Sinyaller ve Sistomier ef (bt a) fonksiyonunun grefigini gizmek igin ilk olarak f(¢—a) for yonufun grafigi gizilir, daha sonra elde edilen bu grafigin zaman ckseni ‘bye billinir ve elde edilen sinyalin genligi c “ile garpilr. Ornek-2.2:'Agagida grafigi verilen f(f) fonksiyonunun islenmesi ile elde ilen g(t) =-2f@2t+3) fonksiyonunun grafigini giziniz. a Zhe nO) (Céziim-2.2: g(t)=—2f(2t+3) fonksiyonunun grafigini ¢izmek igin ilk yak f(t+3) sonra f(2t+3) en son olarak da -2/(2r+3) fonksi figini gizelim Da) FGZD fonksiyonunin grafigi f(0) fonksiyonunun grafiginin sola dogru man ekseninde 3 birim kaydimimast ile elde edilir. Bu durum agagidaki se- de izah edilmistir. FO He) rn (223) fonksiyonunun grafigi f(/4+3) fonksiyonunun grafiginin zaman nin 2"ye bollnmesi ile elde edilir. Bu durum asagidaki sekilde izah edil- fey yes) F283) SS a : 7 ae “rT ot {olde i: Terme Sinyal Fonksiyonlar ve islenmelat 2s ~2f(2r+3) fonksiyonunun grafigi f(2r +3) fonksiyonunun grafigindeki genliklerin ~2 ile garpilmast ile elde edilir. Bu durum agagidaki sekiide izah cedilmistir. ‘ FQt+3) -2f 0443) Bazen islenmis sinyalin matematiksel ifadesi of (bra) geklinde degil de FE) seblinde veritbiir. ¢ 1) sinyalinin grafigini gizmek igin f() sinyalinin grafiginin zaman ekseni once(B le arpilir daha sonra da a! kadar saga (a'> 0 ise) veya a! kadar sola (a’<0 ise) kaydirihr, en son olarak genlik c' ile carpilir. Burada anlatugamiz.c* 52) ifadesinin daha genel hali a ef) seklindedir ve bunun grefigini sizmeyi bir Omekle agiklayacagz Ornek-2.3: Asagidaki grafigi verilen f(r) sinyalinden elde edilen }, c'>0, b'> 0, a'> 0, d'>0 sinyalinin grafigini giziniz. £0 7 @2 Sinyaier ve Sistomier Boliim VI LAPLACE DONUSUM 0.11. cece 227 6.1 Laplace Déniigiimid .......... 22 6.11 Yolnsoma Bogs. 231 6.2 Tors Laplace Dénigtimi.. 22 6.3 Fonksiyorlann Tirevernin ve integrallerinin Leplace Dénigimer... 204 Baldim Vil Z DONUSUM.......0 sce 263 1.1 Z Dénigimi... i. a 1.284 71.1 Yolansama Bélyosinin Ozer 268 1.2 Ters Z deniigim.. 20 7.8 Dogusal ve Zaman Degisimsiz Aynk Zamanit Sisternlerde Z Dénisiimli...nueueu 278 7.4 Laplace Dénagim ile Z Déniigim Arasindaki Baglants 290 Béliim Vill PRATIK UYGULAMALAR 8.1 Ayrk Fourier Dénligim Formiinin Kermasikik Dizeyi ve Asagiya Gekimesi 8.2 Goertzel Agortmas. 8.3 Gift Ton Goklu Frekansin {CTF} GoertzelAlgoritmest ile Sezimlenmes! 8.4 Het Fourier Déndgim [Fast Fourier Transform FFT). EK-A: Sik Kullanitan Matematikse! ffedeler, 299 vu 300 302 305 312 319 EKB: Fourier, Laplace, Z- Déndgim kill... 321 Kaynakca 98 Kavramlar Dizni see ST Conjugate Convergence Radius Convergence Region Convolution Continuous Continuous Time Derivative Detection Diagram Direct Form If Realization Diserete Discrete Time Energy Even Function Exponential Fast Fourier Transform Frequency Response Teknik Terimler Sézii Matlak Algoritma Ortalama Bant Bant Genisligi Bit Hata Oran Sian Seah Gird Sinn kt, Nedensellik, Gergeklenebililik Nedensel Sistem Eslenik ‘Yelansama Yangapr Yakunsama Boigesi Girisim, Evrisim, Katlama SUrekli Soekli Zamanks ‘Ture Sezimleme Sema Dognudan Ikinei Bigimde Gergeklenme Aynk ‘Aymk Zaman Eno Gift Fonksiyon Ustsel Hizi Fourier Dintigtim Frekans YanutiFourier Transform Imaginary Impulse Impulse Response Invariant Inverse Inverse Fourier Transform Laplace Transform Left Sided Linearity Linear System Magnitude Memory Memoryless dd Funetion Periodic Pair Phase Phase Spectrum Power Processing Quantization Ramp Real Reconstruct Real Number Real Time Realization Recursive Right Sided Series ‘Sinyaller ve Sistemler Fourier Dandstim Sanal Dora urea Yani Degisimsiz Ters Ters Fourier Dontigim Laplace Déntigim Sol Terafi Dogrusallk Dogrusal Sistem Baytklok Hafiza Hafizastz Tek Fonksiyon Periyodik hail, oi Faz Faz Spektrumu Gas Isleme Nicemleme Rampa Gergel Tekrar Gatmak Gergel Say: Gergek Zaman Gergeklenme Ozyinel Sag Tara Seriler Terimler Sezi0g0 Transform Omekieme Omekleme Orant Olgekleme Kaydirma “Tayf, Spektrum Koararlihk Zaman Degisimsiz Sistem Birim Adm Birim Adm Yani: Sinyal Karalthk Sistem Zaman Degisimsiz Transfer Fonksiyonu Z Denim ”BoéGim I SINYALLER VE SiSTEMLERE GiRis ingilizcede kullamilan ‘signal’ sézeiigii Turkgeye ‘isaret’ olarak gevrilmek- akat, “isaret’ sSzigl bir geyi igaret etmek ‘to point” séziigtintin de karst- iB oldugundan biz ‘signal’ sbzetiginin “isaret’ olarak cevrilmesini uygun bul- uyoruz. Bu yiizden ‘signal? sézcigiintin Tirkee yazim: olan ‘sinyal’ sézciigii- W Kitabimizda ‘signal’ sézcUguintn kargilig olarak kullanacagiz, Ayrica, ‘sin- isleme’ de ‘signal processing” Ketimelerinin karsihifa olarak kullantiacaktir. Sinyal, bilgi tasiyan fiziksel bir g6rtingi (fenomen) olarak tarumlanabili. ‘Sinyallere Smek olarak, insan sesi, elektromanyetik dalgalar, sonar dalgalart v.b. verilebilir. Herhangi bir niceligin sinyal kabul edilebilmesi igin mutlaka dalga formunda olmasina gerek yoktur. Mesela, eski zamanlarda kizil dereliler herhangi bir tehlike durumunu bildirmek igin dumandan faydalanirlarmis. Bu- rada kullantlan duman bilgi tagtyicr nitelikte oldugu igin sinyal kabul edilir. Bir baska dmek vermek gerekirse, diyelim ki iki kisi bir odada oturuyor ve bu kigi- lerden bitisi digerine bir esyay: tarif etmek istiyor. Bunun igin sadece elleriyle hareketler yapiyor ve de esyay1 tarif etmeye calistyor. Bu duromda ikinei gahsin elleriyle yaptidt hareketler bir bilgi tasidit icin sinyal kabul edilebilir. Diger bir deyisle bu durumda sinyal kisinin elleri ve anlam igeren ellerin hareketleri ol- maktadir, Sinyaller zaman iginde degisim gisterir ve bazilant belli bir zaman araliginda tanmlanirlar. Sinyallerin zaman igerisinde olan degisimlerini g0 termek igin onlari bazi matematikse! fonksiyontarla tarif etmek gerckmektedit Kullanilan matematiksel fonksiyon sinyalin zaman igerisinde gésterdigi degi- simleri anlatir ve sinyal igin bir gesit anlamdag sézoiik haline gelir. Mesela aga- indaki matematiksel ifade, in(2afi), OS¢<1 sO hem sins fonksiyonu hem de sinis sinyali olarak adlandmiabilir. Bu kitabi- muzda sinyal sézcUgtind ve de ona karsilik gelen matematiksel fonksiyon ismini degisimli olarak kullanacagiz. GtintmGzde sik kullanilan sinyal tirlerinden biri de clektromanyetik dalgacir. Elektromanyetik dalga bilgiyi bir yerden baska bir yere aktarmak icin kullamihir. Blektromanyetik dalga isik huzi ile yaytldygindan ve de katt cisimlerden gegebilme dzelligine sahip oldagundan iletisim dinya- sinda tereih edilen sinyal tirdidur. Bunun disinda kisa mesafeliiletisim sistemle- rinde lazer ya da krzdldtesi sinyaller de kullamlir. Elektromanyetik dalga sinitzo- {dal bir degisim grafiginc sahiptir. Bilgiyi bu dalga ile gondermek igi seklinj bileive eGre deSistiririz, Her desisik hilo;x8 _Sinyalier ve Sitarior Bu gekilde bilgi yilklonen dalga sinyal dzelligini kazamur ve de iletisim igin kul- fanshir. Hletigim iki trld olabilir. Bunlar analog iletisim ya da dijital (saytsal) iletigim olarak iki kisma ayrihir. Eskiden kullantlan iletisim sistemlerinde analog iletisim baz, almmustir. Gintimiz de ise daha gok dijital iletisim sistemleri tereih edilmektedir. Analog iletisimde elektromanyetik dalganin genligi, frekanst ve fazi veri dalgasinn sekline gure deBistiilir ve iletisim gergeklestirilir. Dijital iletisimde ise ilk olarak stirekli zamanh veri dalgast Smeklemeye tabi tutulur, Yani belli bir zaman siiresi iginde veri dalgasindan belli sayida esit araliklarla Smekler alms. Her dmek bir gergel sayt ile ifade edilir. Gereel sayilar nicemleme (quantization) iglemine tabi tutularak tamsaytlar elde edilir ve ikili tabandaki kargiliklari hesaplanir. Bunun igin sabit sayida bit kullamiriz, mesela 8 bit. Daha sonra ikili sistemdeki bit gruplari kare dalgalar kullantlarak veri dalga- lanina gevrilir, modiilasyon islemi yapilir ve iletilir. Asagidaki gekilde iletisimin basamaklari taban bantta gésterilmis vc] Joon Nesigane | ea a Gener rae] _ (Dyas), ovine [ata censi_|Fy Soli 1: Dial esim esnasinda veri veal shyain lend basamakiar insan konusmast da sinyallere mek verilebilir. Bir insanm sesi atmosferde ses dalgalan halinde yayilir ve iletmek istedigimiz bilgiye bagh olarak belli bir durum igerir. Durumdan duruma dogru gidildikge ses dalgasinin formu da defi sir. Mesela sarki sdyleyen birinin gikardigi ses dalgast konusma yapan birinin cikardigi ses dalgasindan farkli olmaktadir, Sinyallere baska bir Sek olarak devrelerde gizlemlenen akim ve potansiyel fark degerleri verilebilir. Bir nicelik iizerindeki vottaj ya da akim degisimlerini takip ederek o nicelik hakkinda bil- giye sahip oluruz. Mesela insan kalbinin atis grafigini gikarmak igin kalbe bag- Janan cihazlarm gxktilari kalp ritmine bagh olarak voltaj ya da akim Uretecekler- dir. Uretilen bu voltaj: ya da akimin zamana gore degigim grafiginden kalbin durumu hakkinda bilgi sahibi olurwz. sisTEM Sistem isminden de anlasilacagn tizere bir tir organizasyonu ifade eder. Bu organizasyon bir amag igin olusturulmustur. Sistemler veri alular ve de aldiklant bu veriyi isleyerek bagka veriler dretirler. Sinyal iglemede kullantfan sisternler ran Senn Sage te SnnE nS SEP eee eee Sokl 1.2: Sisteme dmek olarak veriebiecek eletronk bir deve Bu gekilde sistemin girdisi voltaj dalgast v(0) ‘dir. Sistemin giktist insatdr Ozerindeki voltaj v,(F) "dir. Sistemlerin belli dzellikleri vardir, bu 6zel- leri sistem konusunu anlatirken detaylt olarak inceleyecegiz. letisimde sinyal bir anten vasitasiyla ginderilir ve gene baska bir ten vasitasiyla alm. Iletigimde kullanilan sinyal elektromanyetik dalgadir. omiinikasyonun gergeklestirilmesi esnasinda veri sinyali birgok sistemden igecer. Mescla antenden ginderilecek olan sinyalin gett daha yliksek enerjilere bir yiikseltee (amplifier) vasitastyla gekilir. Yt ikselteg herhangi bir elektronik istemden baska bir sey degildir. Alict antende alinan sinyalde bozulmalar mey- dana gelecektir. Bu bozulma sinyalin yayildigs ortamdaki mesafe ve diger et- menlerden ye de alici antendeki elektroniarin hareketinden kaynaklanan termal Birilltiden ve gok yollu iletisimden kaynaklanmaktadir. Bu bozulmalant iyiles- tirmek igin sinyal denklestiriciden (equalizer) gecit Denklestiricide diger baska bir elektronik sistemdir. Girdi olarak sinyal alir ye giktt olarak sinyal Uretir. Hletisimde kullanulan bitiin sistemleri gz Gniine alarak iletisim esnasinda kullanilan bitin sistemlere genel bir isim olarak komtnikasyon sistemi diyebili- riz.BoéGim 1 TEMEL SiNYAL FONKSiYONLARI VE ISLENMELERi Sinyaller fiziksel niceliklerdir ve bilgi igeritfer. Bu fiziksel niceliklerin de- jimleri birbirlerinden farkliklar g8sterirler. Mesela bir hastanede dintenilen lp sinyalleri ile bir mizisyenin g1kardigr ses sinyalleri hem olus itibar ile hem grafiksel olarak birbirlerinden farithklar géstereceklerdir. Oyle olsa bile bire sinyalin grafik dzerine aktarldiginds davranis olarak beliri ortak yanlanmin lugu g6riilecektir. Mesela zamanda sureklilik ortak yanlara denck olarak veri= ilir. Mesela nasil temel birlesenteri kullanarak bir binayi inga edebiliyorsak asik sinyalleri de basit sinyaller vasitasiyla olusturabiliriz. Bunun igin én- ile ana olarak kullanilan sinyalleri belitlemek lazimdir, Bir kez ana olarak lantan sinyalleri belrledigimizde daha karmasik sinyalleri bu ana sinyaller- olusturabiliriz. Ana sinyallerin ilk sintizoidal sinyaldir. Sinlizoidal'sinyal gift kutuplu bir uknatis ve de bakir tel Kullanularak elde edilebilir. Elde edilen sinyal elekt ali olmaktadir. Siniis voltaj sinyalinden dogrultucular vasitasiyla DC voltaj yalini elde etmek mimkiindtr. Elektrik devreleri vasrtastyla kere dalga, dar- dalga ve de cok dar aralikl dikdirtgen (dirtti daiga dizini) dalga dizini elde ek miimKtindtir. Kondansatdriin direng tizerinde bosaimast esnasinda tistsel taj dalgast gdzlenmektedir. Bir kez temel dalgalan elde ettikten sonra diger karmagik dalgalan olusturabiliriz. Mesela merdiven dalgasi darbe daigalant llanilarak olusturulabilir. Temel olarak kullandigimiz. sinyalleri soyle strala- biliri2: Birim adim sinyali, birim diirti sinyali, Kare dalga sinyali, sintizoidal val, Ustsel azalan sinyal, karmagik sinis sinyali v.s. Bazt sinyaller vardir ki atin bir degisim grafigine sahip degildirler. Bu sinyallerin zamanin belli nda alacagi deger hesaplanamaz. Sadece yakin bir takminde bulunulabilinir. tiir sinyallere rasgele sinyaller denilir. Rasgele sinyallere Sek olarak goku | iletisimde alan sinyalin genligi mek olarak verilebilit. Coklu yol iletisi- inde alan sinyalin genligi zamana bagh olarak diizgiin degisim gOstermez. a sinyalin genligi belli bir istatistiksel dagslima uymaktadit. Bu istatistiksel illum ise bir yogunluk fonksiyonu ile ifade edilir. Ornek olmasi agisindan, oklu yo! iletisiminde alinan sinyalin genligi Rayleigh yoguntuk fonksiyonu ile fade edilir.0 ‘Sinyller ve Sistemler gercken bilginin bir yerden diger yere aktariabitmesi igin ifinesi gerekmektedir. Sinyalle bilgi igeren fiziksel niceliKlerdir me Fziksel niceliklerin yazinsal olarak ifadeleri igin sinyalleri matematiksel fonksivonlariaifade ederiz. Kullandigimz matematiksel fonksiyonlan ii penis siifa eynabilitiz, Sirekli deiskenli matematiksel fonksiyonlar ve aynk eB” Kenlt matematiksel fonksiyonlar. Slirkti dogiskenli matematiksel forksiyon yerine siekli deBiskenlisinyal isimlendirmesi de kullamlabili. Benzet bir se- Hilde aynk defiskenli matematiksel forksiyon yerine ayrik degiskenli sinyal isimlendirmesi de yapilabiir. Sinyaller de degisken parametresi genelde zaman ya da frckans olmaktadir Zaman degiskeni dsintlddginde sinyaller ya stirekli vant sinyaller ya da aynik zamank: sinyaller geklinde gruplansrar. Frekans ddizlemine gesmek igin siayalin Fourier déntigiminin mutlak degerine bakihr. Bi, sinyalin spektral fonksiyonu diye de isimlendirlebili. Bu fonksiyon fre- rans ekseninde hem strekli, hem stireksiz hem de pargah slirekli olabilir. Bazen sinyallerin hem zaman hem de frekans diziemindeki davzamislannt fade eden Soe bir fonksiyon olusturulur ve sinyalin bu iki diiziemdeki degisimt tek bir grafkle gorlencbilr, Simdi stirelli ve stieksiz sinyal tril grein. Daha sonra da sirekli zamank:sinyallerden Grmekleme vasiast ile aynk zamanktsin- yallerin nasil elde edildigine bakalim., 2.1 Siirekli Zamanli Sinyaller (Continuous Time Signals) ard Stirekli zamanl sinyallerde zamanin her ant igin sinyalin bir deve ve sinyalin fp ila rf anmndaki aldigr degerter aynidr. Sinyal belli bir zaman stiresince kesintisizdir, Stirekli zamanty sinyallere en basit Omek olarak gin) Sinyall werlebilir, Ba sinyalleringrafiklerinde bell yerlerde atlamalar olmak tadir. Yani sinyalin «7 ile &? anmdaki degerteri fark olbili. Bu tr sinyallere It strckié zamanls sinyatler denilis. Buna mek olarak kare dalga sinyali renlebilir, Burada dikkat edilmesi gereken sey, bir sinyatin grafiginde atlama ktalant bulunabilir, ama bu sinyali ayrik zamanlt yapmaz, sadece atlama nok: tasinda slreksizdir, Sekil 2.1 ve 2.2°de stirekli zamanlt ve pargalt sirekli zaman- Ir sinyellergOsterilmistt. Bu sinyallerin g@sterimleriesnasinda matematiksel fonksiyonlar kullanilablit, mesela Sekil 2.1’deki sind sinyali, F(t) =sin(50z0), 051501 ifadesi ile matematiksel olarak gésterilebilir. Bak “Temel Sinyal Fonksiyontan ve iglenmeleri Ey os od sirsoe) al os} 0 Dar aoe 06s Gar p05 088 Gar a8 / Zaman ‘Sekil 2.1: Sire zaman sins fonksiyonu en yandan co 2 2de astrilen dare dag sinyain ya bilinen fon onlar tirinden yazmak gerekir ya da periyodik olan bu sit i perv maeratsel dak yest Bare dngan Depends Ke { 0<1<0.017 1 0.017 <1 0.034 Gent yt) Zaman t per ae oe ‘Sekil 2.2: Pargaii sired zaman darbe dalga fonksiyonuSinyalae ve Sistemior 2 Se 2.2 Aymk Zamanh Sinyaller ji anlarinda degerler alirlar. Ardi ardina Ayrik zamanhi sinyaller zamanin belli r _ . gelen ik yaman anu arasindaki arahikta herhangi a deger sina fe ik i kt anlamdas ifadeler, ayrik zs It si- wnlt sinyaller igin kullanian diger anlar a Gals ink Sait nga fonksiyonu ya da dizi (sequence) olarak siral sie ir. soak samanh sinyal, dizi olarak ifade edilmigse bu dizideki elemaniarin regi bast th Imelidig, Aynik zamanh siayal- hhangisinin bastangxp zamdnina igaretettgi bein sii yok aman sina Surekli zamanit sinyallerden Smekleme vasttast Asagi ne ; zamanls Usgen sinyal ile bu sinyalin Smeklenmest ile ekde edilen ayrik zamanlt tigen sinyali gosterilmistir, inecleyiniz. anart Sebi 29-2: Seki zaman Uggensinyal Bolum I: Terns Sinyal Fonkslyanlan ve islenmeleri 2 Aynik zaman sinyaller grafiksel olarak gisterilecegi gibi matematiksel olarak gosterilebilirler. Ornek-2.1: Agadida grafigi verilen aynk zamank sinyali matematik dizini seklinde yazaniz CBzim21: fPJ=[-2 0 4 -2 2 03-10 2 = 2.3 Sinyallerin iglenmesi (Manipulation Of Signals) 2.3.1 Siirekli Zamanh Sinyallerin islenmesi Grafigi verilen bir sinyalin zaman ekseninde kaydiriimasi ve genliginin de- Bistiilmesi ya da zaman eksenine gore simetriginin almmast ile yeni sinyaller elde edilir. Bu iglemler matematiksel olarak da izah edilebilir, Oncelikle sirekli zaman sinyallerinin islenmelerini inceleyelim, daha sonra da ayrik zamanl: sin- yallerin islenmelerini ele alalim. Ornegin #(0) stirekli zamanl bir sinyal olsun ve bu sinyalin grafigi veril- mis olsun, buna gore: 1. f(a) fonksiyonunun grafigi f(@) fonksiyonunun grafiginin zaman ekseninde saga (a>0) ya da zaman ekseninde sola (a<0),|.a| birim ka- dar kaydiriimast ile elde edili £(br) fonksiyonunun grafigi_f(¢) fonksiyonunun grafiginin zaman ckse- ninin bye bliinmesi ile elde edilir. of) fonksiyonunun grafi ¢ “le garpilmas ile elde edi F() fonksiyonunun grafiginin genliginin Bir de yukarida bahsettigimiz bu ty durumunda birlestirilmis hali vardie ki i da géyle agiklayalim,; Sinyoller ve Sietomler at F ifadesini ct f( ) seklinde yarip _ Goriim 23: cf eR f(bt—a} igin bahsettigimiz kurallart uygulayarak grafigini ¢izelim. Once a 5 sinyalinin grafigini asagidaki gibi gizelim. £0 Mey Ikinei olarak /¢ ki gibi gizelim a4) a-Z {B6i0m I: Temel Sinyal Fonesiyonian ve islenmeler| _ a En son grafige bakildiginda c lo ) grafigini gizmek gin, /(0) sin- yalinin grafiginin zaman ekseni ite earpibr ve de 2 kadar saga ya da sola kaydinilir Gee ise saga, <0 ise sola). Yukanida elde ctmis oldugumuz sonucun sayisal bir uygulamesin yapalim, Ornek-2.4: Asagudaki f(s) sinyalinden elde editen f(- ni giziniz, FO ~N % U4 rns +4, vn Goatim-24: f(7Z4) sinyatinin graigini gizmek igin ik ola /() ~ sinyalinin grafiginin yatay ekscnini 7 fle carpalim daha sonrada elde edilen grafigi zaman ekseninde sage dogru 4 birim kaydiralim. Buna greSinyaler ve Sisterlor Ornek-2.5: X(w) periyodik olmayan siirekli fonksiyonunun w degiske- ne gore grafigi agaidaki sekilde verilmigtir. Buna gore Yow)= 2% nksiyonunun grafigini giziniz. we =) X() Goziim-2.5: ¥Gv) = ree k olursak, wae wn. FON = KEAM EH 2) ifadesini daha agik bir sekilde yaza- KKB e XE ilk olarak 22 fonksiyonunun asagidaki gibi gizelim, xy a4 x@-k %, eZ fonksiyonunun graf n saga ya da sola k2a kadar kaydirilmast ile elde edilir, mesela k= ga 27 kadar kaydilie, k=—I igin (ov) fonksiyonunun esas periyodu 277 1 wT @ fonksiyonunun grafigi- sola 2 kadar kaydinhr. Buna ir ve grafigi agagidaki gibidir. Be wT {80l0m I: Temel Sinyal Fonksiyonlan ve iglenmeleri 2 Periyodik Fonksiyonlarin islenmesi F() fonksiyonunun periyody T olsun, yani f(¢)= (+7). Bu fonksi- yonun islenmesi ile g(¢)=f/(ar +5) fonksiyonu elde edilsin, g(t) fonksiyo- nunun periyodu T/a ‘dif. (7) fonksiyonunu bulmak igin (0) fonksiyonunun sadece bir periyodunu /.(f) giz Online alarak cf,(at-+5) iglenmesi sonucu elde edilen gy(/) grafigi gizilir ve g(t) fonksiyonunun grafiginden £0= > go(t -kZ) fonksiyonunun grat gail. Ormek-2.6: Asagida grafigi verilen f(¢) :periyodik fonksiyonundan a= s S&S fonksiyonu elde ediliyor. g(t) fonksiyonunun grafigini giziniz, a) yodu ise oes olmaktadir.iik olarak /(¢) fonksiyonunun sadece bir periyo= duna_fo(0) yi kullanarak go(0)= f,() fonksiyonunu cizelim daha sonra da o(0) fonksiyonundan periyodu 8 olan g(t)= Y° g(t ~ 48) fonksiyonunu elde edelim. f,(@) olarak merkez etrafindaki bir periyotluk sinyali secelim, KO Jo(®) fonksiyonundan elde edilen g(t) = fot ‘ 2 > fonksiyonunun grafigi asagida verilmistir, bu grafigi elde etmek igin Once f(t) grafigi saga dogru 1/2 birim kaydirildh daha sonra da zaman ekseni 1/2 ile bolundu.g(t) = J go(tK8) srafigini elde etmek igin gq(t) grafigi saga sola dogra 7 8 in katlari kadar kaydinihp toplanur ise asagidaki grafigi elde ederiz.. 2.3.2 Aynik Zamanlt Sinyallerin islenmesi Ayrik zamanh f{n) sinyali islenerek g{n = af{on~c] sinyali olusturalur. af{on~c] sinyalinin grafiginin /{n} sinyalinin grafiginden faydalanarak gizi- jebilmesi igin strastyla su islemler yapilir 1. f{n} sinyalinin grafigi zaman ekseninde c birim saga ya da sola kaydurtta- rak (c>0 ise saga, ¢<0 ise sola) f[n~c] erafigi elde edifir. _fln—c] fonksiyonumun grafiginin zaman ekseni 6 ile b6liindr ve sadece tam says boliim sonuglan kaydedilir, digerleri aur ve de flbn—c] grafigi elde edilir. Son olarak f[bn~c] sinyalinin genli8i a ile garpilarak af{bn—c] sinyali- nin grafigi elde edilr. ‘Simdi konuya yénelik olarak agagidaki 6megimizi verelim. Grncie2.7: fn} sinyalinin grafigi_agagidaki gibidir, buna gore f(2n—3) sinyal in grafigini ciziniz, Str Bolum I: Temel Sinyal Fonksiyonlan ve islenmeleri a Céziim-2.7: Ik olarak sinyali zaman ekseninde 3 birim saga kaydirarak fli~3} sinyalinin gizetim. Sa} fln-3] “2 Ikinci adimda /[»—3] sinyalinin zaman eksenini 2 ile bolelim ve bélim sonucunda sadece fam says gikan zaman degerlerini alarak /{2n—3} sinyalinin grafigini gizelim. 2(o-4 y Sin-3) ‘ i 4 PisirLi AGUIAR ; 2 amin center be 3 psa pr [esp 2s 2-2 2 & ie ? = SRn-3} allo : | OF a5 [354 7 T Typ." f 4 estes 4 Son_adim olarak f[2n~3] sinyalinin genligini -2 ile carparak ~2f[2n—3] sinyalinin grafigini elde edetirn, : Wn-3, 4 72fn-31 Gentes -2ite gp2 Sinyalir ve Sistomler ‘Yukarida elde ettigimiz sonucu tam say: dizisi seklinde de yazmak miim- cUndiir. Sonucu tam sayi dizisi geklinde yazarsak, 2flan-3]=10 4 0 2 <4 Not: Ayrik zaman bir sinyalin belirli bir zaman aninda degeri bel nigse, sinyalin o andaki degeri varsaytlan degeri olan 0 kabul edilir Ornck-2.8: Asagida matematiksel dizin seklinde verilen ayrik zamanh jinyal_f{r) islenerek 2] sinyali olusturuluyor. Buna gre Az sinyalini natematik dizini olarak yaziniz sim oi 3 OS 9 1g COxtim-2.8: ff] sinyalinin dizin seklinde ifadesinde n=0 anim sagina Jogru zaman birer birer artar soluna dogru ise birer birer azalir. 4s] sinyali- 1 n dizinselifadesini bulmak igin /{) dizinsel ifadesinin zaman ekseni ile réluntr. Bir sayiyt ¢ ile bilmek demek 2 ile garpmak anlamina gelir. Bu bo= jdmGn sonucunda zaman ckseni genisleyecek Gmekler arasinda yeni zaman inlari olacaktir. Yeni zaman anlarindaki sinyalin degcrine 0 atayacagiz. Simdi sce zaman eksenini + ie boelim 2 ls 3 9 23 sonra da arada olusan yeni zaman anlarindaki Smeklere 0 atayalum fwit=[h 9 2 0 So 2005990100 9-2 owt WP wet wed wed wed aS mab maT ad med mel od ned a Aligturma: Bir Onceki Smekte bahsettigimiz. f[»] sinyali igin islenmis hali fl2n] sinyalinin dizinsel yazimunt balunuz. Aligtirma: Bir Snceki Smekte verilen /[»] islenerek [Eee sinyali olusturuluyor. Buna gre Agi sinyalini matematik dizini olarak yazinz. ‘lim hi: Teme! Sinyal Fonksiyonian ve lgenmeta 2 2.4 Omekleme Dijital iletisimin temelini sirekli zaman sinyallerin Smeklemesi teskil eder, Omekleme sirekli zamanit bir sinyalden belli sabit zaman araliklarinda ‘Senekler alma islemine denilir. Strekli zamanlt sinyali gondermek yerine yeterli sayida olmak kaydi ile aldigimuz Smekleti énderirsek karst tarafa yeterii bilgi saglamig oluruz, Bunun igin yeterli sayida Smek toplamamiz. gerekmektedir. Cok fixzla mek géndermek de hem zaman israfi hem enerji israfi hem de elekt- ronik devrelerin ihtiyacindan fazla calistinimasi anlamina gelir. Bu boltimde Omekleme Konusuna ana hatlar ile deginecegiz. Bu konu tzerindeki daha de- tayh bilgiye ileride yayinlamay: dustndogtimiiz ‘dijital sinyal isleme” kitabinda deginecegiz, Simdi Srneklemenin esaslarina gegelim, FtER stirekli neZ,T,¢R, nf, anlarmda Srekler toplayarak bir matematik dizi J(r],n€Z olusturalim. Bu dizine dijtal sinyal ismi verilir, Bahscttigimiz. ig- lem ntatematiksel olarak syle ifade edilir, Slal= f(a), neZ TER. 1) zamanh bir sinyal olsun. Bu sinyalden Burada 7, Srnekleme periyodu olarak isimlendi B= iladsi ise ‘Smekleme frekanst olarak adlandirilmaktadit. Konuyu grafik itzerinde dmekle agiklayalim. Sekil 2.4°tcki grafikte gésterilen stirekli zaman sinyali f(t) omek- leme iglemine tabi tutuluyor. Ornekleme periyodu olarak T, = 0.5ms segilmis- tir. Goritldugo Were 0.Sms ‘nin katlannda sirckli’ zaman sinyalinden JTa\= FOL), neZ, T, €R prensibine gore Gmekler aliyoruz ve f{n} dizi- nini olusturuyoruz. reo Fla) 12mg Sis Imis 0.38 Ome OSms Ts LSmr ‘Sekit 2.4: Surekli zaman sinyainin 6meklenmesi24 Sinyallor ve Steerer Sekil 2.4°teki Gnekler /[n] dizini halinde asagidaki gibi yazslir, find=b-- 3S 4 4) 3 eee ‘Yukaridaki dizin stnirsiz sayida eleman igermektedir, Ornekleme iglemini belirli bir zaman araliginda yapacak olursak dizi rde sonlu sayida eleman olacaktir. Yukarida elde ettigimiz dizinin grafigini cizerek elde etmig oldugu- muz dijital sinyali gdrelim. 3 AG a6 dT Si 4 4) 46 47 35 35 5 ps “3 See Ora ares Omekler verici tarafindan gOnderilir. Alic tarafinda ise alinan dmekler, génderilen sirekli zamank sinyalini olusturmak igin kullanulir. Bu duram asagi- daki grafikte gisterilmistir. Grafikten anlasilacagi Uzere verici tarafnda ne ka- dar fazla mek kullamilirsa alc tarafinda tekrar catilan sinyal vericideki sinyale daha fazia benzeyecckti. FO “Ens LSms —Ims ~0Sms 0 OSms Is 1 Sra . Sokil 2.5: Aida snyln tare catasi Ornekleme frekanst bir saniyede sinyalden kag tane mek alinacagint belir~ tir. Mesela Smekleme frekansi F, =1000Hz ise bunun anlami bir saniyede sil- rekli zaman sinyalinden 1000 tane omek altyoruz demektir. Bin tane Smegi bir 1 mek arasindaki alii T, = ok dmmek arasindaki zaman araligt 7, = 75555 sn dir, Heti saniyede aldigimiza gore 1 maktadir, bu da Ims ye esit oimaktadir. Hatirlanaeags zere ‘Bbltim fi: Temel Sinyel Fonksiyonlan ve islenmeleri 38 simin en digtik tatmin edici seviyede yapilabilmesi igin siirekli zaman sinyalin- den yeterli kadar érnek almalryiz. Peki, bir saniyede almacak Smek seyisina nasil karar verecegiz. Bu sorunun cevabint Nyquist goyle veriyor. Omekleme frekanst sinyalin igerisinde var olan en bilyOk frekansin en az iki katindan daha buytik olmalichr. Biz, buna Nyquist omekleme kistas: diyoruz. Sinyalin igerisin- deki en bilyk frekanst belirlemek igin sinyalin Fourier déndsimiinén mutlak degerine bakmak gerekmektedir. Ama sin(izoidal sinyaller igin daha basit bir yaklasim gerekir. Simdi Nyquist dmekleme kistasimi bir dmekle agiklamaya ‘ealigali, Ornek-2.9: Asagidaki sinyalin Smekleme frekansi en az kag olmalidie ki alict tarafinda tekrar gatrlan sinyal verieideki sinyalden farkli olmasin. P(t) =sin( 200 4) + e08( 650m) Oey _ im-2.9: f(t) sinyaliigerisindeki frekanslari belirleyelim ve en bay intin iki kati: Omekleme frekansi olarak secelim, f(/) fonksiyonu igerisin- deki sintzoidal sinyallerin frekanslari sin(2f) ya da cos(2f) ile kargilastiri- larak bulunabitir. Bu_ durumda /(®) igerisinde bulunan _frekanslar 200. 850 37 100: ‘ve de = 4257 olarak bulunur, O halde Gmekleme frekanst FS 2x425He>> F, 28501. SS Yani, (2 sinyalini dijtal olarak gindgsime-eshesinda bir seniyede en az 850 Smek vericiden ginderilmelidir. Eger saniyede850 dmegin altmnda ginde- rim yaparsak alicda tekrar gatilan sinyal f(¢) sinyalinden gok farkh olur 2.5 Komiinikasyon ve Sinyal istemede Kullaniian Ana Sinyaller Sinyallerin Matematiksel Fonksiyonlarla Gésterilmesi Sinyal bilgi tasiyan fiziksel bir niceliktir. Bu nicelik voltaj, akim ya da clektromanyetik dalga seklinde deBisik formlarda bulunabilir. Sinyal zaman- la degigen degerler ahr, bu degerleri zamana gore gizersek sinyalin zamana gore degisim grafigin elde ederiz. Sinyallerin zamana gre degisimleri ma- tematikse! fonksiyonlarla ifade edilebilir. Matematiksel fonksiyonlar islem- den gegitilerek yeni fonksiyonlar elde edilebilir. Diger bir deyisle fonksi- yonlarin fonksiyonlari tammlanabilir. Yani sinyaller islenerek yeni sinyaller olusturulabilir. Bu kisimda siirekli ve ayrik zamanl temel sinyalleri drene- cegiz, ve bu temel sinyallerden daha karmasik sinyallerin nasil olusturuldu- funu oprenecegiz. .6 Sinyallor ve Statemter Slirekli Zamantt Temel Sinyal Fonksiyonlart > Birim Adim Fonksiyonu (Unit Step Function) Birim Adim fonksiyonu asagidaki gibi iki sekilde tammlanabilir. Her iki tammda literattide kullantlmaktadie é ra wath 129 {be sze 22) MOA) peg MO=H05 1-0 2 (O diger. ik tammda 1=0 igin u(¢) ‘nin her hangi bir degeri yoktur. ikineé tanmmun avantajt u(t) +u(—) = esitlifini yazabilmemizdedir. Birinci tanum Kullanarak bu esitligi yazamayiz. Birim Adim fonksiyonunun grafigi her iki tanam igin asagidaki gibi sirastyla gorlinmektedir. co Wey 1 1 os t 1 ‘Sokil 2.6 Brim adim fonksiyonu im Delta Adium Fonksiyonu (Unit Delta Step Function) Birim delta adum fonksiyonunun tanum asagidaki gibi verilmistir. Birim delta adim fonksiyonu daha sonra tanimim verecegimiz dirt fonksiyonunun tanimt igin kullanacaiz, Osta 730 (23) diger: ‘ a . u,(Q=41, 0, Birim delta adim fonksiyonunun grafigi ise agagidaki gibi verilmistir, 440, Sokil 27: Brim deta acim fonksiyon {Bolum i: Teme! Sinyal Fonksiyontan ve iglenmeler a Bi Delta Dirt Fonksiyonu (Unit Delta Impulse Function) ___ Birim delta dirtti fonksiyonu birim detta adim fonksiyonunun zaman de- Biskenine gore tirevi alinarak bulunut, yani, ug) dt 40= (4) ‘bu durumda birim delta diitt fonksiyonunun gratigi asagidaki gibi olur. 5,0) 1 A ar. ‘Sekil2.8: Brim deta dirt fonksiyonu Birim Diirtii Fonksiyonu (Unit Impulse Function) Birim dirtd fonksiyonu birim delta dust fonksiyonundan agagidaki gekliy- le elde edili, 5@)= tim 5,00. ) Birim dirt fonksiyonu kisa sekilde dartii fonksiyonu diye de isimlendiri- lebilir ve grafigi asagidaki gibi verilmistir. Dirt fonksiyonu boylam enlemine g6re cok daha uzun olan ama alan sabit ve ‘1” sayisina esit olan bir dikdértgen eibi diistinilebi . 30, 0 ‘Sekil 2.9; Birim delta dirtd fonksiyonu E Dartii fonksiyonu matematiksel olarak syle ifade edilir, fa ten 80-4) = C4) = V6. ager. (2.6) Diger bir ifade de sayledir;,ny a Oa “apor98 ap apap sq saBicy ‘wip ‘0 ; a =(1=D9 “aype apex a1K0$ yermpo jasyaeumew nuokisyuoy mHAM ‘NUOKISRUOH NUN eep wie 26°2 IES 0 ‘des syfigainunsnp 193 oS Lop UP s1q wejo aso euIstAeS ,[, an ges WET wETE uE|O UNZN YEP YO5 o103 autuaqUa iuE|Sog nuocisyuOy MAG “INSHUMZI9A GIB HYepLFEse 1Fyyoss oA seq] “Hipusqumis! ap asp nuoisyuos munp plas wsiy NUOKISYLOS UDP wag, (2) Oeta =(e “HIEP ap|9 9] -Aapyes prepreg wepunuosisyuoy MuOP Ep WLIG AUOAISTUOY NuNP uA, (wopoung asndury yun) nuodysyuog ming wing ‘AUOK|s9Uo} NUN eNSP WHE :8'Z LAG q 7 0 Ae I oe “ajo 1498 pepiese PBye28 unuMuOAIsyuOY HUNP era wig BpuInanp nq wo pyre wm" : “we ‘anunjng yesourye raaimy 198 ou49y813 “0p UeuINZ UNUMUOSISUOS NPE EIjOP WIG MUOxISYUCY ANP w[Op wT (monaung asindwy exeq 9) avosyqUOY Hung BPC MIG = TepoUGe) 9a wewONHuOT AUS wu] FWD ‘uokisyulo} wipe epeP WHE 22 IOS wn ‘mngnemyean 1918 pyeplBese ast 1Byos8 ununuodisyUOS uNpE EP UNI ’ whip ‘0 (o o Birim Adim Fonksiyonu (Unit Step Function) Birim Adim fonksiyonu asagidaki gibi iki sekilde tammlanabilir. Her iki tammda literattide kullantlmaktadie é ra wath 129 {be sze 22) MOA) peg MO=H05 1-0 2 (O diger. ik tammda 1=0 igin u(¢) ‘nin her hangi bir degeri yoktur. ikineé tanmmun avantajt u(t) +u(—) = esitlifini yazabilmemizdedir. Birinci tanum Kullanarak bu esitligi yazamayiz. Birim Adim fonksiyonunun grafigi her iki tanam igin asagidaki gibi sirastyla gorlinmektedir. co Wey 1 1 os t 1 ‘Sokil 2.6 Brim adim fonksiyonu im Delta Adium Fonksiyonu (Unit Delta Step Function) Birim delta adum fonksiyonunun tanum asagidaki gibi verilmistir. Birim delta adim fonksiyonu daha sonra tanimim verecegimiz dirt fonksiyonunun tanimt igin kullanacaiz, Osta 730 (23) diger: ‘ a . u,(Q=41, 0, Birim delta adim fonksiyonunun grafigi ise agagidaki gibi verilmistir, 440, Sokil 27: Brim deta acim fonksiyon {Bolum i: Teme! Sinyal Fonksiyontan ve iglenmeler a Bi Delta Dirt Fonksiyonu (Unit Delta Impulse Function) ___ Birim delta dirtti fonksiyonu birim detta adim fonksiyonunun zaman de- Biskenine gore tirevi alinarak bulunut, yani, ug) dt 40= (4) ‘bu durumda birim delta diitt fonksiyonunun gratigi asagidaki gibi olur. 5,0) 1 A ar. ‘Sekil2.8: Brim deta dirt fonksiyonu Birim Diirtii Fonksiyonu (Unit Impulse Function) Birim dirtd fonksiyonu birim delta dust fonksiyonundan agagidaki gekliy- le elde edili, 5@)= tim 5,00. ) Birim dirt fonksiyonu kisa sekilde dartii fonksiyonu diye de isimlendiri- lebilir ve grafigi asagidaki gibi verilmistir. Dirt fonksiyonu boylam enlemine g6re cok daha uzun olan ama alan sabit ve ‘1” sayisina esit olan bir dikdértgen eibi diistinilebi . 30, 0 ‘Sekil 2.9; Birim delta dirtd fonksiyonu E Dartii fonksiyonu matematiksel olarak syle ifade edilir, fa ten 80-4) = C4) = V6. ager. (2.6) Diger bir ifade de sayledir;,6 Sinyallor ve Statemter Slirekli Zamantt Temel Sinyal Fonksiyonlart > Birim Adim Fonksiyonu (Unit Step Function) Birim Adim fonksiyonu asagidaki gibi iki sekilde tammlanabilir. Her iki tammda literattide kullantlmaktadie é ra wath 129 {be sze 22) MOA) peg MO=H05 1-0 2 (O diger. ik tammda 1=0 igin u(¢) ‘nin her hangi bir degeri yoktur. ikineé tanmmun avantajt u(t) +u(—) = esitlifini yazabilmemizdedir. Birinci tanum Kullanarak bu esitligi yazamayiz. Birim Adim fonksiyonunun grafigi her iki tanam igin asagidaki gibi sirastyla gorlinmektedir. co Wey 1 1 os t 1 ‘Sokil 2.6 Brim adim fonksiyonu im Delta Adium Fonksiyonu (Unit Delta Step Function) Birim delta adum fonksiyonunun tanum asagidaki gibi verilmistir. Birim delta adim fonksiyonu daha sonra tanimim verecegimiz dirt fonksiyonunun tanimt igin kullanacaiz, Osta 730 (23) diger: ‘ a . u,(Q=41, 0, Birim delta adim fonksiyonunun grafigi ise agagidaki gibi verilmistir, 440, Sokil 27: Brim deta acim fonksiyon {Bolum i: Teme! Sinyal Fonksiyontan ve iglenmeler a Bi Delta Dirt Fonksiyonu (Unit Delta Impulse Function) ___ Birim delta dirtti fonksiyonu birim detta adim fonksiyonunun zaman de- Biskenine gore tirevi alinarak bulunut, yani, ug) dt 40= (4) ‘bu durumda birim delta diitt fonksiyonunun gratigi asagidaki gibi olur. 5,0) 1 A ar. ‘Sekil2.8: Brim deta dirt fonksiyonu Birim Diirtii Fonksiyonu (Unit Impulse Function) Birim dirtd fonksiyonu birim delta dust fonksiyonundan agagidaki gekliy- le elde edili, 5@)= tim 5,00. ) Birim dirt fonksiyonu kisa sekilde dartii fonksiyonu diye de isimlendiri- lebilir ve grafigi asagidaki gibi verilmistir. Dirt fonksiyonu boylam enlemine g6re cok daha uzun olan ama alan sabit ve ‘1” sayisina esit olan bir dikdértgen eibi diistinilebi . 30, 0 ‘Sekil 2.9; Birim delta dirtd fonksiyonu E Dartii fonksiyonu matematiksel olarak syle ifade edilir, fa ten 80-4) = C4) = V6. ager. (2.6) Diger bir ifade de sayledir;,= Sinyalier vo Sistomlor irti Fonksiyonunun Ozellikleri Dirtii fonksiyonu komtinikasyon ve sinyal iglemede gok fazia kullanilan temel fonksiyonlardan birisidir. Bu agidan diirti fonksiyonunun bazi temel 6zel- liklerinin gok iyi kavranmas: gerekmektedir. Devam eden satirlarda bu dzellik- Ieti sirahyoruz. ) 5(0—t) fig); burada fy reel bir say1 olup, ¢ ise bir degis- ide etmektedir. 2) bt) f(t.) = 5( 19) f Uy 4), (1)’in daha genet bir ifadesi olmakta- dur, 4 / ae 3) fotar=t yada [o(—to)dr=1 4) fou-tofodr= fi) yada [5U~10) fA )dt= fly ~4)- Gzellik (4)'tin ispati, (1), (2) ve (3) Szellikleri kullanilarak yapilabilir, Gzellik (4Y'tn ispatum asaadaki gibi veriyoruz. OzeltikAYden J E-t0),FOat= J5e~t0)fUtodat JC—H df eo)at = Ferg) [Etat GuellikBY'ten flo) [5E-to)dt= fl60).1 Diirtii fonksiyonunun tirevleri de tammlanabilir; 6(¢) fonksiyonunun \ 2. ve n, dereceden tirevleri strastyla 5(1), 5(0) ve de 4" @)seklinde gésteril- mektedir, Dirtti fonksiyonunun n, dereceden threvi ile ilgili olarak agagudaki 8zelliklerini Sgrenmekte fayda girmekteyiz, eee cea) eae FOS E-t) =2 wo fo) , a gr LO J fos (= tq)dt =! at [Bolom I: Temel Sinyal Fonksiyonlan ve ilenmeler 2 Ramp Fonksiyonu Son olarak gérecegimiz fonksiyon ramp fonksiyonudur. Ramp fonksiyonun haurlamak igin araba ile rampa gikma olayin: hahrlayabilirsiniz. Ramp fonksi- vyonu asadidaki gibi tanmlanmistir, 120) Ww O-\S Giger en Ramp fonksiyonunun grafigi ise Sekil 2.10°de-gosterilmistic. ro Seki 210: Ramp fonksyonu Birim Adim fonksiyonu, dirt fonksiyonu ve ramp fonksiyonut arasinda ‘matematiksel baglantilar vardir. Fonksiyonlar arasindaki matematiksel baglanti- lar devam eden satirda agtklanmistir, u@y=d Re ay gh { 5) = 92 1 r= Jud, so=a"O, wo Jato, 5 Simdi Sgrenmis oldugumuz bu temel fonksiyonlar: pekistirmek igin baz ‘mnekler verelim. Ornek-2.10: f()= 20? +1 seklinde verilsais-bir-fonksiyondur. Buna gre asagidaki ig- Jemerin sonuglarim yazan a) f(QdG-1)=? by fQSt-2)=7 © [rmsd a) [fs ~2)a0 =?o Sinyaller ve Sistemier ° frose—a =? CBatim—2.10: a) SOS(E-1) = (SE-B? +NSE-1) = $51) b) finde-2=d | 5-2) > 4), ,)8U-2) - 86-2) °° Prod = f0) >2.0° 4 d) Jreose—2uar= 292 24+1=9 : Ornek-2.11: Asagidaki islemlerin sonuglarimt yaziniz, of £@d0-Dar= u(t—2)_ u(t? +1) ne sD. ay dOnn ya oat nn a) b) I> Ns +1) °° CD ye =) @nue ) Ornek-2.12: f(9) = u(t—1) -u(¢~3)+5(¢—2) fonksiyonunun grafigini gi- ini, \ Céziim-2.12: . u(¢—1)-u(¢—3) fonksiyonunun grafigini asatidaki sekildeki gibi gizelim. f(O)=u(t-1)—u(t -3) + 5(¢-2) grafigini gizerken dikkat_edecegimiz husus nj olarak gosterilir, ve dikéértgeninin Talla ofeteriiir Parada dirth fonkervanunun ala- aminda genlik degeri 2 Li decker ee bie a, {6ldm I; Temel Sinyal Fonksiyonlan ve isenmeler 4“ nina | sayisint ekleyip sanki alant 2 birim olan duit) fonksiyonu varmis gibi ierdik. Diger bir gisterim yontemi de toplama iglemi yapmadan durti grafi ve u(t 1)—u(t=3) grafigini ayn gekilde gdstermektir. Bu gosterim asagi- aki sekillerden ligtinetistinde yer almaktadir, us Dp-ne-3) fo £0 > Pi Ormek-2.13: Asagida grafigi verilen fonksiyonu ramp ve birim adum fonk- siyonlari taranden ifade ediniz. FO 1 CBziim-2,13: fk olarak r(¢—1) ve ~r(¢—2) fonksiyonlannin grafiklerini asagida verelim. re-1) =r(t=2) Bu fonksiyonianin egimleri strasi ile | ve —1dir. Bu iki fonksiyon toplan- diginda ¢=2 anindan itibaren olusan dogrunun egimi 0 olacaktir ve grafik vyatay eksene paralel olacaktir. Bu durum asadidaki sekilde izah edilmistir. re-1)-r@—-2)4 ___ sre SS eres ‘Yukaridaki grafikte ¢=2 anmndan itibaren geniik deged¥® bietemitr. Oysa (© fonksiyonunda ¢=2 anindan itibaren genlik degerl Othe: Yukaridaki grafikte genligi ¢=2 anindan itibaren 0 yapmak igin grafigt verilen fonksiyo- nu ~u(¢—2) ile toplamak gerekmektedir. Bu durum. agagidaki gekilde izah edilmistir inceleyiniz, ra-Dar-2) aA SO =r(=1) =r 2) ule -2) — ——> 1 Ornek-2.14; AsaBidaki fonksiyonlarin grafiklerini giziniz. a) f()=5(0+2)+4(0-3) b) F)=-4¢+3) +00 ) f(@)=ut-3) a) f()=ult-)+u(t~4) e) f= d+) +ue-1 ) f()= Ut 2)4 uel) 8) f()=rt~3) bh) fl) =r(e-1)+r(¢-2)-2r(t~5) ) f= 5(t-3)+re-) GBaiim-2.14: Grafikler asagida verilmistr, latfen her sekli iyice inceleye® ek anlamaya calisinz. a so 9 10 Bolt i: Teme Sinyal Fonksiyoniant ve lglenmeleri 43 c) ip a a a Ormek-2.15: Asagidaki iglemlerin sonuglarim yazintz, a) J5e-2de =? by Jute-2,ar=2 ©) f()=4(¢? ~4) fonksiyonu igin agtk bir ifade yaziniz. Cbztim-2.18: at a) Jo-2ar=we-2) by fute~2)at = r(e-2) fo t=-2yadar=2 9 FO-50-9=19Smiare breerier sagidaki grafikleri verilen fonksiyonlan birim adim fonksi- yonu tirlinden yazinvz , 2 a ec i - y 4 aT | mse ISS a £0 9 10 of 2 SHES rf: AO 0 : » 2 J qe af ak Lo 2 wet ; ‘Céziim-2.16: Aslinda grafikler karisik gibi gézitkse de mantik olukga sittir, Grafiklerdeki atlama noktalari géz 6ntine almarak ve de atlama noktala- tindaki atlama miktarlar: hesaplanarak for lar birim adim fonksiyonu tctinde kolayca yazalanabilir. a) f(f)=2u(t-2)+ 2u(t-5), b) F@ ©) f()=2u(¢-2)-2u(¢-3) 1-2)" 2u(e-3) — 4u(e~5) + 4) f()=2u(t~2)~4ule—4) + 2ult 6) ©) f= 2u(e +2) + 2u(t—4)—2u(s 6) > : 8) f(t) = 4u(t -2)~ 2u(t~3) +2u(¢ -4) = 4u(t ~5) {Bolum i: Teen Sinyal Fonksiyonian ve Iglanmelari 4s Ornek-2.17: Asagidaki grafikleri verilen ‘nts birim adun fonksi- you ye dt fonksiyonlarturonden yarimz. fo a) Céciim—2.17: a) f= 541) +ut-l) 5-39) ~ut-4) by (= u(t=1) + 6¢-2)—uKe 4) Ornek-2.18: Asagiidaki grafikleri veriien fonksiyonlan birim adim fonksi- ‘yonu, diirti fonksiyonu ve ramp fonksiyontant tdriinden yazniz. "” St) Fo a yr bp 2 1 fl 2 2 i SO SO 3 a 2 | > 3h 3 1 re < a tO SO e 9 —2|_ at i 2 = f 2 ? e LO LO) o Bees *)ts ‘Sinyaler ve Steterior Coxtim-2.18: Bu tr sorularda yapmamiz gereken ilk sey fonksiyonun degisim gosterdigi durumlarda yatay eksendeki noktalan tespit etmektir. Daha sonra ramp, birim adim ve durta fonksiyonlarint kullanarak grafikleri matematiksel olarak yazma- ya galisinz. Asagidaki goziimleri grafiklere bakarak iyice anlamaya galisin. a) f=r(t+2)~re-1) b) f(=r(t+2)-2r(+r¢-2) ©) f= r(t+3)—r(t) u(t 2) + 4u(t 3) ~3u(t—4) d) f= r( +1) + r= 2r(¢=1)-2ut—2)—we—4) &) f= r(-t)— rt 2) = 2u(-t - 2) + (OQ) — re - 2) - 2ult 2) Nf = rr 2)—2u(t ~ 2)+ rt) = r(e 2) 2ule~ 4) 8) f(t)=r()+5(t—2)—r(t—2) + u(t 3) ~3ut—4) h) (= 2u(t+2)—25(t 1) =r =I) - r= 3) + d(t-3) Ornek-2.19: Asagidaki grafikleri verilen fonksiyonlarm birinci ve ikinci tiirevlerini bu- lunuz, grafiklerini iziniz. a Ko ye | 2 Goziim-2.1 Grafikleri Sncelikle ramp, birim adim fonksiyonlan tirtinden matematiksel olarak yazalim. Daha sonra matematiksel ifadenin tirevini alarak sonucu elde edelim. Aslinda matematiksel ifade yazmadan direk olarak fonksiyonlarin gra- a Blum i: Temel Sinyal Fonksiyanian ve iglanmeleri a fiklerinden yola gikarak da tlrev sonucu elde edilen fonksiyonlarin grafiklerini gizmek milmktindir, Bir sontaki Gmegimizde matematiksel ifade yazmadan direk olarak grafik tizerinden sonuca ulaymaya galigecaguz. Grafiklerin matema- tiksel ifadeleri soyledir. a) f= ule+2)-ue-3) by g(Q=r(1+2)-r()-2u(r-3) 9 rt) He 1 =2)— u(t =2) + or) Srl 3) ue 4-2) ult -2) + MZ rE 3) ult 3) Simdi yukardaki matematiksel fonksiyonlarin tarevlrinialalim, a) f (=60+2)-6¢-3) by g@=ule+2)-u()-250-3) ©) i) =-u(-t)+u(-t-2)+5(4- ada sur -3)-6¢-3) ‘Turevlerin grafk gizimleri agagidaki sekilde gosterilmektedir. FO gO J», | Eger trey grafiklerine dikkat edilirse, drt fonksiyonu orijinal fonksiyo- nun dikey atlama yaptigt ‘' degerlerinde ortaya gikmaktadir, © halde kisa yol- da tire sonuglarinin grafiklerini gizmek igin agagdaki iki Kuralt gikarabil4 Sinyalar ve Sieternior Kural 1: Turevi alinacak grafigin hangi noktalarda dikey atlama yaptigint tespitedilir ve atlama miktarlari hesaplanir. Eger yukart dogru bir atlama olduy- sa tirev grafiginde atlama noktasinda yukaniya dogru atlama miktart kadar bir genlige sahip olan bir dirt fonksiyonu olusacaktur. Eger atlama asagaya dogru ise, tiirev grafiginde atlama noktasindan asagrya dodru, atlama miktart kadar genlige sahip bir duit fonksiyonu belirecektir. Kural 2: Torevi alinacak olan grafikte egimli dogrular varsa, egim miktan nesaplanir ve yatay bir gizgi olarak grafikte belirtliler. ‘Simdi konuyu pekistirmesi agisindan bir drmek daha verelin. mek-2.20: Agalidaki grafikleri verilen fonksiyonlanin tirevlerini formal yazmadan grafik Uzerinden direk olarak hesaplayiniz, 0, 8) 5 2| Coziim-2.20: Grafikleri igin formu yazmadan sadece kural-I ve de kural-2’yi uygulaya- ak grafiklerin tUrevlerini direk olarak bulalim. Bunun igin yapilmast gereken ey grafiklerdeki atlama noktalarinin belirlenmesi ve atlama miktarlarmin he- aplanarak, asagiya dogru olan atlamalarda asagiya dogru atlama genligine sa- ip olan bir dirt, yukarya dogru olan atlamalarda ise yukari atlama miktart far yukariya dogru bir durtit gizilmelidir. Fgimi olan dogrularda ise egim niktari hesaplanarak yatay bir gizgi gizilir. Bu kurallar uygularsak tiirevi alinan rafikler agagudaki gibi gorlllecektir, HO ro Baz1 agik matematiksel ifadelerin, birim adun ve diirti fonksiyonlan tirin- en yazilmalart isle yapmay: Kolaylastirmaktadir, Bu agidan asagidaki Srnek- ri inceleyerek birim adim ve darta fonksiyonlarinin agik matematiksel ifadele- | yazmak igin nasil kullaniidygma bakinsz, Bm i Teme! Sinyal Fonkslyonin ve Ieneler ‘ Ornek-2.21: (r+ £20 Ae : FO fonksiyonunt birim acim fonksiyon kullanarak ya- diger. zim, u ri Corim2.21: F(t) = (t+ Dutt) Ornek-2.22: Asagidaki fonksiyonu birim adim ve dirt fonksiyonlar: tirtinden yaziniz, (2-120 fo 2, 1<0 of diger. i Céxiim—2.22: f= (21 —1udt)~ 20-1) istsel Fonksiyon Komitnikasyon ve sinyal igleme konularmda kullanulan diger bir fonksi- yonda tistsel fonksiyondur. Ustsel fonksiyonun tantmi asagidaki gibi verilebilir, he", 120 = . = ke“ul (2.8) so {i der.” S(t) =ke“ul),kER (2.8) a1, 012 degerleri igin dstsel fonksiyonun grafigi asagida verilmistSiniizoidal Fonksiyon Stirekli zamanls sintizoidal fonksiyon soyle tammlanst, fld)=Koos( +8) : \E burada T fonksiyonun periyodu olup tersine = fonksiyonun (sinyalin) frekanst denir, @ parametresi faz farkimi gosterir. Agisal frekans w: = olarak tanmlanr, bu durumda yukaridaki ifadeyi f(¢) = K cos(wr +4) seklinde yaz* mak mtimkitinddr, : Rom soosS t+) Ornek-223: /¢ yalinin frekansint periyodunu, agisal frekansint ve faz farkint bulunuiz. Goxiim-2.23: Verilen ifade f¢ \ tam Keos(wt+) ile karsilagunbirsa P75 esiginden petiyot 7 = 4 s faa eens , agisal frekans w = 7 olarak bulunur. faz fark @ Ustsel Sdniimlti Sindzoidal Fonksiyon” Ostsel séniimld sinttzaidal fonksiyon syle tanmmlanir, Sl)= Ke* eos Et +0) burada iistsel fonksiyon e pilmigtir. Agagidaki gekilde K =1,a le sintizoidal fonksiyon Keos(w! +8) gar- =0,7=0.1 degerleri igin’ Gistsel ‘Bold I: Temel Sinyal Fonksiyonlan ve ilenme'et s Karmayik Ustsel Fonksiyon Karmasik listse] fonksiyon syle tanumlamr ke, 120 re a JO a ager enacts Burada ——e™ =cos(we) + jsin(we) ——agilum —_ullanlabilir Jem |= Joos? (wr) +sin?(wr) |e" |= 1 ifadesinden | /(Q|k,r20 elde edi- lir. Karmasuk dstsel fonksiyonun grafigini tig boyutlu dlizlemde gizmek min Kinduir. Asagidaki sekilde w=87, k=1 deerleri igin karmasik Ustsel fonksi yonun ig boyutlu diizlemde grafigi verilmistir. ‘Sekil 213: Karmagik ists! fonksiyon grail Ayrik Zamanh Temel Sinyal Fonksiyonlar. Biri Adin Fonksiyonu “Aynik zamanhi birim adim fonksiyonunun tanimi sdyledir iaseets apa |b "PO mse e% 0, diger, burada Z tamsayrlar kiimesini gistermektedir. Fonksiyonu grafigi ise asa- Bidaki gibidir.Birim Diirti Fonksiyonu Aynik zamanh biti ul] = ok +n} \ cA & ur) birim adum fonksiyonu ve diirtl fonksiyonu arasindaki baglantiys utnj=Sotn—k] ‘ m ifadesi ile de gosterebi Bold I: Temel Sinyal Fonksiyanian ve igermeler| 52 Ramp Fonksiyonu Ayrik zamanlt ramp fonksiyonunun tani sdyledir r[n] = mur}. Qu) Diger bir ifade ile nm n20 0, diger Ramp fonksiyonunun grafigi syledir. ‘Sekil 246: Ayr zamank ramp fonksiyonu Birim adim fonksiyonu ile ramp fonksiyonu arasindaki baglanti s6yledir, ula] = rll rfn-1] Diger bir ifade de rin] = Sot yada rin} Dain K>rinl=>) ro AdTn~k] olmaktadir. $imdi konv ile ilgili olarak drnek sorular ¢6zelim. |a a rior Ornek-2.24: flr) = ufn—3]-u[n—9] fonksiyonunun ‘grafigial'oiainiz. “ CBatim-2.24: Asagidaki grafikte sirast ile ujn—3], ufn—9) ve fn} fonk- iyonlarinin grafikleri verilmistir, inceleyiniz. n=] rasinda drtiigen kisimlar birbirini sifirlar, f[n] fonksiyonu 3 ve 8 noktalan asinda olan ayrik zamanli bir dikddrtgendir. Ornek-2.25: f[n]=ufn]—2u~6]+u{n—11] fonksiyonunun grafigini- Bu tir sorularin ¢&zUmlerj sUrekli zamanli benzer sorulanin géiztimleri gibi- r. Tek farklary ayrik zamantt olup, noktalardan olusmasidit, Yukaridaki ifade- dikkat edilirse, 2 =6 zamanindan itibaren ~2u{n-6] ifadesi ufn] ifadesine nmektedir. Bu da genligin -1"e gitmesine sebep olut. n=11 anindan itiba- n u[r-—11] fonksiyonu eklendiginden, n=11 anndan itibaren sinyalin genligi krar 0a diger, Soranun gtziimd asagidadir, inceleyiniz Bolom I: Temel Sinysl Fanksivanian ve iglonmeler 6 se Ornek-2.26: fla] =r[n]—2r[n—6] + r[n—11] fonksiyonunun grafigini ¢i- ziniz Gbxiim-2.26: Verilen denklemdeki kritik(n=6 dan itibaren digs basla- yacak ve de ekim —1 olacaktir. n=11'den itibaren de f{) fonksiyonu sabit kalacaktr. fen} Ayrik Zamanh Ustsel Fonksiyon Komnikasyon ve sinya! igleme konularmda kullanilan diger bir fonksi- ‘onda tistsel fonksiyondur, Usisel fonksiyonun tans: asagidaki gibi verilebilir, fie". nz0 fin diger > fll =ke“uln} ke R (2.12) Ornek-2.27: Asagidaki grafigi verilen fonksiyonu birim adim fonksiyonla- ri triinden yazmrz. Jie6 Sinyaiar vo Blterier Céziim-2.27: Bu soruyu gézmek igin takip edecegimiz mantik soyledir. ilk olarak fonksiyonda degisimin bagladigi noktalan tespit etmek daha sonrada bu noktalari g8z Gniine alarak fonksiyont: bitim adim fonksiyonlannin toplam: seklinde yazmaktir. Fonksiyonumuzu incelersek n= |,n=3,n=6 noktalarinda deBisim olmaktadir. Bu noktalardan 1 =1,n=370 gbz dntine alarak fonksiyonu: n=6 notasina kadar u{n—I}~2ufn—3] seklinde yazabitiriz, Bu durum asagi- daki sekilde izah edilmistir. an ‘ jurum gisterilmisti seth ae) sings © halde f[y) fonksiyonuma f[n] =s(n—1]-2ufn—3)+ufn—6] olarak: yazmak miimiiindir Ornek-2.28: Asagida grafigi verilen fonksiyonu birim adim fonksiyonlart irinden yaziniz, im-2.28: Fonksiyonun degigim gosterdigi n noktalan g6z dniine alinarak fonksiyon fli = ula} +uln—2]—uln-3)]—ufn— 4] =2,n=3 ven=4 seklinde yaztlabilir. ‘86tGm Hi: Temel Sinyal Fonksiyonian ve islenmeteri 7 ‘Ornek-2.29: Bir Snceki Smekte verilen fonksiyonu ramp fonksiyonlar ta- rnden yazanuz CBriim-2.29: Ramp fonksiyonu giz dntine alindiginda fonksiyonun kritik noktalarin! 2.n=4 olarak belirleyelim ve de grafikteki egimleri gtz dntine alarak fonksiyonu fla}= ral ety 3+ rin 4} seklinde yazmak mimktindsir. Alistirma Asagidaki fonksiyonu ayrik zaman: birim adim fonksiyonu t- runden yazinvz ny 20 sede en 2.6 Sinyal Jretmede Kullanilan Elektronik Devreler Bu kisimda bazi temel jonlarinin clektronik devrelerle nasil ‘retildigini anlatacagiz. ve konuyu agiklamasi agisindan Smek devre semalan verecegiz. Analog sinyalleri tretmek igin de pasif devre elemanlart kullanub, Pasif devre elemanlart sirasiyla, direng, Kondansatbr, endiktér’ten ofusmakta- dir. Pasif devre elemanlari ve de voltaj ya de akim kaynaklari kullamlarak teme! sinyal fonksiyonlan tiretiebilir. Temel sinyal fonksiyonlarim hatirlayacak olur- sak bunlar, birim adim sinyali, birim dirta sinyali, ramp sinyali, Ostsel sinyal, sintizoidal sinyal idiler. Pasif Devre Flemanlart Endiiktsr Endoktor akim depolamak (manyetik enerji depolamak) amaci Jan bir pasif devre elemanidir. Endaktor karsisindaki akim degeri ani degisimler gistermez, bunun yerine yavas yavas azalir ya da artar, ® wo CAAA! ‘Sokil 2.17: Endrin sembol gisterimi‘Sinyaler ve Sistemier Bolum femal Sinyal Fonksiyonlan ve ilenmeler 59 Endiikt6riin dzerindeki akum ve de voltaj arasindaki baglant: syledit, Direncin deveri zamana bag olarak degisebildigi gibi zaman degisimsiz de olabilir. Zaman degisimsiz R direnicinin voltaj akim baglantist sdyledir, (2.13) vit) = Ri). imdi temel sinyaller, birim adim sinyali, dirt sinyali, sinlizoidal sinyal ve Kondansatér iistsel sinyalin pasif devre elemanlan kullanilarak nasil Uretildigini gorelim. Kondansatér endiktdr gibi enerji depolamak amacr ile kullantlan pasif dev- Birim Adin Fonksiyonu re elemanlarindan birisidir. Kondansatér tizerinde voltaj depolanur, ve kondan- d sator tzerindeki voltaj degisimleri ani olmaz, iistsel bir sekilde artar ya da aza- Birim adim fonksiyonu u(¢), £20 igin deger aldigindan bu durum devrede dar. anahtarin kapatilmas: gibi diistintilebilir, ve asagidaki verilen devrede oldugu 7 gibi birim adim fonksiyonu devre anahtar yerine kullanilabilir. 7 ay l ‘Seki! 2.18: Kondansatértin sembol yostrimi ‘Yukardaki sekilde gBsterilen kondansatoriin tizerindeki akim ve voltaj bag lantilar s6yledir, svaninda anata aoa ig Sekll 2.20; Bim adim fonksiyonunun dretinl Darti Fonksiyonu Dirtii fonksiyonu 5(¢) dretmek igin agagudaki devreyi ele alalim cba =F VV) (2.14) @ fo +O ok CaN) aC caRMo Direng Direng, enerjiyi is ve de ik olarak ortama yaymak amact ile kullanilan pasif devre elemanlarmmdan birisidi. Direng, enerji depolamak amact ile kulla- + nilmaz, Daha Gnceden belirttigimiz tizere enditktér ve kondansator enerji depo- aoe lamak amaci iJe kullaniliyordu. Diger yandan bu devre clemanlant ig dirence Seki 221: td fonksiyonunun Gretna ship oldugundan depoladhikian enerji ig direng Gzerinden ist ve 1sik olarak bo- ‘Anahtar kapatiiktan sonra, kondansatdriln tzerindeki voltaj vyu(t) ola- eae : caktir, buradan da kondansatdr tizerindeki akim asagidaki gibi hesaplanirsak, ig d = @=clv@ i (t) a vie) £ ad w 3 = CS qule “ ;" : Spon EEE = Cr SK) ‘Seki 2.18: Drencin sembol gterii somucunu buluruz. Elde edilen sonup, i(@)=Cvy6(0) , dirt fonksiyona igermektedir.heal Sinyolter ve Siaternier Siniizoidal Fonksiyon Siniizoidal fonksiyon elde etmek igin, Vy voltaj degerine sahip bir kondan- satir ile bir enduktér birbitine paralel olarak baglamrlar. Bu baglama isi asagir- daki sekilde izah edilmistit. Anahtarin kapatilmasindan itibaren, endiktér ve kondansatértin ig direnglerinin olmadisi kabul edilirse, kondansatér ve endiktériin karsisinda olusan voltaj sintizoidal degisime sahip olacakti. = anna ee why L Yan L ut) aN ‘Sekl 2.22: Sinizoidalonksiyonunun retin Bu durumu syle aciklayabiliriz. Anahtar kapatildsktan sonra, Kirchof akim. canunun uygulanirsa, yazilir, — burada a Ly alas CAMO) 5 yazaisa if a j Jroaene Sve olde edilir. Yukaridaki esitligin her iki tarafimun ¢"ye gére trevi alsa, e sz (t)=0, 120 Sr@a0 ¢ 1 tye po elde editir, Bu denklemin gzimit L w= Kye , £20 2.15) (=Ko OTe (2.15) sinllzoidal bir fonksiyondur, Bu giziimdeki V, kondansatériin zerindeki nahtar kapatilmadan Onceki voltaj degeridir. BolGm it: Temei Sinyal Fonksiyonlari ve Igienmeteri ot Ustsel Fonksiyon Ustsel fonksiyonu Uretmek igin agagidaki devre kullanilabilir. Bu devrede anlik voltaj degeri , olan kondansatire bir direng seri olarak balanmistir ve de anahtar ¢=0 aninda kapatilmaktadir, Bu durumda kapasitér tzerindeki vol- taj direng tzerinden tstsel bir sekilde bosalir. Kondansatiilin itzerindeki voltaj ifadesi syledir, B® wey Morne buradaki RC garptmina devrenin zaman sabiti ismi verilmektedi, 0 annde vata pat £0 + 4 % 7 R WOaNC SR ‘Sekil 2.23: Usise!fonksiyonunun dretimi iniizoidal’Fonksiyon Ostsel séniimli sintis fonksiyonunu elde etmek igin kullanacagimtz devre agaiidaki sekilde verilmistir, Osninds ana ane ay | RE uf ha Seki 2.24: Ustsel tna sinizoda forksiyonunun etm Sekilden de goruldiigu Uzere pasif devre elemanlan, direng, endliktor ve kondansat6r paralel baglanarak Astsel sonimltl sinlis sinyali elde edilit. Kon- dansatériin anhk voltaj degeri V, dir. Anahtar kapatildiktan sonra KirchoPun akim kanunu uygulanirsa, : in tie tic v(t) it yazihr, Yukardaki esitibte ig = "0. i, =z Jue, Ve ig = yerine konulursa,£2. Sinyelier ve Sistemler 141 fyeaesc4uy= * z froze cFW=0 denklemi elde edilir. Denklemin ¢’ye gore tiirevi alinirsa, x0 a ne ar diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklemin g&ziimd (O-0 V(t) = Kye" cos(wet), 120 (2.16) 7 | degerini almaktadsr. Dogrusal ve Zaman Degisimsiz Sistem esitligi ile verilir ve wy Zaman degisimsiz sisteme Smek olarak asabidaki endiktr devresini gbz ntine alalm. Bu devrede girdi voltaj kaynagt v(t) cikt ise devreden akan akim iC "di. v(t) (1 24 Seki 2. Girdi ve giktt arasindaki baglanti, 5: Dogrusal ve zaman degisimsiz sistem i) Lt 7 focrar aan ifadest ile beiriimisi, Sistemimiz dogrusal bir sistemdir. Iki fark gir voltajs v,(1), ¥2(1) igin sistemin gtktist EG zl (x) +¥9(n)de lf lf £ frertead rca =AO+hO B5\Gm II: Teme. | Fonksiyonion ve islenmeler 6a bu da sister dogrusal oldugunu gdsterir. Simdi sistemin v(¢~t,) gicdisi igin, gaktisim inceleyelim ve bu giktiain i(f—f,) a esit olup olmadigins incele- yelim. Sistemin v(¢—tg) gi cin grktst, 4 olmaktadir, yukaridaki ositlikte parametig' degisimi yapalm, r'=7—f ol sun, bu durumda, “ VON ie az free } i (18) ile de ifade edilmektedir. Yukaridaki esitlik, esitlik (2.17) ile karstlagterthr- =f) oldugu gorblur, Bu sonugta bize sistemin zaman de@isimsiz oldugunu g6s- termektedir. Dogrusal ve Zaman Degisimsiz Sistemin Diferansiyel Esitlikle ifadesi Osrendigimiz, izere dogrusal ve zaman degisimsiz bir sistemin girdisi ve siktist arasindaki baglants diferansiyel ya da fark denklemleri ile gbsterilebilir Dogirusal ve zaman degisimsiz sisteme dmnek olarak asagidaki devee verilebilir. Bu devrede voltaj kaynagt v(t) sistemin girdisi, devreden akan akim i(?) ise sistemin giktisidir. ; R L 4 Wirt 4) ww AC ‘Sekil 2.26: Seri RLC devresi + KirchoP un voltaj kanununu devredeki dingilye uygutarsak, Wo) ner LLin+k fiuerdedenklemini elde ederiz. Bu denklemin ber: tirevini alirsak, Lypartinat Sane dhy YOO Sun= nant Sande diferansiyel denklemini elde ederiz. Bu denklemde bize sistemimizin dog: rusal ve zaman bagimsiz oldugunu gdstermektedir. Yukaridaki denklemin sinii- zoidal girdi voltaj igin gtztimit t= Ae eoswt+0)ae% 2.19) ‘BolGm li: Temel Sinyal Fonksivonian ve igtenmeleri yy 2 SORULAR F(@) fonksiyonunun grafigi agagida verilmistir AO Buna gére asagidaki fonksiyonlarin grafiklerini giziniz. a-f0 ») FH 9-70 ® 7¢-0 Ofer) 9-27) aw fE-2_— B= fH-2) D/G+6 DEO Flr] fonksiyonumun grafigi asagida verilmistr. St Buna gore asegidaki fonksiyonlanin grafiklerini giziniz. a) fl-n] b) I-20] 9) fn) 4) fln-il ©) f[2n-1] f[-2n-1] 2) fet] by AG+u DAN OTe ) 2/8) %) -3fI-7]Sinyalier va Sistemier Bolden i: Teme! Sinyal Fonksiveniat ve istenmeler @ 3) fl] dizini asagidaki gibi verilmistir. 8) Birinci sorudaki_f(#) sinyalini birim adim ve de ramp fonksiyonlar: tirtin- Simj=[-2 ~4 253 4 65-3 -210 7] den yaziuz. Daha sonra da af fonksiyonunun grafigini giziniz. f¢ eo i mniksiyonu ve igi iksel ifadeler yazi Buna gre agagidaki dizinleri bulunuz. fonksiyo de titrevini igin matematiksel ‘yaziniz, a) 5] b) flat) Ofna) flan—t} sca > (E24) tome 2 9) Grafigi asada verilen f(®) fonksiyonundan =I foul n= 1 =2f[-2n-1 ~0.5f[-2n- « ‘ ee siyonu elde ediliyor. g(1) fonksiyonunun grafigin durumlart igin giziniz. 4) Asagidaki fonksiyonlann grafiklerini giziniz. a) d(2f) b) S(2-1) ©) 8(21+1)— 6(21-3) d) u(t—2)+u(t~4)-2u(t ~6) ©) rf +1)-2r(t-D+r(¢-2) 1) 5{2n) 2) d[2n+4]+8[2n-2] hy 815-2 +1] \ 5) flMl=[] -1 0 2 -1 3 -1 0 0 -1 0 2] dizini verilmistir. Asag- a daki dizinlerin karsthiklarim bulunuz. 10) Asagidaki ayrik zamanls fonksiyonlarm grafiklerini giziniz. a) flr-ll—b) f2n-1) 9 fl2n| a a) flr) =r[n}+r{n—4]=rin-8]—b) gin) =rfn}+rin—4]-2rIn-8] 9 flan 9-3/2 Efe] PB -3) 11) Asagida grafigi verilen fonksiyonu ayrik zamanli ramp fonksiyonlart ti- 7 2 riinden yaziniz. 8) fln]=d[n+4]+26[n+2]+d[n] -34[n-2]+55[n—6]— [9] fonksi yonu veriliyor, /{7] ‘n grafigini ciziniz, daha sonrada asagida verilen fonk- siyonlarin grafiklerini giziniz, a) flan) ») f2n +2} 9G @) -3/(3n +3} °) 2s} 7) F(O=sin(100z7)+sin(1000z7) sinyali Srnekleme islemine tabi tutuluyor. Omekleme frekanst en az kag segilmelidir ki alicidaki sinyal vericidekinden ok farkli olmasin. Segilen Smnekleme frekanst ile elde edilen dijtal sinyal J{n]"in matematiksel ifadesini yazimz. ' 12) Asagida belirtilen fonksiyonlarm grafiklerini giziniz. a) uP2n] ) uf3n} ©) rl2n] ® Bn}Sinyaiterve Sistern 13) Asagida verilen fonksiyonlarm periyotlarint bulunuz. a) sin(t) b) cost) 14) Asaizdaki iglemlerin sonuglarim hesaplayimiz. b) je +N5(t-Dat ©) 5E-N)5\t+3) =? @) 6@-Du =? a) fe +nae-na ENERJi, GUC, EVRiSIM (KATLAMA), SISTEMLER. Bu béllimde ilk olarak sinyallerin enerji ve giilerinin hesaplanmasina de- ineceGiz. Bu boliimde ele alacagimiz sinyaller statik degisime sahip sinyaller olup rastgele degisim Gzelligine sahip dogillerdir. Rastgelesinyallerin gy ifade- lerinin hesaplanmasi bu kitabin igerigi disimdadhr. Sinyalin enerjisinin ve giict- rin bilinmesi iletisimde Snemli bir husustur. Ozellikle birgok performans kista- st alicidaki sinyal-giictintin girtlti-glictine oramt temel alinarak yaptlir. Enerji bir sinyalin belli bir zaman araliginda dagitmis oldugu toplam gligtir. Sinyalin ‘ici ise birim zamanda, dagutslan enerji miktan olarak. verilebilir. Biz enerjiyi 1st ve 1stk olarak ya da bir formdan digerine dénitsiirken algihyor ve dlcet uz, Bezt sinyallerin giigleri hesaplanabilir fakat enerjileri hesaplanamaz, bazila- rnin da cnerjileri hesaplanabilir fakat gigleri hesaplanamayabilir. Hlerleyen boldmlerde bu sinyallere Srnckler vereceBiz ve bu sinyalleri degisik isimler altinda gruplayacaiz, Enetji ve gig hesaplanmasi hem zaman diizleminde hem de frekans dzleminde yapilabilir. Bazen zaman dlizleminde enerji ya da gitel- nin hesabt zor olan sinyalin frekans diizleminde enerji ya da giig hesabi daha kolayca yapilabilmektedir. Bu béliimde enerji ve giig hesabin! sadece zaman dizleminde yapacajiiz. Frekans diizleminde enerji ve glig hesabina Fourier d&- rnisiim Konusunun ardindan degineceBiz. Ikinci olarak ele alacagumiz konu ise evrisim iglemiir. Sistemier sinyalleri isleyen ve onlardan yeni sinyaller fireten elektronik devreler olarak kabul edilebilirler. Bazi sistemler matematiksel olarak tanumla- nirlar, Her matematiksel olarak tanimlanan sistemin fiziksel olarak bir karsiliét vardir diyemeyiz, Bazi matematiksel tanimlar sadece teorik olarak kalrlar, pra- tige uygulanamaziar, Sistemlerin pravige uygulanabilmesi igin bazi dzelliklere sahip olmalari gerekmektedir. Bu dzelliklerden bir tanesi gelecekteki verilere baglt olmama dzelligidir. Sistemferin ir Szelligi de kararhitklart- dir, Kararstz sis agidan hethangi ligine sahip olmasina dikkat edilmelidir. Diger bir sistem ézelligi de hafizaya sahip olmadsr. Bazs sistemler i¢in hafizaya sahip olmak kritik bir gereklilik olsa da bazilar igin ise haftzaya sahip olmamak Snemli bir Kistas olacakur. Dogru- sallik ve zaman degiisimsizlik sistemlerin sahip olabilecegi geri kalan diger 6zel- liklerdir, Dogrusal ve zaman degisimsiz sistemleri islemek daha kolay oldugun- dan tasarladigimiz sistemlerin dogrusal ve zaman degisimsiz olmast tercih edi- lit. Dogrusal ve zaman degisimsiz sistemlerin dirt yanitlan biliniyorsa her7» ‘Sinyalae ve Sistemlor hangi rasgele bir girdi igin sistemin grktsi evrisim isiemi ile hesaplanabilir. Bundan dolayicir ki dogrusal ve zaman degisimsiz sistemlerin dirt yantlaninin belirlenmesi ilk olarak yapiimast gereken islemlerden birisidir. allerde Enerji ve Giig Siirekti Zamanhi Sinyallerin Enerjileri ve Gtigleri Anhk Giig x(¢) stirekli sinyalinin ankkcgiiet GB.L) — [pO=20), } ile hesaplantr, Toplam Enerji Anlik glict bilinen sinyalin toplam enerjisi ise tim [ p(at G2) ifadesi kullanilarak hesaplanir, Toplam enerjisi bilinen bir sinyalin ortalama giict, ie im— f p(odr 63) P kullanilarak hesaplanur. Periyodik bir sinyal igin yukandaki satudaki ortalama ‘ig ifadesi Ch 1 . ‘ P=— [x (at Tia seklini alir, ve bir periyotta hesapla islemi yaptir, Periyodik sinyaller igin (root- mean-square) kOk-ortalama-kare ifadesi ortalama gg ifadesinin karekOkt olup syle verili, Te, tr few. G4) “ediniz. Simdi ise siny Bolum lt: Enerl, Gus, Evrsim (Katlama},Sistemlet _ n Ornek-3.1 x(0)=u(?) birim adim sinyalinin anbik giteiint,, ortalama gitcii- fe enerjisini bulunuz. ni 13.1: Sinyalin anlik get p(¢)="x"(#) ifadesinden Po=w@ =ult)u(s) =ult) bulunur. Sinyalin ortalama gitet 2 P= tin* [prod ahs}! = tim Fuca moe "2 bulunur, Yukaridaki islemi yaparken birim adi fonksiyonunun sadece pozitif Igelerde deger aldigindan_integralin alt sinirm Q dan baslactgimiza dikkat toplam enerjisini hesaplayalim, Gérlilecegi Uzere birim adim fonksiyonunun anik ve ortalama giigleri bue lunabiliyor. Ama sinyalin enerjisi sonsuzdur.-Bunu-birim adim fonksiyonunun grafiginden de anlamak milmkiindir, Birim adim fonksiyonu pozitif eksende sonsuza giden bir dikdrtgen oldugundn, karesi de aynidir. Karesinin altindaki alan ise sonsuzdur. Ore yandan genlik hep ayni kaldigindan anlik gilg ve orta- lama gi sabit sayilar olmaktadir, Enerjisi hesaplanamayan ama glicil hesapla-2 ‘Sinyallar ve Sistomier GUG sinyalleri denilmektedir. Diger yandan giicii hesaplanama- hesaplanabilen sinyallere ENERII sinyalleri denilmektedir. nan sinyall yip ta ener} Grnek-3.2: x(¢) sinyalinin anhk gticind, ortalama gicint ve enerjisini hesaplayimiz, t Osrs2 x(t}=43-1, 25154 0, diger. (CBziim-3.2: Anhk giig p(t) = x°(1) ifadesinden “(®, asrs2 PO=M=1G-N', W154 0, diger. Sinyalin ortalama git, iH ” P= tim? fooa nt ia =i Fars [G- a rat fe jon =0, integralferin sonuglani sonlu sayslar olacagindan limitin degeri Oolacakur. Simai de sinyalin enerjisini hesaplayalim, B,=lim f p@dt = fra +fo-nta 03 Sinyalin ortalama gilcth olmadigt halde enerjisi meveuttur. Bu sinyale enerji sinyali ismi verecegiz. Bolom ii: Enay, Gog, Evrigin (Katlame, Sisterner wm ‘Not: Bu kitabumizda sinyalin gic denildiginde aksi belirtilmedikge sinya- lin anlik degil de ortalama gilctintin istendigini kabul edecegiz. Ornek-3.3: x(1) Asin2 1) sinyalinin enerjisini ve giiciint hesaplay- nz, Sinils sinyalinin periyodt. dir. Céziim-3.3: Sintis sinyalini enetjisi x7() = 4° sin*(= 1) fonksiyonunun saplanarak bulunur, 27(¢ # sin? Zn ifadesi daima pozitif degerler alzcagindan, bu alanin degeri sonsuzdur. Yani eneyjisi sonsuzdur. Sin- yalin bir periyottaki gut ise sdyle bulunur, 1 fod T ply tn J # sin? Enya eat riz 1a ~eosEny Hane 2 dt sy] a con SF yt Yukaridaki sonugtan girllecegi tizere sind sinyalinin bir periyottaki cner- * isi genliginin karesinin yarssina egit olmaktadir. Aynk Zamanhi Sinyallerin Enerji ve Giigleri Ayrik zamanlt x(n) sinyali igin enerji ve giig tanumlan sdyledir. Anhk Giig Ayrik zamanti x[n] sinyalinin anhk gicti Plny= 2°] Gs) fee a___ Seige vo sistemier Bolom tl: Ener, Gog, Eris (Kalama), Sistemler 1 Toplam Enerji Sinyalin enerjisi Ayrik zamanli xf] sinyalinin toplam enerjisi e Lr £,.= XH G6) > a 1 ile hesaplantr. “— Ortalama Gig : Sinyalin giicti sonlu oldugu halde enerjisi sonsuzdur. O halde bu sinyal bir fn] sinyalinin ortalama geal hesaplamak igi stig sinyalidie Seva on Alisrma: x[7] = cos(37 7) sinyalinin anlik gictinii, ortalama giictind ve a+1,5, \ tanimunt kullanunz, Periyodu NV olan bir sinyalin ortalama gic P=tS tn G8) Nes ile hesaplanur. Simdi konuya yénelik érnek sorular gézelim, Ornek-3.4: x{n]=(-1)" sinyalinin anhk gilctnd, ortalama giiciinii ve ener jisini butunuz. (GOriim-3.4: Sinyalin ankk git Pll= 7] =)" =I. Sinyalin ortalama gtict P= tim — Spm) * i ; we 2M +1 I ima 2! = lit a ian! 2M. = J uM a1 =1 cenerjisini hesaplayiniz. 3.2 Evrigim, Kutlama (Convolution) +404) ¥&} 6540) Evrisim sinyal isleme ve iletisim konularinda sik sik karsimiza cikacak olan bir konu oldugundan gok iyi bir sekilde 6grenilmelidir. ilk olarak si- rekli (continuous) sinyallerin evrigimferinin bulunmasini daha sonra da, ay- nik (discrete) sinyallerin evrisimlerinin bulunmasin: isleyecegiz. Evi konusuna galismaya baslamadan dnce, okuyucuya siirekli ve aynk sinyalle- rin tamimlarint ve 8zelliklerini kitabin ilgili bltimlerinden okumasin: tavsiye ederiz. Siirekli Zamanh Sinyallerin Evi F(), g(®) siitekli iki fonksiyon olsun. Bu iki fonksiyonun evrisimi F(t)* g(t) seklinde ifade edili ve takip eden satirdaki gibi tanmlamr, MO) =fO*8O = J s@gte~ sar. G9) Burada,r bir degisken olup integral alum: strasmda kaybolmaktadir, sonug sadece # degiskenine bagh olmaktadir. x yerine baska bir harfte kullanabiliti. Evrisim sorularim gzerken bazen matematiksel yéntemler hazen de grafiksel yéntemler Kullanmak gerekebilir, Hangi yontemi kullanmamiz gerektigine so- ruya bakarak karar verebiliriz, Simdi evrisim konusuna yénelik olarak sorular gzelim ve bu konuyt iyice alamaya calisalim,Sinyalar vo Sisterier Ornek-3.5: ie) = FO" 02 Gaziim-3.5: Direk olarak evrigimin tanimi kullanalum ve soruyu gézelim, h=FO* FO = fs@se-nae Fl)=u(d) u(t) burada_birim adm fonksiyondur, = Jutsu nya, yukartdaki ifadenin en son kismundaki integralin hesaplanabilmesi igin u(e) ve u(t) ifadelerini agtk bir gekilde yazahm. 1, 120, cease ea ee $f 4-10. diger. ~\o, diger. . Bu iki ifadenin garpimn ise géyle olur, Ltzrz0 Simdi elde etmig oldugumuz garpim sonucunu integralde yerine koyalim, integralin sinvrlarimin nasil degistigine dikkat hi)=[lidr, 120 ° 120, \ Sonug ramp fonksiyonudur, yani h(e)=1(f) > r(®). O halde iki bi acim fonksiyonunun evrisimi bize ramp fonksiyonunu vermektedir. Bu somucu asagida tekrar ifade edelim, u(t)ru(t) = r(t). Gériim-2: Simai ise ayn1 soruya matematiksel yaklasim sergilemeden gra- fiksel olarak gtizelim. Oncelikle u(r), u(t) fonksiyonlarmnm grafiklerini gize- lim. Sonra da bunlarin garpimlarin: bulup integral degerini alantardan faydala- narak hesaplayalim. {BbIUm Il: Ene, Gog, Evrisim (Katlarna, Sisterler n nz) er) uit) 1 1 1 coed r © fer ue yue~2) 7H Yukaridaki en son sekil garpim fonksiyonu u(r)u(t—z) 'yi gstermektedir. Bu fonksiyonun —s dan oa kadar integralinin ahnmast demek dikdértgenin alarumin hesaplanmasi demektir. DikdOrtgenin alant ise 1.1=1 ir. O halde so- rug olarak gunu yazabi uQeui=t 120. iz sonucu s6yle yorumlayalim. Garpim fonksiyonunun bakacak olursak, olugan dikdOrtgenin alam ¢ "ye bagh olarak degismektedir. ¢ nin degeri arttikea dikdértgenin alan da artmaktadir. Simdi evrisim fonksiyonunun bir dzelligini verelim daha sonra da konuyu pe- kistiren diger Smeklerimize bakalim, Ozellik: Evrisim isleminin degigme dzelligi vardur, yani f(t), g(¢) sUrekli iki fonksiyon olsun. Bu iki fonksiyonun evrisimi /(0)* g() ya da (+0 seklinde hesaplanabilir. Diger bir deyisle /()* g(0)= g(* SO ispat: Ispat igin kullanacagimyz yéntem integral hesabindaki parametreleri degistirmek seklindedir. Once evrisim integralini yazalm, hO)= FO* RO = ff@eu-ndr. Simdi parametre degisimi yapalim, 1—r => r=1-s, dr=ds7% Sinyaller ve Siste Jr@ee-nar = [16-9664 = fats =a SOY Béylelikle ispatimizi tamamlamis olduk. Alisturma: Evrisim isleminin dagulma 6zelligini ispatlaymz. Yani, LOGO +HO)= H* 8+ /O*HO ifadesinin dogrulugunu gésteriniz. Ornek-3.6: Asagida grafikleri verilen fonksiyonlarm evrisimini bulunuz._ FO FO n 1 = T =2 2 Goxiim-3.6: Evrisim fonksiyonuny bulmak igin grafikleri verilen fonksi- yonlart birim adim fonksiyonlar tardnde matematiksel olarak yazip, evrigiin islemini matematiksel olarak hesaplayabiliriz. Bizim takip edecegimiz metot ise grafiksel yaklasim metodu olacaktir. Diger bir hususta g(¢)+ f(A) "mi yada F(6)+ g(t)'i mi hesaplayacagumizdir. Hangisi en kolay gériintiyorsa o kullantl- mahdir. Bu soru igin her ikisi arasinda gok fark olmasa bile baz1 sorularda F()* gO) in grafiksel hesabs g(@)* (0) “den gok daha bast blabilmektedir aya da tam tersi, $imdi gziimimize devam edelim, 8@* f= fe()fe-nae Oncelikle g(r). f(¢-1) fonksiyonlarim: defigen # deBerleri igin gizelim, sonra g(r) f(r) nin grafigini degigen ¢ degerlerine gore gizip, en son olarak alanlardan faydalanarak evrisim integralini hesaplayalim. Agagidaki grafikleri dikkatle inceleyiniz ve g(r), f(¢—r) fonksiyonlarinin Srtiigen kisimlarinin ¢ depiskenine giire nasil degistigini iyice anlamaya galisimz, Bolom I: Ener, ug, Evrgim (Katlama}, Sistemlar » ef et ateysie-a}=0 3cte-t fetornee= 01-2. 203 ststct _feeurecom=2) =2 113 Jaore-nne2-«-9 4 Berew fecoru-nwe-0 ae? Simdi yukarida elde ettigimiz sonuglan toparlayarak evrisim sonucunu tek bir matematiksel fon! iyon olarak yazalim, daha sonra da evrisim fonksiyonu-» ‘Sinyalor ve Sistomior {861d Il: Ener, Gog, Evrigim (Katiama},Sistemler a un grafigini gizelim. Sonuglarn toplu olarak gésterimi asagidaki esitlikte ve- Wa) =f* a) | rilmistir. i WO=8O* SO = [feoat—nar <3 2 -3st<-1 = femeyutt—r)as, -Ist, G-10)'u kullanarak, OG-1/2) QD = AS elde edit. Ornek-3.12: 5(7 -1) =? Coziim3.12: ? Janarak, ‘ =0 denkleminin kékleri hesaplamp (3.11)'den fayda- HF N= HSE 1) + 54) olarak yazilabilir. Ormek-3.13: 5(0? -1)#5(0? -1) Géxiimn-3.13: Ozelligimizi kullanarak 5(¢? —1) ’t asagidaki gibi agalim, oe - (6-1) +60+1) Bundan sonra yapacagimiz islem, evrisim isleminin dagilma ve dogrusal olma &zelligini kullanarak sonuca gitmektir. Hes sie0y our stesy=4 8% 1 +t Deoe-D+ qt +1*dt+1) St 45(t- D=Fae—Deste » (S(t -2)+25(0) + 6¢+2)) Ohalde (S(¢-2)+25() + 5+2)es ‘Sinyallar ve Siscomier Aynik Zamanb Sinyallerin Evrisimi Ayrik sinyaller says dizileri geklinde gosterilirier. Sayt dizilerindeki her bir sayt sinyalin bir zaman anindaki genligini gosterir. Zaman ekseni birer biter artarak gider. Sadece sifir zaman amin: bilmek yeterlidir. Okuyucunun konuya daha iyi vakif olabilmesi igin aynik sinyallerle ilgili bilgileri kitabin ilgili kisim- larndan gézden gegirmesi tavsiye edi ‘Asagida aynk bir sinyalin grafigi belitilmistir. fin) 35-21 4 35-51-79 3 3-2-1 0 1 2 3 ‘Seki 3.1: Ayr zamani sinyal Burada verilen sinyali vektdrel olarak da syle belirtebiliriz, FU=B.S -21 4.0 35-51-79 3] buradaki vekt®rel gésterimde zaman ekseninin 0 anit belirtmek yeterli olacaktur, Oaninin soluna dogiru birer birer azalarak, sagina dor ise birer birer artarak gideriz. Simdi aynk sinyal fonksiyonlarinin evrigimin islemini tanmla- yalim, Aynik Sinyal Fonksiyonlarimn Evrisimi Fn], afr] iki aynik sinyal fonksiyonu olsun, bu fonksiyonlarm evrisimi asagidaki gibi hesaplamr, Hn] = FU) alr] \ GD Siirekli fonksiyonlardaki gib nunun degisim ve dagilma dzel dir, Ff) * ln] = gin] fla] FUn)* (gh) + kn) = flrs glo + SL] kD) 3.13) Slr + (ag[n] + bk[n}) = af [n]* gin] + bf Ln] * kf]. olde tl: Ena, Gog, Evrigim (Kalama), Sstomlor 2 Ornek-3.14: f [7], gln] aynk fonksiyonlarinin grafikleri ayagida giste- rilmistir. Bu fonksiyonlarin evrisimlerini bulunuz. gin) Géxiim-3.14: Grafikleri verilen fonksiyonlar Snce vektirel olarak yaza- lum, boylelikle evrisim islemini gorse! olarak daha basit bir sekilde yapabilitiz, f=E-1 Q 21h sbel=(0 I Sima evrisim isleminin formiltint yazalim ve bu iki fonksiyonun evrisimini bulalim, Mor] = fla sin = Shane) ‘Simdi nde@iskenine degerler vererek yukandaki toplam ifadesini agalim, 1-2) = blel-2-k, He =D Ral-1-H, 0] = Steel way = Sstelett 1, 2) = Ssthe(2—4), 3) = Tee) i= & ‘Yukandaki toplam degerlerini bazi‘n degerleri igin yazdik, diger n deger- leri igin de yazilabilir, ama sonuglar sifir olacagindan yazmayt gereksiz bulduk. Biraz sonra neden sifir olacagini grafik yéntemiyle agtklayacagiz, Simdi yuka- ridaki toplam islemlerinden bir ikisini agalim digerlerinin sonuglarin: direk ola- rak yazalim, W-2] = > slklgi-2-#) Feat fl-De{O1+ FL-Hel- t+ f10le[-2)+. +0.0+(-1.0+0.0.& Sinyallar ve Sistemier Wn) = Sftblet-1-a1 + fl-Ug(0}+ /[0)g(-1 + +1) +04 HO}= H}=2, A) 1, 3] Evrigim fonksiyonu A(z] in grafigi asagudaki gibidir. Evrisim sonucu olusan fonksiyonu simdi gorsel yéntemle nasil hesaplaya- cagamuzt g6relim, Bunun igin dnce f[é], g[~*] fonksiyonlan gizilir. Daha sonra ise g{-] fonksiyonu degigen m degerleri iin kaydinlarak g{n-] fonksiyon- lan gizitir. gin—K] fonksiyonunun [k] fonksiyonu ile ortisen noktalant bu- lunarak buradaki fonksiyon degerleri garpilarak toplanir ve An] degerleri bulu- nur. Asagidaki grafik gSztimiinii inceleyiniz. Bu gdziimde g{-k] grafigini gi- zerken g{k] grafiginin dikey eksene gore grafigini aldik. g[n—k] grafigini gizmek iginse m dogerlerine bakarak g[k] grafigini sola (eger » negatif ise) |n| kadar kayinibir, (eger n pozitif ise) || kadar saga kaydinit., Bolam It: Enerii. Gag, Evrigim (Katlama), Sistemier_ Cy Dflelel-k=CY-D+0.1+2.0 =1 > flelgt-2-k] = 0-0) 7 =0 Dlelgl-1-] = 1-1) + 0.0 =-l DAlAlgfl k= 0.61) +1.2+1.0 7 Di slkigi2-*]=(-1)Q)+1.1 1 D/tels3-*] = D0) 1 Altsturma: Asagida verilen ayri fonksiyonlarin evrisimterini bulunuz, Fll=(3,5 ~21 4.0] gh=[2 5} 31. xso 7 Sinyallor ve Sisternier Oxellik: /[n}, g[n] ayrik fonksiyonlarnin vektdrel uzunluklart (fonksi- yonlarin tanmlt oldugu zaman anlarmun saytst) sirasiyla N, Af olsun. Bu fonk- siyonlarmdan evrisiminde elde edilen A{n} fon! nunun vektirel uzimluge N+M-~1 dir. Stirekli fonksiyonlarda ise durum biraz faklidy. /(0),¢(0) site rekli fonksiyonlarinin uzunluklart strastyla £,,L; olsun, Bu fonksiyonlann evrisiminden elde edilen (1) fonksiyonunun uzunlagu L=Z, +L, dir Ornek-3.15: Ale] = fIn]* gf] sayi dizisinin uzunlugu nedir? SUW=[RS -2.140 2.4 5.6 1.3] a3] va ™ Cdziim-3.15: f(r, g{n] dizinlerinin uzunluklan sirastyla 6 ve 3 "tur. Bu fonksiyonlarindan elde edilen A{n] dizininin uzunlugu 6+3—1=8°dir. Ayrik Zam: Ayrik dilrt fonksiyonunun tanumin tekrar haturlayalim, ht Diirtii Fonksiyonu ye Evrisim iglemi fl, n=0, anj=ir "=% 3. P= to, ager ee Herhangi bir aynik fonksiyon ayrik diirti fonksiyonlarin kaydirilmis ve SI seklenmis hallerinin toplam seklinde yazilabilir, yani: fl] = ad[n=2}+ bd[n=1]+ cfr] + dd[n-+]+ed[n+2]+-- Bunu toplam sembollint kullanarak syle yazabiliriz, sta) = 3 an— Hy G.15) bu ifadeden de girilecegi tizere herhangi bir ayrik fonksiyon kendisivile aynic arta fonksiyonunun evrisimi geklinde yazilabilir, yani Sn) = fla) ot. Aynik diirtil fonksiyonunun bazt dzelliklerini hatirlayalim: MUnloIn—n] = Flr] Sn) *d[n—n,)}= f[n=ng] DL MeN 9] = fl] Simdi konuya yonelik olarak baz1 sorular gzelim. Bolom i: Ener}, Gag, Evrigim (Katlama), Sisterier oy Ornek-3.16: S[n-I]* 51-21 Cartim-3.16: flr}* dn—ny]= /[=n) dzelligini sorumuza uygularsek, Oln- I+ dn~2] = d[n=1-2] LAIN 3. U ) 3.3 Sistemler ve Ozellikleri Sistem,girdi olarak bir sinyal alan ve gikin olarak bagka bir sinyal dreten elektronik devre ya da herhangi bir dnite olarak tammlanabilir. Sistem girdi olarak aldigi sinyali bir takim islemlerden gegirerek yeni bir sinyal Uretir ve iktt olarak sunar. Sistemin girdi ve giktisiia bakarak sistemin baz Ovelliklere sahip olup olmadigs hakkinda bir fikre varihir. Mesela sadece gil kaynagt, di- reng ve kapasitir igeren bir devrenin hafizast vardir, Ciinkii kapasitorin enerji depolama dzelligi vardit. Fakat devremiz sadece gly kaynag ve direngten ofu- suyorsa hafiza 6zelligi yoktur. Birden fazla sistem seri ya da parale! baglanarak daha karmagik sistemler olusturulabilir. Agagidaki gekilde sistemin grafiksel olarak gosterimi yapilmistr, Sistemimiz strekli zamanh olabildigi gibi aynik zamanlt da olabilmektedir. Bu basit Gmekten sonra, sistemin ézelliklerini vere- lim ve her Ozelligi aguklayalim. Sistemlerin dzellikleri suntardur, gelecege bag. olmayan (nedensellik), hafiza (memory), dogrusalhk (linearity), zaman dewi- simsizlik (time invariance), Kararlilik (stability), tersi almabilir (invertibility) Sistemler blok diyagram halinde asagudaki gibi gost xo foie Zaman Sistem|—> 4) xm ‘Aynik Zamanh Sistem | —> 7] Seki! 3.2: Sistemlen grafksel gbstermi Matematiksel Olarak Sistemin Lfadesi Sistem girdi olarak veri alir. Bu veriyi x(¢) olarak gosterelim. Bu veriyiig- leyerek ciktr Uretir. Cuktiy1 y(0) olarak gOsterelim. Cikt ve gi ki, arasindaki ilig- WO = Hix} olarak verilir. Burada #7{.} sistem operatértind temsil eder ve sistemin gir- di verisi tizerinde islem yaptugim: belirtir. Fer elimizde birden fazla sistem var-2 ‘Sinyalor vo Sistomlor sa, bu sistemleri géstermek igin farklt harfler kullanwriz, mesela H,{.}.H{-} aibi Nedensellik, Gergeldenebilirlik (Causality) [Coumisa bag le deg) J Bir sistemin nedensel olabilmesi her hangi bir andaki giktisinn o andaki ya da gegmigteki girdi verilerine baal: olmasi gerekmektedir. Eger sistemin g1ktist gelecek zamandaki girdi degerlerine bagl ise sistem nedensel-degildir deriz. ‘Simdi konuyw agiklamast amactile.iki-6mnek soruya bakalim. Ornek-3.17: Asazida verilen sistemim gikts:-ve girdisi arasindaki iliski Yn] = x[a]+0.Sx(n—2]+x"[n—3] geklinde verilmistir. Sistemin nedensel olup olmadigint belirleyiniz, Céztim-3.17:Sistemin giktist__ile__girdisi____arasindaki_iligki v{n] = x[n] +0.5a{n—2]+x*[n—3] Geklindedir. Bu ifadeden gortldugu tizere sistemin gikusi y{n] simdiki girdi afm] ve_geemis zaman girdileri aln=2], x{n—3]"e bagh olmaktadir, yn] hethangi bir gelecek zaman girdisine bag defildir. © halde.sistemimizin nedensel Ozelligi. vardir..a-da sistemimiz nedenseldir deriz Orne 3.18: Siirekli zaman bir sitemin giktst ve girdisi arasmndaki bag- lanty y(t) = x(¢ +0.5)4.x(¢-2.3)— x7 @~3) ile verilmistir. Buna gore sistemin nedensel olup olmadigint belirleyiniz. CBziim-3.18: Sistemim giktisr y(¢) gelecek zaman girdisi x(¢+0.5) ’e baglidir. Bu sebepten dolays sistem nedensel degildir. Ya da sistemin nedensel Szelligi yoktur deriz, Causal dzelliZi olmayan sistemler matematiksel olarak meveutturlar, ama pratik olarak yapilmalart mimkiin degildir. Cunktl nedensel olmayan sistemler simdiki zamandaki giktiys Gretebilmek igin gelecek zamandaki girdi verilerine ihtiyag duyarlar, gelecegi de gu anda bilmemiz mimktin de- Hildir. Ozellikle gergek zamanl: (real time systems) sistemlerin mutlaka ne- densel dzellige sahip olmalan gerekmektedir. Arastirmacilar sitemler tasar- larken, mesela denklestirici (equalizer), Sncelikle matematiksel olarak tasa- nilarint yaparlar. Bu tasarmi sonunda elde ettikleri gikti ve girdi bagiantist- mi nedensel hale getirmeye gahsirlar. Yaptiklan sistemin pratik hale getiril- mesi igin bu gereklidir, aksi halde yapilan tasani sadece teorik olarak kalir ve pratikte bir degeri olmaz. Bolom il: Ener, Gue, Evrigim (Katlama), Sisterlor 2 Hafiza (Memory) ( Genmit x, don lec degerhe beg hyan Bir sistemin guts sadeld'S"sAGa girdle Bobs olarak dedisivora sist min hafizast yokrur deriz, Eger sistemin giktisi geemig ve gelecek girdi verileri- ne bagh olarak degisiyorsa sistemin hafizast vardir, ya da sistemin hafiza 6zelli- fi varchr deriz. Grnek-3.19: Bir sistemin giktisi. ve girdisi arasindaki baglantt yt] = xf} +2" verilmistir. Sistemin hafizast olup olmadigim bulunuz. Coriim-3.19: Sistemin n anndaki giktist yf] sadece m anmndakigirdi verisi_ xn] "in bit fonksiyonu oldugundan sistemin hafizast yoktur deriz. Ornek-3.20: Bir sistemin giktisi ve’ girdisi arasindaki baglanty y= s¢-1) +x°(0) ile verilmistic, Sistemin hafizast olup olmadigim. bulunuz CBziim-3.20: Sistemin ¢ anindaki giktist y(t) gegmis zaman girdi verisi x(¢—1)e bagh oldugundan sistem ‘ine sahiptir denilir. hafizast vardir, ya da sistem hafiza dzelli- Bir sistem igin stmirl girdi — simrh gakt kararllg gu sekilde ifade edit. Bir sisteme sinurh bir girdi verisi gindeririz, eger bunun sonucunda sinirl bir sikti aliyorsak sistem’kararlicir deriz. Eger simi: girdi verisi smursiz ya da gok yiiksek miktarda gikt: verisi tretiyorsa sistem kararsizdir deriz. Konunun anla- silmast igin kaba iki Srek verelim. Demirden bir bidon diisintin ve bu bidonun yiizlerinde iki tane Kfigik delik olsun, Bidon benzin ile dolu olsun, deliklerden birine yanan kibriti aup tikadigunizda diger delikten yitksck miktarsa basing, 1st ve isik giktist alinacaktir, o halde bu sistem kerarsiz bir sistemdir diyebiliriz. Diger yandan sadece bir voltaj kaynagt ve direngten olusan bir devre diistiniin, kaynagt ne kadar degistirirseniz direng dzérinden alacagimiz voltaj da ayni mik- tar olacaktir, o halde elimizdeki sistemimiz kararl: bir sistemdir. Matematiksel olarak Kararh bit sistemi style ifade ederiz, x(t) sistemin girdisi, y(F) giktis olsun, kararli sistemler igin Eger [x(|SM, <@ ise | y(t)|SM, ytn] & Seat Simdi sistemin giktist yn]=n+1 igin | yal }< M, esitsizligini saglayan ‘M, gergcl sayisinin olup olmadigina bakalim. y{n]=n+1 ifadesi » sonsuza gittikge sonsuza gideceginden | y{r]|< M, esitsizligini her n degeri igin sagla- yan M, gergel saytst bulunamaz. O halde sistemimiz kararsiz bir sistemdir ve kararlik dzelligi yoktur deriz. Aligtirma: y(F) = x7() + x(¢—3) ise sistemim kararh olup olmadigint:-bu- tunuz. Tersi Almabilirlik (Invertibility) Eger bir sistemin guktisin: kullanarak tekrar o sistemin girdi verisini elde edebilecek yeni bir sistem olusturulabiliyorsa sitemnin tersi vardir deriz. Mesela bir sistemin gikusi ve girdisi arasindaki baglanti y{7| = x{~1] geklinde olsun. Elimizde diger bir sistem olsun ve bu sistemin giktist k(n] ve girdisi m[n) ara- sindaki baglanti k{y] = m[n~1] olsun. Bu sisteme girdi olarak y{n] g6nderirsck girdi verisi x{7] "i tekrar elde ederiz, © halde yf] = x{n~ 1] sisteminin ter- si bulunabilir deriz, Dogrusathk (Linearity) Decece J'dan Liyiikse dagrosallk yoltur..f Dogrusallik ve zaman degisimsizlik sistemlerin iki Snemli ozelligidir, Gzellikle dogrusal ve zaman dedisimsiz (linear and time invariant) sistemler iizerinde oldukga ykli caligmalar meveuttur: Simdi stemin dogrusal ola- bilmesi igin neler gerektigini gérelim. Bir sisteme iki deBisik girdi verisi gonde- relim ve bunlart x,,2x; olarak gisterelim, Sistemin bu’ girdilér 7 JinJolstin, “Sistemin dogrusal olabilmesi x + saktisinin ky, +4, y, olmast gerekmektedir, Bir sistemin dogrusal olup olmadi- Sint anlayabilmemiz igin giktist ve girdisi arasindaki denkleme bakmartz yeter- lidir. Eger sistemin gules: girdinin 2 ve yukarist Ustle rusal degildir. aoe Ornek-3.22: jn] = x%[n—1] sistemi dogrusal wwidit? Cériim-3.22: Sistemim giktst gitdinin karesi ile baglantil oldugundan di« rek olarak dogrusal degildir Ama dogrusalhk tanimin uygulayarak eT olarak dogrusal olmadigunu gorelim. Sistemin x7], x4[7) girdile- ri igin giktilan y;[n]=x,’[0~1], y,fn]=x,"[7-1]. Sitemin dogrusal olmast igin x,[m]+ x(n). igin giktsimn y,{7]+y,[n] olmast gerek- mektedir. $imdi bunun b8yle olup olmadigina bakalim. x,[n]+x,[n] girdisi igin sistemin gaktist (x[2—I]+x:[n—1])* olup bu da y,{1]-+y,b2] toplamm- dan farklidir, © halde sistemimiz dogrusal degildir, Ornek-3.23: Stirekli zamanlt bit sistemin girdisi ve sgiktist arasindaki bag- lant y(@) = (x(¢~1) ifadesi ile belirtiimistir. Sistemin dogrusel olup olmadi- ina karar veriniz. Céziim-3.23: Sistemin x (0) girdisi igin giktist y,(0)=2,(Qy,(¢—1), Sis temin x,(0) girdisi igin gibtist y, (1) =, (Ox,(-1) . Sistemin x, (1) +3,(0) igin gikttstPol Sinyaller vo Sistomier HO CAO + OKC I+ 2(¢-) OA E=1 +3241) +4, (On) +x, 0x, D. Yukanidaki esitikten gortlecegi azere y(t) # y,(0)+y,(0). O halde siste- mimiz dogrusal degildir. Absturma: >(1]= xf] +2xfn—1) ¥jefeminin dogrusal olup olmadigunt bu- lunuz, Zaman Degisimsiz (Time Invariance) Bir sitemin zaman degisimsiz olabilmesi igin zaman ekseninde kayclrlan sirdi verilei aymt mibtarda zaman ekseninde kaymis giktlar olvsturmaldir Diger bir deyisle zaman deBisimsiz bir sistem x(0)igin y(t) veriyorsa x(¢~t,) igin y(t—to) verir ya da x(¢+%) igin y(¢+0,) verir. Ornek-3.24: Bir sistemin girdisi ve giktust arasindaki iligki sdyledir, 20. ORG temin zaman de} imsiz.olup olmadiiim bulunuz. GOriim-3.24: 2(0giedsi isin sistem y(¢)= 2. retior. sf) git RO xt=t0) eae ee : disiigin sistem RD Letts Sistemin zaman degisimsiz_olmasi ign iy tietir. Sis iz_olma fo) Meat) iin Wrewigt okt y(¢— 1) ‘olmast gerekmektedir, Oysa Tia Henn ae ~ Bu durumda sitemimiz zamana bagimidur, zaman degisimsiz degildir deriz, Ornek-3.25: y(0) = Jx(ode sisteminin zaman degisimsiz oldugunu gis- teriniz, Céaiim-3.25: x(¢-f,) igin sistemin gikus y,(0) Jx(r~ tye. Sistemin in-y() = ~L,) esitiginin saglandgin g6ster- memiz. gerekmektedir. y(¢~1,) = Jar ifadesinde parametre degisimi ya~ zaman degisimsiz olmas ‘Bold I: Enon, Gas, Evrigim (Katia, Sister Ea parsak r= Tf, y(I~f)= | x(e"Wdr' elde ederiz. Buradan g6riilecegi tizere H(t —tq) = »4(0), bu da sistemin zaman degisimsiz oldugunu géstermektedir. Alistirma: y(¢) = x(21) sisteminin zaman degisimsiz olup olmadigina karar veriniz. Aligtrma: y(?) = x(¢)+u() sisteminin zaman degisimsiz olup olmadigina karar veriniz Aligtirma: y(0) =x(¢-1)+u(22) sisteminin zaman degisimsiz olup olma- dhiguna Karar veriniz, Herhangi bir aynk zaman sinyali x{n] drtt fonksiyonlarmin toplami sek- linde yazilabilir. Mesela asafidaki sekildeki sinyali ele alam. Bu sinyal dirti- lerin toplamn seklinde afr] ‘Sekil 3.4: Aynik zamankisinyal afr] = OL + 2] + 2] + 1]+ 5[r-2J-26[n—4] yazilabilir. Bunu daha de genellersek, herhangi bir x{n] sinyali atol= Sat oI0— A geklinde dort fonksiyonlart tirinden yazilabilir. Burada xf} sinyalin k “anindaki genligi olmaktadir. Yukaridaki esitligi, afn]* din] G.16)— Se Sisternicr ile de ifade etmek miimKtindir. $imdi dogrusal ve zaman degigimsiz. '(.} istemini diisnelim, Bu sitemin girdisi asagudaki sckildeki gibixfn) giktist ise An} olsun. HU} > vil Yn] ile afm} arasindaki iligki. yl imiz.x{n] = [7] olsun, ve bu 6zel girdi gisterelim, yani_y[n] H{x{n}} seklinde gisterilir. Girdi ve- is itisina farkl: bir harfle Hinjolsun. Bu durum asagidaki sekilde gdsterilmistic ln) ALY An] ‘Sokil 3.5: Dogrusal zaman desisimsiz bir sitemin dart yan Herhangi bir rastgele girdi verisi igin sistemin gaktist y[7] = H{xtni} idi. Burada x{7] yerine x[n]= 7 x[4]8[n—K] yazarsak vr] = Het] = ACS akon —A } csitligini elde ederiz. Bu esitlikte H/{.} operatériint toplam ifadesinin igeri- sine gekebiliriz, Bu durumda Saar —K ms ohn sitliBini elde ederiz. Sistemimiz dogrusal ve zaman degisimsiz idi, ve sis- temimizin xf] = d[n} igin giktist yf] = hn] idi. Zaman degisimsiz olan siste- min xf7]=d[n—k] igi giktist yf] =m] olmaktadir, —yani Hl= Hn) ise Mn—k]=H{a[n—k]} . Elde etmig oldugumuz Hn] = H{6[n—k]} esitligini yukaridaki esitlikte yerine koyarsak, oinl= Satkytn—Ay G1 Bolum it: Enerii, Gog, Evrigim (Katlame}, Sieterler 28 sonucunu elde ederiz. Bu demektir ki, eer sisteminizin dirt girdisi igin siktisi biliyorsaniz, herhangi rastgele bir gitdi verisi igin guktisim: yukaridaki Sbrekl) gomonly G19 Mayaller fain de ayer Quien gecarlidit Ormek-3.26: Sistem girdisi_ ve giktis!.arasindaki—baglanti Yn) =Ax{n]+0.5x{n~2] ile verilen bir sistemin diirti yanstim bulunwz. ile bulunabitir. Giriim-3.26; Sistemin dit yan, girdi verisi dle iken sistemin verdigi gik- tudir. Sistemin girdi verisi [2] ve giktt verisi y{n] "dir. x(n} = dln], gin sistemin gaktisint hesaplayacaiiz. Buna gre istemin dnt yantt A[i] = 67] 40.55["—2} Dirt yan pk bir sekilde de su gekilde de yazabiliriz, pooSinyalter ve Sisterni Ornek-3.27; Diirtil yanits An] olan dogrusal ve zaman degisimsiz bir sis- temin asagidaki girdi verisiigin drettigi guktyy: A[n] tiiriinden ifade ediniz, a) almj={ 2 n=3 -05, n=4, Céxiim-3.27: Oncelikle girdi verisini duirti fonksiyonlar tiiriinden yazalim, xf] = df] +26] -3]-0.5d[n— 4] Sistemin durta yaniti asagidaki gekilde gisterildigi gibi, girdi verisi darta iken sistemin verdigi g:ktidir ve dzel bir gikti oldugundan hi] ile gOsteriimis- tir, se a} = Sistem zaman degisimsiz oldugundan sistemin d[n—3] igin giktist H{»—3] ve [n—4] icin giktist A{x—4] ‘tir. Bu durumlar asagida gisterilmistr. Sn~4—J wife 4] Sistemimiz dogrusal oldugundan x[n]= d[0]+26[n—3]-0.58fn~ 4] igin sistemin giktist, 80-3 AG Ain—3] In] = bni}+ hf —3]-0.5h{n— 4), Ormek-3.28: Dogrusal ve zaman degigi bir sistemin dirt yanit ‘= Sn) din —4) te. Sistemi x(n] = a] gird vers gin sistemin gikus- wm bul Gériim-3.28: Sistemin durtd yaniti h(n] biliniyorsa, sistemin hechangi rastgele girdi verisi x(n] igin sistemin giktist y{n]=h[n]*.x{n] ile hesaplanir, Buna gore sistemin giktsi, Yn] = ln] — [nm —4)) * uf] = Sn] + ula] ~ [n — 4} ufn] = ulm] = ufn—4). Béltira Ils Enerji Gag, Evrigim (Katlama), Sistemier | BILGI MERKEZL ae Dest ie 185596, Ne My ieee een eel aoe EEE yeaa sehen Ornek-3.29: Dogrusal ve zaman. depigitiiz bir sistemin drt yan pr ise, sistemin girdi veri3i igin gaktisint hesaplayimz, pe es; # ‘Céziim-3.29: yin] = hr] *.x{n) ile sistemin gikusi direk olarak hesaplana- 7 bili. Once x(n] fonksiyonunu matematiksel olarak yazahm, afr] +26[0] + 4612-1) Ohalde yf winy= dns Lan tyerea “ava L ~251n12 goin 3} ln] 25 ~ I} Sfx) = 201M RAIN) + S011] +251n=]— eee = 25[n] + 50[n—T]+ 2612-2], Ou Cérlim-3.29: Sistemin g:ktist verilen girdi verisi igin, sistemin dogrusal ve zaman deBisimsiz Szelliginden Otari yfm]=2h{n]-+4h{n—I} dir. An] yerine konulursa, Le Ornek-3.30: Diirtii yansts Af] = @ wo] oan sistemin brim adun yan ‘tum bulunuz,108 Sinyallec va Sistemier t Céztim-3.30: Biri uti, sistemin_girdisi birim adi fonksiyonu iken_sistemin verdigi giktiya denir. Sistemin girdisi xjn) usin evrisim Kullanarak agagidaki gibi hesaplayalim, er REL! gibi hesaplayalin, {n] = af] * Alm) = wteie(3} tn Not: Birim adum yanstimi genelde s{/] ile gdsterlir. Ornek-3.31: Siirekli zaman bir sistemin —dartit vyanit we (0) ~ 6(t ~2) ise bu sistemin x(7) (5) (0 igin giktisimt bulunwz, 2) win} igin_sistemin Solum il: Ener, Gc, Evrgim (Katlams), Sistemlar 103 CSriim-3.31: HO = x(t) *h(O) ‘(Gooo-a-n “3 u(t) Qy “alt= Dogrusal ve Zaman Degisimsiz Bir Sistemin Diirtii ve nitlan Arasindaki Bajlant im Adium Ya- Aynik zamanl: bir sistemin diirti yaniti hj] ve birim adun yanit s(n) arae sindaki baglantilar s8yledir, sta ya 6.20) Eger sistemimiz sirekli zamank bir sistemse bu durumda A(2) ve s(t) ara- sindaki baglanti su sekildedir, G21 = ce Dogrusal ve Zamani Degisimsiz Bir Sistemin Ustsel Fonksiyona Yantt, Déniistim Fonksiyonu Aynik zamanlt bir sistemin durtd yantt h(n] olsun. Sistemin girdi verisi ist- sel fonksiyon x(n) = e™olsun, Bu durum igin sistemin giktst, —— vin] = afr] * Hr] = YtAatn 4] = Samer aS nf Site m=106 Sinyatior ve Sistemler Burada elde edilen 7 h{kJe™ ifadesi fn] drt yanstinin Fourier déni- simi olmaktadir ve 17(Q) ile gOsterilir. O halde sistemin tstsel girdi fonksiyo- nu igin giktist, sinl=e™" HQ) (3.22) ile ifade edilir. Bazi yazarlar H(Q) = aed Smee tanumin kullanue- me Jar, bu durumda, y[n] =e" ¥2xH(@) olmaktadie. Simdi konuyu bir adim daha agarak dogrusal ve zaman degisimsiz bir sistemin kosinils girdi verisi igin gukti- sint hesaplamaya galisalim. Girdi verimiz. x{7] = cos(Qn-+y) igin giktiys hesap- layalim. x(n} =cos(Qn +y) fonksiyonunu tistsel fonksiyonlar tirtinden yaza- ak olursak, afr] = cos(Qn+y) 1 (ine) 4 grt) (omer sere) Bu andan itibaren ilk kisimda tistsel girdi fonksiyonlan igin elde etmis ol- dugumuz, sonuglart kullanarak sistemin giktisint yazalim, } 1 Burada H"(Q) ifadesi H(Q) ifadesinin karmagik eslenigi olmaktadir. H(Q) ifadesi karmagik bir terim oldugundan H(Q) =| H(Q)| ZH(Q) seklinde yanilabilir. H(Q) =| H(Q)|e4" yazmint yukarda yerine koyarsak, (raye™e” + Qe ™e vena (Op eAtOeele MCC] em MEA) sonucunu elde ederiz. Elde etmis oldugumuz, bu sonucu yeniden diizenleyip kosinils fonksiyonu ttrdinden yazarsak, Hin] =| H(Q)| e05(ZH(Q)+On +). G23) Grnek-3.32: Dart yamti Afr] =<6[n—1]+d[n+1] olan sistemin afr] =cos(On+ Fy girdi veri iktisim hesaplayiniz. [Bblom I: Ener, Gg, Evrigin (Katlama, Sisterner 105 Goziim-3.32: Dirck olarak y{n] =| H1(Q)|cos(ZH(Q)+On+y) ifadesini problemimiz igin uygulayalim, Buna gire, Yk Deak +e S aye = 2eos(2), iceliktir ve faz agist sifirdir. Buna gore sis- dL] = 2e0s(Q)eos(Qn + 7 . Ornek-3.33: hf] = 6[n-2] ve abril = sin(Qn +2) igin sistemin giktis: yfr]’i bulunuz, Cériim-3.33: Burada girdinin sintis olmast sizi kuskulandirabilir. Ama si- in elde niis kosintistin sadece = kadar kayciriimis hali oldugundan kosins etmis oldugumuz, y(n] =| (Q)|cos(ZH(Q)+OQn+y) sonucu sintis fonksiyo- nuna da uyarlanabilir. Sorunun gdziimiintl okuyucuya birakiyoruz. Not: Buraya kadar yaptigumiz antatumda aynik zaman fonksiyonlan ele al- ik, Strekli zamanl fonksiyontar igin de berzer formiller tiretilebilir, Mesela stirekli zamanli bir sistemin dirt yamiti biliniyorsa, bu sistemin istsel fonksi- yon e*"*e yanit HO) = x # A) = Jace -ae = farce" em face "de eo Hw).oa Sinyater ve Sistemior Burada H() sistemin dict yanitinin Fourier dénustimt olmaktadir. Asa- Gidaki sekilde bu durum izah e stir. Dogrusal ve zaman degisimsiz sistem x)=e" HO vi) =e" HGw) stoy~ Jueremas ‘Seki 3.6: DZD bir sisterin Ustselfonksiyona yant Dogrusal ve Zaman Degisimsiz Bir Sitemin Diger Ozelliklerinin Diirtii ‘Yanitindan Belirlenmesi Sistemlerin dzellikletini hatulayacak olursak bunlar, hafiza dzelligi, neden- sellik, dogrusallik, zamandan degisimsizlik, kararlik idi. Bir sistem dogrusal Ve zaman degisimsiz ise, diger geri kalan dzellikleti (kararlilik, nedensellik, hafiza) sistemin dirt yanstindan direk olarak belirlenebili. Simdi bunun nasil ‘gergeklestirildigini gérelim. Hafiza } iz bir sistemin (ayrik zamanli ya da stirek- Eger dogrusal ve zaman degis i zaman) dirt yanits Hn] = Koln}, hi) = Mot) seklinde ise sistem hafizaya sahip dedildir. Diger durumlarda sistemin hafi- zast vardir deriz, spat: Sistemin giktist An = Skene ifadesinden hesaplanabilis. Sistemin giktisinin y{n] “in gecmis ve gelecck girdi verilerine bagh otmamast igin ky = { Ky k=0 0, diger, olmalidir. Aksi halde y(a]= > Alkla{n—A] agilim gerpeklestirildiginde y(n] gepmis ya da gelecekten girdi verileri igereccktir. Bu da sistemin hafrzasi Bol ls Ener, Gus, Evrgim (Katloma},Sistemier 07 oldugu anlamina gelir. Surekli zamanti sistemier iginde benzer yolla hareket ederck ispat yapulabilir Nedensellik, Gergeklenebilirlik (Causality) Dogrusal ve zaman deBisimsiz bir sistemin gergeklenebilit (causal) olmast igin Hn|=0 n<0, H)=0 1<0, kosullarin ayrik ve stirekli zamankt ‘zelligin ispatim da az dnceki kistmdaki temler icin gecerli olmast sarttr. Bu yapabiliriz, ispat: Sistemin giktst yf] = DMs(n =]. Bu ifade negatif & dogerleri iin gelecck zamandan girdi verileri igerecektic, mesola x{n+1), xin-+2),--- gie bi. yfm]"in gelecek zamandan giedi verileri igermemesi igin Hk\=0 k<0 kosulunun gergekleymesi gerekmektedir. Kararhik Dogrusal ve zaman degisimsiz bir sistemin smurh girdi-sinirl gikti kararh olabilmesi igin gerekli olan kosul, seh Dileli , 3 9° Bu igleme tekrarh bir sekilde devam Ala) = pun] olarak buluruz. Sistemimin dogrusal ve zaman degisimsiz olduguna anla- maimiz igin sistemin giktist yf] "i sistemin girdisi x[n] tirtinden ifade etmemiz gerekmektedir. Bu da fn] = py{n—1]+x{n] denkleminin géztimint gerektir- mektedir. Bu tir denklemlerin giziimlerine ilerleyen kisimlarda deginecegiz. Ornek-3.36: y{n] = x[Mn], MZ sistemi verilmig olsun. Sitemin zaman degigimsiz olup olmadigani belitleyiniz. Céxiim-3.36:, xn — ny] gin sistemin giktist y,[7]=3{Mn-n,]. Zaman ekseninde kaydirilan giktinin degeri Yn—m] =x{M(n—n)] iilecegi tizere y, [1] # 1-79] oldugundan sistem zaman degisimsiz degildir. 1 Dogrusal ve Zaman Degisimsiz Sistemlerin Diferansiyel ve Fark Denk- lemleriyle Gésterimleri Bir sistemin g1ktust sadece sistem girdisi ttranden degil de, hem sistem gir- disi hem de gegmig ciktilar tartinden denklemalerle ifade edilebilir. Sistemin bir andaki giktisint sadece sistem girdileri ttirinden ifade etmek igin bu denklemle- rin géziilmesi gerekmektedir. Stirekli Zamanh Sistemler Dogrusal ve zaman degisimsiz bagumstz bir sistem, Sa,d* 20. F 5, a# M0 & nd te aE (6.24)‘Slryater ve Sistomier diferansiyel esitlig ile ifade edilebilir. Aynik Zamanh Sistemler Dojrusal ve zaman deBisimsiz ayrik bir sistemin girdisi ve guktist arasinda- ki baglant, fark denklemi ile verilebilir. Dogrusal ve Zaman Degisimsiz Sistemlerin Diferansiyel ve Fark Denk- Jemlerinin Céztilmesi Sistemlerin diferansiyel ve fark denklemlerinin g8ziimlerini gOrel olarak sirekli zamanh: sistem: zlmletini 6grenelim. tk in kullantlan diferansiye! denklemlerinin g3- Diferansiyel Denklem Céziimit in géziim kiimesi iki elemantidu, lik elemanina biz tirdes gziim, ikincisine ise zel géziim isimlerini verect Turdey gbetman butumabimesi ign Yaya" 29.0 denklemi ele shiny ve as \ 02m bulunue, Tardes gzaim, y MO= Yee ¥ ile ifade edilir, burada r;, }\a,r =0 denkleminin kokleridit, ¢, degerleri , a anhk sartlardan bulunulur. )°a,r* =0 denklemine karakteristik denkleii de a denilir. 2) Ornete 3.37: 2D +547) 6y( =23()-d=D denkleminin tides de péctimil_y, (0) i bulunuz GCéztim-3.37: @? 2 +5420 s6y)=0 bulunur. Buna gore tirdes ¢ztim y,.] -<(4) Simdi 4 4 de deel seid bulalim, am-(3} ulm] gindisi igin 62el g8zim, y,tn -K(3) ufn]. Ozel gtiztimt ve girdiyi denklemde yerine koyarsak, 1)" RAY ly 4) wi—*(L)" ann ={4) a (GQ) ea-$G) w-a-(s) =2, n=0 igin ise k=1 bulunur. Buna gore dzel g6- buradan 221 zilm, pf] {BblOm Ill: Enerj, Gog, Evrigim Katiara), Sisternlar ae Toplam géziim ise, vines) olarak bulunur, Anbk kogul y{-1]=8 Kullanularak sabit ¢=1 olarak bulu- fe 1y nur ve toplam géziim, aini=(4) +8) aine{2) ufn~1} ofur. Ornek-3.43: y{n] = pyln—I]-+x{n] denklemini daha Snecki Smeklerde caligmistik, Bu bir fark denklemi olduguna gore bu fark denklemine sabip sis- temimiz dogrusal ve zaman dégisimsiz sistemdir. Pack deklambs LTE disholectit1) 2 a 4) 5) 9 D 8) ‘Sinyalier ve Sistermler SORULAR Yer] = poor 1+ xt igin ans "ul +3] ise yon] =? sin)+Ly{n—1]—Lfn—3) = xn) 2af—2] sisteminin det yas bulunuz, x Au(O) ve W(t) =e u(t) ise y(t) =? x(1) = 5(¢+1) = 260-1) + 6(¢-3) ve (a) (1-2) ise y(t)=? x(Q)=eu(t) ve A(t) =u(- 2) ise y(t) =? Dojrusal bir sitemin 6(t- r) gitdisine verdigi gaktt A, (Q)=u(t—1)-u(t-2r) enor ise, 4) Bu sistem zaman degi midir?? ') Bu sistem gergeklencbilir midir? ©) Sistemin grktsins asadidaki girditer igin bulunuz 1) x) =u(e-1)-u(e~2) 2) x(t) seu) Dogrusal ve zaman defiisimsiz iki sistemin ditt yanutlant h[7] Ialr|=a"ufn] ise x{n]=d}n]—ad[n—I], [all girdisi igin siktiarint bulunuz, Dojrusal ve zaman degisimsiz sistemlerin durtu yanitlan asagidaki gibi ve- rilmistir, bu sistemlerin kararlt ve nedensel olup oimadiklarint belirleyiniz. (i DM)=e™, 1y a) reni-(2) ul} b) Aln]=()"uf-n+ 1] c) bpm] ) A(t) =e" u(r = 2) ©) Al) =e'u(-r-2) {Béllm It: Ener, Gag, Evrigim (Katlama), Sistemler 1 9) yfri]+ 2y(n—1] = afm] + 2x0 —3] sisteminin ditt yantim bulunuz. 10) Asagidaki denklemlerin tirdes ¢&zimlerini bulunuz, 2 WO) | 5g MO =), y@= ad Ap td +20 =, 30)=0, y'(O)=2 8) som + 2960-144 yon-2]=0, 9(0]=1, 91-1} =6 11) Asagidaki fonksiyonlanin evrisimlerini bulunuz. a) f= 5-1) g@)=5(2t+3) ©) FO =u gO =ult-2) 6) 0-5) a= 80-2) d) SO=u) (=r 12) Grafikleri asagida verilen fonksiyonlarin evrisimlerini bulunuz, a) tO + 13) Grafikleri asagida verilen fonksiyonlarin evrisimlerini bulunuz a) it 4Sinyaller vo Sistemi 6 14) Asaiida verilen sinyallerin enerjlerini ve giiglerini but a) {O=e,a>0 b) £O=e"ul,a>0 2 FO =u) ~2ut-10) ® d) fW=r@)-IE~4) 47-10) uz. ©) FO =sin(2Qu(, 9 /=sin(2u(o) 15) Asagidaki i 3) Asa vallerin periyotlarin: bulunuz. ve bir periyottaki gilglerini he- a) f()=sinQ2r tb) f()= in(2z1+1) c) FF = sin(2z ¢) + cos(3 1) 4) flr] = cos(2x n) ©) fl] =cos(2 n)+ cos(3x n) 16) Asagida grafigi verilen sin ‘enerjisini ve guctnd hesaplayinvz. fo SUREKLi ZAMANLI SINYALLERIN FOURIER ANALIZi Bu boliimde siirekli zamanh sinyallerin Fourier seri gdsterimini iz. Trigonometrik toplam konusunun tarihgesi Babillilere kadar gitmektedir. Ik olarak Euler titresen teli inceleyerek, telin grkardht frekanslanin birbirinin harmonigi oldugunu kesfetmistir. Euler’i takiben 1768 yrlinda dogan Fransiz bilim adamt Fourier trigonemetrie seriler tizerine gahismrg ve perivodik sinyalle- rin harmoniksel olarak baglantil: sinizoidal sinyallerin toplamt seklinde yazila- bilecegini gostermisti. Fourier daha sonra periyodik olmayan sinyallerin bis nin harmonigi olan sintizoidal sinyallerin toplam: seklinde degil de harmonik olmayan sinizoidal sinyallerin integrali seklinde yaztlabilecegini gdstermigtir. Fourier’in galigmalart yasadig yillarda fazla ilgi gekmemistir, Oltimiinden sonra yapmis oldugu galismalar matematik dlinyasinda gigur agmis- tur ve galigmalan mithendistik bilimlerinin birgogunda kullanitmaktadhr. Fourier doniigim formili sinyal iglemenin en Gnemli forma kabul edilebilir. Fourier’in yasadigi dinemde kendisi gibi yetenekli bireok bilim adamt galigma- lanin: incelemistir. Bu bilim adamlarindan bazilart, Laplace, Lagrange, Euler, Monge olarak belirtiebilir. Fourier’in matematik bilimine yaptié: katkilar mii- hendisligin birgok alaninda énemli galismalara neti olmustur. Sinyallerin 6ze!- liklerini frekans diizleminde incelemek bircok yeni tasarinin yapilmasina olanak saglamistir. Ozellikle muzik, th mahendisligi, iletisim muhendisligi konulant Fourier’in katkilartyla ivmelenmistir. ‘Takip eden kisimlarda Fourier’in galigmalarimin temel teskil ottigi konulart anlatacagiz. lik olarak periyodik sinyal tammi ve periyodun bulunmast konusu- nu ele alacairz, Daha sonra ise stiekli zamantt sinyallerin Fourier seri gésterim- lerine deginecegiz. Bununia kastettigimiz sey, periyodik sinyallerin karmastk sings sinyallerinin toplami geklinde yazilmasidir. Daha sonra ise periyodik ol- ‘mayan sinyallerin Fourier integral gbsterimlerini inceleyecegiz. Periyodik ol- mayan sinyallerin Fourier integral gdsterimleri _periyodik _sinyallerin periyodlarinin sonsuza gitme durumunu géze alarak gelistirilen matematiksel ‘gisterim yOntemidir. Fourier integral fakiben Fourier integralin karmasik gisterimi olan Fourier déniistim konusumu ele alacagiz. Karmasik katsayih Fourier ifadesi iletisim teorisinin en Snemli konusudur deai- lebilir ve gelist irgok yéntem neredeyse hep Fourier déntisim konseptini kullanmisx20 Sinyaller ve Sisterler irekli Zamanhi Periyc inyallerin Fourier Seri Gésterimleri Siirekli Zamankt Periyodik Fonksiyon Herhangi bir strekli zaman! mn f(t) eber FO= FCAT) KEZT ER Seelligini saghiyorsa periyodik bir fonksiyondur ve fonksiyontin esas periyodu T dir. Esas periyodun her hangi bir kats fonksi- yonun baska bir periyodudur. Esas periyodu 7’ olan bir fonksiyonun frekansi matematiksel —foiike \ H a) Or a olmaktadie, gear frekanst 422 eed 7\ ey) we2rf ) i a (4.2) ile hesaplantr ‘tne Le Ormek-4.1: f() = peel eee Goats F=f jitignden fa} dataner, 3 wire «ee 2005 go 2005¢ ba) yazihi, Buradan esitligi elde ett, ve yeR=1 join esas in ess perivod eet ‘Qe “hoa T= olarak buturuz, Orzellik: (2) fonksiyonunun periyodu 7, ve g(f) fonksiyonunun periyo- du T, olsun. A(t) = af (i) + bg(¢) fonksiyonunun periyodu T=ortak katlarin on Kuigigil ((;,7,) ifades ile bulunurZ, vL wwe oe wt Ornek-4.2: f(0) = “eGo 3 fthyonanon priyaguns bun, 2 ae 1 pat 7 } 3 (4 Cbeiim—4.2: wey ifadesinin pesos e Soa ite ve sin) fonke siyonunun periyodu = 14 "ir. Buna g0re_F() fonksiyomunun periyoda 14 ve 4°tn en kigtk ortak katt olarf 28 “din “ai ‘B6ldm IV: Surekli Zomanl Sinyallorin Foutier Anat m2 Ozellik: f() fonksiyonunun periyodu T ise f(T),k eR fonksiyonunun periyodu 7'/ olmaktadir. fodik Sinyallerin Fourier Seri Gésterimleri ir periyodik sinyalin taban sinyaller tirdinden yazil- masint girecegiz. Dogrusal cebirde antatildigs tizere her hangi bir vektr v birim (taban) vektirlerin birlesimi olarak v=cye, +¢,€, +¢,0, + ye, +°+> yazt= abilmektedir. Burada ¢,,€,,€3,"*+ taban vektdrleri giistermektedir, ¢,,¢,, 35° ise gergel sayilar (katsayslar) olmaktadir. Konuya daha fazla 1smmak agisindan fiziksel bir donek verelim. Kek yapiligint goze alahm. Kek yapmak igin gereken teme! malzemeler, un, geker, tuz, yag, yumurta, seklinde Gzetlenebilir. Burada un, seker, tuz, yag, yumurta, kek yapum. igin kullanilan iemel malzemelerdir. Bu temel malzemelerden belli oranlarda karistiarak kekin temel formu elde edilir. Bu teme! malzemelerden gene belli orantarda kanistinlarak ekmek tirinii de elde edilebilir. © zaman herhangi bir tiriint elde etmemiz.igin gereken sey hangi temel malzemeden ne kadar kullanacagumuadir. Benzer bir mantik periyo~ dik fonksiyonlar iginde gegerlidir. Her hangi bir periyodik fonksiyon kosi sinus fonksiyonu ve bir geryel sayinun belli oranlarda alimp toplanmast ile elde edilebilit. Kosiniis ve sintis fonksiyonlan periyodik fonksiyonlarin yapr taslant ibi disiinilebilir. Nasi! molekillerin cesitli oranlarda bir araya gelmesi ile madde olusuyorsa kosintis ve sintis fonksiyonlarim belirli katsaytlarla garpilip toplanmasiyla periyodik sinyaller elde edilir. Mesela periyodik kare dalga kosi- nls ve sinus sinyallerinin toplam seklinde yaztlabilir. Teorem F(0) periyodik bir fonksiyon, sdyle ki; S(O)= [UFKT)REZTER 43) buradaki 7, periyodik fonksiyon f(1) “nin esas. periyodudur. f(¢) ‘nin Fourier seri agtlim asagidal FU = AOS Atk eos 1)» 9 Btklsink =, Gay a rt Burada 4{0), A{k], ve BL] fonksiyonun Fourier seri_agslim. katsayilant seklinde isimlendirilir ve asagidaki gibi hesaplanr : : 1 A0)= 2 2x 2 rcing lt i rf foe Aim 5 [Font Fo Be Fffosine Ey (4s)ww. Sinyaller ve ‘Yukartda belirttigimiz formill gogunlukla kullanihir, Ama ayn: ifadelere bi- raz degigiklikle seklinde de rastlayabilirsiniz. Biz ise bu kitapta (4.4), (4.5) denklem setini kullanacagaz, Fourier seri acilmt tek ve gift fonksiyonlar igin data sade bir bigim almak- tadir. Simdi tek ve gift fonksiyonlarm tanimlarint verelim. Gift Fonksiyon F(0 fonksiyonu f(¢)= f(t) dzelligini saghyor ise gift bir fonksiyondur. Cift fonksiyonlarin grafikleri dikey eksene gore simetriktir. Ornek-43: (0) sift fonksiyonunun grafigi sekildeki gibidir. Goralaagn aizere fonksiyon dikey eksene gore simetriktir. SO ‘Tek Fonksiyon F (2) fonksiyonu f(—1) = ~f(0) 6zelligini sagliyor ise tek bir fonksiyondur. Tek fonksiyonlanin grafikleri orijine gore simetrik 6zeiligine sahiptirler, ‘Bolom IV: SOrekliZemani Sinyallerin Fourier Anais va Ornek-4.4: f(0) tek fonksiyonunun grafigi sekildeki gibidir, Géraldagi lizere fonksiyon orijine gore simetrik 6velligine sahipticter 10) Ornek-45: sagida grafigi verilen f(¢) fonksiyonu tek bir fonksiyondur. £0 Her hangi bir fonksiyon tek ya da gift olabilecegi gibi bu iki zellikten hig birine de sahip olmayabilir. Her hangi bir rasgele fonksiyonu bir tek ve bir cift fonksiyonun toplami seklinde yazmak mimkiindur. Yani, SO= BO +O burada (0) herhangi bir fonksiyon, g(t) gift bir fonksiyon, k(®) ise tek bir fonksiyondur. g(A) ve (¢) fonksiyonlany f(t) fonksiyonundan asagidaki sekilde elde edilirler, 6) Gift fonksiyontar igin yukaridaki ifade de k(¢)=0 olmakta ve tek fonksi- yonlar igin g(¢)=0 olmaktadi,126 Sinyalar vo Sistemier Cift ve Tek Fonksiyonlarm Fourier Seri Gésterimleri Tek ve gift fonksiyonlarin Fourier seri agshmlari bu fonksiyonlarimin tek ve Gift dzelliklerini kullanarak diger fonksiyonlara gére daha basit bic yapt igerir, ‘Simai bir teoremle tek ve gift fonksiyomlar Fourier seri agihmlarim gorelim, Teorem /(() periyodu T olan gift bir periyodik fonksiyon olsun, LO=F(-. f( fonksiyonunun Fourier seri agtlamt su sekildedir, A ott FO = A0}+ > AfkJcostk 1) i a T ; a i ame (dr we In zg * a7 Atk) = af Stopcos k= rar 4 73 T BUR) =0,k=1 Goriildiigi gibi gift fonksiyonlar igin B[] katsayilart stfira esit olmaktadir ‘Ye hesaplanmasmna zaman kazanmak agisindan gerek yoktur. Gift fonksiyonlar igin AUK] hesaplanirken integral Q’dan 7/2 ‘ye kadar alinir éncekilerden farklt olarak integralin basinda * * katsayist vardie. Simei T tek fonksiyonlann durumanu inceleyelim. f(f) fonksiyonu tek bir periyodik fonksiyondur, £(-1)=~f(#). Fonksiyonun Fourier seri agshm: agagadeki gibi- sir, FS seroosik Zp (4.8) 7 J resin 2a Tek fonksiyonlar igin 4{0] ve A[E] Katsayilar: sifira esit olmaktadir ve BUA] hesaplanirken integral O'dan 7/2 "ye kadar almur Oncekilerden farklr olarak integratin baginda “4 * katsayist varde x8 rilmistir. Fonks fonun eriyodf 4’ Fonksiyonun Fourjet.seriagilumiir yapi- iz ~ Céaiim-4.6: Fonksiyon orijine gore simetrik olup tek bir fonksiyondur. A(0] ve Afk} Katsayslarim: hesaplamaya gerek yoktur, glinkti 4{0] ve 4[k) katsayilari otomatik olarak sifira eyittit, sadece B[k) katsayisim hesaplamak yeterli olacaktir. Fonksiyonun bir periyodundan yola gikarak 0S1-<2 arahgin- da fonksiyonun alacagt ifadeyi asagidaki gibi olusturalim f= -SE+N+50-) 9051<2 f= (eI) Sonrada Bk] katsayisim hesaplayalim, ave 2x 4} inte 2% == J POs Fae BE = | ~Dsin(e Fae > BER =sin(k) F() fonksiyonunun Fourier seri gOsterimi B[e} katsayisi kullantlarak sdyle yazihr, £O=3. Bsn 2) Ying} sine Fo, k=12- Karmastk Fourier Seri Agim F(®) periyodik bir fonksiyon olsun, (i) = f+), f(1) fonksiyonunun periyodik agilunm tekrar belirtelim, Ho= A0s EAtreostZoys $s Asagidaki sekilde periyodik bit fonksiyonum-bit peiyodu veeo re@thyaller ve Sistemler 1 AO] = r[foe 2 2e aang S(Oeos hE at <2 On, BUk]= FL foun pod. Buradeki Katsayslar {0}, A] ve AK] gergel sayslardir. Bu ty katsayrys ‘ek bir katsays altinda birlestirmek mtimklindir ve f(®) in Fourier seri agili mindaki (lg formild tek bir formiille ifade etmek miimkiindiir. Bu daha sade ifedeye periyodik fonksiyonun karmasik Fourier seri agilim: denilmektedir ve asagidaki gibi ifade edilmektedir, fo= Drie"™ sa (4.9) Burada F(A), /(@) fonksiyonunun Fourie sri kannasik katsayilars diye isim- Jendirilir. Yukandaki formiil daha sade bir sekilde asagidaki gibi de ‘gosterilebili ee FO= YF = fede Buradaki Karmasik Fourier seri katsayisr FUE] gergel katsayslar 4{k), A{] arasindaki baglanti s8yle ifade edilmektedir, 1 F10}= (0), FLk]=— (ALK) jBIK]) k #0. (4.10) Diger bir Fourier seri agilimi ise kiigiik farkihklarla gu sekildedir, f= > Fite / 7 @.1) FEL pine Bom IV: SareldiZamank Sinyallria Fourier Anais m Yukaridaki formildeki F[&) karmasik bir say1 olmaktadir. Biz bu g6steri- me f(t) fonksiyonunun karmasik katsayil Fourier seri gésterimi diyoruz. Simdi bu gésterimin ispatim: yapalim. ispat Yukaridaki iddiaya gore, A00}+ (Mk Jose 1) mteingk Ey) = Sree" a ms © halde sol taraftan baslayip sag tarafa ulagmamuz gerekmektedir. Kolayhik aeisindan fonksiyonumuzun periyodunu T=2 olarak alalim, [spat igin sinUsoidal fonksiyonlarin asagida verilen dzelliklerinden faydalanacagiz, eM =cos(kt)+ jsintkt), — e™ -os(kt) ~ j sin(ke) cos(te (4.12) sin(da) = ne ~e) F(O)= AO] + ¥ (Ak cos(kt) + BUk|sin(ke)), T= 2 (4.13) Simdi esitlik (4.12)'de verilen cost, ve sinkt ifadelerini (4.13)'te yerine Koyarak ve gerekli diizenlemeleri yaparak asagidaki ifadeyi elde edelim, FeO AO}+ SA ate sate + Late eye") a (4.14) =C(0] +e Tkle™ + Ke) burada FUE] = Late] - B18), C10] = Alo, KU] Sak oR) 4.15) Yukardaki ifadedeki F[k] ve K[k] ifadelerini daha agik bir sckilde yaza- fhm, bunun igia [4] ve B[A] katsayilarinm (4.5)°teki karsihklanini (4.15)'teki sonucun igine yazalim ve agagidaki ifadeyi elde edetim, 1 A Flkl= 3g |FOteout jsin(kt)]dt iu (4.16) = Pres "x J Fide Mat,aoe Sinyaller ve Sistemler 4.17 ‘Yukaridaki (4.16) ve (4.17) sonuglarmdan girilecegi tizere F{k] = K[-K] csitligini yazabiliriz, bu esitligi kullanarak (4.14)' teki sonucu asagudaki hale getirebiliriz, FO = FIO+ >) FUee” + F-ke*) iH (4.18) = }Fikle™ burada, Lf t Mbl=5, [fora kez. (4.19) Boylelikle ispatimcz tamamlanmis oldu. _Konu ile ilgili Smmeklere gegemeden ance, Fourier seri katsayilan ie ilgili agagidaki Szelligi verelim. Bu ézeilik bazi sorularin gztimiinde kolayhk sagla- maktadir. Bundan dolayi hemen vermeyi uygun bulduk, Grellik F(O ve g(O periyotlart 7 olan iki fonksiyon olsun ve bu iki fonksiyon ara- sindaki baglanti sdyle olsun £0 ar .8(© fonksiyonunun karmasik Fourier seri katsayilan GUA] ile (0) fonksiyonue ‘nun karmasik Fourier katsayilan F[/e] arasinda agaiadaki baglants asagdaki gibidi, a 20) a Gk |= flowy Fk], wy = T (4.21) spat ‘Bu dzelligin ispatiny karmasik Fourier seri agama formiiliin kullanarak yapalim 2n me, fo= Sete ‘Baldr IV: Saraki Zermank Sinyollerin Fourier Analizi v9 F(C) fonksiyonunun ye gére tirevini alarak g(¢) fonksiyonunu olusturalim. eW=d LO SFI kyo a yukardaki fade eer g() fonksiyonunun Fourier seri agilimt 8 = D1G{ke™ ile karsilagtinlarsa g(*) fonksiyonunun Fourier seri katsa- yilarinin G[k]= F[K]jkw, oldugu goriilecektir, Simdi konu ile ilgili olarak bazt ‘Smeklere bakalim. Ornek-4.7: Sekildeki periyodik fonksiyonu ilk olarak matematiksel olarak ifade ediniz, sonra ise fonksiyonun Fourier seri aealumam yazinuz. KO (Céziim—4.7: Fonksiyon grafiginden anlastlacags gibi fonksiyonun periyodu “2 dir. Periyodik fonksiyonlar, bir fonksiyonun saga ve sola periyodun katlant kadar kaydinhp toplanmast ile elde edilirler. Buna gore fonksiyonun matema- tiksel ifadesi syledir f= You-2. Fonksiyonun Fourier seri katsayilarins bulmak igin sadece bir periyodunu ele alalim. Bunun igin en basit arahk olan -1<¢<1 aralgim dasinelim ve islemlerimizi bu aralskta yapalim, . yukandaki ifadede yerine konulursa, FuRI= 3 fo a, WarnO ONTO Fourier seri katsaytlari Kullantlarak fonksiyonun Fourier agihma asagidaki aibi yazilabilir, fO= Srl” pe F( fonksiyonunun matematiksel yazilumt ile Fourier agiimin egitlersek asagidaki ilging egitligi clde ederiz, ae a S(t 2k)=~ Pelt Doe 2H cot ia Bu soruda periyot igin ézel bir deger kullanldh, eger dzel bir deger kullan- ‘mazsak yukaridaki formiil hethangi bir 7” periyodu igin, Sel wy, an T balini ah Ornek-4.8: Omek 4.7°deki periyodik fonksiyonun gergel Fourier seri kat- sayilarins bulunuz ve fonksiyonun Fourier seri agilimamt gergel katsayslar kulla- narak yapiniz. Céxtim-4.8: 1 2 =7[fom an-2 freon sb)-2f soos na r 7 (eos na = 2 f sik Ee =I LO = AO1+ Yaron Latersint %p, a & fO-5 Yorn Ssinar, Omek 4.7 wali fo-Z dem seklinde i = . Bu ifadede oF ~cos(kzrt)+ jsin(lort) olarak agilusa yukarida elde etmig oldugumuz sonuca variniz. ‘85\am IV: SUrekl Zeman Sinyelterin Fourier Ar 13 Ornek-4.9: Agagidaki gekildeki periyodik kare dalganm karmastk katsayth Fourier seri agslimmns ve gerge! katsayit Fourier seri agihmims yazintz, so Gbzlim-4.9: Sekilden g6rilecexi Uzere fonksiyonumuz periyodu 27 olan pe~ riyodik bir kare daigadir. Oncelikle fonksiyonumuzun gereel Fourier seri katsayila- nant hesaplayalim, sonra karmasik katsaytlan gergel Katsayilardan elde edelim: 7 i: AO)= | fend A= 5 | Roemsina 4 Jomeoani msn] +t [ Jrtodes f soa (° nina | ko [Cm + ma] a4 Qn ay ii Gortllecegi tizere 4[0] ve A[k] gerce! katsayilan sifir bulundu. Fonksiyo- numuz tek bir fonksiyon oldugundan yukaridaki hesaplamalan yapmadan bu katsayilann dirck olarak stfira esit olacagin: dogrudan sdyleyebilirdik. Simdi B(k] katsayilarim asagidaki gibi bulalim 1 f osincknat Blk] = a ie . =Z| Io ink) fhe sm) sin(kt)dt + | ‘msin( dt). ' fs cemenal | - k |, = [c0s(0) -cos(-k2) - cos(kn) +c0s(0)] Aa 1 coscke| tle # 2m =F conten)—— Sinyaliar ve Sistermier Fonksiyonun Fourier seri yaztlims gergel katsayilant yerine koyarak syle olur. S(O) = AO] + YS Atkleostin) + Bik]sin(ke) a za —cos(kr))sin( ke), ‘Simdi fonksiyonun karmasik Fourier katsaytlarins hesaplayalim, Bunun igin armagik katsayilart hesaplamak igin kullanilan formiilii kullanabilecegimiz gibi, karmasik katsayilarla gergel katsaytlar arasindaki bajlantiy1 veren formild de direk olarak kullanabiliriz, kolaylik olmast agisindan ikinei yolu asagidaki gibi takip edelim Flo) = A10}, Fel = L¢atK)- BERD bu ifadeden #[0]=0 ve Fk] = -0.5jB{k] bulunur. Fonksiyonun karmasik katsayil1 Fourier seri gosterimi de gu sekilde olur: F0)= FP ostiz)—De. tae ht Bu soruyu gdzmek igin Fourier seri katsayilanin: veren formiilleri dirck olarak kullandik. Halbuki fonksiyonun once tirevini alyp Fourier katsayilar tiirev fonksiyonunu igin hesaplaysp daha sonra tirev fonksiyona igin hesapla- nan katsayilardan /(¢) fonksiyonunun Fourier seri katsayilarina gegig yapsak matematiksel olarak daha kolay integrallerle ugrasmis olacakuk. Cunki tire fonksiyonu dartt fonksiyonlart igereceginden integralinin alinmasi daha kolay olacaktir. Bu soruda integral hesabi f(t) fonksiyonu igin gok zor degildir, ama biz genel olarak integral hesaplarinin daha olay alinabilmesi igin fonksi- yonun tirevlerinin alimarak integra! alma iglemlerinin basitlestirilmesini tavsi- ye ediyoruz. Bu metodla ¢Sziimii bir sonraki Gmekte ele alacagiz. f(t) fonk- siyonunun Fourier seri agilimina bakarsak, toplama igleminin sonsuza kadar devam ettigi g6riliyor. Pratikte ise toplama islemini belli bir sayida yapariz, Simdi /(@) fonksiyonunun Fourier seri agrliminin sinirlt toplama sonuglarmt asagida bakalim, m (genlik) degerini ‘2” olarak alalim, sekillerden gérilece- i Uzere toplanan terim sayisi arttikga sekil kare dalgaya daha gok benzemick- tedir. y Su “ya ~cos(k))sin(er) a Baltim IV; SUrekti Zemank Sinyallerin Fourier Anelizi Sek 44: 4,(2) = sin) fonksionunan raf = ee 50k 43: 7,09 = (sinty + sn) 4 sing) forksonanun gat136 Sinyailer vo Sister Gorillecegi tzere N saytsi artukea daha dizgiin bir kare dalga elde edil- mektedir, Grmek-4.10: Agagida verilen periyodik kare dalga fonksiyonunun Fourier seri agtlimint bulunuz. £0 3 ee 3 Céeiim-4.10: /() fonksiyonunun ditek olarak Fourier seri agilimt bulu- nabilecegi gibi, fonksiyonun tirevi alinarak, énce trey fonksiyonunun Fourier seri katsayilari hesaplanabilir sonra da orijinal fonksiyonun Fourier seri katsay1- ‘an trey fonksiyonunun Fourier seri katsayilarindan faydalanilarak hesaplantr, F(¢) fonksiyonunum tUrevi g() olsun. /(#) fonksiyonunun karmasik Fourier seri katsayilart ile (0) fonksiyonunun karmasik Fourier seri katsayilari arasin« daki iliski G[k] = j2nF[k] seklindedir oa fonksiyonunun. grafigi i asaiidaki gibi girtlmektedir, “S#Uot 6 Bolum IV: StrekliZemanh Sinyallarin Fourier Anaie 135 (0) fonksiyonunun karmasik Fourier seri katsaytlant asagideki gibi bulu- nabilit, Fikj= () fonksiyonunun tek bir fonksiyon oldugu grafiginden goriilmektedir, Orijine gore simetrik bir grafige sahiptir. g(¢) fonksiyonunun gergel Fourier seri katsayilant bulunurken, tek fonksiyon &zelligi kullanulabilir. Ornek-4.1t: £0) = sinZ) fonksiyonunun Fourier seri katsayslarimt bue lunuz, ‘Céziim—4.11: Yukarida verilen siniis fonksiyonunun periyodu T ‘dir. f(¢) fonksiyonunu Snce iistsel fonksiyonlarin toplam: seklinde yazalim daha sonra da Fourier seri agilims formiild ile karsilagtirarak Fourier seri katsayslarim bula- him, 0 =i) fonksiyonunun Ustsel fonksiyonlar tartinden yazlimt aga- iadaki gibidir, ow sey de roe Leet J] Periyodu 7 olan #(#) fonksiyonunun gene! Fourier seri gosterimi ise soy ledir Lo= Sra 7 ae 2s SooFl-lje “T+ Fl0}+ Fle! T+26 Sinyallar ve Sistomier Yukaridaki iki ifade egitlenirse Fourier seri katsayilan gdyle bulunur, jet, koa FiK=¢ 27 | 0, diger. Ornek-4.12: f(0) oe) fonksiyonunun Fourier seri katsaytlarim bu- unuz Géziim-4.12: Bir Sneeki sorunun géziimd igin takip edilen yolu kullanirsak fourier seri katsayslarim asagidaki gibi bulunur. ke41 it Ftel=42 0, diger. Siireldi Zamanh Periyodik Sinyallerin Evrisimi Bu kisimda periyodu 7 olan x(#) ve y(¢) fonksiyonlarinin evrisimini ele ilacagiz, Bu evrigime periyodik evrisim ismini verilir, ve asagidaki gibi tanmm- amr, 20 = x04 0, = Jx@oe-ade buradaki 2(¢) fonksiyonunun periyodu T olmaktadir.x(2) ve y(*) periyo- Jik sinyallerinin karmasik Fourier seri katsaytlan X(A] ve ¥[é] olsun. Buna sre 2(¢) sinyalinin Fourier seri katsayist Z[] ile X[k] ve ¥{K] arasindaki baglanti soyledir, 2k] = TX Eger 2(¢) ve (¢) sinyallerinin Fourier seri katsayilart biliniyorsa 2(#) sinyalini bulmak igin nce Z{Fe] hesaplanir, daha sonra da z(¢) sinyali, 20 = Daher r kullandlarak bulunur. BBIGm IV: Sdrekli Zamanii Sinyallerin Fourier Analizi eet fl, -Istsl |, aiger sinyalleri veriliyor, buna gore x(@) ve »(0) sinyallerinin periyodik evrisimini bulumuz GOxtim-4.13: x@ ve y@ sinyallerinin ortak periyodu 4°tis. x(¢) perk yodik sinyalinin Fourier seri katsayilant Ornek-4.13: a =cost50) ve WO= > ple-4) p= 1, k= 41 mn-{ diger, diger yandan y(¢) sinyalinin Fourier seri katsayilart vis= oo] et burada pO) ad Jocer™ar, pte sinyalinin Fourier dontstind of maktadir, ve hesaplandiginda sing) ro) olarak bulunmaktadir. Buna gére, Yk} ee 2 celde ettiBimiz sonuglart kullanarak Z[¢]‘i hesaplayalim, Z{k] = 4X1K TA] [Se = (aon lo. diger buradan 2(1) sinyali z(t) eng olarak bulunur.Fourier Serilerin Yakmsama Durumu Her periyodik fonksiyonun Fourier seti gosterimi vardir diye bir sey sdyle- yemeyiz. Bit periyodik fonksiyonun Fourier seri agitminin yazslabiimesi igin fonksiyonun su 6zellikleri salamasi gorokmektedir. Fourier seri agilim istenen fonksiyon /() olsun, syle ki f()=f(0+7) burada 7’ fonksiyonun temel periyodu olmaktadir. 1) /G@) fonksiyona pargal stirekli bir fonksiyondur, 2) f(t) fonksiyonu tanuml oldugu araligin her noktasinda soldan ve sag- dan tirevlere sahiptr. Yukaridaki iki 6zelligi de saglayan periyodik f(¢) matematiksel fonksiyo- nnunun Fourier seri agilimini yapmak milmkiindir. Eger fonksiyon yukandaki ozelliklerden birini saglamazsa fonksiyonun Fourier seri agilimim yapmak mlimktin degildir. Fourier seri agihmina sahip bir /(¢) fonksiyonunun sahip oldugu stireksiz. noktalarindaki Fourier seri agihminin degeri fonksiyonun st reksiz noktadaki soldan ve sagdan limitlerinin ortalama degerine esittir, Ornek-4.14: f(0) periyodik fonksiyonunun bir periyodu asagidaki sekilde g0sterilmistir. /(¢) fonksiyonu pargah sirekli bir fonksiyondur. Sadece bir noktada siireksizdir ve fonksiyon tanumtt oldugu araligin her noktasinda sol ve sag tilrey degerlerine sahiptir. O halde fonksiyonun Fourier seri gisterimi mev- cuttur ve asagidaki gibi verilmistr. s= AO) +L aincoste E+ Sa sine 7(®) fonksiyonunun Fourier seri gisteriminin stireksiz noktadaki degeri, fonksiyonun slireksiz noktadaki sol ve sag limitlerinin averajina esitir. Yani, © cote ALO} ZAlbeoste Fos Date) a | -LD=S8), (422) Bolum A ‘Sarekli Zamant Sinyalerin Fourier Anaizi 130 Parseval Ozdesligi Periyodu 7° olan periyodik fonksiyon (0) " flt@P a= tae F c esitigi le karmagik Fourier seri katsayilan kullanilarak da hesaplanabilir. | FIA seri katsayilan tirtinden de yazabilirz, Parsevalteoreminin ispatim syle yapalim. (, pty y [Poa=f Trike’ ) dt ne ] 4 (4'(K)+ B°(&) esiigikllaulrak bir periyoddeki enti gerel Fourier =f Sree! Y ne Py ag 7 ) f, when =f Dever ye rad =f prover + ARFUY cv le Es J =D eerrtera +> frmeure rt thr ‘Yukaridaki en son yazdyjumz fade YJauewre ny f muir (cose —y)- Jin -o 0a esittir. CiinkU sins ve de kosints fonksiyonlarinm bir periyoddaki integralleri sifin verir, ve baylelikle [Poa=> [rma r er =T PR . sonucuna vanirz,0. Sinyaliar vo Sistemier Ormek-4.15: f= sin fonksiyonunu kullanarak Parseval teoremi- nin dogrulugunu gésteriniz. Cbzim—4.18: f(t) fonksiyonunun periyodu T “dir. Fonksiyonun bir periyoddaki enerjisi Diger yandan f(t) fonksiyonunun Fourier seri katsayilart M0=sin Zn ile ifadesi karstlastirilarak, y= FUl=3FURI=0, kel ket 7 bulunur. Buna gore, ‘Bolom IV: Sorekil Zamant Sinyallerin Fourier Anatizi ter Yukaridaki sonugtan da goriilecegi izere, fPoa=rD ria olmaktadir. Fourier Seri Katsayilarmn Ozellikleri F(t) ve g(t) aynt periyoda (7') sahip iki periyodik fonksiyon olsun, Bu fonksiyonlarin karmagik Fourier seri katsaytlart sirast ile F[&k] ve G[k] olsun, buna gore asagidaki Szellikler verilebilir burada KFSK karmasik Fourier seri Katsayilari demektir. Tablo 4-18, SOAP FU 8) 5 GIR] AO) + dg oF] + GT | ¢¢1,). KEK, TH FIR] oF fo 9 FTA fy] Han PF 5 MK, a>0 HO* OT ANCE | (Ox FRU LOICD ws sGecmey | LO=FCO, 258 sancrteyy Hepes Fk) Jr AH, eger HO] o8e Ei 7 yet * Eger f(0) gercel bir periyodik sinyal isc Fourier seri katsaytlan asagidaki Ozellikleri saglar, Table 1B Fikl=F'-k Ge( FIR) = Ge(FI-K}) San( Uk) = ~San(FI-K]) [FUEL FT-All AP\kK)=~ZFL-#] FOP Fk]142 Sinyalier vo Sitemier 4.2 Fourier integral ve Fourier Déniigtim Temel Bilgiler Bu kisimda temel matematik dersinde dgrendigimiz. ve burada kullanaca- ‘imuz bazi temel bilgileti gozden gecirecegiz. F(0 gergel degerler alan bir fonksiyon olsun ve ¢, gergel bir say! olsun A(t) fonksiyonunun f, degerindeki soldan limiti s6yle tanimlanur, he R*, AG)= im F@,~H) (aay F (0) fonksiyonunun fy degerindeki sagdan limiti ise syle tammmlanur, AAG) = Lim Hy +1) (4.25) Eger {()= G3) ise, (10 fonksiyonu t noktasinda soreklidir denilir ve fonksiyonun fg noktasindaki degeri F(ta)= £0) = $B) (4.26) olmaktadir. /(¢) fonksiyonunun 1, degerindeki soldan ve sadan tdrevleri ise syle alin, £@) = jim Alo = LO), (427) F(t3)~ fim LF =F) (4.28) Eger £() fonksiyonunun 4, noktasindaki soldan ve sajdan tiirevleri birbirine esitse, yani eger f(t) = f'(i5) ise, (0) fonksiyonunun f, noktasinda tilrevi vardir deriz ve #, noktasmndaki tirevinin degerini f(t.) seklinde gOsteritiz, Ornek-4.16: Asagidaki sekilden gortlecegi tizere f(7) fonksiyonunun 4, noktasinda sol ve sag limitleti bitbirine esittr, bu durumda f(t) fonksiyoru fy noktasinda sireklidis Bem rn Fourier Anatie 1 Ornek-4.17: Agagidaki gekilden gériilecegi Uzere g(¢) fonksiyonunun f, noktasindaki sol ve sag limitleri bicbirinden farklt oldugundan g(¢) fonksiyonu fy noktasinda stirekli degildir. | 8G) Bll) ' te Ornek-4.18: Asagidaki gekilden gériilddgl Uzere ¢, noktasinda fonksiyo- nun soldan ve sagdan ttiev degerleri birbirine esittir. Yani /() fonksiyonunun fy noktasinda tirevi vardir m= L0G) Simdi /, noktasinda tlrevi olmayan bir fonksiyonu émek iginde inceleye- lien, Ornek-4.19: Asagidaki sekilde grafigi verilen fonksiyonun 4, noktasinda~ i tirevini inceleyetim. £0 Se ee Eva Sinyate vo Sistorier ‘kim iV: Sorakl Zamank Siryallorn Fourier Anal ms fy noktasindaki soldan trey degeri Pargalt Siirekdi Fonksiyon eH ‘flty—h)= flte) Verilen bir [a,6) araliinda stirekli olup, sonlu saytdaki f,, 4) »--, ty nok- Ato) Mime ae talannda stirekli olmayan ve bu noktalarda tek tarafli limiti olan fonksiyona AB pargalt stirekli fonksiyon denilir. Te Fourier integral 1, noktasindaki sagdan threv degeri fi FG)= jim 2“ +h) Gorillecesi iizere, fy noktasmdaki soldan tirev ile sagdan tirev degerleri birbirinden farklidir, S@)#FC) ohalde (¢) fonksiyonunun f, noktasinda tirevi yoktur. \~ Agiklama: Bir matematik fonksiyonunun bir noktada sUrekliligi ile o nok- tada ttirevi farklt seylerdit. Fonksiyon bir noktada sUrekli olabilir ama o noktada tiirevi olmayabilir. Tersi durum igin ise aynt seyi syleyemeyiz. Yani bir fonk- siyonun eger bir noktada tirevi varsa fonksiyon o noktada ayn zamanda da siireklidir. Fonksiyonun grafigindeki devamsiz olan noktalarda ve keskin do- nntim noktalarnda tlrev degeri yoktur. Diger bir deyisle bir noktaya teyet ize- miyorsak 0 noktada fonksiyonun tirevi yoktur. Agagida grafigi verilen fonksi- yonun tiirevi alinamayan noktalarin inceleyelim. £0, oh ee ‘Sekil 44: Zaman her noktasinda trev anamayen fonksiyon Dikkat edileces yi bulunmamaktadir. were f(t) fonksiyonunun fo, f,, Ve f noktalarinda tiire- Fourier serileri periyodik fonksiyonlann sintizoidal fonksiyonlar tirunden ifadesi amact ile kullanilds. Fourier integral ise periyodik olmayan, sonlu fonk~ siyonlarin sinlizoidal fonksiyonlar tartinden yazilabilmesi amact ile kullanibr. Fourier integral, Fourier seri gisteriminin periyot sonsuza giderken aldigs hal dir. Yani Fourier integral gisterimi Fourier seri gOsteriminden thretilir. Simdi periyodik olmayan sonlu bir fonksiyonun Fourier integral gOsterim ifadesini elde etmeye caligalim. Periyodu T olan f(¢) periyodik fonksiyonunun Fourier seri gdsterimi f(th=AlO]+ S (Ale cose) + Blk|sin(kwot)), [roa Auo)=4 T Ab =F [ fOcostbnat 7 Bape Ble\== J “fdsin(kwot ie Tain ile belirtilmekteydi. Simdi yukanda verilen Fourier katsaytlarnin bulunmasi ifadelerini Fourier seri gésteriminde yerlerine koyalim ve harf karigmasint Gnlemek igin katsays ifadelerindeki r degiskeni yerine » degiskenini kullanalim, m3 : rp a F=f [rore-ZY costa [/oeostonyydr+sind [sinker ee da fa Burada ve bu ifadeyi Fourier seri agiliminda kullanursak, ms i 2 "3 Find LS (eos) feostoqydr-sindess my [Fosindwy dy (4.29) T. Te aae ve Sistemiar formultnd elde ederiz. $imdi periyodun sonsuza gitme durumunu dilstine- lim, yani Teo durumu, gO = lim FO Si, 2 SSokil 4.5: Periyodun sonsuza gitme durumunda elde edilen fonksiyon periyodik fonksiyonun orn ‘trafindaki bir periyoduna esi 2(@ bu durumda /(¢) fonksiyonunun bir periyoduna egit olmaktadir, ve (4.29)'daki sonsuz toplam O’dan sonsuza sirurlart olan integrale déniismekte, ayrica (4.29)'daki ilk ifade sifir degerini almaktadir. = = fecosm¢]. gtv)eos(wn)ds)awsing wf g()sinQwy)dv)aw) , simdi yukanidaki ifade igin gunlari tammlayalim, 1 Ao Jat reosnav, B00) = f ecsin(wyde Tekrar parametre degistirmesi yapip v "den rye gecersek AQw) 7 Jetdeosornd, Bow) Jetosinowna sitliklerini elde ederiz. Yukaridaki ifadeleri ma re Ae=2 Jreocoscewsn, a= J reosindorri fn in 2 1 ite karsilagtinp ve J g(e)at ~ [f(r oldugunu giz 6niinde bulundurursak be wt 401-4400) Ae|=7Z aon)... BIR)= B60), F=L2—e (430) Blam IV: sonuglarina variniz. O halde periyodik fonksiyonun sadece bir periyodunu kullanarak hesaplayacagimiz Fourier integral ifadeleri 4(w) ve B(w) yt kulla~ narak periyodik fonksiyonun gergel Fourier seri katsayrlarin: dmekleme ile elde etmek mimkiindir. Teorem: g(¢) fonksiyonu bir aralikta tanumlanan pargalt slrekli ve arabin her noktasinda soldan ve sagdan tirevleri olan bir fonksiyon olsun. Eger , (0) fonksiyonunt Fourier integral ile ifade fiscolae sonuce sontu bir sayt i edebiliriz. Eger (0) fonksiyonunun sireksiz oldugu noktalar varsa, fonksiyonun Fourier integral gisterim ifadesinin sUreksiz noktalardaki degeri g(¢) fonksiy unui stireksiz. noktalardaki soldan ve sagdan limitinin averaj degerine esitir, Asgagidaki sekille bu durumu aciklayalim ve formillerle gésterelim. 20 aes) cette ate f Ne Sokil 4.6: Sireksiz noktada Fourier integral degerinin hesaplanmasi Yukanideki grafiktcki g(0) periyodik olmayan fonksiyonun Fourier integral ile ifadesi, (0) = [ (AG) 0s(w1) + BC) sinGwe))ahw Aw) = Jecooostwout Bow) = J. ‘g()sin(weydt ty seklindedir. g() fonksiyonu ft, noktasinda stireksizdir. Fonksiyonun Fourier integral gdsteriminin bu noktadaki degeri: = Blta) +80) JeAorycos(we) + Bowsin(we)yae18 Sinyaler vo Sistomior Ornek-4.20: Asagida grafigi verilen f(¢) fonksiyonunun Fourier integral gésterimini yazinz. Cdziim—4.20: Oncelikle verilen (0) fonksiyonu igin matematiksel bir if de yazalim, daha sonra verilen matematikse! ifadeyi Fourier integral denklemle- rinde kullanalm. f(t) fonksiyonu durtiifonksiyonlani—tiriinden F(O)= H(t +1) + 5(¢~ 1) seklinde yazilabilir. Oncelikle A(w) ifadesini 40) =+ f @cox(wordt iy 2 feos) + 64-1 cosewn at 1 (cos(-w) + c0scw)) = 2cos(w) —s sonra da B(w) ifadesini hesaplayalim BOW) -t i Fd)sin(wt) de + foe +1)+5(¢—1))sin(wt) de 1 : (sin) +sinow)) =0. A(w) ve B(w) kullamlarak fonksiyonumuzn yazahm f= PRM cose) dt ° = 20050) Fost) ct ie: ‘Blam IV: Sorell Zamanit Sinyalerin Fourier Analisi v0 Fonksiyonun kendi tamimt ile Fourier integrali gosterimini esitieyerek a5a- didaki denkligi yazabitiiz, 50+) +80-1)= | Peos(wcosondaw Ornek-4.21: Bir Gnceki Smekteki (0) fonksiyonu kullanilarak asagidaki periyodik fonksiyon elde ediliyor, PA) = Dis -k) buradaki 7” gergel sayisi p(¢) fonksiyonunun periyodu olmaktadir. Buna gére p(?) fonksiyonunun Fourier seri gdsterimini bulunuz, Cézim-4.21: p(H) fonksiyonunun Fourier seri gisterimi, PO = ALO] + Y Ak jcoste2E y+ x seine Zo) & a seklindedir. Buradaki gergel katsayilart bir periyodunun Fourier integral gisteriminden asagidaki gibi hesaplayabiliriz, AO) a a BK Be, keL2--0 2cos. = Onoeki Smekteki elde edilen sonuglar AG) + BOs) = 0 kullamlarak, Fook) Bik|=0 elde edilir. Buna gore p(t) fonksiyonunun Fourier seri gdsterimi po=2 Lpea Freont By seklindedir. Alighrma: ni bulunuz. sagida grafigi verilen fonksiyonun Fourier integral gOsterimi- 20150, Sinyaller ve Sister ee Sinyaton ve sister Coziimld Smegimizde Bow) =0 bulundu, alistrmays gozerseniz A(w) = bulacaksinz. Fonksiyonlarin grafiklerine baktigimizda, ilk fonksiyon gift fonksiyon, ikincisi ise tek bir fonksiyondur. Daha sonra bir teoremle bunu tekrar ifade edecegiz. ama simdiden sunu sdyleyebiliriz ki, gift fonksiyonlarm Fourier integral gisterimlerinde (v)=0 olmakta, tek fonksiyonlarin Fourier integral giisterimlerinde ise A(w) =0 olmaktadir. Ornek-4.2; \di kare fonksiyonun Fourier integral gisterimini incele- yelim ve baz1 ilging integral sonuslarina Fourier integral gOsterimini kullanarak ulesalim. Lo Fonksiyonu matematiksel olarak rox{ seklinde yazabiliiz. 0. Fonksiyon gift bir fonksiyon oldugundan B(w)=0 oldugunu sdyleyebiliiz, Oyle bile olsa biz. B(v) integralini hesaplayarak sifira egit oldugunu gésterece- iz. Fourier integral gésterim formillleini tekrar hatilayalim F()= AG») coscwr) + BOw)sin(wr))an, ° Aowy=+ F feo eosewnat, Bho) = Ef roosinonoae Yukaridaki formilleri fonksiyonumuz igin uygulayalim, AG! i : il tooo BOW) + fisingsnat = et * Coste), a 2sin(w) 0 buradan ‘Bolum IV: SorekliZamani Sinyaliarn Fourier Anaic 181 Kw) dw olur F(t) fonksiyonu t noktalarinda stireksizlik gostermektedir. Fonksiyonun Fourier integral gosteriminin bu noktalardaki degeri, fonksiyonun © noktalardaki soldan ve sagdan limit degerlerinin averajina esittir. Yani, 2 essen 1) =f) » 2 fcoscusinon, ye nn z w z w a rs 3 fi 20) iy ofa. wat Kosintis fonksiyonu gift bir fonksiyon oldugundan yukaridaki ifadenin -1 noktasindaki hesabi da bizi ayni integral sonucuna gotiirecektir. Simdi fonksi- yonun —1 Ac 40) == | FO coswtydt (432) 1e 20) == f “FOsin wear, (0) gift bir fonksiyon ise, /(0)= f(-1). ACW) ve Bw) degerleri hesap- lamirken, — integralleri iki kisma_—blmek —miimkiindiir, —yani (-..20) = (-2..0) + (0..00),. Aon)=+ f feos(wtya = { [fecosoware f soso) 7 0 1G a “fh fl-t)cos(—wa)de + J roses) = I F(eos(we)at, Benzer yekilde B(0v) degeri asagidaki gibi hesaplanabili, Bow) - [feosinosnar “ * = 4 [F@sinornat + f sone) “= 2 A(t t “Hj FEDsin(—we)de +f osm) 0 =f Jrosinnnas J Horse a a =0. Elde edilen ifadeler birlestirlirse gift fonksiyontarn Fourier seri agilimlart 15, {Bald IV: Si Sinyal L@= J AQwcoscwe)aw Be. (4.33) Aw) = 2. ‘Fleveos(wt)alt, 7 seklindedir. Gérildtigittzere gift fonksiyonlar igin B(w) degeri sifira esittir ve hesaplanmasina gerek yoktur. A(w)degeri ise sifirdan farkl bir ifadedir. Tek fonksiyonlarin Fourier integral agilimlari benzer bir yol takibi ile su sekilde ifade edilebilir, t= Jo%osincweyae fee (434) Bow) = 2. ‘F(Osin(widdt. % ‘Tek fonksiyonlarda ise gift fonksiyonlarin aksine A(vs) degeri ssfira esit, Bw) degeri ise sifirdan farklidir. Teorem: Eger f(t) sagdan bir fonksiyon ise, yani_f(t)=0 sayet ¢<0, 0 zaman f(t) fonksiyonunun Fourier integral gdsterimi hem, sO =f Aospcos wre oH (435) An) = 2h “F(t)cos(vwi)dt, seklinde, hem de LO= [ BOY sinown) dw = (4.36) B00) =2 f feosim(weyd, eed seklinde olabilir. spat: Sagdan bir f(f) fonksiyonu sadece 1>0 igin degerler alir, 1<0 igin daima —sifira_esitti.. f(@) —fonksiyonunu —_kullanarak (= S()+ f(-+) fonksiyonunu olusturalim, Gorllecegi tizere (0) gift fonk-186 : Sinyalier ve Sistamier siyondur, yani g(0)= g(-1). Gift fonksiyon olan g(0) ‘nin Fourier integral g6s- terimi, (= f ACspeos(we)aie . Aon) == g@eos(wryt. mo AG) ifadesinde integral 0 "dan 2 °a kadar alinmaktadir. Yani pozitif ¢ degerleriigin hesaplanmaktadir, Bu durumda, Ost0, g(t)= S(0)= J AG) cos(eryat ‘olur. ispat’in ilk ° ‘kismin: bu gekilde tamamlamis olduk. Benzer bir mantikla hareket ederek, (2) fonksiyonunu Kullanarak tek 8zellige sahip g(¢) fonksiyonu elde edilebilir, ve _g(0) fonksiyonunun Fourier integral gisteriminden yola gtkarak teoremin ikinci kismi kolayca ispatlanabilir. g(¢) fonksiyonunu g(e)= f(¢)- f(t) soklinde segebiliriz, Gortldagi tzere g(—1)=—g(6) “dir. Kalan kism aligtrma olarak tamamlayiniz. Tekrar Szetleyecek olursak, sadan bir fonksiyon hem gift fonk- siyonlarin hem de tek fonksiyonlarin Fourier integral e8sterimleri ile gisterile- bilirler. Ahstirma: /(0) fonksiyonu soldan bir fonksiyondur, yani, f() = 0 sayet 1>0 ve f(A) #0 sayet ¢<0, f(A) fonksiyonunun siniis ve kosiniis Fourier integral gisterimlerini bulunuz. Ornek-4.23: f() =e “u(t), k>0 fonksiyonunda u(t) birim adim fonksi- yonudur. Bu fonksiyonun Fourier integral gésterimini hem siniis hem de kosi- inf fonksiyonlarim kullanarak iki ttirden de gisteriniz. ‘Bolum IV: SOrekli Zamank Sinyallerin Fourier Analizh 187 Céxiim-4.23: _f(1)=0 eger ¢< Oise, f(0) sagdan bir fonksiyondur. Bu fonksiyonun hem sintis hem de kosintis Fourier integral gésterimi meveuttur. ilk olarak kosiniis Fourier integral gésterimini bulmaya caltsalim, So)= [ Aowpeosove)de 2 on == f ‘f@cos(wr)de, Aov)=2 fe costo, integral almak igin, pargayla integral alma eta metodunn kullanacagiz, hatirlatma agisindan, Jud =u [udu “ye dv = cos(w/)drolsun al Pr singwt)| — [-singuny(-Be- "at do 0 ows f &* cos(wr)dt =e" U = 0-044 fsintweye at w} Yukaridaki estligi tekrar ele alah, fer® cosctyat = £ fsingrpeat Esitligin so tarafim: tekrar pargalt integral hesaplama metodu kullanarak hesaplamaya galigahm, u =e ve dv = sin(we)dt olsun, soa] -[- cost) cota Ff sinownye*ae = mo Aes cows simdi esitligi hesapladigumiz sag taraf ile tekrar yazalim, Te ke hw fe coscwe)at < Je coscwnat o wope ESSE seer ees eeeeeeeeee eee ee Seder ve Semi bu ogitlikten, few cos(vwt}dt ir elde edilir. $imdi hesapladigimiz.bu integrali A(x) ifadesinde yerine koyalim, A(w) sonucuny /() kosintis Fourier integral gésteriminde yerine koyalim, 2k costwt) mye aw fe Elde ettigimiz gisterimi fonksiyonun o 10 ile esitleyelim et = fcc 7 he tw Daw 150, k>0 Buradan, bir sekilde sonuglandirdik. Yukarida en son yazdigimuz integral laplace integrali diye adlandinilir. 4.2.1 Fourier Kosiniis ve Siniis Déniistimler F(0) fonksiyonu sagdan bir fonksiyon olsun. f(¢) fonksiyonunun hem kosints f= | Aospeonneso Balorn 1: Sarat Zamant Sinyalerin Fourier Anal 19 hem de sins agalimint F()= | BO»)sin(we)e 27 reek Bow)= =| fsinQwndt, 7 yazmak miimktindar, Yani (2) sagdan fonksiyonu igin yukartdaki her iki gsterimdc kullanlabilir, A(w) ifadesini kullanaralc, ifadesini tanmmlayahm, Tanumlanan ifadeden P60) = Ei ‘feos widt, cs (437) 1o= 42 fF. coveosne, *% denklem ikilisini elde edebiliriz. Burada (0) terimi f() fonksiyonu- run kosintis déntistima diye isimlendirilir. f(w)'ten f(#) elde etme iglemine ise ters kosintls déntisimii alma denilir. Benzer bir metodla B() fonksiyonun- dan yola gikarak 5 ie SF Ov= F209. tanmlayalim, Ve sinus agslimr ifadesini tantmladigumiz f-,(ve) ile asag- daki gibi degisik bir gdsterimle ifede edebiliriz. : Te FO) == f F(t)sin(wt)de (4.38) Ao (f(0) fonksiyonunun siniis dénUsiimiinii kullanarak fonksiyonun kendisini elde etmek mamkindi. Bu islem ters sintis dinusimt kullanilarak gergeklesti- rilebilir. Ters sits déniigiimi ifadesi takip ettigi gibidir, 10922 [7 onsinwoa (439) my160 et nhefiey___Sinyallerve Sisteror Ornek-4.24: Sekilde verilen (0) fonksiyonunun sintts ve kosints déni siimmlerini bulunuz. fh ip (CBziim-4.24: Direk olarak kosintis ve siniis déniistim formillerini fonksi- yon grafigini ele alarak uygulayalim. Once kosiniis déndgiimdnt yapalim. Simdi de siniis déniisiimiind bulaim, 7,08) = Ey Fsin(vwt)at > 7,60) = Efesioonna zt ry costem) ", Kosintis ve sintis déntigimlerini elde ettik. Simdi clée ettigimiz bu déni- slimleri ters déntistim formilllerinde kullanarak baz ilging sonuglar elde edelim. Oncelikle ters kosinds déntisiimiind kutlanalim f= Ei F(wheostot)t 3 = ELE SO coset ‘Yukaridaki satirdaki ifadeden agagidaki sonucu elde ederiz, sin. 2 sox r= f 'BolGm IV: Sdrek Zamanii Sinyellerin Fourier Analizh 181 Fonksiyonumuz 0<¢ as ow Diger bir degisle, [PE costwnptw =, Ost dw=Imif ; 1F aim f= Jroe ‘dt i a, y . Aaa Sex) Tag Ife dt > f=pe [oe dt sonrada ters Fourier déntisiim ifadesini elde etmeye galisalim, yy i, fO-Fe Jrove ‘dw > -Lf; sat =L Toner S@= Jax [fone ral» f= [rine af. Elde etmis oldugumuz sonuglart agagida Fourier dénigiim ve ters Fourier déndisiim ikilemleri olarak tekrar yazalim, 17 we, 1 ** fA Jag [Pe Some ihe (4.48) Periyodik Bir Sinyalin Fourier Seri Katsaydan [le Bir Periyodupun Fourier Dénigiimii Arasindaki Baglant: £@ periyodik olmayan bir sinyal olsun. f(t) sinyali_ kullamlarak a= PY fe-mry Bolum IV: Soreidi Zaman Sinyailein Fourier Anat 18 sinyali elde edilsin. Burada 7 yeterince buyik bir say1 segilmelidir ki (0) sinyalinin kopyalart Ust Uste Srttismesin. Bu durumda g(¢) sinyalinin periyodu T olmaktadit. g(¢) sinyalinin Fourier seri katsaytlan 2 2, =e a= Dae”? ate) = Ef etme" a ve f(t) sinyalinin Fourier déniisiimt r LF rye fo0= Fe [7Oe ‘dt arasindaki baglants s8yledir, =F Foe] Wy = 2, 4.49) Het, T Ornek-~4.25: Grafigi verilen fonksiyonun Fourier déniisiimtini: bulunuz. 0) at 1 7 Gériim-4.25: Bu soruyu gzmek igin direk olarak Fourier déniisiim formi- ind fonksiyona uygulayalim, Fon= ef pte mar vox 2 Vin = Dacia166. ‘Sinyallar ve Sistomior © Yaa (iw) ae fs zw Elde edilen sonugta “iC ifadesi giriilmektedir. Dijital sinyal islemede ve w matematikte ‘sinc(¢)’ fonksiyonu —tammlanmistir. Sinyal__islemede sine() = eo geklinde tanimlanmaktadi, matematikte ise sinc(1) = 200. 7 tanimt genelde kullanilmaktadir. bu kitapta ‘sin.c(r)' font nu igin sinyal sin(w) islemede Kullanulan tanimt kabul edecegiz. © halde ™") ifadesi sine) sek- ® linde yazalabiir. Diger bir deyisle Fourier déntigimiin sonucu sine fonksiyonu ile, 1) f sino) * Her periyodik olmayan fonksiyonun Fourier déniigimi elde edilemeyebili. Periyodik olmayan bir fonksiyonun Fourier seri déniisiimtiniin elde edilebilmesi igin fonksiyonun asagidaki teoremde belirtilen kogullari saglamasi gerekmekte- dir. seklinde yazilabilir. Teorem /(1) periyodik olmayan fonksiyonu verilmis olsun. f(t) fonksi- yonunun Fourier déntisiimt olabilmesi igin 1) (© fonksiyonunun mutlak dezerinin tekseni boyunca integrali alima- bilir bir fonksiyon olmahdhr. 2) F(@) fonksiyonu her sonlu aralikta pargali stirekli bir fonksiyon obmalid Simdi konuyu pekistirmek amact ile g6ztimlti Srneklerimize devam edelim. Ormek-4.26: fw) =? Boldm IV: Suroki Zamanit Sinyallerin Fourier Ana @ Géziim—4.26: Once fonksiyonu matematiksel olarak dirt fonksiyonlar t= inden yazalim, Fe Simdi direk olarak Fourier d6nistim forming uygulayalim, B+ 2) + 50-2). : eHeeEeeee S00 =z |/Oe ‘dr ER fow+ns su-ayemar Ba 3 ax Yukardaki — sonucu —bulurken —iglemlerin —ikinei_—_satirinda J ‘f)5(t~t,)dt = f(lq) Ozelliginden yararlandik. Fourier déniislm sonucunu bulduk, simdi ters Fourier edetim, isiim ifadesini kullanarak ilging bir esitlik elde SF | Fone ! iP cos(wye!dw a feoscneta /(O fonksiyonunun orijinal hali ile yukaridaki satirdaki sonucu esitleyerek S(t+ 2) +00 == foostuye”ae esitligi yazabiliriz,Siryalor vo Sistemier Ornek4.27: Tw) =? CBziim—4.27: Bu soru bir dnceki g5zmiis oldugumuz soruya benzemekte- dir, her ikisi de komtnikasyon biliminde ¢ok nemli iki sinyal tartidtir. Bundan dolay1 ikisini de ayri ayri gizme ihtiyact hissettik. Soruyu gézmek igin gene fonksiyonu dlrtit fonksiyontar tUrinden matematiksel olarak yazalim ve daha sonra Fourier déntistim formiiiinii uygulayalim. S(t) =-8@+2)+5(¢-m). Simdi formald uygulayalim, 1 va “-— Jor) +60-xye Mae Fon= Jroema Yukaridaki islemleri—yaparken J/O90-t)dt= >) ve 1 sin() = ye e*) Szelliklerini ikinci ve Ugiincii saturdaki islemlerde kul- landik. Bu iki Smegin sonucu gok iyi bir sekilde akilda tutulmaldir. Tekrarla- mak gerekirse aynt yéne dogru iki diirtiniin Fourier doniigiimii kosintis fonksi- yonunu vermekte, birbirine gore yonleri ters olan iki dirtii fonksiyonunun Foutier déniisiima ise siniis fonksiyonunu vermektedir. Bolom WV: Sorektl Zaman Sinyallerin Fourier Ana 09 Ornek-4.28: f()=? FG) GBziim-4.28: Matematiksel olarak f(w)=Vixdlw Ww) . Simdi ters Fourier déniistim formiliind uygulayalm, aE Pt 10=Fz [ Fone dw = futmocw—mre™an, F8tor=wode(w)= Rb) Fag [Patten S =e, Sonucu tekrar yavarsak, /(@) =e", Elde efigimiz sonucu kullanarak ayagidaki déniigtim ikilisini yazabiliriz (FD Fourier dinisiim ifadesinin kisaltlmsidr), ef!

FEW) +00) oe, Bu ifadedeki T'kosinils fonksiyonunun periyodu olmaktadir. $imdi gozmls, oldugumuz Smee benver baska bir soru gtzelim, Ornek-4.30: /(0) ingw,0) ise fu) =? ‘Céziim—4.30; Fl) = sin) J gm ermty ay FDXSinw 1) Del! =e") ee ee pre) = Vir 6(0 1) VoRS(w+ Wy) 2 2) [500+ 4 )—d(w—m, )] GorileceBi tizere /(w) ifadesi sanal sayt olan j igermektedi. 7() srafigini gizmek yerine //() ifadesinin grafiginigizelim. iit Ele. 15)=s004601 olden IV: Straki Zamank Sinyallarin Fourier Anal m ifs) ifadesinin grafigi asazidaki gibidir, Jfoo 5 geklinde agagida tekrarifade edelim, ‘Bulmus oldugumuz sonucu doniigim ikil Qn Pg Simdi yu ana kadar gérmiy oldugumuz:konularla ilgili 6mekler gézelim. J sin(wot) 22+. fi H(w— wy) S(w+ wy)} wy = Grellik: f(t) periyodik bir fonksiyon olsun, ve periyodu 7 olsun, g(Q=d" A 2, ‘(0 ve f(0) fonksiyonlarmm Fourier seri katsayilan arasm- daki baglanti séyledir, Fo= See, st0= Sotne we =F UK] = (jhowg)" FER. (451) Ornek-4.31: ‘Agaiida bir periyodu gosterilen fonksiyonun Fourier seri gésterimi rnuz. Fonksiyonun periyodumu 7 olarak aliniz. £0 bulu-wa Sinyatier vo Sistomior Coziim—4.31: £(0 fonksiyonunun direk olarak Fourier seri gisterimini bulacagaumuz gibi, fonk- siyonun dnce birinei dereceden tlrevin alip, rev fonksiyonunun Fourier seri katseyila- ‘nm hesaplayip daha sonra _f(¢) fonksiyonunun Fourier seri katsaytlanm bulabiliriz BO=F(0. (0 fonksiyonunu bulmak igin Snce /(#) fonksiyonunu birim adim fonk- siyonlar tariinden yazalim daha sonra da tirevini hesaplayalim, S(t) =ulte+1)—ut=1) a(t) = 6(t+1)-d(t-1) (0) fonksiyonunan periyodu ile /(¢) fonksiyonunun periyodu aynidi. g(t) fonksiyonunun grafigi asagida gésterilmistir. 0) 8() fonksiyonunun Fourier seri katsayilan G[k] ile f(t) fonksiyonun Fourier seri katsayilary F[k] arasindaki baglant ise s6yledir, Qn GTR) = (jhe FUL, T Ohalde simdi g(¢) fonksiyonunun Fourier seri katsayilanint bulalum, daha sonra da yukanidaki esitikten /(¢) fonksiyonunun Fourier seri katsayilarim elde edetim, Gtk|= zleoemt ~zfeow +)~60-0ar Tema gt a | 1 =p 2isinlbre) {BélOm IV: SOrakli Zamani Sinyallarin Fourier Anal ve Simdi_f() fonksiyonunun Fourier seri katsaytlarini bulalim, Gk Ul FUE. 9 = 1 sin( kv sin(bo) FAK] 1 = pesindeny) Mesela 7'=4 olmasi durumunda yukarida elde etmig oldugumuz. sonuglar asagidaki degerleri almaktadir, Flll= Fsin, Not: Periyodik bir fonksiyonun Fourier seri agtlim: gergel katsayilarla yapr- labildigi gibi karmasik katsayitar kullanilarak da yapulabiliyordu, Gergel Katsa- yilar A[K), Bfk] ile karmasik katsayilar F[k] arasindaki baglant yu gekildedir 1 FUE = (AIA - JBtED), k #0 (4.52) FIO] = {0} Grnek-4.32: Sekilde grafigi verilen periyodik fonksiyonun Fourier seri agslimnt yapiniz, FO Géziim4.32: Sekilden gOrilecegi tzere fonksiyonun periyodu 2'dit, Once fonksiyonu matematiksel olarak ifade edetim, bunun igin ramp fonksiyoniarim kullanalim, SO=rt+1)-2r)+re-D F(® fonksiyonunun direk olarak Fourier seri katsayilanm yukaridaki ma- tematiksel ifadeden hesaplamak oldukca zordur. Bunun yerine fonksiyonun174 Sinyaller vo Sistemier A inate ve Sistomler, ikinei torevi almarak elde edilen fonksiyonun Fourier seri katsayilart hesaplana- bilir, daha sonra da orijinal fonksiyonun Fourier seri katsayrlani bulunabili, SO =ult+1)- Iu) + ult, Fl) = SU +1) - 25) + 50-D. (Goztimon bundan sonraki geri kalan kistmim okuyucuya alistirma olarak bi- rakiyoruz. Ornek-4.33: Periyodik /(¢) fonksiyonunun Fourier dénisiimunt hesap- layiniz, Céxiim—4.33: Periyodik f(¢) fonksiyonunun karmasik Fourier seri katsa- yyilart Kutlanarak agilimt séyledir, an f= Fhe", v4 -% Bundan Snceki altsturmalarimizda dgrendigimiz. tizere ef «Ps P2z5(w Wg) ‘Simdi_ /(@ fonksiyonunun Fourier seri agiliminm her iki tarafinin Fourier d- ‘ligtimiind alalim ve bu islemi yaparken bir dinccki saturdaki dzelligi kullanalirn, S00) = VE FUG be) Periyodik fonksiyonun Fourier seri katsayilari da periyodiktir, O halde pe- riyodik fonksiyonun Fourier déntisiimii periyodik olarak degigen dirtt fonksi- yonlarindan olusmaktadir. Ornek-4.34: /(0) periyodik olmayan bir fonksiyon g(t) = f(t-t) ise .g(w)°yt fe) trtinden hesaplayimiz. Cériim—4.34: Direk olarak Fourier déniistim formOltind kullanarak soru- muzu gézelim. : Lin ee gw) = faz 1800 dt 17 yt, io age fre-mema, r=1-1 Pa 2 Bolam IV: Sorekli Zeman Sinyallern Fourier Analisi fren ae 1 va nome Jrnentae nw ‘te FW). lem halinde asagida tekrar belirtelim, Elde ettigimiz sonucu il Smt) Pe fo) Ornek-4.35: Asadidaki Szelligi ispatlayinz, Hj (Gé2iim—4.35: Fourier dondsiim formolani ditek olarak Kullanarak soru- imuzu g&zelim, Jo=Fe i fie at > ya £0, Eg fv Wea. dy mt , J) ‘Yukaridaki satirdan gortilecegi Ozere if(1)< > je Grnek-4.36: f(D=e"", a>0, f(w)=? Gériim—4.36: Bu soruyu gizmek igin daha Snceki gizdiigimiz Smekler- den elde ettigimiz sonuglarin bazilann direk kullanacagsz. Onee Fourier dént- sim formiilanti kullanalim ve bu yolla sonug elde edilemeyecegini gorelim, ' LT pe FO») Ta lio dt lt 1¢ ar Tal?i = Sinyelier ve Sisternior Yukaridaki satirdaki integrali hesaplamak nerdeyse olanaksiz, demek ki di. tek formu uygulayarak bu soruyu gézemiyoruz. Simdi sorumuzu gézelim ve hangi ézellikleri kullandigimiza dikkat edelim. [lk olarak fonksiyonun birinci turevini hesaplayalim, SO=e" S'O=-2ate ‘Yukaridaki tirev ifadesinin sag tarafindaki e-°" ifadesinin yerine #(0) ya- zarsak, FO=2afo elde edilir. Simdi clde etmis oldugumuz bu son e: her iki tarafi Fourier donisamiing alalim, eeaaeeeereecenm Iw fony=-2a £0 wee tana oF Pins) =—T +e, Buradan, Sw) = Kes bulunur. X katsay: degerini bulmak igin f ©” dy =r esitliginden fay- dalanabiliriz. Simdi_K degerini bulahm, a SL) = Ke" 5 FO) = K. Diger yandan, 7 ieeeeee : * Fo= th fewemty 5 9) - 1 Peat =e Je eat» £00) vale e Bu iki sonustan gu esitligi yazabiliriz, x= Je at viz 2 Bolum WV: Sorekli Zaman Sinyallerin Fourier Anal m feva =i ézelligini kullanalim, Bunun igin yukaridaki esitlikte para- metre degistirme islemi yapahm, u=Vat, du=Vadt fe = Tal Grnek437: f(N= 0) fow (CBzlim—4.37: Direk olarak Fourier donisiim formiliind uygulayalim, sitter testes fe fod p [oe afin {a0 f= Fa? 9 fo)= r= Eide ettigimiz sonucu Fourier déniistim ikilisi olarak yazacak olursak, 5) 254 Ornek-4.38: (1) =cos(t—1) > f(s) =? Céziim—4.38: Buradaki kosinisI0 terimi trigonemetri bilgimizden faydala- narak biraz daha sade hale getirelim, daha sonra ise daha énceden elde ettigimiz sonuglan da kullanarak sorumuzu gézelim, c03(a+5) = c0s(a)cos(b)—sin(a)sin() ©o0s(¢—1) = cos(t}¢05(1) + sin(?) sin(1) FD{F(O} = c0s(1) FD{cost) + sin()FD{sint} > Fon =c03(t) 2 [50-14 3004 vfesinay BE soGe-1)- 5¢w-+1)} Sonucu tekrar yazacak olursak, Feo) = cost) fat 1) +5(w+ pie jot fo =H -6004)] bburada cos(1)*1 ve sin(1)~ 0 alinirsa sonug agagidaki gibi olur, Foe PE 60-2 5009]1 7 Ornek4.39: f()= ult) + f=? burada u(f) = 0, £<0. CBriim-4.39: u(F)fonksiyonanun (=O anindaki degeri ister karsgtirmak- tadir. Once u(t) fonksiyonunu Fourier dénuistimi alunabilecek fonksiyonlar trdinden yazalim daha sonra da Fourier déniistimind bulalum. ilk olarak, eon fh (20 WOMV0, ciger. fonksiyonunu tanumlayalim. Sonra da u(t) fonksiyonunu w*(¢) tuirtinden yazalum, Buna gire, w@ateder@-w' co 2 olarak yazilabilir. u*(¢) fonksiyonunun Fourier déntsiimd wo=ze fie dt Diger yandan u* (—1)}<£2-+u"(-w) olmaktadir. Ayriea daha Onceki Or neklerden elde ettigimiz sonug 5) > E ve gift olma prensibi (duality principle), SOPs) SOP few) Je bitlikte Fourier déndstimtin dogrusallik ézelligi kullanilarak Bolom IV: SGrekli Zamenk: Sinyallarin Four Le N2 sy) 2 2 sonucunu elde ederiz. Tim elde ettigimiz sonuclan birlestirerek birim adim fonksiyonunun Fourier dintisdmtind u)= : l 0) BS hw olarak buluruz. Eger Fourier diniisiim igin fw) = J ‘f(qe Mat kullan- tsa bu durumda birim adim fonksiyonunun Fourier dbndyGmdasagidal gibi olacakti, to) = 1500). (453) iw ‘fle) fonksiyonunun Fourier déntsima £0) olsun. fo) karmagik sa yilarda tamimlanan bir fonksiyondur. /(#) ifadesinin mutlek degeri ve fazt YVardir ve asagidaki gibi isimlendirilmistir, 1 |-——> (0 fonksiyonunun spektral youn fonksiyoru Zy¢x)—= FO) fonksiyonumun faz spektral yoguntak fonksiyons Simei yukardaki satwlarda vermis oldugumus tanrlara yonelik olarak or nek gézelim. Ornek-4.40: f()=e ut) burada u(r) birim adim fonksiyonudur ve 220. fo)=?. FOE? 400 Gorim-—4.40: ik olarak Fourier domtigtim formiiland uygulayarske foo) 'yi bulalim, daha sonra da spektral ve faz spektral fonksiyontarim bulalim, Toy a—te [pwe™ fov)= Teo dt eg ferwnna00 Shale ve Sister VF ct -im, tele ema feterin gy el Casket 7 Ee C aR Elde ettigimiz sonucu tekrar yazalim, “pe tt LOO" Bary ‘Simdi Fourier dénuistim ifedesinin mutlak degerini ve faz degerini bulalim, I 1100) |= vam Va? sw? __ Faz degerini bulurken karmasik dtzlemi kullanalim, kolaylk agisindan F(W) ifadesinin paydasim eslenigi ile garpalim, Foy tee aaw Foo) ifadest ‘karmagik sayt olarak yazacak olursak, Foe Be Ra Yor@ aw) Karmasik diizlemde /(w) ifadesi ikinci bolgededir ve asagida gisterilmistir. ‘Boia IV: SureKliZamantSinyalern Fourier Analisi ver Simdi faz agisi 8°yt hesaplayalim, @nin’ ayni zamanda faz spektrumu ol- Fowl? ZFew=? Ciriim 4.41: Son alee =e Fe? +e) 2eos(% >) Buna gore, 2008) Je? 2e0s¢%)| le? M12e0s5) =1/2¢0s¢3)| A2cos(5)1 Faz spektrumu ise, Fourier Diniisiim ve Evrigim istemi Fourier déntistim ve evrisim arasindaki iliskiyi asagida verecegimi Ie apiklayalm, Ore J periyodik —olmayan —fonksiyonun Fourier ong Ozellik- ‘ 13 fw) = E f f(e"" at seklinde hesaplamyor idi. g(¢) periyodik olmayan — fonksiyonun Fourier dontislimi g(w) e(e™ dt olsun, bu iki fonksi- 1 von. 4 yonun evrisiminin Fourier dontistima 89 = fle gt) —2> how) =V2e Sow) g0w) (4.54) islemiyle hesaplamir. Simdi bu ézelligim ispatin: yapalim. Ispat: AG)= Ors Jr@sa-ode Simdi yukaridaki satirda yazdigimiz evrigim isleminin her iki tarafinm Fourier déndsmtind alalim, hop=ghe J freer -nemaed Simdi yukaridaki ifadede parametre degisimi yapalm, ust-roteute du=dt Bu degisimleri yukarida yerine koyarsak, Jf@ gine edie ire j = Ez Jrocmar fete ma = pg Fonlix 009 = V2 Sow) g(w). Elde ettigimiz sonucu Fourier déntisiim ikilisi olarak tekrar yazalim, SO* PS oH) 200) 2x f(w) g(w) ifadesinin ters Fourier dndgmd bize f(t) g(t) sonveu- nu verir, diger bir deyisle, ie tu. fron g0me™an, Nora0= Joe JSR Fonatnertni ny ellor vo Siste Ornek-4.41: SOs) =14 6 > | flw)l=? Zfwy=? Cozitm—4.41: fos=lhe™ 2 em mete +e?) ne bcos e co(5) Buna gore, e? 2eos(%2)| U1200se>1 =1)2cos(%) I cost) =2008(22)), | 2eos¢- 2 II Faz spektrumu ise, Zfwy=2e? + Ze0s$) Fourier Déniisiim ve Evrigim islemi Fourier diiniisiim ve evrisim arasindaki iliskiyi agagida verecegimiz dzellike le agiklayaim. Grellik J(®)—periyodik —olmayan —fonksiyonun Fourier dontigiimt Hite Fo) Te f Fe" dt seklinde hesaplaniyor idi. g(t) periyodik olmayan fonksiyonun Fourier dénistimt g(w) “<_— Je@e"de olsun, bu iki fonksi- om yonun evrisiminin Fourier déniistimt Bld IV: Stell Zaman Sian Fourier Ana 1 Baldev: Sell Zamani Sinyalern Fourier Anais td HO= FOR) > hho) = V2 FW) 960) (454) islemiyle hesaplamr. Simdi bu dzelligim ispatm yapalim, ispat: WMO = FO) * g(t) = f¢@ee-ndr Simdi yukaridaki satirda yazdigimz. evrisim igleminin her iki tarafinan Fourier d&intistimtind alalim, ine) el [r@eu-ne™aeat Simdi yukanidaki ifadede parametre degisi Bu degisileri yukarida yerine koyarsak, nw Ez [ [re rswoe ei dude ge [rear Jeon man ee Hole eo) = v2a Sow) g(). Elde ettigimiz sonucu Fourier déntisim ikilisi olarak tekrar yazalim, Org 2 > V2z Jw) gv) Vix fw) 2(W) ifadesinin ters Fourier dinastimi bize f(1)* g(t) sonucu- nu verit, diger bir deyisle, SO* 8) = Fe [VEE Pony g wera Von te = [76 goeree Sinyatler ve Siscemior Yani, FOrsO= [FONeoe™aw Simgelem: Evrisim igleminin gisterimi /(e)* g(7) ya da (f* gt) gek- lindedir. Ormek-4.42: (0) = 5(¢-1), g(t)= 6(¢—2) fonksiyonlant verilmistir. a) Fonksiyonlarin Fourier déntisimierini_—hesaplayimz, —_yani FG") =?, g(w)=?. Eger A(t)= f(0)* g(t) ise, ilk olarak A(t) ‘nin Fourier donuistmi A(w) fonksiyonunu hesaplayiniz. b) Daha sonra elde edifen f(w) ifadesinin Jz /() ew) ye esit olup ‘olmadigim control ediniz. ‘Céziim—4.42: Once f(w), sonra da g(w) "yt bulalim, : 7 wit aon=—pe [ate dt — fou-2e™de elem “Yar Simdi de h() = /(O* (1) ve Hw) *yi hesaplayalim, L me Ho) = Jom J deat A(t) = 6(¢-1)* 5(¢-2) ie na ~ 5-3) = pg Joe dt Looms ~e Vin y {BolUm IV: Sdrekli Zaman Sinyallerin Fourier Anolii 185, Elde ettigimiz sonuglardan gorilecegi tizere hi) = 2a f(w) go) esitligi agagidaki gibi saglanmaktadir, Fig teem abe, Vin Ra Ornek-4.43: f(D= ¢-N484D), FOD=? Cériim-4.43: (orelons Jow- N+oe+ ye D ar ebssiasieeses 1 Paar 2. 1 Ornek-4.44: FD ee #}o z 46 ye f(wy=Vne™'* cost) ise fO=? GBztim—4.44: f(4) fonksiyonunu bulmak igin fw) fonksiyonunun ters Fourier déniistimiind hesaplamamiz. gerekmektedir, asagida ters Fourier dénit- siimiind hesaplayalim, f= FD" Wize" cosow)} =A ero? oso) oleic }e (2 o0-+50-0)) “Ble +(50-+60+0) : fen eon")188, Sinyaler ve Sistomior Yukaridaki islemlere dikkat edersek f()* g(1)< 2» Vix f(w) ew) beelligini \ FD“ cos(w)} islemini hesaplarken kullandik. FD""{cos(w)} hesabt iginse bir Onceki dmekte elde etmis oldugumuz,sonucu dirck olarak kullandik. Yorum: Dirt fonksiyonunun Fourier donstimtint kullanarak, sinyal ig- Jeme ve iletisimde ¢ok kullanilan bazi esitlikleri elde etmeye caligalim. Grnek 4- 36'daki elde etmig oldugumuz sonucu Fourier diniistim ikilisi olarak tekrar belirtelim, Sees Fourier dtintisinrkuilanarek-dirtit-fonksiyonunu-veren bir: £0 ieee UNE Be Ree 50 I eh en son yazdigsmiz esitligi tekrar diizenlersek, Joma = 278(1) elde etmig oldugumuz bu esitlik Snemli bir esitlik olup degisik formlarda karsumiza gikabilir, mesela ayn ifade agagidaki gibi degisik bir notasyonla ifade edilebitir femora 278 ans Sy =S(m~n). (4.55) Simdi baska bir mek gézelim, gdzecegimiz. Smnek kitaplarda Parseval ilis- kisi diye de isimlendirilmektedir, Ornek-4.45: f(r) fonksiyonu f(0) periyodik olmayan fonksiyonun Fourier donisiimi olsun, Buna gore asagidaki esitligi eésteriniz, j Fat = i Powyae. ‘rok Zemank Sinyalierin Fou 1 Céaim-4.45: PF O= FOF" burada f()" fonksiyonu f(9 fonksiyonunun eslenigi olmaktadir, Simdi f7(7) ifadesinde gegen f(¢) fonksiyonunun yerine f= Jroveaw yazarak islemimize devam edelim, Var tf LO fOLO a y LL Fpomemad L Tpeane™ au _ Tort Jos) Yorum: Yokandaki esitlige devam edebilmemiz igin agagidaki dzelligi ha- turlamamizda fayda olduguna inamyoruz, ef? =c0s0+ jsind, (ely =e". ‘Simdi islemimize devam edelim, LO= Sosy ; LT romemard to Panetta Jee _[ronerant = [ren “) = 2a =~ j frome SP (we Madu zi froo Pera indi i it fimin tye gore jmdi en son elde etmis oldugumuz esitligin her iki tarat : ve bir dnceki yorum da bahsetmis oldugumuz dirt fonksiyo- kullanalim, integralini al nunun ozelli i LET Tp fe Jitu), a aa (W) \dwdue’ ‘dt Jroaey ji Df" (waved ‘Yukaridaki ifadede tye gre integral hesaplandigindan bir Snceki yorum- da bahsettigimiz sonug elde edilecektir, yani: