Uli404u-Türk Diş Poli̇ti̇kasi Ii

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2984

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1938
TÜRK DIŞ POLİTİKASI II
Yazarlar
Prof.Dr. Hüseyin BAĞCI, Arda AKÇİÇEK (Ünite 1)
Prof.Dr. Mehmet Murat ERDOĞAN, Arda AKÇİÇEK (Ünite 2)
Prof.Dr. Mehmet Murat ERDOĞAN, Deniz AYDINLI (Ünite 3, 7)
Prof.Dr. Mehmet Murat ERDOĞAN, Mustafa KOCAAY (Ünite 4)
Prof.Dr. Hüseyin BAĞCI, Mustafa KOCAAY (Ünite 5)
Prof.Dr. Hüseyin BAĞCI, Sabır GÜLER (Ünite 6)
Prof.Dr. Mehmet Murat ERDOĞAN (Ünite 8)
Editörler
Prof.Dr. Kemal YAKUT
Prof.Dr. Mehmet Murat ERDOĞAN
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcıları
Prof.Dr. Murat Ataizi
Dr.Öğr.Üyesi Mestan Küçük
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Dil ve Yazım Danışmanları

Emine Koyuncu
Gözde Metin
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafiker
Ayşegül Dibek
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Türk Dış Politikası II
E-ISBN
978-975-06-3261-7
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019
2747-0-0-0-2002-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... vi
Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış Politikası...................................... 2 1. ÜNİTE

SOĞUK SAVAŞ’IN ANLAMI..................................................................................... 3
Türkiye Açısından Soğuk Savaş’ın Anlamı................................................................ 8
SOĞUK SAVAŞ SONRASI ULUSLARARASI ORTAMIN GENEL HATLARI... 10
SOĞUK SAVAŞ SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASININ GENEL HATLARI.... 15
Özet................................................................................................................................. 20
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 21
Okuma Parçası............................................................................................................... 22
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 23
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 24
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 24
1989-1993 Dönemi Türk Dış Politikası......................................... 26 2. ÜNİTE

TÜRKİYE-AVRUPA TOPLULUĞU (AT) İLİŞKİLERİ........................................... 27
TÜRKİYE - ABD / NATO İLİŞKİLERİ..................................................................... 33
Körfez Savaşı ve ABD ile İlişkiler................................................................................ 33
Türkiye ve NATO.......................................................................................................... 37
TÜRKİYE’NİN KAFKASYA VE ORTA ASYA POLİTİKASI................................. 38
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile İlişkiler............................................................... 40
“ÖNCE RUSYA” (RUSSIA FIRST) POLİTİKASI VE TÜRKİYE............................ 42
TÜRKİYE’NİN BALKANLAR POLİTİKASI............................................................ 44
Özet................................................................................................................................. 47
Okuma Parçası............................................................................................................... 50
1993-1996 Dönemi Türk Dış Politikası......................................... 54 3. ÜNİTE

GÜMRÜK BİRLİĞİ EKSENİNDE AVRUPA BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER................ 55
Gümrük Birliği Ekseninde Avrupa Birliği ile İlişkilerin Zemini............................ 55
Gümrük Birliği Ekseninde Avrupa Birliği ile İlişkiler.............................................. 56
1993-1996 DÖNEMİ ABD İLE İLİŞKİLER............................................................... 60
BOSNA SAVAŞI EKSENİNDE BALKANLAR İLE İLİŞKİLER.............................. 62
Diğer Balkan Ülkeleriyle İlişkiler................................................................................ 65
Bulgaristan............................................................................................................... 65
Arnavutluk............................................................................................................... 66
Makedonya............................................................................................................... 66
YENİ DÖNEMDE BİRLEŞMİŞ MİLLETLER VE NATO....................................... 67
Birleşmiş Milletler......................................................................................................... 67
NATO.............................................................................................................................. 68
YUNANİSTAN İLE İLİŞKİLER VE KIBRIS SORUNU........................................... 69
Yunanistan...................................................................................................................... 69
Kıbrıs............................................................................................................................... 71
ORTA DOĞU İLE İLİŞKİLER.................................................................................... 72
RUSYA-ORTA ASYA VE KAFKASLAR İLE İLİŞKİLER......................................... 76
Rusya ile İlişkiler........................................................................................................... 76
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile İlişkiler............................................................... 77
Azerbaycan..................................................................................................................... 79
Ermenistan..................................................................................................................... 80
Özet................................................................................................................................. 83
Okuma Parçası............................................................................................................... 88
Yararlanılan İnternet Adresleri.................................................................................... 90
iv İçindekiler
4. ÜNİTE 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk Dış Politikası.................. 92

YUNANİSTAN VE KIBRIS İLE İLİŞKİLER............................................................. 93
Yunanistan ile İlişkiler.................................................................................................. 93
Kıbrıs Politikası............................................................................................................. 95
REFAH-YOL İKTİDARI VE DIŞ POLİTİKADA ÇEŞİTLİLİK.............................. 97
ABD ve İsrail ile İlişkiler.............................................................................................. 98
D-8: Gelişmekte Olan 8 Ülke....................................................................................... 98
AB’NİN GELECEK PLANI: GÜNDEM 2000........................................................... 100
LÜKSEMBURG ZİRVESİ VE AB İLE KRİZ............................................................. 102
Lüksemburg Zirvesi’ne Doğru..................................................................................... 102
13-14 Aralık Lüksemburg Zirvesi ve Yankıları......................................................... 102
Lüksemburg Zirvesi Sonrası........................................................................................ 107
İlerleme Raporu-1998................................................................................................... 108
TERÖR, SU VE SURİYE.............................................................................................. 109
Abdullah Öcalan’ın Yakalanması................................................................................. 111
ALMANYA’DA İKTİDAR DEĞİŞİKLİĞİ: KOHL, SCHRÖDER, FISCHER....... 112
Özet................................................................................................................................. 115
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 119
Okuma Parçası............................................................................................................... 120
5. ÜNİTE Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk Dış

Politikası (1999-2001)................................................................... 124
YUNANİSTAN İLE KRİZ SONRASI REHABİLİTASYON DÖNEMİ................. 125
Yunanistan ile Kriz Sonrası Rehabilitasyon Dönemi Ortamı.................................. 125
Yunanistan ile Kriz Sonrası Rehabilitasyon Dönemi................................................ 126
İsmail Cem ve Yorgo Papandreou’nun Etkisi............................................................ 127
DEPREMLER VE DEPREM DİPLOMASİSİ............................................................ 129
AVRUPA’YA YAKINLAŞMA ÇABALARI: CLINTON VE SCHRÖDER
FAKTÖRÜ...................................................................................................................... 132
ABD ve Clinton’ın Türkiye’nin AB ile İlişkilerine Etkisi.......................................... 132
Almanya ve Schröder’in Türkiye’nin AB ile İlişkilerine Etkisi................................ 134
HELSİNKİ ZİRVESİ VE TÜRKİYE’NİN AB’YE ADAYLIK STATÜSÜ............... 137
İlerleme Raporu 1999 (13 Ekim 1999)....................................................................... 138
AGİT Zirvesi (16 - 18 Kasım 1999)............................................................................ 139
Helsinki Zirvesi (11-13 Aralık 1999).......................................................................... 139
Katılım Ortaklığı Belgesi (KOB) (8 Mart 2001)........................................................ 144
Nice Zirvesi (7-8 Aralık 2000)..................................................................................... 146
Ulusal Program-2001 (19 Mart 2001)........................................................................ 146
TÜRKİYE’DE MALİ VE SİYASİ KRİZ...................................................................... 148
11 EYLÜL SALDIRILARI’NIN TÜRK DIŞ POLİTİKASINA ETKİLERİ............. 149
Özet................................................................................................................................. 153
6. ÜNİTE AK Parti İktidarının Başlangıç Yıllarında Türk

Dış Politikası (2002-2007)............................................................. 160
3 KASIM 2002 SEÇİMLERİ VE TÜRK DIŞ POLİTİKASI..................................... 161
12-13 ARALIK 2002 KOPENHAG ZİRVESİ SÜRECİ............................................ 163
12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi Öncesi Gelişmeler......................................... 163
Kopenhag Zirvesi Öncesinde Kıbrıs Sorunu - ANNAN PLANI............................ 165
12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi: “Tarih İçin Tarih” Kararı............................. 169
TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ VE 1 MART 2003 TEZKERESİ............................... 172
KOPENHAG ZİRVESİ’NDEN MÜZAKERELERE................................................. 176
Kıbrıs’ın Yeniden Gündeme Gelmesi.......................................................................... 178
İçindekiler v
Annan Planı İçin Kıbrıs’ta Referandum: 24 Nisan 2004.......................................... 181
Referandum Sonrasında BM ve AB’nin Tavrı........................................................... 181
Türkiye-AB İlişkileri: 2004-2006................................................................................. 182
TÜRKİYE’NİN AB’YE KATILIM MÜZAKERELERİ............................................. 186
Özet................................................................................................................................. 188
AK Parti’nin İkinci Dönemi Türk Dış 7. ÜNİTE

Politikası: 2007-2011..................................................................... 194
2007-2011 DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA GENEL İLKELER VE
TEMEL KAVRAMLAR................................................................................................ 195
ABD İLE İLİŞKİLER..................................................................................................... 197
AVRUPA BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER............................................................................. 201
RUSYA İLE İLİŞKİLER................................................................................................ 205
ORTA DOĞU İLE İLİŞKİLER.................................................................................... 207
Suriye ile İlişkiler........................................................................................................... 208
İran ile İlişkiler............................................................................................................... 210
Irak ile İlişkiler............................................................................................................... 212
İSRAİL İLE İLİŞKİLER................................................................................................ 213
Davos Krizi..................................................................................................................... 214
Mavi Marmara Operasyonu......................................................................................... 215
AVRASYA, ORTA ASYA VE KAFKASLAR İLE İLİŞKİLER.................................. 217
BALKANLAR İLE İLİŞKİLER.................................................................................... 218
AFRİKA VE TÜRK DIŞ POLİTİKASI....................................................................... 219
Özet................................................................................................................................. 221
Yararlanılan İnternet Adresleri.................................................................................... 229
Genel Değerlendirme: Soğuk Savaş Sonrası 8. ÜNİTE

Türk Dış Politikasının Temel Özellikleri ....................................... 230
TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA DEĞİŞİM VE SÜREKLİLİK.................................. 231
Türk Dış Politikasının Süreklilik Unsurları............................................................... 234
1990-1993 DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA YENİ
ORYANTASYON DÖNEMİ ....................................................................................... 236
1993 SONRASINDA “YENİDEN AVRUPA”
POLİTİKALARINDA YOĞUNLAŞMA, BEKLENTİLER,
KRİZLER, ÇATIŞMALAR........................................................................................... 238
TÜRKİYE-AB İLİŞKİLERİNDE YENİ DÖNEM VE TÜRK
DIŞ POLİTİKASININ ÖNCELİKLERİ: 1997-1999 ................................................ 242
2002 SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA DEĞİŞİM
TARTIŞMALARI........................................................................................................... 243
2007 SONRASINDA STRATEJİK DERİNLİK VE ÇOK
YÖNLÜ DIŞ POLİTİKA DÖNEMİ............................................................................ 247
Özet................................................................................................................................. 253
Okuma Parçası............................................................................................................... 256
vi Önsöz
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Soğuk Savaşın sona erdiği kabul edilen 1990 sonrasındaki dönemi ele alan elinizdeki
Türk Dış Politikası-II kitabı, bu dönemi açıklamak konusunda mütevazi bir çabayı ortaya
koymaktadır. Zira çalışmada, çok yakın bir dönem ele alındığı için, akademik açıdan için-
de önemli riskler barındırmaktadır. Konuyla ilgili literatürün yeterince zenginleşmemesi,
çok hızlı ve aynı zamanda karmaşıklaşan gelişmeler ve yazarlar ellerinden gelen titizliği
gösterseler de çok yakın dönemi değerlendirmenin objektif bir biçimde aktarma konu-
sunda ortaya çıkan sorunlar, bu kitabın risklerini de açıklamaktadır.
Oldukça zor, karmaşık ve çok kimlikli bir coğrafyada, üstelik son derece önemli böl-
gesel bir aktör olarak yer alan Türkiye’nin dış politikasının geleneksel “yurtta barış dün-
yada barış” ilkesi ve “muasır medeniyet seviyesinin üzerine çıkma” hedefi aslında, Soğuk
Savaş sonrasında da büyük ölçüde varlıklarını sürdürmüştür. Ancak yeni dönem, ideo-
lojik kampların basitleştirdiği Soğuk Savaş dönemi dış politika alanının çok daha kar-
maşıklaştığı, çeşitlendiği ve hızlandığı bir dönem anlamına gelmektedir. Bu dönemde dış
politika süreci iç politika ile çok daha fazla iç-içe geçmiş, dış politika yapım sürecindeki
devlet tekeli de ciddi sarsıntı geçirerek sivil toplum, ekonomi, sosyal medya vb unsurlarla
çeşitlenmiştir.
Berlin Duvarının yıkılması sembolü ile adeta özdeşleşen, dönemin ABD Başkanı Ge-
orge Bush’un “yeni dünya düzeni” olarak tanımladığı, yeni “açık” ve “duvarsız” dünyada,
“barış” ve modernleşme” üzerine bina edilmiş olan Türk dış politikasının temel ilkeleri
değişmese de, bu dönemde nasıl bir rol alınacağına ilişkin yaklaşım ve politikalar farklı-
laşabilmiştir. Elinizdeki kitap bu süreci daha iyi analiz edebilmek bakımından kronolojik
olarak hazırlanmış ve Türk dış politikasını bu süreçte önemli ölçüde etkileyen aşama ve
olaylar üzerinden bölümlendirilmiştir.
Kitabın Prof.Dr. Hüseyin Bağcı-Arda Akçiçek tarafından yazılan “Soğuk Savaş Sonrası
Türk Dış Politikası” başlıklı giriş bölümünde, Soğuk Savaş dönemi Türk dış politikası özet-
lenmiş ve yeni dönemin nasıl bir birikimi devraldığı konusu analiz edilmiştir. “1989-1993
Dönemi Türk Dış Politikası” başlıklı bölüm genel olarak Soğuk Savaşın hemen sonrasında-
ki gelişmeleri ele alıyor. Prof.Dr. M. Murat Erdoğan-Arda Akçiçek tarafından hazırlanan
bu bölümde ABD’nin Irak’a müdahalesi, Turgut Özal liderliğindeki Türkiye’nin dış poli-
tikadaki beklentileri ve tarzı, yeni açılan dünyada Türkiye’nin Türk Cumhuriyetlerle olan
ilişkileri ve Türkiye’nin Batı dünyası için yeni anlamı tartışılmaktadır. Bu bölüm, AB’nin
bu dönemde kendi iç gelişmelerini ve Türkiye’nin AB’ye ilgisi konularını da ele alıyor.
Prof.Dr. M.Murat Erdoğan-Deniz Aydınlı tarafından kaleme alınan üçüncü bölüm “1993-
1996 Dönemi Türk Dış Politikası” başlığını taşıyor ve Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkas-
lar politikasındaki tıkanma ve yeniden AB politikalarına dönüşün gerekçeleri, özellikle
de Gümrük Birliği süreci ele alınıyor. Dördüncü bölüm “1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne
Türk Dış Politikası” başlığı altında Türkiye’nin AB politikasının, üstelik yeni gerçekleşen ve
Türkiye’de çok beklenti yaratan Gümrük Birliği’nin hemen ardından AB ile yaşadığı kriz-
lere ayrılmıştır. Bu dönemde Türkiye’nin AB’nin genişleme süreci dışına kalmama konu-
sundaki çabaları da bölümde değerlendirilmektedir. Prof.Dr. M. Murat Erdoğan-Mustafa
Kocaay tarafından kaleme alınan bölümde ifade edildiği gibi, Türkiye’de büyük tepki ve
hayal kırıklığı yaratan gelişmelerin olduğu bu yıllar, Türk iç politikasının da oldukça so-
runlu bir dönemine denk gelmektedir. Prof.Dr. Hüseyin Bağcı-Mustafa Kocaay tarafından
yazılan “Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Programa Türk Dış Politikası 1999-2001” ünitesinde
ise Türkiye’nin AB’ye eklemlenmesi süreci değerlendirilmektedir. Burada Almanya’daki
iktidar değişimi, Bill Clinton liderliğindeki ABD’nin verdiği destek, Abdullah Öcalan’ın
Önsöz vii
yakalanması süreci, “deprem diplomasisi” aracılığı ile Yunanistan ile kurulan ilişkiler ve
bütün bunların sonunda AB aday ülkesi statüsünün Helsinki Zirvesinde tanınması ele
alınmaktadır. Prof.Dr. Hüseyin Bağcı-Sabır Güler tarafından ele alınan “AK Parti İktida-
rının Başlangıç Yılları Türk Dış Politikası, 2002-2007” ünitesi ise yakın dönem Türk dış
politikasının esaslarının belirlendiği AK Parti iktidarının başlangıcından AB ile üyelik
müzakerelerine kadar olan süreç ele alınmaktadır. Burada AB konusundaki çalışmalar,
ABD ile yaşanan 1 Mart Tezkeresi krizi, Kıbrıs-Annan Planı süreci, Kopenhag Kriterleri
konusundaki çalışmalar ve diğer dış politik gelişmeler ele alınmıştır. AK Parti’nin 2007
sonrasındaki politikalarını, özellikle de “stratejik derinlik” ve “komşularla 0 (Sıfır) sorun
politikası”nın değerlendirildiği “AK Parti’nin İkinci Dönemi Türk Dış Politikası: 2007-2011”
ise Prof.Dr. M. Murat Erdoğan-Deniz Aydınlı tarafından kaleme alınmıştır. Son bölüm ise
Soğuk Savaş sonrası Türk Dış Politikasının genel bir değerlendirilmesine ayrılmıştır. Prof.
Dr. M. Murat Erdoğan tarafından yazılan bölüm, son 22 yılın esaslarını, özelliklerini ve
ilkelerini açıklamaya ve süreci özetlemeye çalışmaktadır.
Bu çalışma; Soğuk Savaş Sonrası Türk dış politikasının gelişmeleri ve özelliklerine
yönelik bazı ipuçları vermeye çalışan mütevazi bir çaba olarak değerlendirilebilir. Kitap;
barış, refah ve demokrasi içinde gelişecek daha iyi bir Türkiye için çaba gösteren bütün dış
politika yapıcılarına ve bu hedeşer çerçevesinde kendisini geliştirecek olan gençlere ithaf
edilmiştir.
Bu çalışmanın yapılmasını öneren Sayın Rektör Prof.Dr. Davut Aydın başta olmak
üzere ve çalışmanın her aşamasında bizlere yardımcı olan AÖF’ün özverili elemanlarına
şükran borçluyuz. Ayrıca çalışmamızı çok uyumlu bir ekiple gerçekleştirmeninde mutlu-
luğunu yaşıyoruz. Doğrudan emeği geçen değerli hocamız Sayın Prof.Dr. Hüseyin Bağcı
ve genç akademisyenler Arda Akçiçek, Deniz Aydınlı, Mustafa Kocaay, Sabır Güler ile
bizden her aşamada desteğini esirgemeyen Sayın Doç.Dr. Elif Toprak’a ve özel olarak da
Armağan Erdoğan, Rüya Aysu Erdoğan, Damla Yakut ve Esra Yakut’a sonsuz teşekkürler
ederiz.
Editörler
Prof.Dr. Kemal YAKUT
Prof.Dr. Mehmet Murat ERDOĞAN
1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Soğuk Savaş dönemini açıklayabilecek,
 Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistemin nasıl şekillendiğini ifade edebilecek,
 Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrasındaki uluslararası durumunu açıklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Güç Dengesi Modeli • Körfez Krizi
• İki Kutuplu Sistem • Orta Doğu
• Soğuk Savaş • Kafkaslar
•
Berlin Duvarı • Balkanlar
İçindekiler
• SOĞUK SAVAŞ’IN ANLAMI

• SOĞUK SAVAŞ SONRASI
Soğuk Savaş Sonrası Türk ULUSLARARASI ORTAMIN GENEL
Türk Dış Politikası II Dış Politikası HATLARI
• SOĞUK SAVAŞ SONRASI TÜRK DIŞ
POLİTİKASININ GENEL HATLARI
Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış
Politikası
SOĞUK SAVAŞ’IN ANLAMI

II. Dünya Savaşı, dünyadaki uluslararası sistem açısından bir kırılma noktasıdır.
Savaşa kadar ulus-devletler arasında güç dengesi modeline göre örgütlenmiş
uluslararası sistem, bu savaştan sonra iki kutuplu sisteme dönüşmüş ve savaş
sonrası dönemden 1991’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) da-
ğılmasına kadar olan dönemi kapsamıştır.
Güç dengesi modeli, temelde 18. ve 19. yy. Avrupa ulus-devlet modelini baz
alan ve bu devletler arasında ortaya çıkmış ululararası sistemi tanımlayan mo-
deldir. Bu modele göre, uluslararası siteme hakim belli başlı ulus-devletler ara-
sında güçler açısından bir denklik söz konusuyken hiçbirinin bir diğerine sürekli
üstünlüğü söz konusu değildir. Bu sistemde, dengeleyici bir devlet vardır ve bu
devlet açısından önemli olan tek unsur dengenin bozulmamasıdır. Keza, bu dev-
letin sürekli bir dostu ya da düşmanı yoktur; sadece devamlı çıkarları vardır ve bu
çıkarların devamlılığı güç dengesinin devam etmesine bağlıdır. Zira, dengeleyici
devlet rolünü 18. ve 19. yy.da oynayan devlet İngiltere’dir (Emeklier, 2010).
I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi ve hemen ardından II. Dünya Savaşı’nın çık-
ması uluslararası sistemde bir geçiş döneminin yaşanmasına yol açmış ve Avrupa dı-
şından bir güç olan Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) uluslararası sistemde etkin
bir aktör olarak ortaya çıkmasına neden olmuştur. Böylelikle bozulan güç dengesi
modelinden iki kutuplu sisteme geçilmiş, SSCB ile ABD arasında oluşan bloklaşma
uluslararası sistemi kendilerinin başını çektiği iki kutuplu hâle getirmiş ve 1991 yılına
kadar devam eden bu döneme literatürde Soğuk Savaş dönemi adı verilmiştir.
İki kutuplu sistemde devletler çoğunlukla rakip iki blok etrafında toplanmış-
lardır. Bu sistemde iki bloka da ait olmayan tarafsız devletler de söz konusudur. Za-
manla bu tarafsız, yani iki bloka da ait olmayan ülkeler Bağlantısızlar Hareketi’ni
oluşturmuş ve neredeyse üçüncü bir blok hâline gelmiştir. Bu sistemde iki blokun
yanısıra uluslararası sistemde üçüncü bir blok gibi rol oynayan bu devletletlerin
üye olduğu uluslararası örgütler söz konusudur ve güç dengesi modelindeki “den-
geleyici” devlet yerine “arabulucu” devlet/devletler vardır. Bu arabuluculuk ise
çoğu zaman uluslararası örgütler tarafından üstlenilmektedir (Emeklier, 2010).
Soğuk Savaş, yaklaşık 45 yıl boyunca dünya siyasetini belirleyen temel faktör
olmuştur. Bu dönem boyunca gerek ABD gerekse SSCB askerî, ekonomik ve siyasi
karar ve süreçleri savaşın konjonktürel boyutuna göre şekillendirmiş ve buna göre
bir uluslararası siyaset takip etmiştir. ABD ve SSCB birbirlerinin yaptığı her ata-
4 Türk Dış Politikası II
ğa karşılık vermiş ve bu iki devlet etrafında kutuplaşan diğer devletler de bulun-

dukları blokun politikasına göre hareket etmişlerdir. Keza, dönemin dış politika
tercihi olarak herhangi bir bloka göre hareket etmek bu ülkeler açısından rasyonel
görülmüş ve özellikle de Avrupa’da bir bloka ait olmamanın, yani tarafsızlık poli-
tikası yürütmenin uzun vadede zararlı sonuçlara yol açabileceği düşünülmüştür.
Bu genel düşüncenin aksine Soğuk Savaş döneminde aslında Batı Bloku’na yakın
olsalar da tarihî, siyasi ya da coğrafi gerekçelerle İsviçre, Avusturya, İsveç ve Fin-
landiya bağımsız kalmayı tercih etmişlerdir. Yine Yugoslavya bu dönemde Doğu
Bloku’na yakın güçlü bir Balkan ülkesi olarak her iki paktın da dışında kalarak,
“Bağlantısızlar Hareketi”nin öncülüğünü üstlenmiştir.
Soğuk Savaş döneminin kısa bir özeti, ülkelerin bloklar altında kendilerine
güvence arama çabalarının mantığını ortaya koymaktadır. II. Dünya Savaşı sona
erdiğinde, SSCB bölgedeki en güçlü devlet olarak kalmıştır. Her ne kadar ABD
savaşın ancak sonunda Avrupa’da varlığını ortaya koysa da bu ülkenin savaşa gir-
mesi bütün gidişatı değiştirmiş, önce Alman tehdidi sona erdirilmiş, ardından
da “yeni dünya düzeninde” ABD, SSCB’nin karşısında ideolojik ve askerî bakım-
dan güçlü bir rakip olarak dünya siyasetinin başat aktörü olmuştur. Bu dönemde
Fransa ve İngiltere gibi birçok Batı Avrupa ülkesi güçlerini yitirmişken ABD’nin
liderliği ve bu liderlik sonucunda Avrupa’nın güvenliğini sağlama temelli ortaya
çıkan NATO’yla (North Atlantic Treaty Organisation) birlikte SSCB’ye karşı çok
yönlü bir savunma ve rekabet hattı oluşturulmuştur. Bu dönemde ortaya çıkan en
önemli sonuçlardan biri bir önceki yüzyılın uluslararası sisteminin egemeni olan
İngiltere’nin Soğuk Savaş döneminde gücünü ve prestijini yitirmesi olmuştur. Bu
durumu Öztürk şöyle özetlemektedir:
“İngiltere’nin ve ABD’nin yaklaşımı önce Sovyetleri bir kutup olarak ortaya çıkar-
mış, Sovyetlerin bir güç ve çekim merkezi olması da arkasından ABD’yi karşı kutbu
oluşturup, kutbun merkezinde yer almaya itmiştir. [Yani] önce biri “öteki”ni, sonra
da bu öteki “diğeri”ni oluşturmuş oluyor... Ancak dikkat edilmesi gereken nokta, her
iki kutbun da, “diğeri” merkezli bir politikanın ürünü olmalarıdır...” (Öztürk, 2010)
İdeolojik kamplaşma, Soğuk Savaş döneminin en belirgin özelliği olarak ön

plana çıkmaktadır. Bu noktada ABD liderliğindeki Batı (Kapitalist) Bloku ile SSCB
liderliğindeki Doğu (Sosyalist) Bloku arasındaki mücadelenin temel alanı Avrupa
olmuştur. Yani aslında birisi Kuzey Amerika’da, diğeri Avrasya’da yerleşik olan iki
büyük güç, mücadelelerini Avrupa’da sürdürmüşlerdir. Bu mücadele ideolojik ve
ekonomik olduğu kadar, bir askerî mücadele olarak da ortaya çıkmıştır. ABD ve di-
ğer kapitalist ülkelerin 1949’da oluşturduğu NATO’ya, SSCB Doğu Bloku ülkeleriyle
oluşturduğu Varşova Paktı ile karşılık verince Soğuk Savaş yapısı kurumsallaşmıştır.
Bu durumun en sembolik ülkesi ise ortasından ikiye bölünen Almanya olmuştur.
Bir tarafı Batı (Federal) diğer tarafı Doğu (Demokratik) Almanya olarak bölünen ve
egemenliği paylaşılan bu ülkenin 45 yıl işgal altında kalan başkenti Berlin’de Alman-
ları birbirinden ayıran ideoloji kadar 1961’de örülen ve 1989’da yıkılan ünlü Berlin
Duvarı bloklaşmanın çarpıcı bir göstergesi olmuştur. Japon kökenli, Amerikalı sos-
yolog ve siyaset bilimci Francis Fukuyama, bu durumu 1989’da yazdığı makalesi ve
1992’deki kitabında “Tarihin Sonu” olarak niteliyor ve 1945’te ideolojik temel üzeri-
ne oturtulan tarihin Soğuk Savaş sona erince sonunun geldiğini ve bunu mutlak bir
biçimde Batının, liberal kapitalist sistemin kazandığını iddia ediyordu. Bu yaklaşım
çok tartışılsa ve eleştirilse de iki bloklu sistemin çökmesi ile ideolojik tarih yaklaşı-
mının da değiştiğine kuşku yoktur (Fukuyama, 1993).
1. Ünite - Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış Politikası 5
Soğuk Savaş döneminde küresel barışın teminatı olarak kurulan Birleşmiş

Milletler (BM) ise özellikle onu domine eden BM Güvenlik Konseyinin beş daimi
üyesi ile (ABD, SSCB, Çin, İngiltere, Fransa) güç dengesi sistemini de kurumsal-
laştırmış oluyordu. Bu sistem bütün dünya dengelerinin değişmesine ve Soğuk
Savaş’ın 1990’da sona ermesine rağmen hâlâ devam ettirilmeye çalışılmaktadır.
Harita 1.1
Soğuk Savaş boyunca
Avrupa haritası.
Kaynak: http://www.
oup.com/uk/orc/bin/
internationalrelations/
books/maps/cold_war_
europe_1945_89.jpg
15.08.2012
Soğuk Savaş bir ekonomik, askerî ve siyasal çatışma düzeni, ancak herşeyden
önce iki kutup arasındaki ideolojik mücadele demektir. Rusya’da 1917 Bolşevik Bolşevik Devrimi, Ekim
Devrimi’yle birlikte komünist bir sistem kurulmuş ve bir ideoloji olarak komü- Devrimi ya da Rus Devrimi
olarak da bilinen, Jülyen
nizm, devrim iktidarının ideali haline dönüşmüştür. Lenin’le başlayan bu ideali Takvimi’ne göre 24 Ekim
dünya düzeni hâline dönüştürme heyecanı Rusya’yı öncelikle etrafındaki ülkeleri 1917’de (Miladi 6 Kasım
1917) başlayan, Çarlık Rusya
kapsayacak şekilde bir Cumhuriyetler Birliği’ne dönüştürmüş ve sonuçta Doğu iktidarının Lenin liderliğindeki
Avrupa ile Kuzey ve Orta Asya’yı kapsayan bölgeyi içine alan Sovyet Sosyalist Bolşevikler tarafından ele
geçirilmesi sonucu SSCB’nin
Cumhuriyetler Birliği (SSCB) kurulmuştur. Lenin’den sonra iktidara gelen Sta- kuruluş sürecini başlatan
lin, bu heyacanı farklı bir şekilde de olsa devam ettirmiş ve bu durum II. Dünya olaylar dizisidir. 1917’de
Çarlık ortadan kaldırılsa
Savaşı’nın sonuna kadar aslında ne Batı Avrupa’nın ne de ABD’nin ilgisini çekmiş- da Bolşeviklerle Monarşi
tir. Ne var ki savaş sonrası Hitler’in bir güç olarak ortadan kalkması, Almanya’nın yanlısı (hatta zaman zaman
işgal edilmesi ve Sovyet yayılmacılığının Batı Avrupa içlerine doğru ilerlemesi Batılı güçlerden örneğin
İngilizlerden destek alan)
durumu değiştirmiştir. Bu durumdan endişelenen ve tarihsel olarak kapitalist Beyaz Ordu arasında 1918’de
sisteme, liberal toplum düzenine sahip olan ABD, İngiltere ve Fransa genişleyen başlayan iç savaş 1922’de
sona ermiş, iç savaşın galibi
‘komünist tehlike’ karşısında önlem almaya çalışmıştır. Böylelikle savaş boyunca Bolşevikler SSCB’yi kurmuştur.
Almanlara karşı müttefik olmuş bu dört ülke iki kutba ayrılmış (SSCB karşısında
ABD, İngiltere ve Fransa) ve başta ideolojik olmak üzere ekonomik, siyasal ve
askerî açıdan bloklaşma süreci başlamıştır.
Başta İngiltere olmak üzere, kapitalist dünyanın Bolşevik Devrimi’nden rahat-
sızlık duyması ve buna bağlı olarak bloklaşma süreci daha I. Dünya Savaşı dö-
neminde kendini göstermiştir. Hatta İngiltere Bolşeviklere karşı savaşan Beyaz

Ordu’yu açıkça desteklemekten çekinmemiştir. Ancak Soğuk Savaş döneminde
iki bloklu sistem bakımından en önemli konu Almanya’nın işgali esnasında gün-
deme gelmiş ve savaş sonrasında SSCB’nin Doğu Avrupa’ya yönelmesi ile ABD ön-
cülüğünde bloklaşmanın ilk önemli adımı 1949 yılında NATO’nun kurulmasıyla
atılmıştır. ABD ile Kanada’nın kapitalist Avrupalı ülkeler ile birlikte oluşturduğu
Berlin Duvarı, 1961 yılında NATO, temelde Batı Avrupa’nın savunması amacıyla bir askerî iş birliği olarak ku-
Demokratik (Doğu) Almanya rulmuşsa da bu durum yalnızca askerî iş birliği ile sınırlı kalmamış, bu örgüt ‘ko-
vatandaşlarının Federal (Batı)
Almanya’ya kaçmalarını münist tehlike’ karşısında ideolojik mücadele de vermiştir. SSCB’nin NATO’nun
önlemek amacıyla Demokratik kurulmasına verdiği karşılık 1955’te sekiz sosyalist ülkenin katılımıyla (SSCB,
Almanya tarafından yaptırılan,
1989 yılında Demokratik Arnavutluk, Romanya, Demokratik [Doğu] Almanya, Bulgaristan, Çekoslavakya,
Almanya vatandaşlarının Macaristan ve Polonya) kurulan Varşova Paktı olmuş ve paktla sosyalist ülkeler
Batı’ya geçişlerinin serbest
bırakılmasıyla işlevini yitiren arasındaki bağların ve iş birliğinin arttırılması amaçlanmıştır. Bu iki örgütün ku-
ve aynı yıl yıkılmasına karar rulması, aslında bir anlamda hem bloklaşmanın hem de iki kutuplu sistemin tescil-
verilen 46 km uzunluğundaki
duvar. lenmesi anlamına gelmiş, 1961 yılında yapılan Berlin Duvarı ise bu bölünmenin
dramatik bir simgesi olmuştur. Belki de en güzel tanımlamasını “Utanç Duvarı” ile
Türkçede bulan Berlin Duvarı sadece iki bloku değil, ayrıca aynı toplumun iki ayrı
ideoloji ile bölünmesinin ifadesi olmasıyla da son derece önemlidir.
Varşova Paktı’nın kurulmasından sonra iki blok arasındaki rekabet daha da
sertleşmeye başlamış ve her atak bir karşı atağa neden olmuştur. Yarış, öncelikle iki
alanda gerçekleşmiştir: Avrupa’daki nüfuz alanının genişletilmesi ve nükleer tek-
nolojide (silahlar ve en uzun menzile ulaşabilecek füze rampaları) öne geçme. Bu
rekabet 1962 yılında Küba Krizi’yle birlikte iki blok arasında nükleer bir savaşın eşi-
ğine kadar gelinmesine neden olmuştur. Bu krizde, ABD ve SSCB karşılıklı olarak
güçlerini gördükten sonra, Soğuk Savaş’ın artan geriliminin her iki tarafı da tahrip
etme potansiyelinden hareketle -bu durum “dehşet dengesi” adıyla da tanımlan-
mıştır- her iki blok da strateji değiştirmeye karar vermiştir. Örneğin nükleer bir
savaş tehlikesini azaltmak için iki başkent arasında “kırmızı hat” adı verilen direk
telefon hattı da bu vesile ile kurulmuştur. Ne var ki nükleer güçlerdeki denge du-
rumu savaşın bitmesi anlamına gelmemiş, hatta iki kutup arasındaki gerilim çe-
şitlenerek ve artarak devam etmiştir. Ancak ABD’nin SSCB’nin nükleer gücündeki
Fotoğraf 1.1
Berlin Duvarı
Kaynak: http://
berlin-wall.org/
bilder/b_
mur5.jpg
5.08.2012
gelişmeden çekinerek NATO Anlaşmasında değişikliğe gitmesi, Fransa başta olmak

üzere Batı Avrupa’lı ülkeleri rahatsız etmiş ve Fransa 1966 yılında NATO’nun askerî
kanadından ayrılarak derhal kendi nükleer silahını üretmeyi, böylece SSCB’den ge-
lecek tehdidi ABD’ye bağımlı olmaksızın giderme çabası içine girmiştir. Fransa aynı
dönemde ABD’den bağımsız, “Avrupalı” bir siyasal birlik ve savunma örgütü için de
çabalarını arttırmıştır. Fransa’nın ABD’ye güveni sınırlı tutan ve daha “Avrupalı bir
Avrupa” politikası hâlâ belirli ölçülerde kendisini korumaktadır.
1970’li yıllar dünya siyasetinin yavaş yavaş değişmeye başladığı, İngiltere ve
Fransa gibi Batı Avrupa ülkelerinin yeniden gelişmeye, Japonya gibi Uzak Doğu
ülkelerinin büyüyen ekonomileriyle uluslararası sistem içinde ayrı bir güç olarak
ortaya çıkmaya başladığı bir dönemdir. Bu dönemde kapitalist ekonomi dünya
genelinde hakim ekonomi modeli olarak yerini sağlamlaştırmaya başlamıştır. Öte
yandan her iki blokun liderleri olan ABD ve SSCB çeşitli iç ve dış politik neden-
lerden ötürü yıpranmaya başlamış, bu da katı blok politikalarının esnemeye baş-
lamasına neden olmuştur. Özellikle sosyalist ülkelerde ekonomilerin kötü gidişatı
ve sosyalist ekonomilerin kapitalist ekonomilerle baş edememeye başlaması So-
ğuk Savaş’ın yörüngesini büyük ölçüde değiştirmiştir. Yine 1970’lerin sonunda Yeşil Kuşak Projesi, ABD’nin
ABD Başkanı Jimmy Carter, SSCB’yi yumuşak karnından vurmak için uluslarara- 1970 ve 1980’li yıllarda
Orta Doğu’da komünizmin
sı çapta bir insan hakları kampanyası başlatmış, ardından SSCB’ye karşı bir İslam yayılma tehditine karşı İslami
kalkanı oluşturma planına girişilmiş ve ılımlı İslam’dan bir ‘Yeşil Kuşak’ oluşu- hareketleri destekleme
projesidir.
munu ilan etmiştir. 1980’de Carter, “Carter Doktrini” olarak literatüre geçen yeni
bir doktrin ilan ederek, Basra Körfezi’ndeki petrol alanlarına yapılacak bir saldırı-
nın ABD’nin çıkarlarına yapılmış bir saldırı olarak kabul edileceğini açıklamıştır.
ABD tarafından SSCB’nin dağılmasına büyük etkisi olan esas strateji Başkan
Ronal Reagan tarafından belirlenmiştir. Buna göre ABD dünyadaki tüm anti-ko-
münist hareketlere destek vereceğini açıklamış ve Yıldız Savaşları Projesi’ni orta-
ya atmıştır. Bu projeye göre karşılıklı mahvolma esasına dayanarak bir caydırıcılık
etkisi yaratılacaktı. Yani, nükleer silahlar kullanım aşamasında yok edilecek, düş-
man füzeleri uzaya yerleştirilen lazer benzeri silahlarla etkisiz hâle getirilecek-
ti. Dolayısıyla SSCB yeni saldırı füzeleri yapmaktan vazgeçecek ve topyekûn bir
silahsızlanma sağlanabilecekti. SSCB’nin bu proje ile yarışabilme imkanı yoktu.
Daha da vahimi SSCB 1979’da Afganistan’a müdahale etmiş, yönetimi kendisi-
ne bağımlı kılmış, ancak bu girişim ABD tarafından Afganistan’daki mücahit-
lerin desteklenmesi ile kısa zamanda SSCB için büyük bir başarısızlığa ve hatta
SSCB’nin yıkılmasında etkili olacak önemli bir etkene dönüşmüştür.
1980’li yıllara gelindiğinde kapitalist ekonominin dünya çapında yaygın tek
model hâline gelmesi, 1985 yılında işbaşına gelen SSCB Devlet Başkanı Mihail
Gorbaçov’u Sovyet modelinde zorunlu değişiklikler yapmaya itmiştir. Gorbaçov,
iktidara geldikten sonra öncelikle SSCB’nin tarihsel olarak bağları olduğunu id-
dia ettiği Avrupa ile fiziksel bir bütünleşme sağlamaya uğraşmış, ardından za-
ten bozulmaya başlamış Sovyet ekonomisi üzerinde yük olan askerî harcamaları
azaltmış, ulusal sosyalizm modellerine ve bu modelleri kapsayan reformlara izin
vermiş ve Sovyet iç politikasında bir liberalleşme hareketi başlatmıştır. Gorbaçov
bu politikaları, Glostnost (açıklık) ve Perestroika (yeniden yapılanma) adını ver-
diği iki temel üzerinde gerçekleştirmeye çalışmıştır.
Bu dönemde hem SSCB’deki tıkanma hem de ABD’nin Yıldız Savaşları ve ben-
zeri projeleri Doğu Avrupa’da bütünsel bir bağımsızlaşma ve özgürleşme havası
yaratmıştır. 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması Batı Bloku’nun temsil ettiği de-
ğerlerin, 1991’de SSCB’nin dağılması ise ABD’nin galibiyeti olarak değerlendiril-
miştir (Oran, 2010: 11-12).
Soğuk Savaş boyunca ortaya çıkan gelişmelere dair alternatif bir okuma için John
Lewis Gaddis’in (2008) Soğuk Savaş: Pazarlıklar, Casuslar, Yalanlar, Gerçek, İstan-
bul: Yapı Kredi Yayınları adlı eserine bakabilirsiniz.
Soğuk Savaş’ın genel olarak ne anlama geldiğini açıklayınız?

1
Türkiye Açısından Soğuk Savaş’ın Anlamı
II. Dünya Savaşı boyunca Türkiye’nin izlediği tarafsızlık politikası, savaş sonra-
sı oluşan yeni uluslararası ortamda Türkiye’yi neredeyse yalnız bırakacak şekilde
sonuçlanacakken, oluşan iki kutuplu bloklaşma ortamında Türkiye’nin özellikle
bulunduğu coğrafi konum itibarıyla SSCB karşısında Batı Bloku’na önemli avan-
tajlar sağlayacağına inanılması ABD’nin Türkiye’yi Batı Bloku’na çekme isteğini
artırmıştır. NATO’ya üye olduğu 1952 yılına kadar Türkiye, özellikle başta İngilte-
re olmak üzere Batı Avrupa ülkeleri tarafından bir şekilde yeni dış politik düzenin
dışında tutulmaya çalışılarak cezalandırılmaya çalışılmışsa da ABD’nin Yunanistan
ve Türkiye’nin NATO ve Batı Bloku içerisinde yer alması gerektiğine olan inancı,
Türkiye’nin sonunda bu yapılar içerisinde yer almasını sağlamış ve böylelikle II.
Dünya Savaşı sonrası dış güvenliğe ilişkin endişeleri bir nebze de olsa azalmıştır.
Türkiye’nin yeni oluşan uluslararası sistemde Batı Bloku içerisinde yer almak
istemesinin temel nedenlerinden biri öncelikle SSCB tarafından savaş sonrası
Türkiye’ye yöneltilen baskı ve tehditler olmuştur. 1945’te SSCB’nin 1925 tarihli
Türk-Sovyet Dosluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nı feshetmesi, Boğazlar’ın durumu-
na ve Montreux Sözleşmesi’ne dair değişiklikler talep etmesi ve Türkiye’den Kars
ile Ardahan’ı istemesi Türkiye’yi ciddi anlamda endişelendirmiş, sonuç olarak
Türkiye’yi ABD ve İngiltere’den destek aramaya itmiştir. Başlangıçta aradığı deste-
ği bulamayan Türkiye, ABD’nin, SSCB karşısında Türkiye’nin yalnız bırakılması-
nın Batı Bloku açısından tehlikeli olacağına inanmaya başlamasıyla birlikte önce-
likle Truman Doktrini, ardından Marshall Planı çerçevesine dahil edilerek Batı’ya
yaklaştırılmıştır. Nihayetinde 1951 yılında Ortak Savunma Programı’ına, 1952’de
ise NATO’ya üye olarak kabul edilmiştir. Türkiye NATO’ya üye olmasını kolay-
laştırma amacı ile Güney ve Kuzey Kore arasında başlayan ancak Çin ve ABD’nin
de müdahalesi ile genişleyen Kore Savaşı’nda BM’nin Güney Kore’ye destek olma
amacıyla yaptığı çağrıya uyarak 17 Eylül 1950’de asker göndermiş ve 721 şehit
vermiştir. Türkiye’nin NATO’ya kabul edilmesinde Batı Bloku’nun güvenlik en-
dişeleri yanında BM’nin çağrısına uyarak Güney Kore’ye asker göndermesinin de
önemli bir rol oynadığı açıktır.
Batı Bloku içinde yer alma isteği Türkiye açısından yalnızca güvenlik kaygıla-
rı nedeniyle olmamıştır. Türkiye’nin tarihsel ve ideolojik olarak Batılı olduğunu
kanıtlama çabası da bu tercihte etkili olmuş faktörler arasındadır. Oluşan yeni
uluslararası sistemde Batılı bir ülke olduğu konusunda tarih boyunca ısrar etmiş
olan Türkiye’nin Batı Bloku dışında başka bir alternatifi düşünmesi hem siyasal
hem de tarihsel olarak bir çelişki olarak görülmüş, keza Osmanlıdan bu yana Ba-
tılı uluslararası kurumlar arasında yer almanın önemli bir ideolojik tercih olduğu
düşünüldüğünde bu durumun kendi içindeki istikrarı Türkiye’yi Batı yönünde
seçim yapmaya itmiştir.
Türkiye’nin Batı Bloku içinde yer alma nedenleri arasında sayılabilecek bir baş-
ka neden de ekonomik ve askerî yardımlardan faylanma isteğidir. II. Dünya Savaşı
sonrası Türkiye’nin ekonomisi oldukça kötüleşmiş ve bu anlamda dış yardım arayış-
ları artmıştır. Bu şartlar altında Batı dışında başka bir yardım alternatifi olmadığını
gören Türkiye, savaşa katılmadığı hâlde, savaşta tahrip olan kapitalist ülkelerin
ekonomilerinin geliştirilmesi amacıyla oluşturulan Marshall Planı çerçevesinde
yardımlardan faydalanmayı talep etmiş, nitekim beklediği yardımları almayı da
başarmıştır. Keza, Soğuk Savaş boyunca ABD’den en fazla yardım alan ülkelerin
başında Türkiye gelmiştir.
Soğuk Savaş boyunca Batı Bloku içinde yer almayı seçen Türkiye, özellikle
1950’li yıllarda katı blok siyasetine eklemlenmiş ve dış politikasını blok siyasetine
göre yürütmüştür. Nitekim, dönem boyunca SSCB dâhil birçok Doğu Bloku ülke-
sinden gelen iş birliği taleplerine rağmen Türkiye bu bloktaki ülkelere yaklaşmayı
kabul etmemiştir. Özellikle SSCB’den kesin bir uzaklık politikası yürütmüş olan
Türkiye, dış politik kararlarında önce ABD’ye danışma stratejisi izlemiştir.
Türkiye, bu blok siyaseti kapsamında 1949’da Avrupa Konseyi’ne, ardından
1952’de NATO’ya, 1953’te Balkan İttifakı’na, 1955’te Bağdat Paktı olarak kurulmuş
ancak 1958’de CENTO’ya dönüşmüş örgüte üye olmuştur.
1960’lı yıllarda öncelikle ABD’nin blok siyasetinde Esnek Karşılık Doktrini’ni
benimsemesi, ardından Kıbrıs Sorunu’nda Türkiye’ye karşı aldığı politik tavır do-
layısıyla Türkiye-ABD ilişkilerinde bir önceki döneme göre bir soğuma yaşanmış,
Türkiye bu dönemde uluslararası sistemde ABD tarafından yalnız bırakılabileceği
ihtimalini görmüş ve dış politika tercihlerini gözden geçirmiştir. Türkiye blok si-
yasetinin katılığından bir ölçüde çıkarak çok yönlü bir dış politika izlemeye karar
vermiş ve SSCB ile yakınlaşmaya başlamış, bağlantısız ülkelerle ilişkiler kurmuştur.
Bu durum, elbette Türkiye’nin Batı Bloku’ndan ayrılması ya da Batı yönündeki dış
politika tercihinin sona ermesi anlamına gelmemiştir. Keza, bu dönemde blok si-
yaseti dışında başka dış politika alternatiflerine yönelmemiş neredeyse hiçbir ülke
kalmamıştır. Türkiye de bu konjonktürün içine giren ülkeler arasında olmuştur.
1970’li ve 1980’li yıllar sadece Türkiye açısından değil, birçok Batı ve Doğu Blo-
ku ülkesi açısından da katı blok siyasetinin gevşediği, ülkelerin ikili ilişkilere girdiği
ve ideolojik olmaktan öte daha reel politikalara dayalı ve çıkarların belirgin olduğu
politikalar izlediği dönemler olmuştur. Özellikle 1980’den sonra kapitalist ekono-
mik modelin ve liberal demokrasinin dünya çapında yaygın bir hâle gelmesi, Sovyet
komünist ekonomik modelin işlevsizleşmeye başlaması ve bu doğrultuda birçok
Doğu Bloku ülkesinde reformların yaşanması uluslararası konjonktörü de doğal
olarak etkilemiştir. Türkiye de bu konjonktörün dışında kalamamış ve 1980’ler bo-
yunca dış politikasını ABD’nin dış politikasına yakın ancak kendi bölgesel çıkarları-
nı da gözeterek yürütmeye çalışmıştır. Bu dönemde Türkiye’nin iç ve dış siyasetine
dair birçok sorunun yaşanması ve yapılan dış politik hesapların tutmaması Soğuk
Savaş’ın bitimine, yani 1990’lı yıllara önemli sorunlar bırakmıştır.
Türkiye açısından Soğuk Savaş dönemi özellikle dış güvenlik endişelerini gi-
dermek ekseninde gelişmiştir. Bu kapsamda Batı Bloku içinde yer almanın önemli
olduğunu düşünen dış politika karar mekanizmaları Soğuk Savaş’ın bitimine ka-
dar NATO ve ABD desteğiyle bu endişeleri gidermeyi büyük ölçüde başarmış-
lardır. Öte yandan bu dönemde NATO’nun büyük düşmanı SSCB’nin önündeki
en önemli sınır ülkesi olan Türkiye’de ülke güvenliğinin ve ideolojik güvenliğin
öncelikli olması, Türkiye’de demokrasi ve özgürlüklerin geliştirilmesi önünde cid-
di bir engel işlevi görmüştür. Batı Bloku’nun bazı Avrupalı üyelerinin, özellikle
de AT’nin Türkiye’deki demokrasi açığı konusundaki eleştirel tavrı, Blok’un lider
ülkesi ABD tarafından daha az önemsenmiş ve bu da Türkiye’nin Batı Bloku için
son derece hassas ve önemli jeopolitik konumuyla gerekçelendirilmiştir. Avrupa
için daha demokratik bir Türkiye beklentisi ABD için daha güvenli ve Doğu Bloku
karşısında daha güçlü bir Türkiye beklentisi ile zaman zaman çatışmıştır.
Bu noktada değinilmesi gereken başka bir husus, Türkiye’nin Soğuk Savaş bo-
yunca aldığı ekonomik ve askerî yardımlardır. Özellikle 1980’lere kadar düzele-
meyen bir ekonomiye sahip olan Türkiye, ABD’den aldığı ekonomik ve askerî yar-
dımlar sayesinde ekonomisini ayakta tutmayı başarmış, diğer yandan NATO’ya
olan üyeliği ve aldığı askerî yardımlar dolayısıyla orduda ciddi teknik gelişmeler
sağlamıştır. Ancak bu durum aynı zamanda kaçınılmaz bir bağımlılık da yarat-
mıştır. 1974 Kıbrıs Müdahalesi sonrasında Türkiye’ye yöneltilen ambargo uygula-
ması, bağımlılığın sonuçlarını görmek bakımından önemli bir tecrübe olmuş ve
hatta Türkiye 20 Temmuz 1975’de NATO dışında kalan Ege Ordusunu (4. Ordu)
kurarak bu duruma önlem almaya çalışmıştır.
Soğuk Savaş boyunca Türkiye’nin Batı Bloku içinde yer alma nedenlerini ele alınız.
2
SOĞUK SAVAŞ SONRASI ULUSLARARASI ORTAMIN GENEL
HATLARI
1989 yılında Berlin Duvarı’nın yıkılması, inşa edilmesinden daha da önemli bir
sembolik anlam taşıyordu. 1961 yılında duvarın yapılmasıyla birlikte Berlin’in
Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılması yalnızca uluslararası sistemin iki kutuplulu-
ğunun sembolü olmamış, aynı zamanda dünyanın ideolojik olarak da iki kutuplu
bir hale dönüştüğünü de ortaya koymuştur. Üstelik duvar, aynı toplumun farklı
ideolojilerle nasıl ayrılabileceğini de göstermişti. Duvarın batısında yer alan Batı
Avrupa ülkeleri kapitalist ekonomiyi ve liberal demokrasiyi benimsemişken, do-
ğusundaki ülkeler (SSCB, Bulgaristan, Romanya, Polonya vs.) komünist bir eko-
nomi ve siyasal rejimi idealleştirmişlerdir. Ne var ki 1989 yılında duvarın doğu-
sundan batısına geçişlerin serbest bırakılması ve sonunda duvarın yıkılması tüm
dünyada kapitalist ekonomi ve liberal demokrasinin zaferi olarak görülmüştür.
F. Fukuyama ve pek çok Batılı düşünürün bu durumu Batı’nın bir zaferi olarak
nitelemeleri, Marksist tarihsel materyalizm kuramına atıfta bulunarak tarihin ko-
münist düşünürlerin öngördüğü yönde ilerlemediğini savunarak bir anlamda bu
kuramın çöktüğünü ilan etmeleri, “yeni dünya düzeni”nin hangi yönde gelişeceği-
nin ipuçlarını da vermekteydi.
Harita 1.2
Berlin Haritası, 1
Temmuz 1950.
Kaynak: http://
diplomacy.
state.gov/berlinwall/
www/archive/
IMG002.html
Gorbaçov’un SSCB’de iktidara geldiği 1985’te hem SSCB hem de öncülük et-
tiği Doğu Bloku ekonomik, siyasal ve askerî anlamda Batı ile rekabet edebilme
gücünden oldukça uzaklaşmış durumdaydı. Ekim 1985’te SSCB’nin ekonomik ve
sosyal yönden yeniden yapılanmasını ön gören “Perestroyka” programıyla para-
lel olarak Gorbaçov, halkın yönetimin politikalarına müdahil olma ve öğrenme
hakkını ifade eden “Glasnost” programını uygulamaya soktu. Her iki program
da SSCB için tarihî değişimler anlamına geliyordu. Gorbaçov’un aynı dönemde
Doğu Avrupa’da başlayan reform hareketine yaklaşımı da öncesindeki Sovyet li-
derlerinden çok daha farklı olmuştur. Örneğin Berlin Duvarı’nın yıkılmasını talep
edenlere Demokratik (Doğu) Almanya lideri Erich Honecker 19 Ocak 1989’da
“Elli veya yüzyıl sonra, duvar hep yerinde olacak” derken, Gorbaçov aynı yılın 7
Ekim günü değişimin artık engellenemeyeceğini “Çok geç kalanlar hayat tarafın-
dan cezalandırılırlar” sözleri ile ifade etmiştir. Gorbaçov liderliğindeki SSCB’nin
1987’den itibaren dış politika ve askerî stratejisinde de ciddi değişimler gerçekleş-
meye başlamıştı. Bu süreç Polonya, Macaristan, Romanya, Doğu Almanya başta
olmak üzere Doğu Avrupa’daki bütün rejimleri sarsmış, 1991 yılında da cumhu-
riyetler birliği olan SSCB dağılmıştır. SSCB’nin dağılması ABD’nin zaferi olarak
görülmüş ve birçok uluslararası ilişkiler uzmanı ABD’yi yeni “tek kutuplu dünya
düzeni”nin süper gücü ilan etmişlerdir.
Fotoğraf 1.2
Mihail Gorbaçov
Kaynak: http://
www.
misterdann.com/
portrait_hr.jpg
15.08.2012
Tıpkı II. Dünya Savaşı’nın sona ermesinden hemen sonra oluşan yeni ulusla-
rarası sistem gibi Soğuk Savaş’ın sona ermesi de dış siyaset alanında bir kırılma
noktası olmuş, bu durum yeni bir uluslararası sistemin doğuşunun başlangıcı ol-
muştur. Kimi uzmanlar bu sisteme ‘tek kutuplu dünya’ derken bazıları da tıpkı
1990 yılında ABD Başkanı Bush’un Körfez Krizi sırasında yaptığı gibi ‘yeni dünya
düzeni’ nitelemesini tercih etmişlerdir. Keza, her iki niteleme de aslında iki ku-
tuplu dünya düzeninin bitmesi ve yeni bir uluslararası sistemin ortaya çıkması
anlamına gelmektedir (Emeklier, 2010).
SSCB’nin parçalanması yalnızca ABD’nin liderlerliğini ilan eden bir süreç ol-
mamıştır. SSCB’nin dağılmasıyla yeni dünya düzeninde yerini alan Rusya Federas-
yonu, özellikle 1991-2000 yılları arasında ABD’nin uluslararası liderlik konumuna
herhangi bir yanıt verememiş, Soğuk Savaş boyunca etki alanında tuttuğu bölgede
gücünü büyük ölçüde yitirmiş, aynı zamanda kendi içinde önceleri önemli bir
istikrarsızlık, ardından da reform dönemi yaşamıştır. Kuşku yok ki Türk Dış Po-
litikasını da yakından ilgilendiren en önemli gelişme, SSCB’den ayrılarak bağım-
sızlıklarını ilan eden yeni Cumhuriyetlerin ortaya çıkması olmuştur. SSCB’den
ayrılarak bağımsız birer devlet hâline gelen ve Türkiye’nin etrafını saran bir dizi
ülkede ve bu ülkelerin bulundukları bölgede bir güç boşluğu oluşmasının taşıdığı
riskler de kısa zamanda kendini belli etmiştir. Başlangıçta son derece iyimser bir
havada Türkiye’nin bölgedeki liderliği üzerinden politikalar geliştirmeye çalışan
ABD başta olmak olmak üzere Batılı güçler, bölgede ciddi bir istikrarsızlığın ya-
ratabileceği önemli sorunları fark etmişlerdir. Hatta bu durum Rusya’nın bölgede
yeniden tutunması ve etkili olmasına bizzat ABD’nin katkı vermesini de gerekli
kılmıştır. Ortaya çıkan bazı sorunlar da NATO devreye sokularak, pro-aktif bir
dış politikayla ABD tarafından çözülmeye çalışılmış ve oluşan güç boşluğu bu
ülke tarafından doldurulmuştur (Emeklier, 2010).
Aslında ortaya çıkan bu sorunlar uluslararası sistem açısından yeni bir olu-
şumun da göstergesi olmuştur. Bu oluşum, II. Dünya Savaşı’ndan Soğuk Savaş’ın
bitimine kadar hiç olmadığı kadar önemli hâle gelen ‘bölgeler’ ve ‘bölgesel
sorunlar’dır. (Kut, 2010:5) Keza, iki kutuplu dünyanın sona ermesiyle birlikte
kalkan ideolojik örtü, bölgesel politikalar düzeyinde çıkara dayalı güç denge-
si anlayışını iyice belirginleştirmiştir. Bu durumun temel nedeni artık ideolojik
faktörlerin öneminin ciddi bir şekilde azalması ve jeopolik faktörlerin öne çıkma-
sıdır. Nitekim, 1990’lı yıllarla başlayan yeni süreçte sorunları ABD-SSCB rekabeti
gibi sistematik bir temel belirleyiciyle açıklamak mümkün olmamaya başlamıştır
(Sönmezoğlu, 2006: 468-69). Savaşın hemen ertesinde milliyetçi duyguların ye-
niden güçlenmeye başlaması, sınır anlaşmazlıklarının ortaya çıkması, sosyal ve
ekonomik sorunların yaşanması, özellikle Balkanlar ve Kafkasya’da Yugoslavya ve
SSCB’nin dağılmasıyla ortaya çıkan yeni ülkelerin devletleşme süreçlerini tamam-
layamamaları gibi birçok bölgesel sorun da göstermiştir ki Soğuk Savaş’tan kal-
ma ideolojik gerekçeler bu sorunları açıklayamaz olmuş, öte yandan Soğuk Savaş
ortamının dondurduğu bu sorunlar yeniden canlanmıştır (Baharçiçek, 2004:69).
1990’lı yıllar bir yandan bölgesel sorunlarla geçerken diğer yandan da bu so-
runlar uluslararası sistem açısından yeni tartışma alanları yaratmıştır. Bu alanların
başında da NATO’nun geleceği tartışması gelmiştir. NATO, esasında SSCB kar-
şısında ve üye ülkelerin ortak savunma ihtiyacını karşılamak amacıyla kurulmuş
bir örgüttü. Ne var ki SSCB’nin dağılmasının ardından NATO’nun kuruluş amacı
ortadan kalkmış ve bundan sonraki görevinin ne olacağı sorunsalı ortaya çıkmıştır.
Çünkü bazı kesimler için SSCB’nin dağılmasıyla birlikte NATO’nun asli görevi sona
ermiştir. Öte yandan NATO’nun hâlihazırda üye devletlerin güvenliği açısından
önemini koruduğu yönünde fikirler de ileri sürülmüştür. Keza, 1990’lar boyunca
NATO daha çok Doğu Avrupa’daki bölgesel çatışmalarla ilgilenmiştir. NATO’nun
geleceği konusundaki tartışmalar ise kısa bir süre sonra yerini NATO’nun yeniden
yapılanması, yeni konsepti ve genişleme stratejisi üzerinde yoğunlaşmıştır (Ak-
türk, 2012: 73-97). 1989’da 14 üyesi olan NATO ilk genişlemesini Doğu Almanya
ile birleşen yeni Almanya’yı içine alarak gerçekleştirmiştir. Ardından 1999, 2004 ve
2009 genişlemelerini gerçekleştiren NATO 28 üyeye ulaşmıştır.
Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistem açısından öne çıkan önemli süreçlerden
biri de Avrupa Birliği (AB)’nin ekonomik ve siyasi açıdan güçlenmesi ve uluslara-
rası bir aktör olarak daha aktif hâle gelmesidir. 1951 yılında Avrupa Kömür Çelik
Topluluğu (AKÇT) olarak başlatılan bütünleşme süreci 1957 Roma Anlaşması’yla
AET’nin oluşturulmasıyla devam etmiş, 1958’de Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu
(EURATOM) kurulmuş ve bu üç örgüt nihayet 1965 yılında Avrupa Toplulukları
(AT) adı altında birleştirilmiştir. Nitekim, Soğuk Savaş boyunca bir ekonomik iş
birliği örgütü olan bu yapı 1992 yılında Maastricht Anlaşması’yla yalnızca ekono-
mik değil aynı zamanda siyasi bir birlik olma yönünde ilk ciddi adımını atmış ve
Avrupa Birliği (AB) adını almıştır. Keza, AB’nin uluslararası ilişkiler konuların-
daki siyasi gücü ve bu anlamdaki bütünlüğü hâlâ tartışılır olsa da bu örgüt bütün
zamanların en başarılı uluslarüstü yapılanmasını gerçekleştirmiş, kendi bölgesin-
de barışı, refahı ve iş birliğini geliştirerek önemli bir aktör olmayı başarmıştır.
AB özellikle 1990 sonrasında bütün Doğu ve Orta Avrupa ülkelerinin içinde yer
almak istedikleri bir Birlik olarak da prestijini artırmış, derinleşmeye ve genişle-
meye devam etmiştir.
Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra Avrupa’da yaşanan en önemli kriz
Balkanlar’da Yugoslavya’nın parçalanması süreci olmuştur. Bu savaş hem
Avrupa’nın ne gibi potansiyel ve reel tehditler içinde olduğunu göstermesi ve yanı
başında soykırıma dönüşen bir insanlık dramına karşı ortak politika üretip üre-
temediğini anlamak bakımından hem de ABD’nin yeni rolünü, stratejisini ve gü-
cünü görmek bakımından son derece önemli bir test olmuştur. 1992 ile 1995 ara-
sında yaşanan ve ABD öncülüğündeki NATO güçlerinin müdahalesi ve ardından
yapılan Dayton Anlaşması ile sona eren Bosna Savaşı iki yüz binden fazla insanın
ölümüne neden olmuştur. Bu savaşın en çarpıcı sonucu ise Avrupalıların ortak
çıkar ve politika geliştirememeleri ve ABD’nin siyasi ve askerî mutlak üstünlüğü-
nün ortaya çıkmasıdır. Bu savaşın bir başka önemli sonucu da dünyanın tek süper
gücünün Müslüman Boşnakları korumak için harekete geçmesinin yarattığı he-
yecandır. Bu durum 11 Eylül 2001’e kadar İslam dünyasında “medeniyetler savaşı”
tezine karşı bir yaklaşım olarak önemli bir iyimserlik yaratmıştır.
İki kutuplu uluslararası sistemin, yani Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra
önemli kırılma noktalarından biri de 11 Eylül 2001’de ABD’de gerçekleştirilen terör
eylemleri olmuştur. ABD’nin New York kentindeki Dünya Ticaret Merkezi binala-
rına (İkiz Kuleler) ve Pentagon’a yapılan eş zamanlı saldırıların sembolik etkisi ger-
çekteki etkisinden oldukça büyük olmuş ve yeni dünya düzeninin tek kutbu sayılan
ABD’nin uluslararası prestiji zarar görmüştür. Keza, dünya uluslararası siyasetinde
bir aktör olmasından bu yana bütün savaş ve çatışmaları kendi topraklarından uzak
tutmayı başarmış bu ülke ilk defa böylesi bir saldırıya maruz kalmış ve bu durum
ülkenin gücünün sorgulanmasına yol açmıştır. Bu saldırıların ardından ABD’deki
Neo-Con (yeni muhafazakar) ideoloji etkisindeki G.W. Bush yönetiminin, başta
ABD olmak üzere “özgür dünyayı korumak” ve “terörle mücadele” gerekçesi ile
önce 11 Eylül eylemlerini gerçekleştirdiği iddia edilen El-Kaide örgütünün barın-
dığı ve destek aldığı Afganistan’a (7 Ekim 2001), ardından da Irak’a (20 Mart 2003)
yönelik askerî müdahaleleri, Soğuk Savaş sonrasındaki askerî ve siyasi stratejileri
de derinden etkilemiştir. ABD’nin İngiltere ile birlikte başlattığı Afganistan müda-
halesinde NATO da aktif olarak yer almıştır. BM’in de onay verdiği bu müdaha-
le, NATO’nun yeni yapılanması ve hedefleri bakımından da önem taşımaktaydı.
Ancak gerek Afganistan, gerekse de Irak müdahalelerinin dinî bir ayrışmayı da
gündeme getirmesi, yeni savunma stratejileri bakımından ciddi bir dönüşüme de
işaret etmektedir. ABD’nin adeta İslam coğrafyası ile çatışma hâli üzerine kurulu
jeopolitikası, özellikle Irak ve Afganistan’da girdiği savaşlar sonucunda zayıflamış,
aynı dönemde Rusya, Çin, Hindistan ve AB gibi diğer aktörlerin sistemde güçlü
konumda olmaları, ABD’nin görece zayıflığının neticesinde bu ülkelerin yeni ra-
kipler olarak uluslararası siyasete katılmalarını sağlamıştır (Emeklier, 2010). So-
ğuk Savaş’ın sonuna doğru yazdığı “Medeniyetler Çatışması” makalesi ile büyük
bir tartışma yaratan S. Huntington’ın ortaya attığı medeniyetler çatışması tezi, 11
Eylül sonrasında daha ciddi anlamda ele alınmaya başlanmıştır. Huntington’a göre
bundan sonra yeni dünya düzenini belirleyecek olan olgu Doğu ve Batı medeni-
yetleri arasındaki çatışma olacaktır. Bu iki medeniyet tarihsel olarak her zaman
birbirlerinin ‘öteki’si olmuşlardır. Küreselleşmeyle birlikte ortaya çıkan yeni dü-
zen bu iki medeniyeti eskisinden çok daha fazla karşı karşıya getirmektedir. Keza,
ABD’nin Afganistan ve Irak’ta savaşa girmesinden sonra Huntington’un tezine
paralel olarak birçok politikacı, yeni dünya düzenin bu çatışmanın sonucunda
şekilleneceğine büyük ölçüde inanmıştır.
Soğuk Savaş sonrası ortaya çıkan tartışmalarda küreselleşme olgusunun da
Ulus devlet: 19. yy. ve ciddi anlamda dünya siyasi literatürüne girdiğini görmekteyiz. Küreselleşme tar-
20. yy.ın başlarında ortaya
çıkan devlet biçimlerinden tışmaları ulus devletin geleceğini de ciddi bir biçimde gündeme taşımıştır. Özel-
biri ve günümüzde en likle 2000’li yıllarla birlikte bilgi teknolojilerindeki hızlı gelişme, buna ilaveten AB
yaygın olanıdır. Orta Çağ
Avrupa’sında feodalitenin gibi bölgesel örgütlerin güçlenmesi ve uluslararası kurumların dünya siyasetinde,
çökmeye başlamasıyla birlikte uluslararası şirketlerin ise dünya piyasalarında daha etkin hâle gelmeleri bu tar-
ticaret burjuvazisini yanına
alarak kralların merkezi tışmayı daha da şiddetlendirmiştir. Ulus devlet gibi egemenlik alanı konusunda
güçlerini arttırmasıyla birlikte oldukça katı olan bir yapının bu faktörler karşısında zayıflamaya başlaması bir
ortaya çıkmaya başlayan yandan ulus devletin ömrünü doldurmak üzere olduğu düşüncesini desteklerken
ve Fransız Devrimi sonrası
çokuluslu imparatorlukların diğer yandan bu yapının ömrünü doldurmak bir yana şekil değiştirerek gücünü
parçalanarak birçok ulusal korumaya devam edeceği inancını doğurmuştur. Bir önemli gerçek de şudur ki,
devletin ortaya çıkmasıyla
şeklini ve anlamını kazanan 1980’lerde tartışılmaya başlanan küreselleşme olgusu ulus devletin yapısında cid-
devlet türüdür. di değişiklikler olmasını sağlamıştır.
Bu dönemde yaşanan önemli bir başka olgu ise özellikle kıta Avrupası’nda yo-
ğunlaşan göç hareketliliği ve buna bağlı kimlik tartışmalarıdır. Bu anlamda ciddi
göç politikası değişikliklerine giden bu ülkeler için göç birer iç ve dış politika
konusu haline gelmiştir.
Uluslarararası sistem açısından Soğuk Savaş sonrası genel ortamı özetlemek
gerekirse öncelikle belirtilmesi gereken nokta Soğuk Savaş’tan ABD’nin tek süper
güç olarak çıktığı ve uluslararası sistemin en güçlü aktörü hâline geldiğidir. Bu du-
rum ABD açısından askerî bir zafer olmanın yanında ekonomik, sosyal ve siyasal
bir zafer de olmuştur (Baharçiçek, 2004: 67). Ne var ki özellikle 11 Eylül saldırıları
sonrası ortaya çıkan yeni düzen ABD’nin tek süper güç olma konumunun ve 21.
yy sisteminin sorgulanmasına yol açmıştır (Emeklier, 2010).
Soğuk Savaş’ın sona ermesi iki kutuplu dünya düzeninin sona ermesi anlamı-
na gelmiş, uluslararası sistemde yeni bir güç dağılımı ve yapılanmasının ortaya
çıkmasına yol açmıştır. (Baharçiçek, 2004:68) Bu aynı zamanda Doğu-Batı cephe-
leşmesinin bitmesini ifade etse de medeniyetler çatışması tezi etrafında yeni bir
cepheleşmenin ortaya çıktığı iddia edilmiş, nitekim ABD tarafından Orta Doğu
ve İslam coğrafyasının yeni çatışma alanı olarak belirlenmesi bu tezi destekler
nitelikte olmuştur. Bazı tezler dünyanın tek kutuplu hâle geldiğinden söz ederken,
diğerleri çok kutupluluktan söz etmektedir. Daha da önemlisi bu dönemde artık
klasik uluslararası aktörlerin dışında başka uluslararası aktörlerin de varlığı kabul
görmeye başlamıştır.
İki kutuplu dünya düzenin sona ermesi uluslararası sistemde belli bir yumuşama
yaratmış, ideolojik temele dayalı cepheleşme yerini bir nebze güven ve iş birliğine bı-
rakmış olsa da bu durum bazı yeni ve önemli sorunların ortaya çıkmasına da neden
olmuştur (Baharçiçek, 2004:68). Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle başlayan bölgesel sınır
çatışmaları bu duruma verilebilecek örnekler arasındadır. Keza Sönmezoğlu’na göre
etnik temele dayalı fedaratif yönetim biçimlerinde dağılma ve bu anlamda ciddi kriz-
lerin belirginleşmesi Soğuk Savaş’tan miras kalan sonuçlardandır. Balkanlar’daki geliş-
meler ise bu krizlerin en belirgin olanlarındandır (Sönmezoğlu, 2004:985).
Soğuk Savaş sonrası dönemde Rusya Federasyonu ile Batı dünyasının iliş-
kisi eski “SSCB’yi çevreleme politikası” olmaktan çıkıp yerini, daha çok Rusya
Federasyonu’nu kontrol etme ve aynı zamanda bu ülke ile kontrollü iş birliği yapıl-
ması sürecine bırakmıştır (Türkeş, 2004:388). Öte yandan Rusya Federasyonu’nun
etki alanının daraldığı ve daha çok Avrasya’ya konsantre olduğu söylenebilir.
Almanya ve Japonya bir yandan ekonomik ve siyasal anlamda oldukça hızlı bir
şekilde gelişirlerken bir yandan da yeni bölgesel merkezler olmayı başarmışlar-
dır. Öte yandan AB’nin hızlı ve önemli bir şekilde gelişimi zaman zaman ABD
ve Japonya’yı özellikle ekonomik anlamda rahatsız etmiştir. ABD bu anlamda bir
yandan İngiltere’yle iş birliğine girişmiş, diğer yandan da Rusya Federasyonu ile
yardımlaşarak AB’yi dengelemeye çalışmıştır. Özellikle Batı Avrupa tarafından
Doğu Avrupa ülkeleri nezninde Rusya Federasyonu’nun istikrarı sağlayabilecek
tek ülke olarak görülmesi bu ülkenin Batı tarafından önemsenmesi anlamına gel-
miş, ayrıca ideolojik tehditin ortadan kalkması da bu ülkeler tarafından Rusya
Federasyonu’ndan çekinilmesini önlemiştir.
Soğuk Savaş sonrası oluşan yeni dünya düzenini tanımlayınız.

3
SOĞUK SAVAŞ SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASININ GENEL
HATLARI
Soğuk Savaş boyunca Türk Dış Politikası genel itibarıyla Batı Bloku’na eklemle-
nerek şekillenmiş, Türkiye bu anlamda hem bir blok siyaseti hem de güvenliğe
yönelik bir dış politika yürütmeye çalışmıştır. SSCB’nin dağılması ve iki kutuplu
dünyanın ortadan kalkmasıyla birlikte Türkiye’nin siyasetinde Batı Bloku içinde
yer alma kararlılığı devam etse de ABD eksenli dış politika ile Avrupa (AB) ek-
senli politikalar konusunda farklı dönemlerde farklı yoğunluklu tercihler dikkat
çekmiştir. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte Türkiye’nin dış politika gündemi
çeşitlenerek yeni sahalara yayılsa da Türkiye NATO’ya sadık bir üye olarak kalmış
ve AB’ye tam üyelik konusundaki istekliliğini devam ettirmiştir. (Hale, 2003:202)
Soğuk Savaş sonrasında Türk Dış Politikasındaki değişime yönelik en fazla üze-
rinde durulan husus Türkiye’nin yeni jeopolitik konumu olmuştur. Kuşku yok ki,
Türkiye’nin Soğuk Savaş koşullarındaki jeopolitik önemi Batı ittifakı için uzunca süre
sadece Varşova Paktı ile yapılan mücadele çerçevesinde ele alınmıştır. Ancak 1970’li
yılların sonlarından itibaren SSCB’nin Afganistan işgali ve İran’da yaşanan “İslam
Devrimi’, Türkiye’nin jeopolitik önemini daha da artırmıştır. Bu durum hem Batının
Türkiye politikasının temel eksenini oluşturuyordu hem de Türkiye’nin dış politikası-
na yön verenlerin bu gerçeklikten hareket etmelerine zemin oluşturuyordu.
SSCB’nin ve Doğu Bloku’nun çökmesi ile Türkiye’nin dış politikasının belki de
en önemli unsuru olan jeostratejik konumu ve önemi de yeniden tartışılmaya baş-
landı. Bazı görüşlere göre Türkiye’nin artık Batı dünyası için eskisi kadar önemi
ve değeri kalmamış, bazı görüşlere göre ise yeni dünya düzeni oluşurken özellikle
İslam dünyası ve eski SSCB coğrafyasındaki gelişmeler bakımından Türkiye çok
daha önemli, vazgeçilmez bir stratejik öneme sahip olmuştu. ABD ve Batı Avrupa
nezninde SSCB’ye karşı olan mücadelede stratejik önemi dolayısıyla ihtiyaç duyu-
lan Türkiye, Soğuk Savaş sonrası Orta Doğu’da oluşmakta olan yeni dengeler çer-
çevesinde yeniden ilgi odağı olmaya başlamıştır. Bu kapsamda Türkiye’nin ulus-
lararası sistemdeki prestiji stratejik öneminden çok İslam ülkeleri açısından Batı
demokrasisinin uygulayıcı modelinden kaynaklanmıştır (Sönmezoğlu, 2006:480)
Keza, ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı Richard Holbrook bu durumu “eskiden
Almanya’nın oluşturduğu Avrupa sınır çizgisini şimdi Türkiye’nin oluşturduğunu”
belirterek Türkiye’yi ABD’nin “yeni Avrupa cephesi” olarak tanımlamıştır. (Akta-
ran Hale, 2003:205)
80’li yılların sonunda, 90’lı yılların başında özellikle Amerikalı stratejistler için
yeni dönemin en çok üzerinde durulan konularından birisi Türkiye olmuştur. Yeni
güvenlik konseptini belirleme arayışı çerçevesinde NATO’nun geleceği tartışma-
larında da örgütün kendine belirlediği yeni tehdit alanlarında Türkiye’nin öne-
minin eskisine göre değişmiş olsa da devam ettiği ortaya konulmuştur. Özellikle
Türkiye’nin çevresini saran Balkanlar, Orta Doğu ve Kafkasya gibi bölgelerde ortaya
çıkan sorunlar hem NATO’yu hem de Türkiye’yi ilgilendirir hâle gelmiştir. Örneğin
Irak ve Körfez bölgesindeki gelişmelerde, Ermeni-Azeri çatışmasında, Suriye ile ya-
şanan sorunlarda, Kıbrıs ve Balkanlar’daki sorunlarda Türkiye doğal olarak önemli
roller oynamış, yeni döneme uygun politikalar belirlemeye çalışmıştır. Keza Hale’e
göre (2003:202) Soğuk Savaş’ın sona ermesi Türkiye’nin çevresini 1918-23 ve 1945
yıllarında olduğu kadar değiştirmiş; Türkiye artık gerek askerî gerekse ekonomik
açıdan kendisinden zayıf devletlerle çevrili bir ülke hâline gelmiştir.
1991’de Roma’da düzenlenen ve yeni stratejinin belirlendiği NATO zirvesinde
ittifakın mevcut şartlarda bir saldırıyla karşı karşıya olmadığı ve bundan böyle
Orta Avrupa, eski SSCB, Orta Doğu ve Güney Akdeniz bölgelerinde meydana
gelen istikrarsızlıklarla ilgilenmesi gerektiği kararı alınmıştır. Artık temel tehdi-
tin Varşova Paktı’ndan gelecek bir saldırı değil, “istikrarsızlık” olarak belirlenme-
si son derece önemli ve niteliksel bir değişim olmuştur. Bu hedef çerçevesinde
Türkiye’nin örgüt içindeki rolü, Batı’nın özellikle “bölge dışında kalan” görevle-
rinde daha da önemli olmaya başlamıştır (Hale, 2003:204).
Soğuk Savaş’ın sona ermesi Türkiye açısından ‘komünist tehlike’nin ortadan
kalması anlamına gelmiş olsa da diğer yandan Türkiye açısından güvenlik soru-
nu haline gelmiş olan SSCB ve Yunanistan’ın yerine yeni güvenlik sorunu terör
ve ayrılıkçılık olmuştur (Sönmezoğlu, 2006:479-80). Bu çerçevede dışarıdan ge-
lebilecek güvenlik tehdidi, terör örgütüne verilen destek doğrultusunda Irak ve
Suriye olarak görülmüştür. Nitekim 1980-88 arasındaki İran-Irak Savaşı sırasında
Kuzey Irak’ta oluşan iktidar boşluğu dolayısıyla PKK’nın buraya yerleşmesi söz
konusu olmuştur (Oran, 2010:15). Bu durum bir dizi bölgesel ve yurt içi güvenlik
tehditinin varlığı anlamına gelmiş ve Türkiye’nin yüksek savunma halinin devam
ettirmesi gereğini düşündürmüştür (Hale, 2003:206).
Türkiye güvenlik endişelerini bir anlamda Batı içinde yer alarak gidermeye çalı-
şırken, aslında bir yandan da Batı içinde yer alıp Batılı bir ülke olarak tanımlanmanın
hem tarihsel hem de ideolojik olarak önemli olması, ülkenin Soğuk Savaş sonrasın-
da, özellikle de 1993 sonrasında, AB ile bütünleşme sürecine daha da önem verme-
sine yol açmıştır. Ne var ki Soğuk Savaş boyunca Türkiye’nin Batı’ya yakın durma-
sı durumu, savaş sonrasında önemini yitirmeye başlamıştır (Baharçiçek, 2004:70).
Türkiye’nin AB politikası da Avrupa’da karmaşık bir durum ortaya çıkarmıştır. AB
için Türkiye’nin üyeliği yeni gelişmeler karşısında neredeyse bütünüyle arka plana itil-
miş, hatta zaman zaman üyelik konusunun muhafazakar politikacılarca açık biçimde
reddedilmesine sıkça rastlanırken Türkiye’nin Batı’dan dışlanmasının, Batı’nın

Orta Doğu politikasına Türk elitinden destek almasını zorlaştıracağından hare-
ketle de bazı ara formüller geliştirilmeye çalışılmıştır. Buna ilaveten, asıl büyük
sorunların Türkiye’nin karşı karşıya kaldığı terörle mücadele durumundan kay-
naklandığı gözlenmiştir. Bu dönemde Türkiye’de bir başka sorun alanı da “siya-
sal İslam” olarak belirlenmiş, bununla mücadele amacıyla da terörle mücadeleye
benzer bir biçimde yapılan düzenleme ve uygulamalar sıkça demokrasi ve insan
hakları alanında tartışmalara neden olmuştur. Bu yıllarda bütün dünyada özgür-
leşme ve demokratikleşme akımları gelişirken, Türkiye’deki iç tehdit algısından
kaynaklanan paradoksal gelişim, hem başta AB olmak üzere Batı’dan ciddi eleşti-
riler almasında hem de Türkiye’nin daha da içine kapanmasında etkili olmuştur.
“Ayrılıkçı terör ve siyasal İslam ile mücadele” hedef ve yöntemleri, yeni dönemde
Türkiye’nin özellikle Türki Cumhuriyetler ve İslam Dünyası bakımından dile geti-
rilen “model ülke” imajının da tartışılmasına neden olmuş, bu durum ülkenin dış
politikasına da yansımıştır. Öte yandan AB’nin Türkiye’yi genişleme programının
içine alıp almayacağı sorunu, bu örgüt ile Türkiye’nin ilişkilerinde sorunların or-
taya çıkmasına neden olmuştur (Hale, 2003:214-231).
Soğuk Savaş sonrası Türkiye ve Avrupa’nın durumuna dair Cem Karadeli’nin (2003) derledi-
ği Soğuk Savaş Sonrası Avrupa ve Türkiye, İstanbul: Ayraç Yayınları adlı esere bakabilirsiniz.
Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrasında ABD ile ilişkileri, yakın bölgelerde ABD’nin
operasyonları ve varlığı ile Türk iç politikasındaki tercihlerin etkisi altında geliş-
miştir. Irak’ın Kuveyt’i işgal etmesi ile başlayan süreçte, dönemin Cumhurbaşkanı
Turgut Özal’ın da önemli etkisi ile hızla Irak’a karşı ABD ile iş birliği içinde hareket
edilmesi öngörülmüş ve Türkiye’nin bu davranışı, yeni oluşan ilişkiler sisteminde
ABD’den büyük bir takdir almıştır. Aynı dönemde SSCB’nin dağılması sonrasında
bağımsızlıklarını ilan eden Türki Cumhuriyetlere yönelik politikalarda da ABD’nin
Türkiye’ye yönelik açık desteği ve hatta teşviki dikkat çekicidir. AB ile özellikle 1980
sonrasında sürekli olarak krizler yaşayan, Berlin Duvarı yıkılınca AB’ye yakınlaşa-
cağına AB tarafından daha da ötelenen Türkiye’nin tarihin sunduğu “bölgesel güç”
olma imkânını gerçekleştirmek ve ABD ile iş birliği yapmak şeklindeki tercihi son
derece anlaşılır bir durumdur. Bu politika 1993’e kadar yoğun olarak gündemde
kalmış, Balkanlar’da yaşanan krizle başka bir boyuta da taşınmış, ancak hem AB
içindeki yeni gelişmeler hem de ABD’nin Orta Asya ve Kaflardaki “Russia First”
(Önce Rusya) politikası ile Türkiye’ye verdiği desteği azaltması ile AB eksenli bir dış
politika tercihi yeniden gündeme oturmuştur. ABD Türkiye ile olan iş birliğini çok
önemsese ve Türkiye’nin bölgesinde “model” yapısını sıkça dile getirse de, istikrar-
sızlaşan ve prestiji sarsılan bir Rusya’nın orta ve uzun vadede daha büyük sorunları
gündeme getirme potansiyelinden hareketle başta Çeçen sorunu ve Türkiye’ye ver-
diği açık destek olmak üzere, politikalarında önemli bir değişime gitmiştir. Daha da
önemlisi Türkiye’nin neredeyse birinci önceliği olan terörle mücadele konusunda da
Türkiye ABD’den istediği desteği alamamış, hatta Irak’ta ortaya çıkan iktidar boşlu-
ğunun terör örgütünü güçlendirdiği, hareket alanını genişlettiği endişesi ile ABD’yi
eleştirmiştir. ABD’nin PKK’nın ortadan kaldırılmasına destek vermek bir yana, ona
bölgede konuşlandırdığı “Çekiç Güç” aracılığı ile lojistik destek sağladığına dair
iddialar ilişkileri daha da zora sokmuş, Türkiye’de ABD’ye yönelik önemli bir gü-
vensizlik ortaya çıkmıştır. Bütün bu gelişmeler, Türkiye’nin ABD ile ilişkilerinin he-
yecanını yitirmesine neden olsa da devam etmesine ve daha da karmaşıklaşmasına
neden olmuş; Türkiye’nin yeniden AB’ye ilgi duymasında da önemli rol oynamıştır.
Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile birlikte doğal olarak ABD’nin de dünya çapındaki
askerî yükümlülüklerinde değişimler meydana gelmiştir. Bu durum ABD’den en faz-
la askerî yardım alan ülkeler arasında olan Türkiye’nin aldığı yardımların önemli öl-
çüde azaltılmasına da yol açmış, ancak ABD’nin Orta Doğu politikasında Türkiye’ye
önemli ölçüde ihtiyaç duyması iki ülke arasındaki ilişkilerin yakın ve yoğun olarak
devam ettirilmesini gerektirmiştir. 1990 yılında başlayan Körfez Savaşı’yla birlikte
Türkiye’de Körfez’e asker gönderilip gönderilmeyeceği, Türkiye’nin Irak sınırında
ikinci bir cephenin açılıp açılmayacağı ve İncirlik Hava Üssü’nün kullanılıp kul-
lanılmayacağı tartışmaları başlamıştır. Bu dönem Türk Dış Politikasında oldukça
etkin olan Cumhurbaşkanı Turgut Özal Körfez’de ABD’yi desteklemenin Türkiye
açısından oldukça gerekli, hatta zorunlu bir durum olduğu kanaatine ulaşmış, hatta
bunun Türkiye’ye ciddi avantajlar da sağlayacağına inanmıştır. Yeni dönemin Türk
dış politikasına şekil verenler, gelişmeleri Türkiye için büyük bir şans olarak gör-
müşler ve bir taraftan Türkiye’nin ne kadar önemli bir potansiyeli olduğunu ortaya
koymaya çalışırken, öte taraftan Sovyet tehditi bitmiş olsa da Türkiye’nin bölgesinde
oynayacağı rolün Batı için öneminden hareketle ittifakı daha da güçlendirmenin
yollarını aramışlardır. Bu dönemde Batılı stratejistler için de benzer bir algı söz ko-
nusudur ve Türkiye’nin jeostratejik öneminin Batı çıkarları için daha da arttığından
hareketle Türkiye’nin bölgesel gücünün artırılmasını destekleyen bir tavır ortaya
koymuşlardır. Ancak Özal’ın öncülük ettiği yeni dış politik açılım, Bağdat Paktı’nın
bozulmasından sonra Türkiye’nin ilk defa Orta Doğu’ya karışmama politikasından
vazgeçtiği anlamına gelmiştir (Hale, 2003:232-237). Türkiye, bölgenin en önemli
aktörü olarak, Soğuk Savaş sonrasında Orta Doğu’daki krizlere yönlendirici bir po-
zisyonda sürekli müdahil olmayı tercih etmiştir.
Soğuk Savaş’ın sona ermesi Türkiye’yi etrafındaki bir dizi ülkenin sorunlarıyla
da karşı karşıya bırakmıştır. Irak ve Suriye ile özellikle terörle mücadele kapsa-
mında sorunlar yaşayan Türkiye’nin Yunanistan’la da Kıbrıs ve Ege sorunlarında
uzlaşması mümkün olmamıştır. Bu dönemde önemli bir başka endişe ise Avrupa
yolunun kapanması konusunda yaşanmıştır (Oran, 2010:14). Öte yandan Kafkas-
ya Bölgesi’nde ortaya çıkan yeni sorunlar bir yana, Türkiye’nin kendiliğinden de
bu bölgeye ilgisi artmıştır. Oran’ın (TY:354) da vurguladığı üzere, başta İran etki-
sinin bu bölgeye yayılmasını istemeyen ABD’nin teşviki, Türkiye’nin SSCB sonrası
bu bölgede bir boşluk oluştuğuna inanarak heveslenmesi ve buradaki Türki Cum-
huriyetlerin bu yöndeki talepleri Türkiye’yi “bölgesel bir aktör” olma yönünde teş-
vik etmiştir. Türkiye’nin zaten halihazırda tarihsel ve ideolojik olarak bu bölgeye
ilgisi varken bir yandan da AB ile yaşadığı sorunlar dolayısıyla bu ülkelerin deste-
ğini alarak güçlenmek istemesi de bu duruma etki eden faktörlerdendir.
Soğuk Savaş’ın bitiminden hemen sonraki dönemde Türkiye’nin Orta Doğu, Kaf-
kasya ve Balkanlar’ın çevrelediği bölgedeki genel durumu şöyle özetlenebilir: Soğuk
Savaş sonrası bu bölgedeki dengelerin alt üst olması bir yandan Türkiye’nin bölge-
deki ağırlığını arttırırken diğer yandan Batı açısından ülkenin öneminin zayıflaması
anlamına gelmiştir (Oran, TY:359). Ne var ki burada Batı derken ABD ve Avrupa’yı
birbirinden ayırmak gerekmektedir. Türkiye ABD için daha da önemli bir stratejik
partner hâline gelirken, AB için bu önem anlaşılır bir biçimde azalmıştır. Siyasi ba-
kımdan ise Türkiye 1990-1993 arasında AB’den nispeten uzak ve yoğun olarak ABD
merkezli yürüttüğü dış politikasında, ABD’nin yeni Rusya politikasının verdiği rahat-
sızlık, Irak’taki terör örgütünden dolayı yaşanan hayal kırıklığı, Turgut Özal’ın vefatı
sonrasındaki siyasal değişim ve AB’nin yeni oluşumu vesilesi ile revizyona gitmek du-
rumunda kalmıştır. 1993 sonrasında Gümrük Birliği hedefine kilitlenen Türkiye için
AB yeniden dış politikanın en önemli hedeflerinden birisine dönüşmüştür.
1993-1996 arasındaki dönemi AB politikaları ve özellikle de 1970’te Ankara

Anlaşması’yla bağlantılı olarak imzalanan Katma Protokol’de belirlendiği şekli ile
1995’te Gümrük Birliği’nin gerçekleşmesi şeklinde belirleyen Türkiye o dönem-
de ülkedeki terör, siyasal İslam konusundaki tartışmalar, sivil-asker ilişkilerin-
deki gerilimden büyük ölçüde etkilenmiştir. Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin
bir anda AB’ye üye olmak için sıraya girmeleri ve AB’nin Kopenhag Kriterleri
ile yeni esaslar belirlemesi ile Türkiye’nin 1959’dan bu yana yürüttüğü ilişkilerin
neredeyse hiçbir kıymeti kalmamış, her şeye en başından başlanmıştır. AB’nin Al-
man Şansölye H. Kohl liderliğindeki yeni politikasının daha kültürel, dinsel, tarihî
referansları tercih etmesi ve Türkiye’nin açık bir biçimde AB üyeliği konusunda
dışlanması Türk Dış Politikasına da yansımış, Gümrük Birliği’ne rağmen ilişkiler
daha da çatışmalı bir hal almış, Türkiye’nin AB üyeliği konusu Avrupa toplumla-
rının sıkça tartıştığı konulardan birisi hâline dönüşmüştür. Gümrük Birliği’nin
gerçekleştiği dönemde Kıbrıs Rum Yönetimi’nin adanın tamamını temsil edecek
şekilde AB’ye üye olmasının yolunun açılması, hem Yunanistan hem de AB ile
ilişkileri çok daha sancılı bir duruma getirmiş, 1996 başında yaşanan Kardak Krizi
ile Türkiye-Yunanistan ilişkileri savaşın eşiğine gelmiştir.
1997’de AB Komisyonu’nun AB’nin geleceğini, özellikle de genişleme strateji-
sini ortaya koyduğu Agenda (Gündem) 2000 raporu ve devamında 12 Aralık 1997
Lüksemburg AB Konseyi’nde Türkiye’nin genişleme stratejisi dışında bırakılması,
aynı anda Kıbrıs, Romanya, Bulgaristan’ın bu genişleme sürecine dahil edilmeleri
ciddi bir krize dönüşmüş ve Türkiye AB ile siyasi ilişkileri dondurmuştur.
1990’lı yılların son çeyreğinde terör örgütü liderinin Yunanistan’ın Kenya Bü-
yükelçiliğinden çıkışta ele geçirilmesi ve Yunanistan’ın çok zor durumda kalması,
Almanya’da H. Kohl’ün seçimi kaybetmesi ile Türkiye’nin üyeliğine prensip olarak
karşı olmayan hatta teşvik eden Sosyal Demokrat-Yeşil iktidarın başa geçmesi ile
AB içindeki havanın değişmesi, ABD’de Clinton yönetiminin Türkiye’ye verdiği
açık destek, Türkiye ve Yunanistan’da yaşanan depremlerle ortaya çıkan deprem
diplomasisi ve Helsinki Zirvesi ile ortaya çıkan “adaylık” süreci, Türk dış politika-
sının yeniden AB zeminine oturmasına neden olmuştur.
2000’den sonraki dönem Türkiye’nin mali kriz ve AB yolunda siyasi reform dö-
nemi olmuştur. 2001 mali krizi ülkeyi sarsarken, aynı dönemde ABD’dekki 11 Eylül
saldırıları, Türk dış politikasının dinamiklerini yakından etkilemiştir. 2002 yılında
Türkiye’de AK Parti’nin iktidara gelmesi ile AB ve ABD ile yakın ilişkilere devam edil-
miş ve zamanla dış politikada daha aktif ve çeşitlendirilmiş bir stratejiye geçilmiştir.
2002-2005 arasındaki yoğun reform süreci sonrasında önce 2004’te AB Ko-
misyonu tarafından Türkiye’nin Kopenhag Kriterlerini yerine getirdiği ilan edil-
miş, ardından da 3 Ekim 2005’de üyelik müzakerelerine başlanmıştır. Müzakere
sürecinin çok kısa zamanda tıkanması ile AB eksenli politikalarda da değişimler
yaşanmış, “Komşularla Sıfır Sorun” adı verilen yeni dış politika söylemi, özellikle
“Arap Baharı” adı verilen döneme kadar son derece etkili olmuştur.
Türk dış politikasının Soğuk Savaş sonrasında bölgesel barış ve istikrar, Batı
ittifakının içinde olmakla birlikte dış politikada çeşitlilik, sadece barıştan yarar-
lanan değil, barış üreten bir misyon ve mümkün olduğunca uluslararası kurum-
larda temsil edilen, hedefini 2023’te dünyanın en güçlü ilk on ekonomisi olarak
belirleyen yeni bir zemine oturduğu söylenebilir.
Soğuk Savaş sonrası ABD ve Batılı ülkeler açısından Türkiye’nin uluslararası sistem-
deki konumu ve önemini ele alınız. 4
Özet
Soğuk Savaş dönemini açıklamak pek sorun yaşamamışlardır. İki kutuplu dünya
1 II. Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan yeni ulus- düzeninin sona ermesiyle birlikte ortaya çıkan
lararası ortam iki kutuplu bir sistem yaratmış ve uluslararası sistem 11 Eylül saldırıları sonrası
ABD ile SSCB etrafında Doğu ve Batı olarak iki sorgulanmaya başlanmış, keza bu dönem AB, Ja-
blokun ortaya çıkmasına neden olmuştur. Yakla- ponya, Çin gibi bölgesel aktörlerin önemli ölçü-
şık 45 yıl boyunca dünya siyasetini belirleyecek de güçlenmesi ve küreselleşmeyle birlikte ortaya
bu düzende yalnızca askerî ve siyasi rekabet söz çıkan yeni olguların etkisiyle yeni bir uluslarara-
konusu olmamış, ekonomik ve ideolojik müca- sı düzenin ortaya çıkmaya başladığı tartışmala-
dele de belirleyici rol oynamıştır. Soğuk Savaş rını yoğunlaştırmıştır.
boyunca her iki blok da birbirlerine karşı ataklar
geliştirmiş ve iki blok açısından da sürekli bir Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrasındaki uluslarara-
üstünlük durumu söz konusu olmamıştır. Ne 3 sı durumunu açıklamak
var ki 1980’lere doğru ABD öncülüğündeki Batı
Soğuk Savaş’ın sona ermesi her ülke gibi
Bloku ekonomik, siyasi ve askerî bir üstünlük Türkiye’yi de etkileyen önemli bir olaydır. Tür-
sağlayarak Doğu Bloku’nun dağılmasına neden kiye iki kutuplu sistemin sona ermesiyle birlikte
olmuş, 1991 yılında SSCB dağılmış ve uluslara- blok siyasetini bırakmış olsa da oluşan yeni dış
rası konjonktürde bu durum ideolojik bir galibi- politik konjonktürde gerek ABD gerekse Batı
yet olarak da algılanmıştır. Soğuk Savaş boyun- Avrupa için stratejik önemi devam eden bir ülke
ca Türkiye Batı Bloku içinde yer almış ve blok olmaya devam etmiştir. Yeni düzende özellikle
siyasetine eklemli bir şekilde dış politika geliş- Orta Doğu açısından ele alınan Türkiye yeni bir
tirmeyi hem bir zorunluluk hem de bir tercih uluslararası rol üstlenmek durumunda kalmış,
olarak devam ettirmiştir. Bu durum bir yandan aslında bu durum da Türkiye’nin tarihsel dış po-
Türkiye’nin dış güvenlik kaygılarının giderilme- litika tercihi açısından bir süreklilik hâli yarat-
sine yardımcı olurken diğer yandan da aldığı mıştır. Öte yandan, Soğuk Savaş düzeninin or-
gerek askerî gerekse ekonomik yardımlarla bir- tadan kalkması Türkiye’yi etrafındaki ülkelerde
likte Türkiye’yi önemli bir stratejik unsur hâline meydana gelen bir dizi sorunla da karşı karşıya
getirmiştir. getirmiştir. Bu sorunların bir kısmı hâlihazırda
çözüme ulaşmışken bazıları hâlen devam et-
Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistemin nasıl mektedir. Öte yandan 2000’li yıllarla birlikte
2 şekillendiğini ifade etmek Türkiye, bölgesine ilişkin dış politikasını değiş-
1991 yılında SSCB’nin dağılmasıyla birlikte So- tirme kararı almış ve bu yeni stratejiyle hem böl-
ğuk Savaş’ın sona ermesi uluslararası düzen açı- gedeki daimi barışı hem de ağırlığını korumaya
sından yeni bir kırılma noktası olarak değerlen- yönelmiştir.
dirilmiş, bu durum ABD’nin sistemde tek süper
güç olarak kaldığı tek kutuplu bir düzen ya da
başka bir deyişle yeni bir dünya düzeni yarat-
mıştır. Bundan sonra dünya siyasetinde ABD
tek egemen güç gibi hareket etmeye başlamış ve
yeni dış politika unsurları belirlemiştir. Öte yan-
dan yeni düzende Soğuk Savaş’ın ertelediği yeni
sorunlar ortaya çıkmaya başlamış, bu sorunlar
dünya siyasetinin ideolojik boyuttan çıkıp çıkar
çatışmalarına dayalı güç dengeleri oluşturma
evresine kaydığını göstermiştir. Bu dönemde
Soğuk Savaş’ın yarattığı kurumların da geleceği
tartışılmaya başlanmış, ne var ki bu kurumlar
yeni dünya düzenine uyum sağlama konusunda
Kendimizi Sınayalım
1. Soğuk Savaş dönemi için aşağıdakilerden hangisi 6. Aşağıdakilerden hangisi Soğuk Savaş’ı sona erdiren
söylenemez? olaydır?
a. Bu dönem dünya düzeni iki kutuplu sistemdir a. 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması
b. İki kutuplu sistem ABD ve SSCB etrafında blok- b. 1991’de SSCB’nin dağılması
laşmıştır c. Körfez Savaşı’nın başlaması
c. NATO, Batı Bloku örgütüdür d. Küba Krizi
d. Türkiye bu dönem Doğu Bloku’nda yer almıştır e. ABD’nin mücadeleden çekilmesi
e. Doğu Bloku SSCB liderliğinde örgütlenmiştir
7. Soğuk Savaş sonrası oluşan yeni uluslararası düzen
2. Aşağıdakilerden hangisi Soğuk Savaş döneminde aşağıdakilerden hangisiyle tanımlanabilir?
meydana gelen gelişmelerden değildir? a. Tek kutuplu sistem
a. NATO’nun kurulması b. Güç dengesi düzeni
b. Berlin Duvarı’nın yapılması c. İki kutuplu sistem
c. Küba Krizi d. Dehşet dengesi
d. Bağdat Paktı’nın kurulması e. Kitlesel karşılık
e. Körfez Savaşı
8. Soğuk Savaş sonrası oluşan yeni uluslararası düzen
3. Aşağıdaki örgütlerden hangisi Doğu Bloku örgütle- için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
rindendir? a. ABD yeni düzenin tek süper gücü olmuştur
a. Varşova Paktı b. NATO işlevi değişerek devam etmiştir
b. NATO c. SSCB dağılmış, Rusya Federasyonu ortaya çık-
c. CENTO mıştır
d. Balkan İttifakı d. Türkiye NATO üyeliğini sona erdirmiştir
e. Bağdat Paktı e. Varşova Paktı dağılmıştır
4. Aşağıdakilerden hangisi Soğuk Savaş döneminde 9. Soğuk Savaş sonrası Türk Dış Politikası için aşağı-
ABD’nin dış politika proje ve stratejilerinden değildir? dakilerden hangisi söylenemez?
a. Kitlesel Karşılık Doktrini a. Türkiye, ABD’ye yakın bir dış politika izlemeye
b. Esnek Karşılık Doktrini devam etmiştir
c. Komünform b. Türkiye, AB ile olan ilişkilerini sona erdirmiştir
d. Yeşil Kuşak Projesi c. ABD’nin Orta Doğu politikası açısından Türki-
e. Yıldız Savaşları Projesi ye önemini korumaya devam etmiştir
d. Türkiye, Batı yönündeki dış politika tercihini
5. Soğuk Savaş boyunca Türkiye aşağıdaki örgütlerin sürdürmüştür
hangisinde yer almamıştır? e. Türkiye, blok siyasetini terk edip reel politikaya
a. NATO dayalı bir dış politika izlemeye başlamıştır
b. Avrupa Konseyi
c. CENTO 10. Soğuk Savaş sonrası uluslararası düzen için aşağı-
d. Varşova Paktı dakilerden hangisi söylenemez?
e. Balkan İttifakı a. NATO’nun geleceği tartışılmaya başlanmıştır
b. Ulus devlet modeli tartışılmaya başlanmıştır
c. Küreselleşmenin etkisi artmıştır
d. Göç olgusu önemli bir sorun olarak görülmeye
başlanmıştır
e. Rusya Federasyonu yeni düzenden dışlanmıştır
Okuma Parçası
NATO’nun Geleceği AB’ye Endeksli landiya, İrlanda, Malta ve İsveç) birçok önemli sebep-
Geçen hafta Bükreş’te düzenlenen NATO zirvesinde ten dolayı NATO üyesi değil. Zirvede Arnavutluk ve
AB kendisini Fransız-Alman liderliği altında ifade etti. Hırvatistan’ın gelecek yıl NATO’ya alınmasında muta-
Birlik, ABD’nin Gürcistan ve Ukrayna’yı Avro-Atlantik bık kalındı; Ancak Hırvatistan beş yıl içinde AB’ye ka-
ittifakına kabul etme girişimlerini elinin tersiyle itti. tılacak olsa da, Arnavutluk’un üyeliği çok daha uzakta.
Aynı zamanda Rusya’nın Çek ve Polonya topraklarına Türkiye de yıllardır kilit bir NATO müttefiki olmasına
yeni bir füze savunma sistemi konuşlandırılmasına yö- rağmen, AB yolundaki ilerlemesi sorunlarla malul ve
nelik muhafeletine de karşı koydu. bunların bazıları çok çetrefilli görünüyor.
Bu yılın başında AB, yine Rusya’nın isteklerinin hila- AB-NATO ilişkisinin birçok veçhesi kötü. AB’nin şu an
fına, Kosova’nın bağımsızlığını himaye etme kararı al- çeşitli bölgelerde 12 kadar AGSP misyonu yürüttüğü
mıştı. Kosova konusundaki karar oybirliğiyle alınmasa gerçeğine karşın, NATO’yla AB sadece Bosna’da bütün-
da, azınlıktaki muhalif ülkeler bu çabayı engellemek leşmiş durumda. Afganistan konusunda AB’yle NATO
yerine yapıcı bir tavırla çekimser kalmayı tercih etti. arasında resmi anlaşma yok. Kosova’da bile NATO
Şimdi AB, (belki) kendisini bile şaşırtan bir biçimde, AB’nin idari misyonundan ayrı çalışıyor.
NATO’yu canlandırma kararı alarak ABD ve Rusya’da- Türkiye [G.] Kıbrıs’ın NATO operasyonlarına dahil ol-
ki sertlik yanlılarını afallattı. Bu noktada büyük dönüş masına izin vermiyor; Kıbrıs’sa Türkiye’yi AGSP dışın-
Fransa’dan geldi. Cumhurbaşkanı Sarkozy, General da tutuyor. Yunanistan’ın Makedonya’ya ‘Makedonya’
de Gaulle’ün 1966’daki NATO’nun askerî kanadından demeyi reddetmesi, AB adayı olan bu yoksul ülkeye
çıkma kararını tersine çeviriyor. Gelecek yıl Fransız NATO kapılarını kapatıyor.
güçleri tekrar müttefiklere entegre olacak. Sarkozy bu Askerî kapasite açısından NATO üyesi de olan 21 AB
durumu, “Fransa NATO içinde ne kadar çok yer alırsa, ülkesinin toplam savunma harcaması, ABD’ninkinin
NATO o kadar Avrupalı olur” diye izah ediyor. sadece üçte biri. NATO’nun Avrupa ayağı, hiçbir za-
Her NATO üyesi AB üyesi olamaz man silahlı güçlerine yönelik maliyeti düşürecek bir
Başlangıç olarak Fransa Afganistan’a daha fazla mu- ortak faaliyeti başaramadı. Sözgelimi Britanya’nın RAF
harip birlik gönderiyor; bu yılın savaş sezonu yakla- uçakları Fransız uçak gemilerine inemiyor.
şırken, Kanada’nın yükünü tam zamanında hafiflete- Fransa’yla Britanya arasındaki 1998 tarihli St. Malo
cek. Fransa’nın girişimi ABD’den de ödünler elde etti. anlaşması Irak yüzünden çöktü. Bilhassa Lizbon
Rusya’yla füze savunma sistemi konusunda istişarede Anlaşması’na yarı gönüllü destek veren Britanya olum-
bulunulacak ve ABD Stratejik Silahların Azaltılması suz etki yaratıyor. Lizbon Anlaşması’nın 1 Ocak’ta
Anlaşması’nı canlandırmayı kabul edecek. yürürlüğe girme ihtimaline yönelik onay sürecinde
Hepsinden öte ABD Başkanı Bush (görünen o ki, ha- ilerleme var: Bir zamanlar gönülsüz olan Polonya,
lefi olmayı uman McCain’in zorlamasıyla) savunma onay veren son ülke oldu. Yeni anlaşma uyarınca AB
alanında bir AB boyutu geliştirilmesine yönelik tavrını NATO’nun ‘sivil kolu’ olmakla sınırlanmıyor. Eski Batı
değiştirdi. Bush Bükreş’te Avrupa Güvenlik ve Savun- AB’nin karşılıklı güvenlik düsturunu üstleniyor.
ma Politikası’nın (AGSP) ‘hem yararlı hem gerekli’ ol- Bir Avrupa Güvenlik Dairesi, silah tedarik politikalarını
duğunu kabul etti. rasyonalize etme kapasitesine sahip olacak. Siyasi olarak
Bükreş’ten çıkan nihai bildirgede, güvenlik, savunma ve istekli ve askerî açıdan yeterli üye devletlerden menkul
kriz yönetimi (sözgelimi terörle mücadele, uyumlu ve çekirdek bir grubun silahlı güçlerini birleştirip NATO
karşılıklı desteğe dayalı askerî yeteneklerin geliştirilme- ve birlik adına operasyonlar düzenlemesini öngören
si ve sivil acil durum planlaması) alanlarında NATO’yla hükümler de mevcut. Anlaşma AB’nin tarafsız üyelerine
AB arasında daha yakın stratejik ortaklık vurgusu yapıl- çekimser kalma imkânı tanıyacak kadar esnek.
dı. “Daha güçlü ve daha ehil bir Avrupa savunmasının Yani Lizbon Anlaşması, Fransa’nın 1954’te taş koyduğu
değerini kabul ediyoruz” deniyordu bildirgede. Avrupa Savunma Topluluğu Anlaşması’nın hedefle-
Peki şimdi AB-NATO ilişkileri nasıl gelişecek? Gele- rinin çoğuna ulaşıyor. Britanya’nın yeni anlaşmanın
cekteki NATO üyeliğini, AB üyeliğinin otomatik ha- erken dönemlerinde AB’nin yeni askerî boyutunu kul-
bercisi olarak görmek hatalı. Zira AB üyeliği daha titiz lanmak bakımından Fransa ve Almanya’nın yanında
ve talepkâr. Altı AB ülkesi (Avusturya, [G.] Kıbrıs, Fin- yerini alması akılcı olur.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Avrupa Konseyi dürüst olmalı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş’ın Anlamı”
AB’nin güvenlik ve savunma konularındaki stratejik konusunu yeniden gözden geçiriniz.
tavrını keskinleştirmesi gereği kendini dayatıyor. Bu- 2. e Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş’ın Anlamı”
nun aracı da Yüksek Temsilci Solana’nın hazırladığı ve konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2003’te mutabık kalınan Avrupa Güvenlik Stratejisi. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş’ın Anlamı”
Ne var ki bu belge, birliğin Lizbon Anlaşması’nda be- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lirlenen daha açık ve kapsamlı hedeflerini yansıtacak 4. c Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş’ın Anlamı”
biçimde acilen elden geçirilmeli. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Bu belge, AB’nin mevcut güvenlik sorunlarının (terör, 5. d Yanıtınız yanlış ise “Türkiye Açısından Soğuk
enerji tedariki, iklim değişikliği, göç ve sivil özgür- Savaş’ın Anlamı” konusunu yeniden gözden
lükler) nedenlerini hesaba katarak yenilenmeli. Hep- geçiriniz.
sinden önemlisi, geçmişte Konsey’in neredeyse kasti 6. b Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş’ın Anlamı”
kayıtsızlığına tanık olduğumuz AB-NATO ilişkilerinin konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geleceğini de dürüstçe ele almalı. NATO yaşayacak ve 7. a Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş Sonrası Ulus-
ileriye gidecekse, AB’nin akıllı ve uyumlu bir ortak ol- lararası Ortamın Genel Hatları” konusunu ye-
ması lazım. niden gözden geçiriniz.
Barroso merkezi önemde 8. d Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş Sonrası Türk
Avrupa Komisyonu Başkanı Barroso, Bükreş’teki Dış Politikasının Genel Hatları” konusunu ye-
NATO zirvesinde önemli bir şahsiyetti. Elinde AB’nin niden gözden geçiriniz.
NATO’nun devlet inşası ve kalkınma yardımı alanla- 9. b Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş Sonrası Türk
rındaki askerî rolünü tamamlamasına imkân verecek Dış Politikasının Genel Hatları” konusunu ye-
kaynaklar var. niden gözden geçiriniz.
Barroso şu an Komisyon, Konsey ve Parlamento ara- 10. e Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş Sonrası Ulus-
sındaki müzakerelerin Lizbon Anlaşması’nın tam lararası Ortamın Genel Hatları” konusunu ye-
olarak, hızla ve etkin şekilde uygulanabilmesini sağ- niden gözden geçiriniz.
layacak biçimde sonuçlanması bakımından merkezi
önemde. Bükreş zirvesinin ardından Barroso ve Solana
yerinde tavır takınarak, Konsey’i mevcut misyonu acı-
masızca eleştirmeye ve NATO’nun boyutu ve biçimi,
yanı sıra AB’yle stratejik ve operasyonel düzeylerdeki
ilişkisi gibi konularda yön tayin etmeye zorladı. Barro-
so ve Solana bu tavırdan geri adım atmamalı.
Andrew Duff (Avrupa Konseyi’nin Dış İlişkiler So-
rumlusu, Britanya’da Liberal Parti milletvekili)
Kaynak: http://www.radikal.com.tr/
haberphp?haberno=252812 15.08.2012
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan ve Başvurulabilecek

Kaynaklar
Sıra Sizde 1 Aktürk, Şener, (2012), “NATO Neden Genişledi? Ulus-
Soğuk Savaş, genel anlamda II. Dünya Savaşı sonrası lararası İlişkiler Kuramları Işığında NATO’nun Ge-
oluşan yeni güç dengesinde ABD ve SSCB etrafında nişlemesi ve ABD-Rusya İç Siyaseti’’, Uluslararası
oluşan bir bloklaşma ve bu bloklar arasında yaklaşık İlişkiler, Cilt 9, Sayı 34 (Yaz), s. 73-97.
45 yıl süren sürekli rekabet hâlidir. Bu rekabet siyasi Baharçiçek, Abdülkadir. (2004). “Soğuk Savaşın Sona
ve askerî olduğu kadar, ekonomik ve ideolojiktir. Bu Ermesinin Türk Dış Politikası Üzerindeki Etkileri”,
sistemde ülkeler açısından tarafsız kalmak tercih edi- 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, Editör İdris Bal,
len bir alternatif olmamış ve bloklar içinde yer alan 2. Baskı, Ankara: Nobel Yayın, s. 57-74.
ülkeler, genelde lider iki ülke tarafından belirlenen dış Emeklier, Bilgehan. (2010). Soğuk Savaş Sonrası Ulus-
politikalara eklemlenmişlerdir. Böylelikle oluşan ulus- lararası Sistemin Analizi, http://www.bilgesam.
lararası ortam katı blok siyaseti çerçevesinde belirlenen org/tr/index.php?option=com_
kararlarla şekillenmiştir. content&view=article&
id=698:souk-sava-sonras-uluslararas-sistemin-
Sıra Sizde 2 analizi&
Soğuk Savaş boyunca Türkiye’nin Batı Bloku içinde yer catid=113:analizler-sosyo-kultur&Itemid=151
almasının temel nedeni SSCB tarafından Türkiye’ye (16.08.2012).
yöneltilen güvenlik tehditleridir. Bu anlamda Batı Blo- Fukuyama, Francis, Tarihin Sonu ve Son İnsan, Çev.
ku içinde yer almak Türkiye’nin güvenlik kaygılarını Zülfü Dicleli, Simavi Yayınları, 1993.
gidermiştir. Öte yandan, Türkiye Batı Bloku içinde ol- Hale, William. (2003), Türk Dış Politikası, 1774-2000,
mayı tarihsel ve ideolojik bir tercih olarak da yapmış, Çeviren Petek Demir, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat
böylelikle Batılı bir ülke olduğunu kanıtlamaya çalış- Yayınları.
mıştır. Son olarak, Türkiye bu dönemde ihtiyaç duy- Huntington, Samuel P. ([1996] 2006). Medeniyetler
duğu gerek askerî gerekse ekonomik yardımları Batı Çatışması ve Yeni Dünya Düzeninin Yeniden
Bloku’ndan sağlayabileceğini görmüştür. Keza, Soğuk Kurulması, Çevirenler Mehmet Turhan, Y.Z. Cem
Savaş boyunca Batı Bloku’ndan en fazla yardım sağla- Soydemir, Orijinal Kitap 15. Baskı, İstanbul: Oku-
yan ülkeler arasında olmuştur. yan Us Yayınları.
Kut, Gün (2010). “Türk Dış Politikasında Çokyönlülü-
Sıra Sizde 3
ğün Yakın Tarihi: Soğuk Savaş Sonrası Devamlılık
Soğuk Savaş sonrası oluşan yeni dünya düzeni ABD
ve Değişim”, Boğaziçi Üniversitesi-TÜSİAD Dış
egemenliğindeki tek kutuplu sistem olarak tanımlana-
Politika Forumu Araştırma Raporu, DPF 2010-
bilir. Özellikle 2000’li yılların başına kadar bu durum
RR 02.
açık bir şekilde kabul edilirken 11 Eylül saldırıları son-
Oran, Baskın (2010). “Dönemin Bilançosu”, Türk Dış
rası bu düzen de sorgulanmaya başlamış, keza Çin, AB
Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
gibi bölgesel aktörlerin güçlenmesi bu sistemin yeni bir
Belgeler, Yorumlar, Editör Baskın Oran, Cilt II: 1980-
evreye girdiği düşüncesini yaratmıştır.
2001, 12. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 9-33.
Oran, Baskın. “Türk Dış Politikası: Temel İlkeleri ve
Sıra Sizde 4
Soğuk Savaş Ertesindeki Durumu Üzerine Not-
Soğuk Savaş sonrası, Türkiye’nin ABD ve diğer Batılı
lar”, http://www.dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/
Ülkeler neznindeki konumu değişmiş olsa da önemi-
476/5529.pdf (23.07.2012)
nin azaldığını söylemek doğru değildir. Keza, savaş
Sönmezoğlu, Faruk. (2006). II. Dünya Savaşı’ndan
boyunca Batı Bloku açısından SSCB’ye karşı stratejik
önemde görülmüş olan Türkiye, savaş sonrası bu defa Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul: Der Ya-
ABD’nin Orta Doğu politikası açısından önem kazan- yınları.
mış, buna ilaveten hâlihazırda NATO üyesi olduğu için Türkeş, Mustafa. (2004). “NATO Bağlamında ABD-
NATO’ya biçilen yeni görev, yani Avrupa’yı etkileyen Türkiye İlişkilerinde Devamlılık ve Değişim”, Türk
bölgesel sorunlara müdahale etme görevi ve bu sorun- Dış Politikasının Analizi, Derleyen Faruk Sönme-
ların genelde Türkiye’yi çevreleyen alanda olması dola- zoğlu, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş Üçüncü
yısıyla önemini korumuştur. Basım, İstanbul: Der Yayınları, s. 379-404
2
Amaçlarımız
 1989-1993 döneminde Türkiye-Avrupa Topluluğu ilişkilerinin gelişimini açık-
layabilecek,
 1989-1993 döneminde Türkiye ve ABD / NATO arasındaki gelişmeleri izleyebi-
lecek ve bu kapsamda Türkiye’nin uluslararası sistemdeki yeni konumu ve öne-
mini ifade edebilecek,
 1989-1993 döneminde Türk dış politikasının Kafkaslar ve Orta Asya bölgeleri-
ne ilişkin girişimlerini ve bu grişimlerin nedenlerini sıralayabilecek,
 1989-1993 döneminde ‘Önce Rusya’ (Russia First) politikasının politikasının
ortaya çıkma nedenlerini ve Türkiye’nin Orta Asya Kafkasya Politikasına etki-
lerini analiz edebilecek,
 1989-1993 döneminde Balkanlar’daki genel dış politik hareketlenmelerin ve
Türkiye’nin bu duruma yönelik politikasının ayrıntılarını açıklayabilecek bilgi
ve becerilere sahip olacaksınız.bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Avrupa Topluluğu • Orta Asya
• ABD • Balkanlar
• NATO • “Önce Rusya” (Russia First)
• Kafkaslar Politikası

İçindekiler
• TÜRKİYE - AVRUPA TOPLULUĞU (AT)

İLİŞKİLERİ
• TÜRKİYE - ABD / NATO İLİŞKİLERİ
1989-1993 Dönemi • TÜRKİYE’NİN KAFKASYA VE ORTA ASYA
Türk Dış Politikası II POLİTİKASI
Türk Dış Politikası
• ÖNCE RUSYA (RUSSIA FIRST)
POLİTİKASI VE TÜRKİYE
• TÜRKİYE’NİN BALKANLAR POLİTİKASI
1989-1993 Dönemi
Türk Dış Politikası
TÜRKİYE-AVRUPA TOPLULUĞU (AT) İLİŞKİLERİ

1989-1993 dönemi gerek Türkiye gerek Avrupa gerekse tüm dünya açısından bü-
yük değişikliklerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemin en önemli gelişmeleri
kuşkusuz 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması, ardından 1990’da Doğu ve Batı
Almanya’nın Federal Almanya Cumhuriyeti adı altında birleşmesi ve 1991’de
SSCB’nin dağılmasıdır. Bu üç olayın Avrupa açısından ciddi siyasi sonuçları ol-
muştur. Öncelikle Almanya’nın Batı Avrupa’da bütünleşmiş bir ülke olarak daha
güçlü ve merkezî bir aktör hâline dönüşmesi, beklentilerin aksine son derece hızla
gerçekleşmiş, hatta bu birleşmenin başta İngiltere olmak üzere Avrupa içinde bazı
ülkelerde yarattığı tedirginlikten kaynaklı bazı engeller de kolaylıkla aşılmıştır.
SSCB’nin dağılmasıyla birlikte Doğu Avrupa’da yeni bağımsız devletlerin ortaya
çıkması, Avrupa bakımından siyasi-ideolojik bölünmenin son bulması, aynı za-
manda Batı Avrupa’nın ‘komünist’ bir tehlikeden çekinmesine gerek kalmaması
ve hatta Rusya’dan gelecek olası tehditlere karşı bu devletlerin belirli bir süre için
“tampon” konumuna geçmesine yol açmıştır. Bunlara ilaveten, âdeta yeniden ba-
ğımsızlıklarını kazanan Orta ve Doğu Avrupalı devletler ile yeni ortaya çıkan ba-
ğımsız devletlerin hızla NATO ve AT üyeliğine yöneldikleri gözlenmiştir. NATO
ile güvenliklerini, AT ile refahlarını artırma çabası içindeki bu ülkelere Avrupa
kucak açmış, SSCB’den de güçlü bir itiraz gelmeyince, birkaç sene öncesinde hayal
dahi edilemeyecek bir hızda entegrasyon süreci başlamıştır.
Yeni dönemin gerçek cazibe merkezi AT, bir taraftan kendisine yönelen ilgiden
son derece memnun olurken, öte taraftan aslında İspanya-Portekiz üyelikleri son-
rasında yoğunlaştığı “derinleşme” politikasından tekrar “genişleme” politikasına
geri dönmek zorunda kalmıştır. 1987’de Türkiye’nin üyelik için başvurusuna “de-
rinleşme” gerekçesiyle olumsuz cevap veren AT, önce Demokratik Almanya Cum-
huriyetini, üstelik hiçbir ön hazırlık süreci yaşanmadan içine almış, ardından da
hızla yeni dönemde nasıl bir genişleme stratejisi belirleyeceğine dair çalışmalara
başlamıştır. 1985’te alınan derinleşme ve bir siyasi birlik hâline dönüşme hedefi,
yeni gelişmelerle başka bir mecraya yönelmiştir. Hiç kuşku yok ki 1989’da Ber-
lin Duvarı’nın yıkılacağına, iki Almanya’nın birleşeceğine, bütün Orta ve Doğu
Avrupa’da olağanüstü bir hızla siyasi dönüşüm yaşanacağına ve SSCB’nin çökece-
ğine inanan insan sayısı son derece sınırlıydı. Değişim, bütün öngörüleri yerle bir
etmiş, yepyeni bir dünya, yepyeni bir Avrupa ortaya çıkmıştı.
28 Türk Dış Politikasi II
1989-1993 dönemi Türkiye açısından da uluslararası alanda büyük değişim-

lerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemde SSCB’nin dağılması ve Soğuk Savaş’ın
sona ermesi Türk dış politikasının o zamana kadar belirlediği parametrelerin çok
büyük ölçüde değişmesine neden olmuştur. Türkiye bir yandan etrafını saran yeni
bağımsız devletlerin oluşturduğu konjöktüre adapte olmaya çalışırken, diğer yan-
dan da Batı ile ilişkilerinin devamlılığını sağlamaya çalışmıştır. Ne var ki eskisine
göre güvenlik açısından önemli olan Türkiye, bu önemini yitirmeye başlamış an-
cak ekonomik önemi artmaya başlamıştır. (Sönmezoğlu, 2006:514)
Aslında Türkiye’deki 1980 askerî darbesiyle başlayan dönem Türkiye - AT iliş-
kilerinin tam bir sessizlik içinde geçtiği dönemdir. Bunda Yunanistan’ın 1981’de
AT’ye üye olması ve Türkiye politikasını AT üzerinden yürütmesi de önemli bir rol
oynamıştır. Zaten darbeyle başlayan süreçte ne Türkiye AT ile ilgilenmiş ne de AT
askerlerden oluşan antidemokratik bir iktidarla ilişkileri sıcak tutma eğiliminde ol-
muştur. Bu sessizlik 1983’te iktidara gelen Başbakan Turgut Özal döneminde de bir
süre devam etmiştir. T. Özal’ın başlangıçta AT’ye bakışı tam üyelik değil, ilişkileri
canlandırmak yönünde olmuş ve öncelikle dengeleri Türkiye lehine çevirecek de-
ğişiklere gidilmesine karar verilmiştir. (Birand, 2000:427) Bu dönemde hükûmetin
ilgisi daha çok ABD ile siyasi-ekonomik ilişkiler üzerinde yoğunlaşmış, AT ile de
ilişkilerin rayına oturtulması gerekliliği görülmüştür. Özal’ın danışmanı Özdem
Sanberk’in aktardığına göre (aktaran Birand, 2000:428) Turgut Özal 1986’ya gelin-
diğinde liberal politikaların ancak AT çerçevesinde kalıcı olabileceğini görmüştür.
Özal hem artık ciddi sorun olmaya başlayan Yunanistan’ın veto politikasından
kurtulmak hem de Türk ekonomisini sağlam ve istikrarlı piyasalara açmak için
Türkiye’deki demokrasiyi -tıpkı Yunanistan, İspanya ve Portekiz modellerinde ol-
duğu gibi AT desteği ile- daha da geliştirebilmek bakımından AT’ye yönelik ciddi
bir hamle yapmayı gerekli görüyordu. Bu hamlenin önemli bir aracı da Katma
Protokole göre 1986 yılında yürürlüğe girmesi gereken “serbest dolaşım hakkı”
idi. Türkiye, anlaşmada yer almasına rağmen, zaten işsizlikle mücadele eden ve
mevcut Türk işçileri geri göndermek için çabalayan başta Almanya olmak üzere
AT ülkelerinin serbest dolaşım konusunda adım atmasını beklemiyordu. Ancak
bu kozdan faydalanarak AT’nin Türkiye’ye yönelik bir açılım yapabileceği beklen-
tisi ile üyelik baskısı oluşturulmaya karar verilmişti. Aslında Ankara Anlaşması ve
Katma Protokol’den doğan bir hak olarak Türkiye tam üyelik başvurusu yapabil-
mekteydi ve bu doğrultuda adım attığında AT’den gelen, zamanlamanın yanlış ol-
duğuna dair yoğun tavsiyeler nedeniyle bundan vazgeçilmiştir. Keza Türkiye’nin
böyle bir başvuru yapmaya hakkı olsa dahi, Ankara Anlaşması’nın öngördüğü sü-
reler henüz tamamlanmamıştı (Özen ve Yazgan, 2007:240).
AT ile ilişkilerin yoğunlaştırılması için 1970 sonrasındaki en önemli girişim
1987 yılında yapılmıştır. Bunda Türkiye’deki genel seçimlerde Turgut Özal’ın li-
derliğindeki ANAP’a avantaj sağlama düşüncesi de önemli rol oynamıştır. Zira
AT’den üyelik müzakerelerinin başlama tarihine dair bir karar alınırsa, bu seçim
döneminde hükûmetin çok işine yarayacaktı. Ankara, başta Almanya olmak üze-
re AT ülkelerinin neredeyse tamamının üyelik başvurusunun yapılmaması ge-
rektiğine dair telkinlerine rağmen, yoğun diplomatik çabalarla 14 Nisan 1987’de
Topluluğun Dönem Başkanlığı’na Türkiye’nin tam üyelik başvurusunda bulun-
du. Yunanistan’ın başvurunun Komisyona aktarılmasını engelleme yönündeki
tüm çabalarına rağmen Topluluğun Dönem Başkanı, Belçika Dışişleri Bakanı
Tindemans’ın çabalarıyla başvuru 27 Nisan 1987’de Avrupa Komisyonu’na yol-
landı (Birand, 2000:447).
2. Ünite - 1989-1993 Dönemi Türk Dış Politikası 29
Türkiye’nin tam üyelik başvurusunda çok önemli bir başka özellik de başvuru- Tek pazar, ekonomik üretim
nun referansı olarak Türkiye -AET arasında yapılmış Ankara Anlaşması ve Katma faktörlerinin pazara üye
devletler arasında hızlı ve
Protokolün değil, Roma Antlaşması’nın 237., AKÇT Antlaşması’nın 98. ve EURA- kısıtlamalara takılmadan
TOM Antlaşması’nın 205. maddelerine istinaden üyeliğe başvurmuş olmasıdır. Yani hareket edebilmesi amacıyla
fiziki, teknik ve mali engellerin
Türkiye, aradaki anlaşmalara göre değil, “Her Avrupa devleti AB’ye üye olmak için kalıdırıldığı pazardır. Bu
başvuruda bulunabilir” (R.A. 237/1) ilkesi çerçevesinde başvuruda bulunmuştur. kapsamda ülkeler arasındaki
sınırlar, formaliteler ve vergiler
Türkiye’nin başvurusunun AT bakımından çok da uygun bir tarihe gelmediği satandart bir düzenlemeye
açıktır. 1981’de Yunanistan, 1986’da Portekiz ve İspanya’yı, yani üç “yoksul” Ak- tabi tutularak mal, hizmet,
iş gücü ve sermayenin
deniz ülkesini içine alan AT 1985 yılında imzaladığı Tek Sened’e göre 1992 yılına serbest ve hızlı dolaşımı esas
kadar yapısal şekline son hâlini vermeyi planlamış ve en erken 1993 yılına kadar alınmaktadır. AT, (günümüzde
genişlemeye gitmeyeceğini öngörmüştü. Bu kapsamda 1992 yılında ‘tek pazar’ AB) tek pazarın en önemli
örneklerindendir.
hâline dönüşülecek ve derinlemesine bir iç düzene gidilecekti (Terzi, 2004:453;
Birand, 2000: 456). AT içinde 1980’lere kadar Türkiye’nin geleneksel destekçisi
olan Almanya, üyelik başvurusunun yapılmaması için Ankara’yı ikna etmeye ça-
lışmış ama başaramamıştı. O dönemde tartışılan serbest dolaşımdan büyük endişe
duyan başta Almanya olmak üzere topluluk
üyelerinin pek çoğu için Turgut Özal lider- Fotoğraf 2.1
liğindeki Türkiye’nin bu stratejik hamlesi Leo Tindemans,
soruna dönüşmüştü. Almanya, kendisine Belçika Dışişleri
haber bile verilmeyerek başvurunun alelace- Bakanı, Dönemin
Avrupa Topluluğu
le yapıldığı eleştirisi getiriyor ve başvuruya Dönem Başkanı.
yönelik ne olumlu ne de olumsuz herhangi Tindemans,
bir tavır almamayı tercih ediyordu. Türkiye’nin 1987
Türkiye, AT’den gelen bütün tepki ve yılında yaptığı tam
üyelik başvurusu
çekincelere rağmen üyelik başvurusunu ve başvuru
gerçekleştirdi. Bu başvurunun ardından sonrası 1989
AB Konseyi’nin başvuruyu kabul etmesi yılında Komisyon
raporunun
ve ardından rapor hazırlamak üzere Ko- açıklanmasına
misyona havale etmesi gerekiyordu. Bu kadar Türkiye’ye
süreç de oldukça sancılı oldu ancak yine oldukça destek
olmuştur.
de AT, Türkiye’nin başvurusunu kabul ede-
rek Komisyona havale etti. Komisyonun Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/
Türkiye’nin müzakerelere başlayıp başlaya- File:Bundesarchiv_B_145_Bild-F050938-0028,_
Bonn,_Tagung_CDU Bundesausschuss,_
mayacağına ilişkin dar teknik çalışması iki Tindemans.jpg 26.11.2012
buçuk yıl sürdü. Komisyon raporunu ha-
zırlarken, zaten Avrupa’da büyük değişim
yaşanmaya başlamış; Polonya, Macaristan, Doğu (Demokratik) Almanya başta
olmak üzere, SSCB etkisindeki hemen hemen bütün Orta ve Doğu Avrupa ülke-
lerinde geri dönüşü olmayacak siyasi gelişmeler gerçekleşmiştir. Türkiye’nin bu
süreçte AB Komisyonuna yaptığı “hızlandırma” baskıları da sonuç vermemişti.
13 Ağustos 1961’de yapımına başlanan Soğuk Savaş’ın sembolü Berlin Duvarı da
değişime öncü olmuş ve 9 Kasım 1989’da yıkılmıştı.
Türkiye’nin başvurusunun ardından yani Nisan 1987’den Aralık 1989’a kadar ge-
çen sürede Komisyon ve üye başkentleri Türkiye’yi gücendirmeyecek bir yanıt arayı-
şı ve başvurunun ele alınmasını ertleyecek bir yol ararken Türkiye de müzakerelere
başlama tarihini almak için ekonomik, sosyal, siyasi alandaki çabalarını sürdürmüş-
tü. Bütün çabalara rağmen müzakerelerin başlama tarihine ilişkin net bir yanıtın
alınamayacağı anlaşıldığında da en azından müzakerelerin başlayacağına dair bir
mesaj talep ediliyordu (Birand, 2000:464-465). Ne var ki 9 Kasım 1989’da Berlin
Duvarı’nın yıkılması, hem Komisyon hem de üye ülkeler bakımından Türkiye’nin

başvurusunun değerlendirilmesinde etkisini göstermişti. Duvarın yıkılması sonra-
sında ortaya çıkan yeni durum çerçevesinde yapılan görüşmelerde iki Almanya’nın
AB içinde birleşmesine karar verilmişti. Almanya doğal olarak bütün enerjisini bir-
leşmeye vermiş, AT konusu bir ölçüde arka planda kalmıştı. Ancak Berlin Duvarı-
nın yıkılması yalnızca Almanya’yı ilgilendirmiyordu. Bu olay Avrupa’da ideolojik
kavganın bitmesi, yeni bir Avrupa’nın ortaya çıkması ve tüm dengelerin alt üst ol-
ması anlamına geliyordu ki Avrupa’nın bütün gündemi buna kilitlenmişti.
AT Komisyonu 30 aya varan çalışması sonrasında hazırladığı Türkiye görüşünü
(Avis) 18 Aralık 1989 tarihinde AT Konseyi’ne sundu. Komisyon son gelişmeleri de
göz önünde bulundurarak genel tavır olarak yeni bir genişleme dalgası öncesi Doğu
Avrupa’daki gelişmelerin takip edilmesini ve daha global bir genişleme politikasını
benimsiyordu (Özen ve Yazgan, 2007:241). Rapordaki ayrıntılar ise özetle şöyleydi:
Avis (18 Aralık 1989)
a. Öncelikle AT, 1985’te imzaladığı Tek Sened uyarınca 1992 yılına kadar
iç pazarın işlerliğe kavuşmasını hedeflediği ve dolayısıyla bu derinleşme
döneminde en erken 1993 yılına kadar bir genişlemenin öngörülmediği
belirtiliyordu.
b. Berlin Duvarı’nın yıkılmasının ardından Batı Almanya’nın yoğun çabala-
rıyla Doğu Almanya’nın AT’ye üye olabileceği belirtiliyor, Türkiye’nin de
tam üye olabileceği tasdik ediliyor ancak müzakerelerin başlayacağından
söz edilmiyordu.
c. Türkiye’nin tam üyelik görüşmelerine başlamasının önünde önemli eko-
nomik ve siyasal engeller olduğuna değiniliyor; Türk siyasal sistemi ve bu
sitemdeki uygulamaların AT’nin aradığı demokratik düzeyde olmadığı,
ciddi insan hakları sorunlarının olduğu, ayrıca GSMH’nın düşük, sanayi-
nin koruma altında, sosyal korumanın ise az olduğu ve enflasyonun yüksek
olduğu ifade ediliyordu. Buna ilaveten, Türkiye’nin Kıbrıs ve Yunanistan ile
önemli sorunları da dile getiriliyordu.
d. Ne var ki Komisyona göre Türkiye, AT açısından stratejik önemini koruyan
üyeliğe ehil bir ülke konumundaydı. Bu kapsamda ilişkilerin geliştirilmesi
için Gümrük Birliği’nin tamamlanması ve mali iş birliğinin canlandırılması
gibi belirli öneriler getirilmekteydi (Terzi, 2004:453-454; Özen ve Yazgan,
2007:240-243).
Avis, Avrupa Komisyonu’nun AT Komisyonu’nun bu görüşünden (Avis) sonra AT tarafından öne çıkarılan
üyelik başvurularına ilşkin
görüşünü belirten rapordur. hedef, tam üyelik yerine Gümrük Birliği’nin tamamlanması olmuştur. Türkiye ile
ilişkili olarak tam üyelikten çok ‘stratejik ortaklık’ ya da ‘özel ilişki’ terimleri kulla-
nılmaya başlanmıştır (Özen ve Yazgan, 2007:243). Terzi’ye göre (2004:454) bunun
nedeni Türkiye’nin tam üyelik dışı bir ilişkiye itilmeye çalışılmasıyken, Özen ve
Yazgan (2007:243) nedenin AT’nin dış ilişkilerindeki öncelik sırasının değişmiş
olması, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin öne çıkması olduğunu belitmişlerdir.
1989 sonunda AB Komisyonunun bu görüşü, Avrupa’da büyük dönüşümün
yaşandığı döneme denk gelince, AB Konseyi tarafından ele alınmadı ve bir AB
kararına dönüştürülmedi. Oysa bu konuda asıl karar mercii, AT’nin en üst si-
yasi mercii olan Konsey’e aitti. Bu çerçevede AB Konseyi Komisyon görüşünü
dikkate almak zorunda da değildir. Zaten bunun örneğini AB Komisyonunun
Yunanistan’ın üyelik başvurusuna verdiği görüşte de görmek mümkündür. Ko-
misyon, Yunanistan’ın üyeliğini uygun bulmadığını Konsey’e bildirmiş ancak
Konsey tam tersi bir kararla Yunanistan’ın üyeliği için müzakerelere başlamıştı.
Ancak hem Türkiye konusunda genel bir ittifak olmaması hem de Avrupa’nın
içinde bulunduğu dönemin belirsizliği nedeni ile Konsey Türkiye konusunda bir
karar almaktan kaçınmıştır.
Konseyin Türkiye konusundaki kararsızlığı devam ederken ve artık Türkiye’nin
Avrupa için jeopolitik önemini kaybettiği, bu anlamda üye olmasının da gerekli
olmadığı tartışmaları yapılırken, Türkiye’yi çok yakından ilgilendiren bir gelişme
oldu. New York’ta Şubat 1990’da bir kez daha sonuçsuz kalan BM gözetimindeki
Kıbrıs görüşmelerinin hemen ardından 12 Mart 1990’da BM Güvenlik Konseyi
Türk tarafının tezlerine yakın, iki taraflı ve eşitlik esasına dayalı bir çözüm öneren
649 sayılı kararını aldı. Ancak GKRY ve Yunanistan bu kararı görmemezlikten gel-
meyi tercih ettiler. 4 ay sonra ise çok daha radikal bir adım atan Güney Kıbrıs Rum
Yönetimi, bütün ada adına Kıbrıs Cumhuriyeti sıfatı ile 4 Temmuz 1990’da AT’ye
üyelik için başvuruda bulundu. GKRY’nın başvurusu 1959-1960 Anlaşmalarına
ve artık de fakto olarak varlığı sona eren bizzat Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası’na
da aykırılık taşısa da (Karluk, 2002:119) AT tarafından -Yunanistan’ın yoğun des-
tek ve hatta tehdit politikası ile- kabul edilmiştir. Bu gelişmenin ilginç yanların-
dan birisi de Türkiye’nin GKRY’nin bu başvurusunu çok önemsememesi olmuştu.
Türkiye, aldığı olumsuz yanıt sonrası AT’ye olan ilgisini neredeyse tamamen yitir-
miş, ilgisini yeniden ABD’ye ve 1991 sonrasında ise Kafkasya’ya yoğunlaştırmıştı.
Ne var ki GKRY’nin Türkiye’nin AT üyeliği sürecindeki önemi daha sonradan
ortaya çıkacak ve Türkiye bu başvuruya olan ilgisizliğinin sonuçlarını ağır bir
şekilde yaşayacaktı. Türkiye’nin bu girişimi ciddiye alması 1991 yılının sonunu
bulacak ve konuya ilişkin kontrolü elinde tutmak için ilişkilerin yeniden canlan-
dırılması yoluna gidilmeye karar verilecekti (Birand, 2000:479).
Bu arada 5 Şubat 1990’da, AT Genel İşler Konseyi, Türkiye ile ilişkilerin yeni-
den canlandırılması konusunda önemli bir karar aldı. Bu karara göre, öncelikle
Gümrük Birliği sürecinin tamamlanmasına yoğunlaşılması, sanayi ve teknoloji
alanında iş birliğinin arttırılması, mali iş birliğinin canlandırılması ve siyasi iş
birliğinin oluşturulması öngörülmüştü (Özen ve Yazgan, 2007:243). AT’nin bu gi-
rişimi Türkiye’den de destek aldı. Bunda hem yeniden yapılanma sürecindeki AT/
AB’den kopmama düşüncesi hem de GKRY’nin AT üyeliği başvurusu etkili oldu.
Bu karar çerçevesinde 1986-1991 döneminde beş yıl boyunca hiçbir resmî toplan-
tı yapmayan Türkiye ve AT 30 Eylül 1991’de bir araya gelip Genel İşler Konseyi’nin
kararı doğrultusunda görüşmelere başlamıştır.
Türkiye ile AT arasındaki ilişkilerde yeniden yapılanma sürecinde, dünya-
da özellikle de Türkiye’nin bölgesinde ortaya çıkan gelişmeler önemli rol oyna-
maktaydı. Aralık 1991’de SSCB’nin dağılması, hem Türkiye hem de AT için yeni
dengeler ortaya çıkarmıştı. “Derinleşme” politikası çerçevesinde 1986 sonrasında
genişleme sürecini durdurmuş olan Topluluk şimdi ister istemez yeni bir genişle-
me talebi ile karşı karşıya kalmıştı. Orta ve Doğu Avrupalı devletlerin NATO ve
AT/AB’ye olan ilgisi çok açıktı. Üstelik AB üye ülkeleri de genişlemenin kaçınıl-
maz ama aynı zamanda gerekli, faydalı bir süreç olacağının farkındaydı. Böylece
Topluluk geleceğine ilişkin yaptığı belirleme ve öngörüleri yeniden gözden geçir-
mek durumunda kaldı. 1991’de Doğu (Demokratik) Almanya’yı, Federal (Batı)
Almanya’nın bir parçası olarak içine alan AT, yeni aday adayları için bir strateji
belirlemeye ve böylece süreci yönetmeye çalıştı. Önce “Avrupa Anlaşmaları” adı
verilen ikili anlaşmalarla ülkelere destek ve yön veren AT, Haziran 1993’deki Ko-
penhag Zirvesi ile ilan edilen “Kopenhag Kriterleri” ile aday adaylarının önüne
bir yol haritası koymuş, bu yol haritasının aynı zamanda demokrasi ve piyasa eko-
nomisine yeni geçen ülkelere rehber olması hedeflenmişti.
Aynı dönemde Türkiye’deki durum daha da karmaşıktı. Zira Türkiye bir ta-
raftan ortaya çıkan yeni siyasi-stratejik-ekonomik durumu kendi lehine değer-
lendirme çabası içine girmiş, Orta Asya ve Kafkaslara yönelik ilgisi artmış, bu
konularda özellikle ABD ile yakın bir ilişki kurmuş ancak öte taraftan da AT/AB
ile kurumsal ilişkilerini korumaya çalışmıştı. Soğuk Savaş’ın bitimindeki ilk ciddi
kriz olan 1. Körfez Krizi’nde net bir biçimde ABD ile birlikte hareket etmeyi tercih
eden Türkiye, Orta Asya ve Kafkaslar’da ortaya çıkmış devletlerle ilişkilerini güç-
lendirmenin gerekli ve hatta zorunlu olduğuna inanıyor, ABD başta olmak üzere
Batı dünyasından bu konuda destek-teşvik alıyor, daha da önemlisi bölgesinde
güçlü ve “model” bir Türkiye’nin AB ile ilişkilere de olumlu yansıyacağını umut
ediyordu. Yeni fırsatlar yeni riskleri de beraberinde getiriyordu ama özellikle
1993’e kadar “bölgesel güç Türkiye” politikası her alanda kendisini belli ediyordu.
Türkiye, ortaya çıkan bu yeni uluslararası konjönktürde kendisine yer açmaya
çalışırken, kendi dışında gelişen ancak doğrudan kendisini ilgilendiren dış po-
litika sorunlarıyla baş etmeye çalışıyordu. Örneğin 1. Körfez Savaşı’nın patlak
vermesi Türk dış politikasını iyiden iyiye karmaşık bir döneme sürüklemiştir.
Türkiye’nin nispeten arka plana ittiği AT/AB tarafında ise yeni genişleme stratejisi
belirleniyordu. Bu çerçevede son derece önemli olan 26-27 Haziran 1992’deki Liz-
bon Zirvesi’nde AT, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin tam üyeliğe hazırlamak için
bu ülkelerle Topluluk arasındaki iş birliğinin arttırılmasını önerirken, Türkiye ile
ilgili olarak tam üyelik konusuna hiç değinmemekte; ne var ki Körfez Savaşı’yla
ortaya çıkan Türkiye’nin jeostratejik önemine vurgu yapmaktaydı. (Özen ve Yaz-
gan, 2007: 243-244) Bu yaklaşım aslında daha sonraki Türkiye politikasını da ya-
kından etkileyecek, ilişkilerin özellikle ekonomi, güvenlik gibi alanlarda yoğun-
laştırılması ama mümkünse hiç üyelikten söz edilmemesi tercih edilecekti. Aynı
dönemde Türkiye’nin o anki ana hedefinin artık Gümrük Birliği olduğu da duyul-
maya başlanmakta, 16 Ekim’de Ortaklık Komitesi, 9 Kasım’da Ortaklık Konseyi ve
30 Aralık’ta da Gümrük Birliği Komitesi bir araya gelmekteydi. Gümrük Birliği’ne
gidildiğine dair ilk açıklama 9 Kasım’da toplanan Ortaklık Konseyi’nden gelmiş
ve yayınlanan ortak bildiride “Giderek güçlü bir ilişki kurulması ve bu çerçeve-
de Gümrük Birliği’nin 1995 yılında tamamlanması” iradesi orataya konulmuştur.
(Birand, 2000: 480-482)
Keza bu süreçten sonra 1993 yılında gerçekleştirilen Kophenhag Zirvesi de da-
hil olmak üzere 1995’e kadar Türkiye açısından ortaya konan temel irade, karar ya
da raporlarda Türkiye’nin tam üyelik statüsünden çok sürekli olarak siyasi iş birli-
ği ve Gümrük Birliği’nden bahsedilmiştir. Dolayısıyla Türkiye, Toplulukla bütün-
leşme amacından kopmamak, Topluluğun genişleme stratejisi içinde yer almak ve
gerek Avrupa pazarını gerekse yeni açılan Doğu Avrupa pazarını kaybetmemek
için Gümrük Birliği sürecini bir an önce tamamlama hedefine yönelimiştir. (Özen
ve Yazgan, 2007:244) Aslında kabul etmek gerekir ki AET/AT/AB ile Türkiye iliş-
kilerinde gerçek anlamda yoğunlaşma da 1987 sonrasında başlamış, Gümrük Bir-
liği sürecinde ise genişleme sürecinin içinde yer alma çabası ile en yoğun dönem
yaşanmıştır. Bu dönemin önemli bir özelliği de Türk halkının AB tartışmasına
hiçbir dış politika konusunda olmadığı kadar, âdeta bir iç politika konusu gibi çok
yoğun ilgi göstermesidir.
1989-1993 dönemi içinde Türkiye’nin AT üyelik sürecini hızlandırma amaçlarını

1 tartışınız.
TÜRKİYE - ABD / NATO İLİŞKİLERİ

Tıpkı Türkiye - Avrupa Topluluğu ilişkilerinde olduğu gibi, 1989-1993 dönemi
içinde Berlin Duvarı’nın yıkılışı ve SSCB’nin dağılması Türkiye’nin NATO ve
ABD ile ilişkilerini etkileyen en büyük faktörler olmuştur. Keza yaşanan bu ge-
lişme, ideoloji ve güvenlik eksenli uluslararası dengeleri tamamen değiştirmiş-
tir. 1950-1990 arasında dış politikasını büyük ölçüde ABD ile yakın ilişkiler ve
NATO üyeliği ekseninde sürdüren Türkiye’nin, yeni dönemde fırsatlar ve riskler
ile dolu bambaşka bir ortamda daha karmaşık bir dış politika izlemesi gerekmiş-
tir. Türkiye’nin küresel ve bölgesel konumunun, öneminin ve hatta anlamının de-
ğişmiş olması doğal olarak NATO ve ABD ile olan ilişkilere de yansımıştır.
Dış politikasında jeostratejik konumu ve önemi birinci derecede rol oynayan
Türkiye’nin Batı dünyası ile ilişkilerinde de önemli bir bölünme ortaya çıkmıştır.
Türkiye’nin başta Almanya olmak üzere Batı Avrupa için jeostratejik öneminde
belirgin bir azalma gerçekleşirken, dünyanın “tek hâkimi” hâline gelen Soğuk
Savaş’ın “galibi” ABD için bu önem daha da artmıştır. Zira ABD dış politikası ve
çıkarları bakımından büyük değer taşıyan Avrasya ve Orta Doğu’da Türkiye pek
çok özelliği ile son derece büyük bir önem kazanmıştır. Bu önemin ilk testi 1.
Körfez Savaşı olmuştur.
Körfez Savaşı ve ABD ile İlişkiler

İran’da 1979’da yaşanan rejim değişikliği ABD’de büyük bir rahatsızlık yaratmış,
iki ülke ilişkileri kökünden sarsılmıştı. Zaten uzun süredir aralarında husumet
olan İran ile Irak arasındaki ilişkiler de devrim sonrasında gerilmişti. 22 Eylül
1980’de Irak ordularının İran sınırından içeriye girmesi ile birlikte başlayan savaş
tam sekiz yıl sürmüş, bir milyondan fazla insan ölmüş, 150 milyar dolar maddi
hasara neden olmuştur. ABD’nin bu savaşta Irak’tan yana bir tavır koyduğu ve
İran’ın bu savaşla yıpranmasından memnuniyet duyduğu söylenebilir. Ağustos
1988’de yapılan ateşkes ile iki ülke aralarındaki kazananı olmayan bu tahrip savaşı
sona erdikten sonra, savaş sürecinde ABD’nin ve Arap dünyasının büyük bölü-
münün de desteği ile askerî bakımdan kendisini güçlendiren Saddam Hüseyin li-
derliğindeki Irak başka hedefler geliştirecekti. Saddam Hüseyin, Kuveyt’in, Irak’ın
petrolünü çaldığı ve kendi toprakları içinde petrol üretimini yüksek tuttuğu, böy-
lelikle Irak’ı zarara uğrattığı gerekçesiyle Kuveyt’e olan borcunun silinmesini sıkça
gündeme getirmeye başlamış ve bu konuda yapılan görüşmelerin bir sonuç ver-
memesinin ardından da 2 Ağustos 1990’da Kuveyt’i işgal etmiştir. Irak işgalin he-
men ardından 28 Ağustos’ta Kuveyt’in Irak’ın 19. vilayeti olduğunu ilan etmiştir.
Irak, bu işgale girişmekle Orta Doğu’daki askerî, siyasi ve ekonomik dengeleri alt
üst ederken ileride daha olumsuz sonuçlara yol açabilecek bir potansiyelin ortaya
çıkması, daha da önemlisi bu durumun hem bölgesel hem de küresel aktörlerin
çıkarlarına tehdit oluşturması bu işgali uluslararası bir krize çevirmiştir (Gözen,
2004: 276). Soğuk Savaş’ın bittiği ve ABD’nin tek kutuplu dünyanın muktedir li-
deri olduğuna dair iddialar yaşanırken ortaya çıkan bu durum, ABD’nin “yeni
dünya düzeni”ni nasıl şekillendirmek isteyeceği konusunda da önemli bir “test”
imkânı sağlamıştır. Yani ABD Irak’a yapacağı müdahaleyi, dünyaya vereceği şekil
ve kendisinin liderliğini kanıtlama bakımından fırsata dönüştürmeye çalışmıştır.
BM Güvenlik Konseyi Irak’a Kuveyt’ten çekilmesi için 15 Ocak 1991’e kadar
süre vermiş ve bu süre dolana kadar da ABD, Körfez Koalisyonu denen bölge
ülkeleri ve Batılı ülkeleri içine alan bir koalisyon oluşturarak diplomatik, siyasi,
askerî ve ekonomik araçlarla Irak’ı Kuveyt’ten çıkmaya çalışmıştır (Gözen, 2004:
276). Ne var ki 15 Ocak tarihine kadar Irak’ın bu ülkeden çekilmesi diplomatik

yollarla başarılamamış ve 17 Ocak 1991’de ABD liderliğindeki müttefiklerin Irak’ı
bombardımanı başlamıştır. Bombardımanın ardından 24 Şubat’ta kara harekâtına
başlayan ABD, İngiltere, Fransa öncülüğünde ülklerden oluşan müttefikler, Çöl
Fırtınası verilen bu harekâtın sonunda Irak’ı Kuveyt’ten çıkarmayı başarmışlardır.
Irak’ın Kuveyt’i işgali ile başlayan süreçte hem Türk dış politikası hem de Tür-
kiye ile ABD arasındaki ilişkiler değişime uğramıştır. Bu tarihe kadar “yurtta sulh,
dünyada sulh” parolası ile genelde bölgesine ve komşularına karşı “kayıtsızlık”
olarak da eleştirilen “tarafsızlık” politikası yürütmüş olan Türkiye, Soğuk Savaş
sonrasındaki yeni dünya düzenin oluşumunda kendine yer açmak amacıyla Kör-
fez Savaşı’nda çok hızlı bir şekilde Irak’a karşı olan cepheye katılmış, Irak ile iliş-
kilerini dondurmuş, ambargo uygulamış ve askerî harekâta dolaylı katkıda bulun-
muştur. (Gözen, 2004:275) BM’nin, işgalden 4 gün sonra aldığı ambargo kararına
Türkiye hemen uymuş ve 8 Ağustos’ta Kerkük-Yumurtalık boru hattını kapatıp
Irak’la ticareti durdurmuştur. Türkiye’nin bu karara hemen uymasının birçok an-
lamı vardır. Öncelikle, bu karar işgalle birlikte Irak’ı kıskaç içine alma stratejisi
işleten ve bu doğrultuda kendine müttefik arayan ABD açısından oldukça önemli
olmuştur. Öte yandan, Soğuk Savaş sonrası konumu ve önemi hakkında bir be-
lirsizliğin olduğu Türkiye, bu yolla hâlihazırda bölgesinde Batı, özellikle de ABD
için ne kadar önemli olabileceğini göstermeye çalışmıştır. Bütün bu gelişmelerde
Türkiye’deki politik liderliğin de rolünü anmak gerekmektedir. Körfez Savaşı’nda
Türkiye’nin dış politik kararlarını belirleyen en önemli unsur o dönemde Cum-
hurbaşkanı olan T.Özal olmuştur. Özal, o döneme kadar Türk diplomasi gele-
neğinde gerçekleşmemiş bir durumu gerçekleştirmiş ve Cumhurbaşkanı olarak
dış politika karar sürecine müdahil olmuştur. Özal’ın savaş boyunca Başbakan
ve Dışişleri Bakanı’nı aşarak yaptığı dış politika girişimleri zaman zaman ciddi
tepkiler ve hatta krizler de yaratmıştır. Örneğin Genelkurmay Başkanı Org. Necip
Torumtay, Özal’ın politik tavrını eleştirmiş, Körfez Savaşı’na girilmesi kararına
karşı çıkarak 3 Aralık 1990’da istifa etmiştir.
Birçok yazarın bu dönemin Türk dış politikasına ilişkin üzerinde uzlaştığı
nokta özellikle Körfez Savaşı’yla birlikte, yalnızca tarafsızlık politikasının terk
edilmediği; aynı zamanda “aktif ” bir dış politikaya da karar verildiği şeklindedir.
Türkiye’nin hem Orta Asya ve Kafkaslar hem de Orta Doğu politikasında sıklık-
la dile gelen bu değişimi sadece dönemin politik liderlerinin hevesi ile ilişkilen-
dirmek mümkün değildir. Türkiye’nin o yıllarda yeni bir politika benimsemesi
neredeyse kaçınılmazdır. Artık blok siyaseti büyük ölçüde sona ermiş, Türkiye
inisiyatif almak durumunda kalmıştır. Kuşku yok ki bu değişimde dönemin lider-
lerinin tavrı da etkili olmuştur. Ancak bu etki üslup farkından daha fazla bir şey
olarak da değerlendirilemez. Türkiye o dönemde ülkenin çıkarlarını korumak,
bölücü terörle daha iyi mücadele edebilmek ve bölgede ortaya çıkan yeni fırsat
ve risk dünyasını ideal biçimde değerlendirme çabası içine girmiştir. Cumhuri-
yetin ilk yıllarında ortaya konulan ve döneme göre son derece ideal olan “Yurtta
Sulh, Dünyada Sulh” politikası zaten 1945 sonrasında başka bir forma bürünmüş-
tür. Türkiye, Soğuk Savaş’ta taraf tercihini açık biçimde ortaya koymuş, 1952’de
ABD öncülüğündeki NATO’ya girmesiyle birlikte iki bloklu dünyanın cephe ül-
kesi hâline gelmiştir. Bu politikanın “tarafsız” olduğu da söylenemez. Soğuk Sa-
vaş döneminde önemli dış politik kararlarında blok siyaseti içinde hareket eden
Türkiye’nin, Kıbrıs gibi birkaç istisna dışında kendi özgün politikasını sürdürmesi
de oldukça sınırlı kalmıştır. Barış ve tarafsızlık düsturunun 1974’te Kıbrıs’taki sa-
vaş ile ilişkilendirilmesi de oldukça zordur. Bu çerçevede 1990 sonrasında ortaya

çıkan yeni koşullarda Türkiye’nin inisiyatif almasını klasik Türk dış politikasından
ayrılma olarak nitelemek doğru olsa da koşulların başka bir imkân vermediğinin
de altının çizilmesi gerekmektedir. Özal, ABD’nin domine edeceği belli olan yeni
dünya düzeninde Türkiye’nin avantajlarını artırmak amacıyla ABD ile birlikte ha-
reket etmeyi tercih etmiştir. Komşu Irak’ın mütecaviz tavrına, Kafkaslar ve Orta
Asya’da ortaya çıkan yeni Türki Cumhuriyetlere, Balkanlara Türkiye’nin kayıtsız
kalmasının mümkün olmadığı söylenebilir. Özal’ın liderliğindeki Türkiye aslın-
da yeni yapılanan dünya düzeninde Türkiye’nin daha önceki dış politika anlayı-
şı ile devam edemeyeceğini ortaya koymuştur. Özel olarak Körfez Krizi’nde ise
Türkiye’nin tavrı gelişmeleri seyretmek yerine inisiyatif almaya çalışmak yönünde
olmuştur. Uzgel’e göre (2010:254) Özal, Körfez Savaşı’nda ABD’ye açık destek ve-
rerek özünde ABD’den ticari ve ekonomik avantajların sağlanabileceğine, Körfez
ülkelerinden Savaş’ın ardından ekonomik kazançların oluşturulabileceğine, Sa-
vaş sonrası Orta Doğu’daki yeni yapılanmada Türkiye’nin önemli bir aktör ko-
numuna geleceğine ve AT’ye üyeliğinin kolaylaşacağına inanmıştır. Türkiye’nin,
bu inançlar doğrultusunda, işgalden Savaş’ın bitimine kadar izlediği “aktif ” po-
litika çerçevesinde, işgal başlar başlamaz, ABD öncülüğünde BM’de alınan karar
uyarınca Türkiye Irak’tan Yumurtalık’a uzanan petrol boru hattını kapatmış ve
Irak’a uygulanan ambargoya katılmıştır. Bu süreçte, ABD tarafından oluşturul-
mak istenen Körfez Koalisyonu görüşmelerindeki diplomatik trafikte yer almış ve
bizzat Cumhurbaşkanı Özal, birçok ülke lideriyle görüşme trafiğine girmiştir. Öte
yandan Türkiye’deki askerî hareketlilik de artmış
ve Türkiye-Irak sınırına askeri birlikler sevk edil- Fotoğraf 2.2
miştir. Keza, yalnızca Türk askeri değil, NATO’ya Turgut Özal, (13
bağlı kuvvetlerin de bu bölgeye çağrılması söz ko- Ekim 1927-17
Nisan 1993)
nusu olmuştur. Türk askerî birliklerinin Körfez’e
gönderilmesi gündeme gelmiş fakat bu TBMM
tarafından kabul edilmemiştir. Ancak Irak’a bom-
bardımanın başladığı 17 Ocak günü TBMM, İncir-
lik Hava Üssü’nün müttefik kuvvetler tarafından
kullanılmasına izin vermiştir. (Gözen, 2004:289)
ABD’nin Savaş sırasında talep ettikleri Türk askerî
birliklerinin Körfez’e gönderilmesi isteği dışında
karşılık bulmuştur.
28 Şubat 1991’de Saddam Hüseyin yenilgiyi
kabul ederek Kuveyt’ten çekilmiş ve Irak içi mu-
halefet (Şiiler ve Kürtler) Saddam’ı devirmek için
harekete geçmiştir. Ancak Türkiye’yi de şaşırtan, Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?titl
bir biçimde ABD’nin Saddam’ın zayıflatılmış hâlde e=Dosya:Turgut_%C3%96zal_cropped.jpg&filet
imestamp=20080415163344 26.11.2012
Irak’ın başında kalmasına izin vermesidir. Bundan
cesaret bulan Saddam’ın Şii ve Kürtlerin ayaklan-
malarına kimyasal silahları da kullanarak çok sert tepki vermesi ve yüzbinlerce
kişinin Türkiye’ye doğru kaçması, Türk devletini son derece zor duruma sokmuş-
tur. Ortaya çıkan sığınmacı krizi, sayının her geçen gün artması ve durumun be-
lirsizliği Türkiye’de bölücü terörden kaynaklı başka türlü endişeler de yaratmıştır.
Sığınmacıların Irak’a dönmesi için güvenliğin sağlanması ve Saddam’ın saldırı
imkânlarının elinden alınması gerekiyordu. Bu çerçevede Irak’ın kuzeyinde ‘gü-
venli bölgeler’ oluşturularak mültecilerin buraya yerleşmeleri sağlanmış ve yeni-
den Bağdat yönetiminin saldırısına uğramamaları için de uluslararası bir askerî

gücün bu bölgeleri koruması gündeme gelmiştir. Daha sonra kamuoyunda ‘Çe-
kiç Güç’ olarak bilinecek ancak resmî ismi “Huzur Sağlama Operasyonu” olan
harekâtın askerî güçleri İncirlik Üssü’ne yerleşmiştir. (Gözen, 2004:296) Bu du-
rum Irak’ta nispi bir güvenlik sağlamış ama aynı zamanda ABD’nin bölgeye ciddi
bir biçimde yerleşmesinin yolu da açılmıştır.
Statükocu politika, bir ülkenin Körfez Savaşı ile birlikte Türkiye, o döneme kadar izlediği iddia edilen taraf-
mevcut uluslararası sistemdeki
güç dengelerinin korunmasına sızlık ve statükocu politikasını değiştirerek ABD’nin yanında “taraflı” ve “aktif ”
yönelik bu doğrultuda bir politika izlemeye başlamıştır. Ancak hem Saddam’ın devrilmemesi hem Çekiç
oluşturduğu politikalar
bütünüdür. Güç’ün bölgeye yerleştirilmesi hem de verilen sözlerin tutulmaması nedeni ile
başlangıçtaki beklentilere ulaşmak pek mümkün olamamıştır. Öte yandan özel-
likle iç siyasette dış politika karar mekanizmasında yaşanan sorunlar ciddi krizleri
de beraberinde getirmiş, Savaş sırasında Dışişleri Bakanı, Milli Savunma Bakanı
ve Genel Kurmay Başkanı istifa etmişlerdir. Buna muhalefetin tepkisini de ekle-
mek gerekir. Bunlara ilaveten, Kuzey Irak’ta oluşan güç boşluğu PKK’nın buraya
yerleşmesine yol açmıştır (Uzgel, 2010:256).
Henüz Körfez Krizi sürerken, 1989 sonrası Türkiye’nin AT’den müzakerelere iliş-
kin bir karar elde edememesi sonrası T. Özal ABD’ye bir serbest ticaret bölgesi kurul-
ması teklifi götürmüş ancak bu teklif ABD tarafından uygun bulunmamıştır. Bunun
hemen ardından Mart 1991’de Körfez Savaşı biter bitmez Türkiye bu defa ABD’ye
‘stratejik iş birliği’ önerisinde bulunmuş ancak bu girişim de ABD tarafında karşılık
bulmamıştır. Bütün bunlar üzerine Türkiye’nin savaştan doğan zararlarını gidermek
için ABD’den istediği yardım da kabul edilmemiştir. Türkiye’nin 1989-1991 arası
ABD ile ilişkilerini sıcak tutmaya çalışması ve bu yöndeki girişimleri amaçladığı
gibi gitmemiştir. Ne var ki 1991 yılında SSCB’nin dağılması ABD’nin Türkiye’ye
uzak olan görüntüsünü birden değiştirmiş, Kafkaslar ve Orta Asya’da yeni devletle-
rin ortaya çıkmasıyla daha bir yıl önce reddedilen “stratejik iş birliği” 1992 yılında
Başbakan Süleyman Demirel’e ‘güçlendirilmiş ortaklık’ adı altında teklif edilmiştir.
ABD’den gelen açıklamalara göre, Türkiye hem ‘ortak’ hem de bağımsızlıklarını yeni
kazanmış bu devletler için ‘örnek’ bir ülke olarak görülmüştür (Uzgel, 2010:252).
Aslında 1990’lar boyunca ABD’nin Türkiye’yi sürekli olarak Kafkaslar ve Orta Asya
nezninde girişimlerde bulunmaya yönlendirmesi ve bu süre içinde ABD-Türkiye
ilişkilerinin giderek artması ABD’nin Türkiye üzerinden bölgedeki Rusya etkisini
kırma girişimi olmuştur. Ne var ki Rusya’nın bölgedeki etkisinin bu ülke saf dışı
bırakılarak kırılamayacağını ve Rusya’nın düşünüldüğü kadar tehlikeli olmadığına
kanaat getiren ABD, daha sonra bu stratejisinden vazgeçecektir.
1990 sonrası ABD - Türkiye ilişkilerinin yakınlaştığı rahatlıkla söylenebilir.
Bunda Körfez Savaşı boyunca ABD’ye yaklaşma çabaları açıkça görülen Tür-
kiye, 1991’de SSCB’nin dağılmasıyla birlikte ABD açısından yeni bir öneme sa-
hip olmaya başlamıştır. Avrupa için jeostratejik önemi azalmaya başlamış olan
Türkiye’nin AT’den de bir anlamda dışlanması ABD’ye olan ihtiyacı arttırmış,
bölgede Rusya’nın önemli bir tehdit olmadığının anlaşılması bu ihtiyacı körükle-
miştir (Oran, 2010: 231). ABD’nin Soğuk Savaş sonrası tek lider ülke olarak kal-
ması, Türkiye’nin bu ülkeye yakın kalmak istemesinin başka bir nedenidir. Diğer
taraftan, ABD açısından bakıldığında, 1991’de Türkiye, Kafkaslar ve Orta Asya’da
SSCB’den kalan boşluğu doldurabilecek tek ülkedir. Avrasya’nın denetlenmesi
için Türkiye’ye ihtiyaç vardır. Nitekim, ortaya çıkan yeni konjönktürde ABD’nin
NATO’ya olan ihtiyacı ve Türkiye’nin bu noktadaki stratejik önemi de başka bir
etkendir. (Oran, 2010:231)
Sonuç olarak bu dönem için Türkiye-ABD ilişkileri açısından şunlar söylene-

bilir: 1991 sonrası bu iki ülke arasındaki ilişki temelde stratejik ve siyasi iş birliği
düzeyinde gelişmiştir. ABD, küreselleşen stratejisi içinde Türkiye’ye özellikle Av-
rasya’daki etkinliği dolayısıyla ihtiyaç duymuş bu kapsamda Balkanlar, Kafkasya,
Orta Asya ve Orta Doğu gibi yeni iş birliği alanları ortaya çıkmıştır. Bu anlamda
ABD’nin en belirgin talebi Türkiye’nin bu bölgelerdeki ülkeler açısından ‘model’
oluşturması olmuştur (Uzgel, 2010: 243-252).
1990’lı yıllarda ABD-Türkiye ilişkilerinin büyük bir dönüşüm yaşadığı kabul
edilebilir. Soğuk Savaş boyunca uzun vadeli, blok siyasetine dayalı bir iş birliği
içinde olan bu iki ülke arasındaki ilişki Türkiye’nin çeşitli bölgelerde oynadığı
önemli role dayanan farklı bir ortaklığa dönüşmüştür (Kirişçi, 2002: 200). Ör-
neğin Körfez Savaşı sonrası Irak ve İran’ı çifte çevreleme politikasında, İsrail’in
bölgedeki durumu dolayısıyla Türkiye’ye yakınlaştırma girişimleri, Balkanlar’da
ABD ve Türkiye’nin çıkarlarının örtüşmesi gibi konular bu durumu destekler
niteliktedir.
Türkiye ve NATO
1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılmasının ardından Orta ve Doğu Avrupa’daki bü-
yük dönüşüm yaşandı. 1991 yılında da SSCB dağıldı. Temel görevi komünizme
karşı mücadele olan NATO’nun işlevini de doğal olarak bu gelişmelerin ardından
tartışılmaya başlandı. Bazılarına göre Varşova Paktı yoksa NATO da olmamalıydı.
Ancak NATO Soğuk Savaş sonrasında var olmayı ve hatta genişleyerek yaşama-
yı başaracaktı. NATO’nun varlık sebebi olan temel düşmanı ortadan kalksa da
ittifak üyelerini tehdit etme potansiyeli olan pek çok yeni unsur ortaya çıkmıştı.
Bunların en başında da SSCB’nin dağılmasıyla birlikte geride bıraktığı Kafkaslar,
Balkanlar ve Orta Asya gibi bölgelerdeki istikrarsızlıklar, Orta Doğu ve Afrika
gibi bölgelerin içinde bulunduğu durum yeni tehdit alanları olarak belirlenmiş,
NATO’nun konjönktüre göre yeniden şekillendirilmesini gündeme getirmiştir
(Sönmezoğlu, 2006: 498). Bu kapsamda NATO’nun 1990 Londra ve 1991 Roma
zirve toplantılarında aldığı kararlar önemlidir. NATO bu toplantılarda öncelikle
“alan içi-alan dışı” kavramları üzerinde durarak kendini yeniden tanımlamış, Batı
dünyasının güvenliği için Avrupa dışındaki bölgelerde meydana gelen tehditlere
dikkat çekmiş ve bu çerçevede Batı dünyasının huzuru bakımından Türkiye’nin
stratejik önemini vurgulanmıştır.
Özellikle 1991 sonrası NATO’nun müdahale alanı olarak gördüğü bölge geniş-
lemiş ve alan içi-alan dışı ayrımının ortadan kalmasıyla birlikte, birliğe yönelik
tehdit ve risk oluşumlarının üye ülkelerin ortak belirlemeleriyle karar verilebile-
ceği bir aşamaya gelinmiştir. Bu da dünyanın herhangi bir bölgesinde oluşabilecek
bir riskin NATO açısından tehdit olarak görülüp müdahale edilebilir olması an-
lamına gelmiştir. 1991 yılındaki Roma Zirvesi’nde oluşturulan yeni Stratejik Kav-
ram (Strategic Concept) özünde NATO’ya yeni bir görev alanı belirlemek üzere
özellikle Orta Doğu’dan gelebilecek tehlikeleri işaret etmiştir. Dolayısıyla Türkiye,
konumu itibarıyla bu yeni konsept içinde de önemli hâle gelmiştir.
Körfez Savaşı sırasında Türkiye’nin bir NATO üyesi ülke olarak taraf olması
ve NATO’nun savaşa müdahale edip edemeyeceği tartışmalarının gündeme gel-
mesi ve sonunda Çekiç Güç’ün Türkiye’ye koruma amaçlı girmesi bu kapsamda
bir ilk olmuş, hem ilk defa bir NATO üyesi ülkenin Varşova Paktı dışında bir
tehdite karşı korunma altına alınması kararı alınmış hem de Birliğin yeni askerî
stratejisinin tehdit algısına kanıt oluşturan bir gelişme yaşanmıştır. Gecikmeli de
olsa NATO kuvvetlerinin Huzuru Sağlama Operasyonu kapsamında Türkiye’ye

gelmesi NATO’nun yeni vizyonunu ortaya koymuştur (Sönmezoğlu, 2006: 499).
Türkiye açısından bakıldığında, aslında NATO üyesi olması her dönem Türki-
ye için bir güvenlik garantisi olarak görülmüş, nitekim Soğuk Savaş sonrası oluş-
turulan yeni konseptte yıldızının yeniden parlaması Türkiye’nin işine yaramış-
tır. Diğer yandan NATO içinde önemli bir üye olmak, Türkiye’nin Batılı imajını
canlı tutan bir etkendir. Nitekim, Avrupa’nın askerî savunma örgütü sayılabilecek
NATO içinde aktif bir rol üstlenme Türkiye açısından bu nedenle önemlidir.
1991 yılı sonrası ABD’nin Türkiye ile ilişkilerini yoğunlaştırmasının sebepleri nelerdir?
2
TÜRKİYE’NİN KAFKASYA VE ORTA ASYA POLİTİKASI
SSCB’nin dağılması Türkiye’nin etrafında daha öncesinde hiç öngörülemeyecek
olağanüstü fırsatlar ve ama aynı zamanda risklerden oluşan yeni bir dış politika
alanı yaratmıştır. SSCB’den birer birer ayrılan bu bölgedeki yeni bağımsız devlet-
ler bir yandan kendi aralarında çeşitli sorunlar yaşarken diğer yandan Rusya, İran,
Türkiye gibi bölgedeki egemen diğer devletlerin ve Batılı ülkelerin rekabetine sah-
ne olmuşlardır. Bölge ülkelerine baktığımızda Türkiye, başlangıçta İran ve Rusya
ile rekabete girişse de Rusya’nın kendini toplar toplamaz Kafkasya bölgesiyle yeni-
den ilgilenmeye başlaması ve bölge içindeki çatışmalardan yararlanarak siyasi ve
askerî açıdan etkili hâle gelmesi zaman içinde Türkiye’nin bölgedeki etkisini zayıf-
latan en önemli faktör olmuştur. Keza, Rusya faktörü Türkiye ve İran gibi ülklerin
bölgeye yönelik girişimlerinde bu ülkeyi dikkate almalarını gerektirmiştir (Oran,
2010:213). Rusya’nın bu rekabetteki en önemli avantajı, bağımsızlaşan ülke yö-
netimlerinin neredeyse tamamının SSCB kadrolarından oluşmasıydı. Rusya’nın
elindeki askerî ve mali güç de yeni kurulmuş ve pek çok sorunla boğuşan bütün
yeni devletler için oldukça etkileyici araçlardı.
Batılı ülkelere baktığımızda bölgeyle en çok ilgilenen ülkenin ABD olduğunu
görürüz. SSCB ilk dağıldığında bölgeye hem doğrudan hem de Türkiye ile birlikte
girebileceğini düşünen ve bu doğrultuda Türkiye’nin bölgeye yönelik politikaları-
nı destekleyen, hatta teşvik eden ABD, Rusya’nın bölgedeki etkisinin düşünüldü-
ğü kadar yitirmediğini anladığında bu anlamda daha tedbirli olmaya yönelmiştir.
Kısa bir süre sonra Rusya faktörü olmadan bölgede istikrarın sağlanmasının güç
olduğunu da fark etmiş olan ABD başlangıçtaki “Türkiye” politikasını yeniden
gözden geçirmek durumunda kalmıştır. Ancak özellikle enerji kaynakları bakı-
mından önemli olan bu bölgenin sadece Rusya’nın denetiminde kalmasından en-
dişe edilmiş ve farklı stratejiler izlenmesine karar verilmiştir (Oran, 2010:213).
Soğuk Savaş sonrasında Türkiye’nin ilk başta ilgi duyduğu alan Kafkasya ol-
muştur. Burada Türkiye’nin komşusu olan Güney Kafkasya Bölgesi’nin üç ülke-
si, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile kurulacak ilişkiler, Türkiye’nin Orta
Asya’ya açılmasında da önemli bir rol oynama potansiyeline sahipti. Bu ülkele-
rin bölge açısından ayrı ayrı önemleri olmakla birlikte Türkiye ve Batı dünyası
açısından taşıdıkları ortak önem Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan gibi
ülkelerden batıya aktarılacak petrol ve doğal gaz akış güzergâhı üzerinde bulun-
maları olmuştur. Keza, bu bağlantılılık hâli gerek ekonomik gerekse stratejik açı-
dan Türkiye’yi etkileyen önemli faktörlerden olmuştur (Sönmezoğlu, 2006:708).
Nitekim özellikle Güney Kafkasya Bölgesi’yle ilgili olarak Türkiye açısından belli
başlı önemli dört faktör sıralanabilir. Bunlardan ilki bölgenin coğrafi konumu,
yani Türkiye’ye sınır komşusu olmasıdır. Bununla birlikte Türkiye’nin bölgeye iliş-
kin tarihsel bir bağ hissetmesi ve bölgeden Türkiye’de yaşayan büyük bir nüfusun
olması da teşvik edici olmuştur. Üçüncü olarak, yukarıda da belittiğimiz gibi ge-
rek stratejik gerekse etnik bağlılık olarak Türkiye açısından önemli olan Orta Asya
ile bağlantısının bu bölgeden geçmesi başka bir unsurdur. Son ve en önemli faktör
olarak, batıya giden petrol hatlarının bu bölge üzerinden Türkiye’ye ulaşacak ol-
ması ve bölgenin bu kapsamda Batı için stratejik öneme sahip olması sayılabilir
(Demir, 2004:717-718).
Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ikili ilişkilerine baktığımızda Azebaycan’ın özel
bir yerinin olduğunu söylemek gerekir. İki ülke arasındaki etnik ve kültürel yakın-
lık bu durumun en önemli nedenidir. Azerbaycan, 18 Ekim 1991 yılında bağım-
sızlığını ilan ettiğinde Türkiye, 9 Kasım 1991 yılında Azerbaycan’ı tanıyan ilk ülke
olmuş ve Türki Cumhuriyetler içinde ilk büyükelçiliğini Azerbaycan’da açmıştır.
Azerbaycan’ın bağımsızlığının ilk zamanlarında Ermenistan ile giriştiği mücadele
dolayısıyla yaşadığı karmaşa dolayısıyla Rusya’ya yakın durmuş ve sorunun Rusya
tarafından çözülebileceğine inanmıştır. Ne var ki 1992 yılında Rusya yanlısı politi-
kalar izleyen Devlet Başkanı Ayaz Muttalibov ülkedeki muhalefet dolayısıyla istifa
etmek durumunda kalmış ve ardından yapılan seçimlerle Ebulfeyz Elçibey devlet
başkanı olmuştur. Bir Türkiye hayranı olan Elçibey yönetiminin ülkedeki Sov-
yet etkisini kırmak istemesi, Batı / NATO yanlısı politakalar izlemeye başlaması,
İran’da yaşayan Azerilerle yakınlaşmak istemesi ve Azeri petrollerinin değerlen-
dirilmesinde Batı ve Türkiye yanlısı tavrı Rusya’yı Azerbaycan’dan uzaklaştırıp
Erivan yönetimine yakınlaştırmıştır. Keza bu dönemde Türkiye ve Azerbaycan
arasında Bakü-Ceyhan anlaşma taslağı da olmak üzere birçok anlaşma ve anlaş-
ma girişimi olmuştur (Sönmezoğlu, 2006: 711). Bu yakınlaşmanın Türkiye tara-
fında, Türkiye’nin Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki meselede Azerbaycan’a
verdiği destek de önemli bir faktör olarak rol oynamıştır. Elçibey’in yönetimi-
nin ardından iktidara gelen Haydar Aliyev de Rusya’nın artık belirgin bir şekil-
de Ermenistan’dan yana tavır koyması dolayısıyla Elçibey’in politikalarını devam
ettirmiş Türkiye’ye ve Batı’ya yakın durmuşlardır. Aslında bu yakınlıkta yalnızca
karşılıklı çıkarların etkisi yoktur. Buna ilaveten Azerbaycan’ın bağımsızlığından
itibaren Türkiye’yi model alması da etkilidir. Keza bu durum hem Elçibey hem de
Aliyev tarafından birçok defa dile getirilmiştir.
Azerbaycan özelinde Türkiye’nin laik ve demokratik bir model olması yalnızca
Azerbaycan’ın benimsediği ya da dile getirdiği bir durum da değildir. Nitekim bu
sonucun ortaya çıkmasında Batı ve özellikle ABD itici faktörler olmuştur. Çünkü
laik ve demokratik bir Azerbaycan İran ve Rusya etkisinden de mümkün oldu-
ğunca bağışık bir Azerbaycan demektir.
Türkiye’nin Azerbaycan ile olan yakın ve özel ilişkisi bölge politikasında son
derece önemli bir rol oynamaktadır. Azerbaycan’ın Ermenistan ile yaşadığı Dağlık
Karabağ sorununda Türkiye Azerbaycan’a açık bir destek vermiş, aynı zamanda
Ermenistan ile ilişkiler kötüleşmiştir. İki ülkenin bağımsızlıklarına kadar Azer-
baycan toprakları içinde özerk bir konumu bulunan Dağlık Karabağ’ın bağımsız-
lık sürecinde yaşanan gerginlikler neticesinde Ermenistan tarafından işgal edil-
mesi çatışmaları başlatmış ve Türkiye, Ermenistan’ı açıkça kınayarak, çatışmaların
durdurulması için ABD ve Rusya nezdinde girişimlerde bulunmuştur. Türkiye’nin
konu hakkındaki girişimleri 1992-1993 yılları boyunca devam etse de hem konu-
ya ilişkin bir çözüme ulaşılamamış hem de diğer bir bölge ülkesi olan Ermenistan
ile ilişkiler giderek gerilmiştir.
Ermenistan, 23 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Türkiye 16 Aralık’ta

Ermenistan’ı tanımış ancak diplomatik ilişkiler kurmayı zamana bırakmıştır. Bu
tavırda “soykırım” tartışmaları birinci derecede rol oynamıştır. Örneğin Türki-
ye bir başka bölge ülkesi olan Gürcistan’ın bağımsızlığı konusunda tereddütsüz
davranmıştır. Başlangıçta ticari ilişkiler kurulmuş ve ekonomik durumu oldukça
kötü olan Ermenistan’a ekonomik yardımların gidebilmesi için Türkiye sınırının
nakliye için açılmasına izin verilmiştir. Keza, bağımsızlıkla birlite iktidara gelen
Levon Ter Petrosyan yönetimi de bu doğrultuda inisiyatif alarak Türkiye ile iliş-
kilerin geliştirilmesi için olumlu girişimlerde bulunmuş, gerek Rusya’nın gerek
Ermeni diasporasının gerekse ülke içindeki Ermeni milliyetçilerinin etkisini iliş-
kilerden uzak tutmayı başarmıştır. Ancak bu durum uzun sürememiş, başlangıçta
Dağlık Karabağ meselesi ve Azerbaycan faktörü daha sonra da ‘soykırım meselesi’
dolayısıyla ilişkiler zaman içinde giderek gerilmiş, Ermenistan’da iktidara gelen
Koçaryan yönetimiyle birlikte Rusya’nın ülke üzerindeki etkisi artmış ve Rus as-
kerinin Türkiye-Ermenistan sınırına yerleşmesine izin verilmiştir. Diğer yandan
diasporanın ve ülke içindeki milliyetçilerin de etkisi giderek artmış, ‘soykırım’
meselesinin daha fazla gündeme geliyor olmasıyla birlikte Türkiye ile ilişkiler ta-
mamen donma noktasına gelmiştir. Türkiye zaten diplomatik ilişkileri olmayan
bu ülkeyle ticari ilişkileri de kesmiş, Ermenistan’a giden ekonomik yardımlar için
aracılık konumunu sona erdirmiş ve Dağlık Karabağ meselesini Azerbaycan’ın da
etkisiyle ilişkilerin ön şartı hâline getirmiştir. Keza, bu dönem ‘soykırım’ meselesi
de Ermeni tarafının ön şartı olmuş ve böylece ilişkiler kesilmiştir.
Türkiye’nin Gürcistan ile ilişkileri başlangıcından itibaren “model” denilecek
ölçüde olumlu gelişmiştir. 9 Nisan 1991’de bağımsızlığını ilan eden Gürcistan’ın
en önemli sorunu bağımsızlık sürecinde ülke içindeki etnik azınlıklar olmuş, bu
azınlıklar Rusya’nın da etkisi ve hatta zaman zaman müdahalesi ile Gürcistan
açısından büyük sorunlar yaratmıştır. Gürcistan içinde bulunan Acar ve Abhaz
Müslüman azınlıkların durumu başlangıçta ve Rusya’nın ülke içindeki bu azınlık
meselesine daha ilgili olması Türkiye-Gürcistan ilişkilerini yakınlaştırmıştır. Hat-
ta bağımsızlığından sonra 1992 yılında Başbakan Süleyman Demirel bu ülkeyi
ilk ziyaret eden Türkiye başbakanı olmuş ve bu ziyaret çerçevesinde çeşitli anlaş-
malar imzalanmıştır. Gürcistan’ın bu dönemdeki temel uğraşı bağımsızlıklarını
talep eden ülke içindeki azınlıklara karşı ülkenin toprak bütünlüğünü sağlama
mücadelesi olmuş, bu durum açık bir şekilde Türk tarafının da desteklediği bir
unsur olmuştur. Konuya Kafkasya’daki dengeler açısından bakan Türkiye, Tiflis
yönetiminin toprak bütünlüğünü sağlama uğraşının önemini fark etmiş, Rusya
tarafından desteklenen Abhaz ayrılıkçı hareketine uzunca bir süre sıcak bakma-
mıştır. Sonuç olarak Türkiye’nin Gürci merkezî hükûmetinin yanında yer alması
bu iki ülke arasında günümüze değin sürecek yakın ve sorunsuz bir ilişki süreci-
nin başlangıç noktası olmuştur (Sönmezoğlu, 2006:725-727).
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile İlişkiler

SSCB’nin dağılma sürecinde, direkt bir şekilde bu ülkeyi karşısına almak isteme-
yen Türkiye birer birer bağımsızlıklarını ilan eden Türk Cumhuriyetlerini tanı-
mak konusunda acele etmemiş, önce bu ülkelerle görüşmeler yapılmış ve ardın-
dan 9 Kasım 1991 tarihinde Azerbaycan’ın tanınmasıyla başlayan süreç, bölge
ülkelerine yönelik 16 Aralık 1991’e kadar devam etmiş, bu çerçevede Gürcistan,
Ermenistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kazakistan ve Tacikistan Türkiye tarafın-
dan bağımsız devletler olarak tanınmıştır.
Bağımsızlıklarını tanıyan bir ülke olarak Türkiye, başlangıçta bu ülkeler açısın-

dan hem soydaş hem de zengin Batı ülkeleri ile ilişkilerin geliştirilmesinin bir aracı
olma özelliği taşımıştır. Ne var ki oldukça uzun bir süre otoriter bir rejim altında
yönetilmiş ve istirarsızlık gösteren bu ülkelerin beklentilerinin karşılanması açısın-
dan Türkiye özellikle mali bakımdan yetersiz kalmıştır. Öte yandan Batılı ve Uzak
Doğulu birçok ülke ile özellikle enerji kaynaklarının işletilmesi konusunda doğ-
rudan temas kuran bu ülkelerin Türkiye’ye olan ihtiyacı azalmış siyasi ve güvenlik
açısından Rusya’yı da kışkırtmamak için Türkiye ile ilişkilere mesafe konulmuştur.
Harita 2.1
SSCB’nin
dağılmasının
ardından Güney
Kafkasya ve Orta
Asya haritası
Kaynak: http://belgeselyayincilik.com/genel/rusya%Ez/80%99da-devr-i alem
SSCB dağılmış olsa da bu dönem, Orta Asya hâlihazırda uluslararası kamuoyu

tarafından Rusya’nın etkisinin devam ettiği bir bölge olarak kabul edilmiştir. Keza,
1991 itibarıyla Türkiye’nin bölgede aktif bir politika izlemeye çalışması Rusya’yı
rahatsız etmiştir. Nitekim, 1990’larda bölgede yaşanan istikrarasızlık ve karama-
şa ABD’nin, Rusya bu bölgede olmadan istikrarın sağlanamayacağına inanması-
na yol açmış ve Rusya’nın, etki alanını sağlamlaştırmasına bir noktaya kadar da
izin verilmiştir. Ne var ki Rusya’nın bölgede tek kontrolcü güç olarak kalmasını
da istemeyen ABD, Türkiye’yi bu durumu bir ölçüde dengeleyebilecek alternatif
olarak görmüş ve özellikle enerji kaynaklarının Batı’ya aktarılmasında Türkiye’ye
önemli bir rol biçmiştir. Keza, bölgedeki İran etkisini de göz ardı etmeyen ABD,
Türkiye’nin demokratik ve laik bir sistem olarak bölgede siyasal etkisinin arttırıl-
masını önemsemiştir. Yani bu dönem Türkiye’nin Orta Asya bağlamındaki işlevi
gerek enerji kaynakları gerekse siyasal etki doğrultusunda Orta Asya ile Batı ara-
sında köprü vazifesi görmek olarak belirlenmiştir (Sönmezoğlu, 2006:729-730).
Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kazakistan gibi Orta Asya ülkeleri
için Türkiye etnik ve kültürel yakınlığı kapsamında hem siyasal hem de bağım-
sız bir ülke olarak model olma konumundaydı. Demokratik ve laik siyasal bir
model olarak bölgede İran etkisini kıracak, bağımsızlığıyla da bölge ülkelerinin
Rusya’dan bağımsızlaşmasını sağlayacaktı. Türkiye’nin bölgeye yönelik dış politi-
ka girişimleri de bu kapsamda olmuştur. Türkiye’nin bölge ülkelerinde kurumsal-
laşma çabaları da bu nedenledir. 1992’de kurulan Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajan-
sı (TİKA), yine aynı yıl kurulan Türk Eximbank, Türk Kültür ve Sanatları Ortak
Yönetimi (TÜRKSOY) bu doğrultuda oluşturulmuş kurumlardır. TİKA, özünde
bölge ülkelerine yönelik ekonomik, kültürel, toplumsal vs. işbirliği projeleri geliş-
tirmek için kurulmuştur. Bu doğrultuda Kafkaslar ve bu bölgeden olan on bine
varan sayıdaki Türki öğrencilere burslar verilerek Türkiye’deki üniversitelerde öğ-
renim görmeleri sağlanmış, Türk iş adamlarının bölgeye yönelik yatırımları teşvik
edilerek, mali ve teknik destekler sağlanmış ve uzman ve öğretmen değişimleri
sağlanmıştır. Türk Eximbank, bölgeye yönelik Türk yatırımlarına destek vermiş
ve bölge ülklerine krediler açmıştır. TÜRKSOY aracılığıyla ise bölge ülkelerin-
de Latin alfabesinin kullanılmasına yönelik girişimlerde bulunulmuş ve Türki-
ye Türkçesinin bölgede öğretilip yaygınlaştırılması gibi faaliyetler amaçlanmıştır
(Sönmezoğlu, 2006:731). Ne var ki uzun vadede, gerek Türkiye’nin bu ülkelere
verdiği sözleri yerine getiremesi gerekse Rusya etkisinin bölgede artması girişilen
bu politikaların sınırlı bir başarı sağlamasıyla sonuçlanmıştır.
Türkiye’nin 1989-1993 döneminde Kafkaslar ve Orta Asya’ya yönelik dış politikasını

3 belirleyen faktörleri tartışınız.
“ÖNCE RUSYA” (RUSSIA FIRST) POLİTİKASI VE TÜRKİYE

Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve SSCB’nin dağılması uluslararası sistemi tamamen
değiştirirken SSCB’den ayrılan, Türkiye’nin etrafındaki yeni bağımsız ülkeler hem
yeni birer sorun alanı hem de çeşitli fırsatların elde edilebileceği bir ortam orta-
ya çıkarmıştır. 1990’lı yılların başında ortaya çıkan bu durum, ABD’nin lider ülke
olarak konumunu sağlamlaştırırken diğer yandan Soğuk Savaş döneminin bütün
endişe alanlarını ortadan kaldırmıştır. Bu doğrultuda gerek ABD ve eski SSCB’nin
lider ülkesi Rusya gerekse Avrupa için bütün uluslararası şartlar değişirken,
Türkiye’nin Avrasya bölgesindeki konumu ve önemi de değişmiştir. Dağılma sü-
recinde ortaya çıkan diğer devletler gibi Rusya da bir bocalama dönemi geçirmiş,
bu durum ABD’nin Rusya’yı artık bir tehdit olarak görmemesi ve ilgi alanını başka
bölge ve konulara yönlendirmesiyle sonuçlanmıştır. Öte yandan, Avrupa açısından
Doğu Avrupa’da yeni devletlerin ortaya çıkması ve göreceli olarak Rusya ile arada
bir tampon bölgenin oluşması bir rahatlama faktörü olmuş, keza Moskava yöneti-
minin Avrupa açısından bir tehdit olmadığının fark edilmesi özellikle Batı Avrupa
ülkelerinin hem uluslararası sisteme hem de Türkiye’ye bakış açısını değiştirmiştir.
SSCB’nin dağılmasının en çok heyecan yarattığı ülkelerden birisi de kuşkusuz
Türkiye’dir. İkinci Dünya Savaşından bu yana, özellikle de 1945 sonrasında ken-
disini SSCB’den gelecek fiziki ya da ideolojik tehdit algısı içinde bulan, dış ve gü-
venlik politikalarını hep bu çerçevede belirleyen Türkiye için ortaya çıkan durum
öncelikle rahatlamadır. Bununla birlikte konumu ve önemi ABD ve Avrupa için
değişmiş olsa da Türkiye, SSCB gibi büyük bir gücün bölgedeki hakimiyetini yi-
tirmesiyle daha etkili bir konumda olacağını ve oluşan yeni uluslararası sistemde
çok daha önemli bir rol üstleneceğini düşünmüştür. Bu durum Türkiye’nin kendi
kendisine yarattığı bir ruh hâli, hayal, heyecan değildir. 1990’ların başında yazılan
neredeyse bütün strateji-dış politika kitaplarında ve politikacıların söylemlerin-
de Türkiye parlayan bir yıldız olarak tanımlanmakta ve ortaya çıkan yeni dünya
düzeninin Almanya ile birlikte en kazançlı çıkacak ikinci ülkesi olduğu ifade edil-
miştir (Bkz.: Fuller-Lesser, 1993; Barkey, 1996; Makovsky-Sayarı, 2002, ). Aynı
dönemde Türkiye’de iddialı, risk alabilen bir dış politikayı önemseyen Turgut Özal
gibi bir liderin olması, Türk dış politikasının, ABD’nin dünyanın “tek süper gücü
olduğu” ve Türkiye’ye özel bir önem verdiği noktasından hareketle yapılandırıl-

dığı görülmektedir. Aktif bir dış politika Turgut Özal liderliğindeki Türkiye’nin
siyasi tavrının yanı sıra dönemin koşulları da bunu âdeta zorunlu hâle getirmiştir.
O yıllarda Türkiye’nin çevresinde olup bitene ve geleceğin şekillenmesine “ilgisiz
kalma lüksüne sahip olmadığı” sıkça dile getirilen hususlardandır. Çünkü bu dö-
nemde, özellikle ABD Türkiye’nin, ortaya çıkan yeni bağımsız devletler üzerinde
etkili olabileceğine ve dolayısıyla bölgesinde önemli ve ‘belirleyici-lider-model’
bir ülke olabileceğine inanmıştır. Özellikle de 1981’de Yunanistan’ın tam üye ol-
masından sonra AT’den beklediği destek ve katkıyı da bulamayan ve bir anlam-
da Avrupa’dan dışlanan Türkiye için dış politikada çıkış kapısı olarak ABD’nin
görülmesi ve bu doğrultuda bölgede etkin rol oynama eğilimi içine girilmesinin
de zamanın ruhuna uygun bir durum olduğu söylenebilir. Ancak Türkiye bölge
politikalarında ABD’nin baskın gücünün de farkında olarak yakın ve güvenilir
bir müttefiklik ilişkisinde politikasını belirlemeyi tercih etmiştir. Nihayetinde, dö-
nem boyunca Avrasya’ya yönelik Türk dış politikasının ABD dış politikasıyla pa-
ralellik göstermesinin nedeni de budur. Bir başka deyişle Türkiye, Soğuk Savaş’ın
sona ermesinin hemen ardından ortaya çıkan yeni koşullarda SSCB’den doğan
boşluğu doldurabilcek ülke olarak kendini görmüş, bu hem kendisinden talep
edilmiş hem de ABD tarafından hareretle desteklenmiştir.
Ancak SSCB’nin dağılmasının üzerinden çok vakit geçmeden Moskava yö-
netiminin kendini hızlı bir şekilde toplaması ve eski etki alanına geri dönmesi,
Türkiye ve bölge ülkeleri tarafından gerçekleştirilen ya da planlanan girişimle-
ri etkisi altına almıştır. SSCB bölgesinde ortaya çıkan güç boşluğu kısa zamanda
Rusya Federasyonu tarafından yeniden doldurulmaya çalışılmıştır. Bölgede Rus
etkisinin tekrar belirginleşmesi ile ABD ve Türkiye politikalarını yeniden gözden
geçirmek durumunda kalmıştır. Bölgedeki ülkelerde yaşanan belirsizlikler ve iliş-
kilerdeki istikarsızlıklar, öte yandan Rusya’nın bu ilişkiler üzerindeki etkisi ABD
ve Avrupa’yı, Rusya’nın bölgede devre dışı bırakılmasının mümkün olamayaca-
ğı ve Rusya’nın katkısı olmaksızın bölgede istikrarın sağlanamayacağı görüşüne
yönlendirmiştir. Her ne kadar, Rusya’nın Avrasya bölgesindeki tek egemen güç
olarak kalmasını istemeseler de bölgede böyle bir gerçekliğin ortaya çıkması bü-
tün stratejilerin gözden geçirilmesine neden olmuştur. Nitekim, yalnız ABD ya da
Avrupa değil, Türkiye ve İran da bölgeye yönelik girişimlerinde Rusya faktörü-
nün aşılmasının güç olduğunu kısa vadede anlamışlardır. Bu kapsamda ABD’nin
öncülük ettiği Batı dünyası hem Rusya’nın dışlanamayacağı gerçeği hem İran
bölge ülkeleri üzerindeki etkisinin “radikal İslamlaşmaya” yol açabileceğine dair
endişeleri Türkiye’nin heyecanı-hevesi olsa da buna uygun araçlarının eksikliği
nedenleri ile ‘Önce Rusya’ olarak isimlendirilen politikaya geçiş yapmayı tercih et-
mişlerdir. ABD’nin “Russia First” politikasını belirlenmesinde, bölgede Rusya’nın
varlığından daha büyük tehdidin, bölgesel istikrarsızlık ve İslamlaşma olduğu al-
gısı birinci derecede rol oynamıştır. Bu kapsamda Rusya’nın dışlanmaması, hatta
iş birliği yapılması ancak yine de kontrol altında tutulması gereken önemli bir
ülke konumuna gelmiştir. Nihayetinde, bu ülkenin NATO içine çekilmeye çalışıl-
ması, bölgedeki meselelerde iş birliğinin aranması ve gücünün etkisinin kullanıl-
maya çalışılması bu nedenledir. Rusya’nın 1990 sonrasında çok ciddi bir biçimde
eleştirildiği Çeçenistan politikası konusundaki söylemin de yeni koşullarda ciddi
bir biçimde değiştiği görülmektedir.
Sonuçta, özellikle Avrasya bölgesine yönelik konularda Rusya etkisinin göz ardı
edilemeyeceğinin anlaşılması gerek ABD ve Avrupa gerekse Türkiye açısından ön-
celikle Rusya’nın etki ve iş birliği gücünün aranması koşulunu yaratmış, bölgedeki
Rus faktörünün herşeyden çok daha fazla dikkate alınması gerektiği ve bunun aşıl-
masının hiç de kolay olmayacağı görülmüştür. Dolayısıyla bölgeye yönelik ulusla-
rarası politikalar ‘Önce Rusya’ stratejisi üzerinde şekillenmek durumunda kalmış-
tır (Truscott, 1997). ABD’nin bu önemli politika değişikliği, Türkiye’nin bölgedeki
etkisi ve gücü bakımından hiç kuşku yok ki bu ciddi etki yaratmıştır. Hem bu stra-
tejik değişiklik hem de Nisan 1993’te Özal’ın ölümünün ardından, Türkiye’nin Orta
Asya-Kafkaslar politikası hızla bir değişim sürecine girmiştir. Aynı yıl Türkiye’nin
AB ile ilişkileri yoğunlaştırması da bu kapsamda değerlendirilebilir.
“Önce Rusya” (Russia First) politikasının Türk dış politikası üzerindeki etkileri nelerdir?
4
TÜRKİYE’NİN BALKANLAR POLİTİKASI
Soğuk Savaş boyunca Türkiye’nin Balkanlar’a yönelik Blok politikası dışında belir-
gin bir politikası yoktur. Hatta Savaş boyunca bölge ülkelerinden Türkiye’ye gelen
ilişki kurma teklifleri bu politika çerçevesinde genelde tereddütle ile karşılanmış,
hatta reddedilmiştir. Ne var ki Balkanlar, coğrafi yakınlık, tarihî-kültürel neden-
lerle her dönemde Türkiye açısından önemli bir bölge olmuştur (Fuller-Lesser,
1993; Bağcı, 1993; Bağcı 1994). Bunun öncelikli nedeni bu bölgede bulunan Türk
nüfusu olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılmasının ardından Türkiye’nin
tarihî bağları ve bölgede kalan bu nüfusun güvenliği Türkiye’yi yakından ilgilen-
dirmiştir. Öte yandan Balkanlar, Türkiye’yi Avrupa’ya bağlayan tek bölgedir ve
bu bölgenin istikrarı Türkiye’nin Avrupa ‘yolu’nun da istikrarı anlamına gelmiştir
(Uzgel, 2002:86).
1945-1990 arasında iki bloklu sistemin büyük ölçüde belirlediği Türk dış poli-
tikasının yeniden yapılanma sürecinde Balkanlar da âdeta yeniden keşfedilmiş ve
aktif bir Balkan politikası ihtiyacı sıklıkla dile getirilmiştir. Sönmezoğlu’na göre
(2006:589) 1991 sonrası bölgedeki Osmanlı mirası Türkiye’nin bölge politikasını
hem duygusal hem de rasyonel nedenlerle derinden etkilemiştir. Bu kapsamda
bölgedeki Türkler ve Müslümanlar, buna ilaveten bölgedeki sorunlar, savaşlar ve
Yunanistan faktörü Balkanlar’a yönelik bu dönem Türk dış politikasının ana hat-
larını belirleyen faktörler olmuştur.
Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve bölgedeki kominist rejimlerin yıkılması ve özel-
likle Yugoslavya’nın dağılmasıyla bölgenin bir iç savaşa sürüklenmesi Türkiye’nin
bölgeye olan ilgisini iyice arttırmış ve bölgede aktif bir rol oynamasını gerektir-
miştir. Aslında tıpkı Soğuk Savaş boyunca olduğu gibi Türkiye’nin bu dönemki
politikaları ABD ile pararlellik göstermiştir. Keza, Uzgel’e göre (2002:86) bu durum
Türkiye’nin bölgedeki gücünü ve etkisini pekiştiren önemli faktörlerden biridir.
1991 yılında Yugoslavya’nın dağılması Balkanlar’daki sorunları iç savaşa çe-
viren faktör olmuştur. Dağılma sürecinde önce Hırvatistan ve Slovenya bağım-
sızlıklarını ilan etmiştir. Ardından Sırp milliyetçileri, bağımsızlığını ilan etmeye
çalışan Bosna Müslümanlarına saldırmış ve ardından Arnavut azınlık Yugos-
lavya ve Makedonya’dan kopmaya başlamıştır. Oran’a göre (2010:212) Hırvatis-
tan ve Slovenya’nın bağımsızlaşma sürecinde Almanya’nın bu iki ülkeyi kendi
etki alanı olarak görmesi bu bağımsızlık sürecini AT’ye dayatmasına yol açmış-
tır. Öte yandan bu doğrultuda Almanya’yı sınırlamak isteyen Fransa ve İngiltere
Sırbistan’ın bu anlamda Hırvatistan ve Slovenya’ya karşı denge oluşturabileceğini
düşünerek Sıpların faaliyetlerine göz yummuş ve sonuçta bu faaliyetler Bosnalı

Müslümanlar’ın katledilmesine kadar uzanmıştır. Bu durum ancak ABD’nin son
noktadaki müdahalesi ile durdurulabilmiştir (Oran, 2010:211-212).
Harita 2.2
SSCB’nin
dağılmasının
ardından Balkanlar
Kaynak: http://www.turkcebilgi.com/harita/balkanlar/balkanlar-bolgeler-harita 26.11.2012
Başlangıçta, Yugoslavya’nın dağılma sürecinde Türkiye bu durumu

Yugoslavya’nın iç meselesi olarak görmüş ve sorunun Yugoslavya’nın toprak bü-
tünlüğü temelinde çözülmesi gerektiğini savunmuştur. Bu tutumunu 1992 yılına
kadar sürdüren Türkiye, sürecin önüne geçilemez bir mecraya girdiğini fark edin-
ce aktif bir politika izlemeye karar vermiş 1992’de Hırvatistan, Slovenya, Bosna-
Hersek ve Makedonya’yı aynı anda tanımıştır. Bosna-Hersek’in bağımsızlığını ilan
ermesiyle birlikte Sırplarla çatışmalar başlamıştır. Durumun vahim bir hâl alması
Türkiye’yi uluslararası alanda yoğun bir çaba harcamaya itmiş; ABD, AT, İslam
Konferansı Örgütü, Avrupa Konseyi, BM ve NATO nezdinde girişimlerde bulu-
nulmuştur. Türkiye’nin bu dönemki tavrı direkt ve tek taraflı bir müdahaleden
çok uluslararası toplumla, daha özelinde ise BM çerçevesinde bir müdahalenin
gerçekleşmesi yönündeydi. Sorunun, hemen yanı başındaki AT üyesi ülkeler ya
da BM çerçevesinde çözülemeyeceğinin anlaşılması Türkiye’yi ABD’yi harekete
geçirmeye yönlendirdi ve başlangıçta ABD tarafından bir Avrupa sorunu olarak
görülen konuyla, bu ülke tarafından ancak 1994 yılında ilgilenilmeye başlandı
(Sönmezoğlu, 2006:592-593).
Yunanistan, bu arada Balkan politikasını büyük ölçüde dinî bir zemine oturta-
rak Sırbistan’a destek vermiştir. Bu hâli ile Yunanistan Sırbistan’a doğrudan destek
veren tek NATO ülkesi olmuş; bunu Makedonya’yı sıkıştırabileceği bir faktör ola-
rak görmüştür. Diğer yandan Türkiye’nin bölgeye yönelik girişimleri bu dönem
Balkanlar’da bir eksen tarışması yaratmıştır. Buna göre Yunanistan’ın başını çek-
tiği bir grup ülkenin bölgede Ortodoks çevrelemesi yaratmaya çalıştığı iddiasına
karşılık, Türkiye’nin politikalarının bölgede bir İslam ekseni yaratmaya yönelik
olduğu savunulmuştur. Ne var ki bu tartışmalar bölgedeki çatışmaların yoğunlaş-
tığı 1990’lı yılların ortalarına doğru ortadan kalkmıştır (Sönmezoğlu, 2006:591).
Bu arada Yunanistan’ın Makedonya’yı sıkıştırma politikası bu ülkeye ciddi enerji

kaybettirmiş, bu durum Yunanistan’la birçok konuda yoğun bir rekabet yaşayan
Türkiye’nin işine yaramıştır. Nitekim, daha sonra Yunanistan’da iktidarın değiş-
mesiyle başa geçen Simitis yönetimi Makedonya ve Türkiye’yle uğraşmanın ya-
rattığı bu enerji kaybını fark ederek bu ülkelerle çatışmayı bırakmış ve AT po-
litikarına önem vermeye başlamıştır. Keza, bu dönem Türkiye’nin Boşnaklar’ın
yanında yer alması ve bölgedeki içsavaşın sona erdirilmesine yönelik girişimleri
gerek uluslararası kamuoyunda gerekse bölgede Yunanistan’a karşı avantaj sağlan-
masının bir diğer faktörü olmuştur (Oran, 2010:237).
Bütün bu sorunlar arasında Bulgaristan bölgedeki en sorunsuz ülke olarak So-
ğuk Savaş’ın ardından kendini en hızlı toplayan ve Türkiye ile sorunsuz komşuluk
yürüten Balkan ülkesi olmuş ve bu dönemden itibaren AT üyeliği için ciddi bir
aday ülke olmayı başarmıştır (Oran, 2010:212).
Balkanlar’daki karmaşa yalnızca 1989-1993 arası dönemi ilgilendiren bir me-
sele olmamıştır. 1990’lı yıllar boyunca bu bölgede güven ve istikrarın sağlanması
Türk dış politikasını ana gündem maddelerinden birini oluşturmuştur. (Uzgel,
2002:86)
Soğuk Savaş sonrası Türkiye’nin Balkanlar’a yönelik dış politikasında ne gibi deği-
5 şiklikler olmuştur?
Özet
1989-1993 döneminde Türkiye-Avrupa Topluluğu bölgede ve ABD nezdindeki öneminin çok daha
1 ilişkilerinin gelişimini açıklamak. fazla arttığı genelde kabul edilmektedir. Türkiye,
Bu dönem Türkiye - AT ilişkilerini belirleyen bu ilişkiler çerçevesinde izlediği aktif politikay-
en önemli unsur T. Özal yönetiminin Toplulu- la önemini göstermeye çalışmış, özellikle 1991
ğa bakış açısı olmuştur. Özal yönetiminin, uzun sonrası bu durum ABD ve NATO tarafından cid-
süre sessizlik içinde geçen Toplulukla ilişkileri di bir şekilde anlaşılmaya başlamıştır. SSCB’nin
canlandırma kararında hem Türkiye’de demok- dağılmasından sonra ilgisi enerji kaynaklarının
rasi ve insan hakları alanındaki gelişmelere ze- merkezleri olan Orta Doğu ve Orta Asya’ya da
min hazırlamak hem de Türkiye’de hayata ge- kayan ABD, Türkiye’nin bu bölgelere yönelik po-
çirilmeye çalışılan liberal politikaların kalıcılığı litikalarda etkili bir ülke olabileceğini görmüş-
açısından önemli olduğuna inanılmıştır. Ne var tür. Ayrıca ABD, SSCB’nin Balkanlar, Kafkasya
ki 1987 yılında yapılan tam üyelik başvurusuna ve Orta Asya’daki bıraktığı güç boşluğunun ve
Topluluğun yanıtı ancak Soğuk Savaş’ın sona er- “model” ihtiyacının Türkiye tarafından doldu-
diğinin en belirgin işareti olan Berlin Duvarı’nın rularak, Türkiye üzerinden bu bölgelere ula-
yıkılmasından bir ay sonra Aralık 1989’da gele- şılabileceğine inanılmıştır. Keza bu bağlamda,
bilmiş, AT Komisyonu görüşünde, Türkiye’nin Türkiye bölgeye yönelik girişimlerde bulunma
ekonomik ve siyasi kriterler bakımından üye konusunda sürekli teşvik edilmiş, bölgede Rusya
olmaya henüz uygun olmadığı ancak potansiyel ve İran faktörleri karşısında denge yaratabilecek
bir üye olduğu vurgulanmıştır. Türkiye’nin bu bir ülke olarak görülmüştür. 1990’lar boyunca
konuda yaşadığı hayal kırıklığı, 1989 sonrasın- Türkiye-ABD ilişkileri eskisine göre farklı bir
da ortaya çıkan küresel ve bölgesel gelişmeler- önemde gelişerek devam etmiştir.
le farklı bir boyuta taşınmıştır. Türkiye, Soğuk
Savaş’ın sona ermesi ve ABD’nin neredeyse tek 1989-1993 döneminde Türk dış politikasının Kaf-
süper güç olarak ortaya çıkması ile birlikte ABD 3 kaslar ve Orta Asya bölgelerine ilişkin girişimle-
ile yakın ilişkileri daha da önemsemiş, böylelik- rini ve bu grişimlerin nedenlerini sıralamak.
le uluslararası sistem ve özelde AT için önemini SSCB’nin dağılması Türkiye’ye doğuda yeni bir
göstermeye de çalışmıştır. 1989 yılından sonra sorun alanı yaratırken aslında aynı zamanda çe-
AT ile ilişkiler bağlamında Gümrük Birliği sü- şitli fırsatların yaratılabileceği bir ilişkiler ağı da
reci ortaya çıkmış ve özellikle 1993 sonrasında ortaya çıkarmıştır. Türkiye, Güney Kafkasya’da
Türkiye’nin hedefi tam üyelik olarak dillendiril- ortaya çıkan yeni bağımsız ülkelerle çeşitli dü-
se de Gümrük Birliği sürecini tamamlamak ol- zeylerde ilişkiler kurmuş, bu ülkelerin yaşadığı
muştur. sorunlara müdahil olmaya çalışmış ve bu ül-
kelere yönelik birebir dış politikalar üretmiş-
1989-1993 döneminde Türkiye ve ABD / NATO tir. Kafkaslar’da Azerbaycan gibi, Orta Asya’da
2 arasındaki gelişmeleri izleyebilecek ve bu kapsam- Türmenistan, Özbekistan, Kırgızistan gibi ül-
da Türkiye’nin uluslararası sistemdeki yeni konu- kelere karşı etnik ve kültürel yakınlık hisseden
mu ve önemini ifade etmek. Türkiye bu ülkelerle ekonomik, siyasi, kültürel
Soğuk Savaş’ın sonlarına doğru Türkiye’nin ve toplumsal iş birlikleri içine girmeye çalışmış-
uluslararası sistemde blok siyaseti çerçevesinde- tır. Bu kapsamda, bölge ülkelerinin istikrarının
ki siyasi ve askerî önemi ABD ve NATO için kay- önemine vurgu yapılmak gerekmektedir. Çünkü
bolmaya başlamışken Körfez Savaşı ve ardından özellikle bu ülkelerden batıya giden enerji kay-
SSCB’nin dağılmasıyla birlikte bu önem farklı nakları hem bu ülkeleri hem de Türkiye’yi stra-
bir karakterde ve hatta daha da artarak devam tejik açıdan önemli kılmaktadır. Ne var ki aynı
etmiştir. Bu konuda önemli olan asıl ayrım ise bölgede Rusya ve İran faktörleri de dengelenme-
Türkiye’nin Avrupa ve ABD nezdindeki jeost- ye çalışılmış, özellikle Rusya’nın öneminin anla-
ratejik önemindeki farklılaşmadır. Avrupa için şılmasından sonra Türkiye, bölgeye yönelik dış
doğrudan stratejik önemi azalan Türkiye’nin politikasında daha dikkatli davranmıştır.
1989-1993 döneminde ‘Önce Rusya’ (Russia First) 1989-1993 döneminde Balkanlar’daki genel dış
4 politikasının politikasının ortaya çıkma nedenle- 5 politik hareketlenmelerin ve Türkiye’nin bu duru-
rini ve Türkiye’nin Orta Asya Kafkasya Politikası- ma yönelik politikasının ayrıntılarını açıklamak.
na etkilerini analiz etmek. Soğuk Savaş’ın bitimine kadar Balkanlar,
“Önce Rusya” politikası, dönemin uluslararası Türkiye’nin blok siyaseti dışında belirgin bir po-
konjönktüründe Batı ülkeleri, özellikle de ABD litikasının olmadığı bir bölgedir. Bölgeye yönelik
tarafından süreç içinde belirlenmiş bir politi- tıpkı Kafkaslar ve Orta Asya gibi tarihi ve kültü-
kadır. 1990-1993 arasında yaşanan gelişmeler rel bağları olan Türkiye, SSCB’nin dağılmasının
ABD’yi Avrasya Bölgesi’ne yönelik olarak, Rusya ardından bölgedeki Yugoslavya gibi ülkelerin
etkisinin aşılamayacağını ve bölgede Rusya fak- toprak bütünlüğü savunarak sorunların çözül-
törü olmadan istikrarın sağlanmasının güç olma- mesi gerektiğine inanmışsa da önüne geçilmez
sı, bu ülkeleri, girişilen politikalarda Rusya’nın bir sürecin hakimiyetini anladıktan sonra bölge-
öncelenmesi ve her şeyden önce dikkate alınması ye yönelik aktif bir politika oluşturmuş, özellikle
gerekliliğine dair bir politika değişikliğine gö- bölgedeki Müslüman ve Türk azınlık bağlamında
türmüştür. Keza, bölgeye yönelik girişimlerinde ciddi girişimlerde bulunmuştur. Türkiye, Sırpla-
Rusya faktörünün aşılmasının güç olduğunu an- rın Bosnalı Müslümanlara saldırıları konusun-
layan Türkiye de bir süre sonra bu girişimlerde da uluslararası kamuoyunu harekete geçirmeye
daha tedbirli olmaya başlamış ve Rusya’yı dikkate çalışmış, ardından da en son ABD’nin müdaha-
alması gerektiğini fark etmiştir. ABD’nin bu po- lesiyle bu sorunun çözülmesine büyük katkıda
litika değişikliği en fazla Türkiye’nin bölgedeki bulunmuştur. Balkanlar’da Yunanistan faktörüyle
hareket alanını etkilemiş, Türkiye’nin ABD ile iş de mücadele etmek zorunda kalınılmış ancak bu
birliğinde bölgenin öncü gücü olması yönündeki ülkenin taktiksel hataları Türkiye’ye avantaj sağ-
heyecan ve politika yerini daha gerçekçi zeminde lamıştır. Öta yandan, Avrupa yolunda Balkanlar’ı
dış politikaya bırakmıştır. önemli bağlantı noktası olarak gören Türkiye, bu
dönemden sonra da Balkanlar’ın istikarını önem-
semiştir. Keza, Türkiye’yi bölgede güçlü kılan di-
ğer güçlü bir unsur da Türkiye’nin politikalarının
ABD’ninkilerle paralellik göstermesi olmuştur.
1. Türkiye, AT’ye tam üye olmak için başvurusunu 6. Soğuk Savaşı sona erdiren ve Türkiye’nin ABD açı-
hangi yıl yapmıştır? sından önemini değiştiren olay aşağıdakilerden hangi-
a. 1986 sidir?
b. 1987 a. Berlin Duvarı’nın yıkılması
c. 1988 b. Körfez Savaşı
d. 1989 c. SSCB’nin dağılması
e. 1990 d. NATO’nun dağılması
e. Yugoslavya’nın dağılması
2. Türkiye’nin bu dönem tam üyelik başvurusunda
bulunmasının nedeni olarak aşağıdakilerden hangisi 7. Türkiye’nin Kafkasya politikasında etkisi olduğu
gösterilemez? söylenebilecek ülke aşağıdakilerden hangisidir?
a. Ankara Anlaşması ve Katma Protokol’den do-
a. Fransa
ğan hak
b. İngiltere
b. Türkiye’deki liberal politikaların bu şekilde kalı-
c. Almanya
cı olacağına inanılması
d. İran
c. Yaklaşan genel seçimler
e. ABD
d. Müzakerelerin başlayacağı tarihin belirlenece-
ğine inanılması
e. AT’nin bu yöndeki teşviki 8. Türkiye’nin Balkanlar’a yönelik politikasını güçlü
kılan en temel etken nedir?
3. AT, Türkiye’ye tam üyelik başvurusuna ilişkin kara- a. Dini yakınlık
rını hangi tarihte bildirmiştir? b. Etnik yakınlık
a. 1987 c. ABD politikalarıyla ile paralellik göstermesi
b. 1988 d. Yunanistan’ın karşı politikaları
c. 1989 e. AT’nin desteklemesi
d. 1990
e. 1991 9. Avrasya Bölgesi’nde Rusya faktörünün göz ardı
edilemeyeceği ve bölgeye yönelik girişimlerin bu ülke
4. AT’nin Türkiye’nin tam üyelik başvurusuna olum- dikkate alınarak yapılmasını öngören politika aşağıda-
suz yanıt vermesinde aşağıdaki faktörlerden hangisi- kilerden hangisidir?
nin etkili olduğu söylenemez? a. Tarafsızlık politikası
a. Berlin Duvarı’nın yıkılması b. “Önce Rusya” politikası
b. Türkiye’nin beklenen ekonomik ve siyasi karar- c. Bağlantısızlık politikası
ları henüz taşımadığının düşünülmesi d. Avrasya politikası
c. Türkiye’nin Yunanistan ve Kıbrıs’ta önemli so- e. Transasya politikası
runlarının varlığı
d. AT’nin aldığı derinleşme kararı 10. 1989 - 1993 dönemi için Türk dış politikası hak-
e. Türkiye’nin henüz tam üyelik başvurusu yap-
kında aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
maya hakkının olmaması
a. Tarafsızlık politikası izlenmiştir
b. Statükocu bir politika izlenmiştir
5. Soğuk Savaş’ın sonlarına doğru Türkiye-ABD iliş-
c. ABD’ye uzak bir dış politika izlemiştir
kilerininin yeniden yakınlaşmasını sağlayan olay aşa-
d. Bağımsız bir dış politika izlenmiştir
ğıdakilerden hangisidir?
a. Körfez Savaşı e. Aktif bir dış politika izlenmiştir
b. Berlin Duvarı’nın yıkılması
c. Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesi
d. İran-Irak Savaşı’nın sona ermesi
e. Türkiye’nin AT’ye tam üyelik başvurusunda
bulunması
Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Türkiye - Ermenistan Siyasi İlişkileri 1. b Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Avrupa Topluluğu
Ermenistan’ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden biri (AT) İlişkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
(16 Aralık 1991) olan Türkiye, bağımsızlığının ardından 2. e Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Avrupa Topluluğu
ekonomik güçlüklerle karşılaşan Ermenistan’a insani (AT) İlişkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yardım yapmış, bölgesel kuruluşlar ve Avrupa-Atlantik 3. c Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Avrupa Topluluğu
kurumlarıyla bütünleşmesi yönünde aktif çaba harca- (AT) İlişkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
mıştır. Ancak, bugüne kadar bu ülkeyle diplomatik iliş- 4. e Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Avrupa Topluluğu
ki tesis edilmesi için uygun koşullar oluşmamıştır. (AT) İlişkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Türkiye, Güney Kafkasya’da kapsamlı barış ve işbirliği 5. a Yanıtınız yanlış ise “Türkiye -ABD / NATO İliş-
ortamının yaratılmasına yardımcı olacağı ve bölgenin kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
istikrarına katkıda bulunacağı inancıyla Ermenistan’la 6. c Yanıtınız yanlış ise “Türkiye -ABD / NATO İliş-
ilişkilerinin normalleşmesini arzu etmektedir. Bu düşün- kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
ceyle Türkiye, bazı güven arttırıcı önlemleri zamanında 7. e Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Kafkasya ve
tek taraflı olarak uygulamaya koymuş bulunmaktadır. Orta Asya Politikası” konusunu yeniden göz-
Sayın Başbakanımız, Nisan 2005’te, dönemin Erme- den geçiriniz.
nistan Devlet Başkanı Koçaryan’a bir mektup gönde- 8. c Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Balkanlar Poli-
rerek, Türk ve Ermeni tarihçileri ile diğer uzmanlardan tikası” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
oluşacak bir Komisyonun (Ortak Tarih Komisyonu), 9. b Yanıtınız yanlış ise “Önce Rusya’ (Russia First)
1915 dönemine ait gelişme ve olayları sadece Türk ve Politikası ve Türkiye” konusunu yeniden göz-
Ermeni değil, üçüncü ülke arşivlerinde de araştırarak, den geçiriniz.
bulgularını uluslararası kamuoyuna açıklamaları çağ- 10. e Yanıtınız yanlış ise “Ünitenin Tamamını” yeni-
rısında bulunmuştur. den gözden geçiriniz.
Ermenistan’la sorunlarımızın ortadan kaldırılması ve
ilişkilerin normalleştirilmesi yönündeki irademiz çer-
çevesinde, 2007 yılında İsviçre’nin arabuluculuğunda
başlatılan süreç, 10 Ekim 2009 tarihinde “Diplomatik
İlişkilerin Tesisi Protokolü” ile “İkili İlişkilerin Ge-
liştirilmesi Protokolü”nün imzalanması ile yeni bir
aşamaya girmiş bulunmaktadır. Bu iki protokol, ikili
ilişkilerin normalizasyonu için bir çerçeve sunmak-
tadır. Protokoller her ülkede de onaylanmaları için
ilgili mercilere iletilmiştir. Bu çerçevede, Hükümeti-
miz, Protokolleri imzalanmalarının hemen ardından
TBMM’ne göndermiştir. Ermenistan hükümeti ise,
ilgili mevzuat uyarınca Protokolleri önce Anayasa’ya
uygunluğunun denetimi için Anayasa Mahkemesi’ne
iletmiş, Mahkeme’nin 12 Ocak 2010’da aldığı, ancak
gerekçeli kararında Protokollerin lafzına ve ruhuna
uymayan hususlar içeren uygun bulma kararının ar-
dından Protokoller onaylanmaları için Ulusal Meclis’e
gönderilmiştir. Bilahare, Cumhurbaşkanı Serj Sarkis-
yan, 22 Nisan 2010 tarihinde yaptığı televizyon konuş-
ması ile Protokollerin onay sürecinin dondurulduğunu
açıklamıştır.
Kaynak: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ermenistan-
siyasi-iliskileri.tr.mfa 25.11.2012
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 planlanan ilişkilerin daha rahat yürütülebileceği ön-
Bu dönem Türkiye’nin AT üyelik sürecini hızlandırma- görülmüştür. Diğer yandan, Güney Kafkasya gibi bir
sının temel amacı öncelikle 1980 Askerî Darbesi’nden bölgenin Türkiye’ye sınır komşusu olması, bu bölgenin
beri uzun süre cansız kalan ilişkilerin yeniden canlan- sorunsuz ve istikrarlı olması yönünde Türkiye’yi mo-
dırılmasıdır. Ne var ki dönemim T. Özal Hükûmeti, tive eden başka bir unsur olmuştur. Bunlara ilaveten,
uygalamaya geçirilen liberal politikaların ancak AT bölgede önemli enerji kaynaklarının olması, bu kay-
üyeliğiyle kalıcı olabileceğine inanmış ve bu kapsamda nakların bölgeden geçerek Türkiye’ye ve buradan da
tam üyeliğe gidilmesi gerektiği düşünülmüştür. Diğer Batı’ya ulaşacak olması ayrı bir önemdedir. Çünkü bu
yandan, yaklaşan genel seçimler için AT’den müzake- durum Türkiye’yi Batı için, Kafkasya ve Orta Asya’yı da
relerin başlama tarihine ya da en azından müzakere- Türkiye için önemli kılan büyük bir unsurdur.
lerin başlamasına ilişkin bir kararın alınması yaklaşan
genel seçimlerde bir avantaj olarak görülmüştür. Keza, Sıra Sizde 4
Özal hükûmeti, bu dönem tam üyelik başvurusu ya- ‘Önce Rusya’ (Russia First) politikasının Türki-
parken müzakerelerin başlamasına ilişkin bir karar çı- ye üzerindeki etkisi iki yönlüdür. Bunlardan ilki,
kartabileceğine de inanmıştır. Rusya’nın bölgedeki etkisi ve hakimiyeti anlaşıldığında
Türkiye’nin bu ülkenin kolay aşılamayacağını görmesi
Sıra Sizde 2 ve gerek Balkanlar gerekse Kafkasya ve Orta Asya’ya
1991 sonrası ABD’nin Türkiye ile ilişkilerini yoğunlaş- yönelik girişimlerinde Rusya faktörünü dikkate alması
tırmasının temel nedeni Soğuk Savaş’ın bitmesi, yani gerekliliği dolayısıyla hem bölgeye yönelik rahatlığını
SSCB’nin dağılmasıyla birlikte Türkiye’nin bölgedeki hem de etkisini yitirmiş olmasıdır. Keza aynı durumun
öneminin değişmiş olmasıdır. Özellikle, SSCB’nin da- farkında olan Batı ve özelllikle ABD için de Rusya’nın
ğılmasıyla birlikte Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya’da dışlanamayacağı, hatta bu ülkeyle iş birliği yapılması
ortaya çıkan yeni bağımsız devletlerin Türkiye üze- gerekliliğini doğurmuş, dolayısıyla Türkiye’nin rolü
rinden Rusya ve İran etkisine girmelerinin önlenmesi hem küçülmüş hem de göreceli olarak bu ülkelerin gö-
amaçlanmış, bu ülkelerden batıya gidecek olan enerji zünde azalmıştır.
kaynaklarının kontrolünde Türkiye’nin önemli bir rol
üstleneceği öngörülmüş ve Türkiye’nin bu bölgelerde- Sıra Sizde 5
ki birçok ülke ile tarihî, kültürel ve etnik bağı üzerin- Soğuk Savaş boyunca Balkanlar’a yönelik blok siyase-
den siyasi ve ekonomik bir model olacağı hesaplan- ti ve statükocu bir politika izleyen ve bölgeye yönelik
mıştır. Dolayısıyla, oluşan yeni uluslararası ortamda ayrı, belirgin bir politikası olmayan Türkiye, Savaşın
Türkiye’nin etrafında oluşan bu yeni sorun ve fırsatlar sona ermesi ve bölgede yeni bağımsız devletlerin or-
alanında Türkiye’nin önemli ve aktif bir aktör olması taya çıkmasıyla daha aktif bir dış politika izlemesi ge-
beklenmiştir. Diğer yandan ABD’nin uluslararası gü- rektiğine karar vermiş ve özellikle bölgede ortaya çıkan
venlik açısından ilgilenmeye başladığı Orta Doğu’da sorunlara ilişkin girişimlerde bulunarak değişim yarat-
Türkiye’nin hem stratejik hem de model konumunun maya çalışmıştır. Nitekim, bu konuda bir ölçüye kadar
bu bölgedeki soruların çözümünde kullanılabileceği da başarılı olmuş, özellikle ABD’nin desteğiyle bölgeye
öngörülmüştür. yönelik dış politikasını güçlendirici adımlar atmıştır.
Bu kapsamda en çok da Yunanistan’la rekabete giren
Sıra Sizde 3 Türkiye, Yunanistan’ın bölgeye bakış açısını değiştir-
Türkiye’nin Kafkasya ve Orta Asya’ya yönelik dış politi- mek zorunda kalmasıyla daha avantajlı konuma gel-
kasını belirleyen temel faktörler öncelikle Batı ve özel- miş, Bosnalı Müslümanlar konusunda aldığı tavır ve
like ABD tarfından 1991 sonrası Türkiye’nin bu ülkeler bulunduğu girişimler dolayısıyla uluslararası kamuo-
için siyasi ve ekonomik bir model olmasıdır. Bu neden- yunun takdirini toplamıştır.
le Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmesi
ve iş birliğine gitmesi önemsenmiştir. Keza, aynı du-
rum Türkiye tarafından da bir avantaj olarak görülmüş
ve tarihî, kültürel ve etnik bağlar üzerinden kurulması
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Bağcı, Hüseyin. (1993). “Balkanlardaki Gelişmeler ve (Makovsky, Alan -Lesser, Ian (1996).”Special Policy
Türkiye”, Türk Demokrasi Vakfı Bülteni, Sayı: 14, Forum Report: Erbakan’s Turkey: An Early Assess-
Mart 1993, s.26-32. ment”, Policywatch, The Washington Institute for
Bağcı, Hüseyin. (1994). Yeni Güvenlik Politikaları ve Near East Policy, Nr.209, 29 July 1996.
Risk Analizi Çerçevesinde Balkanlar 1991-1993, Mango, Andrew. (2002) “Türk Dış Politikasının Ata-
Ankara: Dış Politika Enstitüsü Yayınları. türkçü Kökenleri ve Bunların İç Bağlantıları Üze-
Birand, Mehmet Ali (2000). Türkiye’nin Avrupa Ma- rine Düşünceler”, Türkiye’nin Yeni Dünyası, Türk
cerası: 1959-1999, İstanbul: Doğan Kitap. Dış Politikasının Değişen Dinamikleri, (Editör:
Dağı, İhsan, D. (Ed.) (1998). Türk Dış Politikasında Alan Makovsky-Sabri Sayarı), (Çev. Hür Gül-
Gelenek ve Değişim, Ankara: Siyasal Kitabevi. dü), Alfa Yayınları, S. 13-28. (Org.: Turkey’s New
Dağı, Zeynep. (1998). “Rusya’nın Yakın Çevre Politika- World-2000).
sı ve Türkiye”, Türk Dış Politikası’nda Gelenek ve Mango, Andrew. (1995). Türkiye’nin Yeni Rolü, (Çev.
Değişim, (Editör: İhsan D. Dağı), Ankara: Siyasal E.Yükselci - S.Demircan), Ankara: Ümit Yayıncılık.
Kitabevi, s.79-114. Oran, Baskın. (2010). “Dönemin Bilançosu”, Türk Dış
Davutoğlu, Ahmet. (2001). Stratejik Derinlik, Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Türkiye’nin Uluslararası Konumu, İstanbul: Küre Belgeler, Yorumlar, (Editör Baskın Oran), Cilt II:
Yayınları. 1980-2001, 12. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, s.
Demir, Ali Faik. (2004). “Türkiye’nin Güney 9-33.
Kafkasya’ya Yönelik Dış Politikası”, Türk Dış Poli- Özen, Çınar-Yazgan, Hatice. (2007). “Zor ya da Zora-
tikasının Analizi, (Derleyen Faruk Sönmezoğlu), ki Aday: Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Tam Üyelik
İstanbul: Der Yayınları, s. 717-756. Süreci”, Türkiye - AB İlişkileri: Avrupa’nın Geniş-
Erdoğan, M. Murat. (2006). Soğuk Savaş Sonrası Dö- lemesi, Müzakere Süreci ve Batılılaşma Sorunsa-
nemde Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri: 1990- lı, (Derleyenler Ertan Efegil ve Mehmet Seyfettin
2005, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- Erol), Ankara: Orion Yayınları, s. 233-280.
sü, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Sönmezoğlu, Faruk. (2006). II. Dünya Savaşı’ndan
Fuller, Graham E.-Lesser, Ian O. (Ed.) (1993]), Turkey’s Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul: Der Ya-
New Geopolitics: From Balkans to Western Chi- yınları.
na, Oxford: Rand, Westview Press, Boulder. Terzi, Özlem (2004). Soğuk Savaş Sonrasında Türkiye-
Gözen, Ramazan. (2004). “Türkiye ve I. Körfez Savaşı: Avrupa Birliği İlişkileri: Ekonomik Gündemden
Kriz Ortamında Dış Politika”, Türk Dış Politikası- Siyasi Gündeme”, Türk Dış Politikasının Analizi,
nın Analizi, (Derleyen Faruk Sönmezoğlu), İstan- (Derleyen Faruk Sönmezoğlu), İstanbul: Der Ya-
bul: Der Yayınları, s. 271-310. yınları, s. 453-464.
Karluk, Rıdvan. (2002). AB ve Türkiye, İstanbul: Beta Truscott, Peter. (1997). Russia First: Breaking with
Yayıncılık. the West, I. B. Tauris Publications.
Karluk, Rıdvan (1996) Avrupa Birliği ve Türkiye, İs- Uzgel, İlhan. (2002). “Türkiye ve Balkanlar: İstikrarın
tanbul: İMKB Yayınları. Sağlanmasında Türkiye’nin Rolü”, Günümüzde
Kirişçi, Kemal. (2002). “ABD-Türkiye İlişkileri: Yeni- Türkiye’nin Dış Politikası, (Derleyenler Barry Ru-
lenen Ortaklıkta Yeni Belirsizlikler”, Günümüzde bin ve Kemal Kirişçi), İstanbul: Boğaziçi Üniversi-
Türkiye’nin Dış Politikası, (Derleyenler Barry Ru- tesi Yayınları, s. 86-118.
bin ve Kemal Kirişçi), İstanbul: Boğaziçi Üniversi- Uzgel, İlhan. (2010). “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, Türk
tesi Yayınları, s. 200-228. Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Ol-
Makovsky, Alan-Sayarı, Sabri (2002) (Ed.) Türkiye’nin gular, Belgeler, Yorumlar, (Editör Baskın Oran),
Yeni Dünyası, Türk Dış Politikasının Değişen Di- Cilt II: 1980-2001, 12. Baskı, İstanbul: İletişim Ya-
namikleri, (Çev. Hür Güldü), İstanbul: Alfa Yayın- yınları, s. 243-325.
ları.
3
Amaçlarımız
1993-1996 yılları arasında Gümrük Birliği ekseninde Türkiye-AB ilişkilerinin nasıl
 şekillendiğini ifade edebilecek,
 1993-1996 döneminde dünyada yaşanan gelişmeler çerçevesinde Türkiye-ABD iliş
kilerinin gelişim sürecini açıklayabilecek,
 Yugoslavya’nın dağılmasının ardından Balkanlarda oluşan yeni konjonktürde Türki
ye’nin bölge ülkeleriyle ilişkilerini ve Bosna Savaşı’ndaki rolünü değerlendirebilecek,
 Birleşmiş Milletler ve NATO’nun yeni dönemde nasıl bir değişim geçirdiğini açık
layabilecek,
 1993-1996 yılları arasında Türkiye’nin Yunanistan ile ilişkileri ve Kıbrıs sorununda
gelinen noktanın ne olduğunu ifade edebilecek,
 Türkiye’nin özellikle terör ve su sorunu temelinde Orta Doğu ülkeleri ile ilişkileri
nin ne boyutta olduğunu tartışabilecek,
 Türkiye’nin Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını kazanan ülkelerle 1993-1996 yıllarında
ilişkilerinin ne boyutta olduğunu ifade edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Avrupa Birliği • Kıbrıs Sorunu
• Kopenhag Zirvesi • Terör
• Maastricht Antlaşması • Su Sorunu
• Gümrük Birliği • Orta Asya Türk Cumhuriyetleri
• Bosna Savaşı • TİKA
• NATO • TÜRKSOY
• Birleşmiş Milletler • Ermeni Sorunu
• Kardak Krizi

İçindekiler
• GÜMRÜK BİRLİĞİ EKSENİNDE AVRUPA
BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER
• 1996-1993 DÖNEMİ ABD İLE İLİŞKİLER
• BOSNA SAVAŞI EKSENİNDE BALKANLAR
İLE İLİŞKİLER
1993-1996 Dönemi Türk Dış • YENİ DÖNEMDE BİRLEŞMİŞ MİLLETLER
Türk Dış Politikası II VE NATO
Politikası
• YUNANİSTAN İLE İLİŞKİLER VE KIBRIS
SORUNU
• ORTA DOĞU İLE İLİŞKİLER
• RUSYA-ORTA ASYA VE KAFKASLAR İLE
İLİŞKİLER
1993-1996 Dönemi Türk Dış
Politikası
GÜMRÜK BİRLİĞİ EKSENİNDE AVRUPA BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER
Gümrük Birliği Ekseninde Avrupa Birliği ile İlişkilerin

Zemini
Soğuk Savaş’ın bitmesi ve Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla iki kutuplu dünyanın
sona ermesi Türk dış politikasında yeni bir dönemin başlangıcını oluşturmuştur.
Her ne kadar Soğuk Savaş bitiminin hemen sonrasında Türkiye’nin özellikle Ba
tı için öneminin azaldığı düşünülmüş olsa da Sovyetler Birliği’nin dağılmasının
ardından ortaya çıkan Türk Cumhuriyetleri ve I. Körfez Savaşı, Yugoslavya’nın
dağılması ile Balkanlarda meydana gelen etnik temelli çatışmalar, 1990’lı yılların
başında Türkiye’nin jeostratejik, jeopolitik ve jeokültürel özellikleriyle önemini
koruduğunu, hatta artırdığını ortaya koymuştur.
Soğuk Savaş sonrası, uluslararası ortamda, karşılıklı bağımlılığın artması, ulus
devletleri AB (Avrupa Birliği), NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlaş
ması Örgütü), APEC (Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü), BDT (Bağımsız
Devletler Topluluğu) örneklerinde olduğu gibi bölgesel entegrasyonlara yönelt
miştir. Buna karşın ulus içi dağılma eğilimleri artmış, çatışmaların çoğu devlet
sınırları içinde gerçekleşen, bölgesel olmakla birlikte dünya barışını tehdit potan
siyeline sahip etnik çatışmalar şeklinde kendini göstermiştir. Bu konuda somut
verileri BM vermektedir. Buna göre, Soğuk Savaş sonrası dönemde BM’nin mü
dahalede bulunduğu uluslararası çatışmalar üç iken etnik çatışma sayısı kırk yedi
olmuştur (Yılmaz, 2011:144).
Soğuk Savaş’ın sembol kurumlarından olan NATO da 1990 sonrasında görev ve
misyonunu sorgulamış, oluşan “yeni dünya düzeni”nde stratejilerini güncellemiştir.
Bu değişikliklerden birisi de “ileride savunma” (Forward Defense) stratejisinin terk
edilmesidir. Fakat Türkiye, yakın bölgesindeki sorunlar ve PKK terörü nedeniyle
NATO’nun genel strateji değişikliklerinden daha farklı güvenlik stratejileri belirle
mek zorunda kalmış, kısmen Soğuk Savaş döneminin NATO politikasını sürdür
müştür. İçinde bulunulan bölgenin istikrarsızlığı ve bunun Türkiye’nin güvenliğini
doğrudan tehdit edecek unsurlar taşıması, Türkiye’yi büyük bir askerî kuvvet barın
dırmaya ve silahlanmaya öncelik vermeye, harp sistemlerinin modernizasyonunu
gerçekleştirmeye yönlendirmiştir. Avrupa ve ABD, bu modernizasyon konusunda
Türkiye’ye destek vermekle birlikte, silahlı gücün kullanılmasına yönelik sınırla
malar getirmeye de çalışmıştır. Bu yüzden Türkiye, bu dönemde İsrail ve Rusya ile
1993-1996 yıllarında silah kaynaklarını geliştirmek noktasında işbirliğine gitmiş, yerli silah üretimine
kurulan hükûmetler: daha da ağırlık vermiştir (Sönmezoğlu, 2006:481-482). Hatırlanacağı gibi Kıbrıs’a
20 Kasım 1991- 25
Haziran 1993: DYP-SHP yapılan ilk müdahaleden beri Türkiye yerli kaynaklar yaratmak için çaba harca
koalisyonundan oluşan VII. makta bu tür bağımlılıklarını ortadan kaldırmaya çalışmaktadır.
Süleyman Demirel Hükûmeti Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Orta Asya ve Kafkaslarda ortaya
25 Haziran 1993-15 çı k an bağımsızlaşma dalgası sonucunda kendilerine “Türkî Cumhuriyetler” adı
Ekim 1995: DYP-SHP verilen Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Kırgızistan gibi
koalisyonundan oluşan I. devletler kurulmuş, kurulan devletlerin Türkiye’ye yönelik sıcak mesajları ve “ak
Tansu Çiller Hükûmeti
rabalık-kardeşlik” vurguları, Türkiye’ye verilen önemi daha da artırmıştır. Türki
15 Ekim 1995-05 Kasım 1995: ye 1993-1996 döneminde bu ülkelerle ilişkilerini geliştirmek için çeşitli alanlarda
DYP’nin kuruduğu II. Tansu çalışmalar yürütmüş; bu ülkelerin bağımsızlıklarını tanıyan ilk ülke olmuş, ayrıca
Çiller Hükûmeti bazı önemli stratejik hamleler de atarak, süreci yönetmeye çalışmıştır. Bu hamleler
05 Kasım 1995-12 Mart 1996: arasında yoğun diplomatik ve teknik heyet ziyaretleri, TRT Avrasya televizyon ka
DYP-CHP koalisyonundan nalı, Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) ve 1993’te kurulan Türk Kültür ve
oluşan III. Tansu Çiller Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) özel bir yer tutmaktadır. Bu dönem, ABD
Hükûmeti
başta olmak üzere Batılı ülkeler nezdinde, Türkiye’nin Orta Doğu’da oluşmakta
12 Mart 1996-08Temmuz olan yeni dengeler çerçevesinde de ilgi odağı olmaya başladığı bir dönemdir. (Sön
1996: ANAP-DYP mezoğlu, 2006:480). Batı dünyası için bu devletlerin “Türkiye modelinde” Batı ile
koalisyonundan oluşan I.
Mesut Yılmaz Hükûmeti
barışık, serbest piyasa ekonomisi, demokrasi ve insan haklarına önem veren ve ra
dikal İslam’a alan açmayacak ülkeler olması son derece büyük önem taşımaktaydı.
08 Temmuz 1996-30 Haziran Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrasındaki dış politikasını yönlendiren ve yeniden
1997: RP-DYP koalisyonundan yapılandırma gayreti içinde olan Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın 17 Nisan 1993’te
oluşan Necmettin Erbakan
Hükûmeti ani ölümü, Türkiye’nin siyasi dengelerini çok derinden etkilemiş ve Türk dış po
litikası da bundan önemli bir biçimde etkilenmiştir. Özal’ın ölümü ardından Sü
Kaynak: (Oran,2008:203-204) leyman Demirel Cumhurbaşkanı olmuş, başkanı olduğu DYP’nin başına Tansu
Çiller geçmiş ve hükümeti kurma görevi kendisine verilerek DYP-SHP koalis
yonunun başında başbakan olmuştur. Bu olay ayrıca, Türkiye Cumhuriyeti tari
hinde ilk kez bir kadın siyasetçinin başbakanlığının da başlangıcı olmuştur. Aynı
dönemde, SHP genel başkanlığından ayrılan Erdal İnönü’nün yerine de Murat
Karayalçın gelmiştir. 1993 sonrasında Türk dış politikasının ilgisinin Orta Asya-
Kafkaslardan büyük ölçüde Avrupa’ya yöneldiği gözlenmiştir. Tansu Çiller, hükü
metinin hedefini yeni dünya düzenine eklemlenen, Gümrük Birliğine girmiş ve
AB’ye üye bir Türkiye olarak açıklamıştır (Ateş, 2004:55).
Bütün bunların yanısıra, özellikle Gümrük Birliği süreci ve Türk dış politika
sının iç politika ile iç içe geçmesi ve ülkedeki siyasi istikrarsızlığın dış politikaya
yoğun şekilde yansıması açısından 1993-1996 yılları Türkiye dış politikasının en
belirgin özelliği olarak göze çarpmaktadır. Ekonomik, sosyal ve siyasi alanlarda
yaşanan bu istikrarsızlığın, ülkenin etkin ve konjonktüre uygun bir politika uygu
lamasına oldukça olumsuz etki yaptığını da söylemek yanlış olmayacaktır.
Gümrük Birliği Ekseninde Avrupa Birliği ile İlişkiler

Soğuk Savaş sonrası dönemde Avrupa Birliği (AB) siyasal bütünleşme ve geniş
leme politikasına ağırlık vermiştir. Bu temelde birlik, üyeleri içinde entegrasyonu
arttırmaya çabalarken özellikle Orta ve Doğu Avrupa (ODA) ülkelerini topluluk
içine alarak genişleme sürecini hızlandırmıştır. AB’nin Soğuk Savaş sonrasındaki
ilk genişlemesi 1990 yılında birleşen Almanya sayesinde gerçekleşmiştir. Demok
ratik Almanya Cumhuriyeti (Doğu Almanya) 16 milyon nüfusu ile AB’nin âdeta
“gizli” genişlemesi içinde yer alırken, ne ön bir hazırlık, ne AB müktesebat uyumu,
ne de “müzakere süreci” yaşamıştır.
1990 sonrasında AB bakımından son derece önemli diğer gelişme 7 Şubat 1992
tarihinde imzalanan Maastricht Antlaşması olmuştur. Bu anlaşmayla Avrupa Eko
nomik Topluluğu, birliğe dönüşmüş ve resmen “Avrupa Birliği” olarak adlandırıl
mıştır. Maastricht Antlaşması ile birlik üç sütun üzerine inşa edilmek istenmiştir.
Bunlar, ekonomik ve parasal, adalet ve içişleri ile ortak dış politika ve güvenlik
sütunlarıdır. Ayrıca, Maastricht Antlaşması’nın 49. maddesi ile Orta ve Doğu Av
rupa’daki eski Doğu Bloku ülkelerinin AB’ye üye olma süreci başlamıştır. Bunun
yanında, 1993 yılında Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi’ne (EFTA) üye ülkelerle Av
rupa Ekonomik Alanı (AEA) kurulması kararlaştırılmıştır. AB Konseyi Kopenhag
Zirvesi (Haziran 1993) ve ardından yapılan Essen Zirvelerinde (Aralık 1994) ise
bu ülkelerin birliğe katılım öncesi stratejisi belirlenmiş, iyi komşuluk ilişkilerine
vurgu yapılmış ve bu tarz ilişkilerin katılımın ön koşulu olduğu belirtilmiştir. 9-10
Aralık 1994 tarihinde gerçekleştirilen Essen Zirvesi’nde ise Çek Cumhuriyeti, Slo 1993-1997 döneminde
vakya, Polonya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan liderleri zirveye davet edilir AB’de gerçekleşen önemli
ken Gümrük Birliği süreci devam eden Türkiye’nin davet edilmemesi AB’nin yakın zirveler şunlardır:
dönemde Türkiye’yi içinde görmek istemediğinin bir işareti olarak algılanmıştır. 21-22 Haziran 1993 Avrupa
Topluluğu Kopenhag Zirvesi
Sovyetler Birliği’nin çöküşünden itibaren başta Orta Doğu Avrupa (ODA) ülke 10-11 Aralık 1993 Avrupa
lerinden AB üyeliğine yönelik talepler çerçevesinde AB, Haziran 1993’teki Kopen Topluluğu Brüksel Zirvesi
hang Zirvesi ile yeni adayların hangi esaslar dahilinde üye olacağına dair belirlediği 24-25 Haziran 1994 Avrupa
Topluluğu Korfu Zirvesi
ilkeleri “Kopenhag Kriterleri” adı altında kamuoyu ile paylaşmıştır. Bu yeni kriterler, 10 Aralık 1994 Avrupa
bir taraftan Türkiye’nin 1959’da AET ile başlayan ilişkilerin anlamını ve değerini or Topluluğu Essen Zirvesi
tadan kaldırmış, diğer taraftan Türkiye’nin üyelik sürecinde kendisine sürekli engel 26-27 Haziran 1995 Avrupa
Birliği Cannes Zirvesi
çıkaracak bir dizi yeni unsur daha doğurmuş, üyeliğe giden yol gittikçe belirsizleş 15-16 Aralık 1995 Avrupa
meye başlamıştır (Sönmezoğlu, 2006:114-515). Sonraki süreçte, Kopenhag Kriter Birliği Madrid Zirvesi
leri temelinde özellikle insan hakları ve demokrasi konusu, birlik ile olan ilişkilerde 21-22 Haziran 1996 Avrupa
bir sorun olarak sürekli Türkiye’nin karşısına çıkmış, birliğe üye olmak noktasında Birliği Floransa Zirvesi
13-14 Aralık 1996 Avrupa
ortak bir kararlılık olsa da bu kriterlerden doğan bazı unsurlar, Türkiye’yi tedirgin Birliği Dublin Zirvesi
etmiştir. Bunlardan birisi, AB üyeliğinin ülkenin egemenlik devrinde bulunmasını
gerektirmesi, diğeri ise bahsi geçen kri Fotoğraf 3.1
terlerin uygulanması noktasında bunun
Tansu Çiller
ülkenin bölünmesine yol açacağı endi
şesidir. Bu endişeye Kopenhag Kriterle
rinin getirdiği azınlık hakları konusu da
eklenebilir (Biliç, 2004:116).
Türkiye’nin AB ile Gümrük Birliği’ni
gerçekleştirmesinde bu hedef dışında
farklı iç ve dış faktörler de etkili olmuş
tur. Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin
(GKRY) AB üyeliğine aday olmasının
getirdiği tedirginlik ve Yunanistan’ın
Türkiye-AB ilişkilerinde sürekli engel çıkarmasına bir nebze olsun engel olunma
sını sağlamak, Gümrük Birliği anlaşmasıyla AB ilişkilerini tekrar canlanacağına ve
daimi bir bağ sağlanacağına olan inanç bunlardan öne çıkanlardır. Ayrıca, Türkiye
kamuoyunda, bunun olumlu etkisini kullanarak iç siyasetteki iktidar mücadelesin
de öne geçmek de bu faktörlerden biri olarak sayılabilir. Zaten 1963 yılında yapı
lan Ankara Anlaşması ve sonrasındaki 1973 yılına ait Katma Protokol ile Gümrük
Birliği’nin gerçekleştirilmesi kabul edilmişti. Buna göre, önce sanayi ürünleri ve
tarım ürünleri ardından kişilerin serbest dolaşımının sağlanması hedeflenmişti.
Yani Gümrük Birliği 1990’lı yıllarda icat edilen bir mekanizma değil, aslında daha
Self-determinasyon: Türk 1970’lerde esasları ve takvimi belirlenen bir sürecin bir sonucudur. Gümrük Birliği
Dil Kurumu sözlüğünün
“öz belirtim” olarak ifade
ile ülkedeki ilgili mevzuatların birliğe uyumunun, iktisadi yapısal dönüşümlerin ve
mali disiplinin sağlanmasında itici ve hızlandırıcı bir güç olacağına, bununla bir
ettiği bu kavram, bir ülkede
yaşayan kişilerin kendi likte Avrupa pazarına açılan Türk şirketlerinin rekabet gücünün ve üretim kalite
yönetimlerini, hükümetlerini
özgürce seçebilmeleri sinin artarak ihracatın gelişeceğine ve yabacı sermayenin de ülkedeki yatırımlarını
anlamına gelmektedir. Başkaarttıracağına inanılmıştır. Fakat önemli bir nokta da şudur ki Türkiye, AB’ye üye
bir tanıma göre; bir halkın,
olmadan AB ile Gümrük Birliği oluşturduğu için dezavantajlı bir durumda kalmış,
idaresi altında yaşayacakları
ya da yaşadıkları yönetim AB’nin kendi çıkarları çerçevesinde belirleyeceği dış ticaret politikalarında söz sa
biçimini seçebilmeleridir. hibi olamadan, bunlara uyma yükümlülüğünü kabul etmiştir. Bu durumu Türk si
Self-determinasyon içsel veyasetçiler ve bürokratlar üç nedenle göz ardı etmek durumunda kalmışlardır:
dışsal olmak üzere iki şekilde
ortaya çıkabilmektedir. İçsel 1. Gümrük Birliği Türkiye’ye kapanma eğiliminde olan AB üyelik kapısını
self-determinasyon, bir halkın açacak en önemli enstrüman olarak görülmüştür;
dilediği yönetim biçimini
seçebilme özgürlüğü iken; 2. AB üyelik süreci zor olsa da gerçekleşecektir. Bu durumda Türkiye ekono
dışsal self determinasyon, misini de geliştirmiş ve rekabete dayanıklı hale getirmiş olacaktır;
bir halkın bağımsız devlet 3. Dünya Ticaret Örgütü’nün aldığı kararlar ile zaten bütün dünyada bir güm
kurmak ya da dilediği devlete
bağlı olmayı seçme hakkı rük birliği süreci yaşanmaktadır. Dolayısı ile Türkiye’nin AB ile gerçekleşti
olarak ele alınmaktadır. Self receği Gümrük Birliği, orta ve uzun vadede Türk ekonomisine katkı sağla
Determinasyon ilkesi resmi yacak bir husus olarak ortaya çıkacaktır.
olarak Birleşmiş Milletler
Anlaşması’nın 1. Maddenin Bu gerekçeler, iç siyasi çekişme ve rekabetin de etkisi ile Gümrük Birliği’nin üye
2. Fıkrasında, 55.madde de lik öncesinde gerçekleşmesini sağlayan en önemli faktörler olarak belirtilebilir.
ve 76. Madde de yer almıştır.
Ayrıca, Birleşmiş Milletler’in
Bu dönemde, Türkiye’yi genişleme stratejisinin bir parçası olarak görmeyen
14 Aralık 1960 tarihinde ve ilişkileri daha çok Gümrük Birliği çerçevesinde yürütme eğiliminde olan AB
aldığı 1514 no’lu kararındaile ilişkilerde sıklıkla gerilimler de yaşanmıştır. Özelikle 1995 sonu, 1996 başın
yer alan “Sömürge Yönetimi
da Yunanistan ile yaşanan Kardak Krizi sonrası AB, önce Kardak’ın Yunanistan’a
Altındaki Ülkelere ve Halklara
Bağımsızlık verilmesine ait olduğunu, Türkiye’nin Yunanistan’ın sınırlarına saygı göstermesi gerektiğini,
İlişkin Bildirisi”nde, 24 Ekim
Yunanistan’ın sınırlarının AB’nin sınırları olduğunu belirten son derece sert bir
1970 tarihli 2625 no’lu
açıklama yapmış, ardından da Türkiye’ye aktarılacak AB mali yardımlarının çok
kararın yer aldığı “Birleşmiş
önemli bir bölümünü bloke etmiştir.
Milletler Antlaşmasına Uygun
Olarak Devletler Arasında Bu dönemde Türk iç politikasındaki istikrarsızlık dış politikaya da ciddi bir
İşbirliğine ve Dostça İlişkilere
İlişkin Uluslararası Hukuk biçimde yansımıştır. Kardak Krizi ötesinde, bu dönemde AB ile ilişkileri geren
İlkeleri Bildirisi”nde ve asıl büyük sorun Türkiye’deki Kürt sorunuyla bağlantılı olarak yaşanmıştır. 10
1976’da yürürlüğe giren İkiz
Şubat 1994’te Avrupa Parlamentosu (AP) TBMM’ye Kürtlerin haklarının korun
Sözleşmeler, yani Kişisel ve
ması, ölüm cezasının kaldırılması, dokunulmazlıkları kaldırılan 8 milletvekilinin
Siyasal Haklar Sözleşmesi ile
haklarının iade edilmesi ve “Kürt halkına otonomi haklarının verilmesi” ile self-
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Haklar Sözleşmelerinde
determinasyonun gerçekleştirilmesi talebinde bulunmuştur. Türkiye’nin terörle
self-determinasyon ilkesinden
bahsedilmektedir. mücadelesi yoğun olarak eleştirilirken TBMM’de bulunan DEP’in (Demokrasi
Kaynak: http://www.21yyte. Partisi) 16 Haziran 1994 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılması,
org/tr/ altısı bu partiden toplam 8 milletvekilinin dokunulmazlıklarının kaldırılarak 17
Mart 1994’te gözaltına alınmaları, AB tarafından büyük tepkiye neden olmuştur.
Avrupa Parlamentosu, 28 Eylül 1994 tarihinde ise Türki
Şekil 3.1 ye-AB Karma Parlamento Komisyonu’nun çalışmalarını
Gümrük Birliği askıya aldığını duyurmuştur. 8 Aralık 1994 tarihinde Dev
let Güvenlik Mahkemesi’nin (DGM) tutuklu DEP millet
vekillerini hapse mahkûm etmesi üzerine AB Başkanlık
Konseyi, bu yargılanmaları ve cezalandırılmaları doğru
bulmadığını ve Türkiye’nin insan haklarına saygı göster
mesini isteyen bir açıklama yapmış; AP ise mahkeme ka
rarını eleştiren yeni bir kararla Türkiye’yi kınamış ve mil
letvekillerinin haklarının iadesini istemiştir.
Bu dönemde bir başka önemli gelişme de 23 Mart 1995 tarihinde yaşanmıştır.

Fransa, Almanya ve İspanya Dışişleri Bakanları ile AB Dış İlişkiler Sorumlu Komi
seri Hans van den Broek Turkiye’yi ziyaret etmiş, yapılan görüşmelerde Kürt sorunu
ve insan hakları alanında düzenlemeler yapılması istenmiştir. 20 Mart 1995 tarihin
de Türk Silahlı Kuvvetlerinin 35 bin askerle terörist eylemcileri takip amacıyla sınırı
aşarak Kuzey Irak’taki tarafsız bölgede geniş çaplı bir operasyona başlamasına tep
ki gösterilmiş, hatta Alman Dışişleri Bakanı K.Kinkel “tek bir sivilin burnu kanarsa
Türkiye AB’ye alınmaz” tehdidinde bulunmuştur. Fransa’nın Avrupa İşlerinden So
rumlu Bakanı Lammassoure de Türkiye’nin derhal geri çekilmemesi halinde Güm
rük Birliği konusunun yeniden düşünülebileceğini açıklamıştır. 12 Nisan 1995 tari
hinde Hollanda’da “Sürgünde Kürt Parlamentosu”nun toplanması, Türkiye-Hollanda
ilişkilerinin gerilmesine neden olmuştur. AP ise aynı dönemde Türk askerî hareketi
ni kınamış, PKK’ya yönelik operasyonun derhal durdurulmasını istemiştir. Avrupa
Konseyi Parlamenterler Meclisi ise daha sert Fotoğraf 3.2
bir tepki vermiş, Türkiye’nin söz konusu ih
lalleri iki ay içinde sona erdirmemesi hâlinde Mesut Yılmaz
üyeliğinin askıya alınmasını Bakanlar Komite
si’ne tavsiye etmiştir. Türk Hükûmeti, Gümrük
Birliği sürecinin sekteye uğramaması, AB ile
ilişkileri ve uluslararası imajını düzeltmek için,
yapılan eleştiriler doğrultusunda, insan hakla
rı alanında bazı düzenlemeler için Anayasa ve
yasalarda değişikliklere gitmek amacıyla çalış
malar yapmaya başlamış, bunun yanında Te
rörle Mücadele Yasası’nın bazı maddelerinin
de değiştirilmesi için adımlar atmıştır. Fakat
Avrupa’dan gelen bu tepkiler, Türk kamuoyun
da karşı tepkiyle karşılanmış; kamuoyunda,
Avrupa terörü destekliyor düşüncesi yaygın
laşmıştır (Erdoğan, 2006: 113-125).
Türkiye’de 1990’lı yıllardaki siyasi istikrarsızlık içinde pek çok hükümet kurul
muş, bu durum Türkiye’nin dış politikasına da yansımıştır. Özellikle 24 Aralık 1995
seçimleri sonrasında ortaya çıkan ve Necmettin Erbakan liderliğindeki Refah Par
tisi’nin % 21 oy ile 1. sırada yer aldığı siyasi tablo, Türkiye içinde siyaset dışı bazı
müdahalelerin de yaşanmasına neden olmuştur. Demokratik gelenek içinde seçim
lerden 1. parti olarak çıkan partinin liderine verilen hükümeti kurma görevi, döne
min Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel tarafından seçimi 2. sırada tamamlayan
ANAP lideri Mesut Yılmaz’a verilmiş ve bu durumda yoğun tartışmaların yaşanma
sına neden olmuştur. Böylece, 1996’da Mesut Yılmaz’ın başbakanlığında içten DYP,
dıştan Bülent Ecevit liderliğindeki DSP destekli ANAP-DYP (“ANAYOL”) azınlık
hükümeti, 53. T.C. Hükümeti olarak kurulmuştur. ANAP ve DYP, Mesut Yılmaz ve
Tansu Çiller arasında “dönüşümlü başbakanlık” üzerine mutabakata varmışlardı.
Hükümet programında AB önemli bir yer almış ve Türkiye’nin AB’ye tam üyeliği
nin mümkün olan en kısa zamanda gerçekleştirilmesi dış politikanın öncelikli he
deflerinden birisi olarak yer almıştır. Hükümet, AB üyeliği hedefinin gerektirdiği
yasal, ekonomik, sosyal ve idari düzenlemelerin süratle gerçekleştireceğini, Güm
rük Birliği Anlaşmasının daha da geliştirilmesi için sürekli çaba harcayacağını be
lirtmiştir. Ancak 6 Mart 1996’da kurulan Hükümet çok kısa zamanda, önce Mesut
Yılmaz-Tansu Çiler arasında çatışmalarla hasar almış, ardından da 6 Haziran 1996
tarihinde, Anayasa Mahkemesinin 53. Hükümet’in güven oylamasını usulsüz bulup
iptal etmesi ile sadece üç ay yaşayabilmiştir. Bu dönem içinde AB ile ilgili önemli
sayılacak gelişmeler de olmuş, 13 Mayıs 1996’da alınan bir kararla T.C. vatandaş
larının “Sokrates”, “Jugend fur Europa” ve “Leonardo da Vinci” gibi AB’nin genel
mesleki eğitim programlarına katılması sağlanmıştır. Aynı dönem içinde Avrupa
Yatırım Bankası Türkiye’ye küçük de olsa mali kaynak aktarımı yapmıştır. Bu dö
nemde, Türkiye’de yaşanan siyasi karmaşa, yeniden yapılanan ve genişleme strate
jisini belirleyen AB konusunda Türkiye’nin yeterince çaba göstermesini de engelle
miş, bu durum AB’nin 1997 Gündem 2000 raporuna ve Lüksemburg kararlarına da
ciddi bir biçimde yansımıştır. (Erdoğan, 2006:160-162).
1996 yılında, Mesut Yılmaz Hükümeti hukuken ve fiilen sona erince, Cumhur
başkanı Süleyman Demirel tarafından 24 Aralık 1995 seçimlerinden birinci çıkan
Refah Partisi lideri Necmettin Erbakan’a hükümeti kurma görevi verilmiştir. Böy
lece, Necmettin Erbakan’ın DYP ile kurduğu ve Başbakan Yardımcılığı ve Dışişle
Fotoğraf 3.3 ri Bakanlığını Tansu Çiller’in üstelendiği, aslında
başbakanlık konusunda bir “dönüşüm modelinin”
Necmettin Erbakan de öngörüldüğü yeni hükümet (“REFAH-YOL”)
(1926-2011)
28 Haziran 1996’da kurulmuştur. Yeni Hüküme
t’in dış politika öncelikleri Necmettin Erbakan’ın
İslam dünyasına verdiği önem ile Tansu Çiller’in
AB’ye verdiği önem arasında karma bir yapı oluş
turmuştur. Sonuç olarak, 1993-1996 yılları arasın
da Gümrük Birliği gibi önemli bir konuda birlik ile
Türkiye arasında adım atılmış olsa da üyelik nokta
sında kayda değer bir gelişme olmamıştır. Burada,
AB’nin özellikle Doğu Avrupa ülkelerine yönelik
genişlemeyi öncelemesi ve Türkiye’nin üyelik için
yeterli düzeyde olmadığının düşülmesi yanında,
Türkiye’nin de içinde bulunduğu siyasal ve eko
nomik istikrarsızlık ve özellikle Kopenhag Kriterlerini gerçekleştirme noktasındaki
eksiklikler önemli nedenleri oluşturmaktadır. Elbette buna terörle mücadele nokta
sında uygulanan politikaların Batı’daki olumsuz etkilerini de eklemek gerekir.
Hangi sebeplerden dolayı, Türkiye’nin AB üyesi olmamasına rağmen Gümrük Birli

1 ği’ne kabulü gerçekleşmiştir?
1993-1996 DÖNEMİ ABD İLE İLİŞKİLER

1990’lı yılların başında Türkiye-ABD ilişkileri ciddi bir yeniden yapılanma süreci
geçirmiştir. Artık dünyanın tek ve mutlak hakimi olarak ilan edilen ABD’nin Or
ta Doğu ve Kafkaslar-Orta Asya politikaları konusunda Türkiye ile yakın iş birli
ği yapması, 1993’e kadar Türk Dış Politikasını çok ciddi bir biçimde etkilemiştir.
1990-91 I. Körfez Krizi ile başlayan yakın işbirliği, ABD’nin Türkiye’yi Orta Asya ve
Kafkaslarda “model ülke” olarak lanse etmesinde de etkili olmuş, dönemin ABD’li
yönetici ve stratejistleri, her fırsatta Türkiye’nin artan jeostratejisinden ve bunun
ABD için taşıdığı anlamdan söz etmişlerdir (Brzezinski, 1998; G.Fuller,2007). Böl
gede bir güç olarak lanse edilen ve bir süre ABD’nin açık desteğini alan Türkiye’nin
Ortadoğu ve Orta Asya politikaları, Cumhuriyet tarihinde hiç olmadığı kadar çe
şitlenmiş ve aktif bir hâl almıştır. Türkiye’nin Balkanlarda, Müslüman Orta Asya’da
ve Kafkasya’da Türk kimliği ile önemli roller üstleneceği, Avrasya için Türkiye’nin
bir “eksen” ülke olabileceği düşünülmüştür. Bunun yanında yükselen radikal İs
lam’a karşı Türkiye modelinin bir engel oluşturabileceğine inanılmıştır. Bu bağ

lamda, Türkiye, ABD için bölgede çok önemli bir müttefik olarak görülmüştür.
Bu dönemde, genelde ABD ile ilişkiler iyi olsa da bazı anlaşmazlıklar da yok de
ğildi. ABD Kongresi yapılacak yardımlarda Kıbrıs ve Kürt sorunlarını gündeme
getiriyor, bu da Türkiye’nin tepkisine neden oluyordu. Örneğin, 1994 yılında ABD
Kongresi yapılacak yardımların %10’nunu Türkiye’nin insan hakları ve Kıbrıs so
rununda atacağı olumlu adımlara bağlamış, Türkiye de buna karşın yardımın bu
kısmını reddetmiştir. Benzer durum 1996 yılında da yaşanmıştır. Bu dönemde iliş
kileri olumsuz etkileyen bir süreç de Necmettin Erbakan iktidarında yaşanmıştır.
Erbakan’ın ABD’nin “şer ekseni” içinde gördüğü İran gibi ülkeleri ziyaretleri, Lib
ya’da ABD karşıtı konuşması, bazı ülkelerin yasa dışı kabul ettiği örgüt liderleri ile
görüşmesi ABD’nin tepkisine neden olmuştur. Ancak Çeçenistan, Hazar Bölgesi,
Bosna gibi sorunlarda yakın politikalar güden iki ülke arasında bu konudaki ger
ginlik kısa sürmüş, Türkiye, ABD’nin gözünde yakın bir müttefik olarak kabul edil
miştir (Sönmezoğlu, 2006:504-510).
Türkiye’nin gerek bölgesel politikalarda, Fotoğraf 3.4
gerekse AB sürecinde sağlayacağı destek an Bill Clinton (1993-
lamında ve uluslararası platformlarda bek 2001 dönemi ABD
lentilerini karşılama noktasında ABD’nin Başkanı)
güçlü müttefik desteği önemli rol oynamıştır.
Soğuk Savaş’ın sona ermesi ardından 1991
yılında ilişkilerin “Geliştirilmiş Ortaklık”
çerçevesinde geliştirilmesi öngörülmüştür.
Bu ilişkilerin daha da gelişmesini ve derinleş
mesini isteyen Türkiye ve Türkiye’nin bölge
sel anlamda önemli bir değere sahip olduğu
ve bu değerin süreç içinde artması dolayısıyla
ABD, ilişkileri daha da geliştirmiş ve 1995 yı
lından itibaren bu ilişkiler yeni bir boyut ka
zanmış, Türkiye-ABD ilişkileri “stratejik or
taklık” seviyesine çıkarılmıştır. 1997 yılında,
dönemin Dışişleri Bakanı ve Başbakanının ABD’ye düzenledikleri resmî ziyarette
stratejik ortaklık temelinde beş ana başlık belirlenmiştir. “Beş Bölümlü Gündem”
adıyla anılan bu başlıkların içeriği, enerji, ekonomi ve ticaret, bölgesel işbirliği,
Kıbrıs, savunma ve güvenlik alanlarında stratejik işbirliği konularını içermekte
dir. Saddam Hüseyin yönetimindeki Irak’a “Çöl Fırtınası” adıyla girişilen harekât
ve ardından uygulanan ambargo, Çekiç Güç’ün Türkiye’de konuşlanmasına izin
vermesi, bağımsızlığını yeni kazanan Türk Cumhuriyetleri ile kurulmak istenen
çok boyutlu ilişkilerde, Orta Doğu ve Balkanlar’daki açılımlarda izlenen ortak po
litika bu dönemde Türkiye-ABD ilişkilerinde kurulan ortaklık çerçevesinde veri
lebilecek örneklerdir (Berin, Gürkan,2002,s.8-9). Bunun yanında, Soğuk Savaş’ın
bitimiyle değişen NATO konsepti içinde ve Birleşmiş Milletlerin bölgesel çatış
malarda üstlendiği yeni rollerde de iki ülkenin ortak hareketi uluslararası alanda
mevcut ittifakının birer göstergesi olmuştur.
Türkiye ile ABD arasındaki ilişkiler 1993-1996 döneminde sadece askerî ya da
diplomatik alanda değil, ekonomik-ticari alanda da gelişme göstermiştir. Bu doğ
rultuda, 1993 yılında iki ülke arasında “Ortak Ekonomik Komite ve İş Geliştirme
Konseyi” kurulmuş, ekonomik ve ticari ilişkilerin kurumsal mekanizmalara kavuş
turulması sağlanmıştır. ABD, 1994 yılında Türkiye’yi gelişen 10 büyük pazardan biri
olarak ilan etmiş, bu durum ABD yatırımlarının Türkiye’ye yönelmesine katkı sağ
lamıştır. 1995 yılında tarım alanında işbirliği anlaşması yenilenmiş, 1996 yılında ise
“Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması” imzalanmıştır (Berin-Gürkan, 2002:42).
ABD ile tüm bu olumlu gelişen ilişkilere rağmen iki ülkenin ilişkilerini geren
durumlar da vardır. Bunların başında da “Ermeni soykırımı” konusu yer almakta
dır. ABD, Türkiye ile çok yönlü ilişkilerini ve Türkiye’den gelecek tepkileri dikkate
alarak 1915 olaylarının bir “soykırım” olarak tanınması hususunda Ermeni lobisi
tarafından hemen her yıl ortaya konulan çabaları son aşamada kabul etmemeyi
tercih etmektedir. Hemen her yıl Temsilciler Meclisi’nin ya da Senato’nun gün
demine gelen konu, ilişkilerde önemli gerilimlere, aynı zamanda pazarlıklara da
neden olmaktadır. Ermenilerin ABD’de 200 yılı aşkın bir geçmişi vardır. Bu süre
içinde 1000’den fazla sivil toplum örgütü kurmuş olan Ermeniler ülkenin her böl
gesinde çok iyi örgütlenmişlerdir. Bu durum, Ermeni nüfusunun ABD Kongresi
üzerinde çok etkili olmasını sağlamaktadır. Çok sayıdaki bu örgütler, Amerikan
Ermeni Asamblesi ve Ermeni Milli Komitesi adlarıyla bir çatı altında toplanmış,
maddi güçlerini de kullanarak başta ABD Kongresi olmak üzere ve eyalet mec
lislerinde Ermeni soykırımı iddialarının kabul edilmesini sağlamaya çalışmakta
dırlar. Daha radikal olan gruplar buna ek olarak Türk devletine bu konuda “özür
diletmek” ve “tazminat ödemesini sağlamak”; hatta Doğu Anadolu’da “Batı Erme
nistan” diye iddia edilen bölümün Ermenistan’a verilmesini sağlamak amacıyla fa
aliyetlerini yürütmektedirler. ABD’den alınacak böylesi desteklerin bu mücadele
de olan Ermeniler için büyük bir kazanım olacağı ve uluslararası alanda Türkiye’yi
zor durumda bırakacağı gerçeği dolayısıyla 1993-1996 döneminde de ilişkiler bu
noktada dönem dönem gerilmiştir. Daha öncede belirtildiği gibi ABD’de yaşayan
Ermenilerin oldukça güçlü siyasi, ekonomik gücü ve bu doğrultuda lobi faaliyetle
ri olmasına karşın “soykırım”ın ABD parlamentosunca kabulü gerçekleşememiş
tir. Bunda ABD’nin Türkiye’ye olan ihtiyacı, özellikle ABD Dışişleri ve Savunma
Bakanlıklarının etkisi ve Türkiye lehinde hareket eden Kongre üyelerinin varlığı,
Türkiye karşıtı bu lobilerin arzuladıkları hedefleri elde etmede önemli engel teş
kil etmiştir (Berin-Gürkan, 2002:36-37). Bu noktada, ABD’deki Musevi lobisinin
Türkiye lehindeki çabasını da unutmamak gerekir. Musevi cemaati ABD’deki en
güçlü ekonomik ve siyasi güce sahip cemaatlerin başında gelmektedir ve her alan
da oldukça etkin lobilere sahiptir. Bu dönemde gerek İsrail ile olan yakın ilişkiler
gerekse “Yahudi Soykırımı”nın “tekliği” noktasında savundukları iddialar, Musevi
cemaatinin Türkiye lehine desteğinde etkili olmuştur.
BOSNA SAVAŞI EKSENİNDE BALKANLAR İLE İLİŞKİLER

1993-1996 döneminde Türkiye-Balkanlar arasındaki ilişkilerin merkezini Bosna
Savaşı oluşturmuştur. II. Dünya Savaşı sonrası Slovenya, Hırvatistan, Makedon
ya, Bosna-Hersek, Sırbistan ve Karadağ olmak üzere altı cumhuriyet ile Kosova
ve Voyvodina özerk bölgelerinden oluşan ve Hırvat asıllı Yosip Broz Tito (1892-
1980) liderliğinde kurulan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti, Balkanların
büyük kısmına hakimdi. Tito’nun 1980’de ölümünden sonra Kollektif Başkanlık
sistemine geçerek varlığını devam ettirmeye çalışan Yugoslavya, 1991-1995 yılları
arasında bağımsızlaşma ve beraberinde de ciddi bir dağılma sürecine girmiştir. Ül
keyi oluşturan cumhuriyet ve özerk bölgelerin bağımsızlık talepleri, özellikle eski
Yugoslavya ordusunu (JNA) devralan Sırbistan ve Almanya tarafından desteklenen
Hırvatistan tarafından bastırılmaya çalışılmıştır. Bu süreçte Karadağ ve Sırbistan’ın
birleşerek oluşturduğu yeni Yugoslavya Federal Cumhuriyeti’nin hedeflerinden bi
risi de eski Osmanlı kalıntısı olarak niteledikleri Bosna-Hersek olmuştur. Bu ülke

nin Mart 1992’deki bağımsızlık ilanı çok kanlı bir biçimde engellenmeye çalışılır
ken soykırım dahil her türlü araçla talepleri bastırılmaya çalışılmıştır.
Yugoslavya Sosyalist Cumhuriye Fotoğraf 3.5
ti’nden ilk ayrılan devlet Slovenya ol
Slobodan Miloseviç (1941-
muştur. Bunu Hırvatistan, Makedonya 2006): 1989-2000 yıllarında
ve ardından Bosna-Hersek takip etmiş Sırbıstan Devlet Başkanı
tir. Slovenya’nın güçlü ve düzenli bir or olarak görev yapmıştır.
duya sahip olması Yugoslav ordusuyla Yaşanan iç savaşta, izlediği
yaşanan çatışmalarda etkisini göstermiş politikalar yüzünden
“kasap” olarak anılmış, 2001
ve Belgrad yönetimi bu ülkenin bağım yılında tutuklanmasının
sızlığını tanımak zorunda kalmıştır. ardından Lahey’deki
Ancak Hırvatistan’ın bağımsızlık ilanı, Uluslararası Savaş Suçları
Sırplar ile Hırvatlar arasında bir iç sa Mahkemesi’nde yargılanmış,
vaşın çıkmasına neden olmuştur. Fede 2006 yılında yargılaması
devam ederken hapiste
ral ordu bu savaşta Sırp tarafında yer
hayatını kaybetmiştir.
almıştır. Ancak Hırvatlara Almanlar
başta olmak üzere dış dünyadan gelen
destek, Hırvatistan’ın bağımsızlığını ka
zanmasında önemli etkiye sahiptir. Bosna-Hersek’te ise bütün tehdit ve tedhişe
rağmen, 29 Şubat 1992’de gerçekleştirilen referandumda halkın yüzde 99’u ba
ğımsızlık yönünde oy kullanmış ve Bosna-Hersek de bağımsızlığını ilan etmiştir.
BM de bu bağımsızlığı tanımış ve üyelik başvurusunu 22 Mayıs 1992 yılında kabul
etmiştir. Bağımsızlık ilanının ardından Bosna’daki Sırplar, Sırbistan’ın da desteği
ile Boşnaklara karşı saldırıya geçmiştir. Böylece, Boşnaklar, Hırvatlar ve Sırplar
birbiriyle savaşır duruma gelmiştir. Dönemin devlet başkanı Slobodan Milose
viç’in “Büyük Sırbistan” hedefi çerçevesinde Bosna-Hersek’in ortadan kaldırılma
sı için başlattığı acımasız savaş, 250 bin Bosnalının ölümüne neden olmuştur.
Yaşanan savaşta Müslüman
Fotoğraf 3.6
Boşnaklara yönelik büyük bir
katliam uygulanmış, kadın ve Bosna Savaşı
çocukların da olduğu etnik bir
temizlik politikası izlenmiştir.
Türkiye, bu savaşa ilişkin barışa
yönelik çaba sarf etmekle birlik
te, hükümetin savaşı ve yaşanan
katliamları önleme de yetersiz
kaldığı ve bu doğrultuda et
kin bir politika yürütemediği o
günden bugüne eleştiri konusu
olmuştur. Savaş sırasında Tür Kaynak: http://1x1.fi/tr/10786
kiye’nin genel tutumu NATO,
BM, AGİT ve İKÖ gibi örgütler
nezdinde girişimde bulunarak ortak bir hareket sağlamak yönündeydi. Ancak,
yaşanan bu savaşta uluslararası alanda belirleyici güçlerin ABD, Avrupa ve Rusya
olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. ABD, Bosna’da yaşanan savaşta öncelik
le BM nezdinde düşük profilli angajman politikası uygulamış ancak bu politika
Clinton’un 1993 Ocak ayında göreve başlamasıyla birlikte değişmiştir. Clinton
yönetimi, Amerikan uçaklarını BM ve NATO bağlamında gerçekleştirilen yar
dım operasyonları ve ambargoyu kontrol etmek için oluşturulan uçuşa yasak böl
gelerin denetlenmesi için görevlendirmiş, etnik farklılıklara dayalı 10 kantonun
oluşturulmasına dayanan Vance-Owen Planına, Sırpları ödüllendireceği ve etnik
temizliği onaylayacağı gerekçesiyle karşı çıkmış, asıl yapılması gerekenin BM çer
çevesinde Bosna’ya uygulanan ambargonun kaldırılması ve saldırı (lift and strike)
politikasının uygulanması olduğunu belirtmiştir. Türkiye de NATO öncülüğün
de Sırplara karsı askerî müdahale ve operasyon yapılmasını ve Sırp mevzilerinin
bombalanmasını savunmuş ancak bu kabul görmemiş, bazı Avrupa ülkeleri bu
teklife karşı çıkmış ve bölgede güvenli bölgeler oluşturulmasına karar verilmiştir.
Fakat artan saldırılar ve özellikle 5 Şubat 1994’te Saraybosna’da bir pazaryerine
düzenlenen Sırp saldırısı sonucu sivil halktan 68 kişinin ölmesi ve yüzlerce kişinin
yaralanması, ABD’nin baskısını artırmasını sağlamış, Sırplara karşı bir hava sal
dırısı düzenlenmesi için Güvenlik Konseyi’ne öneride bulunulmuştur. Ancak bu
öneri, Rusya ve Çin tarafından kabul edilmemiştir. Bunun üzerine NATO devreye
girmiş ve 28 Şubat 1994’te Sırp hedeflerini vurmaya başlamıştır. Bu hava saldırıla
rı düşük yoğunluklu olduğu için Sırplar, Bosnalı Müslümanlar üzerindeki saldırı
larına devam edebilmiş; Tuzla Saraybosna, Zepa ve Srebrenizka’da düzenledikleri
saldırılarda on binlerce sivil öldürülmüştür. ABD, bunun üzerine askerî anlamda
inisiyatif alarak NATO üzerinden Sırplara yönelik saldırılarını arttırmıştır. An
cak bu müdahalenin ardından Sırp saldırıları durdurulabilmiş ve birliklerin geri
çekilmesi sağlanmıştır. Bu süreç içinde barış için başta AB olmak üzere çeşitli
girişimlerde bulunulsa da bir sonuç alınamamış ancak Clinton tarafından gö
revlendirilen Amerikan temsilcisi Richard Holbrooke’un çabalarıyla uzun süren
müzakereler sonucu taraflar, 21 Kasım 1995 tarihinde bir barış anlaşması yapıl
masına ikna edilmiştir. “Dayton Barış Anlaşması” olarak adlandırılan bu anlaşma
14 Aralık 1995’te Paris’te imzalanmıştır. Barış anlaşmasına göre Bosna-Hersek,
mevcut sınırlarıyla egemen bir devlet olarak kabul edilmiştir. Ayrıca, Bosna-Her
sek topraklarının, biri Boşnak-Hırvat Federasyonu diğeri de Sırp Cumhuriyeti ol
mak üzere kendi ordu, parlamento ve devlet başkanlarından kurulu iki bölgeden
oluşması ve Saraybosna’nın Boşnak-Hırvat Federasyonu’nun başkenti olmasına
karar verilmiştir. Bunlara ek olarak, savaş suçlularının Bosna’da kamu görevlisi ol
ması yasaklanmış ve NATO’nun, anlaşma şartlarının uygulanmasını denetlemek
için 60.000 askerden oluşan IFOR gücüyle ülkede bulunmasına karar verilmiştir
(Arı ve Pirinççi,2011,s.3). 1996 yılında IFOR’un yerini İstikrar Gücü SFOR almış
tır. Bulgaristan ve Yunanistan, Türkiye’nin barış gücüne asker göndermesine karşı
çıkmış olsa da buna engel olamamıştır.
Savaş sonrası süreçte, Bosna ile geçmişten gelen derin bağlara sahip olan Tür
kiye, Bosna-Hersek’in toprak bütünlüğünün, egemenliğinin korunmasında yo
ğun çaba harcamıştır. Dayton Barış Anlaşması ardından, Barışı Uygulama Konse
yi ve Yönlendirme Kurulu üyesi olarak Türkiye barışın gerçekleşmesi için yoğun
şekilde çalışmıştır. Türkiye, uluslararası ortamda üye olduğu Birleşmiş Milletler
(BM), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Avrupa Konseyi (AK), İs
lam Konferansı Örgütü (İKÖ) ve NATO gibi kurumlar üzerinden de gerek savaş
sırasında gerek imzalanan barış anlaşması sonrasında Bosna konusunda gerekli
adımların atılması için çabasına devam etmiştir. Türkiye, sorunun başından beri
tek başına değil, uluslararası kuruluşlarla birlikte hareket etmiştir. Bu noktada bile
Türkiye’nin yürüttüğü politikadan başta Rusya olmak üzere Yunanistan ve Bul
garistan gibi ülkeler rahatsızlık duymuştur. Türkiye, Saraybosna’da büyükelçilik
açan ilk ülkedir. Bosna’da güvenliğin sağlanmasına katkı sağlamak yanında, 1996
yılından itibaren Bosna-Hersek ordusunun seçilen asker ve subayları Türkiye’de

eğitilmeye başlamış; ülkedeki yıkılan köprü, okul gibi binaların onarımını Bos
na’daki Türk birlikleri üstlenmiştir.
Harita 3.1
Savaş Öncesi
Yugoslavya haritası
Kaynak: http://www.icty.org/sid/321
Diğer Balkan Ülkeleriyle İlişkiler
Bulgaristan
1990 sonrası Bulgaristan siyasal ve ekonomik olarak büyük bir ekonomik istik
rarsızlığa sürüklenmiş, Sovyet Rusya’nın dağılması ve Varşova Paktı’nın çökme
si sonucu yönünü Avrupa’ya çevirmiştir. Bu politik anlayışla Türkiye-Bulgaristan
ilişkileri de gelişmiştir. Bu ilişkilerin gelişmesinde 17 Kasım 1989’da Todor Jiv
kov’un görevden alınması ve Bulgaristan’ın ülkedeki Türk azınlığın haklarını iyi
leştirmesi ve iade etmesinin önemli etkisi olmuştur. Bulgaristan ayrıca ülke nüfu
sunun %10’dan fazlasını oluşturan Türklerin parlamentoda da temsilinin önünü
açmıştır. Türklerin kurduğu Hak ve Özgürlükler Hareketi (HÖH) bu oluşumla
rın başında gelir. Başta Türkler olmak üzere ülkesindeki azınlıklara karşı olumlu
adımlar atan Bulgaristan’ı Avrupa ülkeleri de desteklemiştir.
Bulgaristan yönünü Avrupa’ya çevirdikten sonra iki temel hedefi olmuştur.
Bunlardan biri NATO üyesi olmak, diğeri ise Avrupa Birliği’ne girmekti. Türki
ye gelişen ilişkiler çerçevesinde ve Balkanlarda bölgesel olarak etkisini arttırmak
amacıyla Bulgaristan’ın NATO üyeliğine tam destek vermiştir. Aynı dönemde
Bulgaristan, Avrupa Konseyi’ne de üye olmuştur. Türkiye, ayrıca İKÖ tarafından
Müslümanlara kötü muamele yapan ülkeler listesine alınan Bulgaristan’ın bu lis
teden çıkarılması için çaba harcamış ve bunun sonucunda Bulgaristan’ın Arap
ülkeleri ile ticaretinin gelişmesini sağlamıştır. Bulgaristan da uzun yıllardır çözü
lemeyen Rezve Deresi sınır sorununa, kara suları, kıta sahanlığı ve münhasır eko
nomik bölgeler konularındaki anlaşmazlıklara ilişkin Türkiye’ye karşı uzlaşmacı
bir tutum sergilemiştir. Bu dönem, Türkiye-Bulgar ekonomik ilişkilerinin de ge
liştiği bir dönem olmuş, Türk yatırımcılar Bulgaristan’da doğrudan yatırımlar ger
çekleştirmişlerdir. Türkiye-Bulgaristan ilişkilerinin canlandığı ve iyileştiği dönem
özellikle Cumhurbaşkanı Jelu Jelev dönemidir. İki ülke arasında lider ve üst düzey
yetkililerin karşılıklı ziyaretleri artmış, Dostluk, İyi Komşuluk, İşbirliği ve Güven
lik Antlaşması imzalanmış, 1994 yılına gelindiğinde işbirliği geliştirme protokolü

imzalanmıştır (Sönmezoğlu, 2006:605). Tüm bu olumlu giden ilişkilerin yanında
iki ülke arasında anlaşmazlıkların yaşandığı konular da olmuştur. Bunların başın
da da terör örgütü PKK gelmektedir. Bulgaristan, bu dönemde Türkiye’nin uyarı
larına rağmen PKK’nin ülkedeki örgütlenmesine sessiz kalmış ve ısrarlara karşın
örgütü resmî olarak bir terör örgütü olarak tanımamıştır.
Arnavutluk
Türkiye’nin yaşadığı ekonomik sorunlar ve yönetimde yaşanan istikrarsızlık ile Ar
navutluk’taki iktidar değişimleri 1993-1996 döneminde Arnavutluk ile ilişkilerin
ara ara inişli çıkışlı olmasına neden olsa da iki ülke arasında belirgin bir sorun ya
şanmamıştır. Arnavutluk, bu dönemde diğer pek çok Doğu Avrupa ve Balkan ül
kesi gibi Batı ile siyasi ve ekonomik ilişkilerini geliştirmek ve NATO’ya üye olmak
hedefini seçmiştir. Bölgenin en fakir ülkelerinden olan Arnavutluk, bu yakınlaşma
ile ekonomik kalkınmasını arttırma ve yardımların artmasını planlamıştır. Tür
kiye-Arnavutluk ilişkileri ise gerek tarihsel bağ gerek Arnavutluk’un Müslüman
kimliği dolayısıyla olumlu bir seyir izlemiştir. Bu yüzden iki ülke birbirini doğal
birer müttefik olarak görmektedir. Türkiye’de Arnavut kökenli çok sayıda vatanda
şın olması da ilişkilerdeki bağın önemli bir etkenidir. Özellikle TİKA’nın kurulması
ardından Arnavutluk’taki faaliyetler artmıştır. Türkiye, imkân dahilinde ekonomik
olarak da Arnavutluk’a yardımda bulunmuş, ülkenin uluslararası örgütlere üyeliği
için çaba harcamış, Arnavut öğrencilerin Türk üniversitelerinde eğitim almalarını
sağlamıştır. Arnavutluk Cumhurbaşkanı Ramiz Alia zamanında gelişen ilişkiler,
Sali Berişa döneminde ise dalgalı bir seyir izlemiştir. Bunda Yunanistan-Arnavut
luk ilişkilerinin gelişmesi ve Türkiye’ye verilen önceliğin azalması yanında özellik
le Çiller-Erbakan döneminde ekonomik bunalımın da etkisiyle Türkiye’nin daha
çok iç sorunlarla ilgilenmesi etkili olmuştur. İlişkilerin eski seyrine ancak 1997’den
sonra Dışişleri Bakanı İsmail Cem’in çabaları ile girdiği söylenebilir. 1993-1996
yılları arasında yapılan “Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunmasına İlişkin An
laşma” ve “Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması” ilişkilerin geliştirilmesi için
atılan adımların bazılarıdır. Sorunsuz ilişkilere rağmen, Arnavutluk’un özellikle
ekonomik alanda Yunanistan ve İtalya’ya verdiği öncelik nedeniyle Türkiye’nin et
kinliğinin bu dönemde gerilediğini söyleyebiliriz.
Makedonya
1993-1996 yılları arasında, en sorunsuz ilişkilerin Makedonya ile yaşandığı söylene
bilir. 1991 yılında Yugoslavya’dan büyük bir sorun yaşamadan ayrılan Makedonya,
1993 yılında BM’ye üye olmuştur. Bağımsızlığından itibaren Makedonya, kimliğini
ve bağımsızlığını tanımayan komşularıyla sorunlu ilişkiler yaşamıştır. Bunların ba
şında da Yunanistan gelmektedir. Yunanistan, Makedonya’nın adına ve bayrağına
karşı durmuş ve bu isimle Makedonya’yı tanımayacağını bildirmiştir. Yunanistan’ın
baskılarıyla ülke NATO, BM, AB gibi birçok uluslararası örgüt tarafından “Eski
Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti” adıyla anılmaktadır. Bölge ülkelerinin Make
donya’yı nasıl tanıdığına bakarak bile bölge ülkelerinin Makedonya’ya bakış açısını
değerlendirmek mümkündür. Örneğin, Sırbistan Makedon halkını tanırken Make
donya Cumhuriyetini tanımamaktadır. Bulgaristan Makedonya Cumhuriyeti’ni ta
nımakta ama Makedon ulusunu ve Yunanistan’daki Makedon varlığını tanımamak
tadır. Arnavutluk ise hem cumhuriyeti hem de ulusu tanımakla birlikte Arnavut
azınlığa ilişkin sorunlar yüzünden ilişkileri mesafelidir (Sönmezoğlu, 2006:596).
Türkiye ise ülkeyi kendi ismi olan “Makedonya” olarak tanımıştır. Yunanistan, bas
kısını 1995 yılına kadar sürdürdüğü ekonomik ambargo ile de göstermiştir. Türkiye
ambargonun ilk zamanlarından itibaren ekonomik ve askerî olarak Makedonya’ya
yardımda bulunmuştur. Yunanistan’ın yanında komşuları olan Bulgaristan ve Arna
vutluk ile de sorunlar yaşayan Makedonya, tarihsel ve kültürel bağlarının yanında
mevcut siyasal, ekonomik ve güvenlik sorunları nedeniyle Türkiye ile çok yakın iliş
kiler kurmuş, Türkiye’nin desteğini hayati derecede önemsemiştir. Türkiye’de aynı
şekilde Makedonya ile ilişkilerin geliştirilmesine önem vermiştir. Bu doğrultuda, iki
ülke arasında eğitim, kültür, ekonomi ve askerî alanlarda yoğun bir işbirliği gerçek
leştirilmiştir. 1994 yılında Askeri Eğitim Anlaşması, 1995 yılında da Savunma Sa
nayi İşbirliği Anlaşması imzalanmış, ülke borçlarının ödenmesinde yardımcı olun
muştur. 1993-1996 yıllarında artan ilişkilerin bir sonucu olarak Karma Ekonomik
Komisyon ve İş Konseyi oluşturulmasına da karar verilmiştir.
Harita 3.2
Yugoslavya’nın
dağılması ardından
bölge haritası
Kaynak: http://www.icty.org/sid/321
YENİ DÖNEMDE BİRLEŞMİŞ MİLLETLER VE NATO
Birleşmiş Milletler
Soğuk savaşın bitmesiyle Birleşmiş Milletlerin (BM) dünya barış ve güvenliğinin
korunmasında eskiye oranla çok daha etkin ve başarılı olacağı düşünüldüyse de
Sovyetler Birliği ve Yugoslavya’nın dağılması sonrası pek çok etnik çatışmanın
patlak vermesi ve merkezi otoritenin zayıflaması sonucu yerel düzeyde çatışmalar
artmıştır. Bu çatışmalar, Bosna-Hersek ve Kosova örneklerinde olduğu gibi kimi
zaman çok şiddetli geçmiş, soykırıma kadar varmıştır. Bu ve benzeri olaylar, sa
dece Bosna-Hersek ya da Kosova’da değil Angola, Namibya, Orta Amerika, Haiti,
Ruanda ve Liberya’da da yaşanmıştır. Dünyanın farklı noktalarında yaşanan bu ge
lişmeler karşısında şiddetin durdurulması ve barışın tesisi için BM barış güçlerini
görevlendirmiş fakat bu yaşananlar BM’nin varlığı ve etkinliğinin yetersiz olduğu
na ilişkin tartışmaları da arttırmıştır. Daha çok nükleer savaş tehdidi ve topyekûn
savaşların önlenmesini ve bu bağlamda dünya barışının tesisini amaçlayan BM’nin,
yeni dünya düzeninde yaşanan bu gelişmeler sonucu, rolü ve statüsü üzerinde ya
pılan tartışmalarla BM barış gücü misyonunun önceki dönemlerden farklı olarak
yeniden yorumlanmasına, şekillenmesine ve faaliyetlerinin genişlemesine ilişkin

bir çaba ortaya çıkmıştır. Çünkü yaşanan olaylarda BM’nin yaptığı müdahaleler,
BM’nin statüsü gereği tartışmalı hâle gelmiştir. Ayrıca örgütün, barış ve güvenli
ği sağlamada, gücünün altında bir performans gösterdiği de savunulmuştur. Bu
yüzden, Soğuk Savaş sonrasında BM temelinde uluslararası işbirliğinin, sistemin
dönüşümünün yeni sorunlar ve gelişmeler karşısında ve özellikle çok uluslu barış
gücünün işlevselliğini arttırmak noktasında 1992 yılında BM Barış Güçleri De
partmanı (The UN Department of Peacekeeping Operations) adı altında bir birim
kurulmuş ve bu birim klasik barış operasyonları dışında, etnik çatışma yaşanan
bölgelerde barışın nasıl tesis edilebileceği sorununa daha fazla odaklanmış, buna
yönelik planlar geliştirme gayreti içerisine girmiştir. Bu çabaya rağmen, özellikle
BM Güvenlik konseyinin yapısı BM’nin olaylara müdahale şekli ve barışı tesis et
medeki rolüne ilişkin tartışma devam etmektedir. Bilindiği gibi BM, İkinci Dünya
Savaşı sonrası kurulmuş ve Güvenlik Konseyi daimi üyeleri dönemin galip büyük
devletleri olmuştur. Alınan kararları veto etme hakkı da Amerika Birleşik Devlet
leri, İngiltere, Fransa, Çin ve Rusya’dan oluşan bu daimi üyeler ile belirli aralıklarla
değişen geçici üyelere verilmiştir. Bu beş daimi üyenin daimi veto hakkı kararlarda
tarafsızlığın olunmadığı, kararların siyasi amaçlı olduğu eleştirişini doğurmaktadır
(Yılmaz,2011:147; Sönmezoğlu, 2006:478-479). Bu tartışma, özellikle 1992-1995
yıllarında yaşanan Bosna Savaşı’nda daha da artmıştır. Bilindiği gibi Avrupa top
raklarında yaşanan bu savaşta özellikle Müslüman Boşnaklara karşı acımasız bir
katliam gerçekleşmiş, BM, olaylara uzun süre tepkisiz kaldığı ve geç müdahale etti
ği için eleştirilmiştir. Burada BM Güvenlik Konseyi daimi üyelerinden başta ABD
ve Rusya’nın çıkarları doğrultusunda farklı saflarda olmasının da etkisi olmuştur.
NATO
Uluslararası bir örgüt olan NATO’nun Soğuk Savaş sonrası görevi ve misyonuna
ilişkin tartışmalar artmış, yaşanan yeni gelişmeler yüzünden ittifakın “alan dışı”
müdahalede bulunabilecek konuma getirilebilmesi amaçlanmıştır. Bu yeni anla
yış somut olarak ilk Körfez Krizi’nde ortaya konulmuştur. Böylece, Türkiye’nin
Irak’tan gelebilecek bir saldırıya karşı NATO’nun Çekiç Gücü Türkiye’ye yerleştir
mesiyle, NATO kuvvetlerinin müttefik bir ülkeyi Varşova paktı dışındaki bir ül
keye karşı koruması ilk kez yaşanmıştır. Bu durum, NATO’nun kuruluş amacının
ve misyonun nasıl evrildiğinin de bir göstergesi olmuştur. Bu dönemden itibaren
örgütün güvenlik sorunları arasına, etnik/dinî çatışmalar, terör, kitle imha silahla
rının yaygınlaşmasını önleme gibi konular da yer almıştır. Bu bağlamda dönemin
NATO Genel Sekreteri Javier Solana örgütün yeni konjonktürdeki hedeflerini şu
şekilde ifade etmiştir:
a) Avrupa’nın bölünmüşlüğünün ortadan kaldırılması
b) Rusya Federasyonu’nun bu sürecin dışında bırakılmaması
c) Soğuk Savaş’ın sona ermesinin olumlu etkilerinden henüz yararlanamayan
bazı Avrupa bölgelerine istikrar getirilmesi.
Bu hedefler NATO’nun da genişlemesi anlamına gelmekteydi. NATO, yeni
konsepti içinde eski Doğu Bloku ülkelerinin kendi çatısı altında toplanmasını ar
zulamıştır. Ancak Rusya NATO’nun bu genişlemesini bir tehdit olarak görmüş ve
buna karşı çıkmıştır. NATO, bu noktada 1994 yılında tarafların Barış İçin Ortak
lık (BİO) projesi üzerindeki anlaşmayla verdiği bazı tavizlerle Rusya’yı ikna etmiş
ve genişleme politikasının önünü açmıştır. (Sönmezoğlu,2006:499-501). Bu dö
nem ayrıca NATO’nun genişlemesi için yol haritasının da belirlendiği bir dönem
olmuştur. Ocak 1994’te gerçekleştirilen Brüksel Zirvesi ardından, NATO gelecek

te ittifaka katılmak isteyen ülkelerin neden ve nasıl değerlendirileceği konusunda
çalışma yapılmasına karar vermiş ve NATO Genişlemesi Üzerine Çalışma başlı
ğındaki rapor Eylül 1995 yılında açıklanmıştır. Raporda, NATO genişlemesinin
Avrupa’daki istikrar ve güvenliği arttıracağı belirtilmiş; bu genişleme süreciyle
NATO’ya katılacak ülkelerdeki demokratik reformların destekleneceği ve gelişe
ceği, ayrıca askerî güçler üzerinde demokratik ve sivil kontrolün sağlanmasında
da yardımcı olacağı belirtilmiştir (Molla,2009). Süreç içinde, NATO’nun değişen
ve genişleyen misyon ve amaçları doğrultusunda hareket etmeye çalıştığını gör
mekteyiz. 1993-1996 dönemi kıstasında Bosna Savaşı’na yaptığı askerî müdahale
ve bu müdahaleyle savaşın seyrini değiştirmesi buna örmek olarak gösterilebilir.
Değişen yeni dünya düzeninde NATO kendine hangi hedefleri belirlemiştir?

2
YUNANİSTAN İLE İLİŞKİLER VE KIBRIS SORUNU
Yunanistan
1990’ların başından itibaren Türk ve Yunan ilişkileri farklı bir boyut kazanmıştır. İki
ülke arasında yaşanan Ege ve Kıbrıs sorunları dışında, Soğuk Savaş sonrası dönem
de başta Balkanlar olmak üzere, bölge coğrafyasında etkin olabilmek için iki ülke
arasındaki rekabet de artmıştır. Balkanlar da yaşanan çatışma ortamında diplomatik
olarak uluslararası örgütler aracılığıyla etkin olmaya çalışan Türkiye’nin ekonomik
olarak etkin olduğunu söylemek mümkün değildir. Bunda Türkiye ekonomisinin
çalkantılı bir dönem geçirmesi ve kriz içinde olmasının etkisi büyüktür. Bu döneme
baktığımızda, Türkiye’nin sorun yaşadığı ülkelerle Yunanistan’ın yakınlık kurma ve
ikili ilişkileri güçlendirme çabası içinde olduğu, özellikle Sırbistan, Ermenistan, Su
riye gibi ülkelerle ilişkilerine özel önem verdiği görülmektedir.
1993-1996 döneminde Türk-Yunan ilişkileri gerçekten çok gerilimli ve çal
kantılı geçmiştir. 1993 yılının Ekim ayında Papandreu yönetiminde PASOK’un
Yunanistan’da iktidara gelmesiyle ikili ilişkiler bozulmaya başlamıştır. Yönetime
gelen PASOK iktidarı ilk olarak Yunan-Kıbrıs Ortak Savunma Doktrinini ilan et
miştir. Bu doktrinle Yunanistan böylece Kıbrıs Rum Kesimi’ne yapılmış bir saldı
rıyı kendine yapılmış kabul etmekte ve bunu savaş nedeni saymaktadır. Yine 1993
yılında DEP kongresine katılan PASOK’lu milletvekillerinin Türkiye’nin PKK ile
mücadelesini eleştiren konuşmalar yapması, önemli tartışmalar yaratmıştır. Buna
ek olarak Yunanistan’ın 1994 yılında Ege’de petrol arama girişimini tekrar canlan
dırması gerilimi iyice artırmıştır. Tüm bunlara karşın, 1996 yılında dönemin Baş
bakanı Mesut Yılmaz, Yunanistan’a “önkoşulsuz görüşme” teklifinde bulunmuş,
mevcut sorunların “iki ülkenin temel hak ve meşru çıkarları çerçevesinde” çözül
mesi önerisini sunmuştur. Ancak bu davete Yunanistan’dan olumlu bir karşılık
gelmemiştir (Sönmezoğlu, 2006:609-610).
Karşılıklı güvensizlik üzerine kurulu ve birbirini tehdit olarak gören iki ülke
arasında bu dönemde yaşanan en önemli gelişme Kardak Krizi olmuştur. Kriz, 25
Aralık 1995’te “Figen Akat” adlı Türk gemisinin Ege’de Kardak kayalıklarında ka
raya oturması ve Yunan muhriplerin ve hücum botlarının bölgenin Yunan karasu
ları olduğunu belirterek yardım etmek istemesi, ancak kaptanın kaza mahallinin
Türk karasuları içinde olduğunu belirtmesi, yardımın Türk kurtarma ekiplerince
yapılacağını ve Yunanistan tarafından gelen talebi reddetmesi üzerine başlamıştır.
Yunanistan bunun üzerine, 26 Aralık 1995 tarihinde Türkiye’ye bir nota vermiş
ve söz konusu geminin bulunduğu yerin Yunanistan’ın karasularına ait olduğu

ve Türk gemilerince yapılan kurtarma eyleminin durdurulmasını istemiştir. Türk
Dışişleri Bakanlığı ise aynı gün Yunanistan’a nota vermiş ve adacıkların Yuna
nistan’a ait olduğu iddialarını reddetmiş, bu bölgenin “statüsü belirlenmemiş gri
bölgeler” olduğunu bildirmiştir.
Krizin asıl büyüdüğü dönem ise 26 Ocak 1996’da Antenna adlı Yunan televiz
yon kanalı çekim ekibi, Kalimnos Adası Belediye Başkanı ve adanın papazının
TV kameraları önünde kayalıklara Yunan bayrağını dikmeleriyle başlamıştır. Bu
na karşılık Hürriyet Gazetesi’nin iki muhabiri helikopter ile Kardak kayalıklarına
giderek Yunanlıların dikmiş oldukları bayrağı indirmiş ve yerine Türk bayrağını
asmışlardır. Bunun üzerine, 28 Ocak 1996 tarihinde Yunanistan hükümeti Kardak
kayalıklarına askerî bir birlik göndermiş, adadaki Türk bayrağını indirmiş, aynı
gün Atina’daki Türk Büyükelçisi Yunanistan Dışişleri Bakanlığı’na çağrılmış ve ka
yalıkların Yunanistan’a ait olduğu, bir müdahale durumunda ateşle karşılık veri
leceği uyarısında bulunmuştur. Türkiye, Yunanistan’ın eylemini şiddetle protesto
etmiş, bayrağın ve Yunan askerlerinin kayalıklardan derhal ayrılmasını istemiştir.
Yunan askerî gücünün adadan ayrılmaması üzerine, yapılan plan dahilinde, Kar
dak kayalıklarının üzerinde Yunan askerî bulunmayan bölümüne Türk koman
doları çıkarılmıştır. Ardından yapılan açıklamada, Türk askerlerine herhangi bir
saldırıda bulunulmadığı sürece Yunan birliklerine ateş açılmayacağı ve Yunanis
tan’ın bayraklarını, askerlerini, deniz ve hava kuvvetlerini kayalıklardan çekme
si durumunda Türkiye’nin de çekileceğini bildirilmiştir. Bir çatışma ihtimalinin
yüksek olduğu bu ortamda ABD de devreye girmiş, yürüttüğü diplomatik arabu
luculuk ile sorunun yumuşaması ve en azından statüko öncesi duruma (status que
ante) dönülmesi için çaba harcamıştır. Tarafların savaşa neden olabilecek bir du
rumdan kaçınması ve ABD’nin diplomatik çabası sonucu iki tarafın silahlı güçle
ri, 31 Ocak 1996 tarihinde, aynı anda Kardak kayalıklarından çekilmiş ve statüko
öncesi duruma dönülmüştür (Erdoğan,2006:147-148)
Yunanistan ile yaşanan bu sorun aslında Lozan Barış Antlaşması ile zımni ola
rak kabul edilmiş 3 millik karasuları sınırının, Yunanistan tarafında 1936’da bu
mesafeyi 6 mile çıkardığı döneme kadar götürülebilir. O tarihten bugüne, gerek
karasuları sorunu gerek FIR hattı sorunu iki ülke arasında devam etmektedir. Kar
dak Kayalıkları noktasında Yunanistan, Kardak Kayalıklarının, Oniki Ada’yı Yu
nanistan’a devreden 1947 tarihli Paris Barış Antlaşması’nın 14/1. maddesine göre
“bitişik adacık” (adjacent islands) olarak değerlendirilmesi gerektiğini savunmuş
ancak Türkiye bunun mümkün olmadığını, çünkü Kardak Kayalıklarının en yakın
Yunan adasından 5.5 deniz mili uzaklıkta olduğunu, oysa Türk topraklarına uzaklı
ğının 3.8 deniz mili olduğunu belirtmiştir. Görüldüğü üzere iki tarafta savlarından
vazgeçmemiş, ancak bir sıcak çatışmadan da kaçınmışlar ve eski konumlarına geri
dönmüşlerdir. Kardak Krizi, sadece Türk-Yunan ilişkilerinin bozulmasına neden
olmamış, Türkiye-AB ilişkileri de gerilmiştir. Kardak Krizinde AB sırasıyla, 7 Şubat
1996 tarihinde Avrupa Komisyonu’nda, ardından 14 Şubat 1996 tarihinde Avrupa
Parlamentosu’nda (AP) son derece sert açıklamalarla Türkiye’yi suçlamış ve AB
üyesi Yunanistan’a destek vermiştir. Ayrıca Birlik, AB topraklarından söz etmiş ve
Türkiye’nin “tecavüzü”nün sadece Yunanistan’a değil, aynı zamanda AB toprağına
yönelik olduğunu vurgulamıştır. Bu açıklama Türkiye-Yunanistan ilişkilerinin AB
ile doğrudan ilişkili hâle geldiğinin önemli bir göstergesi olmuştur. Bu süreç içinde
Kardak Krizi, bazı önemli hususları ortaya çıkarmıştır: 1. Ege’deki gibi “millî mese
le” olarak algılanan ve kamuoyu baskısının olduğu konularda politikacıların nasıl
etkilendiğinin çarpıcı bicimde ortaya çıkarmıştır. 2. AB’nin kendi sınırlarını ko

rumak için Türkiye’ye karşı bir pozisyon alabileceğinin görülmesi, böyle bir nok
tada Yunanistan’ı desteklemenin doğal olduğunu savunan bir AB’nin karşılarında
olduğudur. 3. Çatışma yönetimi (Conflict-Management) konusunda AB’nin son
derece yetersiz olduğu, sorunları çözebilme yetkinliğine sahip olmadığı ve çıkacak
sorunlarda ABD’ye olan ihtiyacın elzem olduğunun anlaşılmasıdır. Ayıca, AB’nin
bu olayda Yunanistan’ı desteklemesi ve Türkiye’ye karşı sert tutumu, Türk kamu
oyunda AB’ye karşı düşünceleri son derece olumsuz etkilemiştir (Erdoğan,2006,
s. 148-149). Kardak Krizini çok iyi kullanan Yunanistan, bu süreçte, AB’nin başta
Gümrük Birliği’nden kaynaklanan mali destekleri olmak üzere Türkiye’ye yönelik
bütün mekanizmalarını ve yardımlarını bloke etmeyi başarmıştır.
Kıbrıs
1993-1996 yıllarında Kıbrıs sorunun çözümü için çabalar devam etmiştir. Bu dö
nemde, Kıbrıs politikasını şekillendiren birkaç unsur vardır. Bunlardan bir tanesi,
Rum kesiminin AB üyelik sürecine girmesi ve bunun verdiği güvenle uzlaşma
dan kaçınması, diğeri ise Kıbrıslı Türk ve Rum liderlerin BM aracılığıyla yaptığı
görüşmelere devam etmesi ve bu sırada adada yaşanan gerilimler ileri sürülerek
Türkiye’nin çözümsüzlüğü isteyen taraf olarak gösterilmeye çalışılmasıdır. Süreç
içinde, iki tarafın da taviz vermekten kaçındığı kırmızı çizgilerinin olması ve ada
da özellikle de Rum tarafında şiddete dönük eylemlerin baş göstermesi, arzulanan
uzlaşının sağlanmasını engellemiştir.
KKTC Cumhurbaşkanı R.Denktaş 1993 yılından itibaren Rum tarafındaki ik
tidarın değişmesiyle barış görüşmelerini Glafkos Klerides ile sürdürmüştür. 1993
yılının Mart ayında ve ardından 1994 yılında Şubat ayından Haziran ayına kadarki
süreçte yapılan görüşmelerden hiçbir sonuç alınamamıştır. 1994 Ekim ayında BM
Genel Sekreteri çağrısıyla taraflar tekrar bir araya gelse de Rum tarafının AB üyelik
yolunda kendine olan güveni ve gücü elinde tuttuğuna inanması, tarafların ortak
bir noktada buluşmasını engellemiştir. 1995 yılında R. Denktaş on dört maddelik
bir barış planı ile Rum tarafını önkoşulsuz görüşmelere çağırmıştır. Türk tarafı ay
rıca “geçerli bir çözüm için toprak” verilmesini de reddetmediğini ancak taraflar
arasında bir çözüm olmadan Kıbrıs’ın AB’ye üyeliğinin doğru olmayacağını savun
muştur. R. Denktaş’ın bu teklifi de Rum yönetimi tarafından reddedilmiştir. 1996
yılına gelindiğinde ise iki kesim arasında gerilim çok yüksek bir seviyeye çıkmıştır.
3 Haziran 1996 yılında Kıbrıslı bir Rum askerinin, BM denetimindeki bölgede Kıb
rıslı bir Türk asker tarafından öldürülmesinin ardından 11 Ağustos’ta Kıbrıslı Rum
eylemciler sınırı delmeye çalışmışlar, Türklerle çatışmışlar ve bu sırada bir Rum ey
lemci ölmüştür. Üç gün sonra bir Kıbrıslı Rum sınırdaki Türk bayrağını indirmek
istemiş, o da güvenlik güçlerince vurularak öldürülmüştür. 8 Eylül’de ise Rum ta
rafından açılan ateşte bir Türk askeri ölmüştür. Rum tarafındaki marjinal kesimin
sınır bölgesindeki tacizleri ve saldırıları ile yaşanan ölümler gerilimi çok arttırmış,
yaşananlar üzerinde Rum kesimi dünyaya var olan sınırın ne kadar büyük sorunlar
doğurduğunu göstermeye çalışmıştır (Sönmezoğlu, 2006, s.615-617).
1993-1996 döneminde, Kıbrıs sorunu, Kıbrıs Rum Kesimi’nin 1990 yılındaki
AB tam üyelik başvurusunun bir sonucu olarak farklı bir boyut almıştır. Birlik
üyesi olmanın avantajıyla Yunanistan’ın Türkiye’ye karşı eli güçlenmiş, Kıbrıs po
litikasının belirlenmesinde belirleyici olmasının yanında izlediği politika ile Tür
kiye-AB ilişkilerindeki gerginliğin de temel nedenlerinin başında yer almıştır. Bu
dönemki en önemli gelişmelerden biri 1994 yılında yaşanmıştır. Bilindiği gibi, AB
(o zamanki adı ile Avrupa Topluluğu) arasında 1973’te yapılan Ankara (Ortaklık)
Anlaşması’nın 5. maddesi ile Kıbrıs’ı bir bütün olarak görmekte ve adadaki iki
toplumu eşit kabul etmekteydi. Bu anlaşma, Kıbrıs Türk tarafının da kendi bel
geleriyle birliğe ihracat yapabilme olanağı sağlamaktaydı. Ancak Kıbrıs Rum Yö
netimi, BM kararlarını gerekçe göstererek İngiltere’de bu uygulama aleyhine dava
açmış, ardından Adalet Divanı’na (AD) intikal eden davada AD, AB ülkelerine
yapılacak ihracatta yalnızca Ada’nın yasal temsilcisi olan Kıbrıs Rum Kesimi’nin
(Kıbrıs Cumhuriyeti) belgelerinin geçerli olacağını belirterek Kıbrıs Türk Kesi
mi’nden AB’ye yapılacak ihracatın, ancak Rum Kesimi’nin belgeleriyle yapılabi
leceği kararına varmıştır. Böylece Adalet Divanı, Güney Kıbrıs Rum Yönetimini,
“Kıbrıs Cumhuriyeti” olarak tanımıştır. Adalet Divanı’nın 5 Temmuz 1994’te aldı
ğı bu kararla KKTC’ye ambargo uygulaması başlamıştır. Böylece, hem siyasi hem
de ticari anlamda KKTC ve Türkiye zor durumda bırakılmış, Türkiye’nin Gümrük
Birliği konusundaki endişeleri de artmıştır. Bu durum, Türkiye’nin Gümrük Bir
liği’ne girmesi noktasında KKTC ile kendi belgeleri üzerinden ticaretin yapılma
sında AB noktasında sorunların yaşaması anlamına geldiği gibi Rum Yönetimine
de tüm ticari kapıların açılması ve Rum Yönetimi’nin tanınması gibi bir durumu
doğurmuştur. Bu alınan karar yanında Yunanistan’ın çabası sonucu Avrupa Par
lamentosu aldığı kararla Türkiye’yi adada “işgalci güç” olarak nitelemiş ve Rum
Yönetimini “Kıbrıs Cumhuriyeti” olarak tanımıştır (Erdoğan, 2006, s.115).
Türkiye’nin Gümrük Birliği süreci, Yunanistan’ın çabası sonucu Kıbrıs soru
nuyla ilişkilendirilmiştir. Türkiye, kendisinin üye olmadığı bir uluslararası örgü
te Rum Yönetimi’nin üye olamayacağını belirtmekte ve Rum Yönetimi’nin AB’ye
üyeliğine karşı çıkmaktaydı. Ayrıca Kıbrıs sorunun çözülmeden bir üyeliğin de
doğru olmayacağını belirtmekteydi. Yunanistan ise Kıbrıs’ın yer almadığı bir ge
nişlemeyi veto edeceğini her vesilede dile getirmekteydi. Bu çaba, Konsey’in aldı
ğı bir kararda Kıbrıs’ın bundan sonraki genişlemeye dahil edileceğini yazılı ola
rak belirtmesini sağlamıştır. AB ayrıca, Türkiye’nin Kıbrıs’ın üyeliğine itirazdan
vazgeçmesini, böylece Yunanistan’ın Gümrük Birliği noktasında Türkiye’ye karşı
engellemelerinin ortadan kalkacağı, bunun Türkiye’nin üyelik yolunu da açacağı
telkinleri yapmaktaydı. Kıbrıs’ı AB’nin bir parçası yapmak isteyen birlik bunu her
fırsatta dile getirmiştir. 24 Şubat 1995’te yayımlanan AB Başkanlık Önerisinde de
Kıbrıs ile 1996 sonrasında müzakerelere başlanması konusunda AB’nin kararlılığı
belirtilmiştir. AB’nin bu baskısı ve Gümrük Birliği süreci, 1995 yılına gelindiğin
de Türkiye’nin Kıbrıs konusunda yeni kararlar almasına neden olmuştur. Türkiye,
tüm itirazlarına rağmen Rum Yönetimi’nin üyeliğini engelleyemeyeceğini düşü
nerek Gümrük Birliği ve AB üyeliği üzerinden bir Kıbrıs pazarlığına yönelmiştir.
Bu durum Kıbrıs sorununda artık AB’nin taraf olduğunun da kabulü anlamına
gelmektedir. Her ne kadar, Çiller hükümeti Türk kamuoyuna Türkiye’nin Kıb
rıs politikasında değişiklik olmadığını dile getiriyor olsa da süreç içinde Türkiye
Gümrük Birliğine katılmış, Rum Yönetimi de bütün Kıbrıs’ı temsil ettiği varsayı
larak AB üyesi olmuştur (Erdoğan, 2006:116-119).
ORTA DOĞU İLE İLİŞKİLER

1993-1996 yılları arasında Orta Doğu ile ilişkilerde merkezi meseleyi Körfez Sa
vaşı sonrası durum belirliyordu. Bu dönemde, Körfez Savaşı ile bölgeye yerleşen
Çekiç Güç, Irak’a uygulanan ambargo ve daha önemlisi Kuzey Irak’ta ortaya çıkan
boşluktan yararlanan PKK’nin etkinliğini arttırması Türkiye’yi en çok etkileyen
faktörler olmuştur. 17 Nisan 1993’te Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın beklenmeyen
ölümü ardından Süleyman Demirel’in Cumhurbaşkanı olması, Tansu Çiller’in ise
önce DYP Genel Başkanı ve ardından da Başbakanlığı, Türk dış politikasında da

bu paralel değişimlerin yaşanmasına neden olmuştur.
Turgut Özal’ın 1989-1993 arasında ABD ile yakın işbirliği politikası, özellik
le 1992-1993 döneminde bazı önemli tereddütler yaratmıştı. Bunda Kuzey Irak’a
PKK’nin yerleşmesi ve eylemlerini artırması kadar, Orta Asya-Kafkasya politika
larında Rusya faktörünün ABD tarafından daha öncelikli olarak değerlendiril
mesi de önemli rol oynamıştır. Bu dönem, bir taraftan Türkiye’nin yeniden AB ile
yakın işbirliğine yönelme düşüncelerinin canlandığı, ama bir taraftan da PKK ile
mücadelenin ülkenin en önemli gündem maddesi hâline geldiği ve dış politikanın
bu öncelik çerçevesinde geliştirilmesine sahne olduğu bir dönemdir. Türkiye’nin
teröröle mücadele konusunda izlediği politikalar ise başta Almanya ve Yunanistan
olmak üzere özellikle Avrupa ülkelerinin tepkisine neden olmuştur. Irak-Türkiye
ilişkilerinde de Körfez Savaşı sonrası durum dışında yaşanan terör sorunu ilişki
lerde en önemli yeri işgal etmekteydi. Bu dönem, Irak’ta PKK’nin Celal Talabani
ile yakınlaştığı, Mesud Barzani’nin ise Celal Talabani ile güç mücadelesinin arttığı
bir dönemdir ayrıca. Bu konjonktür içinde Türkiye, 1995 yılında Kuzey Irak’a ger
çekleştirilen kapsamlı sınır ötesi harekâtta PKK ile mücadelede Barzani’nin deste
ği de sağlanabilmiştir (Sönmezoğlu, 2006:548-549). Aslında, Talabani ile Barzani
arasında yaşanan çatışmalar özellikle ABD’nin istemediği bir durumdu. Irak’taki
Kürt hareketinin bölünmüşlüğü ABD’nin sürdürdüğü Irak politikasına zarar ver
mekteydi. Bu yüzden ABD, Türkiye’yi de sürece müdahil ederek tarafları Anka
ra’da bir araya getirmiştir. Ekim 1996 sonunda yapılan toplantıya Türk, ABD ve
İngiliz yetkililer ile KDP, KYP ve Türkmen temsilcileri katılmıştır. Türkiye böylece
daha önceki görüşmeler sürecinde “gözlemci” statüsündeyken şimdi “taraf ” statü
süne geçmiş, ayrıca Türkmenleri de ilk kez Kuzey Irak’taki siyasal sürece dahil et
miştir. Ancak sonraki dönemde KYP’nin PKK ile yakınlaşması ve KDP’nin Türk
menlerin siyasal sürece dahil edilmesinden ve etkin olma çabasından rahatsız
olması Türkiye’nin istediği sonucu alamamasına neden olmuştur. Türkiye’nin bu
dönemki politikası, bölgedeki otorite boşluğunu doldurmaya çalışmak, PKK’nın
burayı bir üst olarak kullanmasını engellemek, Bağdat ile işbirliğine gitmek, İran
ve Suriye’nin desteğini alarak bölgede bir Kürt devletinin oluşumunu engellemek,
Kuzey Irak’taki Kürt liderleri ile de işbirliğini sürdürerek bölgede denetimini ar
tırmak olarak sıralanabilir (Güzel,2008:264-266). Bu hedeflere rağmen 1993-1996
döneminde Türkiye’nin arzuladığı sonuçları elde ettiğini söylemek güçtür. Somut
olarak yaşanan olumlu bir gelişme ise Kerkük-Yumurtalık Boru Hattı’nın açılma
sıyla ekonomik olarak Irak ile ilişkilerin bir nebze olsun düzelmiş olmasıdır.
1993-1996 döneminde, Türkiye-Suriye ilişkileri PKK terörü ve su sorunu et
rafında şekillenmiş ve ilişkiler oldukça gergin geçmiştir. Soğuk Savaş sonrası en
önemli destekçi ve müttefiki olan Sovyetleri yitiren Suriye, İsrail ve Türkiye ile çı
karlarını koruyacak bir politika için yeni arayışlara girmiş, bir denge politikası oluş
turmak istemiştir. Buna bağlı olarak Suriye, İsrail’e kaşı Arap Birliği’ni kullanmaya
çalışmış; Yunanistan, İran ve Ermenistan ile yakınlaşarak Türkiye’ye kaşı denge po
litikası gütmüştür. Ayrıca Suriye, PKK terör örgütüne açık bir şekilde destek olmaya
devam etmiştir. Örgüte ait önemli eğitim kamplarının bu ülkedeki varlığı ve terör
örgütü lideri Abdullah Öcalan’ın Suriye’de ikamet etmesine izin verilmesi bunun
somut göstergesi olmuştur. Türkiye’nin bu dönemde Suriye’den temel beklentisi
PKK’ye verilen desteği sona erdirmesiydi. Türkiye’nin bunun karşılığında elindeki
en önemli kozu, Suriye’nin son derece hayati ihtiyacı olan ve Türkiye üzerinden gi
den su kaynakları olmuştur. Örneğin 1995-1996 yıllarında Türkiye’nin kendi top
raklarında, Suriye’ye yakın olan bir bölgede, Fırat’ın üzerinde su akışını denetim
altına almak için Birecik Barajı inşası ilişkileri daha da germiştir. Hatta konu Arap
ülkelerinin de gündemine getirilmiş ve Türkiye bu konuda eleştirilmiştir. Oysa bu
baraj gerek Suriye gerekse Irak’a mevsimlik etkilerden uzak olarak sürekli ve belli
oranda su verme imkânı sunmaktadır. Bu durum, ülkeler arası güvensizliğin ne
kadar büyük olduğuna önemli bir örnektir. Su konusundaki tartışma geçmişte ol
duğu gibi 1993-1996 yıllarında da suların Suriye ve Irak’ın isteği doğrultusunda
taksim edilmesi mi yoksa Türkiye’nin isteği doğrultusunda tahsis edilmesini ge
rektiği üzerinden gitmiştir (Sönmezoğlu, 2006:559-566). Ne yazık ki 1993-1996
döneminde de sorunları çözme ve ilişkileri düzeltme noktasında bir sonuca varı
lamamıştır. İleriki süreçte, Türkiye-Suriye ilişkileri PKK’nın Suriye sınırdan artan
eylemliliğin artmasıyla iyice gerilecek ve ancak Türkiye’nin yoğun baskısı ve askerî
müdahale tehdidi sonucu 1998’de Abdullah Öcalan’ın Suriye’den gönderilmesin
den sonra bir nebze olsun yumuşayacaktır.
1993-1996 döneminde Türkiye-İran ilişkileri, geçmişin izleri ve rekabetini ta
şımaktadır. Her şeyden önce Türkiye, İran’ın düşmanı olan ABD ile müttefiktir,
ayrıca iki ülkenin rejimlerinin farklılığı ayrı bir rekabet ve yaklaşım oluşturmak
tadır. Bu yıllarda ülke içinde de yoğun olarak “siyasal İslam” konusunu tartışan
Türkiye’deki sivil-askerî bürokrat ve bazı siyasi oluşumlar, İran’ı Türkiye’ye kendi
rejimini ihraç etmeye çalışmakla suçlamakta, İslami teröristleri desteklediğini id
dia etmekte; İran ise Türkiye’nin rejim muhaliflerini koruduğunu söylemektedir.
Ayrıca, Türkiye, İran’daki Azeri Türklerinin önemli bir destekçisi olarak algılan
makta bu nokta bir tehdit olarak görülmekte Türkiye de İran’a ülkesinde PKK
varlığına izin verdiğini ve ısrarlara rağmen bunu engellemediği eleştirişi getir
mektedir. İran, aslında bölgede bir Kürt devletinin kurulmasına karşı olmak ko
nusunda Türkiye ile çok benzer bir politikaya sahip olsa da PKK kartını kullan
maktan da çekinmemiştir. İran ile Türkiye, Soğuk Savaş sonrasında Kafkasya ve
Orta Asya’da da ciddi bir rekabet hâlinde olmuştur. Yeni bağımsızlığa kavuşmuş
İslam dinine mensup halkın çoğunlukta yaşadığı devletler üzerinde iki devletin
çekişmesi görülmüştür. Bu bağlamda, ABD-Türkiye-Azerbaycan bloğuna karşın
Rusya-İran-Ermenistan bloku oluşmuştur (Sönmezoğlu, 2006:570-571). İran dini
yönden Orta Asya’da kurulan çoğunluğu Müslüman devletleri etkilemeyi istemiş
olsa da aradaki mezhepsel farklılık yüzünden başarılı olduğu söylenemez. Türki
ye ise sadece dinî değil, kültür ve etnik olarak da yakın olduğu bu ülkelerle İran’a
kıyasla çok daha etkin olmuştur. Bu anlamda Türkiye’nin ABD ve AB’den, hatta
Rusya’dan bile bu konuda İran’a göre daha fazla destek aldığı söylenebilir.
İran ile yaşanan bu rekabet ve ortaya çıkardığı güvensizliğe rağmen, ilişkile
ri normalleştirmek için adımlar da atılmıştır. Örneğin 1993 yılında iki ülke, bir
diğerine düşmanlık güden bir örgütü topraklarında barındırmayacağına ilişkin
bir anlaşma yapmıştır. 1995 yılında ise sosyal ve kültürel alanda ilişkilerin geliş
tirilmesine karar verilmiştir. Ancak bu ikili ilişkileri geliştirme çabasının yeter
li olmadığını söylemek gerek. 1996 yılına gelindiğinde bazı İranlı diplomatların
Çetin Emeç’in öldürülmesiyle ilişkili olduğu tartışması, ardından Türkiye ile İs
rail arasında Askeri Eğitim ve İşbirliği Anlaşması’nın yapılması, iki ülke arasın
daki ilişkileri germiştir. 1996 yılı ortasında REFAHYOL koalisyonu ile başbakan
olan Necmettin Erbakan döneminde karşılıklı ziyaretlerle bu gerilim azaltılmaya
çalışıldıysa da PKK’nin İran üzerinden saldırılarına devam etmesi, Refah Partisi
tarafından organize edilen Ankara-Sincan’daki Kudüs Gecesi’nde İran Büyükel
çisi’nin Türk dış politikasına ilişkin eleştirileri ilişkileri iyice sorunlu hâle getir
miştir (Sönmezoğlu,2006:574-573). Bu dönemde İran ile ilişkilerdeki önemli bir
gelişme de 1996 yılında yapılan doğal gaz anlaşmasıdır. Bu durum, Türkiye’nin,

enerji noktasında Rusya’ya olan bağımlılığını azaltma çabası olarak görülebilir.
ABD’nin ise bu anlaşmadan rahatsız olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
Türkiye-İsrail ilişkileri özellikle I. Körfez Savaşı sonrası hızla gelişme göster
miştir. Bu dönemde de İsrail ile ilişkiler, Türkiye-ABD ilişkilerinden bağımsız ol
mamıştır. İlişkilerin eskiye nazaran daha hızlı gelişmesinin nedenleri şu şekilde
sıralanabilir: Öncelikle, Türkiye, İsrail ile ilişkilerini geliştirerek ABD’de Türkiye
lehine bir etki yaratacağına inanmıştır. Zaten ABD de bölgede ittifak halinde ol
duğu bu iki devletin yakınlaşmasını istemektedir. Bunun yanında, özellikle 1993
yılında Oslo’da İsrail ile Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) geniş kapsamlı bir
barış anlaşmasını kabul ederek, barışçı yollarla çözüm girişimlerini arttırması
Filistin lehine tutum izleyen Türkiye’nin İsrail ile artık bu konu yüzünden da
ha az gerilim yaşamasını sağlamıştır. PKK’nin Türkiye’nin komşularından des
tek görmesi ve ülkede İran destekli radikal İslam’ın güç kazanacağı endişesi İsrail
ile yakınlaşmanın başka bir nedenidir. Bu vesile ile iki ülke arasında 1993-1996
yıllarında üst düzey ziyaretler artmış ve çeşitli konularda işbirliğine gidilmiştir.
Türk Fantom uçaklarının modernizasyonu İsrail’e verilmiş, 1996 yılında Askeri
Eğitim ve İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır. Bu dönemdeki sembolik de olsa en
önemli olaylardan biri Cumhurbaşkanı S.Demirel’in Kudüs’e giderek İsrail’i ziya
ret etmesidir. Bu, bir Türk Cumhurbaşkanının bu ülkeye gerçekleştirdiği ilk zi
yaret olmuştur. Bu ziyaret sırasında iki ülke arasında Serbest Ticaret Anlaşması
da imzalanmıştır. İkili ilişkilerdeki gelişme Refah Partisi’nin de içinde bulunduğu
REFAHYOL Hükümeti döneminde de sekteye uğramamış, çeşitli işbirliği anlaş
maları yapılmıştır (Sönmezoğlu, 2006, s.578-584). Türkiye, İsrail ile yapılan iş
birliği anlaşmalarının, ABD ile yapılacak ticareti de geliştireceğini düşünmüştür.
ABD, ithalatta Türkiye’yi çeşitli alanlarda kısıtlamış olduğundan o dönem bu iyi
bir çözüm yolu olarak görülmüş, 1996 yılında İsrail ile yapılan Serbest Ticaret An
laşması ile başta tekstil ürünleri olmak üzere İsrail üzerinden ABD’ye ihracat yap
ma olanağını hedeflemiştir (Güzel, 2008:274). Bu dönemde İsrail ile ilişkiler çok
iyi seyretse de yine de iki ülkenin her konu da anlaştığı söylenemez. Bu dönemde,
Irak yönetimini düşman olarak gören İsrail, bölgedeki ayrılıkçı Kürt guruplarını
desteklemiştir. Türkiye ise bölgedeki PKK faaliyetlerinden dolayı İsrail’in bu tav
rından rahatsız olmuş ancak İsrail izlediği bu politikadan vazgeçmemiştir.
1993-1996 arasında Türkiye’nin İsrail ile ilişkileri başta olmak üzere dış poli
tikada yaşananların Türk iç politikasında yaşanan “krizle” yakından ilişkili oldu
ğu açıktır. Ülkede “siyasal İslam” olarak nitelenen hareketler ve Refah Partisi’nin
1990’lardan itibaren yükselişe geçişi ile birlikte, siyasetin en önemli konusu Cum
huriyet-Laiklik konuları çevresinde gelişmiş, bu da dış politikaya büyük ölçüde
yansımıştır. O yıllarda büyük ölçüde askeri bürokrasinin etkisi altında iç ve dış
politikayı belirleyen ve Hükümete öncelikli olarak tavsiye niteliğinde olan Milli
Güvenlik Kurulunun aldığı pek çok karar, aslında dönemin Hükümeti ve Başba
kanı Erbakan’ın istekleri ile uyuşmuyordu. 28 Şubat 1996’da Milli Güvenlik Ku
rulu kararları ile Türkiye’de iç politikada yaşanan ve etkisi uzunca süre devam
edecek olan “28 Şubat Süreci”nde alınan kararlar ile İran ve Suriye’ye karşı İsrail
(ve doğal olarak ABD) ile işbirliği öncelikli bir politika olarak benimsenmiş ve bu
politika dönemin Hükümetlerince sürdürülmeye devam etmiştir.
RUSYA-ORTA ASYA VE KAFKASLAR İLE İLİŞKİLER

Rusya ile İlişkiler
Soğuk Savaş sonrası Türkiye-Rusya ilişkilerinin, ikili ilişkilerin yanı sıra Kafkaslar,
Orta Asya, Balkanlar ve Orta Doğu politikaları çerçevesinde ele alınması gere
ği açıktır. Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrasında yeniden bölge ve dünya po
litikasında etkili olmak için mücadele eden, bir taraftan da ekonomisini refor
me etmeye çalışan Rusya Federasyonu ile Türkiye’nin çıkarları arasında uzlaşan
noktalar kadar, uzlaşmayan pek çok husus da bulunmaktadır. 1990 sonrasında
bölgede çıkan hemen her krizde Türkiye ve Rusya Federasyonunun farklı politik
tercihlerde bulunduğu gözlenmiştir. Özellikle Bosna Savaşı, Çeçenistan sorunu,
Ermenistan sorunu, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindeki güç mücadelesi bu dö
nem içinde sayılabilecek örneklerdir.
Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra, Kafkaslarda ve Orta Asya’da ortaya çıkan
yeni durum Türkiye’nin bölgedeki etkisinin belirgin bir biçimde artacağına dair
genel bir beklenti yaratmıştır. ABD başta olmak üzere Batı dünyası da o dönemde
Rusya ve İran yerine Türkiye’nin bölgede öncü rol üstlenmesine sempati ile bak
mış, zaman zaman da destek olmuştur. Bu atmosfer içinde Türkiye’deki politika
cıları da büyük bir özgüven ve heyecanla “Gelecek yüzyıl Türklerin yüzyılı olacak
tır” (Turgut Özal) ya da “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne bir Türk dünyası” (Süleyman
Demirel) söylemlerini dile getirmişlerdir. Türkiye’nin bölgede etkin rol oynadığı
1990-1993 arasında önemli gelişmeler yaşanmış ve “Türk Modeli” sıkça tekrarla
nan kavramlardan olmuştur. Bu yeni ülkelerin yönetim biçimleri, alfabeleri, dış
ilişkileri vb. pek çok konuda Türkiye’ye öykündükleri gözlenmiş, Türkiye bu böl
genin yeni elitlerinin yetiştirilmesinde öncü rol oynamak için 10 bin üniversite
öğrencisine burs vermiş ve hem bölgesel hem de ikili ilişkiler olağanüstü yoğun
biçimde sürdürülmüştür. Bakü-Ceyhan Boru Hattı projesi gibi son derece heye
can verici pek çok proje bu dönemde gündeme gelmiş, sembolik başlangıçlar ya
pılmıştır. Türkiye’nin bölgeye özgü bu politikaları özellikle ABD tarafından ciddi
bir biçimde teşvik edilmiştir.
Ancak, Türkiye’nin Kafkaslar-Orta Asya politikasındaki hedefleri ile kaynaklar
arasındaki dengesizlik kendini kısa bir süre içinde belli etmeye başlamıştır. Bunun
yanında, ABD Rusya Federasyonu’nun bölgede vazgeçilmez bir oyuncu olduğu
nu ve ona rağmen yürütülecek politikaların bölgeyi daha da istikrarsızlaştıracağı,
radikal İslam’ın yükselebileceği gibi görüşlerden hareketle ciddi bir stratejik deği
şikliğe gitmiştir. ABD’nin bu kararında SSCB’den doğan yeni ülke yönetimlerinde
eski SSCB ekiplerinin etkin rol alması da etkili olmuştur. Adına “Russia First” de
nilen bu politika çerçevesinde ABD, Rusya ile işbirliğini öncelikli politikalardan
birisi olarak belirlemiştir. Bu da doğal olarak en çok Türkiye’nin bölgedeki rolünü
etkilemiştir. Batı, bölgede etkin olabilmek için öncelikle Rusya ile ilişkilerin iyi
olması ve Rusya’nın Batı’nın ekonomik anlayışına yani daha liberal ve açık bir
ekonomiye dönüşmesine katkı sağlanmasına bağlı olacağı görülmüştür. Bu süreç
içinde Türkiye ise Orta Asya’da artık beklediği desteği bulamaz olmuştur.
Rusya, Soğuk Savaş sonrasında her ne kadar artık Batı’ya ve NATO’ya daha
yakın bir politika izlese ve eski gücünde olmadığı düşünülse de Kafkasya ve Orta
Asya’ya arkasını dönmemiş, bölgede öngörülen boşluğa mahal vermemiştir. Bu
noktadaki en önemli adım hiç kuşkusuz 1991 yılında Ukrayna, Beyaz Rusya ile
temellerini attığı Bağımsız Devletler Topluluğu’dur (BDT). Bu devletlerin yanına,
süreç içinde Azerbaycan, Ermenistan, Kırgızistan, Moldova, Özbekistan, Kazakis
tan ve Tacikistan da eklenmiştir. Türkmenistan ise gözlemci statüsünde katılmıştır.
Daha önce topluluğun üyesi olan Gürcistan ise 2008 yılında Güney Osetya’da çı
kan savaşta Rusya ile yaşadığı çatışma ve gerilim yüzünden topluluktan ayrılmış
tır. BDT’nin kurulması eski federasyon ülkelerinin neredeyse tümünün aynı çatı
altında toplamasını sağlamıştır. Ayrıca Rusya, 1993 yılında “yakın çevre” kavra
mını ortaya atmış ve bölge ülkelerine yönelik öncelikli bir politikayı, stratejik ola
rak benimsemiş, bunu yeni “Rus Askeri Doktrini”ni ilan ederek sürdürmüştür.
Rusya, bu sayede ekonomik, kültürel ve sosyal etki alanını koruyabilmiştir. Ülke
güvenliğine ilişkin sınırları da bu çabalarıyla eski Sovyetler Birliği sınırlarından
başlatmıştır. Böylece, Rusya, kendine karşı yapılan eylemleri kontrol edebilmekte,
sınırları dışında kalan Rus nüfusunun himayesini sürdürme imkânı bulmaktadır.
Rusya izlediği bu politika ile bölgenin enerji kaynaklarının değerlendirmesinde
de kendine ayrıcalıklı bir yer edinmiştir (Sönmezoğlu, 2006:692-693).
Türkiye ile Rusya, bu yıllarda çeşitli politikalarda farklı, hatta çatışmalı pozisyon
lar almışlardır. Bunların içinde Bosna ve Çeçenistan sorunları özel yer tutmuştur.
Ayrıca Rusya’nın Ermenistan, Suriye ve Yunanistan ile kurduğu yakın ilişkiler Tür
kiye tarafından kaygı ile izlenmiştir. Rusya’nın Suriye’ye silah sağlamaya devam et
mesi, Kıbrıs Rum Kesimine S-300 füzeleri satma teşebbüsü ve Ermenistan’da askerî
üs kurması, ilişkilerde ciddi sorunlar yaratmaktaydı. Ayrıca, 1995 yılına gelindiğin
de Yunanistan ile askerî anlaşmalar imzalayan Rusya ile PKK meselesi yüzünden de
sorunlar yaşanmıştır. Rusya, Türkiye’nin ayrılıkçı Çeçen lider ve örgütlere gayrires
mî de olsa destek verdiği gerekçesiyle, PKK’nin ve bağlı örgütlerin Rusya’da faaliyet
göstermesine göz yummuş, 1994 yılında, Moskova’da “Kürdistan Tarihi” adıyla bir
konferans düzenlenmesine, ardından bir “Kürt Evi” açılmasına izin vermiştir. Tür
kiye diplomatik yollardan buna tepki göstermiş, Rusya gerekli hassasiyeti göstere
ceğini ve aynısını Çeçenistan konusunda Türkiye’den beklediğini belirtmiştir. 1995
yılına gelindiğinde ise iki ülke Terörizmi Önleme Protokolü’nü imzalamış, ancak
PKK’nin ülkede faaliyetleri yine de devam etmiş, 1995 yılında “Sürgündeki Kürt
Parlamentosu”nun Rusya alt meclisi Duma tarafından desteklenerek Moskova’da
toplanmasına izin verilmiştir. Burada dikkat edilmesi gereken Türkiye’nin Çeçenis
tan konusunda daha dikkatli hareket etmesiyle Rusya’nın PKK kartını ön plana çı
karmamasının paralel seyir izlemiş olmasıdır (Sönmezoğlu, 2006:707-708).
Çelişkili gibi dursa da gerek Orta Asya’daki rekabet gerekse bahsi geçen konu
lardaki endişe ve ortaya çıkan güvensizlik ticari ilişkilere yansımamış, aksine ticaret
hacmi hızla artmıştır. Örneğin, bavul ticareti olarak adlandırılan ticaret şekli çok
büyük bir hacme sahip olmuştur. Öyle ki Türkiye Orta Doğu’da Rusya’nın en önem
li ortağı hâline gelmiştir. Ülke liderleri ve üst düzey yetkililerin karşılıklı ziyaretleri
artmış, bu dönemde Enerji ve İşbirliği Genel Çerçeve Anlaşması, Çifte Vergilen
dirmeyi Önleme Anlaşması, Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunmasına İlişkin
Anlaşma ile ikili ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır (Sönmezoğlu, 2006:694).
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile İlişkiler

Berlin Duvarının 9 Kasım 1989’da yıkılması ile artık geri dönüşü olmayacağı belli
olan yeni değişim sürecinde Türkiye özellikle bölgesindeki gelişmeler konusunda
öncü olmaya çalıştı. Bu çerçevede SSCB’den ayrılarak bağımsızlık yolunda adımlar
atan ve çoğunlukla “Türk Cumhuriyetler” adı verilen yeni devletlerin bağımsızlık
süreçlerine destek olmaya çalışan Türkiye, 1991’de peş peşe bağımsızlıklarını ilan
eden bu ülkeleri ilk tanıyan devlet oldu. Kuşku yok ki daha önce tarihsel-coğrafi
birliktelik olmasa da etnik, kültürel ve dinî nedenlerle bölgede özel ve prestijli bir
yeri olan Türkiye’nin etkinliği de yüksek düzeyde gerçekleşti.
Türkiye’nin bölgedeki yeni oluşum içinde liderlik rolüne yönelmesi sadece

Türkiye’nin arzusu olarak gerçekleşmedi. Hatta dönemin koşulları içinde bu ro
lün daha çok başta ABD olmak üzere diğer Batılı güçler tarafından Türkiye’ye
uygun görüldüğü ve Türkiye’nin bu konuda cesaretlendirildiği bilinmektedir.
Bölgede başta Türk Cumhuriyetler olmak üzere diğer yeni bağımsız ülkelerin
“Türkiye modelinde”, yani Batı ile barışık, demokrasi ve piyasa ekonomisine açık,
“radikal İslam”a izin vermeyecek bir “model” Batı için son derece önemliydi. Tür
kiye, Irak’ın Kuveyt’i işgali ile başlayan süreçte ABD ile yakın bir işbirliğini tercih
etmiş, gelişmelerin bütün bölgede önemli değişimler yaratacağını ve bu konuda
ABD’nin tek süper güç olarak varlığının belirleyici olacağından hareketle ABD ile
ilişkilerine özel önem veriyordu. Türkiye’nin Orta Asya-Kafkasya politikasında da
bunun etkisi açıktı.
Türkiye, soydaş gördüğü bu topluluklar için kendini önemli bir model ola
rak görmekte, Batı da bu konuda özellikle İran kökenli bir tehdide karşı Türki
ye’yi desteklemekteydi. Türkiye bu bağlamda bölge ile ilişkilerini daha düzenli bir
biçimde yürütebilmek için Bakanlar Kurulunun 24 Ocak 1992 tarihli kararıyla
bugünkü adı Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) olan ku
ruluşu, Sovyetler Birliği’nin dağılması ardından Türk Cumhuriyetleri’nin yeniden
yapılanma, uyum ve kalkınma ihtiyaçlarına cevap vermek amacıyla kurmuştur.
Ardından Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkiye ve Türkme
nistan’ın Kültür Bakanları’nın İstanbul ve Bakü’de bir araya gelerek kültürel iş
birliği yapmayı kararlaştırmasıysa, 12 Temmuz 1993 tarihinde Almatı’da yapılan
toplantıda Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) kurulmuştur.
Bu anlaşmayla oluşturulan TÜRKSOY teşkilatına daha sonra gözlemci üye ülke
statüsüyle Rusya Federasyonu’na bağlı Altay Cumhuriyeti, Başkurdistan Cumhu
riyeti, Hakas Cumhuriyeti, Saha (Yakut) Cumhuriyeti, Tataristan Cumhuriyeti,
Tuva Cumhuriyeti ile Moldova Cumhuriyetine bağlı Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi
ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti de katılmıştır. Ayrıca Türk Eximbank bölgede
ki Türk yatırımlarını desteklemek için katkı sağlamaya başlamıştır. Sonraki süreç
te, TRT bölgeye yönelik yayına başlamış, Türk Hava Yolları (THY) sefer sayılarını
arttırmıştır. Aralıklarla, bölge ülkeleriyle toplantılar düzenlemiş, bir Türk Ortak
Pazarı’ndan söz edilmeye başlanmıştır.
Türkiye bölgeye yönelik olarak özellikle 1993’e kadar çok aktif bir politika izle
di. Bu konuda zaman zaman önemli başarılar elde edildiği de söylenebilir. Azer
baycan’ın Türkiye’den esinlenerek Latin alfabesine geçmesi, Türk Cumhuriyetlerden
binlerce üniversite öğrencisine burs verilerek Türkiye’ye getirilmesi, Bakü-Ceyhan
boru hatlarının planlama çalışmaları, pek çok alanda ikili ve bölgesel anlaşmaların
yapılmış olması son derece önemli gelişmelerdi. Ancak bu politikaların sürdürü
lebilmesinde kısa zamanda önemli sorunlarla karşılaşıldı. Bir taraftan Türkiye’nin
kaynaklarının sınırlı olması ve ülke içinde yaşanan ciddi siyasi kriz bölgede etkin
olmayı daha başından zorlaştırırken öte taraftan bölge üzerinde etkili olan diğer
güçlerin politikalarındaki değişimler, sürdürülebilir-istikrarlı bir Orta Asya-Kafkas
ya politikasını zorlaştırmıştır. Türk Cumhuriyetlerinin kendi içlerindeki sert iktidar
mücadelesi ve Rusya Federasyonu’nun bu ülkeler üzerinde -kısa bir bocalama sü
recinin ardından- kurduğu hegemonya da Türkiye’nin hareket alanını daraltmış
tır. Bölgedeki hâkimiyetini kaybetmek istemeyen ve bölgeyi arka bahçesi gibi gören
Rusya’nın BDT’yi kurarak bu ülkeleri tekrar bir araya getirmesi; askerî, ekonomik ve
siyasi işbirliklerinin yoğunlaştırılması, yeni devletlerin dış ilişkilerinde etkili olması
ve en önemlisi Türkiye’yi kendisine bir rakip olarak algılaması da 1990’ların başın
daki heyecanı törpüleyen unsurlar olmuştur. Belki de en önemli husus, ABD’nin

Türkiye’ye verdiği desteği 1993 sonrasında Rusya ile dengeleme çabası olmuştur.
ABD bölgede Rusya’nın etkinliği olmaksızın çok daha büyük riskler oluşacağından
hareketle Orta Asya-Kafkasya politikasında çok ciddi bir değişikliğe gitmiş, bu da
öncelikle Türkiye’yi etkilemiştir. Bunun yanında Türkiye’nin “ağabey” rolü üstlenme
söylemi de zaman zaman Bölge içinde tepkiyle karşılanmıştır.
Türkiye 1993 yılında T.Özal’ın bölgeye yaptığı bir ziyaretin ardından ani bir
biçimde vefat etmesi sonrasında oluşan yeni politik ortamda, bölgesel ve küresel
gelişmeleri de dikkate alarak yeni bir politika geliştirdi. Burada daha az duygusal,
daha çok işbirliğine yönelik ve Rusya’nın da daha fazla dikkate alındığı politikalar
gündeme geldi. Örneğin, 1992 yılındakinin aksine, 1994 yılında İstanbul’da ger
çekleştirilen “İkinci Türk Zirvesi” eskiye göre daha gerçekçi temelde gerçekleşmiş,
ülkeler dışişleri, eğitim, kültür alanlarında işbirliğini geliştirme kararı almış, pet
rol ve doğal gaz hatlarını Türkiye üzerinden geçmesinden memnuniyet duyulaca
ğı belirtilmiş, Dağlık Karabağ konusunda Ermenistan’ın BM kararlarına uyması
ve işgal ettikleri topraklardan çıkması istenmiştir. 1995’te Bişkek’te gerçekleştiri
len “Üçüncü Türk Zirvesi” ve 1996 yılında Taşkent’te gerçekleştirilen “Dördüncü
Türk Zirvesi”nde ise ilişkiler duygusal atmosferini büyük ölçüde yitirse de özellik
le ekonomik alanlarda daha da güçlendirilmiştir. Tüm bu zirvelerde dikkat edilen
öncelik ise alınan kararlarda ve faaliyetlerde Rusya’yı rahatsız edecek unsurlardan
kaçınılması olmuştur (Sönmezoğlu, 2006:735-736). Bu hassasiyet bile Rusya’nın
bölgedeki etki ve gücünü göstermesi açısında önemlidir. Rusya gücünü ve etkisini
Ermenistan-Azerbaycan savaşında açık bir biçimde ortaya koymuştu.
Azerbaycan
Türkiye, 30 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’ı ilk tanıyan ülke
olmuştur. “İki devlet bir millet” sözünün her iki tarafta da sıkça dile getirildiği bu
ilişkilerde 1992 yılında Rusya yanlısı olan devlet başkanı Ayaz Muttalibov’un halk
gösterileri sonucu istifası sonucu iktidara gelen Azerbaycan Halk Cephesi lideri
Ebulfeyz Elçibey döneminin payı büyüktür. Batı ve Türkiye yanlısı bir politika iz
leyen ve “İki kardeşin yan yana ayrı devletler kurduğu nerede görülmüştür. Azerbay
can ve Türkiye olarak en kısa zamanda birleşmeliyiz” diyen Elçibey, hem Türkiye
ile çok yakın ilişkiler kurulması için çaba gösteriyor hem de Güney Azerbaycan
olarak ifade edilen İran’ın kuzeyindeki Azerilerle yakın ilişki içinde olmaya çalışı
yordu. Bu durum İran ile Azerbaycan’ın ilişkilerini germiş, hatta İran’ın, biraz da
bu nedenle Azeri-Ermeni mücadelesinde Ermenilere destek vermesiyle düşmanlık
seviyesine çıkmıştır. Ermenistan’ın Rusya desteği ile Dağlık Karabağ’ı işgal etmesi
üzerine Elçibey Haydar Aliyev’i Bakü’ye davet etmiş, ancak Aliyev’in gelmesi ile
Azerbaycan’daki siyasi atmosfer aniden değişmiş ve Elçibey görevden uzaklaştı
rılmış, yerine ise Ekim 1993’te Haydar Aliyev göreve gelmiştir. SSCB’nin yönetim
kademesi ve KGB’den gelen Aliyev’in Elçibey yerine iktidara gelmesinde Rusya’nın
bölgedeki etkinliğinin bir başka göstergesi olarak kabul edilmiştir. Rusya’nın “Ya
kın Çevre Doktrini” adını verdikleri, eski Sovyet cumhuriyetlerine Rusya etrafında
birleşip yeni bir küresel güç merkezi yaratma çağrısının önemli muhataplarından
birisi olan ama buna Elçibey döneminde şiddetle direnen Azerbaycan, H. Aliyev ile
birlikte radikal bir politika değişikliğine gitmiş ve Aliyev’in iktidara gelmesinden
bir ay sonra Eylül 1993’te Azerbaycan Bağımsız Devletler Topluluğu’na (BDT) ka
tılma anlaşması ve Rusya ile Ortak Güvenlik Anlaşması imzalamıştır.
Bölgede önemli bir siyasi aktör olma çabasındaki Türkiye’nin bölge içindeki
en önemli müttefiki Azerbaycan’a Ermenistan ile mücadelesinde doğrudan askerî
destek sağlayamaması ya da Devlet Başkanı Elçibey’e “sahip çıkamaması” da as
lında güç dengelerinin ciddi bir biçimde değiştiğinin bir göstergesi olarak kabul
edilebilir. Aliyev’in Azerbaycan’ının en önemli “millî meselesi” Dağlık Karabağ
konusunda Rusya’dan destek alamaması, Türkiye ile ilişkilerin yeniden gelişti
rilmesinde önemli rol oynamıştır. Ancak E.Elçibey kadar heyecanla olmasa da
H.Aliev ve 2003’te ölümünün ardından yerine geçen oğlu İlham Aliev dönemle
rinde de Azerbaycan Türkiye ile ilişkileri önemsemiştir. Türkiye her dönem baş
ta Ermenistan konusu olmak üzere Azerbaycan’ı desteklemiş, iki ülke arasındaki
yakınlığı H.Aliyev’in de ifade ettiği “iki devlet bir millet” sloganı ile pekiştirmiştir.
1993 Mart ayında anlaşma taslağı oluşturulan Bakü-Ceyhan boru hattı da bu dö
nemin bir ürünüdür. Ancak ilk adımları 1989’da atılan, 1993’te anlaşma taslağı
oluşturulan hattın ancak 2006’da tamamlanabilmiş olması, bölgedeki dengelerin
ne kadar hassas ve karmaşık olduğunun da bir delili olarak görülebilir.
Azerbaycan, Türkiye ile ilişkilerini önemsemekle birlikte, 1995 ve 2009’da ya
şanan iki önemli krizin ilişkilere olumsuz yansıdığı bilinmektedir. İki ülke arasın
daki en önemli kırılma 1995 yılında H.Aliyev’e bir darbe girişiminde bulunulması
ve Elçibey’in tekrar iktidara getirilme girişimidir. Bu eylemde Türkiye’den bazı
güçlerin dahil olduğuna dair iddialar, ilişkilerde ciddi bir kriz ve güvensizlik ya
ratmıştır. Bu güvensizliği gidermek için dönem içinde çeşitli defalar ve düzeylerde
Türkiye’den Azerbaycan’a üst düzey ziyaretlerde bulunulmuş, H.Aliyev’in 1997’de
Türkiye’yi ziyareti sonrası bu kriz büyük ölçüde aşılmıştır. Aralarında Stratejik
Ortaklık Deklarasyonu’nun da bulunduğu 7 belgenin imzalandığı bu ziyarette iliş
kilerin eski rayına oturduğu söylenebilir (Sönmezoğlu, 2006:711-713). İkili ilişki
lerde yaşanan ikinci önemli kriz ise Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin geliştirilme
si çabalarına yönelik olarak Azerbaycan’dan gelen şiddetli tepkilerle yaşanmıştır.
Ermenistan’ın Dağlık Karabağ işgalini sona erdirmeden, Türkiye’nin Ermenistan
ile herhangi bir ilişki kurmasını istemeyen Azerbaycan,
Fotoğraf 3.7
11 Ekim 2009’da İsviçre’de imzalsanan “Türkiye ile Er
Ebulfeyz Elçibey menistan arasında diplomatik ilişki kurulmasına dair
(1938-2000): protokol”ü protesto etmiş ve ilişkiler ciddi bir kriz dö
Azerbaycan’ın II.
Cumhurbaşkanı nemine girmiştir. Söz konusu protokolün yaşama ge
çirilememesinde Türkiye’nin Azerbaycan ile ilişkileri
önemli rol oynamıştır.
Sonuç olarak iki ülke arasında Azerbaycan’ın kuru
luşundan beri ilişkiler birkaç istisna hariç iyi bir seyir
izlemiştir. Ancak süreç içinde görünen, ilişkilerin sa
dece iki ülkenin istek ve beklentilerine göre şekillen
mediğidir. Hem küresel güç ABD’nin tavrı, hem Rusya
ve İran gibi iki güçlü bölge ülkesinin varlığı, iki ülke ile
ilişkilerin belirli bir dengede yürütülmesini gerekli kıl
mıştır. Bu durum iki ülkenin Ermenistan konusundaki
politikasında etkisini göstermiştir.
Ermenistan
1993-1996 dönemi, Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki çatışmaların devam et
tiği ve barış yollarının arandığı bir dönemdir. 1993 yılında Ermenistan’ın Kelbe
cer’i işgali ile Türkiye bu ülkeye giden her türlü yardımın kendi sınırları içinden
geçmesini engellemiştir. Aynı yıl içinde Türkiye konuyu BM Güvenlik Konseyi’ne

de taşımış ve Azeri topraklarındaki işgalci kuvvetlerin acil bir şekilde geri çekil
mesi kararını çıkartmıştır. Türkiye gerek ülke çıkarları gerekse etnik ve kültürel,
tarihsel bağları nedeniyle Azerbaycan yanında yer alırken yaşanan savaşta Rusya,
Ermenistan’ı desteklemiştir. Süren savaşın son bulması için 1992, 1993 ve 1994
yıllarında ateşkes anlaşmaları imzalanmış olsa da ne yazık ki savaş durmamıştır.
Ermenilerin, Azeri topraklarının yüzde yirmisini işgal etmesi ve Nahçıvan’a doğ
ru ilerlemesi üzerine Türkiye 1921 Kars anlaşmasından doğan garantörlük hakkı
nı kullanabileceğinden bahsetmiş, hatta bölgeyi korumak için asker gönderilmesi
bile tartışılmıştır. Bunun üzerine, dönemin BDT orduları komutanı Rus Mareşali
Yevgeny Shaposhnikov böyle bir müdahalenin üçüncü dünya savaşına neden ola
bileceği tehdidinde bulunmuştur (Sönmezoğlu, 2006:716-717). Bu dönemde son
olarak 1996 yılında Türkiye’nin girişimleri ve MİNSK Grubu’nun katkısıyla taraf
lar bir araya gelmiş, Azerbaycan’ın Karabağ konusunda tavizler vermesine rağ
men bir anlaşma sağlanamamış ve 1993-1996 döneminde çözülemeyen bu sorun,
günümüze kadar süregelmiştir.
Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkilerde Ermenistan kurulduğundan be
ri var olan bir önemli sorun “Ermeni Soykırımı” meselesidir. Bu mesele, 1991
yılında bağımsız Ermenistan’ın ilk başbakanı olan Levon Ter Petrosyan iktidarı
döneminde dile getirilmiş olsa da Türkiye ile ilişkileri normalleştirme politika
sı nedeniyle çok ön plana çıkartılmamış, bu doğrultuda Taşnak hareketi kısıt
lanmış, diasporanın etkisini azalmaya çalışmış, PKK faaliyetlerini yasaklamıştır
(Sönmezoğlu, 2006:720). Ancak hem diasporanın etkisi ile “soykırım” konusu
nun yeniden canlandırılması hem de Ermenistan-Azerbaycan savaşı, ilişkileri
daha da kötüleştirmiştir. 1996 yılında Robert Koçaryan’ın iktidara gelmesiyle ise
özellikle soykırım meselesi noktasında Türkiye’yi zor durumda bırakacak faali
yetler artmıştır. Koçaryan, Batı ülkelerinde yürüttüğü faaliyetlerde bu ülkelerin
“Ermeni Soykırımı”nı tanıması için yoğun çaba harcamış ve bunda önemli bir ba
şarı kazanmıştır. Ayrıca, bu ülkelerdeki diaspora ile ilişkilerini güçlendirmiş olan
Koçaryan iktidarı, hem ülke ekonomisinin canlanmasında hem de soykırımın
tanınması noktasında diasporadan destek sağlamaya çalışmıştır. Sonuç olarak
Ermenistan’ın kurulmasından sonra başlayan sorunlar 1993-1996 döneminde de
devam etmiş iki ülke arasındaki ilişkiler “Ermeni Soykırımı” meselesi, Karabağ’ın
işgali ve Azerbaycan’ın bu ülke ile kurulacak ilişkilerdeki hassasiyeti gibi sebepler
le günümüze kadar gerilimli şekilde devam etmektedir.
Ermenistan ile ilişkilerdeki en ciddi girişim 11 Ekim 2009’da İsviçre’de imzala
nan “Türkiye ile Ermenistan arasında diplomatik ilişki kurulmasına dair protokol”
olmuş, ancak bu protokol de hem Ermeni diasporasının hem de Azerbaycan’nın
büyük tepkisi ile karşılanmış ve protokol yaşama geçirilememiştir. İsviçre’nin Zürih
kentinde imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasında
Diplomatik İlişkilerin Kurulmasına Dair Protokol”, iki ülke arasındaki mevcut sı
nırın karşılıklı olarak tanınmasını öngörüyordu. Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet
Davutoğlu ve Ermenistan Dışişleri Bakanı Eduard Nalbantyan tarafından imzalan,
İsviçre’nin Dışişleri Bakanı Micheline Calmy-Rey, ABD Dışişleri Bakanı Hillary
Clinton, Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Fransa Dışişleri Bakanı Bernard
Kouchner, Avrupa Konseyi’ne başkanlık eden Slovenya’nın Dışişleri Bakanı Samu
el Zbogar ile AB Ortak Dış Politika ve Güvenlik Yüksek Temsilcisi Javier Solana’nın
da aracı olup imza töreninde yer aldıkları protokol çerçevesinde Türkiye ile Erme
nistan; gerek ikili gerekse uluslararası ilişkilerinde, “eşitlik, egemenlik, diğer ülke
lerin iç işlerine müdahale etmeme, toprak bütünlüğü ve sınırların dokunulmazlığı”

ilkelerine saygılı olacakları taahhüt etmektedirler. İki ülke protokolle ayrıca, arada
ki mevcut sınırı uluslararası hukukun ilgili antlaşmalarında tarif edildiği şekliyle
karşılıklı olarak tanıyarak ortak sınırın açılmasını kararlaştırmıştı.
Ermenistan ile ilişkiler, Ermenistan’ın Türkiye’den toprak talebi, 1915’i “soy
kırım” olarak kabul edilmesine yönelik talebi ve işgal altında tuttuğu Azerbaycan
toprakları nedeni ile sürekli olarak bir kriz hâlinde devam etmektedir. Uluslarara
sı aktörlerin bu konuya ilgisi zaman zaman artsa da hem diasporanın ciddi etkisi
altındaki Ermenistan’da hem de Türkiye’de sorunların kısa vadede aşılması çok
kolay görünmemektedir.
Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile ilişkilerin geliştirilmesi için yapılan faaliyetler
3 nelerdir?
Özet
1993-1996 yılları arasında Gümrük Birliği ekse na geliyordu. 31 Aralık 1995’te (yani asıl olarak
1 ninde Türkiye-AB ilişkilerinin nasıl şekillendiğini 1996’da) gerçekleşen Türkiye ile AB arasındaki
ifade etmek Gümrük Birliği ile sanayi ve teknolojik alanla
Türkiye’nin 1993 sonrasında çok büyük önem rında; mali ve siyasi bir işbirliğinin sağlanması
verdiği AB üyeliği konusu, AB’nin kendisine hedeflenmiştir. 1993-1996 dönemi Türk dış po
üye olmak isteyen ülkelerin öncelikle yerine litikasının en önemli gündem maddesinin AB
getirmesini istediği ilkelerin belirlendiği 1993 üyeliği hedefi çerçevesinde Gümrük Birliği ol
Kopenhang Zirvesi ile gelen yeni kriterler ile duğu söylenebilir.
ciddi bir kırılma yaşamıştır. Bu yeni kriterlerin
en önemli sonucu, Türkiye’nin 1959’dan beri 1993-1996 döneminde dünyada yaşanan gelişme
devam eden ilişkilerinin bir kazanım olmadı 2 ler çerçevesinde Türkiye-ABD ilişkilerinin gelişim
ğının ortaya konulması olmuştur. Türkiye, da sürecini açıklamak
ha 3 yıl öncesinde “Doğu Bloku”nda yer alan, 1990’lı yılların başında Türkiye-ABD ilişkileri
şimdi bağımsızlığına kavuşan ve en kısa zaman oldukça hareketli ve olumlu bir seyir izlemiştir.
da AB içinde yer almaya çalışan ülkelerle aynı Bunda ABD’nin Irak müdahalesine Türkiye’nin
çizgiye çekilmiştir. Türkiye için daha da vahimi, verdiği destek ile Orta Asya-Kafkaslarda ortaya
AB içinde Türkiye’nin üyeliği konusunun âdeta çıkan gelişmelerde ABD’nin Türkiye’ye verdiği
gündemden çıkmasıdır. Soğuk Savaş dönemi önem son derece etkili olmuştur. Dış politika ile
nin koşulları ile Türkiye’ye yönelik ortaya konu yakından ilgili olan dönemin Cumhurbaşkanı
lan nispeten olumlu yaklaşım ortadan kalkmış, T.Özal’ın da özel çabaları ile ön plana çıkardığı
hatta AB’nin bir kültür-medeniyet inşası olduğu, ilişkiler, hem ABD’nin Irak müdahalesi ile böl
başka bir medeniyete ait olan Türkiye’nin bura gede yaşanan boşluğun PKK tarafından doldu
da zaten yeri olmadığına dair pek çok açıklama rulmasının yarattığı tepkiler, hem de T.Özal’ın
sıklıkla gündeme gelmiştir. Koepnhag Kriterleri 17 Nisan 1993’te ani ölümünün ardından farklı
denilen ilkelerin Türkiye’nin içinde bulundu bir biçimde şekillendi. ABD ile 1993 sonraında
ğu siyasi ortam nedeniyle gerçekleştirilmesinin ki ilişkilerde 1993-2001 arası ABD Başkanı olan
de son derece zor olduğu bilinmekteydi. AB’nin Bill Clinton’un etkisi büyük oldu. Bunun nedeni
bu dönemde yaptığı toplantı ve çalışmalarda, Türkiye’nin Balkanlarda, Müslüman Orta As
ürettiği belgelerde Türkiye konusu sadece 22 yıl ya’da ve Kafkasya’da Türk kimliği ile önemli roller
önceden belirlenmiş bir tarih olarak 1995’te ger üstlenileceğinin görülmesi ve Avrasya coğrafya
çekleşmesi öngörülen Gümrük Birliği vesilesi ile sında Türkiye’nin bir “eksen” ülke olabileceğine
gündeme geliyordu. AB yakın ve orta dönem duyulan inançtı. Ayrıca, yükselen radikal İslam’a
de Türkiye’nin üyeliği konusunu hiçbir şekilde karşı Türkiye modelinin bir engel oluşturabile
gündemine almıyordu. Buna rağmen iki taraf da ceği de düşünülüyordu. Bu bağlamda, Türkiye,
1970 Katma Protokol ile 1973-1995 arasında 22 ABD için bölgede çok önemli bir müttefik ola
yılda gerçekleşmesi öngörülen Gümrük Birliği rak görülmüştür. 1993-1996 döneminde, Türki
sürecine devam etmiştir. Bu süreç Türkiye için ye-ABD ilişkileri “stratejik ortaklık” seviyesine
AB üyeliği için son bir şans olarak görülmüş; çıkarılmış, ekonomik ilişkiler de gelişme göster
AB’nin Gümrük Birliği oluşturduğu bir Türki miş, iki ülke arasında Ortak Ekonomik Komite
ye’yi üyelikten reddedemeyeceği düşünülmüştü. ve İş Geliştirme Konseyi kurulmuş ve Çifte Ver
AB için ise Türkiye ile Gümrük Birliği o dönem gilendirmeyi Önleme Anlaşması imzalanmıştır.
de ilişkilerin nihai hedefi gibi görünüyordu. AB ABD, Türkiye’nin AB sürecinde de sürekli aktif
için Türkiye ile Gümrük Birliği hem önemli bir rol üstlenmiş ve AB içinde yer almayacak bir
pazarın açılması hem de Türkiye’nin, Batı Avru Türkiye’nin Batı ittifakından kopabileceği endi
pa’dan uzaklaşmadan, en az ekonomik ve siyasi şesinin de etkisi ile AB içinde Türkiye için gücü
maliyetle birlikle ilişkili içinde olması anlamı nü kullanmaya çalışmıştır.
Yugoslavya’nın dağılmasının ardından Balkanlar Türkiye-Arnavutluk ilişkileri gerek tarihsel bağ,

3 da oluşan yeni konjonktürde Türkiye’nin bölge ül gerek Arnavutluk’un kısmi Müslüman kimliği
keleriyle ilişkilerini ve Bosna Savaşı’ndaki rolünü dolayısıyla olumlu bir seyir izlemiştir. İkili iliş
değerlendirmek kilerde gözle görülür uyuşmazlıklar yok gibidir.
1993-1996 döneminde Türkiye-Balkanlar arasın Bu yüzden iki ülke birbirini doğal birer müttefik
daki ilişkilerin merkezini Bosna Savaşı oluştur olarak görmektedir. Türkiye’de Arnavut kökenli
muştur. Yaşanan savaşta Müslüman Boşnaklara çok sayıda vatandaşın olması da ilişkilerdeki ba
yönelik büyük bir katliam uygulanmış, kadın ve ğın sıkı olmasında önemli bir etkendir.
çocukların da içinde olduğu soykırım politikası 1993-1996 yılları arasında, önceki dönemde ol
izlenmiştir. Türkiye NATO öncülüğünde Sırplara duğu gibi en sorunsuz ilişkilerin Makedonya ile
karsı askeri müdahale ve operasyon yapılmasını yaşandığı söylenebilir. Bağımsızlığından itibaren
ve Sırp mevzilerinin bombalanmasını savunmuş Makedonya, kimliğini ve bağımsızlığını tanıma
ancak bu uzun süre kabul görmemiş, BM Güven yan komşularıyla sorunlu ilişkiler yaşamış ancak
lik Konseyi Rusya ve Çin’in vetoları yüzünden Türkiye ile böyle bir sorun olmamıştır. Yunanis
etkin kararlar alamamıştır. Ancak ABD insiya tan’ın baskısına ve 1995 yılına kadar sürdürdüğü
tif alarak NATO’yu devreye sokmuş ve 28 Şubat ekonomik ambargoya karşın, Türkiye ekonomik
1994’te Sırp hedeflerini vurmaya başlamıştır. Sa ve askeri olarak Makedonya’ya yardımda bulun
vaş 14 Aralık 1995’te Paris’te imzalanan Dayton muştur. 1994 yılında Askeri Eğitim Anlaşması,
Barış Anlaşması ile son bulmuştur. Barış anlaş 1995 yılında da Savunma Sanayi İşbirliği Anlaş
masına göre Bosna, mevcut sınırlarıyla egemen ması imzalanmış, ülke borçlarının ödenmesinde
bir devlet olarak kabul edilmiştir. Türkiye, ku yardımcı olmuştur. 1993-1996 yıllarında artan
ruluşundan itibaren Bosna-Hersek’in toprak bü ilişkilerin bir sonucu olarak Karma Ekonomik
tünlüğünün, egemenliğinin korunmasında çaba Komisyon ve İş Konseyi oluşturulmasına karar
harcamıştır. 1993-1996 yılları arasında Bosna- verilmiştir.
Hersek ile ilişkiler daha çok askerî düzeyde ve
Bosnalı Müslümanların güvenliğinin sağlanması Birleşmiş Milletler ve NATO’nun yeni dönemde
üzerine bina edilmiştir. Bu süreçte Türkiye’nin ve 4 nasıl bir değişim geçirdiğini açıklamak
Türk toplumunun çabaları, ilişkilerde sağlam te Sovyetler Birliği ve Yugoslavya’nın dağılması
meller oluşturmuştur. sonrası pek çok etnik çatışmanın patlak vermesi
Bulgaristan ile ilişkiler ise Todor Jivkov’un gö söz konusu olmuş ve merkezi otoritenin zayıfla
revden alınması ve bu ülkedeki Türk azınlığın ması sonucu yerel düzeyde çatışmalar artmıştır.
haklarını iyileştirmesi sonucu iyileşme göster Bunun üzerine BM barış gücü misyonunun ön
miştir. Türkiye, Balkanlarda bölgesel olarak et ceki dönemlerden farklı olarak yeniden yorum
kisini arttırmak amacıyla Bulgaristan’ın NATO lanmasına, şekillenmesine ve faaliyetlerinin ge
üyeliğine tam destek vermiş, İKÖ tarafından nişlemesine ilişkin bir çaba doğmuştur. Çünkü
Müslümanlara kötü muamele yapan ülkeler yaşanan olaylarda BM’nin yaptığı müdahaleler,
listesine alınan Bulgaristan’ın bu listeden çıka statüsü gereği tartışmalı hâle gelmiştir. Bu yüz
rılması için çaba harcamış, ülkeye doğrudan den, yeni sorunlar ve gelişmeler karşısında ve
yatırımlar gerçekleştirilmiştir. Ayrıca iki ülke özellikle çok uluslu barış gücünün işlevselliği
arasında Dostluk, İyi Komşuluk, İş birliği ve ni arttırmak noktasında 1992 yılında BM Barış
Güvenlik Antlaşması, 1994 yılına gelindiğin Güçleri Departmanı (The UN Department of
de işbirliği geliştirme protokolü imzalanmıştır. Peacekeeping Operations) adı altında bir birim
Tüm bu olumlu giden ilişkilerin yanında iki ülke kurulmuş ve bu birim klasik barış operasyonları
arasında anlaşmazlıkların yaşandığı konular da dışında, etnik çatışma yaşanan bölgelerde barı
olmuş ve bunların başında, Bulgaristan’ın bu dö şın nasıl tesis edilebileceği sorununa daha faz
nemde Türkiye’nin uyarılarına rağmen PKK’nin la odaklanmış, buna yönelik planlar geliştirme
ülkedeki örgütlenmesine sessiz kalması ve ısrar gayreti içerisine girmiştir.
lara karşın örgütü resmî olarak bir terör örgütü
olarak tanımaması gelmektedir.
Soğuk Savaş sonrası BM konusunda olduğu gibi Bunlardan bir tanesi, Rum kesiminin AB üyelik
uluslararası bir örgüt olan NATO konusunda da sürecine girmesi ve bunun verdiği güvenle uz
bu örgütün görevi ve misyonuna ilişkin tartış laşmadan kaçınması, diğeri ise Kıbrıslı Türk ve
malar artmış, yaşanan yeni gelişmeler yüzünden Rum liderlerin BM aracılığıyla yaptığı görüş
ittifakın “alan dışı müdahale”de bulunabilecek melere devam etmesi ve bu sırada adada yaşa
konuma getirilebilmesi amaçlanmıştır. Döne nan gerilimlerdir. 1993-1996 döneminde, Kıbrıs
min NATO Genel Sekreteri Javier Solana örgütün sorunu, Kıbrıs Rum Kesimi’nin 1990 yılındaki
yeni konjonktürdeki hedeflerini şu şekilde ifade AB’ye tam üyelik başvurusunun bir sonucu ola
etmiştir: Avrupa’nın bölünmüşlüğünün ortadan rak farklı bir boyut almıştır. Birlik üyesi olma
kaldırılması, Rusya Federasyonu’nun bu sürecin nın avantajıyla Yunanistan’ın Türkiye’ye karşı eli
dışında bırakılmaması ve Soğuk Savaş’ın sona er güçlenmiş, Kıbrıs politikasının belirlenmesinde
mesinin olumlu etkilerinden henüz yararlanama belirleyici olmasının yanında izlediği politika ile
yan bazı Avrupa bölgelerine istikrar getirilmesi. Türkiye-AB ilişkilerindeki gerginliğin de temel
nedenlerinin başında yer almıştır. Türkiye’nin
1993-1996 yılları arasında Türkiye’nin Yunanis Gümrük Birliği süreci de Yunanistan’ın çabası
5 tan ile ilişkileri ve Kıbrıs sorununda gelinen nok sonucu Kıbrıs sorunuyla ilişkilendirilmiştir.
tanın ne olduğunu ifade etmek
1993-1996 döneminde Türk-Yunan ilişkileri Türkiye’nin özellikle terör ve su sorunu temelinde
gerçekten çok gerilimli ve çalkantılı geçmiştir. 6 Orta Doğu ülkeleri ile ilişkilerinin ne boyutta ol
1993 yılının Ekim ayında Papandreu yönetimin duğunu tartışmak
de PASOK’un Yunanistan’da iktidara gelmesi, 1993-1996 yılları arasında şüphesiz Orta Do
Türkiye karşıtı çabaları arttırmıştır. Yunanistan ğu ile ilişkilerde merkezi meseleyi Körfez Sa
1994 yılında Ege’de petrol arama girişimini tek vaşı sonrası durum belirliyordu. Bu dönemde,
rarlayarak gerilimi daha da arttırmıştır. Türkiye Körfez Savaşı ile bölgeye yerleşen Çekiç Güç,
için bu dönemde asıl rahatsız edici olan konu Irak’a uygulanan ambargo ve daha önemlisi Ku
PKK terör örgütünün Yunanistan’daki faaliyet zey Irak’ta ortaya çıkan boşluktan yararlanan
leri olmuştur. Karşılıklı güvensizlik üzerine ku PKK’nın etkinliğini arttırması 1993-1996 yıl
rulu ve birbirini tehdit olarak gören iki ülke ara larında da Türkiye’yi en çok etkileyen faktörler
sında bu dönemde yaşanan en önemli gelişme olmuştur. Türkiye’nin bu dönemki politikasını,
1995 sonu 1996 başında yaşanan Kardak Krizi bölgedeki otorite boşluğunu doldurmaya çalış
olmuştur. Ege’deki “statüsü belirlenmemiş” bu mak, PKK’nın burayı bir üst olarak kullanmasını
adacıkların kime ait olduğuna ilişkin tartışma engellemek, Bağdat ile işbirliğine girmek, İran ve
neredeyse iki ülkeyi savaşın eşiğine getirmiştir. Suriye’nin desteğini alarak bölgede bir Kürt dev
Ancak, ABD’nin devreye girmesi ve yürüttüğü letinin oluşumunu engellemek, Kuzey Irak’taki
diplomatik arabuluculuk ile sorunun yumuşa Kürt liderleri ile de iş birliğini sürdürerek böl
ması ve en azından statüko öncesi duruma (sta gede denetimini artırmak olarak sıralanabilir.
tus que ante) dönülmesi sağlanmıştır. Kardak Bu çerçevede Türkiye’nin GAP projesi vesilesi ile
Krizi, sadece Türk-Yunan ilişkilerinin gerilmesi bölgedeki su akışını kontrol etme imkanına da
ne neden olmamış, Türkiye-AB ilişkileri de ge sahip olması, Suriye ve Irak’la ilişkilerde sıklıkla
rilmiştir. AB’de bu konuda, Türkiye’yi suçlamış “su” konusunun gündeme gelmesine neden ol
ve AB üyesi Yunanistan’a destek vermiş, hatta muştur. Türkiye, Suriye’nin PKK kozu ile kendi
Birlik, AB toprakları” gibi bir kavramdan söz sine yönelik yürüttüğü düşmanca tavra yönelik
ederek, Türkiye’nin “tecavüzü”nün sadece Yuna yaptığı açıklama ve uyarılarda su konusundan
nistan’a değil, aynı zamanda AB toprağına yöne hiç söz etmese de Suriye tarafı sürekli olarak su
lik olduğunu vurgulamıştır. konusunu uzlaşmanın en önemli parçası olarak
1993-1996 yıllarında Kıbrıs sorunun çözümü ortaya koymaya çalışmış, daha da önemlisi ko
için çabalar devam etmiştir. Bu dönemde, Kıb nuyu uluslararası boyuta taşıma girişimlerinde
rıs politikasını şekillendiren birkaç unsur vardır. bulunmuştur.
Türkiye’nin Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını yeni bir politik ortam doğmuştur. Rusya, her ne
7 kazanan ülkelerle 1993-1996 yıllarında ilişkileri kadar artık Batı’ya ve NATO’ya daha yakın bir
nin ne boyutta olduğunu ifade etmek politika izlese ve eski gücünde olmadığı düşü
Türkiye, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra, nülse de Kafkasya ve Orta Asya’ya da arkasını
Kafkaslarda ve Orta Asya’da ortaya çıkan Türki dönmemiş, bölgede öngörülen boşluğa mahal
Cumhuriyetlerinin de etkisi ile bir anda bölgede vermemiştir. 1991 yılında Ukrayna, Beyaz Rus
çok önemli bir aktör haline gelmiştir. ABD’nin ya ile temellerini attığı Bağımsız Devletler Top
de başlangıçta verdiği büyük destek ile bölgeye luluğu’nu kurmuş, 1993 yılında yeni “Rus Askeri
yönelik politikalar geliştiren Türkiye, hem bu Doktrini” açıklamış bu bölgedeki hâkimiyetini
bölgedeki gelişmelere katkıda bulunmaya çalış korumaya çalışmıştır.
mış hem de bölgenin bir an önce barış ve refah Türkiye ise 1991 yılında Türk cumhuriyetleri
alanına dönüşmesi için ikili ve çok yönlü ilişkiler nin bağımsızlığını ilan etmesiyle bu ülkelerle
geliştirmeye gayret göstermiştir. Dönemin baş etnik, kültürel ve dinî bağlarını kullanarak et
bakanı S. Demirel Adriyatik’ten Çin Seddi’ne bir kin bir ilişki içine girme çabasına girişmiştir.
Türk dünyasından, Cumhurbaşkanı T. Özal gele Siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkilerini geliştir
cek yüzyılın Türklerin yüzyılı olacağından bah me çabasında olan Türkiye, bu ülkelerle birlikte
setmiştir. Ancak bu duygusal-romantik dönem hareket etme konusunda politikalar üretmiştir.
kısa zamanda yerini gerçek dengelere bırakmış, Bu ilişkileri, TİKA, TÜRKSOY, TRT, THY gibi
bir taraftan ABD Türkiye’ye verdiği desteği azalt devlet kurumlarıyla çeşitli yollardan pekiştir
mış ve Rusya’sız bir bölge düzeni kurulamayaca meye çalışmış olan Türkiye, öncülük ettiği Türk
ğına inanmış, bir taraftan ise yıkılan SSCB’nin Zirveleri ile ekonomik, siyasi, kültürel bağlarını
ardından kurulan Rusya Federasyonu ve onun güçlendirme gayreti gütmüştür. 1993-1996 arası
domine ettiği Bağımsız Devletler Topluluğu kısa dönem, Türkiye’nin Orta Asya-Kafkaslar politi
zaman içinde tekrar bölgede etkin olmaya başla kasının daha gerçekçi zemine oturduğu dönem
yıp Türkiye’nin etki alanını daraltmaya çalışınca olmuştur.
1. Aşağıdakilerden hangisi NATO üyesi diğer ülkelerin 6. Aşağıdakilerden hangisi 1993 sonrası Bill Clinton
aksine Türkiye’nin terk etmediği askeri stratejisidir? döneminde Türkiye-ABD ilişkilerinin gelişmesinde et
a. Kimyasal silahların ortadan kaldırılması kin olmamıştır?
b. Biyolojik silahların ortadan kaldırılması a. Türkiye’nin Balkanlarda, Müslüman Orta As
c. Nükleer silahların ortadan kaldırılması ya’da ve Kafkasya’da Türk kimliği ile önemli rol
d. İleride savunma anlayışından vazgeçmemesi ler üstlenmesi
e. Bölgesel çatışmalarda NATO’nun etkin olması b. Türkiye’yi Rusya ile Batı arasında tampon bölge
olarak görmesi
na karşı olması
c. Avrasya için Türkiye’nin bir “eksen” ülke olabi
leceği düşüncesi
2. Aşağıdaki hangi anlaşma Avrupa Topluluğu’nun d. Yükselen radikal İslam’a karşı Türkiye modeli
bir birliğe dönüşerek Avrupa Birliği olarak anılmasını nin bir engel oluşturabileceği düşüncesi
sağlamıştır? e. İsrail ile birlikte bölgede güvenilir bir müttefik
a. Maastricht Anlaşması olarak görülmesi
b. Kopenhag Anlaşması
c. Nice Anlaşması 7. Aşağıdakilerden hangisi bu dönemde Türkiye-
d. Roma Anlaşması ABD ilişkilerindeki sorunların başında yer alır?
e. Ankara Anlaşması a. Ermeni sorun
b. Bosna sorunu
3. Aşağıdakilerden hangisi Maastricht Anlaşması ile be c. Irak sorun
d. Somali sorunu
lirlenen AB’nin temelini oluşturan sütunlardan değildir?
e. Çeçen sorun
a. Adalet sütunu
b. Ortak güvenlik sütunu 8. Yugoslavya Sosyalist Cumhuriyeti’nden ilk ayrılan
c. Ortak dışişleri sütunu devlet aşağıdakilerden hangisidir?
d. Ekonomi sütunu a. Bosna Hersek
e. Ortak inanç birliği sütunu b. Slovenya
c. Hırvatistan
4. Türkiye Gümrük Birliği’ne girerek aşağıdakilerden d. Makedonya
hangisini amaçlamamıştır? e. Arnavutluk
a. Kıbrıs Rum Kesimi’nin AB üyeliğine aday olma
sının getirdiği tedirginlik 9. Bosna Savaşı’nı bitiren anlaşma aşağıdakilerden
hangisidir?
b. Yunanistan’ın Türkiye-AB ilişkilerinde sürekli
a. Paris Anlaşması
engel çıkarmasına engel olmak
b. Ankara Anlaşması
c. AB üzerinden ABD’nin uyguladığı gümrük du c. Dayton Barış Anlaşması
varlarını aşmak ve ihracatı arttırmak d. Washington Anlaşması
d. Gümrük Birliği anlaşmasıyla AB ile olan ilişki e. Belgrat Anlaşması
leri tekrar canlandırmak
e. Türkiye’deki kamuoyunda bunun olumlu etkisi 10. Aşağıdakilerden hangisi Kardak Krizinin sonuçla
ni kullanarak iç siyasetteki iktidar mücadelesin rından değildir?
de öne geçmek a. Millî mesele olarak görülen konularda politika
cıların kamuoyu baskısından nasıl etkilendiği
5. Aşağıdakilerden hangisi 1993-1996 döneminde ortaya çıkmıştır
Türkiye-AB ilişkilerinin gelişimde olumsuz etkiye sa b. AB’nin kendi sınırları olarak gördüğü yerler ko
nusunda kendini korumak için Türkiye’ye karşı
hip değildir?
pozisyon alabileceği ortaya çıkmıştır
a. Yunanistan’ın engelleyici tavrı
c. Bu tür bölgesel çatışmalarda çözüm noktasında
b. Türkiye’deki siyasal ve ekonomik istikrarsızlık AB’nin yetersiz kaldığı ve ABD’nin önemi orta
c. Kopenhag Kriterleri ile gelen yeni kritelerin ya çıkmıştır
Türkiye tarafından karşılanamaması d. Yunanistan, AB’nin Türkiye yapması gereken
d. Türkiye’nin yürüttüğü terörle mücadele yön mali destekleri bloke etmiştir
temlerinin tepki çekmesi e. Türkiye ile AB arasında yapılan Gümrük Birliği
e. Gümrük Birliği anlaşması anlaşması iptal edilmiştir
Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Kopenhag Kriterleri 1. d Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden
22 Haziran 1993 tarihinde yapılan Kopenhag Zirve gözden geçiriniz.
si’nde, Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği’nin genişleme 2. a Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Birliği Ekseninde
sinin Merkezi Doğu Avrupa Ülkelerini kapsayacağını Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri” konusunu ye
kabul etmiş ve aynı zamanda adaylık için başvuruda niden gözden geçiriniz.
bulunan ülkelerin tam üyeliğe kabul edilmeden önce 3. e Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Birliği Ekseninde
karşılaması gereken kriterleri de belirtmiştir. Bu kriter Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri” konusunu ye
ler siyasi, ekonomik ve topluluk mevzuatının benim niden gözden geçiriniz.
senmesi olmak üzere üç grupta toplanmıştır. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Birliği Ekseninde
Siyasi Kriterler: Demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü, Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri” konusunu ye
insan haklarını ve azınlık haklarını güvence altına alan niden gözden geçiriniz.
kurumların varlığı. 5. e Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Birliği Ekseninde
Ekonomik Kriterler: İşleyen ve aynı zamanda Birlik için Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri” konusunu ye
de rekabetçi baskılara ve diğer serbest piyasa güçlerine da niden gözden geçiriniz.
yanabilecek bir serbest piyasa ekonomisinin varlığı. 6. e Yanıtınız yanlış ise “1993-1996 Dönemi Türki
Topluluk Mevzuatının Benimsenmesi: Siyasi, ekono ye-ABD İlişkileri” konusunu yeniden gözden
mik ve parasal birliğin hedeflerine bağlı kalmak üzere geçiriniz.
üyelik için gerekli yükümlülükleri yerine getirebilme 7. a Yanıtınız yanlış ise “1993-1996 Dönemi Türki
kapasitesine sahip olmak. ye-ABD İlişkileri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Avrupa Birliği 1993 Kopenhag Zirvesi’nde Kabul
8. b Yanıtınız yanlış ise “1993-1996 Dönemi Türki
Edilen Tam Üyelik Kıstasları
ye-ABD İlişkileri” konusunu yeniden gözden
Siyasi Kıstas: Ülkede demokrasi, hukukun üstünlüğü,
geçiriniz.
insan haklarına ve azınlık haklarına saygıyı teminat al
9. c Yanıtınız yanlış ise “Bosna Savaşı Ekseninde
tına alan istikrarlı kurumların varlığı.
Türkiye-Balkanlar İlişkileri” konusunu yeniden
Ekonomik Kıstas: (1) İstikrarlı piyasa ekonomisinin
gözden geçiriniz.
mevcudiyeti; (2) Başta AB olmak üzere dış dünya reka
10. e Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Yunanistan İlişki
betine dayanma kapasitesi.
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Uyum Kıstası: Siyasi Birlik ile Ekonomik ve Parasal
Birlik de dahil olmak üzere, AB’nin müktesebatına
uyum kapasitesi.
Aday ülkeler:
Sıra Sizde 1
• Demokrasiyi,
Türkiye, mevcut durumda yaşadığı sosyal ve ekonomik
• Hukukun üstünlüğünü,
istikrasızlık içinde AB üyeliği yolunda yeni zorluklar
• İnsan Haklarını,
la karşılaşacağını bildiğinden, üyelik öncesi Gümrük
• Azınlıklara saygı gösterilmesi ve korunmasını,
Birliği anlaşmasının birlik ile ilişkilerin kesintiye uğ
• İşleyen bir piyasa ekonomisinin varlığını ve Birlik
ramayacak biçimde devamını sağlayacağını ama üyelik
içinde piyasa güçleri ve rekabetçi baskı ile baş ede
için gerekli olan diğer kriterlerin zamana yayılmasını
bilecek kapasiteyi garanti eden kurumların istikra
sağlayacağını düşünmekteydi. Böylece, Türkiye AB’nin
rını sağlamış olmalıdır.
genişleme sürecinden dışlanamayacaktı. Ayrıca, tica
Üyelik, aday ülkenin siyasal, ekonomik ve parasal birli
ri bir anlaşma olan Gümrük Birliği ile ülkedeki ilgili
ğin hedeflerine katılma da dahil olmak üzere üyelik yü
mevzuatların birliğe uyumunun, iktisadi yapısal dö
kümlülüğünü üstlenme yeteneğine sahip olmasını da
nüşümlerin ve mali disiplinin sağlanmasında itici ve
öngörür. Birliğin, Avrupa’nın entegrasyonu momentu
hızlandırıcı bir güç olacağına, bununla birlikte Avrupa
munu muhafaza ederken, yeni üyeleri özümseme ka
pazarına açılan Türk şirketlerinin rekabet gücünün ve
pasitesi de Birlik ve aday ülkeler için önemlidir.
üretim kalitesinin artarak ihracatın gelişeceğine ve ya
Kaynak: http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insan bacı sermayenin de ülkedeki yatırımlarını arttıracağı
haklari/pdf01/437-438.pdf na inanılmıştır. Avrupa Birliği için ise Gümrük Birliği
sayesinde bağlanan Türkiye ile ikili ilişkilerin canlan Bağcı, Hüseyin [1998e] “Changing Security Perspective
dırılması için ideal bir ortam sağlanmaktaydı. AB için of Turkey”, in: Aydın, Mustafa (Ed.) Turkey at the
Türkiye’nin, Batı Avrupa’dan uzaklaşmadan, en az eko Threshold of the 21st Century, Ankara, pp. 77-94.
nomik ve siyasi maliyetle birlikle ilişki içinde olması Bağcı, Hüseyin [1996a] “Bir Devlet Adamı Olarak Tur
son derece önemlidir. gut Özal ve Dış Politika”, in: Sezal, Ihsan (Ed.) Dev
let ve Siyaset Adamı Turgut Özal, 20 Mayıs Eği
Sıra Sizde 2 tim, Kültür ve Sosyal Dayanışma Vakfı, Istanbul, S.
a) Avrupa’nın bölünmüşlüğünün ortadan kaldırılması 20-27.
b) Rusya Federasyonu’nun bu sürecin dışında bırakıl Beriş, Y; Gürkan, S., Türk- Amerikan İlişkilerine Ba
maması kış: Ana Temalar ve Güncel Gelişmeler, TÜSİAD
c) Soğuk Savaş’ın sona ermesinin olumlu etkilerinden ABD Temsilciliği Değerlendirme Raporu-Temmuz
henüz yararlanamayan bazı Avrupa bölgelerine is 2002.
tikrar getirilmesi hedeflenmiştir. Biliç, V. K., (2004). “İç politika-Dış Politika Etkileşimi”,
21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, Editör İdris Bal,
Sıra Sizde 3 2. Baskı, Ankara: Nobel Yayın, s. 111-124.
Türkiye 1991 yılında Türk cumhuriyetlerinin bağım Brezezınskı, Zbigniew [1998] Büyük Satranç Tahtası,
sızlığını ilan etmesiyle bu ülkelerle etnik, kültürel ve Amerika’nın Önceliği ve Bunun Jeostratejik Ge
dini bağlarını kullanarak etkin bir ilişki içine girme rekleri (Çev. E.Dikbaş, E.Kocabıyık) Sabah Kitap
çabasına girişmiştir. Siyasi, ekonomik ve kültürel iliş ları, Istanbul. (Org.:The Grand Chessboard, Ameri
kilerini geliştirme çabasında olan Türkiye, bu ülkelerin can Primacy and Its Geostrategic Imperatives)
kendi ekseninde bir çizgiye gelmesi için çabalamış, bu Erhan, Ç. (2003), ABD’nin Orta Asya Politikası ve
ülkelerin hamiliğini de üstlenebileceğini düşünmüştür. 11 Eylül Sonrası Yeni Açılımları, http://www.
Bu ilişkileri, TİKA, TÜRKSOY, TRT, THY gibi devlet strad igm a.com/turkc e/kas im2003/vizy on.html
kurumlarıyla çeşitli yollardan pekiştirmeye çalışmış. (09.08.2012).
Gerçekleşen Türk Zirvesi ile ekonomik, siyasi, kültürel Erdoğan, M. Murat (2006), Soğuk Savaş Sonrasında
bağlarını güçlendirme gayreti gütmüştür. Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri 1990-2005, An
kara: Yayınlanmamış Doktora tezi
Fuller, Graham E. [1996] “Alternative Turkish Roles in
Yararlanılan ve Başvurulabilecek the Future Middle East in: Barkey, Henri J. (Ed.),
Kaynaklar Reluctant Neighbor: Turkey’s Role in the Middle
Ateş, N. Y., (2004). “Cumhuriyet Dönemi Türk Dış East, US Institute of Peace Press, Washington, D.C.,
Politikası ve Hükümet Programları”, 21. Yüzyılda S.205-219.
Türk Dış Politikası, Editör İdris Bal, 2. Baskı, An Güzel, İ., “Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politikası:
kara: Nobel Yayın, s. 31-55. Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler,
Bağcı, Hüseyin [2006] “Türkiye ve AGSK: Beklentiler, Yorumlar, Editör Baskın Oran, Cilt II: 1980-2001,
Endişeler”, 21. Yüzyılda Türk Dış Politikası, Ed. 12. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
İdris Bal, S.967-986. Molla, A. (2009), Soğuk Savaş Sonrası NTO Askeri
Bağcı, Hüseyin [2001] “Die Türkei als regionaler Sta Müdahaleleri ve Türkiye’nin Rolü: Kosova Krizi
bilitätsfaktor für die EU? - von ´security consu ve Müdahale Süreci, http://www.mevzuatdergisi.
ming´zum ‘security producing country’ ”, in: Reiter, com/2009/06a/03.htm (18.08.2012).
Erich (Hrsg.) Jahrbuch für internationale Sicher Sönmez, A. Sait, Avrupa Birliği’nin Komşu Bölgelere
heitspolitik, S. 233-243. Yönelik Siyasal Açılımı: Avrupa Komşuluk Poli
Bağcı, Hüseyin [2000] “ ‘Die Grand Strategy’ der Tür tikası, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler
kei”, Studien und Berichte zur Sicherheitspolitik Enstitüsü Dergisi Mustafa Kemal University Jour
(Wien), 1, S. 5-23. nal of Social Sciences Institute Yıl/Year: 2010_Cilt/
Bağcı, Hüseyin [1998] “Türkische Sicherheitspolitik. Volume: 7_Sayı/Issue: 14, s. 113 - 122.
Mittelpunkt des neuen geopolitischen Koordina
tensystems”. In: Internationale Politik, 53(Januar
1998)1, S. 29-34.
Yararlanılan İnternet Adresleri

Sönmezoğlu, Faruk. (2006). II. Dünya Savaşı’ndan http://www.turksoy.org.tr/TR/belge/1-73743/tarihce.
Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul: Der Ya html (20.08.2012)
yınları. http://www.tik a.gov.tr/tik a-hakk ind a/tar ihc e/1
Tayyar ARI& Ferhat Pirinççi, Soğuk Savaş Sonrası (20.08.2012)
ABD’nin Balkan Politikası, Alternatif Politika, http://www.abgs.gov.tr/ind ex.php?p=109&l=1
Cilt. 3, Sayı. 1, 1-30, Mayıs 2011 (19.08.2012)
Yılmaz, M. Ercan, Etnik Çatışmalar ve Birleşmiş Mil http://www.21yyte.org/tr/ (10.08.2012)
letler Barış Güçleri, Sosyal Bilimler Dergisi Sayı: http://www.icty.org/sid/321 (10.082012)
25 2011, s.144-161. http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/
pdf01/437-438.pdf (14.08.2012)
4
Amaçlarımız
 1990’ların başında gerilmeye başlayan Yunanistan-Türkiye ilişkilerinin 1990’la
rın ikinci yarısından itibaren girdiği kriz sürecini açıklayabilecek,
 Refah Partisi ve Doğru Yol Partisi koalisyon iktidarında Türk dış politikasında
ki çeşitlilik çabasını ifade edebilecek,
 Avrupa Birliği Komisyonu tarafından yayımlanan Gündem 2000 Raporu’nun
Türk dış politikası ile ilgili bölümlerini açıklayıp Türk dış politikasına olan et
kilerini tanımlayabilecek,
 Lüksemburg Zirvesi’ne giden süreçte Türkiye’nin aday olma çabalarını ve Zirve
sonrası Avrupa Birliği ile yaşanan krizi açıklayabilecek,
 Teröre karşı verilen mücadelenin Türkiye’nin dış politikasına yansımasını ve bu
çerçevede Suriye ile ilişkiler sürecini özetleyebilecek,
 Avrupa Birliği ile ilişkilerde Almanya’da meydana gelen hükûmet değişikliğinin
yarattığı olumlu perspektifi ayırt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Yunanistan • D-8
• Kıbrıs • AB-Türkiye
• Gündem 2000 • Avrupa Birliği
• Lüksemburg Zirvesi • Terör
• Refah-Yol İktidarı • Suriye

İçindekiler
• YUNANİSTAN VE KIBRIS İLE İLİŞKİLER
• REFAH-YOL İKTİDARI VE DIŞ
POLİTİKADA ÇEŞİTLİLİK
• AB’NİN GELECEK PLANI: GÜNDEM
1997’den Lüksemburg 2000
Zirvesi’ne Türk Dış Politikası • LÜKSEMBURG ZİRVESİ VE AB İLE KRİZ
• TERÖR, SU VE SURİYE
• ALMANYA’DA İKTİDAR DEĞİŞİKLİĞİ:
KOHL, SCHRÖDER, FISCHER
1997’den Lüksemburg
Zirvesi’ne Türk Dış Politikası
YUNANİSTAN VE KIBRIS İLE İLİŞKİLER
Yunanistan ile İlişkiler

Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından, 1990’a kadar karşıt kutuplarda yer alan
pek çok ülke arasında yakınlaşma başlamış ve uluslararası ilişkilerde yeni bir dö
neme girilmiştir. Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya ülkelerinin pek çoğu Batı ile
yakınlaşma politikaları izlerken bunun için Batı kökenli kurumlarda yer almayı
önemseyen bir politika izlemişlerdir. Ancak bölgesel ve küresel yakınlaşma belir
gin bir biçimde devam eder ve genel barış ve iş birliği havası etkili olurken Tür
kiye’nin komşusu Yunanistan ile arasındaki ilişkilerde gerginlik artarak devam
etmiştir. Üstelik Türkiye’nin AB ile Gümrük Birliği’ni gerçekleştirme kararı alın
dıktan hemen sonra, ortaya çıkan Kardak Krizi, Türkiye’nin sadece Yunanistan
ile değil, adaylık statüsü beklediği AB ile ilişkilerini de uzun bir süre olumsuz
etkilemiştir.
Soğuk Savaş sırasında jeopolitik öneme sahip olan Yunanistan ve Türkiye’nin
bu öneminin ortadan kalkacağına dair düşünceler birinci Körfez Krizi’nin çık
ması, Orta Asya ve Kafkaslardaki gelişmeler neticesinde beklentilerin tam ak
si yönünde ilerlemiş ve özellikle Türkiye’nin önemi bir anda artmıştır. Bununla
birlikte Yunanistan ve Türkiye arasındaki ilişkiler de blok politikası baskısından
kurtulmuş ve daha serbest olmakla birlikte, Kıbrıs ve Türkiye’deki terörle ilişkiler
bakımından daha gergin bir hâl almaya başlamıştır. Bu gerginlik, 1996 yılında Yu
nanistan Başbakanı Andreas Papandreu’nun ölümü sonrasında Kostas Simitis’in
önce PASOK lideri ve 20 Ocak 1996 tarihinde de Yunanistan Başbakanı olması
nın ardından belirli ölçüde değişmeye başlamıştır. Yunanistan’ın özellikle Balkan
lar’da izlediği politikaların AB ve ABD tarafından pek de sıcak karşılanmamasının
da etkisiyle Başbakan Simitis, Türkiye ile olan sorunlarını hem Papandreu’ya göre
çok daha yumuşak bir üslupla ele almaya hem de Türkiye’nin AB’ye olan ilgisini
değerlendirerek iki ülke arasındaki sorunlara ilişkin Yunan tezlerini Ankara’ya
Türkiye’nin AB sürecindeki aşamalarında kabul ettirmeye yönelmiştir (Sönme
zoğlu, 2006: 610).
Soğuk Savaş sonrası iyice belirginleşen iki ülke arasındaki anlaşmazlıkları çöz
meye yönelik diğer devletler tarafından da desteklenen pek çok girişim yapılmış
tır. Bu anlaşmazlıkları uluslararası bir platformda çözmeye yönelik girişimlerden
birisi de 1997 Temmuz ayında Madrid’de yapılan NATO Zirvesi sırasında iki ülke
Fotoğraf 4.1 arasında varılan altı maddelik mutabakat ol

Yunanistan muştur. Barış, güvenlik ve iyi komşuluk iliş
Başbakanı Kostas kilerinin geliştirilmesinin devamı konusun
Simitis (Görev süresi da karşılıklı taahhüt; karşı tarafın egemenlik
22 Ocak 1996- 10 haklarına saygı; uluslararası hukuk ilke ve
Mart 2004)
anlaşmalarına saygı; tarafların güvenlikleri ve
Kaynak: http:// millî egemenlikleri açısından büyük bir öne
et.wikipedia. me haiz Ege’deki meşru, hayati çıkar ve endi
org/wiki/
K%C3%B3stas_ şelerine karşılıklı saygı; yanlış anlamalardan
Sim%C3%ADtis kaynaklanan ihtilaflardan kaçınılması ve tek
taraflı eylemlerden sakınılması taahhüdü ve
anlaşmazlıkların, ortak rızaya dayanarak ve
kuvvet kullanımı veya kuvvet tehdidi olma
dan barışçıl yollardan çözülmesi taahhüdü
mutabakatın ana hatlarını oluşturmaktaydı.
Bu mutabakat ile Yunanistan, 1997 Madrid
Deklarasyonu ile Ege’deki karasularını 12 mi
le çıkarma iddiasından vazgeçiyor, buna karşılık Türkiye de böyle bir durumda
kuvvet kullanma tehdidini kaldırıyordu. Varılan mutabakatın içeriğinde temel
sorunlara ilişkin herhangi bir çözümün yer almamasından da anlaşılacağı gibi
ilgili deklarasyon daha çok iki ülkenin birbirleriyle ilgili tartışmalarında pozisyon
değiştirmeden “birer adım geri çekilmeleri”dir. Bununla birlikte deklarasyonun
ilanının hemen ardından bu iyimser hava kaybolmuş ve taraflar eski tezlerine ge
ri dönmüş, böylece bir Türk-Yunan yakınlaşma girişimi daha başarısız olmuştur
(Sönmezoğlu, 2006: 611).
1996-1998 arasında Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde meydana gelen niteliksel
değişme iki önemli gelişme ile gerçekleşti. Bunlardan ilki 13-14 Aralık 1997 tari
hindeki AB Lüksemburg Zirvesi’nden sonra Türkiye’nin AB ile siyasi ilişkilerini
kesme kararı almasıydı. Bu karar AB’nin Yunanistan açısından Türkiye ile prob
lemleri çözme platformu vasfını yitirmesi sonucunu getirdi. Çok kısa zamanda
Yunanistan, Türkiye’yi AB’den uzaklaştırmanın, doğrudan kendisine yönelik bir
tehdit doğurduğunu görmüş oldu. AB ile bağlarını koparmış bir Türkiye, Yunan
sitan’la ilgili sorunları çok daha sert önlemlerle çözmeye kalkışabilirdi. Bu neden
le özellikle 1998 yılı sonlarından itibaren Yunanistan, Türkiye’ye ilişkin politika
larını değiştirmiş ve AB içerisinde Türkiye’ye daha az muhalif olmaya başlamıştır.
Türkiye ile Yunanistan arasındaki ilişkilerdeki asıl değişim ise Türkiye’nin Su
riye’ye baskı yaparak Abdullah Öcalan’ı bu ülkeden çıkarması sonrasında yaşandı.
Öcalan’ın Rusya ve İtalya’nın ardından gittiği Kenya’da Yunan Büyükelçiliğinde
saklandığının anlaşılması ve 15 Şubat 1999’da Kenya’da yakalanıp Türkiye’ye ge
tirildiğinde üzerinde Lazaros Mavros adına düzenlenmiş bir Kıbrıs Cumhuriyeti
pasaportunun bulunmuş olması, bir anda Türkiye-Yunanistan ilişkilerini en ciddi
krizlerden birine soktu. Türkiye’nin Yunanistan’ı “terörü destekleyen ülke” olarak
suçlaması ve uluslararası kurumlara bu konuda baskı yapması sonrasında Yuna
nistan’da bu olayın başta Dışişleri Bakanı Pangalos olmak üzere önemli aktörleri
görevden alındı ve yerlerine Türkiye ile acilen yeni bir diyalog kurması beklenen
Yorgos Papandreu getirildi. Türk Dışişleri Bakanı İsmail Cem ile Yunan meslek
taşı Y. Papandreu’nun samimi kişisel çabaları da sürece katkı sağladı. Bu konuda
4. Ünite - 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk Dış Politikası 95
asıl ihtiyacı hissedilen toplumsal destek ise 18 Ağustos 1999’da yaşanan Marmara
depremine Yunanistan’ın yardım gönderen ülkelerden birisi olması ile sağlanmış
oldu. Kısa bir süre sonra Yunanistan’da yaşanan depreme de Türkiye acil destek
verdi ve ilişkilerin niteliksel olarak değişmesi süreci başlamış oldu. Bunun en be
lirgin sonucu ise (kuşkusuz Almanya’daki iktidar değişikliği ve Clinton liderliğin
de ABD’nin büyük katkıları ile) Türkiye-AB ilişkilerine yansıdı. Aralık 1997’de AB
adayları arasına alınmayan Türkiye’ye kapı Aralık 1999’daki Helsinki Zirvesi’nde
açıldı (Erdoğan, 2006: 196).
Kıbrıs Politikası
Türkiye’nin Kıbrıs politikası 1997 sonrasında yoğun bir biçimde AB ile ilişkiler
çerçevesinde ya da onunla ilişkili bir biçimde gerçekleşti. AB’nin Yunanistan’ın
ısrarlı politikaları ile bütün adayı temsil ettiği varsayımı ile “Kıbrıs Cumhuriyeti”
olarak tanıdığı Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY) ile ilişkilerin bu dönemde
önemli tartışmalarından birisi de adaya Rusya’dan getirilmesi planlanan S-300 fü
zeleri konusunda yaşanmıştır.
AB Komisyonu’nun değerlendirmelerinde adadaki fiili bölünmüşlük gözardı edil

miş ve ada, “Kıbrıs” şeklinde bir bütün olarak algılanmıştır.
Yunanistan ve GKRY arasında 1993 yılında imzalanan Ortak Savunma Dok

trini çerçevesinde 1996-97 yıllarında Kıbrıs’ta, Yunanistan ve Kıbrıs Rum Kesimi
arasında hayata geçirilmeye çalışılan iki önemli projeden söz etmek mümkündür.
Bunlardan ilki, adada Yunan hava kuvvetlerinin kullanacağı bir hava üssü kur
mak, diğeri ise Rusya’dan satın alınarak adada konuşlandırılması planlanan S-300
füze sistemleridir.
GKRY, Ocak 1997’de S-300 sistemini sipariş etmiş ve sistemin Ağustos 1998’de
Rus teknisyenlerin yardımıyla adaya gelebileceğini beyan etmiştir. Sadece Kuzey
Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) değil, aynı zamanda Türkiye’nin de (özel
likle adadaki Türk askerlerinin) güvenliğini tehdit eden bu sistem, adadaki Rus
teknisyenlerin varlığı ve adaya yerleştirilmesi planlanan radar sistemiyle de NA
TO kodlarının kullanıldığı silahlı kuvvetlerin hareket yetenekleri üzerinde olum
suz etkiler yaratma potansiyeline sahipti. Bu nedenlerle S-300’lerin varlığı Tür
kiye tarafından sert tepkiyle karşılanmış, bunun yanında NATO ülkeleri ve ABD
tarafından da tepki toplamıştır. Türkiye bu planın hayata geçirilmesi hâlinde güç
kullanmaktan çekinmeyeceğini açıklamış ve bunu kararlı bir şekilde vurgulamış
tır. 20 Ocak 1997 tarihinde Türkiye’nin güç kullanmaktan çekinmeyeceğini be
lirttiği açıklamaya istinaden KKTC Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş, T.C. Cumhur
başkanı Süleyman Demirel’in davetlisi olarak Ankara’yı ziyaret etmiş ve bu ziyaret
sırasında Türkiye ve KKTC arasında ortak bir bildiri imzalanarak duyurulmuştur.
İlgili bildiride KKTC’ye yapılmış bir saldırının Türkiye’ye yapılmış sayılacağı, ge
rektiğinde Türkiye’nin adada askerî mahiyette deniz ve hava üsleri kurabileceği
belirtilmiştir (Sönmezoğlu, 2006: 617). AB ve ABD’den beklediği desteği bula
mayan GKRY, sonunda S-300 sisteminin Kıbrıs’a konuşlandırılmayacağını, onun
yerine Girit’e gönderileceğini açıklamıştır (Coşkun- Demirtaş, 2001: 212).
Fotoğraf 4.2
S-300 füze sistemi, savunmaya yöneliktir ve dönem
itibarıyla bir savaş ortamında test edilmemiştir. Bunun
yanında, başlıklarının görece küçük olması, kısa menzilli
olması ve “hedefe güdüm sisteminin bulunmaması
nedeniyle yeterince etkili olmaktan uzaktır. Ancak mevcut
eksikliklerinin yanında S-300’ler Türkiye’nin Kıbrıs’taki
caydırıcı askerî gücüne zarar verme potansiyeli taşımakta
ve bunun yanında 90 mil menzildeki Türk uçaklarına
tehdit oluşturmaktadır (Coşkun- Demirtaş, 2001:2011-
2012).
Kaynak: http://www.rusya.ru/
Content/9250Rusya_+T%C3%BCrkiye_ye+S_300+f%C3%
BCzeleri+%C3%B6neriyor
Kıbrıs sorununun çözülmesi için biraz da Balkanlar’da uygulamaya sokulan

Dayton Antlaşması’ndan esinlenerek harekete geçen ABD, adada gevşek bir kon
federasyon tezini dile getirmeye başladı. İngiltere tarafından da desteklenen bu
anlayış çerçevesinde adadaki görüşmelerin tekrar başlaması gerektiği yönünde bir
beklenti oluşmaya başladı. Nitekim 1997 yılı başlarında BM Genel Sekreteri Ko
fi Annan, Kıbrıs’taki tarafların yeniden görüşmelere başlamaları için çabalarını
yoğunlaştırdı. Nisan ayında BM Güvenlik Konseyi’nden, Denktaş ve Klerides’in
doğrudan görüşmeler yoluyla bir araya getirilmesi fikrine destek veren bir açıkla
ma geldi ancak yapılan Denktaş-Klerides görüşmelerinden de bir sonuç alınama
dı. Süreci tıkayan en temel sorun, Rumların pazarlık gücünü dengesiz bir biçimde
artıran ve Rumlar bakımından uzlaşmayı gereksiz kılan, GKRY’nin AB’ye üyelik
başvurusuydu (Sönmezoğlu, 2006: 618).
AB’nin genişleme sürecinde son derece önemli kararların alınacağı 1997 yı
lında, Türkiye, Kıbrıs politikasını kontrollü biçimde sertleştirdi ve “bölgede or
taya çıkan gelişmeler çerçevesinde Kıbrıs adasının doğrudan Türkiye’nin güvenliği
ve Doğu Akdeniz’deki çıkarları açısından önemi” konusu hem resmî hem de diğer
uzmanlarca sıkça gündeme getirilmeye başlandı. Kuşku yok ki buradaki temel
mesaj AB Zirvesi’ne yönelikti. 12 Aralık 1997 tarihinde yapılan Lüksemburg Zir
vesi’nde GKRY’nin üyeliği resmî olarak açıklandığında, Türkiye ve KKTC’de bü
yük bir hayal kırıklığı ve öfke yaşanmıştır. Türkiye, AB ile özellikle Yunanistan ile
ilişkileri etkileyecek “siyasi diyaloğu” kestiğini ilan etmiş; KKTC Cumhurbaşkanı
Rauf Denktaş ise AB’nin bu kararı sonrasında müzakerelerin anlamsızlaştığını
ifade ederek topluluklar arası görüşmelerden çekildiğini BM Genel Sekreterliğine
iletmiştir. Ayrıca KKTC Meclisi de görüşmelerin tekrar başlayabilmesi için iki
eşit devletin varlığının kabul edilmesi gerektiği yönünde bir karar almıştır (Sön
mezoğlu, 2006: 618-619). Lüksemburg Zirvesi’nden sonra da Türkiye ve KKTC
devlet başkanları 22-24 Nisan 1998 tarihinde 20 Ocak 1997’deki Ortak Dekla
rasyona atıfta bulunarak Kıbrıs ile başlayan üyelik görüşmelerini eleştirmiş ve bu
durumun KKTC ile Türkiye arasındaki yakınlaşmayı daha da artıracağına dikkat
çekmiştir.
1998 yılı başlarında ise ABD Kıbrıs Özel Temsilcisi Richard Halbrooke Anka
ra, Atina ve Lefkoşa’da bazı temaslar yaparak yeni bir girişimde bulunmuş ancak
bu girişimden de sonuç alınamamıştır. Halbrooke, görüşmeler sonrası tuttuğu ra
porda başarısız olunması konusunda Türk tarafını daha fazla sorumlu tutmuştur.
Bunun yanında KKTC’nin varlığını bir realite olarak kabul eden, GKRY’nin ada
nın kuzeyi üzerinde herhangi bir denetimi bulunmadığına işaret eden bazı de
ğerlendirmeler yapması ise Türk tezi açısından olumlu bir gelişme olarak değer
lendirilmiştir. Türk tarafının değerlendirmelerinde ise görüşmeleri Türk tarafının
değil, tüm Kıbrıs adına Rum tarafı ile görüşmelere başlayan AB’nin tıkadığına
işaret edilmiştir. Nitekim 31 Ağustos 1998 yılında Rauf Denktaş yaptığı açıklama
ile Kıbrıs’ta sorunun nihai çözümünü “konfederasyon”da gördüğünü açıklamıştır
(Sönmezoğlu, 2006: 619).
Yunanistan ile ilişkilerde yaşanan gerginliğin Türkiye’nin Avrupa Birliği ile olan
ilişkilerine olan etkisi nedir? 1
REFAH-YOL İKTİDARI VE DIŞ POLİTİKADA ÇEŞİTLİLİK

1995 genel seçimleri sonucunda Necmettin Erbakan’ın Genel Başkanı olduğu
Refah Partisi %21.38 oyla birinci parti konumuna yükselmiştir. Bunu %19.65 ile
Anavatan Partisi (M. Yılmaz) ve %19.18 ile Doğruyol Partisi (Tansu Çiller) takip
etmişti. Bülent Ecevit liderliğindeki DSP’nin %14.64, Deniz Baykal liderliğinde
ki CHP’nin %10.71 oy aldığı bu seçimlerde MHP %8.18 ile baraj altında kalarak
TBMM’de temsil edilememişti. Beş partili TBMM’de mutlaka koalisyon gereki
yordu. Ancak dönemin koşulları, istikrarlı ve uzun ömürlü bir hükûmetin kurul
masını da oldukça zorlaştırıyordu. Hatta seçimlerden birinci sırada çıkan parti
nin lideri olarak Necmettin Erbakan’a Cumhurbaşkanı tarafından görev verilip
verilmeyeceği, verilirse dışarıdan müdahaleler olup olmayacağı konusu da sıkça
gündeme geliyordu.
Türk siyasetinin içinde bulunduğu bu zorlu dönemde hükûmeti kurma göre
vi Necmettin Erbakan’a verildi. Ancak hükûmetin kurulması mümkün olmadı.
Ardından bu görev seçimlerde ikinci Grafik 4.1
en çok oyu alan partinin lideri olan
1995 Genel
Mesut Yılmaz’a verildi. Mesut Yılmaz, Seçim Sonucu
DSP
Doğru Yol ile bir koalisyon kurma 14,64 ANAP
19,65
yı başardıysa da bu Hükûmet (Ana-
Yol) TBMM’den güvenoyu alamadı CHP
ve 6 Mart 1996-28 Haziran 1996 ara 10,71
sı dönemde üç ay yaşayabildi. Yeni

den hükûmeti kurma görevi verilen MHP
DYP
19,18
Necmettin Erbakan, bu sefer Tansu 8,18
Çiller’in Genel Başkanı olduğu Doğ MP
ru Yol Partisi ile koalisyon kurarak 0,45
hükûmeti oluşturmayı başarmıştır. 0,48 YDH
RP
8 Temmuz 1996’da TBMM’den gü 0,48 21,38
venoyu alan “Refah-Yol” Hükûmeti YDP
0,34 YP ‹P
için yapılan koalisyon protokolüne 0,13 0,22 HADEP
göre Necmettin Erbakan 2 yıl süre 4,17
ile Başbakanlık yapacak, ardından da
Tansu Çiller Başbakanlığı üstlenecekti. Erbakan’ın Başbakanlığı döneminde ise
Tansu Çiller Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı olacaktı. Avrupa ile ilişki
lerin aksayacağına ilişkin beklentilerin aksine, açıklanan hükûmet programında
İslam ülkeleri ile ilişkiler ön planda olmakla birlikte Avrupa Birliği ile özellikle
gümrük birliği bağlamında bütünleşmeye de yer verilmiştir. Programın dış poli
tika uygulamalarında ise Başbakan Necmettin Erbakan İslam ülkeleri ile ilişkilere
yoğunlaşırken Batılı ülkelerle olan ilişkiler ise genellikle Tansu Çiller tarafından
yürütülmüştür.
İslam ülkeleri ile daha yakın ilişkiler kurma politikası doğrultusunda Başba
kan Erbakan’ın ilk yurt dışı seyahatini İran’a yaparak ABD’nin açık muhalefetine
rağmen bir dizi ekonomik ve siyasi iş birliği anlaşmaları imzalaması, 2 Ekim’de
başlayıp 8 Ekim’de sona eren Mısır-Libya ve Nijerya gezisi yapmasıyla başlayan
dış politika tercihi iç ve dış politikada büyük tartışmalara neden olmuştur. (Erdo
ğan, 2006: 164-165). Dış politika tercihine yönelik bu tepkiler zamanla daha da
hararetlenmiş ve devamında “28 Şubat Süreci” denilen sürecin başlamasına neden
olmuştur. Sürece adını veren 28 Şubat’ta yapılan MGK toplantısında “irtica”nın
da devlete terör kadar zararlı olduğu ve hükûmetten laikliğin tesisi için yasaların
uygulanması talep edilmiştir. Devam eden süreçte ise Refah Partisine kapatma
davası açılmış ve hükûmetin kurulmasından 11 ay sonra, 18 Haziran 1997’de Er
bakan görevinden istifa etmek zorunda kalmıştır. Erbakan’ın istifası sonrası Cum
hurbaşkanı Süleyman Demirel hükûmeti kurma görevini Anavatan Partisi Genel
Başkanı Mesut Yılmaz’a vermiş ve Anavatan Partisi, Demokratik Sol Parti ve De
mokrat Türkiye Partisinden oluşan ANASOL- D Hükûmeti kurulmuştur.
ABD ve İsrail İle İlişkiler

Refah-Yol Hükûmeti Başbakanı Erbakan’ın dış politikasının İslam dünyasına
daha fazla önem vermek ve ABD başta olmak üzere Batı ittifakına yönelik daha
eleştirel bir tutum sergilemek şeklinde ortaya çıktığı söylenebilir. ABD’nin o dö
nemde bazı ülkeleri “kötüler” listesine yerleştirmesi ve bu ülkelerle yapılan her
türlü diplomatik ve ticari yakınlaşmayı çok da olumlu karşılamadığı bilinmesine
rağmen, Erbakan Hükûmeti anılan bazı ülkeler ile yakın temaslarda bulunmak
tan çekinmemiştir. Bu çerçevede Erbakan’ın İran ve Libya ziyaretleri ve buralar
da yaptığı açıklamalar zaman zaman Washington’un tepkisini çekmiştir. Erbakan
Hükûmeti’nin BM’nin terörist örgütlere destek verdiği gerekçesi ile İran’ı kınayan
bir kararına olumsuz oy vermesi de ABD ile ilişkilerin negatif yönde gelişmesine
neden olmuştur (Sönmezoğlu, 2006).
ABD ile ilişkilerle paralellik arz eden İsrail ile olan ilişkilerde de bu dönemde
bazı krizler yaşanmış, özellikle söylem düzeyinde İsrail’e yönelik sert eleştiriler ka
muoyu ile paylaşılmıştır. Ancak Hükûmet’in bu söylemsel tavrı, İsrail ile askerî iş
birliği alanına neredeyse hiç yansımamıştır. Hatta tam tersine Yatırımların Karşılıklı
Teşviki ve Korunması Anlaşması, Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması,
Ekonomik, Bilimsel ve Teknik İşbirliği Çerçeve Anlaşması, Gümrük İdarelerinin
Karşılıklı Yardımlaşması gibi ekonomik ve askerî anlaşmalar Refah-Yol iktidarı dö
neminde gerçekleşmiştir (Sönmezoğlu, 2006: 582). Hatta bu durum 1997 yılında
Tahran’da yapılan İslam Konferansı Örgütü toplantısında İslam ülkelerinden Türki
ye’ye yönelik yoğun eleştirilerin gelmesine de neden olmuştur (Kasım, 2001: 572).
D-8: Gelişmekte Olan 8 Ülke

Başbakan N. Erbakan İslam ülkeleriyle iş birliği çerçevesinde birtakım kurumsal
girişimlerde de bulunmuştur. Gelişmekte olan sekiz ülkenin iş birliğini öngören
D-8 örgütü ise bu çabanın en önemli çıktısı olmuştur. D-8, 22 Ekim 1996 tarihin
deki “Kalkınmada İşbirliği Konferansı”nı izleyen bir dizi hazırlık toplantısından
sonra üye ülkeler arasında kalkınmaya yönelik iş birliğini geliştirmek, ekonomik
ve sosyal ilişkileri zenginleştirmek amacıyla 15 Haziran 1997 tarihinde İstanbul’da
gerçekleştirilen Devlet ve Hükûmet Başkanları Zirvesi’nde yayımlanan “İstanbul
Deklarasyonu” ile kurulmuştur. Örgüt, gelişmekte olan sekiz ülke olan Bangladeş,
Endonezya, İran, Malezya, Mısır, Nijerya, Pakistan ve Türkiye’den oluşmaktadır.

Üyelerinin aynı zamanda İslam İşbirliği Örgütünün de üyesi olduğu D-8 ile ilgili
olarak kamuoyunda “Türk hükûmetinin öncülüğünde G-8’e alternatif Müslüman
bir yapılanma” şeklinde genel bir kabul de oluşmuştur.
Sembol 4.1
D-8’in bayrağında yer alan altı adet yıldız D-8’in temel ilkelerini
sembolize etmektedir. Bu yıldızların anlamları şunlardır: Savaş değil,
barış; çatışma değil diyalog; çifte standart değil, adalet; üstünlük
değil, eşitlik; sömürü değil, adil düzen; baskı ve tahakküm değil, insan
hakları, hürriyet ve demokrasi.
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Developing_8_Countries_
logo.png
D-8’in neredeyse G-8’le aynı şekilde dizayn edilen yapılanmasında “Zirve”,

“Konsey” ve “Komisyon”a yer verilmiştir. Zirve, hükûmet/devlet başkanlarının iki
yılda bir gerçekleştirdikleri toplantılardan oluşur ve örgütün en üst düzey karar
alma organıdır. Konsey, üye ülkelerin dışişleri bakanları arasında gerçekleştirilen
toplantılardır. Politik kararların bir kısmı burada alınır ve konular üzerinde ayrın
tılı görüşmeler de burada yapılır. Komisyon, örgütün yürütme organıdır ve uygu
lamaların eş güdümünden sorumludur. Üye ülkeler tarafından atanan komisyon
üyelerinin her biri kendi ülkesinde uygulamaların ulusal koordinasyonundan da
sorumludur. Genel Sekreterlik ise toplantılara sekretarya hizmeti sunan ve ülkeler
arası iletişimi sağlayan organdır. D-8’in Malezya’da yapılan 6. toplantısında D-8
daimi Sekretaryasının İstanbul’da olmasına karar verilmiştir ve Genel Sekreter
lik hâlen çalışmalarını İstanbul’da sürdürmektedir (http://www.developing8.org/
About.aspx, 19.10.2012).
İş birliğinin temel olarak sektörel bazda örgütlendiği kuruluşta Türkiye sana
yi, sağlık ve çevre; Bangladeş kırsal kalkınma; Endonezya yoksullukla mücadele
ve insan kaynakları; İran bilim ve teknoloji; Malezya finans, bankacılık ve özel
leştirme; Mısır ticaret; Nijerya enerji ve Pakistan tarım ve balıkçılık alanındaki
iş birliği çalışmalarını koordine etmektedir (http://www.dpt.gov.tr/PortalDesign/
PortalControls/WebContentGosterim.aspx?Enc=51C9D1B02086EAFB889991A
C9908F0AD, 19.10.2012).
D-8, üye ülke kompozisyonunun yansıttığı üzere bölgeselden daha çok global
bir oluşumdur. Bunun yanında üye ülkelerin uluslararası veya bölgesel örgütlere
olan üyeliklerinden doğan ikili veya çoklu anlaşmalarında üstlendiği yükümlü
lüklere tezat yükümlülüklere getirmeyecek bir organizasyon olarak düzenlenmiş
tir. Bu düzenleme aynı zamanda 1952’den beri NATO üyesi olan Türkiye bakımın
dan ayrıca tartışmaları beraberinde getirmiştir.
N. Erbakan’ın Başbakanlığındaki Refah-Yol Hükûmeti’nin dış politikada iz
lediği yol, asıl olarak iç politikada çok önemli tartışmalara neden olmuş hatta bu
politika tercihleri zaman zaman ülkenin rejim tartışmalarının merkezinde yer al
mıştır. 28 Şubat 1997’de yapılan Milli Güvenlik Kurulu toplantısında alınan ka
rarlar ve devamındaki “süreç” sonunda Erbakan Hükûmeti istifa etmek zorunda
kalırken ortaya konulan en önemli gerekçelerden birisini bu dış politik tercihler
oluşturmuştur. Dış politikada geleneksel Batı ittifakından kopuş ve özellikle ABD
ile “çatışma/ters düşme” görüntüsü, Türkiye’deki muhalefet ve askerî-sivil bürok
rasi tarafından çok sert eleştirilere neden olmuş hatta bu durumun rejimin varlı
ğını tehdit eder bir durum olduğu tezi de sıklıkla dile getirilmiştir.
AB’NİN GELECEK PLANI: GÜNDEM 2000

Soğuk Savaş’ın bitimi ve “Demir Perde” olarak adlandırılan SSCB’nin yoğun etki
si altındaki Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde (ODA ülkeleri) komünist-sosyalist
rejimlerin ortadan kalkması ile yepyeni bir siyasi coğrafya ile karşı karşıya kalındı.
Neredeyse bütün ODA ülkeleri, güvenlikleri için NATO; ekonomik kalkınma, de
mokrasi ve insan hakları için de AB’ye üye olma çabası içine girdiler.
ABD liderliğindeki NATO, bu talebi Rusya Federasyonu’ndan gelen bazı iti
razlara rağmen memnuniyetle kabul etti ve bu ülkelerin NATO’ya dahil edilmesi
için derhâl çalışmalara başlandı. 1949’da 12 üye ile kurulan, 1952’de Türkiye ve
Yunanistan, 1982’de İspanya’yı üyeliğe alarak Soğuk Savaş döneminde 15 üyeye
ulaşan NATO, Soğuk Savaş sonrasında hızla genişledi ve 2009’da 28 üyeye ulaş
tı. Bir taraftan genişleme politikası dinamik biçimde devam eden, bu çerçevede
Rusya’nın itirazlarına rağmen 2008’de Ukrayna ve Gürcistan’ın da üye olacağını
açıklayan NATO’nun yürüttüğü “Barış İçin Ortaklık Programı” çerçevesinde NA
TO üyesi olmayan ülkelerle de yakın bir iş birliği zemini yaratılmıştır. Bu arada
Kıbrıs Cumhuriyeti adına NATO’ya üye olmak için başvuruda bulunan Güney
Kıbrıs Rum Yönetimi’ni Türkiye, Makedonya’nın üyelik talebini ise Yunanistan
veto etmiştir.
ODA ülkelerinin AB’ye olan ilgisi de Fransa-Almanya liderliğinde AB tarafın
dan gayet olumlu karşılandı. 1981’de Yunanistan, 1986’da Portekiz ve İspanya’nın
da katılımı ile 1990’da 12 üyesi olan AB, ilk genişlemesini iki Almanya’nın birleş
mesi ile de-facto gerçekleştirmiş oldu. Demokratik Almanya Cumhuriyeti (Doğu
Almanya), hiçbir ön hazırlık ve müzakere süreci yaşanmaksızın Almanya’nın bir
leşme sürecinde AB’ye dahil edildi. Bu “görünmez” genişlemenin hemen ardın
dan diğer ODA ülkeleri için önce pozitif yaklaşım deklare edildi, ardından da bir
konsept geliştirilmeye çalışıldı. AB, üyelik başvurularını AB Komisyonu tarafın
dan belirli esaslar ve takvim çerçevesinde gerçekleştirmek için 1993 yılında bir ül
kenin AB’ye üye olması için gerekli siyasi ön koşulların ifade edildiği “Kopenhag
Kriterleri”ni yayımladı. Böylece AB genişlemeyi objektif bir zeminde gerçekleştir
mek için start vermiş oldu. Ayrıca AB Komisyonu, Birliğin genişleme stratejisine
esas teşkil edecek ve Haziran 2007’de açıklanacak bir çalışma da başlattı.
AB’nin ODA ülkeleri ve aralarında Kıbrıs ve Türkiye gibi ülkelerin de yer al
dığı diğer aday adayı ülkelerle ilgili çalışması devam ederken buna paralel olarak
1995’de Soğuk Savaş döneminde “bağımsız-bağlantısız” konumları nedeni ile AB
ile de mesafeli bir ilişki kurmuş 3 ülke daha AB’ye üye oldu ve AB üye sayısı 15’e
yükseldi. Bu süreçte üye olan Avusturya, İsveç ve Finlandiya’nın yanı sıra Norveç
ile de müzakereler tamamlanmış ancak Norveç’te yapılan üyelik referandumunda,
daha önce 1972’de de olduğu gibi Norveç halkı üyeliği istemediğini %52 red oyu
ile ortaya koymuştur. Böylece AB’nin Soğuk Savaş sonrası genişleme süreci birinci
evresini 15 üye ile tamamlamıştır.
AB Konseyi tarafından genişleme sürecinin değerlendirildiği AB’nin vizyon
çalışması olan “Gündem 2000”i (Agenda 2000) hazırlamak üzere görevlendiri
len AB Komisyonu, çalışmasını 16 Temmuz 1997’de kamuoyu ile paylaştı. Bura
da hem tek tek aday adayı ülkeler siyasi yapıları, ekonomik durumları ve diğer
konularda değerlendiriliyor hem de AB’nin vizyonu çerçevesinde öneriler ortaya
konuluyordu. Genişlemenin temel konu olduğu Gündem 2000’de AB’nin 2000’li
yılların başlarındaki genişleme stratejisinin taslağı çizilmiştir.
Sunulan rapor, AB içinde ve aday adayı ülkelerin büyük bölümünde olumlu

karşılanırken üyelik perspektifi içinde yer almayan Türkiye bakımından büyük
bir hayal kırıklığı yaratmıştır. Türkiye, bu rapora ilişkin değişiklik taleplerini hem
ikili ilişkiler hem de doğrudan AB ile sıkça dile getirmiştir. Türkiye’nin itirazları
sadece Bulgaristan, Romanya gibi ülkelere genişleme stratejisinde yer verilirken
kendisine verilmemesi değil, aynı zamanda GKRY’nin Kıbrıs Cumhuriyeti adı al
tında ve bütün adayı temsilen programda yer almasına yönelik olmuştur.
Komisyonun yayımladığı Gündem 2000, ODA ülkeleri olan Bulgaristan, Çek
Cumhuriyeti, Estonya, Letonya, Litvanya, Macaristan, Polonya, Romanya, Slovak
ya, ve Slovenya hakkında ayrıntılı değerlendirmeler yaparak Macaristan, Polonya,
Estonya, Çek Cumhuriyeti ve Slovenya ile üyelik görüşmelerinin hemen başlama
sı tavsiyesinde bulunmuştur. Kıbrıs ve Türkiye için ise diğer ODA ülkelerinden
ayrı değerlendirmeler yapılmıştır. Bu değerlendirmelerin sonucunda beş ODA ül
kesi ve Kıbrıs için üyelik müzakerelerinin başlanması tavsiyesinde bulunulurken
Türkiye bu sürecin dışında bırakılmıştır.
Kıbrıs için yapılan değerlendirmede ekonomik ve siyasi kriterler itibarıyla bütün
aday ülkeler arasında Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin (GKRY) son derece iyi bir
konumda bulunduğu, tek sorunun adadaki bölünmüşlüğün olduğu dile getirilmiş
tir. Ayrıca AB’ye üyelik perspektifinin adada devam eden Birleşmiş Milletler (BM)
Barış Görüşmelerinin olumlu sonuçlanması için tarafları olumlu olarak etkileyece
ğinden bahsedilmiş ancak bu plan çerçevesinde adada bir çözüm bulunamasa dahi
GKRY ile uluslararası hukuk tarafından tanınan tek otorite olarak adanın tümünü
kapsayacak şekilde müzakerelere başlanacağı vurgulanmıştır (Gündem 2000: 55).
Bu madde ile Türkiye veya KKTC’nin üyelik müzakerelerini engelleyemeyeceği
açıkça vurgulanmış ve çözüme ulaşılması için baskı yapılmaya çalışılmıştır.
Gündem 2000’de Türkiye için yapılan değerlendirmede ise en önemli ve Türki
ye’nin en çok tepkisini çeken noktalardan biri bu değerlendirmenin Kopenhag Kri
terleri doğrultusunda yapılmayışıdır. Gündem 2000’e yöneltilen “subjektiflik” eleş
tirilerine rağmen Türkiye’nin kriterler çerçevesinde değerlendirilmeyişi, 1987’deki
Türkiye’nin başvurusunun reddedilmesinde olduğu gibi red nedenlerinin ekono
mik olmaktan çok siyasi olduğunu da belirginleştirmiştir (Erdoğan, 2006: 174).
Gündem 2000’de Türkiye ile ilgili olarak iç politikayı ilgilendiren bireysel özgür
lükler ve ifade özgürlüğünün AB ortalamasının altında olduğu, sivil siyasette Milli
Güvenlik Kurulu aracılığıyla askerlerin belirgin ağırlıklarının azaltılması ve Bakan
lar Kurulunun ön planda olması gerekliliği, makroekonomik dengesizlik konula
rının önem teşkil ettiğinden bahsedilmektedir (Horvath, 2007: 89). Dış politikada
ise temel konuları Yunanistan ile yaşanan anlaşmazlıklar ve Kıbrıs Adası’nın sorun
lu durumu oluşturmaktadır. Komisyon bu konulara istinaden Türkiye’nin adadaki
çözümü desteklemesini önermekte, Yunanistan ile ilgili olarak da Ege sorununun
Uluslararası Adalet Divanı’nın da dahil olduğu uluslararası hukuk kuralları çerçeve
sinde çözülmesi gerektiğini belirtmektedir (Gündem 2000: 52). Bölümün sonunda
da Türkiye ile ilişkilerin Gümrük Birliğinden daha ileriye gitmesi isteği dile getiril
miş ancak bu konuda somut bir adım önerisi getirilmemiştir.
Gündem 2000 Raporu’nun AB’nin resmî bir belgesi ve politikasına dönüşmesi,
AB’nin asıl karar mercii olan Konsey’in (Zirve) 13-14 Aralık 1997’deki Lüksem
burg Zirvesi’nde kesinleşmiştir. Komisyon’un yaptığı teknik inceleme ve tavsiye
ler, Konsey’in siyasi değerlendirmesi ve değişiklikleri ile kesinleşeceği için, bel
genin açıklandığı tarihten Konsey Zirvesi’ne kadar olan süreç, AB’nin geleceği
bakımından son derece önemli tartışma ve görüşmelerle geçmiştir.
AB Komisyonu tarafından yayımlanan Gündem 2000 Raporu’ndan Lüksemburg

2 Zirvesi’ne kadar olan dönemde Türk dış politikasının ana gündem maddesi nedir?
LÜKSEMBURG ZİRVESİ VE AB İLE KRİZ

Lüksemburg Zirvesi’ne Doğru
Refah-Yol Hükûmeti’nin iktidardan çekilmek zorunda kalmasının ardından hükû
meti kurma görevini üstlenen Anavatan Partisi Genel Başkanı M. Yılmaz, DSP ve
DYP’den ayrılanların toplandığı Demokratik Türkiye Partisi (DTP) ve DSP ile 30
Haziran 1997’de 55. T.C. Hükûmetini kurmuştur. M. Yılmaz’ın Başbakanlık göre
vini üstlenmesinden bir hafta sonra ise AB Komisyonu’nun Gündem 2000 Rapo
ru açıklanmıştır. M. Yılmaz’ın AB ülkelerinde yaptığı ziyaretlerde, Türkiye’nin AB
Helmut Kohl, 1992- 1998 süreci dışına itilmesine yönelik itirazların yanı sıra, kararın bu hâliyle kalmasının
arası Almanya Başbakanlığını ülkede rejimi de tehdit edebilecek bir potansiyeli olduğu vurgusu da sıkça işlenmiş
üstlenmiş, Otto von
Bismarck’tan sonra bu görevde tir. M. Yılmaz’ın, AB’nin kararlarında en büyük pay sahibi olan Almanya’da Şan
en uzun kalan kişi olmuştur. sölye H.Kohl ile 30 Eylül 1997’de yaptığı ve Almanya’dan bu konuda destek istediği
1973- 1998 arası dönemde
aynı zamanda “Almanya görüşme, Türkiye bakımından önemli bir umut yaratmış ancak daha sonrasında
Hristiyan Demokratik ciddi bir krize de neden olmuştur. Bu görüşme sonrasında Almanya Federal Ba
Birliği”nin başkanlığını da
yapmıştır. sın Ofisi “Şansölye Kohl, Türk Başbakanı’nın Türkiye’nin Avrupa’ya aidiyetine ilişkin
tutumunu güçlü bir şekilde desteklemiş ve Türkiye’nin AB’ye müstakbel tam üyeliğini
desteklediğini açıklamıştır” açıklamasını yapmıştı. M. Yılmaz da düzenlediği basın
toplantısında Türkiye’nin 12. aday ülke olarak Lüksemburg’daki Zirve’de listede yer
alacağına dair talebin Kohl tarafından olumlu karşılandığını “istediğimizi aldım”
sözleri ile ifade etmişti. Gazetecilerin, yukarıda anılan açıklamayı hatırlatarak sor
dukları “Türkiye’nin 12. aday ülke olarak telaffuz edileceği anlamına gelir mi?” soru
suna Yılmaz “Bundan sonra olmaması mümkün değil...” cevabını vermişti.
Kohl ile görüşmelerin hemen ardından yapılan açıklamaların yarattığı olumlu
hava, kısa bir süre içerisinde ise beklentilerin aksine gelişmeye başlamıştır. Lük
semburg Zirvesi öncesi 31 Kasım 1997 tarihinde yapılan ve konusu büyük ölçüde
Türkiye olan AB Konseyi Özel Zirvesi’nin ardından Kohl tarafından yapılan açık
lamalar, 12 Aralıkta düzenlenecek olan Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’ye aday
lık statüsü verilmesi yönündeki beklentileri boşa çıkarmıştır. 12 Aralık’ta ise AB
Dönem Başkanı ve Lüksemburg Başbakanı Juncker’in verdiği demeçte “işkence
uygulayan bir ülkeden gelen temsilcinin AB masasında oturması mümkün değil
dir” (aktaran Erdoğan, 2006: 178) söylemi, Birlik ve Türkiye arasındaki ilişkileri
bir anda germiştir. Komisyon tarafından hazırlanan Gündem 2000’de öngörülen
çerçevenin Lüksemburg’da Zirve tarafından da korunacağı ve bu çerçevede Türki
ye’nin beklediği adaylık statüsünün gerçekleşmeyeceği ve Kıbrıs konusunun Tür
kiye’nin itirazları çerçevesinde değişikliğe uğramayacağı netleşince, Türk politika
cıların Almanya ve Yunanistan başta olmak üzere AB ülkelerine ve AB’ye yönelik
eleştirilerinin tonu da son derece sertleşmiştir.
13-14 Aralık Lüksemburg Zirvesi ve Yankıları

Lüksemburg Zirvesi AB’nin genişlemesi açısından en önemli zirvelerden birisidir.
Gündem 2000 Raporu’nun neredeyse değiştirilmeden kabul edildiği Zirve Bildiri
si’nde 10 ODA ülkesi ve Kıbrıs ile üyelik hazırlıkları ve görüşmelerinin başlaması
ve bu aday ülkelerin tümü için ortak bir çerçeve oluşturulması karara bağlanmış
tır. Aday ülkeler ayrıca ‘hazır olma’ ölçütüne göre iki gruba ayrılmış, Çek Cum
huriyeti, Estonya, Kıbrıs, Macaristan, Polonya ve Slovenya (Lüksemburg Grubu)
ile müzakerelerin üç ay sonra başlamasına ve bunun için de ikili hükûmetler arası Lüksemburg Grubu:
Üyelik müzakereleri Aralık
konferanslar düzenlenmesine karar verilmiştir. Diğer beş aday ülke olan Bulgaristan, 1997’deki Lüksemburg
Letonya, Litvanya, Romanya ve Slovakya (Helsinki Grubu) ile de eş zamanlı hazırlık Zirvesi’nde kararlaştırılan,
sürecine başlanmasına hız verilmesine karar verilmiştir (Erdoğan, 2006: 179). Ayrıca Çek Cumhuriyeti, Estonya,
Kıbrıs, Macaristan, Polonya ve
AB tarihinde ilk olacak şekilde katılım ortaklığı çerçevesinde aday ülkelerin üyelik sü Slovenya’nın kastedildiği altı
reci kapsamında ilerleme düzeylerinin (Kopenhag Kriterleri ve AB mevzuatının üst ülkeye verilen isim.
lenilmesi doğrultusunda) incelendiği, ilki 1998 yılı sonunda olmak üzere yıllık “İler
leme Raporları”nın Komisyon tarafından oluşturulması da kararlaştırılmıştır.
Harita 4.1
Avrupa Haritası
Kaynak: https://
www.msu.
edu/~bushnic2/423/
Europe%20Map.
html
AB için tarihî bir öneme sahip bu Zirve, Türkiye açısından niteliksel gelişmele
rin sağlandığı bir zirve olsa da hayal kırıcıdır. Soğuk Savaş sonrasındaki genel eği
lim, Türkiye’nin bütünüyle ve geriye dönüşü olmayacak şekilde süreç dışına itilme
si biçiminde geliştiğinden, aslında Lüksemburg Zirvesi ile Türkiye’nin tam üyeliğe
ehliyetinin bir kez daha teyit edilmesi önemli niteliksel bir gelişme olarak okuna
bilir. Konsey, Türkiye’nin diğer aday ülkelerle aynı doğrultuda değerlendirileceğini
belirtmiştir. Türkiye’ye aday statüsü verilmemesinin nedeni olarak da politik ve

ekonomik durumlar gösterilmiş ama Türkiye’nin önemi dolayısıyla mümkün ol
duğu kadar Avrupa Birliği’ne her alanda yakınlaştırma stratejisi izleneceği de be
lirtilmiştir. Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’ye “aday” statüsü verilmediği hâlde
“Türkiye İçin Avrupa Stratejisi” başlığı altında Türkiye ile ilişkilerin nasıl bir stra
teji çerçevesinde geliştirileceğinin ortaya konulması da bu bağlamda anlamlıdır.
İlgili bölümde Konsey, Ankara Anlaşması’nda öngörülmüş bulunan imkânların
geliştirilmesi, Gümrük Birliğinin güçlendirilmesi, mali iş birliği ve mevzuat uyu
mu gibi unsurlara yer verilmesi ve gelişmelerin düzenli olarak “ilerleme raporla
rı” ile Ankara Anlaşması’nın bir biçimde üyelik perspektifini içinde barındıran
28. maddesi, Kopenhag Kriterleri ve AB’nin 29 Nisan 1997 tarihli deklarasyonu
çerçevesinde gözden geçirilmesi öngörülmüştür. “Gümrük Birliği” olarak da ad
landırılan bu yeni konsept, Türkiye’nin beklentisini karşılamaktan uzak kalmıştır.
Lüksemburg’da Türkiye’yi en az adaylığın tanınmaması kadar rahatsız eden
bir diğer durum ise Kıbrıs konusunda alınan kararlardır. Bu kararlarla Kıbrıs,
Yunanistan’ın tam üyesi ve veto hakkına sahip olduğu AB’nin bir konusu hâli
ne dönüşmüş, Kıbrıs ve Türkiye-AB ilişkileri konusundaki bütün gelişmeler bu
anlamda Yunanistan’ın inisiyatifine bırakılmıştır. Kıbrıs sorununun “Avrupalı
laştırılması”nın kabul edilmez olduğunu ve çözümsüzlüğü daha da artıracağını
ifade eden Türkiye’nin “Kıbrıs’ta BM Güvenlik Konseyi’nin önerisi doğrultusunda
çözümün desteklenmesi”, “Yunanistan ile aradaki sorunların Uluslararası Adalet
Divanı yolunun da içinde bulunduğu uluslararası hukuk yoluyla çözülerek yeterli ve
düzenli iyi ilişkilerin korunması” gibi ifadelerin kararlar içinde yer almasına itirazı
sonuçsuz kalmıştır. Yunanistan, Kıbrıs’ın üyeliğini, yani Kıbrıs Cumhuriyeti adı
na adanın tamamını temsilen GKRY’nin AB’ye üyeliğini, AB’nin bütün genişleme
stratejisi karşısında bir koz hatta şantaj unsuru olarak kullanmaktan çekinmemiş
ve politikasından istediği sonuçları elde etmiştir.
Lüksemburg’da Türkiye’den “insan hakları standartlarının Birlik ile uyumlulaş
tırılması” ve “azınlık haklarına saygı” gibi taleplere de yer verilmiştir. Zirve Bildi
risi’nde Gündem 2000 Raporu’na kıyasla Türkiye lehine farklılaşan tek husus ise
sadece aday ülkeler için hazırlanması öngörülen “İlerleme Raporu”nun Türkiye
için de hazırlanmasının kararlaştırılmasıdır. Ayrıca Türkiye, AB üye ülkeleri, aday
ülkeleri ve AB ile yakın ilişki içinde olan ülkeleri bir araya getirmesi öngörülen
“Avrupa Konferansı”na davet edilmiş ancak Avrupa Konferansı’na katılım da “ya
kınlaşma stratejisi” ile aynı şartlara bağlanmıştır. Türkiye, üye adaylığı dışındaki
bir statü ile AB ile ilişki kurmayı reddettiğini açıklamıştır. Hedef ülkesi Türkiye
olarak tasarlanan ve ilk olarak Londra’da toplanan Avrupa Konferansı’na Türkiye
katılmayınca bu proje iflas etmiş, Londra’daki toplantı sonrasında da uygulama
dan kaldırılmıştır.
Gündem 2000 Raporu’na ciddi bir tepki göstermeyen ve süreç içinde bunun AB
liderlerince değiştirileceği umudunu taşıyan Türkiye, Lüksemburg Zirvesi’nden çı
kan kararlar karşısında “AB ile siyasi diyalogu kesmek” dâhil ilişkileri gözden ge
çirme kararı almıştır. AB üyeliğini, 1963 Ankara Antlaşması gereği bir hak olarak
gören Hükûmet, Lüksemburg kararlarını kabul edilemez bulmuştur (Çalış, 2006:
345). Bu hususta 14 Aralık 1997’deki Bakanlar Kurulu toplantısının ardından Hü
kûmet ve Dışişleri Bakanlığı ayrı ayrı açıklamalar yapmıştır. Hükûmet tarafın
dan yapılan açıklamada “...ilişkilerimizde siyasi koşul dayatılmasını reddediyoruz.
AB’nin tutumu sağlam ve güvenilebilir bir zemin oluşturmaktan uzaktır...Türkiye’nin
yerinin olamayacağı tek Avrupa topluluğu, kendisini ayrımcılık ve hoşgörüsüzlük te
melinde tanımlayıp sınırlayan bir Avrupa topluluğudur” denilmektedir. Hükûmet

ayrıca Zirve kararında sunulan olumlu ögelerin de pek çoğunun aslında AB’nin
geçmişte üstlendiği ve yıllardır yerine getirmediği yükümlülükler olduğu eleştiri
sini getirmiştir. (http://www.mfa.gov.tr/kuzey_kibris-turk-cumhuriyeti-hukume
tinin_-ab-luksemburg-kararlari-hakkindaki-aciklamasi-_-14-aralik-1997.tr.mfa,
19.10.2012).
Hükûmet’in yaptığı açıklama daha çok Türkiye’ye dayatılan koşullar ve adaylık
statüsü verilmemesi üzerine yoğunlaşırken Dışişleri Bakanlığı da Kıbrıs ile müza
kerelere başlama kararına istinaden ayrı bir açıklama yayımlamıştır. Dışişleri Ba
kanlığının 14 Aralık 1997’deki Bakanlar Kurulu toplantısı sonrasında yayımladığı
açıklamada şu ifadelere yer verilmiştir:
“Güney Kıbrıs’taki Yönetim sadece Rum tarafının hükümetidir ve Kıbrıs’ta süregelen
çözümsüzlük iki tarafın serbest iradeleriyle siyasi bir çözüme kavuşmadığı takdir
de taraflardan birinin Kıbrıs adına uluslararası hukuki ve siyasi sonuçlar doğuracak
tasarruflarda bulunması, 1959-60 Zürih ve Londra Antlaşmalarına istinaden yasal
ve meşru olmadığı gibi, mümkün de değildir. AB, Kıbrıs’ta siyasi açıdan eşit iki ta
rafın mevcudiyeti gerçeğine sırt çevirmektedir. Avrupa Birliği uluslararası antlaşma
ları ihlal ederek Kıbrıs’ın geleceği ile ilgili tek taraflı kararlar almak ve uluslararası
mükellefiyetler yaratmak hakkına sahip değildir. Avrupa Birliği bunu yaparak hem
uluslararası antlaşmalara aykırı davranmış hem de kendi prensiplerine ters düşmüş
tür.” (http://www.mfa.gov.tr/turkiye-cumhuriyeti-_disisleri-bakanliginin_-ab-luk
semburg-karari-ile-ilgili-aciklamasi_-14-aralik-1997.tr.mfa, 19.10.2012)
Açıklamanın son bölümünde de Türkiye’nin garantör ülke sıfatı ile Kıbrıs’taki

uluslararası antlaşmalardan doğan hak ve menfaatlerini korumaya ve Kıbrıs Türk
halkına karşı ahdi yükümlülüklerini yerine getirmeye devam edeceğini belirtmiş
tir. Dışişleri Bakanlığı ayrıca Kıbrıs’a üyelik verilmesinin adadaki çözüm görüşme
lerini de olumsuz etkilediğini ve Rum Kesimi’nin, AB’ye üyelik perspektifini ga
rantiye aldığı için KKTC ile anlaşmaya yanaşmayacağı görüşünü dile getirmiştir.
Hükûmet ve Dışişleri Bakanlığının açıklamalarının ardından siyasiler tarafın
dan bireysel açıklamalar da yapılmıştır. Bu hususta dönemin Dışişleri Bakanı İs
mail Cem “AB ikmale kalmıştır. Bizi aralarına almayanlarla neden siyasal diyalogu
sürdürelim ki?” demiştir. Siyasi diyalogu kesme ne anlama geldiğini de yine İsmail
Cem, “Bizi bu konuma yerleştiren bir AB’de bize verilen konum kadar konuşuruz.
Öncelikle bizim dış politikamıza ilişkin olan meselelerin (Kıbrıs, Ege, Yunanistan,
insan hakları) AB ile konuşulmasının anlamı kalmamıştır.” sözleriyle açıklamıştır.
Başbakan Yardımcısı Ecevit ise özellikle Kıbrıs konusunda AB tarafından yapıla
cak hataların Türkiye’ye Kuzey Kıbrıs ile “entegrasyon” seçeneğinden başka seçe
nek bırakmayacağını dile getirmiştir.
Avrupa Konferansı konusunda da Başbakan Mesut Yılmaz, “Konferans bazı
koşullara bağlanmıştır. Ben burada hiçbir koşulu kabul etmeyeceğimizi ifade ettik
ten sonra bu davet bizim için artık bir önem taşımamaktadır” diyerek Türkiye’nin
ilgili konferansa da katılmayacağını netleştirmiştir. Bunun yanında Mesut Yılmaz
Zirve’de Türkiye’nin aday olamamasının da sorumlusu olarak Almanya’yı ve kişi
sel olarak da Almanya Başbakanı Helmut Kohl’ü göstermiştir. Türkiye tarafından
yapılan “siyasi ilişkileri dondurma” kararına ilişkin mevcut politikanın değişimi
için de altı ay sonraki Kardif Zirvesi’nin bekleneceğini, eğer tutum değişmezse
Türkiye’nin bu konudaki politikasının da değişmeyeceğini açıklamıştır.
Gündem 2000’den itibaren AB odaklı bir dış politika izleyen Türkiye, Lüksem
burg Zirvesi’nden sonra AB ile siyasi diyalogu kesmiş ve bir yandan da alterna
tif politikalar aramaya başlamıştır. Bu konuda Rusya Devlet Başkanı’nın Türkiye
ziyareti, ABD ve İsrail ile yapılan dış politika tercihleri ön plana çıkarılmıştır. 17
Aralık’ta Başbakan Mesut Yılmaz’ın Amerika’ya gitmesi, yine aynı günlerde İsrail
Savunma Bakanı’nın Türkiye ziyareti de bu alternatif arayış çabasının ürünüdür.
Yine Zirve kararlarından sonra ABD’nin “Türkiye’nin AB üyeliğini desteklediği”
ve Lüksemburg kararını “geçici nitelikte engel” olarak tasvir ettiği yönündeki res
mî açıklamaları da Zirve sonucunun ABD’nin de beklentilerinin aksine sonuçlan
dığını göstermektedir.
Çoğunlukla panik ve şok havası içerisinde yapılan bu açıklamaların yanında
AB ile olan gelişmeleri daha sakin değerlendirenler de vardır. Mesela eski Büyü
kelçilerden Ş. Elekdağ, her şeyin bitmediğini söylüyor, tepkileri oldukça duygusal
buluyor ve Türkiye’nin AB ile ilişkilerinde, başkalarına nispetle aşması gereken çok
ciddi tarihsel/kültürel/psikolojik engeller de bulunduğunun altını çiziyordu (Çalış,
2006: 351). Gerçekten de Türkiye’nin Lüksemburg Zirvesi’ne giden süreçte yaşa
dıklarına bakıldığında, AB’nin potansiyel adaylarından beklediklerinin neredeyse
tam tersi gelişmeler yaşandığını görmek mümkündür. 1996 başında yaşanan Kar
dak Krizi, yaygın terör ortamı, ekonomik-mali kriz, Erbakan Hükûmeti’nin görev
den çekilmesinin de aralarında yer aldığı “28 Şubat Süreci” uygulamaları, Refah
Partisi kapatma davası hazırlıkları (kapatma davası 16 Ocak 1998’de açıldı) gibi
gelişmeler, bu süreçte Türkiye’nin AB karşısındaki pozisyonunu zora sokmaktaydı.
AB üyesi ülkelerden ise kararların Türkiye’deki gibi okunmadığına dair açık
lamalar geliyordu. Hatta Lüksemburg’da çıkan kararların, Türkiye’deki negatif
değerlendirmelerin aksine Türkiye açısından olumlu gelişmeler olduğuna dair
yorumlar yapılıyordu. Örneğin İngiltere Başbakanı Tony Blair “Kapı Türkiye için
sonuna kadar açıldı. Türkiye’nin bizim için ne kadar önemli olduğunu gösterdik.
Geriye Türkiye’nin bu kapıdan geçmesi kalıyor.” derken AB Komisyon Başkanı J.
Santer, “Türkiye bizim Gündem 2000’de önerdiklerimizden çok daha fazlasını elde
etti. İlk defa resmen tam üye olabileceğinin güvencesini aldı. Kendine ‘aday’ dedirtti.
Genişleme sürecine dahil oldu. Avrupa Konferansı’na davet edildi ve Gümrük Birliği
konusundaki aksaklıkların giderileceği sözünü aldı” diyordu. Avrupa Komisyoneri
Van der Broek da “Lüksemburg’da çıkan kararlar yeterince incelenseydi Türki
ye’ye tam üyelik yolunda son derece olumlu öneriler yapıldığı anlaşılacaktı. Tür
kiye yanlış anladı.” açıklamasını yapıyordu. Lüksemburg kararlarını Türkiye’nin
anladığı gibi anlayan neredeyse tek açıklama ise İtalya Dışişleri Bakanı Dini’den
gelmiştir: “...işte tam da bu noktada, özellikle de Türkiye’ye yönelik karar, bizim tat
min olmadığımız noktadır. Eğer Türkiye’nin Avrupalılığı vurgulanacaktıysa, Zirve
bunu genişleme sürecine Türkiye’yi daha iyi entegre ederek yapabilirdi. Böylece de
Konsey ayrımcılık hissini vermekten de kaçınmış olurdu... Benim değerlendirmem
daha çok Birliğin yetersizliğine yönelik, genişlemenin strateji ve zaman planlaması
öyle yapılmalı ki, küresel jeopolitik çıkarlarımız korunabilsin” (aktaran Erdoğan,
2006: 181).
Görüldüğü üzere Lüksemburg Zirvesi Sonuç Bildirisi, AB ve Türkiye tarafın
dan farklı şekillerde algılanmıştır. Bu algı farklılığındaki temel neden ise tarafların
beklentilerinin farklı oluşu ile açıklanabilir. Türkiye diğer ülkeler ile birlikte aday
statüsü alma beklentisi içindeyken hayal kırıklığına uğramış, genel olarak Türki
ye’nin adaylığına olumlu yaklaşmayan AB ise aday statüsü vermemekle birlikte
Türkiye’yi genişlemenin içine kısmen de olsa dahil etmiştir.
Türkiye’nin önce Gündem 2000’de genişleme sürecinde yer bulamaması, ardın

dan da Lüksemburg’da ortaya çıkan kararın temel nedenleri şu şekilde sıralanabilir:
1. Soğuk Savaş sonrası ortamda Avrupa’da yeni bir “kimlik rönesansı” yaşan
mış, ideolojik tercihlerin böldüğü Avrupa siyasi, sosyal ve kültürel anlamda
bir birlik olma heyecanını yoğun olarak yaşamıştır. Bu çerçevede daha önce
özellikle jeostratejik gereklerle dikkate alınan Türkiye’ye yönelik ilgi orta
dan kalkmış hatta Türkiye’nin AB’nin sosyal-kültürel bütünlüğüne uyma
dığı muhafazakâr politikacılarla sıkça dile getirilir olmuştur.
2. Başta H.Kohl olmak üzere AB’nin büyük ölçüde muhafazakâr, Hristiyan
Demokrat liderlerce yönetiliyor olması, yukarıda ifade edilen AB tahayyü
lünü Türkiye’siz gerçekleştirme çabalarını geliştirmiştir. Lüksemburg Zir
vesi’nden hemen önce aralarında H. Kohl’ün de olduğu Avrupa’daki Hris
tiyan Demokratları liderlerinin “Türkiye kültürel-dini özellikleri itibarıyla
AB’nin içinde yer almamalı” şeklindeki açıklamaları ve bu yöndeki çabaları
kısmen sonuç vermiştir.
3. Yunanistan faktörü: Yunanistan’ın Kıbrıs üyeliği konusundaki “şantaj” stratejisi
etkili olmuş ve AB üyeleri büyük genişlemeyi riske atmaktan çekinmişlerdir.
4. Türkiye kendisini birliğe taşıyacak, hamilik yapacak herhangi bir AB üyesine
sahip olamamıştır. Hemen her aday ülkenin, onu AB’ye hevesle taşıyan bir AB
üye ülkesi varken Türkiye bu konuda desteksiz kalmıştır. Türkiye’ye gelen en
önemli destek İngiltere ve İspanya’dan gelmiş ancak bunlar yeterli olmamıştır.
ABD desteği ise tam tersine tepki yaratmıştır. Özellikle Almanya’dan beklenen
destek sonuçsuz kalınca ortaya çıkan hayal kırıklığı ve tepkiler, aslında tam da
bu eksiklikten kaynaklanmıştır. M. Ali Birand’ın “Türkiye Almanya’sını Kay
betti” başlıklı yazısı tam da bu ihtiyacı ve hissiyatı dile getirmektedir.
5. Bir başka önemli unsur da Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın bitiminin hemen ar
dından geçen ilk üç yılda ABD ve bölge (Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Do
ğu) politikalarına daha öncelik vermesidir. “Yeni Dünya Düzeni”nin Türki
ye’nin önünde açtığı yeni fırsatlar, AB konsantrasyonunu bir süre için ciddi
oranda azaltmış hatta pek çok Türk politikacı, rahatsız edici ve sürekli Yu
nanistan etkisinde kalan AB yerine ABD ile çok yakın stratejik partnerlikle
desteklenen bir “bölgesel güç” politikasını daha da önemsediklerini sıklıkla
ifade etmişlerdir. Bu açıklamalardaki ABD ile yakın iş birliği vurgusu da
AB içinde ayrıca tepkiler doğurmuştur.
Lüksemburg Zirvesi Sonrası

Lüksemburg Zirvesi’nin hem Türkiye-AB ilişkilerinde daha önce benzeri pek ya
şanmamış bir “siyasi travma” yarattığı hem de siyasetçiler, entellektüeller ve top
lum düzeyinde ciddi ve kalıcı bir “sendrom” oluşturduğu söylenebilir. Türkiye ile
AB -özellikle de Türkiye ile Almanya- arasında yaşanan kriz ilişkilerin donması
na neden olsa da kısa zaman içinde ilişkileri düzeltmeye yönelik karşılıklı çabalar
yine gündeme gelmiştir. Bu çerçevede ilk adım AB’den gelmiş ve AB Komisyonu,
Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye için bir Avrupa stratejisi geliştirilmesi yolunda alı
nan karar çerçevesinde, bu yönde bir öneri paketi hazırlamakla görevlendirilmişti.
Komisyon tarafından hazırlanan ‘’Türkiye için Avrupa Stratejisi, Komisyonun Uy
gulamaya Yönelik Ön Tavsiyeleri’’ başlıklı rapor, 4 Mart 1998 tarihinde kabul edil
miştir. Raporun giriş bölümünde, bu stratejinin uygulanmasıyla Türkiye’nin AB’nin
genişleme sürecinde yer alacağı ifade edilerek Ankara’yı göreceli olarak memnun
edecek bir metni benimsemiştir. Lüksemburg’dan altı ay sonra toplanan 15-16 Hazi
ran 1998’deki AB Kardif Zirvesi’nde ise içerik olmasa da ifadeler ve üslupta bazı de
ğişiklikler dikkati çekmiştir. Türkiye’ye, Başkanlık bildirisinin genişlemeye ilişkin

bölümünde yer verilmiş ve daha da önemlisi sonuç belgesinde Türkiye’nin AB’nin
genişleme sürecindeki konumunu nispi şekilde iyileştiren bir ifade ile Türkiye’nin
“üyelik için ehil” olduğu ifadesinden vazgeçilerek, bunun yerine Türkiye için “üye
lik adayı” tanımlaması getirilmiştir.
Kardif Zirvesi sonuçları konusunda Türkiye 14 Aralık’taki tavrını değiştirme
diğini yinelese de yayımlanan strateji çerçevesinde ilişkilerin geliştirilmesi ve mali
protokolün uygulanması için ise olumlu görüş beyan etmiş ve çabaları destekle
miştir. Kardif ’den sonra gerçekleştirilen AB Viyana (Aralık 1998) ve Köln (Ha
ziran 1999) Zirvelerinde de bazı kelime değişikliklerinin ötesinde niteliksel bir
gelişme sağlanamamıştır. Ancak bu dönemde Türkiye-AB ilişkilerini yakından
ilgilendiren önemli bir değişiklik olmuş ve 27 Eylül 1998’de Almanya’da yapılan
seçimlerde H. Kohl liderliğindeki Hristiyan Demokratlar seçimlerden yenilgi ile
çıkmış, yerine Türkiye-AB ilişkilerinde “kültürel-dinsel değerler” yerine Kopen
hag Kriterleri ile belirlenen ilkeleri temel alan Sosyal Demokrat-Yeşiller (Kırmızı-
Yeşil) iktidarı göreve gelmiştir. Türkiye-AB ilişkilerinde yeni bir döneme girilme
sinin de bu gelişmeden sonra ivme kazandığı söylenebilir.
İlerleme Raporu-1998
AB Komisyonu, Lüksemburg ve Kardif Zirvelerinde belirtildiği gibi 4 Kasım 1998
tarihinde Türkiye için ilk “İlerleme Raporu”nu açıklamıştır. İlerleme Raporların
da, aday ülkelerin Kopenhag Kriterleri ve AB’nin genel ilke ve kuralları konu
sundaki durumunu sektörel olarak analiz etme amacıyla hazırlanmakta ve ek
siklikler tespit edilerek, bunların giderilmesi yönünde muhatap ülkeye önerilere
yer verilmektedir. Diğer aday ülkeler gibi Türkiye için de ilk kez hazırlanan 1998
Raporu’nda Türkiye’nin Kopenhag Siyasi Kriterleri çerçevesinde ciddi eksiklikle
re sahip olduğu ifade edilmiş ve bunlara yönelik ihtiyaçlar ile yol haritası ortaya
konulmuştur. Rapor’da insan hakları ve demokrasi konusundaki eksikliklere vur
gular yapılmış, örneğin yargı sisteminin bağımsızlığı konusunda Devlet Güvenlik
Mahkemelerinin uygulamada yol açtığı sıkıntılara yer verilmiştir. İlerleme Rapo
ru’nda anayasal bir kurum olan Milli Güvenlik Kurulunun siyasette oynadığı fiilî
rol de eleştirilmiş, bunun demokratik bir düzene uygun olmadığı ve ordunun sivil
denetime tabi olmadığı yorumu yapılmıştır. Ayrıca Türkiye’deki kamu otoritele
rinin örgütlenişi ve temel demokratik yapının varlığına rağmen çeşitli faktörler
nedeniyle demokrasinin düzgün bir şekilde işleyemediği belirtilmiştir.
Türkiye’yi “siyasi kriterler” ana başlığı ve “demokrasi ve hukukun üstünlüğü,
insan hakları ve azınlıkların korunması, Kıbrıs meselesi” alt başlıkları, “ekonomik
kriterler” ve “üyelik yükümlülüğünü üstlenme yeteneği” başlıkları altında değer
lendiren 44 sayfalık rapor, genelde kabul görmüş ve “Türkiye’nin bir fotoğrafı”
olarak nitelendirilmiştir. Bu raporun diğer aday ülkelerle aynı standart ve şekilde
yapılmış olması, AB ile ilişkilerde Türkiye’nin katı tutumunun yumuşamasında
da etkili olmuştur. Dışişleri Bakanı İsmail Cem raporla ilgili değerlendirmesinde
“bazı yanlış değerlendirmelerin sürmesine rağmen, AB Komisyonu’nun Türkiye’yi
tam üyeliğin 12 adayından biri olarak tanımlamasıyla, ilişkilerimizde gelişmenin
önü açılmaktadır.” ve “Türkiye tam üyeliğin fiili adayı olarak değerlendirmeye gir
miştir. AB’nin bu yaklaşımı Devlet ve Hükümet Başkanları düzeyinde hayata ge
çirmesi ilişkilere ivme kazandıracaktır” (aktaran Çalış, 2006: 364) demiştir. İsmail
Cem’in değerlendirmelerinin yanında Türkiye’deki genel hava da AB ile ilişkilerin
tekrar canlanacağı yönünde olmuştur.
1998 İlerleme Raporu’nun tam metnine http://www.ab.gov.tr/files/ardb/evt/2_tur

kiye_ab_iliskileri/2_2_adaylik_sureci/2_2_1_duzenli_ilerleme_raporlari/turki
ye_ilerleme_rap_1998_tr.pdf adresinden ulaşabilirsiniz.
Almanya’da değişen iktidarla birlikte Sosyal Demokrat-Yeşiller koalisyonunun

Türkiye’nin AB üyeliği konusunda ortaya koyduğu yeni çerçeve demokrasi ve in
san hakları odaklı gelişmiş, bu da Türkiye’de genelde anlayışla karşılanmıştır. Bu
doğrultuda Almanya ile ilişkiler yoğunlaşmış, sonuç olarak Almanya tarafından
talepler doğrultusunda Türkiye’nin aday statüsüne alınacağı bir karar taslağı ha
zırlanmış, ilgili taslak İngiltere ve Fransa tarafından da desteklenmiştir. Ancak
başta Yunanistan olmak üzere bazı ülkelerin olumsuz tutumları nedeniyle İlerle
me Raporu’ndan sonraki ilk zirve olan Köln Zirvesi’nde de Türkiye’nin adaylığı
resmî olarak onaylanmamıştır. Bunun sonucunda Türkiye de AB’ye yaklaşımı ko
nusundaki Lüksemburg sonrası tavrının devam ettiğini açıklamıştır.
TERÖR, SU VE SURİYE
1984’de terör örgütü PKK’nin silahlı eylemlere başlaması, Türkiye’nin dış politika
sındaki önceliklere ve uygulamalara da etkide bulunmuştur. 80’li yıllardan sonra
PKK’nin faaliyetleri için alan bulduğu ve lojistik destek sağladığı komşu ülkeler ile
ilişkileri, bu ülkeler ile Türkiye arasında ciddi krizlere neden oldu. Bu çerçevede
Hafiz Esad yönetimindeki Suriye ile zaman zaman fiilî çatışma potansiyeline çok
yaklaşılan gergin bir süreç yaşandı. Türkiye’nin kendisine yönelen teröre destek ver
mekle suçladığı Suriye ile uzlaşması 1998 “Adana Mutabakatı”na kadar mümkün
olamadı. İki ülke arasında terör dışında su yolları ve sınırlar (özellikle de Hatay’ın
statüsü) konusunda da önemli tartışmalar yaşandı. Türkiye’nin başlattığı Güney
doğu Anadolu Projesi’nin (GAP) bölgedeki su kaynakları üzerinde kontrol sağla
ma potansiyeli, Suriye’yi özel olarak rahatsız etti. Bu durum, Suriye’nin PKK ile iş
birliğindeki en önemli motivasyon unsurlarından birisi olarak kabul edilmektedir.
Harita 4.2
Suriye Haritası
Kaynak: http://
www.forumdas.
net/ulkeler/suriye-
haritasi-163395/
Suriye’nin PKK’ye olan desteği sadece malzeme ve mühimmat değil aynı zaman
da terör örgütü elemanlarına eğitim, terör örgütü lideri Abdullah Öcalan’a sığınma
yeri verilmesi vb. şekilde çok çeşitli alanlarda olmuştur. Türkiye’de pek çok can ve
mal kaybına yol açan PKK terör örgütüne Suriye tarafından verilen desteğin dur
durulması için 1998 yılında askerî güç kullanımını da içeren kararlı tutum ilk ola
rak 17 Eylül 1998 günü Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Atilla Ateş tarafından
gündeme getirilmiştir. Org. Ateş yaptığı konuşmada Suriye’ye Türkiye’nin güvenlik
ve istikrarını tehdit eden terörist faaliyetleri desteklemeye son vermesini, aksi tak
dirde Türkiye’nin her türlü tedbiri almaya hak kazanacağını, artık sabrın taştığı
nı söylemiştir (http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1998/09/17/67031.asp, 19.10.2012).
Org. Ateş tarafından yapılan bu ilk açıklamanın ardından Cumhurbaşkanı Süley
man Demirel ve Hükûmet’ten de bu doğrultuda açıklamalar gelmiş, Suriye’nin ge
rekli adımları atması gerektiği, artık sabrın kalmadığı açıklanmıştır. 3 Ekim 1998’de
de Türkiye, Mısır Devlet Başkanı Mübarek aracılığı ile Abdullah Öcalan’ın teslim
edilmesi, aksi hâlde askerî müdahalede bulunulacağına dair ültimatomu Suriye’ye
iletmiş, Başbakan Mesut Yılmaz “Suriye diplomatik çözüm isterse talebimizi yerine
getirir. Artık adım atacak onlardır” beyanında bulunmuştur (İbas, 2004: 71).
17 Eylül’de Org. Ateş tarafından yapılan açıklama ile başlayan Suriye-Türkiye
ilişkilerindeki gerginlik devam eden günlerde daha da tırmanmış, 2 Ekim 1998’de
Genelkurmay Başkanı Org. Hüseyin Kıvrıkoğlu “İlan edilmemiş bir savaş hali bu
lunmakta olup, Suriye sabrımızı zorlamamalıdır ve sabrımız bu ülkenin uyarıla
rımıza uymasıyla sınırlıdır” demiştir. 7 Ekim’de Başbakan M. Yılmaz TBMM’de
yaptığı konuşmada Suriye’nin tutumunda değişiklik olmaması hâlinde gerekli her
türlü caydırıcı tedbirlerin alınacağını milletvekilleri ve kamuoyuna açıklamıştır.
O günlerde siyasiler ve askerlerden ardı ardına Suriye’nin uyarılara uyması konu
sunda gelen ültimatom niteliğindeki demeçler sıklaşmıştır. Bu söylemlerin yanın
da Suriye sınırı boyunca topların ve tankların da dahil olduğu birlik intikalleri ve
yığınaklar yapılmış, Suriye terörü desteklemeye devam ederse Türkiye’nin savaşı
göze alabileceği fiilî olarak da açık bir şekilde belirtilmiştir.
Türkiye’nin bu sert ve kararlı tavrına karşılık Suriye ise gerek yayımladığı bildi
riler gerekse hareketleri ile krizi tırmandırmama konusunda oldukça dikkatli dav
ranmıştır. Türkiye’nin sınıra birlik aktarımı yaptığı dönemlerde bile Suriye sadece
gözetleme imkânlarını artırmak için sınır birliklerini küçük çaptaki kuvvetler ile
desteklemiştir. Siyasi olarak ise Arap ülkelerini kendi tarafına çekmeye çalışan Suri
ye, Türkiye’nin İsrail ile ilişkisini öne sürmüş ve bu yakınlaşmanın tüm Arap ülkeleri
için tehlike arz ettiğini belirtmiştir. Buna rağmen bu çağrı Arap ülkelerinden des
tek görmemiştir. Suriye, Türkiye’nin taleplerine ilişkin mesajlarını da Mısır Dışişleri
Bakanı aracılığıyla iletmiştir. Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek’in 6 Ekim’deki
Türkiye ziyareti, Mısır Dışişleri Bakanı Amr Musa’nın da 12 Ekim’de Suriye’nin me
sajlarını iletmesi Türkiye tarafından olumlu karşılanmış, Suriye ile Türkiye heyetleri
arasında müzakere yapılarak bir mutabakat metni imzalanması kararlaştırılmış ve
19-20 Ekim 1998 tarihlerinde Adana’da bir araya gelen iki ülke heyetlerinin görüş
meleri sonucu “Adana Mutabakatı” imzalanmıştır (İbas, 2004: 74).
Ortak bir antlaşmadan çok Türkiye’nin isteklerinin Suriye tarafından kabul edil
diği bir mutabakat metni olan “Adana Mutabakatı”nda şu hususlara yer verilmiştir:
• Suriye, topraklarından kaynaklanan ve Türkiye’nin güvenlik ve istikrarını boz
maya yönelik hiçbir faaliyete, karşılık ilkesi çerçevesinde izin vermeyecektir.
• Suriye, toprakları üzerinde özellikle PKK’nin silah, lojistik malzeme ve pa
rasal destek teminine ve propaganda yapmasına müsaade etmeyecektir.
• Suriye, PKK’nin terörist bir örgüt olduğunu kabul etmiştir. Ülkesinde diğer
terör örgütleri yanında, PKK ve tüm yan kuruluşlarının bütün faaliyetlerini
yasaklamıştır.
• Suriye ülkesinde PKK’nin eğitim ve barınma amaçlı kamp ve diğer tesisler
oluşturmasına ve ticari faaliyetlerine izin vermeyecektir.
• Suriye, PKK mensuplarının üçüncü bir ülkeye geçişleri için ülkesini kul
lanmasına müsaade etmeyecektir.
• Taraflar, yukarıda değinilen tedbirlerin etkili ve şeffaf bir biçimde uygulan
maları yönünde bazı mekanizmalar oluşturmayı kararlaştırmıştır.
• Bu maksatla iki ülke üst düzey güvenlik yetkilileri arasında derhâl ve doğ
rudan telefon hattı tesis edilecek ve kullanılmaya başlanılacaktır. Bilahare
faks hattı da tesis edilecektir. Taraflar yekdiğerinin diplomatik temsilcilik
lerine ikişer özel görevli atayacaklar ve bu görevliler misyon şefleri tarafın
dan bulunan ülke makamlarına takdim edilecektir (İbas, 2004: 74-75).
Mutabakat sağlanan bu hususlar dışında Suriye, Öcalan’ın an itibarıyla Suri
ye’de olmadığını ve Suriye’ye girmesine izin verilmeyeceğini, PKK kamplarının bu
andan itibaren faaliyette olmadığı ve faaliyete geçmesine izin verilmeyeceğini de
teyit etmiştir. Mutabakatın imzalanmasından sonra da uygulamaya ve detaylara
ilişkin bir dizi toplantı yapılmış, ardından Türkiye ile Suriye arasında teröre karşı
iş birliği devri başlamıştır.
Abdullah Öcalan’ın Yakalanması

Türkiye tarafından uygulanan askerî tehdit ile gizli diplomasi karışımı bir baskı yo
luyla Suriye ile Adana Mutabakatı’nın imzalandığı süreç sonrasında, PKK lideri Ab
dullah Öcalan Rusya’ya kaçmıştır. Başbakan Mesut Yılmaz’ın demeçlerine göre 1
hafta Rusya’da bir banliyöde kalan Öcalan, Rusya ile girişilen diplomasi sonucunda
burada da barınamamış ve 12 Kasım’da Roma’ya gönderilmiştir. Roma’ya gönderi
len Öcalan havaalanında 13 Kasım’da İtalya tarafından gözaltına alınmıştır. Türki
ye’nin Öcalan’ın geri verilmesi talebine istinaden İtalyan Hükûmeti tarafından 20
Kasım’da yapılan açıklamada bu istek reddedilmiş ve Roma’da kalmak koşulu ile
Öcalan serbest bırakılmıştır. Öcalan’ın Türkiye’ye değil de Almanya’ya verilmek is
tendiği belirtilmiş, bunun nedeni olarak da Türkiye’de idam cezasının ve işkencenin
varlığı gösterilmiştir. Aynı konu ile ilgili Avrupa Birliği, üyesi olması hasebiyle İtal
ya’ya sınırsız destek verdiğini açıklamış ve Lüksemburg Zirvesi sonrası zaten çok
iyi olmayan Türkiye- AB ilişkileri daha da bozulmuştur. Türkiye’nin Avrupa’da is
tenmediği yönünde Türkiye kamuoyunda yaygın olan görüş, ülkede pek çok sivil
ve askerî can kaybına neden olan bir terör örgütü liderinin geri verilmesinde direnç
gösterilmesi sonucunda İtalya ve AB karşısında tamamen negatifleşmiştir.
AB’nin İtalya’yı destekleyen tutumuna rağmen bu durum hem İtalya’nın kendi
içerisinde hem Avrupa’da ayrıca Amerika’da da eleştirilmekteydi. Aynı zamanda
NATO’nun bir üyesi olan Türkiye tarafından dile getirilen talebe kulak verilme
si gerektiği görüşü dile getirilmekteydi. 21 Kasım’da İnsan Hakları İzleme Örgü
tü (Human Rights Watch) tarafından yapılan açıklamada da Abdullah Öcalan’ın
Türkiye’ye verilmemesi övülmüş ancak İtalya tarafından Abdullah Öcalan’ın salı
verilmesi “şok edici adaletsizlik” olarak değerlendirilmiştir. (http://www.hrw.org/
news /1998/11/20/italy-urged-prosecute-pkk-leader-ocalan, 19.10.2012). İtal
ya’nın Öcalan’ı Türkiye’ye vermemesinin yanında asıl beklentisini ise Öcalan hak
kında hüküm bulunan Almanya’nın Öcalan’ı alacağı oluşturmaktaydı (Erdoğan,
2006: 192). Ancak Almanya’nın Öcalan’ı almaya yanaşmaması üzerine İtalya zor
durumda kalmış, bunun üzerine Almanya ve İtalya, AB tarafından da destekle

nen, Öcalan’ın uluslararası mahkemeye çıkarılması görüşünü dile getirmişlerdir.
Bu arada Türkiye’de ise siyasal istikrarsızlık nedeni ile M. Yılmaz’ın kabinesi
TBMM’de düşürülmüş ve DSP lideri Ecevit Başkanlığı’nda bir azınlık hükûme
ti kurulmuştur. Öcalan ise Roma’dan ayrılmış, önce Atina’ya ardından da Nairo
bi’deki Yunanistan Büyükelçiliğinde bir süre kalmak üzere Kenya’ya gitmiştir. 16
Şubat 1999’da ise Hollanda’ya gitmek üzere havaalanına doğru yola çıkan Öcalan,
Kenya ve ABD’nin de iş birliği ile Türk birimlerinin operasyonu sonucu ele geçi
rilmiş ve özel bir uçakla Türkiye’ye getirilmiştir.
Öcalan’ın Yunanistan Büyükelçiliğinde iki hafta kalması ve yakalandığında
üzerinde Kıbrıs Rum Yönetimi’nin pasaportunun olması Yunanistan ile ilişkileri
de tekrar germiş, Yunanistan, terör örgütü ile iş birliği yapan bir ülke konumuna
düşmüştür. Yakalamanın ardından AB nezdinde yapılan açıklamalarda ise Türki
ye’nin coğrafi bütünlüğünün tanındığı dile getirilmiş, uluslararası gözlemcilerin
de yapılacak olan mahkemeye katılması, adil yargılama yapılması ve idam ceza
sının uygulanmaması talepleri dile getirilmiştir. Türkiye, talep edilen uluslararası
gözlemcilerin katılımını Türk adaletine güvensizlik olarak görmüş ve katılacak
yabancı diplomat ve kuruluş yetkililerine sadece bireysel olarak katılım izni ver
miştir. Ancak bütün bu süreçte Türkiye’nin AB ile de ilişkileri ciddi hasar almış,
bir terör örgütü liderine yönelik AB ülkelerinin tavrı, Türkiye’de uzun süre devam
edecek etkiler bırakmıştır.
Abdullah Öcalan’ın yakalanma süreci ve sonrasında yaşananların Türkiye-AB iliş

3 kilerine etkisi nedir?
İmralı’da yapılan yargılama sonrasında 29 Haziran 1999’da mahkeme, Öcalan’ı

idama mahkûm etmiştir. Çeşitli ülke ve kuruluşlardan katılan gözlemciler de du
ruşmanın adil ve Avrupa İnsan Hakları Anlaşması’na uygun olduğunu belirtmiş
lerdir. Mahkeme kararının üzerine de 22 Temmuz’da Avrupa Parlamentosu Türk
Hükûmetine idam cezasının infaz edilmemesi çağrısında bulunmuştur. Öcalan’ın
yakalandığı günden itibaren AB ile Türkiye arasındaki asıl gündem maddesini
oluşturan idam cezası ise Başbakan B. Ecevit’in Öcalan’ın yakalandığı ilk günler
de idam cezasına karşı olduğunu açıklamasına rağmen Türkiye tarafından AB ile
ilişkilerde bir koz olarak kullanılmış, sürekli açıklanması ertelenen Türkiye’nin
adaylığını teyit ettirmek için de AB tarafınca önemli bir sınav olarak algılanmıştır.
İdam cezasının infaz edilmemesi, Öcalan’ın yakalanma sürecindeki politikalar,
başta Yunanistan ve İtalya olmak üzere Almanya’nın da dahil olduğu ülkeler ve
AB ile ilişkilerin gerilmesi AB’ye karşı Türkiye’nin elini güçlendirmiş ve Türkiye,
neredeyse AB perspektifini bir kenara bırakabilecek konuma gelmiştir. PKK kay
naklı terör, başta demokrasi ve insan hakları bağlamında Türkiye-AB ilişkilerinin
her döneminde önemli bir gerginlik ve çatışma konusu olmaya daha sonraki yıl
larda da devam etmiştir.
ALMANYA’DA İKTİDAR DEĞİŞİKLİĞİ:

KOHL, SCHRÖDER, FISCHER
Türkiye ile Almanya arasındaki ilişkilerin çok yönlülüğü ve Almanya’nın Avrupa
Birliği içindeki baskın konumu, Türkiye için Almanya’nın önemini artıran en önem
li faktörlerdendir. Almanya’nın Birlik içindeki bu baskın konumu da Türkiye’nin AB
ile ilişkilerini doğrudan etkileyen faktörlerin başında gelir. Gerek Lüksemburg Zir
vesi öncesi Başbakan M. Yılmaz’ın adaylığın açıklanması için öncelikle Alman

ya’ya giderek Almanya’ya bel bağlaması gerekse adaylığın açıklanmaması sonrası
tepkilerin odak noktasının Almanya olması Türkiye-AB ilişkilerinde Almanya’nın
odak rolünü tasdik eden olaylardır. Unutmamak gerekir ki 1959’da Türkiye’nin
AET’ye başvurusundan 1980’lere kadar biraz da dönemin koşulları gereği olsa
da Türkiye’yi AB konusunda en çok destekleyen hatta bu çerçevede öncülük üst
lenen ülke Almanya olmuştur. Ancak iş g ücü göçünün yoğunlaşması ve bunun
Almanlar tarafından bir sorun olarak görülmesi ile birlikte dengeler değişmiş, iki
Almanya birleştikten sonra ise Almanya’nın Türkiye politikası çok büyük ölçüde
değişime uğramış ve üyelik yerine başka formül önerileri çoğunlukla Almanya
tarafından dile getirilmiştir.
Avrupa Birliği ve Türkiye arasındaki asıl gerilimli noktayı oluşturan ancak
Hristiyan Demokratlar dışında pek de dışa vurulmayan Türkiye ve Avrupa’nın
farklı kimliklere sahip olduğu ve bu nedenle bu ikisi arasındaki bütünleşmenin
var olamayacağı fikri uzun bir geçmişe sahiptir. 4 Mart 1997 tarihinde Brük
sel’de Hristiyan Demokratların ve Muhafazakârların katıldığı toplantıdan sonra
Belçika Başbakanı Martens ve Fon Welzen’in “AB bir medeniyet projesidir. AB’nin
Türkiye’den kültürel, insani ve Hıristiyan değerler itibari ile önemli farklılıkları bu
lunmaktadır. Ve bu kültürün bir parçası olmayan Türkiye bu projenin içinde yer
almamalıdır” (aktaran Erdoğan, 2006: 169)” şeklinde görüş beyan etmesi bu tar
tışmanın en çok alevlendiği ve konunun bu kadar açıkça söylendiği en önemli
andır. Bundan önce üstü kapalı olarak tartışılan Türkiye’nin farklı bir kimliğe sa
hip olması konusu, Alman Hristiyan Birliği Genel Başkanı ve Almanya Başbakanı
Helmut Kohl’ün de bulunduğu önemli bir kurum tarafından resmî sayılabilecek
bir şekilde ifade edilince tartışmaların niteliği de değişmiştir. Bu tartışma, hem
AB ve Türkiye’de geniş yer bulmaya başlamış hem de açıklamadan yaklaşık on ay
sonra gerçekleşecek olan Lüksemburg Zirvesi sonrası AB ile ilişkilerin siyasi kıs
mının durdurulması sürecine giden tartışmaların da esasını oluşturmuştur.
Gündem 2000 Raporu’nun sonrasında Başbakan M. Yılmaz’ın Almanya’ya gi
derek H. Kohl ile görüşmesi ve adaylığın açıklanması konusunda ortaya olumlu
bir hava verilmesine karşın, bu havanın Lüksemburg’a yansımaması ve Türkiye’nin
genişleme perspektifinden mahrum bırakılması Türkiye Başbakanı tarafından H.
Kohl liderliğindeki Almanya’nın bir politikası olarak ifade edilmiştir. Zirvenin ar
dından M. Yılmaz’ın H. Kohl’ü doğrudan hedef alan sert açıklamaları da AB’den
bağımsız olarak Almanya ile ilişkileri iyice germiş ve Yunanistan’ın önderliğini
yaptığı Türkiye karşıtlığı Almanya üzerinden de tanımlanmaya başlanmıştır. H.
Kohl ile yaşanan bu gerilim nedeniyle 27 Eylül 1998’de yapılacak olan seçimde de
Kohl’ün iktidarda kalmaması Türkiye için büyük önem arz etmekteydi. Hatta M.
Yılmaz, Almanya’da çok eleştirilen bir biçimde bu ülkede yaşayan Türkiye kökenli
leri “seçimlerde Kohl’ü cezalandırmaya” davet ederek, krizi daha da üst bir seviyeye
taşımıştı. Nitekim seçimleri Sosyal Demokrat Parti (SPD)’nin kazanmasının ar
dından Almanya’nın Ankara Büyükelçisi Hans J. Vergau’nun “Tarihi bir başlangıç”,
“Artık geçmişi unutup, geleceğe bakmalıyız. Çünkü Almanya’da yeni bir sayfa açıldı”
ve “SPD’nin yabancılar politikası her zaman samimiydi. SPD iktidarıyla birlikte baş
ta Türkler olmak üzere ülkemizdeki yabancılar açısından olumlu yeni bir dönem baş
layacak” şeklinde demeçler vermesi yeni dönemin çok farklı olacağının sinyallerini
vermekteydi (http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1998/09/29/69170.asp, 19.10.2012).
M. Yılmaz’a yöneltilen sorular karşısında Helmut Kohl’ün seçimleri kaybetmesiy
le ilgili yaptığı “Helmut Kohl 16 yıldır Almanya için büyük işler yaptı, Türkiye için
aynı şeyleri yaptığını söyleyemem” ve “En azından Schröder’in ön yargıları yok”
şeklindeki açıklamaları Türkiye tarafında da ilişkilerin olumlu yönde değişmesi
konusundaki arzuları belirtmektedir.
Almanya’daki Hristiyan Demokratlar ve Sosyal Demokratların Türkiye’nin AB üye

4 liği konusundaki temel ayrım noktası nedir?
Seçimler öncesi hem SPD hem de Yeşiller Partisinin açıklamasına göre ge
rekli kriterlerin yerine getirilmesi ölçüsünde prensipte Türkiye’nin AB üyeliğinin
herhangi bir sorunu olmadığını belirtmişlerdir. Yeni seçilen Başbakan Gerhard
Schröder’e göre de Türkiye’nin Müslüman bir ülke olduğu için Birlikten dışlan
ması asla kabul edilemezdi. Yeni Hükûmet’in Dışişleri Bakanı olan Joschka Fisc
her da “AB bir din birliği değil, değerler ve çıkarlar birliğidir” diyerek Türkiye’nin
üyeliğinin sadece objektif kriterler ile değerlendirilmesi gerektiğini vurguluyordu.
Gerek seçim öncesi, gerek seçim sonrası dile getirilen söylemler beklenilen
doğrultuda sonuç vermiş ve Almanya ile seçim sonrası yeni bir döneme giren
Türkiye, Avrupa Birliği ile de yeni ve olumlu ilişkilerin geliştirildiği bir döneme
girmiştir.
Özet
1990’ların başında gerilmeye başlayan Yunanis Erbakan, ilk yurt dışı ziyaretini de İran’a yapmış,
1 tan- Türkiye ilişkilerinin 1990’ların ikinci yarısın ardından da Mısır, Libya ve Nijerya’ya gitmiş
dan itibaren girdiği kriz sürecini açıklamak tir. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı’nın İslam
Soğuk Savaş’ın ardından uluslararası siyasette ülkelerine yaptığı bu gezilerin yanında, kimi
yaşanan yumuşama dönemine karşın, Türki Batı ülkeleri tarafından yasadışı ilan edilen ba
ye- Yunanistan ilişkilerinde tam tersi gelişme zı örgüt liderleriyle de görüşmesi özellikle ABD
ler gözlenmiştir. Blok politikası çerçevesinde tarafından büyük tepki toplamıştır. Bu arada
ABD’nin etkisi ve katkısı ile belirli bir sınırın Türkiye’deki iç dengeler nedeni ile Başbakan Er
üzerine çıkmayan gerginlik, 1990 sonrasında, bakan’ın söylemsel olarak İsrail karşıtı demeçler
biraz da Türkiye’deki terörün kaynakları vesile vermesine rağmen, İsrail ile olan özellikle askerî
si ile çatışmalı bir hâl almıştır. Türkiye ve Yuna ilişkiler bu negatif söylemlerden etkilenmemiş,
nistan, anlaşmazlık yaşadıkları konularda kendi bilakis özellikle askerî ilişkilerde gelişmeler ya
çıkarlarını maksimize etmeye çalışırken bazen şanmıştır. İslam ülkeleri ile bütünleşme bağla
sıcak çatışma riski bile doğmuştur. 1995 sonu mında bu dönemde yapılan en büyük girişim ise
1996 başında yaşanan Kardak Krizi ile daha da Türkiye’nin liderliğinde Bangladeş, Endonezya,
keskinleşen bu gergin ortam, Eylül 1996’da Yu İran, Malezya, Mısır, Nijerya, Pakistan ve Türki
nanistan’da Kostas Simitis’in Başbakan olması ve ye’den oluşan ve G-8’e karşı bir duruşu da temsil
Türkiye’ye karşı daha uzlaşmacı bir politika izle eden D-8 örgütünün kurulmasıdır. 15 Haziran
mesi sonucu yumuşamaya başlamıştır. Özellikle 1997’de kurulan örgütün amacı, üye ülkeler ara
Abdullah Öcalan’ın yakalanması sürecinde Yu sında kalkınmaya yönelik işbirliğini geliştirmek,
nanistan’ın politikaları hem Türkiye hem de di ekonomik ve sosyal ilişkileri zenginleştirmektir.
ğer ülkeler tarafından yoğun olarak eleştirilmiş
tir. 1997’de AB Konseyinin genişleme kararında Avrupa Birliği Komisyonu tarafından yayınlanan
hem Kıbrıs’ın yer alması hem de Türkiye’nin 3 Gündem 2000 Raporu’nun Türk Dış Politikası ile
dışlanmasında büyük rol oynayan Yunanistan, ilgili bölümlerini açıklayıp Türk Dış Politikasına
kararların sonrasında Türkiye’nin daha sert bir olan etkilerini tanımlamak
politikası ile karşı karşıya kalmış ve Türkiye’yi Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından Orta
Avrupa’dan dışlamanın kendisi için olumlu so ve Doğu Avrupa’daki pek çok ülke AB’ye üye
nuçlar yaratmadığını fark etmiştir. Yunanistan, lik başvurusunda bulunmuştur. Bu çapta bir
A. Öcalan krizi sonrasında Türkiye ile diyalogu genişlemeye hazır olmayan AB, yeni bir geniş
ön plana taşıyan politikacıları tercih etmiş ve leme stratejisinin taslağı olarak Komisyon eliyle
radikal bir politika değişikliğine giderek Tür Gündem 2000 Raporu’nu hazırlatmış ve Haziran
kiye’nin AB’ye yakınlaşması konusunda hiç ol 1997’de kamuoyu ile paylaşmıştır. Komisyon, bu
madığı kadar olumlu ve destekleyici yaklaşmaya raporda üyelik başvurusu yapan tüm ülkeleri
başlamıştır. 1999’da yaşanan depremler ise ilişki Kopenhag Kriterlerine göre değerlendirmesi
lerdeki gelişmenin toplumsal destek eksikliğini ne ve üyelik süreçlerini ortaya koymasına rağ
ortadan kaldıran bir rol oynamıştır. men, Türkiye’yi aynı kriterler doğrultusunda
değerlendirmemiş, daha da önemlisi genişleme
Refah Partisi ve Doğru Yol Partisi koalisyonunun stratejisinde bir yer de vermemiştir. Türkiye ko
2 iktidarında Türkiye Dış Politikasındaki çeşitlilik nusunda daha çok siyasi açıdan yapılan değer
çabasını ifade etmek lendirmelerde MGK’nin sivil siyasetteki ağırlıklı
Temmuz 1996’da kurulan “Refah-Yol” koalisyon rolü, bireysel özgürlüklerin AB ortalamasının
hükûmetinde N. Erbakan Başbakanlık görevini, altında oluşu, Yunanistan ile var olan anlaş
T. Çiller ise Başbakan Yardımcılığı-Dışişleri Ba mazlıklar, Kıbrıs’ın durumu ve makroekonomik
kanlığı görevini üstlenmiştir. Türk Dış Politika dengesizlik konuları eleştirilmiştir. Ayrıca Yuna
sının geleneksel Batıcı çizgisine itirazları olan ve nistan’ın çabalarıyla Kıbrıs Adası konusunda da
dış politikayı çeşitlendirme gereğini vurgulayan adadaki görüşmeler sonucunda bir çözüm bu
lunsa da bulunmasa da “GKRY ile adanın ulus 4 Kasım 1998 tarihinde açıklanan “Türkiye için
lararası hukuk tarafından tanınan tek otoritesi” İlerleme Raporu” var olan ilişkileri biraz olsun
olarak müzakerelere başlanacağı vurgulanmıştır. yumuşatmıştır. Türkiye’nin Kopenhag Kriterleri
Gündem 2000’in yayımlanmasından sonraki sü çerçevesinde değerlendirilmesi, “olumlu” olarak
reçte ise Türk Dış Politikasının merkezini 12-13 addedilmiştir. Ancak Rapor’un içinde yer alan
Aralık 1997’de yapılacak olan Lüksemburg Zir MGK’nin sivil siyasetteki rolünden Devlet Gü
vesi’nde Türkiye’nin adaylığını kabul edilecek venlik Mahkemelerinin uygulamadaki sıkıntıla
rapora dahil ettirme çabası oluşturmuştur. Bu ra kadar siyasi olarak ağır olan değerlendirmeler
konuda AB ülkeleri ile yapılan ziyaretler çerçe Türkiye tarafından eleştirilmiştir.
vesinde en önemli görüşme Başbakan Mesut Yıl
maz ile Almanya Şansölyesi H. Kohl arasındaki Teröre karşı verilen mücadelenin Türkiye’nin dış
görüşmedir. Mesut Yılmaz tarafından olumlu 5 politikasına yansımasını ve bu çerçevede Suriye
olarak adledilen görüşme sonrası Lüksemburg ile ilişkiler sürecini özetlemek
Zirvesi’nde Türkiye’nin adaylığının açıklanma PKK’nin silahlı eylemlerine başladığı 1984’ten
ması Türkiye’nin hem Almanya hem de AB ile sonraki dönemde en önemli lojistik desteği Su
ilişkilerini derinden etkilemiş, Türkiye bu karar riye’den aldığı genel bir kabul görmektedir. So
sonrasında AB ile siyasi ilişkileri dondurma ka ğuk Savaş döneminde bir NATO ülkesinin zor
rarı almıştır. durumda bırakılmasının aracı olarak düşünülen
PKK, sonrası dönemde daha çok ikili anlaşmaz
Lüksemburg Zirvesi’ne giden süreçte Türkiye’nin lıkların ve su ve sınır gibi konuların da aktörü
4 aday olma çabalarını ve Zirve sonrası Avrupa hâline dönüştürülmüştür.
Birliği ile yaşanan krizi açıklamak 1997’de AB tarafından gelen mesajların yeterin
Gündem 2000 Raporu’nda Türkiye için üyelik ce güçlü/olumlu olmaması, Türkiye’nin Suriye’ye
perspektifi verilmemesi, raporun kabul edilece yönelik baskısını da çekinmeden uygulama im
ği 12 Aralık’taki Lüksemburg Zirvesi’nde Tür kânı vermiştir. 17 Eylül 1998’de Kara Kuvvetleri
kiye’nin adaylığının da kabul edilecek rapora Komutanı Org. A. Ateş tarafından yapılan Suri
eklenmesi yönündeki çabaları artırmıştır. Bu ye’nin terörist faaliyetleri desteklemeyi bırakma
doğrultuda özellikle Almanya ile diyalog süre sını içeren çağrı ile Suriye ile ilişkiler gerilmeye
ci hızlandırılmıştır. Tüm çabalara rağmen ilgili başlamıştır. Bunun ardından hükûmet tarafın
zirvede diğer on ODA ülkeleri ve Kıbrıs geniş dan gerekirse güç kullanılacağına ilişkin sert ve
leme sürecine dahil edilirken Türkiye’nin üye kararlı açıklamalar yapılmıştır. Suriye sınırına
olmaya ehil olduğu vurgulanmasına karşın, bu askerî birliklerin kaydırılması da Türkiye’nin
sürecin dışında bırakılmıştır. Bunun yanında ciddiyetini ortaya koymuş ve bu gergin süreç so
Türkiye, AB üye ve adaylarının ve diğer ilgili nunda 19-20 Ekim 1998 tarihinde Adana’da bir
ülkelerin katılacağı Avrupa Konferansı’na da araya gelen Suriye ve Türkiye arasında “Adana
vet edilmiştir. Komisyon tarafından ilki 1998 Mutabakatı” imzalanmıştır. Teröre karşı iş birli
yılında hazırlanması planlanan İlerleme Rapor ğini içeren bu mutabakat iki ülke arasındaki iyi
ları doğrultusunda Türkiye için de İlerleme Ra ilişkilerin de başlangıcı olmuştur.
poru hazırlanması kararlaştırılmıştır. Türkiye’ye Adana Mutabakatı sonrası Suriye Hükûmeti,
aday statüsü verilmemesi ve ayrıca “yakınlaşma PKK terör örgütü liderinin Suriye’de bulunma
stratejisi” ve Avrupa Konferansı’na katılımın bir dığını açıklamıştır. Suriye’den çıkarılan Abdul
dizi siyasi şarta bağlanması sonucu Türkiye bu lah Öcalan Rusya’ya kaçmış ancak orada barı
şartları reddetmiştir. Bunun sonucunda Avrupa namamış ve İtalya’ya gönderilmiştir. Roma’da
Konferansı’na katılmayacağını ve AB ile siyasi havaalanında İtalya tarafından gözaltına alın
diyalogu keseceğini açıklamıştır. Devam eden mıştır. Türkiye İtalya Hükûmeti’nden Öcalan’ın
süreçte her iki taraf da bu durumu değiştirmeye geri verilmesini istemiş ancak bu istek Türkiye’de
yönelik bir şeyler yapmamış ve ilişkilerdeki dur işkence ve idam cezasının varlığı neden göste
gunluk uzun bir süre devam etmiştir. Lüksem rilerek reddedilmiştir. Avrupa Birliği de üyesi
burg Zirve Kararlarının uygulama boyutunda olması nedeniyle İtalya’nın kararını destekleyen
bir açıklama yapmıştır. İtalyan Hükûmeti’nin iktidar değişimini gerekli kılmaktaydı. Nitekim
Öcalan’ı, hakkında zaten tutuklama kararı bu 27 Eylül 1998 seçimlerinde Sosyal Demokratlar
lunan Almanya’ya verme talebi de Almanya ta ve Yeşiller iktidara gelmiştir. Seçim öncesi söy
rafından reddedilmiştir. İtalya’daki gözaltı süresi lemlerde de Türkiye’nin kimlik ve değerlerden
sonunda Öcalan serbest bırakılmış ve önce Ati bağımsız, objektif olarak değerlendirilmesi ge
na’ya sonra da Yunanistan Büyükelçiliğinde bir rektiğini dile getiren Gerhard Schröder ve Josc
süre kalmak için Kenya’ya gitmiştir. 16 Şubat hka Fischer, seçimlerden sonra da bu doğrultu
1999 tarihinde de Hollanda’ya gitmek üzereyken da politikalarını geliştirmişlerdir. Almanya’daki
Kenya ve Amerika’nın da desteğiyle Türk birim seçimlerin sonucu Türkiye’de de olumlu karşı
leri tarafından ele geçirilmiştir. PKK liderinin lanmış ve bu doğrultuda demeçler verilmiştir.
yargılaması yapıldıktan sonra idam kararı veril Schröder’in Başbakan ve Fischer’in de Dışişleri
miş ancak karar uygulanmamıştır. Bakanı olması üzerine Almanya ile ilişkiler de
Öcalan’ın yakalanma sürecinde özellikle Yuna tekrar canlanmaya başlamıştır.
nistan ve İtalya ile ilişkiler bozulmuş, AB ile iliş
kiler tamamen gerilmiş ve Türkiye açısından ta
mamen kopma noktasına gelmiştir. Türkiye’nin
dış politikada 1997 Lüksemburg sonrasında
AB’ye rest çekebilme konumuna gelmesi elini
güçlendirmiştir. Yunanistan Hükûmeti’ndeki
kadro değişikliği, Almanya’daki iktidar değişik
liği ve AB’nin Öcalan Krizi’nde başarısız olma
sının yarattığı olumsuz hava sonucu bu durumu
düzeltmeye yönelik girişimler ile de Türkiye- AB
ilişkileri 1999’un başından itibaren daha olumlu
bir şekilde gelişmeye başlamıştır.
Avrupa Birliği ile ilişkilerde Almanya’da meyda

6 na gelen hükûmet değişikliğinin yarattığı olumlu
perspektifi ayırt etmek
Türkiye’nin AB’ye adaylığı Gündem 2000’de
önerilmemiş ve bunun üzerine bu kararın de
ğişmesi için Almanya başta olmak üzere AB
ülkeleri ile diplomatik diyaloglar başlatılmıştır.
Almanya’nın başlatılan bu diyalog sürecinde
odak noktası olmasının nedeni hem Türkiye-
Almanya ilişkilerinin çok yönlü ve iç içe olması
hem de Almanya’nın AB’nin önde gelen ülke
lerinden biri olmasıdır. Yürütülen diplomasi ve
alınan olumlu yanıtlara rağmen Lüksemburg
Zirvesi’nde Türkiye’nin adaylığının açıklanma
ması sonucu Almanya ile ilişkiler bozulmuştur.
Başbakan M. Yılmaz’ın bu süreçte tüm suçu Al
manya Başbakanı Helmut Kohl’e yüklemesi de
bu gerginliği tırmandırmakla birlikte kişiselleş
tirmiştir.
Almanya’da iktidar olan Hristiyan Demokratla
rın Türkiye’nin adaylığına bakışlarının olumsuz
luğu yanında Almanya ile yaşanan krizin kişisel
leştirilmesi ilişkilerin tekrar düzelebilmesi için
1. Türkiye ve Yunanistan arasında 1997 yılında NA 6. Türkiye, Avrupa Birliği ile siyasi diyalogu kesme
TO Zirvesi sırasında imzalanan Madrid Deklarasyo kararını hangi AB zirvesinden sonra vermiştir?
nu’nda aşağıdakilerin hangisi mutabakat sağlanan ko a. Helsinki Zirvesi
nular arasında değildir? b. Kardif Zirvesi
a. Karşı tarafın egemenlik haklarına saygı c. Lüksemburg Zirvesi
b. Tek taraflı eylemlerden sakınılması taahhüdü d. Kopenhag Zirvesi
c. Kuvvet kullanmama taahhüdü e. Köln Zirvesi
d. Ege’deki karasularının karşılıklı 12 mile çıkarıl
ması 7. Türkiye için yıllık ilerleme raporları hazırlanması
e. Uluslararası hukuk ilke ve anlaşmalarına saygı aşağıdaki zirvelerin hangisinde kararlaştırılmıştır?
a. Helsinki Zirvesi
2. 20 Ocak 1997 tarihinde KKTC ile Türkiye arasında b. Kardif Zirvesi
imzalanan ortak bildirinin ana konusu aşağıdakilerden c. Lüksemburg Zirvesi
hangisidir? d. Viyana Zirvesi
a. KKTC’nin yapacağı askeri harcamalara yardım e. Köln Zirvesi
b. Türkiye ile siyasi bütünleşme
c. KKTC’ye füze savunma sistemi yerleştirilmesi 8. PKK terör örgütü liderinin yakalanma sürecini
d. KKTC’ye yapılan saldırının Türkiye’ye yapılmış başlatan ve Suriye ile Ekim 1998 imzalanan mutabakat
sayılacağı aşağıdakilerden hangisidir?
e. Kıbrıs Barış Görüşmelerinden çekilmek a. Antakya Mutabakatı
b. Adana Mutabakatı
3. Refahyol iktidarında, Başbakan Necmettin Erbakan c. Ankara Mutabakatı
ilk dış gezisini aşağıdaki ülkelerden hangisi yapmıştır? d. Mardin Mutabakatı
a. Mısır e. Halep Mutabakatı
b. Nijerya
c. Almanya 9. PKK terör örgütü liderini gözaltına aldıktan sonra
d. İran Türkiye’ye iadesini reddederek Avrupa Birliği- Türkiye
e. Pakistan ilişkilerinin daha da gerilmesine neden olan ülke aşa
ğıdakilerden hangisidir?
4. D-8 Örgütü’ndeki işbölümüne göre Türkiye, aşağı a. Rusya
daki sektörlerden hangisinin koordine edilmesinden b. Almanya
sorumludur? c. Yunanistan
a. Yoksullukla mücadele ve insan hakları d. İtalya
b. Sanayi, sağlık ve çevre e. Fransa
c. Kırsal kalkınma
d. Finans, bankacılık ve özelleştirme 10. Türkiye- Almanya ilişkilerinin yumuşamasına kat
e. Enerji kıda bulunan ve Türkiye’nin objektif kriterlerle değer
lendirilmesini savunan Alman Şansölyesi kimdir?
5. Aşağıdakilerden hangisi AB Komisyonu’nun 1997 a. Jocshka Fischer
yılında yayınladığı Gündem 2000’de üyelik görüşmele b. Helmut Kohl
rinin başlatılmasının tavsiye edilmediği ülkelerdendir? c. Gerhard Schröder
a. Kıbrıs d. Hans J. Vergau
b. Letonya e. Von Velzen
c. Polonya
d. Çek Cumhuriyeti
e. Slovenya
Yaşamın İçinden
Yılmaz- Kohl ilişkisi Nerede Koptu? Başbakan ayrıca Kohl’ün desteğinin içteki durumunu
Tarih 30 Eylül 1997. Başbakan Mesut Yılmaz, Şansölye da sağlamlaştıracağını, hükümetinin başarısı olarak al
Helmut Kohl ile görüştükten sonra Bonn’daki Federal gılanacağını düşünüyordu.
Basın Merkezi’nde düzenlediği basın toplantısında, zi Ancak gezi sonrasında Almanya’nın sergilediği tutum,
yaretin olumlu sonuçlarını açıklıyor. Yılmaz’ın Türk kamuoyuna da açıkladığı bu beklentisi
Yılmaz, önce Alman tarafının yayınladığı basın bildiri ni boşa çıkardı.
sine atıf yapıyor. Bildirinin Türkiye açısından en önem Kohl, 30 Eylül görüşmesinde Yılmaz’a yerine getireme
li paragrafı şu: yeceği bir vaatte mi bulundu?
“Şansölye Kohl, Türk Başbakanı’nın Türkiye’nin Avru Yoksa Yılmaz, görüşmenin sıcak atmosferi içinde
pa’ya aidiyetine ilişkin tutumunu güçlü bir şekilde des Kohl’ün kendisine ifade ettiği destek sözlerini aşırı bir
teklemiş ve Türkiye’nin AB’ye müstakbel tam üyeliğini iyimserlik içinde yorumlayarak, kendisini gerçekçi ol
desteklediğini açıklamıştır.” mayan bir beklenti içine mi soktu?
Bu ifade, Aralık ayı sonunda Lüksemburg’da yapılacak İlginçtir ki, Alman tarafı, sonradan Kohl’ün Türki
olan Avrupa Birliği zirvesinde Topluluğun 21. Yüzyıla ye’nin 12. Aday ülke olarak açıklanacağı yönünde bağ
dönük genişleme stratejisi açıklanırken Türkiye’nin 12. layıcı bir taahhütte bulunmadığında ısrar etti.
Aday ülke olarak telaffuz edileceği anlamına gelir mi? Yılmaz ise bu taahhüdün Kohl tarafından yapıldığını
Yılmaz, basın merkezinin merdivenlerinden inerken belirtti.
yanına yaklaşarak yönelttiğimiz bu soruya tereddüt et İşte Kohl-Yılmaz ilişkisindeki kopma noktası bu anlaş
meden şu karşılığı veriyor: mazlıkta yatıyor.
“Bundan sonra olmaması mümkün değil...”. Mesut Yılmaz, Başbakan olduğunda Tansu Çiller dö
Bir diğer meslektaşımız üsteleyince Yılmaz kendinden neminde sıkıntılı bir seyre giren Almanya ile ilişkile
emin bir ifadeyle, “İstediğimi aldım...” açıklamasını ya ri düzlüğe çıkartabilecek lider olarak görülmekteydi.
pıyor. Kohl’ün kişisel düzeyde kendisine güveni tamdı.
Başbakan’ın Eylül ayındaki Bonn gezisinin en önemli Bugün geldiğimiz noktada ise Türk-Alman ilişkilerin
hedefi, Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye’yi 12. Aday ül de son onyılların en sıkıntılı dönemi yaşanıyor.
ke olarak tescil ettirmekti.
AB Komisyonu, Temmuz ayında hazırladığı genişleme Kaynak: http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/print
stratejisi raporunda, adayları ilk aşamada 6, ikinci aşa news.aspx?DocID=-9589, Sedat Ergin- Hürriyet, 12
mada ise 5 olmak üzere toplam 11 ülke ile sınırlı tut Mart 1998
muş, Türkiye’yi dışta bırakmıştı.
Türkiye için önerilen, “Gümrük Birliği artı” diye özet
lenen ve 11’lik listenin dışında tutulduğu bir formüldü.
Yılmaz, Kohl’ün yanından ayrıldığında, Türkiye’yi 12.
Aday ülke olarak listeye dahil ettiğine inanıyordu. Bu
konuda Alman tarafının “mutlak desteğini” aldığına
inanıyordu.
Yılmaz, Kohl’e “Tam üyeliğin gerisine düşen ‘Gümrük
Birliği artı’ denilen bir çerçeveyi kabul edemeyiz. Tam
üyelik perspektifini önümüze koymadığınız zaman bize
yapacak bir şey bırakmıyorsunuz” demiş, Alman Şan
söylesi de kendisine şu yanıtı vermişti:
“Size ben yardımcı olacağım. Bizim Türkler’e vefa bor
cumuz var. Ayrıca biz sizin başarılı olmanızı da isteriz.
Pek çok kişi gelip size destek vereceğini söyleyebilir. Ama
kapalı kapıların ardında sizi destekleyecek olan benim.
Ben bir söz verdim mi, tutarım.”
Okuma Parçası
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığının AB Lük • 1960 Garanti Anlaşması, Kıbrıs’ın herhangi bir
semburg Kararı ile İlgili Açıklaması devletle tamamen veya kısmen siyasi ve ekonomik
Avrupa Birliği Devlet ve Hükümet Başkanları’nın 12- birliği giremeyeceği hükmünü içermektedir.
13 Aralık 1997 tarihlerinde Lüksemburg’da yaptığı top 4. Türkiye, BM Genel Sekreteri’nin iyi niyet misyonu
lantıda, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin tek yanlı mü çerçevesinde, Kıbrıs sorununa adil ve kalıcı bir çözüm
racatına binaen “Kıbrıs”la tam üyelik görüşmelerinin bulunması yönündeki çabaları desteklenmiştir. Çözüm
başlatılması kararı alınmıştır. çabaları BM Fikirler Dizisi’nin 1992 yılında, Kıbrıs
Türkiye, söz konusu karar ve doğuracağı sonuçlarla Rum tarafınca reddedilmesi sonucu çıkmaza girmiştir.
ilgili olarak aşağıdaki hususları AB üyesi ülkelerin ve AB üyeliğinin, kapsamlı çözüme ulaşılmasından sonra
uluslararası kamuoyunun dikkatine sunmakta yarar iki tarafça müzakere edilmesinde üyeliğin referandum
görmektedir. yoluyla her iki halkın onayına sunulması BM Fikirler
1. Kıbrıs’la ilgili 1959-60 Anlaşmaları, Türkiye, Yunanis Dizisi’nde öngörülmüştür. Ancak, geçen süre zarfında
tan, İngiltere, Kıbrıs Türk ve Rum toplumlarından oluşan Avrupa Birliği’nin Kıbrıs Rum Yönetimi’ne tam üyelik
beş taraf arasında akdedilmiştir. Bu Anlaşmalar, Ada’da yolunda açtığı kapı, Kıbrıs sorununun çözümüne iliş
ki iki toplum arasında olduğu kadar, bölgedeki barış ve kin görüşme süreci üzerinde yıkıcı etkiler yapmıştır.
istikrarın korunmasını teminen Türkiye ve Yunanistan Sonuçta, Rum Yönetimi’nin, Kıbrıs Türk tarafı ile bir
arasında da bir denge tesis etmiştir. 1960 Anlaşmaları uzlaşma aramadan Avrupa Birliği’ne girerek Yunanis
Ada’daki iki tarafın siyasi ve hukuki eşitliğini tescil et tan’la dolaylı yoldan bütünleşmeyi sağlamak dışında
miş, Kıbrıs Türk ve Rum toplumlarını 1960 Cumhuriye bir amacı kalmamıştır. Lüksemburg Zirvesi’nde alınan
ti’nin iki kurucu ortağı haline getirmiştir. Bu çerçevede, karar böyle bir tek taraflı amaca hizmet etmektedir.
Ada’da egemen üsler bulunduran İngiltere’nin yanında, 5. Avrupa Birliği, Kıbrıs Rum Yönetimi’nin 1990 yılın
Türkiye ve Yunanistan’a garantör devletler ve iki anava da yaptığı tek yanlı başvuru üzerine Lüksenburg Zirve
tan olarak Kıbrıs’ta kurulan iç ve dış dengenin korun sinde aldığı kararla, Kıbrıs’ta, siyasi açıdan iki eşit ta
ması için eşit hak ve sorumluluk tanınmıştır. 1960’da rafın mevcudiyeti gerçeğine sırt çevirmektedir. Avrupa
kurulan ortaklık devletinin 1963 yılında Rumlarca silah Birliği bu karar ile hem Ada’nın bağımsızlığının dayan
zoruyla yıkılmasından bu yana, Ada’nın tümünü temsil dığı iki toplumlu temeli, hem de yıkılan ortak devletin
etmeye yetkili tek bir devlet, hükümet ve parlamento yerine konulmaya çalışılan federal çözümün paramet
mevcut değildir. Bugün Kıbrıs’ta iki ayrı egemen halk ve relerini yok etmekte ve toplumlararası temel üzerinde
bunların oluşturduğu iki ayrı demokratik sistem, iki ayrı bir çözüm aranması şansını ortadan kaldırmaktadır.
hukuki düzen ve iki ayrı devlet mevcuttur. Bu ağır bir sorumluluktur.
2. Güney Kıbrıs’daki yönetim sadece Rum tarafının 6. Zirve sonuç belgesinde, GKRY’nin AB üyeliğine iliş
hükümetidir. Kıbrıs Rumlarının kendi yıktıkları or kin olarak bu katılımın Ada’daki tüm toplumların ya
taklığın unvan ve sıfatlarına sahip çıkma iddiaları rarına olacağı ifade edilmektedir. Kıbrıs’ta iki eşit ve
kendilerine meşruiyet kazandırmaz, Kıbrıs’ta 34 yıldır ada’nın ortak sahibi iki halkın mevcudiyetini yok sa
süregelen çözümsüzlüğün temelinde, Kıbrıs Rum tara yan ve Kıbrıs sorununun temelini teşkil eden eşitlik il
fının gayrimeşru sıfat ve iddialarını sürdürme çabası kesini ortadan kaldırmaya yönelik bu yaklaşım kabul
yatmaktadır. İki tarafın serbest iradeleriyle bir siyasi edilemez.
çözüme ulaşılıncaya kadar, taraflardan birinin Kıbrıs KKTC Hükümeti Lüksemburg Zirve sonuçlarıyla ilgi
adına uluslararası hukuki ve siyasi sonuçlar doğuracak li olarak bir açıklama yapmıştır. KKTC hükümetinin
tasarruflarda bulunması yasal ve meşru olmadığı gibi açıklamasında kaydettiği hususlar tarafımızdan da des
mümkünde değildir. teklenmektedir.
3. Lüksemburg’da alınan karar, 1959/60 Anlaşmaları 7. Türkiye, Rum Yönetimi’nin meşru olmayan bu mü
nın ihlali anlamına gelmektedir. Şöyle ki: racaatının 1959-60 Anlaşmaların aykırı olduğunu
• 1959 Zürih ve Londra Anlaşmaları, Kıbrıs’ın Tür 1990’dan bu yana her aşamada AB organlarının, AB
kiye ve Yunanistan’ın birlikte üye olmadıkları ulus üyesi ülkelerin ve Birleşmiş Milletlerin dikkatine getir
lararası kuruluşlara ve ittifaklara katılamayacağını miştir. Türkiye ayrıca, AB Konseyi’nin bu müracaatla
öngörmektedir. ilgili olarak 6 Mart 1995 tarihinde almış olduğu karara

karşı hukuki ve siyasi itirazlarını kayda geçirmiş ve bu 1. d Yanıtınız yanlış ise “Yunanistan ve Kıbrıs ile
kararı kabul etmediğini açıklamıştır. Türkiye Lüksem İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
burg Zirvesi’nde alınan son kararın da, uluslararası hu 2. d Yanıtınız yanlış ise “Yunanistan ve Kıbrıs ile
kuka aykırı olduğu kadar, AB’nin temel ilkelerine ters İlişkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
düştüğünü değerlendirmektedir. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Refahyol İktidarı ve Dış
8. Avrupa Birliği uluslararası hukukun gereği olarak, Politikada Çeşitlilik” konusunu yeniden göz
uluslararası anlaşmalara saygı göstermek durumunda den geçiriniz.
dır. Avrupa Birliği bu anlaşmaları ihlal ederek Kıbrıs 4. b Yanıtınız yanlış ise “Refahyol İktidarı ve Dış
Adası’nın geleceği ile ilgili tek taraflı kararlar almak ve Politikada Çeşitlilik” konusunu yeniden göz
uluslararası mükellefiyetler yaratmak hakkına sahip den geçiriniz.
değildir. Türkiye yukarıda belirtilen hukuki ve siyasi 5. b Yanıtınız yanlış ise “AB’nin Gelecek Planı: Gün
nedenlerle Lüksemburg Zirvesi’nde alınan Kıbrıs’la il dem 2000” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gili kararı kabul etmemekte ve bunun uygulanamaya 6. c Yanıtınız yanlış ise “Lüksemburg Zirvesi ve AB
cağı görüşünü taşımaktadır. ile Kriz” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. Türkiye ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 20 Ocak 7. c Yanıtınız yanlış ise “Lüksemburg Zirvesi ve AB
1997 tarihinde iki ülke Cumhurbaşkanlarınca kabul ile Kriz” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
edilen ve 21 Ocak 1997 tarihinde TBMM’de onaylanan 8. b Yanıtınız yanlış ise “Terör, Su ve Suriye” konu
Ortak Bildiri ile Avrupa Birliği’nin Kıbrıs Rum Yöne sunu yeniden gözden geçiriniz.
timi’yle üyelik müzakereleri başlatması durumunda 9. d Yanıtınız yanlış ise “Terör, Su ve Suriye” konu
nasıl bir ortak tutum takınacaklarını açıklamışlardır. sunu yeniden gözden geçiriniz.
Türkiye, garantör ülke olarak Kıbrıs’ta uluslararası an 10. c Yanıtınız yanlış ise “Almanya’da İktidar Deği
laşmalardan doğan hak ve menfaatlerini korumaya, şikliği: Kohl, Schröder, Fischer” konusunu ye
Kıbrıs Türk halkına karşı ahdi yükümlülüklerini yerine niden gözden geçiriniz.
getirmeye devam edecektir.
Kaynak: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-cumhuriye
ti-_disisleri-bakanliginin_-ab-luksemburg-karari-ile-
ilgili-aciklamasi_-14-aralik-1997.tr.mfa

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 4
1981 yılından beri AB üyesi olan Yunanistan, Türkiye Hristiyan Demokratlar, Avrupa Birliği’ni daha çok din
ile olan sorunlarının çözümünde Türkiye’nin önerdiği ve kültür birliği olarak değerlendirirken Sosyal De
şekilde ikili diyalog sürecini reddetmektedir. Bu reddet mokratlar, AB’nin değerler ve çıkarlar birliği olduğu
menin en önemli nedeni ise Yunanistan’ın bu sorunları görüşünü desteklemektedirler. Bu nedenle Hristiyan
kendisinin daha güçlü olduğu Avrupa Birliği platfor Demokratlar Türkiye’nin diğer Avrupa ülkelerinden
munda çözme eğilimidir. Bu nedenle Yunanistan, Türki kültürel açıdan farklı olması sebebiyle tam üyeliğini
ye’nin AB’ye üyelik sürecinde bu sorunları çözmek için desteklemezken Sosyal Demokratlar bu durumun bir
birebir görüşmelerden daha çok Avrupa Birliği kanalını fark yaratmadığı ve Türkiye’nin de diğer ülkeler gibi
kullanmaktadır. Yunanistan ile yaşanan her krizin Av objektif kriterler ile değerlendirilmesi gerektiğini sa
rupa Birliği’nde yankı bulması ve Türkiye’ye baskı yapıl vunmaktadırlar.
ması da Yunanistan ile ilişkilerin AB’ye üyelik sürecinde
önemli bir faktör olduğunu kanıtlamaktadır.
Sıra Sizde 2
Gündem 2000’de AB’nin genişleme perspektifi dışın
da bırakılan Türkiye bu dönemden sonra AB odaklı bir
dış politika tercihi yapmıştır. Rapor’un AB Konsey’i ta
rafından değiştirilerek Türkiye’nin de genişleme içeri
sine alınması için AB üyesi ülkelerle çeşitli görüşmeler
yapılmıştır. Bu ziyaretlerin en önemlisi ise Başbakan
Mesut Yılmaz tarafından Almanya’ya yapılmış olanıdır.
Almanya Başbakanı H. Kohl ile görüşen Yılmaz, gö
rüşmenin çok olumlu geçtiğini ve Türkiye’nin genişle
meye dahil edileceği konusunda umutlu olduğuna dair
görüş beyan etmiştir.
Sıra Sizde 3
Öcalan’ın yakalanma sürecinde İtalya, gözaltına aldığı
terör örgütü liderini Türkiye’ye iade etmekten kaçın
mıştır. Öcalan’ı yargılanması için Almanya’ya verme
isteğini dile getirmiş ancak Almanya bu isteği reddet
miştir. Avrupa Birliği ise İtalya’dan yana tavır almış ve
bu doğrultuda açıklamalar yapmıştır. Ardından Öca
lan’ın AB üyesi olan Yunanistan’ın Kenya’daki Büyükel
çiliğinde barındığı anlaşılmıştır. AB’nin Öcalan Krizi
konusunda Türkiye’nin isteklerini yerine getirmemesi
Türk kamuoyunda “Türkiye’yi bölme çabası” olarak
algılanmış ve bu durum Türkiye’nin hâlihazırda siya
si diyalogu kesmiş olduğu AB ile ilişkilerini kopma
noktasına getirmiştir. AB’den uzak olan bir Türkiye’nin
kendi çıkarlarına olmadığını gören Avrupalı siyaset
çiler bu durumun değişmesi ve Türkiye ile ilişkileri
düzeltmek için çaba sarf etmeye başlamışlardır. Öca
lan Krizi sırasında dibe vuran Türkiye-AB ilişkileri, bu
olaydan sonra düzelmeye başlamıştır.
Kaynaklar
Sönmezoğlu, Faruk. (2006). II. Dünya Savaşı’ndan
Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul: Der Ya
yınları.
Coşkun- Demirtaş, Birgül. (2001). Değişen Dünya
Dengelerinde Türk- Yunan İlişkileri, 21. Yüzyılın
Eşiğinde Türk Dış Politikası, Editör İdris Bal, 1.
Baskı, İstanbul, Alfa Yayınları, s.201-220.
Erdoğan, M.Murat (2006) Soğuk Savaş Sonrasında
Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri 1990-2005, Anka
ra, Yayımlanmamış Doktora tezi.
Kasım, Kamer. (2001). Türkiye-İsrail İlişkileri: İki Böl
gesel Gücün Stratejik Ortaklığı, 21. Yüzyılın Eşi
ğinde Türk Dış Politikası, Editör İdris Bal, 1. Bas
kı, İstanbul, Alfa Yayınları, s.567-581.
Horvath, Zoltan. (2007). Handbook on the European
Union, Hungarian National Assembly.
Çalış, Şaban, H. (2006). Türkiye- Avrupa Birliği İliş
kileri Kimlik Arayışı, Politik Aktörler ve Deği
şim, Ankara, Nobel Yayın Dağıtım.
İbas, Selahattin. (2004). Türkiye- Suriye İlişkilerinin
Tarihi, Ortadoğu Siyasetinde Suriye, Ankara, Pla
tin Yayınları, s. 33-95.
5
Amaçlarımız
 Yunanistan ile yaşanan sorunlu dönemlerden sonra ilişkilerin düzelme sürecini
ve bu sürecin nedenlerini açıklayabilecek,
 Yaşanan depremlerin dış politikaya olan etkilerini sıralayabilecek,
 Amerika ve Almanya’daki iktidar değişikliklerinden sonra bu değişikliklerin
Türkiye-AB ilişkilerine olan etkisini açıklayabilecek,
 Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin adaylığının açıklanma süreci ve sonrasında
AB ile ilişkileri ifade edebilecek,
 Yaşanan mali ve siyasi krizlerin dış politikaya etkilerini analiz edebilecek,
 11 Eylül 2001 saldırılarından sonra Amerika’nın değişen dış politikasının Türk
dış politikasına etkilerini tartışabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Yunanistan • Ulusal Program
• Rehabilitasyon Dönemi • 11 Eylül
• Deprem Diplomasisi • Clinton ve Schröder
• Helsinki Zirvesi • 2001 Ekonomik Krizi

İçindekiler
• YUNANİSTAN İLE KRİZ SONRASI

REHABİLİTASYON DÖNEMİ
• DEPREMLER VE DEPREM DİPLOMASİSİ
Helsinki Zirvesi’nden Ulusal • AVRUPA’YA YAKINLAŞMA ÇABALARI:
Türk Dış Politikası ıı Program’a Türk Dış Politikası CLINTON VE SCHRÖDER FAKTÖRÜ
(1999-2001) • HELSİNKİ ZİRVESİ VE TÜRKİYE’NİN
AB’YE ADAYLIK STATÜSÜ
• TÜRKİYE’DE MALİ VE SİYASİ KRİZ
• 11 EYLÜL SALDIRILARININ TÜRK DIŞ
POLİTİKASINA ETKİLERİ
Helsinki Zirvesi’nden Ulusal
Program’a Türk Dış Politikası
(1999-2001)
YUNANİSTAN İLE KRİZ SONRASI REHABİLİTASYON DÖNEMİ
Yunanistan ile Kriz Sonrası Rehabilitasyon Dönemi Ortamı

Soğuk Savaş’tan sonraki dönemde blok politikasından kurtulan uluslararası ilişki
ler, Türkiye’de de dış politikanın değişmesindeki temel etken olmuştur. SSCB’nin
yıkılması ve tek kutuplu düzenin başlamasıyla birlikte dengeler değişmiş, Türki
ye temel olarak yeni kurulan Türki devletler, Orta Doğu, ABD ve AB ekseninde
süregelen politikalar çerçevesinde dış politikasını yürütmüştür. Kıbrıs konusu ve
Yunanistan ile sorunlu ilişkiler gibi konular dış politikada Türkiye’nin en çok zor
landığı konuların başında gelmektedir. 1995 yılında AB ile Gümrük Birliği’nin
sağlanmasından sonra dış politikanın neredeyse tamamen AB ile üyelik sürecine
yönelmesi de bu sorunların sürekli gündemde olmasına neden olmuştur. İç po
litika ihtiyaçlarını da dikkate alarak AB üyeliği hedefine yönelen Türkiye, 1997
Lüksemburg Zirvesi’ndeki tarihî genişleme listesinde yer almak için yoğun çaba
sarf etmiş, ancak sonuç ciddi bir hayal kırıklığı olmuştur. Türkiye için rahatsız
edici olan sadece 12 ülkenin yer aldığı listede yer almamak değil, Kıbrıs Cumhu
riyeti adına GKRY’nin de (Güney Kıbrıs Rum Yönetimi) aday ilan edilmesiydi.
Kıbrıs’ta siyasi bir çözüm üretilememesine rağmen Kıbrıs ile üyelik görüşmeleri
nin başlamasına karar verilmesi, Yunanistan diplomasisinin bir başarısı ve AB’nin
oy birliği mekanizmasının yanlışlığının önemli bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır.
Yunanistan ve GKRY, Kıbrıs politikalarını AB üzerinden sürdürme ve Türkiye’ye
AB aracılığı ile baskı yapma imkânına kavuşmuşlardı. Bunun üzerine Türkiye, AB
ile siyasi diyaloğu durdurduğunu açıklamış ve Kıbrıs konusunda çok daha sert
bir politika izleyeceğinin sinyallerini vermiştir. Başta İngiltere, İspanya ve İtalya
olmak üzere Türkiye için bir çözüm arayışında olan ülkelerin bu durumda üret
tikleri formül AB üyesi, adayı ve AB ile ilişkili ülkelerin içinde yer alacağı “Avrupa
Konferansı” mekanizması olmuştur. Ancak Türkiye bu formülü reddetmiştir. Tür
kiye’yi Londra’da Haziran 1998’de ilki yapılacak olan Avrupa Konferansı’na ikna
etmek için yapılan çalışmalar sonuçsuz kalınca söz konusu kurum sadece bir kez
Londra’da toplandıktan sonra kaldırılmıştır.
Bundan sonraki dönemde de aday ülke olarak açıklanmayan Türkiye aday ol
ma konusundaki isteklerini sürekli olarak dile getirmiş, bunun dışında başka bir
formüle razı olmayacağını ifade etmiş, ancak bu konuda 1999 Helsinki Zirvesi’ne
kadar bir gelişme olmamıştır. Abdullah Öcalan’ın yakalanması sırasında yaşanan
krizler, AB ile ve özel olarak Yunanistan, İtalya ve Almanya ile ilişkileri iyice ge
rerek bir çıkmazın içine sokmuştur. İlişkilerdeki çıkmazın bir süre devam etme
sinin ardından hem Türkiye, hem de AB ve AB üyesi ülkeler bu durumu aşmanın
kendi yararlarına olduğunu fark etmiş ve bu yönde adımlar atmaya çalışmışlardır.
Bu gerginliklerin aşılması aşamasında atılan adımlar ve ilişkilerin tekrar iyileşme
süreci ile Türkiye’nin AB’ye adaylık statüsü de bu ünitenin başlıca konularını oluş
turmaktadır. Bu dönemde Türkiye için en önemli iki gelişme Almanya’daki iktidar
değişikliği ve Abdullah Öcalan’ın Kenya’da Yunan Büyükelçiliği’nden çıkışında ele
geçirilmiş olmasıdır. Almanya’da Türkiye’nin üyeliğine kategorik olarak karşı çı
kan H.Kohl iktidarı yerini G.Schröder liderliğindeki Sosyal Demokrat-Yeşil ik
tidarına bırakmış, yeni Hükûmet Türkiye’nin gerekli koşulları yerine getirmesi
hâlinde AB yolunun açık olduğunu deklare etmiştir. Abdullah Öcalan’ın yaka
lanması ise Yunanistan’ı ciddi bir biçimde sıkıntıya sokmuş, Türkiye açıkça Yu
nanistan’ı “terör devleti” olarak lanse etmeye başlamış ve hatta fiilî bir müdahale
ihtimali gündeme taşınmıştır. Zaten GKRY’nin üyeliğini garanti altına alan Yuna
nistan, Türkiye’nin AB içinde daha kolay kontrol edilebilir olduğunu da görmüş
tür. Bu dönemde önce Türkiye, ardından Yunanistan’da yaşanan iki büyük deprem
ise politikacıların işini kolaylaştırmış, Türkiye ile Yunanistan arasında yakınlaşma
için ideal bir ortam sağlanmıştır.
İlişkilerde “Yumuşama Dönemi” olarak anılan bu dönemin daha anlaşılabilir
olması açısından da bu dönemde Hükûmet ve TBMM’de bulunan parti ve kişile
rin bilinmesi önemlidir. Türkiye’nin sıklıkla hükûmet değişikliği yaşadığı bir dö
nem sonrasında erken seçim kararı verilmiş ve 18 Nisan 1999 günü genel seçimler
gerçekleştirilmiştir. Yapılan seçimlerin sonucunda PKK lideri Abdullah Öcalan’ın
yakalanmasını sağlayan Başbakan Ecevit liderliğindeki Demokratik Sol Parti
%22.18 oy ile birinci sırada çıkmış, Milliyetçi Hareket Partisi %17.97, Fazilet Par
tisi %15.4, Anavatan Partisi %13.22 ve Doğru Yol Partisi %12.01 oy oranı ile mec
lise girmiştir (http://www.tesav.org.tr/1999.htm). Seçimin sonucunda Cumhur
başkanı tarafından Hükûmeti kurma görevi DSP Genel Başkanı Bülent Ecevit’e
verilmiş ve kurulan DSP, MHP, ANAP koalisyonu 28 Mayıs 1999’dan 19 Kasım
2002 tarihine kadar görev yapmıştır. 30 Haziran 1997 yılında 55 inci Hükûmet
döneminde Dışişleri Bakanlığı görevini üstlenen İsmail Cem, bu dönem boyunca
da aynı görevi yürütmüştür.
Yunanistan ile Kriz Sonrası Rehabilitasyon Dönemi

Türkiye’nin Yunanistan ile yaşadığı sorunlardan 1995 sonu 1996 başında yaşanan
Kardak Krizi, iki ülkeyi neredeyse savaşın eşiğine getirmiştir. Ege Denizi’ndeki so
runlar, Abdullah Öcalan’ın yakalanması sırasında gerilen ilişkiler, 1996-1999 yıl
ları arasında Yunanistan ile olan ilişkileri kopma noktasına getirmiş ve son olayda
Türkiye, Yunanistan’ın teröre destek veren ülkeler arasında yer alması gerektiği
doğrultusunda açıklamalar yapmıştır.
İki ülke arasında uzun süredir var olan ilişkiler değerlendirildiğinde, yaşanan
bu gerginliklerin iki ülkeye de fayda sağlamadığı görülmektedir. Yunanistan, Tür
kiye’nin AB’ye girebilmesi için kilit noktayı oluştururken, Türkiye’nin AB pers
pektifinden bağımsız bir politika yürütmesi de Yunanistan’ın Türkiye’den istediği
imtiyazları koparma ihtimalini zorlaştırmaktadır. Aradaki sorunları çözmek için
Türkiye’nin yaptığı “sorunların ikili görüşmeler aracılığıyla çözümü” önerisini
Yunanistan’ın reddetmesi de Türkiye konusunda Yunanistan’ın Türkiye ile tek ba
şına pazarlık etmek istemediğinin bir göstergesi olarak algılanabilir.
5. Ünite - Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk Dış Politikası (1999-2001) 127
Türkiye ve Yunanistan arasında zaten süregiden anlaşmazlıkların yanında

Abdullah Öcalan krizi sırasında Yunanistan’ın yürüttüğü politika, Yunanistan’ın
uluslararası alanda prestij kaybetmesine neden olmuş ve ilişkilerdeki yumuşama
nın temel etkenlerinden olan Yunan Hükûmeti’ndeki değişikliklere de temel oluş
turmuştur. Yunanistan Dışişleri Bakanı Pangalos ve Öcalan olayında adı geçen iki
bakan ile Yunan İstihbarat Şefi görevlerinden alınmıştır. Dışişleri Bakanlığı göre
vine ise Türkiye’ye karşı daha ılımlı politikalardan yana olan Yorgo Papandreou
getirilmiştir (Erdoğan, 2001:196).
İsmail Cem ve Yorgo Papandreou’nun Etkisi

Ülkelerin dış politikalarının oluşturulmasında ve uygulanmasında politik karar
vericilerin rolü zaman zaman çok önemli etkiler yaratabilmektedir. Bu durum
özellikle kriz dönemlerinde özel bir önem taşımaktadır. Bu çerçevede başta lider
olmak üzere, karar alma sürecinde yer alan şahıslar, dış politika yapımını sadece
etkilemekle kalmamakta bazı değişikliklerin yapılmasına olanak vermekte ve hat
ta dış politikayı yönlendirebilmektedir (Sönmezoğlu, 2009:208). Türkiye ile Yu
nanistan arasında yaşanan yakınlaşmanın en önemli nedenlerinden biri de bu
bağlamda Kostas Simitis’in Başbakanlığında başlama sinyali veren yumuşamanın
Y.Papandreou’nun Dışişleri Bakanlığına getirilmesiyle devam etmesi ve Türk Dı
şişleri Bakanı İsmail Cem’in çabalarının karşılık bulmasıdır.
Dönemin Dışişleri Bakanı İsmail Cem, göreve geldikten bir süre sonra Yunanlı
meslektaşı ile çeşitli toplantılarla bir araya geldiğini, muhatabının Türkiye’ye yö
nelik düşüncelerini bildiğini ve eğilimlerini de bir süre tarttıktan sonra bir barış
girişimi başlatmaya karar verdiğini belirtmektedir (Cem, 2004:120). Bu çerçevede
İsmail Cem, 24 Mayıs 1999 tarihinde Yunanlı meslektaşına bir mektup göndere
rek iki ülke arasında terörle mücadele anlaşması yapılmasını önermiştir. Papan
dreou’da bu mektuba cevaben 25 Haziran 1999’da gönderdiği mektupta anlaşma
yı terörle mücadeleyle sınırlı tutmayıp ekonomi, çevre, turizm alanlarında da iş
birliği, örgütlü suç, uyuşturucu kaçakçılığı ve yasadışı göç konularında da birlikte
mücadele önerisinde bulunmuştur.
Yine Haziran ayında Papandreou’nun bir görüşmede, Lozan Anlaşması’nın sa Yunanistan’da yaşayan
dece “dinî azınlıklar” üzerine yaptığı tanımı eleştirerek, Türk olduğunu hisseden Müslümanların büyük
bölümünün etnik kökeni
Müslümanların kendilerine Türk demesine izin verilmesini önermesi, Türkiye’de Türk olmasına rağmen, son
Yunanistan’ın ilişkileri yumuşatma arzusunun bir simgesi olarak algılanmış ve zamanlara kadar Yunanistan
bu azınlık için “Müslüman”
memnuniyetle karşılanmıştır. Her ne kadar bu öneri Yunanistan’daki milliyetçi terimini kullanmakta ısrar
çevrelerin büyük protestolarına sebep olmuşsa da bu zamandan beri Yunanis etmekteydi. Yunanistan
tezini, bu halkı Müslümanlar
tan’da Türk azınlığın bulunduğu görüşü büyük ölçüde kabul görmeye başlamıştır olarak adlandıran Lozan
(Larrabe, Lesser, 2004:114). Anlaşması’na dayandırıyordu
Basında, iyi ilişkilerin geliştirilmesi yönünde isteklerin karşılıklı beyanı ve (Larrabe, Lesser, 2004:113).
mektup teatisi ile başlayan bu süreç, 3 Temmuz 1999 tarihinde BM Genel Sekrete
ri başkanlığında düzenlenen ve iki Dışişleri Bakanının da katıldığı Kosova Dostla
rı toplantısında bir aşama daha kaydetmiştir. BM Genel Sekreteri’nin de katkıları
ile dört maddede varılan mutabakat kamuoyu ile paylaşılmıştır:
1. Organize suç, uyuşturucu ticareti, yasadışı göç ve terör, turizm, çevre, kül
tür ve ticaret konularında her biri içi ayrı komiteler oluşturarak, iki Bakan
lık arasında toplantılar düzenlemek,
2. İki ülke Dışişleri Bakanlıklarının üst düzey yetkilileri bir araya gelerek bu
konuların her birinde, ikili hatta çok taraflı anlaşmaların gerçekleştirilmesi
imkânını görmek için iş birliği sürecinin ışığında çalışmalara başlamak,
3. Toplantıların, 1999 Temmuz ayı gibi, mümkün olan en yakın zamanda baş
laması için Dışişleri Bakanlıklarına talimat verilmesi,
4. Balkanlar ve Karadeniz’e ilişkin çok taraflı konularda iş birliğini geliştirme
ve Balkan İstikrar Paktı çerçevesinde Balkanların yeniden yapılandırılma
sında iş birliğinin ilerletilmesi ile Türk-Yunan iş çevrelerinin birlikte katkı
yapmalarını hedeflemek (Cem, 2004:126-127).
Fotoğraf 5.1
İsmail Cem ve Yorgo Papandreou.
Kaynak: http://www.network54.
com/Forum/248068/
thread/1169631626/
1169746522/Former+Foreign+
Minister+Cem+died
Yapılan mutabakat açıklamasına istinaden Dışişleri Bakanlıkları arasında 6 ça

lışma grubu oluşturulmuş ve bu gruplar arasındaki ilk görüşme 24-27 Temmuz
1999 tarihleri arasında Ankara’da başlamış, 29-30 Temmuz 1999 tarihleri arasında
Atina’da devam etmiştir. Görüşmelerin son derece ılımlı bir ortamda geçmesine
ve basında geniş yankı uyandırmasına rağmen 1999’un Eylül ayında başlayacak
terörizm hakkındaki görüşmelerin teması çıkmaza sokacağı görüşü de genel ka
nılar arasında olmuştur.
Yunanistan ile ilişkilerde yaşanan yumuşama döneminin Türkiye’nin AB ile olan

1 ilişkilerine olan etkisi nedir?
Görüşmelerin devamı sırasında 17 Ağustos’ta Türkiye’de yaşanan deprem ve

ardından Yunanistan’da 7 Eylül’de meydana gelen deprem, yumuşama dönemin
deki diğer önemli değişim noktasını oluşturmuştur. İki tarafta yaşanan deprem
ler, her iki ülke dış politikasının en sorunlu alanlarında ciddi etki yaratmış, da
ha da önemlisi toplumsal düzeyde diyalog zemini oluşmuştur. Medyanın ve sivil
toplumun da çok etkili olduğu bu karşılıklı anlayış ve yardımlaşma döneminde
iki halkın birbirlerini düşman olarak değil de birbirinin yardımına ihtiyaç duyan
“komşu” olarak görmesi, iki tarafın da arzuladığı diplomatik görüşmeler ve yu
muşamayı sağlayacak adımlar için bir zemin sağlamış ve hükûmetleri iç politika
da aşırı eleştiriden korumuştur (Larrabe, Lesser, 2004:116).
İki ülke arasındaki görüşmeler Türkiye ve AB için önemli olacağı öncesinden
belli olan 10-11 Aralık 1999’da düzenlenecek olan Helsinki Zirvesi’ne yaklaşı
lırken de devam etmiş, Zirve öncesinde bazı konularda anlaşmaların taslağının
oluşturulduğu açıklanmıştır. Yunanistan’ın Helsinki’de Türkiye’nin aday ülke ola
rak açıklanmasına olumlu yaklaştığına ilişkin demeçleri sıklaşmış, ancak kararın

son anda belirleneceği de bu görüşlere eklenmiştir. Zirve’de çıkan karar sonucu
Türkiye’nin aday ülke olarak addedilmesi, ilişkilerdeki yumuşamanın bir göster
gesi olmakla birlikte aynı zamanda bu yumuşamanın devam etmesini de sağla
mıştır. Bu hususta Papandreou’nun 20 Ocak 2000’de Türkiye’ye düzenlediği resmî
ziyarette Turizm Alanında İşbirliği Anlaşması, Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve
Korunması Anlaşması, Çevrenin Korunmasına İlişkin Mutabakat Muhtırası, Te
rörizm, Örgütlü Suçlar, Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı ve Yasadışı Göç ile Müca
dele İşbirliği Anlaşmaları imzalanmıştır. Bu ziyaret ile birlikte Papandreou, 25 yıl
dan sonra Türkiye’ye resmî ziyarette bulunan ilk Yunan Dışişleri Bakanı olmuştur.
Papandreou’nun ziyaretinden sonra İsmail Cem de 3-5 Şubat 2000 tarihlerinde
Atina’ya gitmiş ve Bilimsel ve Teknolojik İşbirliği Anlaşması, Gümrük Suçlarının
Men’i, Takibi ve Gümrük Suçlarıyla Mücadele Hakkında Karşılıklı İdari Yardım
ve İşbirliği Anlaşması, Kültürel İşbirliği Anlaşması, Ekonomik İşbirliği ve Deniz
Taşımacılığı Anlaşması’nı imzalamıştır.
İki ülke arasındaki yakınlaşma dönemi ilerleyen yıllarda da devam eden top
lantılar ve çeşitli konularda imzalanan anlaşmalar, protokoller ve karşılıklı ziya
retler ile devam etmiştir. İmzalanan anlaşmalar ve görüşmelerin başlıklarından
da anlaşılacağı üzere kültür ve ekonomi alanında yaşanan yakınlaşma, daha riskli
alanlar olan siyasi alanlara yansımamıştır. Bu hususta AB ve Kıbrıs konusu ilk
sıralarda yer alırken Ege ile ilgili sorunlarda da herhangi bir ilerleme yaşanma
mıştır. Hatta Türk Savunma Bakanlığı Nisan 2000’de Kıbrıs ve Ege gibi konularda
görüşlerin yer aldığı Beyaz Kitap-2000’i yayınlamış ve bu yayın Atina’da tepkile
re yol açmıştır. Bunun yanında NATO bünyesinde 2000 yılında gerçekleştirilen
“Destined Glory 2000” tatbikatı sırasında Yunanistan’ın Lozan Anlaşması’na göre
silahsızlandırılmış statüde olan Limni Adası üzerindeki hava koridorlarını kul
lanma ısrarı bir anda ilişkilerin gerilmesine neden olmuştur. Bu gerginlik üzerine
Cem ile Papandreou’nun yapmayı planladıkları görüşme ertelenmiştir. 31 Ekim
2000’de Budapeşte’de ve Kasım ayındaki AGİT Bakanlar Konseyi’nde bir araya ge
len ikili, toplantılarda Ege’de güven artırıcı önlemler hakkında görüş alışverişinde
bulunarak ortamı yumuşatmaya çalışmışlardır (aktaran. Ünay, 2007:405).
Soğuk Savaş’ın bitmesinin ardından gerilmeye başlayan Türkiye-Yunanistan
ilişkileri, çeşitli platformlarda diğer ülkelerin ve çeşitli uluslararası kuruluşların
yardımıyla yumuşatılmaya çalışılmışsa da bu döneme kadar başarılı olamamıştır.
1999’un ikinci yarısından itibaren yaşanan ve İsmail Cem ile Yorgo Papandreo
u’nun kişisel çabalarının büyük etkisinin olduğu Türkiye-Yunanistan yakınlaşma
sı ise depremlerin halklar arasında yarattığı yakınlaşma ile de bütünleşince iki
ülke arasındaki ilişkilerin hiç olmadığı kadar gelişmesine zemin oluşturmuştur.
Bu yakınlaşma, Türkiye’nin AB politikaları konusunda da önünü açmış ve Hel
sinki Zirvesi’nde aday ülke olarak açıklanmasını sağlamıştır. Ancak Yunanistan’ın
açılım politikasında A.Öcalan skandalının da özel bir yeri olduğu açıktır. Yuna
nistan, Türkiye’nin bir an önce bu konudaki baskısından kurtulmayı tercih etmiş
ve AB politikasını bunun önemli bir aracı olarak kullanmıştır.
DEPREMLER VE DEPREM DİPLOMASİSİ

Yunanistan ile 1945’ten itibaren ilişkilerinde gerginlik yaşayan, ardından da sürekli
olarak gerginlik içinde devam eden Türkiye-Yunanistan ilişkileri, Soğuk Savaş’ın
sona ermesi sonrasında da gerilimden uzaklaşamamıştır. Yunanistan’ın Türki
ye’nin 1984’ten bu yana en önemli sorunlarından olan PKK terörüne destek ver
diğine dair iddialar son dönemde sıklıkla gündeme gelmiştir. Abdullah Öcalan’ın
Kenya’da Yunan Büyükelçiliği’nde barındığının ortaya çıkması ve üzerinde Kıbrıs
Cumhuriyeti pasaportunun bulunması, Türkiye’nin bu konudaki haklılığını ortaya
koymuş ve Yunanistan’a yönelik çok sert açıklamalar yapılmıştır. Bunun yanında
Abdullah Öcalan’ın Suriye’den çıkarıldıktan sonra Kenya’da yakalanıncaya kadar
geçen süre içinde Türkiye’nin İtalya ve Almanya ile de ilişkileri bozulma noktasına
gelmiştir. Suriye’den Rusya’ya, oradan da İtalya’ya gelen Öcalan’ı Türkiye’ye teslim
etmeyen İtalya’ya Türkiye’nin tepkisi çok sert olmuştur. İtalya, Öcalan’ı Türkiye’ye
değil, hakkında mahkeme kararı olan Almanya’ya vereceğini açıklamış, Almanya
ise 1993 yılından beri bir terör örgütü olduğu için yasakladığı örgütün liderini,
hakkında tutuklama emri olmasına rağmen, üstelik bu kişinin emri ile Almanya’da
terör eylemleri yapıldığı kendi mahkemelerinde tespit edilmiş, kendi istihbarat
servislerince defalarca tekrarlanmış olmasına rağmen, ülkesine getirip yargılama
cesaretini gösterememiş; ülke içi huzuru, hukuka tercih edecek bir politika izle
miştir (Erdoğan, 2006:199). Öcalan’ın teslim edilmesi konusu Türkiye’nin sade
ce ülkelerle değil AB ile ilişkilerini de germiştir. İtalya ile yaşanan krizde AB’nin
İtalya’ya üyesi olması hasebiyle “sınırsız dayanışma” içinde olduğunu açıklayarak
destek vermesi, AB ile Lüksemburg Zirvesi’nden beri zaten sorunlu olan ilişkileri
etkilemiş ve Türkiye halkının AB’ye olan güvenini de sarsmıştır.
Yaşanan gelişmeler ve özellikle Lüksemburg Kararları ve Öcalan kaynaklı so
runlardan ötürü 11 Ocak 1999’da seçimleri gerçekleştirmek üzere kurulan DSP
lideri Ecevit başkanlığındaki azınlık hükûmeti, hükûmet programında AB’ye sa
dece iki cümle ile yer vermiştir: “2000’li yılların eşiğinde dünya yeni dönüşümlere
sahne olurken özellikle Avrupa yeniden yapılandırılmaktadır. Türkiye de Avrupa’da
ki bütünleşme sürecinde hakkı olan yeri, ulusal haklarından hiçbir ödün vermek
sizin, er geç alacaktır.” Hükûmet programında AB konusuna sadece iki cümle ile
değinilmesi AB’ye karşı son dönemde artan soğukluğun ve kırgınlığın ifadesi ola
rak algılanabilir (Erdoğan, 2006:194). 28 Mayıs 1999 tarihinde kurulan IV. Ecevit
Hükûmeti’nin programında ise Yunanistan ve AB’den “...Yunanistan’la, başta Ege
ile ilgili olanlar olmak üzere, aramızdaki sorunların diyalog yoluyla çözümü için
iyi niyetli ve yapıcı girişimler sürdürülecektir. Bu itibarla komşumuz Yunanistan’ın,
öncelikle PKK dahil, terörizmle mücadelede kesin bir tavır almasını ve ilişkilerimi
ze “Avrupa Birliği” gölgesinin düşürülmemesini beklemekteyiz... Türkiye’nin Avru
pa Birliği’ne tam üyeliği, tarihten, coğrafyadan ve anlaşmalardan doğan hakkıdır.
Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne öteki üyelerle eşit hak ve statüye sahip tam üyelik he
definin gerçekleştirilmesine çalışılacaktır. Avrupa’daki bütünleşme süreci içinde ye
rini alacak olan Türkiye, bunu gerçekleştirirken ulusal hak ve çıkarlarını her zaman
titizlikle gözetmeye devam edecektir. Bu çerçevede Avrupa Birliği ile ilişkilerimize
ivme kazandırabilecek fırsat ve gelişmeler dikkatle izlenecektir. Türkiye, siyasi ve
ekonomik planda olduğu kadar güvenlik ve savunma konularında da Avrupa ve
Transatlantik yapılanmaları ve oluşumları içinde tam ve eşit biçimde yer almak için
kararlı bir yaklaşım içinde olacaktır. Gümrük Birliği’nin uygulamada ortaya çıkan
sakıncalarını gidermek için etkin girişimlerde bulunulacaktır...” şeklinde bahsedil
mesi, bir önceki Hükûmet Programı’na kıyasla ilişkilerin düzeltilmesi yönündeki
isteği açıkça belirtmektedir. Bu değişimin en önemli iki nedeninin Almanya’da
iktidarın Sosyal Demokrat-Yeşillere geçmesi ve ABD’nin Türkiye’nin AB ile iliş
kilerinin düzeltilmesi konusunda ortaya koyduğu yoğun çabalar olduğu açıktır.
İlişkilerin düzeltilmesinde bir basamak oluşturan Marmara depremi, 17 Ağus

tos 1999 tarihinde Richter Skalasına göre 7,2 şiddetinde meydana gelmiştir. Bu
deprem 20 bine yakın insanın ölümüne, on binlerce yaralıya ve Türkiye’nin bu
en önemli sanayi bölgesinde çok büyük maddi kayba neden olmuştur. Deprem
sonrasında devletin beklenilen etkinlik ve hızda olaya müdahale edememesi bü
yük bir öfke yaratırken, vatandaşlar arasındaki müthiş dayanışma ve yardımlaşma
ortaya çıkmıştır (Erdoğan, 2006:203). Devletin yetkinsizliğinin yanında sivil top
lum örgütlerinin işlevselliğinin ortaya çıkması ise devletçi zihniyeti törpülerken
Türkiye’deki sivil toplum adına umut verici bir gelişme olarak adlandırılmıştır.
Türkiye içerisindeki dayanışmayı en üst seviyelere taşıyan bu trajik olayın yarat
tığı bir diğer gelişme ise diğer ülkeler tarafından büyük bir duyarlılık ve hızlılıkla
yapılan yardımların yarattığı sevinçtir. Türkiye’de çıkan gazetelerin manşetlerinde
“Yalnız Değiliz”, “Türk’ün Türk’ten başta dostu yoktur sözü ile yıllarca kandırıl
dık!”, “Sağ ol Avrupa!” gibi manşetler, yaşanan bu minnettarlığın ve sevincin en
büyük göstergesi olmuştur. Sonuç olarak depremin yarattığı duygusallık içinde
özellikle Yunanistan halkı ile Türkiye halkı arasındaki düşmanlığın biraz olsun
törpülenmesiyle bir kardeşlik duygusu oluşması yönünde ciddi mesafe alındığı
açıktır. Zira Türkiye ile ilişkilerini tekrar düzeltmek isteyen başta Yunanistan, İtal
ya ve Almanya gibi ülkeler için de bu deprem son derece elverişli bir zemin oluş
turmuştur. Bu elverişli zemin hem AB hem de özel olarak Yunanistan ile Türkiye
arasında “Deprem Diplomasisi” adı verilen yeni bir dönemi başlatmıştır. 7 Eylül’de
bu sefer Yunanistan’da meydana gelen 5,9 büyüklüğündeki depremde Türkiye’nin
yardım elini uzatması da bu tanımı daha geçerli kılmıştır. Deprem sonrası Türki
ye’ye yardım elini uzatan ilk ülkeler ise Yunanistan ve İsrail olmuştur. GKRY’nin
Cumhurbaşkanı Glafkof Klerides de Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’e gön
derdiği mektupta başsağlığı dileklerini ve her zaman yardıma hazır olduklarını
belirtmiştir. Almanya Başbakanı (Şansölye) Schröder’in 1 Eylül’de yaptığı açık
lamada da Türkiye’nin AB üyeliği deprem ile ilişkilendiriliyor ve Schröder şöyle
diyordu: “Türkiye’nin karşı karşıya kaldığı deprem felaketinden sonra bu ülkenin
AB’ye yakınlaşma sürecine ivme kazandırılması gerekiyor. Bu gerçek herkes tarafın
dan görülmelidir.” Aynı şekilde İtalya Dışişleri Bakanı Lamberto Dini de AB’nin
Türkiye’ye adaylık statüsü vermeyi daha fazla erteleyemeyeceğini belirterek “AB,
Akdeniz’in büyük bir ülkesi olan Türkiye’yi geri kazanmak zorundadır” demiştir.
AB üyesi ülkelerden gelen bireysel yardımların ve olumlu mesajların yanında 16
Eylül’de Avrupa Parlamentosu, Türkiye ile dayanışma içinde olduklarını belirten
ve felaketin yükünü hafifletmek için AB’yi daha çok mali destek vermeye çağıran
bir karar almıştır. Aynı zamanda yıllardan beridir Yunanistan’ın engellemeleri ile
verilemeyen bazı mali yardımların verilmesinin önü de yine depremin yarattı
ğı atmosferde açılmıştır (Erdoğan, 2006:204-205). New York Times’da Stephan
Kinzler’in 13 Eylül 1999’daki yazısında da (“Earthquakes Help Warm Greek-Tur
kish Relations”) depremin iki ülke arasındaki ilişkileri nasıl olumlu yönde etkile
diği ifade edilirken, bunun Amerikan Dışişlerine de çözüm bulmak konusunda
iyi bir imkân yarattığı görüşüne yer verilmiştir. Benzer bir görüş Washington Re
port on Middle East Affairs’de de Alan L. Heil imzası ile yayınlanmış, gelişmelerin
memnuniyetle karşılandığı ifade edilmiştir.
Türkiye’de yaşanan 17 Ağustos Depremi’nin AB ile ilişkiler açısında önemini nedir?

2
Depremle birlikte gelen bu dayanışma ve yardımlaşma tarafların istediği ya
kınlaşmayı büyük ölçüde başarmıştır. Cem ile Papandreou arasında başlayan
yakınlaşma depremden sonra ivme kazanmış, AB ülkeleri arasında, yaklaşan

Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin aday olarak açıklanması yönünde görüşler belir
tilmeye başlanmıştır. Yunanistan ile ilişkilerin gelişmesinin yanında AB ülkeleri
ile başlayan yeni ve olumlu diyalog süreci de Deprem Diplomasisi’nin ardından
Helsinki’de Türkiye’nin adaylığının açıklanmasıyla sonuçlanmıştır. Ancak bu sü
recin en az Türkiye kadar, hatta bazı özellikleri ile Türkiye’den daha çok Yunanis
tan’a katkı sağladığını da vurgulamak gerekir. Bu, Türkiye’nin zararlı olduğu anla
mına gelmese de Yunanistan’ın Helsinki ile birlikte Türkiye ve Kıbrıs politikasında
arzuladığı hemen hemen bütün hedeflerine ulaştığını destekler niteliktedir.
AVRUPA’YA YAKINLAŞMA ÇABALARI: CLINTON VE SCHRÖ

DER FAKTÖRÜ
Özellikle üst karar alma mekanizmalarında yer alan kişilerin ülkelerin politika
tercihlerindeki öneminden daha önce bahsedilmişti. Ülkelerarası ilişkilerin daha
karmaşıklaştığı ve birbirine daha çok bağımlı olmaya başladığı kürelleşme çağın
da ise bir ülkenin politikasının diğer ülkelerin de dahil olduğu pek çok değiş
kenden etkilenmesine ve aynı şekilde onları etkilemesine daha uygun bir ortam
bulunmaktadır. Dünya siyasetinde önemli bir söz hakkı olmayan daha küçük dev
letlerde diğer ülkelerin politikalarını etkilemek kolay gözlenir bir durum olma
masına rağmen, bulunduğu coğrafyada güçlü ve söz sahibi ülkeler bu durumu
etkili bir politika aracı olarak sıklıkla kullanmaktadır.
Soğuk Savaş döneminde jeopolitik çıkarları nedeniyle Türkiye’nin yanında
olan ABD, Soğuk Savaş sonrası dönemde de Körfez Savaşı nedeniyle Türkiye’nin
yakın bir müttefiki olmuştur. Türkiye aynı zamanda, ABD’nin politikalarını uygu
lamada destek için başvurduğu ve diğer ülkelere model gösterdiği bir ülke olmuş
tur. Orta Doğu’nun içinde bulunduğu düzensiz durum ve ABD’nin bu durumu
kendi lehine çevirme ve oradaki politikalarda söz sahibi olma ihtiyacı ile yönlen
dirilen Orta Doğu politikası bağlamında da Türkiye, Batılı değerleri benimsediği
ve Batı ile yakın ilişkiler kurması nedeniyle İsrail’le birlikte ABD için özel bir öne
me sahiptir. Türkiye’nin ABD politikasındaki bu öncelikli konumundan kaynaklı
olarak ABD, Türkiye’nin Batı ile iyi ilişkilerini koruması ve ABD politikalarında
destek alabileceği bir ülke olarak kalması için Türkiye’nin AB ile ilişkilerinde Tür
kiye’ye destek olma politikası benimsemiştir.
Aynı şekilde Avrupa Kıtası’nda ve spesifik olarak AB içinde güçlü ve söz sahibi
olan ülkelerden birisi olan Almanya da, gerek Almanya’da üç milyon civarındaki
Türkiye kökenli vatandaşın varlığı, gerek kendisinin ve AB’nin politik-ekonomik
çıkarları nedeniyle Türkiye ile olan ilişkilerine önem vermiştir. AB içindeki güç
lü konumu nedeniyle diğer üye ülkelerin politik tercihini etkileyebilen Almanya,
Türk politikacıların da ilk olarak dikkate aldığı ve yanına çekmeye çalıştığı ülke
lerden birisi olmuştur.
ABD ve Clinton’ın Türkiye’nin AB ile İlişkilerine Etkisi

ABD 1980’lerden farklı olarak 1990’ları Demokrat Partinin yönetimi altında ge
çirdi. Reagan’ın 1988’de süresinin dolmasından sonra yapılan seçimlerde, yardım
cısı olan George Bush başkan seçilmiş ve bir geçiş dönemi yönetimi olmuştur.
Bush Yönetimi’nin en önemli özelliği Doğu Bloku’nun dağılışı ve Körfez Savaşı
sırasında işbaşında olmasıydı. Dolayısıyla Bush yönetimi uluslararası alandaki ge
lişmelere yoğunlaşmıştı (Uzgel, 2011:244).
Ocak 1993’te işbaşına gelen ve 1996’daki seçimleri de kazanarak Soğuk Savaş

sonrası döneme damgasını vuran Clinton yönetimi, ABD’nin öncelikle ekono
mik sorunlarını gidermesi gerektiği düşüncesinden yola çıkarak özellikle ilk dö
neminde içe kapalı bir politika ile ekonomisini düzeltmeye çalışmıştır. Reagan
döneminde başlayan ve Bush döneminde artış gösteren bütçe açıklarını kapatmak
için yüksek verimlilik ve düşük enflasyonu hedefleyen ve ticarete dayalı bir eko
nomik program uygulayan Clinton yönetimi, 1992’de Gayrisafi Millî Hasıla’nın
(GSMH) %4.9’u olan bütçe açığını 1995’te %2.4’e düşürmüştür. 1991-1995 dö
neminde % 2.7 büyüme gösteren ABD’nin GSMH’si, 1996-1999 arasında % 4.3
büyümeye ulaşmıştır.1990’ların ortalarından itibaren gerek ekonomik hedefleri
nin büyük bir kısmına ulaşması gerekse Balkanlar’daki bölgesel istikrarsızlıkların
çözüme kavuşmaması ABD’yi ekonomik boyutu sürdürmekle birlikte tekrar jeo-
stratejik bir yaklaşıma yöneltmiş ve siyasal ve askerî liderliğini ortaya koymasını
gerektirmiştir (Uzgel, 2011:244-246).
Başkanlığının ikinci döneminde daha dışa dönük bir politika izleyen Clinton,
Türkiye’nin AB üyeliğine AB ülkeleri nezdinde destek girişimlerinde bulunmuş
tur. ABD’nin Türkiye’nin AB adaylığını desteklemesinin nedenleri ise kısaca şu
şekilde özetlenebilir:
• AB’ye tam üyelik Türkiye’nin Batı ile bağlantısını kesinleştirecekti. ABD
Türkiye’de radikal İslamcı bir rejimin kurulmasını ya da Türkiye’nin Av
rupa’dan daha da uzaklaşmasını istemiyordu. Böyle bir gelişme Orta Do
ğu’daki bütün dengeleri altüst edeceği gibi Orta Asya ve Kafkasya’yla Batı
arasındaki bağlantı da kesilecek ve enerji hatlarının geleceği ve ABD’nin
buradaki etkinliği tehlikeye düşecekti.
• Türkiye daha önce de değinildiği gibi, ABD’yle uzun süredir çok yakın bağ
lara sahipti ve bu 1990’larda daha da yoğunlaşmıştı. ABD, kendisine bu
kadar yakın bir müttefikinin AB içinde yer almasını desteklemeyi çıkarla
rına uygun görüyordu. ABD, Türkiye’nin de tam üye olmasıyla İngiltere’den
sonra kendisiyle yakın ilişkileri olan bir ülkenin daha AB’de bulunmasını
sağlayabilecek ve bu bütünleşme hareketiyle bağlarını artırabilecekti.
• ABD 1990’larda Avrupa-Atlantik Topluluğu kavramı çerçevesinde, Avras
ya’yı kendisine bağlamak istiyordu. Türkiye coğrafi olarak bu geniş alanın
bağlantı noktasında yer alıyordu.
• Türkiye’nin üyeliği gerçekleşirse AB’nin homojen yapısı kaybolacak, alanı
ve kapsamı genişleyecek, böylece yekpare bir blok olma özelliğinden uzak
laşacaktı.
• AB, bu dönemde kendi güvenlik yapılanmasına gidiyordu ve Türkiye’nin
tam üyeliği onun, Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği (AGSK) içinde de
yer almasını sağlayacaktı. ABD, özellikle savunma alanında iş birliği yaptığı
Türkiye’nin Batı Avrupa Birliği (BAB) içinde bulunmasını istiyordu. Böy
lece BAB ya da onun yerine geçecek bir Avrupa savunma yapılanması ile
NATO arasındaki bağlantı daha sıkı olabilecekti (Uzgel, 2011:277-278).
Yukarıda belirtilen sebepler nedeniyle Clinton, Türkiye’nin AB’ye üye olması
yönünde çabalarını yoğunlaştırmıştır. Bu doğrultuda gerek verilen demeçlerle ge
rek son dakika telefon görüşmeleri veya yürütülen kulis çalışmalarıyla çabalarını
sürdürmüştür. 8 Kasım 1999’da Berlin Duvarı’nın yıkılmasının onuncu yılında
Georgetown Üniversitesi’nde yaptığı konuşmasında Clinton, Türkiye ile ilgili gö
rüşlerini şu şekilde aktarmıştır: “Nasılki Osmanlı İmparatorluğu 20 ’inci yüzyıla
bir şekil vermişse, 21 ’inci yüzyıl da önemli ölçüde, Türkiye’nin geleceğini ve rolünü
belirlediği yol ile şekillenecek... Avrupalı müttefikler, Batı’nın ve Müslüman dünya

sının barış ve uyum içinde Türkiye’de buluşabileceğine inanmalı ve dünyanın bu
bölgesinde yeni bin yılda rüyalarımızın gerçekleşmesine bir şans vermelidir... İşte
o zaman yeni bin yılda rüyalarımız gerçekleşebilir”. Bu açıklamadan kısa bir sü
re sonra Clinton’un 15-20 Kasım 1999 tarihinde Türkiye’ye yapacağı ziyaretini
binlerce kişinin ölümüne neden olan 17 Ağustos depreminin artçı şoklarının 12
Aralık’ta hâlâ devam etmesine rağmen iptal etmemesinde de Türkiye’ye verilen
bu değeri görmek mümkündür. Ziyaretinin ilk gününde Clinton TBMM’de yap
tığı konuşmasında “Bölgede ve dünyada milyarlarca insanın geleceği, bu odadaki
25 yıl boyunca alınacak kararlara bağlı. Bu insanların hepsinin, Türkiye’nin kendini
güçlü, laik, geleneklerine saygılı, geçmişinden gurur duyan ama Avrupa’nın da tam
bir parçası olan bir ülke hâline gelmesinden çıkarları var” diyerek Türkiye’nin AB
üyeliğini salt ABD çıkarları açısından değil, Orta Doğu ve Avrupa’daki insanların
da çıkarları olarak tanımlamıştır.18-19 Aralık’ta İstanbul’da yapılan 54 Devlet ve
Hükûmet Başkanı’nın katıldığı AGİT Zirvesi’nde de Türkiye’yi önemseyen ve Tür
kiye’nin AB bütünleşmesi içinde yer alması gerektiğini ifade eden açıklamaları,
bir ay sonra 11-12 Aralık’ta Helsinki’de yapılacak olan AB Zirvesi’nde Türkiye’ye
adaylık statüsünün resmen tanınması yolunda önemli bir işaret olarak görülmüş
tür (Erdoğan, 2006:208).
Helsinki Zirvesi’nden hemen önce AB Dışişleri Bakanları’nın Türkiye’nin
adaylığı hakkında olumlu görüş bildirmelerinin akabinde 10 Aralık 1999 tarihin
de Başkan Clinton Ecevit’e mektup göndererek “Bu, Türkiye, AB ve ABD için kalıcı
yararlar getirecek tarihî bir adımdır. Öteden beri Türkiye’nin geleceğinin Avrupa’da
olduğuna inanmışımdır. Türkiye’nin 21’inci yüzyılın biçimlendirilmesinde hayati
bir rol oynayacağını, AB’nin, bu kararıyla kabul etmiş olmasından memnuniyet du
yuyorum” beyanında bulunmuş ve Zirve’de verilecek kararların da bu doğrultuda
olmasını desteklediğini diplomatik ve dolaylı yoldan tekrar etmiştir.
ABD’nin Lüksemburg Zirvesi öncesi Türkiye’nin aday ülke olarak açıklanması
için çaba göstermesine rağmen adaylığın açıklanmaması, AB’nin kendi çıkarla
rıyla çatışması hâlinde ABD’nin önerilerini ve çıkarlarını gözardı edebileceğini
zaten göstermiştir. Bu nedenle Helsinki Zirvesi’ne az bir süre kala yapılan bu açık
lamaların AB’nin kararı üzerindeki etkisi tartışmaya açık bir konudur ancak ABD
gibi dünya siyasetinde güçlü olan bir aktörün AB üyeliği konusunda Türkiye’yi
desteklemesi de karşılıklı çıkarların pazarlık konusu olduğu bir uluslararası sis
temde mutlaka hesaba katılması gereken bir etkendir. Aynı şekilde Helsinki Ka
rarları açıklandıktan ve Türkiye’nin bu kararı kabul edip etmeyeceği belli değil
ken AB Konseyi Başkanı sıfatıyla Finlandiya Başbakanı Lipponen, Türk tarafının
anlaşmayı kabul etmesi yönünde Türkiye’nin ikna edilmesi için ABD’yi devreye
sokmayı uygun görmüştür. Bunun üzerine Ecevit’i arayan Clinton, “bu anlaşma
Türkiye için bir zaferdir” diyerek Türkiye’nin anlaşmayı kabul etmesi yönünde tel
kinde bulunmuştur (Erdoğan, 2001:226-227). AB ile Türkiye arasında ortaya çı
kan sorunlar arasında Katılım Ortaklığı Belgesi hazırlanırken yaşanan pazarlıklar
sırasında da Bill Clinton bu pazarlıklara bizzat katılmış ve pazarlığın sonuçlanma
sında aktif rol oynamıştır.
Almanya ve Schröder’in Türkiye’nin AB ile İlişkilerine

Etkisi
Avrupa Birliği’nin kuruluşundan itibaren özellikle Almanya, Fransa ve İtalya gibi
güçlü devletler Birliği’n politikasını belirleme ya da etkileme konusunda özel bir ye
re sahip olmuşlardır. İngiltere, 1972 yılında üye olduktan sonra bu üçlünün arasına
bir diğer öncü devlet olarak girmiştir. Her ne kadar AB bünyesinde alınan kararla
rın büyük bir kısmı hâlâ oy birliği ile alınıyor olsa ve bu durum önemli kararlarda
küçük devletlere veto yetkisiyle birlikte bir pazarlık gücü verse de güçlü devletlerin
politikalar üzerindeki etkisi devam etmektedir. Birliğin genişleme haritasına bakıl
dığında yeni üye olan her devletin hâlihazırda bir AB üyesi ülkenin desteğine sahip
olduğu ve bu şekilde üyelik sürecinin daha kolay atlatıldığı görülmektedir. AB içe
risinde Türkiye’den en fazla göç alan ve en çok Türk nüfusunu barındıran Almanya
da Türkiye için Türkiye’nin üye olması yolunda öncü ülke olmuştur. 1970’li yılların
ortalarından itibaren Türkiye’den Almanya’ya göç frenlenmeye çalışılsa da sayı sü
rekli artmış, dönüş için verilen teşvikler de yeterince etkili olmamıştır. Ancak bu
durum Türkiye’nin AB’ye üyeliği ve serbest dolaşım konularını sekteye uğratmıştır.
3 Ekim 1990’da iki Almanya’nın birleşmesi ile birlikte Almanya’da işsizlik sorunu
daha da büyümüş, bu da Türklere yönelik karşıtlığı da Türkiye’nin AB üyeliği ta
lebinin reddi konusundaki cepheyi de genişletmiştir. Birleşmenin ardından yeni
AB’yi bir kültür-medeniyet alanı olarak tanımlamayı ön plana çıkaran Almanya,
ülkesindeki ve Avrupa’daki genel işsizliği de dikkate alarak Türkiye’ye üyelik yerine
başka formüller öneren ülkelerin başında gelmeye başlamıştır.
AB Komisyonu’nun Haziran 1997’de açıkladığı ve genişleme stratejisinin te
mel hatlarını belirlediği Gündem (Agenda) 2000 raporunda Türkiye aday ülke
ler arasında sayılmamıştı. Son şekli Lüksemburg Zirvesi’nde AB Konseyi tarafın
dan verilecek olan bu stratejiyi değiştirmek ve Türkiye’nin aday ülkeler arasında
yer almasını sağlamak için Türkiye yoğun bir diplomasi trafiği başlatmıştı. Bu
çerçevede Başbakan Mesut Yılmaz Almanya’ya gelmiş, 30 Eylül 1997’de Şansöl
ye H.Kohl ile görüşmüş, ardından da “istediğimizi aldık, Almanya bizi Lüksem
burg’da destekleyecek” açıklaması yapmıştı. Yılmaz basın mensuplarına, Kohl ile
görüşmesinden önce Alman Başbakanlığı tarafından yapılan “Şansölye Kohl, Türk
Başbakanı’nın Türkiye’nin Avrupa’ya aidiyetine ilişkin tutumunu güçlü bir şekilde
desteklemiş ve Türkiye’nin AB’ye müstakbel tam üyeliğini desteklediğini açıklamış
tır’’ cümlesini paylaşmış, ardından da Kohl’e “Tam üyeliğin gerisine düşen gümrük
birliği artı denilen bir çerçeveyi kabul edemeyiz. Tam üyelik perspektifini önümüze
koymadığınız zaman bize yapacak bir şey bırakmıyorsunuz’’ dediğini, Kohl’ün de
“Size ben yardımcı olacağım. Bizim Türkler’e vefa borcumuz var. Ayrıca biz sizin
başarılı olmanızı da isteriz. Pek çok kişi gelip size destek vereceğini söyleyebilir. Ama
kapalı kapıların ardında sizi destekleyecek olan benim. Ben bir söz verdim mi, tuta
rım’’ dediğini paylaşmıştır.
Türkiye’de büyük umut yaratan bu görüşmenin sonrasında da Türkiye sıklıkla
konuyla ilgili olarak H.Kohl’den beklediği desteği ifade etmiştir. Ancak Lüksem
burg kararları büyük bir hayal kırıklığı yaratınca, Başbakan Yılmaz Almanya’yı ve
kişisel olarak Almanya Başbakanı H.Kohl’ü en ağır şekilde sözünü tutmamakla
eleştirmiş ve hatta Almanya’nın “lebensraum-yaşam alanı” arayışı içinde Doğu
ve Orta Avrupa ülkelerine yöneldiğini iddia etmiştir. Yılmaz, 1998’de Almanya’da
yapılacak seçimlerde de Türkiye kökenli Almanya vatandaşlarının tavır koymala
rını istemiş ve bu durum Türkiye ile Almanya arasındaki ilişkileri fazlası ile ger
mişti. Ardından Öcalan’ın İtalya’dan Almanya’ya iadesi konusunda da beklentiler
karşılanmayınca ilişkiler neredeyse donma noktasına gelmişti. Tam bu dönemde
yapılan 1998 Almanya Federal seçimlerinde Sosyal Demokrat Parti (SPD)’nin se
çimleri kazanması ve Türkiye’nin adaylığına sıcak baktığı bilinen Gerhard Schrö
der’in Başbakan olması da bu yüzden Türkiye’de sevinçle karşılanmış ve ilişkilerin
düzelmesi için umut ışığı olarak görülmüştür.
İlişkilerin iyileştirilmesi yönünde Schröder ve Birlik 90-Yeşiller Partili Alman

ya Dışişleri Bakanı Joschka Fischer’in Türkiye’nin üyeliğe alınmasına ilişkin olum
lu sözlerinden sonra ilk adım 28 Mayıs 1999 tarihinde göreve başlayan 57 inci
Hükûmetin Başbakanı Bülent Ecevit’ten gelmiştir. Ecevit, Köln Zirvesi’nden iki haf
ta önce 26 Mayıs’ta AB Dönem Başkanı sıfatını taşıyan Almanya Başbakanı Schrö
der’e mektup göndererek Türkiye’nin Kopenhag Siyasi Kriterleri’ni gerçekleştirme
kararlılığını ortaya koymuş ve Türkiye’nin beklentisinin ayrımcılığa uğramamak ol
duğunu belirterek bu ayrımcılığın Köln Zirvesi’nde sona erdirilmesini talep etmiştir
(Erdoğan, 2006:198). Türkiye’nin AB’ye yakınlaşma isteğinin açıkça ortaya konul
duğu bu mektup, Köln Zirvesi’nde Türkiye’nin adaylık statüsü ile ilgili bir değişikli
ğe yol açmamasına rağmen aradaki soğukluğun giderilmesi için ilk adımı oluştur
ması ve bunun açıkça belirtilmesi nedeniyle önemlidir. AB ile Türkiye arasındaki en
önemli konulardan birisinin Öcalan davası olması ve AB’nin Öcalan davasındaki
yargılamanın usulü ve tarafsızlığı ile ilgili şüphelerinin olması Ecevit’i Hükûmeti
oluşturur oluşturmaz gerekli yasal değişiklikleri yapmaya yöneltmiştir. Bu doğrul
tuda Devlet Güvenlik Mahkemelerinin sivilleştirilmesine ilişkin yasa tasarısı mec
lise gönderilen ilk yasa olmuş ve 18 Haziran 1999’daki oturumda gerekli Anayasa
değişikliği tüm partilerin desteği ile 432 oyla kabul edilmiştir. Böylece Öcalan, 23
Haziran’dan sonraki davalarda sadece sivil heyet tarafından yargılanmış ve karar da
sivil heyet tarafından verilmiştir. AB’nin ilkelerine uygun şekilde yapılan bu ilk yasa
değişikliği her ne kadar AB üyesi ülkelerin kafasındaki tüm sorulara yanıt oluştur
masa da Türkiye’nin AB’ye üye olmanın gereklerini yapabileceğini kanıtlaması ve
ilişkilerde soruna yol açan etkenlerden birini masadan kaldırması nedeniyle Türki
ye’yi Helsinki Zirvesi’nde açıklanan adaylığa bir adım daha yaklaştırmıştır.
Türkiye ile Almanya arasındaki ilişkilerin iyileşme sürecindeki aşamalar nelerdir?

3
Helsinki’ye doğru ilerleyen süreçte İsmail Cem’in yurt d ışı gezilerini devam
ettirip Türkiye’nin diğer AB ülkeleri ile de ilişkilerini geliştirirken Almanya’dan da
Türkiye’nin üyeliğini destekleyen açıklamalar gelmeye devam etmiştir. Bu doğrul
tuda Schröder 1 Eylül 1998’de yaptığı açıklamada, diğer ülkelere verilen perspek
tifin Türkiye’ye de verilmesi gerektiğini belirtmek adına “Türkiye’nin karşı karşı
ya kaldığı deprem felaketinden sonra bu ülkenin AB’ye yakınlaşma sürecine ivme
kazandırılması gerekiyor. Bu gerçek herkes tarafından görülmelidir” diyerek diğer
üyelerin de bu yönde karar almalarını ve Türkiye’nin adaylığını desteklemelerini
sağlamaya çalışmıştır. Helsinki Zirvesi’ne yaklaşırken 25 Kasım’da Dışişleri Ba
kanı Joschka Fischer, bütçe görüşmeleri sırasında Bundestag’daki konuşmasında
“Türkiye’ye Helsinki Zirvesi’nde adaylık statüsü tanınmalıdır... Eğer bunu yapmaz
sak Türkiye’yi yalnızlığa iteriz” derken Schröder de yine Bundestag’da yaptığı ko
nuşmada “...biz Avrupalı bir Türkiye istiyoruz, bunun için de Türkiye’ye inandırı
cı bir Avrupa perspektifi açmak istiyoruz... ancak üyelik perspektifi açık çek değil”
diyerek Türkiye’nin aday ülke olarak açıklanmasını desteklerken sonucun kesin
olmadığı konusunda da uyarıda bulunmuştur (Erdoğan, 2006:209).
Schröder’in Almanya’sından Türkiye’ye destek demeçleri gelirken 8 Ara
lık’ta Avrupa Hristiyan Demokratları Avrupa Birliği’ne yaptıkları çağrıda Tür
kiye’ye resmî adaylık statüsünün tanınmamasını talep etmişlerdir (Başbakanlık,
1999:127). Avrupa Hristiyan Demokratları’nın yaptığı açıklama doğrultusunda
Almanya’nın bir önceki Başbakanı Kohl’ün de Hristiyan Demokrat olduğu düşü
nüldüğünde, Türkiye’nin birliğe resmî aday ülke olarak ilan edilmesinde Schrö
der’in katkısı daha da belirgin olarak görülecektir.
HELSİNKİ ZİRVESİ VE TÜRKİYE’NİN AB’YE ADAYLIK STATÜSÜ

Lüksemburg Zirvesi’nde 12 ülkenin adaylığı açıklanmasına rağmen Türkiye’nin
aday olarak değil de sadece “adaylığa ehil” olarak anılması Türkiye’de AB’ye kar
şı çok büyük bir tepki oluşturmuş ve bu tepki AB ile siyasi diyaloğun kesilmesi
ile sonuçlanmıştır. Lüksemburg Zirvesi’nden sonra gerçekleşen Kardif Zirvesi’nde
Türkiye, “üyelik adayı” olarak tanımlanmış ancak adaylığı yine resmî olarak açık
lanmamıştır. Bundan sonra gerçekleşen Köln Zirvesi’nde de Türkiye’nin adaylığına
yönelik bir sonuç çıkmamıştır. Yapılan tüm diplomatik girişimlere rağmen diğer
ülkelere verilen adaylık statüsünün Türkiye’ye verilmemesi sonucu Türkiye, tari
hinde ilk defa AB perspektifinden vazgeçme ve AB’den kopma noktasına gelmiştir.
Bu konjonktürde 18 Nisan 1999 tarihinde yapılan genel seçimler sonrasın
da 28 Nisan 1999 tarihinde kurulan DSP Hükûmeti tarafından 4 Haziran 1999’da
TBMM’de okunan Hükûmet Programı’nda her ne kadar “Avrasyalaşma süreci olarak
tanımlanabilecek bu eksende Türkiye, anahtar ülke konumuna gelmiştir” şeklinde Ba
tı ve Avrupa yerine “Avrasya” terimini kullanılarak “Batı”ya alternatif olarak diğer
bölgelerde de etkinliğin artırılacağı, çok yönlü bir politika izleneceği belirtilmiş olsa
da AB ile ilgili bölümlerde kullanılan olumlu ancak temkinli dil de dikkati çekmek
tedir. AB ile ilişkiler, bu yeni Hükûmet Programı’nda şu şekilde tanımlanmıştır:
“Türkiye’nin AB’ye tam üyeliği, tarihten, coğrafyadan ve anlaşmalardan doğan hak
kıdır. Türkiye’nin AB’ye öteki üyelerle eşit hak ve statüye sahip tam üyelik hedefinin
gerçekleştirilmesine çalışılacaktır. Avrupa’daki bütünleşme süreci içinde yerini alacak
olan Türkiye, bunu gerçekleştirirken ulusal hak ve çıkarlarını her zaman titizlikle
gözetmeye devam edecektir. Bu çerçevede Avrupa Birliği ile ilişkilerimize ivme ka
zandırabilecek fırsat ve gelişmeler dikkatle izlenecektir. Türkiye, siyasî ve ekonomik
planda olduğu kadar güvenlik ve savunma konularında da, Avrupa ve Transatlantik
yapılanmaları ve oluşumları içinde tam ve eşit biçimde yer almak için kararlı bir
yaklaşım içinde olacaktır. Gümrük Birliği’nin uygulamada ortaya çıkan sakıncalarını
gidermek için etkin girişimlerde bulunulacaktır.”
Bir önceki Hükûmet Programı’nda AB ile ilişkiler iki cümleyle belirtilirken AB

ülkelerinden gelen yumuşama sinyalleriyle birlikte yeni Hükûmet Programı’nda
bu sert tutum biraz yumuşamış, AB ile ilişkilerde var olan sorunların ulusal hak
ve çıkarlarla çatışmayacak şekilde çözümü öngörülürken, AB ile ilişkilerin gü
venlik ve savunma konularında da geliştirileceği, yani AB ile entegrasyona açık
olunduğu belirtilmiştir. Gümrük Birliği’nin uygulanmasında yaşanan sıkıntılara
da değinilmiş ve bu dönemde bu konuda gelişmeler yaşanmasına çaba harcanaca
ğı açıklanırken aynı zamanda AB tarafından yerine getirilmeyen yükümlülüklerin
de yerine getirilmesi yönünde çaba sarfedileceği belirtilmiştir.
1999 yılının ikinci yarısında Türkiye ve diğer ülkelerden gelen yumuşama sin
yalleri somut adımlara dönüşmeye ve ilişkiler hızlı bir şekilde iyileşmeye başla
mıştır. Bu iyileşme, Türkiye’nin AB ile siyasi diyaloğunu kesmeye varan kararlı
tavrını devam ettirmesinin yanında, Türkiye’nin AB’den tamamen kopmasının
AB’nin ve özel olarak kendi ülkelerinin çıkarlarına ters olduğunu gören başta Al
manya ve Yunanistan’ın tavizsiz tavırlarından vazgeçerek Türkiye ile diyaloğu ge
liştirmeye yönelmelerinden de kaynaklanmıştır.
İlerleme Raporu 1999 (13 Ekim 1999)

15-16 Haziran 1998 tarihinde gerçekleştirilen Kardif Zirvesi sonuçları uyarınca
Türkiye için de diğer aday ülkeler gibi AB ile uyumunun değerlendirildiği ikinci
İlerleme Raporu olan 1999 İlerleme Raporu, 13 Ekim 1999 tarihinde Komisyon
tarafından açıklanmıştır.
İlgili raporun girişinde yer alan “Avrupa Birliği ile Türkiye arasındaki ilişkiler”
bölümünde Avrupa Birliği’nin 22 Şubat 1999’da yaptığı şu açıklamaya yer veril
miştir:
“Avrupa Birliği, terörizmin tüm biçimlerini kınadığını tekrar eder. Terörizme kar
şı meşru mücadele, insan haklarına, hukukun üstünlüğüne ve demokratik kurallara
tam saygı içinde yürütülmelidir. Meşru çıkarlar, şiddet yoluyla değil, politik bir süreç
yoluyla ifade edilmelidir.
AB, Abdullah Öcalan’ın tutuklanmasının ölüm, rehin alma, yıldırma, ve yaygın tah
ribat ile sonuçlanmış olan kitlesel kargaşa ve şiddet eylemlerine yol açmış olmasını
çok büyük esefle karşılamaktadır. Bu tür şiddet eylemlerinin kabul edilemez ve hiçbir
şart altında hoşgörülemez olduğu şeklindeki görüşünü tekrar ifade eder.
Avrupa Birliği, Türk Hükûmeti tarafından verilen Abdullah Öcalan’ın adil biçimde
yargılanacağı güvencesini kaydeder. Bu güvencenin, kendi seçtiği avukatlara erişim
imkânıyla ve uluslararası gözlemcilerin davaya kabul edilmesiyle birlikte, bağımsız
bir mahkeme önünde hukukun üstünlüğüne uygun bir açık yargılama ve adil ve düz
gün muamele anlamına gelmesini bekler. Ölüm cezasına karşı olduğunu bir kez daha
vurgular.
AB, Türkiye’nin toprak bütünlüğünü tamamen destekler. Aynı zamanda, Türkiye’nin,
sorunlarını, insan haklarına ve demokratik bir toplumda hukukun üstünlüğüne tam
bir saygıyla politik yollardan ve Avrupa Konseyi’nin bir üyesi olarak taahhütlerine
uygun biçimde çözmesini bekler. Bu bağlamda, terörizme karşı mücadeleyi politik
çözümler arayışından ayırmaya ve uzlaşmayı teşvik etmeye yönelik tüm sahici çaba
ları memnuniyetle karşılar. Bunu desteklemek için, AB, devamlı mali yardım dâhil
katkıda bulunmaya hazırdır.
Türkiye’nin bu sorunları bu tutum içinde ele alma çabaları, AB-Türkiye ilişkilerini
ancak olumlu etkileyebilir” (İlerleme Raporu 1999:5-6).
Öcalan’ın yargılanması olayının raporun devamında da yer aldığı bölümde AB

Başkanlığı tarafından yapılan “Türkiye’nin son on beş yıldan beri hep aynı kalmış
olan teamülü izleyeceğini ve Öcalan aleyhine ölüm cezasını infaz etmeyeceğini ümit
eder” (İlerleme Raporu 1999:6) açıklamasına da yer verilmiştir. Türkiye’de mey
dana gelen deprem ile ilgili AB tarafından yapılan yardımların ve Yunanistan ile
ilişkilerde meydana gelen olumlu gelişmelerin dikkate değer olduğu da ayrıca be
lirtilmiştir.
Ekonomik kriterler başlığı altında Türkiye’nin en fazla ilerlemeyi Gümrük Bir
liği alanında gerçekleştirdiği ve zorlukla da olsa Türkiye’nin AB içindeki rekabet
baskılarıyla ve piyasa güçleriyle başa çıkabilecek konumda olduğu değerlendiril
miştir.
Siyasi kriterler başlığı altında ise Komisyon, “...Türkiye’de bir demokratik sistemin
temel özellikleri mevcut olmakla beraber, ülkenin Kopenhag siyasi kriterlerini hâlâ kar
şılamadığını” teyit etmektedir. Komisyon ayrıca bu rapor çerçevesinde Türkiye’nin
tam üyeliğe hazırlanabilmesi amacıyla, Türkiye için de somut bir katılım öncesi or
taklığı önermekte ve katılım öncesi ortaklığın unsurları arasında şunları saymaktay
dı: Siyasi diyaloğun derinleştirilmesi ve Ortak Dış ve Güvenlik Politikası çerçevesin

de AB’nin ortak tutum ve faaliyetine ortak olunabilmesi imkânı; katılım öncesi mali
yardım kaynaklarının tek bir çerçeve içinde eşgüdümünün sağlanması; bütün Top
luluk programlarına ve ajanslarına katılma olanağı; AB müktesebatına uyum sağlan
masına yönelik bir Ulusal Program ile birleştirilmiş bir katılım ortaklığının kurul
ması; katılım ortaklığının uygulanmasını izlemek üzere Avrupa Anlaşması (Ankara
Anlaşması) kapsamında işleyecek bir mekanizmanın kurulması; Türkiye’nin mevzu
at ve uygulamalarının AB’ninkiyle uyumlaştırılmasını teminen, AB müktesebatının
analitik incelenmesi sürecinin başlatılması (Baykal-Arat, 2001:351).
Mevzuat uyumu da raporun içeriğinde başlıklar altında incelenmiş ve Tür
kiye’nin AB’ye üye olmak için yapması gereken pek çok değişikliğin olduğu da
raporun ilerleyen bölümlerinde ayrıntılı olarak değerlendirilmiştir. Alınması ge
reken pek çok yolun olmasına rağmen Helsinki Zirvesi’nden yaklaşık iki ay önce
açıklanan, Türkiye’nin aday olarak açıklanmasına ilişkin olumlu görüşlerin de yer
aldığı bu raporun ardından Türkiye’de, yaklaşan Zirve’de adaylığın açıklanacağına
dair beklentiler de güçlenmeye başlamıştır.
AGİT Zirvesi (16 - 18 Kasım 1999)

Türkiye için dış politika alanındaki en büyük gelişmelerden biri, Avrupa Güvenlik
ve İşbirliği Teşkilatı’nın yüzyılın son zirvesindeki ev sahipliğini üstlenmiş olma
sıdır. Türkiye 1996 Lizbon Zirvesi’nde bir sonraki AGİT Zirvesi’ne ev sahipliği
yapmak için aday olmuş ve 2-3 Aralık 1998’de Oslo’da yapılan Bakanlar Konseyi
kararı uyarınca ilgili Zirve’nin 16-18 Kasım 1999 tarihinde İstanbul’da yapılması
kararlaştırılmıştır (Erdoğan, 2006:206). Ana gündem konusunu insan haklarının
oluşturduğu AGİT İstanbul Zirvesi, 54 Devlet ve Hükûmet Başkanı’nın katılımıy
la belirlenen tarihlerde İstanbul’da büyük bir başarıyla gerçekleştirilmiştir. Avru
pa Birliği ile doğrudan bağlantılı olmayan Zirve, ABD’nin Türkiye’yi yeni dünya
düzeninin merkezlerinden birisi olarak gördüğünü ortaya koyması ve deprem
sonrasındaki yeni diplomatik gelişmelerin hepsinin çok uyumlu olarak bir araya
gelmesi açısından Türk dış politikasında önemli olduğu kadar AB ile ilişkiler ba
kımından da önemli bir gelişmedir.
ABD Başkanı Clinton’un da bizzat katıldığı toplantıda Clinton’ın Türkiye’nin
AB üyeliğini destekleyen ve Türkiye’nin bölgedeki önemini belirten sözlerinin ya
nında Bakü-Ceyhan boru hattı ile Hazar geçişli Türkmen doğal gaz projelerinin
imzalanması da Zirve’de bulunan ülkelere Türkiye’nin önemini hatırlatması ba
kımından kayda değer bir gelişme olarak değerlendirilebilir. Hazar petrollerinin
Avrupa ve Amerika’ya taşınması için Azerbaycan’ın başkenti Bakü’den Türkiye’nin
Akdeniz kıyısında bulunan Ceyhan şehrine uzanan bir petrol hattı döşenmesini
düzenleyen Bakü-Ceyhan boru hattı projesini düzenleyen anlaşma Türkiye, Azer
baycan ve Gürcistan arasında ABD Başkanı Clinton’un da şahit olarak dahil olma
sıyla Hükûmetlerarası Anlaşma olarak 18.11.1999’da imzalanmıştır. Avrupa’nın
Rusya’ya enerji bakımından bağımlılığını azaltacak olan bu anlaşma, büyük öl
çüde çıkarlar tarafından belirlenen uluslararası ilişkilerde Helsinki Zirvesi öncesi
Türkiye’nin AB’ye yapacağı katkıları hatırlatması bakımından önemlidir.
Helsinki Zirvesi (11-13 Aralık 1999)

1997’deki Lüksemburg Zirvesi kararları üzerine genişleme sürecinden dışlanan
Türkiye’nin AB ile siyasi diyaloğu kesme kararı sonrasında yaşanan gelişmelere
paralel bir biçimde Türkiye’nin aday ülke olarak tanınması için Türkiye’deki özel
sektör, meslek kuruluşları, parlamento temsilcileri Brüksel ile sürekli bir temas
hâlinde olmuşlardır. Dışişleri Bakanı İsmail Cem de Zirve öncesi son temaslar
için “kritik” görülen Almanya (26 Ekim 1999), İsveç (25 Kasım 1999), Danimarka
(26 Kasım 1999) ve AB Komisyonu (Brüksel, 27 Kasım 1999) ile resmî görüşmeler
yapmıştır (Cem, 2009:127-128). Bu görüşmelerde, Türkiye’nin tutumu, beklentisi
ve kararlılığı AB tarafına ulaştırılmaktaydı. Yapılan açıklamalarda Türkiye’nin du
ruşu ve uyarıları ifade ediliyordu. İsmail Cem’in Zirve’de Yunanistan ve Kıbrıs ile
ilgili sorunların ortaya sürülerek “şartlı adaylık” önerilmesinin önüne geçmek için
Zirve’ye on gün kala muhataplarına gönderdiği yazılı açıklama da bu tür bir uya
rıyı içermekteydi. İsmail Cem mektubunda, AB üyeliğinin Türkiye’nin saplantısı
değil amacı olduğuna ve Türkiye’nin AB’siz de çağdaşlaşma yolunda ilerleyece
ğine; Türkiye’nin diğer adaylardan farklı şartlar kabul etmeyeceğine; Türkiye’nin
üyeliğinin AB’nin güvenlik, istikrar ve ekonomik büyümesine katkı sağlayacağı
na; Yunanistan ile son dönemde ortaya çıkan iyi ilişkilere; Ege’de çözüm bekleyen
sorunlarda Türkiye’nin ortak çalışmaya hazır olduğuna; Kıbrıs Rum Yönetimi’nin
adanın tamamı adına yaptığı üyelik başvurusuna ilişkin hukuki ve siyasi itirazın
geçerli olduğuna ve Kıbrıs sorununun AB ile ilişkilerin dışında tutulduğuna dik
kat çekmiştir (Cem, 2009:123-124).
Fotoğraf 5.2
Almanya Şansölyesi
Gerhard Schröder ve
Almanya Dışişleri Bakanı
Joschka Fischer.
Kaynak: http://www.
voyagesphotosmanu.
com/cancilleria_gerhard_
schroder.html ve http://
www.telegraph.co.uk/
news/worldnews/europe/
germany/ 8091855/
German-Foreign-Ministry-
actively-encouraged-
Holocaust.html
Türkiye tarafından yapılan tüm girişimler, uyarılar ve değerlendirmeler AB

tarafında daha fazla ilgi görmeye başlamıştır. Bunda kuşkusuz Almanya’nın ve
Yunanistan’ın olumlu tavrı büyük rol oynamıştır. AB’nin Türkiye’yi özellikle de
demokrasi ve insan hakları alanlarında çok sert eleştiren ve sıklıkla Türkiye’yi
mahkum eden kararlar alan AB Parlamentosu’nda bile bu dönemde ortaya çıkan
Türkiye’ye destek veren olumlu bir hava dikkat çekmektedir. 2 Aralık’ta yaptığı
Genel Kurul toplantısında Helsinki Zirvesi’nde ele alınacak konularla ilgili gö
rüş bildiren Parlamento, “Türkiye’nin AB’ye tam üyelik adaylığına hakkı olduğunu”
teyit etmiş ve hatta aldığı kararın iki ayrı paragrafında da Türkiye’yi “aday ülke”
olarak nitelendirmiştir (aktaran Çalış, 2006:374). Zirve’ye yaklaşılırken AB Par
lamentosu’nun yanında başta Almanya olmak üzere Fransa, İngiltere, Belçika ve
AB Komisyonu’nun da Türkiye’nin adaylığı konusunda olumlu tavır ortaya koy
dukları belli olmuştur. Lüksemburg’da ön plana çıkan demokrasi, insan hakları ve
özellikle de Kürt sorunu, sorunların varlığı çeşitli vesilelerle dile getirilmiş olsa
da dikkat çekici bir biçimde Helsinki’de önemli bir rol oynamamış, Türkiye’nin
adaylığının bu konularda gelişmelere vesile olacağı vurgusu ön plana çıkmıştır.
Türkiye’nin adaylığına demokrasi ve insan hakları açıkları nedeni ile kararlı bir
biçimde karşı çıkan İsveç ve Danimarka da Türkiye için artık “engel olmayacakla
rını” açıklamıştır (Erdoğan, 2006:212).
Türkiye-AB ilişkilerinin özellikle 1981 sonrasında en önemli aktörü hâline ge
len Yunanistan’ın bütün gelişmelere rağmen son aşamada hangi tavizlerle konuya
yaklaşacağı 1999’da da kestirilemiyordu. Alışıldığı ve beklenildiği üzere Yunanis
tan, Kıbrıs konusunu hem adaylık isteyen Türkiye’ye, hem de genişleme sürecin
de tıkanma istemeyen AB’ye karşı başarılı bir biçimde koz olarak kullanmaktan
çekinmemiştir. Bu nedenle Yunanistan’ın Türkiye’nin adaylığı konusundaki tavrı,
son aylarda yaşanan balayı havasına rağmen AB ile yapılan pazarlıklar nedeniyle
son dakikaya kadar belli olmamıştır. Bu belirsizliğin diğer üye ülkelerce de payla
şıldığı bir ortamda AB Komisyonu genişlemeden sorumlu üyesi Günter Verheu
gen, “Yunanistan’ın tarihten gelme güvenlik kaygıları taşıması anlaşılabilir.” der
ken, Alman Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Christoph Zöpel de “Atina’nın güvenlik
kaygıları ile hareket etmesi meşrudur” yorumunu yapmıştır. Avrupa medyasının
da yakından takip ettiği bu gelişmeler konusunda Frankfurter Rundschau’dan G.
Höhler’in “Yunanistan Hükûmeti’nin Helsinki’de veto kullanması Avrupa politikası
bakımından bir fiyasko olur ve ülkenin Para Birliği’ne girmesini en azından gölgeler
ve Türkiye ile yaşanan ikili sorunları yeniden çok kötü bir noktaya taşır. Biraz çeki
nerek de olsa şunu söylemek mümkün: Simitis 14 üyenin çizgisinden uzaklaşamaz”
değerlendirmesi genel kabul görmekteydi (aktaran Erdoğan, 2006:213).
Helsinki Zirvesi öncesinde başlayan ve son dakikaya kadar devam eden dip
lomatik pazarlıklar, Türkiye’nin de şahsına güven duyduğu AB Dış Politika ve ve
Ortak Savunma Yüksek Temsilcisi İspanyol Javier Solana’nın da katkılarıyla Zir Müzakereler: 1997’deki
Lüksemburg Zirvesi’nde
ve sonucunda iki tarafı da belirli ölçülerde tatmin eden bir uzlaşıya varılması müzakerelere başlama
nı sağlamıştır. Sonuç olarak Türkiye’nin adaylığı, AB Komisyonu tarafından oy kararı verilen altı ülkeden
birliğiyle kabul edilmiştir. Karara göre Türkiye, diğer aday ülkelerle eşit konumda sonra Helsinki Zirvesi’nde
de Bulgaristan, Letonya,
olacaktır. Bu, Türkiye’nin diğer aday ülkeler gibi ancak özel bir çerçeveye uygun Litvanya, Romanya Slovakya
biçimde, katılım öncesi stratejiden yararlanması anlamına geliyordu. Böylece, ve Malta ile müzakerelerin
başlaması kararı alınmıştır.
Türkiye bir yandan AB programları ve ajanslarına, diğer yandan da katılım süreci
çerçevesinde aday ülkelerle AB arasında yapılan toplantılara katılma imkânına
sahip olacaktı. Zirve Sonuç Bildirisi, aynı zamanda bir Katılım Ortaklığı Belgesi
hazırlanmasını öngörmekteydi. Bu belge, AB müktesebatının üstlenilmesine iliş
kin Ulusal Program ile bir arada katılım hazırlıkları üzerine yoğunlaşarak siyasi
ve ekonomik kriterler ışığında şekillenecekti. AB Komisyonu ayrıca Türk mevzu
atının Topluluk müktesebatıyla uyumlaştırılması için müktesebatın incelenmesi
sürecini hazırlamakla da görevlendirildi (Oran, 2001:351).
Türkiye’ye adaylık statüsü verilmesi öngörülen karar metni Türkiye’yi çelişki
içinde bırakmıştı. Zira Türkiye’nin de onay vermesi beklenilen taslak karar met
ninde Türkiye’yi ciddi biçimde rahatsız edecek hususlar da yer almaktaydı. Türki
ye tarafından rahatsız edici hususların düzeltilmesi talebi Helsinki’ye bildirmiştir.
Helsinki’ye bildirilen ve Türkiye’yi rahatsız eden hususlar 4 ’üncü paragrafta yer
alan Ege sorunları ile 9 ’uncu ve 12 ’inci paragafta yer alan Kıbrıs ile ilgili hüküm
lerdi. Türkiye, AB adaylığı karşısında kendisinden talep edilen hususların çok ağır
koşullar olduğunu, ileride Yunanistan ve GKRY’nin ciddi sorunlar yaratabilece
ğini, bunlar konusunda garantiler verilmezse, adaylığı da kabul etmeyebileceğini
bilidirince, AB Konseyi Başkanı sıfatıyla Finlandiya Başbakanı Paavo Lipponen,
Türkiye’ye ilave bir garanti anlamındaki mektubunu Ecevit’e göndermiştir. Lippo
nen’in gönderdiği bu mektuba göre;
• Türkiye diğer adaylardan farklı şartlara tabi değildir. Kopenhag Kriterle

ri’ne fazladan bir ilave yoktur.
• Metnin 4 ’üncü ve 5 ’inci maddelerine 12. maddede atıf yapılması siyasi di
yalogla ilgilidir.
• Karar metninde zikredilen 2004 tarihi sorunların Lahey Adalet Divanında
çözülmesi konusunda kesin bir tarih değildir ancak bu tarihten sonra AB
Konseyi konuyu görüşmeye başlayacaktır.
• Kıbrıs konusunda siyasi çözüm AB’nin hedefidir. Kıbrıs’ın tam üyelik katı
lımında bütün etkenler değerlendirilecektir (Çalış, 2006:375).
Helsinki Kararları’nın açıklanmasından sonra Türkiye’de oluşan tereddütler neler

4 dir ve nasıl aşılmıştır?
Lipponen’in bu açıklayıcı mektubu da Ankara’da beklenen etkiyi yaratmamış

ve Lipponen, Türkiye’nin yakın müttefiki olduğu bilinen ve Türkiye’nin AB üyeliği
konusunda olumlu görüş beyan eden ABD’yi devreye sokmuştur. Clinton, Ecevit’i
telefonla arayarak “bu anlaşma Türkiye için zaferdir” diyerek anlaşmanın kabul
edilmesi için görüş bildirmiş, ancak Ankara’da var olan tereddütler hâlâ sona er
memiştir. Ankara’nın kararla ilgili tereddütlerini şansa bırakmak istemeyen Avru
pa Birliği, Javier Solana, G. Verheugen ve Finlandiya Dışişleri Bakanlığı Müsteşa
rı’nı Konsey Kararı’nı açıklamak ve Türkiye’yi kararı kabul etmeye ikna etmek için
acilen Türkiye’ye göndermiştir. Heyet, Fransa Cumhurbaşkanı J. Chirac’ın özel
uçağı ile Ankara’ya gelmiş, son yapılan temasla birlikte Lipponen’in mektubuna ek
olarak ilave yazılı bir taahhüdün de Türkiye’ye verileceğinin bildirmiştir. Verilen
ikinci taahhütün yanında Demirel’in olumlu yaklaşımı ve Devlet Bakanı İrtem
çelik’in “adaylığı alıp bu statünün verdiği avantajlarla mücadele edelim” şeklindeki
yorumunun kabul görmesiyle Başbakan Ecevit, Helsinki Kararları’nın kabul edil
diğini açıklamıştır.
AB Helsinki Zirvesi Başkanlık Sonuç Belgesi’nde Türkiye konusundaki parag
raflar şu şekilde kesinleşmiştir:
12. Avrupa Birliği Konseyi, Komisyon’un ilerleme raporunda işaret edildiği gibi Tür
kiye’de son zamanlarda yaşanan olumlu gelişmeleri ve ayrıca Türkiye’nin Kopenhag
kriterlerine uyum yönündeki reformlarını sürdürme niyetini memnuniyetle karşılar.
Türkiye, diğer aday devletlere uygulananlar ile aynı kriterler temelinde Birliğe katıl
maya yönelmiş bir aday devlettir. Diğer aday devletler gibi Türkiye de mevcut Avrupa
stratejisine dayanılarak, reformlarını teşvik etmeye ve desteklemeye yönelik bir katı
lım öncesi stratejiden istifade edecektir. Bu çerçevede, insan hakları konusu ve 4 ve 9
(a) sayılı paragraflarda belirtilen konular başta olmak üzere, üyeliğin siyasi kriterlerini
karşılama yönünde ilerleme kaydedilmesi üzerinde durularak, daha fazla siyasi diyalog
söz konusu olacaktır. Türkiye, Topluluk programlarına ve ajanslarına ve katılım süreci
bağlamında aday devletler ile Birlik arasındaki toplantılara katılma imkânına da sa
hip olacaktır. Müktesebatın benimsenmesi için ulusal bir program ile birlikte, siyasi ve
ekonomik kriterler ve bir üye devletin yükümlülükleri ışığında üyelik hazırlıklarının
yoğunlaşması gereken öncelikleri içeren bir katılım ortaklığı önceki Konsey sonuçla
rı temelinde oluşturulacaktır. Uygun izleme mekanizmaları kurulacaktır. Türkiye’nin
mevzuatının ve uygulamasının müktesebat ile uyumlulaşmasını yoğunlaştırmak üzere,
Komisyon, müktesebatın analitik tarzda incelenmesine yönelik bir süreç hazırlamaya
davet edilir. Avrupa Birliği Konseyi, Komisyon’dan, tüm katılım öncesi tüm AB mali
yardım kaynaklarının koordinasyonu için tek bir çerçeve sunmasını talep eder.
12 ’inci maddede referans verilen ve Türkiye’nin “tuzaklı” gördüğü 4 ’üncü

9’uncu Maddeler ise şöyledir:
4. Avrupa Birliği Konseyi, şimdi 13 aday devleti tek bir çerçeve içinde kapsayan ka
tılım sürecinin içerici mahiyetini tekrar teyit eder. Aday devletler, üyelik sürecine eşit
bir temelde katılmaktadırlar. Avrupa Birliği’nin Antlaşmalar’da ifade edilen değerle
rini ve amaçlarını paylaşmalıdırlar. Bu bakımdan, Avrupa Birliği Konseyi, anlaşmaz
lıkların BM Anayasası’na uygun olarak barışçı yoldan çözülmesi ilkesini vurgular ve
aday devletleri, devam eden sınır anlaşmazlıkları ve ilgili diğer konuları çözmek için
her gayreti göstermeye davet eder. Bunda başarılı olunamadığı takdirde, anlaşmazlığı
makul bir süre içinde Uluslararası Adalet Divanı’na (UAD) götürmelidirler. Avrupa
Birliği Konseyi, özellikle üyelik süreci üzerindeki yansımalarıyla ilgili olarak ve en geç
2004 yılı sonuna kadar UAD yoluyla çözüme bağlanmalarını teşvik etmek amacıyla,
devam eden anlaşmazlıklara ilişkin durumu gözden geçirecektir. Ayrıca, Avrupa Bir
liği Konseyi hatırlatır ki Kopenhag’da belirlenmiş olan politik kriterlere uyum, üyelik
müzakereleri açılmasının bir ön şartıdır ve tüm Kopenhag kriterlerine uyum AB’ye
üye olarak katılmanın temelidir.
9.(a) Avrupa Birliği Konseyi, 3 Aralık tarihinde New York’ta Kıbrıs meselesinin kap
samlı bir çözümüne yönelik olarak başlatılan görüşmeleri memnuniyetle karşılar ve
BM Genel Sekreteri’nin bu süreci başarıyla sonuçlandırma yönündeki gayretlerine
güçlü desteğini ifade eder.
(b) Avrupa Birliği Konseyi, politik bir çözümün Kıbrıs’ın Avrupa Birliği’ne katılımını
kolaylaştıracağının altını çizer. Üyelik müzakerelerinin tamamlanmasına kadar kap
samlı bir çözüme ulaşılamamış olursa, Konsey’in üyelik konusundaki kararı, yukarı
daki husus bir ön şart olmaksızın verilecektir. Bu konuda, Konsey tüm ilgili faktörleri
dikkate alacaktır.
Zirve öncesinde sonrasında yoğun diplomatik ilişkiler sonucu ortaya çıkan bu

karar, hem Yunanistan ve AB hem de Türkiye tarafından zafer olarak algılanmış
tır. Çatışan çıkarlar, Zirve öncesi ve sonrasında yaşanan yoğun diplomatik giri
şimler sonucu zorlukla da olsa aşılmış ve Türkiye, Zirve sonucu açıklanan Binyıl
Bildirgesi’nde aday ülke olarak açıklanmıştır. Bundan sonra AB, Türkiye’nin aday
lık sürecinde müzakerelere başlanması için gerekli olan düzenlemelerin belirtildi
ği Katılım Ortaklığı Belgesi’ni (KOB) hazırlamaya başlamıştır.
Fotoğraf 5.3
Helsinki
Zirvesi’nden sonra
Ecevit’in de katıldığı
Helsinki çalışma
yemeği.
Katılım Ortaklığı Belgesi (KOB) (8 Mart 2001)

Aralık 1999 tarihi itibarıyla aday ülke statüsünü kazanan Türkiye, bu tarihten iti
baren AB’nin genişleme stratejisine resmen dahil olmuştur. Bu çerçevede -diğer
aday ülkeler için de gerçekleştiği gibi- AB Komisyonu’nun hazırlayacağı ve AB
Bakanlar Konseyi tarafından kabul edilecek olan, Türkiye’nin yapması gerekenleri
belirten yol haritası KOB ve Türkiye’nin KOB’da belirlenen hususları nasıl ve hangi
takvim içinde gerçekleştireceğine dair belge olan Ulusal Program (UP), adaylığın
ilk adımını oluşturacaktı. Helsinki Zirvesi’nde hemen başlanmasına karar verilen
ve 2000 yılının ilk yarısında hazırlanması planlanan KOB, ancak aynı yılın son
ayına doğru ortaya konulabilmiştir. 8 Kasım 2000 tarihinde Komisyon tarafından
açıklanan belge, Türkiye ve Yunanistan’ın itirazları çerçevesinde değişikliklerle 4
Aralık 2000 tarihinde Genel İşler Konseyi’nde kabul edilmiş ve AB Bakanlar Kon
seyi’nin 8 Mart 2001 tarihli toplantısında resmîleşmiştir (Baykal-Arat, 2011:355).
Tek taraflı bir irade beyanı olan ve hukuksal olarak sadece AB’yi bağlayan
bu belge, Türkiye tarafından hazırlanacak Ulusal Program’a temel teşkil etmesi
ve muhatabının Türkiye olması bakımından da fiilen Türkiye’yi bağlamaktaydı.
Temel olarak AB müktesebatının üstlenilmesine ilişkin kısa ve orta vadeli hedef
leri ortaya koyan belgede, Türkiye’nin AB mevzuatına uyumuna ilişkin Ulusal
Program’ını yıl içerisinde benimsemesinin beklendiğini vurgulanmaktadır. Ko
misyon,”İlkeler” bölümünde adayların AB anlaşmalarında belirlenen değerleri ve
amaçları paylaşmaları gerektiğini belirttikten sonra da “bu bağlamda, AB Konseyi,
Birleşmiş Milletler Yasası’na uygun olarak uyuşmazlıkların barışçı çözümü ilkesi
doğrultusunda, aday devletlerin sınır sorunlarını ve ilgili diğer sorunlarını çözmek
için her türlü gayreti göstermelerini” (KOB, 2001:3-4) talep etmiştir. Konsey ayrıca
“çözüme kavuşmayan herhangi bir soruna ilişkin durumu, özellikle katılım sürecine
yansımaları açısından ve bunların Uluslararası Adalet Divanı vasıtasıyla çözümü
nü sağlamayı teşvik için, en geç 2004 yılı sonuna kadar gözden geçireceğini” (KOB,
2001:4) kararlaştırmıştır. Kıbrıs sorununun çözümünü amaçlayan sürecin başla
ması nedeniyle KOB Türkiye’yi BM Genel Sekreteri Kofi Annan’ın çabalarına des
tek olunmasına devam edilmesi yönünde teşvik etmektedir.
Konsey, “Kısa Vadeli Öncelikler”i 2001 yılı sonuna kadar tamamlanması veya
somut olarak ileriye götürecek adımların atılması olarak; “Orta Vadeli Öncelikler”i
ise tamamlanması bir yıldan fazla sürmesi mümkün, ancak imkânlar ölçüsünde
çalışmaları 2001 yılı içinde başlatılması beklenen konular olarak tanımlanmıştır.
KOB-2001’de belirtilen Genişletilmiş Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler başlığı
altındaki Kısa Vadeli Öncelikler şunlardır:
• Helsinki Zirvesi Sonuçlarının 9(a) paragrafında belirtildiği üzere, BM Genel Sek
reteri’nin Kıbrıs sorununa kapsamlı bir çözüm bulunması sürecinin başarılı bir
sonuca ulaştırılması yönündeki çabalarının kuvvetle desteklenmesi.
• Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 10. maddesi ile uyumlu olarak, ifade öz
gürlüğü ile ilgili hukuki ve anayasal garantilerin güçlendirilmesi. Şiddet yanlısı
olmayan görüşleri dile getirmekten hüküm giymiş kişilerin durumuna eğilinmesi.
• Barışçıl toplantı yapma ve dernek kurma özgürlüğüne ilişkin hukuki ve anayasal
garantilerin güçlendirilmesi ve sivil toplumun gelişmesinin teşvik edilmesi.
• İşkenceyle mücadeleye ilişkin hukuki hükümlerin güçlendirilmesi ve gerekli tüm
önlemlerin alınması ve Avrupa İşkencenin Önlenmesi Sözleşmesine riayetin sağ
lanması.
• Duruşma öncesi tutuklulukla ilgili hukuki süreçlerin Avrupa İnsan Hakları Söz
leşmesi hükümleriyle ve İşkencenin Önlenmesi Komitesi’nin tavsiyeleriyle uyumu
nun güçlendirilmesi
• Tüm insan haklan ihlallerine ilişkin tashih imkânlarının güçlendirilmesi.
• Münferit ülkeler ve uluslararası kuruluşlarla karşılıklı iş birliği içinde, kanun uy
gulayıcı memurların insan hakları konularında eğitimlerinin yoğunlaştırılması.
• Devlet Güvenlik Mahkemeleri de dahil olmak üzere, yargının işlevselliğinin ve
verimliliğinin uluslararası standartlara uygun şekilde geliştirilmesi. Özellikle ha
kimlerin ve savcıların, insan hakları alanı da dahil olmak üzere, AB mevzuatı
hakkındaki eğitimlerinin kuvvetlendirilmesi.
• İdam cezasına ilişkin fiilî moratoryumun muhafaza edilmesi.
• Türk vatandaşlarının televizyon ve radyo yayıncılığında ana dillerini kullanmala
rını yasaklayan hukukidüzenlemeler var ise kaldırılması.
• Tüm vatandaşların ekonomik, sosyal ve kültürel imkânlarının arttırılması ama
cıyla, bölgesel farklılıkların azaltılması ve özellikle Güneydoğudaki durumun iyi
leştirilmesi için kapsamlı bir yaklaşım geliştirilmesi (KOB, 2001:3-4).
KOB-2001’de belirtilen Genişletilmiş Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler başlığı

altındaki Orta Vadeli Öncelikler şunlardır:
• Helsinki Zirvesi sonuçlarının 4.paragrafında belirtildiği üzere, süre gelen tüm sı
nır anlaşmazlıkları ve diğer ilgili konuları, BM Ana Sözleşmesinin anlaşmazlıkla
rın barışçı yollardan çözülmesi ilkesi doğrultusunda, çözmek için her türlü çaba
nın sarf edilmesi,
• Tüm bireylerin, herhangi bir ayırım yapılmaksızın ve dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi
görüş, felsefi inanç veya dinine bakılmaksızın, tüm insan hakları ve temel özgür
lüklerinden tam olarak yararlandırılmasının temini. Düşünce, vicdan ve din öz
gürlüğünden yararlanma koşullarının daha da geliştirilmesi.
• Türk Anayasası ve ilgili diğer yasaların, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde be
lirtildiği şekliyle Türk vatandaşlarının hak ve özgürlükleri garanti altına alınacak
şekilde gözden geçirilmesi; bu gibi yasal reformların uygulanmasının AB üye dev
letleri uyumunun sağlanması.
• İdam cezasının kaldırılması, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 6. protokolü
nün imzalanması ve onaylanması.
• Uluslararası Siyasi ve Medeni Haklar Sözleşmesi ile ihtiyari ek protokolünün ve
Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nin onaylanması
• Hapishanelerdeki mahkumiyet şartlarının, Tutuklulara Muameleye ilişkin BM Mi
nimum Standart Kurallarına ve diğer uluslararası normlara uygun hale getirilmesi.
• AB üyesi devletlerin uygulamaları doğrultusunda, Millî Güvenlik Kurulunun
anayasal rolünün Hükûmete bir danışma organı olarak uyumu.
• Güneydoğu’da geriye kalan olağanüstü hal uygulamalarının kaldırılması.
• Kökenlerine bakılmaksızın tüm vatandaşlar için kültürel hakların garanti edilme
si ve kültürel çeşitliliğin sağlanması. Eğitim alanı da dahil olmak üzere bu hakla
rın kullanılmasını önleyen tüm yasal hükümlerin kaldırılması (KOB, 2001:7).
Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler’in dışında KOB’da kısa ve orta vadeli olarak ay
rılmak üzere “Ekonomik Kriterler”, “İç Pazar”, “Vergilendirme”, “Balıkçılık”, “Ulaş
tırma”, “İstatistikler”, “İstihdam ve Sosyal Politika”, “Enerji”, “Telekomünikasyon”,
“Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Eşgüdümü”, “Kültür ve Görsel-İşitsel Po
litikası”, “Çevre”, “Adalet ve İçişleri”, “Gümrük”, “İdari ve Adli Kapasitenin Güç
lendirilmesi”, Ekonomik ve Parasal Birlik” konuları da ayrıntılandırılarak ele alın

mıştır. Mali yardımların düzenlendiği “Programlama” başlığı altında ise Türkiye’ye
verilecek bazı mali destekler öngörülmüştür. Projelerin finansmanı için öngörülen
yardımlar da AT-Türkiye Ortaklık Konseyi’nin ilgili kararları çerçevesindeki yü
kümlülüklerine saygı göstermesi koşuluna bağlanmış ve bunun sağlanmadığı du
rumlarda Konsey tarafından mali yardımların askıya alınabileceği belirtilmiştir.
KOB-2001’in yayınlanması Türkiye’de hayal kırıklığı ile karşılanmış, Türk Dı
şişleri Bakanlığı tarafından “tek taraflı bir belge olduğu” için eleştirilmiştir. Belgede
yer alan Kıbrıs ve Yunanistan konularına ilişkin düzenlemelerin Helsinki Zirvesi
kararları ve Lipponen’in mektubu çerçevesinde “siyasi diyalog” olarak anlaşıldığı
vurgulanmış ve farklı yaklaşımların kabul edilmeyeceği açıklanmıştır (Erdoğan,
2006:238). Türkiye, Kıbrıs ve Yunanistan konusunda AB üzerinden baskı altın
da bırakılmayı reddetmektedir. KOB’daki hükümlerin de bir “diyalog”dan öte bir
baskı aracına dönüşme potansiyeli Türkiye’nin şiddetli itirazına neden olmuştur.
Nice Zirvesi (7-8 Aralık 2000)

AET kurulurken altı üye için tasarlanan kurumsal ve idari yapı, zaman içinde Av
rupa Birliği’nin genişlemesiyle birlikte yetersiz kalmaya başlamıştır. Yeni katılacak
üyelerle birlikte Birliği’n işleyişini düzenlemek için Amsterdam Anlaşması 2 Ekim
1997 tarihinde imzalanmıştır. Amsterdam Anlaşması’nın kurumsal sorunların
hepsini çözememesi üzerine 1999 yılının yazında düzenlenen Köln Zirvesi’nde
de Doğu genişlemesi gerçekleşmeden önce gerekli düzenlemelerin yapılması ka
rarlaştırılmıştır (Horvath, 2007:52). Amsterdam Anlaşması’nın 1997’de imza
lanmasından itibaren ilgili kurumsal ve idari yapının oluşturulması için devam
eden Hükûmetler arası Konferans, 7-8 Aralık 2000 tarihindeki Nice Zirvesi’nde
Nice Anlaşması’nın imzalanmasıyla sonuçlanmıştır. Bu anlaşma ile Avrupa Bir
liği’nin 15 üyeden 27 üyeye genişlemesi sonrasında karar alma mekanizalarının
tıkanmamasını sağlamak için gerekli yapısal reformlar düzenlenmiştir. Bu anlaş
manın ekinde “AB’nin Genişlemesi Hakkında Bildiri” adında 2010 yılına kadar
AB’nin kurumsal yapısının alacağı şekil üzerine bir projeksiyona yer verilmiştir.
Bu projeksiyonda AB organlarının 27 üye için sayıları öngörülmüş ve Türkiye,
aday olmasına rağmen 2010’a kadar genişleme projeksiyonu içinde sayılmamış
tır. Türkiye’nin projeksiyonda yer almamasından kaynaklanan hoşnutsuzluğunu
belirtmesinin ardından AB, Türkiye’nin henüz katılım müzakerelerine başlama
dığı için söz konusu projeksiyon kapsamına girmediğini, oysa diğer tüm adaylarla
müzakerelerin devam ettiğini vurgulamıştır (Baykal-Arat, 2011:361-362).
Ulusal Program-2001 (19 Mart 2001)

AB Komisyonu’nun yayınladığı ve Konsey tarafından 8 Mart 2001 tarihinde kabul
edilen KOB’dan sonra sıra Türkiye’nin KOB’u temel alarak hazırlayacağı Ulusal
Programa (UP-2001) gelmiştir. KOB’un AB’nin tek taraflı irade beyanı olması gibi
Ulusal Program da Türkiye’nin AB üyeliğinin gereklerini yerine getirebilmek adı
na üstleneceği mevzuat uyumu ve yapısal değişikliklerin bir takvime bağlandığı
tek taraflı irade beyanıdır. Türkiye’nin kendini bağladığı UP, temel aldığı KOB ile
birebir uyuşma zorunluluğu olmamakla birlikte ikisi arasındaki uyum, takvime
bağlanan değişikliklerin zamanında bitirilmesi ve adaylık sürecinin en kısa sürede
tamamlanması için gerekli bir koşuldur.
KOB ile uyumun ve ayrıca Türkiye’nin bu değişiklikleri yapabilme kapasite

sinin kıstas alınarak hazırlandığı UP, 19 Mart 2001 tarihli Bakanlar Kurulu Top
lantısı’nda kabul edilerek, 24 Mart 2001 tarih ve 24352 (Mükerrer) sayılı Resmî
Gazete’de “Avrupa Birliği Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal
Programı” adı altında yayınlanlanmıştır.
Resmîleşen (Ulusal Program) UP; “Giriş”, “Siyasi Kriterler”, “Ekonomik Kriter
ler”, “Üyelik Yükümlülüklerini Üstlenebilme Yeteneği”, “Müktesebatın Uygulan
masına Yönelik İdari Kapasite” ve “Reformların Mali Açıdan Değerlendirilmesi”
olmak üzere altı ana başlıktan oluşmaktadır. Bu başlıklardan ilki olan “Giriş” bö
lümünde öncelikle hem Helsinki Kararları’nda, hem de KOB’da Türkiye’nin tered
dütüne neden olan Ege ve Kıbrıs sorunları ele alınmıştır. KOB’da Siyasi Kriterler
başlığı altında ele alınan bu iki konuya Ulusal Program’da “Giriş” bölümünde yer
verilerek ilgili konuların “kriter” olarak değerlendirilmediği gösterilmiştir (Bay
kal-Arat, 2011:362). Yunanistan ve Kıbrıs hakkındaki önerilere UP aracılığı ile
verilen yanıt şu şekildedir:
“Uluslararası ilişkilerde, barış, refah, güvenlik ve istikrar artırıcı ve pekiştirici katkılar
yapan deneyimli bir ülke olan Türkiye, barışçı dış politikası çerçevesinde, komşula
rıyla ilişkilerinin geliştirilmesine özen gösterecek, bu bağlamda Yunanistan’la sorun
larına diyalog yoluyla çözümler getirilmesi için girişim ve çabalarını sürdürecektir.
Türkiye Kıbrıs’ta tarafların egemen eşitliğine ve ada gerçeklerine dayalı karşılıklı ola
rak kabul edilebilir bir çözüm kapsamında, yeni bir ortaklık kurulması için BM Ge
nel Sekreteri’nin iyi niyet misyonu çerçevesindeki çabalarına destek vermeye devam
edecektir” (UP-2001:15).
Siyasi Kriterler başlığı altındaki kriterlerde ise Hükûmet, siyasi, idari ve yargı
sal reformlara ilişkin çalışmalarını 2001 yılında hızlandıracağını ve önerilerini en
kısa sürede TBMM’ye sunacağını belirtmektedir (UP-2001:17). Bu başlık altın
daki öncelikli konular ise demokrasi ve insan hakları alanında öncelikle Anayasa
değişikliklerinin yapılması olarak belirlenmiştir. Ayrıntılara geçildiğinde genelde
KOB’la uyumlu olan Ulusal Program’da farklılık yaratan hususlar ise idam cezala
rının moratoryumda devamı ve ana dilde yayın konularıdır. KOB’da idam cezası
na ilişkin moratoryuma devam edilmesi önerilmesine rağmen UP’de idam ceza
larının yerine getirilmesinin münhasıran TBMM’nin yetkisinde olduğu ve 1984
yılından beri TBMM’nin yaşamın özüne dokunulmaması yönünde benimsediği
uygulamaya saygılı olunduğu belirtilmiştir (UP-2001:20). Ana dilde yayın ile ilgili
olarak da radyo ve televizyonlarda ana dilin serbestçe kullanımının sağlanması
önerilmiş ancak Ulusal Program’da Türkiye’nin resmî dilinin Türkçe olduğu ancak
bu durumun günlük hayatta farklı dil, lehçe ve ağızların kullanımını engellemedi
ği belirtilmiştir (UP-2001:20).
“Ekonomik Kriterler” başlığı altında da, KOB çerçevesindeki uyum büyük öl
çüde sağlanmış, öneriler çerçevesinde kaydedilen ve kaydedilmesi planlanan re
formlar ortaya konmuş ancak bu çerçevede 1999 yılında ortaya konulan ekono
mik programın Şubat 2001 krizi nedeniyle revize edildiği ve yapısal reformların
revize edilen program altında olmazsa olmaz olarak uygulanacağı belirtilmiştir
(UP, 2001:23-24).
“Üyelik Yükümlülüklerinin Üstlenilebilme Kapasitesi” başlığı altında AB mük
tesebatının ayrıldığı başlıklar orta ve kısa vadeli hedefler olarak belirlenmiş, yapı
lacak olan yasal ve idari düzenlemeler açıklanmıştır.
“Müktesebatın Uygulanmasına Yönelik İdari Kapsite” başlığı altında da bir ön

ceki maddede öncelik sıralaması yapılarak yapılması gereken reformların açıklan
dığı değişikliklerin gerçekleştirilebilmesi için uygulanacak olan idari değişiklikle
rin genel değerlendirmesi yapılmıştır.
“Reformların Mali Açıdan Global Değerlendirilmesi” bölümünde de son ola
rak Ulusal Program’ın hayata geçirilmesi için yapılması gereken reformlara gere
ken kaynak ihtiyacı ve AB tarafından sağlanması beklenen mali yardım miktarı
belirlenmiştir (UP, 2001:444).
AB tarafından hazırlanan KOB temel alınarak hazırlanan Ulusal Program, ol
ması gerektiği gibi KOB ile genelde uyumlu bir içeriğe sahiptir. Farklılıklar Ege,
Kıbrıs sorunları ile idam cezasının kaldırılması ve ana dilde yayın konuları ol
muştur. UP’ye yönelik temel eleştiriler programın “amaçla uyumsuz bir tered
düt ve sınırlılık” içinde olması şeklinde olmuştur. 2000-2001 yıllarının Türk iç
politikasındaki sorunları doğal olarak UP’ye de yansımıştır. Örneğin PKK lideri
Abdullah Öcalan’ın idam cezasının infaz edilip edilmeyeceği en önemli tartışma
konularının başında gelmekteydi.
Ulusal Program’ın açıklanmasının sonrasında programa yönelik içeriden ve
dışarıdan gelen eleştiriler devam etmiş, ancak AB Dönem Başkanlığı’nı Belçi
ka’nın devraldığı 2001 yılının ikinci yarısında 11 Eylül 2001 tarihinde ABD’de
gerçekleştirilen terör eylemi sonrasında gündem bir anda değişmiş, Türkiye’nin
jeopolitik konumu, Müslüman kimliği ve Batı ile bağlantısı üzerinden ilerleyen
süreçler Türkiye-AB ilişkilerini iki yönde de yoğun olarak etkilemiştir.
TÜRKİYE’DE MALİ VE SİYASİ KRİZ

19 Şubat 2001 tarihinde düzenlenen Millî Güvenlik Kurulu Toplantısında yaşa
nan tartışma, Türkiye’nin en büyük mali krizlerinden birine yol açmıştır. Ekono
mik ve mali kriz beklentisinin oldukça yaygın olduğu bir döneme denk gelen bu
toplantıda Cumhurbaşkanı A.N.Sezer’in ithamlarından son derece rahatsız olan
Başbakan Ecevit, toplantı sonrasında “Bu devletin en üst kademesinde kriz var”
(Çakmak, 2007: 88) sözlerini sarf edince Türkiye’nin en büyük mali krizlerinden
birisi de kontrolden çıkmıştır. Türk kamuoyunda krizin temelde siyasi bir kriz
olduğu görüşünün egemen olmasına rağmen 2001 Şubat Krizi, temelde ekono
mik-mali nitelikli bir krizdir. İlk sinyallerini Kasım 2000’de veren kriz, IMF’nin
desteğiyle bastırılmış olmasına rağmen geçen süre içerisinde artarak büyümüş ve
2001’in Şubat ayında Başbakan ve Cumhurbaşkanı arasında geçen bu diyaloğun
tetiklemesiyle bir anda patlak vermiştir. Siyasiler arasında yaşanan tartışmanın
ardından Türk lirası değerinin birkaç günde neredeyse yarısından fazla bir kayba
uğramış, milyarlarca dolara mal olan ve Türkiye’yi IMF’ye en borçlu ülke hâli
ne getiren büyük bir mali kriz yaşanmıştır. Kamuoyundaki algının siyasi bir kriz
olması durumu Türk halkının AB perspektifine yönelik görüşlerinde değişikliğe
neden olmuştur. Bu krize, öncelikle Türkiye’de, devletin kontrolünde milyarlarca
dolarlık kaynakların keyfi biçimde dağıtılmasına olanak veren eskimiş ve siya
setin etkisinde çökmüş banka sistemi neden olmuştur. Ülkenin üç büyük devlet
bankasının 20 milyar doları aşan ve “kamu zararı” olarak nitelenen kayıpları si
yasi popülist amaçlarla krediler verilmesi ve tarımın sübvansiyonu için heba edil
mişti. Türkiye, Davos’ta yapılan Dünya Ekonomik Forumu’nda, Price Waterhouse
Coopers’ın yaptığı açıklamaya göre dünyada yolsuzluğun en çok yaşandığı 4. ül
ke olarak tanımlanmıştı. Türkiye’deki bu olumsuz koşullar ve güvensizlik, ülke
ye doğrudan yabancı yatırımların gelmesini de engellemişti. Yüksek enflasyon ve
yüksek faiz, yabancı yatırımcıyı sadece spekülatif amaçlarla Türkiye’ye çekebildi,

onlar da Türk ekonomisine yarar değil, daha fazla zarar ve borç getirmiş oldular.
Yüksek faiz doğal olarak yatırımları da engelledi. Türk firmalar, çok daha fazla ve
hızlı bir biçimde bankalara para yatırarak para kazanmayı tercih ettiler. Bütün
bunların yanında Türk politikacıların özelleştirme konusunda yeterince gayret
göstermemeleri de bu yapısal sorunları artıran faktör olmuştur. Ancak yaşanan
kriz, Türk ekonomisinde yapısal değişikler konusunda ciddi bir istek ve kararlılığı
da ortaya çıkarmış, bunun için muhtemelen yüksek miktarda dış borç bulabile
ceği umudu ile ekonomide kendisine önemli bir görev verilmek üzere Türkiye’ye
davet edilen Dünya Bankası Başkan Yardımcısı Kemal Derviş, ekonomi yöneti
minden sorumlu bakan olmuş ve reformlar onun liderliği ve IMF ile iş birliği
içinde gerçekleştirilmiştir.
Türkiye’de yaşanan 2001 Şubat Krizi’nin Türk dış politikası açısından önemini tartışınız.
5
Yaşanan krizle birlikte Türkiye’de belki de en önemli gelişme, vatandaşların AB
konusundaki taleplerinin daha da artması olmuştur. Gelir dağılımında uçurumla
rın olduğu az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde yaşanan ekonomik krizlerin
etkisi üretim potansiyeli oldukça yüksek olan ve adaletli gelir dağılımına sahip
gelişmiş ülkelerden oldukça büyük olacaktır. Ancak siyasal istikrarın sağlandığı
demokratik toplumlar için ekonomik krizler bazen demokratik düzenin işleyişini
tehdit ederken; demokratik kuralların tam olarak yerleşmediği ülkeler için bazen
demokratikleşme sürecine katkı sunan önemli bir unsur olabilmektedir. Türki
ye’de de AB ile yaşanan uzun gerginliklerin sonrasında aday statüsü verilmesine
rağmen AB’ye olan güvensizlik hem toplumsal hem de siyasal boyutta devam et
mekteydi. Yükselen işsizlik, sürekli artan faiz ve enflasyonlarla boğulan Türk hal
kının gözünde AB, sadece siyasi değil aynı zamanda ve hatta daha çok ekonomik
istikrar ve gelişmişlik bakımından daha da önemsenen bir hedef hâline gelmiştir.
Toplumsal taleplerin AB’ye yüklediği olumlu anlamlarla birlikte, demokrasinin
etkili olduğu yönetimlerde seçilen kadronun üzerindeki etkisi hesaba katıldığın
da, özellikle 2002’den sonra Türkiye’nin AB üyeliğine hız vermesindeki nedenler
den biri de bu toplumsal taleptir.
11 EYLÜL SALDIRILARI’NIN TÜRK DIŞ POLİTİKASINA

ETKİLERİ
Türk Dış Politikası 1998-2001 arasında çok büyük ölçüde AB ekseninde kalmıştır.
Bütün olumsuz hususlara rağmen 1999 sonunda AB aday ülkesi olarak resmen
tanınmak Türkiye’yi memnun etmiş ve önemli bir motovisyon vermiştir. İlginç
bir biçimde Türkiye’nin adaylığında Clinton dönemi ABD yönetimi de önemli
bir rol oynamıştır. Ancak 11 Eylül 2001’de ABD’nin New York, Washington ve
Pennsylvania kentlerine El Kaide tarafından düzenlenen terörist saldırılar, güven
lik kaygılarının ön plana çıktığı yeni bir dünya yaratmış, özellikle Türkiye gibi
bölgesi, kültürel-dinsel yapısı ve Batı ile olan ittifakları özel olan ülkelerde dış po
litika bu saldırılardan büyük ölçüde etkilenmiştir. 20 Ocak 2001’de ABD Başkan
lığı görevini devralan Cumhuriyetçi G.W.Bush’un göreve gelmesinden dokuz ay
sonra gerçekleşen bu saldırılar önce ABD’yi, ardından bütün diğer ülkelerin dış ve
savunma politikalarını belirleyen temel unsur hâline gelmiştir.
Soğuk Savaş’ın bitiminden sonra “tek süper güç” olarak tanımlanan ABD’ye
yönelik saldırıların önemli bir özelliği de ABD’nin ilk defa kendi evinde saldırıya
uğramış olmasıdır. Soğuk Savaş sonrasında ABD’nin dünya egemenliğini amaç
layan ve bunun için askerî güce daha ağırlık veren “Neo-Con”ların (yeni mu
hafazakar) saldırganlıklarına adeta meşruluk sağlayan bu eylemler sonrasında,
G.W.Bush Yönetimi bu saldırıları kınamakla kalmayıp dünyada “ya bizdensiniz
ya düşman” şeklinde özetlenen yeni bir güvenlik algısı oluşturmaya başlamıştır.
Bu güvenlik algısının merkezinde ise “Radikal İslamla Mücadele” yer almaktadır.
G.W.Bush’un -daha sonra dil sürçmesi olduğu söylense de-saldırganlara karşı bir
“haçlı seferi”nden söz etmesi de, o günlerin ruh hâlinin anlaşılması bakımından
önemlidir. ABD yönetimi bu mücadeleyi “önleyici”, yani “özgür dünyaya” yöne
lecek saldırıları beklemeden, onun oluşacağı ortamların ortadan kaldırılmasına
yönelik bir tarzla yürütüleceğini açıklamıştır. Başta ABD olmak üzere Batı dünya
sında 11 Eylül sonrası dış politik ortam, çok büyük ölçüde “terörle mücadele” ve
“güvenlik” kavramlarından hareketle dizayn edilmeye çalışılmıştır.
G.W.Bush, saldırılardan 16 gün sonra 27 Eylül 2001 tarihinde Kongre’nin or
tak oturumunda şu mesajları vererek Bush Doktrini olarak anılacak olan Ameri
kan politikasının esaslarını belirlemiştir:
“Emrimizdeki tüm kaynakları, her türlü istihbarat aracını, her türlü hukuki yaptırı
mı, her türlü mali etkiyi ve gerekli her türlü silahı kullanarak global terör şebekesini
mahvedeceğiz. Teröristlerin mali kaynaklarını kurutacağız, birini diğerine düşürece
ğiz, onları bir yerden başka bir yere kaçacakları ve sığınacakları bir yer kalmayıncaya
kadar süreceğiz, teröristlere yardım eden veya onları barındıran devletleri takip ede
ceğiz. Dünyanın neresinde olursa olsun devletlerin bir karar vermesi gerekir: Bizimle
misiniz yoksa teröristlerle mi? Bugünden itibaren teröristleri barındırmaya ve des
teklemeye devam eden bir devlet, ABD tarafından düşman bir rejim olarak dikkate
alınacaktır” (Arı, 2010: 57)
11 Eylül saldırılarından önce, uluslararası alanda giriştiği müdahalelerde ulus

lararası toplumun desteğini arkasına alarak hareket eden ABD, kendisini aşağı
lamaya yönelik eylemler olarak gördüğü 11 Eylül saldırılarından sonra ise tek
başına hareket etmeyi çok taraflı iş birliğine tercih etmeye başlamıştır. Bu terci
hini 2001 Aralık ayında ABM (Anti BalisticMissile-Anti Balistik Füze) Anlaşma
sı’ndan tek taraflı ayrıldığını, Kyoto Anlaşması’nı ve Uluslararası Ceza Mahkemesi
Sözleşmesi’ni ise onaylamayacağını açıklayarak da belli etmiştir.
1 Eylül sonrası ABD Dış ve Güvenlik politikalarını tanımlamak için ifade edi
len “Bush Doktrini” de ilk olarak 27 Eylül 2001 tarihindeki konuşmada oluşmaya
başlamış, 2002 Haziran’ında Bush’un West Point’teki konuşmasında belirginleş
miş ve son olarak 2002 Eylül’ünde kamuoyuna açıklanan Ulusal Güvenlik Stra
tejisi ile somutlaştırılmıştır. Ulusal Güvenlik Stratejisi’nin getirdiği en önemli
değişim “önleyici savaş” veya “önceden vuruş” adı verilen tehdit gerçekleşmeden
önce harekete geçme prensibidir. Bu stratejide dünyanın değiştiğinden yola çıkı
larak tehdit ve güvenlik kavramlarının yeniden tanımlanması anlamına gelen kla
sik caydırma stratejisinin artık işe yaramadığı ileri sürülmüş, yeni prensibe göre
ABD, kendisini tehdit altında hissettiği her durumda saldırıya geçme hakkı oldu
ğunu savunmuştur (Arı, 2010: 58).
ABD’nin yeni güvenlik stratejisindeki asıl önemli nokta ise “tehdit”in tam olarak
tanımlanmamış olması, böylece hareket kabiliyetini sınırsızlaştırmasıdır. Bu anlayış
kapsamında tehdit ne yer, ne zaman, ne kişi, ne de örgüt bazında sınırlanmıştır. Bu
durumda “tehdit”in tek tanımlayıcısının ABD’nin kendini tehdit altında hissedip
hissetmediği algısı oluşturmakta ve bu durum ABD’nin istediği zaman istediği yer
de zor kullanmasını en azından kendi adına meşrulaştırmaktadır. Bush, bu tarihi
konuşmasında “şer ekseni” olarak tanımladığı kitle imha silahına sahip ülkeler olan
İran, Irak, Suriye ve Kuzey Kore’ye de göz dağı vermiştir. ABD tarafından tanımla
nan “Şer ekseni”ne dahil olan ülkelerden üçünün Türkiye’nin komşusu olması da
Türkiye’nin jeopolitik konumunu dünya siyasetinde tekrar ön plana çıkarmıştır.
11 Eylül saldırıları sonrasında ABD’nin değişen Orta Doğu politikası çerçevesinde

Türkiye’nin AB ile ilişkileri nasıl etkilenmiştir? 6
Ortaya çıkan bu jeopolitik avatajla birlikte Türkiye, daha en başından ABD ile
dayanışma içinde olduğunu ve terörizmle mücadelede ABD’ye sınırsız destek ve
receği açıklamasını yapan ülkelerden olmuştur. Türkiye’nin bu tavrı, hem jeopoli
tik konumu ve ABD ile olan yoğun stratejik ilişkileri hem de terörizm konusunda
yaşadığı tecrübelerin ışığında son derece anlaşılır bir tepkidir. Türkiye’deki siyasi
kadrolar da 11 Eylül’ü öz güveni artırıcı ve kendi siyasi ve ekonomik hedefleri için
bir kırılma noktası olarak görmüştür. Bu doğrultuda Türkiye, Orta Doğu politi
kasında İsrail ve ABD ile ilişkilerini bölge politikalarında caydırıcı ve Avrupa’daki
yalnızlığını dengeleyici bir politika olarak yürütmüştür. Özellikle Avrupa’da 1997
yılından beri yalnız olduğunu hisseden Türkiye’nin en büyük amacı bu gelişme
leri AB üyeliği içinde ABD’nin desteğini daha güçlü bir biçimde sağlamaktır (Er
doğan, 2006:246). “11 Eylül’e doğru Türkiye” başlıklı makalesinde H.Kramer bu
durumu değerlendirirken “her hâlükârda AB kendine daha çok güvenen bir An
kara ile karşı karşıya kalacağını hesap etmek durumundadır” (aktaran Erdoğan,
2006:246) yorumunu yapmıştır. Bu bağlamda 1999’dan ama özellikle 2001 başın
dan itibaren Türkiye, İsrail ve ABD ile ilişkileri sürdürmekle beraber, Orta Doğu
ve Avrupa ile daha dengeli bir ilişki içine girmiştir. Nitekim bu dengeleme politi
kası neticesinde, güvenlik algısının yeniden tanımlanması doğrultusunda AB’nin
de Türkiye algısı değişikliğe uğramış ve kısmen Türkiye’nin lehine dönmüştür.
AB’nin Genişlemeden Sorumlu Komiseri Alman G.Verheugen bu durumu şu söz
lerle vurgulamıştır: “Eğer Türkiye bizim tarafımızda sağlam bir yere sahip olursa
(İslam Dünyası ile Batılı demokrasiler arasındaki) bu tür bir çatışmayı engelleme ya
da onu barışçıl biçimde çözme konusundaki şansımız çok yüksek oranda artar. Biz
böylece dünyaya aynı zamanda bir İslam ülkesinde de demokratik hukuk devletinin
çalışabileceğini, insan haklarına saygı gösterebileceğini ve azınlıkların korunabilece
ğini göstermiş oluruz” (aktaran Erdoğan, 2006:247).
Türkiye’nin her türlü teröre karşı savaşta ABD’nin yanında yer alması avantaj
lar ve fırsatlar yaratsa da ciddi riskleri de beraberinde getirmiştir. Bu risklerden
birisi 15-20 Kasım 2003’te El-Kaide’nin İstanbul’da gerçekleştirdiği eylemlerle or
taya çıkmıştır. El-Kaide ABD’nin (İngiltere, İspanya, Türkiye gibi) müttefikleri
ne de saldırmaktadır. Ancak Türkiye için daha da hassas olan konu, Türkiye’nin
komşusu olduğu ülkelere karşı ABD tarafından girişilecek her türlü müdahalenin
yaratacağı olumsuz siyasi ve ekonomik kayıplardır. Bu durumu Irak savaşında ya
şayan ve kötü tecrübeleri olan Türkiye’de ciddi tedirginlikler de oluşmuştur. Tür
kiye’nin ABD yanlısı bir politika izlemesi komşu ülkelerle ilişkilerin kötüleşmesi
sonucu PKK’nın eylemlerine yol açabileceği gibi, ABD’nin desteklenmemesi de
tekrar şekillenen Orta Doğu’da Türkiye’nin çıkarlarının aksine oluşumlara yol
açabilecek ve bu şekillenmede Türkiye’nin söz hakkının olmamasına yol açabi
lecekti. Türkiye’nin Orta Doğu politikasında bulunduğu bu ikilem zaman zaman
Türkiye’nin ABD yanında yer almakla beraber, bu desteğin devamlılığının olama
masının da nedenlerini oluşturmaktaydı.
Türkiye, 11 Eylül sonrasında NATO anlaşmasının 5. maddesi gereğince hare

kete geçen ABD öncülüğündeki NATO güçlerinin Taliban ve El-Kaide’nin yerle
şik olduğu Afganistan’a karşı mücadelesinde de yer almıştır. 11 Eylül saldırıların
dan kısa bir süre sonra 7 Ekim 2001’de başlatılan saldırılarda Türkiye 260 kişilik
bir birlikle katkıda bulunmuştur. Afganistan devletinin isteği ve onayı ile ülkede
konuşlanan ve 2008’de 50 binin üzerinde bir gücü oluşturan Uluslararası Güven
lik Yardım Kuvveti’ne (ISAF) (2012 sayıları ile) 1845 kişilik bir birlikle katkıda bu
lunan Türkiye, ISAF’ın komutasını da zaman zaman üstlenmektedir. Türkiye’nin
bu birlik içinde yer alması Batı ittifakındaki konumunu daha da güçlendirmiş ve
prestijini artırmıştır.
Özet
Yunanistan ile yaşanan sorunlu dönemlerden ye’ye yardım politikası izlemesi sonucu ilişkiler
1
sonra ilişkilerin düzelme sürecini ve bu sürecin tekrar kurulmuş ve iyileşmeye devam etmiştir.
nedenlerini açıklamak Depremler, siyasiler arasında var olan uzlaşma
Türkiye-Yunanistan ilişkileri 1945’ten 2000’li iradesine toplumsal desteğin sağlanması bakı
yılların ortalarına kadar giderek artan bir ölçü mından son derece etkili olmuş ve uluslararası
de sorunlu olmuş, hatta iki ülke arasında 1974’te literatüre “deprem diplomasisi” olarak geçmiştir.
Kıbrıs’ta sıcak çatışma da yaşanmıştır. Ancak
Türkiye’nin 1984’ten bu yana mücadele ettiği ABD ve Almanya’daki iktidar değişikliklerinden
ayrılıkçı terör örgütü lideri Abdullah Öcalan’ın 3 sonra bu değişikliklerin Türkiye-AB ilişkilerine
1998’de Kenya’da Yunan Büyükelçiliği’nde sak olan etkisini açıklamak
landığının ortaya çıkmasının yarattığı gerilim Orta Doğu Bölgesi ABD’nin önem verdiği böl
çok üst düzeyde olmuştur. Bu skandal Yunanis gelerden biridir ve coğrafi olarak kendisine uzak
tan Hükûmeti’nde de sarsıntı yaratmış, ilişkiler olan bu bölgede etkinliğini sağlayabilmesi için
de yumuşamayı sağlayacak olan, Türkiye’ye kar burada bir müttefike ihtiyacı vardır. Türkiye de
şı daha ılımlı olduğu bilinen Yorgo Papandreou Soğuk Savaş döneminden beri Batı Bloku için
Dışişleri Bakanlığı’na getirilmiştir. Türkiye Dı de yer alması nedeniyle ABD’nin güvenebileceği
şişleri Bakanı İsmail Cem ve Yorgo Papandreo güçlü bir müttefiktir. Türkiye’nin yüzünün Ba
u’nun iki ülke arasındaki ilişkilerin sürekli bir tı’ya dönük kalması da ABD’nin bu bölgedeki çı
gerilim hâlinde olmasından iki ülkenin de kay karları açısından önemlidir ve bu nedenle ABD,
bettiğine ilişkin görüşleri iki ülke arasında ya Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemektedir. ABD,
kınlaşmaya neden olmuştur. Bu sırada Türkiye AB ile yakın bağı olmayan bir Türkiye’nin Batı
ve Yunanistan’da arka arkaya yaşanan depremler dünyasından kopmasından, radikal İslam’ın etki
sonucunda iki ülke toplumu arasında meydana sine girmesinden endişe etmekte, bu nedenle de
gelen dostluk hissiyatı da bu yumuşamaya kat Türkiye’nin AB üyeliğini sürekli desteklemekte
kıda bulunmuştur. Sonucunda Ege ve Kıbrıs ko dir. Bu süreçte gerek AGİT Zirvesi kapsamında
nusu gibi birincil öncelikli konuların bu yumu Türkiye’ye yaptığı ziyarette söyledikleri, gerekse
şamanın dışında kalmasına rağmen ekonomik, telefon ve elçilikler yoluyla bu konuda AB’ye bas
kültürel ve iş birliği alanlarında iki ülke arasında kı yapması açısından Clinton, Türkiye’nin AB sü
anlaşmalar imzalanmış ve Helsinki’de Türki recinde Türkiye’ye kesintisiz destek olmuştur.
ye’nin adaylığının açıklanmasında bu yakınlaş Almanya’da ise Türkiye açısından değişimin te
manın büyük etkisi olmuştur. mel nedeni Hristiyan Demokrat’ların AB hak
kındaki “kimlik ve kültür” temelli görüşlerinin
Yaşanan depremlerin dış politikaya olan etkilerini iktidara gelen Sosyal Demokratlar ve Devlet Baş
2 sıralamak kanı olan Schröder tarafından paylaşılmıyor ol
AB ile 1997 Lüksemburg Zirvesi’nden beri sü masıdır. Almanya AET’nin kuruluşundan itiba
ren siyasi diyalogsuzluk, Öcalan’ın yakalanması ren Türkiye’nin üyeliğini en çok destekleyen ülke
sürecinde AB’nin politikalarına karşı Türk hal olmuştur. Ancak 1990’da iki Almanya’nın bir
kının da tepkisini çekmiş ve AB’ye karşı gü leşmesinden sonra ortaya çıkan işsizlik, Alman
vensizlik derinleşmiştir. Hâlihazırda durgun ya’nın Türkiye’nin üyeliğine ilişkin politikasını
olan ilişkilere toplumsal-duygusal tepkiler de değiştirmiş ve üyeliğin dışında alternatif politi
eklenince, tıkanan ilişkileri tekrar onarmak da kalar önermesine neden olmuştur. 1997 Lüksem
ha da zorlaşmıştır. Karşılıklı tarafların diyaloğu burg Zirvesi’nden sonra o dönemdeki Almanya
geliştirmek istemelerine rağmen adım atmaktan Başbakanı H. Kohl’e ve Almanya’ya karşı Mesut
çekindikleri bu dönemde meydana gelen dep Yılmaz’ın söylediklerinden dolayı ikili ilişki
rem felaketi, karşılıklı yardımlaşmayla beraber ler hasar görmüştür. Sonraki seçimlerde Sosyal
Türk toplumundaki güvensizliği hızla onarmış Demokratlar’ın iktidara gelmesi ve Schröder’in
tır. AB üyesi ülkelerin de ilk adım olarak Türki Başbakan olması da bu ikili krizi aşabilmek için
gerekli olan değişimi sağlamıştır. Schröder’in ve Yaşanan mali ve siyasi krizlerin dış politikaya et
Dışişleri Bakanı olan J. Fischer’in Türkiye’nin 5 kilerini analiz etmek
aday olması hakkındaki olumlu görüşleri de Tür Türkiye’de bu dönemlerde var olan ekonomik ve
kiye’ye AB içinde gereken desteği sağlamış ve siyasal nitelikli yapısal sorunlarla birlikte popü
Helsinki Zirvesi’nde adaylığın açıklanmasının list politikalarla paranın tarım sübvansiyonlarına
temel etkenlerinden birini oluşturmuştur. harcanması, çökmüş ve yolsuzlaşmış bir banka
cılık siteminden kaynaklanan bankalardaki pa
Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin adaylığının açık raların sürekli kayba uğraması, o anki ekonomik
4 lanma süreci ve sonrasında AB ile ilişkileri ifade politikanın gereği olan sıcak paranın karşılan
etmek ması için alınan borcun şeffaflık olmadığı için
Helsinki Zirvesi’ne yaklaşırken yoğunlaşan değerlendirilememesi vb. nedenlerle ilk olarak
diplomatik girişimlerden Türkiye’nin adaylık 2000 Kasım ayında patlak veren kriz, IMF’nin
statüsünün tanınacağına dair olumlu haberler de desteğiyle bastırılabilmiştir. Krizin bastırılma
gelmekteydi. Komisyon tarafından hazırlanan sına rağmen gereken önlemlerin alınmaması iç
İlerleme Raporları’nın ikincisi olan 1999 İler ten içe piyasayı daha da darboğaza sokmuş ve en
leme Raporu’nda Türkiye için “aday” kelimesi son 19 Şubat 2001 tarihli MGK Toplantısı’ndan
nin kullanılması Komisyon’un olumlu görüşü sonra Başbakan Ecevit’in Cumhurbaşkanı Sezer’i
olarak algılanmıştır. Yine AGİT’in İstanbul’da eleştirdiği ve durumu bir “devlet krizi” olarak ni
gerçekleşen Zirve’sinde özellikle ABD Başkanı teleyen açıklaması, zaten patlamak üzere olan
Clinton tarafından Türkiye’nin AB üyesi olması krizi tetiklemiştir. Ancak yaşanan kriz, Türki
doğrultusunda sarfedilen sözler, AB’yi de yakın ye ekonomisinde yapısal değişikler konusunda
dan ilgilendiren Bakü-Ceyhan Boru hattı pro ciddi bir istek ve kararlılığı da ortaya çıkarmış,
jesinin imzalanması gibi gelişmeler de bu doğ gerekli reformları yapması için Dünya Bankası
rultuda olumlu olarak algılanmıştır. Zirve’ye bir Başkan Yardımcısı Kemal Derviş, ekonomi yö
gün kala Almanya, Fransa, İngiltere, Belçika’nın netiminden sorumlu Bakan olmuş ve reformlar
olumlu oy kullanacağı kesinleşmiştir. İtalya ile onun liderliği ve IMF ile iş birliği içinde gerçek
son dönemde yaşanan yakınlaşma dolayısıyla leştirilmiştir. Yaşanan kriz son zamanlarda AB’ye
karşı çıkmayacağı ve hatta destekleyeceği tah duyulan güvensizliği de AB üyeliğinin ekonomik
min edildikten sonra Zirve’nin sonuna kadar olarak Türkiye’ye yardımcı olabilecek konumda
pazarlıklarını sürdüren Yunanistan’ın tavrı te olduğunu anlamasıyla gidermiştir. AB ile enteg
mel belirleyici olarak kalmış ancak sonunda Yu rasyonun artırılması konusunda oluşan toplum
nanistan’ın da onaylamasıyla Türkiye aday ülke sal talep, krizden sonraki dönemde AB üyeliği
olarak açıklanmıştır. Açıklanan kararda bu sefer sürecinin hızlandırılmasında da etkili olan fak
Türkiye’nin tereddütleri bulunması nedeniyle törlerden biri olmuştur.
diplomatik girişimler bu sefer AB tarafından yo
ğunlaştırılmış ve verilen taahhüt mektubuyla bu
sorunlar da aşılmış ve Türkiye de Helsinki Zir
vesi Kararları’nı kabul etmiştir. Bu kararlar çer
çevesinde 8 Mart 2001 tarihinde AB tarafından
Katılım Ortaklığı Belgesi, 19 Mart 2001’de de
Türkiye tarafından Ulusal Program kabul edil
miş ve adaylık sürecinin haritası çizilmiştir.
11 Eylül 2001 saldırılarından sonra Amerika’nın
? değişen dış politikasının Türk dış politikasına et
kilerini tartışmak
11 Eylül sonrası ABD’nin açıkladığı yeni Ulusal
Güvenlik Stratejisi kapsamında ABD, “önleyici
savaş” adı altında, tehditlerin daha ortaya çık
madan yok edilmesi stratejisini benimsediğini
duyurmuştur. ABD, öncelikli hedefleri dee “Şer
Ekseni” olarak tanımlamış, bu tanımla kitle im
ha silahları bulunduran İran, Irak, Suriye ve Ku
zey Kore’yi işaret etmiştir. Ancak ABD’nin asıl
hedefi El-Kaide, Taliban ve buna destek olacak
her türlü oluşum ya da ülke olmuştur. Bu anlam
da da başlayan savaş daha çok İslam ülkelerini
hedef almıştır. Terör konusunda zaten hassas
olan ve ayrıca ABD’nin uzun süredir müttefiki
olan Türkiye ise 11 Eylül saldırıları sonrasında
ABD’nin yanında yer alan ilk ülkelerden olmuş
tur. Avrupa’da yaşadığı yalnızlığı ABD’nin ya
nında yer almakla doldurmayı ve ABD’nin müt
tefikliğini Avrupa ile ilişkilerde de kullanmayı
planlayan Türkiye, bu dönemden sonra bölgeler
arasında daha dengeli bir politika uygulamaya
çalışmıştır. ABD’nin değişen güvenlik kaygıla
rıyla birlikte Orta Doğu’nun bir anda çatışmanın
olabileceği önemli bir yer hâline getirmesi sonu
cu jeopolitik gücü artan Türkiye, bu konuda AB
tarafından da kabul edilen daha güçlü bir politi
ka izlemiştir.
1. 1999-2001 yılları arasında Türk-Yunan yakınlaş 5. Türkiye’nin 2001 yılında hazırladığı Ulusal Prog
masını sağlayan faktörler arasında aşağıdakilerden ram’da aşağıdakilerden hangisi Katılım Ortaklığı Bel
hangisi sayılamaz? gesi ile uyumlu değildir?
a. İki ülke Dışişleri Bakanlarının rolü a. Olağanüstü hâlin kaldırılması
b. Yaşanan depremlerin etkisi b. Ana dilde Yayın
c. Ege sorununun halledilmiş olması c. Gözaltı koşullarının iyileştirilmesi
d. Yunan hükûmetinin ilişkilere bakış açısının de d. Kamu görevlilerinin insan hakları eğitimi
ğişmesi e. Hakim ve savcıların insan hakları eğitimi
e. AB sürecinin Türkiye’ye etkisi
6. Aşağıdakilerden hangisi 11 Eylül saldırılarının ya
2. Aşağıdakilerden hangisi 1999-2001 dönemi rattığı sonuçlardandır?
ABD’nin, Türkiye’nin AB üyeliğine destek verme ne a. AB’nin ABD’nin politikalarını kınaması
denleri arasında gösterilemez? b. Türkiye’nin güney komşuları ile ilişkilerinde
a. Türkiye’nin Batı ile bağlantısını kesinleştirmek ikileme düşmesi
b. Türkiye ve ABD’nin çok uzun zamandır mütte c. Dehşet Dengesi’nin oluşması
fik olması d. Türkiye’nin AB ile siyasi ilişkilerini dondurma
c. Türkiye’nin Avrasya bağlantı noktasında yer alması kararı vermesi
d. Türkiye’nin AB güvenlik yapısı içinde yer alma e. Türkiye’nin öneminin azalması
sını istemesi
e. Türkiye’nin AB içinde Yunanistan’a denge oluş 7. Aşağıdakilerden hangisi KOB 2001’de Genişletilmiş
turacak olması Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler başlığı altında değer
lendirilen kısa vadeli öncelikler arasında yer almaz?
3. Helsinki Zirvesi’ne giden süreçte Türkiye’ye en fazla a. İdam cezasında fiilî moratoryumun devamı
destek veren AB üyesi ülke aşağıdakilerden hangisidir? b. Tüm insan haklan ihlallerine ilişkin tashih
a. İtalya imkânlarının güçlendirilmesi
b. İngiltere c. Hakim ve savcıların insan hakları alanında eği
c. Almanya tilmesi
d. Fransa d. Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hak
e. İspanya lar Sözleşmesi’nin onaylanması
e. Tüm insan haklan ihlallerine ilişkin tashih
4. Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin adaylığına ilişkin imkânlarının güçlendirilmesi
alınan kararda aşağıdaki konulardan hangisine atıfta
bulunulmamıştır?
8. Aşağıdakilerden hangisi 2001 Şubat Krizi’nden
a. Ege sorunu
sonraki süreçte yaşananlardan biri değildir?
b. Kıbrıs sorunu
a. Kemal Derviş’in Ekonomi’den Sorumlu Bakan
c. Kopenhag kriterleri
Olması
d. Türkiye’nin diğer aday ülkelerle eşit muamele
b. Türk halkının AB’ye karşı daha pozitif bakması
göreceği
c. Tarıma yapılan sübvansiyonun artarak devam
e. Müzakerelerin başlama tarihi
etmesi
d. İdari reformların yapılması
e. Ekonomik reformların yapılması

9. Aşağıdaki gelişmelerin hangisinde Deprem Diplo 1. c Yanıtınız yanlış ise “Yunanistan İle Kriz Sonra
masi’nin katkısı yoktur? sı Rehabilitasyon Dönemi” konusunu yeniden
a. İtalya ilişkilerin düzelmesi gözden geçiriniz.
b. Yunanistan ile ilişkilerin düzelmesi 2. e Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’ya Yakınlaşma ça
c. AB ile işkilerin düzelmesine baları: Clinton ve Schröder Faktörü” konusunu
d. ABD ile ilişkilerin düzelmesine yeniden gözden geçiriniz.
e. Yunanistan’ın bazı mali yardımlardan vetosunu 3. c Yanıtınız yanlış ise “Helsinki Zirvesi ve Türki
kaldırması ye’nin AB’ye Adaylık Statüsü” konusunu yeni
den gözden geçiriniz.
10. Aşağıdakilerden hangisi Lipponen’in Ecevit’e Hel 4. e Yanıtınız yanlış ise “Helsinki Zirvesi ve Türki
sinki Zirvesi sonrasında gönderdiği taahhüt mektu ye’nin AB’ye Adaylık Statüsü” konusunu yeni
bunda yer alan konulardan değildir? den gözden geçiriniz.
a. Kıbrıs’ta siyasi çözümün AB’nin hedefi olduğu 5. b Yanıtınız yanlış ise “Helsinki Zirvesi ve Türki
b. 2004 tarihinin Lahey Adalet Divanı’na gitmek ye’nin AB’ye Adaylık Statüsü” konusunu yeni
için son tarih olmadığı den gözden geçiriniz.
c. 12 inci Maddede 4 üncü ve 5 inci maddelere atıf 6. b Yanıtınız yanlış ise “11 Eylül Saldırılarının
yapılmasının siyasi diyalogla ilgili olduğu TDP’ye Etkileri” konusunu yeniden gözden
d. Sınır anlaşmazlıklarının çözülmesinin üyelik geçiriniz.
için ön koşul olduğu 7. d Yanıtınız yanlış ise “Helsinki Zirvesi ve Türki
e. Kopenhag kriterlerine Türkiye için fazladan bir ye’nin AB’ye Adaylık Statüsü” konusunu yeni
ek konulmadığı den gözden geçiriniz.
8. c Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Mali ve Siyasi
Kriz” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. d Yanıtınız yanlış ise “Depremler ve Deprem Dip
lomasisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Helsinki Zirvesi ve Türki
ye’nin AB’ye Adaylık Statüsü” konusunu yeni
den gözden geçiriniz.

Yunanistan AB’ye üye olduğundan beri Türkiye ile Helsinki Kararları’nın 4 ’üncü, 9 ’uncu ve 12 ’inci mad
olan anlaşmazlıklarını kendini daha güçlü hissettiği delerinde yer alan Ege ve Kıbrıs sorunları, koşul olarak
AB platformunda çözmeye çalışmaktadır. AB’ye üye sunulması bağlamında Türkiye tarafından tereddütle
olmak isteyen Türkiye’nin bu amaç doğrultusunda karşılanmıştır Ankara’daki tereddütleri gidermek için
Ege ve Kıbrıs konularından taviz vermesi için de ça AB Dönem Başkanı sıfatıyla Finlandiya Başbakanı Lip
ba sarfetmekte, Türkiye’nin bu tavizleri vermemesi ponen, bu tereddütleri kaldırmak ve Türkiye’nin kararı
sürece de Türkiye-AB ilişkilerinde ilerlemenin olma onaylamasını sağlamak için Ecevit’e taahhüt mektubu
sını elinden geldiğince engellemektedir. Yunanistan’ın göndermiştir. Bu taahhütün de tereddütleri Türkiye’de
1981’den bu yana AB üyesi olması sebebiyle AB, Tür oluşan tereddütleri kaldırmaması üzerine Lipponen,
kiye’ye Yunanistan ile olan ilişkilerini düzeltmesi için Clinton’u arayarak Türkiye’nin kararı kabul etmesi yö
baskı yapmaktadır. Bu düzelme olmadığı sürece de nünde ikna etmesi için ricada bulunmuştur. Clinton
Yunanistan’ın vetosu nedeniyle AB ile ilişkilerde de bir Ecevit’i arayarak kararın Türkiye için zafer olduğunu
ilerleme sağlanamamaktadır. Yunanistan ile iyi ilişki belirtmiş ancak bu da tereddütlerin aşılmasına yetme
lerin kurulması bu bağlamda AB’nin Yunanistan veto miştir. Bunun üzerine Javier Solana, G. Verheugen ve
su konusundaki çekincesini ortadan kaldırarak AB ile Finlandiya Dışişleri Müsteşarı acilen Türkiye’ye gitmiş
ilişkilerin ilerlemesini kolaylaştırmaktadır. ve yapılan diplomatik girişimler, Demirel’in olumlu
bakması ve Devlet Bakanı İrtemçelik’in “adaylığı alıp
Sıra Sizde 2 bu statünün verdiği avantajlarla mücadele edelim” yo
Yaşanan deprem felaketinin dış politikadaki yansıması, rumunun da katkısıyla Türkiye, Helsinki Kararları’nı
ilişkileri düzeltmek için bir yol arayan AB ve Türkiye kabul ettiğini açıklamıştır.
için iyi niyetin gösterildiği bir platform oluşturmasın
dan kaynaklanmaktadır. Türkiye’ye gelen yardımlar so Sıra Sizde 5
nucu Türk halkı yalnız olmadığını hissetmiş ve AB’ye 2001 Şubatı’nda yaşanan büyük mali kriz sonrasında
karşı eksilen güvenini tekrar kazanmaya başlamıştır. Türk toplumunda AB’ye yönelik ön yargılar büyük öl
Bu vesileyle tekrar başlayan ilişkiler, Helsinki Zirve çüde azalmış, onun yerine AB, ekonomik gelişmenin
si’nde Türkiye’nin adaylık statüsü alması sürecinin ve istikrarın önemli bir odağı olarak algılanmaya baş
önünü açmıştır. lamıştır. Toplumda AB’ye karşı var olan negatif algının
pozitife geçmesi sonucu AB ile ilişkilerde yeni bir ivme
Sıra Sizde 3 yakalanmış ve özellikle 2002’den gelişen ilişkilerde bu
Lüksemburg Zirvesi sonrası Almanya ile ilişkilerin toplumsal talep, önemli bir etken olarak değerlendiril
soğumasından sonra, ilişkilerin tekrar iyileşmeye baş miştir.
laması öncelikle Almanya’da 27 Eylül 1998 tarihin
de yapılan Almanya Federal seçimlerinde Schröder Sıra Sizde 6
önderliğindeki Sosyal Demokratların kazanmasıyla ABD’nin Orta Doğu’ya yönelik politikaları neticesin
başlamıştır. Türkiye’nin adaylığına sıcak baktığı bili de Türkiye’nin jeopolitik önemi artmış, ABD ile yoğun
nen Schröder’e, AB Dönem Başkanlığı’nı yürütmesi ilişkileri kapsamında AB politikalarını diğer bölgelere
nedeniyle Ecevit bir mektup göndererek Türkiye’nin yönelik politikalarıyla dengelemiştir. İslam Dünyası ile
Kopenhag siyasi kriterlerini gerçekleştirmedeki ka Batılı ülkelerin çatışma ihtimaline karşı Türkiye’nin
rarlılığını vurgulamıştır. AB Dışişleri Bakanlığı’na ge iki taraf arasında bir köprü olabileceği AB tarafından
tirilen Yeşiller Partisi’nden olan Joschka Fischer’ın da da anlaşılmış ve bu bağlamda Türkiye’nin jeopolitik
Türkiye’nin adaylığına sıcak bakması sonucu Alman ve kültürel nedenlerle AB’nin bünyesinde olmasının
ya’dan birbiri ardına gelen olumlu açıklamalar sonucu önemli olduğuna ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır.
Almanya ile temaslar sıklaşmış ve ilişkilerdeki düzelme
Helsinki Zirvesi’ne de yansımıştır.
Kaynaklar
Arı, Tayyar. (2010). Yükselen Güç, Türkiye ABD İliş- Karluk, Rıdvan. (1997). Gümrük Birliği Dönemecin-
kileri ile Ortadoğu, Bursa: MKM Yayıncılık. de Türkiye, Gümrük Birliği Ne Getirdi, Ne Gö-
Başbakanlık. (1999). “Dış Basında Helsinki Zirvesi” türdü? Ankara: Turhan Kitabevi.
Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, Karluk, Rıdvan/Tonus, Özgür. (2002). Avrupa Birliği
Ankara. Kapısında Türkiye, Ankara: Turhan Kitabevi.
Baykal, Sanem-Arat, Tuğrul. (2011). “AB’yle İlişkiler”, Larrabe, F. - Stephen. Lesser - O. Ian. (2004). Türk Dış
Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşı’ndan Bugü- Politikası Belirsizlik Döneminde, (Çev. Mustafa
ne Olgular, Belgeler, Yorumlar, (Editör: Baskın Yıldırım), İstanbul: Ötüken Yayınları.
Oran), Cilt II, Ankara: İletişim Yayınları, s.326-365. Sönmezoğlu, Faruk. (2006). II. Dünya Savaşı’ndan
Cem, İsmail. (2004). Türkiye, Avrupa, Avrasya, İstan Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul: Der Ya
bul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. yınları.
Cem, İsmail. (2009). Türkiye, Avrupa, Avrasya, İstan Sönmezoğlu, Faruk (2000). Uluslararası Politika ve
bul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Dış Politika Analizi, İstanbul: Filiz Kitabevi.
Çakmak, Umut. (2007). “Kriz Modelleri Çerçevesinde Uzgel, İlhan. (2011). “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, Türk
Türkiye 2001 Finansal Krizinin Değerlendirilmesi”, Dış Politikası, Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Ol-
Gazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 9 / I (2007) s. 81 gular, Belgeler, Yorumlar, (Editör: Baskın Oran),
- 101. Cilt II, Ankara: İletişim Yayınları, s.243-325.
Çalış, Şaban, H. (2006). Türkiye-Avrupa Birliği İlişki-
leri Kimlik Arayışı, Politik Aktörler ve Değişim, Ünay, Bora. (2004). Türk Yunan İlişkilerinde Temel
Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Sorunlar ve 1999 Sonrası Yumuşama Dönemi,
Erdoğan, Murat, M. (2006). Soğuk Savaş Sonrasında Ankara: Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens
Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri, Ankara Üniver titüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Yüksek
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Siyaset Lisans Tezi.
Bilimi Doktora Tezi).
Horvath, Zoltan. (2007). “Handbook on the European
Union”, HungarianNational Assembly.
Karluk, Rıdvan. (2011). Avrupa Birliği, İstanbul: Beta
Basım.
6
TÜRK DIŞ POLITIKASI II
Amaçlarımız
 3 Kasım 2002 seçimleri ve seçim sonuçlarının dış politikadaki yansımalarını
analiz edebilecek,
 12-13 Aralık 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’ne yönelik Türkiye’nin izlediği dış
politikayı ifade edebilecek,
 1 Mart 2003 Tezkeresinin Türk-ABD ilişkilerine etkisini sıralayabilecek,
 12-13 Aralık 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’nden AB’nin 3 Ekim 2005’te aldığı
 “Türkiye ile müzakerelere başlama” kararına giden süreçte Türkiye’nin izlediği
dış politikayı saptayabilecek,
 Türkiye’nin AB’ye katılım müzakerelerini açıklayabilecek bilgi ve becerilere sa
hip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Ak Parti • Bush Doktrini
• Kopenhag Zirvesi • Büyük Orta Doğu Projesi
• Annan Planı • Katılım Müzakereleri
• 1 Mart 2003 Tezkeresi • Ab Müktesebatı

İçindekiler
• 3 KASIM 2002 SEÇİMLERİ VE TÜRK DIŞ
POLİTİKASI
• 12-13 ARALIK 2002 KOPENHAG
ZİRVESİ SÜRECİ
AK Parti İktidarının Başlangıç • TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ VE 1 MART
Türk Dış Politikası II Yıllarında Türk Dış Politikası 2003 TEZKERESİ
(2002-2007) • KOPENHAG ZİRVESİ’NDEN
MÜZAKERELERE
• TÜRKİYE’NİN AVRUPA BİRLİĞİ’NE
KATILIM MÜZAKERELERİ
AK Parti İktidarının Başlangıç
Yıllarında Türk Dış Politikası
(2002-2007)
3 KASIM 2002 SEÇİMLERİ VE TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Yakın dönem Türk siyasal hayatında 3 Kasım 2002 seçimleri son derece önemli
bir yer tutmaktadır. Seçimlerden sadece 15 ay önce, 14 Ağustos 2001’de Recep
Tayyip Erdoğan Başkanlığında kurulan Adalet ve Kalkınma Partisinin (AK Par
ti) % 34 oyla birinci parti oldu, daha da önemlisi tek başına iktidar olacak kadar
milletvekilliği kazandı. Türkiye’de genel seçim sonrasında bir tek partinin ikti
dara gelmesi 1980 sonrası dönemde Turgut Özal liderliğindeki Anavatan Parti
si (ANAP) ile mümkün olmuş daha sonraki seçimlerde ise istikrarsız koalisyon
hükûmetleri işbaşına gelmiştir. Böylece ANAP’ın 1987 seçimlerindeki başarısı
nın ardından uzunca bir dönemden sonra Türkiye’de bir siyasal parti yeniden tek
başına iktidara gelmiş oldu. AK Parti, büyük ölçüde kapatılan Fazilet Partisinin
üyelerince kurulmuş olan bir parti olarak siyasal hayata atıldı. Aynı dönemde (20
Temmuz 2001) kapatılan Fazilet Partisi’nin lider ekibince kurulan Saadet Parti
si’ne katılmak yerine R.T. Erdoğan liderliğinde ayrı bir parti kurmayı tercih eden
ekip, bir önceki dönemde TBMM’de yer alan bütün partilerin % 10 seçim barajı
nın altında kalmasının da avantajı ile 363 milletvekili çıkarmayı başarmıştır.
3 Kasım 2002 seçimlerinin önemli bir yönü tek bir partinin iktidara gelmesiyle
sonuçlanması iken bir diğer önemli yönü, bu seçimlerde 550 sandalyeli Meclisin
450’sinin ilk defa milletvekili seçilmesidir. Seçim öncesinde TBMM’de bulunan
bütün siyasal partiler % 10’luk baraja takılarak meclis dışında kalmışlardır. Mec
liste temsil edilen partilerden DYP % 9,55, MHP (8,34), Mesut Yılmaz’ın ANAP’ı
(%5,13), Başbakan Ecevit’in DSP’si (1,22), Recai Kutan’ın SP’si (2,48) ve İsmail
Cem’in YTP’si (1,15) oy alabildiler. Meclis dışı kalan bu partilerin bir önceki se
çimde aldıkları oyların toplamı yüzde % 80,81 iken 2002 seçimlerinde % 27,87
gibi bir orana gerilemiştir. Meclis dışında olan CHP, bir önceki seçimlerde aldığı
% 8,71’lik oyunu 19,40’a çıkarmıştır. Bu arada bu seçimlerde yaşanan en önemli
sürprizlerden birisi de yine seçimlerden kısa bir süre önce kurulan Cem Uzan’ın
liderliğindeki Genç Partinin aldığı % 7,25 (2.420.345) oydur. Kentsel ve ekonomik
seviyenin Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu yerlerde Genç Partinin ortaya
koyduğu performans halkın bütün siyasi kadro ve zihniyeti değiştirme talebinin
çarpıcı bir göstergesi olarak okunmaktadır (Erdoğan, 2006: 255). DEHAP ise Gü
ney ve Doğu Anadolu’daki 13 ilde birinci parti olmuş ve bazı bölgelerde % 50’nin
üzerinde oy almıştır. Bölgesel ve etnik temelli bir siyasal oluşum olduğu bir kez
daha ortaya çıkan DEHAP bu seçimlerde tüm oyların % 6,23’ünü almıştır. DE
HAP’ın oylarının toplamı 1.802.653 olmuştur.
AK Partinin 3 Kasım 2002 seçimlerinden zaferle çıkmasında ve parlamento

da 363 milletvekili ile temsil edilmesinde ülkede uygulanan %10’luk seçim barajı
da kuşkusuz etkili olmuştur. Fakat ne olursa olsun 3 Kasım seçimleri, Türkiye’de
son yıllarda yaşanan siyasi ve ekonomik istikrarsızlığa, yoksulluğa, yolsuzluklara,
işlevini yitiren ve artık bir yük ve engel olmaktan başka bir işlevi kalmamış gi
bi bir görüntüye bürünen devlet yapısına, adaletsizliğe, koalisyon yönetimlerinin
yarattığı kaosa verilen bir tepkidir (Erdoğan, 2006:255). Bu tepkinin önemli rol
oynadığı tercihler, İstanbul Belediye Başkanı iken okuduğu bir şiirden dolayı li
deri siyasetten yasaklı olan ve seçimlerden kısa bir süre önce 14 Ağustos 2001’de
kurulan AK Partiyi tek başına iktidara taşımıştır. R.T. Erdoğan’ın seçimlere mil
letvekili adayı olarak katılmasına, daha önce aldığı cezalar gerekçe gösterilerek
Yüksek Seçim Kurulu tarafından izin verilmemesine rağmen ortaya çıkan sonuç,
tartışmasız R.T. Erdoğan’ın liderliği ile ilişkilendirilmiştir.
3 Kasım 2002 seçimlerinin bir diğer önemli sonucu da Türk siyasal hayatında
ilk kez “Millî Görüş” çizgisindeki “İslami, dindar, muhafazakâr” bir partinin tek
başına iktidara gelmesidir. Her ne kadar AK Parti lideri R.T. Erdoğan verdiği bir
demeçte “Biz İslamî bir hareket değiliz, biz Türkiye’de bir şeriat devleti kurmaya
da çalışmıyoruz. Biz demokratik, laik ve sosyaliz. Ama biz insan haklarına saygı
gösterilen bir hukuk devletinde yaşamak istiyoruz. Temel haklar arasında Müslü
manların özgürlüğü ve dinlerinin gereğini de yaşayabilecekleri bir ilke de söz konu
sudur” demekte ise de partinin özellikle dış dünyada genel olarak algılanış biçimi
“İslamcı” bir parti olduğu yönündeydi. Dahası bu beklentilerle paralel bir biçimde
laiklik konusunda hassasiyeti bilinen Türk Silahlı Kuvvetleri’nin (TSK) demokrasi
dışı araçlarla olaya müdahale edeceği, bu konuda da ABD’den destek alabileceğine
dair bazı senaryolar sıklıkla gündeme geliyordu. Fakat süreç, bütün beklentilerin
aksine hızla normalleşmiş, dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Hilmi Öz
kök, yaptığı kısa açıklamada “Türk halkı kararını vermiştir. Bu tercihe saygı duyu
yorum” diyerek TSK’nın bir kriz yaratmayacağının işaretini vermiştir.
AK Partinin iktidara gelme sürecinde ABD ve AB’nin tavrı da merakla izlen
miştir. 11 Eylül 2001 travması sonrasında “İslam” referanslı bir siyasi partinin,
Türkiye gibi özellikle ABD için stratejik önemi son derece yüksek olan bir ülkede
iktidara gelmesine tepki göstermesi beklenilmekteydi. Ancak ABD, gerek seçim
öncesinde gerekse seçim sonrasında yaptığı açıklamalarda AK Parti iktidarına
karşı çıkmayacağını, tavrının Türkiye’de demokratik süreçlerin işletilmesinden
yana olduğunu söylemekteydi.
Avrupa’da AK Partinin gelişimi özellikle Türkiye’nin üyelik çabaları ile ilişkili
biçimde değerlendiriliyor, genel olarak da AK Partinin iktidara gelmesi hâlinde
Türkiye’nin üyelik konusundaki talebinden vazgeçerek, daha çok İslam ülkeleri ve
Türk Cumhuriyetlerine yönelik bir politikaya öncelik vereceğine dair değerlendir
meler yapılıyordu. AK Parti’nin seçimler öncesinde dile getirdiği ve AB’yi önemse
diğine dair söylemler ise çok kısa süre öncesine kadar bu siyasi çizgide yer alanla
rın AB’yi son derece sert eleştirmeleri ve hatta karşı olmalarından hareketle daha
çok “araçsal” ve “geçici” olarak değerlendiriliyordu. Ancak seçimler sonrasında
AB, AK Parti’nin seçim zaferine, demokratik kuralların işlemesi gerektiğine dair
uyarı mesajları ile birlikte olumlu tepki veriyordu. AB Komisyonu Sözcüleri yap
tıkları açıklamalarda, Türkiye’deki yeni hükûmeti etiketlerine yönelik ön yargılarla
değil, yapacağı uygulamalarla değerlendireceklerini, AB’nin Türkiye politikasının
değişmeyeceğini ve kriterlerin yerine gelmesi hâlinde aday ülke olan Türkiye’nin
üye olması önünde bir engel olmadığını açıklıyorlardı. AB Sözcülerinin bu açıkla
6. Ünite - AK Parti İktidarının Başlangıç Yıllarında Türk Dış Politikası (2002-2007) 163
malarına AK Partinin AB’ye yaklaşımı da etkili olmaktaydı. AK Parti lideri R. T.

Erdoğan seçim sonuçlarının belli olmasının ardından yaptığı ilk açıklamasında
“Bizim için en öncelikli konu AB’dir. İlk işimiz AB sürecini takip etmek olacak”
diyerek, AB’ye ne denli önem verdiklerini ortaya koymaktaydı. Bu açıklama aynı
zamanda yeni hükûmet döneminde de Türkiye’nin dış politikada izlediği yönün
“Batı” olduğunun işareti anlamına gelmekteydi.
Fotoğraf 6.1
3 Kasım 2002 seçimlerinden zaferle çıkan AK
Partinin iktidara gelir gelmez AB’ye üyelik konu Türkiye
Cumhuriyeti
sunda vereceği ilk sınav 12-13 Aralık 2002’de ya
Cumhurbaşkanı
pılacak olan Kopenhag Zirvesi’ydi. Fakat bu zir Abdullah GÜL
ve öncesinde partinin çözmesi gereken ilk sorun
siyasetten yasaklı R. T. Erdoğan’ın bu yasağının
nasıl kaldırılabileceği yönündeydi. Milletvekili
olmadığı için Başbakanlığı da üstlenemeyen Er
doğan’ın yerine AK Parti, Abdullah Gül’ü tercih Fotoğraf 6.2
etti ve ilk AK Parti Hükûmeti 18 Kasım 2002’de
Türkiye
Abdullah Gül’ün Başbakanlığında kuruldu. Hü Cumhuriyeti
kûmetin temel önceliği Kopenhag Zirvesi’nde Başbakanı Recep
müzakere tarihi almak ve bu nedenle Kopenhag Tayyip ERDOĞAN
Kriterleri için yasal reformları hızla gerçekleş
tirmekti. Öte yandan Hükûmetin hızla inisiyatif
alması gereken diğer konu ise Kıbrıs sorunuydu.
Türkiye’nin AB’ye tam üyeliğinin, hükûmetin
hedeflerinin başında geldiği belirtiliyordu. Hü
kûmet programında, Kıbrıs konusunda da “Bel
çika Modeli”nden söz ediliyor ve Annan Planı’na
sıcak ancak iç politik dengeleri gözeten oldukça
dikkatlice formüle edilmiş bir yaklaşım dikkat
çekiyordu (Erdoğan, 2006: 260).
3 Kasım 2002 seçimlerinin ardından AK Parti Genel Başkanı R. Tayyip Erdoğan,

Türkiye’nin AB’ye üyeliği konusunda yaptığı ilk açıklamada, “Bizim için en önce
likli konu AB’dir” diyerek Türkiye’nin dış politikada izleyeceği yönün “Batı” olarak
devam edeceğinin işaretini vermiştir.
3 Kasım 2002 seçimlerinden sonra AK Parti’nin iktidara gelişi iç ve dış politikada

nasıl karşılanmıştır? 1
12-13 ARALIK 2002 KOPENHAG ZİRVESİ SÜRECİ
12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi Öncesi Gelişmeler

AB’nin tarihinde Lüksemburg ve Helsinki’den sonra bir başka “Türkiye Zirvesi”
olarak da bilinen tarihi AB Kopenhag Zirvesi’ne Türkiye’nin üyelik müzakerele
rine başlaması tartışmaları damgasını vurdu. Daha 1997’de Türkiye’yi AB gelece
ği içinde görmeyen, adaylar arasına bile almayan AB’nin, Aralık 1999’daki kararı
sonrasında Türkiye’nin Kopenhag Kriterleri için ortaya koyduğu performans son
derece şaşırtıcıydı. Ancak buna rağmen AB içinde Türkiye’nin AB üyeliği konu

sunda ciddi görüş farklılıkları varlığını koruyordu. R.T. Erdoğan “Siyasi oluşumlar
arasında AB’ye girmeyi en fazla isteyen parti biziz. Çünkü AB’ye girmeyi bizzat Türk
halkı istiyor. Türkiye, AB’nin İslam dünyasına açılan penceresi olacak” (akt. Erdoğan,
2006: 258) diyerek bir kez daha AK Parti hükûmeti olarak AB’ye verdikleri öneme
dikkat çekiyordu. 6 Kasım ile 11 Aralık arasındaki kısa sürede AK Parti, R.T. Er
doğan liderliğinde yoğun yurtdışı ziyaretler gerçekleştirildi ve burada temel olarak
AK Partinin genel politikaları anlatılarak, partinin AB politikasına verdiği önem
vurgulandı. AK Parti yine bu kısa süre içinde AB ile ilişkilerin en önemli sorun
alanlarından birisi olan Kıbrıs konusunda da daha önceden pek beklenmeyen bir
hamle yaparak Annan Planı’na destek verdiğini açık bir biçimde ilan etti.
AB’ye üye ülkelerin bazılarından AK Parti hükûmetine yönelik olumlu bazı
larından ise olumsuz açıklamalar geliyordu. ABD ise tavrını Dışişleri Bakan Yar
dımcısı Marc Grossman ile ortaya koyuyor ve AK Parti Hükûmeti ile iş birliği
yapılacağını, Türkiye’nin AB’den müzakere tarihi almasına da destek olacaklarını
net bir politika olarak ilan ediyordu. Dikkat çekici bir başka gelişme de Yunanis
tan’ın tavrıydı. Yunanistan Başbakanı K. Simitis, seçim zaferi sonrasında Erdo
ğan’ı ilk arayanlar arasındaydı ve yeni dönemin hem Türkiye-Yunanistan hem de
Türkiye-AB ilişkileri bakımından olumlu gelişmelere yol açacağına ilişkin bek
lentilerini ortaya koyuyordu. Türkiye’nin üyeliğine tam destek veren bir ülke de
İtalya’ydı. 3 Kasım 2002 seçimlerinden 10 gün sonra İtalya’yı ziyaret eden R.T.
Erdoğan ile o dönem İtalya’nın Başbakanı olan Berlusconi arasında son derece
olumlu bir görüşme gerçekleşiyordu. Berlusconi’nin bu görüşmede Erdoğan’a hi
taben sarfettiği “Avrupa’daki en iyi dostunuzun evindesiniz. Kopenhag’da tarih al
manıza çalışacağım. AB’de Türkiye’nin avukatlığını yaparım” sözleri Türkiye’nin
uzun süredir özlemini duyduğu bir politik destekti (Erdoğan, 2006:260). Benzer
bir destek de İngiltere’den geliyordu.
Türkiye’nin AB’ye üye olma konusunda tarihî bir adım niteliğini taşıyan AB
Kopenhag Zirvesi öncesinde, AB ülkelerinde çok hararetli tartışmalar yaşandı.
Bu üyeliğe itirazlar öncelikle Almanya’daki muhalefetten geldi. Alman Hristiyan
Demokratlar Türkiye’de iktidara bir “İslamcı” partinin geldiğine işaret ederek,
“bu radikal değişim sonrasında tabii ki Aralık ayında katılım müzakereleri için ta
rih verilemez” açıklamalarında bulunarak, Türkiye’nin üyeliğine karşı çıkıyorlardı.
Fransa’daki muhafazakârlar da benzer açıklamalar yaptılar. Yine AB üyesi ülkeler
içinde Belçika, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti de Türkiye konusunda mesafeli
bir duruş sergiliyorlardı. Türkiye’nin üyeliğine itirazlarda, “dinsel-kültürel farklılık”
ve “fonksiyonel bir AB’nin Türkiye gibi farklı, yoksul, büyük ve kalabalık bir ülke ile
birlikte zaafa uğrayabileceği” tezleri ön plana çıkıyordu. Ancak bu konuda asıl net
açıklama AB için bir taslak anayasa çalışması yapmak üzere kurulan AB Konvan
siyonu Başkanı, Fransa eski Cumhurbaşkanı Valery Giscard d’Estaing’den geldi.
d’Estaing 14-15 Aralık 2001’de AB Brüksel Laeken Zirvesi’nde oluşturulan Avrupa
Konvansiyonu’nun Başkanı olarak 7 Kasım 2002’de yaptığı açıklamada AB’nin ge
nişlemesini 12 ülkeyle sınırlanması gerektiğini ileri sürdü ve Türkiye’nin coğrafi
konumu, demografik ve kültürel yapısı itibarıyla “Avrupalı olmadığı” iddiasına yer
vererek, Türkiye’nin AB’ye üyeliğini destekleyenlerin aslında Birliği zayıflatmayı
amaçladıklarını söyledi. d’Estaing’e göre AB Konseyi’nin büyük çoğunluğu Türki
ye’nin AB’ye katılımına karşı olmasına rağmen bunu Türklere söylememekteydiler.
d’Estaing’e göre Türkiye’yi AB’ye kabul etmek demek AB’nin sonu demektir. Eski
Fransa Cumhurbaşkanı’na göre Türkiye, AB’ye 2002 yılında üye olan 15 ülkeye
benzemediği gibi üye olmaya davet edilecek 10 ülkeye de benzememektedir. Tür

kiye’nin başkenti bile Avrupa’da olmadığı gibi, nüfusunun %95’i Asya’da yaşamak
tadır. (Erdoğan, 2006: 261-262).
Valery Giscard d’Estaing’in bu açıklamaları o dönemde son derece önem ta
şımaktaydı. Çünkü açıklamaları yapan kişi AB’nin geleceğinin belirlendiği kon
vansiyonun başkanıydı. Ancak AB, d’Estaing’in görüşlerine katılmadığını resmen
açıkladı. AB Parlamentosu Başkanı Pat Cox, d’Estaing’in görüşlerini kabul edile
mez olarak değerlendirmişti. Yine AB Komisyon Sözcüsü Jean-Christophe Filori
de “Komisyon ve AB Konseyi bu konudaki yaklaşımını 1999 yılındaki Helsinki Zir
vesi’nde Türkiye’nin adaylığını ilan ederek açıkça ortaya koymuştur” diyerek Tür
kiye’nin AB’ye üyeliğini desteklemiştir. Ancak d’Estaing’in açıklamalarına AB bir
“Hristiyan Kulübü” değildir, AB’nin “toprak anlayışı yoktur; ekonomik, siyasal ve
toplumsal değerler anlayışı vardır” diyerek karşı çıkanlar kadar, onun görüşlerini
paylaşanlar da küçümsenmeyecek derecede çoktu. d’Estaing ile aynı görüşte olan Huntingtonian Tezler:
Samuel P. Huntington
lar, Türkiye’yi bir Avrupa ülkesi olarak görmediklerini, Türkiye’nin Müslüman ve tarafından 1993 yılında ileri
demokratik olmayan geri bir ülke olduğunu ileri sürüyorlardı. Hatta bu kesim sürülen tezlerdir. Bu tezlere
lere göre d’Estaing bir çok Avrupalının ve AB üyesi ülkenin resmî çevrelerinin göre Soğuk Savaş sonrasına
sahip olduğu fakat açıkça dile getiremedikleri görüşleri açıklamıştı. Ancak Gis tekabül eden 1990’lı yıllarla
birlikte uluslararası ihtilaflarda
card d’Estaing’in “medeniyetler çatışması” tezini dile getiren Huntington temelli belirleyici olan unsur politik
tezleri destekleyen türdeki bu açıklamaları genelde tepki ile karşılanmış ve niha ya da ekonomik ideolojiler
yetinde Türkiye için olumlu sayılabilecek bir etki yaratmıştı. Özellikle AB’yi bir değildir. Artık uluslararası
ilişkilerde ve ihtilaflarda
“Hristiyan Kulübü” olarak değil, ilkeler ve değerler bütünü olarak görmek isteyen belirleyici unsur medeniyetler,
çevreler, Türkiye’nin kategorik olarak reddedilmesine karşı çıkmışlardı. Bu kar kültürel farklılıklardır. Bu
şı çıkış, 20 Mart 2003’te AB Parlamentosu’nda genişleme raporlarının oylanması medeniyetler Doğu, Batı, Hint,
Çin vb. biçiminde sayılabilir
esnasında Hristiyan Demokrat grup tarafından önerilen Türkiye’ye üyelik yerine ve çatışma potansiyeli
“özel ortaklık ilişkisi” önerisi ile de test edilmiş ve neticede yapılan oylamada sos taşımaktadır (Huntington,
yalist, liberal ve yeşil grupların desteği ile “özel ortaklık ilişkisi” AB Parlamento 1997).
su’nca reddedilmiştir.
12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi öncesinde, Zirve’de Türkiye için tarih verilme
sini isteyen ülkeler İngiltere, İtalya ve Yunanistan olmuştur. ABD ise Türkiye’nin AB
üyeliği için AB ülkelerine “baskı”da bulunmuştur.
Kopenhag Zirvesi Öncesinde Kıbrıs Sorunu - ANNAN PLANI

12-13 Aralık 2002’de yapılacak Kopenhag Zirvesi öncesinde bazı AB ülkelerinin
ve Avrupa Konvansiyonu Başkanı’nın Türkiye’nin üyeliğine ilişkin olumsuz gö
rüşlerine karşı farklı müttefikler bulma çabasında olan AK Parti Hükûmeti’nin
üzerinde durması gereken diğer önemli bir sorun da Kıbrıs olarak belirmiştir.
2002 yılının son çeyreğinde Kıbrıs sorununun yeniden gündeme gelmesinin bir
biriyle bağlantılı iki nedeni bulunmaktadır. Bunlardan biri 10-11 Aralık 1999’da
yapılan Helsinki Zirvesi’nde ve KOB’da Kıbrıs konusunda alınan kararlarda çözü
mü âdeta zorunlu kılan yeni bir dönemece girilmesi, diğeri ise BM Genel Sekrete
ri Kofi Annan’ın taraflara “Annan Planı” olarak bilinen çözüm planını sunmasıy
dı. Annan’ın planı ile Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY)’nin AB üyeliği süreci
arasında da yakın bir bağlantı vardı. 1998’den beri Türkiye’nin bütün itirazlarına
rağmen, bütün ada adına Kıbrıs Cumhuriyeti olarak AB ile üyelik müzakereleri
yürüten GKRY’nin üyeliği öncesinde AB’nin de baskısı ile bir çözüme ulaşma ihti
mali güçlü görünüyordu. Kıbrıs sorununu, bütün Kıbrıs’ı AB içine alarak çözme
nin en ideal yol olduğu görüşü AB içinde de genel kabul görmekteydi. Bu konuda
Yunanistan’ın da itirazları daha makul ölçülerdeydi. Bunun için plan, GKRY’nin
2004’te AB üyeliği gerçekleşmeden konunun Nisan 2003’te her iki tarafta da refe
randuma götürülmesini öngörüyordu.
Kofi Annan önerdiği planında, Kıbrıs sorununun çözümü için en genel hatları
ile şunları öneriyordu: Kıbrıs’ta “İsviçre-Belçika (ve bir ölçüde de Finlandiya) mo
dellerinin karışımı niteliğinde bir yönetsel yapılanma, Kıbrıs’ta “United Cyprus
Republic” adında yeni ve tek devlet ve tek vatandaşlık. Bunun yanı sıra iki kuru
cu devlet, iki yönetim, iki ayrı millî kimlik, iki dil, üç garantörün bulunması da
planda yer alıyordu. Planda ayrıca Türkiye ve Yunanistan’ın askerlerini azaltması
ve çok uluslu barış gücünden söz edilmektedir. Plan, Birleşik Kıbrıs Devleti’nin
AB üyesi olacağını da öngörürken bunun şartlarını da içermektedir (http://www.
abbulteni.org/pdf/ANNANPLANItrOZET.pdf).
Planın Türk tarafında en çok tartışma yaratan bölümü, Türkiye’den adaya
1974 sonrasında gelen göçmenler konusundaydı, zira plan Kıbrıslıların belirli öl
çüler çerçevesinde 1974’ten önceki topraklarına geri dönebilmesine olanak sağ
lıyordu. Annan, bu planın özünün değiştirilmemesi ve Mart 2003’te de her iki
kesimde de referanduma götürülmesini teklif ediyor, dahası, taraflar bu konuda
da uzlaşamazlarsa, barış görüşmelerine son vereceğini açıklıyordu. Annan Planı,
dört önemli tarih belirlemişti. Bunlardan birincisi bir haftalık süre içinde tarafla
rın planı görüşmeye uygun bulup bulmadıklarının bildirilmesiydi. İkincisi dört
haftalık süre 12 Aralık’taki Kopenhag Zirvesi’ne kadardı. Annan bu süre içinde
önemli anlaşmazlık konuları olan egemenlik, toprak dağılımı ve göçmenler gibi
konularda genel bir uzlaşma beklentisindeydi. Üçüncü tarih ise anayasa düzenle
meleri ve çözüm planında ikinci derecede önem taşıyan detayların değerlendiri
leceği 28 Şubat 2003 tarihiydi. Bu toplantıda tarafların uzlaştıkları planın referan
duma sunulması için karar alınması gerekecek ve 10 Mart’ta da rapor referandu
ma götürülecekti. Annan bu planla birlikte, her ikisi de plan konusunda isteksiz
olan liderler Glafkos Klerides ve Rauf Denktaş’a gönderdiği mektupta, Kopenhag
Zirvesi’ne kadar bir uzlaşma sağlanılmasını istemekte, aksi takdirde müzakerelere
devam edilemeyeceğinin işaretlerini vermekteydi.
Kopenhag Zirvesi öncesinde BM Genel Sekreteri Kofi Annan’ın Kıbrıs soru
nunun çözümüne yönelik olarak hazırladığı ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi ile
KKTC’ye sunduğu “Annan Planı” ilk etapta Türkiye tarafından olumlu karşılan
mıştır. R.T. Erdoğan KKTC’nin kuruluş yıl dönümü dolayısıyla 15 Kasım 2002 ta
rihinde gittiği Kıbrıs’ta planın “müzakere edilebilir” olduğunu açıklamıştır. Plana
ilişkin sorunun belirdiği nokta Annan’ın planın uygulanmasına ilişkin verdiği ta
rihlere uyulması konusunda belirmekteydi. Planın görüşülüp Kopenhag Zirvesi
ne yetiştirilmesi zor görünüyordu. Bunda yeni hükûmetin kurulma çalışmaları ve
R. Denktaş’ın rahatsızlığı dolayısıyla Amerika’da bulunuyor olması önemli etkenler
olarak rol oynuyordu. Fakat bütün bunlardan daha önemlisi Kıbrıs konusunda R.T.
Erdoğan’ın, gerek iç gerek dış politik direnç odaklarına karşı zaman kazanmak is
temesiydi. Kıbrıs konusunda direnç noktalarının başında plana karşı çıkan ve bu
planla kazanımların kaybedileceğine inanan KKTC Cumhurbaşkanı R. Denktaş
geliyordu. Türkiye’de de her dönemde son derece hassas ve zaman zaman âdeta “ta
bu” bir alan olan Kıbrıs konusunda R.T. Erdoğan ve Hükûmet yoğun bir biçimde
eleştiriliyordu. Plana muhalefet edenlere göre AK Parti yanlış bir yoldaydı ve hatta
Kıbrıs, hiçbir şekilde gerçekçi olmayan AB üyeliği hayali için “satılıyordu”. 1974’ten
bu yana onlarca çözüm planı konusunda görüşmeler yapmış olan Denktaş, özellikle
planda yer alan göçmenler ve harita konularını eleştirmiş, zamanlama konusunda

da “gırtlağımıza basarak çözüm olmaz” diyerek AB ve yeni hükûmetle görüş ay
rılığını dile getirmişti.
R.T. Erdoğan gerek AB gerekse Kıbrıs konusunda görüşmelerde bulunmak
üzere Yunanistan’a ve İngiltere’ye ziyaretlerde bulunmuş ve bu konularla ilgili
olmak üzere her iki ülkeden de destek sözleri almıştır. Yunanistan’da Başbakan
Smitis, Kopenhag’da Türkiye’ye müzakere tarihi verilmesi için çalışacaklarını söy
lemiş, İngiltere Başbakanı Tony Blair ise Türkiye’yi AB’ye üye olarak görmek iste
diklerini belirtmiştir. İspanya’da da Başbakan Jose Maria Aznar Türkiye’ye olumlu
destek vereceğini söylemiştir. Bütün bu görüşmelerde AK Parti Genel Başkanı
sıfatı ile yer alan R.T. Erdoğan’ın “Kıbrıs sorununun Annan planı çerçevesinde
çözümüne de çaba sarf edelim, Kıbrıs’ta daha olumlu bir tavır alalım, bunun kar
şılığında da AB Türkiye’ye müzakereler için tarih versin” şeklinde belirmiştir (Er
doğan, 2006: 265). Başta R.T. Erdoğan ve Abdullah Gül olmak üzere AK Parti
yönetiminin AB ve bununla bağlantılı Kıbrıs politikasında, tek başına iktidara
gelinse de iç politikadaki gerginlik ve belirsizliğin de önemli rol oynadığı söyle
nebilir. AK Parti bu dönemde AB ile yakın ilişkinin hem partinin geleceği hem de
Türkiye için önemli ve hatta gerekli olduğu görüşüyle hareket ederken, muhalefet
de tam bu noktadan, yani AK Parti’nin ülke çıkarlarını yeterince koruyamadığın
dan söz ederek, Türk toplumunda son derece duygusal bir yeri olan Kıbrıs üzerin
den eleştirilerini yoğunlaştırmıştır.
İç politikada belirsizlik ve sorunlara rağmen, Türkiye’nin yeni hükûmetiyle
birlikte AB ve Kıbrıs konularında attığı bu hızlı adımlar Avrupa’da ve Amerika’da
memnuniyetle karşılanmıştır. Benzer bir memnuniyet iç politikada da belirmeye
başlamış özellikle medya, akademisyenler, eski devlet yöneticileri ve halk, Annan
Planı’nı Kıbrıs sorununun çözümü için de Türkiye için de tarihî bir fırsat ola
rak değerlendirmişlerdir. R.T. Erdoğan ve Abdullah Gül’ün yakaladığı bu olumlu
havanın ilk dağılma işaretleri Almanya’dan gelmiştir. 19 Kasım 2002’de Alman
ya’ya giden Erdoğan, Başbakan Schröder ve Dışişleri Bakanı Joschka Fischer’le
görüşmüş ve bu ikiliden destek sözlerini çekinceleriyle birlikte almıştır. Almanya,
Türkiye’nin AB’ye üyeliği konusunda müzakerelere hemen başlanmasına karşı çı
kıyor, müzakereler için bir takvim verilmesinden (yani” tarih için tarih”) yana bir
politika izliyordu. Schröder-Fischer ikilisinin Türkiye’ye yönelik bu politikasında
Alman kamuoyunda Türkiye’nin AB’ye üyeliği konusundaki olumsuz tavır önem
li rol oynamaktaydı. Ancak Almanya ile yapılan görüşmelerde artık ilke olarak
üyeliğe karşı çıkılmıyor olması bile başlı başına önemli bir değişim olarak kabul
ediliyordu.
Dışarıda Türkiye’nin AB üyeliği konusunda bu yoğun temaslar sürdürülürken
iç politikada da bu dış politikaya uygun adımlar atılmaya başlanmıştır. 23 Kasım
2002’de Abdullah Gül Hükûmeti’nin TBMM’de okunan Hükûmet Programı’nda
da Türkiye’nin AB’ye tam üyeliğinin Hükûmetin hedeflerinin başında geldiği be
lirtilerek, Kopenhag Kriterleri’ni tam olarak yerine getirme için programa aldığı
36 maddelik Anayasa değişiklik paketinin hazırlandığı belirtiliyordu. Bu pakette
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) sanık lehine aldığı yeniden yargı
lama kararlarının iç hukukta uygulanmasını sağlama, siyasal partilerin kapatıl
masının zorlaştırılması, işkencede zaman aşımı süresinin kaldırılarak, bu tür suç
işleyenlere yönelik “sıfır tolerans” ilkesinin getirilmesi ve Erdoğan’ın milletvekili
seçilmesini de engelleyen siyasi yasaklarla ilgili düzenlemeler de bulunuyordu ve
söz konusu tasarı kısa bir süre içinde muhalefetin de katkıları ile yasalaştı.
Yeni Hükûmet bir yandan Kopenhag Zirvesi’ne yönelik bu önlemleri alırken,

AB ile ilişkilerin en önemli anahtarı hâline dönüşmüş olan Kıbrıs sorunu konu
sunda da çalışmalar yürütüyordu. Bu konuda genelde bir “paket” mantığından
hareket ediliyor ve hem Kıbrıs hem de Yunanistan’la sorunlar konusunun karşı
lıklı tavizlerle bir paket içinde çözülmesi için çaba gösteriliyordu. Bu bağlamda
“Kıbrıs sorunu” ile AB arasındaki ilişki de dile getiriliyordu. Ancak zirveye kı
sa bir zaman kala, yeni hükûmetin Kıbrıs’a yönelik söyleminin değiştiği ve hat
ta yıllardan beri var olan klasik Kıbrıs politikasına geri dönüldüğü gözlenmiştir.
Bunun altında yatan temel neden, Kıbrıs konusunda atılacak adımlara rağmen,
Kopenhag Zirvesi’nden müzakere tarihi alamama hâlinde ortaya çıkacak hayal
kırıklığı ve risklerin yarattığı endişedir. Bu politikadan vazgeçişin işaretleri Por
tekiz gezisinde R.T. Erdoğan tarafından şöyle açıklanmaktadır: “Kıbrıs’ı AB süreci
ile ilintili hâle getirmeyelim. İlintili hâle getirdiğimiz zaman, korkuyorum ki bu iş,
çok daha farklı bir çözümsüzlüğe doğru gider.” Bu vazgeçişle birlikte böylece Kıbrıs
sorunu konusunda çözümsüzlük konusunda yeniden başa dönülmüş oluyordu.
Kıbrıs konusunda Annan Planı çerçevesinde başlayan çözüm süreci tıkanma
işaretleri verince, sürecin devam ettirilebilmesi için AB ve ABD devreye girmiştir.
Bu anlamda ilk olarak AB Dönem Başkanı Danimarka’nın Dışişleri Bakanı Per
Stig Moller taraflara çağrıda bulunmuş, Kıbrıs konusundaki uzlaşmanın Türkiye
ile ilgili kararı da etkileyeceğini vurgulamıştır. İngiliz Dışişleri Bakanı 3 Aralık’ta
Türkiye’ye bir ziyarette bulunmuş ve ziyaretinin amacının Kıbrıs sorununun AB
Kopenhag Zirvesi öncesinde çözülmesi için son bir diplomatik girişimde bulun
mak olarak açıklamış ve “Anahtar Türkiye’nin elinde” yorumunu yapmıştır. Yuna
nistan da İngiltere’ninkine benzer bir girişimde bulunmuş, Avrupa Parlamentosu
(AB Parlamentosu) Başkanı Pat Cox da Annan Planı’nı “bir nesilde bir kez günde
me gelen bir fırsat” olarak tanımlamıştır.
Bütün bu gelişmelerle birlikte Türkiye ile ABD arasında da yoğun ilişkiler ya
şanmaktaydı. Irak’a müdahale etme konusunda kararlılığı çok belli olan ABD, bir
taraftan Türkiye’ye AB için çok yönlü destek verirken ve hatta AB ülkelerine “bas
kı” politikası uygularken, öte taraftan Irak’a gerçekleştirilecek operasyonda Türki
ye’nin tam desteğini sağlamaya çalışmaktaydı. Bu nedenle Savunma Bakan Yardım
cısı Paul Wolfowitz ve Dışişleri Bakan Yardımcısı Marc Grossman 3 Aralık 2002’de
Türkiye’ye geldiler. Bu ziyaretlerde Kıbrıs’ta çözüm için Annan Planı’na ABD’nin
desteği de çeşitli vesilelerle ortaya konulmuştur. Bu arada Amerikan Başkanı Ge
orge W. Bush, sürpriz bir kararla AK Parti lideri Erdoğan’ı 10 Aralık 2002’de Beyaz
Saray’a davet etti. Aynı günlerde Türkiye’de Irak ve Kıbrıs konularında önemli poli
tik kararsızlıklar ve çelişkiler de göze çarpıyordu (Erdoğan, 2006: 269-270).
Bu arada iç politikada da dış politikayı yakından ilgilendirecek birtakım geliş
meler söz konusu olmuştur. Bu gelişmelerden ilki AB ile ilişkilerde “insan hakları
ihlalleri” bağlamında sürekli bir sorun kaynağı oluşturan Doğu ve Güneydoğu
Anadolu Bölgesi’nde uygulanan Olağanüstü Hâlin (OHAL) tümüyle kaldırılması
dır. İç politikadaki gelişmelerden ikincisi R. T. Erdoğan’ın milletvekili seçilmesine
yöneliktir. AK Parti, Erdoğan’ın Başbakan olması konusunda anayasal değişik
likler için formül ararken, Siirt’te yapılan seçimlerde bir köyde seçim kurulları
nın oluşmadığı konusundaki itirazı dikkate alan YSK bu köydeki seçimleri iptal
ederek yeniden seçimlerin yapılmasına karar vermiştir. YSK tarafından alınan bu
iptal kararı bir anda Erdoğan’ın kısa bir süre içinde milletvekili, dolayısıyla da
Başbakan olma yolunu açmıştır. Recep Tayyip Erdoğan 14 Mart 2003’te, Siirt’te
yenilenen seçimlerden beş gün sonra Başbakan olmuştur.
BM genel Sekreteri Kofi Annan’ın Kıbrıs için hazırladığı “ANNAN PLANI” neleri
kapsamaktadır? 2
12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi: “Tarih İçin Tarih” Kararı

Türkiye, kendisi bakımından tarihî nitelikte olan ve ilk kez bir AK Parti Hükû
meti’ni muhatap alan bu zirveye zor şartlar altında katılıyordu. AB’ye üye olmak
isteyen Türkiye’nin iktidar partisinin Genel Başkanı siyaseten yasaklı bir liderdi.
AB tarafından ciddi bir demokrasi eksikliği olarak görülen bu durum başlı başına
büyük bir sorundu. Ayrıca AB’nin Türkiye’ye yönelik kararsız ve çelişkili politi
kaları, Kıbrıs sorunu konusundaki belirsizlik ve ABD’nin Irak’a müdahale etme
niyeti ve bu konuda Türkiye’nin destek almak için AB’ye üyelik konusunda uygu
ladığı baskı politikaları şartları daha da zorlaştırıyordu.
Zirve öncesinde AB’nin Türkiye’ye yönelik çelişkili politikalarına ilişkin ilk gi
rişim Almanya ve Fransa tarafından gelmiştir. Bu iki devletin liderleri Schröder
ve Chirac, Zirve öncesinde 4 Aralık 2002’de Berlin yakınlarındaki Storkow’da bir
araya gelerek Kopenhag’da Türkiye dahil her konuda ortak tavır belirlemek için
“mini zirve” düzenlemişlerdir. Bu “mini zirve”den Türkiye ile ilgili çıkan karar
Türkiye’nin bazı itirazlarına yol açsa da aslında müzakereler için açık sinyal veri
yor ve süreci “geri dönülmesi imkânsız” bir hâle getiriyor ancak müzakerelere baş
lanılması için Almanya’nın önerdiği Aralık 2004 yerine Fransa’nın ısrarı ile ortaya
Temmuz 2005 tarihi çıkıyordu. Buna göre AB Komisyonu, 2004 yılı ortasında
Türkiye’deki reform süreci konusunda bir rapor sunacak, bu raporun, üye dev
letler tarafından olumlu değerlendirilmesi hâlinde de 1 Temmuz 2005’te üyelik
müzakerelerine başlanacaktı. Ancak bunun şartı da Kopenhag Zirvesi öncesinde,
NATO ve Ortak Dış ve Güvenlik Politikası (ODGP) işbirliği konusunda Türki
ye ile bir mutabakata varılması olarak belirlenmişti. Alman-Fransız zirvesinden
Türkiye konusunda çıkan bu karar Türkiye’de de eleştirildi. Ancak Türkiye’yi ye
terince tatmin etmeyen bu karar özellikle AB Parlamentosunda en geniş gruba
sahip olan Hristiyan Demokratlarca, “Türkiye’ye müzakere tarihinin verilmesi
nin Türkiye’nin üyeliğinin kabulü anlamına geleceği” şeklindeki yoğun itirazlar
ve eleştirilerle karşılandı.
Aynı dönemde İngiltere, İtalya, Portekiz ve Yunanistan açık bir biçimde Ko
penhag’da Türkiye’ye tarih verilmesinden yana tavır belirlemişlerdi. İngiltere
Mart 2003’ten söz ederken, İtalya ile Yunanistan Haziran 2003’ü uygun gördükle
rini açıklıyorlardı. Hatta Kopenhag’da Türkiye’ye tarih verilmesi için kararlı olan
beş ülke, Alman-Fransız teklifine “Mart 2003” teklifi ile cevap veriyor ve Türki
ye’nin Kopenhag Kriterleri, Kıbrıs ve ODGP konularında güçlü çözüm sinyalle
ri vermesi hâlinde Mart 2003’te Yunanistan’da gerçekleşecek ara zirvede Türkiye
ile müzakerelere başlanması teklifini dile getiriyorlardı. Portekiz ve Belçika ise
2003 Aralık tarihinin uygun olduğu görüşünü paylaşmaktaydılar. İspanya, İrlan
da, Lüksemburg, Finlandiya ve Belçika, net bir tavır belirlememişlerdi. Fransa,
Almanya, İsveç, Danimarka, Hollanda, Avusturya’daki eğilim ise “güçlü bir sinyal
ama tarih verilmemeli” yönündeydi.
Kopenhag Zirvesi öncesinde AB’de Türkiye’ye yönelik bu görüş farklılıklarıy
la birlikte Türkiye’nin ilgilenmesi gereken bir diğer önemli sorun da Kıbrıs olarak
beliriyordu. Kıbrıs için hazırladığı planın bir sonuç getirmediğini gören K. Annan,
Zirve’ye iki gün kala planda bir takım değişiklikler yaparak yeniden taraflara sundu.
Fakat bu planın da işlemeyeceği baştan belliydi. R.T. Erdoğan, Zirve öncesinde

AB Dönem Başkanı Danimarka’nın Başbakanı Anders Fogh Rasmussen’e Kıb
rıs sorunun çözümünün ancak Türkiye’ye müzakere tarihi verilmesiyle mümkün
olabileceği açıklamasını yaptı.
Kopenhag Zirvesi öncesinde ve zirve sırasında Türkiye’nin işini zorlaştıran bir
diğer konu ise ABD’nin Irak’a müdahale etme niyetiyle Türkiye’ye gösterdiği yo
ğun ilgiydi. ABD, Irak nedeniyle AB’ye Türkiye için baskı yapıyor bu ise AB üyesi
ülkeler tarafından içişlerine müdahale olarak algılanıyor ve tepkiye neden oluyor
du. Türkiye için bu koşullar altında başlayan zirvede Türkiye’nin yüksek beklenti
leri karşılık bulamadı ve “tarih için tarih” formülü benimsendi.
AB Kopenhag Zirvesi (12-13 Aralık 2002) Sonuç Bildirisi’nde Türkiye:
Türkiye
“18. Konsey, diğer aday devletlere uygulanan kriterler temelinde Türkiye’nin
AB’ye katılması mukadder bir aday devlet olduğuna dair 1999’da Helsinki’de
aldığı kararı hatırlatır. Konsey, Türkiye’nin, Kopenhag kriterlerini yerine ge
tirme yolunda attığı önemli adımları ve özellikle Katılım Ortaklığı belgesin
de belirtilen birçok önemli önceliği kapsayan son yasa paketleri ile bilahare
benimsenen uygulama tedbirlerini büyük memnuniyetle karşılar. AB, yeni
Türk hükümetinin reform yolunda ilave adımlar atma kararlılığını not eder
ve siyasi kriterler alanında sadece mevzuat değil özellikle uygulama bağla
mındaki tüm eksikliklerin süratle giderilmesini teşvik eder. AB, 1993 yılın
da Kopenhag’da kararlaştırılan siyasi kriterler uyarınca bir aday devletin üye
olabilmesi için demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları ve azınlıklara
saygı ile bunların korunmasını güvence altına alan kurumlarının istikrara
kavuşturulmuş olması gerektiğini hatırlatır.
19. AB, Türkiye’yi reform sürecini enerjik bir şekilde sürdürmeye teşvik eder.
AB, Aralık 2004’te AB Komisyonu’nun rapor ve tavsiyesine dayanarak Tür
kiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdiğine karar verdiği takdirde,
Türkiye’yle katılım müzakerelerini gecikmeksizin başlatacaktır.
20. Türkiye’yi AB üyeliği yolunda desteklemek amacıyla Türkiye için mevcut
Katılım Stratejisi güçlendirilecektir. Komisyon, gözden geçirilmiş bir Katılım
Ortaklığı önerisi sunmaya ve mevzuatın incelenmesi sürecini yoğunlaştırma
ya davet edilir. Buna paralel olarak, Avrupa Topluluğu ile Türkiye arasında
ki Gümrük Birliği genişletilmeli ve derinleştirilmelidir. AB, Türkiye’ye katılım
öncesi mali yardımını kaydadeğer ölçüde artıracaktır. Bu yardım, 2004’ten
itibaren bütçe içinde “katılım öncesi harcamalar” başlığı altında finanse edi
lecektir.”
Kıbrıs
“10. Yukarıdaki 3. paragraf uyarınca, Kıbrıs’la üyelik müzakerelerinin ta
mamlanmış olduğu dikkate alınarak, Kıbrıs AB’ye yeni bir üye ülke olarak
kabul edilecektir. Bununla birlikte Konsey, birleşmiş bir Kıbrıs’ın AB’ye ka
tılımını kuvvetle tercih ettiğini teyit eder. Bu çerçevede AB, Kıbrıs sorununa
BM Genel Sekreteri’nin önerileri temelinde 28 Şubat 2003’e kadar kapsamlı
bir çözüm bulmaya yönelik olarak Kıbrıslı Rum ve Kıbrıslı Türklerin müza
kereleri sürdürme taahhüdünü memnuniyetle karşılar. Konsey, bu önerilerin
önümüzdeki haftalar içinde soruna çözüm bulmaya yönelik eşsiz bir fırsat
sunduğuna inanır ve Kıbrıslı Rum ve Türk toplumlarının liderlerini bu fırsatı
kullanmaya davet eder.
11. Birlik, AB’nin kuruluş temellerinin dayandığı ilkelere uygun olarak bulunacak
çözümün unsurlarını Katılım Antlaşması’na dahil etme niyetini hatırlatır. Bir çö
züm durumunda, Konsey, Komisyon önerileri temelinde oybirliğiyle hareket ederek,
Kıbrıs Türk toplumu açısından Kıbrıs’ın AB’ye katılımına ilişkin unsurların

uyarlanması konusunda karar verecektir.
12. Çözüm sağlanamaması halinde Konsey Komisyon’un önerileri temelinde
oy birliğiyle aksine karar verilinceye değin müktesebatın Ada’nın kuzey kesi
minde uygulanmasını askıya almayı kararlaştırmıştır. Bu arada Konsey, Ko
misyon’u, Kıbrıs hükümetiyle bilistişare, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ekonomik
kalkınmasını sağlayacak ve AB’ye yaklaştıracak yolları değerlendirmeye davet
eder.” (http:www.mfa.gov.tr/ Kopenhag -zirvesi-12-13-aralik-2002-tr.mfa)
AB, 12-13 Aralık 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’nde, Avrupa Komisyonu’nun

2004 Aralık ayında hazırlayacağı rapor ve öneriler doğrultusunda Türkiye’nin
Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirmesi şartıyla üyelik müzakerelerinin “ge
ciktirilmeksizin” açılmasını taahhüt etmiştir. Yani AB Türkiye’nin reform sürecini
enerjik bir biçimde sürdürdüğü takdirde 2004 yılı Aralık ayında yapılacak Devlet
ve Hükûmet Başkanları Zirvesi’nde Komisyonun vereceği rapor ve tavsiye üzeri
ne, Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdiğine karar verildiği tak
dirde, Avrupa Birliği’nin Türkiye ile katılım müzakerelerini gecikme olmaksızın
(yani derhal) başlatacağını belirtilmektedir.
Zirve sonuçları ışığında önümüzdeki dönemde yapılacak işler de şöyle belir
mektedir:
• AB Komisyonu Türkiye için yeni bir Katılım Ortaklığı Belgesi (KOB) hazır
layacaktır. Bu belgedeki ifadelerin mümkün olduğunca açık olması Türki
ye’nin beklentileri arasındadır.
• Türkiye, yeni KOB’da öncelikleri de dikkate alarak Ulusal Programını (UP)
yenileyecektir.
• Türkiye ile AB arasında müzakereler başlamadığı için tarama süreci de baş
layamamış, “analitik inceleme”, “detaylı inceleme” gibi ifadelerle Türk ve
AB mevzuatının karşılaştırılması yetersiz kalmıştır. Önümüzdeki dönemde
mevzuatın incelenmesi süreci yoğunlaştırılacaktır.
• Gümrük Birliği’nin genişletilmesi ve derinleştirilmesi amacıyla görüşmeler
yapılacaktır.
• Geçmiş yıllarda Türkiye’ye verilen mali kaynaklar yetersiz kalmıştır. Yeni
dönemde Türkiye’ye tahsis edilen mali kaynaklar artırılacağı için Türki
ye’nin Ulusal Program önceliklerini yerine getirmesi kolaylaşacaktır (Mus
tafa Dönmez, Kopenhag Zirvesi Sonrasında Türkiye - Avrupa Birliği İlişki
leri http://www.tisk.org.tr. 03.08.2012).
Kopenhag Zirvesi’nden çıkan müzakerelere ilişkin karar ne Alman-Fransız
mutabakatından çıkan 1 Temmuz 2005 ne de Türkiye’nin istediği 2003 tarihiydi.
Zirveden çıkan karar “tarih için tarih”ti. Türkiye’nin görüşmelere başlanması için
2003 tarihinde ısrar etmesinin nedeni AB’nin 2004’te aldığı genişleme kararının
Türkiye’yi olumsuz etkileyebileceği endişesinden kaynaklanmaktaydı. Türkiye ye
ni üyeler devreye girmeden ve kararlara katılmadan kendisi hakkındaki karar ve
uygulamanın başlaması için baskı uyguluyordu. Zira mevcut mütabakat geriye
gidebilir, hatta bazı yeni üyeler bu müzakereleri engelleyebilirdi. Fakat Zirve’de bu
olumsuz durumu engelleyecek karar da alındı.
Kopenhag Zirvesi sonuçları farklı çevrelerce farklı biçimlerde yorumlanmış
tır. Kimi çevreler Zirvenin bir hayal kırıklığı olduğunu söylerken kimi çevreler
ise bunun Türkiye için bir zafer olduğunu iddia etmişlerdir. Türkiye’nin istediği
tarihi alamaması ve Zirve’nin müzakereler için verdiği 2004 yılında Türkiye’den
bir takım şartları yerine getirmesini beklemesi yani koşullara uyup uymadığının
incelenmesi sonucunda müzakerelere başlanacağı şartı hayal kırıklığı olarak de
ğerlendirilmiştir.
Başbakan Gül, taslak metin çıktıktan sonra yaptığı değerlendirmede “Şimdiye
kadar tereddütlü sanal bir alemde düşünülen Türkiye’nin AB üyeliği, şimdi reel or
tama çekilmiştir. Raylar döşenmiştir. Türkiye yerini almıştır’’ Kopenhag Zirvesi’nin
sonucunun ne anlama geldiğini az çok ortaya koymaktadır. Yani konu Türkiye-
AB ilişkileri açısından ele aldığında, kararı Türkiye’nin AB’ye somut olarak çok
ciddi bir adım daha attığı bir karar olarak nitelendirmek mümkündür (Erdoğan,
2006: 275).
12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi Türkiye için neden önemlidir?

3
TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ VE 1 MART 2003 TEZKERESİ
Kopenhag Zirvesi’nden “tarih için tarih” kararıyla dönen Türkiye’nin 2004 yılına
kadar gerçekleştirmek zorunda olduğu reformlarla birlikte ilk etapta dış politika
da karşılaştığı en önemli sorun ABD ile Irak konusundaki “tezkere” sorunu oldu.
Yeni hükûmetin bu arada çözmesi gereken diğer bir sorun ise Kıbrıs konusu ola
rak belirmişti.
Bilindiği üzere 11 Eylül saldırılarından sonra ABD dış politikasında önemli
değişiklikler gerçekleştirmiştir. Bu dış politika 11 Eylül’den sadece 9 gün sonra
ilan edilmiş ve literatüre “Bush Doktrini” olarak geçmiştir. Bu politikaya göre ABD
Ulusal Güvenlik Stratejisi, ülkenin korunması için tehlikenin ortaya çıkmasını
beklemeksizin erken davranarak, nükleer silah kullanımı ve rejim değişikliği sağ
lama da dahil olmak üzere her alanda “önalıcı saldırı” (pre-emptive strike) ilkesi
ile tanımlanmıştır. Yani bu strateji önleyici savaş ve önceden vurma mantığını
taşımakta, rakibin saldırı kapasitesini yok etmeyi içermektedir. Bu yeni strateji,
aynı zamanda ABD politikalarına herhangi bir anlaşma ya da örgütün de askerî,
siyasi ve ekonomik yönden engel olmasının reddi anlamına gelmekteydi. ABD’de
iktidarı etki altında tutan ve kendilerine “neo-con” (Yeni Muhafazakarlar) denilen
grubun 11 Eylül sonrasındaki yaklaşımı ABD’nin müttefiklerinden de zaman za
man eleştiri alsa da çok kısa bir zaman içinde uygulamaya sokuldu ve ilk uygula
ma da 11 Eylül eylemlerinin arkasında olduğu iddia edilen El-Kaide örgütünün
bulunduğu Afganistan’a 7 Ekim 2001’de ABD ve İngiltere’nin ortak operasyonu
ile gerçekleştirildi. Ancak ABD’nin “ya benimlesin ya da düşmanımsın” şeklinde
belirlenen, “Müslüman teröröristlerle mücadele”yi merkezine yerleştiren bu ye
ni buyurgan politikası, Türkiye’yi de yakından ilgilendiriyordu. ABD’nin sadece
kendi çıkarlarını ve daha da önemlisi prestijini korumaya yönelik saldırgan polti
kalarının hedefi genelde Orta Doğu’ya yönelmiş, bu Türkiye’de de tepkilere neden
olmuştu. Bu çerçevede en çok merak edilen şey, iktidardaki AK Parti’nin ABD
politikalarına yönelik olarak nasıl bir tavır takınacağı konusu olmuştu.
ABD yeni politikası doğrultusunda, “Irak, İran ve Kuzey Kore’yi “Şeytan Üçge
ni-Axis of Evil” olarak nitelemişti (Akbaş, 2011: 150). ABD bu yeni stratejisi doğ
rultusunda Afganistan’ın ardından, teröre destek verdiği ve kimyasal silahlar bu
lundurduğu gerekçeleri ile 2003 yılında Irak’a müdahale etmek için harekete geçti.
ABD’nin bu yeni stratejisi, Türkiye’nin dış politikasında zor zamanlar yaşamasına
neden oldu. Bu durum aynı zamanda son elli yılda zaman zaman inişli çıkışlı da
olsa iyi ilişkiler yürüttüğü ABD ile arasının bozulması potansiyelini de taşımak
taydı. Bununla birlikte Türkiye AB’ye karşı da güç duruma düştü. ABD için Tür
kiye Soğuk Savaş döneminde Komünist Sovyetler Birliği’ne karşı her zaman için
yoğun ilişkiler geliştirdiği bir ülkeydi. 1970’li yıllardan itibaren de Türkiye, ABD
için İslam “tehdidine” karşı en çok ihtiyaç duyduğu ve iş birliği yaptığı ülkelerden
biri olmuştu. Doğu Bloku’nun çökmesinden sonra da ABD için önemli işlevleri
olan bir ülke konumunda bulunan Türkiye, yeni dünya düzeninin oluşmasında
ABD’nin Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Doğu’daki referans ve destek noktası olarak
belirlenmişti. Türkiye, ABD’nin “stratejik partneri” konumundaydı ve her zaman
için Türkiye’nin Batı Bloku’nda kalması Amerika’nın arzu ettiği bir durumdu. Bu
nedenle de ABD, Türkiye’nin AB’ye üyeliğini zaman zaman AB ülkelerini rahatsız
edecek denli destekliyordu.
3 Kasım 2002 seçimlerinden sonra iktidara gelen AK Parti’nin “İslami” refe
ranslı bir parti olmasına ABD’nin vereceği tepki merakla bekleniyordu. Ancak
kısa zaman içinde ABD’nin bu konuyu bir sorun olarak algılamadığı ortaya çıktı.
Bu durumun tam tersine George W. Bush, Kopenhag’da müzakereler için tarih
almaya çalışan siyasi yasaklı AK Parti Genel Başkanı R.T. Erdoğan’ı, Zirve’ye iki
gün kala Washington’a davet etmişti. Bu davetin iki nedeni bulunmaktaydı. Bun
lardan birincisi Kopenhag’da Türkiye’ye müzakereler için tarih verilmesini sağla
mak konusunda ABD’nin açık desteğini tekrarlamak, ikincisi ise artık kararlı olan
ABD yönetiminin Irak müdahalesinde Türkiye’nin desteğini sağlamaktı. Türkiye
de ABD’den AB konusunda yardım istemekte ve karşılığında da ABD’ye Irak ko
nusunda destek olmayı planlamaktaydı.
Fakat bu plan istenildiği gibi yürümedi. Saddam liderliğindeki Irak’ın; kitle
imha silahları ürettiği, kimyasal ve biyolojik silahlarla ABD ve müttefikleri için
büyük tehdit oluşturduğu, Saddam’ın El-Kaide ile bağlantılı olduğu hususlarında
yoğun ama çok da inandırıcı olmayan bir propaganda süreci sonrasında ABD 20
Mart 2003’te Irak’a müdahale etti (A. Necdet PAMİR, Irak’a Müdahale ve Petrol
Boyutu, http://www.emo.org.tr, 04. 08.2012). Ayrıca ABD, Irak’a müdahale ederek
bu ülkede demokrasi ve insan haklarının gelişimini sağlama, iktisadi kalkınmayı
destekleme vb. iddialarını taşımaktaydı. Fakat ABD’nin Irak’a müdahalesinin bu
gerekçeleri meşru bir zemine oturmadığı için inandırıcı değildi. Bu nedenle de bu
müdahale dünyada ve Türkiye’de tepkiyle karşılanmaktaydı.
ABD, Irak’a müdahalesinde Türkiye’den Irak operasyonu konusunda açık des
tek istemişti. Türkiye üzerinden Irak’a bir de Kuzey cephesinin açılması ile Sad
dam rejiminin devrilmesi amacını taşıyan operasyonun hızla tamamlanması ön
görülüyordu. Hükûmet ve AK Parti yetkilileri, ABD’den gelen bu talep konusunda
uzunca bir süre tereddüt ettiler. Türkiye bir taraftan ABD’nin Irak’a müdahalesine
artık engel olunamayacağını görüyordu. Öte taraftan Irak’a müdahalede kullanıl
mak üzere Türkiye’deki üsler ve limanların bakım, onarım ve genişletilmesi tale
bine yeşil ışık yakan Türkiye, ABD’ye bundan sonraki aşamalarda da açık destek
olacağı izlenimini veriyordu. Gelişmelerde etkin ve pay sahibi olmak isteyen Tür
kiye, öte taraftan da ABD’nin “neo-con” zihniyetinin bir eseri olan bu müdahale
sinin nereye varacağını, özellikle Türkiye açısından kalıcı bir olumsuzluk yaratıp
yaratmayacağını tartışıyordu. Ancak bu süreçte ABD Türkiye’den tam destek ala
cağına dair bir endişe taşımıyordu.
Burada Türkiye’nin ABD ile birlikte hareket etme politikasının Kuzey Irak’taki
Kürtlerin Irak’tan koparak bağımsız bir devlet kurmalarının engellenmesi ile ya
kından ilişkisi olduğu söylenebilir. Türkiye ABD’ye destek vermezse, Kürtlerin ön
plana çıkmasından ve bağımsız ya da Federal Irak’ta bir Federe devlet olmasından
endişe duymaktaydı. Türkiye’nin bununla bağlantılı olarak en önemli endişesi ise
PKK’nın yeni gelişmelerden kendine alan yaratması riskiydi. Bu konuda Türki

ye’nin bir başka hassasiyeti ise bölgedeki Türkmenlerin haklarını korumaktı. Ay
rıca Türkiye ABD ile hareket ederek bölgedeki yeni oluşuma katılma şansını ya
kalama hesapları yapmaktaydı.
AK Parti hükûmeti bu niyetler ve planlarla ABD’ye gerekli desteği sağlayabil
mek için bir tezkere hazırladı. Tam adı “Türk Silahlı Kuvvetleri’nin yabancı ülkelere
gönderilmesi ve yabancı silahlı kuvvetlerin Türkiye’de bulunması için Hükûmet’e yet
ki verilmesine ilişkin Başbakanlık tezkeresi” olan 1 Mart 2003 tarihli Tezkere, Hükû
met tarafından 25 Şubat 2003’te TBMM’ye sunuldu. Tezkere oylamasından hemen
önce toplanan ve alacağı karar merakla beklenen Millî Güvenlik Kurulunun bek
lentilerin aksine bu konuda belirgin bir karar almaması ve konunun TBMM’de ka
rara bağlanmasına dair talebi de iç politik mücadele bakımından dikkat çekicidir.
Yine oylamadan bir gün önce toplanan AK Parti Grup toplantısında da bu konuda
bağlayıcı bir karar alınmamış, milletvekilleri serbest bırakılmıştır.
1 Mart 2003’te TBMM’de yapılan tezkere oylamasına katılan 533 milletveki
linden, 250’si red, 264’ü kabul, 19’u çekimser oyu kullanıldı. İlginç biçimde önce
kabul edildiği açıklanan tezkere CHP’nin itirazı ile yeniden değerlendirildi ve çe
kimser oyların da “red” sayılacağına dair içtihattan dolayı, Anayasa’nın 96. mad
desinde öngörülen salt çoğunluğa ulaşılamadığına karar verildi. Bu durumda,
tezkere reddedilmiş sayıldı. Bilindiği üzere TBMM’de o dönemde 363 AK Parti,
178 CHP milletvekili bulunuyordu. Yani red oylarında AK Partili milletvekilleri
de yer alıyordu.
Türk-Amerikan ilişkilerinde son derece önemli bir kırılmaya işaret eden Tez
kerenin reddedilmesi olayı, ABD’de büyük bir şaşkınlık ve şokla karşılanmış, “ne
o-con” sözcüleri uzunca bir süre Türkiye’yi ABD’ye söz verdiği halde sözünde
durmamak, savaşın uzamasına ve daha çok insanın ölmesine neden olmak gibi
pek çok gerekçe ile suçlayarak “cezalandırılacağına” dair sert ve hatta diplomatik
nezaketi aşan açıklamalar yapmışlardı. ABD liderliğindeki koalisyon güçleri Irak
güçlerine karşı kuzeyden cephe açamamalarının ABD askerî güçlerine pahalıya
mal olduğunu iddia ediyor ve bunu Türkiye’ye bağlıyorlardı. ABD Savunma Ba
kanı Donald Rumsfeld dahil Amerikan yönetiminde birçok kişi, bu olaydan ötürü
Türkiye’yi açık ve sert biçimde eleştirmişlerdi.
1 Mart Tezkeresi’nin Meclis’te reddedilmesinden sonra ABD, Türkiye ile “stra
tejik iş birliği”nin sona erdiğini duyurdu. Bu arada tezkerenin reddedilmesi, baş
tan beri ABD’nin Irak müdahalesini benimsemeyen AB’nin patronları Almanya
ve Fransa’yı memnun etmişti. Fakat bu durum, yeni AB politikası olarak değil,
Türkiye’nin ABD’nin Irak’a müdahalesi konusunda tereddütlü ve kaygılı oluşu
olarak değerlendirildi. ABD’nin Irak’a müdahalesine destek verenler AB üyesi ül
kelerden İngiltere, Portekiz, İspanya ve AB’ye aday ülkelerden Polonya ve Bulga
ristan’dı. AB bir kez daha ortak dış politika yürütemediğini, bu konuda son derece
yetersiz kaldığını sergilemiş oluyordu.
Türk iç politikasında ise bu günlerde çok önemli bir değişim yaşanmaktaydı.
Yüksek Seçim Kurulu kararı ile milletvekili seçimlerine katılması son anda engelle
nen ve böylece Başbakan olamayan R.T. Erdoğan için önce TBMM’de muhalefetin
de desteği ile yeni bir düzenleme yapılmış ve engel kaldırılmış, ardından da Siirt’te
iptal edilen seçimlerin yenilenmesi ile R.T. Erdoğan 9 Mart 2003’te milletvekili
seçilerek TBMM’ye girmiştir. Bunun üzerine Başbakan Abdullah Gül, R.T. Erdo
ğan’ın Başbakan olabilmesi için istifa etmiş ve yeni Hükûmet Başbakan R.T. Erdo
ğan’ın liderliğinde kurulmuş, Abdullah Gül ise Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri
Bakanlığı görevlerini üstlenmiştir. R.T. Erdoğan’ın Başbakan olmasının ardından

ilk işlerinden birisi, ABD’nin Irak’a müdahalesi konusunda yeni bir tezkereyi Mec
lis’e göndermek oldu. 20 Mart 2003’te Meclis’e gönderilen ve ABD’ye hava koridor
larını açan yeni tezkere 332 oyluk bir çoğunlukla kabul edildi. Ancak artık Türkiye
üzerinden cephe açmak söz konusu olamadı. ABD ve müttefikleri aynı gün Irak’a
müdahale etti ve 9 Nisan 2003’te Irak ele geçirildi.
1 Mart Tezkeresi’nin reddedilmesi Türk-Amerikan ilişkilerinin tarihinde en
alt düzeye inmesine neden oldu. Tezkerenin reddedilmesi yalnız ABD ile ilişki
lerin çok fazla bozulmasına yol açmakla kalmadı aynı zamanda neredeyse ABD
ile çatışma noktasına gelinmesine de sebep olacaktı. ABD, Irak’ı işgal ederek hu
kuken olmasa da fiilen Türkiye ile komşu olmuştu. 4 Temmuz 2003’te Irak’ın Sü
leymaniye kentinde bulunan Türk Özel Harekat Timi bürosunu basan 100 kadar
Amerikan askeri, 11 Türk askerini müsadere etmiş, kafalarına çuval geçirerek bi
linmeyen bir yere götürmüşlerdi. Türkiye’nin Türk askerlerinin serbest bırakıl
masına yönelik en üst düzeyde yaptığı girişimler sonuçsuz kalmış, olay Türkiye’de
büyük tepkilere neden olmuştu. Sorun, Amerikalıların Türk askerlerini iki gün
sonra bırakmasıyla çözümlenmişti. ABD’nin bu olayla hem tezkere konusuna
atıfta bulunduğu hem de bölgede tek patronun kendisi olduğuna dair bir işaret
vermek istediği genel kabul gören bir düşüncedir. Bu mesaj aynı zamanda sade
ce Türkiye’yi değil, ABD’ye yakın ama itirazları olan tüm müttefikleri de hedef
alıyordu (Erdoğan, 2006: 287). Fakat tezkere ile bozulan ilişkilere rağmen her iki
tarafın da birbirine ihtiyacı olduğu açıktı. Üstelik ABD’nin yeniden gündeme ge
tirdiği “Büyük Orta Doğu Projesi” (BOP) için Türkiye’nin çok önemli bir aktör
olma potansiyeli pragmatizmi devreye sokmuştu.
ABD’nin “Orta Doğu Ortaklık İnisiyatifi”ne paralel olarak Irak’ın işgalinin
ardından ABD’nin Orta Doğu politikalarına uluslararası desteği artırma ve so
rumlulukları uluslararası sistemde önde gelen devletlerle paylaşma politikası çer
çevesinde Orta Doğu’da demokrasinin, iyi yönetimin, bilgi toplumunun, iktisadi
ve toplumsal kalkınmanın desteklenmesi iddiasıyla “Büyük Orta Doğu Projesi”ni
dile getirmeye başladı. Bu proje daha sonra 2004’te yapılan G-8 toplantısında “Ge
niş Orta Doğu ve Kuzey Afrika Projesi” adını aldı. Projenin kapsamı tam olarak
belirtilmemesine rağmen projenin yirmi iki Arap ülkesi ile birlikte Türkiye, İran,
Pakistan ve Afganistan’ı kapsadığı bilinmektedir. Proje, geniş Orta Doğu’da “ağırlı
ğın, terörizmin, uluslararası suçların ve kaçak göçün” önlenmesi amacıyla bölgede
iktisadi, sosyal ve siyasi durumun iyileştirilmesi iddiası üzerine kurulmuştur. Pro
je, serbest piyasa, serbest seçimler, basın özgürlüğü ve insan hakları örgütlerinin
desteklenmesi gibi konuları da içerme iddiasındadır. (Hüseyin BAĞCI ve Bayram
SİNKAYA, Büyük Orta Doğu Projesi ve Türkiye: AK Parti’nin Perspektifi, http://
ybuankara.academia.edu/BayramSinkaya/Papers, 03.08.2012) Bu proje kapsamın
da Türkiye’nin ABD için bölgede oynayacağı rol dikkate alınarak Türkiye, projenin
en önemli ülkelerinden biri olarak tanımlanmıştır. İki ülke arasındaki ilişkiler bu
projeyle yeniden şekillenirken, El-Kaide’nin 15-20 Kasım 2003’te İstanbul’da giriş
tiği terör saldırıları ilişkilerin daha da yakınlaşmasına neden olmuştur.
Türkiye-ABD ilişkilerinin tezkere krizinden kurtulması bakımından 2004 yılı NEO-CON (Neo-conservatism),
nın sonlarına doğru Başbakan Erdoğan’ın ABD’ye yaptığı ziyaret önemli rol oyna Yeni Muhafazakarlık
mıştır. İki ülke arasında 2006 yılında kısa adı ile “Stratejik Vizyon Belgesi” denilen
bir belge geliştirilmiştir. Bu belgede Türkiye ile ABD arasındaki ilişkilerin belir
leyici unsurları “güçlü dostluk bağları, ittifak, karşılıklı güven ve vizyon birliği”
olarak sayılmaktadır. Belgede Türkiye-Amerika ilişkileri şöyle tanımlanmaktadır:
“Bölgesel ve küresel hedeflerimiz bağlamında aynı değerler ve idealler bütününü

paylaşıyoruz. Bunlar barış, demokrasi, özgürlük ve refahın geliştirilmesidir. Bu ne
denle, Türkiye ve ABD, birlikte çaba harcamalarını gerekli kılan ortak sınamalar ve
fırsatlarla karşı karşıyadır. İstişare ve işbirliğine dönük ortak gündemimizin unsur
larını bu sınama ve fırsatlar şekillendirmektedir. Ortak vizyonumuzu etkin işbirliği
ve yapılandırılmış diyalog yoluyla müşterek çabalara dönüştürmek hususunda an
laşmış bulunmaktayız” denilmektedir (Erdoğan, 2006:288).
1 Mart tezkeresi sonrasında en alt düzeye inen Türkiye- ABD ilişkileri, ABD’nin
Irak’a müdahalesi sonrası başlattığı “Büyük Orta Doğu Projesi” kapsamında yeni
den düzelmiştir.
1 Mart Tezkeresi Türkiye- ABD ilişkilerinde neden önemlidir?

4
KOPENHAG ZİRVESİ’NDEN MÜZAKERELERE
Türkiye 2003 yılında ABD ile Irak’a müdahalesi çerçevesinde sorunlu bir dönem
yaşarken, öte taraftan hızla Kopenhag Kriterleri’ne uygun reform paketlerini hazır
lamaya koyulmuştur. Türkiye’nin Kopenhag Kriterleri doğrultusunda 2003 yılında
hazırladığı ilk uyum paketi “4. Uyum Paketi” olarak adlandırılmaktadır. Bu paket,
Siyasi Partiler Kanunu, Basın Kanunu, Dernekler Kanunu, Dilekçe Kanunu olmak
üzere toplam 16 ayrı yasada değişikliği kapsamaktadır. Bu paketin ardından hazırla
nan ‘5. Uyum Paketi’nde ise Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ile Ceza Muhake
meleri Usulü Kanunu’nda AİHM kararları doğrultusunda yargılamanın yenilene
bilmesi konusunda önemli değişikliklere gidilmiştir. Yine bu yıl içerisinde AB için
hazırlanan 6. ve 7. Uyum paketleri TBMM’de kabul edilmiştir. Bu paketlerde Millî
Güvenlik Kurulunun (MGK) yapısına ilişkin düzenlemeler yapılmış ve bu organın
danışma niteliği ön plana çıkarılırken sivilleşmesi de sağlanmaya çalışılmıştır.
Türkiye’nin Kopenhag Kriterleri’ne uygun bu reformları gerçekleştirmesi
AB tarafından memnuniyetle karşılanmış, 2003 yılında AB ile Türkiye arasında
mali yardım finansman zaptı imzalanmıştır. Bu arada 2004 yılında, aralarında
GKRY’nin de olduğu 10 ülkenin AB’ye katılımı gerçekleşmiştir. Türkiye ile AB
arasındaki iyi giden bu ilişkiler, 2003 yılında HADEP’in kapatılması ve yerine ku
rulan DEHAP hakkında da aynı gerekçelerle kapatma davasının açılması ile yeni
den gerilmiş, AB tarafından yapılan açıklamada bu tür uygulamalarla Kopenhag
Kriterleri’nin çeliştiği ifade edilmiştir. Bu arada AB Konseyi tarafından 14 Nisan
2003 tarihinde kabul edilen KOB-2003 belgesi yayınlanmış ve bu metinde bir kez
daha “2004 yılı Aralık ayında AB Komisyonu’nun hazırlayacağı rapor ışığında AB
Konseyi’nin, Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdiğine karar ver
mesi halinde, Türkiye ile tam üyelik müzakerelerinin hemen başlatılacağı kararı
verildiği” hatırlatılmış ve Türkiye’den bu konudaki beklentilerin neler olduğu dile
getirilmiştir. (DPT Avrupa Birliği İle İlişkiler Genel Müdürlüğü, http://www.abgs.
gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Kob/Turkiye_Kat_Ort_Belg_2003.pdf).
Mali yardımların, yatırımların, finans konularının da yer aldığı KOB-2003
belgesinde Komisyon Türkiye’ye bir takım tavsiyelerde de bulunmakta ve üyelik
için gerekli kriterleri saymaktadır. Bu kriterler kısaca şöyle özetlenebilir:
• Aday ülkenin, demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları, azınlıklara saygı ve
onların korunmasını güvence altına alan kurumların istikrarını sağlamış olması.
• İşleyen bir piyasa ekonomisinin varlığı ve Birlik içindeki rekabet baskısı ve
piyasa güçleri ile baş edebilme kapasitesinin olması.
• Siyasi, ekonomik ve parasal birliğin amaçlarına bağlılık da dahil, üyelik yü

kümlülüklerini üstlenme yeteneğinin bulunması.
Belgede siyasi kriterler başlığı altında ise Türkiye’den şunlar beklenmektedir:
• Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme ile İhtiyari Protoko
lü’nün ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleş
menin onaylanması. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 6 No.lu Protokolü
nün onaylanması. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarına uymak da
dahil olmak üzere, İnsan Haklarının ve Temel Hürriyetlerinin Korunmasına
Dair Avrupa Sözleşmesine uygun hareket edilmesi.
• Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 3’üncü maddesi ve Avrupa İşkenceyi
Önleme Komitesinin tavsiyeleri doğrultusunda, kolluk kuvvetleri tarafından
yapılan işkence ve kötü muamele ile mücadele edilmesine ilişkin tedbirlerin
uygulanması. Savcıların soruşturmaları zamanında ve etkili şekilde yapma
sını ve mahkemelerin görevi kötüye kullanmaktan mahkum olanlara uygun
cezalar vermesini temin edecek ilave tedbirlerin alınması.
• Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çerçevesinde, gözaltına alınan ve tutukla
nan kişilerin, gözaltına alındıkları andan itibaren bir avukatla özel olarak
görüşme ve yakınlarının haberdar edilmesi haklarının uygulamada teminat
altına alınması.
• Türkiye’nin taraf olduğu ilgili uluslararası sözleşmeler ve Avrupa sözleşmeleri
doğrultusunda, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi görüş, din veya inançlarına göre
ayrım yapılmaksızın, tüm bireylerin insan haklarından ve temel hürriyetler
den hukuken ve fiilen tam olarak yararlanmasının teminat altına alınması.
• Basın özgürlüğü de dahil olmak üzere, ifade özgürlüğü ile ilgili reformların
sürdürülmesi ve uygulanması. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi doğrultu
sunda hukuki kısıtlamaların kaldırılması. Şiddet içermeyen görüş açıkla
maktan sanık veya mahkum olanların durumlarının çözüme kavuşturulma
sı. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin ilgili kararının neticesinde, yeniden
yargılanma hakkına ilişkin hükümlerin uygulanması.
• Barışçıl toplantı yapma ve dernek kurma özgürlüklerine ilişkin reformların
sürdürülmesi ve uygulanması. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine uygun
olarak, sendikalar da dahil olmak üzere, özellikle ulusal ve yabancı dernek
lere ilişkin yasal kısıtlamaların kaldırılması. Sivil toplumun gelişiminin teş
vik edilmesi.
• Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi doğrultusunda tüm bireylerin ve dinî top
lulukların düşünce, din ve vicdan özgürlüklerini kullanmaları ile ilgili hü
kümlerin uyumlaştırılması ve uygulanması. AB üyesi ülkelerin uygulamaları
doğrultusunda, bu toplulukların faaliyet gösterebilmeleri için gerekli şartla
rın oluşturulması. Bu husus, söz konusu toplulukların kendilerinin, üyeleri
nin ve topluluk mal varlıklarının, verilen eğitimin, din adamı atanması ve
yetiştirilmesinin hukuken etkili biçimde korunmasını ve bu toplulukların Av
rupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 1 no.lu Protokolü doğrultusunda mülkiyet
haklarının korunması.
• Kültürel çeşitliliğin sağlanması ve kökenlerine bakılmaksızın tüm vatandaş
ların kültürel haklarının teminat altına alınması. Mevcut tedbirlerin uygu
lamaya konulması ve erişime engel olan tedbirlerin ortadan kaldırılması yo
luyla, radyo/TV yayınlarına ve Türkçe dışındaki dillerle yapılan eğitime etkili
bir erişimin temin edilmesi.
• Ordu üzerindeki sivil denetimin AB üyesi ülke uygulamaları ile uyumlu hale
getirilmesi için, Millî Güvenlik Kurulunun işleyişinin bu ülkelerinkine uyar
lanması.
• Yargının bağımsızlığının ve etkinliğinin güçlendirilmesi ve Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi doğrultusunda insan hakları ve temel özgürlüklere ilişkin
hükümlerin tutarlı bir biçimde yorumlanmasının sağlanması. Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi içtihatlarının tüm adli makamlarca dikkate alınması yü
kümlülüğüne yönelik tedbirlerin alınması. Devlet Güvenlik Mahkemelerinin
işleyişinin Avrupa standartları ile uyumlu hâle getirilmesi. İstinaf mahkeme
lerinin kurulmasına ilişkin hazırlıkların yapılması. Hapishane şartlarının
AB üyesi ülkelerdeki standartlarla uyumlu hâle getirilmesine devam edilmesi.
• İnsan hakları ihlallerinin önlenmesi amacıyla, özellikle işkence ve kötü mu
ameleyle mücadele kapsamında, insan hakları ve modern araştırma teknikle
ri konularında kolluk kuvvetlerinin eğitiminin güçlendirilmesi. Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi uygulamaları ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi içti
hatları konusunda hakim ve savcıların eğitiminin güçlendirilmesi.
• Tüm vatandaşların ekonomik, sosyal ve kültürel imkânlarının geliştirilme
si amacıyla ve özellikle Güneydoğu’daki durumun iyileştirilmesi için, bölge
sel farklılıkların azaltılmasına yönelik kapsamlı bir yaklaşımın geliştirilmesi
çabalarının artırılması. Bu kapsamda, yurt içinde yerleri değiştirilmiş kişi
lerin eski yerleşim yerlerine dönmelerinin desteklenmesi ve hızlandırılması.
(http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Kob/Turkiye_Kat_
Ort_Belg_2003.pdf).
KOB-2003’ün sunulmasının ardından Türkiye de, 24 Temmuz 2003’te gözden
geçirilmiş Ulusal Programını (UP-2003) AB Komisyonuna sundu (http://www.
abgs.gov.tr/index.php?p=196&l=1). Ayrıca bu dönemde AB’nin açıkladığı İler
leme Raporu (İR-2003) ve Strateji Belgesi (SB-2003), Türkiye’nin 2004 yılındaki
müzakerelere giden yolda önem taşımaktadırlar. Bu raporlarda Türkiye’nin Ko
penhag siyasi kriterlerine uyum yönünde ilerleme sağladığı belirtilmekte fakat
yapılanlar yeterli bulunmamaktadır. Bu raporlara göre Türkiye’nin özellikle üze
rinde durması ve Avrupa standartlarına çıkarması gereken konular “yargının ba
ğımsızlığı, dernekleşme, ifade özgürlüğü, sivil-ordu ilişkileri, insan hakları ve temel
özgürlükler” olarak sayılmaktaydı. Kıbrıs sorunu da yine bu raporların üzerinde
durduğu bir diğer konuyu oluşturmaktaydı. (DPT Avrupa Birliği ile İlişkiler Genel
Müdürlüğü Türkiye’nin Avrupa Birliğine Katılım Sürecine İlişkin 2003 Yılı İler
leme Raporu http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Ilerleme
Raporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2003.pdf, 02.08.2012). İR-2003 ve SB-2003’de,
Kıbrıs sorununun 2004 yılı öncesinde çözülebileceğini ve bu sorunun çözüleme
mesi hâlinde Türkiye’nin zor durumda kalabileceği ifadesine yer veriliyordu.
Türkiye ise bu raporların Türkiye’nin samimi çabalarını yeterince dikkate al
madığını, uygulamanın bir süreç içinde gerçekleşebileceği, dahası bu konuda so
runları olan çok sayıdaki aday ülkenin üyelik anlaşmalarını bile imzaladığına dik
kat çekiyordu.
Kıbrıs’ın Yeniden Gündeme Gelmesi

2003 yılı sonları itibarıyla Türkiye-AB ilişkilerini etkileyecek gelişmelerden bir di
ğeri Kıbrıs’taki seçimlerle ilgiydi. BM Genel Sekreteri Kofi Annan, Kıbrıs ile ilgili
taraflara sunduğu “Annan Planı”ndan beri Kıbrıs ve Türkiye’de çokça eleştiri alan
kişilerin başında R. Denktaş geliyordu. Aslında Türkiye’de son derece yüksek bir
sevgi ve ilgi ile bir “millî kahraman” olarak benimsenen R. Denktaş’ın son dönem
politikalarının hem “Kıbrıs davasına” hem de Türkiye’ye zarar verdiği sıkça dile
getirilir olmuştu. Denktaş’ın 1974 sonrasındaki kazanımların elden bırakılmaması
konusundaki çabası uzunca süre Türkiye tarafından da benimsenmişti. Ancak son
dönemde Denktaş “çözümsüzlüğü çözüm” olarak ilke edinen biri olarak görülüyor,
bu nedenle kendisine yönelik ciddi bir muhalefet de söz konusu oluyordu. Adada
yaşayanlar özellikle Annan Planı ile kısa sürede AB’nin bir parçası olmayı, bu plan
ile birlikte KKTC’ye uygulanan siyasi ve ekonomik ambargoların kalkacağını ve
AB yardımlarından yararlanabilmeyi umuyorlardı. A. Gül ve R. Tayyip Erdoğan
da Kıbrıs’ta Annan Planı’nın bir çözüm için zemin olduğunu düşünüyorlardı. AK
Parti Hükûmeti bakımından AB hedefi iç politik bakımdan da son derece büyük
önem taşıyordu. Zira AK Parti, kendi meşruiyetini ve devamlılığını sağlamak ve
böylece kendisine yönelik siyasi ve bürokratik muhalefeti aşabilmek bakımından
AB’den destek alıyor, Kıbrıs konusunun bu desteğe engel olmasından da rahatsızlık
duyuyordu. Hatta Hükûmete yakın bazı yorumcular, Denktaş’ın AB ile ilişkileri
sabote ederek aslında AK Partiye karşı oluşan cephe adına, bütünüyle iç politik
nedenlerle hareket ettiğini iddia ediyorlardı. Bu durum AK Parti Hükûmeti ve Kıb
rıs’ın efsane lideri Denktaş arasındaki ilişkileri ciddi bir biçimde etkiledi.
İşte bu politik ortamda 14 Aralık 2003 tarihinde KKTC’de seçimler yapıldı.
AB bu seçimleri son derece önemsemişti. Seçimlerde Başbakan Derviş Eroğ
lu’nun Ulusal Birlik Partisi ve Rauf Denktaş’ın oğlu Serdar Denktaş’ın lideri ol
duğu Demokrat Parti Annan Planına karşı, muhalefetteki Cumhuriyetçi Türk
Partisi (Mehmet Ali Talat) ve BDH (Mustafa Akıncı) ise Annan Planı’ndan yana
tavır koymuşlardı. Seçimler âdeta Annan Planı’nın oylanmasına, adanın yeniden
birleşmesine ve bu çerçevede de Türkiye’nin AB’ye üyeliğine yönelik bir seçime
dönüşmüştü. Seçimlerde Annan Planı’na tam destek veren Mehmet Ali Talat li
derliğindeki CTP, 1998’de aldığı 13,4 oyu neredeyse üçe katlayarak % 35.1 ile bi
rinci parti oldu. Hükûmet partilerinden UBP % 40,4’den 32,9’a, Serdar Denktaş’ın
lideri olduğu DP ise % 22.6’dan % 12,9’a geriledi.
Bu seçimlerden hareketle yapılan hesaplamalar, seçimler eğer bu bir Annan
Planı referandumu olsaydı, ‘evetçilerin’ % 51 ile kazanacağını gösteriyordu. Se
çimler AB tarafından KKTC’nin statüsü nedeni ile her ne kadar resmî olarak ta
nınmasa da memnuniyetle karşılandı ve tarafların tekrar sorunun çözümü için
bir araya gelmesi gerektiği açıklaması yapıldı. GKRY’nin Kıbrıs’ın tamamı adına
AB’ye üyeliği 1 Mayıs 2004’te söz konusu olacaktı. AB için üyelik öncesinde An
nan Planı çerçevesinde Kıbrıs’ta bir çözüm bulunması son derece büyük önem
taşımaktaydı. Türkiye de seçim sonuçlarından hoşnuttu. Hatta T.C. Dışişleri Ba
kanlığı, 15 Aralık 2003’te KKTC’deki seçimlerle ilgili bir duyuru yayımlayarak bu
memnuniyeti dile getirdi.
Seçim sonrasında M.A.Talat ve S. Denktaş’ın partileri bir araya gelerek yeni hü
kûmeti kurdular. S. Denktaş’ın Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı olarak gö
rev aldığı yeni hükûmet, Annan Planı’nı görüşmeler için esas aldığını ilan etti. 2004
yılında Türkiye’de yapılan MGK toplantısında Kıbrıs için “Annan Planı zemininde
ancak adadaki gerçeklerin de göz önünde tutulacağı bir çözüm sürecinin desteklen
diği” kararı çıktı. Bu Türkiye’nin Kıbrıs konusunda ciddi bir politika değişikliğine
işaret ediyordu. Türkiye “çözümsüzlüğe neden olan taraf ” imajından bir an önce
sıyrılmak ve Mayıs 2004’e kadar Kıbrıs Türk Tarafı’nın da AB’ye dahil olmasını
sağlamak için özel çaba göstermeye kararlıydı (Erdoğan, 2006: 297). Bu kararlılık
Erdoğan’ın ABD’ye yaptığı ziyarette de devam etti. Bu ziyarette en önemli gündem

maddelerinden birisi Kıbrıs’tı ve bu konuda ABD Başkanı Bush da Kıbrıs sorunu
nun çözümü yönünde Türkiye’nin çabalarını desteklediğini ifade ediyordu.
Referanduma giden süreçte Kıbrıs’ta yapılan görüşmeler tıkanınca, “garantör
ülkeler” Türkiye, Yunanistan ve İngiltere devreye girerek tıkanıklıkları aşmak için,
1974’ten beri hiç olmadığı kadar birlikte ve yoğun gayret sarf ettiler. Bu çerçevede
10 Mart 2003’te Lahey’de yapılan “maraton” görüşmelerde bir sonuç elde edile
medi ve basına açıklama yapan BM Genel Sekreteri Annan, “Artık yolun sonuna
geldik, ne yazık ki görüşmelerin başarıyla noktalandığını söyleyemeyeceğim” de
di. Denktaş da Annan Planı’nın artık ortadan kalktığını söyledi. Ancak Kıbrıs’lı
taraflar çok hevesli olmasalar da sürecin diğer paydaşları çabalarına devam ettiler.
2 Nisan 2003’te Denktaş Rum muhataplarına yönelik bir öneri getirdi ama bu
Rum tarafınca reddedildi. Ardından 24 Ocak 2004’te Davos’ta BM Genel Sekre
teri’yle görüşen Başbakan R.T. Erdoğan, Annan’a görüşmeleri tekrar başlatması
çağrısında bulundu. Kıbrıs Rum Yönetimi Başkanı T.Papadopoulos ve Yunanistan
da görüşmelerin yeniden başlamasına destek verdi. 10 Şubat 2004’te Genel Sek
reter görüşmeleri başlatmak üzere tarafları New York’a davet etti. Genel Sekreter
taraflara gönderdiği mektubunda görüşmelerin yeniden başlayacağı prosedürü
açıkladı. Üzerinde mutabık kalınmayan konuların kendisi tarafından doldurula
cağını ve nihai şekliyle anlaşmanın 21 Nisan’da her iki tarafta da ayrı referanduma
sunulacağını belirtti. Görüşmeler 19 Şubat’ta Lefkoşa ara bölgedeki Lefkoşa Ulus
lararası Havaalanı’nda BM Genel Sekreteri Kofi Annan’ın Özel Temsilcisi Alvaro
de Soto gözetiminde, 1 Mayıs’tan önce kapsamlı bir çözüme ulaşılması niyetiyle
başladı. 17 Mart’ta R. Denktaş Kıbrıs müzakere sürecinde temel kriterler üzerinde
hiçbir ilerleme sağlanmaması nedeniyle görüşmelerin ikinci safhasını oluştura
cak, 24 Mart’taki dört taraflı (Türkiye, Yunanistan, Kıbrıs Türk ve Kıbrıs Rum ta
rafı) İsviçre (Burgenstock) görüşmelerine katılmayacağını fakat KKTC Başbakanı
M.A. Talat ve Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı Serdar Denktaş’ın KKTC
hükûmetini temsilen İsviçre’de bulunacağını açıklar. Rum lider T. Papadopulos da
görüşmelerde bir ilerleme kaydedilmediğini açıklasa da AB’den gelecek tepkileri
dikkate alarak, İsviçre’ye gideceğini açıklar. Bu süreçte belki de en önemli görüş
meler İsviçre’de yapılan Burgenstock Görüşmeleri olmuştur. Bu görüşmelere Tür
kiye Dışişleri Bakanı Abdullah Gül ve Yunanistan Dışişleri Bakanı Petros Moly
viatis de katılmış, teknik düzeyde ve gayriresmî yürütülen görüşmeler 27 Mart’ta
BM Genel Sekreteri’nin, 28 Mart’ta Yunanistan Başbakanı Kostas Karamanlis’in
ve 29 Mart’ta da Türkiye Başbakanı R.T. Erdoğan’ın Burgenstock’a gelmesi ile son
şeklini almıştır. Mart 2004’te Genel Sekreter 220 sayfalık esas plan ve 9000 sayfa
lık ekinden oluşan Kapsamlı Çerçeve Anlaşması’nın dördüncü versiyonunu sunar
ve tarafların plan üzerindeki son görüşlerini sormuştur. Hem Rum hem de Türk
tarafının itirazları devam etmiş, Burgenstock’daki yogun görüşmeler sonucunda,
iki taraf ile Türkiye ve Yunanistan Başbakanları nihai kapsamlı bir anlaşma metni
üzerinde mutabık kalamadıklarından plandaki boşlukların Genel Sekreter tara
fından doldurulmasına karar verilmiştir. Boşlukların doldurulmasının ardından,
31 Mart’ta BM Genel Sekreteri Kofi Annan, kapanış töreninde planının son şek
lini taraflara sunmuş ve 24 Nisan’da her iki tarafın da ayrı ayrı referandum yapa
cağı duyurulmuştur. (Atılım Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezi: http://crc.
atilim.edu.tr/sorun/57-kbrs-tarihi-)
Annan Planı İçin Kıbrıs’ta Referandum: 24 Nisan 2004

KKTC’de 14 Aralık 2003’te yapılan ve Annan Planı’nı destekleyenlerin galibiyeti
ile sonuçlanan seçimlerden sonra, Annan Planı için referandum süreci başladı.
Oldukça yoğun bir propaganda dönemine sahne olan süreçte, AK Parti yöneti
minin de planın kabulü yönünde tavır belirlediği açık bir biçimde ifade edildi.
KKTC’de plana “hayır” diyen tarafın öncüsü R. Denktaş olurken, “evet” diyenler
ise M.A. Talat etrafında birleştiler.
Annan Planı referandumunda kuşkusuz en önemli husus, Kıbrıs’ın AB üyeliği
konusuydu. Zira çözüm, Kıbrıs’ın bir bütün olarak AB’ye alınması hâlinde gerçek
leşebilecekti. Oysa bu konuda Rum tarafı AB’den garanti almış ve 24 Nisan 2004’te
yapılacak referandum sonucundan bağımsız bir biçimde 1 Mayıs 2004’te AB’ye
üye olacağı kesinleşmişti. Bu durum doğal olarak Rumların çözüm yönünde oy
kullanması ihtiyacını ortadan kaldırmış, hatta Rumlar için AB üyesi olacak bir
GKRY’nin Türkiye üzerindeki baskısını daha rahat uygulayabileceği ve böylece de
Kıbrıs konusunda Rumların istediği şekilde bir çözümün gerçekleşebileceği umu
dunu doğurmuştu. İlginç bir biçimde KKTC’nin kurucusu R. Denktaş ve GKRY
lideri Tasos Papadopulos da Annan Planı’nın reddi için çağrıda bulunmuşlardır.
Bu tartışmalar arasında GKRY’nin AB üyeliğinin gerçekleşeceği 1 Mayıs’a sa
dece bir hafta kala 24 Nisan 2004’te yapılan referanduma Kıbrıs Rum halkının
%88’i katıldı. Kıbrıs Rum kesiminin %24.17’si plana “evet” derken %75.83’ü planı
reddetti. Kıbrıs Türk halkının ise %87’si oylamaya katıldı. Kıbrıs Türk halkının
% 64.90 planı kabul ederken % 35.09’u reddetti. Referandumda Rum kesiminin
tutumu AB tarafından eleştirilse ve hatta Rumların kendilerini aldattığına dair
açıklamalar yapılsa da AB, Rum kesimine somut yaptırımlarda bulunmadı, üyelik
sürecini durduramadı. Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, bütün Kıbrıs’ı temsilen Kıb
rıs Cumhuriyeti adına 1 Mayıs 2004’te AB’ye üye oldu.
Kıbrıs’ta yapılan referandum adaya bir çözüm getirmemiş olsa da referandum
da Kıbrıs Türklerinin “evet” oyu kullanması ve Türkiye’nin de buna destek olması
Türkiye üzerindeki “çözümden yana değil” imajının kalkmasını sağlamıştır. Bu
durum ise Türkiye AB ilişkilerine olumlu bir biçimde yansımıştır.
Referandum Sonrasında BM ve AB’nin Tavrı

BM Genel Sekreteri Kofi Annan, 28 Mayıs 2004’te (S/2004/437) Güvenlik Kon
seyi’ne sunduğu Kıbrıs raporunda, Kıbrıslı Rumların ‘Planı’ değil de herhangi bir
çözümü ve anlaşmayı reddettiğini vurgulamış, referandum sonuçlarının Kıbrıs
lı Türklere baskı ve izolasyon uygulamak için tüm nedenleri ortadan kaldırdığını
söylemiş ve BM Güvenlik Konseyi üyelerinin dikkatlerini Kıbrıslı Türklere çevire
rek ikili ilişkiler kurmalarını ve ekonomik izolasyona son vermeleri çağrısında bu
lunmuştu. Ancak Genel Sekreter’in bu raporu, Rum-Yunan ikilisinin baskıları so
nucu Güvenlik Konseyi tarafından onaylanmadı. Benzer biçimde referandumdan
hemen sonra, AB de Kıbrıslı Türklerin kapsamlı BM planına vermiş oldukları des
teğe karşılık vermek amacıyla, Kıbrıslı Türkler üzerinde uygulanan izolasyonu sona
erdirme kararlılığını ve KKTC’nin ekonomik kalkınmasına destek vererek Kıbrıs’ın
birleşmesine yardımcı olma isteğini dile getirmiştir. Bu çerçevede, 26 Nisan 2004
tarihinde, AB Dışişleri Bakanları Konseyi KKTC’ye yönelik izolasyonların kaldırıl
masına ilişkin bir karar aldı. AB Konsey kararının ardından, AB Komisyonu, ticari
ve mali uygulamalardan oluşan ve AB ülkeleri ile Kuzey Kıbrıs arasında doğrudan
ticareti öngören bir yardım paketi hazırladı. Bu çerçevede, Komisyon 7 Temmuz
2004’te, Mali Yardım Tüzüğü ve Doğrudan Ticaret Tüzüğü tasarılarını hazırlaya

rak Konsey’e sundu. Sunuldukları tarihten itibaren Rum tarafı söz konusu tüzük
tasarılarının anlamlarını yitirecek şekilde içeriklerinin değiştirilmesi yönünde çaba
harcadı. İki tüzüğün birbirinden ayrılması ve Kıbrıslı Türkler üzerinde uygulanan
izolasyonun kaldırılmasında önemli bir adım olacak olan Doğrudan Ticaret Tüzü
ğü’nün onaylanmaması için uğraştı. Nitekim Kıbrıs Türk tarafı ve Türkiye’nin karşı
çıkmasına rağmen, GKRY’nin engellemeleri sonucunda başta bir paket olarak su
nulan Tüzükler birbirinden ayrıldı, Mali Yardım Tüzüğü iki yıla yakın bir gecikme
den sonra Şubat 2006’da yürürlüğe girebildi. Doğrudan Ticaret Tüzüğü ise askıya
alındı ve halen bekletilmektedir. (Atılım Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezi:
http://crc.atilim.edu.tr/sorun/57-kbrs-tarihi-)
Türkiye-AB İlişkileri: 2004-2006

2004 yılı Türkiye-AB ilişkilerinde son derece önemli bir yıldı. Çünkü AB bu yı
lın sonlarına doğru “2004 yılı İlerleme Raporu”nu yayımlayacak ve sonuç olumlu
olursa, Türkiye ile “beklenilmeksizin” üyelik müzakerelerine başlanacaktı. Tür
kiye bu rapordan olumlu bir sonuç alabilmek için 2004 yılında demokratikleş
me ve insan hakları konularında “uyum paketleri” hazırlamış, 7 Mayıs 2004’te
1982 Anayasası’nda çok önemli değişiklikler yapan bir Anayasa Reform Paketini
TBMM’ye sunmuş, bu değişiklikler de Meclis’te kabul edilmiştir. Bu reform hare
keti Avrupa Konseyi’nin de dikkatini çekmiş ve Konsey 1996’dan beri devam eden
Türkiye üzerindeki denetim sürecini Avrupa Konseyi Parlamenterler Asamble
si’nin 22 Haziran 2004’teki toplantısında sona erdirdiğini duyurmuştur. Bu geliş
me doğal olarak AB Komisyonu’nun hazırlayacağı rapora da olumlu yansımıştır.
(Erdoğan, 2006:298).
6 Ekim’de Avrupa Komisyonu “2004 Türkiye İlerleme Raporu” ve “Tavsiye
Metni”ni yayımladı. Bu belgelerde Komisyon Türkiye’nin siyasi kriterleri gerekli
ölçüde yerine getirdiğini açıkladı ve AB’ye katılım müzakerelerinin başlatılması
tavsiyesinde bulundu. Bu rapor, Türkiye’nin çabalarının sonuç verdiğini anlamı
na geliyordu. Komisyonun “Genel olarak, Türkiye, geçtiğimiz 12 ay içinde, Kopen
hag siyasi kriterlerine uyum yönünde önemli bir ilerleme teşkil eden etkileyici bir
yasama performansı sergilemiştir” ifadelerini kullandığı bu raporun açıklanması
sonrasında da müzakerelere hangi tarihte başlanacağına ilişkin yoğun bir süreç
yaşandı. Zira 2002 AB Zirvesi bildirisinde “Birlik, Aralık 2004’te yapılacak Zirve
de, Komisyonun raporu ve tavsiyesi temelinde, Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriter
lerini yerine getirdiğine karar verilmesi durumunda, AB’nin gecikmeksizin katılım
müzakerelerini başlatacağı taahhüdünü teyit eder” ifadesine yer verilmişti. Türkiye
için bu “derhal” anlamına geliyordu, ancak bazı AB üyesi ülkeler buradaki “gecik
meksizin” ifadesini kendilerine göre yorumlamayı tercih edeceklerinin sinyalleri
ni vermişlerdi.
Uzun müzakere ve tartışmaların ardından 17 Aralık 2004 tarihinde Brüksel’de
toplanan AB Konseyi Türkiye ile müzakerelere 3 Ekim 2005’te başlanması kararı
nı aldı. Ancak bu tarih, Yunanistan, Fransa ve Avusturya’nın desteğini alan Rum
Yönetimi’nin talebi üzerine, “Gümrük Birliği’nin Kıbrıs Rum Yönetimi dahil 10 ye
ni üyeye genişletilmesini öngören Ankara Anlaşması’nın ek protokolünün imzalan
ması (parafe edilmesi)” şartına bağlandı. Türkiye “zirve bitmeden protokolü para
fe etme” şartını reddetti. Türkiye’nin bu şartı reddetmesi üzerine zirve kilitlendi.
Uzun süren müzakerelerden sonra Başbakan R.T. Erdoğan’ın “zirveyi terk” resti
üzerine tekrar görüşmelere başlandı. Türkiye, protokolü Brüksel’de parafe etme
yeceğini, ancak 3 Ekim 2005’te “müzakereler başlamadan” önce imzalayacağını

teyit etti. Türkiye’nin bu tavrı, Zirve Sonuç Bildirgesi’nde, “Türk hükümeti, An
kara Anlaşması’nın uyarlanmasına ilişkin Protokol’ü katılım müzakerelerinin fii
len başlamasından önce ve AB üyeliğinin mevcut durumu çerçevesinde gerekli olan
uyarlamaların üzerinde anlaşmaya varılması ve tamamlanması ertesinde imzala
maya hazırdır” şeklinde yer aldı ve Konsey’in bu karardan memnuniyet duyduğu
belirtildi. (http://www.belgenet.com/arsiv/ab/brukselzirve_122004-01.html)
AB Konseyi’nin Aralık 2004 Zirve Sonuç Bildirisinin 17-23 üncü paragrafları
arasında bulunan 7 paragraf Türkiye konusuna ayrıldı. Bu paragraflarda şu hu
suslara yer verildi:
Türkiye
17. Avrupa Konseyi, Türkiye’ye ilişkin olarak, Helsinki’de “Türkiye, diğer aday
ülkelere uygulananlar ile aynı kriterler temelinde Birliğe katılmaya yönelmiş
bir aday ülkedir” ve bunu takiben eğer Aralık 2004 tarihli toplantısında Avru
pa Konseyi, “Komisyon raporu ve tavsiyesi üzerine Türkiye’nin Kopenhag si
yasi kriterlerini karşıladığına karar verirse, Avrupa Birliği, Türkiye ile katılım
müzakerelerini gecikmeksizin başlatacaktır.” şeklinde alınan önceki sonuçları
hatırlatmaktadır.
18. Avrupa Konseyi, Türkiye’nin geniş kapsamlı reform sürecinde göstermiş
olduğu kararlı ilerlemeyi memnuniyetle karşılamakta ve Türkiye’nin bu re
form sürecini devam ettireceğine dair inancını ifade etmektedir. Ayrıca, Tür
kiye’den, Komisyon tarafından belirlenmiş olan altı ayrı mevzuat başlığının
yürürlüğe koyulmasına yönelik çabalarını etkin bir şekilde sürdürmesini bek
lemektedir. Siyasi reform süreci, bu sürecin geri dönülmezliğinin temin edil
mesi ve tam, etkili ve kapsamlı uygulamanın sağlanması için, özellikle temel
özgürlükler ve insan haklarına saygı gösterilmesi kapsamında, Komisyon ta
rafından yakın bir şekilde izlenmeye devam edilecektir. Komisyon, bu bağ
lamda, işkence ve kötü muameleye sıfır-hoşgörü politikası da dahil olmak
üzere, 2004 yılı raporunda altı çizilen hususlar ve tavsiyeler temelinde, Kon
sey tarafından düzenli rapor vermeye davet edilmiştir. Avrupa Birliği, siyasi
reform sürecine ilişkin kaydedilen aşamayı, Katılım Ortaklığı Belgesi’nde be
lirlenmiş olan öncelikler temelinde yakından izlemeye devam edecektir.
19. Avrupa Konseyi, Türkiye’nin, yeni AB üyesi ülkelerin katılımını dikka
te alarak, Ankara Anlaşması’nın uyarlanmasına dair protokolü imzalamak
yönündeki kararını memnuniyetle karşılamaktadır. Bunun ışığında, Türki
ye’nin, “Türk hükümeti, Ankara Anlaşması’nın uyarlanmasına ilişkin Pro
tokol’ü katılım müzakerelerinin fiilen başlamasından önce ve AB üyeliğinin
mevcut durumu çerçevesinde gerekli olan uyarlamaların üzerinde anlaşmaya
varılması ve tamamlanması ertesinde imzalamaya hazırdır” yönündeki dek
larasyonunu memnuniyetle karşılamaktadır.
20. Avrupa Konseyi, iyi komşuluk ilişkileri kurulmasına yönelik açık taah
hütler verilmesi gereğinin altını çizerek, Türkiye’nin komşularıyla ilişkilerini
geliştirmesini ve bekleyen sınır uyuşmazlıklarının Birleşmiş Milletler Şartı’nın
uyuşmazlıkların barışçı çözümü ilkesine uygun bir şekilde çözüme kavuştu
rulması için ilgili Üye Ülke ile işbirliğine devam etmeye hazır olmasını mem
nuniyetle karşılamaktadır. Konuya ilişkin olarak, başta Helsinki’de alınmış
olanlar olmak üzere, önceki sonuç bildirgeleri uyarınca, Avrupa Konseyi,
bekleyen uyuşmazlıklara ilişkin durumu gözden geçirmiştir ve buna ilişkin
istikşafi (açıklayıcı) temasları memnuniyetle karşılamaktadır. Bu bağlamda,
katılım sürecini sekteye uğratabilecek nitelikteki çözümlenmemiş uyuşmazlık
ların, gerektiği takdirde, sonuçlandırılmak için Uluslararası Adalet Divanı’na
götürülebileceği yönündeki görüşünü teyit etmektedir. Avrupa Konseyi, kay
dedilen ilerlemeler konusunda bilgilendirilecek ve konuyu, uygun görüldüğü

taktirde, gözden geçirecektir.
21. Avrupa Konseyi, Avrupa Parlamentosu tarafından 15 Aralık 2004 tari
hinde kabul edilen kararı not etmektedir.
22. Avrupa Konseyi, Komisyon tarafından belirlenmiş olan altı mevzuat baş
lığının kabul edilmesini memnuniyetle karşılamaktadır. Yukarıda belirtilenler
ve Komisyon’un raporu ve tavsiyesi ışığında, söz konusu mevzuatın yürürlüğe
girmesi kaydıyla, Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini, müzakerelerin baş
latılması sağlayacak ölçüde tatmin edici bir şekilde karşıladığına karar ver
mektedir. Bu bağlamda, Komisyon, 23. paragraf temelinde Konsey’e Türkiye
ile yürütülecek müzakerelerin çerçevesine ilişkin bir öneri sunmaya davet edil
mektedir. Konsey’den, müzakerelerin 3 Ekim 2005 tarihinde açılmasına yö
nelik olarak söz konusu çerçeve üzerinde uzlaşı sağlaması talep edilmektedir.
Müzakerelerin Çerçevesi
23. Avrupa Konseyi, aday ülkelerin her biriyle yürütülecek katılım müzake
relerinin bir müzakere çerçevesine dayanması üzerinde uzlaşmaya varmıştır.
Komisyon’un önerisine dayanarak Konsey tarafından oluşturulacak her çer
çeve, 5. genişleme sürecindeki tecrübeleri ve gelişmekte olan müktesebatı göz
önünde bulundurarak, her aday ülkenin kendine has şartlarına, özel duru
muna ve niteliklerine göre aşağıda sıralanan unsurları ele alacaktır:
• Daha önceki müzakerelerde olduğu gibi, müzakerelerin esası, üye ülkele
rin bir tarafta aday ülkenin diğer tarafta yer aldığı, kararların oybirliğine
dayandığı Hükümetler arası Konferansta belirlenecek ve her biri ayrı bir
politika alanını kapsayan müzakere başlıklarına ayrılacaktır. Komisyon
tavsiyesi üzerine oybirliği ile hareket eden Konsey, müzakere başlığının
geçici olarak kapatılması ve uygun olduğunda her başlığın açılması için
gerekli kıyas koşullarını belirleyecektir; ilgili müktesebat başlığına bağlı
olarak bu koşullar, mevzuat uyumu ve müktesebatın yeterli derecede uy
gulanmasının yanı sıra Avrupa Birliği ile sözleşmeye bağlı ilişkilerden do
ğan yükümlülüklere dayanacaktır.
• Uzun geçiş dönemleri, istisnalar, özel düzenlemeler ya da kalıcı koruma
önlemleri; örneğin koruma önlemlerinin temelini oluşturacak daimi ola
rak kullanılabilecek maddeler, göz önünde bulundurulabilecektir. Komis
yon, uygun gördüğü hallerde bunları, kişilerin serbest dolaşımı, yapısal
politikalar ya da tarım gibi alanlarda müzakere çerçevesi önerilerine ko
yacaktır. Ayrıca, kişilerin serbest dolaşımını nihai olarak tesis edeni karar
alma mekanizması, üye ülkelere azami rol vermelidir. Geçiş düzenlemeleri
ya da koruma önlemleri rekabete ve Tek Pazarın işleyişine etkilerine göre
gözden geçirilmelidir.
• Aday ülkenin Birliğe katılımının mali yönleri, uygulanan Mali Çerçeve
kapsamında ele alınmalıdır. Bundan ötürü, müzakerelere henüz başlama
mış ve Birliğe katılımı mali reform gerektirecek kadar büyük mali sonuç
lar yaratacak olan adaylar ile müzakereler, olası önemli mali reformlarla
birlikte ancak 2014 yılından sonraki dönemi kapsayan Mali Çerçeve’nin
oluşturulmasından sonra tamamlanabilecektir.
• Müzakerelerin ortak hedefi Birliğe üyeliktir.
Sonuçları önceden garanti edilemeyen bu müzakereler açık uçludur.
Tüm Kopenhag kriterleri dikkate alındığında, aday ülkenin üyeliğin tüm
gereklerini tam olarak üstlenecek durumda olmaması halinde, aday ülke
nin Avrupa yapılarına en sıkı bağlarla bağlanması temin edilmelidir.
• Özgürlük, demokrasi, insan haklarına ve temel özgürlüklere saygı ve hu

kukun üstünlüğü gibi Birliğin üzerine kurulduğu değerlerin bir aday ül
kede ciddi ve sürekli ihlal edilmesi durumunda, Komisyon kendi girişimi
ya da üye ülkelerin üçte birinin talebiyle müzakerelerin askıya alınıp alın
mamasını tavsiye edebilir ve müzakerelerin yeniden başlayabilmesi için
gerekli koşulları önerebilir. Konsey, aday ülkeye söz hakkı verdikten sonra,
müzakerelerin askıya alınması ve yeniden başlatılması koşullarına ilişkin
Komisyon önerisi ile ilgili kararını nitelikli çoğunlukla alacaktır. Üye ül
keler, Hükümetler arası Konferansta (HAK), oybirliği ile karar alma ge
rekliliğine halel getirmeksizin, Konsey kararına göre hareket edeceklerdir.
Avrupa Parlamentosu bu konuda bilgilendirilecektir.
• Katılım müzakerelerine paralel olarak Birlik her aday ülkeyle kapsamlı bir
siyasi ve kültürel diyaloga girecektir. Bu kapsamlı diyalog, kişileri bir araya
getirerek karşılıklı anlayışı iyileştirmek amacıyla sivil toplumu da kapsa
yacaktır (http://www.abgs.gov.tr/?p=300&l=1)
16-17 Aralık 2004’te Brüksel Zirvesi’nde Türkiye ile ilgili çıkan karar yani
“AB’nin Türkiye ile tam üyelik görüşmelerine 3 Ekim 2005’te başlanacağı” kararı
hem AB’de hem de Türkiye’de “tarihî” olarak nitelendirildi. AB Dönem Başkanı
Hollanda’nın Başbakanı Jan Peter Balkenende, “Bugün tarih yazdık, 21. yüzyıl Av
rupası için tarihî bir karar aldık, Avrupa’nın geleceğine imza attık. Türkiye, AB’nin
uzattığı eli tuttu. Müzakerelerin 3 Ekim 2005’te başlaması kararı sürdürülebilir
olup tam üyeliği hedefleyecek, ama sonuç önceden garanti edilemez. Tam katılım,
uzun bir süreç. Bu karar başarıdır. Oy birliğinden çok mutluyum” diye konuştu.
Avrupa Komisyonu Başkanı Jose Manuel Barroso, “AB, kapılarını Türkiye’ye açtı.
Bugün Türkiye halkı, Avrupalı geleceklerini kucaklayacak. Türk halkına mesajım
şu: Sürecin sonuna gelmedik, henüz başındayız. Bugün, Türkiye AB’nin inşa edil
diği temel değerlere bağlılığı teyit etti. Bugün, Avrupa ve Türkiye tarihine önemli
bir gün olarak yazıldı” dedi. AB Yüksek Temsilcisi Javier Solana da “Türk halkı
mutlu olmalıdır. Yol çok uzun ama iyi bitmesini amaçlıyoruz” şeklinde konuştu.
AB’de karar, AB’nin kapılarını Türkiye’ye açtığı biçiminde yorumlanmıştı. Türki
ye tarafında ise Başbakan Erdoğan da “Beklediklerimizin yüzde yüzünü alamadık
ama başardık. Bu tarihî adım ülkemize ve AB’li dostlarımıza hayırlı olsun” açıkla
masını yaptı. Zirveden çıkan karar her ne kadar AB ve Türkiye tarafından olumlu
karşılansa da yine de Türkiye tam istediğini elde edemediği için buruk bir sevinç
yaratmıştı. Bunun nedeni ise Kıbrıs Rum Yönetimi’nin talebi üzerine, “Gümrük
Birliği’nin Kıbrıs Rum Yönetimi dahil 10 yeni üyeye genişletilmesini öngören
Ankara Anlaşması’nın ek protokolünün imzalanması (parafe edilmesi)” şartını
öne sürmesiydi. Türkiye, protokolü Brüksel’de parafe etmeyeceğini, ancak 3 Ekim
2005’te “müzakereler başlamadan” önce imzalayacağını teyit etti. Türkiye’nin bu
kararı almasının nedeni Ankara Antlaşması’nın bu biçimiyle imzalanması Kıbrıs
Rum Yönetimi’nin tanınması anlamına geleceği içindi. Türkiye Kıbrıs Rum Yöne
timi’ni tanımak istemiyordu. Sonuçta zirvede “Türkiye’nin Ankara Protokolü’nü
imzalama şartına ilişkin kararı” memnuniyetle karşılandı. Ankara Protokolü’ne
ilişkin bu karara rağmen de Zirve sonuçları üzerine Türkiye’deki buruk sevinç
ortadan kalkmadı. Çünkü AB her ne kadar Zirve ile tam üyelik görüşmelerinin
yolunu açıyorsa da Türkiye’nin üye olabilmesini bir çok şarta bağlıyor, bu kararın
Türkiye’nin tam üyeliği anlamına gelmediğini bildiriyordu (http://www.belgenet.
com/arsiv/ab/brukselzirve_122004-01.html)
Fotoğraf 6.3 Bu süreçte belki de en önemli ve sembo

lik gelişmelerden birisi Avrupa Parlamento
su’nda yaşandı. 17 Aralık zirvesinden iki gün
önce AB Parlamentosu Türkiye ile üyelik mü
zakerelerine başlanması yönünde bir tavsiye
kararı aldı. Bu tavsiye kararı, Parlamento’da
262’ye karşı 402 oyla kabul edildi. Türkiye
lehine oy veren AB Parlamenterlerinin fark
lı dillerden hazırladıkları ve üzerinde Türk
bayrağı ile AB bayraklarının yer aldığı “EVET” ilanları, AB-Türkiye ilişkilerinin
en renkli sahnelerinden birisini oluşturuyordu. Bu karar, AB Zirve Bildirisi’nin
21. maddesine de girerek, Türkiye’nin posizyonunu güçlendirmiştir.
Türkiye-AB ilişkilerinde 2004-2006 yılları arasında hangi kararlar alınmıştır?

5
TÜRKİYE’NİN AB’YE KATILIM MÜZAKERELERİ
Avrupa Birliği Devlet ve Hükûmet Başkanlarının 16-17 Aralık 2004 tarihli Zirve
’de aldığı karar doğrultusunda 3 Ekim 2005 tarihinde Lüksemburg’ta yapılan Hü
kûmetler arası Konferans (HAK) ile Türkiye resmen AB’ye katılım müzakereleri
ne başlamıştır. Böylece, Türkiye ile AB arasındaki inişli-çıkışlı ilişki, çok önemli
bir dönüm noktasını aşarak yepyeni bir sürece girmiştir
3 Ekim 2005 tarihli Hükûmetler arası Konferansta Türkiye ile üyelik müzake
relerinin hangi usul ve esaslar çerçevesinde yürütüleceğini düzenleyen “Müzakere
Çerçeve Belgesi” de kabul edilmiştir. Söz konusu belge incelendiğinde, müzakere
lerin 3 temel unsur üzerinden yürütüleceği görülmektedir.
1. Kopenhag siyasi kriterlerinin istisnasız olarak uygulanması, siyasi reform
ların derinleştirilmesi ve içselleştirilmesi,
2. AB Müktesebatının üstlenilmesi ve uygulanması,
3. Sivil toplum diyalogunun güçlendirilmesi ve bu çerçevede hem AB ülkele
rinin kamuoylarına hem de Türkiye kamuoyuna yönelik olarak bir iletişim
stratejisinin yürütülmesi.
Türkiye’nin AB ile müzakereleri yürütme görevi önce 4 Temmuz 2000’de kuru
lan Başbakanlık Avrupa Birliği Genel Sekreterliği’ne (ABGS), ardından da 2011’de
kurulan Avrupa Bakanlığı’na verildi. Katılım Müzakereleri, Türkiye’nin AB Mük
tesebatını ne kadar sürede kendi iç hukukuna aktarıp yürürlüğe koyacağının ve
etkili bir şekilde uygulayacağının belirlendiği süreçtir. AB Müktesebatı, AB Hu
kuk sistemine verilen addır. AB Müktesabatı denilen mevzuat, yaklaşık 120 bin
sayfadan oluşmaktadır. AB’yi kuran ve daha sonra değişikliğe uğrayan antlaşma
ları, aday ülkelerin AB’ye katılırken imzaladıkları katılım antlaşmalarını, Konsey,
Komisyon, Avrupa Toplulukları Adalet Divanı gibi topluluk organlarının çıkar
dıkları tüm mevzuatı ifade etmektedir. Söz konusu müktesebat, Katılım Müzake
releri Fasılları çerçevesinde 35 başlık altında sınıflandırılmıştır.
AB Müktesebatı fasıl başlıkları şunlardır:
1. Malların Serbest Dolaşımı
2. İşçilerin Serbest Dolaşımı
3. İş Kurma ve Hizmet Sunma Serbestisi
4. Sermayenin Serbest Dolaşımı
5. Kamu Alımları
6. Şirketler Hukuku
7. Fikri Mülkiyet Hukuku
8. Rekabet Politikası
9. Mali Hizmetler
10. Bilgi Toplumu ve Medya
11. Tarım ve Kırsal Kalkınma
12. Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı
13. Balıkçılık
14. Taşımacılık Politikası
15. Enerji
16. Vergilendirme
17. Ekonomik ve Parasal Politika
18. İstatistik
19. Sosyal Politika ve İstihdam
20. İşletmeler ve Sanayi Politikası
21. Trans-Avrupa Şebekeleri
22. Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu
23. Yargı ve Temel Haklar
24. Adalet, Özgürlük ve Güvenlik
25. Bilim ve Araştırma
26. Eğitim ve Kültür
27. Çevre
28. Tüketicinin ve sağlığın korunması
29. Gümrük Birliği
30. Dış İlişkiler
31. Dış Güvenlik ve Savunma Politikaları
32. Mali Kontrol
33. Mali ve Bütçesel Hükümler
34. Kurumlar
35. Diğer Konular
Müzakereler, sürecin ilk aşaması olan “tarama” ile başlamıştır. Bu doğrultuda
ilk süreç bilim ve araştırma alanında düzenlenen “tanıtıcı tarama” toplantısı ile
başlayarak eğitim ve kültür başlığındaki tarama toplantısı ile devam etti. Bu arada
AB Komisyonu, 9 Kasım 2005’te Türkiye’ye yönelik 2005 yılı İlerleme Raporunu
ve yeni Katılım Ortaklığı Belgesi’ni açıkladı.
Tarama süreci devam ederken, 12 Haziran 2006’da Hükümetler arası Konfe
rans’ta (HAK), “Bilim ve Araştırma” faslı için müzakereler açılmış ve fasıl geçici
olarak kapanmıştır. Müzakerelere açılan ilk fasıl Bilim ve Araştırma faslı olmakla
birlikte 2011’e kadar toplam 13 Fasıl müzakerelere açılmıştır. Son olarak, Gıda
Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı faslının açılış kriterleri karşılanmış olup,
30 Haziran 2010 tarihindeki HAK’ta İspanya Dönem Başkanlığında fasıl müza
kerelere açılmıştır. “Eğitim ve Kültür” ve “Ekonomik ve Parasal Politika” fasılları,
herhangi bir teknik açılış kriteri bulunmamasına, müzakere pozisyon belgelerinin
sunulmasına ve teknik olarak açılmaya hazır olmalarına rağmen, Fransa ve Rum
kesimi tarafından AB Mevzuatı ile ilgili olmayan nedenlerle bloke edilmektedir.
Türkiye 2007 yılında, 2007-2013 yıllarını kapsayan “Türkiye’nin AB Mükteseba
tına Uyum Programı (2007-2013)”nı yayınlamıştır. 33 başlıkta yayınlanan bu uyum
programı Türkiye’nin AB müktesebatında izleyeceği rotayı vermektedir. Bu arada
Türkiye 4 Ocak 2010’da “Türkiye’nin Katılım Süreci için Avrupa Birliği Strateji
si”ni de onaylamıştır. Bu stratejinin amacı, katılım müzakerelerine önümüzdeki
dönemde daha fazla ivme kazandırmak, kamuoyunu bilgilendirmek, AB konusun
da farkındalığı ve desteği daha da arttırmak olarak belirlenmiştir. “Türkiye’nin Ka
tılım Süreci için Avrupa Birliği Stratejisi”nin nihai hedefi, AB müktesebatına 2013
yılına kadar mümkün olan en üst düzeyde uyum sağlamak olarak belirlenmiştir.
Özet
3 Kasım 2002 Seçimleri ve seçim sonuçlarının dış üyelik konusunda bir “koz” olarak kullanmış,
1 politikadaki yansımalarını analiz etmek. Kıbrıs sorununun çözümü hâlinde AB’ye üye ol
3 Kasım 2002 seçimlerinin önemli bir sonucu mayı istemiştir. Bu gelişmelerle birlikte Türkiye
Türk siyasal hayatında ilk kez “İslami, dindar, Zirve’ye yönelik olarak AB’nin çok önem verdi
muhafazakar” olarak algılanan bir partinin tek ği demokrasi, insan hakları, 1982 Anayasası ve
başına iktidara gelmesidir. AK Parti’nin iktidara yargı gibi konularda bir takım reform kararları
gelmesi konusunda yaşanan endişe, bu iktidarla alarak bunları hızla uygulama sürecine girmiştir.
birlikte “laik, çağdaş, demokratik ve Batı gibi ol
ma” ilkelerinden ödün vereceği konularında be 1 Mart 2003 Tezkeresinin Türk-ABD ilişkilerine
lirmekteydi. 3 etkisini sıralamak.
Bu niteliklerde bir partinin Türkiye’de iktida 11 Eylül saldırılarından sonra ABD dış politikası
ra gelmesine ABD ve AB’nin tepki göstermesi “neo-con” politikacı ve danışmanların da etkisi ile
beklenmekteydi fakat beklenen olmadı. ABD ciddi bir biçimde değişmiştir. Bu yeni dış politi
gerek seçim öncesinde gerekse seçim sonrasın ka literatüre “Bush Doktrini” olarak geçmiştir. Bu
da yaptığı açıklamalarda AK Parti iktidarına politikaya göre ABD Ulusal Güvenlik Stratejisi,
karşı çıkmayacağını söyleyerek, tavrını Türki ülkenin korunması için tehlikenin ortaya çıkma
ye’de demokratik süreçlerin işletilmesinden ya sını beklemeksizin erken davranarak, nükleer si
na koydu. AB ise AK Parti’nin iktidara gelişine lah kullanımı ve rejim değişikliği sağlama da dahil
olumlu tepki vermişti. AB Komisyonu Sözcüleri olmak üzere her alanda “önalıcı saldırı” (“pre-
yaptıkları açıklamalarda, Türkiye’deki yeni hü emptive strike”) ilkesi ile tanımlanmıştır. ABD bu
kûmeti etiketlerine yönelik ön yargılarla değil, yeni stratejisi doğrultusunda, 11 Eylül’den birkaç
yapacağı uygulamalarla değerlendireceklerini, hafta sonra Taliban’a destek verdiği gerekçesiyle
AB’nin Türkiye politikasının değişmeyeceğini ve önce Afganistan’a müdahale etmiş, ardından da
kriterlerin yerine gelmesi hâlinde aday ülke olan 20 Mart 2003’te Irak’a müdahale etmiştir. ABD
Türkiye’nin üye olmasının önünde bir engel ol yeni politikası doğrultusunda, “Irak, İran ve Ku
madığını açıklamışlardır. zey Kore’yi “Şeytan Üçgeni-Axis of Evil” olarak
nitelemişti ABD’nin bu yeni stratejisi, Türkiye’nin
12-13 Aralık 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’ne yö dış politikada zor zamanlar yaşamasına neden ol
2 nelik Türkiye’nin izlediği dış politikayı ifade etmek. du. Bu aynı zamanda son elli yılda zaman zaman
12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi’nden kısa inişli çıkışlı da olsa iyi ilişkiler yürüttüğü ABD ile
bir süre önce iktidara gelen AK Parti Genel Baş arasının son derece açılmasına yol açtı.
kanı R. Tayyip Erdoğan’ın ilk işi AB Zirvesine ha ABD, Irak’a müdahalesinde Türkiye’den destek
zırlanmak olmuştur. Bu nedenle R.T.Erdoğan bir istiyor, bununla birlikte Türkiye üzerinden Ku
dizi AB üyesi ülkelere seyahate çıkmış ve bu dev zey cephesinin açılmasını öngörüyordu. Yeni
letlerden Zirve için destek istemiştir. Erdoğan’ın AK Parti iktidarının, ABD’nin Türkiye’deki üsler
ziyaret ettiği ülkeler İtalya, Yunanistan ve İngil ve limanların bakım, onarım ve genişletilmesine
tere olmuştur. Bu devletler de Zirve’de Türkiye’ye yeşil ışık yakması, ABD’nin büyük ölçüde Türki
destek olacaklarına dair söz vermişlerdir. Bunun ye’nin desteğinden emin olmasına neden olmak
la birlikte Türkiye’nin Zirve öncesinde, Zirve’ye taydı. AK Parti hükûmeti bu niyetler ve planlar
yönelik olarak izlediği en önemli dış politikası la ABD’ye gerekli desteği sağlayabilmek için bir
Kıbrıs konusunda olmuştur. Kıbrıs’ta BM Genel tezkere hazırladı. Tam adı “Türk Silahlı Kuvvet
Sekreteri K. Annan’ın taraflara sunduğu Annan leri’nin yabancı ülkelere gönderilmesi ve yaban
Planı Türkiye tarafından kabul edilebilir olarak cı silahlı kuvvetlerin Türkiye’de bulunması için
değerlendirilmiştir. Türkiye Annan Planı çer Hükûmet’e yetki verilmesine ilişkin başbakanlık
çevesinde Kıbrıs Sorununun çözümünü AB’ye tezkeresi” olan 1 Mart Tezkeresi Hükûmet ta
rafından 25 Şubat 2003’te TBMM’ye sunuldu. Türkiye’nin AB’ye Katılım Müzakerelerini açık
TBMM’de yapılan oylamada tezkere reddedildi. 5 lamak.
Tezkerenin reddedilmesinden dolayı ABD lider Avrupa Birliği Devlet ve Hükûmet Başkanları
liğindeki koalisyon güçleri Irak güçlerine karşı nın 16-17 Aralık 2004 tarihli Zirvesinde aldı
kuzeyden cephe açamamışlardı ve bunun ABD ğı karar doğrultusunda 3 Ekim 2005 tarihinde
askerî güçlerine pahalıya mal olduğu iddia edi Lüksemburg’da yapılan Hükümetler arası Kon
liyordu. 1 Mart Tezkeresi’nin Meclis’te reddedil ferans (HAK) ile Türkiye resmen AB’ye katılım
mesinden sonra ABD, Türkiye ile “stratejik iş müzakerelerine başlamıştır. Böylece, Türkiye
birliği”nin sona erdiğini duyurdu.1 Mart Tezke ile AB arasındaki inişli çıkışlı ilişki, çok önemli
resinin reddedilmesi Türkiye-Amerikan ilişki bir dönüm noktasını aşarak yepyeni bir sürece
lerinin tarihinde en alt düzeye inmesine neden girmiştir. 3 Ekim 2005 tarihli Hükümetlerarası
oldu. Türkiye-ABD ilişkileri yeniden ABD’nin Konferansta müzakerelerin hangi usul ve esas
Irak’a müdahale sonrasında gündeme getirdiği lar çerçevesinde yürütüleceğini düzenleyen
Büyük Orta Doğu Projesi (BOP) sonrasında dü “Müzakere Çerçeve Belgesi” de kabul edilmiştir.
zeldi. ABD, Orta Doğu’da izleyeceği politikalar Müzakereler, sürecin ilk aşaması olan AB mük
doğrultusunda Türkiye’den vazgeçmedi. tesebatına uygunluk açısından “tarama” ile baş
lamıştır. Son tarama toplantısı 13 Ekim 2006’da
12-13 Aralık 2002 tarihli Kopenhag Zirvesi’nden yapılmıştır. Türkiye 2007 yılında, 2007-2013 yıl
4 AB’nin 3 Ekim 2005’te aldığı “Türkiye ile müza larını kapsayan “Türkiye’nin AB Müktesebatına
kerelere başlama” kararına giden süreçte Türki Uyum Programı (2007-2013)”nı yayınlamıştır.
ye’nin izlediği dış politikayı saptamak. 33 başlıkta yayınlanan bu uyum programı Tür
Türkiye bu konuda ilk etapta Kopenhag Kriter kiye’nin AB müktesebatında izleyeceği rotayı
leri’ne uygun reform paketlerini hazırlamaya vermektedir. Bu arada Türkiye 4 Ocak 2010’da
koyulmuştur. Türkiye’nin Kopenhag Kriterle “Türkiye’nin Katılım Süreci için Avrupa Birliği
ri doğrultusunda 2003 yılında hazırladığı ilk Stratejisi”ni de onaylamıştır. Bu stratejinin ama
uyum paketi “4. Uyum Paketi”dir. Bu paket; Si cı, katılım müzakerelerine önümüzdeki dönem
yasi Partiler Kanunu, Basın Kanunu, Dernekler de daha fazla ivme kazandırmak, kamuoyunu
Kanunu, Dilekçe Kanunu olmak üzere toplam bilgilendirmek, AB konusunda farkındalığı ve
16 ayrı yasada değişikliği kapsamaktadır. Bu pa desteği daha da arttırmak olarak belirlenmiştir.
ketin ardından hazırlanan “5. Uyum Paketi”nde “Türkiye’nin Katılım Süreci için Avrupa Birliği
ise Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ile Stratejisi”nin nihai hedefi, AB müktesebatına
Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu’nda AİHM 2013 yılına kadar mümkün olan en üst düzeyde
kararları doğrultusunda yargılamanın iadesine uyum sağlamak olarak belirlenmiştir.
gidebilme konusunda önemli değişikliklere gi
dilmiştir. Yine bu yıl içerisinde AB için hazırla
nan son iki paket TBMM’de kabul edilmiştir. Bu
paketlerde Millî Güvenlik Kurulunun (MGK)
yapısına ilişkin düzenlemeler yapılmış ve bu or
ganın danışma niteliği ön plana çıkarılırken si
villeşmesi de sağlanmaya çalışılmıştır.
KOB-2003’ün sunulmasının ardından Türki
ye’de 24 Temmuz 2003’te gözden geçirilmiş
Ulusal Programını (UP-2003) AB Komisyo
nu’na sunmuştur. Yani Türkiye bu süreçte hız
la AB’nin istediği reform programlarını uygu
lamaya çalışmış ve böylece 16-17 Aralık 2004
tarihindeki Brüksel Zirvesi’nden “Türkiye ile
müzakerelere başlama” kararının çıkmasını sağ
lamaya çalışmıştır.
1. Aşağıdakilerden hangisi AB’nin tarihinde Lüksem 6. Aşağıdakilerden hangisi 12-13 Aralık 2002 Kopen
burg ve Helsinki’den sonra bir başka “Türkiye Zirvesi” hag Zirvesi sonrasında yapılacak işlerden değildir?
olarak bilinmektedir? a. AB Komisyonu’nun Türkiye için KOB hazırla
a. Brüksel Zirvesi ması
b. 12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi b. Türkiye’nin Ulusal Programını yenilemesi
c. 1 Aralık 2001 Nice Zirvesi c. Gümrük Birliği’nin genişletilmesi
d. Lahey Zirvesi d. Mevzuatın incelenmesi
e. 1999 Milan Zirvesi e. Annan Planı’nın imzalanması
2. Aşağıdakilerden hangisi 12-13 Aralık 2002 Kopen 7. Aşağıdakilerden hangisi 1 Mart Tezkeresi sonrasın
hag Zirvesi öncesi gelişmelerinden değildir? da bozulan Türkiye-ABD ilişkilerinin yeniden düzel
a. İtalya’nın Türkiye’ye destek vereceği sözü mesini sağlamıştır?
b. Yunanistan’ın Zirve’de Türkiye’yi destekleyeceği a. Bush Doktrini
c. Almanya ve Fransa’nın Kopenhag Zirvesi önce b. Axis of Evil- Şeytan Üçgeni Politikası
sinde bir araya gelerek ortak tavır belirlemesi c. Büyük Orta Doğu Projesi (BOP)
d. İngiltere’nin Türkiye’yi desteklemesi d. Önalıcı Saldırı Politikası
e. Avrupa Konseyi Başkanı Valery Giscard d’Esta e. Türkiye’nin AB’ne yaklaşması
ing’in Türkiye’yi desteklemesi
8. Aşağıdakilerden hangisi AB’nin Türkiye üzerine
3. Aşağıdakilerden hangisi Annan Planı için söylene hazırladığı raporlarda üzerinde en çok durduğu konu
mez? lardandır?
a. Kıbrıs’ta İsviçre-Belçika modellerinin karışımı a. Mali konular
niteliğinde bir yapılanma b. Finansman sorunları
b. Kıbrıs’ta tek devlet c. İnsan hakları, demokratikleşme, yargı reform
c. Kıbrıs’ta tek vatandaşlık ları
d. İki Kurucu devlet d. Medeni haklar
e. Yalnızca Kıbrıs Rum Yönetimi’nin AB üyesi ol e. Miras hakları
ması
9. Türkiye ile tam üyelik müzakerelerine 3 Ekim
4. Kıbrıs’ta Annan Planı için referandum ne zaman 2005’te başlanacağı kararı ne zaman alınmıştır?
yapılmıştır? a. 16-17 Aralık 2004 Brüksel Zirvesi
a. 1 Mart 2003 b. 1999 Helsinki Zirvesi
b. 3 Nisan 2002 c. 5 Aralık 2000 Lisbon Zirvesi
c. 24 Nisan 2004 d. 17-18 Aralık 2001 Kopenhag Zirvesi
d. 7 Mayıs 2003 e. 12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi
e. 6 Nisan 2001
10. 2002-2007 yılları arasında Türk dış politikasının
5. Aşağıdakilerden hangisi 12-13 Aralık 2002 tarihli temel özelliği nedir?
Kopenhag Zirvesi kararlarındandır? a. AB müktesebatını yerine getirmek
a. Türkiye’nin AB’ye kesin üyeliği b. AB’ye üye olmak, ABD ile iyi ilişkiler geliştir
b. Türkiye’nin AB’ye 2005 yılında üye olması mek
c. Türkiye’nin AB’ye hiçbir şekilde üye olmayacağı c. Orta Doğu’da temel güç olmak
d. “Tarih için tarih” kararı d. Komşularla sıfır sorun politikası yürütmek
e. Türkiye’nin Avrupa Komisyonu’nun hazırlaya e. ABD ile birlikte Irak’a müdahale etmek
cağı rapor sonrasında kesin üyeliği
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise “12-13 Aralık Kopenhag Zir Sıra Sizde 1
vesi süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3 Kasım 2002 seçimlerinin önemli bir sonucu Türk si
2. e Yanıtınız yanlış ise “12-13 Aralık Kopenhag Zir yasal hayatında ilk kez “İslami, dindar, muhafazakâr”
vesi süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz. bir partinin tek başına iktidara gelmesidir.
3. e Yanıtınız yanlış ise “Kopenhag Zirvesi Önce Bu niteliklerde bir partinin Türkiye’de iktidara gelmesi
sinde Kıbrıs Sorunu- ANNAN PLANI” konu ilk etapta kabul edilemez bulunmakta ve Türk Silah
sunu yeniden gözden geçiriniz. lı Kuvvetlerinin (TSK) duruma el koyması, Amerika
4. c Yanıtınız yanlış ise “Kopenhag Zirvesi’nden Mü Birleşik Devletleri’nin (ABD) ve Avrupa Birliği’nin
zakerelere” konusunu yeniden gözden geçiriniz. (AB) tepki göstermesi beklenilmekteydi. Fakat bek
5. d Yanıtınız yanlış ise “Kopenhag Zirvesi Süreci” lenen olmamıştır. TSK bir kriz yaratmayacağının işa
konusunu yeniden gözden geçiriniz. retini vermiş, ABD ise gerek seçim öncesinde gerekse
6. e Yanıtınız yanlış ise “12-13 Aralık 2002 Kopen seçim sonrasında yaptığı açıklamalarda AK Parti ik
hag Zirvesi: “Tarih İçin Tarih” Kararı” konusu tidarına karşı çıkmayacağını, tavrının Türkiye’de de
nu yeniden gözden geçiriniz. mokratik süreçlerin işletilmesinden yana olduğunu
7. c Yanıtınız yanlış ise “Türkiye -ABD İlişkileri-1 söylemiştir. AB ise AKP’nin seçim zaferine olumlu
Mart 2003 Tezkeresi” konusunu yeniden göz tepki vermiştir. AB Komisyonu Sözcüleri yaptıkları
den geçiriniz. açıklamalarda, Türkiye’deki yeni hükûmeti etiketleri
8. c Yanıtınız yanlış ise “Kopenhag Zirvesi’nden Mü ne yönelik ön yargılarla değil, yapacağı uygulamalar
zakerelere “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. la değerlendireceklerini, AB’nin Türkiye politikasının
9. a Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-AB İlişkileri: değişmeyeceğini ve kriterlerin yerine gelmesi hâlinde
2004-2006” konusunu gözden geçiriniz. aday ülke olan Türkiye’nin üye olması önünde bir en
10. b Yanıtınız yanlış ise “Giriş” ve “Sonuç” bölümle gel olmadığını açıklamışlardır.
rini yeniden okuyunuz.
Sıra Sizde 2
BM Genel Sekreteri Kofi Annan’ın Kıbrıs Rum Yöne
timi’ne ve Türkiye’ye Kıbrıs sorununun çözümü için
şunları önermiştir: Kıbrıs’ta “İsviçre-Belçika (ve bir
ölçüde de Finlandiya) modellerinin karışımı niteliğin
de bir yapılanma, Kıbrıs’ta “United Cyprus Republic”
adında tek devlet ve tek vatandaşlık, bunun yanı sıra
iki kurucu devlet, iki yönetim, iki ayrı millî kimlik, iki
dil, üç garantörün bulunması. Planda ayrıca Türkiye ve
Yunanistan’ın askerlerini azaltması ve çok uluslu barış
gücünden söz edilmektedir. Plan, Birleşik Kıbrıs Dev
leti’nin AB üyesi olacağını da öngörürken bunun şart
larını da içermektedir.
Sıra Sizde 3
12-13 Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi’yle AB, Avrupa
Komisyonu’nun 2004 Aralık ayında hazırlayacağı rapor
ve öneriler doğrultusunda Türkiye’nin Kopenhag siyasi
kriterlerini yerine getirmesi şartıyla üyelik müzakerele
rinin geciktirilmeksizin açılmasını taahhüt etmiştir. Ya
ni AB Türkiye’nin reform sürecini enerjik bir biçimde
sürdürdüğü takdirde 2004 yılı Aralık ayında yapılacak
Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi’nde Komisyonun
vereceği rapor ve tavsiye üzerine, Türkiye’nin Kopenhag
Kaynaklar
siyasi kriterlerini yerine getirdiğine karar verildiği tak Akbaş, Zafer (2011), Irak Sorununun Uluslararası
dirde, Avrupa Birliği’nin Türkiye ile katılım müzakere Boyutu ve Türkiye, Ankara: Barış Kitap.
lerini gecikme olmaksızın başlatacağı belirtilmektedir. Bağcı, Hüseyin (2010). Zamanın Ruhu Küresel Politika
Zirve bu nedenle Türkiye için önemlidir. ve Türkiye Yazıları, Ankara: Orion Kitabevi.
Bal, İdris (2006), ABD Politikaları ve Türkiye, Anka
Sıra Sizde 4 ra: Lalezar Kitabevi.
1 Mart Tezkeresi’nin reddedilmesi Türkiye-Amerikan Dağı, Zeynep (2006), AK Partili Yıllar, Ankara: Orion
ilişkilerinin tarihinde en alt düzeye inmesine neden ol Kitapevi.
muştur. Tezkerenin reddedilmesi yalnız ABD ile iliş Erdoğan, M. Murat (2006), Soğuk Savaş Sonrasında
kilerin çok fazla bozulmasına yol açmakla kalmamış Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri 1990-2005, An
aynı zamanda neredeyse ABD ile çatışma noktasına kara: Yayınlanmamış Doktora tezi.
gelinmiştir. ABD, Irak’ı işgal ederek hukuken olmasa http:www.mfa.gov.tr/ Kopenhag -zirvesi-12-13-aralik-
da fiilen Türkiye ile komşu olmuştu. 4 Temmuz 2003’te 2002-tr.mfa).
Irak’ın Süleymaniye kentinde bulunan Türk Özel Ha (http://www.abbulteni.org/pdf/ANNANPL ANItrO
rekat timi bürosunu basan 100 kadar Amerikan askeri, ZET.pdf).
11 Türk askerini müsadere etmiş, kafalarına çuval ge http://www.abmaliye.gov.tr).
çirerek bilinmeyen bir yere götürmüşlerdi. Türkiye’nin (Mustafa Dönmez, Kopenhag Zirvesi Sonrasında Tür
Türk askerlerinin serbest bırakılmasına yönelik en üst kiye- Avrupa Birliği İlişkileri http://www.tisk.org.tr.
düzeyde yaptığı girişimler sonuçsuz kalmış, olay Tür 03.08.2012).
kiye’de büyük tepkilere neden olmuştu. Sorun Ameri (Zafer Akbaş, Irak Sorununun Uluslararası Boyutu ve
kalıların Türk askerlerini iki gün sonra bırakmasıyla Türkiye, (Barış Kitap, Ankara, 2011): 150.)
çözümlenmişti. Türkiye-ABD ilişkileri bu olaydan son (A. Necdet PAMİR, Irak’a Müdahale ve Petrol Boyutu,
ra ABD tarafından yeniden gündeme getirilen Büyük http://www.emo.org.tr, 04. 08.2012).
Orta Doğu Projesi sonrasında düzelmiştir. Hüseyin BAĞCI ve Bayram SİNKAYA, Büyük Orta
Doğu Projesi ve Türkiye: AK Parti’nin Perspektifi,
Sıra Sizde 5 http://ybuankara.academia.edu/BayramSinkaya/
6 Ekim 2004’te Avrupa Komisyonu “2004 Türkiye Papers, 03.08.2012).
İlerleme Raporu” ve “Tavsiye Metni”ni yayımlamıştır. (Devlet Planlama Teşkilatı Avrupa Birliği İle İlişkiler
Bu belgelerde Komisyon Türkiye’nin siyasi kriterleri Genel Müdürlüğü, http://www.abgs.gov.tr/files/
gerekli ölçüde yerine getirdiği için AB’ye katılım mü AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Kob/Turkiye_Kat_
zakerelerinin başlatılması tavsiyesinde bulunmuştur. Ort_Belg 2003.pdf, 03.08. 2012
16-17 Aralık 2004’te ise AB Devlet ve Hükümet Baş (DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI Avrupa Birliği
kanları Konseyi Brüksel Zirvesi’nde, bu ilerleme rapo ile İlişkiler Genel Müdürlüğü Türkiye’nin Avrupa
runu da göz önünde bulundurarak Türkiye ile tam üye Birliğine Katılım Sürecine İlişkin 2003 YILI İLER
lik müzakerelerine 3 Ekim 2005’te başlanması kararını LEME RAPORUhttp://www.abgs.gov.tr/files/AB_
almıştır. Tarihi Brüksel Zirvesi’nden iki gün önce AB Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeR aporlari/Turki
Parlamentosu’nda Türkiye konusunda alınan bir tav ye_Ilerleme_Rap_2003.pdf).
siye kararı 262’ye karşı 402 oyla kabul etmiştir. Kon (No: 212;- 15 Aralık 2003, Kuzey Kıbrıs Türk Cum
sey de bu kararı not ettiğini Zirve bildirisine almıştır. huriyeti´nde 14 Aralık 2003 tarihinde Düzenle
Bildirinin Türkiye ile ilgili bölümleri 17-23 paragraflar nen Genel Seçimler hk.
arasında bulunmaktadır. Bildirinin Türkiye ile ilgili http://www.mfa.gov.tr/no_212_—15-aralik-2003_-
paragraflarında Türkiye’den özellikle insan hakları, de kuzey-kibris-turk-cumhuriyeti_nde-14-aralik-2003-
mokratikleşme vb. konularda reformlara devam etmesi tarihinde-duzenlenen-genel-secimler-hk_.tr.mfa).
istenilmiştir. (TÜRKİYE’NİN AVRUPA BİRLİĞİ’NE KATILIM SÜRE
CİNE İLİŞKİN 2004 YILI İLERLEME RAPORU VE
TAVSİYE METNİ AVRUPA BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ http://ekutup.dpt.gov.tr).
7
Amaçlarımız
 2007-2011 dönemi Türk dış politikasının genel ilkeleri ve temel kavramların
neler olduğunu açıklayabilecek,
 2007-2011 yılları arasında ABD ile ilişkilerin nasıl geliştiğini ifade edebilecek,
 nin durumunun nearasında
2007-2011 yılları Avrupa Birliği ülkeleriyle ilişkilerin ve üyelik süreci-
olduğunu açıklayabilecek,
 2007-2011
edebilecek,
yılları arasında Rusya ile ilişkilerin durumunun ne olduğunu ifade
 2007-2011 yılları arasında Orta Doğu ülkeleriyle ilişkilerin yeni Türk dış politi-
kasına göre nasıl geliştiğini değerlendirebilecek,
 2007-2011 yılları arasında Türkiye-İsrail ilişkilerindeki gerilimin nedenlerini
tartışabilecek,
 2007-2011 yılları arasında Avrasya, Orta Asya ve Kafkasya ülkeleri ile ilişkiler-
deki durumun ne olduğunu özetleyebilecek,
 2007-2011 yılları arasında Balkanlar ile ilişkilerdeki durumun ne olduğunu ifa-
de edebilecek,
 2007-2011 yılları arasında Afrika’ya ilişkin açılım politikasının nasıl şekillendi-
ğini açıklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Stratejik Derinlik • Model Ortaklık
• Komşularla Sıfır Sorun • Katılım Müzakereleri
• Merkez Ülke • Davos Krizi
• Arap Baharı • Mavi Marmara Operasyonu
• Tarihsel Miras • Afrika
• Model Ülke • NATO
İçindekiler
• 2011-2007 DÖNEMİ TÜRK DIŞ
POLİTİKASINDA GENEL İLKELER VE
TEMEL KAVRAMLAR
• ABD İLE İLİŞKİLER
• AVRUPA BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER
• RUSYA İLE İLİŞKİLER
AK Parti’nin İkinci Dönemi Türk Dış • ORTA DOĞU ÜLKELERİ İLE İLİŞKİLER
Politikası: 2007-2011 • İSRAİL İLE İLİŞKİLER
• AVRASYA, ORTA ASYA VE KAFKASLAR İLE
İLİŞKİLER
• BALKANLAR İLE İLİŞKİLER
• AFRİKA VE TÜRK DIŞ POLİTİKASI
AK Parti’nin İkinci
Dönemi Türk Dış
Politikası: 2007-2011
2007-2011 DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA GENEL İLKELER

VE TEMEL KAVRAMLAR
Türk dış politikası bakımından 2007-2011 arasındaki yıllar AK Partinin ikin-
ci iktidar dönemini kapsaması bakımından önemlidir. Bu dönemin iki önemli
özelliği bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Türkiye’nin 1993’ten bu yana, ne-
redeyse kesintisiz devam eden birinci öncelikli politikası olan AB konusunun
arka plana düşmesidir. 3 Ekim 2005’te AB ile üyelik müzakerelerinin başlama-
sı kısa zaman içinde büyük bir hayal kırıklığına dönüşmüş, 2006 yılı sonunda
Kıbrıs sorunu gerekçe gösterilerek 8 müzakere başlığı askıya alınmış, ardından
Fransa ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin (GKRY) 5’er müzakere başlığını veto
etmesi ile bloke edilen başlık sayısı 18’e çıkmış, böylece ilişkiler donma nokta-
sına gelmiştir. Bu durumun ortaya çıkmasında AB’ye yön veren en önemli iki
ülke olan Almanya ve Fransa’da Türkiye’nin AB üyeliğine kategorik olarak kar-
şı çıkan siyasi liderlerin işbaşında olması büyük bir rol oynamıştır. GKRY’nin
AB’ye tam üye olması ile zaten bu tür bir krizin geleceği beklenmekteydi. Buna
ilaveten AB Anayasa taslağının reddedilmesi, mali kriz, Türkiye’nin Ankara
Protokolü’nü uygulamaması ve diğer faktörler, 2007 sonrasında AB politikası-
nın Türkiye’de değerini ve önemi yitirmesine neden olmuştur. 2007’den sonraki
Türk dış politikasının önemli olan bir diğer özelliği ise Türk dış politikasına
yeni bir felsefenin hâkim olmasıdır. Burada Başbakan’ın Dış Politika Başdanış-
manı Prof. Dr. Ahmet Davutoğlu’nun özel bir yeri bulunmaktadır. 2001 yılında
yazdığı “Stratejik Derinlik” kitabı ile Türkiye’nin nasıl bir dış politika izleme-
si gerektiğini ayrıntıları ile ortaya koyan Davutoğlu’nun düşünceleri, AK Parti
Hükûmeti’nin ikinci dönemindeki politikalarının zeminini oluşturmuştur. 1
Mayıs 2009 tarihinde Dışişleri Bakanlığına atanan Davutoğlu Türk dış politi-
kasına “stratejik derinlik” kavramının yanı sıra “çok boyutlu - çok kulvarlı dış
politika”, “merkez ülke”, “vizyon odaklılık”, “komşularla sıfır sorun politikası”,
“barış havzası”, “karşılıklı bağımlılık”, “proaktif dış politika” gibi pek çok yeni
kavramı da kazandırmıştır. Bu iddialı ve misyonu olan dış politika anlayışının
Türkiye’nin klasik “yurtta sulh cihanda sulh” politikasını aksiyoner bir yakla-
şımla yorumladığı söylenebilir.
2007-2011 arası Türk dış politikasının AB yoğunluklu politikalardan uzaklaşma
ve Davutoğlu’nun “stratejik derinlik” politikası ile yeni ve misyoner bir politikaya
dönüşmesi dış politikayı çeşitlendirmiş, bu çeşitlilik içinde “Arap Baharı” adı veri-
len gelişmeler, İsrail-Filistin sorunu, İran’da nükleer enerji tartışmaları, Ermenistan
ile açılım denemeleri, ABD’de Obama liderliğinin getirdiği değişikliklerin etkileri
başta olmak üzere pek çok faktör de özel yer tutmuştur. Bu dönemin belki de en
önemli diğer bir özelliği de Türkiye’nin küresel krize rağmen olağanüstü bir ekono-
mik gelişme ortaya koyması ve özgüveni yüksek şekilde dünya siyasetinde yer alma
çabasıdır.
Türk dış politikasında 2002, özellikle de 2007 sonrasında en çok öne çıkan
kavramların başında “Stratejik Derinlik” gelmektedir. Stratejik derinlik ile vur-
gulanan, Türkiye’nin tarihsel ve coğrafi özelliği ile jeopolitik, jeokültürel ve je-
oekonomik konumunun dünya siyaseti ve sisteminin dönüşümü açısından çok
önemli bir derinliğe sahip olduğudur. Davutoğlu’na göre Türkiye, tarihsel, coğ-
rafi ve kültürel olarak bölgesel ve küresel boyutta aslında uluslararası sistemin
“merkez” ülkesi konumundadır (Davutoğlu, 2012; Yeşiltaş-Balcı, 2011:12). Buna
göre, Türkiye jeopolitiğinin rolü yeniden yorumlanmak zorundadır. Geçmişten
getirilen statükoyu muhafaza anlayışından vazgeçilmeli; küresel ve bölgesel den-
gelerin dinamik şekilde değiştiği bu yeni dönemde Türkiye, dış politika stratejisini
yeniden yorumlamalı ve uluslararası alanda kendine yeni bir yer kazanmalı; jeo-
politik, jeokültürel ve jeoekonomik konumunun avantajları ile tarihsel ve coğrafi
sorumluluğunu yerine getirerek bölgesel etkinliği küresel etkinliğe dönüştürme-
lidir (Davutoğlu, 2012:117).
Stratejik Derinlik içinde yer alan ve Türk dış politikasında önem kazanan
önemli bir diğer kavram da “Merkez Ülke” kavramıdır. Bu kavram, uluslararası
sistem içinde Türkiye’nin hareket kabiliyetini ifade etmek için kullanılmaktadır.
Bu kavrama göre Türkiye, Batı ile Doğu arasında materyal ve kültürel olarak sa-
dece bir köprü, bir “aktarım nesnesi” değil; sahip olduğu jeokültürel, jeoekono-
mik ve jeopolitik derinlikle uluslararası sistemde yapıcı ve düzen kurucu bir ülke
olmalıdır (Yeşiltaş ve Balcı, 2011:13). Türkiye’nin “Çok Boyutlu - Çok Kulvarlı
Dış Politika” kavramı çerçevesinde dış politikada, farklı uluslararası aktörlerle
eş zamanlı ve uyumlu bir ilişki sürdürmek, farklı dünya meselelerine karşı aynı
temel anlayış ve felsefeyle yaklaşmak ilkesi ile hareket edeceği bizzat Başbakan
ve Dışişleri Bakanı’nın ağzından sıklıkla ifade edilmiş ve buna yönelik olarak
pratikte de çaba gösterilmiştir. Bu, Türkiye’nin dış politikada artık durağan ve
tek boyutlu bir yol izlemediğinin ve izlemeyeceğinin; tek bir ülke ya da bölge
ile kendini sınırlamayacağı anlayışının da bir sonucudur. Bu temelde Türkiye,
bölgesel ve küresel aktörlerle ilişkilerinde alternatifler üreten bir ülke konumun-
dadır (Yeşiltaş ve Balcı, 2011:16-17).
2007-2011 arası Türk dış politikası işte bu sözü edilen kavramlar ve tartışma-
lar içinde şekillenmiş, Türkiye’nin bölgesel ve küresel alanda birçok iş birliği ve
ortaklık gerçekleştirdiği, yaşanan sorunlara müdahil olup barışçıl uzlaşmaların
sağlanması için yoğun çaba harcandığı bir dönem yaşanmıştır. Bu ünitede, ülkeler
ve bölgeler bazında 2007-2011 dönemi Türk dış politikasına ilişkin bir perspektif
sunulmaya çalışılacaktır.
2007-2011 arasındaki dönemde Türk dış politikasının üzerine bina edildiği kavram-
1 lardan olan “stratejik derinlik” kavramını açıklayınız.
7. Ünite - AK Parti’nin İkinci Dönemi Türk Dış Politikası: 2007-2011 197
Fotoğraf 7.1
Ahmet Davutoğlu:
3 Kasım 2002
yılında yapılan genel
seçimlerin ardından
58. Cumhuriyet
Hükûmeti
döneminde Başbakan
Başmüşavirliği ve
Büyükelçilik görevleri
yapmış, 59. ve 60.
Cumhuriyet Hükûmet
dönemlerinde de
bu görevlerini
sürdürmüştür. 1 Mayıs
2009 tarihinde ise 60.
T.C. Hükûmeti’nin
Dışişleri Bakanı
olarak atanmıştır.
Kaynak: http://www.mfa.gov.tr/ahmetdavutoglu.tr.mfa 28.10.2012
ABD İLE İLİŞKİLER

Türk dış politikasında ABD ile ilişkiler bütün dönemlerde son derece büyük bir
önem taşımıştır. Zaman zaman yaşanan krizler dışında ilişkilerin genelde olumlu
seyrettiği söylenebilir. AK Parti’nin iktidara geldiği 2002’de ABD ile nasıl bir iliş-
ki kurulacağı konusunda çeşitli senaryolar gündeme gelmişti. Daha da önemlisi
1 Mart 2003’te ABD’nin Irak müdahalesini Türkiye üzerinden de yapabilmesine
imkân sağlayacak olan Hükûmet Tezkeresi TBMM’de reddedilmiş, “neo-con” (yeni-
muhafazakâr) olarak bilinen bazı ABD’li yetkililer bu kararı çok ağır şekilde eleştir-
miş, hatta Türkiye’yi tehdit etmiş, bu
Fotoğraf 7.2
da ilişkilerde çok ciddi bir krize dö-
nüşmüştü. Ancak daha sonraki yıllar- Barack Hussein
da Türkiye ve ABD, ilişkilerin yeniden Obama: 2009
yılında ABD’nin
geliştirilmesi için önemli gayret sarf 44. Başkanı olarak
etmiştir. Bu çerçevede bakıldığında göreve başlayan
2007-2011 döneminin ABD ile ilişki- Obama, 2012
lerin olumlu seyrettiği bir dönem ol- seçimlerinde
duğu söylenebilir. Özellikle Demok- yeniden seçilmiştir.
ABD’nin ilk siyahî
rat Partili Barack Hussein Obama’nın
başkanı olarak
4 Kasım 2008’de ABD Başkanı seçil- tarihe geçmiştir.
mesiyle, 1 Mart Tezkeresi’nin yarattığı
olumsuz ortamdan hızla uzaklaşılmış
ve ilişkiler daha da gelişmiştir. Bu çer-
çevede, Obama yönetimindeki ABD
dış politikası önceliklerinin Türkiye
bakımından daha az sorun ürettiğini,
bunun da ilişkilerin olumlu seyrine
daha uygun bir zemin hazırladığını Kaynak: http://www.whitehouse.gov/
administration/president-obama
da vurgulamak gerekiyor.
ABD ile Türkiye arasındaki olumlu hava özellikle 2009 ile 2011 arasında ge-
rek ekonomi gerekse terörle mücadele ve siyasi alanda kendini göstermiştir. 2007
yılında Türkiye ve ABD, PKK terörüne karşı Irak’ın da katılımıyla üçlü bir koor-
dinasyon mekanizması oluşturmuştur. Bu sayede ABD, PKK’ya karşı istihbarat
desteğini arttırmıştır. 2008 sonu başkanlık seçimlerini kazanıp 1 Ocak 2009 tari-
hinde görevine başlayan Obama, dış politikasında G.W.Bush yönetiminin dünya-
ya düzen getirme amaçlı “neo-con” felsefesinden uzaklaşarak daha çok iç siyasete
yönelmiş, İslam dünyası ve Orta Doğu ülkeleriyle geçmişten farklı ve “yumuşak
güce” dayalı ilişkiler kurmayı amaçlamıştır. Neo-Con’ların ABD’nin gücüne ve sal-
dırganlığına dayalı “Yeni Amerikan Yüzyılı Projesi”, Obama döneminde ciddi bir
değişime uğramış ve yumuşak güç vurgusu ön plana çıkmıştır. Bu noktada Oba-
ma Yönetimi Türkiye’ye özel bir önem vermiştir. Obama’nın ABD’nin yeni dış po-
litikasının çerçevesini çizdiği İstanbul ve Kahire konuşmaları, hem ABD’nin yeni
felsefesini hem de Türkiye ile ilişkilerini ortaya koyması bakımından son derece
önemlidir. 5 Haziran 2009 tarihinde Kahire’deki konuşmasında, İslam dünyasına
dönük “yeni bir başlangıç” yapacağını, geçmişte yapılan yanlışların tekrarlanma-
yacağını söyleyerek ABD dış politikasındaki değişimi vurgulamıştır. Obama’nın
barış ve diyalog odaklı dış politika vurgusu Türk dış politikasıyla da örtüştüğü
için bu dönemde ilişkiler gelişerek devam etmiştir. Ayrıca, Türkiye’nin Birleşmiş
Milletler (BM) Güvenlik Konseyi geçici üyeliğine seçilmesi ile Obama’nın başkan-
lığının aynı döneme denk gelmesi, Türkiye-ABD iş birliğinin gelişmesine katkı
yapan bir diğer önemli gelişme olmuştur. Irak, Afganistan, İran ve Filistin’e ilişkin
birçok uluslararası sorun bir şekilde BM Güvenlik Konseyi’nin gündeminde ol-
duğu için Türkiye ve ABD arasında artan iş birliği daha da anlaşılır olacaktır. İki
liderin uyumlu iletişimi ve birbirine olan güveni yanında ABD’de Hillary Clinton
ve Türkiye’de Ahmet Davutoğlu’nun üstlendiği roller de kurulan ilişkilerde çok
önemli rol oynamıştır (Gözen, 2011a:300-302).
Türkiye için ABD ile ilişkilerin bir önemli yanı da Türkiye’nin AB ile ilişki-
lerinde yaşanan tıkanmadır. ABD ile olan ilişkiler, AB ile ilişkilerin zayıflaması-
na karşı bir alternatifi olmasa da artık daha da önemli bir hâl almıştır. Türkiye,
NATO ile olan ilişkilerini de bu eksene dayandırmaya çalışmaktadır. AB dışında
kalmış bir Türkiye ancak ABD ve NATO üzerinden, özellikle Balkanlar, Orta ve
Doğu Avrupa’da etkisini daha fazla gösterebilecektir. ABD için de benzer şekilde
Türkiye’nin varlığı önemlidir. Özellikle Orta Doğu ve Balkanlarda bazı sorunları
aşmada Türkiye’yi NATO’nun küresel ve bölgesel misyonunun bir aracı ve stratejik
çıkarlarının tamamlayıcı bir unsuru olarak görmektedir (Davutoğlu, 2012:234).
2007-2011 döneminde, Türkiye-ABD ilişkilerinde kayda değer gelişmeler ol-
muş, iki ülke arasında gerçekleşen üst düzey resmî ziyaretler artmış ve bu ziya-
retler ikili ilişkilerde olumlu gelişmelerin olmasını sağlamıştır. Bunların başında
da Nisan 2009 tarihinde Obama’nın yaptığı Türkiye ziyareti vardır. Obama’nın 6
Nisan 2009 tarihinde TBMM’de yaptığı konuşma gerek ikili ilişkiler için, gerekse
bölgenin istikrar ve barışı için yapılabilecekler noktasında büyük bir umut doğur-
muş, konuşmasında Türkiye-ABD iş birliğini tanımlamak için kullandığı “Model
Ortaklık” kavramı, iki ülke arasında başlayan yeni döneme dair önemli ipuçları
vermiştir. Obama, TBMM’de yaptığı konuşmada bölgeye ilişkin düşüncelerini,
Türkiye’den beklentilerini ve model ortaklık noktasında nasıl bir iş birliği kastet-
tiğini de belirtmiştir. Obama, “Birleşik Devletler’le Türkiye’yi birbirine bağlayan
güvenin zorlandığını, sarsıldığını biliyorum. Bu zorlanmanın, sarsılmanın İslam
inancının yaşandığı pek çok yerde paylaşıldığını da biliyorum. Becerebildiğim kadar
açıkça şunu söylemek isterim ki Birleşik Devletler, İslam’la bir savaş hâlinde değildir
ve asla olmayacaktır” sözleriyle Bush yönetiminin asıl düşman olarak belirlediği
İslam konusundaki duruşunun ne olduğunu vurguluyordu. Obama, Türkiye ile
ilişkilerde sorun olan Ermeni sorunu ve İsrail ile ilişkilere de değinmiş; Türkiye
ve Ermenistan arasında sınırların açılması, iki ülke halkının birlikte barış ve refah
içinde yaşamalarının sağlanması gerektiğini söylemiş ve bu konuda ABD’nin ge-
rekli desteği vereceğini belirtmiştir. Türkiye’nin bölgede önemli bir ülke olduğunu
söyleyen Obama, Filistinliler ile İsrailliler arasında yaşanan sorunda Türkiye’nin
barış için yardımcı olabileceğine olan inancını dile getirmiş ve Suriye-İsrail ara-
sında yürüttüğü ara bulucuğu hatırlatmıştır. İran ve Irak konularına da değinen
Obama, İran’ın bir seçim yapmak zorunda olduğunu, izlediği politikanın yanlış
olduğunu; Irak’ın ise güvenliğinin sağlanmasının bölge güvenliğinin sağlanması
için elzem olduğunu dile getirmiştir. Açıktır ki İran’ın nükleer programına iliş-
kin sorunların çözümünde, Irak’tan ABD askerî çekilirken güvenli bir ortam
yaratmak noktasında; İsrail-Filistin sorunu, Suriye, Hamas ve Hizbullah mesele-
leri ile Afganistan’da terörle mücadelede başarı kazanmak için Obama yönetimi
Türkiye’nin desteğine ihtiyaç duymaktadır. Türkiye’ye gösterilen yakınlık ve ku-
rulmak istenen stratejik iş birliğinin de temelinde bu nedenler yatmaktadır (Gö-
zen, 2011a:303-305). Ancak 2007-2011 dönemine baktığımızda ABD ile Türkiye
arasında bazı görüş ayrılıklarının olduğu ve Obama’nın ABD politikalarına uygun
beklentilerini Türkiye’nin karşılamadığını görmekteyiz. Türkiye’nin Hamas’ı bir
terör örgütü olarak görmeyip meşrulaştırması, İran’ın nükleer programına ilişkin
sert yaptırımlar yerine diplomatik yolları tercih etmesi, Filistin-İsrail sorununda
Filistin’i desteklemesi ve İsrail’i karşısına alması iki ülke arasındaki uyuşmazlıkla-
ra örnek olarak gösterilebilir.
1 Mayıs 2009’da Türk Dışişleri Bakanı olarak atanan Prof. Dr. Ahmet Davu-
toğlu, çeşitli platformlarda, ortaya konan “Model Ortaklık” anlayışının Türkiye
tarafından memnuniyetle kabul edildiğini belirtmiştir. Türkiye açısından Model
Ortaklık şu noktalarda önemlidir: PKK terörüne karşı ortak mücadele imkânını
artmıştır. Ayrıca, Kıbrıs sorununa kalıcı ve adil bir çözüm bulma ve enerji alanın-
da iş birliği yapma umudu ortaya çıkmıştır. Irak, İran, Afganistan, Ermenistan,
Azerbaycan ile ilgili somut sorunların çözümünde ilerleme sağlanacağı ve Orta
Doğu, Kafkaslar, Orta Asya ile Balkanlar’da istikrar ve barışın inşasında kurulacak
ilişkilere katkı sağlanacağı inancı artmıştır. Bu inançla, model ortaklık temelinde,
ikili ilişkilerde yoğun ve üst düzey karşılıklı diplomatik temaslar başlamıştır. Bu
temaslar, öncelikle iki ülke arasındaki askerî, siyasi, ekonomik, mali ve benzeri
konularda yakınlaşmayı arttırmak amacına dönük olmuştur. Türkiye, teröre karşı
mücadelesinde; güvenlik konularında, mali-ekonomik sorunlarının çözümünde,
Ermeni sorunu, Kıbrıs sorunu, AB üyeliği gibi dış politika sorunlarının çözül-
mesinde ABD’den destek isterken; ABD de Irak, İran, Afganistan gibi ülkelerle
sorunlarının çözümünde ve Arap-İsrail barış süreci gibi konularda Türkiye’den
destek istemiştir (Gözen, 2011a:305-307)
2007-2011 döneminde Obama’nın iktidara gelmesiyle gelişen ilişkiler ve model
ortaklık anlayışıyla belirlenen ortak politikalara rağmen iki ülke arasında özellikle
2010 yılının sonlarından itibaren anlaşmazlıklar da yaşanmıştır. Bu konulardan bi-
rincisi İran’ın yürüttüğü nükleer enerji çalışmalarında gündeme gelen Takas Anlaş-
ması ve İran’ın bu faaliyetleri yüzünden BM Güvenlik Konseyi’nin İran’a karşı am-
bargo kararında Türkiye’nin Brezilya ile birlikte “hayır” oyu kullanmasıdır. ABD ve
Batı, İran’ın nükleer faaliyetlerinin bir kısmının gizli yürütüldüğü ve barışçıl amaçla-
rın dışında kullanılacağı kaygısını taşımaktadır. İran ise bunu kesinlikle reddetmek-
tir. Ancak Obama yönetimi ve Batı, İran’ın nükleer programını tamamen dondur-
masını istemekte ve bu konuda çeşitli yaptırımlar uygulanmasını talep etmektedir.
Türkiye ise sorunun diyalog ve diplomasi ile çözülmesi yönünde tavır koymuştur.
Yaptırım ve güce dayalı bir müdahalenin İran’ın güvenlik kaygılarını arttıracağını
ve bölgede istikrarsızlığa neden olacağını belirten Türkiye, İran ve Batı arasında ara
buluculuk çabalarının yanı sıra Brezilya ile birlikte sağladığı nükleer yakıt takası
anlaşmasının sorunun çözümüne dönük en somut adımlar olduğunu savunmuştur.
Türkiye’nin bu çabalarına rağmen ABD, Haziran 2010’da BM Güvenlik Konseyi’ne
bir yaptırımlar paketi getirmiş, bu paket Türkiye’nin karşı çıkmasına rağmen BM
tarafından onaylanmıştır (Kardaş, 2011:39-40).
ABD ile yaşanan diğer önemli sıkıntı da İsrail ile yaşanan Gazze gerginliği ve-
silesi ile ortaya çıkmıştır. İnsani Yardım Vakfı’nın (İHH) organizasyonu ile Gazze
ablukasını protesto etmek ve Gazze’ye insani yardım göndermek için yola çıkan ve
içinde otuzdan fazla ülke vatandaşının yer aldığı Mavi Marmara gemisine, 31 Ma-
yıs 2010 tarihinde İsrail ordusu tarafından bir saldırısı düzenlenmiş ve biri Ame-
rikan vatandaşı olan dokuz Türk öldürülmüştür. İçinde 800 kişi olan geminin açık
sularda İsrail tarafından saldırıya uğramasını Türkiye son derece sert bir biçimde
protesto etmiştir. ABD’nin İsrail’e karşı Türkiye’nin beklentilerinin çok altında bir
tavır sergilemesi Türkiye’de hayal kırıklığı yaratmış, her anlamda hukuk ve insan-
lık dışı bu eylemde Türkiye, ABD’den İsrail’e karşı çok daha ciddi ve sert bir üslup
takınmasını istemiş ancak bu gerçekleşmemiştir.
Bu dönem içinde yaşanan bir sıkıntı da ABD Dışişleri Bakanlığı’nın yazışma-
larının ele geçirilmesi ve “Wikileaks” üzerinden kamuoyu ile paylaşılması vesilesi
ile ortaya çıkmıştır. Amerikan diplomatlarının kendi iç yazışmalarında Türkiye’yi
rahatsız eden belgelerin varlığı, bir başka güven bunalımı yaratmıştır. Türkiye bu
konuda diplomatik sınırlar içinde bir üslup takınmış, ABD ise yaşanan olaydan
dolayı Türkiye’den özür dilemiş ve bu olayın ikili ilişkileri etkilememesi kararı
alınmıştır (Gözen, 2011b:284-285).
Türkiye-ABD ilişkilerinin klasik gerilim alanlarından birisi de neredeyse her yıl
yeniden gündeme gelen 1915’te Ermenilerin Osmanlı Devleti’nde yaşadıklarının bir
“soykırım” olup olmadığına dair tartışmalar ve karar tasarılarıdır. Türk-Amerikan
ilişkilerinin aşılamamış sorunlarından birisi olarak mesele bu dönemde de gün-
deme gelmiş ve gerginlik yaratmıştır. Obama’nın 24 Nisan konuşmasında “soykı-
rım” kavramı yerine ‘büyük felaket’ anlamına gelen “Meds Yeghern”i kullanması
Türkiye ile ilişkilere verdiği önemin bir parçası olarak görülebilir. Olayların ABD
tarafından bir soykırım olarak kabul edilmesine yönelik yeni bir tasarının ABD
Kongresi Dış İlişkiler Komitesi’nde kabul edilmesi sebebiyle yaşanan gerginliği de
2007-2011 yılları arasındaki krizlerden sayabiliriz. ABD Temsilciler Meclisi Başka-
nı Nancy Pelosi’nin girişimleriyle hazırlanan ve gündeme gelen tasarı, Temsilciler
Meclisi Dış İlişkiler Komitesi’nden 22’ye karşı 23 oyla geçmişti. Ancak bunun yasal
bir bağlayıcılığının olması için Genel Kurul’da onaylanması gerekiyordu. Türkiye,
üst düzeyde girişimlerle bunu engellenmeye çalışılmış, ABD Dışişleri Bakanlığı da
tasarının onaylanmasına Türkiye ile ilişkileri çok olumsuz etkileyeceği için karşı ol-
duğunu bildirmiştir. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül de Obama’ya mesaj göndererek
“konunun Türkiye-ABD ilişkilerini rehin almasına izin vermemesini beklediklerini”
belirtmiştir. Nancy Pelosi ve Ermeni lobisinin yoğun çabalarına rağmen “Ermeni
Soykırımı” iddialarına ilişkin 252 sayılı karar tasarısı Genel Kurula getirilememiş,
Temsilciler Meclisi’nin görev süresinin dolmasıyla da Temsilciler Meclisi Dış İlişki-
ler Komitesi’nde onaylanan tasarı “kadük” kalmıştır. Bu sayede olası büyük bir kriz
son anda engellemiştir.
Model ortaklık kavramının ilk ortaya konduğu zamandan bugüne bakıldığında
kavramın içinin ne kadar doldurulduğu tartışmalı da olsa, 2007-2011 döneminde
ilişkilerin geçmişe oranla daha da geliştiği açıktır. Bu gelişme kendini ekonomik
alanda da göstermiş, 2009 yılında Ekonomik ve Ticari Stratejik İşbirliği Çerçevesi
(ETSİÇ) adıyla yeni bir mekanizma hayata geçirilmiştir. Ayrıca, “Türkiye-ABD
Bilimsel ve Teknolojik İşbirliği Anlaşması” ile teknoloji alanında iş birliğinin ge-
liştirilmesi hedeflenmiştir.
2007-2011 döneminde Türkiye ile ABD arasındaki ilişkilerde ABD’nin İsrail
ve İran politikası, kısmen de Ermeni meselesi önemli sorun alanları olarak ortaya
çıkmıştır. Ancak, Obama yönetiminin genel dış politika konseptinin Türkiye ile
sorun alanlarını daralttığı da söylenebilir. Burada ekonomik yapısı gelişen, istik-
rarlı ve kendine güvenli bir Türkiye’nin varlığını ve ağırlığını daha somut hisset-
tirmesinin de önemli rol oynadığı söylenebilir.
2009 yılında B. Obama, ABD başkanı seçildikten sonra ortaya konulmak istenen
model ortaklıktan Türkiye’nin beklentileri neler olmuştur? 2
AVRUPA BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER

Türkiye’nin 1959’da Avrupa Ekonomik Topluluğu’na (AET) yaptığı ortaklık baş-
vurusu sonrasında 1963’te imzalanan Ankara Anlaşması ve 1970 tarihli Katma
Protokol, 1999’a kadar Türkiye ile AET arasındaki ilişkilerin zeminini oluşturmuş,
Aralık 1999’da Türkiye’nin AB üye adayı olarak tanımlanmasının ardından ilişki-
lerde niteliksel bir değişim yaşanmıştır. 2000-2001 yıllarında üyelik müzakereleri
için başlatılan reform süreci, özellikle 2002’de AK Partinin iktidara gelmesiyle çok
hızlı ilerlemiş ve kısa zamanda Kopenhag Kriterleri’nin yerine getirilmesi ve mü-
zakerelere başlanması noktasına gelinmiştir. Bu etkileyici ve beklenmeyen geliş-
meler üzerine Aralık 2004’teki AB Zirve’sinde Türkiye ile üyelik müzakerelerine
3 Ekim 2005’te başlanmasına karar verilmiştir. Anılan tarihte üyelik müzakereleri
başlasa da daha başından büyük sorunlarla karşı karşıya kalınmış, 2000-2005 ara-
sındaki dönemle karşılaştırılamayacak bir biçimde süreç yavaşlamıştır. Sürecin
yavaşlamasında Türkiye’deki heyecan ve isteğin tükenmiş olması değil, temelde
AB içinde değişen politik duruşun etkili olduğu rahatlıkla söylenebilir. AB’nin
en önemli iki karar verici ülkesi olan Almanya ve Fransa’da Türkiye’nin üyeliğine
kategorik karşı olan liderlerin, yani Almanya’da Merkel, Fransa’da Sarkozy’nin gel-
mesi, ilişkilerdeki tıkanmanın en önemli nedeni olmuştur. Bu iki ülke, süreci ya-
vaşlatmak ve hatta mümkünse Türkiye’yi “ayrıcalıklı ortaklığa” ikna etmek için bü-
tün araç ve imkânları değerlendirmiş, bu çerçeve de Kıbrıs sorununu Türkiye’nin
önüne ciddi bir engel olarak çıkarmışlardır. 1 Mayıs 2004’te Güney Kıbrıs Rum
Yönetimi’nin (GKRY) Kıbrıs’ın bütününü temsil iddiası ile AB’ye alınması, zaten
hem sorunu çözülmez hâle getirmiş hem de Türkiye ile AB arasındaki ilişkile-
ri sabote etmiştir. AB üzerinden Kıbrıs konusundaki taleplerini yerine getirmek
konusunda kararlı olan GKRY ve Yunanistan’ın arka tarafta Türkiye’nin üyeliğini
istemeyen üyelerin desteğini alması zor olmamıştır.
Kuşku yok ki AB içinde Türkiye konusu özel olarak pek çok yönü ile tartışılan
bir konudur. İçinde Türkiye’nin yer aldığı bir AB ile Türkiye’nin olmadığı bir AB çok
farklı iki siyasi yapıdır. Bu nedenle de Türkiye konusu, Avrupa kamuoyunda başka
hiçbir ülke için olmadığı kadar çok tartışılmaktadır. Üye olması hâlinde AB’nin en
büyük ülkesi olacak olan Türkiye’nin tarihî-kültürel özellikleri, ekonomik seviyesi,

komşuları, genç ve dinamik nüfus yapısı ve iddialı bir ülke olması ciddi endişeler
yaratmaktadır. 2004’te AB’ye üye olan 10 ülkenin toplamına yakın bir coğrafya ve
nüfusa sahip olan Türkiye’nin AB içinde hazmedilmesi kolay olmayacaktır. Ancak
Türkiye öte taraftan çok yönlü küresel mücadelede AB için vazgeçilmesi çok zor
bir ülkedir. Dolayısı ile AB’nin Türkiye konusunda kolay karar verme lüksünün
bulunmadığı açıktır. Ancak bu süreç, Türkiye’de AB konusundaki düşünceleri faz-
lasıyla tahrip etmekte ve güvensizliği arttırmaktadır (Erdoğan, 2006).
Türkiye’nin AB politikasında ısrarlı olmaması ve daha çok kendi bölgesine yo-
ğunlaşması, Orta Doğu ve İslam ülkeleri ile yakın ilişkiler içine girmesi, Türkiye’nin
Batı’dan uzaklaştığı bir “eksen kayması” yaşadığına dair tartışmalar yaratmaktadır
(Bağcı-Erdoğan, 2010). Ancak Batı’nın bu kaygılarına rağmen, Türkiye ile üyelik
sürecini ilerletmek için bir çaba da göstermediği, tam üyelik konusunda kesinlikle
cesaretlendirici ve inandırıcı bir söylem kullanmadığı da açıktır.
2008 yılı sonu dünyada yaşanan küresel ekonomik kriz, üyelik sürecini etkile-
yen bir diğer sebep olarak sayılabilir. AB üyesi birçok ülke bu krizden etkilenmiş-
tir. Bunların başında Yunanistan, İspanya, İrlanda, İtalya ve Portekiz gelmektedir.
Bu ülkeler arasında da en kötü durumda olan ülke Yunanistan’dır. 2011 yılının so-
nuna gelindiğinde Yunanistan iflasın eşiğine gelmiş, ülkenin EURO-ZONE bölge-
sinden çıkarılması tartışılmıştır. Başta Almanya olmak üzere üye ülkeler Yunanis-
tan ve krizdeki diğer ülkeleri krizden kurtarmak için yoğun çaba harcamaktadır.
Bu durum Türkiye’nin AB üyelik sürecinin yavaşlamasına da sebep olmuştur.
Bilindiği gibi, AB Müktesebatı, AB Hukuk sistemini ifade eder ve dört temel
kaynağı vardır. Bunlar kurucu antlaşmalar, mevzuat, Adalet Divanı içtihadı ve
uluslararası antlaşmalardır. Tüm üye devletler, AB Müktesebatı’nı benimsemek
ve egemenlik yetkilerinin bir kısmını AB kurumlarına devretmek durumundadır.
Bu Müktesebat, Katılım Müzakere Fasıllarında 35 başlık altında sınıflandırılmıştır
(Akçadağ, 2009). Üyelik için bu fasılların açılması, gerekli düzenlemeler yapıldık-
tan sonra da kapatılması gerekmektedir. Türkiye ile katılım müzakereleri başla-
dıktan sonra, bazı üye devletlerin olumsuz tavrı, siyasi engellemeler ve bazı Av-
rupalı liderler tarafından katılım müzakerelerinin iç politika malzemesi yapılarak
istismar edilmesi müzakere sürecini çıkmaza sokmuştur. Türkiye ile AB müzakere
sürecinde 2012 sonuna kadar ancak 13 başlık müzakerelere açılabilmiş ve bu baş-
lıklardan sadece Bilim ve Araştırma başlığı kapatılmıştır. 2010 yılında sadece bir
başlık müzakere sürecine açılmış, 2011 ve 2012 yılında ise hiç başlık açılmamıştır.
Bu tablo, açık bir şekilde 2007-2011 döneminde ilerlemenin nasıl yavaşladığını
göstermektedir. Türkiye ile aynı tarihte müzakerelere başlayan Hırvatistan ise mü-
zakere başlıklarını tamamlamış ve 2013 yılında üye olma perspektifi elde etmiştir.
Müzakerelerde yaşanan sorunların başında Kıbrıs sorunu gelmektedir. Ara-
lık 2009’da Brüksel’de yapılan AB dışişleri bakanları toplantısı sonrasında Güney
Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY) Dışişleri Bakanı GKRY’nin altı müzakere başlığına
“benchmark” (açılış kriterleri) getirdiğini duyurmuştur. Bunlar, “İşçilerin serbest
dolaşımı”, “enerji”, “yargı ve temel haklar”, “adalet, özgürlük ve güvenlik”, “eğitim
ve kültür”, ve “dış, güvenlik ve savunma politikası”dır (Usul, 2011a:230). GKRY
ile ilgili yaşanan en önemli mevcut sorun Türkiye ile AB arasında 31 Aralık 1995
itibarıyla ile oluşturulmuş Gümrük Birliği’nin GKRY’yi de kapsayacak şekilde ge-
nişletilmesi hususudur. Türkiye bunu ancak koşullu olarak gerçekleştirebileceğini,
aksi hâlde bunun tek taraflı bir taviz olacağını, hatta GKRY’nin bu vesile ile tanın-
masına, dolayısıyla da Türkiye’nin adada işgalci duruma düşmesine neden olacağı
gerekçeleri ile protokolü uygulamaktan kaçınmaktadır. Türkiye’nin bu tutumunu

gerekçe gösteren AB de 2006’da Türkiye ile 8 müzakere başlığını askıya almış, ay-
rıca Türkiye’ye bu konuda 2009 yılına kadar süre vererek GKRY ile sorunlarını
çözüp limanlarını GKRY’ye açmakla yükümlendirilmişti. Aralık 2009 Zirvesi’nde
özellikle dönem başkanı İsveç’in çabalarıyla, Türkiye’ye AB müzakere sürecinde
bu konuda herhangi bir ek yaptırım getirilmemesi kararı alınmış olsa da bu ko-
nuda Türkiye’ye yönelik baskı devam etmektedir. Hatta Türkiye’nin üyeliğine karşı
olan bazı AB liderleri, bu gerekçeyle Türkiye ile müzakerelerin bütünüyle durdu-
rulması gerektiğini iddia etmektedirler.
2007-2011 döneminde AB ile ilişkiler istenildiği seviyede gelişmese ve hatta
durma noktasına gelmiş olsa da bu durum AB üyesi ülkelerle ilişkilerde aynı duru-
mun yaşandığı anlamına gelmemektedir. Türkiye, bu dönemde diğer bölge ülkele-
riyle olduğu gibi Avrupa ülkeleriyle de başta ekonomi olmak üzere birçok alanda
ilişkisini arttırmış, AB stratejisini daha çok ikili ilişkiler üzerinden yürütme yolu-
na gitmiştir. Bu kapsamda özellikle İspanya, İtalya, İngiltere, Almanya, Yunanistan
ve GKRY ile ilişkilerde önemli gelişmeler sağlanmıştır. Bu ülkelerle gerek siyasi
gerek ekonomik iş birlikleri kurularak ilişkilerin devamlılığı sağlanmaya çalışıl-
mıştır. Bu ülkelerden bazılarıyla yürütülen ikili ilişkilere değinmekte fayda vardır.
Almanya ile Türkiye ilişkileri diğer Avrupa ülke ilişkileri ile kıyaslanmayacak
bir şekil arz etmektedir. Bunun en önemli sebebi de bu ülkede yarısından fazlası
Alman vatandaşlığına geçmiş 3 milyon civarında Türkiye kökenlinin yaşıyor olma-
sıdır. Uluslararası alanda da NATO, AGİT, Avrupa Konseyi gibi birçok örgüt üze-
rinden kurumsal bir bağ vardır. Böylesi bir bağa rağmen Almanya ile olan ilişkiler-
de sorunlar da yok değildir. Türkiye’nin AB üyeliğine ilişkin Almanya’nın özellikle
Merkel başbakanlığındaki tutumu yaşanan sorunlardan biridir. Hristiyan Demok-
rat Birliği lideri ve 2005 yılından beri Almanya Federal Cumhuriyeti’nin Şansölye-
si olan Merkel, Türkiye’nin AB’ye tam üyeliğine sıcak bakmamaktadır. Merkel’in
Türkiye’ye önerdiği formül “imtiyazlı ortaklık”tır. Ayrıca Merkel Hükûmeti yürü-
tülen üyelik sürecini de “ucu açık” olarak nitelemekte, Türkiye’ye üyelik için bir ta-
rih verilmesine karşı çıkmaktadır. Almanya’nın Türkiye politikasında, Türkiye’nin
olası bir üyeliği sonucu AB içinde elde edeceği güç konusundaki kaygılar önemli
rol oynamaktadır. Ayrıca ülkenin sahip olduğu yüksek genç nüfus oranının yanın-
da varolan işsizlik oranının Avrupa’da dengeleri bozacağına inanılmaktadır (Pek-
şen, 2011). 2007-2011 döneminde Türkiye’nin üzerinde durduğu bir konu da vize
konusudur. Almanya, AB ile vizelerin kaldırılması konusuna Fransa ile birlikte en
çok karşı çıkan ülkedir. Bilindiği gibi 1980 Askerî Darbesi’ne kadar bu ülkelere vi-
zesiz giriş çıkış yapılmaktaydı. Ancak darbe sonrası Avrupa ülkeleri bu uygulamayı
kaldırmıştır. Fakat Türkiye, AB üyelik sürecinde karşılıklı anlaşmalara bağlı olarak,
uygulanan vizenin kaldırılması gerektiğini savunmaktadır. Almanya ile yaşanan bir
sorun da bu ülkedeki Türkiye kökenlilerin durumuna ilişkindir. Merkel’in yaptığı
“çok kültürlülük politikasının tamamen çöktüğü” açıklaması, Almanya’daki enteg-
rasyon politikalarının farklılaşması ve çifte vatandaşlığın sonlandırılması, Türkiye
tarafından asimilasyon olarak algılanmıştır (Pekşen, 2011). Başbakan Erdoğan’ın
Almanya’da büyük kitlelere hitap ederken bu konuyu sert biçimde eleştirmesi,
Almanya’da ciddi rahatsızlık yaratmıştır. Ancak AB ve göçmen Türklerin uyumu
konusundaki anlaşmazlıklara rağmen Türkiye ile Almanya arasındaki ilişkilerin
özellikle ekonomik alanda son derece olumlu bir görüntü verdiği açıktır. 2011’de
yaklaşık 37 milyar Doları bulan yıllık ticaret hacmi ile Almanya, Türkiye’nin en
önemli ticaret ortağıdır ve bu potansiyel ciddi artış eğilimindedir.
Yunanistan ile Türkiye ilişkileri, 1945 sonrasında genelde sorunlu ve çalkantılı

olmuştur. İki ülke arasındaki sorunlar genel hatlarıyla, Ege’deki kıta sahanlığı, kara
suları, hava sahası, Uçuş Bildirim Bölgesi (FIR Hattı), Ege adalarının Yunanistan
tarafından silahlandırılması, Ege’deki adacık ve kayalıkların belirsiz durumu, Batı
Trakya’daki Türk azınlığı ve Kıbrıs konularında olmuştur. Bu sorunlar üzerine hâlâ
bir çözüm olmamakla birlikte, 1999 yılında Türkiye’de yaşanan deprem sonrası iliş-
kilerde belirgin bir yumuşama olmuştur. 2000’li yıllarda bu yumuşama devam et-
miştir. Türkiye’nin süreç içinde artan ekonomik, siyasi ve diplomatik dinamizmi ile
jeostratejik, jeokültürel ve jeoekonomik kaynaklarını daha iyi değerlendirmesi ve
değişen Türk dış politikası ilişkilere olumlu yansımıştır. Yunanistan da aynı şekilde
sorunları çatışma yerine diyalog ve ilişkileri geliştirme yoluyla çözme eğiliminde-
dir. Tehdit, çatışma ve güvensizliği önlemeyi amaçlayan bu yeni dönemde ilişkileri
geliştirebilmek maksadıyla güven ve iş birliğini artırmayı hedefleyen yeni önlemler
alınmıştır. Türkiye kendi menfaatlerini ön plana alarak, ulusal güvenlik konusun-
daki hassas ve temkinli yaklaşımını terk etmeden iş birliği, diyalog ve uzlaşma ek-
senli bir dış politika anlayışını devam ettirme politikası gütmektedir (Ada, 2011).
Davutoğlu’nun da vurguladığı gibi Türkiye artık sadece Yunanistan’a endeksli bir
dış politika stratejisine bağımlı hâle gelmek istememekte, bu durumun ülkenin po-
tansiyeline, gücüne, derinliğine uygun bir politika olmadığına inanmaktadır.
Kıbrıs konusunda, Kıbrıs Barış Harekatı sonrası yaşanan bölünmeden sonra
belki de en önemli gelişme GKRY’nin 2004 yılında AB’ye üyeliği olmuştur. Bu
üyelik günümüze kadar gerek KKTC üzerindeki ekonomik ve toplumsal baskıla-
rın artmasına gerekse Türkiye’nin AB üyelik müzakerelerinin istenilen hızda iler-
lemesine engel olmaktadır. AB’nin Annan Planı’nın reddi sonrası taahhütlerini
yerine getirmemesi ve GKRY’nin Kıbrıs’ın tek temsilcisi olarak sorun çözülmeden
tam üye olarak kabul edilmesi, meseleyi daha da içinden çıkılmaz hâle getirmiş-
tir. GKRY bu sayede, Türkiye’nin AB üyeliği üzerinde ve KKTC halkının geleceği
noktasında elde ettiği veto yetkisi sayesinde önemli bir pazarlık gücüne kavuş-
muştur (Turan, 2010).
2007-2011 döneminde meydana gelen gelişmelerden biri de GKRY’nin Kıb-
rıs deniz sahasında petrol/doğal gaz arama ruhsatları vermesine ilişkin antlaş-
malar imzalamasıdır. Bu hareket GKRY’nin doğu Akdeniz’de egemenlik alanını
genişletmesi anlamına da gelmektedir. Ayrıca Rum Yönetimi, Mısır ve Lübnan
ile Münhasır Ekonomik Bölge Sınırlandırma Antlaşması imzalayarak Türkiye’nin
egemenlik alanını da sınırlandırmaktadır (Turan, 2010). Türkiye ile KKTC petrol/
doğal gaz arama faaliyetlerinden rahatsızlığını dile getirmekte ve arama anlaşması
imzalayan şirketleri de bu konu da uyarmaktadır.
İki taraf arasında, 2007-2011 döneminde, geçmişte olduğu gibi sorunun çözü-
müne ilişkin birçok görüşme olmuştur. 2005 yılında KKTC Cumhurbaşkanı olan
Mehmet Ali Talat döneminde, Türk hükûmetinin de desteği ile görüşmeler hız-
lanmış, 2008 yılından itibaren GKRY Cumhurbaşkanı Hristofyas ile kapsamlı bir
müzakere sürecine girilmişse de şimdiye kadar gözle görülür somut bir adım atıla-
mamıştır. Görüşmelerde Türk tarafının önerileri genel çerçeve itibarıyla iki bölgeli,
iki kesimli, BM Güvenlik Konseyi kararlarınca tarif edilen şekliyle siyasi eşitliğe sa-
hip, tek egemenliği, tek uluslararası temsiliyeti ve tek vatandaşlığı olan federasyon
temelinde bir çözümdür. Ancak Rum yönetimi bu önerileri kabul etmemektedir
(Turan, 2010). 2009 yılı içinde yapılan görüşmelerde ise belli bir ilerleme sağlanmış
olsa da sonuçta bir uzlaşıya varılamamıştır. 2010’da yoğunlaştırılmış görüşmelerin
yeniden başlamasıyla Kıbrıs Türk tarafı, Rum tarafına bir Paket Uzlaşı Önerisi sun-
muştur ancak Rum tarafı daha görüşme yapılmadan önerilen paketi reddetmiştir
(Uslu, 2011b:228)
RUSYA İLE İLİŞKİLER

2007-2011 dönemi, Türkiye-Rusya ilişkilerinin 2000’li yılların başında başlayan
yakınlaşma sürecine bağlı olarak gelişiminin devam ettiği, gerek ekonomik gerek
siyasi alanda iki ülkenin daha da yakınlaştığı bir dönem olmuştur. Süreç içinde
ilişkiler o kadar gelişmiş durumdadır ki bölgede yaşanan Gürcistan-Rusya Savaşı,
Arap Baharı ve Suriye’deki ayaklanmadaki derin görüş ayrılıklarına rağmen bu
sorunlar ikili ilişkilere yansıtılmamıştır. Türkiye açısından Rusya’nın, Avrasya’da
istikrar ve bölgesel barış için çok önemli bir ülke olarak görülmesi ve 1990’lar-
dan alınan ders ile bölgede Rusya’dan bağımsız bir politikanın mümkün olmadı-
ğının anlaşılması; Rusya açısından Türkiye’nin İslam dünyasının en güçlü ve en
etkin ülkesi olarak görülmesi, ekonomik ve politik açıdan geçmişe oranla belirli
bir gücünün olması ikili ilişkilerdeki politikalarını belirlemede önemli etkiye sa-
hiptir. Türk-Rus ilişkilerinde, bu dönemde de süreklilik anlayışı devam etmiştir.
Üst düzeyde karşılıklı ziyaretler ve bu ziyaretler esnasında mutabakata varılan çok
boyutlu konular olmuş, 2008 sonu başlayan küresel ekonomik krize rağmen dış
ticaret hacimlerinde pozisyonlar korunmaya çalışılmış; nükleer enerji alanında
iş birlikleri geliştirilmiş, turizm başta olmak üzere karşılıklı yatırımların artması
için çaba harcanmıştır. 2009 yılında yapılan ziyaretlerde eğitim alanında adımlar
atılmış, Türkiye’de bir Türk-Rus üniversitesi ve kolejinin kurulması kararı alın-
mıştır. Bu ziyaretler kapsamında ilk kez Rus Ortodoks Kilisesi Patriği Türkiye’yi
ziyaret etmiştir. Rusya, Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkilerde, bu ilişkilerin
gelişmesi için çaba harcayacağını açıklamıştır (İmanov, 2011:333-337).
2007-2011 dönemi içinde Türkiye’nin benimsediği “komşularla sıfır sorun” ve
“maksimum iş birliği” gibi prensiplerinin en etkin şekilde gerçekleştiği ülkelerin
başında Rusya gelmektedir. Bu doğrultuda 2010 yılına gelindiğinde ilişkilerin daha
da kurumsallaştığı görülmektedir. Bu kurumsallaşmaya, başbakanların başkanlı-
ğında oluşturulan Üst Düzey İşbirliği Konseyi’nin kurulması, dışişleri bakanları-
nın başkanlığında oluşturulan Ortak Stratejik Planlama Grubu’nun kurulması ile
yine bu dönemde başlatılmış olan iş ve bilim dünyasından temsilcilerin katıldığı
Türk- Rus Toplumsal Forumu’nun oluşturulması örnek olarak gösterilebilir. 2010
yılındaki bir diğer önemli gelişme de iki ülke arasındaki nükleer enerji santralinin
inşasında varılan mutabakattır. Bu dönem ayrıca iki ülke arasında vizesiz seyaha-
tin de adımlarının atıldığı bir dönem olmuştur (İmanov, 2011:307-308). İki ülke,
16 Nisan 2011 yılında vizelerin kaldırıldığını açıklamıştır. 2010 yılının bir özelliği
de ekonomik ilişkilerin yeniden ivme kazandığı bir yıl olmasıdır. 2008 yılı Türk-
Rus ticaret hacminin rekor kırdığı yıl olmuş, miktar 38 milyar doları bulmuştur
ancak ardından gelen küresel ekonomik kriz bu hacmi azaltmıştır.
Türkiye’nin enerji konusunda dışa bağımlılığı gerçekten çok önemli bir konu-
dur. Bu durum sadece uluslararası ilişkilerdeki politikaları değil, ülke içi ekonomiyi
de yakından ilgilendirmektedir. Gelişen Türk ekonomisinin bugün yaşadığı en bü-
yük sorun cari açık sorunudur. Bir ülkenin ürettiğinden fazla harcaması anlamına
gelen cari açığın Türkiye’de yaşanmasının temel nedenlerinin başında ise yapılan
enerji ithalatı gelmektedir. Türkiye enerji kaynakları arama faaliyetlerine devam
etse de henüz topraklarında ihtiyacı karşılayacak bir kaynak bulmuş değildir. Bu
noktada Türkiye’nin izlediği politika ise kendisinin ve yakın bölgesinin (özellikle
Batı’nın) ihtiyaç duyduğu enerji kaynaklarının geçiş güzergâhlarını kendi toprak-
ları üzerinden geçirmektir. Bu politika ile Türkiye hem bir gelir elde edebilmekte
hem de stratejik olarak değerini arttırıp bu enerji kaynaklarının güvenli aktarımı-
nın gerçekleşmesini sağlamaktadır. Orta Doğu ve Kafkas coğrafyasına baktığımız-
da Türkiye’ye duyulan güven enerji kaynaklarının aktarımının Türkiye üzerinden
yapılmasında uluslararası desteği de sağlamıştır. Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru
Hattı, Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı, Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru
Hattı, Samsun-Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi, Mavi Akım Doğalgaz Boru Hattı
Projesi ve NABUCCO Boru Hattı Projesi Türkiye’nin bu politikası sonucu gerçek-
leşmiş ya da gerçekleşmesi amaçlanan projelerdir. Bu yüzden, Rusya yönetiminin
yapılan görüşmelerde, Samsun-Ceyhan boru hattına petrol vermeyi kabul etmesi
ve her ne kadar NABUCCO projesine karşı çıkmasına ve alternatif olarak Güney
Akım Boru Hattı projesini sunmasına rağmen, ilişkilerdeki önemli ilerlemelerin
etkisiyle bu hattın Türkiye üzerinden geçebileceğini ifade etmiştir. Tüm bunlar
Türkiye için çok önemli kazanımlar olarak ortaya çıkmaktadır (Erdoğan, 2011).
Türkiye ve Rusya ikili ilişkilerin dışında uluslararası sorunlarda da büyük ora-
da yakın politika izlemişlerdir. İran’ın nükleer enerji programı karşısında Batı’nın
verdiği tepkiye karşın sorunun diplomatik yolla çözülmesi noktasında, Türkiye-
Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesinde, Orta Doğu’da barışın sağlanması, Su-
riye-Lübnan sorunu, Afganistan ve Irak’ta güven ortamının tesisi gibi uluslararası
konularda Rusya ve Türkiye yakın politikalara sahip olmuşlardır. Ayrıca Rusya,
Türkiye’nin AB üyeliğini, Türkiye de Rusya’nın İslam Konferansı Örgütü’ne göz-
lemci statüsünde katılımını desteklemiştir. İki ülke de Karadeniz Ekonomik İşbir-
liği Örgütü’nün daha etkin hâle getirilmesi için çaba harcamaktadır (Aybay, 2011).
Elbette ikili ilişkiler ve bazı süresel sorunlara karşı paralel bir politika izlen-
se de iki ülkenin ayrı düştüğü konular da vardır. 2011 yılı ve sonrasında dünya
gündemini en çok meşgul eden Arap Baharı bunlardan biridir. Rusya bölgedeki
isyanların ve iktidar değişimlerinin Orta Doğu’yu istikrarsızlaştıracağını iddia
etmektedir. Ayrıca, NATO ve ABD’nin olaylara müdahil olması Rusya’yı çok ra-
hatsız etmiştir. Rusya için Arap Baharı’nı yaşayan ülkeler içinde Libya ve Suriye
ayrı bir öneme sahiptir. Libya’da çıkan olaylar da Rusya öncelikle bir bekle-gör
politikası izlemiş, Libya’ya yapılacak müdahalenin Orta Çağ’ın Haçlı Seferle-
ri olacağını ifade etmiş ve müdahaleyi ağır bir dille eleştirmiş. Libya’daki Ulusal
Geçiş Konseyi’ni (UGK) tanımakta temkinli davranmıştır. Fakat izlediği politika
Libya’ya askerî bir müdahaleyi engellememiştir. Sonuçta direnişçiler savaşı ka-
zanmış ve Kaddafi iktidarı kanlı bir şekilde son bulmuştur. Libya’yı bu şekilde
kaybeden Rusya, müttefiki Beşar Esed yönetimindeki Suriye konusunda ise tav-
rını çok daha net bir şekilde ortaya koymuş ve rejimin korunması için ilk andan
itibaren elinden gelen çabayı göstermeye başlamıştır. Rusya’nın Suriye noktasında
hedefi diplomatik çözümlerin aranması ve dış müdahalenin mümkün olduğunca
engellenmesidir. Rusya için Suriye’nin stratejik önemi büyüktür. Suriye, Rusya’nın
bölgede çok önemli siyasi ve ticari partnerdir, ayrıca Rusya’nın Suriye’nin Tartus
Limanı’nda çok önemli bir askerî üssü mevcuttur (Kayrak, 2012). Hatta gözlem
uçuşu yapan Türk jetinin 2012’de bu üsten gönderilen füzelerle vurulduğu dahi
iddia edilmiştir.
Rusya, Suriye’yi daha doğrusu Esed rejimini kaybederse bölgedeki etkisini
kaybedeceğini düşünmektedir. Bu yüzden şiddet olayları ne kadar artsa da bu ko-
nudaki mücadelesini sürdürmektedir. Rusya’nın bu bağlamda en önemli destekçi-
si ise Çin’dir. Çin, 5 Ekim 2011 yılında BM Güvenlik Konseyi’nin Esed’e yaptırım
kararını Rusya ile birlikte veto etmiştir. Bilindiği gibi veto hakkı sadece BM Gü-
venlik Konseyi daimi üyelerine verilmiştir. Rusya veto kararı ile de yetinmemiş,
destek amacıyla Kasım 2011 sonunda Suriye’ye askerî gemiler göndermiştir. Rus-
ya bu tavrı ile ayrıca Orta Doğu’da önemli bir aktör olduğunu dünyaya göstermek
istemektedir (Kayrak, 2012). Türkiye ise Suriye konusunda Rusya’dan çok farklı
bir politika izlemektedir. Türkiye’ye göre başta Birleşmiş Milletler olmak üzere
ABD, AB ve NATO, Esed rejiminin yıkılması için azami çaba göstermelidir. Tür-
kiye için Esed rejimi meşruiyetini yitirmiştir. Bu bağlamda Türkiye, Suriye’deki
muhaliflere her türlü desteği sağlamakta, sayıları yüz binleri aşan Suriyeli sığın-
macıyı ülkesinde barındırmaktadır.
İki ülkenin Balkanlar ve Kafkaslardaki bölgesel sorunlarda da farklı bakış açı-
ları yok değildir. Örneğin Türkiye, Kosova’nın bağımsızlığını tanıyan ve bunu
destekleyen bir ülke iken Rusya bağımsız bir Kosova’ya karşı çıkmıştır. Ayrıca
Rusya, Güney Osetya ve Abhazya’yı bağımsız bir devlet olarak tanımakta iken
Türkiye bu bölgeleri Gürcistan’ın bir parçası olarak kabul etmektedir. Ancak buna
rağmen Gürcistan krizinde Türkiye, Rusya’yı rahatsız edecek kararlardan itina ile
kaçınmıştır. Rusya, Türk-Ermeni ilişkilerinin gelişmesini desteklediğini açıklamış
olsa da Türkiye’nin Ermenistan’ın işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çekilme
şartını ilişkileri ilerletmek için şart koşması, Rusya’nın karşı çıktığı bir durumdur
(İmanov, 2011,s.347).
Görüldüğü üzere iki ülke arasında her konuda bir mutabıklık yoktur. Ancak
bu durum, iki ülkenin en azından enerji ve ticaret alanlarında stratejik boyutta
bir ilişkisinin olduğu gerçeğini de yadsımaz. Şu bir gerçektir ki iki ülke arasındaki
rekabetin tarihî, gerçekleştirilen iş birliği tarihinden daha eskidir. İki ülke, arala-
rındaki yüzlerce yıllık jeopolitik mücadeleyi jeoekonomik iş birliğine çevirme-
ye çalışmaktadırlar (Aybay, 2011). Bunu gerçekleştirmek kolay değildir ancak şu
kısa sürece bakılınca çok başarılı bir yol kaydedildiği bir gerçektir. Dünyanın çok
önemli bir bölgesinde merkez ülke olma çabasındaki iki ülkenin bu ilişkileri çok
önemlidir. Yaşanan sorunların ikili ilişkilere büyük oranda yansımaması gelinen
noktadaki iş birliğinin ne kadar güçlü olduğunu göstermektedir.
ORTA DOĞU İLE İLİŞKİLER

Türkiye, 2007-2011 döneminde önceki yıllarda olduğu gibi Orta Doğu ülkeleri ile
ilişkilere büyük önem vermiş, dış politikanın odak noktasına koymuştur. Bu bağ-
lamda, ikili ilişkiler kadar çeşitli uluslararası örgütler üzerinden de bu iş birliği ve
dayanışmayı geliştirmeye çalışmaktadır. Buna paralel olarak ticari ilişkiler de bü-
yük bir ivme kazanmış, ticaret hacmi geçmişle kıyaslanmayacak oranda artmıştır.
Bu bölge ve İslam ülkeleri ile ilişkileri noktasında Türkiye’nin büyük önem ver-
diği kurumların başında “İslam Konferansı Örgütü” (İKÖ) gelmektedir. Nüfusla-
rının çoğunluğunu Müslümanların oluşturduğu 56 ülkenin üyeliğinden oluşan
örgüt, üye ülkeler arasında siyasi, ekonomik, kültürel, bilimsel, sosyal dayanışma
ve iş birliğini amaçlamaktadır.
Yeni Türk dış politikası için, İslam dünyası ile kurulacak ilişkilerde uluslararası
ekonomi-politik etkinlik açısından İKÖ büyük bir önem taşımaktadır. Doğal kay-
naklar, hızla artan pazar kapasitesi, ulaşım ve ticaret imkânları geniş olan ülkeler-
den oluşan örgüt, Türkiye’nin Asya ve Afrika derinliğinde ekonomik aktivitelere
yönelebilmesi için önemli bir araç olarak görülmektedir. Geçmişten gelen ön yar-
gıları yıkarak Türkiye’nin Asya ve Afrika’daki iş birliğini ve entegrasyonunu geliş-
tirmesi açısından, örgüt içindeki etkinliğin geliştirilmesi ayrı bir öneme sahiptir
(Davutoğlu, 2012:263-264). Türkiye’nin örgüt içinde aktif rol almak istemesinin bir
sonucu da 2005 yılında Ekmeleddin İhsanoğlu’nun İKÖ Genel Sekreteri seçilmesi

olmuştur. Bu sayede Türkiye, dış politikasının odak noktalarından birinin İslam
dünyası ve Orta Doğu odaklı olduğu mesajını vermiştir (Kösebalaban, 2011:54).
2007-2011 döneminin bölge ve dünyadaki en önemli olayı hiç kuşkusuz Arap
Baharı ile bu coğrafyadaki diktatöryel rejimlere karşı başlatılan isyanlar olmuş-
tur. İlk olarak Tunus’ta başlayan isyan giderek Tüm Arap coğrafyasına yayılmış;
Tunus’ta Zeynel Abidin Bin Ali ve Muhammed Gannuşi’nin, Mısır’da Hüsnü Mü-
barek ve Ahmet Şefik’in, Libya’da Muamer Kaddafi’nin, Yemen’de Ali Abdullah
Salih’in iktidardan devrilmesine neden olmuştur. Suriye’de ise Beşar Esed yöneti-
mine karşı isyanlar devam etmekte, ülkede bir iç savaş yaşanmaktadır.
Harita 7.1
Arap Baharı’nın etkili
olduğu ülkeler.
Kaynak: http://
pol297thearabspring.
wordpress.
com/2012/07/17/
mapping-the-arab-
spring 28.10.2012
Revolution Civil war Sustained civil disorder and governmental changes Protests and governmental changes
Major protests Minor protests Protests outside the Arab world
Suriye ile İlişkiler

Türkiye-Suriye ilişkileri özellikle Hatay sorunundan dolayı yıllar boyu gerilim
ve karşılıklı güvensizlik içinde geçmiştir. Suriye’nin Soğuk Savaş dönemi Sovyet-
ler Birliği’ne yakın durması, Hatay meselesi, su sorunu ve PKK ile mücadelede
Suriye’nin örgütü himayeci tavrı bunun ana sebepleri olmuştur. Bu gerilimli ilişki-
lerin iş birliğine dönüşmesi bakımından PKK lideri Abdullah Öcalan’ın Suriye’den
çıkarılmasına vesile olan, büyük ölçüde Türkiye’nin zorlaması ile gerçekleşen
Adana Protokolü (1998) önemli bir adım olmuştur. Ancak Suriye ile yakın ve yo-
ğun ilişkiler 2000 yılında Hafız Esed’in ölmesinin ardından iktidara gelen oğlu
Beşar Esed döneminde başlamış, PKK sorunu büyük ölçüde aşılmış ve özellikle
de AK Parti iktidarı döneminde komşularla olumlu ilişkiler çabasının önemli bir
ayağı olarak Suriye’ye yönelik ciddi bir diplomasi ve ekonomik atak başlatılmış-
tır. Suriye ile başlayan ve 2007 sonrasında çok daha yoğunlaşan ilişkiler “model
komşuluk ilişkisi” olarak da lanse edilmiş, iki ülke arasında en üst düzeyde yük-
sek istişare toplantıları düzenlenmeye başlanmıştır. Ancak iki ülke arasındaki bu
olumlu hava, Arap Baharı olarak adlandırılan bir başka gelişme ile son bulmuş
2011 yılından itibaren ilişkiler gittikçe gerilimli bir hâl almış ve Suriye’de iç sava-
şın yoğunlaştığı 2012’de tamamen kopmuştur.
2007-2010 arası dönem, Suriye ile ilişkilerin olağanüstü bir şekilde geliştiği yıl-
lar olmuştur. Türkiye bölgesel barışı sağlamak için öncelikle Suriye-İsrail arasında
ara buluculuk girişiminde bulunmuş iki tarafta bundan memnuniyet duymuştur.

Ancak bütün çabalara rağmen tarafları uzlaştırıcı bir çözüm oluşmamıştır. Ay-
rıca Suriye ve Türkiye, Gazze meselesinde de ortak hareket etme kararı almıştır.
Türkiye bu dönemde Irak ile Suriye arasındaki sorunlara ilişkin ara buluculuk
da yapmış, bunu bizzat Dışişleri Bakanı Davutoğlu üstlenmiştir. Eylül 2009’da
Esed’in Türkiye’ye gerçekleştirdiği ziyarette ise taraflar “Yüksek Düzeyli Stratejik
İşbirliği Konseyi”nin kurulmasını öngören anlaşmayı imzalamışlardır. Bu anlaş-
ma, iki ülke arasında vize uygulamasının da kaldırılmasını sağlamıştır. 2009’un
sonlarında Başbakan Erdoğan 200’ü aşkın iş adamıyla Suriye’ye ziyarette bulun-
muş ve Türkiye-Suriye İş Konseyi Toplantısı çerçevesinde yapılan görüşmelerde
50’nin üzerinde ticareti kolaylaştırıcı ve artırıcı önlemlerin bulunduğu anlaşma
imzalanmıştır. Türkiye’nin Suriye politikasında arzuladığı sadece politik ilişki-
ler değil, halkların da birbirleriyle kaynaşması, entegre olmasıdır. Bu sayede iki
ülke arasında yıkılması güç bir birliktelik oluşturulmaya çalışılmak istenmiştir.
Davutoğlu, bu temel üzerinde şekillenecek politikalarla Orta Doğu’nun bir “barış
havzası” olacağını belirtmiştir. Türkiye ikili ilişkilerin daha da geliştirilebilme-
si bakımından özellikle çevre ülkeleriyle vize konusundaki sıkıntıları giderme-
yi önemsemektedir. Karşılıklı vizesiz geçişi arzulayan Türkiye, bunu tarihsel ön
yargıları ortadan kaldırmada da faydalı bir adım olarak görmektedir. Suriye ile
de gerçekleşen vizesiz geçiş imkânı Arap Baharı’na kadar çok olumlu sonuçlar
vermiş, başta ticaret hacmi hızla artmış ve iki ülke halkının kaynaşması sağlan-
mıştır. Bu dönemde iki ülke ekonomik ve kültürel anlamda tam bir entegrasyona
doğru yol almaktaydı. 2002 yılında iki ülke arasındaki ticaret hacmi 724 milyon
dolarken, 2009’un sonuna gelindiğinde bu rakamın 2 milyar doları aştığı görül-
mektedir (İnat ve Telci,2011a:142-147).
Uzun yıllar sonunda ilk defa birbirine bu kadar yakınlaşan ve politik, kültürel,
ekonomik olarak entegre olma noktasına gelen Türkiye-Suriye ilişkileri 2011 yı-
lının başından itibaren hızla kötüleşmeye başlamıştır. Bunun fitilini ateşleyen ise
“Arap Baharı”nın Suriye’yi etkisi altına alması olmuştur. Ülkede 2011 Mart ayın-
da demokrasi ve reform talebi için başlayan gösterilerde güvenlik güçlerinin açtığı
ateş sonucu birçok sivil hayatını kaybetmiştir. Türk hükûmeti sıkça Esed’e gösteri
yapanların taleplerini ciddiye alması ve hızla reformları yapması gerektiğini, uygu-
ladığı şiddet ile bu sorunu çözemeyeceğini belirtmiştir. Aslında Esed yönetimi önce
bu konuda bazı açılımlar yapmış, örneğin Başbakan Muhammed Naci Otri baş-
kanlığındaki hükûmetin 29 Mart 2011 tarihinde istifasını kabul etmiş ve 14 Nisan
tarihinde Başbakan Adil Sefer başkanlığında yeni hükûmet kurulmuştur. Ayrıca
Esed yönetimi, olayların önüne geçebilmek amacıyla iki defa siyasi mahkûmları da
kapsayan af kararları yayınlamış, 21 Nisan 2011 tarihinde ise 1963 yılından beri uy-
gulanan olağanüstü hâl yasasını kaldırmış, Devlet Yüksek Güvenlik Mahkemesi’ni
ilga etmiş ve barışçı gösterilere izin veren yeni bir yasayı kabul etmiştir. Ayrıca,
kamu çalışanlarının ücretleri ile temel ihtiyaç maddelerine uygulanan sübvansi-
yonlar artırılmıştır. Atılan bu adımlara rağmen gösteriler ve çatışmalar ülke gene-
line yayılmıştır. Göstericiler ve rejim muhalifleri, tüm siyasi mahkûmların ve tu-
tukluların serbest bırakılmasını, yeni siyasi partilerin kurulmasına izin verilmesini,
serbest ve adil seçimler yapılmasını, demokratik bir anayasa hazırlanmasını ve Baas
Partisinin anayasadaki öncü rolünün kaldırılmasını talep etmiş ve eylemlerini sür-
dürmüştür (Dışişleri Bakanlığı, 2012). Esed yönetimi ise uyguladığı şiddeti iyice
arttırmış, süreç içinde birçok şehir hava ve kara birlikleri tarafından tahrip edilmiş,
binlerce sivil çatışmalarda öldürülmüştür. Esed yönetimi, muhaliflerin direnişini
dış kaynaklı ve ülkeyi bölmeye yönelik bir terör hareketi olarak nitelemiş ve izlediği
politikayı meşrulaştırmıştır. Türkiye ise muhaliflere ve sivillere yönelik bu şiddet

politikası karşısında dünya ülkeleri arasında tavrını en çabuk belli eden ülke olmuş
ve Esed’e karşı bir siyaset izlemeye başlamıştır. Son yıllarda ilişkilerin en üst seviye-
de olduğu Suriye’ye karşı, bu politika birçok kesim tarafından şaşkınlıkla karşılan-
mış ancak Türk yönetimi böylesi bir şiddet uygulayan Esed yönetiminin karşısında,
Suriye halkının yanında olduğunu açıklamıştır.
Suriye’de Esed yönetiminin yoğun baskı politikasına direnen muhalefetin
yürüttüğü mücadeleye rağmen rejim, 2012 sonuna kadar varlığını sürdürmeyi
başarmıştır. Ancak bu durum çok sayıda Suriyelinin ölmesine ve ülkesini terk
etmesine ve komşu ülkelere sığınmasına neden olmaktadır. Bunların başında da
Türkiye gelmektedir. 2012 sonunda Türkiye’deki Suriyeli sığınmacı (misafir) sayısı
170 bine ulaşmıştır. İki ülke ilişkilerinin gergin olduğu bu dönemde, ilişkilerin
tamamen kopmasına ise 22 Haziran 2012 yılında silahsız bir Türk jetinin rutin
gözlem uçuşunu yaptığı sırada düşürülmesi neden olmuştur. Bu olaydan sonra
Türkiye, Suriye’ye karşı angajman kurallarını değiştirmiştir.
Suriye ile yaşanan bu kriz, Türk dış politikasının temel ilkelerinden olan
“komşularla sıfır sorun” ilkesinin tartışılmasına da yol açmıştır. Ancak Dışişleri
Bakanı Davutoğlu bu eleştirileri kabul etmemekte ve “Biz Esed’in Gorbaçov olma-
sını istedik, o Miloşeviç oldu” sözleriyle neden Esed’e karşı bir politika izlediklerini
açıklamaktadır. Bu yüzden komşularla sıfır sorun ilkesinin hâlâ geçerliliğini ko-
ruduğunu, Suriye yönetimi ile şimdi yaşanan sorunun gelecekteki Suriye ile sıfır
sorun yaşanması için olduğunu belirtmektedir.
Geldiğimiz noktada Türkiye’nin Suriye karşındaki resmî tutumunu Dışişleri
Bakanlığı şu şekilde ifade etmektedir: “Suriye’nin ulusal birliğinin ve toprak bü-
tünlüğünün korunması bölge ülkeleri dâhil tüm tarafların üzerinde hassasiyetle
durmaları gereken bir hedefi teşkil etmektedir. Bu sürecin, Suriye halkının meşru
talep ve beklentileri doğrultusunda; etnik köken, din ve mezhep ayrımı yapılmaksı-
zın tüm Suriye vatandaşlarının temel hak ve özgürlüklerinin eşitlik temelinde ana-
yasal güvence altına alındığı hür ve demokratik bir sistemin tesisiyle sonuçlanması
Türkiye’nin yegâne arzusudur” (Dışişleri Bakanlığı, 2012).
İran ile İlişkiler

Türkiye’nin İran ile ilişkileri son dönemde özellikle ABD ve İsrail’i de yakından
ilgilendiren politikalarla birlikte anılmıştır. İran’ın Türkiye’deki rejim için bir teh-
dit olduğuna dair yaklaşımın terk edildiği bu yeni dönemde İran’ın izolasyonunun
kaldırılması ve mümkün olan en yoğun siyasi ve ekonomik ilişkilerin geliştirilme-
si arzulanmıştır. 2007-2011 dönemi için İran ile ilişkilerde en somut ortaya çıkan
ilerleme ticari ilişkilerde olmuş ve iki ülke arasındaki ticaret hacmi çok büyük bir
artış göstermiştir. Türkiye ile İran arasındaki dış ticaret hacmi 2008 yılında 10,2
milyar dolara çıkmıştır. Bu oran, on yıl önceki seviyenin 17 katıdır. İkili ilişki-
lerden ziyade yaşanan küresel kriz yüzünden ise 2009 yılında ulaşılan dış ticaret
hacminin toplamı 5,4 milyar dolarda kalmıştır (İnat ve Telci, 2011a:s.113).
Bu dönemde Türkiye’nin İran ile gerçekleştirdiği iş birliklerinden biri de terör
konusunda olmuştur. Bilindiği gibi PKK terör örgütü İran’da PJAK adıyla faali-
yetlerini sürdürmektedir ve örgüt Türkiye ve İran’ın ortak düşmanıdır. ABD de
2009’da PJAK’ı da terör örgütleri listesine almıştır (İnat ve Telci, 2011a:s.98). PJAK
konusundaki iş birliği, teröre karşı istihbarat paylaşımından, koordineli ve eş za-
manlı operasyonlara kadar uzanmaktadır.
Türkiye’nin yeni Orta Doğu politikasında en fazla eleştiri alan konulardan biri-
si de İran’ın yürüttüğü nükleer programa ilişkin tutumudur. Özellikle Batı devlet-
leri ve İsrail, İran’ın kesinlikle bu programını durdurmasını istemektedir. İran’nın
nükleer çalışmalarını askerî alanda kullanacağı, bölge ve dünya için önemli bir
tehdit yaratacağı iddiasında bulunmaktadırlar. İran ise programın barışçıl amaç-
larla yürütüldüğünü, bir tehdit olmadığını öne sürmektedir. Türkiye’nin bu nokta-
da tavrı ise her ülkenin barışçıl amaçlarla nükleer program yürütebileceği, bunun
İran’ın da hakkı olduğu yönündedir. Türkiye ayrıca İran’a tepki gösteren ülkelere
de seslenerek önce kendi ellerinde bulundurdukları nükleer silahları imha etme-
leri ve bu tür faaliyetlerde bulunmamaları gerektiğini ifade etmiştir. Türkiye bu
anlayışla İran ile bu programa karşı olan devletler arasında ara buluculuk üstlen-
miş ve bir mekik diplomasisi uygulamıştır. Bu konuda, Brezilya da Türkiye’nin
yanında yer almıştır. 17 Mayıs 2010’da Türkiye ve Brezilya, İran’ı nükleer enerji
konusunda uluslararası toplumla iş birliği yapmasına ikna etmiş ve taraflar ara-
sında ‘Tahran Anlaşması’ imzalanmıştır. ABD yönetimi ise bu anlaşmayı tanı-
mamış ve BM Güvenlik Konseyi’nden İran’a yaptırım kararı çıkarmıştır. Türkiye Birleşmiş Milletler
ise BM içinde yapılan bu oylamada yaptırım kararlarına karşı çıkmış ve ABD’nin Güvenlik Konseyi: BM
Güvenlik Konseyi beş daimî
telkinlerine rağmen İran’ın yanında yer almıştır. Türkiye, böylesi bir yaptırımın üye olan Amerika Birleşik
kendisinin zararına olduğu, bölge barışına katkı sağlamadığı ve çözüm için diplo- Devletleri, İngiltere, Fransa,
masinin öncelenmesi gerektiğini belirtmiştir (Duran, 2011:s.41). Türkiye, bölgede Çin ve Rusya ile on geçici
üyeden oluşmaktadır.
bir normalleşme ve kalkınma isteniyorsa yapılması gerekenin yaptırımlar uygula- Birleşmiş Milletlerin en güçlü
mak değil karşılıklı diyalog ile barışçı çözümler aramak olduğunu ve bunun için karar organı olan Güvenlik
her türlü adımı atmaya hazır olduğunu çeşitli platformlarda belirtmiştir. Konseyi’nin kararları tüm üye
ülkeleri bağlayıcı niteliktedir.
İsrail ve ABD’nin yaptırımların arttırılması talebine Almanya, Fransa ve Dünya sorunlarına ilişkin
İngiltere’nin güçlü desteği ile bu ülkelerle İran konusunda daha fazla çatışma yaşa- kararların bu beş daimî
mak istemeyen Çin ve Rusya’nın İran’a yönelik azalan desteği, İran için Türkiye’yi üyenin kararlarına bırakılması
daha değerli bir konuma getirmiş, “güvenilir bir ülke” algısını artırmıştır. başta Türkiye olmak üzere
birçok devlet tarafında
Türkiye’nin bu tutumu İran’ı ne kadar memnun ettiyse, ABD’yi ve İsrail’i de bir o eleştirilmektedir.
kadar rahatsız etmiştir. Obama yönetimi resmî açıklamalarında Türkiye’nin kara-
rını eleştirse de iyi niyetli çabasını anlamlı bulduğunu söylemiştir. Burada Obama
yönetiminin Bush dönemine göre daha barışçıl çözümler arayan bir çizgide oldu-
ğu görüntüsü vermesinin yanında, Afganistan, Irak ve Balkanlar gibi birçok bölge-
de ABD’nin Türkiye’nin desteğine ihtiyaç duyması da Ankara’ya karşı politikasının
sertleşmesini önleyen temel faktörler olmuştur (İnat ve Telci, 2011a:.112-113).
Türkiye’nin İran’ın nükleer faaliyetlerinde Batı’nın genel tavrına kaşı bir tavır
içinde olması bu ülkelerle ilişkilerini ya da ait olduğu ittifaklar içindeki sorum-
luluklarını etkilemiştir diyemeyiz. Bunun en iyi örneği NATO’nun Füze Kalkanı
Projesidir. Bu projeye göre, Türkiye’de dış tehditlere karşı bir füze kalkanı ünitesi
kurulması kararı alınmıştır. İran bunu kendisine karşı yapılmış bir eylem ve tehdit
olarak gördüğünü açıklamıştır.
Türkiye’nin başta İran olmak üzere Müslüman ağırlıklı coğrafya ile oluşturduğu
kendi çıkarları ekseninde, iş birliği temelli bir ilişki kurması ve Batılı güçlerin bu
ülkelere yönelik sınırlayıcı, yalnızlaştırıcı politikalarına ayak uydurmaya yanaşma-
ması giderek artan bir şekilde bazı Batılı çevreleri rahatsız etmeye başlamıştır. Bu
durum, Türkiye’nin bir “eksen kayması” yaşadığı kanısını uyandırmıştır (İnat ve
Telci, 2011a:104-105). Türkiye bu dönemde İran ile ilişkilerinde başta ekonomik
ve siyasi olarak, gerektiğinde müttefiklerini bile karşısına alarak adımlar atmıştır.
Ancak İran’ın buna karşılık aynı paralellikte adımlar attığını söylemek güçtür. Te-
rör konusunda iş birliği konusunda anlaşmaya varılsa da İran terörle mücadelede
Türkiye’nin beklentilerini karşılayamamıştır. Arap Baharı sonrası yaşanan gelişme-

lerde de iki ülke ayrı düşmüştür. Özellikle Suriye konusunda bu çok daha belirgin-
leşmiştir. Türkiye, mevcut Esed yönetiminin iktidardan düşürülmesi için çaba har-
carken İran ise bu rejimin devamı için Esed yönetimine destek vermektedir. İran,
Rusya ile birlikte Suriye’nin en önemli destekçilerindendir. Irak konusunda da aynı
durum geçerlidir. Türkiye son yıllarda Irak merkezî yönetimiyle gerilimli ilişkiler
yaşamaktadır. İran ise bunu çok iyi değerlendirmekte ve Türkiye’nin bıraktığı boş-
luğu doldurmaya çalışmaktadır. Son olarak, Türkiye’nin füze savunma sisteminin
topraklarında konuşlandırılmasına izin vermesi ilişkileri daha da germiş, İran’ın
Türkiye’ye karşı güveni zedelenmiştir.
Irak ile İlişkiler

Irak ile ilişkiler çok uzun dönemden beri dalgalı bir seyir izlemiştir. Özellikle So-
ğuk Savaş’ın bitimi ve ardından ülkenin ABD tarafından iki defa işgal edilmesi sü-
recinde Irak, Türkiye açısından her zaman odak noktasında olmuştur. Su sorunu,
otonom Kürt bölgesi, Körfez Savaşı sonrası Kuzey Irak’ta doğan otorite boşluğu
sonucu PKK terör örgütünün bölgeye yerleşmesi sonucunda verilen mücadelede
güçlüklerin ortaya çıkması, dönem dönem yerel ve merkezî yönetimlerle yaşanan
sorunlar Irak ile olan ilişkilerde belirleyici olmuştur.
2007-2011 dönemine baktığımızda Irak ile kurulan ilişkilerde AK Parti’nin dış
politika anlayışı çerçevesinde ilişkilerin daha çok ekonomik temelde geliştiğini
görmekteyiz. Buna göre önceki yıllara kıyasla belirgin olarak değişen politika,
Kuzey Irak’taki Kürt yönetimiyle temas kurmak ve ilişkileri geliştirmekten kaçı-
nılmaması olmuştur. Türkiye, kurulacak bu yakın ilişkiler ile ekonomik alanda
gelişmelerin yaşanacağını, Kuzey Irak’tan gelen terör tehdidine karşı da Iraklı yet-
kililerle koordineli hareket ederek, geliştirilecek iş birliği ile sorunun çözülebilece-
ğine inanmaktadır. Teröre karşı verilen mücadelede karşılıklı iş birliğinin önemine
inanan Türkiye, ABD ve Irak ile birlikte PKK’yla mücadelede üçlü mekanizmayı
oluşturmuştur. Buna göre, her ülkeden yetkin kişilerin başında bulunduğu bir
ekip terörle mücadelede etkin koordinasyonu sağlamaya çalışacaktı. Fakat kurul-
duğu günden beri bu mekanizmanın istenilen katkıyı sunduğunu söylenemez.
2009 yılında gerçekleştirilen karşılıklı üst düzey ziyaretlerle beraber, iki ülke
arasında kurulan Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi çerçevesinde siyasi,
ekonomik ve güvenlik konularında da iş birliği çabaları önceki yıllara oranla çok
daha artmıştır. Türkiye aynı yıl içinde bölgesel sorunların çözümü için Irak ile
Suriye arasında yaşanan gerilimde ara buluculuk yapmaya başlamıştır. Hatırla-
nacağı gibi 2009 yılının Ağustos ayında Bağdat’ta bir patlama meydana gelmiş
ve birçok insan hayatını kaybetmiştir. Irak yönetimi patlamadan Suriye’deki Baas
rejimini sorumlu tutmuş, ayrıca ülkede yakalanan el-Kaide militanlarının üze-
rinden Suriye pasaportunun çıktığını, Suriye’nin Irak’ın güvenliğini tehdit edici
davranışlar içinde olduğunu iddia etmiştir. Suriye ise tüm bu iddiaları reddet-
miştir. Bu noktada soruna bir çözüm bulabilmek, komşu iki ülke arasındaki ger-
ginliği azaltmak ve bölgede istikrarı-güveni sağlamak Türkiye devreye girmiş ve
bir ara buluculuk sürecini başlatmıştır. Bu noktada Türkiye için en önemli konu-
lardan biri de bölgede geliştirdiği iyi ilişkiler sayesinde PKK ile mücadelede elde
ettiği kazanımları kaybetme tehlikesiydi. Bu çerçevede, Türkiye, Irak ve Suriye
Dışişleri Bakanları ve Arap Birliği Genel Sekreteri İstanbul’da bir araya geldiler.
Ardından yine Dışişleri Bakanı Davutoğlu’nun ev sahipliğinde New York’ta taraf-
lar arasında bir toplantı daha oldu. Süreç içindeki tüm bu görüşmeler sonunda
taraflar tam bir çözümde anlaşamasa da tansiyon büyük oranda düşürülmüştür

(Özcan, 2011a:176-179).
23 Mart 2009 tarihinde yaşanan ve sembolik olarak anlam taşıyan gelişme ise
Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün Irak’ı ziyaretidir. Bu ziyaret ile 33 yıl sonra ilk
defa bir Türk Cumhurbaşkanı Irak’ı ziyaret etmiştir. Ziyaretin ana gündemini
güvenlik ilişkileri, Kerkük’ün geleceği ve ekonomik ilişkiler oluşturmuştur. Yapı-
lan ziyarette Cumhurbaşkanı, bölgesel Kürt yönetimi ve liderleri ile görüşmüş ve
özellikle PKK terörü üzerine görüşmeler yapılmıştır. Yine 2009 yılının Ağustos
ayında Davutoğlu’nun yaptığı ziyarette iki ülke arasında terörle mücadelede is-
tihbarat paylaşımı konusunda çeşitli adımlar atılması ve kuzey Irak’ta bir ortak
operasyon merkezî kurulması da karara bağlanmıştır. Ancak hiç şüphesiz ki bu
dönem içindeki en önemli gelişmelerin başında, Türkiye-Irak Yüksek Düzeyli
Stratejik İşbirliği Konseyi kurulması olmuştur. Bu sayede, iki ülke arasında tica-
ret, iç işleri, bayındırlık ve iskân, sağlık, ulaştırma, su kaynakları ve çevre, enerji,
tarım alanlarını kapsayan çeşitli anlaşmalar ve protokoller imzalanmış, ilişkilerin
çok boyutlu ve sağlam bir şekilde gelişmesi amaçlanmıştır. Bu iş birliğinin sonuç-
ları da kısa zamanda alınmaya başlanmıştır. 2009 yılına baktığımızda dünyada
yaşanan küresel ekonomik krize rağmen Türkiye’nin Irak’a ihracatı %50 oranında
artmıştır (Özcan, 2011a:164-168).
Türkiye için Irak’ın bağımsızlığı, siyasi birliği ve toprak bütünlüğünün korun-
ması çok önemlidir. Ancak ABD’nin ülkeden çekilmeye başlamasıyla artan şiddet
olayları ve İran’ın Irak’ta giderek artan etkisi Türkiye’yi endişeye sevk etmektedir.
Irak’ta yaşanan çatışma ortamı Şii ve Sünni temelli bir iktidar çatışması yanında,
Kuzey Irak’ta Kürt hâkimiyetindeki otonom bölge ile Arap çoğunluk arasında ya-
şanmaktadır. Bu noktada Türkiye’nin Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi ile kurduğu
ilişkilerden dolayı merkezî yönetimin rahatsızlık duyduğu da bir gerçektir.
Türkiye’nin İslam Konferansı Örgütü’ne verdiği önemin nedenleri nelerdir?

3
İSRAİL İLE İLİŞKİLER
Türk-İsrail ilişkileri, İsrail’in kuruluşundan 2000’li yıllara kadar genel olarak olum-
lu bir seyir izlemiş, özellikle Soğuk Savaş sonrası başta askerî konular olmak üzere
stratejik iş birlikleri gerçekleştirilmiştir. Hatta Türkiye’nin İsrail ile bu kadar olumlu
ilişki içinde olması Türkiye’nin İslam dünyasından dışlanmasına bile yol açmıştır.
Örneğin Kıbrıs sorununda İslam ülkelerinin Yunanistan’a daha yakın tavırları da bu
çerçevede değerlendirilebilir. İsrail’in en büyük destekçisi ve müttefiki olan ABD de
bu ikili ilişkilerin gelişimini memnuniyetle karşılamış ve desteklemiştir. İsrail, bu sü-
reçte dönem dönem sıcak savaş da yaşadığı Müslüman Arap ülkeleriyle ve özellikle
İslam Devrimi sonrası İran tehdidi ile karşı karşıya olduğundan Türkiye’nin mütte-
fikliğini her zaman önemsemiştir. 2000’li yıllardan sonra ise durum değişmiş ve iki
ülke arasındaki ilişkilerden ziyade bölgede, özellikle de Filistin’de yaşanan olaylar
ve İsrail’in Gazze’yi ablukaya alması, uluslararası hukuka ve insan haklarına ciddi
aykırılıklar AK Parti Hükûmeti tarafından çok yoğun ve doğrudan eleştirilmiştir.
2002 yılında İslam dünyası ile daha yakın ilişkiler kurmayı ve onların hakları-
nın korunmasını önemseyen AK Parti’nin iktidara gelmesi ile İsrail ilişkileri daha
da gerilimli bir hâl almıştır. Başbakan R.T.Erdoğan’ın, 2004 yılının Mart ve Nisan
aylarında Hamas liderleri Şeyh Ahmet Yasin ve Abdülaziz Rantisi’nin İsrail tara-
fından öldürülmesine sert tepki göstermesi, İsrail’in Filistinlilere karşı politikasını
“devlet terörizmi” olarak nitelemesi ilişkilerin gerilmesine neden olmuştur (İnat ve
Telci, 2011a:126-127). Bilindiği gibi AK Parti sonrası Türk dış politikası bölge ba-
rışını sağlama ve çözüm odaklı politikalar üretmek amacıyla ara buluculuk ve me-
kik diplomasisine ağırlık vermiştir. Bu doğrultuda Türkiye, 2004 yılında Suriye ve
İsrail arasındaki gerilimi ortadan kaldırmak için ara buluculuk teklifinde bulun-
muş ancak Başbakan Erdoğan’ın İsrail’e karşı tutumu yüzünden İsrail Başbakanı
Ariel Şaron bu teklifi reddetmiştir. Buna ek olarak ayrıca Türkiye’nin İsrail’e su sa-
tışı ihalesi İsrail Hazine Bakanlığı tarafından reddedilmiş ve buna karşılık da Tür-
kiye, İsrail firmalarına verilen bazı ihaleleri iptal etmiştir. Ayıca İsrail Türkiye’nin
bölgede etkin rol oynama ve ilişkileri geliştirme gayretinden rahatsız olmuş, bu
rahatsızlık 2007 ve takip eden yıllarda Amerika’daki güçlü İsrail lobisinin Türkiye
aleyhinde lobi faaliyetleri yapmasına kadar gidecek gelişmelere neden olmuştur.
Bu döneme kadar Amerika’da Ermeni soykırımı iddialarının kabulüne ilişkin ça-
balarda her zaman Türkiye’nin yanında yer alan ve ABD hükûmeti çevrelerinde
Türkiye lehine lobi faaliyetleri yürüten Yahudi lobileri politikalarını değiştirmiş,
örneğin İsrail lobisinin en güçlü örgütlenmelerinden olan Anti-Defamation Le-
ague (ADL) Ermenilerin 1. Dünya Savaşı sırasında yaşadıkları trajediyi ilk defa
“Soykırım” olarak kabul etmiş ve bunun Amerikan Senatosu’nda kabul edilmesi
için çalışmalar yapmıştır. 2007 yılında yaşanan bir diğer gerginlik ise İsrail askerî
jetlerinin Suriye’yi vurmasıdır. Burada gerginliği yaratan ise hedefleri vurmak için
İsrail jetlerinin izinsiz olarak Türk hava sahasını kullanmalarıdır. Türkiye, bu ola-
ya sert tepki vermekle birlikte, savaşın eşiğine gelen Suriye ve İsrail arasında ara
buluculuk yaparak tarafları sükûnete davet etmiştir. Türkiye’nin telkinleri sonucu
taraflar doğrudan görüşmelere başlama noktasına gelmiş ve Suriye-İsrail ilişki-
lerinde önemli bir dönüm noktasına gelindiği düşünülmüşse de 27 Aralık 2008
tarihinde İsrail’in Gazze’ye gerçekleştirdiği operasyonlarla süreç içinde atılan tüm
olumlu adımlar anlamını yitirmiş ve büyük bir kriz patlak vermiş, Türkiye’nin sür-
dürmeye çalıştığı barış görüşmeleri de sona ermiştir (İnat ve Telci,2011a:127-128).
Türkiye’nin yoğun çabalarının sürdüğü bir dönemde gerçekleşen Gazze saldırısı,
hem içeriği hem de kullanılan silahlar ve yöntem bakımından Türkiye’nin büyük
tepkisini çekmiştir. İsrail yönetimine yönelik yaşanan büyük güven kaybı Türkiye-
İsrail ilişkilerini 2009 yılına girildiğinde belki de tarihinde hiç olmadığı kadar alt
seviyeye indirmiştir.
Davos Krizi
Türkiye-İsrail ilişkilerinin gerginleşmesine etki eden en önemli gelişmelerden
biri 2008 yılı sonu İsrail’in “Dökme Kurşun Harekâtı” adını verdiği Gazze operas-
yonudur. 27 Aralık günü İsrail’in Gazze’yi vurması sonucu içinde kamu kurumu,
cami ve üniversitelerin de bulunduğu birçok yer ciddi hasar görmüş, operasyon
sonunda çoğu sivil binlerce kişi hayatını kaybetmiştir. Filistin kaynakları bu ope-
rasyonda uluslararası hukukun yasakladığı silahların da kullanıldığını iddia etmiş
ancak İsrail bunu reddetmiştir. Yapılan saldırı ve sivil kayıplar yüzünden Türkiye
büyük tepki göstermiş, hazırladığı Goldstone Raporu ile İsrail’in savaş suçu işle-
diğini belirtmiştir.
Türkiye’nin BM’nin ardından uluslararası alanda verdiği önemli bir tepki de
Dünya Ekonomik Forumu’nun düzenlendiği Davos’ta olmuştur. 29 Ocak 2009 ta-
rihinde Davos’ta düzenlenen “Gazze: Orta Doğu’da Barış Modeli” panelinde Baş-
bakan R.T.Erdoğan, İsrail Cumhurbaşkanı’na “Sesinin benden çok yüksek çıkması
bir suçluluk psikolojisinin gereğidir. Öldürmeye gelince siz öldürmeyi çok iyi bilir-
siniz. Plajlardaki çocukları nasıl öldürdüğünüzü, nasıl vurduğunuzu çok iyi biliyo-
rum.” diyerek tepki göstermiş ve toplantıyı terk etmiştir. Tüm dünya önünde orta-
ya konan bu tepki Türkiye-İsrail ilişkilerinin derin yara almasına neden olmuştur
(İnat ve Telci,2011a:128). Başbakan Erdoğan’ın daha sonra yaptığı açıklamalarda,
tepkisinin bir İsrail ya da Yahudi karşıtlığı olarak görülmemesi gerektiğini, tepki-
sinin İsrail yönetimine ve bu yönetimin Gazze’de yaptıklarına ve Filistin politika-
sına ilişkin olduğunu söylemiştir.
Bu süreçte ortaya çıkan sonuç, Türkiye’nin artık ABD ya da Batı’nın politi-
kalarına koşulsuz uymayacağı ve kendi çıkarlarına göre hareket edeceği şeklin-
de anlaşılmıştır. Yaşanan olaylar İsrail’e artık kendisine en yakın Müslüman ülke
olan Türkiye’nin kendi beklentileri doğrultusunda her koşulda ikna edilebilir bir
ülke olmadığını göstermiştir. İsrail, Türkiye’nin politikalarının ve stratejisinin
farklılaştığını ve bunun kendisini bölgede yalnızlaştıracağını görmekteydi ancak
iktidardaki aşırı sağcı hükûmet İsrail içinden de gelen sağduyu çağrılarına kulak
asmamakta ve ilişkilerin her geçen gün gerilmesine neden olmaktaydı. Her ne
kadar İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Perez 30 Ocak’ta Başbakan Erdoğan’ı arayarak
Davos’ta yaşananlardan dolayı üzgün olduğunu söylese (bu bazı çevirilerde “özür
dileme” (I am sorry!) olarak geçmiştir) ve Türk hükûmetinden de ortamı yumuşa-
tıcı mesajlar verilmeye çalışıldıysa da gerilim 2007-2011 döneminde azalmamıştır
(İnat ve Telci, 2011:131-132).
İsrail ile yaşanan sancılı süreç birçok alanda olumsuz etkisini göstermiştir.
Askerî iş birliği, ticari ve diplomatik ilişkiler bunların başında gelmektedir. Bilin-
diği üzere, İsrail ile Türkiye arasında savunma ve istihbarat alanlarında yıllardan
beri süren bir iş birliği mevcuttu. Ancak yaşanan olaylardan sonra tüm bu konu
ve alanlarda ilişkiler kötüleşmiştir. Ekonomide de benzer bir durum yaşanmış,
2002-2009 yılları arasında % 96 oranında artan ticaret hacmi bu dönemde yaşa-
nan krizden sonra azalmaya başlamıştır. Bu hem ithalatta hem de ihracatta gö-
rülen bir durumdur. Aynı şekilde turizm de bundan etkilenmiş, İsrail’den gelen
turist sayısında önemli oranda düşüş görülmüştür.
Türkiye’nin Filistin politikası sadece İsrail ile olan ilişkileri değil ABD ve Batı
ile olan ilişkileri de etkilemiştir. Bu konuda Türkiye’nin Hamas ile kurduğu iliş-
kiler etkili olmuştur. ABD ve Batı ülkeleri için Hamas terörist bir örgüttür. Oysa
Türkiye Hamas’ı, Filistin Yasama Konseyi seçimlerinden zaferle çıkmasından ötü-
rü Filistin’in resmî bir temsilci olarak kabul etmiştir. Bu bağlamda Hamas lideri
Halid Meşal ile kurulan ilişkiler hem ilişkileri germiş hem de Türkiye’nin Batı’dan
uzaklaştığı yorumlarının yapılmasına neden olmuştur. Türkiye’nin bir eksen kay-
ması yaşadığı düşüncesinin nedenlerinden biri de Hamas ile kurulan bu ilişkiler-
dir. Aynı dönem için Türkiye, İsrail’in Gazze’ye karşı uyguladığı ambargoyu ve şid-
deti her platformda sert bir şekilde eleştirmeye devam etmiştir (Kardaş, 2011:40).
Mavi Marmara Operasyonu

Türkiye-İsrail ilişkileri 2010 yılında daha büyük bir krizle karşı karşıya kalmıştır.
2010 yılının Mayıs ayında Gazze’ye yardım götürmek için yola çıkan ve içinde 32
ülkeden 600’ü aşkın aktivisti barındıran Mavi Marmara gemisinin İsrail askerle-
rince saldırıya uğraması ve silahsız sivillerin hayatını kaybetmesi ve yaralanması
ilişkilerde büyük bir hasar yaratmıştır. İsrail’in abluka altına aldığı Gazze’de yaşa-
nan insanlık dramına yönelik bütün dünyadan gelen tepkiler İsrail tarafından geri
çevrilmiştir. Gazze uzun zamandır abluka altına alınmış, giriş çıkışları kısıtlanmış
ve Gazze halkının insani ihtiyaçlarını bile karşılaması çok güç bir hâl almıştır. Bu
doğrultuda dünyanın farklı yerlerinden birçok sivil toplum örgütü ablukanın kal-
dırılması için eylemlerde bulunmuş, bölgeye insani yardım ulaştırmaya çalışmıştır.

Dünya kamuoyunun dikkatini çekmek ve ablukayı delerek Gazze’ye insani yardım
götürmek üzere bir araya gelen aktivistler İsrail’in daha başından sert uyarılarına
ve hatta tehditlerine rağmen Mavi Marmara isimli gemi ile yola çıkmıştır. Ancak
İsrail çok orantısız ve hukuk dışı bir yöntemle üstelik uluslararası sularda seyreden
6 gemilik kafiledeki 5 gemiyi etkisiz hâle getirmiş, Mavi Marmara gemisine ise 31
Mayıs 2010 tarihinde silahlı bir operasyon düzenlemiş; operasyon sonucunda biri
ABD vatandaşı 9 Türk İsrail askerlerince öldürülmüş, pek çok sivil de yaralanmış-
tır. Bu operasyon Türkiye’nin sert tepkisine neden olmuştur.
Yaşanan olay üzerine, Başbakan Erdoğan o sırada Şili’de yürütmekte olduğu
temaslarını yarıda bırakmış ve Türkiye’ye dönmüş, yapılanın “her türlü laneti hak
etmiş bir katliam” ve “devlet terörü” olduğunu açıklamıştır. Dışişleri Bakanı Davu-
toğlu da 31 Mayıs 2010 tarihinde BM Güvenlik Konseyi’ni acil toplantıya çağırmış
ve düzenlenen olağanüstü oturumda İsrail’in yaptığının “haydutlukla ve korsan-
lıkla eşdeğer... barbarca bir eylem” ve “bir devlet tarafından işlenen cinayet” olduğu-
nu, İsrail’in bu davranışı ile “uluslararası camianın saygın üyesi olarak meşruiyetini
kaybettiğini” söylemiştir. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ise İsrail’in “tarihinin en
önemli hatalarından” birisini yaptığını belirterek Türkiye’nin kendi vatandaşları-
na ve kendi gemisine karşı uluslararası sularda yapılan böyle bir saldırıyı asla af-
fetmeyeceğini vurgulamıştır. 2 Haziran 2010 tarihinde toplanan TBMM’de grubu
olan partiler de İsrail’in “insanlık dışı” saldırısını şiddetle ve nefretle kınayan bir
deklarasyon yayımlamışlardır (Duran, 2011,s.37-38).
Saldırıya ilişkin uluslararası alanda en sert tepkilerden biri de Birleşmiş
Milletler’den gelmiş, BM saldırıdan dolayı İsrail’i ‘en sert biçimde kınadığını’ du-
yurmuştur. 5 daimî 10 geçici üyenin oy birliğiyle kabul edilen metinde, saldırı
sırasında ölenlerin ve yaralıların ülkelerine gönderilmesi, gemilerin insani yar-
dımlarını Gazze’ye ulaştırmasının sağlanması, İsrail tarafından tutulan gemilerin
ve sivillerin derhâl bırakılması, acil, tarafsız, güvenilir ve şeffaf soruşturma yapıl-
ması, Gazze’ye devamlı ve düzenli şekilde malların ve insanların girmesinin temin
edilmesi, ayrıca insani yardımın da engelle karşılaşmadan Gazze’ye girişi ve orada
dağıtılması gerektiği bildirilmiştir. Türkiye ise bunlara ek olarak İsrail’e yönelik bir
soruşturma açılmasını ve İsrail yönetiminin uluslararası hukuk ihlalinden dolayı
cezalandırılmasını istemiş ancak İsrail kesin bir dille böyle bir soruşturmayı kabul
etmeyeceğini açıklamıştır. 2 Haziran 2010 tarihinde, Davutoğlu’nun girişimleri
sonucu BM İnsan Hakları Komisyonu 32 ülkenin onayıyla, insani yardım amacı
taşıyan filoya İsrail’in yaptığı saldırıyı kınayan bir bildiri yayımlamış ve bir soruş-
turma başlatılmasını kabul etmiştir. İsrail ise Komisyonun meşruluğunu tanıma-
dığını açıklamış, Komisyon’un yaptığı araştırmada da hiçbir şekilde iş birliğine
gitmemiştir (İnat ve Telci, 2011b:115-116).
Türkiye yaşanan olay sonrası İsrail ile tüm ilişkilerini en alt düzeye indirmiş,
bu ülkeye karşı sert bir tutum izlemeye başlamıştır. Bu dönem itibarıyla Türkiye,
Tel Aviv Büyükelçisi’ni merkeze çağırmış ve ilişkileri geçici maslahatgüzar seviye-
sinde sürdüreceğini açıklamıştır. Gerek uluslararası camiadan gerekse İsrail’den
ilişkilerin normalleşmesi talepleri gelse de Türkiye bu şartlarda bunun mümkün
olmadığını belirtmiştir. Türkiye’nin ilişkileri normalleştirme noktasında üç talebi
vardır: Bunlardan birincisi İsrail’in yaptığı eylemden ötürü “özür dilemesi”, diğeri
ise düzenlenen operasyonda zarar görenlere “tazminat” ödenmesi, son olarak da
Gazze’deki hukuksuz ablukanın derhâl kaldırılmasıdır. İsrail ise bu konuda geri
adım atmamakta, eylemini meşru gördüğünü açıklamakta ve ne özür dileyeceğini
ne de tazminat vereceğini belirtmektedir. Kasım 2012 yılında İsrail’in Gazze’yi

tekrar bombalaması ve yaşanan sivil ölümler Türkiye’nin İsrail’e karşı tutumunu
çok daha sertleştirmesine neden olmuş, kesilen ilişkiler yüzünden çatışmaların
durması için Mısır’ın ara buluculuk yapmasını desteklemiştir.
Türkiye-İsrail ilişkilerinde yaşanan krizin nedenleri nelerdir?

4
AVRASYA, ORTA ASYA VE KAFKASLAR İLE İLİŞKİLER
Orta Asya ve Kafkaslar konusunda Soğuk Savaş bitiminden beri geliştirilmeye
çalışılan ilişkiler 2007-2011 döneminde de aynı doğrultuda devam etmiştir. An-
cak yöntem olarak bazı değişikliklerin olduğu söylenebilir. 2009 yılında Dışişleri
Bakanı olan A.Davutoğlu’nun Türk dış politikasına kazandırdığı yeni ilkeler bu
farklılığın temelini oluşturur. Davutoğlu’na göre Türkiye’nin Kafkaslar-Hazar-Or-
ta Asya politikası üç temel prensip üzerine kurulmalıdır: 1. Kuzey Kafkas cumhu-
riyetlerinin Rusya Federasyonu içerisindeki statülerini kademeli bir şekilde güçlen-
direrek Hazar-Karadeniz bağlantısının bu cumhuriyetler üzerinden gerçekleşmesini
temin etmek. 2. İran ile ideolojik gerilimlerden gölgelenen ilişkilerin dinamik ve ras-
yonel bir ekonomik iş birliği çerçevesinde sağlamlaştırarak Rusya’nın Orta-Asya ve
Kafkaslar üzerindeki etkisini dengelemek ve 3- Orta-Asya ülkeleri arasındaki her
türlü iş birliğini teşvik etmek (Davutoğlu, 2012:181). Davutoğlu bu temel pren-
siplerin uygulanmasının hayati olduğunu, aksi takdirde Türkiye’nin bu bölgeyi
kaybedeceğini ve Rusya’nın Sovyetler’den sonra yeniden bölgenin tek hâkimi ola-
cağını savunmaktadır. Bu prensipler, Türkiye’nin yeni dış politikasında, merkez
ülke olmak, proaktif ve çok boyutlu diplomasi izlemek ve düzen kurucu aktör
olma ilkeleriyle de örtüşmektedir.
Türkiye, Avrasya ve özellikle Orta Asya jeopolitiğini, 21. yüzyılın uluslararası
sisteminin şekillendirilmesinde bir alan olarak görmekte, bölge devletleriyle siyasi,
ekonomik, kültürel ve sosyal ilişkilerini, tarihsel ve kardeşlik bağlarının da yardı-
mıyla güçlendirmeyi arzu etmektedir. Bölge devletlerinin, kendilerine has iç dina-
miklerini dikkate alan ancak bir yandan da demokratikleşmelerini ve liberal eko-
nomi anlayışını benimsemelerini destekleyen Türkiye, böylece iç istikrarı ve refahı
sağlamış bölge devletlerinin, gerek kendi aralarında gerekse bölge dışı devletlerle
birlikte bölgesel bütünleşme oluşumlarını hayata geçirmek için uygun zemine sahip
olabileceklerini öngörmektedir. Bu doğrultuda Türkiye’nin Orta Asya politikasının
temel hedeflerini şu şekilde özetleyebiliriz: Bölge ülkelerinin devletleşme süreçleri-
ne katkı sağlamak; bölgenin siyasi ve ekonomik istikrarının korunması ve bölgesel
iş birliğinin teşviki için gerekli desteği vermek; ekonomik ve siyasi reform süreçleri-
ne katkı sağlamak; karşılıklı çıkarların korunarak ve egemen eşitlik ilkesi gözetilerek
ikili ilişkileri her alanda geliştirmek ve bölge enerji kaynaklarının engelsiz bir şekil-
de dünya piyasasına akışının sağlanılmasına yardımcı olmaktır (Efegil, 2011:501).
Bu hedeflerin gerçekleşmesi ve ilişkilerin kurumsallaştırılması için Türkiye
birçok faaliyet yürütmektedir. Özellikle Orta Asya Türk cumhuriyetleri ile ilişki-
ler burada ayrı bir öneme sahiptir. TİKA, TÜRKSOY, Yunus Emre Enstitüsü gibi
kurumlar ekonomik, ticari, sağlık, eğitim ve kültür alanında ilişkileri geliştirmek
için çalışmaktadır. Bu kurumlar yanında Türkiye’nin çok önem verdiği bir oluşum
da Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zirveleri’dir. Ayrıca 21 Kasım
2008 tarihinde İstanbul Antlaşması ile kurulan Türk Dili Konuşan Ülkeler Parla-
menter Asamblesi (TÜRKPA) de ilişkilerin geliştirilmesi için atılan kayda değer
bir adım olmuştur.
Türkiye’nin bölge ülkelerine yaptığı teknik yardımları koordine etmek amacıy-

la oluşturulan Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) eğitim, sağlık,
ulaştırma ve iyi yönetişim gibi değişik alanlarda bölge ülkelerine mali ve teknik
yardım sağlamaktadır. Örneğin 2008 yılında TİKA 100 milyon dolar değerinde
olan projeyi finanse etmiş ve tamamlamıştır. Türk şirketleri de milyar doları bulan
yatırımlarını bu ülkelere yapmakta, 15 milyar doları geçen oranda müteahhitlik
ihalesini üstlenmiş durumdadırlar. Eğitim alanında da destek veren Türkiye, yir-
mi bine yakın öğrencinin Türkiye’de eğitim almasını sağlamıştır. Ortak kültürle-
rin geliştirilmesi ve tanıtımı konusunda Türkiye, bölge devletleriyle birlikte Türk
Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY)’ni kurmuş, Kazakistan’da Ulus-
lararası Hoca Ahmed Yesevi Üniversitesi ile Kırgızistan’da Manas Üniversitesi’nin
kurulmasına mali ve idari destek vermiştir. Ayrıca bölge ülkelerinde Türkiye Türk-
çesi Öğretim Merkezleri kurulmuş ve sivil toplum kuruluşlarına ait çok sayıda
ilköğretim, lise ve üniversite kuruluşları da bölgede faaliyete başlamıştır. Türkiye,
Ekonomik İşbirliği Örgütü (EİÖ) ve Asya’da Güven Arttırıcı Önlemler Konferansı
(CICA) gibi bölgesel oluşumlar ile Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik
ve İşbirliği Kurultay’ına da destek vermektedir (Efegil, 2011:502).
Türkiye Asya ülkeleri ile güvenlik, ekonomik, kültürel alanda iş birliği sağla-
mak için bu bölgedeki çok uluslu oluşumlarla da yakın ilişki içinde olmaya gayret
etmiştir. Şangay İşbirliği Örgütü ve Orta Asya’nın güvenlik teşkilatı olan, Asya’da
İşbirliği ve Güven Arttırıcı Önlemler Konferansı (AİGK/CICA) ile ilişkilerini ar-
tırması Türkiye’nin son yıllardaki adımlarındandır. Türkiye, 1992 yılında kurulan
AİGK/CICA kurucu üyelerindendir. Fakat örgütte daha aktif bir pozisyon alma-
ya 2000’li yılların sonunda başlamıştır. AİGK/CICA üçüncü zirvesi 7-9 Haziran
2010 tarihlerinde İstanbul’da yapılmış ve Türkiye, 2012 yılında sona ermek üzere
Kazakistan’dan Dönem Başkanlığı görevini almıştır. İstanbul’da gerçekleştirilen
zirvede “Asya’da İşbirliğine Dayalı Güvenliğin İnşası” konusu üzerine istişare ya-
pılmıştır. Türkiye bu örgüt için AGİT’in çalışma modelini öngörmekte ve örgüt
bu temelde güven arttırıcı önlemleri beş boyutta ele almaktadır. Bunlar askerî-
siyasi boyut, ekonomik boyut, çevre boyutu, insani boyut ve yeni tehdit ve riskler
olarak adlandırılmaktadır (Dışişleri Bakanlığı,2012). 24 üyesi ve 8 gözlemci ülkesi
bulunan AİGK/CICA’nın bir önemli özelliği de genelde yan yana gelmeyen İsrail-
İran ve Pakistan-Hindistan gibi ülkelerin bir araya gelmesini sağlamasıdır. Türki-
ye, Şangay İşbirliği Örgütü’ne ise diyalog partneri olarak 7 Haziran 2012’de kabul
edilmiştir. Şangay İşbirliği Örgütü bölge devletleri için önemli bir oluşumdur. Çin
Halk Cumhuriyeti, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın 1996 yılında
oluşturdukları yapılanmaya 2001’de Özbekistan da katılmıştır. Hindistan, İran,
Moğolistan ve Pakistan örgütte gözlemci olarak bulunmaktadır. Başta Rusya ol-
mak üzere, kurucu üyeler tarafından Şanghay İşbirliği Örgütü’nün tek kutuplu bir
dünyaya karşı atılan bir adım olduğu belirtilmiştir. Türkiye’nin, Asya’da özellikle
Rusya, Çin ve Türk Cumhuriyetleri ile geliştirdiği ilişikler sonucu, Şanghay İşbir-
liği Örgütü ile süreç içinde çok boyutlu dış politikasını güçlendirmesi ile örgüt
içindeki gelişmelerin izlenmesine ve bölgesel iş birliğini ilgilendiren konularda
görüşlerinin üye ülkelere aktarılmasına imkân verecektir (Özcan, 2012).
BALKANLAR İLE İLİŞKİLER

Türk dış politikasının 2007-2011 dönemi geçmiş Balkan politikasının devamı şek-
linde gerçekleşmiştir. Bu bölgeye ilişkin gelişmeleri ve politikaları yakından takip
eden Türkiye, bölgeyi Osmanlı mirasının getirdiği tarihsel bir derinlik ile değerlen-
dirmektedir. Davutoğlu’na göre, Türkiye’nin Balkanlarda kısa ve orta dönem dış po-
litikasının iki önemli hedefi olmalıdır. Bunlar, Bosna ve Arnavutluk’un istikrarlı bir
yapı içinde güçlendirilmesi ve bölgedeki etnik azınlıklara güvenlik şemsiyesinde bir
uluslararası hukuk zemini oluşturulmasıdır. Bu zemin içinde Türkiye Balkanlar’da-
ki Müslüman azınlıklar ile ilgili sorunlarda müdahale etme hakkını kazanmalıdır.
Bu da ancak Türkiye’nin kültürel ve tarihî faktörleri de gözeterek aktif bir Balkan
politikası izlemesi ile mümkün olabilir (Davutoğlu, 2012:123). Bölgenin barış, istik-
rar ve refahına büyük önem veren Türkiye, “Bölgesel sahiplenme” ve “kapsayıcılık”
ilkeleri gözeterek Balkan politikasını dört ana eksene ayırmıştır. Bunlar, üst düzeyli
siyasi diyalog, herkes için güvenlik, azami ekonomik entegrasyon ve çok etnikli, çok
kültürlü, çok dinli toplum yapısının muhafazasıdır. Bunun için Türkiye tüm Balkan
ülkelerinin AB ve NATO ile bütünleşmesine önem vermekte ve desteklemektedir
(Dışişleri Bakanlığı, 2012).
Türkiye, 2007-2011 döneminde Balkanlarda, NATO ve AB öncülüğünde yü-
rütülen bölgenin yeniden inşasını amaçlayan uluslararası operasyonları destekle-
miş, bu sayede hem ABD ve AB ile ilişkilerini pekiştirmiş hem de Bosna, Kosova
ve Makedonya gibi ülkelerdeki müdahalelerde etkisini gösterme fırsatı bulmuş-
tur. Davutoğlu, bölgede hâlâ etnik kökenli çatışmaların olma ihtimali olduğunu,
Batı’nın bunu göremediğini, yeniden bir sıcak çatışmanın çıkması ihtimalini en-
gellemek için Balkanlarda önleyici diplomasiye dönük girişimleri Türkiye’nin yü-
rüteceğini belirtmiştir. Bu bağlamda atılan en önemli adımlardan biri, Türkiye’nin
Bosna Hersek ve Sırbistan liderlerini bir araya getirdiği üçlü mekanizmadır (Kar-
daş, 2011:37-38). Üçlü mekanizma, Davutoğlu’nun inisiyatifiyle, Bosna-Hersek ve
Sırbistan arasındaki ilişkilerin normalleştirilmesine ve aralarındaki güvenin tesis
ve idamesine katkıda bulunmak maksadıyla 2009 Ekim ayında bir zirve gerçek-
leştirmiştir. Bu güne kadar altı toplantı gerçekleştirilmiştir. Bu zirvelerin beşincisi
somut gelişmeler sağlanan önemli bir zirve olmuştur. Ankara’daki görüşmelerde
taraflar Bosna-Hersek’in Sırbistan’a büyükelçi ataması kararını almıştır. Böylece
bir başlangıç olarak, diplomatik ilişkilerdeki sıkıntıların aşılacağına ilişkin bir
ümit belirmiştir (Yanıkdağ, 2010). Toplantılarda, proaktif ve sonuç odaklı bir yak-
laşımla, somut güven arttırıcı önlemlerin bir takvim dâhilinde gerçekleştirilmesi
amaçlanmaktadır. Görüldüğü üzere Türkiye, dış politikasına uygun olarak bölge
barışını sağlamak, ilişkileri geliştirmek ve merkez ülke rolünün gereğini yerine
getirmek için ara buluculuk olmak üzere çalışmalarını sürdürmektedir. Bu çaba
Türkiye için ayrıca bir tarihsel sorumluluk-görev olarak da görülmektedir.
Bosna-Hersek’in güvenliği ve istikrarı Türkiye için çok önemlidir. Bu ülkelere
Makedonya ve Arnavutluk’u da eklemek gerekir. Bosna-Hersek kendi güvenli-
ğinin teminatı olarak NATO ve AB üyeliğini görmektedir. Türkiye, bu konuda
Bosna-Hersek’e tam destek vermektedir. Ancak Bosna-Hersek’in durumunu, gü-
venliği ve istikrarını Sırbistan’ı, Kosova’yı, Hırvatistan’ı görmezden gelerek ele al-
mak mümkün değildir. Türk dış politikası yapıcıları da bunun farkındadır.
AFRİKA VE TÜRK DIŞ POLİTİKASI

1990 yılından sonra geçmişe kıyasla anlamlı bir iyileşme sağlanan ilişkilerde 2000’le-
rin başından itibaren büyük bir hamle gerçekleşmiştir. Bu hamle ticaret, diplomasi,
eğitim, sosyal alanları kapsayan geniş bir alandan oluşmaktadır. Bu dönemde, Türk
siyasetçileri, diplomatlar ve iş adamları yoğun şekilde ziyaretlerde bulunmuştur.
Üniversitelerde ve düşünce kuruluşlarında Afrika’ya ilişkin çalışmalar artmıştır.
Başbakan Erdoğan’ın Afrika’ya yaptığı ziyaretlerin tarihte bu ülkelere ilk yapılan
ziyaretler olduğu düşünülürse geçmişte bölgeye karşı ne kadar ilgisiz bir politika iz-
lendiği anlaşılacaktır. Öyle ki Başbakan Erdoğan, Ekvator’un güneyine inen ilk Türk
başbakanıdır. Türkiye’nin Afro-Avrasya coğrafyasının merkez ülkesi ve küresel öl-
çekte kurucu aktör olma vizyonu düşünüldüğünde Afrika’da atılan adımların önemi
daha iyi anlaşılacağı gibi böylesi büyük bir kıtada ilişkileri yeni başlatmış olmanın
zorlukları da vardır. Türkiye yakın tarihte geliştirmeye başladığı Afrika ilişkilerde az
zamanda çok iş yapmıştır. Bunu bu bölgede yüzyıllardır hâkim olan ülkeler de gör-
mekte, Fransa örneğinde olduğu gibi Afrika ile kurulacak ilişkilerde ortak hareket
etme noktasında teklifler gelmektedir.
Afrika, 30 milyon kilometrekareyi aşan yüz ölçümü ve 1 milyara yakın nüfu-
su ve sahip olduğu doğal kaynaklar dolayısıyla her geçen zaman daha da önemli
bir bölge hâline gelmektedir. Günümüzde Afrika’da başta eski sömürge ülkeleri
olmak üzere, Çin Halk Cumhuriyeti, ABD, AB, Rusya, Japonya ve Hindistan gibi
birçok ülke yatırım yapmakta, kıta ülkeleri ile iş birliğine gitmektedir. Türkiye,
kıta ile ilişkileri daha yeni yeni geliştirmeye başlasa da bu konuda başarılı olduğu
söylenebilir. Bunun en güzel örneğini ekonomik verilerle ortaya koymak müm-
kündür. Türkiye ile Afrika arasında 2000 yılında 742 milyon dolar olan ticaret
hacmi 2008 yılında ise 5,7 milyar dolara ulaşmıştır (Şahin, 2010).
2007-2011 dönemindeki gelişmelerden biri 2008 yılında Addis Ababa’daki Af-
rika Birliği Zirvesi’nde, Türkiye’nin Birliğin stratejik ortağı ilan edilmesi olmuştur.
Aynı yıl içinde ve 49 Afrika ülkesiyle birlikte aralarında BM, Afrika Kalkınma
Bankası ve Arap Ligi’nin de bulunduğu 11 uluslararası ve bölgesel örgüt temsilci-
sinin katılımıyla İstanbul’da gerçekleştirilen Türkiye-Afrika İşbirliği Zirvesi Tür-
kiye için çok önemli bir prestij olmanın yanında, önemli kazanımları da berabe-
rinde getirmiştir. Ayrıca zirvede, Türkiye-Afrika Odası’nın (TAC) kurulması da
kararlaştırılmıştır.
Bölge ile olan ilişkilerde Türkiye’nin dış yardımlarını organize eden TİKA da
önemli bir rol oynamaktadır. TİKA, Afrika ülkeleriyle ekonomik, ticari, sosyal ve
kültürel iş birliği için faaliyetler yürütmektedir. İlişkilerin ilerlemesine bağlı olarak
TİKA bölgedeki ofis sayısını artırmaktadır. TİKA’nın yanı sıra İslam Konferansı
Örgütü’nün gerçekleştirdiği sosyal projeler de Türkiye tarafından desteklenmekte-
dir (Şahin, 2010). 9-13 Mayıs 2011 tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen BM IV. En
Az Gelişmiş Ülkeler (EAGÜ) Konferansı sırasında Sahra Altı Ülkesi Afrika ülke
temsilcileriyle toplam 27 ikili görüşme gerçekleştirilmiştir. Ayrıca 33’ü Afrika’da
bulunan EAGÜ kategorisindeki devletlere yönelik olarak 2012 yılından itibaren
teknik iş birliği projeleri ve programlar ile burslar için her yıl 200 milyon dolar
tutarında bir yardım paketi açıklanmıştır. 2007-2010 yıllarını kapsayan dönemde
yaklaşık 500 Türk doktoru ve 100’ü aşkın sağlık personeli Sudan, Etiyopya, Somali,
Nijer, Benin, Gana, Çad, Togo, Gine Bissau, Kenya, Mali, Uganda, Moritanya, Se-
negal, Tanzanya ve Kamerun’da sağlık alanında hizmet vermiş, 280.000’den fazla
Afrika vatandaşı Türk doktorlarınca sağlık taramasından geçirilmiş ve 53.000 üze-
rindeki hastaya cerrahi müdahale gerçekleştirilmiştir. Ayrıca Türkiye tarafından
bu ülke öğrencilerine Türkiye’de eğitim alma imkânı ve burslar sağlanmaktadır.
Dışişleri Bakanlığı’na bağlı Diplomasi Akademisi tarafından düzenlenen “Ulusla-
rarası Genç Diplomatlar Eğitim Programı’nda Afrikalı genç diplomatlara eğitimler
verilmektedir (Dışişleri Bakanlığı, 2012). Artan diplomatik faaliyet ve temsilcilik-
lerin yanı sıra, Afrika’da barış ve istikrarın sağlanması konusunda da aktif rol oyna-
yan Türkiye, Darfur’un yeniden inşası ve kalkınması için düzenlenen uluslararası
konferansları desteklediği gibi bağımsız olarak yardımlar da yapmaktadır.
Özet
Yeni dönem Türk dış politikasında kullanılan bir tanesi Ermeni soykırımına ilişkin bir tasarı-
1 temel kavramların neler olduğunu açıklamak nın Temsilciler Meclisi’nden geçirilmek isten-
Son dönemde Türk dış politikası, büyük bir ge- mesidir. Diğer bir anlaşmazlık konusu ise İran
lişme göstermiş, bölge ve dünya siyasetinde etkin politikasıdır. ABD İran’ın nükleer programına
bir rol oynama gayreti içerisine girmiştir. Ortaya ilişkin çalışmalarına karşı sert yaptırımlar ve ge-
çıkan yeni politik anlayış çerçevesinde yeni kav- nişletilmiş bir ambargo isterken, Türkiye soru-
ramlar ve ilkeler doğmuş ve politikalar da bu te- nun diplomatik yollarla çözülmesini istemiş ve
melde belirlenmiştir. Türk dış politikasında öne Brezilya ile birlikte bir ara buluculuk rolü üstlen-
çıkan kavramların başında “Stratejik Derinlik” miştir. Ancak bu çaba ABD öncülüğünde BM’de
gelmektedir. Önce Başbakan Dış Politika Baş İran’a karşı yeni yaptırımların alınmasına engel
Danışmanı, ardından da Dışişleri Bakanı olan olmamıştır. Ayrıca Türkiye’nin İsrail politikası
A.Davutoğlu’nun 2001’de yazdığı kitabında orta- ve paralelinde Hamas’a karşı yakın ve yumuşak
ya koyduğu dış politika konseptine göre Türki- tutumu ABD’yi bu dönemde rahatsız etmeye de-
ye, dış politika stratejisini yeniden yorumlamalı vam etmiştir.
ve uluslararası alanda kendine yeni bir yer ka-
zanmalı, jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik 2007-2011 yılları arasında Avrupa Birliği ülkeleri
konumunun avantajları ile tarihsel ve coğrafi 3 ile ilişkilerin ve üyelik sürecinin durumunun ne
sorumluluğunu yerine getirerek bölgesel etkin- olduğunu açıklamak
liği küresel etkinliğe dönüştürmelidir. Bir diğer 2007-2011 döneminde, AB ile ilişkilerde, özel-
önemli kavram ise “Merkez Ülke” kavramıdır. likle tam üyelik yolunda yaşanan duraklama
Bu noktada, Türkiye’nin uluslararası sistemde artarak devam etmiştir. Bunun çeşitli nedenleri
kurucu, yapıcı ve düzen kurucu bir ülke olması vardır. Sorunların başında Kıbrıs gelmektedir.
amaçlanmaktadır. Bu temelde Türkiye yeni dış 2004 yılında GKRY’nin bütün Kıbrıs’ı temsil
politikasında, vizyon odaklı, proaktif, yumuşak etme iddiası ve Kıbrıs Cumhuriyeti adı altın-
güç kullanan bir diplomasiyi tercih etmektedir. da AB’ye tam üye olmasının ardından ciddi
Çevresinde bir barış havzası oluşturmak isteyen sorunlar ortaya çıkmıştır. Kuşku yok ki bu so-
Türkiye bu bağlamda uluslararası alanda aktif runların çıkmasında AB içindeki bazı ülkelerin
katılımı elzem görmekte, politikalarını buna göre Türkiye’nin engellenmesini bu şekilde sağlama
şekillendirmektedir. “Komşularla Sıfır Sorun” düşüncesi de önemli bir rol oynamıştır. Bu ikili
politikası çerçevesinde bölge ülkeleriyle ilişkile- sorunun yanında AB’nin 2004 ve 2007 genişle-
rini geliştiren Türkiye; adil, barışçı ama aynı za- mesi sonucu birçok ülkenin AB’ye katılması bir-
manda konjonktüre göre değişen değil, ilkeli ve lik için ağır bir yük getirmiş ve yakın bir gelecek-
iddialı bir dış politika geliştirmeye çalışmaktadır. te Türkiye gibi büyük bir ülkenin alınmasının
önemli sorunlara neden olacağı inancı artmış-
2007-2011 yılları arasında ABD ile ilişkilerin tır. Ayrıca genişleme süreciyle başlayan Avrupa-
2 nasıl şekillendiğini ifade etmek lılık kimliği üzerine tartışmalar, Türkiye’nin ne
2007-2011 dönemi ABD ile ilişkilerin olumlu kadar Avrupalı olduğu tartışmasını da doğur-
seyrettiği bir dönemdir. Özellikle 2009 yılında muştur. Bunun yanında, Türkiye’nin hiçbir şe-
Barack Hussein Obama’nın ABD başkanı ol- kilde AB üyesi olmasını istemeyen Almanya’da
masıyla bu olumlu seyir artmıştır. Bu dönemde A. Merkel ve Fransa’da N. Sarkozy hükûmetleri
ilişkiler “model ortaklık” olarak adlandırılmış ve Türkiye’nin üyelik sürecini tıkamak-yavaşlat-
dünyadaki farklı sorunlarla ortak hareket etme mak için çaba sarf etmiştir. Fransa’nın bazı mü-
ve birbirini destekleme kararı alınmıştır. Mo- zakere fasıllarının açılmasını engellemesi buna
del ortaklık ile ayrıca iki ülke arasındaki ticari, örnek gösterilebilir. Almanya ise Türkiye’yi tam
askerî ve siyasi iş birliğinin de artması beklen- üye olarak değil en fazla imtiyazlı ortak olarak
miştir. Buna rağmen iki ülke arasında sıkıntıla- kabul edebileceğini çeşitli sebeplerle dile ge-
rın yaşandığı zamanlar da olmuştur. Bunlardan tirmiş ve önermiştir. Son olarak 2009 yılında
ortaya çıkan küresel ekonomik krizi ilişkilerin tidardan devrilmesine neden olmuştur. Suriye’de
neredeyse durma noktasında gelmesine neden ise Beşar Esed yönetimine karşı isyanlar devam
olmuştur. AB ile ilişkiler her ne kadar bu şekilde etmekte, ülkede bir iç savaş yaşanmaktadır.
aksasa ve istenilen ilerleme sağlanamasa da üye Son yıllarda İran ile ilişkiler gelişmekle birlik-
ülkelerin bir çoğu ile ikili siyasi ve ekonomik te, NATO’nun füze savunma sisteminin Türki-
ilişkiler ciddi bir biçimde gelişmiştir. ye yerleştirilmesi ve Suriye konusunda izlenen
farklı politikalar iki ülke arasında gerilime ne-
2007-2011 yılları arasında Rusya ile ilişkilerin den olmaktadır. Buna rağmen ticari ilişkilerin
4 durumunun ne olduğunu ifade etmek aksamadan devamı için çaba harcanmakta ve
2007-2011 dönemi, Türkiye-Rusya ilişkilerinin geliştirmenin yolları aranmaktadır. Körfez ülke-
2000’li yılların başında başlayan yakınlaşma leriyle ilişkiler ise tarihte hiç olmadığı kadar iyi
sürecine bağlı olarak gelişiminin devam ettiği, bir seyir izlemektedir. Bu ülkelerle karşılık iş bir-
gerek ekonomik gerek siyasi alanda iki ülkenin liği anlaşmaları imzalanmakta ve ticaret hacmi
daha da yakınlaştığı bir dönem olmuştur. Hem gelişmektedir. Türkiye, Körfez ülkeleri ile gelişen
Putin hem de Medvedev yönetiminde süreç bu ilişkileri bir başlangıç olarak görmekte, gele-
içinde ilişkiler o kadar gelişmiş durumdadır ki cekte çok daha iyi ilişkilerin ve işbirliklerinin
bölgede yaşanan ve iki ülkenin farklı pozisyon- sağlanmasını hedeflemektedir.
lar aldığı konulardaki anlaşmazlıklar bile bu
ilişkileri bozmaya yetmemiştir. Gürcistan-Rusya 2007-2011 yılları arasında Türkiye-İsrail
savaşı, Arap Baharı ve Suriye’deki ayaklanma iki 6 ilişkilerindeki gerilimin nedenlerini tartışmak
ülke arasındaki görüş ayrılıklarının olduğu ko- İsrail ile ilişkiler gerilimli bir seyir izlemektedir.
nulardandır. Türkiye’nin benimsediği “komşu- Bu dönemde yaşanan belli başlı kırılma nokta-
larla sıfır sorun” ve “maksimum iş birliği” gibi ları vardır. 2007 yılında İsrail askerî jetlerinin
prensiplerinin en etkin şekilde gerçekleştiği ül- Suriye’yi izinsiz bir şekilde Türk hava sahası-
kelerin başında Rusya gelmektedir. Bu dönemde nı geçerek vurması, 27 Aralık 2008 tarihinde
yapılan işbirlikleri ile turizm, ticaret, enerji alan- İsrail’in Gazze’ye gerçekleştirdiği operasyon,
larında işbirlikleri güçlendirilmiştir. Türkiye’nin Hamas’ı resmî temsilci olarak ta-
nımasının İsrail’in tepkisine neden olması iliş-
2007-2011 yılları arasında Orta Doğu ülkeleriyle kilerin bozulmasına neden olmuştur. 29 Ocak
5 ilişkilerin yeni Türk dış politikasına göre nasıl 2009 tarihinde Davos’ta düzenlenen “Gazze:
geliştiğini değerlendirmek Orta Doğu’da Barış Modeli” panelinde Başba-
Türkiye, 2007-2011 döneminde önceki yıllarda kan RT.Erdoğan, İsrail Cumhurbaşkanı’nı izle-
olduğu gibi Orta Doğu ülkeleri ile ilişkilere bü- diği politikalar nedeniyle eleştirmesi sonrasında
yük önem vermiş, dış politikanın odak noktasına yaşanan gerilim iki ülke arasında krize neden
koymuştur. Bu ilişkileri geliştirirken uluslararası olmuştur. İlişkilerin neredeyse sıfır noktasına
örgütlerde de etkin katılıma önem verilmiştir. inmesine ise 2010 yılının Mayıs ayında Gazze’ye
İslam Konferansı Örgütü (İKÖ), bu örgütlerin yardım götürmek için yola çıkan Mavi Marmara
başında gelir. Elli altı ülkeden oluşan bu ülke- gemisinin İsrail askerlerince saldırıya uğraması
lerdeki doğal kaynaklar, hızla artan pazar kapa- ve silahsız-sivil 9 Türkün hayatını kaybetmesi ve
sitesi, ulaşım ve ticaret imkânları Türkiye için bazılarının da yaralanması sebep olmuştur. Tür-
önemli önemlidir. 2007-2011 döneminin bölge kiye, yaşanan olay sonrası İsrail ile tüm ilişkile-
ve dünyadaki en önemli olayı hiç kuşkusuz Arap rini en alt düzeye indirmiştir. Türkiye, ilişkilerin
Baharı ile bu coğrafyadaki diktatöryel rejimle- tekrar başlaması için üç şart koşmaktadır. Bun-
re karşı başlatılan isyanlar olmuştur. İlk olarak lardan birincisi İsrail’in yaptığı eylemden ötürü
Tunus’ta başlayan isyan giderek tüm Arap coğ- “özür dilemesi”, diğeri düzenlenen operasyonda
rafyasına yayılmış; Tunus’ta Zeynel Abidin Bin zarar görenlere “tazminat” ödenmesi, üçüncüsü
Ali ve Muhammed Gannuşi’nin, Mısır’da Hüsnü ise Gazze ablukasının kaldırılmasıdır.
Mübarek ve Ahmet Şefik’in, Libya’da Muamer
Kaddafi’nin, Yemen’de Ali Abdullah Salih’in ik-
2007-2011 yılları arasında Avrasya, Orta Asya 2007-2011 yılları arasında Afrika’ya ilişkin açılım
7 ve Kafkasya ülkeleri ile ilişkilerdeki durumun ne 9 politikasının nasıl şekillendiğini açıklamak
olduğunu özetlemek Türkiye bölge ülkeleri ile ticaret, diplomasi, eği-
2007-2011 döneminde Soğuk Savaş bitimin- tim ve sosyal alanları kapsayan geniş bir alanda
den beri geliştirilmeye çalışılan ilişkiler daha da iş birliğini geliştirmeye çalışmaktadır. Türki-
gelişmiştir. Türkiye, bölge devletleriyle siyasi, ye, hem TİKA ve Diyanet İşleri Başkanlığı gibi
ekonomik, kültürel ve sosyal ilişkilerini, tarihsel resmî hem de TUSKON, Türk okulları ve diğer
ve kardeşlik bağlarının da yardımıyla güçlendir- Türk sivil toplum örgütleri aracılığı ile Afrika’da-
meyi arzu etmektedir. Bunun için Türkiye bir- ki yerini almaya gayret etmektedir. Türkiye, kıta
çok faaliyet yürütmektedir. Özellikle Orta Asya ile ilişkileri daha yeni yeni geliştirmeye başlasa
Türk Cumhuriyetleri ile ilişkiler burada ayrı bir da bu konuda başarılı olduğu söylenebilir. Bu-
öneme sahiptir. TİKA, TÜRKSOY, Yunus Emre nun en güzel örneğini ekonomik verilerle or-
Enstitüsü gibi kurumlar ekonomik, ticari, sağlık, taya koymak mümkündür. Türkiye ile Afrika
eğitim ve kültür alanında ilişkileri geliştirmek arasında 2000 yılında 742 milyon dolar olan
için çalışmaktadır. Sadece Türk cumhuriyetleri ticaret hacmi 2008 yılında ise 5,7 milyar ABD
ile değil, Çin gibi küresel güce sahip ülkelerle de dolara ulaşmıştır. Türkiye bu dönemde ulusla-
iyi ilişkiler geliştirilmiştir. Çin, 2007-2011 döne- rarası kuruluşlar aracılığıyla da ilişkileri geliş-
minde Türkiye’nin en büyük ticari ortaklarından tirmeye çalışmıştır. Örneğin, 2008 yılında Addis
biri olmuştur. Türkiye, Asya ülkeleri ile güvenlik, Ababa’daki Afrika Birliği Zirvesi’nde Türkiye,
ekonomik, kültürel alanda iş birliği sağlamak için Birliğin stratejik ortağı ilan edilmiştir. Aynı yıl
bu bölgedeki çok uluslu oluşumlarla da yakın iliş- içinde ve 49 Afrika ülkesiyle birlikte aralarında
ki içinde olmaya gayret etmiştir. Şangay İşbirliği BM, Afrika Kalkınma Bankası ve Arap Ligi’nin
Örgütü ve Orta Asya’nın güvenlik teşkilatı olan, de bulunduğu 11 uluslararası ve bölgesel örgüt
Asya’da İşbirliği ve Güven Arttırıcı Önlemler temsilcisinin katılımıyla İstanbul’da gerçekleş-
Konferansı (AİGK/CICA) ile ilişkilerini arttır- tirilen Türkiye-Afrika İşbirliği Zirvesi Türkiye
ması Türkiye’nin son yıllardaki adımlarındandır. için çok önemli bir prestijdir olmakla birlikte
önemli kazanımları da beraberinde getirmiştir.
2007-2011 yılları arasında Balkanlar ile
8 ilişkilerdeki durumun ne olduğunu ifade etmek
2007-2011 dönemi, önceki yıllardaki Balkan
politikasının devamı şeklide bir süreç şeklinde
gerçekleşmiştir. Bu bölgeye ilişkin politikalarda
belirleyici olmak isteyen Türkiye, bölgeyi Os-
manlı mirasının getirdiği tarihsel bir derinlik ile
değerlendirmektedir. Bölgenin barış, istikrar ve
refahına büyük önem veren Türkiye “Bölgesel
sahiplenme” ve “kapsayıcılık” ilkeleri gözeterek
Balkan politikasını dört ana eksene ayırmıştır.
Bunlar; üst düzeyli siyasi diyalog, herkes için
güvenlik, azami ekonomik entegrasyon ve çok
etnikli, çok kültürlü, çok dinli toplum yapısının
muhafazasıdır. Bunun için Türkiye tüm Balkan
ülkelerinin AB ve NATO ile bütünleşmesine
önem vermekte ve bu bütünleşmeyi destekle-
mektedir. Türkiye, bölge ülkeleriyle yakın ilişki-
ler kurarak hem siyasi ve ekonomik ilişkilerini
geliştirme hem de bölge sorunlarına müdahil
olarak beklentilerine uygun sonuçlar elde etme
çabasındadır.
1. Aşağıdakilerden hangisi yeni Türk dış politikasın- 6. Aşağıdakilerden hangisi AB ile müzakerelerde ka-
da kullanılan kavramlardan değildir? patılan fasıldır?
a. Barış Havzası a. Dış İlişkiler
b. Proaktif Diplomasi b. Gümrük Birliği
c. Merkez Ülke c. Mali Kontrol
d. Stratejik Derinlik d. Eğitim ve Kültür
e. Bekle-gör politikası e. Bilim ve Araştırma
2. Aşağıdakilerden hangisi “komşularla sıfır sorun” 7. Medeniyetler İttifakı girişimi hangi iki ülke eş ba-
politikasının bir parçası değildir? kanlığında yürütülmektedir?
a. Herkes için eşit güvenlik a. ABD-İsrail
b. Ekonomik entegrasyon b. ABD-Türkiye
c. Ülkelerin rejimlerini değiştirmek c. İspanya-Türkiye
d. En yüksek düzeyde siyasi iş birliği oluşturma d. İspanya-Mısır
e. İstikrarı, gelişmeyi sağlamak ve güvenlik işbir- e. Almanya-Türkiye
liklerinin kurulması
8. İran’ın nükleer programına ilişkin yaşanan krizde
3. 2009 yılında B. Obama’nın ABD başkanı seçilme- hangi iki ülke ara buluculuk faaliyetinde bulunmuş ve
siyle Türkiye-ABD arasında kurulmak istenen ortaklı- diplomatik bir çözüm arayışına girmiştir?
ğın adı nedir? a. Türkiye-ABD
a. Savunma İşbirliği Ortaklığı b. Türkiye-Rusya
b. Savunma ve Ekonomik İşbirliği Ortaklığı c. Rusya-Çin
c. Serbest Ticaret Ortaklığı d. Rusya-Brezilya
d. Model Ortaklık e. Türkiye-Brezilya
e. Medeniyetler İttifakı Ortaklığı
9. İsrail ile Türkiye arasındaki ilişkilerin bozulmasın-
4. Aşağıdakilerden hangisi 2007-2011 döneminde da aşağıdaki olayların hangisinin etkisi olmamıştır?
ABD ile Türkiye arasında yaşanan ayrılıklardan birisidir? a. Gazze’ye karşı uygulanan abluka
a. İran’ın nükleer programına ilişkin politika b. Türkiye’nin izlediği Suriye politikası
b. Libya’ya karşı izlenen politika c. Davos (“one minute”) krizi
c. El-Kaide’ye karşı izlenen politika d. İsrail’in Mavi Marmara gemisine düzenlediği
d. Bosna-Hersek konusunda izlenen politika saldırı
e. Küresel krizle mücadelede izlenen politika e. Türkiye’nin Hamas’ı resmî bir temsilci olarak
kabul etmesi
5. Türkiye’nin AB tam üyeliğine karşı Almanya’nın
önerdiği model nedir? 10. Aşağıdaki kurumlardan hangisi Asya’daki Türk
a. Stratejik ortaklık Cumhuriyetler ile ilişkilerini geliştirmek için çalışan
b. İmtiyazlı ortaklık kurumlardan değildir?
c. Model ortaklık a. CENTO
d. Ekonomik iş birliği ortaklığı b. TİKA
e. Daimi ortaklık c. TÜRKSOY
d. Yunus Emre Enstitüsü
e. TÜRKPA

1. e Yanıtınız yanlış ise “2007-2011 Dönemi Türk Sıra Sizde 2
Dış Politikasında Genel İlkeler ve Temel Kav- Türkiye ile ABD arasında ortaya konan model ortaklık
ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. anlayışı ile terörle mücadelede, Kıbrıs sorununa kalıcı
2. c Yanıtınız yanlış ise “2007-2011 Dönemi Türk ve adil bir çözüm bulma noktasında, Orta Doğu, Kaf-
Dış Politikasında Genel İlkeler ve Temel Kav- kaslar, Orta Asya ve Balkanlarda istikrar ve barışın
ramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. inşasında önemli katkı sağlanacağı, bunun yanında iki
3. d Yanıtınız yanlış ise “ABD ile İlişkiler” konusu- ülke arasındaki siyasi, askerî ve ekonomik ilişkilerin de
nu yeniden gözden geçiriniz. gelişeceği beklentisi artmıştır.
4. a Yanıtınız yanlış ise “ABD ile İlişkiler” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
5. b Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Birliği ile İlişkiler” Yeni Türk dış politikası için, İslam dünyası ile kuru-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. lacak ilişkilerde uluslararası ekonomi-politik etkinlik
6. e Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Birliği ile İlişkiler” açısından İKÖ büyük bir önem taşımaktadır. Örgüte
konusunu yeniden gözden geçiriniz. üye olan ülkelerdeki doğal kaynakların zenginliği, ge-
7. c Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Birliği ile İlişkiler” lişen pazar kapasiteleri artan ticaret imkânları yanında
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Türkiye’nin Asya ve Afrika derinliğinde aktivitelere yö-
8. e Yanıtınız yanlış ise “Orta Doğu ile İlişkiler” ko- nelebilmesi için İKÖ önemli bir kuruluştur. Ayrıca bu
nusunu yeniden gözden geçiriniz. üye ülkelerin bir kısmıyla geçmişten gelen ön yargıları
9. b Yanıtınız yanlış ise “İsrail ile İlişkiler” konusu- yıkarak Türkiye’nin Asya ve Afrika’daki iş birliğini ve
nu yeniden gözden geçiriniz. entegrasyonunu geliştirmesi açısından, örgüt içindeki
10. a Yanıtınız yanlış ise “Avrasya, Orta Asya ve Kaf- Türkiye’nin daha etkin olması önem taşımaktadır.
kaslar ile İlişkiler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. Sıra Sizde 4
İsrail’in izlediği Filistin politikası ve Gazze’yi ablukaya
alıp insan haklarına aykırı tavrı ilişkilerin gerilmesinde
etkili olmuştur. Bunun yanından İsrail jetlerinin 2007
yılında Türkiye’nin hava sahasını Türkiye’ye bilgilen-
dirmeden kullanıp Suriye’yi vurması, 2008 yılı sonu
İsrail’in Dökme Kurşun Harekâtı adını verdiği Gazze
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı operasyonu ve birçok sivilin hayatını kaybetmesi iliş-
Sıra Sizde 1 kilerin daha da kötüleşmesine neden olmuştur. 2009
Önce başbakan dış politika başdanışmanı ardından da yılında Dünya Ekonomik Forumu’nun düzenlendiği
dışişleri bakanı olarak görev yapan Prof.Davutoğlu’nun Davos’ta Türk başbakanı ve İsrail Cumhurbaşkanı’nın
geliştirdiği “Stratejik Derinlik” kavramı, Türkiye’nin yaşadığı tartışma ve ardından 2010 yılının Mayıs ayın-
tarihsel ve coğrafi özelliği ile jeopolitik, jeokültürel ve da Gazze’ye yardım götürmek için yola çıkan Mavi
jeoekonomik konumunun dünya siyaseti ve sistemi- Marmara gemisinin İsrail askerlerince saldırıya uğra-
nin dönüşümü açısından çok önemli bir derinliğe sa- ması ve silahsız birçok sivilin hayatını kaybetmesi olayı
hip olduğunu ortaya koymaktadır. Kavram, küresel ve iki ülke arasında ilişkilerin kopmasına neden olmuştur.
bölgesel dengelerin dinamik şekilde değiştiği bu yeni
dönemde Türkiye’nin, dış politika stratejisini yeniden
yorumlaması ve uluslararası alanda kendine yeni bir
yer kazanarak sahip olduğu jeopolitik, jeokültürel ve
jeoekonomik konumunun avantajları ile tarihsel ve
coğrafi sorumluluğunu yerine getirerek bölgesel etkin-
liğini küresel etkinliğe dönüştürmesi gerekliliği üzeri-
ne kuruludur.
Kaynaklar
Ada, O., (2011), Türk-Yunan İlişkilerinde Realizm Balcı,A., (2011a), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2009”,
Seçeneği, http://www.bilgesam.org/tr/index.php? Türk Dış Politika Yıllığı 2009, (Editör: Burhanet-
option=com_content&view=article&id=1232:tue tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı,
rk-yunan-likilerinde-realizm-secenei&catid=95: Ankara: SETA Yayınları, s.381-403.
analizler-balkanlar&Itemid=143. Balcı,A.,(2011b), “Türkiye-İngiltere İlişkileri 2010”,
Akçadağ, E., (2009), Avrupa Birliği -Türkiye Mü- Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Burhanettin
zakere Sürecinde Son Durum, http://www. Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı,
bilgesam.org/tr/index.php?option=com_conte Ankara: SETA Yayınları, s 349-371.
nt&view=article&id=531:avrupa-birlii-tuerkiye- BİLGESAM,(2011), NATO’nun Yeni Stratejik Konsep-
muezakere-suerecinde-son-durum&catid=70:ab- ti ve Türkiye, http://www.bilgesam.org/tr/index.
analizler&Itemid=134. php?option=com_content&view=article&id=930:
Anıl, B. (2010), Türkiye-Almanya İlişkileri ve natonun-yeni-stratejik-konsepti-ve-tuerkiye
Türkiye’nin AB Üyelik Süreci, http://www.bil- &catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147.
gesam.org/tr/index.php?option=com_content& BİLGESAM, (2012), Türkiye-İran-Irak Son Ge-
view=article&id=885:almanya-tuerkiye-likileri- lişmeler, http://www.bilgesam.org/tr/index.
ve-tuerkiyenin-ab-ueyelik-suereci&catid=70:ab- php?option=com_content&view=article&id=
analizler&Itemid=134. 2088:tuerkiye-ran-irak-son-gelimeler&catid=
Aras, B., (2009), Kıbrıs Atağı, http://www.setav.org/ 77:ortadogu-analizler&Itemid=150.
public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=5477 Çandar, C., (2010), Türk Dış Politikasında “Eksen”
&q=kibris-atagi. Tartışmaları: Çok Kutuplu Dünya İçin Yeni Bir
Aras, B., (2010). Afrika ve Türkiye, http://www.setav. Vizyon, Ankara: SETA-Ekonomi ve Toplumsal
org/public/Hab erD et ay.aspx?Di l=t r&hid= Araştırmalar Vakfı.
23451&q=afrika-ve-turkiye. Çolakoğlu,S. ve Bölücek, C.A. ve Polat,Y.C,(2011),
Aras, B.,(2010), Balkanlar’da “Türk” Barışı, http:// “Türkiye’nin Doğu Asya Politikası 2009, Türk Dış
www.setav.org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hi Politika Yıllığı 2009”, (Editör: Burhanettin Duran,
d=28840&q=balkanlar-da-turk-barisi. Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı, Ankara:
Aras, B.ve Akpınar, P., (2011). “Türk Dış Politikasında SETA Yayınları, s.523-547.
Davutoğlu Dönemi: 2009 Değerlendirmesi”, Türk Davutoğlu, A. (2012). Stratejik Derinlik: Türkiye’nin
Dış Politika Yıllığı 2009, (Editör: Burhanettin Uluslararası Konumu, 79. Baskı, İstanbul: Küre
Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı, Yayıncılık.
Ankara: SETA Yayınları, s.13-45. Diril, E.,(2010), Türkiye-Sırbistan İlişkilerinde Dö-
Ataman, M. ve Uçgan, N.,(2011a). “Türkiye’nin Körfez nüşüm ve Balkanlarda İstikrar, http://www.bil-
Ülkeleri, Yemen, Mısır, Ürdün ve Lübnan Politikası gesam.org/tr/index.php?option=com_content&vi
2009”, Türk Dış Politika Yıllığı 2009, (Editör: Bur- ew=article&id=852:tuerkiye-srbistan-likilerinde-
hanettin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. doenueuem-ve-balkanlarda-stikrar&catid=
Baskı, Ankara: SETA Yayınları, s. 189-223. 95:analizler-balkanlar&Itemid=143.
Ataman, M.,ve Uçgan,N.,(2011b). “Türkiye’nin Körfez Duran, B.,(2011), “Türk Dış Politikasının İç Siyaset
Ülkeleri, Yemen, Ürdün, Mısır ve Lübnan Politikası Boyutu: 2010 Değerlendirmesi”, Türk Dış Politika
2010”, Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Bur- Yıllığı 2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal
hanettin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı, Ankara: SETA
Baskı, Ankara: SETA Yayınları, s. 161-201. Yayınları, s. s13-65.
Bağcı, H. ve Erdoğan, M.M. (2010) “Çeşitlenen ve Ya- Efegil,E.,(2011), “Türkiye’nin Orta Asya Politikası
yılan İktidar Odakları ve Essen Kayması”, Stratejik 2009”, Türk Dış Politika Yıllığı 2009, (Editör: Bur-
Boyut, s.108-121. hanettin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1.
Baskı, Ankara: SETA Yayınları, s. 497-523.
Emiroğlu, H., ve Kayalak,T.,(2011), “Türkiye’nin Bal- Oğuzlu, H. T., (2009), “Türk Dış Politikasında Davutoğ-
kanlar Politikası 2009”, Türk Dış Politika Yıllığı lu Dönemi”, Ortadoğu Analiz, C. 1, S. 9, s.43-50.
2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal İnat, Mü- Okur, E. (2009), Türkiye-Latin Amerika İlişkileri, http://
hittin Ataman), 1. Baskı, Ankara: SETA Yayınları, www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_
s. 431-497. content&view=article&id=406: turkiye-
Erdoğan, M.M., (2006) “AB- Türkiye İlişkilerinde Or- latin-amerika-iliskileri&catid=89:analizler-
tak Payda: Vizyonsuzluk”, Liberal Düşünce, Sayı: latinamerika&Itemid=142 , Erişim 2012.
44, Güz 2006, s.5-25. Örmev, O. (2012), Suriye ve Beşar Esed, http://politi-
Ete, H.; Bölme, S. M.; Özhan, T., (2011), 2011’de Türki- kaakademisi.org/?p=31.
ye, http://www.setav.org/public/HaberDetay Özbay, F., (2011), Türkiye-Rusya İlişkileri: Vizesiz
.aspx?Dil=tr&hid=101082&q=2011-de-turkiye. Dönem Başlıyor, http://www.bilgesam.org/tr/
Gözen,R.,(2011a), “Türkiye’nin ABD Politikası 2009”, index.php?option=com_content&view=article&
Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Burhanet- id=1009:turkiye-rusya-iliskileri-vizesiz-donem-
tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı, basliyor&catid=104:analizler-rusya&Itemid=136.
Ankara: SETA Yayınları, s. 293-331. Özcan, H. A., (2012), Türkiye’nin Asya Açılımları,
Gözen, R.,(2011b), “Türkiye’nin ABD Politikası 2010”, http://www.21yyte.org/tr/yazi6642
Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Burhanet- Özcan, M., (2011a),” Türkiye’nin Irak Politikası 2009”,
tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı, Türk Dış Politika Yıllığı 2009, (Editör: Burhanet-
Ankara: SETA Yayınları, s.265-301. tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı,
Haşimi, C., (2011), 2000’li Yıllar: Türkiye, Avrupa ve Ankara: SETA Yayınları,s.159-189.
Avrupa Birliği. İstanbul: Medyan Yayıncılık. Özcan, M.,(2011b), “Türkiye’nin Irak Politikası 2010”,
İmanov, V.,(2011), “Türkiye-Rusya İlişkileri 2010”, Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Burhanet-
Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Burhanet- tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı,
tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı, Ankara: SETA Yayınları,s.137-1161.
Ankara: SETA Yayınları, s 301-333. Uslu, N., (2011a), “Türkiye’nin Kıbrıs Politikası 2009”,
İnat, K.ve Telci, İ.N., (2011a), “Türkiye’Nin İran, İsrail/ Türk Dış Politika Yıllığı 2009, (Editör: Burhanet-
Filistin ve Suriye Politikası 2009”, Türk Dış Politi- tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı,
ka Yıllığı 2009, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal Ankara: SETA Yayınları,s. 247-293.
İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı, Ankara: SETA Ya- Uslu, N., (2011b), “Türkiye’nin Kıbrıs Politikası 2010”,
yınları, s.93-159. Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Burhanet-
İnat, K. ve Telci, İ. N.,(2011b), “Türkiye’nin İran, İsrail, tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı,
ve Suriye Politikası 2010”, Türk Dış Politika Yıllığı Ankara: SETA Yayınları,s. 223-265.
2010, (Editör: Burhanettin Duran, Kemal İnat, Mü- Usul, A. R., (2011a), “Türkiye’nin Avrupa Birliği Po-
hittin Ataman), 1. Baskı, Ankara: SETA Yayınları, litikası 2009”, Türk Dış Politika Yıllığı 2009, (Edi-
s. 69-137. tör: Burhanettin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ata-
Karasar, H. A., (2011), “Türkiye’nin Orta Asya Politi- man), 1. Baskı, Ankara: SETA Yayınları,s. 223-247.
kası 2010”, Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Usul, A. R., (2011b), “Türkiye-Avrupa Birliği İlişki-
Burhanettin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), leri 2010”, Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör:
1. Baskı, Ankara: SETA Yayınları, s.409-435. Burhanettin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ata-
Kardaş, Ş. (2011). “2000’li Yıllarda Türk-Amerikan man), 1. Baskı, Ankara: SETA Yayınları,s. 201-223.
İlişkileri”, 2000’li Yıllar: Türkiye’de Dış Politika. Uluslarası Politika Akademisi, (2012), Türk Dış Politi-
(Editör: İbrahim Kalın). İstanbul:Medyan Yayıncı- kasının Konjonktürel Görünümü, http://politika-
lık. s.17-19. akademisi.org/?p=955.
Kayrak, S., (2012), Rusya Federasyonu’nun Ortadoğu Ülger, İ. K. (2011), Türkiye-Avrupa Birliği İlişki-
Politikası, http://www.bilgesam.org/tr/index.php? lerinin Geleceği, http://www.bilgesam.org/tr/
option=com_content&view=article&id index.php?option=com_content&view=articl
=2092:rusya-federasyonunun-ortadogu- e&id=1119:tuerkiye-avrupa-birlii-likilerinin-
politikasi&catid=104:analizler-rusya&Itemid=136. gelecei&catid=70:ab-analizler&Itemid=134.
Yararlanılan İnternet Adresleri

Pekşen, H. D. (2011), Türkiye-Almanya İlişkile- http://www.mfa.gov.tr/asyada-isbirligi-ve-guven-
ri: Sorunlar, Çözüm Önerileri ve İlişkilerin arttirici-onlemler-konferansi.tr.mfa
Geleceği, http://www.bilgesam.org/tr/index. http://www.mfa.gov.tr/sorular.tr.mfa
php?option=com_content&view=article&id=10 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ispanya-siyasi-iliskileri.
20:tuerkiye-almanya-likileri-sorunlar-coezuem- tr.mfa
oenerileri-ve-likilerin-gelecei&catid=70:ab- http://www.mfa.gov.tr/turkiye-sirbistan_siyasi-iliskile-
analizler&Itemid=134. ri-.tr.mfa
Şahin, Ö. (2010), Türkiye’nin Afrika Açılımı, http:// http://www.mfa.gov.tr/sorular.tr.mfa
www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_co http://www.mfa.gov.tr/suriye-siyasi-gorunumu.tr.mfa
ntent&view=article&id=742:tuerkiyenin-afrika- http://www.mfa.gov.tr/turkiye-suriye-siyasi-iliskileri-.
aclm&catid=80:analizler-afrika&Itemid=141, Eri- tr.mfa
şim 2012. http://www.mfa.gov.tr/turkiye-kosova-siyasi-iliskile-
TASAM, (2010), Türkiye-Rusya İlişkileri: Vizesiz ri-.tr.mfa
Dönem Başlıyor, http://www.tasam.org/tr TR/Ice- http://www.mfa.gov.tr/turkiye-afrika-iliskileri.tr.mfa
rik/1325/disisleri_bakani_ahmet_davutoglu_yeni_
bir_duzene_ihtiyac_var%E2%80%A6.
Turan, A.P., (2010), Kıbrıs Sorununun Türkiye-
AB İlişkilerine Etkisi, http://www.bilgesam.
org/tr/index.php?option=com_content&view=
article&id=553:kbrs-sorununun-tuerkiye-ab-
likilerine-etkisi&catid=70:ab-analizler&Itemid=
134.
T.C Ekonomi Bakanlığı, (2012), Ülkelere Göre Dış
Ticaret Hacmi ve Dengesi, http://www.ekonomi.
gov.tr/index.cfm?sayfa=7155BE01-D8D3-8566-
45208351967592CF.
TBMM, 2006 Mali Yılı Genel ve Katma Bütçe Kanun
Tasarıları ile 2004 Mali Yılı Genel ve Katma Bütçe
Kesin Hesap Kanunu Tasarılarının Plan ve Bütçe
Komisyonu Görüşme Tuanakları, (2005), http://
www.tbmm.gov.tr/butce/2006/pbk15112005.htm.
Yanıkdağ, T., (2010), Balkanlarda Türk Diploma-
sisi: Bosna-Hersek, Sırbistan, Hırvatistan Te-
masları, http://www.bilgesam.org/tr/index.
php?option=com_content&view=article&id=68
2:balkanlarda-tuerk-diplomasisi-bosna-hersek-
srbistan-hrvatistan-temaslar&catid=95:analizler-
balkanlar&Itemid=143.
Yeşiltaş, M ve Balcı, A., (2011). “AK Parti Dönemi Türk
Dış Politikası Sözlüğü: Kavramsal Bir Harita”, Bil-
gi-Sosyal Bilimler Dergisi, s. 9-34 www.bilgidergi.
com/uploads/AKPvedispolitika.pdf.
8
TÜRK DIŞ POLİTİKASİ II
Amaçlarımız
 Türk dış politikasının tarihsel süreçte yaşadığı değişimler ve süreklilik gösteren
ilkelerini ifade edebilecek,
 Soğuk Savaş’ın bitimi sonrasında ortaya çıkan yeni fırsatlar ve riskler çerçeve-
sinde Türk dış politikasındaki değişimleri inceleyebilecek,
 1993 sonrası Türkiye’nin AB’ye yönelik politikalarına ağırlık vermesindeki ne-
denleri ve bu politika doğrultusunda AB ile ilişkileri açıklayabilecek,
 Türkiye’nin AB ile ilişkilerinde kırılma noktası olan 1997 Lüksemburg Zirvesi
ve sonrasında yaşanan ilişkileri açıklayabilecek,
 2002 sonrası Türk dış politikasındaki değişim tartışmalarını görebilecek ve
bunların Türk dış politikasının temel unsurları çerçevesindeki değerlendirme-
sini yapabilecek,
Türkiye’nin dış politikada uygulamaya çalıştığı yeni vizyonun temel ilkelerini
 açıklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Statükocu Politika • Realist Dış Politika
• Aktif Dış Politika • Liberal Dış Politika
• Lozan Statükosu • Stratejik Derinlik Vizyonu

İçindekiler
• TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA DEĞİŞİM VE
SÜREKLİLİK
• 1990-1993 DÖNEMİ TÜRK DIŞ
POLİTİKASINDA YENİ ORYANTASYON
DÖNEMİ
• 1993 SONRASINDA “YENİDEN AVRUPA”
POLİTİKALARINDA YOĞUNLAŞMA,
Genel Değerlendirme: Soğuk BEKLENTİLER, KRİZLER, ÇATIŞMALAR
Türk Dış Politikası II Savaş Sonrası Türk Dış Politikasının • TÜRKİYE-AB İLİŞKİLERİNDE YENİ DÖNEM
Temel Özellikleri VE TÜRK DIŞ POLİTİKASININ ÖNCELİKLERİ:
1997-1999
• 2002 SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA
DEĞİŞİM TARTIŞMALARI
• 2007 SONRASINDA STRATEJİK DERİNLİK
VE ÇOK YÖNLÜ DIŞ POLİTİKA DÖNEMİ
Genel Değerlendirme: Soğuk
Savaş Sonrası Türk Dış
Politikasının Temel Özellikleri
TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA DEĞİŞİM VE SÜREKLİLİK

Kuruluşundan bu yana, “yurtta barış, dünyada barış” ilkesi ve “muasır medeniyet
seviyesine ulaşmak” hedefi ile şekillenen Türk dış politikasının, bütün dönem-
lerde bu felsefeyi koruduğu söylenebilir. “Statükoculuk” ve “Batıcılık” olarak da
nitelenen bu ilkelere ilave unsurlar her zaman eklenmiş olsa da barış politikası ve
modernleşme ilkelerinin, Türk dış politikasını Soğuk Savaş sonrasında da belirgin
biçimde etkilediği açıktır. 2002, özellikle de 2007 sonrasında, söyleminde belirgin
bir değişim yaşanan Türk dış politikasında ortaya çıkan yeni anlayışın da -özgün-
lükleriyle birlikte- bu temel hususları içerdiği ifade edilebilir.
Son derece dinamik ve çok aktörlü bir yapı içinde dış politikayı oluşturan geliş-
melerin daha objektif değerlendirilebilmesi için makul bir süreye ihtiyaç duyulur.
Aksi hâlde güncel gelişme ve tartışmaların içinde büyük resmi görmek ve gerçekçi
bir analiz yapmak zorlaşabilir, yani bir ülkenin yakın zaman dış politikasının de-
ğerlendirilmesi her zaman risklidir. Bu çerçevede elinizdeki kitabın konusu olan
Türk dış politikasının son yirmi yılını değerlendirmek, kendi içinde ciddi bazı
riskleri ve sorunları da beraberinde getirmektedir. Kuşkusuz konuyla ilgili akade-
mik literatürün henüz yeterince zenginlik kazanmaması en başta gelen eksikliktir.
Bu genel sorunların yanı sıra Soğuk Savaş sonrasının diğer önemli özellikleri de
yapılacak çalışmayı zorlaştıracak etkenler içermektedir. Bunların başında da ya-
kın dönemin dış politika alanının her geçen gün daha fazla bir “iç politika” ala-
nına dönüşmesi gelmektedir. Bir başka önemli husus ise süreçlerin çok daha hızlı
yaşanıyor olmasıdır. Zaten anlık medya anlayışının gelişmesi bunun hem nedeni
hem sonucu olarak değerlendirilebilir. Buna son yıllarda önemli bir faktör olarak
“sosyal medya” da dahil olmuş, dış politikanın alanı daha da karmaşıklaşmıştır.
Çok uzak bir bölgedeki gelişme, sizin ulusal politikanıza etkide bulunabilmekte-
dir. Bir başka önemli ilave faktör de her geçen gün dış politikanın aktörlerinin
çeşitlenmesi, örneğin sivil toplumun çok daha fazla ön plana çıkmasıdır. Bu özel-
likler, yani iç politikanın dış politika ile iç içeliğinin artması, ulusal-bölgesel-küre-
sel gelişmelerin birbirinden yoğun olarak etkilenmesi, aktörlerin çeşitlenmesi ile
gelişmelerin olağanüstü bir hızla gerçekleşiyor olması dış politikanın değerlendi-
rilmesini de zorlaştırmaktadır.
Türkiye’yi etkileyen iç ve dış faktörlerin sürekli değişiminden bahsetmek
mümkün olsa da bu değişim süreci Türk dış politikasının temel ilkelerinin sü-
rekliliğini genelde çok fazla etkilememiştir. Bugünden baktığımızda Cumhuriyet
tarihi boyunca uluslararası sistemde çok önemli değişimler olmuş ve bu değişim-
ler birkaç dönemde gerçekleşmiş, uluslararası sistemin yapıları, aktörleri, ülkeleri,

yani dış politikanın üzerinde şekillendiği temeller değişmiştir. Diğer yandan, bu
süre içerisinde Türkiye’nin siyasi, ekonomik ve toplumsal yapısı da önemli ölçüde
değişmiş; dolayısıyla ihtiyaçlar da farklılaşmıştır. Bütün bu unsurlar da doğal ola-
rak Türkiye’nin dış politikasına yansımıştır (Sönmezoğlu, 2006: 759).
Bir ülkenin konumu, büyüklüğü, iddiası ve etki alanı ile dış politika faaliyetleri
arasında büyük bir bağlantı bulunduğu açıktır. Bütün bunlar bir arada düşünül-
düğünde, Türkiye gibi bir ülkenin dış politikasını politik, kültürel ve yönetsel bi-
çimde takip etmenin güçlüğü de kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bunun belki
de en önemli nedeninin Türkiye’nin dış ve güvenlik politikalarının merkezinde
yer alan coğrafi konumunun olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Kuşku-
suz Türkiye’nin dış politikası sadece jeopolitik söylemlerle açıklanamaz. Ancak
Türkiye’nin son derece dinamik ve çok kimlikli bölgesi, doğal olarak dış politika
kimliğine de yansımaktadır. Soğuk Savaş döneminin kapitalist/Batı dünyasını ko-
münist/Doğu Bloku’ndan koruyacak “cephe” ya da “tampon” ülke olan Türkiye,
1989’da Soğuk Savaş’ın sembolü olan Berlin Duvarı yıkılıp, ardından bütün dün-
yada büyük bir dönüşüm yaşanırken, kendi kimliğini ve pozisyonunu yeniden
keşfetme çabası içine girmiştir. Tarihin ve kimliklerin ideolojilere göre tanım-
landığı dönemin sona ermesini F. Fukuyama çok tartışılan “tarihin sonu” olarak
tanımlarken aslında ABD Başkanı G. Bush’un 1991’de sözünü ettiği “yeni dünya
düzeni”ne zemin açmış oluyordu. Karşısındakini veya kendini sosyalist/komü-
nist-kapitalist olarak tanımlayanlar, artık başka kimlik özellikleri ile kendilerini ve
“ötekini” tanımlama çabasına girmiştir. S. Huntington’un “medeniyetler çatışması”
tezi ise tam da bu boşlukta çatışma ve birleşme eksenlerini yeniden tanımlama
çabası olarak tartışılmış, eleştirilmiştir. Soğuk Savaş sonrasında neredeyse bütün
ülkelerin, özellikle de ideolojik bölünmenin merkez ve çevresinde yer alanların
kendi kimliklerini yeniden tanımlamaları, yeni referans noktaları aramaları ge-
rekmiştir. Bu durum kuşkusuz Türkiye için de söz konusudur. Türkiye’nin Soğuk
Savaş sonrasında yaşadığı iç ve dış politik kimlik arayışı neredeyse dünyanın ta-
mamının birlikte yaşadığı bir sorun olmuştur. 1945-1990 arasında en büyük teh-
didi kuzeyinden bekleyen Türkiye için Rusya, günümüzde Almanya kadar önemli
bir ticari ve hatta siyasi partnere dönüşmüştür. Bu durum, 1980’lerin ortasına ka-
dar, hayal bile edilemezdi. Kimliklerin nasıl dinamik bir sürece işaret ettiklerini
ve bu kimlikler üzerinden eylem ve politikaların nasıl oluşturulduğunu Türk-Rus
ilişkileri çok net biçimde ortaya koymaktadır.
Coğrafya gibi dış politikayı belirleyen en önemli özelliklerden birisi de kim-
liktir. Türkiye hem “Batılı” hem “Doğulu”, hem “Avrupalı” hem “Asyalı”, hem
“Balkanlı” hem “Orta Doğulu”, hem “Müslüman”, hem “laik” kimliklerle birlikte
anılmaktadır. Bütün bu unsurları içinde barındıran bir ülke için bu durum bölün-
müşlük ve belirsizlik anlamında bir sorun, aynı zamanda bir zenginlik sayılabi-
lir. Ancak her hâlükârda Türkiye, bu kimlik çeşitliliğiyle istisnai ülkelerden birisi
olarak dünya siyaset sahnesinde yer almaktadır. Bu da dış politikanın analizini
karmaşıklaştıran unsurlardandır.
Soğuk Savaş sonrasındaki Türk dış politikası, yukarıda anılan karmaşık yapı
vesilesiyle kolayca kategorize edilmekten uzak pek çok özelliği bir arada yaşa-
makta ve sürekli bir değişim göstermektedir. Daha da önemlisi, Türkiye’nin bi-
rinci derecede dış politika konusu olan komşuları da sıkça küresel bazı mücade-
lelerin alanı ya da iç karmaşaların yaşandığı ülkeler hâline gelmekte, bu durum
Türkiye’nin dış politikasını da bazen doğrudan (örneğin 2011-2012 Suriye), bazen
8. Ünite - Genel Değerlendirme: Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış Politikasının Temel Özellikleri 233
dolaylı (örneğin 2003-2005 Irak) olarak etkilemektedir. Bütün bu karmaşık yapıya

rağmen Türkiye’nin dış politika anlamında bölgesinde güçlü, büyük, Müslüman,
Türk, Batılı, modern ve demokratik bir algı yarattığı açıktır. Karpat (2012: 231)
“Türkiye’nin Dış Politika Tarihi” isimli eserinde “biz Batılı olacağız, biz medeni
olacağız diye kendi tarihimize, derin tecrübelerimize arkamızı döndük” dedikten
sonra, Türkiye’nin bu şartlar altında Batı ekseninden kayamayacağını vurgulama-
sı dikkat çekicidir. Karpat aynı eserinde, Türkiye’nin içselleştirdiği Batılı değer-
ler ile şimdinin modeli olarak lanse edilen arasındaki ilişkinin de altını çizmiştir:
‘Demokratik, laik, Batılı, kapitalist, modern bir ülke olarak Türkiye, Orta Doğu,
Orta Asya ve dünyanın pek çok ülkesine model olarak sunulmaktadır. Ama bu
değerlerin artık sadece öykünen medeniyet alanının değil, Türkiye’nin de değerle-
ri hâline dönüştüğünden de kuşku duyulmuyor.’
Soğuk Savaş’ın bitiminin ardından yeniden şekillenen dünyada, Almanya ile
birlikte bu değişimden en çok faydalanacak ülke olarak Türkiye’den söz ediliyor-
du. Zira büyük ve güçlü bir tarihe sahip Türkiye’nin önünde özellikle Orta Asya,
Kafkaslar, Balkanlar ve Orta Doğu’da yeni fırsatlar açılmıştı. 90’lı yılların başında
artık ideolojik bölünmeden kurtulmuş dünyada, Orta Asya’daki Türk Cumhuri-
yetler ve Azerbaycan’ın bağımsız ve yeni devletler olarak ortaya çıkmasının ar-
dından Türk dış politikasında “Adriyatik’ten Çin’ e Kadar Türk Dünyası” vurgusu
ile sıklıkla karşılaşılıyordu. Türkiye hem bir “model” hem de bir “ağabey” olarak
bölgede kültürel ve duygusal temelli bir dış politik açılım içine girmişti. Bu yıllar-
da SSCB’nin çökmesi ve Rusya’nın henüz kendini toparlayamamış olması, dahası
ABD’nin güvendiği müttefiki Türkiye’yi bu boşluğu doldurmak ve örnek olmak
bakımından sürekli olarak teşvik ediyor olması son derece önemliydi. Ancak bu
politika kısa zaman içinde daha farklı politik gelişmelerle başlangıçtaki beklenti-
lerden büyük ölçüde uzaklaştı; hatta zaman zaman hayal kırıklıklarına dönüştü.
Bütün bu fırsatlara ve potansiyele rağmen Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrasın-
daki dış politika ilkeleri içinde barışçı politikası devam etmiştir. Türkiye’nin dış
politikasının önemli bir başka özelliği de dış politikasının mümkün olduğunca
geniş bir alana yayılması ve çeşitlendirilmesi çabası olmuştur. 1983’ten beri dış
politikasını ekonomik ilişkilerdeki liberalleşmeye paralel bir biçimde açmaya çalı-
şan Turgut Özal liderliğindeki ANAP, büyük dönüşüm döneminde de iktidarday-
dı. Partinin kurucusu Özal ise cumhurbaşkanı olmuş ancak 1983’den sonra şekil-
lendirdiği “iddialı” dış politikasını cumhurbaşkanlığı makamında da yürütmeye
çalışmıştır. Özal sürekli olarak “aktif politikanın titizlikle sürdürülmesinden” söz
ederken dış politika kimliği bakımından da çoğulculuğu ön plana çıkarmıştır. Yani
Türkiye’nin sadece bir Avrupa ülkesi değil aynı zamanda bir “Akdeniz, Karadeniz,
Balkan ve Orta Doğu ülkesi olduğu” vurgusu sıklıkla yapılmış, “çok boyutlu aktif
bir dış politika” izlenmesinin zorunlu olduğuna işaret edilmiş, buradan hareketle
“statükocu” olduğu iddia edilen dış politika anlayışı da sıklıkla eleştirilmiştir.
Özal’ın 17 Nisan 1993’teki beklenmedik vefatının ardından cumhurbaşkanlı-
ğına gelen Demirel ve Başbakan Çiller de Soğuk Savaş sonrası dönemin Türkiye
bakımından en önemli sonuçlarından birisi olan yeni Türk Cumhuriyetlerine bü-
yük önem veriyordu. Ancak bu dönemde ABD’nin Türkiye’den desteğini kısmen
çekerek Rusya’nın bölgedeki liderliğini tanıması ile heyecan büyük ölçüde tör-
pülenmiş, Türkiye yeniden Avrupa Birliği politikasına yönelmiştir. 1996’ya ka-
dar AB politikasını ön plana çıkaran Türkiye, Erbakan liderliğindeki Refah Par-
tisinin iktidara gelmesi sonrasında Kardak Krizi ile AB politikalarından kısmen
uzaklaşmış ve İslam ülkelerini keşfetme ve onlarla iş birliği yapmaya yönelmişti.
Erbakan Hükûmeti’nin hepsi İslam ülkesi olan 8 üyeli “Kalkınan Ülkeler” (D-8)
Topluluğu bu tür bir girişim olarak sayılabilir. Ancak bu dönem de kısa sürdü.
Türkiye’nin istikrarsız ve karmaşık bu döneminde yeniden AB istikametine dö-
nülse de AB’nin 1999 sonuna kadar Türkiye politikası Türkiye’nin beklentilerini
karşılamaktan çok uzaktı. Ancak buna rağmen, Türkiye’deki politikacılar başta
olmak üzere kamuoyu AB üzerinden reformların gerçekleşmesi umudu ile AB
sürecini tekrar başlatmak için çaba gösterdiler. Örneğin 70’li ve 80’li yıllarda AB
konusunda olumsuz bir tavır takınan B. Ecevit, Almanya’da Kohl’ün iktidarı kay-
betmesi, sosyal demokrat Schröder’in gelmesi sonrasında Türkiye’nin başbakanı
olarak bir mektup göndererek, gerekli reformları yapmak konusunda hazır olduk-
larını ancak AB adaylığımız için Almanya’nın desteğinin önemini dile getirmişti.
1999’da Ecevit’in başbakan olduğu dönemde Türkiye’nin aday ülke ilan edilmesi
sonrasında da gerçekten ciddi bir reform süreci başlatılmış oldu.
2002’de AK Partinin iktidara gelmesi ile temel politika, yani AB hedefi nere-
deyse hiç değişmedi, sadece güçlendi. 2002-2005 arasında olağanüstü bir tem-
po ile reform süreci devam ettirildi. AK Partinin hem kendi üzerinde oluşan iç
ve dış şüpheleri ortadan kaldırmak hem de Türkiye’yi AB süreci üzerinden de-
mokratikleştirmek düşüncesiyle AB politikaları Türk dış politikasının en önem-
li alanı hâline geldi ve ciddi bir ivme kazandı. Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrası
dış politikasının bir başka evresi ise Başbakan’ın Dış Politika Başdanışmanı Prof.
Dr. Ahmet Davutoğlu’nun önce danışman ardından da Bakan olarak AK Parti
Hükûmetlerinde devreye girmesi olmuştur.
Barışçı ve modernleşmeci ilkeler devam etse de doğal olarak Soğuk Savaş son-
rasında geçen yirmi yıldan fazla sürede Türk dış politikası önemli değişimler ya-
şamıştır. Bu değişim kuşkusuz sadece Türkiye’ye bağlı olarak da gerçekleşmemiş,
küresel, bölgesel ve özellikle de komşularla ilgili gelişmeler Türk dış politikasını da
yakından etkilemiştir. Dışişleri Bakanı Davutoğlu, Ocak 2011 başında Türkiye’nin
yaklaşık 180 büyükelçisinin bir araya geldiği Büyükelçiler Konferansı’nda
Türkiye’nin “vizyoner diplomasi”sinin temellerini ortaya koyarken “Olayları ön-
ceden gören, alternatif çözümler üreten, her an bölgesel sorunlara çözüm getiren
ülke” arayışından söz etmesi, “dünyanın neresinde yangın varsa oraya gidip yan-
gını söndüreceğiz ama aynı zamanda şehir planlamacısı gibi davranıp yangın çık-
masını engelleyecek mekanizmaları da bulmalıyız” sözleri ve “Yeni Osmanlıcılık”
eleştirileri konusunda ise “Türkiye bir ulus devlettir ve diğer ulus devletlerle eşittir.
Hiç kimseye hükmetme niyetimiz yok” açıklaması, aslında iddialı da olsa barışçı ve
egemenlik haklarına saygılı bir dış politikayı önemsediğini ortaya koymaktadır.
Türk Dış Politikasının Süreklilik Unsurları

Lozan Statükosu: Lozan Temel çerçevesi “yurtta barış dünyada barış” ile tanımlanan, bu anlamda barışın
Anlaşması ile Türkiye’nin
sınırlarının, egemenlik ve statükonun korunmasının öncelikli hedef olarak belirlendiği Türk dış politi-
alanının ve toprak kasının tarihsel süreçte süreklilik gösterdiği unsurlar da bu çerçevede tanımlan-
bütünlüğünün belirlendiği maktadır. Bunlar statükonun korunması, Batıcılık ve iç-dış güvenlik kaygılarının
durumdur. Türkiye’nin
Anlaşma’dan günümüze bu önemsenmesi olarak özetlenebilir.
statükoyu bazı istisnalar Türkiye Cumhuriyeti’nin tanınma belgesi olarak kabul edebileceğimiz Lozan
dışında koruduğunu söylemek
mümkündür. Anlaşması’nın statüsü, Türk dış politikası açısından her zaman belirleyici faktör-
lerden biri olmuştur. “Lozan Statükosu” olarak da bilinen bu faktör, Türkiye’nin
toprak bütünlüğünü ve dahası başka topraklarla ilgilenmeme prensibini belirle-
yen temel durumdur. Cumhuriyet tarihi boyunca bu duruma aykırı birkaç istis-
na yaşanmışsa da (Musul ve Hatay Meseleleri, Boğazların durumunun yeniden
belirlenmesi gibi) Türkiye, Lozan’da statüsü tam belirlenmemiş bazı konularda

(örneğin Kıbrıs ve Ege gibi) ortaya çıkan sorunlar dışında Lozan’ın belirlediği il-
kelerden genelde sapmamış ve kendi durumunu belirleyen bu anlaşmaya sadık
kalmıştır. Lozan Statükosu konusu, iç politikada da son derece hassas bir konu
olarak kabul edilmiştir. Bu çerçevede örneğin Özal’ın 1. Körfez Krizi’nin yarattığı
boşluğu değerlendirerek Musul’un denetim altına alınmasına dair ortaya attığı
bazı düşünceler, Türkiye’de tedirginlik yaratmış ve bu politikanın geleneksel ba-
rışçı Türk dış politikasından bir sapma olacağı pek çok politikacı ve bürokrat ta-
rafından dile getirilmiştir.
Tarihsel süreçte süreklilik gösteren bir diğer unsur, Türkiye’nin yüzünü Batı’ya
dönmüş olması ve dış politikasında Batıcılığı en önemli ilkelerden birisi ola-
rak benimsemesidir. Türkiye her dönemde Batı dünyası ile ittifak içinde olmayı
önemsemiş, bütün Batılı kurumlara üye olmaya çalışmış, bu ittifaklarda sorunlar
yaşandığında geçici olarak farklı alternatiflere bakınmışsa da sorunlar ortadan
kalktığında yeniden Batı yönünde tercihler yapmaya devam etmiştir.
Türk dış politikasında “güvenlik” endişeleri, ülkenin geçmişi ve bulunduğu
coğrafyadan kaynaklı nedenlerle son derece önemsenen ve sürekliliği olan bir
başka unsur olmuştur. Türkiye bulunduğu jeopolitik konumu itibarıyla önemli
ama aynı zamanda sorunlu ve istikrarsız bir bölgededir. Türkiye aynı zamanda
çok komşulu bir ülkedir. Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın bitimine kadar altı olan kom-
şu sayısı 1991’de sekize çıkmıştır. Bunlara ilaveten Avrasya, Orta Doğu gibi böl-
gelere yakın konumda olan Türkiye’nin bölgesindeki rolü güvenlik endişelerini
belirleyen faktörlerdendir (Sönmezoğlu, 2006: 760-761).
Bugünden baktığımızda bu üç genel unsurun devamlılığını görmek hâlâ
mümkündür. Belirli dönemlerde bu unsurlarla çelişen istisna durumlar yaşansa
da Türkiye, belirlenmiş toprak sınırları ve komşularının toprakları ve toprak bü-
tünlüğü konusunda hâlâ hassas, Batı’yla ilişkilerini devam ettirmek konusunda
özenli ve iç ve dış güvelik endişelerinin etkili olduğu dış politika hassasiyeti taşı-
yan bir ülkedir. Bu noktalara ilaveten Türk dış politikasının bazı dönemler hari-
cinde genel olarak tarafsız ve statükocu kalmaya özen gösterdiği, müdahil olma
gereği duyduğu sorunlara genelde direkt müdahale yöntemiyle değil de daha çok
içinde bulunduğu NATO ya da BM gibi uluslararası kurumları ve uluslararası ka-
muoyunu harekete geçirerek müdahil olmaya çalıştığını söyleyebiliriz.
Faruk Sönmezoğlu’nun yaptığı ve genel kabul gören sınıflandırmaya göre
(2006: 763-764) Türk dış politikasının tarihsel süreçteki değişim ve süreklilik
hâline ilişkin özetle şunları söylemek mümkündür:
• 1923-1945 arası dönem iki dünya savaşı arasında kalmış, dünyada bozulmuş
bir güç dengesi modelinin hakim olduğu dönemdir. Bu dönemde ülkeler
bir yandan kısa dönemli, çıkara dayalı ittifaklar içine girerken diğer yandan
uzun sürecek bazı birlikteliklerin başlangıçları da yaşanmıştır. Türk dış po-
litikası bu dönemde aslında bir oluşum içindedir. Osmanlıdan devralınan
miras ve ardından ülkenin siyasal yapısının inşası uğraşları, bu dönemde
dış politikanın tarafsız ve var olan sistemin muhafazası yönünde oluşmasına
neden olmuştur. Çünkü henüz bağımsızlığını kazanmış bir ülke olarak mev-
cut uluslararası durumun korunmasının her hâlükârda işine yarayacağını
düşünen Türkiye, bu kapsamda ortaya çıkan uluslararası sorunlarda taraf
olmayı seçmemiş ve kendisini bu anlamda etkileyebilecek sorunlardan uzak
kalmaya çalışmıştır. Keza II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar bu duruşunu
korumaya çalışan ülke, savaşın bitimine doğru değişme sinyalleri veren
uluslararası sistemi fark etmiş ve daha ideolojik bir sisteme doğru evrilen
dünyada aslında Osmanlıdan bu yana siyasal bir tercih olarak yakın dur-
duğu Batı’ya daha da yaklaşarak hem kutuplaşmanın, yani blok siyasetinin
içine girmiş hem de yeni uluslararası sistemdeki yerini almıştır.
• 1945-1964 dönemi Soğuk Savaş’ın başladığı ve en hararetli sürecini yaşa-
dığı dönemdir. Bu dönemde uluslararası sistem ideolojik bir kutuplaşmaya
gitmiş, dünya Doğu ve Batı Blokları olarak ikiye ayrılmış ve Türkiye, Batı
Bloku içinde yer almıştır. Bu dönemde Türk dış politikası blok siyasetine
uygun bir şekilde yürütülmüş, hatta blok siyaseti içinde kalmak bazı dö-
nemler ülkenin varlık nedeni ve sonucu olarak görülmüştür. Bu politika
1960 askerî darbesi ve yaşanan uluslararası olaylar sonucunda bir nebze de
olsa değişmiş ve Türkiye reel politikaya daha yakın, ideolojik kaygılardan
biraz daha arınmış ve çıkarlarını daha çok temel alan politika arayışlarına
girişmiştir. Dönemin belki de en önemli özelliği Türkiye’nin iki bloklu sis-
tem içinde en riskli bölgede yer almasıdır. SSCB’nin önünde Batı dünyası-
nın güvenliği bakımından son derece önemli bir rol üstlenen Türkiye, za-
man zaman blok siyasetine etki eden değil, sadece etkilenen bir ülke olarak
da dış politikasını belirlemek durumunda kalmıştır.
• 1965-1980 arası dönem, aslında yalnızca Türkiye açısından değil tüm ulus-
lararası sistemde blok siyasetinin yumuşadığı bir dönem olmuştur. Bu du-
rum blok siyasetini tamamen ortadan kaldırmamıştır ancak bloklar içinde
yer alan ülkeler dış politikalarında daha çok otonomi kazanmışlardır. Bu
durum Türkiye’ye en çok Orta Doğu politikasında yansımış ve Türk dış
politikasının bu bölgeye yönelik girişimleri Batı / İsrail ve Filistin / Arap
ekseninde seyretmiştir. Türkiye’nin bu dönemde Kıbrıs politikalarına da
özel önem verdiği görülmektedir.
• 1981-1990 dönemi Soğuk Savaş’ın yeniden alevlendiği ve sonlanmaya doğ-
ru evrildiği süreçtir. Bu dönem, Türk dış politikasında Turgut Özal’ın be-
lirleyici olduğu; aktif bir politikayı ve ekonomik etki araçlarından yararlan-
mayı amaçlayan bir dönemdir. Keza, bu yönelim Özal’ın cumhurbaşkanlığı
döneminde daha belirgin hâle gelmiş, Körfez Savaşı boyunca da etkisini
iyiden iyiye belli etmiştir.
Türk dış politikasını tarihsel süreçte değişime uğratan uluslararası sistem değişim-
1 lerini ve yapılarını ele alınız.
1990-1993 DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA YENİ

ORYANTASYON DÖNEMİ
Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından ortaya çıkan yeni uluslararası sistem
Türkiye’nin fırsatlar ve risklerle dolu yeni bir dış politika alanına açılmasına ne-
den olmuştur. Bir anda Orta Doğu, Orta Asya-Kafkaslar ve Balkanlar’da gerçekle-
şen dönüşümün önemli aktörlerinden birisi hâline gelen Türkiye’nin Soğuk Savaş
mantığı ve dengeleri içinde dış politikalarına devam etmesi zaten beklenemezdi.
Ancak bu dönüşüm döneminde de bazı istisnai açıklamalar dışında barış politi-
kasının, Batıcılığın ve güvenlik öncelikli yaklaşımın devam ettiği görülmektedir.
1991 sonrasında Soğuk Savaş’ın sona ermesi, blokların ortadan kalkması, bölge-
sel sorunların ortaya çıkmasıyla birlikte, yani uluslararası sistemin yeniden değiş-
mesiyle Türk dış politikası aslında o döneme değin hiç olmadığı kadar çeşitlenmiş-
tir. Soğuk Savaş’ın bitmesi yanında, dönemin uluslararası sorunlarının Türkiye’nin
etrafını saran bölgede ortaya çıkması, kaçınılmaz olarak dış politikaya yansımıştır.
Bu dönem Türkiye’nin bulunduğu bölge ve karşılaştığı sorunların çeşitlili-

ği Türk dış politikasının özel boyutunu oluşturmuştur. Türkiye, birçok sorun ve
bölgeyle ilgilenmek, politikalar yürütmek durumunda kalmıştır. Keza, bir başka
Türkiye’ye özel durum, Soğuk Savaş’ın ardından konumu ve önemi değişen ül-
kenin kendini, Batı dünyası için önemli olduğu noktasında kanıtlama çabasıdır.
Aslında bu çaba, AT (AB) özelinde çok belirgin ve referans yapılacak bir düzeyde
olmasa da ABD nezdinde değer bulmuş, Kafkaslar, Balkanlar, Orta Doğu ve Orta
Asya gibi ilişki alanlarında Türkiye-ABD ortaklığı Türkiye’yi bölgesinde farklı da
olsa hâlâ önemli bir ülke konumunda tutmuştur.
Türkiye, bölgesindeki büyük dönüşüme ayak uydurmaya çalışırken bir yan-
dan da Avrupa ile ilişkilerinin sürmesi konusunu garanti altına almaya çalışmıştır.
1991 sonrası Türkiye’nin Avrupa diplomasisi AT (AB)’ye katılma yönünde devam
etmiştir. Her ne kadar AT (AB) bu konuda dışlayıcı bir tavır takınsa ve Türkiye’yi
her defasında farklı alternatifleri düşünmeye itse de Türkiye, son noktada Top-
luluktan (Birlikten) tam üyeliğine yönelik olumlu bir yanıt almayı başarmıştır.
Türkiye, AT (AB) politikasında sıklıkla bölgesel önemini ve bunun AT (AB) için
değerini vurgulamak durumunda kalmıştır.
Balkanlar’a baktığımızda, aslında 1991 sonrası Türkiye’nin bu bölgede izledi-
ği realist ve aktif diplomasi oldukça işe yaramış, hem bölgedeki ülkeler hem de
uluslararası kamuoyu nezdinde Türkiye takdir toplamıştır. Keza, bölgeye yönelik
girişilen politikalar Yunanistan’la olan rekabetten Türkiye’nin avantajlı çıkmasını
sağlamıştır.
SSCB’nin dağılmasının ardından Orta Asya’da kurulan Türk Cumhuriyetlerine
yönelik olarak Türkiye, ABD’nin de teşviki ile hem “model” hem de “lider” olma-
ya çalışmıştır. Ne var ki bölgede Rusya ve İran faktörlerinin varlığı ve Türkiye’nin
öz kaynaklarının, araçlarının kısıtlılığı, Türkiye’nin bu rolünü sınırlı tutmuştur.
Türkiye de Rusya ve İran’ı dikkate almanın önemini erkenden fark etmiştir. Ni-
tekim aynı durum Kafkaslar için de geçerli olmuştur. Özellikle enerji kaynakları
ve bunların üzerinden geçtiği yollar kapsamında bu iki ülkeyle rekabet karma-
şık ve yoğun ilişkilerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Buna ilaveten 1991 sonrası
Türkiye’nin ekonomik açıdan giderek gelişiyor olması da bu bölgeye yönelmenin
temel faktörleri arasında sayılabilir.
1991 sonrası Türkiye’nin Orta Doğu’da oynadığı rol, büyük güvenlik kaygıları-
nı beraberinde getirmiştir. İran, Irak ve Suriye gibi ülkelerdeki gelişmelerin Tür-
kiye tarafından tehlikeli görülmesi bu bölgeye yönelik ABD iş birliğine ve savun-
ma giderlerinin arttırılmasına olan ihtiyacı arttırmıştır. Bu konuda PKK terörü
önemli bir rol oynamıştır. Nitekim bu durum bölgede İsrail ile ittifak girişimlerini
de beraberinde getirmiştir.
Bu dönem açısından özel bir durum gösteren konulardan biri Yunanistan ve
Kıbrıs sorunlarıdır. Türkiye, 1990’lı yıllarda Yunanistan’la gerilimler yaşamaya
devam etse de bu durum, özellikle bir sıcak temas ihtimali bakımından, giderek
azalmıştır. Kıbrıs sorununda da çeşitli diplomatik gelişmeler yaşansa da soruna
ilişkin geçerli ve sürekli bir çözüm henüz elde edilememiştir. Nitekim bu durum
GKRY’nin AB üyesi olması sonrasında daha karmaşık bir hâle gelmiştir (Rubin,
2002: 375-378).
Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından Türkiye’nin Orta Asya politikasını tartışınız.
2
1990-1993 arasındaki dönem aynı zamanda Türk dış politikasına yön veren
Cumhurbaşkanı T. Özal’ın etkili olduğu dönem anlamına gelmektedir. T. Özal’ın
pragmatik ve büyük ölçüde de ABD ekseninde yürütmeye çalıştığı dış politika,
1990’a kadar her türlü değişimi reddeden ve şüpheyle bakan statükonun yoğun
biçimde egemen olduğu dış politikada yeni bir anlayışı da ortaya koymuştur. 1990
sonrasında Türkiye’nin önündeki yeni imkânlar ve alternatifleri ülkenin gelişimi
ve bölgede etkili bir güç olmak için değerlendirmeye çalışan T. Özal’ın 1. Kör-
fez Krizi’nde ortaya koyduğu tavır dikkat çekicidir. Komşu Irak’ın, aslında tam
da yeni ortaya çıkan düzenden pay kapma hevesi ile Kuveyt’i işgali ile başlayan
süreçte Türkiye, ABD ile hareket etmenin yeni dünya düzeninde sağlam bir yer
almak ve Türkiye’nin imkânlarını genişletmek bakımından önemli olduğunu dü-
şünmüştür. Özal’a göre ABD, Soğuk Savaşı’ın galibi ve artık “tek kutuplu” dünya-
nın lideridir. İdeolojik olarak da ABD ile bir karşıtlık söz konusu değildir. Benzer
bir durum, Orta Asya ve Kafkaslar’daki dönüşüm çerçevesinde de yaşanmıştır.
Bir anda ortaya çıkan Türk Cumhuriyetlere yönelik Türkiye’nin politikasına ABD
destek vermiş, “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne Türk Dünyası”, “21. Yüzyıl Türk Yüzyı-
lı”, “Yükselen Yıldız” vb. heyecan verici sloganlar sıklıkla duyulmaya başlanmıştır.
Türkiye’nin yeni dış politika kimliği bakımından da bu dönemde ön plana çıkan
kavramın “Türklük” olduğu söylenebilir. Başta ABD olmak üzere Batılı devletler
SSCB’den boşalan yeri Kafkasya ve Orta Asya’da İran destekli siyasi İslam’ın dol-
durulmasından çekindikleri için Batı yanlısı Müslüman, fakat laik ve demokratik
bir yapıyı temsil eden Türkiye’ye destek vermişlerdir (Aydın, 2002: 383). Ancak
Türkiye’nin bölgeye yönelik politikasını yürütmesinde söylem dışında, uygun ve
yeterli araçlara sahip olduğu da söylenemez. Bu durum 1993’e gelindiğinde artık
iyice ortaya çıkmıştır. Eski SSCB elitlerinin egemen olduğu yeni Türk Cumhuri-
yetlerinde Türkiye’nin “ağabey” ya da kimlik politikası zaman zaman endişe ve
dirençle de karşılaşmıştır. ABD’nin de geçen zaman içinde Rusya’nın bu bölge
üzerindeki gücünü kabullenmesi, Türkiye’nin dış politikasındaki Türk Dünyası
vurgusunun çekiciliğini yitirmesine neden olmuştur. “Önce Rusya” (Russia First)
olarak adlandırılan ABD’nin yeni bölge politikasında Türkiye yine de önemli bir
rol üstlenmekle birlikte, Rusya’nın kendi arka bahçesindeki egemenlik hakları ta-
nınmış olduğu için, etki alanı daralmıştır.
Yukarıda ifade edildiği üzere, Türkiye’nin ABD ile yakın iş birliği içinde böl-
gede etkili olma çabası, ABD’nin Irak’ta Saddam’ın yönetimde kalmasına izin ve-
rilmesi, Orta Asya ve Kafkaslar’da Rusya ile iş birliğini öncelikleri arasına alması
Türkiye’nin dış politika araçlarının yeterince güçlü olmamasından dolayı zora
girmiştir.
1993 SONRASINDA “YENİDEN AVRUPA”

POLİTİKALARINDA YOĞUNLAŞMA, BEKLENTİLER,
KRİZLER, ÇATIŞMALAR
1990-1993 arasında bölgesel güç olma heyecanı ve çabaları ile geçen üç yılın ar-
dından Türk dış politikası Avrupa politikalarına da yeniden yoğun ilgi gösterme-
ye başlamıştır. Bunda Turgut Özal’ın ölmesi ile siyasi liderliğin değişmesi, hem
bölgede arzu edilen sonuçlara ulaşılamaması hem de AB’nin yeni bir cazibe mer-
kezi olarak hızla Türkiye’siz bir biçimde yeniden yapılanma yolunda ilerlemesi et-
kili olmuştur. 1990-1993 arasında her iki tarafın da birbiriyle ilgisi sınırlı, mesafeli
kalmışken 1993 sonrasında Türkiye aniden AB’nin önemli konu başlıklarından
birisi hâline gelmiştir. Burada Türkiye’nin motivasyonu, AB entegrasyon sürecin-
den dışlanmamak, modernleşme-Batılılaşma hamlesine AB yoluyla devam etmek

ve özellikle Yunanistan karşısında çıkarlarını koruyacak bir statüye sahip olmak
şeklinde özetlenebilecek nedenler etkili olmuştur. Soğuk Savaş sonrası, uluslara-
rası ortamda, karşılıklı bağımlılığın artması, ulus devletleri, AB (Avrupa Birliği),
NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlaşması Örgütü), APEC (Asya-Pasi-
fik Ekonomik İşbirliği Örgütü), BDT (Bağımsız Devletler Topluluğu) örneklerinde
olduğu gibi bölgesel entegrasyonlara yöneltmiş ancak bu dönem, aynı zamanda
bölgesel olmakla birlikte dünya barışını tehdit potansiyeline sahip etnik çatış-
maların sıklıkla yaşanmaya başladığı bir dönem olmuştur. Soğuk Savaş sonrası
dönemde BM’nin müdahalede bulunduğu uluslararası çatışmalar üç iken etnik
çatışma sayısının kırk yedi olması bunu net biçimde ortaya koymaktadır (Yılmaz,
2011: 144). Bu gelişmeler de Türkiye’nin AB politikasına yönelmesinde etkili ol-
muştur. 1993’te kurulan Tansu Çiller-Erdal İnönü (ardından Murat Karayalçın)
Hükûmeti’nin hedefini yeni dünya düzenine eklemlenen, Gümrük Birliği’ne gir-
miş ve AB’ye üye bir Türkiye oluşturmuştur (Ateş, 2004: 55).
AB tarafında ise 1990-93 arasında Türkiye’nin üyeliği konusu, 1989 Komis-
yon görüşüne rağmen âdeta unutulmuştur. AB Konseyi, Komisyonun 1987’de
Türkiye’nin üyelik başvurusuna yönelik yaptığı çalışmanın ardından oluşturdu-
ğu ve 1989’da açıkladığı “görüş”ü (avis) bile ele alma ve karara bağlamaya ilgisi
duymamıştı. Türkiye’nin üyelik görüşmelerine başlamasını uygun bulmayan Ko-
misyon görüşünün en önemli gerekçelerinden birisi, 1981’de Yunanistan, 1986’da
ise İspanya ve Portekiz ile genişleyen AT’nin bunu henüz hazmedemediği, AT’nin
şimdiki asıl önceliğinin genişleme değil “derinleşme” olduğudur. Oysa Berlin
Duvarı’nın çökmesinin hemen ardından Avrupa’nın sosyal, ekonomik ve siyasi
birliğinin en önemli zemini AB olarak belirlenmiş ve en kısa zamanda en geniş
biçimde genişleme kararı alınmıştı. Soru genişleme mi, derinleşme mi değil; han-
gi ilkeler çerçevesinde, hangi alanda ve ne kadar sürede genişlemenin gerçekle-
şeceği olmuştur. Daha 1990’da Demokratik (Doğu) Almanya’yı Federal Almanya
Cumhuriyeti içinde bünyesine dahil ederek âdeta “gizli” bir genişleme gerçekleş-
tiren AB’ye kimlerin hangi süreçte üye olacağı, 1990-1993 arasındaki en önemli
konulardan birisiydi. AB ile Soğuk Savaş’ın “tarafsız” ama “zengin” ülkeleri İsveç,
Finlandiya, Avusturya ve Norveç 1995’te üye olmak üzere derhâl üyelik müzakere-
lerine başlamıştı. Diğer ülkelerle ise “Avrupa Anlaşmaları” yapılmış, ilişkiler üye-
lik yönünde geliştirilmeye başlanmıştı. AB’ye Rusya Federasyonu, Ukrayna, Beyaz
Rusya gibi ülkelerin üyeliği de zaman zaman gündeme gelirken Türkiye’nin üyeliği
gündem dışı kalmıştı. AB Komisyonu’nun kamuoyu araştırmaları ile AB vatandaş-
larının görüşlerine başvurduğu Eurobarometre çalışmalarında “Aşağıdaki ülkeler-
den hangisinin gelecekte AB’ye üye olmasını ya da olmamasını istersiniz?” sorusunda
seçeneklerin sıralandığı ülkeler arasında (Macaristan, Polonya, Çek Cumhuriyeti,
Bulgaristan, Slovakya, Romanya, Slovenya, Kıbrıs (RY), Malta, Estonya, Litvanya,
Letonya, Türkiye, İsviçre, İzlanda, Norveç, Rusya, Hırvatistan, Ukrayna, Moldova,
Bosna-Hersek, E.Yugoslavya (Sırbistan-Karadağ), Beyaz Rusya, Arnavutluk) örne-
ğin 1994, 1997, 1998’de yapılan anketlerde Türkiye yer bile almamıştı. Zaten aşağı-
daki tabloda da görüleceği üzere Türkiye’nin yer aldığı anketlerde de AB vatandaş-
ları tarafından üyeliği en az desteklenen ülkelerin başında Türkiye yer almaktadır.
Bu destek % 31,7 civarındadır. Ancak aslında durum çok da dramatik değildir. Zira
diğer aday ülkelerde en yüksek destek Malta ve Macaristan’a gelmekteyken verilen
destek oranı % 50’yi aşamamıştır. Bulgaristan, Litvanya, Romanya ve Slovenya’nın

aldığı destek ise % 37 civarındadır. Türkiye’ye AB liderlerinden ciddi samimi bir
destek gelmesi hâlinde, aradaki fark rahatlıkla kapanabilirdi.
Türkiye’nin AB ile ilişkilerinde temel sorun olarak addedilen “kimlik” sorununu

3 tartışınız.
Türkiye her ne kadar 1993 sonrasında Gümrük Birliği aracılığı ile AB konu-
sunda ciddi bir yönelim içine girse de 1993 Kopenhag Kriterleri’nin ilan edilmesi
ile 1959’dan beri AET/AT/AB ile var olan ilişkilerinin kendisine hiçbir avantaj sağ-
layamayacağı bir durumda kalmıştır. Türkiye’nin, daha 3 yıl öncesinde “düşman
cephesinde” yer alan pek çok Doğu ve Orta Avrupa ülkeleriyle “eşit” koşullarda ya-
rışa başlamaması, zaten başlı başına bir adaletsizlik yaratmış ve Türkiye’nin âdeta
bütün kazanımları ortadan kalkmış olsa da asıl sorun daha sonra, özellikle 1997’de
ortaya çıkacaktı. Türkiye’nin diğer aday ülkeler gibi objektif kriterler çerçevesinde
değerlendirilmeyeceği ortaya çıkmıştı. Bu da daha çok “kimlik” bağlamında ya-
pılan tartışmalardan kaynaklanıyordu. AB içinde özellikle muhafazakâr politika-
cıların başını çektiği yeni egemen görüş, AB’nin bir medeniyet projesi olduğu ve
bu medeniyetin de Türkiye’yi kapsamadığı şeklindeydi. Türkiye 1947’de Avrupa
Konseyi kurucu üyesi olmasına, 1952’de NATO üyesi, 1959’da AET’ye başvuruda
bulunma hakkına sahip bir “Avrupa ülkesi” ve daha 1989’daki AT Komisyonu gö-
rüşünde de üye olma hakkı tescil edilen bir Avrupalı devlet olarak tanımlanma-
sına rağmen, “Avrupalılığı” tartışmaya açılmıştı. Yeni dünya düzeninde ideolojik
karşıtlık dönemi yeni bitmişken Avrupa başka bir karşıtlığı öteki üzerinden inşa
etmeye çalışıyordu. Kuşku yok ki bütün AB bu görüşte değildi. Avrupalı olmanın
tarihi-kültürel-dinsel esaslarla değil, insan hakları, demokrasi, piyasa ekonomisi
gibi modern esaslarla belirlenmesi gerektiği de dile getiriliyordu. Bu nedenle Tür-
kiye, AB politikasını Gümrük Birliği üzerinden gerçekleştirmeye karar vermiş,
üye olmaksızın Gümrük Birliği oluşturmanın risklerine rağmen, bunu AB üyeliği
için geriye döndürülmesi mümkün olmayacak bir atak olarak planlamıştı. AET
ile 1970’de imzalanan ve 1973’te yürürlüğe giren Katma Protokol’e göre Türkiye
ile AET arasında 22 yıllık bir sürede Gümrük Birliği oluşturulması öngörülmüş
ve bu aşamalı bir biçimde uygulanmaya başlanmıştı. 31 Aralık 1995’te gerçekleşen
Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşması 1993-1996 dönemi Türk dış
politikasının en önemli gündem maddelerinin başında gelmektedir.
AB politikası dışında Türkiye’nin ABD, NATO ve Orta Asya-Kafkaslar politi-
kalarında da 1993 sonrasında oldukça canlı bir dönem yaşanmıştır. Bilindiği üze-
re Soğuk Savaş’ın sembol kurumlarından olan NATO’nun 1990 sonrasında görev
ve misyonu sorgulanmış, oluşan yeni dünya düzeninde stratejilerinin güncellen-
mesi gündeme gelmiştir. Bu değişikliklerden birisi de “ileride savunma” (Forward
Defense) stratejisinin terk edilmesidir. Fakat Türkiye, yakın bölgesindeki sorunlar
ve PKK terörü nedeniyle NATO’nun genel strateji değişikliklerinden daha farklı
güvenlik stratejileri belirlemek zorunda kalmış, kısmen de olsa Soğuk Savaş döne-
minin NATO politikasını sürdürmüştür. Türkiye, bu dönemde İsrail ve Rusya ile
silah kaynaklarını geliştirmek noktasında iş birliğine gitmiş, yerli silah üretimine
daha da ağırlık vermiştir (Sönmezoğlu, 2006: 481-482).
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Orta Asya ve Kafkaslar’da ortaya
çıkan Türk Cumhuriyetler’in (Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekis-
tan ve Kırgızistan) varlığı ve Türkiye ile olan yakın ilişkileri, Türkiye’ye verilen
önemi daha da artırmıştır. Türkiye, 1993-1996 döneminde bu ülkelerle ilişkilerini
geliştirmek için çeşitli alanlarda çalışmalar yürütmüş, TRT Avrasya televizyon ka-
nalı, Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) ve 1993’te kurulan Türk Kültür ve
Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) gibi kurumlar kurulmuştur.
1993-1996 yıllarında Türkiye’nin dış politikasında önemli ilgi alanlarından
birisini de Balkanlar oluşturmuştur. Yugoslavya’nın dağılması ile birlikte Balkan-
lar’daki Osmanlı mirası Müslümanlara yönelen ve acımasızca devam eden iç sa-
vaşta Türkiye, NATO öncülüğünde Sırplara karşı askerî müdahale ve operasyon
yapılmasını sağlamak için uzun süre verdiği çabalar, sonunda ABD’de karşılık
bulmuş ve NATO’nun 28 Şubat 1994’te Sırp hedeflerine yönelik başlattığı ataklar-
la Balkan tarihi yeniden şekillenmiştir. Bütün bu süreçte hem ABD’nin müttefiki
hem NATO üyesi hem de âdeta Balkanlar’daki Müslümanların hamisi olarak çaba
gösteren Türkiye’nin Balkanlar’la ilişkileri de yoğunlaşmıştır.
1993-1996 döneminde Türk-Yunan ilişkileri ise en gerilimli dönemlerin-
den birini yaşamıştır. Bunda Kıbrıs ve Ege’deki anlaşmazlık kadar Türkiye’nin
Yunanistan’ı terör örgütü PKK’ye destek vermekle suçlaması da önemli rol oyna-
mıştır. Ancak neredeyse savaşa dönüşecek asıl büyük kriz Kardak’ta yaşanan ger-
ginlik olmuştur. Ege’deki “statüsü belirlenmemiş” bu adacıkla ilgili kriz ABD’nin
devreye girmesi ve yürüttüğü diplomatik ara buluculuk ile aşılabilmiştir. Bu kri-
zin Türkiye-AB ilişkilerine de olumsuz etkisi olmuş, Birlik, Kardak için “AB top-
rakları” gibi bir kavramdan hareketle, Türkiye’nin “tecavüzü”nün aynı zamanda
AB toprağına yönelik olduğu şeklinde bir açıklama yapmıştır.
1993-1996 yılları arasında Türkiye’nin Orta Doğu politikası daha çok bölücü
terörle ilişkili olarak gelişmiştir. Irak’ta ortaya çıkan otorite boşluğu ve Çekiç Güç-
PKK ilişkisi konusundaki iddialar Türkiye’nin ABD ile olan ilişkilerinin ilk gün-
dem maddesi olmuştur. Türkiye bu dönemde Irak’taki otorite boşluğunun, ülkenin
kuzeyinde bir Kürt devleti kurulmasına yol açabileceğinden de endişe etmiştir.
TÜRKİYE-AB İLİŞKİLERİNDE YENİ DÖNEM VE TÜRK

DIŞ POLİTİKASININ ÖNCELİKLERİ: 1997-1999
Soğuk Savaş sonrasında AB politikasının en önemli ve karmaşık döneminin 1997-
1999 yılları olduğu söylenebilir. 90’lı yılların başlarında AB içinde egemen olan
“Türkiye’siz bir AB” projeksiyonu 1997’de önce AB Komisyonu’nun AB’nin gele-
ceğini, özellikle de genişleme stratejisini ele aldığı “Gündem (Agenda) 2000” Ra-
poru, ardından da Aralık 1997’de Lüksemburg’da yapılan AB Konseyi Zirvesi’ne
yansımıştır. Hem rapor hem de kararlarda Türkiye’nin açık bir biçimde genişleme
sürecinin dışında tutulduğu ortaya çıkmıştır. Türkiye’nin bu yıllarda içinde bu-
lunduğu iç politik krizin de etkisi ile AB’ye baskı yapmak da çok mümkün olama-
mıştır. Almanya’nın birleşmesini sağlayan Hristiyan Demokrat lider H.Kohl’ün
büyük ölçüde belirlediği yeni AB vizyonu, AB’yi bir medeniyet projesi olarak gö-
rüyor ve Türkiye’yi iyi bir partner olarak tanımlıyordu. Türkiye’nin bu dönemde
en büyük eksikliği ise kendisine destek çıkacak ve AB içine taşıyabilecek AB üyesi
bir müttefikinin olmamasıdır.
Kuşku yok ki bu dönem AB’nin Türkiye politikası en çok Yunanistan’ın istedi-
ği şekilde gerçekleşmiştir. Yunanistan bu dönemde hem AB genişlemesini bloke
etme tehdidi ile Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’ni, Kıbrıs’ın bütününü temsil edecek
şekilde AB genişleme süreci içine yerleştirmiş hem de Türkiye’ye AB üzerinden
baskı oluşturulması konusunda çaba göstermiştir. Kabul etmek gerekir ki Yuna-
nistan bu politikasında Türkiye’nin AB içinden destek alamamasının da avantajını
kullanmıştır.
Lüksemburg Zirvesi’nde Türkiye beklediğini alamayınca AB ile siyasi diyaloğu
kestiğini açıklamış ve kendisine eşit koşullarda adaylık statüsü verilinceye kadar
başta Kıbrıs ve Yunanistan konuları olmak üzere siyasi konularda AB’yi taraf kabul
etmeyeceğini beyan etmiştir. Türkiye’nin tamamen kaybedilmemesi için üretilen
“Avrupa Konferansı” gibi mekanizmalar da yeterli olamamış, Türkiye daha fazla
içe dönerek, son derece sertleştirdiği Yunanistan ve Kıbrıs politikaları ile AB’yi et-
kilemeye çalışmıştır. Bu süreç içinde PKK liderinin Suriye’den çıkarılması için son
derece etkin bir baskı uygulayan Türkiye, Abdullah Öcalan’ın kaçış sürecini de ya-
kından takip etmiş ancak bu vesileyle önce İtalya, ardından Almanya, son olarak
da Yunanistan ile ciddi gerilimler yaşamıştır. Abdullah Öcalan’ın Kenya’da Yunan
Büyükelçiliğinde barınması ve buradan çıkarken yakalandığında üzerinden Kıb-
rıs Cumhuriyeti pasaportu çıkması, Türkiye’nin Yunanistan’a baskısını daha da
artırmıştır. Türkiye bu politikasında, Yunanistan’ın AB konusunda Türkiye’yi blo-
ke etmesine de son vermeye çalışmıştır. Başta Yunanistan olmak üzere AB tarafı
ise Türkiye’nin AB içinde olmadığı bir durumda daha zor kontrol edilebilen bir
ülke olacağını ve bölgede ortaya çıkabilecek bir istikrarsızlığın, ciddi olumsuz so-
nuçları olabileceğini fark etmiştir. Öcalan skandalı üzerine Yunanistan’da gerçek-
leşen kabine değişikliği ile Dışişleri Bakanı olan Y. Papaendrau ile Türk Dışişleri
Bakanı İsmail Cem arasındaki olumlu ilişki kısa zamanda etkisini göstermiş ve iki
ülke açık ve gizli bazı görüşmelerle aralarındaki sorunları çözme gayreti içine gir-
miştir. ABD de bu sürece yoğun biçimde destek olmuştur. Ancak iki ülke arasın-
daki soğukluğun giderilmesi ve kamuoyunun hazırlanmasında en etkili olan önce
Türkiye ardından Yunanistan’da yaşanan büyük deprem felaketleridir. 20 binden
fazla insanın yaşamını yitirdiği depremler iki ülkenin anlaşma zeminini çok hızlı
geliştiren bir faktör olmuş, Türkiye’nin AB içinde yer alması konusunda pek çok
engel kendiliğinden ortadan kalkmıştır.
Kuşku yok ki bu dönemin en önemli olaylarından birisi de Almanya’daki ikti-

dar değişikliğidir. Kohl döneminin kapanması ve Almanya’da Sosyal Demokrat-
Yeşil iktidarın göreve gelmesi ile birlikte AB içinde Türkiye konusu çok daha farklı
bir biçimde ele alınmaya başlanmıştır. Aynı dönemde “AB’den kopan bir Türkiye
Batı ittifakından da kopar ve sürekli olarak istikrarsızlaşarak bölgesinde sorun
üretir” şeklindeki bir anlayışla ABD de AB üzerinde Türkiye’nin aday ülke ilan
edilmesi için ciddi bir baskı kurmuştur. Deprem diplomasisi, Almanya’daki ikti-
dar değişimi ve ABD’nin oluşturduğu baskı ile Türkiye’ye AB yolu Aralık 1999’da
Helsinki Zirvesi’nde açılmış ve Türkiye iki yıl aradan sonra -aslında bu iki yılda
AB bakımından Türkiye’yi aday ilan etmek için neredeyse hiçbir olumlu gelişme
olmamasına rağmen- aday ülke olarak ilan edilmiştir. Türkiye, Helsinki Zirve
kararları konusunda -özellikle Yunanistan ile ilişkiler ve Kıbrıs konularında- bazı
tereddütler yaşasa da adaylığı memnuniyetle karşılamıştır.
AB ile Türkiye arasında başlayan yeni dönem, 2000’de AB’nin Katılım Ortak-
lığı Belgesi’ni, 2001’de ise Türkiye’nin Ulusal Programı hazırlayıp ilan etmesi ile
önemli bir aşamaya gelmiştir. 3 Ekim 2005’te üyelik müzakerelerine başlanıncaya
kadar geçen süre ise Türkiye tarihinin görmediği yoğunluk ve kapsamda büyük
bir dönüşüm ve reform dönemi olmuştur.
Lüksemburg Zirvesi’nden sonra Türkiye ile AB ilişkilerinde ortaya çıkan gelişmele-

rin Türkiye- AB ilişkilerine olan etkisini tartışınız. 4
Bu dönemin dış politika bakımından en önemli gelişmesi ise 11 Eylül 2001’de

ABD’de yaşanan terör eylemleri olmuştur. Dünya tarihinde iz bırakacak kadar
önemli bu eylemler, ABD başta olmak üzere bütün Batı dünyasının dış ve güven-
lik politikalarını derinden etkilemiş ve değiştirmiştir. Türkiye’nin 11 Eylül son-
rası dış politikası genel olarak Batı ittifakı ile birlikte devam etmiş, hatta Türkiye
11 Eylül benzeri bir saldırıyı İstanbul’da yaşamıştır. Ancak burada Türkiye için
sorunlu olan, ABD’nin öncülüğünde “radikal İslamcı teröre karşı” yürütüldüğü
ilan edilen önlemlerin, halkı Müslüman olan ve güneyinde İslam ülkelerinin yer
aldığı bir ülke olarak kendisini çok yönlü etkilemesidir. ABD yönetimine egemen
olan “Neo-Con”ların (Yeni Muhafazakârlar) ABD’nin güvenlik stratejisini dünya
hâkimiyeti üzerine bina etmeleri ve İslam’ı hedef alan söylemleri Türkiye’nin işini
daha da zorlaştırmıştır. Terörle mücadele adına Afganistan’a giren ABD liderli-
ğindeki NATO güçlerine destek veren Türkiye, kısa bir süre sonra daha büyük bir
sorunla karşı karşıya kalacak ve Irak konusunda ABD ile ayrı düşecektir.
2002 SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA DEĞİŞİM

TARTIŞMALARI
AK Partinin Kasım 2002’de tek başına iktidara gelmesi ve TBMM’de sadece AK
Parti ve CHP’nin kalması, Türk dış politikasının genel yapısı, işleyişi ve ilkeleri
bakımından önemli bir değişim dönemini de beraberinde getirmiştir. AK Parti
iktidara geldiğinde iki önemli dış politika konusu ile baş başa kalmıştı: Bunlardan
birincisi 11 Eylül sonrası dönemde ABD’nin yeni dış ve güvenlik politikasının
yakın bölgede ortaya çıkardığı gerilimdi. Afganistan, sonrasında Irak’a da girmek
konusunda kararlı olan ABD, bu konuda Türkiye’nin destek vermesini ve Irak’a
yönelik bir cephenin Türkiye üzerinden açılmasını istiyordu. Bu durum AK Parti
bakımından oldukça sorunluydu. AK Partinin ikinci önemli konusu ise AB po-
litikalarıydı. Zira Aralık 1999’da adaylık statüsü alan Türkiye’nin üyelik müzake-
relerine başlaması için çok ciddi bir reform dönemi başlamıştı. Daha da önemlisi
1999 kararları Kıbrıs ve Yunanistan ile uzlaşmazlıkların aşılmasını da gerektiri-
yordu. AB üyeliğine hızla yaklaşan GKRY’nin ileride Türkiye için yaratacağı so-
runlar çok açık biçimde görülüyordu. Bu konularda AK Partinin nasıl bir politika
izleyeceği merakla beklenmekteydi.
AK Partinin ilk önemli dış politika icraatı, AB üyeliğinin AK Parti tarafından
temel hedef olarak belirlendiğine dair açıklamalar ve yoğun diplomatik temaslar
olmuştur. AK Parti, Aralık 2002’deki AB Zirvesi’nde Türkiye lehine önemli bir karar
çıkarmak için seferber olmuştu. Bu konuda ABD’den de destek alan AK Parti, ülke
içindeki siyasi anomaliyi de değiştirmeye çalışıyor, yasaklı Genel Başkan Recep Tay-
yip Erdoğan’ın yolunu açmak için ana muhalefet partisi CHP ile uzlaşma arıyordu.
Aralık 2002’deki AB Zirvesi’ne kadar olan süreç, AK Partinin AB politikalarında
samimi olduğunu ortaya koymuştu. Ancak gelişmeler olumlu olsa da zirveden Türki-
ye konusunda müzakere takvimi çıkmamış, konu 2004’e ertelenmişti. Ancak Türkiye
için asıl büyük sorun Irak konusuydu. ABD’nin Irak’a Türkiye üzerinden müdahale
edebilmesi için Hükûmet’in TBMM’ye gönderdiği “tezkere” 1 Mart 2003’te oylanmış
ancak yeterli çoğunluk sağlanamadığı için reddedilmişti. Bu durum, Irak’a yapılacak
müdahaleyi Türkiye üzerinden açacağı ikinci cephe ile gerçekleştirmeyi tasarlayan
ABD’yi çok rahatsız etmiş ve Türkiye-ABD ilişkilerinde büyük bir krize yol açmıştı.
Realist dış politika, bir Aslında, 2002 yılında AK Partinin iktidara gelmesiyle Türk dış politikasında
ülkenin dış politikasını
devletlerin yegâne aktörler bir değişim yaşandığı ve dış politikada ‘eksen kayması’ olduğu yönünde tartışma-
olduğuna inandığı uluslararası lar başlamıştır. Bu tartışmaları başlatan ilk gelişme ABD’nin Irak’a müdahalesinde
sistemde, uluslararası 1 Mart 2003 Tezkeresi’nin TBMM’den geçmemesi olmuştur. Keza AK Partinin
çıkarlarını maksimum kılacak
rasyonel davranışlarla güç bu dönemde ABD’den bağımsız bir Orta Doğu politikası izlediği düşünülmüştür.
elde etme mücadelesine göre Nitekim AK Parti iktidara gelir gelmez AB ile ilişkiler konusuna ağırlık vermiş,
belirlemesidir.
Birlikle geliştirilen ilişkiler ve bu yönde gerçekleştirilen reformlar sonucunda 3
Ekim 2005 yılında tam üyelik müzakerelerinin başlaması kararı alınmıştır. AK
Liberal dış politika, bir
ülkenin dış politikasını, Parti Hükûmeti’nin bu doğrultuda uyguladığı politikalar aslında o döneme kadar
uluslararası sistemde uygulanan ‘realist dış politikanın’ liberal bir karakter almasına yol açmış, Türki-
devletlerden başka aktörlerin
de var olduğuna inanarak, ye, AB çerçevesinde Kophenag Kriterleri uyarınca siyasi, ekonomik ve toplumsal
ortak değer ve prensipler reformlar gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bu kapsamda hızlı ve etkili bir süreç de
etrafında barışa dayalı bir oluşturan AK Parti Hükûmeti, dış politika araçlarını da değiştirmiş, askerî ve stra-
düzenin oluşturulabileceği
düşüncesiyle güç elde tejik sert politikalar yerine ekonomi, kimlik, insan hakları, sivil yönetim ve diya-
etmekten ziyade barışın log gibi yumuşak araçlar kullanmıştır. Bu durum Türkiye’nin bu döneme kadarki
korunması yönünde
belirlemesidir. ABD / NATO merkezli dış politikasını AB merkezli hâle getirmiştir. Aslında her
ne kadar dönemin gelişmeleri Türkiye’nin Batı yönelimli dış politikasının deva-
mı gibi kabul edilmişse de 2000’li yıllara birbirinden oldukça ayrılmış olan ABD
merkezli ve AB merkezli dış politika noktasında AK Parti iktidarı dengeyi AB
yönünde bozmuştur. Ne var ki bu hızlı ve etkili AB bazlı ilişki girişimleri 2006 yı-
lına gelindiğinde hızını kesmiş, hatta bu tarihten sonra duraksamaya girmiştir. Bu
durumun nedeni olarak öncelikle Fransa ve Almanya gibi AB’nin lider ülkelerinin
Türkiye’yi dışlayıcı tavrı gösterilmiştir. Bu ülkelerin Birlik içindeki baskın tavrı
bir yandan Birlik içindeki diğer üyeleri etkilerken diğer yandan Türk dış politika
belirleyicilerini de etkilemiş ve oluşan olumsuz havanın, ilişkilerin bu noktaya
gelmesine neden olduğu belirtilmiştir. Buna ilaveten, 11 Eylül saldırıları sonrası
ABD’nin Orta Doğu’ya yönelik politikalarının bu dönemde değişiklik göstermiş
olduğu ve bu kapsamda hem Türkiye’ye düşen rolün değiştiği hem de Türkiye’nin
yeniden ABD dış politikası çerçevesinde bölgeye dönmesinin gündeme geldiği
tartışılmıştır (Gözen, 2010: 26-28).
AK Partinin dış politika felsefesini değerlendirmek bakımından Prof.

Dr. Ahmet Davutoğlu’nun özel bir yeri bulunmaktadır. Önce Başbakan ve
Cumhurbaşkanı’nın Dış Politika Başdanışmanlığını yapan ardından da Dışişleri
Bakanı olan Davutoğlu, 2001’de çıkan “Stratejik Derinlik” kitabında ortaya koy-
duğu vizyonu Türk dış politikasına da yansıtmaya çalışmıştır. Bu politikanın re-
alist mi idealist mi, İslamcı mı Batıcı mı, Yeni Osmanlıcı mı modern Türkiyeci
mi, pragmatik mi ilkeli mi olduğuna dair yoğun tartışmalar yaşanmaktadır. Hiç
kuşku yok ki Türkiye gibi bir ülkenin dış politikasını belirleyen pek çok içsel ve
dışsal faktör bulunmakta, daha da önemlisi artık on yıllardan, hatta yüzyıllardan
gelen bazı dış politika gelenekleri bulunmaktadır. Ancak özellikle 2005 sonrasın-
da “Stratejik Derinlik” vizyonunun, Türk dış politikasında çok özel bir yeri ve
etkisi olduğu konusu genelde kabul görmektedir.
2002 sonrası Türk dış politikasında bir değişimin olduğu yadsınamaz. Ancak
bu değişim bir yandan uluslararası konjonktürün diğer yandan da Türkiye’nin dö-
nüşümüyle ilgilidir. Bal’a göre (2010: 49-51) bu dönüşüm temel hatlarıyla şöyledir:
Öncelikle, 1990’lı yıllar uluslararası sistemin henüz değiştiği ve bu kapsamda bü-
yük bocalamaların yaşandığı dönemdir. Dolayısıyla yeni sistemin nasıl olacağı, bu
sistemde Türkiye’nin nerede yer alacağı ve Türk dış politikasının hangi paramet-
reler çerçevesinde şekil bulacağı henüz belirlenmemiştir. 2000’li yıllarla birlikte bu
durum daha da netlik kazanmış ve AK Partinin tek başına iktidarıyla Türkiye’nin
gerek uluslararası konumu gerekse amaçları noktasında bir karara varılmıştır. Bu
kapsamda ilk değişiklik ‘yurtta sulh, cihanda sulh’ prensibinin uygulanmasında
yaşanmış ve önceden statükocu bir şekilde yorumlanan bu prensip daha farklı
yorumlanmaya başlanmıştır. Türkiye, önceleri bu prensip çerçevesinde yaşanan
uluslararası sorunlara direkt müdahil olmamış ve sorun kendisine zarar vermediği
sürece de tepki vermemiştir. Ne var ki bu kapsamda daha aktif bir politika izlen-
mesi gerektiğini düşünen yeni dış politika karar vericileri Türkiye’nin bölgesinde
ve dünyada barış ve istikrarın sağlanması girişimlerini önemsemeye başlamıştır.
AK Partinin ilk iktidar yıllarında ‘komşularla sıfır sorun’ politikası bu bağlamda
harekete geçirilmiş bir politika olmakla birlikte, bir ölçüye kadar da başarılmıştır.
Bal’a göre ikinci olarak, Türk dış politikasının ‘yüzünü Batı’ya dönme’ ilkesinin
yorumu da değişmiştir. Bu kapsamda Batıcılık anlayışı sadece Batı bağlamında
anlamını yitirmiş, Türkiye genel olarak AB’ye evet diyen ancak dünyayı Batı’dan
ibaret görmeyen bir konuma evrilmiştir. Keza, bu dönem bölgesel bir güç olma
eğilimi gösteren Türkiye’nin sadece bir yöne bakması düşünülemez. Türkiye’nin
tüm taraflarla ilgilenmesi, sadece Batı ile sınırlı kalmaması bu açıdan normaldir.
Üçüncüsü, Türk dış politika aktörlerinin zihnindeki Rusya algısı Soğuk
Savaş’ın bitiminden bu yana değişmiştir. Rusya artık Türkiye açısından çekinile-
cek bölgesel bir aktör olmaktan ziyade iş birliği yapılacak bir ülkedir. Dolayısıyla
bu durum hem Türkiye’nin Batı’yla ilişkilerinde hem de bölgesel etkisinde önemli
bir faktör hâline gelmiştir.
Bal’ın Türkiye’nin 2000’li yıllarda yaşadığı dönüşümlerden bir diğeri olarak sa-
vunduğu başka bir nokta, Türkiye’nin kendisini stratejik ve tarihsel olarak yeniden
sorgulamaya ve tanımlamaya başlaması ve kendini yeniden keşfetmesidir. Bu sorgu-
lamanın sonunda Türk dış politikası, etrafının düşmanlarca çevrili olduğu anlayışı-
nı terk etmiş ve bölgesinde dostlar edinmesinin önemini anlamıştır. Bu yeni anlayış,
Türkiye’yi doğal olarak Batı dışında alternatiflerle işbirlikleri kurmaya yönelmiştir.
Bu kapsamda bir başka husus Türkiye’nin önceki dönemlere göre dış poli-
tikada özgüveninin artması ve özerk hâle gelmesi, dolayısıyla Ankara merkezli
otonom kararlar almasıdır. Buna ilaveten, 2002 sonrası Türk iç siyasal yapısında
gerçekleşen değişim dış politika karar mekanizmalarını değiştirmiş ve çok yönlü

ve çok merkezli karar süreçleri yaratmıştır. Bu da dış politikanın farklı bir şekil al-
masını sağlamış, özellikle demokratikleşme sürecinin bu durum üzerinde büyük
katkısı olmuştur.
Yenigün’e göre (2010:72-81) AK Parti dönemi, Soğuk Savaş sonrası Türk dış
politikasının üçüncü dönemi sayılmalıdır. Özal yönetimindeki dış politika birinci
dönem, ardından başlayan koalisyon hükûmetleri dönemi ikinci dönem ve AK
Parti dönemi üçüncü dönemdir. Bu dönemde AK Partinin yalnız başına iktidar-
da olması Türkiye’nin uluslararası alanda hareket kabiliyetini arttırmış ve presti-
jini yükseltmiştir. Keza bu üçüncü dönem Yenigün’e göre, oldukça başarısız bir
dış politikanın izlendiği ikinci dönemden sonra ne istediğini bilen bir dış poli-
tikanın belirlendiği bir dönemdir. AK Parti iktidarı boyunca fiili bir şekilde çok
yönlü bir dış politika izlenmeye başlanmış, bu durumda Dışişleri Bakanı Ahmet
Davutoğlu’nun etkisi büyük olmuştur. Davutoğlu’nun dışişleri bakanlığına gelme-
si Türkiye açısından kısa, orta ve uzun vadeli hedef ve prensiplerin kabul edilmesi
ve hayata geçirilmesini sağlamıştır. Bu prensipler şu şekilde özetlenebilir:
1. Ülke içerisinde güvenlik ve demokrasi arasında bir denge kurularak bölge-
sinde aktif rol oynayan bir Türkiye.
2. Komşularla sıfır sorun politikasını hayata geçirmek.
3. Balkanlar, Orta Doğu, Kafkaslar ve Orta Asya gibi bölgelerdeki ülkelerle
etkili ilişkiler geliştirmek.
4. AB, ABD ve Rusya gibi küresel aktörler arasında bir denge politikası izleye-
rek uyum içinde bir dış politika yürütmek.
5. Uluslararası örgütlerin etkin kullanılmasına yönelik bir diplomasi stratejisi
benimsemek.
2003’ten bu zamana, belirtilen ilkeler doğrultusunda politikalar üreten Türkiye
birçok başarıyı da elde etmiştir. Bu kapsamda örneğin BM Güvenlik Konseyi Geçi-
ci Üyeliği, İslam Konferansı Örgütü Genel Sekreterliği gibi uluslararası kuruluşlar-
da aktif görevler üstlenilmiş, Yunanistan ile süregiden sorunlarda diyalog yoluyla
çözüm arayışlarına gidilmiş, Balkanlar’da aktif bir pozisyona gelinmiş, Kafkaslar’da
Gürcistan ve Azerbaycan ile yakın ilişkiler kurulmuş, hatta Ermenistan da bu kap-
sama alınmaya çalışılmıştır. Yenigün’e göre bu dönemde Türk dış politikası önceki
dönemlerden farklı olarak edilgen konumdan etken konuma geçmiş ve tarihinde
birçok ilke de sahne olmuştur. Örneğin ilk defa bu dönemde sivil toplum kuru-
luşları (STK) dış politika yapım sürecinde etkili olmaya başlamışlardır. Bu durum
dolaylı olarak kamuoyu tercihinin dış politikaya yansımasını da beraberinde ge-
tirmiştir. Bir başka ilk, uluslararası kurumların harekete geçirilmesi kabiliyetin-
de yaşanmıştır. Mesela Türkiye, Mavi Marmara olayında ABD’ye rağmen BM’den
İsrail’i kınayan bir karar çıkartabilmiştir. Bunlara ilaveten, Türkiye dış politikada
çok yönlü bir kimlik kullanmaya yönelmiştir. Bu kapsamda Balkanlar’da ya da Orta
Doğu’da dinî bir kimlik, Kafkaslar ve Orta Asya’da millî bir kimlik, AB ile ilişkile-
rinde Batılı bir kimlik ve ABD, Rusya gibi ülkelerle ilişkilerinde küresel bir kimlik
benimseyerek bilinçli bir strateji uygulamaya gitmiştir. Bu stratejiyle birlikte Tür-
kiye yalnızca Avrupalılığına değil, çok yönlü bir coğrafyada bulunmasına da vurgu
yapmaya başlamıştır. Nitekim duruma ve şartlara göre yeri geldiğinde Orta Doğu-
lu, yeri geldiğinde Avrasyalı, yeri geldiğinde de Kafkasyalı olmuştur.
Bütün bu değerlendirmeler ışığında bir sonuç belirlemek gerekirse Türk dış
politikasının 2002 sonrası daha aktif bir yapıda olduğunu söylemek mümkündür.
Türkiye gerek bölgesel gerek küresel meselelerde daha etkin ve etkili olmaya çalış-
maktadır. Ülkelerin dış politika vizyonlarının uluslararası dengeler, yapılar ve ak-

törler hesaba katılmadan belirlenmesi mümkün değildir. Bu durum, 2002 sonrası
Türk dış politikası için de geçerlidir. Türkiye, içinde bulunduğu uluslararası kon-
jonktürde dış politika stratejileri bakımından belirli değişimler yaşamaktadır. Bu
değişimlerin Türk dış politikasında süreklilik hâline gelecek ilkelere dönüştüğünü
söylemek bugünden bakıldığında kolay değildir. Diğer yandan, bu değişimlerin
geleneksel ilkeleri de kökünden değiştirdiği söylenemez.
2002 sonrası Türk dış politikasındaki değişimin temel nedenlerini tartışınız.

5
2007 SONRASINDA STRATEJİK DERİNLİK VE ÇOK
YÖNLÜ DIŞ POLİTİKA DÖNEMİ
Bu kitabın 7. Ünitesi’nde de ayrıntılı olarak vurgulandığı gibi Türk dış politika-
sında 2002, özellikle de 2007 sonrasında en çok öne çıkan kavramların başın-
da “Stratejik Derinlik” gelmektedir. Tekrarlamak gerekirse “stratejik derinlik” ile
vurgulanan, Türkiye’nin tarihsel ve coğrafi özelliği ile jeopolitik, jeokültürel ve
jeoekonomik konumun dünya siyaseti ve sisteminin dönüşümü açısından çok
önemli bir derinliğe sahip olduğudur. Davutoğlu’na göre; Türkiye, tarihsel, coğ-
rafi ve kültürel olarak bölgesel ve küresel boyutta aslında uluslararası sistemin
“merkez” ülkesi konumundadır (Davutoğlu, 2012; Yeşiltaş-Balcı, 2011: 12). Buna
göre, Türkiye, jeopolitiğinin rolünü yeniden yorumlanmak zorundadır. Geçmiş-
ten getirilen statükoyu muhafaza anlayışından vazgeçilmeli; küresel ve bölgesel
dengelerin dinamik şekilde değiştiği bu yeni dönemde Türkiye, dış politika strate-
jisini yeniden yorumlamalı ve uluslararası alanda kendine yeni bir yer kazanmalı,
jeopolitik, jeokültürel ve jeoekonomik konumunun avantajları ile tarihsel ve coğ-
rafi sorumluluğunu yerine getirerek bölgesel etkinliği küresel etkinliğe dönüştür-
melidir (Davutoğlu, 2012: 117).
Önce Cumhuriyet’in kurulması süreci, ardından 2. Dünya Savaşı, son ola-
rak da Soğuk Savaş kutuplaşmasının belirlediği Türk dış politikası ilkelerinin ve
imkânlarının yeniden değerlendirilmesi gerektiği açıktır. 2000’li yılların başları-
na kadar hakim olan klasik Türk dış politikasının aksine bu dönemde Türkiye,
uluslararası olaylarda ve gelişmelerde “bekle-gör” anlayışından vazgeçmiş ve ilgili
süreçlere müdahil olmuş, kriz dönemlerinde çözüm odaklı çalışmalar yürütmüş-
tür. “Vizyon odaklılık” olarak ifade edilen bu anlayış ile Türkiye başta bölgesin-
de oluşan krizlere ve problemlere doğrudan ve etkin müdahale edici politikalar
oluşturmaya çalışmaktadır. Bunun yanında Türkiye tarihsel derinliğinden dolayı
bölgesindeki her gelişmeye karşı bir hassasiyet içindedir. Vizyon odaklı bir politi-
ka benimsemeye çalışan Türkiye ayrıca, Afrika, Güney Amerika, Doğu Asya gibi
bölgelerdeki ülkelerle ilişkilerini siyasi, ekonomik ve kültürel boyutta derinleştir-
meye de çalışmaktadır (Yeşiltaş ve Balcı, 2011: 13).
Vizyon odaklı olmanın gereği olarak ortaya çıkan bir diğer kavram ise “proak-
tif diplomasi” kavramıdır. Davutoğlu, proaktif diplomasi ile “önleyici diplomasi”
kavramlarını bir arada kullanmaktadır. Çevresindeki sorunlardan Türkiye’nin çok
etkilendiği, bunun yanında o ülkelerdeki halkların da Türkiye’den beklentileri ol-
duğunu belirten Davutoğlu, bu noktada sorunlara ilişkin aktif ve temelde önleyici
diplomasi faaliyetlerini Türkiye’nin yürütmesi gerektiğini belirtir. Gerçekten de
gerek Orta Doğu’da gerek Balkanlar’da, Türkiye ara buluculuk ve kolaylaştırıcı,
uzlaştırıcı faaliyetlerde bulunmakta, bölgesel barışı sağlamada yoğun çaba harca-
maktadır (TASAM, 2010). Bu çabaya örnek olarak, Suriye ile İsrail, İran ile Batı
dünyası ve Boşnaklar ile Sırplar arasındaki uyuşmazlıklarda üstlendiği ara bulu-

culuk rolü gösterilebilir. Türkiye’nin krizlerin çözümünde özellikle dikkat ettiği
ve Davutoğlu’nun da bu noktada sıklıkla dile getirdiği unsur ise “yumuşak güç”
(soft power) kavramıdır. Türk dış politikasının, bölgesindeki sorunların şiddetten
ve askerî çözümlerden arındırılmış bir şekilde çözümlenmesi için çaba harcaması
yukarıda ifade edilen politikanın temel unsurlarındandır.
Daha somut bir ifade ile Türkiye artık ABD ekseni ya da AB odaklı bir dış po-
litika ile değil, alternatifler üreterek gerçek anlamda kendine özgü küresel bir dış
politika izleme çabasındadır. Elbette bu, bahsi geçen ülkeler ve bölgelerle ilişkileri
ve iş birliğini kesmek ya da azaltmak anlamına gelmemektedir. Yaşanan sorunlar
noktasında da aynı durum geçerlidir. Türkiye artık yıllardır süren Yunanistan ya da
Kıbrıs ile ilgili sorunlar ekseninde sürüklenip gitmek istememekte, farklı yollarla
bunları çözme noktasında somut adımlar atmaktadır. Davutoğlu’na göre, yayıldığı
coğrafya ile her zaman çok bölgeli, büyük ölçekli ve çok merkezli bir dış politi-
ka geleneği olan Osmanlı Devleti’nin mirası üzerinde kurulmuş olan Türkiye’nin
yıllar boyu sadece Yunanistan’a endeksli bir dış politika stratejisine bağımlı hâle
gelmiş olması çok yanlıştır ve bu aslında Türkiye’nin potansiyeline, gücüne, de-
rinliğine uygun bir politika değildir (Davutoğlu, 2012: 147). Bu yüzden Türk dış
politikası, her türlü alternatife açık bir vizyona, stratejik belirleyici kabiliyete, de-
ğişimleri zamanında fark edebilen bir taktik esnekliğe sahip olmalıdır. Bu sayede
Türkiye, bölgesinde ve uluslararası alanda ağırlığı hissedilen bir ülke konumuna
yükselebilecek ve avantajları iyi değerlendirebilecektir. Aksi taktirde büyük güçle-
rin taktik hedeflerinin edilgen unsuru olan bir bölge ülkesinden öteye geçileme-
yecektir (Davutoğlu, 2012: 91). Bu tek yönlü ve tek odaklı politikadan sıyrılmaya
çalışan Türkiye “uluslararası düzeyde aktif katılım” ilkesiyle hareket etmekte, bu
bağlamda özellikle uluslararası örgütlerde aktif katılımı amaçlamaktadır. Birleşmiş
Milletler Güvenlik Konseyi geçici üyeliği, G20 üyeliği, İKÖ üyeliği ve Genel Sek-
reterliğinin bir Türk’te olması, Afrika Birliği ve Arap Ligi’nde gözlemcilik statüsü,
Güney Amerika Uluslar Topluluğu (UNASUR) ile yakın ilişkiler kurma çabası bu
yaklaşımın örnekleri olarak gösterilebilir. Elbette mevcut Avrupa Konseyi, NATO,
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) ve Karadeniz Ekonomik İşbirliği Ör-
gütü (KEİÖ) üyelikleri de uluslararası alanda aktif katılım politikasında önemli yer
tutmaktadır. Bu çok yönlü katılım ve aktiflik önemlidir çünkü Davutoğlu’na göre,
“Türkiye’nin gelecek yüzyıla yönelik dış politika stratejisi, güç merkezleri ile ilişkilerin
alternatif tarzda yeniden düzenlenmesi ve uzun dönemli kültürel, ekonomik ve siyasi
bağların sağlamlaştırıldığı bir hinterlant oluşturması” gerekmektedir. Türkiye’nin
bu noktada kullanabileceği üç önemli jeopolitik etki alanı vardır ve buralarda et-
kin-aktif rol üstlenmelidir. Bu alanlar: 1- Yakın kara havzası: Balkanlar, Orta Doğu,
Kafkaslar 2- Yakın deniz havzası: Karadeniz, Adriyatik, Doğu Akdeniz, Kızıldeniz,
Körfez, Hazar Denizi 3- Yakın kıta havzası: Avrupa, Kuzey Afrika, Güney Asya,
Orta ve Doğu Asya. Davutoğlu için iç içe geçmiş ve dairevi kuşaklardan oluşan
bu havzalarda, Türkiye’nin bölgesel etki alanlarını kademeli olarak genişletmesi ve
uluslararası alanda küresel konumunu güçlendirmesi, Türk dış politikasının hede-
finde olması gereken jeopolitiğin temelidir (Davutoğlu, 2012: 118).
Elbette bu bağlamda Türkiye’nin öncelik verdiği bölge, yakın coğrafyası ve bu-
radaki sorunların ivedilikle çözülmesi ve kalıcı bir barışın oluşturulmasıdır. AK
Parti döneminde “barış havzası” kavramıyla bu çok sık dile getirilmekte ve bu
temelde politikalar geliştirilmektedir. Davutoğlu, havzayı, birçok jeopolitik, jeo-
kültürel ve jeoekonomik hattın kesişerek oluşturduğu, iç stratejik bütünlüğe sahip
bölgeler olarak tanımlamaktadır (Davutoğlu, 2012: 21). “Barış havzası” kavramı ise
bahsi geçen havzalarda var olan çatışmaların sona ermesi, istikrarın ve sürekli ba-
rışın sağlanmasını öngören bir dış politika vizyonudur (Yeşiltaş ve Balcı, 2011: 22).
Davutoğlu’na göre, barış havzasının oluşturulmasında Türkiye, gerek Balkanlar’da
gerekse Kafkaslar’da çok daha aktif bir dış politika yapımına yönelmeli, olaylara
müdahil olmalıdır; çünkü Türkiye, Osmanlı tarih mirasının bir varisidir ve böl-
gesel meseleler de temelde, bu tarih mirasının izlerini taşımaktadır (Davutoğlu,
2012: 22). Ayrıca, Türkiye artık daha önceki dönemlerde olduğu gibi Batı Avrupa
ile bütünleşme ve bölge ötesi ittifak ilişkilerinin cazibesiyle bu yakın havza ile ya-
bancılaşma hatasına düşmemeli, sahip olduğu siyasi, ekonomik ve kültürel ağırlığı
ile havzada sahip olduğu etkinliğini ve performansını sürekli arttırmalıdır. Çünkü
sadece bu havzanın geleceği değil, Türkiye’nin iç bütünlüğü dahi bu havza içindeki
faktörlerle doğrudan ilgili bir durumdur (Davutoğlu, 2012: 119).
Türkiye’nin dış politikasında son dönemde uygulanmaya çalışılan değişimin temel

kavramı olan “stratejik derinlik” kavramı ile anlatılmak istenen nedir? 6
Türkiye’nin Osmanlı mirasçısı olduğu kabulü, bahsi geçen havzadaki varlığı ile
birlikte “tarihsel miras” kavramını doğurmuştur. Kaldı ki vurgulanmaya ve empoze
edilmeye çalışılan, Türkiye’nin jeopolitik nüfuz alanı ve buradaki etkisi ile stratejik
bir derinliğe sahip olmasını temellendiren de aslında bu miras ve “tarihsel derin-
lik” olarak görülmektedir. Bu yüzden kavram, temelde Orta Doğu, Balkanlar, Orta
Asya’yı kapsamakta, buna Afrika da eklenmektedir. Çünkü bu bölgeler ile Türkiye
arasında kültürel ve tarihsel bağlar kurmaya uygun bir derinlik vardır (Yeşiltaş ve
Balcı, 2011: 22). Müslüman ve Osmanlı tarihî birikiminin sağladığı kültürel derin-
lik ve yayıldığı coğrafyayı, yeni Türk dış politikası artık bir yük ya da engel olarak
görmemekte, aksine bunu stratejik bir güç ve değer olarak yeniden üretmektedir;
bu anlayışın da Türkiye’nin hem iç hem dış politikasına yeni imkânlar sunacağı
düşünülmektedir (Kalın, 2011: 10). Bu anlayış, Türkiye’ye bölge içinde tarihsel bir
sorumluluk yüklemekte, yaşanan sorunlara karşı aktif bir barış politikası ve me-
kik diplomasisi geliştirmesine neden olmaktadır. Geliştirilen mekik diplomasisi ve
“ara buluculuk” Türk dış politikasının proaktif olma ilkesinin bir sonucu olarak
öngörülmektedir. Bu ilkeden hareketle çatışmaların yayılmasını önlemek amacıyla
Türkiye Filistin’de El Fetih ve Hamas, Kosova’da siyasi partiler, Irak’ta Sünni ve Şii-
ler arasında ara buluculuk yapmakta; Suriye ve İsrail, Pakistan ve Afganistan, İran
ve Batı arasında da benzeri bir rolü üstlenmektir (Yeşiltaş ve Balcı, 2011: 24).
Davutoğlu, komşulardan kaynaklanan dış politika riskinin azaltılmasının çok
önemli olduğunu ve bunun da “karşılıklı bağımlılık” düzeyini artırarak olacağını
belirtmektedir (Davutoğlu, 2012: 146). 2002’de başlayan AK Parti iktidarının bu
anlayışı benimsediği ve uygulamaya çalıştığı açıktır. Burada belirlenen hedef ise
“komşularla sıfır sorun” anlayışının tesis edilmesidir. Davutoğlu’na göre, “bu esas,
Türkiye’nin etrafı sürekli düşmanlarla çevrilidir psikolojisinden ve buna bağlı geli-
şen defansif refleksten kurtulup bütün komşularıyla ilişkilerini iyi düzeye getiren bir
ülke olma üzerine kuruludur” (TBMM, 2005). Türk dış politikasının “yurtta barış
dünyada barış” ilkesinin geliştirilmiş ve genişletilmiş bu yaklaşım AK Parti döne-
mi dış politikasının en önemli ilkelerinden birisi hâline gelmiştir. Komşularla sıfır
sorun anlayışı altı temel unsur üzerine inşa edilmiştir: “a-Herkes için eşit güven-
lik, b-Ekonomik entegrasyon, c-Farklı kültürlerin saygı içinde bir arada yaşaması,
d-En yüksek düzeyde siyasi işbirliği oluşturma, e-En yüksek düzeyde bölgesel bilinç,
f-İstikrar ve gelişme ile güvenlik işbirliği ilişkisinin iyi şekilde kurulması” (Aktaran
Yeşiltaş ve Balcı, 2011: 17-18).
Komşularla sıfır sorun anlayışı, bir temel hedef, sağlanmaya çalışılan bir ilke
olmakla birlikte, özellikle de uygulamadaki sorunlar nedeniyle AK Parti döne-
minde Türk dış politikasında en çok eleştiri alan kavramlardandır. Bunun bir-
kaç sebebi vardır. Öncelikle, bir ülkenin bütün komşularıyla sorunsuz olmasının
mümkün olmadığı, komşular arasındaki çıkar uyuşmazlıklarının bu politikayı
imkânsız kılacağı iddia edilmektedir. Çıkarlar üzerine kurulmuş dış politika or-
tamında, bir ülke ile kurulacak iyi ilişkiler ve paylaşım bir başka ülkeyi rahatsız
edebilir, ilişkilerin kötü bir seyir almasına neden olabilir iddiası da sıklıkla dile
getirilmektedir. Bu konuda Türkiye’nin Ermenistan ve Azerbaycan ile ilişkileri
sıklıkla gündeme gelmektedir. Bir diğer eleştiri de pratikte yaşananlar üzerinden
verilmektedir. Yıllardır uygulanmaya çalışılan komşularla sıfır sorun anlayışına
rağmen başta Suriye olmak üzere, Irak merkezi yönetimiyle ve İran ile ilişkilerin
iyi olmadığı, Ermenistan ile ilgili sorunların giderilemediği eleştirisi yapılmakta
ve sıfır sorun anlayışının iflas ettiği savunulmaktadır.
Stratejik derinlik içinde yer alan ve Türk dış politikasında önem kazanan
önemli bir diğer kavram da “aktarım nesnesi” olmanın karşıtlığı olarak tanımla-
nan ve Türkiye’nin sahip olduğu, jeokültürel, jeoekonomik ve jeopolitik derinlik-
le uluslararası sistemde, yapıcı ve düzen kurucu bir ülke olma hâlini ifade eden
“merkez ülke” kavramıdır. Bu kavram, uluslararası sistem içinde Türkiye’nin ha-
reket kabiliyetini ifade etmek için kullanılmaktadır. Davutoğlu’na göre; Türkiye,
dünyada merkezi bir coğrafyaya sahiptir ve tarihin kırılma-dönüşme noktalarının
tesirlerini yoğun şekilde yaşamış bir insan unsurunu barındırmaktadır. Ayrıca ar-
tık Türkiye, tarihî ve coğrafi derinliklerini yeniden anlamlandırmak zorunda olan
bir ülkedir. Türkiye’nin kendi dinamizmini ve potansiyelini uluslararası dinamizm
potasında bir güç parametresine dönüştürebilmesi gerekir. Böylece, kendi tarih
ve coğrafya derinliklerinden kaynaklanan bir özgüvene sahip olmanın psikolojik
gücü ile kendi dinamizmini bir güç oluşturma kanalına akıtabilecek ve uluslarara-
sı dinamizmin dengeye dönüşme sürecinde belirleyici olabilen bir strateji perfor-
mansı da gösterebilecektir (Davutoğlu, 2012: 9-10). Davutoğlu’na göre; bu irade
mutlaka gösterilmelidir. Çünkü siyasi irade yetersizliği dolayısıyla dış politikadaki
uygulamalar konjonktürel dalgalanmaların akışına bırakılır ve zamanlama kabili-
yeti kaybedilirse ülke ancak başkaları tarafından belirlenmiş gündemlere gösteri-
len anlık tepkilerin oluşturduğu karmaşık ve çelişik bir tablonun esiri olur ve artık
belirleyici değil, savunmacı ve tepkici bir hâle gelir (Davutoğlu, 2012: 33). İşte bu
yüzden Türkiye 2007-2011 döneminde de “düzen kurucu aktör” olma anlayışını
sürdürme gayretinde olmuştur. Düzen kurucu aktör kavramı, Türkiye’nin diğer
ülkelerle ilişkilerde ve uluslararası örgütlerde aktif bir şekilde rol almasını amaçla-
yan bir rol tanımlamasıdır. Buna göre Türkiye bir “düzen”e sonradan intibak eden
değil, bizzat düzenin kurulmasına öncülük eden bir ülke olarak küresel ortamda
yerini almak çabasındadır ve bu gücü, derinliği ve kapasiteyi kendisinde görmek-
tedir. Türkiye’nin kendini kurucu bir aktör olarak görmesi “aksiyoner dış politika”
izlemesinin de ana nedenlerindendir. Bu anlayışa göre, Türkiye reaksiyoner bir
dış politikadan her zaman kaçınmalıdır (Yeşiltaş ve Balcı,2011: 18-21).
Davutoğlu’nun çerçevesini çizdiği şekliyle aksiyoner bir politika ile kendini dü-
zen kurucu bir aktör olarak gören Türkiye, özellikle 2007-2011 döneminde, Müs-
lüman bir ülke olarak sahip olduğu demokrasi, laiklik unsuları ve üretken güçlü
ekonomisi ile Orta Doğu ülkelerine model olarak da gösterilmiştir. Türkiye’nin
“model” olma vasfı aslında Türkiye’nin ifade ettiği bir iddia değildir, ancak hem
İslam ülkelerinde hem de Batı dünyasında, 1990’ların başında da benzeri yaşanan
bir “model ülke” kavramının olduğu açıktır. Gerçekten de Orta Doğu’da 2010’dan
itibaren yaşanan, Tunus ile başlayıp Mısır, Libya, Suriye, Bahreyn, Cezayir, Ürdün,
Yemen, Moritanya, Suudi Arabistan, Umman, Irak, Lübnan ve Fas’ta devam eden,
adına “Arap Baharı” denen gelişmeler çerçevesinde Türkiye’nin model olma ko-
nusu sıklıkla gündeme gelmiştir. Halk devrimlerinin yaşandığı ve yönetimlerinin
değiştiği ülkelere Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın yaptığı ziyaretlerde Türki-
ye’deki rejime ve siyasal sisteme ilişkin açıklamaları da model ülke olma noktasın-
daki anlayışın bir yansıması olarak görülebilir. Bu çerçevede Erdoğan’ın Mısır’da
yaptığı ve laikliğin korunması gerektiğini vurguladığı Eylül 2011’deki konuşması
son derece önemli bir etki yaratmıştır.
Türkiye’nin son yıllarda, özellikle de 2007 sonrasında dış politikasında “stra-
tejik derinlik”, “komşularla sıfır sorun”, “pro-aktif dış politika” gibi ilkeler üzerin-
den yürüttüğü ilişkiler çeşitli yönleri ile eleştirilmektedir. Bunların başında ise
Türkiye’nin bir “eksen kayması” yaşadığına dair tartışmalar gelmektedir. Eksen
kaymasını, bir ülkenin var olan ittifak ilişkilerinden ve temel yönelimlerinden
ayrılarak farklı politikalar izlemesi ve ittifak ilişkileri içine girmesi olarak tanım-
layabiliriz (Yeşiltaş ve Balcı, 2011: 30). Bu tespit, Türkiye’nin Batı Bloku’ndan
uzaklaştığı ve Avrupa Birliği hedefini artık öncelemediği üzerinden yapılmakta,
özellikle Orta Doğu’da izlediği politika ve Osmanlı mirası ile İslam vurgularından
dolayı ortaya çıkmaktadır. Türkiye’nin bir eksen kayması yaşadığı hem uluslara-
rası alanda hem de Türkiye içinde sıkça dile getirilen bir tespittir. Ancak bunun
ne kadar doğru olduğu da tartışmalıdır (Bağcı-Erdoğan, 2010). Ülkenin dış po-
litikasını belirleyenler, yapılmakta olanın, pasif bir bekle-gör politikasından ve
olana göre hareket eden bir anlayıştan, proaktif bir politikaya geçiş olduğunu, tek
eksenli ve sağlıksız bir dış politika yerine başta bölge ülkeleri olmak üzere küresel
boyutta çok yönlü ve düzen kurucu bir rol üstlenildiğini belirtmektedir. Ayrıca,
izlenen politikanın sadece Orta Doğu’ya dönük olmadığını, Asya, Afrika, Güney
Amerika, Kafkasya ve Balkanlar’da da etkin bir politika geliştirilmeye çalışıldığını
vurgulamaktadırlar. Avrupa Birliği noktasında yapılan eleştirilere karşı da üyelik
sürecinde AB’nin Türkiye’yi almamak ve üyelik sürecini yavaşlatmak için elinden
geleni yaptığı, müzakere başlıklarını açmamalarının bunun tipik bir göstergesi ol-
duğu ancak Türkiye’nin dış politikasının ise AB kapısında bekleyen edilgen bir
politika olmayacağını belirtmektedirler. Ayrıca Türkiye’nin, AB üyesi olmak is-
temekle Orta Doğu İslam coğrafyasında, Afrika ya da Balkanlar’da etkin olmak
arasında bir çelişki de görmediği; bu anlayışın Avrupa-merkezci ve Soğuk Savaş
refleksine dayalı küresel düzen tasavvurunun bir sonucu olarak ortaya çıktığı,
eleştirilere cevap olarak verilmektedir (Kalın, 2011: 10-12).
Türk dış politikasının Soğuk Savaş sonrasındaki önemli bir aktörü de ülke dı-
şında yaşayan Türkiye kökenlilerin varlığıdır. Dünyada yaklaşık 5-6 milyon Türkiye
kökenlinin yaşadığı bilinmektedir. Bunların çok önemli bir bölümünün Avrupa’da
yaşıyor olması, Türk dış politikasının özellikle Avrupa ayağını yakından ilgilen-
dirmektedir. Türkiye’nin önemli bir “yumuşak güç” (soft-power) unsuru hâline
gelen Türkiye kökenliler için oluşturulan “Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar
Başkanlığı” aynı zamanda Türkiye’nin insanına sahip çıkma ve onları destekleme,
onlardan destek alma iddiasının bir ifadesi olarak nitelenebilir (Erdoğan, 2010).
Soğuk Savaş sonrası Türk dış politikası ile Türkiye tarihi, kültürel özellikleri
ve vizyonu yeniden yapılanma süreci içindedir. Henüz üzerinden çok fazla zaman
geçmediği için bu politikaların nereye evrileceği konusunda kesin yargılarda bu-
lunmak ve mevcut bazı politikalardan hareketle geleceğe yönelik kestirimlerde
bulunmak oldukça zordur. Unutmamak gerekir ki hızlı ve önemli değişimlerin

yaşandığı Soğuk Savaş sonrası dönemde son derece karmaşık bir bölgede yer alan
Türkiye’nin kendi iradesi dışında da gelişmeler yaşanmakta ve bunlar Türkiye’nin
dış politika vizyonunun gerçekleşmesine olumlu-olumsuz etkide bulunabilmek-
tedir. Ancak Türkiye’nin dış politikasının temel unsuru olan “barış” politikasının
devam ettiğine kuşku yoktur. Barış politikasına ilaveten Türkiye’nin son dönemde
üzerinde en çok durduğu ikinci küresel kavram “adalet” olmuştur. Türkiye, özellik-
le 2000’li yıllarda ortaya koyduğu ekonomik performans ile de dikkat çekmekte ve
Soğuk Savaş dönemi koşullarında yapılanan düzene itiraz etmekte ve adalet vurgu-
sunu sıklıkla tekrarlamaktadır. Türkiye’nin tek boyutlu bir dış politik anlayıştan çı-
kıp, “çok boyutlu - çok kulvarlı” bir dış politika anlayışına yönelmesi, dış politikada
artık durağan ve tek boyutlu bir yol izlemeyeceğinin, Türkiye’nin kendisini tek bir
ülke ya da bölge ile sınırlamayacağı anlayışının geliştiği gözlenmektedir.
Özet
Türk dış politikasının tarihsel süreçte yaşadığı deği- lar üretmesine neden olmuştur. Bu politikadan
1 şimler ve süreklilik gösteren ilkelerini ifade etmek dolayı da Rusya ve İran ile özellikle Orta Asya ve
Türk dış politikası, tarihsel süreçte gerek ulus- Kafkaslarda sürekli bir rekabet içinde olunmuş-
lararası sistemdeki dönüşümler gerekse ihtiyaç tur. ABD’nin Rusya’ya öncelik veren politikası ile
ve ilkeleri doğrultusunda değişimler yaşamış- de Türkiye Orta Asya’da ikinci plana düşmüştür.
tır. Bu değişimler, yalnızca uluslararası sis- Turgut Özal’ın cumhurbaşkanlığında ABD doğ-
temin gereği olarak değil, Türkiye’nin siyasi, rultusunda izlenen politikalar nedeniyle Körfez
ekonomik ve toplumsal değişiminden de kay- Krizi’nde Irak’a karşı bir politika yürütülmüştür.
naklanmıştır. Cumhuriyet’in kurulmasından Yunanistan ve Kıbrıs ile ilişkilerde düzelme ol-
II. Dünya Savaşı’nın bitimine kadar daha çok mamıştır. Soğuk Savaş’ın bitiminden 17 Nisan
oluşum süreci içinde olmuş Türk dış politikası, 1993’te Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın ani ölü-
1945 sonrası blok siyasetine girmiş ve bundan müne kadarki dönemde Türk dış politikasının
sonraki dönemlerde blok siyasetindeki deği- ana belirleyicisi de Turgut Özal olmuştur.
şimlerden kaynaklı bazı dönüşümler geçirse
de temelde 1991 yılında Soğuk Savaş’ın bitimi- 1993 sonrası Türkiye’nin AB’ye yönelik politikala-
ne kadar Batı Bloku içinde kalarak bu siyaseti 3 rına ağırlık vermesindeki nedenleri ve bu politika
devam ettirmiştir. Soğuk Savaş’ın sona ermesi doğrultusunda AB ile ilişkileri açıklamak
Türkiye’nin yeni oluşan uluslararası sistemde Türkiye’nin diğer bölgelerdeki politikalarından
yeni bir konum edinmesine yol açmıştır. Bu istenilen sonucun alınamaması, AB’nin gittikçe
yeni konumda çeşitli roller üstlenen Türkiye, gelişen bir cazibe merkezi olması ve genel kon-
dış politikasında o zamana kadar hiç olmadığı jonktüre uygun şekilde uluslararası birlik içinde
kadar çeşitli alanlar ve sorunlarla ilgilenmeye yer alma ihtiyacı ile Türkiye, 1993’ten sonra AB’ye
başlamıştır. Türk dış politikası bu tarihsel sü- yönelik politikalarına ağırlık vermiştir. 1993 yılın-
reçte süreklilik gösteren bazı ilkeler de ortaya da AB tarafından belirlenen Kopenhag Kriterleri
koymuştur. Bunlardan ilki Lozan Statükosu’nun nedeniyle 1959’dan beri devam eden ilişkilerin
devamlılığıdır. İkincisi, Türkiye’nin dış politi- avantajını kaybetmiş olan Türkiye, 1995 yılından
kadaki devamlı Batı tercihidir. Sonuncusu ise başlamak üzere Gümrük Birliği’ni tamamlamış ve
bölgesinde yaşadığı güvenlik endişesi ve bunun bu gelişme, AB ile ilişkilere yeni bir ivme kazandır-
getirdiği dış politik yansımadır. mıştır. Yunanistan ile yaşanan krizlerin en önem-
lilerinden biri olan Kardak Krizi ise Türkiye’nin
Soğuk Savaş’ın bitimi sonrasında ortaya çıkan hem AB hem de Yunanistan ile ilişkilerini olum-
2 yeni fırsatlar ve riskler çerçevesinde Türk dış poli- suz yönde etkilemiş ve iki ülkeyi savaşın eşiğine
tikasındaki değişimleri incelemek getirmiştir. Balkanlar’da Yugoslavya’nın dağılma-
Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte tüm di- sından sonra ortaya çıkan iç savaşın kontrol al-
ğer devletler gibi Türkiye de blok politikasından tına alınması adına NATO’nun Sırplara yönelik
kurtulmuş ve ortaya çıkan yeni sorunlar karşı- müdahalesi için çabalayan Türkiye, bu konuda
sında yeni politikalar oluşturmak durumunda başarılı olmuştur. NATO’nun bölgeye müdahalesi
kalmıştır. Batı’ya dönük politikasını devam etti- sonrasında Türkiye, özellikle bu bölgedeki Müs-
ren Türkiye, ABD ile ilişkilerinde Soğuk Savaş lümanlar üzerindeki nüfuzunu artırmaya yönelik
dönemindeki özel konumunu nispeten hisset- politikalar uygulamaya başlamıştır.
miştir. AT/ AB politikalarında ise bulunduğu
konumu ve bu jeopolitik konumdaki önemini Türkiye’nin AB ile ilişkilerinde kırılma noktası
sürekli hatırlatmak suretiyle AT/ AB’nin dış- 4 olan 1997 Lüksemburg Zirvesi ve sonrasında ya-
layıcı politikalarından korunmaya çalışmıştır. şanan ilişkileri açıklamak
SSCB’nin dağılmasının ardından ortaya çıkan 1995 yılında AB ile Gümrük Birliği’nin kurul-
Türki devletler Türkiye’nin ABD ile birlikte bu ması ve pek çok Orta ve Doğu Avrupa ülkesi-
ülkelere “model” ve “lider” olarak yeni politika- nin AB’ye üyelik başvurusunda bulunmasıyla
beraber Türkiye’de de üyelik yönünde olumlu 2002 sonrası Türk dış politikasındaki değişim tar-
beklentiler oluşmuş ve dış politika büyük ölçüde 5 tışmalarını görebilmek ve bunların Türk dış poli-
AB ile ilişkilere yoğunlaşmıştır. Ancak öncelikle tikasının temel unsurları çerçevesindeki değerlen-
Komisyon’un Gündem 2000 Raporu’nda son- dirmesini yapmak
ra da Lüksemburg Zirvesi’nde alınan kararlar- 2002 sonrası AK Parti Hükûmetlerinin yöneti-
da diğer ülkelere adaylık verilmesine rağmen minde Türk dış politikasının gerek yapısal gerek
Türkiye’nin aday ülke olarak açıklanmaması AB vizyon gerekse aktörleri bakımından bir değişim
ile ilişkileri bozarak siyasi diyalogun kesilmesi geçirdiği kabul edilebilir. Bu kapsamda Türk dış
ile sonuçlanmıştır. Abdullah Öcalan’ın yakalan- politikasının geleneksel olarak yaklaştığı he-
ması sürecinde de başarısız politikalar yüzün- men hemen her konuya AK Partinin farklı algı
den önce İtalya, ardından Almanya ve son olarak ve anlayışlar getirdiği de söylenebilir. Bu duru-
Yunanistan ile ilişkilerin bozulması, ilişkilerdeki mun uluslararası dengelerle ilgisi olduğu kadar
soğukluğu iyice artırmıştır. Abdullah Öcalan so- iç siyasal yapıyla da ilgisi büyüktür. AK Partinin
runu nedeniyle ilişkilerin Türkiye açısından AB 2002’den bu yana tek başına iktidar olması ve
perspektifinden vazgeçme noktasına gelmesi ile yönetimde istikrarı koruması dış politikada tek
hem ilişkilerin bozuk olduğu ülkeler hem de AB başlı ve koordinasyonlu bir yapının oluşmasını
Türkiye’yi tekrar kazanmaya çalışmıştır. Yuna- sağlamış, bu durum doğal olarak uluslararası
nistan Hükûmeti’nde gerçekleştirilen üst düzey alanda daha rahat hareket etme imkânını da be-
görev değişiklikleri ve Almanya’da meydana ge- raberinde getirmiştir. 1991 sonrası oluşan yeni
len iktidar değişimi AB-Türkiye ilişkilerinin ge- sistemin 2000’li yıllarda daha da belirginleşmesi
liştirilmesinde en önemli rolü oynayan iki faktör AK Parti iktidarını bu bağlamda yeni dış politik
olmuştur. İlişkilerde iyileşme isteklerinin açık belirlenimlere götürmüştür. Bu belirlenimlerin
olduğu bir dönemde Türkiye’de meydana gelen ne gibi sonuçlar doğuracağını öngörmek bugün-
17 Ağustos depremi bu düzelme için gerekli ze- den kolay olamadığı gibi bunların Türk dış poli-
mini oluşturmuş ve halk kitlelerini de bu deği- tikasının süreklilik gösteren ilkeleri haline dönü-
şim isteğinin içine taşımıştır. Bu olaydan sonra şeceğini belirtmek de çok mümkün değildir.
yaşanan yoğun diplomasi sonrasında 1999 yı-
lında Finlandiya’da yapılan Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin dış politikada uygulamaya çalıştığı
Türkiye AB tarafından aday ülke olarak açıklan- 6 yeni vizyonun temel ilkelerini açıklamak
mıştır. AB tarafından Katılım Ortaklığı Belgesi 2007 sonrası Türk dış politikası temel olarak Dı-
yayımlanmış, sonra da Türkiye gerekli mevzu- şişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu tarafından ge-
at değişikliklerinin çerçevesini belirten Ulusal liştirilen vizyon çerçevesinde yürütülmüştür. Bu
Program’ı yayımlamıştır. Adaylığın açıklanması bağlamda “stratejik derinlik”, “vizyon odaklılık”,
sonrasında Türkiye’de yapılan yasal değişiklik- “proaktif diplomasi”, “yumuşak güç”, “uluslara-
lerden sonra AB, 3 Ekim 2005 tarihinde Tür- rası düzeyde aktif katılım”, “barış havzası”, “ta-
kiye ile müzakerelere başlama kararı almıştır. rihsel miras”, “komşularla sıfır sorun”, “merkez
11 Eylül 2001 tarihinde ABD’ye karşı yapılan ülke”, “düzen kurucu aktör” ve “aksiyoner dış
terörist saldırı ile ABD’nin güvenlik stratejisi politika” gibi kavramlarla Türkiye için çok bo-
değişmiş ve Türkiye’nin yer aldığı coğrayfa, te- yutlu, çok kulvarlı bir dış politika öngörülmüş
röre karşı girişilen savaşta en sıcak bölge hâline ve uygulanmıştır. Sayılan kavramlar çerçevesin-
gelmiştir. Türkiye’nin Batı için jeopolitik önemi- de Türkiye, diğer ülkelerin sorunlarına duyarlı,
ni hem ABD’ye hem de AB’ye tekrar hatırlatan ilişkilerdeki sorunların çözülmeye çalışıldığı,
bu gelişme Türkiye’nin de ABD ile teröre kar- kendi coğrafyasında barışı terfi ettirmeye çalı-
şı iş birliği yapması ile sonuçlanmıştır. Teröre şan ve bunu karşılıklı bağımlılık ile gerçekleş-
karşı ABD tarafından girişilen bu mücadelenin tirmeye çalışan, çeşitli dış politika tercihlerinin
Müslüman dünyaya karşı olarak lanse edilmesi sentezlendiği ve çok boyutlu hale getirildiği bir
ve Türkiye’nin bazı komşularını hedef alması dış politika izlemeye çalışmaktadır.
Türkiye’nin ABD ile ilişkilerinde sorunlara ve
çelişkili politikalara neden olmuştur.
1. 1923-1945 dönemi Türk dış politikası için aşağıda- 6. Aşağıdakilerden hangisinin Türk dış politikasının
kilerden hangisi söylenemez? süreklilik gösteren unsurlarından olduğu söylenemez?
a. Statükocu bir politika izlenmiştir a. Lozan Statükosu
b. Genelde tarafsızlık politikası izlenmiştir b. Blok siyaseti
c. Oluşum sürecindedir c. Batı ile ilişkiler
d. Blok siyaseti izlenmiştir d. Güvenlik endişesi
e. Lozan Statükosu belirleyicidir e. Yurtta sulh, cihanda sulh anlayışı
2. 1945-1964 dönemi Türk dış politikası için aşağıda- 7. 2002 sonrası Türk dış politikası için aşağıdakiler-
kilerden hangisi söylenebilir? den hangisi söylenebilir?
a. Katı blok siyaseti izlenmiştir. a. AB ile ilişkiler tamamen kesilmiştir.
b. Türkiye bu dönem boyunca Doğu Bloku’nda yer b. Türkiye ABD ve NATO’dan tamamen bağımsız
almıştır. bir dış politika izlemiştir.
c. Türk dış politikası tarafsızlık ilkesini sürdür- c. Türk dış politikasının çeşitli unsurları farklı yo-
müştür. rumlanmaya başlanmıştır.
d. Ülkeler arası ikili ilişkiler de yürütülmüştür. d. Statükocu politika izlenmeye devam edilmiştir.
e. Türkiye uluslararası sistemden bağımsız bir dış e. Saldırgan bir dış politika izlenmiştir.
politika yürütmüştür.
8. Aşağıdakilerden hangisi 2002 sonrası AK Parti’nin
3. 1965-1980 arası dönemde Türk dış politikasında dış politika vizyonu içinde gösterilemez?
belirleyici unsur aşağıdakilerden hangisi olmuştur? a. Komşularla sıfır sorun
a. Blok siyasetinin terk edilmesi b. Ülke içinde demokrasi ve güvenlik dengesini
b. Soğuk Savaş’ın sona ermesi yaratarak etkin bir dış politika yürütmek
c. Blok siyasetinin yumuşaması c. Bölgesinde tamamen bağımsız bir dış politika
d. Tarafsızlık politikası izlemek
e. Liberal dış politika d. Uluslararası kurumları daha etkin kullanmak
e. Rusya, ABD gibi küresel aktörler arasında den-
4. 1981-1990 dönemi Türk dış politikası için aşağıda- ge sağlamak
kilerden hangisi söylenemez?
a. Turgut Özal yönetimi dış politikada önemli bir 9. Tarihsel süreçte Türk dış politikasının geneli için
faktördür. aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
b. Tarafsızlık politikası nispeten önemini yitirmiştir. a. Bazı dönemler tarafsızlık politikası terk edilmiştir.
c. Statükocu politika daha az önemsenmiştir. b. Bazı dönemler aktif bir dış politika izlenmiştir.
d. Aktif bir dış politika izlenmeye çalışılmıştır. c. Bir dönem blok siyaseti oldukça etkili olmuştur.
e. Blok siyasetinden tamamen kopuş yaşanmıştır. d. Bazı dönemler çok yönlü bir dış politika yürü-
tülmüştür.
5. Aşağıdakilerden hangisi 1991 sonrası Türk dış poli- e. 2002 sonrası Türkiye’nin bölgesinde güvenlik
tikasının ilgilendiği sorun alanlarından değildir? endişesi kalmamıştır.
a. Balkanlar’daki etnik çatışmalar
b. Kafkaslardaki bölgesel çatışmalar 10. Aşağıdaki politikalardan hangisinin dönemler
c. Orta Asya’daki istikrarsızlıklar itibariyle bakıldığında Türk dış politikasını etkilediği
d. ABD ile yaşanan çıkar çatışmaları söylenemez?
e. Rusya ile girişilen rekabet a. Bağlantısızlık politikası
b. Realist politika
c. Liberal politika
d. Tarafsızlık politikası
e. Stratejik derinlik vizyonu
Okuma Parçası
Eksen Kayması mı? Değişen Türk Dış Politikası lik kaygısı üst düzeyde olmuştur. Ancak uluslararası
ve Batı konjonktürün değişimi ile birlikte Türk dış politikasın-
Emine AKÇADAĞ da da revizyona gidilmiş, sert güç yerine yumuşak güç
Pazartesi, 28 Haziran 2010 unsurları (sorunların diyalog ve diplomasiyle çözümü,
Washington merkezli Transatlantic Academy, 3 Ha- ülkeler arası arabuluculuk, uluslararası örgütlerde gö-
ziran 2010 tarihinde “Sıfır Soruna Ulaşmak: Türkiye, rünürlük...) ön plana çıkarılmıştır. Ayrıca bölgesel bir
Komşuları ve Batı” (Getting to Zero: Turkey, its Neigh- güç olarak yerini sağlamlaştırma amacındaki Türkiye
bors and the West) başlıklı bir rapor yayınladı. Sabancı için dış politikada ‘çok yönlülük ve komşularla sıfır so-
Üniversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi kurucu run politikası’ temel bir anlayış haline gelmiştir. Nite-
dekanı Ahmet Evin, Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bili- kim Türkiye’nin Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi
mi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesi Dr. üyeliği, Türk güvenlik güçlerinin Afganistan ve Lüb-
Kemal Kirişçi, Prof. Ronald H. Linden, Nathalie Toc- nan’daki varlığı, İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) Genel
ci, Hamburg Uluslararası Ekonomi Enstitüsü Başkanı Sekreterliği’ne Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu’nun
Ekonomi Profesörü Thomas Straubhaar, Akademisyen seçilmesi, Yunanistan ile ilişkilerin geliştirilmesine yö-
Joshua W. Walker ve Juliette Tolay-Sargnon tarafından nelik adımlar atılması, Rusya, Suriye ve Irak’la vizeler
kaleme alınan rapor, genel olarak Türkiye’nin global ve kaldırılması, İran nükleer politikası konusunda arabu-
bölgesel rolünü ve Türkiye’nin iç dinamiklerinin tran- luculuk ve Ermenistan açılımı bu çok yönlü dış politi-
satlantik ilişkilere etkisini içermektedir. kanın sonuçları olarak değerlendirilmelidir.
Transatlantic Academy Direktörü Stephen Szabo, Türkiye’nin bu kendine güvenli ve aktif dış politikası-
“Türkiye, sıkı ilişkilere sahip olduğu Batı ile sorunlu nın ABD’yi, AB’yi ve Türkiye’nin yakın komşularını et-
ama aynı zamanda da stratejik bir bölge olan Doğu ara- kilediğini vurgulayan “Sıfır Soruna Ulaşmak: Türkiye,
sında uzun zamandır köprü görevi görmektedir” diyor Komşuları ve Batı” başlıklı rapor, kendi çıkarları için
ve ekliyor “Bugün Türkiye siyasi, ekonomik ve kimlik ABD ve AB’nin de Türkiye’nin bu yeni dış politikasına
bağlamında bir iç değişim geçirmektedir. Uygulanan destek vermesi gerektiğini ifade etmekte ortak çıkarlar
yeni bölgesel diplomasi ile de Türkiye, komşularıy- için taraflara bazı önerilerde bulunmaktadır.(3)
la kuruluşundan beri hiç olmadığı kadar iyi ilişkiler Türkiye için öneriler:
geliştirmektedir. Bu yeni gelişme Batı’nın da yararına • Türkiye’yi komşuları için yapıcı bir güç ve ilham
olmakla birlikte Türkiye’nin, Doğu’nun siyasi ve ideo- kaynağı haline getirecek şeyin sürdürülebilir de-
lojik yapısına kayabileceğine ilişkin endişeleri de bera- mokratikleşme ve evrensel değerlerin içselleştiril-
berinde getirmektedir.”(1) mesi olduğunun bilincine varılması.
Genel bir değerlendirme yapıldığında raporda ilk • AB entegrasyon sürecinin Türkiye’nin iç değişimi
göze çarpan, Türkiye’deki eksen kayması tartışmaları- ile bölgesel rolü ve ilişkileri açısından taşıdığı öne-
nın ABD ve AB’de de yansımalarının bulunduğudur. min bilincinde olunması.
Önemli bir müttefik olan Türkiye’nin “Komşularla sıfır • Avrupa pazarları ile ticari ilişkilerin ve yatırımların
sorun politikası” desteklenmekle birlikte Türkiye’nin geliştirilerek sürdürülmesi.
Doğu’nun siyasi eğilimlerine kayma ve Batı’yla ilişki- • Türkiye’nin transit bir göç yolu olarak kullanıldığı-
leri ikinci plana itme olasılığı endişe uyandırmaktadır. nın kabul edilip bu durumun denetim altına alın-
Ancak Türk siyasetçileri eksen kayması tartışmalarının ması için gerekli yasal düzenlemelerin yapılması.
gerçeği yansıtmadığını ve Türkiye’nin Batı politikasın- • Komşularla sıfır sorun politikasının başarıya ulaş-
da herhangi bir değişim olmadığını kesin bir dille ifade masının karmaşık ilişkilerin iyi yönetilmesi ile
etmektedirler.(2) mümkün olduğunun ve bunun için de tarafların
Bu bağlamda belirtilmesi gereken Türk dış politikası- samimi ve yapıcı yaklaşımlarda bulunması gerekti-
nın, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan itibaren ğinin farkına varılması.
dengeci ve statükocu bir vizyona sahip olduğudur. • ABD ile ilişkileri geliştirmek için Obama yönetimi-
Şüphesiz Cumhuriyetin kuruluşundan sonra uzun bir nin uyguladığı açık politikadan yararlanılması.
süre boyunca devlet ve güvenlik kavramları temel bir Günümüzde Türkiye, laik ve demokratik anayasal bir
nitelik taşımış ve Türkiye’nin konumu itibariyle güven- yönetimin, büyük çoğunluğu Müslüman olan nüfusla
birlikte mümkün olabildiğini göstererek Orta Doğu edilerek Türkiye’nin AB üyeliğinin desteklenmesi.
bölgesinde bir model ülke niteliği kazanmıştır. Ancak • Ekonomik faktörlerin, pazar arayışlarının ve enerji-
bu ayrıcalıklı konumun sürekliliği raporun belirttiği nin Türk dış politikasını şekillendirdiğinin bilincine
gibi sürdürülebilir demokratikleşme ve evrensel de- varılması.
ğerlerin içselleştirilmesi ile sağlanabilir. Bu konuda • Türkiye ve Ermenistan’a protokollerin onaylanması
sağlanan ilerlemeler şüphesiz Türkiye’nin AB sürecine için baskı yapılarak Türk-Ermeni uzlaşısına destek
de katkı sağlayacaktır. Batılı değerleri benimsemiş, pek olunması.
çok Batılı kuruma üye ve AB’ye aday bir ülke olarak • Kıbrıs barış sürecine destek olunması, Kıbrıs’ın
Türkiye, bölgesinde Batı’nın bir parçası olarak algı- Türkiye’nin AB üyeliğindeki kritik önemi ve AB’nin
lanmaktadır. Tüm bu özellikler Türkiye’nin komşuları bu süreçte üçüncü taraf olarak sınırlı bir varlık gös-
nezdinde de imajını güçlendirirken Orta Doğu bölge- terdiği göz önünde bulundurularak ABD’nin daha
sinin siyasi ve ekonomik dönüşümüne katkı sağlayarak aktif bir politika izlemesidir.
gerek ulusal güvenliğini uluslararası güvenlikten ayrı AB’ye gelince, AB’nin genişlemeden sorumlu üyesi
düşünemeyen ABD’nin, gerekse Ortak Dışişleri ve Gü- Stefan Füle, “Türkiye’nin dış politikada ekseni kaydı”
venlik Politikası ve Avrupa Komşuluk Politikası uygu- tartışmalarına ilişkin olarak, “Türkiye’nin adımları AB
lamaları ile sınırlarının güvenliğini sağlamaya çalışan perspektifiyle çelişmiyor. Aynı zamanda komşularla
AB’nin çıkarlarına da hizmet etmektedir. Dolayısıyla sıfır sorun politikasının da somut sonuçlar getireceği
Ortadoğu, Orta Asya ve Kafkas ülkeleri ile ilişkilerini beklentisindeyiz” açıklamasında bulunmuştur.(5)
geliştiren ve bu bölgelerde daha etkin olan, bu ülkele- Temmuz ayından itibaren AB Dönem Başkanlığı’nı
rin gelişimi ve uluslararası sisteme entegrasyonunda devralacak olan Belçika da, AB Daimi Temsilcisi Jean
pay sahibi olan bir Türkiye’nin Batı nezdinde elini güç- de Ruyt’un yaptığı açıklamayla AB içindeki Türkiye le-
lendireceği düşünülebilinir. Bununla birlikte raporda hine gelişmelerin sinyallerini vermiştir. Jean de Ruyt,
belirtildiği üzere “komşularla sıfır sorun politikasının” Türkiye’nin son yıllarda dünyadaki konumunu iler-
iyi yönetimine önem verilmeli, AB ve ABD ile yapıcı lettiğini belirterek, “Türkiye ile ilişkilerimizi yeniden
ilişkiler geliştirilmeye devam edilmelidir. dengeleyeceğiz. Yeni fasıllarda müzakereleri başlatmak
Barack Obama, devlet başkanı olduktan sonra ilk de- için elimizden geleni yapacağız” demiştir.(6) Die Welt
nizaşırı ziyaretini Türkiye’ye yapmış ve ABD’nin Orta Gazetesi’ne göre yıl sonunda yapılacak zirve toplantısı
Doğu politikasında Türkiye’nin önemli bir rol üstle- öncesi yeni strateji üzerinde çalışan AB’nin, Türkiye’nin
neceğini vurgulamıştır. 2009 yılında geleneksel olarak önem verdiği müzakere başlıklarının açılması (Bugüne
“stratejik ortaklık” şeklinde tanımlanan ABD-Türkiye kadar 12 başlık açılmış olup toplam 18 başlık ise Fran-
ilişkileri, Barack Obama tarafından “model ortaklık” sa, Kıbrıs Rum Kesimi ve limanlar sorunu nedeniyle
biçiminde nitelendirilmiştir. 2009 yılı boyunca iki askıda bulunmaktadır.) ve “vize muafiyeti” gibi konu-
ülke arasında terörle mücadele, Irak, Afganistan, Orta larda harekete geçme olasılığı bulunmaktadır.(7)
Doğu barış süreci, Türkiye’nin AB’ye katılım süreci gibi Gündemdeki bu çalışmalar, raporun Avrupa Birliği
çeşitli konularda işbirliği devam etmiştir. Ancak Irak için getirdiği öneriler ile de paralellik taşımaktadır(8):
Savaşı, PKK sorunu, Amerikan Kongresindeki Erme- • Türkiye ile ilişkilerin, Avrupa entegrasyonu projesi-
ni soykırım tasarı gibi konular neticesinde zarar gören nin temel taşlarından olan Ahde vefa ilkesi uyarın-
Türk-Amerikan ilişkileri son dönemde de İsrail ile ca yürütülmesi.
yaşanan sorunlar ve İran nükleer programı nedeniy- • Komşularının ekonomik, siyasi ve sosyal anlamda
le gerginleşmiştir. Ancak deneyimler Türk-Amerikan küresel ekonomiye entegrasyonunda Türkiye’nin
ilişkilerinin zaman zaman sorun yaşamakla birlikte, iki oynadığı rolün kabul edilmesi.
ülkenin birbirlerinin dış politikası ve güvenlik politi- • Uygulanmakta olan Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin
kaları açısından taşıdığı önem nedeniyle kısa zamanda zararına olduğunun kabul edilmesi ve çözüm yolla-
düzeldiğini göstermektedir. rının aranması.
Raporun bu süreçte ABD için getirdiği öneriler(4): • Lizbon Antlaşması’ndan yararlanılarak OGSP,
• Sessiz diplomasi yoluyla Türkiye’nin reform çalış- enerji, sığınma, sınır kontrolü gibi alanlarda Türki-
maları desteklenerek ve Avrupalı partnerlere, “ayrı- ye ile işbirliğinin geliştirilmesi.
calıklı ortaklık” kavramının inandırıcılıktan yoksun AB üyelik hedefini her fırsatta yineleyen ve gerekli re-
ve üyelik sürecini baltalayıcı bir nitelik taşıdığı ifade formların ve düzenlemelerin gerçekleştirilmesinde

önemli ilerlemeler kaydeden Türkiye’nin, AB’ye yönelik 1. d Yanıtınız yanlış ise “Türk Dış Politikasında De-
en büyük eleştirilerinin Birliğin ahde vefa ilkesi uyarınca ğişim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
davranılmaması ve Gümrük Birliği’nden kaynaklanan geçiriniz.
dezavantajlar olduğu göz önünde bulundurulduğunda 2. a Yanıtınız yanlış ise “Türk Dış Politikasında De-
bu konularda yapılacak iyileştirmelerin iki tarafın ilişki- ğişim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
lerini olumlu şekilde etkileyeceği söylenebilir. geçiriniz.
Özetle Türkiye’nin yeni dış politikasıyla, Batı yeri- 3. c Yanıtınız yanlış ise “Türk Dış Politikasında De-
ne Doğu’ya yöneldiği şeklinde yorumlanmamalıdır. ğişim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
Türkiye’nin Doğulu komşuları ile ilişkilerini geliştirme- geçiriniz.
si ve özellikle Orta Doğu bölgesindeki sorunların çözü- 4. e Yanıtınız yanlış ise “Türk Dış Politikasında De-
münde rol oynaması istikrarlı bir Orta Doğu görmek ğişim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
isteyen Batılı müttefiklerinin de yararına olacaktır. Bu geçiriniz.
politikanın başarısı şüphesiz Türkiye’nin olduğu kadar 5. d Yanıtınız yanlış ise “Türk Dış Politikasında De-
ABD, AB ve komşu ülkelerin katkılarına da bağlıdır. ğişim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
Transatlantic Academy raporunun da belirttiği gibi geçiriniz.
kendi çıkarları için ABD ve AB de Türkiye’nin bu yeni 6. b Yanıtınız yanlış ise “Türk Dış Politikasında De-
dış politikasına destek vermelidir. Böylece her iki ta- ğişim ve Süreklilik” konusunu yeniden gözden
rafın da yararına olacak şekilde Türkiye, Doğu ile Batı geçiriniz.
arasındaki köprü konumunu devam ettirebilecektir. 7. c Yanıtınız yanlış ise ‘“2002 Sonrası Türk Dış
Notlar: Politikasında Değişim Tartışmaları” konusunu
1. Transatlantic Academy Raporu, Bkz. transatlanti- yeniden gözden geçiriniz.
cacademy.org/view/resources/uploaded/Gettingto- 8. c Yanıtınız yanlış ise “2002 Sonrası Türk Dış Po-
ZeroFINAL.pdf (erişim 18 Haziran 2010) litikasında Değişim Tartışmaları” konusunu
2. Eksen Kayması Tartışmaları, www.trt.net.tr/haber/ yeniden gözden geçiriniz.
HaberDetay.aspx?HaberKodu=4e372cac-b61d- 9. e Yanıtınız yanlış ise “2002 Sonrası Türk Dış Po-
497e-944a-93f442df0bd1(erişim 20 Haziran 2010) litikasında Değişim Tartışmaları” konusunu
3. Transatlantic Academy Raporu, Bkz. transatlanti- yeniden gözden geçiriniz.
cacademy.org/view/resources/uploaded/Gettingto- 10. a Yanıtınız yanlış ise “2002 Sonrası Türk Dış Po-
ZeroFINAL.pdf (erişim 18 Haziran 2010) litikasında Değişim Tartışmaları” konusunu
4. Ibid. yeniden gözden geçiriniz.
5. Türkiye’nin Adımları AB ile Çelişmiyor, Bkz. www.
turktime.com/haber/Eksen-Kaymasi-Tartismalarina-
AB-den-Yanit-Geldi-Turkiye-nin-Adimlari-AB-ile-
Celismiyor-/97485 (erişim 20 Haziran 2010)
6. AB, Türkiye Açılımı Hazırlıyor, Bkz. www.hurri-
yet.de/haberler/dunya/602988/ab-turkiye-acilimi-
hazirliyor (erişim 16 Haziran 2010)
7. Ibid.
8. Transatlantic Academy Raporu, Bkz. transatlanti-
cacademy.org/view/resources/uploaded/Gettingto-
ZeroFINAL.pdf (erişim 18 Haziran 2010)
Kaynak: http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_
content&view=article&id=720:eksen-kaymas-m-deien-tuerk-
d-politikas-ve-bat&catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147
(02.12.2012)

Türk dış politikası 1923-1945 arası dönemde bozulmuş Yüzyıllardır birbiri ile mücadele hâlinde olan Osman-
güç dengesi sistemine göre şekillenmiştir. Bu dönem lı ve Avrupa, savaşın temel diplomatik araç olmaktan
aslında oluşum aşamasında olan dış politikada Lozan çıktığı dönemde de bu refleksi aşamamıştır. Birbiri-
Statükosu oldukça etkili olmuş, Batı ile ilişkiler her ne karşı yaşam mücadelesi veren bu iki farklı kültür,
hâlükârda devam ettirilmiş, öte yandan güvenlik en- temelde din üzerinden tanımlanmıştır. Kültür, dil,
dişeleri de belirleyici bir etken olmuştur. 1945 yılında yaşanmışlık, birbiriyle savaş gibi diğer etkenlerin AB
II. Dünya Savaşı’nın sona ermesi yeni bir uluslararası üyesi ülkeler içinde de aynı şekilde deneyimlenmemiş
sistem oluşturmuş, bu sisteme Soğuk Savaş adı veril- olması, AB ve Türkiye’yi ayıran temel etkenin din ol-
miş ve blok siyaseti, sistemi belirleyen tek unsur hâline masını kolaylaştırmıştır. Türkiye’nin üyelik başvurusu
gelmiştir. Türk dış politikası bu etkiden doğal olarak sonrasında Komisyon’un 1989 yılındaki görüşünde
kaçınamamış, Batı Bloku içinde yer alarak dış politi- (avis) Türkiye’nin “Avrupalılığı” teyit edilmiş olması-
kasını belirlemiştir. 1965 sonrası Türkiye’nin ABD ile na rağmen din üzerinden temellendirilen bu karşıtlık,
yaşadığı sorunlar ve blok siyasetinin nispeten yumu- AB üyesi ülkelerde özellikle Hristiyan Demokratlar
şaması çok yönlü bir dış politikanın izlenmesine izin tarafından dile getirilmiştir. AB-Türkiye ilişkilerinde
vermiş, ne var ki 1991’e kadar Soğuk Savaş’ın egemen durgunluk ve gerilim süreçleri de bu nedenden dola-
olduğu uluslararası sistem Türk dış politikasının bi- yı genellikle Hristiyan Demokratların iktidar olduğu
rincil etki kaynağı olmayı sürdürmüştür. 1991 sonra- dönemlere rastlamıştır. AB’nin bir kültür projesi değil,
sı SSCB’nin dağılması ve Soğuk Savaş’ın sona ermesi medeniyet projesi olduğunu savunan diğer iktidarlar
uluslararası sistemi ideolojik ekseninden çıkararak döneminde ise ilişkiler daha olumlu ve yapıcı bir seyir
daha çok reel politika ve bölgesel ve küresel çıkarların izlemiştir.
ön plana çıktığı bir eksene kaydırmıştır. Bu sistemde
Türkiye yine önemli bir konumda olmuş, öte yandan Sıra Sizde 4
blok siyasetinin sona ermesi dolayısıyla çok yönlü dış Lüksemburg Zirvesi sonrasında Türkiye, AB ile siyasi
politika izleyen ve aynı anda birçok sorunla uğraşmak diyaloğu kestiğini açıklamıştır. AB ile siyasi diyaloğun
durumunda olan bir ülke konumuna gelmiştir. Türkiye kesildiği bir dönemde Abdullah Öcalan’ın yakalanması
bu yeni sistemde yeni roller üstlenmiş, buna ilaveten sırasında AB ülkelerinden İtalya, Almanya ve Yunanis-
kendi çıkarlarını da reel politikaya göre belirlemesi ge- tan ile de sorunlar yaşanmış ve ilişkiler kopma nokta-
reken bir ülke olmuştur. sına gelmiştir. Yaşanan diplomatik krizler sonrasında
ilişkilerin geldiği noktadan memnun olmayan taraflar,
Sıra Sizde 2 ilişkileri düzeltmek için çareler aramaya başlamıştır.
Türkiye’nin Orta Asya ülkelerine kültürel bakımdan Yunanistan Hükûmeti’nde yapılan değişiklikler ve
yakın olması nedeniyle ABD tarafından da destekle- Almanya’da yapılan seçimler sonrası Sosyal Demok-
nen “lider olma”, “model olma” politikası izlenmiştir. ratların iktidara gelmesi, Türkiye açısından ilişkileri
Ancak bu ülkelerdeki yöneticilerin SSCB yanlısı olma- düzeltmek için temel etkeni oluşturmuştur. Türkiye’de
sı, Rusya’nın bu bölgedeki etkisinin varlığını koruma- yaşanan 17 Ağustos depremi ise AB ve AB ülkeleri açı-
sını sağlamış ve Türkiye gerekli araçlardan da yoksun sından ilişkileri tekrar düzeltmek açısından fırsat ola-
olması nedeniyle bu politikasından istediği sonucu rak aldılanmış ve “Deprem Diplomasisi” adı verilen bir
alamamıştır. Rusya’nın bu bölgedeki politikalarda güç- süreçle ilişkilerde hızlı bir iyileşme gerçekleşmiştir. Al-
lü bir aktör olmasından ve Rusya hesaba katılmadan manya ile Yunanistan’ın başını çektiği bu iyileşme süre-
burada politika yürütülemeyeceğinin anlaşılmasından cinde Türkiye’nin de yoğun diplomatik çabaları sonucu
sonra ABD de Rusya’yı ön plana koyduğu “Önce Rus- Helsinki Zirvesi’nde Türkiye AB’ye “aday ülke” olarak
ya” politikasına geçiş yapmıştır. Rusya’nın ABD tara- açıklanmıştır. Devam eden süreçte Katılım Ortaklığı
fından öncelikli konuma çekilmesi, Türkiye’nin bu böl- Belgesi ve Ulusal Program doğrultusunda yapılan ya-
gedeki politikalarının etkili olmamasının da bir diğer sal değişiklikler sonrasında 3 Ekim 2005 tarihinde AB,
nedenini oluşturmuştur. Türkiye ile müzakerelere başlama kararı almıştır.
Kaynaklar
Sıra Sizde 5 Aras, B., Akpınar, P. (2011). “Türk Dış Politikasında
2002 sonrası Türk dış politikasındaki değişimi ulusla- Davutoğlu Dönemi: 2009 Değerlendirmesi”, Türk
rarası sistemden ayrı düşünmek mümkün değildir. Bu Dış Politika Yıllığı 2009, (Editör: Burhanettin
dönemde Soğuk Savaş sonrası oluşmaya başlayan yeni Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1.
sistemin daha netleştiği ve bu kapsamında Türkiye’nin Baskı, Ankara: SETA Yayınları, s.13-45.
bu sistem içindeki konumunun daha belirgenliştiğini Aras, B. (2009). “Davutoğlu Era in Turkish Foreign Po-
söyleyebiliriz. Tek parti iktidarı olarak AK Partinin licy”, SETA, Policy Brief, Ankara.
hem değişen bu uluslararası yapı hem de iç siyasal, http://www.setadc.org/pdfs/SETA_Policy_Brief_
ekonomik ve toplumsal değişimler sonucu dış politi- No_32_Davutoglu_Era_Bulent_Aras.pdf
kada daha aktif ve etkili hâle gelmesi gerek Türkiye’nin Ataman, M. ve Uçgan, N. (2011). “Türkiye’nin Körfez
siyasal ve ekonomik anlamda kendine olan güveninin Ülkeleri, Yemen, Mısır, Ürdün ve Lübnan Politikası
artması gerekse uluslararası sistemdeki yapılarla olan 2009”, Türk Dış Politika Yıllığı 2009, (Editör: Bur-
ilişkisinin değişmesi ve bu ilişkilere bakış açısının fark- hanettin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1.
lı bir şekilde ele alınması sonucunu doğurmuştur. 2002 Baskı, Ankara: SETA Yayınları, s.189-223.
sonrası değişimde AK Parti Hükûmetlerinin vizyonu- Ataman, M., Uçgan,N. (2011). “Türkiye’nin Körfez Ül-
nun da doğal olarak etkisi vardır ancak bu vizyonu ne keleri, Yemen, Ürdün, Mısır ve Lübnan Politikası
iç siyasal ne de uluslararası süreçten bağımsız düşün- 2010”, Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Bur-
mek çok da mümkün değildir. hanettin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1.
Baskı, Ankara: SETA Yayınları, s. 161-201
Sıra Sizde 6 Aydın, M. (2002). “Kafkasya ve Orta Asya’yla İlişkiler”,
Stratejik derinlik kavramı ile vurgulanmak istenen Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşı’ndan Bugü-
Türkiye’nin tarihsel ve coğrafi özelliği ile jeopolitik, ne Olgular, Belgeler, Yorumlar, (Editör: Baskın
jeokültürel ve jeoekonomik konumun dünya siyase- Oran), Cilt II, 6. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
ti ve sisteminin dönüşümü açısından çok önemli bir Bağcı, H., Erdoğan, M. M. (2010). “Çeşitlenen ve Yayı-
derinliğe sahip olduğudur. Bu derinlik Türkiye’nin lan İktidar Odakları ve Eksen Kayması”, Stratejik
tarihinden gelen kültürel ve politik bağların yanında Boyut, s.108-121.
coğrafi konumu ve ekonomik gücü ile de bağlantılıdır. Bağcı, H. (2010). Zeitgeist - Zamanın Ruhu: Küresel
Bu kavram çerçevesinde Türkiye, varolan durağan dış Politikalar ve Türkiye Yazıları, Ankara: Orion Ya-
politikasından vazgeçmeli ve kendi stratejik derinliğini yınevi.
aktif bir politika ile birleştirerek hem dünyada hem de Bağcı, H. (2001). Türk Dış Politikasında 1950’li Yıl-
bölgesinde üzerine düşen görevleri yerine getirmelidir. lar, Ankara: ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayınları.
Bal, İ. (2010). “Türk Dış Politikasında Süreklilik ve
Değişim, Türkiye’nin Değişen Dış Politikası”,
(Derleyenler Cüneyt Yenigün, Ertan Efegil), İstan-
bul: Nobel Yayınları, s. 37-62.
Çakmak, H. (2012) Türk Dış Politikası 1919-2012,1.
Baskı, İstanbul.
Çandar, C., (2010), Türk Dış Politikasında “Eksen”
Tartışmaları: Çok Kutuplu Dünya İçin Yeni Bir
Vizyon, Ankara: SETA-Ekonomi ve Toplumsal
Araştırmalar Vakfı.
Davutoğlu, A. (2012). Stratejik Derinlik: Türkiye’nin
Uluslararası Konumu, 79. Baskı, İstanbul: Küre
Yayıncılık.
Erdoğan, M. M. (2010). (Ed.) 50. Yılında Yurtdışında-
ki Türkler, Orion Yayınları, Ankara.
Erdoğan, M. M. (2006). “AB- Türkiye İlişkilerinde Or- Kaya, A. (2010). “Constructing Communities in Tur-
tak Payda: Vizyonsuzluk”, Liberal Düşünce, Sayı: kish Diaspora: A Quest for Politics,” in Marlies Ca-
44, Güz 2006, s.5-25. sier and Joost Jongerden (eds.), Nationalisms and
Erdoğan, M. M. (2006). “Soğuk Savaş Sonrası Dönem- Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and
de Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri: 1990-2005” , the Kurdish Issue. London: Routledge: 165-181.
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kirişçi, K.,Rubin, B. (Eds.) (2001). Turkey In World
Yayımlanmamış Doktora Tezi. Politics: An Emerging Multi-Regional Power, İstan-
Fuller, G. E. (2008) Yükselen Bölgesel Aktör: Yeni bul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
Türkiye Cumhuriyeti: Çev. Mustafa Aydın, 4. Bas- Oğuzlu, H. T., (2009), “Türk Dış Politikasında Davu-
kı, Timaş Yayınları, İstanbul. toğlu Dönemi”, Ortadoğu Analiz, Cilt 1, Sayı 9,
Gözen, R. (2011). “Türkiye’nin ABD Politikası 2010”, s.43-50
Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Burhanet- Rubin, Barry. (2002). “Türkiye’nin Yeni Dış Politikasını
tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı, Anlamak”, Günümüzde Türkiye’nin Dış Politika-
Ankara: SETA Yayınları, s.265-301. sı, (Derleyenler Barry Rubin, Kemal Kirişçi), İstan-
Gözen, R. (2010). “Türk Dış Politikasında Değişim Var bul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, s. 374-380.
Mı?”, Türkiye’nin Değişen Dış Politikası, (Derle- Sönmezoğlu, F. (2006). II. Dünya Savaşı’ndan Günü-
yenler Cüneyt Yenigün, Ertan Efegil), İstanbul: No- müze Türk Dış Politikası, İstanbul: Der Yayınları.
bel Yayınları, s. 19-36. Sönmezoğlu, F. (1998). Türk Dış Politikasının Anali-
Hale, W. (2003) Türk Dış Politikası 1774-2000, 1. Bas- zi, 2. Baskı, İstanbul: Der Yayınları.
kı İstanbul:Kültür ve Sanat Yayınları. Uslu, N. (2011). “Türkiye’nin Kıbrıs Politikası 2010”,
İçduygu, A., Kirişçi, K. (2009). Land Of Diverse Migra- Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Burhanet-
tions, Challenges Of Emigration And Immigrati- tin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1. Baskı,
on In Turkey, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları. Ankara: SETA Yayınları, s. 223-265
Kalın, İ. (Ed.) (2011). 2000’li Yıllar: Türkiye’de Dış Uslu, N. (2006). Türk Dış Politikası Yol Ayrımında
Politika, İstanbul: Medyan Yayıncılık. Soğuk Savaş Sonrasında Yeni Sorunlar, Yeni İm-
Kalın, İ. (2011). Türk Dış Politikası ve Kamu Dip- kanlar ve Yeni Arayışlar, Anka Yayınları.
lomasisi, T.C. Başbakanlık Kamu Diplomasisi Usul, A. R. (2011). “Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri
Koordinatörlüğü, http://kdk.gov.tr/sag/turk-dis- 2010”, Türk Dış Politika Yıllığı 2010, (Editör: Bur-
politikasi-ve-kamu-diplomasisi/20 hanettin Duran, Kemal İnat, Mühittin Ataman), 1.
Kalın, İ. (2009). “Debating Turkey in the Middle East: Baskı, Ankara: SETA Yayınları, s. 201-223.
The Davvn of a Nev Geopolitical Imaginalion”, In- Yenigün, C. (2010). “Türk Dış Politikasında Üçüncü
sight Turkey, Vol. 11, No 1 (2009 Kış), s. 83-96. Dalga”, Türkiye’nin Değişen Dış Politikası, (Der-
Kalın, İ. (2008). “Turkey and the Middle East: Ideology leyenler Cüneyt Yenigün, Ertan Efegil), İstanbul:
or Geopolitics?”, Private View (Autumn 2008), s. Nobel Yayınları, s. 63-86.
26-35. Yeşiltaş, M ve Balcı, A. (2011). “AK Parti Dönemi Türk
Kardaş, Ş. (2011). “2000’li Yıllarda Türk-Amerikan Dış Politikası Sözlüğü: Kavramsal Bir Harita”, Bil-
İlişkileri.”, 2000’li Yıllar: Türkiye’de Dış Politika. gi-Sosyal Bilimler Dergisi, s. 9-34 www.bilgidergi.
(Editör: İbrahim Kalın). İstanbul: Medyan Yayıncı- com/uploads/AKPvedispolitika.pdf
lık, s.17-19.
Karluk, Rıdvan.(2011). Avrupa Birliği, İstanbul: Beta
Basım.
Karluk, Rıdvan. (1997). Gümrük Birliği Dönemecin-
de Türkiye, Gümrük Birliği Ne Getirdi, Ne Gö-
türdü? Ankara: Turhan Kitabevi.
Karluk, Rıdvan-Tonus, Özgür. (2002) Avrupa Birliği
Kapısında Türkiye, Ankara: Turhan Kitabevi
Karpat, K. (2012) Türk Dış Politikası Tarihi, İstanbul:
Timaş Yayınları.

Uli404u-Türk Diş Poli̇ti̇kasi Ii

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uli404u-Türk Diş Poli̇ti̇kasi Ii

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2984

TÜRK DIŞ POLİTİKASI II

Copyright © 2013 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Dil ve Yazım Danışmanları

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Türk Dış Politikası II

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış Politikası...................................... 2 1. ÜNİTE

1989-1993 Dönemi Türk Dış Politikası......................................... 26 2. ÜNİTE

1993-1996 Dönemi Türk Dış Politikası......................................... 54 3. ÜNİTE

4. ÜNİTE 1997’den Lüksemburg Zirvesi’ne Türk Dış Politikası.................. 92

5. ÜNİTE Helsinki Zirvesi’nden Ulusal Program’a Türk Dış

6. ÜNİTE AK Parti İktidarının Başlangıç Yıllarında Türk

AK Parti’nin İkinci Dönemi Türk Dış 7. ÜNİTE

Genel Değerlendirme: Soğuk Savaş Sonrası 8. ÜNİTE

• SOĞUK SAVAŞ’IN ANLAMI

SOĞUK SAVAŞ’IN ANLAMI

ğa karşılık vermiş ve bu iki devlet etrafında kutuplaşan diğer devletler de bulun-

İdeolojik kamplaşma, Soğuk Savaş döneminin en belirgin özelliği olarak ön

Soğuk Savaş döneminde küresel barışın teminatı olarak kurulan Birleşmiş

neminde kendini göstermiştir. Hatta İngiltere Bolşeviklere karşı savaşan Beyaz

gelişmeden çekinerek NATO Anlaşmasında değişikliğe gitmesi, Fransa başta olmak

Soğuk Savaş’ın genel olarak ne anlama geldiğini açıklayınız?

Soğuk Savaş sonrası oluşan yeni dünya düzenini tanımlayınız.

reddedilmesine sıkça rastlanırken Türkiye’nin Batı’dan dışlanmasının, Batı’nın

1993-1996 arasındaki dönemi AB politikaları ve özellikle de 1970’te Ankara

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan ve Başvurulabilecek

• TÜRKİYE - AVRUPA TOPLULUĞU (AT)

TÜRKİYE-AVRUPA TOPLULUĞU (AT) İLİŞKİLERİ

1989-1993 dönemi Türkiye açısından da uluslararası alanda büyük değişim-

Duvarı’nın yıkılması, hem Komisyon hem de üye ülkeler bakımından Türkiye’nin

1989-1993 dönemi içinde Türkiye’nin AT üyelik sürecini hızlandırma amaçlarını

TÜRKİYE - ABD / NATO İLİŞKİLERİ

Körfez Savaşı ve ABD ile İlişkiler

276). Ne var ki 15 Ocak tarihine kadar Irak’ın bu ülkeden çekilmesi diplomatik

vaş ile ilişkilendirilmesi de oldukça zordur. Bu çerçevede 1990 sonrasında ortaya

den Bağdat yönetiminin saldırısına uğramamaları için de uluslararası bir askerî

Sonuç olarak bu dönem için Türkiye-ABD ilişkileri açısından şunlar söylene-

olsa NATO kuvvetlerinin Huzuru Sağlama Operasyonu kapsamında Türkiye’ye

Ermenistan, 23 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Türkiye 16 Aralık’ta

Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile İlişkiler

Bağımsızlıklarını tanıyan bir ülke olarak Türkiye, başlangıçta bu ülkeler açısın-

Kaynak: http://belgeselyayincilik.com/genel/rusya%Ez/80%99da-devr-i alem

SSCB dağılmış olsa da bu dönem, Orta Asya hâlihazırda uluslararası kamuoyu

Türkiye’nin 1989-1993 döneminde Kafkaslar ve Orta Asya’ya yönelik dış politikasını

“ÖNCE RUSYA” (RUSSIA FIRST) POLİTİKASI VE TÜRKİYE

olduğu” ve Türkiye’ye özel bir önem verdiği noktasından hareketle yapılandırıl-

düşünerek Sıpların faaliyetlerine göz yummuş ve sonuçta bu faaliyetler Bosnalı

Kaynak: http://www.turkcebilgi.com/harita/balkanlar/balkanlar-bolgeler-harita 26.11.2012

Başlangıçta, Yugoslavya’nın dağılma sürecinde Türkiye bu durumu

Bu arada Yunanistan’ın Makedonya’yı sıkıştırma politikası bu ülkeye ciddi enerji

Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

GÜM­RÜK BİR­Lİ­Ğİ EK­SE­NİN­DE AV­RU­PA BİR­Lİ­Ğİ İLE İLİŞ­Kİ­LER

Gümrük Birliği Ekseninde Avrupa Birliği ile İlişkilerin

Gümrük Birliği Ekseninde Avrupa Birliği ile İlişkiler

Bu dö­nem­de bir baş­ka önem­li ge­liş­me de 23 Mart 1995 ta­ri­hin­de ya­şan­mış­tır.

Han­gi se­bep­ler­den do­la­yı, Tür­ki­ye’nin AB üye­si ol­ma­ma­sı­na rağ­men Güm­rük Bir­li­

1993-1996 DÖ­NE­Mİ ABD İLE İLİŞ­Kİ­LER

lam’a kar­şı Tür­ki­ye mo­de­li­nin bir en­gel oluş­tu­ra­bi­le­ce­ği­ne ina­nıl­mış­tır. Bu bağ­

GÜMRÜK BİRLİĞİ EKSENİNDE AVRUPA BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER

Bu dönemde bir başka önemli gelişme de 23 Mart 1995 tarihinde yaşanmıştır.

Hangi sebeplerden dolayı, Türkiye’nin AB üyesi olmamasına rağmen Gümrük Birli

1993-1996 DÖNEMİ ABD İLE İLİŞKİLER

lam’a karşı Türkiye modelinin bir engel oluşturabileceğine inanılmıştır. Bu bağ

BOSNA SAVAŞI EKSENİNDE BALKANLAR İLE İLİŞKİLER

risi de eski Osmanlı kalıntısı olarak niteledikleri Bosna-Hersek olmuştur. Bu ülke

yılından itibaren Bosna-Hersek ordusunun seçilen asker ve subayları Türkiye’de

Diğer Balkan Ülkeleriyle İlişkiler

lik Antlaşması imzalanmış, 1994 yılına gelindiğinde işbirliği geliştirme protokolü

YENİ DÖNEMDE BİRLEŞMİŞ MİLLETLER VE NATO

yeniden yorumlanmasına, şekillenmesine ve faaliyetlerinin genişlemesine ilişkin

olmuştur. Ocak 1994’te gerçekleştirilen Brüksel Zirvesi ardından, NATO gelecek

Değişen yeni dünya düzeninde NATO kendine hangi hedefleri belirlemiştir?

ve söz konusu geminin bulunduğu yerin Yunanistan’ın karasularına ait olduğu

etkilendiğinin çarpıcı bicimde ortaya çıkarmıştır. 2. AB’nin kendi sınırlarını ko

ORTA DOĞU İLE İLİŞKİLER

önce DYP Genel Başkanı ve ardından da Başbakanlığı, Türk dış politikasında da

gelişme de 1996 yılında yapılan doğal gaz anlaşmasıdır. Bu durum, Türkiye’nin,

RUSYA-ORTA ASYA VE KAFKASLAR İLE İLİŞKİLER

Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile İlişkiler

Türkiye’nin bölgedeki yeni oluşum içinde liderlik rolüne yönelmesi sadece

daki heyecanı törpüleyen unsurlar olmuştur. Belki de en önemli husus, ABD’nin

geçmesini engellemiştir. Aynı yıl içinde Türkiye konuyu BM Güvenlik Konseyi’ne

lerin iç işlerine müdahale etmeme, toprak bütünlüğü ve sınırların dokunulmazlığı”

Yugoslavya’nın dağılmasının ardından Balkanlar Türkiye-Arnavutluk ilişkileri gerek tarihsel bağ,

Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

YUNANİSTAN VE KIBRIS İLE İLİŞKİLER

Yunanistan ile İlişkiler

Fotoğraf 4.1 arasında varılan altı maddelik mutabakat ol

AB Komisyonu’nun değerlendirmelerinde adadaki fiili bölünmüşlük gözardı edil

Yunanistan ve GKRY arasında 1993 yılında imzalanan Ortak Savunma Dok

Kıbrıs sorununun çözülmesi için biraz da Balkanlar’da uygulamaya sokulan

REFAH-YOL İKTİDARI VE DIŞ POLİTİKADA ÇEŞİTLİLİK

sı dönemde üç ay yaşayabildi. Yeni

ABD ve İsrail İle İlişkiler

D-8: Gelişmekte Olan 8 Ülke

Endonezya, İran, Malezya, Mısır, Nijerya, Pakistan ve Türkiye’den oluşmaktadır.

D-8’in neredeyse G-8’le aynı şekilde dizayn edilen yapılanmasında “Zirve”,

AB’NİN GELECEK PLANI: GÜNDEM 2000

Sunulan rapor, AB içinde ve aday adayı ülkelerin büyük bölümünde olumlu

AB Komisyonu tarafından yayımlanan Gündem 2000 Raporu’ndan Lüksemburg

LÜKSEMBURG ZİRVESİ VE AB İLE KRİZ

13-14 Aralık Lüksemburg Zirvesi ve Yankıları

belirtmiştir. Türkiye’ye aday statüsü verilmemesinin nedeni olarak da politik ve

melinde tanımlayıp sınırlayan bir Avrupa topluluğudur” denilmektedir. Hükûmet

Açıklamanın son bölümünde de Türkiye’nin garantör ülke sıfatı ile Kıbrıs’taki

Türkiye’nin önce Gündem 2000’de genişleme sürecinde yer bulamaması, ardın

Lüksemburg Zirvesi Sonrası

ğişiklikler dikkati çekmiştir. Türkiye’ye, Başkanlık bildirisinin genişlemeye ilişkin

1998 İlerleme Raporu’nun tam metnine http://www.ab.gov.tr/files/ardb/evt/2_tur

Almanya’da değişen iktidarla birlikte Sosyal Demokrat-Yeşiller koalisyonunun

Abdullah Öcalan’ın Yakalanması

durumda kalmış, bunun üzerine Almanya ve İtalya, AB tarafından da destekle

Abdullah Öcalan’ın yakalanma süreci ve sonrasında yaşananların Türkiye-AB iliş

İmralı’da yapılan yargılama sonrasında 29 Haziran 1999’da mahkeme, Öcalan’ı

vesi öncesi Başbakan M. Yılmaz’ın adaylığın açıklanması için öncelikle Alman

Almanya’daki Hristiyan Demokratlar ve Sosyal Demokratların Türkiye’nin AB üye

Avrupa Birliği ile ilişkilerde Almanya’da meyda

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Türkiye ve Yunanistan arasında zaten süregiden anlaşmazlıkların yanında

İsmail Cem ve Yorgo Papandreou’nun Etkisi

Yapılan mutabakat açıklamasına istinaden Dışişleri Bakanlıkları arasında 6 ça

Yunanistan ile ilişkilerde yaşanan yumuşama döneminin Türkiye’nin AB ile olan

Görüşmelerin devamı sırasında 17 Ağustos’ta Türkiye’de yaşanan deprem ve

rak açıklanmasına olumlu yaklaştığına ilişkin demeçleri sıklaşmış, ancak kararın

DEPREMLER VE DEPREM DİPLOMASİSİ

İlişkilerin düzeltilmesinde bir basamak oluşturan Marmara depremi, 17 Ağus