6 TEMAT NUMERU

Terapia
ręki
 TEMAT NUMERU
7

Precyzyjne
ruchy rąk należą
do najbardziej
skomplikowanych
ruchów. Od rozwoju
motoryki małej
zależny jest pomyślny
rozwój umiejętności
samoobsługi, rysowania,
pisania i artykulacji,
a także szeroko pojętej
komunikacji.

»Wioletta Bartkiewicz
Aneta Giczewska
www.acentrum.pl

P
odstawowym założeniem wycho-
wania każdego dziecka jest stwo-
rzenie mu możliwie najkorzyst-
niejszych warunków wszech-
stronnego rozwoju i  przygoto-
wanie go do podjęcia w pełni samodziel-
nego życia. Niestety, czasem na  drodze
rozwoju dziecka pojawiają się różne trud-
ności, które sprawiają, że to przygotowa-
nie staje się bardzo trudne, a  nierzadko
nawet niemożliwe. Bardzo ważna jest
umiejętność jak najszybszego dostrzeże-
nia pojawiających się trudności, ponieważ
im wcześniej zostanie podjęta profesjo-
nalna interwencja, tym większe są szanse
na całkowite ich pokonanie. Występujące
problemy rozwojowe mogą mieć prze-
różną genezę i  objawiać się w  wieloraki
sposób. W  tym artykule postaramy się
zwrócić Państwa uwagę na funkcjonowa-
nie dziecka przede wszystkim w zakresie
małej motoryki, oraz pokazać mechani-
zmy odpowiedzialne za kształtowanie się
umiejętności samoobsługi i innych zwią-
zanych z pracą rąk.

WYSPECJALIZOWANY
NARZĄD
Ręka, jako wyspecjalizowany narząd,
odpowiedzialna jest w  naszym ciele
za wiele funkcji. Jej doskonałość
polega na tym, że służy nam jako silne â
 TEMAT NUMERU terapia ręki
8
narzędzie do popychania, podnosze-
â nia ciężarów, siłowania się a jednocze-
śnie potrafi wykonywać bardzo precy-
zyjne i  skomplikowane ruchy jak szy-
cie czy pisanie. Taka szeroka specjali-
zacja kończyn sprawia, że to w  głów-
nej mierze ich sprawność decyduje
o  poziomie funkcjonowania każdego
człowieka. To, co czyni nasze ręce
i  dłonie czymś niezwykle wyjątkowym
i fascynującym, to rozwój kory mózgo-
wej i  skomplikowany mechanizm ner-
wowy. Dzięki niemu jesteśmy w stanie
zapoczątkować ruch, kontrolować jego
trwanie, koordynować i płynnie zakoń-
czyć. Obszar kory mózgowej odpowie-
dzialny za ruchy całej kończyny gór-
nej, a  szczególnie dłoni, kciuka i  pal-
ców, zajmuje zdumiewająco dużą
powierzchnię w  stosunku do pozosta-
łych obszarów kory, odpowiadających
za ruchy innych części ciała. To wska-
zuje dobitnie na  ogromne znaczenie
funkcjonalne ręki w naszym życiu.
Jeśli mamy sprawne ręce, potra-
fimy wykonać dookoła siebie większość
czynności, co sprawia, że jesteśmy dużo
bardziej niezależni od  innych osób
nawet gdy, na przykład, poruszamy się
na wózku.
O deficytach w  zakresie funkcjono-
wania rąk można mówić w bardzo sze-
rokiej skali: od  całkowitych niezdolno-
ści do kontrolowania ich ruchów,
do drobnych trudności grafomo-
torycznych. Na każdym etapie
warto proponować dziecku
odpowiednie oddziaływania tak, aby
wypracować z  nim możliwie najlepszą
sprawność, co automatycznie przekłada
się na jakość jego życia.
KOMPLEKSOWY
PROGRAM PRACY
W momencie, gdy pojawiają się trud-
ności, zwykle trafiamy z  dzieckiem
do rehabilitanta, który głównie pra-
cuje nad tak zwaną dużą motoryką lub
do pedagoga, który dba na  przykład
o  wyćwiczenie prawidłowego chwytu
niezbędnego do podjęcia nauki pisa-
nia. Pomiędzy wiedzą i pracą obu tych
specjalistów jednak powstaje duża
luka i brak płynnego przejścia. Dlatego
na  potrzeby pracy z  dziećmi z  trud-
nościami w  zakresie małej motoryki
w Ośrodku Acentrum powstał program,
który scala wiedzę i pracę specjalistów
z  różnych dziedzin, tak aby uspraw-
niane funkcji rąk odbywało się w  spo-
sób kompleksowy.
Program Terapii Ręki ma na  celu
usprawnianie tzw. małej motoryki,
czyli precyzyjnych ruchów dłoni i  pal-
ców, jak również dostarczania wrażeń
dotykowych i  poznawania dzięki nim
różnych kształtów i  struktur materia-
łów oraz nabywanie umiejętności ich
rozróżniania. W  programie wykorzy-
stuje się ćwiczenia i  zabawy mające
rozwinąć sprawność ruchową całej
kończyny górnej dziecka, spraw-
ność manipulacyjną dłoni, umie-
jętność chwytu, koordynację
pomiędzy dłońmi oraz doskonalenie
czynności samoobsługi. Ponieważ ręka
spełnia swoje funkcje, gdy wszystkie jej
elementy składowe, a więc kości, stawy
i mięśnie działają prawidłowo i zacho-
wana jest ich wielostronna współpraca,
stąd ważne jest, żeby podczas terapii
nie usprawniać poszczególnych czę-
ści składowych ręki, ale postrzegać ją
całościowo i  pracować nad rozwojem
funkcji, takich jak np. nauka trzymania
łyżki, picia z kubeczka itp.
W późniejszym czasie obejmuje
też naukę pisania. Wszystkie propo-
nowane zabawy mają jednak swoją
kolejność i  nie mogą być wprowa-
dzane w sposób przypadkowy. Należy
także pamiętać o tym, że rozwój małej
motoryki zawiera się w  rozwoju psy-
chomotorycznym dziecka i  przebiega
równolegle do jego całościowego roz-
woju. Oznacza to, że wszystkie dzia-
łania proponowane w  trakcie terapii
muszą być odpowiednio dobrane nie
tylko do poziomu manualnego dziecka
lecz także do poziomu jego funkcjo-
nowania poznawczego. Należy o  tym
pamiętać szczególnie gdy pracujemy
z  pacjentami z  dużymi trudnościami
manipulacyjnymi, jednak w  pełni
sprawnymi intelektualnie. Często pro-
pozycje im podawane mogą wyda-
wać się nudne czy infantylne, a należy
unikać wywoływania takich odczuć,
żeby nie zniechęcić dzieci do dalszej
współpracy.
Przystępując do pracy z  zakresu
usprawniania małej motoryki należy
dokonać wnikliwej obserwacji dziecka
pod kątem funkcjonowania samej ręki,
ale także zaburzeń i  dysfunkcji całego
organizmu. Podczas obserwacji warto
kierować się poniższym schematem
w  kształcie piramidy, przechodząc
kolejno wszystkie jej poziomy od  pod-
stawy aż do wierzchołka.
Diagnoza pozwoli nam wyznaczyć
cele, nadrzędne i  szczegółowe oraz
przygotować indywidualny plan tera-
pii dla danego dziecka. W  zależności
od tego, na którym poziomie tejże pira-
midy występuje najwięcej problemów,
od tego właśnie poziomu należy rozpo-
cząć proces usprawniania, przechodząc
kolejno do coraz wyższych poziomów,
jeśli będą one w  ogóle osiągalne, gdyż
niektóre dzieci, ze względu na  stopień
swojej niepełnosprawności, nie będą â
 terapia ręki TEMAT NUMERU
9

Niepokojące
objawy,
które mogą wskazywać na zaburzenia małej motoryki (warto je skonsultować ze specjalistą
przeszkolonym w zakresie Terapii Ręki):
 dziecko niechętnie podejmuje czynności manualne (malowanie, lepienie z plasteliny,
układanie drobnych przedmiotów),
 dziecko ma problemy z nauką czynności samoobsługi (ubieranie, wiązanie sznurowadeł,
zapinanie guzików),
 dziecko ma wyraźnie obniżone lub podwyższone napięcie mięśniowe w obrębie kończyny
górnej i obręczy barkowej,
 dziecko ma problemy z koordynacją obu rąk podczas zabaw manipulacyjnych,
 dziecko wykonuje czynności wymagające dużej precyzji zbyt wolno lub za szybko
i niedbale,
 szybkość ruchów dziecka nie jest dostosowana do zadania,
 nie lubi dotykać nowych i różnorodnych faktur,
 dostarcza sobie dodatkowych doznań proprioceptywnych i domaga się zdecydowanego
i mocnego ucisku dłoni np. siada na własnych dłoniach, bardzo mocno zaciska ręce
na przedmiotach, uderza rękami w przedmioty o ostrych i wyraźnych fakturach.

R E K L A M A
 TEMAT NUMERU terapia ręki
10

â w  stanie tych najwyższych poziomów

opanować.
Podstawą tej piramidy i  jednocze-
śnie początkiem naszej obserwacji jest
ogólny obraz dziecka, czyli mówiąc
inaczej wrażenie, spostrzeżenia, jakie
nasuwają się nam przy pierwszym spo-
tkaniu. Ważne będą więc tutaj infor-
macje jak dziecko się porusza, jaką ma
postawę, czy wyraźnie widać obniżone
lub podwyższone napięcie mięśniowe,
czy chętnie podejmuje proponowane
przez nas zabawy i ćwiczenia.
W dalszej obserwacji zwracamy
uwagę na  ułożenie barków, kontrolę
głowy (szczególnie ważne u  dzieci
z  MPD), ruchomość kończyn górnych,
przykurcze, deformacje i niewygaszone
odruchy.
Kolejny poziom piramidy to funk-
cja kończyn górnych, a  więc tutaj
będzie nas interesowało, na  jakim eta-
pie rozwoju funkcjonalnego znajduje
się obserwowane dziecko, czy potrafi
wykonać podpór, sięganie, chwytanie,
rozluźnianie chwytu itp.
Sprawność dłoni (manipulacja)
– kolejny poziom piramidy, na  którym
dokładnie obserwujemy dłonie dziecka,
a właściwie to, co potrafią robić. Jakim
posługuje się chwytem, czy wykonuje
precyzyjne ruchy palców, czy dosto-
sowuje chwyt do przedmiotu, którym
manipuluje i czy jest w stanie go zmie-
nić. Na tym etapie istotne jest także czy,
i  w  jaki sposób dziecko posługuje się
przedmiotami codziennego użytku oraz
czy wykonuje podstawowe czynności
samoobsługi.
Na szczycie piramidy znajdują się
umiejętności grafomotoryczne, jako
najwyższy stopień możliwości rucho-
wych naszych rąk. Analizujemy tutaj
styl pisania oraz sposób trzymania
narzędzia pisarskiego. Dla wielu dzieci
jest to poziom nieosiągalny, szczegól-
nie tych z  dużym stopniem niepełno-
sprawności.

KOLEJNOŚĆ ZADAŃ
I ĆWICZEŃ
Praca Programem Terapii Ręki
odbywa się według określonego sche-
matu. Bardzo ważna jest kolejność
wprowadzanych zadań i  ćwiczeń. Na
początku każdego spotkania z  dziec-
kiem odbywa się przywitanie. Powita-
nie to może przyjąć różną formę. Może

to być po prostu podanie ręki ale, jeśli
mamy więcej czasu, może to być pio-
senka lub jakaś wyliczanka. To bardzo
ważny element zajęć, daje on dziecku
wyraźną informację, że teraz będą się
odbywać jakieś wyjątkowe zabawy.
Wpisuje to spotkanie w  zrozumiałe
dla dziecka ramy, co daje mu poczucie
bezpieczeństwa. Przy każdym kolej-
nym spotkaniu już wie, czego można
oczekiwać.
Po powitaniu następuje seria ćwi-
czeń manualnych. Proponujemy dzie-
ciom zabawy i  ćwiczenia angażu-
jące głównie obręcz barkową i  stawy
ramienne. Czasem może zdarzyć się,
że zakres problemów pacjenta nie
pozwala na przejście do kolejnych eta-
pów i  na tym poziomie odbywają się
całe zajęcia. Jeśli jednak jest to moż-
liwe, przechodzimy do kolejnej serii
ćwiczeń nazwanych manualnymi. Na
tym etapie proponujemy takie zabawy,
które poprawiają ruchomość kończyny
górnej w  obrębie stawu łokciowego.
Jeśli ten staw został już „rozgrzany”,
terapia ręki TEMAT NUMERU
można przejść do serii ćwiczeń ruchów
precyzyjnych, gdzie w  zabawach sku-
pia się na  nadgarstku oraz ruchomo-
ści wszystkich stawów palców. To, ile
czasu poświęcimy na  każdą z  serii,
jest oczywiście uzależnione od  zdia-
gnozowanych przyczyn problemów.
Jeżeli na przykład występujące trudno-
ści w  funkcjonowaniu dziecka są spo-
wodowane zmniejszonym zakresem
ruchomości stawu nadgarstkowego, to
wówczas dwie pierwsze serie są krót-
sze, a największy nacisk należy położyć
na serie ćwiczeń ruchów precyzyjnych.
Po seriach ćwiczeń następuje
kolejny etap zajęć, jakim jest relaks. Jest
to ważna część, w trakcie której należy
dać dziecku odpocząć w  wybrany
przez niego sposób. Może to być posłu-
chanie muzyki relaksacyjnej lub czas
na  wykonanie treningu autogennego.
To moment dla dziecka, w trakcie któ-
rego dajemy odpocząć zmęczonym
mięśniom. Każde spotkanie kończy się
wyraźnym pożegnaniem w  dowolnej
formie.
11
Przygotowując plan terapii, należy
zwrócić uwagę na  odpowiednią pozy-
cję dziecka w  czasie zajęć. Dobra
pozycja ułatwi pełniejsze zaangażowa-
nie i  kontrolę tego, co wykonuje ono
rękami. Musi ona być przede wszyst-
kim bezpieczna, dostosowana do aktu-
alnych możliwości dziecka i  dająca
maksimum możliwości wykorzystania
funkcji rąk. º
Szczegółowe informacje
na temat zajęć
i szkoleń z zakresu
Programu Terapii Ręki
Ośrodek Acentrum
ul. Leżajska 1, Warszawa
tel. 22 846 53 98.
www.acentrum.pl.
R E K L A M A