POZYTYWIZM

POZYTYWIZM (epoka pary i elektryczności)

1. Ramy czasowe
POLSKA 1864. – KLĘSKA POWSTANIA STYCZNIOWEGO pocz. Lat 90 XIXw.
Fala debiutów
ŚWIAT 1848. – pocz. Lat 80 XIXw. Fala debiutów następnego pokolenia

2. Geneza
a) coraz mocniej ugruntowujący swe panowanie system burżuazyjny
b) rozwój nauk ścisłych, zwłaszcza biologicznych
c) proponowanie programu budowy zdrowego i silnego organizmu narodowego
3. Nazwa
a) wywodzi się od tytułu rozprawy Augusta Comte'a „Wykład filozofii pozytywnej”
b) słowo pozytywny wówczas oznaczało: praktyczny, realny - a w takich właśnie
kategoriach epoka pozytywizmu rozpatrywała świat i jego zjawiska
W Europie pozytywizm to nazwa kierunku filozoficznego. Twórcy tego kierunku
uważali, że filozofia powinna proponować pozytywne rozwiązania, co przyczynia się
do poprawy warunków życia społecznego.
W Polsce to prąd w kulturze, który obejmował m.in. literaturę, sztukę, filozofię,
który ) proponował program budowy zdrowego i silnego organizmu narodowego,
poprzez wprzęgniecie idei pozytywistycznych.

4. Światopogląd
a) scjentyzm – kierunek w filozofii, którego przedstawiciele uznają poznane zgodne z
zasadami nauk przyrodniczych za jedyny właściwy sposób poznawania
rzeczywistości.
b) utylitaryzm (użyteczność) - przekonanie, że wszystko, co człowiek czyni winno
być społecznie użyteczne. Powinno być głównym celem działań indywidualnych i
społecznych oraz podstawowe kryterium moralnej oceny człowieka.
c) ewolucjonizm – przekonanie Karola Darwina zakładające, że zmienność
organizmów i gatunków jest stałą właściwością świata przyrody. W wyniku naturalnej
selekcji w kolejnych pokoleniach utrwalone zostają cechy osobników najlepiej
dostosowanych. Stworzył ją Herbert Spencer. Przejawem jest wykształcenie nowych
instytucji.
d) determinizm – hasło głoszone przez Hipolita Taine’a. Przekonanie, że każde
zjawisko jest określone i wyznaczone przez ogół warunków w jakich zachodzi.
Mówiąc o rasie Hipolit miał na myśli geny, które dziedziczymy po przodkach np.
zapędy przestępcze.
d) agnostycyzm - pogląd zakładający, że niemożliwe jest poznanie praw rządzących
bytem. Tym, co ukryte przed rozumem, nie należy się zajmować, lecz trzeba się skupić
na opisaniu elementów świata, które są dostępne zmysłom.

POZYTYWIZM WARSZAWSKI - Pozytywizm najsilniej odznaczył się na terenie

zaboru rosyjskiego a dokładnie w Warszawie. Ponieważ dynamicznie rozwinął się
przemysł, przez co w konsekwencji i samo miasto, Warszawa była miejscem gdzie
wydawano gazety propagujące pozytywistyczne poglądy. Pozytywizm polski nazywa
się często "pozytywizmem warszawskim", ponieważ stolica zaboru rosyjskiego była
najsilniejszym ośrodkiem całego prądu. PRUS, SIENKIEWICZ, A.
ŚWIĘTOCHOWSKI

PROGRAM POZYTYWISTÓW POLSKICH

PRACA ORGANICZNA – zakładała, że wszystkie elementy organizmu społecznego

muszą sprawnie współpracować, a efektem tego będzie polepszenie gospodarki.
Pojawienie się tego hasła było związane z powstaniem, które nie było poparte przez
chłopów.
PRACA U PODSTAW – działania, polegające na podwyższaniu poziomu życia oraz
wykształceniu warstw najuboższych, aby mogły się one stać pełnoprawnymi częściami
organizmu społecznego.
ASYMILACJA ŻYDÓW - asymilacja Żydów-integrowanie się ludności pochodzenia
żydowskiego z rodowitymi mieszkańcami danego państwa poprzez przejmowanie
wzorców kulturowrych, język itp.
EMANCYPACJA KOBIET - Jest to udostępnienie kobietą praw do udzielania się w
życiu publicznym, brania udziału w wyborach, do nauki w szkołach średnich i
wyższych oraz prawo do wykonywania różnych zawodów.

MYŚLICIELE
Auguste Comte – twórca filozofii pozytywistycznej. Uważał, że filozofia powinna
zajmować się refleksją pożyteczną dla dobra jednostek i społeczeństwa.
Herbert Spencer – jeden z twórców ewolucjonizmu oraz determinizmu. Opisywał
strukturę społeczeństwa i wskazywał analogie między funkcjonowaniem żywego
organizmu a społeczeństwa.
Hippolyte Taine – przyjmował poglądy deterministyczne, głosząc, że wszystko
uzależnione jest od rasy, środowiska oraz momentu w historii.

REALIZM W MALARSTWIE
Wywodził się z Francji. Cechował się odrzuceniem zasady akademizmu polegającego
na przestrzeganiu reguł klasycznej estetyki. Prawda była ważniejsza, niż piękno.
Główną tematyką dzieł były sceny z życia prostych ludzi. Obrazy były utrzymane w
stonowanej kolorystyce, zrezygnowana z upiększania i poprawiania.
Główne założenia:
- odrzucenie zasad akademizmu
- przyziemna tematyka
- uproszczona kompozycja
- pozbawienie patosu
- przedstawienie drastycznych stron ludzkiej egzystencji.
Francuscy realiści: Gustave Courbet („Kamieniarze”) J.F. Millet („Kobiety zbierające
kłosy”)
Rosyjscy realiści: Iwan Szyszkin (pejzaże „Żyto”) Ilja Riepin („Powrót zesłańca)
Polscy realiści: Aleksander Gierymski („Żydówka z pomarańczami”)
Jan Matejko („Bitwa pod Grunwaldem”)
PRĄDY LITERACKIE
REALIZM – Istotą realizmu było wierne naśladowanie w dziele literackim
rzeczywistości otaczającej zarówno twórcę, jak i odbiorcę. Występowała duża ilość
opisów. Kompozycja była oparta na ciągu przyczynowo-skutkowym.
Charles Dickens, Lew Tołstoj, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus
NATURALIZM – twórcą jest Emil Zola („Therese Raquin”). Punktem wyjścia było
przekonanie, że człowiek, zdominowany przez instynkty, nie różni się od zwierząt. A
więc człowieka należy poddać głębokiej obserwacji. Nazwa wynika z założenia, że
człowiek należy do natury. Nazywany był też realizmem przesadnym, ponieważ
pojawiają się elementy niepotrzebne, obrzydliwe obrazy.

IDEAŁ ARTYSTY
Przeciwieństwo ideału romantycznego. Nie był postrzegany jako jednostka wybitma.
Jego praca miała polegać na wychowaniu społeczeństwa, za pomocą literatury.
Oczekiwano, że będzie osobą oczytaną, wyedukowaną.
Homo faber – człowiek pracy. Był kimś kto osiągnął sukces dzięki ciężkiej pracy.

GATUNKI LITERACKIE
Nowela – krótki utwór epicki pisany prozą o jednowątkowej fabule i wyrazistej
kompozycji, co przejawia się m.in. zawiązaniem akcji, punktem kulminacyjnym.
Akcja zazwyczaj tworzy ciąg przyczynowo-skutkowy. Występuje retardacja.
Określenie „sokół noweli” ma związek z Boccacą, który stworzył nowelę „Sokół”,
gdzie motywem przewodnim jest sokół. (Kamizelka)

Opowiadanie- gatunek epiki narracyjnej, charakteryzująca się niewielkimi rozmiarami,

swobodną konstrukcją oraz nieskomplikowaną fabułą. Jest ciąg przyczynowo-
skutkowy w czasie przeszłym.
Różnice: jednowątkowa, wielowątkowe, redukcja opisów, liczne opisy

Powieść realistyczna – powieść, której wydarzenia odznaczają się dużym stopniem

prawdopodobieństwa, rozgrywają się w konkretnym, mającym odniesienie historyczne
czasie. Narrator jest wszechwiedzący i obiektywny. Bohaterowie są typowymi
reprezentantami określonych warstw społecznych. Twórcą był ojciec Gorio

Powieść naturalistyczna – powieść, której autor przyjmuje postawę badacza ,

przedstawia szczegóły z wielką dokładnością, nie stroni od tematów tabu.

Obrazek – krótkie opowiadanie wierszem lub prozą przedstawiające scenkę

rodzajową, gdzie jest zauważalny brak akcji.

SZKICE WĘGLEM
Szkic węglem to jedynie zarys, nieukończone dzieło, nakreślony pospiesznie, lekki i
czarno-biały. Taki właśnie charakter ma nowela Sienkiewicza, które przedstawia
rzeczywistość w sposób dość schematyczny, nakreślając kontury i nie wdając się w
szczegóły. Autor opowiada historię o niesprawiedliwości i smutku, nie oceniając
niczyjej postawy i tylko podając fakty. Właśnie ta szkicowość i lakoniczność są
narzędziami przemawiania bardzo dobitnego, ponieważ czasem do mówienia o
sprawach wielkich należy używać małych słów.

„Szkice Węglem” opowiadają historię chłopa Rzepy, który przez intrygę wójta wsi i
pisarza gminnego traci wszystko, co składało się na jego życie. Podstawowym
problemem utworu jest problem nieświadomości niewykształconych warstw
społeczeństwa oraz ich milczącego przyzwolenia na zadawanie im gwałtu. Rzepa nie
tylko musi bezczynnie znosić wyraźne pożądanie, jakim pisarz Zołzikiewicz darzy
jego piękną żonę - przede wszystkim zostaje oszukany i zmuszony do podpisania
dokumentu poborowego, który nie ma żadnej wartości (o czym chłop do końca nie ma
najmniejszego pojęcia).

W końcu postanawia poważyć się na desperacki krok i spędzić noc z Zołzikiewiczem

w nadziei, że uda jej się zdobyć i podrzeć feralny dokument. Jednak pisarz - człowiek
bez moralności i skrupułów - oszukuje ją, wykorzystuje i nie daje nic w zamian. Życie
kobiety zmienia się w piekło; Rzepa popada w przygnębienie i zaczyna pić, w końcu
dowiedziawszy się o jej „zdradzie” zabija ją i podpala całe domostwo. Życie
kochającej się dotąd rodziny zostaje bezpowrotnie zniszczone, ponieważ ludzie chciwi
zabawili się ich kosztem.

W swojej noweli buduje Sienkiewicz bardzo niekorzystny obraz wsi polskiej. Chłopi
jawią się jako naród zacofany i niewykształcony, nawet jeśli niektórzy z nich
charakteryzują się wrodzoną inteligencją, to została ona stłumiona przez tryb życia i
niemożność jej kształtowania. Są wykorzystywani przez warstwy rządzące, które są
zupełnie bezkarne. Nie mogą liczyć na pomoc z żadnej strony - ani od szlachty, ani od
kleru. Są zupełnie wyobcowani i jak gdyby odcięci od reszty świata. Nowela
Sienkiewicza ukazuje wszystkie te zjawiska, by nakreślić i ukazać wielość problemów,
które należy rozwiązać.

GLORIA VICTIS

Opowiadanie dotyczy epizodu z powstania styczniowego. Narratorem jest przyroda

(wiatr, drzewa, kwiaty). Akcja rozgrywa się na Polesiu Litewskim. Pewnego dnia na
polanę dotarł kilkusetosobowy oddział powstańców, walczących z rosyjskim zaborcą.
Byli to młodzi ludzie, różnie ubrani i różnie uzbrojeni, ale wszyscy nosili czworokątne
czapki barwy amarantowej lub polnych chabrów. Żołnierze postanowili rozbić tu
obóz. Najpierw zbudowali z gałęzi kilka namiotów: dla wodza, dla lepszych koni oraz
dla przyszłych rannych. Później przygotowali pierwszą w tym miejscu wieczerzę, po
spożyciu której wspólnie zaśpiewali pełną „skargi, ufności i prośby”,
przejmującą pieśń. Oddziałem dowodził Romuald Traugutt, „człowiek świętego
imienia” (późniejszy ostatni dyktator powstania). Było w nim dwu młodych
żołnierzy: Maryś Tarłowski i Jagmin, zakochany w siostrze Marysia, Anielce.

Rozpoczęły się walki. Powstańcy odnosili zwycięstwa. Ale nadszedł dzień starcia z
przeważającymi siłami wroga. Ostatnie, tragiczne wydarzenia, które rozegrały się
jesienią 1863 roku. Maryś i Jagmin zginęli, poświęcając swoje życie za
ojczyznę. Na miejscu zmagań stoi mogiła powstańcza, na którą wiele lat po powstaniu
przyszła kobieta w żałobie. Była to Anielka, która straciła ukochanego brata i
ukochanego mężczyznę. Długo leżała na mogile, opowiadając zmarłym o wielkim
cierpieniu, które rozrywało jej serce. Kiedy podniosła się, umieściła na grobie
przyniesiony skądś krzyżyk. Potem odeszła, by nigdy już tu nie powrócić. Gdy leśne
kwiaty skończyły swoją opowieść, wiatr już nie płakał. Zerwał się z mogiły i ruszył w
swoją drogę. Wznosząc się nad polanę, na cały głos zakrzyknął: „Gloria victis!”.
Przelatując nad lasem, a później nad polami, wodami, miastami i wioskami, wołał
jeszcze nie raz: „Gloria victis!”, „Chwała zwyciężonym!”.

KAMIZELKA
Cechy noweli klasycznej: motyw teorii sokoła, jednowątkowość, zwięzłość, wyraziste
zaskoczenie.

MENDEL GDAŃSKI
Jest utworem z tezą, gdzie tezę pełni hasło: asymilacja żydów. Konopnicka ukazała
atak antysemitów na starszego Żyda, który został ukazany jako dobry człowiek, ciężko
pracujący. Jego imię wskazuje na to, że był 11 dzieckiem, zaś nazwisko na
pochodzenie i silne przywiązanie do tego miasta. Zegarmistrz jest typowym
przedstawicielem antysemitów. Przywołuje stwierdzenia o łapczywości na pieniądze.