bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ n_Ûeè~∆ eT+&É*

¬ø. dü+<Ûë´sêDÏ, ◊.|æ.z.bdt

ø£MTwüqsY
bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹
leT‹ byéT.$. sê»´\øÏåà
dü+#ê\≈£î\T, sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú,
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹
&Ü bdt.¬ø. õ˝≤˙uÛ≤wü
Ábı|òüdüsY, {°#·sY m&ÉT´πøwüHé $uÛ≤>∑+
sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹

dü+bÕ<ä≈£î\T
l ≈£î+<ë uÛ≤düÿs¡sêe⁄ &Ü. õ.bÕ˝Ÿs¡‘êïø£sY
]f…ÆsY¶ d”ìj·TsY ˝…ø£Ãs¡sY, õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD ôV≤&é &çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt m&ÉT´πøwüHé,
dü+düú, uÀj·TbÕ˝…+, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢ &Ü. _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY j·T÷ìe]Ù{Ï, ôV’≤<äsêu≤<é

düVü≤ø±s¡+ ` düeTq«j·T+
&Ü ¬ø. bÕ+&ÉTs¡+>∑ kÕ«$T &Ü {Ï.$.bdt. s¡y˚Twt
Ábıô|òdüsY, {°#·sY m&ÉT´πøwüHé $uÛ≤>∑+ ø√`Ä]¶H˚≥sY ø£]≈£î\+   bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+
sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú, sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú,
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, neTsêe‹

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D, ôV’≤<äsêu≤<äT

#·{≤º\qT >ös¡$+#·+&ç $<ä´e\¢ m<ä>±*
Vü≤≈£îÿ\qT bı+<ä+&ç $qj·T+‘√ yÓT\>±*
 eTT+<äTe÷≥
Hê>∑]ø£ düe÷C≤ìï düèwæº+#ê\+fÒ $<ë´e+‘·T˝…’q bÂs¡T\T nedüs¡+. •X¯óe⁄qT Á|üjÓ÷»≈£î&Ó’q bÂs¡Tì>±
r]Ã~<ë›\+fÒ ˇø£ >∑Ts¡TÁ|ü<äyÓTÆq e÷s¡Zìπs›X¯≈£î&ÉT nedüs¡+. n‘· &ÉT C≤„q dü+|üqTï&Ó’j·TT+&É&Éy˚T ø±≈£î+&Ü
Ä<äs¡ÙÁbÕj·TTì>±q÷, ãVüQeTTK Á|üC≤„o*>±q÷, düè»qo*>±q÷, ‘ê‹«≈£î ì>±q÷ uÛÑ$wü´‘Y <ës¡Ùì≈£îì>±q÷
ñ+&Ü*. ø±\+ ÁbÕNqyÓTÆHê, qMqyÓTÆHê uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ m|ü⁄Œ&É÷ ñbÕ<Ûë´j·TT&çì |òüTqyÓTÆq e´øÏÔ>± >ös¡$dü÷Ô
‘·eT dü+‘·‹ dü+πøåeT+ø√dü+ n‘·&ç qT+&ç m+‘√ Ä•düTÔ+~. düe÷»+˝À n‘·&É÷ ˇø£ düuÛÑT´&˚ nsTTq|üŒ{ÏøÏ n‘·&ç
e÷≥\T #˚‘\· T n˙ï Ä<äsÙ¡ ˙j·T+>± ñ+&Ü\ì uÛ≤$düT+Ô ~. Ç˝≤+{Ï eTôVAqï‘·yTÓ qÆ n<Ûë´|üHêìï eè‹Ô>± d”«ø£]+#ê\ì
ìs¡ísTT+#·T≈£îqï e´øÏÔì ñ‘·ÔeTT&Ó’q ñbÕ<Ûë´j·TTì>± s¡÷|ü⁄~<ä›&ÜìøÏ düs√«qï‘·yÓTÆq $<ë´πøåÁ‘·+ ø±yê*.
ˇø£ dü>∑≥T e´øÏÔì ñbÕ<Ûë´j·TTì>± r]Ã~<ë›\+fÒ n≈£î+]ƒ‘· Bø屑·‘· Œs¡‘· ø£*–q eTôVAbÕ<Ûë´j·TT\T
ø±yê*. n+<äTπø bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ñbÕ<Ûë´j·T$<ä´ n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘ê+X¯+>± >∑T]Ô+|ü⁄bı~+~. ñbÕ<Ûë´j·TTì
<ë«sê kÕe÷õø±uÛTÑ ´qï‹ì Ä•düTqÔ ï|ü⁄Œ&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&çì s¡÷bı+~+#˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À n‘·´+‘· C≤>∑s÷¡ ø£‘· ÄeX¯´ø£+.
ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´]úøÏ πøe\+ $wüj·TC≤„q+ n+~+#·&É+, uÀ<ÛäHê |ü]C≤„ q+ ô|+bı+~+#·&É+ e÷Á‘·y˚T dü]b˛<äT.
$<ë´s¡Tú\ <ë«sê uÛÑ$wü´‘·TÔqT MøÏå+#·>∑\ X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\qT H˚sêŒ*. düJeeT÷ ì‘·´#Ó’‘·q´o\eT÷ nsTTq $<ë´s¡Tú\˝À
C≤„qø±+ø£qå T ô|+bı+~+|üCùÒ d yÓTfi¯≈î£ e\qT nuÛ´Ñ dæ+|üCùÒ d HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ne>∑‘+· #˚sTT+#ê*. e÷qMj·T‘· >∑Tu≤[+#˚
Äràj·T‘ê Á|ües¡ÔqqT nqTe]Ô+|üCÒj·÷*. uÛ≤s¡rj·T $<ë´‘·‘ê«ìï, $<ä ´jÓTTø£ÿ |üs¡e÷e~Ûì ns¡ú+ #˚düT≈£îì
e´eVü≤]+#·&Üìï Äø£[+|ü⁄ #˚sTT+#ê*.
ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT ñbÕ<Ûë´j·TTì>± s¡÷bı+<ä&eÉ T+fÒ ãVüQeTTK Á|üC≤„bÕ≥yê\qT |ü⁄DÏø|Ï ⁄ü #·TÃø√e&É+
nqïe÷≥. n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·ø£ÿì ø£<∏ä≈£î&ÉT>±, >±j·T≈£î&ÉT>±, q≥T&ÉT>±, ∫Á‘·ø±s¡T&ÉT>±, Áø°&Üø±s¡T&ÉT>±,
yÓ’<äT´ì>±, Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT&ÉT>± e´eVü≤]+#·>∑\>±*. Ç˝≤ ãVüQfi¯ n+XÊ\˝À Á|üy˚X¯eTT, ÁbÕMD´eTT
ø£*– ñ+&Ü*. M{Ïì kÕ~Û+|üCÒj·÷* n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ä´ Äj·÷ n+XÊ\ìï+{Ï˙ eTy˚Tø£+ #˚düT≈£îqï<Ó’
ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·T\ô|’ s¡÷bı+~q C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ` 2009 ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\ kÕ+|òæTø£,
kÕ+düÿè‹ø£ H˚|ü<Ûë´\qT dü+|üPs¡í+>± ne>±Vü≤q#˚düTø=ì yê] $ø±kÕìøÏ ø£èwæ#˚j·÷\ì Ç+<äTø√dü+ düe÷#ês¡
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, kÕúìø£ ø£fi¯\T dü+düÿè‘·T\qT uÀ<ÛäHê Á|üD≤[ø£ ‘√ eTy˚Tø£+ #˚düTø√yê*. Ä dü+<äs¡“¤+˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTqqo\ nuÛ≤´dü≈î£ &ÉT (Reflective Practitioner) >± ñ+&Ü\ì dü÷∫+∫+~. ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·T
$<ä´˝À u≤\\qT yê] u≤˝≤´ìï ns¡ú+#˚düTø√e&É+, H˚s¡TÃø√e&É+ m˝≤>√ H˚πsŒ |ü<ä∆‘·T\˝À ÁbÕMD´+ bı+<ä&É+
n‘·´+‘· ÄeX¯´ø£+. düeTø±©q n+XÊ\qT y˚Tfi¯$+#·T≈£î+≥÷ ‘·q uÀ<Ûqä qT düTdü+|üqï+ #˚dTü ø√e&É+. m+‘√ ø°\ø£+.
ø±ã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD <äX¯˝ÀH˚ Äj·÷ n+XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·T / $<ë´s¡Tú\≈£î dü+|üPs¡í •ø£åDìyê«*. e´edüú≈£î
jÓ÷>∑´yÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TTì n+~+#·&É+˝À •ø£åD dü+düú˝Ò |üP]Ôu≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*. @ ∫qïbÕ{Ï n\dü‘·«+ »]–Hê
n~ |ü{ÏwüºyÓTÆq •ø£åD <ë«sêH˚ |üs¡yÓ÷qï‘·yÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT\qT s¡÷bı+~+#·>∑\+. q÷‘·q+>± s¡÷bı+~+∫q á
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T C≤„qìsêàD≤‘·àø£ nuÛ´Ñ düq dæ<ë∆+‘ê\T, |üsd¡ Œü sêÁ•‘· $<ë´‘·‘«· +, dü$Tà[‘·uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\T yÓTT<ä\sTTq
qMq uÛ≤eq\‘√ ì]à‘·yTÓ HÆ êsTT. M≥ìï+{Ïì ns¡+ú #˚dTü ø=ì ‘·eT Ä<äsÙ¡ e+‘·yTÓ qÆ uÀ<Ûqä \ <ë«sê n‘·´+‘· Á|üC≤„bÕ≥yê\T
ø£*–q ñbÕ<Ûë´j·TT\qT r]Ã~<ä›&É+˝À n<Ûë´|ü≈£î\+<äs¡÷ $X‚wü+>± ø£ èwæ#˚kÕÔs¡˙, ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´s¡Tú\T ≈£L&Ü
uÀ<ÛHä ê dæ<ë∆+‘ê\qT $<ä´jÓTTø£ÿ |üse¡ ÷e~Ûì ns¡+ú #˚dTü ø=ì $<ë´ \øå±´\qT kÕ~Û+#˚+<äT≈£î ‘·eT J$‘· nqTuÛyÑ ê\qT
nq«sTT+#·T≈£î+≥÷ Ä<äs¡Ù ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± s¡÷bı+<äT‘ês¡ì Ä•dü÷Ô...
dü+#ê\≈£î\T
sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD dü+düú
neTsêe‹, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
n<Ûë´|ü≈£î\≈£î dü÷#·q\T....
ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ô|’ s¡÷bı+~q C≤rj·T $<ä´ #·Á≥+ ` 2009 ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT $e]dü÷Ô
|æ\¢\≈£î HêD´yÓTÆq $<ä´qT n+~+#ê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\qT s¡÷bı+~düTÔ qï <äX¯˝ÀH˚ n‘·´+‘· C≤>∑s¡÷ø£‘·‘√
e´eVü≤]+#ê\ì dü÷∫+∫+~. u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT\T <ë«sêH˚ u≤\\ u≤˝≤´ìøÏ uÛÑs√kÕ Çe«>∑\eTì
n˝≤+{Ï yê]ì ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+˝À ñbÕ<Ûë´j·T •ø£Då dü+dü\ú T q÷‘·q <äèø£Œ<∏+ä ‘√ |üì#˚j÷· \ì ‘Ó*|æ+~. n+<äT˝Àì
eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düT≈£îì á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+<ësTT. M{Ïì ns¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À
n<Ûë´|ü≈£î\T ø=ìï yÓTfi¯≈£îe\T nqTdü]+#ê*.
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´ ` C≤rj·T $<ë´ #·Á≥+ ` 2009 ì ≈£åîDí+>± #·<äyê*.
• Äj·÷ n+XÊ\≈£î #Ó+~ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À ù|s=ÿqï ø°\ø£ uÛ≤eq\qT yê{Ï ‘ê‹«ø£‘·qT ns¡ú+#˚düTø√yê*.
(Ç+<äTø√dü+ dæ\ãdt˝À ù|s=ÿqï eTT+<äTe÷≥\qT |ü]o*+#·+&ç).
• C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005˝Àì eTÚ*ø£ n+XÊ\sTTq ` C≤„q ìsêàD $<ë´ ‘·‘«· + ` ìsêàD≤‘·àø£
nuÛ´Ñ düq düìïy˚XÊ\ ø£\Œq yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£îì yê{Ïì ñbÕ<ë´j·T $<ä´≈£î $T[‘·+#˚dæ uÀ<Ûqä
»s¡bÕ*.
• Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ $<ë´Á|üD≤[ø± |üÁ‘·+ ` 2010˝À ù|s=ÿqï ª|üsd¡ Œü sêÁ•‘· $<ë´$<Ûëq+μ uÛ≤eqqT n<Ûë´|ü≈î£ \T
‘·eT ‘·s¡>∑‹>∑~ uÀ<Ûäq≈£î nq«sTT+#ê*.
• $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+ ` 2005 dü÷∫+∫q e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qî ñbÕ<Ûë´j·T$<ä´≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+∫
uÀ<Ûäq »s¡bÕ*.
• bÕsƒ¡XÊ\˝Àì uÛ≤eq\ uÀ<Ûäq‘√bÕ≥T>± Äj·÷ dü+<äsꓤ\˝À dü÷∫+∫q s¡# ·q\qT ‘·|üŒìdü]>±
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\‘√ #·~$+∫ #·]Ã+#ê*.
• uÀ<ÛHä ê+XÊ\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ nqTã+<Ûä n+XÊ\qT #·~$+∫ Äj·÷ $<ë´y˚‘\Ô· <ë]Ùìø£‘\· T ù|s=ÿqï $<ä´
‘ê‹«ø£‘·qT |üs¡e÷e~Ûì ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´s¡Tú\T >∑T]Ô+#˚˝≤ ø£èwæ#˚j ·÷*.
• bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ <ë«sê neT\e⁄‘·Tqï $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ≈£åîDí+>± |ü]o*+∫ uÀ<ÛäHê XÊÁkÕÔìøÏ
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï Ä$wüÿ]+|üCj
Ò ÷· ˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T\ú ≈£î e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· + eVæ≤+#ê*.
• ñbÕ<Ûë´j·T $<ä´˝Àì Á|ü‹ uÀ<ÛäHê+XÊìøÏ ‘·q<Ó’q ªÄ‘·àμ e⁄+≥T+~. n<Ûë´|ü≈£î\T eT÷\dü÷Á‘ê\qT
|ü]o*+∫ $X‚¢wæ+#·Tø√>∑*–q|ü⁄&˚ <ëìì >∑T]Ô+#·>∑\s¡T. ø±ã{Ϻ nj·÷ n+XÊ\≈£î #Ó+~q Ç‘·s¡ s¡#·q\T
‘·|üŒìdü]>± #·<äyê*. yê{Ïì ñ≥+øÏdü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´s¡Tú\qT ªì‘·´ nuÛ≤´dü≈£î\T>±μ e÷πs+<äT≈£î
•ø£Då ìyê«*.
• ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT $<ë´s¡Tú\ dü«uÛ≤e+, ≈£î≥T+ã H˚|ü<∏ä´+, kÕe÷õø£ dü+<äs¡“¤+ yÓTT<ä˝…’qe˙ï
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=+≥÷ bÕsƒ¡XÊ\qT $X‚¢wæ+#ê*.
 bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡#·q˝À bÕ˝§Zqïyês¡T

l |æ. eTè‘·T´+»j·Tsêe⁄
]f…ÆsY¶ ‘Ó\T>∑T ˝…ø£Ãs¡sY, õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, ;Û$T*, $XÊK|ü≥ï+

l õ. Hêsêj·TD
‘Ó\T>∑T ˝…ø£Ãs¡sY, õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, sêj·T#√{Ï, ø£&É|ü

&Ü. j·T+.$.j·Tdt. dü‘·´Hêsêj·TD

‘Ó\T>∑T ˝…øã s¡sY (]f…sÆ )¶Y , düs.Y dæ.ÄsY.ÄsY. _.m&é., ø±˝ÒCŸ, @\÷s¡T

Áo |æ. »Hês¡úq¬s&ç¶
‘Ó\T>∑T ˝…øã s¡s,Y õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, nq+‘·|ü⁄s¡+

l b.&ç.$ Á|ükÕ<é
‘Ó\T>∑T ˝…øã s¡s,Y õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú, <ä÷ã#·s¡¢, |ü•ÃeT>√<ëe]
 $wüj·Tdü÷∫ø£

1. uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+ 1 ` 20

2. ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ 21 ` 43
3. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆ 44 ` 79
4. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ` uÀ<ÛäHêXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q 80 ` 111
5. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T 112 ` 137
6. ‘·s¡>∑‹>∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ ` eT~+|ü⁄ 138 ` 180
 1

1 uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

1
$wüjT· Áø£eT+
1.0 ñb˛<ëÈ‘·+
1.1 uÛ≤wü ` dü«uÛ≤eeTT
1.1.1 uÛ≤wü ` >∑‹o\‘·
1.1.2 uÛ≤wü jÓTTø£ÿ $<ÛäT\T, Á|üjÓ÷»Hê\T
1.1.3 uÛ≤wü <ë«sê nqTuÛÑyê\ e´ø°Ôø£s¡D
1.1.4 uÛ≤wü ˇø£ ìj·Te÷qTkÕs¡ ìs¡«Vü≤D ø£è‘·´+
1.2
1.2.1 uÛ≤wü dü+düÿ è‹, dü+C≤„q eT]j·TT uÛ≤eÁ|ükÕsê\ dü$Tà[‘·+
1.2.2 e÷{≤¢&˚ e´≈£î\Ô ñ<˚X› Ê´qTkÕs¡+>±, dü+<äsꓤqTkÕs¡+>± |ü<ë\ nsêú\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ø√yê*
1.3 uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+
1.3.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ãVüQuÛ≤cÕ yÓ’$<Ûä´+
1.3.2 uÛ≤wü <ë«sê kÕe÷õø£, sê»ø°j·T eT]j·TT Ä]úø±_Ûeè~∆
1.3.3 ÁbÕe÷DÏø£ ` nÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤cÕs¡÷bÕ\T
1.4
1.4.1 uÛ≤wü : Á|ü<∏äeT, ~«rj·T eT]j·TT ‘·èrj·T uÛ≤wü\T
1.4.2 uÛ≤cÕs¡÷bÕ\T
1.4.3 e÷+&É*ø±\T

uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

 2

1.4.4 e´øÏÔ>∑‘· uÛ≤wü

1.4.5 >∑èVü≤uÛ≤wü
1.4.6 |ü]düsê\ uÛ≤wü
1.4.7 uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D kÕ<Ûäq+>± uÛ≤wü
1.4.8 uÀ<Ûäq e÷<Ûä´eT+>± ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü
1.4.9 C≤rj·T düyÓTÆK´‘· ` uÛ≤wü
1.4.10 n+‘·sê®rj·T ne>±Vü≤q ` uÛ≤wü
1.4.11 uÛ≤wü ` bÕ\Hê e´eVü‰sê\T (n~Ûø±s¡uÛ≤wü>± ‘Ó\T>∑T)
1.5 eT÷˝≤´+ø£q+

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 3

1.0 ñb˛<ëÈ‘·+ :
düeTdüÔ Jesê•˝Àq÷ e÷qe⁄&ÉT düeTTqï‘· kÕúHêìøÏ #˚s&¡ ÜìøÏ eT÷\ø±s¡D+ uÛ≤wü. ªªuÛ≤ùw H˚qT ø£≥Tº≈î£ qï
>√|ü⁄s¡+— uÛ≤ùw Hê≈£î <˚e⁄&ç∫Ãq es¡+μμ n+{≤&ÉT C≤„q|”sƒ¡ nyês¡T¶ Á>∑V”≤‘· &܈ˆ dæ.Hêsêj·TD¬s&ç¶. ªªqs¡T&ÉT
qe⁄«qT— »+‘·Te⁄˝Ÿ qe«e⁄μμ nqï eTVü‰ø£$ C≤wüßyê e÷≥\T m+‘√ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ $! ø=ìïs¡ø±\ ÁbÕDT\T @y˚y√
<Ûä«qT\T #˚j·T>∑\y˚yÓ÷ ø±ì, eTq˝≤>± e÷{≤¢&É˝Òe⁄. e÷≥\T˝Òì e÷qeÁ|ü|ü+#êìï ˇø£ÿkÕ] }Væ≤+#·+&ç.
uÛ≤wü eTìwæøÏ XÊ«dü˝≤+{Ï~. e÷qe⁄ìøÏ ñqï neT÷\´yÓTÆq X¯øÏÔ e÷{≤¢ &É>∑\>∑&É+. eTTKj·T+Á‘·˝ÀbÕ\T >∑\
yês¡T ‘·|üŒ, e÷qe⁄\+<äs¡÷ e÷{≤¢&É>∑\s¡T. uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫ Áø° düTÔ|üPs¡«+ düTe÷s¡T Hê\T>∑Ty˚\ dü+e‘·‡sê\
qT+&û *œ‘· Ä<Ûësê\T ñqï≥T¢ düe÷#ês¡+. uÛ≤wü n+fÒ ø=ìï <Ûä«qT\ düeTT<ëj·T+. ø=ìï uÛ≤cÕìs¡«#·Hê\qT
|ü]o*<ë›+.
ªªãT~∆ Je⁄\jÓTTø£ÿ nqTuÛÑyê\ n_Ûe´øÏÔj˚T uÛ≤wüμμ ` ◊dü¢sY
ªª<Ûä«ìì ñ‘·Œ‹Ô#˚ùd ‘·q nej·Tyê\ kÕj·T+‘√ e´ø£Ô+#˚ùd <Ûä«qT\ |ü s¡+|üπs uÛ≤wüμμ ` ôd’eTdt bÕ≥sY
ªªe÷{≤¢&˚ n\yê≥¢ dü+øÏ¢wüº e´edüú uÛ≤wüμμ ` Vü‰¬ø{Ÿ
ªªeTqdüT‡˝Àì uÛ≤e|üs¡+|üs¡qT @ |ü<ë\ <ë«sê, @ yêø±´\<ë«sê m<äT{Ïyê]øÏ n+~kÕÔyÓ÷ Ä |ü<ë˝Ò,
Ä yêø±´˝Ò uÛ≤wüμμ ` sêeT#·+Á<ä es¡à.
Ä<ÛäTìø£ uÛ≤cÕXÊÁdüÔ+ Á|üø±s¡+ #ÓbÕŒ\+fÒ ªªÁ|ü»\T e÷{≤¢&ÉT≈£îH˚ rπs uÛ≤wüμμ. ªª<Ûä«ì eT]j·TT *œ‘·
dü+øπ ‘ê\‘√, uÛ≤eÁ>∑V≤ü D eT]j·TT e´ø°øÔ s£ D¡ \T #˚jT· T≥≈£î e÷qe⁄&ÉT|üj÷Ó –+#˚ kÕ<Ûqä y˚T uÛ≤wü>±μμ uÛ≤$+#·e#·TÃ.
e÷qe⁄&ÉT yêÁ>∑÷|ü dü+øπ ‘ê\qT eTTKj·T+Á‘·+ <ë«sê ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd,Ô *œ‘·s÷¡ |ü dü+øπ ‘ê\qT #˚‹ ø£+&Ésê\ <ë«sê
ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔHêï&ÉT.
Á|ü|ü+#·+˝À e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü\T düTe÷s¡T 7000 es¡≈£î ñHêïsTT. Ç+<äT˝À eT+&˚]j·THé (#Ó’˙dt) uÛ≤wüqT
m≈£îÿeeT+~ e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü>± (1,213,000,000 eT+~) |ü]>∑DÏdüTÔHêïs¡T. á uÛ≤wü˝À¢ 90% uÛ≤wü\T ˇø£
\ø£å˝À|ü⁄ »HêuÛ≤ e÷{≤¢&˚y˚. ˇø£ $T*j·THé ø£+fÒ m≈£îÿeeT+~ e÷{≤¢ &˚ uÛ≤wü\T 150`200 es¡≈£î ñHêïsTT.
ˇø=ÿø£ÿ e´øÏÔ e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü\T 46 es¡≈î£ ñHêïsTT. uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À n+‘·yTÓ bÆ ˛j˚T+<äT≈£î dæ<e∆ä TÚ‘·Tqï uÛ≤wü\T 2500
es¡≈£î ñHêïj·Tì UNESCO ôV≤#·Ã]+∫+~. 17e X¯‘êã›+qT+&ç H˚{eÏ s¡≈î£ düTe÷s¡T 200 uÛ≤wü\T ø£èÁ‹eT+>±
düèwæº+#·ã&ܶsTT. uÛ≤wü ¬s+&ÉT s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~. n$ yêÁ>∑÷|ü+ eT]j·TT *œ‘·s¡÷|ü+.
1.1 uÛ≤wü ` dü«uÛ≤eeTT
Jesê•˝À e÷qe⁄ìøÏ $•wüºkÕúHêìï Ç∫Ã+~ uÛ≤wü. ªªeTqdüT‡˝Àì uÛ≤yê\qT <Ûä«qT\s¡÷|ü+˝À e´ø£Ô+
#˚j·T>∑\ kÕ<Ûäq+ uÛ≤wüμμ. Ç~ uÛ≤wüjÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï s¡÷|ü+. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À á yêÁ>∑÷|ü uÛ≤wü≈£î *œ‘·s¡÷|ü
dü+πø‘ê\qT ≈£L&Ü düeT≈£Ls¡TÃø=ì uÛ≤wü‘√ uÛ≤yê\qT nqTe+•ø£+>± n+~+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚XÊ&ÉT e÷qe⁄&ÉT.

uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

 4

Ç~ uÛ≤wüjÓTTø£ÿ ¬s+&Ée s¡÷|ü+. e÷qeuÛ≤wü≈£î @&ÉT eTTK´ \ø£åD≤\T ñHêïsTT. n$

1. ìsêàDyÓ$’ <Û´ä +
2. ñ‘êŒ<äøX£ ø¯ ÔÏ
3. X¯u≤›s¡údü+ã+<Ûä ø£èÁ‹eT‘·
4. eø£Ô«ÁXÀ‘·è$|ü]e÷D+
5. Á|ü‘´˚ ø£‘·
6. Áù|s¡D<ä÷s¡‘·
7. kÕ+düÿ è‹ø£ Á|üdüs¡D
1.1.1 uÛ≤wü ` >∑‹o\‘· : @ø£eT÷\ uÛ≤cÕyê<ä+ nqTdü]+∫ #·÷ùdÔ e÷qeÁ|ü|ü+#· ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ˇπø uÛ≤wü
ñ+&˚<˙ä , n+<äT˝À+∫ Áø£eTÁø£eT+>± nH˚ø£ uÛ≤wü\T |ü⁄≥Tºø=#êÃj·T˙ uÛ≤cÕy˚‘\Ô· n_ÛÁbÕj·T+. Á|üdTü ‘Ô +· Á|ü|+ü #·+˝À
5000 uÛ≤wü\THêïj·Tì uÛ≤cÕy˚‘\Ô· n+#·Hê. ˇπøuÛ≤wü ø±\>∑‹˝À »]–q e\dü\T, C≤‹yÓ$’ <Ûë´\qTã{Ï,º nH˚ø±H˚ø£
kÕe÷õø£, kÕ+πø‹ø£, kÕ+düÿè‹ø£ nedüsê\qTã{Ϻ nH˚ø£ e÷s¡TŒ\qT dü+‘·]+#·Tø=ì Çìï uÛ≤wü\T>± e÷]+<ë?
Ä˝À∫+#·+&ç. s√Es√E≈£î dü]ø=‘·Ô s¡÷bÕìï dü+‘·]+#·T≈£î+≥Tqï ÁbÕ|ü+∫ø£ $wüj·÷\ìï{Ïø° #ê¬s¢dt &Ü]«Hé
ªª|ü]D≤eT dæ<ë∆+‘·y˚Tμμ eT÷˝≤<Ûës¡+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüH˚ |ü]o*ùdÔ dü+j·TTø£Ô Ä+Á<ÛäÁ|ü< ˚XŸ˝À >∑\ uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘ê\qT 4 uÛ≤cÕ
eT+&É˝≤\T>± $uÛÑõ+∫q|üŒ{Ïø°, n|üŒ{Ï 23 õ˝≤¢˝À¢ >∑\ uÛ≤cÕyÓ’$<Ûë´\qTã{Ϻ 23 ‘Ó\T>∑T e÷+&É*ø±\T>±
ù|s=ÿqe#·TÃ. ø±ã{Ϻ uÛ≤wü >∑‹o\yÓTÆq<äì, <˚X¯, ø±\, kÕ+Á|ü<ëj·T , nedüsê\ø£qT>∑TD+>± e÷s¡T‘·T+<äH˚~
düTdüŒwüº+. qqïj·T´ø±\+ Hê{Ï ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü≈£î H˚{Ï e´eVü‰]ø£ ‘Ó \T>∑T uÛ≤wü≈£î m+‘√ yÓ’$<Ûä´+ ø£ì|ædüTÔ+~. uÛ≤wü
eT&çø≥£ Tºø=ì ≈£Ls√Ã≈£L&É<Tä . q÷‘·q |ü<Cä ≤˝≤ìï— dü]ø=‘·Ô uÛ≤eC≤˝≤ìï— ø£eTàì |ü\T≈£îã&ç˙ ‘·q˝À ø£*ù|düT≈£î+≥÷
>∑\>∑\bÕπs düJe Ádüe+‹˝≤ |üs¡efi¯ó¢‘=≈£îÿ‘·÷ Á|üeVæ≤+#ê*. Á|ü»\ Hê\ÿ\ô|’ @ uÛ≤ôw’‘˚ ìs¡+‘·s¡+ Hê≥´+
#˚düTÔ+<√ n<˚ düJe uÛ≤wü. kÕe÷q´ Á|ü»\≈£î <ä÷s¡yÓTÆq uÛ≤wü ø±\Áø£y˚TD≤ eTè‘·uÛ≤wü>± e÷]b˛‘·T+~. ‘Ó\T>∑T
uÛ≤wü n˝≤ ø±≈£î+&Üe⁄+&Ü\+fÒ ø±˝≤qT>∑TD+>± edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\≈£î eTq+ kÕ«>∑‘+· |ü{≤º*. Ä<ÛTä ìø£ e÷s¡TŒ\≈£î
eTq+ kÕ«>∑‘+· |ü{≤º*. Ä<ÛTä ìø£ <Û√s¡DT\qT n\es¡TÃø√yê*. Ä<ÛTä ìø£ yê&ÉTø£u≤Û wü≈î£ Ä<ÛTä ´&Óq’ –&ÉT>∑T sêeT÷à]Ô
|ü+‘·T\T>±]ì >∑T]+∫— Äj·Tq uÛ≤yê\≈£î n+&É<+ä &É>± ì*Ãq eTVü‰ø£e⁄\T >∑Ts¡C≤&É, ll ‘·~‘·sT¡ \qT >∑T]+∫
MT≈£î ‘Ó\TkÕ? ô|<ä›yê]ì n&ç– ‘Ó\TdüTø=ì #·]Ã+#·+&ç.
yê>∑qTXÊdüqT&ÉT qqïj·T eTq ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüqT dü+düÿ]+∫qHê{ÏqT+&ç H˚{Ïø° ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü ˇπø˝≤ ñ+<ë?
m+‘√ e÷]+~. uÛ≤wü≈£î >∑‹o\‘· (m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT e÷s¡&É+) düVü≤»\ø£ åD+. qqïj·Tø±\+˝À ªªsêeT'μμ nqT
<Ûë‘·Te⁄qT rdüTø=ì <ëìøÏ ‘Ó\T>∑T Á|ü‘·´j·T+ ªª&ÉTμμ #˚]à ªsêeTT&ÉTμ nH˚ |ü<ëìï ‘·j·÷s¡T#˚dæ #·÷|æùdÔ
ñ|üjÓ÷–düTÔHêïeTT. Ç<˚ ˇs¡e&ç˝À s√&é, ø£+|üP´≥sY yÓTT<ä˝…’q Ä+>∑¢|ü<ë\≈£î ∫es¡ n»+‘· uÛ≤wü>± n#·TÃqT

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 5

#˚]à s√&ÉT¶, ø£+|üP´≥s¡T nH˚ ‘Ó\T>∑T |ü<ë\T>± e÷s¡TÃ≈£îHêï+. n˝≤+{Ï e÷s¡TŒ\T dü+uÛÑ$+#·ø£b˛‘˚ uÛ≤wü
eTs¡T>∑Tq|ü&çb˛j˚T Á|üe÷<äeTT+~. mìï n<äq|ü⁄ uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D X¯u≤›\T uÛ≤wü˝À e∫à #˚]‘˚ uÛ≤wü n+‘·
$düÔ]düTÔ+~. n+‘· |ü⁄qs¡Ã\q+ #Ó+<äT‘·T+~. ‘Ó\T>∑T˝À Á|ü‹|ü<ä+ n#·TÑ√ n+‘·eTe⁄‘·T+~. n+<äTπø eTq~
n»+‘·uÛ≤wü. n#YGn+‘·+ R n»+‘·+. |ü<ë\T n#·TÑ√ n+‘·+ ø±e&É+e\¢ uÛ≤wü≈£î ˇø£ ÁXÊe´‘· edüTÔ+~.
$qkı+|ü⁄>± e⁄+≥T+~. n+<äTπø eTq ‘Ó\T>∑TuÛ≤wüqT ªªÇ{≤*j·THé Ä|òt ~ ádtºμμ nì ø=ìj·÷&Üs¡T. bÕXÊÑ·´
<˚XÊ˝À¢ Ç≥©uÛ≤wü m+‘· eT<ÛäTs¡yÓTÆq<√ n+‘·ø£Hêï eT<ÛäTs¡yÓTÆq~ eTq ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü. á e÷<ÛäTsê´ìøÏ ø±s¡D+
á ¬s+&É÷ n»+‘êuÛ≤wü\T ø±e&Éy˚T!
nsTT‘˚ ‘Ó\T>∑T ‘·q˝À ˝Òì mH√ï e÷≥\qT nø£ÿs¡ |ü&çq#√≥ ns¡Te⁄‘Ó#· TÃø=ì ‘·q˝À $©q+ #˚düTø=+~.
yê{Ïì ‘·q dü«+‘· e÷≥\T>± e÷s¡TÃ≈£î+~. á e÷s¡TŒ˝À ªª\ø°àå `\∫Ã$T, ÁãVü≤à`ãeTà, uÛ≤wü`u≤dü, n+ã`neTàμμ
yÓTT<ä˝…’q |ü<ë\T ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À ‹j·T´<äHêìï dü+‘·]+#·Tø=ì eT÷&ÉT|ü⁄e⁄˝≤s¡Tø±j·T\T>± e]∆˝≤¢sTT.
uÛ≤wü s√Es√E≈£î e÷s¡T‘√+~. Á|ü|ü+#·+˝À e÷s¡+<ä+≥÷ @B˝Ò<äT. uÛ≤wü |ü]D≤eTÁø£e÷ìï eTq+
qyÓ÷<äT #˚j·T>∑\+. >∑TÁs¡ãT`>∑TÁs¡+ãT`>∑TÁs¡+eTTà`>∑Ti¿eTT`>∑TÁs¡+`>∑TÁs¡+ Ç˝≤ s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+<ä&É+ eTq
ø£fi¯fleTT+<˚ #·÷düTÔHêï+. dü+<äsꓤìïã{Ϻ, e´øÏÔìã{Ϻ, y˚>±ìïã{Ï º, ˇø£ |ü<ëìï |ü*πø rs¡TqTã{Ϻ ≈£L&Ü uÛ≤wü˝À
e÷s¡TŒ\T ø√ø=\¢\T>± #·÷&Ée#·TÃ. Ç+<äT˝À @~ dü¬s’q~ (˝≤ø£åDÏø£yÓ TÆq~)? @~ dü¬s’q~ ø±<äT? n+fÒ me]
uÛ≤wü yê]øÏ dü¬s’q~. n+fÒ |ü+&ç‘·TìøÏ >∑TÁs¡eTT dü¬s’q~. eTq≈£î >∑TÁs¡+ dü¬s’q~. ªe÷j·÷ãC≤sYμ dæìe÷
#·÷XÊsê? n+<äT˝À ªª|òüT{À‘·ÿ#·T&ç bÕÁ‘·qT MT¬s+‘· Çwüº|ü&É‘ês¡T ?μμ me«s¡÷ |ü⁄{Ϻ+#·ø£b˛‘˚ ø=‘·Ôe÷≥\T m˝≤
|ü⁄&É‘êsTT?μμ n+{≤&Üj·Tq ˇø£#√≥! MT≈£î >∑T]Ô+~ø£<ä÷!
ô|’ nqTuÛÑyê\qTã{Ϻ uÛ≤wü kÕ+πø‹ø£eTì, kÕe÷õø£eTì, ns¡úe+‘·eTì, nqTø£s¡D kÕ<Ûä´eTì,
ìsêàD≤‘·àø£eTì, |ü]D≤eTo\eT˙ eTq+ Á>∑Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ê+.
1.1.2 uÛ≤wü jÓTTø£ÿ $<ÛäT\T, Á|üjÓ÷»Hê\T (Varied functions & utilities of a language) : uÛ≤wü
Á|ü|ü+#êìøÏ yêøÏ* ˝≤+{Ï~. Ä yêøÏ* ‘Ó]ùdÔH˚ eTq+ düs¡«»>∑‘·TÔqT ns¡ú+ #˚düTø√>∑\+. $<ä´ e\q $qj·T+,
$qj·T+ e\q bÕÁ‘·‘·, bÕÁ‘·‘· e\q <Ûäq+, <Ûäq+ e\q <Ûäs¡à+, Ä <Ûä s¡à+ e\q ÇVü≤, |üs¡ ˝Àø±\ kÂU≤´ìï
eTìwæ bı+<ä>∑\T>∑T‘ê&ÉT.
uÛ≤cÕ Á|üjÓ÷»Hê\T :
O uÛ≤eÁ>∑Vü≤D+ eT]j·TT uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D+ #˚j·T&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
O e÷qe⁄ì ì‘·´e´eVü‰s¡+˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
O dü+düÿ èr, kÕ+Á|ü<ëj·÷\ |ü]s¡ø£åD˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
O e´øÏÔ$ø±kÕìøÏ, düe÷» |ü⁄s√_Ûeè~∆ø° uÛ≤wü ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.

uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

 6

O uÛ≤wü s¡kÕqTuÛÑ÷‹ì ø£*–düTÔ+~.

O ø£fi≤‘·àø£ uÛ≤yê\qT ô|+bı+~düTÔ+~.
O Á|üø£è‹ kÂ+<äs¡´+ |ü≥¢ Äsê<ÛäHêuÛ≤e+ ø£*–düTÔ+~.
O uÛ≤edüyÓTÆø£´‘ê kÕ<Ûäq+>±, C≤rj·T düyÓTÆK´‘·≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T +~.
O uÀ<Ûäq≈£î, nuÛÑ´düHêìøÏ uÛ≤wü ˇø£ kÕ<Ûäq+.
O $C≤„HêìøÏ Ä<Ûës¡yÓTÆ, C≤„Hêìï uÛ≤$‘·sê\≈£î n+~+#˚ kÕ<Ûäq+>± ñ|üø£]düTÔ+~.
O kÕVæ≤‘·´s¡÷bÕ˝…’q düè»Hê‘·àø£ s¡#·q\≈£î <ë«sê\T ‘Ós¡TdüTÔ+~.
O $$<Ûä eè‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤D˝À HÓ’|ü⁄D´+ ø£*–düTÔ+~.
O HÓ’‹ø£, Ä<Ûë´‹àø£ $\Te\qT n+<ä]ø° n+~düTÔ+~.
O $$<Ûä kÕVæ≤r Á|üÁøÏj·T‘√ e⁄qï yÓ’$<Ûë´ìï Á>∑Væ≤+#˚≥≥T¢ #˚düTÔ+~.
O $X¯«e÷qe‘ê uÛ≤yê\qT ô|+bı+~düTÔ+~.
Áø£ôwHé eT]j·TT f…Á¬s’˝Ÿ (1983) ˝À uÛ≤cÕ|üs¡yÓTÆq @ uÛ≤eÁ|üø£≥q \øå±´\HÓ’Hê düìïy˚XÊ\ <ë«sê,
dü+<äsꓤ\ ø£\Œq <ë«sê, #·s¡Ã\ <ë«sêH˚ Çe˙ï kÕ~ÛkÕÔeTì 1983 ˝À Áø£wüHé eT]j·TT f…¬s’˝Ÿ dü÷∫+#ês¡T.
Ç+<äT≈£î>±qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ˇø£ düìïy˚XÊìï düèwæº+#ê*. uÛ≤wüqT m˝≤ ñ|üjÓ÷–kÕÔs√ Á|ü‹ $<ë´]ú#˚‘·
ˇø=ÿø£ÿ ø£è‘·´+ #˚sTT+#ê*. Ç˝≤ ø£è‘ê´\qT #˚sTT+#·&É+ e\q $<ë´s¡Tú\T uÛ≤cÕ|üs¡+>± ãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»Hê\qT
bı+<äT‘ês¡T.
ø=ìï uÛ≤cÕ$<ÛäT\T : dü\Vü‰ ø√s¡&É+, ÄbÕ´j·T‘·qT e´ø£Ô+ #˚j·T&É+ , <Ûäq´yê<ë\T #Ó|üŒ&É+, q∫Ãq
$wüj·÷\qT Á|üX¯+dæ+#·&É+, kÂ+<äsê´ìï Äsê~Û+#·&É+, #·eT‘êÿs¡+>± e÷{≤¢&É&É+ Çe˙ï eTq+ uÛ≤wü <ë«sêH˚
H˚sT¡ Ã≈£î+{≤+.
Ç+<äTø√dü+ ˇø=ÿø£ÿ düìïy˚X¯+˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ì#ÓÃq\T (language ladders) ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*. á
uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ì#ÓÃq\˝À, ˇø£e´øÏÔ ‘·q uÛ≤yê\qT uÛ≤cÕ$<ÛäT\<ë«sê Áø£eTã<ä∆yÓTÆq e´ø°Ôø£s¡D\qT #˚ùd $<Ûëq+
Á|ü‹|òü*düTÔ+~. ˇø=ÿø£ÿ ì#ÓÃqqT ˇø=ÿø£ÿ uÛ≤cÕ$~Û Ä<Ûës¡+>± ‘·j· ÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£îH˚ $<ë´s¡Tú\≈£î ãVüQ$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À / düìïy˚XÊ\˝À ‘·eT e´øÏÔ>∑‘· nqTuÛÑyê\qT,
n_ÛÁbÕj·÷\qT $$<Ûä uÛ≤cÕ$<ÛäT\<ë«sê e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ á uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ì#ÓÃq\T m+‘√ düVü≤ø£]kÕÔsTT. Ç$
q÷‘·q n+XÊ\qT ‘Ó*j·TCÒj·T&É+ ˝Àq÷ bÕ‘·yê{Ï |ü⁄q]«eTs¡Ù˝Àq÷ ñ|üø £]kÕÔsTT. ‘·s¡>∑‹>∑~˝À Á|ü‹s√p
ñ|üjÓ÷–+#˚ dü+uÀ<Ûäq\T, e´ø°Ôø£s¡D\qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. $<ë´]ú jÓTTø£ÿ e´øÏÔ>∑‘·
düè»Hê‘·àø£‘· e´ø°Ôø£s¡D n_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT.
1.1.3 uÛ≤wü <ë«sê nqTuÛÑyê\ e´ø°Ôø£s¡D (Language is a way to express experience) : eTq
uÛ≤yê\qT, nqTuÛÑyê\ e´ø°Ôø£s¡DqT uÛ≤wü nH˚ kÕ<Ûäq+ <ë«sêH˚ e´ø° Ôø£]kÕÔeTT. nqTuÛÑyê\ e´ø°Ô≈£s¡D kÕúsTT
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 7

e´øÏÔ>∑‘· nqTuÛÑyêìïã{Ϻ e÷s¡T‘·T+~. nqTuÛÑe+ eTs√ ø=‘·Ô nqTuÛÑ yêìï m<äTs√ÿe&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
ñ<ë : ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yÓHÓï\qT Ç˝≤ n&ç>±&ÉT ªªyÓHÓï˝≤! ˇø£ y˚eTq |ü<ä´+ #Ó|ü!μμ yÓHÓï\ #ê˝≤
#·ø£ÿ>± #Ó|æŒ+~. eT∞¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n&ç>±&ÉT ` ªª|ü<ä´+ #ê˝≤ düs¡fi¯+>± u≤>± #ÓbÕŒe⁄. Ç˝≤+{Ï<˚ ˙≈£î
q∫Ãq @ ø£$ |ü<ä´yÓTÆHê #Ó|üμμ. yÓHÓï\ Ç˝≤ #Ó|æŒ+~.
ªªneTà, Hêqï, ‘ê‘·, nqï<äeTTà\‘√&É
nø£ÿ, #Ó*¢, Hêj·TqeTà‘√&É
eTs¡T\T |ü+#·T Ç\T¢ eTeT‘·\ bı<ä]\T¢
uÛ≤düÿsês¡T´e÷≥ Á|ü>∑‹u≤≥μμ
Bì <ë«sê eTq≈£î @+ ‘Ó*dæ+~? e´øÏ,Ô e´øÏøÔ Ï eT]j·TT nqTuÛeÑ +`nqTuÛeÑ +˝À yÓ$’ <Û´ä + ñ+≥T+~. ø±˙
Ä $_Ûqï nqTuÛÑyê*ï $_Ûqï |ü<ä∆‘·T˝À¢ eTq+ e´ø°Ôø£]kÕÔ+.
á e´ø°Ôø£s¡D˝À uÛ≤cÕkÕeTs¡ú´y˚T Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~. ø±ã{Ϻ |æ\¢\ nqTuÛÑe e´ø°Ôø£s¡D\qT uÛ≤wü
<ë«sê #˚ùd≥|ü&ÉT yê]øÏ ùd«#·Ã¤qT Çyê«*. yê] düŒwüºyÓTÆq, yÓ’$<Ûä´uÛÑ]‘·yÓTÆq e´ø°Ôø£s¡D˝À eTq+ düVü‰j·T+
#˚j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê*. ªªˇø£ e´øÏÔ Á>±Vü≤´ø£X¯øÏÔì Ç‘·s¡T\≈£î e´ø£Ô+#˚ùd nr‘·X¯øÏÔj˚T Á|ü»„μμ n+{≤&ÉT düsY
ÁbòÕì‡dt >±\ºHé.
1.1.4 uÛ≤wü ˇø£ ìj·Te÷qTkÕs¡ ìs¡«Vü≤D ø£è‘·´+ (Language is a rule governed activity) :
*jÓ÷HêsY¶ ã÷¢yTé |ò˝” Ÿ¶ (1933), n‘·ì nqTj·÷j·TT\T n+‘ê uÛ≤wü dü+bÕ~‘·+ "acquired activity" n+{≤s¡T.
H√yéT #ê+d”ÿ (Noam Chomsky) s¡+>∑+˝ÀøÏ sêø£eTT+<äT uÛ≤cÕXÊÁdü+Ô ˇø£ XÊÁdü+Ô >± ì\<=≈£îÿø√e{≤ìøÏ Ç‘·s¡
XÊÁkÕÔ\ düVü‰j·T+ rdüT≈£îH˚~. ø±˙ #ê+d”ÿ s¡+>∑+˝ÀøÏ ~–q ‘·sê«‘· (1957`2000) uÛ≤cÕXÊÁdüÔy˚T Ç‘·s¡
XÊÁkÕÔ\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£yÓTÆ+~. uÛ≤cÕXÊÁdüÔ+˝À Äj·Tq ‘Ó∫Ãq e÷s¡T ŒqT ªª#ê+d”ÿ $|ü¢e+μμ n+{≤s¡T. Ç‘·&ÉT
Á|üy˚X¯ô|{Ϻq ª|ü]es¡Ôq yê´ø£s¡D dæ<ë∆+‘·+μ uÛ≤wü˝À yêø£´ìsêàD≤ìøÏ m≈£îÿe ÁbÕeTTK´‘·ì∫Ã+~.
|æ\\¢ T ã&çøÏ sêø£eTT+<äTqT+#˚ uÛ≤wüqT H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. |æ\\¢ T H˚sT¡ Ã≈£îH˚ uÛ≤wü ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\qT+&ç, >∑èVü≤+˝À
ìedædüTÔqï düuÛÑT´\qT+&ç, |ü]düsê\˝À >∑\ düuÛÑT´\qT+&ç, düe÷»+˝Àì düuÛÑT´\qT+&ç nqTø£s¡D\<ë«sê uÛ≤wüqT
H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. |æ\¢\T me]e<ä›qT+&ç uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£î+{≤s√ yêfi¯fl+<äs¡÷ uÛ≤cÕìj·Te÷\qqTdü]+∫ uÛ≤wüqT
H˚s¡TÃ≈£îqïyêfi‚fl! ø±e⁄q n˝≤+{Ï ìj·Te÷\‘√ ≈£L&çq uÛ≤wüqT |æ\¢\T ‘·eT≈£î ìj·Te÷\T ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚
nqTø£s¡D <ë«sê uÛ≤cÕìj·Te÷\ #·Á≥+˝ÀH˚ uÛ≤cÕuÛÑ´düq ø=qkÕ–kÕÔs¡T. |æ\¢\T dü+<äsꓤqTkÕs¡+>± uÛ≤wüqT
ñ|üjÓ÷–+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. uÛ≤c˛|üjÓ÷>∑+˝À ô|<ä›\T yê&ÉT‘·T+&˚ ìj·Te÷\qìï+{Ï˙, |æ\¢\T nqTø£s¡D<ë«sê
kÕ~Û+∫q kÕeTsêú´\qT ñ|üj÷Ó –+∫ ‘·eT uÛ≤yê\qT e´ø°øÔ ]£ kÕÔsT¡ . Ç$ uÛ≤cÕìj·Te÷\≈£î, yê´ø£sD¡ ìj·Te÷\≈£î,
<Ûä«qT´‘·Œ‹Ô |ü<ä∆‘·T\≈£î, ñ#êäs¡D≤|ü<ä∆‘·T\≈£î ˝Àã&˚ |æ\¢˝À¢ nuÛÑ´düq+ »]–b˛‘·T+~. n+<äTπø uÛ≤wü ˇø£

uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

 8

ìj·Te÷qTkÕs¡+>± ìs¡«Væ≤+#˚ ø£è‘·´+>±H˚ uÛ≤$+#ê*.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î z nsTT<ëπs+&É¢ $<ë´]ú ªªH˚qT πs|ü⁄ }]øÏ yÓfi≤ÔqTμμ nì #ÓbÕÔ&ÉT ‘·|üŒ ªªH˚qT πs|ü⁄ }]øÏ
yÓfi≤flqTμμ nì #Ó|üŒ&ÉT. ªªn‘·&ÉT edüTÔHêï&ÉTμμ nì #ÓbÕÔ&ÉT ‘·|üŒ ªªn‘·&ÉT edüTÔqï~μμ nì #Ó|üŒ&ÉT.
ø±e⁄q $<ë´]ú jÓTTø£ÿ nqTø£s¡D ø=ìï uÛ≤cÕìj·Te÷\≈£î ˝Àã&ç, ‘·q≈£ î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ »]–b˛‘·T+~.
n+<äTe\¢H˚ |æ\˝¢ À¢ ªªuÛ≤cÕuÛ´Ñ düq+ ˇø£ ìj·Te÷qTkÕs¡ ø£è‘·´+ (Language is a rule governed activity)μμ nì
#ÓbÕÔ+. Ç<˚ |æ\¢\ uÛ≤cÕdü+bÕ<äq˝À #êyéTd”ÿ ‘Ó∫Ãq $|ü¢yê‘·àø£ Á|ü‹bÕ<äq!
1.2.1 uÛ≤wü dü+düÿ è‹, dü+C≤„q eT]j·TT uÛ≤eÁ|ükÕsê\ dü$Tà[‘·+ (Language is a inclusive
activity of culture, cognition and communication) : Áø°dTü |
Ô Pü s¡«+ qT+&ç ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ Á|ü»\
dü+düÿ è‹ $_Ûqï+>± ñ+&˚~. ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü≈î£ Áø°dÔ Tü |Ô Pü s¡« ø±\+qT+N *œ‘·|Pü s¡« Ä<Ûësê\T ˝Òq|üŒ{Ïø,° Ä+Á<ÛÁä bÕ+‘êìï
|ü]bÕ*+∫q ‘Ó\T>∑T sêE\T, XÊ‘·yêVü≤qsêE\T #·]Á‘·˝À ì*#˚e⁄Hêïs¡T. qqïj·T Hê{Ïπø ‘Ó\T>∑T C≤q|ü<ä
kÕVæ≤‘·´+ yê&ÉTø£˝À ñ+~. Hê{ÏqT+&ç ‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚ Á|ü»\ Jeq$<Û ëq+, Ä#ês¡e´eVü‰sê\T nqTe+•ø£+>±
neT\e⁄‘·÷, yê] $•wüº‘·qT ø±bÕ&ÉTø=+≥THêïs¡T. ás√E ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ m≈£îÿeeT+~ e÷{≤¢&˚
eT÷&ÉeuÛ≤wü>± ì*∫+~. Ç~ eTq≈£î >∑s¡«ø±s¡D+ ø£<ä÷!
ˇø£ C≤‹øÏ Ä~qT+&ç \uÛÑ´yÓTÆq dü+düÿ è‹ì >∑÷]à |ü]XÀ<Ûäq #˚ùd≥|ü &ÉT Ä C≤‹ e÷{≤¢&˚ uÛ≤ùw
Á|ü<ëÛ q+>± |ü]>∑Dq˝ÀøÏ edüT+Ô ~. Ä~e÷qe⁄&ÉT ‘·q uÛ≤eÁ|üø≥£ q˝À ø√b˛Á<˚ø±\T, Äq+<ä+ yÓTT<ä˝q’… Á|üeè‘·T*Ô ï
‘Ó*ù| Ä+–ø£dü+»„\T, Vü‰euÛ≤yê\T, yê{Ïì e´ø£Ô+#˚ùd dü+πø‘ê\qT+#˚ uÛ≤wü |ü⁄{Ϻ+<äì eTq≈£î ‘Ó\TdüT.
ms¡Tø£ >∑\yê] #·]‘·\T
>∑s¡#·T#·T dü»®qT\ >√wæº >∑<ä\ø£ <Ûäs¡à+
u…s¡T>∑T#·T, m]–q <ëìì
eTs¡Te ø£qTwæº+#·Tq~ düeT+»düãT~∆Hé
n+≥T+~ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+. C≤„qe+‘·T\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê*. eT+∫yê]‘√ kÕ+>∑‘·´+ #˚j·÷*. eT+∫
#Ó&ɶ\qT $X‚¢wæ+∫ #·÷&Ü*. $#·ø£åD‘√ ≈£L&çq C≤„Hêìï Ä#·]+∫ Äq+~+#ê*. dü~«y˚ø£y˚T C≤„q+. C≤„q
X¯u≤›ìøÏ mH√ï |üsê´j·T|ü<ë\THêïsTT. n_ÛC≤„qeTT, njÓ÷>∑eTT, ñ|ü\_∆, ms¡Tø£, ms¡T≈£îe, ∫≥Tº, #˚‘·q,
#Ó’‘·q´eTT, ‘Ós¡≈£îe, ‘Ó*$, eT‹, yÓT\≈£îe, $C≤„qeTT, XÊÁdüÔeTT, dü+uÛÑ÷‹ yÓTT<ä\>∑Tq$.
$<äT´‘Y ˇø£ X¯øÏÔ, <ëìì m˝≤ yê&ÉTø√yê\ì ‘Ó*ù|~ C≤„q+. <ëìì dü¬ s’q |ü<ä∆‹˝À $ìjÓ÷–+#·Tø=+fÒ
˝≤uÛÑ+. n˝≤ø±≈£î+&Ü $<äT´‘Y m˝≤ ñ+≥T+<√ #·÷<ë›eTì ‘êøÏ‘˚ @+ »s¡T>∑T‘·T+<√ eTq≈£î ‘Ó\TdüT. ‘Ó*dæ≈£L&Ü
‘êøÏ‘˚, n<˚ nC≤„q+.
]#·sY¶ m+. <ës¡ÙHé C≤q|ü<ä$C≤„Hêìï Hê\T>∑T $<Ûë\T>± $uÛÑõdü÷Ô uÛ≤wü≈£î, düe÷C≤ìøÏ eT]j·TT
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 9

dü+düÿ è‹ø° >∑\ n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûëìï ìs¡÷|æ+#ês¡T.

1. eTÚœø£ dü+Á|ü<ëj·T+
2. C≤q|ü<ä kÕ+|òæTø±#êsê\T
3. edüTdÔ +ü düÿ è‹
4. C≤q|ü<ä Á|ü<äs¡Ùq ø£fi¯\T
Ä eØZøs£ D¡ eTTU≤´+XÊ\qT |ü]o*ùdÔ uÛ≤wü≈î£ , C≤‹ dü+düÿ è‹øÏ ñqï |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Û+ä ne>∑‘e· TÚ‘·T+~.
uÛ≤wü ≈£L&Ü C≤‹ dü+düÿ è‹ì ìsê∆]düTÔ+~. ªC≤‹øÏ Jeq Hê[ø£ ` C≤q|ü <ä^‹ø£μ n+{≤&ÉT eTVü‰ø£$ ll.
ˇø£ C≤‹ e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü≈£î, Ä C≤‹ dü+düÿ è‹øÏ, Ä#ês¡e´eVü‰sê\≈£î n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûä+ ñ+≥T+~.
‘·$Tfi¯ó\T kÂs¡e÷Hêìï bÕ{ÏùdÔ, ‘Ó\T>∑Tyês¡T #ê+Á<äe÷Hêìï bÕ{ÏkÕÔ s¡T. n+<äT≈£î ‘·–q≥T¢>±H˚ |ü+&ÉT>∑\T,
|üP»\T #˚kÕÔs¡T. |üP»\T, y˚&ÉTø£\ø£qT>∑TD+>± |ü<äC≤\+ ‘·j·÷sö‘· T+~. ø=ìï uÛ≤wü\T e÷s¡TŒqT ‘·«s¡>±
d”«ø£]+#·e⁄. ø=ìï uÛ≤wü\T ‘·«]‘·+>± e÷s¡‘êsTT. dü+düÿ è‘·+#˚‘· ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq+‘·>± ‘·$Tfi¯+
Á|üuÛ≤$‘·+ ø±˝Ò<äT. Ç~ ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü $düÔè‹øÏ <√Vü≤<ä+ #˚dæ+~. ‘·$Tfi¯ ÁbÕ+‘·+˝À yÓ’wüíe+, ø£qï&É ÁbÕ+‘·+˝À
XË’eeT‘·+ sê»´y˚T*q dü+<äsꓤ˝À¢ ≈£L&Ü ‘Ó\T>∑THê≥ Vü≤]Vü≤s¡ nuÛ Ò<ä+ bÕ{Ï+|üã&ç+~. dü+düÿ è‘·+ ‘·sê«‘·
eTVü‰uÛ≤>∑e‘·+ yÓ\dæ+~ eTq ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝ÀH˚. á >ös¡e+ Ç‘·s¡ uÛ ≤wü\≈£î <äø£ÿ˝Ò<äqï~ #ê]Á‘·ø£ dü‘·´+. ˇø£
#˚‘· ø£\+ |ü{Ϻ ø£$‘·\T sêdü÷Ô eTs√#˚‘√Ô Vü≤\+ |ü{Ϻ bı\+ <äTìïq düVü≤»ø£$ b˛‘·q eTVü‰uÛ≤>∑e‘·+ sêj·T&É+
eTq ‘Ó\T>∑TC≤‹ #˚düT≈£îqï |ü⁄D´+! Äj·Tq |ü<ë´\T eT+<ës¡ eTø£s¡+<ä e÷<ÛäTsê´\T!!
eTq $yêVü≤ e´edüú˝À ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD ÁbÕ+‘ê\ Á|üuÛ≤e+ ø£ì|ædüTÔ+~. BìøÏ
nqT>∑TDyÓTÆq |ü<äC≤\+ yê´|æÔ˝À ñ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘·\+Áu≤\T, ˇ&ç _j·T´+, kÕ¬sô|f…º.
1.2.2 e÷{≤¢&˚ e´≈£îÔ\ ñ<˚›XÊ´qTkÕs¡+>±, dü+<äsꓤqTkÕs¡+>± |ü<ë\ nsêú\qT ne>±Vü≤q
#˚düTø√yê* : ‘Ó\T>∑T˝À ¬s+&ÉT s¡ø±\ |ü<ë\THêïsTT. e⁄´‘·Œ‹Ô ñqï$, e⁄´‘·Œ‹Ô ˝Òì$. e⁄´‘·Œ‹Ô n+fÒ E tym
ology nì ns¡ú+. eTÚ*ø£yÓTÆq ns¡ú+ nqïe÷≥. ˇø£ |ü<ëìï ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆ q ns¡ú+˝À m+<äT≈£î yê&ÉT‘·THêïyÓ÷
#Ó|üŒ>∑*–‘˚ Ä |ü<ëìøÏ e⁄´‘·Œ‹Ô ñqï≥Tº. #Ó|üŒ˝Òø£b˛‘˚ e⁄´‘·Œ‹Ô ˝Òq≥Tº.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ª≈£L&ÉTμ nH˚ |ü<ëìï rdüT≈£î+fÒ, ÁbÕNqø±\+qT+∫ Ç~ nqï+ nH˚ ns¡ú+˝À yê&Éã&ÉT‘·Tqï
|ü<ä+. á ns¡ú+˝À m+<äT≈£î yê&Éã&ÉT‘·T+<√ ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ á |ü<ä + eT÷˝≤ìï Ä˝À∫+#ê*. ≈£L&ÉT nH˚
á |ü<ä+ ª≈£î&ÉT#·Tμ nH˚ <Ûë‘·Te⁄qT+&ç e∫Ã+~. ≈£î&Ée&ÉeT+fÒ ‹q&É + nì ns¡ú+. @~ ≈£î&Éeã&ÉT‘·T+<√ n~
≈£L&ÉT nqïe÷≥. eTq ¬s+&ÉT #˚‘·T˝À¢ ≈£î&ç#˚ #˚‹ì ª≈£î&ç #˚sTTμ nì n+{≤eTT.
‹\\qT+&ç rdæq~ ‘Ó\’ +. (qTe⁄«\qT+&ç rdæq q÷HÓ). Ç~ ás√E, <ëì |ü]$T‘·yTÓ qÆ ns¡+ú b˛>=≥Tºø=ì
kÕeTHê´s¡ú+˝À dæús¡|ü&ç+<äqïe÷≥. n+<äTπø eTq+ ø=ã“]q÷HÓ (ø=ã“] ‘Ó’\+), Äeq÷HÓ nì yê&ÉT‘·THêï+.

uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

 10

m<äT{Ï e´≈£îÔ\T e´ø£Ô+ #˚ùd uÛ≤wü˝À |ü<ë\ nsêú\qT yê] ñ<˚›XÊqTkÕs¡+>±, @ dü+<äs¡“¤+˝À Ä |ü<ëìï
ñ|üj÷Ó –+#ês√ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e\dæq nedüs+¡ ñ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î "sickle moon" nH˚ Ä+>∑|¢ <ü ãä +<Ûëìï
‘Ó\T>∑T˝ÀìøÏ nqTyê<ä+ #˚ùd≥|ü&ÉT nqTyê<ä≈î£ &ÉT <ëìï ªªø=&Ée* #·+Á<äT&ÉTμμ nì nqTyê<ä+ #˚ùdÔ düs¬ q’ ns¡+ú
düTŒ]+#·<äT. BìøÏ uÛ≤wü˝À >∑\ C≤rj·÷˝…’q ªHÓ\e+ø£ / #·+Á<äe+ø£μ ˝≤+{Ï$ mqTïø√yê*.
á$<Ûä+>± eTq+ |ü<ë\ eT÷˝≤˝À¢øÏ yÓ[¢ |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT yê{Ï eTÚ*ø£yÓTÆq nsêú\T eTq≈£î >√#·s¡
eTÚ‘êsTT.
1.3 uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+ :
ãVüQuÛ≤cÕe´eVü≤s¡\Ô <ë«sê uÛ≤cÕ\ø£Då ≤\T ˇø£ uÛ≤wüqT+&ç Ç‘·s¡ uÛ≤wü\≈£î yê´|ækÕÔsTT. Ç˝≤ yê´|æ+#·&ÜìøÏ
Ä uÛ≤wü\T |üs¡düŒs¡+ »qà dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+&É&É+ e\q ø±e#·TÃ, »qà dü+ã+<Ûä+ ˝Òì$ ø±e#·TÃ.
»qàdü+ã+<Ûä+ ˝Òø£b˛sTTHê ‘·T\´ \ø£åD≤\T ø£*–ñqï uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚ Á|ü<˚XÊìï ãVüQuÛ≤cÕ Á|ü<˚X¯+ (Lin-
guistic Area) n+{≤s¡T.

eTq uÛ≤s¡‘·<˚X¯y˚T ãVüQuÛ≤cÕÁ|ü<˚XÊìøÏ #·ø£ÿ{Ï ñ<ëVü≤s¡D nì uÛ≤ cÕXÊÁdüÔE„\T ìs¡÷|æ+#ês¡T. eTq

<˚X+¯ ˝À Ç+&√`Äs¡´Hé uÛ≤cÕ≈£î≥T+ã+, Á<ë$&É uÛ≤cÕ≈£î≥T+ã+, ÄÁk˛º`@wæj÷· {Ïø˘ uÛ≤cÕ≈£î≥T+ã+, ôdH’ √`{Ïu{… j
Ï T· Hé
uÛ≤cÕ≈£î≥T+ã+, <∏ëjYT`ø£&ÜsTT uÛ≤cÕ≈£î≥T+ã+, Áπ>{Ÿ n+&Ée÷Hé uÛ≤wü\ uÛ≤cÕ≈£î≥T+ã+ nH˚ Äs¡T uÛ≤cÕ
≈£î≥T+u≤\THêïsTT. Á<ë$&É uÛ≤wü\≈£î düVü≤»yÓTÆq ≥, &É, D, fi¯ nH˚ eT÷s¡∆q´ <Ûä«qT\T ô|’q ù|s=ÿqï uÛ≤cÕ
≈£î≥T+u≤˝À¢ #ê˝≤ uÛ≤wü\≈£î yê´|æ+#êsTT.
1.3.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ãVüQuÛ≤cÕ yÓ’$<Ûä´+ : *+–«dæºø˘ düπs« Ä|òt Ç+&çj·÷˝À Á–j·TsYdüHé 1098`1928
es¡≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 179 uÛ≤wü\T eT]j·TT 544 e÷+&É*ø±\T ñqï≥T¢>± ù|s=ÿHêïs¡T.
2001 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »]–q ôdq‡dt ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ 122 Á|ü<ÛëquÛ≤wü\T eT]j·TT 1599 Ç‘·s¡uÛ≤wü\T
ñqï≥T¢>± ù|s=ÿHêïs¡T. Ç+<äT˝À uÛ≤s¡‘·Á|üuÛÑT‘·«+ ôw&É÷´˝Ÿ˝À ù|s=ÿqï, >∑T]Ô+|üã&çq uÛ≤wü\T 22. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
e÷{≤¢&Éã&ÉT‘·Tqï e÷‘·èuÛ≤wü\T 1365 ñHêïsTT. M{Ï˝À Á|üuÛÑT‘·«+#˚ >∑T]Ô+#·ã&çq e÷‘·èuÛ≤wü\T 234.
1.3.2 uÛ≤wü <ë«sê kÕe÷õø£, sê»ø°jT· eT]j·TT Ä]úø±_Ûeè~∆ : uÛ≤e$ìeTj·T kÕ<Ûqä + nsTTq uÛ≤wüqT
m+‘· #êø£#·ø£´+>± $ìjÓ÷–+#·T≈£î+fÒ düe÷»+˝Àì düuÛÑT´\eT<Ûä´ n+‘· #·ø£ÿ{Ï dü+ã+<Ûä u≤+<Ûäyê´˝Òs¡Œ&É‘êsTT.
e´≈£îÔ\eT<Ûä´ Ç˝≤+{Ï eT+∫ dü+ã+<Ûë\Tqï düe÷C≤ìï |ü⁄s√>±$T ˝Ò<ë n_Ûeè~∆ #Ó+~q düe÷»+>± eTq+
n+#·Hê y˚kÕÔ+. uÛ≤wü <ë«sê düe÷»+˝À ñqï düuÛÑT´\eT<Ûä´ dü‘·‡+ã+<Ûë˝Òs¡Œ&É‘êsTT. á dü+ã+<Ûë\‘√ ˇø£
eT+∫ düe÷»+>±, |ü]bÕ\Hê dü+ã+<Ûë\T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e&É+, Ä]úø±_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ uÛ≤wüqT ˇø£
|ü<Tä HÓq’ Äj·TT<Û+ä >± yê&ÉTø√e&É+˝À uÛ≤cÕHÓ|’ ⁄ü D≤´\qT n_Ûeè~∆ #Ó+~+#·&+É <ë«sê ñ|üj÷Ó –+#·Tø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
á n_Ûeè~∆ uÛ≤wü <ë«sêH˚ eTq+ kÕ~Û+#·>∑\T>∑T‘ê+.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 11

eT+∫ uÛ≤cÕ kÕeTs¡ú´eTTqï e´øÏÔ sê»ø°j·÷˝À¢ ≈£L&Ü ÇfÒº sêDÏ+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT. ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô˝À
ñqï‘· •Ksê\qT n~Ûs√Væ≤kÕÔ&ÉT. yê´bÕs¡ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ˝≤yê<˚M˝À¢ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘ê&ÉT. eT+∫ e´øÏÔ>±
>∑T]Ô+|üã&É‘ê&ÉT. ‘·<ë«sê eT+∫ düe÷»+ s¡÷bı+<äT‘·T+~. n+<äTøπ nìï $ø±kÕ\≈£î uÛ≤cÕ $ø±düyT˚ |ü≥Tº>=eTà!
1.3.3 ÁbÕe÷DÏø£ ` nÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤cÕs¡÷bÕ\T : @ uÛ≤wü¬ø’Hê, Ä uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ Á|ü»\+<ä]ø° uÛ≤wü
ns¡ú+ ø±yê\+fÒ Ä uÛ≤wü≈£î ˇø£ ÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤cÕs¡÷|ü+ nedüs¡+. @ ÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤ôw’Hê, Ä uÛ≤wü˝À>∑\ ˇø£
e÷+&É*ø£ uÛ≤wüqT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·T+~.
ÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤wü e÷s¡TŒ*ï ÄVü‰«ìdü÷Ô, e÷s¡TŒ*ï n+‘·s¡÷“¤‘·+ #˚düTø=+≥÷ dæús¡+>± ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
áHê{Ï eTq ‘Ó\T>∑T ÁbÕe÷DÏø£uÛ≤wüqT •wüºyê´eVü‰]ø£ uÛ≤wü nì |æ\TdüTÔHêï+. Á|üdüTÔ‘·+ |üÁ‹ø£˝À¢ eTq+
#·<äTe⁄‘·Tqï uÛ≤wü+‘ê ÁbÕe÷DÏø£ yê&ÉTø£uÛ≤ùw! ÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤wü˝À yê&˚ |ü<ë\T m≈£îÿeeT+~øÏ, Ç+#·T$T+#·T
n+<ä]ø° ne>±Vü≤q ne⁄‘êsTT. ø±˙ ìs¡øså£ êdüT´\T ÁbÕe÷DÏø|£ <ü ë\ ñ#êäsD¡ ˝ÀqT, *œ‘·s÷¡ |ü Á|üj÷Ó >±\˝Àq÷
$|òü\eTÚ‘·THêïs¡T. ‘·‘·Œ¤*‘·+>± uÛ≤wü˝À nÁbÕe÷DÏø£ s¡÷bÕ\T m≈£î ÿe ne⁄‘·THêïsTT. Ç{Ϻ nÁbÕe÷DÏø£ s¡÷bÕ\
yê&Éø£ e\q yê{Ï nsêú\T |ü]$T‘·eTsTTq |ü]~Û˝À >∑\yê]øÏ e÷Á‘·y˚T ns¡úeTÚ‘êsTT. n+<ä]ø° ns¡ú+ ø±e⁄.
Ç˝≤+{Ï |ü<äÁ|üjÓ÷>±\‘√ e÷{≤¢&˚ uÛ≤wüqT nÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤wü nqe#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ÁøÏ+~ s¡÷bÕ\qT |ü]o*<ë›+.
ÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤cÕs¡÷|ü+ ` nÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤cÕs¡÷|ü+
Ms¡jT· ´ ` ás¡jT· ´
yê&ÉT ` Ä&ÉT
»q+ ` »Hê\T
Á|ü» ` ô|»
ÁbÕD+ ` ù|q+
|òTü Às¡+ ` >√s¡+
düHê´dæ ` düHêïdæ (düHêïk˛&ÉT)
ø±e⁄q nÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤cÕs¡÷bÕ\qT uÛ≤wü˝À m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT >∑T]Ôdü÷Ô yê{Ïì |üÁ‘·ø£˝À¢q÷, <äèX¯´ÁX¯eD
e÷<Ûä´e÷˝À¢q÷ dü+<äsꓤìïã{Ϻ, bÕÁ‘· rs¡T‘ÓqTï\qTã{Ϻ e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑ã&˚≥≥T¢ #·÷düTø√e\dæq u≤<Ûä´‘·
$<ë´e+‘·T\ô|’ m|ü&É÷ ñ+≥T+~. ‘Ó\T>∑T e÷≥\ |ü<ä dü«s¡÷bÕìï ≈£L&Ü ‘Ó\T>∑T |üÁ‹ø± s¡#·sTT‘·\T ns¡ú+
#˚dTü ø√yê*. ªn\T¢&TÉ ‘√düV‰ü @&ÉT>∑Ts¡T n¬sdtμº nqï o]¸ø˝£ À n¬sdtº nqï Ä+>∑|¢ <ü ëìï n»+‘·|<ü +ä >± e÷s¡TÃø√e\dæq
nedüs¡+ ˝Ò<äT. m+#˚‘·q+fÒ n˝≤+{Ï |ü<ë\T »qJeq Ádüe+‹˝À ø£*dæb˛j·÷sTT. ˇø£y˚fi¯ ªªn\T¢&ÉT‘√düVü‰
@&ÉT>∑Ts¡T n¬sdüTºμμ nì sêdæqyêfi¯ófl ≈£L&Ü n\T¢&ç‘√düVü‰ nì sêj· T˝Òø£b˛e&É+ eTq ‘Ó\T>∑T |ü]ƒ‘·\ <äTs¡<äèwüº+.

uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

 12

nsTT‘˚ Ä<ÛäTìø£ uÛ≤cÕXÊÁdüÔ+˝À Ç|ü&ÉT MdüTÔqï >±*ìã{Ϻ M{Ïì n+‘· rÁe+>± rdüTø√e\dæq nedüs¡+
˝Ò<˚yÓ÷! eTq+ Á|üdüTÔ‘·+ ÁbÕe÷DÏø£ yê&ÉTø£uÛ≤wü>± >∑T]ÔdüTÔqï uÛ≤wü˝À ≈£L&Ü ø±\+ >∑&ç#˚ø=B› e÷s¡TŒ\T
dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT.
1.4.1 uÛ≤wü : Á|ü<∏äeT, ~«rj·T eT]j·TT ‘·èrj·T uÛ≤wü\T : ªªuÛ≤wü´‘˚ Ç‹ uÛ≤wü'μμ uÛ≤wæ+|üã&˚ <ëìì
uÛ≤wü nì n+{≤s¡T. eTqTwüß´\ eT<Ûä´ e÷{≤¢&˚ Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ–q+‘· ø±\+ uÛ≤wü ñ|üjÓ÷–düTÔqïfÒ¢ uÛ≤$+#ê*.
uÛ≤cÕÁ|üjT· Tø£Ô sêÁcÕº\T @s¡Œ&çq ‘·sT¡ yê‘· 1956 ˝À øπ +Á<äÁ|üuÑÛT‘·« $<ë´ dü\Vü‰dü+|òTü + (CABE) Á‹uÛ≤cÕdü÷Á‘êìï
Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. 1961 ˝À sêÁcÕº\ eTTK´eT+Á‘·T\ düe÷y˚X+¯ ˝À Á‹uÛ≤cÕdü÷Á‘êìï nìï sêÁcÕº\T neT\T#˚j÷· \ì
n+^ø£]+#·&É+ »]–+~. 1964`66 dü+e‘·‡s¡+˝À ø=sƒêØ ø£MTwüHé ≈£L&Ü ‘·q ìy˚~ø£˝À Á‹uÛ≤cÕdü÷Á‘êìï
nqTdü]+∫+~.
ãVüQuÛ≤cÕ $\dæ‘·yÓTÆq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·T düyÓTÆø£´‘·qT, n+‘·sê®rj·T ne>±Vü≤qqT
<äèwæj
º T· +<äT+#·Tø=ì uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü bÕsƒX¡ Ê\˝À #˚]q Á|ü‹ $<ë´]ú ø£˙dü+ eT÷&ÉT uÛ≤wü\T H˚sT¡ Ãø√yê\H˚ dæ<ë∆+‘êìï
Á|üy˚X¯ô|{Ϻ sêÁcÕº\yêØ>± ø=ìï dü÷#·q\qT #˚dæ+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À nH˚ø£uÛ≤wü\T ñ+&É≥+#˚‘· Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´Øú ø£˙ dü+ eT÷&ÉT uÛ≤wü\T H˚s¡TÃø√yê\H˚
ìj·Te÷ìï ô|{Ϻ+~. BìH˚ Á‹uÛ≤cÕdü÷Á‘·+ n+{≤s¡T. Bì Á|üø±s¡+ bÕsƒ¡XÊ\˝À #·<äTe⁄‘·Tqï Á|ü‹ $<ë´]ú Á|ü<∏äeT
uÛ≤wü>± ‘·q e÷‘·èuÛ≤wüqT>±ì ˝Ò<ë ÁbÕ+rj·TuÛ≤wüqT>±ì H˚s¡TÃø√yê*. ~«rj·TuÛ≤wü>± C≤rj·TuÛ≤wü nsTTq
Væ≤+Bì H˚s¡TÃø√yê*. Væ≤+B e÷‘·èuÛ≤wü>± ø£*–qyês¡T <äøÏåD≤~ uÛ≤wü\˝À @<√ˇø£ uÛ≤wüqT ~«rj·T uÛ≤wü>±
H˚s¡TÃø√yê*. Çø£ ‘·èrj·TuÛ≤wü>± n+‘·sê®rj·TuÛ≤wü nsTTq Ä+>∑¢+ ˝Ò<ë j·T÷s√|æj·THé uÛ≤wü\˝À @<√ˇø£{Ï
H˚sT¡ Ãø√yê*.
ñ‘·Ôsê~ sêÁcÕº\T <äøÏåD≤~uÛ≤wü˝À¢ @<√ ˇø£ uÛ≤wüqT H˚s¡TÃø√yê*. n˝≤π> <äøÏåD≤~yês¡T C≤rj·TuÛ≤wü
nsTTq Væ≤+B ÄeX¯´ø£‘·qT >∑T]Ô+∫ H˚s¡TÃø√yê*. #ê˝≤ sêÁcÕº˝À¢ ‘·eT Á|ü»\T e÷‘·èuÛ≤wüqT ‘·|üŒìdü]>±
Á|ü<ÛäeTuÛ≤wü>± H˚s¡TÃø√yê\ì ‘·|üq |ü&ÉT‘·Tqï|ü⁄&ÉT Ä+Á<ÛäsêÁwüº+˝À bÕ\≈£î\≈£î á $wüj·T+ ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+
$∫Á‘·+>± nì|æk˛Ô+~. ˇø£ÿ Ä+Á<ÛäsêÁwüº+˝ÀH˚ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\T ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü #·<äe≈£î+&ÜH˚ $<ä´qT |üP]Ô
#˚j·T>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. Bìe\q uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü n+‘·]+∫b˛j˚T Á|üe÷<äeTT+<äì ≈£L&Ü UNESCO
ôV≤#·Ã]+∫+~. yê] ôV≤#·Ã]ø£ eTq˝À ø£\es¡+ ø£*–k˛Ô+~. ‘·\¢&ç*¢b˛‘·Tqï ‘·*¢uÛ≤wüqT ø±bÕ&ÉTø√e&É+
‘Ó\T>∑TC≤‹ u≤<Ûä´‘·. n+<äT≈£î ‘·–q yê‘êes¡D≤ìï düèwæº+#·&É+ Á|ü uÛÑT‘·« ø£s¡Ôe´+!
1.4.2 uÛ≤cÕs¡÷bÕ\T (Forms of language) : Ä<ÛäTìø£ ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À yêÁ>∑÷|üuÛ≤wü≈£î, *œ‘·s¡÷|ü
uÛ≤wü≈£î #ê˝≤ ‘˚&Ü\T+&É{≤ìï yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ >∑eTì+∫+~ yÓ’C≤>¥|ü≥ï+ &ç.sTT.z.>± |üì#˚dæq @{Ÿ‡ <=s¡>±s¡T.
á ‘˚&Ü\qT ne>±Vü≤q #˚düTø√˝Òø£ dü+<˚Vü≤ìeè‹Ô ø√dü+ –&ÉT>∑T sêeT÷à]Ô |ü+‘·T\T>±]ï eT]j·TT >∑Ts¡C≤&É

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 13

nbÕŒsêe⁄>±]ì ø£*ùdÔ, yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ düe÷y˚X ¯+˝À –&ÉT>∑Tyês¡T e÷{≤¢&É&É+‘√ e´eVü‰]ø£

uÛ≤cÕ ñ<ä´eT+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. e´eVü‰]ø£ uÛ≤wü ñ<ä´e÷ìøÏ –&ÉT>∑Tyês¡T Ä+Á<Ûä<˚X¯eT+‘·{≤ ‹]– düuÛÑ\÷,
düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+∫ n+<ä] eT<ä‘› ÷· Ô ≈£L&É>≥
∑ &º ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïùdÔ, ‘=*kÕ]>± e´eVü‰]ø£u≤Û wü˝À ªªø£Hê´X¯ó\ÿ+μμ
Hê≥ø±ìï sêdæ e´eVü‰]ø£ uÛ≤cÕñ<ä´e÷ìï >∑÷]à Á|ü»˝À¢ #Ó‘’ q· ´+ s¡–*+#ês¡T >∑Ts¡C≤&É. Hê{Ï ñ<ä´eT|ò*ü ‘·+>±H˚
áHê{Ï e´eVü‰]ø£uÛ≤wü $X¯«s¡÷|ü+ <Ûä]+∫+~. Ä eTôVA<ä´eT+ –&ÉT>∑T, >∑Ts¡C≤&É\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq|üŒ{Ïø°, ‘·q
qe´ø£$‘·«+‘√ e´eVü‰]ø£ uÛ≤c˛<ä´e÷ìï ñqï‘· •Ksê\≈£î #˚]Ã+~ e÷Á‘·+ eTVü‰ø£$ llj˚T! qqïj·THê{Ï
Á>±+~∏ø£uÛ≤cÕs¡÷bÕìøÏ H˚{Ï e´eVü‰]ø£ uÛ≤cÕs¡÷bÕìøÏ eT<Ûä´ m+‘√ yÓ’$<Ûä´+ ñ+~.
1.4.3 e÷+&É*ø±\T (Dialects) : ˇø£ ìs¡T∆wüº uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+˝À Á|ü»\T ñ|üjÓ÷–+#˚ uÛ≤cÕ´e´eVü‰s¡
s¡÷bÕìï e÷+&É*ø£+ n+{≤s¡T. Ä uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ Á|ü»\˝À _Ûqï uÛÖ>√[ø£ e÷+&É*ø±\Tqï|üŒ{Ïø° @<√ˇø£
e÷+&É*ø±ìï ÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤wü>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. á ÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤wü≈£ î @<√ ˇø£ e÷+&É*ø£uÛ≤wü Ä<Ûës¡+>±
ñ+≥T+~. ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+˝À Á|ü<Ûëq+>± Hê\T>∑T e÷+&É*ø£ ÁbÕ+‘ê\T+&˚$. Á|üdüTÔ‘· Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
sêÁwüº+˝À eT÷&ÉT e÷+&É*ø£ ÁbÕ+‘ê˝Ò $T–*ñHêïsTT. Ç+ø± dü÷ø£åà|ü]o\q #˚ùdÔ |ü<äeT÷&ÉT õ˝≤¢˝À¢ |ü<äeT÷&ÉT
_Ûqï e÷+&É*ø±\T ø£ìŒkÕÔsTT. e÷+&É*ø±\qT Á|ü<Ûëq+>± Hê\T>∑T s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. n$. 1. ÁbÕ+rj·T
e÷+&É*ø£+, 2. kÕe÷õø£ e÷+&É*ø£+, 3. #ê]Á‘·ø£ e÷+&É*ø£+, 4. JeXÊÁkÕÔqTkÕs¡ e÷+&É*ø£+.
ˇπø e´øÏÔ e÷{≤¢&˚ uÛ≤wüqT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd$, >∑èVü≤+˝À e÷{≤¢&TÉ ø=H˚≥|ü&ÉT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd$, |ü]düsê\ô|q’
Á|üuÛ≤e+ #·÷ù|$ ô|’ Hê\T>∑T e÷+&É*ø£ s¡÷bÕ\T.
ñ<ë : ˇø£ ◊<˚fi¯¢ |æ˝≤¢&ÉT ªªne÷à ãTe« ô|≥ºyê?μμ nì n&ÉT>∑T‘ê&ÉT .
z ns¡yÓ’ @fi¯ófl <ë{Ïq eè<äT∆&Ó’‘˚ ªª@+ ø√&É˝≤! Ç+‘· nqïyÓTÆHê ô| &É‘êyê?μμ nì n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.
j·Te«qÁbÕj·T+˝Àyêfiˢ̑˚ ªª˝…’{Ÿ rk˛ÿμμ, 143 (I Love You), ªªn+‘· d”Hé ˝Ò<äT˝Òμμ ˝≤+{Ï |ü<ë\ yê&Éø£+
ñ+≥T+~. ªª˙ø£+‘· d”Hé ˝Ò<äT˝Ò!μμ nH˚e÷≥ ìs¡ø£åsêdüT´\T ôd’‘·+ ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T.
˙ j·Tyê«s¡+ e÷≈£î‘Ó©<ë? (ìs¡ø£åsêdüT´\T)
ªª>±ãTì+&Ü ˙fi¯ó¢HêïsTTμμ |ü˝≤ï&ÉTÁbÕ+‘·+yêfi¯ó¢
ªªdæìe÷ |òüdtº c˛øÏμμ (ìs¡ø£åsêdüT´\ Ä<ëj·T+ ô|]π>≥|üŒ{Ï uÛ≤wü)
ªªns¡T+<Ûä‹øÏμμ ` ªªÄs¡+CÀ‹μμ (≈£î\e÷+&É*ø£+) Ç˝≤+{Ï nH˚ø£ ñ<ëVü≤s¡D\qT >∑eTìùdÔ e÷+&É*ø±\
|ü]o\qqT Ç+ø± dü÷ø£åà<äèw溑√ #˚j·Te#·TÃ.
1. yÓ’j·TTøÏÔø£ uÛ≤cÕe÷+&É*ø£+
2. ÁbÕ+rj·T uÛ≤cÕe÷+&É*ø£+
3. ≈£î\/eè‹Ô/C≤‹/e÷≥/ejÓ÷uÛÒ<ä+/*+>∑uÛÒ<ä+ >∑\ e÷+&É*ø£+

uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

 14

4. kÕVæ≤‘·´ e÷+&É*ø£+
5. dü+<äs¡“¤ e÷+&É*ø£+. M{Ïì $X‚¢wæ+∫ yÓ’$<ë´\qT ù|s=ÿqe#·TÃ.
e÷+&É*ø£ uÛ≤wü\ Á|üjÓ÷»Hê\T :
1. e÷+&É*ø£+ e\q uÛ≤wü yÓ’$<ë´ìï dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~.
2. yÓ’$<ä´+ e\q uÛ≤wü≈£î kÂ+<äs¡´+ ø£\T>∑T‘·T+~.
3. kÕVæ≤‘·´+˝Àì bÕÁ‘·\≈£î düVü≤»‘·«+ edüTÔ+~.
4. $wüj·÷ìï ã\+u≤ #Ó|üŒe#·TÃ.
5. ˇπøs¡ø£yÓTÆq ø=‘·Ô uÛ≤wü s¡÷bı+<äT‘·T+~.
uÛ≤wü\˙ï |üs¡düŒsêÁ•‘ê\T. _Ûqï‘·«+ ø£\>∑*dæq|ü&ÉT Á|üuÛ≤$‘·eTÚ‘êsTT. ªªdü+Á|ü<ëj·Tdæ<ä∆ ìsêàD≤ìøÏ
$s¡T<ä∆yÓTÆq uÛ≤cÕ\ø£åD+ ø£ìŒùdÔ n~ Ä<ëq|ü<äeTìμμ >∑T]Ô+#ê*. Ç+<äT <Ûë‘·èuÛ≤wü ` d”«ø£è‘·uÛ≤wü nì ¬s+&ÉT
ñ+{≤sTT. Ç‘·s¡ uÛ≤cÕdü+|üs¡ÿ+ e\q e∫Ãq |ü<ë\qT nq´<˚XÊ´\T n+{≤eTT.
1.4.4 e´øÏÔ>∑‘·uÛ≤wü (Individual Language) : @ e´øÏÔ e÷{≤¢&˚ uÛ≤ôw’Hê y˚s=ø£ e´øÏÔ uÛ≤wü‘√ b˛*ùdÔ
ø£˙dü yÓ’$<Ûë´ìï ø£*–ñ+≥T+~. á $wüj·T+˝À MTs¡T @ Ç<ä›s¡T e÷{≤¢&˚ uÛ≤wüHÓ’Hê |ü]o*+∫ ìs¡ísTT+#·Tø√+&ç.
á Á|ü‘´˚ ø£‘H· ˚ e´øÏ>Ô ‘∑ u· ≤Û wü ˝Ò<ë yÓj
’ T· TøÏøÔ £ uÛ≤wü nì n+{≤eTT. ˇπø Ç+{Ï˝À ø£*dæ J$düTqÔ ï|üŒ{Ïø° n<˚ Ç+{Ï˝À
e´≈£îÔ\T e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü˝À yÓ’$<Ûä´+ düŒwüº+>± ø£ìŒdüTÔ+~. Ä e´øÏ Ô ñ#êäs¡D˝ÀqT, |ü<äã+<Ûë\ yê&ÉTø£˝ÀqT,
dü+<äs√“¤∫‘· |ü<ë\ Á|üjÓ÷>∑+˝Àq÷ Ç‘·s¡T\ uÛ≤wü‘√ ø£˙dü ‘˚&Ü˝…’H ê ø£*–ñ+&É&Üìï >∑eTì+#·>∑\+. eTìwæ`
eTìwæø° >∑\ ‘˚&Ü˝≤π> eTìwæ`eTìwæ e÷{≤¢&˚ uÛÑè≤wü≈£L ñ+&˚ ‘˚&Üj˚ T yÓ’j·TTøÏÔø£uÛ≤wü Á|ü‘˚´ø£‘·.
1.4.5 >∑èVü≤uÛ≤wü (Home language) : |æ\¢\T u≤\´<äX¯˝À H˚s¡TÃø=H˚ uÛ≤wüqT >∑èVü≤uÛ≤wü>± uÛ≤cÕy˚‘·Ô\T
n+^ø£]düTÔHêïs¡T. Ç+‘·es¡≈£î eTq+ á uÛ≤wüH˚ e÷‘·èuÛÑè≤wü nì nqTø=+≥THêïeTT. ø±˙ u≤\´<äX¯˝ÀH˚ |æ\¢\T
¬s+&ÉT uÛ≤wü\T H˚s¡TÃø=H˚ |ü]dæú‘·T\T ñqï|ü⁄&ÉT, n+fÒ y˚πs«s¡T e÷‘·èuÛ≤wü\ ‘·*<ä+Á&ÉT\ |æ\¢\T ‘·+Á&çqT+&ç,
‘·*¢qT+&ç y˚πs«s¡T uÛ≤wü\qT ˇπø düeTj·T+˝À H˚s¡TÃø=H˚ dü+<äsꓤ \˝À ¬s+&ÉT uÛ≤wü\qT H˚s¡TÃø√e\dæ edüTÔ+~.
n|ü&ÉT Ä |æ\¢\T yê&˚ >∑èVü≤uÛ≤wü $_Ûqï‘·‘√ ≈£L&ç ñ+≥T+~. u≤\´+˝À ~«uÛ≤cÕÁ>∑Vü≤≈£î˝…’q |æ\¢\T n‘·´+‘·
Á|ü‹uÛ≤e+‘·T˝Ö‘ês¡ì uÛ≤cÕy˚‘·Ô\T ìsêú]düTÔHêïs¡T.
1.4.6 |ü]düsê\ uÛ≤wü (Language in the surroundings) : e´øÏÔ>∑‘·uÛ≤wü≈£î, >∑èVü≤uÛ≤wü≈£î _ÛqïyÓTÆq~
|ü]düsê\ uÛ≤wü. eTq+ @ |ü]düsê\˝À ìedædüTÔHêïyÓ÷ Ä |ü]düsê\˝À ìedæ+#˚ _Ûqï C≤‘·T\Á|ü»\T, _Ûqï
eè‘·TÔ\ Á|ü»\T, _ÛqïeT‘ê\ Á|ü»\T, _Ûqï ≈£î˝≤\ Á|ü»\T kÕe÷q´ nedüsê\T rs¡TÃø√e{≤ìøÏ yê] yê] uÛ≤wü
H˚|ü<Ûë´ìïã{Ϻ yês¡T e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü˝À |ü<ë\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. á |ü<ë\ uÛ≤wü<ë«sêH˚ Ç#·Ã≥ uÛ≤e$ìeTj·T+,

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 15

e´eVü‰s¡+ |üPs¡Ôe⁄‘·T+~. Ç˝≤ |ü]düsê\˝À \_Û+#˚ uÛ≤wüH˚ |ü]düsê\ uÛ≤wü n+≥THêïeTT.

ñ<ë : @+y√jYT! u≤>∑THêïyê? (ˇø£|ü&ÉT)
>∑Ts¡÷! u≤>∑THêïyê?
nqï! |”¢CŸ #ÓbÕÔyê? Ç˝≤+{Ï |ü\ø£]+|ü⁄\T *+>±ìïã{Ϻ, ej·TdüTqTã{Ϻ, e÷‘·èuÛ≤wüqTã{Ϻ,
ÁbÕ+‘êìïã{Ϻ Äj·÷ |ü]düsê\˝À yê&˚ uÛ≤wüqTã{Ϻ e÷s¡T‘·÷H˚ ø£ìŒdüTÔ+{≤sTT. Ç˝≤+{Ï |ü]düs¡uÛ≤wü Á|üuÛ≤e+
>∑èVü≤uÛ≤wüô|’q, e´øÏÔ>∑‘·uÛ≤wüô|’HÓ’ ø£∫Ñ·+>± ñ+≥T+~.
1.4.7 uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D kÕ<Ûäq+>± uÛ≤wü (Language is a tool for thought and expression) :
düe÷»+˝Àì düuÛÑT´\T uÛ≤wüqT |üs¡düŒs¡ uÛ≤e$ìeTj·T+ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. düŒwüºyÓTÆq uÛ≤eÁ>∑Vü≤D+q≈£î,
düŒwüºyÓTÆq e´ø°Ôø£s¡D≈£î |ü<äeTT\T $<ä´˝À H˚s¡TÃø=ì ñ|üjÓ÷–düT Ô+{≤s¡T. ø±e⁄q eTq uÛ≤yê\qT m<äT{Ïyê]øÏ
düŒwüº+>± ne>±Vü≤q nj˚T´≥≥T¢ ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ uÛ≤wüqT ˇø£ kÕ<Ûä q+>± ñ|üjÓ÷–kÕÔeTT.
uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ ˝À uÛ≤wüjTÓ Tø£ÿ kÂ+<äsê´ìï ÇqTeT&ç+|üCùÒ d$ ˝Àø√≈£î\Ô T, C≤rj·÷\T, qT&çø±sê\T yÓTT<ä˝q’… $.
Ç$ ø±e´uÛ≤wü˝ÀHÓ’Hê, C≤q|ü<ä uÛ≤wü˝ÀHÓ’Hê uÛ≤cÕkÂ+<äs¡´ \ø£åD≤ìï >∑Tu≤[+|üCÒkÕÔsTT. nuÛÑT´<äj·T+, Hê>∑]ø£‘·
b˛j˚T eT‘ê\ø√dü+ Ä>∑<äT, Ä>∑≈£L&É<äT. eTq~ e´ekÕj·T<˚X¯+. uÛ≤s¡ rj·T Ä‘·à |ü˝…¢˝À¢ ñ+<äì #Ó|üø=H˚yês¡T,
j·T+Á‘ê\T s¡+>∑Á|üyX˚ +¯ #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· mH√ï e÷≥\T, |üìeTT≥T¢ eT÷\|ü&ܶsTT. m\|üf<… Tä ,› <ë|üf<… Tä ,› #Ósêïø√˝≤
yÓTT<ä˝…’q$. uÛ≤wü düJeyÓTÆq~. bÕ‘·$ b˛‘·÷ñ+fÒ ø=‘·Ô$ edü÷Ôñ+{≤sTT. eTTqT|ü⁄ ej·TdüT eT[flq n‘·Ô>±s¡T
ªø°\T <ëìø±&ÉT+~. n~ ‹|æŒq≥Tº sT÷&Ü&É‘ê&ÉTμ nì ø√&É\T, ø=&ÉT≈£î >∑T]+∫ yê´U≤´ì+#˚~. Ç|ü&ÉT, ªª]yÓ÷{Ÿ
<ëì<ä>∑Zs¡qT+~. Ä&É MT≥H=≈£îÿ‘êe⁄+fÒ á&É u§eTà e÷s¡T‘êe⁄+≥~.

1.4.8 uÀ<Ûäq e÷<ä´eT+>± ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü: 'Medium of Instruction' nH˚ n+>∑¢|ü<ëìøÏ eTq+
‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À ªuÀ<Ûäq e÷<Ûä´eT+μ nH˚ |ü<ëìï ñ|üjÓ÷–düTÔHêï+. Á_{Ïwt yêfi¯ófl bÕ*+∫q ø±\+ Hê{Ï qT+&ç
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1835 ˝≤sY¶ yÓTø±˝Ò eTq $<ë´\j·÷˝À¢ Ä+>±¢ìï uÀ<ÛäHêuÛ≤wü>± Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT.

eTVü‰‘êà>±+~Û e÷‘·èuÛ≤wü e÷<Û´ä eT+>± s¡÷bı+<ë\ì, e÷‘·èuÛ≤cÕ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑÷]à 09`07`1938

Hê{Ï ªVü≤]»qμ |üÁ‹ø£˝À sêXÊs¡T. 1948 Hê{Ï sê<Ûëø£èwüíHé ø£MTwüHé, 1952 Hê{Ï yÓTT<ä*j·÷sY ø£MTwüHé, 1962
˝À uÛ≤s¡‘· C≤rj·T düyÓTÆK´‘ê dü$T‹, 1964`66 ø=sƒê] $<ë´ø£MTwüHé‘√ düVü‰ n˙ï bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTTqT+&ç
$X¯«$<ë´\j·T kÕúsTT es¡≈£î e÷‘·èuÛ≤wü˝ÀH˚ $<ë´uÀ<Ûäq »s¡>±\ì dü ÷∫#êsTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À
uÀ<ÛäHêe÷<ä´eT+>± ‘Ó\T>∑TH˚ ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. düTe÷s¡T á <äX¯˝À, dæú‹˝À ñqï ‘Ó\T>∑TqT 1969 qT+&ç
Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ kÕúsTT˝ÀqT, 1971 Hê{Ï qT+&ç &çÁ^ kÕúsTT˝ÀqT sêÁwüºeT+‘·{≤ uÀ<Ûäq e÷<Ûä´eT+ #˚XÊs¡T.
Á|üdüTÔ‘·+ ø=ìï $X¯« $<ë´\j·÷\T b˛düTºÁ>±&çj˚T´{Ÿ kÕúsTT˝À ≈£L&Ü ‘Ó\T>∑T e÷<Ûä´e÷ìï $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T.
Ä+>∑¢ e÷<Ûä´eT+˝À \_Û+#˚ mH√ï Á>∑+<∏ë\T |üsƒ¡Hêj·T Á>∑+<∏ë\T>± nqTø£s¡D°j·T Á>∑+<∏ë\T>± ‘Ó\T>∑T˝À
uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+
 16

nqTe~+∫ n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·T‘·THêïs¡T.

dü«‘·+Á‘·´+ e#êÃø£ #ê˝≤ es¡≈£î e÷‘·èuÛ≤cÕ e÷<Ûä´eT+˝ÀøÏ e#êÃeTì nqT≈£î+≥Tqï <äX¯˝À eT∞fl
#·]Á‘· yÓq≈£îÿ eTfi¯fl≥+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Ä+>∑¢ e÷<Ûä´eT+ |üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯ qT+&˚ ‘·q $X¯«s¡÷|ü+
Á|ü<ä]Ùk˛Ô+~. Ç˝≤+{Ï e÷]q |ü]dæú‘·T\˝À $<ë´uÀ<Ûäq @ uÛ≤wü˝À kÕ>±* nH˚ n+X¯+ô|’ düe÷»+˝À y˚T<Ûë$
es¡Z+˝À _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\T ñHêïsTT. Ä+>∑¢ $<ä´ e´øÏÔ J$‘êìøÏ uÛÑs√kÕìdüTÔ+<äqï n_ÛÁbÕj·T+ ô|<ä› m‘·TÔq
bÕ‘·T≈£îb˛‘√+~. Ä+>∑¢ uÛ≤wüô|’ |ü≥Tº kÕ~+#·&É+ nedüs¡y˚T nsTTq|üŒ{ÏøÏ e÷‘·èuÛ≤wü˝À kÕ~Ûø±s¡‘· ≈£L&Ü n+‘˚
nedüsy¡ TÓ qÆ n+X¯+>± >∑T]Ô+#ê*. e÷‘·èuÛ≤wü˝À ñqï‘·+>± Ä˝À#·q, e´ø°øÔ s£ D¡ kÕeTs¡´ú + nq´uÛ≤wü˝À kÕ<Û´ä +ø±<äì
uÛ≤cÕXÊÁdüÔy˚‘·Ô\T n_ÛÁbÕj·T|ü&ÉT‘·T+{≤s¡T. @~ @yÓTÆq|üŒ{ÏøÏ uÀ<ÛäHê e÷<∏ä´eT+ ù|]≥ n+~+#˚ $<ä´HêD´‘·˝À
m˝≤+{Ï e´‘ê´kÕ\T ñ+&Ésê<äT. á $wüj·÷ìï yêdüÔ$ø£ <äèw溑√ |ü]o*+#ê*. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTTqT+&ç Á>±MTD
eT]j·TT |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê˝À¢ Á|üuÛÑT‘·« eT]j·TT Áô|’y˚≥T $<ë´dü+düú\ìï+{Ï˝ÀqT Ç≥T e÷‘·èuÛ≤wü˝Àq÷, n≥T
Ä+>∑¢+˝Àq÷ düe÷+‘·s¡+>± $<ë´uÀ<Ûäq »s¡>∑&ÜìøÏ #·s¡´\T rdüTø√yê*. &ÉãT“qï yê]πø Ä+>∑¢e÷<Ûä´eT+
#·<Tä e⁄\T nqï n|üÁ|üuÑÛ ‘=\–b˛‘·T+~. es¡sZ V¡ ≤æ ‘· düe÷» ìsêàD≤ìøÏ Ç~ <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~. Ä+>∑e¢ ÷<Û´ä eT+˝À
#·<äTe⁄ø=H˚yês¡T ≈£L&Ü e÷‘·èuÛ≤wüqT ˇø£ ‘·|üŒìdü] $wüj·T+>± #·< äyê\H˚ ìj·TeT+ ñ+&Ü*. e÷‘·èuÛ≤wü˝À
uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{ÏøÏ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£uÛ≤wü, ñbÕ<Ûë´j·TTì uÛ ≤wü ¬s+&ÉT ≈£L&Ü |æ\¢\uÛ≤wü≈£î (Ç+{ÏuÛ≤wü) bı+‘·q
˝Òì$>± ñ+&É&É+e\¢ e÷‘·èuÛ≤wü uÀ<Ûäq≈£î+≥T|ü&ÉT‘·T+~.
Ábıˆˆ ø£èwüí≈£îe÷sY>±s¡T sêdæq ªª |æ\¢\uÛ≤wü ` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉTμμ |ü⁄düÔø±ìï #·<äe+&ç. Bì >∑T]+∫
düVü‰<Ûë´j·TT\‘√ #·]Ã+#·+&ç.
1.4.9 C≤rj·T düyÓTÆK´‘· ` uÛ≤wü: ˇø£ <˚X¯+˝À $_Ûqï ≈£î˝≤\T, e÷≥\T, dü+düÿè‘·T\T, eT]j·TT uÛ≤wü\T
ø£\yês¡+‘ê ø£*dæ yÓT*dæ <˚XÊ_Ûeè~∆ ø£èwæ˝À bÕ˝§Zq&É+ C≤rj·T düyÓTÆK´‘·. |üPs¡«+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ˇπøC≤‹ >∑\
∫qï ∫qï sêC≤´\T+&˚$. n˙ï esêZ\yês¡T @ø£uÛ≤eq‘√ ø£*dæ ñ+&É≥+. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ _Ûqï‘·«+˝À @ø£‘ê«ìøÏ
Á|üdæ~∆. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì bÂs¡T&ÉT yÓTT<ä≥ uÛ≤s¡rj·TT&ÉT, ‘·s¡Tyê‘· $T–*q esêZ\˙ï 1962˝À eTq<˚X¯+ô|’ #Ó’Hê
<äTsêÁø£eTD ~–q|ü⁄Œ&ÉT, 1971˝À bÕøÏkÕÔHé eTqô|’ ø±\T<äT$«q|ü⁄Œ&ÉT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì Á|ü»\+<äs÷¡ ˇø£ÿ ‘ê{Ïô|’
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ n+&É>± ì*#ês¡T.

C≤‹ yÓTT‘·+Ô düyTÓ øÆ ´£ uÛ≤e+‘√ ñ+&Ü\H˚ ñ<˚X› ´¯ +‘√H˚ Á|üuTÑÛ ‘ê«\nT ø=ìï #·s´¡ \T #˚|&ü TÉ ‘·THêïsTT. _Ûqï
uÛ≤wü\T>∑\ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´]ú ø£˙dü+ eT÷&ÉT uÛ ≤wü\T H˚s¡TÃø√yê\H˚ ñ<˚›X¯´+‘√ Á‹uÛÑcÕ
dü÷Á‘êìï Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢q÷, ø£fi≤XÊ\˝À¢q÷ C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+ #˚düTÔ+~.
n+‘·sYõ˝≤¢, n+‘·sY sêÁwüº Ä≥\ b˛{°\qT ìs¡«Væ≤dü÷Ô C≤rj·T düyÓTÆ ø£´‘·≈£î Á|üuÛÑT‘ê«\T <√Vü≤<ä+ #˚düTÔHêïsTT.
_Ûqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedæ+#˚ Á>±MTD $<ë´s¡Tú\¬ø’ qy√<äj·T bÕsƒ¡XÊ\\qT @sêŒ≥T#˚dæ+~. $<ä´qT ñeTà&ç

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 17

u≤<ä´‘·>± πø+Á<ä+ #˚|ü{Ϻ+~. uÛ≤s¡‘·C≤‹ j·÷e‘·TÔ @ø£Á‘ê{Ïô|’ ì\yê\H˚ nH˚ø£ #·s¡´\qT Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚|ü&ÉT‘·÷H˚
ñHêïsTT.

1.4.10 n+‘·sê®rj·T ne>±Vü≤q ` uÛ≤wü: H˚&ÉT Ä<ÛäTìø£ düe÷#ês¡ kÕ+πø‹ø£ $|ü¢yê\‘√ Á|ü|ü+#·y˚T ˇø£
≈£îÁ>±eT+>± e÷]b˛sTT+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ˇø£|ü⁄Œ&ÉT e÷‘·è eT]j·TT ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ñHêï H˚&ÉT
Ä+>±¢uÛÑ´düqπø m≈£îÿeeT+~ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔHêïs¡T. á s√E˝À¢ $<˚XÊ\˝À ñ<√´>±\T #˚dæ n~Ûø£ dü+bÕ<äq
<˚´j·T+>± Á|üe]ÔdüTÔHêïs¡T. á ÁbÕ<Ûëq´‘·˝À $$<Ûä <˚XÊ\ e´≈£îÔ\‘√, e´edüú\‘√ dü+Á|ü~+|ü⁄\T #˚düTø√>∑*π>
ne>±Vü≤q‘√ #·<Tä e⁄≈£îqï yês¡+<äsT¡ n_Ûeè~∆|<ü +ä ˝À <ä÷düT≈£îb˛‘· THêïs¡T. Ç~ X¯óuÛÑ |ü]D≤eT+. n_Ûeè~∆#+Ó ~q
Á|ü|ü+#·<˚XÊ\˝À uÛ≤s¡rj·TT\T b˛wædüTÔqï ø°\ø£bÕÁ‘· eTs¡Tesêì~.

1.4.11 uÛ≤wü`bÕ\Hê e´eVü‰sê\T (n~Ûø±s¡ uÛ≤wü>± ‘Ó\T>∑T): nXÀ≈£îì eTs¡D≤q+‘·s¡+ <äøÏåD≤|ü<Ûä+˝À

leTTKT&ÉT dü«‘·+Á‘·+>± Ä+Á<ÛäsêC≤ìï kÕú|æ+#ê&ÉT. Áø°düTÔ|üPs¡«+ eT÷&Ée X¯‘êã›+˝À XÊ‘·yêVü≤qT\ bÕ\q≈£î
Ç~ Hê+~. Hê\T>∑Tqïs¡ X¯‘êu≤›\bÕ≥T eTTô|’ŒeT+~ XÊ‘·yêVü≤q sêE\T |ü]bÕ\q kÕ–+#ês¡T. Ms¡T
dü+düÿè‘êìï eTìïdü÷Ô, ÁbÕø£è‘êìï bÕ\Hê uÛ≤wü>± d”«ø£]+#ês¡T. Ç+<äT≈£î |ü+&ç‘·T\T, |ü]XÀ<Ûä≈£î\T #Óù|Œ
ø±s¡D≤\T.

1. Äø±\+˝À ÁbÕø£è‘·, dü+düÿè‘· uÛ≤wü\T ÁbÕeTTK´‘·qT dü+‘·]+#·Tø=HêïsTT. Á|üuÛÑTe⁄\T yê{Ï|ü≥¢

Ä<äsD¡ #·÷ù|yês¡T. yê{Ïì ÄkÕúq uÛ≤wü\T>± ñ|üj÷Ó –+#·&+É yÓu’ eÑÛ +>± uÛ≤$+#˚yês¡T. eT+Á‘·T\T,
n~Ûø±s¡>∑D+ á uÛ≤wü\H˚ ã\|ü]#˚yês¡T.
2. Hê{Ï sê#·]ø£|ü⁄ e´edüú˝À Á|üuÛÑTe⁄\T yÓT∫Ãq uÛ≤wü˝ÀH˚ bÕ\q kÕπ>~. Á|ü»\ uÛ≤wü≈£î \_Û+#˚~
s¬ +&ÉekÕúqy˚T.
3. XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´+ ‘·÷s¡TŒq ã+>±fi≤U≤‘·+ qT+∫ |ü&eÉ Ts¡ |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\ es¡≈î£ $dü]Ô +∫
ñ+&˚~. Ç+<äT˝À y˚πs«s¡T <˚X¯uÛ≤wü\yês¡THêïs¡T. |ü]bÕ\q˝À ‘·–q |ü<ädü+|ü<ä ˝À|æ+∫
ñ+&Ée#·TÃ. ÄHê{Ï sêE\T ø±e´uÛ≤wü|ü≥¢ eTqïq #·÷ù|yês¡T.
XÊ‘·yêVü≤qT\ ‘·sê«‘· ‘Ó\T>∑T ÁbÕ+‘êìï @*q Á|üuÛÑTe⁄\T Çø屫≈£î\T, ãèVü≤‘·Œ˝≤j·TqT\T,
XÊ\+ø±j·TqT\T, $wüßí≈£î+&çqT\T, |ü\¢e⁄\T. á sê»e+XÊ\ ø±\+˝À ≈£L&Ü n~Ûø±s¡ uÛ≤wü>± ÁbÕø£è‘·+
ø=qkÕ–+~.
áHê{Ïø° eTq+ bÕq˝À ª{≤f…Hôé VAyéTμ nH˚ $\ø£Då $<ÛëHêìï bÕ{ÏdTü HÔ êï+. n+fÒ @ $wüjT· +˝ÀHÓH’ ê
Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡íj·T+ rdüTø√yê\+fÒ dü+ã+~Û‘· <äÁkÕÔìï øÏ+~ >∑Te÷kÕÔ sêj·÷*. k˛bÕqÁø£eT+˝À ô|’kÕúsTTøÏ,
n+fÒ n~Ûø±] kÕúsTTøÏ #˚s¡T‘·T+~. ÄHê{Ï n~Ûø±s¡T\+<äs¡÷ Ä+π>¢j·T T˝Ò. á >∑Te÷kÕÔ\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ

uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

 18

X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq ;C≤\Ty˚dæ+~ ˝≤sY¶ <∏ëeTdt u≤_+>∑ºHé yÓTø±˝Ò. Á_{°wüß bÕ\q #·Ts¡T≈£î>± kÕ>±\+fÒ >∑Te÷kÕÔ\≈£î
Ç+^¢wüß u≤>± sêyê*. Á_{Ïwüß yês¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛ≤wü\≈£î ô|{Ϻq ù|s¡T ªyÓsêï≈£î´\sY‡μ. yÓs¡ï nH˚ ˝≤{ÏHé |ü<ä
nsêúìï <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì yê&Üs¡T. n+fÒ ªu≤ìdüμ nH˚ ns¡ú+. uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü\˙ï u≤ìdü uÛ≤wü\ì yê] ñ
<˚›X¯´+.
1892 >±+BÛJøÏ >∑Ts¡T‘·T\T´˝…’q <ë<ëuÛ≤sTT HÍs√J uÛ≤s¡rj·TT*ï ñqï‘· |ü<äe⁄˝À¢ ìj·T$T+#ê\ì,
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ≈£L&Ü ◊.|æ.bdt. |üØø£\å T ìs¡«Væ≤+#ê\ì >∑{>ºÏ ∑ yê~+#ês¡T. bÕ\q˝À eTq≈£î kÕúq+ \_Û+#ê\qï<˚
Äj·Tq n_ÛeT‘·+. dü«sê»´+ nqï |ü<ëìï yÓTT<ä≥ >∑fiy¯ TÓ ‹Ô |ü*øÏq~ Äj·TH˚. 1927 |òÁæ ãe] 10e ‘˚Bq ªj·T+>¥
Ç+&çj·÷μ nH˚ |üÁ‹ø£˝À >±+BÛJ Ç˝≤ e´ø£Ô+#˚XÊs¡T. ªªÇ+^¢wüß e÷{≤¢ &˚ uÛ≤s¡rj·TT\T <˚XÊìøÏ $X‚wü ùde
#˚yês¡q&É+ ì]«yê<ë+X¯+. nsTT‘˚ yês¡T Á|ü»\ uÛ≤wü H˚s¡TÃø√ø£b˛e&É+ e\q <˚X¯Á|ü>∑‹ ≈£î+≥T|ü&ÉT‘√+~μμ. á
e÷≥\T á Hê{Ï |ü]dæú‘·T\≈£L e]Ô+|üCÒùdy˚ nì e÷Á‘·+ eT]∫b˛≈£L&É<äT.
sê»´ ìs¡«Vü≤D˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ uÛ≤wüH˚ n~Ûø±s¡ uÛ≤wü>± ù|s=ÿ+{≤+. eTq sêÁwüº |ü]~Û˝À #·÷ùdÔ
1953˝À uÛ≤cÕ Á|üj·TTø£Ô sêÁcÕº\T>± $&çe&çq|üŒ{Ïø°, ‘Ó\T>∑T ÄHê{Ï qT+&ç n~Ûø±s¡ uÛ≤wü>± ˝Ò<äT. Á|üdüTÔ‘·+
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘Ó\T>∑TqT n~Ûø±s¡ uÛ≤wü>± neT\T#˚jT· {≤ìøÏ ñ‘·sÔ T¡ «\ì∫Ã+~. ‘Ó\T>∑TqT n~Ûø±s¡ uÛ≤wü>±
∫‘·ÔX¯ó~∆‘√ neT\T#˚j·T{≤ìøÏ õ.ˇ.b+.bdt. q+. 113 ‘˚~. 19`03`1974 ˝À n~Ûø±s¡ uÛ≤cÕ dü+|òüT+
Á|üuÛÑT‘·« XÊK>± @s¡Œ&ç+~. ‘Ó\T>∑TqT |ü]|üPs¡í+>± neT\T#˚j·T&ÜìøÏ ªª‘Ó\T>∑T n~Ûø±s¡ uÛ≤wü dü+|òüT+μμ qT
ìj·T$T+∫ |üs´¡ y˚øDå£ u≤<Û´ä ‘·\qT n|üŒ–+#ês¡T. Bì˝À uÛ≤>∑+>±H˚ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À >∑\ Á|ü‹ Á|üuTÑÛ ‘·« ø±sê´\j·T+˝À
Á|ü‹ HÓ\˝À »]ù| ñ‘·Ôs¡`Á|ü‘·T´‘·Ôsê\T, mìï ‘Ó\T>∑T˝À »]bÕs√ n~Û ø±s¡ uÛ≤cÕdü+|òüT+ |ü]o*düTÔ+≥T+~.
‘Ó\T>∑T uÛ≤cÕ yê´|æÔøÏ ‘·–q #·s¡´\T #˚|ü≥º&ÜìøÏ dü÷#·q\qT #˚düT Ô+~.
nsTT‘˚ n~Ûø±s¡ uÛ≤cÕdü+|òüT+ @s¡Œ&çHê ≈£L&Ü e÷s¡TŒ ø£ì|æ+#·ì |ü]dæú‹ì rÁe düeTdü´>± >∑T]Ô+∫q
eTTK´eT+Á‘·T\˝À q+<äeT÷] ‘ês¡ø£ sêe÷sêe⁄>±] Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1988 dü+e‘·‡s¡+ nø√ºãsY 28q ˇø£ H√{Ï|øπæò wüHé
C≤Ø#˚dæ+~. Bìï nqTdü]+∫ sêÁwüºkÕúsTT qT+&ç eT+&É\ kÕúsTT es¡≈£î n˙ï Á|üuÛÑT‘·« ø±sê´\j·÷˝À¢ Á|üuÛÑT‘·«
ñ‘·Ôs¡T«\≈£î, ñ‘·Ôs¡, Á|ü‘·T´‘·Ôsê\≈£î ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüqT yê&Ü*. Ç+^¢wüß yê&Ésê&ÉT. n|üŒ{ÏøÏ ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü yê&ÉTø£˝À
ø=+‘· |ü⁄s√_Ûeè~∆ ø£ìŒ+∫+~.
‘˚B 18`03`1988q ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq ª$uÛÑeμ ‘Ó\T>∑T dü+e‘·‡sêìï sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ n~Ûø±s¡ uÛ≤wü
dü+e‘·‡s¡+>± |ü]>∑DÏ+∫+~. n|üŒ{Ï eTTK´eT+Á‹‘√ düe÷y˚X¯yÓTÆq uÛ≤cÕdü+|òüT+ Á|üuÛÑT‘·« XÊK\˝À ‘Ó\T>∑T
yê&Éø±ìøÏ Äs¡T dü÷Á‘ê\qT dü÷∫+∫+~.
1. ô|ò’fi¯fl˝À e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü sêj·÷*. Á|ü»\≈£î ns¡ú+ø±e&Éy˚T |ü]bÕ\Hê uÛ≤wü |üs¡eT Á|üjÓ÷»q+.
2. ‘Ó\T>∑T˝À nqTø=ì ‘Ó\T>∑T˝ÀH˚ sêj·÷*. Ç+^¢wßü ˝À ñqï |üPs¡« <äècÕº+‘·|⁄ü ø±–‘ê\qT e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£+>±
rdüTø=ì ‘Ó\T>∑T˝ÀH˚ sêj·÷*. ø±˙ yê{Ïì nqTe~dü÷Ô ‘·\\T |ü≥Tºø√sê<äT.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 19

3. ‘Ó\T>∑T |ü<ä+ yÓ+≥H˚ düTŒ]+#·q|ü⁄Œ&ÉT Ç+^¢wüß e÷≥qT ‘Ó\T>∑T *|æ˝À sêj·Te#·TÃ.

4. @<Ó’Hê Ç+^¢wüß e÷≥≈£î, eTq |ü<äø√XÊ\˝À ns¡ú+ \uÛÑ´+ ø±q|ü⁄Œ&ÉT <ëìøÏ dü¬s’q nqTyê<ä+
nqTø=ì eTq+ ˇø£ ‘Ó\T>∑T |ü<ëìï sêdæq|ü⁄Œ&ÉT Ä Ä+>∑¢|ü<ëìï Áu≤¬ø≥¢˝À #·÷|æ+#ê*.
5. n~Ûø±s¡ uÛ≤wü neT\TqT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT düMTøÏå+#ê*.
6. n~Ûø±s¡T\T ‘Ó\T>∑T ~q|üÁ‹ø£\qT #·<eä &É+ n\yê≥T #˚dTü ø√yê*. á n\yê≥Te\¢ n˙ï düeTdü´\≈£î
|ü]cÕÿs¡+ <=s¡T≈£î‘·T+~.
áHê&ÉT bÕsƒX¡ Ê\ <äX\¯ ˝À Ä+>∑e¢ ÷<Û´ä eT+ô|’ yÓ÷E‘√ e÷‘·èuÛ≤wüqT eT]∫b˛j˚T |ü]dæ‹ú øÏ edüTHÔ êïs¡T.
n<äq|ü⁄ uÛ≤wü\T H˚s¡TÃø√e&É+˝À ‘·|ü⁄Œ˝Ò<äT. á Á|üj·T‘·ï+˝À e÷‘·èuÛ≤wüqT eTs¡∫b˛e&Éy˚T Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq~.
bÕsƒ¡XÊ\ <äX¯˝À e÷‘·èuÛ≤cÕ ãVæ≤cÕÿs¡+ 30% <ë{Ï‘˚, Ä uÛ≤wü ø°åD<äX¯≈£î #˚s¡T≈£îqïfÒ¢ nì j·TTHÓk˛ÿ
ôV≤#·Ã]+∫+~. ø±ã{Ϻ á Á|üe÷<ëìï n~Û>∑$T+#ê*. e÷‘·èuÛ≤wü eTs¡e≈£L&É<äT.
‘Ó\T>∑T˝À e÷{≤¢&É+&ç.
‘Ó\T>∑T˝À sêj·T+&ç
‘Ó\T>∑T˝À J$+#·+&ç.
‘Ó\T>∑T˝ÀH˚ ø£\\T ø£q+&ç
‘Ó\T>∑T ø£\\qT kÕø±s¡+ #˚j·T+&ç.
øÏ+~ |ü<ä´+˝Àì n+‘·sêsêúìï Á>∑Væ≤+#·+&ç.
ªªm+‘· #·<äTe⁄ #·~$ mìï kÕ~Û+∫Hê
e÷‘·èeT÷]ÔHÓ|ü⁄&ÉT eTs¡Tesê<äT!
neTà˝Òì ˙ »qà ∫eTà Nø£{Ïø£<ë!
uÛ≤düÿsês¡T´e÷≥! Á|ü>∑‹u≤≥!!

uÛ≤wü eT]j·TT düe÷»+

 20

eT÷˝≤´+ø£q+
1. eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ qT+&ç ◊<äT dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\ Á|üjÓ÷>∑+˝À yê&˚ e÷‘·èuÛ≤cÕ |ü<ë\qT
eT]j·TT yêø±´\qT |ü]o*+∫, qyÓ÷<äT#˚düTø=ì yê] uÛ≤cÕuÛÑ´düq+˝À ªuÛ≤wü ˇø£ ìj·Te÷qTkÕs¡
ìs¡«Vü≤D≤ø£è‘·´+μ nì ìs¡÷|æ+#·+&ç.
2. ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À e÷{≤¢&ÉT‘·Tqï nÁbÕe÷DÏø£ |ü<ë\ C≤$T‘ê\qT ‘·j· ÷s¡T#˚j·T+&ç.
3. bÕ\Hê e´eVü‰sê˝À¢ ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À nìï ñ‘·Ôs¡T«\qT m+<äT≈£î Çe«˝Òø£b˛‘·THêïs√ @<√ ˇø£
ø±sê´\j·÷ìøÏ yÓ[fl ø±s¡D≤\qT ùdø£]+#·+&ç.
4. $$<Ûä eè‹Ô e÷+&É*ø£ |ü<ë\qT ùdø£]+∫ n$ @ dü+<äs¡“¤+˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs√ qyÓ÷<äT#˚dæ
e÷+&É*ø£ ∫Á‘·|ü{≤\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
5. sê»<Ûëì>± s¡÷bı+<äT‘·Tqï ªneTsêe‹μ q>∑s¡ ÁbÕNq yÓ’uÛÑyêìï >∑T ]+∫ $X‚cÕ\T ùdø£]+∫ #·ø£ÿì
ÁbÕe÷DÏø£ uÛ≤wü˝À ˇø£ yê´dü+ sêj·T+&ç.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 21

1 ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

2
` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+
ªªe÷qe uÛ≤wüqT eTqyÓTTø£ düV≤ü » |ü]D≤eT+>± uÛ≤$+#ê*. e÷qe X¯Øs¡ ìsêàD≤ìï m˝≤ n<Û´ä j·Tq+
#˚j·T>∑\T>∑T‘êyÓ÷ n˝≤π> uÛ≤cÕ ìsêàD≤ìï ≈£L&Ü eTq+ n<Ûä´j·Tq+ #˚j·Te#·TÃμμ
` m]ø˘. ôV≤#Y. ˝…HÓïu…sYZ

$wüjT· Áø£eT+
2.0 \øå±´\T
2.1 |ü]#·jT· +
2.2 »+‘·Te⁄\T, e÷qe⁄\ uÛ≤wü\T ` |üPs¡«uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\T
2.3 $$<Ûä <äX¯\˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆
2.4 ãVüQfi¯ nø£åsêdü´‘·\T
2.5 bÕsƒê\ s¡ø±\T
2.6 $<ë´Á|üD≤[ø£˝À u≤\kÕVæ≤‘·´+ $ìjÓ÷>∑+ ` Á|üjÓ÷»Hê\T
2.0 \øå±´\T :
á n<Ûë´j·T+ #·<äe&É+ <ë«sê #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T :
1. »+‘·Te⁄\T, e÷qe⁄\ uÛ≤wü\eT<Ûä´>∑\ e´‘ê´kÕ\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
2. uÛ≤eÁ|ükÕs¡+˝À ÁbÕø˘ uÛ≤cÕkÕeTsêú´\T ≈£L&Ü ñ+{≤j·Tì Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
3. uÛ≤cÕdüeTTbÕs¡®q eT]j·TT uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ dü«‘·dæ‡<ä∆+>± |ü⁄≥Tºø £‘√ dü+Áø£$T+∫+<äì ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 22

4. nø£åsêdü´‘· uÀ<Ûäq˝À dü+πø‹ø£‘· (Coding), $dü+πø‹ø£‘· (De-coding) Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· b˛wækÕÔj·Tì ‘Ó\TdüT

≈£î+{≤s¡T.
5. es¡Ôe÷q bÕsƒ¡XÊ\ dü+<äs¡“¤+˝À ÁbÕs¡+uÛÑ nø£åsêdü´‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T.
6. ãVüQfi¯ nø£åsêdü´‘· uÛ≤eq\T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
7. |ü⁄düÔø£|üsƒ¡q+ uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìï y˚>∑e+‘·+ #˚düTÔ+<äì ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
8. $<ë´Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤wü ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
9. uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìøÏ uÛ≤wü <ë«sê nuÛÑ´düHêìøÏ >∑\ uÛÒ<ë\qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
10. Á|ü‘´˚ ø±edüsê\T >∑\ |æ\\¢ ≈£î uÛ≤cÕuÀ<Ûqä ˝À m<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\T, rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
2.1 |ü]#·j·T+
e÷qe⁄&ÉT dü+|òTü J$. »+‘·TC≤\+ qT+∫ e÷qe⁄&ÉT Áø£eT|ü]D≤eT+ bı+~Hê e÷qe⁄&ÉT uÛ≤e$ìeTj·÷ìøÏ
ns¡úe+‘·yÓTÆq X¯u≤›\T n\es¡#·Tø=ì uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ kÕ~Û+#ê&ÉT.
»+‘·Te⁄\ uÛ≤wü˝À e÷qe⁄\ uÛ≤wü˝À ñqï≥T¢>± <Ûä«ì, <ëì nsêúìøÏ ñqï ùd«#êäj·TT‘· düVü≤dü+ã+<Ûä+
ñ+&É<äT. e÷qe⁄\ uÛ≤wü˝À ì•Ã‘·yÓTÆq <Ûä«qT\T ‹]– n<˚ ns¡ú+˝À yê&É‘ês¡T. e÷qe⁄\T $$<Ûä uÛ≤wü\qT
n\es¡TÃ≈£î+{≤s¡T. á uÛ≤wü\˙ï dü+Á|ü<ëj·Tã<ä∆yÓTÆ *œ‘·s¡÷|ü+ ø£*–ñ+{≤sTT. *|æ ˝Òì uÛ≤wü\T ‘·eT<Ó’q
dü+düÿ è‹ì, }Vü‰˝Àø±ìï / uÛ≤y√<˚«>±\qT Á|ü<ä]ÙkÕÔsTT.
uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ C…’$ø£, kÕe÷õø£, e´øÏÔ>∑‘· ø±s¡ø±\ |òü*‘·+. |æ\¢\T uÛ≤wüqT bı+<˚ X¯øÏÔ bÕsƒ¡XÊ\qT+&ç,
|ü]düsê\qT+&ç m≥Te+{Ï uÛ≤wü $+{≤s√ Ä uÛ≤wü nuÛÑ´düq+MT<ä Á|üuÛ≤ e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú T ø£*dæ nuÛ´Ñ düq dü+<äsꓤ\qT n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+ <ë«sê uÛ≤cÕ ÁbÕMD´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.
|üsƒ¡q, ˝ÒKHêuÛÑ´düHê\T >∑‹o\ø£ |ü]D≤eT Á|üÁøÏj·T\T. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #˚]q |æ\¢\≈£î ª#·<äTe⁄≥ H˚s¡TŒ≥μ
ñbÕ<Ûë´j·TT˝…<äTs=ÿH˚ düyêfi¯fl˝À yÓTT<ä{Ï~. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ nø£åsêdü ´‘· uÀ<Ûäq˝À dü+πø‹‘· (Coding), $dü+πø‹‘·
(De-coding) HÓ’|ü⁄D≤´\T ø°\ø£yÓTÆqeì uÛ≤cÕy˚‘·Ô\T uÛ≤$kÕÔs¡T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£<äX¯˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆øÏ uÛÑj·T+˝Òì |ü]düsê\˝À e÷{≤¢&˚ ùd«#·Ã¤qT |æ\¢\≈£î ø£*Œ+#˚ yê‘êes¡D+

‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À ø£*Œ+#ê*. J$‘·+˝À |æ\¢\T uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï Áø£e÷H˚ï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢qT bÕ{Ï+#ê*.
uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\T |æ\¢\ |ü⁄düÔø±\‘√ eTT&ç|ü&ç ñHêïsTT. |æ\¢\T #· ÷ùd u§eTà\ |ü⁄düÔø±\T eT]j·TT yês¡T
Ç+{À¢, düeTej·TdüTÿ\‘√ $H˚ ø£<∏ä\T, Ä&˚ Ä≥\T uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ MT<ä, nø£åsêdü´‘· MT<ä Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT.
u≤\kÕVæ≤‘·´+ uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìï y˚>∑e+‘·+ #˚düTÔ+<äì nH˚ø£ |ü]XÀ<Ûäq\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. $<ë´s¡Tú\
H˚|ü<Ûä´+, dü+düÿ è‹ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì ns¡ú+#˚düTø=ì Ä |ü⁄düÔø±\qT eTT+<äT>± $<ë´s¡Tú\≈£î |ü]#·j·T+ #˚j·÷*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 23

|æ\¢\ uÛ≤wü, ‘·s¡>∑‹>∑~ uÛ≤wü, |ü]düsê\ uÛ≤wü Ä<ÛäTìø£ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $ì|ædüTÔ+~. |æ\¢\ Ç+{Ï uÛ≤wü,
|ü]düsê\ uÛ≤wüqT nqTdü+<Ûëìdü÷Ô ‘·s¡>∑‹>∑~ uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|üD≤[ø£\T dæ<ä∆+ #˚düTø√yê*.
Á|ü‘˚´ø±edüsê\T >∑\ |æ\¢\ uÛ≤cÕuÛÑ´düq nedüsê\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T >∑T]Ô+∫ uÛ≤cÕ uÀ<Ûäq˝À ‘·–q
C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.

2.2 »+‘·Te⁄\T, e÷qe⁄\ uÛ≤wü\T ` |üPs¡«uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\T (Language of

Animals and Humans, pre linguistic capabilities to communicate)
»+‘·Te⁄\T ‘·eT uÛ≤yê\qT e´ø£+Ô #˚jT· &ÜìøÏ <Û«ä qT\T #˚kÕÔsTT. n<˚Áø£eT+˝À e÷qe⁄\T ≈£L&É ‘·eT ‘·eT
uÛ≤yê\ e´ø°Ôø£s¡D≈£î <Ûä«qT\T #˚dü÷Ô nej·Tyê\ ø£<ä*ø£\ <ë«sê, ôd’>∑\ <ë«sê uÛ≤eÁ|üø£≥q, uÛ≤eÁ>∑Vü≤D
#˚kÕÔs¡T. |üX¯ó, |üøÏå, ø°≥ø±\˝À ≈£L&Ü ø=ìï+{Ï˝À yêsêÔÁ|ükÕs¡+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ì »+‘·Te⁄\ uÛ≤wü e÷qe
uÛ≤wü\+‘· ø£wüºyÓTÆq~ ø±<äT, uÛ≤e>∑]“¤‘·yÓTÆq~ ø±<äT. eTìwæøÏ dü+<äsꓤqTkÕs¡+>± ‘·q uÛ≤wüqT e÷s¡TÃ≈£îH˚
‘Ó*$‘˚≥\T ñHêïsTT. e÷qe⁄\ uÛ≤wü˝À ì•Ã‘·yÓTÆq <Ûä«qT\T ‹]– ‹]– n<˚ ns¡ú+˝À yê&É‘ês¡T. ø±ì
»+‘·Te⁄\ uÛ≤wü˝À n˝≤ »s¡T>∑<äT.
+ >∑‘êìøÏ uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£L #Ó+~q n+XÊ\T e÷qeuÛ≤wü˝À #Ó|üŒ&ÜìøÏ neø±X¯eTT+~. »+‘·Te⁄\øÏ Ä
neø±X¯+ ˝Ò<äT.
+ e÷qe⁄\T ∫qï |ü<ë\‘√ ˇø£ yêø£´Áø£e÷ìï @s¡Œs¡TkÕÔs¡T. »+‘·Te⁄\T n˝≤ #˚j·T˝Òe⁄.
+ e÷qe⁄\T >∑+≥\ø=B› nqs¡Zfi¯+>± e÷{≤¢&É>∑\s¡T. »+‘·Te⁄\T n˝≤ e÷{≤¢&É˝Òe⁄.
+ e÷qe uÛ≤wü˝À Á|ü‘˚´ø£ |ü<ë\T yê{ÏøÏ nsêú\T+{≤sTT. »+‘·Te⁄\ $wüj ·T+˝À Ç˝≤ ñ+&Ée⁄.
»+‘·Te⁄\T uÛ≤wü\qT (<Ûä«qT\qT) uÛ≤cÕXÊÁdüÔy˚‘·Ô\T |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT#˚XÊs¡T. |ü≈£åî\T, ø√‘·T\T
uÛÑj·T+, nqTsê>∑+ ø£*–q|ü⁄&ÉT ns¡T|ü⁄\T ns¡TkÕÔsTT. uÛÑj·T+ ø£* –q|ü⁄&ÉT ns¡T|ü⁄\T ô|<ä› <Ûä«ì‘√ ñ
+{≤sTT.
+ ø√‘·T\˝À Vervet Monkey nH˚ ‘Ó>∑ n<ÛäeT|üø£å+ Äs¡Ts¡ø±\ ns¡T|ü⁄\T ns¡TkÕÔsTT. M{ÏøÏ nbÕj·T+
ø£*Z+#˚ ∫s¡T‘·|ü⁄\T\T, bÕeTT\T, >∑<ä›\ e+{Ï ˇø=ÿø£ÿ s¡ø£+ »+‘·T e⁄ì #·÷dæq|ü&ÉT ˇø=ÿø£ÿ s¡ø£+
ns¡T|ü⁄ Ç$ ns¡TkÕÔsTT.
+ NeT\˝À s¡kÕj·Tìø£ dü+πø‘ê\T ñHêïsTT. NeT\T ÄVü‰s¡+ ñqï#√≥ ø£qTø=ÿì |ü⁄≥º≈£î ‹]–
e#˚Ã≥|ü&ÉT yêdüq y˚ùd s¡kÕj·Tq |ü<ësêúìï <√ebı&ÉT>∑THê e<äT\T‘êsTT. $T–*q NeT\T á
|ü<ës¡ú+ ñqï <√e˝À yÓ[fl ÄVü‰sêìï #˚s¡T≈£î+{≤sTT.
+ ‘˚HÓ{°>∑\˝À düŒs¡Ù dü+πø‘·+ ñ+~. eT<ÛäTe⁄qT #·÷dæq ‘˚HÓ{°>∑\T |ü≥Tº≈£î ‹]–e∫à Hê≥´+ #˚kÕÔsTT.

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 24

$T–*q ‘˚HÓ{°>∑\T M{Ïì sêdüT≈£î+≥÷ Hê≥´+˝À #˚] eT<ÛäTe⁄ ñqï ~≈£îÿ, <ä÷s¡+ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤sTT.
+ y˚≥≈£îø£ÿ\T y˚πs«s¡T s¡ø±\ »+‘·Te⁄\qT #·÷dæq|ü⁄&ÉT y˚πs«s¡T <Ûä «qT\T #˚kÕÔsTT. |ü⁄*ì #·÷dæq|ü⁄&ÉT
ˇø£˝≤>±, dæ+Vü‰ìï #·÷dæq|ü⁄&ÉT ˇø£˝≤>∑ <Ûä«ì #˚kÕÔj·Tì &܈ˆ kı¢ u§&é wæø±|òt |ü]XÀ<Ûäq˝À ‘˚*+~.
+ ˙{Ïdæ+Vü‰\T ôd’‘·+ ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï e÷{≤¢&ÉT≈£î+{≤sTT. nsTT‘˚ eT÷\T>∑T\T, ns¡e&Ü\T, düqïì
<Ûä«qT\T e÷Á‘·y˚Tø±ø£ X¯Øsê\qT $$<Ûä Äø£è‘·T\˝À eT\∫ ‘·eT uÛ≤yê\qT Ç‘·s¡ ˙{Ïdæ+Vü‰\≈£î
#˚sy¡ k˚ ÕÔsTT.
»+‘·Te⁄\T, ø°≥ø±\≈£î ‘·eT<ä+≥÷ ˇø£ uÛ≤wü ñ+≥T+<äì ô|’ düe÷#ês¡+ <ë«sê Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ. n+<äTπø
e÷qe⁄\ uÛ≤wü »+‘·Te⁄\ uÛ≤wüø+£ fÒ _ÛqïyÓTqÆ <Ó’ øÏ+~ \ø£Då ≤\qT ø£*– ñ+≥T+<äì uÛ≤cÕXÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· n_ÛÁbÕj·T+.
+ n_Ûeè~∆ #Ó+~q <Ûä«ìe´edüú e÷qe⁄ìøÏ e⁄+~. H√s¡T, <ä+‘ê\T, dü«s¡ù|{Ïø£— Hê\Tø£, n+–*,
}|æ]‹‘·T\Ô T n˙ï ø£*dæ <Û«ä qT\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü eTTK+ <ë«sê XÊØs¡ø£ ø£<*ä ø£\ <ë«sê
Vü‰euÛ≤yê\ <ë«sê ‘·q uÛ≤yê\qT Á|üø£{Ï+#·>∑\&ÉT / e´ø°Ôø£]+#·>∑\ &ÉT / Á|ü<ä]Ù+#·>∑\&ÉT.
+ <Û«ä ì e∫Ãq ~X¯qT e÷qe⁄\T ø£∫Ñ·+>± >∑T]Ô+#·>\∑ s¡T. ne>±Vü≤q‘√ C≤Á>∑‘>Ô· ± $ì düŒ+~+#·>\∑ s¡T.
nsTT‘˚ á $wüj·T+˝À »+‘·Te⁄\T ø=+‘· dü+~>∑∆‘·≈£î ˝Àqe⁄‘êsTT.
+ e÷qe⁄\T #˚ùd <Ûä«qT\T ‘=+<äs¡>± eTT>∑TkÕÔsTT. |ü<ë\T ‘=+<äs¡>± |üP]Ône⁄‘êsTT. ø±ì »+‘·Te⁄\T
‘·eT X¯Øs¡+ <ë«sê ñ‘·Œ‹Ô#˚ùd ø=ìï yêdüq\T X¯Á‘·Te⁄\ qT+&ç yê{Ïì s¡øÏåkÕÔsTT. ô|’>± yêdüq
Bs¡Èø±\+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. Ç~ e÷qe⁄ì˝À »s¡T>∑<äT.
+ e÷qe⁄&ÉT ‘êq+<äT≈£îqï düe÷#êsêìøÏ Á|ü‹düŒ+~kÕÔ&TÉ . »+‘·Te⁄˝À¢ Á|ü‹kÕ] Á|ü‹düŒ+<äq\T n+‘·>±
ø£qã&Ée⁄.
+ Á|ü‘˚´ø£ <Ûä«qT\qT |ü⁄{Ϻ+#·&É+ <ë«sê e÷qe⁄\T ‘·eT uÛ≤yê\qT ‘Ó* j·TCÒkÕÔs¡T. ø±ì »+‘·Te⁄\T
dæús¡yÓTÆq <Ûä«qT\H˚ ‹]– ‹]– #˚j·T>∑\e⁄.
+ e÷qe⁄\T yêø£´ìsêàD+ #˚jT· >∑\ düeTs¡T\ú T. »+‘·Te⁄\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ yêø£´ìsêàDeT+≥÷ @MT ñ+&É<Tä .
+ e÷qe⁄\T $$<Ûä uÛ≤wü\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ / düeTTbÕ]®+#˚ / bı+<˚ (acquisition) kÕeTs¡ú´+ »qà‘·'
ø£*–e⁄Hêïs¡T. »+‘·Te⁄\ø° kÕeTs¡ú´+ »qà‘·' ˝Ò<äT.

uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ (Acquisition of Language and Language Learning)

uÛ≤wüqT Á>∑Væ≤+#˚ X¯øÏÔ |æ\¢\≈£î |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ ñ+≥T+~. »qT´|üs¡+ >±H˚ e÷qe •X¯óe⁄\≈£î ˇø£ uÛ≤cÕe´edüú
dü+Áø£$T+∫+~. <ëìH˚ $X¯«yê´ø£s¡D+ (Universal Grammar) nHêïs¡T H√yéT#êyéTd”ÿ (Noam Chomsky).
Á|üø±s¡+ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q (acquisition) nH˚~ •X¯óe⁄˝Àì á n+‘·s¡Z‘· X¯øÏÔì Ä$wüÿ]+#·≥y˚T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 25

+ •X¯óe⁄\˝À >∑\ uÛ≤wüqT bı+<˚ X¯øÏÔ @ uÛ≤wüHÓ’Hê H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Bìì kÕs¡«Á‹ø£
uÛ≤cÕ $uÛ≤>∑+>± (Universal Language Faculty) >∑T]Ô+#·e#·TÃ. $$<Ûä düìïy˚XÊ\˝À Á|ü‘·´ø£å+>±
bÕ˝§Zìq|ü&ÉT $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ dü+<äs¡“¤+ m<äT¬s’q|ü⁄&ÉT ‘·q˝Àì Á>±Vü≤´ø£X¯øÏÔì ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì
uÛ≤wüqT n_Ûeè~∆ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. ‘·eT≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀqTqï @ uÛ≤wü˝ÀHÓH’ ê |ü≥Tº kÕ~Û+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
@ø£ø±\+˝À s¬ +&ÉT eT÷&ÉT uÛ≤wü\HÓH’ ê H˚sT¡ Ãø√>∑\T>∑T‘ês¡T. $$<Ûä uÛ≤wü\qT e÷{≤¢&˚ yê] kÕìïVæ≤‘·´+
kÕ+>∑‘·´+ e\¢ ≈£L&Ü uÛ≤wüqT Á>∑Væ≤+#·&É+ eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
uÛ≤wü dü+øÏ¢wüºyÓTÆq~. |ü]D≤eT+ #Ó+<˚ >∑TD+ ø£\~. uÛ≤wü˝À mìï ìj·TeT ìã+<Ûäq\Tqï|üŒ{Ïø° |æ\¢\T
<Ûësêfi¯+>± e÷{≤¢&É>∑\s¡T. düT\uÛÑ+>± H˚s¡TÃø√>∑\s¡T. |æ\¢\T yÓT T<ä≥ nqTø£]+∫ uÛ≤wüqT H˚s¡TÃø√s¡T. yês¡T
<Ûä«qT\qT düèwæº+#·T≈£î+{≤s¡T. ‘·sê«‘· nqTø£]kÕÔs¡T. yês¡T #˚ùd <Ûä«qT\≈£î ns¡ú+ yê]øÏ ‘Ó\TdüT. |æ\¢\T uÛ≤wüqT
$+≥÷ $q&É+ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. e÷{≤¢&ÉT‘·÷ uÛ≤wüD+ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. ‘·eT nedüsê\≈£î ‘·–q≥T¢>± X¯u≤›\qT
düeTq«j·T+ #˚düT≈£î+{≤s¡T. nuÛÑ´dæ+#˚ Áø£eT+˝À ‘·|ü\T #˚dü÷Ô uÛ≤wüqT düe]+#·T≈£î+{≤s¡T. n+<äTπø ∫qï|æ\¢\
uÛ≤cÕ|üs¡yÓTÆq <√cÕ\qT eTq+ uÛÑ÷‘·<ë›˝À¢ #·÷&É≈£L&É<äT!
düVü≤»+>± |æ\¢\T ns¡úe+‘·yÓTÆq düìïy˚XÊ\ <ë«sê dü+<äsꓤqTkÕs¡+ >± uÛ≤wüqT bı+<äT‘ês¡T. Ä uÛ≤wüqT
Á>∑Væ≤+#˚ Áø£eT+˝À ‘·bıŒ|ü\≈£î ‘êe⁄˝Ò<äT. ‘·|ü\T #˚dü÷ÔH˚ H˚s ¡TÃ≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤ á uÛ≤cÕ $qeTj·÷ìï düVü≤»
yê‘êes¡D+ qT+#˚ H˚s¡TÃ≈£î+≥÷ ‘·eT ‘·|ü*ï ‘êy˚T dü]~<äT›≈£î+{≤s¡T. n˝≤+{Ï neø±X¯+ yê]øÏ ø£*–+#ê*.
uÛ≤cÕ dü+bÕ<äq / düeTTbÕs¡®q #·Áø°j·T |ü<ä∆‹˝À Á|ü>∑‹ kÕ~ÛdüTÔ+ ~. πsFj·T |ü<ä∆‹˝À>±ì, düMTø£è‘·
|ü<ä∆‹˝À>±ì ø±<äT. uÛ≤cÕdü+bÕ<äq˝À nqTø£s¡D≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ‘·≈£î ÿe. eTq+ nqTø£s¡D>± uÛ≤$+#˚ n+XÊ\T
•X¯óe⁄≈£î »qà‘·' n\e&çq C≤„q+ e÷Á‘·y˚T.
+ πøe\+ |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûä+˝Òì, ˇ+≥] (isolated) |ü<ë\T, yêø£´ìsêàD≤\ <ë«sê uÛ≤wü n\e&É<äT.
|ü\T dü+<äsꓤ\˝À »]π> e´ø°Ôø£s¡D\ e\¢ uÛ≤wü n\e&ÉT‘·T+~.
+ uÛ≤wü πøe\+ ÁX¯eD+— |üsƒ¡q+— ˝ÒKq+ nH˚ Hê\T>∑T HÓ’|ü⁄D≤´\ düe÷Vü‰s¡+ ø±<äT. á HÓ’|ü⁄D≤´\qT
Á|ü<ä]Ù+#·T≥≈£î nedüs¡yÓTÆq n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\ yÓTT‘·Ô+ e÷Á‘·y˚T .
+ uÛ≤wü bı+<ä&eÉ TH˚~ yÓTT‘·+Ô qT+&ç uÛ≤>±\yÓ|’ ⁄ü (wholistic approach) |üjT· ìdüT+Ô ~. ø±ì uÛ≤>±\qT+&ç
yÓTT‘·Ô+ yÓ’|ü⁄≈£î ø±<äT. |æ\¢\≈£î uÛ≤cÕ $ìjÓ÷>∑+ dü+<äsꓤ\qT |ü]#·j·T+ #˚dæ Äj·÷ dü+<ä sꓤ\˝À
|æ\¢\ e´ø°Ôø£s¡D≈£î neø±X¯+ ø£*ŒùdÔ n+<äT≈£î |òü*‘·+>± |æ\¢\T uÛ≤cÕ kÕeTsêú´ìï bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T.
+ |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡eTTqï dü+<äsꓤ˝À¢H˚ uÛ≤cÕ dü+bÕ<äq »s¡T>∑T‘·T+~ (Vygotsky, Bruner). á
düìïy˚XÊ\˝ÀH˚ |æ\¢\T |üs¡düŒs¡ yÓ’j·TøÏÔø£ n_Ûe´øÏÔ˝À bÕ\T|ü+#·T≈£î+{≤s¡T.
|æ\¢\T uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£îH˚ Áø£eT+ :

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 26

Á|ü‹ •X¯óe⁄ düTe÷s¡T eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\T e#˚Ã≥|üŒ{Ïπø uÛ≤wüqT H˚ s¡TÃ≈£î+{≤&ÉT. n~ e÷‘·èuÛ≤wü nsTT‘˚
eT]+‘· <Ûësêfi¯+>± e∫Ãrs¡T‘·T+~. yÓTT<ä≥ |ü, ã, eT nH˚ <Ûä«qT\qT H˚s¡TÃ≈£îì bÕ|ü, e÷eT yÓTT<ä\>∑T
|ü<ë\qT |ü\ø£&+É H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. Ä‘·sê«‘· düsfi¡ y¯ êø±´\T, Á|üXÊïs¡øú ±\T Ç˝≤ ˇø£<ëì ‘·sê«‘· ˇø£{Ï H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T.
uÛ≤cÕìj·Te÷\T bÕ{Ï+#·&É+˝À m≈£ÿ&Ü >∑+<äs¡>√fi¯+ ø£ì|æ+#·<äT. dü+ <äsꓤ\qT ã{Ϻ nsêú\qT Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
uÛ≤cÕ C≤„qìsêàD+ n+fÒ @$T{Ï ?
|æ\¢\T uÛ≤wüqT bı+<˚ Áø£eT+˝À $$<Ûä kÕúsTT\˝À C≤„qìsêàD+ »s¡>∑T‘·T+~. düVü≤»+>± dü+<äs√“¤∫‘·+>±
ns¡úe+‘·yÓTÆq düìïy˚XÊ\˝À |æ\¢\T bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê JeC≤\+, edüTÔC ≤\+‘√ |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´\T bı+<ä&É+
<ë«sê |ü<ë\T, |ü<äã+<Ûë\T yê{Ï nsêú\T, yêø±´\qT düèwæº+#·>∑\>∑& Éy˚T uÛ≤wü $wüj·T+˝À C≤„qìsêàD+
nqe#·TÃ. Ç~ kÕ<Ûës¡D+>± $$<Ûä s¡÷bÕ\qT ø£*–ñ+≥T+~. ø£<∏ä ø±e#·TÃ, Hê{Ïø£ ø±e#·TÃ, |ü<ä´+ ø±e#·TÃ,
>π j·T+ ø±e#·TÃ. #·]Ã+#·&+É , yê´U≤´ì+#·&+É , e]í+#·&+É , $eT]Ù+#·&+É , Á|ü•ï+#·&+É , Hê{Ïø,£ @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+
e+{Ï nH˚ø£ s¡÷bÕ\˝À uÛ≤cÕC≤„q+ s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+≥T+~.
n+fÒ uÛ≤wü˝À düèwæº+#·ã&ɶ C≤„q+ ô|’s¡÷bÕ\˝À ñ+≥T+<äì #Ó|üŒe#·T Ã. kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£|ü<ä+ Ç∫Ã
|æ\¢\qT kı+‘· yêø£´+ #Ó|üŒeT+fÒ ‘êeTT >∑‘·+˝À $qï<√ #·÷dæ+<√ #·~$+<√ #ÓãT‘ês¡T. Ç~ |ü⁄qs¡TøÏÔ
e÷Á‘·y˚T. yêdüÔe+>± ˇø£ q÷‘·q |ü<ä+— q÷‘·q yêø£´+ ‘·eT nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± Ä˝À#·q˝À¢+∫ |ü⁄≥º&Éy˚T
uÛ≤wü˝À C≤„qìsêàD+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
ñ<ë : Äø±X¯+, #·+<äe÷eT, yÓHÓï\
ô|’ eT÷&ÉT|ü<ë\qT|üjÓ÷–+∫ |æ\¢*ï ˇø=ÿø£ÿ yêø£´+ #Ó|üŒeTq+&ç. ˇø£s¡T #Ó|æŒq yêø£´+ eTs=ø£s¡T
#Ó|üŒ≈£L&É<äì dü÷#·q*∫Ãq|ü&ÉT |æ\¢\T |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± yêø£´ìsêàD+ #˚kÕÔs¡T.
2.3 $$<Ûä <äX¯\˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ :
|üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ <äX¯, ÁbÕs¡+uÛÑ bÕsƒ¡XÊ\ <äX¯\˝À nq>± ‘=* u≤\´<äX¯, ÁbÕs¡+uÛÑ bÕsƒ¡XÊ\ u≤\´<äX¯\˝À
(Pre school and early school years) u≤\\ nqTuÛÑyê\qT ã{Ϻ uÛ≤wüqT bı+<äT‘ês¡T / düeTTbÕ]®kÕÔs¡T /
H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T.
uÛ≤wü H˚s¡TÃø√e&É+ yÓTT<ä\Tô|{Ϻq dæú‹ ÁbÕs¡+uÛÑdæú‹ nì uÛ≤$ùdÔ nqTuÛÑe+ uÛ≤cÕdæú‹ì Áø√&ûø£]düTÔ+~,
e÷s¡TŒ\T #˚düTÔ+~. nuÛ≤´dü≈£î\T uÛ≤wüqT ns¡ú+#˚düT≈£îH˚ dæú‹ ∫e]dæú‹.
ô|’ $wüj·÷ìï eTq+ düMTø£s¡D+ <ë«sê #·÷|üe#·TÃ.
S0 nuÛ≤´dü≈£îì ÁbÕs¡+uÛÑdæú‹ →

nqTuÛeÑ + (Experience) →

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 27

ST uÛ≤wü dü+|üPs¡í+>± H˚s¡TÃ≈£îqï dæú‹

L = (S0 + E) = ST

uÛ≤wü dü+|üPs¡+í >± H˚sT¡ Ã≈£îqï dæ‹ú ˝À düè»Hê‘·àø£ s¡#q· \T #˚kÕÔsì¡ ø±<äT. ‘·eT uÛ≤yê\qT dü]>±Z e´ø°øÔ ]£ +#˚
dæú‹øÏ #˚s¡T≈£î+{≤s¡ì ns¡ú+. á dæú‹˝À yês¡T uÛ≤wüô|’ |ü≥Tº kÕ~ÛkÕÔs¡T. bÕsƒ¡XÊ\≈£î e∫Ãq ‘·sê«‘· n+<äT˝À
ñqï dü÷Á‘ê\qT ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T. yê]øÏ |ü\T ñ<ëVü≤s¡D\‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~ÛùdÔ Ç~ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~.
uÛ≤wü >∑TD≤‘·àø£‘·qT dü+‘·]+#·Tø√e{≤ìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ uÀ<Ûäq ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ìC≤ìøÏ ô|<ä›yêfi¯fl˝≤
Ä˝À∫+#·&É+, e÷{≤¢&É>∑\>∑&É+ ˇø£ kÕeTs¡ú´+. |æ\¢\≈£î uÛ≤wü H˚s¡T Ã≈£îH˚ dæú‹˝À á kÕeTs¡ú´+ n\e&ÉT‘·T+~.
|æ\¢\T @s¡Œs¡TÃ≈£îqï yê´ø£s¡D+ kÕs¡«»˙q yê´ø£s¡D+ Á|üuÛ≤ey˚Tqì n~ ô|<ä›\qT+#˚ dü+Áø£$T+∫+<äì uÛ≤cÕ
XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ n_ÛÁbÕj·T+. n+fÒ ô|<ä›\T e÷{≤¢&˚ uÛ≤wüqT |æ\¢\T ø=qkÕ–kÕÔs¡ì ns¡ú+. á$<Ûä+>± |æ\¢\
uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ô|’ yê] XÊØs¡ø£ jÓ÷>∑´‘·, |ü]düsê\T, bÕsƒ¡XÊ\, yê] e´øÏÔ>∑‘· nqTuÛÑyê\T Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT.

uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ ` ÁbÕs¡+uÛÑ •ø£åD (Language Learning - Apprentiship)

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~ÛkÕÔ&TÉ . $<ë´]ú $+{≤&ÉT. ø±ì eè‹Ô•ø£Då øπ +Á<ä+˝À (Professional Training Centre)
$$<Ûä e´≈£îÔ\T, @$<Ûä+>± ‘·q e÷s¡Z<ä]Ù <ä>∑Zs¡ |üì#˚dü÷Ô eè‹ÔkÕeTsêú´\T H˚s¡TÃ≈£î+{≤&√ n<˚$<Ûä+>± $<ë´]ú‘√
ø£\dæ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düVü≤|üsƒ¡q+ #˚ùd / uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ´düq+ #˚ùd$<Ûä+>±, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô>±
$<ë´s¡Tú\ uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìï |üs¡´y˚øÏå+#ê\ì H˚{Ï uÛ≤cÕXÊÁdüÔy˚‘·Ô \T n_ÛÁbÕj·T|ü&ÉT‘·THêïs¡T.
|ò*ü ‘·+>±...
+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T ø£\dæ nuÛÑ´düq dü+<äsꓤ\qT n_Ûeè~∆ #˚düTø√e&É+ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T
uÛ≤wü˝À |ü≥Tº kÕ~ÛkÕÔs¡T. dü«j·T+>± n_Ûe´ø°Ôø£]+#˚ kÕeTs¡ú´+ bı+<äT‘ês¡T.
+ $<ë´s¡Tú\T dü«‘·+Á‘·+>± dü+<äs¡“¤düVæ≤‘· düìïy˚XÊ\˝À, düVü≤»yê‘êes¡D+˝À uÛ≤cÕuÛÑ´düq ø£è‘ê´\˝À
bÕ˝§Zq&É+ e\q uÛ≤wüô|’ n~Ûø±s¡+ kÕ~ÛkÕÔs¡T. |ü<äC≤˝≤ìï q÷‘·q dü+<äsꓤ\˝À $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
uÛ≤cÕuÛÑ´düq+˝À dü+Á|ü<ëj·T bÕ≥\T, ø£<∏ä\T, Hê{Ïø£\T ` ÁbÕ<Ûëq´‘· (Significance of Play,
stories and songs)

+ bÕ≥\T, π>j·÷\T, ø£<∏ä\T, Hê{Ïø£\T uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìøÏ u≤>± ‘√&ÉŒ&É ‘êsTT. eTTK´+>± C≤q|ü<ä
bÕ≥\T, ø£<∏ä\T kÕ+düÿè‹ø£ $\Te\T ø£*– ñ+&É≥y˚Tø±ø£ ñ#êÃs¡DqT dü ]#˚kÕÔsTT. u≤\u≤*ø£\˝À
düè»Hê‘·àø£‘·qT ô|+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î |üs¡+|üsê>∑‘· u≤\π>j·T+ ˇø£{Ï #·÷<ë›+.
∫\Tø± ∫\Tø± @ ePs¡T? ˙<˚ ePs¡T?

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 28

∫qsêePs¡T e÷ePs¡T
ø±ø° ø±ø° @ ePs¡T? ˙<˚ ePs¡T?
ø±o|ü≥ï+ e÷ePs¡T
|æ#·TÃø± |æ#·TÃø± @ ePs¡T? ˙<˚ ePs¡T?
|æsƒê|ü⁄s¡+ e÷ePs¡T
ªªˇø£ÿe÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ |æ\¢\≈£î e÷≥˝Ò Ä≥edüTÔe⁄\T— e÷≥\‘√ Ä≥\T düè»Hê‘·àø£‘·q÷, X¯øÏÔ˙
e´ø£Ô+ #˚j·T&ÜìøÏ >=|üŒ kÕ<ÛäHê\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êj·Tì Ábıˆˆ ¬ø . ø£èwüí≈£îe÷sY n_ÛÁbÕj·T+ e´ø£Ô+ #˚XÊs¡T.
+ |æ\¢\ Ä≥˝À¢ bÕÁ‘·b˛wüD <ë«sê neTà, Hêqï, ø£˝…ø£ºs¡T, &Üø£ºs¡T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\ ªbÕÁ‘·b˛wüDμ
(Roleplay) <ë«sê dü«+‘·+>± dü+uÛ≤wüD\T #Ó|üŒ>∑\s¡T.
+ ø£<∏ä\T #Ó|üŒ&É+˝À, $q&É+˝À |æ\¢\T dæ<ä∆Vü≤düTÔ\T.
+ |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±e&ÜìøÏ u≤\π>j·÷\T, ø£<∏ä\T, Hê{Ïø£\T, bÕÁ‘·b˛wüD <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. M{Ï
<ë«sê |æ\¢\≈£î uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ ñ‘ê‡Vü≤+>±, Äq+<ä+>±, $H√<ä+>± ñ+≥T+~. |ü<ë\ n*¢ø£, ñ<ë‘·Ô,
nqT<ë‘·Ô dü«sê\T, yêø£´ìsêàD+ Çe˙ï |æ\¢\≈£î n\e&É‘êsTT. Ä e÷≥≈£î eùdÔ M{Ïì ñ|üjÓ÷–+#˚
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü ∫qï|æ\¢yê&Ó’b˛sTT |æ\¢\‘√ Ä&ç bÕ&ç ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Äq+<ä+ yÓ*¢$]ùd≥≥T¢
#˚kÕÔ&TÉ .
nø£åsêdü´‘· ` $dü+πø‹ø£+ ` dü+πø‹ø£+ (Literacy - Decoding and Coding)
nø£så êdü´‘· n+fÒ #·<Tä e&É+ (Reading), sêj·T&É+ (Writing), ˝…øÿ£ \T #˚jT· &É+ (Arithmetic) nì ˇø£
ÁbÕNq n_ÛÁbÕj·T+. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #˚]q |æ\¢\≈£î ª#·<äTe⁄≥ H˚s¡TŒ≥μ nH˚ düyê\TqT ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|üÁ|ü<∏äeT+>±
m<äTs=ÿ+{≤s¡T. bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q |æ\¢\T #·<äe&ÜìøÏ— sêj·T&ÜìøÏ— ˝…ø£ÿ\T #˚j·T&ÜìøÏ dü+dæ<äT∆˝Ö‘ês¡T.
#·<Tä e⁄≥ H˚sT¡ Œ≥ ø£wyºü TÓ qÆ <äì Ç+<äT≈£î |ü\T HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ne>±Vü≤Hê kÕeTsêú´\T nedüse¡ Tì Ábıô|dò sü Y ø£èwü≈í î£ e÷sY
(|æ\¢\uÛ≤wü) n_ÛÁbÕj·T|ü&ܶs¡T.
#·<eä &É+— sêj·T&É+— ˝…øÿ£ \T #˚jT· &ÉyT˚ nø£så êdü´‘· nH˚ n_ÛÁbÕj·T+ ñHêï Ä<ÛTä ìø£ ø±\+˝À uÛ≤c˛|üj÷Ó >∑+,
n+¬ø\ $ìjÓ÷>∑+, ∫Á‘ê\T, Äø£è‘·T\T, >∑Dqj·T+Á‘ê\T eTTqï>∑T kÕ+πø ‹ø£ ñ|üø£s¡D≤\ $ìjÓ÷>±ìï ‘Ó*dæ
ñ+&É{≤ìï ≈£L&Ü dü+ã+~Û‘· nø£åsêdü´‘· n+≥THêïs¡T. ñ<눈 dü+>∑Dø£ nø£åsêdü´‘· (Computer literacy)
yÓTTˆˆq$.
UNESCO Á|üø±s¡+ nø£s å êdü´‘· n+fÒ $$<Ûä dü+<äsꓤ˝À¢ dü+ã+<Ûeä TTqï eTTÁ~‘·, *œ‘· kÕeTÁ– >∑T]Ô+#·&+É ,
ns¡ú+#˚düTø√e&É+, yê´U≤´ì+#·&É+, düèõ+#·&É+, e´ø°Ôø£]+#·&É+, >∑ Dq#˚j·T&É+, X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\T ø£*– ñ+&É&É+
(Ability to identity, understand, interpret, communicate and compute using printed and written materials

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 29

associated with varying contexts in literacy) ªª\ø£å´kÕ<Ûäq≈£î ‘·<ë«sê C≤„Hê_Ûeè~∆øÏ, düe÷»+˝À düeTs¡ú
uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø√dü+ e´≈£îÔ\T »]ù| ìs¡+‘·s¡ nuÛÑ´düq |òü*‘·y˚T nø£åsêdü´‘·μμ nì $ø°|”&çj·÷ #ÓãT‘√+~.
"The ability of a person aged 7 years and above to both write and read with understanding
in any language is literacy". @&˚+&ÉT¢ ô|ã’ &çq e´≈£î\Ô T/|æ\\¢ T @ uÛ≤wü˝ÀHÓH’ ê sêj·T&É+, ne>±Vü≤q‘√ #·<eä >∑\
X¯øÏÔ >∑\yê¬s’‘˚ yê]ì ªnø£åsêdüT´\Tμ n+{≤s¡T. Ä Á|üÁøÏj·TqT ªnø£åsêdü´‘·μ nì n+{≤s¡ì - Registar General
and census Commissioner of India ìs¡«#·q+.
n_ÛÁbÕj·÷\qT, uÛ≤eq\qT, Á|ü‹düŒ+<äq\qT *|æ s¡÷|ü+˝À dü+øπ ‘ê\T>± yÓ*ãT#·Ã&É+ ˝ÒKq+. n+<äTe\¢
nø£åsêdü´‘·˝À dü+πø‹‘·, $dü+πø‹‘· (coding and decoding) HÓ’|ü⁄D≤´\T ø°\ø£yÓTÆqeì uÛ≤cÕy˚‘·Ô\ uÛ≤eq.
nø£åsêdü´‘ê dü+bÕ<äq / uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± *|æ >∑\ uÛ≤wü\qT nuÛÑ´ dæ+#·&É+˝À nø£åsêø£è‘·T\qT >∑T]Ô+#·&É+
<ë«sê |üsƒ¡q HÓ’|ü⁄D≤´ìï n\es¡#·Tø√e#·TÃ. á$<ÛäyÓTÆq |üsƒ¡HêuÛ≤´kÕìøÏ nø£ås¡|ü<ä∆‹ / dü÷Á‘·+ (Alphabetic
Principle) ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~ / düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
nø£ås¡s¡÷bÕ\qT #·÷∫ n$ yÓ*ãT#·TÑ·Tqï n_ÛÁbÕj·÷\qT Á>∑Væ≤+#·&Üìï $dü+πø‹‘· (decoding) nì,
n_ÛÁbÕj·÷\qT nø£ås¡s¡÷|ü+˝À #·÷|æ+#·&Üìï / sêj·T&Üìï / bı<ä>∑&Üìï dü+πø‹‘· (coding) n+{≤s¡T.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü ø£+|üP´≥s¡TqT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ Ç‘·s¡T\‘√ ‘·eT uÛ≤yê\T |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ #·s¡yêDÏ (Mobile)
˝≤´|t{≤|t (Laptop), {≤´uŸ (Tab) yÓTT<ä˝…’q$ ñ|üjÓ÷–+#·&É+, eTq dü+düÿè‹˝À >∑\ nH˚ø£ ∫Vü‰ï\qT ns¡ú+
#˚düTø√e&É+ Çe˙ï e∫Ãñ+fÒH˚ yê]ì nø£åsêdüT´\qe#·TÃqì uÛ≤cÕXÊÁdüÔ y˚‘·Ô\T n_ÛÁbÕj·T|ü&ÉT‘·THêïs¡T.
2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 74.04% nø£åsêdüT´\THêïs¡T. n+fÒ eTq<˚X¯ »HêuÛ≤˝À
25.94% eT+~ n+fÒ düTe÷s¡T 30 ø√≥¢eT+~ ìs¡ø£åsêdüT´\THêïs¡T. kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫à 70 @fi¯ófl nsTTq|üŒ{Ïø°
eTq+ dü+|üPs¡í nø£åsêdü´‘· kÕ<Ûäq˝À yÓqTø£ã&çb˛j·÷+. »HêuÛ≤˝À |ü⁄s¡Twüß\ nø£åsêdü´‘ê XÊ‘·+ 82.14% ø±>±
Ád”Ô\T 65.46% XÊ‘·+‘√ yÓqTø£ã&ç ñHêïs¡T. nsTT‘˚ πøs¡fi¯ 93.91%, $TCÀs¡+ 91.58% ‘√ eTq<˚X¯+˝À
n‘·´~Ûø£ nø£åsêdü´‘· kÕ~Û+∫q sêÁcÕº\T>± ñHêïsTT.
nø£åsêdü´‘˚ <˚XÊ_Ûeè~∆øÏ dü÷∫ø£ ø±ã{Ϻ dü+|üPs¡í nø£åsêdü´‘· kÕ~Û+#·&ÜìøÏ <˚XÊ\T düeTs¡ú eP´Vü‰\T
neT\T #˚j·÷*. nø£åsêdü´‘· ˇø£ >∑‹o\ düe÷C≤ìï (dynamic society) ‘·j·÷s¡T#˚düTÔ+~.
"Literacy is a fundamental human right and the foundation for lifelong learning. It is fully
essential to Social and human development in its ability to transform lives" nì ô|<ä\› T #Ó|Œæ q e÷≥\T
m\¢|ü&É÷ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. n+fÒ nø£åsêdü´‘· e÷qe⁄\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ n˙, J$‘ê+‘· nuÛÑ´düHêìøÏ Ç~
|ü⁄Hê~ nì #Ó|Œü e#·TÃ. kÕe÷õø£ e´øÏ‘Ô «· $ø±kÕìøÏ kÕe÷õø£ yÓj
’ T· øÏøÔ £ J$‘ê\˝À |ü]es¡qÔ ø£*+Z #˚ X¯øj ÔÏ T· T≈£î\Ô T
>∑\ á nø£åsêdü´‘· e÷qyê[˝ÀøÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e∫Ãq n<äT“¤‘· es¡eTì uÛ≤$+#·e#·TÃ.

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 30

nø£åsêdü´‘· ` |üsƒ¡q+ (Literacy and Reading)

ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ #˚]q |æ\\¢ ≈£î |üsq¡ƒ + nuÛ´Ñ dæ+#·&+É / H˚sŒ¡ &É+ Á|ü<eä∏ T\ø£´å +. |üsH¡ƒ êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À
bÕsƒ¡≈£îì bÕÁ‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. |üsƒ¡q+ bÕsƒ¡≈£îìô|’, n‘·ì n+‘·s ¡Z‘· Áù|s¡Dô|’, ñbÕ<Ûë´j·TTì Áù|s¡Dô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+≥T+~. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, düeTej·TdüTÿ\T πøe\+ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£, kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô\ bÕÁ‘· b˛wæ+#ê*.
Ç+<äT≈£î |æ\¢\T <Ûä«Hê´ø£è‘·T\qT >∑T]Ô+#·>∑\>±*. <Ûä«Hê´ø£è‘·T\qT >∑T]Ô+#·&É+ nqT≈£îqï+‘· düT\uÛÑ+ ø±<äT.
Á|ü<ëÛ q+>± ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À 56 nø£så ê\T. yê{Ï˝À 37 nø£så ê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T, ˇ‘·T\Ô T, dü+j·TTø±Ô\T, dü+•¢cÕº\‘√
≈£L&ç <ë<ë|ü⁄ yÓsTT´øÏ ô|’ã&çq nø£ås¡ s¡÷bÕ\T+{≤sTT. Ä+>∑¢+ ‘·~ ‘·s¡ uÛ≤wü\T #·<äe&É+ ø=+‘· düT\uÛÑ+.
#·<äe&É+ n+fÒ |ü<ë\T, X¯u≤›\T #·<äe&É+ ø±<äì yê{Ïì ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥÷ #·<äe&ÉeTì uÛ≤cÕy˚‘·Ô\T uÛ≤$kÕÔs¡T.
yê] n_ÛÁbÕj·T+˝À |üsq¡ƒ + düè»Hê‘·àø£, dü+s¡#H· ê‘·àø£ Á|üÁøÏjT· . |æ\\¢ |üPs¡«nqTuÛyÑ ê\T Á|üdTü ‘Ô · |üsq¡ƒ nqTuÛyÑ ê\‘√
CÀ&ç+#·ã&ç‘˚ |üsƒ¡q+ Ä•+∫q |òü*‘ê\ìdüTÔ+~.
eT]ø=+<ä] uÛ≤cÕy˚‘·Ô\ n_ÛÁbÕj·T+˝À uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìøÏ, ˝ÒKHêuÛÑ´düHêìøÏ |üsƒ¡q+ <ä>∑Z]<ë]. Dam
Lancy n_ÛÁbÕj·T+ "Men are human because they can talk, they are civilized because they can read"
n+fÒ eTqTwüß\T e÷{≤¢&TÉ ‘·÷ e÷qe⁄\j·÷´s¡T, sêdü÷Ô Hê>∑]≈£î\j·÷´s¡T. á <äècÕº´ düe÷#êsêìï dü+bÕ~+#·&yÉ T˚
|üs¡e÷s¡ú+>± »]π> |üsƒ¡q+ |æ\¢˝À¢ <ÛäHê‘·àø£ Á|ües¡Ôq≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. Ä˝À#·Hê Á|üÁøÏj·TqT düTdü+|üqï+
#˚dTü +Ô ~. Ç~ z$<Û+ä >± <äèX¯´s¡÷|ü+ >∑\ e÷qdæø£ <äè–«wüjT· +>± Dam Lancy uÛ≤$+#ê&ÉT. Become reading
maketh a full maketh a full man nHêï&ÉT. n+fÒ |üsƒ¡q+ e÷qe⁄DÏí |ü]|üPs¡í e÷qe⁄&ç>± r]Ã~<äT›‘·T+~.

2012 ˝À ø=+<äs¡T $<ë´y˚‘·Ô\T |ü]XÀ<Ûä≈£î\T |üsƒ¡q+ $wüj·T+˝À »]|æq n<Ûä´j·THê\ Á|ü‹bÕ<äq\T á

~>∑Te $<Ûä+>± ñHêïsTT.
ìs¡+‘·s+¡ n#·TÃ|ü⁄düøÔ ±\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·>*∑ –‘˚ |æ\\¢ T düV≤ü »+>± |üsH¡ƒ êìï n\yê≥T #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
ìj·T‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\T #˚s¡ø£eTT+<˚ yê] ej·TdüT‡\≈£î dü]b˛sTTq *œ‘· kÕeTÁ– yê] |üsƒ¡Hêìï n_Ûeè~∆
#˚düTÔ+<äì @$<ÛäyÓTÆq <äTÁwüŒuÛ≤yê\≈£î |æ\¢\T ˝ÀqTø±s¡ì ≈£L&Ü á n<Ûä´j·THê\T yÓ\¢&çdüTÔHêïsTT. kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„q+ ‘√&Ó’ (Technology Assisted reading 'TARA' Abiting) nqT uÛ≤eq $<ë´s¡+>∑+˝À n+≈£î]düT+Ô <äì
‘·<ë«sê |üPs¡« nø£åsêdüT´\T *œ‘· uÛ≤cÕ \ø£åD≤\qT ne>±Vü≤q #˚düT ø=ì #·<äe&É+ dü«j·T+>± H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡ì
uÛ≤$düTHÔ êïs¡T.

2.4 ãVüQfi¯ nø£åsêdü´‘·\T (Multiple kinds of literacy)

kÕ<Ûës¡D nø£åsêdü´‘· nqT uÛ≤eH˚ø±ø£ nø£åsêdü´‘·≈£î #Ó+~q eT]ø=ìï uÛ≤eq\T Ç$ :

+ Á|üC≤„ HÓ’|ü⁄D≤´\ $ìjÓ÷>∑+ n+ø±‘·àø£ s¡÷|ü+˝À »]–‘˚ n+ø±‘·àø£ nø£åsêdü´‘· (digital literacy).

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 31

+ dü+>∑Dø£+ (Computer) yê&Éø£+˝À yÓT\≈£îe\T ‘Ó*dæ ñ+fÒ dü+>∑Dø£ nø£åsêdü´‘· (Computer

literacy).
+ Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\˝Àì Á|ükÕsê\qT $X‚w¢ +æ #·>*∑ >π nø£så êdü´‘· Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\ nø£så êdü´‘· (Media
literacy).
+ düe÷#êsêìï $X‚¢wæ+∫, düe÷#ês¡+ ø£*Œ‘·e÷? ˝Òø£ yêdüÔee÷? nqï ne>±Vü≤q ñ+fÒ n<˚
düe÷#ês¡s+¡ >∑ nø£så êdü´‘· (Information domain literacy).
+ n+<äTu≤≥T˝À ñqï kÕ+πø‹ø£‘·qT düeTs¡ú+>± ñ|üjÓ÷–+#·T≥ kÕ+πø‹ø£ nø£åsêdü´‘· (Technical
literacy).
+ sê»ø°jT· s¡+>∑+˝À edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\qT $X‚w¢ +æ #˚ kÕeTs¡´ú + sê»ø°jT· nø£så êdü´‘· (Political literacy).
+ eTq C≤‹ dü+düÿ è‹ì >∑T]+∫q ne>±Vü≤q ø£*–ñ+&˚ nø£åsêdü´ kÕ+düÿ è‹ø£ nø£åsêdü´‘· (Cultural
literacy).
+ Ç‘·s¡ düe÷C≤\ dü+düÿ è‘·T\T, yê{Ï˝À n_Ûq+~+#·>\∑ n+XÊ\|ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*–ñ+&˚ nø£så êdü´‘·
kÕ+düÿ è‹ø£ nø£så êdü´‘· (Multiple cultural literacy)
+ Á|ü‹eT\T, u§eTà\T, Á|ü‹_+u≤\T, Äø£è‘·T\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± #·÷&É>*∑ >π nø£så êdü´‘·
<äèX¯´ nø£så êdü´‘· (Visual literacy)
M{Ï‘√bÕ≥T ãVüQfi¯ nø£åsêdü´‘· (Multiple literacy), ÁbÕjÓ÷–ø£ nø£åsêdü´‘· (Functional literacy),
$eTs¡ÙHê‘·àø£ nø£så êdü´‘· (Critical literacy) eT]j·TT Rhetorical literacy nqT uÛ≤eq\T ≈£L&É Ç{°e*ø±\+˝À
yê´|æÔ˝ÀøÏ e#êÃsTT.
á <äècÕº´ Literacy is a fundamental human right and the foundation for the life long learning.
It is fully essential to solid and human development in its ability to transform lives." nqï eTVæ≤‘√øÏÔ
m\¢|ü&É÷ C≤„|üø£eTT+#·Tø√<ä–+~. n+fÒ nø£åsêdü´‘· e÷qe⁄\ ÁbÕ<∏ä $Tø£ Vü≤≈£îÿ n˙, J$‘ê+‘· nuÛÑ´düHêìøÏ
|ü⁄Hê~ n˙ #Ó|üŒe#·TÃ. kÕe÷õø£, yÓ’j·TøÏÔø£ J$‘ê\˝À |ü]es¡Ôq ø£*Z+#˚ X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\T >∑\ á nø£åsêdü´‘·
e÷qyê[øÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e∫Ãq es¡eTì uÛ≤$+#·e#·TÃ.

nø£åsêdü´‘· eT]j·TT |üsƒ¡q+ (Literacy and Reading)

ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Á|üy˚X¯+ bı+~q |æ\¢\≈£î |üsƒ¡Hêìï nuÛÑ´dæ+#·T≥, H˚s¡TÃ≥ \øå±´\T>± e⁄+{≤sTT.
|üsƒ¡HêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À |ü]ƒ‘· bÕÁ‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·~‘·s¡T\T kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô\T, Áb˛‘ê‡Vü≤≈£î\T
e÷Á‘·y˚T. Ç+<äT≈£î |æ\¢\T <Ûä«Hê´ø£è‘·T\qT >∑T]Ô+#·>∑\>±*. <Ûä« Hê´ø£è‘·T\qT >∑T]Ô+#·&É+ nqT≈£îqï+‘· düT\uÛÑ+
ø±<äT. Á|ü<Ûëq+>± ‘Ó\T>∑T˝À 56 nø£åsê\T, yê{Ï˝À 37 nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T, ˇ‘·TÔ\T, dü+j·TTø±Ô\T,

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 32

dü+•¢cÕº\‘√ yÓsTT´øÏ ô|’ã&çq nø£ås¡ s¡÷bÕ\T+{≤sTT. Ä+>±¢~ uÛ≤wü \T #·<äe&É+ ø=+‘· düT\uÛÑ+. Ç˝≤+{Ï
dü+<äs¡“¤+˝À πøe\+ |ü<ë\qT X¯u≤›\qT #·<äTe⁄≥ ø±<äì, yê{Ïì ns¡ú+#˚düT≈£î+≥÷ #·<äe&ÉeTì uÛ≤cÕy˚‘·Ô\T
uÛ≤$kÕÔsT¡ .
+ Á|üj·÷D+˝À s√&É¢MT<ä ñ+&˚ >∑Ts¡TÔ\|ü≥¢ ne>±Vü≤q, yê{Ïì bÕ{Ï+#·& É+, s√&ÉT¶ U≤∞>± e⁄Hêï
ìj·Te÷\T bÕ{Ï+#·≥+ ne>±Vü≤q>∑\ nø£åsêdü´‘· s¡yêD≤ nø£åsêdü´‘· (Transports literacy).
+ nsTT‘˚ Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À á nø£åsêdü´‘·\qT H˚s¡TÃø=ì Ä#·]+#˚yêfi¯ófl ‘·≈£îÿe>± ñ+{≤s¡ì kÕe÷õø£
XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T n+#·Hê y˚düTÔHêïs¡T.
+ Ä<Ûë´‹àø£ nø£åsêdü´‘·, |üsê´es¡D nø£åsêdü´‘·, yÓ’<ä´dü+ã+<Ûä nø£åsêdü´‘·, $ìjÓ÷>∑edüTÔe⁄\ nø£åsêdü´‘·,
Ä]úø£ nø£åsêdü´‘· nH˚ uÛ≤eq\T ≈£L&Ü H˚&ÉT düe÷»+˝À ø£qã&ÉT‘·THêïsTT.
Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡XÊ\ dü+<äs¡“¤+ ` ÁbÕs¡+uÛÑ nø£åsêdü´‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· (Significance of early literacy in
the context of current schooling)

+ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ e÷qe J$‘·+˝À XË’X¯e<äX¯qT+&˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. XË ’X¯e<äX¯˝ÀH˚ |ü]düsê\T Ç+{À¢

e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü\qT |æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&É+ yÓTT<ä\Tô|&É‘ês¡T. |æ\¢\ nø£åsêdü´‘ê düeTTbÕs¡®q/dü+bÕ<äq
|ü\T kÕe÷õø£, C…’$ø£ yÓ’j·TøÏÔø£ ø±s¡D≤\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· |ü]düsê\˝ÀH˚ |æ\¢\T
ùd«#·Ã¤>± uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. Ç+<äT≈£î ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ Áb˛‘ê‡Vü≤+ nedüs¡+. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ç+{À¢
uÛj
Ñ T· + ˝Òì yê‘êes¡D+ ø£*Œ+∫ ùd«#·Ã>¤ ± e÷{≤¢&˚ neø±X¯+ |æ\\¢ ≈£î ø£*Œ+#ê*. Ç˝≤+{Ï nqTuÛyÑ ê\T
ø£*ŒùdÔ ÁbÕs¡+uÛÑ bÕsƒ¡XÊ\ <äX¯˝À |æ\¢\≈£î uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ düT\uÛ ÑeTe⁄‘·T+~.
+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\˝À eTTK´+>± 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\ |æ\¢\ H˚|ü<∏ë´ìï <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì ‘·s¡>∑‹ uÛ≤wü≈£î
nqTdü+<Ûëq+ #˚j·÷*‡q u≤<Ûä´‘· ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\ô|’ ñ+~.
+ >∑‘·+˝À #·<äe&É+, sêj·T&É+, e÷{≤¢&É&É+, ns¡ú+#˚düTø√e&É+ ˇø£<ëìø=ø£{Ï _ÛqïyÓTÆq |ü<ä∆‘·T\ì
uÛ≤$+#˚yês¡T. ìC≤ìøÏ |æ\\¢ T eTT+<äT $+{≤s¡T. ‘·sê«‘· e÷{≤¢&‘É ês¡T. ‘·sê«‘· nø£så ê\qT >∑Ts¡T|Ô &ü ‘É ês¡T,
#·<Tä e⁄‘ês¡T, ‘·sê«‘· sêkÕÔsT¡ . ø±˙ BìøÏ _Ûqï+>± |æ\\¢ T ã&çøÏ sê>±H˚ á es¡TdüÁø£e÷ìï bÕ{Ï+#·≈î£ +&Ü
nø£åsê\T ~~›+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. #·<äTe⁄ #Ó|üŒ&É+ sêj·T&É+‘√ yÓT T<ä\Tô|&ÉT‘·THêïeTqïe÷≥.
ø±˙ Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À (1980 qT+&ç) |æ\¢\T @$<Ûä+>± #·<äTe⁄‘ês¡T? sêkÕÔs¡T? uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\T m˝≤
n\es¡#·Tø=+{≤s¡T nH˚ n+XÊ\|ü≥¢ $<ë´y˚‘·Ô\ <äèø£Œ<∏ä+˝À e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. á e÷s¡TŒ\T uÛ≤cÕ$ø±dü+˝À
Ä<ÛäTìø£ <äèø£Œ<ÛëìøÏ n<ä›+ |ü&É‘êsTT.
+ uÛ≤wü H˚s¡TÃø√e&É+ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T

+ $q&É+, e÷{≤¢&É&É+, #·<äe&É+, sêj·T&É+, ˇø£<ëì ‘·sê«‘· ˇø£{Ï n\e&É‘êsTT.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 33

+ $q&É+, e÷{≤¢&&É eÉ TH˚$ #·<eä &É+ø£+fÒ eTT+<˚ n\e&É‘êsTT. sêj·T&É+ (˝ÒKq+) nH˚~ nìï+{Ïø+£ fÒ
øÏ¢wüºÁ|üÁøÏj·T. ø£qTø£ Bìì ∫e]˝À H˚sêŒ*.
+ Ç+{À¢ |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï Áø£e÷H˚ï bÕsƒ¡XÊ\˝ÀqT bÕ{Ï+#ê*.
n+fÒ nø£så êdü´‘· XËX’ e¯ <äXq¯ T+&˚ ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. <ëìøÏ |ü]düsê\T <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. ã&çøÏ sêø£eTT+<˚
|æ\¢\T uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡T / bı+<äT‘·THêïs¡T / düeTTbÕ]® düTÔHêïs¡T. |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, dü+s¡ø£å≈£î\T,
kÕe÷õø£ |ü]düsê\T ˇø£$<Ûä+>± á $~Ûì ìs¡«]düTÔHêïsTT.
+ uÛ≤cÕHÓ|’ ⁄ü D≤´\T bı+<ä&ÜìøÏ |æ\\¢ ≈£î |ü⁄düøÔ ±\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&ÜìøÏ <ÛHä ê‘·àø£ dü+ã+<Ûeä TTqï≥T¢
|ü\T n<Ûä´j·THê\ kÕsê+X¯+. |æ\¢\T #·÷ùd u§eTà\ |ü⁄düÔø±\T, yês¡T Ç+{À¢ ˝Ò<ë düeTej·TdüTÿ\‘√
$H˚ ø£<∏ä\T, Ä&˚ Ä≥\T |æ\¢\ uÛ≤cÕuÛÑ´düq+, nø£åsêdü´‘· MT<ä Á|ü uÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT.
+ |æ\¢\≈£î ø£<∏ä\T #·~$ $ì|æ+#·&É+ e\q uÛ≤wü eT]+‘·>± |ü≥Tº|ü&ÉT‘·T+<äì C≤rj·T |üsƒ¡Hê_Ûeè~∆
$TwüHé (1985) ˝À ‘˚*Ã#Ó|æŒ+~. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, dü+s¡ø£å≈£î\T á u≤<Ûä´‘· ìs¡«Væ≤+∫q≥¢sTT‘˚ ˇø£{Ï
qT+&ç 5 dü+ˆˆ\ ej·TdüT‡qï |æ\¢\T ÁbÕs¡+uÛÑ bÕsƒ¡XÊ\ <äX¯˝À uÛ≤cÕuÛÑ´düq+˝À eTT+<ä+»˝À
ñ+{≤s¡T. ø£qTø£ yê]øÏ nH˚ø£ s¡ø±\ ø£<∏ä\T #·~$ $ì|æ+#ê*. Ç˝≤ #˚ùdÔ yê]˝À ø£<∏ë|üsƒ¡Hê_Ûs¡T∫
ô|+bı+<äT‘·T+~.
+ ø±˙ á u≤<Ûä´‘· ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, dü+s¡ø£å≈£î\T dü]>± ìs¡«]Ô+#·&É+ ˝Ò<äT. Á|ü|ü+Nø£s¡D Á|üuÛ≤e+‘√
ô|]–q Jeqe´j·T+ uÛÑ]+#·&ÜìøÏ ‘·*¢<ä+Á&ÉT*<ä›s¡÷ ñ<√´>±\T #Ój·T´&É+, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢
|üqT\≈£î yÓfi¯fl&É+ »s¡T>∑T‘√+~. á ø±s¡D≤q |æ\¢\≈£î ø£<∏ä\T #Óù|Œyêfi¯ó¢, ø£<∏ä\T $ì|æ+#˚yêfi¯ó¢
ø£s¡ee⁄‘·THêïs¡T. Ç|ü&ÉTqï ∫qï ≈£î≥T+u≤\T ñeTà&ç ≈£î≥T+u≤\T ø±q+<äTq áHê&ÉT •X¯ó dü+s¡ø£åD
πø+Á<ë\T •X¯óbÕsƒ¡XÊ\\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· \_Ûk˛Ô+~. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ô|<ä›\T ‘·eT |æ\¢\ uÛ≤cÕuÛÑ´düq+˝À
uÛ≤cÕ_Ûeè~∆øÏ ø=+‘· düeTj·T+ πø{≤sTT+#·>∑*–‘˚ XË’X¯e<äX¯˝ÀH˚ nø£åsêdü´‘· dü+bÕ<äq˝À |æ\¢\T
dü|òü\eTe⁄‘ês¡T. uÛ≤wüô|’ |ü≥Tº kÕ~ÛkÕÔs¡T.
n+‘˚ø±<äT ô|<ä›\T Ç+{À¢ e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü |æ\¢\ nø£åsêdü´‘· MT<ä uÛ ≤cÕuÛÑ´düq+ MT<ä Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~.
uÛ≤sê´uÛÑs¡Ô*<ä›s¡÷ y˚πs«s¡T uÛ≤wü\T e÷{≤¢&˚yêfi¯flsTT, |ü]düsê\ uÛ≤wü eTs=ø£≥sTT‘˚ uÛ≤cÕuÛÑ´düq+˝À eT÷&ÉT uÛ≤wü\
Á|üuÛ≤eeTT+≥T+~. nsTT‘˚ bÕsƒ¡XÊ\˝À e÷{≤¢&˚ uÛ≤wü düeTej·TdüTÿ\‘√ ø±ã{Ϻ ‘·«s¡>± n\e&ÉT‘·T+~. á
dü+<äs¡“¤+˝À $<ë´Á|ü|ü+#·+˝À áHê{Ï ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ bÕÁ‘·qT >∑Ts¡TÔ #˚dü÷Ô ªª‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Á|ü‹s√p #·<äyê*. ø=‘·Ô
$wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√yê*. ˝Òø£b˛‘˚ yê] |æ\¢\T J$‘·+˝À ñrÔs¡Tí\T ø±s¡Tμμ nì $<ë´y˚‘·Ô\+≥THêïs¡T.

uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ ` kÕVæ≤‘·´+ bÕÁ‘· (Role of literature in language learning)

ˇø£ eT+∫ |ü⁄düÔø£+ dü+‘√cÕìï ø£*–+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü uÛ≤cÕuÛÑ´düH êìï y˚>∑e+‘·+ #˚düTÔ+~. ˇø£ eT+∫

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 34

|ü⁄düÔø£+ uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~düTÔ+~. nsTT‘˚ Á|ü‹ e´øÏÔø° |ü⁄düÔø£+ #·<äe&ÜìøÏ ø±s¡D+ ñ+≥T+~. ø±ì
#ê˝≤es¡≈£î me«s¡÷ uÛ≤wüqT H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ |ü⁄düÔø£+ #·<äTe⁄‘·THêïeTqï ø±s¡D+ e÷Á‘·+ #Ó|üŒs¡T.
|üsƒ¡q+ e\¢ ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê\qT yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ Á|ükÕÔ$+∫q uÛ≤cÕy˚‘·Ô d”ºô|òHé ÁπøwüHé (1980).
|òæJ <˚X¯+˝À 500 eT+~ $<ë´s¡Tú\ô|’ #˚dæq |üsƒ¡q |ü]XÀ<Ûäq $<Ûëq$T~. |ü]XÀ<Ûäq≈£î 12 bÕsƒ¡XÊ\\T
mqTïø=Hêïs¡T. mì$T~+{Ïì |ü]XÀ<Ûqä ≈£î $T–*q Hê*Z+{Ïì kÕ<Ûës¡D ìj·T+Á‘·D≈£î m+|æø#£ X˚ Ês¡T. Á|üj÷Ó >±ìøÏ
mqTïø=qï mì$T~ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î 250 ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T, kÕVæ≤‘·´ |ü⁄ düÔø±\T n+<äCÒXÊs¡T. $T>∑‘ê Hê\TZ
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ @ Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T n+~+#·≈£î+&Ü ‘·s¡>∑‹ |ü⁄düÔø±\ MT<äH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç bÕsƒê\T #ÓbÕŒs¡T. mì$T~
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\+<ä]ø° 20 qT+&ç 30 ì$TcÕ\T ø£<∏ä\T Ç‘·s¡ kÕVæ≤‘·´ |ü⁄düÔø±\qT #·<äe&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T.
¬s+&˚fi¯fl ‘·sê«‘· $düÔè‘·+>± |æ\¢\ uÛ≤cÕbÕ≥e+ô|’ $$<Ûäs¡ø±\ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+∫q|ü&ÉT Á|üjÓ÷>∑+ »]–q
mì$T~ bÕsƒ¡XÊ\\ |æ\¢\T, »s¡T>∑ì Hê\TZ bÕsƒ¡XÊ\\ |æ\¢\ø£+fÒ #·<ä e&É+˝ÀqT, ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+˝ÀqT,
sêj·T&É+˝ÀqT, ÁbÕjÓ÷–ø£ yê´ø£sD ¡ ≤+XÊ\qT Á|ükÕÔ$+#·&+É ˝Àq÷ m+‘√ Á|ü‹uÛÑ ø£qãs¡∫ eTT+<ä+»˝À ñHêïs¡T.
á |ü]XÀ<Ûqä |ò*ü ‘·+>± kÕVæ≤‘·´|üsq¡ƒ +, uÛ≤cÕuÛ´Ñ düq+ô|’ m+‘√ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘T· +<äì ãTTEe⁄#X˚ Ê&ÉT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
Äj·Tq Ç<˚ Á|üjÓ÷>±ìï dæ+>∑|üPsY˝À eTs√ eT÷&ÉTy˚\eT+~ $<ë´s¡Tú\ô|’ #˚XÊ&ÉT. nø£ÿ&Ü Çy˚ |òü*‘ê\T
qyÓ÷<äj÷· ´sTT.
eTq<˚X¯+˝À ≈£L&Ü ª–pu≤sTTã<˚ø±μ ‘·q <äøÏåD≤eT÷]Ô $<ë´dü+düú\˝À |æ\¢\ •ø£åD˝À ø£<∏ä\≈£î,
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫à Çy˚ |òü*‘ê\qT kÕ~Û+#ê&ÉT.
dü+^‘·+˝≤>±H˚ #·ø£ÿì kÕVæ≤‘·´ |üsƒ¡q+ <ë«sê— bÕsƒ¡≈£î&ÉT Äq+<ä+ nqTuÛÑ$+#·>∑\&ÉT.
Ç~ ø£fi≤‘·àø£ uÛ≤eq\≈£î <ë]rdüTÔ+~. ` –pu≤sTT ã<˚ø±
kÕVæ≤‘·´+ Äq+<ëìï Á|ükÕ~düT+Ô ~. |æ\\¢ ≈£î uÛ≤wü |ü≥¢ eT≈£îÿe ø£*–düT+Ô ~. –pu≤sTT qqTdü]+∫ uÛ≤cÕ
•ø£D
å ˝À eTTK´yÓTqÆ n+X¯+ uÛ≤cÕ |ü]#·jT· y˚T. s¡kÕ‘·àø£yTÓ qÆ |ü⁄düøÔ |£ sü q¡ƒ +, ÁX¯eD+ e\¢ |æ\\¢ ≈£î uÛ≤cÕ |ü]#·jT· +
ø£\T>∑T‘·T+~. uÛ≤cÕ|ü]#·j·T+, uÛ≤cÕ<äs¡Ùq+, uÛ≤cÕqTuÛÑe+, uÛ≤cÕùdeq+, uÛ≤cÕkÕ«<äq+ n˙ï≈£L&Ü düeTÁ>∑
uÛ≤cÕs¡÷|ü+˝À »s¡T>∑T‘êsTT. n|ü&˚ uÛ≤cÕkÂ+<äsê´ìï dü+|üPs¡í+>± <ä]Ù+#·>∑\>±*. BìøÏ nqTyÓ’q e÷s¡Z+
ø£<∏ä\qT Ç‘·s¡ kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏj·T\qT |æ\¢\≈£î |ü]#·j·T+ #˚dæ yê]#˚‘· s¡ø£s¡ø±\ |ü⁄düÔø±\T #·~$+#·&Éy˚T!
|æ\¢\≈£î u≤\kÕVæ≤‘·´+ n+<äCÒùdeTT+<äT áøÏ+~ C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.
|æ\¢\ ne>±Vü≤q kÕúsTT : |æ\¢\T ej·TdüT≈£î ‘·–q, ne>±Vü≤q kÕúsTTøÏ ‘·–q |ü⁄düÔø±\ m+|æø£ »s¡>±*. yÓTT<ä{Ï
<äX˝¯ À ì|òTü +≥Te⁄qT ñ|üj÷Ó –+∫ |ü<ë\T yê{Ï nsêú\T Á>∑V≤æ +#˚≥≥T¢ |ü⁄düøÔ ±\ m+|æø£ ñ+&É≈L£ &É<Tä . ì|òTü +≥Te⁄\T
˝Ò≈£î+&ÜH˚ |æ\¢\T |ü⁄düÔø±\T #·~$ Äq+~+#·>∑\>±*. yê{Ï˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü ø£]ƒq|ü<ë\T+fÒ |æ\¢\T dü+<äsꓤìï
ã{Ϻ ns¡ú+ #˚düTø√>∑\s¡T ≈£L&Ü. ÁøÏd”ºHé q≥˝Ÿ nH˚ $<ë´y˚‘·Ô |æ\ ¢\ |ü⁄düÔø±˝À¢ì uÛ≤wü yê]øÏ n+<äTu≤≥T˝À
ñ+&˚≥≥T¢ #·÷dæ kÕVæ≤‘·´ |ü⁄düÔø±\T yê]‘√ #·~$+#ê\ì dü÷∫+∫+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 35

|ü⁄düÔø±\ n+<äTu≤≥T : |æ\¢\T #·<äe>∑*π> |ü⁄düÔø±\T yê]øÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚yê*. Á|ü#·Ts¡Ddü+düú\T @j˚T
|ü⁄düÔø±\T |æ\¢\ø√dü+ Á|ü#·T]düTÔHêïjÓ÷ #·÷&Ü*. n$ |æ\¢\ kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢HêïjÓ÷ ˝Ò<√ #·÷düTø√yê*. dæ.&ç.\
<ë«sê ø£<∏ä\T $H˚ neø±X¯eTT+fÒ |ü⁄düÔø±\‘√bÕ≥T ]ø±s¡T¶ #˚dæq ny˚ ø£<∏ä\T düs¡|òüsê #˚j·T>∑\πsyÓ÷ #·÷&Ü*.
Ä dæ.&ç.\T $qï‘·sê«‘· eTs√kÕ] |æ\¢\‘√ #·~$+∫q≥¢sTT‘˚ m≥Te+{Ï $sêe÷\‘√ yêø±´\T #·~$+#ê˝À
|æ\¢\≈£î ns¡úeTe⁄‘·T+~.
ø±\ìs¡íj·T |ü{Ϻø£˝À |üsƒ¡HêìøÏ düeTj·T+ πø{≤sTT+|ü⁄ : Á|ü‹s√p ø±\ìs¡íj·T |ü{Ϻø£˝À |üsƒ¡HêìøÏ Çs¡yÓ’ qT+&ç
eTTô|’Œ ì$TcÕ\ düeTj·T+ πø{≤sTT+#ê*. Bìe\¢ |üsƒ¡q+ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ˝Òì |æ\¢\T ≈£L&Ü $~Û>± #·<äe&É+
yÓTT<ä\Tô|{Ϻ Ä‘·sê«‘· n~ n\yê≥T>± e÷s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. dü]jÓÆTq |ü ⁄düÔø±\qT m+|æø£#˚dæ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
|æ\¢\qT #·<äe&ÜìøÏ ˇ|æŒ+#ê*. ‘·|üŒìdü]>± |æ\¢\˝À |üsƒ¡HêdüøÏÔì πs¬ø‹Ô+#ê*.
#·<äe&ÜìøÏ Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° neø±X¯+ ø£*–<ë›+!
eTTK´+>± #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T |üsƒ¡q+ MT<ä <äèwæºô|{Ϻ ‘·eT •ø£åD ≤ø±\+˝À nH˚ø£ bÕπsƒ´‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T
#·<äe>∑*–‘˚ ‘·|üŒìdü]>± eT+∫ ñbÕ<Ûë´sTT˙ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± s¡÷bı+<äT‘ês¡T. |üsƒ¡Hêìï ˇø£ $H√<ä, $C≤„q
ø±s¡´Áø£eT+>± >∑T]Ô+∫q|ü⁄&ÉT <ëìMT<ä ÄdüøÏÔ #·÷|ü⁄‘ês¡T. yê]øÏ |üsƒ¡q+ nqTuÛÑe+˝ÀìøÏ e∫Ãq‘·sê«‘· ‘·eT
$<ë´s¡Tú˝À¢ ≈£L&É yês¡T |üsƒ¡HêdüøÏÔì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚kÕÔs¡T. Çø£ÿ&É #·<äe&Éy˚T Á|ü<Ûëq+. <ëì˝À eT∞¢
|üØø£å\T ô|≥º&É+ e+{Ï$ #˚j·T>∑÷&É<äT. ø±ì |æ\¢˝À¢ me¬s’Hê ‘êeTT #·~$q |ü⁄düÔø±\qT >∑T]+∫ ‘·eT
nqTuÛÑyê\qT |ü+#·Tø√yê\ì uÛ≤$ùdÔ yê]øÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
#ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T nH˚ø£ |ü⁄düøÔ ±\qT #·<eä &É+ e\q ‘·eT $<ë´s¡Tú\≈£î m≥Te+{Ï |ü⁄düøÔ ±\T düeT≈£LsêÃ˝À
>∑T]ÔkÕÔs¡T. Ä |ü⁄düÔø±\˝À Hê{Ïø£\T>± e÷s¡Ã<ä–q |ü⁄düÔø±\T+fÒ |æ\¢\‘√ Ä |üì #˚sTTùdÔ |æ\¢\T eT]+‘· ÁX¯<ä∆>±
|ü⁄düÔø±\qT #·<äTe⁄‘ês¡T. ø£$‘·«s¡#·q, ø£$‘·« |üsƒ¡q+ ≈£L&É Ç‘· s¡ |ü⁄düÔø±\ |üsƒ¡q+ e+{Ï<˚. |æ\¢*ï #·T≥÷º
≈£Ls√Ãu…≥Tºø=ì ¬s+&ÉT eT÷&ÉT kÕs¡T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ ø£$‘·\T, |ü<ë´\T, π>j·÷\T #·~$ $ì|æ+#ê*. ‘·sê«‘·
|ü⁄düÔø£+ eT÷dæ >±q+ #˚j·÷*. ø£$‘·«+ düT\uÛÑ+>± ñ+fÒ |æ\¢\≈£î ‘·«s¡˝ÀH˚ ø£+sƒ¡düúeTsTTb˛‘·T+~. yês¡T≈£L&Ü
Ä ø£$‘ê«ìï ˝Òø£ |ü<ë´ìï #·<äTe⁄‘ês¡T. ns¡ú+ø±ø£b˛‘˚ n&ç– ‘Ó\Tdü T≈£î+{≤s¡T. ø=~›s√E\≈£î Ä |ü<ä´+˝Àì
|ü<ë\qT $&ç$&ç>± ‘˚*ø£>± >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. á$<Ûä+>± |æ\¢˝À¢ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q düT\uÛÑeTe⁄‘·T+~.
y˚>e∑ +‘·eTe⁄‘·T+~.

2.5 bÕsƒê\ s¡ø±\T (Types of Texts)

$<ë´y˚‘·Ô\T bÕsƒê\ s¡ø±\T s¡#·Hê XË’*ìã{Ϻ Hê\T>∑T s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. |ü⁄düÔø±\˝Àì eT÷\bÕsƒêìï
ã{Ϻ n~ $<ë´s¡T\ú ≈£î ‘·–q |ü⁄düøÔ e£ ÷? ø±<ë? nì ìs¡sí TT+#·Tø=ì m+|æø£ #˚dTü ø√yê*. |ü⁄düøÔ ±\˝Àì eT÷\bÕsƒê\
dü«uÛ≤yêìïã{Ϻ Hê\T>∑T s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. n$ :

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 36

1. ø£<∏äHê‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+ / kÕVæ≤‘·´+ (Narrative text / literature)

2. es¡íHê‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+ / kÕVæ≤‘·´+ (Descriptive text / literature)
3. $es¡D≤‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+ / kÕVæ≤‘·´+ (Expository text / literature)
4. yê<äHê‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+ / kÕVæ≤‘·´+ Argumentative text / literature)
ø£<∏äHê‘·àø£ kÕVæ≤‘·´+ / eT÷\bÕsƒê\T
ø£<∏äHê‘·àø£ kÕVæ≤‘·´+ / eT÷\bÕsƒê\T #ê˝≤ s¡ø±\T>± ñ+&Ée#·TÃ. n<äT“¤‘· >±<∏ä\T (Fairy tales),
eTs¡à>±<∏ä\T (Mysteries), $C≤„qXÊÁdüÔ >±<∏ä\T (Science fictions), Áù|eT>±<∏ä\T (Romances), uÛÑj·÷qø£
>±<∏ä\T (Horror stories), kÕVü≤dü>±<∏ä\T (Adventure stories), ˙‹>±<∏ä\T (Fables), |ü⁄sêD >±<∏ä\T
(Myths), #·]Á‘ê‘·àø£ >±<∏\ ä T (Historical narratives), C≤q|ü<ä >±<∏\ä T (Ballads), Jeq >±<∏\ä T (Biographies)
` Çe˙ï ÄdüøÏÔø£s¡+>± ñ+&ç #·~$+#˚$>± ñ+{≤sTT.
eT÷&√‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T yê#·ø£+˝À (‘=\ø£] ∫qT≈£î\T) ª$+‘·˝Àø£+μ nH˚ n<äT“¤‘· ø£<∏äqT |ü]o*<ë›+...
nq>∑q>± ˇø£sêE. Ä sêE>±] sê»´+˝À ˇø£ ‘√≥ ñ+~. Ä ‘√≥≈£î ø±|ü˝≤<ës¡T sêeTj·T´. n‘·ì
uÛ≤s¡´ ø±+‘·eTà. yêfi¯ófl ‘√≥˝ÀH˚ ø±|ü⁄s¡+ ñ+&˚yêfi¯ó¢....
$+‘·$+‘·\ ˝Àø±ìï n+<äTø√yê\ì ô|’q ñqï <˚H√ï Ä<Ûës¡+#˚düTø=ì ˇø£ ]ì |ü≥Tºø=ì ˇø£s¡T ì#ÓÃq˝≤
Áy˚fi≤¢&TÉ ‘·THêïs¡T. n+<ä]ø£Hêï ∫es√¢ XÊ+‘·eTà y˚˝≤&ÉT‘·Tqï~. ÄyÓT≈£î ˇø£ dü+<˚V≤ü + e∫Ã+~. z|æø£ |ü≥˝º øÒ b£ ˛sTT+~.
ªª$+‘· $+‘·\ ˝Àø£+˝À >∑TeTà&çø±j·T\T m+‘· ô|<ä›>± ñ+{≤sTT?μμ nì ‘·q ô|’qTqï e´øÏÔì n&ç–+~. n‘·qT
‘·q ô|’qTqï yê]ì n&ç>±&ÉT. n˝≤ ˇø£]ì ˇø£s¡T n&ç>±s¡T. sêeTj·T´ ñ‘ê‡Vü‰ìï Ä|ü⁄ø√˝Òø£b˛j·÷&ÉT.
>∑TeTà&çø±j·T\T Ç+‘· ô|<ä›>± ñ+{≤j·Tì #·÷|ü⁄‘·÷ ¬s+&ÉT #˚‘·T\qT |üø£ÿ\≈£î #êbÕ&ÉT. ‘·sê«‘· @eTsTT+<√
ø£<∏äqT }Væ≤+#·+&ç.
ñ<˚›X¯+ : á ø£<∏ä <ë«sê |æ\¢\˝À $_Ûqï+>± Ä˝À∫+∫ $$<Ûä s¡ø±\ eTT–+|ü⁄\T #Ó|æŒ yê] }Vü‰X¯øÏÔøÏ
|ü<äTqTô|≥Tº≈£î+{≤s¡T. #·<äTe⁄ ` Äq+~+#·T ` n_Ûeè~∆#Ó+<äT nH˚ $<ÛëHêìøÏ nqT≈£L\+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À
n<äq|ü⁄ |üsƒ¡HêuÛ≤´kÕ\T #˚sêÃs¡T.
es¡íHê‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+ / kÕVæ≤‘·´+
|ü⁄düÔø±\˝À Á|üuÛ≤eo\yÓTÆq es¡íq\T m≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚ <ëìì es¡ íHê‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+ n+{≤s¡T.
m≈£îÿe>± Á|üø£è‹ì, eTqTwüß\qT, yê] dü«uÛ≤yê\qT, düú˝≤\T edüTÔe⁄\T dü+|òüT≥q\T e]í+#˚≥T¢>± eT÷\bÕsƒ¡+
ñ+≥T+~.
˝À>∑&É e∫Ãq 5e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T uÛ≤s¡‹˝À ≈£î+<ë uÛ≤düÿÁsêe⁄ sêdæq ªª|ü˝…¢≈£î b˛<ë+μμ ø£<∏ä es¡íHê‘·àø£‘·≈£î
n<ä›+ |ü&ÉT‘·T+~ ` ªªbı\+>∑≥Tºq ∫+‘·#Ó≥Tº øÏ+<ä ≈£Ls¡TÃì, n‘·Ôe Tà ø£{Ϻq nqï+eT÷≥ $|üø=ì ‹+≥T+fÒ

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 37

m+‘Ó’Hê ‹Hê*ì|æ+#˚~. |ü#·Ãì Á|üø£è‹ eTVæ≤yÓ÷? @yÓ÷! ‘·qqT m+‘· Äø£]¸+∫+<√ Ä |ü˝…¢≥÷] J$‘·+!
s¡D>=D<Ûä«qT\T ˝Òì Á|üXÊ+‘· yê‘êes¡D+, #·ø£ÿ>± n*øÏ eTT>∑TZ\Tô|{Ϻq Çfi¯ó¢— eTqTwüß˝À¢ #·ø£ÿ{Ï ø£*$&ç‘·q+!
Á|üø£è‹ e÷‘·≈£î |ü#·Ãì Ns¡ø£{Ϻq≥T¢ }s¡T#·T≥÷º ø£qTï\|ü+&ÉT>∑ #˚ùd |ü+≥#˚\T, #Ó+>∑T#Ó+>∑Tq #Ó+>∑*+#˚
ø√&Ó<ä÷&É\T— ø±&çø£{Ϻq m<äT›\ yÓT&É˝À >∑D>∑D yÓ÷π> eTTe«\ düe«fi¯ó¢— ø£˝≤¢ø£|ü≥+ ˝Òì ø£s¡¸≈£î\T— ÄbÕ´j·T‘·
ì+&çq yê] |ü\ø£]+|ü⁄\T... Ç˝≤ kÕ>∑T‘·T+~ á bÕsƒ¡+.
ñ<˚X› +¯ : $q&É+, e÷{≤¢&&É +É , #·÷&É&+É , |ü]o*+#·&+É , ÁX¯<∆ä #·÷|ü&+É e+{Ï Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ‘Ó*j·TCÒjT· &ÉyT˚
á es¡íHê‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+ ñ<˚›X¯+.
$es¡D≤‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+ / kÕVæ≤‘·´+ :
+ dü+øÏ¢wüºyÓTÆq yêdüÔe ìy˚~ø£\qT $e]+#·&ÜìøÏ |üPqTø=H˚~ $es¡D≤‘· àø£ eT÷\bÕsƒ¡+. |æ\¢\‘√
dü+uÛ≤wæ+#·&É+ <ë«sê yês¡T ø√πs nH˚ø£ $es¡D\T eTq+ ‘Ó\TdüTø√e#· TÃ.
eT÷&√‘·s¡>∑‹ ª‘=\ø£] ∫s¡T»\T¢\Tμ ˝À ªeTq |ü+&ÉT>∑\Tμ nH˚ bÕsƒ¡+ $es¡D≤‘·àø£ eT÷\bÕsƒêìøÏ,
dü+uÛ≤wüD Á|üÁøÏj·T≈£î eT+∫ ñ<ëVü≤s¡D. (ù|õ HÓ+. 63).
á bÕsƒ¡+˝À dü+uÛ≤wüD\ <ë«sê uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì $$<Ûä eT‘ê\yês¡T »s¡T|ü⁄ø=H˚ |ü+&ÉT>∑\T dü+düÿ è‹
>∑T]+∫ $e]+#ês¡T.
dü+uÛ≤wüD≈£îqï $$<Ûä ñ|üj÷Ó >±\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ eTq+ |æ\\¢ dü+uÛ≤wüD\qT $H˚ n\yê≥T
#˚düTø√yê*. Ç~ e÷eT÷\T $wüj·T+>±H˚ ø£ì|ædüTÔ+~. ø±ì ø£wüºeTsTTq |üì. m+<äTø£+fÒ |æ\¢\T @+ #˚j·÷˝À
#Ó|üŒ&Éy˚T eTq |üì n˙, $q&É+ yêfi¯¢ |üì nì nqTø√e&É+ eTq≈£î n\yê≥T. Ç≥Te+{Ï qeTàø£+ |æ\¢\
dü+uÛ≤wüD\≈£î eTq*ï eT+∫ ÁXÀ‘·\T ø±≈£î+&Ü ìs√~ÛdüTÔ+~. eT+∫ ÁXÀ‘· n+fÒ dü+uÛ≤wüD m+<äTø√dü+
»s¡T>∑T‘·÷ e⁄+<√, n~ @j˚T nuÛÑ´düq e÷sêZ\≈£î <ë]rdüTÔ+<√ zs¡TŒ>± >∑eTì+#˚ e´øÏÔ nì ns¡ú+! (|æ\¢\ uÛ≤wü
` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ` ¬ø. ø£èwüí≈£îe÷sY)
ñ<˚›X¯+ : eT+∫ ÁXÀ‘· >∑÷]Ã $e]+#·&É+
\ø£åD≤\T : dü+uÛ≤wüD\≈£îqï ñ|üjÓ÷>±\T ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ ªeT+∫ÁXÀ‘·μ ø±yê*
uÛ≤wü : Çø£ÿ&É dü+uÛ≤wüD\≈£îqï ñ|üj÷Ó >±ìï $e]+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü ÁXÀ‘· \ø£Då ≤\T ≈£L&Ü $e]+#·ã&ܶsTT.
yê<äHê‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+ / kÕVæ≤‘·´+
düeTdü´qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæ ‘·–q ìs¡íj·÷ìï rdüT≈£îì <ëì |ü]cÕÿsêìøÏ ‘·–q ÁbÕ‹|ü~ø£qT ‘·j·÷s¡T
#˚düTø√e&É+ yê<äHê‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+.
bÕqT>∑+{Ï \ø°åàqs¡dæ+Vü‰sêe⁄>±s¡T kÕøÏå ù|s¡T‘√ sêdæq yê´kÕ\˝À ªdü«uÛ≤wüμ ˇø£{Ï. n+<äT˝À uÛ≤>∑+>±
eTq uÛ≤wü >=|üŒ‘·Hêìï >∑T]+∫ ª»+|òü÷\ XÊÁdæÔμ nH˚ bÕÁ‘· ñ|üHê´dü+ <ë«sê ‘Ó*j·TCÒXÊs¡T.
ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+
 38

ªªMT≈£dü‘·´eTT>± <√#·e#·TÃqT ` Hêj·Tq˝≤sê! ndü‘·´eTT ø±<äT. Äj· Tq j·÷+Á<ÛäT&ÉT. ø£ècÕírs¡eTTq

ãT{Ϻqyê&ÉT.... Hê´j·Tyê<ä eè‹Ôì ìsê|òü÷≥eTT>± ìs¡+≈£îX¯eTT>± ìs¡«]Ô+#·T#·Tqïyê&ÉT... Ç~ bÕqT>∑+{Ïyê]
ñ|üHê´düø£ yê<äHê‘·àø£ eT÷\bÕsƒ¡+.
eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D : yÓTT<ä≥ eTq+ yê´dü+ n+fÒ @$T{Ï? n~ m˝≤ sêkÕÔs¡T? nH˚~ ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ bÕsƒ¡XÊ\˝À
<ëìøÏ #√≥T Çe«e#êÃ, e<ë›? nì #·]Ã+#·Tø√e#·TÃ.
ªª@<√ ˇø£{Ï sêùdj·T&É+ yê´dü+ nì|æ+#·Tø√<äT. ˇø£s¡T ø±–‘·+ô|’ sêkÕÔs¡T. eTs=ø£s¡T ø£+|üP´≥sYô|’
sêkÕÔs¡T. s¡#·sTT‘· sêkÕÔ&ÉT. #ÓbÕŒ\+fÒ Áô|dt˝Àì ø£+b˛õ≥sY ≈£L&É sêkÕÔ&ÉT. nsTT‘˚ yê] sê‘·\˙ï yê´kÕ\ì
mes¡÷ #Ó|üŒs¡T. yê´bÕ] ‘·q yê´bÕsêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ñ‘·Ôs¡+ sêkÕÔ& ÉT. ùdïVæ≤‘·T&ÉT ‘·q ˝ÒK˝À ùdïVæ≤‘·T&çøÏ
eTqdüT‡˝Àì $wüj÷· \T #Ó|ü ≈£î+{≤&ÉT. Áù|$T≈£î&ÉT Áù|eT˝ÒK\T sêkÕÔ&TÉ . j·÷Á‹≈£î&ÉT ‘êqT #˚dqæ j·÷Á‘êqTuÛyÑ ê\T
$e]kÕÔ&ÉT. ñ<√´– ‘êqT ô|’ n~Ûø±]øÏ <äs¡U≤düTÔ\T sêkÕÔ&ÉT. Çe˙ï ≈£L&Ü ˇø£$<Ûä+>± yê´düs¡#·H˚ ne⁄‘·T+~.
Ç~ ∫Á‘·+ nì|æ+∫Hê ì»y˚T (–pu≤sTT dü+|ü⁄{Ï ù|õ 131)

|ü⁄düÔø£ |üsƒ¡q+˝À ìeT>∑ï‘· (Engaging with texts)

>∑DÏ‘·+, $C≤„qXÊÁdüÔ+, kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ yÓTT<ä˝…’q düã®≈£îº\ nuÛÑ´düHêìøÏ uÛ≤wü n‘·´+‘· Á|ü<Ûëq+. ø±ã{Ϻ
uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìøÏ ‘·–q |ü⁄düÔø±\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T mqTïø√yê*. $<ë´s¡Tú\ H˚|ü<∏ä´+, dü+düÿ è‹ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì
ns¡ú+#˚düTø=ì Ä |ü⁄düÔø±\qT eTT+<äT>± $<ë´s¡Tú\≈£î |ü]#·j·T+ #˚j·÷*. nsTT‘˚ $<˚o ø£<∏ä\qT, dü+düÿ è‹ì
yÓ+≥H˚ |ü]#·j·T+ #˚j·T≈£L&É<äT. |ü+#·‘·+Á‘· ø£<∏ä\T |æ\¢\≈£î |ü]#·j·T+ #˚dæ yê{Ïì #·<äe&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤ùdÔ
|æ\¢˝À¢ |üsƒ¡q ≈£î‘·÷Vü≤\+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
+ n|ü&É|ü&É÷ |æ\¢\T #·~$q |ü⁄düÔø±\˝À yê]øÏ q∫Ãq ø£<∏äqT>±ì, n+XÊìï>±ì ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
Ç‘·s¡ |æ\¢\‘√ |ü+#·Tø=eTàì Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
|æ\¢\T |ü⁄düÔø£|üsƒ¡q+˝À @ø±Á>∑‘·‘√ ìeT>∑ï+ ø±e&ÜìøÏ øÏ+~ C≤Á>∑ ‘·Ô\T rdüTø√yê*.
+ m+|æø£ #˚düTÔqï |ü⁄düÔø±\T |æ\¢\ uÛ≤e $ø±kÕìøÏ— uÛ≤cÕ $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚≥≥T¢ ñ+&Ü*.
+ |æ\¢\ø£edüs¡yÓTÆq uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\T (|üsƒ¡q+, ˝ÒKq+) |ü⁄düÔø±\ <ë«sê n_Ûeè~∆ #˚j·÷*.
+ m+|æø£#˚dæq |ü⁄düÔø±\T $$<Ûä H˚|ü<Ûë´\qT+&ç, dü+düÿ è‹qT+&ç edüT Ôqï |æ\¢\ nedüsê\≈£î ‘·–q≥T¢>±
ñ+&Ü*.
+ |æ\¢\ Ç+{Ï uÛ≤wü≈£î, yê] e´øÏÔ‘ê«\≈£î, dü+düÿ è‹øÏ _ÛqïyÓTÆq |ü⁄ düÔø±\T m+|æø£ #˚j·Tsê<äT.
+ |æ\¢\ nqTuÛÑyê\≈£î _ÛqïyÓTÆq nqTuÛÑyê\T |ü⁄düÔø±\˝À ñ+&Ésê<äT.
+ |æ\¢\ yÓ’$<Ûä´ nedüsê\≈£î ‘·–q $_Ûqï |ü⁄düÔø±\T düs¡|òüsê #˚j·÷ *.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 39

+ |æ\¢\T |ü⁄düÔø±\T |üP]Ô>± #·~$q ‘·sê«‘· #·s¡Ã≈£î nqTeT‹+#ê* / neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.

+ |ü⁄düÔø±\ Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\ uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìøÏ ø=‘·Ô ø£è‘ê´\T ìπs›• +#˚ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
+ |ü⁄düÔø±\˝À dü÷∫+∫q eqs¡T\T |æ\¢\≈£î ‘·s¡>∑‹ yÓ\T|ü\ düeT≈£Lπs neø±XÊ\T |ü]o*+#ê*.
ñ<눈 |ü⁄düÔø£+˝À dü+>∑Dø£+ yê&Éø£+ ñqï≥¢sTT‘˚ n~ ‘·s¡>∑‹ yÓ\T|ü\ yê]øÏ \_Û+#˚ neø±X¯+
ñqï<˚yÓ÷ |ü]o*+#ê*.
+ yÓTT<ä{Ï nsTT<äT ‘·s>¡ ‘∑ T· \ |ü⁄düøÔ ±\˝À Äø£s¸¡ Dj
° T· yÓTqÆ u§eTà\T ñ+&˚≥≥T¢ ‘·–q C≤Á>∑‘\Ô· T rdüTø√yê*.
m+<äTø£+fÒ ô|<ä›˝…’Hê |æ\¢˝…’Hê u§eTà\qT Çwüº|ü&É‘ês¡T.
+ nø£åsê\ |ü]e÷D+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\ |æ\¢\T #·<äTe{≤ìøÏ M\T>± ñ+&˚≥≥T¢ ø£<∏ä≈£î u§eTà\≈£î
#·ø£ÿì dü+ã+<Ûä+ ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*.
2.6 $<ë´Á|üD≤[ø£˝À u≤\kÕVæ≤‘·´+ $ìjÓ÷>∑+ ` Á|üjÓ÷»Hê\T :
u≤\kÕVæ≤‘·´+ |æ\\¢ #˚‘· #·~$+#·&+É e\¢ $<ë´]ú dü«‘·+Á‘· bÕsƒ≈¡ î£ &ÉT>± m<äT>∑T‘ê&ÉT. |æ\\¢ uÛ≤cÕuÛ´Ñ düHêìï
y˚>∑e+‘·+ #˚düTÔ+~.
+ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À u≤\kÕVæ≤‘ê´ìï ñ|üjÓ÷–+#·T≥ e\q $<ë´s¡Tú˝À¢ |üsƒ¡q kÕeTs¡ú´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
+ u≤\kÕVæ≤‘·´+ |æ\\¢ T #·<eä &É+ e\¢ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À $<ë´s¡T\ú dü+\>∑ï‘· (Engagement) ô|s¡T>∑T‘·T+~.
+ $<ë´s¡Tú\ nuÛÑ´düHêìøÏ nes√<Ûë\T/n&ɶ+≈£î˝…’q ne>±Vü≤q #˚düTø√˝Òø£b˛e&É+, $<ä´ô|’ eTqdüT‡ \>∑ï+
ø±ø£b˛e&É+ e+{Ï$ ‘=\–b˛‘êsTT.
+ |ü]ƒ+∫q / #·~$q $wüj·÷\T $<ë´s¡Tú\T dü«j·T+>± $X‚¢wüD #˚düTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
+ |üsq¡ƒ +, ˝ÒKq+, ÁX¯eD+, uÛ≤wüD+ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ˇø£ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ yê‘êes¡D+˝À, düeTÁ>∑+>± $<ë´s¡T\ú ≈£î
ns¡úeTe⁄‘êsTT / n\e&ÉT‘êsTT.
+ dü+Á|ü<ëj·T |üsƒ¡HêuÛÑ´düq+ ø£+fÒ u≤\kÕVæ≤‘·´ |üsƒ¡q+ $<ë´s¡Tú\ |ü⁄s√_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
+ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À ìπs›•+∫q Á|üe÷D≤\ø£+fÒ ñqï‘· Á|üe÷D≤\qT $<ë´s¡Tú \T düT\Te⁄>± #˚s¡Tø√
>∑\T>∑T‘ês¡T.
+ kÕVæ≤‘·´|üs¡yÓTÆq— uÛ≤cÕ|üs¡yÓTÆq $\Te\T dü+‘·]+#·T≈£î+{≤s¡T.
+ uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À eT+∫ ø£e⁄\T>±— ø£<∏ä≈£î\T>± e÷s¡T‘ês¡T.
+ #·ø£ÿì kÕVæ≤‘·´|üsƒ¡q+ J$‘êìï Áù|$T+#·&ÜìøÏ— kÕ{Ï eTìwæì ns¡ú+#˚düTø√&ÜìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
+ kÕVæ≤‘·´+˝Àì eT+∫ bÕÁ‘·\‘√ yês¡T eTy˚Tø£+ #Ó+<äT‘ês¡T.
á$<Ûä+>± $$<Ûä Á|üjÓ÷»Hê\T ø£*Z+#˚ u≤\kÕVæ≤‘·´+ >∑TD≤‘·àø£ $<ä´qT ô|+bı+~düTÔ+~. ø±ã{Ϻ

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 40

bÕsƒ¡XÊ\˝À ˇø£ uÀ<Ûäq eqs¡T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T u≤\kÕVæ≤‘ê´ìï ñ|üjÓ ÷–+#·e#·TÃ. ∫+‘êBøÏå‘·T\T— Hêfi¯+
ø£ècÕísêe⁄— q+&É÷] sêeTyÓ÷Vü≤qsêe⁄— eTTfi¯¢|üP&ç yÓ+ø£≥s¡eTD— u≤|ü⁄ ‘·~‘·s¡T\T u≤\kÕVæ≤‘·´+˝À ø=‘·Ô
ø√D≤\qT Ä$wüÿ]+#ês¡T.
$<ë´Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤wü (Language across curriculum)
+ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤wü $ìeTj·T+ ‘·|Œü ìdü]. áHê&ÉT @ $wüjT· eT÷ (Subject) Á|ü‘´˚ ø£+>± $&ÉBj·Tã&ç
uÀ~Û+#·&ÜìøÏ kÕ<Ûä´+ ø±<äT. >∑DÏ‘·+‘√ ôd’Hé‡, |üsê´es¡D $C≤„qXÊÁdüÔ+‘√ kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ uÛ≤wü‘√
nìï $wüj÷· \T eTT&ç|&ü ç ñHêïsTT. eTs√s¡ø+£ >± #ÓbÕŒ\+fÒ "Every subject teacher is basically
a language teacher" Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q uÀ<Ûäq˝À n+<äT≈£î nqTã+<Ûä+>± e⁄qï Ç‘· s¡
bÕsƒê´+XÊ\qT, <Ó’q+~q ÁbÕ|ü+∫ø£ $wüj·÷\qT düVü≤dü+ã+<Ûä |üs¡#ê* (correlation) Ç~ ñ
bÕ<Ûëj·TTì düè»Hê‘·àø£‘·ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+~.
+ nuÛ≤´dü≈£îì uÛ≤wü, uÀ~Û+#˚ ñbÕ<Ûë´j·TTì uÛ≤wü Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ‘Ó\T>∑T, Ä+>∑¢+, dü]Vü≤<äT› õ˝≤¢˝…’q
∫‘·÷Ôs¡T, nq+‘·|ü⁄s¡+, ø£s¡÷ï\T˝À ø£qï&É+, ‘·$Tfi¯+ ø£\>±|ü⁄\>∑+>± n+<äs¡÷ yê&É≥+. Ä<ÛäTìø£
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£ìŒdüTÔ+~. n+‘˚ø±<äT bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÀ~Û+#˚ nìï $wü j·÷\T uÛ≤cÕe÷<Ûä´eT+ <ë«sê
e÷Á‘·y˚T uÀ~ÛkÕÔs¡T.
nsTT‘˚ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤wü ˇø£ Á|üeTTKbÕÁ‘· b˛wædüTÔqï~.
Á|ü‹ düã®≈£îº˝À uÛ≤wüqT ns¡úe+‘·+>± yê&Ü\+fÒ Á|üdüTÔ‘· Ä<ÛäTìø£ |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± uÛ≤wüqT
eT\Ã&ÜìøÏ ‘·–q Á|üj·T‘·ï+ »s¡>±*. ` ©, øÏyêHé, yê˝…àdt

‘·s¡>∑‹>∑~˝ÀqT, ‘·s¡>∑‹>∑~ yÓ\T|ü\ ` uÛ≤wü ` $<ÛäT\T (Language - Inside and outside class
rooms - functions)
‘Ó\T>∑T e÷‘·èuÛ≤wü>± >∑\ sêÁcÕº\˝À ‘·s¡>∑‹ ˝À|ü\ |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë ´j·TT\T uÛ≤wü e÷{≤¢&˚≥|ü&ÉT |ü\T
uÛÒ<ë\qT >∑T]Ô+#·e#·TÃ.
+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À m|ü&É÷ $ì|æ+#·ì e÷≥\T ‘·s¡>∑‹ >∑~ yÓ\T|ü\ nuÛ≤´dü≈£î\T $ì|ækÕÔs¡T.
+ H˚{Ï dæìe÷, {Ï.$. e÷<Ûä´e÷\ dü+uÛ≤wüD\ <ë«sê $∫Á‘·yÓTÆq }‘·|ü<ë\qT |æ\¢\T n\yê≥T
#˚düT≈£îH˚ neø±X¯eTT+~.
+ Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À e÷+&É*ø±\ |ü]#·j·T+ ø£\TZ‘·T+~.
+ ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À ‘·s¡>∑‹>∑~˝À e÷{≤¢&˚ |ü<ë\T $<ë´s¡Tú\≈£î ø£wü º+>±, øÏ¢wüº+>± ñqï≥T¢ ø£ìŒkÕÔsTT.
Äj·÷ |ü<ë\≈£î ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À n&ç– nsêú\T ‘Ó\TdüTø√e\dæ edüTÔ+~. ø±ì ‘·s¡>∑‹>∑~ yÓ\T|ü\
M{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫ e÷{≤¢&˚ neø±X¯+ ns¡T<äT>±H˚ ñ+≥T+~.
+ ‘·s¡>∑‹ yÓ\T|ü\ e÷{≤¢&˚ uÛ≤wüH˚ m≈£îÿe>± $<ë´s¡Tú\T e÷{≤¢&É≥+˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 41

+ sê‘·ø√‘·˝À¢ ≈£L&É ‘·s¡>∑‹>∑~ uÛ≤cÕÁ|üuÛ≤e+ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~.

+ ‘êqT ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘·+˝Àì j·÷düs¡÷|ü+˝Àì uÛ≤wü≈£î n\yê≥T|ü&ç‘˚ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝Àì uÛ≤wü≈£î
n\yê≥T |ü&{É ≤ìøÏ |æ\\¢ ≈£î ø=+‘· düeTj·T+ |ü≥eº #·TÃ. nsTT‘˚ $<ë´s¡T\ú T ‘êeTT @ |ü]düsê\qT+&ç
e#êÃs√ n+<äT≈£î dü+ã+~Û+∫q j·÷dü˝À e÷{≤¢&˚≥|ü&ÉT yê]ì eTq+ ádü &ç+#·Tø√≈£L&É<äT. Á|ü‹
j·÷dü˝Àq÷ uÛ≤wüqT düJe+>± ñ+#˚ XÊ«dü ñ+<äì eTq+ Á>∑Væ≤+#ê*.
Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\T ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ nedüsê\T ` ˝À|üìsêús¡D ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤wü CÀø£´+
|æ\¢\T uÛ≤cÕuÛÑ´düq+˝À yÓqTø£ã&É{≤ìøÏ Á|ü<ÛëqyÓTÆq ø±s¡D≤\T ¬s+&ÉT.
+ nuÛÑ´düq kÕeTs¡ú´+ ø=s¡e&É≥+ e\¢ ‘·–q uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\qT Á|ü<ä]Ù+#·˝Òø£b˛e⁄≥.
+ XÊØs¡ø£, nej·Tyê\, e÷qdæø±_Ûeè~∆ ˝À|ü+ e\¢ ‘·–q HÓ’|ü⁄D≤´\T bı+<ä˝Òø£b˛e⁄≥.

+ XÊØs¡ø£ nej·Tyê\ ˝À|ü+ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ / nuÛÑ´düHê_Ûeè~∆ ˝ÀbÕìøÏ ø±s¡DeTì ìsêús¡D »]–‘˚

n˝≤+{Ï |æ\¢\qT ªªÁ|ü‘˚´ø£ nedüsê\Tμμ >∑\ |æ\¢\T>± >∑T]Ô+∫ n˝≤+{Ï dæú‹øÏ ø±s¡Dy˚T$T{À |ü]o
*+#ê*. ~>∑Te |ü{Ϻø£qT #·÷&É+&ç.
Áø£.dü+. |æ\¢˝À¢ >∑eTì+∫q Á|ües¡Ôq nuÛÑ´düq ø=s¡e&çq |æ\¢\T Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\T
1. nø£åsê\qT >∑Ts¡TÔ|ü≥º&É+˝À ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü˝À ‘·–q |ü]#·j·T+ C≤„|üø £X¯øÏÔ ˝ÀbÕ\T, <Ûä«ìì
|üsq¡ƒ +˝À yÓqTø£u≤≥T‘·q+ ˝Òø£b˛e&É+, ‘Ó\T>∑T H˚|ü<∏ä´+ >∑Ts¡TÔ|ü≥ºø£b˛e&É+, |ü<ë\qT
˝Òø£b˛e&É+, yêø£´ìsêàD+, #·<äe&É+˝À yÓqTø£ qT+&ç
|ü<ë\T ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+, #·<eä &É+, yÓqTø£qT+&ç sêj·T&É+,
‘Ó\T>∑T uÛ≤wü|ü≥¢ dü]jÓÆTq sêdü÷Ô sêdü÷Ô ‹s¡π>dæ sêj·T&É+
C≤„q+ ˝Òø£b˛e&É+ (&çdt˝…øχj·÷ yê´~Û)
2. ne>±Vü≤q ˝Òø£ #·~$+~ uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\T n+‘·>± uÛ≤cÕÁø£e÷ìï >∑T]Ô+#·˝øÒ b£ ˛e&É+,
ns¡ú+ #˚düTø√˝Òø£b˛e&É+ n_Ûeè~∆ #Ó+<äø£b˛e&É+, C≤„|üø£X¯øÏÔ ˝ÀbÕ\T, |ü<ë\eT<Ûä´
‘Ó\T>∑T H˚|ü<∏ä´+ ˝Òø£b˛e&É+ >∑\ dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·˝Òø£
b˛e&É+
3. ˝ÒKq HÓ’|ü⁄D≤´\T dü]>±Z uÛ≤wü‘√ bÕfÒ sêyê*‡q uÛ≤wüqT Áø£eT|ü<ä∆‹˝À sêj·T˝Òø£
˝Òø£b˛e&É+ á HÓ’|ü⁄D´+ $<ë´]úøÏ ‘·–q b˛e&É+, Áø£e÷qT>∑‘·+>± ø£s¡Ô ,
uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\T ˝Òø£ <√cÕ\T ø£s¡à, ÁøÏj·T\qT yê&É˝Òø£b˛e&É+
<=s¡&¢ +É C≤„|üø£X¯øÏÔ ˝ÀbÕ\T, }Vü≤
˝Òøb£ ˛e&É+, #˚‹y˚fifl¯ ˝À |ü≥T‘·«+
˝Òø£b˛e&É+
ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+
 42

Áø£.dü+. |æ\¢˝À¢ >∑eTì+∫q Á|ües¡Ôq nuÛÑ´düq ø=s¡e&çq |æ\¢\T Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\T
4. @ø±Á>∑‘· ˝Òø£b˛e&É+, <äèwæº ns¡ú+ ø±ø£b˛e&É+, <äèXÊ´\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ e÷≥\ y˚>±ìï
eTs¡\Ã&É+ u§eTà\T nedüs¡+ ø±e&É+, n+<äTø√˝Òø£b˛e&É+, @ø±Á>∑‘ê
n\dæb˛e&É+ ˝À|ü+, n‹ÁøÏj·÷‘·àø£ C≤&É´+
Attention deficit
Hyperactivity Disorder -
ADHD
5. ìπs›XÊ\qT bÕ{Ï+#·&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì e÷≥\qT ns¡ú+ Áø£e÷qT>∑‘·+>± |ü<ë\T ns¡ú+
‘·&uÉ ≤≥T #˚düTø√˝Òø£b˛e&É+— ns¡ú+#˚düTø=ì ø±ø£b˛e&É+, C≤„|üø£X¯øÏÔ ˝À|ü+,
nqTdü]+#·˝øÒ b£ ˛e&É+ @ø±Á>∑‘· ˝Òø£b˛e&É+, uÛ≤wüqT
ns¡ú+ #˚düTø√e&É+˝À ‘·&Éu≤≥T
6. uÀ~Û‘$· wüjT· + nH˚ø£ n+XÊ\>∑÷]Ã uÛ≤wüqT ns¡ú+#˚düTø√˝Òø£b˛e&É+,
>∑Ts¡T+Ô &Éøb£ ˛e&É+ Ä˝À∫+#·&É+, >∑èVü≤ düeTdü´\T C≤„|üø£X¯øÏÔ ˝À|ü+
ñ+&É&É+ (‘·*¢<ä+Á&ÉT\ b˛{≤¢≥,
‘·+Á&ç ‘ê>∑TuÀ‘·T‘·q+)
7. |ü<ë\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+, yê´ø£s¡D+MT<ä |ü≥Tº˝Òø£b˛e&É+, C≤„|üø£X¯øÏÔ ˝À|ü+, eTÚœø£+>±
e÷s¡Ã&É+, e÷{≤¢&˚≥|ü&ÉT ø=‘·Ô|ü<ë\T yê&Éø£+˝À ‘·&Éu≤≥T düe÷#ês¡+ n+~+#·˝øÒ b£ ˛e&É+,
eT∞fleT∞fl dü]#·÷düTø√e&É+ |ü<ë\qT >∑T]Ô+#·˝Òø£b˛e&É+
8. ø£<∏äqT ‹]– $ì|æ+#·&É+˝À ø£<∏äqT dü]>±Z ns¡ú+#˚düTø√ø£ ø£<∏ëÁø£ e÷ìï >∑T]Ô+#·˝øÒ b£ ˛e&É+,
ø£w+ºü b˛e&É+, |ü<ë\T ø=‘·Ô$ø±e&É+ C≤„|üø£+ ndü˝Ò ˝Òø£b˛e&É+
9. |ü<ë\qT ˝…ø£ÿ\qT >∑T]Ô+#·ø£ |ü<ë\T ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+, uÛ≤wü ns¡+ú ø±ø£b˛e&É+,ùV≤‘·Tã<ä‘∆ ·
b˛e&É+ kÕ+düÿ è‹ø£+>± düeTdü´\|ü≥¢ ˝Òøb£ ˛e&É+, ˝…øÿÏ +#·&+É ‘Ó*j·Tø£
ne>±Vü≤q ˝Òø£b˛e&É+ b˛e&É+ (C≤dt ø±´*≈£î˝…’ yê´~Û)
10. <ä÷≈£î&ÉT dü«uÛ≤e+ ˝Òø£ $<ë´qTuÛÑe+ ˝Òø£b˛e&É+, _Ûqï Ä+<√fi¯q, ñ~«>∑ï‘·, Ç‘·s¡T\‘√
n+{°eTT≥ºì dü«uÛ≤e+ kÕ+düÿ è‹ø£ H˚|ü<∏ä´+ ø±e&É+, Á|ües¡Ôq dü]>±Z ˝Òø£b˛e&É+,
eTÚq+ bÕ{Ï+#·&É+ dü«j·T+ ìj·T+Á‘·D ˝Òø£b˛e&É+,
eT+<äø=&ç‘q· +
11. kÕ+|òæTø£ eT]j·TT Ç+{À¢, düe÷»+˝À ˇ‹Ô&ç, e÷qdæø£ Äs√>∑´+ dü]>±
uÛ≤y√<˚«>∑ düeTdü´\T ≈£î\|üs¡yÓTÆq düeTdü´\T ˝Òø£b˛e&É+, nuÛÑ´düq ø£wüº‘·s¡+
nì|æ+#·&+É , eTH√yÓ|’ \üò ´+

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 43

|æ\\¢ ˝À >∑eTì+∫q Á|ües¡qÔ \≈£î ø±s¡D≤\T >∑T]Ô+∫ nuÛ´Ñ düq+˝À yÓqTø£ã&çq |æ\\¢ qT, nuÛ´Ñ düq ˝ÀbÕ\Tqï
|æ\¢\qT Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T >∑T]Ô+#ê*. Ç+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä˝À∫+∫,
|ü]o*+∫ $<ë´s¡Tú\ n_Ûeè~∆ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ ø£*–ñ+&Ü*. Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\Tqï |æ\¢\T eTTK´+>±
+ nuÛÑ´düq+˝À Á|ü>∑‹ #·÷|üs¡T.
+ $T>∑‘ê yê]ø£+fÒ yÓqTø£ã&ç ñ+{≤s¡T.
+ Á|üC≤„q/dü+C≤„q HÓ’|ü⁄D≤´\T ‘·≈£îÿe>± ñ+{≤sTT.
+ |ü<ë\qT dü]>±Z >∑Ts¡TÔ|ü≥º&É+ø±ì, #·<äe&É+ ø±ì #˚j·T˝Òs¡T. ˝ÒKq ˝ÀbÕ\T eTTeTàs¡+>± ñ+{≤sTT.
+ sêj·T&É+ ø£wüº‘·s¡+>± ñ+≥T+~.
+ e÷{≤¢&É&É+˝À sêj·T&É+˝À |ü]$T‘· |ü<ë\qT e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
+ yê´ø£s¡D ìj·Te÷\T, <Ûä«qT\ ñ#êÃs¡D dü]>± ñ+&Ée⁄.
+ nìï uÛ≤wü\˝À nìï düã®≈£îº\˝À ø=+‘· yÓqTø£ã&ç ñ+{≤s¡T.
Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\ uÛ≤cÕuÀ<Ûäq˝À rdüTø√yê*‡q #·s¡´\T / C≤Á>∑‘·Ô\T :
+ Á|ü‘˚´ø±edüsê\T >∑\ |æ\¢\≈£î dü+‘√wü+ ø£*–+#˚ ø£è‘ê´\ <ë«sê uÛ≤ wüqTuÀ~Û+#ê*.
+ |ü<äC≤˝≤_Ûeè~∆ ø√dü+ $$<Ûä eP´Vü‰\qT nH˚«wæ+#ê*.

+ Á|ü‘˚´ø±edüsê\T >∑\ |æ\¢\T ìs¡+‘·s¡+ düeTej·TdüTÿ\‘√ / düVü‰<Ûë ´j·TT\‘√ >∑&ÉT|ü⁄‘ês¡T ø±ã{Ϻ

Á|ü‘˚´ø±edüsê\T >∑\ |æ\¢\≈£î m˝≤ uÀ~Û+#·<ä\T#·T≈£îHêïs√ #·]Ã+∫ yê] kÕj·T+ n]ú+#ê*.

+ Á|ü‘˚´ø±edüsê\T >∑\ |æ\¢\˝Àì ˝ÀbÕ\qT >∑eTì+∫ ìyês¡D #·s¡´\qT #˚ |ü{≤º*.

+ Á|ü‹ u≤\T&ÉT/u≤*ø£ Á|ü‘˚´ø£‘· ø£*Zqyês¡T ø±ã{Ϻ ˇπø uÀ<ÛäHê|ü<ä ∆‹ e]Ô+#·<äì ‘Ó\TdüTø√yê*.

+ Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\ |æ\¢\ nuÛÑ´düHê_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü $Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<ÛäHê

eP´Vü‰\T neT\T#˚j·÷*.
+ Ç‘·s¡ ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ #·]Ã+∫ dü$Twæº ø±sê´#·s¡D neT\T#˚j·÷*.

+ Á|ü‘´˚ ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\\

¢ ej·TdüT‡≈£î ‘·–q $<Û+ä >± ø£è‘ê´\T uÀ<Ûqä |ü<‘∆ä T· \T m+|æø£ #˚dTü ø√yê*.
+ e÷qdæø£ yÓ’<äT´\ dü\Vü‰\qT nedüs¡eTTqï|ü⁄&ÉT bı+<ë*. n˝≤π> Á|ü‘ ˚´ø£ nedüsê\Tqï |æ\¢\

uÀ<Ûäq˝À ìcÕí‘·T\T, nqTuÛÑeE„˝…’q ñbÕ<Ûë´j·TT\ dü\Vü‰ rdüTø√yê*.

+ Á|ü‘˚´ø±edüsê\T >∑\ |æ\¢\ s√EyêØ ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D, Á|ü>∑‹Áø£e÷\qT qyÓ÷<äT#˚j·÷*.

+ Á|ü‘˚´ø±edüsê\T >∑\ |æ\¢\ H˚|ü<∏ä´+ ‘Ó*dæñ+&Ü*.

ô|’ n+XÊ\T <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $©q/düVæ≤‘· ‘·s¡>∑‹>∑~ uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\T (Inclusive
classroom strategies) neT\T#˚ùdÔ Á|ü‘˚´ø±edüsê\T >∑\ |æ\¢\T ≈£L&Ü uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q/uÛ≤wüqT bı+<ä&É+˝À
@e÷Á‘·+ yÓqTø£+» y˚j·Ts¡ì $<ë´y˚‘·Ô\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T.

ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+

 44

11 ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ

3 kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆
3`1 |ü]#·j·T+ :
á n<Ûë´j·T+˝À uÛ≤wü n+fÒ @$T{Ï? uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\T ` s¡ø±\T, yê{Ï ì n_Ûeè~∆ #˚düTø=H˚ e÷sêZ\qT
>∑T]+∫ $X‚w¢ +æ |üã&É‘êsTT.
* uÛ≤wü : uÛ≤wæ+|üã&˚~ uÛ≤wü. uÛ≤wæ+#·&É eT+fÒ eTqdüT‡˝Àì uÛ≤yê\qT ø£+sƒ¡ <Û«ä qT\ <ë«sê ‘Ó*j·TCÒjT· &É+. |üsd
¡ Œü s¡
uÛ≤e $ìeTj·T+ ø√dü+ #˚ùd yê>∑«´eVü‰s¡y˚T uÛ≤wü. n≥Te+{Ï uÛ≤wüqT e÷{≤¢&˚X¯øÏÔ á düèwæº˝Àì ÁbÕDÏø√{Ï˝À πøe\+
ˇø£ÿ e÷qeC≤‹πø ñ+~. n+<äTøπ uÛ≤wü eTìwæì »+‘·Te⁄ qT+&ç y˚sT¡ #˚k˛Ô+~. >=|üŒyêì>± r]Ã~<äT‘› T· +~. e÷qe
J$‘êìï dü|òü\+ #˚ùd $•wüºyÓTÆq kÕ<Ûäq+ uÛ≤wü. eTq dü+düÿè‹, yês¡dü‘·«+, kÕVæ≤‘·´+ n˙ï uÛ≤wü MT<˚ Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+{≤sTT.
e÷qe⁄ì <Ó’q+~q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î, |üs¡düŒs¡ uÛ≤eÁ>∑Vü≤D ` uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D≈£î @¬ø’ø£ Ä<Ûës¡+ uÛ≤wü.
uÛ≤cÕuÀ<ÛäH√<˚›XÊ\T ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À yÓTT>∑Z˝≤ ñ+{≤sTT. e÷<Û ä´$Tø£ <äX¯˝À |ü⁄e⁄«˝≤ $ø£dækÕÔsTT. ñqï‘· <äX¯˝À
|ü+&ÉT˝≤ ì+&ÉT<äq+ dü+‘·]+#·T≈£î+{≤sTT. eTq n_ÛÁbÕj·÷\qT düŒwüº +>± Ç‘·s¡T\≈£î uÛ≤wüD (e÷≥\T) s¡÷|ü+˝À
‘Ó*j·TCÒkÕÔeTT. Ç˝≤ #˚j·T&ÜH˚ï uÛ≤wüD+ n+{≤s¡T. á uÛ≤wüD X¯øÏÔ e÷qe⁄ìøÏ |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ edüTÔ+<äì uÛ≤cÕ
‘·‘·Ô«y˚‘·Ô\T #ÓãT‘·THêïs¡T. nH˚ø£ s¡÷bÕ˝À¢ uÛ≤cÕ düèwæº #˚j·T>∑\ H˚s¡TŒ e÷qe⁄ìøÏ ñ+~. nsTTq|üŒ{Ïø° á‘·s¡+
$<ë´s¡T∆\˝À Ä•+∫q+‘·>± uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ »s¡>∑&É+ ˝Ò<äT. ø±ã{Ϻ uÛ≤wü jÓTTø£ÿ ñ<˚›XÊ\T, Á|üjÓ÷»Hê\T, uÛ≤wü˝À
m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT edüTÔqï dü]ø=‘·Ô b˛ø£&É\T, uÛ≤cÕ_Ûeè~∆˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· eTTqï>∑T n+XÊ\qT >∑T]+∫
$|ü⁄\+>± ‘Ó\TdüTø√yê*. n|ü&˚ uÛ≤c˛bÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡T\ú ˝À Ä•+∫q uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ì kÕ~ÛkÕÔ&TÉ . e÷qe⁄ì˝Àì
e÷qdæø£, kÕ+|òæTø£, ñ<˚«>∑, kÕ+düÿè‹ø£, ø£fi≤$ø±kÕ\ìï+{Ïø° uÛ≤ùw |ü≥Tº>=eTà. eTìwæ eT÷]ÔeT‘·« $ø±kÕìøÏ
eT÷\+ uÛ≤wü!

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 45

$<ë´e´edüú˝À |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø°\ø£yÓTÆqyês¡T, |æ\¢\qT C≤„q ìsêà‘·\T>± uÛ≤$+∫q|ü⁄&ÉT

ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\˝À ãèVü≤‘·Ôs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚düTø√yê*. C≤„q
ìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˝˚ ≤ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T |æ\\¢ ≈£î nH˚øs£ ø¡ ±˝…q’ nqTuÛyÑ ê\qT ø£*+Z #ê*. B+{À¢ |æ\\¢ uÛ≤wü
ø°\ø£yTÓ qÆ ~. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À |æ\\¢ uÛ≤wü, yê] C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*. uÛ≤cÕ ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ø£<\ä∏ T #Ó|Œü &É+, >π j·÷\T,
\j·Tã<äy∆ TÓ qÆ bÕ≥\ e+{Ï e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ˝À¢ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡q® ñ+&Ü*. á s¡÷bÕ\T uÛ≤wüqT H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ #˚kÕÔsTT.
` Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û|Áü ‘·+ 2011
* 3`2 ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆ ` \øå±´\T
uÛ≤wü≈£î>∑\ ¬s+&ÉT eTTK´ Á|üjÓ÷»Hê\T uÛ≤eÁ>∑Vü≤D+, uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D. á ¬s+&ÉT eTTK´ Á|üjÓ÷»Hê\qT
ø£*Zq uÛ≤wüqT ˇø£ Áø£eT |ü<ä∆‹˝À (XÊÁkÕÔqT>∑TD+>±) H˚s¡TÃ≈£î+fÒ |æ\¢yê&ÉT #·ø£ÿì kÕeTsêú´\qT ø£*– ñ+{≤&ÉT. Ä
kÕeTsêú´\H˚ uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\T ˝Ò<ë uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\T n+{≤s¡T. ÁX¯eD, uÛ≤wüD, |üsƒ¡q, ˝ÒKq kÕeTsêú´\qT
kÕ~Û+#·&yÉ T˚ uÛ≤cÕuÛ´Ñ düqeTì uÛ≤$+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. nsTT‘˚ uÛ≤cÕuÛ´Ñ düq+ kÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ≈£î e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·+
ø±≈£L&É<Tä . uÛ≤cÕ HÓ|’ ⁄ü D≤´\≈£î eT<Û´ä >∑\ n+‘·s¡ dü+ã+<Ûë\qT ≈£L&Ü >∑T]Ô+∫ dü+<äs√“¤∫‘·+>± $$<Ûä düìïy˚XÊ\˝À
düeTÁ>∑+>± uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#·&yÉ T˚ ì»yÓTqÆ nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘·eTì #Ó |Œü e#·TÃ. ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± |æ\\¢ T kÕ~Û+#·e\dæq
kÕeTsêú´\qT >∑T]+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ |üP]Ô>± ne>±Vü≤q ñqï|ü&˚ ` |æ\˝¢ À¢ Ä kÕeTsêú´\qT eTq+ kÕ~Û+#·>\∑ TZ‘ê+.
uÛ≤cÕ kÕeTsêú´ìï / HÓ’|ü⁄D≤´ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ $<ë´s¡Tú\T Hê\T>∑T eTTK´yÓTÆq X¯≈£îÔ\qT ø£*– ñ+&Ü*.
1. dü]>± $q&É+ (ÁX¯eD+)
2. ìs¡Tw› +ºü >± dü+uÛ≤wæ+#·&+É (uÛ≤wüD+)
3. <√wüs¡Væ≤‘·+>± #·<äTe&É+ (|üsƒ¡q+)
4. düÁø£eT+>± sêj·T&É+ (˝ÒKq+)
e÷‘·èuÛ≤wüqT uÀ~Û+#˚ $wüj·T+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯ $<ë´s¡Tú\≈£î á ÁX¯eD, uÛ≤wüD, |üsƒ¡q, ˝ÒKHê\T eTTK´
\øå±´\ì $<ë´y˚‘\Ô· T n+≥THêïs¡T. M{ÏH˚ #·‘T· ]«<Ûä uÛ≤cÕ HÓ|’ ⁄ü D≤´\ì, uÛ≤cÕ #·‘T· wüÿeTì, #·‘T· ]«<Ûä uÛ≤cÕ |ü]ø£sà¡ \ì
|æ\TdüTHÔ êïs¡T. M{Ï‘√bÕ≥T`
5. |ü<äC≤˝≤_Ûeè~∆
6. düè»Hê‘·àø£‘·
7. Á|üX¯+dü / ÁbÕC…≈£îº\T
8. uÛ≤yêe>±Vü≤q+
9. ÁbÕjÓ÷–ø£ yê´ø£sD¡ + nH˚$ ≈£L&Ü bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À uÀ<ÛHä ê \øå±´\T>± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh $<ë´Á|üD≤[ø±
#·≥º+, uÛ≤wü Ä<Ûës¡ |üÁ‘·+˝À ù|s=ÿqã&ܶsTT.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 46

* uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

uÛ≤wü≈£î eT÷˝≤<Ûësê˝…’q ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´˝À¢, |æ\¢\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝ÀH˚ ªªdüeTÁ>∑ •ø£åDμμ
Çe«&É+ <ë«sê kÕeTsêú´\qT n_Ûeè~∆ #˚j·Te#·TÃ. Ç|üŒ{Ïø° m≈£îÿe eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ã&ç˝À #˚]q yÓ+≥H˚
|æ\¢\‘√ dü+Á|ü<ëj·T|ü<ä∆‹ n+≥÷ nø£åsê\qT yÓTT+&ç |ü<ä∆‹˝À ~~›dü TÔHêïs¡T. Ç~ |üP]Ô>± eTH√yÓ’C≤„ìø£ dü÷Á‘ê\≈£î
e´‹πsø£+. HÓ’|ü⁄D≤´\qT H˚s¡Œ&É+˝À ÁX¯eD, uÛ≤wüD, |üsƒ¡q, ˝ÒKq Áø£e÷ìï bÕ{Ï+#ê˝Ò ‘·|üŒ, <ëìøÏ $s¡T<ä∆+>±
ìs¡«Væ≤+#·≈L£ &É<Tä . á Hê*Z+{Ïì nXÊÁd”j
Ô T· |ü<‹∆ä ˝À ˇπøkÕ] H˚sŒ¡ &É+ ø£+fÒ ªªXÊÁd”j
Ô T· |ü<‹∆ä ˝Àμμ ô|q’ #Ó|Œæ q es¡Tdü
Áø£eT+˝À •ø£åD ÇùdÔ $<ë´s¡Tú\˝À HÓ’|ü⁄D≤´\ n_Ûeè~∆ »s¡T>∑T‘·T+~.
ˇø£ XÊÁd”Ôj·T |ü<ä∆‹˝À
1. uÀ<ÛHä êqTuÛeÑ +
2. nuÛ´Ñ düHêqTuÛeÑ +
3. $ìjÓ÷>∑+
4. kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D
5. uÛ≤>∑kÕ«eT´+
6. b˛\Ã&É+
7. Á|ü‹düŒ+<äq ` M{Ï <ë«sê uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·e#·TÃqì uÛ≤cÕ XÊgy˚‘\Ô· T düŒwü+º #˚XÊs¡T.
* u≤wü ` ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕúsTT\T
Ç{°e\H˚ Ábòıô|dò sü Y ÄsY.ôV≤#Y. <Ûyä >˚ ±] Hêj·Tø£‘«· +˝À ˇø£ ø£$T{° @s¡Œ&ç Á|ü‹ düu≈®… î£ ˝º Àq÷ ø£˙dü nuÛ´Ñ düqkÕúsTT\T
ìs¡sí TT+#ês¡T. ø£˙kÕuÛ´Ñ düqkÕúsTT\+fÒ @$T{Ï? $<ë´]ú ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç eTs√ ‘·s>¡ ‹∑ øÏ ñrÔsT¡ &í q’Ó |ü⁄Œ&ÉT n‘·&TÉ Ä
dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ ø£˙dü+ H˚s¡TÃø√e\dæq kÕeTsêú´\H˚ ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕúsTT\T ˝Òø£ ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕeTsêú´\T
n+{≤s¡T. M{Ïì Á|üy˚X¯ô|≥º&É+˝Àì \øå±´\T `
1. $<ä´˝À HêD´‘· (Quality)
2. düe÷q‘·«+ (Equality)
3. ñbÕ<Ûë´j·TT˝À¢ »yêãT<ë]‘·q+ (Accountability)
ˇø£ÿ e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ $<ë´]ú˝À |ü]|üPs¡í $ø±dü+ rdüT≈£îsêe&É+. Hê\T>∑T ÁbÕ‹|ü~ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T 1.
ÁX¯eD+, 2. uÛ≤wüD+, 3. |üsq¡ƒ +, 4. ˝ÒKq+‘√u≤≥T ø£˙dü nuÛ´Ñ düq kÕeTsêú´\ <ë«sê eTs√ nsTT<äT kÕeTsêú´\T 1.
uÛ≤yêe>±Vü≤q, 2. ÁbÕjÓ÷–ø£ yê´ø£s¡D+, 3. dü«j·T+ n<Ûä´j·Tq+, 4. uÛ≤c˛|üjÓ÷>∑+, 5. X¯ã›C≤\+ô|’q n~Ûø±s¡+
M{Ï‘√ ø£\|ü≥+ »]–+~. ô|’q #Ó|æŒq nìï{Ïì ø£*|æ‘˚ uÛ≤wü˝À ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕeTsêú´\T yÓTT‘·Ô+ 9. M{ÏøÏ
dü+U≤´|üsy¡ TÓ qÆ dü+øπ ‘·+ Çe«ã&ç+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 2.5.3 n+fÒ eT<Û´ä ñqï 5 ‘·s>¡ ‹∑ ì ‘Ó*j·T|üsT¡ düT+Ô ~. yÓTT<ä≥
ñqï 2 kÕeTsêú´ìï ‘Ó*j·T|üs¡TdüTÔ+~. ∫e] 3 ñ|ükÕeTsêú´ìï ‘Ó*j·T|üs¡TdüTÔ+~.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 47

ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕeTsêú´\T Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘· eT düu…®≈£îº˝À $<ë´s¡Tú\≈£î K∫Ñ·+>±

H˚s¡Œe\dæq ˝Òø£ sêã≥ºe\dæq kÕeTsêú´\T @y√ ìs¡ísTT+|üã&ܶsTT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q bÕsƒ¡´uÀ<ÛäqqT á ‘=$Tà~
kÕeTsêú´\ô|’ øπ +ÁBø£]+#ê*. Bìe\¢ ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´ |üPs¡j
Ô T˚ ´ ˝À|ü\ $<ë´]ú˝À #·øÿ£ ì uÛ≤cÕ $ø±dü+ yÓ*$¢ s¡TdüT+Ô ~.
uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` \øå±´\T
uÛ≤wü ÁbÕ<∏ä$Tø£ Á|üjÓ÷»q+ uÛ≤e $ìeTj·T+. á Á|üjÓ÷»q+ #·ø£ÿ>± HÓs¡y˚s¡&É+ ø=s¡≈£î uÛ≤wüqT
$ìjÓ÷–+#·Tø=+{≤+. $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À uÛ≤wüqT H˚s¡TÃø=H˚ á HÓ’|ü⁄D≤´\qT uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\T n+{≤s¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£
kÕúsTT˝Àì $<ë´s¡T\ú ≈£î e÷‘·èuÛ≤cÕ uÀ<Ûqä ˝À Ç$ eTTK´ \øå±´\T>± ñ+{≤sTT. á HÓ|’ ⁄ü D≤´\T uÛ≤wü˝À eT÷\ø±\e+{Ï$.
eT÷\ø±\ ø£\sTTø£‘√ $TÁX¯eT ˝ÀVü‰\T @s¡Œ&çqfÒ¢ á HÓ’|ü⁄D≤´\T ≈£L &Ü ø=ìï ø£*dæb˛sTT $TÁX¯eT HÓ’|ü⁄D≤´\T
@s¡Œ&É‘êsTT. ñ<ë : $ìjÓ÷>∑ HÓ’|ü⁄D´+, e´ø°Ôø£s¡D HÓ’|ü⁄D´+, düè »Hê‘·àø£ HÓ’|ü⁄D´+.
nsTT‘˚ á ÁbÕ<∏$ä Tø£ <äX˝¯ À düT\uÛ+Ñ qT+&ç ø£]qƒ + es¡≈î£ , ‘Ó*dæq <ëì qT+&ç ‘Ó*j·Tì <ëì es¡≈î£ ... nH˚
eTH√ $C≤„q dü÷Á‘êìï nqTdü]+∫ $<ë´s¡Tú\≈£î ÁX¯eD+, uÛ≤wüD+, |üsƒ¡q+, ˝ÒKq+ nqT Hê\T>∑T HÓ’|ü⁄D≤´\qT ˇø£
Áø£eT+˝À H˚sêŒ*. Ä Hê\T>∑T HÓ’|ü⁄D≤´\qT ˇø£ XÊÁd”Ôj·T $<Ûëq+˝À H˚]Œ‘˚ $<ë´s¡Tú\T ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕeTsêú´˝À¢
eT+∫ |ü≥Tº kÕ~ÛkÕÔs¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À |æ\¢˝À¢ ÁbÕ‹|ü~ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\qT uÛ≤cÕ uÀ<ÛäH ê \øå±´\T>± ô|+bı+~+#ê*‡
ñ+≥T+~. $T–*q düu…®≈£îº\ kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq ≈£L&Ü uÛ≤cÕ kÕeTsêú´ìï nqTdü]+#˚ ñ+≥T+~. n+fÒ |æ\¢\T
uÛ ≤ wü ˝ À kÕeTsêú ´ ìï dü + bÕ~+∫q <ëìì ãfÒ º $T–*q dü u … ® ≈ £ î º ˝ À¢ ≈£ L &Ü kÕeTsêú ´ ìï ø£ * –
ñ+{≤s¡T. n+<äTøπ Every subject teacher is basically a language teacher nHêïs¡T. ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À nq>±
5e ‘·s¡>∑‹ |üP]Ô nj˚T´dü]øÏ |æ\¢˝À¢ á ÁøÏ+~ kÕúsTT uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄ D≤´\qT eTq+ Ä•+#ê*.
1) ÁX¯eD+ ($q&É+) :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~Û+#˚ n+XÊ\qT ÁX¯<ä∆>± $q&É+, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Óù|Œ ø£<∏ä\qT, dü÷#·q\qT $ì ns¡ú+
#˚dTü ø√>∑\>∑&+É .
1. $$<Ûä <Ûä«qT\qT >∑T]Ô+#·&É+.
2. Ä <Ûä«qT\≈£î dü+ã+~Û+∫q esêí\qT >∑T]Ô+#·&É+.
3. uÛ≤yêìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+
4. |ü<äC≤˝≤ìï n_Ûeè~∆ #˚düTø√e&É+
5. Ä˝À#·Hê X¯øÏÔì n_Ûeè~∆ #˚düTø√e&É+
6. eT+∫ ñ#êÃs¡D <äø£å‘·qT ô|+bı+~+#·Tø√e&É+
Çø£ÿ&É ˇø£ $wüj·T+ >∑eTì+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Óù|Œ $wüj·÷\T Äq+<ä<ëj·Tø£+>±, ÄdüøÏÔø£s¡+>±
ñ+fÒH˚ $<ë´s¡Tú\T eTqdüT‡ô|{Ϻ $+{≤s¡T. n<˚ C≤jYT|òü⁄˝Ÿ ˝…]ï+>¥ (Äq+<äø£s¡yÓTÆq uÀ<Ûäq) ≈£î <ë]rdüTÔ+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆
 48

2) uÛ≤wüD+ (e÷{≤¢&É&É+) :
|æ\¢\T ‘·eT uÛ≤yê\qT ìs¡T›wüº+>± #Ó|üŒ>∑\Z&É+, ‘·q≈£î ø£*–q nqTuÛÑyê\qT, Ä˝À#·qqT kı+‘· e÷≥˝À¢
e´ø°Ôø£]+#·>∑\Z&É+, ‘·eT Ç+{Ïì >∑T]+∫, |ü+&ÉT>∑qT >∑T]+∫, ≈£î≥T+u≤ìï >∑T]+∫, ˇø£ edüTÔe⁄qT >∑T]+∫ |ü~
e÷≥\T #Ó|üŒ>∑\Z&É+. ‘·q #·T≥÷º ñqï |ü]düsê\qT >∑T]+∫ dü]ø=‘·Ô |ü<äC≤\+‘√ e]í+∫ #Ó|üŒ>∑\>∑&É+.
1. <Ûä«ì<√cÕ\T, uÛ≤cÕ<√cÕ\T, uÛ≤e<√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü ìs¡T›wüº+>± e÷{≤¢&É&É+.
2. ‘·>∑T y˚>∑+‘√ <Ûësêfi¯+>± e÷{≤¢&É&É+.
3. $wüj·T <√cÕ\T / uÛ≤e<√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü e÷{≤¢&É&É+
4. #·ø£ÿì dü«s¡+, düŒwüºyÓTÆq ñ#êäs¡D ñ+&˚≥≥T¢ e÷{≤¢&É&É+.
5. düuÛ≤ø£+|ü+ ˝Ò≈£î+&Ü e÷{≤¢&É&É+.
6. dü+<äsꓤìøÏ ‘·–q≥T¢ e÷{≤¢&É&É+
7. ì‘·´ e´eVü‰s¡+˝Àì düJeyÓTÆq yê&ÉTø£ uÛ≤wü˝À e÷{≤¢&É>∑\>∑&É+
3) |üsƒ¡q+ (#·<äe&É+) :
$$<Ûä s¡÷bÕ\˝À nq>± *|æ, ∫Á‘ê\T yÓTT<ä\>∑T dü+πø‘ê\qT >∑T]Ô+∫ n+<äT˝Àì uÛ≤yêìï Á>∑Væ≤+#·&Éy˚T
|üsƒ¡q+ nì uÛ≤$+#·e#·TÃ. |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚s¡&ÜìøÏ eTT+<˚ ∫Á‘ê\T, <äèXÊ´\T, {Ï.M.˝À e#˚à Á|üø£≥q\qT
#·<äTe>∑*π> HÓ’|ü⁄D´+ ø£*– ñ+{≤s¡T. bÕsƒ¡XÊ\≈£î e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· nø£åsê\qT, |ü<ë\qT, yêø±´\qT |ü\ø£&ÜìøÏ,
$wüj·÷ìï Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ, $\Te\T, yÓ’Ks¡T\qT ô|+bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düVü‰j·T|ü&Ü*.
|üsƒ¡q+ \øå±´\T :
1. uÛ≤ej·TTø£Ô+>± #·<äe>∑\Z&É+.
2. $sêeT ∫Vü‰ï\qT bÕ{Ïdü÷Ô ìs¡T›wüº ñ#êÃs¡D‘√, <√wü s¡Væ≤‘·+>± #·<äe>∑\Z&É+.
3. >√&É |üÁ‹ø£\qT, u≤\ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ #Ó+~q ø£<∏ä\qT, yêsêÔ |üÁ‹ø£\ qT, ñ‘·Ôsê\qT #·~$ ns¡ú+
#˚dTü ø√>∑\&Z +É .
4. düs¡fi¯+>± ñ+&˚ ø£e⁄\ |ü<ë´\qT, π>j·÷\qT #·<äe>∑\>∑&É+.
5. ‘·&ãÉ &É≈î£ +&Ü #·<eä &É+.
6. ‘·–q y˚>∑+‘√ <Ûësêfi¯+>± #·<äe&É+
7. <Ûä«ì<√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü #·<äe&É+
8. ~«‘ê«ø£åsê\qT, dü+j·TTø±Ôø£åsê\qT düŒwüº+>± #·<äe&É+

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 49

9. uÛ≤cÕC≤„Hêìï ô|+bı+~+#·Tø√e&É+
10. yê∫ø±_Ûqj·T+‘√ #·<eä &É+
11. Ä+–ø±_Ûqj·T+‘√ #·<eä &É+
12. Äq+<ëqTuÛ÷Ñ ‹‘√ #·<eä &É+
13. $sêeT düeTj·÷ìï dü~«ìjÓ÷>∑|üs¡TÃø√e&É+
14. s¡#·sTT‘·\ uÛ≤yê\qT Á>∑Væ≤+#·&É+
15. d”«j·TXË*’ ì @s¡Œs¡#T· ø√e&É+
16. #·~$q $wüj·÷\qT |ü⁄qs¡“\q+ #˚düTø√e&É+
17. $$<Ûä ø£e⁄\ s¡#·Hê XË’*ì Á|üX¯+dæ+#·&É+.
4) ˝ÒKq+ (sêj·T&É+) :
1. ‘·q≈£î ‘Ó*dæq $wüj÷· \qT <√wü s¡V≤æ ‘·+>±, |ü<ë\≈£î ` yêø±´\≈£î düe÷qyÓTqÆ U≤∞‘√ n+<ä+>±
sêj·T>∑\&Z +É .
2. n+<äyÓTÆq <ädü÷]Ô n\es¡#·Tø√e&É+.
3. kı+‘·+>± ∫qï ∫qï ˝ÒK\T, ø£<∏ä\T, ø£<∏ä≈£î eTT–+|ü⁄\T sêj·T>∑\>∑&É+.
4. $sêeT ∫Vü‰ï\qT bÕ{Ï+#·>∑\Z&É+.
5. @ø£e#·q, ãVüQe#·Hê\qT, uÛ≤cÕ uÛ≤>±\qT, yêø£´ ìsêàD≤\qT >∑T]Ô+ #·>∑\>∑&É+.
6. ø=ìï |ü < ë\≈£ î |ü s ê´j· T |ü < ë\qT, e´‹π s ø£ |ü < ë\qT nqT~q e´eVü ‰ s¡ + ˝À
ñ|üj÷Ó –+#·&+É .
7. ∫qï ∫qï kÕyÓT‘·\qT yêø±´˝À¢ Á|üjÓ÷–+#·>∑\>∑&É+.
$<ë´]ú á øÏ+~ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ≈£L&Ü ø£*– ñ+&Ü*.
1. n+<ä+>± sêj·T>∑\>∑&É+.
2. nø£ås¡<√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü sêj·T>∑\>∑&É+
3. uÛ≤e<√cÕ\T, uÛ≤cÕ<√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü sêj·T&É+.
4. |ü<ë\≈£î, yêø±´\≈£î, |ü+≈£îÔ\≈£î düeT‘·qT bÕ{Ïdü÷Ô sêj·T&É+.
5. ‘·–q y˚>∑+‘√ sêj·T&É+.
6. }ìø£‘√ sêj·T&É+.
7. $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± sêj·T&É+
8. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ñqï $wüj·÷ìï ≈£î¢|üÔ+>± sêj·T&É+.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 50

9. C≤rj·÷\T, kÕyÓT‘·\T ñ|üjÓ÷–+∫ sêj·T&É+.

10. H˚{Ï‘·sêìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT uÛ≤$‘·sê\ yê]øÏ n+~+#·&É+.
11. Ç‘·s¡ uÛ≤wü\ qT+&ç nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\qT ‘·q uÛ≤wü˝ÀìøÏ ‘·s¡T ®e÷ #˚dæ
sêj·T>∑\Z&É+.
12. Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ÁbÕe÷DÏø£ yê&ÉTø£uÛ≤wü˝À kı+‘· XË’*˝À sêj· T&É+.
13. <Ûësêfi¯+>± sêj·T>∑\Z&É+
3`3 ÁX¯eD+ ` uÛ≤wüD+ :
uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\˝À $q&É+ ` e÷{≤¢&É&É+ #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq$. |æ\¢˝À¢ düŒwüºyÓTÆq ñ#êÃs¡D, uÛ≤eÁ|üø£≥q
ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ $q&É+ ` e÷{≤¢&&É +É m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&eÉ \dæq nedüsêìï ø£*Œ+#·&+É
<ë«sê |æ\¢\T $wüj·÷ìï $q&É+ |ü≥¢ @ø±Á>∑‘· #·÷|ü⁄‘ês¡T. Ç‘·s¡T\T #Óù|Œ $wüj·÷ìï ÁX¯<ä∆>± $q&É+ n\yê≥T
nsTTq≥¢sTT‘˚ düTìï‘·+>± düŒ+~+#·&É+ n\yê≥T ne⁄‘·T+~. n+<äTπø dü TeTr X¯‘·ø£ø±s¡T&ÉT Ç˝≤ nHêï&ÉT.
$q<ä>T∑ HÓe«s¡T #Ó|Œæ q
$ìq+‘·H˚ y˚>∑|ü&Éø£ $e]+|ü<ä>∑THé
ø£ìø£\¢ ì»eTT ‘Ó*dæq
eTqTE&Ób˛ ˙‹|üs¡T&ÉT eTVæ≤˝À düTeTr!
ÁX¯eD+ :
uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\˝À yÓTT<ä{Ï~ ÁX¯eD+. ÁX¯eDÒ+Á~j·÷\ <ë«sê (#Óe⁄\T) »s¡T>∑T uÛ≤cÕ Á|üÁøÏj·T ÁX¯eD+.
ÁX¯eDeTq>± $q&É+. uÛ≤wü H˚sT¡ Ã≈£îH˚ |æ\\¢ T |ü]düs¡ yê‘êes¡D+˝À $$<Ûä ÁbÕDT\T, e´≈£î\Ô T #˚ùd <Û«ä qT\qT ÁX¯<>∆ä ±
$+{≤s¡T. n|ü&˚ Ä <Û«ä qT\qT #·øÿ£ >± nqTø£]+#·&ÜìøÏ M\T ne⁄‘·T+~. |æ\y¢ êìøÏ eTTK´+>± ñ+&Ée\dæ+~ ì•‘·
ÁX¯eDy˚T ! Ç~ ≈£î≥T+ã+‘√H˚ Äs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\˝À ÁX¯eD+ yÓTT<ä{Ï kÕúq+˝À ô|{Ϻq ø±s¡D+
Ç<˚!
n<ÛäTHê‘·q kÕ<ÛäHê˝…’q f…*$»Hé, πøôd≥T¢ (dæ.&ç\T) eTTqï>∑T yê{Ï <ë«sê $<ë´s¡Tú\T $$<Ûä dü+uÛ≤wüD\qT,
#·s¡Ã\qT $ì ÁX¯eD HÓ’|ü⁄D≤´ìï n_Ûeè~∆ #˚düT≈£î+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢yê&ÉT $H˚ $<Ûä+>± #·ø£ÿì uÛ≤wüqT
düŒwüºyÓTÆq ñ#êÃs¡D‘√ ñ#·Ã]ùdÔ $<ë´s¡Tú\T Ä ñ#êÃs¡DqT ÁX¯<ä∆>± $ì ÁX¯eD HÓ’|ü⁄D≤´ìï n_Ûeè~∆ #˚düT≈£î+{≤s¡T.
‘·<ë«sê eT+∫ uÛ≤wüqT n\es¡TÃ≈£î+{≤s¡T. nsTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+uÛ≤wüD Äø£s¡¸D°j·T+>± ñ+fÒH˚ $<ë´]ú˝À
$Hê\H˚ ≈£î‘·÷Vü≤\+ ø£\T>∑T‘·T+~. ‘=*<äX˝¯ À uÛ≤cÕ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ uÀ<ÛHä √|üøs£ D¡ ≤\T m+‘·>±H√
düVü‰j·T|ü&É‘êj·Tq&É+ j·T<Ûës¡ú+. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À ÁX¯eD HÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+bı+~+#·&É+˝À á ÁøÏ+~ ñ|üø£s¡D≤\T
m+‘·>±H√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 51

1) {Ï.$. ø±s¡´Áø£e÷\≈£î |æ\\¢ T Äø£]¸‘T· \e⁄‘·THêïs¡T. yê{Ï˝Àì eT+∫ ø±s¡´Áø£e÷\qT Á|ü<]ä Ù+∫ ÁX¯eD≤düøìÔÏ
ô|+bı+~+#·e#·TÃ.
2) $qï $wüj·÷ìï ‹]– yê]#˚‘· #Ó|æŒ+#·&É+ <ë«sê ÁX¯eD HÓ’|ü⁄D≤´ìï eT~+|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ.
3) •X¯óe⁄\ dü+uÛ≤wüDqT ªfÒ|tμ #˚dæ ‹]– yê]øÏ $ì|æ+#·&É+ <ë«sê ≈£ L&Ü uÛ≤cÕ <Ûä«qT\qT ÁX¯<ä∆>± $ì ñ
#·Ã]+#·&É+˝À •X¯óe⁄≈£î ñ‘ê‡Vü≤+ ø£*–+#·e#·TÃ.
4) #·ø£ÿ{Ï ø£<∏ä\qT #Ó|üŒ&É+ <ë«sê ÁX¯eD≤düøÏÔì ô|+bı+~+#·e#·TÃ.
nsTT‘˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆øÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚|üfÒº ø±s¡´Áø£e÷\T $<ë´s¡Tú\ ejÓ÷,
e÷qdæø£ kÕúsTT\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&Ü*. ø±s¡´Áø£e÷\T |æ\¢\≈£î ñ˝≤¢ dü+>± ø£*–+#˚˝≤ e⁄+&Ü*.
1) eTq+ Çfi¯¢˝À bÕ&ÉT≈£îH˚ CÀ\bÕ≥\T, ˝≤*bÕ≥\T, •X¯óπ>j·÷\T, n_Ûqj·Tq^‘ê\T H˚]Œ+#ê*.
2) Vü‰dü´, Ms¡, ø£s¡TD, n<äT“¤‘· s¡kÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£<∏ä\T #Ób ÕŒ*.
3) |æ\\¢ qT ˇø£#√≥ ≈£Ls√Ãu…{ºÏ ªª#Ó$˝À e÷≥μμ e+{Ï Ä≥\T, |ü<Áä ø°&É\Tμμ #˚sTTùdÔ $H˚ øöX¯\+ ô|+bı+<äT‘·T+~.
ÁX¯eD+ ` \ø£åD≤\T
ÁX¯eD+‘√ $<ë´]ú ø=+‘· |ü]C≤„Hêìï kÕ~ÛkÕÔ&ÉT. ÁX¯<ä∆‘√ $qï $wüj·T+ e÷Á‘·y˚T u≤>± C≤„|üø£+ ñ+≥T+~.
n+‘˚ø±ø£ nuÛ≤´dü+ô|’ @ø±Á>∑‘· n\e&ÉT‘·T+~.
ñ‘·ÔeT ÁX¯eD+ `
1) #·ø£ÿì uÛ≤wüD, |üsƒ¡q, ˝ÒKHê\≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
2) #·ø£ÿ>± $qï $wüj·T+ Áø£eT|ü<ä∆‹˝À |ü⁄qsêeè‘·+ #˚j·T>∑\TZ‘ê&ÉT
3) eT+∫ ñ#êÃs¡D eT+∫ ÁX¯eD+‘√H˚ kÕ<Ûä´|ü&ÉT‘·T+~.
4) <√wüs¡Væ≤‘·+>± ` uÛ≤ej·TTø£Ô+>± e÷{≤¢&É&ÜìøÏ #·ø£ÿì ÁX¯eD+ <√Vü≤<ä |ü&ÉT‘·T+~.
5) ÁX¯eD HÓ’|ü⁄D´+‘√ ô|<ä› ô|<ä› <Ûä«qT\ eT<Ûä´ ≈£L&Ü nedüs¡yÓTÆq $wüj·÷\qT Á>∑Væ≤+|ü>∑\TZ‘ês¡T.
6) dü+<äs√“¤∫‘·+>± e÷{≤¢&&É ÜìøÏ düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
7) kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT yÓTs¡T>∑T|üsá &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
8) ‘·q n_ÛÁbÕj·÷\qT düÁø£eT+>± ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T +~.
ÁX¯eD X¯øÏÔ ` ˝ÀbÕ\T
1) ø=+‘· eT+~øÏ |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ #Ó$ ìsêàD+˝À ˝À|ü+ ñ+≥T+~.
2) ø=+‘· eT+~øÏ yê´<ÛäT\ e\¢ ÁX¯eD ˝À|ü+ @s¡Œ&Ée#·TÃ.
á ˝ÀbÕ\ e\¢ ñbÕ<Ûë´j·TTì ñ#êÃs¡DqT düÁø£eT+>± nqTø£]+#·˝Òs¡T. ‘·<ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Óù|Œ
n+XÊ\ô|’ ÁX¯<ä∆ #·÷|æ+#·˝Òs¡T. dü]>±Z $qã&Éø£ njÓ÷eTj·T+‘√ ndü+ã<ä∆yÓTÆq düe÷<Ûëq+ #Ó|æŒ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
qe⁄«\ bÕ\e⁄‘ês¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆
 52

ìyês¡D #·s¡s¡´\T :
eTT+<äT>± ÁX¯eD kÕeTs¡ú´+ ø=s¡e&çq $<ë´s¡Tú\qT >∑T]Ô+#ê*. nq+‘· s¡+
1) $ìøÏ&ç düeTdü´ ñqï $<ë´]ú #Ó$ì X¯ã›j·T+Á‘êìï neTs¡TÃø√eTì dü\ Vü‰ Çyê«*.
2) Ä yê´~Û ñqï |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ‘·>∑T dü\Vü‰\ìyê«*.
3) #Ó$˝À ø±–‘ê\T, ô|ì‡fi¯ófl ô|{Ϻ ‹ù|Œ n\yê≥TqT e÷ìŒ+∫, yÓ’<äT´ì dü\Vü‰qT rdæø√eTì #ÓbÕŒ*.
4) •X¯ó^‘ê\qT <ä>∑Zs¡>± yÓ[¢ $ì|æ+#ê*.
5) ÁX¯eD X¯øÏÔ˝À|ü+ ñqï $<ë´s¡Tú\qT ` ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\T m>∑‘ê[ #˚j·T≈£î+&Ü ‘·>∑T #·s¡´ rdüTø√yê*.
6) $<ë´s¡Tú\ kÕúsTTøÏ ‘·–q dü+uÛ≤wüD\T $ì|ædü÷Ô, ÁX¯eD nuÛ≤´kÕ\T #˚sTT+#ê*.
3`3`1 : |æ\¢\T m|ü&ÉT $+{≤s¡T?
1) $wüj·÷ìï ‘·eT~>± uÛ≤$+∫q|ü&ÉT
2) ùd«#êäjT· T‘· yê‘êes¡D+ ñqï|ü&ÉT
3) |ü]#·jT· yÓTqÆ düìïy˚XÊ\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&+ç ∫q|ü⁄&ÉT
4) ñ‘ê‡Vü≤+>±qT, uÀ~ÛdüTÔqï n+X¯+ MT<ä n_Ûs¡T∫ ñqï|ü&ÉT
5) |æ\¢\≈£î ÄdüøÏÔì ø£*–+#˚ n<äT“¤‘· s¡dü+‘√ ≈£L&çq ø£<∏ä\T (ñ<ë : uÒ‘êfi¯ ø£<∏ä\T, |ü+#·‘·+Á‘· ø£<∏ä\T)
#Ó|Œæ q|ü&ÉT
6) |æ\¢\≈£î ÇwüºyÓTÆq Ä≥ edüTÔe⁄\T, u§eTà\T yÓTT<ä˝…’q ñ|üø£s¡D≤\T CÀ&ç+∫ bÕsƒê\T #Ó|æŒq|ü&ÉT
7) @ø±Á>∑‘· ˝Ò≈£î+fÒ $qs¡T ø±ã{Ϻ ` #ÓãT‘·Tqï $wüj·T+ô|’ <äèwæº ô|≥º&ÜìøÏ eT<Ûä´eT<Ûä´˝À Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘·÷
ñ+&Ü*.
8) ñbÕ<Ûë´j·TTì ø£+sƒ¡ dü«s¡+ ‘·≈£îÿe kÕúsTT˝À ñ+fÒ $qã&É<äT. ø±e⁄q ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düeTT∫‘· dü«s¡+‘√
#ÓbÕŒ*.
9) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]∆ì ˝≤\q>± |ü\Tø£]+∫q|ü&ÉT, Ä+–ø£ ø£<*ä ø£\qT #˚d÷ü Ô dü+uÛ≤wædTü qÔ ï|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚
$<ë´]ú $q&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T.
10) ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À Äø£* r], ‘·>∑T ìÁ<äqT bı+~q |æeTà≥H˚ $q&ÜìøÏ dæ<ä∆|ü&É‘ês¡T.
11) bÕ≥\T, π>j·÷\T, »+‘·Te⁄\ ø£<∏ä\qT #ê˝≤ Çwüº+>± $+{≤s¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚jT· e\dæq~
1) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT |æ\¢\≈£î ÄdüøÏÔø£s¡+>± ñ+&˚ $<Û ä+>± ‘·q uÀ<ÛäqqT |ü]|ü⁄wüº+ #˚düTø√yê*.
2) ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D≤ìï ÄVü‰¢<äø£s¡+>± ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*.
3) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<äT>± |æ\¢\T #Óù|Œ n+XÊ\qT ÁX¯<ä∆>± $Hê*.
4) π>j·÷\qT, |ü<ë´\qT sê>∑j·TTø£Ô+>± #·<äyê*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 53

5) ø£<∏ä\qT, Vü‰euÛ≤eeTT\≈£î nqT>∑TD+>± $ì|æ+#ê*.

6) $ì|æ+#˚ n+X¯+ô|’ Ä˝À#·q πs¬ø‹Ô+#˚ Á|üX¯ï\T eT<Ûä´eT<Ûä´˝À n&ÉT>∑T‘·÷ ñ+&Ü*.
7) Áø°&Ü |ü<ä∆‹˝À uÀ~Û+#ê*.
8) |æ\¢\qT eTq ùdïVæ≤‘·T˝≤¢ ˝≤\q‘√ #·÷&Ü*.
9) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\ ÁX‚jÓ÷_Û˝≤wæ>± $düT>∑T ˝Ò≈£î+&Ü ìs¡+‘·s¡ Á|ü>∑‹o* ø±yê*.
10) ‘êqT #˚düTÔqï uÀ<Ûäq\T $<ë´]ú m+‘· es¡≈£î $+≥THêïs√ m|üŒ{Ïø£ |ü&ÉT uÒØE y˚düTø√yê*.
11) düTdüŒwüºyÓTÆq ø£+sƒ¡ <Ûä«ì‘√ dü«s¡uÛÒ<ë\qT bÕ{Ïdü÷Ô uÀ~Û+#ê*.
uÛ≤wüD+
eTq n_ÛÁbÕj·÷ìï düŒwü+º >± Ç‘·sT¡ \≈£î e÷≥\ s¡÷|ü+˝À ‘Ó*j·TCÒjT· &Üìï ªuÛ≤wüD+μ n+{≤s¡T. ìs¡Tw› yºü TÓ qÆ
ñ#êÃs¡D uÛ≤wüD≤ìøÏ ÁbÕD+ e+{Ï~. dü]jÓÆTq ñ#êÃs¡D‘√ uÛ≤wæ+|ü˝Òì |æ\¢\T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT düŒwüº+>±
Á|üø£{Ï+#·˝Òs¡T. ø£qTø£ n≥Te+{Ï yê]øÏ uÛ≤wüD˝À ∫qï|üŒ{Ï qT+&ç •ø£åD Çyê«*. uÛ≤wüD X¯øÏÔ u≤>± ñqï e÷≥ø±]
nìï s¡+>±\˝À sêDÏ+#·&É+ eTq+ #·÷dü÷ÔH˚ ñHêï+. ªªH√s¡T eT+∫<Ó’‘˚ }s¡T eT+∫<äe⁄‘·T+~μμ ` ªªyê>∑÷“¤wüDy˚T
uÛÑ÷wüD+μμ nH˚ HêqT&ÉT\qT ã{Ϻ uÛ≤wüD+ >=|üŒ<äq+ düŒwüºeTe⁄‘√+~. &܈ˆ q+&É÷] sêeTø£èwüíe÷#ês¡T´\T ‘·eT
ªÁ|ü>∑‹^‘·μ ˝À
Ä.yÓ. yê≈£îÿ≈£îqï |ü<äTqT yê&ç ø£‹ÔøÏ ˝Ò<äT
e÷s¡Ã>∑\<äT e÷≥ eTìwæ eTqdüT
C≤s¡e\<äT H√s¡T C≤Á>∑‘·Ô C≤Á>∑‘·Ô
X¯ã›eTT\≈£î >∑\<äT >=|üŒ X¯øÏÔ ` nì uÛ≤wüD+ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT $düŒwü º+ #˚XÊs¡T.
düŒwüyº TÓ qÆ uÛ≤wüD+ #·øÿ£ ì |üsH¡ƒ êìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. ˇø£ e´øÏÔ dü+kÕÿs¡+ uÛ≤wüD≤ìï ã{Ϻ #Ó|Œü e#·TÃ. uÛ≤wüD
X¯øÏÔì n_Ûeè~∆ #˚j·T&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\˝À »]π> ø£èwæì ªyê∫ø£ #·s¡´μ n+{≤s¡T. ÁX¯<ä∆>± $q&É+ e\¢ ne>±Vü≤q
ø£\T>∑T‘·T+~. Ä ne>±Vü≤q‘√ #·ø£ÿ>± uÛ≤wæ+|ü>∑\&ÉT. uÛ≤wüD+ düÁø£eT+>± ˝Òø£b˛‘˚ e´≈£îÔ\ eT<Ûä´ ne>±Vü≤q ñ
+&É<Tä . n|ü&ÉT düe÷»+ eTT+<äT≈£î q&Ée<äT. sêj·T&É+, #·<eä &É+ ‘Ó*j·Tø£b˛sTTHê, #·<Tä e⁄ø√ì yês¡T ≈£L&Ü #·øÿ£ >±
Jeq+ kÕ–düTÔHêïs¡+fÒ ` <ëìøÏ #·ø£ÿì uÛ≤wüDy˚T eTTK´ ø±s¡D+.

$<ë´s¡T∆\˝À yê∫ø£ #·s¡´ n_Ûeè~∆øÏ #·s¡´\T

1) ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&ÉT≈£îH˚ yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê ô|+bı+~+|üCÒj·Te#·TÃ.
2) u…s¡T≈£î>± ñqï $<ë´]ú #·ø£ÿ>± uÛ≤wæ+|ü˝Ò&ÉT ø±ã{Ϻ |æ\¢yêìøÏ @ n+XÊ\ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ ñ+<√ ` Ä n+XÊ\ô|’
∫qï ∫qï Á|üX¯ï\T y˚dæ düe÷<ÛëHê\T sêã≥º&É+ <ë«sê yÓTs¡T>∑T |üs¡ #·e#·TÃ.
3) yês¡T #Óù|Œ düe÷<ÛëHê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ÁX¯<ä∆>± $+≥÷+fÒH˚ ` |æ\¢yê&ÉT <Ûësêfi¯+>± ‘·q uÛ≤yê\qT
e´ø£Ô+ #˚kÕÔ&ÉT. n|ü&˚ eTq+ Ä‘·ì uÛ≤wüD˝Àì ˝ÀbÕ\qT >∑T]Ô+∫ dü] #˚j·T&ÜìøÏ M\T ne⁄‘·T+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆
 54

4) uÀ<Ûäq˝À ‘Ó\TdüT≈£îqï ø=‘·Ô |ü<ë\qT ì‘·´ dü+uÛ≤wüD˝À ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê yê]˝À |ü<äC≤˝≤_Ûeè~∆
»]– #·ø£ÿì yê∫ø£ #·s¡´≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.

Á|üj÷Ó »Hê\T
1) uÛ≤wüD+ <ë«sê $<ë´s¡Tú\ ñ#êÃs¡D <√cÕ\qT dü]#˚dæ, eT+∫ eø£Ô>± r]Ã~<ä›e#·TÃ.
2) uÛ≤e Á|üø£≥q˝À HÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+bı+~+#·e#·TÃ.
3) q÷‘·q |ü<ë\qT |ü]#·j·T+ #˚j·Te#·TÃ.
4) bÕsƒ¡XÊ\, ñbÕ<Ûë´j·TT\ |ü≥¢ ñqï uÛÑj·÷ìï b˛>={Ϻ ` yê{Ï|ü≥¢ Áù|e÷_Ûe÷Hê\qT ô|+#·e#·TÃ.

ø£è‘ê´\T
1) |ü{≤\ <ë«sê ø£<∏ä\qT #Ó|æŒ+#·&É+.
2) ø£<∏äqT #Ó|æŒ n+<äT˝Àì ˙‹ì |æ\¢\ qT+&ç sêã≥º&É+
3) ø£<∏ä ÁbÕs¡+uÛÑ+˝Àq÷ ` eTT–+|ü⁄˝ÀqT |æ\¢\≈£î ñ‘ê‡Vü≤+ ø£*–+#˚ yêø±´\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+.
Á|üU≤´‘· uÛ≤cÕy˚‘·Ô |æ.>∑TÁπs uÛ≤wüD≤ìï á ÁøÏ+~ n+XÊ\T ìj·T+Á‹kÕÔj·Tì ù|s=ÿHêïs¡T.
1) <Ûä«qT\qT $ìjÓ÷–+#˚ $<Ûëq+
2) uÛ≤e $ìeTj·÷ìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ uÛ≤cÕ s¡÷|ü+.
3) eø£Ô≈£îqï e´øÏÔ‘·«+.
düŒwüºyÓTÆq ñ#êÃs¡D, <Ûä«qT\ô|’ dü]jÓÆTq }ìø£, ns¡úe+‘·yÓTÆq <Û ä«qT\T, Vü‰euÛ≤yê\T, XÊØs¡ø£ uÛÑ+–eT\T
(Body Language), nqTe+•ø£ \ø£D å ≤\T, |ü]düsê\T uÛ≤wüD≤ìï ‘·|Œü ø£ Á|üu≤Û $‘·+ #˚kÕÔsTT. n+<äTe\¢ bÕsƒX¡ Ê\˝À
#˚]q $<ë´s¡Tú\˝À •wüºyÓTÆq, düuÛÑ´düe÷»+ Vü≤]¸+#˚ uÛ≤wüD X¯øÏÔì ô|+bı+~+#ê*.

ÁbÕ<∏$ä Tø£ <äX˝¯ À uÛ≤wüD≤_Ûeè~∆

ÁbÕ<∏$ä Tø£ <äX˝¯ À $<ë´s¡T\ú ˝À uÛj
Ñ T· +, dæ>T∑ Z m≈£îÿe>± ñ+&ç e÷{≤¢&&É ÜìøÏ »+≈£î‘ês¡T. yê{Ïì ‘=\–+#·&ÜìøÏ
1) dü+uÛ≤wüD\T 2) •X¯óπ>j·÷\T 3) n_Ûqj·T π>j·÷\T
4) ø£<∏ëø£<∏äq+ 5) uÛ≤cÕÁø°&É\T ` m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

uÛ≤wüD+˝À <√cÕ\T (ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT $<ë´s¡T\ú ˝À)

bÕsƒ¡XÊ\≈£î $<ë´s¡Tú\T y˚s¡T y˚s¡T |ü]düsê\ qT+&ç ekÕÔs¡T ø±ã{Ï º, yê] ñ#êÃs¡D˝À (uÛ≤wüD+˝À) uÛÒ<ä+ `
<ëìe\¢ <√cÕ\T <=s¡T¢‘êsTT. n$ dü]#˚j·Tø£b˛‘˚ ` Ä <√cÕ\T ˝ÒKq+˝À ≈£L&Ü @s¡Œ&Ée#·TÃ. n+<äTe\¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£
<äX¯˝ÀH˚ Ä <√cÕ\qT ìyê]+#·e\dæ ñ+≥T+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 55

1) uÛ≤cÕ<√wü+
kÕ<Ûës¡D+>± $<ë´]ú ñ|üj÷Ó –+#˚ yêø±´\T ø£wyºü TÓ qÆ nq«j·T+ ø£*– ñ+&É&+É , øÏw¢ yºü TÓ qÆ |ü<ë\‘√ ≈£L&ç ñ
+&É&+É , yêø±´\T ô|<ä$› >± ñ+&É&+É ø±s¡D+>± uÛ≤cÕ<√cÕ\T @s¡Œ&˚ neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~. n|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
∫qï ∫qï yêø±´\T Á|üjÓ÷–+#˚≥≥T¢ #·÷&Ü*. <ëìe\¢ uÛ≤cÕ<√cÕ\T ‘=\–b˛‘êsTT.
ñ<ë : H˚qT πs|ü⁄ bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfi≤¢qT. (yÓfi≤ÔqT)
2) uÛ≤e<√wü+
ˇø=ÿø£ÿkÕ] düu≤Û ø£+|ü+‘√ $<ë´]ú ‘·q≈£î ‘Ó*dæq $wüj÷· ìï ôd‘’ +· ‘·|Œü >± uÛ≤wæ+|üe#·TÃ. n+<äTe\¢ $<ë´]úøÏ
eTT+<äT>± düuÛ≤ø£+|ü+ ˝Ò≈£î+&Ü Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
ñ<ë : lø£èwüßí&ÉT ≈£îs¡TπøåÁ‘· j·TT<ä∆+˝À øös¡e⁄\ |üøå±q ñHêï&ÉT (bÕ+&Ée⁄\)
3) es¡í Áø£eT<√wü+ :
1) y˚>∑+>± ñ#·Ã¤]+#·&É+ e\¢
2) ‘·–q+‘· dü«s¡+‘√ e÷{≤¢&Éø£b˛e&É+ e\¢
3) ‘·&Éu≤≥T e\¢
4) yêø±´ìï düe÷q y˚>∑+‘√ |ü\Tø£ø£ b˛e&É+ e\¢
5) <Ûä«qT\qT ‘ês¡Te÷s¡T #˚j·T&É+ e\¢
6) eTVü‰ÁbÕD≤ø£åsê\qT |ü\Tø£e\dæq #√≥ n\ŒÁbÕD≤ø£åsê\qT |ü\ÿ&É+
7) dü+j·TTø±Ôø£ås¡+‘√ ≈£L&çq |ü<ë\qT ~«‘ê«ø£åsê\T>± |ü\ø£e&É+ e\¢
ñ<ë : dü‘·´Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT / dü‘·´Vü≤]#·Ã+Á<äT&ÉT
á ˝ÀbÕ\T ø£\&Z ÜìøÏ kÕúqø£sD¡ Á|üjT· ‘·ï+ ≈£L&Ü ˇø£ ø±s¡D+. n+<äTøπ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q düŒc˛º#êÃs¡D‘√
$<ë´]ú˝Àì á ˝ÀbÕ\qT dü]#˚j·Te#·TÃ.
ìyês¡D√bÕj·÷\T :
1) $<ë´s¡Tú˝À¢ HÓ\ø=qï uÛÑj·÷ìï ‘=\–+#ê*.
2) ø£]ƒqyÓTÆq |ü<ë\qT $<ë´s¡T∆\‘√ eTs¡˝≤ eTs¡˝≤ |ü*øÏ+#ê*.
3) |æ\¢\≈£î ñ#êÃs¡D˝À •ø£åD Çyê«*.
4) uÛ≤wü˝Àì ∫qï ∫qï yê´ø£s¡D≤+XÊ\qT $e]+#ê*.
* 3`3`2 |æ\¢\T m|ü&ÉT e÷{≤¢&É‘ês¡T?
ø=‘·Ô>± bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q $<ë´]úøÏ bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D+, ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T #˚sTT+#˚

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 56

ø£è‘ê´\T yÓTT<ä\>∑Tqe˙ï ø=‘·Ô>± ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ Ä $<ë´]ú uÛÑj ·T+, dü+ø√#·+, »+≈£î, dæ>∑TZ yÓTT<ä\>∑T
\ø£åD≤\T ø£*– ô|<ä$ $|æŒ e÷{≤¢&É&ÉT. n≥Te+{Ï $<ë´]ú uÛ≤wüD HÓ’|ü⁄D´+ ô|+bı+~+#ê\+fÒ á ÁøÏ+~ ø=ìï
#·s´¡ \T nedüs+¡ .
1) bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q $<ë´]∆ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T Áù|eT‘√ |ü\ø£]+#ê*.
2) ‘·*¢<ä+Á&ÉT˝≤¢ ãT»®–dü÷Ô ñ+&Ü*.
3) yê]˝Àì dæ>∑TZqT, uÛÑj·÷ìï, dü+ø√#êìï b˛>={≤º*.
4) ∫qï ∫qï Á|üX¯ï\ <ë«sê ` >∑èVü≤ yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#ê*.
5) •X¯ó^‘ê\T, n_Ûqj·T^‘ê\T, ø£<∏ëø£<∏äq+, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚dü÷Ô, |æ\¢\#˚‘· #˚sTT+#ê*.
* ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯ ` dü+uÛ≤wüD
1) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚ùd dü+uÛ≤wüD |æ\¢˝À¢ ÄdüøÏÔì, ≈£î‘·÷Vü≤˝≤ìï ø£*–+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
2) yê] ≈£î≥T+u≤ìï >∑T]+∫ ` yê] Ç+{Ï˝Àì »+‘·Te⁄\T, |ü≈£åî\T yÓTTø£ÿ\qT >∑÷]à e÷{≤¢&ç+#ê*.
3) yê] dü+uÛ≤wüD˝Àì <√cÕ\qT m‹Ô#·÷|ü≈£î+&Ü, |üs√ø£å+>± dü]#˚j·÷*.
4) $<ë´]∆øÏ ns¡úeTj˚T´ uÛ≤wü˝À dü+uÛ≤wüD ø=qkÕ–+#ê*.
5) $<ë´]ú Ç+{À¢ #˚düT≈£îqï |ü+&ÉT>∑ ˝Ò<ë yê] Á>±e÷˝À¢ »]π> ñ‘·‡yê\T ` M{Ïì >∑T]+∫ e÷{≤¢&ç+#ê*.
6) |æ\¢yê&ÉT ‘êqT #˚düT≈£îqï |ü⁄{Ϻq s√EqT >∑T]+∫ e÷{≤¢&ÉeTHê*.
7) $<ë´]ú {Ï.M.˝À¢>±ì, ~∏j˚T≥sY\˝À>±ì Ç{°e\ ‘êqT #·÷dæq dæìe÷˝Àì düìïy˚XÊ\qT >∑T]+∫
e÷{≤¢&eÉ THê*.
á $<ÛäyÓTÆq #·s¡´\e\¢ |æ\¢yê&ÉT ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&É‘ê&ÉT.
* •X¯ó^‘ê\T
Ä+>∑¢uÛ≤wü˝À M{Ïì ¬s’yéT‡ n+{≤s¡T. ‘Ó\T>∑T˝À ªu≤\π>j·÷\Tμ nì |æ \TkÕÔs¡T. |æ\¢\≈£î bÕ≥\+fÒ Çwüº+
ø±ã{Ϻ yê] kÕúsTTøÏ ‘·–q >π j·÷\T bÕ{Ï+#ê*. •X¯ó^‘ê\T H˚sπ Œ≥|ü&ÉT á ÁøÏ+~ n+XÊ\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø√yê*.
1) ‘êqT eTT+<äT>± \j·Tã<ä∆+>± bÕ&ç $<ë´s¡Tú\+<ä]#˚‘· bÕ&ç+|üCÒj· ÷*.
2) \j·T ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ã{Ϻ ` Ä π>j·T+ nsêúìï ≈£L&Ü uÀ~Û+#ê*.
3) eTT+<äT »≥Tº>± bÕ&ç+#ê* ` n|ü&˚ n+<äs¡÷ bÕ˝§Z+{≤s¡T.
4) ø=+‘· •ø£åD nq+‘·s¡+ Á|ü‹ $<ë´]ú#˚‘· bÕ&ç+#ê*.
5) ∫e]˝À ‘·s¡>∑‹>∑~˝Àì $<ë´s¡Tú\+<ä]#˚‘· bÕ&ç+#ê*.
* •X¯ó^‘ê\T ` Á|üjÓ÷»Hê\T
1) á ^‘ê\ e\¢ $<ë´]ú˝À e÷qdæø£ Äq+<ä+ ø£\T>∑T‘·T+~.
2) ìs¡Tw› yºü TÓ qÆ ñ#êÃs¡D n\e&ÉT‘·T+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 57

3) »≥Tº ø£è‘·´+ e\¢ dü+|ò”TuÛ≤e+ eè~∆ bı+<äT‘·T+~.

4) ñ‘ê‡Vü≤+‘√ bÕsƒ¡XÊ\≈£î ekÕÔs¡T.
5) q÷‘·q |ü<ë\T |ü]#·j·TyÓTÆ |ü<äC≤˝≤_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·T+~.
* n_Ûqj·Tπ>j·÷\T
n_Ûqj·÷ìï CÀ&çdü÷Ô \j·Tã<ä∆+>± bÕ&˚ π>j·÷\qT n_Ûqj·Tπ>j·÷\T nì n+{≤s¡T. Ç$ $<ë´s¡Tú\≈£î
bÕsƒê´+XÊ\ô|’ ÄdüøÏÔì ø£*–kÕÔsTT. bÕsƒ¡XÊ\≈£î sêe&ÜìøÏ Áù|s¡D ø£*–kÕÔsTT. |üsƒ¡q HÓ’|ü⁄D´+, uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\T
ô|+bı+<˚≥≥T¢ düV≤ü ø£]kÕÔsTT. •X¯ó^‘ê\T øπ e\+ \j·T‘√ ≈£L&ç ñ+&É&+É e\¢ ø=ìï |ü<ë\≈£î ns¡+ú ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ
ø±ì n_Ûqj·Tπ>j·÷˝À¢ n˝≤ø±ø£ Á|ü‹ |ü<ä+ ns¡úe+‘·+>± ñ+&ç Ä nsêúìøÏ nqT>∑TD+>± n_ÛqsTT+#·&ÜìøÏ M\T
ø£\T>∑T‘·T+~. #˚‘·T\T, ø±fi¯ófl, eTTK+ ` M{Ï ø£<ä*ø£\ e\¢ $<ë´]ú˝ À Äq+<ä+, ÄdüøÏÔ‘√ u≤≥T Äs√>∑´+ ≈£L&Ü
ô|+bı+<äT‘·T+~. á n_Ûqj·T π>j·÷\T |æ\¢˝À¢ ñ‘ê‡Vü‰ìï ì+|ü⁄‘êsTT. Ä‘·à $XÊ«kÕìï n~Ûø£+ #˚kÕÔsTT.
n_Ûqj·T^‘ê\≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D: ˝À>∑&É 5e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T yê#·ø£+ ˝À ≈£î+<ë uÛ≤düÿÁsêe⁄ sêdæq ªmes¡T >=|üŒ?μ
(ø=+&É ` ñ&É‘)· >π j·T dü+uÛ≤wüD. ˇø£sT¡ ø=+&É>±, eTs=ø£sT¡ ñ&É‘>· ± $<ë´s¡T\ú T »+≥\T>± bÕ&ÉT‘·÷ n_ÛqsTT+#·e#·TÃ.
ªñ&É‘ê! ñ&É‘ê! ∫Hêï] ãT&É‘ê!
$+{≤yê Hê>=|üŒ $e]+∫ #ÓãT‘ê!
nã“u“! Hê jÓT‘·TÔ Äø±X¯eT+‘·!
nVü≤ΩVü‰! Hê >=|üŒ #Ó|üŒ˝Òq+‘·
Hê eTT+<äT ˙yÓ+‘·?
z ∫qï sêj·T+‘·!μ
Ç˝≤+{Ï π>j·÷\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ùdø£]+∫ $<ë´s¡Tú\≈£î $ì|æ+#ê*. yê]‘√ n_ÛqsTT+|ü
CÒj·÷*.n_Ûqj·T^‘ê\T H˚πsŒ≥|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á ÁøÏ+~ n+XÊ\qT bÕ{Ï+#ê*.
1) |æ\¢\qT ªªUμμ Äø±s¡+˝À ≈£Ls√Ãu…{≤º*.
2) π>j·÷ìï #ês¡Tºô|’ >±ì / q\¢ã\¢ô|’q >±ì sêdæ ñ+#ê*.
3) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT π>j·÷ìï eTT+<äT>± ¬s+&ÉT eT÷&ÉTkÕs¡T¢ bÕ&ç $ì|æ+#ê*.
4) n_Ûqj·T+ 2 s¡ø±\T. 1. yê∫ø±_Ûqj·T+ 2. Ä+–ø±_Ûqj·T+. ñbÕ<Ûë´j· TT&ÉT ‘êqT n_Ûqj·T+
#˚dæ eTT+<äT>± #·÷bÕ*.
5) Ä ‘·sT¡ yê‘·H˚ $<ë´s¡T\ú #˚‘· n_ÛqsTT+|ü#j
˚ ÷· *.
6) <√cÕ\qT uÛÑ÷‘·<ä›+˝À #·÷|æ, $<ë´s¡Tú\qT ì+~+#·≈£L&É<äT.
7) eTT+<äT>± »≥T¢ »≥T¢>± bÕ&ç+#ê*.
8) Ä ‘·s¡Tyê‘· Á|ü‹ $<ë´]ú#˚‘· e´øÏÔ>∑‘·+>± n_ÛqsTT+|üCÒj·÷*.
9) π>j·T+˝Àì yêø±´\qT, ø°\ø£ |ü<ë\qT >∑T]Ô+|üCÒj·÷*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 58

10) ø°\ø£ |ü<ë\qT |æ\¢\ H√≥T|ü⁄düÔø±˝À¢ sêsTT+#ê*.

11) yê{Ïì #·~$+#ê* / sêsTT+#ê*.
Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\¢ $<ë´]ú˝À á ÁøÏ+~ e÷s¡TŒ\T ø£\T>∑T‘êsTT.
1) yê∫ø£, Ä+–ø£ n_Ûqj·÷\ düeTq«j·T+ »s¡T>∑T‘·T+~.
2) $<ë´]ú˝À düuÛ≤ø£+|ü+ ‘=\>∑T‘·T+~.
3) n\dü≥ ˝Ò≈£î+&Ü Vü‰sTT>± Ä&ÉT‘·÷, bÕ&ÉT‘·÷ ø=‘·Ô $wüj·÷\T H˚s¡ TÃ≈£î+{≤&ÉT.
4) ◊ø£eT‘·´+ ô|+bı+<äT‘·T+~.
5) π>j·÷ìï Äq+~kÕÔs¡T.
6) |üs¡efi¯ó¢ ‘=πøÿ ñ‘ê‡Vü≤+‘√ n_Ûqj·T π>j·÷\|ü≥¢ n_Ûs¡T∫ì ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
7) n_Ûqj·T^‘ê\ n_Ûqj·T+ ø£fi≤‘·àø£ s¡÷bÕ\≈£î <ë]rdüTÔ+~.
* ø£<∏ë ` ø£<∏äq+
ø£<∏ä\+fÒ ∫qï |æ\¢\T #Ó$ ø√düT≈£î+{≤s¡T. $<ë´s¡Tú\˝À düVü≤»+>± ñqï á ÄdüøÏÔì Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì ñ
bÕ<Ûë´j·TT&ÉT yê]˝À uÛ≤wüD #ê‘·Tsê´ìï ô|+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚j ·÷*. ø£<∏ä\˝À #ê˝≤ s¡ø±\THêï $<ë´s¡Tú\
ej·TdüT‡qT ã{Ï,º e÷qdæø£ kÕúsTTì ã{Ϻ ªªn˝≤¢ ñB›Hé n<äT“¤‘· B|ü +μμ e+{Ï n<äT“¤‘· ø£<\ä∏ T, ª|üse¡ ÷q+<äjT· ´ •wüß´\Tμ
e+{Ï Vü‰dü´ ø£<∏ä\T, ã*#·Áø£e]Ô ` yêeTqT&ÉT˝≤+{Ï |ü⁄sêD ø£<Ûä\ T, eT+∫ düeTπsj·TT&ÉT (>∑T&édüe÷]≥Hé) ˝≤+{Ï
u…’_˝Ÿ ø£<∏ä\T #ÓbÕŒ*. eTq+ #Óù|Œ Ä ø£<∏ä\T $<ë´s¡Tú\≈£î ñ‘ê‡Vü ‰ìï, $C≤„Hêìï ô|+bı+~+#˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
$<ë´s¡Tú\T Äj·÷ ø£<∏ä˝À¢ì bÕÁ‘·\‘√ eTy˚Tø£+ #Ó+<äT‘ês¡T. Á|ü‘·´ø£å+>± eTq+ #Ó|üŒ≈£î+&ÜH˚ Ä ø£<∏ä˝À¢ n+‘·Ø¢q+>±
ñ+&˚ ˙‹ì Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ . Ç+‘·≈L£ ø£<≈ä∏ î£ , ø£<Hä∏ êìøÏ ñqï uÛ<Ò +ä @$T{Ï? ø£<ä∏ n+fÒ n+<äT˝Àì $wüjT· +, ø£<qä∏ + n+fÒ
Ä ø£<∏äqT #·ø£ÿì Vü‰euÛ≤yê\‘√ n+<ä+>± #Ó|üŒ&É+.
* ø£<∏ë ø£<∏äq+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T
1) ø£<∏ë ÁbÕs¡+uÛÑ+, <ëì eTT–+|ü⁄˝À ñ‘·T‡ø£‘·qT ø£*–+#˚~˝≤ ñ+&Ü*.
2) ∫qï ∫qï yêø±´\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü* >±ì dü+øÏ¢wüº yêø±´\T kÕ<Ûä´yÓTÆ q+‘· es¡≈£î ñ+&É≈£L&É<äT.
3) ø£<∏ä≈£î #·ø£ÿì n_Ûqj·T+ CÀ&ç+#ê*.
4) #Óù|Œ ø£<∏äqT $<ë´s¡Tú\T ÁX¯<ä∆>± $+≥THêïsê? ˝Ò<ë? >∑eTì+#ê*.
5) ø£<∏äqT #Ó|æŒ ∫qï, ∫qï Á|üX¯ï\ <ë«sê ø£<∏ë kÕsê+XÊìï sêã{≤º*.
6) ø£<∏ä jÓTTø£ÿ ˙‹ì |æ\¢\ qT+&˚ sêã{≤º*.
* ø£<∏ë ø£<∏äq+ ` Á|üjÓ÷»Hê\T
1) nuÛ´Ñ düq+ s¡dsü e¡ T´+>± e÷s¡T‘·T+~.
2) $<ë´s¡Tú˝À¢ $Hê\H˚ ÄdüøÏÔ ô|+bı+<äT‘·T+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 59

3) ñ#êÃs¡D ìs¡T›wüº+>± ñ+≥T+~.

4) q÷‘·q |ü<ë\ |ü]#·jT· y˚Ts¡Œ&ÉT‘·T+~.
5) <ÛÓ’s¡´+>± ` ø£+|ü+ ˝Ò≈£î+&Ü e÷{≤¢&˚ X¯øÏÔ ø£\TZ‘·T+~.
6) n_Ûqj·T+ |ü≥¢ n_ÛsT¡ ∫ ô|+bı+<äT‘·T+~.
7) eTTK´+>± ø£<∏äqX¯øÏÔ ` ø£\Œq, düè»Hê‘·àø£‘· X¯≈£îÔ\T ô|+bı+<ä T‘êsTT.
ÁX¯eD uÛ≤wüD≤\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ìs¡«Væ≤+#˚ $<Ûëq+
1) $<ë´s¡Tú\qT eè‘êÔø±s¡+˝À ≈£Ls√Ãu…{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\≈£î eT<Ûä´˝À ≈£Ls√Ãyê*.
2) $<ë´s¡Tú\T ‘·eT nqTuÛÑyê\qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT ùd«#·Ã¤>± #Óù|Œ˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
3) $<ë´s¡Tú\T #Ó|æŒq $wüj·÷ìï K+&ç+#·≈£L&É<äT.
4) $<ë´s¡Tú\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ n~Ûø£+>± ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT πøe\+ e÷s¡Z<ä]Ù>± e÷Á‘·y˚T e´eVü≤]+#ê*.
5) ‘·s¡>∑‹˝Àì n+<äs¡÷ e÷{≤¢&É&ÜìøÏ neø±X¯+ Çyê«*.
6) ÁX¯eD uÛ≤wüD≤\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£+>± ˇø£ |”]j·T&éqT πø{≤sTT+#·T≈£îì n|ü&˚ á ø£è‘ê´ìï
ìs¡«Væ≤+#ê*.
3.3.3 uÛ≤wüD s¡÷bÕ\T
|æ\y¢ ê&ÉT ã&ç˝À Á|üy•˚ +#˚Hê{Ïøπ nÁ|üjT· ‘·ï+>±H˚ nH˚ø£ $wüj÷· \T e÷{≤¢&&É +É H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉT. n~ |ü]$T‘·+>±
ñHêï ‘·sT¡ yê‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À H˚sT¡ Ãø=H˚ uÛ≤wüD≤ìøÏ m+‘√ düV‰ü j·T |ü&TÉ ‘·T+~. ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\ düV≤ü ø±s¡+‘√ dü+e‘·‡s¡+
ì+&˚ dü]øÏ ∫qï ∫qï |ü<ë\qT ñ#·Ã]kÕÔs¡T. ¬s+&Ée dü+e‘·‡sêìøÏ Ä e÷≥˝À¢ düŒwüº‘· @s¡Œ&ç eT÷&Ée dü+e‘·‡s¡+
e#˚Ãdü]øÏ ø=ìï ø£]ƒq |ü<ë\qT nq>± ~«‘ê«ø£åsê\T, dü+j·TTø±Ôø£åsê\T ñqï |ü<ë\qT |ü\Tø£>∑\TZ‘ê&ÉT. Ç˝≤ ˇø£
Áø£eT |ü<ä∆‹˝À uÛ≤wüD Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ>∑T‘·T+~. n+‘˚>±ì á uÛ≤wüD X¯øÏÔ ˇπøkÕ] n\e&˚~ ø±<äT. n+<äTπø
bÕsƒ¡XÊ\˝À Á|üy˚•+∫q |æ\¢yêìì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ùdïVæ≤‘·Tì>± |ü\ø£]ùdÔ |æ\¢yê&ÉT ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&ÉT‘·÷ ‘·q
|ü<äC≤˝≤ìï n_Ûeè~∆ #˚düTø=+{≤&ÉT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT qT+&ç ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢\T á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± uÛ≤wüD≤ìï
ô|+bı+~+#·T ø=qe#·TÃ.
n) kı+‘· n_ÛÁbÕj·÷\qT yÓ\¢&ç+#·&É+
Á|ü‹ |æ\¢yê&ÉT ‘·qø£+≥÷ ø=ìï n_ÛÁbÕj·÷\qT ø£*– ñ+{≤&ÉT. ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+ nqT≈£L\+>±
˝Òq|ü&ÉT ‘êqT ‘·q n_ÛÁbÕj·÷ìï yÓ\¢&ç#˚ùdÔ ‘√{Ï |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ùV≤fi¯q #˚kÕÔπsyÓ÷ nqï »+≈£î m≈£îÿe>±
ñ+≥T+~. n|ü&ÉT ‘·q uÛ≤wüD≤ìï ìj·T+Á‹+#·T≈£î+{≤&ÉT. Ç˝≤ ø£≥º&ç #˚düTø√e&É+ uÛ≤wüD HÓ’|ü⁄D´ kÕ<Ûäq≈£î
n&ÉT¶ø£≥º>± e÷s¡e#·TÃ.
n+<äTπø |æ\¢\T kı+‘· n_ÛÁbÕj·÷\qT #ÓãT‘·Tqï|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&É T, ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\T π>* #˚j·T≈£î+&Ü
#·÷&É&+É ` n˝≤π> ‘êqT ≈£L&Ü <√cÕ\qT m‹Ô #·÷|ü≈î£ +&Ü Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É #˚ùdÔ |æ\y¢ ê&ÉT ùd«#·Ã>¤ ± ‘·q n_ÛÁbÕj·÷\qT
yÓ\¢&ç #˚kÕÔ&ÉT.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 60

Ä) Á|ü•ï+#·&+É
n|ü&˚ bÕsƒX¡ Ê\˝À n&ÉT>∑T ô|{Ïqº |æ\y¢ êìøÏ Á|ü‹ n+X¯+ ø=‘·>Ô ±qT, ÄX¯Ãs¡´+>±qT ñ+≥T+~. yÓ+≥H˚ ‘√{Ï
$<ë´s¡T\ú qT, ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ≈£L&Ü Á|ü•ï+∫, ‘Ó\TdüTø=H˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕÔ&TÉ . ‘·q |ü]düsê\˝Àì $$<Ûä düìïy˚XÊ\T,
dü+|òüT≥q\qT >∑T]+∫ Á|ü•ï+∫ ‘Ó*dæø=+fÒ n~ $wüj·T C≤„Hê_Ûeè~∆øÏ m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. n+<äTπø ñ
bÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\˝Àì Á|ü•ï+#˚ dü«uÛ≤yêìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫ Ä‘·ì Á|ü X¯ï\≈£î z|æø£>± düe÷<ÛëHê\T #ÓbÕŒ*. n|ü&˚
$<ë´]ú düùV≤‘·Tø£+>± Á|ü•ï+∫ düe÷<Ûëq+ sêã≥Tºø=ì, $düÔè‘· C≤„Hêìï bı+<äT‘ê&ÉT.
Ç) yê~+#·&+É
yê~+#·&+É n+fÒ b˛{≤¢&&É +É ø±<äT ` ‘·q≈£î ‘Ó*dæq $wüjT· y˚T dü]jÓ TÆ q<äH˚ <äè&ÛyÉ TÓ qÆ n_ÛÁbÕj·T+ ø£*– ñ
+&É&+É . n+<äTøπ |æ\y¢ ê&ÉT @ $<Ûyä TÓ qÆ nqTe÷q+ ˝Ò≈î£ +&Ü ‘·q uÛ≤yêìï yÓ\&¢ ç #˚ùdÔ s¬ +&ÉT ˝≤uÛ≤\qT bı+<ä>\∑ TZ‘ê&ÉT.
yÓTT<ä{Ï~ ‘·q uÛ≤yê\qT, n_Ûs¡T#·T\qT, Ä˝À#·q\qT e´ø£Ô+ #˚j·T&É+ <ë«sê uÛ≤wüDX¯øÏÔì |ü]|ü⁄wüº+ #˚düT≈£î+{≤&ÉT.
¬s+&Ée~ Ä‘·ì ne>±Vü≤q˝Àì <√cÕ\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü]~<˚› neø±X¯+ ñ+≥T+~. Ç~ ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À
#ê˝≤ |ü]$T‘·+>± e÷Á‘·y˚T ñ+≥T+~.
á) #·]Ã+#·&+É
á #·]Ã+#·&É+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À |æ\¢yêìøÏ n+‘· düeTs¡ú‘· ˝Òø£b˛sTTHê ∫qï ∫qï n+XÊ\ô|’ #·]Ã+∫ ˇø£
eT+∫ eTT–+|ü⁄≈£î <ë] rùdÔ, |æ\¢yêì˝À ‘ê]ÿø£X¯øÏÔ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·T+~. |æ\¢\T |üs¡düŒs¡+ #·]Ã+#·Tø=+fÒ uÛ≤e
e´ø°Ôø£s¡D kÕeTs¡ú´+ ô|+bı+~ n<äq|ü⁄ |ü]C≤„Hêìï bı+<äT≥≈£î düVü ‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
ñ) e]í+#·&+É
e]í+#·&É+ πøe\+ ô|<ä› |æ\¢\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£L&É<äT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT $<ë´s¡Tú\T ≈£L&Ü Ä kÕeTsêú´ìï
ø£*– ñ+&Ü*. ‘·eT |ü]düsê\˝À ñqï #Ó≥q¢ T, |ü≈îå£ \qT, »+‘·Te⁄\qT ‘êqT $qï ø£<\ä∏ qT, ‘êqT #·÷dæq düìïy˚XÊ\qT
‘·q<Ó’q e÷≥\‘√ e]íùdÔ Ä‘·ì˝À uÛ≤wüD X¯øÏÔ, düè»Hê‘·àø£ X¯øÏÔ ô| +bı+<äT‘êsTT.

}) ø£<∏ä\T #Ó|üŒ&É+
∫qï |æ\¢\≈£î Ç+{Ï <ä>∑Zs¡ ñ+&˚ ô|<ä›\T ∫qï ∫qï ø£<∏ä\T #ÓãT‘ês¡ T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êeTT $qï ø£<∏ä\qT
#Óù|Œ neø±X¯+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*ŒùdÔ yÓTT<ä≥ eTT+<äT yÓqTø£\T ‘ês¡T e÷s¡sTTHê Áø£eTÁø£eT+>± ø£<∏äqT ñqï~
ñqï≥T¢ #Ó|üŒ>∑\T>∑T‘ês¡T. n˝≤ #˚j·T&É+ e\¢ Ä‘·ì˝À uÛ≤wüD X¯øÏÔ ô|+bı+<ä&Éy˚T ø±≈£î+&Ü C≤„|üø£X¯øÏÔ ≈£L&Ü eè~∆
bı+<äT‘·T+~. á $<Ûä+>± |æ\¢yê&ÉT ˇø£ Áø£eT |ü<ä∆‹˝À uÛ≤wüDX¯øÏÔ ì n_Ûeè~∆|üs¡#·Tø√yê*.
3.3.4 dü+uÛ≤wüD ÁbÕeTTK´‘· ` düeTej·TdüTÿ\‘√ |üs¡düŒs¡ dü+uÛ≤wüD
dü]jÓTÆ q ñ#êÃs¡D, dü+uÛ≤wüD≈£î ÁbÕD+ e+{Ï~. uÛ≤wüD X¯øÔÏ #·øÿ£ >± ñqï |æ\y¢ ê&ÉT ‘·q uÛ≤yêìï düŒwü+º >±
#Ó|Œü >∑\T>∑T‘ê&ÉT. Ç‘·sT¡ \qT Äø£≥Tº≈î£ +{≤&ÉT. n≥Te+{Ï uÛ≤wüqT u≤\´+˝À düeTej·TdüTÿ\‘√ düV≤ü » yê‘êes¡D+˝À
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 61

dü+uÛ≤wæ+#·&+É <ë«sê ≈£L&Ü kı+‘·+ #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT. n+‘˚>±ø£ düeTej·TdüTÿ\‘√ Ä&ÉTø√e&ÜìøÏ, m≈£îÿe düeTj·÷ìï
>∑&|É &ü ÜìøÏ m≈£îÿe>± Çwü|º &ü ‘É ê&ÉT. ≈£î≥T+ã+ qT+#˚ >±ø£ düeTej·TdüTÿ\ qT+&ç ≈£L&Ü H˚sT¡ Ã≈£îqï uÛ≤wüqT nedüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄Œ&ÉT
ø=+‘· uÛ≤>±ìï e÷Á‘·y˚T $ìjÓ÷–+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. uÛ≤wü˝À dü+øÏ¢wü ºyÓTÆq |ü<ë\ì eTq+ uÛ≤$düTÔqï |ü<ë\qT ≈£L&Ü
düeTej·TdüTÿ\qT+&ç n\y√ø£>± H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉT. n˝≤ uÛ≤wüqT d”«ø£]+#·&+É ‘√u≤≥T e´ø°øÔ s£ D¡ qT>∑÷&Ü ns¡eú +‘·+>±qT,
düeTs¡eú +‘·+>±qT #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT. Ä düeTj·T+˝À ‘·q e÷‘·èuÛ≤wü‘√u≤≥T düeTej·TdüTÿ\ Ç‘·s¡ uÛ≤wü\qT ˇø£{Ï s¬ +&ÉT
H˚sT¡ Ãø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT.

3`4 |üsƒ¡q+ ` ˝ÒKq+

|üsƒ¡q+ :
C≤„q+ nq+‘·yÓTÆq~. Ä C≤„Hêìï dü+bÕ~+#·&ÜìøÏ πøe\+ ÁX¯eD, uÛ≤wüD HÓ’|ü⁄D≤´\T dü]|ü&Ée⁄. n+<äT≈£î
|üsq¡ƒ + #ê˝≤ eTTK´+. ˇø£ $wüj÷· ìï #·~$ ‘·<ë«sê <ëì uÛ≤yêìï Á>∑V≤æ +#·&yÉ T˚ |üsq¡ƒ + nqã&ÉT‘·T+~. eTTÁ~‘·yTÓ j Æ T· Tqï,
sêj·Tã&çjT· Tqï |ü<ë\qT ˝Òø£ yêø±´\qT yê–+Á~j·÷\ düV‰ü j·T+‘√ |ü\ø£&ÜH˚ï |üsq¡ƒ + n+{≤s¡T. $kÕÔsy¡ TÓ qÆ Á>∑+<∏ä
|üsƒ¡q+ e\¢ $C≤„Hê_Ûeè~∆ ø£\T>∑T‘·T+~. |ü+&ç{Ÿ »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ, &܈ˆ düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé, _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY,
>∑TÁs¡+ C≤wüßyê, ll, >∑Ts¡C≤&É, e+{Ï eTVü≤˙j·TT\T nH˚ø£ eT+~ |ü⁄düÔø£ |üsƒ¡q+ <ë«sêH˚ >=|üŒ y˚T<Ûëe⁄˝…’Hês¡T.
eT+∫Á>∑+<∏ë\T $C≤„qdüT>∑+<∏ë\T. $<ë´s¡T\ú T nìï s¡ø±\ |ü⁄døÔü ±\T #·<yä ê*. ndü\T Á|ü|+ü #·yT˚ ‘Ó]∫q |ü⁄døÔü +£ ˝≤+{Ï~.
<ëìï #·<äe&É+ e\¢ eTq C≤„q H˚Á‘ê\T ‘Ós¡T#·T≈£î+{≤sTT.

3`4`1 nø£åsêdü´‘· |üsƒ¡q+ :

#·<eä &É+ ` sêj·T&É+ e∫Ãq yê]ì nø£så êdüT´\T nì ` n˝≤ ø±ì yê]ì ìs¡øså£ êdüT´\ì e´eVü≤]düTHÔ êï+.
ìC≤ìøÏ `
` #·<äe&ÉeT+fÒ πøe\+ nø£åsê\T #·<äe&É+ ø±<äT ` ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥÷, ne>±Vü≤q‘√ #·<äe&É+
` #·<äe&ÉeT+fÒ πøe\+ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\T #·<äe&Éy˚T ø±<äT ` bÕπsƒ´ ‘·s¡ |ü⁄düÔø±\qTôd’‘·+ ns¡úe+‘·+>±qT,
ÄdüøÏÔ>±qT #·<äe&É+. Ç˝≤ Á|ü‹ ø=‘·Ô |ü⁄düÔø±ìï kı+‘·+>± #·<äe&Üìï ª#·<äe&É+μ nHê*.
` sêj·T&ÉeT+fÒ @<√ ø=ìï yêø±´\qT ‘·|ü\T ˝Ò≈£î+&Ü sêj·T&Éy˚T ø±<äT. kı+‘·>± ‘·qø£+≥÷ ˇø£ XË’*ì
@s¡Œs¡#·Tø=ì sêj·T&É+. Ç˝≤ sêj·T&ÜH˚ï ª˝ÒKq+μ nHê*. Ç$ düè»Hê‘·àø£‘·≈£î <ë]rj·÷*.

#·<äe&É+ ` sêj·T&É+ á ¬s+&ÉT n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûä+ >∑\$. m+‘· m≈£îÿe #·<äTe⁄‘ês√, n+‘· #·ø£ÿ>±
sêj·T>∑\TZ‘ês¡T. #·<äe&É+ n+fÒ πøe\+ nø£åsê\T #·<äe&É+ ø±<äì nqT≈£îHêïeTT. m+<äTø£+fÒ uÛ≤wü≈£î *|æ˝Òì
ø±\+˝À nq>± |ü⁄düÔø±\T ˝Òì s√E˝À¢ ≈£L&Ü >∑Ts¡Te⁄\ <ä>∑Zs¡ •wüß´\T |üsƒ¡q+ #˚ùdyês¡T. n<äTe\qH˚ Ç|ü&ÉT
|ü⁄düøÔ ±\qT |üs√ø£å >∑Ts¡Te⁄\qe#·TÃqT.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 62

` #· < ä e &É e T+fÒ ‘· q #· T ≥÷º ñqï Á|ü | ü + #êìï ns¡ ú + #˚ d ü T ø√e&É e Tqï e÷≥. n+<ä T e\¢
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\≈£î |ü⁄düÔø±\T #·~$ ns¡ú+ #˚düTø=H˚ X¯øÏÔ sTTyê«*. n|ü&ÉT yês¡T Ä X¯øÏÔ <ë«sê |ü⁄düÔø£
Á|ü|ü+#·+˝ÀìøÏ Á|üy˚•+∫ $C≤„Hêìï dü+bÕ~kÕÔs¡T.
@ <˚ X ¯ + ˝À nø£ å s êdü T ´\T m≈£ î ÿe eT+~ ñ+{≤s√ Ä <˚ X ¯ + nìï s¡ + >±\˝À eTT+<ä + »˝À
ñ+≥T+<äqï~ j·T<Ûës¡ú+. n+<äTπø eTq <˚X¯+˝À ≈£L&Ü 1990`91 dü+ˆˆ˝À dü+|üPs¡í nø£åsêdü´‘ê ñ<ä´eT+
ÁbÕs¡+_Û+|üã&ç+~.
1968˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£{Ï+∫q ªªC≤rj·T $<ë´ $<Ûëq+μμ ˝À •X¯ó $<ä´, kÕs¡«Á‹ø£ m*yÓT+≥Ø
$<ä´qT >∑T]+∫ #ê˝≤ düŒwüºyÓTÆq dü÷#·q\T #˚dæ+~. nø£åsêdü´‘· ô|+bı+~+#·&É+ ø√dü+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢
ì‘ê´edüs¡ dü<äTbÕj·÷\T n+fÒ ≈£Ls√Ãe&ÜìøÏ ã\¢\T, eT+∫˙{Ï dü<äTbÕj·T+, |ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq eTs¡T>∑T<=&ÉT¢, s¡ø£åD
ø=s¡≈î£ bÕsƒX¡ Ê\≈£î Á|üV≤ü Ø>√&É\T ` $<äT´‘Y dü<Tä bÕj·T+ yÓTT<ä˝q’… $ ‘·|Œü ìdü] nì ù|s=ÿ+~. <ëìøÏ nqT>∑TD+>±H˚
Ç|ü&ÉT ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\T #ê˝≤ es¡≈£î n+<äyÓTÆq s¡÷bÕìï dü+‘·]+#·T≈£î+≥THêïsTT.
eT÷]ÔeT‘·« $ø±kÕìøÏ Á>∑+<∏ä |üsƒ¡q+ yÓTT<ä{Ï k˛bÕq+. uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\˝À eT÷&Ée<Ó’q á |üsƒ¡q HÓ’|ü⁄D´+
dü«‘·dæ‡<ä∆+ø±ø£ ` Á|üj·T‘·ï |üPs¡«ø£+>± e÷Á‘·y˚T n\e&ÉT‘·T+~. |üsƒ¡q+ <ë«sê ø£*–q C≤„q+ e´eVü‰s¡ <äø£å‘·qT
kÕ~Û+∫ ô|&ÉT‘·T+~. n+‘˚ø±<äT, kÕ+düÿ è‹ø£ yês¡dü‘·« $\Te\ |ü]s¡ ø£åD≈£î ≈£L&Ü <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. ≈£L\+ø£wü
C≤„Hêìï, ìs¡Tw› ‘ºü q· T kÕ~Û+∫ ô|≥º>\∑ á |üsq¡ƒ HÓ|’ ⁄ü D´+ $<ë´s¡T\ú ≈£î ÁbÕ<∏$ä Tø£kÕúsTT qT+&˚ n\e&Ü*. <√wüsV¡ ≤æ ‘·+>±
uÛ≤wüD+ >±$+#·&+É ìs¡Tw› ºü |üsH¡ƒ êìøÏ, n{Ϻ ìs¡Tw› ºü |üsq¡ƒ + ìs¡Tw› ºü ˝ÒKHêìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. |üsq¡ƒ + nH˚~ nø£så êuÛ≤´dü+
qT+&ç J$‘· |üs´¡ +‘·+ ìs¡«Væ≤+|üe\dæq ˇø±H=ø£ ø£è‘·´+. ø£s√ƒ s¡ ÁX¯eTø√]Ã, m+‘√ ø£èwæ#d˚ qæ eTVü≤s¡T¸\T— eTVü‰ø£e⁄\T
Á<äw˝ºü ’… C≤„q dü+|ü<qä T Ä]®+∫ <ëìì Á>∑+<∏dä +úü #˚d,æ ‘·sT¡ yê‹ ‘·sê\ yê] eTqT>∑&≈É î£ , dü+düÿè‹øÏ, y˚T˝…q’ JeHêìøÏ
<ë] #·÷|æ+#ês¡T. ÄC≤„Hêìï πøe\+ |üsƒ¡q+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T bı+<ä>∑\+. |üsƒ¡q+ uÛ≤wüD ˝ÒKHê\≈£î yês¡~Û>±
ì\TdüTÔ+~. |üsƒ¡q+ $sêeT düeTj·÷ìï dü~«ìjÓ÷>∑|üs¡#˚~>± ≈£L&Ü ñ|üø£]düTÔ+~.
3.4.2 |üsƒ¡q+ e÷sêZ\T / |ü<ä∆‘·T\T
|üsƒ¡q+˝À eTq+ nqTdü]+#˚ $<ÛëHêìï ã{Ϻ `
(n) eTÚq (Ä) u≤Vü≤´ (Ç) $kÕÔs¡ (á) ≈£åîDí |üsƒ¡Hê\ì Hê\TZ $<Ûë\T>± ù|s=ÿqe#·TÃ. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À
u≤Vü≤´|üsƒ¡q+ $<ë´]ú $ø±kÕìøÏ m+‘√ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. ìs¡T›wüº yê∫ø£ #·s¡´qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À
|üsq¡ƒ + m+‘ÓH’ ê nedüs+¡ .
eTÚq |üsƒ¡q+ ` ÄeX ¯´ø£‘·
$wüj÷· ìï Á>∑V≤æ +#·&+É ˝À yê–+Á~j·÷\≈£î @ e÷Á‘·+ ÁX¯eT ˝Ò≈î£ +&Ü, øπ e\+ ø£+{Ï #·÷|ü⁄‘√H˚ #·<eä &Üìï
eTÚq |üsq¡ƒ + nì n+{≤s¡T. eTÚq |üsq¡ƒ + #˚ùdyê]øÏ m˝≤+{Ï ÁX¯eT ñ+&É<Tä . m<äT{Ïyê]øÏ Çã“+~ @s¡Œ&É<Tä . ‘·≈î£ ÿe
düeTj·T+˝À m≈£îÿe $wüj·T Á>∑Vü≤D≤ìøÏ M\T ø£\TZ‘·T+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 63

Á|üjÓ÷»Hê\T :
1) yê–+Á~j·÷\≈£î @ e÷Á‘·+ n\dü≥ ø£\>∑<äT.
2) $kÕÔs¡ |üsƒ¡HêìøÏ <√Vü≤<ä |ü&ÉT‘·T+~.
3) ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À m≈£îÿe C≤„Hêìï kÕ~Û+#·e#·TÃ.
4) ‘√{Ïyê]øÏ @ $<ÛäyÓTÆq Çã“+~ ø£\T>∑<äT.
5) |üsƒ¡q+ #·Ts¡T≈£î>±, y˚>∑+>± q&ÉTdüTÔ+~.
6) Á>∑+<∏ë\j·÷\˝À á |üsƒ¡qy˚T ne\+ã˙j·T+
7) @ø£ø±\+˝À $<ë´s¡Tú\+<ä] |üsƒ¡q C≤„Hêìï ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |üØøÏå+#·>∑\&ÉT.
8) e÷qdæø£ XÊ+‹ì ø£*–düTÔ+~.
9) u≤Vü≤´ |üsƒ¡HêìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£>± ì\TdüTÔ+~.
10) @ø±Á>∑‘q· T, ne<Ûëq‘·qT ô|+#·T‘·T+~
11) s¡kÕqTuÛ÷Ñ ‹ì ø£*–düT+Ô ~.
12) #·~$q $wüj·÷ìï u≤>± Á>∑Væ≤+#·>∑\&ÉT.
u≤Vü≤´ |üsƒ¡q+ / Á|üø±X¯ |üsƒ¡q+
$<ë´s¡Tú\ yê>√›cÕ\qT ‘Ó*dæø=ì, ìyê]+#·T≥≈£î u≤Vü≤´|üsƒ¡q+ m+‘·> ±H√ ñ|üjÓ÷–düTÔ+~. ÁbÕ<∏ä$Tø£
<äX¯˝À $<ë´]ú #·ø£ÿì ñ#êÃs¡D≈£î, ‘˚*ø£>± uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É&Éy˚T ø±ø£, eTH√$ø±kÕìøÏ <√Vü≤<ä
|ü&ÉT‘·T+~. ìs¡T›wüº yê∫ø£ #·s¡´qT kÕ~Û+#·T≥≈£î Ç~ n‘·´+‘· ÄeX¯ ´ø£+.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À á ÁøÏ+~ ø£è‘ê´\ <ë«sê u≤Vü≤´ |üsƒ¡Hêìï eè~∆ #˚j·Te#·TÃ.
1) nø£ås¡ |ü<ä∆‹ : Bìì ªªes¡dí eü ÷e÷ïj·T |ü<‹∆ä μμ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. á |ü<‹∆ä øÏ bòÕw¢ t ø±s¡T\¶ T n‘·´+‘·
düVü‰j·Tø±]>± ñ+{≤sTT.
2) qMHêø£ås¡ |ü<ä∆‹ : nø£åsê\˝À ˇπø b˛*ø£ ø£*–q nø£åsê\qT ø=ìï esêZ\T>± $uÛÑõ+∫, ˇø=ÿø£ÿ esêZìï
ˇø£ j·T÷ì{Ÿ>± H˚s¡Œ&É+.
3) |ü<ä |ü<ä∆‹ : ø=ìï |ü<ë\qT ÁbÕ‹|ü~ø£>± Á>∑Væ≤+∫, $<ë´s¡Tú\T n$ #·÷dæ #·~y˚≥≥T¢ #˚j·T&Éy˚T
|ü<|ä <ü ‹∆ä . á |ü<‹∆ä ˝À bòÕw¢ t ø±s¡T\¶ qT u≤>± ñ|üj÷Ó –+#ê*. Ä ø±s¡T\¶ ô|’ $<ë´s¡T\ú ≈£î
u≤>± |ü]#·j·TeTTqï edüTÔe⁄\ u§eTà\qT y˚dæ ` u§eTà\qT #·÷dæ ù|s¡T¢ #Ó|æŒ+#ê*.
Bìì ªª>∑T]Ô+|ü⁄ ø±s¡T¶μμ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 64

4) yêø£´ |ü<ä∆‹ : |ü<|ä <ü ‹∆ä ˝À |ü<ë\qT ÁbÕ‹|ü~ø£>± Á>∑V≤æ +∫qfÒ,¢ yêø£´ |ü<‹∆ä ˝À yêø±´ìï ÁbÕ‹|ü~ø£>±
rdæø√yê*. ˇø£ yêø±´ìï Áyêdæ Ä uÛ≤yêìï ‘Ó*ù| u§eTàqT Ä yêø±´\ô|’q ∫Árø£]+#ê*.
n~ |æ\¢\#˚‘· #Ó|æŒ+#ê*.
5) ø£<∏ë |ü<ä∆‹ : u§eTà\T #·÷dæ ø£<∏ä\T #Ó|üŒ&É+ / #Ó|æŒ+#·&É+.
Á|üjÓ÷»Hê\T :
1) á u≤Vü≤´|üsƒ¡q+ <ë«sê |æ\¢\T ñ#êÃs¡D <√cÕ\T >∑eTì+∫, yÓ+≥H˚ düe]+#·e#·TÃ.
2) düŒwüºyÓTÆq uÛ≤wüD≈£î á |ü<ä∆‹ u≤>± ñ|üjÓ÷–düTÔ+~.
3) #·ø£ÿì π>j·÷\qT n_Ûqj·T+‘√ ô|<ä›>± #·<äe&É+ e\¢ Äq+<ëqTuÛÑ÷‹ì bı+<äT‘ês¡T.
4) $<ë´s¡Tú\+<ä]#˚‘· kÕeTT<ësTTø£ |üsƒ¡q+ #˚sTT+#·e#·TÃ.
5) ˇø=ÿø£ÿ $<ë´]ú#˚ yÓ’j·TøÏÔø£ |üsƒ¡q+ #˚sTT+#·e#·TÃ.
6) $<ë´]ú eT+∫ eø£Ô>± sêDÏ+#·e#·TÃ.
7) $<ë´s¡Tú\T uÛ≤ej·TTø£Ô+>± #·<äe&ÜìøÏ n\yê≥T |ü&É‘ês¡T.
8) yÓ’j·TøÏÔø£ |üsƒ¡q+ #˚sTT+#·&ÜìøÏ eTT+<äT ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´]úøÏ ‘˚≥‘Ó\¢eTj˚T´ $<Ûä+>± Ä<äs¡Ù |üsƒ¡q+
#˚ j · ÷ *. n~ $<ë´s¡ T ú \ u≤Vü ≤ ´ |ü s ƒ ¡ H êìï Á|ü u Û ≤ $‘· + #˚ d ü T Ô + ~. ø±ã{Ï º eTT+<ä T >±
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·>T∑ $<Û+ä >± Ä<äsÙ¡ |üsq¡ƒ + #˚dqæ |æeTà≥ e÷Á‘·yT˚ $<ë´]úì u≤Vü≤´|üsH¡ƒ êìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
$<ë´s¡Tú\T bÕsƒ¡+˝Àì düìïy˚XÊìïã{Ϻ ns¡úe+‘·+>± #·<äe&É+ m+‘√ eTTK´yÓTÆq $wüj·T+.
9) yê–+Á~j·÷\≈£î eT+∫ nuÛ≤´dü+ ø£\T>∑T‘·T+~.
10) düu≤Û ø£+|ü+ ‘=\>∑T‘·T+~.
11) düuÛÑ˝À¢ eø£Ô>± e÷{≤¢&É>∑\ X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

|üsƒ¡q ˝ÒKHê\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

1) á ø£è‘ê´ìï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì ˝Ò<ë »≥Tº ø£è‘·´+>± >±ì ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
2) ‘·s¡>∑‹˝Àì Á|ü‹ $<ë´]ú #˚‘· e´øÏÔ>∑‘·+>± nuÛ≤´kÕìï #·~$+∫ nq+‘·s¡+ @$T #˚j·÷˝À
yê] qT+&˚ sêã{≤º*.
3) |æ\¢\T #Ó|æŒq düe÷<ÛëHê\qT q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. nq+‘·s¡+ yê] H√≥T |ü⁄düÔø±\˝À sêdüTø√eTHê*.
4) yÓTT<ä≥ á ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D »]|æ, ‘·s¡Tyê‘· ‘·s¡>∑‹˝Àì n+<ä] |æ \¢\ #˚‘· e´øÏÔ>∑‘·+>±
sêsTT+#ê*.
* 3-4`3 |üPs¡« |üsƒ¡q+
uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\˝À eT÷&Ée<Ó’q |üsƒ¡q+ ˇø£ }Vü‰‘·àø£ Á|üÁøÏj·T. kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£{Ï ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\
|æ\\¢ T ‘·eT≈£î \_Û+∫q |ü⁄düøÔ ±˝À¢ì ù|J\qT ‹s¡>π dü÷Ô e÷{≤¢&TÉ ≈£î+≥÷ ñ+&É&+É eTq+ >∑eTìdüT+Ô {≤+. Ä |ü⁄düøÔ ±˝À¢ì
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 65

s¡+>∑T s¡+>∑T\ u§eTà\qT #·÷dü÷Ô Äq+~dü÷Ô ñ+{≤s¡T. n˝≤ #·÷dæq u§eTà\ Ä<Ûës¡+>± ø=‘·Ô |ü<ë\T, yêø±´\T
ì]à+#·>\∑ TZ‘ês¡T.
ã&çøÏ sêø£eTT+<äT |æ\¢\≈£î |üsƒ¡q kÕeTs¡ú´+ ñ+&É<äì, bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q |æeTà≥H˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT •ø£åD
ÇkÕÔ&Éì #ê˝≤ eT+~ n_ÛÁbÕj·T |ü&ÉT‘·T+{≤s¡T. Ç~ j·T<Ûës¡ú+ >±<äT. ã&çøÏ sêø£eTT+<äT ≈£L&Ü |æ\¢˝À |üsƒ¡q
kÕeTs¡ú´+ dü«\Œ+>± ñ+≥T+~. ø=+‘· eT+~ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT |æ\¢\ |ü≥¢ n‘·´+‘· ÁX¯<ä∆ eVæ≤+#·&É+ e\¢ ø=+<ä]
$<ë´s¡Tú\˝À ø=+‘· y˚Ts¡≈£î ôV≤#·TÃ>± ñ+{À+~. |üsƒ¡q+ n+fÒ πøe\+ |ü<ë\T, yêø±´\T #·<äe&É+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT
á ÁøÏ+~ |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê ≈£L&Ü |üsƒ¡q ÁøÏj·T »s¡T>∑T‘√+~.
1) ∫Á‘ê\qT #·÷∫ |üsƒ¡q+ :
#·<äTe⁄ø=qï ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T e÷¬sÿ{À¢ \_ÛdüTÔqï $$<Ûä ∫Á‘· |ü{≤\qT ` u§eTà\ ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\qT ø=ì ‘Ó∫Ã
|æ\\¢ ‘√ Ä ∫Á‘·+˝Àì u§eTà\qT ` yê{Ï es¡qí ` yê{Ï #˚w\ºü T yÓTT<ä\ >∑T yê{Ïì |ü*øπ ≥≥T¢ #˚dTü +Ô {≤s¡T. Ä u§eTà\T
s¡+>∑T s¡+>∑T\‘√ Äø£s¸¡ Dj ° T· +>± ñ+&É&+É e\¢ |æ\\¢ T ≈£L&Ü ô|<ä› yê]ì Ä $esê\qT Çwü+º ‘√ n&ç– ‘Ó*dæø=+{≤s¡T.
1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì |æ\¢\≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü n˝≤+{Ï u§eTà\qT, u§eTà\ |ü⁄düÔø±\qT #·÷|æ+∫
yê]˝Àì |üsƒ¡HêdüøÏÔì ô|+bı+~+|üe#·TÃ. u§eTà\T ^j·T&É+, düìïy˚X¯ ∫Á‘ê\qT #·~$+#·&É+, ∫Á‘· ø£<∏ä\ <ë«sê
|üsq¡ƒ HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï ô|+bı+~+#·e#·TÃqT.
2) qeT÷Hê\qT #·÷|æ+#·T≥ :
n≥º\‘√, ø=j·T´‘√, ˝ÀVü‰\‘√, eT{Ϻ‘√ #˚dæq @qT>∑T, >∑Ti¿+, Äe⁄ ˝≤+{Ï qeT÷Hê\T #·÷|æ+∫ |æ\¢\‘√
|ü]ƒ+|ü CÒj·÷*.
3) u≤\ kÕVæ≤‘·´+ :
Á|ü‹ Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\˝Àq÷ Ä|üsπ wüHé u≤¢øu˘ ÀsY¶ |ü<øä∏ +£ |ü⁄D≤´q u≤\kÕVæ≤‘ê´ìøÏ #Ó+~q |ü⁄düøÔ ±\T ≈£î|üŒ\T
‘Ó|üŒ\T>± ñ+≥THêïsTT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä |ü⁄düÔø±\qT dü+<äsꓤqTkÕs¡+>± ñ|üjÓ÷–+∫, |æ\¢\qT |üsƒ¡HêìøÏ
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ªª˝…’ÁãØ Ø&ç+>¥μμ n\esêÃ*.
4) Hê≥ø°øs£ D¡ :
yê#·ø±˝À¢ì bÕsƒê´+XÊ\qT ∫qï ∫qï dü+uÛ≤wüD\‘√ düT\uÛÑXË’*˝À Hê{Ïø£>± e÷s¡TŒ#˚dæ $<ë´s¡Tú\#˚
|ü]ƒ+#·Tq≥T¢ #˚j·÷*. Ç$ ø±ø£ q\¢ã\¢ô|’ dü÷≈£îÔ\T, ø=ìï edüTÔe⁄\ ù|s¡T¢ sêdæ $<ë´s¡Tú\#˚ |ü]ƒ+|üCÒj·÷*.
Ç˝≤+{Ï |üPs¡« |üsƒ¡q kÕe÷Á–ì $ìjÓ÷–+∫q#√ |æ\¢\T ñ‘·ÔeT |ü]ƒ‘·\T>± r]Ã~<ä›ã&É‘ês¡T.
4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\ $<ë´s¡Tú\≈£î
1) s¡øs£ ø¡ ±\ e÷´>∑Cq’… T\T, yês¡|Áü ‹ø£\T, e÷dü|Áü ‹ø£\T, #·+<äe÷eT, u≤\$TÁ‘·, eTTfi¯fl|üP&ç yÓ+ø£≥s¡eTD, ∫Á‘·ø±s¡T&ÉT
u≤|ü⁄ ø£*dæ ‘·j·÷s¡T#˚dæq ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T yÓTT<ä˝…’q$.
2) yêsêÔ |üÁ‹ø£\T ` yê]øÏ #·÷|æ+∫ Áb˛‘·‡Væ≤ùdÔ dü«\Œ+>±HÓH’ ê $<ë´s¡T\ú T #·<eä &ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕÔsT¡ . s¡øs£ ø¡ ±\
yês¡\Ô T ùdø£]+#·&+É , dü÷ÿ˝Ÿ nôd+;¢˝À #·~$+#·&+É , @ s√E eTTK´yÓTqÆ yês¡\Ô T Äs√E H√≥T |ü⁄düøÔ +£ ˝À sêsTT+#·&+É .
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆
 66

* |üsƒ¡Hêq+‘·s¡ ø£è‘ê´\T
|üPs¡« |üsƒ¡q ø£è‘ê´\ <ë«sê |æ\¢\˝À |üsƒ¡HêdüøÏÔì ô|+bı+~+∫, Ä ÄdüøÏÔì eT]+‘· ô|+#·Tø=qT≥≈£î ñ
bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø=ìï |üsƒ¡Hê\‘√ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
1) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q uÀ<Ûqä ˝À ÄdüøøÔÏ s£ ¡ n+XÊ\qT Á|ükÕÔ$+∫ ‘·s¡Tyê‘· »]–q |òTü {≤ºìï #·~$ ‘Ó*dæø√eTì
#ÓbÕŒ*. n|ü&ÉT |æ\¢\T kı+‘·+>± #·<äe&ÜìøÏ |üPqT≈£î+{≤s¡T.
2) $sêeT düeTj·T+˝À |æ\¢\#˚ u≤Vü≤´|üsƒ¡q+ #˚sTT+∫ ` u≤>± #·~$q |æ\¢\qT Á|üX¯+dæ+#ê*.
3) 1,2 ‘·s¡>∑‘·T\ $<ë´s¡Tú\≈£î yê] düMT|ü+˝Àì n+XÊ\≈£î #Ó+~q ∫Á‘ê\qT #·÷|æ+#ê*.
4) 3e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç Áø£eT+>± <äèXÊ´\qT ‘=\–+∫, πøe\+ |ü<ë\qT #·÷|ü⁄‘·÷ |ü]ƒ+|üCÒj·÷*.
5) bÕsƒ¡XÊ\ nôd+;¢˝À yês¡Ô\T u≤>± #·~$q $<ë´s¡Tú\qT n_Ûq+~+#ê*.

* 3`4`4 : bÕπsƒ´‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T

|æ\¢\˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ »s¡>±\+fÒ πøe\+ yê#·ø±\qT (bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\qT) e÷Á‘·y˚T #·~$‘˚ dü]b˛<äT. yê]
kÕúsTTøÏ ‘·–q Ç‘·s¡ |ü⁄düøÔ ±\qT n+fÒ ªªbÕπs´ƒ ‘·s¡ |ü⁄düøÔ ±\μμqT ≈£L&Ü #·~$+#ê*. Ç˝≤ #·<yä ê\+fÒ |æ\\¢ ≈£î |üsq¡ƒ +
(#·<äe&É+) |ü≥¢ ÄdüøÏÔì ø£*–+#ê*. n+<äT≈£î yê]øÏ ÇwüºyÓTÆq ø£<∏ ä\T, π>j·÷\T, ∫Á‘· ø£<∏ä\ e+{Ï |ü⁄düÔø±\qT yê]øÏ
n+~+∫ ` yê]˝À |üsƒ¡HêdüøÏÔì ô|+bı+~+#ê*. ªÄ|üπswüHé u≤¢ø˘ uÀs¡T¶μ |ü<∏äø£+ <ë«sê Á|ü‹ Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\≈£î
mHÓïH√ï |ü⁄düÔø±\qT düs¡|òüsê #˚XÊs¡T. yê{Ïì dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚j·T+&ç.
bÕπsƒ´‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T #·<äe&ÜìøÏ á ÁøÏ+~ neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.
1) ø±\ìs¡íj·T |ü{Ϻø£˝À Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\ |üsƒ¡q+ ø√dü+ ø=ìï |”]j·T&É¢qT πø{≤sTT+#ê*.
2) ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ uÛ≤s¡+ eVæ≤+#·qedüs+¡ ˝Ò<Tä . Á>∑+<∏ë\j·T ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚ùdÔ |æ\\¢ T |üsq¡ƒ kÕe÷Á–ì
#·ø£ÿ>± $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T.
3) Á>∑+<∏ë\j·T+˝Àì |ü⁄düÔø±\T ‘·eTø√düy˚T ñHêïj·Tqï uÛ≤yêìï $<ë´s¡Tú\˝À ø£*–+#ê*.
4) |ü⁄düÔø±\qT yê]øÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫, m|ü&ÉT ø√s¡T≈£î+fÒ n|ü&ÉT yês¡T Ä |ü⁄düÔø±\qT ùd«#·Ã¤>±
ñ|üjÓ÷–+#·Tø=H˚ @sêŒ≥T #˚j·÷*.
5) ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À r>∑qT @sêŒ≥T #˚dæ |ü⁄düøÔ ±\qT Áy˚˝≤&ÉBdæ Á|ü<]ä ÙùdÔ |æ\\¢ T Ä |ü⁄düøÔ ±\qT rdæ #·<Tä e⁄≈£î+{≤s¡T.
6) $<ë´s¡Tú˝À¢ |ü≥Hê_Ûs¡T∫ ô|+bı+<äT‘·T+~. n~ e´øÏÔ‘·« $ø±kÕìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
* 3`4`5 : |æ\¢\T eT+∫ bÕsƒ¡≈£î\T ø±e&ÜìøÏ düVü≤ø±s¡+
nø£så êuÛ≤´dü+ qT+&ç J$‘·+ eTT–ùdes¡≈î£ eTìwæ ìs¡«Væ≤+#˚ ì‘·´ø£è‘·´+ |üsq¡ƒ +. uÛ≤wüD ˝ÒKHê\≈£î yês¡~>Û ±
ì*#˚~ |üsƒ¡q+. es¡Ôe÷q dæú‹>∑‘·T\T, n˝≤π> eTVü≤s¡T¸\T eTq≈£î n+~+∫q C≤„qdü+|ü<ä πøe\+ |üsƒ¡q+ <ë«sêH˚
bı+<ä>∑\+. n˝≤+{Ï |üsƒ¡Hêìï |æ\¢\T n_Ûeè~∆ #˚düTø=ì eT+∫ kÕ<Ûä≈ £î\T ø±e&ÜìøÏ ø=ìï #·s¡´\T nedüs¡+.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 67

1) Á>∑+<∏ë\j·÷\T :
|æ\˝¢ À¢ |üsq¡ƒ HÓ|’ ⁄ü D´+ ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á>∑+<∏ë\j·÷\ bÕÁ‘· Ç+‘· nì #Ó|Œü &ÜìøÏ M\T˝Ò<Tä . Á>∑+<∏ë\j·÷\T
$C≤„q düs¡«kÕ«\T. Á>∑+<∏ä\j·÷˝À¢ $<ë´]ú kÕúsTTì ã{Ϻ nH˚ø£ Á>∑+ <∏ë\T ñ+≥THêïsTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À 4,5
‘·s¡>∑‘·T\ $<ë´s¡Tú˝À¢ Á>∑+<∏ë\j·T+˝Àì Á>∑+<∏ë\T #·~y˚ n\yê≥TqT ô|+bı+~+#ê*. u≤\u≤*ø£\T |ü⁄düÔø±\
<ë«sê Á>∑V≤æ +∫q $wüj÷· \ô|’ e÷{≤¢&+ç ∫ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ ãVüQeT‘·T\T n+~+#ê*. ø£<\ä∏ T #·<Tä e⁄≥˝À >∑\ yÓTfi¯≈î£ e\qT
‘Ó*j·T|üs¡#ê*. eT+∫ ø£<∏ä\T #·<äe&É+ e\¢ kÕe÷õø£ $ø±dü+ ø£\T>∑T‘·T+~. kÕ+|òæTø£ ø£<∏ä\T eTq J$‘êìøÏ
n<ä›+|ü&É‘êsTT. düe÷»+˝Àì eT+∫˙, #Ó&ÉTq÷ eTq≈£î ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.

2) ∫Á‘ê\T :
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTTøÏ ‘·–q ∫Á‘ê\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+|üCÒdæ, $sêeT düeTj·T+˝À $<ë´s¡Tú\T yê{Ïì
#·<äe&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. u§eTà\ |ü≥¢ yê]øÏ ñqï düVü≤»yÓTÆq nqTs¡øÏÔ yê]ì #·<äe&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. á
∫Á‘ê\T <äèX¯´ ñ|üø£s¡D≤\T>± |æ\¢\ eTqdüT‡˝À¢ dæús¡ s¡÷bÕ\qT @s¡Œs¡TkÕÔsTT. $wüj·÷e>±Vü≤qqT ô|+bı+~kÕÔsTT.

3) u≤\\ u§eTà\ ø£<∏ë|ü⁄düÔø±\T :

düs¡fi¯ XË’*˝À sêj·Tã&çq u§eTà\ ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T |æ\¢˝À¢ |üsƒ¡Hê_Û˝≤wüqT ô|+bı+~kÕÔsTT. dü+uÛ≤wüD≤
#ê‘·Tsê´ìï eè~∆ #˚kÕÔsTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À 5e ‘·s¡>∑‹ |üP]Ô nj˚T´ dü]øÏ s¡ø£s¡ø±\ u≤\\ ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T
$<ë´s¡Tú\T #·~y˚ X¯øÏÔì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£*–+#ê*. ‘·<ë«sê yê]˝À |ü]|üø£«‘· ø£*– >=|üŒ >=|üŒ s¡#·sTT‘·\ ø£<∏ä\
|ü⁄düÔø±\qT #·<äe&ÜìøÏ yê]˝À eT+∫ Áù|s¡D ø£\T>∑T‘·T+~.

4) yêsêÔ |üÁ‹ø£\T :
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À yêsêÔ|Áü ‹ø£\ bÕÁ‘· #ê˝≤ dü«\Œ+>± ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ Á|ü‹s√E ÁbÕs¡Hú ê düeTj·T+˝À
ÄHê{Ï |üÁ‹ø£\˝À eTTU≤´+XÊ\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ô|<ä› |æ\¢\ #˚‘· #· ~$+#ê*. Bìe\¢ Äø£]¸‘·T˝…’q $<ë´s¡Tú\T Ä
|üÁ‹ø£\qT #·<äe&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔs¡T. n+‘˚ø±<äT yêsêÔ|üÁ‹ø£ ˝À¢ì u§eTà\ <ë«sê ‘Ó*j·TCÒùd $$<Ûä s¡+>±\≈£î
#Ó+~q $wüj·÷\qT $<ë´s¡Tú\T ns¡ú+ #˚düTø=+{≤s¡T.
5) bı&ÉT|ü⁄ ø£<∏ä\T :
bı&ÉT|ü⁄ ø£<∏ä\T |æ\¢\≈£î ÁX¯eD≤q+<ëìï ø£*–kÕÔsTT. uÛ≤wü≈£î n+<ëìï dü+‘·]kÕÔsTT. ‘ê]ÿø£yÓTÆq Ä˝À#·Hê
X¯øìÔÏ ô|+bı+~kÕÔsTT. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ˇø£ $<ë´]ú bı&ÉT|ü⁄ ø£<qä∏ T ‘Ó*j·TCÒùdÔ $T–*q $<ë´s¡T\ú ˝À <ëì düe÷<Ûëq+
ø√dü+ Ä˝À∫+#˚ n\yê≥T ô|+bı+<äT‘·T+~. nsTT‘˚ á bı&ÉT|ü⁄ ø£<∏ä\T $<ë´s¡Tú\ kÕúsTTì ã{Ϻ ñ+&Ü*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 68

á $<ÛäyÓTÆq #·s¡´\ e\¢ |æ\¢\T eT+∫ bÕsƒ¡≈£î\T ø±>∑\s¡T.

3`4`6 |üsƒ¡q ˝ÒKHê\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ :
yêÁ>∑÷|ü+˝À ñqï uÛ≤wü≈£î *|æì ø£*Œ+#·&ÜH˚ï ˝ÒKq+ n+{≤s¡T. uÛ≤wü D≤ìøÏ <Ûä«ì eT÷\+ ø±>± `
˝ÒKHêìøÏ esêí\T eT÷\yÓTqÆ $. |ü~kÕs¡T¢ #·~$q <ëìø£+fÒ ˇø£ÿkÕ] sêùdÔ Ä $wüjT· + u≤>± >∑Ts¡T+Ô ≥T+<äì ô|<ä\› T
n+{≤s¡T. #·ø£ÿì <ädü÷Ô] ø£*–ñ+&É&É+ ˇø£ >=|üŒ kÕeTs¡ú´+>± #Ó|üŒe#·TÃ. á kÕeTsêú´ìï |æ\¢˝À¢ dü]jÓÆTq Ø‹˝À
ô|+bı+~+#·&É+ ñbÕ<Ûë´j·TTì u≤<Ûä´‘·. |üsƒ¡q ˝ÒKHê˝À¢ @~ eTT+<äT $<ë´]∆øÏ H˚]Œ+#ê* nH˚ n+X¯+ô|’ eTH√
$C≤„q XÊgy˚‘·Ô\T nH˚ø£ #·s√Ã|ü#·s¡Ã\T »]|æ, eTT+<äT |üsƒ¡q+ Ä ‘·sê«‘˚ ˝ÒKq+ nì ‘˚*à #ÓbÕŒs¡T. <ëìøÏ ø±s¡D+
|üsƒ¡HêìøÏ uÛ≤wüD+‘√ <ä>∑Zs¡ dü+ã+<Ûä+ ñ+~. uÛ≤wüD+˝Àq÷ |üsƒ¡q+˝Àq÷ yê–+Á~j·÷˝…’q ô|<ä$, Hê\Tø£ ø£<ä*ø£
ñ+≥T+~. ø±ì ˝ÒKq+˝À yê{ÏøÏ |üì˝Ò<äT. πøe\+ #˚‹y˚fi¯flπø |üì.
Known to unknown; Easy to difficulty - nq>± ‘Ó*dæq $wüjT· eTT qT+&ç ‘Ó*j·Tì $wüj÷
· \≈£î— ‘˚*ø£
$wüj·÷\ qT+&ç ø£]ƒq $wüj·÷\≈£î nuÛÑ´düq+ »s¡>±*. á <äèw溑√ #·÷ ∫Hê |üsƒ¡q+ eTT+<äT H˚]Œ ‘·sê«‘· ˝ÒKq+
H˚sêŒ*. eT+∫ <ädü÷Ô] $<ë´s¡Tú\≈£î es¡+ ˝≤+{Ï~. #·÷&É>±H˚ #˚‹ sê‘· eTq*ï Äø£]¸+#˚˝≤ ñ+&Ü*. ÁbÕ<∏ä$Tø£
‘·s¡>∑‘·T\˝À ˇø£ XÊÁd”Ôj·T $<Ûëq+˝À#˚‹sê‘· H˚]Œ‘˚ |æ\¢\≈£î #·ø£ ÿì <ädü÷Ô] n\e&ÉT‘·T+~. #·ø£ÿì <ädü÷Ô]øÏ
$<ë´s¡Tú\#˚ <äèwüº˝ÒKq+ (#·÷∫sê‘·) sêsTT+#ê*. n~ ≈£L&Ü ù|J˝À ÁøÏ+~ qT+&ç ô|’øÏ sêsTTùdÔ <√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü
ñ+{≤sTT. Ä <äèwü˝º KÒ q+ / y˚T\T |ü+øÏìÔ |æ\\¢ ≈£î Äq+<ëìï ø£*+Z #˚ ÁbÕdü yêø±´\T sêj·T&É+ eT+∫~. <äèwü˝º KÒ q+
#·øÿ£ >± sêdæq |æ\\¢ |ü⁄düøÔ ±\qT $T–*q yê]øÏ #·÷|æ, sêdæq $<ë´]úì Áb˛‘·‡Væ≤ùdÔ $T–*q yê]øÏ Áù|s¡D ø£\T>∑T‘·T+~.
e÷s¡Tÿ\+fÒ |æ\¢\T Çwüº|ü&É‘ês¡T ø±ã{Ϻ e÷s¡Tÿ\T y˚j·T&É+ eT+∫~.

<äèwüº˝ÒKq+ ` Á|üjÓ÷CHê\T :
1) nø£åsê\T >∑T+Á&É+>±, bı+~ø£>± sêj·T>∑\TZ‘ês¡T
2) nø£åsê\≈£î ` |ü<ë\≈£î ` yêø±´\ eT<Ûä´ ‘·–q+‘· düe÷qyÓTÆq U≤∞‘√ sêj·T>∑\TZ‘ês¡T
3) $sêeT ∫Vü‰ï\qT bÕ{Ï+#·&É+ n\yê≥T ne⁄‘·T+~.
4) nø£åsê\T düe÷q |ü]e÷D+˝À ñ+&˚≥≥T¢ sêkÕÔs¡T.
ñø£Ô˝ÒKq+
ñø£Ô˝ÒKq+ ≈£L&Ü $<ë´]ú eT+∫ <ädü÷Ô]øÏ ø±s¡D+. ñø£ÔeTq>± #Ó|üŒã&çq ` ˝ÒKqeTq>± sêj·Tã&çq nì
ns¡ú+. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü<ë\qT |ü\T≈£î‘·÷, $<ë´]úì Ä |ü<ëìï $ì |ü\ø£ô|’ sêj·TeTq&Üìï ñø£Ô˝ÒKq+ n+{≤s¡T.
|ü<ë\qT es¡íÁø£eT <√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü düŒwüº+>±, ìs¡T›wüº+>± sêj·T&Üìï H˚]Œ+#·&Éy˚T ñø£Ô˝ÒKq Á|ü<Ûëq \ø£å´+. á
˝ÒKq+ e\¢ $q&É+, ñ#·Ã]+#·&É+, #·<äe&É+, sêj·T&É+ nH˚ Hê\T>∑T HÓ ’|ü⁄D≤´\T ˇπøkÕ] n\e&ÉT‘êsTT.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 69

ñø£Ô˝ÒKq+ ` Á|üjÓ÷CHê\T :
1) Bì e\q #·ø£ÿì ÁX¯eD X¯øÏÔ ô|+bı+<äT‘·T+~.
2) ÁX¯eD, |üsƒ¡q, ˝ÒKHê\≈£î düeTq«j·T+ düeT≈£Ls¡T‘·T+~.
3) $<ë´]ú #˚‹Áyê‘·˝Àì n+<ëìï ` düeT‘·qT ‘Ó*dæø√e#·TÃ.
4) #·~$q<ëìø£+fÒ sêdæq <ëìe\¢ C≤„|üø£X¯øÏÔ eè~∆ bı+<äT‘·T+~.
5) $<ë´]ú sêdæq <ëì˝À nø£ås¡ <√cÕ\T >∑eTì+#·e#·TÃ.
6) ìs¡Tw› yºü TÓ qÆ ˝ÒKq+ n\e&ÉT‘·T+~.
7) ‘·–q y˚>∑+‘√ sêj·T>∑\ HÓ’|ü⁄D´+ n\e&ÉT‘·T+~.
8) ÁX¯<ä∆>± $q&ÉeTH˚ n\yê≥T n\e&ÉT‘·T+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À eT+∫ ˝ÒKq \ø£åD≤\T :
1) düŒwüº+>±qT, n+<ä+>±qT ñ+&Ü*.
2) |ü<äeTT\ eT<Ûä´, |ü+≈£îÔ\ eT<Ûä´ ‘·–q+‘· düe÷qyÓTÆq U≤∞ì e<ä˝ ≤*.
3) $sêeT ∫Vü‰ï\T bÕ{Ï+#ê*.
4) ‘·–q y˚>∑+‘√, <√wü s¡Væ≤‘·+>± sêj·÷*.
5) nø£åsê\T ô|<ä› ∫qï ‘˚&Ü ˝Ò≈£î+&Ü ˇπø |ü]e÷D+˝À ñ+&Ü*.
6) $wüj·T <√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü sêj·÷*.
7) uÛ≤cÕ <√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü sêj·÷*.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À |æ\¢\≈£î ˝ÒKHêìøÏ á ÁøÏ+~ q÷‘·q $wüj·÷\qT bÕ{Ï+#ê*.
1) yê]øÏ ‘√∫q $<Ûä+>± ^‘·\T ^sTT+#·&É+, düTHêï\T #·T{Ϻ+#·&É+,
2) #·Tø£ÿ\T ô|{Ï+º #·&+É .
Ä ‘·s¡Tyê‘·H˚ yê]ì nø£åsê\yÓ’|ü⁄ eT[fl+#ê*. ∫qï |æ\¢\ #˚‹y˚fi¯ófl #ê˝≤ ˝Ò‘·>±, düTìï‘·+>±
ñ+{≤sTT. ô|ì‡˝Ÿ, ã\|ü+ |ü{Ϻ sêj·T&ÜìøÏ #˚‹y˚fi¯fl ø£+&Ésê\ düeTq«j·T+ #ê˝≤ nedüs¡+. n+<äTπø ã&ç˝À #˚]q
yÓ+≥H˚ nø£åsê\T ~~›+#·≈£î+&Ü ` yê]øÏ eTT+<äT>± ã\|ü+ |ü≥Tº≈£îH˚ $<Ûëq+ H˚sêŒ*. |üPs¡« ˝ÒKq ø£è‘ê´\T
#˚sTT+#ê*. u§eTà\T ^sTT+#ê*. n$ m˝≤ ñHêï yÓT#·TÃ≈£î+fÒ |æ\¢yê&É T dü+‘√wü|ü&É‘ê&ÉT. düTHêï\T, ^‘·\T,
u§eTà\ <ë«sê ˝ÒKHêìï ≈£L&Ü ˇø£ Áø°&É>± uÛ≤$+|üCÒj·÷*. ~«‘·Ô«, dü+j·TTø±Ôø£åsê\T $<ë´]úøÏ ø£wüº‘·s¡eTì eTq+
uÛ≤$düTÔHêï+ ø±ì ` uÛ≤cÕ XÊgy˚‘·Ô\T <ëìì n+^ø£]+#·&É+˝Ò<äT.

|üsƒ¡q ˝ÒKHê\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ :

uÛ≤cÕ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T>± |ü]>∑DdÏ Tü qÔ ï ÁX¯eD+, uÛ≤wüD+, |üsq¡ƒ +, ˝ÒKHê\˝À @ ˇø£ÿ<ëì˝À |ü]|üPs¡‘í · ˝Òøb£ ˛sTTHê
` $T–*q HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ Ä Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆
 70

1) ÁX¯eD HÓ’|ü⁄D´+ dü]>± ˝Òø£b˛‘˚ #·ø£ÿì uÛ≤wüD X¯øÏÔ @s¡Œ&É<äT.

2) uÛ≤wüD+˝À HÓ’|ü⁄D´+ ˝Òì jÓT&É\ |üsƒ¡q HÓ’|ü⁄D´+ n\e&É<äT.
3) |üsƒ¡q+˝À |ü≥Tº ˝Òø£b˛‘˚ düÁø£eTyÓTÆq ˝ÒKq+ n\e&É<äT.
Ç˝≤ ˇø£<ëìô|’ ˇø£{Ï Á|üu≤Û yêìï #·÷|ü⁄‘êsTT ø±ã{Ï,º á uÛ≤cÕ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ˇø£ #·øÿ£ ì Áø£eT+˝À $<ë´s¡T\ú ≈£î
H˚sêŒ*. uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\ eT<Ûä´ >∑\ n+‘·s¡Z‘· dü+ã+<Ûëìï á $<Ûä +>± uÛ≤$+#·e#·TÃ.

ÁX¯eD+

˝ÒKq+ uÛ≤wüD

|üsƒ¡q+

uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\˝ÀH˚ ø±ø£ düŒw”ºø£s¡D≤\˝À ≈£L&Ü n+‘·s¡Z‘· dü+ã+<Ûä+ ñ+~.

1) düŒwü‘º ·
2) ìs¡Tw› ‘ºü ·
3) düeT‘·
4) n+<ä+
5) y˚>∑+ ` nH˚ á nsTT<äT \ø£åD≤\T uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î kÕe÷q´ düŒw”ºø£s¡D\T. uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î á
nsTT<äT \ø£åD≤\T |ü+#· ÁbÕD≤\e+{Ï$. á nsTT<äT \ø£åD≤\qT &܈ˆ sê$ s¡+>±sêe⁄ >±s¡T ‘·q ª‘Ó\T>∑T uÀ<ÛäHê
Á|üB|æø£μ Á>∑+<∏ä+˝À á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ‘Ó*j·TCÒXÊs¡T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\ kÕe÷q´ \ø£åD≤\T ` |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûä+
\ø£Då ≤\T uÛ≤wüD+
1. düŒwüº‘· m. düŒwüº+>±, nedüsêqT>∑TD+>±
}ìø£‘√, dü«s¡u<ÒÛ +ä ‘√ e÷{≤¢&Ü*.
_. ÁXÀ‘·\≈£î $ì|æ+#˚˝≤ e÷{≤¢&Ü*
2. ìs¡T›wüº‘· dæ. uÛ≤cÕ<√cÕ\T ñ+&Ésê<äT.
&ç. $wüj·T<√cÕ\T+&Ésê<äT.
3. düeT‘· Ç. <Ûä«ìøÏ <Ûä«ìøÏ eT<Ûä´, |ü<ëìøÏ |ü<ëìøÏ Ç. <Ûä«ìøÏ <Ûä«ìøÏ eT<Ûä´, |ü<ëìøÏ
eT<Ûä´, yêø±´ìøÏ yêø±´ìøÏ eT<Ûä´
e÷{≤¢&˚≥|ü⁄&ÉT e´e<Ûëq+
düe÷q+>± ñ+&Ü*.
m|òt. <Ûä«qT\ìï+{Ï˙ düe÷q dü«s¡+‘√
e÷{≤¢&Ü*.
4. n+<ä+ õ. yê∫ø±_Ûqj·T+ ñ+&Ü*.
ôV≤#Y. Äø£s¸¡ Dj° T· yÓTqÆ d”«j·TXË*’ ‘√
e÷{≤¢&Ü*.
5. y˚>+∑ ◊. ‘=+<äs|¡ &ü øç ±ì, HêìÃø±ì
e÷{≤¢&É≈£L&É<äT. düeTT∫‘· y˚>∑+‘√
e÷{≤¢&Ü*.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆
|üsƒ¡q+
m. düŒwüº+>± nedüsêqT>∑ TD+>±
}ìø£‘√, dü«s¡uÛÒ<ä+‘√ #·<äyê*
_. ÁXÀ‘·\≈£î $ì|æ+#˚˝≤ #·<äyê*.
dæ. uÛ≤cÕ<√cÕ\T ñ+&Ésê<ä T.
&ç. $wüj·T<√cÕ\T+&Ésê<äT.
|ü<ëìøÏ eT<Ûä´, yêø±´ìøÏ
yêø±´ìøÏ eT<Ûä´ #·~y˚≥|ü&ÉT
e´e<Ûëq+ düeT+>± e⁄+&Ü*.
m|òt. <Ûä«qT\ìï{Ï˙ düe÷q dü«s¡+‘√
#·<äyê*.
õ. yê∫ø±_Ûqj·T+ ñ+&Ü*.
ôV≤#Y. Äø£s¸¡ Dj
° T· yÓTqÆ d”« j·TXË’*‘√
#·<äyê*.
◊. ‘=+<äs¡|ü&çø±ì, HêìÃø±ì
#·<äe≈£L&É<äT. düeTT∫‘· y˚>∑+‘√
#·<äyê*.
˝ÒKq+
m. düŒwüº+>±, nedüsêqT>∑TD+>± $sêeT
∫Vü‰ï\T ñ|üjÓ÷–dü÷Ô sêj·÷*.
_. bÕsƒ¡≈£î\≈£î ø£ì|æ+#˚˝≤ sêj·÷*
dæ. uÛ≤cÕ<√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü sêj·÷*.
&ç. $wüj·T<√cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü sêj·÷*.
Ç. nø£åsêìøÏ nø£åsêìøÏ eT<Ûä´, |ü<ëìøÏ
|ü<ëìøÏ eT<Ûä´, yêø±´ìøÏ yêø±´ìøÏ
eT<Ûä´ sêùd≥|ü⁄&ÉT m&É+ düeT+>±
ñ+&Ü*. $sêeT ∫Vü‰ï\T|üjÓ÷–+#ê*.
m|òt. nø£åsê\ìï{Ï˙ düe÷q |ü]e÷D+˝À
sêj·÷*.
õ. <ädü÷Ô] >∑T+Á&É+>± ñ+&Ü*.
ôV≤#Y. Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq d”«j·TXË’*˝À sêj·÷*.
◊. ‘=+<äs¡|ü&ç >=\TdüTø£≥Tº Áyê‘·>± ø±ì
eTØ ì<ëq+>± >±ì sêj·T≈£L&É<äT.
düeTT∫‘· y˚>∑+‘√ sêj·÷*.
71
 72

3.4.7 ˝ÒKq HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~∆ ` ˝ÒKq HÓ’|ü⁄D´+ ô|+bı+~+#·T≥≈£î rdüTø√e\dæq #·s¡´\T :

1. |ü s ƒ ¡ q + H˚ π s Œ≥|ü  &É T es¡ í e ÷\˝Àì nø£ å s ê\qT es√í ‘ · Œ ‹Ô kÕú H ê\qT ã{Ï º ø±ø£ Äø±s¡ + ˝À
ñ+&˚ kÕe÷´ìï ã{Ϻ H˚s¡Œ&É+ Á|üdüTÔ‘· uÀ<ÛäHê $<Ûëq+.
ñ<ë : 1. nÄ≥‘·\i
2. ñ}&É&ÛÉ
3. ˇzW
4. #·#Û·»ãuÛÑK
5. ásƒj ¡ T· s¡sa¡
6. m@◊|òTü |ü|eüò TewüV≤ü
7. <∏ä<ä<Ûä
8. qdü>∑
á |ü<ë\‘√H˚ ˝ÒKHêìï ≈£L&Ü H˚sêŒ*. u§eTà ÁøÏ+<ä ¬s+&ÉT nø£åsê\ e÷≥\˝À ˇø£ nø£ås¡+ e÷Á‘·+ sêdæ
$T–*q nø£så +¡ U≤∞ ô|&ç‘˚ $<ë´]ú Ä˝À∫+∫ Ä nø£så êìï |üP]kÕÔ&TÉ . Ç˝≤ s¬ +&ÉT, eT÷&ÉT nø£så ê\ |ü<ë\‘√ ˝ÒKq+
H˚sêŒ*.
2. |ü<ë\˝Àì nø£åsê˝≤qT ‘ês¡Te÷s¡T>± Áyêdæ Ä nø£åsê\qT ñ|üjÓ÷–dü÷Ô ˇø£ #·ø£ÿì |ü<ëìï @sêŒ≥T
#˚sTT+#·&+É .
ñ<ë :` |üø£\ ` |ü\ø£
3. ‘ês¡Te÷s¡T #˚dæq |ü<ë\qT dü]#˚dæ ˇø£ #·ø£ÿì yêø£´+ @sêŒ≥T#˚j· T&É+.
ñ<ë :` |ü+&É>∑ dü+Áø±+‹ á s√E ` ás√E dü+Áø±+‹ |ü+&É>∑
|ü+&É>∑ |ü⁄{Ϻq Áø°düTÔ øÏdüàdt ás√E ` Áø°düTÔ |ü⁄{Ϻq ás√E ÁøÏ düàdt |ü+&É>∑.
á$<Ûä+>± |ü<ä yêø£´ |ü<ä∆‘·‘·T\˝À e÷s¡TŒ\‘√ ˝ÒKq+ H˚]Œ+#·&É+ e\¢ ` $<ë´]ú ÁX¯eT nqTø√ø£
dü+‘√wü+‘√ ˝ÒKq ÁøÏj·T˝À bÕ˝§Z+{≤&ÉT. n+‘˚ø±ø£ |üsƒ¡q+ <ë«sê H˚s¡TÃ≈£îqï C≤„HêìøÏ ˝ÒKq+ <ë«sê |ü⁄qs¡“\q+
#˚≈L£ s¡T‘·T+~.
3`5 düè»Hê‘·àø£‘· : }Vü≤ / ø£\Œq
düè»q n+fÒ ˇø£ q÷‘·q $wüj÷· ìï @s¡Œs¡#&· +É . $wüj÷· ìï n+<äs÷¡ #·÷ ùd ø√D+˝À ø±≈£î+&Ü eTs√ ø=‘·Ô
ø√D+˝À #·÷&É&É+, ø£$‘·\T, ø£<∏ä\T, Hê{Ïø£\T yÓTT<ä˝…’q kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏj·T*ï ‘·q<Ó’q kı+‘· Ä˝À#·q\‘√, qMq
|ü<ä∆‘·T˝À¢ düèõ+#·&Üìï düè»Hê‘·àø£‘· n+{≤s¡T. |æ\¢\T }Vü‰˝Àø£+ ˝À $Vü≤]dü÷Ô ñ+{≤s¡T. mHÓïH√ï }Vü≤\T, ø=‘·Ô

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 73

ø=‘·Ô uÛ≤yê\T yê]øÏ |ü⁄&ÉT‘·÷ ñ+{≤sTT. yê{ÏøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ s¡÷|üø£\Œq #˚ùdÔ Ä |æ\¢yê&ç n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T
yÓ*øÏ ekÕÔsTT. uÛ≤wü |ü]D≤eTo\+, n<=ø£ düJeÁdüe+‹ ˝≤+{Ï~. ø±˝≤qT>∑TD+>± e÷s¡TŒ#Ó+<ä&É+ <ëì düVü≤»
dü«uÛ≤e+. |æ\¢˝À¢ yÓ*¢$s¡ùd dü]ø=‘·Ô Ä˝À#·q\qT Áb˛‘·‡Væ≤ùdÔ yê]˝À düè»Hê‘·àø£‘· |üs¡efi¯ó¢ ‘=≈£îÿ‘·T+~. q÷‘·q
$wüj·÷\qT Ä$wüÿ]düTÔ+~. kı+‘·+>± sêùd kÕeTs¡ú´+ düè»Hê‘·àø£ X¯ø ÏÔøÏ eT]+‘· <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. düè»Hê‘·àø£
e´ø°Ôø£s¡D uÛÖ‹ø£ s¡÷|ü+˝ÀqT, sê‘· s¡÷|ü+˝ÀqT, Á|ü<äs¡Ùq s¡÷|ü+˝ÀqT ñ+≥T+~. uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\ kÕ<Ûäq‘√bÕ≥T
|æ\\¢ düè»Hê‘·àø£‘,· ø£\ŒHêX¯≈î£ \Ô qT yÓ*øÏrj·T&É+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç eTTK´yÓTqÆ $~Û. Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á $wüj÷· ìøÏ
m+‘√ ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*. düè»Hê‘·àø£‘·>∑\ e´≈£îÔ\ô|’H˚ e÷qeC≤‹ uÛÑ$wü´‘·TÔ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. n<Ûë´|ü≈£î&ÉT á
HÓ’|ü⁄D≤´ìï $<ë´s¡Tú˝À¢ ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ $$<Ûä Á|üÁøÏj·T\˝À #·ø£ÿì •ø£åD Çyê«*.
á düè»Hê‘·àø£ HÓ’|ü⁄D´+ Hê\TZ s¡ø±\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
1) ø=‘·Ô $wüj·÷ìï eTs√ ø=‘·Ô Á|üÁøÏj·T˝ÀìøÏ e÷s¡Ã&É+.
2) ø=‘·Ô $wüj·÷ìï eTs√ bÕ‘· Á|üÁøÏj·T˝ÀìøÏ e÷s¡Ã&É+
3) bÕ‘· $wüj·÷ìï ø=‘·Ô Á|üÁøÏj·T˝ÀìøÏ e÷s¡Ã&É+
4) bÕ‘· $wüj·÷ìï eTs√ bÕ‘· Á|üÁøÏj·T˝ÀìøÏ e÷s¡Ã&É+.
eTs√ s¡ø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ bÕ‘·s¡÷bÕìøÏ ø=‘·Ôs¡÷|ü+ Çe«&É+, n+<äs¡÷ yÓT#˚à $<Ûä+>± ø=‘·Ô s¡÷bÕìøÏ
bÕ‘·s¡÷|ü+ Çe«&É+ ≈£L&Ü düè»Hê‘·àø£‘˚!
3.5.1 düè»Hê‘·àø£ nuÛ≤´kÕ\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À ` ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·
1) á ø£è‘ê´ìï |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤dü÷Ô $<ë´s¡Tú\≈£î ‘·>∑T dü÷#·q\T Çyê«*.
2) $<ë´s¡Tú\T u≤>± Ä˝À∫+∫ ùd«#·Ã¤>± »yêãT #Óù|Œ yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#ê*.
3) nedüs¡yÓTÆ‘˚ ø=ìï Ä<Ûësê\qT n+~+#ê*.
4) nq+‘·s¡+ |æ\¢\qT »≥T¢>± $uÛÑõ+∫ sêj·TeTHê*, Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*.
5) |æ\\¢ T sêdæq ∫qï ∫qï ø£<\ä∏ qT ùdø£]+∫ ªH˚q÷ ø£<ä∏ sêkÕÔμ nH˚ ù|s¡T‘√ ˇø£ *œ‘· |üÁ‹ø£ ‘·j÷· s¡T#˚jT· e#·TÃ.
n˝≤π> ∫qï ø£$‘·\qT ùdø£]+∫ ªH˚q÷ ø£$H˚μ nH˚ o]¸ø£‘√ eTs√ *œ‘· |üÁ‹ø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·Te#·TÃ. ªH˚q÷
u§eTà\T ^kÕÔμ nH˚ ù|s¡T‘√ ≈£L&Ü u§eTà\T |ü⁄düøÔ +£ ‘·j÷· s¡T#˚jT· e#·TÃ. M{Ïì ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝Àq÷, bÕsƒX¡ Ê\
Á>∑+<∏ë\j·T+˝Àq÷ Á|ü<ä]Ù+#ê*.
ø=‘·Ô $wüjT· + n+fÒ $<ë´]ú jÓTTø£ÿ kı+‘· uÛ≤eq / }Vü≤ / ø£\Œq nì Á>∑V≤æ +#ê*. $<ä´ n+fÒ øπ e\+ >∑~
Hê\T>∑T >√&É\ eT<Ûä´ ≈£Ls√Ãu{Ϻ #Óù|Œ C≤„HêìøÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘· + ø±<äT. n~ `
1) |æ\\¢ düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~∆ø,Ï
2) dü+|üPs¡í e÷qdæø£ $ø±kÕìøÏ,
3) ñqï‘·yÓTÆq e´øÏÔ‘ê«ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚˝≤ ñ+&Ü*. Ä ø£è‘ê´\T $<ë´]ú˝Àì düè»Hê‘·àø£ X¯≈£îÔ\qT $ø£dæ+|üCÒdæ,
yê] Á|üC≤„ bÕ≥yê\ Á|ü<äs¡Ùq≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆
 74

düè»Hê‘·àø£ nuÛ≤´kÕ\T ` ñ<ëVü≤s¡D:

$<ë´]ú˝À düè»Hê‘·àø£‘·qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT á ÁøÏ+~ nuÛ≤´kÕ\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
1) bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± ˇø£ ∫Á‘·+ ^j·T+&ç, s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç, ∫Á‘·+ >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
2) MT $TÁ‘·Tì |ü⁄{Ïqº s√E dü+<äs“¡ +¤ >± Á^{Ï+>¥ø±s¡T¶ ‘·j÷· s¡T#˚dæ yê]øÏ n+~+∫ yêfi¯ó¢ @eTHêïs√ ‘Ó\|ü+&ç.
3) MT bÕsƒ¡XÊ\ ‘√≥˝À>∑\ s¡ø£s¡ø±\ yÓTTø£ÿ\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç. Ä yÓTTø£ÿ˝À¢ @ yÓTTø£ÿqT qTe⁄«
u≤>± Çwüº|ü&É‘êe⁄? m+<äT≈£î?
4) eT+∫ e÷s¡Tÿ\T kÕ~Û+#ê\+fÒ ÁX¯<ä∆ nedüs¡+. á $wüj·T+ MT<ä MT $TÁ‘·TìøÏ ˝ÒK sêj·T+&ç.
Ä<ÛäTìø£ uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T˝À¢ n˙ï ø±ø£b˛sTTHê #ê˝≤es¡≈£î ã÷¢yéT dæ<ë∆+‘êìï nqTdü]+∫ •X¯ó πø+ÁBø£è‘·+
eT]j·TT •X¯ó eTqdüÔ‘êÔ«ìøÏ nqT>∑TD+>± s¡÷bı+~+|üã&çqy˚. ø£è‘ê´\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düHê\qT
ìs¡«Væ≤düT+Ô &É&Üìï ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<‹∆ä n+{≤s¡T. ø£è‘·´+ ˝Òì<˚ bÕsƒ+¡ ˝Ò<Tä . yÓTTqï yÓTTqï{Ïes¡≈î£ M{Ïì n<äq|ü⁄ bÕsƒ´¡
Á|üD≤[ø± ø±s¡´Áø£e÷\T (Extra Curricular Activities) nH˚yês¡T. á ø£è‘ê´\ ÁbÕ<Ûëq´‘· Á>∑V≤æ +∫ Ç{°e\ M{Ïì
n<äq|ü⁄ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø± ø±s¡´Áø£e÷\T nì ∫qï#·÷|ü⁄ #·÷&É≈£î+&Ü Ä ù|s¡TqT s¡<äT›#˚dæ M{Ïì bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£\T
(Curriculum) nì ù|s=ÿ+≥THêïs¡T. $<ë´ uÀ<Ûqä ˝À>∑TD≤‘·àø£‘q· T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ >∑‘+· ˝À ªªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ÁbÕ<∏$ä Tø£
$<ë´ |ü<øä∏ +£ μμ Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É »]–+~. $<ë´s¡T\ú kÕúsTTqqTdü]+∫ yê] XÊØs¡ø,£ e÷qdæø£ X¯≈î£ \Ô qT düeTq«j·T|ü]∫
düeTT∫‘·yÓTÆq, ns¡úe+‘·yÓTÆq ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê´+XÊ\qT n+~ùdÔ $<ë´s¡Tú\T #·Ts¡T≈£î>±, Äq+<ä+>± uÀ<Ûäq
Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§Zì düeTs¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düqqT bı+<äT‘ês¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À $<ë´s¡Tú\#˚ u§eTà\T ^sTT+#·&É+, |ü⁄düÔø±\≈£î n≥º\T y˚sTT+#·&É+, nø£ås¡ |üPs¡D,
|ü<|ä Pü s¡D, <Û«ä q´qTø£sD ¡ |ü<ë\T ` Ç˝≤+{Ï ø£è‘ê´\qT #˚sTT+#·&+É <ë«sê yê]˝À Ä˝À#·Hê X¯øÔÏ ô|+bı+~ yê]˝À
nD– ñqï n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T ({≤˝…+{Ÿ‡) yÓ*øÏ ekÕÔsTT. Ç$ $<ë´s¡Tú\ Ä˝À#·q\≈£î |ü<äTqT ô|&É‘êsTT. bÕsƒ¡XÊ\ô|’
$<ë´s¡Tú\≈£î nqTs¡øÏÔ, ñ‘·T‡ø£‘· ø£\T>∑T‘êsTT. kÕúsTTì ã{Ϻ, neø±XÊ\qT ã{Ϻ yê]øÏ ∫qï ∫qï ÁbÕC…≈£îº\qT
πø{≤sTTùdÔ m+‘√ ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§Z+{≤s¡T. yê]˝À düè»Hê‘·àø£‘· |üsêø±wü˜≈£î #˚s¡T‘·T+~. n+<äTπø ‘·q ªdüTes¡í+μ
ø±e´+˝À ø£<∏ë s¡#·sTT‘· ≈£î+<ë uÛ≤düÿÁsêe⁄ Ç˝≤ nHêïs¡T.
∫qï|æ\¢\ q>∑ dæ]eT˝…¢ bı{≤¢\T
$|æŒ#·÷&É Á|ü‹uÛÑ >∑T|ü⁄ŒeTqTqT!
$<ä´j·Tq>∑H˚$T? $|æŒ#Ó|ü⁄Œ≥ ø£<ë!
uÛ≤düÿsês¡T´e÷≥! Á|ü>∑‹u≤≥!!
ÁbÕC…≈£îº n+fÒ :
|æ\¢\T düVü≤» yê‘êes¡D+˝À, ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT>± nH˚«wæ+∫, |ü]XÀ~Û+∫, nedüs¡eT>∑T düe÷#ês¡+
ùdø£]+∫ ˇø£ $wüj·T+ |ü≥¢ >±ì, n+X¯+ |ü≥¢ >±ì ne>±Vü≤q @s¡Œs¡#·Tø=ì ìsê∆s¡D≈£î sêe&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚
ø£è‘ê´\H˚ ÁbÕC…≈£îº |üqT\T>± |æ\TkÕÔs¡T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 75

ñ<ë: 1. @<Ó’Hê ˇø£ <˚X¯uÛÑøÏÔ π>j·÷ìï / bÕ≥qT ùdø£]+#·+&ç. <ëìì #ês¡Tºô|’ sêdæ Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
2. kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ bÕ≥Tã&çq eTVü≤˙j·TT\ ∫Á‘ê\qT ùdø£]+#·+&ç. yê]ì >∑T]+∫ 4, 5
yêø±´\T sêdæ #·<ä$ $ì|æ+#·+&ç.
3. MT Á>∑+<∏ë\j·T+˝À ˙≈£î q∫Ãq eT+∫ ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±ìï ùdø£]+∫ #·~$ MT kı+‘· e÷≥˝À¢
Ä |ü⁄düÔø£+ m˝≤e⁄+<√ sêj·T+&ç.
ñ|üjÓ÷>±\T :
1) uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ j·÷+Á‹ø£‘· <ä÷s¡yÓTÆ, q÷‘·q‘·«+ dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~.
2) |æ\¢\T dü«j·T+>± nuÛÑ´düq+ #˚kÕÔs¡T.
3) Äq+<ä+>± nuÛ´Ñ dækÕÔsT¡ .
4) ‘√{Ïyê]‘√ bÕ\T|ü+#·Tø=q&É+ e\¢ yÓTÆÁr uÛ≤eq ô|s¡T>∑T‘·T+~.
5) yê]øÏ Çe«ã&çq ùd«#·Ã¤ düè»Hê‘·àø£‘·≈£î <ë]rdüTÔ+~.
6) n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T $ìjÓ÷>±ìøÏ ekÕÔsTT.
7) |æ\¢˝À¢ Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T, Á|üC≤kÕ«eT´ yê‘êes¡D+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
á dü+<äs¡“¤+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£è‘ê´ìøÏ, ÁbÕC…≈£îº |üìøÏ >∑\ e´‘ê´kÕìï |üP]Ô>± ns¡ú+ #˚düTø√yê*.
ø£è‘ê´\T ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T
1) \ø£å´+ dü«\Œ+>± ñ+≥T+~. ãVüQfi¯ \øå±´\ düe÷Vü‰s¡+>± ñ+≥T+~.
2) ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À eTT–+|üã&É‘êsTT düeTj·T+ m≈£îÿe rdüT≈£î+≥T+~
3) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |üs¡´y˚ø£åD #˚kÕÔ&ÉT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT πøe\+ dü÷#·q\qT e÷Á‘·y˚T
ÇkÕÔ&TÉ .
3.5.2 |æ\¢\ ø£\Œq n_Ûeè~∆ #˚j·T&ÜìøÏ ø£è‘ê´\T
düè»Hê‘·àø£‘· s¡÷bÕ˝…’q •X¯óπ>j·÷\T, n_Ûqj·T π>j·÷\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. Ç$ >±ø£ á ÁøÏ+~
n+XÊ\T≈£L&Ü düè»Hê‘·àø£‘·qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìs¡« Væ≤+#ê*.
1) ø£$‘ês¡#·q : ÁbÕ<∏$ä Tø£ <äX˝¯ À ø£$‘ê s¡#q· ≈£î •ø£Då Çe«&É+ »s¡>ì∑ |üì. á <äX˝¯ À ÁbÕ<∏$ä Tø£
uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\T H˚s¡Œ&Éy˚T eTTK´ ñ<˚›X¯´+. nsTTq|üŒ{ÏøÏ düè»Hê‘·àø£ HÓ’|ü⁄D´+
MT<ä n_Ûs¡T∫ì ø£*–+#˚ ∫qï ∫qï ø£$‘·\T sêsTT+#·e#·TÃ.
2) ø£<∏ës¡#·q : 4,5 ‘·s¡>∑‘·T\˝À |æ\¢yêì #˚‘· yês¡T H˚s¡TÃ≈£îqï ø£<∏ä\qT ‹]– ÁyêsTT+#·&É+
<ë«sê, ø=‘·Ô ù|s¡T¢ ô|{Ϻ+#·&É+ <ë«sê, eTs√ s¡ø£yÓTÆq eTT–+|ü⁄ Çe«&É+ <ë«sê
yê] düè»Hê‘·àø£‘·qT ô|+bı+~+#·e#·TÃ.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 76

3) es¡íHê‘·àø£ s¡#·q : Hê\Ze ‘·s¡>∑‹ qT+&ç Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ∫Á‘ê\qT $<ë´s¡Tú\≈£î #·÷|æ+∫, yê{Ïì
es¡íHê‘·àø£+>± sêsTT+#ê*. n˝≤π> Á|üø£è‹˝Àì <äèXÊ´\qT #·÷|æ+∫, <ëìøÏ
yê]˝À ø£*–q düŒ+<äqqT / eT<ÛäTs¡ uÛ≤yê\qT es¡íHê‘·àø£+>± sêsTT+#·e#·TÃ.
4) bÕsƒ¡XÊ\ |üÁ‹ø£ : Ç~ $<ë´s¡Tú\˝À düèCHê‘·àø£ X¯øÏÔì ‘·|üŒø£ ô|+bı+~düTÔ+~. }Vü‰X¯øÏÔì, es¡íHê
X¯øÏÔì, ø£<∏äq X¯øÏÔì ô|+bı+~+#˚ ø£<∏ä\T, ø£$‘·\T, ∫Á‘ê\T, CÀ≈£ î\T Ç+<äT˝À
ñ+{≤sTT.
á ø£è‘ê´\ e\q :
1) $<ë´s¡Tú\T M{Ï <ë«sê ‘·eT düè»Hê‘·àø£ X¯øÏÔì ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
2) ‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]kÕÔs¡T.
3) nø£ås¡ s¡÷|ü+˝À yê] }Vü≤\≈£î ¬sø£ÿ\T ekÕÔsTT.
4) Äq+<ëqTuÛÑ÷‹ì bı+<äT‘ês¡T.
5) eT+∫ yÓ’Ks¡T\T, Ädü≈£îÔ\T ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
6) ‘·eTø£+≥÷ ˇø£ XË’*ì @sêŒ≥T #˚düT≈£î+{≤s¡T.
düè»Hê‘·àø£‘· X¯øÏÔì ô|+bı+~+#·&É+˝À á n+XÊ\qT >∑eTì+#ê*.
1) $<ë´]ú d”«j·Ts¡#·q #˚ùd≥|ü&ÉT nø£ås¡ <√cÕ\˙, uÛ≤e <√cÕ\˙ uÛÑ j·Tô|≥º≈£L&É<äT. yê]øÏ q∫Ãq |ü<ä∆‹˝À
sêj·T&É+ yÓTT<ä\T ô|&ç‘˚ Áø£y˚T|æ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT <√wü dües¡D #˚ j·Te#·TÃ.
2) yê] s¡#q· \qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À n+<ä] eTT+<äT #·~$+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. n|ü&ÉT Ç+ø± u≤>± sêdæ eT+∫
>∑T]Ô+|ü⁄ bı+<ë\H˚ ø√]ø£ m≈£îÿe ne⁄‘·T+~.
3) d”«j·T s¡#·q\≈£î ìj·Te÷\T $~Û+#·≈£L&É<äT. n˝≤π> ‘·|ü\qT ‘·|ü\T>± m‹Ô #·÷|ü≈£î+&Ü ªªÇ˝≤ e÷s¡TŒ
#˚ùdÔ u≤>∑T+≥T+<˚yÓ÷ Ä˝À∫+#·T !μμ n+≥÷ e÷s¡TŒ\qT dü÷∫+#ê*.
4) ø=ìï Á|üÁøÏj·T\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·~$, $e]+∫ ` n|ü&ÉT |æ\¢\qT sêj·TeTHê*.
Ä<Ûës¡ Á>∑+<∏ë\T
1) ‘Ó\T>∑T uÀ<ÛäHê Á|üB|æø£, &܈ˆ sê$ s¡+>±e⁄
2) ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£sB¡ |æø£ ‘Ó\T>∑T, 4,5 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûqä , •ø£Då dü+dü,ú Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ôV≤’ <äsêu≤<é
3) ñbÕ<Ûë´j·T ø£s¡B|æø£ ‘Ó\T>∑T, 1,2 ‘·s¡>∑‘·T\ q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ô|’ •ø£åD, sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD
dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<é
4) |æ\\¢ nuÛ´Ñ düHê_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+, ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT, 3,4,5 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T, düs«¡ •øå± n_Ûj÷· Hé, |ü•ÃeT>√<ëe]
õ˝≤¢
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 77

5) &ç.b&é. n<Ûë´|üqXÊÁdüÔ+ ‘Ó\T>∑T uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T. ‘Ó\T>∑T nø±&ÉMT.

6) &ç|ü¢yÓ÷ ÇHé b&ÉT´πøwüHé (<ä÷s¡ $<ë´ $<Ûëq+), uÛ≤cÕ $<ä´ ` ‘Ó \T>∑T. sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤ dü+düú,
ôV’≤<äsêu≤<é, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
7) ‘=\ø£] ∫qT≈£î\T 1 qT+&ç 5 ‘Ó\T>∑T yê#·ø£eTT\T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D, ôV’≤<äsêu≤<é.
8) |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ ` uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T. düs¡«•øå± n_Ûj·÷Hé, |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢.
9) ªªsê‘·˝À sêeTD°j·Tø£‘êμμ ` ≈£î+<ë uÛ≤düÿs¡sêe⁄, ªª#·<äTe⁄ $C≤„q+μμ e÷dü|üÁ‹ø£, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«
Á|ü#T· s¡D.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 78

eT÷˝≤´+ø£q+
I. á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 20 |ü+≈£îÔ\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆ \øå±´\qT $e]+#·+&ç.
2. ÁX¯eD \ø£åD≤\qT ‘Ó*|æ, ÁX¯eD X¯øÏÔ ˝ÀbÕ\T ` ìyês¡D #·s¡´\T $e]+#·+&ç.
3. uÛ≤wüDeT+fÒ @$T{À ‘Ó*|æ, |æ\¢˝À¢ yê#·ø£ #·s¡´qT ô|+bı+~+#·&É+ ˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·qT
$X¯Bø£]+#·+&ç.
4. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À uÛ≤wüD≤_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ n+XÊ\qT ‘Ó\Œ+&ç .
5. |üsƒ¡q, ˝ÒKHê\ eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
II. á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 10`15 |ü+≈£îÔ\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. ø£<∏ëø£<∏äq+ Á|üjÓ÷»Hê\T ` rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T dü÷∫+#·+&ç.
2. eTÚq|üsƒ¡q+ e\¢ ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê\qT ‘Ó\Œ+&ç.
3. |æ\¢\T eT+∫ bÕsƒ¡≈£î\T ø±e&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&˚ n+XÊ\T @$?
4. |æ\¢˝À¢ ˝ÒKq HÓ’|ü⁄D´+ ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ rdüTø√e\dæq #·s¡´\qT ‘Ó\Œ+&ç.
5. |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆˝À bÕπsƒ´‘·s¡ |ü⁄düÔø±\ bÕÁ‘·qT $e]+#·+&ç.
6. eT+∫ ˝ÒKHêìøÏ e⁄+&Ée\dæq \ø£åD≤\T @$?
III. á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 4`5 yêø±´\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. ÁbÕC…≈£îº n+fÒ @$T{Ï? ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D ‘Ó\|ü+&ç.
2. düè»Hê‘·àø£‘· n+fÒ @$T{À sêj·T+&ç.
3. düè»Hê‘·àø£‘· nuÛ≤´kÕ\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?
4. n_Ûqj·Tπ>j·÷\qT >∑T]+∫ ‘Ó\Œ+&ç.
5. |æ\¢\T m|ü⁄Œ&ÉT $+{≤s¡T?
6. <äèwüº˝ÒKq Á|üjÓ÷»Hê\T $e]+#·+&ç.
IV. á ÁøÏ+~ yêìøÏ ‘·–q düe÷<ÛëHê\qT ‘Ó\Œ+&ç.
1. uÛ≤cÕXÊÁdüÔ ì|ü⁄DT\T #Ó|æŒq ÁbÕ‹|ü~ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T mìï? ( )
(n) 2 (Ä) 4 (Ç) 3 (á) 5

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 79

2. bı&ÉT|ü⁄ø£<∏ä\T, á X¯øÏÔì ô|+bı+~kÕÔsTT. ( )

(n) s¡#·HêX¯øÏÔ (Ä) es¡íHêX¯øÏÔ (Ç) nuÛÑ´düqX¯øÏÔ (á) Ä˝À#·HêX¯øÏÔ
3. ñø£˝Ô KÒ q+ n+fÒ ( )
(n) #·÷∫sêj·T&É+ (Ä) #Ó|æŒ+~ sêj·T&É+
(Ç) n+<ä+>± sêj·T&É+(á) }Væ≤+∫ sêj·T&É+
4. |üsƒ¡q+ mìï s¡ø±\T. ( )
(n) 4 (Ä) 2 (Ç) 6 (á) 3
5. á ÁøÏ+~ yêìì »‘·|üs¡#·+&ç. ( )
1. <˚X¯uÛÑøÏÔ π>j·÷\qT ùdø£]+#·T≥ ( ) n) Á|ü>∑‹ ^‘·
2. ÁX¯eD— uÛ≤wüD— |üsƒ¡q— ˝ÒKHê\T ( ) Ä) düè»Hê‘·àø£‘·
3. q+&É÷] sêeTø£èwüíe÷#ês¡T´\ s¡#·q ( ) Ç) |üsƒ¡q+
4. ø£$‘ê s¡#·q ( ) á) ÁbÕC…≈£îº |üì
5. uÛ≤wüD ˝ÒKHê\≈£î yês¡~Û ( ) ñ) uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\T

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆

 80

1 bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T,
4 uÀ<ÛäHêXÊg+ô|’ ne>±Vü≤q
4.1 |üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£, ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\ uÛ≤cÕ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔ ø±\ s¡÷|üø£\Œq˝À nqTdü]+#ê*‡q ‘ê‹«ø£‘·
eT]j·TT e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\T
4.2 uÛ≤cÕ uÀ<Ûäq˝À $wüj·T+ (Content), $<ÛëHê\T (approaches), eT]j·TT |ü<ä∆‘·T\T (Methods) `
|üsd¡ Œü s¡ uÛ≤>∑kÕ«eT´ |ü<‘∆ä T· \T, kÂ\uÛ´Ñ ø£s>Ô¡ ± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT (Teacher as a facilitator).
4.3 Ç‹eè‘êÔ\T (Themes), bÕsƒê´+X¯ ìsêàD+, nuÛ≤´kÕ\ dü«uÛ≤e+, yê{Ï ‘·s¡>∑‹ >∑~ nq«j·T + (ìs¡«Vü≤D)
4.4. 1,2 ‘·s¡>∑‘·T\ eT]j·TT 3,4,5 ‘·s¡>∑‘·T\ $<ë´Á|üe÷D≤\T, nuÛ Ñ´düq dü÷∫ø£\T
4.5 uÛ≤cÕ $<ë´Á|üD≤[ø£ (Language Curriculum), düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ ìs¡«Vü≤D≈£î (Á|ükÕsêìøÏ) nuÛ´Ñ düq
eqs¡T\T.

\øå±´\T :
1. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq˝À ‘ê‹«ø£ H˚|ü<∏ä´+ ne>±Vü≤q
2. uÛ≤cÕuÀ<Ûäq˝À $<ÛëHê\T, |ü<ä∆‘·T\ ne>±Vü≤q
3. bÕsƒê´+X¯ ìsêàD+, nuÛ≤´kÕ\ dü«uÛ≤e+, ‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤DqT ‘Ó\TdüTø√e&É+.
4. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤wü, $<ë´Á|üe÷D≤\T, nuÛÑ´düq dü÷∫ø£\ ne>±Vü≤q
5. uÛ≤cÕÁ|üD≤[ø£ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq ìs¡«Vü≤D≈£î ø±e\dæq nuÛÑ´düq eqs¡T\ô|’ ne>±Vü≤q

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 81

|ü]#·j·T+ :

|æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\≈£î e#˚ÃHê{Ïπø uÛ≤cÕ |ü]C≤„q+ ø£*– ñ+{≤s¡T. yê] Ä˝À#·q\≈£î ‘·–q $<Ûä+>± uÛ≤wüqT
ñ|üj÷Ó –dü÷Ô e⁄+{≤s¡T. yê] nedüsê\qT rs¡TÃ ø=+≥÷e⁄+{≤s¡T. Ç~ eT]+‘· düeTs¡eú +‘·+>± düeTÁ>∑+>± »s¡>±\+fÒ
uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ nedüs¡+. Ç+<äT≈£î bÕsƒ¡XÊ\, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]düsê\ H˚|ü<∏ä´+ Á|ü<Ûëq n+XÊ\T>±
#Ó|üø√e#·TÃ. M{Ï˝À n‹ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+, á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ s¡÷|üø£\Œq m˝≤ »s¡>±* ? n+<äT˝À
$wüj·T+, $wüj·÷+XÊ\T @$ ñ+&Ü* ? $<ë´s¡Tú\ kÕúsTTøÏ nqT>∑TDyÓTÆq $<ë´Á|üe÷D≤\T @$ ? bÕsƒê´+XÊ\
ìsêàD+, nuÛ≤´kÕ\T m˝≤ ñ+&Ü* ? m˝≤ ñ+fÒ $<ë´]ú˝À Äq+<äøs£ y¡ TÓ qÆ uÛ≤cÕuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑T‘·T+~? Ç˝≤+{Ï
$wüj·÷\ MT<ä ≈£åîDí |ü]o\q nedüs¡+. n+‘˚ø±ø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· eT]j·TT uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\ô|’ ≈£L&Ü düŒwüº‘·
nedüs+¡ .

4.1.1 |üPs¡« ÁbÕ<∏$ä Tø£, ÁbÕ<∏$ä Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· \ uÛ≤cÕ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq ` ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏+ä

uÛ≤wü uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D kÕ<Ûäq+. uÛ≤cÕy˚‘·Ô\T |ü<ë\, yêø£´ìsêàD ìj·Te÷\ düeT÷Vü≤+>± uÛ≤wüqT
uÛ≤$kÕÔs¡T. uÛ≤wü $$<Ûä kÕúsTT\˝Àì <Ûä«qT\T, esêZ\T, |ü<ë\T, yêø±´\T, e´ed”úø£è‘·yÓTÆq |ü\T ìj·Te÷\≈£î
˝Àã&ç ñ+≥T+<äì M] uÛ≤eq.
Ç~ eTq≈£î uÛ≤wü jÓTTø£ÿ |üP]Ô dü«s¡÷bÕìï #·÷|æ+#·<äT. n+<äTe\¢ uÛ≤wüqT $dÔüè‘·yÓTÆq s¡÷|ü+˝À
#·÷&Ü*. n|ü⁄Œ&˚ n~ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD Ç#˚à n<Ûë´|ü≈£î\≈£î bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘·\≈£î, $<ë´
Á|üD≤[ø± s¡÷|üø£s¡Ô\≈£î, $<ë´Á|üD≤[ø± s¡#·sTT‘·\≈£î
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Bìì ãVüQeTTK+>± |ü]o*+#ê*. n+fÒ ìsêàD |üs¡+>±, kÕe÷õø£ <äèw溑√, eTH√
yÓ’C≤„ìø£ <äèø£Œ<∏ä+‘√, XÊÁd”Ôj·T yÓ’K]‘√ kÕ<Ûës¡D≤‘·àø£ H˚|ü<∏ ä´+‘√ uÛ≤wüqT |ü]o*+#ê*.

uÛ≤wüqT H˚s¡TÃø=H˚ $<Ûëq+ :

|æ\\¢ +<äs÷¡ ã&çøÏ sêø£ eTT+<˚ uÛ≤wüqT H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. Ç+<äT≈£î m≥Te+{Ï Á|ü‘´˚ ø£ •ø£D
å ñ+&É<Tä . yêπs
dü«j·T+>± dü+øÏ¢wüºyÓTÆq uÛ≤cÕ ìj·Te÷\qT, <Ûä«qT\T, |ü<ë\T, yêø±´\T
yê{Ï nsêú\qT ns¡ú+ #˚düTø=+{≤s¡T. dü+<äsꓤìøÏ ‘·–q uÛ≤cÕs¡÷bÕìï m+|æø£ #˚düTø=ì e÷{≤¢&É‘ês¡T. Ç+<äT≈£î
Á|ü<Ûëqø±s¡D≤\T ¬s+&ÉT.
1. |æ\¢\+<äs¡÷ |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ uÛ≤wüqT H˚s¡TÃø=H˚ kÕeTsêú´ìï ø£*– ñ+&É&É+.
2. ‘·eT |ü]düsê\˝À ns¡úe+‘·yÓTÆq düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§Zq&É+.

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 82

n+fÒ |æ\¢\T düVü≤»+>±, dü+<äs√“¤∫‘·+>± uÛ≤wüqT Á>∑Væ≤düTÔHêïs¡ì ns¡ú+. Ms¡T uÛ≤wüqT

H˚s¡TÃø=H˚≥|ü&ÉT nø£åsê\T, >∑TDÏ+‘ê\T, ˇ‘·TÔ\T, |ü<ë\T, yêø±´\T nH˚ Áø£eT+˝À H˚s¡TÃø√e&É+ ˝Ò<äT.
uÛ≤wüqT H˚s¡TÃø=H˚ dü+<äsꓤ\˝À ø£wüº+, düT\uÛÑ+ nì ≈£L&Ü uÛ≤$+#·&É+ ˝Ò<äT. ns¡úe+‘·yÓTÆq düìïy˚XÊ\˝À
bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê uÛ≤wüqT dü+<äs√“¤∫‘·+>± Á>∑Væ≤kÕÔs¡T. n~ düeTÁ>∑+>± ñ+≥T+~. #ê˝≤ düVü≤»+>±q÷
ñ+≥T+~. (j·÷+Á‹ø£yÓTÆq ns¡ús¡Væ≤‘·yÓTÆq |ü⁄qX¯Ãs¡D |æ\¢\T ø£+sƒ¡‘êô|{Ϻ eè<Ûë>± ÁX¯eT|ü&É{≤ìøÏ e÷Á‘·y˚T
ñ|üø£]düTÔ+~. ø±ì ì»yÓTÆq uÛ≤wü n\e&É<äT.)
ô|’ n+XÊ\qT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø=ì düVü≤»+>± ns¡úe+‘·yÓTÆq düìïy˚XÊ˝À¢ bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê ‘·s¡>∑‹
>∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT — düVü≤» nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\qT ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê #·<äe&É+, sêj·T&É+, e´ø°Ôø£]+#·&É+
#˚j·T>∑*π>˝≤ |üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£, ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\ uÛ≤cÕ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. M{Ï s¡÷|üø£\Œq˝À
Á|ü<Ûëqdü÷Á‘·+ ¬>kÕº˝Ÿº ôd’ø±\J (Wholistic approach)
uÛ≤cÕ $ìjÓ÷>∑+ :
uÛ≤cÕuÀ<Ûäq˝À uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´˝ kÕ<Ûäq≈£î n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*. Ç+<äT≈£î ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÛ≤cÕ
$ìjÓ÷>∑+ düeTs¡eú +‘·+>± »s¡>±*. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T n+<äT≈£î <√Vü≤<ä|&ü Ü*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq˝À
M{Ïì ≈£L&Ü <äèwæº˝À e⁄+#·Tø=ì dü+<äs√“¤∫‘·+>± ‘·eT nedüsê\T rs¡ TÃø√e&ÜìøÏ M\T>± $$<Ûä e´eVü‰s¡
s¡÷bÕ\˝À uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚˝≤ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+~+#ês¡T. ø£qTø£ dü+<äs√“¤∫‘· düìïy˚X¯ ø£\Œq
uÀ<ÛHä ê|üs+¡ >± ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î eTTK´yÓTqÆ ~ (Contextualisation is more important in our teaching).
C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·≥º+ (NCF - 2005))
C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·≥º+ ` 2005 Á|üø±s¡+ |æ\¢\T, ã{°º $<ÛëHê\≈£î ã<äT\T ns¡úe+‘·+>±
H˚s¡TÃø√e&É+, H˚s¡TÃø=qï C≤„Hêìï ì‘·´ J$‘êìøÏ nq«sTT+#·&É+, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü yê]
kÕúsTTøÏ ‘·–q Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\qT ≈£L&Ü #·<äe&É+, n<äq|ü⁄ eqs¡T\T, kÕe÷Á–ì ùdø£]+#·Tø√e&É+, ˇ‹Ô&ç ˝Òì
ùd«#êä|üP]‘· Á|üC≤kÕ«$Tø£ yê‘êes¡D+˝À |æ\¢\ eT÷˝≤´+ø£q+ »s¡>∑& É+ e+{Ï ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ë\ Ä<Ûës¡+>±
q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îHêïsTT.
ìs¡“¤+<Ûä ñ∫‘· $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ (RTE- 2009)
ìs¡“+¤ <Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥+º 2009 ˝Àì 5e n<Ûë´j·T+ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏj·T\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT düŒwüº|ü]∫+~. Bì Á|üø±s¡+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T m˝≤ e⁄+&Ü*?
1. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T sêC≤´+>∑ $\Te\T ô|+bı+~+|üCÒùd˝≤, |æ\¢\ düs ¡«‘√ eTTK$ø±kÕìøÏ <√Vü≤<ä |ü&˚˝≤
ñ+&Ü*.
2. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T, ø£è‘ê´\T, nH˚«wüD\ yÓ\T>∑T˝À C≤„ q ìsêàD+ »]π>˝≤ #·÷&Ü*.
3. |æ\\¢ T ‘êeTT bı+~q C≤„Hêìï, ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#˚ kÕeTsêú´\qT n+#·Hê y˚jT· >∑*>π ˝≤ eT÷˝≤´+ø£q
$<ÛëHê\T ñ+&Ü*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 83

4. |æ\¢\˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq, eT+∫ yÓ’Ks¡T\T, uÛ≤cÕ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\ <ë«sê ô|+bı+~+#ê*.
5. uÛ≤wüqT $$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À düeTs¡eú +‘·+>± $$<Ûä e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ\˝À $ìjÓ÷–+#˚ kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#˚
$<Ûä+>±, düè»Hê‘·àø£‘· e+{Ï n+XÊ\ ø£qT>∑TD+>± q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄dü Ôø±\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
sêh $<ë´Á|üD≤[ø± #·≥º+ ` 2011
NCF - 2005, RTE - 2009 \ Ä<Ûës¡+>± uÛ≤cÕ Ä<Ûës¡ |üÁ‘·+s¡÷bı+~+#ês¡T. Á|üe÷D≤\T,
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì >∑T]+∫ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝À¢ bı+<äT|üs¡#ês¡T. M{Ï
Ä<Ûës¡+>± #·ø£ÿì bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq »]–+~.
4.1.2 uÛ≤cÕ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T`e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\T
NCF - 2005, APSCF- 2011 eT]j·TT RTE - 2009 , \T dü÷∫+∫q $<ÛëHê\ ø£qT>∑TD+>±
uÛ≤cÕ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T s¡÷|ü⁄~<äT›ø√e\dæq nedüs¡+ @s¡Œ&ç+~. uÛ≤wü dü«uÛ≤yêìï ne>±Vü≤q #˚düTø=ì, |æ\¢\
dü«uÛ≤yêìøÏ nqT>∑TD+>± uÀ<Ûqä »s¡>±\ì $<ë´y˚‘\Ô· T dü÷∫+#ês¡T. e÷s¡T‘·Tqï uÀ<ÛHä ê $<ÛëHê\T, eT÷˝≤´+ø£q
|ü<ä∆‘·T\T, uÀ<ÛäHê rs¡TqT ìπs›•+#˚ $<Ûä+>±qT, |æ\¢\≈£î düVü≤» uÛ≤cÕ nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\T ø£*Œ+#˚ $<Ûä+>±q÷,
Äq+<äø£s¡yÓTÆq uÀ<ÛäqqT Ä$wüÿ]+#˚˝≤ q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT s¡÷ bı+~+#ê\ì dü÷∫+#·&É+ »]–+~.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ s¡÷|üø\£ Œq˝Àì eTÚ[ø£ dü÷Á‘ê\T:
• @ $wüj·÷\HÓ’Hê $&ç$&ç>± ø±≈£î+&Ü yÓTT‘·Ô+>± #·÷&É&É+ (Wholistic approach)
• m+|æø£ #˚dæq bÕsƒê´+XÊ\T |æ\¢\ C≤„Hê‘·àø£, kÕe÷õø£, kÕ+düÿ è‹ø£ , uÛ≤yêy˚X¯, e÷qdæø£ #·\Hê‘·à‘·ø£
s¡+>±\ H˚|ü<∏ë´\ø£qT>∑TD+>± ñ+&Ü*.
• bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± Ä•düTqÔ ï $<ë´$wüjT· ø£ Á|üe÷D≤\qT, nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\qT, uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\qT
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+&Ü*.
• ÁbÕ<∏$ ä Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· \ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±˝À¢ Äq+~+|üCdÒ æ Ä˝À#·q\T sπ ø¬ ‹Ô+#˚ |æ\\¢ |ü]düsê\qT Á|ü‹_+_+#˚
∫Á‘ê\T+&Ü*. HêD´yÓTÆq ø±–‘·+, n+<äyÓTÆq eTTÁ<äD‘√ eTT<äT›\T eT÷≥ø£fÒº u§eTà\T ≈£L&Ü ñ+&Ü*.
m+<äTø£+fÒ |æ\¢\≈£î u§eTà\+fÒ ÁbÕD+.
• yê#·ø±˝À¢ì uÛ≤wü düT\uÛÑ+>± ñ+&Ü*. düè»Hê‘·àø£‘·≈£î M\T>± ñ+&Ü*. |æ\¢\T ‘·eT dü«uÛ≤wü\qT ñ
|üjÓ÷–+#·T≥≈£î nqTe⁄>± ñ+&Ü*.
• H˚&ÉT eTq+ nqTdü]düTÔqï~ ø£è‘ê´<ës¡ uÀ<ÛäHê $<Ûëq+ ø£qTø£ ‘·s¡> ∑‹ yê]>± ìπs∆•+∫q |ü\T ø£è‘ê´˝À¢
bÕ˝§Zq&ÜìøÏ M\T>± yê#·ø±˝À¢ $$<Ûä ø£è‘ê´\‘√ ≈£L&çq nuÛÑ´kÕ\T+&Ü*.
• yê#·ø±˝À¢ì bÕsƒê\T, bÕ≥\T, |ü<ë´\T, ø£<∏ä\T, d”«j·T#·]Á‘·\T, yê´kÕ\T, ˝ÒK\T, dü+uÛ≤wüD\T e+{Ï
s¡÷|ü+˝À ñ+&Ü*. á n+XÊ\˙ï |æ\˝¢ À¢ ÄdüøìÔÏ , ñ‘·T‡ø£‘q· T, Ä˝À#·q\qT ô|+bı+~+∫ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆øÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
• m*yÓT+≥Ø kÕúsTT˝Àì bÕsƒê\T ÁbÕNq, Ä<ÛäTìø£ kÕVæ≤‘ê´\ qT+&ç m+|æ ø£ #˚j·÷*. á bÕsƒê\T
$<ë´s¡T\ú ejÓ÷|ü]$T‘·T\≈£î, yê] kÕúsTTøÏ nqTe⁄>± ñ+&Ü*. á bÕsƒê\T sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs∫¡ q
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q
 84

|ü~ eTÚ[ø£ dü÷Á‘ê\ø£T _Ûqï+ø±sê<äT. n$ eTq ˝ÖøÏø£ uÛ≤eq\qT, XÊÁd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ë\qT, sêC≤´+>∑
$\Te\qT >ös¡$+#˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
• m+|æø£ #˚dæq bÕsƒê\T nìï ÁbÕ+‘ê\T, ≈£î˝≤\T, nìï uÛ≤cÕ Á|üÁøÏj·T \≈£î #Ó+~qyÓ’ ñ+&Ü*.
• d”«j·T nuÛ´Ñ düHêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ nuÛ≤´kÕ\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+#ê*. dü«j·T+ nuÛ´Ñ düq+ eTq $<ë´e´edü˝ú À
áHê&ÉT |ü‘êø£kÕúsTTøÏ #˚]+~.
• uÛ≤cÕuÛ≤´kÕ\T ø£è‘ê´\ s¡÷|ü+˝À ñ+&Ü*. nH˚«wüD≈£î, |ü]XÀ<Ûäq≈£î, |ü]o\q≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*. yê{Ï˝À
øÏ«CŸ\T, Á|üD≤[ø£\T, uÛ≤cÕ Áø°&É\T, uÛ≤cÕ|üs¡yÓTÆq ôd$THêsY\T ñ+&Ü*.
• d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ kÕj·T+‘√ |æ\\¢ T ‘·eT Á|ü>‹∑ ì ‘êy˚T eT~+|ü⁄ #˚dTü ø√&ÜìøÏ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±˝À¢ #√≥T
ø£*Œ+#ê*.
• |æ\¢\≈£î $düT>∑T ø£*Œ+#·≈£î+&Ü, eT÷dü|ü<ä∆‹˝À ˝Òì, yÓ’$<Ûä´uÛÑ] ‘·yÓTÆq Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#˚ Á|üX¯ï\‘√
≈£L&çq bÕsƒê\T+&Ü*.
• bÕsƒ¡´ düìïy˚XÊ\ ø£qT>∑TDyÓTÆq ∫Á‘ê\T+&Ü* .á ∫Á‘ê\T |æ\¢\ düèCHê‘·àø£‘·ø£T, ø£\ŒHêX¯≈£îÔ\ø£T,
ø£fi≤‘·àø£‘·≈£î u≤≥\T y˚kÕÔsTT.
• yê#·ø±˝À¢ì nuÛ≤´kÕ\T |æ\¢\ yÓ’j·TøÏÔø£ ø£è‘ê´\ø£T, »≥Tº ø£è‘ê´\ø£T, yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹>∑~ ø£è‘ê´\≈£î
M\T>± ñ+&Ü*.
• nuÛ≤´kÕ\T Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#˚$>±, nH˚«wüD≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç#˚Ã$>±, ñ+&Ü*. j·÷+Á‹ø£yÓTÆq
düe÷<ÛëHê\qT Ä•+#˚ ø£è‘ê´\qT nuÛ≤´kÕ\T>± Çe«sê<äT.
• |æ\¢\T n<äq|ü⁄ |üsƒ¡q kÕe÷Á–ì ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ yê#·ø±˝À¢ì nuÛ≤´kÕ\T Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·<ë«sê
|æ\¢\T e´øÏÔ>∑‘·+>± ñ‘·ÔeT bÕsƒ¡≈£î\T>± m<ä>∑>∑\TZ‘ês¡T.
• bÕsƒ¡´ dü+<äsꓤìøÏ nqT>∑TD+>± |æ\¢\T |ü<ë\ nsêú\qT Á>∑Væ≤+#ê*. á n+X¯+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq
|ü<äC≤\ nuÛ≤´kÕ\T yê#·ø±˝À¢ #˚sêÃ*.
• yê#·ø±\ ∫es¡ nø±sê~ Áø£eT+˝À |ü<ä|ü{Ϻø£\T Çyê«*. M{ÏøÏ nsêú\T ≈£L&Ü Çyê«*. ‘·<ë«sê
ì|òüT+≥Te⁄qT dü+Á|ü~+#˚ HÓ’|ü⁄D´+‘√ u≤≥T n<Ûä´j·Tq HÓ’|ü⁄D≤´\T ≈£L&Ü |æ\¢\≈£î n\e&É‘êsTT.
• dü+<äsꓤqT>∑TDyÓTÆq yê´ø£s¡D≤+XÊ \ô|’ nuÛ≤´kÕ\T+&Ü*. n$ ÁbÕjÓ÷ –ø£ yê&ÉTø£ uÛ≤cÕ yê´ø£s¡D≤ìøÏ
#Ó+~ ñ+&Ü*. |æ\¢\T dü«j·T+>± yê´ø£s¡D ìj·Te÷\qT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*. á
dü+<äs¡“¤+˝À |æ\¢\ d”«j·T uÛ≤wü\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $]$>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.

4.2 uÛ≤cÕuÀ<Ûäq˝À $wüj·T+, $<ÛëHê\T, |ü<ä∆‘·T\T

|æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\≈£î sêø£eTT+<˚ uÛ≤wüô|’ dü+|üPs¡í kÕ~Ûø±]‘· ø£*Zñ+{≤s¡T. nsTT‘˚ uÛ≤cÕ dü+ã+~Û‘·
ìj·Te÷\T, <Û«ä qT\≈£î dü+ã+~Û+∫ düeTÁ>∑+>± ø±ø£b˛sTTHê ø=+‘· düŒwüyº TÓ qÆ C≤„Hêìï ø£*Z ñ+{≤s¡T. n˝≤π> •X¯ó
e⁄ Ä˝À#·Hê‘·àø£+>± ‘·–q $<Ûä+>±, uÛ≤wüqT m˝≤ $ìjÓ÷–+#ê˝À ‘Ó\Tdü Tø=ì ñ+{≤&ÉT. nsTT‘˚ bÕsƒ¡XÊ\˝À
#˚]q ‘·sê«‘· yê] uÛ≤cÕuÛÑ´düq ‘·–q kÕúsTT˝À »s¡>∑&É+ ˝Ò<äT. |òü *‘·+>± |æ\¢˝À¢ |üsƒ¡q, ˝ÒKq kÕeTsêú´\T
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 85

ø=s¡e&ÉT‘·THêïsTT. Bì e\¢ Ç‘·s¡ uÛ≤wü\T H˚s¡TÃø√e&É+˝À, Ç‘·s¡ düu…®≈£îº\ nuÛÑ´düq˝À yÓqø£ã&ÉT‘·THêïs¡T. á

$wüj·T+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ |ü]dæú‹ ≈£L&Ü Ç˝≤π> e⁄+~.
eTq+ |æ\¢\≈£î #˚ùd uÛ≤cÕuÀ<Ûäq˝À mø£ÿ&√ ˝À|üeTT+<äì ‘Ó\TdüTÔqï~. bÕsƒ¡XÊ\≈£î sêø£eTT+<äT |æ\¢\T
düVü≤» |ü]düsê\˝À, düìïy˚XÊ\˝À uÛ≤wüqT H˚s¡TÃø=+{≤s¡T. n˝≤π> bÕsƒ¡XÊ\˝À ≈£L&Ü ÄVü‰¢<äø£s¡ |ü]düsê\T,
dü+<äsꓤ\T, düìïy˚XÊ\T ns¡eú +‘·+>± ñ+&Ü*. ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ uÀ<Ûqä Á|üÁøÏjT· \T ≈£L&Ü |ü]düsê\≈£î
M˝…’q+‘· <ä>∑Zs¡>± ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ç˝À uÛ≤cÕ|üs¡yÓTÆq $ø±dü+ eT]+‘· m≈£îÿe>± ñ+&Ü*. ø£˙dü+ ø=ìï
|ü<ë´\T, π>j·÷\T, ø£<∏ä\‘√ n‘·ìøÏ |ü]#·j·T+ e⁄+&Ü*. n|ü⁄Œ&˚ n‘· ì uÀ<Ûäq s¡øÏÔø£&ÉT‘·T+~. Every subject
teacher is basically a language teacher nqï $wüj·T+ eTq+ eTs¡Tesê<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÛ≤cÕ|üs¡+>±
M]‘√ enrich ø±yê*.
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ ñ|üHê´dü |ü<‹∆ä , #·sêÃ|ü<‹∆ä , ìjÓ÷»q |ü<‹∆ä , ãVüQfi¯ ‘·s>¡ ‹∑ uÀ<Ûqä , ˝À|üìyês¡D
uÀ<Ûäq, øÏ+&ÉsY >±¬s¶Hé |ü<ä∆‹, e÷+{Ïk˛‡] |ü<ä∆‹ yÓTT<ä˝…’q uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\qT ñ|üjÓ÷–düTÔHêïeTT. n+‘˚ø±ø£
uÛ≤cÕ Á|üÁøÏj·T\qT ã{Ϻ |ü<ä´uÀ<Ûäq˝À Á|ü‹|ü<ës¡ú |ü<ä∆‹, ‘ê‘·Œ s¡´|ü<ä∆‹, kÕsê+X¯ |ü<ä∆‹, dü+uÛ≤wüD |ü<ä∆‹,
Á|üe#·q |ü<ä∆‹, ñ|üHê´dü |ü<ä∆‹, #·sêà |ü<ä∆‹, $es¡D |ü<ä∆‹, Á|üX¯+kÕ|ü<ä∆‘·T\T ñ|üjÓ÷–düTÔHêïeTT. >∑<ä´
uÀ<Ûäq˝À ø£<∏ëø£<∏äq |ü<ä∆‹, dü+uÛ≤wüD |ü<ä∆‹ Á|üe#·q |ü<ä∆‹, ñ|üHê´dü|ü<ä∆‹, #·sêÃ|ü<ä∆‹, $es¡D|ü<ä∆‹, Á|üX¯+dü
|ü<ä∆‘·T\qT ñ|üjÓ÷–düTÔHêïeTT. yê´ø£s¡D uÀ<Ûäq˝À dü÷Á‘·|ü<ä∆‹, nqTe÷H√|ü|ü‹Ô |ü<ä∆‹, ÁbÕe÷DÏø£ |ü<ä∆‹
yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ñ|üjÓ÷–düTÔHêïeTT. ˝ÒU≤s¡#·q |ü<ä∆‹˝À Á|üXÀï‘· Ôs¡ |ü<ä∆‹, nqTø£s¡D |ü<ä∆‹, #·sêà |ü<ä∆‹ì ñ
|üj÷Ó –düTHÔ êïeTT.
uÛ≤cÕuÀ<Ûäq˝À Ç˝≤+{Ï |ü<ä∆‘·T\≈£î eTq+ n\yê≥T|ü&ܶ+. Ç+<äT˝À mH√ï >∑TD <√cÕ\T eTq≈£î
ø£ì|ækÕÔsTT. |æ\¢\≈£î ÄdüøÏÔì, düè»Hê‘·àø£‘·qT ô|+bı+~+#˚ dü+<äsꓤ\‘√ ≈£L&çq bÕsƒê´+XÊ\T, |ü<ä∆‘·T\T ø±ø£
$düT>∑TqT, ÄHêdüøÏÔì ø£*–+#˚$>±, |æ\¢˝À¢ ã{°ºì Áb˛‘·‡Væ≤+#˚$>± ñHêïsTT . nuÛ≤´kÕ\T ≈£L&Ü ˇπø eT÷dü‘√
ì+&ç ñHêïsTT. kÕúìø£ |üsƒ¡Hêe>±Vü≤q düìïy˚XÊ\T, |ü<äC≤˝≤ìøÏ nsêú\T, yê´ø£s¡D≤uÛ≤´kÕ\T, ø=+‘· sê‘· |üì
e÷Á‘·yT˚ á nuÛ´Ñ kÕ˝À¢ #√≥T #˚dTü ≈£îHêïsTT. á $<Ûyä TÓ qÆ uÛ≤cÕ nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D+ |æ\\¢ ≈£î ‘·–q Á|üj÷Ó »q+
ø£*Z+#·&É+ ˝Ò<äT.
ø=‘·Ô düìïy˚XÊ\T ø£*Œ+#·&É+, Ä düìïy˚XÊ\˝À¢ ‘·eT uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\qT Á|üjÓ÷–+#·&É+ |æ\¢\T
ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. M{ÏH˚ düVü≤» nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\T n+{≤s¡T. ø=‘·Ô yê]‘√ |æ\¢\T ø=‘·Ô $wüj·÷\T e÷{≤¢&É‘ês¡T.
ø=‘·Ô yêø±´\T ì]àkÕÔs¡T. Ä≥bÕ≥˝À¢ ìeT>∑ïeTe⁄‘ês¡T. ‘·eT<Ó’q uÛ≤cÕ XË’*ì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T
e÷‘·èuÛ≤wü ø±ì Ç‘·s¡ sêÅcÕº˝À¢ ñqï|ü⁄&ÉT |æ\¢\T e÷‘·èuÛ≤wü‘√ bÕ≥T Ä Ç‘·s¡ uÛ≤wü˝À¢ ≈£L&Ü (ñ<ë ˆˆ Væ≤+B,
eTsê؃, ‘·$Tfi¯+ yÓTTˆˆ) e÷{≤¢&É‘ês¡T.
ô|’ $wüj·÷\ ø£qT>∑TD+>± ‘·–q |ü<ä∆‘·T\T, kÕe÷Á–ì s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ á øÏ+~ n+XÊ\qT <äèwæº˝À
ñ+#·Tø√yê*. n$:
1. uÛ≤cÕ dü«uÛ≤e+— n+<äT≈£î dü+ã+~Û+∫q eTH√yÓ’C≤„ìø£ dü÷Á‘ê\T
2. •X¯óe⁄ uÛ≤cÕ kÕeTs¡ú´+
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q
 86

3. ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ì ãVüQeTTK uÛ≤cÕ düìïy˚XÊ\T

4. $<ë´ Á|üe÷D≤\T
5. e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T eT]j·TT uÛ≤cÕ Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\T.
6. uÛ≤wü˝À edüTÔqï Ä<ÛäTìø£ b˛ø£&É\T
4.2.1 |üs¡düŒs¡ uÛ≤>∑kÕ«eT´ |ü<ä∆‘·T\T :
|æ\¢\T ‘·eT #·T≥÷ºe⁄qï |ü]düsê\‘√, Á|üø£è‹‘√, edüTÔe⁄\‘√, Á|ü»\‘√, uÛ≤wü <ë«sê, ø±s¡´Áø£e÷\
<ë«sê »]ù| Á|ü‹ #·s¡´\ <ë«sê nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. $$<Ûä uÛÖ‹ø£ #·s¡´\T, dü«+‘·+>± eT]j·TT
düVü≤#·s¡T\‘√ ø£*dæ #Ój·T´&É+, kÕ~Û+#·&É+, e´ø°Ôø£]+#·&É+. Á|ü• ï+#·&É+, #·]Ã+#·&É+ ˝≤+{Ï nH˚ø£ dü+<äsꓤ\˝À
nuÛÑ´düq »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äT˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ Á|ü<Ûëq eqs¡T e÷Á‘·y˚T. |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TTì‘√, ‘√{Ï
düVü≤#·s¡T\‘√, ô|<ä›\‘√, düeTej·TdüTÿ\‘√ |üs¡düŒs¡ #·s¡´\T »s¡| ü&É+ <ë«sê H˚s¡TÃø=+{≤s¡T. ø±ã{Ϻ eTq+
bÕsƒ¡XÊ\˝À |üs¡düŒs¡ uÛ≤>∑kÕ«eT´+>± nuÛÑ´düq »]ù| á |ü<ä∆‹ì neT\T |üs¡TdüTÔHêïeTT. Ç+<äT˝À nH˚ø£ uÀ<ÛäHê
eP´Vü‰\qT ìs¡«Væ≤kÕÔeTT. yê{Ï˝À Á|ü<ÛëqyÓ’q$..
|ü<ä|ü<ä∆‹ ` yêø£´ ìsêàD+
1,2 ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT |ü<ä|ü<ä∆‹ Ä<Ûës¡+>± uÀ~ÛdüTÔHêï+. |æ\¢\ ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#˚
|ü<ë\T, ∫Á‘ê\T, düìïy˚XÊ\‘√ ≈£L&çq bÕsƒê\qT s¡÷bı+~+#·T≈£îHêïeTT. |ü<ä|ü<ä∆‹˝À ∫Á‘·+ <ë«sê >±ì,
π>j·T+ <ë«sê >±ì, ø£<∏ä <ë«sê >±ì |ü<ë\ Ä<Ûës¡+>± |æ\¢˝À uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\qT n_Ûeè~∆ |üs¡TkÕÔeTT.
ns¡eú +‘·yTÓ qÆ , |ü]∫‘·yTÓ qÆ düìïy˚XÊ\˝À |ü<ë\ Ä<Ûës¡+>± uÛ≤wüqT H˚sT¡ Œ|ü<‹∆ä ì ªª|ü<|ä <ü ‹∆ä μμ n+{≤s¡T. nø£så ê\≈£î
ns¡ú+ s¡÷bÕ~+#·&É+ kÕ<Ûä´+ø±<äT. |ü<ë\T, n+‘·ø£+fÒ yêø±´\T ` ns¡úe+‘·+>± ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ M{Ï <ë«sê
nø£åsê\qT >∑T]Ô+#·&É+ ‘˚*ø£ ne⁄‘·T+~.
|ü<ä|ü<ä∆‹ ` k˛bÕHê\T
1. ˇø£ ø£<∏äqT >±ì, bÕsƒ¡+ >±ì, düìïy˚X¯ ∫Á‘êìï >±ì m+#·Tø√e&É+ .
2 .<ëìì |æ\¢\≈£î ‘Ó*j·T#˚dæ, |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#·&É+.
3. <ëìì #ês¡Tº˝À ˝Ò<ë u§eTà MT<ä sêdæ |æ\¢\qT |ü\ø£]+#·&É+.
4. n+<äT˝Àì ˇø£ yêø±´ìï mqTïø=ì uÀs¡T¶MT<ä sêj·T&É+.
5. Ä yêø±´ìï #·~$ $ì|æ+#·&É+, |æ\¢\‘√ #·~$+#·&É+.
6. ø°\ø£ |ü<ëìï >∑T]Ô+|ü#˚dæ, n+<äT˝Àì nø£åsê\qT es¡íe÷\ #ês¡Tº ˝À >∑T]Ô+|ü#˚j·T&É+.
7. H˚s¡TÃø=qï nø£åsê\˝À ø=‘·Ô |ü<ë\T ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#·&É+, #Ó|æ Œ+#·&É+.
8. |æ\¢\T ‘·j·÷s¡T #˚dæq |ü<ë\qT uÀs¡T¶MT<ä sêdæ, yê{Ï‘√ yêø±´\T ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#·&É+, #Ó|Œæ +#·&+É .
uÛ≤cÕ uÀ<Ûqä ˝À |ü<|ä <ü ‹∆ä <ë«sê $<ë´s¡T\ú T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT>± H˚sT¡ Ãø=qï ø=~› nø£så ê\‘√H˚ dü«+‘·+>±
|ü<ë\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+, yê{Ï <ë«sê yêø±´\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |òü*‘·+>± nø£åsê\T, |ü<ë\T,
yêø±´\T dü«+‘·+>±, düT\uÛÑ+>± H˚s¡TÃø√>∑\eTqï Ä‘·à$XÊ«dü+ |æ\¢˝ À¢ ø£\T>∑T‘·T+~. Ç<˚ C≤„q ìsêàD Á|üÁøÏj·T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 87

ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<ä∆‹ :
nqTuÛÑyê\ <ë«sê H˚s¡TÃø=H˚<˚ ì»yÓTÆq nuÛÑ´düq+. ùd«#êäj·TT‘· yê‘êes¡D+˝À $<ë´]ú Á|ü‘·´ø£å+>±
bÕ˝§Zì #˚j·T&É+ <ë«sê XÊX¯«‘·yÓTÆq nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ dü«j·T+ nuÛÑ´düHêìøÏ
<ë] rdüTÔ+~. ‘·s¡>∑‹˝À, ‘·s¡>∑‹ ãj·T≥ nq>± Ä≥düú\+˝ÀqT, Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝ÀqT, πøåÁ‘·|üs¡´≥q\˝ÀqT,
Ç+{Ïe<ä› $<ë´]ú dü«j·T+>± bÕ˝§ZH≥˚ ≥T¢>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\qT ø£*Œ+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düV‰ü j·Tø±]>±
ñ+≥÷ $<ë´s¡Tú\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. BìøÏ n‘·´+‘· nqT≈£L\ |ü<ä∆‹ ªø£ è‘ê´<Ûës¡|ü<ä∆‹μ BìH˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\
|ü<ä∆‹, ø£è‘·´|ü<ä∆‹, |üì #˚j·T&É+ (learning by doing) <ë«sê nuÛÑ´düq+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. eTq <˚X¯+˝À
yÓTT<ä≥>± áX¯«Ø uÛ≤sTT|üfÒ˝Ÿ ø£$T{° á |ü<ä∆‹ì Á|ükÕÔ$+∫q~. >±+BÛJ uÒdæø˘ $<ë´ $<Ûëq+ ≈£L&Ü á |ü<ä∆‹
<ë«sêH˚ »]–+~. 1986 C≤rj·T $<ë´$<Ûëq+ ≈£L&Ü ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À á $<Ûëq+ <ë«sêH˚ uÀ<Ûäq
»s¡>±\ì #ê˝≤ Á|ü>±&Û+É >± ‘Ó*j·TCÒd+æ ~.NCF-2005,RTE-2009,SCF-2011 \T ≈£L&Ü á |ü<‹∆ä ˝ÀH˚ $<ë´uÀ<Ûqä
»s¡>±\ì >∑{Ϻ>± dü÷∫+#êsTT. n+<äT≈£î nqT>∑TD+>±H˚ yÓ’$<ä´uÛÑ]‘· yÓTÆq q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq
»]–+~.

ùd«#êäj·TT‘· yê‘êes¡D+˝À, $<ë´]ú Á|ü‘·´ø£å+>± bÕ˝§Zì |ü]o*+∫, ø£è‘ê´\T

#˚j·T&É+ <ë«sê bı+<˚ XÊX¯«‘· nuÛÑ´düq $<ÛëHêìï ªªø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<ä∆‹μμ n+{≤s¡T.

ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<ä∆‹˝À ªø£è‘ê´\Tμ, yê{Ï ìs¡«Vü≤D n‘·´+‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq$. ø£è‘·´+ ˝Ò≈£î+&Ü bÕsƒ¡+ ˝Ò<äT
n+{≤&ÉT z $<ë´eTH√$C≤„qy˚‘·Ô. ø£è‘·´+ Á|üuÛ≤yêìïã{Ϻ ø£è‘ê´\T 3 s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT.
1. e´øÏÔ>∑‘· ø£è‘ê´\T
2. »≥Tº ø£è‘ê´\T
3. düeT÷Vü≤ ø£è‘ê´\T

1. e´øÏÔ>∑‘· ø£è‘ê´\T :`

$<ë´s¡Tú\≈£î e´øÏÔ>∑‘·+>± ˇø=ÿø£ÿ]#˚ #˚sTT+#˚ ø£è‘ê´\qT ªe´øÏÔ>∑‘· ø£è‘ê´\Tμ n+{≤s¡T. M{Ï <ë«sê
|æ\¢\ kÕúsTTì, kÕeTsêú´\ yêdüÔe dæú‹ì n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ. |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ ø£è‘ê´\T,»≥Tº ø£è‘ê´\˝À bı+~q
nqTuÛÑe+ Ä<Ûës¡+>± e´øÏÔ>∑‘· ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#ê*. M{Ï ìs¡«Vü≤D˝À øÏ+~ dü÷#·q\T ‘·|üŒø£ bÕ{Ï+#ê*.
1. |æ\¢\T e´øÏÔ>∑‘·+>± Á|ü‹düŒ+~+#˚˝≤ #·÷&Ü*.
2. |æ\¢\T dü«j·T+>± Ä˝À∫+∫ #˚ùd˝≤ #·÷&Ü*.
3. |æ\¢\ Á|ü‹düŒ+<äq\qT yê] <ä>∑Zs¡¬ø[fl e´øÏÔ>∑‘·+>± |ü]o*+#ê*.
4. dü÷#·q\T ns¡ú+ ø±ì |æ\¢\≈£î ‘·–q dü÷#·q*yê«*.

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 88

5. |æ\¢\ n_ÛÁbÕj·÷\˝À CÀø£´+ #˚düTø√e&É+, øÏ+#·|üs¡#·&É+ #˚j·Tsê<äT.

6. Á|ü‹ˇø£ÿs¡T ø£è‘·´+˝À bÕ˝§Zqï rs¡TqT $X‚¢wæ+#·Tø√yê*.
7. yÓqTø£ ã&çq |æ\¢\≈£î ‘·–q düVü‰j·T düVü≤ø±sê\qT n+~+#ê*.
8. u≤>± #˚dæq |æ\¢\ |üìì Á|ü<ä]Ù+#ê*. yê]ì n_Ûq+~+#ê*.

1. uÛ≤eHê ∫Á‘·+ (Mind / Concept Mapping) :

ˇø£ n+X¯+ô|’ |æ\¢\T ne>±Vü≤qqT, nqTuÛÑyê\qT ˇø£ Áø£eT |ü<ä∆‹˝À ‘Ó\TdüTø√e&É+ ª uÛ≤eHê∫Á‘·+μ.
ˇø£ n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø°\ø£ |ü<ëìï q\¢ã\¢ô|’ sêdæ, Ä|ü<ä+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eqqT $<ë´s¡Tú\‘√ #·]Ã+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. >∑+≥ ‘·s>¡ ‹∑
#·<Tä e⁄
ÁbÕs¡úq Ä≥\T
ã&ç ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕ≥\T
ø£<∏ä\T
Ä≥dü\ú +
ùdïVæ≤‘·T\T ø=≥Tºø√e&É+

#·]Ã+#·Tø√e&É+ ø£ãTs¡T¢ ø£*dæ Ä&ÉTø√e&É+

#Ó|ü ø√e&É+
|æ\¢\T e´ø£Ô|ü]#˚ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î Ç+<äT˝À kÕúq+ ñ+≥T+~. ˇπø n+X¯+ >∑T]+∫ |æ\¢\qT $$<Ûä
ø√D≤\˝À Ä˝À∫+|ü#˚j·T&É+, Ä˝À#·q\ kÕsê+XÊìï Áø£e÷qT>∑TD+>± sêj·T&É+ <ë«sê yê]˝À d”«j·Ts¡#·qqT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·e#·TÃ. ñ<눈
ô|’q ‘Ó*Œq $<Ûä+>± q\¢ã\¢ô|’ sêdæq uÛ≤eq\ ∫Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± yêø±´\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+. yê{Ïì
ø=ìï Á>∑÷|ü⁄\T>± #˚jT· &É+. ns¡eú +‘·yTÓ qÆ s¡÷bÕìï Çe«&É+. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\¢ yê´düs#¡ q· , yê´düs÷¡ |ü Á|üXï¯ \≈£î
»yêãT\T sêj·T&É+ e+{Ï kÕeTsêú´\T |æ\¢\˝À eè~∆ #Ó+<äT‘êsTT.
2. qè‘ê´_Ûqj·T+ (Choregraphy)
$<ë´s¡Tú\T ‘êeTT $qï, #·~$q, ‘Ó\TdüTø=qï n+XÊ\qT dü«j·T+>± n_Ûq j·T+˝≤ qè‘·´s¡÷|üø£+>±
Á|ü<ä]Ù+#·&Éy˚T ø=]jÓ÷Á>∑|ò”. Ç+<äT≈£î eTT+<äT>± bÕsƒêìï #·~$+∫ ìs¡ísTT+#ê*. $$<Ûä bÕÁ‘·\≈£î, düìïy˚XÊ\≈£î
|æ\¢*ï m+|æø£ #˚j·÷*. yê]˝À kÕ<Ûäq #˚sTT+∫ Á|ü<ä]Ù+|ü #˚j·÷*. á Á|üÁøÏj·T˝À |æ\¢\T #·<äe&É+,
#·]Ã+#·&É+, uÛ≤yêìï Á>∑Væ≤+#·&É+ ‘·eT ne>±Vü≤q≈£î ˇø£ s¡÷bÕìï Çe«&É+, <ëìï Á|ü<ä]Ù+#·&É+, e+{Ï
kÕeTsêú´\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 89

3. @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ (Mono action)

bÕsƒ¡+˝Àì ˇø£ bÕÁ‘· e÷{≤¢&çq $wüj·÷ìï rdüTø=ì, $<ë´]ú#˚ bÕÁ‘√∫‘·+>± n_Ûqj·T+ #˚sTT+#·&Éy˚T
ª@ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+μ. Bì e\¢ bÕÁ‘· dü«uÛ≤e+, \ø£åD≤\ >∑T]+∫ ≈£åîDí ne>±Vü≤q @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ñ<ë: ˝À>∑&É
5e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T uÛ≤s¡‹˝Àì ø=+&É`ñ&É‘· (mes¡T >=|üŒ) dü+uÛ≤wüD≤‘·àø£ π>j·T+˝Àì ñ&É‘·bÕÁ‘·.
ªªã+&Ésêfi¯flqT yÓ÷j·TT ø=+&ÉHêï
ã&ÜsTT e÷≥\T e<ä›Hêï
ñ&É‘·H˚ ãT&É‘·H˚ ø£<ë H˚qT
˙ m‘·TÔ ˙ >=|üŒ ˇ|ü⁄Œ≈£î+{≤qT
ñ&É‘·HÓ’Hê H˚qT |ü]¬>‘·TÔ‘êqT
#Ó≥Tº ø=eTà\ô|’q >∑+‘·T˝ÒkÕÔqT
Hê˝≤>∑ n≥T Ç≥÷ q&Ée>∑\Hê
qTe⁄« ø±j·T\qT ø£eTà>± ø=]øÏ ‹q>∑\yê?
Hêø£qï qTyÓ«+‘√ ô|<ä› yê&çy˚. ø±ì
˙ ø£qï H˚HÓ+‘· ∫qï <ëH√ï #·÷&ÉT!
4. #·s¡Ã\T (Mono action) :

ˇø£ n+X¯+ >∑T]+∫ e´øÏÔ>∑‘· n_ÛÁbÕj·T\T ‘Ó\TdüTø√e&É+. yê{Ïì #·] Ã+#·&É+, ˇø£ dæús¡ ne>±Vü≤q≈£î
sêe&É+.
ñ<눈 esê¸\T ≈£îs¡eø£ b˛‘˚ @eTe⁄‘·T+~ ?
5. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T (Project Work) :

$$<Ûä ø£è‘ê´\ düeT÷Vü≤y˚T ÁbÕC…≈£îº|üì. dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ ÁbÕC…≈ £îº|üì e´øÏÔ>∑‘·+>±>±ì, »≥Tº|üì>±>±ì
Çyê«*. ‘·–q dü÷#·q\‘√ ÁbÕC…≈£îº |üì #˚sTT+∫, ìy˚~ø£qT Á|ü<ä]Ù+|ü#˚j·÷*. <ëìì #·]Ã+∫ n+<ä]ø°
ne>±Vü≤q ø£*–+#ê*.
6. KWL eP´Vü≤+ (What I know ? What I want to know ? What I learnt ?) :

(Hêπø+ ‘Ó\TdüT ? Hêπø+ ‘Ó*j·÷* ? H˚H˚+ ‘Ó\TdüT≈£îHêïqT ?

ˇø£ n+X¯+ |ü≥¢ |æ\¢\ø£T @+ ‘Ó\Tk˛ ? @$T ‘Ó\TdüTø√yê\qT ø=+≥THêïs√ #·]Ã+#ê*. ‘·sê«‘·
ø£è‘·´ìs¡«Vü≤D, |ü⁄düÔø£ |üsƒ¡q+, »≥Tº |üqT\T, ¬s|òü¬sqT‡ |ü⁄dü Ôø±\T #·<äe&É+, yê{Ïô|’ #·s¡Ã »s¡bÕ*. yêfi¯ófl @$T
ns¡ú+ #˚düTø=Hêïs√, @$T H˚s¡TÃø=Hêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&É+. á eP´Vü≤+˝À n+XÊ\qT |æ\¢\≈£î |ü]#·j·T+

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 90

#˚ùd≥|ü&ÉT yêfi¯fl≈£î Ä n+X¯+ |ü≥¢ ñqï |üPs¡« C≤„Hêïìï, ÄdüøÏÔì, yê] ne>±Vü≤qqT H˚s¡TÃø=+≥THêïeTH˚
düèŒVü≤‘√ ‘Ó\TdüTø√e&É+ nH˚~ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äT˝À eTT+<äT>± }Væ≤+#·&ÜìøÏ, ‘êeTT }Væ≤+∫q <ëìï
yêdüÔyê\‘√ b˛\TÃø√e&ÜìøÏ, ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq nuÛÑ´düHêìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~.

7. kÕVæ≤‘·´ ø±s¡´Áø£e÷\T (Literature activities) :

$<ë´s¡Tú\qT »≥T¢>± #˚dæ, ˇø√ÿ »≥º≈£î ˇø√ÿ uÛ≤cÕ|üs¡yÓTÆq nuÛ≤´kÕìï πø{≤sTT+#ê*. ñ<ë ˆˆ ˇø£
»≥Tº≈£î |ü<äC≤\+, kÕyÓT‘·\T e+{Ï$. eTs√ »≥Tº≈£î #·~$q n+X¯+˝À yê]øÏ q∫Ãq $wüj·÷\T, Ç+ø√ »≥Tº≈£î
#·~$q n+X¯+ô|’ Á|üX¯ï\T ‘·j·÷s¡T #˚j·TeTq&É+. Ç˝≤ ˇπø n+X¯+ô|’ nìï »≥¢ yêfi¯ó¢ kÕVæ≤‘·´|üs¡+>±
|üì#˚kÕÔs¡T. yê{Ïì Á|ü<ä]Ù+∫, #·]Ã+#ê*.
»≥Tº ø£è‘ê´\T :
$<ë´s¡Tú\qT »≥T¢>± #˚dæ ìs¡«Væ≤+#˚ ø£è‘ê´\qT ª»≥Tºø£è‘ê´\+{≤s¡T μ. »≥¢˝À $<ë´s¡Tú\T 4 ˝Òø£ 5
>∑T]ì $T+#·sê<äT. $<ë´s¡Tú\qT »≥T¢>± #˚j·TTq|ü⁄&ÉT ‘·–q C≤Á>∑‘· Ô\T rdüTø√yê*.
»≥Tº ø£è‘ê´\T ìs¡«Vü≤D≈£î eTT+<äT :
1. |æ\¢\qT 5 eT+~øÏ $T+#·≈£î+&Ü »≥T¢>± #˚j·÷*.
2. ø£è‘·´ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ »≥¢˝À |æ\¢\qT ‘·s¡#·÷ e÷s¡Tdü÷Ô ñ+&Ü*.
3. »≥¢˝À nìï kÕúsTT˝À¢ì |æ\¢\T ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*.
4. Á|ü‹»≥Tº≈£î ˇø£ Hêj·T≈£î&ÉT ñ+&Ü*.
5. ne÷àsTT\qT, nu≤“sTT\qT ø£\>∑*|æ ≈£Ls√Ãu…{≤º*
»≥Tº ø£è‘ê´\T ìs¡«Vü≤D düeTj·T+˝À :
1. »≥Tº ø£è‘·´+˝À |æ\¢\+<äs¡T bÕ˝§ZHê*, |ü]o*+#ê*, #·]Ã+#ê*.
2. |æ \ ¢ \ #· s ¡ à \e\¢ ø=+‘· s¡ D >=D <Û ä « ì ñ+&É ø £ ‘· | ü Œ <ä T . n+<ä T ≈£ î
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $düTø√ÿ≈£L&É<äT.
3. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ‘·|üŒ ñbÕ<Ûë´j·TTì CÀø£´+ ñ+&Ésê<äT.
4. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nìï »≥¢qT |ü\ø£]dü÷Ô, |ü]o*dü÷Ô Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
5. »≥¢˝À ùd«#êäj·TT‘· yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#ê*.
6. ùd«#·Ã¤ <äT]«ìjÓ÷>∑+ ø±≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
»≥Tº ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D ‘·sê«‘· :
1. »≥¢ ˝ À #˚ d æ q |ü ì ì #· ] Ã+∫ Á|ü < ä ] Ù+#ê*. Äs¡ T nuÛ Ñ ´ dü q dü ÷ Á‘ê˝À¢ ì
|æ \ ¢ \ T #˚ d æ q |ü ì ì Á|ü < ä ] Ù+#· & É + <ë«sê Ädü ø Ï Ô ø £ s ¡ y Ó T Æ q ‘· s ¡ > ∑ ‹ >∑ ~
s¡÷bı+~+#·&É+ n+fÒ Ç<˚!
2. u≤>± #˚dæq »≥TºqT n_Ûq+~+#ê*.
3. |æ\¢\T #˚dæq ‘·|ü⁄Œ\qT yêπs dü]#˚ùd˝≤ #·÷&Ü*.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 91

4. »≥Tº ˝ À #˚ d æ q |ü ì ì >√&É | ü Á ‹ø£ ˝ À Á|ü < ä ] Ù+#ê*. Á|ü < ä s ¡ Ù Hê HÓ ’ | ü ⁄ D´+≈£ L &Ü
ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäq˝Àì z uÛ≤>∑y˚T!

düeT÷Vü≤ø£è‘ê´\T :
‘·s¡>∑‹˝Àì yÓTT‘·Ô+ |æ\¢\+<ä]ø° ìs¡«Væ≤+#˚ ø£è‘ê´\qT ªdüeT÷Vü≤ ø£è‘ê´\Tμ n+{≤s¡T. M{ÏH˚ |üP]Ô
‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+ nì≈£L&Ü n+{≤s¡T. ñ<눈 ∫Á‘ê\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ç+#·&É+, @<Ó’Hê π>j·÷ìï |æ\¢\+<ä]#˚‘·
ø√s¡dt>± bÕ&ç+#·&É+.
dü÷#·q\T :
1. |æ\¢\≈£î düŒwüºyÓTÆq dü÷#·q*yê«*.
2. |æ\¢\qT Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô, Ä˝À∫+|ü#˚ùd Á|üX¯ï\T n&É>±*.
3. |æ\¢˝‘√ e÷{≤¢&ç+#˚≥|ü&ÉT ˇø£] ‘·sê«‘· ˇø£]ì e÷{≤¢&ç+#ê*.
4. |æ\¢\+‘ê n+<äT˝À ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#ê*.
5. |æ\¢\ qT+&ç m≈£îÿe kÕ<Ûëq\T e#˚Ã˝≤ #·÷&Ü*. n+<ä]ø° neø±X¯+ Çyê«*.
ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäq Áø£eT+ :
ø£ è ‘ê´<Û ë s¡ uÀ<Û ä q ˝À ø£ è ‘ê´\ ‘· j · ÷ Ø, yê{Ï ìs¡ « Vü ≤ D Á|ü < Û ë q n+XÊ\T, Ç+<ä T ˝À
ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· |üs√ø£åyÓTÆq|üŒ{Ïø°, n‹ Á|ü<ÛëqyÓTÆ+~. ñbÕ<Û ë´j·TT\T mHÓïH√ï yÓTfi¯≈£îe\‘√ bÕ≥T øÏ+~
$wüj·÷\ |ü≥¢ ne>±Vü≤q‘√ ñ+&Ü*. ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<ÛäHê $<Ûëq+ $»j·Te+‘·+ ø±e&É+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç
#·Ts¡T≈£î<äq+, ñ‘ê‡Vü≤+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~.
1. bÕsƒêìï ≈£åîDí+>± #·~$ ns¡ú+ #˚düTø√yê*.
2. eTTU≤´+XÊ\qT >∑T]Ô+∫ ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#ê*.
3. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á–ì dü÷∫+#ê* ˝Ò<ë düeT≈£LsêÃ*.
4. ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*, |ü]o*+#ê*, düø±\+˝À n+~+#ê*.
5. |òü*‘ê\qT düMTøÏå+#ê*. e÷s¡TŒ\qT dü÷∫+#ê*, n_Ûq+~+#ê*.
6. ‘·s¡>∑‹>∑~˝À ùd«#êäj·TT‘· yê‘êes¡D≤ìï düèwæºdü÷ÔH˚, dü+j·TeTHêìï bÕ{Ï+#ê*.
ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<ä∆‹ eTH√yÓ’C≤„ìøÏ ìj·Te÷\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+≥T+~. nuÛÑ´düq+ $<ë´]ú πø+Á<ä+>±
»s¡>∑&É+ e\¢ $<ë´]ú˝À Çwüº+, @ø±Á>∑‘·, ne<Ûëq+ n~Ûø£+. nuÛÑ´düq + |ü≥¢ ÄdüøÏÔì, n_Ûs¡T∫ì ø£*–+#·e#·TÃ.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕuÀ<Ûäq≈£î Ç~ n‘·´+‘· ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡eTT. á |ü<ä∆‹ dü+<äsꓤìïã{Ϻ mH√ï uÀ<ÛäHê
eP´Vü‰\qT nqTdü]kÕÔeTT.
uÛ≤cÕ bÕsƒ¡´ uÀ<ÛäHê k˛bÕHê\T
Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï uÀ~Û+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, eTT+<äT>± bÕsƒê´+X¯ e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ\qT ne>±Vü≤q
#˚dTü ø√yê*. Ç‹eè‘êÔìï, ø°\ø£ uÛ≤eq\T <äèwæ˝º À e⁄+#·Tø=ì nqTã+<Ûä ø£è‘ê´\T ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø=ì neT\T|üs#¡ ê*.

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 92

‘·<ë«sê |æ\¢˝À¢ e´øÏÔ‘·« $\Te\T, uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+<äT‘êsTT. dæ\ãdt |üP]Ô #˚j·T&É+ nH˚ bÕ‘·
Ä˝À#·q <Û√s¡DÏ e÷sê*. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìπø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡T\ú <Óq’ +~q J$‘êqTuÛyÑ ê\T, ñbÕ<Ûë´j·TTì
ÁbÕ|ü+∫ø£ nqTuÛyÑ ê\qT düV≤ü dü+ã+<Û|ä sü T¡ dü÷Ô uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. n|ü⁄&˚ eTq+ ìπs•› +#·Tø=qï
$<ë´Á|üe÷D≤\ qìï+{Ïì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. Ç+<äT≈£î q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ uÀ<Ûäq˝À øÏ+~ uÀ<ÛäHê
k˛bÕHê\T neT\T |üs¡#ê*.
1,2 ‘·s¡>∑‘·T\T :
|æ\¢*ï U Äø±s¡+˝À ≈£Ls√Ãu…≥º&É+
↓
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ Á|ü<äs¡Ùq
↓
bÕsƒ¡+˝Àì ∫Á‘êìï |ü]o*+|üCÒdæ e÷{≤¢&ç+#·&É+, nqTu+<Ûä Á|üX¯ï\T n&É>∑&É+
↓
bÕsƒêìï (π>j·÷ìï) q\¢ã\¢ô|’ ˝Ò<ë #ês¡Tº\ô|’ sêj·T&É+
↓
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕ&É&É+ / #·<äe&É+, |æ\¢\#˚ #·~$+#·&É+ / bÕ&ç+#· &É+
↓
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\T ø£*dæ bÕ&É&É+
↓
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n_Ûqj·T+ #˚dü÷Ô, $<ë´s¡Tú\#˚ n_Ûqj·T+ #˚sTT+#·&É +
↓
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, |æ\¢\T ø£*dæ n_Ûqj·T+ #˚j·T&É+
↓
|æ\¢\#˚‘· e´øÏÔ>∑‘·+>± n_Ûqj·T+ #˚sTTdü÷Ô bÕ&ç+#·&É+
↓
bÕsƒ¡+ / π>j·÷\ yêø±´\qT >∑T]Ô+|ü#˚j·T&É+
↓
bÕsƒ¡+ / π>j·÷\ |ü<ë\T >∑T]Ô+|ü#˚j·T&É+
↓
ø°\ø£ |ü<ë˝À¢ì nø£åsê\qT >∑T]Ô+|ü#˚j·T&É+
↓
q÷‘·q |ü<ë\ ìsêàD+ #˚j·T&É+
↓
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 93

#·<äe&É+, sêj·T&É+, |ü<äC≤\+, »≥Tºø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D

↓
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì nuÛ≤´kÕ\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± #˚sTT+#·&É+.
3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\T :
ñqàFø£s¡D ∫Á‘ê\qT |ü]o*+|ü #˚j·T&É+
↓
∫Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± e÷{≤¢&ç+#·&É+
↓
bÕsƒ¡+˝Àì ∫Á‘êìï |ü]o*+|ü #˚j·T&É+, #·]Ã+#·&É+
↓
$<ë´s¡Tú\#˚ bÕsƒêìï eTÚq+>± #·~$+#·&É+, ns¡ú+ ø±ì |ü<ë\ øÏ+<ä ^‘·\T ^sTT+#·&É+
↓
|ü<ä|ü{Ϻø£\T / ì|òüT+≥Te⁄ / ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê nsêú\T ‘Ó\TdüTø=ì »≥¢˝À #·]Ã+∫ kı+‘· e÷≥˝À¢
e´ø£|Ô sü #¡ &· +É
↓
ñbÕ<Ûë´j·TTì Ä<äs¡Ù|üsƒ¡q+
↓
bÕsƒê´+X¯ $es¡D ` #·s¡Ã ` ne>±Vü≤q ` |ü]o\q
↓
nuÛ≤´kÕ\ ìs¡«Vü≤D ` #·s¡Ã
Ç˝≤ ìπs›•+∫q Áø£eT+˝À uÀ~Û+#·&É+ n+fÒ Á|üD≤[ø±ã<ä∆yÓTÆq uÀ<Ûäq #˚j·T&É+ nì ns¡∆+. n~
$<ë´]∆øÏ m+‘√ ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± ñ+≥T+~. uÛ≤cÕuÛ´Ñ düq+ y˚>e∑ +‘·+ #˚dTü +Ô ~. $<ë´ Á|üe÷D≤\ düeTÁ>∑kÕ<Ûqä ≈£î
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

|æ\¢\ dü+|üPsêí_Ûeè~∆øÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘· Á|üeTTKyÓTÆq~. |æ\¢\T yê] ej·TdüT≈£î ‘·–q uÛ≤cÕ
|ü]C≤„q+‘√ bÕsƒ¡XÊ\˝À Á|üy˚•kÕÔs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ns¡ú+ #˚düTø=ì yê] uÛ≤cÕ_Ûeè~∆øÏ ‘·–q neø±XÊ\T
ø£*Œ+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\≈£î sêø£ eTT+<äT |æ\¢\T m+‘· düVü≤»dæ<ä›+>± uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ n˝≤+{Ï yê‘êes¡D≤ìï
ø£*Œ+#ê*. nuÛÑ´düq˝À |æ\¢\≈£î m<äTs¡j˚T´ Ä≥+ø±\qT düeTs¡úe+‘·+>± |ü]wüÿ]+#·Tø√e&ÜìøÏ ‘·–q düVü‰j·T
düVü≤ø±sê\T n+~+#ê*. Ç+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À ñ‘ê‡Vü≤+— #·Ts¡T≈£ î<äq+ eTTK´+! kÂ\uÛÑ´ø£s¡Ô>±

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 94

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚j·Te\dæq |üqT\T :`

1. düVü≤»yÓTÆq uÛ≤cÕuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\qT ø£*Œ+#ê*.

2. |æ\¢\≈£î mìï uÛ≤wü\HÓ’Hê nuÛÑ´dæ+#˚ kÕeTs¡ú´+ ñ+<äì Á>∑Væ≤+#ê*.
3. |æ\¢\T yê] e÷‘·èuÛ≤wüqT ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ nqTeT‹+#ê* .
4. $$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À |æ\¢\ uÛ≤cÕ $ìjÓ÷>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. <ëìe\¢ yês¡T Ä˝À#·Hê‘·àø£+>±
uÛ≤wüqT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
5. $&ç>± |ü<ë\T, yêø±´\qT uÀ<Ûqä ˝À ‘·–+Z ∫, dü+uÛ≤wüD\T, #·sá \T, bÕsƒ´¡ |üsq¡ƒ + ˝≤+{Ï ø°\ø±+XÊ\‘√
düeTÁ>∑+>± Holistic >± uÀ<Ûäq »s¡bÕ*.
6. bÕsƒ¡´ dü+<äsꓤ\≈£î nq«sTTdü÷Ô yê´ø£s¡D uÀ<Ûäq »s¡>±*. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À ÁbÕjÓ÷–ø£ yê´ø£s¡D+
(yê&ÉTø£ uÛ≤cÕ yê´ø£s¡D+) ÁbÕ<Ûëq´‘· dü+‘·]+#·Tø√yê*.
7. uÛ≤cÕ |ü]o\q\T, $X‚¢wüD\T ‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq˝À #√≥T #˚düTø√yê*.
8. ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº\˝À uÛ≤>∑+>± nqTyê<ä ø£è‘ê´\T, #·s¡Ã\T, düeTdü´\ kÕ<Ûäq, Á|üX¯ï\ ìsêàD+
e+{Ï$ ñ+&Ü*.
9. ø£è‘ê´\T |æ\¢\+<äs¡T #˚ùd≥≥T¢+&Ü* eT]j·TT yÓ’$<ä´uÛÑ]‘·+>± ñ+&Ü*.
10. ‘·s¡>∑‹˝À düeTej·TdüTÿ\ »≥Tº ø£è‘ê´\qT ø£*Œ+#ê*.
11. y˚T<Û√eT<Ûäq+, düeT÷Vü≤|üsƒ¡q+, #·s¡Ã\T, ìy˚~ø£\T, Á|ü‹düŒ+<äq\T, Á|ü‘·T´‘·Ôsê\T, >√&É|üÁ‹ø£\qT
sêsTT+#·&É+, ø=]jÓ÷Á>∑|ò”, Hê≥ø°ø£s¡D ,ÁbÕC…≈£îº |üqT\T $]$>± ø£*Œ+#ê*.
12. Á|üø£≥q\T, yêsêÔ Á|üø£≥q\T, Á|üø£≥q uÀs¡T¶\T, ˝ÒãTfi¯fl ‘·j·÷Ø e+{Ï yÓ’$<Ûä´ |üP]‘· bÕsƒê´+XÊ\qT
‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ ø£*Œ+#ê*.
4.3.1 Ç‹eè‘êÔ\T (Themes) :
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ˝Àì bÕsƒê\qT m+|æø£ #˚j·T&É+ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. bÕsƒê\qT m+|æø£ #˚ùd≥|ü&ÉT mH√ï
$wüj·÷\qT |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø√yê*. yê{Ï˝À Ç‹eè‘êÔ\T ˇø£{Ï. |æ\¢\˝À uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D´+‘√bÕ≥T kÕe÷õø£
ne>±Vü≤q, kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+ kÕ+düÿ è‹ø£ #Ó‘’ q· ´+— düeTø±©q düeTdü´\ô|’ düs¬ q’ ne>±Vü≤q ô|+bı+~+|ü#j
˚ T· &ÜìøÏ
øÏ+<ä ‘Ó*Œq $$<Ûä Ç‹eè‘êÔ\qT <äèwæ˜˝À ñ+#·Tø=ì bÕsƒê\qT m+|æø£ #˚kÕs¡T.
1. <˚X¯uÛÑøÏÔ, $\Te\T
2. e÷qe dü+ã+<Ûë\T
3. |æ\¢\ dü«uÛ≤e+, yê] X¯øÏÔ kÕeTsêú´\T, Ädü≈£îÔ\T
4. |üsê´es¡D+, Á|üø£è‹
5. düe÷»+
6. dü+düÿ è‹, dü+Á|ü<ëj·÷\T

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 95

7. uÛ≤cÕ_Ûs¡T∫
8. Vü‰dü´+
9. ø±\Œìø£‘·, düè»Hê‘·àø£‘·
10. eT÷&ÛÉqeTàø±\≈£î ˝ÀqTø±≈£î+&Ü #·ø£ÿì XÊÁd”Ôj·TyÓ’K].
4.3.2 bÕsƒ¡+ (j·T÷ì{Ÿ) ìsêàD+
|æ\¢\ kÕúsTT, |üì~Hê\T, M{Ï Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À bÕsƒê\ dü+K´qT ìs¡ísTT+#ês¡T. uÛ≤cÕ
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À ˇø£ bÕsƒêìï ˇø£ j·T÷ì{Ÿ>± |ü]>∑DÏkÕÔeTT.bÕsƒ¡ + neT]ø£˝À 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\, 3, 4, 5
‘·s¡>∑‘·T\ eT<Ûä´ ø=+‘· e´‘ê´düeTTqï|üŒ{ø°, Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì nìï bÕsƒê\T ˇπø s¡ø£yÓTÆq neT]ø£˝À
bı+<äT|üs¡#ês¡T. Á|ü‹ bÕsƒ¡+ øÏ+<ä ‘Ó*Œq $<Ûä+>± neT] ñ+~, Á|ü‹ bÕsƒêìø° eTT+<äT dü÷#·q\‘√ >∑÷&çq
ñqTàFø£s¡D ∫Á‘·+ ñ+≥T+~. á ∫Á‘·+˝À øÏ+<ä Á|üX¯ï\T ñHêïsTT.
á ∫Á‘·+ øÏ+<ä ªª |æ\¢\÷ Ç˝≤ #˚j·T+&çμμ nH˚ o]¸ø£‘√ |æ\¢\‘√ bÕsƒ ¡+ #·~$+#·&ÜìøÏ yêfi¯¢+‘·≥
yêfi‚¢ nsêú\qT Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ dü÷#·q\T ñHêïsTT.
|æ\¢\T ì|òüT+≥Te⁄ <ë«sê d”«j·T n<Ûä´j·Tq+ #˚dü÷Ô ‘Ó*j·Tì |ü<ë\ nsêú\qT ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ Bì
<ë«sê neø±X¯+ ø£*–+~.
Á|ü‹bÕsƒ¡+ dü+ã+~Û‘· ∫Á‘·+‘√ ÄdüøÏÔ<ëj·Tø£+>±, Äø£s¡¸D°j·T+>± ñ+~. bÕsƒ¡+ ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ
eTT+<äT bÕsƒêìï ÄdüøÏÔ>± #·~$+#·&ÜìøÏ eTT+<äT>± ø=ìï Áù|s¡D yêø±´\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. ‘·s¡Tyê‘· bÕsƒ¡+
ñ+≥T+~.
bÕsƒ¡+ |üPs¡Ôj·÷´ø£ ªªÇ$#˚j·T+&çμμ o]¸ø£‘√ Ä bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± kÕ~Û+#ê*‡q uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\T
nuÛ≤´kÕ\ s¡÷|ü+˝À ñHêïsTT.
Á|ü‹bÕsƒ¡+˝À uÛ≤cÕ_Ûs¡T∫ ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£+>± ÁbÕC…≈£îº|üqT\qT Ç#êÃs¡T.
|æ\¢˝Ò dü«j·T+>± ‘·eT Á|ü>∑‹ì n+#·Hêy˚düTø√e&ÜìøÏ ªªH˚ì$ #˚j·T>∑\Hêμμ ? nH˚
o]¸ø£‘√ eT÷˝≤´+ø£q ø£è‘·´+ Çe«&ÉyÓTÆ+~.
Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ∫es¡ $\TeqT Á|ü‹_+_+#˚˝≤ ˇø£ eTVü≤˙j·TTì ªdü÷øÏÔμ ñ+~.

4.3.3. nuÛ≤´kÕ\ dü«uÛ≤e+, yê{Ï ‘·s¡>∑‹ >∑~ nq«j·T+ (ìs¡«Vü≤D)

|æ\¢\T nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§ZH˚˝≤ ‘·>∑T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\qT, ‘·–q neø±XÊ\qT ø£*Œ+#ê*.
Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $$<Ûä kÕeTsê∆´\ kÕ<Ûäq≈£î $_Ûqï eP´Vü‰\qT dæ<ä∆+ #˚düTø=ì ‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq
»s¡bÕ*. bÕsƒ¡+ Ç‘·s¡ kÕeTsê∆´\ Ä<Ûës¡+>± nuÛ≤´kÕ\T, dü÷#·q\T ñ+&Ü*. nuÛ≤´kÕ\T |æ\¢\T kı+‘·+>±
#˚jT· &É+e\¢, @ y˚Ts¡≈î£ #˚jT· >∑\TZ‘T· Hêïs√, m˝≤ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s√ n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. n+<äTøπ RTE
- 2009 Á|ü‹ $<ë´]∆ø° kÕeTsê›´\ kÕ<ÛäqqT ø=\e÷q+>± ìs¡ísTT+∫+~. ìs¡+‘· s¡ düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ á
kÕeTsê∆´<Ûë]‘· nuÛ≤´kÕ\T ‘√&ÉŒ&˚˝≤ s¡÷bı+~+#ê*.

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 96

bÕsƒ¡+ n+fÒ πøe\+ $wüj·÷ìï n+~+#·&ÜìøÏ |ü]$T‘·+ ø±≈£L&É<äT. uÛ≤wü˝À $wüj·T+ ø£+fÒ Ä
$wüj·÷ìï bı+<äT|ü]∫q uÛ≤cÕ kÂ+<äs¡´+ eTTK´+. uÛ≤cÕ|üs¡yÓTÆq kÕ<Ûäq≈£î ÁbÕeTTK´‘· m≈£îÿe. bÕsƒ¡+˝Àì
$wüj·÷e>±Vü≤q‘√bÕ≥T uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäqø√dü+ #˚]Ãq nuÛ≤´kÕ\qT ≈£L&Ü kÕ<Ûäq #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.
nuÛ≤´kÕ\ kÕ<Ûäq≈£î ‘·<ë«sê uÛ≤cÕkÕeTsêú´\qT bı+<ä&ÜìøÏ bÕsƒê´+X¯+ ˇø£ kÕ<Ûäq+>± ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
uÛ≤cÕuÛÑ´düq kÕeTsêú´\T
1) $q&É+ ` e÷{≤¢&É&É+
2) #·<äe&É+ ` ns¡ú+ #˚düTø=ì #Ó|üŒ&É+
3) sêj·T&É+ (d”«j·Ts¡#·q)
4) |ü<äC≤˝+ô|’q |ü≥Tº
5) düè»Hê‘·àø£‘·
6) Á|üX¯+dü
7) uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+
8) ÁbÕC…≈£îº |üì
9) kÕVæ≤‘ê´ìï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+
nuÛ≤´kÕ\ dü«uÛ≤e+ :
Á|ü‹bÕsƒ¡+ ∫es¡, ìπsú•‘· kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq≈£î nuÛ≤´kÕ\T Çyê«*. nuÛ≤´kÕ\ kÕ<Ûës¡D dü«uÛ≤yêìï
|ü]o*ùdÔ øÏ+~ $<Ûä+>± ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
Ä˝À∫+|üCÒùd$>± ñ+&Ü*.
ãVü Q fi¯ dü e ÷<Û ë Hê\T e#˚ à $>± ñHêïsTT. d” ” « j· T nqTuÛ Ñ y ê\qT |ü + #· T ø=H˚ $ >±
ñ+&Ü*.
düè»Hê‘·àø£‘·, ø£\ŒHêX¯øÏÔøÏ neø±X¯+ Ç#˚Ã$>± ñ+&Ü*.
|æ\¢\≈£î ÄdüøÏÔì ø£*Z+#˚$>± ñ+&Ü*.
düyê\T#˚ùd$>± ñ+&Ü*.
dü«j·T+ n<Ûä´j·THêìøÏ neø±X¯+ ø£*Z+#˚$>± ñ+&Ü*.
<Ó’q+~q J$‘êìøÏ nq«sTT+#˚$>± ñ+&Ü*.
kı+‘·+>± #˚ùd$>± ñ+&Ü*.
uÛ≤cÕkÕeTsê∆´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± ñ+&Ü*.
»≥Tº˝À |üì#˚j·T&ÜìøÏ M\T>± ñ+&Ü*.
‘√{Ï yê] <ë«sê H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ M\T>± ñ+&Ü*.
ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± ñ+&Ü*.
Ç|ü&ÉT ˇø√ÿ kÕeTs¡ú´+, <ëì dü«uÛ≤e+, <ëìì ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê˝À #·÷<ë›+.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 97

1. $q&É+ ` Ä˝À∫+∫ #Ó|üŒ&É+

uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\˝À $q&É+, e÷{≤¢&≥É + #ê˝≤ eTTK´yÓTqÆ $. M{Ïì ÁbÕ<∏$ä Tø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T>± uÛ≤$düTHÔ êï+.
ø±ì ã&çøÏ sêø£ eTT+<˚ |æ\¢\T $q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&˚ kÕeTsêú´ìï ø£*– ñ+{≤s¡T. ã&ç˝À #˚]q ‘·sê«‘·
ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&É&É+, Ä‘·à$XÊ«dü+‘√ e÷{≤¢&É&É+, dü÷{Ï>± e÷{≤¢&É &É+, dü+<äs√“¤∫‘·+>± e÷{≤¢&É&É+, dü¬s’q
|ü<äC≤\+‘√ ns¡úe+‘·+>± $qkı+|ü⁄>± e÷{≤¢&É&É+ >∑T]+∫ nuÛÑ´dæ+#ê*. n˝≤π> $qï<ëìï ns¡ú+ #˚düTø=ì
‘·eT nqTuÛÑyê\qT CÀ&ç+∫, Ä˝À∫+∫ ‘·>∑TØ‹˝À e÷{≤¢&É>∑\>±*. Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&Ée\dæq nedüsêìï
ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\T $wüj·÷ìï $q&É+ |ü≥¢ @ø±Á>∑‘· #·÷|ü⁄‘ês¡T.
dü«uÛ≤e+ :
Ä˝À#·Hê‘·àø£yÓTÆq düe÷<ÛëHê*#˚Ã$>± ñ+&Ü*.
#·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§ZH˚˝≤, Á|ü‹düŒ+~+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
nH˚ø£ s¡ø±\ düe÷<ÛëHê\T #Ó|üŒ>∑*π> $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
|æ\¢\T }Væ≤+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚$>± ñ+&Ü*.
∫Á‘ê\qT ì•‘·+>± |ü]o*+#˚$>± ñ+&Ü*.
d”«j·T nqTuÛÑyê\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Óù|Œ$>± ñ+&Ü*.
bÕsƒê\ô|’ d”«j·T n_ÛÁbÕj·T+ e´ø£Ô+ #˚ùd$>± ñ+&Ü*.

‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤D :

$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ #Ó|üŒ&É+ >∑T]+∫q @ ø£è‘·´+ nsTTHê |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
nuÛ≤´dü+˝Àì Á|üX¯ï\˝À ˇø√ÿ Á|üX¯ï n&É>±*. ˇø£ Á|üX¯ï >∑T]+∫ |æ\ ¢\+<ä]‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*.
|æ\¢\T #Ó|æŒq $wüj·÷ìï ÄyÓ÷~+#ê*. K+&ç+#·sê<äT.
|æ\¢\T ‘·eT nqTuÛÑyê\qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT CÀ&ç+∫ #Óù|Œ˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
|æ\¢\T nH˚ø£ s¡ø±˝…’q düe÷<ÛëHê\T #Óù|Œ $<Ûä+>± Á|üX¯ï\T n&É>±*.
|æ\¢\T düe÷<ÛëHê\qT Áø√&ûø£]+∫ eTT–+|ü⁄ / düe÷<Ûëq+ #Ó|æŒ+#ê* / #ÓbÕŒ*.
uÀ~Û+#˚≥|ü&ÉT π>j·÷\T / |ü<ë´\qT yê{Ï q&Éø£qTã{Ϻ \j·Tã<ä∆+>±q÷, sê>∑j·TTø£Ô+>±q÷
bÕ&ÉeTHê*.
‘· s ¡ > ∑ ‹ ˝À |æ \ ¢ \ uÛ ≤ >∑ k Õ«eT´+ n~Û ø £ + >± ñ+&˚ ˝ ≤ ñbÕ<Û ë ´j· T T&É T e÷s¡ Z < ä ] Ù>±
ñ+&Ü*.
n+<äs¡÷ e÷{≤¢&˚˝≤, #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§ZH˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. neø±XÊ\T Çyê«*.
eTT+<äT>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒêìøÏ düVü≤dü+ã+<Ûä+>± e⁄+&˚ |ü<ë´\T, π>j·÷\T \j·Tã<ä›+>± bÕ&ç
$ì|æ+#ê*.
$q&É+ ` e÷{≤¢&É&É+, nuÛ≤´kÕìï ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ˇø£ |”]j·T&éqT
Á|ü‘˚´ø£+>± πø{≤sTT+∫q Ä |”]j·T&é˝À ìs¡«Væ≤+#ê*.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q
 98

2. <Ûësêfi¯+>± #·<äe&É+, ns¡ú+ #˚düTø=ì #Ó|üŒ&É+, sêj·T&É+

|æ\¢\T <Ûësêfi¯+>± düŒwüºyÓTÆq ñ#ÛêÃs¡D‘√ #·<äe>∑\>±*. #·~$q n+X¯+ >∑T]+∫ ns¡ú+ #˚düTø=ì
#Ó|Œü >∑\>±*. sêj·T>∑\>±*. uÛ≤cÕuÛ´Ñ düq+ jÓTTø£ÿ eTTK´\ø£´å + |æ\\¢ qT uÛ≤cÕ_Ûe÷qT\T>±, dü«‘·+Á‘· bÕsƒ≈¡ î£ \T>±
‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+. ø±ã{Ϻ |æ\¢˝À¢ #·~y˚ n\yê≥TqT ô|+bı+~+#·&É+ ø√dü+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì nuÛ≤´kÕ\T
‘√&ÉŒ&Ü*.
bÕsƒ¡XÊ\ |æ\¢\ |üsƒ¡Hê_Ûs¡T∫ì |üsƒ¡Hêe>±Vü‰ìï ñqï‘· ÁX‚DÏøÏ rdüTø=ì yÓfi≤¢*. n+<äT≈£î>±qT eTTK´+>±
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |üsƒ¡Hê_Ûs¡T∫ì ô|+bı+~+#·Tø√yê* / |æ\¢\≈£î ‘êqT s√˝ŸyÓ÷&É˝Ÿ>± e÷sê*. $_Ûqï Á|üÁøÏj·T\‘√
≈£L&çq bÕsƒê\qT |æ\¢\≈£î |ü]#·j·T+ #˚j·T&É+, yÓ’$<Ûä´ uÛÑ]‘·yÓT Æq nuÛ≤´kÕ\ e\¢ yês¡T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ø£r‘·yÓTÆq
Á|ü>∑‹ì kÕ~ÛkÕÔs¡T. Ç˝≤ #·<äe&É+ô|’ |ü≥Tº ø£*Zq |æ\¢˝Ò ‘·|ü˝Ò≈£î+&Ü sêj·T>∑\TZ‘ês¡T. #·ø£ÿ{Ï |ü<ë\qT
dü+<äs√“¤∫‘·+>± e÷{≤¢&É&É+˝À ˝Ò<ë sêj·T&É+˝À $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
dü«uÛ≤e+ :
|æ\¢˝‘√ bÕsƒêìï eT∞¢ eT∞¢ #·~$+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
#·~$q bÕsƒ¡+ m+‘·e÷Á‘·+ ns¡úyÓTÆ+<√ ‘Ó\TdüTø=H˚˝≤ ñ+&Ü*.
bÕsƒ¡+˝Àì bÕÁ‘·\ eT<Ûä´ dü+uÛ≤wüD\qT >∑Ts¡TÔ#˚düTø=H˚˝≤ ñ+&Ü*.
bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± ‘·|ü ˇ|ü\qT ìs¡ísTT+#˚˝≤ ñ+&Ü*.

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ìs¡«Vü≤D :

#·<äe&É+ ø√dü+ Ç∫Ãq ø£è‘ê´\T |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ >∑~ ø£è‘·´+>± ˝Ò<ë e´øÏÔ>∑‘·+>± ˝Ò<ë »≥Tº ø£è‘·´+>±
nuÛ≤´kÕ\ ø±]ƒq´‘· kÕúsTTì ã{Ϻ ìs¡«Væ≤+#ê*.
Á|ü‹ nuÛ≤´kÕìï |æ\¢\‘√ yÓTT<ä≥ e´øÏÔ>∑‘·+>± #·~$+#ê*. @+ #˚j·÷ ˝À |æ\¢\‘√H˚ #Ó|æŒ+#ê*.
bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+#˚$>±, |æ\¢\‘√ e´øÏÔ>∑‘·+>± #˚sTT+#˚$>± m˝≤ #˚j·÷˝À dü÷#·q\T Ç∫Ã
ne>±Vü≤q #˚sTT+#˚$>± ñ+&Ü*.
‘·bı|ü\qT >∑T]Ô+#·&É+, »‘·|üs¡#·&É+, mes¡T me]‘√ nHêïs¡T e+{Ï nuÛ≤´kÕ\qT |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À
n&É>∑&É+, |æ\¢\T #Ó|æŒq~ uÀs¡T¶ô|’ sêj·T&É+. |ü⁄düÔø±\˝À sêdüTø√eTq&É+, #·]Ã+∫q ‘·sê«‘· »≥T¢˝À>±ì
e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì sêsTT+#·&É+.
3. Ä˝À∫+∫ kı+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T&É+ (d”«j·Ts¡#·q)
|æ\¢\T $qï ˝Ò<ë #·~$q ˝Ò<ë ‘Ó*‡q $wüj·÷ìøÏ ‘·q n_ÛÁbÕj·T+ CÀ&ç+ ∫ kı+‘·+>± sêùdÔH˚ <ëìï
sêj·T&É+>± uÛ≤$+#ê*. sêj·T&É+˝À |æ\\¢ T n+XÊìï ˇø£ Áø£eT+˝À, dü+|üPs¡í yêø±´\‘√ ns¡eú +‘·+>± sêj·÷*.
n+XÊìøÏ ‘·–q |ü<äC≤˝≤ìï ñ|üjÓ÷–+∫ sêj·T>∑\>±*. uÛ≤e+, yêø£´ìsêàD+, dü¬s’q |ü<äC≤\ $ìjÓ÷>∑+ ñ
|üjÓ÷–+∫ sêdæq|ü⁄&˚ sêj·T&É+ |òü\e+‘·yÓTÆq~>± uÛ≤$+#ê*.
|æ\¢˝À¢ >∑\ ÄdüøÏÔì bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Áù|πs|æ+∫ yês¡T ùd«#·Ã¤>± sêj·T &Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 99

‘Ó*‡qyê{Ïì >∑T]+∫, #·÷dæq yê{Ïì >∑T]+∫ $qï yê{Ïì, #·~$q yê{Ïì >∑T]+∫ kı+‘·+>± sêj·TeTHê*.
sêdæq yê{Ïì dü]>± m˝≤ sêj·Te#√à ‘·s¡>∑‹˝À Á|ü‹s√p #·]ÃùdÔ ø=+‘· ø±˝≤ìøÏ sêj·T&É+˝À <=πs¢ ‘·|ü\T
|æ\¢˝Ò ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT>± dü]~<äT›ø=+{≤s¡T.
dü«uÛ≤e+ :
π>j·T / |ü<ä´uÛ≤yê\qT / kÕsê+XÊ\qT kı+‘·+>± sêj·T>∑*π>˝≤ ñ+&É&É +
|æ\¢\T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø£Ô+ #˚j·T&ÜìøÏ M\T>± ñ+&É&É+.
m+<äT≈£î ? m˝≤ ? nH˚ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T>∑*π>$>± ñ+&É&É+.
ø±s¡D≤\qT Ä˝À∫+|üCÒùd$>± ñ+&É&É+
‘ê]ÿø£ Ä˝À#·\‘√ ≈£L&çq düe÷<ÛëHê\T sêj·T>∑*π>$>± ñ+&É&É+.
}Væ≤+∫ sêj·T&É+.
ÇwüºyÓTÆq n+XÊ\qT >∑T]+∫ kı+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T&É+.
$X‚¢wüD‘√ ≈£L&çq düe÷<ÛëHê\T sêj·T&ÜqøÏ nqT≈£L\+>± ñ+&É&É+.
bÕÁ‘·\ düeTdü´\≈£î ‘·–q |ü]cÕÿsê\T dü÷∫+#˚$>± ñ+&É&É+ yÓTT<ä˝…’ q$.
‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤D :
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À d”«j·Ts¡#·q Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêùdeTT+<äT |üP]Ô‘ ·s¡>∑‹ ø£è‘·´+>± Á|üX¯ï\ô|’
#·s¡Ã ìs¡«Væ≤+#ê*.
eTT+<äT>± Á|üX¯ï*ï q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. |æ\¢\T Á|üX¯ï\qT #·<äeeTHê*.
ˇø√ÿ Á|üX¯ïqT rdüTø=ì |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*. nqTã+<Ûä Á|üX¯ï\T y˚ dü÷Ô düe÷<ÛëHêìï
sêã{≤º*.
Ç˝≤ y˚T<Û√eT<∏äq+ <ë«sê Á|üX¯ï\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#ê*. »yêãT≈£î dü+ã+~Û+∫q ø°\ø£|ü<ë\qT
q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.
|æ\¢\qT »≥T¢>± #˚dæq|ü&ÉT Á|üX¯ï\düe÷<ÛëHê\T ‘√{Ï |æ\¢\‘√ #·]Ã+#·Tø=+≥÷ sêj·TeTHê*.
»≥¢˝À |üì#˚düTÔqï düeTj·T+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚˝≤ #·÷&Ü*.
nedüs¡yÓTÆq #√≥ düVü≤ø£]+#ê*.
|æ\¢\T #˚dæq »≥Tº |üìì Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*. (Displaying)
|æ\¢\T sêdæq düe÷<ÛëHê\qT dü]#˚j·÷*. (m&ç{Ï+>¥) Ç+<äTø√dü+ |æ\¢ ˝À¢ me¬s’Hê sêdæq düe÷<ÛëHêìï
˝Ò<ë @<Ó’Hê »≥Tº sêdæq düe÷<ÛëHêìï q\¢ã\¢ô|’ ˝Ò<ë #ês¡Tºô|’ ñqï<äTqï≥T¢>± n+fÒ yês¡T #˚dæq <√cÕ\‘√
≈£L&Ü sêj·÷*. Ç˝≤ sêdæq<ëìï |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À #·~$+#ê*. <√cÕ\ô|’ øÏ+<ä Á|üX¯ï\ <ë«sê #·s¡Ã
ìs¡«Væ≤+#ê*.
uÛ≤e+ dü]>± sêXÊsê ?
dü¬s’q Áø£eT+˝À sêXÊsê ?

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 100

dü¬s’q yêø±´\T sêXÊsê ? yêø±´\T |üP]Ô>± sêkÕsê ? dü]>± ñHêïj·÷ ?

yêø±´\˝À |ü<ë\T dü]>± e⁄Hêïj·÷ ? ñqï |ü<ë\ kÕúq+˝À Ç+ø± eT+∫ |ü<ë\qT sêj·Te#êà ?
nø£ås¡ <√cÕ\T @yÓ’Hê ñHêïj·÷ ? @@ nø£åsê\T dü]>± sêj·÷* ? Ç˝≤ #·]Ãdü÷Ô |æ\¢˝Ò düe]+#˚˝≤ |üP]Ô
‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. Ä ‘·sê«‘· »yêãTqT sêj·TeTHê*, »≥¢˝À e´øÏÔ>∑‘·+>± sêsTT+#·&É+,
dü]~<ä›&É+ »s¡>±*.
4. |ü<äC≤\+
Literature is the arrangement of best words in best order. uÛ≤wü n+fÒ |ü<äC≤\ düeT÷Vü≤+.
|ü<ë\qT ns¡eú +‘·yTÓ qÆ es¡TdüÁø£eT+˝À $ìjÓ÷–ùdÔ uÛ≤wü>± e÷s¡T‘·T+~. $<ë´s¡T\ú ≈£î |ü<Cä ≤˝≤ìï dü+<äsꓤqTkÕs¡+>±
$ìjÓ÷–+#·&+É ô|’ nuÛ≤´dü+ ø£*Œ+#ê*. $$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À ˇπø |ü<+ä y˚sT¡ y˚sT¡ >± nsêú*düT+Ô ~. M{Ïì >∑T]Ô+∫
ns¡+ú #˚dTü ø=H˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. |ü<Cä ≤\ $ìjÓ÷>∑+ô|’ $<ë´]ú |ü≥Tº kÕ~Û+∫q|ü⁄&˚ @ $wüj÷· HÓï’ Hê $qkı+|ü⁄>±,
s¡düe‘·Ôs¡+>±, e´ø°Ôø£]+#·>∑\&ÉT, düè»Hê‘·àø£+>±, s¡kÕ‘·àø£+>± sêj·T>∑\s¡T.
dü«uÛ≤e+ :
q÷‘·q |ü<ë\ nsêú\qT Á>∑Væ≤+#˚˝≤ ñ+&Ü*.
@@ dü+<Ûäsꓤ\˝À @@ |ü<ëìï ñ|üjÓ÷–+#ê˝À ‘Ó\TdüTø√yê*.
H˚s¡TÃ≈£îqï |ü<äC≤\+‘√ kı+‘·+>± yêø±´\T sêùd˝≤ ñ+&Ü*.
dü+ã+~Û+∫q |ü<ë\T sêùd˝≤ ñ+&Ü*.
uÛ≤cÕ Áø°&É\≈£î dü+ã+~Û+∫q$>± ñ+&É&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$.
‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤D :
|ü<äC≤˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q nuÛ≤´kÕ\qT |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+∫ nuÛ≤´kÕ\ô|’ ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#ê*.
nuÛ≤´kÕ\ ø±]ƒq´‘· kÕúsTTì ã{Ϻ »≥Tº |üì>± ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ, #·]Ã+∫ düe÷<ÛëHê\T
sêj·TeTHê*.
|æ\¢\T »≥¢˝À sêdæq yê{Ïì Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*
|æ\¢\T #Ó|æŒq <ëìï q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.
nìï »≥¢˝Àì yêfi¯ó¢ #Ó|æŒq$ ≈£L&Ü q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.
düe÷<ÛëHê\qT Áø√&ûø£]+#ê*.
|æ\¢\T #Ó|üŒ˝Òø£b˛sTTq dü+<äsꓤ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü+<äs√“¤∫‘· yêø£´Á|üjÓ÷>±\ <ë«sê Ä |ü<äC≤˝≤ìï
ns¡ú+ #˚sTT+#ê*.
5. düè»Hê‘·àø£‘·
|æ\¢˝À¢ }Vü‰X¯øÏÔ, ø£\ŒHêX¯øÏÔ nq+‘·+>± ñ+{≤sTT. |æ\¢˝À¢ì á X¯ø ÏÔ yÓ*øÏrj·T&ÜìøÏ ‘·–q
uÛ≤cÕyê‘êes¡D≤ìï ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ ø£*Œ+#ê*. kı+‘·+>± sêùd kÕeTs¡´ú + düèCHê‘·àø£‘≈· î£ eT]+‘· <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 101

á düè»Hê‘·àø£· e´ø°øÔ s£ D¡ eTÚœø£ s¡÷|ü+˝À, *œ‘· s¡÷|ü+˝À eT]j·TT Á|ü<sä Ù¡ q s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~. kÕ«uÛ≤$ø£+>±,
n+‘·Øq¢ +>± |æ\˝¢ À¢ ñ+&˚ düè»Hê‘·àø£‘q· T yÓ*øÏrùd˝≤ bÕsƒX¡ Ê\ ‘√&ÉŒ&Ü*. uÛ≤cÕ uÀ<ÛHä ê \øå±´\˝À uÛ≤cÕHÓ|’ ⁄ü D≤´\
kÕ<Ûäq‘√bÕ≥T düè»Hê‘·àø£‘·, ø£\ŒHêX¯≈£îÔ\T yÓ*øÏrj·T&É+ n‹ eTTK´yÓTÆq~>± >∑T]Ô+#ê*. uÛ≤cÕuÛÑ´düq+˝À
n+‹eT\ø£å´+ $<ë´s¡Tú˝À¢ì düè»Hê‘·àø£‘·qT yÓ*øÏrdüT≈£îsêe&Éy˚T!
dü«uÛ≤e+ :
eTÚœø£, *œ‘·, Á|ü<äs¡ÙHê s¡÷bÕ˝À¢ ñ+&É&É+.
düè»Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#˚˝≤ ñ+&É&É+.
‘·eT Ä˝À#·q\qT, nqTuÛÑyê\qT CÀ&ç+∫ #Óù|Œ˝≤ ñ+&É&É+.
Hê≥ø°ø£s¡D #˚j·T&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± ñ+&É&É+.
}Væ≤+∫ #Ó|üŒ>∑*π>˝≤ ñ+&É&É+.
$$<Ûä uÛ≤cÕ e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ\T / Á|üÁøÏj·T˝À¢ ñ+&É&É+.
»≥¢˝À #˚ùd$>± ñ+&É&É+, e´øÏÔ>∑‘·+>± #˚ùd$>± ñ+&É&É+.
‘√{Ï yê] <ë«sê, düe÷» düuÛÑT´\<ë«sê H˚s¡TÃ≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+&É&É+ .
eTÚœø£, ˝ÒKq kÕeTsêú´\ eè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&˚˝≤ ñ+&É&É+.
bÕ˝§ZH˚˝≤, Äq+~+#˚˝≤, dü«j·T+ nuÛÑ´düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&˚˝≤ ñ+&É&É+.
ˇø£ e´eVü‰s¡ s¡÷|ü+˝Àì n+XÊ*ï eTs=ø£ e´eVü‰s¡ s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡Ã&É+
yÓTT<ä\>∑Tq$.
‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤D :
á kÕeTsê∆´ìï yÓTT<ä≥ |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. ‘·–q dü÷#·q\T Çyê«*.
Ç∫Ãq n+X¯+ô|’ Ä˝À∫+|üCÒdæ ùd«#·Ã¤>± Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ #Óù|Œ˝≤ Áb˛‘·‡ Væ≤+#ê*.
nedüs¡yÓTÆq #√≥ Ä<Ûësê\qT Ç∫Ã Ä˝À∫+|üCÒj·÷*. ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
‘·sê«‘· |æ\¢\qT $uÛÑõ+#ê*. »≥¢˝À #·]Ã+#·eTHê*. sêj·TeTHê*.
»≥¢˝À #˚dæq |üqT\qT Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*.
M{Ïì Á|ü<]ä ÙdüTqÔ ï|ü⁄&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |üP]Ô ‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·sá ìs¡«Væ≤+#·&+É <ë«sê dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T
n+<äCj Ò ÷· *.
sêdæq düè»Hê‘·àø£ n+XÊìï dü]#˚j·÷*. ªªd”«j·Ts¡#·qμμ Á|üX¯ï\qT dü]~~›q
$<Ûä+>± |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À ìs¡«Væ≤+#ê*.
‘·sê«‘· e´øÏÔ>∑‘·+>± sêj·TeTHê*. |æ\¢\T sêdæq yê{Ïì dü+ø£\q+ #˚ dæ ªy˚TeT÷ ø£$‘·«+ / ø£<∏ä\T
sêkÕÔ+μ nì ˇø£ |ü⁄düÔø£+˝≤ ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.
Á|ür bÕsƒêìøÏ |æ\\¢ T sêdæq düè»Hê‘·àø£ n+XÊ\‘√ ˇø£ |ü⁄düøÔ £ dü+ ø£\q+ ‘·j÷· s¡T#˚j÷· *. Bìï ‘·s>¡ ‹∑
>∑~˝À Á|ü<ä]Ù+#ê*.

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 102

»≥¢˝À sêsTT+#·&É+, dü]~<ä›&É+ »s¡>±*.

‘·sê«‘· |æ\¢\‘√ e´øÏÔ>∑‘·+>± sêsTT+#ê*.

6. Á|üX¯+dü
$<ë´s¡Tú\˝À kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<Ûëìï n\es¡Ã&ÜìøÏ ‘·>∑T$<Ûä+>± düŒ+~+#·&ÜìøÏ á kÕeTs¡ú´+ m+‘·>±H√
<√Vü ≤ <ä | ü & É T ‘· T +~. »+‘· T e⁄\T, yÓ T Tø£ ÿ \|ü ≥ ¢ |æ \ ¢ \ kÕqTuÛ Ñ ÷ ‹ì ø£ * –
ñ+&É&É+‘√bÕ≥T, Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T ø£*Zq |æ\¢\T, eTTdü*yêfi¯fl≈£î ‘·–q düVü‰j·T+, düVü≤ø±s¡+ #˚j·T>∑*π>˝≤
‘·j·÷s¡yê«*. n<˚ e÷~]>± Ç‘·s¡ uÛ≤wü\T, dü+düÿ è‘·T\T , |ü+&ÉT>∑ \T, kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT >ös¡$+#˚˝≤,
>=|üŒ<äHêìï >∑T]Ô+∫ n_Ûq+~+#˚ yÓ’K] |æ\¢˝À¢ ô|+bı+<˚˝≤ #·÷&Ü*. |æ\¢\T m<äT{Ïyê]˝Àì >=|üŒ<äHêìï
>∑T]Ô+∫ Á|üX+¯ dæ+#ê*. Bìe\¢ $\Te\‘√ ≈£L&çq e´øÏ‘Ô «· ìsêàD+ s¡÷|ü⁄~<äTø› =+≥T+~. u≤\T&ÉT #·øÿ£ ì e´øÏ‘Ô «·
$ø±dü+‘√ ≈£î\eT‘ê\ dü]Vü≤<äT›\qT <ë{Ï $X¯«qs¡T&ÉT>± ne‘·]kÕÔ&ÉT . ^‘·\eT<Ûä´
ªª≈£î\eT‘ê\T ^#·T≈£îqï ^‘·\ eT<Ûä´ |ü+»s¡eTTq ∫≈£îÿe&ÉqT H˚qT!
ìœ\˝Àø£yÓT≥T ìs¡ísTT+∫qH˚eTì ‹s¡T>∑T˝Òì $X¯«qs¡T&É H˚qT!μμ ` >∑TÁs¡+ C≤wüßyê
dü«uÛ≤e+ :
<äj·T / kÕqTuÛÑ÷‹ #·÷|ü&Üìï ô|+bı+~+#˚˝≤ ñ+&É&É+.
Ç‘·s¡T\ >=|üŒ<äHêìï Á|üX¯+dæ+#˚˝≤ n_Ûq+~+#˚˝≤ ñ+&É&É+.
Ç‘·s¡T\≈£î düVü‰j·T+ #˚j·T&Üìï Áù|πs|æ+#˚˝≤ ñ+&É&É+.
Ç‘·s¡T\ dü+düÿ è‹, kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT >ös¡$+#˚˝≤ ñ+&É&É+.
n+<äs¡÷ düe÷qeTH˚ uÛ≤eqqT ø£*Z+#˚˝≤ ñ+&É&É+ .
Á|üø£è‹ì Áù|$T+#·&É+ ` |ü]s¡øÏå+#·&É+ e+{Ï \ø£åD≤\qT n_Ûeè~∆ #˚ j·T&É+.
$\Te\T ô|+bı+~+#˚˝≤ ñ+&É&É+.
‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤D
Bìï eTT+<äT Ç+{Ï|üì>± Çyê«*.
Bìï |üP]Ô#˚dæq ‘·sê«‘· |ü⁄qX¯Ãs¡D˝À uÛ≤>∑+>± |æ\¢*ï Á|üX¯+dædü÷ Ô e÷{≤¢&ç+#ê*.
Á|ü‹ $<ë´]úì Á|ü•ï+#ê*.
|æ\¢\ düe÷<ÛëHê\qT Áø√&ûø£]+∫ eTT–+|ü⁄ Çyê«*.
e´øÏÔ>∑‘·+>± sêj·TeTqï yê{Ïì sêsTT+#ê*.
|æ\¢\T sêdæq Á|üX¯+dü≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\‘√ |ü⁄düÔø£ dü+ø£\q+ ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.
Ç˝≤ s¡÷bı+~+∫q |ü⁄düøÔ £ dü+ø£\Hêìï ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|ü<]ä Ù+#ê*. Á|ü‹ bÕsƒêìøÏ ˇø£ dü+ø£\q+ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 103

7. uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+

bÕsƒ¡XÊ\˝À uÛ≤wü H˚s¡Œ&É+˝À ñ<˚›X¯´+ |æ\¢yê&ÉT ø=‘·Ô>± Ä˝À∫+#·> ∑\>±*. yê{Ïì Áø£eTã<ä∆+>±
e´ø°Ôø£]+#·>∑\>±*. düè»Hê‘·àø£+>± #Ó|üŒ>∑\>±*. sêj·T>∑\>±*. á kÕeTs¡ú´+ <ë«sê $<ë´s¡Tú\˝À uÛ≤cÕ
uÛ≤>±\T, ø±˝≤\T, $sêeT ∫Vü‰ï\qT ñ|üjÓ÷–+#·>∑*π>˝≤, ø±˝≤\≈£î nqT>∑TD+>± ÁøÏj·T\qT >∑T]Ô+∫ ñ
|üj÷Ó –+#·>*∑ >π ˝≤ #˚j÷· *. n+<äT≈£î |æ\\¢ yÓT<ä&TÉ yê{Ïì dü«j·T+>±H˚ dü÷Árø£]+#·Tø=+≥T+~. Bìï ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À
|ü⁄qs¡“\q+ #Ó+<ä&ÜìøÏ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*.
dü«uÛ≤e+ :
yê´ø£s¡D ìj·Te÷\qT kı+‘·+>± Á>∑Væ≤+#˚˝≤ ñ+&É&É+.
ñ<ëVü≤s¡D\T kı+‘·+>± #Óù|Œ˝≤ ñ+&É&É+.
düT\uÛÑ+>± ns¡ú+#˚düTø=H˚˝≤ ñ+&É&É+.

‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤D :

ªªuÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+μμ nuÛ≤´kÕ\qT |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ ø£è‘·´+>±
ìs¡«Væ≤+#ê*.
nuÛ≤´dü+˝Àì n+XÊ\˙ï |æ\¢\‘√ #·]Ãdü÷Ô ne>±Vü≤q #˚sTT+#ê*.
ñ<ëVü≤s¡D\qT |æ\¢˝‘√ #Ó|æŒ+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê dü÷Á‘êìï Á>∑Væ ≤+#˚˝≤`ns¡ú+ #˚düTø=H˚˝≤
#˚j÷· *.
q÷‘·q |ü<ë\ nsêú\qT Á>∑Væ≤+#˚˝≤ ñ+&Ü* ns¡ú+ #˚düTø=H˚˝≤ #˚j· ÷*.
|æ\¢\qT »≥¢˝À ≈£Ls√ÃeTì H˚s¡TÃ≈£îqï uÛ≤cÕ+XÊ\ô|’ ñ<ëVü≤s¡D\T sêsTT+#ê*.
|æ\¢\‘√ Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*.
|æ\¢\T #Ó|æŒq ñ<ëVü≤s¡D\qT q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. e´øÏÔ>∑‘· H√≥T|ü⁄düÔø±˝À¢ sêsTT+#ê*.

8. ÁbÕC…≈£îº |üì
|æ\¢˝À¢ Ä˝À∫+|üCÒùd X¯øÏÔì $ø£dæ+|üCÒdæ, yê] Ä˝À#·q\qT e´ø£Ô|üs ¡#·&ÜìøÏ uÛ≤cÕuÀ<Ûäq ‘√&ÉŒ&Ü*.
Ç+<äTø√dü+ Ç+‘·≈î£ eTT+<äT #·]Ã+∫q kÕeTsêú´\≈£î #Ó+~q nuÛ≤´kÕ\T ‘√&ÉŒ&çq|üŒ{Ïø° M{Ïì dü+<äs√“¤∫‘·+>±,
nedüs¡+ y˚Ts¡≈£î dü$Tà[‘· |ü]∫ $ìjÓ÷–+#˚ kÕeTs¡ú´+ |æ\¢˝À¢ ô|+bı+~+#ê*. Ç+<äT≈£î uÛ≤cÕ ÁbÕC…≈£îº\T
#·ø£ÿ>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
dü«uÛ≤e+ :

ÁbÕC…≈£îº |üqT\T $$<Ûä ø£è‘ê´\ düe÷Vü‰s¡+

ÁbÕC…≈£îº |üqT\T, $$<Ûä kÕeTsêú´\ ìs¡«Vü≤D kÕeTs¡ú´+ ≈£L&Ü

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 104

|ü]o*+#·&+É , ùdø£]+#·&+É , nH˚«wæ+#·&+É , qyÓ÷<äT #˚jT· &É+, $X‚w¢ +æ #·&+É , ìsê∆]+#·&+É e+{Ï ø£è‘ê´\‘√
≈£L&çq ÁbÕC…≈£îº |üqT\THêïsTT.
$q&É+, e÷{≤¢&É&É+, #·<äe&É+, sêj·T&É+, e+{Ï uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\‘√ ≈£L&çq ÁbÕC…≈£îº
|üqT\T+{≤sTT.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ |ü]~Ûì <ë{Ï |ü]düsê\ <ë«sê, n<äq|ü⁄ |üsƒ¡q kÕeTÁ– nq>±
u≤\kÕVæ≤‘·´+, yêsêÔ|üÁ‹ø£\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì #·<äe&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#˚˝≤ ÁbÕC…≈î£ º |üqT\THêïsTT.
dü«‘·+Á‘· bÕsƒ¡≈£î\T>± m<ä>∑&ÜìøÏ, uÛ≤cÕ_Ûs¡T∫ì, |üsƒ¡Hê_Û˝≤wüq T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
‘Ó\TdüTø=qï yê{Ïì, #·~$q yê{Ïì Áø£eT|ü<ä∆‹˝À kı+‘·+>± sêj·T&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
|æ\¢\T ìy˚<äø£\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+, |ü{Ϻø£\ s¡÷|ü+˝À düe÷#êsêìï Á|ü<ä]Ù+#·&É+ e+{Ï kÕeTsêú´\T
n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT.
‘√{Ï yê]‘√ ø£*dæ |üì#˚ùd˝≤, ˇø£]ø=ø£sT¡ düV≤ü ø£]+#·T≈£îH˚˝≤ ‘√{Ï yê] qT+&ç H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤ <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT
Ç‘·s¡ düu…®≈£îº\≈£î dü+ã+~Û+∫q ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ &É‘êsTT. ÁbÕC…≈£îº|üqT\qT
ìs¡«Væ≤+#·&+É
ÁbÕC…≈£îº |üqT\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+
bÕC…≈£îº |üqT\qT Ç+{Ï |üì>± Çyê«*.
bÕsƒ¡+ |üPs¡ÔsTTq s√E nq>± ◊<äe s√E Ç+{Ï |üì>± Çyê«*.
Ç+{Ï |üì>± Ç#˚à eTT+<äT |æ\¢\≈£î @+ #˚j·÷* ? m˝≤ #˚j·÷˝À dü÷#·q *∫à ns¡ú+ #˚sTT+#ê*.
ÁbÕC…≈£îº |üì ø±]ƒq´‘ê kÕúsTTì ã{Ϻ e´øÏÔ>∑‘·+>± ˝Ò<ë »≥Tº |üì>± Çyê«*.
»≥Tº |üqT\T>± Ç∫Ãq|ü&ÉT Ä ÁbÕC…≈£îº |üìì |üP]Ô #˚j·T&ÜìøÏ »≥Tº˝Àì düuÛÑT´\T me¬ses¡T @y˚T+
#˚j·÷˝À düŒwüº+>± #ÓbÕŒ*.
ÁbÕC…≈£îº|üìì |üP]Ô#˚dæq ‘·sê«‘· 8e s√E |ü⁄qX¯Ãs¡D düeTj·T+˝À |æ\¢\‘√ Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*.
nsTT‘˚ Bì Á|ü<äs¡Ùqø£+fÒ eTT+<äT eT<Ûä´ eT<Ûä´˝À |æ\¢\qT n&ç– ‘Ó\T‡ø√yê*.
|æ\¢\T ÁbÕC…≈£îº |üqT\qT Á|ü<ä]Ù+#˚≥|ü&ÉT <√cÕ\T+fÒ ‘=\–+#ê*. nedüs¡yÓTÆq dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T
n+~+#ê*.
|æ\¢\‘√ Á|ü<äs¡Ùq #˚sTT+∫q s√CÒ ‘·<äT|ü] 45 ì$TcÕ\ düeTj·T+˝À ÁbÕC…≈£îº|üì >∑T]+∫ ìy˚~ø£
sêsTT+#ê*.
á ìy˚~ø£˝À ‘êeTT @y˚T$T #˚kÕs√ nq>± @$T #·~yês¡T? me]ì ø£*XÊs¡T? @$T n&ç>±s¡T? á
ÁbÕC…≈£îº |üì <ë«sê yês¡T @$T ‘Ó\TdüTø=Hêïs¡T e+{Ï $esê\‘√ ìy˚~ø£ sêsTT+#ê*.
Ç˝≤ sêdæq ìy˚~ø£qT |æ\¢\ bò˛s¡Tº bò˛*jÓ÷\ s¡÷|ü+˝À uÛÑÁ<ä|üs¡#ê*. ˝Ò<ë |ü⁄düÔø£ dü+ø£\q+˝≤>±
‘·j·÷s¡T#˚dæ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+#ê*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 105

4.4 $<ë´Á|üe÷D≤\T ` nuÛÑ´düq dü÷∫ø£\T

ÁX¯eD, uÛ≤wüD, |üsƒ¡q, ˝ÒKq kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#·&Éy˚T uÛ≤cÕuÛÑ´düqeTì uÛ≤$+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ◊‘˚
πøe\+ á kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq≈£î e÷Á‘·y˚T uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ |ü]$T‘·+ ø±sê<äT. á HÓ’|ü⁄D≤´\ eT<Ûä´>∑\
n+‘·sd¡ +ü ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+∫, düeTÁ>∑+>± dü+<äs√“¤∫‘·+>± $$<Ûä düìïy˚XÊ\˝À uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#·&yÉ T˚ ì»yÓTqÆ
nuÛÑ´düq |òü*‘·eTì #Ó|üŒe#·TÃqT. |æ\¢\T ì‘·´J$‘· dü+<äsꓤ\˝À uÛ≤wüqT düeTÁ>∑+>± $ìjÓ÷–+#˚ kÕeTs¡ú´+
bı+<ë*. $$<Ûä e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ\ Ä<Ûës¡+>±H˚ |æ\¢\T uÛ≤cÕ $ìjÓ÷>±ìï eTq+ eT~+|ü⁄#˚j·÷*. á
Á|üÁøÏjT· ˝Àì Hê\T>∑T uÛ≤cÕ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T uÛ≤>∑eTe⁄‘êsTT. $$<Ûä n+XÊ\T $qï ‘·sê«‘· ns¡+ú #˚dTü ø=ì, Ä‘·à$XÊ«dü+‘√
e´ø°Ôø£]+#·>∑\>±*. ne>±Vü≤q‘√ ≈£L&çq |üsƒ¡q, ˝ÒKHê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+#ê*. n+<äTe\¢ e÷‘·èuÛ≤wü˝À
ÁbÕMD≤´\qT ô|+#·&É+ nH˚~ uÛ≤cÕuÀ<Ûäq˝À Á|ü<ÛëHê+X¯+ ø±yê*.
uÛ≤cÕuÛÑ´düq+, uÛ≤cÕ dü+bÕ<äq Áø£eT+˝À |æ\¢\T kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\T ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À ÁøÏ+~
$<Ûä+>± ñHêïsTT. n$
1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\T ` $<ë´ Á|üe÷D≤\T
1. $ì ns¡ú+ #˚düTø√e&É+, ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&É&É+
|ü]∫‘·yÓTÆq ø£<∏ä\T, bÕ≥\T, dü+uÛ≤wüD\qT $ì ns¡∆+ #˚düTø√e&É+.
$qï n+X¯+ >∑T]+∫ mes¡T ? @$T{Ï ? mø£ÿ&É e+{Ï Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T Çe«>∑\>±*.
dü÷#·q\T $ì ns¡ú+ #˚düTø=ì Ä Á|üø±s¡+ #˚j·T>∑\>±*.
$+≥Tqï|ü&ÉT nø£åsê\ eT<Ûä´ <Ûä«ì uÛÒ<Ûë\qT >∑T]Ô+#·>∑\>±*.
‘Ó*dæq #·÷dæq yê{Ï >∑T]+∫ ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&É>∑\>±*.
∫Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± e÷{≤¢&É>∑\>±*. ∫Á‘·+˝À mes¡THêïs¡T? @+ »]–+~? @+ #˚düTÔHêïs¡T?
e+{Ï n+XÊ\T #Ó|üŒ>∑\>±*.
π>j·÷\qT, bÕ≥\qT sê>∑+‘√ uÛ≤e+‘√ bÕ&É>∑\>±*.
‘Ó*dæq ø£<∏ä\qT kı+‘· e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\>±*.
es¡íe÷\, >∑TDÏ+‘ê\ |ü<ë\qT düŒc˛º#·Ã¤s¡D‘√ |ü\ø£>∑\>±*.
2. <Ûësêfi¯+>± #·<äe&É+, ns¡ú+ #˚düTø=ì #Ó|üŒ&É+
π>j·÷\T, bÕ≥\T e+{Ï yê{Ï˝À yêø±´\qT >∑T]Ô+#·>∑\>±*
Ç∫Ãq n+XÊ\˝À ø°\ø£ |ü<ë\qT, yê{Ï˝Àì nø£åsê\qT >∑T]Ô+#·>∑\>±*.
|ü<ë\˝Àì nø£åsê\qT es¡íe÷\, >∑TDÏ+‘ê\ #ês¡Tº\T >∑T]Ô+#·>∑\>±*.
düs¡fi¯|ü<ë\T, >∑TDÏ+‘·|ü<ë\T, düs¡fi¯yÓTÆq yêø±´\qT<Ûësêfi¯+>± ‘· |ü\T˝Ò≈£î+&Ü #·<äe>∑\>±*.
#·<äTe⁄‘·Tqï |ü<ë\˝À ˝À|æ+∫q nø£åsê\qT >∑T]Ô+#ê*, sêj·T>∑\>±*. ∫Á‘ê\‘√ |ü<ë\qT
»‘· #˚j·T>∑\>±*.

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 106

3. sêj·T&É+
H˚s¡TÃ≈£îqï nø£åsê\qT|üjÓ÷–+∫ kı+‘·+>± |ü<ë\T sêj·T>∑\>±*.
es¡íe÷\ Ä<Ûës¡+>± düs¡fi¯|ü<ë\T sêj·T>∑\>±*.
>∑TDÏ+‘· |ü<ë\qT sêj·T>∑\>±*.
∫Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± düs¡fi¯, >∑TDÏ+‘· |ü<ë\qT, yêø±´\qT sêj·T>∑\>±*.
‘·|ü\T ˝Ò≈£î+&Ü n+<ä+>± sêj·T>∑\>±*.
ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T>∑\>±*.
4. düè»Hê‘·àø£‘·
π>j·÷\qT n_Ûqj·T+‘√ bÕ&Ü*.
∫Á‘ê\T ^dæ s¡+>∑T\T y˚dæ, |ü<ë\qT sêj·T>∑\>±*.
n_Ûqj·Tπ>j·÷\qT bı&ç–+#·>∑\>±*.
eT{Ϻ‘√ u§eTà\T #˚dæ, yê{Ï >∑T]+∫ e÷{≤¢&É>∑\>±*.
∫Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± ø£<∏äqT }Væ≤+∫ #Ó|üŒ>∑\>±*.
3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\T ` $<ë´Á|üe÷D≤\T ` nuÛÑ´düq dü÷∫ø£\T
$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
Ç‘·s¡T\T #Óù|Œ~ $ì ns¡ú+ #˚düTø=ì kı+‘·e÷≥˝À¢ #ÓbÕÔs¡T.
|üÁ‹ø£\T, πs&çjÓ÷, {Ï.$., e+{Ï Á|ükÕs¡ e÷<Ûä´e÷\˝À yês¡Ô\T, ø±s¡´Áø£e÷\T #·÷dæ $ì ns¡ú+
#˚düTø√>∑\>∑&É+, ‹]– #ÓbÕÔs¡T.
∫qï ∫qï Á|üd+ü >±\T, ñ|üHê´kÕ\T $ì ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. n|ü]∫‘· ø£<\ä∏ T, dü+uÛ≤wüD\T, >π j·÷\T,
|ü<ë´\T $ì ns¡ú+#˚düTø√e&É+ kı+‘·e÷≥˝À¢ #ÓbÕÔs¡T.
$$<Ûä düìïy˚XÊ\T, dü+|òüT≥q≈£î #Ó+~q dü÷#·q\T $ì ns¡ú+ #˚düTø=ì nqTdü]kÕÔs¡T.
yêfi¯ó¢ {Ï.$˝À #·÷dæqyê]øÏ q∫Ãq dæìe÷\T— bÕÁ‘·\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&É ‘ês¡T.
Ç∫Ãq n+XÊ\ô|’ Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É‘ês¡T.
‘·eT uÛ≤yê\qT, nqTuÛÑyê\qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT kı+‘· e÷≥˝À¢ düŒwüº+>±, Áø£eT|ü<ä∆‹˝À #ÓbÕÔs¡T.
‘·eT≈£î ‘Ó*j·Tì n+XÊ\>∑T]+∫, dü+<˚Vü‰\>∑T]+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√bÕ≥T Ç‘·s¡T\qT ìs¡“¤j·T+>±
Á|ü•ïkÕÔsT¡ .
#·s¡Ã˝À bÕ˝§Zq&É+, ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT #ÓbÕÔs¡T.
‘Ó*dæq, #·÷dæq, $qï n+XÊ\T m<äT{Ïyê]øÏ ns¡úeTj˚T´˝≤ Áø£eT|ü<ä∆‹ ˝À #ÓbÕÔs¡T. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À, ã&ç
ãj·T≥ $$<Ûä düìïy˚XÊ\˝À dü+<äs√“¤∫‘·+>± dü¬s’q uÛ≤wüqT ñ|üjÓ÷–+∫ e÷{≤¢&É‘ês¡T.
e÷{≤¢&˚≥|ü&ÉT ñ<˚«>±ìøÏ ˝ÀqTø±≈£î+&Ü Ä‘·à$XÊ«dü+‘√ ‘·eT uÛ≤yê\qT #ÓbÕÔs¡T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 107

2. <Ûësêfi¯+>± #·<äe&É+, ns¡ú+ #˚düTø=ì #Ó|üŒ&É+, sêj·T&É+.

|æ\¢\≈£î |ü⁄düÔø±\|ü≥¢ ÄdüøÏÔ ô|+#·&É+ #·<äe&É+ ˇø£ n\yê≥T>± e÷s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢ì bÕsƒê´+XÊ\qT (|ü<ë´\T, bÕ≥\T, π>j·÷\T, ø£<∏ëìø£\T, yê´kÕ\T,
dü+uÛ≤wüD\T, >π j·Tø£<\ä∏ T) #·~$ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+. M{Ï˝Àì eTTK´yÓTqÆ uÛ≤yêìï, kÕsê+X¯+, Ä˝À#·q\T
nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ bÕsƒê´+XÊ\qT ˝À‘·T>± |ü]o*kÕÔs¡T.
#·<äTe⁄‘·Tqï n+X¯+˝Àì ø=‘·Ô|ü<ë\ nsêú\qT dü+<äsꓤìï ã{Ϻ Á>∑Væ ≤kÕÔs¡T. #·<äe&É+ <ë«sê Ç‘·s¡T\T
n_ÛÁbÕj·÷\qT ns¡ú+#˚düTø√yê*. C≤„q ìsêàD+ »s¡>∑&É+ e\¢ Äq+<ëìï, dü+‘·è|æÔì bı+<äT‘ês¡T.
b˛düºs¡T¢, Á|üø£≥q\T #·~$ ns¡ú+#˚düT≈£î+{≤s¡T.
$$<Ûä s¡÷bÕ\˝Àì u≤\kÕVæ≤‘·´+ nq>± ø£<∏ä\T, Hê{Ïø£\T, yêsêÔ|üÁ‹ø£\T, ˝ÒK\T, ª#˚‹sê‘· |üÁ‹ø£\Tμ
yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì <Ûësêfi¯+>± #·~$, ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ∫es¡>\∑ ì|òTü +≥Te⁄ s¡÷|ü+˝Àì
|ü<ä |ü{Ϻø£\qT ñ|üjÓ÷–+∫ nsêú\qT Á>∑Væ≤+#·&É+.
∫Á‘ê\qT, bÕsƒê´+X¯+‘√ b˛\TÑês¡T.
#·<äTe⁄‘·Tqï n+X¯+˝Àì bÕÁ‘·qT ns¡ú+#˚düT≈£î+{≤s¡T.
y˚eTq X¯‘·ø£+, düTeT‹ X¯‘·ø£+, ‘Ó\T>∑Tu≤\ e+{Ï düT\uÛÑyÓTÆq |ü<ë´\qT sê>∑j·Tj·TTø£Ô+>± #·<äe&É+
<ë«sê uÛ≤yêìï Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
Ç∫Ãq n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T&É+, ‘·bıŒ|ü\qT #·<äe&É+ <ë«sê uÛ≤yêìï
Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
3. d”«j·T s¡#·q (kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T&É+):
#·<ä$q, $qï, #·÷dæq $wüj·T\qT, ø£<∏ä\T, ‘·q nqTuÛÑyê\T, ÇcÕºsTTcÕº\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì >∑T]+∫
kı+‘·e÷≥˝À¢ sêkÕÔs¡T.
sêùd≥|ü&ÉT $sêeT∫Vü‰ï*ï bÕ{Ï+#·>\∑ >∑&+É . $wüj÷· ìï dü+|òTü ≥Hê Áø£eT+˝À sêj·T>∑\>∑&+É . n+<ä+>±,
<√wüs¡Væ≤+‘·+>±, düŒwüº+>± sêkÕÔs¡T.
sêùd≥|ü&ÉT dü+|üPs¡í yêø±´\qT ns¡úe+‘·+>± dü¬s’q |ü<ë\qT ñ|üjÓ÷–+∫ sêkÕÔs¡T. ‘·q≈£î q∫Ãq
$wüj·÷ìï ùdø£]+∫ <ëì >∑T]+∫ sêkÕÔs¡T.
#·~$q n+X¯eTT˝Àì kÕsê+XÊìï / uÛ≤yêìï sêkÕÔs¡T.
}Væ≤+∫ ˝Ò<ë ‘êH˚ Ä kÕúq+˝À ñ+fÒ @+ #˚kÕÔs√ #ÓãT‘ês¡T. Äj·÷ dü+<äsꓤ\˝À ‘·eT nqTuÛÑyê\
>∑T]+∫, #·÷dæq dü+|òüT≥q\T, |ü+&ÉT>∑\T, C≤‘·s¡\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑T]+∫ sêkÕÔs¡T.
ÇwüºyÓTÆq yê{Ï >∑T]+∫, ÇwüºeTTø±ì yê{Ï >∑T]+∫ ‘·q uÛ≤yê\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ sêkÕÔs¡T.
‘Ó*dæq ø£<∏ä\qT, dü+|òüT≥q\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ sêkÕÔs¡T.
bÕsƒê´+XÊ\˝Àì bÕÁ‘·\ >∑T]+∫, düú˝≤\ >∑T]+∫, dü+|òüT≥q\T, kÕsê+XÊ\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì
kı+‘·e÷≥˝À¢ sêkÕÔs¡T.

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 108

Ç∫Ãq n+XÊìï $e]dü÷Ô, düeT]údü÷Ô ˝Ò<ë $uÛÒ~dü÷Ô, ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ˇø£{Ï / ¬s+&ÉT
ù|sê\T sêkÕÔs¡T.
4. |ü<äC≤\+
|ü<äC≤˝≤ìï dü+<äs√“¤∫‘·+>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. kı+‘· yêø±´\˝À sêkÕÔs¡T. #·<äTe⁄‘·Tqï n+X¯+˝Àì
|ü<ë\≈£î düe÷Hês¡úø£ |ü<ë\qT, e´‹πsø£ |ü<ë\qT, nsêú\qT Á>∑Væ≤+#·&É+ yê{Ïì dü+<äsꓤìï ã{Ϻ
Á>∑Væ≤+#·&É+, dü+<äs√“¤∫‘·+>± $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
dü+<äsꓤìï ã{Ϻ nsêú\qT, HêHêsêú\qT, |üsê´j·T|ü<ë\qT Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
ø£$‘·\T, π>j·÷\T, bÕ≥\T, ø£<∏ä\˝Àì ø°\ø£ |ü<ë\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T. X¯ã›kÂ+<äsê´ìøÏ #Ó+~ì ÁbÕdü
|ü<ë\T, <Ûä«ìnqTø£s¡D |ü<ë\T, »+≥ |ü<ë\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì dü+<äs√“¤∫‘·+>± $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
Ç‘·s¡ $wüj÷· \≈£î #Ó+~q kÕ+πø‹ø£ (bÕ]uÛ≤wæø)£ |ü<Cä ≤˝≤ìï ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\>∑&+É , nuÛ´Ñ düqqT yÓTs¡T>∑T
|üs#¡ T· ≈£î+{≤s¡T.
|ü<ä|ü{Ϻø£\T, >∑fi¯fl qT&çø£≥Tº e+{Ï uÛ≤cÕ Áø°&É\ <ë«sê dü+<äs√“¤∫‘·+>± |ü<ë\qT sêkÕÔs¡T.
5. düè»Hê‘·àø£ e´ø°Ôø£s¡D :
π>j·÷\qT bı&ç–+#·>∑\>∑&É+, π>j·÷\qT sê>∑j·TTø£Ô+>± bÕ&É>∑\>∑&É+, n_ÛqsTT+#·>∑\>∑&É+ #˚kÕÔs¡T.
ø£<∏ä\qT bı&ç–+#·>∑\>∑&É+, $$<Ûä s¡ø±\ eTT–+|ü⁄\qT Çe«>∑\>∑&É+, dü]ø=‘·Ô o]¸ø£\qT
dü÷∫+#·>∑\>∑&É+ #˚kÕÔs¡T.
ø£<∏ä\˝À bÕÁ‘·\qT e÷]à ‹]– ø£<∏äqT sêkÕÔs¡T.
bÕÁ‘·\ dü«uÛ≤yêìï $e]+#·>∑\>∑&É+. bÕÁ‘·\ \ø£åD≤\qT düø±s¡D+>± $e]kÕÔs¡T.
ñ<ë : mes¡T eT+∫yês¡T? m+<äT≈£î? ‘·|ü me]~? m+<äT≈£î? #Ó&ɶyês¡T mes¡T? m+<äT≈£î?
dü+uÛ≤wüD\T, ø£<∏ä\T sêj·T&É+, e]í+∫ sêj·T&É+, }Væ≤+∫ sêj·T&É+, Ä‘·àø£<∏ä sêj·T&É+ e+{Ï$
#˚kÕÔsT¡ .
ãjÓ÷&˚{≤ sêkÕÔs¡T.
~q#·s¡´‘√bÕ≥T ÇcÕºsTTcÕº\ >∑T]+∫, ‘·q nqTuÛÑ÷‘·T\ >∑T]+∫ &Ó’Ø sêkÕÔs¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, $TÁ‘·T\≈£î, ã+<ÛäTe⁄\≈£î ˝ÒK\T sêkÕÔs¡T.
bÕsƒX¡ Ê\˝Àì düeTdü´\ >∑T]+∫ ˝ÒU≤s¡÷|ü+˝À Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘Ó*j·TCÒkÕÔsT¡ . Çwüyº TÓ qÆ $TÁ‘·T&ÉT,
ã+<ÛäTe⁄, |ü+&ÉT>∑, Ä≥, ÁbÕ+‘·+, »+‘·Te⁄, bÕ≥, ø£<∏ä yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì >∑T]+∫ düø±s¡D+>± sêkÕÔs¡T.
dü÷#·q\T, Ä<Ûësê\ø£qT>∑TD+>± ø£<∏ä sêj·T&É+, ∫Á‘ê\T ^j·T&É+ e+{Ï yê{Ïì >∑T]+∫ e]íkÕÔs¡T.
π>j·Tø£<∏ä\T, ø£<∏ä\˝Àì bÕÁ‘·\qT >∑T]Ô+∫ dü+uÛ≤wüD s¡÷|ü+˝À sêkÕÔs¡T. ø£<∏ä\qT Hê≥ø°ø£s¡D #˚kÕÔs¡T.
ø£fi≤∫Á‘ê\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T #˚dæ Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T, $e]kÕÔs¡T. b˛düºs¡T, n_Ûq+<äq |üÁ‘ê\T,
ÄVü‰«q |üÁ‘ê\T, Á^{Ï+>¥ ø±s¡T¶\T, e÷düTÿ\ ‘·j·÷Ø, qeT÷Hê\ ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 109

6.Á|üX¯+dü :
kÕúìø£+>± yê&˚ $$<Ûä uÛ≤cÕ Á|üÁøÏj·T\qT Á|üX¯+dækÕÔs¡T.
ñ<ë : ˇ>∑TZ ø£<∏ä\T, ãTÁs¡ø£<∏ä\T, Vü≤]ø£<∏ä\T yÓTT<ä˝…’q$.
‘√{Ï |æ\¢\T sêdæq n+XÊ\qT, ^dæq ∫Á‘ê\qT |ü]o*+∫, ns¡ú+#˚düTø=ì n_Ûq+~kÕÔs¡T.
Ç‘·s¡ uÛ≤wü\≈£î #Ó+~q |æ\¢\T e÷{≤¢&˚ |ü<ë\T, yêø±´\T ns¡ú+ #˚dü Tø√e&É+. yês¡T ‘Ó\T>∑TqT
$ìjÓ÷–+#·&É+˝À düVü≤ø£]kÕÔs¡T.
‘·s¡>∑‹˝Àì Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\≈£î nuÛÑ´düq+˝À düVü≤ø£]kÕÔs¡T.
$$<Ûä eT‘ê\, uÛ≤wü\≈£î #Ó+~q |æ\¢\T bÕ&˚ bÕ≥\qT yê]‘√ ø£*dæ bÕ&ÉT‘ês¡T. ‘√{Ïyês¡T, eTVæ≤fi¯\T,
Ç‘·s¡ esêZ\T, Ç‘·s¡ dü+düÿ è‘·T\T, ùde\T #˚dæq yê]ì, uÛ≤cÕXË’*ì Á|üX¯+dækÕÔs¡T.
7. uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+ :
|ü<ë\˝Àì ÁVü≤dü«, BsêÈø£åsê\qT, n\ŒÁbÕD, eTVü‰ÁbÕD nø£åsê\qT düŒwüº+>± |ü\ø£&É+˝À ‘˚&ÜqT
>∑T]ÔkÕÔsT¡ .
yêø£´ ìsêàD Áø£e÷ìï ns¡ú+#˚düT≈£î+{≤s¡T.
uÛ≤cÕuÛ≤>±\qT ns¡ú+#˚düTø=ì yêø£´+˝À >∑T]ÔkÕÔs¡T.
yêø±´\˝Àì HêeTyê#·ø£, ÁøÏj·÷$X‚wüD≤\qT >∑T]Ô+#·&É+, ñ|üjÓ÷–+#·& É+, ñ<ëVü≤s¡D\T #ÓbÕÔs¡T.
yêø£´+˝Àì |ü<ë\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï >∑T]ÔkÕÔs¡T.
|ü<ë\ dü«uÛ≤yêìï >∑T]Ô+∫ eØZø£]kÕÔs¡T.
@ø£e#·q+, ãVüQe#·q+ s¡÷bÕ\qT ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T.
uÛÑ÷‘·, es¡Ôe÷q, uÛÑ$wü´‘Y ÁøÏj·÷ s¡÷bÕ\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
uÛ≤cÕ|üs¡+>± ìsê∆]+∫q kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#·&Éy˚T uÀ<Ûäq jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq \ø£å´+ `
ñbÕ<Ûë´j·TT\T m|ü&É÷ Ä Á|ü<Ûëq kÕeTsêú´\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì $<ë´uÀ<Ûäq #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. n˝≤π>
$<ë´s¡Tú˝À¢ ìπs›•‘· kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·&É+ <ë«sê uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ì ô| +bı+~+#ê*. n+<äTø√dü+ |æ\¢\T nuÛÑ´düq
düìïy˚XÊ˝À¢ bÕ˝§ZH˚˝≤ ‘·>∑T nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\qT, ‘·–q neø±XÊ\qT ø£*Œ+#ê*.
4.5 uÛ≤cÕ $<ë´ Á|üD≤[ø£ (Language curriculum)düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ ìs¡«Vü≤D≈£î nuÛ´Ñ düq eqs¡T\T
uÛ≤cÕ $<ë´ Á|üD≤[ø£ (Language curriculum) qT düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T
Á|ü<Ûëq eqs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø°Ï Ç‘·s¡ nuÛÑ´düq eqs¡T\ ÄeX¯´ø£‘· e⁄+~.
|æ\\¢ ‘√ uÛ≤cÕkÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆ dü+|üPs¡+í >± »s¡>&∑ ÜìøÏ, uÛ≤wü |ü≥¢ n_ÛsT¡ ∫ ô|+bı+~+#·Tø√&ÜìøÏ
Ç$ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. eTTK´yÓTÆq nuÛÑ´düq eqs¡T\qT ~>∑Te ‘Ó*j·T CÒj·T&ÉyÓTÆq~.

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 110

1. nuÛ≤´dü |ü⁄düÔø±\T (Work Books)

$<ë´s¡Tú\T dü«j·T+>± nuÛÑ´düq+ #˚j·T&ÜìøÏ, d”«j·T eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ, d”«j·T e´ø°Ôø£s¡D≈£î nuÛ≤´dü
|ü⁄düÔø±\T ‘√&ÉŒ&Ü‘êsTT.
nuÛ≤´dü |ü⁄düÔø±\T n<äq|ü⁄ kÕeTÁ– ÄdüøÏÔø£s¡+>±q÷, q÷‘·q+>±q÷, düyêfi¯ó¢ $dæπs$>±q÷ ñ+&Ü*.
πøe\+ |ü⁄qs¡TøÏÔ nuÛ≤´kÕ\ s¡÷|ü+˝À >±ì, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝À¢ì nuÛ≤´kÕ\ s¡÷|ü+˝À >±ì ñ+&Ésê<äT.
2. |üsêeTs¡Ù Á>∑+<∏ë\T (Reference books)
ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À $<ë´]ú ø£\Œ‘·s¡Te⁄, |üPs¡«>±<∏ë \Vü≤], ô|<ä›u≤\•ø£å‘√bÕ≥T dü∫Á‘· $C≤„q düs¡«kÕ«\T
ª#·<äTe⁄ $C≤„q+μ ˝≤+{Ï Á|üuÛÑT‘·« |üÁ‹ø£\T, #·+<äe÷eT |üÁ‹ø£\T |æ\¢\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.
‘·<ë«sê yê]˝À kÕVæ≤‘ê´_Ûs¡T∫ ô|+bı+<äT‘·T+~.
3. u≤\ kÕVæ≤‘·´+ (Children literature)

|æ\¢\+<ä]ø° u≤\kÕVæ≤‘·´+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. Bì˝À ø£<∏ë|ü⁄düÔø±\T, J$‘·#·]Á‘·\T, Ä‘·àø£<∏ä\T,

u≤\π>j·÷\T eTTqï>∑Tq$ ñ+&Ée#·TÃ.
4. ì|òüT+≥Te⁄\T (Dictionaries)
uÛ≤cÕ_Ûeè~∆øÏ ì|òüT+≥Te⁄\T ñ‘·ÔeT kÕ<ÛäHê\T n+<äTe\¢ Ç$ |æ\¢\≈£ î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À |æ\¢\≈£î dü∫Á‘· ì|òüT+≥Te⁄\T, \|òüTT ì|òüT+≥Te⁄\‘√ |ü]#·j·T+ ø£*–+#ê*.
5. ãVüQfi¯ yê#·ø±\T (bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\T) (Text Books) :
|æ\¢\T ñ|üjÓ÷>∑+ ø√dü+ ãVüQfi¯ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚yê\ìNCF 2005 ù|s=ÿ+~.
Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\\T, Áô|y’ ≥˚ T bÕsƒX¡ Ê\\T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\qT dü«j·T+>± m+|æø£ #˚dTü ø√e&ÜìøÏ nqTeT‹+#ê*.
6. >√&É |üÁ‹ø£\T (Wall Magazines)
|æ\¢\ düè»Hê‘·àø£ X¯≈£îÔ\qT Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ >√&É |üÁ‹ø£\T ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. |æ\¢\T y˚dqæ ø±s¡÷qº T¢,
ÁbÕdüπ>j·÷\T, |ü<ë´\T, ∫qï ∫qï ø£<∏ä\T, bı&ÉT|ü⁄ø£<∏ä\T, ∫Á‘ê\T, ùdø£]+∫q n+XÊ\T, düe÷#ês¡+
á >√&É |üÁ‹ø£\ô|’ Á|ü<ä]Ù+#·e#·TÃ. n˝≤ Á|ü<ä]Ù+#·&É+ <ë«sê yê]øÏ >∑T]Ô+|ü⁄ edüTÔ+~. >∑T]Ô+|ü⁄
|æ\¢\T ø√s¡T≈£îH˚ >=|üŒ nedüs¡+! n~ yê] düè»Hê‘·àø£‘·≈£î <ë]rdüTÔ+~.
7. n<äq|ü⁄ kÕeTÁ– (Additional Material) :
|æ\˝¢ À¢ uÛ≤cÕ bÕ≥yêìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ |ü\T Á|ü‘ê´e÷ïj·T kÕeTÁ–ì ns¡eú +‘·+>±, dü+<äs√“¤∫‘·+>±
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. yê{Ï˝À #ês¡Tº\T, ù|¢ ø±s¡T¶\T, ∫Á‘ê\T, b˛düºs ¡T¢, bò˛{ÀÁ>±|ü⁄\T, Leaf plates,
Ä\“yéT\T, πs&çjÓ÷, fÒ|ü⁄ ]ø±s¡T¶\T, f…*$»Hé, M&çjÓ÷, |òæ\Tà\T, ‘√\T u§eTà\T eTTqï>∑Tq$
Á>∑+<∏ë\j·T+˝À n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 111

|üsêeTs¡Ù Á>∑+<∏ë\T (Reference books) :

1. C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø± #·≥º+ ` 2005

2. ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£ ` ‘Ó\T>∑T 1,2 ‘·s¡>∑‘·T\T
3. ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£ ` ‘Ó\T>∑T 3e ‘·s¡>∑‹
4. ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£ ` ‘Ó\T>∑T 4,5 ‘·s¡>∑‘·T\T
5. uÛ≤wü eT]j·TT uÛ≤cÕuÀ<Ûäq Ä<Ûës¡|üÁ‘·+ ` APSCF- 2011

6. ñbÕ<Ûë´j·TT\ •ø£åD≤ ø£s¡B|æø£ ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT ` ‘Ó\T>∑T

7. ñ∫‘· ìs¡“¤+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009
8. ‘=\ø£]∫qT≈£î\T (‘Ó\T>∑T yê#·ø£eTT) ` 1 qT+&ç 5 ‘·s¡>∑‘·T\T
9. q÷‘·q ñbÕ<Ûë´j·TT\ •ø£åD≤ ø£s¡B|æø£ ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT ` ‘Ó\ T>∑T `2016, APSCERT, Hyd.

10. D.Ed - ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£

11. D.Ed - ‘Ó\T>∑T uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T ` ‘Ó\T>∑T nø±&ÉMT
12. D.Ed - <ä÷s¡$<ë´ $<Ûëq+ ø=s¡≈£î s¡÷bı+~+∫q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T
13. Right to Education Act - 2009.

WEBSITES :

1.www. apscert. gov. in

2.www.ncert.in

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäqXÊÁdüÔ+ô|’ ne>±Vü≤q

 112

1 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆
5
ø±s¡´Áø£e÷\T
|ü]#·j·T+:
6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ u≤\u≤*ø£\+<ä]ø° ìs¡“¤+<Ûä ñ∫‘· $<ä´q+~+#·eTì sêC≤´+>∑+
ìπs•› +∫+~. n+<äT≈£î>±qT, øπ +Á<ä, sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘ê«\T |æ\\¢ ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ bÕsƒX¡ Ê\\T, Á|ü‘ê´e÷ïj·T bÕsƒX¡ Ê\\T
HÓ\ø=˝≤Œs¡T. <ë<ë|ü⁄ 100 XÊ‘·+ qyÓ÷<äT #˚j·T&É+˝À dü|òü\eTj·÷´s¡T. |æ\¢\+<äs¡T bÕsƒ¡XÊ\˝À ø=qkÕπ>≥≥T¢
#·÷&É>∑*>±s¡T. ø±ì >∑TD≤‘·àø£$<ä´qT n+~+#·&É+˝À Ä•+∫q Á|ü>∑‹ kÕ~Û+#·˝Òø£b˛j·÷eTT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À
bÕsƒ¡XÊ\qT+&ç ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ä•+#˚~ ‘·eT |æ\¢\T düŒwüº+>±, ìs¡T› wüº+>±, uÛ≤yêqT>∑TD+>± #·<äe>∑\>∑&É+
eT]j·TT sêj·T>∑\>∑&É+. ø±˙ <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ |æ\¢\ |ü]dæú‹ Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± ñ+~. <ë<ë|ü⁄ 60 XÊ‘·+
eT+~ |æ\¢\T #·<äe˝Òø£b˛‘·THêïs¡T, sêj·T˝Òø£b˛‘·THêïs¡T. ø±e⁄q >∑TD≤‘·àø£ $<ä´q+~+#·&É+ Á|üuÛÑT‘·« u≤<Ûä´‘·.
>∑TD≤‘·àø£ $<ä´ q+~+#·&+É ø√dü+ APPEP, DPEP , SSA e+{Ï ÁbÕC…≈î£ \º T mH√ï ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T#˚XÊsTT.
Á|üdTü ‘Ô +· düs«¡ •øå± n_Ûj÷· Hé >∑TD≤‘·àø£ $<ä´q+~+#·&+É ˝À uÛ≤>∑+>± uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ø√dü+ 2005`2006 dü+e‘·‡s¡+˝À
|æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷ìï (CLIP) neT\T #˚dæ+~. <ëì‘√bÕ≥T 1, 2, 3 ‘·s¡>∑‘·T\ |æ\¢\ø√dü+
ùdïVü≤u≤\ dü«j·T+ nuÛÑ´düq kÕeTÁ–ì s¡÷bı+~+∫ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À kÕeTsêú´<Ûës¡, ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäq‘√
neT\T#˚d+æ ~. n˝≤π> u≤\ kÕVæ≤‘ê´ìï |æ\\¢ ‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ dü«+‘·+>± s¡÷bı+~+∫, yê{Ïì ø£<ë∏ yê#·ø±\T,
ø£<ë∏ >π j·÷\T ù|s¡T‘√ bÕsƒX¡ Ê\\≈£î n+~+∫ |æ\˝¢ À¢ |üsq¡ƒ kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+∫+~. Bì‘√bÕ≥T bÕsƒX¡ Ê\˝Àq÷
NCERT yêq∫qT≈£î\T ù|s¡T‘√ |üsƒ¡q ÁbÕs¡+uÛÑ kÕeTÁ–ì bÕsƒ¡XÊ\\≈£î |ü+|æ +∫+~. n˝≤π> |æ\¢˝À¢ |üsƒ¡q
kÕeTsêú´ìq ô|+bı+~+#·&É+ø√dü+, |üsƒ¡Hê_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷ìï #·<ä Te⁄ ` Äq+~+#·T n_Ûeè~∆#Ó+<äT (Read-
Enjoy-Develop) ù|s¡T‘√ 2006`2007 dü+e‘·‡s¡+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. |æ\˝ ¢ À¢ <ë–j·TTqï X¯≈î£ \Ô qT ãj·T≥≈£î
rdüT≈£îsêe&É+ ø√dü+ ª$q÷‘·ï ø±s¡´Áø£e÷\μ ù|s¡T‘√ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ \¢\ &Ó’Ø, >√&É|üÁ‹ø£, ‘·s¡>∑‹ Á>∑+<∏ë\j·T+,
bÕsƒX¡ Ê\ ‘·bÕ\ô|f…º (School Post Box) e+{Ï n+XÊ\qT ìs¡«Væ≤+∫+~. M≥ìï+{Ï >∑T]+∫ á n<Ûë´j·T+˝À
$|ü⁄\+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 113

\øå±´\T:
á n<Ûë´j·T+ #·<äe&É+ <ë«sê..
1. |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ neT\T, ‘·<ë«sê kÕ~Û+∫q Á|ü>∑‹ì ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
2. ùdïVü≤u≤\ ` dü«j·T+ nuÛÑ´düq ø±s¡T¶\ $ìjÓ÷>∑+, ÄeX¯´ø£‘·qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
3. u≤\kÕVæ≤‘ê´ìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ m˝≤ $ìjÓ÷–+#ê˝À ne>±Vü≤q#˚düT≈£î+{≤s¡T.
4. ª#·<äTe⁄ ` Äq+~+#·T, n_Ûeè~∆ #Ó+<äTμ ø±s¡´Áø£eT ÄeX¯´ø£‘·qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
5. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\e⁄‘·Tqï $q÷‘·ï ø±s¡´Áø£e÷\≈£î ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
5.1 |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ (CLIP)
|ü]#·j·T+:
n+<ä]ø° HêD´yÓTÆq $<ä´qT n+~+#·&É+ eTq Á|ü<Ûëq \ø£å´+. ªªn+<äs¡ ÷ #·<äyê* ` n+<äs¡÷ b<ä>±*μμ
eTq ìHê<ä+. á \ø£´å kÕ<Ûqä ø¬ ’ >∑‘· ø=~› X¯‘êu≤›\T>± mH√ï |ü<øä∏ ±\T, ø±s¡´Áø£e÷\T Á|üuTÑÛ ‘·«+ neT\T|üsT¡ k˛Ô+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´|ü<∏äø£+, õ˝≤¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´|ü<∏ äø±\ <ë«sê ã&ç á&ÉT ø£*–q |æ\¢\+<ä]˙ ã&ç˝À
#˚]Œ+#·&+É , ã&ç˝À ø=qkÕ–+#·&+É , >∑TD≤‘·àø£ $<ä´qT n+~+#·&+É \øå±´\T>± nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
á |ü<∏äø±\ <ë«sê |æ\¢\≈£î nedüs¡yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\\T @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 5 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\T ø£*–q
|æ\¢\+<ä]˙ ã&ÉT\˝À #˚]Œ+#ês¡T. yê]ì ã&ç˝À ø=qkÕπ>≥≥T¢ #˚j·T&É+˝À dü|òü©ø£è‘·T\yÓTÆHêeTT. ø±ì |æ\¢\≈£î
HêD´yÓTÆq $<ä´qT n+~+#·&É+˝À e÷Á‘·+ $|òü\‘· #Ó+<ë+. BìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\T,
n~Ûø±s¡T\T, ñbÕ<Ûë´j·T •ø£å≈£î\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T ‘· eT ‘·|ü⁄Œ\qT ø£|æŒ|ü⁄#·TÑ·÷ ‘·eT yê<äq\T
$ì|ædü÷Ô ndü\T $wüj·T+ eTs¡T>∑Tq|ü&˚˝≤ #˚XÊsTT. n|üŒ{Ï C≤rj·T düπs« |òü*‘ê\qT ã{Ϻ #·÷ùdÔ 5e ‘·s¡>∑‹
|æ\¢˝À¢ #·<äe&É+, sêj·T&É+ #˚j·T>∑*π> |æ\¢\ dü+K´ 40 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T. $T>∑‘ê 60 XÊ‘·+ eT+~ |æ\¢\T
5e ‘·s¡>∑‹ |üPs¡Ôj˚T´ Hê{ÏøÏ #·<äe&É+, sêj·T&É+ e+{Ï ÁbÕ‹|ü~ø£ kÕeTsêú´\T ôd’‘·+ n+<äTø√˝Òø£b˛j·÷s¡T.
HêD´yÓTÆq $<ä´qT n+~+#·&É+ Á|üuÛÑT‘·« ø£s¡Ôe´+. |òü*‘·+>± ªªdüs ¡«•øå± n_Ûj·÷Héμμ 2005`2006 dü+e‘·‡s¡+˝À
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ì |æ\¢\+<äs¡÷ #·<äe&É+, sêj·T&É+ #˚j·T>∑*– ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î ìπs›•+∫q
kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·>∑\>∑&É+ø√dü+ á Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£e÷ìï s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. 2005`2006 $<ë´
dü+e‘·‡sêìï |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ dü+e‘·‡s¡+>± ìsêú]+∫ neT\T#˚j·T&É + »]–+~.
\øå±´\T:
• 2005`2006 $<ë´dü+e‘·‡s¡+ |üPs¡j Ô T˚ ´˝À|ü\ |æ\\¢ +<äs÷¡ #·<eä &É+, sêj·T&É+≈£î dü+ã+~Û+∫q
kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·>∑\>±*.
• |æ\¢\+<äs¡÷ ‘·|üŒìdü]>± Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î #Ó+~q uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#ê*.
• uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± Ç‘·s¡ $wüj÷· \qT nuÛ´Ñ dæ+#·>\∑ >±*. uÛ≤wü Ç‘·s¡ $wüj÷· \ nuÛ´Ñ düq+˝À
nes√<Ûä+>± ñ+&É≈£L&É<äT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T
 114

5.1.1 uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ n+fÒ @$T{Ï?

|æ\¢˝À¢ dü¬s’q uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ »s¡>∑&ÜìøÏ #·<äe&É+, sêj·T&É+ e+{Ï ø£˙dü HÓ’|ü⁄D≤´\T kÕ~Û+#ê*. M{Ï
Ä<Ûës¡+>± uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·e#·TÃ. Ç+<äTø√dü+ |æ\¢\+‘ê #·<äe&É +, sêj·T&É+ e+{Ï kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq≈£î
s¡÷bı+~+#·T≈£îqï ø±s¡´Áø£eTy˚T uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+.
5.1.2 ÄeX¯´ø£‘· ` Á|üjÓ÷»Hê\T:
ÄeX¯´ø£‘:·
nìï s¡ø±\ $ø±kÕìøÏ kÕ<Ûäq+ uÛ≤wü. |æ\¢\T uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫q ÁX¯eD kÕeTsêú´ìï ($q&É+),
uÛ≤wüD kÕeTsêú´ìï (e÷{≤¢&É&É+) ø£*–e⁄+&ç bÕsƒ¡XÊ\˝À Á|üy˚•kÕÔs¡ T. bÕsƒ¡XÊ\˝À #·<äe&É+, sêj·T&ÜìøÏ
#Ó+~q kÕeTsêú´\qT n+~+∫ n_Ûeè~∆|sü T¡ kÕÔ+. $q&É+, e÷{≤¢&&É +É , #·<eä &É+, sêj·T&É+ ø£˙dü+ kÕ~Û+#·e\dæq
kÕeTsêú´˝…’‘˚ eT]+‘· $düÔè‘· kÕúsTT˝À á kÕeTsêú´\ |ü]~Û ô|+#·&É +, ø£\ŒHêX¯øÏÔ, düè»Hê‘·àø£‘· kÕ~Û+#·e\dæ
ñ+≥T+~.
• düVü≤q+‘√ $q&É+, $qï<ëìï ns¡ú+#˚düTø=ì #Ó|üŒ>∑\>∑&É+, Ä‘·à$XÊ«dü+‘√ <Ûësêfi¯+>±
e÷{≤¢&>É \∑ >∑&+É , ‘·q uÛ≤yê\qT düè»Hê‘·àø£+>± $$<Ûä e´eVü‰s¡ s¡# H· ê s¡÷bÕ\˝À e´ø°øÔ ]£ +#·&+É ,
#·<äe&É+, sêj·T&É+ n\yê≥T>± e÷s¡&É+ e+{Ï \ø£åD≤\ <ë«sê Á|ües¡ÔH ê e÷s¡TŒ ø£*– e´øÏÔ‘·«
$ø±dü+ »]–‘˚ ì»yÓTÆq uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ kÕ~Û+∫q≥T¢ ˝…ø£ÿ.
Á|üj÷Ó »Hê\T:
• |æ\¢\+‘ê ne>±Vü≤q‘√ #·<äe>∑\T>∑T‘ês¡T.
• kı+‘·+>± ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø£Ô|üs¡Tdü÷Ô d”«j·Ts¡#·q\T #˚j·T>∑ \T>∑T‘ês¡T.
• #·<äe&É+, sêj·T&É+ ìs¡+‘·s¡+ kÕπ> Á|üÁøÏj·T>± n\yê≥T>± e÷s¡T‘·T +~.
• uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± Ç‘·s¡ $wüj·÷\˝À sêDÏ+#·e#·TÃ.
• |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ e\q ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ã&çô|’ qeTàø£+ ø£\T>∑T‘·T +~.
• ñbÕ<Ûë´j·TT\ X¯øÏÔkÕeTsêú´\T ãVæ≤s¡Z‘·eTÚ‘êsTT.
• |æ\¢˝À¢ ‘êeTT m+‘√ #·<äTe⁄ø√>∑\+ nH˚ Ä‘·à$XÊ«dü+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
|æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT \ø£åD≤\T:
• Ç~ nedüs¡+ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·ã&çq ø±s¡´Áø£eT+.
• Á|ü‘˚´ø£ \ø£å´ kÕ<Ûäq¬ø’ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~.
• kÕúìø£ nedüsê\≈£î, |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&çq ø±s¡´Áø£eT+.
• $πø+ÁBø£s¡D ÁbÕ<Ûëq´‘·.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 115

• e´øÏÔ>∑‘·+>± ˇø=ÿø£ÿ]ô|’ <äèwæº kÕ]+#˚ ø±s¡´Áø£eT+.

• bÕsƒ¡XÊ\qT ˇø£ j·T÷ì{Ÿ>± rdüTø=H˚ ø±s¡´Áø£eT+.
• kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T˝À¢ ìs¡+‘·s¡+ ø=qkÕπ> Á|üÁøÏj·T>± s¡÷|üø£\Œq #˚j·Tã&çq ø±s¡´Áø£eT+.
5.1.3 |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ ` ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ eT]j·TT neT\T
uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷ìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\T|üs¡#·&ÜìøÏ á øÏ+~ $<Ûä+>± ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£
Çe«ã&ç+~.
|æ\\¢ kÕúsTTì >∑T]Ô+#·&+É (Base Line Assessment):
• |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ eTT+<˚ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Te\dæ ñ+≥T+~. Bì
|ò*ü ‘·+ Ä<Ûës¡+>± kÕúsTT ìsêúsD
¡ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ p˝…’ HÓ\˝À ÁbÕs¡+uÛkÑ ÕúsTT eT÷˝≤´+ø£q+
#˚j·÷*. #·<äe&É+, sêj·T&É+ m+‘· eT+~ #˚j·T>∑\s√ >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± |üØø£å
ìs¡«Væ≤+#ê*.
#·<eä &É+:
uÀ~Û+∫q bÕsƒêìï #·<äeeTHê*. >=D>∑≈£î+&Ü, ‘·|ü⁄Œ\T ˝Ò≈£î+&Ü #·~$‘˚ #·<äTe>∑*–qyês¡T>±
>∑T]Ô+#ê*.
sêj·T&É+:
uÀ~Û+∫q bÕsƒê\˝Àì 20 |ü<ë\qT ñø£Ô˝ÒKq+>± #ÓbÕŒ*. 20 |ü<ë\˝À 15 |ü<ë\qT uÀ~Û+∫q
bÕsƒê\˝Àì$ &çπøºwüHé #ÓbÕŒ*. á 15 |ü<ë\˝À 5 >∑TDÏ+‘· |ü<ë\T, 5 ~«‘ê«ø£ås¡ |ü<ë\T, 5 dü+j·TTø±Ôø£ås¡
|ü<ë\T ñ+&Ü*. $T–*q 5 |ü<ë\T bÕπsƒ´‘·s¡ |ü<ë\T ñ+&Ü*. n$ yê] ‘·*¢ ù|s¡T, ‘·+Á&ç ù|s¡T, ñbÕ<Ûë´j·TTì
ù|s¡T, ÇwüºyÓTÆq ù|s¡T, ÇwüºyÓTÆq |ü+&ÉT, ÇwüºyÓTÆq |ü⁄e⁄« á $<Ûä+>± 2, 3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\ |æ\¢\qT |üØøÏå+#ê*.
#·<äe>∑*–Hê, sêj·T>∑*–Hê ‘A’, #·<äe˝Òø£b˛sTTHê, sêj·T˝Òø£b˛sTTHê ‘B’, nì øÏ+<ä #·÷|æq |ü{Ϻø£˝À
sêj·÷*.
|ü{Ϻø£ ` 1
bÕsƒ¡XÊ\ ù|s¡T: ................................. ‘·s¡>∑‹: ........... ñbÕ<Ûë´j·TTìù|s¡T: ................................
Áø£. dü+. |æ\\¢ ù|s¡T¢ #·<eä >∑\>∑&+É #·<eä ˝Òøb£ ˛e&É+ sêj·T>∑\>∑&+É sêj·T˝Òøb£ ˛e&É+
1
2
3

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T

 116

|æ\¢\ kÕúsTTì >∑T]Ô+∫q |æ<ä|ü #·<äe&É+, sêj·T&É+ kÕeTsêú´\≈£î dü+ã+<Ûä+∫q ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+∫
ø±s¡´Áø£eT+ neT\T#˚kÕÔs¡T. $<ë´]ú Á|ü>∑‹ì |üs¡o*+#·&ÜìøÏ |æ\¢\ kÕúsTTì HÓ\yêØ>±, ‘·s¡>∑‹ yêØ Á|ü‘˚´ø£
]wæõwüsº ˝Y À qyÓ÷<äT#˚j÷· *. Ç+<äTø√dü+ øÏ+~ |ü{øºÏ ˝£ À #·÷|üã&çq$<Û+ä >± ˇø£ ]õwüsº Y bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡«Væ≤+#ê*.
|ü{Ϻø£ ` 2
bÕsƒ¡XÊ\ ù|s¡T: .................................. ‘·s¡>∑‹: ........... ñbÕ<Ûë´j·TTì ù|s¡T: ...............................
Ä>∑wüߺ ôdô|º+ãsY nø√ºãsY qe+ãsY &çôd+ãsY »qe] |òæÁãe] e÷]Ã
Áø£.dü+. $<ë´]ú ù|s¡T
R W R W R W R W R W R W R W R W
1
2
3
yÓTT‘·Ô+
dü÷#·q: R= #·<äe&É+ W = sêj·T&É+
Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q ‘·s¡>∑‹˝À $<ë´s¡Tú\≈£î HÓ\ ∫e]˝À 1, 2 |ü{Ϻø£\˝À qyÓ÷<äT#˚j·÷*. á
|ü{Ϻø£ ô|’ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T bÕsƒ¡XÊ\qT dü+<ä]Ù+∫q|ü⁄Œ&ÉT dü+ã+~Û‘· e´≈£îÔ˝Ò qyÓ÷<äT #˚kÕÔs¡T. á $<Ûä+>±
HÓ˝…HÓ˝≤ |æ\¢\ kÕúsTT qyÓ÷<äT »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ Ä<Ûës¡ +>± ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üìrs¡T, bÕsƒ¡XÊ\ |üìrs¡T
n+#·Hê y˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
5.1.4 ‘·s¡>∑‹ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ Áπ>&ç+>¥
‘·s¡>∑‹ yêØ>± m+‘· eT+~ #·<äe>∑\T>∑T‘ês√, sêj·T>∑\T>∑T‘ês√ <ëì Ä<Ûës¡+>± ‘·s¡>∑‹ Áπ>&ç+>¥
Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á $<Ûä+>± 2, 3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì yÓTT‘·Ô + |æ\¢˝À¢ m+‘· eT+~ |æ\¢\T #·<äe&É+,
sêj·T&É+ #˚j·T>∑\T>∑T‘ês√ <ëì Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡XÊ\ Áπ>&ç+>¥ Çe«&É + »s¡T>∑T‘·T+~.
#·<äe&É+, sêj·T&É+ #˚j·T>∑*–q |æ\¢\T Áπ>&ÉT
80% ô|’q A
60% qT+&ç 79% es¡≈£î B
50% qT+&ç 59% es¡≈£î C
49% ø£Hêï ‘·≈£îÿe D

HÓ\ yêØ>± ‘·s¡>∑‹ Áπ>&ÉT, bÕsƒ¡XÊ\ Áπ>&ÉT düMTøÏå+#·Tø=ì nedüs¡ yÓTÆq ø±s¡´Áø£e÷\T s¡÷bı+~+#·Tø=ì
neT\T|üs¡#ê*. ø±s¡´Áø£eT+ neT\T˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ qe+ãsY ∫es¡ eT<Ûä´+‘·s¡ eT÷˝≤´+ø£q+
<ë«sê eT~+|ü⁄ #˚j·Te\dæ ñ+≥T+~. Ç~ sêÁwüº kÕúsTT˝À Á|üXÊï|üÁ‘·+ Ä<Ûës¡+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
ãj·T≥ e´≈£îÔ\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. Bì |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± $X‚¢wüD »]|æ ‘·<äT|ü] ø±s¡´Áø£eT+ neT\T#˚kÕÔs¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 117

5.1.5 yê]¸ø£ eT÷˝≤´+ø£q+

e÷]à HÓ\ ∫e]˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹ yê] kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆ |ü]o*+#·&ÜìøÏ yê]¸ø£ eT÷˝≤´+ø£q+
ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. Ç~ ≈£L&Ü sêÁwüº kÕúsTT˝À s¡÷bı+~+∫q Á|üX¯ï|üÁ‘·+ Ä<Ûës¡+>± »s¡T>∑T‘·T+~. Bì |òü*‘ê\qT
$X‚¢wæ+∫ @Á|æ˝Ÿ HÓ\˝À ‘·>∑T #·s¡´\T rdüT≈£î+{≤s¡T. á |üØø£åqT sêÁwüº kÕúsTT, õ˝≤¢ kÕúsTT |ü]o\≈£î\T
|üs¡´y˚øÏåkÕÔs¡T. |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T#˚j·T&É+ eT+&É\ kÕúsTT˝À Ä eT+&É\+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\\
$<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹øÏ byéT.Ç.ˇ., myéT.|æ.|æ. eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\T u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*. á ø±s¡´Áø£eTeTTqT
|üs¡´y˚øÏå+#·&É+, Áπ>&ÉT¢ ìsêú]+#·&É+, eT+&É\ kÕúsTT˝À Áø√&ûø£] +#·&É+˝À byéT.Ç.z. u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#·e\dæ
ñ+≥T+~. eT]j·TT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î eT<Ûä´+‘·s¡ eT÷˝≤´+ø£q+, yê]¸ø£ eT÷˝≤´+ø£q+ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q
ø£*Œ+∫ düVü≤ø£]+#·&É+ byéT.Ç.z., byéT.|æ.|æ. \ u≤<Ûä´‘·.
õ˝≤¢kÕúsTT:
õ˝≤¢kÕúsTT |üs´¡ y˚øDå£ ãè+<ë\T @sêŒ&ÉT#˚jT· &É+, á |üs´¡ y˚øDå£ ãè+<ë\T bÕsƒX¡ Ê\\qT |ü]o*+#·&+É ,
‘·>∑T #·s¡´\T rdüTø√e&É+ õ˝≤¢ ÁbÕC…≈£îº ø±sê´\j·T+ u≤<Ûä´‘·. uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT ÄeX¯´ø£‘·, u≤<Ûä´‘·\T
>∑T]Ô+∫ ñ|ü$<ë´XÊU≤~Ûø±] dü÷ÿ˝Ÿø±+ô|¢ø˘‡ düe÷y˚XÊ\˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ô|’ Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#˚ $<Ûä+>±
#·s¡´\T rdüTø√e&É+, eT+&É\ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\‘√ &ç$»Hé yêØ>± düMTøå± düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+#·&É+, õ˝≤¢
kÕúsTT˝À nø£&É$Tø˘ düb˛sYº Á>∑÷|t @s¡Œs¡∫ ùde\T ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+ #˚kÕÔs¡T.
sêÁwükº ÕúsTT:
ø±s¡´Áø£eT s¡÷|üø£\Œq $wüj·T+˝À õ˝≤¢ $<ë´ XÊU≤~Ûø±s¡T\T, &Ó’{Ÿ Á|æì‡bÕ˝Ÿ‡, bdt.bdt.b. n&çwüq˝Ÿ
ÁbÕC…≈£îº ø√Ä]¶H˚≥s¡T¢, Ç‘·s¡ õ˝≤¢, sêÁwüº kÕúsTT $<ë´~Ûø±s¡T\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+, sêÁwüºkÕúsTT |üs¡´y˚ø£åD≤
ãè+<ë\T @s¡Œs¡#·&É+ ø±s¡´Áø£eT neT\TqT Äø£dæàø£+>± ‘·ìø°#˚j·T&É+. sêÁwüº kÕúsTT˝À nø£&É$Tø˘ düb˛sYº Á>∑÷|tqT
@sêŒ≥T#˚dæ yê] ùde\T $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ sêÁwüº ø±sê´\j·T u≤<Ûä´‘·. eT<Ûä´+‘·s¡, yê]¸ø£ eT÷˝≤´+ø£q
|üÁ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&É+, õ˝≤¢\≈£î |ü+|ü&É+, HÓ\≈£î ˇø£kÕ] nø£&É$Tø˘ e÷ì≥]+>¥ Ä|ò”düs¡¢‘√ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆
ø±s¡´Áø£eT neT\Trs¡Tô|’ düMTø£å ìs¡«Væ≤+#·&É+. ‘·–q #·s¡´\T rdü Tø√e&É+ sêÁwüº n~Ûø±s¡T\ u≤<Ûä´‘·.
5.1.6 ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üì $uÛÑ»q
á $<ë´dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ì ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò bÕsƒ¡XÊ\ ‘·s¡>∑‘·T\qT |ü+#·Tø=ì |üP]Ô
u≤<Û´ä ‘· eVæ≤+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Ç<äs› T¡ ñbÕ<Ûë´j·TT\T+fÒ yÓTT<ä{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT 1, 2, 3 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T, s¬ +&Ée
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\T ìs¡«Væ≤+#ê*. ˇø£ $<ë´ yê\+Á{° ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
1, 2 eT]j·TT 5 ‘·s¡>∑‘·T\qT $<ë´yê\+≥Ø 3, 4 ‘·s¡>∑‘·T\T u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*. á $<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\
dü+K´qT ã{Ϻ ‘·s¡>∑‘·T\T |ü+#·Tø√yê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\ Bs¡Èø±*ø£ ôd \e⁄, yÓT≥s¡ï{Ï ôd\e⁄, |ü<äM$s¡eTD
dü+<äs¡“¤+>± 15 s√E\≈£î $T+∫ ‘ê‘êÿ*ø£ ø±∞ @s¡Œ&ç‘˚ yê] kÕúHê˝À¢ $<ë´yê\+{°sYì @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+
»]–+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T
 118

5.1.7 |æ\¢\ Vü‰»s¡T XÊ‘êìï ô|+#·&É+

|æ\\¢ T es¡Tdü>± 5 s√E\T>±ì, m≈£îÿe>±ì bÕsƒX¡ Ê\≈£î sêø£b˛‘˚ ` ‘·s>¡ ‹∑ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\qT
ø£*dæ e#˚Ã≥≥T¢ #˚j·÷*. ã&ç düeTj·T+ ø£+fÒ eTT+<äT>±>±ì, ‘·sê«‘· >±ì yÓfi≤fl*. $esê\qT ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À
qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
Áø£eT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\qT ø£*ùd @s√E @j˚T $<ë´s¡Tú\ yê] ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ $<ë´]ú Vü‰»s¡T
dü+K´ ñbÕ<Ûë´j·TTì ù|s¡T yÓfi≤fls¡T Ç+&É≈¢ î£ yÓfi≤fls¡T ù|s¡T¢ ø±ø£b˛e&ÉìøÏ ø±s¡D≤\T
1
2
3
4
5.1.8 ø±\ìs¡íj·T |ü{Ϻø£
á $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ neT\T|üs¡Tdü÷Ô ñqï+<äTq Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À ñ<äj·T+
|üP≥ $sêeT+ ø£+fÒ eTT+<äT ¬s+&ÉT |”]j·T&ÉT¢ uÛ≤wü ø√dü+ πø{≤sTT+#ê*. n˝≤π> eT<Ûë´Vü≤ï+ ˇø£ |”]j·T&é
Á>∑+<∏ë\j·T+˝Àì |ü⁄düøÔ ±\T #·<eä &ÜìøÏ, kı+‘·+>± sêj·T&ÜìøÏ øπ {≤sTT+#ê*. á$<Û+ä >± uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+
2005`2006 $<ë´dü+e‘·‡s¡+˝À neT\T#˚j·T&ÜìøÏ ‘·s¡>∑‹ yêØ>± ‘·–q uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T @s¡Œs¡#·Tø=ì
#·<äe˝Òì, sêj·T˝Òì |æ\¢\qT dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ #·<äe>∑*π>, sêj·T>∑* π>≥≥T¢ #˚j·T>∑\>±*. á ø±s¡´Áø£eT+
$»j·Te+‘·+ ø±e&ÜìøÏ |üs¡´y˚ø£åø£ ãè+<ë\T ìs¡+‘·s¡+ ø£èwæ#˚j·÷*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 119

|üs¡´y˚ø£åø£ ãè+<ë\T

sêÁwüºkÕúsTT õ˝≤¢kÕúsTT eT+&É\ dü÷ÿ˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ\

SPO staff DEO / Dy.E.O. kÕúsTT ø±+ô|¢ø˘‡ kÕúsTT
Academic APC / AMO MEO / MRP kÕúsTT School
Support Group DIET Staff SCHM HM

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ ` |üs¡´y˚ø£åD

|üs¡´y˚øÏå+#ê*‡q n+XÊ\T

|æ\¢\ kÕeTs¡ú´ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ |æ\¢\ Á|ü>∑‹

kÕúsTTì >∑T]Ô+∫ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ø±s¡´Áø£eT+ |æ\¢˝À¢ Ä•+∫q Ä<Ûës¡+>±
qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ bÕsƒ¡XÊ\ neT\Trs¡T Á|ü>∑‹ |ü]o\q bÕsƒ¡XÊ\ Áπ>&ç+>¥
mqTïø=qï |ü<ä∆‹
n˝≤π> eT+&É\ kÕúsTT |æ\¢\ $esê\qT á øÏ+~ |ü{Ϻø£˝À Áø√&ûø£]+#ê*.
5.1.9 eT+&É\ kÕúsTT |æ\¢\ $esê\ Áø√&ûø£s¡D ` uÛ≤wü
Áø£.dü+. bÕsƒ¡XÊ\ ù|s¡T 2e ‘·s¡>∑‹ 3e ‘·s¡>∑‹ 4e ‘·s¡>∑‹ 5e ‘·s¡>∑‹
sêj·T>∑*–q yês¡T

sêj·T>∑*–q yês¡T

sêj·T>∑*–q yês¡T

sêj·T>∑*–q yês¡T
#·<äe>∑*–q yês¡T

#·<äe>∑*–q yês¡T

#·<äe>∑*–q yês¡T

#·<äe>∑*–q yês¡T
sêj·T˝Òìyês¡T

sêj·T˝Òìyês¡T

sêj·T˝Òìyês¡T

sêj·T˝Òìyês¡T
#·<eä ˝Òìyês¡T

#·<eä ˝Òìyês¡T

#·<eä ˝Òìyês¡T

#·<eä ˝Òìyês¡T
yÓTT‘·+Ô |æ\\¢ T

yÓTT‘·+Ô |æ\\¢ T

yÓTT‘·+Ô |æ\\¢ T

yÓTT‘·+Ô |æ\\¢ T

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T

 120

• bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓ[¢q|ü⁄Œ&ÉT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T #˚dæq |üìì |ü]o*+#ê*.

• eT+&É\ $<ë´~Ûø±] ‘·|üŒìdü]>± HÓ\˝À ø£˙dü+ 15 bÕsƒ¡XÊ\\T |ü]o*+#ê*‡ ñ+≥T+~. ‘·q
|ü]o\Hê+XÊ\qT, ùdø£]+∫q $esê\qT dü]#·÷&Ü*. @<Ó’Hê ‘˚&Ü ñ+fÒ dü+ ã+~Û‘·
Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì‘√ #·]Ã+∫ #·s¡´\T rdüTø√yê*.
>∑eTìø£:
eT+&É\ $<ë´~Ûø±] m{Ϻ |ü]dæú‘·T˝À¢q÷ bÕsƒ¡XÊ\ düeTj·T+˝À Á|ü<Ûë H√bÕ<Ûë´j·TT\qT>±ì,
ñbÕ<Ûë´j·TT\qT>±ì bÕsƒ¡XÊ\qT |üP]Ô>± e~*ô|{Ϻ yÓfi‚fl|üqT\ø£T |ü⁄ s¡e÷sTT+#·sê<äT. uÀ<Ûäq düeTj·T+˝À
ìy˚~ø£\T |üP]Ô#˚j·T&É+>±ì, sêsTT+#·&É+>±ì #˚sTT+#·sê<äT.
õ˝≤¢kÕúsTT:
eT+&É\ kÕúsTT |æ\¢\ $esê\ |ü{Ϻø£\ Ä<Ûës¡+>± (nìï eT+&É˝≤\ |æ\¢ \ $esê\qT Áø√&ûø£]+∫)
õ˝≤¢kÕúsTT |æ\¢\ $esê\ |ü{Ϻø£qT ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*.
5.1.10 |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ` Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T
|æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆¬ø’ bÕsƒ¡XÊ\˝À ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·e\dæ ñ+≥T+~.
1. >√&É|üÁ‹ø£: Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹˝À >√&É|üÁ‹ø£ ìs¡«Væ≤+#·e\dæ ñ+≥T+~. Bì eTTK´ ñ<˚›X¯´+ |æ\¢\T
H˚s¡TÃ≈£îqï, ùdø£]+∫q $wüj·÷\T Á|ü<ä]Ù+#·&É+ |æ\¢\ n_Ûs¡T#·T\T, Ädü≈£îÔ\T Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ neø±X¯+. Bìì
kÕ+düÿè‹ø£ Á|ü#ês¡ ø£$T{° ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
dü÷#·q: @s√E Á|ü<äs¡ÙHê+XÊ\T Äs√E ‘=\–+#ê*. Á|ü<äs¡ÙHê+X¯+ô|’ |æ\¢\ ù|s¡T, ‘·s¡>∑‹, ‘˚B sêsTT+#ê*.
Ç$ uÛÑÁ<ä|üs¡#ê*. y˚T>∑C…’Hé˝À ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ y˚T>∑C…’Hé ø£$T{°øÏ |ü+bÕ*.
2. u≤\\ dü+|òü÷\T: bÕsƒ¡XÊ\\T ìs¡«Væ≤+#˚ nìï ø±s¡´Áø£e÷\˝À |æ\¢\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T&É+
yê]øÏ n|üŒ–+∫q ø±s¡´Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+bı+~+#·&É+ . Bì ø=s¡≈£î ø£˙dü+ 4 u≤\\ dü+|òü÷\T
@sêŒ≥T #˚düTø√yê*. 1) Äs√>∑´ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· ø£$T{°, 2) düe÷#ês¡ kÕ+düÿè‹ø£ ø£$T{°, 3) Á>∑+<∏ë\j·T ø£$T{°,
4) ]eP´ ø£$T{°.
3. {°#·s¡T &Ó’Ø: ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|üD≤[ø±ã<ä∆+>± #˚dæq yê{Ïì qyÓ÷<äT #˚düTø√e&ÜìøÏ , $<ë´s¡Tú\
kÕeTsêú´\ Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT≈£î {°#·s¡T &Ó’Ø sêj·÷*. kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆øÏ ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D˝À mø£ÿ&É ˝À|ü+
»]–+~, yê{Ïì |æ\¢\T m+<äTe\¢ #˚j·T˝Òø£b˛j·÷s¡T ˝≤+{Ï$ sêdüTø√yê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T &Ó’Ø sêj·T&É+ e\q
‘·s¡>∑‹>∑~ ìs¡«Vü≤D |òü\Á|ü<ä+ ne&ÜìøÏ <√Vü≤<äø±] ne⁄‘·T+~.
4. uÛ≤c˛‘·‡e+: ‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± yê´düs#¡ q· , eø£èÔ ‘·«+, øÏ«CŸ, u§eTà\T ^j·T&É+, ø£<\ä∏ T #Ó|Œü &É+ e+{Ï$
|æ\¢\‘√ ìs¡«Væ≤+|üCÒj·÷*. bÕsƒ¡X¯\˝À yês¡+ s√E\bÕ≥T ìs¡«Væ≤+∫ ‘·s¡Tyê‘· bÕsƒ¡XÊ\ düeTT<ëj·T kÕúsTT˝À,
eT+&É\ kÕúsTT˝À ˇø£ s√E ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\¢˝À¢ b˛{°‘·‘·«+, Ä‘·àôd ’ús¡´+, uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø£\T>∑T‘·T+~.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 121

5. ∫Hêïs¡T\ düuÛÑ: ∫Hêïs¡T\ düuÛÑqT Á|ür bÕsƒ¡XÊ\˝À dü+e‘·‡sêìøÏ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\¢\T
‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø£Ô+ #˚j·T&ÜqøÏ á düuÛÑ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. ñbÕ<Ûë´j·TT\T m˝≤ ñ+&Ü\ì
ø√s¡T≈£î+≥THêïs¡T. bÕsƒX¡ Ê\ m˝≤ ñ+&Ü\qT≈£î+≥THêïs¡T, @$T Ä•düTÔHêïs¡T e+{Ï yê{Ï >∑T]+∫ e÷{≤¢&+ç #·e#·TÃ.
bÕsƒ¡XÊ\ nôd+;¢ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düeTø£åD+˝À ìs¡«Væ≤ +#·&É+ e\q bÕsƒ¡XÊ\ |ü≥¢ düe÷y˚X¯+˝À
eT+∫ >∑T]Ô+|ü⁄ edüTÔ+~. yÓ’$<Ûä´uÛÑ]‘·+>± nôd+;¢ »s¡|ü&É+ bÕsƒ¡ XÊ\≈£î #·ø£ÿì ÁbÕs¡+uÛÑ+. nôd+;¢˝À yês¡Ô\T
ùdø£]+∫ #·~$+#·&É+ e\¢ |æ\¢˝À¢ #·ø£ÿì |üsƒ¡HêuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ uÛ≤cÕ $ø±kÕìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
6. |üsƒ¡H√‘·‡e+: á ø±s¡´Áø£eTeTTqT bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À, bÕsƒ¡XÊ\ düeTT<ëj·T kÕúsTT˝À, eT+&É\
kÕúsTT˝À ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. bÕsƒ¡XÊ\˝Àì |æ\¢\‘√ yê] kÕúsTTø£qT>∑TD+>± ˝…’Áu…Ø |ü⁄düÔø±\T #·~$+#ê*. #·~$q
|ü⁄düÔø£+˝Àì $wüj·÷ìï >∑T]Ô+∫ e÷{≤¢&ç+#ê*. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düeTø£å +˝À |æ\¢\#˚‘· #·~$+#ê*. yêsêÔ|üÁ‹ø£\T,
ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T #·~$+#ê*. b˛{°\T ìs¡«Væ≤+#ê*. y˚TeT÷ e÷ã&ç, u§eTà\T #˚<ë›+ ` sê<ë›+. ø£<∏√‘·‡e+
e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T ≈£L&Ü uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T>± neT\T#˚kÕÔs¡T.
5.1.11 |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+˝À neT\T˝À eTTK´ n+XÊ\T
• qe+ãs¡T HÓ\ es¡≈£î ‘·|üŒìdü]>± |æ\¢\T #·<äe&É+, sêj·T&É+ #˚j·T>∑\>±*.
• e÷]à HÓ˝≤Ks¡T Hê{ÏøÏ ‘·s¡>∑‹yêØ kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#ê*.
• ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹yêØ u≤<Ûä´‘·\T rdüTø√yê*. ‘·|üŒìdü]>± 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\T u≤<Ûä´‘·\T
¬s>∑T´\sY ñbÕ<Ûë´j·TT˝Ò d”«ø£]+#ê*.
• Á|ü‹s√E ñ<äj·T+ 1, 2 |”]j·T&ÉT¢, eT<Ûë´Vü≤ï+ ˇø£ |”]j·T&é uÛ≤wü≈£î πø{≤sTT+#ê*.
• yÓ÷ì≥]+>¥ nìï kÕúsTT\˝À ôw&É÷´\T Á|üø±s¡+ »s¡>±*. dæ\ãdt Á|üø±s¡+ uÀ<Ûäq n+<ä]ø°
#Ój÷· ´*.
• yÓqTø£ã&çq yê]øÏ Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\˝À Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê H˚sêŒ*.
• bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<∏ë\j·T+˝Àì |ü⁄düÔø±\qT, Ç‘·s¡ u≤\\ |ü⁄düÔø±\qT dü eT≈£L]à $~Û>± |æ\¢\‘√
eT<Ûë´Vü≤ï+|üP≥ πø{≤sTT+∫q |”]j·T&é˝À #·~$+#ê*.
• bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT, eT+&É\kÕúsTT, õ˝≤¢kÕúsTT˝À düMTøå± düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+#ê*, ‘·>∑T #·s¡´\T
#˚|{ü ≤º*.
• bÕsƒ¡XÊ\˝À uÀ<ÛäHê düeTj·T+ |üP]Ô>± $ìjÓ÷–+#·ã&Ü*.
• 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ ‘·|üŒìdü]>± #·~$+#·&É+ <ë«sê >∑T]Ô+|üCÒdæq ‘· sê«‘·H˚ sêsTT+#·&É+ »s¡>±*.
• |æ\¢\ Vü‰»s¡T u≤<Ûä´‘· bÕsƒ¡XÊ\<˚!
• n+<äs÷¡ düÁø£eT+>± Vü‰»s¡Tø±ì |æ\\¢ Ç+&É≈¢ î£ yÓ[fl ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\‘√ e÷{≤¢&Ü*. düe÷» düV≤ü ø±s¡+
rdüTø√yê*.
• ‘·s¡>∑‹ Áπ>&ç+>∑T eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ Áπ>&ç+>¥qT Á|ü<ä]Ù+#ê*.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T

 122

5.1.12 á ø±s¡´Áø£eT+ neT\T <ë«sê

|æ\\¢ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ 2005`2006 $<ë´dü+e‘·‡s¡+\÷ 64,191 bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
#·<äe&É+, sêj·T&É+ #˚j·T>∑*–‘˚ |æ\¢\qT ‘A’ Áπ>&ÉT |æ\¢\˙, #˚j·T˝Òì |æ\¢\qT ‘B’ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\ì
ìsêú]+#ês¡T. M{Ï Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡XÊ\ Áπ>&ÉT ìsêú]+#ês¡T.
• ÁbÕs¡+uÛÑ |üØø£å˝À ‘A’ Áπ>&ÉT bÕsƒ¡XÊ\\T πøe\+ 1260, ø±s¡´Áø£eT+ neT˝…’q ‘·s¡Tyê‘· e÷]Ã
HÓ˝≤Ks¡THê{ÏøÏ ‘A’ Áπ>&é bÕsƒ¡XÊ\\T 10,349≈£î #˚sêsTT.
• n˝≤π> sêÁwüº+˝À #·<äe&É+
• ‘A’ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\T ôdô|º+ãs¡T 46.38 XÊ‘·+ ñ+fÒ eT]Ã HÓ\ Hê{ÏøÏ 68.61XÊ‘·+,
u≤Vü≤´eT÷˝≤´+ø£q+˝À 68.79 XÊ‘·+ es¡≈£î e#êÃs¡T. n˝≤π> sêj·T&É+˝À ôdô|º+ãs¡T˝À 35.42
XÊ‘·+ eT+~ $<ë´s¡Tú\T ‘A’ Á>∑÷|ü⁄˝À ñ+fÒ e÷]à HÓ˝≤Ks¡T Hê{ÏøÏ 57.83 XÊ‘·+ u≤Vü≤´
eT÷˝≤´+ø£q+˝À 57.45 XÊ‘·+ e∫Ã+~. yÓTT‘·Ô+MT<ä #·<äe&É+˝À, sêj·T&É+˝À 22 XÊ‘·+
Á|ü>∑‹ì á ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê kÕ~Û+#·&ÉyÓTÆq~.
• |æ\¢˝À¢ |ü⁄düÔø£ |üsƒ¡q+ ˇø£ n\yê≥T>± e÷]+~. yêsêÔ|üÁ‹ø£\T, ø£< ∏ä\ |ü⁄düÔø±\T #·<äe⁄‘·THêïs¡T.
• |æ\¢\ Vü‰»s¡T XÊ‘·+ ô|]–+~.
• ñbÕ<Ûë´j·TT\ Vü‰»s¡T XÊ‘·+ ô|]–+~.
• bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ì |æ\˝¢ À¢ Á|ü>‹∑ Á|ü<]ä Ù+#·&ÜìøÏ ìs¡«Væ≤+∫q |üsH¡ƒ √‘·‡yê\T, uÛ≤c˛‘·‡yê\T, yê]¸ø√‘·‡yê\T
¬s>∑T´\sY ø±s¡´Áø£eT+>± s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îHêïsTT.
• ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À |üì dü+düÿè‹ ô|]–+~.
• bÕsƒ¡XÊ\ düe÷» dü+ã+<Ûë\T ô|]>±sTT. nH˚ø£ Á>±e÷˝À¢ yê]¸ø√‘·‡yê\≈£î, bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆øÏ
Á|ü»\T $sêfi¯+ n+~+#ês¡T. á ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê 22 XÊ‘·+ Á|ü>∑‹ kÕ~Û+∫Hê Ç+ø£qT
#·<äe&É+˝À 31 XÊ‘·+, sêj·T&É+˝À 42 XÊ‘·+ yÓqTø£ã&çj·TTHêïs¡T. yê]ø√dü+ 2006`2007
dü+e‘·‡s¡+˝À |æ\¢\ nuÛÑ´düHê_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+#ê\ì ìs¡ísTT+#ês¡T. Bìì >∑÷]à 2e
dü+e‘·‡s¡+ &ç.b˝Ÿ.b&é.˝À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
5.2 ùdïVü≤u≤\ (1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\ dü«j·T+ nuÛÑ´düq kÕeTÁ–)
|ü]#·j·T+:
düs¡«•øå± n_Ûj·÷Hé \øå±´\˝À eTTK´yÓTÆq~ HêD´yÓTÆq $<ä´qT n+~+#· &É+. n+<äT≈£î uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏjT· \T yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√e\dæq nedüs+¡ ñ+~. Á|üdTü ‘Ô +· m≈£îÿe bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ãVüQfi¯ ‘·s>¡ ‹∑ uÀ<Ûqä »s¡T>∑T‘·T+~.
ãVüQfi¯ kÕúsTT uÀ<ÛäHê düeTdü´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T . á düeTdü´ n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ sêÁwüº+˝À
neT\T#˚düTÔqï nuÛÑ´düq n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT kÕeTsêú´\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì ªªùdïVü≤u≤\ dü«j·T+ nuÛÑ´düq
ø±s¡T¶\qTμμ s¡÷bı+~+#ês¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 123

ªùdïVü≤u≤\μ nq>± ùdïVü≤ |üP]‘· yê‘êes¡D+˝À |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã\ <ë«sê nuÛÑ´düq+ »s¡>±*. |æ\¢\T
dü«+‘·+>± Ä˝À∫dü÷Ô dü«j·T+ nuÛÑ´düq+‘√ C≤„q ìsêàD+ »s¡>∑&ÜìøÏ M\T>± s¡÷bı+~+∫q ø±s¡T¶\ <ë«sê
nuÛÑ´dæ+#˚ ø±s¡´Áø£eTy˚T ªùdïVü≤u≤\μ. ùdïVü≤u≤\ dü«j·T+ nuÛÑ´dü q ø±s¡T¶\T 1, 2, 3 ‘·s¡>∑‘·T\T ‘Ó\T>∑T, >∑DÏ‘·+,
|ü]düsê\ $C≤„q+ düu…®≈£îº\≈£î s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. Ç+<äT˝À ‘Ó\T>∑ T≈£î dü+ã+~Û+∫q ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\
>∑T]+∫ Çe«ã&çq~.
ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\ ÁbÕeTTK´‘· / ÄeX¯´ø£‘·:
• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´]ú eT<Ûä´ ùd«#êä yê‘êes¡D+˝À düVü≤»+>±, $$<Ûä düìïy˚XÊ\ <ë«sê
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~.
• Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹˝À $<ë´s¡Tú\T ˇø=ÿø£ÿs¡T ˇø√ÿkÕúsTT˝À H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. BìH˚ ãVüQfi¯kÕúsTT nuÛÑ´düq+
n+{≤s¡T.
• ‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq˝À kÕúsTT\ yêØ>± nuÛÑ´düHêìøÏ düVü‰j·T|ü&É‘êsTT.
• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT @ø£ ø±\+˝À 2 ˝Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe ‘·s¡>∑‘·T\T uÀ~Û+#·&É+ ãVüQfi¯ ‘·s¡>∑‹
uÀ<Ûäq. ãVüQfi¯ ‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq düT\uÛÑ+>± #˚j·T&ÜìøÏ $wüj·÷\ yêØ>± bÕsƒê´+XÊ\˝À>∑\
n+XÊ\qT ˇπøkÕ] uÀ~Û+#·&ÜìøÏ düT\uÛÑ+>± #˚j·T&ÜìøÏ $wüj·÷\ yêØ>± uÀ~Û+#·&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
• |æ\¢\ dü«j·T+ nuÛÑ´kÕHêìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~.
• ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq nuÛÑ´düq+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+>± ñ+≥T+~.
• |æ\¢\T |üP]Ô düeTj·T+ nuÛÑ´düq˝À ìeT>∑Tï\e⁄‘ês¡T.
• •X¯ó πø+ÁBø£è‘· (child centred) ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\ düVü≤ø±s¡+‘√ »s¡|ü&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~.
• bHé.dæ.m|òt`2005 ˝Àì eTÚ[ø£ dü÷Á‘ê\qT ùdïVü≤u≤\≈£î nq«sTT+∫ ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ »]–+~.
• |æ\¢\T düè»Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, nuÛÑ´düq Äq+<ä+>± »s¡>∑&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
• bÕsƒê´+XÊ\≈£î ì‘·´J$‘· düìïy˚XÊ\T nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&ܶsTT.
• 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î Ä•+∫q kÕeTsêú´\T düT\uÛÑ+>± kÕ~Û+#·e#·TÃ.
• uÛ≤cÕ Áø°&É\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\ düè»Hê‘·àø£, ìsêàD≤‘·àø£yÓTÆq nuÛÑ´düHêìï Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT.
• ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\T düT\uÛÑyÓTÆq n+XÊ\ qT+&ç ø£wüº‘·s¡ n+XÊ\˝ÀøÏ yÓfi‚fl $<Ûä+>± yÓTÆ\Tsêfi¯¢
s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~.
• eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚~ Á|ü‘´˚ ø£ n+X¯+>± ø±≈£î+&Ü ø£è‘ê´\ kÕ<Ûqä <ë«sê n+‘·sꓤ>+∑ >± ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
5.2.1. ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\ s¡÷|üø£\Œq H˚|ü<∏ä´+
>∑~˝À ÄVü‰¢ø£s¡+>±, ns¡úe+‘·+>± »s¡>∑&ÜìøÏ >∑TD≤‘·àø£+ kÕ~Û+#·& ÜìøÏ APPEP, DPEP |ü<∏äø£+
<ë«sê s¡ø£s¡ø±\ øÏ≥T¢, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á–ì s¡÷bı+~+∫ $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. Ç+ø£qT yÓTs¡T¬>’q |òü*‘ê\T
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ãVüQfi¯ ‘·s¡>∑‹, ãVüQfi¯ kÕúsTT uÀ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆ q á ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\qT s¡÷bı+~+#·&É+
»]–+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T
 124

• M{Ï s¡÷|üø£\Œq≈£î Á|ü<Ûëq+>± ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢˝Àì ª]wæ yê´©μ ˝Àì ª]esYμ (Rishy Valley
Educational Resource Centre) dü+düú <ë«sê n+~düTÔqï uÀ<ÛäHê $<Ûëq+ Ä<Ûës¡+.
• ]esY (]wæ yê´© $<ë´ eqs¡T\ πø+Á<ä+) ô|{Ϻ˝Àì ã&ç (School in box) øÏ{Ÿ <ë«sê »]π> $<ë´
$<ÛëHêìï |ü]o*+∫q ‘·s¡Tyê‘· ø£sêí≥ø£ sêÁwüº+˝À ªq*ø£*μ ù|s¡T‘√ neT\T#˚XÊs¡T.
• ]wæ yê´© ô|f…º˝Àì ø±s¡T¶\ Ä<Ûës¡+>± #ÓHÓ’ï ø±s=ŒπswüHé yês¡T A, B, C ù|s¡T‘√ 40 bÕsƒ¡XÊ\˝À¢
øÏ{Ÿ yê&Éø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• eTq sêÁwüº+˝À ‘·÷s¡TŒ>√<ëe], |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢, ø£ècÕí õ˝≤¢˝Àì yÓqTø£ã&çq eT+&Ü\˝À
yÓTT<ä≥ á ªô|f…º˝Àì ã&çμ øÏ{Ÿ\qT 1,2 ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\T #˚ùd Á|üj·T‘·ï+˝À (Try-
out) dü+‘·è|æ#Ô +Ó ~q ‘·sT¡ yê‘· ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢˝Àì bÕ&˚sT¡ , s¡+|ü#√&Ées¡+, @C…˙‡ ÁbÕ+‘·+˝Àì
10 eT+&É˝≤˝À¢ |ü•ÃeT >√<ëe] @C…˙‡ eT]j·TT $<ë´|üs¡+>± yÓqTø£ã&çq 6 eT+&É˝≤˝À¢, ø£ècÕí
õ˝≤¢˝Àì yÓqTø£ã&çq @C…˙‡ 12 eT+&É˝≤˝À¢ ø£èwüíy˚DÏ ù|s¡T‘√ »qXÊ\ ÁbÕC…≈£îº øÏ+~ øÏ{Ÿ\T
‘·j·÷s¡T#˚dæ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\T#˚XÊs¡T. ‘·s¡Tyê‘· ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢˝À UNICEF) düVü≤ø±s¡+‘√ á
øÏ{ŸqT ‘·j·÷s¡T#˚dæ ùdïVü≤u≤\ ù|s¡T‘√ ø±s¡T¶\qT s¡÷bı+~+∫ 1,2 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î neT\T#˚XÊsTT.
ø£sêí≥ø£, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì A, B, C neT\T rs¡TqT |ü]o*+∫q eTq sêÁwüº ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òTü Hêj·T≈£î\
ãè+<ä+ ≈£L&Ü eTq sêÁwüº+˝À ≈£L&Ü neT\T #˚j·TT≥≈£î @ø£Á^e+>± ìs¡ísTT+#ês¡T. n|üŒ{Ïπø eTq
sêÁwüº+˝À ne⁄\‘·Tqï, nuÛÑ´düHê_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ (CEP) eT]j·TT bHé.dæ.m|òt.`2005\ n+XÊ\
Ä<Ûës¡+>± á ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\qT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. ‘Ó*dæq <ëì qT+&ç ‘Ó\eì
<ëìøÏ, düs¡fi¯+ qT+&ç ø£]ƒq‘·≈£î yÓTT<ä˝…’q neT\T dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡ +>± |ü<ä |ü<ä∆‹ 1e ‘·s¡>∑‹
nø£så ê\qT dü+<äs√“¤õ‘·+>± ns¡eú +‘·yTÓ qÆ Á|üÁøÏjT· \ <ë«sê nø£så ê\qT dü+<äs√“¤∫‘·+>± ns¡eú +‘·yTÓ qÆ
Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê nø£åsê\T |ü]#·j·T+ #˚sTT&ܶsTT.
5.2.3 ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\T eT]j·TT yê{Ï˝Àì bı+<äT|üs¡∫q yÓTÆ\Tsêfi¯ó¢ ˝À>√ $esê\T
• 1,2 ‘·s¡>∑‹˝Àì nø£åsê\qT, >∑TDÏ+‘ê\qT eTVü‰ ÁbÕD nø£åsê\qT |ü<ä |ü<ä∆‹˝À |ü]#·j·T+ /
H˚]Œ+#·&ÜìøÏ yê{Ïì 28 yÓT\Æ Tsêfi¯>¢ ± $uÛõÑ +#ês¡T. 2e ‘·s>¡ ‹∑ dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· ìï uÀ~Û+#·&ÜqøÏ
25 yÓTÆ\Tsêfi¯ófl>± $uÛÑõ+#ês¡T.
$<ë´]ú @ yÓTÆ\TsêsTT˝À ñHêï&√ <ëìì ã{Ϻ $<ë´]ú Á|ü‹uÛÑ n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ
• Á|ü‹ yÓTÆ\TsêsTT˝À kÕeTsêú´\T nqT>∑TD+>± 1e ‘·s¡>∑‹ 5 ø±s¡T¶\T, 2e ‘·s¡>∑‹øÏ 6 ø±s¡T¶\T>±
$uÛõÑ +#ê*.
5.2.4 ø±s¡T¶\ $es¡D
• Á|ü‹ ø±s¡T¶ n, Ä \T>± ¬s+&ÉT ù|J\˝À ñ+≥T+~. ñ<ë: (1 n, 1 Ä, 2 n, 2 Ä) 1e
‘·s¡>∑‹˝Àì 35 ø±s¡T¶\˝À ` 1e ø±s¡T¶ bÕsƒ¡+ eT]j·TT $q&É+, e÷{≤¢ &É&É+, 2e ø±s¡T¶ #˚j·T&É+,
3e ø±s¡T¶ sêj·T&É+, 4e ø±s¡T¶ eT÷˝≤´+ø£q+, 5e ø±s¡T¶ #·<äTe⁄ Äq~+#·T.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 125

2e ‘·s¡>∑‹˝À 1e ø±s¡T¶ bÕsƒ¡, $q&É+, e÷{≤¢&É&É+, 2e ø±s¡T¶ #˚j·T&É+, 3e ø±s¡T¶˝À sêj·T&É++,

4e ø±s¡T¶˝À |ü<äC≤˝≤_Ûeè~∆ 5e ø±s¡T¶ uÛ≤cÕ Áø°&É\ / eT÷˝≤´+ø£q+ ø±s¡T¶, 6e ø±s¡T¶ #·<äTe⁄
Äq+~+#·T ø±s¡T¶ ñ+{≤sTT.
1e‘·s¡>∑‹ yÓTT<ä{Ï ø±s¡T¶˝À ªnμ ù|J˝À $q&É+, e÷{≤¢&É≥+ <ëì yÓqTø£ ªÄμ ù|J˝À bÕsƒ¡+ ø±s¡T¶
ñ+{≤sTT.
2e ‘·s¡>∑‹˝À yÓTT<ä{Ï ø±s¡T¶ ªnμ ù|J˝À bÕsƒ¡+, <ëì yÓqTø£ ªÄμ ù|J˝À $q&É+ e÷{≤¢&É&É+
ñ+{≤sTT.
1e ‘·s¡>∑‹˝À |ü<äC≤˝≤_Ûeè~∆ ø±s¡T¶ ñ+&É<äT.
1e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T≈£î ` 140 ø±s¡T¶\T, 2e ‘·s¡>∑‹øÏ 138 ø±s¡T¶\T.
Á|ü‹ ø±s¡T¶≈£î m&ÉeTyÓ’|ü⁄ ˝À>√ ≈£î&çyÓ’|ü⁄ yÓTÆ\TsêsTT dü+K´ eTTÁ~+#·ã&ç ñ+≥T+~. ø±s¡T¶\˙ï
Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q dæ\udt Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
5.2.5 ˝À>√\ $es¡D
Á|ü‹ø±s¡T¶≈£î ˇø£ ˝À>√ ñ+≥T+~. Á|ü‹ ˝À>√ ìs¡«Væ≤+#·e\dæq ø£è‘·´eTT nq>± bÕsƒ¡+ #Ó|üŒ&É+.
Äj·÷ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫ dü÷∫+#·ã&ÉT‘·T+~. á ˝À>√ Á|ü‹ø±s¡T¶≈£î ô|’ uÛ≤>±q m&ÉeTyÓ’|ü⁄
ñ+≥T+~.
1e ‘·s¡>∑‹øÏ 6 ˝À>√\T, 2e ‘·s¡>∑‹øÏ 7 ˝À>√\T ñ+{≤sTT
Áø£.dü+. ˝À>√ (>∑Ts¡TÔ) n+X¯+ (ìs¡«Væ≤+#·e\dæq ø£è‘·´eTT)
1 bÕsƒ¡+ uÀ~ÛdüTÔqï {°#·sY b<äTs¡T>± $<ë´s¡Tú\T {°#·sY bÕsƒ¡+ #Ó| üŒ&É+
2 ˇø£ $<ë´]ú e÷{≤¢&ÉT‘·T+fÒ $T>∑‘ê $<ë´s¡Tú\T $q&É+, eT{≤¢&É≥+, $ì ns¡ú+#˚düTø√e&É+
ÁX¯<ä∆>± $+≥÷ Á|ü‹düŒ+~+#·&É+. ùd«#·Ã¤>± Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
3. |ü⁄düÔø£+ #·<äTe⁄#·Tqï u≤*ø£ #·<äe&É+ (<Ûësêfi¯+>± #·<äe&É+, ns¡ú+
#˚düTø√e&É+, kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ≥+
4. |ü⁄düÔø£+˝À sêdüTÔqï u≤\T&ÉT sêj·T&É+ (ñø£Ô˝ÒKq+, kı+‘·|ü<ë\T, yêø±´\T
sêj·T&É+, d”«j·Ts¡#·q
5. &Ó’dt Ä&ÉT‘·Tqï u≤\T&ÉT, u≤*ø£ |ü<äC≤\+, uÛ≤cÕÁø°&É\T
6. yÓT≥T¢ m≈£îÿ‘·Tqï u≤*ø£ eT÷˝≤´+ø£q+
7. |ü⁄düÔø£+ #·<äTe⁄#·Tqï u≤\T&ÉT, u≤*ø£ #·<äe&É+ Äq+~+#·&É+
ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\T (dü«j·T+ nuÛÑ´düq kÕeTÁ–) |üP]Ô $es¡D

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T

 126

yÓTÆ\Tsêfi¯ófl yêØ>±
‘·s>¡ ‹∑ yÓTT‘·+Ô yÓT\Æ Tsêfi¯ófl
˝À>√\T ø±s¡T\¶ T yÓTT‘·+Ô ø±s¡T\¶ T
1e ‘·s¡>∑‹ 28 6 5 140
2e ‘·s¡>∑‹ 23 7 6 138
278
5.2.6 ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø±s¡T¶\ neT]ø£ eT]j·TT ìs¡«Vü≤D
‘·s>¡ ‹∑ yêØ>± ø±s¡T\¶ T $uÛõÑ +∫ $<ë´s¡T\ú ˝À Ä•+∫q kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#·e\dæq~ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚.
• ‘·s> ¡ ‹∑ yêØ>± ø±s¡T\¶ qT Á{°˝À yÓT\Æ TsêsTT yêØ>± neTs¡TÃø√yê*. ˇø=ÿø£ÿ yÓT\Æ TsêsTTøÏ dü+ã+~Û+∫q
ø±s¡T¶\T ˇø£ dü+∫˝À y˚dæ ñ+#ê*. M{Ïì Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\ $<ë´s¡Tú\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*.
ø±s¡T¶\T ñ|üjÓ÷–+∫q ‘·s¡Teyê‘· M{Ïì ‹]– j·T<∏ëkÕúq+˝À uÛÑÁ<ä|üs¡#ê*. nedüs¡yÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT
yê&ÉTø√yê*. ø±s¡T¶\˙ï ÄD≤ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫ dæ\ãdt Ä<Ûës¡ +>± s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
ø±ã{Ϻ pHé qT+&ç @Á|æ˝Ÿ es¡≈£î HÓ\ yêØ>± yÓTÆ\Tsêfi¯óflqT Áø£eT+˝À ìs¡«Væ≤+#ê*.
Á|ü‹ yÓT\Æ TsêsTT ˇø£ j·T÷ì{Ÿ>± rdüTø√ã&ܶsTT. ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À yÓTÆ\TsêsTT ø±s¡T\¶ <ë«sê H˚sT¡ Ãø√e&ÜìøÏ
m≈£îÿe düeTj·T+ |üfÒº~.
2, 3 yÓTÆ\Tsêfi¯ó¢ |üPs¡Ôj˚T´dü]øÏ |æ\¢\T n\yê≥T |ü&É‘ês¡T. ø±s¡T¶\˝À düè»Hê‘·àø£‘· e´ø°Ôø£s¡D≈£î
m≈£îÿe neø±X¯+ Çe«ã&ç+~. yÓTT‘·+Ô ‘·s>¡ ‹∑ øÏ dü+ã+~Û+∫q ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT ø£è‘ê´ìï
#ês¡Tºô|’ >±ì, q\¢ã\¢ô|’>∑ì Á|ü<ä]Ù+∫ ìs¡«Væ≤+#ê*. ø£è‘ê´\ dü«uÛ≤yêìïã{Ϻ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ–ì ‘·j·÷s¡T#˚düTø√edæ ñ+≥T+~. kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq˝À yÓqTã&çq |æ\¢\≈£î
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT yÓTÆ\TsêsTTì eTT+<˚ |üP]Ô#˚dæq |æ\¢\T dü Vü‰j·T+ n+~+#ê*. Á|ü‹yÓTÆ\T
sêsTTì eTT+<˚ |üP]Ô #˚dæq |æ\¢\T düVü‰j·T+ n+~+#ê*. Á|ü‹yÓTÆ\TsêsTT ∫es¡ eT÷˝≤´+ø£q+
ø±s¡T¶ ñ+≥T+~. ˇø£ yÓT\Æ T sêsTTøÏ dü+ã+~Û+∫q nìï ø±s¡T\¶ T |üP]Ô#d˚ qæ ‘·sT¡ yê‘· eT÷˝≤´+ø£q+
ø±s¡T¶ Çyê«*. $<ë´s¡Tú\˝À eT÷˝≤´+ø£q+ ø±s¡T¶qT #˚j·T˝Òì $<ë´s¡Tú\≈£î |ü⁄qs¡uÛ≤´dü ø±s¡T¶\T Ç∫Ã
|üP]Ô#˚dæq |æ<ä|ü eTs√ yÓTÆ\TsêsTTøÏ yÓfi≤¢*. $q÷‘·ï ø±s¡´Áø£e÷\qT ø±s¡T¶\‘√ nqTdü+<Ûëq+
#˚düTø=ì ìs¡«Væ≤+#ê*. 2e ‘·s¡>∑‹øÏ dü+ã+~Û+∫ |ü<äC≤˝≤_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q ø±s¡T¶\T |üP]Ô
#˚dæq |æ<ä|ü |æ\¢\T n<äq|ü⁄ |ü<ë\T ‘·j·÷s¡T#˚ùd $<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
1, 2 ‘·s>¡ ‘∑ T· \˝À ªsêj·T&É+μ≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£è‘ê´\qT s¡ìï+>¥ u≤¢øu˘ ÀsYô¶ |’ $<ë´s¡T\ú ‘√ sêsTT+#ê*.
2e ‘·s¡>∑‹˝Àì |ü<ë´\qT sê>∑j·TTø£Ô+>± bÕ&˚˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä<äs¡Ù |üsƒ¡q+ #˚dæ bÕ&ç+#ê*.
düè»Hê‘·àø£ e´ø°Ôø£s¡D˝À uÛ≤>∑+>± |æ\¢\T sêdæq yê{Ïì >√&É|üÁ‹ø£ ˝À Á|ü<ä]Ù+#ê*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 127

Á|üj÷Ó »Hê\T:
• ùd«#·Ã>¤ ± ÄVü‰<¢ øä s£ +¡ >±, nuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ø=qkÕ>∑T‘·T+~. |æ\\¢ T ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ |üsd¡ Œü s¡ Á|ü‹#·s´¡ ˝À
bÕ˝§Z+{≤s¡T. Á|ü•ï+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
• |æ\¢\T »≥Tº ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZqT≥ <ë«sê ‘√{Ï |æ\¢\‘√ ø£*dæ #·]Ã+∫ Äj·÷ n+XÊ\ô|’
ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.
• |æ\¢\T ø±s¡T¶\˝Àì ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#·T≥ <ë«sê ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·T+~.
• ø±s¡T¶\˝Àì ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê nuÛÑ´düHê_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+˝À Ä•+∫q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T\T $»j·Te+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
• ø±s¡T\¶ ˝À ù|s=ÿqï yÓT\Æ Tsêfi¯¢ <ë«sê |æ\\¢ T Ä ‘·s>¡ ‹∑ øÏ ìπs•› +∫q kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
|æ\¢\T d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ #˚düTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
• Á|ü‹ yÓT\Æ TsêsTT ∫es¡˝À eT÷˝≤´+ø£q+ ø±s¡T¶ ìs¡«Vü≤D <ë«sê nuÛ´Ñ düq eT÷˝≤´+ø£q+ n+‘·sꓤ>+∑ >±
ñ+≥T+~.
• |æ\¢\T Á|ü>∑‹ kÕ~Û+#·&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T »yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤kÕÔs¡ T.
á ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\qT Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü‹bÕsƒ¡XÊ\≈£î düs¡|òüsê #˚dæ+~. M{Ï‘√bÕ≥T ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ 1,
2 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\T ≈£L&Ü düs|¡ süò ê #˚d+æ ~. M{Ï‘√bÕ≥T ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ 1, 2 ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î bÕsƒ´¡ |ü⁄dü‘ø· ±\T
≈£L&Ü düs¡|òüsê #˚dæ+~. ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì bÕsƒê\ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&ܶsTT. ø±ã{Ϻ
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìï, ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T\¶ qT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À düeTq«j·T+ #˚dTü ≈£î+≥÷ ø±s¡T\¶ T ìs¡«Væ≤+#·e\dæq
u≤<Ûä´‘· ñbÕ<Ûë´j·TTìô|’ ñ+~.
5.2.7 bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ` ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\T
2010`11 $<ë´dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\qT $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. ùdïVü≤u≤\
ø±s¡T¶\˝À kÕeTsêú´<Ûë]‘· ø£è‘ê´\T+&É&É+ e\q ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ø£è ‘ê´\T s¡÷bı+~+#·Tø=H˚ Çã“+~ ‘·–Z+~.
kÕeTsêú´\ Ä<Ûës¡+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Z+~. |æ\¢\T »≥Tº ø£è‘ê´\˝À
b˝§Zq&É+ e\q e´øÏÔ>∑‘· ø£è‘ê´\qT kı+‘·+>± #˚j·T&ÜìøÏ n\yê≥T|ü&ܶs¡T. á ø±s¡T¶\ $ìjÓ÷>∑+ e\q e+<ä
XÊ‘·+ (100%) nuÛÑ´düq düeTj·T+ dü~«ìjÓ÷>∑yÓTÆq~. ãVüQfi¯ ‘·s¡>∑‹ ãVüQfi¯kÕúsTT uÀ<Ûäq #˚j·TT≥≈£î ø±s¡T¶\T
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ܶsTT. #·<äTe⁄ ` Äq+~+#·T ø±s¡T¶\T e\q |æ\¢\T #·<äe&É+ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ ô|]–q~.
nsTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø±s¡T¶\T $ìjÓ÷–+#˚ dü+<äs¡“¤+˝À ø=ìï Çã“+<äT\T m<äTs=ÿHêïs¡T. eTTK´+>±
bÕsƒ¡+ #Óù|Œ≥|ü⁄Œ&ÉT |æ\¢\T e<ä› kÕeTÁ– ˝Òø£b˛e&É+, |æ\¢\T e´øÏÔ>∑‘·+>± #·<äTe⁄ø√e&ÜìøÏ, sêj·T&ÜìøÏ dü]|ü&ÉT
dü+K´˝À ø±s¡T¶\T ˝Òø£b˛e&É+, »≥Tº ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zqï|ü⁄Œ&ÉT sêj· T&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Òø£b˛e&É+ e+{Ï
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T
 128

düeTdü´\T @s¡Œ&ܶsTT. á n+XÊ\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î es¡TÿãTø˘ ‘·s¡Vü‰˝À bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T

s¡÷bı+~+#ês¡T. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\≈£î ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T\¶ ˝Àì bÕsƒ+¡ ø±s¡T\¶ ≈£î dü+ã+~Û+∫q bÕsƒê\qT bÕsƒê´+XÊ\T>±
‘·dTü ø=Hêïs¡T. n˝≤π> $q&É+, e÷{≤¢&&É +É , #·<eä &É+, sêj·T&É+, düè»Hê‘·àø£‘· e´ø°øÔ s£ D¡ kÕeTsêú´\≈£î dü+ã+~Û+∫q
˝À>√\qT, #·<äTe⁄ ` Äq+~+#·T ø±s¡T¶\˝Àì ø£<∏ä\qT 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À ∫qï ∫qï e÷s¡TŒ\T
#˚s¡TŒ\T #˚dæ s¡÷bı+~+#ês¡T.
1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\T ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\˝Àì$ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.
‘·s>¡ ‹∑ ùdïVü≤u≤\ bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü +£
1e ‘·s¡>∑‹ 1. m\Tø£, @qT>∑T, ◊<äT (π>j·Ts¡÷|ü+) m\Tø£, @qT>∑T (ø£<∏ä s¡÷|ü+)
2. ˇø£{Ï, z&É, W≥T (π>j·T+) ˇø£ W≥T (ø£<∏ä)
3. ø±ø£s¡ ø±j·T (π>j·T+) ø±ø£s¡ø±j·T (düìïy˚X¯+)
4. ‘˚HÓ{°>∑ #·+<äe÷eT sêy˚
5. ø=+f… ø√‹ ø√‹ u≤e
6. X¯+K+, |æ+#Û·+, bÕsƒ¡XÊ\, &ÛÉ+ø± HÓeT* |æ+#Û·+
7. s¡<∏ä+, <Ûäq+, d”‘ê|òü\+ (π>j·T+) sêeTT&ç s¡<∏ä+ (düìïy˚X¯+)
8. u≤D+, ‘êfi¯+, dæ+Vü≤+, nø£åsê\T (π>j·T+) ‘êfi¯+ #Ó$ (ø£<∏ä)
9. y˚T|òüT+, s¡awü++ ãTTwæ y˚T|ò÷ü \T
2e ‘·s¡>∑‹ 1. #·+<äe÷eT sêy˚ (π>j·T+) C≤_*¢sêy˚ (düìïy˚X¯+)
2. #·|æŒ&ç >∑T<äT›\T u≤e u≤e |ü˙ïs¡T
3. düãT“ _fi¯fl düãT“
4. ø=‘·Ô >öqT (π>j·T+) s¡‘·Ôj·T´ ` »>∑Zj·T´ (Vü‰dü´ø£<∏ä)

1e ‘·s¡>∑‹˝À 4 dü+dæ<䛑ê bÕsƒê\T ∫Á‘ê\T s¡÷|ü+˝À #˚sêÃs¡T. n$ 1) Ç\T¢, 2) e+{Ï\T¢, 3)

ãkÕº+&ÉT 4) ã&ç. á ø±s¡T¶\T |æ\¢\qT ã&çøÏ n\yê≥T #˚j·T&ÜìøÏ ñ<˚ ›•+∫q$.
2e ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì ùdïVü≤u≤\˝Àì 23 yÓT\Æ Tsêfi¯fl˝À 20 bÕsƒê\qT e÷Á‘·y˚T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À rdüT≈£îHêïs¡T.
$T–*q yÓTÆ\Tsêfi¯fl≈£î #Ó+~q ø±s¡T¶\qT n<äq|ü⁄ nuÛÑ´düq kÕeTÁ–>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.
2011`12 $<ë´dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T neT\T˝ÀìøÏ e#êÃsTT.
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìï uÀ~Û+#·&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫à ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\˝Àì ø£è‘ê´\qT / nuÛ≤´kÕ\qT #˚sTT+#ê*.
ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T\¶ qT n<äq|ü⁄ nuÛ´Ñ düq kÕe÷Á–>± ñ|üj÷Ó –+#·Tø√yê*. ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T\¶ ˝À Á|ü‹ yÓT\Æ TsêsTT˝À

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 129

#·<äTe⁄ ` Äq+~+#·T ø£<∏ë ø±s¡T¶ ñ+~. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À ≈£L&Ü #· <äe⁄ ` Äq+~+#·T ø£<∏ä\qT ≈£L&Ü #˚sêÃs¡T.
ø±ã{Ϻ ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\˝Àì #·<äTe⁄ ` Äq+~+#·T ø±s¡T¶\qT ≈£L&Ü |æ\¢\‘√ #·~$+#ê*.
ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\ s¡÷|ü≥\Œq <ë«sê yê{Ïì ‘·s¡>∑‹>∑~˝À ìs¡«Væ≤+#· &É+, <ëì eT÷\+>± |æ\¢˝À¢
ô|+bı+~+#˚ kÕeTsêú´\T, ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\qT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+‘√ düeTq«j·T+ #˚düTø=ì uÀ~Û+#·&É+ e+{Ï$
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ne>±Vü≤q #˚dTü ø=ì bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ‘√bÕ≥T ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T\¶ qT $ìjÓ÷–+#·Tø=ì |æ\\¢ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆øÏ
‘√&ÉŒ&Ü*.
5.3 u≤\ kÕVæ≤‘·´+ (Children Literature)

eTìwæ J$+#·&ÜìøÏ XÊ«dü b+‘· eTTK´yÓ÷, ˝Àø±ìï #·÷|ü&ÜìøÏ ø£fi¯ó¢ b+‘· eTTK´yÓ÷ C≤„q+
bı+<ä&ÜìøÏ |üsƒ¡q+ n+‘· eTTK´+
ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüqT m+‘· ns¡eú +‘·+>± uÀ<Ûqä nuÛ´Ñ düq+ <ë«sê bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ n+~+#·>*∑ –‘˚
Ç‘·s¡ düã®≈£îº˝À¢ì bÕsƒê´+XÊ\qT |æ\¢\+‘· ns¡úe+‘·+>± ne>±Vü≤q #˚düTø=ì ô|’‘·s¡>∑‘·T˝À¢ n<äT“¤‘· |òü*‘ê\T
kÕ~ÛkÕÔs¡T. @ bÕsƒê´+XÊìï uÀ~Û+#˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&Ó’Hê ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± uÛ≤c˛bÕ<Ûë´j·TT&ÉT>±H˚ ‘·qqT ‘êqT
uÛ≤$+#·Tø√yê*. |üsƒ¡HêìøÏ Ç+‘·{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+~ ø±ãfÒº |æ\¢\ ñ<˚«>∑, e÷qdæø£ $ø±kÕ\T |ü⁄qs¡“¤\q+
#Ó+<ë\H˚ ñ<˚›X¯´+‘√ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î u≤\kÕVæ≤‘ê´ìï n+~+#·&É+ »]–+~. u≤\kÕVæ≤‘·´+ |æ\¢\qT dü«‘·+Á‘·
bÕsƒ≈¡ î£ \T>± r]Ã~<ä&› ÜìøÏ, #·øÿ£ ì |üsH¡ƒ ê_ÛsT¡ ∫ì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, Á>∑+<Û|ä sü q¡ƒ + ˇø£ n\yê≥T>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. |æ\¢\T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\H˚ ø±≈£î+&Ü bÕπsƒ´‘·s¡ |ü⁄ düÔø±\qT ≈£L&Ü #ê˝≤ Çwüº+>± #·~y˚˝≤ Áù|s¡D
ø£*–+#·&Éy˚T ñbÕ<Ûë´j·TTì ø£s¡Ôe´+.
|æ\¢\T ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T #·<äe&É+ <ë«sê ñ<˚«>∑ $ø±dü+ bı+<äT‘ês¡T. nqT≈£L\ ñ<˚«>±\T
n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&É+ <ë«sê ñqï‘· e´øÏÔ‘·«+ n\e&ÉT‘·T+~. BìøÏ |ü⁄düÔ ø£ |üsƒ¡qy˚T ndü˝…’q e÷s¡Z+.
|ü~ ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T #·~$q ‘·s¡Tyê‘· |ü<äø=+&√ |ü⁄düÔø£+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ ñ+&Ü*.
` Ábı. ø£èwüí≈£îe÷sY
düs«¡ •øå± n_Ûj÷· Hé <ë«sê sêÁwü+º ˝Àì bÕsƒX¡ Ê\\ìï+{ÏøÏ Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düøÔ ±\qT n+~+#ês¡T. <Ûë‘·\T,
dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\ düVü≤ø±s¡+‘√ bÕsƒ¡XÊ\\T Á>∑+<∏ë\j·÷\qT düeT≈£Ls¡TÃ≈£îHêïsTT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ≈£L&Ü
yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À |æ\¢\≈£î πø{≤sTT+∫q ù|J\ qT+&ç |üsƒ¡q kÕe÷Á–ì düeT≈£Ls¡TÃ≈£îì bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<∏ë\j·÷\qT
ã˝Àù|‘·+ #˚düT≈£îHêïs¡T.
u≤\ kÕVæ≤‘·´+ ` $ìjÓ÷>∑+ ` e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T ` Á|üD≤[ø£
|üsƒ¡q ÁbÕs¡+uÛÑ ø±s¡´Áø£eT+ ns¡ú+e+‘·+>± neT\T#˚j·T&É+ ø√dü+ u≤\kÕVæ≤‘ê´ìï Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£î
n+~+#ês¡T. u≤\kÕVæ≤‘·´+ |æ\¢\#˚‘· #·~$+#·&É+˝À ÄdüøÏÔì ô|+bı+~+#·&É+ø√dü+ dü¬s’q ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T

 130

nedüs¡+. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\‘√ b˛*Ãq|ü⁄Œ&ÉT u≤\kÕVæ≤‘·´ |ü⁄düÔø±\T Äø£s¡¸D°j·T+>± ñ+{≤sTT. n+<äTe˝Ò¢ |æ\¢\T

yê{Ïì dü«j·T+>± #·<äe&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T. #·ø£ÿ{Ï |üsƒ¡Hê_Û˝≤wü ñbÕ<Ûë´j·TT&ç˝À ñqï|ü⁄Œ&˚ |æ\¢\≈£î |üsƒ¡q +|ü≥¢
Áù|s¡D ø£*–+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.
• bÕsƒX ¡ Ê\\≈£î n+~+∫q yêq∫qT≈£î\T ø£<ë∏ |ü⁄døÔü ±\qT |üsq¡ƒ ÁbÕs¡+uÛÑ kÕeTÁ–>± ñ|üj÷Ó –+#·Tø√yê*.
• yÓTT<ä{Ï |ü~ |ü⁄düÔø±\qT bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+&ç p˝…’ 15 es¡≈ £î $ìjÓ÷–+#ê*. $T–*q
eTTô|’Œ |ü⁄düÔø±\qT $<ë´dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê $ìjÓ÷–+#ê*.
• e+<ä ø£<∏ëø±s¡T¶\T, j·÷u…’ ø£<∏ë |ü⁄düÔø±\qT 3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\ |æ\¢\≈£î $ìjÓ÷–+#ê*.
• $<ë´dü+e‘·‡s¡+ |üPs¡Ôj˚T´dü]øÏ Á|ü‹ $<ë´]ú ø£˙dü+ eTTô|’Œ |ü⁄dü Ôø±\qT #·~$ ñ+&Ü*.
• |üsq ¡ƒ kÕeTÁ–>± düs|¡ süò ê #˚dqæ |ü⁄düøÔ ±\qT #·<$ä +#·&+É <ë«sê uÛ≤cÕkÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ≈£î ø£èwæ#j ˚ ÷· *.
• |ü⁄düÔø£+ #·~$q ‘·s¡Tyê‘· |üsƒ¡Hêq+‘·s¡ ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. M{Ïì $q÷‘·ï ø±s¡´Áø£e÷\≈£î
nqTe⁄>± e÷s¡TÃø√yê*.
• ø£<∏ë yê#·ø±\qT #·~$q ‘·s¡Tyê‘· n+<äT˝Àì düe÷#êsêìï |æ\¢\ &Ó’Ø˝À sêsTT+#ê*.
• |æ\\ ¢ T sêdæq ø£<\ä∏ T, >π j·÷\T, Hê{Ïø\£ T, dü+uÛ≤wüD\T yÓTT<ä˝q’… e˙ï >√&É |üÁ‹ø£˝À Á|ü<]ä Ù+|üCjÒ ÷· *,
bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷y˚XÊ˝À¢ M{Ïì Á|ü<ä]Ù+#ê*.
1, 2 ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ |üsƒ¡q kÕeTÁ– $ìjÓ÷–+#˚ $<Ûëq+
• |æ\¢\qT e\j·÷ø±s¡+˝À ≈£Ls√Ãu…{≤º*.
• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü |æ\¢\‘√bÕ≥T e\j·T+˝À ≈£Ls√Ãyê*.
• |üsƒ¡q kÕeTÁ– |ü⁄düÔø±ìï (yêq∫qT≈£î\T ø£<∏ëyê#·ø£+) Á|ü<ä]Ù+#ê*.
• n+<äT˝À>∑\ ∫Á‘ê\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&ç+#ê*.
• |ü⁄düÔø£+˝Àì ø£<∏äqT #·ø£ÿì Vü‰euÛ≤yê\‘√ #ÓbÕŒ*.
• |ü⁄düÔø£+˝Àì yêø±´\qT #·÷|ædü÷Ô #·~$ $ì|æ+#ê*.
• u§eTà\ Ä<Ûës¡+>± yêø±´\qT |æ\¢\‘√ #·~$+#ê*.
• @<Ó’Hê ˇø£ yêø±´ìï rdüTø=ì q\¢ã\¢ô|’ sêdæ #·~$+#ê*, yêø£´+˝Àì |ü<ë\qT >∑T]Ô+|üCÒj·÷*.
• ø£<∏äqT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|æŒ+#ê*.
dü÷#·q: yÓTT<ä{Ï |ü~ yêq∫qT≈£î\T ø£<∏ë |ü⁄düÔø±\qT e÷Á‘·y˚T ô|’ $<Ûä+>± k˛bÕHê\qT bÕ{Ïdü÷Ô 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\
|æ\¢\‘√ #·~$+#ê*. $T–*q ø£<∏ë yê#·ø±\qT |æ\¢\qT »≥T¢>± #˚dæ yêfi¯fl+‘·≥ yêfi‚fl #·<äTe⁄≈£îH˚˝≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 131

3e ‘·s¡>∑‹ |üsƒ¡q kÕeTÁ– $ìjÓ÷>∑ $<Ûëq+

• |æ\¢\qT e\j·÷ø±s¡+˝À ≈£Ls√Ãu…{≤º*.
• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü |æ\¢\‘√bÕ≥T e\j·T+˝À ≈£Ls√Ãyê*.
• |üsƒ¡q kÕeTÁ– |ü⁄düÔø±ìï (ø£<∏ëø±s¡T¶qT) Á|ü<ä]Ù+#ê*.
• n+<äT˝À>∑\ ∫Á‘·+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ç+#ê*. ø£<∏äqT }Væ≤+|üCÒj·÷*.
• ø£<∏ëø±s¡T¶˝Àì ø£<∏ä˝Àì ø°\ø±+XÊìï, düeTdü´qT |æ\¢\qT ñ‘˚Ô»|üs¡ #˚˝≤ #Ó|æŒ ø£<∏ä #·~y˚+<äTø£
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• »≥¢˝À ø£<∏äqT #·~$+#ê*. kÕsê+XÊìï |æ\¢\‘√ #Ó|æŒ+#ê*.
dü÷#·q: dü+dæ<ä∆‘ê ø±s¡´Áø£eT+ neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï s√E˝À¢ |üsƒ¡q kÕeTÁ–ì ô|’q dü÷∫+∫q $<Ûä+>±
ñ|üj÷Ó –+#ê*. $T–*q $<ë´dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê |æ\\¢ T ‘·eT¬ø’ ‘êy˚T |ü⁄düøÔ ±\qT m+|æø#£ d˚ Tü ø=ì e´øÏ>Ô ‘∑ +· >±
˝Ò<ë »≥¢˝À #·~y˚˝≤ #·÷&Ü*.
4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î |üsƒ¡q kÕeTÁ– $ìjÓ÷>∑+
• u≤\kÕVæ≤‘·´ |ü⁄düÔø±\qT |æ\¢\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. |æ\¢\T ‘·eT≈£î q∫Ãq |ü⁄düÔø±ìï m+|æø£
#˚düTø=ì #·~y˚ ùd«#·Ã¤ìyê«*.
• |ü⁄düÔø±ìï e´øÏÔ>∑‘·+>± ˝Ò<ë »≥¢˝À #·~$+#ê*.
• |üsƒ¡Hêq+‘·s¡ ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
• ø£<∏äqT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|æŒ+#ê*, |æ\¢\ &Ó’Ø˝À kı+‘· e÷≥˝À¢ sêsTT+#ê*.
• ø£<∏ä≈£î ^dæq u§eTà\qT, sêdæq dü+uÛ≤wüD\qT >√&É|üÁ‹ø£˝À Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*.
3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\˝À _.dæ. Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\≈£î |üsƒ¡q kÕeTÁ– $ìjÓ÷>∑+
kÕ<Ûës¡D+>± _, dæ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\T nø£åsê\qT >∑TDÏ+#·T≈£î+≥÷ #·<äTe⁄‘ês¡T. yÓTT‘·Ô+ yêø±´\qT
#·<eä ˝ÒsT¡ . $wüj÷· ìï ns¡+ú #˚dTü ø√˝ÒsT¡ . ‹]– #Ó|Œü ˝ÒsT¡ . BìøÏ ø±s¡D+ |ü<ë\qT $&ç$&ç nø£så ê\T>±, yêø±´\qT
$&ç $&ç |ü<ë\T>± uÛ≤$+∫ #·<äe&Éy˚T. á |æ\¢\˝À |üsƒ¡q kÕeTÁ–ì ñ|üjÓ÷–+∫ |üsƒ¡q HÓ’|ü⁄D≤´\qT
ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ øÏ+~ Á|üD≤[ø£qT neT\T#˚j·÷*.
• Á|ü‹ »≥Tº˝À Ç<ä›s¡T ªbμ Á>∑÷|ü⁄, Ç<ä›s¡T ª_μ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\T ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*.
• ªbμ Á>∑÷|ü⁄˝Àì |æ\¢yê&ÉT ø£<∏ëø±s¡T¶˝Àì ø£<∏äqT #·~$ $ì|æ+#ê*.
• ‘·s¡Tyê‘· ª_μ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\T #·<äyê*. á düeTj·T+˝À ªbμ Á>∑÷|ü⁄ $<ë´]ú n‘·ìøÏ düVü≤ø£]+#ê*.
• |”]j·T&é ∫e]˝À ø£<∏äqT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|æŒ+#ê*.
• #·~$q ø£<∏ä≈£î u§eTà ^j·T&É+, q∫Ãq bÕÁ‘· >∑T]+∫ e÷{≤¢&É&É+, ø£< ∏ä≈£î eTs√ù|s¡T dü÷∫+#·&É+,
eTs=ø£ eTT–+|ü⁄ìe«&É+ yÓTT<ä˝q’… düè»Hê‘·àø£‘≈· î£ <ë]rùd |üsH¡ƒ êq+‘·s¡ ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T
 132

‘C’ Á>∑÷|ü⁄
• 3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì ‘C’ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\qT e\j·÷ø±s¡+˝À ≈£Ls¡TÃ+&Éu…{≤º*.
• bHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. |üsƒ¡q kÕeTÁ–˝Àì ∫Á‘·ø£<∏ä\‘√ ÁbÕs¡+_Û+#ê*.
• ∫Á‘êìï #·÷|æ+∫ |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+|üCÒj·÷*.
• ø£<∏ë∫Á‘ê\qT #·÷|æ+∫q ‘·sê«‘· ˇø=ÿø£ÿ]‘√ ˇø√ÿ yêø£´+ es¡Tdü>± #Ó|æŒ+#ê*.
• ø£<∏ä yÓTT‘êÔìï ≈£L&Ü ˇø=ÿø£ÿ]‘√ #Ó|æŒ+#ê*.
• ∫Á‘·ø£<∏ä˝Àì yêø±´ìï uÀs¡T¶MT<ä sêj·÷*. ñbÕ<Ûë´n&ÉT #·~$ $ì|æ+∫ ˇø=ÿø£ÿ]#˚ #·~$+#ê*.
• bÕsƒ¡´+˝Àì |ü<ë\qT >∑T]Ô+|üCÒj·÷*.
• Ä |ü<ë\≈£î ñ|üjÓ÷–+∫ kı+‘· yêø±´\T #Ó|æŒ+#ê*.
• ø£<∏äqT u§eTà\qT ^sTT+#ê*.
• 1, 2 ‘·s> ¡ ‘∑ T· \≈£î dü+ã+~Û,∫q |üsq¡ƒ kÕeTÁ–q+‘ê $ìjÓ÷–+∫q ‘·sê«‘· ø£<ë∏ ø±s¡T\¶ qT #·~$+#ê*.
• #·<äe>∑*–q yê]ì m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ‘·sê«‘· Á>∑÷|ü⁄\˝ÀøÏ e÷]à |üsƒ¡ q kÕeTÁ–ì n+~+#ê*.
|üsH¡ƒ êq+‘·s¡ ø£è‘ê´\T
• uÀ<ÛäHêq+‘·s¡ e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ&É+.
• ø£<∏äq+ es¡íq\T CÀ&ç+∫ #Ó|üŒ&É+.
• ø£<∏ë düìïy˚XÊìøÏ u§eTà\T ^j·T&É+.
• ø£<∏ä≈£î ø=‘·Ô eTT–+|ü⁄ìe«&É+.
• ø£<∏ä˝À q∫Ãq bÕÁ‘·\qT $X‚¢wæ+#·&É+.
• ø£<∏äqT $$<Ûä uÛ≤cÕ e´eVü‰s¡+˝ÀøÏ e÷s¡Ã&É+.
• ø£<∏ä≈£î dü+u≤wüD\T sêdüTø=ì |üô|Œ{Ÿ c˛ ìs¡«Væ≤+#·&É+.

ø£<∏ä˝À¢ì eT+∫ bÕÁ‘·\‘√ |æ\¢\T ‘·eT≈£î ‘êeTT eTy˚Tø£+ #Ó+<äT‘ês¡T. n$ yê] e´øÏÔ‘·«
$ø±kÕìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
#·<äe&É+, sêj·T&É+ sêì |æ\¢\≈£î H˚]Œ+#·&É+ m˝≤?
• >∑‘·+˝À #·<äe&É+ sêì |æ\¢\≈£î yÓTT<ä≥ düs¡fi¯|ü<ë\T, ‘·sê«‘· >∑T DÏ+‘· |ü<ë\T, Ä ‘·sê«‘·
~«‘ê«ø£ås¡ |ü<ë\T dü+j·TTø±Ôø£ås¡ |ü<ë\T H˚s¡Œ&É+ô|’ <äèwæºô|{≤º*.
• ø±ì Bìø£+fÒ ≈£L&Ü eT]+‘· Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆq $<Ûëq+ |æ\¢\≈£î |ü⁄düÔø±\qT n+<äTu≤≥T˝À
ñ+∫ yê]ì dü«j·T+ nuÛÑ´düq+ yÓ’|ü⁄ eT[¢+#·&É+. Ç~ m≈£îÿe eT+~ uÀcÕXÊÁdüÔy˚‘·Ô\ dü÷#·q.
• ø±ã{Ϻ #·<äe&É+, sêj·T&É+ sêì |æ\¢\≈£î bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. yês¡T 40kÕ<Ûës¡D |ü⁄düÔø±\T, 100
ø£<∏ë yê#·ø±\qT s¡÷bı+~+∫ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $ìjÓ÷–+∫ #·<äe&É+, sêj·T&É+ H˚sêŒ*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 133

• Ç+<äTø√dü+ |æ\¢*ï b._.dæ. Á>∑÷|ü⁄\T>± $uÛÑõ+#ê*. _ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\≈£î m Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\

düVü‰j·T+‘√ »≥¢˝À #·~$+#·&É+ #·<ä$q <ëì Ä<Ûës¡+>± |ü<ë\T, yêø±´\T sêj·T&É+ô|’ nuÛ≤´dü+
ø£*+Z #ê*.
• #·<äe&É+, sêj·T&É+ sêì ªdæμ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ dü«j·T+>± <ä>∑Zs¡T+&ç bHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.
40 |ü⁄düÔø±\T, 100 ø£<∏ëyê#·ø±\qT $ìjÓ÷–+∫ #·<äe&É+, sêj·T&É+ H˚sêŒ*.
• Ç+<äTø√dü+ |æ\¢*ï b, _, dæ Á>∑÷|ü⁄\T>± $uÛÑõ+#ê*. ª_μ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\≈£î ªmμ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\
düV‰ü j·T+‘√ »≥¢˝À #·~$+#·&+É , #·~$q <ëì Ä<Ûës¡+>± |ü<ë\T,, yêø±´\T sêj·T&É+ô|’ nuÛ≤´dü+
ø£*Œ+#ê*.
• #·<äe&É+, sêj·T&É+ sêì ªdæμ Á>∑÷|ü⁄ |æ\¢\≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ dü«j·T+>± <ä>∑Zs¡T+&ç bHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.
|ü⁄düÔø±\T ˝Ò<ë ø£<∏ë yê#·ø±\qT ñ|üjÓ÷–+∫ H˚sêŒ*.
• Ç+<äTø√dü+, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü⁄düÔø£+ / yê#·ø£+˝Àì ∫Á‘ê\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ç+#·&É+, ∫Á‘ê\ øÏ+~
yêø±´\qT {°#·sY #·<äe&É+ |æ\¢\‘√ nì|æ+#·&É+, Ä yêø±´\qT >∑T]Ô+|üCÒj·T&É+, q\¢ã\¢ô|’
yêø±´\T sêì |ü<ë\qT >∑T]Ô+|üCÒj·T&É+ Ä |ü<ë\˝Àì nø£åsê\T >∑T]Ô+∫ M{Ï‘√ q÷‘·q |ü<ë\T
yêø±´\T ì]à+#·&É+ e+{Ï ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
• Ç˝≤ |ü⁄düÔø±\ Ä<Ûës¡+>±, #·~$+#·&É+, sêsTT+#·&É+ H˚]Œ+#ê*.
5.4 #·<äTe⁄ Äq+~+#·T`n_Ûeè~∆ #Ó+<äT (Read-Enjoy-Develop)

∫qï|æ\¢\T $kÕÔs¡yÓTÆq |ü⁄düÔø£ dü+|ü<äqT #·<äTe⁄≥≈£î neø±XÊ\T ø£*Œ+#·T≥e\q n‘·´~Ûø£+>±

\_›bı+<äT‘ês¡T.
$<ë´y˚‘·Ô\T, |ü]XÀ<Ûä≈£î\T |æ\¢\≈£î yÓ’$<ä´uÛÑ]‘·yÓTÆq $<ä´ düe ÷#ês¡+ ì+&çq |ü⁄düÔø£ Á|ü|ü+#êìï
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+ <ë«sê yê] Ä˝À#·q\qT |ü<äTqTô|{ºe#·TÃqì H=øÏÿ#ÓbÕŒs¡T.
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ 2006`07 dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü|ü<∏äeT+>± #·<äTe⁄ ` Äq+~+#·T ` n_Ûe~∆ #Ó+<äT nqï
ù|s¡T‘√ (Read-Enjoy-Develop) ˇø£ |üsƒ¡Hê_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. á ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê
ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\T |üPs¡Ôj˚T´dü]øÏ |æ\¢\+<ä]ø° #·<äe&É+ ˇø£ n\yê≥T>± e÷sê\ì #·<äe&É+ n\yê≥Tqï
|æ\˝¢ À¢ ne>±Vü≤q øöX¯\+ yÓTs¡T>¬ ’ uÛ≤cÕuÛ´Ñ düq+‘√bÕ≥T Ç‘·s¡ $wüj÷· \ nuÛ´Ñ düq+ ≈£L&É düeTs¡eú +‘·+ ne⁄‘·T+<äqï
$XÊ«dü+‘√ ø±s¡´Áø£eT+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. á ø±s¡´Áø£eT+ $<ë´s¡Tú\ $sêeTø±\ dü~«ìjÓ÷>±ìπø ø±ø£ yê] e´øÏÔ‘·«
$ø±kÕìøÏ düÁ‘·Œes¡Ôq\T n\e&É&ÜqøÏ düeTT∫‘· eTH√yÓ’Ks¡T\ ô|s¡T<ä T>∑\≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+<äì uÛ≤$+|üã&ç+~.
á ø±s¡´Áø£eT+ ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ eTT+<äT sêÁwüº yê´|üÔ+>± »]–q düπs«˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝Àì $<ë´s¡Tú\˝À
<ë<ë|ü⁄ 38% eT+~ |æ\¢\T #·<äe&É+, sêj·T&É+˝À |üP]Ô>± yÓqTø£ã&ܶs¡qï #˚<äTì»+‘√bÕ≥T n~Û≈£î\T
#·<äe&É+˝À <Ûësêfi¯‘·qT n+‘·>± ø£qãs¡#·˝Òø£b˛e&Üìï >∑T]Ô+∫q Á|üu ÛÑT‘·«+ á ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ lø±s¡+ #·T≥º+&ç.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T
 134

á H˚|ü<∏ä´+˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ READ ø±s¡´Áø£e÷\ \øå±´*$.

• |æ\¢\+<äs¡÷ #·<äyê*. #·<äTe⁄‘·÷ b<ä>±*.
• |üsƒ¡q+‘√ <Ûësêfi¯‘· sêyê*. n+<äTπø yê]˝À |üsƒ¡HêX¯øÏÔì ô|+bı+~+#ê*.
• |üsƒ¡q+ ˇø£ n\yê≥T>± ˇø£ ì‘·´ø£è‘·´+>± e÷sê*.
• eTq <Ó’q+~q Jeq+˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± e÷sê*.
• |üsq¡ƒ + <ë«sê Äq+<ä+ bı+<ë*. C≤„Hêìï dü+bÕ~+#·Tø√yê*. |ü]+ƒ ∫q $wüj÷· \qT dü+|üPs¡+í >±
ns¡+ú #˚dTü ø√yê*.
• |üsƒ¡q kÕeTs¡ú´+‘√bÕ≥T ˝ÒKq HÓ’|ü⁄D≤´ìï, <√wüs¡Væ≤‘· ˝ÒKHêìï ô| +bı+~+#ê*.
• Á|üø±X¯|s ü q¡ƒ +, eTÚq|üsq¡ƒ +, $kÕÔs|¡ sü q¡ƒ +, ≈£îå Dí|sü q¡ƒ + e+{Ï |üsq¡ƒ eP´Vü‰\qT $<ë´s¡T\ú ≈£î |ü]#·jT· +
#˚j÷· *.
5.5 bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $q÷‘·ï Á|üjÓ÷>±\T (Innovations in Schools)
bÕsƒ¡XÊ\ |æ\¢\≈£î ¬s+&√ Ç\T¢. Ç+{Ï qT+&ç bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D+˝ÀøÏ , Çø£ÿ&É |üì#˚düTÔqï ñ
bÕ<Ûë´j·TT\T ‘·q≈£îqï eTT+<äT qT+&˚ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ë´uÛ≤´dü+ #˚d üTÔqï |æ\¢\ eT<Ûä´≈£î yês¡T Á|üy˚•kÕÔs¡T. |üP]Ô
n|ü]∫‘· |ü]düsê˝À¢ Á|üy˚•+∫q |æ\¢\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D≤ìøÏ |ü]#·j·T+ #˚j·T&É+ ñbÕ<Ûë´j·TT\ $~Û.
M{ÏøÏ ‘√&ÉT>± $<ë´s¡Tú\ Ä˝À#·q\qT yê] d”«j·T s¡#·HêX¯≈£îÔ\qT eTìï+∫ yê{Ïì yÓ\T>∑T˝ÀìøÏ ‘˚e&ÜìøÏ
≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·>∑T @sêŒ≥T¢ #˚j·÷*. á H˚|ü<∏ä´+˝À bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #˚j·÷*‡q $q÷‘·ï
Á|üjÓ÷>±\T, Ä$wüÿs¡D\T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê*.
5.5.1 |æ\¢\ &Ó’Ø (Childrens Dairy)
|æ\¢\T ‘êeTT Á|ü‹s√E ìÁ<ä˝Ò∫ ø±\ø£è‘ê´\T rs¡TÃø=qï~ yÓTT<ä\T bÕsƒ¡XÊ\≈£î e∫Ãq|üŒ{Ï qT+&ç
sêÁ‹ ìÁ~+#˚es¡≈£î #˚dæq |üqT\T, ø£*dæq $TÁ‘·T\T, #·~$q bÕsƒê\T, kÕ~Û+∫q nuÛ≤´kÕ\T, Ä&çq Ä≥\T
eT]j·TT Ç‘·s¡ düVü≤bÕsƒ¡´ ø±s¡´Áø£e÷\ô|’ ˇø£ ìs¡íj·T+ rdüTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚<˚ ~q#·s¡´ |ü⁄düÔø£+.
Á|ü‹ $<ë´]ú ‘·q $<ë´uÛ≤´dü ø±\+˝À ~q#·s¡´ sêdüTø√e&ÜìøÏ ñ<˚›•+∫q á $q÷‘·ï Á|üjÓ÷>∑+
ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À <ë<ë|ü⁄ eT÷&√‘·s¡>∑‹ qT+&ç |æ\¢\T sê‘· H˚]Ãq ‘·<äT|ü] s√EyêØ ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø£è‘·´+>±
~q#·s¡´ uÛ≤$+|üã&ÉT‘·T+~. ~q#·s¡´ sêj·T&Üìï ñbÕ<Ûë´j·TT\T Áb˛‘· ‡Væ≤+#ê*‡q nedüs¡eTT+~. ~q#·s¡´
|ü⁄düÔø£+˝À $<ë´s¡Tú\T øÏ+~ n+XÊ\qT ù|s=ÿH˚≥≥T¢ #·÷&Ü*.
• ‘·eT≈£î |ü]#·j·TyÓTÆq ô|<ä›\T.
• Á>∑+<∏ë\j·T+˝À ‘êeTT n<äq+>± #·~$q |ü⁄düÔø±\T.
• Ä |ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘· ` Á|ü#·Ts¡Dø£s¡Ô ` Ä |ü⁄düÔø£+˝Àì ø°\ø£ uÛ ≤eq\T ` bÕÁ‘·\T ‘·eT≈£î q∫Ãq
n+XÊ\T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 135

• ‘êeTT bÕ˝§Zqï ø±s¡´Áø£e÷\T.

• bÕsƒ¡XÊ\˝ÀqT, ‘·s¡>∑‹>∑~ yÓ\T|ü\ ‘·eTqT Äø£≥Tº≈£îqï düìïy˚XÊ\T ` Ä düìïy˚XÊ\ô|’ d”«j·T
n_ÛÁbÕj·÷\T.
• ‘·eT nuÛÑ´düq+˝À Á|ü>∑‹˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ qT+&ç ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ qT+&ç ø√s¡T≈£î+≥Tqï düVü≤ø±s¡+.
~q#·s¡´ s¡#·q ` Á|üjÓ÷»Hê\T:
• $<ë´s¡Tú\˝À düeTj·TbÕ\Hê <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~düTÔ+~.
• $<ë´s¡Tú\≈£î düeTj·T ÁbÕ<Ûëq´‘· ‘Ó*dæ, ‘êeTT @j˚T s¡+>±\˝À bÕ˝§ZHê*‡ ñ+<√ $<ë´s¡Tú\≈£î
‘Ó*dæedüT+Ô ~.
• $<ë´s¡Tú\T uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À eT+∫ s¡#·sTT‘·\T>± e÷πs neø±X¯+ ñ+~.

5.5.2 >√&É |üÁ‹ø£ (Wall Magazine)

>√&É|üÁ‹ø£ $<ë´s¡Tú˝À¢ì düè»Hê‘·àø£‘·qT, }Vü≤\qT, kÕ~Û+∫q s¡÷bÕ\qT, yê]˝À >∑\ s¡#·HêX¯øÏÔì,

|üsƒ¡HêX¯øÏÔì Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. BìH˚ bÕsƒ¡XÊ\ |üÁ‹ø£ n+{≤s¡T.
5.5.3 bÕsƒ¡XÊ\ ‘·bÕ\ ô|f…º (School Post Box)
‘·bÕ\ô|f…ºqT $<ë´s¡Tú\ Ä˝À#·q\qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT yê]øÏ bÕsƒ¡XÊ\˝À m<äT>∑T‘·Tqï ø£wüºqcÕº\qT,
Çã“+<äT\qT ùd«#·Ã¤>± yÓ\¢&ç+#·&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\\ ‘·bÕ˝≤ô|f…º ñ|üjÓ ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
5.5.4 Ç‘·s¡ Á|üjÓ÷>±\T (Other Interventions)
• ã&çu≤≥: Äyêdü ÁbÕ+‘·+˝Àì 5`14 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡>∑\ |æ\¢\+<ä]˙ >∑T]Ô+#˚ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢
#˚πsà ø±s¡´Áø£eT+ Bìì Á|ü‹ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ìs¡«Væ≤ +∫ ã&çá&ÉT>∑\ |æ\¢\
C≤_‘ê\T dæ<ä∆+#˚dæ eTTK´+>± u≤\ø±]à≈£î\T Ä&É|æ\¢\ qyÓ÷<äTô|’ Á|ü‘˚´ø£ <äèwæº ø£qãs¡#ê*.
Á|üdüTÔ‘·+ eTq sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ªã&ç |æ\Tk˛Ô+~μ nH˚ ø±s¡´Áø£eT+ Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~.
• bÕsƒ¡XÊ\ yê]¸ø√‘·‡e+: Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´dü+e‘·‡s¡+ ∫es¡ nqTyÓ’q düeTj·÷˝À¢ |üØø£å\ø£ Hêï
eTT+<˚ bÕsƒ¡XÊ\ yê]¸ø√‘·‡yê\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.
• |üsƒ¡H√‘·‡e+: |üsƒ¡H√‘·‡e+˝À uÛ≤>∑+>± |æ\¢\‘√ yêsêÔ|üÁ‹ø£\T, yês¡|üÁ‹ø£\T, ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T,
π>j·÷\T, n_Ûqj·Tπ>j·÷\T, |ü<ë´\T #·~$+#·&É+ |æ\¢\ |üsƒ¡q Ø‘·T\qT Á|ü<ä]Ù+#·&É+ #˚j·÷*.
Ç+<äT≈£î bÕsƒ¡XÊ\ eqs¡T\ qT+&ç |üÁ‹ø£\T, |ü⁄düÔø±\T düeT≈£Ls¡TÃø=Hê*.
• uÛ≤c˛‘·‡e+: uÛ≤c˛‘·‡e+˝À |æ\¢\≈£î |üsƒ¡q b˛{°\T ø£<∏ä\ b˛{°\T, yê#·ø£ b˛{°\T, ˝ÒKq b˛{°\T
ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ. bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ dü+|òü÷\qT @sêŒ≥T#˚dæ Ä dü+|òü÷\ Ä<Ûä«s¡´+˝À ∫{Ϻ
s¡#·sTT‘·\ düe÷y˚XÊ\T, ø£e⁄\T s¡#·sTT‘·\ düe÷y˚XÊ\T, Á|ü‘˚´ø£ ø£$ |ü+&ç‘·T\ »j·T+‘·T\T
ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ. ñ<ë : –&ÉT>∑T sêeT÷à]Ô|ü+‘·T\T »j·T+‹— >∑TÁs¡+ C≤wüßyê »j·T+‹.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T
 136

• u≤\\ y˚Tfi≤: Bìì bÕsƒ¡XÊ\ y˚Tfi≤ n+{≤s¡T. á y˚Tfi≤qT $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À ˇø£{Ï ¬s+&ÉT
|üsê´j·÷\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. $<ë´s¡Tú\T ‘·eT nuÛÑ´düq+˝À uÛ≤>∑+>± |ü\T ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
ÁbÕC…≈£îº\T |üP]Ô#˚kÕÔs¡T. düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ yê] düVü≤ø±s¡+‘√ |æ\¢\T ‘·eT nuÛÑ´düHêìøÏ
nedüs¡yÓTÆq ñ|üø£s¡D≤\qT ùdø£]+#·&É+ ˝Ò<ë dæ<ä∆+#˚j·T&É+ ≈£L&Ü á y˚Tfi≤ø√dü+ »s¡T>∑T‘·T+~.
|æ\¢\T ‘·j·÷s¡T#˚dæq kÕeTÁ–ì Á|ü<äs¡Ùq≈£î ô|{Ϻ ‘·eT bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\ Á|ü‹uÛ≤bÕ≥yê\qT
düe÷C≤ìøÏ ‘Ó*j·TCÒj·T&É+, ‘·<ë«sê ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î dü+‘·è|æÔ ø£* Z+#·&É+ ñ<˚›X¯+>± á y˚Tfi≤
»s¡T>∑T‘·T+~. á y˚Tfi≤ <ë«sê $<ë´s¡Tú\˝Àì düè»Hê‘·àø£, ø£\ŒHê‘·àø£ nH˚«wüD≤‘·àø£ HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î
|ü<Tä qTô|≥ºe#·TÃ.
Ç˝≤+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ düÁø£eT+>± neT\T »]–‘˚ $<ë´s¡Tú\ düs¡«‘√eTTU $ø±dü+
kÕ<Û´ä +.
sêÁwüº+˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ô|’q ù|s=ÿqï ø±s¡´Áø£e÷\ìï+{Ïì neT\T#˚dæq≥¢sTT‘˚ |æ\¢˝À¢
uÛ≤cÕ|üs¡+>± n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#·e#·TÃ. ‘·*¢<ä+Á&ÉT˝À¢ ‘·eT |æ\¢\T #·<äe>∑\s¡T, sêj·T>∑\s¡T nH˚ qeTàø±ìï
ø£*–+#·e#·TÃ. ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£èwæ|ü≥¢ düe÷»+˝À bÕsƒ¡XÊ\|ü≥¢ $XÊ«kÕìï ø£*–+#·e#·TÃ. ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝Àì
|æ\¢\+<ä]˝À uÛ≤cÕkÕeTsêú´\˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq #·<äe&É+, sêj·T&É+ kÕeTsêú´\qT n_Ûeè~∆|üs¡#·>∑\–‘˚ yês¡T
n<äT“¤‘ê\T düèwæ+º #·>\∑ s¡ì ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~. $q÷‘·ï+>± s¡÷bı+~+#·ã&çq á bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±\‘√
|æ\¢\ n_Ûeè~∆øÏ ã+>±s¡Tu≤≥\T y˚<ë›+!

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 137

eT÷˝≤´+ø£q+
I. á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 30 |ü+≈£îÔ\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ n+fÒ @$T{Ï? bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\T#˚dæq $<Ûëq+ $e]+#·+&ç.
2. 1e ‘·s¡>∑‹øÏ dü+ã+~Û+∫q yÓTÆ\Tsêfi¯flqT ø±s¡T¶\qT ªùdïVü≤u≤\μ dü«j·T+ nuÛÑ´düq kÕeTÁ–˝À m˝≤
s¡÷bı+~+#ês√ ‘Ó*|æ yê{Ï ìs¡«Vü≤DqT ‘Ó\Œ+&ç.
3. uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ì ô|+bı+~+#·&É+˝À u≤\kÕVæ≤‘·´+ bÕÁ‘·qT $e]+#·+&ç.
4. ª#·<äTe⁄ ` Äq+~+#·T ` n_Ûeè~∆ #Ó+<äTμ ø±s¡´Áø£eT+ ÄeX¯´ø£‘· ñ|üjÓ÷>±\qT $e]+#·+&ç.
II. á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 15 |ü+≈£îÔ\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+˝À ìs¡«Væ≤+∫q Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T sêj·T+&ç.
2. 2e ‘·s¡>∑‹øÏ ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\qT, yÓTÆ\Tsêfi¯flqT $e]+#·+&ç.
3. |üsƒ¡q ÁbÕs¡+uÛÑkÕeTÁ– yêq∫qT≈£î\qT >∑÷]à sêj·T+&ç.
4. 3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\ |æ\¢\ |üsƒ¡q kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#˚ kÕeTÁ–ì $e]+#·+&ç.
5. $q÷‘·ï ø±s¡´Áø£e÷\qT $e]+#·+&ç.
6. >√&É|üÁ‹ø£ ìs¡«Vü≤D eT]j·TT Á|üjÓ÷»Hê\T ‘Ó\Œ+&ç.
III. á ÁøÏ+~ yêìøÏ düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+∫q dü+e‘·‡s¡+?
2. u≤\\ dü+|òü÷\˝À eTTK´yÓTÆq ¬s+&ÉT dü+|òü÷\T?
1) ........................ 2) ........................
3. ø£<∏ëø±s¡T¶\T me]ø√dü+ s¡÷bı+~+#·ã&çq$?
4. #·<äe&É+ kÕeTsêú´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˝À>√?
5. ª#·<äTe⁄ Äq+~+#·T, n_Ûeè~∆ #Ó+<äTμ ø±s¡´Áø£eT+ ñ<˚›X¯´+.
IV. á ÁøÏ+~ yêìì »‘·|üs¡#·+&ç.
1. ˝À>√ ( ) n) $q÷‘·ï ø±s¡´Áø£e÷\T
2. ø£<√∏ ‘·‡e+ ( ) Ä) |üsƒ¡Hêq+‘·s¡ ø£è‘·´+
3. ø£<∏äqT kı+‘· e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ&É+ ( ) Ç) ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\T
4. |æ\¢\ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ ( ) á) 1e ‘·s¡>∑‹
5. |ü<äC≤˝≤_Ûeè~∆ ø±s¡T¶ ˝Ò<äT ( ) ñ) CLIP

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T

 138

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ `

6 uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄
|ü]#·jT· +
bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ >∑T]+∫ bÕsƒ¡XÊ\ düã®≈£îº\ >∑T]+∫ eTq <äèø£Œ<Ûäy ˚T e÷sê*. bÕsƒ¡XÊ\ |ü<Û䛑·T\˝À
HêD´‘· ô|s¡>±*. es¡Ôe÷HêìøÏ dü+πø‘·+>± ñ+&˚˝≤, uÛÑ$wü´‘Y nedüsê\qT <äèwæº˝À ñ+#·T≈£îH˚˝≤, |æ\¢\ MT<ä
ô|s¡T>∑T‘·Tqï e‹Ô&ÉT\qT ‘·–Z+#˚˝≤ nìï düã®≈£îº\˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´dü q Ø‘·T\T yÓTs¡T>∑T |ü&Ü*μμ
`` C≤.$.Á|ü.#·Á≥+ 2005.

ˇø£ e´øÏÔ˝À m+‘· Á|ü‹uÛÑ, düeTs¡∆‘· ñqï|üŒ{Ïø°Ï, ‘êqT #˚j·T<ä\#·T≈£îqï |üì düø±\+˝À m˝≤+{Ï
nyê+‘·sê\T ˝Ò≈£î+&Ü |üP]Ô #˚j·÷\+fÒ ˇø£ ì]∆wüºyÓTÆq ø±s¡´Áø£e÷ìï s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. ˝Òì#√ ª<ës¡+ ‘Ó–q
>±*|ü≥+μ ˝≤ Ä |üì mìï s√E\≈£î |üPs¡Ôe⁄‘·T+<√, mø£ÿ&É eTT–+#ê˝À ‘Ó*j·T<äT. n˝≤π> ñbÕ<Ûë´j·TT&ç
Á|ü‹uÛÑ, düeTs¡∆‘· ‘êqT kÕ~Û+#·<ä\#·T≈£îqï |üì, düÁø£eT+>±, düø ±\+˝À ìs¡+‘·sêj·T+>± |üP]Ô #˚j·T&É+˝ÀH˚ ñ
+~. Ç~ ˇø£ Á|üD≤[ø£ <ë«sê kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. |æ\¢\ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£ îÔ\qT yÓ*øÏ rj·T&ÜìøÏ, yê] Ä˝À#·q\qT
dü]jÓÆTq e÷s¡Z+˝ÀøÏ eT[fl+#·&ÜìøÏ, ìπs∆•+|üã&çq kÕeTsêú´\T n_Ûeè~∆ |üs¡#·&ÜìøÏ Á|üD≤[ø£ s¡#·q ÄeX¯´ø£‘·
m+‘ÓH’ ê ñqï~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ç uÀ<Ûqä , $<ë´s¡T\∆ nuÛ´Ñ düq+ dü|©üò ø£è‘·+ ø±yê\+fÒ, >∑TD≤‘·àø£ $<ä´q+~+#·&ÜìøÏ,
ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<ä∆‹˝À uÀ~Û+#·&ÜìøÏ, ø£è‘ê´\qT eTT+<˚ s¡÷bı+~+#·Tø=ì ø£è‘·´ ìs¡«Vü≤D˝À $<ë´s¡T∆\qT
uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T&ÜìøÏ, ‘·s¡>∑‹ yêØ>±, $<ë´s¡T∆\ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆øÏ, ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕe÷sêú´\T
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ, Áø£eT |ü<ä∆‹˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ, ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq nedüs¡+.
|æ\¢\T uÛ≤wüqT |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ H˚s¡TÃø√e&É+ ÁbÕs¡+_ÛkÕÔs¡T. ‘êqT dü+‘√wü+>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT qe«&É+, Äø£*>±
ñqï|ü⁄Œ&ÉT ‘·q nedüsê\T rs¡q|ü⁄&ÉT @&É«&É+ <ë«sê ‘·*¢‘√ dü+uÛ≤wækÕÔ&ÉT. uÛ≤wüqT ≈£î≥T+ã+˝Àì e´≈£îÔ\T,
edüTÔC≤˝≤\‘√ düVü≤»+>±, dü+<äs√“¤∫‘·+>± ns¡∆e+‘·yÓTÆq düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê, yê{Ï‘√ |üs¡düŒs¡
Á|ü‹#·s¡´\T »s¡|ü&É+ <ë«sê |ü<ë\T, |ü<äã+<Ûë\T, yê{Ï nsê∆\T, yêø±´\T, dü+bÕ~+#·>∑\ uÛ≤wüqT bı+<˚

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 139

Áø£eT+˝À $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ä˝À#·q\≈£î, uÛ≤wü≈£î $&ÉBj·Tsêì dü+ã+<Ûä+ ñ+~.
uÛ≤wü düè»Hê‘·àø£‘·≈£î düVü‰j·Tø±]. $ø±kÕìøÏ <√Vü≤<äø±].
e´øÏÔ‘·« $ø±dü+˝À uÛ≤wü #ê˝≤ Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~. Ç~ uÛ≤cÕuÛÑ´düq <ë«sêH˚ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~.
ø±˝≤ìøÏ nqT>∑TD+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ≈£L&Ü e÷s¡T‘·THêïsTT. e÷s¡T‘·Tqï düe÷»+˝À ‘·–q $<Ûä+>±
|æ\¢˝À¢ düè»Hê‘·àø£‘·, ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q, ne>±Vü≤q‘√ ≈£L&çq $<ä´ q+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. $<ë´s¡T∆\ jÓTTø£ÿ
düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ <Û˚´j·T+>± ìsêàD≤‘·àø£ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\≈£î, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT ø£*Œ+#·&É+ô|’ <äèwæºô|{Ϻ
C≤.$.Á|ü.#·Á≥+ 2005, ÄsY.{Ï.Ç 2009 H˚|<ü ´äÛ +˝À eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ~. nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«≈£î+&Ü nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çdü÷Ô ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï neT\T
#˚düTÔHêïs¡T. uÛ≤cÕuÛÑ´düq+˝À eT÷˝≤´+ø£q+ n+‘·sꓤ>∑+>± ìs¡+‘·s ¡+ »]π> Á|üÁøÏj·T>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ‘·–q
Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.

◊∫äø£ kÕ<ÛäHê\ <ë«sê, uÛÑ$wü´‘·TÔ <äèø£Œ<∏ä+˝À >∑e÷´ìï #˚s¡&ÜìøÏ es¡Tdü Áø£eT+˝À

ìs¡íj·÷\ Ä#·s¡D ø√dü+ dæ<ä∆+ #˚ùd Á|üÁøÏj˚T Á|üD≤[ø£. ` yÓ’. &√sY

\øå±´\T :
1. á n<Ûë´j·T+ #·<äe&É+ <ë«sê #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T @$<Ûä+>± düqï<ä∆‘· ø±yê˝À
ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
2. Á|üD≤[ø± ÄeX¯´ø£‘·qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
3. uÀ<ÛäHê dü+dæ<Ûä∆‘·ô|’ ne>±Vü≤q ø£*–j·TT+{≤s¡T.
4. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£, j·T÷ì{Ÿ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT |”]æ j·T&ÉT Á|üD≤[ø£\qT ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√ >∑\T>∑T‘ês¡T.
5. eT~+|ü⁄ eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
6. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ô|’ ne>±Vü≤q ø£*–ñ+{≤s¡T.
7. eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
8. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q kÕ<ÛäHê\qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T. ìs¡«Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
9. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ |üX¯ï|üÁ‘êìï uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£\qT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
10. |ü]|ü⁄wæº eT]j·TT ìy˚~ø£ $<ÛëHê\qT, ]ø±s¡T\¶ T eT]j·TT ]õwüsº ¢¡ ìs¡«Vü≤DqT Á>∑V≤æ +#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
6.1 ñbÕ<Ûë´j·T düqï<ä∆‘· eT]j·TT uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ–
Á|ü‹ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±e&ÜìøÏ eTT+<˚ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT uÀ~Û+#·uÀj˚T ‘·s¡>∑‘·T\≈£î
düqï<ä∆‘· ø£*–j·TT+&Ü*. ˇø£ ‘·s¡>∑‹øÏ e#˚à $<ë´s¡T∆\ kÕúsTT Á|ü ‹ dü+e‘·‡s¡+ ˇπø $<Ûä+>± ñ+≥T+<äì
}Væ≤+#·˝Ò+. ø±e⁄q Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT y˚dü$ ôd\e⁄\˝ÀH˚ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+˝Àì bÕsƒê\ìï+{Ïì |ü]o\Hê
<äèw溑√ #·<äyê*. ‘·s¡>∑‹øÏ ìπs›•+∫ $<ë´ Á|üe÷D≤\ yêØ>± nuÛÑ´dü q dü÷∫ø£\qT ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*.
bÕsƒ¡´Á>∑+<∏ä+˝Àì bÕsƒê\ìï+{Ïì uÀ~Û+#·&É+ <ë«sê kÕ~Û+#·e\dæq kÕeTsêú´\qT ìsê∆]+#·Tø√yê*. bÕsƒ¡´

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 140

|ü⁄düÔø£+˝Àì bÕsƒê\ìï+{Ï˙ #·~$ >∑<ä´ bÕsƒê\≈£î, |ü<ä´ bÕsƒê\≈£î , uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\qT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.
‘·s¡>∑‹ yêØ>± |æ¢\\˝À kÕeTs¡∆´+ n_Ûeè~∆øÏ ‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø£è‘ê´\T, yê{Ï ìs¡«Vü≤D≈£î ø±e\dæq
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À bÕsƒê\≈£î yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£, j·T÷ì{Ÿ Á|üD≤[ø£, |”]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£ ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*.
bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±\˝Àì n+XÊ\≈£î ø=‘·Ô yÓTs¡T>∑T\T, |ü<‘›ä T· \T, Á|üD≤[ø£\T dæ<+∆äÛ #˚dTü ø√yê*. HÓ\yêØ>± ìs¡«Væ≤+#·e\dæq
$<ë´ dü+ã+<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\qT, nø£&É$Tø˘ ø±´\+&ÉsYqT nqTdü]+∫ dü+ kÕ∆>∑‘· Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆|üs¡#·Tø√yê*.
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ìs¡«Væ≤+#·e\dæq ÁbÕeTTK´yÓTÆq ~Hê\T m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê˝À Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.
$<ë´s¡T∆\≈£î ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ‘·s¡>∑‹ >∑~ì s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– ` ñbÕ<Ûë´j·TTì uÀ<Ûqä qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚d÷ü Ô $<ë´s¡T\› nuÛ´Ñ düHêìøÏ düV‰ü j·T |ü&˚ kÕeTÁ–ì
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– ˝Ò<ë uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ñ|üø£s¡D≤\T n+{≤s¡T. Ç~ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ø°\ø£bÕÁ‘·
b˛wædüTÔ+~. |æ\¢\T uÀ<ÛäquÛÑ´düq kÕeTÁ– e\¢ ø£è‘ê´\˝À #·Ts¡T≈£î >± bÕ˝§Zì dü«j·T+ nuÛÑ´düq+ bı+<äT‘ês¡T.
Ç~ nuÛ´Ñ düq+ yÓ|’ ⁄ü |æ\\¢ qT Äø£]¸dTü +Ô ~. Á|üdTü ‘Ô +· Ä<ÛTä ìø£ uÀ<ÛHä ês¡+>∑+ dü«j·T+ nuÛ´Ñ düq+ yÓ|’ ⁄ü Á|üj÷· DÏk˛Ô+~.
dü«j·T+ nuÛ´Ñ düq+ yê]˝À ÄdüøìÔÏ , nqTs¡øìÔÏ ô|+bı+~düT+Ô ~, Ä˝À#·q\qT sπ ø¬ ‹düT+Ô ~. ø±e⁄q á uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
kÕeTÁ–ì Ç+≥sêøϺyé ˝…]ï+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. M{ÏH˚ dü+Á|ü<ëj·T+>± uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\ì
e´eVü≤]kÕÔs¡T.
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T $<ë´]∆ πø+Á<ä+>± ìs¡«Væ≤+|üã&É&É+˝À Ç~ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. eTq+ @ ø£è‘·´+
ìs¡«Væ≤+∫Hê n~ |æ\¢\ nuÛÑ´düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*. uÛ≤cÕ uÀ<Ûäq˝À ø£*Œ+#˚ ø£è‘ê´\T |æ\¢\T $q&ÜìøÏ, ns¡∆+
#˚dTü ø√e&ÜìøÏ, ‘·eT uÛ≤yê\qT, nqTuÛyÑ ê\qT, n_ÛÁbÕj·÷\qT, ùd«#·Ã>¤ ±, kı+‘· e÷≥˝À¢ Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&&É ÜìøÏ,
ne>±Vü≤q‘√ <Ûësêfi¯+>± #·<äe&ÜìøÏ, n+<ä+>±, <√wüs¡Væ≤‘·+>±, $sêeT ∫Vü‰ï\T bÕ{Ïdü÷Ô kı+‘· e÷≥˝À¢
sêj·T&ÜìøÏ, |ü<äC≤˝≤_Ûeè~∆øÏ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– düVü‰j·Tø±]>± ñ+≥T+~.
|üPs¡«ø±\+˝À $<ë´uÀ<Ûäq #˚j·÷\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T q\¢ã\¢, düT<ä›eTTø£ÿ, ‘·T&ÉT|ü⁄ >∑T&ɶ (&ÉdüºsY) ñ
|üø£s¡D≤\T>± ñ|üjÓ÷–dü÷Ô uÀ<Ûäq kÕ–+#˚yês¡T. ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£eT+,
õ˝≤¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\T, düs¡« •øå±å n_Ûj·÷Hé >∑TD≤‘· àø£ $<ä´≈£î, ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq nuÛÑ´düHêìøÏ
ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ e\q ñbÕ<Ûë´j·TTì <äèwæº uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á–ì ñ|üjÓ÷–dü÷Ô uÀ~Û+#˚ yÓ’|ü⁄ eTs¡*+~.
Á|üeTTK $<ë´y˚‘·Ô, e÷J πø+Á<äeT+Á‹ VüQe÷j·TTHé ø£;sY ªªñ|üø£s¡D + $wüj·T ∫Árø£s¡D≈£î, $wüj·T
yê´U≤´HêìøÏ ‘=+<äs¡>±, ‘˚*>±Z XÊX¯«‘·yÓTÆq $wüj·T ne>±Vü≤q≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~μμ nì ‘˚*à #ÓbÕŒ&ÉT.
ñ|üjÓ÷>±\T :
$<ë´s¡T∆\ ne<ÛëHêìï ì*|æ ñ+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
dü+K´ m≈£îÿe>± ñqï ‘·s¡>∑‘·T\˝À uÀ<Ûäq düT\uÛÑ‘·s¡eTe⁄‘·T+~.
$<ë´s¡T∆\ eT<Ûä´, $<ë´s¡T∆\≈£î ñbÕ<Ûë´j·TTì eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´≈£î, <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
$<ë´ πø+Á<ä+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT e÷s¡Z<ä]Ù>± ñ+&˚ neø±X¯+ ø£*–düTÔ+~.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 141

uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T

` ˇø£ n+XÊìï $e]+#·&ÜìøÏ $T‹MT]q dü+K´˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á–ì ñ|üjÓ÷–+#·≈£L&É<äT.
Bì e\q \ø£å´+ kÕ~Û+#·ø£b˛>± ˇø£ Á|ü<äs¡Ùq>± e÷s¡T‘·T+~.
` uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT düeTT∫‘· düeTj·T+˝À ñ|üjÓ÷–+#ê*.
` uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á–ì $<ë´]∆ ôd’‘·+ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√ >∑*–q+‘· düs¡fi¯+>± ñ+&Ü*.
` kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘·es¡≈£î Ks¡Tà ˝Ò≈£î+&Ü, ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ÁX¯<ä∆
rdüTø√yê*.
uÛ≤cÕ uÀ<Ûäq˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– ` s¡ø±\T.
uÛ≤cÕ uÀ<Ûäq≈£î dü+ã+~Û+∫ q+‘·es¡≈£î uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á– 3 s¡ ø±\T>± ù|s=ÿq e#·TÃqT.
(1) ‘·j·÷s¡T #˚j·Te\dæq$ (2) ùdø£]+#·e\dæq$ (3) ø=qT>√\T #˚j·Te\dæq$/düs¡|òüsê #˚j·Tã&çq$.
(1) ‘·j·÷s¡T #˚j·Te\dæq$ :
nø£ås¡ ø±s¡T¶\T, |ü<ë\ ø±s¡T¶\T, &Ü$TH√ ø±s¡T¶\T, >∑TDÏ+‘· #·Á{≤\T, |ü<ä #·Á{≤\T, >∑fi¯fl qT&ç≈£≥Tº,
yÓ’≈£î+sƒ¡bÕ[, bÕ∫ø£\T, uÛ≤cÕ Áø°&É\T eTTqï>∑Tq$. 2015`16 dü+e‘·‡s¡+˝À düs¡«•ø£å n_Ûj·÷Hé, |ü•ÃeT
>√<ëe] õ˝≤¢ ÁbÕC…≈£îº Ä<Ûä«s¡´+˝À ªªdüè»q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á– ø£s¡B|æø£μμ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. Bì˝À 1
qT+&ç 5 ‘·s¡>∑‘·T\T $<ë´s¡T∆\≈£î nìï $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q eTTK´yÓTÆq bÕsƒê´+XÊ\≈£î nqTdü+<Ûëìdü÷Ô
200 uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\qT m˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚j·÷˝À m˝≤ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñ|üjÓ÷–+#ê˝À $e]dü÷Ô ø£s¡B|æø£\qT
bÕsƒ¡XÊ\\≈£î |ü+|æ+#·&É+ »]–+~. M{Ï˝À uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫ 1 qT+&ç 5 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î, 50 uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\T
bı+<äT|üs¡#·ã&ܶsTT. Bìì www.possawg.com qT+&ç bı+<äe#·TÃ.
(2) ùdø£]+#·e\dæq$ :
ø±s¡÷ºHé\T, |üÁ‹ø± Á|üø£≥q\T, ˝ÒK\T, ø£<Ûä\T ˝Ò<ë ∫Á‘ê\T, kÕyÓT ‘·\T, bı&ÉT|ü⁄ ø£<Ûä\T, C≤rj·÷\T,
u≤\ π>j·÷\T, n_Ûqj·T π>j·÷\T, ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T, |üÁ‹ø£\T, bò˛{À\T, ø£s¡|üÁ‘ê\T, yêsêÔ|üÁ‹ø£\T ` M{Ïì
ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê $<ë´]∆˝À $<ë´ Á|üe÷D≤\T n_Ûeè~∆ |üs¡#·e#·TÃ.
(3) ø=qT>√\T #˚j·Te\dæq$ : M{Ïì Á|ü<Ûëq+>± 4 s¡ø±\T>± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
1. ÁX¯e´ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ñ|üø£s¡D≤\T
2. <äèX¯´ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ñ|üø£s¡D≤\T
3. <äèX¯´ ÁX¯eD uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ñ|üø£s¡D≤\T
4. Á|ü‘˚´ø£ $<ë´s¡T∆\≈£î nedüs¡yÓTÆq uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ñ|üø£s¡D≤\T.
1. ÁX¯e´ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ñ|üø£s¡D≤\T : M{Ï˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq$.
(m) πs&çjÓ÷ (_) fÒ|t]ø±s¡T¶, (dæ) dæ&ç/&ç$&ç ù|¢j·TsY (&ç) dü+^‘· yêsTT<ë´\T

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 142

(m) sπ &çj÷Ó : sπ &çj÷Ó ø±s¡´Áø£e÷\T H˚&TÉ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ø±s¡´Áø£eT+˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤düTHÔ êïsTT
` ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ sêh $<ë´ kÕ+πø‹ø£ dü+dü∆ ªª$+<ë+ ` H˚s¡TÃ≈£î+<ë+μμ
ø±s¡´Áø£eT+˝À πs&çjÓ÷ bÕsƒê\T Á|ükÕs¡+ #˚düTÔ+~. ñ<äj·T+ 11 >∑+ˆˆ≈£î, Á|ü‹ s√E
k˛eTyês¡+ qT+&ç M{Ïì $q&É+ <ë«sê $<ë´s¡T\∆ T düŒwüyº TÓ qÆ ñ#êäs¡D n\es¡TÃ≈£î+{≤s¡T.
$<ë´s¡T\∆ ˝À Á|ü‘´˚ ø£ n_ÛsT¡ #·T\qT Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT ` $<ë´s¡T\ú T bÕsƒê\˝Àì$ ø±≈£î+&Ü
n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T.
(_) fÒ|t ]ø±s¡¶s¡T : uÀ<ÛäH√|üø£s¡D+>± fÒ|t]ø±s¡T¶qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê $<ë´s¡T∆\ |üsƒ¡q
kÕeTsê∆´ìï n_Ûeè~∆ |üs¡#·e#·TÃ. ‘·eT |üsƒ¡Hêìï fÒ|t˝À ]ø±s¡T¶ #˚dæ $q&É+ <ë«sê
ñ#êäs¡D <√cÕ\T dü]#˚düTø√e#·TÃ. ÁXÊe´yÓTÆq |ü<ä´ |üsƒ¡Hê\qT, π >j·÷\qT ]ø±s¡T¶
#˚dæ yê{Ïì $ì|æ+∫ bÕsƒ¡´uÀ<Ûäq #˚j·Te#·TÃ. uÛ≤cÕ Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À¢ fÒ|t]ø±s¡¶s¡T
<ë«sê nø£åsê\qT, |ü<ë\qT $ì|æ+∫ $<ë´s¡T∆\ ÁX¯eD kÕeTsê∆´ìï, ñ#êäs¡D
HÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+bı+~+#·e#·TÃ.
2. <äèX¯´ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ñ|üøs£ D¡ ≤\T : #ês¡T\º T, bÕ¢wøt ±s¡T\¶ T, ∫Á‘ê\T, <˚X|¯ {ü ≤\T, |ü{øºÏ \£ T, qeT÷Hê\T,
u§eTà\T >√&É|üÁ‹ø£\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
#ês¡Tº\T : #ê˝≤ e÷≥\≈£î ã<äT\T ˇø£ÿ#ês¡Tº <ë«sê >±ì, Á>±|òt <ë«sê >±ì e´ø°Ôø£]+∫q
uÛ≤eq eT+∫ |òü*‘êìï ÇdüTÔ+~. uÀ<Ûäq˝À düeTT∫‘· düeTj·T+˝À M{Ïì yê&Ü*.
#ês¡Tº˝À @<Ó’Hê ˇø£ $wüj·÷ìï sêdæ n~ n+‘ê ˇπøkÕ] ø£ì|æ+#·≈£î+&Ü $&ç $&ç
ø±–‘ê\‘√ eT÷dæ e⁄+#·e#·TÃ. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À <äX¯\ yêØ>± eTT+<äT≈£î
yÓfi¯ó‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT Ä ø±–‘ê\qT ‘=\–+#·T≈£î+≥÷ b˛e#·TÃ. ás¡ø£+ #ês¡Tº\qT ªªÁdæº|t
#ês¡Tº\Tμμ n+{≤s¡T. π>j·÷\T, bı&ÉT|ü⁄ ø£<∏ä\T, yê´ø£s¡D≤+XÊ\T, dü÷≈£îÔ\T, $X‚cÕ\T
$$<Ûä nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\T yÓTT<ä˝…’q yê{ÏøÏ #ês¡Tº\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É ‘êsTT.
bòÕ¢wt ø±s¡T¶\T : M{ÏH˚ yÓTs¡T|ü⁄ n≥º\T n+{≤s¡T. Ç$ Äø£s¡¸D°j·T+>± ñ+{≤sTT. ˇø£k Õ]
#·÷|æ+∫ yÓ+≥H˚ rdæy˚kÕÔs¡T. ø±ã{Ϻ yÓTs¡T|ü⁄ n≥º\T n+{≤s¡T. |ü<ä |ü<䛋 <ë«sê
nø£åsê\T uÀ~Û+#·&ÜìøÏ Ç$ u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. |ü<ë\qT #·~$ |ü<ä+˝Àì
nø£åsêìï $<ë´s¡T∆\T >∑T]ÔkÕÔs¡T. ˇø£ |ü<ëìøÏ 4 yÓTs¡T|ü⁄ n≥º\T ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.
yÓTT<ä{Ï n≥ºqT >∑T]Ô+|ü⁄ n≥º n+{≤s¡T. $<ë´s¡T›\≈£î u≤>± ‘Ó*dæq eTìwæ/»+‘·Te⁄/
edüTÔe⁄ u§eTà y˚j·÷*. <ëì ÁøÏ+<ä Ä u§eTà ù|s¡T sêj·÷*.
∫Á‘·+

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 143

¬s+&Ée~ dü«j·T+ dües¡D n≥º : ˇø£ n≥ºqT rdüTø=ì >∑T]Ô+|ü⁄ n≥º˝À Áyêdæq
u§eTàqT ˇø£yÓ’|ü⁄, ¬s+&ÉeyÓ’|ü⁄ u§eTà≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü<ä+ Áyêj·÷* (ˇø£yÓ’|ü⁄)

∫Á‘·+ (n≥º ¬s+&Ée yÓ’|ü⁄)

eT÷&ÉT, Hê\T>∑T n≥º\qT »‘· ≈£Ls¡TŒ n≥º\+{≤s¡T. 3e n≥ºô|’ u§eTà ñ+≥T+~.

4e n≥ºô|’ |ü<ä+ ñ+≥T+~.

∫Á‘·+

∫Á‘ê\T : ÁbÕ<Û$ä Tø£ kÕúsTT˝À $<ë´]∆øÏ ÄdüøÔÏ ø£*–+#·&ÜìøÏ ∫Á‘ê\T u≤>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
n+<äTe\¢ 1 qT+&ç 5 ‘·s¡>∑‘·T\˝À |ü⁄düÔø±\˝À ∫Á‘ê\T m≈£îÿe>± y˚j·T&É+ »]–+~.
ø£]qƒ yÓTqÆ uÛ≤eq\qT ∫Á‘ê\ <ë«sê düT\uÛ+Ñ >± #Ó|Œü e#·TÃ. bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q
düìïy˚XÊ\qT #ês¡Tº\ô|’ ∫Á‹+∫ $<ë´s¡T∆\‘√ e÷{≤¢&ç+#·e#·TÃ. #·<äe &É+ ` ns¡∆+
#˚düTø=ì #Ó|üŒ&É+, d”«j·T s¡#·q e+{Ï kÕeTsêú´\T ∫Á‘ê\ <ë«sê |æ\ ¢\˝À n_Ûeè~∆
|üs#¡ e· #·TÃ.
<˚X¯|ü{≤\T`|ü{Ϻø£\T : <˚X¯|ü{≤\T, $es¡D |ü{Ϻø£\qT bÕsƒ¡XÊ\ >√&É\ô|’ ∫Á‹+#·&É+ <ë«sê
yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q C≤„q+ $<ë´s¡Tú\˝À XÊX¯«‘·+>± >∑Ts¡TÔ+&˚˝≤ #˚j ·T>∑\T>∑T‘êsTT.
düs¡«•ø£å n_Ûj·÷Hé |ü<Ûäø£+ jÓTTø£ÿ ì<ÛäT\‘√ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ <ë«sê
M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q$ ø=qT>√\T #˚dæ dü+<äsꓤqT>∑TD+>± Á|ü<]ä Ù+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
qeT÷Hê\T /u§eTà\T : edüTÔe⁄ |ü]e÷D+ ø£+fÒ ô|<ä›~ >±ì, ∫qï~ >±ì qeT÷Hê #˚dæ
Á|ü<ä]Ù+#·&É+ e\q $<ë´s¡T∆\T Á|ü‘·´ø£å+>± #·÷∫q nqTuÛÑ÷‹ ø£\T>∑ T‘·T+~. eT{Ϻ‘√
qeT÷Hê\qT, u§eTà\qT ‘·j÷· s¡T #˚dæ yê{ÏøÏ s¡+>∑T\T y˚dæ #·÷|æ+#·e#·TÃ. ÁbÕ<∏$ä Tø£
kÕúsTT $<ë´s¡T∆\≈£î Ç$ Äø£s¡¸D°j·T+>± ñ+{≤sTT.
>√&É|üÁ‹ø£ : Ç~ Á|ü‹ bÕsƒX¡ Ê\˝À/‘·s>¡ ‹∑ ˝À @sêŒ≥T #˚dTü ø√yê*. $<ë´s¡T\∆ T #˚dæq düè»Hê‘·àø£
ø£è‘ê´\qT Bìô|’ Á|ü<ä]Ù+#·e#·TÃ. M{Ïì #·÷&É&É+ <ë«sê $T–*q $<ë´s¡T∆\˝À
dü÷Œ¤]Ôì ø£*–+#·e#·TÃ. |æ\¢\˝À <ë–j·TTqï X¯≈£îÔ\qT yÓ*øÏ rj·Te#·Tà ªªdüs¡«•øå±
n_Ûj÷· Héμμ ªª$q÷‘·ï ø±s¡´Áø£e÷\Tμμ ù|s¡T‘√ bÕsƒX¡ Ê\˝À >√&É|Áü ‹ø£ ìs¡«Vü≤D ‘·|Œü ìdü]
#˚d+æ ~.
‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄
 144

3. <äèX¯´`ÁX¯eD uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ñ|üø£s¡D≤\T : #·\q ∫Á‘ê\T, f…*$»Hé, ø£+|üP´≥s¡T¢,

m˝Ÿ.dæ.&ç.ÁbıC…ø£ºs¡T\T, ôd˝Ÿbò˛Hé, |üô|Œ{Ÿ‡, ‘√\T u§eTà˝≤≥\T.
#·\q ∫Á‘ê\T : uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ ∫Á‘ê\T : yê´U≤´q ∫Á‘ê\T
(&Ü≈£î´yÓT+≥Ø\T) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ|üjÓ÷–+#ê*. $<ë´ $wüj·T≈£ \|òü TT ∫Á‘ê˝…H√ï
e÷¬sÿ{À¢ n+<äTu≤≥T˝À ñ+{≤sTT. M{Ïì ñ|üjÓ÷–ùdÔ $<ë´s¡T∆\≈£î
nuÛÑ´düq Äø£s¡¸D°j·T+>± e÷s¡T‘·T+~. yê´U≤´q ∫Á‘ê\T (&Ü≈£î´yÓT+≥Ø)˝Àì
$wüj·÷+XÊ\T $<ë´s¡T∆\≈£î dü÷Œ¤]Ôì ø£*–+#˚$>±, düe÷» |ü]dæú‘·T\qT ∫Á‹+#˚$>±
ñ+{≤sTT. $<ë´$wüjT· ø£ #·\q∫Á‘ê˝Òø±ø£ ‘Ó\T>∑T˝À rj·Tã&çq ø=ìï ø£fi≤‘·àø£ ∫Á‘ê\î
uÛ≤cÕuÀ<Ûäq˝À eTq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. eTq≈£î {Ï.M. #·÷ùd z|æø £ ñ+&Ü˝Ò ø±ì
Á|ü‹s√p $$<Ûä #Ûêq˝Ÿ‡ <ë«sê ˇø£Hê{Ï n|üPs¡« ∫Á‘ê\T eT∞¢ eT∞¢ {Ï.M.˝À¢
|ü⁄qsêeè‘·+ ne⁄‘T· HêïsTT. yê{Ïì |æ\\¢ T #·÷&É&+É <ë«sê eTq ÁbÕNq dü+Á|ü<ëj·÷\qT,
|ü⁄sêD≤\qT, Ç‹Vü‰kÕ\qT $<ë´s¡Tú\T ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. uÛ≤wü |ü≥¢ eT≈£îÿe
ô|+#·T≈£î+{≤s¡T. nsTT‘˚ Ç+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TTì Áù|s¡D #ê˝≤ nedüs+¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î
e÷j·÷ãC≤sY, eTVü‰ø£$ ø±[<ëdüT, qs¡ÔqXÊ\, eTVü‰eT+Á‹ ‹eTàs¡TdüT, ø£Hê´X¯ó\ÿ+,
eT©¢X¯«] (bÕ‘·∫Á‘·+), neTs¡•*Œ »ø£ÿq, ‘ÓHê* sêeTø£èwüí, ‘êπs »MTHé |üsY,
eT÷>∑eTqdüT\T yÓTTˆˆ$.
f…*$»Hé (<ä÷s¡<ä]Ùì) : H˚&ÉT Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\˝À n‘·´+‘· Á|üuÛ≤$‘·+ #˚j·T>∑*–q ñ|üø£s¡D+
<ä÷s¡<ä]Ùì. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+#·˝Òì nH˚ø£ n+XÊ\qT f…*$»Hé $<ë´s¡T∆\
eTT+<äT≈£î rdüTø=ì ek˛Ô+~. f…*$»Hé˝Àì ø=ìï #Ûêq˝Ÿ‡ |æ\¢\ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£+>±
ø±s¡÷Hº é ∫Á‘ê\qT Á|ükÕs¡+ #˚dTü HÔ êïsTT. (ø±s¡÷Hº é HÓ{Ÿes¡Tÿ, b˛>√ ` e+{Ï$) {Ï.$.\˝À
ø=ìï #Ûêqfi¯ófl Á|ü‘˚´ø£+>± 1,2 ‘·s¡>∑‘·T\ |æ\¢\ ø√dü+ (¬s’yéT‡) π>j·÷\T Á|ükÕs¡+
#˚dTü HÔ êïsTT. M{Ïì #·÷|æ+#·&+É <ë«sê $<ë´s¡T\∆ ˝À Äq+<ä+, nqTs¡øÔÏ ô|+bı+<äT‘êsTT,
nuÛ´Ñ düq+ yÓTs¡T>∑T|ü&TÉ ‘·T+~.
ø£+|üP´≥sY : ø£+|üP´≥sY H˚&ÉT Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e∫Ã+~. |üPs¡« $<ë´s¡T∆\T,
<ë‘·\T, nH˚ø£ ø±s=Œπs{Ÿ dü+düú\T ø£+|üP´≥s¡T¢ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î n+~+#·&É+˝À düVü‰j·T
|ü&ÉT‘·THêïs¡T. Á|üuÛÑT‘·«eTT bÕsƒ¡XÊ\\ìï+{Ïø°Ï ø£+|üP´≥s¡T¢ n+~+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+
#˚k˛Ô+~. ø£+|üP´≥sY˝À $<ë´ $wüjT· ø£ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ nH˚ø£ yÓuŸôd’{Ÿ\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ
e#êÃsTT. >∑÷>∑T˝Ÿ, $øÏ|&” j ç ÷· e+{Ï yÓuŸôd≥
’ T¢ n<ÛTä Hê‘·q $<ÛëHê\qT, |ü]XÀ<Ûqä \qT
n+~düTÔHêïsTT. ÁbÕ<Ûä$Tø£ <äX¯˝Àì |æ\¢\T ø£+|üP´≥sY <ë«sê u≤cÕ Áø°&É\qT ‘˚*ø£>±
Ä&É&É+ e\q uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\qT n_Ûeè~› |üs¡#·T≈£î+≥THêïs¡T. Á|üuÛ ÑT‘·«+ ‘·«s¡˝À
&çõ{˝Ÿ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\qT @sêŒ≥T #˚j·TT≥≈£î düHêïVü‰\T #˚k˛Ô+~. Ç|üŒ{Ïπø Á|ü‹
õ˝≤¢˝À ø=ìï bÕsƒ¡XÊ\˝À HÓ\ø=˝≤Œs¡T. õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+dü∆\˝À ≈£L&Ü M{Ïì
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 145

@sêŒ≥T #˚düTÔHêïs¡T. m\Áø±ºìø˘ yÓ’{ŸuÀs¡T¶\T (Ç+≥sêøϺyé yÓ’{Ÿ uÀs¡T¶‡) ø£+|üP´≥sY‘√

nqTdü+<Ûëq+ #˚düTÔHêïs¡T. á uÀs¡T¶ô|’ Áyêj·T&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ˝Ò»sY ô|Hé yê&É‘ês¡T.
á uÀs¡Tô¶ |’ Áyêdæq~ uÛÁÑ <ä|sü #¡ T· ø√e&É+ (SAVE) ‘=\–+#·&+É (DELETE) e+{Ï ◊∫äø±\‘√
á uÀs¡T¶ ñ+≥T+~`n+‘·sê®\+ <ë«sê (Ç+≥sYHÓ{Ÿ) õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+dü∆˝À #Óù|Œ
n+XÊ\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀøÏ H˚s¡T>± Á|ükÕs¡+ ø±qTHêïsTT. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À Ç~
m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. ø£+|üP´≥sY Á|üÁøÏj·T e÷qe⁄ì y˚T<ÛädüT‡≈£î |üsêø±wü˜!
m˝Ÿ.dæ.&ç. ÁbıC…≈sº£ T¡ : kÕ+πø‹ø£ |üs+¡ >± n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï H˚{Ï ø=ìï bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ *øÏ«&éÁøÏd˝ºü Ÿ
ÁbıC…ø£ºs¡T¢ (LCD) ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\\˝À @sêŒ≥T #˚dæ M{Ïì, ø£+|üP´≥sY, dæ.&ç/ &ç.$.&ç.
ù|¢j·TsY/ ◊bÕ´&é\≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚dæ $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\qT $<ë´s¡ T∆\≈£î
#˚sy¡ j
˚ T· T#·THêïqT. ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ë´s¡T\∆ ø√dü+ ‘Ó\T>∑T˝À u≤|ü⁄`s¡eTD\ s¡÷bı+~+∫q
bÕsƒê´+XÊ\T dæ.&ç.\ s¡÷|ü+˝À \_ÛdüTÔHêïsTT. M{Ïì m˝Ÿ.dæ.&ç. ÁbıC…≈£ºs¡T <ë«sê
#·÷|æ+#·e#·TÃ.
ôd˝Ÿbò˛Hé : H˚&ÉT ôd˝Ÿbò˛Hé ˝Òì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˝Ò&ÉT. $<ë´ dü+ã+<Ûä düe÷#ês¡eT+‘ê ôd˝Ÿbò˛Hé
<ë«sêH˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î #˚s¡y˚j·Tã&ÉT‘·T+~. Bìì uÀ<ÛäHê |üs¡+>± yê&ÉTø√e#·TÃ.
ˇø£ s¡ø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ Ç~ ôd˝Ÿbò˛Hé j·TT>∑+. ø£+|üP´≥sY <ë«sê bı+<˚ ˝≤uÛ≤\ìï
ôd˝Ÿb˛ò Hé <ë«sê bı+<äe#·TÃ. ôd˝Ÿb˛ò HéqT n+‘·sê®˝≤ìøÏ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· &É+ <ë«sê
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ uÛ≤cÕ Áø°&\É T, bÕsƒê´+XÊ\T, $<ë´ dü+ã+<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\T
&ÍHé˝À&é #˚düTø=ì {Ï.$ <ë«sêH√, m˝Ÿ.dæ.&ç. ÁbıC…≈£îºs¡T <ë«sêH√ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
Á|ü<]ä Ù+#·e#·TÃ. ôd˝Ÿb˛ò Hé <ë«sê ∫Árø£]+∫q M&çj÷Ó \qT, ]ø±s¡T¶ #˚dTü ≈£îqï <äèXÊ´\qT,
ø£+|üP´≥sY≈£î {Ï.$.øÏ nqTdü+<Ûëq+ #˚dæ ‘·s¡>∑~ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+#· e#·TÃ.
|üô|Œ{Ÿ\T, ‘√\T u§eTà˝≤≥\T : |üô|Œ{Ÿ\T ‘√\T‘√>±ì, n≥º‘√>±ì bÕ¢døºæ ‘˘ √>±ì #˚dqæ u§eTà\T.
M{Ï nej·Tyê\T, ø°fi¯ó¢ e<äT\T>± ñ+{≤sTT. n+<äTe\q <ësê\‘√>±ì, r>∑\‘√>±ì
|ü⁄\¢\‘√>±ì m≥T|ü&ç‘˚ n≥T Ä&ç+#·e#·TÃ. #˚‹y˚fi¯fl≈£î ‘=&ç– Ä&ç+#˚ yê{Ïì >ö¢yé
|üô|Œ{Ÿ‡ n+{≤s¡T. ‘·–q n\+ø±sê\T #˚dæ M{Ï#‘˚ · Hê{Ïø\£ T Ä&ç+#·e#·TÃ. ÁbÕ<Û$ä Tø£kÕúsTT
|æ\¢\ eTqdüT‡qT Äø£≥Tºø=qTq≥T¢ »+‘·Te⁄\T bÕÁ‘·\T>± >∑\ ˙‹ø£<∏ä\ T (Äe⁄`|ü⁄*)
uÀ~Û+#·&ÜìøÏ Ç$ düVü‰j·T |ü&É‘êsTT. |üô|Œ{Ÿ\T, ‘√\T u§eTà ˝≤&ç+ #·&É+ <ë«sê
$<ë´s¡T\ú ≈£î $H√<äyT˚ ø±≈£î+&Ü, n+<äT˝Àì $wüj÷· ìøÏ dü+ã+~Û+∫q $C≤„q+ ≈£L&Ü
|æ\\¢ ≈£î n+<äT‘·T+~. ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ sêh+˝À ‘√\T u§eTà˝≤≥≈£î <Û«ä q´qTø£sD¡ dü+^‘êìï
CÀ&ç+∫ (2009`2010) nìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢qT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. á <äèX¯´`ÁX¯eD
uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ñ|üøs£ D¡ ≤\T, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|&ü &É yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü
|æ\¢\ uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 146

6.2 uÀ<ÛäHê dü+dæ<ä∆‘· ` uÛ≤cÕuÀ<Ûäq Á|üD≤[ø£

yê]¸ø£, j·T÷ì{Ÿ eT]j·TT |æ]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£\T
Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|üD≤[ø± ã<ä›+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT ìs¡«Væ≤+∫q|ü⁄Œ&˚ Ä•+∫q |òü*‘ê\T
kÕ~Û+#·>\∑ &ÉT. Ç+<äT≈£î ‘·–q $<Û+ä >± dü+dæ<TäÛ &∆ TÉ ø±yê*. ‘êqT uÀ~Û+#·uÀj˚T ‘·s>¡ ‹∑ , $wüjT· eTT\T, |æ\\¢ kÕúsTTì
eTT+<äT>±H˚ n+fÒ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝ÀH˚ >∑T]Ô+#ê*. uÀ<ÛHä ê+XÊ\T, yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
Á|üÁøÏjT· \T ìs¡«Vü≤D, $<ë´]∆øÏ ø±e\dæq ÄVü‰<¢ øä s£ y¡ TÓ qÆ yê‘êes¡D+, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ–, n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï
ùdø£]+#·Tø√e\dæe⁄+~. M{Ïì düMTø£]+#·&ÜìøÏ, düeT≈£Ls¡TÃø√&ÜìøÏ ‘·–q eqs¡T\T nH˚«wæ+#·e\dæñ+~. M≥ìï+{Ï
Áø£eTã<äs∆ ÷¡ |üø\£ ŒH˚ uÀ<Ûqä Á|üD≤[ø£. uÛ≤cÕ uÀ<Ûqä ≈£î dü+ã+~Û+∫q ‘·s>¡ ‹∑ yê‘êes¡D+ Äø£s¸¡ Dj ° T· +>± s¡+>∑Ts¡+>∑T\
u§eTà\‘√ ñ+&˚ $<Ûä+>± @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÛ≤cÕ yê‘êes¡D+ nq>± ø£<Ûä\ |ü⁄düÔø±\T— uÛ≤cÕ
Áø°&Ü kÕeTÁ–, <äèX¯´ ÁX¯eD ñ|üø£s¡D≤\T, ø£<∏ëyê#·ø±\T e+{Ï yê{Ï ì dæ<Ûä∆+ #˚düTø√yê*. bÕsƒ¡XÊ\\T ‘Ó]#˚
Hê{ÏøÏ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£, ÁbÕs¡+uÛÑ HÓ\≈£î dü+ã+~Û+∫q bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ Ä bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£≈£î dü+ã+~Û+∫q
|”]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£\T dæ<Ûä∆+ #˚düTø√yê*.
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ : ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT uÀ~Û+#˚ ‘·s¡>∑‘·T\≈£ î düu…®≈£îº yêØ>± yÓTT‘·Ô+
bÕsƒê´+XÊ\≈£î uÀ~Û+#·&ÜìøÏ ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îH˚ Á|üD≤[ø£qT yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ n+{≤s¡T. $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À
bÕsƒ¡XÊ\ |üì~Hê\T 220. bÕsƒ¡XÊ\ ôd\e⁄ ~Hê\T, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ|üjÓ÷–+#˚ ôd\e⁄ ~Hê\T b˛qT
$T–*q~ ~Hê\T 160 ñ+{≤sTT. Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±\T 160 |üì~Hê\qT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT.
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ ‘·s¡>∑‹ dü+ã+~Û+∫q düu…®≈£îº yêØ>± dü+e‘· ‡sê+‘êìøÏ $<ë´s¡T›\ @j˚T kÕeTsêú´\T
kÕ~Û+#ê*, ˇø=ÿø£ÿ bÕsƒêìøÏ mìï |”æ]j·T&ÉT¢ nedüs¡eTe⁄‘êsTT, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– @y˚T$T nedüs¡eTT,
HÓ\yêØ>± ìs¡«Væ≤+#˚ n<äq|ü⁄ ˝Ò<ë düVü≤ bÕsƒ¡´ø±s¡´Áø£e÷\T, kÕeTsê∆´\ n_Ûeè~Û∆øÏ ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡´Áø£e÷\T,
dæ.dæ.Ç. dü+ã+~Û+∫q $esê\T yê]¸ø£ Á|üD≤[ø££˝À bı+<äT|üs¡#ê*.
yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ qeT÷Hê
1. ‘·s>¡ ‹∑ : @ ‘·s>¡ ‹∑ øÏ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ ÁyêdüTHÔ êïyÓ÷ Ä ‘·s>¡ ‹∑ sêj·T*.
2. $wüjT· + : ‘Ó\T>∑T
3. nedüs¡yÓTÆq |æ]j·T&ÉT¢ dü+K´ :
n) yÓTT‘·Ô+ |æ]j·T&ÉT¢ : 220
Ä) uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq≈£î nedüs¡yÓTÆq |æ]j·T&ÉT¢ : 160
4. |æ\¢˝À¢ kÕ~Û+#·e\dæq kÕeTsê∆´\T : ‘·s¡>∑‹ yêØ>± kÕ~Û+#·e\dæq kÕeTsê∆´\T
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À Çe«ã&ܶsTT n$ Áyêj·÷*.
5. HÓ\ yêØ>± bÕsƒê\ $uÛÑ»q :
HÓ\ uÀ~Û+#·e\dæq nedüsy¡ TÓ qÆ uÀ<ÛäHê eqs¡T\T/ ìs¡«Væ≤+#·e\dæq
bÕsƒ+¡ |”]j·T&ÉT¢ kÕeTÁ– ø±s¡´Áø£e÷\T   dæ.dæ.Ç.

6. ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq
7. Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì dü\Vü‰\T / dü÷#·q\T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 147

e÷~] yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£

I. ‘·s>¡ ‹∑ : 4
II. $wüjT· + : ‘Ó\T>∑T
III. nedüs¡eTj˚T´ |æ]j·T&É¢ dü+K´ :
n) yÓTT‘·Ô+ |æ]j·T&ÉT¢ : 220
Ä) uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq≈£î nedüs¡eTj˚T´ |”]j·T&ÉT¢ : 160
IV $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ |üPs¡Ôj˚T´dü]øÏ kÕ~Û+#·e\dæq kÕeTsê∆´\T
(1) $q&É+, Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
` π>j·÷\T, bÕ≥\T, ø£<∏ä\T, dü+uÛ≤wüD\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì $ì ns¡∆+ #˚düTø√yê*. kÕsê+XÊ\qT
Áø£eT|ü<ä∆‹˝À kı+‘· e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\>±*.
` #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§ZHê*. ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T #Ó|üŒ>∑\>±*.
` ∫qï ∫qï Á|üdü+>±\T #Ój·÷´*. ‘Ó*dæq yê{Ï >∑T]+∫ #Ó|üŒ>∑\>±*.
` ø±s¡D≤\T $e]+#·>∑\>±*. düeT]∆dü÷Ô, $uÛÒ~dü÷Ô e÷{≤¢&É>∑\>±*.
(2) <Ûës¡fi¯+>± #·<äe&É+, ns¡∆+ #˚düTø=ì #Ó|üŒ&É+, sêj·T&É+.
` |ü<ë´\T, bÕ≥\T, π>j·÷\T, ø£<∏ä\T, ø£<∏ëìø£\T, yê´kÕ\T, dü+uÛ≤wüD\T, π>j·Tø£<∏ä\T e+{Ï
Á|üÁøÏj·T s¡÷bÕ\qT #·<äe>∑\>±*, ns¡ú+#˚düTø=ì #Ó|üŒ>∑\>±*.
` u≤\ kÕVæ≤‘·´+, yêsêÔ |üÁ‹ø£\T, dü+∫ø£\T (y˚T>∑C…’Hé‡) n|ü]∫‘· n+XÊ\qT #·<äe>∑\>±*, ns¡ú+
#˚düTø√>∑\>±*.
` Ç∫Ãq n+X¯+ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T&É+, ‘·bıŒ|ü⁄Œ\T >∑T]Ô+#·&É+, nsê∆\T
Á>∑Væ≤+#·&É+, o]¸ø£\T ìs¡ísTT+#·&É+, $wüj·÷ìï Áø£eT |ü<ä∆‹˝À neTs¡Ã&É+ e+{Ï$ #˚j·T>∑\>±*.
(3) Ä˝À∫+∫ dü«+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T&É+ (d”«j·Ts¡#·q)
` bÕsƒê´+XÊ\˝Àì, bÕÁ‘·\ >∑T]+∫, düú˝≤\ >∑T]+∫, dü+|òüT≥q\T, kÕsê+XÊ\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì
kı+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T>∑\>±*.
` Ç∫Ãq n+XÊìï $e]dü÷Ô, düeT]∆dü÷Ô ˝Ò<ë $uÛÒ~dü÷Ô ‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTT\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ kı+‘·
e÷≥{À¢ 10 yêø±´\T ø±ì— ˇø£{Ï ¬s+&ÉT ù|sê\T ø±ì sêj·T>∑\>±*.
` }Væ≤+∫ ˝Ò<ë ‘êH˚ Ä kÕúq+˝À ñ+fÒ @+#˚kÕÔs√ sêj·T>∑\>±*. Äj·÷ dü +<äsꓤ\˝À ‘·eT
nqTuÛÑyê\ >∑T]+∫, #·÷dæq dü+|òüT≥q\T, |ü+&ÉT>∑\T, C≤‘·s¡\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑T]+∫
sêj·T>∑\>±*.
(4) |ü<äC≤\+
` Ç∫Ãq |ü<ë\qT kı+‘· yêø±´\˝À ñ|üjÓ÷–+#·>∑\>±*.
` dü+<äsꓤìï ã{Ϻ nsê∆\qT, |üsê´j·T|ü<ë\qT, HêHêsê∆\qT Á>∑Væ≤+#·>∑\>±*.
` |ü<ä|ü{Ϻø£\T, >∑fi¯flqT&çø£≥Tº e+{Ï uÛ≤cÕ Áø°&É\ <ë«sê dü+<äs√“¤∫‘·+>± |ü<ë\T sêj·T>∑\>±*.
|ü<ë´\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑\>±*.
‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄
 148

(5) düè»Hê‘·àø£‘·
` ø£<∏ä\T, ø£$‘·\T, π>j·÷\qT bÕ&ç+#·>∑\>±*, kı+‘·+>± sêj·T>∑\>±* Ä‘·àø£<Ûä\T dü÷≈£îÔ\T,
ìHê<ë\T, ˝ÒK\T, dü+uÛ≤wüD\T sêj·T>∑\>±*. Hê≥ø°ø£s¡D #˚j·T>∑\>±*.
` dü÷#·q\ø£qT>∑TD+>± ∫Á‘ê\qT ^j·T>∑\>±*, s¡+>∑T\T y˚jT· >∑\>±* yê{Ïì >∑T]+∫ sêj·T>∑\>±*.
` e÷dü÷ÿ\T, ÄVü‰«q |üÁ‘ê\T, Á^{Ï+>¥ ø±s¡T¶\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T>∑\>±*. eT{Ϻ‘√ u§eTà\T #˚dæ
yê{ÏøÏ s¡+>∑T\T y˚j·T>∑\>±*. e´s¡ú|ü<ësêú\‘√ u§eTà\T #˚dæ yê{Ïø Ï s¡+>∑T\T y˚j·T>∑\>±*.
(6) Á|üX¯+dü : ‘√{Ïyês¡T, eTVæ≤fi¯\T, Ç‘·s¡ esêZ\T, Ç‘·s¡ kÕ+düÿè‹ø£— kÕVæ≤‘·´ ùde\T #˚dæq yê]ì yê]
uÛ≤cÕ XË’*ì Á|üX¯+dæ+#·>∑\>±*.
(7) uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+ : uÛ≤cÕ uÛ≤>±\qT, ø±˝≤\qT, $sêeT ∫Vü‰ï\qT ñ|üj÷Ó –+#·>\∑ >±*.
yêø£´ ìsêàD≤ìï, yêø±´\ <äX\¯ qT >∑T]Ô+#·>\∑ >±*. ø±˝≤qT>∑TD+>± ÁøÏjT· \qT ñ|üj÷Ó –+#·>\∑ >±*.

HÓ\ uÀ~Û+#·e\dæq |æ]j·T&É¢ uÀ<ÛHä ê eqs¡T\T/ ìs¡«Væ≤+#·e\dæq

bÕsƒ+¡ dü+K´ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ– ø±s¡´Áø£e÷\T
pHé esê¸\T 10 ` es¡Ze÷\ #ês¡Tº ` esê¸ìøÏ dü+ã+~Û+∫q
|ü&Ée\T #˚<ë›+ 1 ` >∑fi¯fl qT&çø£≥Tº #ês¡Tº ∫Á‘ê\T, π>j·÷\T ùdø£]+#·&É+.
(#·<äTe⁄ Äq+~+#·T) ` ªesê¸\Tμ bÕsƒê´+X¯eTT˝Àì ` |æ\¢\‘√ |ü&Ée\T #˚sTT+#·&É+.
#ês¡Tº\T,
ÄDÏeTT‘ê´\T |ü<´ä +`1 3 ` ø£$ : yêqe÷eT˝…’es¡<ë
#ês¡T´\ ∫Á‘·+ >∑\#ês¡Tº
p˝…’ dü÷~ø£<∏ä 10 ñqTàFø£s¡D ∫Á‘·+>∑\ #ês¡Tº\T Vü‰dü´ø£<Ûä\qT ùdø£] +#·&+É .
u≤\ ‹eTàs¡TdüT (ø£<∏ä) 10 ` bÕsƒ¡+˝Àì ∫Á‘ê\ #ês¡Tº\T ∫Á‘ê\≈£î s¡+>∑T\T y˚j·T&É+.
ÄDÏeTT‘ê´\T |ü<´ä +`1 3 ` >∑TDÏ+‘ê\ #·Á≥+>∑\ ` |æ\¢\‘√ ∫qï ∫qï ø£<∏ä\T
#ês¡Tº sêsTT+#·&É+. >√&É|üÁ‹ø£˝À
Á|ü<ä]Ù+#·&É+.
düs√õìHêj·TT&ÉT (yê´dü+) 1 |üse¡ ÷q+<äjT· ´ •wüß´\ 1e ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+
(#·<äTe⁄ Äq+~+#·T) ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø£+.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 149

HÓ\ uÀ~Û+#·e\dæq |æ]j·T&É¢ uÀ<ÛäHê eqs¡T\T/ ìs¡«Væ≤+#·e\dæq

bÕsƒ+¡ dü+K´ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– ø±s¡´Áø£e÷\T
Ä>∑dTü º ∫Hêï] ø£\(ø£<∏äq+) 10 bÕsƒê´+XÊ\˝Àì ñqTàFø£s¡D <˚X¯uÛÑøÏÔ bÕ≥\b˛{°.
C≤rj·TC…+&Ü (π>j·T+) 10 ∫Á‘ê\ #ês¡Tº\T. π>j·÷ìï bı&ç–+#·&É+˝À b˛{°
C…+&Ü bÕ≥\T, ø±–‘·+ dü+#·T\ ‘·j·÷Ø
ÄDÏeTT‘ê´\T |ü<´ä +`3 3 ~«‘ê«ø£åsê\T >∑\#ês¡Tº Á|ü<sä Ù¡ q.
s¡+C≤Hé yê´dü+ >∑fi¯¢qT&ç ø£≥Tº >∑\ #ês¡Tº
(#·<äTe⁄, Äq+~+#·T) 1 <˚X¯ uÛÑ≈£îÔ\ ∫Á‘ê\T ø£es¡T¢ ‘·j·÷Ø Á|ü<äs¡Ù q
2e ìsêàD≤‘·àø£
eT÷˝≤´+ø£q+.
ôdô|+º $Hêj·Tø£#·$‹ (yê´dü+) 10 bÕsƒê´+X¯\˝À >∑\ ñbÕ<Ûë´j·T ~H√‘·‡e+
ãs¡T ñqTàFø£s¡D ∫Á‘ê\ #ês¡Tº\T, $Hêj·Tø£ eT{Ϻ u§eTà\T.
m\Tø£ $+<äT (π>j·T+) 8 bÕsƒê´+XÊ\˝Àì #ês¡Tº\T, $Hêj·T≈£îì >∑T]+∫ bÕ≥\ b˛{°
ÄDÏeTT‘ê´\T |ü<ä´+ `4 3 <ëX¯s¡~Û ø£èwüíe÷#ês¡T´\ $$<Ûä |ü+&ÉT>∑\ìs¡«Vü≤Dô|’
‘Ó\T>∑T dü+e‘·‡sê\T 1 ∫Á‘·+ ÁbÕC…≈£îº |üì
(#·<äTe⁄ Äq+~+#·T) y˚eTq, düTeT‹ düTeT‹, y˚eTq X¯‘·ø£ |ü<ë´\qT
X¯‘·ø£ |ü⁄düÔø±\T ùdø£]+#·&+É
1e dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
eT÷˝≤´+ø£q+`Á|üXÊï|üÁ‘·+ ‘·j÷· Ø
VI ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü‹düŒ+<äq : HÓ\yêØ>± |üP]Ô #˚dæq bÕsƒê\T, ìs¡«Væ≤+∫q ø±s¡´Áø£e÷\ Ä<Ûës¡+>± ñ
bÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT Á|ü‹düŒ+<äq sêj·÷*.
V Á|ü<ëH√bÕ<Ûë´j·TT&ç dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T : Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT HÓ\yêØ>± ìs¡«Væ≤+#˚ düMTøå± düe÷y˚X+¯ ˝À
Ç∫Ãq dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£
uÛ≤cÕ uÀ<Ûqä ˝À ˇø=ÿø£ÿ bÕsƒêìï ˇø£ j·T÷ì{Ÿ>± uÀ~Û+#·e\dæ ñ+≥T+~. ˇø£bÕsƒ+¡ yÓTT‘·+Ô uÀ~Û+#·&ÜìøÏ
mìï |”æ]j·T&ÉT¢ nedüs¡eTe⁄‘êjÓ÷ <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì Áyêùd Á|üD≤[ø£qT bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ n+{≤s¡T. BìH˚ j·T÷ì{Ÿ
Á|üD≤[ø£ nì≈£L&Ü n+{≤s¡T. Á|üdüTÔ‘·+ ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ‘Ó\ T>∑T uÀ~Û+#·&ÜìøÏ Á|ü‹s√E 90 숈\T
ø±\Áø£eT |ü{Ϻø£ (TIME TABLE) ˝À πø{≤sTT+#·ã&ç+~. yÓTT<ä{Ï 45 숈\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤+#ê*. ¬s+&Ée 45 숈˝˝À Äs√E uÀ~Û+∫q n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± nuÛ≤´dü+ ø£*Œ+#ê*. bÕsƒ¡´
Á|üD≤[ø£ Áyêj·T&ÜìøÏ eTT+<äT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT @ bÕsƒ¡+ uÀ~Û+#ê*? m˝≤ uÛÀ~Û+#ê* ? bÕsƒ¡+ <ë«sê |æ\¢˝À¢
kÕ~Û+#·e\dæq kÕeTsê∆´\T @$T{Ï? á kÕeTsê∆´\ kÕ<Ûäq≈£î m≥Te+{Ï nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#ê* ? mìï
|æ]j·T&ÉT¢ uÀ~Û+#ê* eTTqï>∑Tq$ eTT+<äT>±H˚ Ä˝À∫+#·Tø=ì Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡´
|ü⁄düÔø±\T kÕeTsê∆´\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT ø±ã{Ϻ <ëìøÏ nqT>∑TD+>± bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£
‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄
 150

á ÁøÏ+~ k˛bÕHê\‘√ Çe«ã&ç+~.

bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ ` qeT÷Hê
1. $wüjT· + : ‘Ó\T>∑T
2. ‘·s>¡ ‹∑ : 4
3. bÕsƒ¡+ ù|s¡T : esê¸\T
4. bÕsƒ¡+ uÀ~Û+#·&ÜìøÏ
nedüsy¡ TÓ qÆ |æ]j·T&ÉT¢ : 10
5. bÕsƒ¡+ <ë«sê |æ\¢˝À¢ : á bÕsƒ¡+ <ë«sê |æ\¢˝À¢ kÕ~Û+#·e\dæq kÕeTsê∆´\T Áyêj·÷*.
kÕ~Û+#·e\dæq kÕeTsê∆´\T.
6. |æ]j·T&ÉT yêØ>± $uÛÑ»q : bÕsƒêìï |üP]Ô#˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq |æ ]j·T&É¢qT <äèwæº˝À
Á|üD≤[ø£ ô|≥Tºø=ì |”]j·T&ÉT yêØ>±, áÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À qyÓ÷<äT#˚j·÷*.
|æ]j·T&ÉT yÓTT<ä{Ï 45 숈\˝À uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T/ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq s¬ +&Ée 45 숈\˝À
dü+K´ uÀ~Û+#·e\dæq n+X¯+ /nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T kÕeTÁ– |æ\¢\≈£î ø£*Œ+#˚ nuÛ≤´dü+.

e÷~] bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£

I $wüjT· + : ‘Ó\T>∑T
II ‘·s>¡ ‹∑ : 4
III bÕsƒ¡+ ù|s¡T : esê¸\T (π>j·T+)
IV bÕsƒ¡+ uÀ~Û+#·&ÉìøÏ nedüs¡yÓTÆq |æ]j·T&É¢ dü+K´ : 10
V bÕsƒ¡+ <ë«sê kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\T :
(1) $q&É+`Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É+ : π>j·÷ìï sê>∑+‘√ bÕ&ç n_ÛqsTTkÕÔs¡T. kÕsê+XÊìï kı+‘·e÷≥˝À¢
#Ó|üŒ>∑\T>∑T‘ês¡T. ø£$π>j·T+ <ë«sê @$T #ÓbÕŒ&√ |æ\¢\T Á>∑Væ≤kÕÔs¡T.
(2) <Ûësêfi¯+>± #·<eä &É+ ` ns¡+∆ #˚dTü ø=ì #Ó|Œü &É+ : >π j·÷ìï <Ûësêfi¯+>± #·<eä >∑\T>∑T‘ês¡T. >π j·T+˝Àì
uÛ≤yêìï ns¡∆+ #˚düTø=ì |ü<ë\qT es¡Tdü Áø£eT+˝À ô|&É‘ês¡T. π>j·T+˝Àì ÁbÕdü |ü<ë\T >∑T]ÔkÕÔs¡T.
π>j·T |ü+≈£îÔ\qT dü]#˚dæ sêkÕÔs¡T.
(3) Ä˝À∫+∫ kı+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T&É+ : π>j·T kÕsê+XÊìï dü«+‘· e÷≥˝À¢ #ÓãT‘ês¡T/sêkÕÔs¡T.
Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T kı+‘· e÷≥˝À¢ sêkÕÔs¡T.
(4) |ü<äC≤\+ : |ü<ë\≈£î nsê∆\T Á>∑Væ≤+∫ dü+<äs√“¤∫‘·+>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
(5) düè»Hê‘·àø£‘· : Á|üø£è‹ n+<ëìï e]íkÕÔs¡T. bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± esê¸ìï Äq+~dü÷Ô ø£$‘· sêkÕÔs¡T.
(6) Á|üX¯+dü : Á|üø£è‹ n+<ëìï Á|üX¯+dækÕÔs¡T.
(7) uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+ : es¡íe÷\ #ês¡Tº˝Àì ‘Ó*j·Tì n#·TÃ\qT, Vü≤\T¢\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
VI |”]j·T&ÉTyêØ>± $uÛÑ»q Á|üD≤[ø£.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 151

|æ]j·T&é uÀ<ÛäHê+X¯+/ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq |æ\¢\≈£î ¬s+&Ée 45숈˝À

uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T/nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T
kÕeTs¡´ú + kÕe÷Á– ø£*Œ+#˚nuÛ´Ñ düq+
1e ñqTàFø£sD¡ 1. ñb˛<ëÈ‘·+ ñqTàFø£sD¡ ñqTàø£s¡D ∫Á‘·+
|æ]j·T&é ∫Á‘·+ ` |ü\ø£]+|ü⁄ ∫Á‘·+ #ês¡Tº Ä<Ûës¡+>± |ü<ë\T,
>∑T]+∫ ` ñqTàFø£sD¡ + ∫Á‘·+ >∑T]+∫ |æ\\¢ ‘√ ` π>j·T+#ês¡Tº yêø±´\T sêj·T&É+
e÷{≤¢&&É +É e÷{≤¢&+ç #ê* ∫Á‘·+˝Àì |æ\¢\ >∑T]+∫
` o]¸ø± Á|üø£≥q sêj·T+&É+.
` H˚|<ü ´äÛ +
` ø£$ |ü]#·j·T+
2. bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq #·s¡Ã ` ne>±Vü≤q
` esê¸\T π>j·T+ bÕ&É&É+
` π>j·÷ìï |æ\¢\‘√ bÕ&ç+#·&É+
3. ne>±Vü≤q, |ü]o\q
` ø£$ |ü]#·j·T+, H˚|ü<Ûä´+ >∑T]+∫
Á|ü•ï+#·&+É
2e ªª|æ\¢\÷ Ç˝≤ ` |ü\ø£]+|ü⁄ ` ì|òüT+≥Te⁄ ` |ü < ë\≈£ î nsêú \ T
|æ]j·T&é #˚jT· +&çμμ ` |ü⁄qX¯Ãs¡D ` bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ Áyêdæ kı+‘· yêø±´\T
` |æ\¢\T bÕ&É&É+ sêj·T&É+
ìs¡«Vü≤D
` bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+
` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT >π j·÷ìï sê>∑jT· Tø£+Ô >±
Ä<Ûës¡+>± |ü<ë\T,
bÕ&É&+É .
yêø±´\T sêj·T&É+.
` |æ\¢\‘√ bÕ&ç+#·&É+
` ∫Á‘·+˝Àì |æ\\¢ T @+
` bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&É&É+
#˚düTÔHêïs√ sêj·T&É+.
` dü+uÛ≤wüD\T #Ó|æŒ+#·&É+
` |æ\¢\ u≤Vü≤´ |üsƒ¡q+
` ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Ä<äs¡Ù|üsƒ¡q+
` ‘Ó*j·Tì |ü<ë\ ÁøÏ+<ä ^‘· ^j·T&É+,
(|ü<ë\ |ü{Ϻø£ #·÷&É&É+ nsêú\T
‘Ó\TdüTø√e&É+)
` ñbÕ<Ûë´j·TT&ç ns¡ú $es¡D
` |æ\¢\‘√ kı+‘· yêø±´\T #Ó|æŒ+#·&É+

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 152

|æ]j·T&é uÀ<ÛHä ê+X¯+/kÕeTs¡´ú + uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T/nuÛ´Ñ düq uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq |æ\¢\≈£î ¬s+&Ée 45숈˝À
nqTuÛyÑ ê\T kÕe÷Á– ø£*Œ+#˚nuÛ´Ñ düq+
3e bÕsƒ´¡ uÀ<Ûqä ` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT >π j·÷ìï bÕ&É&+É π>j·T+ #ês¡Tº #·<äe&É,ns¡ú+ #˚düTø=H˚
|æ]j·T&é π>j·T+˝À yÓTT<ä{Ï ` |æ\¢\‘√ bÕ&ç+#·&É+ >π j·÷ìøÏ nuÛ≤´dü+
s¬ +&ÉT ` |æ\¢\ u≤Vü≤´|üsƒ¡q+ dü+ã+~Û+∫q ` π>j·T+ Ä<Ûës¡+>±
#·s¡D≤\T ªªe#ÓÃqT ` ñbÕ<Ûë´j·T&ç Ä<äs¡Ù |üsƒ¡q+ #ês¡Tº Á|üX¯ï\qT »yêãT\qT
e#ÓÃqT+&ç ªªø£Ás¡\ ` bÕsƒ¡´ $wüj·T+ô|’ #·s¡Ã sêj·T&É+
H√fi¯fl≈£î #·qTu≤\μμ ` ne>±Vü≤q ` yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT
es¡≈î£ ` Ä˝À∫+|ü #˚ùd Á|üXï¯ \T n&É>±* #·s¡D≤\ kÕsê+XÊìï
` edüT<ÛësêDÏøÏ ‘·\+Áu≤\T n+fÒ sêj·T&É+
@$T{Ï?
π>j·T+ #ês¡Tº ` #·<äe&É+, ns¡ú+
4e π>j·T+˝Àì 3,4 ` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕ&É&É+ |æ\¢\T
π>j·T+ uÛ≤>∑+ #˚düTø=H˚ nuÛ≤´dü+.
|æ]j·T&é #·s¡D≤\T ªªø√&Ó bÕ&É&+É , n_ÛqsTT+#·&+É .
düìïy˚X+¯ q≈£î ` π>j·T+ Ä<Ûës¡+>±
Hê>∑T˝…’μμ qT+&ç ` |æ\¢\ u≤Vü≤´ |üsƒ¡q+
dü+ã+~Û+∫q Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T
ªªHê≥´+ dü*|æ+~μμ ` |æ\¢\ eTÚq |üsƒ¡q+
∫Á‘·+ >∑\ sêj·T&É+
es¡≈î£ ` bÕsƒ¡´ $wüj·T+ô|’ #·s¡Ã #ês¡Tº ` 3,4 #·s¡D≤\
` Ä˝À∫+|ü #˚ùd Á|üXï¯ \T n&É>±*. kÕsê+X¯+ sêj·T&É+.
` ‘√>∑T\T n+fÒ ns¡ú+ @$T{Ï?
` |ü∫Ãø£ ø√ø£\T n+fÒ @$T{Ï? π>j·T+ #ês¡Tº ` #·<äe&É+,ns¡ú+
5e $T–*q ¬s+&ÉT ` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕ&É&É+ |æ\¢\T π>j·T+˝Àì #˚dTü ≈£îH˚ nuÛ≤´düq+
|æ]j·T&é #·s¡D≤\T n_ÛqsTT+#·&+É $T–*q ` π>j·T+ Ä<Ûës¡+>±
ªªÄs¡y˚dæq Ns¡\μμ ` |æ\¢\T u≤Vü≤´ |üsƒ¡q+ #·s¡D≤\≈£î Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T
qT+&ç ` ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Ä<äs¡Ù|üsƒ¡q+ dü+ã+~Û+∫q sêj·T&É+
ªªbÕ*ø±\T+&ÉjTÓ ´μμ ` |æ\¢\ eTÚq |üsƒ¡q+ ∫Á‘·+ >∑\ #ês¡Tº ` 5,6 #·s¡D≤\
es¡≈£î Ç+{Ï|üì>± ` bÕsƒ¡´ $wüj·T+ô|’ #·s¡Ã kÕsê+X¯+ sêj·T&É+.
ÁbÕC…≈£îº |üìÇe«&É+ ne>±Vü≤q.
$q&É+, Ä˝À∫+∫ ` |ü&ÉeT{Ï >∑≥¢qT y˚Tdæ+<Óes¡T? n&ç–qÁ|üXï¯ \≈£î |ü⁄düÔø£+˝Àì $q&É+,
6e #Ó|üŒ&É+, <Ûësêfi¯+>± ` esê¸\T |ü&øÉ b£ ˛‘˚ @eTe⁄‘·T+~? »yêãT\T Ä˝À∫+∫ #Ó|üŒ&É+,
|æ]j·T&é #·<äe&É+, ns¡ú+ ` es¡¸+ |ü&qç |ü⁄&TÉ m˝≤ ñ+≥T+~? q\¢Vüã\¢ô|’ ns¡ú+ #˚düTø=ì
#˚dTü ø=ì#Ó|Œü &É+ ` es¡¸+ |ü&çq|ü|ü⁄&ÉT MTπs$T sêj·T&É+ #Ó|üŒ&É+, sêj·T&É+
sêj·T&É+, nuÛ≤´kÕ\ #˚kÕÔsT¡ . ˝Àì nuÛ≤´kÕ\T
kÕ<Ûqä Ç˝≤ π>j·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q #˚sTT+#·&+É .
ˇø=ÿø£ÿ Á|üX¯ï |æ\¢\qT n&É>±*
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 153

|æ]j·T&é uÀ<ÛHä ê+X¯+/kÕeTs¡´ú + uÀ<ÛHä ê eP´Vü‰\T/nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\T uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq |æ\\¢ ≈£î s¬ +&Ée
` bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+˝Àì Á|üX¯ï\qT kÕe÷Á– 45숈˝À |æ\\¢ ≈£î s¬ +&Ée
7e Ä˝À∫+∫ kı+‘· |æ\¢\‘√ #·]Ã+#ê*. #ês¡T,º ùdÿ\T, ` Ä˝À∫+∫
|æ]j·T&é e÷≥˝À¢ sêj·T&É+ düe÷<ÛëHê\qT #Ó|æŒ+#ê*. ôdÿ#Yô|Hé kı+‘·e÷≥˝À¢
(d”«j·Ts¡#q· ) ` ¬s’‘·TqT <˚XÊìøÏ yÓqTïeTTø£ n+{≤s¡T Á|üXï¯ \T sêj·T&É+.
ø£<ë? m+<äT≈£î? q˝¢ã\¢ô|’ nuÛ≤´dü+˝Àì
` yêq|ü & É ¶ | ü ⁄ Œ&É T M<Û ä T \T m˝≤ sêj·÷*. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T
ñ+{≤jÓ÷ e]í+#·+&ç. e+{Ï Á|üXï¯ \T sêj·T&É+.
|æ\¢\<ä]‘√ #Ó|æŒ+#ê*. e´øÏÔ>∑‘·+>± 1. yêq ≈£î]ùd≥|ü⁄Œ&ÉT
»yêãT\T sêj·÷*. m˝≤ ñ+≥T+<√
` |æ\¢\T sêdæq düe÷<ÛëHê\T #ês¡Tº/ |æ\\¢ ‘√ sêsTT+#·&+É .
q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. 2. π>j·T kÕsê+XÊìï
` yêø£´ <√cÕ\T, uÛ≤e<√cÕ\T nø£ås¡ kı+‘· e÷≥˝À¢
<√cÕ\T`#·s¡Ã<ë«sê dü]~<ë›*. sêsTT+#·&+É
8e ÁbÕC…≈£îº |üì ` |æ\¢\T sêdæq ÁbÕC…≈£îº |üì ìy˚~ø£qT ÁbÕC…≈£îº |üì ìy˚~ø£
|æ]j·T&é Á|ü<sä Ù¡ q #·~$+#·&+É . ª|ü<äC≤\+μ ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+
|ü<äC≤\+ ` dü]~<ä›&É+. ø£è‘ê´\≈£î `bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À
kÕeTsê∆´ìøÏ ` |ü < ä C ≤\+˝Àì nuÛ ≤ ´kÕ\qT dü+ã+~Û+∫q |ü<äC≤\+ nuÛ≤´kÕ\T
dü+ã+~Û+∫q #˚sTT+#·&+É . ø£è‘·´|üÁ‘ê\T
ø£è‘ê´\T ` dü]~<ä›&É+.
9e düè»Hê‘·àø£‘,· ` $$<Ûä s¡+>±\˝À ø£wüº|ü&ç |üì#˚ùd q\¢ã\¢ô|’ ` düè»Hê‘·àø£‘·
|æ]j·T&é Á|üX¯+dü ≈£î yê]ì >∑T]+∫ #·s¡Ã. π>j·÷ìï nuÛ≤´kÕ\T sêj·T&É+.
dü+ã+~Û+∫q bı&ç–+∫ Á|üX+¯ dü˝À
ø£è‘ê´\T sêj·T&É+ nuÛ≤´kÕ\≈£î
#ês¡Tôº |’ CyêãT\T sêj·T&É+.
sêj·T&É+
uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ` n#· T Ã nø£s
å ê\,Vü ≤\T¢ nø£
s
å ê\T >∑
T ]+∫ es¡íe÷\ ` uÛ≤wüqT >∑T]+∫
10e
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. Á|ü• ï+#·& É+ , >∑T]Ô+|ü CÒ j·T&É+ . #ês¡Tº ‘Ó\TdüTø√e&É+
|æ]j·T&é
` #·,»,i nø£åsê\ |ü<ë\qT >∑T]Ô+|ü nuÛ≤´kÕ\T sêj·T&É+.
CÒjT· &É+. ` ªH˚ì$ #˚j·T>∑\Hêμ ˝À
` #·,»,s¡ nø£åsê\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\T yÓqTø£ã&çq |æ\¢\≈£î
|ü]o*+|ü #˚j·T&É+. |ü⁄qs¡u≤Û ´dü+ ø£*+Z #·&+É .
` H˚ì$ #˚jT· >∑\Hê? e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± m+‘·
eT+~ #˚j·T>∑\s√, #˚j·T˝Òì yê]ì
>∑T]Ô+#·&+É .
‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄
 154

|æ]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡+ uÀ~Û+#·&ÜìøÏ eTT+<˚ j·T÷ì{Ÿ |ü<Ûäø±ìï ˝Ò< ë bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì
‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á–ì dæ<Ûä∆|üs¡#·Tø√yê*. bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ ≈£î nqT>∑TD+>± |æ]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£\qT ‘·j·÷s¡T
#˚düTø√e\dæ e⁄+≥T+~. ˇø£ |”]j·T&ÉT˝À uÀ~Û+#˚ bÕsƒê´+X¯ uÛ≤>∑eTTq≈£î sêdüT≈£îH˚ Á|üD≤[ø£qT |”]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£
˝Ò<ë ø±˝≤+X¯ Á|üD≤[ø£ n+{≤s¡T. BìH˚ ñ|ü n+X¯ Á|üD≤[ø£ nì ≈£L&Ü |æ\Tee#·TÃ. Á|ü‹ |”æ]j·T&ÉT˝À @$T
uÀ~Û+#ê*? @j˚T kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#ê* ? @j˚T ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#ê*. ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ uÀ<ÛHä ê
eqs¡T\ ˝Ò<ë uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ–, |æ\¢\ Á|ü‹düŒ+<äq, ne>±Vü≤q |ü]o\q e+{Ï n+XÊ\˝À dü$es¡+>±
ø±˝≤+X¯ Á|üD≤[ø£˝À sêdüTø√yê*.
|”]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£ ` k˛bÕHê\ $es¡D
I $wüjT· + :
II ‘·s>¡ ‹∑ :
III bÕsƒ+¡ ù|s¡T : @ bÕsƒêìï uÀ~ÛdüTÔHêïs√ Ä bÕsƒ¡+ ù|s¡T sêj·÷*.
IV |æ]j·T&ÉT dü+K´ : bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+ Ä s√E @ |æ]j·T&ÉT uÀ~ÛùdÔ Ä |”æ]j·T&ÉT
Áyêj·÷*.
V düeTj·T+ : 45 숈\T
VI uÀ<ÛH ä ê+X¯+/kÕeTs¡´ú + : bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ qqTdü]+∫ uÀ<ÛäHê+X¯+, kÕeTs¡∆´+, ø£è‘·´+ Áyêj·÷*.
ñ<ë: ñqTà;Ûø£s¡D ∫Á‘·+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&ç+#·&É+.
VII kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\T : á |”æ]j·T&ÉT <ë«sê @j˚T kÕeTsê›´\T kÕ~Û+#ê˝À yê{Ïì sêj·÷*.
VIII m) yÓTT<ä{Ï 45 숈\˝À : á |”æ]j·T&ÉT uÀ<ÛäHê+X¯eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q
uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T/k˛bÕHê\T : k˛bÕHê\T, ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D á ÁøÏ+~ |ü {Ϻø£˝Àsêj·÷*.

k˛bÕq+ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T/ q\¢ã\¢|üì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq

nqTuÛyÑ ê\T kÕe÷Á– eqs¡T\T

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 155

1e >∑&ç˝À k˛bÕHê\T sêj·÷* ñ<ë: ñb˛<ëÈ‘·+, 2) #·s¡Ã`ne>±Vü≤q ˝Ò< ë kÕeTsê∆´\T 3) |æ¢\\ ne>±Vü≤q
|ü]o\q.
2e >∑&ç˝À 1e >∑&ç˝Àì k˛bÕHêìøÏ nqT>∑TD+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏ j·T\T dü$es¡+>± sêj·÷*.
3e >∑&ç˝À Äs√E uÀ~Û+#˚ uÀ<ÛäHê+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ ø°\ø£ |ü<ë\T, |ü<äC≤\+ e+{Ï$ q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.
4e >∑&˝ç À ` Ä |æ]j·T&ÉT˝À uÀ<ÛHä ê+X¯eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫ nuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ uÀ<äHêuÛ´Ñ düq
kÕeTÁ– sêj·÷*.

VIII _) |æ\¢\`ne>±Vü≤q /|ü]o\q (eT÷˝≤´+ø£q+) : yÓTT<ä{Ï 45 ì$TcÕ\˝À uÀ~Û+∫q n+X¯+ô|’ |æ\¢\T

m+‘· ns¡∆+ #˚düT≈£îHêïs√ ne>±Vü≤q≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üX¯ï\T n&É>±*.
¬s+&Ée 45 ì$TwüeTT\˝À ø£*Œ+#˚ nuÛ≤´kÕ\T, ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü‹düŒ+<äq (‘·q nqTuÛÑyê\T, |æ\¢\
uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á|ü‹düŒ+<äq, e+{Ï $esê\T) sêdüTø√yê*.
e÷~] |æ]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£ (ø±˝≤+X¯ Á|üD≤[ø£)
I $wüjT· + : ‘Ó\T>∑T
II ‘·s>¡ ‹∑ : 4
III bÕsƒ+¡ ù|s¡T : esê¸\T
IV |æ]j·T&ÉT dü+K´ : 1
V düeTj·T+ : 45 숈\T (Á|ü‹s√E uÛ≤wü≈£î πø{≤sTT+∫q 90 숈\˝À yÓTT<ä{Ï 45 숈\T)
VI uÀ<ÛHä ê+X¯+ : ñqTàFÛø£s¡D ∫Á‘·+ >∑T]+∫ eT{≤¢&ç+#·&É+.
VII kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú´\T :
(1) $q&É+`Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&&É +É : ñqTàFø£s¡D ∫Á‘·+ >∑T]+∫ ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&É‘ês¡T.
π>j·÷ìï sê>∑j·TTø£Ô+>± bÕ&É‘ês¡T, n_ÛqsTTkÕÔs¡T.
(2) |ü<äC≤\+ : ∫Á‘·+ >∑T]+∫ kı+‘· |ü<ë\˝À #ÓãT‘ês¡T.
kı+‘· yêø±´˝À¢ ñ|üjÓ÷kÕÔs¡T.
(3) d”«j·T s¡#·q : yêq ≈£î]ùd≥|ü⁄Œ&ÉT m˝≤ ñ+≥T+<√ sêkÕÔs¡T.

VIII m) uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T : uÀ<ÛäHê k˛bÕHê\T.

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 156

k˛bÕq+ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T/ nqTuÛyÑ ê\T q\¢ã\¢|ìü uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq
kÕe÷Á–/eqs¡T\T
ñb˛<ëÈ‘·+ |æ\¢˝À¢/X¯óuÛÀ<äj·T+ ` u≤>∑THêïsê! n+≥÷ |ü\ø£]+#ê*. |æ\¢\T #Ó|æŒq ñqTà;Ûøs£ D¡ ∫Á‘·+
1) |ü\ø£]+|ü⁄ bÕsƒ¡+˝À ñqTàFÛø£s¡D ∫Á‘·+ >∑T]+∫ eT{≤¢&ç+#·&É+. düe÷<ÛëHê\T #ês¡Tº.
2) ñqTàFÛøs£ D¡ |æ\¢\÷! (ñqTà;Ûø£s¡D ∫Á‘·+ #ês¡Tº) #ês¡Tº˝Àì ∫Á‘êìï ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
∫Á‘·+ >∑T]+∫ #·÷&É+&ç. ∫Á‘·+˝À m+‘·eT+~ ñHêïs¡T? q\¢ã\¢ô|’
e÷{≤¢&+ç #·&+É me¬ses¡T ñHêïs¡T? sêj·T&É+.
|æ\¢\T @+ #˚düTÔHêïs¡T ?
` MT¬s|ü⁄Œ&Ó’Hê Ç˝≤ #˚XÊsê?
` es¡¸+ |ü&ÉT‘·T+fÒ MTπs+ #˚kÕÔs¡T ?
` yêHê yêHê e\¢bÕŒ π>j·T+ e#êà ?
` eùdÔ bÕ&É+&ç ?
` ∫Á‘·+˝Àì |æ\¢\T m˝≤ ñHêïs¡T ?
ˇø=ÿø£ÿ]ì n&ç– yê]‘√ e÷{≤¢&ç+#·&É+.
3) o]¸ø± ` esê¸ìï >∑T]+∫ MT nqTuÛÑe+ #Ó|üŒ+&ç ? |æ\¢\T #Ó|æŒq
Á|üø≥£ q |æ\¢\T es¡¸+˝À yê] nqTuÛÑyê\T #ÓãT‘ês¡T. düe÷<ÛëHê\T
(á Á|üX¯ï˝Ò ø±≈£î+&Ü dü+<äs√“¤∫‘·+>± Á|üX¯ï\T n&É>±*) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
mìï m≈£îÿe Á|üXï¯ \T n&ç–‘˚ nìï Á|üXï¯ \≈£î yês¡T #Ó|Œü >∑*–q q\¢ã\¢ô|’
»yêãT\T #ÓãT‘ês¡T. sêkÕÔ&TÉ .
` esê¸ìï >∑T]+∫ |æ\¢\T e÷{≤¢&çq ‘·s¡Tyê‘· n+<äT≈£î
dü+ã+~Û+∫q π>j·T o]¸ø£qT Á|üø£{Ï+#·&É+.
4) H˚|<ü ´äÛ + uÛÑ÷$T, #Ó≥T¢, ø=+&É\T, eT+#·T, m+&É, ˙s¡T, @s¡T, esê¸\T
q~, e+{Ï yê{Ï‘√ Á|üø£è‹ ì+&ç ñ+≥T+~.
Á|üøè£ ‹ n+<ëìï nqTuÛ$Ñ +#ê*. esê¸\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT Á|üøè£ ‹
m+‘· n+<ä+>± ñ+≥T+<√ e]ídü÷Ô á π>j·T+ <ë«sê
H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T.
esê¸\T nH˚ π>j·÷ìï s¡∫+∫q ø£$. ªªl yêq
5) ø£$ |ü]#·j·T+ yêqe÷eT˝…’ es¡<ë#ês¡T´\T>±s¡ì ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. yêqe÷eT˝…’ yêqe÷eT˝…’
es¡<ë#ês¡T´\T es¡<ë#ês¡T´\T
II bÕsƒê´+X¯+ô|’ |æ\¢\÷! ªesê¸\Tμ π>j·÷ìï MTe¬s’Hê bÕ&É‘êsê? ∫Á‘·+
#·s¡Ã ` bÕ&É+&ç #·÷<ë›+? MT≈£î e∫Ãq≥T¢ bÕ&É+&ç.
ne>±Vü≤q |æ\¢\T bÕ&É‘ês¡T $T–*qyês¡T $+{≤s¡T.
2) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\÷ ! H˚˙ π>j·÷ìï sê>∑j·TTø£Ô+>± \j·T
bÕ&É&+É ã<ä›+>± bÕ&ç $ì|ækÕÔqT $q+&ç.
3) |æ\¢\‘√ (ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕ&É‘ê&ÉT, |æ\¢\T $+{≤s¡T).
bÕ&ç+#·&+É |æ\¢\÷ ! π>j·÷ìï bÕ&É>± $Hêïs¡T >∑<ë! Ç|ü⁄Œ&ÉT |æ\¢\
4) ∫Á‘·+ MTs¡T n˝≤π> bÕ&É+&ç. (ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\‘√ bÕ&çkÕÔ&ÉT) dü+uÛ≤wüD\T
Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\÷ ! ∫Á‘êìï #·÷∫ »yêãT\T q\¢ã\¢ô|’
dü+uÛ≤wüD\T #ÓbÕŒs¡T ø£<ë ! es¡¸+˝À Ä&ÉT≈£î+≥Tqï |æ\¢\T @+ sêj·÷*
eT{≤¢&TÉ ≈£î+≥THêïs√ }Væ≤+∫ Ç<äs› T¡ |æ\\¢ T e∫à #Ó|Œü +&ç.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 157

VIII _) |æ\¢\ ne>±Vü≤q ` |ü]o\q (eT÷˝≤´+ø£q+)

|æ\¢\÷ ! MTs¡T π>j·÷ìï #·ø£ÿ>± bÕ&Üs¡T. Ç|ü⁄Œ&û π>j·T+ >∑T]+∫ ø=ìï Á|üX¯ï\ø£T »yêãT\T #Ó|üŒ+&ç.
1. π>j·÷ìï $qï|ü⁄Œ&ÉT MT πøeTì|æ+∫+~?
2. Ç˝≤+{Ï π>j·÷\T @j˚T dü+<äsꓤ\˝À bÕ&É‘ês¡T.
3. π>j·÷ìï sêdæ+~ mes¡T ?
4. es¡¸+ ≈£î]dæq|ü⁄&ÉT m˝≤ ñ+≥T+<√ ‘Ó\Œ+&ç ?
5. MTs¡T bÕ&çq esê¸\T π>j·T+ mes¡T u≤>± bÕ&Üs¡T.
IX ¬s+&Ée 45 숈\˝À |æ\¢\≈£î Äj·÷ kÕeTsê∆´\ô|’ nuÛ≤´dü+ ø£*Œ+#ê*. Äj·÷ kÕeTsê∆´\≈£î dü+ã+~Û+∫q
nuÛ≤´kÕ\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
X ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü‹düŒ+<äq :
` 90 ìeTTwüeTT\T |üPs¡ÔsTTq |æ<ä|ü ‘·q nqTuÛÑyê\T, nqTuÛÑ÷‘·T\T |æ\¢\ Á|ü‹düŒ+<äq, uÛ≤>∑kÕ«eT´+ `
Á|ü>∑‹ >∑T]+∫ sêj·÷*.
m˝≤ nsTT‘˚ X¯Øs¡ s¡ø£åD <ë«sê X¯Øs¡+ <Ûäè&É|ü&ÉT‘·T+<√, •ø£åD <ë«sê ãT~∆ |ü<äTHÓ≈£îÿ‘·T+<√,
Ä‘·à $ø±dü+ ≈£L&Ü <ëìøÏ ‘·>∑Z nuÛ≤´kÕìïe«&É+ <ë«sêH˚ kÕ<Ûä´|ü&ÉT‘·T+~.

6.3 eT~+|ü⁄ eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«#·q+, ÄeX¯´ø£‘· eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘·

ˇø£ |üìì #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· Ä |üì m+‘·es¡≈£î |òü\e+‘·yÓTÆq<√ |ü]o*+#·Tø√yê*. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñ
bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT uÀ~Û+∫q n+XÊìï $<ë´s¡T\ú T m+‘·es¡≈î£ Á>∑V≤æ +#ês√ ‘Ó\düTø√yê*. ‘êqT Ä•+∫q kÕeTsêú´\T
|æ\˝¢ À¢ m+‘· es¡≈î£ kÕ~Û+#·>*∑ >±&√ |üØøÏ+å #·Tø√yê*. ˇø£yfi˚ ¯ kÕ~Û+#·˝øÒ £ b˛sTTq≥¢sTT‘˚ yê{ÏøÏ ø±s¡D≤\T ø£qT>=ì
uÀ<ÛHä ê $<ÛëHêìï e÷s¡TÃø=ì ‘·q uÀ<Ûqä qT ìs¡«Væ≤kÕÔ&TÉ . BìH˚ |ü]>∑Dq+ ˝Ò<ë eT~+|ü⁄ n+{≤s¡T. eT÷˝≤´+ø£q+
nì ≈£L&Ü e´eVü≤]kÕÔs¡T. ˇø£ <ëì ø£+fÒ ˇø£{Ï $XÊ\ |ü]~Û ø£\~. Á|ür~ ‘·q |ü]~Û˝À |æ\¢\ nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
n+#·Hê y˚ùdy˚!
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ »]π> uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ eTT+<˚ \øå±´\qT ìπs•∆ +#·Tø√yê*. \øå±´\qT
<äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#ê*. \øå±´\qT, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± $<ë´s¡Tú\qT
|üØøÏ+å #ê*. $<ë´s¡T\ú T uÀ<ÛHä ê nuÛ´Ñ düq nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. nuÛ´Ñ düq Á|ües¡qÔ <ë«sê ãVæ≤s¡‘Z e· Te⁄‘·T+~.
ø±ã{Ϻ ‘=* Á|ües¡Ôq G Á|ües¡ÔHê e÷s¡TŒ R n+‹eT Á|ües¡Ôq.
ø±e⁄q uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ˝Ò<ë nqTuÛyÑ ê\ <ë«sê e#˚à |ò*ü ‘ê\qT n+#·Hê y˚jT· &ÉyT˚ eT÷˝≤´+ø£q+
eT~+|ü⁄ eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+ <ë<ë|ü⁄>± ˇø£fÒ. ˇπø uÛ≤eq≈£î #Ó+~q$. ø±ì eT~+|ü⁄ ø£+fÒ eT÷˝≤´+ø£q+
düeTÁ>∑yTÓ qÆ ~. eT]+‘· $düè‘Ô y· TÓ qÆ ~. $•wüyº TÓ qÆ ~. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· ˝À |æ\\¢ ≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ yê] kÕeTsê∆´\qT
|üØøÏ+å #·&+É eT~+|ü⁄. n<=ø£ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏjT· . ˇø£ n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· |üPs¡sÔ TTq ‘·sT¡ yê‘·
<ëì |òü*‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q |üØø£å ìs¡«Væ≤+#·&É+ eT÷˝≤´+ø£q+ `eT~+|ü⁄ ìs¡+‘·s¡+ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 158

n+‘·sꓤ>∑yÓTÆ nuÛÑ´düq eT÷˝≤´+ø£q+>± ñ+≥T+~. eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹
>∑T]+∫ n+#·Hê y˚ùd~>± ñ+≥T+~. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£qeTT≈£î eT~+|ü⁄>± dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+qT
eT÷˝≤´+ø£q+>± |ü]>∑D+Ï #·e#·TÃ. eT~+|ü⁄ ˇø£ ø√D≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q~ e÷Á‘·yT˚ . ø±ì eT÷˝≤´+ø£q+ ãVüQeTTK+.
$<ä´ e´øÏÔøÏ ns¡úe+‘·yÓTÆq J$‘êìï#˚Ã ø±s¡´Áø£eT+ ` mHé.dæ.m|òt. 2005
eT÷˝≤´+ø£q+ ÄeX¯´ø£‘· eT]j·TT ÁbÕeTTK´‘· :
Ç+‘·≈£î eTT+<äT neT\T˝À ñqï |üØøå± $<Ûëq+ πøe\+ C≤„Hêìï e÷Á‘·y˚T |üØøÏå+#˚~>± ñ+&˚~. #·~$q
$wüj÷· \T ø=ìï >∑Ts¡T≈Ô î£ ‘Ó#T· Ãø=ì Áyêj·T&É+ e÷Á‘·yT˚ »]π>~. b˛*ø£\T, ñ<ëVü≤s¡D\T, nqTÁ|üjT· Tø£+Ô , s¡kÕqTuÛeÑ +,
düè»Hê‘·àø£‘· yÓTT<ä˝…’q $$<Ûä uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\T |üØøÏå+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò≈£î+&Ü ñ+&˚~. uÛ≤cÕ yê´dü+>±\˝À
øπ e\+ *œ‘· #·s´¡ e÷Á‘·yT˚ |üØøÏ+å #˚~>± ñ+&˚~. $T–*q uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\qT |üØøÏ+å #·&ÜìøÏ M\T>± ˝Ò<Tä . ø±ã{Ϻ
sê‘· |üØø£å˝Àì |ü\T ˝ÀbÕ\T düe]+#·&ÜìøÏ, $<ë´]∆ eT÷]ÔeT‘ê«ìï dü ]>± n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ, XÊÁd”Ôj·T+>±
|ò*ü ‘ê\T $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ Ä<ÛTä ìø£ eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+ Á|üyX˚ ô¯ |≥ºã&ç+~. eTq sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ 1971e dü+e‘·‡s¡+˝À
bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |üØø£å\ |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\qT ‘·|æŒ+#˚ |ü<ä∆‹ì s¡<äT› #˚dæ+~. BH˚ï HêHé&çf…q¸Hé |ü<ä∆‹ n+{≤s¡T.
eT÷˝≤´+ø£q+ nq>±H˚ |üØø£\å T ìs¡«Væ≤+#·&+É nH˚~ n+<ä] uÛ≤eq. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T düe÷»+
yÓTT‘·Ô+ eT÷˝≤´+ø£Hêìï |üØø£å\ ø√D+˝ÀH˚ #·÷düTÔHêïs¡T. |üØø£å\+fÒ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq düe÷#êsêìï ã{°º
|ü{Ϻ+∫ sêsTT+#·&Éy˚T nH˚ uÛ≤eq <Ûäè&É+>± Hê≥T≈£îb˛sTT+~. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì e÷|üq+ #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚
e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T, sê´+≈£î\T, |æ\¢\ô|’ ìs¡+‘·s¡+ ˇ‹Ô&ç ø£*ZdüTÔHêïsTT. e÷s¡Tÿ\ kÕ<Ûäqj˚T <Û˚´j·T+>± ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T
á $<ÛëHêìï Áb˛‘·‡Væ≤düTÔHêïs¡T.
Ç|ü⁄Œ&ÉT neT\T˝À ñqï kÕeTsê∆´<Ûë]‘· uÀ<Ûqä ˝À Bì ÁbÕeTTK´‘· ô|]–+~. kÕeTs¡´∆ <Ûë]‘· eT÷˝≤´+ø£q+
ìs¡«Væ≤+#ê*. ñbÕ<ë´j·TT\T ø£˙dü nuÛÑ´düq kÕúsTT\qT uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\qT düeTÁ>∑+>± ne>±Vü≤q #˚düTø=ì ‘·–q
uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\‘√ Ä•+∫q kÕeTsê∆´\T, nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T kÕ~Û+∫ kÕeTsê∆´<Ûë]‘· eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*. ñ
bÕ<Ûë´j·TT\T nuÛÑ´düHêìøÏ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ ñqï dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+#ê*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 159

Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ nqTdü]düTÔqï~ kÕeTsêú´<Ûës¡ uÀ<Ûäq eT]j·TT nuÛÑ ´düq+. Ç|üŒ{Ï bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T uÛ≤cÕ
kÕeTsêú´\ ÁbÕ‹|ü~ø£q s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. $$<Ûä kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq ø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $$<Ûä uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T\T ø£*ŒkÕÔs¡T. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T m+‘· Á|üuÛ≤e+‘·+>± ñ+fÒ |æ\¢˝À¢ kÕeTsêú´\T n+‘· u≤>± eè~∆
#Ó+<äT‘êsTT. ø±ã{Ϻ H˚{Ï ‘Ó\T>∑T yê#·ø±\ <ë«sê uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\T kÕ~Û+#˚ ø£èwæ#˚j·÷*. eT÷˝≤´+ø£Hêìï
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+˝À uÛ≤>∑+>± ‘·–q $<Ûä+>± uÀ<Ûäq #˚dæ uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\T $<ë´s¡Tú\˝À ô|+bı+~+#ê*.
|æ\¢\T uÛÑj·T+‘√ #·<äTe⁄≈£îH˚˝≤ Áù|πs|æ+#·&É+ eT÷˝≤´+ø£q+ \ø£å´+ ø±<äT ` NCF 2005
Á|üdüTÔ‘· eT÷˝≤´+ø£q+ ñbÕ<Ûë´j·T πø+ÁBø£è‘·+>± ñ+~. Ç~ e÷s¡e\dæ ÄeX¯´ø£‘· #ê˝≤ ñ+~. Á|ü>∑‹
|üÁ‘ê\ ù|]≥ |æ\¢\≈£î n+~+#˚ düe÷#ês¡+ bÕsƒ¡´ $wüj·÷\ô|’ e÷Á‘·y˚T ø±ø£ düVü≤ bÕsƒê´+XÊ\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdü÷Ô
|æ\¢\ düeTÁ>∑ Á|ü>∑‹ì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î n+~+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£èwæ
#˚jT· e\dæjT· Tqï~. bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ìs¡«Væ≤+#˚ nH˚ø£ kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T, #·sá \T, ôd$THêsY\T, b˛{°\T, »]|æ+#˚
C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\T, Ä&ç+#˚ Ä≥\T, bÕ&ç+#˚ bÕ≥\T, bÕsƒ¡XÊ\ yê]¸ø√‘·‡yê\T ` Çe˙ï bÕsƒê´+XÊ˝Ò! ø±˙
düVü≤bÕsƒê´+XÊ\T. bÕsƒê´+X‚‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T ø±e⁄. bÕsƒ¡XÊ\˝À »]π> düeTdüÔ ø±s¡´Áø£e÷\ yÓTT‘·Ôy˚T ø£]≈£î´\yéT.
áHê&ÉT e÷]q dü]ø=‘·Ô nuÛÑ´düq $<ÛëHê\qTã{Ϻ düVü≤bÕsƒ¡´ ø±s¡´Áø£e÷\T ≈£L&Ü eTq ø£]≈£î´\yéT˝À ˇø£ uÛ≤>∑y˚T.
ø£qTø£ düVü≤bÕsƒ¡´ ø±s¡´Áø£e÷\T nH˚ e÷≥ bÕ‘· bÕ≥. n+<äTπø ø=‘·ÔbÕ≥ bÕ&É<ë+!!

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 160

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

ÄsY.{Ï.Ç. 2009 Á|üø±s¡+ |æ\¢\T düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#·&É+˝À bÕsƒ¡XÊ\˝À u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#·e\dæ
e⁄+≥T+~. |æ\¢\T XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>±, HÓ’‹ø£+>±, uÛ≤y√<˚«>∑ |üs¡+>± n_Ûeè~∆ #Ó+<ë*. Ç+<äTø√dü+ bÕsƒ¡´
$wüj·÷\‘√ bÕ≥T, |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, $\Te\T, yÓ’Ks¡T\T, Ä≥\T, bÕ≥\T, yÓTT<ä\T>∑T yê{Ï˝À |æ\¢\T n_Ûeè~∆
#Ó+<ë*. á H˚|ü<Ûä´+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï nìï $wüj·÷ ˝˝À¢ nq>± bÕsƒ¡´, düVü≤ bÕsƒ¡´ $wüj·÷˝À¢
|üP]Ô kÕúsTT˝À neT\T #˚j·÷\ì á #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 29 #ÓãT‘·T+~.
ªªìs¡+‘·s+¡ μμ n+fÒ |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì ˇø£ dü+<äsꓤìø√, dü+|òTü ≥qø√ |ü]$T‘·+ #˚jT· ≈£î+&Ü m\¢|⁄ü Œ&ÉT |ü]o*+#·&+É .
‘·s¡>∑‹˝À, ‘·s¡>∑‹ >∑~ ãj·T≥ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ‘Ó\TdüTø√e&É+. eT]+‘· |ü⁄s√_Ûeè~∆øÏ kÕ~Û+#·&É+ nH˚~ ìs¡+‘·s¡+
»s¡>±*. |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ $ø±kÕ\qT ˇø£ Áø£eT |ü<ä∆‹˝À |ü] o*düTÔHêïeTì |æ\¢\≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚
|ü]o*+#ê*. BìH˚ ìs¡+‘·s¡ eT÷˝≤´+ø£q+>± ù|s=ÿqe#·TÃ.
düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q eT+fÒ |æ\¢\ n_Ûeè~∆ì bÕsƒ¡´ $wüj·÷\‘√bÕ≥T, düVü≤bÕsƒ¡´ $wüj·÷\T nq>±
$\Te\ $<ä´, |üì nqTuÛeÑ +, ø£fi≤ $<ä´, ø£+|üP´≥sY $<ä´, yê´j·÷eT, Äs√>∑´ $<ä´ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À eT÷˝≤´+ø£q+
#˚j·÷*. á $<Ûä+>± |æ\¢\ düs¡«‘√ eTTU≤_Ûeè~∆‘√ dü+ã+<Ûä+ ñqï nìï $wüj·÷\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&Üìï
düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤s¡T. bÕsƒ´¡ $wüj÷· \˝À Äj·÷ düã≈® î£ \º ≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕeTsê∆´\T, nuÛ´Ñ düHê |ò*ü ‘ê\qT,
HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT n˝≤π> düV≤ü bÕsƒ´¡ $wüj÷· \≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕeTsê∆´\T/nuÛ´Ñ düHê |ò*ü ‘ê\qT, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT eT÷˝≤´+ø£q+
#˚j·÷*. |æ\¢\ jÓTTø£ÿ, C≤„Hê‘·àø£, e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X ¯ s¡+>±\≈£î #Ó+~q nìï n+XÊ\qT ø£*|æ #˚ùd
eT÷˝≤´+ø£q+ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤s¡T. eT]+‘· ns¡eú +‘·+>± #ÓbÕŒ\+fÒ Á|üdTü ‘Ô +· q&ÉTdüTqÔ ï~ kÕeTsêú´<Ûës¡,
ø£è‘ê´<Ûës¡ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+.
nuÛ´Ñ düq+ ` eT÷˝≤´+ø£q+
uÛ≤cÕuÛÑ´düHêìøÏ dü+ã+~Û+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìπs›•+#·T≈£îqï uÛ≤cÕ \øå±´\qT |æ\¢˝À¢ kÕ~Û+|ü #˚j·T&ÜìøÏ,
|æ\¢˝À¢ uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ »s¡>∑&ÜìøÏ mH√ï s¡ø±\ eT~+|ü⁄ kÕ<ÛäHê\T nedüs¡eTe⁄‘êsTT. eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+˝À |æ\¢\
uÛ≤wü, ne>±Vü≤q, n_Ûs¡T#·T\T, Ädü≈£îÔ\T, HÓ’|ü⁄D≤´\‘√bÕ≥T $_Ûqï nuÛÑ´düq $<ÛëHê\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø√yê*.
uÛ≤wüqT bı+<ä&É+ n+fÒ uÛ≤wüqT H˚s¡TÃø√e&Éy˚Tø±<äT, uÛ≤wüqT düè»Hê‘·àø£+>±, ‘ê]ÿø£+>±, dü+<äs√“¤∫‘·+>±
$ìjÓ÷–+#·>∑\>∑&É+. ø±ã{Ϻ M≥ìï+{Ï˙ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚düTÔHêïe÷ ˝Ò<ë nH˚~ Ä˝À∫+#·e\dæq $wüj·T+.
n+<äT≈£î ‘·–q eT÷˝≤´+ø£Hê $<ÛëHê\qT, kÕ<ÛHä ê\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. eT÷˝≤´+ø£q+ nuÛ´Ñ düq+˝À n+‘·sꓤ>+∑ >±
ìs¡+‘·s¡+ »]π> Á|üÁøÏj·T>± ìs¡«Væ≤+#·>∑\>±*. n+<äT≈£î á ÁøÏ+~ n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q bı+<ë*.
1. nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eT~+|ü⁄ (Assessment for Learning)
2. nuÛÑ´düq+ »]π>≥|ü⁄Œ&ÉT eT~+|ü⁄ (Assessment as Learning)
3. nuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄ (Assessment of Learning)

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 161

1. nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eT~+|ü⁄ : |æ\¢\T nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\˝À / ø£è‘·´eTT\˝À bÕ˝§Zì H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï|ü⁄&ÉT yê]ì
|ü]o*dü÷Ô $<ë´]∆ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêï&Ü ? H˚s¡TÃø√e&É+˝À Çã“+~ |ü&ÉT‘·THêï&Ü ? @j˚T ø£è‘ê´\˝À H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ
Çã“+~ |ü&TÉ ‘·THêï&ÉT? @$<Ûyä TÓ qÆ düV≤ü ø±s¡+ n+~ùdÔ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤&ÉT yÓTT<ä˝q’… $wüj÷· \T <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì |ü]o*dü÷,Ô
‘·q uÀ<ÛäHê $<ÛëHêìï e÷s¡TŒ #˚düTø√e&ÜìøÏ rdüTø=H˚ #·s¡´\T nuÛÑ ´düq+ ø=s¡≈£î eT~+|ü⁄ ˝Ò<ë nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T
|üs#¡ T· ø√e&ÜìøÏ eT~+|ü⁄ n+{≤+.
bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ Á|ü‹düŒ+<äq, sê‘· |üqT\T,
bÕ˝§Zqï ÁbÕC…≈£îº\T |ü]o*+#˚ dü+<äs¡“¤+˝À |æ\¢\T mø£ÿ&É Çã“+~ |ü&ÉT‘·THêïs¡T, @$T #˚j·T˝Òø£ b˛‘·THêïs¡T ñ
bÕ<Ûë´j·TT&ÉT >∑T]Ô+∫ yê]øÏ nedüsy¡ TÓ qÆ nuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+∫ nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√e&ÜìøÏ nuÛ´Ñ düq+
ø=s¡≈£î eT~+|ü⁄ #˚dæq≥¢e⁄‘·T+~.
bÕsƒ+¡ ˝Àì n+X¯+ô|’ $<ë´s¡T\∆ ‘√ Á|ü•ï+#˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À, #·]Ã+#˚ dü+<äs“¡ +¤ ˝À |æ\\¢ T m˝≤ bÕ˝§Z+≥THêïs¡T.
m˝≤ düe÷<ÛëHê\T #ÓãT‘·THêïs¡T? düŒwü+º >±, ùd«#·Ã>¤ ± #ÓãT‘·THêïsê? n&ç–q <ëìøÏ dü]jÓTÆ q »yêãT #ÓãT‘·THêïsê?
Ç‘ê´~ $wüj·÷\T |ü]o*+#·&Éy˚T nuÛÑ´düqeTTqT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+>± uÛ≤$+#ê*. |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>±
|æ\\¢ ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ düV≤ü ø±s¡+ n+~+∫ kı+‘·+>± #Ó|Œü &ÜìøÏ, sêj·T&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É+ nuÛ´Ñ düq+ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√e&ÜìøÏ
˝Ò<ë nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eT~+|ü⁄ ne⁄‘·T+~.
2. nuÛÑ´düq+ »]π>≥|ü⁄Œ&ÉT eT~+|ü⁄ (Assessment as Learning)
bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£*Œ+#˚ nuÛÑ´düq nqTuÛÑyê\T ˝Ò<ë düìïy˚XÊ\T |æ\¢\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚$>± ñ
+&Ü*. |æ\¢\T nuÛÑ´düq düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§Zì H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï|ü⁄Œ&ÉT yê]ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&Üìï nuÛÑ´düq+
»]π>≥|ü⁄Œ&ÉT #˚ùd eT~+|ü⁄ n+{≤+. nuÛÑ´düq+, eT÷˝≤´+ø£q+ y˚s¡T y˚s¡T>± ø±≈£î+&Ü nuÛÑ´düq+ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&˚
eT÷˝≤´+ø£q+ ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î |æ\¢\T ˇø£ n+X¯+ô|’ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À »]π> #·s¡´\˝À bÕ˝§Zqï|ü⁄&ÉT yês¡T
‘·eT n_ÛÁbÕj·TeTT\qT @$<Ûä+>± e´ø£Ô+ #˚düTÔHêïs¡T, $wüj·÷ìï ns¡ ∆+ #˚düTø√e&ÜìøÏ @ $<Ûä+>± Á|ü•ïdüTÔHêïs¡T,
e+{Ï n+XÊ\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]o*+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~. á |ü]o\q <ë«sê |æ\¢\T @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs√
eT~+|ü⁄ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±e⁄q Ç~ nuÛ´Ñ düq+ »]π>≥|ü⁄Œ&ÉT eT÷˝≤´+ø£q+ áÁøÏ+~ dü+<äsꓤ\˝À nuÛ´Ñ düq+‘√
bÕ≥T eT~+|ü⁄ »s¡|üe#·TÃ.
` bÕsƒê´+X¯+ô|’ »]π> #·s¡Ã\˝À
` ø£è‘ê´\T, »≥Tº |üqT\ ìs¡«Vü≤D <ë«sê uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q
` ÁbÕC…≈£îº |üqT\ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&É+
` qeT÷Hê\T, |ü{≤\T, e÷~s¡T\T, Á>±|òt\T s¡÷bı+~düTÔqï|ü⁄&ÉT
` düè»Hê‘·àø£ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥Tqï|ü⁄&ÉT.
` yÓTÆ+&é e÷|æ+>¥ô|’ »]π> #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Zì ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T e´ø£ Ô|üs¡TdüTÔqï|ü⁄Œ&ÉT
Ç˝≤ nuÛ´Ñ düq+ »s¡T>∑T‘·Tqï dü+<äsꓤ˝À¢ |æ\\¢ T bÕ˝§Zì H˚sT¡ Ã≈£î+≥Tqï|ü⁄Œ&ÉT, yê] |üÁ‹düŒ+<äq\T |ü]o*+∫
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+, e+{Ï yê{ÏøÏ m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT |ü]o*+∫ ñbÕ<Û ë´j·TT&ÉT ‘·q &Ó’Ø˝À qyÓ÷<äT #˚düTø√yê*.

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 162

3. nuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄ : (Assessment of Learning)

|æ\¢\T Äj·÷ kÕeTsê∆´\˝À m+‘· n_Ûeè~∆ #Ó+<ës√,m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó*ù|<˚ nuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ
eT÷˝≤´+ø£q+ |æ\¢\T $$<Ûä nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥÷ $$<Ûä uÛ≤eq\T, e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ\qT, Á|üÁøÏj·T
HÓ’|ü⁄D≤´\qT bı+<äT‘ês¡T. Ç˝≤ |æ\¢\T bı+~q C≤„Hêìï ø=+‘·ø±\+ ‘·s¡Tyê‘· |üØøÏå+#·&Éy˚T ªªnuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ
eT÷˝≤´+ø£q+μμ Ç~ |æ\\¢ e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T s¡÷|ü+˝À Á|ü<]ä Ù‘· eTÚ‘·T+~. Ç~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #˚‘· eT÷˝≤´+ø£q+
#˚j·Tã&ÉT‘·T+~. Ç~ dü+e‘·‡sêìøÏ 3 kÕs¡T¢ »s¡T>∑T‘·T+~. á $<Ûëq+˝À $<ë´s¡T›\T ˇπøkÕ] ˇπø $<Ûä+>±
eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Tã&É‘ês¡T. ˇø£ ≥sYà |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡Tyê‘· ìs¡«Væ ≤+#˚ |üØø£å\T ªªnuÛÑ´düq jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄ `
nuÛ´Ñ düq+ jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄ \ø£àå D≤\T :`
` πøe\+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˝Ò<ë u≤Vü≤´ ìø£wü\ Ä<Ûës¡+ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì n+#·Hê y˚düTÔ+~.
` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ |òü*‘ê\T e÷s¡Tÿ\T eT]j·TT Áπ>&ÉT\T <ë«sê Á|ü<ä]Ù+#·ã&É‘êsTT.
` |æ\¢\+<ä]˙ ˇπø $<Ûëq+˝À eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
á $<Ûëq+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T >∑Ts¡T+Ô #·Tø√e\dæq$
` nìï kÕeTsê∆´\T |ü]o*+#ê* kÕeTsê∆´<Ûë]‘· |üØø£å |üÁ‘·+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*.
` |æ\¢\ »yêãT |üÁ‘ê\T |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT mø£ÿ&É yÓqTø£ ã&ܶs√ >∑T]Ô+∫ yê{Ïì dü]#˚j·T&ÜìøÏ uÀ<ÛäHê
eP´Vü‰\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
` ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·Tø√yê*.
nuÛÑ´düHêìï m˝≤ eT~+|ü⁄ #˚j·÷*.
` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì qyÓ÷<äT #˚j·T&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ e÷|üqT\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
` |æ\¢\ H√≥T |ü⁄düÔø±\T, &Ó’Ø\T, b˛s¡Tºbò˛*jÓ÷\T, dü+|òüT≥q s¡#· q (nqø√¶≥T\T), »≥Tº ìy˚~ø£\T, ñ
bÕ<Ûë´j·TTì |ü]o\q\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïqìï+{Ïì eT~+|ü⁄ kÕ<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.
` Á|ü‹ s√E ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ìs¡«Væ≤+#˚ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ì |ü]o*+#ê*. Á|ü‹ n+X¯+ô|’
e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ç+>¥ qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
` eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ s¡÷bı+~+#˚ Á|üXï¯ \T øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ $wüj÷· ìπø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü Ä˝À∫+|ü
#˚ùd$>±, ãVüQfi¯ düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã$>±, düyê\T‘√ ≈£L&çq$>± ñ+&Ü*.
` πøe\+ nuÛÑ´düq |òü*‘ê\qT ø±≈£î+&Ü n<Ûä´düq nqTuÛÑyê\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.
` |æ\¢\ »yêãT |üÁ‘ê\qT yê] düeTø£å+˝À ~<ë›*. ˝Ò<ë |æ\¢\‘√ dü]~~›+#ê*. d”«j·T eT÷˝≤´+ø£Hêìï
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. |æ\¢\T ‘·eTqT ‘êeTT dü]~<äT›ø√&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs ¡T.
nuÛÑ´düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+ø£q+ ñ|üjÓ÷>±\T :
` |æ\¢\T kÕ~Û+∫q Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT #˚j·T&ÜìøÏ, kÕeTsê∆´\T @ y˚Ts¡≈£î kÕ~Û+#ês√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ.
` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 163

` uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T yÓTs¡T>∑T |üs¡#·Tø√e&ÜìøÏ

` bÕsƒX¡ Ê\ kÕúsTT˝À eT]j·TT ‘·s>¡ ‹∑ kÕúsTT˝À, >∑TD≤‘·àø£ nuÛ´Ñ düHêìï b˛\TÃø√e&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£qeTT ` eT÷˝≤´+ø£q s¡ø±\T
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï neT\T #˚j·T&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£Hêìï ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
1. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Evaluation)
2. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Evaluation)
$<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À |æ\¢˝À¢ Ä ‘·s¡>∑‹ kÕeTsê∆´\T m+‘·es¡≈£î ñHêïjÓ÷ >∑T]Ô+#·&É+ ø√dü+
ÁbÕs¡+uÛÑ |üØø£å ìs¡«Væ≤+#ê*. á |üØø£å e\q $<ë´]ú kÕúsTT ìsêús¡ D »s¡T>∑T‘·T+~.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ : ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ìs¡«Væ≤düTÔqï nuÛÑ´düq ø£è‘ê´\˝À |æ\¢\T bÕ˝§Zqï|ü ⁄&ÉT |æ\¢\T m˝≤
H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡T? @$T H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡T ? m≈£ÿ&É yÓqTø£ ã&ÉT‘·THêïs¡T? Bìï m˝≤ dü]~<ë›* ? nH˚ n+XÊ\qT
m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT n+#·Hêy˚d÷ü ,Ô nedüsy¡ TÓ qÆ #·s´¡ \T #˚|{ü ºÏ Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ, |æ\\¢ nuÛ´Ñ düHêìï yÓTs¡T>∑T |üs#¡ &· ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&˚ eT÷˝≤´+ø£q+ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+. Ç~ ìs¡+‘·s¡+ »]π> Á|üÁøÏj·T, uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D
düeTj·T+˝À, Ä ‘·sT¡ yê‘·, |æ\\¢ T ‘√{Ï yê]‘√ ø£\dæ |üì#˚dTü qÔ ï|ü⁄ &ÉT, Ç+{Ï|ìü , ÁbÕC…≈î£ º |üqT\T, H√≥T |ü⁄düøÔ e£ TT\T
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ. Á|ü<Ûëq+>± Ç~ nuÛÑ´düq+ ø=s¡≈£î eT÷˝≤´+ø£q+
(Evaluation for Learning) |üØøÏå+#·&ÜìøÏ ˝Ò<ë n+#·Hê y˚j·T&Üìπø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü ‘·<äT |ü] n_Ûeè~∆øÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq »s¡T>∑T‘·Tqï düeTj·T+˝À ìs¡+‘·s+¡ |ü]|ü⁄wæìº dü÷Ô (feed back) ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]∆øÏ
‘·eT≈£î ‘êeTT dü]#˚düT≈£îH˚ M\T ø£*ŒdüTÔ+~.
kÕ<ÛäHê\T : ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚~ dü«uÛ≤e Ø‘ê´ ìs¡+‘·s¡+ »]π> eT÷˝≤´+ø£q+ ø±ã{Ϻ Á|ü<Ûëq+>± 4
s¡ø±\ kÕ<ÛäHê\qT ñ|üjÓ÷–+#ê*.
1. |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äq (Participation & Reflection)
2. |æ\¢\ sê‘· n+XÊ\T (H√≥T|ü⁄düÔø±\T, nôd’HéyÓT+≥T¢, nuÛ≤´kÕ\T yÓTT<ä\>∑Tq$).
3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T (Project Works)
4. \|òüTT|üØø£å (Slip Test)
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q kÕ<ÛäHê\qT >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1. |æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äq : bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq ø£è‘ê´\˝À |æ\\¢ T bÕ˝§ZH˚ $<Ûëq+, yês¡T
H˚sT¡ Ã≈£îH˚ Áø£e÷ìï Á|ü>‹∑ ì ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~. |æ\\¢ T $q&É+, $qï<ëìì ns¡+∆ #˚dTü ø=ì ùd«#·Ã>¤ ± e÷{≤¢&&É +É , #·~$q
<ëìì ns¡+∆ #˚dTü ø√e&É+ ‘·eT Ä˝À#·q\qT e´ø°øÔ ]£ +#·&+É , Á|ü•ï+#·&+É e+{Ï yê{Ïì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]o*+#ê*.
‘·eT ‘√{Ï |æ\¢\‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡´ »]ù| $<Ûä +, #·s¡Ã\˝À bÕ˝§Z+≥Tqï|ü⁄&ÉT, »≥Tº |üqT\\˝À
bÕ˝§Z+≥Tqï|ü⁄Œ&ÉT, |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï |ü]o*+#·&É+ <ë«sê yê] uÛ≤cÕkÕúsTTì n+#·Hêy˚j·Te#·TÃ. Á|ü<Ûëq+>±
$qï<ëìì >∑T]+∫ ‘Ó*dæq <ëìì>∑T]+∫ #·~$q <ëìì >∑T]+∫ Á|ü•ï+∫q|ü⁄&ÉT |æ\¢\ Á|ü‹düŒ+<äq ã{Ϻ yê]
‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄
 164

ne>±Vü≤q kÕúsTTì n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ìs¡+‘·s¡eTT |æ\¢\qT |ü]o*dü÷Ô ñ+&Ü*.
|æ\\¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äqqT Á|ü‹jÓTTø£ÿ]ì >∑T]+∫ |ü]o*+∫q n+XÊ\qT ‘·eT &ÓØ’ ˝À qyÓ÷<äT #˚dTü ø√yê*.
‘·<ë«sê yê]kÕúsTTì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Te#·TÃ.
2. sê‘· n+XÊ\T : uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\˝À ªªsêj·T&É+μμ ø£wüº‘·s¡yÓTÆq kÕeTs¡∆´+. |æ\¢\ T ‘·|ü⁄Œ\T ˝Ò≈£î+&Ü sêj·T&É+,
n+<ä+>±, düŒwüº+>± sêj·T&É+‘√ yÓTT<ä˝…’ kı+‘·+>± sêj·T&É+ Áø£eT |ü<䛋˝À sêj·T&É+, uÛ≤yêqT>∑TD+>± sêj·T&É+,
|ü<ë\ eT<Û´ä nø£så ê\ eT<Û´ä düeT<ä÷sêìï bÕ{Ï+∫ sêj·T&É+, $eTsêÙHê‘·àø£+>± sêj·T&É+, düè»Hê‘·àø£+>± sêj·T&É+
e+{Ï kÕeTsê∆´\ kÕúsTTøÏ #˚s¡T‘·T+~. Ç~ ìs¡+‘·s¡+ »s¡>±*. sêj·T&É+ n\yê≥T ø±yê*. |æ\¢\ sê‘· n+XÊ\≈£î
#Ó+~q H√≥T |ü⁄døÔü ±\T, bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü +£ ˝Àì nuÛ≤´kÕ\T sêj·T&É+, |æ\\¢ T sêùd ø£$‘·\T, ø£<\ä∏ T, nôdH’ yé TÓ +≥T¢ |ü]o*+#ê*.
n˝≤π> dü+|òTü ≥Hê s¡#q· \T (nHÓø√¶≥˝Ÿ ]ø±s¡T)¶ bò˛sYbº ˛ò *jÓ÷, |æ\\¢ &ÓØ’ \T, |ü]o*+#ê*. M≥ìï+{Ï |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ
rdüTø=ì sêj·T&É+ kÕeTs¡∆´+˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ. |æ\¢\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± |ü]o*+∫ ‘·q &Ó’Ø˝À
qyÓ÷<äT #˚düTø√e\dæ ñ+≥T+~.
3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T : ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À πøe\+ $q&É+ <ë«sê ˝Ò<ë #·<äe&É+ <ë«sê, #˚j·T&É+ <ë«sê nqTuÛÑe+ <ë«sê
H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚ ø±s¡´Áø£eTy˚T ÁbÕC…≈£îº |üì. Bì <ë«sê |æ\¢˝À |ü]o\q, Á|üjÓ÷>∑ HÓ’|ü⁄D≤´\T
n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. ñ‘ê‡Vü≤+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. uÛ≤cÕ HÓ|’ ⁄ü D≤´\‘√bÕ≥T düè»Hê‘·àø£‘,·
ø£\ŒHêX¯ø,ÔÏ Á|üX+¯ kÕ |üPs¡«ø£ yÓK’ ] ìsêàD+, e÷qe dü+ã+<Ûë\ yÓTs¡T>∑T<ä\, e+{Ï kÕeTsê∆´\T uÛ≤wü <ë«sê n_Ûeè~∆
|üs¡#·Tø√e\dæ ñ+~. Ç$ ÁbÕC…≈£îº |üqT\T ìs¡«Væ≤+#·T≥ <ë«sê kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. m.|æ.mHé.dæ.m|òt 2011 ˝À
ù|s=ÿq≥T¢ nuÛÑ´düq+ bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£ |ü]~Û <ë{≤*. n<äq|ü⁄ |üsƒ¡q kÕe÷Á–ì |æ\¢\T #·<äyê* nì #ÓãT‘·T+~.
Ç+<äTø√dü+ nH˚ø£ ø£è‘ê´\T, kÕeTsê∆´\ düe÷Vü‰s¡yÓTÆq ÁbÕC…≈£îº |üqT\T ìs¡«Væ≤+#ê*. Á|üdüTÔ‘· ‘Ó\T>∑T yê#·ø£eTT˝À
bÕsƒ+¡ yÓqTø£ ÁbÕC…≈î£ º |üìì Ç#êÃs¡T. M{Ïì |æ\¢ \‘√ #˚sTT+#ê*. ìy˚~ø£\T sêsTT+#ê*. á ìy˚~ø£ b˛sYbº ˛ò *jÓ÷\˝À
uÛÑÁ<ä|üs¡#ê*. M{Ï Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì e´øÏÔ>∑‘·+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
4. \|òüTT |üØø£å : (Slip Test) ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\ kÕeTsê∆´\ kÕ<ÛäqqT ˇø£ ∫qï |ü Øø£å s¡÷|ü+˝À
≈£L&Ü |ü]o*+#·e\dæ ñ+≥T+~. BìH˚ \|òTü T |üØø£å n+{≤s¡T. Ç~ kÕ<Ûës¡D+>± ìs¡«Væ≤+#˚ sê‘· |üØø£å ø±<äT. Bìì
ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ düeTj·T+ø±ì, eTT+<ädüTÔ Á|üD≤[ø£ >±ì, |æ\¢\≈£î eTT+<˚ #Ó|üŒe\dæq nedüs¡+>±ì ˝Ò<äT.
n|üŒ{Ï ø£|ü⁄Œ&ÉT |æ\¢\ kÕúsTTì n+#·Hê y˚ùd |üØø£å. ˇø£bÕsƒ¡+ |ü Ps¡ÔsTTq ‘·s¡Tyê‘· >±ì, düè»Hê‘·àø£‘· >∑T]+∫ >±ì,
yê´ø£s¡D≤+XÊ\ >∑T]+∫ >±ì, #·~$+~ ns¡∆+ #˚düTø√e&É+ >∑T]+∫ >±ì \|òüTT |üØø£å ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ. Á|üX¯ï\T
q\¢ã\¢ô|’ Áyêj·÷* |æ\¢\T düe÷<ÛëHê\qT ˇø£ H√≥T |ü⁄düÔø£+˝À Áyêj·÷*.
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Vü≤D
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À 4 kÕs¡T¢ e÷Á‘·y˚T ìs¡«Væ≤+#ê*. n~ p˝…’, Ä>∑düTº,
qe+ãs¡T, |òæÁãe] e÷kÕ˝À¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q kÕ<ÛäHê\ Á|üø±s¡+ e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ç+>¥ qyÓ÷<äT
#˚j·÷*. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ 50 e÷s¡Tÿ\≈£î ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. e÷s¡Tÿ\ $uÛÑ»q ÁøÏ+<ä $<Ûä+>± ñ+≥T+~.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 165

Áø£.dü+. n+X¯+ øπ {≤sTT+∫q e÷s¡Tÿ\T Ä<Ûësê\T

1 |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ 10 e÷s¡Tÿ\T ñbÕ<Ûë´j·TT&ç bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£, &Ó ’Ø,
Á|ü‹düŒ+<äq |æ\¢\ Á|ü‹düŒ+<äq.
2. sê‘· n+XÊ\T 10 e÷s¡Tÿ\T H√≥T |ü⁄düøÔ ±\T, nôdH’ yé TÓ +{Ÿ\T
b˛sYºbò˛*jÓ÷\T, |æ\¢\&Ó’Ø yÓTTˆˆq$
3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T 10 e÷s¡Tÿ\T |æ\¢\T ìs¡«Væ≤+∫q ÁbÕC…≈£îº |üqT\T
yê{Ï ìy˚~ø£\T
4. \|òüTT |üØø£å 20 e÷s¡Tÿ\T |æ\¢\T »yêãT\T sêdæq H√≥T ãT≈£îÿ\T
5. yÓTT‘·+Ô 50 e÷s¡Tÿ\T ``
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ : ì]›wºü ø±\|ü]$T‹øÏ ìsê∆]+∫q n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>±, Ä•+∫q uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\qT
|æ\\¢ T m+‘·yT˚ s¡≈î£ kÕ~Û+#ês√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä |ü&TÉ ‘·T+~. dü+Á>∑V≤ü D≤àø£ eT÷˝≤´+ø£q+qT kÕ<Ûës¡D+>±
sê‘· |üØø£å eT]j·TT eTÚœø£ |üØø£å <ë«sê ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À Bìì eT÷&ÉT kÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
yÓTT<ä{Ï~ ôdô|º+ãs¡T/ nø√ºãs¡T HÓ\˝À, ¬s+&Ée~ &çôd+ãs¡T/»qe] HÓ\˝À eT÷&Ée~ @Á|æ˝Ÿ˝À ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À $<ë´ Á|üe÷D≤\T yêØ>± Á|üXï¯ \T ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\qT eT÷˝≤´+ø£q+
#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. @j˚T uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷ ˝À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1. $q&É+, Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+ : |æ\¢\T π>j·÷\T, ø£<∏ä\T dü+uÛ≤wüD\T $ì ns¡∆+ #˚düTø√yê*. $qï n+XÊìï,
kÕsê+XÊìï Áø£eT |ü<ä∆‹˝À kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\>±*. |æ\¢\T ‘êeTT $qï yê{Ïì >∑T]+∫ n_ÛÁbÕj·÷\T
#Ó|üŒ&É+, düeT]údü÷Ô, $uÛÒ~dü÷Ô e÷{≤¢&Ü*. ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ>∑\>±*.
2. <Ûësêfi¯+>± #·<eä &É+, ns¡+∆ #˚dTü ø=ì #Ó|Œü &É+, sêj·T&É+ : $$<Û ä Á|üÁøÏjT· \T, nq>± ø£<\ä∏ T, >π j·÷\T, bÕ≥\T,
yês¡Ô\T, dü+uÛ≤wüD\T e+{Ï$ #·~$ ns¡∆+ #˚düTø√yê*. Bì Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T&É+, #·~$q
n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|üX¯ï\T sêj·T&É+ e+{Ï$ #˚j·T>∑\>±*.
3. Ä˝À∫+∫ sêj·T&É+ / d”«j·Ts¡#·q : |æ\¢\T ‘·eT≈£î ‘Ó*dæq$, $qï$, #·÷∫q$, #·~$q n+XÊ\T kı+‘·+>±
sêj·T>∑\>±*. n_ÛÁbÕj·÷\T Ä˝À#·q\T Áyêj·T>∑\>±*. düeT]∆dü÷Ô $uÛÒ ~dü÷Ô sêj·T>∑\>±*.
4. |ü<äC≤\+ : bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë\≈£î nsê∆\T Á>∑Væ≤+#·>∑\>±*, yê{Ï‘√ yêø±´\T sêj·T>∑\>±*. dü+<äs√“¤∫‘·+>±
$ìjÓ÷–+#·>∑\>±*.
5. düè»Hê‘·àø£ : ø£<\ä∏ T, ø£$‘·\T, >π j·÷\T, bı&ç–+#·&+É , kı+‘·+>± sêj·T&É+, ìHê<ë\T, ø£s|¡ Áü ‘ê\T, dü+uÛ≤wüD\T,
sêj·T>∑\>±*, ø£<∏ä\T, ∫Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± dü+uÛ≤wüD\T sêj·T>∑\>±*. n_ÛqsTT+#·>∑\>±*.
6. Á|üX¯+dü: _Ûqï dü+düèÿ‘·T\qT, dü+Á|ü<ëj·TeTT\qT >ös¡$+#·>∑\>±* Ç‘·s¡ eT‘ê\T, esêZ\T, $ø£˝≤+>∑T\
>=|üŒ‘·Hêìï >∑T]Ô+∫ Á|üX¯+dæ+#·>∑\>±*.
7. uÛ≤cÕ+XÊ\T : ø±˝≤\T, ÁøÏjT· \T, ÁøÏjT· ˝À¢ uÛ<Ò ë\T, uÛ≤cÕ uÛ≤>±\T, e#·Hê\T >∑T]Ô+#·>\∑ >±*. yêø£´ ìsêàD≤ìï,
yêø£´ ìsêàD+˝À $uÛÑ≈£îÔ\ bÕÁ‘·qT >∑T]Ô+#ê*.

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 166

dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+, Á|üXÊï|ü‘Á· + s¡÷bı+~+#·T≥≈£î dü÷#·q\T :

` |üØø£å ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ô|’q ù|s=ÿqï uÛ≤cÕ kÕeTsê∆´\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
` ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ Á|üX¯ï|ü‘·Á+ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. yÓTT<ä{Ï dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+q≈£î ôdô|º+ãs¡T
es¡≈î£ |üPs¡sÔ TTq bÕsƒê\ Ä<Ûës¡+>±, s¬ +&Ée dü+>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À yÓTT<ä{Ï ≥sYà es¡≈î£ |üPs¡sÔ TTq
bÕsƒê\˝À 30% |üX¯ï\T, $T–*q$ qe+ãs¡T es¡≈£î |üPs¡ÔsTTq bÕsƒê\˝À Á|üX¯ï\T ñ+&Ü*.
` eT÷&Ée dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ |üPs¡Ôj˚T´ Hê{ÏøÏ kÕ~Û+#·e\dæq kÕeTsê∆´\T
<äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì Á|üX¯ï|ü‘·Á+ s¡÷bı+~+#ê*.
` Á|üX¯ï\T Ä˝À∫+∫ sêùd $<Ûä+>± ñ+&Ü*. <Ó’q+~q J$‘·+‘√ nq«sTT+∫ »yêãT\T sêùd $<Ûä+>±
ñ+&Ü*.
` dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ 50 e÷s¡Tÿ\≈£î ñ+≥T+~.
` kÕeTsê∆´\ yêØ>± uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£ Á|üø±s¡+ sê‘·|üØø£å≈£î Á|üX¯ï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*` uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£˝À
eTÚœø£+q≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷s¡Tÿ\qT ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£qeTT˝Àì kÕúsTTì |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø=ì
øπ {≤sTT+#ê*.
` nìï s¡ø±\ Á|üX¯ï\T nq>± yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T, \|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T ñ+&Ü*.
` ˇø£ kÕeTsê∆´ìøÏ #Ó+~q Á|üX¯ï\˙ï Á|üX¯ï|üÁ‘·+˝À ˇπø <ä>∑Zs¡ Çyê«*.
` ÁbÕC…≈£îº |üqT\qT Á|üXÊï|üÁ‘ê˝À¢ Çe«≈£L&É<äT.
düV≤ü bÕsƒê´+XÊ\ eT÷˝≤´+ø£q+ : $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥+º ôdø£Hå é (29) düuŸ ôdø£Hå é 2 Á|üø±s¡+ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£qT, eT÷˝≤´+ø£Hê
$<ÛëHêìï ìsê∆]+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT |æ\\¢ düs√«‘√eTTU≤_Ûeè~∆ |ü]o*+#ê\ì dü÷∫+∫+~. Ç+<äTø√dü+ ø£fi\¯ T, kÕ+düèÿ‹ø£
$<ä´, Äs√>∑´, yê´j·÷eT $<ä´, |üì ø£+|üP´≥sY $<ä´, $\Te\ $<ä´, Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q nuÛ´Ñ düq
ø£è‘ê´\qT ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· *. düV≤ü bÕsƒê´+XÊ\qT dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j÷· *. nsTT‘˚
M{ÏøÏ ìsê∆]‘· sê‘· |üØø£å ñ+&É<Tä . |æ\\¢ T $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Z+≥Tqï rs¡T, Á|ü<]ä ÙdüTqÔ ï HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, Ä#·]düTqÔ ï
$<ÛëHê\qT |ü]o*+∫ e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T Çyê«*.
|æ\¢\ Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT eT]j·TT Áπ>&ç+>¥ : |æ\¢\ Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT ø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\˝À dæ.dæ.Ç. ]õwüºs¡TqT @sêŒ≥T
#˚düTø√yê*. B+{À¢ ìsêàD≤‘·àø£, dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hê\˝À |æ\¢\T bı+~q e÷s¡Tÿ\T qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± Áπ>&ç+>∑T qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
Áπ>&ç+>¥ $esê\T :
91 qT+&ç 100 XÊ‘·+ mG
71 qT+&ç 90 XÊ‘·+ m
51 qT+&ç 70 XÊ‘·+ _G
41 qT+&ç 50 XÊ‘·+ _
0 qT+&ç 40 XÊ‘·+ dæ

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 167

uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ \£ T
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ £

Áø£.dü+. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\T 3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\T

kÕ<ÛäHê\T uÛ≤s¡‘«· + e÷s¡Tÿ\T uÛ≤s¡‘«· + e÷s¡Tÿ\T
1 |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ 20 % 10 20 % 10
Á|ü‹düŒ+<äq
2. sê‘· n+XÊ\T 20 % 10 20 % 10
3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T 20 % 10 20 % 10
4. \|òüTT |üØø£å 40 % 20 40 % 10
yÓTT‘·+Ô 100 % 50 100 % 50

dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+

kÕeTsêú´\ yêØ>± eTÚœø£, sê‘·|Øü ø£\å uÛsÑ ‘¡ «· +.
1, 2 ‘·s>¡ ‘∑ T· \T 3, 4, 5 ‘·s¡>∑‘·T\T
Áø£. kÕeTsêú´\T eTÚœø£|üØø£å sê‘·|üØø£å eTÚœø£|üØø£å sê‘·|üØø£å
dü+. XÊ‘·+ e÷s¡Tÿ\T XÊ‘·+ e÷s¡Tÿ\T XÊ‘·+ e÷s¡Tÿ\T XÊ‘·+ e÷s¡Tÿ\T
1 $q&É+, e÷{≤¢&&É +É 20% 10 ` ` 10% 5 ` `
Á|üX+¯ dü
2 <Ûësêfi¯+>± #·<äe&É+ 10% 5 20% 10 10% 5 20% 10
ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+
3 d”«j·T s¡#q· /sêj·T&É+ ` ` 40% 20 ` ` 30% 15

4 düè»Hê‘·àø£ 10% 5 ` ` ` ` 10% 5

5 |ü<äC≤\+ ` ` ` ` ` ` 20% 10
uÛ≤cÕ+XÊ\T
yÓTT‘·+Ô 40% 20 60% 30 20% 10 80% 40

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 168

dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` kÕeTsê∆´\ yêØ>± Á|üXï¯ \ uÛ≤s¡‘«· |ü{øºÏ £

»yêãT\T
Áø£.dü. kÕeTs¡´∆ + Á|üXï¯ \ dü«uÛ≤e+/s¡ø+£ sêj·÷*‡q e÷s¡Tÿ\T XÊ‘·+
Á|üX¯ï\ dü+K´
1. #·<äe&É+ |ü]∫‘· >∑<ä´+ (\øå±à‘·àø£ Á|üX¯ï\T) 5 5 10%
n|ü]∫‘·>∑<ä´+ (\øå±à‘·àø£ Á|üX¯ï\T) 5 5 10%
2. sêj·T&É+ yê´düs÷¡ |ü Á|üXï¯
(d”«j·Ts¡#q· ) (¬s+&ç+{Ï˝À ˇø£{Ï Áyêj·÷*) 1 5 10%
\|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T 5 10 20%
3. düè»Hê‘·àø£‘· |ü]∫‘· e´eVü‰s¡ s¡÷bÕ\≈£î
dü+ã+~Û+∫q Á|üX¯ï\T (1)π>j·T+
(2) ø£<∏ä, (3) dü+uÛ≤wüD, 1 5 10%
eT÷&ç+{Ï˝À ˇø£{Ï sêj·÷*.
4. |ü<äC≤\+ |ü<äC≤\+ (\øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T) 5 5 10%
uÛ≤cÕ+XÊ\T \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T 5 5 10%
yê´düs÷¡ |ü `1
e´eVü‰s¡ s¡÷|ü+`1
yÓTT‘·+Ô \|òüTT düe÷<Ûëq Á|üeï\T:5 27Á|üXï¯ \T 40 80%
\øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T:20
Á|üX¯ï\ ø±]ƒq´‘· kÕúsTT ` uÛ≤s¡‘·« |ü{Ϻø£
Áø£.dü+. Á|üX¯ï\ kÕ∆sTT e÷s¡Tÿ\T XÊ‘·+
1. düT\uÛ+Ñ 10 25%
2. dü>≥∑ T/kÕe÷q´+ 20 50%
3. ø£]qƒ + 10 25%
yÓTT‘·+Ô 40 100%
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ` Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT ]õwüºs¡T eT]j·TT ≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶
|æ\\¢ Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äT ]õwüsº T¡ : ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£qeTT\˝Àì Hê\T>∑T n+XÊ\˝À |æ\\¢ T kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\qT
Áπ>&ÉT\qT á ]õwüºs¡T˝À qyÓ÷<äT #˚j·÷*. 4 ìsêàD‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hê\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ á ]õwüºs¡T˝À
ñ+{≤sTT. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£qeTT˝Àì $<ë´ Á|üe÷D≤\T/kÕeTsê∆´\\˝À bı+~q e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T
ñ+{≤sTT. eT÷&ÉT dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£eTT\ e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ÉT\T qyÓ÷<äT #˚j·÷*. á ¬s+&ÉT ø£*|æ ‘·s¡>∑‹
yêØ>± düu…®≈£îº yêØ>± ñ+≥T+~. á ]õwüºs¡T |üs¡´y˚ø£åD≤~Ûø±]‘√ <Û äèMø£]+|ü #˚düTø√yê*. ]õwüºs¡T qeT÷Hê ÁøÏ+<ä
Çe«ã&ç+~. |ü]o*+#·+&ç.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 ìs¡+‘·+s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT ]õwüºs¡T
‘·s>¡ ‹∑ ___________________ $wüj·T+ : ‘Ó\T>∑T
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ 4e FA 3e
SA\ yÓTT‘·Ô+
FA 1 FA 2 FA 3 FA 4 SA3

Áø£.dü
$<ë´]∆ ù|s¡T SA1 SA2

uÒd˝t H’… é
‘·T~ |òü*‘·+

yÓTT yÓTT yÓTT yÓTT yÓTT yÓTT yÓTT M

G

e÷s¡Tÿ\T/Áπ>&ÉT
1 2 3 4 e÷ 1 2 3 4 e÷ 1 2 3 4 e÷ 1 2 3 4 e÷ 1 2 3 4 5 6 e÷ 1 2 3 4 5 6 e÷ 1 2 3 4 5 6 e÷
M
1
G

M
2
G

M
3
G

M
4
G

>∑eTìø£ :
1. Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT ]õwüºs¡T˝À ‘·s¡>∑‹ yêØ>± düu…®≈£îº yêØ>± $esê\ qyÓ÷<äT #˚j·÷*. 2. FA= ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+, SA dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+.
3. FA= 1)|æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, Á|ü‹düŒ+<äq, 2)sê‘· n+XÊ\T, 3)ÁbÕC…≈£îº |üì 4)\|òüTT |üØø£å 4. SA =1 qT+&ç 6 es¡≈£î >∑\ dü+K´\T $<ë´ Á|üe÷D≤\T, / kÕeTsê∆´\T dü÷∫kÕÔsTT.
169

5. BL= (Base Line) ÁbÕs¡+uÛÑ |üØø£å.

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 170

yê]¸ø£ |ü*‘·+ qyÓ÷<äT eT]j·TT ìy˚~ø£ :

ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À Hê\T>∑T kÕs¡T¢ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hêìï eT÷&ÉTkÕs¡T¢, dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£
eT÷˝≤´+ø£Hêìï ìs¡«Væ≤+∫ |æ\\¢ Á|ü>‹∑ ô|’ ]õwüsº T¡ ˝À qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ . $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ∫es¡˝À ìs¡«Væ≤+∫q 4e
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ Á|ü>∑‹ì Bì‘√bÕ≥T @Á|æ˝Ÿ ìs¡«Væ≤+∫q 3e dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ Á|ü>∑‹ Ä<Ûës¡+>± yê]¸ø£
|òü*‘êìï ìsê∆]+#ê*. á |òü*‘êìï á ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À qyÓ÷<äT #˚j·÷*. Bì ø=s¡≈£î ]õwüºs¡T ìs¡«Væ≤+#ê*.
yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+.

4e ìsêàD≤‘·àø£ 3e dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ yê]¸ø£

eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì |òü*‘·+
Áø£.dü $<ë´]∆ù|s¡T
e÷s¡Tÿ\T/Áπ>&ÉT e÷s¡Tÿ\T/Áπ>&ÉT Áπ>&ÉT
1.
2.
yê]¸ø£ Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äT ]õwüsº T¡
‘·s¡>∑‹ : ___________

4e ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+`
ø£q+˝Àì e÷s¡Tÿ\T 3e dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì e÷s¡Tÿ\T yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+

$\Te\ $<ä´
yê´j·÷eT $<ä´

Áø£.dü $<ë´]úù|s¡T |üì.ø£+ $<ä´ yÓTT‘·+Ô Áπ>&ÉT

kÕ+düÿè‹ø£,
ø£fi¯\ $<ä´
˝…øÿ£ \T
‘Ó\T>∑T
˝…øÿ£ \T

Ç+^¢wßü

|ü.$.
‘Ó\T>∑T
Ç+^¢wßü

Äs√>∑´/
|ü.$

e÷s¡Tÿ\T

|ü]|ü⁄wæº eT]j·TT ìy˚~ø£ : (Feed back and Reporting)

eTq sêh+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ neT\T »s¡T>∑T#·Tqï+<äTq #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T ` $<ë´s¡®q
ìø£wü (Scholastic Achievement Test) ã<äT\T>± C.C.E. (Continuous Comprehensive Evaluation) ]ø±s¡T¶
Áyêj·÷*. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+ ø√dü+ #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡XÊ\\≈£î yÓ[¢q|ü⁄&ÉT uÀ<ÛäHêuÛ≤´dü+ »]π> düeTj·T+˝À
ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤+∫ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì qyÓ÷<äT #˚j·÷*. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+ |üPs¡ÔsTTq |æ<ä|ü uÀ~Û+∫q
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q
 171

bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>±, kÕeTsê∆´\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï |ü‘·Á+ s¡÷bı+~+#·Tø=ì dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ |üØø£å
ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\¢\ »yêãT |üÁ‘ê\T ~~› kÕeTsêú´\ yêØ>± Áπ>&ÉTqT π ø{≤sTT+#ê*. á$<Ûä+>± ìsêàD≤‘·àø£,
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hê\T ìs¡«Væ≤+∫q ‘·s¡Tyê‘· |òü*‘ê\qT dæ.dæ.Ç. ]ø±s¡T¶˝À qyÓ÷<äT #˚j·÷*. |æ\¢\
Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT#˚j·÷*. M{Ï Ä<Ûës¡+>± ∫e] |òü*‘·+ (yê]¸ø£) Áπ>&ÉT qT ìsêú]+#ê*. n<˚ $<Ûä+>± kÕeTsêú´\
yêØ>± $X‚¢wüD |ü{Ϻø£\T Áπ>&ç+>¥ |ü{Ϻø£\T s¡÷bı+~+#ê*.

|ü{øºÏ £
ìsêàD≤‘·àø£ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ ìsêàD≤‘·àø£, ∫e]
Áø£. $<ë´]∆ù|s¡T eT÷˝≤´+ø£q+ Áπ>&ÉT eT÷˝≤´+ø£q+ Áπ>&ÉT dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ |ò*ü ‘·+/
dü+. e÷s¡Tÿ\T e÷s¡Tÿ\T eT÷˝≤´+ø£q\ Áπ>&ÉT
m _ yÓTT‘·+Ô
e÷s¡Tÿ\T
mG_

kÕeTsê∆´\ yêØ>± $X‚w¢ Dü |ü{øºÏ £

‘·s¡>∑‹ ......................... $wüjT· +
..............................
kÕeTsê∆´\ yêØ>± $X‚¢wüD |ü{Ϻø£
$q&É+ <Ûës¡fi+¯ >± sêj·T&É+/ düè»Hê‘·àø£‘· |ü<äC≤\+ yÓTT‘·+Ô
Áø£.dü. $<ë´]∆ ù|s¡T e÷{≤¢&&É +É #·<eä &É+ d”«j·Ts¡#q· uÛ≤cÕ+XÊ\T e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ÉT
Á|üX+¯ dü ne>±Vü≤q
#˚dTü ø√e&É+

1.
2.

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 172

Áπ>&ç+>¥ $X‚¢wüD |ü{Ϻø£ (düu…®≈£îº yêØ>±)

‘·s>¡ ‹∑ yÓTT‘·Ô+ $<ë´s¡T›\ dü+K´ mG m _G _ dæ

ô|’q ù|s=ÿqï |ü{Ϻø£\ <ë«sê $<ë´s¡Tú\ |òü*‘ê\qT $X‚¢wæ+#ê*. |æ\ ¢\ kÕúsTTì $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê yê]
kÕúsTTì Á>∑V≤æ +#·e#·TÃ. |æ\\¢ nuÛ´Ñ düq düeTdü´\T ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. |æ\\¢ kÕeTsêú´\qT $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê @ |æ\\¢ T
@j˚T kÕeTsêú´\˝À yÓqTø£ ã&ܶs√, Äj·÷ kÕeTsê∆´\qT ‹]– kÕ~Û+#·&ÜìøÏ, ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T
#˚düTø√&ÜìøÏ, Ä Á|üD≤[ø£qT neT\T#˚j·T&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± Á|ü‘ê´e÷ïj·T
uÀ<Ûäq (Remedial Teaching) Äj·÷ kÕeTsêú´˝À¢ yÓqTø£ ã&çq |æ\¢\≈£î ìs¡«Væ≤+∫ yê] nuÛÑ´düHê kÕúsTTì ô|+∫
kÕeTsêú´\T n_Ûeè~∆ |üs#¡ e· #·TÃ. á $<Û+ä >± |æ\\¢ kÕúsTT, kÕeTsê∆´\ n_Ûeè~∆, |æ\\¢ Á|ü>‹∑ , yÓTT‘·+Ô ‘·s>¡ ‹∑ Á|ü>‹∑ ,
uÀ<ÛäHê ø£èwæ |òü*‘ê\T ‘Ó\TkÕÔsTT. yê{Ï Ä<Ûës¡+>± Áø=‘·Ô Á|üD≤[ø£\T, eP´Vü‰\T, |ü]XÀ<Ûäq\T kÕ–+∫ |æ\¢\
düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·e#·TÃ. á $X‚¢wüD e\q |ü]|ü⁄wæº bı+~ |ü⁄qs¡“¤\q ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|ü≥ºe#·TÃ.
ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Vü≤D <ëì |òü*‘ê\T, $X‚¢wüD Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡XÊ\ yê]>± ìy˚~ø£qT
‘·j·÷s¡T #˚dæ n~Ûø±s¡T\≈£î düeT]Œ+#·e\dæ e⁄+≥T+~.
≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶: ˇø£ $<ë´]∆ bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q~ yÓTT<ä\T m*yÓT+≥Ø $<ä´ |üP]Ô #˚ùd+‘·es¡≈£î ‘·s¡>∑‹ yêØ>±
bÕsƒ¡´, düVü≤bÕsƒ¡´ n+XÊ\ìï+{Ï˝À $<ë´]∆ Á|ü>∑‹ì |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT #˚ùd ]ø±s¡T¶ ≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶. ˇø£ y˚fi¯
$<ë´]∆ ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç y˚s=ø£ bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓ[‘˚ ≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶qT #˚]q bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äCÒj·÷*. á
]ø±s¡T¶ q+<äT |æ\¢\ uÀ<ÛäHê+XÊ\T, $\Te\ $<ä´, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü>∑‹
qyÓ÷<äT #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. á ≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶ ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± ñ+≥T+~.
1. 1 qT+&ç 5e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ˇø£ ãTø˘˝…{Ÿ (Booklet)
2. 6 qT+&ç 9e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ˇø£ ãTø˘˝…{Ÿ (Booklet)
á ]ø±s¡T¶qT Á|ü‹ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+q≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT #˚dæ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î
|ü+|æ+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\ ∫es¡>± (5e ‘·s¡>∑‹/ 10e ‘·s¡>∑‹) $<ë´]∆ e<ä* yÓfi‚fl≥|ü⁄Œ&ÉT |æ\¢\≈£î Ç∫Ãy˚j·÷*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 173

≈£î´eTT˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶ (Áø£e÷qT>∑‘· Á|ü>∑‹ |üÁ‘·+) qeT÷Hê

1 bÕsƒ¡XÊ\ ù|s¡T ................................... e÷<Ûä´eT+ ............................. >∑T]Ô+|ü⁄ dü+K´
...... $<ë´]∆ù|s¡T ............................. ‘·s¡>∑‹ ................ n&çàwüHé HÓ+. ................... |ü⁄{Ϻq ‘˚~
.................. ‘·+Á&çù|s¡T ..................., ‘·*ù¢ |s¡T ................. kÕe÷õø£ es¡+Z .................................
∫s¡THêe÷........................yÓTTu…’˝Ÿ q+ãs¡T ................. Ä<ÛësY HÓ+. ..................... Ç‘ê´~ $es¡eTT\
$<ë´]∆ e´øÏÔ>∑‘· düe÷#ês¡+ ñ+≥T+~. M{Ï‘√bÕ≥T.

bÕsƒ¡XÊ\ ˝À>√ bÕsƒ¡XÊ\ dü÷øÏÔ

$<ë´]∆ ‘·s¡>∑‹˝À #˚]q|üŒ{Ï bò˛{À $<ë´]∆ 5e ‘·s>¡ ‹∑ ˝ÀqTqï|üŒ{Ï bò˛{À

(n) u¢&é Á>∑÷|t (s¡ø£Ô+ es¡Z+) ............................

(Ä) m‘·TÔ, ãs¡Te⁄ $es¡eTT\T
‘·s>¡ ‹∑ 1 2 3 4 5
m‘·TÔ
ãs¡Te⁄
Áπ>&ÉT $es¡eTT\T
XÊ‘·+ Áπ>&ÉT $es¡D
91 ` 100 mG n‘·T´qï‘· Á|ü‹uÛ,Ñ ø=qkÕ–+#·+&ç
71 ` 90 m #ê˝≤ u≤>∑T+~. n‘·T´qï‘· Á|ü‹uÛÑ≈£î ø£èwæ #˚j·÷*.
51 ` 70 _G u≤>∑T+~. Ç+ø±düÔ ø£èwæ #˚j·T+&ç.
41 ` 50 _ |üs¡yê˝Ò<äT. ø£èwæ #˚ùdÔ eT+∫ |òü*‘ê\T ekÕÔsTT.
0 ` 41 dæ HêeT e÷Á‘·+>± #˚j·T>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|ü ‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ ô|{≤º*.

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 174

$<ë´ $wüj·T düe÷#ês¡+

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+
Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äT
|æ\¢\ ÁbÕC…≈£îº
$wüjT· + eT÷˝≤´+ø£q+ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ sê‘· n+XÊ\T |üqT\T \|òüTT |üØø£å Áπ>&ÉT
Á|ü‹düŒ+<äq
‘Ó\T>∑T m|òt.m.1
m|t.m.2
m|òt.m.3
m|òt.m.4
Ç+^¢wßü m|òt.m.1
m|t.m.2
m|òt.m.3
m|òt.m.4
>∑D‘Ï +· m|òt.m.1
m|t.m.2
m|òt.m.3
m|òt.m.4
|ü]düsê\ m|òt.m.1
$C≤„q+ m|òt.m.2
m|òt.m.3
m|òt.m.4
Äs√>∑´ düe÷#ês¡+.
yÓ’<ä´ |üØø£å ìs¡«Væ≤+∫q ‘˚~ Ç∫Ãq dü÷#·q\T, yÓ’<ä´ $esê\T m‘·TÔ ãs¡Te⁄

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 175

dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Assessment) Á|ü>∑‹ Áπ>&ÉT.

‘·s¡>∑‹ ..........................
e.HÓ+. $wüjT· + $<ë´ Á|üe÷D≤\T mdt.m.1 mdt.m.2 mdt.m.3
1 ‘Ó\T>∑T $q&É+ Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
<Ûësêfi¯+>± #·<äe&É+, ns¡∆+ #˚düTø√e&É+
sêj·T&É+ (d”«j·T s¡#·q)
düè»Hê‘·àø£‘·
|ü<äC≤\+/yê´ø£s¡D≤+XÊ\T
Áπ>&ÉT
2 Ç+^¢wßü Listening, Speaking
Reading Comprehension
Conventions of Writing
Vocabulary
Grammer
Creative Expression
Grade
3 >∑D‘Ï +·
uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q, düeTkÕ´kÕ<Ûäq
ø±s¡D≤\T` ìs¡÷|üD\T
e´ø£|Ô sü #¡ &· +É
dü+ã+<Ûë\T
ÁbÕ‹ì<Ûä´ |üs¡#·&É+, <äèo´ø£s¡D
Áπ>&ÉT
4 |ü]düsê\ $wüj·÷>±Vü≤q,
$C≤„q+ Á|ü•ï+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+.
Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘· |ü]o\q\T
düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T
u§eTà\T, |ü{≤\T ^j·T&É+ <ë«sê uÛ≤e Á|ükÕs¡+
Á|üX¯+dü, $\Te\T, Je yÓ’$<Ûä´+ |ü≥¢ düŒèVü≤.
Áπ>&ÉT

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 176

e.HÓ+. $wüjT· + $<ë´ Á|üe÷D≤\T mdt.m.1 mdt.m.2 mdt.m.3

5 Äs√>∑´ Ä≥\˝À bÕ˝§Zq&É+, Áø°&Ü dü÷Œ¤]Ô
yê´j·÷eT jÓ÷>∑, yÓT&çfÒwüHé, kÂÿ{Ÿ‡, ¬>’&é‡, mHé.dæ.dæ.
$<ä´ e´øÏÔ>∑‘·, |ü]düsê\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· Äs√>∑´ n\yê≥T¢
≈£î≥T+ã dü+ã+<Ûë\T, uÛÑÁ<ä‘·`Á|ü<ÛäeT ∫øÏ‘·‡
Äs√>∑´+ b˛wüø±Vü‰s¡+, eT+∫ ÄVü‰s¡ n\yê≥T¢
Áπ>&ÉT/$es¡D≤‘·àø£ dü÷#·q\T
6 kÕ+düÿè‹ø£ u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T #˚j·T&É+
$<ä´,ø£fi¯\T s¡+>∑T\T y˚j·T&É+, n\+ø£s¡D\T #˚j·T&É+
ˇ]>±$T, {≤HéÁ>±$T, ≈£î≥T¢, n*¢ø£\T
Hê{Ïø\£ T, @ø±+øÏø\£ ˝À n_ÛqsTT+#·&+É
ø=]jÓ÷Á>∑|”ò
bÕ≥\T bÕ&É&É+, yê<ä´ |ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>∑+
qè‘·´+, kÕúìø£ ø£fi≤s¡÷bÕ\T Á|ü<ä]Ù+#·&É+.
Áπ>&ÉT, $es¡D≤‘·àø£ dü÷#·q\T
7 |üì |üìeTT≥T¢ $ìjÓ÷>∑+, edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø
ø£+|üP´≥sY ø±s¡´Áø£eT+˝À bÕ˝§Zq&É+, u≤<Û´ä ‘·\T ìs¡«]Ô+#·&+É
$<ä´ n+‘·sY ø£Á]≈£î´\+ ø±s¡´Áø£e÷\T
ø£+|üP´≥sY Ä<Ûës¡+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+
ø£+|üP´≥sYqT $ìjÓ÷–+#·&+É
kÕe÷õø£ ø±s¡´Áø£e÷\T`ÁX¯eT<ëq+
Áπ>&ÉT/$es¡D≤‘·àø£ dü÷#·q\T
8 $\Te\ eT+∫ #Ó&ÉT $#·ø£åD C≤„q+ ` düÁ‘·Œes¡Ôq
$<ä´ düVü≤q+, <äj·T, ‘·<ëqTuÛÑ÷‹, e´øÏÔ>∑‘· $\Te\T
Jeq Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T` uÛ≤eÁ|ükÕs¡ kÕe÷õø£,
HÓ|’ ⁄ü D≤´\T ñ<˚«>∑ HÓ’|ü⁄D≤´\T, Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T
ñbÕ<Ûë´j·TT\T, dü¨bÕ<Ûë´j·TT\T düe÷»+,bÕsƒX¡ Ê\
Á|üuTÑÛ ‘·« ÄdüT\Ô |ü≥¢ düs¬ q’ yÓK’ s¡T\T ø£*–e⁄+&É&+É .
Áπ>&ÉT / $s¡D≤‘·àø£ dü÷#·q\T

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 177

Vü‰»s¡T düe÷#ês¡+
e÷dü+ pHé p˝…’ Ä>∑dTü º ôdô|+º nø√ºãsY qe+ &çX+¯ »qe] |òæÁãe] e÷]à @Á|æ˝Ÿ
|üì ~Hê\T
Vü‰»¬s’q ~Hê\T
XÊ‘·+
‘·s¡>∑‹ ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+‘·ø£+
Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TTì dü+‘·ø+£
‘·*/¢ ‘·+Á&ç dü+‘·ø+£

yê]¸ø£ |ü*‘·+
Áø£. $wüjT· + Hê\Ze ìsêàD≤‘·àø£ eT÷&Ée dü+Á>∑Vü≤D≤à‘·ø£ yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+
dü+ eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì Áπ>&ÉT eT÷˝≤´+ø£q+˝Àì Áπ>&ÉT
1. ‘Ó\T>∑T
2. ˝…øÿ£ \T
3. |ü.$C≤„q+
4. Ç+^¢wßü
5. Äs√>∑´/yê´j·÷eT$<ä´
6. kÕ+düÿè‹ø£ $<ä´`ø£fi\¯ T
7. |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä´
8. $\Te\ $<ä´
9. dü+e‘·‡sê+‘· Áπ>&ÉT
$es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T
eT÷˝≤´+ø£q+ $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T
dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ 1
dü+Á>∑Vü‰D≤‘·àø£ 2
dü+Á>∑Vü‰D≤‘·àø£ 3
‘·s¡>∑‹ yêØ>± $<ë´ $wüj·T düe÷#ês¡+ (ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+, Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT, Äs√>∑´ düe÷#ês¡+,
dü+Á>∑V≤ü D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+, Á|ü>‹∑ qyÓ÷<äT, Vü‰»s¡T düe÷#ês¡+, yê]¸ø£ |ò*ü ‘·+, $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T) ]õwüsº T¡ ˝À
ñ+{≤sTT.
$<ë´]∆ #·~$q bÕsƒX¡ Ê\\ düe÷#ês¡+.
e.HÓ+. bÕsƒX¡ Ê\ ù|s¡T #˚]q #˚]q $&ç∫q $&ç∫q n&çàwüHé Ç‘·s¡ Á|ü<ëÛ H√bÕ<Ûë´j·TTì
‘·s>¡ ‹∑ ‘˚~ ‘·s>¡ ‹∑ ‘˚~ HÓ+. $es¡eTT\T dü+‘·ø£+

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 178

Áô|e’ TØ dü÷ÿ˝Ÿ dü]|º ø¬æò {Ÿ

ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\
$<ë´ <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·+

l/≈£îe÷] ............................................. ‘·*¢/‘·+ Á&ç .......... .............. ............ .........

...... ....... bÕsƒ¡XÊ\ ............................ Á>±eT+............................ eT+&É\+....... ...........
........... ........ ..... õ˝≤¢˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ ............. $<ë´ dü+e‘·‡s¡eTT˝À |üP]Ô#˚dæHês¡T. 5e ‘·s¡>∑‹
es¡≈£î ìsê∆]+∫q $<ë´ Á|üe÷DeTT\qT kÕ~Û+∫Hês¡ì <ÛäèMø£]#·&ÉyÓTÆq~.

Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh+˝Àì nìï bÕsƒX¡ Ê\˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+q≈£î dü+ã+~Û+∫ ]õwüsº T¡ eT]j·TT
]ø±s¡T¶ neT\T˝À ñHêïsTT.

eTT–+|ü⁄ :
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒê\qT $<ë´s¡T∆\≈£î uÀ~Û+#·&ÜìøÏ ˝øå±´\qT ìπs∆•+#·Tø√yê*. n+<äT≈£î ‘·–q $<Ûä+>±
‘·s>¡ ‹∑ >∑~ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ eTT+<äT ‘êqT uÀ~Û+#·uÀj˚T ‘·s>¡ ‘∑ T· \≈£î
düqï<ä∆‘· ø£*– ñ+&Ü*. uÀ<ÛäHê dü+dæ<ä∆‘·˝À uÛ≤>∑+>± yê]¸ø£ Á|üD ≤[ø£, bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£, ø£˙dü+ ˇø£ HÓ\≈£î |æ]j·T&ÉT
Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. nuÛÑ´düq kÕeTÁ–ì, nuÛÑ´düqedüsê\qT düeT≈£Ls¡TÃø√yê*. |æ\¢˝À¢ ‘·s¡>∑‹ yêØ>±
@j˚T $<ë´ Á|üe÷D≤\˝À Á|ü>‹∑ kÕ~Û+#ê˝À <ëìøÏ nqT>∑TD+>± uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \T ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À ìs¡«Væ≤+#ê*.
$<ë´s¡T∆\˝À kÕeTsêú´\T n_Ûeè~∆ |üs¡#ê*. $<ë´]∆ Á|ü>∑‹ì m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê
n+#·Hê y˚j·÷*. yÓqTø£ã&çq $<ë´s¡T∆\≈£î |ü⁄qs¡“¤\q+ #˚≈£L]à $<ë´]∆ Á|ü>∑‹øÏ ‘√&É&ÜŒ*. $<ë´s¡T∆\˝À uÛ≤cÕ
kÕeTsêú´\T n_Ûeè~∆ |üs¡∫ düeTÁ>∑ Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+∫ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T˝…’q yê]ì ñ‘·ÔeT bÂs¡T\T>± r]Ã~<äT›≥≈£î
‘√&ÉŒ&Ü*.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q

 179

eT÷˝≤´+ø£q+
I á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 30 |ü+≈£îÔ\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç?
1. ‘·s>¡ ‹∑ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø=qT≥˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì düqï<ä‘∆ q· T eT]j·TT uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ–ì
$e]+#·+&ç?
2. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÛ≤cÕuÀ<Ûäq≈£î m˝≤ dü+dæ<äT∆&ÉT ø±yê*? uÀ<ÛäHê Á|üD≤[ø£\qT $e]+#·+&ç.
3. ˇø£ ‘·s¡>∑‹øÏ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
4. 3e ‘·s¡>∑‹ ˇø£ bÕsƒ¡eTTq≈£î bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ ˇø£ |æ]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£qT
‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç.
5. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q ìs¡«Vü≤DqT $e]+#·+&ç.
6. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£qeTT ìs¡«Vü≤DqT $e]+#·+&ç.
7. ≈£îeTT´˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶ q+<äT ñ+&Ée\dæq n+X¯eTT\qT |ü{Ϻø£ s¡÷|ü+˝À $e]+#·+&ç.
II á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 15 |ü+≈£îÔ\˝À düe÷<ÛëHê\T Áyêj·T+&ç?
1. Á|üD≤[ø£ ÄeX¯´ø£‘·qT $e]+#·+&ç?
2. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\˝À ÁX¯´e´`<äèX¯´ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕeTÁ– bÕÁ‘·qT $e]+#·+&ç.
3. |æ]j·T&ÉT Á|üD≤[ø£ k˛bÕHê\qT $e]+#·+&ç.
4. eT÷˝≤´+ø£qeTT ÄeX¯´ø£‘·qT $e]+#·+&ç?
5. nuÛ´Ñ düq+ ø=s¡≈î£ eT~+|ü⁄, nuÛ´Ñ düq+ jÓTTø£ÿ eT~+|ü⁄\qT $e]+#·+&ç?
6. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ kÕ<ÛäHê\qT $e]+#·+&ç.
III á ÁøÏ+~yêìøÏ 4, 5 yêø±´\˝À düe÷<Ûëq+ Áyêj·T+&ç?
1. uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á–ì ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T Áyêj·T+&ç?
2. yÓTs¡T|ü⁄ n≥º\qT $e]+#·+&ç.
3. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À Á|üX¯ï|üÁ‘êìï m˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.?
4. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ qyÓ÷<äT≈£î dü+ã+~Û+∫q Áπ>&ç+>¥ $e]+#·+&ç.
5. yê]¸ø£ |òü*‘êìï m˝≤ qyÓ÷<äT #˚kÕÔs¡T.
IV á ÁøÏ+~ \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T Áyêj·T+&ç.
1. ÁX¯e´ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ñ|üø£s¡D≤\T 1).......................... 2)...............................
2. bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ nq>± .........................
3. ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À bÕsƒ¡XÊ\ |üì~Hê\T ( )
n) 180 Ä)160 Ç) 220 á) 200
4. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À 1,2 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î eTÚœø£ |üØø£å\T πø{≤sTT+#˚ uÛ≤s¡‘·«+.
n) 40% Ä) 30% Ç) 20% á) 10%

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üD≤[ø£ ` uÛ≤cÕuÛÑ´düq+ eT~+|ü⁄

 180

5. á ÁøÏ+~ yêìì »‘·|üs¡#·+&ç.

1) \|òüTT |üØø£å ≈£îeTT´˝Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶ ( )
2) kÕeTsê∆´\ yêØ>± Á|üX¯ï\T eT÷˝≤´+ø£q+ ( )
3) Vü‰»s¡T düe÷#ês¡+ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ( )
4) |æ\¢\ Á|ü>∑‹ n+#·Hê y˚ùd~ dü+Á>∑Vü≤D eT÷˝≤´+ø£q+ ( )

dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T :
1. &ç.m&é. n<Ûë´|üq XÊÁdüÔ+. ‘Ó\T>∑T uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T. ‘Ó\T>∑T nø±&É$T 2001
2. &ç.m&é. ‘Ó\T>∑T uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T. ‘Ó\T>∑T nø±&É$T : Á|ü#·Ts¡D 2010
3. _.m&é. n<Ûë´|üq XÊÁdüÔ+. ‘Ó\T>∑T uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\T. ‘Ó\T>∑T nø±&É$T 2002
4. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+. sêh $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+dü∆, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ôV’≤<äsêu≤<é.
5. &ç.m&é. ‘Ó\T>∑T #ÛêÁ‘√bÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£ sêh $<ä´ |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+dü∆ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ,
ôV’≤<äsêu≤<é.
6. ‘=\ø£] ∫qT≈£î\T 1 qT+&ç 5 ‘Ó\T>∑T yê#·ø£eTT\T 1 qT+&ç 5 ‘·s¡> ∑‘·T\T. ‘Ó\T>∑T nø±&É$T,
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<é, 2011, 2012, 2013.
7. &ç|ü¢e÷ ÇHé m&ÉT´πøwüHé (<ä÷s¡ $<ë´$<Ûëq+) uÛ≤cÕ $<ä´`‘Ó\T>∑T, sêh $<ä´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD
dü+dü∆, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À uÛ≤cÕ_Ûeè~∆ eT]j·TT ne>±Vü≤q ` ÁbÕs¡+uÛÑ uÛ≤cÕ düeTTbÕs¡®q