‫‪Vol. 7, No.

1, July 2011‬‬ ‫ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1390‬ﺻﺺ ‪142-119‬‬

‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ درﺑﺎب ﻣﺴﺌﻠﺔ زﻣﺎن‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪‬‬
‫ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ‬
‫اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬

‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪o‬‬
‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻃﺮح ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﻮﺗﻨﻲ را ﺑﺎ دﺷﻮاريﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ روﺑﺮو ﻛـﺮد‪ ،‬ﭼﻨـﺎن‬

‫‪e‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺻﻼح آن ﭼﺎرهاي ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺟـﺰ ﻛﻨﺎرﮔﺬاﺷـﺘﻦ و ﻳـﺎ اﺻـﻼح ﺑﺮﺧـﻲ از ﺑﻨﻴـﺎديﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺿﺮﺑﺎت ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻧﻴﺰ‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ وارد آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻛـﻮرت ﮔـﻮدل )‪(Kurt Gödel‬‬
‫ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ ﻧﺴﺒﻴﺖ را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﻨﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪاﺗﻲ ﻧﻴﺰ از ﺑﺮاي آن ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺮح و ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻮﺷﺶ ﮔﻮدل اﺳﺖ ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﻤﺴﻮ ﻛﺮدن ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ درﺑﺎب »زﻣﺎن«‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﻲ درﺑﺎب اﻳﻨﻜـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻃﺮح ﻣﺴﺌﻠﺔ »زﻣﺎن« در ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺟﺎﻧﺒـﺪاري از اﻳﺪﺋﺎﻟﻴـﺴﻢ ﺑﻴﻨﺠﺎﻣـﺪ‪ .‬در ﭘﺎﻳـﺎن‪،‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫ﻛﻮﺷﺶ ﮔﻮدل ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﻮ ﻛﺮدن ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺗـﺼﻠّﺐ ﭼـﺎرﭼﻮبﻫـﺎي ﻛـﺎﻧﺘﻲ در‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺣﺬف ﻓﺮض ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﺑﻮدن ﺷﻲءﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬

‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬زﻣﺎن‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬اﻳﺪﺋﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ .‬اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﻓﻠﺴﻔﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪a.a.ahmadi_a@gmail.com ،‬‬

‫‪ .‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪Naemy_a@yahoo.com ،‬‬
‫]ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪1389/12/23 :‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻳﻴﺪ‪[1390/03/11 :‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪120‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫از ﻫﻨﮕــﺎﻣﻲ ﻛــﻪ ارﺳــﻄﻮ ﻃﺒﻴﻌﻴــﺎت‪ ،‬و از ﺟﻤﻠــﻪ ﻓﻴﺰﻳــﻚ را ﺷــﺎﺧﻪاي از ﻓﻠــﺴﻔﻪ داﻧــﺴﺖ و ﺑﺪﻳﻨــﺴﺎن‬
‫ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ را در ﺑﻄﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧـﺸﺎﻧﺪ‪ 1،‬ﻣـﺪت زﻳـﺎدي ﮔﺬﺷـﺖ ﺗـﺎ ﻋﻠـﻮم ﻃﺒﻴﻌـﻲ دﻋـﻮي اﺳـﺘﻘﻼل ﻛﻨـﺪ‬
‫و ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺑﻜﻮﺷـﻨﺪ ﺷـﻌﺎر ﺗﺠﺮﺑـﻪﮔﺮاﻳـﻲ و ﮔﺮﻳـﺰ از دﺧﺎﻟـﺖ ﻓﻠـﺴﻔﻪ را ﺳـﺮﻟﻮﺣﺔ ﺷـﻴﻮة ﻛـﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ 2.‬اﻳـﻦ اﺳـﺘﻘﻼلﻃﻠﺒـﻲ در ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳـﺴﻢ ﺑـﻪ اوج ﺧـﻮد رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ دﻳـﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻴﻎ ﻧﻘﺪ ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﭘـﻮﭘﺮ ﻣﻮاﺟـﻪ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪﺟـﺎي ﺑـﻲﻣﻌﻨـﻲ اﻧﮕﺎﺷـﺘﻦ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳـﻚ درﺻـﺪد اراﺋـﺔ‬

‫‪D‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻼﻛﻲ ﺑﺮاي ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻋﻠـﻢ از ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳـﻚ ﺑﺮآﻣﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻲآﻧﻜـﻪ ﻗـﺼﺪ ﺑﺮاﻧـﺪازي ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳـﻚ را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬

‫‪I‬‬
‫‪4‬‬
‫و ﺑﺎ وﺟـﻮد اﻳـﻦ ﺗﻔﻜﻴـﻚ‪ ،‬از اﻣﻜـﺎن درسآﻣـﻮز ﺑـﻮدن ﻋﻠـﻢ ﺑـﺮاي ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳـﻚ و ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪.‬‬
‫از اﻳــﻦ ﻣﻨﻈــﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟــﺔ ﺣﺎﺿــﺮ ﮔﻔــﺖوﮔــﻮﻳﻲ و داد و ﺳــﺘﺪي اﺳــﺖ ﻣﻴــﺎن ﻋﻠــﻢ و ﻓﻠــﺴﻔﻪ‪ ،‬و ﻛﻮﺷــﺸﻲ‬

‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬
‫ﺑــﺮاي ﻧــﺸﺎن دادن اﻳﻨﻜــﻪ ﻋﻠــﻢ ﻣــﻲﺗﻮاﻧــﺪ ﻣــﺎ را ﺑــﻪ ﺗﺄﻣ‪‬ــﻞ درﺑــﺎب ﺑﺮﺧــﻲ ﻣــﺪﻋﻴﺎت ﻓﻠــﺴﻔﻲﻣــﺎن وادارد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖوﮔﻮي ﺻـﻮرتﮔﺮﻓﺘـﻪ در اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﻣﻴـﺎن ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬از ﻳـﻚ ﺳـﻮ‪ ،‬و ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧـﺖ و‬
‫اﻳﺪﺋﺎﻟﻴــﺴﻢ‪ ،‬از ﺳــﻮي دﻳﮕــﺮ‪ ،‬ﺑــﺮ اﺳــﺎس دﺳــﺖﻧﻮﺷــﺘﻪﻫــﺎ و ﻣﻘﺎﻟــﺔ ﻣﻨﺘــﺸﺮ ﺷــﺪهاي از ﻛــﻮرت ﮔــﻮدل‪،‬‬

‫‪o‬‬
‫رﻳﺎﺿــﻴﺪان و ﻣﻨﻄﻘــﺪان آﻟﻤــﺎﻧﻲ‪ ،‬و دوﺳــﺖ و ﻣــﺼﺎﺣﺐ ﺳــﺎلﻫــﺎي ﭘﺎﻳــﺎﻧﻲ آﻳﻨــﺸﺘﺎﻳﻦ‪ .‬ﻋﻼﻗــﺔ ﮔــﻮدل ﺑــﻪ‬
‫اﻳﺪﺋﺎﻟﻴــﺴﻢ و ﺗــﻮﺟﻬﺶ ﺑــﻪ ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟــﺐ ﻧﻮﺷــﺘﻦ ﻣﻄــﺎﻟﺒﻲ درﺑــﺎب ارﺗﺒــﺎط ﻣﻴــﺎن آﻧﻬــﺎ ﺷــﺪ‪.‬‬

‫‪e‬‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ »زﻣـﺎن« ﺑـﻪوﻳـﮋه ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﮔـﻮدل ﻣـﻲﻛﻮﺷـﺪ ﻧـﺸﺎن دﻫـﺪ »زﻣـﺎن«‬

‫‪v‬‬
‫در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﻗﺮاﺑـﺖ ﺑﻨﻴـﺎدﻳﻨﻲ ﺑـﺎ »زﻣـﺎن« در ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧـﺖ دارد‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻳـﺎري ﻧـﺴﺒﻴﺖ‬

‫‪i‬‬
‫ﻣــﻲﺗــﻮان ﺑــﻪ ﺟﺎﻧﺒــﺪاري از رأي ﻓﻴﻠــﺴﻮﻓﺎن اﻳﺪﺋﺎﻟﻴــﺴﺖ درﺑــﺎب »زﻣــﺎن« ﭘﺮداﺧــﺖ‪ .‬ﺑــﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ــﻪ ﺑــﻪ اﻳــﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟــﺐ‪ ،‬ﻣــﺴﺌﻠﺔ اﺻــﻠﻲﻣــﺎن را اﻳــﻦﮔﻮﻧــﻪ ﻃــﺮح ﻣــﻲﻛﻨــﻴﻢ‪» :‬ﭼﮕﻮﻧــﻪ ﻃــﺮح زﻣــﺎن در ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ‬

‫‪h‬‬
‫ﻣــﻲﺗﻮاﻧــﺪ ﺑــﻪ ﺟﺎﻧﺒــﺪاري از ﻓﻠــﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧــﺖ و اﻳﺪﺋﺎﻟﻴــﺴﻢ ﺑﻴﻨﺠﺎﻣــﺪ‪ ،‬و در ﻣــﻮاردي اﺻــﻼح ﺑﺮﺧــﻲ‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫ﻣﻮاﺿﻊ ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﻨﺪ؟« ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﻣﻨﻈـﻮر‪ ،‬اﺑﺘـﺪا ﻣﻔﻬـﻮم »زﻣـﺎن« در ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻧﻴـﻮﺗﻦ‪ ،‬ﻓﻠـﺴﻔﺔ‬
‫ﻛﺎﻧﺖ و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ را ﺑـﻪ اﺧﺘـﺼﺎر ﺷـﺮح ﻣـﻲدﻫـﻴﻢ و ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ در ﭘﺮﺗـﻮ اﻳـﻦ ﻣﻘـﺪ‪‬ﻣﺎت ﺑـﻪ ﭘﺮﺳـﺶ‬
‫اﺻﻠﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫زﻣﺎن در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﻮﺗﻦ‬

‫ﻋﺒﺎرت آﮔﻮﺳﺘﻴﻨﻮس را ﺑﻪ ﻳـﺎد دارﻳـﻢ ﻛـﻪ‪» :‬زﻣـﺎن ﭼﻴـﺴﺖ؟ آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ ﻛـﺴﻲ از ﻣـﻦ ﻧﭙﺮﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻴﻚ ﻣﻲداﻧـﻢ ﻛـﻪ ﭼﻴـﺴﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ ﻛـﺴﻲ از ﻣـﻦ ﺑﭙﺮﺳـﺪ و ﻣـﻦ درﺻـﺪد ﺗﻮﺿـﻴﺢ آن ﺑـﺮآﻳﻢ‪ ،‬ﺑـﻪﻛﻠـﻲ‬
‫آﺷﻔﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮم« )آﮔﻮﺳـﺘﻴﻨﻮس‪ ،1381 ،‬ص‪ .(366‬ﺑـﻪراﺳـﺘﻲ زﻣـﺎن ﭼﻴـﺴﺖ؟ ﻳـﻚ ﺗﺠﺮﺑـﺔ اﻧﻔـﺴﻲ‪ ،‬ﻳـﺎ‬
‫واﻗﻌﻴﺘﻲ آﻓﺎﻗﻲ؟ آﻧﭽﻪ از ﺣﺮﻛﺖ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﻳـﺎ آﻧﭽـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺣﺮﻛـﺖ اﺳـﺖ؟ واﻗﻌﻴﺘـﻲ ﻋﻴﻨـﻲ و‬
‫ﺧـﺎرﺟﻲ ﺑــﺎ ﺳــﺎﺧﺘﺎري ﻫﻤﮕــﻮن و ﻣــﺴﺘﻘﻴﻢاﻟﺨــﻂ‪ ،‬ﻳـﺎ د‪‬وري ﻳــﺎ ﺣﺘــﻲ ﻏﻴﺮﻫﻤﮕــﻮن؟ اﻳــﻦﻫــﺎ و ﺳــﺆاﻻﺗﻲ‬
‫از اﻳﻦ دﺳﺖ ﻗـﺮنﻫـﺎ اﻧﺪﻳـﺸﺔ ﻋﻠﻤـﻲ و ﻓﻠـﺴﻔﻲ را ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﻣـﺸﻐﻮل داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ ﻧﻈـﺎم‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪121‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ در دورة ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎي ﺟﺪي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﻫﻤﺎن ﻗﺪر در ﻣﻌﺮض ﻛﻮن و ﻓﺴﺎد‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺤﺖاﻟﻘﻤﺮ‪ ،‬زﻣﺎن در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﻮﺗﻨﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻣﺮِ ﻛﻴﻬـﺎﻧﻲ ﺑـﺪل ﺷـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ اوﻻً واﻗﻌـﻲ و‬
‫ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻣﻄﻠﻖ‪ .‬واﻗﻌﻲ و ﻋﻴﻨﻲ ﺑﻮدنِ آن ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧـﺎرج و ﻣـﺴﺘﻘﻞ از ﺗﺠﺮﺑـﺔ ﻣـﺎ‬
‫ﺟﻮﻫﺮي وﺟﻮد دارد ﺑﻪ ﻧﺎم زﻣﺎن و ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدنِ آن ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ روﻳﺪادي ﻳﻚ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑـﻪ ﻓـﺮد ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫زﻣﺎن دارد‪ ،‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻳﻚ روﻳﺪاد ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ اﺳـﺖ‪ .‬اﺟـﺎزه دﻫﻴـﺪ ﻛﻤـﻲ ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺟﺰء اوﻟﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﻛﻤـﻚ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ اﺷـﻴﺎء و روﻳـﺪادﻫﺎ‬

‫‪D‬‬
‫را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ و ﻣﺘﺸﺨّﺺ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻳـﺎري زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﻔﻜﻴـﻚ و ﺗﻤﻴﻴـﺰِ اﻣـﻮرِ ﺑﻴﺮوﻧـﻲ‬
‫و دروﻧﻲ را ﻣﻴﺴ‪‬ﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدن ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﻣﻜـﺎﻧﻲ اﺷـﻴﺎء ﺳـﺒﺐ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ ﺷـﺪن آﻧﻬـﺎ ﻧـﺰد ﻣﺎﺳـﺖ‪.‬‬

‫‪S‬‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ روﻳﺪادي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎﻛﺲ ﺑﻮرن )‪ (Max Born‬در ﻛﺘﺎب ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨـﺸﺘﺎﻳﻦ‬
‫‪I‬‬
‫اﺧﺘﻼف در ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ زﻣـﺎﻧﻲ روﻳـﺪادﻫﺎ ﻫـﻢ )اﻋـﻢ از روﻳـﺪادﻫﺎي ﺑﻴﺮوﻧـﻲ و دروﻧـﻲ( ﺑﺎﻋـﺚ ﻣـﻲﺷـﻮد ﺑـﻪ‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫»ﻣــﺴﺌﻠﺔ ﻓﻴﺰﻳﻜــﻲ ﻓــﻀﺎ و زﻣــﺎن ﻣﻄﻠﺒــﻲ اﺳــﺖ ﺳــﺎده و ﺑــﺪون ﺷــﺎخ و ﺑــﺮگ‪ ،‬ﺗﺜﺒﻴــﺖ‬
‫ﻳﻚ ﻣﻜﺎن و ﻳﻚ زﻣـﺎن ﻣـﺸﺨﺺ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي ﻫـﺮ روﻳـﺪاد ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪﻣﻨﻈـﻮر ﺑﺎزﻳـﺎﻓﺘﻨﻲ‬
‫ﻛــﺮدن آن روﻳــﺪاد از درون ﻫــﺮج و ﻣــﺮج ﻫــﻢﺟــﻮاري و ﺗــﻮاﻟﻲ ﭼﻴﺰﻫــﺎ« )ﺑــﻮرن‪،1385 ،‬‬

‫‪v‬‬ ‫‪e‬‬ ‫ص‪.(5‬‬

‫‪i‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮآوردن ﭼﻨـﻴﻦ ﻫـﺪﻓﻲ ﺑﺎﻳـﺪ ﻧﻈـﺎم و دﺳـﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘـﺼﺎﺗﻲ را ﺻـﻮرتﺑﻨـﺪي ﻛـﺮد‪ ،‬ﺑـﻪﻧﺤـﻮيﻛـﻪ‬
‫ﻫﺮ روﻳﺪاد ﻣـﻮﻗﻌﻴﺘﻲ وﻳـﮋه در اﻳـﻦ دﺳـﺘﮕﺎه داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﺻـﻮرت ﻧﻤـﻲﭘـﺬﻳﺮد ﻣﮕـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫ﻣﺒﺪاﺋﻲ ﺑﺮاي اﻳـﻦ دﺳـﺘﮕﺎه ﻣﻌـﻴﻦ ﺷـﻮد و ﻓﺎﺻـﻠﺔ ﻫـﺮ روﻳـﺪاد از اﻳـﻦ ﻣﺒـﺪأ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ وﻳـﮋه و‬
‫ﻣﻤﺘﺎز آن روﻳﺪاد ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﻈﺎم ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﺗﺼﻮ‪‬ر ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ زﻣـﻴﻦ ﺑـﻪﻃـﻮر ﺛﺎﺑـﺖ در ﻣﺮﻛـﺰ‬

‫‪r‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺮار دارد و اﻓﻼك ﺑﻪدور زﻣﻴﻦ در ﮔـﺮدشاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧـﻮد زﻣـﻴﻦ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺴﺖ ﺑـﻪﺧـﻮﺑﻲ ﻧﻘـﺶ‬
‫ﻣﺒــﺪأ را ﺑــﺮاي ﺳــﻨﺠﺶﻫــﺎي ﻣﻜــﺎﻧﻲ و اﻧــﺪازهﮔﻴــﺮي ﺣﺮﻛــﺎت اﻳﻔــﺎ ﻛﻨــﺪ‪ .‬اﻣــﺎ ﺑــﺎ اﻧﻘــﻼب ﻛﭙﺮﻧﻴﻜــﻲ در‬
‫ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬زﻣـﻴﻦﻣﺤـﻮري از ﻣﻴـﺎن رﻓـﺖ و ﺑـﻪدﻧﺒـﺎل آن ﺑـﺎ ﻛﺎرﻫـﺎي ﻛﭙﻠـﺮ )‪(Johannes Kepler‬‬

‫‪A‬‬
‫ﮔﺎﻟﻴﻠــﻪ )‪ (Galileo Galilei‬و ﻧﻴــﻮﺗﻦ )‪ (Isaac Newton‬ﻧﺠــﻮم و ﻛﻴﻬــﺎنﺷﻨﺎﺳــﻲ ﺷــﻜﻞ ﻛــﺎﻣﻼً‬
‫ﺟﺪﻳــﺪي ﺑــﻪﺧــﻮد ﮔﺮﻓــﺖ و ﻗــﻮاﻧﻴﻦ ﻣــﺸﺘﺮﻛﻲ ﺑــﺮ آﺳــﻤﺎن و زﻣــﻴﻦ ﺣــﺎﻛﻢ ﺷــﺪ )ﻫﻤــﺎن‪ ،‬ص‪.(10‬‬
‫در اﻳﻦ ﺻـﻮرتﺑﻨــﺪي ﺟﺪﻳــﺪ از ﺟــﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪ ،‬زﻣـﻴﻦ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪﺧـﻮﺑﻲ ﻧﻘـﺶ ﻣﺒـﺪأ ﻣﺨﺘـﺼـﺎت‬
‫را ﺑﺮاي ﻣﻮﻗﻌـﻴﺖﺳﻨﺠﻲ اﺷـﻴﺎء و ﺣﺮﻛـﺎت ﺑـﺎزي ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﺧـﻮد زﻣـﻴﻦ درﺣـﺎل ﺣﺮﻛـﺖ و ﮔـﺮدش‬
‫اﺳــﺖ و ﺑﻨــﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴــﺖ اﺟــﺴﺎم دﻳﮕــﺮ ﻧــﺴﺒﺖ ﺑــﻪ آن ﻫــﺮ ﻟﺤﻈــﻪ ﺗﻐﻴﻴــﺮ ﻣــﻲﻛﻨــﺪ‪ .‬ﻣــﺸﺎﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﺳـﺎﻳﺮ اﺟـﺮام آﺳـﻤﺎﻧﻲ ﻫـﻢ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﻣﺮﺟﻌـﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ و ﺣﺮﻛـﺖ دﻳﮕـﺮ اﺷـﻴﺎء‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﺳـﻨﺠﻴﺪه ﺷـﻮد؛ زﻳـﺮا ﻫﻤﮕـﻲ درﺣـﺎلِ ﺣﺮﻛـﺖاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ وﺿـﻌﻲ ﻫـﻴﭻ روﻳـﺪادي در‬
‫ﺟﻬــﺎن از ﻳــﻚ ﻣﻮﻗﻌﻴ ـﺖِ ﻣــﺸﺨﺺ و ﻣﻤﺘــﺎز ﺑﺮﺧــﻮردار ﻧﻴــﺴﺖ‪ .‬ﺑــﺮاي ﻧﻴــﻮﺗﻦ‪ ،‬اﻳــﻦ ﻣﻮﺿــﻮع از اﻫﻤﻴــﺖ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪122‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫زﻳــﺎدي ﺑﺮﺧــﻮردار ﺑــﻮد ﻛــﻪ ﺑﺘﻮاﻧــﺪ ﭘﺪﻳــﺪارﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌــﻲ ـ اﻋــﻢ از روﻳــﺪادﻫﺎ و ﺣﺮﻛــﺎت ـ را در‬
‫ﻳــﻚ ﻧﻈــﻢ ﻣﻨﺤــﺼﺮﺑﻪﻓــﺮد ﺑــﻪ ﺗﺮﺗﻴــﺐ درآورد‪ 5.‬ﺑــﺎ اﻳـــﻦ ﺣــﺴﺎب‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴــﺖ ﻣــﺴﺌﻠﻪآﻓــﺮﻳﻦ ﻳﺎدﺷــﺪه‬
‫ﻣﻌﻀﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻴـﻮﺗﻦ ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺴﺖ از ﻋﻬـﺪة آن ﺑﺮﻣـﻲآﻣـﺪ‪ .‬ﻧﻴـﻮﺗﻦ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺴﺖ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن ﻃﺒﻴﻌـﻲاي‬
‫رﺿﺎﻳﺖ دﻫﺪ ﻛﻪ روﻳﺪادﻫﺎ و ﺣﺮﻛﺎت در آن از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻄﻠـﻖ و ﻣﻨﺤـﺼﺮﺑﻪﻓـﺮدي ﺑﺮﺧـﻮردار‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در درﻳﺎﻳﻲ از ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﺑﻲاﻧﺘﻬﺎ ﻏﺮق ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻨﺠﺶ و ﻗﻀﺎوت ﻧﻬﺎﻳﻲ‬
‫و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺗﻦ دردﻫﻨﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻴﻮﺗﻦ ﻓﺮض ﻛﺮد ﻳﻚ »زﻣﺎن ﻋﻴﻨﻲ ﻣﻄﻠـﻖ« وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﺑـﺪون ﻫـﻴﭻ‬
‫واﺑﺴﺘﮕﻲاي ﺑﻪ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت وﻳﮋه‪.‬‬

‫‪D‬‬
‫ﺑــﺮ اﻳــﻦ اﺳــﺎس‪ ،‬ﻫــﺮ روﻳــﺪاد ﻳــﻚ ﻧــﺴﺒﺖ ﻣﻌــﻴﻦ و ﻻﻳﺘﻐﻴــﺮ ﺑــﺎ اﻳــﻦ وﺟــﻮد ﻋﻴﻨــﻲ دارد ﻛــﻪ ﻫﻤــﺎن‬
‫وﻳﮋﮔﻲ زﻣﺎﻧﻲ آن روﻳﺪاد اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﺮﻗـﻲ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ وﻳﮋﮔـﻲ زﻣـﺎﻧﻲ در ﻛـﺪام دﺳـﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘـﺼﺎت‬

‫‪S‬‬ ‫‪I‬‬
‫اﻧــﺪازهﮔﻴــﺮي ﺷــﻮد‪ ،‬در ﻫــﺮ ﺻــﻮرت ﻣﻘــﺪاري اﺳــﺖ ﺛﺎﺑــﺖ ﻛــﻪ ﺣــﺎﻛﻲ از ﻧــﺴﺒﺖ ﻣﻌــﻴﻦ اﻳــﻦ‬
‫روﻳﺪاد ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻫﻤﺎن »زﻣـﺎن ﻣﻄﻠـﻖ« اﺳـﺖ‪ .‬ﻋﺒـﺎرت ﻧﻴـﻮﺗﻦ در اﻳـﻦ ﺑـﺎب ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫»زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ رﻳﺎﺿﻲ و واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻃﺒﻊ و ﺑﺪون ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ اﻣـﺮ‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ دارد‪ .‬و ﻧﺎم دﻳﮕﺮش دﻫﺮ )‪ (duration‬اﺳﺖ…« )ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‪ :‬ﺑـﺮت‪،‬‬
‫‪ ،1383‬ﺻﺺ‪3‬ـ‪.(242‬‬

‫‪v‬‬ ‫‪e‬‬
‫زﻣﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ روﻳﺪادﻫﺎ را ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﻮاﻟﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓـﺮد آﻧﻬـﺎ را رﻗـﻢ ﻣـﻲزﻧـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬

‫‪i‬‬
‫روﻳﺪادﻫﺎ ﺳﺒﺐ اﻧﺘﺰاع ﻣﻔﻬﻮم زﻣﺎن ﮔﺮدد ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ زﻣﺎن ﺑﻪ رواﺑﻄﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪارﻫﺎ ﻓﺮوﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷـﻮد‪ .‬دو‬
‫ﺷﻖﱢ اﺧﻴﺮ اﺳﺘﻘﻼل زﻣﺎن از اﻣﻮر دﻳﮕﺮ را ﺧﺪﺷﻪدار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﻴﻮﺗﻦ زﻣﺎن ﺟﻮﻫﺮي اﺳﺖ ﻛـﻪ‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠّﺎً »ﺑﺪون ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ اﻣﺮ ﺧﺎرﺟﻲ« وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻄﻠﻖ و ﻋﻴﻨﻲ ﺑﻮدن زﻣﺎن در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴـﻮﺗﻨﻲ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫زﻣﺎن در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﻛﻪ زﻣﺎن ﻧﺰد ﻛﺎﻧﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﻓﺮاﻳﻨـﺪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻣﻤﻜـﻦ ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ ﺑـﺎ‬
‫دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺆﺛّﺮ ﺗﺠﻬﻴﺰاﺗﻲ ﻛﻪ در ذﻫﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﭘﻴﺸﻴﻨﻲ ﻧﻬﺎده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺗﺠﻬﻴـﺰات ذﻫـﻦ را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺲ‪‬ﻫﺎ ﻓﺮوﻛﺎﺳﺖ‪:‬‬

‫»… ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﺎ از ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺣـﺲ‪‬ﻫـﺎ ﺗﻌﻠـﻖ دارﻧـﺪ را ﺣـﺬف ﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﭘﺎرهاي ﻣﻔﻬﻮمﻫﺎي اﺻـﻠﻲ و داوريﻫـﺎي ﻣـﺸﺘﻖﺷـﺪه از آﻧﻬـﺎ ﺑـﺮ ﺟـﺎي ﻣـﻲﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻞ از ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﺗﻜـﻮﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ …« )ﻛﺎﻧـﺖ‪،1383 ،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮاﺳﺮ ﭘﺮﺗﻮم ]ﻣﺎﺗﻘـﺪ‪‬م[ و ﻣـﺴﺘﻘ ّ‬
‫ص‪.(66‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪123‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫از ﺟﻤﻠﺔ اﻳﻦ ﺗﺠﻬﻴﺰات ذﻫـﻦ‪ ،‬ﺻـﻮر ﺷـﻬﻮد ﺣـﺴ‪‬ﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن‪ .‬اﮔـﺮ از ﺗﺠﺮﺑـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺣﺴ‪‬ﻲ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻓﻬﻢ از راه ﻣﻔﻬﻮمﻫﺎي ﺧـﻮد درﺑـﺎرة آﻧﻬـﺎ اﻧﺪﻳـﺸﻴﺪه اﺳـﺖ ﺟـﺪا ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬آﻧﭽـﻪ ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‬
‫ﻳﻚ ﺷﻬﻮد ﺣﺴ‪‬ﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺑﻌﺪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻣﺘﻌﻠّﻖ اﺳـﺖ ﺑـﻪ اﺣـﺴﺎس )ﻣـﺎد‪‬ة ﺷـﻬﻮد ﺣـﺴ‪‬ﻲ(‬
‫ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺤﺾ )ﻧﺎب( ﺷﻬﻮد ﺣﺴ‪‬ﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﻫﻤـﺎن »زﻣـﺎن« و »ﻣﻜـﺎن«‪.‬‬
‫ﻛﺎﻧــﺖ ﺑــﺮ آن اﺳــﺖ ﻛــﻪ زﻣــﺎن ﺑــﻪﻟﺤــﺎظ ﺗﺠﺮﺑــﻲ واﻗﻌــﻲ )‪ (real‬اﺳــﺖ و ﺑــﻪ ﻟﺤــﺎظِ اﺳــﺘﻌﻼﻳﻲ اﻳــﺪﺋﺎل‬
‫)‪ .(ideal‬واﻗﻌﻲﺑﻮدن زﻣﺎن ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﭘﺪﻳـﺪاري )‪(phenomenon‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد در زﻣﺎن واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ زﻣـﺎن در اﻳـﻦ ﺳـﺎﺣﺖ اﻣـﺮي اﺳـﺖ واﻗﻌـﻲ‪.‬‬

‫‪D‬‬
‫اﻣﺎ زﻣﺎن ﻓـﻲﻧﻔـﺴﻪ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬ﻳـﺎ ﺑـﻪﻋﺒـﺎرﺗﻲ ﺟـﻮﻫﺮي ﻧﻴـﺴﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺴﺘﻘﻞ از ذﻫـﻦ اﻧـﺴﺎﻧﻲ وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ اﻳـﺪﺋﺎل اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎري‪ ،‬زﻣـﺎن ﺻـﻮرت ﭘﻴـﺸﻴﻨﻲ ذﻫـﻦ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي ﺷـﻬﻮد‬

‫‪S‬‬ ‫‪I‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬و ﻧﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ زﻣـﺎن وﻳﮋﮔـﻲ ﻋﻴﻨـﻲﺑـﻮدن ﺧـﻮد )آنﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻧـﺰد ﻧﻴـﻮﺗﻦ‬
‫ﺑــﻮد( را از دﺳــﺖ ﻣــﻲدﻫــﺪ و ﻫــﺮ ﭼﻨــﺪ ﺑــﻪ ﻣﻌﻨــﺎي دﻳﮕــﺮي ﻋﻴﻨــﻲ اﺳــﺖ‪ ،‬اﻣــﺎ دﻳﮕــﺮ وﺟــﻮد ﺧــﺎرﺟﻲ‬
‫ﻣــﺴﺘﻘﻞ از ذﻫــﻦ اﻧــﺴﺎﻧﻲ ﻧﺨﻮاﻫــﺪ داﺷــﺖ‪ .‬ﺑــﺎ اﻳــﻦ ﻫﻤــﻪ‪ ،‬زﻣــﺎن ﻛــﺎﻧﺘﻲ وﻳﮋﮔــﻲ ﻣﻄﻠــﻖﺑــﻮدن ﺧــﻮد را‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫ﺣﻔــﻆ ﻣــﻲﻛﻨــﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨــﺎن ﻫــﺮ روﻳــﺪادي )ﻳــﺎ ﻣــﻲﺗــﻮان ﮔﻔــﺖ ﻫــﺮ ﭘﺪﻳــﺪاري( ﻧــﺰد ﻣــﺎ از ﻳــﻚ ﺟﺎﻳﮕــﺎه‬
‫ﻣﻨﺤــﺼﺮﺑﻪﻓــﺮد ﺑﺮﺧــﻮردار اﺳــﺖ‪ .‬اﻳــﻦ ﺟﺎﻳﮕــﺎه ﻣﻨﺤــﺼﺮﺑﻪﻓــﺮد از ﻳــﻚ ﻓــﺮد اﻧــﺴﺎﻧﻲ ﺑــﻪ ﻓــﺮدِ اﻧــﺴﺎﻧﻲ‬
‫دﻳﮕــﺮ‪ ،‬و از ﻳــﻚ ﻣﻮﻗﻌﻴــﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜــﻲ )ﺑــﺴﺘﻪ ﺑــﻪ دﺳــﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘــﺼﺎت( ﺑــﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴــﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜــﻲ دﻳﮕــﺮ ﺗﻐﻴﻴــﺮ‬

‫‪e‬‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬زﻣﺎن ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻣﺮي واﻗﻌـﻲ و ﻋﻴﻨـﻲ اﺳـﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ روﻳـﺪادﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ در ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻳﻚ ﻧﻈﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد ﭘﺪﻳﺪار ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﻣﻄﻠـﻖﺑـﻮدن زﻣـﺎن ﺟـﺰ اﻳـﻦ‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪h‬‬
‫زﻣﺎن در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ در ‪ 1905‬ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻟﺔ »درﺑﺎرة اﻟﻜﺘﺮودﻳﻨﺎﻣﻴﻚ اﺟﺴﺎم ﻣﺘﺤﺮك« ) ‪On the Electrodynamics‬‬
‫‪ (of Moving Bodies‬ﻧــﺴﺒﻴﺖ ﺧــﺎص را ﭘــﻲرﻳــﺰي ﻛــﺮد‪ .‬ﺑــﺮ اﺳــﺎس ﻧــﺴﺒﻴﺖ ﺧــﺎص‪ ،‬ﻣﺸﺨــﺼﺔ‬
‫زﻣــﺎﻧﻲ ﻳــﻚ روﻳــﺪاد ﻣﻌــﻴﻦ‪ ،‬ﻣــﻮرد ﺗﻮاﻓــﻖ ﻧــﺎﻇﺮان‪ 6‬ﻣﺘﻔــﺎوت ﻧﻴــﺴﺖ‪ ،‬و از ﻃــﺮف دﻳﮕــﺮ ﻫــﻴﭻ ﻣﻼﻛــﻲ‬

‫‪A‬‬
‫ﻫﻢ ﺑـﺮاي ﺗـﺮﺟﻴﺢ ﮔـﺰارش ﻳﻜـﻲ از ﻧـﺎﻇﺮان ﺑـﺮ دﻳﮕـﺮي وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﺸﺨـﺼﺔ زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫روﻳﺪادﻫﺎ اﻣﺮي ﻻﻳﺘﻐﻴـﺮ ﻧﻴـﺴﺖ ﻛـﻪ از ﻧـﺴﺒﺖ ﻣﻨﺤـﺼﺮﺑﻪﻓـﺮد آن روﻳـﺪاد ﺑـﺎ ﻳـﻚ زﻣـﺎن ﻋﻴﻨـﻲ ﺟﻬـﺎﻧﻲ‬
‫ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﺰارش ﻫﺮ ﻧﺎﻇﺮ درﺑﺎرة ﻣﺸﺨـﺼﺔ زﻣـﺎﻧﻲ ﻳـﻚ روﻳـﺪاد ﺑـﺴﺘﮕﻲ دارد ﺑـﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ‬
‫آن ﻧﺎﻇﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن روﻳﺪاد‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺸﺨﺼﺔ ذاﺗـﻲ آن روﻳـﺪاد ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺗﻌﺒﻴـﺮ از زﻣـﺎن ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﺑﺎ زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧـﺴﺒﻴﺖ را ﺑﻬﺘـﺮ درﻳـﺎﺑﻴﻢ ﻻزم اﺳـﺖ ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎت ﺑﻴـﺸﺘﺮي‬
‫ﺑﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ در دو ﻧﻘﻄﻪ از ﻓﻀﺎ دو ﻧﺎﻇﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻜﺎن ‪ 2‬روﻳﺪاد ب رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﻣﻜﺎن ‪ 1‬ﻗﺮار دارد ﭼﮕﻮﻧﻪ از روﻳﺪاد ب ﻣﻄﻠﻊ ﻣﻲﺷﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻼﻣﺖ ﻳﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻛـﻪ از‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪124‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫ﻣﻜﺎن ‪ 2‬ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ‪ 1‬ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ واﻗﻊ در ﻣﻜﺎن ‪ 1‬رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ و زﻣﺎﻧﻲ را ﺑﻪ روﻳﺪاد ب ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﺷﺨﺺ دﻳﮕـﺮي در ﺣـﺪ‪ ‬ﻓﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﻜﺎن ‪ 1‬و ﻣﻜﺎن ‪ 2‬ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ زﻣﺎﻧﻲ را ﺑﻪ روﻳـﺪاد ب ﻧـﺴﺒﺖ دﻫـﺪ‪ .‬اﻛﻨـﻮن‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ درﺑﺎب ﻣﻘﺪاري ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »زﻣﺎن روﻳﺪاد ب« ﺑﻪ آن روﻳﺪاد ﻧﺴﺒﺖ‬
‫دادهاﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺳﻮﻣﻲ در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻣﻜﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺎ او‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎ دو ﻧﻔﺮ ﻗﺒﻠﻲ ﺗﻮاﻓﻖ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟ ﻻزم اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺧـﻮد‬
‫را ﻫﻢزﻣﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻼﻣﺘﻲ ﻛﻪ از ﻣﻜﺎن ‪ 2‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻧﺎﻇﺮان ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم‬

‫‪D‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎﻇﺮان درﺑﺎب زﻣﺎن روﻳﺪاد ب ﺗﻮاﻓﻖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺪون ﺻﺮف زﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﺎﻇﺮان ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﮕﻲ درﺑﺎرة زﻣﺎن روﻳـﺪاد ﺗﻮاﻓـﻖ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬

‫‪S‬‬ ‫‪I‬‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﻮﺗﻨﻲ در ﭘﻲ ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮد ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻼﻣﺘﻲ را ﺑﭙـﺬﻳﺮد؛‬
‫در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﻫﻤﺎن وﻳﮋﮔﻲ ﻻﻳﺘﻐﻴﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﻣﺸﺨﺼﺔ زﻣﺎﻧﻲ ﻳﻚ روﻳﺪاد‬
‫اﺳــﺖ و ﻣﻮﻗﻌﻴــﺖ ﻣﻨﺤــﺼﺮﺑﻪﻓــﺮد آن را در ﻧﻈــﻢ ﺟﻬــﺎﻧﻲ ﻣــﺸﺨﺺ ﻣــﻲﻛﻨــﺪ‪ .‬وﺟــﻮد زﻣــﺎن ﻣﻄﻠــﻖ ﺑــﻪ‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫ﻣﻌﻨــﻲ وﺟــﻮد ﻋﻼﻣﺘــﻲ ﺑــﺎ ﺳــﺮﻋﺖ ﺳــﻴﺮ ﺑــﻲﻧﻬﺎﻳــﺖ اﺳــﺖ ﻛــﻪ اﻣﻜــﺎن ﻣﺮﺗــﺐ ﻛــﺮدن روﻳــﺪادﻫﺎ را ﺑــﻪ‬
‫ﻳﻚ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن زﻣـﺎن ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﻲآورد‪ .‬ﻣﺒﻨـﺎي وﺟـﻮد زﻣـﺎن ﻣﻄﻠـﻖ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﻴﺮ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﻋﻼﻣﺘـﻲ در ﻃﺒﻴﻌـﺖ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬

‫‪e‬‬
‫ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻼﻣﺖﻫﺎ از ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺨّﺼﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺳﺮﻋﺖ »ﺣـﺪ‪«‬‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﺳـﻴﺮ در ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﻪ اﻳـﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻧـﺎﻇﺮان‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﻣﺎ در ﺑﺎب زﻣـﺎن روﻳـﺪاد ب‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﻮاﻓـﻖ ﻧﻤـﻲرﺳـﻨﺪ و اﻣﻜـﺎن ﺑـﻪ ﺗﻮاﻓـﻖ رﺳـﻴﺪن آﻧـﺎن ﻧﻴـﺰ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص ﺳـﺮﻋﺖ اﻣـﻮاج اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨـﺎﻃﻴﺲ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺳـﺮﻋﺖ ﺣـﺪ‪ ‬ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬

‫‪h‬‬
‫ﻛﺮد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻓﺮض زﻣـﺎن ﻣﻄﻠـﻖ را ﻛﻨـﺎر ﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻓـﺮض زﻣـﺎن ﻣﻄﻠـﻖ را ﻛﻨـﺎر ﺑﮕـﺬارﻳﻢ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺳـﻴﺮ ﻋﻼﻣـﺖ ﻣﺤـﺪود ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد و زﻣـﺎن رﺳـﻴﺪن اﻳـﻦ ﻋﻼﻣـﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎﻇﺮان ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ‪،‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫و ﻧـﺎﻇﺮان ﻣﺜـﺎل ﻣـﺎ درﺑــﺎرة زﻣـﺎن وﻗـﻮع روﻳــﺪاد ب ﺗﻮاﻓـﻖ ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ داﺷـﺖ‪ .‬ﻋــﻼوه ﺑـﺮ اﻳـﻦ‪ ،‬ﮔــﺰارش‬
‫ﻫــﻴﭻ ﻛــﺪام ﻧــﺴﺒﺖ ﺑــﻪ دﻳﮕــﺮي واﻗﻌــﻲﺗــﺮ ﻧﻴــﺴﺖ‪ .‬ﺑــﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴــﺐ‪ ،‬زﻣــﺎن ﻣﻄﻠــﻖ ﻧﻴــﻮﺗﻨﻲ در ﻓﻴﺰﻳــﻚ‬
‫ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻧﺴﺒﻲ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ ﮔـﺰارش ﻫـﺮ ﻧـﺎﻇﺮ درﺑـﺎب وﻳﮋﮔـﻲ زﻣـﺎﻧﻲ‬

‫‪A‬‬
‫روﻳﺪادﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﺎﻇﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ ﻫـﻴﭻ ﻣﻼﻛـﻲ ﺑـﺮاي ﺗـﺮﺟﻴﺢ ﻳﻜـﻲ ﺑـﺮ دﻳﮕـﺮي‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ زﻣـﺎن‪ ،‬آﻧﭽﻨـﺎن ﻛـﻪ ﻛﺎﻧـﺖ‬
‫‪7‬‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ 8.‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ دو را ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧـﺴﺒﻴﺖ را از‬
‫ﺟﻬﺎﺗﻲ ﻣﺆﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﺰ ﺗﻠﻘّﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮدل ﻳﻜﻲ از اﻳـﺸﺎن اﺳـﺖ؛ ﺑﻨﮕـﺮﻳﻢ وي ﭼﮕﻮﻧـﻪ اﻳـﻦ دو را‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪125‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫ﮔﻮدل؛ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ‬

‫ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﭘـﺎرهاي ﻣﻌـﻀﻼت در آﻟﻤـﺎن ﻧـﺎزي‪ ،‬در ‪ 1940‬ﻛـﻮرت ﮔـﻮدل ﺑـﻪ ﭘﺮﻳﻨـﺴﺘﻮن ﻣﻬـﺎﺟﺮت ﻛـﺮد؛‬
‫ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ آﻟﺒـﺮت آﻳﻨـﺸﺘﺎﻳﻦ ﻧﻴــﺰ ﺳـﺮﮔﺮم ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﺧــﻮﻳﺶ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﻴـﺎن ﺳـﺎلﻫــﺎي ‪1946‬‬
‫ﺗﺎ ‪ 1950‬ﮔﻮدل ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﭘﺮداﺧﺖ و دﺳـﺖﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎﻳﻲ ﭼﻨـﺪ درﺑـﺎرة ارﺗﺒـﺎط آن ﻧﻈﺮﻳـﻪ و ﻓﻠـﺴﻔﺔ‬
‫ﻛﺎﻧﺖ از ﺧﻮد ﺑـﻪﺟـﺎي ﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬آﻧﭽـﻪ اﻣـﺮوزه در دﺳـﺖ دارﻳـﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻤـﻮع ﭘـﻨﺞ دﺳـﺖﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﮕــﻲ واﺟــﺪ ﻳــﻚ ﻋﻨــﻮان ﻫــﺴﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﻼﺣﻈــﺎﺗﻲ ﭼﻨــﺪ در ﺑــﺎب ارﺗﺒــﺎط ﻣﻴــﺎن ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ و‬
‫ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻛـﺎﻧﺘﻲ« ) ‪Some Observations about the Relationship between Theory of‬‬
‫‪ .(Relativity and Kantian Philosophy‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ ﭘﻨﺞ دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣـﺘﻦ‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫آﻧﻬﺎ و ﮔﺎه اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﮔﻮدل در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪S‬‬
‫ﻫﻴﭻﻳﻚ از اﻳﻦ دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻛـﻪ ﻃـﻲ اﻳـﻦ ﺳـﺎلﻫـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﭼـﺎپ آﻣـﺎده ﻧـﺸﺪهاﻧـﺪ‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﺮاﺗﻲ از آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﮔﻨﮓ و اﺻﻼحﻧﺸﺪه ﺑﻪﻧﻈـﺮ آﻳﻨـﺪ‪ .‬دو دﺳـﺖﻧﻮﺷـﺘﻪ از‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﻘﺪﻣـﺔ اﺷـﺘﺎﻳﻦ در ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪآﺛـﺎر ﮔـﻮدل ﭼـﺎپ ﺷــﺪه‪ ،‬ﻳﻌﻨــﻲ ﻣـﺘﻦ ‪ B2‬و ‪ .C1‬اﺷﺘﺎﻳــﻦ‬
‫ﺑــﻪ ﻧﻘــﻞ از ﻣﺎﻻﻣﻨــﺖ )‪ (D. Malament‬ﺗﺮﺗـــﻴﺐ زﻣـــﺎﻧﻲ اﻳــﻦ ﭘﻨـــﺞ دﺳــﺖﻧـــﻮﺷﺘﻪ را ﭼﻨـــﻴﻦ ذﻛـــﺮ‬
‫ﻣﻲﻛـﻨﺪ‪.(Stein, 1990, p.203) (A1, B1, B2)(C1, C2) :‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻮدل ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬دﺳـﺖ ﺑـﻪ اﻧﺘـﺸﺎر ﻣﻘﺎﻟـﻪاي زد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ زﻣـﺎﻧﻲ‬

‫‪v‬‬ ‫‪e‬‬
‫ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ از دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟـﻪاي ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‪» :‬ﻣﻼﺣﻈـﻪاي در ﺑـﺎب ارﺗﺒـﺎط ﻣﻴـﺎن ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ‬
‫و ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻳﺪﺋﺎﻟﻴـﺴﺘﻲ« ) ‪"A Remark about the Relationship between Relativity Theory‬‬

‫‪h‬‬ ‫‪i‬‬
‫)‪ 9.(and Idealistic Philosophy" (1949a‬ﻣﻘﺎﻟﻪ و دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻣـﺸﺘﺮﻛﺎت ﻓﺮاواﻧـﻲ دارﻧـﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ‬
‫ﻣﺘﻦ دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻜﺘﻪﻫﺎ و ﻣـﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌـﺪد ﺑﻴـﺸﺘﺮي اﺳـﺖ و در ﻗﻴــﺎس ﺑـﺎ ﻣــﻘﺎﻟﺔ ﭼــﺎپﺷـﺪه‪،‬‬
‫دﻳـﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻓـﻠﺴﻔﻲ ﮔﻮدل درﺑﺎب ﻣـﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬در اﻳــﻨﺠﺎ‪،‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫ﻣـﺘﻦ ‪ C1‬و ﻣﻘﺎﻟﺔ ﭼﺎپﺷﺪه در ﺳﺎل ‪) 1949‬ﻛﻪ از اﻳﻦ ﭘـﺲ آن را ﻣﻘﺎﻟـﺔ ‪ 1949a‬ﻣـﻲﺧـﻮاﻧﻴﻢ( دﺳﺘــﻤﺎﻳﺔ‬
‫ﺑـﺮرﺳﻲ آراء ﮔﻮدل ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳــﺘﺪﻻلﻫــﺎي ﮔــﻮدل در ‪ 1949a‬ﺑــﻪدﻧﺒــﺎل ﻧــﺸﺎن دادن اﻳــﻦ ﻧﻜﺘــﻪ اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﺑــﺮ اﺳــﺎس‬

‫‪A‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬ﻣــﻲﺗــﻮاﻧﻴﻢ ﺑــﻪ ﺟﺎﻧﺒــﺪاري از آن دﺳــﺘﻪ از ﻓﻴﻠــﺴﻮﻓﺎن اﻳﺪﺋﺎﻟﻴــﺴﺘﻲ ﺑﭙــﺮدازﻳﻢ ﻛــﻪ‬
‫ﻋﻴﻨﻴــﺖ ﺗﻐﻴﻴــﺮ )‪ (objectivity of change‬را اﻧﻜــﺎر ﻣــﻲﻛﻨﻨــﺪ و ﺑــﻪ ﺗﻐﻴﻴــﺮ ﻫﻤﭽــﻮن ﻳــﻚ ﭘﻨــﺪار‬
‫)‪ (illusion‬ﻳﺎ ﻳﻚ ﻧﻤﻮد )‪ (appearance‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎص ادراﻛﻲ ﻣﺎ ﻣـﻲﻧﮕﺮﻧـﺪ ‪(Gödel, 1990a,‬‬
‫)‪ .v2, p.202‬ﻣﻨﻈــﻮر از »ﺗﻐﻴﻴــﺮ«‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴــﺮي اﺳــﺖ ﻛــﻪ در ﺿــﻤﻦ اﻳــﺪة ﻣــﺎ از زﻣــﺎن ﻗــﺮار دارد‪ ،‬زﻣــﺎﻧﻲ‬
‫ﻛــﻪ ﻣــﻮرد ﺷــﻬﻮد ﻗــﻮاي ادراﻛــﻲ ﻣﺎﺳــﺖ؛ ﻳــﺎ ﺑــﻪﻋﺒــﺎرت دﻳﮕــﺮ ﺗﻐﻴﻴــﺮي ﻛــﻪ در ﺿــﻤﻦ اﻳــﺪة ﺷــﻬﻮدي‬
‫ﻣــﺎ از زﻣــﺎن اﺳــﺖ‪ .‬ﺳــﺎدهﺗــﺮ ﺑﮕــﻮﻳﻴﻢ‪ :‬زﻣــﺎن آنﭼﻨﺎﻧﻜــﻪ ﻣــﺎ ادراك ﻣــﻲﻛﻨــﻴﻢ ﺳﺮﺷــﺘﻪ ﺑــﺎ ﺗﻐﻴﻴــﺮ اﺳــﺖ‬
‫و ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ ﻣــﻲﺗﻮاﻧــﺪ ﺑــﻪ ﺳــﻮد اﻳــﻦ رأي اﻳﺪﺋﺎﻟﻴــﺴﺘﻲ ﺧﻮاﻧــﺪه ﺷــﻮد ﻛــﻪ اﻳــﻦ »ﺗﻐﻴﻴـﺮِ« ﺳﺮﺷــﺘﻪ‬
‫ﺑﺎ زﻣـﺎن در ادراك ﻣـﺎ‪ ،‬اﻣـﺮي ﻋﻴﻨـﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬در ﻣـﺘﻦ ‪ C1‬ﻧﻴـﺰ ﮔـﻮدل ﺑـﺎ ﻗﻴـﺎس ﻣﻴـﺎن ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪126‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣـﻲﻛﻮﺷـﺪ ﻧـﺸﺎن دﻫـﺪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻴـﺎنِ آﻧﻬـﺎ ﺗﻨﺎﻗـﻀﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺗـﺎ ﺣـﺪود زﻳـﺎدي‬
‫ﻫﻤــﺴﻮﻳﻲ ﻫــﺴﺖ‪ ،‬و ﺣﺘــﻲ ﺑﻴــﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ ﻳــﻚ ﮔــﻮاه )‪ (verification‬در ﺧــﻮر ﺗﻮﺟــﻪ‬
‫ﺑﺮاي آﻣﻮزهﻫـﺎي ﻛﺎﻧـﺖ در ﺑـﺎب زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرود و اﮔـﺮ ﻫـﻢ ﻣﻴـﺎن اﻳـﻦ دو ﺗﻨﺎﻗـﻀﻲ‬
‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬در ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﺪ‪‬اﻗﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ذﻛﺮ آن ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫در ﻣــﺘﻦ ‪ C1‬ﮔـــﻮدل آﻣــﻮزة ﻛﺎﻧـــﺖ در ﺑــﺎب زﻣـــﺎن را ﺷــﺎﻣﻞ دو وﻳﮋﮔـــﻲ ﻣــﻲداﻧـــﺪ‪ :‬وﻳﮋﮔـــﻲ‬
‫ﺳــﻠﺒﻲ و وﻳﮋﮔــﻲ اﻳﺠــﺎﺑﻲ‪ .‬وي ﻣــﻲﻛﻮﺷــﺪ ﻧــﺸﺎن دﻫــﺪ ﻛــﻪ در ﻫــﺮ دو وﻳﮋﮔــﻲ‪ ،‬ﻗﺮاﺑــﺖ اﺻــﻮﻟﻲ و‬
‫ﺑﻨﻴــﺎدﻳﻨﻲ ﻣﻴــﺎن ﻓﻠــﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧــﺖ و ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ ﺑﺮﻗــﺮار اﺳــﺖ‪ .‬وﻳﮋﮔــﻲ ﺳــﻠﺒﻲ ـ ﻳﻌﻨــﻲ اﻧﻜــﺎر ﻋﻴﻨﻴــﺖ‬

‫‪D‬‬
‫زﻣﺎن ﻫﻤﭽﻮن اﻣﺮ در ﺣﺎلِ ﻣﺮور‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻋﻴﻨﻴﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻛـﻪ ﺳﺮﺷـﺘﻪ ﺑـﺎ زﻣـﺎن ادراﻛـﻲ ﻣـﺎ اﺳـﺖ ـ ﻛـﻢ‬
‫و ﺑــﻴﺶ ﻫﻤــﺎن اﺳــﺖ ﻛــﻪ در ﻣﻘﺎﻟــﺔ ‪ 1949a‬ﻧﻴــﺰ در ﺑــﺎب آن ﺑﺤــﺚ ﺷــﺪه‪ ،‬ﺑــﺎ اﻳــﻦ ﺗﻔــﺎوت ﻛــﻪ در اﻳــﻦ‬

‫‪S‬‬ ‫‪I‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟــﻪ ﺑــﻪﺻــﻮرت واﺿــﺢﺗــﺮي ﺑﻴــﺎن ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﻨــﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻧﭽــﻪ ‪ C1‬از ﻣﻘﺎﻟــﺔ ‪ 1949a‬ﺑﻴــﺸﺘﺮ دارد‪،‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ اﺳـﺖ راﺟـﻊ ﺑـﻪ وﻳﮋﮔـﻲ اﻳﺠـﺎﺑﻲ آﻣـﻮزة ﻛﺎﻧـﺖ در ﺑـﺎب زﻣــﺎن‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ‪،‬‬
‫اﺑﺘﺪا اﺳﺘﺪﻻل ﮔﻮدل در ‪ 1949a‬را ﺑـﺎزﻣﻲﮔـﻮﻳﻴﻢ و ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ اداﻣـﺔ ﺑﺤـﺚ زﻣـﺎن در ﻣـﺘﻦ ‪ C1‬ﺧـﻮاﻫﻴﻢ‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎﻟﺔ ‪1949a‬‬

‫‪v‬‬ ‫‪e‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮدل در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗـﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻧـﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻣﻲﺗـﻮان‬
‫اﺳــﺘﺪﻻﻟﻲ ﺗﺮﺗﻴــﺐ داد در ﻣﻮاﻓﻘــﺖ ﺑــﺎ ﻃــﺮز ﺗﻠﻘّــﻲ ﻓﻴﻠــﺴﻮﻓﺎن اﻳﺪﺋﺎﻟﻴــﺴﺖ )ﻣﺎﻧﻨــﺪ ﭘﺎرﻣﻨﻴــﺪس‪ ،‬ﻛﺎﻧــﺖ و‬

‫‪h‬‬ ‫‪i‬‬
‫اﻳﺪﺋﺎﻟﻴـﺴﺖﻫﺎي ﻣﺪرن(؛‪ 10‬اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ در ﺑﺎب »اﻧﻜﺎر ﻋﻴﻨﻴﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ«‪ .‬اﺳﺘــﺪﻻل ﮔـﻮدل را ﻣـﻲﺗـﻮان در ﺳـﻪ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ 11‬ﻛﻪ ﺑـﻪﺗﺮﺗﻴﺐ در ﭘﻲ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫‪c‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﺔ اول‪ :‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺔ اول‪ :‬در ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص ﻫﻢزﻣﺎﻧﻲ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻧـﺴﺒﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي‬
‫از ﺟﻔﺖ روﻳﺪادﻫﺎي اﻟـﻒ و ب‪ ،‬ﻫـﻢزﻣـﺎﻧﻲ ﻳـﺎ ﺗﻘـﺪ‪‬م و ﺗـﺄﺧّﺮ ﻣﻌﻨـﺎي ﻋﻴﻨـﻲ ﺧـﻮد را از دﺳـﺖ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪،‬‬
‫و ﺗﻌﻴــﻴﻦ ﻫــﻢزﻣــﺎﻧﻲ ﻳــﺎ ﺗﻘـﺪ‪‬م و ﺗــﺄﺧّﺮ ﻣﻴــﺎن آن دو روﻳــﺪاد ﺑــﺴﺘﻪ ﺑــﻪ ﻧــﺎﻇﺮي اﺳــﺖ ﻛــﻪ از ﻣﻮﻗﻌﻴــﺖ و‬
‫ﺳــﺮﻋﺖ ﻧــﺴﺒﻲ ﺧﺎﺻــﻲ )ﻧــﺴﺒﺖ ﺑــﻪ آن روﻳــﺪاد( ﺑﺮﺧــﻮردار اﺳــﺖ‪ .‬ﻣﻴــﺎن دو ﻧــﺎﻇﺮ ﺑــﺎ دو ﻣﻮﻗﻌﻴــﺖ و دو‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧـﺴﺒﻲ ﻣﺘﻔـﺎوت‪ ،‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻫـﻴﭻ ﺗـﻮاﻓﻘﻲ در ﺑـﺎب ﻫـﻢزﻣـﺎﻧﻲ ﻳـﺎ ﺗﻘـﺪ‪‬م و ﺗـﺄﺧّﺮِ روﻳـﺪادﻫﺎي‬
‫اﻟــﻒ و ب ﻧﺒﺎﺷــﺪ‪ .‬ﺑــﻪﻋــﻼوه‪ ،‬ﮔــﺰارش ﻫــﻴﭻ ﻳــﻚ از آن دو ﻧــﺎﻇﺮ درﺑــﺎب ﺗﻘ ـﺪ‪‬م و ﺗــﺄﺧّﺮ روﻳــﺪادﻫﺎ ﺑــﺮ‬
‫دﻳﮕﺮي ﺗﺮﺟﻴﺤﻲ ﻧﺪارد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻴﭻ ﻣﻼك ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺑﺮاي ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻳﻜـﻲ از آن دو ﮔـﺰارش ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﮔـﺰارش‬
‫‪12‬‬
‫ﺻﺎدق وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣــﺔ دوم‪ :‬ﺗﻐﻴﻴــﺮ ﺗﻨﻬــﺎ ﺑــﻪواﺳــﻄﺔ ﻣــﺮور زﻣــﺎن ﻣﻤﻜــﻦ اﺳــﺖ‪ ،‬و وﺟــﻮد ﻣــﺮور ﻋﻴﻨــﻲ زﻣــﺎن دالﱢ‬
‫ﺑــﺮ اﻳــﻦ اﺳــﺖ ﻛــﻪ »واﻗﻌﻴــﺖ )‪ (reality‬ﺷــﺎﻣﻞ ﺑــﻲﻧﻬﺎﻳــﺖ ﻻﻳــﻪ از اﻛﻨــﻮن )‪ (now‬اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﻣﺘﻮاﻟﻴ ـﺎً‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪127‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫ﭘـﺎ ﺑـﻪﻋﺮﺻـﺔ وﺟـﻮد ﻣـﻲﮔﺬارﻧـﺪ« )‪ .(Gödel, 1990a, v2, pp.202-203‬ﺗﻮﺿـﻴﺢ اﻳﻨﻜـﻪ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻗـﺮار‬
‫اﺳــﺖ ﺗﻐﻴﻴــﺮ ﻳــﻚ اﻣــﺮ ﻋﻴﻨــﻲ ﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳــﺖ زﻣــﺎن ﺑــﻪﻃــﻮر ﻋﻴﻨ ـﻲ در واﻗﻌﻴــﺖ ﻣــﺮور ﻛﻨــﺪ‪ .‬ﻣــﺮور‬
‫ﻋﻴﻨﻲ زﻣﺎن ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ واﻗﻌﻴـﺖ ﺧـﺎرﺟﻲ ﺷـﺎﻣﻞ ﺑـﻲﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻻﻳـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻻﻳـﻪﻫـﺎ‬
‫ﺑــﻪ ﺗﺮﺗﻴــﺐ در »اﻛﻨــﻮن« ﺗﺤﻘّــﻖ ﻋﻴﻨــﻲ ﭘﻴــﺪا ﻣــﻲﻛﻨﻨــﺪ‪ ،‬ﻳــﺎ ﺑــﻪ زﺑــﺎن ﮔــﻮدل »ﭘــﺎ ﺑــﻪ ﻋﺮﺻــﺔ وﺟــﻮد‬
‫ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ اول‪ ،‬واﻗﻌﻴـﺖ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻃﺮﻳﻘـﻲ ﻣﻌـﻴﻦ ﺑـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻻﻳـﻪﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪.‬‬

‫»ﻫﺮ ﻧﺎﻇﺮي ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻛﻨﻮنﻫﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮدش را دارد‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻻﻳـﻪﻫـﺎ ]ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﻛـﺪام ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻧـﺎﻇﺮ اﺳـﺖ[ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻣـﺪ‪‬ﻋﻲ ﺣـﻖ‬
‫اﻧﺤﺼﺎري ﻧﺸﺎن دادن ﻣﺮور ﻋﻴﻨﻲ زﻣﺎن ﺑﺎﺷـﺪ« )‪Ibid, p.203‬؛ ﺗﺄﻛﻴـﺪ از ﻧﮕﺎرﻧـﺪﮔﺎن ﻣﻘﺎﻟـﺔ‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫ﻣﺮور زﻣﺎن ﺑﺮاي ﻧﺎﻇﺮان ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و ﭼﻮن ﺗﺮﺟﻴﺤﻲ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﺮورﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان‬

‫‪o‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺮور ﻣﻌﻴﻦ رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﺔ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﺮور زﻣـﺎن وﺟـﻮد دارد اﻣـﺎ ﺑـﺮاي ﻫـﺮ ﻧـﺎﻇﺮ ﺧـﺎص ﺑـﻪ ﻃﺮﻳﻘـﻲ‬

‫‪e‬‬
‫ﻣﺨﺘﺺ او ﻣـﺮور ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﻣـﺮور ﻧـﺴﺒﻲ زﻣـﺎن وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ‬

‫‪v‬‬
‫ﻣﺮور زﻣﺎن وﺟﻮد دارد ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘـﻲ ﻣﻌـﻴﻦ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ وﺟـﻮد دارد‪،‬‬

‫‪i‬‬
‫اﻣــﺎ ﺑــﻪ ﺷــﻴﻮهﻫــﺎي ﻣﺨﺘﻠــﻒ‪ .‬ﺑــﺎ اﻳــﻦ ﻛــﺎر ﻣﻌﻨــﺎي وﺟــﻮد را ﻧــﺴﺒﻲ ﻛــﺮده و ﻣـــﻔﻬﻮم وﺟــﻮد را از ﻣﻴــﺎن‬
‫ﺑﺮدهاﻳﻢ‪ .‬اﮔـﺮ ﻗـﺮار اﺳـﺖ ﻣـﺮور زﻣـﺎن وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻳـﻚ ﻣـﺮور ﻣﻌـﻴﻦ و ﻣـﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬

‫‪h‬‬ ‫ﮔﻮدل ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫»ﻳﻚ ﻣﺮور زﻣﺎن ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺮور ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن اﻧـﺪازه ﻣﺤـﺎل‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﻲء رﻧﮓﺷﺪه واﺟـﺪ ﻫـﻴﭻ رﻧـﮓ ﻣﻌﻴﻨـﻲ ﻧﺒﺎﺷـﺪ« ‪(Gödel, 1990a, v2,‬‬
‫)‪.p.203 n5‬‬

‫‪A‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﺷـﺮوع از ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﺧـﺎص و ﺑـﺎ اﺑﺘﻨـﺎي ﺑـﺮ آن‪ ،‬ﻋﻴﻨﻴـﺖ ﻣـﺮور زﻣـﺎن و ﻋﻴﻨﻴـﺖ ﺗﻐﻴﻴـﺮ اﻧﻜـﺎر‬

‫ﻣﺮﺣﻠﺔ دوم‪ :‬اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﺑﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺮﺣﻠﺔ اول‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﺳــﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛــﻪ در ﻣﺮﺣﻠــﺔ اول ﺗﻘﺮﻳــﺮ ﺷــﺪ ﺑــﺮ اﺳــﺎسِ ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖِ ﺧــﺎص اﺳــﺖ‪ 11 .‬ﺳــﺎل ﭘــﺲ‬
‫از ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﺧـﺎص‪ ،‬در ‪ 1916‬ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﻋـﺎم ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪ‪ .‬از ﺑﺤـﺚﻫـﺎي ﻓﻨّـﻲ ﻛـﻪ ﺑﮕـﺬرﻳﻢ‪ ،‬ﺣـﻀﻮر ﻣــﺎده‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪128‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫در ﻧﺴﺒﻴﺖِ ﺧﺎص ﺗﺄﺛﻴﺮي ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ زﻣـﺎنــﻣﻜـﺎن‪ 13‬و اﻧـﺪازهﮔﻴـﺮيﻫـﺎي زﻣـﺎﻧﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺮ اﺳـﺎسِ‬
‫ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم ﺣﻀﻮر ﻣﺎده در زﻣﺎن ـ ﻣﻜﺎن اﻳﺠﺎد ﭘﻴﭽﻴـﺪﮔﻲ و اﻧﺤﻨـﺎء ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و اﻳـﻦ ﻳﻌﻨـﻲ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﺣـﻀﻮر‬
‫ﻣﺎده در اﻧﺪازهﮔﻴﺮيﻫﺎي زﻣﺎﻧﻲ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﻮدل ﺑﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺮﺣﻠﺔ اول اﻋﺘﺮاﺿﻲ را ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻫﻢارزي ﻛﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﻧﺎﻇﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ )اﻣﺎ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ( ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻜﺘﺔ اﺻﻠﻲ در آن ]اﺳﺘﺪﻻل[ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻃﺮح )‪ (scheme‬زﻣﺎن ـ ﻣﻜﺎن اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﻧـﺴﺒﻴﺖ‬
‫ﺧﺎص و در ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎنﻫﺎي ﺗﻬﻲ ]از ﻣﺎدة[ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻢ وﺟﻮد ﻣﺎده و ﻫـﻢ‬
‫ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از اﻧﺤﻨﺎي زﻣﺎن ـ ﻣﻜﺎن ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ آن ﻣﺎده اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﻫﻢارزي‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫ﻧﺎﻇﺮان ﻣﺨﺘﻠﻒ را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد و آﺷﻜﺎرا ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن را از ﺑﻘﻴﻪ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ‪(Ibid,‬‬
‫)‪.p.203‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺮﺣﻠﺔ اول اﻧﺘﺰاﻋـﻲ و دور از واﻗـﻊ ﺑـﻪﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ؛ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ اﻧﺘﺰاﻋـﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻘـﺶ و ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻣـﺎده را در ﻧﻈـﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻄﺎﻟـﺐ و ﺑﺮاﺳـﺎس ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﻋـﺎم‬

‫‪o‬‬
‫دوﺑﺎره اﻣﻜﺎن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﻚ زﻣﺎن ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ ﺑـﻪﻃـﻮرﻋﻴﻨﻲ ﻣـﺮور ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺠـﺎل ﻃـﺮح‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ زﻣﺎن ﺟﻬﺎﻧﻲاي ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣـﺎدة ﺟﻬـﺎن ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل اﮔـﺮ‬

‫‪e‬‬
‫ﻣﻴﺎن ﻧﺎﻇﺮان درﺑﺎب اﻧـﺪازهﮔﻴـﺮيﻫـﺎي زﻣـﺎﻧﻲ اﺧـﺘﻼف ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ اﺧـﺘﻼف را ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑﺎزﮔﺮداﻧـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻫﺮ ﻧﺎﻇﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﺣﺮﻛـﺖ ﻣـﺎده و ﺗـﺄﺛﻴﺮي ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺴﺌﻠﻪ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ ﺑـﺮ‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫ﻓﺮاﻳﻨــﺪﻫﺎي اﻧــﺪازهﮔﻴــﺮي دارد )‪ .(Ibid, p.204‬ازاﻳــﻦرو اﻳــﻦ اﻧﺪﻳــﺸﻪ دوﺑــﺎره ﺗﻘﻮﻳــﺖ ﻣــﻲﺷــﻮد ﻛــﻪ‬
‫ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮاي ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ اﻳﺪة ﻳﻚ زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻴﻨﻲ ﻣﺮور ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠـﺔ‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫ﺳﻮم ﮔﻮدل ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮد ﻛﻪ در ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم ﻧﻴﺰ ﻋﻴﻨﻴﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﻣـﺮور‬
‫زﻣﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪي زﻳﺮ ﺳﺆال ﻣﻲرود‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠــﺔ ﺳــﻮم‪ :‬اﺳــﺘﺪﻻل ﺑﺮاﺳــﺎس ﻧــﺴﺒﻴﺖ ﻋــﺎم و ﻣــﺪلﻫــﺎي ﻛﻴﻬــﺎنﺷــﻨﺎﺧﺘﻲ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آن‬

‫ﻣﻘﺪﻣــﺔ اول‪ :‬ﻣﻤﻜــﻦ اﺳــﺖ ﻛــﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳــﺪ در ﺗﻤــﺎم ﻣــﺪلﻫــﺎي ﻛﻴﻬــﺎنﺷــﻨﺎﺧﺘﻲ ﻧــﺴﺒﻴﺖ ﻋــﺎم‬
‫ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻳـﻚ زﻣـﺎن ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻋﻴﻨـﻲ ﻣـﺮور ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮاي ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻳـﻚ زﻣـﺎن ﻣﻄﻠـﻖ در ﺣـﺎل ﻣـﺮور وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫اﻣــﺎ در ﺟﻬــﺎنﻫــﺎي دو‪‬ار )‪ (rotating worlds‬ﮔــﻮدل ﻛــﻪ ﻣــﺪﻟﻲ اﺳــﺖ ﺑــﺮ اﺳــﺎس ﻣﻌــﺎدﻻت ﻧــﺴﺒﻴﺖ‬
‫ﻋﺎم‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﻚ زﻣﺎن ﺟﻬﺎﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻣﺪل ﺟﻬﺎنﻫﺎي دو‪‬ار ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺟﻬﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ راه ﺣﻞﻫﺎي ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎماﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻣﻜﺎن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﻚ زﻣﺎن‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪129‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫در ﺻـــﻮرتﺑﻨـــﺪي رﻳﺎﺿـــﻲ ﻧـــﺴﺒﻴﺖ ﻋـــﺎم ﻣﻌـــﺎدﻻﺗﻲ ﺑﺮﺟـــﺎي ﻣـــﻲﻣﺎﻧـــﺪ ﺑـــﺎ ﻧـــﺎم ﻣﻌـــﺎدﻻت‬
‫ﻣﻴــﺪان )‪ (field equations‬ﻛــﻪ ﺑــﻪ ﺗﻮﺿــﻴﺢ ﺳــﺎﺧﺘﺎر ﮔﺮاﻧــﺸﻲ ﻓــﻀﺎـزﻣــﺎن ﻣــﻲﭘــﺮدازد‪ .‬راهﺣــﻞﻫــﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔــﻲ ﺑــﺮاي اﻳــﻦ ﻣﻌــﺎدﻻت ﭘﻴــﺸﻨﻬﺎد ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬ﻫــﺮ ﻛــﺪام از راهﺣــﻞﻫــﺎ ﺑــﻪ ﻣــﺪلﻫــﺎي‬
‫ﻣﺘﻔــﺎوﺗﻲ از ﻛﻴﻬــﺎنﺷﻨﺎﺳــﻲ ﻣــﻲاﻧﺠﺎﻣــﺪ؛ زﻳــﺮا ﻫــﺮ راهﺣــﻞ ﺗﻮﺿــﻴﺢ ﻣﺘﻔــﺎوﺗﻲ از رواﺑــﻂ رﻳﺎﺿــﻲ ﻣﻮﺟــﻮد‬
‫در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻀﺎ ـ زﻣﺎن و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺣﻀﻮر ﻣﺎده و ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠـﻲ ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﻛﻴﻬـﺎن ﺑـﻪدﺳـﺖ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﻳﻜـﻲ‬
‫از اﻳﻦ راهﺣﻞﻫﺎ را ﮔﻮدل در ﺳﺎل ‪ 1949‬اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻃـﺮح ﻣـﺪل ﺟﻬـﺎنﻫـﺎي دو‪‬ار ﻣـﻲاﻧﺠﺎﻣـﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﻫﺎ ﻣـﺎدة ﻛﻴﻬـﺎﻧﻲ در ﺣـﺎل ﭼـﺮﺧﺶ اﺳـﺖ ﺑـﺪون اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﻨﺒـﺴﻂ ﺷـﻮد‪ .‬وﺟـﻮد ﺣﻠﻘـﻪﻫـﺎي‬

‫‪D‬‬
‫ﺑﺴﺘﺔ زﻣﺎﻧﻲ در ﺟﻬﺎنﻫـﺎي دو‪‬ار ﺑـﻪ ﻣـﺎ اﻳـﻦ اﻣﻜـﺎن را ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺣﺮﻛـﺖ در ﻣـﺴﻴﺮ ﺣﻠﻘـﻪﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻘﻄﺔ آﻏﺎز زﻣﺎﻧﻲ در ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﺔ ﺧﻮد ﺳﻔﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻓﻨّﻲ اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﻫﺎ در‬

‫‪S‬‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛـﺮد‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﺑـﺮاي ﻓﻬـﻢ ﺑﻬﺘـﺮ ﺷـﺮاﻳﻂ زﻣـﺎﻧﻲ در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎنﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎﺗﻲ را ﻛـﻪ ﮔـﻮدل‬
‫‪I‬‬
‫اﻳﻨﺠــﺎ ﻣﻘــﺪور ﻧﻴــﺴﺖ؛ ﺑــﺮاي اﻃﻼﻋــﺎت ﺑﻴــﺸﺘﺮ در ﺑــﺎبِ ﺟﻬــﺎنﻫــﺎي دو‪‬ار ﻣــﻲﺗــﻮان ﺑــﻪ ﻣﻘﺎﻟــﺔ ‪1949b‬‬

‫درﺑــﺎب اﻳــﻦ ﻣﻮﺿــﻮع در ﻣــﺘﻦ ‪ C1‬ﻣــﻲآورد‪ ،‬ذﻛــﺮ ﻣــﻲﻛﻨــﻴﻢ‪ .‬ﻣﻄــﺎﺑﻖ رأي ﮔــﻮدل‪ ،‬در اﻳــﻦ ﺟﻬــﺎنﻫــﺎ‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫ﻫﻴﭻ زﻣﺎن ﺟﻬﺎﻧﻲاي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻧﻘـﺎط زﻣـﺎن ﺑـﺮاي ﻫـﺮ ﻧـﺎﻇﺮ ﺑـﻪ ﻃﺮﻳﻘـﻲ ﺧـﺎص ﻣﺮﺗـﺐ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬در ﺟﻬﺎنﻫﺎي دو‪‬ار ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﺳﻴـﺴﺘﻢﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻧﻘـﺎط زﻣـﺎن ﺑـﻪﻧﺤـﻮ ﻋﻴﻨـﻲ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ از ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﺳﻴــﺴﺘﻢﻫــﺎ ﻧﻴــﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜــﻪ ﻫــﺮ ﻛــﺪام از آﻧﻬــﺎ را ﻣــﻲﺗــﻮان ﺻــﺮﻓﺎً ﺑــﺎ ارﺟــﺎع ﺑــﻪ اﺷــﻴﺎء ﻣﻌــﻴﻦ و ﺧﺎﺻــﻲ‪،‬‬

‫‪e‬‬
‫از ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﻫـﺮ ﻛـﺪام از اﻳـﻦ ﺳﻴـﺴﺘﻢﻫـﺎ در واﺑـﺴﺘﮕﻲ ﺑـﻪ اﺷـﻴﺎء‬
‫و اﺟﺮام ﺧﺎص ﻳﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺘﮕﺎهﻫـﺎي ﻣﺨﺘـﺼﺎت وﻳـﮋهاي ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ اﺳـﺎس از ﺳـﺎﻳﺮ‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫ﺳﻴــﺴﺘﻢﻫــﺎ ﺗﻤــﺎﻳﺰ ﻣــﻲﻳﺎﺑﻨــﺪ‪ .‬از ﺳــﻮي دﻳﮕــﺮ‪ ،‬ﺑــﺮاي ﺗﻤــﺎﻳﺰ اﻳــﻦ ﺳﻴــﺴﺘﻢﻫــﺎ از ﻳﻜــﺪﻳﮕﺮ ﻫــﻴﭻ ﻣﺮﺟــﻊ‬
‫ﻋﻴﻨــﻲ ﺑﺮﺗــﺮي وﺟــﻮد ﻧــﺪارد ﻛــﻪ ﻫﻤﮕــﻲ ﺑــﺎ آن ﻗﻴــﺎس ﺷــﻮﻧﺪ‪ .‬در ﭼﻨــﻴﻦ ﺟﻬــﺎنﻫــﺎﻳﻲ رواﺑــﻂ زﻣــﺎﻧﻲ‬

‫‪h‬‬
‫ﻣﻄﻠﻖ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت از زﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻌﻤﻮل ﻛﻠﻤﻪ؛ ﭼﻨﻴﻦ رواﺑﻄﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ از ﻳـﻚ‬
‫ﻧﻈﻢ ﺟﺰﺋﻲ دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺲ‪:‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫… ]در ﻳــﻚ راﺑﻄــﺔ زﻣــﺎﻧﻲ[ از ﻫــﺮ ﺟﻬﺘــﻲ ﻛــﻪ ﺑﺘــﻮان ﻳــﻚ »ﻗﺒ ـﻞِ« ﻣﻄﻠــﻖ را ﻣـــﻄﺮح‬
‫ﻛــﺮد‪ ،‬ﻫﻤﻴـﺸﻪ ﻳــﺎ روﻳـﺪادﻫﺎﻳﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ زﻣـﺎﻧﻲ ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ـ ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪاﻧـﺪ‬

‫‪A‬‬
‫]ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳـﺎ ﺑﻌـﺪ[ ﻳـﺎ روﻳـﺪادﻫﺎﻳﻲ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪﺷـﻜﻞ‬
‫ﻣﺪو‪‬ر ﻣﻨﻈﻢ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻫـﺮ ﻓﺎﺻـﻠﺔ زﻣـﺎﻧﻲ ﻣﻄﻠـﻖ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻓﺎﻗـﺪ ﺧﺎﺻـﻴﺖ‬
‫ﺟﻤــﻊﭘــﺬﻳﺮي اﺳــﺖ )ﻳﻌﻨــﻲ ‪ AB  BC  AC‬ﻣﮕــﺮ ﻣــﻮارد ﺧــﺎص( و ﺑﻨــﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧــﻪ‬
‫ﺑــﻪوﺳــﻴﻠﺔ ﻳــﻚ ﺧــﻂ‪ ،‬ﺑﻠﻜــﻪ ﺻــﺮﻓﺎً ﺑــﻪوﺳــﻴﻠﺔ ﻓــﻀﺎي ﺑــﻴﺶ از ﻳــﻚ ﺑﻌــﺪ ﻣــﻲﺗــﻮان آن را‬
‫ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﺑـﻪﻋـﻼوه‪ ،‬اﻳـﻦ ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎي ﺳـﺎﺧﺘﺎري ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﺮ اﻳـﻦ دﻻﻟـﺖ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻳـﻚ ﻣـﺮور ﻋﻴﻨـﻲ زﻣـﺎن )‪ ،(objective lapse of time‬ﻣﺜـﻞ آﻧﭽـﻪ در اﻳـﺪة ﺷـﻬﻮدي‬
‫زﻣــﺎن ﻣﻨــﺪرج اﺳــﺖ‪ ،‬در ﺟﻬـــﺎنﻫــﺎي دو‪‬ار ﻏﻴــﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳــﺖ‪ .‬زﻳــﺮا ﺑــﻪواﺳــﻄﺔ ﻣــﺮور‬
‫زﻣــﺎن ﻣــﺎ ﺗــﺼﻮر ﻣــﻲﻛﻨــﻴﻢ ﻛــﻪ واﻗﻌﻴــﺖ ﺷــﺎﻣﻞ ﺑــﻲﻧـــﻬﺎﻳﺖ ﻻﻳــﻪ اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﭘــﺸﺖ‬
‫ﺳــﺮ ﻫــﻢ ﭘــﺎ ﺑــﻪ ﻋﺮﺻــﺔ وﺟــﻮد ﻣــﻲﮔﺬارﻧــﺪ‪ .‬اﻣــﺎ ﺟﻬــﺎنﻫــﺎي دو‪‬ار ﻧﻤــﻲﺗﻮاﻧﻨــﺪ ﺑــﻪ ﭼﻨــﻴﻦ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪130‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫ﻻﻳــﻪﻫــﺎﻳﻲ ﺗﻘــﺴﻴﻢ ﺷــﻮﻧﺪ ﻣﮕــﺮ ﻧــﺴﺒﺖ ﺑــﻪ ﻳــﻚ ﻧــﺎﻇﺮ ﻳــﺎ ﺷــﻲء ﻣﺮﺟــﻊ دﻳﮕــﺮي ﻛــﻪ‬
‫ﻻﻳــﻪﻫــﺎ ﻣﺒﺘﻨــﻲ ﺑــﺮ آن ﺧﻮاﻫﻨــﺪ ﺑــﻮد‪ .‬اﻳﻨﻜــﻪ ﺣــﺪاﻗﻞ آن ﻣــﺮور زﻣــﺎﻧﻲ ﻛــﻪ ﻣــﺴﺘﻘﻴﻤﺎً‬
‫ﺗﺠﺮﺑــﻪ ﻣــﻲﺷــﻮد ﻫــﻴﭻ ﻣﻌﻨــﺎي ﻋﻴﻨــﻲاي در ﺟﻬــﺎنﻫــﺎي دو‪‬ار ﻧــﺪارد‪ ،‬از اﻳــﻦ واﻗﻌﻴــﺖ‬
‫ﻫﻢ ﺑـﻪدﺳـﺖ ﻣـﻲآﻳـﺪ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎنﻫـﺎ اﻣﻜـﺎن ﻣـﺴﺎﻓﺮت ﺑـﻪ آﻳﻨـﺪه ﻳـﺎ ﮔﺬﺷـﺘﻪاي‬
‫ﺑــﻪدﻟﺨــﻮاه‪ ‬دور و ﺑﺎزﮔــﺸﺖ ]ﺑــﻪ ﻧﻘﻄــﺔ اول[ وﺟــﻮد دارد‪ ،‬درﺳــﺖ ﻫﻤــﺎن ﻃــﻮر ﻛــﻪ‬
‫در ﺟﻬﺎنﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﻣﻜﺎن ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي دور ﻣﻜﺎن وﺟﻮد دارد ) ‪Gödel, 1990b,‬‬
‫‪.(v3, p.251‬‬

‫ﮔﻮدل ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻃﺮﺣـﻲ ﻧـﻪ از ﻳـﻚ ﻧﻈـﻢ ﺧﻄـﻲ دﻓـﺎع ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ ﻳـﻚ ﻧﻈـﺎم‬
‫ﺗﻚﺑﻌﺪي از ﻧﻘﺎط اﺳﺖ و ﻧﻪ واﺟﺪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﺮور‪» ،‬ﺑـﻪﺳـﺨﺘﻲ ﺑﺘـﻮان ﭼﻨـﻴﻦ ﭼﻴـﺰي را زﻣـﺎن ﻧﺎﻣﻴـﺪ …«‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫)‪.(Ibid, p.251‬‬

‫‪S‬‬
‫ﺑﻨــﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﺳــﺎس ﻣــﺪل ﺟﻬــﺎنﻫــﺎي دو‪‬ارِ ﮔــﻮدل‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳــﻒ ﻳــﻚ زﻣــﺎن ﻣﻄﻠــﻖ اﻣﻜــﺎن ﻧــﺪارد؛ زﻳــﺮا‬
‫زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻧﺎﻇﺮان ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﺎ ﻳـﻚ زﻣـﺎن ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎنﻫـﺎ ﭼﻨـﺎن‬

‫‪f‬‬
‫ﺧﻮاﺻﻲ از ﺗﻘﺎرن )‪ (symmetry‬وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﺗﻘـﺪ‪‬م و ﺗـﺄﺧّﺮ ﻣﻄﻠﻘـﻲ در ﻣﻘﻴـﺎس ﻛﻴﻬـﺎﻧﻲ ﻗﺎﺑـﻞ‬

‫‪o‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻴﺴﺖ‪ 14،‬و ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮ دﻳﮕـﺮ ﻏﻴﺮﻋﻴﻨـﻲ ﺑـﻮدن ﺗﻐﻴﻴـﺮ در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎنﻫـﺎ ﺑـﻲﺷـﻚ ﺻـﺎدق اﺳـﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧـﻮاص ﺗﻘـﺎرﻧﻲ آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻣــﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي از ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬آﻳﻨـﺪه و ﺣـﺎل‬

‫‪e‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻛﺮد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃـﻮر ﻛـﻪ در ﺟﻬـﺎن ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ از ﻣﻜـﺎن ﺳـﻔﺮ‬

‫‪v‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ )‪ .(Gödel, 1990a, v2, pp.204-205‬ﻣﻮﺿﻮع اﻣﻜﺎن ﻣﺴﺎﻓﺮت در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ اﻧﻜﺎر ﻋﻴﻨﻴـﺖ‬

‫‪h‬‬ ‫‪i‬‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬

‫]در اﻳﻦ ﺟﻬﺎنﻫﺎ[ در ازاي ﻫﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻤﻜﻨﻲ از زﻣﺎن ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻨـﺎﻃﻘﻲ از ﺟﻬـﺎن‬

‫‪c‬‬
‫ﺳﻔﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺠﺪداً ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ ﻓـﺮض‬
‫ﻛﺮدن ﻳﻚ ﻣﺮور ﻋﻴﻨﻲ زﻣﺎن ﻫـﺮ ﺗـﻮﺟﻴﻬﻲ )‪ (justification‬را در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎنﻫـﺎ از دﺳـﺖ‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داد؛ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻫﺮ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﻓﺮض ﻛﺮد زﻣﺎن در ﺣﺎل ﻣﺮور اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﺎﻇﺮان‬
‫ﻣﻤﻜﻨﻲ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺮور ﻋﻴﻨﻲاي ﺑﺎ ﻣﺮور زﻣﺎن ﺗﺠﺮﺑﻪﺷﺪة آﻧـﺎن ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ )‪.(Ibid, p.205‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ :‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺟﻬﺎن ﻣﺎ ﺟﻬﺎﻧﻲ از اﻳﻦ ﻧـﻮع )ﻳﻌﻨـﻲ ﺟﻬـﺎنﻫـﺎي دو‪‬ار ﻛـﻪ ذﻛـﺮ آن رﻓـﺖ(‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ 15،‬اﻣﺎ ﺑﺤﺚ ﻓﻮق درﺑﺎب ﺟﻬـﺎنﻫـﺎي دو‪‬ار ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ در ﻣـﺪلﻫـﺎ و ﺟﻬـﺎنﻫـﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻓﺮض ﻳﻚ ﻣﺮور ﻋﻴﻨﻲ زﻣـﺎن ﺑـﺎ اﺷـﻜﺎل ﺟـﺪي ﻣﻮاﺟـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ :‬در ﺗﻤـﺎﻣﻲ آﻧﻬـﺎ وﺟـﻮد ﻳـﻚ‬
‫ﻣﺮور ﻋﻴﻨﻲ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﻃﺮﻳﻘـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎده و ﺣﺮﻛـﺖ آن در ﺟﻬـﺎن ﭼﻴـﻨﺶ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ ﺑـﺴﺘﮕﻲ دارد؛ ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫زﻣﺎنْ دﻳﮕﺮ ﻣـﺴﺘﻘﻞ از ﭼـﺎرﭼﻮبﻫـﺎ و اﺷـﻴﺎء ﺟﻬـﺎن ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﻳـﻚ ﻣـﺮور ﻣﻌـﻴﻦ را‬
‫ﺑﺪان ﻧﺴﺒﺖ داد )ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آورﻳﻢ ﺗﻠﻘّـﻲ ﻧﻴـﻮﺗﻦ از زﻣـﺎن ﻣﻄﻠـﻖ را(‪ .‬از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ ﻛـﻪ از زﻣـﺎن‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪131‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫ﻣﻄﻠﻖ در ﻣﺪلﻫﺎي دﻳﮕﺮ اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﻨﻬـﺎ ﻳـﻚ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺗﻘﺮﻳﺒـﻲ اﺳـﺖ و در راه ﺣـﻞﻫـﺎي اراﺋـﻪﺷـﺪه‪،‬‬
‫رﺳــﻴﺪن ﺑــﻪ ﻳــﻚ ﺗﻌﺮﻳــﻒ دﻗﻴــﻖ ﺗﻨﻬــﺎ ﺑــﺎ وارد ﻛــﺮدن ﻋﻨﺎﺻــﺮ ﻣﺤﺎﺳــﺒﺎﺗﻲ ﻛــﻢوﺑــﻴﺶ دﻟﺨــﻮاه ﺻــﻮرت‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺪﻳﻦﺳﺒﺐ ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﻳـﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺗـﻌﺮﻳﻒ دﻗﻴـﻘﻲ ـ ﻛﻪ دالﱢ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻣـﺮور زﻣـﺎن ﻣﻌﻴﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ـ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ زﻣﺎن ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ را ﻫﻤﺎن زﻣﺎن درﺳﺖ و ﺣﻘﻴﻘـﻲ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ )‪.(Ibid, p.204 n9‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم ﻧﻴﺰ زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ ـ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﮔﻮدل از آن دارد ـ ﻣﺠـﺎل ﻃـﺮح‬
‫ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪﺗَﺒ‪‬ﻊ ﻋﻴﻨﻴﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻴﺰ اﻧﻜﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪I‬‬
‫دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﺔ ‪ C1‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧـﺖ ﻣـﻲﭘـﺮدازد‪ .‬ﮔـﻮدل در اﻳـﻦ دﺳـﺖﻧﻮﺷـﺘﻪ‬‫‪D‬‬
‫دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﺔ ‪1946/9 C1‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬
‫ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﻳـﻚ ﮔـﻮاه در ﺧـﻮر ﺗﻮﺟـﻪ و ﺣﺘـﻲ ﻳـﻚ ﺷـﺮح ﺟﺎﻟـﺐ ﺑـﺮاي آﻣـﻮزهﻫـﺎي‬
‫ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻓﻠﺴﻔﺔ زﻣﺎن و ﻣﻜـﺎن ﻓـﺮاﻫﻢ آورده ﻛـﻪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﺑـﻪﻗـﺪر ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﺪان ﺗﻮﺟـﻪ ﻧـﺸﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫وي ﻣﻌﺘﻘــﺪ اﺳــﺖ ﻣﻴــﺎن ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ و ﻓﻠــﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧــﺖ از ﺑﺮﺧــﻲ ﺟﻬــﺎت ﺷــﺒﺎﻫﺖﻫــﺎي ﺟــﺎﻟﺒﻲ‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫وﺟﻮد دارد و ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻴﺎن آن دو آنﻗﺪرﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﺑﻨﻴـﺎدي ﻧﻴـﺴﺖ ‪(Gödel, 1990b, v3,‬‬
‫)‪.p.247 n1‬‬
‫ﮔﻮدل آﻣﻮزة ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب زﻣﺎن را واﺟﺪ دو وﻳﮋﮔﻲ ﻣﻲداﻧﺪ؛ وﻳﮋﮔﻲ ﺳﻠﺒﻲ و اﻳﺠﺎﺑﻲ‪ .‬وي ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻧﺸﺎن‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻛﺎﻧﺖ و آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﻗﺮاﺑﺖ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻨﻲ درﺑﺎب اﻳﻦ دو وﻳﮋﮔﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳـﻦ دو وﻳﮋﮔـﻲ از زﺑـﺎن‬
‫ﮔﻮدل ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪:‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫زﻣﺎن ﻧﻪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺠـﺰا ﺳـﻮاي اﺷـﻴﺎء‬
‫]ﻣﻘﺮّر[ در آن( و ﻧﻪ ﻳﻚ وﻳﮋﮔﻲ ﻳﺎ ﻧﻈﻤﻲ ﺳﺮﺷﺘﻴﻦ )‪ (inherent‬در اﺷﻴﺎء ]= وﻳﮋﮔـﻲ ﺳـﻠﺒﻲ[‬
‫‪16‬‬

‫‪r‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺳﺮﺷﺘﻴﻦ اﺳﺖ در ﻧﺴﺒﺖ اﺷﻴﺎء ﺑﺎ ﭼﻴﺰي دﻳﮕﺮ ]= وﻳﮋﮔﻲ اﻳﺠـﺎﺑﻲ[‬
‫)‪.(Ibid, p.247‬‬

‫‪A‬‬
‫ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﻛﺎﻧﺖ درﺑﺎب اﻳﻦ دو وﻳﮋﮔﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ .‬در ﺳـﻨﺠﺶ ﺧـﺮد ﻧـﺎب درﺑـﺎب وﻳﮋﮔـﻲ‬
‫ﺳﻠﺒﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬

‫»زﻣﺎن ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻟﻨﻔﺴﻪ ﺑﺮ ﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻘﻴﻦ ﺑﺮونآﺧﺘﻲ ]=ﻋﻴﻨﻲ[ ﺑﻪ ﺷـﻲءﻫﺎ‬
‫دوﺳﻴﺪه ]=اﻟﺼﺎق[ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ« )ﻛﺎﻧﺖ‪ ،1383 ،‬ص‪(B49 ،118‬‬

‫و در ﺗﻤﻬﻴﺪات درﺑﺎب وﻳﮋﮔﻲ اﻳﺠﺎﺑﻲ‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﻛﺴﻲ را در اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻫﺮ دو ]زﻣﺎن و ﻣﻜـﺎن[ ﻧـﻪ ﺗﻌﻴﻨـﺎت ﻧﻔـﺲاﻻﻣـﺮي اﺷـﻴﺎء و ﺑﻠﻜـﻪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪132‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫ﺻﺮﻓﺎً ﺗﻌﻴﻨﺎت راﺑﻄﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺪك ﺗﺮدﻳـﺪي ﺑـﺎﻗﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﻦ ﻣـﻲﺧـﻮاﻫﻢ‬
‫ﺑﺪاﻧﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﺪ‪‬مﺑﺮﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻘـﺪ‪‬م ﺑـﺮ ﻫـﺮ ﮔﻮﻧـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ از اﺷـﻴﺎء‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺒـﻞ از اﻳﻨﻜـﻪ اﺷـﻴﺎء ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﻋﺮﺿـﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬داﻧـﺴﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻬﻮد آﻧﻬـﺎ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻜﺎن و زﻣﺎن اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ )ﻛﺎﻧﺖ‪ ،1370 ،‬ص‪ ،121‬ﺗﺄﻛﻴﺪ از ﻧﮕﺎرﻧـﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫وﻳﮋﮔﻲ ﺳﻠﺒﻲ ﻣﺘـﻀﻤﻦ اﻧﻜـﺎر ﻋﻴﻨﻴـﺖ ﻣـﺮور زﻣـﺎن و ﺗﻐﻴﻴـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﻛـﻪ در ﺑﻨـﺪ ﭘﻴـﺸﻴﻦ ﺑـﺪان‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻلﻫـﺎي ﮔـﻮدل در ﺑﻨـﺪ ﻗﺒـﻞ‪ ،‬در واﻗـﻊ ﻋﻬـﺪهدار ﻧـﺸﺎن دادن ﻫﻤـﺴﻮﻳﻲ ﻛﺎﻧـﺖ‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫و ﻧﺴﺒﻴﺖ درﺑﺎب وﻳﮋﮔﻲ ﺳﻠﺒﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ درﺑﺎرة وﻳﮋﮔﻲ اﻳﺠـﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻫﻤـﺎنﻃـﻮر ﻛـﻪ در ﻧﻘـﻞ ﻗـﻮل ذﻛﺮﺷـﺪه از‬
‫ﺗﻤﻬﻴﺪات ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ از زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﺗﻌﻴﻨﺎت راﺑﻄﺔ اﺷﻴﺎء ﺑﺎ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻣﺎ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻧـﺰد‬
‫ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﻨﻬﺎ و ﺗﻨﻬﺎ در »ﻧﺴﺒﺖ« ﺑﺎ ﺳﻮژة ﻣﺪرك اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ دارد و از ﻫﻤﻴﻦ روﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻣﻘﺎﺑـﻞِ‬

‫‪S‬‬
‫ﺻﻔﺖ »ﻧﺴﺒﻲ«‪ ،‬ذاﺗﻲ ﺑﻮدن در اﺷﻴﺎء ـ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮدن از ﺳـﻮژة ﻣـﺪرك ـ را ﻣـﻲآورد؛ وي اﻳـﻦ ذاﺗـﻲ‬
‫ﺑﻮدن را اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺟﺎﻧﺐِ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻮدن را ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬ﮔـﻮدل ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ اﺳـﺎس در ﭘـﺎورﻗﻲ ‪ 5‬ﻣـﺘﻦ ‪C1‬‬

‫‪f‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫اﮔﺮ واژة ﻣﻄﻠﻖ )‪ (absolute‬را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮدن از ﭼﺎرﭼﻮب ﻳﺎ ﻳﻚ ﺷﻲء ﻣﺮﺟﻊ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﻛﻢوﺑﻴﺶ ﻧﺰدﻳﻚ ﻋﺒﺎرت ذاﺗﻲ در ﺷﻲء )‪(inherent in the object‬‬
‫ﻧﺰد ﻛﺎﻧﺖ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﺎﻧﺖ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺻﻔﺖ ﻧﺴﺒﻲ ـ ﻳﻌﻨﻲ در ﻧـﺴﺒﺖ ﺑــﺎ ﺳـﻮژة‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬‫ﻣﺪرك ـ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪(Gödel, 1990b, v3, p.247 n5‬‬

‫‪h‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻓـﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ ﻫﺮ دو‪ ،‬زﻣﺎن را ﻫﻤﭽـﻮن ﻣﻮﺟـﻮدي ﻣـﺴﺘﻘﻞ در ﻛﻨـﺎر ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫اﺷﻴﺎء ﻳﺎ ذاﺗﻲ در ﺧﻮد اﺷﻴﺎء ﻛﻨﺎر ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و آن را در ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎ ﭼﻴـﺰي دﻳﮕـﺮ )ﺳـﻮژة ﻣـﺪرك در ﻛﺎﻧـﺖ‪ ،‬و‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ در ﻧﺴﺒﻴﺖ( ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ‪ .‬وﻳﮋﮔﻲ اﻳﺠﺎﺑﻲ زﻣﺎن ﻧﺰد ﻛﺎﻧﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻳﻨﻜﻪ زﻣﺎن ﻣﺤﺼﻮل‬
‫راﺑﻄﺔ اﺷﻴﺎء ﺑﺎ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ )‪ (sensibility‬ﺳﻮژة ﻣﺪرك اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪A‬‬
‫»زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ ذاﺗﻲ ﻧﻪ در اﺷﻴﺎء ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺮﻓﺎً در ارﺗﺒﺎط آن اﺷﻴﺎء ﺑﺎ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻣـﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ« )ﻛﺎﻧﺖ‪ ،1370 ،‬ص‪.(121‬‬

‫در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻫﻢ )و ﻧﻴﺰ در ﺟﻬﺎنﻫﺎي دو‪‬ار( زﻣﺎن ﻣﺤﺼﻮل ارﺗﺒﺎط ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺎ اﺷﻴﺎء اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔـﺎوت‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﺻﺮﻓﺎً ﻳﻚ ارﺗﺒﺎط ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺟﺴﻢ ﻧﺎﻇﺮ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻧﺎﻇﺮ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫وي ﻣﻮﺟﻮدي ﺣﺴﺎس )‪ (sensual being‬اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺎمﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺎمﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧـﺖ ﺑـﻮد؛‬
‫زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ارﺗﺒﺎﻃﻲ )در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ( ﺑﺎ اﻓﻜﻨﺪن )‪ (projecting‬روﻳﺪادﻫﺎ ﺑﺮ ﺟﻬـﺎنﺧـﻂ ﺟـﺴﻢ )‪world-‬‬
‫‪ (line of body‬وي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮ روي ﺧﻂ ﺗـﻤﺎس ﺣـﺴﻲ ﺑـﻲواﺳـﻄﻪاي ﻛـﻪ ﺟـﺴﻢ ﻧـﺎﻇﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان درﻳﺎﻓﺖﻛﻨﻨﺪة ﺗﺄﺛّﺮات ﺣﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻴﺮون از ﺧﻮدش دارد‪ 17،‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻧﺰد ﻛﺎﻧﺖ اﻳﻦ راﺑﻄﻪاي‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪133‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻧﺎﻇﺮ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻗﻴﺎس آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﻴﺖ زﻣﺎن در ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻗﻮيﺗﺮ از ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬
‫ﻧﺴﺒﻴﺖ دارد ـ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺑﻪدﺳﺖ دادﻳﻢ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﺪة زﻣﺎن ﺗﻨﻬﺎ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻧـﺴﺒﺖ‬
‫ﺳﻮژه ﺑﺎ اﻋﻴﺎن ﺧﺎرﺟﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺑﻨﻴﺎديﺗﺮي را ﻣﻄﺮح ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻲ آن را ﺑﻪﺟﺎي ﻳﻚ ارﺗﺒﺎط ﺻﺮﻓﺎً ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ )ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ را درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ(‬
‫‪18‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﻮاي ﺣﺲ و ﻣﺘﺨﻠﻴﺔ آدﻣﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲداﻧﺪ و ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﻋﻤﻴﻖﺗـﺮ ﻣـﻲﺳـﺎزد ) ‪Ibid,‬‬
‫‪.(p.252‬‬
‫ﺑــﺎري‪ ،‬ﺗــﺎ ﺑــﺪﻳﻨﺠﺎ دﻳــﺪﻳﻢ ﻛــﻪ ﮔــﻮدل ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ را ﺑــﻪ ﺳــﻮد ﻛﺎﻧــﺖ ﻗﺮاﺋــﺖ ﻛــﺮد‪ .‬ﻣﻄــﺎﺑﻖ رأي‬

‫‪D‬‬
‫او‪ ،‬ﻧــﺴﺒﻴﺖ و ﻛﺎﻧــﺖ ﻫــﺮ دو در اﻧﻜ ـﺎر »ﻋﻴﻨﻴــﺖ« زﻣــﺎن ﺷــﻬﻮدي ﻣﺘﻔــﻖاﻧــﺪ؛ زﻣــﺎﻧﻲ ﻛــﻪ ﻣــﻮرد ﺷــﻬﻮد‬
‫ﻗﻮاي ادراﻛـﻲ ﻣﺎﺳـﺖ؛ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺮور ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و روﻳـﺪادﻫﺎ را ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻳـﻚ ﻧﻈـﻢ ﻣﻨﺤـﺼﺮﺑﻪﻓـﺮد‬

‫‪S‬‬
‫ﺑﻪﻋـﻮض دﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻃـﺮح ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ ﻧـﻮ درﺑـﺎب زﻣـﺎن ﻣـﻲزﻧـﺪ و ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ ﺟﺪﻳـﺪ را ﭘـﻴﺶ رو ﻣـﻲﻧﻬـﺪ‪.‬‬
‫‪I‬‬
‫ﻣﺮﺗــﺐ ﻣــﻲﻛﻨــﺪ‪ .‬اﻣــﺎ در ﻋــﻴﻦ ﺣــﺎل ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ ﺑــﻪ اﻧﻜــﺎر اﻳــﻦ زﻣــﺎن ﺷــﻬﻮدي ﺑــﺴﻨﺪه ﻧﻤــﻲﻛﻨــﺪ؛‬

‫ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ از ﻣﻨﻈﺮ ﮔﻮدل اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧـﻮ درﺑـﺎب زﻣـﺎن ﭼﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻈـﺮي ﻣـﻲاﻓﻜﻨـﻴﻢ ﺑـﻪ ﺑﺨـﺸﻲ‬

‫‪f‬‬
‫از ﻛﺘــﺎب ﻫــﺎﺋﻮ واﻧــﮓ ﻣــﺼﺎﺣﺐ ﺳــﺎلﻫــﺎي ﭘﺎﻳــﺎﻧﻲ ﮔــﻮدل‪ .‬واﻧــﮓ در ﻛﺘــﺎﺑﻲ ﻛــﻪ درﺑــﺎرة ﮔــﻮدل‬

‫‪o‬‬
‫ﻧﻮﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ )‪ (Wang, 1996‬ﺑﺨــﺸﻲ را اﺧﺘــﺼﺎص ﻣــﻲدﻫــﺪ ﺑــﻪ ﻣﻮﺿــﻮع زﻣــﺎن‪ ،‬ﺑــﺎﻋﻨﻮان »زﻣــﺎن‪:‬‬
‫آﻧﭽﻨـﺎنﻛـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و آﻧﭽﻨـﺎنﻛـﻪ ﺗـﺼﻮﻳﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد« ) ‪Time: As experienced and as‬‬
‫‪ .(represented‬واﻧﮓ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﺒﺎراﺗﻲ از ﮔﻮدل ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘـﺼﻮد ﻣـﺎ ﻳـﺎري ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪v‬‬ ‫‪e‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات را در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲآورﻳﻢ‪:‬‬

‫‪i‬‬
‫ﻣــﺴﺌﻠﺔ دﻳﮕــﺮ‪ ،‬راﺑﻄــﺔ ﻣﻔﻬــﻮم ﻣــﺎ از زﻣــﺎن ﺑــﺎ زﻣــﺎن واﻗﻌــﻲ )‪ (real time‬اﺳــﺖ‪.‬‬
‫اﻳــﺪة واﻗﻌــﻲ در ﭘــﺸﺖ زﻣــﺎن ] اﻳــﺪة[ ﻋﻠّﻴــﺖ اﺳــﺖ؛ ﺳــﺎﺧﺘﺎر زﻣــﺎن ﺟﻬــﺎن ﻋﻴﻨــﺎً‬

‫‪h‬‬
‫ﺳــﺎﺧﺘﺎر ﻋﻠّــﻲ آن اﺳــﺖ‪ .‬ﻋﻠّﻴــﺖ در رﻳﺎﺿﻴـــﺎت ـ ﻛــﻪ ﻣـــﻲﺗــﻮان ﮔﻔـــﺖ ﺑــﻪ ﻣﻌﻨــﺎي‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫اﻳﺠﺎب ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻳﻚ ﻗﻀﻴﺔ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ اﺳﺖ ـ در زﻣﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎ آن را ﻃﺮﺣﻲ در زﻣـﺎن‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻠّﻴﺖ در زﻣﺎن ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ اﺳـﺖ و ﺑـﺮ ﺗﻐﻴﻴـﺮ دﻻﻟـﺖ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻳـﻚ واﻗﻌﻴـﺖ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ـ‬

‫‪A‬‬
‫ﻧــﻪ ﭘﻴــﺸﻴﻨﻲ ـ اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﻋﻠّﻴــﺖ ﻫﻤﻴــﺸﻪ ﺗــﻮأم ﺑــﺎ ﺗﻐﻴﻴــﺮ اﺳــﺖ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴــﺮ در ﺟﻬــﺎن‬
‫آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬ذﻫﻨﻲ )ﺳﻮﺑﮋﻛﺘﻴﻮ( اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ذات زﻣـﺎن اﺳـﺖ ) ‪Wang, 1996,‬‬
‫‪.(p.320‬‬

‫ﮔﻮدل از ﺗﺤﻠﻴﻞ زﻣـﺎن ﺷـﻬﻮدي‪ ،‬ﮔـﻮﻳﻲ ﺑـﻪ دو ﻣﻔﻬـﻮم اﺳﺎﺳـﻲ ﻣــﻲرﺳـﺪ‪ :‬ﻋﻠّﻴـﺖ و ﺗﻐﻴﻴـﺮ‪ .‬ﻫﻤﺮاﻫـﻲ‬
‫اﻳﻦ دو در زﻣﺎن ﺷﻬﻮدي ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴـﺎن آن دو‪ ،‬آﻧـﭽﻪ ﻋﻴـﻨﻲ اﺳﺖ و ﻣـﺮﺑــﻮط ﺑــﻪ‬
‫ﺟﻬـــﺎن ﺧـــﺎرج‪ ،‬ﻋﻠّﻴــﺖ اﺳــﺖ و ﮔــﻮﻳﻲ ﻫﻤﻴـــﻦ را »زﻣـــﺎنِ واﻗﻌــﻲ« ﻣـــﻲﺧـﻮاﻧـــﺪ‪ .‬ﻋﻠّﻴـــﺖ ﻟﺰوﻣ ـﺎً در‬
‫زﻧﺠﻴــﺮهﻫــﺎي ﺗــﻮاﻟﻲ زﻣــﺎﻧﻲ ﻗــﺮار ﻧﻤــﻲﮔﻴــﺮد‪ :‬ﻋﻠّﻴﺘــﻲ آﻧﭽﻨــﺎنﻛــﻪ در رﻳﺎﺿــﻴﺎت ﻣﻄــﺮح اﺳــﺖ و ﺑــﺪون‬
‫ﺗﻘﺪم و ﺗﺄﺧﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪاش را ﻣﻮﺟـﺐ ﻣـﻲﺷـﻮد؛ ﻋﻠّﻴﺘـﻲ ﺑـﺪون ﺗﻘـﺪم و ﺗـﺄﺧﺮ زﻣـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻠّﻴﺘـﻲ ﻣﺘﻘـﺎرن‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪134‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫در ﭼﻨﻴﻦ ﻃﺮﺣﻲ‪ ،‬ﺗﻘﺪ‪‬م زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻌﻠﻮل ﺑﺮ ﻋﻠّـﺖ ﻣﺤـﺎل ﻧﻴـﺴﺖ و اﮔـﺮ درﺳـﺖﺗــﺮ ﺳـﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳــﻴﻢ ﻋﻠّﻴﺘـﻲ‬
‫ﻛﻪ وﺟﻮد دارد اﺻـﻼً ﻣـﺸﻤـﻮل ﻣـﺮور زﻣـﺎن و ﺗــﻘﺪ‪‬م و ﺗـﺄﺧّﺮ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد؛ ﻣﻌﻨـﺎي ﻣﺘﻘـﺎرن ﺑـﻮدن ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺮح ﺟﻬﺎنﻫﺎي دو‪‬ار ﮔﻮدل ﻧﻴـﺰ ﺗـﺪاﻋﻲﻛﻨﻨـﺪة ﭼﻨـﻴﻦ ﭼﻴـﺰي اﺳـﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺸﻲ از ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﻋﻠّـﻲ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺑﺪون ﺗﻮﺳـﻞ ﺑـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم زﻣـﺎن و ﺗﻐﻴﻴـﺮ‪ .‬در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎنﻫـﺎ ﻋﻠّﻴـﺖ ﺟـﺰء ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻜــﻲ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑــﺪون اﻳﻨﻜــﻪ در ﺗﻮاﻟـــﻲ زﻣـــﺎﻧﻲ ﻗــﺮار ﮔﻴــﺮد‪ .‬ﺟﻬــﺎنﻫــﺎي دو‪‬ار ﮔــﻮدل ﻃﺮﺣــﻲ اﺳــﺖ‪،‬‬
‫از ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻜﻠﻲ از ﻋﻠّﻴﺖ ﻛﻪ در آن ﺗﻘـﺪ‪‬م و ﺗـﺄﺧّﺮ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از ﻋﻠـﺖ و ﻣﻌﻠـﻮل ﺑـﺮ دﻳﮕـﺮي ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫‪19‬‬
‫)‪.(Ibid, p.322‬‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠــﻪ اﻳﻨﻜــﻪ‪ ،‬زﻣــﺎن در ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ دﻳﮕــﺮ ﺷــﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑــﻪ زﻣــﺎن ﺷــﻬﻮدي ﻧــﺪارد؛ ﻧــﺴﺒﻴﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺘــﻲ ﻧــﻮ درﺑــﺎب زﻣــﺎن ﭘــﻴﺶ ﻣــﻲﻧﻬــﺪ؛ ﻣﻌﺮﻓﺘــﻲ ﻛــﻪ از ﺣــﺪود ﻣﻌﺮﻓـﺖِ ﭘﺪﻳــﺪاري ﻣــﻲﮔــﺬرد‪ .‬زﻣــﺎن‬

‫‪S‬‬
‫ﺷﻬﻮدي در ﻣﺤﺪودة ﻣﻌﺮﻓـﺖِ ﭘﺪﻳـﺪاري اﺳـﺖ‪ :‬زﻣـﺎن آﻧﭽﻨـﺎنﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻣـﺎ ﭘﺪﻳـﺪار ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻳـﺎ دﻗﻴـﻖﺗـﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬زﻣﺎن آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ ﭘﺪﻳـﺪارﻫﺎ در آن واﻗـﻊ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ زﻣـﺎنِ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ زﻣـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻏﻴـﺮ‬

‫‪f‬‬
‫از آﻧﭽــﻪ در ﻣﺤــﺪودة ﻣﻌﺮﻓ ـﺖ ﭘﺪﻳــﺪاري اﺳــﺖ‪ .‬اﻳــﻦ ﻓــﺮاروي از ﻣﻌﺮﻓــﺖ ﭘﺪﻳــﺪاري ﭼﻴــﺰي ﻧﻴــﺴﺖ ﻛــﻪ‬

‫‪o‬‬
‫ﻛﺎﻧﺖ آن را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬ﺑﻪ زﺑﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﺴﺒﻴﺖ‪ ‬ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺖ را ـ آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﺗﺮﺳـﻴﻢ ﻛـﺮده اﺳـﺖ ـ ﺑـﻪ‬
‫رﺳــﻤﻴﺖ ﻧﻤــﻲﺷﻨﺎﺳــﺪ و ﺑــﺎ ﻓﺮاﺗــﺮ رﻓــﺘﻦ از آن ﻣﺮزﻫــﺎ ﻋــﺪم ﺗﻌﻬــﺪ ﺧــﻮد ﺑــﻪ ﺣﺮﻛــﺖ در ﻣــﺴﻴﺮي را ﻛــﻪ‬

‫‪e‬‬
‫ﻛﺎﻧــﺖ ﺑــﺮاي ﻣﻌﺮﻓــﺖ ﻣﻌــﻴﻦ ﻛــﺮده ﺑــﻮد ﻧــﺸﺎن ﻣــﻲدﻫــﺪ‪ .‬ﺑــﻪﻋﺒــﺎرﺗﻲ ﺗﻨــﺎﻗﺾ ﻣﻴــﺎن آندو ﺑــﺎ ﺻــﺮف‬
‫ﻓﺮاروي ﻧﺴﺒﻴﺖ از ﻣﺮزﻫﺎي ﻛﺎﻧﺘﻲ ﺑﺮوز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎرات ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﮔﻮدل در ﻣـﺘﻦ ‪ C1‬ﻫﻤـﻴﻦ ﻧﻜﺘـﻪ را ﻳـﺎدآور‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮم ﻣﻲرﺳﺪ ﺗﻨﺎﻗﺾ واﻗﻌﻲ ﻣﻴﺎن ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺘﻲ ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﻧﻜﺘـﻪ وﺟـﻮد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ رأي ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌـﻲ در ﺗﻮﺻـﻴﻔﻲ ﻛـﻪ از ﺟﻬــﺎن اراﺋـﻪ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺿﺮورﺗﺎً ﺻﻮرتﻫﺎي ادراك ﺣﺴﻲ )‪ (sense perception‬ﻣﺎ را ﻣﺤﻔـﻮظ ﻧﮕـﻪ‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫دارﻧﺪ و ﺟﺰ ﺑﺮﻗﺮاري رواﺑﻄﻲ ﻣﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪارﻫﺎ ]ﺻﺮﻓﺎً[ درون اﻳﻦ ﭼـﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﻛـﺎري‬
‫ﻛﻨﻨﺪ )‪.(Gödel, 1990b, v3, p.257‬‬

‫ﺑــﺎري‪ ،‬ﮔــﻮدل ﻣــﻲﻛﻮﺷــﺪ ﻣﻴــﺎن زﻣــﺎن ﺷــﻬﻮدي و زﻣــﺎن در ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ ﺗﻔﻜﻴــﻚ ﻗﺎﺋــﻞ ﺷــﻮد‪.‬‬
‫وي زﻣــﺎن ﺷــﻬﻮدي را ﺑــﻪ ﻧﻔــﻊ زﻣــﺎن ـ ﻣﻜــﺎن ﻧــﺴﺒﻴﺘﻲ ﻛﻨــﺎر ﻣــﻲﮔــﺬارد‪ .‬ﮔــﻮﻳﻲ وي‪ ،‬ﺑــﺎ ﻧﻈــﺮ‬
‫ﺑــﻪ ﻋﻼﺋــﻖ اﻳﺪﺋﺎﻟﻴــﺴﺘﻲاش‪ ،‬ﺑــﻪ ﺗﻤــﺎﻳﺰ اﻓﻼﻃــﻮﻧﻲ ﻣﻴــﺎن »واﻗﻌﻴــﺖ« و »ﻧﻤــﻮد« اﺷــﺎره دارد‪ .‬ﻫﻤــﺎنﻃــﻮر‬
‫ﻛﻪ ﻧﺰد اﻓﻼﻃﻮن ﻋﻘﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﻜﻴﻚ واﻗـﻒ ﺷـﻮد‪ ،‬و ﺑـﺎ ﮔـﺬر از »ﻧﻤـﻮد« ﺑـﻪ ﺳـﻮي »واﻗﻌﻴـﺖ«‬
‫رﻫﺴﭙﺎر ﺷﻮد‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﻓﻴﺰﻳﻚ رﻳﺎﺿﻴﺎﺗﻲ ـ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨــﺪة ﻋﻘــﻞ اﺳـﺖ ـ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻣﻴـﺎن زﻣـﺎن ﺷـﻬﻮدي ﻫﻤﭽـﻮن »ﻧﻤـﻮد«‪ ،‬و زﻣـﺎن ﻧـﺴﺒﻴﺘﻲ ﻫﻤﭽـﻮن »واﻗﻌﻴـﺖ«‪ ،‬ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﻗﺎﺋـﻞ ﺷـﻮد و‬
‫ﺑﺎ ﻋﺒﻮر از زﻣﺎن ﺷـﻬﻮدي‪ ،‬در ﻳـﻚ ﺳـﻴﺮ دﻳـﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺳـﻮي واﻗﻌﻴـﺖ ﻋﺰﻳﻤـﺖ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻋﻘـﻞ ـ و‬
‫در اﻳﻨﺠـﺎ ﻓﻴﺰﻳـﻚ رﻳﺎﺿـﻴﺎﺗﻲ ﺟﺪﻳـﺪ ـ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﻜﻔـﻲ از واﻗﻌﻴـﺖ ﺑـﻪدﺳـﺖ دﻫـﺪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪135‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫)‪.(Encyclopedia of Philosophy, vol.4, p.118‬‬

‫ﺟﻬــﺎن دو‪‬ار ﮔــﻮدل ﻧــﺸﺎندﻫﻨــﺪة »اﻣﻜــﺎن« وﺟــﻮد ﺟﻬــﺎﻧﻲ اﺳــﺖ ﻛــﻪ در آن زﻣــﺎن ﻣــﺮور ﻧﻤــﻲﻛﻨــﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪواﺳـﻄﺔ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ ﺧـﻮد ﻣـﺮور زﻣـﺎن را »ﺗﺠﺮﺑـﻪ« ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫اﻳــﻦ ﻫﻤــﻪ‪ ،‬ﺳــﺎﻛﻨﺎن اﻳــﻦ ﺟﻬــﺎن ﻣــﻲﺗﻮاﻧﻨــﺪ ﺑــﻪ ﻧﻴــﺮوي ﻋﻘــﻞ درﻳﺎﺑﻨــﺪ ﻛــﻪ در ﭼــﻪ ﺟﻬــﺎﻧﻲ زﻧــﺪﮔﻲ‬
‫ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻛـﺎر از ﺣــﺪود ﻣﻌﺮﻓـﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻨـﺎنﻛـﻪ ﺑـﺮ آﻧــﺎن ﭘﺪﻳـﺪار ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻓﺮاروﻧـﺪ‪ .‬در ﺗــﺎرﻳﺦ‬
‫ﻋﻠــﻢ‪ ،‬ﻛــﺸﻒ ﻋﻨﺎﺻــﺮ ذﻫﻨــﻲ )‪ (subjective‬ﻣﻌﺮﻓــﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨــﻲ ﺳــﻬﻢ ذﻫــﻦ در ﺗــﺸﻜﻴﻞ ﻣﻌﺮﻓــﺖ‪ ،‬و ﺗﻤــﺎﻳﺰ‬
‫آن از ﺳــﻬﻢ ﻋﻴﻨــﻲ )‪ (objective‬ﻣﻌﺮﻓــﺖ‪ ،‬ﮔــﺎﻣﻲ در اﻳــﻦ ﺳــﻴﺮ دﻳــﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ ﺑــﻮده اﺳــﺖ؛ اﻧﻘــﻼب‬

‫‪D‬‬
‫ﻛﭙﺮﻧﻴﻚ و ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟـﻪ ﻛﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺴﺌﻠﻪ از ﺟﻤﻠـﺔ اﻳـﻦ ﻣـﻮارد اﺳـﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜـﻪ ﻧـﺸﺎن دﻫـﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬
‫ﻣـﺎ ﺗـﺎ ﭼــﻪ اﻧـﺪازه از ﻋﻨﺎﺻـﺮ ذﻫﻨــﻲ ﺑﻬـﺮهﻣﻨــﺪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗــﺪﻣﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻛــﺸﻒ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻋﻴﻨــﻲ‬

‫‪S‬‬ ‫‪I‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ﻫـﺮ ﺑـﺎر ﻳـﻚ ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﺷـﺪﻳﺪ ﺑـﺮاي ﺗﻘﻠﻴـﻞ ﻫﻤـﺔ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑـﻪ اﻣـﺮي ذﻫﻨـﻲ ﭘﺪﻳـﺪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض »ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﺑﻮدن ﺷﻲءﻓﻲﻧﻔﺴﻪ« ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺜﺎﻟﻲ اﺳﺖ از اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻓﺮاﻃﻲ‪:‬‬

‫‪f‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه اﻳﻦ ﻧﻈﺮﮔـﺎه ﺳـﻮدﻣﻨﺪ درﺑـﺎب ﺗﻤـﺎﻳﺰي ﻣﻴـﺎن ﻋﻨﺎﺻـﺮ ذﻫﻨـﻲ )ﺳـﻮﺑﮋﻛﺘﻴﻮ(‬
‫و ﻋﻴﻨــﻲ )اﺑﮋﻛﺘﻴــﻮ( در ﻣﻌﺮﻓﺘﻤــﺎن )ﻛــﻪ ﺑــﻪﻧﺤــﻮ ﺧﻴﻠــﻲ ﻣــﺆﺛّﺮي ﺗﻮﺳــﻂ ﻛﺎﻧــﺖ از ﻃﺮﻳــﻖ‬

‫‪o‬‬
‫ﻣﻘﺎﻳــﺴﻪ ﺑــﺎ ﻧﻈــﺎم ﻛﭙﺮﻧﻴﻜــﻲ ﭘﻴــﺸﻨﻬﺎد ﺷــﺪ؛ ﻧﮕــﺎه ﻛﻨﻴــﺪ ﺑــﻪ اﻧﺘﻬــﺎي ﺻــﻔﺤﺔ ‪] 29‬از‬
‫ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﮔـﻮدل[( در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻋﻠـﻢ آﺷـﻜﺎر ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﺗﻤـﺎﻳﻠﻲ ﺑـﺮاي رﺳـﺎﻧﺪن آن‬

‫‪e‬‬
‫ﺑــﻪ ﻳــﻚ ﺳﻮﺑﮋﻛﺘﻴﻮﻳــﺴﻢ ﺑــﻲﺣــﺪ ﺑـــﻪوﺟــﻮد ﻣــﻲآﻳــﺪ‪ ،‬ﻛــﻪ ﺑــﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳــﻖ ﺗــﺄﺛﻴﺮش از ﺑــﻴﻦ‬

‫‪v‬‬
‫ﻣﻲرود‪ .‬ﺗﺰ ﻛﺎﻧﺖ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﺑﻮدن اﺷﻴﺎء ﻓﻲﻧﻔـﺴﻪ ﻳـﻚ ﻣﺜـﺎل از اﻳـﻦ ﻣـﻮرد اﺳـﺖ‪،‬‬

‫‪h‬‬ ‫‪i‬‬
‫ﻣﺜﺎل دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺗﻌﺼﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳﺴﺘﻲ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮم ﺑﺎﻳـﺪ ﺿـﺮورﺗﺎً ﻣﺮﺣﻠـﺔ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺗﺌﻮري ﺑﺎﺷﺪ )‪.(Gödel, 1990b, v3, p.258 n27‬‬
‫در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ اوﻟﻴﻦ ﮔﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮاروي از ﺣـﺪود ﻣﻌﺮﻓـﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻨـﺎنﻛـﻪ‬

‫‪c‬‬
‫ﭘﻴــﺸﻴﻨﻴﺎن ﺗﺮﺳــﻴﻢ ﻛــﺮده ﺑﻮدﻧــﺪ‪ .‬اﻳــﻦ ﻓــﺮاروي ﻧــﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬ﺳــﻨﮓ ﺑﻨــﺎﻳﻲ اﺳــﺖ ﺑــﺮاي‬

‫‪r‬‬
‫ﻋﻤﺎرﺗﻲ ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﭘـﺎ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؛ اوﻟـﻴﻦ ﮔـﺎم ﺑـﺮاي ﻓﺮاﺗـﺮ رﻓـﺘﻦ‬
‫از ﻣﺮزي ﻛﻪ ﻧﺰد ﻛﺎﻧﺖ ﺣﺪ ﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑـﻮد‪ .‬وﻳﮋﮔـﻲ اﺻـﻠﻲ ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﺟﺪﻳـﺪ ﻓـﺮا رﻓـﺘﻦ‬

‫‪A‬‬
‫از ﺗــﺼﻮﻳﺮ ﻃﺒﻴﻌــﻲ ﺟﻬــﺎن اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﻛﺎﻧــﺖ آن را ﺟﻬــﺎن ﻧﻤــﻮد ﻣــﻲﺧﻮاﻧــﺪ‪ ،‬و ﻫﻤــﻴﻦ‬
‫وﻳﮋﮔﻲ ﺳـﺒﺐ ﺗﻤـﺎﻳﺰ آن از ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻧﻴـﻮﺗﻨﻲ ﻧﻴـﺰ ﻫـﺴﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻓـﺮاروي از ﺗـﺼﻮﻳﺮ ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪،‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻳﻴـﺪي ﻫـﻢ ﺑـﺮاي آن ﻓـﻠـﺴﻔﻪ ﻣﺤـﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﻮد؛‬
‫از اﻳـﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓـﺮاروي‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲ ﻋﻤﻴﻘﺎً ﺳﻮﺑﮋﻛﺘﻴﻮﻳﺴﺘﻲ آن را ﻧـﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ) ‪Ibid,‬‬
‫‪.(p.258‬‬

‫ﻓﻴﺰﻳــﻚ ﺟﺪﻳــﺪ ﺑــﺎ ﻧــﺸﺎن دادن ﻋﻨﺎﺻــﺮ ﺳﻮﺑﮋﻛﺘﻴﻮﻳــﺴﺘﻲ ﻣﻌﺮﻓــﺖ ﭘــﻴﺶ از ﺧــﻮد‪ ،‬ﻧﻤــﻮدي ﺑــﻮدن‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﺎ وﻗـﻮف ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ راﻫـﻲ ﻣـﻲﮔـﺸﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫»واﻗﻌﻴــﺖ«‪ .‬از ﻧﻈــﺮِ ﮔــﻮدل ﻧﻈﺮﻳــﺔ ﻧــﺴﺒﻴﺖ در دوران ﻣﻌﺎﺻــﺮ اوﻟــﻴﻦ ﮔــﺎم را در اﻳــﻦ ﻣــﺴﻴﺮ ﺑﺮداﺷــﺘﻪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪136‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮔﻮدل ﺑﺮاي اﺻﻼح ﻧﻈﺎم ﻛﺎﻧﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻓﺮض »ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﺑـﻮدن‬
‫ﺷﻲءﻓﻲﻧﻔﺴﻪ« اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻓﺮض‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺳـﻮي واﻗﻌﻴـﺖ را ﮔـﺸﻮده ﻧﮕـﻪ ﻣـﻲدارد‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم و ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﺮاﻫـﻲ ﺑـﺎ ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﺟﺪﻳـﺪ ﺑﺎﻳـﺪ دﺳـﺖ از ﻓـﺮض‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﺑﻮدن ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﺑﺮدارد‪:‬‬

‫ﺑﺪون ﺷﻚ رﻳﺸﺔ اﻳﻦ ﻧﮕـﺎه ﻛﺎﻧـﺖ ]ﻳﻌﻨـﻲ اﻳـﻦ ﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ ﻋﻠـﻮم ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺑﺎﻳـﺪ در ﺗﻮﺻـﻴﻒ‬
‫ﺧــﻮد ﺻــﻮرتﻫــﺎي ادراك ﺣــﺴﻲ را ﻣﺤﻔــﻮظ دارﻧــﺪ[ در اﻋﺘﻘــﺎد وي ﺑــﻪ ﻧﺎﺷــﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﺑــﻮدن‬
‫)دﺳــﺖِﻛــﻢ ﺗﻮﺳــﻂ ﻋﻘــﻞ ﻧﻈــﺮي )‪ ((theoretical reason‬اﺷــﻴﺎء ﻓــﻲﻧﻔــﺴﻪ اﺳــﺖ‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫و ﺑــﻪﻧﻈــﺮم ﻣــﻲرﺳــﺪ ﻛــﻪ اﮔــﺮ ﺑﺨــﻮاﻫﻴﻢ ﺗـــﻮاﻓﻘﻲ ﻣﻴــﺎن آﻣــﻮزهﻫــﺎي او و ﻓﻴﺰﻳــﻚ ﺟﺪﻳــﺪ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺎﻳـﺪ از اﻳـﻦ ﺟﻬـﺖ اﺻـﻼح ﺷـﻮد؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﺑﺎﻳـﺪ ﻓـﺮض ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬

‫‪S‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤـﻲ )‪ (scientific knowledge‬اﻳـﻦ اﻣﻜـﺎن وﺟـﻮد دارد ـ دﺳـﺖﻛـﻢ ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ﺟﺰﻳﻲ و ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم ـ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﺳﻮي ﻧﻤﻮدﻫﺎ ﺑﺮود و ﺑﻪ اﺷﻴﺎء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷـﻮد ) ‪Ibid,‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪.(p.257‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫زﻣﺎن در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﻮﺗﻨﻲ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﻋﻴﻨﻲ؛ ﻣـﺴﺘﻘﻞ از ﻫـﺮ اﻣـﺮ دﻳﮕـﺮي ﺑـﻪﻃـﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧـﺖ ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫دارد و ﻧﻈﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد روﻳـﺪادﻫﺎ را رﻗـﻢ ﻣـﻲزﻧـﺪ‪ .‬در ﻓﻠـﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ »ﺻـﻮرت اﻣـﺮ ﺷـﻬﻮد« ﺑـﺪل‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﮕﺎﻧـﺔ ﭘﺪﻳـﺪارﻫﺎ را ﻣﻌـﻴﻦ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﻲآﻧﻜـﻪ دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﻧﻴـﻮﺗﻨﻲ‬

‫‪h‬‬
‫ﻋﻴﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﻫﺮ دو‪ ،‬زﻣﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻬﻮد ﻗﻮاي ادراﻛـﻲ ﻣـﺎ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻋﻴﻨﻴـﺖ زﻣـﺎن‬
‫ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻣﻌﻨـﺎ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑـﻲ در ﻣﻔﻬـﻮم زﻣـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬در ﻧـﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬زﻣـﺎن‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ ﺑﺪون ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﺎ ﻫـﻴﭻ اﻣـﺮ دﻳﮕـﺮي ـ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻧـﺎﻇﺮان ـ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻧـﻪ ﻋﻴﻨـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﻠﺐ ﻋﻴﻨﻴـﺖ از زﻣـﺎن در ﻧـﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬ﺳـﻠﺐ ﻋﻴﻨﻴـﺖ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﺮور و ﻧﻈﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓـﺮد؛ در ﻋـﻮض زﻣـﺎن ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ دﻳﮕـﺮ ﻣﺠـﺎل ﻃـﺮح ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬زﻣـﺎنِ ﻧـﺴﺒﻴﺘﻲ‬

‫‪A‬‬
‫ﻣﺮور ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ ﻧﻈﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓـﺮد ﺑـﻪ روﻳـﺪادﻫﺎ ﻧﻤـﻲدﻫـﺪ؛ و اي ﺑـﺴﺎ اﻣﻜـﺎن ﺳـﻔﺮ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ و آﻳﻨـﺪه‬
‫را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ زﻣﺎﻧﻲ آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛـﻪ زﻣـﺎن ﺷـﻬﻮدي را ﻣﻨﻜـﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻣﺆﻳـﺪ ﻛﺎﻧـﺖ اﺳـﺖ و ﻧﻴـﺰ‬
‫آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ آن را در ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﺎ ﺳـﻮژة اﻧـﺴﺎﻧﻲ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻧـﻪ آن ﻫﻨﮕـﺎم ﻛـﻪ ﻃﺮﺣـﻲ ﻧـﻮ‬
‫درﻣﻲاﻧﺪازد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ زﻣﺎﻧﻲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از آﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮاي ادراﻛﻲ ﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲﺷـﻮد؛ ﻏﻴـﺮ از‬
‫آﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﺪﻳـﺪار ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ وﻳﮋﮔـﻲ ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﺟﺪﻳـﺪ در ﺑـﻪدﺳـﺖ دادن ﻃﺮﺣـﻲ از ﺟﻬـﺎن‪،‬‬
‫ﻏﻴﺮ از آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑـﺮاي ﮔـﻮدل دﺳـﺘﻤﺎﻳﻪاي اﺳـﺖ ﺗـﺎ ﺟﻬـﺎن ﻣﻤﻜﻨـﻲ را ﻃـﺮح ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺎﻛﻨﺎن آن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎن را آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﺴﺖ »ﺗﺠﺮﺑـﻪ« ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﻗـﺪم ﺑـﻪ ﻗـﺪم‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻴﺮوي ﻋﻘﻞ آن را »ﻓﻬﻢ« ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻴﻬﻮده ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﻮدل ﻧﺴﺒﻴﺖ را ﻣﺆﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻳﺪﺋﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨـﺪ و‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪137‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺑﻪ ﻳﺎري آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺒﺪاري از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﻳﺪﺋﺎﻟﻴﺴﺖ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻓﻠﺴﻔﺔ‬
‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲرود‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﺮاﻫﻲ آن ﺑﺎ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺣـﺬف ﻓـﺮض »ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﻲ ﺑـﻮدن ﺷـﻲء ﻓـﻲﻧﻔـﺴﻪ« را‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲدﻫﺪ؛ از آن رو ﻛﻪ راه ﺑﻪ ﺳﻮي واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻗـﺪم ﺑـﻪ ﻗـﺪم و‬
‫ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء‪.‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬

‫‪ .1‬ارﺳﻄﻮ در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم از ﻛﺘﺎب ﻳﺎزدﻫﻢ )ﻛﺎﭘﺎ( ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ـ ﻓﺼﻠﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻓﺮق ﻣﻴﺎن ﻓﻠـﺴﻔﺔ‬

‫»… ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ و رﻳﺎﺿـﻴﺎت را ﺑﺨـﺶﻫـﺎﻳﻲ از ﺣﻜﻤـﺖ اﻧﮕﺎﺷـﺖ« )ارﺳـﻄﻮ‪،1384 ،‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎ رﻳﺎﺿﻴﺎت و داﻧﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ« ـ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫‪S‬‬
‫ص‪ .(354‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ﻛﺘﺎب ﻳﺎزدﻫﻢ ـ ﻛﻪ از ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي داﻧـﺶﻫـﺎ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ـ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﭘﻲﮔﺮﻓﺖ )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ‪5‬ـ‪.(334‬‬

‫‪f‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮت در ﻛﺘﺎب ﻣﺒﺎدي ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﻋﻠﻮم ﻧـﻮﻳﻦ‪ ،‬ﻣـﻲﻛﻮﺷـﺪ ﺷـﻌﺎر ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﭼـﻮن ﮔﺎﻟﻴﻠـﻪ‪ ،‬ﮔﻴﻠﺒـﺮت‪،‬‬

‫‪o‬‬
‫ﺑﻮﻳﻞ و ﻧﻴﻮﺗﻦ را ﻣﻨﺘﻘﺪاﻧﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧـﺸﺎن دﻫـﺪ ﻛـﻪ آنﻫـﺎ ﺑـﺮ ﺧـﻼف ﻣـﺪﻋﻴﺎت ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳـﺴﺘﻲﺷـﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻤﻮاره از ﻓﺮضﻫﺎي ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺑﺮﺧﻲ ﺧﻴﺎلﭘﺮوريﻫﺎ در ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧـﺪ )ر‪.‬ك‪ .‬ﺑـﺮت‪،‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪.(1385‬‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫‪ .3‬ﭘﻮﭘﺮ در ﻛﺘﺎب ﻣﻨﻄﻖ اﻛﺘﺸﺎف ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺘﻘﺮاﻳﻲ ﭘﻮزﻳﺘﻴﻮﻳـﺴﺖﻫـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ اﻳـﺮاد‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ از اراﺋﺔ ﻣﻼك ﺗﻤﻴﻴﺰ ﺑﺮاي ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻋﻠﻢ از ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر آنﻫـﺎ را‬

‫‪h‬‬
‫در ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫»ﺑــﻪ رﻏــﻢ اﻳــﻦ ﺗﺮﻓﻨــﺪﻫﺎي ﺿــﺪ ﻣﺘــﺎﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ـ ﻛــﻪ ﻓﻘــﻂ ﺑــﻪ اﻧﮕﻴــﺰة ﺧــﺼﻮﻣﺖ ﺑــﺎ‬
‫ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻪﻛـﺎر ﻣـﻲرود ـ ﻣـﻦ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد رﺳـﺎﻟﺖ ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻗﺎﺋـﻞ ﻧﻴـﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻠﻜــﻪ ﺑــﺮ آﻧــﻢ ﺗــﺎ ﻋﻠــﻢ ﺗﺠﺮﺑــﻲ را ﭼﻨــﺎن ﻛــﻪ ﺷﺎﻳــﺴﺘﻪ اﺳــﺖ ﺑــﺸﻨﺎﺳﺎﻧﻢ و ﻣﻔــﺎﻫﻴﻢ‬

‫‪A‬‬
‫ﻋﻠــﻢ ﺗﺠﺮﺑــﻲ و ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳــﻚ را ﺑــﻪﻧﺤــﻮي ﺗﻌﺮﻳــﻒ ﻛــﻨﻢ ﻛــﻪ ﺑﺘــﻮان داﻧــﺴﺖ ﺑﺮرﺳــﻲ‬
‫دﻗﻴﻖﺗﺮ ﻛـﺪام ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ از ﮔـﺰارهﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲﺷـﻮد« )ﭘـﻮﭘﺮ‪،1384 ،‬‬
‫ﺻﺺ‪2‬ـ‪.(51‬‬

‫‪ .4‬ﭘــﻮﭘﺮ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻟــﺔ »ﻓﻴﺰﻳــﻚ و ﻓﻠــﺴﻔﻪ‪ :‬ﺗــﺄﺛﻴﺮ ﻓﻴﺰﻳــﻚ ﻧﻈــﺮي و ﺗﺠﺮﺑــﻲ ﺑــﺮ ﺑﺮﺧــﻲ ﮔﻤﺎﻧــﻪزﻧــﻲﻫــﺎي‬
‫ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻜﻲ درﺑﺎرة ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺎده«‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬اﻇﻬـﺎر ﻧﻈﺮﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ]ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﺬﻛﻮر[ ﻣﻲآﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠـﻢ ﺗﺠﺮﺑـﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺣـﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓـﻠﺴﻔﻲ ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪ و اﻳـﻨﻜﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮﺧـﻲ ﻧﻜـﺎت ﻣﻬـﻢ را‬
‫درﺑﺎرة ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪ ـ ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻣـﺎده ـ ﺑـﻪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑﻴـﺎﻣﻮزد« )ﭘـﻮﭘﺮ‪،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪138‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫‪ ،1384‬ص‪.(222‬‬
‫‪ .5‬ﺑﺮاي ارﺗﺒﺎط اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑـﺎ اﻧﺪﻳـﺸﻪﻫـﺎي ﻛﻼﻣـﻲ ﻧﻴـﻮﺗﻦ رﺟـﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻓـﺼﻞ ﻫﻔـﺘﻢ ﻛﺘـﺎب‬
‫ﻣﺒﺎدي ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﻋﻠﻮم ﻧﻮﻳﻦ )ﺑﺮت‪(1380 ،‬؛ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﻮﺗﻦ«‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻧﺎﻇﺮ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻴﻨﻨـﺪهاي ﺻـﺮف داﻧـﺴﺖ‪ ،‬ﻧـﺎﻇﺮ ﻛـﺴﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ وﺳـﺎﻳﻞ اﻧـﺪازهﮔﻴـﺮي‬
‫ﺧﻮد ﻣـﺸﻐﻮل ﺛﺒـﺖ اﻧـﺪازهﮔﻴـﺮيﻫﺎﺳـﺖ‪ .‬ﻧـﺎﻇﺮِ ﻳـﻚ ﭼـﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ آن ﭼـﺎرﭼﻮب‪ ‬ﺳـﺎﻛﻦ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫وﺳــﺎﻳﻞ ﻳــﻚ ﻧــﺎﻇﺮ ﺑــﺮاي اﻧــﺪازهﮔﻴــﺮيﻫــﺎي زﻣــﺎﻧﻲ ـ ﻣﻜــﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻤــﺎن ﺳــﺎﻋﺖﻫــﺎ و ﺧــﻂﻛــﺶﻫــﺎي‬
‫اوﺳﺖ‪.‬‬

‫‪D‬‬
‫‪ .7‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﺜﺎل ذﻛﺮﺷﺪه و ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب آﺷـﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺎ ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﺧـﺎص ﻧﻮﺷـﺘﺔ‬
‫راﺑﺮت رزﻧﻴﻚ‪ ،‬ﻓﺼﻞ دوم )رزﻧﻴﻚ‪.(1385 ،‬‬

‫‪S‬‬ ‫‪I‬‬
‫‪ .8‬ﺑــﺮاي اﻃــﻼع از ﻧﻤﻮﻧــﻪاي از ﭼﻨــﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠــﻪﮔﻴــﺮياي و ﺷــﻴﻮة راه ﺑــﺮدن ﺑــﺪان‪ ،‬ﻧﮕــﺎه ﻛﻨﻴــﺪ ﺑــﻪ‬
‫)‪.(Reichenbach, 1965‬‬
‫‪ .9‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺑـﺮاي اوﻟـﻴﻦ ﺑـﺎر در ﻛﺘـﺎب ‪Albert-Einstein, Philosopher-Scientist, Library of‬‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫)‪ Living Philosophers, Vol. 7, Schilpp, (ed.‬ﺑــﻪ ﭼــﺎپ رﺳــﻴﺪ‪ .‬ﮔــﻮدل در اﻳــﻦ ﻛﺘــﺎب‬
‫ﻋــﻼوهﺑــﺮ ﻣﻘﺎﻟــﺔ ﺑــﺎﻻ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟــﺔ ﻣﺠــﺰاي دﻳﮕــﺮي را اﺧﺘــﺼﺎص ﻣــﻲدﻫــﺪ ﺑــﻪ راه ﺣــﻞﻫــﺎي ﺑــﺪﻳﻊ ﺧــﻮد‬
‫درﺑﺎرة ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﻴﺪان در ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﻋـﺎم ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻃـﺮح ﺟﻬـﺎنﻫـﺎي دو‪‬ار ﻣـﻲاﻧﺠﺎﻣـﺪ‪ .‬ﻋﻨـﻮان اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‬

‫‪e‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪gravitation (1949b‬‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫‪An example of a new type of cosmological solutions of Einstein’s field equations of‬‬

‫دﻟﻴﻞ ﻧﺎمﮔﺬاري اﻳـﻦ دو ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺑـﺎ ﻋﻨـﺎوﻳﻦ ‪ 1949a‬و ‪ 1949b‬ﻣﺠـﺰا ﺑـﻮدن اﻳـﻦ دو ﻣﻘﺎﻟـﻪ‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫از ﺳﻮﻳﻲ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮدنِ آﻧﻬﺎ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ دو ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ﮔـﻮدل آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪ .10‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻨﻈﻮر از اﻳﺪﺋﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي ﻣﺪرن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﻚﺗﺎﮔﺎرت ﻛﻪ ﻋﻴﻨﻴـﺖ زﻣـﺎن را‬
‫زﻳﺮ ﺳﺆال ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﻚﺗﺎﮔﺎرت ﺑﺎﻋﻨﻮان »ﻏﻴﺮواﻗﻌـﻲ ﺑـﻮدن زﻣـﺎن« )‪ ،(Mc.Taggart, 1908‬ﻧﻘﻄـﺔ‬
‫آﻏﺎز ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .11‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻘﺪﻣﺎت و ذﻛﺮ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ‪ ،‬از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .12‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻳﻚ ﻣﻼك ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ ﺑﺮ دﻳﮕـﺮي‪ ،‬ﺑـﺎز ﻣـﻲﮔـﺮدد ﺑـﻪ اﺻـﻞ‬
‫»ﻫﻢارزي ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎي ﻟﺨﺖ« در ﻓﻴﺰﻳﻚ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻮﺿـﻴﺢ دﻗﻴـﻖ آن ﺑـﺮاي ﻓﻬـﻢ ﻣﻄﻠـﺐ ﺿـﺮوري‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .13‬ﭘﻴﺶ از ﻧﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘـﺲ از اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ‪ ،‬ﻓـﻀﺎ و زﻣـﺎن در ﻳـﻚ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﺎر ﭼﻬﺎر ﺑﻌﺪي ﺑﺎ ﻧﺎم »ﭘﻴﻮﺳﺘﺎر ﻣﻴﻨﻜﻮﻓﺴﻜﻲ« ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻓﻀﺎ ــ زﻣـﺎن را ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪139‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫‪ .14‬ﻫﻨﮕــﺎﻣﻲﻛــﻪ ﺗﻘ ـﺪ‪‬م و ﺗــﺄﺧّﺮ روﻳــﺪادﻫﺎ ﻣﻄﻠــﻖ ﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨــﻲ ﺗﺤــﺖ ﻫــﻴﭻ ﺷــﺮاﻳﻄﻲ اﻳــﻦ ﻧﻈــﻢ از‬
‫ﻣﻴﺎن ﻧـﺮود‪ ،‬روﻳـﺪاد اﻟـﻒ ﻛـﻪ ﻗﺒـﻞ از روﻳـﺪاد ب ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻫﻴــﭻﮔـﺎه از آن ﭘﻴـﺸﻲ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬و‬
‫راﺑﻄﺔ ﺗﻘﺪ‪‬م و ﺗـﺄﺧّﺮ ﻣﻴـﺎن آن دو ﺗﻌـﻮﻳﺾ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ راﺑﻄـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﺑـﻪ »وﻳﮋﮔـﻲ ﻧﺎﻣﺘﻘـﺎرﻧﻲ«‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ زﻳﺮا راﺑﻄﺔ روﻳﺪاد اﻟﻒ ﺑـﺎ ب ﻗﺒﻠﻴـﺖ اﺳـﺖ و راﺑﻄـﺔ روﻳـﺪاد ب ﺑـﺎ اﻟـﻒ ﺑﻌـﺪﻳﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫راﺑﻄﺔ زﻣﺎﻧﻲاي ﻛﻪ اﻟـﻒ ﺑـﺎ ب دارد‪ ،‬ب ﺑـﺎ اﻟـﻒ ﻧـﺪارد و ﺑـﻪﻋﻜـﺲ؛ اﻳـﻦ ﻳﻌﻨـﻲ ﻋـﺪم ﺗﻘـﺎرن در زﻣـﺎن‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي راﺑﻄﺔ ﻣﺘﻘﺎرن در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﻄﻠـﺐ ﻛﻤـﻚ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل دو ﺟـﺴﻢ‬
‫ﻛﻪ در ﻓـﻀﺎ در ﻣﺠـﺎورت ﻫـﻢ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ ﻣﺠـﺎورت در ﻣﻜـﺎن راﺑﻄـﻪاي ﻣﺘﻘـﺎرن دارﻧـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا‬

‫‪D‬‬
‫ﻫﻤــﺎنﻃــﻮر ﻛــﻪ ﺟــﺴﻢ اﻟــﻒ در ﻣﺠــﺎورت ﻣﻜــﺎﻧﻲ ﺟــﺴﻢ ب اﺳــﺖ‪ ،‬ﺟــﺴﻢ ب ﻧﻴــﺰ در ﻣﺠــﺎورت ﻣﻜــﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ زﻣـﺎن از وﻳﮋﮔـﻲ ﻋـﺪم ﺗﻘـﺎرن ﺑـﻲﺑﻬـﺮه ﺷـﻮد و اﻣﻜـﺎن ﺑﺮﻗـﺮاري‬

‫‪S‬‬ ‫‪I‬‬
‫راﺑﻄـﻪاي ﻣﺘﻘـﺎرن‪ ،‬ﺑـﻪﻟﺤــﺎظ زﻣـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻴـﺎن روﻳـﺪادﻫﺎ ﺑــﻪوﺟـﻮد آﻳـﺪ؛ در اﻳـﻦ ﺻــﻮرت اﮔـﺮ روﻳـﺪاد اﻟــﻒ‬
‫راﺑﻄﺔ ﻗﺒﻠﻴﺖ ﺑﺎ ب دارد‪ ،‬روﻳﺪاد ب ﻧﻴﺰ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻫﻤـﻴﻦ راﺑﻄـﻪ را ﺑـﺎ اﻟـﻒ ﺑﺮﻗـﺮار ﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪﻋﻜـﺲ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﻗﺒﻠﻴﺖ و ﺑﻌﺪﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﻲ ﺑﻪﻟﺤﺎظ زﻣﺎﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﻳـﻦ ﺗﻌﺒﻴـﺮ دﻳﮕـﺮي اﺳـﺖ از ﻣﻄﻠـﻖ‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬ ‫ﻧﺒﻮدن زﻣﺎن‪.‬‬

‫‪ .15‬ﮔﻮدل از دو ﻧﻮع ﺟﻬﺎن دو‪‬ار ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﺟﻬﺎنﻫﺎي دو‪‬ار اﻳﺴﺘﺎ )‪ (static‬و ﺟﻬﺎنﻫﺎي دو‪‬ار درﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط )‪ .(dynamic‬آﻧﭽـﻪ ﻣﺒﻨـﺎي‬

‫‪v‬‬ ‫‪e‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻮدل و اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي اوﺳﺖ ـ ﻫﻢ در ‪ 1949a‬و ﻫﻢ در ‪ C1‬ـ ﺟﻬﺎنﻫـﺎي دو‪‬ار اﻳـﺴﺘﺎ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪h‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪ .16‬ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻧﺤﻮة وﺟﻮد اﻳﺪهﻫﺎي زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﺳﻪ اﺣﺘﻤﺎل را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ در ﻛﻨﺎر ﺳﺎﻳﺮ اﺷﻴﺎء‬

‫‪c‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪﻋﻨﻮان رواﺑﻄﻲ ﻣﻴﺎن اﺷﻴﺎء‬

‫‪r‬‬
‫‪ .3‬ﺻﻮر ﺷﻬﻮد ﺣﺴﻲ ﻣﺎ‪.‬‬
‫ﻗــﻮل اول ﻣــﺴﺘﻠﺰم اﻳــﻦ اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﺑــﺮاي زﻣــﺎن و ﻣﻜــﺎن وﺟــﻮدي ﺟﺪاﮔﺎﻧــﻪ ﻗﺎﺋـــﻞ ﺷــﻮﻳﻢ ﺳــﻮاي‬

‫‪A‬‬
‫وﺟﻮد اﺷﻴـﺎء دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑــﻪﻧﺤـﻮي ﻛـﻪ اﺷـﻴﺎء دﻳﮕـﺮ در آن ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ ﺷـﺮط وﺟـﻮد اﺷـﻴﺎء دﻳﮕـﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن ﻗـﺮار داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺧـﻮد زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن ﺑﺎﻳـﺪ ﻻﺷـﻲء ﺑﺎﺷـﻨﺪ؛‬
‫زﻳﺮا ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﻮدات دﻳﮕـﺮ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ آنﻫـﺎ )زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن( ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻮل دوم ﻣﺤﺬورﻳﺖ ﻗـﻮل اول را ﻧـﺪارد وﻟﻲ ﻗﻄﻌﻴـﺖ و ﻳﻘﻴﻨـﻲ ﺑــﻮدن ﮔـﺰارهﻫـﺎي رﻳﺎﺿـﻲ را ﺗﻮﺟﻴـﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻄﻌﻴﺘﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻧﺤﻮ ﭘﺴﻴﻨﻲ ﺑﻪدﺳﺖ آﻳـﺪ‪.‬‬
‫ﻓـــﻘﻂ ﻗــﻮل ﺳــﻮم اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﻫـــﻢ اﺳﺘـــﻠﺰام ﻫــﺮ ﺗﺠﺮﺑـــﻪاي را ﺑــﻪ زﻣـــﺎن و ﻣـــﻜﺎن ﺗـــﻮﺟﻴﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻢ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﮔـﺰارهﻫﺎي رﻳﺎﺿـﻲ را ﺑــﻪدﺳـﺖ ﻣـﻲدﻫـﺪ )ﻛﺎﻧـﺖ‪ ،1383 ،‬ﺻـﺺ‪4‬ــ‪123‬؛ ‪B56‬‬
‫‪.(, B57‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ ‪ /‬اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬ ‫‪140‬‬
‫)‪(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy‬‬

‫ﻧﻜﺘﺔ ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﮔـﺰارهﻫـﺎي رﻳﺎﺿـﻲ را ﻳﻘﻴﻨـﻲ ﻧـﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬و ﺑـﻪﻋﺒـﺎرﺗﻲ‬
‫در ﻧﺴﺒﺖ دادن آنﻫﺎ ﺑﻪ اﻋﻴـﺎن ﻳﻘﻴﻨـﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ )وﺿـﻌﻲ ﻛـﻪ در رﻳﺎﺿـﻴﺎت و ﮔـﺴﺘﺮش آن ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻛﺎﻧــﺖ رخ داد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨــﺪ ﻫﻨﺪﺳــﻪﻫــﺎي ﻧﺎاﻗﻠﻴﺪﺳــﻲ(‪ ،‬در واﻗــﻊ ﻳﻜــﻲ از دﻻﻳﻠــﻲ ﻛــﻪ ﻛﺎﻧــﺖ را ﻣﺠﺒــﻮر ﻛــﺮده‬
‫ﻗــﻮل ﺳــﻮم را اﺧﺘﻴــﺎر ﻛﻨــﺪ از ﻛــﺎر اﻓﺘــﺎده اﺳــﺖ‪ .‬ازاﻳــﻦرو ﻣﺠــﺎﻟﻲ ﺑــﺮاي ﻣﺤﺘﻤــﻞ ﺷــﻤﺮدن ﻗــﻮل اول و‬
‫دوم ﻳﺎﻓـﺖ ﻣــﻲﺷــﻮد و ﺑــﻪدﻧﺒــﺎل آن ﺟــﺎي ﺷــﻚ ﻣﻌﻘــﻮﻟﻲ در اﺧــﺬ ﻗــﻮل ﺳــﻮم ـ ﻳﻌﻨــﻲ اﻳﻨﻜــﻪ زﻣــﺎن و‬
‫ﻣﻜﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﺻﻮر ﺷـﻬﻮد ﺑﺎﺷـﻨﺪ ـ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻴـﺰ ﺗﻮﺟـﻪ دارﻳـﻢ ﻛـﻪ ﻣﺤﺘﻤـﻞ ﺷـﻤﺮدن ﻗـﻮل اول و‬
‫دوم ﺑﻪﻣﻌﻨـﻲ ﮔـﺸﻮده ﺷـﺪن راﻫـﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي اﻣﻴـﺪواري ﺑـﻪ ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﻧﻈﻴـﺮي ﻋﻴﻨـﻲ ﺑـﺮاي اﻳـﺪهﻫـﺎي‬

‫‪D‬‬
‫زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن راﻫﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﺗﻔـﺴﻴﺮ ﮔـﻮدل ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﻧـﺴﺒﻴﺖ اوﻟـﻴﻦ ﮔـﺎمﻫـﺎ را در آن ﻧﻬـﺎده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪S‬‬ ‫‪I‬‬
‫ﻣــﻲﺗــﻮان ﺑﺤــﺚ ﻓــﻮق را ﺑــﺎ ﺳــﺨﻦ آﻳﻨــﺸﺘﺎﻳﻦ در ﺑــﺎب ﻧــﺴﺒﺖ رﻳﺎﺿــﻴﺎت و ﺗﺠﺮﺑــﻪ ﻧﻴــﺰ ﻣﻘﺎﻳــﺴﻪ‬
‫ﻛﺮد‪:‬‬

‫‪f‬‬
‫»ﻗﻀﺎﻳﺎي رﻳﺎﺿﻴﺎت ﺗﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﺑـﻪ واﻗﻌﻴــﺖ اﺷـﺎره ﻣــﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨـﻲ و ﻗﻄﻌـﻲ ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ‬
‫و در آن ﺣــﺪ ﻛـﻪ ﻣــﺴﻠﻢ و ﻳﻘﻴﻨــﻲ ﻫــﺴﺘﻨﺪ ﺑــﺎ واﻗﻌﻴــﺖ ﻛــﺎري ﻧﺪارﻧــﺪ« )آﻳﻨــﺸﺘﺎﻳﻦ‪،1384 ،‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫‪ .17‬ﺟﻬﺎنﺧﻂ ﻳﻚ ﺟـﺴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺤﻨـﻲ ﺣﺮﻛـﺖ آن ﺟـﺴﻢ در ﭘﻴﻮﺳـﺘﺎر ﭼﻬﺎرﺑﻌـﺪي زﻣـﺎن ـ ﻣﻜـﺎن اﺳـﺖ؛‬
‫ﺻﺺ‪8‬ـ‪.(87‬‬

‫‪v‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕـﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﺟـﺴﻢ‪ ،‬ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ زﻣـﺎﻧﻲ ـ ﻣﻜـﺎﻧﻲ‪ ،‬را در ﺟﻬـﺎن ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﺟﻬـﺎنﺧـﻂ‬

‫‪i‬‬
‫ﺟــﺴﻢ ﻧــﺎﻇﺮ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴــﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜــﻲ او در ﺟﻬــﺎن ﺧــﺎرج را ﺑــﻪدﺳــﺖ ﻣــﻲدﻫــﺪ و ﺑﻨــﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫــﺮ ﻧﻘﻄــﺔ اﻳــﻦ‬
‫ﺟﻬﺎنﺧﻂ ﻣﺤﻞ ﺗﻤﺎس ﺟـﺴﻢ ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ ﺑـﺎ واﻗﻌﻴـﺖ ﺧـﺎرﺟﻲ اﺳـﺖ و ﻣﺤـﻞِ درﻳﺎﻓـﺖ ﺗـﺄﺛﺮات ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫از ﺟﻬــﺎن ﺧــﺎرج‪ .‬درﺑــﺎرة ﺟﻬــﺎنﺧــﻂ ﻳــﻚ ﺟــﺴﻢ در ﭘﻴﻮﺳــﺘﺎر ﭼﻬﺎرﺑﻌــﺪي ﻣﻴﻨﻜﻮﻓــﺴﻜﻲ‪ ،‬ﻧﮕــﺎه ﻛﻨﻴــﺪ ﺑــﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻧﻮﺷﺘﺔ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ )‪ ،1378‬ص‪ (63‬و آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧﺎص ﻧﻮﺷﺘﺔ راﺑـﺮت رزﻧﻴـﻚ‬

‫‪r‬‬
‫)‪ ،1385‬ﺻﺺ ‪205‬ـ‪.(217‬‬
‫‪ .18‬اﺷﺘﺎﻳﻦ در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﻮد ﺑﺮ دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﺔ ‪ C1‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ﮔﻮدل‪ ،‬درﺑﺎرة ﺗﻔﺴﻴﺮ ﮔـﻮدل از اﺻـﻄﻼح‬

‫‪A‬‬
‫»ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ« ﻧﺰد ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ اﺷﺘﺎﻳﻦ ﺑﺮ آن ﻣﺘﻦ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ﮔﻮدل‪،‬‬
‫)‪.(Stein, 1990, p.226‬‬
‫‪ .19‬ﺑﻪ ﻳﺎد آورﻳﻢ ﻣﺜﻞ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ و ﻫﺴﺘﻲ ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ ﭘﺎرﻣﻨﻴﺪﺳﻲ را‪.‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫ارﺳﻄﻮ‪ .(1384) .‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ )ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪.‬‬
‫آﮔﻮﺳﺘﻴﻦ‪ .(1381) .‬اﻋﺘﺮاﻓﺎت ﻗﺪﻳﺲ آﮔﻮﺳﺘﻴﻦ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﺎﻳﻪ ﻣﻴﺜﻤـﻲ‪ .‬وﻳﺮاﺳـﺘﺔ ﻣـﺼﻄﻔﻲ ﻣﻠﻜﻴـﺎن‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮔﻮدل؛ از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺗﺎ اﻳﺪهﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺎب ﻣﺴﺄﻟﺔ زﻣﺎن ‪141‬‬
‫)… ‪(Gödel; From Relativity to IdealismThe Consistency between‬‬

‫دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶ و ﻧﺸﺮ ﺳﻬﺮوردي‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪.‬‬

‫آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ ،‬آﻟﺒﺮت‪ .(1378) .‬ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺴﺒﻴﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺧﻮاﺟﻪﭘﻮر‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪.‬‬
‫ــــــــــــــ‪ .(1384) .‬ﻓﻴﺰﻳﻚ و واﻗﻌﻴـﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻣﺤﻤـﺪ رﺿـﺎ ﺧﻮاﺟـﻪ ﭘـﻮر‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪.‬‬
‫ﺑﺮت‪ ،‬ادوﻳﻦ آرﺛﺮ‪ .(1380) .‬ﻣﺒﺎدي ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﻋﻠﻮم ﻧﻮﻳﻦ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﺒـﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺳـﺮوش‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﺷﺮﻛﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪.‬‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫ﺑﻮرن‪ ،‬ﻣﺎﻛﺲ‪ .(1385) .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻧﺴﺒﻴﺖ آﻳﻨﺸﺘﺎﻳﻦ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﮔﺮﻣﺎن‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﻛﺖ اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪.‬‬
‫ﭘﻮﭘﺮ‪ ،‬ﻛﺎرل‪ .(1384) .‬اﺳﻄﻮرة ﭼﺎرﭼﻮب‪ :‬در دﻓﺎع از ﻋﻠﻢ و ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﻠـﻲ ﭘﺎﻳـﺎ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻃﺮح ﻧﻮ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪.‬‬

‫ـــــــــ‪ .(1384) .‬ﻣﻨﻄﻖ اﻛﺘﺸﺎف ﻋﻠﻤﻲ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﻤﺎﻟﻲ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﻛﺖ اﻧﺘـﺸﺎرات ﻋﻠﻤـﻲ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪.‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫رزﻧﻴﻚ‪ ،‬راﺑﺮت‪ .(1385) .‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺧـﺎص‪ .‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﺟﻌﻔـﺮ ﮔـﻮدرزي‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛـﺰ ﻧـﺸﺮ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻧــﺖ‪ ،‬اﻳﻤﺎﻧﻮﺋــﻞ‪ .(1370) .‬ﺗﻤﻬﻴــﺪات‪ :‬ﻣﻘﺪﻣــﻪاي ﺑــﺮ ﻫــﺮ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌــﺔ آﻳﻨــﺪه ﻛــﻪ‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻏﻼﻣﻌﻠﻲ ﺣﺪاد ﻋﺎدل‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛـﺰ ﻧـﺸﺮ داﻧـﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ‬
‫دوم‪.‬‬

‫‪h‬‬
‫ــــــــــــــ‪ .(1383) .‬ﺳﻨﺠﺶ ﺧﺮد ﻧﺎب‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻴﺮ ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ادﻳﺐ ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪.‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪Encyclopedia of philosophy (2006). Donald M. Borchert, editor in chief.‬‬
‫‪New York: Thomson Gale.‬‬

‫‪A‬‬
‫‪Gödel, Kurt. (1990a). “A Remark about the Relationship Between Relativity‬‬
‫‪Theory and Idealistic Philosophy (1949a)”. In S.Feferman et.al (eds).‬‬
‫‪Gödel’s Collected Works vol.2. pp. 202-207. Oxford: Oxford University‬‬
‫‪Press.‬‬
‫‪. (1990b). “Some Observations about the Relationship Between‬ــــــــــــــــ‬
‫‪Theory of Relativity and Kantian Philosophy (1946/9 C1)”. In S.Feferman‬‬
‫‪et.al (eds). Gödel’s Collected Works vol.3. pp. 247-259. Oxford: Oxford‬‬
‫‪University Press.‬‬
‫‪Reichenbach, Hans. (1965). The Theory of Relativity and A Priori‬‬
‫‪Knowledge. Translated by Maria Reichenbach. California: University of‬‬
‫‪California press.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ اﻣﻴﺮ ﻧﻌﻴﻤﻲ‬/ ‫ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﺣﻤﺪي اﻓﺮﻣﺠﺎﻧﻲ‬ 142
(Ali Akbar Ahmadi Aframjani /Amir Naemy)

Stein, Howard. (1990). “Introductory Note to 1946/9”. In S.Feferman et.al

(eds). Gödel’s Collected Works vol.2. pp. 202-229. Oxford: Oxford
University Press.
Mc.Taggart, John. (1908). “The Unreality of Time”. Mind, 68, pp. 457-474.
Wang, Hao. (1996). A Logical Journey; From Godel to Philosophy. MIT
press.

I D
f S
e o
i v
c h
A r

www.SID.ir
Surf and download all data from SID.ir: www.SID.ir

Translate via STRS.ir: www.STRS.ir

Follow our scientific posts via our Blog: www.sid.ir/blog

Use our educational service (Courses, Workshops, Videos and etc.) via Workshop: www.sid.ir/workshop