Professional Documents
Culture Documents
Mahabharata Tatparya Nirnaya
Mahabharata Tatparya Nirnaya
AYA
of Madhvācārya (Ānandatı̄rtha)
ISBN 0-9703421-9-5
http://www.dvaita.org
kernel version 1.95, 2001-11-09
Äwµu4uRu
euµ|Lu µ|ywguaaPuLuxLuPv>^|x}µu
4|wLuxkuµuxeuLuxguaTu`uµuxeuLuLu«W
TuIvµuª^u
v/uKLuSLuª/uxIvJµ|ev
¶L|ªwµuµ|wPuµu4uRvSTu`|yw*u ^uxÃuWW
owµuxPv4v^ux`ux`u5fPuµuxgv[v`uLuLvLu¥^uxSJ^ux/u«Nuµu
µ|xwb|g|wjPuL|¶uxeuµ|wLu µuxLuµuRux¤euµuxNuR|µu
vGuxµu!Lu µuxSIv^ux*u/u«Nu
µ|wPu Tu`vJ/ui|q¬ Tu`uµuxTu«µ|xw^uxµuR|¤weuµuxOeuxLu µ|$\xPuRuy¤Pu*|TvLuLu
¶`uxPu£µv0L|yw`uxµuÃux«Mµv*uª/uiuxgv/uyTu`vJPu1uCR|/uj/|eua^u
vPuNuµuRux¤g|wj
¶uxµ|weuµ|wLu µuxR|Pux /u«NuPur¬euµuxOeubv0P|µuxgv[v`uLvQ/u«Nu/uiur¬
¶lTu µv0g|wj`uxµu1uCR|/uiuRux¤*vq*|Rux/uxJµv04v^ux`uxr¬=|ywHf
TuMR|yw
g|wjPv¢`|TvGuµu`u>Ru© *uzvµuLv`u *`uµu`uguxCxµu/uiuRux¤µu`uµu`u!Lu¥M /|
Rux/uxJµv0'Pu*|yPuRux¤g|yQfg|wjPv¢`|PuaPuµu`ur¬^u
v`ux=|ªwu`ux
^u
v`ux*uSu`ux$\xPuRux¤eua^u
v0Su|µu
vGuqx!Tu^uxx*u µv/uxLu P|Pu`uL|
TvGuµu`u^u
vµu4uaL|«^ux*vqPur¬Ä«w*uzuRuµuxLux *`uµu`u^u
vµu4uaL|«RuG|_xLux
$\xµuPuRux¤4v^ux`uxSJ_xfg|wjPv¢`|
LuguTuµuµvPuSJ^ux/u«NuP|$Rux¤µuPuxPuxµu`|/|R|w*ua/|MjP|w
q¬PuRux¤$q¬a/uyeuxq[uPur¬f/uxµuL|CR|C¤Rur¬iuµuHfTu«4v`uµu
vHPu
*v^uxLuªLueux Luªµv0P|Pu`uL|euµux/u«euµuµuxyq Dw*v4v^ux`|wµ|yPubvPu
Tu`|yku=vS/uiu*uzM/uiuyg|y`u\`ur$PuxRvµu[u/uµuLuRuRux¤Tv«OeuxL| wµ|
LuªR|w*uRv`v^uxJeu©`uI|/uiux
owow¶Pvªµu
vRuªMwNuowTvPu`ux
owTurµu
v`ux
[uGv`u*|wa
![u^uxµuxEvQÃu`ux
!GuxU
Foreword
Shrisha Rao
February 21, 2002, Madhva Navami
1
Preface to the Devanāgarı̄ Edition
One of the biggest hurdles a person or even a community faces is the acceptance of standards
that are too low. It is often all too easy to look at others who do not try to improve at all,
and think one’s puny efforts to be wonderful. Similarly, there is the possibility of making the
de facto standard of cases where sage counsel would otherwise advise. It is without doubt
that such ills, and the sloth and disillusionment that result from them, are at the very heart of
most problems that today’s individual, and today’s society, face.
One of the problems in this context is, of course, the fact that there are so few inspirational
examples to follow, and so many examples of people, even those who reach positions of
eminence, falling victim to basal instincts. This is where the Mahābhārata’s role lies in
molding the individual and society for the better; for untold generations now, the lives and
conduct of many thinking people have been improved by exposure to the moral message
of the Mahābhārata, whose powerful story sets out in clear terms the solutions of many a
difficult moral dilemma.
Although of late it has come to be regarded as a loosely-spun yarn woven by the hands of
many authors, it is not at all very reasonable to believe that the Mahābhārata was composed
incrementally, over a period of time. There is far too much consistency in the text for one to
accept that. Even granting that the author(s) of the Mahābhārata had a free rein to create any
fictional account (s)he or they pleased, the story narrated is still a tremendous achievement.
Under similar circumstances, for instance, the late Isaac Asimov effectively abandoned his
famous “Foundation” series after the third novel for over three decades in the prime of his
life, and then came back to weave a wholly different yarn only loosely connected to his
earlier writings — in his last couple of books in the series, in fact, he went back to a hypo-
thetical time before the start of his first novel, and described events leading up to that start.
Even so, he himself was obliged to admit, there were far too many inconsistencies in the
original trilogy itself, which is what caused him to effectively abandon the plan he had so
meticulously laid out in them. All this in spite of the fact that Asimov was an uncommonly
skilled writer of both fiction and non-fiction, with over 400 published books and anthologies,
and his Foundation series did not even pretend to convey a moral message. Asimov’s expe-
rience in this matter is hardly unique — internal conflicts arise as a rule in all long-running
writings, plays, etc. (such as the conflicts among the various Sherlock Holmes stories and
novels).
2
As such, it is a remarkable wonder that the Mahābhārata, even with one author (the most
reasonable assumption under the circumstances) could achieve such coherence and freedom
from internal conflict, in a saga spanning several generations, with dozens of varied char-
acters described with an incredible richness of detail. There sure are interpolations, vari-
ances in reading, etc., as Madhva notes in II-3, et. seq., but enough of the ur-Mahābhārata
or the root text can be glimpsed through the mess to admire the beauty and grandeur of
the original — even the interpolators and others have not succeeded in marring the mono-
lithic unity of the text. Madhva’s quote therefore urges (II-51): ‘kohyanyah. pun.d.arı̄kāks.ān
mahābhāratakr.d bhavet ?’ (“Who else but the Pundarikāks.a Himself could possibly have
composed the Mahābhārata?”)
The bald claim that a text of the size of the Mahābhārata needs must have had more than one
author, is not convincing, therefore, as there is no science that would determine how much
text could be attributed to one individual, beyond which a second author must be posited.
There also is no philological or linguistic analysis offered that would prove the authorship
of more than one distinct individual. Last but not the least, there is no historical or literary
record that would suggest the existence of older, smaller texts which were then added onto.
Therefore, the claim [WD75] that the Mahābhārata was incrementally composed over the
period from 300 BCE to 300 CE is without basis.
Another issue that needs to be considered is the common view that the Mahābhārata is post-
Buddhist as it mentions the Buddha. This is open to much objection, since the mere use of
the name cannot be considered decisive evidence in this regard. For by the same standard
one would be obliged to say that Rg Veda I-141 must have been composed after Madhva,
as it mentions him. If it be claimed that the mention in the RV has been misappropriated to
mean the historical Madhva, then we may note that the same argument could be applied as
easily in case of the reference in the Mahābhārata to the Buddha; that too may have been
incorrectly interpreted to refer to the historical individual. There certainly is hardly a match
between the Buddhist story of Buddha’s life, and the versions in the Vedānta literature.
If it is held that the preponderance of bhakti themes and Puran. ic mythology in the Mahābhārata
is proof positive of its origin after Buddhism, then that also is open to question. It is accepted
by all that Pān.inı̄, the well-known grammarian, lived before Buddha, certainly not later than
the 5th century BCE, and some scholars are not uncomfortable dating him to the 8th century
BCE. His commentator Patañjali is given a terminus ad quem of the 2d cent. BCE. It would
make more sense to date even Patañjali to a time before Buddhism, noting that he does not
3
seem aware of its criticisms of the Vedas while he is alive to many other criticisms, but that
need not be done. Even with the accepted dates, one is justified in asking: why does Pān. inı̄
make reference to the Bhagavad Gı̄tā by saying ‘vāsudevārjunābhyām . vun’ (IV-3-98 in the
As.t.ādhyāyı̄), and to the Purān.as by saying ‘purān.aproktes.u brāhman.akalpes.u’ (IV-3-105,
ibid.)? There’s some food for thought, and one may even note that acceptance of Purān. ic
mythology is to be found in Pān. inı̄, and that his commentator early on [SD91] refers to
the whole range of shāstra literature including Itih āsa and Purān.as (alleged to have come
much later than him), independently as well. Pān. inı̄ himself refers to bhakti (IV-3-95, ibid.),
which in any event is also found in the Black Yajur Veda (III-2-8-9) [MYS73], a text that
is of earlier date than Buddhism by any estimate (the exact quote therein is praj ā nirbhaktā
anutapyamānā — “souls devoid of bhakti suffer greatly”).
The reasons given for dating the Mahābhārata and other similar literature like the Purān. as to
after the advent of Buddhism therefore do not carry any weight, and they must properly be
dated earlier only.
Any proper and thorough study of the Mahābhārata would require an understanding of the
meanings of the uncommon words used in it. These themselves are to be determined by
philological and other comparisons with texts of similar contemporary schools or genres
with whom a great deal of its context is shared. Madhva’s work is of great value as it offers
much insight into the presentation of the context of the Mahābhārata in an abundance of
contemporary or subject-related texts that gloss important parts of its story, and thus help
decide the meanings of specific terms in its highly involved style of usage.
The Mahābhārata-Tātparya-Nirn.aya of Madhva is therefore of great value, not only as a
work that is quintessentially his, but also as a work that is a remarkable achievement of
internal consistency and a valuable aid to the modern as well as the traditional study of
the Mahābhārata itself, as the serious scholar will not fail to appreciate. One significant
difference that may be noted between this text and other works on the Mahābhārata is that it
is only this one that even attempts to explain the whole of that text. It is often fashionable to
draw global conclusions based on extremely limited perspectives, in spite of the clear fallacy
of such a method. That is why it is only the Mahābhārata-Tātparya-Nirn. aya that explains key
riddles and conundrums, and remains uncontroverted all these years after its composition.
More about the Mahābhārata-Tātparya-Nirn.aya and about its author may be learned from
[BNK81] and elsewhere.
4
Until now, the Mahābhārata-Tātparya-Nirn.aya, as indeed other works of Madhva, has been
difficult to obtain, and has even been mostly out of print and available only in limited print
runs. Even when in print, the work has not been easily accessible to many. It is our hope
with the present effort to remedy these difficulties by creating an e-text and making it freely
available on the Internet, from where anyone interested may download and print a copy for
personal use. Other e-texts are in the process of creation and will also be added in due course.
The method used to create this text was the following. First of all, the text of the Mahābhārata-
Tātparya-Nirn.aya was copied in ITRANS format from [BG71], the edition by Bannanje
Govindacharya based on the manuscript of Śrı̄ Hr.s.ı̄keśa Tı̄rtha preserved at the Palimar
Mat.ha, Udupi. (This version is arguably the most authentic one available in print, and its
editor notes many instances where early commentators prefer its readings over other ones.)
Our ITRANS encoding was then proofed against other published versions of the work, and
obvious errors were corrected where found. In a large number of instances, changes in the
readings from the vulgate are noted by Govindacharya in footnotes given in his edition; these
were useful, and almost always meant that we preferred his reading (since it meant that what
was given in his edition was not simply a printing error). In instances where a variation
was not noted in a footnote, we referred to Śrı̄ Vādirāja Tı̄rtha’s Bhāvaprakāśikā commen-
tary [VP98], which was helpful in many cases. For instance, in XXII-162, the commentator
notes and honors two readings, and following him, so do we. Only in two instances, II-148
and XXXII-166, did we include verses that are not found in [BG71], based on their being
explained by the commentator word-for-word (showing his acceptance of them).
Footnotes are from the Bhāvaprakāśikā where indicated. We do intend to publish that com-
mentary later, and the few notes given from there at this time are not so much intended for
their explanatory value per se as for their clarification of the nature of certain quotations
given in the main text. See for example the comment on II-51, where the commentator ex-
plains that vāyuprokte’pi means that the cited verse is found “even in the Vāyuprokta,” i.e.,
is found in the Mahābhārata as well. This lays to rest the subliterate comments made by
Mesquita [RM97] upon this very point. (A detailed rebuttal of [RM97] is a topic for a future
effort, but in this regard, do see the long footnote to IX-135 giving a long extract from the
rare laks.an.aśāstra text cited in that instance, which we owe to Prabhanjanacharya [VP98]. 1 )
1
Mesquita’s book has since appeared in an English translation [RM00]. His claims, and his premises,
are considered in a paper titled Madhva’s Unknown Sources: A Review by Shrisha Rao and B.N.K. Sharma.
This paper is to appear in the 2002 issue of the journal Asiatische Studien/ Études Asiatiques, with a general
translation into Kannada by Srinivasa Varakhedi appearing in the monthly Sarvam ūla published by the Palimar
5
A list of authorities cited by Madhva is also given as an appendix 2 ; this is not an exhaustive
list, but should be of some use. One problem is that many of the verses are quoted from the
Mahābhārata itself, as might be expected, but are not found in the standard BORI edition
of the same. (It may be noted in this regard that B.N.K. Sharma observes [BNK81] that
the BORI edition has suffered for being created in ignorance of the Mahābhārata-Tātparya-
Nirn.aya.) Other verses are found in that edition but are grossly distorted. Decision of verse
inclusion and reading by simple majority or plurality of the available manuscripts is indeed
an inadvisable procedure (see the footnote to II-54). However, we have given verse num-
bers, where traced, based on the BORI edition only; if, as we hope, at some later date the
Laks.ālaṅkāra commentary of Śrı̄ Vādirāja upon the entire Mahābhārata becomes widely
available through the web, we will give quotes based on its choices and readings, which are
probably much more sensible, at least where Madhva is concerned.
A computer program was used to generate an alphabetical listing of śloka-halves, and another
appendix gives this index 3, which may be useful if one is trying to locate a verse based on a
few words with which it begins. We hope to add another index of all variations in readings,
and our reasons for preferring whichever ones we did, in future. It is also our hope to continue
to refine the present edition in whatever manner possible, and also to add commentaries to
it. If readers of this material find the work useful and are inclined to give of their assistance
towards such end, we would be very grateful.
Mat.ha, Udupi. In this regard, also see the 2001 booklet, My Latest Four Research Papers by B.N.K. Sharma,
made available on www.dvaita.org with the author’s permission.
2
This is not included in the present edition; see Preface.
3
This is not included in the present edition; see Preface.
6
Acknowledgements for the Devan āgarı̄ Edition
This work was aided in no small part by the great deal of time devoted to proof-reading,
editing, comparing readings, etc., by Meera Tadipatri and Keshava Tadipatri. Proof-reading
was also undertaken in parts by Sridhara T.V., Thirumala Kulkarni, and Srinivasa Varakhedi.
Ramachandra Budihal provided a copy of Śrı̄ Vādirāja Tı̄rtha’s commentary [VP98] which
was used in collation. Anand Ravipati spent long hours coding and refining the Java pro-
gram that generated the ślokārdhānukraman.ikā which is given as an index. H.H. Śrı̄ Śrı̄ 108
Vidyāmānya Tı̄rtha Swāmijı̄ of Palimār Mat.ha did us the honor of giving an āśı̄rvacana,
which was dictated to Vidwān Haridāsa Bhat, and conveyed through N.A.P.S. Rao and Gau-
tham Nadig, who also helped inform Swāmijı̄ about our efforts as a prelude to obtaining
his blessing. The Swāmijı̄’s āśı̄rvacana was typeset using Baraha by Srinivas Kotekal, with
some assistance from Venkatesha Prasanna Tadipatri. The idea of using a translation of
Śrı̄ Rāghavendra Tı̄rtha’s Bhāva-Saṅgraha as an introduction to the Mahābhārata-Tātparya-
Nirn.aya was suggested by B.K. Ramachandra Rao, and carried out by Keshava Tadipatri and
Thomas Head. The Devanāgari parts of this document were coded in ITRANS 5.x and LATEX
thanks to an installation of the same by Raghunath Rao on the Dvaita account. Much help
in the intricacies of ITRANS was provided by Avinash Chopde, the creator of ITRANS,
and also by Shree Devi Kumar. B.N.K. Sharma and Bannanje Govindacharya offered us
much encouragement in this effort. My deepest and most heartfelt thanks are due to all these
people, and to any others whose contributions I may have neglected to mention.
Shrisha Rao
February 14, 2000, Madhva Navami
7
References
[MYS73] Mūla Yajurveda Samhitā The Banaras Hindu University Sanskrit Series, vol.
VIII, 1973, p. 287. PK3201 1973.
[WD75] Hindu Myths O’Flaherty, W. D., Penguin Books, 1975, pp. 17-18.
8
Śrı̄ Rāghavendra Tı̄rtha’s
Mahābhārata-Tātparya-Nirn.aya Bhāva-Saṅgraha
9
May this Lord of Ramā protect us.
N.B. It may be asked why a work such as the Mahābhārata-Tātparya-Nirn. aya is even
needed when the Mahābhārata itself serves to explain its own meaning. The answer
is that that great work has been distorted greatly (cf. verses 3, et. seq. of the second
chapter), and other texts of its genre have also nearly disappeared, making it impos-
sible for the average person to make philological and philosophical determinations
of its total purport. Therefore, as commanded by the author of the Mahābhārata
Himself, the great Ācārya undertook the task of writing a text that would rescue the
deserving seeker from the morass of ignorance and uncertainty. See the commen-
tary of Śrı̄ Vādirāja Tı̄rtha on II-3 for details.
10
The third chapter is called “Sargānusargalayaprādurbhāvanirn.ayah. (decision of the creation,
meta-creation, destruction, and appearance), and is summarized in the following śloka.
ādau rūpacatus..tayı̄m
. sr.jati yo devān purānukramāt
brahmān.d.am . puramabjajādivibudhān sr.s..tvā haratyantatah.
sras..tā pūrvavadasya sarvajagato matsy ādirūpairbhavan
rāmo’bhūdanujānvito daśarathāt pāyāt sa nah. śrı̄patih. 3
The fourth chapter is called “Śrı̄rāmacarite Ayodhyāpraveśah.” (in Śrı̄ Rāma’s story, the en-
trance into Ayodhya), and is summarized in the following śloka:
yadvr.ddhirjanamohinı̄ mudamitā yaddarśanātsajjanāh.
yenars.ipriyakārin.ā niśicarı̄hantrā kratū raks.itah.
yo’halyām. sapatim . vyadhāt haradhanurbha ṅktvā’vahajjānakı̄m
jetā vartmani bhārgavasya nagarı̄m . rāmo gato’vyātsa mām 4
11
Gautama Muni, removing her curse and uniting her
with her husband;
(The Lord who) broke the mighty bow of Śiva;
(The Lord who) married Sı̄tā Devi;
(The Lord who) pretended to conquer one of His own incarnations,
Lord Paraśurama;
(The Lord who) returned to His kingdom;
May this Lord Rāma protect me.
The fifth chapter is called “Śrı̄rāmacarite Hanumaddarśanam” (in Śrı̄ Rāma’s story, the sight-
ing of Hanumān), and is summarized in the following śloka:
tyaktvā rājyamito vanam . vacanato mātuśca kākāks.igam
daityam . vyasya vikarn.aghon.akhacarı̄bandhūn kharādı̄n khalān
mārı̄cam. ca nihatya rāvan.ahr.tām
. sı̄tām
. vicinvanniva
prāpto vāyusutena sūryajayujā rāmo’vatādvanditah. 5
(The Lord who) renounced His kingdom and went to the forest
to fulfill the promise given by His father Daśaratha
to His stepmother Kaikeyi;
(The Lord who) killed the demon present in the eye of the crow;
(The Lord who) killed all of the demons such as Khara, Mārı̄cha, and
other relatives of the demoness Śūrpan.akha (whose ears
and nose were cut by Laks.man.a);
(The Lord who) pretended to search for Sı̄tā Devı̄ when she was abducted
by the demon-king Rāvan.a;
May this Lord Rāma, reached and served by the son-of-Vāyu (Hanumān)
and the son-of-Sūrya (Sugrı̄va), protect us.
The sixth chapter is called “Samudrataran.aniścayah.” (decision to cross the sea), and is sum-
marized in the following śloka.
sugrı̄ven.a sakhitvamāpya śapatham . kr.tvā vadhe vālinah.
tālān saptavibhidya vālinidhanam . kr.tvā svarājye sthitam
mārtān.d.im. ca vidhāya mārutiyujā yāmyām . diśam. gacchatā
sı̄tānves.an.amicchatābdhitaran.e rāmo’vatāt sam . stutah. 6
12
(The Lord who) graced Sugrı̄va with His friendship;
(The Lord who) took a vow to kill Vālı̄;
(The Lord who) demonstrated His strength to Sugrı̄va by felling seven
palm trees with a single arrow;
(The Lord who) killed Vali;
(The Lord who) installed Sugriva as king in the kingdom of monkeys;
(The Lord who) made Mārutı̄ go south, crossing the ocean to
search for Sita;
(The Lord who) is praised and meditated upon always (by Maruti);
May this Lord protect us.
13
The eighth chapter is called “Hanūmati Śrı̄rāmadayādānam” (the gift of Śrı̄ Rāma’s compas-
sion to Hanumān), and is summarized in the following śloka.
sindhum . daks.in.amāgato daśamukhabhrātris..tado’bdhyarthito
badhvā setumavāpya rāks.asapurim . sainyaih. kapinām . yutah.
hatven.drārikarı̄rakarn.adaśakādı̄n rāks.asān jānakı̄m
.
ādāyāpya purı̄m. svarājyapadavı̄m
. prāpto’vatādrāghavah . 8
The ninth chapter is called “Rāmasvadhāmapraveśah.” (Rāma’s entry into His own abode),
and is summarized in the following śloka.
prāptah. sāmrājyalaks.mı̄m
. priyatamabharatam . yauvarājye’bhis.icya
svı̄yān raks.an sutau dvau janakaduhitari pr āpya yajñairyajan svam
sı̄tāhetorvimohya ks.itijaditisut ānarthito devasaṅghaih.
sadbhiryukto hanūmadvarada upagatah. svam . padam. pātu Rāmah. 9
14
accompanied by the good beings;
May this Lord, boon-giver to Hanuman, protect us.
Lord Hari, who was extolled (even) by gods for His glories;
(Lord Hari who) removed obstacles and helping to churn the ocean of milk
(Lord Hari who) is praised by the gods for establishing correct knowledge;
(Lord Hari who) incarnated as Vedavyāsa in Satyavatı̄ through
Parāśara Muni;
(Lord Hari, who as Vedavyāsa) established the classification of the Vedas;
(Lord Hari, who as Vedavyāsa) authored many śāstras
(such as the Brahma-Sūtras and Mahābhārata);
(Lord Hari, who as Vedavyāsa) imparts right knowledge in good people;
(Lord Hari, who as Vedavyāsa) destroyed the evil Kali present in the
hearts of good people;
May Sri Hari, this Vedavyasātmaka, protect us.
The eleventh chapter is called “Bhagavadavatārapratijñā” (the Lord’s vow to incarnate), and
is summarized in the following śloka.
bhūpā yatra purūravah. prabhr.tayo jātā vidhoranvaye
yadvādyā bharatādayah. kurumukhā bhı̄s.māmbikeyādayah.
bhūbhāraks.ayakāṅks.ibhih. suravarairabhyarthitah. śrı̄patih.
tatrāvirbhavitum
. sahāmaravarairicchan harih. pātu mām 11
15
and others like Bhis.ma and Dhr.tarās.t.ra were born);
to relieve the sin-burdened earth;
May this Lord, who is the consort of Laks. mi, protect me.
The twelfth chapter is called “Pān.d.avotpattih.” (the Pān.d.avas’ advent), and is summarized in
the following śloka.
devakyām. vasudevato’grajayuto jāto vrajam . yo gato
bālaghnı̄śakat.āks.ahā svajananı̄mānyastr.n.āvartahā
yatpūrvam . parataśca pān.d.utanayā yatsevanam . jajñire
kartum. dharmamarudvr.s.āśvina imam . nam . dātmajam . naumi tam 12
The thirteenth chapter is called “Kamsavadhah.” (the slaying of Kamsa), and is summarized
in the following śloka.
samskārān prāpya gargāt bahuśiśucaritaih. prı̄n.ayan gopagopı̄h.
vatsān dhenūśca raks.annahipatidamano yah. papau kānanāgnim
viprastrı̄prı̄tikārı̄ dhr.tadharan.idharo gopikābhirniśāsu
krı̄d.an mallām. śca kam . sam
. nyahanadupagato’vyātsa kr.s.n.ah.purı̄m
. svām 13
16
(Lord Kr.s.n.a, who) subdued Kāl.iya the serpent-king;
(Lord Kr.s.n.a, who) drank the wild fire;
(Lord Kr.s.n.a, who) pleased the brāhman.a women
by consuming their offering of food;
(Lord Kr.s.n.a, who) carried the Govardhana mountain;
(Lord Kr.s.n.a, who) frolicked with gopikās in the nights to grace them;
(Lord Kr.s.n.a, who) killed the wrestlers (such as Chān.ūra);
(Lord Kr.s.n.a, who) killed the demon Kamsa
upon returning to His own birthplace;
May this Lord, Śrı̄ Kr.s.n.a, protect us.
17
The fifteenth chapter is called “Pān.d.avaśastrābhyāsah.” (the Pān.d.avas’ practicing of using
weaponry), and is summarized in the following śloka.
yasmāt vyāsasvarūpādapi viditasuvidyā avāpuh. pramodam .
pārthā dron.ah. sutārtham
. pratigatabhr.gupo yanniyatyārthakāmah.
tasmādāptoruvidyo drupadamupagato’n āptakāmo’stravidyāh.
śis.yebhyah. kauravebhyo ravijanirasano’d ātsano’vyānmurārih. 15
The sixteenth chapter is called “Sr.gāla-vadhah.” (the slaying of Sr.gāla) and is summarized in
the following śloka.
bhūyastvāgatamāhave saha jarāsandham . nr.pairnı̄taye
jñātvā yassahajānvito’tigahanam . gomantamatrāgatāt
tārks.yāllabdhakirı̄t.a unnata girerāplutya jitvā ripūn
hatvā svı̄yasr.gālamātmanagarı̄m . prāptah. sa no’vyāddharih. 16
18
The seventeenth chapter is known as “Hamsad.ibhakavadhah.” (the slaying of Hamsa and
D.ibhaka”) and is summarized in the following śloka.
bhagnāśān nr.patı̄narı̄n vyadhita yah. svargādhipāgryāsane
lagno bhı̄s.makasatkr.to’tha yavanam . jaghne satı̄mātmanah.
nighnām
. yo’kr.ta rukmin.ı̄m . samajayaddurgarvirukmyādikān
vighnam. satrajidātmajāpatirasau me ghnan bhavetsarvad ā 17
(The Lord who) shattered the hopes of enemy kings by routing them;
(The Lord who) was seated on the throne of Indra, king of heaven,
and greatly honored by Bhı̄s.maka (the father of Rukmin.ı̄);
(The Lord who) killed the demon Yavana;
(The Lord who) made the ever-serving Rukmin.ı̄ His consort;
(The Lord who) conquered the highly haughty Rukmi and others;
May this Lord, consort of Satyabhāmā, be always the Destroyer
of my obstacles.
The eighteenth chapter is called “Bhı̄mārjunadigvijayah.” (the victories of Bhı̄ma and Arjuna
in all directions), and is summarized in the following śloka.
astrajñes.vadhiko’rjuno’tha yadanukrośena bhı̄mam . vinā
saddharme niratam . dadau svagurave badhvā nr.pam . prārs.atam
putrau sa drupado’pi vahnivibudh āt strı̄rūpakam . prāptavān
is..tām
. dharmaja āpa rājyapadavı̄m . me harih. 18
. sa prı̄yatām
19
The nineteenth chapter is called “Pān.d.avarājyalābhah.” (the Pān.d.avas’ gain of a kingdom),
and is summarized in the following śloka.
yatkārun.yabalena pān.d.utanayā nistı̄rya nānāpado
bhiks.ānnāśina āgamābhyasanino hatvā bakam . draupadı̄m
udvāhyākhilabhūpatı̄napi ran.e jitvāgatāh. svām. purı̄m
indraprasthapure’vasan kr. tadharāraks.āh. sa no’vyāddharih. 19
The twentieth chapter is called “Khān.d.avadāhah.” (the burning of the Khān.d.ava) and is sum-
marized in the following śloka.
yah. pārthān paripālayan haripure strı̄putrasampadyutān
sam. hartā śatadhanvano’s..tamahis.ı̄bhartā surars.istutah.
hatvā bhaumamapāharatsuratarum . bahvı̄ruvāhāṅganāh.
prāyacchaddharisūnave svasahajām . pāyātsa nah. keśavah. 20
20
imprisoned by Naraka;
(Lord Keśava, who) brought over the heavenly pārijāta tree;
(Lord Keśava, who) gave His own sister Subhadrā in marriage
to Arjuna, the son of Indra;
May this Lord Keśava protect us.
The twenty-first chapter is called “Pān.d.ava-vanapraveśah.” (the Pān.d.avas’ exile to the forest),
and is summarized in the following śloka.
pārthān labdhasabhān vidhāya mayatah. prāptah. puram . svām
. gatah.
ks.etram . kauravamarkaparvan.i purı̄m . samprāpya kartā kratoh.
pān.d.ūn prāpya jarāsute vinihate taih. kārayitvā’dhvaram .
prāptah. svam . puramacyuto vijayate dyūte jitaiśca . . 21
smr tah
(The Lord who) led the Pān.d.avas to acquire the wonderful assembly room
through the heavenly sculptor Maya,
(The Lord who) reached Dvārakā, went to Kuruks.etra on the same day
(a sūryagrahan.a) and returned to Dvārakā
in time to perform a sacred sacrifice;
(The Lord who) by visiting the Pān. d.avas again,
caused Jarāsandha to die at the hand of Bhı̄ma;
(The Lord who) made the Pān.d.avas perform the Rājasūya;
(The Lord who) returned to Dvaraka again;
That never diminishing and ever complete Lord Acyuta,
who was remembered by Pān.d.avas defeated in the gambling
— is always victorious.
The twenty-second chapter is called “Aran.ı̄prāptih.” (the reaching of the forest), and is sum-
marized in the following śloka.
pārthāh. yātā aran.yam. nihataniśicarāh. prı̄n.ayanto dvijaughān
vārtām. śrutvā svakı̄yāmupagataharin.ā mānitā sindhurājam
jitvā duryodhanādı̄n harihayapurus.avrātabaddhānvimocya
prāptā dharmaprasādam . yamatha madhuripum . tus..tuvustam
. prapadye 22
21
the Pān.d.avas pleased with their service;
(the Pān.d.avas) went to the forest;
(the Pān.d.avas) killed demons such as Kirmı̄ra;
(the Pān.d.avas) pleased many saints and sages with the royal food
procured from the Aks.ayapātra;
(the Pān.d.avas) were consoled by their dear Hari, who went to them
on hearing the news of their vanavāsa;
(the Pān.d.avas) defeated Jayadratha, king of Sindhu;
(the Pān.d.avas) humiliated Duryodhana
by freeing him from the armies of the Gandharvas;
(the Pān.d.avas) obtained the grace of Yamadharmarājā, as
Yudhis.t.hira answered the questions asked by Yama,
who appeared in the guise of a Yaks.a.
The twenty-third chapter is called “Ajñātavāsasamāptih.” (the ending of the incognito stay),
and is summarized in the following śloka.
anyam . ves.amupāgatāh. pr.thagito gatvā virāt.ālayam .
taddehasthaharernis.evan.aparā mallam . tathā kı̄cakān
hatvā gograhan.odyatānapi kurūn jitvā virāt.ārcitāh.
pārthāh. svāntikamāgatam
. yamajitam . bhejustamı̄d.e’cyutam 23
22
The twenty-fourth chapter is called “Yuddhodyogah.” (the preparation for war), and is sum-
marized in the following śloka.
yatsammatyā pr.s.atatanujapres.itabrāhman.oktyā
rājyam. nādādanujajanitasyāmbikeyo’rjunasya
yah. sāhāyyam. vyadhita nagarı̄m
. kauravān.āmavāptah.
svokte kr.s.nastadanabhimate’vāptapārthah. sa no’vyāt 24
The twenty-fifth chapter is called “Bhı̄s.mapātah.” (the fall of Bhı̄s.ma), and is summarized in
the following śloka.
senām
. vı̄ks.ya ran.onmukhe karun.ayā śastrojjhitam . phalgunam
sadgı̄tāmupadiśya kārmukadharam . cakre’sya yah. sārathih.
anyonyam . kurupān.d.avaiśca pr.tanām. yo’jı̄ghanatsyandanāt
yo bhı̄s.mam . nirapātayat sutaśaraih. pān.d.ostamı̄d.e’cyutam 25
23
The twenty-sixth chapter is called “Nārāyan.āstropaśamanam” (the pacification of the Nārāyan.āstra)
and is summarized in the following śloka.
dron.e yudhyati pān.d.avairvinihatam . prāgjyotis.am
. pārthatah.
kr.tvā tasya sute hate niśi śivam
. nı̄tvārjunam. saindhavam
taddattāstrabalādajı̄ghanadato dron.e hate draupadeh.
yo bhı̄mam . ca nijāstranamramakarottam . naumi nārāyan.am 26
The twenty-seventh chapter is called “Karn.avadhah.” (the slaying of Karn.a), and is summa-
rized in the following śloka.
yatsāmarthyabalena sūryatanuje pārthena yuddhe jite
paścācchalyamavāpya sārathivaram . dharmātmajam . sāyakaih.
śı̄rn.ā n.gam
. kr.tavatyamum
. śibiragam. pārtham
. ca mr.tyorapāt
yah. pārthena hate’rkaje nr.panutah. pāyātsa nah. keśavah. 27
24
The twenty-eighth chapter is called “Pān.d.avarājyalābhah.” (the Pān.d.avas’ gain of the king-
dom), and is summarized in the following śloka.
śalye dharmasutāddhate kurubale pārthaih. samaste hate
bhı̄menānujasam . yute vinihate duryodhane draun.inā
suptānām. nidhane kr.te niśi tato muktvā vidherastratah.
pārthān rājyamitām
. śca tatsutasutam
. yo’pātsa no’vyāddharih. 28
25
The thirtieth chapter is called “Yāgasamāptih.” (the completion of the yāga), and is summa-
rized in the following śloka.
smr.tvā yam
. dyusaritsuto vasurabh ūdrājā yadāśāsito
nirduh.kho’tha jugopa dharmanirato jitv ā svarājye kalim
yah. pārtham
. samabodhayat mr.taśiśum. yo’jı̄vayatpān.d.avaih.
yo yajñam. sakārayat bahudhanaih. dhyāyāmi tam . keśavam 30
26
Dhr.tarās.t.ra returned to his position as a gandharva;
By meditating upon the Lord and His feet, the Pān. d.avas rejoiced.
I extoll that Lord Kr.s.n.a.
(Keshava Tadipatri & Thomas Head, with type-setting and editing by Shrisha Rao.)
27
Om
. Śrı̄mad Ānandatı̄rthabhagavatpādācārya viracitah
.
Śrı̄ Mahābhāratatātparyanirn.ayah.
atha prathamo’dhyāyah.
(sarvaśāstratātparyanirn.ayah.)
i
ekah. samo’pyakhilados.asamujjhito’pi sarvatra pūrn.agun.ako’pi bahūpamo’bhūt 1.10
ii
artho’yameva nikhilairapi vedavākyai rāmāyan.aih. sahitabhāratapañcarātraih.
. harin.ā sadaiva 1.22
anyaiśca śāstravacanaih. sahatattvasūtrairnirn. ı̄yate sahr.dayam
‘yasmin pare’nye’pyajajı̄vakośā’
‘nāham. parāyurna marı̄cimukhyāh. ’
‘jānanti yadgun.agan.ān na ramādayo’pi
nityasvatantra uta ko’sti tadanya ı̄śah.’ 1.27
1
Br.. U. 5.5.1
2
Bra. Sū. 1.3.2
3
Ka. U. 4.11
4
Bra. Sū. 2.3.50
5
“ ābhāsaka” ityādi śrutivacanameva na svavacanam — Bhā. Pra.
iii
‘sarvottamo hariridam . tu tadājñayaiva
cettum . ks.amam. sa tu harih. paramasvatantrah.
pūrn.āvyayāgan.itanityagun.ārn.avo’sau’
ityeva vedavacanāni paroktayaśca 1.29
. ca bhāratam
“r.gādayaśca catvārah. pañcarātram
mūlarāmāyan.am. brahmasūtram . mānam. svatah. smr.tam 1.30
iv
na tasya kaścid dos.o’sti pūrn.ākhilagun.o hyasau
sarvadehastharūpes. u prādurbhāves. u ceśvarah. 1.40
yathārthavacanānām. ca mohārthānām
. ca sam. śayam
apanetum . hi bhagavān brahmasūtramacı̄klr. pat 1.43
iti vārāhavacanam
. brahmān.d.oktam . tathā’param
“amohāya gun.ā vis.n.orākāraściccharı̄ratā 1.50
nirdos.atvam
. tāratamyam. muktānāmapi cocyate
etadviruddham . yat sarvam. tanmohāya iti nirn.ayah.” 1.51
v
skānde’pyuktam . śivenaiva .san.mukhāyaiva sādaram
śivaśāstre’pi tad grāhyam . bhagavacchāstrayogi yat 1.52
. harin.ā tathā
abhedaścāsmadādı̄nām. muktānām
. mohāya kathyate putra nānyathā” 1.55
ityādi sarvam 6
6
Padma Pu. 6.71.114-116
7
Padma Pu. 6.71.106-107
8
R.gveda 7.40.5
vi
. na bhı̄mam upahatnumugram”
“stuhi śrutam 9
. gartasadam
. yuvānam . mr.gam
. sumedhām” 1.62
“yam 10
. kāmaye tam. tamugram. kr.n.omi tam
. brahmān.am
. tamr.s.im
. tam
vii
muktānām . ca sarvadā 1.71
. ca na hı̄yante tāratamyam
. vis.n.orutkars.ameva vaktyuccaih.
ityādi vedavākyam
. tena 1.75
tātparyam 17
. mahadatretyuktam . “yo mām” iti svayam
viii
pañcabhedām. śca vijñāya vis.n.oh. svābhedameva ca
nirdos.atvam
. gun.ādrekam . jñātvā muktirnacānyathā 1.81
sr.s..tiraks.ā’hr.tijñānaniyatyajñānabandhanān
moks.am . ca vis.n.utastveva jñātvā muktirnacānyathā 1.83
ix
ānando jñah. sadātmeti hyupāsyo mānus.airharih. 1.92
tairevāpyam
. padam. tattu naivānyaih. sādhanairapi
evam. sarvapadānām. tu yogyāh. santi pr.thag gan.āh. 1.94
. param 1.99
bhavis.yatparvavacanamityetadakhilam
21
R.gveda 6.47.16-17
22
Tai. Ā. 3.12.17
x
“tameva viditvā’ti mr.tyumeti nānyah. panthā vidyate’yanāya”23 1.102
. apūrn.agun.atā tathā
jı̄vābhedo nirgun.atvam
. bhedastadgata eva ca 1.111
sāmyādhikye tadanyes.ām
prādurbhāvaviparyāsastadbhaktadves.a eva ca
tatpramān.asya nindā ca dves.ā ete’khilā matāh. 1.112
23
Śve. U. 3.8
24
Śve. U. 6.23
25
Bha. Gı̄. 11.54
xi
etairvihı̄nā yā bhaktih. sā bhaktiriti niścitā
anādibhaktirdevānām. kramād vr.ddhim . gataiva sā 1.113
brahmādı̄nām
. ca muktānām . tāratamye tu kāran.am
tāratamyasthitā’nādinityā bhaktirna cetarat 1.117
xii
samyaglaks.an.asampanno yad dadyāt suprasannadhı̄h.
śis.yāya satyam
. bhavati tatsarvam . śayah. 1.124
. nātra sam
svāvarān.ām
. gurutvam . tu bhavet kāran.atah. kvacit
maryādārtham . te’pi pūjyā na tu yadvat paro guruh.”
. purān.es.vanumoditam 1.126
ityetat pañcarātroktam
. yānti kānicit
yānti pūrvān.yuttarān.i na śles.am
moks.aśca niyatastasmāt svayogyaharidarśane” 1.128
. tathā
bhavis.yatparvavacanamityetat sūtragam 26
. sa śaṅkaram
“muktāstu mānus.ā devān devā indram
. kramen.aiva tena yāntyakhilā harim 1.130
sa brahmān.am
26
‘etatsūtragam’ ityasya etat prameyam . sūtragam
“tadadhigama uttarapūrvāghayoraśles.avināśau tadvyapadeśād”
(Bra. Sū. 4.1.13) iti sūtragatam, ityarthah. — Bhā. Pra.
27
Chā. U. 4.14.3
xiii
tathā’nye’pyasurāh. sarve gan.ā yogyatayā sadā
brahmaivam . sarvajı̄vebhyah. sadā sarvagun.ādhikah. 1.133
iti .rgyajuh.sāmātharvapañcarātretihāsatah.
purān.ebhyastathā’nyebhyah. śāstrebhyo nirn.ayah. kr.tah. 1.135
tātparyam. śāstrān.ām
. sarves.ām. uttamam . mayā proktam
prāpyānujñām. vis.n.oretajjñātvaiva vis.n.urāpyo’sau 1.137
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
sarvaśāstratātparyanirn.ayo nāma prathamo’dhyāyah.
xiv
atha dvitı̄yo’dhyāyah.
(vākyoddhārah.)
xv
niruktamasya yo veda sarvapāpaih. pramucyate”28 2.10
. sadr.s..tānto hi bhārate
“nirn.ayah. sarvaśāstrān. ām
kr.to vis.n.uvaśatvam
. hi brahmādı̄nām . prakāśitam 2.11
. hi mārutih.
bhūbhārahārin. o vis.n.oh. pradhānāṅgam
māgadhādivadhādeva duryodhanavadhādapi 2.15
xvi
ks.atrādanyes.vapi balam. pramān.am . yatra keśavah.
pravr.tto dus..tanidhane jñānakārye tathaiva ca 2.21
. bhedah. kathañcana
ityādyāh. kevalo vis.n.urnais.ām
na viśes.o gun.aih. sarvairbalajñānādibhih. kvacit 2.27
xvii
tasmādbalapravr.ttasya rāmakr.s.n.ātmano hareh.
antaraṅgam
. hanūmām. śca bhı̄mastatkāryasādhakau 2.33
āsurı̄n.ām . bhavis.yati
. varādestu vapurmātram
. naiva bhaktih. kathañcana 2.38
na laks.an.ānyatastāsām
xviii
rāmakāryam . tu yaih. samyak svayogyam . purā
. na kr.tam
. tat kr.s.n.āya bı̄bhatsvādyaih. samantatah. 2.44
taih. pūritam
ityādi kathitam
. sarvam. brahmān.d.e harin.ā svayam
mārkan.d.eye’pi kathitam
. bhāratasya praśam . sanam 2.49
. sanam
vāyuprokte’pi tat proktam 29
. bhāratasya praśam
“kr.s.n.advaipāyanam
. vyāsam . prabhum
. viddhi nārāyan.am
ko hyanyah. pun.d.arı̄kāks.ānmahābhāratakr.d bhavet”30 2.51
xix
bhārate’pi yathā prokto nirn.ayo’yam. kramen.a tu
. 2.53
tathā pradarśayis.yāmastadvākyaireva sarvaśah
“nārāyan.am
. suragurum. jagadekanātham .
bhaktapriyam . sakalalokanamaskr tam
. . ca
traigun.yavarjitamajam. vibhumādyamı̄śam .
vande bhavaghnamamarāsurasiddhavandyam” 2.54 31
.
“kr.s.n.o yajñairijyate somapūtaih. kr.s.n.o vı̄rairijyate vikramadbhih
kr.s.n.o vanyairijyate sammr.śānaih. kr.s.n.o muktairijyate vı̄tamohaih.” 2.58
xx
. praviśes.amudı̄ks.itum
tamimameva surāsurasañcaye harikr.tam
prativibhajya ca bhı̄masuyodhanau svaparapaks.abhidā kathitā kathā 2.62
“ko hi tam
. veditum. śakto yo na syāt tadvidho’parah.
. veda sah. svayam 2.70
tadvidhaścāparo nāsti tasmāt tam
na pramātum . madhusūdanah.
. mahābāhuh. śakyo’yam
xxi
paramāt parametasmād viśvarūpānna vidyate 2.73
ı̄śannapi hi deveśah
. sarvasya jagato harih .
karmān.i kurute nityam . kı̄nāśa iva durbalah. 2.76
nā’tmānam
. veda mugdho’yam . ca mārgate
. duh.khı̄ sı̄tām
baddhah. śakrajitetyādi lı̄lais.ā’suramohinı̄ 2.77
“jñānam . te’ham
. savijñānamidam . vaks.yāmyaśes.atah.
yajjñātvā neha bhūyo’nyajjñātavyamavaśis.yate”32 2.82
32
Bha. Gı̄. 7.2
33
Bha. Gı̄. 7.6-7
xxii
. tanumāśritam”
“avajānanti mām 34
. mūd.hā mānus.ı̄m
“moghāśā moghakarmān.o moghajñānā vicetasah.
. śritāh.” 2.84
rāks.ası̄māsurı̄m 35
. caiva prakr.tim. mohanı̄m
“param . jñānamuttamam
. bhūyah. pravaks.yāmi jñānānām
. siddhimito gatāh.” 2.87
yajjñātvā munayah. sarve parām 38
xxiii
etad buddhvā buddhimān syāt kr.takr.tyaśca bhārata”40 2.93
. te jagadāhuranı̄śvaram”
“asatyamapratis..tham 42
. bhāvamavyayamı̄ks. ate
“sarvabhūtes.u yenaikam
. viddhi sātvikam” 2.98
avibhaktam 47
. vibhaktes.u tajjñānam
xxiv
“jñānes.vetes.u rājendra sāṅkhyapāśupatādis. u
. nis..thā nārāyan.ah. parah.” 2.102
yathāyogam 51
. yathānyāyam
(janamejaya uvāca)
vaiśampāyana uvāca —
51
Mahā. 12.337.64 *
52
Mahā. 12.337.67 *
53
Mahā. 12.338.1 *
54
Mahā. 12.338.2-3 *
xxv
sa es.a bhagavān kr.s.n.o naiva kevalamānus.ah.
yasya prasādajo brahmā rudraśca krodhasambhavah . ” 2.109
vacanam
. caiva kr.s.n.asya jyes..tham . prati
. kuntı̄sutam
aviruddham . ca gr.hyate
. samādhestu darśanoktam
ādyantayorviruddham
. yad darśanam. tadudāhr. tam 2.116
tasyāṅgam
. prathamam . vāyuh. prādurbhāvatrayānvitah.
prathamo hanumān nāma dvitı̄yo bhı̄ma eva ca
pūrn.aprajñastr.tı̄yastu bhagavatkāryasādhakah. 2.118
xxvi
. rūpe tu ratervāyau śrı̄rityeva ca kı̄rtyate
śam
saiva ca draupadı̄ nāma kāl.ı̄ candreti cocyate 2.120
xxvii
. bhagavataiva hi 2.129
bhāratārthastridhā proktah. svayam
xxviii
tathā’pi vis.n.uparatā bhārate sārasaṅgrahah.” 2.140
ityādivyāsavākyaistu vis.n.ūtkars.o’vagamyate
. kramaścaiva tadvākyaireva cintyate 2.141
vāyvādı̄nām
. su rohati
pra yat pituh. paramān nı̄yate paryā pr.ks.udho vı̄rudho dam
ubhā yad asya janus.am. yad invata ād id yavis..tho abhavad ghr.n.ā śucih. 2.147
xxix
. dehapāte tasmād vāyurdevadevo viśis..tah.” 2.151
anāvr.ttirdehinām
. prati samı̄ritam
tathā yudhis..thiren.āpi bhı̄mam
“vı̄rān.ām
. śāstravidus.ām . tattvanirn.aye
. kr.tinām
sattve bāhubale dhairye prān.e śārı̄rasambhave 2.155
vacanam . param
. vāsudevasya tathodyogagatam
. sambhāvayasi pān.d.ava
“yat kiñcā’tmani kalyān.am
sahasragun.amapyetat tvayi sambhāvayāmyaham 2.158
xxx
yādr.śāni ca karmān.i bhı̄ma tvamasi tādr.śah.”59 2.159
. kr.s.n.advaipāyaneritam
tathaivānyatra vacanam
59
Mahā. 5.75.3-4 *
60
Mahā. 5.75.18 *
xxxi
“dvāveva purus.au loke vāsudevādanantarau
bhı̄mastu prathamastatra dvitı̄yo draun.ireva ca” 2.168
. saṅks.epāduddhr.tih. suvākyānām
pūrn.aprajñakr.teyam
śrı̄madbhāratagānām. vis.n.oh. pūrn.atvanirn.ayāyaiva 2.172
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
vākyoddhāro nāma dvitı̄yo’dhyāyah .
xxxii
(sargānusarga-laya-prādurbhāvanirn
. ayah.)
atha tr.tı̄yo’dhyāyah.
“nārāyan.am
. namaskr.tya naram . caiva narottamam
. tato jayamudı̄raye” 3.4
devı̄m 61
. sarasvatı̄m
. vyāsam
. kr.s.n.advaipāyaneritah.
jayo nāmetihāso’yam
vāyurnarottamo nāma devı̄ti śrı̄rudı̄ritā 3.5
. vidātmā
saṅkars.an.āccāpi jayātanūjo babhūva sāks.ād balasam
vāyurya evātha viriñcanāmā bhavis.ya ādyo na parastato hi 3.10
61
Mahā. Ādi. 1.1 *
xxxiii
. sa vāyuh. purus.o viriñcah. pradyumnataścātha kr.tau striyau dve
sūtram
prajajñaturyamal.e tatra pūrvā pradhānasañjñā prakr.tirjanitrı̄ 3.11
. saiva ca sūtranāmnā
śraddhā dvitı̄yā’tha tayośca yogo babhūva pum
harerniyogādatha samprasūtau śes.ah. suparn.aśca tayoh. sahaiva 3.12
. ścaturvarn.agatān samastān
vyūhāt tr.tı̄yāt punareva vis.n.ordevām
saṅgr.hya bı̄jātmatayā’niruddho nyadhatta śāntyām . trigun.ātmikāyām 3.15
xxxiv
. sarve surāstasya babhūva nābheh.
tasmin pravis..tā harin.aiva sārddham
. padmamamus.ya madhye punarviriñco’jani sadgun.ātmā 3.22
lokātmakam
. punah.
papāta vāyorgamanāccharı̄ram. tasyaiva cā’veśata utthitam
tasmāt sa eko vibudhapradhāna ityāśritā devagan.āstameva
harerviriñcasya ca madhyasam . sthitestadanyadevādhipatih. sa mārutah. 3.24
xxxv
yathā samudrāt saritah. prajātāh. punastameva praviśanti śaśvat
evam. harernityajagatpravāhastameva cāsau praviśatyajasram 3.33
. harūpen.a sa āvirāsı̄t
abhis..tutastairharirugravı̄ryo nr.sim
hatvā hiran.yam. ca sutāya tasya datvā’bhayam . devagan.ānatos.ayat 3.43
surāsurān. āmudadhim
. vimathnatām . sa mandaram
. dadhāra pr.s..thena girim
xxxvi
varapradānādaparairadhāryam. harasya kūrmo br.hadan.d.avod.hā 3.44
. sa śārṅgadhanvā’tha bhr.gūdvaho’bhūt
ityādaroktastridaśairajeyah
rāmo nihatyāsurapūgamugram . nadānanādirvidadhe’sr.jaiva 3.51
xxxvii
tvadājñayaivākhilamambujodbhavā vitenire’gryāścaramāśca ye’nye 3.55
evam. surān.ām
. ca nisargajam
. balam . varadānasambhavam
. tathā’surān. ām
vaśe tavaitad dvayamapyato vayam . nivedayāmah. pitureva te’khilam 3.61
xxxviii
ya eva sūryāt punareva sañjñayā nāmnā yamo daks.in.adikpa āsı̄t
sa jāmbavān daivatakāryadarśinā puraiva sr.s..to mukhatah. svayambhuvā 3.67
pūrvam . vadanti
. hareścakramabhūddhi durgā tamah.sthitā śrı̄riti yām
sattvātmikā śaṅkhamatho rajasthā bhūrnāmikā padmamabhūddharerhi 3.73
xxxix
ye’nye ca bhūpāh. kr.tavı̄ryajādyā balādhikāh. santi sahasraśo’pi
sarve hareh. sannidhibhāvayuktā dharmapradhānāśca gun.apradhānāh. 3.79
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
sargānusargalayaprādurbhāvanirn . ayo nāma tr.tı̄yo’dhyāyah.
xl
(rāmāvatāre ayodhyāpraveśah.)
atha caturtho’dhyāyah.
. varād vidhātustadananyavadhyām
atho jaghānā’śu śaren.a tāt.akām
raraks.a yajñam. ca munernihatya subāhumı̄śānagirā vimr.tyum 4.7
balam
. svabhakteradhikam . prakāśayannanugraham . ca tridaśes.vatulyam
. prayayau tayā’rcitah. 4.11
ananyabhaktām. ca sureśakāṅks. ayā vidhāya nārı̄m
xli
śyāmāvadāte jagadekasāre svanantacandrādhikakāntikānte
. pravis..te tutus.urvidehajāh. 4.12
sahānuje kārmukabān. apān.au purı̄m
itı̄ritām
. me giramabhyavetya diteh. sutā dānavayaks.arāks.asāh.
sametya bhūpāśca samı̄pamāśu pragr.hya taccālayitum. na śekuh. 4.20
xlii
tato mamāyam . vr.n.otu kanyāmayameva me’rthitah. 4.23
. pratipūrya mānasam
. mudambharah.
sa maithilenātitarām. samarcito vivāhayāmāsa sutam
purohito gādhisutānumodito juhāva vahnim . vidhinā vasis..thah. 4.32
vijānamānā jagatām
. hi mātaram. purā’rthitum. nā’yayuratra devatāh.
tadā tu rāmam. ramayā yutam . prabhum . nabhastal.am 4.34
. didr.ks.avaścakruralam
xliii
. vare sumānasānāmabhavat samāgamah.
yathā purā sāgarajāsvayam
tathā hyabhūt sarvadivaukasām. tadā tathā munı̄nām . bhuvi 4.35
. sahabhūbhr.tām
.
priyān.i vastrān.i rathān sakuñjarān parārddhyaratnānyakhilasya ceśituh
dadau ca kanyātrayamuttamam . mudā tadā sa rāmāvarajebhya eva 4.38
ajānatām
. rāghavamādipūrus. am
. samāgatam . nidarśanaih.
. jñāpayitum
samāhvayantam . raghupam . spr.dheva nr.po yayāce pran.ipatya bhı̄tah. 4.41
sa itthamuktvā nr.patim
. raghūttamam. bhr.gūttamah. prāha nijām. tanum. harih.
abhedamajñes. vabhidarśayan param . purātano’ham . harires.a ityapi 4.43
xliv
śaśāka naivātha yadā’bhivı̄ks. itum
. praspanditum . vā kuta eva yoddhum
śivastadā devagan.ah. samastāh. śaśam . suruccairjagato harerbalam 4.47
. ca kevalam
yadı̄ran.enaiva vinais.a śaṅkarah. śaśāka na praśvasitum
kimatra vaktavyamato harerbalam . harāt param . sarvata eva ceti 4.48
dhanuryadanyaddharihastayogyam . punaśca
. tatkārmukāt kot.igun.am
varam
. hi haste tadidam . mayā gr.hān.aitadato hi vais.n.avam 4.50
. gr.hı̄tam
xlv
. pravadan mumoda tadı̄yameva hyabhavat samastam 4.58
tapastadı̄yam
. hi payobdhimadhye
yathā purā śrı̄raman.ah. śriyā tayā rato nitāntam
tathā tvayodhyāpurigo raghūttamo’pyuvāsa kālam . ratastayā 4.64
. suciram
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
rāmāvatāre ayodhyāpraveśo nāma caturtho’dhyāyah .
xlvi
atha pañcamo’dhyāyah.
rāmacarite hanūmaddarśanam
xlvii
bhūyobhūyo’rthayantam. dvigun.itaśaradām. saptake tvabhyatı̄te
kartaitat te vaco’ham
. sudr.d.hamr.tamidam . me vaco nātra śaṅkā 5.7
. gato’pi
svayambhuśarvendramukhānsureśvarān jijı̄vis.ustāñcharan.am
bahis.kr.tastairharibhaktibhāvato hyalaṅghyaśaktyā paramasya cāks.amaih. 5.11
xlviii
. harerjigamis.urmunirugratejāh.
āsı̄cca tatra śarabhaṅga iti sma jı̄rn.o lokam
tenā’daropahr.tasārdhyasaparyayā sa prı̄to dadau nijapadam . paramam. rameśah. 5.18
prı̄tim
. vidhitsuragamad bhavanam . nijasya kumbhodbhavasya paramādarato’munā ca
. tadādipurus.o nijamājahāra 5.22
sampūjito dhanuranena gr.hı̄tamindrācchārṅgam
tām
. tatra hāsyakathayā janakāsutāgre gacchānujam. ma iha meti vacah. sa uktvā
tenaiva dus..tacaritām . cakre samastarajanı̄caranāśahetoh. 5.26
. hi vikarn.anāsām
xlix
tenārthitah. sapadi rāghavavañcanārthe mārı̄ca āha śaravegamamus.ya jānan
śakyo na te raghuvaren . sparśamasya śarasya pūrvam 5.30
. a hi vigraho’tra jānāmi sam
yām
. yām
. pareśa urudhaiva karoti lı̄lām
. tām . karotyanu tathaiva ramāpi devı̄
. tām
naitāvatā’sya paramasya tathā ramāyā dos.o’n.urapyanuvicintya uruprabhū yat 5.35
. sr.timoks.ahetoh.
kvājñānamāpadapi mandakat.āks.amātrasargasthitipral.ayasam
devyā hareh. kimu vid.ambanamātrametad vikrı̄d.atoh. suranarādivadeva tasmāt 5.36
l
mandātmaces..tamamunoktamareśca karma śrutvā mr.tam . tathā’dāt 5.41
. tamadahat svagatim
. saha lokapālaih.
yatpādapaṅkajarajah. śirasā vibharti śrı̄rabjajaśca giriśah
sarveśvarasya paramasya hi sarvaśakteh . kim
. tasya śatruhanane kapayah . sahāyāh. 5.49
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
rāmacarite hanūmaddarśanam . nāma pañcamo’dhyāyah.
li
(samudrataran.aniścayah.)
atha s.as.t.ho’dhyāyah.
āropya cām
. sayugal.am
. bhagavantamenam. tasyānujam. ca hanumān prayayau kapı̄ndram
sakhyam . cakāra hutabhukpramukhe ca tasya rāmen.a śāśvatanijārtiharen. a śı̄ghram 6.2
jetum
. caturgun.abalo hi pumān prabhuh. syāddhantum. śatādhikabalo’tibalam . suśaktah.
tasmādimān harihayātmajabāhvalopyapatrān vibhidya mama sam . śayamāśu bhindhi 6.7
. stān dhāturvarādakhilapumbhirabhedyarūpān
śrutvā’sya vākyamavamr.śya diteh. sutām
brahmatvamāptumacalam . tapasi pravr.ttānekes.un.ā sapadi tān pravibheda rāmah. 6.8
lii
. bhagavato’tha harı̄śvaro’sāvagre nidhāya tamayāt puramagrajasya
dr.s..tvā balam
āśrutya rāvamanujasya bilāt sa cā’gādabhyenamāśu dayitāprativārito’pi 6.12
kāryam
. hyabhı̄s..tamapi tat pran.atasya pūrvam
. śasto vadho na padayoh . pran.atasya caiva
tasmādadr.śyatanureva nihanmi śakraputram . tvitı̄ha tamadr.s..tatayā jaghāna 6.20
liii
rāmo’pi tadgirivare caturo’tha māsān dr.s..tvā ghanāgamamuvāsa salaks.man.o’sau 6.23
. pravismr.te rāmakr.topakāre
athātisakte ks.itipe kapı̄nām
prasahya tam . buddhimatām . varis..tho rāmāṅghribhakto hanumānuvāca 6.24
sasambhramam . tam
. patitam. padābjayostvaran samutthāpya samāślis.at prabhuh.
sa copavis..to jagadı̄śasannidhau tadājñayaivā’diśadāśu vānarān 6.32
liv
samastadiks.u pratiyāpitā hi te harı̄śvarājñāmupadhārya māsatah.
samāyayuste’ṅgadajāmbavanmukhāh. sutena vāyoh. sahitā na cā’yayuh. 6.35
kr.tam
. mayenātivicitramuttamam . samı̄ks.ya tat tāra uvāca cāṅgadam
vayam . vilaṅghito nah. samayo yato’sya 6.37
. na yāmo harirājasannidhim
. madādikān
durāsado’sāvatican. d.aśāsano hanis.yati tvāmapi kim
agamyametad bilamāpya tat sukham . vasāma sarve kimasāvihā’caret 6.38
. sakena
rājyārthinā yena hi ghātito’grajo hr.tāśca dārāh. sunr.śam
sa nah. katham . raks.ati śāsanātigān nirāśrayān durbalakān bale sthitah. 6.41
. hi vākyam
vijñātametaddhi mayā’ṅgadasya rājyāya tārābhihitam
sādhyam . na caitannahi vāyusūnū rāmapratı̄pam. vacanam. saheta 6.43
lv
nirı̄ks.ya te sāgaramapradhr.s.yamapārameyam . sahasā vis.an.n.āh.
dr.d.ham . hi dadhruh. prāyopaveśāya tathā ca cakruh. 6.47
. nirāśāśca matim
sa rāvan.asyātha gatim
. sutoktām . nivedya dr.s..tvā janakātmajākr. tim
svayam . tathā’śokavane nis.an.n.āmavocadebhyo haripuṅgavebhyah. 6.51
. pr.thak pr.thak
tatastu te brahmasutena pr.s..tā nyavedayannātmabalam
daśaiva cā’rabhya daśottarasya kramāt patho yojanato’tiyāne 6.52
ayam
. hi gr.dhrah. śatayojanam . trikūt.amāheta utātra vighnāh.
. girim
bhaveyuranye’pi tato hanūmānekah. samartho na paro’sti kaścit 6.57
uktvā sa ittham
. punarāha sūnum
. prān.asya nih.sı̄mabalam . sayan
. praśam
lvi
. samarthah. kurus.va caitat paripāhi vānarān 6.58
tvameka evātra param
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
śrı̄rāmacarite samudrataran.aniścayo nāma s.as.t.ho’dhyāyah.
lvii
(hanūmatpratiyānam)
atha saptamo’dhyāyah.
dr.s..tvā surapran.ayitām
. balamasya cogram . sumanobhivr.s..tyā
. devāh. pratus..tuvuramum
tairādr.tah. punarasau viyataiva gacchan chāyāgraham . hikākhyam 7.6
. pratidadarśa ca sim
lviii
tādr.kces..tāsametāyā aṅgulı̄yamadāt tatah. 7.11
atha cūl.āman.im
. divyam . rāmāya sā dadau
. dātum
yadyapyetanna paśyanti niśācaragan.āstu te
. paśyantyr.s.aya eva ca 7.13
dyulokacārin. ah. sarvam
tes.ām . vañcanāya ca
. vid.ambanāyaiva daityānām
paśyatām. kalimukhyānām
. vid.ambo’yam . kr.to bhavet 7.14
. param
athāśr.n.od daśānanah. kapı̄ndraces..titam
dideśa kiṅkarān bahūn kapirnigr.hyatāmiti 7.17
. purassarās..takāyutam
aśı̄tikot.iyūthapam
anekahetisaṅkulam . kapı̄ndramāvr. n.od balam 7.19
balāgragāminastathā sa śarvavāksugarvitān
nihatya sarvaraks.asām. tr.tı̄yabhāgamaks. in.ot 7.22
lix
anaupamam. harerbalam. niśamya rāks.asādhipah.
kumāramaks.amātmanah. samam. sutam. nyayojayat 7.23
. śarairvavars.a ha
sa sarvalokasāks. in.ah. sutam
śitairvarāstramantritairna cainamabhyacālayat 7.24
athendrajinmahāśarairvarāstrasamprayojitaih .
. na cāśakad vicālane 7.30
tataks.a vānarottamam
idam . kapı̄ndramāśu te
. samı̄ks.ya baddhavat sthitam
lx
babandhuranyapāśakairjagāma cāstramasya tat 7.34
. durantavikramasya mām
avaihi dūtamāgatam
. kulaks.aye taveśvaram 7.37
raghūttamasya mārutim
. nyavārayad vibhı̄s.an.ah.
itı̄rite vadhodyatam
sa pucchadāhakarman.i nyayojayanniśācarān 7.41
. sa rāks.asottamaih. saha
suvarn.aratnakāritām
pradahya sarvaśah . mudā’nvito jagarja ca 7.45
. purı̄m
lxi
sa rāvan.am
. saputrakam . tr.n.opamam. vidhāya ca
tayoh. prapaśyatoh. puram. vidhāya bhasmasād yayau 7.46
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
śrı̄rāmacarite hanūmatpratiyānam . nāma saptamo’dhyāyah.
lxii
(hanūmati śrı̄rāmadayādānam)
atha as.t.amo’dhyāyah.
.
samprāpya daks.in.amapānnidhimatra devah. śiśye jagadgurutamo’pyavicintyaśaktih
agre hi mārdavamanuprathayan sa dharmam . panthānamarthitumapāmpatitah. pratı̄tah. 8.2
atrā’ha rūpamaparam
. baladevatāyā grāhyah. sa es.a nitarām . prapannah.
. śaran.am
bhaktaśca rāmapadayorvinaśis.n.u raks.o vijñāya rājyamupabhoktumihābhiyātah. 8.5
. tadante
kalpāntamasya niśicāri patitvapūrvamāyuh. pradāya nijalokagatim
rātritraye’pyanupagāminamı̄ks. ya so’bdhim. cukrodha raktanayanāntamayuñjadabdhau 8.9
64
Bhā. Pu. 9.8.95
lxiii
“tam
. tvām
. vayam . jad.adhiyo na vidāma bhūman kūt.asthamādipurus.am . jagatāmadhı̄śam
. stārtı̄yato’suragan.ānabhitastathā’srāh. 8.11
tvam 65
. sattvatah. suragan.ān rajaso” manus.yām
. kapı̄ndrakarakampitabhūruhāṅgaih.
badhvodadhau raghupatirvividhādrikūt. aih. setum
sugrı̄vanı̄lahanumatpramukhairanı̄kairlaṅkām. vibhı̄s.an.adr.śā’viśadāśu dagdhām 8.15
dvārām
. nirodhasamaye sa dideśa putram. vārāmpaterdiśi sureśvaraśatrumugram
prācyām
. prahastamadiśad diśi vajradam
. s..tram . svayameva cāgāt 8.18
. pretādhipasya śaśinah
65
Bhā. Pu. 9.8.96
66
Bhā. Pu. 9.8.97
lxiv
nı̄lasya naiva vaśameti sa ityamoghaśaktyā vibhı̄s.an.a imam. prajahāra sākam
tasmin hate’ṅgada upetya jaghāna vajradam . nipātya bhuvi śı̄rs.amamus.ya mr.dgan 8.22
. s..tram
. sa rāks.asapatih. sa ca paścimena
sarves.u tes.u nihates.u dideśa dhūmranetram
dvāren.a mārutasutam . samupetya dagdho gupto’pi śūlivacanena durantaśaktim 8.23
. prajahāra vaks.asi
itı̄ritastena sa rāks.asottamo varādamogham
vicūrn.ito’sau tadurasyabhedye yathaiva vajro vipatau vr. thā’bhavat 8.31
lxv
. ran.ātmake makhe rameśadaivate
cakāra tam
paśum. prabhañjanātmajo vineduratra devatāh. 8.34
. prajahāra sa rāks.asah.
tasyorasi prāsavaram
dvidhā samabhavat tattu vāliputrasya tejasā 8.40
. tarasā’dāya raviputrāyudhopamam
sa śaram
lxvi
. prajahārorasyapatat sa mumoha ca 8.45
aṅgadam
tamāpatantamālaks. ya dūrāccharavidāritam
. śaram 8.47
surāntakaścakārā’śu dadhāra ca param
vidrāvitākhilakapim . vibhoh.
. varāt triśirasam
bhaṅktvā ratham . vyadhāt 8.53
. dhanuh. khad.gamācchidyāśirasam
lxvii
tamāpatantam . śaravars.adhāram . mahāghanābham . stanayitnughos.am
nivārayāmāsa yathā samı̄rah. saumitrirāttes.vasanah. śaraughaih. 8.57
lxviii
. kharātmajasyātha samunmamātha 8.68
śirah. śaren.ottamakun.d.alojjvalam
lxix
kiñcit prahāren.a tu vihvalāṅgavat sthite hi tasminnidamantaram . mama
ityagnisūnum . prayayau sa rāvan.o nivārito mārutinā’pi vācā 8.80
. rus.ā’nvito bān.amamoghamugram
nivāritastena sa rāvan.o bhr.śam
svayambhudattam . pravikr.s.ya cā’śu lalāt.amadhye pramumoca tasya 8.84
samprāpya sañjñām
. sa suvihvalo’pi sasmāra rūpam . nijameva laks.man.ah.
śes.am
. hareram . nacāsya sa cālanāyāpi śaśāka rāvan.ah. 8.86
. śayutam
. pracakars.a rāvan.ah.
balāt svadorbhih. pratigr.hya cākhilairyadā sa vı̄ram
cacāla pr.thvı̄ sahamerumandarā sasāgarā naiva cacāla laks.man.ah. 8.87
. tvarānvitah.
prakars.ati tveva niśācareśvare tathaiva rāmāvarajam
samastajı̄vādhipateh. parā tanuh. samutpapātāsya puro hanūmān 8.89
lxx
. sparśanivāritaklamah. samutthitastena samuddhr.te śare
sa rāmasam
. 8.92
babhau yathā rāhumukhāt pramuktah. śaśı̄ supūrn.o vikacasvaraśmibhih
saśailaśr.ṅgāsiparaśvadhāyudhairniśācarān. āmayutairanekaih.
tacchvāsavegābhihataih. kathañcid gataih. samı̄pam . kathamapyabodhayat 8.99
lxxi
. tvayā’vyo hi kimanyathā tvayā 8.103
itı̄rito rāvan.a āha durnayo’pyaham
athāparam
. mahācalam . pragr.hya bhāskarātmajah.
mumoca rāks.ase’tha tam. pragr.hya tam. jaghāna sah. 8.110
. rus.ā
tadā papāta sūryajastatād. a cāṅgadam
sa jāmbavantamāśu tau nipetatustal.āhatau 8.111
lxxii
tuhinasalilamālyaih. sarvato’bhipravr.s..te rajanicaravare’smim. stena siktah. kapı̄śah.
vigatasakalayuddhaglānirāvañcayitvā rajanicaravaram . tam. tasya nāsām
. dadam . śa 8.115
tal.ena cainam
. nijaghāna rāks.asah. pipes.a bhūmau patitam. tato’pi
samudgato’sau vivare’ṅgulı̄nām. jaghāna śūlena punah. sa rāks.asah. 8.117
lxxiii
nyavārayat tam. śaravars.adhārayā sa laks.man.o nainamacintayat sah .
jagāma rāmam . samarāya cā’śu 8.127
. giriśr.ṅgadhārı̄ samāhvayat tam
dvābhyām
. sa bāhū nicakarta tasya padadvayam . caiva tathā śarābhyām
athāparen.āsya śiro nikr.tya samprāks.ipat sāgaratoya āśu 8.130
yojanānām
. trilaks.am. hi kumbhakarn.o vyavardhata
pūrvam . svayam 8.132
. paścāt sañcukoca laṅkāyāmus. itum
lxxiv
. garutmānavadad vr.s.ākapim 8.138
mamāpi sevā bhavate prayojyetyevam
sa paks.irājo’tha harernideśam
. smaram . stvarāvāniha cā’jagāma
tatpaks.avātasparśena kevalam . sa uraṅgabandhah. 8.144
. vinas..ta es.ām
. kapayah. salaks.man.āh.
punaśca tasyāstranipı̄d. itāste nipetururvyām
spr.śanti nāstrān.i durantaśaktim
. tanum. samı̄rasya hi kānicit kvacit 8.148
. vibhı̄s.an.ah. pūrvagatastadā’gāt
vijñātukāmah. puri sampravr.ttim
dadarśa sarvān patitān sa vānarān marutsutam . tvekamanākulam . ca 8.149
lxxv
sa tam . samādāya yayau vidhātr.jam . vimūrcchitam . codakasekatastam
. jı̄vasi hı̄tyuvāca tatheti sa prāha ca mandavākyah. 8.150
āśvāsya kim
sa devagandharvamahars.isattamairabhis..tuto rāmakaropagūhitah.
punargirim
. tam
. śatayojanocchritam
. nyapātayat sam. sthita eva tatra ca 8.159
lxxvi
. tathā’darśanameva jagmivān 8.161
sa pūrvavaddhavyavahe samarcya śivam
niśācarāstram
. hyagamat ks.an.ena rāmāstravı̄ryāddharayo nadantah.
uttasthuruccorugirı̄n pragr.hya praśam. samānā raghuvı̄ramuccaih. 8.168
vibhı̄s.an.o’thā’ha raghūttamam
. prabhum . niyojayādyaiva vadhāya durmateh.
kr.tāgnipūjo nahi vadhya es.a varo vidhātuh. prathito’sya tādr.śah. 8.170
lxxvii
sa juhvatastasya cakāra vighnam . plavaṅgamaih. so’tha yuyutsayā ratham
samāsthitah. kārmukabān. apān.ih. prayudyayau laks.man.amāśu garjan 8.173
. d.alojjvalam
astrān.i tasyāstravaraih. sa laks.man.o nivārya śatroścalakun
śirah. śaren.ā’śu samunmamātha suraih. prasūnairatha cābhivr.s..tah. 8.175
sa tanniśamyāpriyamugrarūpam . bhr.śam
. viniśvasya vilapya duh . khāt
sam . punaśca maris.ya ityeva viniścitārthah. 8.177
. sthāpayāmāsa matim
. rāvan.o ran.akarman.e
maran.ābhimukhah. śı̄ghram
sajjı̄bhavannantaraiva dideśa balamūrjitam 8.178
trim . sahas.at.sahasram
. śat sahasrān.i mahaughakānāmaks. ohin.ı̄nām
śramen.a sam . sajjo bhavāmı̄ti dideśa rāvan.ah. 8.179
. yojayatā’śu rāmam
āgacchamānam
. tadapārameyam . balam. sughoram . pral.ayārn.avopamam
bhayāt samudvignavis.an.n.acetasah. kapipravı̄rā nitarām. pradudruvuh. 8.181
. śca samantatastānavadhı̄ccharaughaih.
pragr.hya rāmo’tha dhanuh. śarām
sa eva sarvatra ca dr.śyamāno vidiks.u diks.u prajahāra sarvaśah. 8.183
lxxviii
athā’yayau sarvaniśācareśvaro hatāvaśis..tena balena sam. vr.tah.
vimānamāruhya ca pus.pakam . tvaran śarı̄ranāśāya mahāyudhoddhatah. 8.185
. na yāta
vadan sa tis..thadhvamiti sma vı̄ro vibhı̄s.ikāmātramidam
itı̄rayannagrata es.a pupluve mahodarasyendrasutātmajo balı̄ 8.189
lxxix
jagāma rāmābhimukhastadainam . śaraughaih. 8.196
. rurodha rāmāvarajam
samudbabarhātha ca tām
. sa rāghavo dideśa ca prān.avarātmajam . punah.
. punastam 8.200
prabhuh. samānetumatho varaus.adhı̄h. sa cā’nināyā’śu girim
prāks.ipat tam
. girivaram. laṅkāsthah. san sa mārutih.
ardhalaks.e yojanānām. yatrāsau pūrvasam . sthitah. 8.202
lxxx
āruhya tam
. rathavaram. jagadekanātho lokābhayāya rajanı̄caranāthamāśu
abhyudyayau daśaśatām . lokānaśes.ata imān nigirantamudyan 8.208
. śurivāndhakāram
. vibheda
kr.ttāni tāni punareva samutthitāni dr.s..tvā varācchatadhr.terhr.dayam
bān.ena vajrasadr.śena sa bhinnahr.tko raktam . vaman nyapatadāśu mahāvimānāt 8.210
. ca sandadhe
itı̄rite’stvityabhidhāya rāghavo dhanuh. pragr.hyā’śu śaram
vikr.s.yamān.e calitā vasundharā papāta rudro’pi dharāprakampatah. 8.219
lxxxi
athotthitaścā’surabhāvavarjitah. ks.amasva deveti nanāma pādayoh.
uvāca ca tvadvaśago’smi sarvadā prası̄da me tvadvis.ayam . manah. kuru 8.220
sı̄tākr.tim
. tāmatha tatra cā’gatām
. divyacchalena pran . idhāya pāvake
kailāsatastām . punareva cā’gatām. sı̄tāmagr.hn.āddhutabhuksamarpitām 8.222
. samagrahı̄t pāvakasampradattām
jānan girı̄śālayagām. sa sı̄tām
mumoda samprāpya ca tām . sa rāmah. sā caiva devı̄ bhagavantamāpya 8.223
. śca sarvaśah.
tadā mr.tān rāghava ānināya yamaks.ayād devagan.ām
samanvajānāt pitaram . ca tatra samāgatam. gantumiyes.a cātha 8.225
. tatsahitah. savānarah.
vibhı̄s.an.enārpitamāruroha sa pus.pakam
purı̄m
. jagāmā’śu nijāmayodhyām. puro hanūmantamatha nyayojayat 8.226
. sahitah. samātr.kah.
śrutvā pramodorubharah. sa tena sahaiva pauraih
śatrughnayukto’bhisametya rāghavam . nanāma bās.pākulalocanānanah. 8.228
sarvairbhavadbhih
. sukr.tam
. vidhāya deham . madı̄yam
. manovāksahitam
lxxxii
etāvadevākhilasadvidheyam . madarcanam 8.231
. yat kāyavākcittabhavam
. bhavet
muktipradānāt pratikartr.tā me sarvasya cātho bhavatām
hanūmato na pratikartr.tā syāt svabhāvabhaktasya niraupadham . me 8.232
etādr.śam
. me sahabhojanam . hanuman sadaiva
. te mayā pradattam
lxxxiii
itı̄ritastam . sthirabhaktinamrah. 8.242
. hanumān pran.amya jagāda vākyam
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
śrı̄rāmacarite (hanūmati śrı̄rāmadayādānam . nāma) as.t.amo’dhyāyah.
lxxxiv
(rāmasvadhāmapraveśah.)
atha navamo’dhyāyah.
yathes..tamālyābharan.ānulepanā yathes..tapānāśanavāsaso’khilāh.
. praśāsati prakr.s..tadharmen.a janārdane nr.pe 9.11
babhūvurı̄śe jagatām
lxxxv
sa brahmarudramarudaśvidivākarādimūrddhanyaratnaparighat..titapādapı̄t. hah.
. suraih. saha narairatha vānaraiśca sampūjyamānacaran.o ramate rameśah. 9.12
nityam
. sureśam
tasyākhileśituranādyanugaiva laks.mı̄h. sı̄tābhidhā tvaramayat svaratam
nityāviyogiparamoccanijasvabhāvā saundaryavibhramasulaks.an.apūrvabhāvā 9.13
lxxxvi
ks.udabhāvamātraphaladam . na sāks.ād rāghave’rpitam
ks.udabhāvamātramākāṅks. an māmasau paripr.cchati 9.23
.
vyavadhānatastato rāme dadyācchaveta iti prabhuh
matvā brahmā’diśanmālām . kumbhayonaye 9.24
. pradātum
tānanādikr.tados.asañcayairmoks.amārgagatiyogyatojjhitān
maithilasya tanayā vyacālayanmāyayā svatanuvā svamārgatah. 9.30
lxxxvii
tena tadvacanam . kurute kvacit 9.34
. satsu nānr.tam
nāsatsvapyanr.tam . pāralaukikam
. kuryād vacanam
aihikam. tvasures.veva kvaciddhanti janārdanah. 9.35
. śāpānāmapyatikramı̄
nānyah. kaścit tadvarān. ām
ayogyes.u tu rudrādivākyam . tau kuruto mr.s.ā
ekadeśena satyam . tu yogyes.vapi kadācana 9.37
lxxxviii
putrastaveśa kamalaprabhavastathā’ham. pautrastu pautrakavaco yadapi hyayogyam
sambhāvayanti gun.inastadaham
. yayāce gantum. svasadma natipūrvamito bhavantam 9.46
. prāpyaiva bhajyatām
durvāsasah. pratijñā tu rāmam
anyathā tvayaśo rāme karotyes.a munirdhruvam 9.54
lxxxix
yāhi svalokamacirādityuvāca sa laks.man.am 9.57
sam
. sthāpayāmāsa kuśam. svarājye taih. sākameva ca lavam . yuvarājamı̄śah.
sam
. sthāpya vālitanayam. kapirājya āśu sūryātmajo’pi raghuvı̄rasamı̄pamāyāt 9.61
. yutah. sureśagāyakādibhih.
yathes..tabhogasam
samı̄d.yamānasadyaśā ramasva matpurah. sadā 9.66
xc
vidhehi pādapaṅkaje taveśa bhaktimuttamām 9.68
. jagāda pus.kareks.an.ah.
itı̄rite tatheti tam
jagāma dhāma cā’tmanastr.n.ādinā sahaiva sah. 9.71
divākaraughakaustubhaprabhāsakorukandharah .
supı̄varonnatorusajjagadbharām. sayugmakah. 9.77
suvr.ttadı̄rghapı̄varollasadbhujadvayāṅkitah.
jagad vimathya sambhr.tah. śaro’sya daks.in.e kare 9.78
xci
sa śatrusūdano’vadhı̄nmadhoh. sutam . rasāhvayam
. ca mādhurābhidhām 9.80
śaren.a yena cākarot purı̄m
samastasārasambhavam . śaram
. dadhāra tam . kare
sa vāmabāhunā dhanurdadhāra śārṅgasañjñitam 9.81
karı̄ndrasatkaroruyuk suvr.ttajānuman.d.alah.
kramālpavr.ttajaṅghakah. suraktapādapallavah. 9.85
jñānam
. netrābjayugmānmukhavarakamalāt sarvavedārthasārām.
stanvā brahmān.d.abāhyāntaramadhikarucā bhāsayan bhāsurāsyah.
sarvābhı̄s..tābhaye ca svakaravarayugenārthināmādadhānah.
prāyād devādhidevah. svapadamabhimukhaścottarāśām. viśokām 9.87
xcii
tasya sūryasutapūrvavānarā daks.in.ena manujāstu savyatah.
rāmajanmacaritāni tasya te kı̄rtayanta ucathairdrutam . yayuh. 9.90
. cāpi tallokastvayutābdādito’gratah.
māt¯r.n.ām
anarhāyāstvayā’jñaptā kaikeyyā api sadgatih.
sūtvā tu bharatam . nais.ā gaccheta nirayāniti 9.94
atha ye tvatpadāmbhojamakarandaikalipsavah .
. vidhehi sthānamuttamam 9.99
tvayā sahā’gatāstes. ām
xciii
aham. bhavah. sureśādyāh. kiṅkarāh. sma taveśvara
yacca kāryamihāsmābhistadapyājñāpayā’śu nah. 9.100
. madājñayā
atastvayā pradeyā hi lokā es.ām
. ca jānāsi tvamevaikah. sadā mama 9.103
hr.di sthitam
te jarāmr.tihı̄nāśca sarvaduh.khavivarjitāh.
sam. sāramuktā nyavasam . statra nityasukhādhikāh. 9.105
asurāveśatastau tu na rāmamanujagmatuh.
pı̄tāmr.tau purā yasmānmamraturnaca tau tadā 9.107
. tanum
aṅgadah. kālatastyaktvā dehamāpa nijām
. kuśasamanvitah. 9.110
rāmājñayaiva kurvān.o rājyam
xciv
vibhı̄s.an.aśca dharmātmā rāghavājñāpuraskr. tah.
senāpatirdhaneśasya kalpamāvı̄t sa rāks.asān 9.111
tr.tı̄yarūpen.a nijam
. padam . vrajantamuccairanugamya devatāh.
. prabhum
agamyamaryādamupetya ca kramād vilokayanto’tividūrato’stuvan 9.114
svam
. svam
. ca sarve sadanam . surā yayuh. purandarādyāśca viriñcapūrvakāh.
marutsuto’tho badarı̄mavāpya nārāyan.asyaiva padam. sis.eve 9.116
ittham
. sa gāyañchatakot.ivistaram . bhāratapañcarātram
. rāmāyan.am
. śca sarvān sahitabrahmasūtrān vyācaks.ān.o nityasukhodbharo’bhūt 9.119
vedām
. vidhāyāhipatau ca śete
kadācidı̄śah. sakalāvatārānekam
pr.thak ca sam . ārn.avah. 9.121
. vyūhya kadācidicchayā reme rameśo’mitasadgun
xcv
bhāratāccaiva vedebhyo mahārāmāyan.ādapi 9.122
. vyatyāsah. pratilomatā
kvacinmohāyāsurān. ām
uktā granthes.u tasmāddhi nirn.ayo’yam . kr.to mayā 9.125
vyatyāsāstvevamādyāśca prātilomyādayastathā
dr.śyante bhāratādyes.u laks.an.agranthataśca te
jñāyante bahubhirvākyairnirn. ayagranthatastathā 9.131
xcvi
uktam. laks.an.aśāstre ca kr.s.n.advaipāyanodite
. śatameva ca 9.133
“tribhās.ā yo na jānāti rı̄tı̄nām
. tathā vadet
vyatyāsādı̄n sapta bhedān vedādyartham
sa yāti nirayam. ghoramanyathājñānasambhavam” 9.134
. bahu
ityanyes.u ca śāstres.u tatratatroditam
ityādilaks.an.ānyatra nocyante’nyaprasaṅgatah. 67
67
“vyatyāsah. prātilomyam . ca gomūtrı̄ praghasastathā
uks.an.ah. sudhurah. sādhuh. saptabhedāh. prakı̄rtitāh. (9.135.1)
te sarve’nantavedārthanirn.ayāyaiva kı̄rtitāh.
tatah. kalibalānmartyāh. mandāyurmatiśālinah. (9.135.6)
idānı̄m
. tatsamālod.ya niścityaiva pravacmi ca
bhāratasya purān.ānām
. yāvadbhih. syādvinirn.ayah.
xcvii
tatra bhedān tadarthām
. śca śr.n.us.vaikāgramānasah. (9.135.9)
sāntvayan dhārtarās.t.rām
. śca śatamarjunasāyakaih.
mr.tān sandarśayis.ye’ham . iti pum.vyatyayah. smr.tah. (9.135.11)
him
. sākarmaratatvāttu him . sāra iti kesarı̄m
vyatyāsah. sim
. ha ityādāvaks. aravyatyayah. smr.tah. (9.135.14)
evam
. kvacit kathāsu syādādāvante ca saṅgatih.
madhye saṅgativicchedah. kathāntarasamāgamah. (9.135.22)
xcviii
. tu nirn.ayah. kriyate mayā
anusāren.a tes.ām
evamādis.u vijñeyo gomūtrı̄bhedatah. kramāt
yathā’ran.ye pān.d.avānām
. kathāsaṅgatisammatāh. (9.135.23)
praghasah. sarvaśāstrārthaviruddhārthānuvarn.anam
kvacinmohāyāsurān.ām . purān.es.u tathocyate
tādr.śānām
. tu vākyānām. grāhyo’rthastvavirodhatah. (9.135.26)
apratis.t.hamajñeyam
. harerjı̄vairabhinnatām
nı̄catāmavarebhyaśca devebhyaśca jarāmr.tı̄ (9.135.29)
janmādidos.asamparkah. nirgun.atvamapūrn.atā
asarvajñatvamajñatvamabhedo jad.ajı̄vayoh. (9.135.30)
jad.ayorjı̄vayorvā’pi jad.asarveśayorapi
anadhı̄nam . jagadvis.n.orasvātantryam
. harestathā (9.135.31)
prāmān.yamekadeśasyānyasyaivāpramān.atā
yatra tatroks.an.ād bhedāt grāhyo’rtho na cāparah. (9.135.33)
prāhustatretaradgrāhyam . pūrvam
. tyājyam. satām. mate
ucchis.t.am
. śivanirmālyam. vamanam mr
. . takarpat . am (9.135.35)
xcix
kākavis.t.āsamudbhūtam. pañca pūtāni bhārata
ityādau uks.an.ād bhedāt tattvam
. niścı̄yate budhaih. (9.135.36)
rūpam
. śabdaśca gam
. dhaśca sparśaścāpi tathā rasah.
vyomādipañcabhūtānām
. gun.ā hyete viśes.atah. (9.135.38)
us.aram
. dūs.itam
. bhūmau phenam . dus.t.am
. jales.u ca
sravyam. dūs.yam. ca vr.ks.ādau hyaṅganā .rtudūs.itā
hatyāmuktah. śacı̄nāthah. punah. svargamapı̄palat (9.135.44)
iti vyatyāsādisaptabhedapratipādakapurān.avākyasaṅgrahah.”
c
tasmānnirn.ayaśāstratvād grāhyametad bubhūs.ubhih. 9.136
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
rāmasvadhāmapraveśo nāma navamo’dhyāyah .
ci
(vyāsāvatārānuvarn.anam)
atha daśamo’dhyāyah.
namonamo’gan.yagun.aikadhāmne samastavijñānamarı̄cimāline
anādyavijñānatamonihantre parāmr.tānandapadapradāyine 10.3
. skandhagatastvamasya
punaśca vāmena karen.a vı̄śvare nidhāya tam
. sahitah. surāsurairmathnā ca tenābdhimathāpyamathnāh. 10.8
agāh. payobdhim
cii
uparyadhaścā’tmani netragotrayostvayā paren.ā’viśatā samedhitāh.
mamanthurabdhim . tarasā madotkat.āh. surāsurāh. ks.obhitanakracakram 10.12
. lokasāram
tathaiva sāks.āt surabhirniśeśo babhūva tat kaustubham
athendirā yadyapi nityadehā babhūva tatrāparayā svatanvā 10.20
ciii
tato bhavānanupamamuttamam . vapurbabhūva divyapramadātmakam . tvaran
śyāmam . jāmbūnadābhāmbarabhr. t sumadhyamam 10.23
. nitambārpitaratnamekhalam
dharmacchalam . tadoktam
. pāpajanes.u dharma iti tvayā jñāpayitum
yadyat kr.tam
. me bhavatām . vāda evodvibhaje sudhāmimām 10.26
. yadı̄ha sam
tataśca sam
. sthāpya pr.thak surāsurām. stavātirūpoccalitān suretarān
sarvān bhavaddarśina ı̄ks.ya lajjitā’smyaham . dr.śo mı̄layatetyavocah. 10.28
civ
bhaveddhi moks.o niyatam . surān.ām . sa kathañcana syāt
. naivāsurān. ām
. bhaveddhi rāhoriva duh.kharūpam 10.35
utsāhayuktasya ca tat pratı̄pam
r.te bhavantam
. nahi tam . nihantā tvameka evākhilaśaktipūrn. ah.
tato bhavantam. śaran.am. gatā vayam. tamonihatyai nijabodhavigraham 10.40
itı̄ritastairabhayam . paramo’prameyah.
. pradāya sureśvarān. ām
. viśuddhavijñānaghanasvarūpah. 10.41
prādurbabhūvāmr. tabhūril.āyām
. parāśarah.
vasis..thanāmā kamal.odbhavātmajah. suto’sya śaktistanayah
tasyottamam . so’pi tapo’caraddharih . suto mama syāditi taddharirdadau 10.42
. tadanyena tu yuddhyato’patat
tacchyenahaste pradadau sa tasyai dātum
jagrāsa tanmatsyavadhūryamasvasurjalasthamenām. jagr.huśca dāśāh. 10.44
tadgarbhato’bhūnmithunam . samarpayat
. svarājñe nyavedayan so’pi vasoh
putram . sa tasmai dadau suto’bhūdatha matsyarājah. 10.45
. samādāya sutām
cv
nāmnā ca sā satyavatı̄ti tasyām . bhavitā’smyajo’pi 10.46
. tavā’tmajo’ham
itı̄ritaścakradharen
. a tām
. munirjagāma mārtān.d.asutām . samudragām
uttārayantı̄matha tatra vis.n.uh. prādurbabhūvā’śu viśuddhacidghanah. 10.47
yathā nr.sim .
. hākr.tirāvirāsı̄t stambhāt tathā nityatanutvato vibhuh
āvirbhavad yos.iti no malotthastathā’pi mohāya nidarśayet tathā 10.49
. o raktapādābjanetrādharakaranakharasanāgraścakraśaṅkhābjarekhah.
śubhamaratakavarn
ravikaravaragauram. carma cain.am . dadhānah. 10.53
. vasānastat.idamalajat.āsandı̄ptajūt. am
prabodhamudrābhayadordvayānvito yajñopavı̄tājinamekhalollasan
dr.śā mahājñānabhujaṅgadas..tamujjı̄vayāno jagadatyarocata 10.55
cvi
sarvān.i śāstrān.i tathaiva kr.tvā vinirn.ayam . cakāra
. brahmasūtram
tacchuśruvurbrahmagirı̄śamukhyāh. surā munı̄nām . pravarāśca tasmāt 10.58
tato nr.n.ām
. kālabalāt sumandamāyurmatim. karma ca vı̄ks.ya kr.s.n.ah.
. purān.am 10.62
vivyāsa vedān sa vibhuścaturdhā cakre tathā bhāgavatam
jñānam
. ca tasmai vimalam. dadau sa mahı̄m . bubhuje tadante
. ca sarvām
tyaktvā tanum . harerāpa sutattvavedı̄ 10.67
. vipravaratvametya padam
evam
. bahūn sam . sr.tibandhatah. sa vyamocayad vyāsatanurjanārdanah.
bahūnyacintyāni ca tasya karmān.yaśes.adeveśasadoditāni 10.68
cvii
vimohanāyāsurasargin.ām . prabhuh. svayam . karotı̄va tapah. pradarśayet
. śca mr.s.aiva darśayenna tāvatā te’sya hi santi kutracit 10.70
kāmādidos.ām
r.cām
. pravartakam
. pailam . ca pravartakam
. yajus.ām
vaiśampāyanamevaikam . sūryameva ca 10.76
. dvitı̄yam
tam . mahārāmāyan.asya ca
. bhāratapurān. ānām
pañcarātrasya kr.tsnasya pravr.ttyarthamathā’diśat 10.79
cviii
sanatkumārapramukhām. ścakre yogapravartakān
bhr.gvādı̄n karmayogasya jñānam . śubham 10.81
. datvā’malam
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
vyāsāvatārānuvarn.anam . nāma daśamo’dhyāyah.
68
prācı̄nakośes.veva ‘nirasya’, ‘nipı̄ya’ iti dvividho’pi pāt.ho likhitah.
yatra sannikr.s.t.o’pi janah. samadhigna viprakr.s.t.astatra katham . nirn.eyāt?
— bannañje govindācāryah.
cix
(bhagavadavatārapratijñā)
atha ekādaśo’dhyāyah.
pratı̄pasyābhavan putrāstrayastretāgnivarcasah.
devāpiratha bāhlı̄ko gun.ajyes..thaśca śantanuh. 11.5
cx
. somadattasya babhūvuh. prathitāh. sutāh.
rudrān.ām
. bhūrirbhūriśravāh. śalah. 11.10
vis.n.orevāṅgatāmāptum
. punarātmasambhavah.
avāṅmukhes.u dyusadassu rāgānnirı̄ks. amān.am
. hi purā mayaiva 11.18
uvāca bhūmau nr.patirbhavā’śu śapto yathā tvam
tasyā jarāmr.tividhvam
. sahetorvasis..thadhenum . ks.arantı̄m
. svamr.tam
cxi
jarāpahām
. nandinināmadheyām. baddhum . codayāmāsa devı̄ 11.21
. patim
.
tayā dyunāmā sa vasuh. pracodito bhrātr.snehāt saptabhiranvito’paraih
babandha tām . sthah. kamalodbhavah. prabhuh. 11.22
. gāmatha tāñchaśāpa vasis..thasam
na mānus.ı̄m
. garbhamavāpnumo vayam . bhavatvayam . śca
. sarvavit kı̄rtimām
mahāstravettā bhavadam . no’khilānāmupaitu 11.27
. śayuktastathā balam
cxii
yadā trayān.āmapi caikames.a karoti gaccheyamaham . visr.jya
tadā tvadı̄yam. sutamityudı̄rite tatheti rājā’pyavadat pratı̄pah. 11.33
sutamas..tamamādāya bharturevāpyanujñayā
. br.haspatau 11.43
vadhodyogānnivr. ttā sā dadau putram
cxiii
sam . śca vedān samabhyasat tadvaśagāntarātmā 11.44
. vatsarān.āmakhilām
. garı̄yasyanantapāre’khilasadgun.ārn.ave
tataśca mātrā jagatām
. ca śatārddhavars.am 11.45
rāme bhr.gūn.āmadhipe pradattah. śuśrāva tattvam
mı̄mām
. samānam. tamavāpa gaṅgā sutam . jagāda ca
. samādāya patim
ayam. sutaste paramāstravettā samarpito vı̄ryabalopapannah. 11.49
. gr.ham
iti pradāyāmumadr.śyatāmagād gaṅgā tamādāya yayau svakam
rājā’bhis.icyātha ca yauvarājye mumoda tatsadgun.atarpito bhr.śam 11.51
cxiv
vis.kambho nāma rudrān.ām . bhūbhāraharan.e’ṅgatām
. tathā tārā bhāryā yā hi br.haspateh. 11.56
hareh. prāptum
. gr.ham
tāvubhau śantanurdr.s..tvā kr.pāvis..tah. svakam
nināya nāma cakre ca kr.pāyā vis.ayau yatah.
kr.pah. kr.pı̄ti sa kr.pastapo vis.n.oścakāra ha 11.57
.
tasya prı̄tastadā vis.n.uh. sarvalokeśvareśvarah
prādādes.yatsaptars.itvamāyuh. kalpāntameva ca
sa śantanugr.he tis..than devavratasakhā’bhavat 11.58
cxv
pade drutatvād drupadābhidheyah. sa rājyamāpātha nijām . sah.
. kr.pı̄m
. samavāpya sarvapratigrahojjhaśca pure’vasat sukhı̄ 11.67
dron.o’pi bhāryām
jñātvā tu tām
. rājaputrı̄m
. gun.ād.hyām
. satyasya vis.n.ormātaram. nāmatastat
loke prasiddhām . satyavatı̄tyudārām. vivāhayāmāsa pituh. sa bhı̄s.mah. 11.76
svacchandamr.tyutvavaram . ca
. pradāya tathā’pyajeyatvamadhr.s.yatām
. śca 11.78
yuddhes.u bhı̄s.masya nr.pottamah. sa reme tayaivābdagan. ān bahūm
cxvi
lebhe sa citrāṅgadamatra putram . ca vicitravı̄ryam
. tathā dvitı̄yam
. mameti 11.79
tayośca bālye vyadhunoccharı̄ram. jı̄rn.ena dehena hi kim
atisaktāstapohı̄nāh. kathañcinmr.timāpnuyuh.
anicchayā’pi hi yathā mr.taścitrāṅgadānujah. 11.81
. bhı̄s.ma āharat
atha kāśisutāstisrastadartham
ambāmapyambikānāmnı̄m. tathaivāmbālikām. parām 11.84
śāpāddhiran.yagarbhasya sālvakāmā’hamityapi
uvāca tām. sa tatyāja sā’gamat sālvameva ca 11.87
cxvii
anantaśaktirapi sa na bhı̄s.mam. nijaghāna ha
. grāhayāmāsa bhı̄s.makārun.yayantritah. 11.90
nacāmbām
bhı̄s.mam
. svabhaktam . yaśasā’bhipūrayan vimohayannāsurām. ścaiva rāmah.
jitvaiva bhı̄s.mam
. na jaghāna devo vācam. ca satyāmakarot sa tasya 11.92
. ca śaran.āgatām
yaśo bhı̄s.masya datvā tu so’mbām
unmucya bhartr.dves.otthāt pāpāt tenā’śvayojayat 11.94
. tadā
rudrastu tasyāstapasā tus..tah. prādād varam
bhı̄s.masya mr.tihetutvam. kālāt pundehasambhavam 11.97
mālām. ca ya imām
. mālām. gr.hn.ı̄yāt sa hanis.yati
bhı̄s.mamityeva tām. mālām. gr.hı̄tvā sā nr.pān yayau 11.98
. drupadastapah.
etasminneva kāle tu sutārtham
cakāra śambhave cainam . so’bravı̄t kanyakā tava 11.100
cxviii
. vat karmān.i cākarot 11.101
nāmnā śikhan.d.inı̄ tasyāh. pum
. gandharvasya prasādatah.
tasyāstaddehasādr. śyam
cxix
prāpa gandharvadeho’pi tayā paścādadhis..thitah. 11.111
apratyutthāyinam . vilajjayā
. tantulı̄yamānam
. bhaveti tam 11.113
śaśāpa dhanado devaściramittham
tam
. bhı̄s.mapūrvaih. paramādarārcitam . cāvadadasya mātā
. svabhis..tutam
putrau mr.tau me natu rājyamaicchad bhı̄s.mo mayā nitarāmarthito’pi 11.120
cxx
sā pūtadehā’tha ca vais.n.avavratānmattah. samāpnotu sutam . varis..tham
. punarāha vākyam 11.123
itı̄rite rās..tramupaiti nāśamiti bruvantı̄m
. kumatirnyayojayat
itı̄ritā’pyasya hi māyayā sā bhı̄tā bhujis.yām
sā tam . parānandatanum . gun.ārn.avam . samprāpya bhaktyā parayaiva reme 11.131
cxxi
. tathā’dāt 11.134
avāpa śūdratvamathāsya nāma cakre kr.s.n.ah. sarvavittvam
. pran.atā yayāce
jñātvā’sya śūdratvamathāsya mātā punaśca kr.s.n.am
ambālikāyām . janayānyamityatho naicchat sa kr.s.n.o’bhavadapyadr.śyah. 11.136
cxxii
. tayā yathāvadarcitah.
sa vatsaratrayodaśam
upādiśat param
. manum. samastadevavaśyadam 11.146
. dvitı̄yarūpako vibhuh.
sa tatra jajñivān svayam
savarmadivyakun.d.alo jvalanniva svatejasā 11.149
purā sa vālimāran.aprabhūtados.akāran.āt
sahasravarmanāminā’suren. a ves..tito’jani 11.150
. tathaiva hi
yathā grahairvidūs. yate matirnr.n.ām
abhūcca daityadūs.itā matirdivākarātmanah. 11.151
. dadarśa sūtanandanah.
nadı̄pravāhato gatam
tamagrahı̄t saratnakam. cakāra putrakam. nijam 11.154
cxxiii
atha cartāyananāmā madreśah. śakratulyaputrārthı̄
kanyāratnam. ceccham . ścakre brāhmam. tapo varam. cā’pa 11.157
cxxiv
. kurvan sa bhogān bubhuje tapaśca
gr.hāśramen.aiva vane nivāsam
cakre munı̄ndraih. sahito jagatpatim . bhaktiyuto’bhipūjayan 11.169
. ramāpatim
ūcuh. param
. purus.amenamanantaśaktim . sūktena te’bjajamukhā api paurus.en.a
stutvā dharā’suravarākraman. āt pareśa khinnā yato hi vimukhāstava te’tipāpāh. 11.174
. vı̄ks.yāsurah. śambaranāmadheyah.
athā’tmasenāmavamr. dyamānām
cxxv
. hyamāyo varādumeśasya surān vimohayan 11.179
sasāra māyāvidasam
yamendusūryādisurāstato’surān nijaghnurāpyāyitavikramāstadā
sureśvaren.orjitapaurus.ā bahūn vajren.a vajrı̄ nijaghāna śambaram 11.182
. gadām
astrān.i tasyāstravarairnivārya ciks.epa tasyorasi kāñcanı̄m
vicūrn.ito’sau nipapāta merau mahābalo vāyubalābhinunnah. 11.185
. bhuvanāptadeham
tamastraśastrān. i bahūni bāhubhih. pravars.amān.am
cakren.a bāhūn vinikr.tya kāni ca nyavedayaścā’śu yamāya pāpam 11.188
rājñām
. mahāvam. śasujanmanām . tu tes.āmabhūd dharmamatirvipāpā
śiks.āmavāpya dvijapuṅgavānām. tvadbhaktirapyes.u hi kācana syāt 11.190
cxxvi
tvadbhaktileśābhiyutah. sukarmā vrajenna pāpām . kathañcit
. tu gatim
daityeśvarān. ām
. ca tamo’ndhameva tvayaiva klr.ptam. nanu satyakāma 11.191
cxxvii
ye keśava tvadbahumānayuktāstathaiva vāyau nahi te tamo’ndham
. tadato hi mārgāccālyāstvayā janayitvaiva bhūmau 11.203
yogyāh. praves..tum
.
nāsau hatah. śaktimatā’pi tatra kr.s.n.āvatāre sa mayaiva vadhyah
ityātmasaṅkalpamr.tam . vidhātum. sa cātra vadhyo bhavatā’tipāpı̄ 11.209
cxxviii
. 11.214
tvameva nityoditapūrn. asatsukhastvāddr. ṅ na kaścit kuta eva te’dhikah
cxxix
mahāsurasyām. śayutah. sa eva rudrāveśād balavānastravām. śca
śis.yo mahendrasya hate babhūva tāte svadharmābhirataśca nityam 11.226
yah. sam
. vaho nāma marut tadam. śaścakrasya vis.n.ośca babhūva tasmin
. śe sitah. paks.astasya suto babhūva 11.228
yadus.vabhūddhr.diko bhojavam
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
bhagavadavatārapratijñā nāma ekādaśo’dhyāyah .
cxxx
(pān.d.avotpattih.)
atha dvādaśo’dhyāyah.
. tu tāmāhuka ātmaputrı̄m
anyāśca yāh. kāśyapasyaiva bhāryā jyes..thām
cakāra tasmāddhi pitr.s.vasā sā svasā ca kam . sasya babhūva devakı̄ 12.2
cxxxi
marı̄cijāh. s.an. munayo babhūvuste devakam. prāhasan kārs.yahetoh.
tacchāpatah. kālanemiprasūtā avadhyatārtham. tapa eva cakruh. 12.12
. narāh.
ato’nyathā sutānr.te vrajanti sadgatim
yathaiva dharmabhūs. an.o jagāma sandhyakāsutah. 12.18
. ca tat
tadasya so’nujo’śr.n.onmunı̄ndradūs. itam
vicārya tu priyāmidam. jagāda vāsudevadhı̄h. 12.20
cxxxii
atastavādhikam . kamāhvaye tvadājñayā 12.23
. suram
cxxxiii
svagarbhapātane kr.te tayā jagāma keśavah.
parāśarātmajo nyadhād ghat.es.u tān vibhāgaśah. 12.35
. suyodhanādayah.
śatātmanā vibheditāh. śatam
babhūvuranvaham . tatah. śatottarā ca duh.śal.ā 12.36
sa duh.khaśāsano’bhavat tato’tikāyasambhavah.
sa vai vikarn.a ucyate tatah. kharo’bhavad balı̄ 12.43
sa citrasenanāmakastathā’pare ca rāks.asāh.
babhūvurugrapaurus.ā vicitravı̄ryajātmajāh. 12.44
cxxxiv
. vadhe
tayodito hi saindhavo babhūva kāran.am
sa kālakeyadānavastadarthamāsa bhūtal.e 12.47
sa cā’mbikeyavı̄ryajah. suyodhanādanantarah.
babhūva vaiśyakanyakodarodbhavo haripriyah . 12.49
. sparśamātrādabhavad baladvaye
itı̄rite pr.thayā’hūtavāyusam
samo jagatyasti na yasya kaścid bhaktau ca vis . sutah. 12.53
. n.orbhagavadvaśah
cxxxv
niyuktayā keśavenātha tatra sthitvā māsān sapta jātah. pr.thivyām 12.58
sam
. sthāpya tam . punaryayau
. tatra tathaiva kanyakāmādāya tasmāt svagr.ham
hatvā svasurgarbhas.at.kam
. kramen.a matvā’s..tamam . sah. 12.68
. tatra jagāma kam
cxxxvi
sā taddhastāt ks.ipramutpatya devı̄ khe’dr.śyataivās..tabhujā samagrā
brahmādibhih. pūjyamānā samagrairatyadbhutākāravatı̄ haripriyā 12.70
śrutvā tayoktam
. tu tadaiva kam
. sah. paścāttāpād vasudevam. sabhāryam
prasādayāmāsa punah.punaśca vihāya kopam . ca tamūcatustau
sukhasya duh.khasya ca rājasim. ha nānyah. kartā vāsudevāditi sma 12.73
tatheti tām
. statra niyujya kam
. so gr.ham . svakı̄yam . praviveśa pāpah.
ceruśca te bālavadhe sadodyatā him . svabhāvatah. 12.75
. sāvihārāh. satatam
. bahūni gojı̄vigan.ādhināthah.
suvarn.aratnāmbarabhūs. an.ānām
prādādathopāyanapān. ayastam. gopā yaśodām. ca mudā striyo’gaman 12.78
cxxxvii
rājñe’tha tam . dadarśa śūrātmajo vākyamuvāca cainam 12.81
. dattakaram
. samastam
mr.tā svarūpen.a subhı̄s.an.ena papāta sā vyāpya vanam
tadā’gamannandagopo’pi tatra dr.s..tvā ca sarve’pyabhavan suvismitāh. 12.86
. jagāma
sā tāt.akā corvaśisampravis..tā kr.s.n.āvadhyānānnirayam
sā tūrvaśı̄ kr.s.n.abhuktastanena pūtā svargam . prayayau tatks.an.ena 12.87
cxxxviii
hatvā tu tam
. kam . sa kr.s.n.ah. śiśye punah. śiśuvat sarvaśāstā
. sabhr.tyam
evam. gopān prı̄n.ayan bālakel.ı̄vinodato nyavasat tatra devah . 12.93
. vacah.
vivarddhamāne lokadr.s..tyaiva kr.s.n.e pān.d.uh. punah. prāha pr.thāmidam
dharmis..tho nau sūnuragre babhūva baladvayajyes..tha utāparaśca 12.94
dron.ātmakam
. nātitarām
. svasevakam . kuryāddharirmāmiti bhūya eva
. purus.ottamasya 12.101
sa uddhavātmā’vatatāra yādaves.vāsevanārtham
cxxxix
. dron.avı̄ryodbhavo’bhūt
sa sarvavid balavānastravettā kr.pasvasāyām
duryodhanastaccaturthe’hni jātastasyāparedyurbhı̄masenah. sudhı̄rah. 12.105
viniścayārtham . sah.
. devakı̄garbhajānāmanyā bhāryā dhr.tagarbhāh. sa kam
sthānāntare prasavo yāvadāsām . sthāpayāmāsa supāpabuddhih. 12.108
. sam
. śiśumātmānamuccairvijānantyā māturādarśanāya
sa prākr.tam
vijr.mbhamān.o’khilamātmasam . pradarśayāmāsa kadācidı̄śah. 12.113
. stham
. mahābhūtamano’bhimānamahatprakr.tyāvr.tamabjajādibhih.
sā’n.d.am
. dadarśāsya tanau yaśodā 12.114
suraih. śivetairnaradaityasaṅghairyutam
cxl
. bhūmital.e svakarma yadā cakre daitya āgāt sughorah. 12.116
nidhāya tam
ato virodham
. ca madātmajānām
. kuryādes.etyeva bhı̄tām. na mām . tvam
niyoktumarhah. punareva rājannitı̄rito’sau virarāma ks.itı̄śah. 12.127
cxli
. yayoh.
viśes.anāmnaiva samāhutah. sutān dadyuh. surā ityaviśes.itam
viśes.anāmāpi samāhvayat tau mantrāvr.ttirnāmabhede’sya coktā 12.128
. viveśa
śr.ṅgārarūpo nakule viśes.āt sunı̄tirūpah. sahadevam
gun.aih. samastaih. svayameva vāyurbabhūva bhı̄mo jagadāntarātmā 12.131
aprākr.tānām
. tu manoharam
. yad rūpam . śallaks.an.opetamagryam
. dvātrim
tanmāruto nakule komal.ābha evam. vāyuh. pañcarūpo’tra cā’sı̄t 12.133
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
pān.d.avotpattirnāma dvādaśo’dhyāyah.
cxlii
(kam. savadhah.)
atha trayodaśo’dhyāyah.
sa mathyamānadadhyuruprajātamindusannibham
. hi nı̄tamādade raho jaghāsa ceśitā 13.8
navam
. yathā vayah.
prajāyate hi yatkule yathā yugam
tathā pravartanam. bhaved divaukasām . samudbhave 13.9
cxliii
nr.tiryagādirūpakah. sa bālyayauvanādi yat
kriyāśca tattadudbhavāh. karoti śāśvato’pi san 13.11
sa viprarājagopakasvarūpakastadudbhavāh.
tadātadā vices..tate kriyāh. surān viśiks.ayan 13.12
. nibaddhumañjasā’dade
sadā vimuktamı̄śvaram
. prati 13.16
yadaiva dāma gopikā na tat pupūra tam
. pradarśya dharmamı̄śvarah.
sutasya mātr.vaśyatām
babhañja tau divispr.śau yamārjunau surātmajau 13.19
cxliv
taruprabhaṅgato’munā tarū ca śāpasambhavau 13.22
vr.ndāvanayiyāsuh. sa nandasūnurbr.hadvane
sasarja romakūpebhyo vr.kān vyāghrasamān bale 13.26
sa candrato hasatkāntavadanenenduvarcasā
sam. yuto rauhin.eyena vatsapālo babhūva ha 13.29
cxlv
jyes..tham
. vihāya sa kadācidacintyaśaktirgogopagogan . ayuto yamunājales.u
reme bhavis.yadanuvı̄ks. ya hi gopaduh.kham . tadbādhanāya nijamagrames.u so’dhāt 13.34
taccitratān. d.avavirugn.aphan.ātapatram
. raktam
. vamantamuru sannadhiyam. nitāntam
. bhuvı̄śam 13.41
dr.s..tvā’hirājamupaseduramus.ya patnyo nemuśca sarvajagadādigurum
. surāsuragan.airavicintyadivyakarmān. i gokulagate’gan.itoruśaktau
ittham
kurvatyaje vrajabhuvāmabhavad vināśa ugrābhidhādasuratastarurūpato’lam 13.44
70
Bhā. Pu. 10.14.6-7
cxlvi
. bahal.aroganipı̄d. itāni
tadgandhato nr.paśumukhyasamastabhūtānyāpurmr. tim
dhāturvarājjagadabhāvakr. taikabuddhirvaddhyo na kenacidasau tarurūpadaityah. 13.45
cxlvii
tenaiva pūritabalo’mbaracārin. am
. tam
. pāpam . cakāra 13.56
. pralambamurumus..tihatam
. tam
tus..tāva cainamuruvedaśirogatābhirgı̄rbhih. sadā’gan.itapūrn.agun.ārn.avam
gobhr.d gurum . haragurorapi gogan. ena yuktah. sahasraguragādhagumagryamagryāt 13.67
cxlviii
tvatto jagat sakalamāvirabhūdagan. yadhāmnastvameva paripāsi samastamante
atsi tvayaiva jagato’sya hi bandhamoks . au na tvatsamo’sti kuhacit paripūrn.aśakte 13.68
skandādupāttavarato maran.ādapetam
. dr.s..tvā ca rāmanihatam . pralambam
. balinam
cakrurviniścayamamus.ya surādhikatve gopā athāsya vidadhuh. paramām . ca pūjām 13.72
. jagāma vr.s.abhākr.tirapyavadhyah.
nāmnā’pyaris..ta urugāyavilomaces..to gos..tham
śambhorvarādanugataśca sadaiva kam . sam . gā bhı̄s.ayantamamumāhvayadāśu kr.s.n.ah. 13.78
cxlix
. savihitasturagasvarūpo giryātmajāvaramavāpya sadā vimr.tyuh.
keśı̄ ca kam
pāpah. sa keśavamavāpa mukhe’sya bāhum . prāveśayat sa bhagavān vavr.dhe’tha dehe 13.80
cl
rāmaśvaphalkatanayābhiyuto jagāma yānena tena yamunātat.amavyayātmā 13.91
nityam
. hi śes.amabhipaśyati siddhamantro dāneśvarah. sa tu tadā dadr.śe harim . ca
. nāsti yāna iti yānamukho babhūva 13.93
agre hi bālatanumı̄ks. ya sa kr.s.n.amatra kim
āsādya kuñjaragatam
. rajakam. yayāce vastrān.i kam
. sadayitam. giriśāvaren.a
mr.tyūjjhitam
. sapadi tena duruktividdhah. pāpam . vyanayad yamāya 13.97
. karāgramr.ditam
grāhyā’paheyarahitaikacidātmasāndrasvānandapūrn. avapurapyayaśos.ahı̄nah.
lokān vid.ambya naravat samalaktakādyairvaptrā vibhūs.ita ivābhavadaprameyah. 13.99
. ca kr.s.n.astayorvaramadādatha rājamārge
sarves..tapus..timiha tatra sarūpatām
gacchan dadarśa vanitām . naradevayogyamādāya gandhamadhikam . vrajantı̄m 13.101
. kut.ilām
cli
pūrn.enduvr.ndanivahādhikakāntaśāntasūryāmitoruparamadyutisaukhyadehah .
pı̄tāmbarah. kanakabhāsuragandhamālyah. śr.ṅgāravāridhiragan.yagun.ārn.avo’gāt 13.103
ādis..tamapyurubalam
. bhagavān sa tena sarvam . nihatya sabalah. prayayau punaśca
nandādigopasamitim . hariratra rātrau bhuktvā payo’nvitaśubhānnamuvāsa kāmam 13.106
clii
nāgam. sasādinamavadhyamasau nihatya skandhe vis . ān.amavasajjya sahāgrajena
nāgendrasāndramadabindubhirañcitāṅgah. pūrn.ātmaśaktiramalah. praviveśa raṅgam 13.115
. sapriyārthamabhibhās. ya jagannivāsam
raṅgapravis..tamabhivı̄ks.ya jagāda mallah. kam
cān.ūra ityabhihito jagatāmavadhyah. śambhuprasādata idam . śr.n.u mādhaveti 13.117
cliii
. vyanāśayadaśes.ata āśu sainyam 13.126
nānāyudhograkiran.astaran.iryathaiva dhvāntam
tam
. śyenavegamabhitah. pratisañcarantam . niśchidramāśu jagr.he bhagavān prasahya
keśes.u cainamabhibhr.śya karen.a vāmenoddhr.tya daks.in.akaren.a jaghāna ke’sya 13.128
. surapatih. paramoccamañcādanyairajeyamativı̄ryabalopapannam
utkr.s.ya tam
abjodbhaveśavaraguptamanantaśaktirbhūmau nipātya sa dadau padayoh . prahāram 13.130
cliv
anantacitsukhārn. avah. sadoditaikarūpakah.
samastados.avarjito harirgun.ātmakah. sadā 13.138
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
kam
. savadho nāma trayodaśo’dhyāyah.
clv
(uddhavapratiyānam)
atha caturdaśo’dhyāyah.
clvi
arvāk papāta ca gadā madhurāpradeśāt sā yojanena yadimam. prajagāda pr.s..tah.
ekottarāmapi śatācchatayojaneti devars.iratra madhurām. bhagavatpriyārthe 14.12
sarvām. purı̄m
. pratiniruddhya dideśa vindavindānujau bhagavatah. kumatih. sa dūtau
. tathā bhagavato’pyapahāsayuktam 14.16
tāvūcaturbhagavate’sya vaco’tidarpapūrn. am
clvii
. jarāsutasuraks.itamabhyadhāvaddhars. ānnadannurubalo’ribalairadhr.s.yah. 14.23
sainyam
. rājendravr.ndasahito magadhādhirājah.
udvı̄ks.ya kr.s.n.amabhiyāntamanantaśaktim
udvelasāgaravadāśvabhiyāya kopānnānāvidhāyudhavarairabhivars.amān.ah. 14.24
. śaramāśu tena
āks.ipta itthamamunā’tha sa bhojarājastūn. āt pragr.hya niśitam
chitvā jarāsutadhanurbalavannanāda vivyādha sāyakagan.aiśca punastamugraih . 14.27
. sad.ibhakadrumarugmimukhyā bāhlı̄kabhaumasutamaindapurassarāśca
ye cāpi ham
sarve pradudruvurajasya śarairvibhinnā anye ca bhūmipatayo ya ihā’sururvyām 14.32
chinnāyudhadhvajapatākarathāśvasūtavarmān. a ugraśaratād.itabhinnagātrāh.
. vamanta uru dudruvurāśu bhı̄tāh. 14.33
srastāmbarābharan. amūrdhajamālyadı̄nā raktam
clviii
ādhāvato’sya musalena ratham . babhañja rāmo gadāmurutarorasi so’pi tasya
ciks.epa tam . yuyudhāta ugram 14.35
. ca musalena tatād.a rāmastāvuttamau balavatām
. sa pāpah.
vrı̄l.ānatācchavimukhah. sahito nr.paistairbārhadrathah. pratiyayau svapurı̄m
ātmābhis.iktamapi bhojavarādhipatye dauhitramagrata uta pran . idhāya mandah. 14.42
. bhagavānajeśaśakrādibhih. kusumavars.ibhirı̄d.yamānah.
jitvā tamūrjitabalam
rāmādibhih. sahita āśu purı̄m
. praviśya reme’bhivanditapado mahatām . samūhaih. 14.43
clix
tenaiva mānus.amavāpya ratistha eva pañcatvamāpa rativighnamaputratām. ca
svātmottames.vatha sures.u viśes.ataśca svalpo’pi dos.a urutāmabhiyāti yasmāt 14.47
. vyathitahr.tkamal.aiva mādrı̄m
patyuh. kal.evaramaveks.ya niśamya mādryāh. kuntı̄ bhr.śam
dhikkr.tya cānumaran.āya matim. cakāra tasyāh. svano ruditajah. śruta āśu pārthaih. 14.49
.
pān.d.uśca putrakagun.aih. svagun.aiśca sāks.āt kr.s.n.ātmajah. satatamasya padaikabhaktah
lokānavāpa vimalān mahitān mahadbhih. kim . citramatra haripādavinamracitte 14.54
. svakı̄yam
pān.d.oh. sutāśca pr.thayā sahitā munı̄ndrairnārāyan. āśramata āśu puram
jagmustathaiva dhr.tarās..trapuro munı̄ndrāh. vr.ttam . samastamavadannanujam . mr.tam. ca 14.55
clx
śakyāśca naiva bhavatām . pariraks.itā yat 14.58
. kvacidagrahāya nārāyan.ena satatam
dr.s..tvā’mitānyatha karām
. si marutsutena nityam. kr.tāni tanayā nikhilāśca rājñām
tasyāmitam . balamudı̄ks.ya sadoruvr.ddhadves.ā babhūvuratha mantramamantrayam . śca 14.66
clxi
evam . vicārya vis.amulban.amantakābham
. ks.ı̄rodadhermathanajam . tapasā girı̄śāt
śukren.a labdhamamutah. subalātmajena prāptam . pratos.ya marutastanayāya cāduh. 14.70
. pratisuptamı̄ks. ya
dos.ān prakāśayitumeva vicitravı̄ryaputrātmajes. u nr.varam
baddhvā’bhimantran.adr.d.hairayasā kr.taistam . pāśairviciks.ipurude haripādajāyāh. 14.73
. ā’vito’bhūt
svātmāvanārthamadhikām. stutimeva kr.tvā vis.n.oh. sa daityatanayo harin
natvaurasam . balamamus.ya sa kr.s.yate hi bhr.tyairbalāt sa pituraurasamasya vı̄ryam 14.80
clxii
kr.s.n.ah. kilais.a ca hariryadus.u prajātah. so’syā’śrayah. kuruta tasya bahu pratı̄pam
sammantrya caivamatipāpatamā narendraputrā hareśca bahu cakruratha pratı̄pam 14.82
prācı̄m
. diśam . jaleśaparipālitayā sahānyām
. prathamameva jigāya paścād yāmyām
yau tau purātanadaśānanakumbhakarn.au mātr.s.vasātanayatām. ca gatau jigāya 14.88
clxiii
sālvam
. ca ham . puramagāt sahito’rjunena 14.93
. sad.ibhakau ca vijitya bhı̄mo nāgāhvayam
. ca dharmamurumes.i tathā’rthakāmau
putres.u pān.d.utanayes.u ca sāmyavr.ttih. kı̄rtim
prı̄tim
. parām . tvayi karis.yati vāsudevah. sākam. samastayadubhih. sahitah. surādyaih. 14.98
ittham
. samastakurumadhya upāttavākyo rājā’pi putravaśago vacanam . jagāda
sarvam. vaśe bhagavato na vayam
. svatantrā bhūbhārasam. hr.tikr.te sa ihāvatı̄rn.ah. 14.100
jñānam
. tu bhāgavatamuttamamātmayogyam . samavāpya kr.s.n.āt
. bhı̄mārjunau bhagavatah
tatros.aturbhagavatā saha yuktaces..tau sampūjitau yadubhiruttamakarmasārau 14.102
clxiv
kr.s.n.o’tha caupagavimuttamanı̄tiyuktam . sampres.ayannidamuvāca ha gokulāya
duh.kham . mama cā’śu yāhi 14.105
. vināśaya vacobhirare madı̄yairnandādinām. virahajam
pūrvam
. yadā hyajagaro nijagāra nandam . sarve na śekuratha tatpravimoks.an.āya
matpādasam. sparśatah. sa tadā’tidivyo vidyādharastaduditam . smarantu 14.107
. nikhilam
śrutvoddhavo nigaditam
. paramasya pum . so vr.ndāvanam. prati yayau vacanaiśca tasya
duh.kham . paśujı̄vanānāmāyāt punaścaran.asannidhimeva vis.n.oh. 14.112
. vyapohya nikhilam
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
uddhavapratiyānam . nāma caturdaśo’dhyāyah.
clxv
(pān.d.avaśāstrābhyāsah.)
atha pañcadaśo’dhyāyah.
tam
. pañcarātravidamāpya sus.ārathim. sa bhı̄mo mumoda punarāpa parātmavidyām
vyāsāt parātmata uvāca ca phalgunādidaives. u sarvavijayı̄ paravidyayais.ah. 15.3
. punarapi pratibhāmavāpa
nityaprabhūtasuśubhapratibho’pi vis.n.oh. śrutvā parām
ko nāma vis.n.vanupajı̄vaka āsa yasya nityāśrayādabhihitā’pi ramā sadā śrı̄h. 15.5
clxvi
dr.s..tvaivainam . jāmadagnyo’pyacintayad dron . am
. kartum. ks.itibhārāpanode
hetum . surān.ām
. narayonijānām . syāt saha putren.a ceti 15.12
. hantā cāyam
. sadr.śastaveśa
sarveśitā sarvaparah. svatantrastvameva ko’nyah
svāmyam . tavecchan pratiyātyadho hi yasmānnacotthātumalam . kadācit 15.18
clxvii
pituh. śis.yo hyātmaśis.yo bhaveta śis.yasyārthah. svı̄ya eveti matvā 15.23
itı̄ritā astravidam
. kumārā vijñāya vipram. surapūjyapautram
samprārthayāmāsurathoddhr.tim . prati pradhānamudrāyutakandukasya 15.29
clxviii
dron.o’tha tānavadad yo madis..tam
. kartum . pratijñām . karoti
. prathamam
tam
. dhanvinām . pravaram. sādhayis.ya ityarjunastāmakarot pratijñām 15.35
. gurubhirnityayoddhā
bhı̄s.mādibhirbhavitā saṅgaro nastadā nāham
bhaveyamekah. phalguno’strajña es.ām . nivārakaścenmama dharmalābhah. 15.37
sa paks.apātam
. ca cakāra tasmin karoti cāsyorutarām. praśam. sām
rahasyavidyāśca dadāti tasya nānyasya kasyāpi tathā kathañcit 15.40
clxix
karn.o’navāpya nijamı̄psitamuccamāno yasmādavāpa purus.ottamato’stravr.ndam
vipro’pyayam . vicintya sa yayau bhr.gupāśramāya 15.47
. tamajamemi bhr.goh. kulotthamittham
astrajñacūl. āman.imindrasūnum
. viśvasya hantum . dhr.tarās..traputrah.
enam. samāśritya dr.d.ho bhavetetyadājjñātvaivāstramasmai rameśah. 15.49
jñānam
. ca bhāgavatamapyaparāśca vidyā rāmādavāpya vijayam. dhanuragryayānam
abdaiścaturbhiratha ca nyavasat tadante hātum . na śakta urugāyamimam. sa karn.ah. 15.50
kim
. tvam . rudhirapraseke prāpte’pi pāvanavirodhini ko’si ceti
. na cālayasi mām
. prāha karn.a iha naiva mayā vidheyo nidrāvirodha iti kı̄t.a upeks.ito me 15.54
tam
clxx
parābhūtim . bhavitā cāstrasaṅghe 15.58
. nātra vicāryamasti pramādı̄ tvam
. pran.amyeśitāram
yāhı̄ti tenokta udārakarman.ā karn.o yayau tam
. vane’rcayat 15.59
tathaikalavyo’pi nirākr.to’munā dron.ena tasya pratimām
. samprayātāh.
tatah. kadācid dhr.tarās..traputraih. pān.d.oh. sutā mr.gayām
agre gacchan sārameyo rurāva dharmātmajasyātra vane mr.gārthı̄ 15.60
śrutvā rāvam
. sārameyasya dūrāccharairmukham. śabdavedhı̄ pupūre
sa ekalavyo vran.amasya nākarocchvā pūritāsyah. pān.d.avānabhyayāt sah. 15.61
dr.s..tvā citram
. kuravah. pān.d.avāśca dras..tum . mārgayāmāsuratra
. kartāram
dron.ākr.tim . mārttikı̄m
. pūjayantam . dadr.śuścainam. dhanurevābhyasantam 15.62
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
(pān.d.avaśāstrābhyāso nāma) pañcadaśo’dhyāyah
.
clxxi
(sr.gālavadhah.)
atha s.od.aśo’dhyāyah.
saivāparam . sendirāveśamagryam
. rūpamāsthāya cā’gācchrı̄rityākhyam
kāntiścā’gāt tasya somasya cānyā bhāryā dvayoh. pūrvatanā surūpā 16.11
clxxii
tābhı̄ rāmo mumude tatra tis..thañchaśāṅkapūgodriktakāntih. sudhāmā
. papau sah. 16.12
tasyā vārun.yāh. pratimā peyarūpā kādambarı̄ vārun.ı̄ tām
senām
. pravis..tau sarvarājanyavr. ndam. vyamathnātām . devavarau svaśastraih.
tatra ham
. so d.ibhakaścaikalavyah . sakı̄cakastau śiśupālapaun.d.rakau 16.15
. ah.
sarvānetāñcharavars.en.a kr.s.n.o visūtavājidhvajaśastravarman
kr.tvā vamacchon.itānārtarūpān vidrāvayāmāsa hariryathā mr.gān 16.18
hatvā senām
. vim
. śadaks.ohin.ı̄m
. tām
. tribhiryuktām
. rugmin.am. naiva kr.s.n.ah.
. drāvayānah. 16.19
rugmin.yarthe pı̄d.ayāmāsa śastrān.yasya cchitvā viratham
clxxiii
athottasthau rauhin . eyah. sahaiva samuttasthau māgadho’pyagryavı̄ryah.
kruddho gr.hı̄tvā maulimasyā’śu rāmo vadhāyodyacchanmusalam. bāhus.āl.ı̄ 16.23
clxxiv
nı̄tim
. balis..thasya vihāya senām
. dūrād yuddham . yuddham . darśayitvaiva guptyai
. prāpya sa pūjito’vasat 16.33
svasenāyāh. sarvapūrn.ātmaśaktih. punah. purı̄m
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
sr.gālavadho nāma s.od.aśo’dhyāyah.
clxxv
(ham. sad.ibhakavadhah.)
atha saptadaśo’dhyāyah.
jitā vayam
. ca sarvaśo’munaikalena sam . yuge
anekaśo na saṅgatairjitah. kadācides.a hi 17.7
.
athā’ha cedibhūpatih. sadantavakrako vacah
clxxvi
purā harerhi pārs.adah. prasannabuddhirekadā 17.11
. śivasvayambhuvoh.
śr.n.us.va rājasattama prabhum
harim . vadanti kecidapyado bhavenna vai mr. s.ā 17.12
na kāran.am
. na vidmahe na sam . śayah. paro harih.
vrajāma tam. sukhārthino vayam. vihāya śatrutām 17.14
clxxvii
. trilokasundaro’nurūpin. ı̄ ca rugmin.ı̄
ayam
. samastalokajid vaśı̄ 17.23
mukhena bāhunā’pyayam
samastarājasatpatirharirnacānya ityapi
. śayam 17.34
varābhis.ekamı̄śituh. kurudhvamāśvasam
clxxviii
. nipātayāmi vo’śanim
ato’nyathā śirasyaham
. kurudhvamityasau yayau 17.35
itı̄damindraśāsanam
samāśrayam
. ca keśavam . tadaiva jı̄vanārthinah.
prakuryurāsurā apı̄ti devakāryasaṅks. ayah. 17.44
itı̄ks.ya pākaśāsano’vadajjarāsutādikān
sarugmicedisālvapo na yātu māgadho harim 17.45
clxxix
tadā’bhis.ektumudyatā nr.pāh. sureśaśāsanāt 17.46
atah. śacı̄patirnijam
. varāsanam. hareradāt
viveśa tatra keśavo nabhastal.āvatārite 17.47
viriñcaśarvapūrvakairabhis..tutah. surādibhih.
samastadevagāyakaih. pragı̄ta āsa keśavah. 17.50
iyam
. ramā tavā’tmajā babhūva tām . harernaca
. 17.52
dadāti cet tadā pitā nirindiro vrajedadhah
. tavānyathā na cintaya
hitāya caitadı̄ritam
na yos.idicchayā tvaham . bravı̄mi paśya yādr.śah. 17.53
jvalatsukaustubhaprabhā’bhibhāsakam . śubhāmbaram
prapaśya yādr.śāh. striyo mametyadarśayacchriyam 17.56
clxxx
tadadbhutam . samı̄ks.ya tu prabhı̄ta āśu bhı̄s.makah.
papāta pādayorvibhoh. karomi tat tatheti ca 17.58
. pidhāya padmalocanah.
punaśca viśvarūpatām
. svabāhupālitām 17.59
jagāma paks.ivāhanah. purı̄m
. varaṅkr.tāvapi
apāmpatiśca maithilah. svayam
harim
. viniścayādiyam
. vrajediti sma cakratuh . 17.60
. pradeyamityudāhr. tam
abhūpaternacā’sanam
. nr.pāh. 17.67
amus.ya nastadanyathā babhūva cintitam
. nr.pottamāṅgan.e mahendrapı̄t.hamāruhat
ayam
samastarājarājatāmavāpa no’pyanicchatām 17.68
clxxxi
ayam. hi dattaputrako ma aurasād viśis.yate
ato niveśya es.a me surūpin.ı̄ ca rugmin.ı̄ 17.70
svayam . haret
. tu kr.s.n.a etya no vijitya kanyakām
tato’sya pūrvameva no hyabhāvatā kr.tā śubhā 17.74
clxxxii
praviśya gopikāṅganāsamūhamadhyamulban.ā 17.81
. nis.icya yāvanāya ca
sa cāpsarastanau sutam
dadau vimohitah. krudhā kimetadı̄śa vairin.ah. 17.83
tataśca rugmin.ı̄m
. vayam . pradāpayāma cedipe
vināśya devapaks.in.o yathes..tamāsma sarvadā 17.90
clxxxiii
sudurgakāryasantatim . hyaguh. sma madbhujāśrayāh.
samastabhūtal. e nr.pāh. sa cāhames.a māgadhah. 17.93
tavākhilairajeyatā śivaprasādato’sti hi
viśes.ato harerjaye varādayam . vimārgyate 17.100
. jarāsutāntikāgatam
sa kālayāvano’tha tam
niśamya bhaktipūrvakam . pran.amya cā’rcayad drutam 17.102
tadı̄ritam
. niśamya ca drutam . trikot.isaṅkhyayā
aks.ohin.ı̄kayā yutah. svasenayā nirākramat 17.104
clxxxiv
tadaśvamūtravis..thayā babhūva nāmata śakr.t
nadı̄ suvegagāminı̄ kalau ca yā vahed drutam 17.105
. janārdano’mr.topamam
cakāra lāvan.odakam
sabhām. sudharmanāmakām . dadau samı̄ran.o’sya ca 17.113
clxxxv
samastamādhurān prabhuh. kuśasthalı̄sthitān ks.an.āt
. samabhyayāt 17.116
vidhāya bāhuyodhakah. sa yāvanam
anādyanantakālakam . samastalokaman.d.alam
yadı̄ks.ayaiva raks.yate kimasya vr.s.n.iraks.an.am 17.118
nirāyudham
. ca māmayam . varācchivasya na ks.amah.
samastasenayā yuto’pi yoddhumityadarśayat 17.119
. prabhuh.
sa bāhunaiva keśavo vijitya yāvanam
nihatya sarvasainikān svamasya yāpayat purı̄m 17.123
clxxxvi
arim
. bhavis.yayāvanam . taveśvara 17.127
. dahatvayam
. svavākyameva keśavah.
tathā’stviti prabhās.itam
. vidhātumabhyayāt sa yauvanāśvajāntikam 17.128
r.tam
harirguhām . vyavasthitah.
. nr.pasya tu praviśya sam
sa yāvanah. padā’hanannr.pam. sa tam. dadarśa ha 17.130
clxxxvii
sasañjñakāh. samutthitāstato nr.pāh. punaryayuh.
. vidhāya cedipe harim 17.139
jigı̄s.avo’tha rugmin.ı̄m
samastarājaman.d.ale viniścayādupāgate
sabhı̄s.make ca rugmin.i pradātumudyate mudā 17.140
. varā vidarbhanandanā
samastalokayos.itām
. hareh. padoh. sakāśamāśvayātayat 17.141
dvijottamam
. ks.an.ād vidarbhakānagāt
niśamya tadvaco harih
tamanvayāddhalāyudhah. samastayādavaih. saha 17.142
. prayāntamı̄ks. ya keśavam
samastarājaman.d.alam
suyattamāttakārmukam. babhūva kanyakāvane 17.143
. prayātumudyatān
punargr.hı̄takārmukān harim
nyavārayaddhalāyudho balād balorjitāgran.ı̄h. 17.146
clxxxviii
samānabhāvamaks. amı̄ śineh. sutātmajah. śaram
athodbabarha tatks.an.ād balānmumoca vaks.asi 17.151
. yayuh.
athāpare ca yādavā vijitya tadbalam
puraiva rugmipūrvakāh. prajagmuracyutam . prati 17.153
śaram
. śarı̄ranāśakam. samādadānamı̄śvaram
sa ekalavya āśu tam . vihāya dudruve bhayāt 17.156
. punah. sa khad.gacarmabhr.ddhareh.
cakarta kārmukam
ratham
. samāruhaccharaiścakarta khad. gamı̄śvarah. 17.159
. nirāyudham
śarairvitastimātrakairvidhāya tam
priyāvacah. prapālayan jaghāna nainamacyutah. 17.160
clxxxix
. ā 17.162
ramā hariśca tatra tau vijahraturhi rugmin
. śarāmbuvars.an.ah.
athā’sasāda saubharād. harim
harih. śaram
. yamopamam . mumoca tasya vaks.asi 17.163
samastarājasannidhāvayādavı̄m. mahı̄maham
karis.ya ityudı̄rya sa vyadhāt tapo’tiduścaram 17.165
balo’pi tām
. purātanapramān. asammitām . vibhuh.
. cakāra satyavāñchitah. 17.173
halena cā’jñayā samām
cxc
tayā ratah. sutāvubhau śat.holmukābhidhāvadhāt
purā’ryamām . śakau surāvudāraces..tito balah. 17.174
. śubhe dine’grahı̄t
janārdanaśca rugmin.ı̄karam
mahotsavastadā’bhavat kuśasthalı̄nivāsinām 17.175
. pragr.hya sūtikāgr.hāt
sa māyayā hareh. sutam
avāks.ipanmahodadhāvupeks. ito’ripān.inā 17.183
tamagrasajjalecarah. sa dāśahastamāgatah.
kumāramasya tūdare nirı̄ks.ya śambare daduh. 17.184
. sa śambarah. kumārakam
vipāt.ya matsyakodaram
nyavedayanmanobhavapriyākare surūpin.am 17.185
cxci
anaṅgatāmupāgate purā haren.a sā’ṅgaje
. viriñcaśāpato jagāma śambarasya hi 17.186
vaśam
. varāstraśastrapādapaih.
sa carmakhad.gadhārin.am
yadā na yoddhumāśakaddhareh. sutam . na dr.śyate 17.195
cxcii
nikr.ttakandharo’patad varāsinā’munā ks.an.āt 17.197
samastavedinormunirnarān vid.ambamānayoh.
ramārameśayoh. sutam . sma nāradah. 17.199
. jagāda tam
sa rugmin.ı̄janārdanādibhih. sarāmayādavaih.
pitāmahena cā’darāt sulāl.ito’vasat sukham 17.200
sa tam
. na dattavām
. stato’nujo nibaddhya tam . man.im
vanam. gatah. prasenako mr.gādhipena pātitah. 17.203
. sa jāmbavatparigraham
tato nidhāya tān bilam
viveśa tatra sam . babhūva tena ceśituh. 17.206
. yugam
cxciii
smr.tim . yadūttame
. gate tu rāghave tadākr.tim
samastabhedavarjitām. samı̄ks.ya so’yamityavet 17.209
. priyāsahāya ı̄śvarah.
vidhāya bhaktavāñchitam
pragr.hya tam
. mahāman.im . viniryayau guhāmukhāt 17.212
guhāpravis..tamı̄śvaram. bahūnyahānyanirgatam
. tadā’hr.s.uh. 17.213
pratı̄ks.ya yādavāstu ye gatā gr.ham
man.im
. ca tam . nanāma ha ks.amāpayan
. pradāya tam
. punardadau harirmumoda satyabhāmayā 17.216
man.im
cxciv
janārdanah. sa nāmato rameśapādasam . śrayah.
sa mānitaśca vis.n.unā pran.amya vākyamabravı̄t 17.221
. samāpatuh.
ajeyavadhyatām. ca tau śivād varam
jarāsutasya śis.yakau tapobalena kevalam 17.225
mahodaram . ca bhūtakāvubhau
. ca kun.d.adhārin.am
tathā’jitāvavadhyakau dideśa śaṅkarastayoh. 17.226
cxcv
subhārakānupaihi nāviti ks.amasva me vacah. 17.232
. harasvarūpin. am
tatah. puraiva tāvubhau dvijam
suduh.khavāsanāmakam . pracakratustr.n.opamam 17.237
sa brahmadattanāmako’tra tatpitā’pyupāyayau
samāgatau ca bhūtakau śivasya yau purassarau 17.243
cxcvi
vicakranāmako’surah. purā viriñcato varam
avadhyatāmajeyatāmavāpya bādhate surān 17.244
aks.ohin.ı̄trayānvitāh. samastayādavāstadā
trilocanānugau ca tau nyavārayan sarāks.asau 17.252
harirvicakramojasā mahāstraśastravars.in.am
vivāhanam . ks.an.āccakāra sāyakaih. 17.253
. nirāyudham
cxcvii
samastayādavān ran.e vidhūya tau janārdanam
upetya cām
. sagau hareradam . sukarn.akau 17.256
. śatām
. sabhūbhr.tā
tadā gadāvarāyudhah. sahaiva ham
prayuddhyamāna āyayau vihāya tam . halāyudhah. 17.260
cxcviii
śatam . ran.e cakarta tasya dhanvanām 17.267
. sapañcakam
. śineh.
sa khad.gacarmabhr.d ran.e’bhyayāt sutātmajam
sa cainamabhyayāt tathā varāsicarmabhr.d vibhı̄h. 17.268
dvis.od.aśaprabhedakam . varāsiyuddhamaśramau
pradarśya nirviśes.akāvubhau vyavasthitau ciram 17.269
. vyapaśyatām
parasparāntarais. in.au nacāntaram
tato vihāya saṅgaram . tviti 17.270
. gatau nirarthakam
athā’sasāda ham
. sako halāyudham. mahādhanuh.
anantaro’sya sātyakim. gadam . ca sarvasainikān 17.277
sa sātyakim
. nirāyudham. vivāhanam . vivarmakam
vyadhād gadam . ca tau ran.am. vihāya hāpajagmatuh. 17.278
cxcix
. śca sa pragr.hya cāpamātatam
vidhūya sainikām
harim. jagāma connadan mahāstraśastravars.an.ah. 17.279
cc
varāstrapān. irı̄śvarah. padā’hanacchirasyamum
sa mūrchito mukhe’patanmahābhujaṅgamasya ha 17.291
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
ham . sad.ibhakavadho nāma saptadaśo’dhyāyah .
cci
(bhı̄mārjunadigvijayah.)
atha as.t.ādaśo’dhyāyah.
nā’kāṅks.yam . kāmyaphalapradam
. kimutānyebhyo hyastram
śuddhe bhāgavate dharme nirato yad vr.kodarah. 18.4
naivordhvadaihikānujñāmavais. n.avakr.te’karot
na karoti svayam . priyamapyācaret kvacit 18.8
. nais.ām
ccii
ato na dharmanahus.au pratyuvāca kathañcana 18.11
. erastrān.yastrairaśātayat
ājñayaiva harerdraun
adr.śyo’lambuso bhagno nānyatra tu kathañcana 18.12
. viprasya śiśuraks.an.e
avamene’rjunah. kr.s.n.am
pradyumna uddhavah . sāmbo’niruddhādyāśca sarvaśah. 18.19
cciii
nakulah. karadānāya pres.ayāmāsa keśave
avamene harerbuddhim . sahadevah. kulaks.ayāt 18.23
. harim
devakı̄vasudevādyā menire mānus.am
. rāmamavamene yuyodha ca 18.24
bhı̄s.mastu bhārgavam
raktacandanasatpus.pavastraśastragul.odanaih.
. rāmamanujajñe kumārakān 18.30
sampūjya bhārgavam
te bhı̄s.madron.aviduragāndhārı̄dhr. tarās..trakān
. cādarśayañchramam 18.31
sarājaman.d.alān natvā kuntı̄m
. ādāttamahāstravit
sarvaih. pradarśite’stre tu dron
draun.irastrān.yameyāni darśayāmāsa cādhikam 18.32
cciv
tadaiva karn.a āgatya rāmopāttāstrasampadam
darśayannadhikah . sadi 18.34
. pārthādabhūd rājanyasam
kuntı̄ nijam
. sutam . jñātvā lajjayā nāvadacca tam
pārtho’saham . stam. yuddhāyaivā’hvayāmāsa sam . sadi 18.35
. jānan dharmapratı̄pakam
ran.āyāks.atriyāhvānam
bhı̄mo nivārya bı̄bhatsum . karn.āyādāt pratodakam 18.36
devāsuramanus.yādi jagadetaccarācaram
sarvam . bhı̄maduryodhanāśrayāt 18.41
. tadā dvidhā bhūtam
ccv
iti putren.a tau vı̄rau nyavārayadarindamau 18.44
svakı̄yāyām
. svakı̄yāyām . natu kvacit
. yogyatāyām
yuvayoh. sama ityuktvā draun.iretau nyavārayat
dron.ājñayā vāritau tau yayatuh. svam. svamālayam 18.45
karn.am . yayau
. haste pragr.hyaiva dhārtarās..tro gr.ham
pārtham. haste pragr.hyaiva bhı̄mah. prāyāt svamālayam 18.47
ccvi
athā’ha bhı̄mah. sāmarthyavivekābhı̄psayā gurum
garva es.a kumārān.āmanivāryo dvijottama
gacchantvete’grato nais.ām. vaśago drupado bhavet 18.55
strı̄bālavr.ddhasahitaih. pāñcālairapyanudrutāh.
bhı̄mārjuneti vāśanto yayuryatra sma pān.d.avāh. 18.63
ccvii
dudruvuh. sarvapāñcālāh. viviśuh. purameva ca 18.66
dhātraryamāveśayutau viśvāvasuparāvasū
sutau tasya mahāvı̄ryau satyajit pr.s..thato’bhavat
. śayuto vı̄raścitraseno mahārathah. 18.68
sa mitrām
. muñcañcharān bahūn
atha satyajidabhyāgāt pārtham
tamarjunah. ks.an.enaiva cakre virathakārmukam 18.75
ccviii
sambandhayogyastātasya sakhā’yam. na sudhārmikah.
nes.yāma enamevāto gurorvacanagauravāt 18.77
ccix
mārdavam .
. cārjune dr.s..tvā sutāmaicchat tadarthatah
. ca dron.ahantāramicchan vipravarau yayau 18.87
putram
ccx
pūrvam. hyumā ca devyastāh. kadācid bhartr.bhiryutāh.
. darśayāmāsurbrahman.ah. paśyato’dhikam 18.98
vilāsam
. yonimāpsyatha
śaśāpa tāstadā brahmā mānus.ı̄m
tatrānyagāśca bhavatetyevam . śaptāh. surāṅganāh. 18.99
. cānyatra lı̄layā
brahman.aiva ca śaptāh. sma pūrvam
ekadehatvamāpyainam . yadā vañcayitum. gatāh. 18.102
ccxi
sarves.vapı̄ti cānyāsām. dadau śaṅkara eva ca
varam. svabhartr.sam . yogam. mānus.es.vapi janmasu 18.109
tato deśāntaram .
. gatvā tapaścakre sa mudgalah
sendrasenā viyuktātha bhartrā cakre mahat tapah. 18.117
. śaṅkare sthitam
taddehagā bhāratı̄ tu keśavam
tos.ayāmāsa tapasā karmaikyārtham . hi pūrvavat
umādyā raudramevātra tapaścakruryathā purā 18.118
ccxii
śivadehasthito vis.n.urbhāratyai tu dadau patim
anyāsām
. śiva evātha pradadau caturah . patı̄n 18.120
. darśayitvaiva pañcabhartr.tvames.a me
śaṅkaram
. śiva ityatha 18.125
varārthamarthitah. prādāditi tam
. stvādr.śān surān
paśyātra madavajñānāt patitām
gireradhastādasyaivetyukto’sau pākaśāsanah. 18.128
ccxiii
madavajñānimittena patitā iti tān surān
. tadā 18.131
mārutādı̄n mr.s.ā’vādı̄riti brahmā śivam
ccxiv
mātr.snehārthamanayoryayāce dadatuśca tau 18.142
ccxv
bhı̄mārjunāvatho jitvā sarvadiks.u ca bhūpatı̄n
cakratuh. karadān sarvān dhr.tarās..trasya durjayau 18.153
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
bhı̄mārjunadigvijayo nāma as.t.ādaśo’dhyāyah.
ccxvi
(pān.d.avarājyalābhah.)
atha ekonavim . śo’dhyāyah.
evam
. bruvatyapi nr.pe punarāha pāpa āśritya saubalamatam . yadi naiva pārthān
anyatra yāpayasi nāgapurāt paretān dr.s..tvā’khilānapi hi no mudamehi pārthaih. 19.11
ccxvii
evam . sutahārdapāśairākr. s.yatā’śu sa nr.po’ridharecchayaiva
. niśamya gaditam
provāca putramapi te balino na pārthāh. śakyāh. purāt tanaya yāpayitum. kathañcit 19.12
ccxviii
. drāk 19.23
bhaktāśca te hi nitarāmariśaṅkhapān. au tvaccoditāh. samupayānti tamutsavam
ajñāpya matpurus.atām
. purus.airmadı̄yairmadhyasthavad bahugun . ā uditāśca tatra
tes.ām
. puro’tra gamanābhiruciśca jātā dras..tum
. puram . nanu pān.d.avānām 19.24
. bahugun.am
divyam. gr.ham
. ca bhavatām
. hi mayopanı̄tam . na śaktah.
. prı̄tyaiva pāpamanuyātumaham
. samamumāhuraho subhadram 19.34
yus.māsu dharmadhr.timatsu sadā nivatsya ityūcivām
ccxix
dr.s..tvaiva jātus.agr.ham . tadgandhato vr.s.asutah. pavamānajātam
. vasayā sametam
tam . cātipāpamavadat sumukhais.a pāpo hantum . na icchati sadā bhava ca pratı̄tah. 19.35
ccxx
. ca tr.s.itairabhiyācitaśca
bhı̄mo’pyudūhya vanamāpa hid.imbakasya bhrāt¯r.n pr.thām
pānı̄yamuttarapat.e’mbujapatranaddham
. dūrādudūhya dadr.śe svapato’tha tām . śca 19.47
tām
. bhı̄ma āha kamanı̄yatanum . na pūrvam . nahi dharma es.ah.
. jyes..thādupaimi vanitām
sā cā’ha kāmavaśagā punaretadeva svāveśayugdhi marudagryaparigrahasya 19.50
jñānam
. ca naijamabhidarśayitum. punaśca prāheśvaro’khilajagadgururindireśah .
. te pradāsyati tadā prakaros.i me’rthyam 19.52
vyāsasvarūpa iha cetya paraśva eva mām
. stān
tau mus..tibhistarubhiraśmabhiradribhiśca yuddhvā nitāntaravatah. pratibodhitām
sañcakratustadanu sodarasambhramam . tam. dr.s..tvaiva mārutirahannurasi sma raks.ah. 19.55
ccxxi
vyāsātmako hariranantasukhāmburāśirvidyāmarı̄civitatah. sakalottamo’lam 19.58
dr.s..tvaiva tam . paramamodina āśu pārthā mātrā sahaiva paripūjya gurum . viriñceh.
ullāl.itāśca harin.ā paramātihārdaprotphullapadmanayanena tadopavis . .tāh. 19.59
evam
. bruvatyagan.itorugun.e rameśa Om . śca tathaiva bhı̄mah.
. ityudı̄rya kr.tavām
skandhena cohya vibudhācaritapradeśān bhı̄mam . prayātyudaya eva raverhid . imbı̄ 19.61
ccxxii
ityukta āśu sa cakāra tathaiva bhı̄maste’pi svadharmapariraks.an.ahetumaunāh.
. carantyatha caturs.vapi tes.u yātes.vekatra mātr.sahitah. sa kadācidāste 19.70
bhiks.ām
jānı̄hi vipraruditam . kuta ityataśca yogyam . vidhāsya iti sā prayayau ca śı̄ghram
sā sam . vr.taiva sakalam
. vacanam . sah. 19.72
. gr.he’sya śuśrāva vipravara āha tadā priyām
santi sma vipravara pañca sutā mamādya tes.veka eva naravairimukhāya yātu
ityukta āha sa na te sutavadhyayā’ham. pāpo bhavāni tava hanta mano’tidhı̄ram 19.81
ccxxiii
uktaivamāha ca pr.thā tanaye madı̄ye vidyā’sti dikpatibhirapyavis.ahyarūpā
. vadhyastathā’pi na surāsurapālakaiśca 19.82
ukto’pi no gurubhires.a niyuṅkta etām
ccxxiv
śrutvā’sya karma paramam . purasthāh. 19.93
. tutus.uh. sametā mātrā ca te tadanuvavruratah
ccxxv
bhı̄mo’pi rudravararaks.itarāks.asam
. tam .
. hatvā tr.n.opamatayā haribhaktavandyah
us.yātha tatra katiciddinamacyutasya vyāsātmano vacanatah. prayayau nijaiśca 19.105
s.an.n.ām
. ca madhyagamudı̄rn. abhujam . viśālavaks.asthalam . bahal.apaurus.alaks.an.am. ca
dr.s..tvaiva mārutimasāvupalapsyatı̄ha kr.s.n.āmiti sma ca vacah. pravadanti viprāh. 19.107
sarvam. hi phenavadidam
. bahulam
. balam . te nārthapradam . bhavati cāstravidi prayuktam
ityuktavantamamumuttamayānasam . stho bān.ān ks.ipannabhisasāra sureśabhr.tyah. 19.111
ādhikyatah. svagatasam
. vida eva sāmye naivecchati sma nimayam. sa dhanañjayo’tra
dharmārthameva sa tu tām . vidamamus.ya ca dharmato’yāt 19.116
. paridāya tasmai kālena sam
ccxxvi
pārthena so’pi bahulāśca kathāh. kathitvā dhaumyasya saṅgrahan.amāha purohitatve
dāsyāmi divyaturagāniti so’rjunāya vācam . nigadya divamāruhadapyaguste 19.117
tām
. śca pradarśya sakalān sa hutāśanām . ca tat pratinidhāya sapañcabān. am
. śaścāpam
āhābhibhās. ya sakalān nr.patı̄nathoccairdı̄pyaddhutāśanavapurghanatulyaghos.ah. 19.120
ccxxvii
rāmādupāttaśubhaśiks.itamātrato’sau romāvaśis..tamakarod dhanus.o’ntamāśu 19.128
vr.ks.am
. tvasau pratinidhāya ca madrarājam
. dorbhyām . pragr.hya javato gagane nidhāya
bandhutvato bhuvi śanairadadhāt sa tasya vijñāya vı̄ryamagamannijarājadhānı̄m 19.138
. so’pyastrabāhubalamāviramutra cakre
pārtho’pi tena dhanus.ā yuyudhe sma karn.am
tau dhanvināmanupamau ciramasyatām . vyathito babhās.e 19.139
. ca sūryātmajo’tra vacanam
ccxxviii
tvam
. phalguno harihayo dvijasattapo vā mūrtam . na me pramukhatah. sthitimanya ı̄s..te
yo vā’smi ko’pi yadi te ks.amamadya bān.ān muñcānyathehi ran.atastviti pārtha āha 19.140
ces..tāsvarākr.tivivaks.itavı̄ryaśauryaprāgalbhyapūrvakagun.aih. ks.itibhartr.putrān
vijñāya tān drupada etya ca dharmasūnum . papraccha ko’si naravarya vadasva satyam 19.148
evam. bruvān.amatha tam. pr.thayā sahaiva rājā vadeti punareva yayāca es.ah.
sarvam . jagāda kr.takr.tya ihā’samadya 19.150
. pr.thā’pyavadatām. sa ca tena tus..to vācam
ccxxix
nātra pramā mama hr.di pratibhātyathāpi dharmācalā mama matirhi tadeva mānam
ityuktavatyapi sahaiva sutena rājā naivaicchadatra bhagavānagamacca kr.s.n.ah. 19.152
. śca
ityuktavākyamanu tān sa dadarśa rājā kr.s.n.aprasādabalato divi tādr.śām
. tadanādaren.a 19.157
etān niśāmya caran.au jagadı̄śituśca bhı̄to jagāma śaran.am
ccxxx
vyāso’pyadādiha paratra ca pārs.ato’pi bhūs.ārathāśvagajaratnasukāñcanāni 19.163
. sahito’grajena
māsān bahūnapi vihr.tya sahaiva pārthaih. kr.s.n.o yayau yadupurı̄m
antarhite bhagavati pratatoruśaktau vyāse ca vatsaramihos.urime tu pārthāh. 19.165
jñātvā samastamapi tad viduro’grajam . svam . varddhanta eva tanayā bhavato narendra
ityāha so’pi muditah. svasutena kr.s.n.ā prāpteti bhūs.an.avarān.yadiśacca vāsah. 19.171
ccxxxi
yuddhāya tes.u punareva rathaih . sa viduro’pi nadı̄jamukhyān
. prayātes.vāhāgrajam
ete hi pāpatamacetasa etya pārthān yuddhāya mr.tyumupayānti na sam . śayo’tra 19.175
. sa nr.po’pyuvāca
ityuktavatyanu tathetyavadannadı̄jo dron.ah. kr.paśca viduram
yāhyānayeti sa ca vegavatā rathena tatrāgamat tadanu tairabhipūjitaśca 19.178
ccxxxii
evam
. sa vāyuranuvis..tayudhis..thirādibhı̄mātmanaiva ramate satatam . tayaikah.
anyādr.śā hi surabhuktirato’nyarūpā mānus.yabhuktiriti nātra vicāryamasti 19.187
. prayāhi
bhagnes.u tes.u punarāttaśarāsanes. u karn.o jagāda dhr.tarās..trasutam
yuktah. sahodarajanairgurubhı̄s. mamukhyayuktasya te na purametya hi ghars . an.eśāh. 19.191
ityukta āśu sa vimr.śya yayau puram . karn.o’pi taih. pratiyuyodha jigāya cainān
. svam
karn.asya vı̄ryamagan.ayya jarāsuto’pi hyekaikameva nr.patim . sa dideśa yoddhum 19.195
evam
. vidham
. sukuśalam
. bahuyuddhaśaun.d.am . hanis.ya uta te pitureva pūrvam
. na tvām
ccxxxiii
bāhvorbalādabhihr.tam
. hi mayā’ṅgarājyam . gr.hān.a yudhi karmakaraśca me syāh. 19.198
. tat tvam
udvāhya kāśitanayām
. girijādhivis..tām . prathamāmalaks.mı̄m
. sāks.ānnares.u janitām
tasyām
. sutam . tvajanayat pura āsa yo’ks.ah. kanyām . ca s.ad.ānanasya 19.201
. purā priyatamām
tvam
. vı̄ra śakrasama eva tatastavaiva yogyam . tadata āśvabhis.ecayāmi
. puram
71
prācı̄nakośe “mr.takapratı̄pāh.” iti pat.hyate arthastu na sphut.ah. yatah. pratı̄paśabdah. sādr.śyavācı̄ na prasiddhah. —
bannanje govindācāryah.
ccxxxiv
. iti sma cakre’bhis.ekamapi tasya sa āmbikeyah. 19.209
ityukta āha sa yudhis..thira Om
ccxxxv
deśam . ca nātijanasam
. vr.tamanyadeśasam . sthairjanairabhipupūrira āśu pārthāh.
tes.ām . sma cakruh. 19.221
. gun.airharipadānatihetutaśca rās..trāntarā iha śubhā vasatim
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
pān.d.avarājyalābho nāma ekonavim . śo’dhyāyah.
ccxxxvi
(khān.d.avadāhah.)
atha vim . śo’dhyāyah.
. śāsanabhr.tyakośaraks.āvyayādau gun.ados.acintane
strı̄dharmasam
antah.purasthasya janasya kr.s.n.ā tvāsı̄ddharerdharmanidarśanı̄ ca 20.2
. stu jarāsutādı̄n
bı̄bhatsurāsı̄t pararās..tramarddane tenāniyamyām
. śca mamardda bhı̄mastasyaiva te balato nityabhı̄tāh. 20.3
sa kı̄cakādı̄m
. samastāh.
gandharvavidyādharacāran. āśca sevanta etāntsatatam
. munayaśca sarva āyānti devā api kr.s.n.amarcitum 20.9
yathā surendram
. nāma pūrvam
athopayeme śiśupālaputrı̄m. yudhis..thiro devakı̄m
svı̄yām
. bhāryām . śayuktah. 20.11
. yatsahajo dhr.s..taketuranuhlādah. savituścām
ccxxxvii
tasyām . suhotro nāmatah. putra āsı̄d yaścitragupto nāma pūrvam . sulekhah.
. pravadanti kāl.ı̄m 20.12
kr.s.n.ā saivā’pyanyarūpen. a jātā kāśı̄śaputrı̄ yām
tes.ām
. madhye bhı̄masenām . sa es.ā mālāmādhāt tatra jarāsutādyāh.
kruddhā vis.n.orāśritānāks. ipanta āseduruccaih. śivamāstuvantah. 20.14
vedādhikyam . ca nindām
. śaivaśāstrān. i cā’hurvedojjhitānām. bahulām
tathā śākteyaskāndasaurādikānām. tatraivoktam . chandasām. vais.n.avatvam 20.16
lokāyatāśca kvacidāhuragryam
. vis.n.um. gurum. sarvavaram. br.haspateh.
sarvāgames.u prathito’ta eva vis.n.uh. samastādhika eva muktidah. 20.18
ccxxxviii
vis.n.orādhikye ks.atriyān.ām
. pramān.am . vipre jñānameveti cā’huh. 20.23
. balam
tasyām
. trilokādhikarūpasadgun.airāsammatāyām. ramamān.ah. sutam . ca
. nāmājanayat purā yah. samānavāyurbalavı̄ryayuktah. 20.28
śarvatrātam
. sarāmah. satyāpiturvadhakartārameva
kr.s.n.o’pi gatvā dvāravatı̄m
śatadhanvānam . hantumaicchat sa caiva yayāce’krūram . kr.tavarmānuyuktam 20.29
ccxxxix
jyes..tham
. hyenam. keśavo nātivartedityeva mene dhārtarās..trah. sa tasmāt
jagrāha hastam . satyahetordadau ca rāmah. karamasmai halāṅkam 20.35
. daks.in.am
ānı̄ya rāmam
. ca samastasāttvatām. yadā’vādı̄t keśavah. sannidhāne
man.istvayyāste darśayetyeva bhı̄tastadā’krūro’darśayad ratnamasmai 20.40
ccxl
tato nı̄lām
. tasya sutām . ca lebhe pūrvam. nı̄lā gopakanyā’pi yā’sı̄t
sā dehe’syāh. prāviśat pūrvames.ā yasmādekā dvividhā samprajātā 20.47
laks.am
. ca tat sarvataśchannameva dvāram . śarasyāpyupari sma laks.āt
chinnes.un.ā pātanı̄yam . tato’lam 20.52
. ha taddhi draupadyarthāt tadaśakyam
dhanañjayah. svātmabalam
. prakāśayan sajyam. kr.tvā dhanuraiks.acca laks.am
naivā’dade bān.amanicchayaiva tat prāpyām . ca 20.55
. jānan keśavenaiva tām
bhı̄maścāpam
. laks.amapyetadatra dras..tum . ca naivaicchadarı̄ndradhārin. ah.
yogye karman.yāyatam . ścāparādhı̄ syādityajah. paśyamāno mahātmā 20.56
ccxli
. svāttaśastrāh. 20.58
tasthāvupāsyātha sarve narendrā yuddhāyāguh. keśavam
evam
. kr.s.n.e dvārakāmadhyasam . sthe girim
. bhūpā raivatakam . samāyayuh.
duryodhanādyāh. pān.d.avāścaiva sarve nānādeśyā ye ca bhūpālasaṅghāh. 20.63
ccxlii
. jñena nārāyan.ena
saikā devı̄ bahurūpā babhās.e yuktā yadā’ham
yajñakriyāmāninı̄ yajñanāmnı̄ tadottamā tatpraveśāt tadākhyā 20.70
uktam
. kr.s.n.enāpratimena bhūpā anyottamatvam . ca śaśvat
. daks.in.ānām
seyam . tasyāh. śres..thah. paśyata rājasaṅghāh. 20.77
. bhais.mı̄ daks.in.ā keśavo’yam
ccxliii
tasmādes.a hyadbhuto’tyuttamaścetyuktā nemuste’khilā vāsudevam 20.81
. ca
vāyvājñayā vāyuśis.yah. sa satyamityādyuktvā nārado rugmin.ı̄m
stutvā pus.pam . pārijātasya datvā yayau lokam . ks.ipramabjodbhavasya 20.82
dātāsmyaham
. pārijātam . ta ityeva tatrāthā’gamad vāsavo’pi
. tarum
sarvairdevairbhaumajito’pyadityāstenaivātho kun.d.alābhyām. hr.tābhyām 20.85
ccxliv
tasyāmātyāh. pı̄t.hamurau nisumbhahayagrı̄vau pañcajanaśca śūrāh.
saṅkalpya tān lokapālānaham . ca brahmetyaddhā bhās.amān.ah. sa āste 20.93
ccxlv
. jajñe narakah. śrı̄varāhāt
tadā bhūmih. pañcabhūtāvarā yā yasyām
mūlaprakr.tyaiva bhūmyā nitāntamāvis..tā yā sā’gamat kr.s.n.apādau 20.104
. hemaratnoccarāśim
narādhipān devagandharvanāgān jitvā’nı̄tam
śatadvayam. yojanānām
. samr.ddham
. samantatah. prāhin.ot svām . sah. 20.108
. purı̄m
ccxlvi
. ca satyāsahitah. samāruhat sa cāśramen.aiva yayau trivis..tapam
svayam
. viveśa 20.116
abhiprayāto’khilalokapālairjanārdanah. śakragr.ham
. ca sarvaprabhavau jagatprabhū
tamāsurāveśavaśādajānatı̄ satyām
nirdos.asaukhyaikatanū śubhāśis.astābhyām. dadau sā’ditirātmaputravat 20.118
. susmitacandrikāsphuranmukhāravindā’sitalolalocanā
dr.s..tvaiva tam
kapolanirbhātacalatsukun.d.alā jagāda devādhipatim . satı̄ 20.123
. patim
ccxlvii
pradhānavāyostanayam
. tu vāyum . vahniyamādikānapi 20.127
. kon.ādhipam
śivam
. ca śakrārthamupāgatam. harirvyadrāvayacchārṅgavinih. sr.taih. śaraih.
savāhano dūratare nipātito gurutmatā śambhuragāccharāhatah. 20.129
ccxlviii
pr.thakpr.thak tāsu daśaiva putrakānadhatta kanyāmapi sarvaśah. prabhuh.
pradyumnasāmbāvapi bhānucārudes.n.au ca tes.ām . gun.ādhikāh. 20.139
. nitarām
tasyām
. samastairabhipūjyamāne deve svapuryām . nivasatyanante
yayau kadācit sa tu raugmin.eyah. sāmbena sārdham. bhujagendralokam 20.142
ajñānatastairabhiyodhitah . ca
. sa jigāya sarvānapi vāsukim
vidrāpya bān.airatha ratnasañcayān samādade nemuramum . tataste 20.143
. ca māyāvinamastravars.aih.
taih. pūjitah. sāmbasahāya āśu mayam
vijitya rundhānamanena pūjito yayau rathenāmbaragena nākam 20.144
. pratidagdhayānau
astrān.i tāvastravarairnihatya tayośca tābhyām
vidrāpya tau bān.avaraih. surendrasampūjitau yayaturvidyayā khe 20.146
ccxlix
. yo’nyayuktām
atah. pr.thag vatsarato bhavatsu kramāt kr.s.n.ā tis..thatām
paśyed vo’sau vatsaram . kuryāditi smātha cakrustathā te 20.151
. tı̄rthayātrām
. sa kadācid dyunadyām
yudhis..thirādyaih. sauhr.dād vārito’pi yayau satyārtham
kurvan snānam . māyayā nāgavadhvā hr.to lokam . ks.an.ena 20.153
. bhujagānām
. stanayo’sya mātrā
tato yayāvarjunastı̄rthayātrākramen. a pān.d.yām
saha tyakto bhujagairdevaloke sampūjito nyavasad daivataiśca 20.157
putram
. vı̄ram . śāpato grāhadehāh.
. janayitvā’rjuno’to gacchan prabhāsam
ccl
amūmucaccāpsarasah. sa pañca tābhirgr.hı̄tah. pravikr.s.ya tı̄ram 20.162
. tam
ākrı̄d.o’sau vr.s.n.ibhojāndhakānām. tatrāpaśyat keśavah. phalgunam
svasurdāne sa pratijñām . raho’smai cakre kr.s.n.o’thā’sadat sarvavr.s.n.ı̄n 20.167
sarvajñam. tam
. vāgminam . vı̄ks.ya rāmah. kanyāgāre vars.akāle nivāsam
satkārapūrvam . naivetyūce keśavo dos.avādı̄ 20.169
. kārayetyāha kr.s.n.am
. yogyah. kanyakāgāravāsam
yuvā balı̄ darśanı̄yo’tivāgmı̄ nāyam
ityuktavantam . rāma āhā’ptavidye nāsmiñchaṅketyeva lokādhinātham 20.170
ccli
astre śastre tattvavidyāsu caiva śis.yah. śaineyo vāsudevendrasūnvoh.
tasmādasmai kathayāmāsa kr.s.n.ah. svaśis.yatvād vipr.thoścāpi sarvam 20.174
atraiveti smayamānam
. ca pārtham . punah.punah. paryapr.cchacchubhāṅgı̄
so’pyāhonmatte so’smi hı̄ti smayam. stām . sā dadarśātihr. s..tā 20.180
. phullāks. ı̄ tam
. ca dattām
nātikramo vāsudevasya yuktastasmāt tena svapitr.bhyām
yukto nijairbandhubhiścotsave mām
. samudvahetyatha kr.s.n.am . sa dadhyau 20.182
cclii
sarvāyudhairyuktaratham . samāsthite gr.hı̄tacāpe phalgune dvāravatyām
. haratyes.a kodan.d.apān.ih. 20.186
āsı̄d rāvah. kiṅkimetat tridan.d.ı̄ kanyām
māyāvratam
. tam
. vinihatya śı̄ghram . subhadrāmānayāmah. ks.an.ena
. vayam
ccliii
ityuktavākyānavadad balastān kr.s.n.ājñayā yāntu na svecchayaiva 20.197
jñātavyametasya matam .
. purastāddharervirodhe na jayo bhaved vah
. tam 20.198
ityuktavākye halini sma sarve papracchurānamya janārdanam
. madı̄yam
athābravı̄d vāsudevo’mitaujāh. śr.n.vantu sarve vacanam
puraivoktam . tanmayā kanyakāyā māyāvrato nārhati sannidhisthitim 20.199
tām
. me vācam
. nāgrahı̄dagrajo’yam. bahūn dos.ān vyāharato’pyato mayā
anullaṅghyatvādagrajo’nupravr.ttah. kanyāgr.he vāsane kūt.abuddheh. 20.200
atı̄taścāyam
. kāryayogo’samaks.am . hr.tā kanyā’to no’tra kā mānahānih.
bhūyastarām . māninastasya sā syājjñātā ca vo vipr.thoh. pārthatā’sya 20.201
. yāti kr.s.n.ājñayaiva
tato’rjuno yatra tis..than na kaścit parājayam
rathena tenaiva yayau sabhāryah. śakraprastham . cāviśad bhrātr.guptam 20.206
sārddham
. yayau śakat.ai ratnapūrn.aih. śakraprastham . pūjitastatra pārthaih.
. tāni rāmen.a yuktastathā kr.s.n.āyai bhūs.an.āni svasuśca 20.208
dadau tes.ām
ccliv
māsānus.itvā katicid rauhin.eyo yayau purı̄m . svām. keśavo’trāvasacca
. tes.āmādadhāno’dhikām. ca 20.209
bahūn vars.ān pān.d.avaih. pūjyamānah. prı̄tim
.
āsan kr.s.n.āyāh. pañca sutā gun.ād.hyā viśvedevāh. pañcagandharvamukhyaih
āvis..tāste citrarathābhitāmrakiśoragopālabalaih. kramen.a 20.210
.
prativindhyah. sutasomah. śrutākhyakı̄rtih. śatānı̄ka uta śrutakriyah
. dvayoścāvarajo’bhimanyuh. 20.211
yudhis..thirādyaih. kramaśah. prajātāstes.ām
svairam . mandavātānujus..te
. tayostatra vikrı̄d.atośca strı̄ratnābhyām
vane prasūnastabakorurājite jale ca tigmadyutikanyakāyāh. 20.215
cclv
nahi svadattasya punah . śakrah. kuryāt svayamindro hi pārthah.
. sa vairam
nāprerito vis.n.unā tasya rodham . yayāce 20.221
. pārthah. kuryāditi kr.s.n.am
ratham
. ca śubhrāśvayutam . tūn.au tathācāks.ayasāyakau śubhau
. jayāvaham
dhvajam. ca rāmasya hanūmadaṅkamādāya sarvam . varun.ādarjune’dāt 20.226
cclvi
. so’pi parājito’bhūt prı̄taśca dr.s..tvā balamātmanastat 20.232
ayuddhyatām
. te karomı̄ti sa pārthamāha
prān.opakr.t pratyupakāramāśu kim
kr.s.n.aprasādāddhi bhavān vimuktastasmai karotvityavadat sa pārthah. 20.242
. sa cakre
kr.s.n.o’pi rājño’tivicitrarūpasabhākr. tāvadiśat tām
anirgamam . prān.ināmarthitau tau hutāśanenātha vidhāya jagmatuh. 20.243
cclvii
dr.s..tvā ca tau pān.d.avāh. sarva eva mahāmudam . prāpuretanniśamya
kr.s.n.o’pi pārthairmumude’nantaśaktisukhajñānaprābhavaudāryavı̄ryah. 20.244
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
khān.d.avadāho nāma vim . śo’dhyāyah.
cclviii
(pān.d.avavanapraveśah.)
atha ekavim . śo’dhyāyah.
. ca te yayū rameśapādadarśanāt
kr.tārthatām
ravigrahe samāplutā bhr.gūdvahotthatı̄rthake 21.8
samastalokasam .
. sthitātmabhaktimajjanasya sah
sukāladarśanāt param . harih. 21.10
. vyadhādanugraham
cclix
hayam. sabhı̄maphalgunā hare ratham . samāsthitāh.
vyacārayan hareh. sutā dinasya pādamātratah. 21.12
. sa ūcivān vrajāmyaham
udı̄rya ceti keśavam
itı̄rito’vadaddharistavātra śakyate nu kim 21.20
. jagāda keśavo’rihā
vilajjamānamı̄ks. ya tam
vrajeti sa pratiśravam. cakāra hāpyaraks.an.e 21.21
. praveks.ye’śaktaścedityuktvā sarvayādavaih.
vahnim
yayau na rāmapradyumnāvaniruddham . ca keśavah.
nyayojayat tatsahāye yaśastes.vabhiraks.itum 21.22
cclx
priyo hi nitarām . sutah.
. rāmah. kr.s.n.asyānu ca tam
aniruddhah. kārs.n.imanu pradyumnād yo’janis..ta hi
rugmiputryām . rugmavatyāmāhr.tāyām . svayambare 21.23
. jāto’sau kāmanandanah.
ratireva hi yā tasyām
pūrvamapyaniruddhākhyo vis.n.ostannāmna eva ca
āveśayukto balavān rūpavān sarvaśāstravit 21.24
sam
. sthāpya dūre saratham
. savipram . pārtham. svarūpe dvicatus.kabāhau
. ārn.ave prabhuh. 21.29
samastaratnojjvaladivyabhūs. an.e viveśa nityorugun
sahasramūrdhanyuruśes.abhoga āsı̄narūpe’mitasūryadı̄dhitau
ramāsahāye tat.idujjvalāmbare muktairviriñcādibhirarcite sadā 21.30
cclxi
. ca cālane
lokaśiks.ārthamevāsau prāyaścittam
cakre sārddhamuhūrtena samāgamya punarmakham 21.34
. ks.an.āt savid.ūratham
jaghāna gadayā kr.s.n.astam
vid.ūrathastamo’gacchad dantavakre ca yo’surah . 21.37
lokālokapradeśastu pañcāśallaks.avistr.tah.
sapañcāśatsahasraśca tasyāpi gan.anam . tathā 21.43
cclxii
. prakı̄rtitam 21.44
catasr.s.vapi diks.ūrdhvamadhaścān. d.am
abagnı̄ranabhohaṅkr. nmahattattvagun.atrayaih.
. paratastatah. 21.45
kramād daśottarairetadāvr. tam
. cānye ca dhanañjaya
madvaśā eva sarve’pi tvam
matprasādād balam. caiva vijayaścākhilā gun.āh.
tasmānna vismayah. kāryo na darpaśca tvayā’nagha 21.47
antariks.am . laks.ayojanamucchritam
. tvayā proktam
arddhakot.yucchritah. svargo vimānāvalisaṅkulah. 21.51
cclxiii
tataśca dvigun.ah. prokto vis.n.ulokah. sanātanah.
uttarottaratah. sarve sukhe śatagun . ottarāh. 21.54
. tathā pātāl.asaptakam
divyaratnasamākı̄rn. am
adhastācches.adevena balinā samadhis..thitam 21.56
kāmabhogasamāyuktā bahuvars.asahasrin.ah.
saptadvı̄pes.u purus.ā nāryaścoktāh. surūpin.ah. 21.57
. hātmā śivena ca
rudrasyogrān. i bhūtāni nr.sim
upāsyate sadā vis.n.urityādyuktam . tvayā’nagha
sarvaratnasthalān divyān devalokān prabhās.atā 21.63
cclxiv
aindram . prāptah. pān.d.urnāsmatpitā mune 21.64
. sabhātal.am
. niśāmya dharmajasya ca
itı̄rito’tha sārathim
niśamya tad vacastadā jagāma pān.d.avālayam 21.73
cclxv
ayogyakānmahāpade vidhātures.a hi kratuh.
. varam 21.76
samānayogyatāgan. āt karoti muktigam
vrajasva mānus.ı̄m
. tanum. tato mr.tah. punardivam
gato’pi nah. svakām. tanum. praves..tumatra neśase 21.80
. vidhātumañjasā
tatah. supūrn.amasya tat phalam
. tvidam 21.84
jagāda vāyuvāhano vaco yudhis..thiram
viriñcaśarvavākyatah. samastalokajāyini
sthite tu te jarāsute na setsyati kratūttamah. 21.86
cclxvi
itı̄rite rathāṅginā jagāda dharmanandanah.
nivartitam . manah. kratoralam . mamāmunā prabho 21.87
itı̄rite’munā’vadat pradhānamārutātmajah.
padam . caturmukhasya vā susādhyameva yatnatah. 21.89
nijānubhāvavarjitā hareranugrahojjhitāh.
mahāprayatnavarjitā janā na jagmurunnatim 21.90
.
sthiro’nubhāva eva me mahānanugraho hareh
prayatnamekamagrato nidhāya bhūtimāpnumah. 21.91
tathā satām
. samāśrayo yadudbhavāh. satām . gun.āh.
sa eka eva tādr.śastvayā vicintya yātyatām 21.94
cclxvii
yudhis..thire bruvatyajam . tviti
. makhena me tvalam
tamāha mārutātmajo nihanmi māgadham. ran.e 21.99
. trayah.
itı̄rite’vadaddharirvrajāmahe vayam
aham . ca bhı̄maphalgunau nihantumeva māgadham 21.100
.
itı̄rite tu śaurin.ā jagāda dharmanandanah
sa śūrasenaman.d.alaprahān.ato harestrasan 21.102
. riporbalı̄yasah.
ato na jı̄vitāt priyānaham
sakāśamātmahetutah. prayātayāmi vo vibho 21.105
itı̄rite’vadat punarvr.kodaro’rikaks.abhuk
yadı̄yanetr.kā ramāviriñcaśarvapūrvakāh. 21.106
. harih. pran.āyako’sya ca
adhr.s.yamasti me balam
samastalokanetari prabhau hi sarvaśaktitā 21.108
cclxviii
itı̄rite’munā harirjagāda dharmanandanam 21.110
. śrayāgran.ı̄rmadāśrayottamena tu
sa śarvasam
nihanyate yadā tadā prakāśitam . hi me balam 21.113
. jarāsutena te girim
svaśı̄rs.ato’pi cā’dr.tam
nyapātayanta bāhubhistamasya cottamāṅgavat 21.117
. śca dadhruh.
tathā’pan.ebhyo bahumālyagandhān prasahya saṅgr.hya śubhām
advāratastasya gr.ham . ca nr.pah. prasasruh. 21.119
. ca sasrurbhośabdatastam
cclxix
iti bruvān.am
. bhagavānuvāca kāryam . pratı̄pam
. hi śatrorakhilam
ityukta ūce nahi vipraśatruraham. kuto vo mama śatrutā bhavet 21.122
. śiva yāgayuktān
itı̄rito’sau magadhādhipo rus.ā jagāda nāham
moks.ye paśūn yugapad vā kramen.a yotsye ca vo’thāpi camūsahāyān 21.126
ityuktavantamavadadajitorubalo harih .
ehyekameko vā’smāsu sasainyo vā ran.e nr.pa 21.128
ghātayitvā svaśatrum
. ca bhı̄masenānugraham . param
bhı̄masya kartumiccham . śca bhaktijñānādivarddhanam 21.130
tr.n.ı̄kartum
. ripum. caiva nirāyudhatayā’gaman
kr.s.n.abhı̄mārjunāstena vipraves.āśca te’bhavan 21.131
. sthitasya ca
māgadhasya sasainyasya svagr.he sam
cclxx
nirāyudhena bhı̄mena samāhvāne kr.te’mitam
dharmam . yaśaśca bhı̄masya varddhayāmāsa keśavah. 21.133
. nihanis.yatah.
arjune tu jite kr.s.n.abhı̄mau mām
. durbalāhvānānnaśyet kı̄rtiśca me dhruvā 21.141
trayān.ām
cclxxi
balam . bhı̄me manyamāno’dhikam . nr.pah.
. tu gadāśiks.āmātmani cādhikām
bhı̄to niyuddhe’sya dadau gadām
. sa bhı̄māya cānyām . svayamagrahı̄d balı̄ 21.144
vācā’jayat tam
. prathamam . vis.n.ugun.aprakāśayā
. vr.kodarah. śivāśrayam
tato gadābhyāmabhipetatustau vicitramārgānapi darśayantau 21.146
. vicaks.ubhuh.
cacāla pr.thvı̄ girayaśca cūrn.itāh. kulācalāśceluralam
samastavārāmpatayah. surāsurā viriñcaśarvādaya āsadannabhah. 21.149
. hars.ādāślis.ya phalgunam
sa pran.amya hr.s.ı̄keśam
ripum. jagrāha makut.e vāran.am . mr.garād.iva 21.152
. babhañja ha
pr.s..the’sya jānumādhāya kūrmadeśam
mr.tikāle punardeham . vidadāra yathā purā 21.153
cclxxii
nihatya kr.s.n.asya ripum
. sa bhı̄mah. samarpayāmāsa tadarcanam . hareh.
kr.tām
. hi bhı̄mena samarcanām. tām. samaks.amādātumihā’gato hyajah. 21.156
. samāsthitā dharmajamabhyagacchan
kr.s.n.aśca pārthau ca tathaikayānam
tes.ām . babhūva 21.165
. śaṅkhadhvanisambodhitātmā rājā prı̄taścātitarām
cclxxiii
kartā hi tasy aparames..thipadam
. prayāti yadyanyasadgun . avaraih. parames..thitulyah.
bhı̄me makhasya phalamatyadhikam . nidhātum. vyāsah. kratum. tamadiśad gururabjajasya 21.167
jayācca kı̄cākādı̄nāmanyairjetumaśakyatah .
dvitı̄yah. phalgunaścaiva tr.tı̄yastu yudhis..thirah. 21.171
itı̄rito’khilaprabhurjagāda satyamasti te
samastasādhanonnatirmahacca vı̄ryamasti te 21.174
cclxxiv
jı̄vagrāhabhayāt karn.o dadāti karamañjasā
bhı̄māya nātra sandeho jito’nena ca sam . yuge 21.178
jı̄vagrāhabhayam . bhı̄mānmāgadhapātanāt
. hyes.ām
tasmāt karam. prayacchanti jitā vā pūrvameva vā 21.180
vr.kodaro’jayannr.pān virāt.amāsasāda ha
jite’tra kı̄cake ran.e samādade karam . tatah. 21.185
cclxxv
bāhuyuddhena śes.am . ca garud.am . ca mahābalam
krı̄d.amānau vinirjitya bhūs.an.ānyāpa tos.atah.
. ca dr.d.hamāślis..tah. snehaviklinnayā dhiyā 21.190
tābhyām
. digjayasya ca
pr.s..taśca giriśenāsau vistaram
sim. havyāghrādirūpāśca ātmanā vijitā yathā
garutmacches.aśakrādyā devāh. sarve tadabravı̄t 21.192
sa viprayādaveśvaram . janārdanam
. dvidhāsthitam
puro nidhāya tad vasu prabhūtamānamat tadā 21.195
so’bhivādyāgrajam . nyavedayat
. caiva yathāvr.ttam
ātmanah. kr.s.n.ayoh. sarvam. dharmarājāgrato mudā 21.196
. hāditanavah. śes.avı̄ndrendrapūrvakāh.
yathā sim
yathā gajatanuh. śarvastacca sarvamavarn . ayat 21.198
. rājñā ca sumahābalah.
sambhāvitaśca kr.s.n.ābhyām
ājñayā vyāsadevasya yajñāṅgāni samārjayat 21.199
ūce tam
. bhagavān vyāso jitam
. sarvam. tvayā’rihan
jaye sarvasya yajño’yam. pūrn.o bhavati nānyathā 21.200
cclxxvi
viriñcah. sarvajit pūrvam. dvitı̄yastvamihābhavah.
ityuktvainam . samāślis.ya yajñāṅgāni samādiśat 21.201
tathā smr.tam
. samāgatam . vibhı̄s.an.e
. ghat.otkacam
samādiśad yayau ca so’pi so’dadānmahākaram 21.206
. vijigye’khilabhūbhr. tah.
nakulah. paścimāśāyām
karamāpa ca vı̄ro’sau sauhārdādeva mātulāt
āyayau ca mahāratnasañcayena svakam . puram 21.209
cclxxvii
traigartāh. pārvateyāśca sahitāh. pān.d.unandanam
abhyetya yodhayāmāsurjānantastaccikı̄rs. itam 21.211
. diśam
tān vijitya yugapat sa pān.d.avah. sañjayan kramaśa eva tām
prāvrajacca bhagadattamūrjitam . tena cāsya samabhūnmahāran. ah. 21.212
suvarn.aratnagirayaścaturbhistaih . samārjitāh.
catvāro yojanānām
. hi daśa trim
. śacchatam. tathā 21.219
cclxxviii
dvaipāyanoktavidhinā dı̄ks.ayāñcakrire nr.pam 21.222
. tu pran.idhāya yudhis..thire
jyes..thatvād yājamānam
bhı̄mārjunādayah. sarve saha tena samāsire 21.223
ājñayaiva jagaddhāturvyāsasyānantatejasah.
sthalamapyatra sarvam . hi ratnahemamayam . tvabhūt
kimu pātrādikam. sarvam . śibirān.i ca sarvaśah. 21.225
cclxxix
. kr.s.n.o nārāyan.a iti sma ha
nr.pāstasmādayam
. dharmasūnurbhı̄s. mamapr.cchata 21.234
samyag jñāpayitum
yadyapyekastridhā vis.n.urvasis..thabhr.guvr.s.n.is.u
prādurbhūtastathā’pyete nr.pā hi vyāsarāmayoh. 21.238
cclxxx
mayaiva vadhyāviti tāvāha yat keśavah. purā
tacchrutvā bhı̄maseno’pi sthito bhı̄s.makaragrahāt 21.245
jānannapi hareris..tam
. svakartavyatayotthitah .
bhı̄ma etāvaducitamiti matvā sthitah. punah. 21.246
nikr.tyamānakandharah. sa bhaktimānabhūddharau
tamāśritaśca yo’suro mahātamah. prapedivān 21.250
nadatsurorudundubhipragı̄tadevagāyakāh.
. vyagāhayan 21.255
pranr.ttadivyayos.itah. surāpagām
cclxxxi
. yayuh. punaśca te susadma cāgaman surāh. 21.256
puram
samāsatām . tadā
. tu sā sabhā vyarocatādhikam
yathā sabhā svayambhuvah. samāsthitā ca vis.n.unā 21.262
dvāram
. sabhāyā harinı̄laraśmivyūd. ham . na jānan sa vihāya bhittim
abhyantarān. ām
. dr.śi no vighātinı̄m
. sam . cucumbe 21.266
. sphāt.ikāmāśu dr.d.ham
praveśayetām
. ca yamau tamāśu sabhām . bhujau gr.hya nr.popadis..tau
tatropaviśya ks.an.amanyato’gādamr. s.yamān.ah. śriyames.u divyām 21.267
cclxxxii
tatrendranı̄labhuvi ratnamayāni dr.s..tvā padmāni nı̄ramanasā jagr.he svavastram
ratnorudı̄dhitinigūd. hajalam . ca matvā papāta sahito’varajairjalaughe 21.268
. sthalam
kr.s.n.āvr.kodaragatam
. bahal.am. nidhāya krodham . yayau saśakunirdhr.tarās..traputrah.
sambrı̄l.ito nr.patim
. dattavarāmbarādı̄n nyakkr.tya mārgagata āha sa mātulam . svam 21.271
. vr.kodaram
yadi me śaktiratra syād ghātayeyam
agrapūjām
. ca kr.s.n.asya vilumpeyam
. na sam. śayah. 21.273
yadi tes.ām
. tadaiśvaryam
. na mām. gacchedaśes.atah.
. bravı̄mi te 21.277
sarvathā naiva jı̄veyamiti satyam
cclxxxiii
yāntām
. śriyam
. pradı̄ptām . pān.d.aves.u prapaśyasi
. tvam
tāmakleśata ādāsye krı̄d.annaks.aistvadantike 21.280
. hi yadā putratvasiddhaye
āviveśa kalistam
cclxxxiv
. śena tata ārabhya naivāsmādapajagmivān 21.291
am
nyavārayat tam
. viduro mahat te pāpam . kulasyāpi vināśako’yam
samudyamo nātra vicāryamasti kr.thā na tasmādayaśaśca te syāt 21.293
pām. sumus..tim
. sakr.dgrāsı̄ bahūnabdām . stapaścaran
ājagāma harādāpya varam . kr.s.n.ajaye punah. 21.298
cclxxxv
jyes..thājñayaiva vidura āhvayannapi dharmajam
nā’gantavyamiti prāha dos.ānuktvā’ks.ajān bahūn 21.303
.
itı̄rito’pi pān.d.avo yayau kalipraveśitah
vicitravı̄ryajam . samāsadat sasainikah. 21.305
. ca tam
sarvām . ca kr.s.n.ām
. śca tatra kalirāviśadeva bhı̄mapūrvān vinaiva caturah. sapr.thām
ks.attārameva ca tato nahi bhı̄s.mamukhyaiste vāritāh. kulavināśanakarmavr.ttāh. 21.310
cclxxxvi
sa pāpapūrus.ottamah. pragr.hya keśapaks.ake
purah. svamāturānayat sabhāmayugmavāsası̄m 21.314
cclxxxvii
dr.s..tvā bhı̄mah. kliśyamānām
. tu kr.s.n.ām . dharmarāje ca dr.s..tvā
. dharmātyayam
rājā śāsyo yuvarājena dharmāccalan yasmād vākyamidam . babhās.e 21.325
nacātyavartata jyes..tham
. dharmātmānam . yudhis..thiram
tes.ām
. pāpābhivr.ddhyartham
. jyes..thavr.ttim. ca darśayan 21.335
cclxxxviii
atha duryodhanah . pāpo bhı̄masenasya paśyatah .
. sandarśayāmāsa kr.s.n.āyai bhı̄ma āha tam 21.336
ūrum
. na santi pān.d.avāh.
prayāhi bhūbhr.to hi no gr.ham
itı̄rite samutthitau vr.kodaro’nu cārjunah. 21.341
duh.śāsanais.ām
. vāsām . no vyapākuru
. si dāsānām
ityukto’bhyagamat pārthān svavāsām . syatha te daduh. 21.343
. suviśes.ato’pi
vikr.s.yamān.e vasane tu kr.s.n.ā sasmāra kr.s.n.am
tadā’nyadāsı̄d vasanam . ca tasyā divyam . susūks.mam . kanakāvadātam 21.347
cclxxxix
punah.punaścaiva vikars.amān.e duh.śāsane’nyāni ca tādr.śāni
babhūvurantam. na jagāma pāpah. śrānto nyas.ı̄dat svinnagātrah. sabhāyām 21.348
ccxc
nimittānyatighorān. i kupite mārutātmaje
dr.s..tvā’mbikeyo viduram. papracchais.ām . drutam 21.358
. phalam
āha tam
. viduro jyes..tham . stava putrakāh.
. ks.an.e’smim
sānubandhā naśis.yanti vr.kodarabalāhatāh. 21.359
krı̄d.ase’rbhakavat tvam
. hi kim. jitam. kim . tviti
. jitam
adharmen.a jitānatra jitān paśyasi pān.d.avān 21.360
ccxci
bharturvis.n.ośca nānyasmād varasvı̄kāra is.yate
. hi bhagavaddharmastasmāt sā nāvr.n.ot param 21.370
evam
. samāgatāmaho punah.
samastapān. d.avaśriyam
vyamocayo vr.kodarād vadhaśca no dhruvo bhavet 21.374
. vā darśane’jñātavāsinām
kr.s.n.āyāh. pān.d.avānām
ekasyāpi samastānām . dvādaśābdam. punarvanam 21.378
vatsarājñātavāsam. ca tyāge’pyuktavidhestathā
duryodhanah. pan.am . cakre buddhyā duh.śāsanoktayā 21.379
ccxcii
tadā nanarta pāpakr.t suyodhanānujo hasan
vadam . punah.punaśca gauriti 21.381
. śca mārutātmajam
. nr.tyanneva sabhātal.e
uvāca ca punah. kr.s.n.ām
apatirhyasi kalyān.i gaccha duryodhanālayam 21.382
. punarutthitih. syāt
ete’khilāh. s.an.d.hatilāstamo’ndhamāptā nacais.ām
iti bruvān.o’nucakāra bhı̄mam . tadā’hasan dhārtarās..trāśca sarve 21.383
. raktanetrah.
dr.s..tvā sabhāyā arddhanis.krāntadeho vyāvr.tya bhı̄mah. prāha sam
ūrum . tavānyam . ca ran.e vibhetsya ityuktvā’sau nirgato’satsabhāyāh. 21.389
ccxciii
uddhr.tya bāhū prayayau bāhus.āl.ı̄ vr.kodarah.
ābhyāmevākhilāñchatrūñchakto hantumaham . tviti 21.392
. nityasamastasadgun.am
tatastu te sarvajagannivāsam. nārāyan.am
svayambhuśarvādibhirarcitam . prabhum 21.399
. sadā bhaktyā’smaran bhaktabhavāpaham
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
pān.d.avavanapraveśo nāma ekavim . śo’dhyāyah.
ccxciv
(aran.ı̄prāptih.)
atha dvāvim . śo’dhyāyah.
vicintya tes.ām
. bharan.āya dharmajah. sampūjya sūryasthitamacyutam. prabhum
dine’ks.ayānnam . pit.haram
. tadāpa ratnādidam
. kāmavarānnadam. ca 22.5
evam . gajānām
. bahukot.ivr.ndām . stathā rathānām . śca vr.ndaśah.
. ca hayām
. śca vr.ndaśo vane vijahrurdivi devavat sukham 22.8
visr.jya ratnāni narām
gavām
. ca laks.am. pradadāti nityaśah. suvarn.abhārām . yudhis..thirah.
. śca śatam
sabhrātr.ko’sau vanamāpya śakravanmumoda vipraih . sahito yathāsukham 22.9
jñātam
. pratı̄po’si mamā’tmajānām . na me tvayā kāryamihāsti kiñcit
yathes..tastis..tha vā gaccha veti prokto yayau vidurah . pān.d.uputrān 22.11
ccxcv
tasmin gate bhrātr.viyogakarśitah. papāta bhūmau sahasaiva rājā
. jı̄vāmi cedāśu mamā’nayānujam 22.12
sañjñāmavāpyā’diśadāśu sañjayam
. śı̄ghrameva
itı̄ritah. sañjayah. pān.d.aveyān prāpyā’nayad viduram
so’pyāgatah. ks.ipramapāstados.o jyes..tham . vavande’tha sa cainamāślis.at 22.13
vijñāya tes.ām
. gamanam
. samastalokāntarātmā parameśvareśvarah.
vyāso’bhigamyāvadadāmbikeyam . taveti 22.15
. nivārayā’śveva sutam
ccxcvi
vane vasanto’tha pr.thāsutāste vārtām . prāpayāmāsurāśu
. svakı̄yām
kr.s.n.e so’pi drutamāyāt sasatyah. sambandhino ye ca pāñcālamukhyāh. 22.23
. jagāda sarveśituracyutasya
iti bruvantı̄ sakalānubhūtam
yasyādhikānugrahapātrabhūtā svayam . hi śes.eśavipādikebhyah. 22.26
. tu rājasūyādisambhavam
yudhis..thire’tivr.ddham
dharmam . ca saṅkrāmayitum. kr.s.n.āyāmanujes.u ca 22.31
ccxcvii
svayogyatāyā adhikadharmajñānādijam . phalam
bhı̄s.madron.āmbikeyādeh. pārthes.veva nidhāpitum 22.33
ccxcviii
śrutvā vacah. sa pavanasya śaram
. tvamogham . sañjahra āśu sa ca sālvapatih. svasaubham
āruhya bālakalahena kimatra kāryam . kr.s.n.ena saṅgara iti prayayau svadeśam 22.44
tam
. sāgaroparigasaubhagatam . niśāmya mukte ca tena mayi śastramahāstravars.e
. sannivārya tu mayā śarapūgaviddho māyā yuyoja mayi pāpatamah. sa sālvah. 22.47
tam
tam
. syandanasthitamatho vibhujam . vidhāya bān.ena tadrathavaram . gadayā vibhidya
. ca 22.49
cakren.a tasya ca śiro vinikr.tya dhātr.śarvādibhih. pratinutah. svapurı̄magām
. sāntvayitvaiva keśavam
dhr.s..tadyumnastatah. kr.s.n.ām
pran.amya samanujñāto bhāgineyaih. puram . yayau 22.52
. kāśirājah. sutāmapi
dhr.s..taketuśca bhāginı̄m
puram . yayaturādāya kuntyaivānyāh. saha sthitāh. 22.53
. tilottamā
pārvatı̄ nakulasyā’sı̄d bhāryā pūrvam
pūrvokte caiva yamayorbhārye kuntyā hi vāritāh. 22.54
ccxcix
. draupadeyā us.ya pāñcālake pure
kañcit kālam
yayurdvāravatı̄meva tatros.uh. kr.s.n.alāl.itāh. 22.56
atimārdavayuktatvād dharmarājaścaturdaśe
api vars.e gurubhayād rājyam . necchediti prabhuh.
. prastāvahetave 22.61
mārutih. pres.ayāmāsa kr.s.n.ām
ccc
ityuktavantam . nr.pamāha pārs.atı̄ yadi ks.amā sarvanares.u dharmah.
rājñā na kr.tyam. naca lokayātrā bhavejjagat kāpurus.airvinaśyet 22.67
. gamitastvabhartsayat
itı̄rito dharmajah. kr.s.n.ayaiva niruttaratvam
kutarkamāśritya harerapi tvamasvātantryam . sādhayası̄ti coktvā 22.72
jñātavyam
. caivāsya vis.n.orvaśatvam . kartavyam . caivā’tmanah. kāryakarma
. sthā tathā’gamādanumānācca sarvam 22.77
pratyaks.ais.ā kartr.tā jı̄vasam
ccci
pūrn.am. pramān.am. tattrayam. cāvirodhenaikatrastham . cāvirodhi
. tattrayam
pr.thaṅ madhyam . virodhi syāt tat tasmāt trayamekatra kāryam 22.79
. cāpramān.am
tasmāt kāryam
. tena klr.ptam . svakarma tatpūjārtham. tena tatprāptireva
ato’nyathā nirayah. sarvathā syāt svakarma viprasya japopadeśau
. karma tenāsya so’dāt 22.85
vis.n.ormukhād viprajātih. pravr.ttā mukhotthitam
. hi
bāhvorjātah. ks.atriyastena bāhvoh. karmāsya pāpaprativāran. am
pravartanam . sādhudharmasya caiva mukhasya bāhvoścātisāmı̄pyato’sya
japopadeśau ks.atriyasyāpi vis.n.uścakre dharmau yajñakarmāpi vipre 22.86
cccii
bhujāvuro hr.dayam . yad balasya jñānasya ca sthānamato nr.pān.ām
balam. jñānam. cobhayam. dharma uktah. pān.au kr.tı̄nām
. kauśalam
. kevalam. hi
tasmāt pān.yorūrupadorupasthitervit.chūdrakau karman.ām . kauśaletau 22.89
. dadyādevāpūjito duh.khameva
sampūjito vāsudevah. sa muktim
svatantratvāt sukhaduh.khaprado’sau nānyah. svatastadvaśā yat samastāh. 22.93
ccciii
evam . vis.n.oh. pañcarātres.u tādr.k 22.99
. dharmo vihito veda eva vākyam
aks.adyūtam
. nikr.tih. pāpameva kr.tam
. tvayā garhitam. saubalena
na kutracid vidhirasyāsti tena na tad dattam . vadanti 22.100
. dyūtahr.tam
bhı̄tena dattam
. dyūtadattam . tathaiva dattam . kāminyai punarāhāryameva
evam . nālpamāhāryamāhuh. 22.101
. dharmah. śāśvato vaidiko hi dyūte striyām
. sarvān bhoktumevādhirājyam
tasmād rājannabhiniryāhi śatrūn hantum
evañca te kı̄rtidharmau mahāntau prāpyau rājan vāsudevaprasādāt 22.108
ccciv
tudase cātivācā mām . yadyevam . vadeh.
. bhı̄ma mām
tadaiva me’tyayah. kāryo hantavyāścaiva śatravah.
. tu vākyairbādhitumarhasi 22.111
naitādr.śairidānı̄m
. yudhi
bhı̄s.madron.ādayo’strajñā nivāryāśca katham
pūjyāste bāhuyuddhena na nivāryāh. kathañcana 22.112
ityuktvaivāvadanmantram . sarvadaivatadr.s..tidam
na svayam . yato bhavet 22.121
. hyavadat pārthe phalādhikyam
cccv
bhı̄s.madron.ādivijaya etāvad vı̄ryameva hi
alam . nāto’dhikam. kāryametāvad yogyamasya ca
phalgunasyeti bhagavān na svayam . hyavadanmanum 22.122
s.an.māse’tigate’paśyanmūkam . girau
. nāmāsuram
. phalgunasya ca 22.125
varāharūpamāyātam. vadhārtham
. varāho’nugato’dya hi
tenokto’sau mayaivāyam
tamavidhyo yatastvam. hi tad yuddhyasva mayā saha 22.128
cccvi
pūrvam. samprārthayāmāsa śaṅkaro garud.adhvajam
avarān.ām
. varam. matto yes.ām . tvam. samprayacchasi
ajeyatvam . prasādāt te vijeyāh. syurmayā’pi te 22.133
. varam
ityuktah. pradadau vis.n.urumādhı̄śāya tam
tenājayacchvetavāham. giriśo ran.amadhyagam 22.134
kevalairvais.n.avairmantraih. svadattairvijayāvahaih.
ativr.ddhasya pārthasya darpah. syādityacintayat 22.136
āruhan sa tu tam
. jñātvā rudra ityeva phalgunah .
namaścakre tatah. prādādastram . śivah. 22.138
. pāśupatam
astram
. tad vis.n.udaivatyam . śaṅkaren.a yat
. sādhitam
. nāma svānyastrān. yapare surāh.
tasmāt pāśupatam
dadustadaiva pārthāya sarve pratyaks.agocarāh. 22.139
cccvii
. tasya mumoda so’pi hyuvāsa tasmin vatsarān pañca loke 22.143
ı̄ks.an mukham
iti vākyamr.tam
. kartumabhiprāyam . vijajñus.ı̄
prı̄tyartham. vāsudevasya rugmin.ı̄ vākyamabravı̄t 22.150
cccviii
prakāśam . kuru 22.154
. kuru cā’tmānamaprakāśam. ca mām
aham
. tvām
. pūjayis.yāmi lokasammohanotsukah .
. mama” 22.155
tamo’surā nānyathā hi yāntı̄tyetanmatam
tābhyām
. punarnr.ttagı̄tasam. stavaih. pūjitah. prabhuh.
yayau kailāsamadrı̄śam . cakāreva tapo’tra ca 22.161
pūrvam
. tenoditam . yattallokān mohayatā’ñjasā
śarvam
. prati tavāham . dvādaśavatsaram 22.163
. tu kuryām
cccix
iti tasmāt tadā kr.s.n.a ekāhena br.haspatim 22.164
. dvādaśarāśis. u
ājñayā cārayāmāsa ks.ipram
dvādaśābdamabhūt tena tadahah. keśavecchayā 22.165
. sārddhaśataśvāsakālairakalpayat
māsabratam
manasaiva svabhaktānām. dvādaśābdavratāptaye 22.167
evam
. sthitam. tamaravindadalāyatāks. am. brahmendrapūrvasurayogivaraprajeśāh.
abhyāyayuh. pitr.munı̄ndragan.aih. sametā gandharvasiddhavarayaks.avihaṅgamādyāh. 22.169
cccx
sarvadevottamam . tam. hi jānantyeva surāh. sadā
tathā’pi tatpramān.ānām
. bahutvād ye’tra sam . śayāh.
yuktimātre te’pi rudravākyādapagatāstadā 22.175
. ratih.
purā dagdho mayā kāmastadā’yācata mām
. mametyeva tadā tāmahamabruvam 22.178
dehi kāntam
. patimāpsyasi
utpatsyate vāsudevād yadā tam
ityato’sau mayā datta iva deva tvadājñayā 22.179
. śaran.āgatam
dāso’smi tava deveśa pāhi mām
ityuktvā’bhipran.amyainam . punarāha surān harah. 22.180
cccxi
dr.s..tametannāradādyairmunibhih. sarvameva ca
evam . devah. pūrn.aiśvaryen.a kevalam
. krı̄d.atyayam
ityukte keśavam . nemurdevāh. śakrapurogamāh. 22.185
purı̄m
. prabhañjantamamum . viditvā sarāmaśaineyayadupravı̄rāh.
. yodhayāmāsurathābhyavars.accharairnis.ādādhipa ekalavyah. 22.188
sam
cccxii
supāpo’sāvekalavyah. subhı̄to rāmam . matvaivānuyātam. punaśca
samudre’śı̄tim . hya 22.196
. yojanānāmatı̄tya paścādaiks.ad dvı̄pamevādhirum
rāmo vijityātibalam
. ran.e ripum . mudaiva dāmodaramāsasāda
. nivāryamān.o’pi yayau janārdanam 22.197
paun.d.rastvavajñāya śinipravı̄ram
tam
. keśavo viratham. vyāyudham . purı̄m
. ca ks.an.ena cakre sa yayau nijām
prasthāpayāmāsa punaśca dūtam. kr.s.n.āyaiko vāsudevo’hamasmi 22.198
. māmanantam
madı̄yaliṅgāni visr.jya cā’śu samāgacchethāh. śaran.am
taddūtoktam. vākyametanniśamya yadupravı̄rā uccakaih. prāhasan sma 22.199
. liṅgabhūtāni cā’jau
kr.s.n.ah. prahasyā’ha tavā’yudhāni dāsyāmyaham
ityukto’sau dūta etyā’ha tasmai sa cābhyāgād yoddhukāmo hariśca 22.200
cccxiii
evam . yadūnāmr.s.abhen.a sūdite paun.d.re tathā kāśinr.pe ca pāpe
kāśı̄śaputrastu sudaks.in.ākhyastapo’caracchaṅkarāyorubhaktyā 22.207
pratyaks.agam. tam
. śivam . yācate dus..tacetāh.
. pāpabuddhih. kr.s.n.ābhāvam
kr.tyāmasmai daks.in.āgnau śivo’pi daityāveśādadadādāvr. tātmā 22.208
. samādiśaccakramanantavı̄ryah.
kr.s.n.astasya pratighātārthamugram
jājvalyamānam . tadamoghavı̄ryam . vyadrāvayad vahnimimam. sudūram 22.210
cccxiv
tadaiva maindo vividaśca bhaume hate sakhāyau dānavāveśayuktau
. vāsudevapratı̄pau vyanāśayetām. vāsudevo’tha coce 22.219
ānartarās..tram
. suyodhanābhipūjitam
sabhāryamāśu putrakam
. puram 22.229
sapāribarhamāpya ca prajagmivān svakām
cccxv
ityādikarmān. i mahānti rāmasyā’sañches. asyācyutāveśino’lam
. jñātvā bhı̄mo’pyasya nodeti yuddhe 22.230
yasyācyutāveśaviśes.akālam
. nivasatyabjanābhe
etādr.śenaiva rāmen.a yukte kr.s.n.e dvārvatyām
svapne’niruddhena ratā kadācid bān.ātmajos.ā citralekhāmuvāca 22.233
gūd.ham
. kanyāgr.he tam . tu jñātvā kanyābhiraks.in.ah.
ūcurbān.āyādiśacca kiṅkarān grahan.e’sya sah. 22.236
cccxvi
svayam . janārdanah.
. vikrı̄d.ya tenātha kañcit kālam
nis.pis.ya mus..tibhiścānyam. sasarja jvaramacyutah . 22.241
. pı̄d.itastadā
jvaren.a vais.n.avenāsau subhr.śam
grāsārthamupanı̄taśca jagāma śaran.am . harim
tena stutah. sa bhagavān mocayāmāsa tam . vibhuh. 22.243
. vinā
krı̄d.ārthamatyalpajanes.vapi prabhuh. kathañcideva vyajayad vyathām
ityādi mohāya sa darśayatyajo nityasvatantrasya kuto vyathādayah. 22.244
. sthite kañjajātah.
vijr.mbhite śaṅkare nis.prayatne sthān.ūpame sam
daityāveśād vāsudevānabhijñam. sambodhayāmāsa saduktibhirvibhuh . 22.246
śaivam
. padam . prāptumevācyutācca taccāvadat kañjajah. śaṅkarasya
apetamoho’tha vr.s.adhvajo harim . tus..tāva bān.o’bhisasāra keśavam
tasyācyuto bāhusahasramacchinat punaścārim . jagr.he tacchiro’rthe 22.248
cccxvii
. brahman.āmapi
ı̄dr.śānantasaṅkhyānām. śivānām
ramāyā api yadvı̄ks.ām . vinā na calitum. balam 22.252
citralekhāsametos.ānvitapautrasamanvitah .
sarāmah. sasuto vı̄ndramāruhya dvārakām . gatah.
reme tatra ciram. kr..sn.o nityānando nijecchayā 22.254
cccxviii
svabāhuvı̄ryen. a nihatya śatrūnāpsyanti rājyam. ta itı̄rite’munā
tatheti pārthā avadam . puraskr.tya yayurdaśārhāh. 22.263
. stataste kr.s.n.am
uvāha kr.s.n.ām
. sa tu tasya bhr.tyā ūhuh. pārthām . ca
. ste badaryāśramam
prāpyātra nārāyan.apūjayā kr.tasvakı̄yakāryā yayuruttarām. diśam 22.265
atı̄tya śarvaśvaśuram
. girim
. te suvarn.akūt.am
. nis.adham . ca
. girim
meroh. prācyām . gandhamāde girau ca prāpurbadaryāśramamuttamam . bhuvi 22.266
. pūjayantah. sadaiva
tasmin munı̄ndrairabhipūjyamānā nārāyan.am
. sattattvavidyām. pratipādayantah. 22.267
cakrustapo jñānasamādhiyuktam
dr.s..tvā’tigandham
. varahemakañjam . kutūhalād draupadı̄ bhı̄masenam
bahūnyayācat tādr.śānyānubhāvamavis. ahyam. jānatı̄ devadaityaih. 22.270
tayā’rthitah. sagadastuṅgamenam
. girim. vegādāruhad vāyusūnuh.
. haśārdūlarūpān 22.271
praśasyamānah. surasiddhasaṅghaih. mr.tnan daityān sim
āsedivām
. statra hanūmadākhyam . nijam
. rūpam . prodyadādityabhāsam
jānannapyenam . sa bhı̄maścikrı̄d. a etena yathā paren.a 22.272
. svı̄yarūpam
cccxix
sarve gun.ā āvr.tā mānus.atve yugānusārānmūlarūpānusārāt
kramāt surān.ām. bhāgato’vyaktarūpā ādānato vyaktimāyāntyurūn. ām 22.274
. mumucuh. subhı̄mām
varācchivasyaiva parairajeyāh. śastrāstravr.s..tim
bhı̄me’khilajñe tapasām
. nidhāne balodadhau śaivaśāstram . vadantah. 22.281
. vāṅmaye saṅgare tu
tān vais.n.avaireva śāstraih. sa bhı̄mo vijitya pūrvam
śāstrāstravars.asya kurvan pratı̄pam . jaghne’khilān gadayā tes.u vı̄rān 22.282
tatrāparām
. ścaiva bahūnasatyam. nirı̄śvaram . ca lokam
. cāpratis..tham
siddho’hamı̄śo’hamiti bruvān.ān gun.ān vis.n.oh. khyāpayan vādato’jait 22.284
cccxx
aśaknuvantah. sahitāh. samastā hatapravı̄rāh. sahasā nivr.ttāh. 22.285
cccxxi
te hatā bhı̄masenena prāpurandhandhantamo’khilāh.
hatāh. saugandhikavane man . imām. śca punah. kalau
. samyagāstı̄ryā’pustamo’dhikam 22.297
jāto mithyāmatim
. kuberah.
sabhrātr.ke munibhih. kr.s.n.ayā ca gate rājanyatra bhı̄mam
dr.s..tvā’surāveśato dharmajam. ca kiñcinmuktah. snehayuktastathā’sa 22.301
punarindren.ārthito’dājjahı̄mān naradehavān
iti tenārjunam. śakrah. svātmānam. naradehagam
jagāda tān jahı̄tyeva kirı̄t.am
. svam. nibaddhya ca 22.306
cccxxii
aindram . yutah.
. syandanamāruhya pārtho mātalisam
gān.d.ı̄vam . mahāsurān 22.307
. dhanurādāya yayau hantum
. svayambhuvaragarvitāh.
tisrah. kot.yo dānavānām
. hatāh. 22.311
nānāyudhai ran.e pārthamabhyavars.an susam
kathābhirvāsudevasya dhyānenābhyarcanena ca
. vis.n.uratātmanām 22.317
yayau kālah. sukhenaiva tes.ām
cccxxiii
nākr.tvā vāsudevājñām . mukhyagatirbhavet 22.318
. rājñām
pūrvam
. hi vr.travadhato’mbujanāl. atantusam. sthe śacı̄pran.ayini pravicintya devāh.
cakrustrilokapatimāyusutam. varam . ca datvā’ks.igocaratapo’sya balam . ca sarvam 22.322
sa indravacanācchacyā mahars.igan.avāhane
niyukto vañcanāyaiva vāhayāmāsa tānr.s.ı̄n 22.324
sa śacı̄pratis.edhārthamagastyena mahātmanā
vedaprāmān. yavis.aye pr.s..to netyāha mūd.hadhı̄h.
pramān.amiti tenoktah. śirasyenam . padā’hanat 22.325
. yātu balādhiko’pi
s.as..the kāle yastvayā’sāditah. syāt sa te vaśam
yadā gr.hı̄tam . purus.am. nihantum . na śaks.yase yadi sa tvadgr.hı̄tah.
śakto’pi nā’tmānamabhipramocayet tadā’sya syāt tvattapo’gryam . ca 22.327
. balam
. samupāśritam
sarvadevamunı̄nām. yat tapastvām
. tamevaiti nātra kāryā vicāran.ā 22.328
tacca sarvam
cccxxiv
tadā gantā’si ca divam . tanum
. visr.jyā’jagaram
smr.tiśca matprasādena sarvadā te bhavis.yati 22.329
devānām
. vā munı̄nām
. vā bhavedevam . navai nr.n.ām
pāpam . vilomatah.
. yat pun.yamevaitadasurān. ām
evam. skānde hi vacanam . na pāpam. tacchacı̄pateh. 22.334
yattat surān.ām
. sarves.ām . ca tapah. sthitam
. munı̄nām
. vaśagavadicchayaivā’sa mārutih. 22.337
tad gr.hı̄tum
devānām
. hi nr.jātānāmalpam . vyaktam. bhaved balam
icchayā vyaktatām . yāti vāyoranyes.u tacca na 22.338
cccxxv
. mānus.ādau tu śakye’pyavyaktatākr. teh.
devānām
dharmavr.ddhirbhavet tes.ām . prı̄to bhavati keśavah . 22.340
cccxxvi
yātam . mr.gārtham. sa niśamya tasyāstadūruvegāt patitān nagendrān
dr.s..tvā pathā tena yayau sa tatra dr.s..tvā ca sarpāvr.tamanvapr.cchat 22.351
naitādr.śam
. sāhasam
. te’nurūpam. śakto’pi yat svātmano moks.an.āya
naivā’caro yatnamato nijānām . mahad duh.kham . hr.daye prārpayastvam 22.355
cccxxvii
tatah. kadācinmr.gayām . gates.u pārthes.u rājā saindhava āsasāda
sakot.ikāśyah. sabalaśca tes.ām
. varāśramam . so’tra dadarśa kr.s.n.ām 22.362
ākrośamānam
. bhı̄maseneti dhaumyam . dr.s..tvā tasyāgre saindhavam . cātipāpam
cakrurnādān sim
. havat pān.d.uputrā dr.s..tvā kr.s.n.ā cāvatarad rathāt tadā
dhaumyena sārddham . sā yayau cā’śramāya sainyam . pārthāstatra nijaghnurojasā 22.366
agre kr.s.n.ām
. yo’vadat sindhurājam
. yāhı̄ti tam
. kot.ikāśyam
. supāpam
chitvā śiro mr.tyave bhı̄maseno nivedayāmāsa tamah. sa cāgāt 22.367
hatvā senāmakhilām
. saindhavasya bhı̄mārjunau sayamam . dharmarājam
visr.jya dhāvantamathānujagmaturjayadratham . viratham
. phalguno’kah. 22.368
cccxxviii
arthah. samādhibhās. āsu grāhyah. sarvo’pyasam. śayam
paradarśanabhās. āsu jñeyam. taddarśanam. tathā 22.373
duryodhanasyā’jñayā pān.d.avānām
. duh.śāsanah. pres.ayāmāsa tatrah.
āgacchatetyavamānāya tam . tu bhı̄mo’vādı̄d ran.ayajñam. svagamyam 22.377
cccxxix
jaghnuh. sakarn.ā api tasya sodarā jaghnuśca te dhārtarās..trasya senām 22.384
vijñāya tes.ām
. mantritam. vajrabāhuretaccakre nātra nah. kāryahānih.
divyam . jñānam. svātmano darśayan sa etāvaduktvā virarāma bhı̄mah. 22.394
cccxxx
sa citraseno vāsavoktam
. ca sarvam. kumantritam . dhārtarās..trasya cā’ha
pārthasya bhı̄masya ca tanniśamya subrı̄l.ito dhr.tarās..trātmajo’bhūt 22.396
karn.aduh.śāsanābhyām
. ca saubalena ca devinā
anyaiśca yācyamāno’pi naivottasthau suyodhanah . 22.400
tato niśāyām
. prāptāyām
. svapaks.e pravis.ı̄dati
mantrayitvā’suraih. kr.tyā nirmitā homakarman.ā 22.401
tvam
. divyah. purus.o vı̄rah. sr.s..to’smābhih. pratos.itāt
tapasā śaṅkarād vajrakāyo’vadhyaśca sarvadā
asmākam . paks.abhūtastvam. devānām . caiva pān.d.avāh. 22.403
bhı̄s.mādı̄m
. śca vayam
. sarvānāviśāma jayāya te
tapasā varddhayis.yāmastvām . karn.ādı̄m. śca sarvaśah. 22.406
cccxxxi
tasmād gatvā pālayasva rājyam
. rājannapetabhı̄h.
idam
. kasyāpi nā’khyeyam . suguptam . bhūtivarddhanam 22.407
ityukto’varajaiścaiva sarvaih
. śakuninā tathā
yācito rathamāruhya yayau nāgapuram . drutam 22.412
cccxxxii
tasminnadr.śye tr.s.itā ekaika udakārthinah.
yayuryudhis..thiramr.te suptāste dharmamāyayā 22.418
uktam
. pādmapurān. e ca tadetat sarvamañjasā
tasmānnāśaktiranayoh. sambhāvyā bhı̄mapārthayoh. 22.424
cccxxxiii
sa evamukto nitarām
. prı̄yamān.a utthāpayāmāsa ca tān samastān 22.428
yudhis..thirātmanastasya yaśodharmavivr.ddhaye
kr.tvā’ran.yapahārādi punardatvā ca tat svayam
dātum . viprāya taddhaste yayau dharmo divam . punah. 22.430
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
aran.ı̄prāptirnāma dvāvim. śo’dhyāyah.
cccxxxiv
(ajñātavāsasamāptih.)
atha trayovim . śo’dhyāyah.
vaidikavyavahāres. u jñānādhikyaprasiddhitah.
jānı̄yurbhı̄ma ityeva śūdraves.astato’bhavat 23.5
svı̄yam
. vedavidām. sarvam
. deveśānām
. ca kim. punah.
ataste’nyāśrayam
. naiva cakruh. svabalasam . śrayāt 23.6
śāpādevārjunah. s.an.d.haves.o’bhūnnakulastathā
ks.atriyānantaratvāttu sūtajātestathā’bhavat 23.7
sūtasyānantaratvāttu vaiśyajātestathā’bhavat
sahadevo vaiśyajātirgopālastes. u cottamah.
tato gopālatāmāpa yatih. pūjyo’khilairyatah. 23.8
cccxxxv
varen.a yo’jito jayı̄ śivasya sañjagarja ca 23.11
. śrayāh.
tamı̄ks.ya sarvamallakā virāt.arājasam
pradudruvurbhayārditāstadā’vadad yudhis..thirah. 23.12
. nihatya mallamojasā
ya es.a sūda āśu tam
yaśastavābhivarddhayet samāhvayādya tam . nr.pa 23.13
. tamabhiyāto vr.kodarah.
iti bruvān.o mallam
anayanmr.tyulokāya balād.hyairapi durjayam 23.18
cccxxxvi
anudrutyaitām. pātayitvā padā sa santād.ayāmāsa tadā ravisthitah.
nārāyan.o hetināmaiva raks.o nyayojayat tadadr.śyam . samāgāt 23.23
vāyustamāviśya tu kı̄cakam
. tam . samı̄ks.yaiva bhı̄mah.
. nyapātayat tām
cukopa vr.ks.am. ca samı̄ks.amān.am . vārayāmāsa yudhis..thiro’grajah. 23.24
. tam
evam . ran.es.u
. yatnāt tapasā tairavāpto varah. śivādajayatvam
. hatā bhı̄masenena saṅkhe 23.29
avadhyatā caiva .sad.uttarāste śatam
cccxxxvii
. tadā suśarmā tamayād vr.kodarah.
vijitya saṅkhe jagr.he virāt.am
sa tasya senām. vinihatya mātsyam . vimocya jagrāha suśarmarājam
yudhis..thiro mocayāmāsa tam . ca tato rātrau nyavasan bāhyataste 23.34
vidhāya bhı̄s.mam
. viratham. jagāma tadā śrutvā matsyapatirjitān kurūn
mumoda putren.a jitā iti sma tadā’ha .san.d.hena jitān yudhis..thirah. 23.43
cccxxxviii
nijasvarūpen. a samāsthitān no yadi sma nāsau pran.ipātapūrvakam
ks.amāpayed vadhya ityātmarūpam . samāsthitāstasthurathāpare dine 23.45
tadā virāt.āsanamāsthitam
. nr.pam . vı̄ks.ya virāt.a āha
. yudhis..thiram
kimetadityūcivānuttaro’smai tān pān.d.avān gograhan.e ca vr.ttam 23.46
. jagāma
tato virāt.o bhayakampitāṅgah. pran.amya pārthāñcharan.am
dadau ca kanyāmuttarām . phalgunāya putrārthameva pratijagrāha so’pi 23.47
cccxxxix
rājyam . pārthebhyah. pārthāh. kālasya pūrn.atām
. na dattam
khyāpayanto vipravarairupaplāvyamupāyayuh. 23.56
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
ajñātavāsasamāptirnāma trayovim . śo’dhyāyah.
cccxl
(yuddhodyogah.)
atha caturvim
. śo’dhyāyah.
bhrāt¯r.n.ām
. brāhman.ānām . ca hitais.in.ā
. ca lokānām
. ks.itau 24.5
tato hi sarvatı̄rthāni gamyānyāsan nr.n.ām
. śrayāt
yathā jat.āsurah. pāpah. śarvān.ı̄varasam
avadhyo viprarūpen.a vañcayanneva pān.d.avān 24.6
cccxli
tasmādetaih. pālitasya dharmajasya svakam . vasu
dı̄yatāmiti tenokto dhr.tarās..tro nacākarot 24.11
. karis.yannapi keśavah.
pārthānāmeva sāhāyyam
tasyābhaktim . cakre samavadı̄śvarah. 24.20
. darśayitum
cccxlii
upaplāvye sabhāyām . vaco bruvan
. hi tatpaks.ı̄yam
nirākr.tah. sātyakinā samaks.am. keśavasya ca 24.22
sapta pān.d.usutānām
. ca mātsyadrupadakekayaih .
dhr.s..taketujarāsandhasutakāśı̄nr. pairyutāh. 24.24
vindānuvindāvāvantyau jayatseno’nyakekayāh.
ks.emadhūrtirdan.d.adhārah. kaliṅgo’mbas..tha eva ca 24.26
śrutāyuracyutāyuśca br.hadbalasudaks.in.au
śrutāyudhah. saindhavaśca rāks.aso’lambusastathā 24.27
. kurvityabhās. ata
lı̄nah. śrutvā dhārtarās..trah. satyam
dehi me yuddhasāhāyyamiti so’pi yaśo’rthayan
raks.ārthamātmavākyasya tathetyevābhyabhās. ata 24.32
cccxliii
. stato gatvā tairanujñāta eva ca
sa pān.d.avām
tejovadhārtham . karn.asya dhanañjayakr.te’rthitah.
tathetyuktvā yayau dharmanandanam . kauravān prati 24.33
cccxliv
. gamis.yāmi sabhāyāmr.s.isannidhau
so’pyāhāham
vaks.ye pathyāni yuktāni yadi nāsau grahı̄s.yati
vadhyah. sarvasya lokasya sa bhavet sarvadharmahā 24.43
. kulam
nāsmannimittanāśah. syāt kulasyāpi vayam
. dhārtarās..trasya bhavemādhaścarā iti 24.45
raks.itum
. dhārtarās..trān dr.d.hātmanā
icchatā’pyakhilān hantum
bhı̄menokto vāsudevo lokasaṅgrahan.ecchayā 24.46
abhiprāyam . balam
. keśavasya jānan bhı̄mo nijam
. madhye’vadat tacca kr.s.n.o’bhyadhikameva hi 24.48
rājñām
cccxlv
sasātyakih. syandanavaryasam . sthitah. pr.thātanūjairakhilaih. sa bhūmipaih.
anvāgato dūrataram. girā tān sam. sthāpya viprapravaraih . kurūn yayau 24.54
. nr.pateranantah.
sabhājitastaih. paramādaren.a viveśa geham
sa bhı̄s.mamukhyān purato nidhāya vaicitravı̄ryen.a samarcito’jah.
raugme nis.an.n.ah. paramāsane prabhurbabhau svabhāsā kakubho’vabhāsayan 24.58
. gr.hamādidevah.
sa bhı̄s.mapūrvairabhiyācito’pi jagāma nais.ām
upeks.itā draupadı̄yaprameyo jagāma geham . vidurasya śı̄ghram 24.60
. sadi kauravān.ām
pare dine’sau dhr.tarās..trasūnunā samānı̄tah. sam
viveśa divye man.ikāñcanāsane sārddham . munı̄ndraih. paramārthavedibhih. 24.62
cccxlvi
itı̄ritah. prāha mamātivartinah. sutam . me pratibodhayeti
. svayam
sa vāsudevena vibodhito’pi pāpābhisandhirdhr.tarās..trasūnuh.
utthāya tasmādanujairamātyairniyantumı̄śam. kumatirvyadhānmatim 24.65
r.s.ibhirjāmadagnyena vyāsenāpyamitaujasā
vāsudevātmanā caiva trirūpen.aiva vis.n.unā 24.68
. bhı̄s.mādyairanuśis..to’pi durmatih.
mātāpitr.bhyām
duryodhano mantrayate mukundasyā’śu bandhanam 24.69
cccxlvii
punaśca kuntı̄gr.hametya kr.s.n.astayodyogam. dharmasutasya śis..tam
śrutvā yayau sūryajamātmayāne nidhāya tasyāvadadātmajanma 24.76
yāvat piturmaran.am
. so’pi maitrı̄m
. vavre pārthaistam . ca visr.jya kr.s.n.ah.
. sa sakāśamı̄śah. 24.78
yayau kurūn pūrvamevodvisr.jya pr.thāsutānām
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
yuddhodyogo nāma caturvim . śo’dhyāyah.
cccxlviii
(bhı̄s.mapātah.)
atha pañcavim. śo’dhyāyah.
“yatah. pravr.ttirbhūtānām
. yena sarvamidam . tatam
. vindati mānavah.” 25.4
svakarman.ā tamabhyarcya siddhim 78
sr.s..tisthityapyayājñānabandhamoks.apravr.ttayah.
prakāśaniyamau caiva brahmeśādiks.arasya ca
aks.araprakr.teh. santo matta eva nacānyatah. 25.6
jñātvais.ām
. nidhanādyam. ca jı̄vāderasvatantratām
asvātantryānnivr. ttau ca māmanusmara yuddhya ca 25.8
. nyasya matparāh.
“ye tu sarvān.i karmān.i mayi sam
ananyenaiva yogena mām . dhyāyanta upāsate 25.9
tes.āmaham . sārasāgarāt
. samuddhartā mr.tyusam
77
Bha. Gı̄. 1.21
78
Bha. Gı̄. 18.46
cccxlix
bhavāmi nacirāt pārtha mayyāveśitacetasām” 79 25.10
. lokamānatah.
tatprārthitah. punah. kr.s.n.astad rūpam
pūrvavad darśayāmāsa punaścainamaśiks.ayat 25.14
. durāsadām
amucan dhārtarās..tres.u śastravr.s..tim
saubhadrapramukhā vı̄rāh. sarve pān.d.usutātmajāh. 25.18
. stāñchastraughairdhārtarās..trāh. samantatah.
apı̄d.ayam
raraks.a tān vāyusuto visr.jañcharasañcayān 25.19
cccl
bhagnāstānatha gāṅgeyo divyāstravidadhārayat 25.20
atha bhı̄s.madron.amukhairbhagadattādibhistathā
vidrāpyamān. am . sthāpayāmāsa mārutih. 25.24
. svabalam
dron.am
. ca bhagadattam . ca kr.pam
. duryodhanam . tathā
kevalam. bāhuvı̄ryen.a vyajayad bhı̄mavikramah.
hatvottaram. madrarājo vyadrāvayadanı̄kinı̄m 25.25
. vyagarhayat
rātrau yudhis..thiraścintāmāpya pārtham
sa kr.s.n.ādyaih. sāntvitaśca punaryuddhāya niryayau 25.29
cccli
karn.e’yutarathānām. sa nityaśo vadhamāhave
pratijajñe’karot tacca punaścāstravidām. varah. 25.32
. mr.duyodhinam
tatroddadhāra kr.s.n.o’pi phalgunam
dr.s..tvā cakram . bhı̄s.māya jagmivān 25.36
. tathodyamya bāhum
. nijaghāna ca
ayutāni bahūnyājau rathānām
. ca cakrurbhı̄s. mamukhāstatah. 25.39
jitāh. senāpahāram
bhagadattadraun.ikr.paśalyaduryodhanādayah.
sarve jitā drāvitāśca senā ca bahulā hatā 25.42
ccclii
viratho vyāyudhaścaiva dr.d.havedhavimūrcchitah.
. bhı̄mena paśyatām 25.43
kr.to duryodhanah. sarvarājñām
cccliii
. sitah. 25.53
bhı̄s.mamagre nidhāyaiva yayau yuddhāya dam
. ca
tato dron.astān samutthāpya sarvān vijñānāstren.ā’sadat pārs.atam
tam . vidhāya vyadrāvayacchatrugan.āñcharaughaih. 25.56
. bhı̄masenah. sūtahı̄nam
vimūrcchitam
. tam. rudhiraughamuccairvamantamāśu svarathe nidhāya
kr.po yayau mārutirdhārtarās..trı̄m . bān.apūgaih. 25.59
. vyadrāvayat pr.tanām
cccliv
ubhau ca tāvastravidām . prabarhau śarairmahāśı̄vis.asannikāśaih.
tataks.aturnākasadām. samaks.am. mahābalau sam. yati jātadarpau 25.65
sa vais.n.avāstram
. bhagadattasam . vijñāya vis.n.orvarato viśes.atah.
. stham
amoghamanyatra harermarutsutah . putre yāte na svayamabhyadhāvat 25.70
ccclv
taih. prāsahastaih. ks.atakāyo’tirūd. hakopah. sa khad.gena cakarta tes.ām
śirām
. si vı̄ro balavānirāvān bhayam . dadhad dhārtarās..tres.u cogram 25.76
ccclvi
tenāmbarasthena tarupramān.airabhyarditāh. kuravah. sāyakaughaih.
. ścātibhı̄tāh. 25.87
bhūmau ca bhı̄mena śaraughapı̄d. itāh. peturneduh. prādravam
sarvām
. śca tāñchibiram . kauravān bhı̄masenah.
. prāpayitvā vinā bhı̄s.mam
ghat.otkacaścānadatām. mahāsvanau nādena lokānabhipūrayantau 25.88
duryodhano’tha svajanaih
. sametah. punah. prāyād ran.abhūmim. sa bhı̄s.mam
jayopāyam
. bhaimasenerapr.cchat svasyaiva sa prāha na tam . vrajeti 25.89
. mārutirabhyayād ran.e
tadā sa tasyaiva padānugān nr.po jaghāna tam
. tamastambhayadāśu sāyakaih. 25.92
sa prāhin.od bhı̄masenāya vı̄ro gajam
. śaktito jugupurdhārtarās..trāstenārditāścedipāñcālamatsyāh.
tam
parādravan bhı̄s.mabān.orubhı̄tāh. sim. hārditāh. ks.udramr.gā ivā’rtāh. 25.97
ccclvii
vijitya tam . dhārtarās..tro’mumāra 25.98
. keśavabhāgineyo yayau bhı̄s.mam
. tadvacasā’grayāyinam
prāpyānujñām. bhı̄s.mataste vadhāya śikhan.d.inam
kr.tvā paredyuryudhaye vinirgatā bhis.mam . puraskr.tya tathā pare’pi 25.109
ccclviii
śikhan.d.ino raks.akah. phalguno’bhūd bhı̄s.masya duh.śāsana āsa cāgre
anye ca sarve jugupurbhı̄s. mameva nyavārayan bhı̄masenādayastān 25.110
. sātyakistam
astren.a māyāmapanudya vı̄ro vyadrāvayad rāks.asam
tasmin gate yuyudhāno rathena yayau bhı̄s.mam . pārthamanveva dhanvı̄ 25.112
yudhis..thiram
. bhı̄s.mamabhiprayāntam
. mādrı̄sutābhyām . nr.vı̄ram
. sahitam
. ca yuto’yutenaiva varāśvagena 25.115
nyavārayacchakunih. sādinām
. samāsādya śarairatād.ayat
gupto’tha pārthena ran.e śikhan.d.ı̄ bhı̄s.mam
bhı̄s.mah. strı̄tvam
. tasya jānan na tasmai mumoca bān.ān sa tu tam . tutoda 25.118
. vārayāmāsa bān.airdurmars.an.o’mars.an.avihvaleks.an.ah.
śikhan.d.inam
nātyetumenamaśakacchikhan . d.ı̄ duh.śāsanah. pārthamavārayat tadā 25.119
ccclix
tadā virāt.adrupadau kuntibhojam . ścekitānam
. kr.s.n.āsutān kekayām
bhūrih. śalah. somadatto vikarn.ah. sakekayā vārayāmāsuruccaih. 25.122
jitvaiva tām
. ste’bhiyayuśca bhı̄s.mam
. tato’rjuno’tı̄tya duh.śāsanam. ca
bhı̄s.mam
. śarairārcchadaripramāthibhih. śikhan.d.inam. dhārtarās..trād vimucya 25.123
. śatsahasrān
sa cedipāñcālakarūśamukhyān rathottamān pañcavim
sampres.ayāmāsa yamāya bān.airyugāntakāle’gniriva pravr.ddhah. 25.125
nirı̄ks.ya tam
. sūryamivā’tapantam. sañcodito vāsudevena pārthah.
ciccheda tatkārmukam . lokavı̄ro ran.e’rddhacandren.a sa cānyadādade 25.126
. tadabhijñāya vāsavih.
dhārtarās..trairavijñātam
. vāri sugandhi ca
vārun.āstren.a bhittvā sa bhūmim
ūrdhvadhāramadādāsye tarpito’nena so’vadat 25.132
ccclx
yādr.śyastrajñatā pārthe dr.s..tā’tra kurunandanāh.
yādr.g bāhvorbalam . bhı̄me sam . yuges.u punah.punah. 25.133
yādr.śam
. caiva māhātmyamanantamajaram . hareh.
vijñātam . dr.s..tameva ca 25.134
. sarvalokasya sabhāyām
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
bhı̄s.mapāto nāma pañcavim . śo’dhyāyah.
ccclxi
(nārāyan.āstropaśamanam)
atha s.ad.vim . śo’dhyāyah.
Om . athākhilānām. pr.thivı̄patı̄nāmācāryamagryam
. rathinām . suvidyam
rāmasya viśvādhipateh. suśis.yam . cakre camūpam. dhr.tarās..traputrah. 26.1
. tamanvārjunirabhyayāt parān
sa tān vidhūyābhyapatad ran.e’gran.ı̄rdron.am
vavāra tam. madrapatistayorabhūd ran.o mahām . samādade
. statra gadām
śalyo’tha bhı̄mo’bhiyayau gadādharastametayoratra babhūva saṅgarah. 26.5
vicetanam. patitam
. madrarājam
. vilokya bhı̄mam. ca tamāhvayantam
ratham . puraśca bhı̄masya kr.po’pajagmivān 26.8
. samāropya janasya paśyatah
ccclxii
sa vāsudevaprayate rathe sthitah. śaraih. śarı̄rāntakaraih. samantatah.
nihatya nāgāśvanarān pravartayannadr.śyatā’śveva ca śon.itāpagāh. 26.11
samāhvayāmāsurathārjunam . ran.āya
. te prātarhutāśasya diśam
ayodhayat tān sa ca tatra gatvā bhı̄mo gajānı̄kamathātra cāvadhı̄t 26.15
visr.jya bhı̄mam
. sa ca pārthameva yayau gajaskandhagato gajam . tam
pracodayāmāsa rathāya tasya cakre’pasavyam. harirenamāśu 26.22
ccclxiii
manojavenaiva rathe paren . a sambhrāmyamān.e natu tam . gajah. sah.
prāptum . sa vāsavih. 26.23
. śaśākātha śaraih. sutı̄ks.n.airabhyarddayāmāsa nr.pam
astraiśca śastraih
. suciram . prabarhau
. nr.vı̄rāvayuddhyatām. tau balinām
atho cakartāsya dhanuh. sa pārthah. sa vais.n.avāstram. ca tadā’ṅkuśe’karot 26.24
. hr.daye mumoca
ityuktamākarn.ya sa keśavena sammantrya bān.am
prāgjyotis.asyāparamuttamam . gajendrakumbhasthala āśvamajjayat 26.30
. śaram
athācalam
. vr.s.akam
. caiva hatvā kanı̄yasau śakunestam . ca bān.aih.
. ca vijñānāstren.ā’śu nāśāya cakre 26.32
vivyādha māyāmasr.jat sa tām
. tām
sa nas..tamāyah. prādravat pāpakarmā tatah. pārthah. śarapūgaiścamūm
vidrāvayāmāsa tadā guroh. suto māhis.matı̄patimājau jaghāna 26.33
ccclxiv
tadā bhı̄mastasya nihatya vāhān vyadrāvayad dhārtarās..trı̄m. camūm . ca
bhı̄mārjunābhyām. hanyamānām. camūm . dr.s..tvā dron.ah. ks.ipramapājahāra 26.34
. tām
. saubhadramabravı̄t
bhı̄mo yudhis..thirastatra tajjñam
bhindhi vyūhamimam . tāta vayam. tvāmanuyāmahe 26.39
dron.ādayastam
. harikopabhı̄tāh. pratyaks.ato hantumaśaknuvantah .
sammantrya karn.am . purato nidhāya cakrurvicāpāśvaratham. ks.an.ena 26.45
ccclxv
karn.o dhanustasya kr.paśca sārathı̄ dron.o hayānāśu vidhamya sāyakaih.
sacarmakhad.gam . rathacakramasya pran . udya hastasthitameva tasthuh. 26.46
. gadı̄
bhı̄tes.u kr.s.n.ādatha tadvadhāya tes.vāsasādā’śu gadāyudham
dauh.śāsanistau yugapacca mamraturgadābhighātena mitho’tipaurus.au 26.47
svayamevākhilajagadraks.ādyamitaśaktimān
. tviti 26.51
apyacyuto gurudvārā prasādakr.daham
. puruhūtasūnorduryodhanenārthitah. sindhurājam
śrutvā pratijñām
trātāsmyaham . kr.tvā dron.o vyūhamabhedyamātanot 26.54
. sarvatheti pratijñām
. suraks.itah. keśavenāvyayena
athārjuno divyarathoparisthitah
vijitya durmars.an.amagrato’bhyayād dron.am . sudhanvā gurumugrapaurus.ah. 26.56
ccclxvi
. tveva viśaṅkamānah.
pradaks.in.ı̄kr.tya tamāśvagāt tatah. kālātyayam
. manovegamathānayaddhariryathā śarāh. peturamus.ya pr.s..thatah. 26.57
ratham
sudaks.in.am
. ca kāmbojam . nihatyāmbas..thameva ca
śrutāyudham . varun.ādāsasāda ha
. nadı̄jātam
yasyādād varun.o divyāmamoghām . mahatı̄m. gadām 26.61
. ks.an.āt
sa tu tena śaraistı̄ks. n.airarpito viratham
cakāra pārthasya rathamāruhyāridharāya tām 26.62
ccclxvii
itı̄rito dhārtarās..trah. sa cāpamādāya sauvarn.arathoparisthah.
jagāma pārtham . tamavārayacca śarairanekairanalaprakāśaih. 26.68
. pr.tanāh. pares.ām
vidhūyamāne gurun.orusainye pr.thāsutānām
prāyo ran.e mārutasūnunaiva hatapravı̄rā mr.ditāh. parādravan 26.79
ccclxviii
alambuso nāma tadaiva rāks.asah. samāsadanmārutimugrapaurus.am
sa pı̄d.itastena śaraih. sutejanaih. ks.an.ādadr.śyatvamavāpa māyayā 26.80
ghat.otkacastam
. viratham. vidhāya khastham . sthitah.
. kha evābhiyuyodha sam
. bhı̄masuto nigr.hya nipātya bhūmau pradadau prahāram 26.85
tatastu tam
. ca
sa tena pāñcālagan.ān vijigye yamau ca bhı̄masya puro’tha tam
vivyādha bān.ena sa vāsudevavaram . vijānan na tadā samabhyayāt 26.88
. sughos.amāpūrayāmāsa jaye’bhiyuddhyati
tadā harih. pāñcajanyam
. balaprahān. āya parah. parebhyah. 26.90
karn.ādibhirdraun.imukhai ripūn.ām
. supūrn.odaranissr.tadhvanih.
sa pāñcajanyo’cyutavaktravāyunā bhr.śam
ccclxix
. prakampayāmāsa yugātyaye yathā 26.91
jagad viriñceśasurendrapūrvakam
balam
. vivr.ddham. ca tadā’sya sātyakerviprāśı̄rbhih. kr.s.n.avarādapi sma
balasya vr.ddhirhi purā’sya dattā kr.s.n.ena tus..tena dine hi tasmin 26.96
ccclxx
. gamudagrahı̄dāśu śiro’pahartum 26.102
padā’sya vaks.asyadhiruhya khad
. ran.e
tad vāsudevastu nirı̄ks.ya viśvataścaks.urjagādā’śu dhanañjayam
trāyasva śaineyamiti sma so’pi bhallena ciccheda bhujam . parasya 26.103
tenaiva tı̄rtham
. paramam. cakāra tathā’śvaśālāmapi bān.arūpām
tato vimucyātra hayānapāyayaddharistadā vāsavirārdayat parān 26.107
ccclxxi
yadi priyam. kartumihecchasi tvam . mama prayāhyāśu ca pārthasātyakı̄
. hanādāt kurus.va me pārthaśaineyadr.s..tau 26.114
raks.asva sañjñāmapi sim
.
suvājisūtah. sa rathah. ks.itau patan vicūrn.ito’smād gururapyavaplutah
tadā viśoko’sya ratham . samānayat tamāruhad bhı̄ma udāravikramah. 26.125
ccclxxii
dron.o’pi duryodhanadattamanyam . ratham
. samāsthāya yudhis..thiram . yayau
gr.hı̄tukāmam
. nr.patim
. prayāntam . yati vāhinı̄patih. 26.126
. nyavārayat sam
vidāritām
. dron.aśaraih. svasenām
. sam . sthāpya bhūyo drupadātmajah. śaraih.
dron.am . nivāryaiva camūm . pares.ām
. vidrāvayāmāsa ca tasya paśyatah. 26.127
sa sim
. havat ks.udramr.gān samantato vidrāpya śatrūn hr.dikātmajam . ran.e
abhyāgamat tena nivāritah. śaraih. ks.an.ena cakre virathāśvasūtam
sa gād.haviddhastu vr.kodaren.a ran.am . visr.jyāpayayau ks.an.ena 26.132
. tām
vijitya hārdikyamathā’śu bhı̄mo vidrāvayāmāsa varūthinı̄m
sampres.ayan sarvanarāśvakuñjarān yamāya yāto haripārthapārśvam 26.133
ccclxxiii
āśvāsya caiva suciram . punareva bhı̄mam . yuddhāya yāti dhr.tarās..trasutaistathā’nyaih.
tām . o vyaśvāyudhah. kr.ta utāpayayau ks.an.ena 26.137
. ścaiva tatra vinihatya tathaiva karn
. vı̄ratamāh. sutāh.
vikarn.acitrasenādyā evam
karn.asya paśyato bhı̄mabān.akr.ttaśirodharāh. 26.138
ekavı̄m . ca vyaśvasūtarathadhvajah.
. śativāram
. yuge 26.140
gād.hamabhyardditastı̄ks. n.aih. śarairbhı̄mena sam
prān.asam .
. śayamāpannah. sarvalokasya paśyatah
ran.am. tyaktvā pradudrāva rudan duh.khāt punah.punah. 26.141
dvāvim
. śatimayuddhe tu rāmadattam. subhāsvaram
abhedyam . dhanureva ca 26.142
. rathamāruhya vijayam
evam
. tānyapakr.s.yāham . hanyām . tvāmiti vedayan
punaśca bahubhistı̄ks. n.aih. śarairenam. samārdayat 26.147
ccclxxiv
. karn.o mayā yuddhyati kr.cchrago hyayam 26.148
amus.ya rāmen.a naca spr.dhā’yam
. vr.kodarah.
na me rathādyairdhanus.ā’pi kāryamityeva sa khyāpayitum
khamutpapātottamavı̄ryatejā ratham. ca karn.asya samāsthitah. ks.an.āt 26.151
naicchad gr.hı̄tum
. vinihantumeva vā ratham. dhanurvā’sya ran.e’pahartum
dron.asya yadvat pūrvamatı̄va śakto’pyamānayad rāmavaco’sya bhaktyā 26.153
satyām
. kartum . sammānayan vais.n.avatvācca karn.am
. vāsaveśca pratijñām
dātum
. randhram . duramatis..thadatra 26.154
. sūryajasya prayātah. śaraks.epārtham
ccclxxv
bhı̄mah. karn.aratham . nā’dātumaicchata
. prāptah. śaktim
abhiprāyam . keśavasya jānan haid.imbamr.tyave
tatah. karn.o’nyamāsthāya rathamarjunamabhyayāt 26.160
śaktim
. tu tadrathagatām
. prasamı̄ks.ya kr.s.n.ah. sam. sthāpya pārthamapi sātyakimeva yoddhum
dattvā svakı̄yarathameva virocanasya putren . a so’diśadamus.ya balam. pradāya 26.164
ccclxxvi
arjunasyāpi gān.d.ı̄vam. dehı̄tyukto nihanmyaham
iti tacca vijānāti bhı̄ma eko nacāparah.
gān.d.ı̄vasyā’gamam . jānātyeva hi nāradāt 26.171
. pūrvam
pratijñām
. bhı̄masenasya bruvatah. phalgune rahah.
. ca karn.āya so’bravı̄t 26.172
duryodhanastu śuśrāva tām
jānāsi matpratijñām
. tvam . tathā
. tvatpratijñāmaham
tatra hantavyatām . prāpto mama vaikartano’trahi 26.174
atastvām
. nihanis.yāmi tvatputram. ca tavāgratah.
ityukto’nyaratham . prāpya karn.a āvı̄jjayadratham 26.179
draun.ikarn.ābhiguptam. tam
. nāśakaddhantumarjunah .
tatra vegam. param . cakre draun.ih. pārthanivāran. e 26.180
ccclxxvii
tad dr.s..tvā bhagavān kr.s.n.o lohitāyati bhāskare
ajite dron.atanaye tvahate ca jayadrathe
arjunasya jayākāṅks.ı̄ sasarja tama ūrjitam 26.182
śı̄rn.ām
. senām. praviviśurdhr.s..tadyumnapurogamāh.
tatastam . deśamāpuste yatra bhı̄madhanañjayau 26.192
ccclxxviii
tata ekı̄kr.tāh. sarve pān.d.avāh. sahasomakāh.
parān vidrāvayāmāsuste bhı̄tāh. prādravan diśah. 26.193
vidrāpyamān. am
. sainyam . dr.s..tvā duryodhano nr.pah.
. tam
jayadrathavadhāccaiva kupito’bhyadravat parān 26.194
. vavr.s.uh. sāyakaughaih.
ādāya cāpāni parān.i te’pi duryodhanam
acintayitvaiva śarānsa eko nyavārayat tānakhilām . śca bān.aih. 26.197
ccclxxix
camūm. pares.āmabhyāgād dhr.s..tadyumnastamāśu ca
draun.iduryodhanau tatra virathı̄kr.tya mārutih.
drāvayāmāsa tat sainyam
. paśyatām . sarvabhūbhr. tām 26.205
mus..tinā tvadvadhāyāham
. samartha iti kim . vade
tasmānmayā raks.itastvamiti jñāpayitum . prabhuh.
sāśvasūtadhvajarathah. kāliṅgo mus..ticūrn.itah. 26.213
ketumām . śrutāyudhah.
. śca pitā tasya śakradevah
aks.ohin.yā senayā ca saha bhı̄mena pātitāh.
khad.gayuddhe purā bhı̄s.me senāpatyam . prakurvati 26.214
ccclxxx
karn.ānujān dhruvādyām . śca bahūn jaghne sa vai niśi
sañjñām
. bhı̄makr.tām . ciks.epa cāparām
. jñātvā śaktim
karn.ah. śaktirmayā divyā na muktā tena jı̄vasi 26.215
tam
. karn.o vārayāmāsa śaraih. sannataparvabhih .
bhı̄mah. karn.arathāyaiva gadām . ciks.epa vegatah. 26.220
sa tadgadāvighātāya sthūn.ākarn.āstramāsr.jat
tenāstren.a pratihatā sā gadā bhı̄mamābrajat 26.221
evam . hi jı̄vasi
. tvaccūrn.ane śakto matkāmāt tvam
evam
. nidarśayitvaiva punah. svam. rathamābrajat 26.223
ccclxxxi
na hantumaicchat tam . vacah. smaran
. karn.ah. pr.thāyai svam
. vijitya ran.e karn.o jaghne pārthavarūthinı̄m 26.226
tam
ityūcivāñchakradhanuh.prakāśam . prakirañcharaughān
. vis.phārya cāpam
abhyāgamad rāks.asamugravegah. svasenayā so’pi tamabhyavartata 26.230
so’ks.ohin.ı̄m
. tām . stānapi rāks.asān ks.ayam
. ks.an.amātratah. ks.aran mahāśarām
nināya putram . ca ghat.otkacasya nis..tyam. purā yo’ñjanavarmanāmakah. 26.233
nirı̄ks.ya senām
. svasutam . ca pātitam
. ghat.otkaco dron.asutam . śaren.a
vivyādha gād.ham . sa tu vihvalo dhvajam . samāśritaścā’śu sasañjñako’bhavat 26.234
ccclxxxii
tadaiva pārtham
. prati yoddhumāgatam . vaikartanam .
. vı̄ks.ya jagatpatirharih
ghat.otkacam. prāhin.occhaktimugrām
. tasmin moktum. pārtharaks.ārthameva 26.238
ccclxxxiii
. hato’pi
nirbhin.n.avaks.āh. sa tayā papāta vicūrn.ayañchatrubalam
tasmin hate jahr.s.urdhārtarās..trā uccukruśurdudhuvuścāmbarān. i 26.249
. samāślis.acca phalgunam
tadā nanarta keśavah
nanāda śaṅkhamādhamajjahāsa corunisvanah. 26.250
. snehapurassaram
bāhlı̄kah. prārthayāmāsa pūrvam
ccclxxxiv
bhı̄mam. tvayaiva hantavyo ran . prı̄timicchatā
. e’ham
tadā yaśaśca dharmam
. ca lokam. ca prāpnuyāmaham 26.260
. rathamāruroha
sa tairativyathitastadrathācca parāvr.ttah. svam
susam. rabdhau tau punareva yuddham . sañcakraturvr.s..taśarāmbudhārau 26.270
ccclxxxv
. sa śarairbrahmāstramasr. jad dvijah.
nivārya śatrum
tena sandāhayāmāsa pāñcālān subahūn ran.e
purujit kuntibhojaśca tenānye ca hatāstadā 26.271
. ca gr.hı̄tvā na tavedr.śam
tasya bhı̄mo rathes.ām
yogyam. gun.avato nityam . paradharmopajı̄vanam 26.278
ccclxxxvi
dr.s..tvā kr.pastam . bhayārditah. samprādravad vājinamekamāsthitah. 26.281
. subhr.śam
. punah. pūrvavadāpuruttamam
te vāsudevena tadā’nuśiks.itāh. sneham
yattāśca yuddhāya samudyatāśca tadā’gamad draun.irapyāttadhanvā 26.285
āśrutya tātam
. nihatam . cakāra nih.śes.aripupramāthane
. pratijñām
nārāyan.āstram. visasarja kopāt tadā bhı̄tā bhı̄mamr.te samastāh. 26.286
ves..titam . bāhyatastadā
. vārun.āstren.a pravis..tam
sahitatvāt keśavena naratvādatha phalgunam 26.292
ccclxxxvii
tadastram . svarathādavaropite
. nādahat tābhyām
bhı̄ma ācchinnahetau ca tadastram . śāntimāgamat 26.293
ccclxxxviii
aks.ohin.ı̄ nihatā cātra senā pārtham
. sayānam . harirujjahāra
jı̄vantamālokya surendranandanam . draun.ih. kopāt kārmukam. cāpahāya
yayau tamāgatya jagāda kr.s.n.o vedāntakr.t pūrn.as.ād.gun.yadehah. 26.304
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
nārāyan.āstropaśamanam . nāma s.ad.vim. śo’dhyāyah.
ccclxxxix
(karn.avadhah.)
atha saptavim . śo’dhyāyah.
tam
. kālayantam . jaghāna ca
. nr.patı̄n ks.emadhūrtirabhyāgamat tasya gajam
tam
. vı̄ryamattam. pratilabhya bhı̄mo nināya mr.tyoh. sadanāya śı̄ghram 27.3
saṅks.obhyamān.am . stam
. tadanı̄kamı̄ks. ya draun.ı̄ rathena pratijagmivām
tad yuddhamāsı̄datighoramadbhutam . purā yathā nā’sa ca kasyacit kvacit 27.5
cccxc
tasmin gajān mardayati dhārtarās..tro yudhis..thiram
agād yuddhāya tau yuddham. rājānau cakratuściram 27.12
. svarathamāropyāpayayau tatah.
dr.s..tvā kr.pastam
tadaiva karn.anakulau bhr.śam . bān.airayuddhyatām 27.14
nakulam
. viratham. kr.tvā karn.o’tha prapalāyitam
anudrutya ca vegena kan . .the dhanuravāsr. jat 27.15
tābhyām .
. niruddhah. sahasā jahāra tatrānuvindasya śiro’tha vindah
yuyodha śaineyamathārathāvubhau parasparam . cakraturuttamāhave 27.18
cccxci
. pratigr.hya pārtho jigāya māmanyamanaskamājau 27.23
jagāda bāhum
cccxcii
kr.tvā tamāśu viratham . nidhāya parus.ā gira āha coccaih.
. dhanurasya kan..the sajyam
dr.s..tvaiva mārutiramum. bhr.śamātutoda duryodhanam. virathakārmukamatra kr.tvā 27.34
tam
. prān.asam . śayagatam
. nr.patim
. nirı̄ks.ya karn.am . jagāda yudhi madrapatih. pradarśya
yasyārtha eva samarastvamiyam . ca senām . tam. tvam. yamasya sadanam . prayiyāsumadya
bhı̄mena pı̄d.itamamum . paripāhi śı̄ghram. kim . hi mudhā’bhipı̄d. ya 27.35
. te yudhis..thiramimam
nindām
. harestu vidadhāti paroks.ago’pi yastam . hvameva
. pragr.hya karavān.i vijim
evam. hi vāyutanayasya mahāpratijñā chettum
. sa tena ravijasya sasāra jim. hvām 27.39
aks.ohin.ı̄trayam . ks.an.āt
. tena tadā vilul.itam
tadaiva guruputro’yāt pān.d.avānāmanı̄kinı̄m 27.43
cccxciii
tān bhagnadarpān ran.ato’payātānanveva bān.āvr.tamantariks.am
kurvan yayau dharmarājastamāha kim . nah. svadharme niratān viham . si 27.45
. sı̄riti coditah.
ks.atriyān paradharmastho mā him
prahasya tān vihāyaiva yayau yatrācyutārjunau 27.46
draun.istadā syandanavājiromasvaromakūpadhvajakārmukebhyah.
śarānamoghān satatam . śarapañjaren.a 27.50
. sr.jāno babandha pārtham
punarāliṅgya kr.s.n.astamadhācchatruvighātakam
balamasmim . statah. pārthah. uttasthau śaracāpabhr.t
vavars.a ca śarān bhūyo dron.aputre’rimardanah. 27.55
cccxciv
punastasya nunoda jyām . draun.ih. sandhāya tām. punah.
pārtho dron.asutasyāśvaraśmı̄m. ściccheda sāyakaih. 27.56
cccxcv
tatra pārs.atam . draun.ih. ks.an.ena virathāyudham
. stı̄ks.n.ān mumoca naca tasya te
kr.tvā’ntāya śarām
tvacam . ca cicchidurdraun.ih. khad.gahasto’bhijagmivān 27.67
svayam . samavārayat
. yudhis..thiro rājā tadā tam
vyaśvasūtadhvajam . cakre tam . ca duryodhano ran.e 27.74
hatam . vihāya
. tamı̄ks.yaiva vikartanātmajah. krodhānvito bhı̄masenam
cccxcvi
yayau pramr.dyaiva camūm . rathe’pare svaśvayute vyavasthitam 27.77
. yudhis..thiram
cccxcvii
. guruputrakasya
pārtho’tha kr.s.n.edhitabāhuvı̄ryo nihatya sūtam
chitvā ca raśmı̄m. sturagānamus.ya vidrāvayāmāsa śaraih. sudūram 27.89
hanyamānam
. diśo yātam . pāñcālairbhı̄masam . śrayāt
suyodhanabalam. dr.s..tvā jajvālā’dhirathih. krudhā 27.98
cccxcviii
anye tu dudruvuh. kecicchis..tāh. prāpuryamaks.ayam 27.100
palāyanenorvaritā arjuno’pyastramudyatam
. tadaprāpyaiva raveh. sutam 27.102
vı̄ks.ya pratyastrahı̄nam
ityūcivām
. sam
. pārtham
. tam. kr.s.n.o’prāpyaiva sūtajam
anyenaiva pathā bhı̄mam . prāpayāmāsa viśvakr.t 27.104
cccxcix
jı̄vāmı̄tyagrajenokta udbabarhāsimuttamam
vāsudevastadā’hedam . kimetaditi sarvavit 27.111
. hatvā mātāpitr.nimittatah.
kaścid vyādho mr.gam
bhaks.ārthamabhyagāt svargamasuro’sau mr.go yatah.
upadravāya lokasya tapaścarati durmatih . 27.116
bhı̄mo mām
. garhitum
. yogyo yo hyasmākam . sadā gatih.
. tu nindakah. 27.119
yo yuddhyate sarvavı̄rairadyāpi tvam
matipūrvam
. dehahānāt pāpam . mahadavāpyate
dharmārthakāmamoks. ān.ām . dehato’sti yat 27.121
. sādhanam
cd
ato mā tyaja deham . tu kuru cā’tmapraśam . sanam
vadho gurūn.ām. tvaṅkārah. svapraśam. saiva cātmanah.
ityuktah. sa tvahaṅkārācchaśam. sa svagun.ānalam 27.122
tasya lajjām
. samutpādya nāśayitvā ca tam. madam
nāham
. veda param . dharmam . kr.s.n.a eva gatirmama 27.124
tam
. śaṅkitam. karn.ajaye svinnagātram . haristadā
. viśes.atah.
saṅkı̄rtya pūrvakarmān. i narāveśam
vyañjayāmāsa dhairyam . ca tasyā’sı̄t tena susthiram 27.130
cdi
tam
. bhı̄maseno viratham . vidhāya bān.airbhuvi ca nyapātayat 27.132
. nirāyudham
na jaghnivām
. stam
. sahadevabhāgam . svena tadā’ks.agos..thyām
. prakalpitam
tam
. mūrcchitam. śvāsamātrāvaśes.am. duryodhanah. svarathenāpaninye 27.133
tam
. rūks.avāco muhurarpayantam . vidhāya bhı̄mo viratham. ks.an.ena
pragr.hya bhūmau vinipātya vaks.o vidārayāmāsa gadāprahāratah. 27.136
kr.tvā’sya vaks.asyurusattat.ākam
. papau nikāmam. tr.s.ito’mr.topamam
tacchon.itāmbho bhramadaks.amenam . smārayāmāsa purākr.tāni 27.138
. sam
vāksāyakām
. ścāsya purā samarpitān sam. smārayāmāsa punah.punarbhr.śam
dantāntaram . na praviveśa tasya raktam . hyapeyam . purus.asya jānatah. 27.139
cdii
enam . ca mayā yadı̄ha kaścit pumān mocayatu svavı̄ryāt 27.143
. gr.hı̄tam
. nimı̄layāmāsa tadā’ks.in.ı̄ ca
bhayācca karn.asya papāta kārmukam
sambodhito madrarājena yuddhe sthitah . kathañcit sa tu pārthabhāgah. 27.147
cdiii
mādrı̄suto vr.s.asenam
. śaraughairavārayat tam. viratham. cakāra
karn.ātmajah. so’pyasicarmapān. istasyānugām
. strisahasram. jaghāna 27.155
surāsurān. ām
. bhı̄maduryodhanau dvau samāśrayau tatpriyau karn . apārthau
prān.opamau tena caitatkr.te te surāsurāh. kartumicchanti yuddham
. mahān syāt tenānayoh. samamevāstu yuddham 27.159
tadā vināśo jagatām
. asya vadhastatheti
ityūcivān vāsavah. phalgunasya jayo’stu karn
uktvā’namat kañjabhavastatheti prāhāsurān devatāścā’babhās. e 27.161
cdiv
samr.ddhavı̄ryah. sa tadā dhanañjayah. suyodhanadraun.ikr.pān sabhojān
sākam . ścakāra vivyādha tānapyarihā supuṅkhaih. 27.166
. ca bān.airvirathām
. karn.adhanañjayau
ityukto draun.irāsı̄t sa tūs.n.ı̄m
mahāstraśastravars.en.a cakratuh. khamanantaram 27.172
āgneyavārun. aindrādı̄nyetānyanyonyamr.tyave
brahmāstramapyubhau tatra prayujyā’nadatām. ran.e
. 27.173
anyonyāstrapratı̄ghātam. kr.tvobhau ca virejatuh
cdv
bhaṅktvā kirı̄t.am
. viyati gacchati prabhun . oditah.
bān.aistaks.akaputram . tam. vāsavih. pūrvavairin.am 27.177
aparāhn.e’parāhn.asya sūtajasyendrasūnunā
chinnamañjalikenā’jau sotsedhamapatacchirah . 27.182
śaśam
. sa kr.s.n.am
. ca dhanañjayam. ca bhı̄mam . ca ye’nye’pi yudhi pravı̄rāh.
gatvā ca te śibiram . modamānā ūs.uh. sakr.s.n.āstadanuvratāh. sadā 27.184
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
karn.avadho nāma saptavim . śo’dhyāyah.
cdvi
(pān.d.avarājyalābhah.)
atha as.t.āvim
. śo’dhyāyah.
Om . prabhātāyām . guruputrānumoditah.
. tu śarvaryām
śalyam
. senāpatim . kr.tvā yoddhum. duryodhano’bhyayāt 28.1
.
madhye śalyah. pr.s..thato’bhūd bhrātr.bhiśca suyodhanah
cakraraks.au tu śalyasya śakunistatsutastathā
kr.paśca kr.tavarmā ca pārśvayoh. samavasthitau 28.5
cdvii
śikhan.d.yādyairmātulaiśca saha sarvān nyavārayan 28.11
tatah. śaram
. vajranibham. madrarājah. samādade
. hr.daye sa mumoha ca 28.14
tena vivyādha bı̄bhatsum
. vāsavih. śatrutāpanah.
upalabhya punah. sañjñām
ciccheda kārmukam. saṅkhe madrarājasya dhı̄matah. 28.15
. samāśritah.
tena vihvalitah. pārtho dhvajayas..tim
samāśvastah. praciccheda madrarājasya kārmukam
chatram . dhvajam. ca tarasā sārathim. ca nyapātayat 28.20
cdviii
śalyo’nyam
. rathamāsthāya sarvām. stāñcharavr.s..tibhih.
chādayāmāsa rājānam . ca cakāra ha 28.22
. viratham
āsthāya cānyam
. rathamāpatantam. punaśca śalyam. bhr.śameva marmasu
nirbhidya bān.aurviratham. cakāra punastr.tı̄yam
. ca ratham . ruroja 28.25
duryodhanasyāvarajānavaśis..tān vr.kodarah.
. ca niśśes.amakarod ran.e 28.32
sarvān jaghāna senām
ulūkam . cātipāpinam
. sahadevo’tha śakunim
cdix
jaghāna draun.ihārdikyakr.pān bhı̄mārjunau tatah. 28.33
tam
. bhı̄maseno viratham . cakāra gajam . samāruhya punah. samabhyayāt
punaśca śaineyaśikhan
. d.ipārs.atān yamau nr.pam. ca vyadadhānnirāyudhān 28.37
cdx
. sarvān mr.tānapi
jale sthitvā japan saptadinaih
. syuravadhyāśca te punah. 28.44
uddhared dhārtarās..tro’yam
. bhı̄s.madron.amukhānapi
ghātayitvā sarvapr.thvı̄m
dātumicchasi sarvām . ca pr.thvı̄m . punah. 28.50
. nādya vayam
. ca dadāmi te
ityukta āha dharmātmā varmādyam
cdxi
vr.n.ı̄s.va prativı̄ram
. ca pañcānām . tvamicchasi 28.55
. yam
. raks.atā ripoh.
ūrū bhı̄mena bhettavyau pratijñām
nābheradhastāddhananam . janā āhurgadāmr.dhe 28.61
āha śiks.āmapyanūnām
. yatnam. duryodhane’dhikam
nahi bhı̄mo’tiprayatnam . kuryāditi gun.o hyayam 28.64
. vyapanetumubhāvapi
nānyastato lokanindām
. janasya tu 28.66
anāpadyāpadiva ca darśayetām
cdxii
tato bhı̄mah. sarvalokasya dharmam . prakāśayan vākyamidam . jagāda
ūrū tavāham . bhetsyāmi naivātra vicāran.ı̄yam 28.67
. hi yathāpratijñam
darśayantau gadāmārgam
. citram. tau praviceratuh.
balabhadro’pyājagāma tadā tau prativāritum 28.69
pratijñāpālanārthāya nobhernoparyadhastadā
gadāyuddhasya maryādām . yaśaścāpyabhiraks.itum 28.72
. vr.kodarah.
nādhastānmadhya evāsau nijaghne tam
evam. pratijñāyugmārtham
. bhagnam
. sakthiyugam. ran.e 28.73
cdxiii
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
cukrośa naiva dharmo’yamityasāvūrdhvabāhukah. 28.77
. samapr.cchad yudhis.t.hirah.
tasmin gate vāsudevam
dharmo’yamathavā’dharma iti tam. prāha keśavah. 28.83
cdxiv
svenaiva balabhadrāya janāya ca punah.punah.
śrutvā’pyuktam . na tatyāja sam . dharmajo yatah.
. śayam
tato’pyasam . śayam kr s
. .. .no na cakāra . t.hiram 28.91
yudhis
ityūcivām
. sam. prajagāda kr.s.n.o na tvatsamah. pāpatamah. kadācit
bhı̄s.mādihatyā’pi tavaiva pāpam . yadanvayustvāmatipāpaniścayam
pāpam . ca pāpānugatam. ca hatvā kathañcanāpyasti nacaiva pāpam 28.94
. prayatnācca nisargato’pi
na pān.d.aves.vasti tato hi kiñcit pāpam
gun.ādhikāste madapāśrayācca ko nāma tes.van.vapi pāpamāha 28.95
is.t.am
. ca yajñaiścaritam
. ca pūrtaih. padam
. ripūn.ām . hi mūrdhni
. nihitam
mr.tyuśca saṅgrāmaśirasyavāpto ran.onmukhenaiva mayā kimanyat 28.98
cdxv
. sasya kr.taghnasya gun.avaddves.in.ah. sadā
nr.śam
yadi dharmaphalam . sūryavat syāt prakāśakam 28.104
. dhvāntam
. śayo’bhūt sumano’bhivr.s.t.yā
yudhis.t.hiro’pāyadarśı̄ sadaiva sasam
snehād draun.ih. sañjayo rauhin.eyo dauryodhanāt pāpamityeva cocuh. 28.107
. nadadbhirhr.s.itaih. sametah.
tatah. kr.s.n.ah. pān.d.upāñcālakaistairbhr.śam
yayau viriñceśasurendramukhyaih. sampūjitastaiśca ran.āṅgan.āt smayan 28.108
dharmayuktaiśca tattvārthairlokavr.ttānudarśakaih.
vākyai rājānamāśvāsya prāyāt pārthān punarharih. 28.110
. bhayādeva punarvanam
sa kr.s.n.abhı̄mapārthānām
kr.pasātvatasam.yukto viveśa gahanam . rathı̄ 28.115
hatān subahusāhasrānekenātibalena tu
kauśikena nirı̄ks.yaiva prāha tau kr.pasātvatau 28.117
cdxvi
nidarśanena hyenena preritah. paramātmanā
yāmi pān.d.usutān hantumityuktvā’ruruhe ratham 28.118
nivārito’pi tābhyām
. sa prādravacchibiram . prati
anujagmatustāvapi tam . śibiradvāri caiks
. ata 28.119
. tamatrasad gautamı̄sutah.
dr.s.t.vaiva vāsudevam
vāsudevājñayaivātra svātmanā’pi sadāśivah. 28.121
. samatād.ayacca
pārāvatāśvam. sa tadā śayānamupetya padbhyām
vaks.asyasāvavadad vı̄tanidro jāne bhavantam . hi gurostanūjam 28.129
cdxvii
na dharmayuddhena vadhārhakāśca ye tvadvidhāh. pāpatamāh. supāpa 28.131
sāmānyato’pān.d.avāya draun.inā’pyabhisandhitam
tadrūpen.aiva rudren.a vinainamiti cintitam 28.140
cdxviii
. sā bhı̄māyā’ha duh.khitā
tasyā akathayat sarvam
prādravad rathamāruhya sa dhanvı̄ gautamı̄sutam 28.145
tatraikalam
. dron.asutam
. rathena yāntam . rathı̄ mārutiranvadhāvat
tamādravantam. prasamı̄ks.ya bhı̄tah. parādravad draun.iratidrutāśvaih. 28.148
. draun.inā purā
ūce ca pārthayoh. kr.s.n.o yat kr.tam
svāyudhānām. yācanam . cāpyaśaktena taduddhr.tau 28.152
anastrajñes.u muktam
. taddhanyādastramucam . yatah.
gurubhaktyā tato draun.eh. svastyastvityāha vāsavih. 28.156
cdxix
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
. bhāgineyasya santatim
paks.apātādicchasi tvam
tatraiva pātayāmyastramuttarāgarbhakr.ntane 28.168
cdxx
abhimanyormr.tasyaiva dehe pātaya mānada
evam . garbhamujjı̄vayāmyaham 28.170
. tvadastranihatam
. sa kr.s.n.am
rūpadvayenāpi harestathokto jagāda kāl.ı̄tanayam
tvayā saha syānmama saṅgamo vibho yathes.t.atah. syānnaca me’tra vighnah. 28.177
cdxxi
pān.d.avarājyalābho nāma as..tāvim
. śo’dhyāyah.
kr.s.n.āyai tam
. man.im . paryasāntvayat
. datvā bhı̄mastām
vikopā bhı̄mavākyena rājñe sā ca man.im. dadau 28.186
svabuddhidos.ādatipāpaśı̄laputrākhyapāpāni vivarddhayitvā
nı̄to vaśam
. taih. phalamadya bhuñjan na krodhitum . cārhasi bhı̄masene 28.193
cdxxii
dadarśa dharmarājasya pat.t.āntena prakopitā
tasyāh. krodhāgninirdagdhanakhah. sa kunakho’bhavat 28.197
. krodhamagre vr.kodarah.
ityukto’syāh. śamayitum
. syāt pāpino vadhe 28.199
prāha na prān.asandehe pāpam
ityuktā tam
. punah. prāha katham . te naraśon.itam
pı̄tam
. naren. aiva satā na pı̄tamiti so’bravı̄t 28.204
. pı̄tavacca pradarśitam
bhı̄s.an.āya ca śatrūn.ām
vedadr.s.t.aśca dharmo’yamatipāpajanam . prati 28.206
vāsudevam
. sabhāsam
. stham
. bruvān.am . hitam
. dharmasam
cdxxiii
(samastadharmasaṅgrahah. )
punah.punaravajñāya yāntam
. duryodhanam . bahih.
sarve’nvagacchannityādı̄nyabhipretya vr.kodarah. 28.210
. statra samākulā
tena dr.s.t.vā pretadehān sarvām
śaśāpa yādaveśānam. tvayā’smatkulanāśanam
yat kr.tam . tat tava kulam. gacchatvanyonyatah. ks.ayam 28.216
cdxxiv
atha ekonatrim
. śo’dhyāyah.
cdxxv
. samprārthayitvaiva na vetthsı̄tyāha phalgunam 29.8
bhı̄mam
nātiniścitabuddhim
. tam . tadā’pi purus.ottamau
hatapaks.agatatvena tacchaṅkāyā agocarah .
yato bhı̄s.mastato yāhi tamityūcaturavyayau 29.11
. pārthā bodhanı̄yāstvayaiva hi
bhı̄s.mo hyāha harim
kā śaktirmama deveśa pārthān bodhayitum . prabho 29.14
cdxxvi
. sadaiva ca
vr.thā karmākr.tih. kvāpi nirāśı̄stvam
vis.n.orbhāgavatānām . ca pratı̄pasyākr.tih. sadā
parasparavirodhe tu viśis.t.asyānukūlatā 29.19
priyam
. vis.n.ostadı̄yānāmapi sarvam . samācaret
dharmamapyapriyam . naiva kiñcit samācaret 29.20
. tes.ām
. vaiśyajı̄vanam
kr.s.ivān.ijya goraks.ā kusı̄dam
paricaryaiva śūdrasya vr.ttiranye svapūrvavat
. 29.27
varteyurbrāhman.ādyāśca kramāt pūjyā haripriyāh
cdxxvii
jñāpanam . ca dharmo viprābhyanujñayā
. ks.atriyān.ām
tadabhāve tu vaiśyānām . śūdrasya paramāpadi 29.29
. dehamathavā duh.khājñānaśramādikam
prākr.tam
manyate tāratamyam. vā tadbhaktes.vanyathaiva yah. 29.37
anyādhı̄natvaviccāsya sarvapūrtyavideva ca
bhaktihı̄naśca te sarve tamo’ndham . yāntyasam. śayam 29.39
tattve sam .
. śayayuktā ye sarve te nirayopagāh
cdxxviii
dos.ebhyaste gun.ādhikye naiva yāntyadhamām. gatim
gun.ados.asāmye mānus.yam. sarvadaiva punah.punah. 29.40
. suprayojitah.
mānus.o’rtho’pi vidyāyāh. kāran.am
tus.t.o’rthena gururyasmāt kaivalyam . dātumapyalam 29.47
. vinā’pyarthaistus.yeyurgurudevatāh.
dharmārthatām
yadyanuddeśito dharmo’pyarthamevānusam . vrajet 29.48
. samastānabhibhās.ya hars.āt
athāha bhı̄mah. pravarah. sutattvadr.śām
smayan na kāmādatiriktamasti kiñcicchubham . kkāvaratām. sa yāyāt 29.50
cdxxix
akāmyatām . 29.51
. yātyapumartha eva pumarthitatvāddhi pumartha uktah
. airupetah.
prājñah. suhr.ccandanasāralipto vicitramālyābharan
idam . vaco vyāsasamāsayuktam . samprocya bhı̄mo vararāma vı̄rah. 29.57
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
(samastadharmasaṅgraho nama) ekonatrim . śo’dhyāyah.
cdxxx
(yāgasamāptih.)
atha trim
. śo’dhyāyah.
apāpe pāpaśaṅkitvādaśvamedhairyajācyutam
kuru rājyam. ca dharmen.a pālayāpālakāh. prajāh. 30.3
. śca kr.tsnaśah.
ityuktah. sa tathā cakre tyaktvā bhogām
govratādivratairyuktah. pālayāmāsa medinı̄m 30.4
cdxxxi
anyāścā’survāsudevyo diśo yā āpaśca pūrvam . śatiragryarūpāh.
. vim
tābhiryuto daivatairapyalabhyānabhuṅkta bhogān vibudhānugārcitah . 30.12
. tattvavinirn.ayāmr.tam
sadaiva kr.s.n.asya mukhāravindād vinissr.tam
piban sutādyādhimasau kramen.a tyajam . śca reme’viratātibhogah. 30.19
duh.śāsanasyā’vasatham . śca
. subhadrācitrāṅgadāsahito’dhyāvasam
sacandrikākāntiranūnabimbo nabhasthitaścandra ivātyarocata 30.20
cdxxxii
. ca sarve yathā daivatamādaren.a 30.23
pārtheritāh. paryacaran svayam
. praśāsatsu na kaścanā’turah.
dvirūpakr.s.n.aprahites.u pān.d.us.u ks.itim
nacākramānmr.tyurabhūnna nāryo vibhartr.kā no vidhurā narāśca 30.24
kr.s.n.āśrayāt sarvamidam .
. vaśe te vidhāya samyak paripālayantah
divı̄va devā mumuduh. sadaiva munı̄ndragandharvanr.pādibhirvr.tāh. 30.27
pātāl.apādām
. pr.thivı̄nitambāmākāśamadhyām . karasantatāśām
graharks.atārābharan.adyuvaks.asam . viriñcalokasthalasanmukhāmbujam 30.29
cdxxxiii
tamāha rājā rājñām
. hi balād rājyam. pravartate
api kālabhavam . rās.t.ram
. tvadı̄yam. mādr.śairnr.paih.
hriyate balavadbhirhi rājyāśā te kutastadā 30.35
83
Mahā. 12.70.6
cdxxxiv
ityukto vāsudevena mocito dharmajena ca
tān pran.amya yayau pāre samudrasyā’śrayad guhām
pārthāśca kr.s.n.asahitā raks.antah. ks.mām . yayuh. 30.45
. mudam
. tatam
vān.ı̄ prān.o vāsudeva ityetairakhilam
sarvottamatvametes.ām . sarvametadvaśe jagat
uttarottaramete’pi gun.occāstadvaśe’pare 30.47
. sāraparivartinah.
miśrā madhyā iti jñeyāh. sam
evam. jı̄vāstridhā proktā bhavantyete nacānyathā 30.51
cdxxxv
samādhiviratodaṅkaparipr.s.t.ah. pathi prabhuh.
hatam
. duryodhanam . prāha sabhrātr.sutasainikam 30.55
. śis.yavadhakopena śaptumātmānamudyatam
tam
. pradarśya ca 30.56
keśavo’śamayad vākyairviśvarūpam
Om .
. ityukto bhagavatā tatsnehāt sa śacı̄patih
sujugupsitamātaṅgaves.o bhūtvā munim . yayau 30.61
asādhāran.amannam . sadā
. hi devānāmamr.tam
. paramāpriyā 30.64
anyapı̄tistatastasya devānām
cdxxxvi
vr.ttāntam . sadi 30.66
. kathayāmāsa keśavo yadusam
. naicchad dayāparah.
hataśes.āt ks.atrasaṅghāt karam
naca madhyamakalpena yas.t.um . tasya mano gatam 30.70
. ah.
vijñāya nityavijñātanikhilo bādarāyan
. yatrābhisaṅgatam 30.71
āvirbhūto himavatah. śr.ṅgam
sa brahmarudraśakrādipadadātā’khilapradah .
. stānāvartayati cecchayā 30.77
svatantrah. paratantrām
cdxxxvii
priyo’smākam . nr.pa
. priyāstasya sarvadaiva vayam
atastadabhyanujñātadhanenaiva yajāmahe 30.78
kuntı̄kr.s.n.āsubhadrābhirvairāt.yā’nyābhireva ca
cdxxxviii
. stutah. pran.ato harih. 30.89
pān.d.avaih. purus.aiścānyaih. sam
. caiva hiran.mayı̄m
sādhanāni tu sarvān.i śālām
pavamānasutaścakre kr.s.n.advaipāyaneritah. 30.92
athānumantritotsr.s.t.am. purohitapuraskr.tam
turagam. kr.s.n.asāraṅgamanuvavrāja vāsavih. 30.93
man.alūram . babhruvāhanah.
. kramāt prāptastatrainam
abhyayādarghyapādyādyaistamāha vijayah. sutam 30.96
tadā’pi pitr.bhaktyainamayuddhyantamulūpikā
prāha yuddhyasva yat prı̄tyai guroh. kāryamasam. śayam
prı̄n.anāyaiva yuddhyasva pitre sandarśayan balam 30.98
sa tu sarvāyudhaks.epe’pyavikāram . dhanañjayam
dr.s.t.vā bālyāt parı̄ks.āyai mantrapūtam. mahāśaram
cdxxxix
. moha āviśat 30.100
ciks.epa pitre daivena tenainam
. dhig jagattrayapūjitam
vijagarha tadolūpı̄m
ajı̄ghano me bhartāram. putren.aivāvijānatā 30.102
lokavı̄ram
. patim. hitvā na me kāryam . sutena ca
patilokamaham . yāsye tr.ptā bhava kalipriye 30.103
devānāmeva saṅkalpānmūrcchitaścārjuno’bhavat
bhuktados.aphalaścāyam. punarbhoks.yati nānyatah. 30.108
cdxl
subhadrāharan.am . nı̄te’śve tairdhanañjayah.
. mārs.t.um
gauravād vāsudevasya mātulasya ca kevalam 30.112
mātulāyābravı̄daśvam
. hr.tam . pautrairabandhuvat
sa nirbhatsya kumārām . stān medhyamaśvamamocayat 30.113
. pratyabhās.ata
tadgauravād vāsudevo nottaram
. prabruvān.ah. kathāntaram 30.120
vismārayāmāsa ca tam
. vr.s.an.ādhikyameva ca
udarasya kiñcidādhikyam
. durlaks.an.amato’rjune 30.121
savyabāhostathā’dhikyam
cdxli
samastajı̄varāśau tad dus.t.alaks.an.avarjitau
pūrn.acitsukhaśaktyāderyogyau kr.s.n.ā ca mārutih. 30.123
. pravis.t.e’sya sahodarāh.
sāśve’rjune yajñavāt.am
pūjitāh. pūjayāmāsurmuditāh. sahakeśavāh. 30.126
cdxlii
asatyakāmā abhavan kutaścit pradātari prājñavare’nilātmaje 30.134
. ām
naitādr.śah. kaścana bhūtapūrvo makho vinā rāmaviriñcavajrin
makhāniti procuraśes.alokā dr.s.t.vā makham
. tam . purus.ottameritam 30.138
. ste
priyo vibhāgo yadamus.ya vis.n.orato vibhāgārthamivā’rpayam
hr.dā samastam . taih. sa hi dvijastho’pi samastakartā 30.141
. haraye’rpitam
cdxliii
hiran.yameva svamidam . madājñayā bhuṅgdhvamaśes.arājyam 30.145
. munı̄nām
sabhāryakān.ām . pradāya
. vararatnabhūs.an.ānyaśes.atah. putrabhuvām
pr.thakpr.thag yogyavarānathaibhyah. prādāt prabhuste muditāh. pran.emuh. 30.148
. bhāryāputrasnus.āyutah.
garhayannūcivānittham
saktuprasthamadād vipra uñchavr.ttih. subhaktitah. 30.152
. nārhati s.od.aśı̄m
dharmāyātithaye tasya kalām
yajño’yamiti hetum. ca vipraih. pr.s.t.o’bhyabhās.ata 30.153
cdxliv
. ca makhādeśca gun.ān bahūn
kr.s.n.asya pān.d.avānām
vadanto bhatsayāñcakrustanmatajñā madhudvis.ah. 30.157
śrāddhārtham . jamadagneradūs.ayat
. hi payah. pūrvam
nākulenaiva rūpen.a krodhastam . pitaro’śapan 30.158
yadyapyalpadhanatyaktam . vittam
. bahuphalam . bhavet
tathā’pyanantaphaladāh. kartureva mahāgun.āh. 30.160
vais.n.avatvam
. kramodvr.ddham . brahmāntam . jı̄varāśis.u
phalādhikyam . hi vis.n.oh. prı̄tyaiva nānyathā” 30.166
. karman.ām
cdxlv
iti tena na pārthānām
. karman.ā’nyat samam . kvacit
. sa tāmasah.
gun.airjñānādibhirvā’pi tasmāt krodhah
vinindya tān susattvasthām . stamo’ndhamupajagmivān 30.167
.
te ca śrutvā’khilān dharmān bhaktyā paramayā yutāh
pūjayanto jagannāthamāpuśca paramām . mudam 30.169
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
(yāgasamāptirnāma) trim . śo’dhyāyah.
cdxlvi
(dhr.tarās..trādisvargaprāptih. )
atha ekatrim . śo’dhyāyah.
anarghamagnipratimam . vipravarastadāpya
. vicitraratnāñcitam
yayau kr.tārtho’tha ca nandighos.amakārayad vāyusutastadaiva 31.3
akālajam
. tam .
. tu niśamya rājā papraccha dūtaistamuvāca bhı̄mah
yanmartyadeho’pi viniścitāyurabhūnnr.pastena mamā’sa hars.ah. 31.4
. prapūjayan
itı̄rito’sau nr.patistvareta dharmārthamityasya matam
jagāda sādhvityatha bhūya eva dharme tvarāvānapi sambabhūva 31.5
cdxlvii
tāvimau me bhujau vr.ttau pı̄nau candanarūs.itau
yayorantaramāsādya jarad.hasya sutā hatāh. 31.12
alamāsajjataste’dya nirvedakaramı̄ritam
. tyajātra tat 31.16
upakārāya bhı̄mena tava dves.am
anaśnantam . yudhis.t.hirah.
. caturthe’hni dhr.tarās.t.ram
jñātvā samprārthayāmāsa bhojanārtham . punah.punah. 31.19
cdxlviii
vayameva tvadarthāya kurmah. sarve tapo vane 31.22
. kuladharmo hi no vane
netyāha dhr.tarās.t.rastam
ante dehaparityāgastanmā’nujñātumarhasi 31.23
tapasā’śes.ados.ān.ām . nr.pam
. ks.ayakāmamimam
anujānı̄hi naivāsya dharmavighnakaro bhava 31.25
bhı̄s.mādı̄nām
. vayam . tatah.
. śrāddhakartārastena kim
kānı̄natvāttu karn.asya sahāsmābhih. pr.thaiva hi
śrāddhakarman.yadhikr.tā kim . tasmai dı̄yate dhanam 31.32
cdxlix
ityuktavantam . nr.patirarjunaścocatuh. punah.
yiyāsoryācamānāya nijabāhubalārjitam
dehi vittam. paramatah. kim . tvāmes.o’bhiyācate 31.33
. dānabhogādikāran.am
kośato yad bahirvittam
mama sannihitam . sarvam . mayā 31.35
. tat pitre’dyārpitam
is.t.am
. ca yajñaih. pūrtaiśca caritam. yus.madāśrayāt
putrastu mama pāpātmā sarvaks.atravināśakah.
sarvātiśaṅkı̄ mūd.haśca vr.ddhānām. śāsanātigah. 31.42
cdl
saubhrātram. yena santyajya pān.d.aves.u mahātmasu
kr.tam . sumahat kuryād yannāparah. kvacit 31.43
. virūpam
. kr.payā mitravatsalāh.
tatra māmanujānı̄dhvam
matpriyārthamapi snehah. pān.d.aves.u mahātmasu 31.47
.
kriyamān.o’pi kartavyo bhūya eva sadā’calah
te hi me putrakāh. santa ihāmutra ca saukhyadāh. 31.48
sam .
. ndarśitapatho rājā kuntı̄vidurasañjayaih
gāndhārı̄sahitah. prāpa kuruks.etre jagadguroh.
kramen.aivā’śramam . vyāsadevasya surapūjitam 31.52
cdli
brahmāṅkajastena bhr.śam . vyacarat tapo’gryam 31.53
. pratı̄to vyāsopadis.t.am
.
prādurbabhūvāmitaśaktitejojñānādbhutaiśvaryasukhādirūpah
vyāso haristatra samı̄ks.ya sarve sampūjayāmāsurudagrabhaktyā 31.56
. pravadantu tattat
taih. pūjitastatra nis.an.n.a āha yadyad yadis.t.am
dāsyāmi tasyādya tadityamus.min bhaktyucchrayah. pān.d.usutaih. sadāraih.
vr.to’tra kuntı̄ ravisūnujanmamr.tyūtthados.āpagamam . yayāce 31.57
cdlii
vars.atrayānte tmasamāhitāgnim .
. tyaktāgnibhistairvanamālihadbhih
te śuśruvurdhr.tarās.t.ram
. sabhāryam. sahaiva kuntyā paridagdhadeham 31.65
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
(dhr.tarās..trādisvargaprāptirnāma) ekatrim . śo’dhyāyah.
cdliii
(pān.d.avasvargārohan. am)
atha dvātrim. śo’dhyāyah.
. pravaraih. sametāh.
tatrartvijo daks.abhr.gupradhānāh. pārthā yadūnām
brahmeśaśakrapramukhāh. surāśca cakruh. susācivyamanantadāsāh. 32.2
dvādaśābdam
. mahāsatramevametādr.śam . harih.
samāpyāvabhr.thasnātah. pūjayitvā’khilān janān 32.7
cdliv
alpameva ca pāpasya kālāt kr.s.n.ājñayā tathā 32.11
cdlv
. ninye janārdanah. 32.22
svājñāprāptavimānena divam
sampūjitam
. brahmaloke caturtham . svadhāma
. kañjodbhavenātha param
samāpnuvānam. vapurasya pañcamam. bhaktyā’nvayurdevavarāh. svaśaktyā 32.26
cdlvi
. ca śarı̄rān.i pradhānatah.
rauhin.eyādikānām
dāruko vis.n.ulokam. tu punarāpa yathāgatam 32.33
tasyārjuno’śvamedhāgnāvantyakarmākarot tadā
tyaktadehāstasya bhāryā vahnau prāpustameva ca 32.39
striyo bālām
. stathā’dāya dhanam. caiva dhanañjayah.
viniryayau dvāravatyāstām . jagrāsa ca sāgarah. 32.40
. yutāh.
yāstāh. s.od.aśasāhasravanitāh. śatasam
kr.s.n.aśāpānmlecchavaśam . yayurdarpanimittatah. 32.42
cdlvii
. raks.an kurūnagāt 32.44
nighnañchatrūn gān.d.ivena śes.am
aniruddhasutam . vajram
. priyam . kr.s.n.asya sadgun.am
saśūrasenendraprastharājānamakarod vaśı̄ 32.49
strı̄bālām
. śca dhanam
. caiva tasmin sam . sthāpya phalgunah.
yayau bhrāt¯r.naśes.am . tes.āmavarn.ayat 32.50
. ca vr.ttam
strı̄hārin.ām . vadhāyainamayojayan
. ca mlecchānām
kr.tam. ca tena tat karma vod.hrā paitāmaham . dhuram
samayam . pariraks.adbhirna pārthaireva yat kr.tam 32.52
vāsudevapadā spr.s.t.abhūkan.t.akasamuddhr.tih.
samayah. pān.d.avānām. hi tasyaivānugatih. param 32.53
anuvrajadbhirviśveśam . nāsmābhirbhūstadujjhitā
bhojyā raks.yā’pi vā tes.āmityeva samayah. purā 32.54
. yogamāsthitā
tatra kāl.ı̄ bhı̄mabhāryā vais.n.avam
cdlviii
. tu mānus.am 32.55
kr.s.n.ayaikatvamāpannā tyaktvā deham
. tu tadājñayā
subhadrādyāstu yā bhāryāh. pārthānām
. pautrasyaivāvasan pure 32.56
yuyutsuścātra śiks.ārtham
. tu varun.e nistı̄ryāgniradr.śyatām
prātibhāvyam
yayau te’pi yayuh. ks.ipram. plavantah. saptavāridhı̄n 32.59
. tatra mārutih.
draupadı̄sahadevādipañcānām
sadehanākānicchutvād dehaprapatanam . hi tat 32.61
cdlix
. statyajurūrjitāh. 32.65
iti śruterna te pāpād dehām
. yatah. kramāt
nı̄tirūpe vı̄ryabale mahāntyes.ām
prān.atvād bhogaśaktiśca nahi dos.āya māruteh. 32.68
“yathāsvarūpavijñānamātmanyapi na dos.akr.t”
iti vyāsasmr.teres.āmuktados.odbhavah. katham 32.69
sarvajı̄vagan.ebhyo ye te hi vāyutvamāpnuyuh.
. 32.73
r.javo nāma ye devā devānāmapi devatāh
cdlx
. dehapātamabhı̄psatām
pūjyebhyah. pūrvamevais.ām
. yathā 32.76
tatkāmād dehapāto’bhūnna pāpānmucyatām
. śunah.
rathamāruheti kathito rathinā puratah
ārohamabravı̄nnaitad yuktamityāha so’pi tu 32.79
cdlxi
nāstiko’tiśat.hah. krūro dves.t.ā vis.n.ośca tadbhuvām
katham . duryodhanah. sthānam . sarvottamamavāptavān 32.87
cdlxii
śakro’pyuvācainamidam . dron.akr.te mr.s.āgirah.
. mr.s.ā te pradarśitam
kr.cchrādidam
. te kathitam. nacātivisrambha āsı̄t tava kr.s.n.avākye 32.98
sa tu prapaśyan svajanam
. samastam . svamūlarūpātisamı̄pasam. stham
dadarśa bhı̄mam. ca marutsamı̄pe madhye jvalantam . gan.asya 32.106
. marutām
cdlxiii
yus.maccaturdehagatasya vāyorvāyupriyā bhı̄matanostathaiva
bhogāya sr.s.t.ā purus.ottamena yus.matpriyārtham . ca dāraih. 32.109
. bhavatām
. bhavatāmidānı̄m
sparśe’pi nāsyāh. pavamānapatnyāh. supūtatā’lam
nacottaratrāpi bhavet kathañcid divaukasām . mānus.adehino yathā 32.112
itı̄ritam
. tam. pratisannivr.ttam . svayam
. vināśayan mānus.avāsanām
samāślis.acchuddhatanuh. stanottho dharmo hareh. so’bhavadāśu tatsamah. 32.113
catuh.sahasram
. triśatottaram . vatsarān.āmanubhūya divyān
. te sam
bhogān naratve’pi sadeśvaro’hamasajjagacceti dhiyā’pnuvam . stamah. 32.117
cdlxiv
tadaiva kr.s.n.ā’pi bhuvi prajātā prı̄tyai harerandhatamasyapātayat
mahāsurān vis.n.uparārjunādyā kr.te prajātā haritos.an.āya
punaśca te sthānamavāpya sarve svı̄yam . parānte tu vimuktimāpnuyuh. 32.121
. tatsampradāyasya ca nāśitatvāt
utsāditatvāttu durāgamānām
prasāritatvācca sadāgamānām. pāpā api jñānamavāpuretat 32.130
cdlxv
. tu na sehire surāh. 32.131
anantaduh.khāptisuyogyadaityairvidyāmavāptām
tathā’pyaviśvāsamaveks.ya tes.ām .
. sasmāra devānakhilān janārdanah
vijñāya te tasya manogatam. nijān praciks.ipurhetigan.ānamus.min 32.137
. śūlādihetı̄rakhilā nigı̄rya
sa jātamātrah. śivapūrvakān.ām
daityātimohāya nijam . ca cakram . svamuktamāśveva vaśı̄ samagrahı̄t 32.138
cdlxvi
tatah. sthiratve’pi viśes.asam . ks.an.asthāyi mayā samastam 32.142
. śrayāduktam
jño’ham . hi yato’svatantram
. sadaikah. paramo mayaitat sadā’nanı̄yam
jñānātmakam. viśvamato mayoktam. jad.asvarūpam. ca kimu sma cetanam 32.144
praśāntavidyetyabhidham
. tathā’nyad buddhoktaśāstram . tridaśā avāpya
tos.am. yayurvedasamastasāram. yāmāsthitānāmaciren.a muktih. 32.148
śaivam
. tapaste vipulam . vidhāya jagadvimohorjitaśaktimasmāt
prāpya prajātā bhuvi mohanam . vadantah. 32.150
. ca cakruh. kutarkairabhidām
. agun.aprahı̄ne
tatah. kalerantamavāpya dharmajñānādikalyān
loke viriñcatripuraghnaśakrapūrvāh
. payobdhim . tridaśāh. prajagmuh. 32.152
cdlxvii
grāme munervis.n.uyaśo’bhidhasya gr.he babhūvā’viracintyaśaktih. 32.153
. i rūpān.i ca sadgun.āśca
ityādyanantāni harerudārakarmān
nityavyapetākhilados.akasya brahmetyananteti ca nāma yena 32.156
cdlxviii
. mātariśvā mathāyati” 32.163
yadı̄m 85
. anu pradivo madhva ādhave guhāsantam
tasmādayam . granthavaro’khilorudharmādimoks.āntapumarthahetuh.
kim. voditairasya gun.aistato’nyairnārāyan.ah. prı̄timupaityato’lam 32.165
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracite
śrı̄mahābhāratatātparyanirn.aye
(pān.d.avasvargārohan.am . nāma) dvātrim
. śo’dhyāyah.
samāpto’yam . granthah.
85
R.gveda 1.141.2-3
cdlxix
Om
. Śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācārya viracitam
Śrı̄ Yamakabhāratam
(Mahābhārata-tātparyam)
adhunocchakat.am . l.ol.ı̄
. l.o l.ı̄ pādāṅgus.t.hena vātapeśaśakat.am
atanod raks.āmasya svājñānād gopikā saderaks.āmasya 8
. jagadacas.t.a sāl.analol.ātat
mukhalāl.analol.ā tanmukhagam
nādhyainmāyāmasya jagatprabhoh. svadhikatatatamāyāmasya 9
cdlxx
yasya ca paryaṅko’yam . ko’yam 11
. pūrvatano vis.n.umajasaparyam
cdlxxi
. gal.ikeśyoh.
atha hatayorgal.ikeśyoh. śvaphalkajaprāpitah. purı̄m
bhaṅktvā dhanurājavaram . jaghāna tenaiva ca svayam . rājavaram 23
. jñānadı̄pasandı̄panaye
prādāt sāndı̄panaye mr.taputram
gurvarthe’jñānatamah. prabheditā nityasambhr.tājñānatamah. 25
. tos.itamakarot sadā’tmayogadharājam
jitvā māgadharājam
anu kurvan nijasadanam . cakre ramyām
. puram. subodhanujasadanam 26
.
satyājāmbavatı̄ryā bhāryā vindādyā bhānusāmbavatı̄ryāh
pradyumnam . modaratah. prāpa jyes.t.ham . modaratah. 29
. harih. sutam
cdlxxii
.
mātuh. paribhavahānyai rājñā dyusadāmitaśca paribhavahā’nyaih
abhavannarakamurāriryo’vāsı̄dat samastanarakamurārih . 35
. vr.kodarah. krodhavaśān
yadbalavān krodhavaśānnināya nāśam
cdlxxiii
lebhe’cānyā gamyam . pus.pān.i dhāma cānyāgamyam 46
. sthānam
. subhāravahatvāt
yadbalabhāravahatvānnācaladuragādibhih
dharmādarihā’pi padam
. bhı̄mo yenaiva sāhasam. lihā’pi padam 47
na hi nahus.o’lam . nahitum
. dharmo draun.istathetare’lam. nahitum
no rāt.karn.au brahmavarı̄ yena dhvasto’stramagrahı̄t subrahma varı̄ 48
yām
. spras.t.umicchantamajātaśatrum . nyavārayat svasthamajātaśatrum
śam
. rūpāne nityarateriyam
. śrı̄riti sma deved.yaditeriyam. śrı̄h. 53
gurukarn.anadı̄jādı̄navadhı̄ccaks.urbalena janadı̄jādı̄
śaktyā nijayā paravān svajanānudrecayannanantayā’paravān 56
cdlxxiv
yena jayadrathamārah. pārthah. śatrūnavāpatadrathamārah.
yadvirahādapi dehe sa rathah. śaśvat sthiteh. sadādapi dehe 58
. yena svakı̄yahr.dayamāptatamah.
kr.s.n.ābhı̄māptatamah. śı̄rn.am
dhr.tarās.t.rasutānavadhı̄d bhı̄mena sthāpito manasi susutānavadhı̄t 61
. pālayan supān.d.utanujaih.
tadanu sa pān.d.utanūjai reme ks.mām
anupamasukharūpo’jah. paramah. śrı̄vallabhah. sati kharūpo jah. 67
cdlxxv
evam . sarvān.i hare rūpān.i śrı̄pateh. suparvān.ihareh.
pūrn.asukhāni subhānti pratatāni nirantarān . i nisubhānti 70
devānām
. patayo nityam
. no matam. yasya jānate
tasmai deva namasye’ham . bhavate’suramāraye 72
samastadevajanakavāsudevaparāmr.ta
vāsudeva parāmr.ta jñānamūrte namo’stu te 73
yo nirmame’śes.apurān.avidyām
yo nirmameśe s.apurān.avidyām
yonirmameśes.apurā’n.avid yām
yo’nirmame’śes.apurān.avid yām 75
cdlxxvi
kr.s.n.akatheyam . yamitā
. yamitā suśatı̄rthenoditā’nane yam
bhaktimatā parameśe sarvodrekā sadānutā’pa rameśe 79
iti śrı̄madānandatı̄rthabhagavatpādācāryaviracitam
śrı̄madyamakabhāratam. sampūrn.am
bhāratı̄raman.amukhyaprān. āntargata śrı̄kr.s.n.ārpan.amastu
cdlxxvii