BLISKI WSCHÓD JAKO OBSZAR

KONFLIKTÓW O SUROWCE STRATEGICZNE

Beata Belica

Uniwersytet Warszawski

Streszczenie: Niniejszy rozdział przedstawia obszar Bliskiego Wschodu z perspektywy

areny walki o surowce strategiczne. Autorka przedstawia najważniejsze konflikty tegoż
dotyczące na wskazanym obszarze, tj. wojnę w Iraku, w Syrii, konflikt izraelsko-
palestyński oraz spór saudyjsko-irański wraz z perspektywami, jakie rysują się dla regio-
nów. W rozdziale uwidoczniono znaczenie surowców naturalnych dla stabilności regionu.
Autorka wzięła pod uwagę zarówno ropę naftową, jak i gaz ziemny, które na Bliskim
Wschodzie są równie istotnymi czynnikami konfliktogennymi.
Słowa kluczowe: ropa naftowa, gaz ziemny, Irak, Syria, Izrael, Autonomia Palestyńska,
Arabia Saudyjska, Iran, Państwo Islamskie.

MIDDLE EAST AS A CONFLICT AREA OF STRATEGIC RAW MATERIALS

Abstract: This section shows the Middle East from the perspective of the arena to fight for
strategic raw materials. The author presents the most important conflicts of the same on the
target area, ie. the war in Iraq, in Syria, the Israeli-Palestinian conflict and the Saudi-Iranian
dispute with the prospects that the draw for the regions. In chapter revealed the importance
of natural resources for the region’s stability. The author took into account both crude oil,
as well as natural gas, which at the Middle East are equally important divisive factors.
Keywords: crude oil, natural gas, Iraq, Syria, Israel, the Palestinian Authority, Saudi Ara-
bia, Iran, Islamic State.

Wprowadzenie
Bliski Wschód jest regionem, który przez setki lat był obszarem krwawych
walk. Istotne w tym względzie jest bogactwo surowcowe regionu, które wielokrot-
nie było powodem wybuchu brutalnych konfliktów1. Obecnie, z uwagi na stały
wzrost zapotrzebowania na surowce energetyczne, zwłaszcza na ropę naftową i gaz
ziemny, region ten koncentruje na sobie zainteresowanie mocarstw. Jest to również
przyczyna walk pomiędzy państwami obszaru oraz w przypadku wody pitnej —

1
R. Arslan, Znaczenie Bliskiego Wschodu ze względu na jego cechy geopolityczne, geoekonomiczne
i geokulturowe, „Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula” 2014, nr 34, s. 91.
 Globalizacja a regionalna ochrona środowiska, Gdańsk 2016

metoda wykorzystywana w tych walkach2. Niniejszy rozdział nie wyczerpuje listy

wszystkich konfliktów, które mają miejsce w regionie, a związane są z surowcami
naturalnymi, wskazuje jedynie najważniejsze spośród nich, to znaczy na powodu-
jące najpoważniejsze skutki dla środowiska i społeczności zamieszkujących obszar
walk bądź toczące się na znacznym obszarze. Autorka wskaże zatem na uwarun-
kowania konfliktu w Iraku począwszy od inwazji na Kuwejt, wskaże również na
przyczyny i skutki wojny domowej w Syrii wraz ze znaczeniem Państwa Islam-
skiego, na znaczenie surowców w konflikcie izraelsko-palestyńskim oraz na przy-
czyny wrogości pomiędzy Arabią Saudyjską a Iranem wraz ze skutkami porozu-
mienia P5+1 dla wydobycia ropy przez potomków Persów.

Bogactwa naturalne Bliskiego Wschodu

Bliski Wschód to obszar, który w najszerszym rozumieniu obejmuje państwa
południowo-wschodniej Azji oraz północno wschodniej Afryki, a więc obszar roz-
ciągający się od Afganistanu, aż po Egipt3. Po drugiej wojnie światowej obszar ten
stał się jednym z najbardziej newralgicznych we współczesnym świecie, na co
wpłynęły z jednej strony czynniki o charakterze politycznym, w tym walory strate-
giczno-militarne regionu, zaś z drugiej strony czynniki o charakterze gospodar-
czym, obejmujące bogate złoża surowców naturalnych na obszarze Bliskiego
Wschodu4.

Mapa 1. Miejsca występowania gazu ziemnego i ropy naftowej

na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej
Źródło: M. Ratner N. Nerurkar, Middle East and North Africa Unrest: Implications for Oil and Natu-
ral Gas Markets, „Congressional Research Service Report for Congress”, March 2011, p. 1.

2
K. Pronińska, Konflikty surowcowe we współczesnych stosunkach międzynarodowych, „Sprawy
Międzynarodowe 2005, nr 3, s. 30.
3
J. Bryła, Bliski i Środkowy Wschód w stosunkach międzynarodowych, [w:] Stosunki między-
narodowe, pod red. W. Malendowskiego, C. Mojsiewicza, Wrocław 2000, s. 135.
4
Ibidem, s. 135.

2
 Bliski Wschód jako obszar konfliktów o surowce strategiczne

To właśnie ten drugi czynnik zasługuje na szczególną uwagę ze względu na

wzrastający udział ropy naftowej i gazu ziemnego w strukturze zużywanej energii
pierwotnej w skali świata. Należy również wskazać, że mimo istnienia alternatyw
w postaci energii jądrowej, wiatrowej bądź słonecznej, w dalszym ciągu to właśnie
paliwa kopalne stanowią najpopularniejsze źródło pozyskania energii.
Przeprowadzone badania i odkryte w ich wyniku rezerwy ropy naftowej
wskazują na Bliski Wschód jako obszar najbardziej zasobny w ten surowiec5.
Znajduje się tam ponad połowa wszystkich potwierdzonych światowych zasobów
tego surowca, zaś wydobycie kształtuje się na poziomie 30% całkowitej światowej
produkcji6. Należy również wskazać, że źródłom ropy naftowej towarzyszą w zna-
mienitej większości źródła gazu ziemnego. Surowce te rzadko występują samo-
dzielnie.

Tabela 1.
Kraje o największych udokumentowanych zasobach ropy naftowej [2005]
Zasoby Udział w zasobach
Kraj
[mld ton] światowych [%]
Arabia Saudyjska 36,3 22,0
Iran 18,9 11,5
Irak 15,5 9,6
Kuwejt 14,0 8,5
Zjednoczone Emiraty Arabskie 13,0 8,1
Wenezuela 11,5 6,6
Rosja 10,2 6,2
Kazachstan 5,4 3,3
Libia 5,1 3,3
Nigeria 4,8 3,0
Razem 134,7 82,3
Źródło: R. Ney, Zasoby ropy naftowej, „Polityka Energetyczna” 2006, t. 9, s. 474.

Jak wynika z przedstawionej wyżej tabeli, w pierwszej piątce państw najbar-

dziej zasobnych w ropę naftową nie ma żadnego państwa spoza regionu Bliskiego
Wschodu. Owa piątka — Arabia Saudyjska, Iran, Irak, Kuwejt i Zjednoczone Emi-
raty Arabskie — skupia prawie 60% światowych zasobów surowca.

Tabela 2.
Kraje o największych udokumentowanych zasobach gazu ziemnego [2005]
Zasoby Udział w zasobach
Kraj
[mld m3] światowych [%]
Rosja 47,8 27,1
Iran 26,7 15,6
Katar 25,6 14,5

5
Z. Tomczonek, Światowy rynek ropy naftowej — zasoby, konsumpcja, kierunki przepływu, „Opti-
mum. Studia Ekonomiczne” 2013, nr 4(64), s. 115.
6
Ibidem, s. 115.

3
 Globalizacja a regionalna ochrona środowiska, Gdańsk 2016

Tabela 2 cd.
Zasoby Udział w zasobach
Kraj
[mld m3] światowych [%]
Arabia Saudyjska 6,8 3,9
Zjednoczone Emiraty Arabskie 6,1 3,4
Stany Zjednoczone 5,9 3,3
Nigeria 5,1 2,9
Algieria 4,5 2,6
Wenezuela 4,3 2,4
Irak 3,2 1,8
Razem 136,0 77,5
Źródło: E. Mokrzycki, R. Ney, J. Siemek, Światowe zasoby surowców energetycznych — wnioski dla
Polski, „Rynek Energii” 2008, nr 6, s. 6.

Z powyższej tabeli wynika, że również gaz ziemny jest surowcem obficie

występującym na Bliskim Wschodzie. W pierwszej dziesiątce najbardziej zasob-
nych w ten surowiec krajów aż pięć leży na Bliskim Wschodzie, koncentrując bli-
sko 40% światowych udokumentowanych zasobów gazu ziemnego.
Nic więc dziwnego, że region jest obiektem pożądania wielu mocarstw, nic
dziwnego również, że państwa regionu same pomiędzy sobą z zawiścią patrzą na
zasobne terytorium sąsiadów i toczą konflikty o kontrolę nad obszarami niezwykle
bogatymi w surowce.

Znaczenie Iraku w globalnej walce o surowce

W kontekście wydobycia i eksportu ropy naftowej warto zwrócić uwagę na
Irak, który pod względem udokumentowanych zasobów surowcowych ropy naf-
towej zajmuje trzecie miejsce na świecie, zaś pod względem wydobycia (3 miliony
baryłek dziennie) i eksportu (2,6 miliona baryłek dziennie) zajmuje 8 miejsce na
świecie7. Po Arabii Saudyjskiej i Federacji Rosyjskiej jest więc trzecim naj-
większym posiadaczem surowca na świecie. Specjaliści wskazują ponadto, że po
przeprowadzeniu szczegółowych badań możliwe będzie odkrycie nowych źródeł
surowców w tym kraju.
Znaczenie Iraku w walce o surowce uwidoczniło się po agresji na Kuwejt
w 1990 roku8. Mimo zakończenia wojny iracko-irańskej w 1988 roku, Irak nie
zaniechał prowadzenia bardzo agresywnej polityki międzynarodowej, co prze-
jawiało się w utrzymywaniu olbrzymiej armii, w chęci pozyskania broni jądrowej
oraz w rozbudowie arsenałów broni biologicznej i chemicznej9. Główną determi-

7
R. Arslan, Walka Turcji i Iranu na Bliskim Wschodzie o dominację polityczną i energetyczną, „Ze-
szyty Naukowe Uczelni Vistula” 2015, nr 41(3), s. 46.
8
Szerzej znaczenie sytuacji w Iraku dla kształtowania się cen ropy naftowej na światowym rynku
opisuje Bassam Fattouh: Zob. B. Fattouh, How Secure Are Middle East Oil Supplies?, Oxford 2007,
p. 10.
9
Ł. Stachowiak, Dyplomacja prewencyjna w świetle agresji Iraku na Kuwejt w 1990 roku. Sukces czy
porażka Organizacji Narodów Zjednoczonych?, „Ogrody Nauk i Sztuk” 2014, nr 4, s. 473.

4
 Bliski Wschód jako obszar konfliktów o surowce strategiczne

nantą tych działań były czynniki ekonomiczne, związane ze złożami surowców

w regionie oraz chęcią czerpania przez reżim Saddama Husseina zysków z ekspor-
tu surowców10. Również agresja na Kuwejt determinowana była tymi czynnikami.
Chęci pokonania przez Irak zadłużenia gospodarczego oraz odbudowa gospodarki
po wyniszczającym konflikcie z Iranem, a także chęć zmiany trendów na świato-
wych rynkach surowców energetycznych spowodowały, że głównym celem reżimu
Husseina stało się przejęcie kuwejckich złóż ropy naftowej. Zadecydowały też
kwestie terytorialne, bowiem Kuwejt oskarżał wielokrotnie Irak o kradzież ropy
z terenów granicznych — ze złóż Rumajla11. Uzyskanie dostępu do bogatych złóż
kuwejckich spowodowałoby zatem również umocnienie pozycji Iraku w regionie.
W wyniku tych motywacji 2 sierpnia 1990 roku wojska irackie zajęły Kuwejt, co
oznaczało de facto fizyczną likwidację państwa.
W wyniku podjętych przez arenę międzynarodową działań, na baasistowski
Irak nałożono szereg sankcji, niemniej, w głównej mierze uderzyły one nie tyle
w iracki reżim, co w państwa związane handlowo z Irakiem: przede wszystkim
w Turcję i Jordanię. Ograniczenia wywołane sankcjami spowodowały też kryzys
związany z niedoborem ropy naftowej. Sankcje spowodowały wzrost cen ropy z 21
do 32 dolarów za baryłkę12.
W wyniku nieskuteczności działań podjętych przez społeczność między-
narodową, w krótkim czasie Kuwejt został ogłoszony 19. prowincją Iraku. Prze-
prowadzona przez koalicję międzynarodową operacja wojskowa w regionie Zatoki
Perskiej pozwoliła na wyzwolenie Kuwejtu w ciągu czterech dni. Uchwalona przez
Radę Bezpieczeństwa ONZ rezolucja nr 637 z 3 kwietnia 1991 roku nakładała na
Irak m. in. konieczność ograniczenia eksploatacji ropy naftowej i zakończenia pro-
gramu produkcji broni biologicznej i chemicznej. Zyski ze sprzedaży ropy miały
zostać przeznaczone na finansowanie potrzeb społeczeństwa, m.in. na żywność
i lekarstwa, jednak ograniczenia dotyczące eksploatacji ropy nie uderzyły władzy,
a społeczeństwo irackie, którego stopa życiowa znacznie się obniżyła13.
Straty poniósł także Kuwejt. Jak wskazuje Ł. Stachowiak: „Bogate państwo
arabskie zostało całkowicie obrabowane, zniszczone, a podczas odwrotu wojsk
S. Husajna zniszczono około 700 szybów naftowych wywołując katastrofę eko-
logiczną”14.
Obecna destabilizacja Iraku jest konsekwencją podjęcia decyzji o rozpoczę-
ciu działań zbrojnych przez administrację Stanów Zjednoczonych w 2003 roku,
usprawiedliwianym chęcią odnalezienia i likwidacji arsenałów broni biologicznej
oraz chemicznej. Różnorodność kulturowa kraju, po obaleniu partii Baas spowo-
dowała, że sunnici, stanowiący mniejszość mieszkańców — ale za to fundament

10
Ibidem, s. 473.
11
Ibidem, s. 474.
12
Ibidem, s. 475. Szerzej o podjętych przeciwko Irakowi sankcjach: P. Boone, H. Gazdar, A. Hussain,
Sanctions Against Iraq. Costs of Failure, November 1997, passim.
13
Ł. Stachowiak, op. cit., s. 476.
14
Ibidem, s. 476.

5
 Globalizacja a regionalna ochrona środowiska, Gdańsk 2016

społeczeństwa baasistowskiego — zaczęli obawiać się marginalizacji15. Pod wpły-

wem rządów okupacyjnych i wzrostu wpływów szyickich, sunnicki ruch powstań-
czy zaczął stosować metody, które można zaliczyć do metod walki partyzanckiej,
obejmujące samochody-pułapki, ostrzał konwojów, niszczenie infrastruktury
i inne16. Z czasem stosowanie takich metod rozpoczęły też skrajne ugrupowania
salafickie. Spirala przemocy osiągnęła apogeum na przełomie 2006 i 2007 roku.
Okres ten, ze względu na politykę okupacyjnych wojsk amerykańskich i podziały
kulturowe stanowił dogodny czas dla rozwoju idei ekstremistycznych. Dlatego też
administracja amerykańska podjęła decyzję o realizacji strategii surge, która miała
powstrzymać falę przemocy. W myśl tej strategii główny nacisk kładziono na dzia-
łania o charakterze politycznym, co wiązało się z przyczynami i genezą przemocy
międzywyznaniowej w kraju. W efekcie udało się osłabić przemoc ze strony orga-
nizacji salafickich, głównie dzięki współpracy sunnicko-amerykańskiej. Do współ-
pracy tej sceptycznie podchodził jednak szyicki iracki rząd z Nurim al-Malikim na
czele17.
Mimo, iż strategia surge przyniosła oczekiwany efekt, osiągnięty pokój nie
był trwały. Różnorodność wyznań w Iraku spowodowała, że polem konfliktu stał
się również dostęp do surowców. Sunnici, będący do 2003 roku fundamentem ba-
asistowskiej władzy, obawiali się podziału terenów zasobnych w surowce strate-
giczne pomiędzy Kurdów a szyitów, co wiązałoby się z wyeliminowaniem sun-
nitów z życia politycznego i marginalizacją społeczno-gospodarczą tej grupy lud-
ności18.
Także ugrupowania kurdyjskie, mimo, iż początkowo wsparły rząd al-
Malikiego, z czasem weszły w konflikt z szyickim rządem. Powodem niezadowo-
lenia były kwestie związane z wydobyciem surowców z regionu autonomicznego
oraz czerpanie zysków z ropy stamtąd pochodzącej. Sytuacja okazała się na tyle
poważna, że podczas negocjacji Kurdów z władzami Turcji na temat eksportu su-
rowca do Turcji, doszło do zbrojnych utarczek pomiędzy siłami irackimi a party-
zantką kurdyjską19.
Podsumowując tę część pracy warto wskazać, że bardzo popularny jest po-
gląd, jakoby wojna z 2003 roku — której celem było obalenie Saddama Hussiena,
była wywołana nie samą chęcią odnalezienia arsenałów broni biologicznej i che-
micznej oraz zniszczenia jej arsenałów, a właśnie chęcią uzyskania kontroli nad
bogatymi złożami irackiej ropy naftowej.

15
M. Karczewski, Od surge do Państwa Islamskiego. Przyczyny i uwarunkowania destabilizacji
Iraku po 2011 roku, „Przegląd Strategiczny” 2015, nr 8, s. 195.
16
Ibidem, s. 196.
17
Ibidem, s. 199.
18
Ibidem, s. 199.
19
Ibidem, s. 203.

6
 Bliski Wschód jako obszar konfliktów o surowce strategiczne

Wojna domowa w Syrii i wzrost wpływów Państwa Islamskiego

Stan syryjskiej gospodarki stale pogarsza się wskutek kryzysu trwającego od
2011 roku, który przerodził się w wojnę domową. Dalsze pogorszenie sytuacji
przyniosły sankcje międzynarodowe, wprowadzone przeciwko Syrii w 2013 roku.
W wyniku tego nastąpił też spadek wydobycia ropy naftowej — petrochemia sta-
nowiła przed konfliktem jeden z głównych sektorów przemysłu — a w efekcie
spadek jej eksportu (przed konfliktem produkty petrochemiczne stanowiły ok. 35–
40% całkowitej struktury syryjskiego eksportu)20.
Najpoważniejszym skutkiem konfliktu syryjskiego jest jednak nie sam kry-
zys gospodarczy, ale stworzenie podatnego gruntu do rozwoju Państwa Islamskie-
go. Warto zwrócić uwagę na ekonomiczne podstawy funkcjonowania organizacji.
Abstrahując od kwestii związanych m. in. z kradzieżą i sprzedażą na czarnym ryn-
ku dzieł sztuki, z kontrolą szlaków transportowych czy z wymuszaniem okupów,
które stanowią źródło przychodów terrorystów, autorka postanowiła skupić się na
kwestiach dotyczących ropy naftowej. Państwo Islamskie, właśnie dzięki kontroli
nad instalacjami nuklearnymi zapewniło sobie źródło dochodów21. Dlatego też,
najważniejszym celem koalicji przeciwko Państwu Islamskiemu, która w 2014
roku podjęła naloty przeciwko organizacji, było zniszczenie tzw. rafinerii moduło-
wych (ang. modular oil rafineries) i instalacji naftowych22.
Państwo Islamskie kontroluje terytoria syryjskie, na których znajduje się aż
60% syryjskich złóż ropy naftowej. Kontroluje również kilka źródełka północy
Iraku. Dzięki tej kontroli wydobywa ropę naftową, według szacunków, w ilości 80
tysięcy baryłek dziennie (50 tysięcy w Syrii i 30 tysięcy w Iraku), o łącznej warto-
ści 8 milionów dolarów. Mimo sprzedaży wydobytych produktów jedynie na czar-
nym rynku, dzienny dochód z tego procederu wynosi ok. 1–3 miliona dolarów23.

20
Departament Promocji i Współpracy Dwustronnej Ministerstwa Rozwoju, Syria. Informacja o sto-
sunkach gospodarczych z Polską, styczeń 2016 r., dostęp: https://www.mr.gov.pl/media/18212/
SYRIA_29_01_2016.pdf (data: 1.08.2016 r.)
21
Szerzej na temat źródeł finansowania działalności Państwa Islamskiego: B. Belica, Geneza i funk-
cjonowanie Państwa Islamskiego na Bliskim Wschodzie: wyzwanie dla bezpieczeństwa regionu, [w:]
Oblicza współczesnego terroryzmu, pod red. G. Libora, Katowice 2016, s. 155–173.
22
P. Godlewski, Ekonomiczne podstawy siły Państwa Islamskiego, [w:] Wojna z Kalifatem, pod red.
I. Bila, J. Gajdy, T. Otłowskiego, Warszawa 2015, s. 55.
23
Ibidem, s. 56–57.

7
 Globalizacja a regionalna ochrona środowiska, Gdańsk 2016

Mapa 2. Surowce strategiczne na terenach Syrii

kontrolowanych przez Państwo Islamskie
Źródło: R. Barret, The Islamic State, „The Soufan Group Report”, November 2014, p. 47,
http://soufangroup.com/wp-content/uploads/2014/10/TSG-The-Islamic-State-Nov14.pdf.

Powodem, dzięki któremu działania Państwa Islamskiego nie spowodowały

drastycznych wzrost cen surowców na rynkach międzynarodowych, jest to, że
większość złóż irackich, które posiadają znaczący udział w kształtowaniu rynku
surowca, leży na południu kraju, niezajętym przez terrorystów (Państwo Islamskie
kontroluje terytoria irackie znajdujące się na północy kraju). Mimo tego Irak pono-
si straty z tytułu działalności ekstremistów na swoim terytorium. Zaobserwowano
spadek eksportu ropy. Ponadto organizacja prowadziła działania przeciwko infra-
strukturze irackiej, niszcząc m. in. rurociąg Irak-Turcja w pobliżu Kirkuku24. Straty
spowodowane działalnością terrorystów próbowano zrekompensować, rząd kurdyj-
ski proponował w tym celu zwiększenie wydobycia ze złóż wokół Kirkuku, jednak
rząd iracki nie wydał na to zgody25.
Państwo Islamskie ma więc wszelkie warunki ku temu, by bez przeszkód
rozwijać się na terytorium zarówno Iraku, jak i Syrii. Działania zmierzające do

24
Ibidem, s. 59.
25
Ibidem, s. 59.

8
 Bliski Wschód jako obszar konfliktów o surowce strategiczne

osłabienia siły tej organizacji powinny się zatem skupić na punktowych uderze-
niach w infrastrukturę służącą do eksploatacji i przerobu ropy naftowej. Konieczne
jest też zakończenie konfliktu „naftowego” pomiędzy Irakiem a Autonomicznym
Regionem Kurdystanu26. Trwanie konfliktu determinuje bowiem rozwój siatki
terrorystycznej na obszarze Iraku.

Konflikt izraelsko-palestyński
W kontekście konfliktu bliskowschodniego i roli surowców strategicznych
w tym konflikcie, warto zarysować genezę powstania Organizacji Państw Ekspor-
tujących Ropę Naftową (OPEC). Organizacja powstała w 1960 roku w celu ujed-
nolicenia i koordynacji polityk handlowych państw do niej należących27. Począt-
kowo Organizacja składała się z Arabii Saudyjskiej, Iraku, Iranu, Kuwejtu
i Wenezueli. W późniejszym czasie dołączyły do niej Algieria, Angola, Ekwador,
Katar, Libia, Nigeria i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Po zrzeszeniu krajów pro-
dukujących surowiec, następnym krokiem było odzyskanie przez nie kontroli nad
surowcem w drodze przejęcia produkcji przez państwa od międzynarodowych
koncernów naftowych28. Na ewolucję znaczenia OPEC na rynku naftowym naj-
większy wpływ wywierały kryzysy naftowe. Państwa OPEC wykorzystywały kry-
zysy naftowe do maksymalizacji własnych zysków ze sprzedaży ropy.
W tematyce konfliktów surowcowych w regionie należy wskazać wojnę Jom
Kippur z 1973 roku. O ile podłoże konfliktu ma przyczyny niezwiązane z surow-
cami energetycznymi, o tyle skutki, jakie przyniosła wojna, w głównej mierze sku-
piają się na kwestiach surowców energetycznych.
Wojna rozpoczęła się 6 października 1973 roku atakiem sił syryjsko-
egipskich na Izrael. Wsparcia siłom arabskim udzieliły Algieria, Arabia Saudyjska,
Irak, Jordania, Kuwejt, Maroko, Sudan i Tunezja29. W wyniku ataku siłom arabs-
kim udało się odzyskać tereny zagarnięte w 1967 roku przez Izrael. W odpowiedzi
Stany Zjednoczone udzieliły sojuszniczego wsparcia Izraelowi i postawiły swoje
siły w stan gotowości bojowej; w reakcji na powyższe Związek Radziecki poparł
państwa arabskie. Kraje europejskie, niechętne antagonizowaniu stosunków
z głównymi dostawcami ropy naftowej, nie udzieliły wsparcia Stanom Zjedno-
czonym30.

26
Rząd iracki jest przeciwny samodzielnemu wydobyciu i sprzedaży ropy naftowej przez Auto-
nomiczny Region Kurdystanu. W reakcji na działania Kurdów każe ich niewypłacaniem środków
finansowych na rzecz Regionu. Region na swoje funkcjonowanie pozyskuje środki pochodzące
z udostępniania posiadanych rafinerii Państwu Islamskiemu do przerobu pozyskanego przez nie
surowca. Zob. Ibidem, s. 58.
27
Ł. Strupczewski, Pozycja OPEC na międzynarodowym rynku ropy naftowej w następstwie świato-
wego kryzysu gospodarczego 2007/2008+, „Biznes Międzynarodowy w Gospodarce Globalnej”
2014, nr 33, s. 250.
28
Ibidem, s. 250.
29
P. Matera, Polityczny i ekonomiczny wymiar rozbieżności amerykańsko-europejskich w dobie kry-
zysu energetycznego (1973–1974), „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2010, t. LXXXI, s. 293.
30
Ibidem, s. 294.

9
 Globalizacja a regionalna ochrona środowiska, Gdańsk 2016

Państwa arabskie skupione wokół OPEC w odpowiedzi na działania Stanów

Zjednoczonych, chcąc wywrzeć wpływ na społeczność międzynarodową zdecydo-
wały, 17 października 1973 roku o ograniczeniu produkcji surowca, co spowodo-
wało wzrost cen ropy naftowej na rynkach międzynarodowych. Ponadto OPEC
podjęła decyzję o nałożeniu całkowitego embarga na dostawy ropy do USA i Ho-
landii. W krótkim czasie spowodowało to wzrost cen o ponad 400%, a skutki tego
dotknęły w głównej mierze państwa europejskie31.

Znaczenie porozumienia P5+1 z Iranem

Iran z uwagi na swoje geopolityczne położenie na skrzyżowaniu szlaków
z Azji do Europy odgrywa niezwykle istotną rolę. Znaczenie strategiczne tego kra-
ju wzrosło na początku XX wieku, gdy odkryto tam znaczne zasoby ropy naftowej
oraz gazu ziemnego32. Do 1979 roku Iran był sojusznikiem Stanów Zjednoczonych
w regionie Bliskiego Wschodu. Sytuacja zmieniła się jednak po 1979 roku, kiedy
w wyniku rewolucji islamskiej władze irańskie zaczęły radykalizować swoje rządy
a w efekcie swoich działań doczekały się sankcji międzynarodowych i izolacji na
arenie międzynarodowej33.
W wyniku rewolucji islamskiej w Iranie, radzieckiej interwencji w tym kraju
oraz wojny iracko-irańskiej doszło do wybuchu drugiego kryzysu naftowego
(pierwszy nastąpił w 1973 roku), w latach 1979–198034. Wówczas kraje zrzeszone
w OPEC podniosły cenę do 36 dolarów za baryłkę ropy35, w wyniku czego sprze-
daż surowca gwałtownie spadła. Państwa dotychczas kupujące produkty rafineryj-
ne od państw zrzeszonych w OPEC zmniejszyły import z tych państw na rzecz
sprowadzania surowca z krajów nienależących do organizacji. W wyniku tego
w państwach niezrzeszonych w OPEC produkcja ropy wzrosła o 23%36.
Irańska rewolucja wywołała też reakcję ze strony Stanów Zjednoczonych.
Sankcje nałożono na przemysł petrochemiczny. W pogrążonym inwazją radziecką
Iranie w latach 1979–1981 wydobycie ropy naftowej spadło z 5,9 miliona baryłek
dziennie do 700 tysięcy37.
Od 1979 roku społeczność międzynarodowa przyjęła strategię izolowania
Iranu na arenie międzynarodowej. Z uwagi na uwarunkowania kulturowe i religij-
ne, Iranu obawiały się Izrael oraz monarchie Zatoki Perskiej, przede wszystkim

31
Ibidem, s. 294.
32
R. Arslan, Walka Turcji i Iranu…, op. cit., s. 51. O obecnym i planowanym po zniesieniu sankcji
wydobyciu piszą również: K. Katzman, P. Kerr, Iran Nuclear Agreement, „Congressional Research
Service Report”, May 2016, p. 8.
33
A. Dzisiów-Szuszczykiewicz, Bliskowschodnia „zimna wojna” czyli saudyjsko-irańska rywalizacja
w regionie w obliczu „Arabskiej Wiosny”, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2014, nr 30, s. 183 i n.;
R. Fiedler, Iran a reżim nieproliferacji broni jądrowej. Dylematy i wyzwania, Poznań 2013, s. 126.
34
Ł. Strupczewski, op. cit., s. 250.
35
M. Zajączkowska, Znaczenie eksportu ropy naftowej dla sytuacji gospodarczej krajów OPEC, [w:]
Polityka Gospodarcza Państwa, pod red. D. Kopycińskiej, Szczecin 2007, s. 100.
36
Ibidem, s. 100.
37
R. Fiedler, Iran a reżim nieproliferacji broni jądrowej. Dylematy i wyzwania, Poznań 2013, s. 126.

10
 Bliski Wschód jako obszar konfliktów o surowce strategiczne

Arabia Saudyjska, pretendująca do odgrywania roli regionalnego mocarstwa. Nie-

mniej jednak, wymierzone sankcje nie spowodowały zmiany polityki irańskich
władz. Z tego też względu w 2011 roku zdecydowano się wprowadzić sankcje,
które uderzyć miały bezpośrednio w przemysł petrochemiczny38. W wyniku tych
ustaleń, z dniem 1 lipca 2012 roku państwa Unii Europejskiej nie przedłużyły kon-
traktów na zakup irańskiej ropy. Wydaje się, że decyzje przyniosły oczekiwany
efekt, gdyż z początkiem 2013 roku minister ds. ropy Rostam Qasem oświadczył,
że sankcje doprowadziły do 40-procentowego spadku w eksporcie ropy, co jest
szczególnie dotkliwe, gdyż eksport ropy zapewnia ok. 80% dochodów państwa39.
Izolacja Iranu nie była jednak tak jednowymiarową kwestią, jak może się
wydawać, bowiem ewentualna interwencja wojskowa w Iranie pozbawiłaby źródeł
dostaw surowców strategicznych państwa kupujące te surowce z obszaru Zatoki
Perskiej, tj. Chiny, Japonię oraz państwa europejskie40. W obecnej sytuacji geo-
politycznej, związanej z konfliktem rosyjsko-ukraińskim o Krym i groźbą wstrzy-
mania dostaw rosyjskich surowców przez Ukrainę do Europy, Iran jawi się jako
interesująca alternatywa wobec dostaw z Federacji Rosyjskiej41. Mimo tego, że
Iran stanowić mógłby konkurencję w tym względzie dla pozycji Rosji w Europie,
nawet same władze rosyjskie są przeciwne izolacji Iranu. Federacja Rosyjska
kilkukrotnie wskazywała bowiem, że jest zainteresowana współpracą na polu ener-
gii atomowej z Iranem42.
W wyniku porozumienia, jakie udało się wynegocjować 14 lipca 2015 roku
w wyniku rozmów Iranu z grupą P5+1, dotyczącego rozwoju i kontroli irańskiego
programu jądrowego, zdecydowano również o stopniowym znoszeniu sankcji wo-
bec tego państwa. Spośród wszystkich sankcji została też zniesiona ta najbardziej
dotkliwa, związana z embargiem na dostawy irańskiej ropy naftowej.
Zniesienie izolacji Iranu na arenie międzynarodowej nie jest jednak tak
oczekiwane przez wszystkich jej aktorów, jak można by się spodziewać. W kon-
tekście regionalnym, a nawet globalnym, najważniejszym efektem procesu znosze-
nia sankcji będzie powrót irańskiej ropy na globalny rynek43. Napawa to obawami
Arabię Saudyjską i państwa zrzeszone w OPEC. Ponadto przeciwny porozumieniu
P5+1 z Iranem był też Izrael. Obecnie jednak to nie Izrael, a właśnie Arabia Sau-
dyjska jest państwem, któremu najbardziej może zaszkodzić powrót Iranu na glo-
balny rynek energetyczny. Pomiędzy Arabią a Iranem toczy się konflikt zastępczy
(tzw. proxy war) o przywództwo w regionie44. Ponowne wchodzenie Iranu na ry-

38
Ibidem, s. 132.
39
Ibidem, s. 136.
40
R. Arslan, Walka Turcji i Iranu…, op. cit., s. 52.
41
Ibidem, s. 52.
42
Ibidem, s. 52.
43
M. Piotrowski, Treść i skutki ostatecznego porozumienia nuklearnego P5+1 z Iranem, „Biuletyn
PISM” 23 lipca 2015, nr 71 (1308), s. 2.
44
J. Gajda, Iran w rok po zawarciu porozumienia z grupą P5+1, Fundacja Amicus Europae,
http://bliskiwschod.pl/2016/07/iran-w-rok-po-zawarciu-porozumienia-z-grupa-p51/ (25.07.2016).

11
 Globalizacja a regionalna ochrona środowiska, Gdańsk 2016

nek międzynarodowy może zatem spowodować wiele reperkusji w regionie,

zwłaszcza w odniesieniu do wydobycia i sprzedaży ropy naftowej i gazu ziemnego.

Wnioski
Bliski Wschód niezaprzeczalnie jest obszarem o dużych bogactwach złóż su-
rowców strategicznych, takich jak m. in. ropa naftowa i gaz ziemny. W niniejszym
artykule wykazano istotną rolę wpływu występowania surowców naturalnych na
rozwój konfliktów na tym obszarze. Pod uwagę wzięto Irak, Iran, Syrię, a także
Izrael i Autonomię Palestyńską.
W przypadku konfliktu pomiędzy ostatnimi dwoma konflikt rozgrywa się
również na polu walki o wodę pitną, niezwykle istotną dla izolowanej przez Izrael
Autonomii Palestyńskiej. Tym samym słodka woda wykorzystywana jest jako śro-
dek nacisku politycznego na działania oponenta w konflikcie izraelsko-
palestyńskim45. Niemniej jednak, surowce takie jak ropa naftowa i gaz ziemny
odegrały równie ważną rolę w konflikcie bliskowschodnim. Uzasadnia to rola
OPEC w kształtowaniu cen ropy naftowej w okresach kryzysów, kiedy to organi-
zacja podjęła działania w reakcji na poczynania Stanów Zjednoczonych w konflik-
cie.
W przypadku Iraku znaczenie ropy naftowej uwidoczniło się najwyraźniej
w 1990 roku, kiedy zajęcie Kuwejtu przez reżim Saddama Husseina dyktowane
było czynnikami ekonomicznymi i chęcią zwiększenia wpływów z produkcji
i eksportu ropy naftowej. Również interwencja amerykańska w Iraku w 2003 roku
determinowana była czynnikami ekonomicznymi.
W Syrii obecnie toczy się krwawa wojna domowa. Również w przypadku
tego kraju surowce naturalne odgrywają znaczącą rolę. Konflikt stworzył podatny
grunt do rozwoju Państwa Islamskiego, które wykorzystując słabość instytucji
państwa oraz chaos w kraju zajęło syryjskie — oraz północnoirackie — terytoria
i kontroluje obszary zasobne w surowce strategiczne. Pozwala to organizacji na
czerpanie znacznych zysków ze sprzedaży surowców na czarnym rynku.
Stosunkowo nowym zagadnieniem w kontekście prezentowanego tematu jest
Iran. Mimo, iż od początku XX wieku starał się odgrywać istotną rolę w regionie i
w świecie, a od 1979 roku był izolowany na arenie międzynarodowej, w chwili
obecnej sytuacja ulega zmianie. Izolacja spowodowała znaczne perturbacje w irań-
skiej gospodarce, jednak podpisanie w lipcu 2015 roku porozumienia z Iranem
w sprawie kontroli jego programu nuklearnego, pozwala Iranowi na powrót do
„światowej gry”. Wkroczenie Iranu na światowe rynku ropy naftowej i gazu ziem-

45
O tym problemie autorka pisała we wcześniejszych publikacjach: zob. B. Belica, Implikacje
konfliktów o wodę na Bliskim Wschodzie, [w:] O lesie i wodzie słów kilka z okazji międzynarodowego
dnia lasu i światowego dnia wody, pod red. A. Kleśty, M. Terleckiej, Krosno 2014, s. 75 i n., idem,
Geopolityczne znaczenie zbiorników wodnych na Bliskim Wschodzie. Wpływ umiędzynarodowionych
konfliktów wewnętrznych na degradację środowiska naturalnego, [w:] Globalizacja i regionalizacja
w ochronie środowiska naturalnego, pod red. T. Nocha, J. Saczuka, A. Wesołowskiej, Gdańsk 2014,
s. 19 i n.

12
 Bliski Wschód jako obszar konfliktów o surowce strategiczne

nego może zatem wywołać reakcję dotychczasowych potęg eksportowych, a co za

tym idzie — wpłynąć na podaż i cenę surowca.
W artykule zaprezentowano jedynie najważniejsze kwestie, związane z su-
rowcami na Bliskim Wschodzie i konfliktami, jakie w związku z ich występowa-
niem wybuchają. Należy wskazać, że w regionie ma miejsce wiele konfliktów,
które również determinowane są surowcami, bądź takie, w których surowce od-
grywają ważną rolę. Wspomnieć można chociażby o zastępczym konflikcie (tzw.
proxy war) irańsko-sudańskim. Tak więc, Bliski Wschód stanowi niezwykle istot-
ny, z geopolitycznego punktu widzenia, obszar walki o surowce strategiczne. Nie-
wykluczone zatem, że nowe konflikty, które pojawią się na Bliskim Wschodzie,
determinowane będą chęcią kontroli nad niezwykle cennymi złożami surowców
w regionie.

Bibliografia
1. Arslan R., Walka Turcji i Iranu na Bliskim Wschodzie o dominację polityczną i energe-
tyczną, „Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula” 2015, nr 41(3).
2. Arslan R., Znaczenie Bliskiego Wschodu ze względu na jego cechy geopolityczne, geo-
ekonomiczne i geokulturowe, „Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula” 2014, nr 34.
3. Barret R., The Islamic State, „The Soufan Group Report”, November 2014,
http://soufangroup.com/wp-content/uploads/2014/10/TSG-The-Islamic-State-
Nov14.pdf.
4. Belica B., Geneza i funkcjonowanie Państwa Islamskiego na Bliskim Wschodzie: wy-
zwanie dla bezpieczeństwa regionu, [w:] Oblicza współczesnego terroryzmu, pod red.
G. Libora, Katowice 2016.
5. Belica B., Geopolityczne znaczenie zbiorników wodnych na Bliskim Wschodzie. Wpływ
umiędzynarodowionych konfliktów wewnętrznych na degradację środowiska natural-
nego, [w:] Globalizacja i regionalizacja w ochronie środowiska naturalnego, pod red.
T. Nocha, J. Saczuka, A. Wesołowskiej, Gdańsk 2014.
6. Belica B., Implikacje konfliktów o wodę na Bliskim Wschodzie, [w:] O lesie i wodzie
słów kilka z okazji międzynarodowego dnia lasu i światowego dnia wody, pod red.
A. Kleśty, M. Terleckiej, Krosno 2014.
7. Boone P., Gazdar H., Hussain A., Sanctions Against Iraq. Costs of Failure, November
1997.
8. Bryła J., Bliski i Środkowy Wschód w stosunkach międzynarodowych, [w:] Stosunki
międzynarodowe, pod red. W. Malendowskiego, C. Mojsiewicza, Wrocław 2000.
9. Departament Promocji i Współpracy Dwustronnej Ministerstwa Rozwoju, Syria. In-
formacja o stosunkach gospodarczych z Polską, styczeń 2016 r., https://www.mr.gov.pl/
media/18212/SYRIA_29_01_2016.pdf (data: 1.08.2016).
10. Dzisiów-Szuszczykiewicz A., Bliskowschodnia „zimna wojna” czyli saudyjsko-irańska
rywalizacja w regionie w obliczu „Arabskiej Wiosny”, „Bezpieczeństwo Narodowe”
2014, nr 30.
11. Fattouh B., How Secure Are Middle East Oil Supplies?, Oxford 2007.
12. Fiedler R., Iran a reżim nieproliferacji broni jądrowej. Dylematy i wyzwania, Poznań
2013.

13
 Globalizacja a regionalna ochrona środowiska, Gdańsk 2016

13. Gajda J., Iran w rok po zawarciu porozumienia z grupą P5+1, Fundacja Amicus Euro-
pae, 25.07.2016,http://bliskiwschod.pl/2016/07/iran-w-rok-po-zawarciu-porozumienia-
z-grupa-p51/.
14. Godlewski P., Ekonomiczne podstawy siły Państwa Islamskiego, [w:] Wojna z Kalifa-
tem, pod red. I. Bila, J. Gajdy, T. Otłowskiego, Warszawa 2015.
15. Karczewski M., Od surge do Państwa Islamskiego. Przyczyny i uwarunkowania desta-
bilizacji Iraku po 2011 roku, „Przegląd Strategiczny” 2015, nr 8.
16. Katzman K., Kerr P., Iran Nuclear Agreement, „Congressional Research Service Re-
port”, May 2016.
17. Matera P., Polityczny i ekonomiczny wymiar rozbieżności amerykańsko-europejskich w
dobie kryzysu energetycznego (1973–1974), „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2010, t.
LXXXI.
18. Mokrzycki E., Ney R., Siemek J., Światowe zasoby surowców energetycznych — wnio-
ski dla Polski, „Rynek Energii” 2008, nr 6.
19. Ney R., Zasoby ropy naftowej, „Polityka Energetyczna” 2006, t. 9.
20. Piotrowski M., Treść i skutki ostatecznego porozumienia nuklearnego P5+1 z Iranem,
„Biuletyn PISM” 23 lipca 2015, nr 71 (1308).
21. Pronińska K., Konflikty surowcowe we współczesnych stosunkach międzynarodowych,
„Sprawy Międzynarodowe 2005, nr 3.
22. Ratner M., Nerurkar N., Middle East and North Africa Unrest: Implications for Oil
and Natural Gas Markets, „Congressional Research Service Report for Congress”
March 2011.
23. Stachowiak Ł., Dyplomacja prewencyjna w świetle agresji Iraku na Kuwejt w 1990
roku. Sukces czy porażka Organizacji Narodów Zjednoczonych?, „Ogrody Nauk
i Sztuk” 2014, nr 4.
24. Strupczewski Ł., Pozycja OPEC na międzynarodowym rynku ropy naftowej w następ-
stwie światowego kryzysu gospodarczego 2007/2008+, „Biznes Międzynarodowy
w Gospodarce Globalnej” 2014, nr 33.
25. Tomczonek Z., Światowy rynek ropy naftowej — zasoby, konsumpcja, kierunki prze-
pływu, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2013, nr 4(64).
26. Zajączkowska M., Znaczenie eksportu ropy naftowej dla sytuacji gospodarczej krajów
OPEC, [w:] Polityka Gospodarcza Państwa, pod red. D. Kopycińskiej, Szczecin 2007.

14