini oénler. Lifler 75-100 m/dakika hiz ile olugur- ? 1? . . r dur. Kata lifler, cekilerek gerilir. Liflerin ge er makromolekiller diizenlenms, ve bobinlere sarilir. Lif wretim! sjrasinda- aciga ¢ik ee lyp, prosesde tekrar kullamimasi geres" ; =, ; * “ -< r Viskoz (reyon) organik coziiciile nikhlg? diisuktitr. Seliilo -ckoz, Te) eliiloz- Viskoz, rejenere S ilmesi ile, liflerdeki line- yonlendirilmg olur. Bu islem, lifle- . 6 ] meee sere oe diizenek ile pukiliur, elde edilen iplikler yika ‘Sekil-18 1: Viskoz iretiminde iplik olugumu eKll- ode : : aan | NaHSO c | CS+n hi | 0 H G + n/2 H,SO, (CHO OH),+2 +>? Se a ee ‘ - guni viskoz | ass, SNa seliiloz ksantat n 7 [ liflerinin pilesimi slamr, k itulur an karbon sulfirtn ger kazani- e dayanir, 100-120 °C a kadar bozunmaz. Ancak islakken dayanikh degildir. Alkalilere karsi daya- z, ksantatin alkali lofan), y@P yapmminda Asetat lifleri, asetil seliil muna cekiler ay sa¢ Ve astrag kullanilir. ek hazirlanir. Asetil seliiloz (seliiloz seliilozun asetik asit anhidridi, a cézeltisl (viskoz) film ee ; an (kirk) iretiminde, gise typalarin> vb. : 7 | karisi- G isl aseton Ve alkol | : Gi geet un asetik asit ester), s = a- setik asit ile katalizor olarak kulla- fs. — v cbry ct i Z0 HWE OESe] loz. 296 Kimyasal Li foe Wh) = jAflerin L . retimi niulan salftirik asit veva perklori ; : ik asit veya perklorik asit, HC1O,, esliginde verdiz; siyondan elde edilir. 51 reak- ‘rx . A t Zl syvke™. _ Aaigtinty oes P +o cma Li / Kil “"} a a Sel . é y \ tank y HU, CAktir 1/4 : moi ayiricr re fia I i 0 } . AG ol Y, 4 | Vortu me y Kana = {——_a 4 Pr). J m — p i fi Kurutrna | 7 °C katalizoruy | tanks | || tank | I rms aps! se on = ae ie. f i 1 ~ A. > ic 7 ra ia a _ Sa — y 7 ‘ ; ? + wy | tune | J f i> | (Olgun-) } ip Su 2 : irae f taDal 4 1 ,s | ~ 4. fi _- res | wap en f Kolrr 5-8 Saal | | j|lagmal | (Hm /)) mili (Film. rayon] f : DIO} Seti! rah 2} lank! | ; - +) be y Ve ni ase ys —— asetillendiricié —~ —“r~_J a lve plastikies |“) (SS iad 7] C+ fF CSC[icin seluloz j/ t7 4 Qo Lm f { (} \ Raniichar eee ee re ll A : er : —— c I Cézeltiler Buha Pamuk lifle “a er 0,7 k Aset anhidridi 20 ca HoSO4 0,1 kg Asetik as Di _“ Si ‘ irek asit 3,50 kg eo arene 0,04 is saati Seton ay | 0 3 3 kg 5 ki]- Ls Ds B lu lT a T a ] ky 5 hed» UZ 5 | oh 4 H Je ] : \} a ; 3/3 na on CH. COO } | | gv H “ | asetil seltiloz aL etik Z aSetlk asit Asetil seliiloz cz ie ee S 0Z ¢cézeltisi k 7 zelti splnere . : Il kuru yontem ] Pe 4 55-70 °C Soke deliklerinden ince alam ae ‘pik halinde ¢ekilir. (6 f V ] . on ee : : Mf & akim) arasindan gecirilerek on secirilir, ozucti Hava-aseton- ¢cozuctin 3: Temizlenmis un buharlasmas) Bakir Ipegi: (CeHi00s), + Cu(OH), + NH3 + H.O ee Schweitzer Reaktif; eles ¢zeltisi Seliiloz GOzeltis] + NaOH a oO 5'lik Lea kismen koagiile olmus dence. ee seen ee -recinesi, kaprolaktamin poli 297 S geliiloz+ H,SO, (% 1,5) ———- (CgHj.05)n Kismen kaogiile olmu Bakr ipegi : de rejenere seliilozdur. i . timinde enerji gereksinimi: e sarma vb. islemler gereksinim1 Suni lif ure pompa, iplik gekme v Mekanik islemler, sal reaksiyonlar i¢in enerjl icin enerji sarfedilir. Kimya qzdir. Sentetik liflerin iiretimi: n mekanik ve kimyasal dayamkhhklar1 yiiksek, nma yatkinhklari azdir. Higroskopik degildir ve mikroorganizma- Sentetik liflerin tiretim ve tiiketimi hizla art- oliamid (kapron,naylon) ve poli- fler, erimis polimerlerden Sentetik lifleri ya lara vb dayanikhdir. maktadir. En 6nemli sentetik lifler p ester liflerdir (Lavson, dakron). Bu li cekilerek elde edilirler. Poliamid lifler, kapron (capron) olarak bilinen recineden elde edilirler. Kapronun yapisal birimi — CO — (CHg)s5 - NH — dir. Kapron merizsoyundan elde edilir. Amonikapro- nden elde edilir. Yiiksek sicakliklar- ik asidin laktam1, fenol ve benze de esligzinde kaprolaktam halka- da, su veya bagka bir aktifleyici mad s1 acilir. rf Cz O HP NE HY CH; + H,O —HN (CH,), COOH H.C — CH e amino kaproikasit 2 2 Kaprolaktam Amino asit daha sonra kaprolaktam ile reaksiyona girerek poli- merisasyon derecesi 150-200 olan kapron polimerini olugturur. Polimerizasyon 250 °C da 15 atm basing altinda celik otoklavda azot atmosferinde 10-11 saatte gerceklestirilir. Poliamidin oksidasyo- nunu onlemek igin azotun, oksijen icermemesl gereklidir. Reaksiyon » PALIN298 Kimyasal Liflerin Uretimj sonunda (poliamid) kapron re¢inesi, soguk suya konarak sertlesmegj saslanir. Recine 6giitiiltir, monomer ve diger ktictik molekiillii maq- g delerin uzaklastirilmasi igin yikanir ve kurutulur. Lif iretimi icin kapron reginesi 260-270 °C a 1sitihr. Kapronun erime noktas1 215 °C dir. Basing altinda spineret'in deliklerinden ge- cirilir. Recine spineret'in saftinda soguk hava akimz1 ile katilasir. Oly- san lifler bobin halinde sarilir. Kapron ve diger sentetik lifler 1 600 m/dak. hizla cekilir, kapron lifleri 3,5-5 kat uzar. Daha sonra. bikiliir, ykkanir, kurutulur ve yaglanir. . Naylon recinesi A G tuzunun HOOC~(CH2),-COOH . H.N — CH2),NHp polikondensasyonu ile elde edilir. “OH CH, bya O, NH, ote pole ~ OH—>HOOC — (CH,),- COOH—>-_-N = G— (CH) —GeNn ik 24 AN Hy, CH, adipikasit 3 adi veers Fenol an Oo 8 aciponitril Ho> < siklohegzanol , ae H3N = (CHo), — NH» hegzametilendiamin 3 Adipik asitik ile hegzametilendiaminin metil alkolde verdi3i re- aksiyon, 280 °C da 8-10 saatte gerceklesir, : = COOH NH, On 0 \ of , (CH,) , (C : ) + + “ PHY, + (CH), — ( C-(CH,,-C-NH- (CH,),-NH—)x + 2x H.0 COOH NH, 299 . Polimerizasyon derecesi 100-130 dur. Naylonun erime noktas1 950-255 °C dir. Naylon recinesi, kaprona benzer bir gekilde lif haline getirilir. | Poliester lifler, tereftalik asidin dimetil esteri ile etilen glikoliin olikondensasyonundan elde edilir. Regine 260 °C da erir. Lif, re¢i- cn kaprona benzer gekilde ¢gekilerek elde edilir. Lif olustuktan sonra 4-6 kat gerilir. | 7 -Dakron (lavson) elastiktir. Isiga, asitlere ve mikroorganizmala- | ra dayanikhdir. Islak iken 6zellikleri degismez. Dakrondan Bee | kumaslar burugmaz. Isi iletkenligi yiine yakindir. Fiyati yuntin fiya- tinin 1/3'diir. i Male at ais et