AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
Orta Asya ve
Kafkaslarda
Siyaset

Editörler

Büyükelçi Hulusi KILIÇ

Doç.Dr. Elif TOPRAK

Yazarlar

BÖLÜM 1, 4 Prof.Dr. Alaeddin YALÇINKAYA

BÖLÜM 2
Prof.Dr. Cemil HASANLI

BÖLÜM 3
Prof.Dr. Mesut Hakkı CAŞIN

BÖLÜM 5
Prof.Dr. Ömer Göksel İŞYAR

BÖLÜM 6
Prof.Dr. Ertan EFEGİL

BÖLÜM 7
Prof.Dr. Barış ÖZDAL

BÖLÜM 8
Prof.Dr.Bülent AÇMA
 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3918
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2713

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2019 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Öğr.Gör. Orkun Şen

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanları

Öğr.Gör. Serdar Şen
Emine Koyuncu

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. İbrahim Sarı

Grafikerler
Ayşegül Dibek
Hilal Özcan
Özlem Çayırlı
Gülşah Karabulut

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Beyhan Demircioğlu
Selin Çakır
Burak Arslan
Kader Abpak Arul
Gül Kaya
Zülfiye Çevir

ORTA ASYA VE KAFKASLARDA SİYASET

E-ISBN
978-975-06-3599-1

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ekim 2019
3061-0-0-0-1909-V02
 İçindekiler
Orta Asya ve
BÖLÜM 1 Kafkaslar Siyasi
Tarihi
Giriş ................................................................. 3
19. Yüzyılda Kafkaslar ve Türkistan ............. 4
Rus Çarlığı Tarafından Kafkas ve
Türkistan Hanlıklarının İşgali ....................... 9
Kırım Savaşı ve Kafkasların Rusya’ya
Bırakılması ............................................. 9
Türkistan’daki Son Türk Hanlıklarının
İşgali ....................................................... 10
Türkistan Hanlıklarının İşgalinde
Ignatiyev Raporu ................................... 10
Türkistan’ın Sömürgeleşmesinde
Gorçakof Deklarasyonu ........................ 11
Türk Hanlıklarının İşgalinin
Tamamlanması ...................................... 12
I. Dünya Savaşı Sonuna Kadar Kafkaslar
ve Türkistan  .................................................. 16
Sovyetler Birliği Döneminde Kafkaslar
ve Türkistan ................................................... 18
Rusya’nın Orta Asya
ve BDT Politikaları
BÖLÜM 3 Kapsamında Bölgesel Güç
Dengelerinin Değişimi
Giriş ................................................................. 61
Rusya’nın Orta Asya Dış Politikasındaki
Değişimin Teorik Arka Planı.......................... 61
Rusya Dış Politikasında Atlantikçi
Okul......................................................... 63
Rusya Dış Politikasında Avrasyacılık
Kavramı .................................................. 65
BDT’nin Kuruluşu, Kurumsal ve İşlevsel
Yapısı  .............................................................. 66
BDT’nin Kurucu Antlaşmaları .............. 68
Rusya’nın BDT Coğrafyasında İzlediği
Politikaların Stratejik Önemi  ....................... 70
Rusya - Orta Asya Petrol ve Gaz .......... 71
Bölgede Yabancı Sermaye Yatırımları.... 71
Soğuk Savaş Dönemi
BÖLÜM 2 Türkiye-Soyvetler
Birliği İlişkileri
Giriş ................................................................. 29
Sovyetler Birliği’nin Türkiye Üzerinde
Baskıları  ......................................................... 29
Potsdam Konferansı .............................. 34
Sovyet Talepleri ve Güney Kafkasya
Cumhuriyetleri ............................................... 35
Türkiye’nin Batı Bloku ile Yakınlaşması ...... 39
Stalin’in Türk Boğazları Üzerine Planı   43
Soğuk Savaşın Tırmanması ........................... 45
1950-1989 Arası Türk-Sovyet İlişkileri ......... 48
BDT Örgütünün Kolektif Savunma
ve Güvenlik Boyutu .............................. 72
Avrasya Ekonomik Topluluğu (AET) Ortak
Enerji Politikaları  .......................................... 74
Yeni Rus Siyasal Kimliği ........................ 74
Orta Asya’da Değişen Güç Dengeleri ve
Bölgesel Aktörler ........................................... 75
ABD’nin Hegemonik Oyuncu Olarak
Rusya’ya Meydan Okuması .................. 76
Rusya’nın Orta Asya Politikalarında
Ortak ve Rakibi: Çin  ............................. 79
Şanghay Örgütü: Orta Asya’nın
NATO’su Olur mu? ............................... 79
Türkiye-Rusya İlişkileri ......................... 80
iii
 Kafkaslar ve Orta
Asya Ülkelerinin
BÖLÜM 4 Siyasi ve Ekonomik
Yapıları ve Dış
Politikaları
Giriş ................................................................. 93 Kırgızistan: 1990’ların Sakin
SSCB’nin Dağılması ve Bağımsız Cumhuriyeti ........................................... 101
Cumhuriyetler ................................................ 93 Özbekistan’da İstikrar Arayışı .............. 102
Gürcistan’ın Bağımsızlık İlanı, Tacikistan’da Bağımsızlık Sonrası
28 Nisan 1991 ......................................... 94 İç Savaş ................................................... 102
Ermenistan’ın Bağımsızlık İlanı, Bağımsızlık Sonrası Türkmenistan:
23 Ağustos 1991 ..................................... 94 Sürekli Tarafsızlık Stratejisi .................. 103
Kırgızistan’ın Bağımsızlık İlanı, İstikrar ve Denge Politikalarıyla
31 Ağustos 1991 ...................................... 95 Kazakistan .............................................. 103
Özbekistan’ın Bağımsızlık İlanı, 2000’li Yıllarda Kafkaslar ve Orta
1 Eylül 1991 ............................................. 95 Asya Politikaları ............................................. 104
Tacikistan’ın Bağımsızlık İlanı, 11 Eylül Sonrasında Kafkasya ve
9 Eylül 1991 ............................................ 95 Türkistan’da ABD Üsleri ....................... 105
Azerbaycan’ın Bağımsızlık İlanı, Kafkasya ve Orta Asya’da
18 Ekim 1991 .......................................... 96 Renkli Devrimler ................................... 105
Türkmenistan’ın Bağımsızlık İlanı, Kafkaslar ve Orta Asya
27 Ekim 1991 .......................................... 96 Cumhuriyetlerinin Ekonomileri
Kazakistan’ın Bağımsızlık İlanı, ve Dış Politikaları ........................................... 106
16 Aralık 1991 ......................................... 97 Azerbaycan ............................................ 107
Bağımsızlık Sonrası Kafkaslar ve Orta Asya ...... 98 Gürcistan ................................................ 108
Bağımsızlık Sonrası Gürcistan: Ermenistan ............................................ 109
Abhazya Sorunu ve BDT Üyeliği .......... 99 Kazakistan .............................................. 110
Ermenistan’ın Genişleme Politikası Kırgızistan .............................................. 110
ve Komşularıyla Sorunları .................... 99 Özbekistan ............................................. 110
Azerbaycan’ın Yukarı Karabağ Tacikistan ............................................... 111
Savunması ve Siyasal İstikrarsızlık ...... 100 Türkmenistan ........................................ 111

Türkiye-Güney
BÖLÜM 5 Kafkasya Ülkeleri
İlişkileri

Giriş ................................................................. 121 Robert Koçaryan Döneminde

Türkiye’nin Güney Kafkasya Politikası ........ 121
Türkiye-Azerbaycan İlişkileri ........................ 123
Resmî İlişkilerin Başlangıç Dönemi ..... 124
Azerbaycan’da Elçibey İktidarı ve
Türk Dış Politikası ................................. 124
Haydar Aliyev Dönemi ve
Türkiye’nin Politikaları ......................... 126
Türkiye-Ermenistan İlişkileri ........................ 130
Sorunlu Bir Başlangıç ............................ 130
Kelbecer’in İşgali ve İlişkilerin Kopması .. 132
İlişkilerde Yumuşama Belirtileri:
1996-1997 ............................................... 132
Türkiye-Ermenistan İlişkileri ................ 133
2000’li Yıllarda Artan İkili İlişkiler ....... 136
Türkiye-Gürcistan İlişkileri ............................ 138
Türkiye-Gürcistan Siyasî İlişkileri ........ 139
Türkiye-Gürcistan Askerî İlişkileri ....... 142
Türkiye-Gürcistan Ekonomik İlişkileri.....  143
Türkiye’nin Kafkasya’da Güvenlik
ve İstikrar Arayışları ...................................... 144
Azerbaycan-Ermenistan
Cephesinde Artan Gerginlikler ............. 145
Bölgede Artan Gerginliğin Başlıca
Nedenleri ............................................... 146

iv
 Orta Asya ve
Türkiye-Orta Asya
BÖLÜM 6 BÖLÜM 7 Kafkaslarda
Devletleri İlişkileri
Bölgesel İhtilaflar

Giriş ................................................................. 155 Giriş ................................................................. 181

Türkiye ve Orta Asya ..................................... 155
Sovyetler Birliği Dönemi ............................... 157
1991 - 1993 Dönemi ........................................ 159
Orta Asya’ya Genel Yaklaşım ............... 159
Somut Adımlar ...................................... 159
1993 - 2002 Dönemi ...................................... 164
İlişkilerin Gerilemesi ............................. 164
Rusya ve Abd’nin Bölgeye İlgisinin
Artması ................................................... 165
2002 - 2015 Dönemi ...................................... 166
Türk Dış Politikasında Yeni Orta Asya
Anlayışı ................................................... 166
Türkiye’nin Girişimleri .......................... 167
Osetya ve Abhazya Sorunları ....................... 181
Acaristan Sorunu ........................................... 185
Cavahati Sorunu ............................................ 186
Fergana Vadisi ............................................... 189
Hazar’ın Statüsü ............................................ 190
Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Hazar’ın
Hukuki Statüsü Tartışmaları ................ 191
Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü
Sözleşmesi’nin Analizi ........................... 191
Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar
Sorunu ............................................................ 194

Rusya Federasyonu
BÖLÜM 8
Enerji Politikaları

Giriş ................................................................. 209
Rusya Federasyonu’nun Enerji Potansiyeli,
Üretimi ve Ticareti  ....................................... 209
Rusya Federasyonu’nun Enerji Kaynağı
Potansiyeli ve Üretimi  ......................... 210
Rusya Federasyonu’nun Enerji
Ticareti ................................................... 215
Rusya Federasyonu’nun Enerji Politikalarının
Uluslararası İlişkilere Etkileri ........................ 219
Türkiye – Rusya Federasyonu Enerji
İlişkileri ........................................................... 222

v
 Önsöz
Sevgili Öğrenciler,
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset kitabı, Ulus-
lararası İlişkiler lisans öğrencilerine dünya si-
yasi tarihi ve uluslararası politikada önemli
yeri olan Orta Asya ve Kafkasları tanıtmayı
amaçlamaktadır. Bölge dinamiklerini analiz
edebilmek için gerekli bilgiler kitapta tarihi bir
perspektifle sunulmaktadır. Çarlık Rusya’sının
ve 1917 sonrasında Sovyetler Birliği’nin (SSCB)
bölge ülkelerine yönelik politikaları, İkinci
Dünya Savaşı sonrasında oluşan iki kutuplu
uluslararası sistemin belirlediği değişkenler,
diğer küresel güçlerin bölgedeki çıkar ve politi-
kaları Orta Asya ve Kafkasları anlamada önem
taşımaktadır. 1989 yılında Soğuk Savaşın sona
ermesiyle Rusya Federasyonu ve Bağımsız
Devletler Topluluğu bölgede önemli aktör-
ler olarak yerini almıştır. Sovyetler Birliğinin
çözülmesiyle bağımsızlıklarını kazanan Orta
Asya ve Kafkas devletleri; siyasi, ekonomik
ve kültürel açıdan küreselleşen dünyada daha
fazla söz sahibi olmak istemektedir. Bölgedeki
gelişmeler, enerji kaynakları, ilgili güç denge
ve politikaları, başta Amerika Birleşik Devlet-
leri (ABD), Avrupa Birliği üye devletleri olmak
üzere uluslararası toplum tarafından yakın-
dan izlenmektedir. Uluslararası İlişkiler alanı
açısından bakıldığında, bölge ülkelerinin bir-
birleriyle ilişkileri kadar, bölgede temel aktör-
lerden olan Türkiye ile ilişkileri de önemlidir.
Kafkaslardaki komşuluk ilişkilerinin yanı sıra,
bu coğrafyadaki ilişkilerin ve işbirliklerinin
stratejik önemini arttıran bir diğer faktör de
Türkiye’nin Orta Asya Türk devletleri ile olan
bağıdır.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset, uzaktan öğ-
retim tasarım ilkelerine göre hazırlanmış bir
ders kitabıdır. Dolayısıyla üniteler, öğrencile-
rin kendi kendilerine öğrenmelerini destekle-
yen bir yapıdadır. Farklı sayfa tasarımı ve bile-
şenleri, öğrenenleri çalışırken yönlendirmekte,
araştır, ilişkilendir, anlat/paylaş soruları ve üni-
te sonundaki çoktan seçmeli sorular ise öğren-
cilerin kendilerini değerlendirmelerini sağla-
maktadır. Üniteler, alanlarında uzman öğretim
üyeleri tarafından titizlikle hazırlandı. Sakarya
Üniversitesi’nden Prof.Dr. Alaeddin Yalçınka-
ya, Şanghay Üniversitesi’nden Prof.Dr. Cemil
Hasanlı, Özyeğin Üniversitesi’nden Prof.Dr.
Mesut Hakkı Caşın, Uludağ Üniversitesi’nden
Prof.Dr. Ömer Göksel İşyar ve Prof.Dr. Barış
Özdal, Sakarya Üniversitesi’nden Prof.Dr. Er-
tan Efegil ve Anadolu Üniversitesinden Prof.
Dr. Bülent Açma’ya verdikleri destek ve ki-
vi
tabın hazırlığında gösterdikleri özen için te-
şekkür ederiz. Ders kitabımızın, Uluslararası
İlişkiler öğrencilerinin yanı sıra, siyaset bilimi,
tarih gibi başka alanlarda okuyan ve bölge ça-
lışmaları yapan öğrenci ve akademisyenler için
de önemli bir kaynak olacağını düşünüyoruz.
Kitabın birinci ünitesinde, Orta Asya ve Kaf-
kasların 16. yüzyıldan itibaren siyasi tarihi, 1.
Dünya Savaşına kadar ele alınmaktadır. 1917
devrimi sonrası Sovyetler Birliği ile değişen
dengeler ve savaş sonrası dönem incelenmek-
tedir. İkinci ünitede, İkinci Dünya Savaşı sonra-
sında etkili olan Soğuk Savaş ortamında (1945-
1989) Türkiye Sovyetler Birliği (SSCB) ilişkileri
anlatılmaktadır. Bu bölümde, Sovyet talepleri
ve iddiaları ile başlayan iki ülke arasındaki ger-
ginliğin, iki kutuplu sistemin şekillenmesiyle
etkileşimi ele alınmaktadır. Üçüncü ünitede,
Soğuk Savaş sonrası Türkiye Rusya Federasyo-
nu ilişkileri, Bağımsız Devletler Topluluğu’nun
(BDT) oluşumu anlatılmaktadır. Ayrıca bu
bölümde, bölgesel ve küresel güçlerin 1990’lı
yıllardan itibaren, bölge ülkelerine ve dış po-
litikalarına etkileri incelenmektedir. Dördün-
cü ünite; Orta Asya ve Kafkas devletlerinin,
SSCB’nin çözülme sürecinin ardından bağım-
sızlıklarını kazanmaları, siyasi ve ekonomik
yapıları, birbirleriyle ilişkileri ve uluslararası
politikadaki gelişmelerin bu ülkelerin dış po-
litikalarına etkileri üzerinedir. Beşinci ünite,
Türkiye’nin Güney Kafkas ülkeleri Azerbay-
can, Ermenistan ve Gürcistan ile ilişkilerine
odaklanmıştır. Bölgenin Türkiye için önemini
ve devletler arasındaki ilişkileri anlatmaktadır.
Altıncı ünite ise, Türkiye’nin Orta Asya Devlet-
leriyle ilişkilerini ve Türk Dış Politikasının Orta
Asya yaklaşımını incelemektedir. Yedinci üni-
tede bölgesel ihtilafları, taraf olan ülkelerin ve
yakın devletlerin politikalarını ve uluslararası
örgütlerin sorunların çözümüne ilişkin yak-
laşımlarını anlatmaktadır. Sekizinci ünitede
Rusya Federasyonu’nun enerji politikalarının,
bölge ve dünya siyasetine etkileri incelenmek-
tedir.
Bu bilgilerin, Uluslararası İlişkiler öğrencile-
rini bölge çalışmalarına hazırlaması, öğrenim
hayatlarında ve kariyerlerinde daha donanımlı
kılması dileklerimizle…
Editörler
Büyükelçi Hulusi KILIÇ
Doç.Dr. Elif TOPRAK
 Bölüm 1
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
Rus Çarlığı Tarafından Kafkas ve

1
öğrenme çıktıları

2
19. Yüzyılda Kafkaslar ve Türkistan Türkistan Hanlıklarının İşgali
1 Orta Asya ve Kafkasların yakın tarihini 2 Rusya’nın Kafkaslar ve Orta Asya’yı
değerlendirebilme işgalinin aşamalarını analiz edebilme

I. Dünya Savaşı Sonuna Kadar Kafkaslar

ve Türkistan Sovyetler Birliği Döneminde Kafkaslar ve
Türkistan

3 4
3 Rusya’nın meşruti monarşiye geçişi ve I.
Dünya Savaşı’nda yaşananların Kafkaslar
ve Orta Asya açısından sonuçlarını
tartışabilme
4 Bolşevik İhtilali ve SSCB döneminde
Kafkaslar ve Orta Asya’nın idari ve hukuki
durumunu değerlendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Kafkaslar • Türkistan • Hokand Hanlığı • Buhara Hanlığı • Hive Hanlığı
• Kaşgar Hanlığı • Bolşevik İhtilali • Sovyetler Birliği

2
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
GİRİŞ
Kafkaslar ve Orta Asya tarih boyunca önemli
medeniyetler ve devletlerin kurulduğu bir bölge-
dir. Türklerin ana yurdu olarak bilinen Orta Asya,
eski kaynaklarda Türkistan olarak bilinmektedir.
Kafkasya da birçok yönüyle Türkistan’ın devamı
özelliğini taşır. 20. yüzyılda daha çok Rus ve Çin
hakimiyeti altında kalan bölgede Türk kökenli söz-
cüklerin kullanımı en aza indirilmiştir. Bununla
beraber farklı kaynaklarda verilen bilgiler ve tanım-
lar konusunda çelişkiye düşmemek için Türk Dün-
yası, Orta Asya, Türkistan, Kafkaslar kavramlarına
kısaca bakmamız gerekmektedir.
Günümüzde sıkça kullanılan “Türk Dünyası”
kavramı, aynı zamanda etnik bir kavram olup Türk
kökenli halkların siyasi örgütleşme hâlinde yaşa-
dıkları ülkeler demektir. Genellikle bu ülkeler veya
bölgeler Türk kökenli halkların etnik ağırlıkları
sebebiyle boy isimleriyle anılır. Günümüzde Orta
Asya ve Kafkaslardaki Türk cumhuriyetleri ile Rus-
ya Federasyonu bünyesindeki özerk cumhuriyetler
veya bölgelerde örnekleri görülebilir. Türk dünya-
sı dört bölgeye ayrılır. Bu dört bölge ve kapsadığı
Türk halkları/boyları aşağıdaki gibidir:
• Altay-Sibirya Türkleri: Altay, Hakas, Ka-
ragas, Koybal, Sabir, Televüt, Togol, Tuva,
Yakut...
• Batı Türkleri: Türkiye, Azerbaycan, Ahıska,
Batı Trakya, Güney Azerbaycan, Kerkük,
Kıbrıs, Kaçar...
• Doğu Avrupa Türkleri: Gagauz, Başkurt,
Çuvaş, Kazan, Karaçay, Nogay, Kırım, Po-
lonya Tatarları...
• Türkistan Türkleri: Kazak, Kırgız, Özbek,
Türkmen, Uygur, Karakalpak (Osmanlı
Devleti ile Kafkasya, 1992, XX).
Türkistan coğrafi olarak Batı ve Doğu diye iki-
ye ayrılır: Doğu Türkistan bugünkü Sincan Uy-
gur Özerk Bölgesi olup, Batı Türkistan ise Kaza-
kistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve
Tacikistan’dan oluşmaktadır. Bu ünitede, Türkistan
ve Kafkaslar üzerinde durulacaktır. Bununla be-
raber, tarih boyunca ve günümüzde bu iki bölge
politikalarının Türk dünyasının diğer bölgeleriyle
de bağlantıları olmuştur. Tarih boyunca Türkistan
adıyla bir devlet kurulmayıp ilk defa Rus işgalinden
sonra Türkistan Vilayeti kurulmuştur. Bununla be-
raber, Bolşevik İhtilali ile bu ismin kullanılması
yasaklanmıştır. Rus Türkolog Biçurin’in (1777-
1853) bu konudaki tespiti önemlidir: Hazar De-
nizi ile Kûh-ı Nûr dağları arasında bir millet yaşar.
Bunlar Türkçe konuşurlar ve İslam dinine inanırlar.
Bu insanlar kendilerini Türk olarak takdim ederler
ve onların ülkesi Türkistan diye anılır. Fergana Va-
disi ise Türkistan içerisinde bir bölgedir. Amu Derya
ve Sır Derya (Ceyhun, Seyhun) Nehirleri arasındaki
alanın ismidir. Nehirlerin suları açılan kanallarla bu
coğrafyada sulu tarım imkânı vermiş ve büyük mede-
niyetlerin kurulması imkânını vermiştir (Yalçınkaya,
2006A: 15-26).
Günümüz Kafkaslar ve Türkistan siyasi yapısı
önemli ölçüde 19. yüzyılda yaşanan gelişmelerle
başlamıştır. Milattan önce Göktürkler ve Hunlara
kadar, bölge tarihi hakkında güvenilir kaynaklardan
bilgi edinilebilmektedir. Bölgede İslâmiyet’in yayıl-
ması ile Cengiz ve Timur’un kurdukları devletler
önemli hareket noktalarıdır. Bugünkü Türkistan’ın
etnik ve linguistik coğrafyasının oluşumu Cengiz
dönemiyle başlatılır. Cengiz, oğulları ve torunları
arasında Çin, Türkistan ve İran’ı taksim etmiştir.
Bir bütün olarak Türkistan bölgesine adını veren
ilk isim Cengiz’in oğlu Çağatay’dır. Çağatay, kendi
payına düşen bu bölgede köklü bir yönetim kur-
muştur. Öyle ki bölgenin dili için asırlar sonra dahi
onun adı yaşamış ve Çağatay Türkçesi denmiştir.
Timurlular’ı ortadan kaldırarak Türkistan’a hâkim
olan Özbekler, 19. yüzyıla uzanan siyasi yapının te-
melini oluşturmuşlardır. (Saray, 1984: 1)
Türkili ve Turan kavramları, genellikle
Türkistan, yani Türklerin ülkesi anlamın-
da kullanılır.
Türkistan hanlıklarından Buhara 1500 yılın-
da, Hîve 1511’de ve Hokand 1700’de kurulmuş-
tur. Türkistan üzerinde nüfuz kurmuş olan Şah
İsmail’in 1514’te Yavuz Sultan Selim’e yenilmesi
ile, Buhara ve Hive Hanlıklarının yerleşmesi daha
kolay olmuştur. Bununla beraber, 1540’da Buhara
Hanı İranlılara karşı Kanuni’den yardım istemiştir
(Saray, 1984: 5-7).
15. yüzyıldan itibaren, Ümit Burnu’nun keşfin-
den sonra deniz ticareti gelişmiştir. Böylece aşılma-
sı zor Türkistan dağları üzerinden yapılan ticaretin
yani İpek Yolu’nun cazibesi azalmıştır. İngiliz, Hol-
landalı ve Fransız deniz ticaret şirketlerinin kurulup
3

gelişmesi ile Türkistan yoluyla Avrupa ticareti sona
ermiştir. Ancak bölge ticareti açısından güzergâh
önemini korumuştur (Caroe, 1953: 27-28)
19. YÜZYILDA KAFKASLAR VE
TÜRKİSTAN
Kafkaslar ve Orta Asya’nın siyasi tarihi önemli
ölçüde Rusya’nınki ile paralellik göstermektedir.
Moskova Prensliği’nin kuruluşu 13. yüzyıla ka-
dar uzanır. IV. İvan (Korkunç İvan) (1530-1584)
bölgede bir güç hâline gelerek 1552’de Kazan ve
1556’da Astrahan (Ejder Han, Hacı Tarhan) han-
lıklarını almıştır. 1569’da Osmanlı Devleti Rusları
Astrahan’dan çıkarma teşebbüsünde bulunmuştur.
Bunun için Don ve Volga nehirleri arasında bir
kanal kazılarak Karadeniz’in Hazar’a bağlanması
projesi gündeme gelmiştir. Böylece güçlü Osman-
lı donanması Hazar’a girecek ve Türk hanlıklarına
destek olacaktı. Ancak İmparatorluğun iç mesele-
leri sebebiyle bu proje sonuçsuz kalmıştır. 1588’de
ise Osmanlı, İran’a karşı Buhara ile ittifak teklifini
kabul etmiştir. Bunun sonucu olarak 1599’da yeni
Buhara Hükümdarı İran’a karşı Osmanlı’dan tek-
rar yardım istemiş ve isteği kabul edilmiştir. (Saray,
1984: 7-8).
Rusya’nın Kazan ve Astrahan hanlıklarını iş-
gal ederek son derece kanlı bir şekilde sivil halkı
da imha etmesi, ilk emperyalist genişlemesi kabul
edilir. Rusya’nın prenslikten çarlığa geçişte yayıl-
macı politikasının
temelleri Deli Petro
(1672-1725) ile atıl-
dikkat
mıştır. Onun vasiyet-
Türk tarihi literatüründe
leri bütün ahfadına,
Deli Petro olarak geçen
güneye doğru istila
“Peter the Great” bazı ça-
için vazgeçilmez bir
lışmalarda aynen tercüme
anayasa oluşturmuş-
ile Büyük Petro olarak da
tur (Schuyler, 1967:
kullanılmaktadır.
512).
1600 yılından itibaren Kazakistan’a yerleşmeye
başlayan Kalmuklar, bölgede hâkimiyet kurmaya
başladılar. Rusların tâbiiyetine geçmeyi reddeden
Başkurtlarla Ruslara karşı savaştılar. 1700’de Fergana
Vadisi’nde Hokand Hanlığı’nın bağımsızlığını ilan
etmesiyle, bölgedeki Türk hanlıklarının sayısı üçe
yükseldi. Ancak bölgedeki iki eski hanlık (Buhara ve
Hive) bunu kabulde zorlandılar. Bu yüzden zaman
zaman Hokand bağımsız olmayan beylik hâlinde
varlığını devam ettirdi (Togan, 1942: 158-202).
4
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
Hokand Hanlığı’nın kurulmasından sonra, Tür-
kistan hanlıkları arasındaki kavga daha da yoğun-
laşmıştır. Aynı yıllarda Rusya’nın Kazakistan’ı da
aşarak üç hanlığın sınırlarına yaklaşması, üç Han-
lığın ise müşterek düşmana karşı birbirlerine destek
olacakları yerde, birbirlerinin zayıf anını bekleyip
güçlerini birbirlerine karşı kullanmaları, üç hanlık
için kaçınılmaz sonu getirmiştir. Osmanlı Sultanı,
hanlar arasında en eskisi olan Buhara’yı diğerlerine
tercih etmiş, hatta Buhara’dan çok kısa bir müddet
sonra kurulmuş olan Hive Hanlığı’na dahi itibar et-
memiştir. Yine bu yıllardan itibaren, Osmanlı Sul-
tanı, hanlar arasında daha etkili hâle gelmiştir. Yeni
hanlar, ilk fırsatta Sultan’a bağlılıklarını arz etmiş,
zaman zaman da hanlık beratı istemişlerdir. Osman-
lı Sultanı bu dönemde hanlıklara sık sık birbirlerine
düşmemeleri yolunda nasihatlerde bulunmuştur
(Saray, 1984: 30). Daha sonraki dönemlerde ise
İngiltere ile iyi geçinmeleri zaman zaman da Rusya
ile iyi geçinmenin çaresine bakmaları, İngiltere ve
Rusya ile en azından düşmanlığı önlemenin çarele-
rini aramaları tavsiye edilmiştir. Türkistan hanlık-
larının aralarındaki dengeyi dikkatli bir şekilde iz-
leyen Dîvân-ı Hümâyûn, zaman zaman bunlardan
birini tercih ederek diğerini kabul etmemiş, böylece
aynı mantığa dayanarak aralarındaki kavgaları ön-
lemeye çalışmıştır. Nitekim daha sonra kurulan
Hokand Hanının (Deşt-i Kıpçak Hâkimi) Osmanlı
tâbiiyetine girmesi talebi, Buhâra Hanlığı’na karşı
bir isyan sayılacağından reddedilmiştir (Osmanlı
Devleti ile Kafkasya, 1992: 41).
18. yüzyıl başında Orta Asya’nın kuzey bölge-
sinde yer alan Kazak Hanlığı ile Rusya arasında, ta-
rihin seyrini değiştiren önemli bir gelişme yaşandı:
Komşu Türk beyliklerini de etkisi altına alan Kazak
Hanı Ebulhayr (Abılay), yine bir Türk boyu olan
Kalmukları mağlup etti. Kuzeye kaçan Kalmuklar
ise sık sık Kazakları rahatsız etmekteydi. Ebulhayr,
göçebe hayatı yaşayan ve zaman zaman baskın
yapan Kalmuklara karşı koymak ve Başkurtları
da hâkimiyeti altına almak üzere Ruslarla ittifaka
karar verdi. Ruslar, Başkurtlar ile Kazakların tam
ortasında Or (Ural) ırmağının yayık denilen suyun
geniş bir alana ve kumsala yayıldığı bir bölgede bir
kale inşasını kabul ettiler. Bugün Orsk veya eski
adıyla Orenburg denen son derece stratejik bir
mevkide, 1735 senesinde kale inşası tamamlandı.
İnşaat bitince Ruslar kendi askerlerini yerleştirerek
daha önce söz verdikleri hâlde kaleyi Ebulhayr’a
vermediler. Ebulhayr, artık Rusların boyunduruğu
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
altına girdiğini anladı. Ebulhayr’dan sonra, toru-
nu Kenasarı zamanında, 1822’de Ruslar, resmî bir
açıklama yaparak Kazaklara bağımsızlık tanıyan
antlaşmayı feshettiklerini ilan ettiler. Bunun üze-
rine Ruslara karşı silaha sarılan Sultan Kenasarı 25
yıl mücadele etti. (Togan, 1942: 173-175) Rusların
bundan sonraki Asya işgalinde bu kale önemli bir
merkez olmuştur. Çarlar ve rejimler değiştiği hâlde
bu bölge elden çıkarılmamış ve burada özerk dev-
lete dahi izin verilmemiştir. Ve hızla bölgenin Rus
Kazaklarıyla doldurulma işlemine başlanmıştır.
Mesela Başkurdistan
ve Tataristan Mos-
kova istikametinde
dikkat daha kuzey-batıda
Rus Kazaklarının bir Türk ve özerk oldukları
boyu olan Kazak halkıyla hâlde, bu bölgedeki
ilgisi yoktur. Bunlar, serf- doğrudan Rus kont-
lik döneminde Rus toprak rolü günümüze ka-
beylerinden kaçıp güney dar sürmüştür. Daha
bölgelerde yaşayan, daha önceki seferlerde,
sonra Rus yönetimi tara- asker ve mühimmat
fından askeri hizmetlerde nakli için aradaki
kullanılan yine Rus kökenli en büyük engel olan
halklardır. Ural Dağları sorunu
böylece çözülmüştür.
Rusya’nın Kafkaslar ve Türkistan’a karşı politi-
kaları ile Osmanlı ilişkilerinde genellikle paralellik
izlenmiştir. Kuzeyden Osmanlı aleyhine genişleyen
Rusya ile 1774’te Küçük Kaynarca Antlaşması ya-
pılmıştır. Böylece Osmanlı Kırım’daki hâkimiyetini
kaybetmiş fakat Halîfe-i Müslimîn olarak Rus-
ya’daki Müslümanların dinî lideri olduğunu antlaş-
ma metnine koymuştur (Gürün, 1984: 517). Bu
antlaşma ile bağımsız hâle getirilen Kırım, 1783’te
Ruslar tarafından işgal edilmiştir.
1787’de Osmanlı Kırım’ı geri almak için
Rusya’ya savaş açınca Buhara Hanına elçi gönde-
rilerek Rusya’ya karşı savaş açması teklifinde bulu-
nulmuştur. Bunun üzerine Buhara Hanı, Padişah’a
gönderdiği mektubunda, “Biz de fermana uyarak
üzerimize düşeni yapmaktayız. Çünkü Devlet-i
Aliyye için dua etmek bütün İslam âlemi için va-
ciptir” diyerek, Türkistan bölgesindeki karışıklık-
lardan korunmak ve kendilerinin Rusya’ya karşı
savaş açmaları halinde Osmanlı’nın Rusya ile barış
antlaşmasında Rusya’nın Türkistan’a saldırmama-
sı hususunda bir madde konulmasını istemiştir.
Buhara hükümdarı Osmanlı Sadrazamından ise
şunları ister: “..Sizden rica ederim ki Padişah haz-
retlerinin hoş bir zamanında Turan memleketlerinin
durumunu izah buyurunuz. Bilgi ve dirayet ve dinî
tarafı kuvvetli bir Şehzade’yi Turan’a padişah tayin
etsin, ben de hutbeyi onun namına okutur ve sikkeyi
de parayı] onun adına bastırırım. Eğer şehzade ol-
mazsa Şam’da, Mısır’da ve Irak’ta olan vezirleriniz
evsâfında bir adamı vezir göndersinler, onu dahi
can-ı gönülden kabul ederiz. Bu iki hâl suretinden
biri Turan ahalisinin bahtsızlığı yüzünden mümkün
olmazsa aradaki mesafenin uzaklığı düşünülerek
Turan ahalisinin Halîfe ve Padişah’a itaat etmeye-
ceği düşüncesi akla gelebilir. Ancak siz İstanbul’da
vezirlik işleriyle nasıl meşgul iseniz biz de burada
Padişah’ın dostuna dost düşmanına düşman olmakta
onun rızasını kendi isteğimizden üstün tutmakta ve
kendimizi Padişah kullarından saymaktayız...” (Yal-
çınkaya, 2006A: 36-37).
Rusya’ya karşı savaş devam ederken 1788’de
Avusturya Osmanlı’ya, İsveç Rusya’ya karşı savaş
açtı. 1789’da savaş devam ederken I. Abdülhamid
Kırım’ı kaybettiğinden dolayı kederinden öldü.
Aynı yıl Fransız İhtilali’nin gerçekleşmesi üzerine,
Rusya ve Avusturya endişeye kapılarak 1791 Zişto-
ve ve 1792 Yaş Antlaşmalarını imzaladılar. Rusların
yeni bir tazminat meselesini gündeme getirmeme-
leri için antlaşmaya Türkistan ile ilgili bir madde
konulması teklif edilmedi.
Aynı dönemde Kafkaslar açısından önemli bir
gelişme yaşanmaktadır. Hem Osmanlı hem de
Türkistan Hanlıkları açısından ortak düşman sa-
yılan İran, 1795’te Gürcistan’ı işgal etmiştir. 1813
ve 1828 yıllarında Ruslar İran’ı yenmiş, Gülistan
ve Türkmençay Antlaşmaları yapılmıştır. Bu geliş-
meler ile İran toprak kaybına uğrarken Rusya Kaf-
kaslar ve özellikle Azerbaycan’da büyük kazanımlar
elde etmiştir. Azerbaycan 1828’de Çarlık Rusya’sı ile
İran arasında taksim edilerek Kuzey-Güney olarak
ikiye bölündü. Aslında bu dönemde Azerbaycan
diye bir devlet yoktur. Kafkaslardan güneye doğru
uzanan sınırları ve statüsü zaman zaman değişen
bağımsız Türk Hanlıkları vardır. Bununla beraber
bölgede dil, kültür ve nüfus olarak bir Türk birli-
ği söz konusudur. 16. ve 19. yüzyıllar arasındaki
bu hanlıkların bir kısmı kendi istekleriyle Osmanlı
İmparatorluğu hâkimiyeti altında kalmışlardır.
Rusya 19. yüzyılın başında, İran ve Osmanlı
Devleti ile Osmanlı ve Türkistan arasında tam-
pon bir bölge oluşturmaya karar verdi. 1723’den
beri temas hâlinde bulundukları Hristiyan Gür-
cü ve Ermenileri kullanmaya karar verdi. Böylece
5

Kafkasya’da Gürcistanlaştırma ve Ermenistanlaş-
tırma siyasetini başlattı. İran ve Osmanlı toprak-
larında yaşayan Ermenileri zorla veya teşvikle göç
ettirerek Erivan merkezli bölgeye yerleştirdiler.
(Yalçınkaya, 2006B: 311)
Bugünkü Ermenistan’ın başkenti olan
Erivan ve civarında hiç Türk yaşamamak-
tadır. Halbuki burası 19. Yüzyıla kadar
Revan Hanlığı adında Türklerin yaşadığı
bir hanlıktı.
1798’de Hive Hanı bağlılık beyanı ve yardım
isteği ile elçisini İstanbul’a gönderdi. 1801’de ise
yeni Buhara Hanı olan Haydar Şah bağlılık mek-
tubu ve hediyelerle elçisini İstanbul’a göndererek
kendisine “Türkistan ve Turan-Zemîn Pâdişâhlığı”
payesinin verilmesini istedi. Verilen cevapta bağ-
lılığının kabul edildiği ve Han için “Türkistan ve
Tûran-Zemîn Hâkimi” unvanının kullanılması-
nın uygun olacağı bildirildi. (Osmanlı Devleti ile,
1992: 45-46)
18. yüzyıldan itibaren bölgenin işgalinde, İngil-
tere ve zaman zaman diğer Batılı ülkeler daha sık
görülmektedir. Bilimsel araştırma, ticaret ve ben-
zeri bahanelerle genellikle sahte kimlikle bölgeye
gelen Batılılar, aynı zamanda bölgenin siyasi, ik-
tisadi ve stratejik özelliklerini araştırdılar. Hive’ye
gelen Rus Subayı Gladişeov ile Mühendis Mura-
vi, Hive Hanı’nı temsilen İran Şahı Nâdir Şah ile
görüştüler. 1820’de ise İngiliz Stoddart ve Conolly
ile Müsteşrik (oryantalist, şarkiyatçı) Khanikof,
Buhara’ya gelmişlerdir. Bu kişiler daha sonra Rus-
ların teşvikiyle Buhara Hanı tarafından casuslukla
suçlanarak idam edilmişlerdir. Bu arada Baron G.
de Meyendorf ’un Orenburg’dan Buhara’ya bir se-
yahati olup bu seyahatiyle ilgili anılarını 1826’da
Paris’te yayımlamıştır (Czaplicka, 1973). 1831’de
İngiliz Dr. Wolf, Merv ve Buhara’yı; 1832’de ise
yine İngiliz A. Burnes, Kâbil, Buhara ve Merv’i
ziyaret etmiştir. Burnes, 1837’de Afganistan’a elçi
olarak gönderilmiştir (Togan: 1942, 200-224).
Müsteşrik (oryantalist, şarkiyatçı), Doğu-
lu milletlerin tarih, kültür, örf, âdet, din
ve medeniyetlerini inceleyen, araştırmalar
yapan Batılı, Müslüman olmayan bilim
adamı, Doğu bilimcidir.
6
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
Bu ziyaret ve ajan faaliyetleri sonucu Togan’ın sap-
taması ile “müstemlekeciliğin (sömürgeciliğin) yeni ta-
arruzları” (1942: 221) için Ruslar şu kaleleri inşa etmiş-
tir: 1824’te Karkaralı, 1832’de Akmola, 1845’te Turgay
ve Irgız, 1847’de Türkistan’ın en doğusunda ve Çin
hududunda Kapal, Ay Ögüz ve Sır Derya Havzası’nda
Rayım. Wolf ve Burnes’in ziyaretlerinin ertesinde,
1834’te Ruslar Hazar Denizi’nin Türkistan tarafı olan
Doğu Sahilleri’ni işgal etmiş ve aynı yıl Buhara Hanı’nı
Hokand ve Hîve Hanlıklarına karşı kışkırtmaya başla-
mıştır. 1839 yılına gelindiğinde ise Kazakistan’ın doğu
kısımlarını tamamen işgali altına almıştır.
1813 ve 1828 Gülistan ve Türkmençayı Ant-
laşmaları ile İran’dan önemli miktarda toprak alan
Rusya, bu ülkeyi gittikçe daha fazla kontrolü altına
alarak Türkistan istikametine doğru yönlendirme-
ye başladı. 1837’de Rusların teşviki ile İran, Herat’ı
kuşattı. İngiltere bu dönemde Rusların Türkistan ve
Kafkaslar istikametinde ilerlemesine sıcak bakmış,
en azından ciddi bir engel göstermemiştir. Bununla
beraber Afganistan’a girmelerine de karşı çıkmıştır.
Bundan sonra da Afganistan, İran hatta Türkistan ile
ilgili konularda İngiltere-Rusya arasında çıkar çatış-
maları varmış gibi gösterilecektir. İlginçtir ki diplo-
matik krizlerde hep savaşın eşiğinden dönülmüştür.
Ancak, bu rekabetten yararlanması gereken başta
Afganistan olmak üzere bölge ülkeleri, her defasında
İngiltere ve Rusya’nın saldırılarına uğrayacaklar, bu
dev ülkelerle savaşmak mecburiyetinde kalacaklar-
dır. (Yalçınkaya, 2006A: 41)
1842’de Hokand’ın iç karışıklıklarını fırsat bi-
len Buhara Hanı buraya saldırdı. Kuvvetlerinin
önemli bir kısmını, Çin’e karşı ülkesini savunmak
üzere Doğu Türkistan’a göndermiş olan Hokand
Hanı, buna karşı direnemedi. Hokand’a giren Bu-
hara ordusu, kendisi gibi Türk olan Hokand Hanı
ile ona bağlı ulemayı ortadan kaldırdı. Hokand,
Buhara Hanının istediği şartlarla barış yaptı. Fakat
bu hadise sebebiyle, uzun yıllar kendisini toparla-
yamadı ve daha sonraki Rus saldırısı esnasında da
kendisini savunamadı. (Saray, 1984: 45-46)
1860’larda Rusya bütün Türkistan hanlıkları-
nı işgal edinceye kadar Buhara, Hive ve Hokand
Hanlıkları arasındaki çekişmeler devam etmiştir.
Zaman zaman bu hanlar Osmanlı’dan birbirleri-
ne veya Rusya’ya karşı yardım istemiştir. Bazen de
Osmanlı’dan maden gibi konularda uzman ve teknik
yardım istenmiştir. Osmanlı, hanlıkların birbirlerine
karşı olmayan siyasi taleplerini ve teknik yardım is-
teklerini karşılamıştır (Yalçınkaya, 2006A: 44-45).
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

1842’de Afganistan’a tekrar saldıran İngilizler yenildi. 1843’te

İngiltere’nin İran Konsolosu Taylor Thomson, Hive’yi ziyaret etti.
Orta Asya ve Kafkaslar tarihi açı-
1846’da Rusya lehine önemli bir gelişme olmuştur: Yaklaşık 25 se-
sından Rus-İran ilişkileri de son
neden beri Ruslara karşı silahlı mücadele eden Kazak Hanı Sultan
Kenasarı, bir Kırgız tarafından öldürülür. 1848, Avrupa’nın ihtilal- derece önemlidir. Günümüze uza-
ler ve ayaklanmalarla kaynadığı bir dönemdir. Sicilya’da başlayan nan, özellikle Türk kökenli devlet-
ihtilalden sonra Paris’te de meydana gelen ayaklanmalar üzerine lere karşı Rus-İran dayanışmasını
İkinci Cumhuriyet ilan edilmiştir. Viyana’da ise Metternich’in ar- yakın tarihte de görmek müm-
dından bir dönem kapanır. Venedik’in bağımsızlığını ilan etme- kündür.
sinden sonra ve Avusturya-Piyemento Savaşı’ndan istifade ederek 19. yüzyılda Kafkasya’da bağımsız
Macaristan da bağımsızlığını ilan eder. Fransa, Prusya, İsviçre ve Türk hanlıklarından bazıları şun-
Roma’da olaylar birbirini izlerken monarşiler yıkılmakta veya zor lardı: Şirvan, Şeki, Talış, Lenkeran,
günler geçirmektedir. Bu dönemde Avrupa’da devletlerin haritaları Karabağ, Kuba, Gence, Revan,
sık sık değişmiştir. Bu arada Rusya Türkistan toprakları üzerindeki Bakü, Derbend ve Nahçivan.
hâkimiyetini teminat altına almıştır. Aral Gölü civarında bir üs ku-
rarak Hive’ye saldırılarını artırmıştır.

Yaşamla İlişkilendir

Doğu Türkistan (Uygur) Türklerinde - Ad
Toyu (Bebeğe İsim Verme Merasimi)
“... Pek muhterem Baybars Bey ve Ailesi Cuma
günü saat 11 ‘de Seyithanın evinde ad toyuna tek-
lif” şeklinde, kısa ve öz bir yazı gönderilir. Davet
kâğıdının adı Bargak’tır. Bu bargakla ev ev gezi-
lerek okuma yazması olan çocuklar tarafından
dağıtılır. Bu daveti alan herkes orada belirtilen
gün ve saatte toy evinde toplanır. (Ben de eşimle
böyle bir ad toyu davetinde tanışmıştım.) Davet-
ler doğum yaptığı için kırkı dolmadan bebeği ve
annesini görmeye gelen, tebrik eden, haber gön-
deren, yani kısacası ilgilenen herkese verilir. Sıra
geldi toyda yapılacak yemeklere; bunun için de
birkaç gün evvelden konu komşu, akrabalar o
evde toplanıp hazırlıklara başlarlar. Yemekler için
gelecek davetli sayısına göre kurbanlar kesilir.
Çoğunlukla koyun kesilir.
Ad toyu günü sabahtan başlanan yemek, bah-
çede toprağı kazılarak yapılan ocaklarda, çok büyük
kazanlarda kaynar. Bu kazanlarda “kebab” adı veri-
len patatesli, salçalı et yemeği ve ayrıca “parça et”
ve “pilav” pişer. Yemek verilmeden önce kol suyu
denilen el yıkama âdeti vardır. Bunu da ev sahipli-
ği yapan iki genç “abduvu” ve “çılapcu” adı verilen
ibriği, tası ve havlusuyla gelir ve yemekten önce
herkesin elini yıkamasını sağlar. Bu işlem bittikten
sonra, yer sofraları serilir ve yemekler tepsilerle ge-
tirilmeye başlanır, önce kebap yenir; ardından ha-
vuçlu salçalı etli pilav, ondan sonra meyveler gelir.
En sonunda tatlısı ve çayı da verilince bir daha kol
suyu getirilerek yemek işi bitirilir.
Yemekten sonra sıra eğlenceye gelir. Kızlar ve
kadınlar kendi aralarında oynar ve eğlenirler. Er-
kekler de kendine göre bir eğlence yaparlar. Sonra
hediyeleşmeler başlar, bu işler herkesin huzurun-
da yapılır. Örneğin anneannenin bebek ve annesi
için yaptıkları, bağırarak konuşma yeteneği olan
birisi tarafından gösterilerek sahibine verilir. Ba-
baannenin yaptıkları da bu şekilde gösterilir ve
verilir. Sonra, amca, hala, teyze ve dayı gibi yakın
akrabalar bebek için altın, para; eğer kızsa bilezik,
küpe gibi hediyeler verirler.
Bu arada bebek dedesi tarafından “Ehli Sün-
net” birine verilir. Bu kişi kıbleye döner, çocuğu
da o yöne tutarak üç defa tekbir getirdikten sonra
bir Kur’an’dan, bir de ailesinin istediği ad söyle-
nerek kulağına üflenir. Böylece çocuğun adı kon-
muş olur. Bu adlar genelde aile büyüklerinin isteği
doğrultusunda konur. Bazen babaannenin ve de-
denin adı da verilir. Uygur Türklerinde şu adlara
sık rastlanır: Erkekler için; Kahraman, Erkin, Yol-
bars, Yalçın gibi. Kızlar için; Dilşat, Gülnar, Din-
nar, Ayimnisa, Hörnisa gibi, yörelere göre değişen
adlar konabilmektedir. Bu adlar her zaman güzel
manalar olan adlardır ve özenle seçilir.
Kaynak: Gökbayrak Dergisi, 21. sayı, Mayıs-
Haziran 1997.
h t t p : / / w w w. g o k b a y r a k . c o m / d e r g i _ o k u .
asp?id=77&sid=214

7
 Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi

Şekil 1.1 Buhara, Hive ve Hokand Hanlıkları

Kaynak: htttp://www.turkcebilgi.com/resim/türkistan_milli_devleti/tarihiturkistanhanliklari

Şekil 1.2 Kafkaslar ve Orta Asya Haritası

Kaynak: htttp://www.lib.utexas.edu/maps/commonwealth/caucasus_cntrl_asia_pol_95.jpg

Öğrenme Çıktısı
1 Orta Asya ve Kafkasların yakın tarihini değerlendirebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

18. yy’dan itibaren

Eski Türk boyu Hunlar, Av-
rupa içlerine kadar ilerler-
ken Rusları da yönetmişler
miydi?
Rusya’nın, Kafkaslar, Tür-
kistan ve Osmanlılara yö-
nelik politikaları arasındaki
ilişkiyi değerlendirin.
Türkistan’a giden oryanta-
list araştırmacı ve yazarların
eserleri ile Batılı ülkelerin
politikaları arasındaki bağ-
lantıyı anlatın.

8
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
RUS ÇARLIĞI TARAFINDAN
KAFKAS VE TÜRKİSTAN
HANLIKLARININ İŞGALİ
Karadeniz bölgesi eski çağlardan beri Balkanlar
ve Bizans için ekonomik ve siyasi bakımdan son
derece önemli bir bölge olmuştur. Fatih Sultan
Mehmet döneminde Osmanlı’nın yeni Karadeniz
politikası ortaya çıkmıştır. 1475’te Cenevizlilerden
Kefe’nin alınmasıyla, Kırım Osmanlı topraklarına
katılmıştı. Kırım’ın fethinden yaklaşık bir asır son-
ra, 1552’de Kazan, 1556’da Astrahan Hanlığı Mos-
kova Prensliği tarafından alınmıştır. Moskova’nın
İngiltere ile ticari bağları da Kazan ve Astrahan’ın
sivil halkının kanlı bir şekilde ezilerek Rusya’ya
ilhakıyla birlikte başlamıştır. (Kortepeter, 1966:
95) Bu yıllarda kurulmuş olan İngiliz-Rus şirketi,
İran’dan baharat ve ipek almaya başlamıştır.
Osmanlı, İran’dan gelecek muhtemel tehlikelere
karşı 1578-90 arasında yapılan savaşlar sonucu bü-
tün Kafkasları fethederek İran’ı kontrol altına alma-
ya çalışmıştır. Kafkasya, İslamiyetin Türkler arasında
yayılmasında ikinci önemli kol olarak kabul edil-
miştir. Bugünkü Azerbaycan, daha yedinci yüzyıl-
da Araplar tarafından fethedilmiş ve halkın önemli
bir kısmı sekizinci yüzyılda Müslüman olmuştur.
Azerbaycan’ın komşusu Ermenistan ve Gürcistan
günümüze kadar Hristiyan olarak kalmışlardır.
Kırım Savaşı ve Kafkasların Rusya’ya
Bırakılması
Kafkaslar ve Orta Asya’nın bütünüyle Rus
Çarlığı’nın egemenliği altına girmesi önemli öl-
çüde 1860’larda tamamlanmıştır. I. Dünya Savaşı
ve sonrasında geçici bağımsızlıklar sayılmazsa böl-
gedeki Rus işgali Sovyetler Birliği’nin dağılması-
na kadar sürmüştür. Rus Çarlığı’nın Kafkaslar ve
Türkistan istikametindeki ilerlemesinde önemli
bir aşama, 1856 Kırım Savaşı ve sonrasında ya-
pılan 1856 Paris Antlaşması’dır. Bu antlaşma ile
Osmanlının, Avrupa devletleri ligine girdiği kabul
edilirken Rusya ile de barış yapılmıştır. Bundan
dolayı Osmanlı Rusya’ya karşı Kafkasları savunan
hanlıklara verdiği desteği çekmek zorunda kalmış-
tır (Yalçınkaya, 2006B: 20-22).
Rusya’ya karşı İngiltere, Fransa ve Piyemonte,
Osmanlı’nın yanında yer almıştır. Rusya, Avrupa’da
son derece zayıf bir duruma düşmüştür. Fakat aynı
anda bütün Kafkasya’yı hâkimiyeti altına alma-
sı yolunda da serbest bırakılmıştır. Kırım Savaşı
sırasında İngiltere’nin Kafkasları Rusya’ya terket-
me politikasını şiddetle eleştiren önemli bir yazar
vardır: Karl Marks (Henze, 1984). İngiltere’nin
Kafkasya’yı Rusya’ya bırakma kararı, henüz Kırım
Savaşı devam ederken verilmiştir. Kırım Savaşı’nın
sonuna doğru, Kafkaslardaki Osmanlı askeri gücü,
bu bölgedeki gelişmeler ve bölgenin stratejik ve
ticari durumuyla ilgili haberler ve raporlar İngiliz
görevliler tarafından hükûmete gönderiliyordu.
Gelişmeleri çok yönlü değerlendiren bazı raporlar,
buraya müdahale etmemenin uygunluğunu belirtir.
24 Haziran 1855 tarihli bir rapor, Osmanlı komu-
tanlarıyla görüşüldüğünü, ihtiyatlı davranılması ge-
rektiğini çünkü Osmanlının bölgede güçlü olduğu-
nu fakat Osmanlı ve Rusya’nın eşit hale getirilmesi
gerektiğini bildirir (Russia Trade, 1854-1857).
Rus donanması Kırım’da tamamen yakılıp
büyük askerî darbe almıştır. Ancak 1856 Paris
Antlaşması’nda, Rusya’nın Kafkaslar’daki emper-
yalist faaliyetleri ile ilgili herhangi bir madde yer
almamıştır. Böylece Rusya’nın Kafkaslar dolayısıyla
Türkistan istikametinde serbest bırakıldığı bu ant-
laşma, Kafkaslar ve Türkistan ile ilgili Rusya-Batı
ilişkileri açısından dönüm noktası kabul edilir (Yal-
çınkaya, 2006A: 47-55).
Paris Antlaşması ertesinde, Kafkasya’da ilerleyen
Rusya, kısa sürede başta Şeyh Şamil ve bağlıları ol-
mak üzere direnişleri kırdı. Böylece Orta Doğu’nun
savunmasında anahtar bölge, Rusların eline geçmiş
oldu. Gülistan ve Türkmençay Antlaşmaları ile bü-
tün Azerbaycan’ı daha önce ele geçirmiş olan Rusya,
böylece aradaki en büyük engeli de ortadan kaldırdı.
Şeyh Şamil modern çağın karizmatikleşen liderle-
rinden biri olduğu kadar, sömürgeciliğe karşı müca-
delesi bakımından da önemli bir örnektir. Hâlbuki
İngiliz Mareşal Sir Henry Lawrinson daha savaştan
önce şunları yazmıştır: “...15 yıl boyunca (Rusya)
Kafkaslar’daki kabilelerini yok etmek için elindeki
tüm güçleri seferber etmiştir: Söylendiğine göre Şamil
kendi halkından başka Rus ordusundan iltica eden
15.000 askeri yönetmekte ve Ruslardan ele geçirilen
200 parça ağır topu savaşta kullanabilme olanağına
sahipti. Böylece, bu gücün Ruslar için ne denli önem-
li bir tehdit oluşturduğu ortadaydı. Dağ köylülerinin
özgürlük savaşının güçler dengesini kurmadaki değeri
henüz tam anlaşılmış değildir. Şamil’e makul ölçüde
yapılacak bir yardım, belki de Tuna boyundaki prens-
likleri kurtaracak ve Şamil’in bayrağı Kafkasların zir-
velerinde dalgalandıkça İran, Rus ordularının işgalin-
den korunacaktır” (Henze, 1985: 16).
9

Paris Antlaşması ile ilgili İngiliz Avam Kamara-
sındaki tartışmalar esnasında Kafkasya’nın stratejik
önemi, başta Şeyh Şamil olmak üzere Ruslara karşı
direnen yerli halkların içinde bulunduğu kritik du-
rum ile İngiltere’nin veya Osmanlı Devletinin bu-
radaki halkları doğrudan veya dolaylı olarak destek-
leyebileceği gibi görüşler defalarca dile getirilmiştir.
Kafkasya konusundaki antlaşmanın, Ruslar lehine
ve Kafkaslar aleyhine olan durumu ortaya konmuş-
tur. Lord Manners, savaşın başında Kafkaslılarla iyi
ilişkiler kurulduğu, onlara yardım sözü verildiği, bir
güven hareketi olarak Mr. Longworth’un siyasi ajan
göreviyle gönderildiği ve Çerkez liderlerle dostluklar
tesis edildiğini, onların korunması yönünde karar
alındığını hatırlattı. Mr. Longworth’un buradaki gö-
reviyle ilgili bazı tuhaflıklara da temas ettikten sonra
bütün bu görüşmelerin yapıldığı zaman ve İngiltere
taahhüdünü yaptığı zaman, bu talihsiz fakat onur-
lu insanlar [Çerkezler] için Paris Konferansı’nda ne
gibi gayret sarfedildiğini öğrenmek istemiş: “Çerkez-
leri daha fazla kullanamayacağınızdan suyu çıkmış bir
portakal misali fırlatıp attınız ve Ruslara bu bölgeyi
kullanarak Asya’daki nihai fetihlerini yapması iznini
verdiniz,” sözleriyle hükümeti suçlamıştır (Parla-
mento Görüşmeleri, 1856: 2056).
Türkistan’daki Son Türk Hanlıklarının
İşgali
Kırım Savaşı ile Kafkasya Ruslara bırakılırken
Türkistan civarında başka gelişmeler olmaktaydı.
İngiltere, 1857’de Afganistan ile bir ittifak kuruyor
ve aynı yıl İran’la barış antlaşması yapıyordu. Böl-
ge açısından önemli bir gelişme de 1859 senesinde
Süveyş Kanalı ile ilgili çalışmaların başlamasıdır.
Süveyş Kanalı ile İngiltere, Kafkaslar ve Ön Asya’da
Ruslarla daha az çıkar çatışmasına girecekti.
Bu safha ile başlayan en önemli gelişme ise
Rusya’nın Türkistan’ı kararlı, sistemli ve programlı
bir şekilde işgalidir. Kafkasya’nın alınmasında bü-
yük emeği olan ve burada Rus hâkimiyetinin yer-
leşmesi için, Albay D.A. Milyutin’in de yardımları
ile başta komutanlara geniş yetkiler verilmesi gibi
köklü askerî reformları gerçekleştiren Prens Bar-
yatinskiy, Rusya’nın hareket alanının Türkistan
olması gerektiği hususunda Çarı ikna etti. Çar,
Baryatinskiy’nin yetiştirdiği Albay İgnatiyev’i bölge
hakkında rapor hazırlamakla görevlendirdi (Saray,
1984: 58).
10
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
Türkistan Hanlıklarının İşgalinde
Ignatiyev Raporu
İgnatiyev başkanlığındaki Rus heyeti Temmuz
1858’de yola çıktı. l6’sı coğrafyacı, diğerleri jeolog,
etnograf, zoolog, şarkiyatçı (oryantalist) ve tarih-
çi olmak üzere heyet toplam 82 kişi idi. Heyette
bulunan subaylar ve diğer uzmanlar Türkistan’ın
iktisadi, siyasi ve stratejik özelliklerini yerinde in-
celeyerek, burada bulunan ülkeler hakkında ay-
rıntılı bilgi toplamışlardır. Orenburg’dan Hive is-
tikametine yönelen heyet, önce bu bölgede Hive
Emîrine karşı isyan etmiş olan Yamud Türkmenleri
ile görüştü. Tekrar isyan ettikleri takdirde kendile-
rine yardım sözü verildi. Hive Hanının Rusya ile
ticari antlaşmayı reddetmesi üzerine, Orenburg’a
Hiveli tüccarların tevkif edilmesi talimatı gönde-
rildi. Ağustos’ta Buhara’ya gelen İgnatiyev, Rus
elçisi sıfatıyla Emir’den bazı taleplerde bulundu.
Emir de bütün isteklerini kabul etti. Bundan son-
ra Rus tüccarları daha az gümrük vergisi ödeyecek,
Amu Derya’da Rus gemileri yüzecek ve Buhara’da
Rus tüccarları için özel bir pazar yeri kurulacaktı.
Ignatiyev, ana amaçlarının ticaret olduğunu, İngil-
tere gibi ajan göndermediklerini söyledi. 1942’de
İngiliz ajanlarını idam eden Buhara Hanının
haklı olduğunu hatırlattı. Bunlara karşılık Rusya,
Buhara’yı Hokand’a karşı mücadelesinde destekle-
yeceğini bildirmiştir. (Togan, 1942: 228)
Gezi sonucu heyette bulunan uzmanlar, kendi
alanlarıyla ilgili bölgenin özelliklerini anlatan bir
rapor hazırlamıştır. Ayrıca İgnatiyev, bölgenin isti-
lası ile ilgili bir raporu ileri gelenlere sunmuştur. İg-
natiyev, raporunda kısaca şöyle demektedir: “Rusya
bu ülkeleri işgale derhal başlamalıdır. Yalnız bunun
için Rus kanının dökülmesine fazla lüzum yoktur.
Zira buradaki üç Türk hanlığı arasında yeteri kadar
ihtilaf vardır. Rusya’nın yapması gereken bu ihtilafla-
rı körükleyerek devletleri birbirine düşürmektir. İhti-
lafların savaşa dönüşmesi için de uygun olan devlete
silah ve mühimmat yardımı vadedilerek savaşın çık-
ması sağlanmalıdır” (Saray, 1984: 61-63).
Serflik: Orta Çağ Avrupa toplum düze-
ninin temelidir. Kısaca feodalite olarak
bilinir ve basit kölelikten farklıdır. Bu sis-
temde serfler arazinin parçası olup, arazi
ile birlikte alınıp satılabilir. Derebeyinin
serf üzerinde her türlü yetkisi vardır.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Daha sonraki gelişmelerde bu raporun büyük etki-
si olmuştur. Önce Buhara Emirliği ile Hokand arasın-
da savaş çıkartılıp Hokand askeri ve siyasi bakımdan
tamamen zayıflatıldıktan sonra, l864’te Rus birlikleri
tarafından işgal edilmiştir. Zaten İgnatiyev de rapo-
runda Buhara Emirliği ile Hokand Hanlığı’nın önce
birbirlerine düşürülerek Rus nüfuzu altına alınmala-
rını, sonra da fiilen işgal edilmelerini teklif eder. l865
senesinde Hokand, l868 senesinde Buhara Emirliği
ve l873 senesinde ise Hive Hanlığı ortadan kaldırıla-
rak Batı Türkistan’ın işgali tamamlanır.
l858 yazında Batı Türkistan’a seyahatını ta-
mamlayıp yukarıda özetlenen raporunu hazırlayan
İgnatiyev’in bu faaliyeti, Rusya Hükûmeti tara-
fından son derece takdirle karşılanmıştır. l860’ta
ise daha büyük yetkilerle Çin’e gönderilerek bu
ülkeyle dostluk ve ticaret anlaşması imzalamıştır.
İgnatiyev bu faaliyetinden sonra generalliğe terfi
eder ve Asya Masası’nın başına getirilir. Milyutin’le
beraber işgali yöneten İgnatiyev, Rusya’nın aynı za-
manda Osmanlı aleyhine genişlemesinde de büyük
rol oynamıştır.
Rusya, bir taraftan bütün gücü ile Asya’ya yö-
nelirken diğer taraftan Asya’daki ilerlemesine çok
yönlü destek verecek reformları gerçekleştirdi. Rus-
ya dışına seyahat hürriyeti, üniversiteler üzerindeki
kontrolün azaltılması, basında sansürün yumuşa-
tılması, birçok yeni gazete ve derginin yayın haya-
tına girmesi gibi reformlar yapıldı. Bu dönemde,
Rusya’nın sosyal ve ekonomik düzeninin temelini
oluşturan serflik gündemdeydi. Uzun tartışmalar
ve itirazlardan sonra, 1861’de serfliğin kaldırıldığı
ve köylülerin hürriyetine kavuştuğu ilan edildi. (Pal-
mer, 1978: 524-526). Bu reformla birlikte iki temel
problem gündeme geldi: (1) Daha önce serflerin
yaptığı ağır işler ve (2) hürriyetine kavuşan köylü-
lerin toprak meselesi. Her iki sorunun çözümü de
Türkistan ve Türk halkları olmuştur. Rusya’da serf-
liğin kaldırılması ile Türkistan’da işgalin başlaması
aynı yıllarda gerçekleşir. Kazakistan’dan başlayarak
Türk toprakları Rus köylülerine verildi. Ruslar
Türkistan’ın verimli bölgelerine hatta şehirlerdeki
Türklerin evlerine zor ile sahip kılındı. Türkistan’a
gelen, Rus Serfi, ömrü Rus toprak sahiplerine köle-
likle geçtiği hâlde, mesela Kırgızların efendisi olu-
yor, çok düşük bir ücretle onları her işte çalıştırıyor-
du (Stephen, 1915: 126). 1861’de diğer önemli bir
gelişme yaşandı: Türkmen boyları İran’ı yendi ve
bölgede bir Türkmenistan devleti kuruldu. Aynı yıl
Afgan Emîri Dost Muhammed Han, Herat’ı aldı.
Türkistan’ın Sömürgeleşmesinde
Gorçakof Deklarasyonu
Sanayi devrimini gerçekleştiren Batı Avrupa
ülkeleri, ürünlerine yeni pazarlar ve fabrikalarına
ucuz ham madde arıyordu. Bu amaçla dünyanın
birçok bölgesi Batı Avrupa güçlerinin sömürgesi
hâline getirilmişti. Aynı bölgelerde hızla gelişen
bankerler de verdikleri borçların daha güvenilir
ve faiziyle geri dönmesi için, bu ülkelerin yöneti-
mini ve dış politikasını etkiliyorlardı. Bankerlerin
Rusya’ya verdikleri borçlarını güvenilir ve artmış
olarak geri almanın yolu da Rusya’nın zengin
Türkistan kaynaklarını ele geçirmesine bağlıydı
(Marks, 1856). Bu durumda Ruslar Türkistan’a
yerleşmeli, sanayi devrimini ve iktisadi kalkın-
malarını buradan desteklemeliydi. Türkistan’ın
zenginliği konusunda, derviş kılığında İngiliz ca-
susu olarak 1861-1864 arasında Türkistan’ı gezen
Vambery şunları yazar: “Çünkü Avrupa kıtasından
büyük, on bir milyon kilometre kare olan bir tarihî
diyarda tabiat cömert ve sonsuz derecede zengin-
dir. Her türlü maden vardır. Yer altı su kaynakları
bugün stepleşmiş gözüken geniş sahaları en verimli
topraklar haline sokabilir. İpek Yolu şeklen kapan-
mıştır: Dünyaya hâkim olacak bir devlet, insanlığın
üzerinden akıp gittiği temel yollardan müstağni ka-
lamaz. Ruslar, rejimleri ne olursa olsun, Türk ana
vatanını elden kaçırmamak için icabında hatıra
gelebilecek bütün entrikalara başvuracaklar, şeklen
sulhsever olacaklar, gerektiği zaman ırklarının ve
idare tarzlarının kendilerine en uygun şekli olan
zulmü ve istibdadı bütün dehşetiyle tatbik edecekler,
bu geniş kıtayı sömürmeye devam edeceklerdir. Bun-
da da şüpheniz olmasın ki muvaffak olacaklardır.
Zamanın tekniğini, Avrupa kıtasındaki toprakla-
rından daha büyük dikkatle buraya sokacaklar, ba-
kir kıymetleri işleyeceklerdir. Bu yol ve tarz onların
cihan devleti olabilmeleri için tercih etmeye mecbur
oldukları yoldur. Dünyaya hâkim olmak iddiaları-
nı ve ihtiraslarını başka türlü devam ettiremezler”
(Vambery, 1993: 16).
Türkistan’ın işgalinde dönemin uluslararası po-
litik tepkilerine karşı Prens Gorçakof ’un 21 Kasım
1864 tarihinde yayınladığı deklarasyon son derece
önemlidir. Bu diplomatik duyuru ile Orta Asya’da-
ki hedefler konusunda başta İngiltere olmak üzere
sömürgeci ülkelere bilgi verilmiştir. Bu deklaras-
yonda Gorçakof şöyle der: “Rusya’nın Orta Asya’da-
ki pozisyonu, belirli bir sosyal organizasyona sahip
bulunmayan, yarı vahşi, göçebe ahaliyle karşılaşan
11

bütün uygar devletlerin durumu gibidir. Bu gibi du-
rumlarda, daha uygar olan devlet kendi sınırlarının
güvenliği ve ticari ilişkileri açısından, çalkantılı ve
istikrarsız yapılarının istenmeyen komşular hâline
getirdiği bitişik ülkeler üzerinde belli bir nüfuz kur-
mada daima zorlanır... Kendini bu durumda bulan
her ülkenin kaderi bu olmuştur. Amerika’da Birleşik
Devletler, Cezayir’de Fransa, sömürgelerinde Hol-
landa, Hindistan’da İngiltere.. Hepsi karşı konulmaz
bir biçimde zorunlu ihtiyaçtan daha az bir istekle bu
ileri harekete zorlanmışlardır..” (Yalçınkaya, 2006
A: 62-65).
Günümüz yeni sömürge şartlarında kontrol
edilen ülkelere “demokrasi götürmek” vb. gerek-
çeler kullanılmaktadır. Bu dönemde ise “mede-
niyet götürme” sömürgeleştirmenin gerekçesi ol-
muştur. Gorçakof Deklarasyonu’nun Türkistan’ın
işgalindeki önemiyle ilgili, Mr.Forsyth Avam
Kamarası’nda, 1876’da yaptığı konuşmada şöyle
demektedir: “... İngiltere, Himalayaların güneyine
sahip olmadan önce, o [Rusya] bir Asyalı devletti ve
doğuya doğru daha fazla ilerlemesi yolunda üzerine
düşeni yapması için baskı yapıldı. Rusya’nın Orta
Asya’daki politikası Prens Gorçakof tarafından 1864
Kasım Deklerasyonunda gayet güzel dile getirildi.
Rusya’nın dışardaki dostlarına hitap eden bu dek-
lerasyon, bütün medeni devletlerin yarı medeni ve
göçebe halklarla temasa geçmesi yönünde, Rusya’nın
Orta Asya’daki görevini belirlemektedir; bu gibi du-
rumlarda daha medeni ülke, sınırlarının güvenli-
ği için daha az medenileşmiş olan üzerinde nüfuz
kurması için zorlanır..”. Aynı oturumda İngiltere
Başbakanı Benjamin Disraeli, Türkistan’ın işgali
ile ilgili Rusya’ya karşı tedbirler alınması yönün-
deki teklifler üzerine şu önemli açıklamalarda bu-
lunur: “...Bütün bu hanlıkların kaçınılmaz olarak
Rusya tarafından zaptedileceğini hissetmiş olması
lazımdı. Ve bu zaman meselesiydi.. Zannediyorum
bu halklar şimdi Rusya’ya karşı mücadeleye baş-
vurarak ecellerinin gelmesini hızlandırıyorlar. Bu
çabalarının neticesiz kalacağını söyleyemem çünkü
bu mücadeleleri onların belki onurlarını ve vatan-
larına bağlılıklarını artıracaktır fakat ne yazık ki
siyasi bağımsızlıklarına gelince bir süre sonra sona
ermesi mümkündür. Bütün bunlardan sonra bu ha-
dise beklenmektedir ve hususiyle bizim dikkatimi-
zi celbedecek kadar imparatorluk menfaatlerimizi
tehdit eden bir istikâmette değildir...” (Yalçınkaya,
2006A: 355-392)
12
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
Türk Hanlıklarının İşgalinin
Tamamlanması
1858’de Rus kışkırtmalarının sonucu Hokand’ta
çıkan karışıklıklar üzerine Hüdayar Han, Buhara’ya
kaçar, ağabeyi Molla Han onun yerine geçer. Rus-
ya bu arada Almatı’yı, 1860’da Tokmak’ı, 1862’de
Pişpek’i alır. Rusya’da serfliğin kaldırılmasından son-
ra Rus köylüleri daha önce işgal edilen Kazakistan’a
yerleştirilmeye başlanmıştır. İgnatiyev’in Asya Masası
başına gelmesinden sonra yapılan plan çerçevesinde,
1864 yılında yine Hokand Hanlığı’na ait Yese ( Tür-
kistan, Hazret-i Sultan), Evliya-Ata ve Çimkent işgal
edildi. Aynı yıl yayınlanan Gorçakof Deklarasyonu,
bu işgallerle ilgili diplomatik prosedürün bir parça-
sıdır. Deklerasyon, endişelerini dile getiren ve duru-
mu protesto eden ve etmesi beklenen diğer ülkelere
Rusya’nın cevabıdır. Taşkent’te Rusların oyunlarıyla
çıkarılan karışıklıklar devam ederken Rus askerleri
şehri kuşatmıştır. Uzun müddet halk şehri savundu
ancak iki günlük sokak çatışmalarından sonra şehir
ele geçirildi. Hokand ordusunun Taşkent’te Ruslarla
çatışmasından faydalanan Buhara Hanı, İgnatiyev’in
daha önceki teminatını da dikkate alarak hanlığın
geri kalan kısmını işgal etti. Hokand Hanı, Seyyid
Sultan Han öldürüldü. Rusların saldırıya geçmele-
rinden önce Hokand Hanı, Seyyid Yâkub Han Töre
ismindeki elçisini Rusları ve Buhara Hanını şikayet
etmek ve askerî yardım istemek üzere İstanbul’a
göndermiştir. Elçi İstanbul’a geldiğinde aradan çok
zaman geçmiş, temsilcisi olan Han öldürülmüş ve
Taşkent düşmüştü (Saray, 1984: 68-69).
Buhara Emîri, Hokand’ın kendisine kalma-
yacağını, Rusların sözlerini yerine getirmeyeceği-
ni anlayınca, Petersburg’a elçi gönderir. Çar da,
Garenkoff’u Buhara’ya gönderir ve elçisi vasıtasıyla
emîre şu mesajları iletir: 1.Rusya’nın niyetini ön-
ceden sezerek Hokand’ın alınması ile ilgili Emîre
yardımcı olmasını protesto eder. 2.Ceyhun Nehri
kıyılarında, Rusya’ya bir askerî kışla inşası için izin
istenir. 3. Emîr tarafından Rusya’ya, ülkesinden
Herat’a giden bir koridor istenir. Bütün bunlar
reddedilir. Buhara’ya saldıran Rus ordusu ilk olarak
1865 Eylül’ünde Pişkent’i aldı. 1866 Mart ayında
Buhara ordusuna saldıran Rus ordusu yenilerek geri
çekildi. Rus ordusunu takip eden Buhara askerleri
yenilgiyi bozguna çevirdi. Bunun üzerine General
Çernayev geri çağrılarak, önceki başarılarından
dolayı taltîf edildi yerine ise Romanovsky getiril-
di. Mayıs ayında beklenmedik bir saldırıya maruz
kalan Buhara ordusu yenildi ve Ruslar Hoçent’i al-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
dılar. Aynı yıl içerisinde Ora Tepe, Cizzâk ve Yeni
Kurgan’ı aldılar. Bu arada Rusların önceki yıllarda
yapmış oldukları program uygulanmaya devam
etti. Daha önce, Hokand’ın toprakları işgal edilir-
ken yardım edeceği yerde Buhara Hanının da bura-
ya saldırdığı gibi, bu sefer de Buhara’nın toprakları
işgal edilirken Hokand Hanı Rusları kutladı (Mert,
1976: 96).
Türkistan hanlıkları, Rus işgaline karşı diren-
meye, Osmanlı’dan ve Avrupa’dan yardım aramaya
çalışırken Ruslar kararlı bir işgal ve ilhak siyaseti
izledi. Daha önce Türkistan’la ilgili sorumluluklar
Orenburg Genel Valiliğinden idare edilirken yeni
işgallerden sonra 1867’de Türkistan Genel Valiliği
kuruldu ve General Kaufmann bu bölgenin kurucu
valisi oldu. “Türkistan Genel Valiliği” bölgenin ta-
rihinde ilk defa idari birim olarak kullanılmaktay-
dı. “Türkistan” bölge olarak herkesin kullandığı ve
yeri, sınırları bazı farklarla bilindiği hâlde, bu isim
sadece bir yurt veya bölge adı olarak kullanılmıştır.
Daha sonra ise “Doğu Türkistan Cumhuriyeti” ola-
rak Kaşgar’da kurulan devlet bu ismi kullanmıştır.
Bu arada Buhara Hanı elçisini İstanbul’a gönde-
rerek bazı taleplerde bulunmuştu. Buhara elçisinin
karşılanan taleplerinden bazıları şunlardı: “İdâdiye,
Rüşdiye, Harbiye ve Tıbbiye mekteplerinde oku-
nan ilim ve fenlere vâkıf ve her türlü yeni silâhların
îmâlinden anlayan usta muallimler gönderilmesi.
Diğer fenlerle beraber bilhassa enerji, arz tabakala-
rı, madencilik ve mühendislik konularında teori ve
tatbikâtla ilgili zarûrî bilgilere sahip muallimler ile
gerekli âlet ve edevât temîni. Bütün bunlara nezâret
edecek bilgi ve görgü sahibi bir sefirin Buhâra’ya
tâyini. İngiltere ve bölge ülkelerinin kendi menfa-
atleri için Buhâra’ya yardımcı olmaları husûsunda
mektup istirhâmı. Afganistan’la dostça geçinip biri-
birlerine destek olmalarını tavsiye eden bir mektup
yazılması ve Kabil’e, dostça geçinmeyi tavsiye eden bir
elçi gönderilmesi. Bunlardan başka, İslâm ahâlisinin
yabancıların saldırılarından kurtulması için her tür-
lü fikir ve tavsiyelerinin bildirilmesi istirhâm olunur”
(Saray, 1984: 88-90).
Türkistan’da Ruslar ilerlerken Osmanlının
yardımını engellemek üzere önceden hazırlanan
plan uygulanmıştır. General İgnatiyev, Rusya’nın
Osmanlı Sefiri olarak 1865’te İstanbul’a gelir.
Balkanlardaki gayrimüslim unsurları kışkırtır.
Osmanlı’nın Türkistan’a ciddi bir yardım veya des-
teğini önler. 1869’da yeni Sırp Anayasası kabul edi-
lir ve 1870’de Bulgar Eksarhlığı (Bulgar ruhani lide-
rinin bulunduğu yer) kurulur. Rusya, Karadeniz’le
ilgili önceki bazı sözleşmeleri tanımadığını bildirir.
1872’de İran, İngiliz Reuters’a yarı imtiyaz vererek
İngiltere’nin yarı sömürgesi hâline gelmiştir. 1869
yılında İngiltere ve Rusya gizli bir antlaşma yaparak
Afganistan’ın Hindistan ve Türkistan arasındaki
önemli bir bölgesini taksim etmişlerdir.
Hokand ve Buhara Hanlıklarının hâkimiyeti
altında bulunan birçok şehir ve kasabayı kontrolü
altına alan Rusya’nın, Türkistan’da bağımsızlığına
resmen son verdiği ilk hanlık Hive’dir. Rus ordusu
1873’de Hive’ye yaklaşınca Han, elçiler göndere-
rek, kendisinin Rusya’ya karşı düşmanca bir tutu-
mu olmadığını, ülkesinin niçin işgale kalkıldığını
anlayamadığını, kan dökülmeden sulh yapılmasını
istediklerini bildirir ancak bu talep reddedilir. Rus
kuvvetleri yol üzerindeki bütün yerleşim merkez-
lerini yerle bir eder ve stratejik noktalarda Hive
ordularını yener. Han tekrar elçiler göndererek is-
tedikleri şartlarda antlaşma yapılmasını ister ancak
kabul edilmez (Saray, 1984: 92-96).
Hive’nin işgalinin tamamlanmasından sonra
Ruslar yeniden Buhara’ya yöneldi. Ruslarla baş
edemeyeceğini anlayan Buhara ve Hokand Emîrleri
daha önce birer elçi göndererek Taşkent’te bulunan
Romanovsky ile barış şartlarını görüşmek istedi-
ler. General, bunlara hemen bir cevap vermeyip
hükûmetinin kendisinden Orta Asya’nın kalan kıs-
mını manevi nüfuzu altına almasını istediğini söy-
ler. Hokand’la ilgili olarak Romanovsky, bu hanlığa
bağlı olan Nemengan’ı da ticari önemi, orman ve
maden bakımından zenginliğinden dolayı ilhak et-
mek üzere hükûmete tavsiyede bulunmuştur. Rus
General Kaufmann ve Rus hâriciyesi, diploma-
tik tepkileri dikkate alarak Buhara merkez olmak
üzere hanlığı bir müddet daha Emîre bıraktı. Bir
bakıma özerk bölge statüsündeki emîrlik, Kargan
İstasyonunda bulunan siyasi ajanlık kanalıyla St.
Petersburg’a bağlandı.
Batı Türkistan’ın işgali tamamlanırken Doğu
Türkistan’da (Kaşgar, Kaşgarya) önemli gelişme-
ler yaşandı. 1758’den önce Çin’e sözde bağlı olan
Doğu Türkistan, daha sonra, bazen bilfiil işgal edil-
miş, zaman zaman hocalar iktidarı ele geçirmişler-
dir. Gittikçe daha fazla İngiliz kontrolü altına giren
Çin, bu dönemde kendi iç problemlerine ve devle-
tin her yönüyle sömürge yönetimi hâline gelmesine
rağmen, Doğu Türkistan’daki bağımsızlık hareket-
lerini her fırsatta bastırmış, kurulan devletleri kısa
müddette ortadan kaldırmıştır.
13

İşgal ve ilhak: İşgal, bir ülkeyi ve bölgeyi
askeri araçlarla kontrol altına almaktır. Bu
genellikle geçicidir. İlhak ise işgal edilen
bölgeyi ülkesinin parçası haline getirmek,
orada sürekli egemenlik kurmaktır.
Ruslara karşı Hokand’ın Taşkent ve daha sonra
Ak Mescid’i savunması sırasında, Pişkentli Yâkub
Bey büyük kahramanlık göstermiş ve talep üzerine
Doğu Türkistan’a gönderilmiştir. Yâkub Bey kısa
bir zamanda iktidarı eline geçirip, sağlam bir yöne-
tim kurarak dağınık ve birbirleriyle çarpışan Türk
beyliklerini bir yönetim altında toplamayı başardı.
İlk yıllarda İngiltere de Rusya da, ticari menfaatleri
gereği Kaşgarya’yı tanıdılar. Hemen ticaret heyetle-
ri gönderilmeye başlandı, anlaşma girişimleri oldu.
Fakat İngiltere Bedevlet (Yâkub Han) hâkimiyetine
güvenmiyordu. Özellikle Osmanlı ile sıkı bağları
rahatsız ediyordu. Kuruluşundan itibaren, İngiliz
heyetler ve temsilcileri kabul eden Kaşgar Emîri,
zaman zaman Hindistan’a heyetler gönderdi. İlk
Kaşgar-İngiliz Ticaret Antlaşması, 1872’de imza-
landı (Yalçınkaya, 2006A: 95-101).
İngiliz heyetler, görevliler ve tüccarlar Kaşgar’a
gidip gelerek antlaşmalarla temaslar kurarken Yâkub
Bey, uzak görüşlü bir devlet adamı olarak geniş
çaplı faaliyetlerde bulunmaktaydı. Kaşgar Emîri,
Çin’in dolayısıyla İngiltere’nin eski topraklarını
kolay kolay bırakamayacağını anladı. Rusya’nın da
Türkistan yönündeki ilerleyişi kendi ülkesine ka-
dar dayanmıştı. Her iki tehlikeye karşı tedbir için
Osmanlı ve İngiltere ile siyasi ve askerî alanlarda iş
birliğine gitmek gerektiğini gördü. 1873’te elçisini
İstanbul’a göndererek Padişaha bağlılık mesajını
bildirdi. Seyyid Yâkub, ayrıca ülkesinin durumu-
nu ve ihtiyaçlarını anlattı. Padişahın direktifi ile
durumu görüşen hükûmet, yardım ve biat talebini
(egemenliğin tanınması isteğini) kabul etti. Bun-
dan sonra Kaşgar’da Osmanlı Padişahı adına sikke
bastırıldı ve hutbe okundu (Osmanlı Devleti ile..,
1992: 82-86).
Bu dönemde Osmanlı Devleti birtakım iç ve
dış sorunlarla meşguldu. 1875 Temmuz’unda
Hersek İsyanı çıkmış, aynı yılın Ekim ayında ise
İngiltere Mısır Hidivinin Süveyş Kanalı hissele-
rini satın alarak Osmanlı’nın son derece stratejik
bir bölgesinde kontrolü ele geçirmişti. 1876’da
ise Mısır maliyesine İngiliz ve Fransız kontrolör-
ler tayin edilerek, Mısır’ın işgali yolunda önemli
14
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
bir aşama gerçekleşiyordu. 1874 yılında İran’da
demir yolu imtiyazı için teşebbüse geçen Rusya
ise Osmanlı ve Türkistan arasındaki İran duvarı-
nı pekiştiriyordu. Mayıs 1876’da Bulgar isyanın-
dan bir müddet sonra Sultan Abdülaziz tahttan
indirildi. Haziran ayında Sırbistan Osmanlı’ya
karşı savaş ilan etti. Yaklaşık üç ay, ihtilalcilerin
yönetiminde olan Osmanlı Devleti’nin başında
bulunan V.Murad’ın, amcası Sultan Abdülaziz’e
yapılan muameleler sebebiyle ağırlaşan hastalığı
sonucunda, tahttan indirilmesine karar verildi.
Ağustos sonunda II. Abdülhamid tahta çıka-
rak Meşrutiyet’i ilan etmiştir. Bu sırada İstanbul
(Tersane) Konferansı toplanmıştır. 1877’de Rus-
ya Osmanlı’ya savaş ilan etti ve meşhur 93 Harbi
başladı. 93 Harbi’nin devam ettiği dönem (Nisan
1877 - Mart 1878), aynı zamanda Kaşgar’ın da
Çin tarafından işgal edildiği yıllardır. Balkanlar
ve Osmanlı başkentindeki isyânlar, hükûmet de-
ğişiklikleri ve diğer olaylar, Kaşgar’a daha fazla
maddi ve diplomatik yardım gönderilmesini en-
gellemiştir.
Bu arada Rusya, dış tepkilerden çekindiği için
Hokand’ın bütünüyle işgalini ve bu gelişmelerin
ilanını ertelemişti. Fakat bölgede Müslüman ve
güçlü bir devletin ortaya çıkmasının verdiği şaş-
kınlık ortamında bu işin de bitirilmesinin zama-
nı geldiği kararına varıldı. Mart 1876’da Hokand
Hanlığı resmen ortadan kaldırıldı.
Kaşgar’ı ortadan kaldırmak üzere Çin yönetimi
bütün hazırlıklarını tamamladı. Gerekli krediyi,
Pekin’deki İngiliz bankalarından aldı. Türkistan’da-
ki Rus Umumi Valiliğinden ise yiyecek ve malzeme
temin etti. En çok ihtiyaç duyulan tahıl ve hubu-
batı Ruslar temin etti. 1876 sonlarında saldırıya ge-
çen Çin kuvvetleri önce başkent Urumçi’yi, 1877
yazında ise Turfan’ı aldı. Merkez kuvvetlerinin ba-
şında bulunan Yâkub Bey, savaş devam ederken,
güvendiği kumandanlarının mağlubiyet haberi ge-
lince son derece üzüldü. İnatçı işgalcilere karşı ken-
di ordusunun başında ilerlemeye hazırlanırken ani-
den rahatsızlanarak birkaç saat içinde beklenmedik
bir şekilde vefat etti. Bundan sonra oğulları ve
komutanları birbirlerine düşerek, Kaşgar’ın bütün
askerini ve enerjisini bitirdi. Çin askeri ise hiç zor-
lanmadan, 1878 başında yeniden Doğu Türkistan’ı
ele geçirdi.
Rusların Hokand’ı işgaliyle birlikte Türkistan
hâkimiyeti tamamlanmamıştır. Çünkü kabile-
ler halinde yaşayan Türkmenler ve Türkmenistan
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Hanlığı bulunmaktaydı. 1869, 1876 ve 1878’deki

Rus saldırılarını, Teke Türkmenleri, şiddetli hücum-
larıyla püskürttü. Rusların Türkmenistan bozgunu,
Türkistan’daki varlıklarını da tehlikeye düşürmek-
teydi. Türkmenistan’a yeniden saldırmak için üç yıl
hazırlık yapıldı. Daha önce Türkmenlerden canını
zor kurtaran General Skoblev cephe kumandanlı-
ğında geniş çaplı bir plan hazırladı. Her ihtimal göz
önüne alınarak erzak, mühimmat hazırlandı ve civar
bölgelerden yollar inşa edildi. 1881 yılında gerçek-
leşen savaşlarda Türkmenler büyük kahramanlıklar
göstererek ülkelerini savundular. Nihayet, Türkmen
kabilelerinin en büyük dayanağı olan Göktepe, İran
Devleti’ne bağlı Yamud kabileleri atlılarının yardımı
ve İran’ın müsamahası ile Rusların eline geçmiş oldu.
1884 başında ise Merv, Rusya’nın hâkimiyetine geç-
ti (Togan, 1942: 235-236). Türkmenistan’da Gökte-
pe denilen bu savaşlar ile Rusya Türkistan’daki son
Türk devletini de ortadan kaldırmış oldu.
dikkat
General İgnatiyev, Türkistan’daki görevini büyük bir
başarı ile yerine getirip kısa zamanda terfi ederek,
tarihî fonksiyonunu icra etmek üzere o zamanki en
önemli sefaretlerden biri olan, Osmanlı Devleti nez-
dine gelerek l865-l876 yılları arasında, İstanbul’da
Çarlık Rusya’sının elçisi olarak bulunmuştur. Bu es-
nada, Pan-Slavizm’in hatlarını çizerek uygulamaya
koymuştur. Bu uğurda Balkanların karışması için
elinden geleni yapmış ve tarihimizin acı sayfaların-
dan biri olan 93 Harbi’nin (l876-l877) çıkmasını
sağlamıştır. Son dönem Osmanlı tarihiyle ilgilenen-
ler, genellikle İgnatiyev ile Mahmud Nedim Paşa’yı
birlikte hatırlarlar. Hatta Mahmud Nedim Paşa’ya
“Nedimof ” lakabı takılmıştır.

Öğrenme Çıktısı
2 Rusya’nın Kafkaslar ve Orta Asya’yı işgalinin aşamalarını analiz edebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Orta Çağ’da büyük güçler-
den olmayan Rusya, Orta
Asya’yı nasıl ele geçirmiştir?
93 Harbi’nde İgnatiyev’in
Balkanlardaki faaliyetleriyle
ve İngiltere’ye politikasını
kabul ettirmesi ile ilgili ba-
kınız: Mahmud Celâleddin
Paşa, Mir’ât-ı Hakîkat, ss.
72 ve 98. Orta Asya’daki
19.yy’da Orta Asya’nın
görevinden önce Londra ve
işgali sürerken Osmanlı
Paris’te askerî ataşelik gö-
Devleti’nin yaşadığı iç ve
revlerinde bulunmuş olan
dış sorunları anlatın.
İgnatiyev’in, diğer faaliyet-
leri ile ilgili bakınız: Süley-
man Kocabaş, “Rusya’nın
Osmanlı Sefiri General
İgnatiyev’in Entrikaları”,
TDTD, 29 Mayıs 1989, ss.
17-23.

15

I. DÜNYA SAVAŞI SONUNA
KADAR KAFKASLAR VE
TÜRKİSTAN
Kafkaslar ve Orta Asya’nın siyasi tarihi son bir-
kaç asırdır bütünüyle Rusya’nın tarihiyle bağlantılı-
dır. 1605’den 1770’lere kadar Volga’nın orta bölge-
leri, Urallar, Batı Sibirya ve Volga-Hazar bölgesinin
daha aşağı kısımlarındaki Rus etkisi artarak sürmüş-
tür. Bu etki 1861’de Rusya’da serfliğin kaldırılması
ile serbest kalan Rusların Türkistan’a gönderilmesi
sonucunda daha da artmıştır. Böylece birçok şehir-
de Türkler azınlık durumuna getirilmiştir.
Başkent Petersburg’daki yöneticiler, hemen her
dönemde, Rus İmparatorluğu’nu çok milletli bir
devlet olarak görmemiştir. Fakat bir Rus veya Or-
todoks devleti olarak görmüş ve öyle göstermiştir.
Sıkıntı içindeki halkların probleminin temeli mil-
liyet meselesi olarak kabul edilmiştir. Bunun en iyi
çözüm yolu ise Ortodoksluğa geçmeleri olarak su-
nulmuş, bu yönde düzenlemeler yapılmıştır. Hris-
tiyanlığı seçenler için vergi muafiyetleri, cazip teş-
vikler ve desteklemeler getirilmiştir. I. Romanov’dan
II. Katherine dönemine kadar İslamiyet ıslah edil-
mesi gereken yabancı ve düşman bir unsur olarak
görülmüştür. Örneğin Tatar çocuklarını Hristiyan-
laştırmak için özel okullar açılmış; Hristiyan misyo-
nerler teşvik edilmiş, diğer taraftan Müslümanların
bu yöndeki karşı faaliyetlerini yürütenler ölümle
cezâlandırılmıştır. (Bennigsen ve Broxup, 1983: 16).
19. yüzyılın ikinci yarısında tamamlanan işgalden
sonra, Türkistan halkı üzerinde bu kampanya devam
etmiş, Hristiyanlık her fırsatta teşvik edilmiş, Almatı
ve Taşkent Ortodoks piskoposlukları olarak kabul
edilmiştir. Bu bölgelerde dinlerine yabancılaşmış
çok az sayıda Müslüman Ortodoksluğa geçmiştir.
Türkistan’ın kültürel asimilasyonu konusunda
Rus bilgin Mayendorf önemlidir. Mayendorf, Türk-
lerin sosyal ve ekonomik sömürülme-bağımlılaştırma
gereği üzerinde durmuştur. Özellikle verimli Güney
Türkistan bölgelerinde hâkimiyetin ancak Rusların
yerlileri ezme siyaseti izlemesiyle mümkün olabileceği-
ni belirtmiştir. 1865’ten itibaren işgal edilen ülkelerin
yönetimi sorunu gündeme geldiği zaman, Mayendorf
şunu savunmuştur: “Müstemlekelerimizde (sömürgele-
rimizde) yalnız sömürme gayesini takib etmeliyiz; oraya
çok sermaye konulmamalı çünkü müstemlekeler, medeni
ve siyasi seviyeleri az çok yükseldi mi, sömürgeci devlet-
ten ayrılıyorlar.” Rus ve Ortodoks kimliğine geçme-
nin mümkün olmadığı veya bu politikanın başarısız
olduğu anlaşılınca çare nötrleştirme, İslamî kimlikten
uzaklaştırma, dinsizleştirme olarak ortaya çıkmıştır.
Bu “kimliksizleştirme” sürecinin kontrol altına alın-
16
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
ması ise ekonomik tedbirlerle sağlanmıştır. Gelenek-
sel üretim-tüketim dengesi, halkın ekonomik, sosyal
ve kültürel yapısı, pamuk ekimi politikası ile tahrip
edilmiştir. Çünkü Amu Derya ve Sırı Derya Nehir-
lerinin suladığı Türkistan’da her türlü sebze ve mey-
ve yetişmekteydi. Kanallarla sulanan bahçeler ve elde
edilen ürünler aynı zamanda köklü bir kültür ve me-
deniyetin temelini oluşturmaktaydı. Bütün Türkistan
pamuk tarlası hâline getirilirken topraklar çoraklaşmış
ve halk tek ürüne mahkum olmuştur. Müslümanlar,
Rusya’ya bağımlı hâle gelirken, bölgeye yerleşen Rus-
ların yanında ikinci sınıf vatandaş durumuna düş-
müşlerdir (Togan, 1942: 279).
Kafkaslar, Türkistan ve genel olarak Rusya’daki
Türklerle ilgili, işgal sonrası Rus kültür politikasında
en önemli isim, Nikolay İvanoviç İlminsky’dir (1822-
1891). İlminsky, Türklerin Kiril alfabesi kullanmasını,
Arap haflerini bırakmalarını ve Türkçedeki Arapça,
Farsça kelimelerin öz Türkçe olanlarla değiştirilmesi ge-
rektiğini söylemiştir. Daha önce katı bir şekilde uygu-
lanmak istenen kültürel Ruslaştırma politikası tepkilere
neden olmuştu. Çünkü bu uygulama Müslümanların
daha bilinçli bir şekilde dinlerine ve kültürlerine sahip
çıkmasına yol açmıştı. Buna karşın İlminsky’nin öne-
risi, yeni bir Tatar (Türk) aydını oluşturmaktı. Bunlar
Ortodoksluğu kabul edecek fakat Türkçe konuşup ya-
zacaktı. Dinsiz Rus oluşturmaktansa gayri Rus Orto-
doks oluşturma projesi daha kabul edilebilirdi. 1865 ile
1900 arasında yaklaşık 100.000 Tatar Hristiyan oldu.
Bununla beraber proje bu yönüyle daha fazla ileriye gi-
demedi. Orta Asya’da pek uygulanmadı. Çünkü Rus
kilisesi böyle bir projeye muhalifti. Çünkü kilise ancak
bir Rus’un tam bir Ortodoks olabileceğini ve kutsal
törenlerin Tatarca olarak yapılmasının, hazmedilmesi
zor bir uygulama olduğunu söylüyordu (Bennigsen ve
Broxup, 1983: 19-51).
İlminsky metodunun, daha çok Bolşevik İhti-
lalinden sonra sonuç alınan tarafı, ayrı Türk boy-
larını millet hâline getirme projesidir. Her Türk
boyunun Türkçesi, doğal olarak diğerleri ile az çok
fonetik ve diğer özellikleri bakımından farklılıklar
taşımaktaydı. Ancak Türkistan ve Rusya’daki Türk-
lerin birbirlerini rahatlıkla anlayabilmesi bir yana,
Balkanlardan giden bir Türk dahi Türkistan’ın her
bölgesinde anlaşabilmekteydi. Buna karşın her Türk
boyu için ayrı alfabeler oluşturularak Türk boyları-
nın hem birbirleriyle anlaşabilmeleri önlenmiş hem
de eski eserleri okuyup incelemeleri imkânsız hâle
getirilmiştir. Öte yandan Çarlık döneminde mesela
Ermeni veya Gürcü azınlıkların isim ve soyad sis-
temlerine dokunulmazken (-vili veya -yan). Türk-
lere Rus isimler verilmiş, soyadlarına -ev, -ov, -ova,
-ski gibi Rusça ekler almak zorunda bırakılmıştır.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Rus yöneticilerinin ve bilginlerinin, Türkleri
Ruslaştırma yönündeki çabaları 19. yüzyılın başın-
dan itibaren değişik ürünler vermeye başlamıştır:
Örneğin Türklerin varlıklarını devam ettirmeleri,
sosyal ve kültürel değerlerini geliştirmeleri için, az
veya çok Rusların asimilasyon politikası unsurları-
nı savunan Türk aydınları. Bunların asıl hedefleri;
Türk unsurunun haklarını savunur hale getirmek,
güçlendirmek, kalkındırmak olmakla beraber, bu
yoldaki önerilerinin daha önce halkın tepkisini çe-
ken Rus uygulamalarına benzerliği, muhafazakâr
ulema ve onların etkisi altındaki geniş halk kitlele-
ri tarafından büyük tepkiyle karşılanmış, hatta bu
gibi aydınlar Rus yöneticileri ile özdeşleştirilmiştir.
Türkistan, Rus işgali altında 20. yüzyıla girerken
Türk aydını ve halkı Rus yönetimini daha iyi tanı-
mıştır. Geçmişteki hatalarını görerek bir şeyler yap-
manın zamanının geldiğini anlamıştır. 1903-1905
Savaşı’nı Rusya, Japonya karşısında kaybetti. Bu du-
rumda bir doğu gücünün gerekli hazırlıklarla batılı
gücü yenebileceği anlaşıldı. Savaşın kaybedilmesi Rus
iç siyasetinde de sarsıntılara yol açtı ve Çarlık rejimi
meşruti monarşiye geçirildi. Rusya Müslümanları, si-
yasi güçlerini meşru yollarla kullanmak için 1905’te
ilk toplantıyı düzenlemiştir. Bunu izleyen toplantı-
ların önemli sonucu olarak Duma’ya (Rus Meclisi)
Türk temsilci gönderme başarısını elde etmişlerdir.
1906 seçimlerinde Duma’ya 36 Türk temsilci gön-
derildi. 1907’de Çar, Duma’yı lağvederek Türkis-
tanlıların seçmenlik hukukunu daraltan bir kanun
çıkartıp yeni bir seçim yaptırmıştır (Togan, 1942:
351). Bu arada çeşitli engellerle seçilmesini isteme-
diği Türkleri Meclis dışında tuttu. Bununla beraber
ikinci Duma’ya da 39 Müslüman girebildi. Aynı yıl
yenilenen seçimlerle, Türklerin seçmenlik haklarının
son derece kısıtlanması sonucunda 3. Duma’ya 8
Türk girebildi. 1914’de yapılan 4. ve son Duma’ya
ise ancak 6 Türk girebildi. (Devlet, 1985: 95-118).
Öğrenme Çıktısı
3 19.yy’da Orta Asya’nın işgali sürerken Osmanlı Devleti’nin yaşadığı iç ve dış sorunları
anlatın.
Birinci ve ikinci Duma’da belli bir sayıya ula-
şan Türkler, Müslümanların eğitim, toprak ve di-
ğer vatandaşlık hakları ile ilgili meseleleri Duma’ya
getirdikleri için, 3. ve 4. Duma’ya Türklerin gire-
memeleri için birçok engel konmuştur. Bu arada
çıkan kanun ile bütün okullarda Rusça eğitim ka-
bul edilmiştir. Türklerin toprak ve diğer ekonomik
sorunlarının hiçbirinin çözümüne yanaşılmamış,
durumları daha da kötüleşmiştir.
Öte yandan 1904’te Fransız-İngiliz ve 1907’de
Rus-İngiliz ittifak sözleşmesi gerçekleşmiş ve I. Dünya
Savaşı’nın ilk adımları atılmıştır. 1912’de I. ve 1913’de
II. Balkan Savaşları ile Osmanlı asker, mühimmat ve
mali kaynak bakımından zayıflatılmıştır. 1914’te ise
Osmanlı, Rusya’nın karşısında yer alan Almanya ile
ittifak yaparak I. Dünya Savaşı’na girmiştir.
Rusya savaşta önemli kayıplar verdi, özellikle
cephe gerisi hizmetlerde asker ihtiyacı artmaktay-
dı. Bu ihtiyacı karşılamak üzere 250 bin Türk’ü
askere almak için 25 Haziran 1916 Kararnamesi
çıkarıldı. Türkistan’ın tek geçim kaynağı pamuk
mevsiminde, adil olmayan bir şekilde Türkler as-
kere çağrıldı. Aynı bölgeden askere giden Ruslara
para, elbise ve geride kalan ailesi için maaş veri-
lirken bunlar Türklere verilmedi. Diğer taraftan
19-43 yaş grubunda olanların askere gitmesi ge-
rekirken görevliye rüşvet vermeyen 70 yaşındaki
40 yaşında, rüşvet veren 30 yaşındaki 50 yaşında
kaydedildi. Oluşan tepkiler isyana dönüştü. Rus-
ya cephedeki askerini çekerek bu isyanı bastırma-
ya çalıştı. Bu esnada milyonlarca Türk evini terk
ederek dağlara çıktı veya katliama maruz kaldı.
Dağa çıkanların bir kısmı Doğu Türkistan’a göç
etti, bir kısmı bastıran kış şartlarında öldü (Sokol,
1954). Türkistan’da 1916’da yaşanan bu hareket,
ihtilallerin gelişmesi ve Çarlık Rusya’sının yıkıl-
masında da son derece etkili olmuştur.

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Buhara ve Hive Hanlıkları Rus bilim insanlarının

1860’larda Ruslar tarafın-
dan işgal edildiği hâlde,
1910’larda da ismini duy-
maktayız. Bunun nedenle-
rini tartışınız.
Rusya’nın I. Dünya Savaşı’na
Türklerin kültürel asimilas-
girmesinin Türkistan’a yöne-
yonunu amaçlayan fikirle-
lik politikasına etkileri neler-
rini ve bunların politikalara
dir?
etkisini açıklayınız.

17

SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİNDE
KAFKASLAR VE TÜRKİSTAN
I. Dünya Savaşı başladığı zaman, diğer impa-
ratorluklarda olduğu gibi, Rusya’da da anayasal
döneme geçişin sıkıntıları yaşanıyordu. 1905’teki
gelişmelerden sonra Duma açılmış, rejim anayasal
monarşiye geçmiş, hanedandan seçilmişlere doğru
bir yetki akışı dönemi başlamıştı. Bunun yanında
Rusya’da diğer ülkelerde örneği pek görülmeyen
bir olay yaşandı: Ocak 1905’te Petersburg’daki
ayaklanmalardan sonra, Petersburg ve Moskova’da
“İşçi Sovyetleri” kuruldu. I. Dünya Savaşı’nda
Osmanlı’nın da Almanya ve Avusturya’nın ya-
nında savaşa girmesi üzerine, Rusya için boğazlar
kullanılarak müttefiklerinden yardım alma yolu
kapandı. Osmanlı ile Kafkas cephesinin açılması
ise savaşın başındaki hesapları altüst etti. Büyük bir
asker ve mühimmat sıkıntısı içine giren Rusya’nın
kaybı 1915 yılı itibariyle bir milyonu geçmekteydi
ve çeşitli cephelerden art arda gelen yenilgi haber-
leri ülkenin sosyal ve siyasal düzenine karşı tehdit-
leri artırmaktaydı. Bu şartlar altında Duma, farklı
görüşlerin uzlaşacağı bir zemin olması gerekirken
çatışmaların şiddetlendiği bir alan hâline gelmiştir.
Cephelerdeki başarısızlıklar ve savaş şartları ik-
tisadi ve sosyal yapıyı sarstı. 8 Mart 1917’de ger-
çekleştirilen Petrograd (Leningrad, St. Petersburg)
halk gösterileri ile işçiler greve gitti. 12 Mart’ta
Petrograd’da “İşçilerin ve Askerlerin Sovyeti” kurul-
du ve hükûmetin görevlerini üstlendiğini ilan etti.
Prens Lvov başkanlığında geçici bir hükûmet kurul-
du. İhtilalci sosyalistlerden Kerensky ise bu hükü-
metin Harbiye Bakanı oldu. 16 Mart’ta Çar II. Ni-
kola tahtından feragat etmek zorunda kaldı. Böylece
Rusya’da üç asırlık Romanov hanedanının hüküm-
darlığı ve yaklaşık beş asırlık çarlık rejimi sona erdi.
Geçici hükûmet döneminde, Petrograd Sovye-
ti örnek alınarak Rusya’nın birçok bölgesinde ör-
gütlenmelere gidildi. Nisan ayında ülkeye dönen
Lenin’in, Nisan tezleri, “Bütün İktidar Sovyetlere”
sloganıyla geniş yankı uyandırdı. Galiçya bozgunu,
yönetimin prestij ve moral kaybına neden olmuş-
tu. Artan karışıklıklar üzerine Kerensky Başbakan
oldu. Ancak geniş kitleler Bolşeviklere ve Sovyet-
lere yönelmişti. Bu gelişmeler üzerine Kerensky,
14 Eylül’de cumhuriyeti ilan etti ve Petrograd
Sovyeti’ni ortadan kaldırmaya karar verdi. Bu ara-
da gizlice Petrograd’a dönen Lenin, Troçki’nin ön-
derliğindeki Askeri İhtilal Komitesi ile 25-26 Ekim
18
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
gecesi (şimdiki takvime göre 7-8 Kasım) ciddi bir
direnişle karşılaşmadan Geçici Hükûmet’i devirdi.
Hükûmetin görevlerinin kendi başkanlığında oluş-
turduğu Halk Komiserleri Konseyi’ne geçtiğini ilan
etti. Böylece Sovyetler Birliği dönemi başlamış
oldu. Ancak bundan sonra Bolşevik yönetimi ile
Çarlık kuvvetleri arasında yıllarca iç savaş yaşandı.
Bolşevik İhtilali aşamaları Türkistan’da Rus ida-
resinin zayıfladığı devredir. Türkistan’ın yıllarca
beklediği bir fırsat ortaya çıkmıştı. Aydınlar ve ileri
gelenler bundan sonra nasıl bir siyasi yapılanmanın
Müslümanlar için daha iyi olacağını tartışmaktay-
dılar. Bu dönemde Kafkaslar ve Orta Asya’da, ömrü
birkaç ay ile birkaç yıl arasında değişen birçok Türk
devleti kuruldu ve yıkıldı. Türkistan liderlerinin
çoğu, Bolşevik İhtilali’ne destek vermişlerdi. Çün-
kü yeni rejim, her milleti kendi kaderini seçmekte
serbest bırakacak, isteyen bağımsız bir devlet hâline
gelecek, isteyen yeni Sovyetler Birliği’ni oluştura-
caktı. Halk ise gelecek rejimden çok Çarlık reji-
minin devrilmesinin mutluluğunu paylaşıyordu.
Ancak ihtilal yerleşmeye başlayınca bunun Çarlık
Rusya’sının bir devamı olduğu, hatta sosyal düzeni
hedef alan çağrılarıyla daha tehlikeli olduğu görül-
dü. 1918’den itibaren yer yer millî kurtuluş hare-
ketleri başladı (Yalçınkaya, 2006A: 321-322).
Rusya, 1917’den sonra Kafkasya’dan çekildi.
Bölgede Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenis-
tan bağımsızlığına kavuşmuş ve Azerbaycan
Demokratik Cumhuriyeti, Gürcistan De-
mokratik Cumhuriyeti, Ermenistan Demok-
ratik Cumhuriyeti adıyla üç devlet kurulmuş-
tur. Fakat Rusya Sovyet Federatif Sosyalist
Cumhuriyeti iki yıl sonra Kafkasya’yı yeniden
işgal etmiştir. Bölgedeki üç devlet Sovyet-
ler Birliği ismini alan yeni Sovyet rejiminin
idaresine girdi. Sovyet Rusya’nın aracılığıyla
üç Sovyet Cumhuriyeti; Azerbaycan, Gür-
cistan ve Ermenistan ile Kâzım Karabekir’in
temsil ettiği TBMM Hükümeti arasında 13
Ekim 1921’de Kars Antlaşması imzalandı.
Buna göre: Üç Cumhuriyet de, Moskova
Antlaşması’nı kendileri için de geçerli sayı-
yordu. Böylece Türkiye’nin doğu sınırı kesin-
leşti ve Ermeni Sorunu da sona erdi. Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 1991’de dağıl-
dıktan sonra bağımsız olan Ermenistan Kars
Antlaşması’nı tanımadı.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Çarlık rejiminin yıkılması ile Türkistan’da Mil-
li Mücadele hareketleri ortaya çıktı. Bu mücade-
le Bolşevik İhtilali’nden sonra da yer yer devam
etmiştir. Rusya’da Çarlık yanlıları ile Bolşevikler
arasında iç savaş yaşanırken Türk devletleri kurul-
muştur. Ancak ilk fırsatta Bolşevik yönetimi de
bu devletlere karşı saldırıya geçmiştir. Buna karşı
mücadeleye “Basmacı” hareketi denmektedir. An-
cak birçok Türkistan kökenli yazar bunun “Milli
Mücadele” olarak adlandırılmasını ister.
Hareketin en etkili olduğu yer Fergana bölge-
siydi. Basmacı hareketinin önemli liderlerinden
Fergana Vadisindeki isyanı yöneten Şir Mehmed
Beg’in yanında 300 kadar Osmanlı subayı bulun-
maktaydı. İsyan başlamadan önce, 1920 senesin-
de Anadolu’daki Kurtuluş Savaşı için Türkistan’da
yardım kampanyası başlatıldı. Toplanan yardımlar
Moskova’da Lenin’in de yardımıyla sikke hâline ge-
tirilip Anadolu’ya gönderildi. Bu arada Türkistan’a
geçen Enver Paşa burada dağınık şekilde mücadele
eden grupları birleştirmiştir. Bir süre Ruslara karşı
mücadele etmiştir. Ruslara karşı savaşırken Ağustos
1922’de son nefesini vermiştir.
Bolşevik İhtilali aşamasında Kafkasya’da bazı
devletler kuruldu. Nisan 1918’de Azerbaycan,
Ermenistan ve Gürcistan arasında Transkafkasya
Demokratik Federatif Cumhuriyeti kuruldu. Ancak
yaklaşık bir ay sonra Azerbaycan ve Ermenistan ba-
ğımsızlıklarını ilan edince bu cumhuriyetin varlığı
sona erdi. Çarlık Rusyasının yıkılmasından sonra
28 Mayıs 1918’de Azerbaycan bağımsızlığını ilan
etti. Ancak 1890’lardan itibaren, Rusya Bakü pet-
rollerini çıkartmaya başlamış ve bu petroller Rus
ekonomisi için son derece önemli olmuştu. Bu
arada Bakü, dünyanın belli başlı iş merkezlerin-
den biri hâline gelmişti. Pek çok iş adamının akın
akın geldiği Bakü’ye 50 bine yakın Ermeni yerleş-
mişti. Rus yönetiminin himayesinde hareket eden
Ermeniler gittikçe zenginleşirken Türkler kendi
ülkelerinde fakirleştiler. Sayıları az olmakla birlik-
te iktisadi bakımdan güçlü olan Ermeni nüfusu,
bağımsız Azerbaycan’ı Bolşeviklerin de desteği ile
çökertmek için her yolu denedi. Nihayet, İngiltere
ve diğer galip devletlerin de müsamahası ile, 27 Ni-
san 1920’de Azerbaycan, Kızıl Ordu’nun işgaline
uğrayarak Sovyetler Birliği’ne katılmış oldu.
Milli Azerbaycan Cumhuriyeti (Azerbay-
can Demokratik Cumhuriyeti, Milli Müstakil
Azerbaycan Cumhuriyeti) iki yıl kadar varlığı-
nı sürdürdü. Bu tarihte Kızıl Ordu’nun ülkeye
girmesinden sonra Azerbaycan Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti kuruldu. 1918’de kurulan Erme-
nistan Demokratik Cumhuriyeti de 1920’de
Rus ordusunun girmesinden sonra SSC (Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti) olmuştur. Gürcistan, I.
Dünya Savaşı’nda İngiltere tarafından işgal edildi.
İşgal kuvvetlerini yenen Gürcüler bağımsızlığını
ilan etti ve bu devlet 1920’de Rusya tarafından
da tanındı. 1921’de Kızıl Ordu Gürcistan’a girdi
ve ülke Sovyetler Birliği’nin parçası hâline geldi.
Kafkas cumhuriyetleri ile Türkiye sınırı 16 Mart
1921 Moskova Antlaşması; 13 Ekim 1921 Kars
Antlaşması ile belirlendi. Bu antlaşmalara, Rusya
ile birlikte Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan
da katıldı. Buna göre Batum, Gürcistan’a ve Nah-
çıvan Azerbaycan’a bağlı özerk bölgeler hâline gel-
di. Üç Kafkas cumhuriyeti 1924 Anayasası uyarın-
ca Transkafkasya Sovyet Federatif Cumhuriyeti’ni
oluşturmaktaydı. 1936 Anayasası ile federasyon
lağvedilerek her biri ayrı SSC hâline gelmiştir.
Basmacı Hareketi: Ruslara karşı az sa-
yıdaki kuvvetleriyle baskın yapıp büyük
kayıplar verdiren ve dağınık hâlde dağlar-
da mücadele eden Türkistan Türklerinin
Milli Mücadelesi.
Kurtuluş savaşında Rus yardımı: Bü-
yük bir savaştan sonra geniş çaplı iç savaş
yaşayan Bolşevik yönetiminin bir başka
ülkeye yardım etmesi mümkün değil-
di. Türkistan’da açılan kampanyalarla
toplanan yardımlar Moskova üzerinden
Anadolu’ya gönderilmiştir.
Sovyetler Birliği’nin kurucu önderi durumun-
daki Lenin, 1922’de ölmüştür. Lenin ve Stalin dö-
neminde, bütün Kafkaslar ve Orta Asya, Sovyet
cumhuriyetleri hâline gelmiştir. Bugünkü siyasi
haritanın da belirlendiği gelişmeler 1924 ve 1936
Anayasaları ile kesinleşmiştir. 1922-1953 yılları
arasında SSCB’yi yöneten Stalin döneminde, Kaf-
kaslar ve Orta Asya’da adım adım sosyalist düzen
yerleşmiştir. Öncelikle tarla ve bahçelere el konul-
muş, bütün köylüler kolhozlarda (Sovyet Rusya’da
köylülerin ortak olarak çalıştıkları tarım işletme-
lerinde) toplanmıştır. Bu aşamada büyük isyanlar
yaşanmış, milyonlarca Türk, Rus askerlerinin kur-
şunlarıyla, yollarda veya dağlarda ölmüştür (Yalçın-
kaya, 2004: 159-162).
19
 Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi

Stalin, başta Troçki olmak üzere rakiplerini ortadan kal-

dırdıktan sonra yönetimi bütünüyle ele geçirmiş ve 1936’da
meşhur “büyük temizlik” uygulamasını gerçekleştirmiştir. Sovyet güçlerinin kontrolünden sonra
Muhaliflerden sonra, muhalefet ihtimali olanların da ölüm, Kafkaslar, kuzey bölgeler ve Türkistan’da
sürgün veya hapisle cezalandırıldığı bu dönemde birçok kurulan Türk devletleri: Buhara Sovyet
Türk önder de hayatını kaybetmiştir. Eğitim, kültür, din Sosyalist Cumhuriyeti (SSC), Harezm
gibi konularda özellikle Türk halklar bütünüyle kendi de- SSC, Özbekistan SSC, Türkmenistan
ğerlerinden uzaklaştırılmıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılma- SSC, Tacikistan Özerk Bölgesi, Karakal-
sına kadar sürecek olan Sovyetleştirme politikasına karşın, pak Özerk SSC, Kırgızistan Özerk SSC,
Rusların Türklere karşı ayrımcı veya ikinci sınıf uygulama- Kazakistan Özerk SSC’dir.
ları, kendi inanç ve değerlerine karşı gizli bağlılığın deva-
mında etkili olmuştur.

dikkat
Rusya, 16. yüzyıldan itibaren, Kazan ve Astrahan Hanlarından başlayarak Türkistan yönünde ağır ağır fakat
sistematik olarak ilerlemiştir. Zaman zaman uğradığı kayıpları, kısa zamanda telafî ederek ilerlemesine devam
etmiştir. Kırım Savaşında Avrupa’yı karşısına alan ve Sivastopol’da mağlup olan Rusya, Paris Antlaşması’nın Ka-
radeniz ve Boğazlar ile ilgili ağır şartlarını kabul etmiştir. Rusya’nın bu mağlubiyetten sonra Türkistan istikame-
tindeki ilerlemesinde de bir yavaşlama veya gerileme beklenebilirdi. Fakat aksine yaklaşık 15-20 yıl sonra bütün
Türkistan ele geçirilmiştir. Türkistan’ın ve Kafkasya’nın Hindistan yolu üzerindeki stratejik önemi İngiltere’nin
parlamento tartışmalarında da sık sık vurgulanmıştır. Bununla beraber Paris Antlaşması’nın kabulü yönünde
imza veren ve antlaşmanın Türkiye’deki Hristiyanların durumunun iyileştiği, Karadeniz’in tarafsızlaştırıldığı
ve Türkiye’nin Avrupa’ya katıldığı gibi yönlerini ele alarak bir başarı olarak niteleyen İngiltere Başbakanı Dis-
raeli, şu ilginç “öngörülerini” dile getirmiştir: “... Rusya... şimdi demir yolları inşa etmek ve ülkesinin en uzak
bölgelerindeki kısımları birleştirmek üzeredir. Ve şüphesiz Orta Asya’daki entrikasına devam edecektir...” (The
Treaty of Peace, Parliamentary Debates, III-141, 5 Mayıs 1856, s. 2085). Rusya’nın Paris Antlaşması’nı izleyen
kısa zaman içerisinde Türkistan’daki ilerleyişi, 16. yüzyıldan beri kat’ettiği mesafeye göre oldukça hızlıdır ve
normal tarihî seyrinden çok farklıdır. Sanayi devriminin gerçekleşmesi, telgraf, demir yolu şebekeleri ve harp
sanayiindeki gelişmeler, Rusya’nın tarihî hızının çok üstüne çıkmasını açıklayabilir.

Araştırmalarla
İlişkilendir
Azerbaycan’ın batısında, Azerbaycan’a bağ-
lı Nahçıvan Muhtar Cumhuriyeti kurulup her
ikisinin ortasını, farklı bir ifade ile Doğu-Batı
Türk dünyasını ortadan kesen bir Ermenistan
Cumhuriyeti yer almıştır. Yine Karabağ bölge-
sinde, daha önce Rusların teşviki ve zorlamasıy-
la yerleştirilen Ermenilerin çoğunlukta olduğu
topraklar üzerinde Nagorno-Karabağ (Dağlık
Karabağ, Yukarı Karabağ) Muhtar Oblastı yer
almıştır. Azerbaycan’ın bu kritik günlerinde
Türkiye Büyük Millet Meclisinde yapılan bir
gizli celsede Dışişleri Bakanı Ahmet Muhtar Bey
bu hususta şöyle der: “Ermeni çetelerinin böl-
gede yaptığı katliamlarla ilgili daha önce sizlere
bilgi verilmişti. Bilindiği gibi, Ermenilerin bu
katliamlarını ancak Kâzım Karabekir kuman-
dasındaki birliklerimiz durdurabilmişti. Fakat
bölgede çok büyük oyunlar oynanmaktadır...
Endişemiz şu ki İngilizlerle Bolşevikler, Azer-
baycan Türk âlemi ile bizim aramıza bir Erme-
nistan dikmek istiyorlar. Tekrar arzediyorum:
Bütün dünyanın ittihaz ettiği bir karar var: O
da bizimle Azerbaycan arasında, Azerbaycan’la
Türk âlemi arasında bir Ermenistan meydana
getirmek istiyorlar..”
Kaynak: TBMM Gizli Celse Zabıtları, 1921 Se-
nesi, (Ankara, 1980), I, ss. 439-440.

20
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Şekil 1.3 Nahcivan ve Batum’un yer aldığı Kafkasya-Türkiye haritası. Türkiye ile Azerbaycan’a bağlı olan Nahcivan
sınırı oldukça dar olup 18 km’dir.
Kaynak: htttp://www.asyaulkeleri.com/2010/08/ermenistan-nerede-ermenistan-dunyann.html

Öğrenme Çıktısı
4 Bolşevik İhtilali ve SSCB döneminde Kafkaslar ve Orta Asya’nın idari ve hukuki durumunu
değerlendirebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bu bölümle ilgili daha ay-

Kurtuluş Savaşı devam
ederken Enver Paşa niçin
Türkistan’a gitmiştir?
rıntılı okuma için bakınız
Zeki Velidi Togan, (1942),
Bugünkü Türkili (Türkis-
tan) ve Yakın Tarihi, İstan-
bul.
Bolşevik İhtilalinin ardın-
dan Rusya’nın Türkistan’da
ilerleyebilmesinin nedenle-
rini anlatın.

21

Orta Asya ve Kafkasların yakın
1 tarihini değerlendirebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
19. Yüzyılda Kafkaslar ve
Türkistan
Rusya’nın Kafkaslar ve Orta
2 Asya’yı işgalinin aşamalarını
analiz edebilme
Rus Çarlığı Tarafından Kafkas
ve Türkistan Hanlıklarının İşgali
22
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
Tarih boyunca, İpek Yolu gibi dünya siyasetinde önemli bir yeri
olan Orta Asya’nın çağdaş tarihi Rus istilasıyla başlar. 1550’ler-
de Kazan ve Astrahan Hanlığı’nı ele geçiren Ruslar, bundan
sonra topraklarını genişletir. Sanayi devrimi aşamasında ge-
rek ham madde gerek pazar ihtiyaçları için Kafkaslar ve Orta
Asya’ya hâkim olmaya karar verildi. Deli Petro’nun vasiyetna-
mesi bu konuda asırlarca değişmeyen bir anayasa rolü oynadı.
1860’larda Kafkaslar ve Türkistan’ın tamamına yakını Çarlık
Rusya’sının egemenliği altına girdi. I.Dünya Savaşı’nda bü-
yük kayıplar verince Çarlık yönetimi yıkıldı ve Sovyet dönemi
başladı. Savaş ve ihtilal yıllarında Kafkaslar ve Orta Asya’daki
halklar bağımsızlığını ilan etti. Ancak Bolşevik rejimi yerleşince
bu yönetimlere son verdi. Her bölgede, uygun görülen etnik
isimlerle 1990’a kadar süren Sovyet Sosyalist cumhuriyetleri
kuruldu.
Rusya’nın Kazan ve Astrahan Hanlıklarını işgali ilk emperyalist
genişlemesidir. 1822’de Ruslar, Kazaklara bağımsızlık tanıyan
antlaşmayı feshetmiştir. 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile
Osmanlı, Kırım’daki hâkimiyetini kaybetmiştir. Kırım, 1783’te
Ruslar tarafından işgal edilmiştir. 18. yüzyıldan itibaren böl-
genin işgalinde, İngiltere ve zaman zaman diğer Batılı ülkeler
de rol oynamıştır. Batılılar, bölgenin siyasi, iktisadi ve strate-
jik özelliklerini araştırmıştır. Kafkaslar ve Orta Asya’nın bütü-
nüyle Rus Çarlığı’nın egemenliği altına girmesi önemli ölçüde
1860’larda tamamlanmıştır. Rus Çarlığı’nın Kafkaslar ve Tür-
kistan istikametindeki ilerlemesinde önemli bir aşama, 1856
Kırım Savaşı ve sonrasında yapılan 1856 Paris Antlaşması’dır.
Bu antlaşma ile Osmanlı, Rusya’ya karşı Kafkasları savunan
hanlıklara verdiği desteği çekmek zorunda kalmıştır. 1867’de
Türkistan Genel Valiliği kuruldu. l865 senesinde Hokand, l868
senesinde Buhara Emîrliği ve l873 senesinde ise Hive Hanlığı
alınarak Batı Türkistan, Rus Çarlığı topraklarına katılmıştır.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Rusya’nın meşruti monarşiye geçişi ve I.

3 Dünya Savaşı’nda yaşananların Kafkaslar ve
Orta Asya açısından sonuçlarını tartışabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

I. Dünya Savaşı Sonuna Kadar
Kafkaslar ve Türkistan
1903-1905 Savaşı’nı Rusya, Japonya karşısında kaybedince Rus
iç siyasetinde sarsıntılar yaşanmış, Çarlık rejimi meşruti monar-
şiye geçirilmiştir. Rusya Müslümanları, bu dönemde Duma’ya
(Rus Meclisine) Türk temsilci gönderebilmiştir. Rusya I. Dün-
ya Savaş’ında önemli kayıplar vermiş, özellikle cephe gerisi
hizmetlerde asker ihtiyacı artmıştır. Askere çağrılan Türklere,
Ruslarla aynı şartlar sunulmadığı için oluşan tepkiler isyana
dönüşmüştür. Türkistan’da 1916’da yaşanan bu iç karışıklık, ih-
tilallerin gelişmesi ve Çarlık Rusyasının yıkılmasında da etkili
olmuştur.

Bolşevik İhtilali ve SSCB döneminde

4 Kafkaslar ve Orta Asya’nın idari ve
hukuki durumunu değerlendirebilme

I. Dünya Savaşı’nda yaşanan cephelerdeki başarısızlıklar ve

Sovyetler Birliği Döneminde
Kafkaslar ve Türkistan
savaş şartları iktisadi ve sosyal yapıyı sarsmıştı. Ayrıca Rus
Çarlığı’nda anayasal sürece geçişin sancıları yaşanıyordu. 16
Mart 1917’de Çar II. Nikola tahtından feragat etmek zorun-
da kaldı. 7-8 Kasım 1917’de Sovyetler Birliği dönemi başladı.
Bolşevik yönetimi ile Çarlık kuvvetleri arasında yıllarca iç savaş
yaşandı. Bu dönemde Kafkaslar ve Orta Asya’da, ömrü birkaç
ay ile birkaç yıl arasında değişen birçok Türk devleti kuruldu
ve yıkıldı. Sovyetler Birliği’nin kurucu lideri Lenin, 1924’te öl-
müştür. Lenin ve Stalin dönemlerinde, bütün Kafkaslar ve Orta
Asya, Sovyet Cumhuriyetleri hâline gelmiştir.

23

1
Orta Asya ve Türkistan ile ilgili aşağıdaki ifa-
delerden hangisi yanlıştır?
A. Türkistan, Orta Asya’yı oluşturan bölgelerden
neler öğrendik?
biridir.
B. Türkistan, Türklerin yurdu demektir.
C. Bugünkü Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan,
Tacikistan ve Türkmenistan Türkistan’ı oluşturur.
D. Orta Asya, Türkistan ve Anadolu’dan oluşur.
E. Hindistan ve Pakistan, Türkistan’ın dolayısıyla
Orta Asya’nın güneyinde yer alır.
2 Moskova Knezliği, Kazan ve Astrahan hanlık-
larını hangi tarihte ülkesine katmıştır?
A. 1453, 1478
B. 1552, 1556
C. 1856
D. 1875
E. 1920, 1922.
3 Aşağıdaki ifadelerden hangisi, Ümit
Burnu’nun keşfi ile Orta Asya’nın stratejik önemi-
ne etkisini açıklamaktadır?
A. Değişmemiştir, çünkü Fergana’da sulu tarım ya-
pılmaktadır.
B. Azalmıştır, çünkü İpek Yolu ticareti azalmıştır.
C. Azalmıştır, çünkü Baharat Yolu ticareti artmıştır.
D. Değişmemiştir, çünkü aynı dönemde Osmanlı
İmparatorluğu genişlemiştir.
E. Artmıştır, çünkü aynı yıllarda Ruslar Kafkasya’yı
ele geçirmiştir.
4 İgnatiyev, Orta Asya seyahatinden sonra ha-
zırladığı raporda aşağıdakilerden hangisini söyle-
miştir?
A. Türkistan’ın zengin tarımsal imkanlarının geliş-
mesi için bu hanlıklarla işbirliği yapmalıyız.
B. Rus topraklarında da sulu tarıma geçmenin yol-
larını araştırmalıyız.
C. Hindistan’ı ele geçirmek için önce Türkistan’ı
işgal etmeliyiz.
D. Rus sanayinin ihtiyacı olan pamuğu
Türkistan’dan satın almalıyız.
E. Türkistan hanlıklarını birbiriyle savaştırıp zayıf
düşürerek bu bölgeyi ele geçirmeliyiz.
24
Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi
5 Aşağıdakilerden hangisi, Kırım Savaşı sonun-
da toplanan 1856 Paris Kongresi barışının sonuç-
larından biridir?
A. Osmanlı Kafkasya’daki desteğini çekmek zo-
runda kalınca, Rusya bu bölgeyi rahatça işgal
etmiştir.
B. Rusya’nın Kafkaslar ve Orta Asya yönündeki
işgallerinin hukuksuz olduğu ilan edilmiştir.
C. Orta Asya, Rusya ve İngiltere arasında taksim
edilmiştir.
D. Rusya’nın Orenburg’da kale inşasına müsama-
ha gösterilmiştir.
E. Rusya, Kuzey Kafkasya’dan çıkarılmıştır.
6 Aşağıdakilerden hangisi, 1864 Gorçakof
Deklarasyonu ile duyurulmuştur?
A. Rusya’da serfliğin kaldırılması
B. Rusya’nın, İngiltere ve diğer sömürgeci ülkelere
saldırmama taahhüdü
C. Rusya’nın Ukrayna’ya medeniyet götürme görevi
D. Osmanlı İmparatorluğu’nun gayr-i medeni
ülke olduğu
E. Rusya’nın Türkistan’a medeniyet götürme görevi
7 Aşağıdaki gelişmelerden hangisi, Ruslar’ın
Türkistan’ı ele geçirmesini takip etmiştir?
A. Buhara ve Hive hanlıklarına özerk yönetim
statüsü verilmesi
B. Hokand hanlığına özerk yönetim statüsü ve-
rilmesi
C. Kaşgar ve Buhara hanlıklarına özerk yönetim
statüsü verilmesi
D. Kırım ve Kaşgar hanlıklarına özerk yönetim
statüsü verilmesi
E. Kaşgar hanlığının Çin’e karşı desteklenmesi
8 Kaşgar Hanlığı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
hangisi doğrudur?
A. Kafkaslar’da kurulan bir Çerkez devletidir.
B. Doğu Türkistan’da kurulan bir Türk devletidir.
C. Batı Türkistan’da kurulan bir Türk devletidir.
D. İngiltere’nin Çin’e karşı desteklediği bir
özerk yönetimdir.
E. Çin’in Rusya’ya karşı desteklediği bir tam-
pon ülkedir.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
9 Aşağıdakilerden hangisi, Rus-Japon Savaşın-
da (1903-1905), Rusya’nın yenilmesinin sonuçla-
rından biridir?
A. Çarlık rejimi yıkılmış, Bolşevik yönetimi ku-
rulmuştur.
B. Ruslar yenilince Türkistan’da bağımsız dev-
letler kurulmuştur.
C. Çarlık yönetimi zor durumda kalınca meşruti
monarşiye geçilmiştir.
D. Baskılara dayanamayan Çar, yönetimi geçiçi
hükümete devretmiştir.
E. Türkistan’da basmacı isyanları başlamıştır.
10 1916 Askere Alma Kararnamesi, Türkistan’da
isyana yol açmıştır. Aşağıdakilerden hangisi isya-
nın nedenlerinden biridir?
neler öğrendik?
A. Türkler, prestijli bir görev olan askerlikten
mahrum bırakılmaktadır.
B. Türkistan’daki Ruslar hiçbir şekilde askere
alınmazken Türkler alınmaktadır.
C. Askere giden Türklerin pamuk tarlaları Rus-
lara verilmektedir.
D. Askere alınacak Türkler için, Ruslara verilen
imkanlar sözkonusu olmamaktadır.
E. Askere alınacak Türkler kış mevsiminde so-
ğuktan donma endişesi duymaktadır.
25
 Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi

Yanıtınız yanlış ise “Rus Çarlığı tarafından

1. D Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 6. E
Kafkas ve Türkistan Hanlıklarının İşgali”
den gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “19. yüzyılda Kafkaslar ve Yanıtınız yanlış ise “I. Dünya Savaşı Sonuna
2. B 7. A
Türkistan” konusunu yeniden gözden geçi- Kadar Kafkaslar ve Türkistan” konusunu ye-
riniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Rus Çarlığı tarafından

3. B Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 8. B
Kafkas ve Türkistan Hanlıklarının İşgali”
den gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Rus Çarlığı tarafından Yanıtınız yanlış ise “I. Dünya Savaşı Sonuna
4. E 9. C
Kafkas ve Türkistan Hanlıklarının İşgali” Kadar Kafkaslar ve Türkistan” konusunu ye-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Rus Çarlığı tarafından Yanıtınız yanlış ise “I. Dünya Savaşı Sonuna
5. A 10. D
Kafkas ve Türkistan Hanlıklarının İşgali” Kadar Kafkaslar ve Türkistan” konusunu ye-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı
Eski Türk boyları Hunlar, Peçenekler, İskitler ve diğerleri birçok devlet kur-
muş, başta bugünkü Rusya coğrafyası olmak üzere Avrupanın önemli bir bö-
lümünü yönetmişlerdi. Bir dönem Roma İmparatorluğu’nu istila etmişlerdi.
Bununla beraber, Türk boylarının Avrasya’nın büyük bölümüne hâkim ol-
Araştır 1 duğu bu asırlarda Rus kavmi bilinmemektedir. İlk Rus devleti olarak bilinen
Moskova Knezliği 14. yüzyılda kurulmuştur. Rusya coğrafyasına yerleşip Or-
todoksluğa geçen Türklerin önemli bir bölümü de Ruslaşmıştır. Bunun istis-
nası Gagauz (Gökoğuz) Türkleridir.

Tarih boyunca birçok eski kavim asimile olarak, diğer topluluklarla karışarak
yok olmuştur: Etiler, Sümerler gibi. Öte yandan daha önce adı duyulmamış
yeni milletler, devlet hâline gelmiş, hatta süper güç olmuştur. Amerika’nın
keşfi beş asır önce gerçekleşmiştir. Ancak bugün bir Amerikan kimliği olup
Araştır 2 ABD süper güçtür. Rus Knezliği’nin gelişerek krallık ve imparatorluk hâline
gelmesiyle, Rus ırkı mensupları artmış, kültür ve inanç değerleri yayılmıştır.
Bunda Korkunç İvan, Deli Petro gibi yöneticiler, onların politikalarını destek-
leyen yazarlar ve düşünürlerin de önemli payı vardır.

Ruslar işgal ettikleri bazı bölgelerdeki mevcut yönetimin devamını uygun

görmüştür. Buhara ve Hive hanları işgal esnasında Ruslara zorluk çıkarma-
Araştır 3 dığından kendi ülkelerinde yönetici olarak kaldılar. Yönetim şekli, yarı ba-
ğımsız statüde mali, siyasi ve askeri konularda merkeze bağlı idi. Bolşevik
İhtilali’nden sonra bu statüye son verildi.

Enver Paşa’nın gerçekçi olmamakla birlikte büyük bir ideali vardı: Bütün Kaf-
kasya ve Türkistan’ı Rusya’dan kurtarıp Anadolu ile birleştirmek. Sarıkamış’da
70 bin civarında askerimizin donmasının arkasında bu ideal bulunmaktadır.
I. Dünya Savaşı’nı kaybeden yönetimin liderlerinden olarak Anadolu’dan ay-
Araştır 4 rıldı, önce Moskova’ya gitti. Lenin’den aldığı yardımla Pan-İslamik bir dernek
kurdu. Ancak Lenin’in samimi olmadığını anlayınca Türkistan’a geçti. Orada
dağınık hâldeki Basmacılardan düzenli ordu kurdu. Basmacıların gücü ise da-
ğınık halde Ruslara baskın yapmalarına dayanıyordu. Düzenli orduyu daha
güçlü ve donanımlı olan Rus ordusu fazla zorlanmadan yendi.

26
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Kaynakça
Bennigsen, A. ve Broxup, M. (1983), Islamic Threat
to the Soviet State, New York, St.Martin’s Press.
Broxup, M. (1984), Basmacılar, çev.: Kırat, Y.T.,
Ankara, ODTÜ.
Caroe, O. (1953), The Turks of Central Asia and
Stalinism, Londra.
Czaplicka, M.A. (1973), The Turks of Central
Asia in History and the Present Day, Londra,
Curzon Press.
Çokay, M. (1988), 1917 Yılı Hatıra Parçaları,
Ankara, Yaş Türkistan Neşriyat.
Devlet, N. (1985), 1905-1917 Yılları Arasında
Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi,
Ankara, T.K.A.E.
Devlet, N. (1989), Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul.
Gürün, K. (1984), Türkler ve Türk Devletleri
Tarihi, Ankara.
Hayıt, B. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi,
s.53, ss.23-34.
Henze, P.B. (1984), Marks’ın Ruslar ve
Müslümanlar Hakkında Yazdıklarından
Seçmeler, çev.: Yuluğ Tekin Kırat, Ankara,
ODTÜ.
Henze, P.B. (1985), The North Caucasus: Russia’s
Long Struggle to Subdue the Circassians, The
Rand Corporation.
Kortepeter, C.M. (1966), “Ottoman Imperial
Policy and the Economy of the Black Sea
Region in the Sixteenth Century”, Journal of
American Oriental Society, LXXXVI-2, April-
June, 86-113.
Marx, K.. (1856), “Rusya’nın Borcu”, New York
Tribune, 4 Ocak 1856, terc. Yalçınkaya, A. (2006)
Sömürgecilik Pan-İslamizm Işığında Türkistan
1856’dan Günümüze, Ankara, EK I, 119-125.
Mert, Ö. (1976), “Buhara Emirliği Elçisi Muhammed
Parsa Efendi’nin İstanbul’daki Diplomatik
Faaliyetleri, T.K.A.E, C.XV, sayı 1-2, 93-107.
Osmanlı Devleti ile Kafkasya, Türkistan ve
Kırım Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere
Dâir Arşiv Belgeleri (1992), Ankara, TC
Başbakanlık.
Palmer, R.R., Colton, J. (1978), A History of the
World, New York, Alfred A. Knopf.
Parlamento Görüşmeleri, 1856 (Public Record
Office, Parliamentary Debates).
Russia Trade on East Coast of Circassia (1854),
F.O. 97-350, 1854-Haziran 1857.
Saray, M. (1984), Rus İşgali Devrinde Osmanlı
Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki
Münasebetler (1775-1875), İstanbul.
Schuyler, E. (1967), Peter the Great, Emperor of
Russia: a Study of Historical Biography, New
York, Russel&Russel, ilk baskı 1884.
Sokol, E.D. (1954), The Revolt of 1916 in Russian
Central Asia, Baltimore, Johns Hopkins
University.
Stephen, G. (1915), “Impression of Seven Rivers
Land and Russian Central Asia”, J.R.C.A.S.,
V.:II.
Taheri, E. (1991), Kızıl Gökte Hilal, terc.:
C.Akalin, İstanbul, Sel Yayıncılık.
The Treaty of Peace (1856), Parliamentary
Debates, III-141, 5 Mayıs, 2037-2114.
Togan, Z.V. (1942), Bugünkü Türkili (Türkistan)
ve Yakın Tarihi, İstanbul.
Vambery, A. (1993), Bir Sahte Dervişin Orta Asya
Gezisi (Bir Sahte Dervişin Asya-yı Vüsta’da
Seyahati), Haz.: Özalp, N.A. İstanbul, Ses
Yayınları.
Yalçınkaya, A. (2004), Yetmiş Yıllık Kriz: Sovyetler
Birliği’nde Moskova, Türkler İlişkileri,
İstanbul, Beta.
Yalçınkaya, A. (2006A), Sömürgecilik Pan-
İslamizm Işığında Türkistan 1856’dan
Günümüze, Ankara, Lalezar Kitabevi.
Yalçınkaya, A. (2006B), Kafkasya’da Siyasi
Gelişmeler: Etnik Düğümden Küresel
Kördüğüme, Ankara, Lalezar Kitabevi.
27
 Bölüm 2
Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
Sovyetler Birliği’nin Türkiye Üzerinde Sovyet Talepleri ve Güney Kafkasya
Baskıları Cumhuriyetleri

1 2
öğrenme çıktıları

1 Soğuk Savaş Dönemi, Türkiye Sovyetler 2 Sovyet taleplerini ve Transkafkasya

Birliği ilişkilerinin tarihsel gelişimini Cumhuriyetleriyle bağlantısını
açıklayabilme tanımlayabilme

3 4
Türkiye’nin Batı Bloku ile Yakınlaşması Soğuk Savaş’ın Tırmanması
3 Türkiye’nin Batı Bloku ile yakınlaşmasının 4 Soğuk Savaş’ın iki blok arasında
nedenlerini açıklayabilme tırmanmasını tartışabilme

5
1950-1989 Arası Türk-Sovyet İlişkileri
5 1950-1989 Dönemi Türk-Sovyet ilişkilerini
değerlendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Soğuk Savaş • Montrö Sözleşmesi • Potsdam Konferansı

• Ermenistan • Gürcistan

28
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
GİRİŞ
İkinci Dünya Savaşı sırasında, Türk Dış Poli-
tikası tarafsız kalmaya odaklanmıştı. Türk liderler
ve diplomatlar ülkelerini savaştan kayıpsız şekilde
uzakta tutmayı başardılar. Ancak Sovyet liderle-
rinin tekrar tekrar ifade ettiği gibi tarafsızlık de-
mek müttefiklerin tarafında olmak anlamına gel-
mekteydi. Amerikalı araştırmacı Wayne Bowen,
Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı sırasındaki poli-
tikasını “müttefik fakat savaşmayan ülke” olarak
tanımlamıştır (Bowen, 2002: 803). Mustafa Kemal
Atatürk, ilerleyen yaşlarında, haleflerini kuzeyden
gelen tehditle ilgili olarak uyarmış, çok zaman geç-
meden de korkularının yersiz olmadığı görülmüş-
tü. Sovyetler, savaşın ilk aylarında, Türkiye üzerin-
deki iddialarını beyan etmişti. 1944 Kasım ayından
başlayarak taraflar Boğazların ortak kontrolüne iliş-
kin taslaklar hazırlamışlardı. Mart 1945’te 20 yıllık
Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması terk
edilmiş, bunu Sovyetlerin Türkiye’ye karşı toprak
talepleri takip etmiştir. Bu durum, Jozef Stalin’in
Soğuk Savaş yıllarında yürüttüğü gibi, kademeli bir
sinir harbine dönüşmüştür.
Avrupa’da savaşın sona ermesinden hemen
sonra, SSCB’de İran, Çin ve Türkiye ile ilgili
olarak (müttefiklerle karşı karşıya gelme de göze
alınarak) ciddi yayılmacı planlar öngören gizli
kararlar alınmıştır. Haziran-Ağustos 1945 döne-
minde, Sovyetler Birliği Türkiye ile ilgili iddia-
larını ortaya koymuştur. 7 Haziran’da Dışişleri
Bakanı Viacheslav Molotov, Türkiye Büyükelçisi
Selim Sarper’i Kremlin’de kabul etmiş ve Doğu
Anadolu üzerindeki Sovyet toprak iddialarını
açıklamıştır (Molotov’un günlüğünden, AFP
RF: 1-11). 18 Haziran 1945 tarihinde, Molotov
ve Sarper ikinci kez bir araya gelmişler, Molotov
Sarper’i Sovyetlerin Türk Boğazlarında bir askeri
üs kurma ve Boğazların ortak kontrolü niyetleri-
ne ilişkin olarak bilgilendirmiştir. 18 Ağustos’ta
Sovyet Dışişleri Bakanlığı Türkiye’den alınacak
toprak hakkında karar vermiş ve bu toprağın Er-
menistan ve Gürcistan Sovyet Cumhuriyetlerine
katılacağını ilan etmiştir. Almanya’ya karşı alı-
nan zaferin verdiği mutluluğun içerisinde, Sov-
yet liderleri Komünist Partinin yerel komitele-
rini dahi kurmuş ve ilhak edilecek bölgelerdeki
lider pozisyonlarına uygun adayları belirlemiş-
tir. Sovyet planlarına göre, bu eylem Ermenis-
tan Sovyet Cumhuriyeti’nin topraklarının % 80
oranında, Gürcistan Sovyet Cumhuriyeti top-
raklarının da % 8 oranında genişlemesini sağ-
layacaktı (Sovyet-Türk İlişkileri Hakkında, AFP
RF: 15). Tarihçi Vladislav Zubok, Stalin’in Art-
vin ve Kars’ın yanı sıra Van Gölü çevresindeki
Doğu Anadolu topraklarını da ilhak etmek için,
“Ermeni Kartı”nı kullanmayı planladığını işaret
etmektedir (Zubok, 2007:37-38). Sovyetlerin
Türkiye üzerindeki iddiaları müttefikler için tam
bir sürpriz olmuştu. Potsdam Konferansı arife-
sinde, İngiltere Dışişleri Bakanı Anthony Eden,
Molotov’a, Sovyetlerin Türkiye üzerinde herhan-
gi bir iddiası olduğunu daha önce hiç kimsenin
işitmediğini söylemiştir.
İran Azerbaycan’ı, Doğu Türkistan (Sin-
can) ve Türkiye ile ilgili krizler, Soğuk
Savaş’ın nasıl ve nerede başladığı sorula-
rını cevaplamakta yardımcı olmaktadır.
Sovyetlerin sınırlarındaki bu üç bölgeyle
ilgili gizli kararları ve Sovyet organlarının
bu gizli kararları gerçekleştirmek için at-
tıkları adımlar, daha sonra “Soğuk Savaş”
olarak adlandırılan dönemin ilk unsurları-
nı teşkil etmiştir.
dikkat
Belgeler ve kaynaklar etraflıca incelendiğinde,
Sovyetler Birliği’nin Ortadoğu politikasında
Türkiye’nin öncelikli yeri olduğu görülmektedir.
Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın test alanı olması sa-
dece bir rastlantı değildir. Sınırların Yakın Doğu
ve Akdeniz’e doğru genişletilmesi fikri, burada,
İngiltere’nin de doğrudan katılımıyla SSCB ile
ABD arasındaki ilk karşılaşmayı doğurmuştur.
SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN
TÜRKİYE ÜZERİNDE BASKILARI
17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk
ve Tarafsızlık Anlaşması’nın feshedileceği, 19
Mart 1945 tarihinde bildirildi. Sovyet Dışişleri
Bakanı Molotov, Türkiye’nin SSCB’deki Büyü-
kelçisi Selim Sarper’i kabul ederek 1925 yılında
imzalanan anlaşmanın iki ülke arasındaki dost-
luğu geliştirmek açısından önemli olduğunu
belirtti. Ancak Molotov “özellikle İkinci Dünya
29
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
Savaşı sırasında meydana gelen değişiklikler ne-
deniyle, anlaşmanın yeni şartları karşılayamadığı
ve ciddi iyileştirmeler yapılmasına ihtiyaç du-
yulduğunu” ekledi (İngiliz Ulusal Arşivleri, FO
371/48774). “Radikal şekilde değişen uluslarara-
sı konjonktür” temelde bir bahaneydi: Anlaşma
7 Kasım 1945 tarihinde sonlandırıldı. Feshetme
ise bir tehdit olarak algılanmalıydı (Barnes Dı-
şişleri Bakanı’na telgraf, ABD Ulusal Arşivi, doc.
761.67/4-2445).
Resim 2.1 16 Mart 1921, Türk-Sovyet Dostluk Anlaşması İmza Töreni, Moskova
Kaynak: http://www.turkey.mid.ru/20-30gg_t.html
Feshetme ilanının yapılmasından iki hafta son-
ra Büyükelçi Selim Sarper Ankara’ya dönmüştür.
Zamanın Amerikalı diplomatı E.L.Packer (Tür-
kiye Geçici Maslahatgüzarı), Selim Sarper ile bir
görüşme gerçekleştirmiştir. Sarper, Packer’e, “Sov-
yetlerin Türk toprakları olan Kars veya Ardahan
üzerindeki iddialarını sürdüreceklerine inanmadı-
ğını ancak sorunun iki taraflı değil çok taraflı ol-
duğunu vurgulayarak Montrö Sözleşmesi’nin yeni-
den gözden geçirilmesi için baskı yapmasını olası
bulduğunu” belirtmiştir (ABD Ulusal Arşiv, doc.
761.67/4-2845). 1925 Sovyet-Türk Anlaşması’nın
feshedileceğinin ilanı hakkında bilgi aldıktan son-
ra, ABD Dışişleri Bakanlığı 18 Nisan 1945 tari-
hinde “Sovyet-Türk İlişkilerinde ABD’nin Çıkarı”
adlı gizli bir tutanak hazırlayarak Ankara’daki ABD
temsilciliğine göndermiştir. Belgeye göre, “Sovyet-
ler Birliği’nin Türkiye Cumhuriyeti politikasıyla,
30
Molotov’un 19 Mart’ta Türk-Sovyet An-
laşmasının feshedileceğini ilan etmesi,
hem Türk siyaset çevreleri hem de Türk
basını için beklenmeyen bir gelişme ol-
muştur. SSCB 20 yıldır iki ülke arasında-
ki ilişkileri düzenleyen bir anlaşmayı açık
olarak reddetmiştir. Bu durum, ilişkilerin
karmaşık bir hâl alma sürecine girdiğini ve
Sovyetlerin Türkiye üzerindeki iddiaları-
nın ciddiliğini gösterir niteliktedir.
Çarlık Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu’na yöne-
lik politikası arasında çok büyük fark bulunmamak-
tadır. Rusya’nın Türkiye ile ilgili olarak çıkarları
genelde aynı kalmıştır: Güvenlik ve Türk boğazları
aracılığıyla açık denizlere erişim isteği” (ABD Ulu-
sal Arşiv, doc. 761.91/4-1845). Türkiye ve Türk-
Sovyet ilişkileri konusunda derin bir analiz sonra-
sında, söz konusu belge şöyle sonuçlanmaktadır:
“ABD, Montrö Sözleşmesi’nin gözden geçirilmesi
konusundaki herhangi bir öneri için tavrını (1) eğer
olacaksa Türkiye’nin egemenliği ve bağımsızlığı-
na etkisi, (2) Boğazlar aracılığıyla yapılan ticarete
serbestlik prensibi açısından etkisi, (3) uluslarara-
sı güvenlik sistemine uygunluğu ve (4) daha geniş
olarak Balkanlar ve Doğu Akdeniz bölgesindeki
siyasi ve stratejik etkilerini dikkate alarak temel-
lendirmelidir.” Amerikalı bazı yetkililerin görüşle-
rine göre “Türk-Sovyet talihsizliği, sadece Boğazları
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
değil Süveyş’i de kontrol etmeyi tasarlayan Sovyet
politikasının başlangıç aşamasıydı” (İngiliz Ulusal
Arşivi, FO 371/48774).
Ankara’da iki ay süren görüşmelerin ardından,
Sarper 24 Mayıs’ta Moskova’ya dönmek üzere ay-
rıldı ve Molotov ile görüşme arzusunu dile getirdi.
7 Haziran 1945 tarihinde, Molotov, Sarper ile bir
araya geldi. Toplantı gergin bir ortamda iki saat-
ten fazla sürdü. Türk Büyükelçi, söz konusu oda-
da ve masada, 1925 Anlaşmasını feshetme ilanı
kararı alındığını ve kararı müteakip Moskova’dan
ayrıldığını ancak Rusya’ya yeni bir anlaşma yap-
manın umudu içerisinde yeniden geldiğini belirtti.
Viacheslav Molotov ise sertti: “Birçok değişikli-
ğin yeni bir anlaşmayı çok zor kıldığını, asıl so-
runun Sovyetler Birliği’nin Boğazlar konusunda
yarı yolda bırakılıp bırakılmayacağı olduğunu,
Sovyetler Birliği’nin zor kazanılmış bir savaşın ar-
dından doğal olarak güvenliği ile ilgili çok hassas
konumda bulunduğunu ancak bunun da tek engel
olmadığını” belirtti. Molotov, “Ayrıca çok farklı
şartlar altında imzalanmış 1921 Anlaşmasının da
bulunduğunu, Büyükelçinin de bildiği üzere bu
anlaşmayla Sovyetlerin toprak kaybına maruz kal-
dığını” ifadeyle “Türkiye’nin, Sovyetler Birliği ile
daha iyi ilişkiler için çok önemli olan bu iddiaları
tartışmaya hazır olup olmadığını” bilmek istediğini
dile getirdi (Molotov’un günlüğünden, AFP RF;
2-4). Ardından Molotov, “Eğer söz konusu An-
laşma çerçevesinde Sovyetlerin, ayrıca Ermenistan
ve Gürcistan’ın zararına çözülen toprak konusu
düzgün şekilde ele alınırsa bunun uzun süredir iki
ülke arasında bulunan dostane ilişkilerin güçlendi-
rilmesine yardım edeceğini” ifade etti. Selim Sar-
per söylenenlere katılmayarak Büyükelçi olarak bu
yaklaşımı Hükûmetine açıklamasının zor olacağını
söyledi. 1921 Anlaşmasının daha detaylı incelen-
mesiyle, daha çok Türkiye’nin çıkarlarının bozul-
duğunun görüleceğini dile getirdi. Türkiye’nin
1921 Anlaşmasını adil olmayan bir anlaşma olarak
görmediğini söylerken Molotov’dan toprak iddiala-
rından vazgeçmelerini istedi: “Türkiye’nin Sovyet-
ler Birliği’ne elini uzattığını ve Sovyetler Birliği’nin
ise bu eli tutarken aynı zamanda pek çok kilomet-
rekare Türk toprağını da aldığını halka izah etmeyi
zor bulacağız” dedi.
Türkiye Büyükelçisi Sovyetler Birliği’nin toprak
iddialarını ve Sovyet Dışişleri Bakanı da Anlaşmayı
tartışmayı reddedince Boğazlara ilişkin olarak ko-
nuşmaya devam ettiler. Viacheslav Molotov, Sov-
yet tutumunu ana hatlarıyla açıkladı: “Sovyetler
Birliği’nin Karadeniz ve Boğazlar güvenliği sadece,
yetersiz kalabilecek Türkiye’nin isteğine ve gerçek
potansiyeline bağlı kalamaz.” Molotov, Türkiye’nin
Sovyetlerin Karadeniz’deki çıkarlarını savunmak
için ne kadar hazır olduğunu ve Boğazları korumak
için yeterli güce sahip olup olmadığını bilmek isti-
yordu. Genel itibarıyla retorik nitelikli bu sorular
Boğazların ortak bir savunmaya ihtiyaç duyduğu
anlamına geliyordu. Selim Sarper açıkça barış veya
savaş zamanı Türkiye’de bir askeri üs sözü vereme-
yeceğini belirtti. Türkiye Boğazları kendisi savuna-
bilirdi. Bir ittifak anlaşması imzalanırsa diğer tüm
konuların konuşulabileceğini ifade etti (9-11).
11 Haziran’da Türkiye Büyükelçisi, Başbakan
Saraçoğlu’na Molotov ile görüşmesi hakkında
bilgi verdi ve Başbakan ivedilikle Cumhurbaş-
kanı İnönü ile istişare gerçekleştirdi. Aynı gün
Türkiye Cumhurbaşkanı, ABD Büyükelçisini,
Ruslarla ülkesinin bağımsızlığını ve egemenliğini
olumsuz etkilemeyecek her hususu müzakere et-
meye hazır olduğu yönünde bilgilendirdi. Ertesi
sabah Şükrü Saraçoğlu, ABD Büyükelçisi Edwin
Wilson ile bir araya geldi ve Moskova’daki Türk
Büyükelçiliğinden bir telgraf aldıklarını ve ilk
izlenimlerden “kötü kokular” aldığını ifade etti
(Büyükelçi Wilson’dan Dışişleri Bakanına telgraf,
ABD Arşiv Doc. 761.67/6-1245). 13 Haziran’da,
Türkiye Dışişleri Bakan Vekili Sumer, İngiltere
Büyükelçisi M. Peterson ile bir araya geldi ve Mo-
lotov ile Sarper arasında geçen görüşme ile ilgili
olarak bilgi verdi. Sumer, İngiltere Büyükelçisi-
ne şunları ifade etti: “Molotov, yeni bir anlaşma
müzakeresine başlamadan önce, Türkiye ile Rusya
arasındaki olağan üstü sorunların çözülmesinin
en iyisi olacağı yönündeki fikrini dile getirdi.
Bu sorunlar: a) 1921 Rusya-Türkiye Anlaşma-
sı (Molotov bu anlaşma çerçevesinde Türkiye’ye
bırakılan topraklardan geri çekilmenin baskı al-
tında yapıldığını ve yeniden gözden geçirilmesi
gerektiğini söylemiştir), b) Boğazlarda Rusya’ya
üs verilmesi, c) Montrö Sözleşmesi’nin revizyonu
ile ilgili Rusya ve Türkiye arasında bir anlaşmadır”
(İngiliz Ulusal Arşivi, FO 371/48774). Peterson,
Londra’ya görüşmeyle ilgili mesajında ise şöyle
yazdı: “Molotov’un Türkiye’nin doğu sınırlarının
gözden geçirilmesi iddialarına karşı önlem, belki
en iyi şekilde, bu sorunun ortaya çıkarılmasının
yeni güvenlik sistemiyle uyuşmadığı yönündeki
görüşümüzün belirtilmesiyle alınabilir”.
31
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
Mehmet Şükrü Saraçoğlu
1 Ocak 1887-27 Aralık 1953
Sovyetler Birliği’nin öne sürdüğü konular:
(1) 1921 Anlaşmasının gözden geçirilme-
si, (2) Boğazlarda Ruslara üs verilmesi ve
(3) Montrö Sözleşmesi’nin revizyonu idi.
18 Haziran 1945 tarihinde, Molotov ve Sar-
per ikinci kez bir araya geldiler. Türk Büyükel-
çisi konuşmaya, Sovyetlerin 1921 Anlaşması
çerçevesindeki toprak iddiaları ve Boğazlarda
Sovyet askerî üssü açılması konularına ilişkin
tartışmaları erteleyip ertelemediğini sorarak
başladı. Molotov, Sovyetlerin iddiaları da dâhil
olmak üzere karşılıklı iddialar ortada kaldığı sü-
rece “bir ittifak anlaşması imzalama hususunda
konuşmanın pek bir anlamı olmadığını ancak
Türkiye Hükûmeti söz konusu iddiaları çözmek
istiyorsa bunun Sovyet hükûmetinin bir ittifak
anlaşması imzalamaya hazır olacağı bir zemin
oluşturabileceğini” belirtti. Toprak ve askerî üs
konularının bu iddialar listesinde olup olmadı-
ğı sorusuna Molotov tasdik eder şekilde cevap
verdi. Selim Sarper Molotov’dan, görüşmelerin
aksi hâlde başarılı olmayacağı gerekçesiyle, bu
konuları bir süreliğine kenara bırakmasını iste-
di. Hükûmeti tarafından Türkiye’nin Sovyetler
Birliği ile bir anlaşma imzalamak istediği yönün-
de talimatlandırıldığını ekledi. Büyükelçi, Türk
Hükûmetinin iddiaların ne bir tartışma konusu
ne de müzakerelerin başlangıcını oluşturduğuna
inandığını ifade etti. Molotov ise sadece, bu iki
32
konu çözülmediği takdirde bir ittifak anlaşması-
nın mümkün olmadığını tekrarladı (Molotov’un
günlüğünden AFP RF: 31).
Sovyet Dışişleri Bakanı, toprak iddiaları üze-
rinde ısrar etti. Türk ordusunu Sovyet toprakla-
rını işgal ve “orada yanlış hareketler yapmak” ile
suçlamak için tarihsel gerçekleri çarpıttı. Mo-
lotov, bunlara rağmen Sovyetlerin o zamanlar
Türkiye’ye bağımsızlığını kazanması için yardım
ettiğini ekledi. “Unutulmamalıdır ki Türkiye,
Sovyetler Birliği’nin durumundan yararlandı. Er-
menistan ve Gürcistan’ın bazı topraklarını ele ge-
çirdi. Biz unutsak bile, Ermeniler ve Gürcüler bu
olayı hemen unutmazlar. Biz de unutmayacağız.
Eğer Türkiye Hükûmeti, sorunları Sovyetlerin is-
tediği şekilde çözmek istiyorsa toprak konusu adil
şekilde çözülmeli ve Sovyetlere yapılan haksızlığın
çaresi bulunmalıdır (Molotov’un günlüğünden,
AFP RF: s. 38)”. İngiltere Dışişleri Bakanlığına
göre, V. Molotov’un Türk Büyükelçisi ile iki gö-
rüşmesi süresince dile getirilen talepler “keşif nite-
likli” ve “görüşlerdeki değişikliğin başlangıcı” ola-
rak tanımlanabilir. İngiliz yetkililerin analizlerine
göre, “Sovyet hükümeti elbette Türklere bir şok ya-
şatmak için çaba sarf etmektedir. 1921 Türk-Sovyet
Anlaşması’nın baskı altında yapıldığına inanmak
için hiçbir sebep bulunmamaktadır. Hem Kars ve
Ardahan için hem de Boğazlar için Sovyet talepleri,
doğrudan Dünya Organizasyonu’nun genel pren-
siplerine ve Stalin’in Yalta’daki belli taahhütlerine
karşı yapılmaktadır” (İngiliz Ulusal Arşivi, FO
371/48774).
18 Haziran’da, Sovyetler Birliği’nin Balkanlar’da
yaptıklarıyla yakından ilgilenen İngiliz Hükûmeti,
Amerikan Hükûmetinden Yalta kararlarına uygun
olmayan Sovyet politikalarına dikkat etmesini is-
tedi ve Potsdam Konferansı arifesinde iki ülkenin
tutumlarını belirlemesi gerektiğini bildirdi (The
Economist, 21.07.1945).
22 Haziran 1945 tarihinde, Türkiye Büyükel-
çisi Selim Sarper resmî olarak tüm Sovyet öne-
rilerini reddetti. Kendisini ve tutumunu koru-
mak için, Türkiye ilk önce İngiltere’ye, sonra da
ABD’ye doğru döndü. Türkiye hızlı şekilde müt-
tefikleri İngiltere’yi, Londra’da büyük bir şaşkınlı-
ğa yol açan Moskova görüşmeleri ve taleplerle il-
gili olarak bilgilendirdi (İngiliz Ulusal Arşivi, FO
371/48774; ABD Ulusal Arşivi Doc. 761.67/7-
1245). Türkiye Başbakanı, Ankara’daki İngilte-
re Büyükelçisine tekrar tekrar “Türkiye’nin, ba-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

ğımsızlığın teslimi anlamına gelecek bu ayrıcalıkları tanımaktansa savaşacağını” belirtti. 5 Temmuz’da,

İngiltere Dışişleri Bakanlığı Rusya’daki İngiltere Büyükelçisine, SSCB Dışişleri Bakanlığına bir Nota
göndermesi ve Sovyetlerin Türkiye’den taleplerinin nedenlerinin öğrenilmesi konusunda talimat verdi.
Aynı gün, İngiliz Dışişleri Bakanlığı durumla ilgili olarak Ankara’yı ve Washington’u bilgilendirdi. 7
Temmuz’da İngiltere’nin Moskova Büyükelçisi Archibald Kerr’in tevdi ettiği Nota’da “İngiltere Hü-
kümeti, Sovyet Hükümetinin ortaya attığı, sadece Türkiye ve Rusya ile ilgili olarak algılanamayacak
toprak iddiaları ve üs taleplerini öğrenmekle şaşkınlık içerisindedir. Bu meselelerden birincisi Dünya
Organizasyonu’nun konusuna girmekte, ikincisi ise Montrö Sözleşmesi ile ilgilidir” deniliyordu (Bü-
yükelçi Harriman’dan telgraf, ABD Ulusal Arşivi, Doc. 761.67/7-845). Büyükelçi, Sovyet hükûmetine
Türklerle Montrö Sözleşmesi’ni tartışmadan önce, İngiliz ve Amerikalılarla istişare etme sorumluluğu
veren ve Stalin’in Türkiye’nin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğüne zarar verecek eylemlerde bulunmama
sözü verdiği Yalta Anlaşması’na atıfta bulunmuştu (A. Kerr’den Molotov’a, AFP RF: s. 1). İngiltere
Dışişleri Bakanlığına göre, Stalin o zamanlar Türkiye’nin bağımsızlığı ve bütünlüğünün sağlanması için
uygun teminatlar ve Montrö Sözleşmesi’nin değiştirilmesiyle ilgili olarak Türkiye’ye başlangıçta genel
bir güvence verilmesi hususunda mutabık kaldığını belirtmişti (İngiliz Ulusal Arşivi, FO 371/48774).
Türkiye’ye yönelik iddiaların ilan edilmesini müteakip, Romanya ve Bulgaristan’dan askeri he-
yetler Moskova’ya davet edildi ve Stalin talimatlarını verdi. 3 Temmuz’da, Bulgaristan’daki İngiliz
Askerî Misyonunun şefi Londra’ya şunları iletti: “Moskova’yı ahiren ziyaret eden Romanya’dan bir
askerî heyet, kendilerine Romanya ordusunun
16 tümen ve (bir) tugayda sabitleneceği bilgisini
veren Stalin tarafından candan karşılandı. Ma-
linovsky ve Tolbukhin’in ordularının Romanya
ve Bulgaristan’da uzun kalmayacağı ise edinilen
diğer bir bilgidir. Birlikler Türkiye’ye, Boğazlar
konusunda Sovyet önerilerini kabul etmeleri için
gözdağı vermek üzere toplanmıştı ve Türkleri,
kabul için korkutma sürecinin haftalar alacağı
tahmin edilmiyordu (bu bilgi esasen Stalin ta-
rafından verilmemiştir, ancak kesin olduğu dü-
şünülmektedir). Halihazırdaki Rus birliklerinin
bu bölgeye toplanmasının da bahsedilen amaca
yönelik olduğuna inanıyorum. Aslında başka
bir neden de olamaz. Moskova’dan yeni dönen
Bulgaristan askeri heyetinden bunun teyidini
almaya çalışacağım” (İngiliz Ulusal Arşivi FO
371/48774).
Potsdam Konferansı’nın arifesinde Molotov,
İngiliz Dışişleri Bakanı Anthony Eden ile kon-
feransla ilgili konuları görüşmek için bir araya
geldiği zaman, İngiliz diplomatı Molotov’a Türk
yetkililerin Londra’da kendisini görmeye geldi-
ğini söyledi. Aslında 11 Temmuz’da, Potsdam
Konferansı öncesinde, Türkiye Dışişleri Bakanı
H. Saka, A. Eden ile Londra’da görüştü ve Eden’e
Sovyet talepleriyle ilgili etraflı bilgi verdi. Eden’e
“tam olarak tanımlanmamış dört Rus talebinin, Resim 2.2 Potsdam Konferansı, Dışişleri Bakanları
Türkiye’den hem iç politika hem de dış politika Molotov, Brynes ve Eden, Temmuz 1945
alanında Rusya’nın eksenine girmesi talebinden Kaynak: Deutsches Bundesarchiv (Alman Federal Arşivi),
daha aşağı bir talep olmadığını, her durumda Bild 183-14059-0016 http://www.bild.bundesarchiv.de/
Türkiye’nin toprak vermekten ve üs açmaktan- archives/barchpic/search

33
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
sa savaşmayı tercih edeceğini” açıkladı. Molotov,
Eden’e konuyu bildiğini ve Türklerin Mosko-
va’daki görüşmelerle ilgili konuşurken nesnel ol-
duğunu umduğunu belirtti. Ayrıca “1921 yılında,
Türkler Sovyet Ermenistan’ından toprak almak
için Sovyetler Birliği’nin zayıflığından yararlandı.
Sovyetler Birliği Ermenileri, kendilerinin hafife
alındığını hissetti” dedi ve “Sovyetler Birliği’nin
hukuken kendisine ait olan topraklara geri dön-
mesi hususunu ortaya attı. Boğazlarla ilgili olarak
ise Sovyetler Birliği Montrö Sözleşmesi’nin ken-
disine uygun olmadığını bir müddettir düşünü-
yordu” diye ekledi. Anthony Eden İngilizlerin,
Boğazlar konusunun farkında olmasına rağmen,
Sovyetlerin Türkiye’den toprak iddialarına iliş-
kin hiçbir şey duymadığı şeklinde cevap verdi.
Molotov toprak konusunun Türklerin Sovyetler
Birliği’ne bir ittifak anlaşması önermesi ve Sov-
yet şartlarını öğrenmek istemesiyle gündeme gel-
diği yanıtını verdi. Sovyetler ricayı görmezden
gelemedi, dedi. Eden ise “Türklerin Sovyetlerin
toprak iddialarını kabul etmediği”ni işaret etti
(Molotov’un günlüğünden, AFP RF: 75-76).
Potsdam Konferansı
Potsdam Konferansı 17 Temmuz 1945 ta-
rihinde başladı. Üç gün sonra, 20 Temmuz’da,
Viacheslav Molotov, İngilizlerin Moskova’ya
tevdi edilen 7 Temmuz tarihli Notasına cevap
verdi. Muhtemelen Eden ile yaptığı görüşme
Resim 2.3 Potsdam Konferansı, Temmuz 1945
34
Molotov’u, Türkiye’den toprak iddialarının ve
egemenliğe tecavüzün, Konferans’ta gündeme
getirilmesinin zor olacağına ikna etmişti. Ceva-
bında, Sovyet Dışişleri Bakanı, Sovyetlerin Türk
Hükûmetiyle görüşmelere girerek Müttefiklerle
daha önceki hiçbir anlaşmayı bozmadığını, zira
Sovyetleri “Boğazlar konusunu ilgilendirecek” bir
ittifak anlaşması imzalamaya davet edenin Türki-
ye olduğunu açıklamaya çalıştı. Notada Türkiye
hükûmetine “bu anlaşmanın sadece Boğazlar ve
Sovyetler Birliği’nden ilhak edilen ve 1921 yılında
Türkiye’ye katılan topraklar sorununun çözülme-
siyle imzalanabileceği bildirildi” deniyordu (ABD
Ulusal Arşivi, Doc. 761.67/7-2445).
Türk sorunu ve Boğazlar meselesi 13 Temmuz
1945 tarihinde Potsdam’da gayriresmî olarak bir
akşam yemeği sırasında tartışıldı. 22 Temmuz
tarihinde mesele, Başkan Truman’ın başkanlığını
yaptığı altıncı oturum gündemine alındı. Müt-
tefikler, Sovyetlerin Türkiye ile ilgili iddialarını
desteklemeyi reddetti. Bu nedenle 1 Ağustos’ta
imzalanan Berlin Konferansı’nın Nihai Proto-
kolü, sadece Karadeniz Boğazlarından geçişten
bahsetti: “Üç hükûmet modern zamanla uyumsuz
olan Sözleşmenin gözden geçirilmesinin gerekli
olduğunu kabul etmiştir. Sözkonusu meselenin
üç hükûmet ve Türkiye arasında doğrudan müza-
kerelerin konusu olması kararlaştırılmıştır” (Ber-
linskaya: 444). Ertesi gün, ABD Dışişleri Bakanı
James Brynes, metni ABD’nin Ankara Büyükelçi-
si Edwin Wilson’a gönderdi.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Öğrenme Çıktısı
1 Soğuk Savaş dönemi, Türkiye Sovyetler Birliği ilişkilerinin tarihsel gelişimini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Potsdam’da Sovyetler, Türk

Sovyetler Birliği, Türkiye
üzerindeki taleplerini, han-
gi gerekçelerle bildirmiştir?
Türkiye krizi için, bakınız:
Cemil Hasanlı. Stalin and
Turkish Crisis of the Cold
War, 1945-1953. Lexing-
ton Books, 2011.
sorununu çözme kararlılık-
larına rağmen, anlayışlarını
Müttefiklere kabul ettirme-
yi başaramadı. Bu başarı-
sızlığın Sovyet talepleriyle
bağlantısını anlatınız.

SOVYET TALEPLERİ VE GÜNEY Belgenin ilk bölümünde, Türkiye’ye ait olan

KAFKASYA CUMHURİYETLERİ
Türkiye’deki Sovyet Büyükelçisi S. Vinogradov,
toprak taleplerinin, Ermeni halkı için birşeyler yap-
mak gerektiği nedenine dayandığını açıklayarak V.
Molotov’un tekliflerini teyit etti (Türk Sovyet İliş-
kileri, FO 371/48774). 1945 yılı Ağustos ayında,
Potsdam Konferansı’ndan sonra, Ermenistan ve
daha sonra Gürcistan, Sovyet Dışişleri Bakanlığı-
nın isteği doğrultusunda, Türkiye’ye karşı toprak
taleplerini içeren taslağı hazırladılar ve uzun not-
lar hâlinde Molotov’a sundular. Bu iki cumhuri-
yetin sağladığı tarihi-etnografik notlara dayanarak
“Sovyet-Türk İlişkileri Üzerine” isimli bir belge
18 Ağustos tarihinde SSCB Dışişleri Bakanlığında
hazırlandı. Bu yeni belge detaylı şekilde Boğazlar
üzerinde duruyordu. 19 Mart 1945 günü Sovyet-
ler Birliği tek taraflı olarak 1925 tarihli anlaşmanın
“açık şekilde günün şartlarına artık cevap verme-
diği” gerekçesiyle yenilenmeyeceğini açıkladı. Sov-
yet tarafı, belgede belirtildiği üzere kısa süre önce
Londra’da gerçekleştirilen bir basın toplantısında
“Çanakkale Boğazı’nın geleceği ve Türk-Sovyet
Anlaşması’nın gözden geçirilmesinin birbiriyle hiç-
bir bağlantısı olmayan iki farklı konu olduğunu
ifade eden” Türkiye Dışişleri Bakanı Hasan Saka
ile aynı fikirde değildi. Sovyetler açısından SSCB
ile Türkiye arasındaki herhangi bir uzlaşma, ge-
nel itibarıyle iki konuya yönelmekteydi: Boğazlar
ve Türkiye’nin Dünya Savaşı sonrasında Sovyetler
Birliği’nden ele geçirdiği ve topraklarına kattığı
bölgeler (Türk Sovyet İlişkileri, AFP RF, 1-2).
Boğazların, Karadeniz’den Akdeniz’e ve diğer de-
nizlere tek çıkış yolunu oluşturması ve Sovyetler
Birliği’nin ihracatının yarısını Karadeniz ve Azov
Limanı’nı kullanarak gerçekleştirmesi dolayısıyla,
Sovyetlerin Boğazlar üzerindeki hakkı gerekçelen-
dirilmiştir. Belgede “...yukarıda yer alan hususlar
açıkça göstermektedir ki, Karadeniz Boğazları ör-
neğin Süveyş Kanalı’nın İngiliz İmparatorluğu ya
da Panama Kanalı’nın Amerika Birleşik Devletleri
için olduğundan daha az önemli değildir. Süveyş ve
Panama kanalları gibi Boğazlar da üçüncü ülkele-
rin topraklarında yer almaktadır. Büyük Britanya ve
ABD çok fazla sorun yaşamadan Süveyş ve Panama
kanalı üzerinde yasal çıkarlarını sağlamış olsalar da,
ülkemiz tarihi sebeplerle Boğazlar sorununu henüz
tatmin edici bir şekilde çözememiştir” (ss. 3-8).
“Türkiye’nin Transkafkasya Cumhuriyetleri’
nden Ele Geçirdiği ve İlhak Ettiği Araziler Sorunu”
başlıklı ikinci bölümde şu ifadeler kullanılmaktadır:
“I. Dünya Savaşı sırasında Türkiye tarafından ele
geçirilen Ermeni ve Gürcü toprakları Sovyet-Türk
ilişkilerinde ivedilikle çözülmesi gereken bir başka
halledilmemiş konudur.” Belgede “... Bu gasp, Gür-
cistan ve özellikle Ermenistan’ın hayati toprak çıkar-
larını feci şekilde yaralamış, stratejik güvenliklerini
büyük ölçüde baltalamıştır. Ele geçirilmiş toprakla-
rın toplamda 26.000 km2 olduğu tahmin edilmek-
tedir. Ermenistan 20.500 km2, tüm topraklarının
yaklaşık %80’ini, Gürcistan ise 5.500 km2, Gürcis-
tan Sovyet Cumhuriyeti’nin %8’ini kaybetmiştir”
ifadeleri yer almaktadır. Belgede ayrıca II. Dünya
Savaşı sonrasında Almanya’ya karşı Sovyet zaferiyle

35
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
birlikte, ABD’de ve Orta Doğu’da yaşayan Ermeni-
lerin Ermenistan’a, tarihi ana vatanlarına dönmek
istedikleri kaydedilmektedir. “Bugün Ermenistan’ın
sınırlı toprakları yurtdışından gelen Ermenileri yer-
leştirmede sıkıntıya neden olmaktadır. Taşlı ve ku-
rak araziler yerleşime uygun değildir” (ss. 13-18).
S. Kavtarazde, Türkiye’den alınması gereken Güney
Kafkasya Cumhuriyetlerine ait toprakları tespit ede-
rek Molotov’a sunmak üzere bir proje taslağı ha-
zırlamak amacıyla bu belgeyi kullanmıştır. 26.000
km2lik alandan Ermenistan 20.500 km2, Gürcistan
ise 5.500 km2yi umut edebilirdi. Gürcü Dışişleri Ba-
kanlığı Batum bölgesinin güneyini; Artvin, Ardahan
ve Oltu yörelerini istedi. Kavtaradze raporunda son
olarak Ardahan ve Oltu’nun Ermenistan’a verilme-
sini planladı (Kiknadze’den Beria’ya, AGP: 49-50).
Bu durum Gürcüleri telaşa düşürdü; Gürcistan
Sovyet Cumhuriyeti Genel Sekreteri K. Charkviani
konuyu Cumhuriyetin liderleriyle tartıştı. Akade-
mik kurumlara Batum bölgesinin güneyi ile Artvin,
Ardahan ve Oltu bölgelerinin Gürcistan’a ait olması
gerektiği hususunda, tarihî etnik ve coğrafi açılar-
dan eserler hazırlanması talimatı verildi. Bu önemli
konuyu Charkviani ile tartıştıktan sonra, Gürcistan
Dışişleri Bakanı G. Kiknadze, ilk olarak Beria’ya
mektup gönderdi ve 1945 yılı Eylül ayı başında, biz-
zat Moskova’ya gitti. Beria’ya mektubunda şöyle yaz-
mıştı: “S. Kavtaradze’nin notlarına göre, Ardahan ve
Oltu bölgeleri Ermenistan’a verilecektir”. Kiknad-
ze “Gürcistan SSC, 12.760 km2, Ermenistan SSC
ise 13.190 km2 almalıdır” diye ısrar etti ve “konu
K.N. Charkviani ile görüşülmüştür” diye bilgi verdi
(Kiknadze’den Beriaya, AGP: 51).
4 Eylül 1945 tarihinde, G. Kiknadze 7 maddelik
“Türkiye Tarafından İlhak Edilen Gürcü Toprakları
Hakkında” başlıklı bir başka not yazdı ve Viaches-
lav Molotov, Andrei Vyshinskiy, Vladimir Dekano-
zov ve SSCB Dışişleri Bakanlığı Orta Doğu Bölü-
mü Müdürü İvan Samylovskiy’e gönderdi. Birinci
madde şöyleydi: “16 Mart tarihinde imzalanan Rus
Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetleri ile Tür-
kiye Arasında Dostluk ve Kardeşlik Anlaşması ile
Transkafkasya Cumhuriyetleri ve Türkiye arasında
13 Ekim 1921 tarihli anlaşma baskı altında akdedil-
mişti. Sovyet Transkafkasyası geçmişte Batum bölge-
sinin güney kısmı ile Artvin, Ardahan ve Oltu bölge-
lerinin tamamını ve aynı zamanda geçmişte Erivan
Guberniya’sı içerisinde yer alan Sürmeli’yi kaybetti.”
3. maddede şu ifadeler yer alıyordu: “1878-1918
sınırlarına dönüş sorunu çözülürse, Gürcistan SSC
36
kendi topraklarının parçası olarak eski Baram böl-
gesinin güney kısmını ve eski Artvin, Ardahan ve
Oltu bölgelerini içeren 12.760 km2yi talep edebilir”
(Kiknadze’den Molotov’a, AGP: 54-57).
1945 yılı sonlarında Ermeni liderler, yurt dışın-
dan Ermenilerin ana vatana dönüşü meselesini tekrar
gündeme getirdiler. Stalin’e hitaben 27 Ekim 1945
tarihli mektubunda Ermenistan SSC Genel Sekreteri
G. Arutinov, vatansever duyguların yurt dışında ya-
şayan Ermenilerde arttığını, bunun da Sovyetler Bir-
liği etkisinin Ermeni diasporasında artışını mümkün
kıldığını yazdı. Sonuçların başka ülkelerdeki (şimdi-
ye kadar Sovyetler Birliği’ne düşman yapılanmaların
etkisi altında bulunan) kamusal ve dinî örgütlenme-
leri yönlendirmeyi başarıp başaramayacaklarına bü-
yük ölçüde bağlı olacağını ifade etti (Sosyal ve Siyasi
Örgütler Arşivi: 54-56). 1945 yılı Kasım ayında G.
Arutinov, Stalin ve Georgy Malenkov’a Ermenilerin
vatana dönüşleri konusunda başka bir mektup daha
gönderdi; mektubun ekinde SSCB Bakanlar Kuru-
lunun, Ermenilerin yurt dışından dönüşlerine ilişkin
Erivan’da hazırlanan taslak kararı bulunmaktaydı.
21 Kasım 1945 tarihinde Politbüro, Ermenistan
SSC’nin başvurusuyla ilgili olarak daha uzun bir kara-
rı kabul etti: “Ermenilerin anavatanlarına dönüşüyle
bağlantılı olarak Ermenistan SSC’nin önerileri kabul
edilmelidir ve gerekli önlemler Sovyet Bakanlar Kuru-
lu tarafından onaylanmalıdır” (Politbüronun toplan-
tısı, RSPHSA: 32; Mattison’dan telgraf, ABD Arşivi,
Doc. 761.67/1-2246). Politbüro’nun 21 Kasım tarih-
li bu kararını takiben SSCB Bakanlar Kurulu, “Erme-
nilerin Yurtdışından Ermenistan SSC’ye Dönüşüne
İlişkin Tedbirler” kararını kabul etti. Sovyet Dışişleri
Bakanlığı ile ortak çalışmanın sonucu olan 6 madde,
22 Şubat 1946 tarihinde Politbüro tarafından onay-
landı. Bu şekilde Stalin, Batılı müttefiklerine ve dün-
yaya, Türkiye’ye karşı toprak iddialarından geri çekil-
meyeceğini gösterdi ve aynı zamanda bu toprakların
Ermenilerin yerleştirilmeleri için kullanılacağı fikrini
oluşturdu. Bu, Ermenistan’ın yurt dışından ana vata-
na dönmek isteyenlere yetmeyecek kadar az toprağa
sahip olduğu imajını yaratmaya çalışan bir Sovyet
propaganda taktiğiydi (Porter’dan telgraf, ABD Arşi-
vi, Doc. 761.67/12-2945).
Sovyet Transkafkasya Cumhuriyetleri Er-
menistan ve Gürcistan, hazırladıkları bel-
gelerle Sovyetler Birliği’nin toprak taleple-
rini desteklemiştir.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Resim 2.4 Yalta Konferansı (Şubat 1945): Winston Churchill, Franklin Roosevelt, Joseph Stalin

1 Kasım 1945 tarihinde, Cumhurbaşkanı

İsmet İnönü, TBMM 3. Dönem açılışında bir
konuşma yaptı. Konuşmasında Türk iç ve dış
politikası ana konularına ve karalayıcı Türk kar-
şıtı kampanyanın analizine yer verdi. Ana ko-
nulardan bahsettikten sonra İsmet İnönü, Sov-
yet medyasında sıklıkla yer alan suçlamalara ve
savaş zamanlarında Boğazlardan Sovyet askeri
gemilerinin geçişi hakkında Molotov ile Sarper
arasında gerçekleştirilen görüşmelere değindi
(Sovyet Büyükelçiliğinden Sovyet Dışişleri Ba-
kanlığına, SAAR: ss. 8-10). Sovyetler Birliği’nin
Ankara Büyükelçiliği, İnönü’nün konuşmasını
gecikmeden Rusça’ya çevirdi ve SSCB Dışişleri
Bakanlığına gönderdi. Sovyet Dışişleri Bakanlığı
bu konuşmayı Sovyet liderleri için hayli eleştirel İsmet İnönü (24 Eylül 1884-25 Aralık 1973)
bir şekilde özetledi: “Türkiye Cumhurbaşkanı
İsmet İnönü’nün Konuşması Üzerine Yorumlar” 1945 yılı Aralık ayının ilk haftası boyunca
başlıklı belge, Türkiye’nin, Kafkasların Almanya Türkiye baskı ve tedirginlik altında yaşadı. Sov-
tarafından işgaline karşı çıktığı tezi konusun- yet baskısıyla cesaretlenen sol eğilimli basın, ko-
da şüphe uyandırmaktadır. “Bu konsantrasyon münist propagandayı artırdı. Sovyetlerin son çare
gerçekleşti ve Sovyet ordusunun Kafkasya’da olarak İran’a başvurması tehlikesi de günden güne
Almanlara karşı savaşmak için Sovyet sınırları- büyüyordu. Bulgaristan’da konuşlanan Sovyet
na yakın Türkiye kıyılarına ve Türk Karadeniz askerleri takviye ediliyordu; Türk siyasi liderleri
limanlarına ihtiyaç duyabileceği öngörüsüyle diken üstündeydi (Yordan Baev, 127-134). Sov-
gerçekleşti. Aslında Türk birlikleri Almanları yet Transkafkasya Cumhuriyetlerinin de konuya
durdurduğu için değil, 1942 sonunda güzergâh dâhil olmaları, tehlikeyi sınıra iyice yakınlaştırdı.
olarak Stalingrad benimsendiği için Kafkaslar’a 2 Aralık günü Sovyet basını, SSCB Bakanlar Ku-
doğru atılım yapılmadı” (Kornev: 21-22). rulunun 21 Kasım tarihinde aldığı “yurtdışında
yaşayan Ermenilerin Ermenistan’a dönüşüne” iliş-

37
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
kin kararı yayınladı. Sovyet medyası ve özellikle
Moskova Radyosu açık şekilde Türk karşıtı pro-
paganda yapıyordu. Kamuoyu, Aralık ayı başında
başlayan komünist yayınları, beklenen Sovyet iş-
galini ideolojik olarak haklı çıkarma çabası olarak
değerlendiriyordu (Tsatsulin’den Dekanozov’a,
SAAR: 78-79).
Türkiye üzerinde yükselen baskı ortamında,
dış basın üç Dışişleri Bakanının Moskova’da ger-
çekleştirdikleri konferans hakkında bilgi edindi.
Türkiye’de yöneticiler ve gazeteciler Boğazlar’ın
ve doğuda yer alan toprak konularının tartışılma-
sını endişeyle beklediler. Konferansın 16 Aralık
1945 tarihinde yapılması bekleniyordu. 14 Aralık
tarihinde Gürcü dilinde yayınlanan Communist
gazetesinde Gürcü akademisyenler S. Jananshia
ve N. Berdzemshvili tarafından kaleme alınan
“Türkiye’ye Karşı Yasal Taleplerimiz Hakkında”
başlıklı bir makale yayınlandı. 20 Aralık tarihinde
Moskova merkezli Pravda, Izvestiya ve Krasnaya
Zvezda gazeteleri bahsedilen makaleyi tekrar ya-
yınladılar.
24 Aralık tarihinde Stalin, İngiliz Dışişleri Ba-
kanı Ernest Bevin’i kabul etti. Bevin Sovyet ta-
leplerine kararlılıkla karşı çıkarak, Türk-Sovyet
sınırında Sovyet askerlerinin takviye edilmesi,
radyoda ve basında yürütülen Türk karşıtı kam-
panya, Türk toprakları üzerinde Ermenistan ve
Gürcistan’ın taleplerinin teşvik edilmesi ve genel
olarak Türkiye’ye karşı Sovyetler Birliği’nin sür-
dürdüğü sinir harbi konularında hükûmetinin
endişelerini dile getirdi. Bevin, Stalin’i ülkesinin
müttefiğini korkutmayı bırakması konusunda
uyardı. Stalin Türkiye’nin korkularının temelsiz
olduğu cevabını verdi (Sever: 31).
20 Aralık tarihinde birçok Sovyet gazetesinde
yayınlanan Gürcü akademisyenlerin makalesi,
Türkiye’den sert tepkiler aldı. Aynı gün TBMM
dışişleri bütçesini görüşüyordu. Komutan Ka-
zım Karabekir Paşa (Birinci Dünya Savaşı so-
nunda Doğu Cephesi Komutanlığı yapmış olan
ve 1921 Eylül-Ekim aylarında gerçekleşen Kars
Konferansı’nda Türk heyeti başkanlığını yapan
İstanbul milletvekili) şu ifadeleri kullanmıştır:
“Ruslarla dostluk anlaşmasını imzaladığımızda,
taraflar, heyet başkanları, ordu komutanları, si-
yasetçiler ve gazeteciler şifahi ve yazılı olarak şu
prensipleri teyit ettiler: Türk-Rus husumeti, Çarlık
Rusyası ve Osmanlı’ya uzanmaktadır. Bu husumeti
38
tamamen gömdük. Moskova ve Kars Anlaşmaları,
bu husumetin mezarı olmalıdır. Bu ölüyü tekrar
canlandırmamalıyız.” Sonrasında ise Sovyet talep-
lerine tepki gösterdi: “Kars bölgesi kime aittir? Kars
yüzyıllarca Türklerin yaşadığı Türk topraklarıdır,
Rus Çarlığı tarafından kısa süreliğine işgal edil-
miştir. Biz bu toprakları hiçbir zaman Ruslardan
almadık, yalnızca iki kez geri döndük. Birinci
Dünya Savaşı sırasında Ruslar bu toprakları ter-
kettiler: Orada ne Rus nüfus, ne de Rus askeri var-
dı”. Komutan 1921 yılında imzalanan anlaşma-
ların Rusya’nın güçsüzlüğü nedeniyle mümkün
olabildiği varsayımına da değindi ve Rusların
Kars bölgesindeki toprakları Kars Anlaşması ile
terkettiklerini söyledi: “Kars Anlaşması’nın Kaf-
kas Halkları Federasyonu temsilcileri ve Dışişleri
Bakanlarının katılımıyla imzalandığı dönemde,
biz hiç de güçlü değildik. Doğu ordumuz ağır top-
lar ve cephaneyle birlikte Batı’ya dönmüştü. Ruslar
bunu biliyorlardı... Anlaşmayı imzalamalarının
görevleri olduğunu ve şükran duygularını ifade et-
tiklerini söylediler.” Doğu Anadolu’yu iyi tanıyan
bir asker olarak Kazım Karabekir şunları söyledi:
“Kars’ı ele geçirmek Anadolu’yu zaptetmek için pu-
suya yatmak anlamına geliyor. Kars’ı ele geçiren,
Dicle ve Fırat boyunca Akdeniz’e uzanan yolları
ve Basra Körfezi’ni kontrol edebiliyordu. Boğazlar
ulusumuzun boğazıdır; herkesi bunlardan uzak
tutmalıyız.” Meclis oturumunu, Türk ordusunun
ülkenin güvenliğini sağlayacağına ve ülkenin bir-
liği ile bağımsızlığını şerefle savunacağına yöne-
lik inancını ifade eden bir bildiri kabul ederek
bitirdi (TBMM Tutanak Dergisi: 367-370).
22 Aralık tarihinde Ankara Radyosu, Mos-
kova Radyosundan gelen tehditlere cevap ola-
rak Türkiye’ye karşı Sovyet talepleri hakkında
özel bir program yayınladı. Ankara Radyosu
Türkiye’nin başka ülkelerin topraklarına ihtiya-
cı olmadığını ancak gerektiğinde kendi toprak-
larını savunmaya hazır olduğunu; bu sebeple,
Türkiye’nin Moskova Konferansı’nın bu konuyu
gündeme getirmesini ve Türkleri sinirlendirme-
sini beklemediğini duyurdu: “Eğer bu bir sinir
harbiyse, herkes bilmelidir ki Anadolu’da yaşa-
yan Türkler sinirlerini bağımsızlık için savaşır-
ken güçlendirmişler ve çelik kadar sağlam hale
getirmişlerdir” (Kiknadze’den Charkviani’ye,
Dış Basında Yankılar, AGP: 72).
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Öğrenme Çıktısı
2 Sovyet taleplerini ve Transkafkasya Cumhuriyetleriyle bağlantısını tanımlayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye-Sovyetler Birliği
arasında tırmanan gerilim-
de, medyanın ve kamuoyu-
nun etkilerini tartışınız.
Transkafkasya Cumhuriyetle-
C. Hasanlı. Tarafsızlıktan
ri Ermenistan ve Gürcistan’ın
Soğuk Savaşa Türk - Sovyet
Sovyet toprak taleplerine des-
ilişkileri. 1939-1953. Anka-
tek olmak üzere yaptıkları ça-
ra, Bilgi Yayınevi, 2011.
lışmaları anlatın.

TÜRKİYE’NİN BATI BLOKU İLE edildiğini ve Stalin’in de müzakerelerde yer aldığını

YAKINLAŞMASI ve haritada sınır hattını çizdiğini” ifade etti (ABD
Ulusal Arşivi, Doc. 761.67/3-2646). Ayrıca Bakan,
8 Ocak 1946 tarihinde Türkiye Başbakanı Şükrü
17 Ocak tarihinde Londra’da ABD Dışişleri Bakanı
Saraçoğlu, BM Genel Kurulu ilk oturumu öncesin-
Brynes ile görüştü. Brynes, Türk toprakları üzerinde
de mevcut durumu Amerikan Büyükelçisi Edwin
ve Çanakkale’de askeri üsler kurma yönündeki Sov-
Wilson ile görüştü: “Moskova Radyosu ve basın, Er-
yet isteği karşısında endişelerini dile getirdi. Türk Ba-
menistan ve Gürcistan’ın toprak talepleri, Türkiye’de
kan, Amerikalı muhatabına ülkesinin Moskova’dan
komünist propaganda yapan basın organları, Türk
bu yönde hiçbir resmî talep almadığını söyledi ve altı
Hükümeti’ne zarar verebilecektir. Türkiye’yi daha iyi
ay önce Sovyetler Birliği’nin 1925 yılında imzalanan
bilmesi gereken Sovyetler’in böyle bir hata yapması
anlaşmanın gözden geçirilmesi için gerekli koşulları
beni şaşkınlığa uğrattı. Sovyetlerin faaliyetleri, Türkleri
açıkladığını ekledi. Buna göre, Sovyetler Birliği Kars
Sovyet talepleri karşısında birleşmeye teşvik etti. Sovyet
ve Ardahan’ı geri istiyor ve Boğazlar rejiminin göz-
taktikleri buradaki tepki sonucunda dengeyi ortadan
den geçirilmesini talep ediyordu. Bu bölgelerin etnik
kaldırdı, SSCB’yi bundan sonra ne yapacağını bile-
kompozisyonunun sorulması üzerine Türk Bakan,
mez hale getirdi...” Başbakan “Sovyetlerin Türkiye’ye
Kars ve Ardahan’da yaşayanların Türk olduklarını,
ilişkin amaçlarını terketmeyeceklerinden ancak uy-
Türkçe konuştuklarını ve Türk hükûmetinin sundu-
gun bir fırsat ortaya çıkana kadar her türlü eylemi
ğu demokrasiden tamamiyle hoşnut olduklarını ifade
erteleyeceklerinden” emin olduğunu söyledi (ABD
etti (ABD Ulusal Arşivi, Doc. 761.67/1-1746; Doc.
Büyükelçisinden ABD Dışişleri Bakanlığına, FRUS:
761.67/3-446).
806-807).
4 Şubat tarihinde Dışişleri Bakan Vekili Nurullah
BM Genel Kurulunun ilk oturumu, Londra’da 10
Sümer, Türkiye’deki Sovyet Büyükelçisi S. Vinogradov
Ocak 1946 tarihinde başladı. ABD Dışişleri Bakanı
ile görüştü, Vinogradov Türk medyasındaki Sovyet
James Byrnes, SSCB Dışişleri Bakanı Andrey Vyshins-
karşıtı kampanyanın dizginlenmesi için destek iste-
kiy ve İngiltere Dışişleri Bakanı Ernest Bevin’in katı-
di. Türk-Sovyet ilişkilerinden bahsederken Büyükelçi
lımıyla gerçekleşen oturum, yeni örgütün barışa hiz-
neden Türklerin bu ilişkileri ilerletmeyi denemediğini
met edebileceği yönünde güçlü bir umut ışığı ortaya
sordu. N. Sümer, Türkiye’nin egemenliğine ve bağım-
çıkardı. Türk Dışişleri Bakanı Hasan Saka, Türk he-
sızlığına saygı duyulursa bunun gerçekleşebileceğini
yetine başkanlık etti. 11 Ocak günü H. Saka, İngiliz
izah etti ve Sovyetler Birliği’nin doğu bölgesindeki
Dışişleri Bakanı E. Bevin ile görüştü ve Türk-Sovyet
topraklar ve Boğazlar üzerinde taleplerinde neden hâlâ
ilişkilerini tartıştı. Bevin’i 1921 yılında Türkiye ile
ısrarcı olduğunu anlamaya çalıştı. Sovyet Büyükelçi-
Sovyet Rusya’sı arasında imzalanan Moskova ve Kars
si toprak konusunun önem taşıdığını ve Boğazlar’ın
Anlaşmaları hakkında bilgilendirdi. H. Saka “Kars
da ülkesi için “hayati” öneme sahip olduğunu ifade
Anlaşması’nın Türk ve Sovyet Hükûmetleri arasında
etti. Türk Bakan Boğazlar’daki Sovyet üssünün Türk
sınır konusunda kesin çözüm için özgürce müzakere
egemenliğine zarar getireceğini, bunun da kabul edi-

39
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
lemeyeceğini söyledi. Aynı zamanda toprak meselesi
“hayati” önem taşımıyorsa Sovyetler Birliği’nin doğu
bölgesindeki topraklar üzerindeki taleplerini geri çe-
kebileceğini ekledi. Sovyet Büyükelçisi cevaben, ta-
leplerin Ermeni SSC tarafından öne sürüldüğünü ve
anayasaya uygun olarak merkezî hükûmetin birlik
içerisindeki cumhuriyetlerin çıkarlarını korumak zo-
runda olduğunu ifade etti. Büyükelçi, görüşmeyi şu
sözlerle sonlandırdı: “SSCB Polonya ile sınırı yeniden
düzenleyen bir anlaşma imzaladı ve aynı şeyin Türkiye
ile yapılmaması için bir engel yok.” Daha sonra Sovyet
Büyükelçisi ile konuşmasını yorumlarken N. Sümer,
Sovyetler Birliği’nin Doğu Anadolu’daki topraklar ve
Boğazlar üzerindeki taleplerini geri çekmeyeceği sonu-
cuna varmıştır (Büyükelçi Wilson’dan ABD Dışişleri
Bakanlığına, FRUSS: 813-814). 25 Şubat tarihinde
yapılan ikinci görüşmede, Sovyet Büyükelçisi, Türkiye
SSCB ile ittifak kurmak istiyorsa bu ittifakın Haziran
1945’te ortaya çıkan yeni şartlar altında gerçekleşebi-
leceğini dile getirmiştir. N. Sümer bu ifadelere itiraz
ederek Türkiye’nin ittifak kurmak istememiş olduğu-
nu ve hâlâ da istemediğini; yalnızca dostane ve güvenli
ilişkiler kurmayı arzuladığını ve bu sebeple 1925 an-
laşmasından geriye gitmeyecek yeni bir anlaşmaya bü-
yük önem atfettiğini kaydetmiştir. Bu noktada S. Vi-
nogradov görüşmelerde ve yazışmalarda yer almayan
yeni bir düşünceyi masaya koymuştur: “Türkiye’nin
kaybı başka bir yerde telafi edilebilir” (Viacheslav
Molotov tarafından alanı belirlenen ve Türkiye’nin
Ermenistan’a vermesi beklenen toprakların başka ara-
zilerle telafisi) N. Sümer kararlılık içinde yanıtladı:
“Türkiye ne topraklarından feragat edecektir ne de
başka yerleri ilhak edecektir” (Büyükelçi Wilson’dan
ABD Dışişleri Bakanlığına, FRUS: 817-818).
1946 Şubat ayına ait ABD Dışişleri Bakanlığı
Bilgi Bülteni, Türkiye’nin Sovyetler Birliği ile ya-
şadığı soruna geniş yer ayırdı. Daha önce 27 Şubat
tarihinde James Byrnes, Edwin Wilson’a yazdığı
gizli bir mektupta, bültenin Türkiye’ye ilişkin yer
alan bölümleri hakkında görüşlerini sormuştu.
Amerikan Büyükelçisi bültenin sonuçlarına, Bo-
ğazlarda Sovyet üsleri olasılığı ve toprak talepleri
konularında birçok noktaya katılmamıştı. Aslında
hava gücünün II. Dünya Savaşı sırasındaki gelişimi-
nin Boğazlarda askeri üsler kurulmasını gereksiz hale
getirdiği konusunda amirlerini daha önce defalarca
bilgilendirmişti. Büyükelçi, Dışişleri Bakanlığı’na
yorumunu şöyle yazdı: “Sovyetlerin gerçek hede-
fi Boğazlar’a ilişkin rejimin revize edilmesi değil,
Türkiye’yi himaye altına almaktır. Sovyet Birliğinin
40
Baltık’lardan Karadeniz’e uzanan güvenlik çembe-
rindeki tek boşluk Türkiye’dir, çünkü Türkiye bağım-
sız bir dış politika izlemesinin yanısıra; Batı demok-
rasilerini örnek almakta, Sovyetler ise buna tolerans
göstermek istememektedir. Bu nedenle, Sovyetler’in
hedefi mevcut bağımsız Türk Hükümetini yıkıp, ye-
rine vasal ya da dostane bir rejimin kurulmasıyla,
Rusya’nın batı ve güney sınırındaki itaatkâr ülkeler-
den oluşan güvenlik zincirini tamamlamak ve böy-
lece Türkiye’deki batı etkisini ortadan kaldırmaktır”
(Türkiye Büyükelçisi E. Wilson’dan ABD Dışişleri
Bakanına, 23.03.1946, FRUS, cilt VII, 821-2).
1946 Mart ayı içerisinde bazı yayınlar ABD Dı-
şişleri Bakanlığının Türkiye ve İran’ın toprak bütün-
lüğünü garantilemeye hazır olduğunu bildirdi. ABD,
saldırganlık durumunda Türkiye ve İran’a yardım
edilmesini hedefleyen BM Şartına uymaya hazırdı. Bu
durum, Türkiye ve İranlı liderlerin kendilerini daha
güvende hissetmelerine imkân veriyordu (Büyükel-
çi Wilson’dan Dışişleri Bakanına, 19.03.1946, Millî
Arşivler İdaresi, ABD, 761.67/3-1946; E.Aliyev’den
V. Dekanozov’a, 05.04.1946, SAAR, cilt 49: 147-8).
24 Mart 1946, İran ve Orta Doğu açısından önemli
bir tarihi ifade ediyordu. Bu tarihte Stalin ve Genel
Kurmay Başkanı Aleksei Antonov, İran’dan Sovyet
ordularının çekilmesine yönelik bir emre imza atmış-
lardır. BM’nin Washington ve New York temsilcilik-
leri, Sovyetlerin İran’dan çekilmesi meselesiyle çok
fazla ilgilenmiştir (Stalin ve Antonov’dan mektup,
24.03.1946, APDPARA, cilt 112: 39).
USS Missouri’nin 6 Nisan 1946 tarihinde
İstanbul’a gelişi Sovyetlerin İran’dan çekilmesi ka-
dar sansasyona yol açtı. 1944 yılında vefat eden
Türkiye’nin Amerika Birleşik Devletleri Büyükel-
çisi Mehmet Münir Ertegün’ün naaşını taşıyan sa-
vaş gemisinin ziyareti, açıkça ABD’nin Türkiye’nin
arkasındaki desteğini gösteriyordu. USS Missouri,
Başkan Truman’ın Özel Temsilcisi Alexander W.
Weddell ile bir grup gazeteciyi Türkiye’ye getirmiş-
ti (Kuniholm, 335-6; Athanassopoulou, 49). Gaze-
tecileri kabul eden Başbakan Saraçoğlu, Türk mil-
letinin “Amerika Birleşik Devleti’nin dostu” olarak
ifade edilmesinden gurur duyduklarını ifade etti.
Türk milleti bu atfı, İkinci Dünya Savaşın’da gös-
terdiği bağlılıkla kazanmıştı. Sovyetlerin Boğazlar-
da askerî üs elde etmesi ile toprak taleplerine ilişkin
bir soru üzerine Başbakan, ABD’nin Türkiye’ye yö-
nelik herhangi bir tehdite karşı Türkiye’yi koruya-
cağını söyledi (AR CSADSPO, Ermenistan Devlet
Arşivi, cilt 47: 91-95; SAAR cilt 50, 12)
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Resim 2.5 Missouri Zırhlısı İstanbul Açıklarında, Nisan 1946
Kaynak: https://www.history.navy.mil/our-collections/photography/us-navy-ships/battleships/missouri-bb-
63/80-G-366179.html
Sovyetler Birliği, USS Missouri’nin Boğazla-
ra gelişinin, Washington’un Türkiye’ye desteğini
açıkça ortaya koyduğunun ve bunun da ötesinde
ABD’nin Orta Doğu’daki etkin mevcudiyetinin
farkındaydı. Sovyetler Birliği’nin ABD Büyükelçisi
Nikolai Novikov, bunu Sovyetler Birliği’ne karşı
bir askerî-siyasi gösteri olarak tanımladı (Mezhdu-
narodnaya Zhizn, 1990:. 152). O dönemdeki ulus-
lararası ilişkiler Sovyet liderlerine bu durumdan
çıkış için iki yol çiziyordu: Ya Türk hükûmetinin
koşullarıyla uzlaşacaklar, toprak ve üslerle ilgili
iddialarını geri çekecekler ya da Türkiye’ye maksi-
mum baskı uygulayarak kendi şartlarını sağlamaya
çalışacaklardı. ABD ve doğudaki otoritesini kaybe-
den Büyük Britanya ile bu bölgenin yüzleşmelerle
dolu bir hâle gelmesi, Soğuk Savaş ortamında Bo-
ğazlar sorununun SSCB için önemini artırdı. Rus
bilim adamı N. Kochlin şöyle diyordu: “Amerikan
diplomatik girişimlerinin Kremlin’i kendi pozisyo-
nunu terk etmemesi için cesaretlendirmiş olması
çok büyük bir ihtimaldir” (Kochkin: 69-70). Türk
hükûmeti Sovyet baskısını başarıyla göğüsledi.
Cumhurbaşkanı İnönü, Başbakan Saraçoğlu, Dı-
şişleri Bakanı Saka, Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı
Cemal Erkin ve diğer yetkililer, Türkiye’nin Sovyet
baskısına boyun eğmeyeceğine ve kararlı bir şekilde
Sovyet taleplerini geri çevireceğine dair Türk halkı-
na garanti verdiler.
Dışişleri Bakanı Saka, Nisan ortalarında bir
basın toplantısı düzenledi ve Sovyetler Birliği’nin
toprak iddialarına ilişkin soruları cevapladı. Mont-
rö Sözleşmesi’nin gözden geçirilmesi ihtimalinin
konuşulması üzerine Saka, ABD, Büyük Britanya
ve Türkiye’nin bu konuda aynı fikirde olduğunu
ifade etti. Böyle yaparak ilgili bütün tarafların bo-
ğazlar hakkında düzenlenecek gelecek konferansa
katılımının gerektiğini vurgulamış oldu. ABD’li
gazetecilerin sorusu üzerine Bakan, SSCB’nin
konferansa ilgili bir taraf olarak katılacağını ancak
SSCB’nin bu konudaki görüşünü henüz belirt-
mediğini ve Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında
henüz bir görüş alışverişi gerçekleşmediğini ifa-
de etti. Boğazlar bölgesinde uluslararası bir yapı
oluşturulması ve Türkiye’nin Boğazlar üzerindeki
haklarını uluslararası bir komisyona devretmesi
konusuyla ilgili olarak Saka, Türkiye’nin hiçbir za-
man boğazlar üzerindeki haklarından vazgeçmeye-
ceğini ve hiçbir yabancı devletin kontrolünü kabul
etmeyeceğini söyledi. Kars ve Ardahan hakkındaki
iddialarla ilgili olarak Saka, bu konuda söylentiler
olduğunu fakat herhangi bir resmî iddianın bulun-
madığını söyledi. Kendisine Moskova Radyosunu
41
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
resmî bir organ olarak değerlendirip değerlendir-
mediği sorulduğunda, Moskova Radyosunu resmî
bir organ olarak düşünmediğini, dolayısıyla bunun
Sovyet hükûmetinin resmî pozisyonunu yansıttı-
ğına inanmadığını söyledi. Amerikalı gazeteciler,
Sovyet askerî gücünün sınırlar üzerinde özellikle de
Kars ve Ardahan sınırında oluşturulması hakkın-
da Türkiye’nin görüşleriyle fazlasıyla ilgilendiler.
Dışişleri Bakanı Saka, gazetelerin konu hakkında
zaman zaman bilgiler yayımladığını, ancak şimdiye
kadar herhangi resmi bir bilginin bulunmadığını
söyledi. “Aslına bakılırsa, Kars ve Ardahan hakkın-
da bir problem bulunmuyor” dedi (16.04.1946,
Basın Toplantısı, SAAR cilt 50: 95-97).
Hasan Saka (1885-29 Temmuz 1960)
1946 yılının Nisan-Mayıs aylarında, Ermeni ve
Gürcü Dışişleri Bakanları, toprak iddialarının dün-
yayı etkilemekte başarısız olduğunu, dolaylı olarak
onaylayan belgeler yayımladılar. Gürcü akademisyen-
lerinin makalelerine ve K. Chorkviani’nin katkılarına
verilen cevapların nerdeyse tamamı olumsuzdu. Gür-
cü toprak iddiaları geniş bir Sovyet yayılmacılığı pla-
nının bir parçası olarak değerlendirilmişti (AGP, cilt
283: 74-75, SAAR cilt 253: 61-86).
Arşiv belgeleri, ilgili basın organları ve yabancı
ülke devlet adamlarının, Türkiye’ye yönelik Ermeni
iddialarını, Yakın Doğu’daki yayılımcı Sovyet poli-
tikasının meşrulaştırılmasının bir aracı olarak gör-
düklerini ve bunları reddettiklerini ortaya koymak-
tadır. Bu genel kanı; siyasi atmosfer ve kamuoyunun
oluşumu üzerinde büyük etkisi olan Byrnes, Bevin,
Poncet ve diğer politikacıların konuşmalarında da
42
görülmektedir (APDPARA, cilt 47: 178-194). Erme-
nilerin taleplerinin arkasında Sovyet genişlemesinin
bulunduğu fikrini taşıyan savaş sonrası siyasi otori-
teler, Ermeni diasporası liderlerini hayal kırıklığına
uğratmıştır. Zira Ermenistan Dışişleri Bakanlığınca
hazırlanan raporlar, Ermeni kuruluşlarının uluslara-
rası konferansları “bombardımanı” ve güçlü devlet
başkanlarına yaptıkları başvurular ile gönderdikleri
mektup ve telgrafların, Kremlin’in talimatları uyarın-
ca başlatıldığını göstermektedir. Metinlerdeki benzer-
likler, mektup ve telgrafların tümünün bir kerede ve
aynı yerde hazırlandığını göstermektedir. Tüm bel-
geler, yalnızca SSCB’nin, halkların kendi kaderlerini
tayin haklarının korunmasını desteklediğine, yalnızca
Sovyetler Birliğinin azınlıkların haklarını (menfaatle-
rini) koruduğuna ve Ermenileri yok olmaktan kurtar-
dığına işaret etmektedir. Ermeni toplulukları, SSCB
hükûmetinin ve yoldaş Stalin’in, büyük bir aile olan
Sovyetler Birliği’nin eşit üyelerinden olan Ermeni hal-
kının yarısının, ana vatanlarından korumasız bir şe-
kilde uzakta olduğunu kabul etmediğini yazmışlardır.
Ermeni toplulukları, Sovyet hükûmetinin, Ermeni
halkının yalnızca taleplerine destek vereceğine değil,
aynı zamanda yüzyıllardır süren hayallerinin gerçek-
leştireceğine yönelik güvenlerini ifade etmişlerdir.
Tüm yabancı Ermeni kuruluşları, istisnasız şekilde,
“Türkler tarafından zorla ele geçirilmiş” “Ermeni ille-
ri” olan Kars, Ardahan, Erzurum, Trabzon ve Bitlis’in
Sovyet Ermenistan’a ve SSCB’ye iadesini talep etmiş-
lerdir (AR CSADSPO, cilt 47: 188-9).
Genel olarak Sovyet, özelde Ermeni talepleri ola-
rak anılan Türkiye’ye karşı talepler, Avrupa komunist
partileri ve basını tarafından da destek görüyordu
(AR CSADSPO, cilt 47: 167-8). Rusya’da açılan en
son arşiv belgeleri, Sovyet Komunist Partisinin 1939-
1976 yılları arasında yabancı komünist kuruluşlara
mali destek sağladığını açığa çıkarmıştır. Bu çerçe-
vede, söz konusu partilerin “tarafsızlığı”, özellikle
“Ermeni halkının meşru haklarının” yardım beklen-
tisi ile desteklenmesi bakımından şüphelidir (Bağış
listesi-1939-1976, George Washington Üniversitesi
Ulusal Güvenlik Arşivi, R9182, 9607). Avrupalı ko-
münist faaliyetlere Sovyetler tarafından mali destek
sağlanmasına, Kremlin’in gizli talimatlarının eşlik et-
tiği ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak Ermeni talepleri,
Avrupalı ve Amerikalı Hıristiyan örgütler, dinî toplu-
luklar tarafından da desteklenmiştir (AR CSADSOP,
cilt 47: 166-7, 173-4). Sonuç olarak dünya Sovyetler
Birliği’nden yana olmadı; Türkler kararlılık içinde
Sovyet, Ermeni ve Gürcülerin iddialarını reddetti.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Stalin’in Türk Boğazları Üzerine Planı
7 Ağustos 1946’da Sovyetler Birliği, Türk Dışiş-
leri Bakanlığına “Boğazların Rejimini Düzenleyen
Montrö Boğazlar Sözleşmesi Hakkında” başlıklı bir
Nota sunmuştur. Söz konusu Nota’da, son savaşta
yaşanan olayların, Karadeniz Boğazlarındaki reji-
min, Karadeniz güçlerinin çıkarlarını korumakta
yetersiz kaldığını açıkça gösterdiği ve Karadeniz
güçlerine karşı düşmanca amaçlar için kullanıl-
masının engellenmesi için gereken durumları ön-
göremediği ifade edilmiştir. Nota, çeşitli vesilelerle
Alman ve İtalyan savaş gemilerinin Boğazlardan
geçmiş olduğu gerçeğine dikkat çekerek Boğaz-
lar rejiminin güvenilirliğini yitirdiğini ve bundan
Türkiye’nin sorumlu olduğunu kaydetmiştir (AFP
RF, cilt 820: 31-33; Mark: 113-4; Kuniholm: 359-
362). Aynı gün, Sovyetler Birliği; Washington ve
Londra’daki Büyükelçilikleri aracılığıyla, Amerika
ve İngiltere’yi de söz konusu Nota hakkında bilgi-
lendirmiştir. Türk Dışişleri Bakanı Hasan Saka da
benzer şekilde, İstanbul’daki Amerikan ve İngiliz
Büyükelçilerine Sovyet Notası hakkında bilgi ver-
miştir (FRUS, cilt VII: 830).
Yükselen Sovyet baskısı ABD ve İngiltere ile
gerçekleştirilen istişarelerin sıklığını artırmıştır. 15
Ağustos’ta, Türk Dışişleri Bakanlığı Genel Sekrete-
ri Feridun Cemal Erkin, Türkiye’nin Sovyet No-
tasına cevabını Edwin Wilson’a tanıtmıştır. Türk
Dışişleri, Nota’da tüm ulaşılabilir gerçekleri, savaş
zamanında Sözleşme’yi ihlal ettiklerinin iddia edil-
diği suçlamaları reddetmek için kullanmış ve Türk
hükûmetinin iktidarı hakkında şüphe uyandırma-
ya çalışan bu tür iddiaları hiçbir zaman kabul etme-
yeceklerini ifade etmiştir. Aynı gün ABD Büyükel-
çisi, taslak Nota’yı ve Cemal Erkin’le görüşmesine
ilişkin ayrıntılı raporu ABD Dışişleri Bakanına
gönderdi. ABD Dışişleri Bakanı Yardımcısı Dean
Acheson; Dışişleri, Ordu ve Denizcilik Daireleri-
nin, Sovyet-Türk ilişkileri hakkında bir muhtıra
verilmesi sonucuna vardıkları bilgisini vermek için,
Paris’teki James Byrnes’e gizli bir telgraf çekmiş-
tir. Dışişleri Bakanı Yardımcısı Acheson, Başkan
Truman’ın önerilen bu siyasi duruşu onayladığını
eklemiştir. Muhtırada diğerleriyle birlikte şu cüm-
leler yer almaktaydı: “Sovyetler Birliği’nin öncelikli
amacının Türkiye üzerinde kontrol elde etmek oldu-
ğunu düşünüyoruz. Eğer Sovyetler Birliği Türkiye’ye
görünürde Boğazlar üzerinde ortak kontrol sağlamak
amacıyla silahlı kuvvetler sokmakta başarılı olursa,
Sovyetler Birliği’nin bu kuvvetleri Türkiye’de kont-
rol elde etmek için kullanacağına inanıyoruz... Bu
yüzden, tüm Sovyet saldırılarına ve özellikle durum
çok açık olduğu için, Türkiye’ye yönelik herhangi bir
Sovyet saldırısına karşı tüm imkanları kullanarak
karşı koyma zamanının geldiğini düşünüyoruz. Bu
politikayı yürütürken sözlerimiz ve davranışlarımız
Türkiye’nin Sovyet saldırısının hedefi olmasına izin
vermemedeki kararlılığımız ve kanaatimize Sovyetler
Birliğini inandırmak amacında olacaktır” (FRUS,
15.08.1946: 840-2).
19 Ağustos’ta, Amerikan hükumeti, Sovyet
önerilerine cevabını Washington’daki Sovyet
Maslahatgüzarı Fedor Orekhov’a iletti. Ameri-
ka, Sovyetler Birliğinin Boğazlar Rejiminin 2
Kasım 1945’te yapılan açıklamaya göre sadece
Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerle sınırlanması tu-
tumuna katılmıyordu. Sovyet hükûmetinin öne-
risine karşılık ABD, Boğazların güvenliği konu-
sunda tek sorumlunun Türkiye olması gerektiğini
belirtmiştir. Ayrıca Boğazların bir saldırıya uğra-
ması durumunun uluslararası güvenliğe bir tehdit
teşkil edeceğinden, BM Güvenlik Konseyi tara-
fından gerekli önlemlerin alınacağı belirtiliyordu.
Bu cevap aynı zamanda üstü kapalı olarak, ABD
hükûmetinin Boğazlar Rejimini BM faaliyetlerine
ve onun dayandığı ilke ve amaçlara bağlama eği-
liminde olduğunu da ilan etmekteydi. Amerikan
Hükûmeti ayrıca Montrö Sözleşmesi’nin revize
edilmesi için düzenlenecek konferansta yer almak
istediğini de belirtmiştir (FRUS, 1946: 847-8;
Mark: 121; Kuniholm: 359-360).
21 Ağustos’ta, Türkiye ve ABD’deki siyasi çevre-
lerle yapılan istişarelerden sonra, İngiliz hükûmeti
de Sovyet Notasına cevap verdi. İngiliz hükûmeti,
Karadeniz’e kıyısı olan ülkeler haricindeki ülke-
lerin de Boğazların rejimiyle ilgilendiklerinin ha-
tırlatılmasının gerekli olduğunu, bu durumun
uluslararası düzeyde herkes tarafından kabul edil-
diğini belirterek Boğazların ilerideki yönetiminin
Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin ve Türkiye’nin
takdirine bırakılma teklifini kabul etmeyeceğini
belirtmiştir. İngiliz kaynaklarınca belirtildiği üzere,
İngiliz hükûmeti Türkiye’nin, tek başına, Boğazları
her türlü savunma hakkına sahip olduğuna inandı-
ğını vurgulamıştır (AFP RF, cilt 27: 16-17).
22 Ağustos’ta, Türk hükûmeti, İngiltere ve
ABD ile yaptığı istişareler neticesinde oluşturdu-
ğu tutumu açıkladı. Montrö Sözleşmesi’nin 29.
maddesi, ABD ve Sözleşmenin taraflarının istekleri
doğrultusunda; Türk hükûmeti Sözleşmenin ye-
43
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
nilenmesine yönelik düzenlenecek bir konferansa
itiraz etmiyordu. Nota’da Sovyetler Birliği’nin Bo-
ğazlar Rejimini sadece Türkiye ve Karadenize kıyısı
olan ülkelerle sınırlamak istediği ve bu durumun
Sözleşmenin yapısı ve revizyon sürecine karşı en-
gel oluşturacağı ve Sözleşmenin sürekliliğini balta-
layacağı belirtildi. Nota, Sözleşmenin en azından
1956 yılına kadar yürürlükte kalması gerektiğini
belirtiyordu. Türk hükûmeti, bu yaklaşımın, Sov-
yetler Birliği’nin Sözleşmeye taraf olan diğer ülke-
lerin etkinliğini azaltmaya yönelik niyetini göster-
diğini iddia etmiş, ve bu tarafların söz hakkı olan
eşit üyeler olduğunu belirtmiştir. Türkiye, Sovyet-
ler Birliği’nin, Boğazların ortak savunma rejimini
kendi çıkarları doğrultusunda kullanma amacı iz-
lediğini belirtmiştir.
Sovyet liderleri 7 Ağustos tarihli notalarına
Türkiye’nin yanıtını kabul etmediler ve her şeyi
analiz ettikten sonra ilk tekliflerine daha geniş bir
yorum getiren başka bir nota ile yanıt verme kararı
aldılar. 21 Eylül’de Viacheslav Molotov, onay için
Stalin’e, sadece Karadeniz ülkelerinin durumunu
ele alan ikinci bir taslak sundu. 24 Eylül’de yayın-
lanan bu nota, Montrö Sözleşmesi’nin Karadeniz
ülkelerinin güvenlik menfaatlerine uymadığı, bu-
nun ötesinde Boğazlar ile ilgili olan bu ülkelere
yönelik bir saldırıyı başarılı bir şekilde bertaraf ede-
cek şartlar ortaya koymadığı yönündeki tutumu
muhafaza ettiğini kaydetmekteydi (Molotov’dan
Stalin’e. 21.09.1946. AFP RF, cilt 817: 132-6).
Sovyet hükûmeti Türkiye’nin 22 Ağustos tarih-
li notunu sert bir şekilde eleştirmekle yetinmedi.
Karadeniz ülkelerinin ortak savunması olasılığına
yönelik Türkiye’nin itirazının, Sovyetler Birliği
ile yeniden dostane ilişkiler tesis etmeye yönelik
daha önceki Türk açıklamalarının samimiyeti ko-
nusunda şüphe uyandırdığını, dahası, şüpheleri ile
SSCB’ye hakaret ettiklerini dile getiriyordu. Sovyet
hükûmeti Boğazların güvenliğinin sadece ortak bir
girişim ile sağlanabileceğine yönelik inancını mu-
hafaza ettiğini belirtirken ve Türkiye’nin haklarını
ihlal etmeyeceğini, aksine, Türk-Sovyet ortak sa-
vunma tedbirlerinin tek başına Türkiye’ninkinden
çok daha etkin olacağından hareketle, Türk çıkarla-
rını destekleyeceğini kaydetmekteydi (AFP RF, cilt
817: 136-41).
Türk Dışişleri Bakanlığı, ilk aşamadaki kısa ve
özlü bir cevap verme niyetinin aksine, 18 Ekim
1946’da oldukça uzun bir nota verdi. Boğazların
ortak savunmasına yönelik teklifi egemenlik hak-
44
ları ve güvenliği ile çelişkili bir durum olarak gö-
ren Türk hükûmeti, bunun gerçekleşmesi hâlinde
Türkiye’nin egemenliğini müttefiki ile paylaşmaya
zorlanacağını kaydetti. Notta Türk hükûmetinin,
Sovyetler Birliğinin kendini savunma hakkının,
neden Türkiye’nin egemenlik hakkını ihlal edecek
şekilde ve Türk toprakları üzerinden yapılacağını
merak ettiğine işaret edilmekteydi (AFP RF, cilt
26: 190-204). Bunun üzerine Sovyet liderleri, Tür-
kiye ile ikili bir anlaşma yapmanın imkansız oldu-
ğunu anladılar.
Türk-Sovyet anlaşmazlığı, ABD’ye Orta Doğu
politikalarını değiştirmesi gerektiğini telkin etti.
21 Ekim’de ABD Dışişleri Bakanlığı Yakın Doğu
ve Afrika İşleri Dairesi Başkanı Loy Henderson,
stratejik olarak Türkiye’nin, Doğu Akdeniz ve Orta
Doğu’da önemli bir faktör olduğunu ve Türkiye’nin
geçilmesi hâlinde Sovyetler Birliği’nin, askerî ve si-
yasi etkisini Doğu Akdeniz ve Orta Doğu’da ko-
laylıkla yayabileceğini belirtmekteydi. Türkiye
üzerinde kurulacak Sovyet etkisi, Rusların Suriye,
Lübnan, Irak, Filistin, Mısır ve Arap yarımadası-
nın ötesine ulaşmasını sağlayacaktı. Henderson’un
bakış açısıyla, Türkiye’nin Sovyet etkisine girmesi
İran ve Yunanistan için de tehdit oluşturacaktı. Bu
iki ülkenin hükûmetleri zaten Sovyetler Birliği ve
onun uyduları ile olan ilişkilerinde zorluklar ile
karşı karşıyaydı. Türkiye’den farklı olarak bu ülke-
ler asayiş ve birlikten uzaktı ve Türkiye’nin yenilgisi
hâlinde bu ülkelerin Sovyetlere karşı durabileceğini
beklemek anlamsız olurdu. Askerî konularda ise
Henderson, Sovyetlerin Türkiye üzerinde kontrol
sağlaması hâlinde, bunun siyasi sonuçlarının çok
acı olacağını kaydetmekteydi. Türkiye’nin karşı tu-
tumunun belirleyiciliği ve önemi ortadaydı çünkü
Sovyet tehdidi altındaki diğer ülkeler, bu mücade-
leyi çok yakından izlemekte ve takip etmekteydi.
Henderson’a göre bu bağlamda, Sovyetlerin lehine
olabilecek en ufak bir zafiyet, bu ülkelerin felaketi
ile sonuçlanabilirdi (FRUS, 1946, cilt VII: 894-6;
Henderson Raporu, ABD Milli Arşiv ve Kayıtlar,
Doc. 761.67/10-2146).
Sovyetler Birliği tarafında ise Dışişleri Bakanlı-
ğı kararlı bir şekilde Boğazlar krizinde kendisi için
avantajlı bir sonuç istiyordu. 10 Aralık 1946 tari-
hinde Büyükelçi Vinogradov gönderdiği bir notta,
ABD, İngiltere ve Türkiye tarafından önerilen for-
matta düzenlenebilecek uluslararası bir konferansa
karşı Moskova’yı uyarıyordu. Vinogradov, Sovyet-
ler Birliği’nin azınlıkta kalacağına ve Boğazlar ile
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Karadeniz’in güvenlik sorununu kendi menfaatleri-
ne uygun olarak çözemeyeceğine inanıyordu (AFP
RF, cilt 1: 30-32; ABD Milli Arşiv ve Kayıtlar, Doc.
761.67/12-3146). 25 Ocak 1947’de Büyükelçinin
önerileri Türkiye’yi kenara itmek hususundaki
açık amacını yansıtıyordu. Zira Karadeniz’e kıyısı
olmayan ülkelerin savaş gemilerinin Boğazlardan
geçişini yasaklamak için, Birleşik Krallık ve ABD
ile anlaşmaya varmanın yeterli olacağına dikkat
çekiyordu. Sovyetler Birliği’nin bilinçli bir şekilde
Türkiye’ye sırtını dönerek eski müttefiklerine yö-
nelmesi ve Türkiye olmadan Boğazlar hususunda
görüşmelere başlanması hâlinde, Türkiye’nin Ame-
rikan ve İngilizlerin Sovyetler Birliği’ne taviz ver-
meleri olasılığı ile ilgili endişeleneceğini ifade eden
Büyükelçi, bu kaygıların 1921 antlaşmasının siyasi
sonuçları, Türkiye’nin iç sorunları ve ekonomik
çözülmeye bağlı olarak artacağını ifade ediyordu
(AFP RF, cilt 1129: 31-7).
16 Şubat 1948 tarihinde, Politbüro Türkiye’ye
Alexandr Lavrishev’i Büyükelçi olarak atadı
(RSPHSA, cilt 1069: 16). 29 Mart, 1948’de Po-
litbüro, Dışişleri Bakanlığı tarafından sunulan ve
4. maddesinde Türkiye Büyükelçisinin, Sovyetler
Birliği’nin Boğazlardaki pozisyonuna ilişkin soru-
larının ortaya çıkması hâlinde açıklamasını sınırlı
tutmasının belirtildiği “Türkiye Büyükelçisine Ta-
limatlar” başlıklı belgeyi gönderdi (RSPHSA, cilt
39: 41). Bu belge, Sovyetlerin Boğazlara ilişkin son
önemli belgesiydi.

Öğrenme Çıktısı
3 Türkiye’nin Batı Bloku ile yakınlaşmasının nedenlerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sovyetler Birliği’nin Boğaz-

lar Rejimini Karadeniz’e kı-
yısı olan ülkelerle sınırlama
talebi karşısında ABD’nin
benimsediği yaklaşım ne ol-
muştur?
Ayşegül Sever. Soğuk Savaş
Türkiye’nin Batı Bloku ile
Kuşatmasında Türkiye, Batı
yakınlaşmasının nedenleri-
ve Orta Doğu: 1945-1958.
ni anlatın.
İstanbul, 1997.

SOĞUK SAVAŞIN TIRMANMASI Suriye ve Türkiye arasındaki ihtilafın körüklen-

1947 yılının başlarında Sovyetler Birliği, Ha-
tay sorununu Türkiye üzerinde yeni bir baskı un-
suru olarak kullanmak üzere, Suriye’yi Birleşmiş
Milletler Güvenlik Konseyine gitmeye zorladı.
Sovyet Maslahatgüzarı Pavel Yershov ile Suriye
Büyükelçisi arasındaki ilk görüşmeler, 1947 yı-
lının Ocak ayında Ankara’da büyük bir gizlilik
içerisinde gerçekleştirildi. 26 Ocak’ta, Yershov’un
verdiği bilgileri değerlendiren Vladimir Deka-
nozov, ülkesinin Güvenlik Konseyine gitmesi
hâlinde Sovyetler Birliği’nin bunu destekleyece-
ğini, Suriye Büyükelçisine bildirmesi yönünde
Sovyet Maslahatgüzarına talimat verdi (AFP RF,
cilt 2, s. 1).
mesine büyük ilgi duyan Sovyetler Birliği, Suriye’nin
cevabını beklemeden, sorunun BM Güvenlik Kon-
seyine taşınması gerektiğini haklı çıkaran, Hatay ve
Kilikya sancakları hakkında geniş bir döküman ha-
zırladı. Sovyet Dışişleri Bakanlığı, Hatay ve Kilikya
Sancakları hakkında bilgilendirici mektubu, Ortado-
ğu Daire Başkanı Ivan Samylovskiy, Türkiye’deki Sov-
yet Maslahatgüzarı P. Yershov, Mısır’daki Sovyet dip-
lomatik temsilci A. Shiborin, Suriye ve Lübnan’daki
Sovyet Büyükelçisi D. Solod ve Irak Büyükelçisi G.
Zaytsev’e gönderdi. Samylovskiy, Suriye’nin sorunu
BM’ye taşıyacağına ilişkin yabancı basın tarafından
yayınlanan haberlerin Suriye tarafından teyid edil-
mediğini diplomatlara bildirdi. Ancak “konunun is-
tisnai önemine binaen, belge hakkındaki yorumları-
nın ve bu konudaki diğer görüşlerinin bildirilmesini
talep etti” (AFP RF, cilt 2, s. 20).

45
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri

Savaş sonrası iki kutuplu sistemdeki güç den-

gesi ve İngiltere’nin zayıf durumu; başlangıçta
Türkiye ve Yunanistan’a yönelik politikalar ve
destek konusunda hayal kırıklığına yol açtı. 24
Şubat 1947 tarihinde İngiltere’nin ABD nezdin-
deki Büyükelçisi, Amerikan Dışişleri Bakanlığına,
İngiliz hükûmetinin, Yunanistan ve Türkiye’ye
daha önce yapılan miktarlarda ekonomik ve askerî
yardımda bulunamayacağını bildiren ve bu göre-
vi ABD’nin üstlenmesini talep eden notlar iletti
(ABD Milli Arşiv ve Kayıtlar, Doc. 711.67/5-
549). Dean Acheson başkanlığındaki özel bir ko-
mite, İngiltere’nin programdan çekilmesine ilişkin
tüm ihtimalleri ve Amerika’nın projeyi üstlenme
konusundaki muhtemel isteksizliğini detaylı bi- Harry S. Truman (8 Mayıs 1884-26 Aralık 1972)
çimde ele aldı (Kuniholm: 407). ABD Dışişleri
Bakanı, Harp ve Donanma Bakanlarıyla yaptığı
Türk basını, mali/askerî desteğini Türkiye’ye
toplantı temelinde, 27 Şubat’ta Başkan Truman’a
doğru genişleten Amerika’nın yalnızca Türkiye’yi
bir bilgi notu gönderdi. Notta, Rusların sinir har-
savunma isteğini değil, aynı zamanda kendini ve
bi gerçekleştirmek suretiyle, Türk ordusunu mo-
tüm diğer ülkeleri Bolşevik ve Slav saldırganlığın-
bilize hâlde tutarak ekonomisinde, mevcut zayıf
dan koruma amacını da güttüğünü yazdı. Türk
iktisadi yapısıyla uzun süre destekleyemeyeceği
gazeteciler durumu, “Amerika’nın gerçek sınırı
bir açığa neden olduğu kayıtlıydı (FRUS, 1947,
Türkiye ile Yunanistan’dan geçiyor” şeklinde ifa-
cilt V: 60-61).
de etmişlerdi (SAAR, cilt 84: 10-11). Türk siyasi
Başkan Truman notu ciddiye aldı, aynı gün çevreleri ise Sovyet basınının tutumunu yumu-
Yunanistan ve Türkiye’nin ekonomik ve maddi şattığını ve Türkiye’nin doğrudan tehdit edilme-
yardım almaya devam edeceğini açıkladı. Tru- diğini görmekten memnuniyet duyulsa da buna
man, dış yardım için tahsis edilen 400 milyon do- pek fazla güven duyulmadığını belirtti. Sovyetlerin
lardan 150 milyon doların Türkiye’ye ayrılmasını Türkiye’nin doğusu ile Boğazlar üzerindeki hak id-
talep etti. Amerikan Başkanı şu şekilde konuştu: dialarına son vermelerini istiyorlardı.
“Günümüzde neredeyse her ulus alternatif yollar
Amerika’nın güvenlik siperine Türkiye ve
seçmek durumundadır. Bu, genellikle özgür bir se-
Yunanistan’ı dâhil etmesi ve bu ülkelere ekono-
çim değildir. Birinci yol çoğunluğun iradesine da-
mik ve askerî yardım kararı alması, esasen Sovyet
yanmaktadır. İkinci yol, çoğunluğa cebren dayatılan
liderleri oldukça rahatsız etmişti. Sovyet Dışişleri
azınlığın iradesine dayanmaktadır. ABD’nin politi-
Bakanlığına, Truman Doktrini’nin Türkiye ile il-
kasının, silahlı azınlığın veya dış baskıların boyun-
gili kısımlarına ilişkin öneriler hazırlama talima-
duruğuna direnen bağımsız halkların desteklenmesi
tı verildi. 25 Mart’ta Y. Malik ve S. Vinogradov,
olduğuna inanıyorum... Bağımsız halklara kendi
Molotov’a Ankara’daki Sovyet Büyükelçiliği ile İs-
kaderlerini çizmeleri için yardım etmeliyiz... Bu
tanbul’daki Başkonsolosluğun, Türkiye’deki duru-
itibarla, Kongre’den, Yunanistan ve Türkiye’ye yar-
mu inceleyecek ve merkeze rapor edecek ajanlarla
dım edilmesine yetki vermesini talep ediyorum” Bu
takviye edilmesi, askerî ataşeliğe ve deniz kuvvetleri
açıklama Truman Doktrini olarak adlandırıldı.
ataşeliğine de derhal atamaların yapılması öneri-
Konunun 22 Nisan’da Senatoda, 9 Mayıs’ta Tem-
lerini sundular. Ayrıca, merkez medya temsilcile-
silciler Meclisinde tartışılmasından sonra, Kongre
rine ve gazetecilere, Amerika’nın Türkiye ve Orta
22 Mayıs 1947’de “Yunanistan ve Türkiye’ye Yar-
Doğu’da yürüttüğü yayılmacı politikalar hakkında
dıma Dair Kanunu” onayladı. Ertesi gün Başkan,
bir dizi yayın yaptırılması teklifinde bulundular
Türkiye’ye askerî yardıma resmiyet kazandıran ka-
(AFP RF, cilt 1071: 1).
nunu da imzaladı.

46
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
SSCB Dışişleri Bakan Yardımcısı ve BM Gü-
venlik Konseyi Sovyet Daimi Temsilcisi Andrey
Gromyko, Truman’ın Kongre’deki konuşması-
nı “saldırgan ve kışkırtıcı” olarak nitelemiştir.
Gromkyo, Güvenlik Konseyindeki konuşma-
sında Yunanistan’ı, “işgalden zarar görmüş bir
müttefik ve dolayısıyla dış yardımı hak eden bir
ülke” olarak nitelemiştir. Gromkyo konuşmasının
devamında, “Türkiye için ise bunu söyleyemeyiz.
Türkiye’nin bu yardımı almaya hakkı yoktur çün-
kü Türkiye savaştan zarar gören bir ülke olarak ta-
nımlanamaz. Türkiye toprakları işgal görmemiştir.
Türkiye, Müttefiklerin Hitler Almanyası ile müca-
delesine yardım etmek için hiçbir şey yapmamıştır.
Demokratik ülkelerin güçlü ve acımasız düşmanına
karşı mücadelede Türkiye bizimle değildi” (AFP RF,
cilt 2: 85).
16 Şubat 1948’de, Sovyetler Birliği Komünist
Partisi Politbüro, A. Lavrishev’i Türkiye’ye Büyü-
kelçi olarak atadı (ABD Milli Arşiv ve Kayıtlar,
Doc. 761.67/3-1548). 29 Mart’ta Politbüro, Vi-
acheslav Molotov’un hazırladığı “Türkiye Büyü-
kelçisi Talimatnamesi”ni kabul etti. İlk maddede
şöyle denmektedir: “Mevcut Türk Hükümeti’nin
ülkesini, Sovyet ve yeni Balkan demokrasileri kar-
şıtı Anglo-Amerikan bir merkez haline getirme
amacı nedeniyle SSCB’nin Türkiye Büyükelçiliği
bu ülkeyle ilişkilerini geliştirme yönünde herhangi
bir gaye gütmemelidir. Yeni atanan Sovyet Büyü-
kelçisi, Türk Hükümeti’ni Sovyet-Türk ilişkilerin-
de bir iyileşme olduğu veya Sovyet Hükümeti’nin
Türkiye ve Türkiye’nin politikalarına yönelik po-
zisyonundan geri adım attığı yönünde bir düşün-
ceye sevk etmemelidir.” Beşinci maddede, siyasi
anlaşma konusunda Türkiye’nin ağzının aranması;
Sovyet-Türk sınırı sorunu gündeme gelirse kısa
ve öz olarak “konu askıda” cevabı verilmesi tavsi-
ye edilmektedir. Yedinci maddede ise Büyükelçi-
ye, Türkiye’deki Amerikan ve İngiliz politikalarını
yakından izlemesi ve Sovyet Dışişleri Bakanlığını
Marshall-Truman planının gelişimi hakkında bil-
gilendirmesi talimatı verilmiştir (RSPHSA, cilt 39:
41). Sovyet Büyükelçisi ve diğer diplomatlar, Türk
yöneticileriyle resmi ilişkiler haricinde görüşmeme,
Sovyet-Türk ilişkilerine yönelik sorulara ise kesin-
likle taahhüt içeren cevaplar vermemeleri konu-
sunda uyarılmıştı.
dikkat
Sovyetler Birliği’nin 1945-1947 arasında sür-
dürdüğü yayılmacı politikaları, Türkiye’yi
Amerika’nın stratejik ortağı hâline getirdi; Tür-
kiye bir anlamda Soğuk Savaş için başlangıç
noktası oldu. Yeni arşiv belgeleri Türkiye krizi-
nin Stalin’in ölümüne kadar sürdüğünü kanıt-
lamaktadır.
30 Mayıs 1953’te Molotov, Türk Büyükel-
çisi Faik Hozar’ı Dışişleri Bakanlığına “Sovyet
hükûmeti adına Sovyet-Türk ilişkileri hakkında bir
açıklama yapmak üzere” davet etti. Molotov şunları
ifade etmiştir: “Ermenistan ve Gürcistan hükümet-
leri, iyi komşuluk ilişkileri, daha güçlü bir barış ve
güvenlik için toprak taleplerinden vazgeçmelerinin
mümkün olduğunu düşünmektedir. Sovyet Hüküme-
ti Boğazlar konusundaki önceki pozisyonunu değiş-
tirmiştir. Sovyetler Birliği’nin Boğazlar bölgesindeki
güvenliğinin, Sovyetler Birliği ve Türkiye tarafından
aynı oranda kabul edilebilir bulunan şartlar dahi-
linde sağlanabileceğine inanmaktayız. Sovyet Hü-
kümeti SSCB’nin Türkiye üzerinde herhangi bir
toprak talepleri olmadığını teyid etmektedir”
(AFP RF, cilt 5: 11-13).
18 Haziran’da Türk hükûmeti Sovyetlerin 30
Mayıs’taki kararını kabul eden bir açıklama yap-
mıştır. Fakat Moskova’nın bu gecikmiş kararı,
Ankara’nın Batı ile entegrasyonunu engelleye-
memiştir. Sovyetler Birliği, Türkiye’den toprak
talebinden 30 Mayıs 1953’te resmî olarak vazgeç-
tiğinde, bu sorunun zaten güncelliğini yitirdiğini
not etmek gerekmektedir. 1945’le kıyaslandığında
uluslararası durum 1953’e gelindiğinde, dikka-
te değer bir biçimde değişmişti: Türkiye, Birleşik
Devletler ve Batı ülkelerinin bir müttefiki hâline
gelmiş ve NATO üyesi olmuştu. Stalin’in yanlış
yönlendirilen ve riskli politikası, Türk-Sovyet iliş-
kilerini Soğuk Savaş için bir deneme alanı hâline
getirmiş ve Türkiye bu teste başarıyla dayanmıştı.
47
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri

Öğrenme Çıktısı
4 Soğuk Savaş’ın iki blok arasında tırmanmasını tartışabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin Soğuk Savaşta

Truman Doktrini’nin So-
ğuk Savaş açısından anlamı
nedir?
Harry S. Truman’ın ko-
nuşma metni için bakı-
nız: http://avalon.law.yale.
edu/20th_century/trudoc.
asp/
ABD’nin stratejik ortak-
larından biri olmasında,
Sovyetler Birliği’nin 1945-
1947 arasında sürdürdüğü
yayılmacı politikaların etki-
sini tartışın.

1950-1989 ARASI TÜRK-SOVYET disi için de büyük sorunlar oluşturduğu anlaşıl-

İLİŞKİLERİ
Yeni incelenen arşiv belgelerinin analizi, Sovyet-
ler Birliği’nin Türkiye’den toprak talebi ile Boğazlar
üzerinde ortak kontrol mekanizması kurulması ta-
lebinin, Soğuk Savaş dönemi Türk-Sovyet ilişkile-
rinin önemli bir parçası olduğunu göstermektedir.
“Soğuk Savaş” ifadesinin henüz kullanılmadığı bu
dönemde, Türkiye ile ilgili diplomatik, askerî ve si-
yasi yazışmalar bir “sinir harbi” yaşandığına işaret
etmektedir. 1945-1953 yılları arasında, Sovyetler
Birliği bir süper güce dönüşürken Türkiye Baltık-
lardan Karadeniz’e kadar olan bölgede Sovyet et-
kisinden kaçabilen tek ülke durumundaydı. Diğer
taraftan Ankara bunun bedelini çok ağır ödemişti.
Faşist Almanya’ya karşı kazandığı zaferin etkisiyle
Sovyetler, Mayıs 1953’e kadar, Boğazlar ile Kars,
Ardahan ve Artvin üzerinde hak iddia etmeye de-
vam etmiştir. Sürekli tehdit ve şantaj karşısında
Türkiye, sinir harbini oldukça büyük bir orduyu
hazır tutarak aşmaya çalışırken ekonomik açıdan
ciddi sıkıntı yaşamaktaydı. Türkiye’nin baskı altın-
da tutulması yönündeki Sovyet politikasına Güney
Kafkasya Cumhuriyetleri Gürcistan ve Ermenistan
da katkı sağlamıştır. Bu bölgede Moskova tarafın-
dan kışkırtılan milliyetçilik dalgası, esasen Stalin’in
planları arasında en zayıf halkayı teşkil etmiştir. Bu
bağlamda, Ermenistan ve Gürcistan’ı kullanarak
Türkiye’yi bunaltma ve karşı uluslararası kamuoyu
yaratma çabaları sonuçsuz kalmıştır.
Arşiv belgeleri incelendiğinde, Türkiye’ye yö-
nelik ısrarlı iddiaların, Sovyetler Birliği’nin ken-
maktadır. 1957 yılının Haziran ayında Stalin’in
politikalarını gözden geçiren ve Georgi Malenkov,
Viacheslav Molotov, and Lazar Kaganoviç’e karşı
mücadele etmiş olan Sovyetler Birliği Komünist
Partisi Sekreteri Nikita Kruşev, Molotov’a karşı
çıkarak “... Devrimden sonra Türk’lerle dostça ilişki-
ler yaşadık... Almanları yenerek zafer sarhoşu olduk.
Türkler bizim dostlarımız, yoldaşlarımızdı, fakat on-
lara Çanakkale Boğazı’nı vermeleri için Nota verdik.
Onlar aptal değildi. Çanakkale Boğazı sadece Tür-
kiye demek değildi, orada birkaç devlet daha vardı.
Biz dostluk anlaşmasını bozduğumuzu Türklere bir
Nota ile bildirerek kapıyı yüzlerine kapattık. Yaptığı-
mız açıkça bu anlama geliyordu. Şimdi onlara çeşitli
şeylerden bahsediyoruz, fakat onlar sadece güvenilir-
liğimizi sorguluyorlar. Neden bunu yaptık? Son dere-
ce aptalcaydı. Biz Türkiye’nin dostluğunu kaybettik,
şimdi güneyimizde, bizi tehdit eden Amerikan üsleri
var” (RNHSA, cilt 161: 223-4).
Molotov’un Mayıs 1953’te yaptığı açıklama ile
Kruşev’in 1950’li yıllardaki konuşmaları Türkiye
ile ilişkileri normale döndürmek için yeterli olma-
dı. 1940’ların ikinci yarısı ile 1950’lerin başların-
da ülkenin yaşadığı endişe devam etmekteydi. Bu
durum bir yandan, SSCB’nin olası adımları hak-
kında bilgi sahibi olmamaktan kaynaklanmış, diğer
yandan kamuoyunu Batı ile bütünleşme konusun-
da yönlendirme gerekliliğinden kaynaklanmıştı.
Ayrıca, 1950’lerin ikinci yarısında, bazı gelişmeler
Türk-Sovyet ilişkilerindeki gerilimi arttırdı. Türki-
ye-Suriye arasındaki toprak sorununa ilişkin plan-
ları çerçevesinde, Moskova Eylül 1957’de Ankara’ya

48
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
bir Nota gönderdi. Eş zamanlı olarak Mareşal
Konstantin Rokosovski komutasındaki Sovyet as-
kerlerinin Kafkaslardaki yoğunluğu artmaya başla-
dı. Diğer taraftan Ekim 1957’de Sovyet liderlerinin
yaptığı açıklamalarda Türkiye’ye karşı savaş açılma-
sının söz konusu olmadığı vurgulanmaktaydı. İki
ülke arasındaki gerginlik hiç bir zaman savaş nok-
tasına ulaşmadı ancak Sovyet liderleri ülkelerinin
füze ve nükleer potansiyelinin Türkiye’de büyük
endişeye yol açtığının farkındaydılar. 1958 yazında
Çin Lideri Mao Zedong ile görüşmesinde Kruşev,
düşmanlarını füzelerle korkuttuğunu şu şekilde
ifade etmişti: “Türklere 3-4 füzeyle ülkelerini yok
edebileceğimiz belirtildi” (RF Başkanlık Arşivi, cilt
498: 63).
Uzun süren sürtüşme döneminin ardından
Türk-Sovyet yakınlaşmasının ilk işaretleri 1960’lar-
da ortaya çıktı. Sovyet liderlerinin Türkiye ile iliş-
kilerin geliştirilmesine yönelik çağrılarına rağmen,
Sovyet gizli servisi 1950 ve 1960’lı yıllar boyunca
Yakın Doğu’da Türkiye’ye karşı özellikle Ermeni
konusunu suistimal etmeyi sürdürdü. Türkiye ve
diğer komşu ülkeler üzerinde toprak iddiasında
bulunan yabancı Ermeni örgütleri Sovyet Komü-
nist Partisinin etki alanına girmişti. (RSPHSA, cilt
48: 13). Sovyetlerin Ermeni örgütlerine desteği
Sovyetler Birliği’nin dağılmasına kadar sürmüştür.
Örneğin 14 Ağustos 1986 tarihli bir Merkezi Ko-
mite kararı, Sovyet Maliye Bakanlığına Lübnan,
Fransa, ABD ve Arjantin’de basılan Ermeni gazete-
lerine yapılacak maddi destek için talimat vermiştir
(RNHSA, cilt 89: 2). 1961 yılı yazında, Kruşçev’in
Ermeni Cumhuriyeti ziyareti öncesinde, Ermeniler
Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan’daki eski Ermeni
topraklarının geri alınması konusunu Moskova’ya
mektuplarla aktarmışlardır. Hatta SSCB’nin bu
talebi dikkate almaması durumunda Birleşmiş
Milletler’e başvuruda bulunulacağı tehditinde bu-
lunulmuştur. Kruşçev, Türkiye’den toprak talebi
konusunu desteklememiştir. 1918 yılında Lenin
tarafından Kars ve Ardahan’ın Türkiye’ye geri veril-
diği ve bunun doğru bir karar olduğunu düşündü-
ğünü belirtmiştir (V. Titov’dan Merkez Komiteye,
26.01.1962, RNHSA, cilt 172: 16).
Türk Sovyet ilişkilerinde olumsuz gelişen bir
diğer konu Sovyetlerin Kıbrıs sorunu karşısın-
daki Türkiye karşıtı tutumları olmuştur. 1956
yılında, Yunan Parlamentosundan Constantine
Rodopulos, Sovyetler Birliği Yüksek Konseyine
gönderdiği gizli bir mektup ile adada azınlık du-
rumunda olan Kıbrıslı Türklerin İngiltere’nin de
taviz vermesiyle, Kıbrıslı Rumlara uyguladıkları
baskı ve zulümü iletmiş ve Sovyetlerden destek
istemiştir (Rodopulos’tan Yüksek Konseye telgraf,
Haziran 1956, RNHSA, cilt 30: 1). Arşiv belgele-
rine göre, 1960’lı yıllarda Kıbrıs’taki gelişmeler ve
Türkiye’nin Kıbrıs politikası Sovyet liderleri tara-
fından mercek altına alınmıştır (Yakın Doğu Du-
rum Raporu, 20.03.1965, RNHSA, cilt 480: 16).
ABD’deki Sovyet Büyükelçiliğinin 1965 yılındaki
bir siyasi raporuna göre, “Türk-Amerikan ilişkile-
rinin Kıbrıs sorunu nedeniyle oldukça etkilendiği”
SSCB’ye bildirilmiştir. Ancak ABD hükûmetinin
Türkiye ile iyi ilişkilere önem verdiği, NATO çer-
çevesindeki iş birliği de dikkate alınarak Türkiye’ye
sağlanan askerî, ekonomik ve teknik desteğin sür-
düğü kaydedilmiştir (Sovyet Dışişleri Bakanlığı, 14
Nisan 1966. NSA Arşivi R. 3254: 192). 1950’li
yıllardan itibaren SSCB’nin Kıbrıslı Rumlara des-
teği sürmüştür (Andropov’dan Merkez Komiteye,
08.07.1974, RNHSA, cilt 30: 1).
ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki Küba krizi,
Türk-Sovyet ilişkilerini etkileyen bir diğer gelişme
olmuştur. Ekim 1962’de Türkiye’deki Amerikan
üslerinin Küba’daki Sovyet füzelerinin kaldırılma-
sı karşılığında kapatılacağı söylentileri yayılmış-
tı. Bu fikrin Beyaz Saray’a yakınlığı ile bilinen
Walter Lippman’a ait olduğu düşünülmekteydi.
Lippman’ın, The Washington Post gazetesinde 23
ve 25 Ekim tarihlerinde yayınlanan yazıları bu kay-
nağa dayanıyordu. 16 Ekim tarihinde Başkan John
Kennedy, yaptığı kapalı basın toplantısında bu fik-
ri ve gerçekleştirilebileceğini açıklamıştı. Başkan,
Sovyet yetkilileriyle yaptığı görüşmelerde, Türki-
ye’deki füzelerin 4-5 ay içerisinde geri çekileceği sö-
zünü verdi (Sovyet Büyükelçi Dobrynin’den Sovyet
Dışişlerine telgraf, 27 Ekim 1962, RNHSA cilt 13:
51). Kruşçev, 28 Ekim 1962’de Başkan Kennedy’e
gönderdiği mesaj ile bu anlaşmayı onayladı. An-
cak bu görüşmeler gizli tutulamadı, Sovyetler
Birliği’nin Ankara Büyükelçisi N. Ryzhov Türk
yetkililere durumu bildirmişti (Fursenko, s. 402).
Türk Sovyet ilişkileri bu sürtüşmelerden son-
ra 1960’lı yıllarda normale dönmeye başladı. 28
Haziran 1960’da Komünist Parti Genel Sekreteri
Kruşçev, Başbakan Cemal Gürsel’e tekrar taraf-
sızlık çağrısında bulundu. Mayıs 1963’te iki ülke
arasında ticaretin geliştirilmesine yönelik bir pro-
tokol imzalandı. 1965 yılında Sovyet Dışişleri Ba-
kanı Gromyko Ankara’yı ziyaret etti. 1966 yılında,
49
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri

Sovyet Bakanlar Konseyi Sözcüsü Alexei Kosygin
Türkiye ziyaretinde bulundu. 1967 yılında ise Baş-
bakan Süleyman Demirel Moskova’ya resmi bir
ziyaret gerçekleştirdi. Azerbaycan ve Orta Asya’ya
yaptığı ziyaret sonrasında Demirel, Türk Sovyet
ilişkilerinde yeni bir döneme girildiğini açıkladı,
iki halk arasında gerilim yaşandığı ve savaş sonra-
sında ilişkilerin kesildiğini ancak artık iki ülke ara-
sında düşmanlık bulunmadığını belirtti (Milliyet,
14 Ekim 1967).
1969 Kasım’ında Cumhurbaşkanı Cevdet Su-
nay Sovyetler Birliği’ni ziyaret etti, Leonid Brezh-
nev (Brejnev) ve diğer Sovyet yetkililerle top-
lantılara katıldı. Aralık 1984’de Sovyet Bakanlar
Konseyi Sözcüsü Nikolai Tikhonov’un Ankara
ziyareti sırasında, uzun dönemli iktisadi, ticari ve
bilim teknik konularında iş birliği için on yıllık
bir programa imza atıldı. 1986 yılında Başbakan
Turgut Özal’ın Sovyetler Birliği’ni ziyareti ilişkileri
güçlendirdi. Diğer taraftan, Mikhail Gorbaçov’un
1980’li yıllarda başa geldiği dönem, Ermeni lobisi-
nin Moskova’da güçlendiği zamana denk gelmişti.
Genel Sekreter olmadan önce 21 Şubat 1985 tari-
hinde Komünist Parti Politbüronun, Ermeni soy-
kırımının 70. yılı gündemli toplantısını Gorbaçov
yönetmiş ve bu toplantıda Ermeni Komünist Par-
tisinin 24 Nisan’ın soykırım günü olarak kabulü
önerisi görüşülmüştü. Bu öneri Politbüro temsilci-
lerince reddedildi (Toplantı notları, NSA, Doc. R
10045: 13-20).
Sosyalizmin yaşadığı kriz, 1990’lı yıllarda
SSCB’nin dağılmasına neden oldu. ABD ve Tür-
kiye arasında Soğuk Savaşı’n başında gelişen iş
birliği, stratejik bir ortaklığa dönüştü ve güçlendi.
SSCB’nin dağılmasıyla Türkiye, Karadeniz ve Kaf-
kaslarda (Hazar Denizi bölgesinde) daha da önemli
bir aktör hâline geldi. Soğuk Savaş’ın sona ermesi,
Türkiye Rusya Federasyonu ilişkileri açısından yeni
bir dönemi başlatmıştır. Soğuk Savaş’ın zor yılları
ardından Türkiye, Karadeniz Ekonomik İşbirliği
Konseyinin temel üyelerinden ve hem siyasi hem
iktisadi açıdan en büyük ortaklarından ve bölge
ülkelerinden biri olmuştur. Stalin’in politikalarına
hedef olmuş olan Türkiye, Gürcistan’ın toprak bü-
tünlüğü ve bağımsızlığına destek veren ilk ülkeler
arasında yer almış, ABD ve NATO’nun stratejik
ortağı olmuştur.

Öğrenme Çıktısı
5 1950-1989 dönemi Türk-Sovyet ilişkilerini değerlendirebilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

1960’lı yıllardan itibaren Soğuk Savaş sırasında Türk-

Türk Sovyet ilişkilerinde Türkiye’nin NATO üyeliği- Sovyet ilişkilerinde yaşanan
görülen yumuşamayı, So- nin Türk-Sovyet ilişkilerine krizlerin, ABD-SSCB geri-
ğuk Savaş gelişmeleri açısın- etkisini açıklayın. liminin yumuşama sürecine
dan değerlendiriniz. girmesiyle bağlantısı nedir?

50
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Soğuk Savaş dönemi, Türkiye
1 Sovyetler Birliği ilişkilerinin
tarihsel gelişimini açıklayabilme
Sovyetler Birliği’nin Türkiye
Üzerinde Baskıları
Sovyet taleplerini ve
2 Transkafkasya Cumhuriyetleriyle
bağlantısını tanımlayabilme
Sovyet Talepleri ve Güney
Kafkasya Cumhuriyetleri
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
İkinci Dünya Savaşı sonrasında, 1945-1953 yılları arasındaki
dönem, Türkiye ve Sovyetler Birliği ilişkileri açısından sıkıntılı
geçmiştir. O dönemde bir sinir harbi olarak tanımlanan geri-
lim, Sovyetlerin Boğazlar rejimine yönelik iddiaları ve Doğu
Anadolu illeri üzerinde (Ermenistan ve Gürcistan’a verilmek
üzere) toprak talepleri ile tırmanmıştır. Türkiye, Soğuk Savaş
açısından bir test alanı olmuştur, yürütülen yoğun diplomasi
de ABD’nin Truman Doktrini ile (1947) sınırlandırma poli-
tikasının gelişimine itici güç oluşturmuştur. Türkiye’nin Batı
Bloku’nda yer alması ve iki kutuplu uluslararası sistemde ABD
ve SSCB arasında etki alanlarının netleşmesinde de Türkiye’nin
Sovyetler Birliği ile yaşadığı kriz etkilidir. Stalin döneminden
sonra iki blok arasında uluslararası ilişkilerde genelde yaşanan
detente (yumuşama) döneminin etkileri, NATO üyesi olan
Türkiye ile SSCB arasındaki ilişkilerde de görülmüştür. 1962
Küba krizinin ABD ve SSCB arasında görüşmelerle çözülmesi-
nin ardından 1960’lı yıllarda Türkiye ve SSCB arasında ilişkiler
normale dönmeye başlamıştır. Ancak farklı iki kutupta yer alan
bu iki ülkenin politikaları ve uluslararası sorunlara yaklaşımları
da Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Soğuk Savaşın sona erme-
sine kadar daha belirgin olmuştur.
Sovyetler Birliği 1945 yılında, Türkiye ile 1925’te imzala-
nan Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nı feshederek Doğu
Anadolu’da toprak iddialarında bulunmuştur. Bu toprakların
1921 yılında imzalanan Kars Anlaşması’yla SSCB’den, içinde
bulunduğu güç durumdan istifade edilerek baskıyla alındığı ve
artık şartların değişmesi dolayısıyla, anlaşmanın revize edilmesi
gerektiği Türk diplomatları ve yetkililerine bildirilmiştir. Ayrıca
Sovyetler Birliği, Boğazların rejimine yönelik olarak da (Mont-
rö Sözleşmesi revize edilerek) ortak kontrol ve üs kurma niyet-
lerini iletmiştir. Bu iddia ve taleplerden özellikle Transkafkasya
Sovyet Cumhuriyetleri Ermenistan ve Gürcistan’ı ilgilendiren-
ler, talep edilen toprakların (Kars, Ardahan, Artvin, Erzurum,
Trabzon, Bitlis, Van) bu Cumhuriyetlere Sovyetler tarafından
söz verilmiş olmasıdır. Bu planlara göre Ermenistan’ın toprak-
ları % 80, Gürcistan’ın ise % 8 oranında genişleyecekti. Türki-
ye bu iddia ve talepleri kararlılıkla reddetti. SSCB, bu politika-
sında İngiltere ve ABD’nin desteğini alamadı.
51

Türkiye’nin Batı Bloku ile
3 yakınlaşmasının nedenlerini
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Türkiye’nin Batı Bloku ile
Yakınlaşması
Soğuk Savaş’ın iki Blok arasında
4 tırmanmasını tartışabilme
Soğuk Savaş’ın Tırmanması
1945-1989 dönemi Türk-Sovyet
5 ilişkilerini değerlendirebilme
1950-1989 Arası Türk-Sovyet
İlişkileri
52
Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
Türkiye’nin Batı Blokğu ve özellikle ABD ile yakınlaşmasında,
Sovyetler Birliği’nin 1945-1953 arasında uyguladığı baskıcı po-
litika ve diplomasi, Boğazlar rejimine yönelik iddiaları ve Doğu
Anadolu’da toprak talepleri etkili olmuştur. SSCB bu dönemde
yoğun Türkiye karşıtı propaganda ve kampanya izleyerek hem
Türkiye hem de uluslararası kamuoyu üzerinde etkili olmaya
çalışmıştır. Türkiye’nin yaşadığı durum karşısında Orta Doğu
politikasını gözden geçiren ABD, sınırlandırma politikası ve
Truman Doktrini’yle bölgede daha aktif politika izlemeye baş-
lamıştır. Nisan 1946’da ABD savaş gemisi USS Missouri’nin
İstanbul’a gelişi, ABD’nin Türkiye’ye desteğinin sembolü ola-
rak algılandı. Soğuk Savaş 1947 yılında şekillendi. ABD’nin
mali ve askerî desteğine rağmen, 1953 yılında Sovyetler taleple-
rini resmî olarak geri çekene kadar kriz, ilişkilerde etkili olmuş-
tur. Türkiye 1952 yılında NATO üyesi oldu.
İkinci Dünya Savaşı sırasında girilen ittifakı savaş sonrasında
sürdüremeyen ABD ve SSCB arasında ideolojik görüş ayrılıkları
ve çatışan çıkarlar Yalta Konferansı’ndan itibaren kendini gös-
termeye başlamıştır. 1945 sonrası Sovyet politikaları, özellikle
Balkanlar ve Orta Avrupa’dan sonra Türkiye, Yunanistan ve İran
üzerinde artırılan baskı, başta ABD olmak üzere Batı Blokunun
tepkisiyle karşılanmıştır. 1947 yılında ABD Başkanı Truman’ın
Türkiye ve Yunanistan’a yönlendirdiği mali ve askerî destek So-
ğuk Savaş’ta iki kutuplu sistemde ülkelerin bloklaşması ve bu iliş-
kilerin kurumsallaşmasını da beraberinde getirdi. 1960’lı yıllarda
nükleer silahların vurucu kapasiteleri nedeniyle diyaloğun önemi
ön plana çıkana dek, çıkar çatışmaları tırmandı. 1962 Küba kri-
zinin ardından görüşmeler özellikle AGİK çerçevesinde yürütü-
lerek iki blok arasında yumuşama (detente) dönemine girilmiştir.
Soğuk Savaş dönemi Türk Sovyet ilişkilerinde, uluslararası iliş-
kilerin iki kutuplu sistemde gelişimi, blokların başında yer alan
ABD ve SSCB’nin liderleri ve politikaları etkili olmuştur. Sta-
lin döneminde Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye uyguladığı bas-
kı, Türkiye’nin Soğuk Savaş’ta ABD yanında Batı Bloku’nda yer
almasına yol açmıştır. 1952 yılından itibaren NATO üyesi olan
Türkiye stratejik önemi olan bir ortak hâline gelmiştir. İkinci
Dünya Savaşı’na girmeyen Türkiye’nin, büyük güçlerin ideoloji
ve çıkar çatışmalarının tırmandığı savaş sonrası dönemde, tarafsız
politika izlemesi mümkün olmamıştır. Kruşçev dönemiyle bir-
likte iki blok arasındaki ilişkiler yumuşama belirtileri gösterirken
etki alanlarını genişletmeye çalışan ABD ve SSCB arasında Küba
krizi gibi sorunlar da baş göstermiştir. NATO müttefiği Türkiye
ile ilişkiler sınırlı olmakla beraber, Sovyetlerin 1953 yılında top-
rak taleplerini resmen geri çekmesinden sonra, 1960’lı yıllarda
resmi ziyaretler ile diyalog güçlenmiştir. 1980’li yıllarda sosyaliz-
min yaşadığı sıkıntılı süreç ve komünist bloğun dağılması, Türki-
ye ve SSCB ilişkilerini 1990’lı yıllarda farklı bir zemine taşımıştır.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
1 Sovyetler Birliğinin Mart 1945’te Türkiye’den
toprak talepleri öncesinde, feshedeceğini ilan ettiği
anlaşma aşağıdakilerden hangisidir?
A. 17 Aralık 1925, Türk Sovyet Dostluk ve Taraf-
sızlık Anlaşması
B. 16 Mart 1921, Türk Sovyet Dostluk ve Kardeş-
lik Anlaşması
C. 13 Ekim 1921, Türk Sovyet Transkafkasya
Cumhuriyetleri Anlaşması
D. 1921, Kars Anlaşması
E. 1921, Moskova Anlaşması
2 Soğuk Savaşta Türkiye’nin kriz alanı olması,
SSCB’nin hangi politikasından kaynaklanmıştır?
A. ABD ve İngiltere ile gerginlik
B. Balkanlarda hakimiyet kurma
C. Sınırların Yakın Doğu ve Akdeniz’e genişletilmesi
D. Sovyet birliklerinin Romanya ve Bulgaristan’da
konuşlanması
E. 1925 Dostluk Anlaşmasının feshedilmesi
3 Aşağıdakilerden hangisi 1945 yılında
SSCB’nin öne sürdüğü iddia ve talepleri arasında
yer almamıştır?
A. Boğazlarda Sovyet üssü kurulması
B. Kars ve Ardahan’ın ilhakı
C. Montrö Sözleşmesinin revizyonu
D. Hatay’ın ilhakı
E. 1925 Türk Sovyet Anlaşmasının feshedilmesi
4 1945 yılı Türk Sovyet diplomatik görüşme-
lerinin yapıldığı ve krizin tırmandığı dönemde
SSCB Dışişleri Bakanı aşağıdaki devlet adamların-
dan hangisidir?
A. V. Molotov B. S. Vinogradov
C. J. Stalin D. V. Dekanozov
E. F. Orekhov
5 SSCB’nin Türkiye’den toprak talepleri (1945)
hangi konferansta verilen Sovyet taahhütlerine uy-
mamaktadır?
A. Potsdam B. Yalta
C. Berlin D. Montrö
E. Lozan
6 ABD savaş gemisi USS Missouri’nin
İstanbul’a gelişi (Nisan 1946), Soğuk Savaş açısın-
dan taraflara, blokların oluşumu konusunda hangi
neler öğrendik?
mesajı vermiştir?
A. SSCB’nin toprak taleplerini geri çektiği
B. Türkiye’nin SSCB ile ilişkilerinin olumlu geliştiği
C. ABD’nin Boğazlarda üs kurmak istediği
D. Türkiye’nin Batı Bloğunda yer aldığı
E. ABD’nin Sovyetlere destek verdiği
7 Aşağıdakilerden hangisi, SSCB’nin Boğaz-
ların rejimine yönelik olarak Türkiye’ye verdiği
notada (Ağustos 1946), Türkiye’nin itiraz ettiği
konulardan biri değildir?
A. Boğazlar rejiminin Türkiye ve Karadeniz’e kıyı-
sı olan ülkelerle sınırlanması
B. Montrö sözleşmesinin yenilenmesine yönelik
bir konferans düzenlenmesi
C. Boğazlara Sovyet askerlerinin konuşlanması
D. Türkiye’nin Boğazları koruyamadığı gerekçesi
E. Boğazların ortak savunulması önerisi
8 Aşağıdakilerden hangisi, ABD’nin Soğuk
Savaş politikalarını yönlendiren Truman Doktrini-
nin amaçlarından değildir?
A. Sovyetler Birliğinin etki alanının sınırlanması
B. Türkiye’ye Sovyet tehditleri karşısında destek
verilmesi
C. Türkiye ve Yunanistan’a ekonomik destek sağ-
lanması
D. Boğazlar rejiminin revize edilmesi
E. Soğuk Savaşta blokların ve sınırlarının çizilmesi
9 Stalin döneminde, 1945-1953 yılları arasında
Sovyetler Birliğinin Türkiye üzerinde yarattığı dip-
lomatik baskıyı hangi Sovyet lideri eleştirmiştir?
A. Kruşçev B. Molotov
C. Lenin D. Dekanozov
E. Malenkov
10 Aşağıdakilerden hangisi 1960’lı yıllarda Türk
Sovyet ilişkilerini etkileyen konular arasında yer
almamıştır?
A. Kıbrıs B. Ermenilerin toprak talepleri
C. Küba krizi D. SALT görüşmeleri
E. Türkiye’nin NATO’ya girmesi
53
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri

Yanıtınız yanlış ise “Sovyetler Birliği’nin
1. A
Türkiye Üzerinde Baskıları” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Batı Bloku
6. D
İle Yakınlaşması” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sovyetler Birliği’nin Yanıtınız yanlış ise “Stalin’in Türk Boğazları
2. C 7. B
Türkiye Üzerinde Baskıları” konusunu yeni- Üzerine Planı” konusunu yeniden gözden
den gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sovyetler Birliği’nin

3. D 8. D Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaşın Tırman-
Türkiye Üzerinde Baskıları” konusunu yeni-
ması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Talepleri ve Gü- Yanıtınız yanlış ise “1950-1989 Arası Türk
4. A 9. A
ney Kafkasya Cumhuriyetleri” konusunu ye- Sovyet İlişkileri” konusunu yeniden gözden
niden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Talepleri ve Gü- Yanıtınız yanlış ise “1950-1989 Arası Türk
5. B 10. D
ney Kafkasya Cumhuriyetleri” konusunu ye- Sovyet İlişkileri” konusunu yeniden gözden
niden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Sovyetler Birliği’nin Boğazlar konusundaki talepleri, Türkiye’nin bu stratejik

geçişleri kontrol edemeyeceği ve Boğazları savunamayacağı iddiasıyla gün-
deme getiriliyordu. Doğu Anadolu’daki toprak talepleri ise Ermenistan ve
Araştır 1 Gürcistan’ın haklarının 1921 anlaşmasında tanınmadığı ve değişen koşullar
nedeniyle anlaşmanın yenilenmesi gerektiği, pacta sund servanda (ahde vefa)
ilkesine rağmen Türk diplomat ve yetkililerine iletiliyordu.

Türk kamuoyu, Rus ve Türk medyalarının etkisi altındaydı. Komünist yayın-

larıyla bilinen gazete ve dergilerin, Sovyetler Birliği’ni destekleyen görüşleri,
Araştır 2 endişelerin protesto gösterileri şeklinde sokağa yansımasına neden oluyordu.
Öğrenci gösterileri vatansever gruplarca da destekleniyordu. Bu olaylar, pro-
paganda ve medyanın siyasete etkilerini göstermektedir.

ABD yetkilileri bu dönemde yaptıkları açıklamalarda, Boğazların güvenliği ko-

nusunda tek sorumlunun Türkiye olması gerektiğini, ancak Boğazların saldırıya
Araştır 3 uğraması durumunda BM Güvenlik Konseyi tarafından önlem alınabileceği-
ni belirtmiştir. Soğuk Savaşın tırmandığı dönemde Türk-Sovyet anlaşmazlığı
ABD’nin Sovyetlere karşı tutumlarının netleşmesi açısından önemlidir.

Truman Doktrini ve Marshall Yardımı, Soğuk Savaşta ABD’nin Batı Bloku’nun

lideri olarak sorumluluk almasını ve nüfuz (çıkar) küreleri ve sınırlandırma po-
Araştır 4 litikalarının da resmiyet kazanması anlamına gelmektedir. Türk Dış Politikası
açısından ise Türkiye’nin Soğuk Savaş’ta yerini belirlemesi yönüyle önemlidir.

1962 yılı Küba krizinden sonra Soğuk Savaş koşulları genel olarak yumuşa-
ma eğilimine girmiştir. Kruşçev dönemiyle birlikte Sovyetler Birliği dış poli-
Araştır 5 tikasında “barış içinde bir arada yaşama” yaklaşımıyla değişim gözlenmiştir.
1970’li yıllarda, Helsinki Nihai Senedine (1975) uzanan AGİK görüşmele-
rinin de etkili olduğu uluslararası ilişkilerdeki genel detente (yumuşama) iki
ülkenin ilişkilerine de yansımıştır.

54
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Kaynakça
Athanassopoulou, E. (1999). Turkey-Anglo-
American Security Interests, 1945-1952.
London: Frank Cass.
Bowen, W. (2002). “Türkiye ve İkinci Dünya Savaşı:
Taraflı Fakat Savaşmayan Ülke” Türkler, Cilt 16,
Ankara.
Deringil, S. (1989). Turkish Foreign Policy During
the Second World War: An ‘Active’ Neutrality.
Cambridge: Cambridge University Press.
Fursenko, A.A. (2006) Rossiya I Mezhdunarodnye
Krizisy: Seredina XX Veka (Russia and
International Crises: Middle of the 20th Century).
Moskva.
Gaddis, J. L. (2005). The Cold War: A New History.
New York: Penguin Press.
Hasanlı, C. (2011). Stalin and Turkish Crisis of
the Cold War, 1945-1953. Lexington Books,
Lanham, Boulder, New York, Toronto, Plymouth,
UK, 2011.
Hasanlı, C. (2011). Tarafsızlıktan Soğuk Savaşa
Türk - Sovyet İlişkileri. 1939-1953. Ankara,
Bilgi Yayınevi.
Kochkin, N.V. (2003). SSSR, Angliya, SShA
i “Turetsky krizis” 1945-1947. Novaya i
Noveyshaya Istoriya, No:3, ss. 58-77.
Kuniholm, B. R. (1980). The Origins of the Cold
War in the Near East-Great Power Conflict
and Diplomacy in Iran, Turkey and Greece,
Princeton.
Kuniholm, B. R. (1984). The Near East Connection:
Greece and Turkey in the Reconstruction of
Europe, 1946 - 1952. Brookline, MA: Hellenic
College Press.
Mark, E. (2005) “The Turkish War Scare”. Melvin P.
Leffler and David S. Painter (eds). Origins of the
Cold War. An International History. Routledge
Taylor and Francis Group, New York and London.
Pechatnov, V. (2006). Stalin, Roosevelt, Truman:
Soviet-American Relations in 1940s (in
Russian), Moscow.
Potskhveriya, B. M. (1999). Sovetsko-Turetskie
otnosheniya i problema Prolivov nakanune,
v gody Vtoroy mirovoy voyny i poslevoennye
desyatiletiya. Rosiya i Chernomorskie prolivy
(XVIII-XX stoletiya). Otv. red. L. N. Nezhinsky,
A. V. Ignatev. Moskva, ss. 437-506.
Roberts, G. (2011). “Moscow’s Cold War of the
Periphery: Soviet Policy in Greece, Iran and
Turkey, 1943-1948”. Journal of Contemporary
History, vol.48, no 1, ss.58-81.
Robertson, J. (1986). Turkey and the Allied Strategy
1941-1945. N. Y., London.
Sever, A. (1997). Soğuk Savaş Kuşatmasında
Türkiye, Batı ve Orta Doğu. 1945-1958.
Istanbul.
Sevostyanov, N. (ed). (2004). Sovetsko-Amerikanskie
Otnoshenie, 1945-1948: Dokumenty. Moskova.
The Economist, 21 Temmuz 1945.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi.
“Ardahan Meselesi TBMM’de”. Aralık 1945, ss.
367-370.
Zubok, V. M. (1994). “SPY vs. SPY: The KGB vs. the
CIA, 1960-1962”, CWIHP Bulletin, Issue: 4.
Zubok, V. M. (2007). A Failed Empire: The
Soviet Union in the Cold War from Stalin to
Gorbachev. University of North Caroline Press.
55
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
Yararlanılan Arşiv Belgeleri
A. Kerr’den V. Molotov’a. 07.07.1945. Rusya
Federasyonu Dış Politika Arşivi (AFP RF), f. 06,
r. 7, fol. 25, v. 307, s. 1.
ABD Dışişleri Bakanı James Brynes’ın Türkiye
Dışişleri Bakanı ile Görüşme Tutanağı, Konu:
Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri. 17.01.1946.
ABD Ulusal Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59,
Box: 4010, NND 7600050, Doc. 761.67/1-1746.
ABD Ulusal Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box:
4010, NND 7600050, Doc. 761.67/4-2445.
ABD’den SSCB Dışişleri Bakanlığına Nota.
09.10.1946. AFP RF, f. 06, r. 8, fol. 49, v. 812,
ss. 4-5.
ABD’nin Türkiye nezdindeki Büyükelçisi E.
Wilson’dan ABD Dışişleri Bakanı’na. 02.02.1946.
ABD Dış İlişkileri Arşivi FRUS, 1946, vol. VII,
ss. 813-814.
ABD’nin Türkiye nezdindeki Büyükelçisi E.
Wilson’dan ABD Dışişleri Bakanı’na. 01.03.1946.
FRUS, 1946, vol. VII, ss. 817-818.
AFP RF, f. 06, r. 30, fol. 287, v. 2, s. 85.
AGP, f. 14, r. 20, v. 283, ss. 74-75.
Andropov’dan Komünist Parti Merkez Komitesine,
08.07.1974. RNHSA, f. 89, r. 51, v. 30, s. 1.
AR CSADSPO, f. 1, r. 286, v. 47, pp. 91-95; SAAR,
f. 28, r. 4, v. 50, s. 12.
Bakanlar Kurulu Kararı “Kuzey İran’da Endüstriyel
Girişimlerin Organizasyonu Hakkında”
10.06.1945. Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Siyasi
Belgeler Arşivi (APDPARA), f. 1, r. 89, v. 106, ss.
8-10.
Barnes Dışişleri Bakanı’na telgraf. 31.03.1945. ABD
Ulusal Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box:
4010, NND 7600050, Doc. 761.67/3-3145.
Berlinskaya (Potsdamskaya) konferensiya
rukovoditeley trekh soyuznykh derzhav - SSSR,
SShA i Velikobritanii , s. 444.
Bulgaristan’daki İngiltere Askeri Temsilciliği’nden
Savunma Bakanlığı’na. 03.07.1945. Ulusal
Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi, FO
371/48774.
Büyük Britanya’dan SSCB Dışişleri Bakanlığına Nota.
Ekim, 1946. AFP RF, f. 06, r. 8, fol. 48, v. 810,
s. 4.
CIA, Araştırma ve Değerlendirme Ofisi, ORE 1,
“Sovyet Dış ve Askeri Politikası”, 23.06.1946, s. 66.
56
Devlet Savunma Komitesi Kararı “Kuzey İran’da
Jeolojik Arama Operasyonları Hakkında”
21.06.1945. Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Siyasi
Belgeler Arşivi (APDPARA), f. 1, r. 89, v. 104, ss.
1-3.
Dışişleri Bakanı’ndan Amerika’nın Ankara’daki
Misyon Geçici Maslahatgüzara. “Sovyet-Türk
ilişkilerinde ABD’nin Çıkarı” başlıklı Gizli
Tutanak. 18.04.1945. ABD Ulusal Arşivler
ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box: 3398, NND
7600050, Doc. 761.91/4-1845.
Dışişleri Bakanından Başkan Truman’a Memorandum.
27.02.1947. FRUS, 1947, vol. V, ss. 60-61.
Dışişleri Bakanından Orekhov’a. 19.08.1946. FRUS,
1946, vol. VII, ss. 847-848.
Dışişleri Bakanlığı Dışişleri Bakan Vekili Joseph
Grew ile İngiltere Geçici Maslahatgüzarı John
Balfour’un görüşme kaydı. Konu: Sovyet-Türk
İlişkileri. 18.06.1945. ABD Ulusal Arşivler
ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box: 4010, NND
7600050, Doc. 761.67/6-1845.
Dışişleri Bakanlığı’ndan Başbakana. 16.06.1945.
Ulusal Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi,
FO 371/48774.
Dışişleri Bakanlığı’ndan İstanbul’a. 05.07.1945.
Ulusal Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi,
FO 371/48774.
Dışişleri Bakanlığı’ndan İstanbul’a. 13.07.1945.
Ulusal Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi,
FO 371/48774.
Dışişleri Bakanlığı’ndan Moskova’ya. 05.07.1945.
Ulusal Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi,
FO 371/48774.
Dışişleri Bakanlığı’ndan Washington’a. 05.07.1945.
Ulusal Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi,
FO 371/48774.
Dışişleri Bakanlığı’ndan Washington’a. 17.06.1945.
Ulusal Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi,
FO 371/48774.
Dobrynin’den Sovyet Dışişleri Bakanlığına telgraf, 27
Ekim 1962, RNHSA, f. 89, r. 28, v. 13, s. 51.
Doğu Türkistan Geçici Hükümeti’ne (Çin’in Sincan
bölgesi) yardım ile ilgili Politbüro Kararı.
22.06.1945. // RSPHSA, f. 17, r. 162, v. 37, ss.
145-146.
E. Aliyev’den V. Dekanozov’a. 05.04.1946. SAAR, f.
28, r. 4, v. 49, ss. 147-148.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
E. Athanassopoulou. Turkey-Anglo-American Security
Interests, ss. 39-40; AFP RF, f. 132, r. 30, fol. 109,
v. 7, p. 1.
Fransız Dışişleri Bakanına. 15.08.1946. FRUS, 1946,
vol. VII, ss. 840-842.
G. Arutinov’dan J. Stalin ve G. Malenkov’a, Kasım,
1945. Sosyal ve Siyasi Örgütler Arşivi’nin
Ermenistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Belgeleri
(AR CSADSPO), f. 1, r. 034, v. 27, ss. 73-75.
G. Arutinov’dan J. Stalin’e. 27.10.1945. Sosyal ve Siyasi
Örgütler Arşivi’nin Ermenistan Cumhuriyeti
Merkezi Devlet Belgeleri (AR CSADSPO), f. 1, r.
034, v. 27, ss. 54-56.
G. Kiknadze’den K. Charkviani’ye. “Komünist”
Gazetesi’ne Gürcü Akademisyenlerin
gönderdikleri mektubun dış basında yankıları.
14.08.1946. AGP, f. 14, r. 20, v. 253, s. 72.
G. Kiknadze’den L. Beria’ya. 04.09.1945. AGP, f. 14,
r. 19, v. 209, ss. 49-50.
G. Kiknadze’den V. Molotov’a, A. Vyshinsky, V.
Dekanozov. Türkiye tarafından ele geçirilen
Gürcü toprakları hakkında. 04.09.1945. AGP, f.
14, r. 19, v. 209, ss. 54-57.
Gordon H. Mattison’dan (Beyrut) ABD Dışişleri
Bakanı’na telgraf, 22.01.1946. ABD Ulusal
Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box: 4010,
NND 7600050, Doc. 761.67/1-2246.
H. Saka’nın Amerikalı gazeteciler ile basın
toplantısından. 16.04.1946. SAAR, f. 28, r. 4, v.
50, pp. 95-97.
I. Samylovsky’den P. Ershov’a, A. Shibarin, V. Solod,
G. Zaytsev’e. 18.04.1947. AFP RF, f. 06, r. 30,
fol. 287, v. 2, s. 20.
I. Tsatsulin’den V. Dekanozov’a. 20.01.1946. SAAR, f.
28, r. 4, v. 47, ss. 78-79.
İngiliz Büyükelçiliğinden Dışişleri Bakanlığına.
23 Haziran 1946 tarihli Türkiye Başbakanı ve
Ankara’daki Sovyet Büyükelçisinin Görüşme
Notlarının Kopyası. ABD Milli Arşiv ve Kayıtlar
İdaresi, RG 59, Box: 4010, NND 7600050, Doc.
761.67/9-1346.
İngiltere’nin Sovyet Dışişleri Bakanlığına Notası.
21.08.1946. AFP RF, f. 069, r. 30, fol. 100, v. 27,
ss. 16-17.
J. Stalin ve A. Antonov’dan I. Maslennikov ve A.
Luchinsky’e. M. J. Baghyrov’a kopya. 24.03.1946.
APDPARA, f. 1, r. 89, v. 112, s. 39.
John Hickerson’dan Loy Henderson’a. 31.12.1946.
ABD Milli Arşiv ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box:
4010, NND 7600050, Doc. 761.67/12-3146.
Komünist Ülkelerden Bağışlar Listesi, 27.11.1939-
20.02.1976. George Washington Üniversitesi
Arşivi, R9182, 9607.
Londra’daki Türk Büyükelçisi Cevat Açıkalın’dan
Ernest Bevin’e, Kars ve Ardahan Bölgelerinin
Kısa Bir Özeti, 04.03.1946. ABD Ulusal Arşivler
ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box: 4010, NND
7600050, Doc. 761.67/3-446.
M. Peterson’dan Dışişleri Bakanlığı’na. 13.06.1945.
Ulusal Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi,
FO 371/48774.
M. Peterson’dan Dışişleri Bakanlığı’na. 14.06.1945.
Ulusal Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi,
FO 371/48774.
M. Peterson’dan E. Bevin’a. 11.08.1945. Ulusal
Arşivler (İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi, FO
371/48774.
N. S. Khrushchev ve Mao Zedong arasında ilk
toplantı. 31 Temmuz. Rusya Federasyon Başkanı
Arşivi, f. 52, r. 1, v. 498, s. 63.
Pervoe pismo s “kholodnoy voyny”.Mezhdunarodnaya
Zhizn, 1990, no: 11, s. 152.
Politbüro Kararı “Güney Azerbaycan ve Kuzey İran’ın
Diğer Bölgelerindeki Ayrılıkçı Hareketle İlgili
Önlemler” 06.07.1945. Rus Sosyal ve Siyasi Tarih
Devlet Arşivi (RSPHSA), f. 17, r. 162, v. 37, ss.
147-148.
Politbüro Kararı “Güney Azerbaycan ve Kuzey
Kürdistan Hakkında” 08.10.1945. RSPHSA, f.
17, r. 162, v. 37, ss. 152-153.
Politbüro’dan S. Vinogradov’a, 07.12.1945. RSPHSA,
f. 558, r. 11, v. 99, s. 117.
Politbüro’dan S. Vinogradov’a. 07.12.1945. RSPHSA,
f. 558, r. 11, v. 99, ss.117-118.
Politbüro’nun Toplantısı. Ermenistan Komünist
Partisi’nin Merkezi Komitesi konusu. 21.11.1945.
RSPHSA, f. 17, r. 3, v. 1054, s. 32.
Politbüro Toplantısı, 21 Şubat 1985, NSA, George
Washington University, Doc. R 10045, ss. 13-20.
Porter’dan (Şam) ABD Dışişleri Bakanı’na telgraf,
29.12.1945. ABD Ulusal Arşivler ve Kayıtlar
İdaresi, RG 59, Box: 4010, NND 7600050, Doc.
761.67/12-2945.
57
 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri
Rio de Janeiro’daki İngiltere Büyükelçiliği’nden
Dışişleri Bakanlığı’na. 03.07.1945. Ulusal Arşivler
(İngiltere), Kamu Kayıtları Ofisi, FO 371/48774.
Rodopulos’tan SSCB Yüksek Konseyine Telgraf,
Haziran 1956. RNHSA, f. 89, r. 51, v. 30, s. 1.
S. Karapetyan’dan G. Arutinov’a. 29.05.1946.
APDPARA, f. 1, r. 26, v. 47, s. 119.
S. Karapetyan’dan G. Arutinov’a. 29.05.1946.
APDPARA, f. 1, r. 26, v. 47, ss. 178-194.
S. Karapetyan’dan G. Arutinov’a. 29.05.1946. AR
CSADSPO, f. 1, r. 26, v. 47, ss. 188-189.
S. Karapetyan’dan G. Arutinov’a. 29.05.1946. AR
CSADSPO, f. 1, r. 26, v. 47, ss. 167-168.
S. Karapetyan’dan G. Arutinov’a. 29.05.1946. AR
CSADSPO, f. 1, r. 26, v. 47, ss. 166-167, 173-
174.
S. Vinogradov. Memorandum. 10.12.1946. AFP RF,
f. 0132, r. 29_, fol. 286, v. 1, ss. 30-32.
S. Vinogradov. Memorandum. 25.01.1946. AFP RF,
f. 06, r. 9, fol. 73, v. 1129, SS. 31-37.
SAAR, f. 14, r. 20, v. 253, ss. 61-86.
Savaş Bakanı Patterson ve Deniz Kuvvetleri
Komutanı Forrestal’a Gönderilen Memorandum.
23.08.1946. FRUS, 1946, vol. VII, ss. 857-858.
Sincan’daki durumla ilgili Politbüro Kararı. 15.09.1945.
RSPHSA, f. 17, r. 162, v. 37, ss. 150-151.
Sovyetler Birliği Komünist Partisi Toplantı Tutanağı.
28.06.1957. RNHSA, f. 2, r. 1, v. 161, ss. 223-
224.
Sovyetler Birliği Komünist Partisinin Polit-Büro
Kararı. Türkiye’ye Gönderilen Sovyet Büyükelçisi
Hakkında. 16.02.1948. RSPHSA, f. 17, r. 3, v.
1069, s. 16.
Sovyetler Birliği Komünist Partisinin Polit-
Büro Kararı. Türkiye’ye Gönderilen Sovyet
Büyükelçisine Talimatlar. 29.03.1948. RSPHSA,
f. 17, r. 162, v. 39, s. 41.
Sovyetler Birliği Komünist Partisinin Polit-
Büro Kararı. Türkiye’ye Gönderilen Sovyet
Büyükelçisine Talimatlar. 29.03.1948. RSPHSA,
f. 17, r. 162, v. 39, s. 41.
Sovyetler Birliği Komünist Partisinin Polit-Büro
Kararı.”Lusartsakh” Gazetesine Bağış Hakkında.
15.01.1952. RSPHSA, f. 17, r. 162, v. 48, s. 13.
Sovyet-Türk İlişkileri Hakkında. 18.08.1945. AFP
RF, f. 06, r. 7, fol. 47, v. 762, s. 15.
58
Sovyet Komünist Partisi Merkez Komite Toplantı
Protokolü no: 19, 14.08.1986. RNHSA, f. 89,
r.13, v. 4, s. 2.
SSCB’deki Büyükelçi A. Harriman’dan Dışişleri
Bakanı’na telgraf. 08.07.1945. ABD Ulusal
Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box: 4010,
NND 7600050, Doc. 761.67/7-845.
SSCB’nin Türk Dışişleri Bakanlığına Notası.
07.08.1946. AFP RF, f. 06, r. 8, fol. 49, v. 820,
ss. 31-33.
Türkiye Büyükelçisi E. Wilson’dan Dışişleri Bakanı’na
telgraf. 12.06.1945. ABD Ulusal Arşivler ve
Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box: 4010, NND
7600050, Doc. 761.67/6-1245.
Türkiye Büyükelçisi E. Wilson’dan Dışişleri Bakanına.
08.08.1946. FRUS, 1946, vol. VII, s. 830.
Türkiye Büyükelçisi E. Wilson’dan Dışişleri Bakanına.
19.03.1946. ABD Milli Arşiv ve Kayıtlar İdaresi,
RG 59, Box: 4010, NND 7600050, Doc. 761.67/
3-1946.
Türkiye Büyükelçisi E. Wilson’dan Dışişleri Bakanına.
23.03.1946, FRUS, Vol. VII, 1946, ss. 821-822.
Türkiye Geçici Maslahatgüzarı E.L.Packer’den
Dışişleri Bakanı’na telgraf. 28.04.1945. ABD
Ulusal Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box:
4010, NND 7600050, Doc. 761.67/4-2845.
Türkiye Geçici Maslahatgüzarı E.L.Packer’den
Dışişleri Bakanı’na. Rus-Türk ilişkileri: Ahiren
Türk basınında yayınlanan yorum. 24.04.1945.
Türkiye Politikası. ABD Dışişleri Bakanlığı
05.05.1949. ABD Milli Arşiv ve Kayıtlar İdaresi,
RG 59, Box: 3392, NND 7600050, Doc.
711.67/5-549.
Türkiye Sovyet Büyükelçiliğinden Sovyet Dışişleri
Bakanlığına. 23.04.1947. SAAR, f. 28, r. 4, v. 84,
ss. 10-11.
Türkiye’deki ABD Büyükelçisi E. Wilson’dan ABD
Dışişleri Bakanlığı’na telgraf. 21.12.1945. ABD
Ulusal Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box:
4010, NND 7600050, Doc. 761.67/12-2145.
Türkiye’deki ABD Büyükelçisi’nden ABD Dışişleri
Bakanlığı’na. 09.01.1946, FRUS, Vol. VII,
1946,ss. 806-807.
Türkiye’deki Sovyet Büyükelçiliği’nden Sovyet
Dışişleri Bakanlığı’na. İsmet İnönü’nün
Meclis’in III. Dönem açılışında yaptığı
konuşma. 01.11.1945. SAAR, f. 28, r. 4, v. 47,
ss. 8-10.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Türkiye’den SSCB Dışişleri Bakanlığına Nota.
18.10.1946. AFP RF, f. 132, r. 31, fol. 114, v. 26,
ss. 190-204.
Türkiye’nin Sovyet Dışişleri Bakanlığına Notası.
22.08.1946. AFP RF, f. 132, r. 32, fol. 118, v. 26,
ss. 23-24.
Türk-Sovyet İlişkileri Hakkında. 18.08.1945. AFP
RF, f. 06, r. 7, fol. 47, v. 762, ss. 1-2.
Türk-Sovyet ilişkileri. 1945. Ulusal Arşivler (İngiltere),
Kamu Kayıtları Ofisi, FO 371/48774.
V. Dekanozov’dan P. Ershov’a. 26.01.1947. AFP RF, f.
06, r. 30, fol. 287, v. 2, s. 1.
V. Kornev. Türk Cumhubaşkanı İsmet İnönü’nün
konuşması üzerine yorumlar. Kasım, 1945.
SAAR, f. 28, r. 1, v. 47, ss. 21-22.
V. Molotov’dan J. Stalin’e. 21.09.1946. AFP RF, f. 06,
r. 8, fol. 49, v. 817, ss. 132-136.
V. Molotov’un günlüğünden. A. Eden’i kabul.
16.07.1945. AF PRF, f. 06, r. 7, fol. 2, v. 31, ss.
75-76.
V. Molotov’un Günlüğünden. Türkiye Büyükelçisi F.
Hozar ile Görüşme. 30.05.1953. AFP RF, f. 0132,
r. 36, fol. 324, v. 5, ss. 11-13.
V. Molotov’un günlüğünden. Türkiye Büyükelçisi
Selim Sarper’i kabul. 18.06.1945. AFP RF, f. 06,
r. 7, fol. 2, v. 31, s.31.
V. Molotov’un günlüğünden. Türkiye Büyükelçisi
Selim Sarper’i kabul. 07.06.1945. AFP RF, f. 06,
r. 7, fol. 2, v. 31, ss. 2-4
V. Molotov’un günlüğünden. Türkiye Büyükelçisi
Selim Sarper’in kabulü. 07.06.1945. Rusya
Federasyonu Dış Politika Arşivi (AFP RF), f. 06,
r. 7, fol. 2, v. 31, ss. 1-11.
V. Molotov’un günlüğünden. Türkiye Büyükelçisi
Selim Sarper’in kabulü. 18.06.1945. AFP RF, f.
06, r. 7, fol. 2, v. 31, ss. 30-38.
Washington’daki İngiliz Büyükelçisi’nden, DC Halifax
to the Secretary of State. 26.03.1946. ABD Ulusal
Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box: 4010,
NND 7600050, Doc. 761.67/3-2646.
V. Titov’dan Sovyetler Birliği Komünist Parti Merkez
Komitesine, 26.01.1962. RNHSA, f. 5, r. 31, v.
172, s. 16.
W. Smith’den (Moskova) Dışişleri Bakanına.
15.03.1948. ABD Milli Arşiv ve Kayıtlar İdaresi,
RG 59, Box: 4010, NND 7600050, Doc.
761.67/3-1548.
William A. Eddy’den Loy Henderson’a. Türk Boğazları
Meselesi Üzerine Gözlemler. 21.10.1946. ABD
Milli Arşiv ve Kayıtlar İdaresi, RG 59, Box: 4010,
NND 7600050, Doc. 761.67/10-2146.
Winant’tan ABD Dışişleri Bakanı’na telgraf.
12.12.1945. ABD Ulusal Arşivler ve Kayıtlar
İdaresi, RG 59, Box: 4010, NND 7600050, Doc.
761.67/12-1245, ss.47-50.
Winant’tan Dışişleri Bakanı’na telgraf. 12.07.1945.
ABD Ulusal Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59,
Box: 4010, NND 7600050, Doc. 761.67/7-1245.
Winant’tan Dışişleri Bakanlığı’na telgraf. 24.07.1945.
ABD Ulusal Arşivler ve Kayıtlar İdaresi, RG 59,
Box: 4010, NND 7600050, Doc. 761.67/7-2445.
Y. Malik ve S. Vinogradov’dan V. Molotov’a.
25.03.1947. AFP RF, f. 06, r. 9, fol. 69, v. 1071,
s. 1.
Y. Malik ve S. Vinogradov’dan V. Molotov’a.
25.03.1947. AFP RF, f. 06, r. 9, fol. 69, v. 1071,
s. 1.
Yakın Doğu Dairesinin Türkiye Hakkında
Memorandumu. 21.10.1946. FRUS, 1946, vol.
VII, ss. 894-896.
Yakın Doğu Durum Raporu, 20 Mart 1965. RNHSA,
f. 5, r. 30, v. 480, s. 16.
Yordan Baev. KGB v Blgaria. Strudnichestvoto
mezhdu Svetskite i Blgarskite tayni sluzhbi,
1944-1991.”Voenno izdatelstvo” EOOD, s. 127-
134.
59
 Bölüm 3
Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları
Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi
Rusya’nın Orta Asya Dış Politikasındaki
Değişimin Teorik Arka Planı BDT’nin Kuruluşu, Kurumsal ve İşlevsel

1 2
öğrenme çıktıları

1 Rusya’nın Orta Asya ve Bağımsız Devletler Yapısı

Topluluğu politikalarının teorik esaslarını 2 BDT’nin kurucu esaslarını ve organlarını
açıklayabilme tanımlayabilme

Rusya’nın BDT Coğrafyasında İzlediği

Politikaların Stratejik Önemi

3 4
Avrasya Ekonomik Topluluğu (AET)
3 Rusya’nın BDT güvenlik politikalarının Ortak Enerji Politikaları
coğrafyasına yönelik stratejik esaslarını
4 AET’nin kuruluş amacını açıklayabilme
açıklayabilme

Orta Asya’da Değişen Güç Dengeleri ve

Bölgesel Aktörler
5 BDT bölgesinde ABD, Şanghay Örgütü ve

5
Çin’in çıkarlarını ifade edebilme
6 Türkiye’nin bölgeye yönelik politik,
ekonomik yaklaşımlarını tartışabilme

Anahtar Sözcükler: • Rusya Federasyonu • Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) • Şanghay Örgütü
• Yakın Çevre Doktrini

60
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
GİRİŞ
Rusya’nın Orta Asya ve BDT (Bağımsız Dev-
letler Topluluğu) politikalarının incelenmesi ve
bölgesel güç dengelerinin analizi, Moskova’nın dış
politika stratejilerindeki tarihsel değişimin neden-
lerini incelemeyi gerekli kılmaktadır. Bu açıdan
bakıldığında uluslararası sistemde sosyalist kam-
pın “Amiral Gemisi” vizyonuna sahip Sovyetler
Birliği’nin dağılmasının ardından yeni güç denge-
lerine bağlı olarak XXI. yüzyıldaki siyasal ve eko-
nomik gelişmeler, yeniden yapılanmaktadır. II.
Dünya Savaşı sonrasında Batı ve Doğu kampları
arasındaki 45 yıllık Soğuk Savaş süreci, bir nükle-
er sıcak savaş olmaksızın bitmiştir. 1917 Bolşevik
Devrimi sonrasında Marksist siyasal yapıyı esas
alan, Sovyet dış politikasına yön veren ideolojik
çatı altındaki “Komünist Parti-KGB-Kızıl Ordu-
Merkezî Devlet” bürokratik yapısı değişime tabi
kılınmıştır. Bu noktada yeni Rus siyasal kimliği
Slav etnik yapı ve Ortodoks Hristiyanlık temelle-
rini odak noktasında toplayan ve kültürel, tarihi,
sosyolojik olarak toplumsal bütünleştirmeyi amaç
edinen; Rus milliyetçiliği öğelerinin hâkim unsur
olarak ön planda tutulduğu neo-realist bir kurgu
esas alınmıştır.
Hukuken SSCB’nin ardıl devleti konumunda-
ki Rusya Federasyonu’nun Orta Asya ve BDT po-
litikalarının bölgesel güç dengelerindeki değişim
süreci uluslararası ilişkiler disiplini açısından ana-
liz edilince geçiş dönemindeki sarsıntılı ve kaotik
dönemin ardından Rusya’nın eski coğrafyasındaki
nüfuz alanlarını terk etmediği görülmektedir. Ay-
rıca esasen zengin petrol ve gaz rezervlerine sahip
Orta Asya bölgesinin geçmişte Moskova’nın mut-
lak kontrolünde olmasına karşılık, günümüzde ve
gelecekte ABD-AB-Çin’in açılımları, söz konusu
bölgede rekabetin zorluklarını ortaya koymakta-
dır. Belirtmek gerekir ki Kremlin’in siyasal karar
alıcılarının, BDT ülkeleri ile ortaklık politikaları
bağlamında takip etmeyi tasarladığı enerji ve gü-
venlik politikaları, dünya ekonomisini ve bölge
barışını olduğu kadar Türkiye’yi de yakından il-
gilendirmektedir. Tarihte eski düşman, bugün ise
stratejik ekonomik ortak konumundaki Rusya’nın
dış politikasındaki BDT ve Orta Asya politikala-
rının bütünlüğünü ve hayati çıkarlarını akademik
olarak anlayabilmek için, bu ülkenin ve yakın
coğrafyasının tarihî, askerî, sosyolojik, kültürel ve
ekonomik dinamiklerini incelemek gerekir. Kü-
reselleşen dünyada ABD, Çin ve diğer bölge ül-
kelerinin yanı sıra NATO, AB, AGİT ve Şanghay
Örgütü gibi uluslararası organizasyonları da bölge-
deki rekabete katılan yeni aktörler olarak dikkate
almak gerekmektedir.
RUSYA’NIN ORTA ASYA DIŞ
POLİTİKASINDAKİ DEĞİŞİMİN
TEORİK ARKA PLANI
SSCB, II. Dünya Savaşı sonrasındaki ulusla-
rarası sisteme yön veren Süper Güç olarak Doğu
Avrupa-Orta Asya eksenine hâkim mutlak egemen
aktör olmuştur. Ancak, Sovyetler Birliği’nin dağıl-
ması ile ortaya çıkan anayasal sistemde başkanlık
rejimi ve çok partili demokratik siyasal sisteme
geçişteki zorluklar, dış politikanın temel önce-
liklerini değiştirmiştir. Rus dış politika sıralama-
sında, SSCB’den ayrılan devletlerin oluşturduğu
artçı deprem dalgalarının yarattığı tehlike unsuru
olarak Rusya topraklarının daha fazla parçalanma
riskinin önlenmesi, acil ihtiyaç olarak ön plana
çıkmıştır. Rusya, özetle, başlangıçta Gorbaçov’un
başlattığı “Glasnost ve Perestroyka - Yeniden Yapı-
lanma ve Açıklık’’ politikasındaki demokratikleşme
sürecinde acı reçeteyi uygulayarak merkezî ekono-
mik modelden, liberal sisteme geçişte hiper enf-
lasyonun neden olduğu bir sancılı geçişi yaşamak
zorunda kalmıştır.
Boris Yeltsin, söz konusu siyasal ve ekonomik
sarsıntıyı dış borçlanma ile atlatırken, Vladimir
Putin yönetimi ülkesini, dünya enerji fiyatların-
daki artış trendini iyi takip ederek kurtarmayı
başarmıştır. Bu kaos dönemi icinde Rusya, 1991
tarihinde BDT Örgütünü kurmuştur. Başkan
Yeltsin’in geçiş dönemindeki siyasal ve ekonomik
kaos ortamındaki hayati sıkıntılarını aşan Başkan
Putin ve Başkan Medvedev, Rusya’nın Doğu Avru-
pa ve Orta Asya’daki çıkarlarından vazgeçmeyece-
ğini izledikleri yeni dış politika tercihleri ile ortaya
koymuşlardır. Nitekim Rus siyasal eliti geçen yir-
mi yıl zarfında ekonomik zorluklarını doğru enerji
politikaları ile aşıp tekrar dünya politikalarına yön
veren konumunu muhafaza etmiştir. Bu itibarla,
SSCB’nin dağılmasına rağmen Rusya 143 mil-
yon nüfus yapısı ile Avrupa kıtasının en kalabalık
nüfusuna sahip olup 17.075.400 kilometre kare
toprakları ile dünyanın en büyük ülkesidir. Rusya
hâlen BM Güvenlik Konseyinin daimi üyesi, nük-
leer bir büyük güçtür.
61
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi
144.978.573 milyonluk Rusya nüfusu-
nun % 27’sini kırsal kesimde yaşayanlar,
%73’ünü ise kentlerde yaşayanlar oluş-
turmaktadır. Rusya nüfusu dünya nüfusu
içinde 8. sıradadır.
Vladimir Putin tarafından başlatılan çok yönlü
dış politika hamlesi, yansımalarını başta Orta Asya
bölgesi olmak üzere yakın çevrede hissettirmeye
başlamıştır. Kremlin’in izlediği siyaset ve elinde-
ki güçlü parametreler kısa süre içerisinde Rusya
Federasyonu’nu BDT’nin ve bölgenin en etkili
aktörü konumuna getirmiştir. Öte yandan Rus-
ya söz konusu süreci, askerî iş birlikleri ve bölgesel
örgütlerdeki liderlik konumunu ön plana çıkara-
rak derinleştirme çabası içerisindedir. (Kamalov,
2011.) Rusya, yakın coğrafyasında meydana gelen
ekonomik ve politik gelişmeleri sıkı bir şekilde ta-
kip etmeye çalışmaktadır. Putin’e göre, Rusya Fe-
derasyonu etrafında gerçekleşen Renkli Devrimler,
Rusya’nın kurucu Sovyet coğrafyası üzerindeki et-
kisini büyük oranda kısıtlamaktadır. Ukrayna’daki
seçimlerde Rus yanlısı liderlerin seçimi kaybetme-
si, Gürcistan’daki Rus askerî birliklerinin geri çe-
kilmesi gibi süreçler Rusya’nın yakın coğrafyadaki
etkisinin kaybı olarak nitelendirilmektedir. Rusya
söz konusu dış politik etkinliğini bölge ülkeleri
üzerinde tekrar güçlendirmek amacıyla, Bağım-
sız Devletler Topluluğu’nun ekonomik ve siyasal
kurumlarına vermiş olduğu önemi artırmaktadır
(Wishnick, 2006).
Rusya, BDT’yi neden kurmuştur? Bu sorunun
cevabının aynı zamanda bölgenin gelecek yüzyıl-
daki gelişmelerine ışık tutacak mahiyette olduğunu
ifade etmek mümkündür. Yeni Rus dış politikası,
Çarlık ve Sovyet mirasının devamı olan Süper Güç
statüsünden, Büyük Güç olarak dünya politika-
sına yön verme dinamizmine göre şekillenmiştir.
Zira, yeni Rusya BDT’yi kurarken Batı’da modern
ve kendisinden daha gelişmiş bir Avrupa, Pasifik
ekseninde Çin, Japonya, Kore ve Avrasya da yeni
Cumhuriyetlerin merkezkaç kuvvetten kopma eği-
limleri ile karşı karşıya kalmıştır. Avrupa sınırların-
da küçülen Rusya, buna karşılık olarak gereğinde
BDT bölgesinde ortaya çıkabilecek bir güç zaafi-
yetine karşı, nükleer gücün kullanılması seçeneğini
masada tutmuştur. İkinci bir husus olarak Rusya,
bu bölgenin enerji kaynaklarındaki hâkimiyetini
62
sürdürmedeki kararlılığını ortaya koymaktadır.
Üçüncü parametre ise Tacikistan’ın, Çecenistan
ve Afganistan’da ortaya çıkan radikal İslami hare-
ketlerin, Dışişleri Bakanı Primakovun deyimi ile,
domino etkisi yapmasını önleyerek, ekonomik ve
coğrafi etkinliğin devamı olarak öngörülmesidir.
Dördüncü parametre ise Avrupa’da Alman-Fransız
ittifakının Ukrayna, Belarus ve Baltık ekseninde
ilerleyerek Rusya’nın Slav dünyasını etkisi altına
almasını önlemektir. Beşinci unsur ise BDT Avru-
pa Atlantik ittifakının devamı olarak yorumlanan
NATO’nun genişlemesine ve Rusya ana vatanını
tehdit etmesine karşı bir kalkan olarak kurgulan-
mıştır (Caşın, 2006).
Siyaset bilimcileri ve uluslararası ilişkiler ana-
listleri üstünde süren etkisine rağmen realizm,
1970’lerin son dönemlerinden itibaren yavaşlayan
bir politik etkiye sahiptir (Booth, 1994). Buna rağ-
men uluslararası politikada hâkim paradigma rea-
lizmdir. Realizmin önemli bir yapı taşı olarak klasik
realizm ise ulus devletin temel politik tutumlarının
yanında farklı birkaç yaklaşıma da önem vermekte-
dir. Bu çerçevede klasik realizm, sıkça referans gös-
terilen realizmden farklı olarak var olan sistematik
kavramsallaştırmalardan öteye gitmekte ve dünya-
nın çok daha yapısal bir görünümünü rehber edin-
mektedir. Buradan hareketle Rusya için SSCB’nin
dağılmasını takiben geçen beş yıllık süre zarfında
meydana gelen yapısal değişimler, ABD liderliğini
kabul etmek ve NATO genişlemesiyle karşı karşıya
kalmak gibi kabul edilmesi zor bir durum olarak
ifade edilmektedir (Sullivan, 2001). Bu doğrultuda
Rusya, neorealist bir paradigmaya atıfta bulunarak
Orta Asya ülkeleri ile olan ilişkisinde de tarihsel sü-
reçte yaşadığı hâkimiyet teorisinden öte bir tutum
benimseme durumunda kalmaktadır. Klasik realist
paradigmadan bakıldığında Rusya’da ortaya çıkan
sorunların, devletin doğrudan yapmış olduğu ham-
leler ile bağlantılı olduğu görülürken yeni realistler
söz konusu aksaklıkların devletle birlikte uluslara-
rası sistemin yapısal unsurlarından kaynaklandığını
iddia etmektedirler. İki yaklaşım arasında, devletin
davranışlarının hangi siyasal felsefe yaklaşımını te-
mel alacağı noktasında farklılıklar bulunmaktadır
(Vasquez ve Elman, 2003: 49).
Öte yandan uluslararası düzeni sarsan tehditlere
karşı neorealistler tarafından da çeşitli çıkarımlarda
bulunulmaktadır. Bunlar sırasıyla, uluslararası po-
litikanın anarşi durumundan kaynaklandığı, dev-
letlerin uluslararası politikada temel aktör olduğu,
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
güvenlik ihtiyacı olduğunda devletin bunu gerçek-
leştirmek için tüm gücünü maksimize edeceği ve
son olarak devletlerin güvenlik riski hissettikleri
durumlarda güçlerini yükseltmeleri gerektiğidir
(Vasquez ve Elman, 2003: 168). Bu açıdan bakıl-
dığında Rusya’nın Orta Asya ülkeleri politikasının
temel değişim sürecinde, uluslararası politikada
yaşanan güç dengesinin önemli bir rolü olduğu
değerlendirilmektedir. Bu güç dengesindeki dönü-
şüm, Rusya’nın Orta Asya coğrafyasında tarihsel
süreçteki hâkimiyet teorisini ciddi anlamda etki-
lemiştir. Günümüze gelen süreçte bu coğrafyada
Rusya, başta Çin olmak üzere bölgede etkin olan
devletler ile bölgesel güç dengesi sorununu yaşama-
ya başlamıştır. Rus dış politikası realist paradigma
açısından incelendiğinde, son zamanlarda yaşanan
gerileme görülmektedir. Bu doğrultuda Rus dış
politikasının BDT bölgesine odaklanması ve tekrar
nükleer süper güç konumunu sürdürmesi gerektiği
öne sürülmektedir (McFaul, 2001).
Komünizm sonrası Rus dış politikasında, deği-
şen dönemlerde liberal değerlerin üstünlüğü göze
çarpmaktadır. Bu dönemde, liberalizmin Rusya’da
önemli değişikliklere neden olduğu da gözlemlen-
mektedir. Burada temel çelişki eski değerler ile yeni
değerlerin ne şekilde bütünleştirileceği olmuştur
(Kapustin ve Klyamkin, 1997:5). Liberal paradig-
madan bakıldığında, Rusya’daki dış politika elitle-
rinin, Atlantik veya Avrasya merkezli hareket ettiği
göze çarpmaktadır. Bu çerçevede, Rusya’nın Orta
Asya ile ilişkisi enerji ve güvenlik üzerine odaklan-
maktadır. Özellikle bu bağlamda, bölgedeki ABD
varlığı Rusya’yı rahatsız eden durumların başında
gelmektedir. Buna karşın Ruslar, ABD’nin bölgede
geçici olduğunu, kendilerinin ise bölgenin gerçek
sahibi olduğuna inanmaktadırlar. Öte yandan Rus-
ya, ABD ile kısıtlı konularda bölgesel işbirliğine de
gitmektedir. İş birliği yapılan konuların başında
ise terörizmle mücadele gelmektedir. Diğer taraf-
tan Rusya, Yeni Avrasyacılık akımı ile birlikte Orta
Asya üzerinde tekrar nüfuz sahası kurmaya çalış-
maktadır (Allison, 2004).
Rusya Dış Politikasında Atlantikçi
Okul
SSCB’nin dağılması ile kurulan Rusya Fede-
rasyonu, Yeltsin ile yoluna devam etmiştir. Rusya
yeni dış politika yönelimi olarak, Batı demokratik
modelleri ve liberal ekonomik esaslarına dayanan
ülkeler ile Soğuk Savaş sürecindeki rekabetçi çatış-
ma ortamı yerine, NATO ve AB gibi kurumlar ile
işbirliğini prensip edinen Atlantik Okulu’nun çö-
züm olabileceğini öngörmüştür. Atlantik merkez-
li dış politika karar vericilerinin, liberal değerleri
ön plana çıkaran bir yönetim yaklaşımı sergilediği
görülmektedir. Atlantikçiler, NATO ile ilişkilerin
geliştirilmesi, terörizme karşı ortak mücadele gibi
yapıcı liberal kuram çerçevesinde Batı ile ilişkile-
rin geliştirilmesini, temel amaç olarak değerlendir-
mektedir.
Rus dış politikasındaki Atlantikçi paradigmaya
göre, Rusya’nın temel dış politik yönelimi Batı’ya
doğru olmalıdır ve bu çerçevede Rusya, Batı’yla
olan ekonomik işbirliğini hızla tamamlamalıdır.
Rusya Federasyonu bu amaç doğrultusunda ‘ça-
tışmacı’ dış politika tutumundan vazgeçmelidir.
Atlantikçilere göre Rusya’nın bu dış politik tutu-
mu, ülkenin uluslararası sisteme entegre olmasını
engellemiş, Rusya’yı düşman ülke algılamasından
öteye götürmemiştir (Saraç, 2008: 65). Atlantikçi-
ler, uluslararası demokratik değerler ve ekonomik
determinizm temelinde hareket etmektedirler.
dikkat
Atlantikçi görüş, Avrasyacıların sıklıkla atıf
yaptığı “uluslararası ilişkilerin jeopolitik
ve stratejik boyutlarını” gözden kaçırması
yönüyle eleştirilmektedir. Salt ekonomik
değerlerin yüceltilmesini ön plana alan bu
yaklaşım, Rusya’nın güvenlik eksenli dış po-
litikasından farklı bir yöne ağırlık verilmesi
sonucunu doğurmaktadır (Arbatov, 1993).
Rusya, Soğuk Savaş sonrasında küreselleşen
dünya ekonomisinde insan hakları ve demokratik-
leşme hareketleri ile ve Avrupa-Atlantik bölgesinde
eski “sosyalist” coğrafyanın kapitalist ekonomik sis-
teme eklemlenmesinin askerî boyutunu teşkil eden
NATO ile bütünleşmenin sonuçlarını büyük bir
dikkatle takip etmiştir. Diğer yandan, Asya-Pasifik
bölgesinde Çin ve Japonya ekonomilerinin önem
kazanmaları, Rus dış politikasını da yakından et-
kilemiştir. Rus siyasal eliti bu noktada; ideolojik
denklemden uzak, liberal esasları benimseyen, daha
demokratik, şeffaf, katılımcı ve özgür bir Rus siya-
sal modelini kurmak için Batı ile yakın güvenlik
63
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi
ve ekonomi düzleminde işbirliğinin geliştirilmesi
ana fikrinde yoğunlaşmıştır. Bu noktada Atlantik-
çi Okul’un temel dış politika eğilimi, Rusya’nın
Batı ile geleneksel ayrılıklarını ortadan kaldırmak,
siyasal ve ekonomik entegrasyonu desteklemek
olmuştur. Yeltsin dönemi Rus dış siyasetinde At-
lantikçi görüş hâkim unsur olmuştur. Dönemin
bu politikayı destekleyen önemli aktörleri; Başkan
Yeltsin, Başbakan İgor Gaydar ve Dışişleri Bakanı
Andrei Kozirev’dir. Kozirev, izlenen dış politikanın
temel ilkesini Batı ile entegrasyon ve tüm yönleriy-
le ortaklık olarak ilan etmiştir. Kozirev, Rusya’nın
Batı’ya karşı mesafeli durma politikasından vazge-
çip ABD gibi Batılı devletlerle çok yönlü ilişkiler
kurmaya çalışması gerektiğini savunmuştur. Yelt-
sin, Rusya’nın G-8 üyesi olmasını savunduğu gibi,
Batı ekonomik sistemi ile entegrasyonun ülkedeki
krizin atlatılmasında önemli bir basamak olduğu-
nu ileri sürmüştür. Yeltsin, Soğuk Savaş’ın sona
erdiğini ve Rusya’nın artık ABD’yi düşman olarak
görmediğini öngören 1992 tarihli Camp David
Protokolü’nü imzaladığı gibi, iki ülke arasındaki
stratejik öneme sahip START- II Stratejik Nükleer
Silahların Azaltılması Antlaşması’nı da 1993 tari-
hinde imzalamıştır.
Atlantik Okulu, Rusya’nın tehdit algılamasının
Soğuk Savaş sürecinde düşman olarak tanımladığı
NATO ve Batı’dan değil, Çin ve Orta Asya’da radi-
kal İslam’ın yayılmacı kimliğinden kaynaklandığı
hipotezini benimsemiştir. Bu yaklaşımda, Samuel
Huntington’ın ortaya attığı ‘’medeniyetler çatış-
ması” hipotezinin teorik dayanağını teşkil eden
iki kutuplu güçler dengesindeki komünist tehdit
algılaması yerine radikal İslam merkezli güç denge-
si arayışının ve Batı medeniyet anlayışına karşı bir
yeni bir bloğun yükseliş içinde olduğu ana fikri ön
plana çıkmıştır. Ancak Başkan Yeltsin ve Rus Dı-
şişleri Bakanı Andrei Kozirev, Yugoslavya krizinde
NATO müttefikleri ile görüş ayrılığına düşmüştür.
NATO kısa sürede Doğu Avrupa ekseninde Rusya
sınırlarına doğru genişlerken Balkanlar ve Karade-
niz- Kafkasya bölgesinde etkili olmuştur. Özellikle
Pembe Devrimlerin Ukrayna ve Gürcistan’ı etkisi
altına alması, 11 Eylül sonrasında Afganistan’da
NATO askerî gücünün yer alması Rusya için di-
ğer endişe kaynağı gelişmeler olmuştur. Rusya bu
noktada, eski Varşova Paktı üyelerini kaybetti-
ği gibi bu devletlerin silah pazarını da NATO ve
ABD’ye kaptırmıştır. ABD’nin savunma bütçesini
artırması, hegemonik tek güç olma iddiası bu ger-
64
ginliği artırmıştır. ABD başlangıçta “Russia first”
(önce Rusya) politikası bağlamında, Rusya’da si-
yasal ve ekonomik istikrarın ABD için yaşamsal
değer taşıdığı fikrini savunmuş ancak daha sonra
1996 tarihinde bu yaklaşımda değişikliğe giderek,
Kafkasya ve Orta Asya’yı yeni yaşam alanı olarak
tanımlamıştır. Bu durum, Rusya’nın Washington
karşısında dış politika önceliklerini yeniden belir-
lemesi fikrini güçlendirmiştir (Caşın, 2006).
Yeltsin iktidarının 1996-99 yılları ara-
sındaki döneminde, Orta Doğu ve Çin
ilişkilerinden sorumlu KGB şefi Yevgeni
Primakov’un 1996 Ocak ayında, Batı
yanlısı ve liberal dış politika yürütmekle
Duma tarafından eleştirilen Kozirev’in
yerine Dışişleri Bakanlığına atanması,
Rus dış politikasındaki dönüşün önem-
li bir göstergesi olarak yorumlanmıştır.
1996 yılında Yevgeni Primakov’un Dı-
şişleri Bakanlığına gelişiyle başlatılan bu
yeni dönemde Rus dış politikası, Ame-
rikan hegemonyasına karşı duruşun, Av-
rasya ve BDT ekseni ile dengelenmesiyle
tanımlanmaktadır.
Atlantikçi Okul, ABD’nin yeterli ekonomik
desteğini ve güvenini sağlamayı başaramamıştır.
Moskova yönetiminde söz sahibi olan romantik
Atlantik Okulu, milliyetçi Rus siyasal elit tara-
fından şiddetle eleştirilmiştir. Moskova’nın ulusal
güvenliğini NATO eksenli planlama politikaları,
kamuoyunda Atlantik Okulu’nun siyasal desteği-
nin azalmasına yol açmıştır. Bu noktada, NATO
ile yakınlaşma, ABD ve müttefiklerinin çıkarlarına
hizmet etmek olarak yorumlanmıştır. Bir diğer yo-
ruma göre, Yeltsin’in Batı ekonomik yardımları ve
zordaki ekonomik geçiş sürecinin IMF borçları ile
dengelenmesi politikalarının, Rusya’nın NATO ve
ABD’ye taviz olmasının yanısıra, dünya politikasın-
daki liderlik vizyonu ve uluslararası ölçekteki prestij
politikalarına zarar verdiği ve diplomatik anlamda
küçük düşürücü bir davranış olduğu düşüncesi ön
plana çıkmıştır. Öte yandan, Pasifik bölgesinde II.
Dünya Savaşı’ndan kalan Japonya ile anlaşmazlık-
lar yeniden gündeme gelmiştir. Nitekim, 1990’la-
rın ortalarından başlayarak Ryutaro Haşimoto yö-
netimindeki Japonya, Kuril Adaları’nın statüsünün
yeniden düzenlenmesi gereğini diplomasi masasına
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
getirmiştir. Bütün bu gelişmeler, Atlantik Oku-
lu karşısında yer alan Avrasyacı Okul’un Dışişleri
Bakanı Primakov’un liderliğinde güçlenmesine ve
hızla güçlenen Çin’in ABD’ye karşı dengeleyici güç
olarak kurgulanmasına yol açmıştır.
Rusya’nın gelecekteki hayati çıkarlarının Orta
Asya ve BDT ülkelerinde olduğu, yer altı maden-
leri ve zengin enerji kaynakları ile entegre olabilen
dış politika önceliklerinin hayata geçirilmesi ge-
rektiği savunulmaya başlanmıştır. Böylece, Putin
yönetiminde, her iki görüşü sentez edebilen karma
ölçekli bir dış siyaset yaklaşımında, BDT ile iliş-
kiler yeniden hızlandırılmıştır. NATO’nun Füze
Kalkanı Projesi’ne rağmen, ABD ve NATO ülke-
lerine doğrudan nükleer saldırı düzenleyebilecek
tek nükleer büyük devlet Rusya’dır. Ancak, NATO
2010 Lizbon Zirvesi esnasında müttefikler, yeni
stratejik yaklaşım kapsamında, Rusya ile ortak-
lık yaklaşımının, bu ülkeyi izole edici ve dışlayıcı
politikalardan daha yararlı sonuçlar getireceği ve
Moskova’nın demokratikleşme sürecini hızlandı-
racağı konusunda fikir birliği içinde olduklarını
ifade etmişlerdir.
Rusya Dış Politikasında Avrasyacılık
Kavramı
Yeltsin hükümetinin ikinci defa seçilmesinden
sonra yapılan antlaşmalar ile Rusya’da, bölgesel
otonomi yolunda reformların gerçekleştirildiği,
merkezî yönetimin güçlendirildiği, ekonomik
entegrasyon ve merkezî vergilendirmenin hayata
geçirildiği ileri sürülmüştür. 1997 ekonomik krizi-
nin ise bu yapılanmayı yavaşlattığı, Kafkaslardaki
Çeçenistan savaşının ülkenin toprak bütünlüğü ve
Rus ordusunun harekât yeteneği ve imajını sorgu-
lar hâle getirdiği belirtilmiştir. Dönemin Dışişleri
Bakanı Yevgeni Primakov’un yaptığı açıklamalar-
da, federal yapının bu durumdan olumsuz etkilen-
diği öne sürülmüştür. Rusya, bütün bu olumsuz
gelişmeler karşısında ve Batı’nın eski Sovyet coğ-
rafyasındaki artan baskıları sonucunda “Near Ab-
road - Yakın Çevre” doktrinini, sistematik olarak
devreye sokmaktadır.
Putin’in yakın çevrede tekrar etkin olma ça-
bası çerçevesinde, olası yeni başkanlık dönemiyle
beraber 2015 yılına kadar ‘Avrasya Birliği’ proje-
sini hayata geçirmeye çalışacağı görülmektedir.
Söz konusu proje, Kremlin açısından ekonomik
kazanımlarla birlikte bölgede var olan Rus jeopo-
litik üstünlüğünün tekrar kazanılmasını amaçla-
maktadır (Has, 2012). Rusya’nın dış politikasında,
liberal demokratikleşme ve Batı ile ortaklık çizgi-
sinden, Avrasya’ya dönüşü içeren realist paradig-
ma değişikliğinin, 1996 yılında Dışişleri Bakanı
olan Andrei Kozirev’in yerine iyi bir Asya ve Orta
Doğu uzmanı olan Evgenii Primakov’un geçişi ile
olduğu söylenebilir. Ancak, bu değişimde, eski
Sovyet peykleri olan Polonya-Çek Cumhuriyeti-
Macaristan’ın NATO’ya tam üyeliklerinin gerçek-
leşmesi ve NATO’nun Yugoslavya Harekâtı ile ya-
kın bir ilişki içinde olduğunu da belirtmek gerekir
(Lynch, 2001). Konstantin Eggerton’a göre, Rusya
bu noktadan sonra uluslararası sistemdeki yeni rolü
ve dünya politikasındaki siyasal, ideolojik, psikolo-
jik vizyon ve sorumluklarını yeniden sorgulamıştır
(Chafetz, 1996-1997).
Rus siyasal eliti, SSCB’nin dağılmasının ar-
dından, yeni Rus kimliğinin, “Kafkasya-Asya-Do-
ğu Asya” olarak üç ayrı eksende yeniden tanım-
lanması gereği üzerinde durmuştur. Bu yaklaşım,
Rus diplomasisinin ABD ve Batı karşısındaki
yeni denge anlayışını ifade etmektedir. Örneğin
Stalin, Japonya Dışişleri Bakanına, “Ben de sizler
gibi Asyalıyım” açıklamasında bulunurken, Gor-
baçov, 1986 yılında Vladivostok konuşmasında,
SSCB’nin “bir Asya” devleti olduğunu açıklar-
ken, Avrupa’da yaptığı açıklamalarda “Ortak Av-
rupa Evi” nin yaratılması fikrini öne sürmüştür.
Soğuk Savaş sonrasında Rusya Dışişleri Bakanı
Kozirev, Avrasyacılık kavramının, dış politikada
mutlak Batı karşıtlığı olarak kullanılması anla-
mına gelmeyeceği ana temasını savunmuştur.
Başkan Putin, Avrupa Birliği-Rusya Zirvesinde
yaptığı değerlendirmesinde, “Rusya’nın gerek eko-
nomik entegrasyon gerekse coğrafik yerleşim ola-
rak bir Avrupa devleti” olduğunu ileri sürmüştür.
Ancak, Doğu Asya konuşması sırasında Rusya’nın
“Hem Avrupa hem de bir Asya devleti” olduğunu,
bu nedenle de Rus dış politikasının “Avrupa’nın
adil pragmatizmine ve Asya bilgeliğine benzer”
(Rangsimaporn, 2006) bir denge içinde olması
gereğini savunmuştur.
Rusya’nın dış politika anlayışı içerisinde jeopo-
litik önemi olan Avrasya bölgesi, Rusya açısından
kültürel bir motif olarak da değerlendirilmektedir.
Yeni Avrasyacılığın Batılı liberaller ve Atlantikçi-
lerle olan ilişkilerden kaçınmasına rağmen, zaman
zaman Rusya’nın jeopolitik egemenliğini gerçek-
leştirme adına, sadece Avrasya ve Yakın Çevre’de
65
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi

değil, söz konusu kesimler ile de işbirliği yapıldığı
görülmektedir. Yeni Avrasyacılık akımı öte yandan
Rusya’da ‘yeni sağ’ olarak da nitelendirilmektedir
(Smith, 1999).
Avrasyacılık, Orta Asya’da Rusya’nın önemi-
ni ve bölgedeki en etkili aktörlerden birisi olma
konumunu devam ettirmek istemektedir (Rang-
simaporn, 2006). Bu bakımdan bu doktrinde,
Rusya’nın hâkimiyet teorisinde yaşadığı gerilemeye
karşı tepki ve ezeli rakip ABD karşıtlığı yükselmek-
tedir. Avrasyacılık, Rusya’da özellikle 1980’lerde ve
1991 yılında tekrar gündeme gelmiştir.
Pragmatik Avrasyacılık, Rusya’nın Av-
rasyacı kimliğini Batı’da ve Asya arasın-
da dengelenmiş bir politik tutum olarak
ifade etmektedir. Yeni Avrasyacılık, Batı
karşıtlığı çerçevesinde Rus kimliğinin
inşasını hedeflemektedir. Medeniyetlera-
rası Avrasyacılık ise Asya’daki diğer ulus-
larla ilişkilerin geliştirilmesi gerektiğini
savunmaktadır.
Öğrenme Çıktısı
1 Rusya’nın Orta Asya ve Bağımsız Devletler Topluluğu politikalarının teorik esaslarını
açıklayabilme
Avrasyacılık akımının öncüsü olan Dugin’e
göre, bugün Rus dış politikasının önünde iki seçe-
nek vardır. Bunlar, tamamen Batı’ya eklemlenme
amacını güden neo-liberal yaklaşım ve Sovyet za-
manına dönülmesini isteyen muhalif yaklaşımdır.
Ancak ona göre, her iki yaklaşım da Rusya için
geçerli bir çözüm reçetesi değildir. Rusya için kur-
tuluş Avrasya’dadır. Ruslar ancak Avrasya’ya hâkim
olarak tekrar yükselişe geçebilecektir. Öte yandan
Dugin’e göre Rusya’nın geleceği ‘hâkimiyet teorisi’
yaklaşımındadır. Rusya tekrar imparatorluk görü-
nümüne kavuşmalıdır. Bu imparatorluk Avrasya’da
kurulmalıdır ve ne bölgesel devlet ne de ulus devlet
aşamalarını kapsamalıdır. Dugin, Avrasyacılık te-
melinde kurguladığı Yeni ve Büyük Rusya’yı Orta
Asya ülkeleriyle olan ilişkileri çerçevesinde şöyle ta-
nımlamaktadır; “Atlantikçiler İslam inancına sahip
Orta Asya dünyasına genelde kendi potansiyel düş-
manları gibi bakarlar. Dolayısıyla Avrasya İmpara-
torluğu, İslam dünyasının şahsında tek bir hedeftir,
yerküre üzerinde Amerikan ve Batı hükümranlığını
kırma ve ileride tam olarak durdurma doğrultusun-
da çalışan muteber potansiyel müttefiklere sahiptir”
(Dugin, 2010: 73).

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Realist teorinin, Rus dış

Yeni Avrasyacılık yaklaşımı-
nın temel stratejisi nedir?
Soğuk Savaş’ın sona erdi-
politikasının, BDT bölge-
ği koşullar ile Atlantikçi
sine odaklanması gerekti-
Okul’un söylemleri arasın-
ğini savunan yaklaşımını
daki ilişkiyi açıklayın.
açıklayın.

BDT’NİN KURULUŞU, KURUMSAL VE İŞLEVSEL YAPISI

Rusya Federasyonu-Ukrayna-Beyaz Rusya (Belarus), 8 Aralık Minsk Antlaşması çerçevesinde SSCB
yönetimi ile ilişkilerin sona erdiğini açıklamıştır. Bu yeni statü, BDT’nin kurulmasını ve hukuken 15 ba-
ğımsız devletin egemenliğini kazanmasını gündeme getirmiştir. SSCB’nin dağılmasının ardından kurulan
Rusya Federasyonu, yaklaşık 30.000 nükleer silah ve 54 atom santralini devralmıştır. Rusya, eski SSCB
topraklarının %76’sına, toplam nüfusun ise %60’ına sahip olmuştur. “Karaganov Doktrini” adıyla bilinen
belgeyle RF’nin nükleer silahlara ilk başvuran ülke olmayacağı ilkesi reddedilirken RF ve BDT ülkelerinin
güvenliğini sağlamak üzere gerektiğinde RF askerlerinin ülke dışında da konuşlanabileceği ilkesi kabul
edilmiştir (Tellal, 2010).

66
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

çalışan sanayi, tarım, kültür, dil, edebiyat, ticaret,

Bağımsız Devletler Topluluğu Kuruluş
Antlaşmasın’da “SSCB’nin bir uluslararası
hukuk süjesi ve jeopolitik gerçeklik olarak
varlığının sona erdiği” ifade edilmiştir.
Rusya; Avrupa, Kafkasya, Orta Asya coğrafya-
sındaki topraklarının ve bu ülkelerdeki endüstri-
yel ve askeri altyapısının yanı sıra, sınırları dışın-
da yaşayan 26 milyon Rus vatandaşının, yönetim
hakkını da siyasal ve hukuki anlamda terk etmiş-
tir. Kremlin yönetimi, tarihi ve siyasal olarak bu
çöküntüyü atlatarak Büyük Güç yeteneği ile do-
natılmış Rusya’yı yeniden kurmak ve uluslararası
sistemdeki eski etkinlik ve prestijini tekrar inşa
etmek maksadı ile değişen koşullara cevap vere-
bilecek, yeni bir dış politika stratejisi kurgulama
ihtiyacı hissetmiştir. Ancak, Rusya karşılaştığı bu
dramatik değişime rağmen, stratejik olarak Sov-
yet Merkezî Yönetimi, ortak kurumsal düzlemde
ulaşım, savunma vb. alanlarda bütünleşmiş bir
birliktelik modelinin “bağımsız” hareket etmeyi
kısıtlayan hayati avantajlarını işlevselleştirmek
için düğmeye basmıştır. Bir başka ifade ile 85 yıl-
lık Sovyet yönetiminden ayrılan yeni cumhuriyet-
ler, iç içe geçmiş Moskova’nın entegre ekonomik
üretim, pazarlama, ulaştırma ve idari yönetim
zincirinden kopamamıştır. Rusya’nın, Ukrayna
ve Beyaz Rusya ile yeniden kurmayı amaç edin-
diği “Slav Birliği” ve BDT’nin örgütsel ortak
paydası etrafında yeniden bütünleşme fikri, diğer
cumhuriyetlerin tepkisi ile karşılaşmıştır. Ancak,
bu yeni ve radikal oluşumdaki ekonomik, askerî
ve siyasal tercihlerini AB ve NATO istikametin-
de kullanan üç Baltık ülkesi Letonya, Litvanya ve
Estonya başından itibaren BDT’ye katılmamıştır.
Örgüte 11 Cumhuriyetin katılması ile, 21 Aralık
1991 Almaata Deklarasyonu’yla hukuki olarak
genişleyen katılım sürecine, 1993’te Gürcistan da
iştirak etmiştir.

dikkat
Antlaşmaya göre, Topluluğa üye devletler birbirlerinin iç işlerine karışmayacaklardır. Nükleer silahların azal-
tılması ve merkezden kontrol faaliyetlerine katılacaklardır. Dış politikada, ekonomide, uluslararası göç ve
örgütlü suçlarla mücadelede ortak hareket edeceklerdir. Bu ilkeleri kabul eden eski SSCB cumhuriyetleri de
yeni birliğe katılabileceklerdir. Almaata Antlaşması’nın 2. ve 3. maddeleri BDT’nin ilkelerini aşağıdaki gibi
ortaya koymaktadır:
• Siyasi, ekonomik, çevresel, insani, kültürel ve diğer alanlarda işbirliğinin yapılması,
• Ortak ekonomik alanın oluşturulması, devletler arası ilişkilerin geliştirilmesi, bütünleşme sonucu üye
devletler arasında dengeli ekonomik ve sosyal gelişmenin tesis edilmesi,
• BM ve uluslararası hukuk tarafından tanınan ilke ve normlar çerçevesinde insan haklarının ve diğer temel
hakların sağlanması,
• Kitle imha silahlarının ve nükleer silahların yayılmasının engellenmesi,
• Askerî harcamaların düşürülmesi,
• Uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasında etkinliği artırmak amacıyla üye devletler arasındaki işbir-
liğinin geliştirilmesi,
• Üye devletler arasında serbest iletişimin ve dolaşımın sağlanması,
• Üye devletler arasındaki münakaşalara ve çatışmalara barışçıl çözümlerin bulunması.

Gürcistan Rusya’nın askerî harekatından sonra, 12 Ağustos 2008’de bu ittifaktan ayrıldığını bildirmiş-
tir. Böylece BDT, on bir ülkenin üyesi olduğu bir topluluğa dönüşmüştür (“Saakashvili: Georgia to leave
CIS”, 2008). Moskova BDT politikalarını;
• BDT üyesi ülkeler ile karşılıklı ilişkilerin geliştirilmesinde uygun bir platformun yaratılması,
• Uluslararası terörizm ile mücadelenin ve BDT Ortak Güvenlik Antlaşması kapsamında askerî-
politik düzlemde “ikili” bir işbirliğinin sürdürülmesi,
• BDT ülkeleri ile ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkların çözümünde politik uzlaşı ve ortaklığın önemi,
Rus ulusal güvenliğinin garanti zemini olarak tanımlamıştır.

67
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi

Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) coğrafi
sınırlar çerçevesinde 22 milyon kilometrekarelik
yüzölçümü ile Sovyetler Birliği döneminin yaklaşık
% 99’luk bir toprak kısmına karşılık gelmektedir.
1992 yılında Moskova Uluslararası İlişkiler Devlet
Enstitüsü tarafından yapılan bir çalışmada, Bağım-
sız Devletler Topluluğu’nun temel dinamikleri şu
şekilde sıralanmıştır: Çok taraflı antlaşmaların koor-
dinasyonu, ekonomik işlemler ve ortak pazarın ku-
rulmasına yönelik kurumsal yapıların inşası. BDT
üyeleri arasında ekonomik farklılığın kaldırılması ve
iki taraflı işbirliklerinin geliştirilmesi, üzerinde duru-
lan bir diğer konudur. Bu çerçeveden bakıldığında
BDT içerisinde, ekonomik entegrasyonun tam ola-
rak gerçekleştirilemediği ortaya çıkmaktadır. Belarus
ve Kazakistan’ın Rusya ile ekonomik ilişkilerinin
geliştiği gözlenirken diğer ülkelerin Avrupa ve ABD
yanlısı bir ekonomik yol izledikleri görülmektedir
(Jayashekar, 1993). Orta Asya ülkeleri için finansal
destek kritik bir önem taşımaktadır. Özellikle, Kır-
gızistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri, söz konusu
finansal yardıma ihtiyacı olan devletlerin başında
gelmektedir. Çok taraflı kurumlar çerçevesinde ge-
lişen bölgesel işbirliğinin, Orta Asya Cumhuriyet-
lerinin ulusal politikalarına pozitif ve negatif katkı
yaptığı durumlar bulunmaktadır (Pomfret, 2010).
Öte yandan siyasi açıdan analiz edildiğinde, kurucu
Sovyet coğrafyası üzerinde yer alan ülkelerde meyda-
BDT ORGANLARI
Parlamentolar
arası Asamble
İş Birliği
Komiteleri
na gelen rejim değişikliklerinin birçoğunda ülkeler,
demokratik yöntemlerden uzak bir yönetim sistemi-
ni benimsemektedir (Sharafutdinova, 2006).
BDT’nin Kurucu Antlaşmaları
Yapılan tahminlere göre dünya enerji kaynak-
larının yaklaşık dörtte biri, sanayi potansiyelinin
ise %10’u BDT coğrafyasında yer almaktadır.
BDT’nin kurucu antlaşması, 8 Aralık 1991 tari-
hinde Belarus’un Minsk kentinde; Ukrayna, Rusya
Federasyonu ve Belarus Devlet Başkanları tarafın-
dan imzalanmıştır. Öte yandan kurucu antlaşma-
nın 7. maddesi çerçevesinde taraflar; ortak koor-
dinasyon kurumları aracılığıyla ve eşit şartlarda
gerçekleştirilecek müşterek faaliyet alanına, aşağıda
yazılı konuların dâhil olduğunu kabul etmektedir:
i. Dış politika faaliyetlerinin koordinasyonu;
ii. Ortak ekonomik alan ile ortak Avrupa ve
Avrasya pazarlarının oluşumu ve gelişimi,
gümrük politikası konuları;
iii. Ulaştırma sistemlerinin geliştirilmesi;
iv. Çevrenin korunması, uluslararası çevre gü-
venliği sisteminin oluşturulması, göç politi-
kası ile ilgili konular,
v. Organize suçlarla mücadele (Hüseynov, 2003).
Ekonomik
Konsey

Savunma Dışişleri
Bakanları Bakanları
Konseyi Konseyi
Devlet
Başkanları
Konseyi
Devletler Arası İcra
İstatistik Komitesi
Komitesi

Sınır Muhafız
Devletler Arası Komutanları
Banka Konseyi
Antiterör
Merkezi

Şekil 3.1 BDT’nin başlıca organları; Devlet Başkanları Konseyi (DBK), Hükümet Başkanları Konseyi (HBK),
Parlamentolararası Asamble, Ekonomik Mahkeme, Dışişleri Bakanları Konseyi, Savunma Bakanları Konseyi ve Sınır
Korumaları Komutanları Konseyidir. Ayrıca yaklaşık 70 adet yan ve koordinasyon kuruluşu faaliyet göstermektedir.
Yürütme, idari ve eş güdüm alanlarında sürekli olarak faaliyet gösteren organ BDT Yürütme Komitesidir.

68
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
BDT’nin 1991’de ortaya çıkmasından bu yana,
örgüte üye ülkeler arasındaki ilişkilerin geliştiril-
mesine yönelik olarak yapılan 2800 antlaşmanın
ancak % 10’u uygulanabilmiş durumdadır. Gü-
nümüze kadar BDT tüzüğü bile tüm üye ülkeler
tarafından onaylanmamış ve buna ek olarak Rusya
ile sorun yaşayan Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan
ve Moldova, BDT karşıtı bir tutum sergilemişlerdir
(Saraç, 2008: 65). BDT örgütünün kurumsal ya-
pısı iki asli organ üzerine kurulmuştur. Buna göre,
birinci karar alma mekanizması Devlet Başkanları
Konseyi, ikinci tüzel kişilik ise Hükümet Başkanla-
rı Konseyidir. Topluluk, 1993’te bünyesine Dışişle-
ri Bakanları Konseyi, Savunma Bakanları Konseyi,
Parlamentolararası Meclis ve İktisat Mahkemesini
dâhil etmiştir. Topluluk, 15 Mayıs 1992’de im-
zalanan ancak 1994’te yürürlüğe giren Taşkent
Antlaşması’nda ise ortak güvenlik unsurunu ön
plana çıkarmıştır. Bu antlaşmaya göre üye devletler
arasındaki sorunların barışçıl çözümü kararı alın-
mış, ayrıca BDT’ye dâhil olan herhangi bir devlete
karşı oluşacak askerî bir ittifaka topluluk üyesi ül-
kelerin katılamayacağı belirtilmiştir (Şeker, 2011).
BDT her ne kadar Baltıklar dışındaki eski
Sovyet Cumhuriyetleri tarafından kurulmuşsa da
bu topluluğun kurulmasında ve bir kimlik ka-
zanmasında Rusya başat rol üstlenmiştir. Rusya
Federasyonu’nun milli güvenliğini ve dış politika-
sını düzenleyen konseptlere bakıldığında bu husus
daha iyi anlaşılmaktadır. 23 Nisan 1993’te yayınla-
nan Rusya Federasyonu Dış Politika Konsepti’nde,
Rusya’nın eski Sovyet alanına yönelik amaçları:
• Yeni bağımsız ülkelerle siyasi, ekonomik ve
askerî işbirliğini BDT çerçevesinde ve ikili
ilişkiler bazında derinleştirmek,
• BDT altyapısını güçlendirmek,
• Bütün yeni bağımsız devletlerde Rus vatan-
daşlarının haklarının korunması,
• BDT barış gücünün oluşturulması olarak
ifade edilmiştir.
Sovyetler Birliği’nde baskın unsur olan
Rusya, aynı rolünü BDT içerisinde de
sürdürmüştür. Eski Sovyet Cumhuriyetle-
ri daha gevşek bağlarla bu topluluk içeri-
sinde yer alsalar da, BDT, Rusya’nın yakın
çevresindeki hegemonyasını sürdürmesi
için en önemli araç durumunda olmuştur.
22 Haziran 2000’de yeniden oluşturulan Rusya
Federasyonu Dış Politika Konsepti’nde de 1993’te
yayınlanan ilk konseptte olduğu gibi “bölgesel ön-
celiklere” büyük önem verilmiştir. Yayınlanan bu
son belgede de Rusya Federasyonu dışında yaşa-
yan “soydaşlar” ile ilişkilere özel bir önem atfedil-
miş, Rusya Federasyonu dış politikasının öncelikli
sahası olarak BDT üyesi ülkelerle olan ikili ve çok
taraflı ilişkilerin ülkenin milli güvenlik ihtiyaçları
ile uyum içerisinde olması gerektiği belirtilmiştir.
Nitekim bu hususu Putin’in açıklamalarında da
görmek mümkündür. Başkan Putin, BDT lider-
lerinin Soçi’deki gayriresmî toplantısında yap-
mış olduğu açıklamada “Rus Dış Politikası”nda
bir numaralı öncelik BDT’ye verilmiştir” demiş-
tir. Diğer yandan 10 Ocak 2000’de yayınlanan
Rusya Federasyonu Milli Güvenlik Konsepti’nde
“BDT içerisindeki bütünleşmenin zayıflaması”
Rusya’nın milli güvenliğine yönelik en önem-
li tehditler arasında gösterilerek Rusya’nın BDT
ile olan ilişkilerine verdiği önem vurgulanmıştır.
Rusya Federasyonu’nun BDT içerisinde son dö-
nemlerde büyük önem verdiği hususların başında,
BDT ülkelerinde Rusça dilinin yaygın olarak kul-
lanılmasının sağlanması stratejisi ile bu ülkelerde
Rusça diline bir resmî kimlik kazandırma çabaları
gelmektedir. Bu statü girişimlerine bir kurumsal
yapı olarak BDT’nin kendisinden başlanılmıştır.
Rusya Federasyonu’nun önerisi ile bütün üye ül-
kelerin Rusça’yı kullanabilirlik oranı göz önüne
alınarak Rusça, BDT’nin resmî dili olarak kabul
edilmiştir.
Rusya, eski Sovyet Cumhuriyetlerinde Rus
dilinin yaygın olarak kullanılması ve Rusça’ya
Kırgızistan’da olduğu gibi resmî dil (devlet dili sta-
tüsünden farklıdır) statüsünün verilmesi için çaba
harcamaktadır. Ancak, bütün bu çabalara rağmen
eski BDT ülkelerine bakıldığı vakit, bu ülkeler-
den sadece Beyaz Rusyada, Rusça’ya Belarusçanın
yanında “devlet dili” statüsü verildiği görülecektir.
Bunun yanında Kırgızistan, Moldova, Tacikistan,
Türkmenistan ve Kazakistan (1995 Anayasasında)
Rusça’ya resmî olarak “iletişim dili” statüsü verir-
ken Kırgızistan Mayıs 2000’de Rusça’ya “resmî dil”
statüsü sağlamıştır. Aslında, eski BDT ülkelerinin
birçoğunda Rusça’ya iletişim dili statüsünün veril-
mesi Rusya açısından bir başarı sayılabilir (Oğan,
2006: 2011).
69
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi

Öğrenme Çıktısı
2 BDT’nin kurucu esaslarını ve organlarını tanımlayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

BDT’nin kurulması ile

Rus dış politikasında Rusya’nın yakın çevresin-
BDT Kurucu Antlaşması-
BDT’nin kuruluş sebepleri de korumak istediği hege-
nın temel ilkelerini anlatın.
nelerdir? monya arasındaki ilişkiyi
açıklayın.

RUSYA’NIN BDT de “askerî-ekonomik-siyasal” eksenli yeni bir kontrol

COĞRAFYASINDA İZLEDİĞİ
POLİTİKALARIN STRATEJİK
ÖNEMİ
XIX. yüzyılda Çarlık Rusya’sı ve İngiltere Kral-
lığı arasındaki güç mücadelesi, 1870’te Rusya’nın
Avrasya’yı kontrolü ile sonuçlanmıştır. 1991 tarihin-
de SSCB’nin çökmesi ise Avrasya’da istikrar ve güç
mücadelesini yeniden gündeme getirmiştir. Günü-
müzde ve gelecekte Rusya’nın BDT ülkeleri ile olan
ekonomik, siyasal ve askerî ilişkilerinin anlaşılması
için, bu ülkenin siyasal tarihindeki gelişmelerin
kısaca gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bugün-
kü Rusya, Doğu Slavları (Rus-Ukraynalı-Belarus)
ırkından gelen bir ulus olarak Dinyeper Nehri ve
Baltık kıyılarında VIII. yüzyıldan itibaren yerleşmiş-
lerdir. Türklerin ana vatanı anlamına gelen Türkistan
Bölgesi, SSCB’nin dağılmasının ardından jeopolitik
anlamda yeniden tanımlanmıştır. Esasen BDT’nin
kurulmasını, ABD ve NATO ülkeleri kadar, bağım-
sızlığını yeni kazanan devletler de “Moskova’nın
Geri Dönüşü” olarak şüphe ile karşılamışlardır.
BDT politikasına kuşku ile yaklaşan Batılı analist-
ler, Kremlin’in üye ülkeler üzerinde kuracağı baskılar
sonucunda, tarihsel Rus emperyalizminin Avrasya
jeopolitiğinde yeniden baskın rol oynayabileceği ve
bu ülkelerin egemenliklerine gölge düşebileceği en-
dişelerini gizlememişlerdir. Ancak, güçlü “Merkez-
Çevre” ilişkisinde bağımsızlığa hazırlıksız yakalanan
genç cumhuriyetler, ekonomik işbirliğinin Rusya’ya
olan tek yönlü bağımlılığını, iç içe geçmişlik zin-
cirinin zayıflatılması için kurumsal ve örgütsel bir
çatı olarak yorumlamışlardır. Buna karşılık, Batılı
yaklaşımın odak noktası, statü ve prestij kaybına
uğrayan Kremlin’in kaybettiği topraklar üzerin-
mekanizması kurmaya çalışması şeklindedir. BDT,
Rusya’nın bu amaç için kullandığı gizli bir enstrü-
man ve SSCB’nin üstünlük mekanizması olarak
merkezî yapının inşasındaki kurumsal tutum olarak
yorumlanmıştır.
Yukarıda özetlendiği üzere Rusya, eski SSCB’nin
dağılmasındaki siyasal şaşkınlık ve geçiş süresini
kısa sürede kendi lehine çevirmeyi amaç edinmiş-
tir. Rusya, “Baltık-Ukrayna-Kafkaslar-Orta Asya”
eksenindeki sınır değişiklikleri ile bağımsızlığını
kazanan devletlerin üzerinde yeniden egemenlik
ve nüfuz alanını güçlendirmek maksadı ile “Yakın
Çevre” doktrini, ulusal güvenlik ve 1992 dış politi-
ka doktrini esaslarında, söz konusu ülkeleri belirli
stratejik hedeflerine dâhil kılmıştır.
Rusya, bu şekilde,
• SSCB’nin dağılmasının ardından oluşan
güç boşluğunu yeniden doldurmak,
• Arka bahçesi olarak tanımladığı bölgeye,
büyük güçler olan ABD-AB-Çin’in bölge
dışından, bölgede ise Türkiye ve İran’ın et-
kinlik kazanmasını önlemek,
• Böylece, tarihî, kültürel ve ekonomik olarak,
çevre ülkelerle ilişkilerinde yeni bir istikrar
ve savunma hattı kurabilmeyi kurgulamıştır.
Bir başka ifadeyle, BDT ülkeleri ile siyasal-
askerî-ekonomik işbirliği farklı coğrafi/demografik
yapılanmalar ile dengelenmiştir. Rusya, bu suretle
merkezî ekonomi döneminde kendi Batı toprakları
içinde kurduğu fabrika, otoyol-demir yolu ulaşım
ağları ile bu ülkelerde terk ettiği ekonomi üretim
çarklarını kademeli olarak harekete geçirmeyi plan-
lamıştır. Rusya, BDT ülkelerine karşı izleyeceği dış

70
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
politika hedeflerini belirlerken SSCB dönemindeki
coğrafi savunma-ekonomik öncelikleri göz önünde
bulundurmuştur. Kafkaslar ve Karadeniz’de “Erme-
nistan-Gürcistan-Azerbaycan” üçlüsü ile, Orta Asya
kapısının açık tutulmasına özel dikkat gösterilmiş-
tir. Türkmenistan’ın, tarafsızlık politikasındaki ıs-
rarı dikkate alınarak “Kazakistan-Özbekistan-Kır-
gızistan-Tacikistan” dörtlüsü, Orta Asya’daki yeni
cumhuriyetlerle dostane ilişkilerin yeniden koordi-
ne edilmesi planlanmıştır. Orta Asya sektörü, fosil
enerji (gaz/petrol) kaynaklarına sahip olmasına rağ-
men, boru hatlarının kontrolü ve dünya pazarlarına
açılımları Rusya boru hatları vasıtası ile “doğrudan
bağımlı” bir “kapalılık” avantajını gündeme getir-
miştir. Orta Asya devletleri, gaz ve petrollerini, Rus-
ya boru hatları ile dünya pazarına sunabilirlerdi.
Rusya - Orta Asya Petrol ve Gaz
Bağımsız Devletler Topluluğu’nun 8 Ara-
lık 1991’de kuruluşu, bu yeni bağımsız ülkeleri
‘petrol’e endeksli Sovyet modeline’ entegre etmek
amacıyla gerçekleşmiştir. Buna benzer bir şekilde
Rusya, Kolektif Güvenlik Antlaşması çerçevesinde
Mayıs 1992’de atılan imzalarla birlikte, bölge ülke-
lerini güvenlik eksenli bir halkada bir arada tutmak
istemektedir. Öte yandan Rusya, Orta Asya ülkele-
ri üzerindeki siyasal çıkarlarını ekonomik verilerle
destekleme çabası içerisindeyken söz konusu ülke-
lerin bağımsızlıklarını Moskova’ya karşı muhafa-
za çabası bulunmaktadır (Park, 2004). Rusya’nın
BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU - BDT
Belarus
Moldova
Ukrayna
Kazakistan
k
ki
Ermenistan
it
Azerbeycan
Özbekistan
T
Türkmenistan Kırgızistan
Tacikistan
Şekil 3.2 BDT Üye Ülkeleri (Türkmenistan gözlemci üyedir)
Orta Asya ülkeleri ile geliştirmekte olduğu petrol
ve gaz endeksli enerji ilişkileri temelini, Rusya’nın
tarihsel dış politika açılımı olan hâkimiyet teorisin-
de bulmaktadır. Son zamanlarda Orta Asya ülkele-
rinin gerek Batı ile olan enerji ilişkilerinde gerekse
diğer ülkelerle olan petrol ve gaz ticaretlerinde,
Rusya sürecin doğrudan içerisinde olmak çabası
içerisindedir. Söz konusu çaba, Orta Asya ülkele-
rinin gerçekleştirmiş olduğu petrol ve gaza dayalı
enerji anlaşmalarına da yansımaktadır.
Bölgede Yabancı Sermaye Yatırımları
Gelişmekte olan ülkelerde doğrudan yabancı
sermaye yatırımları tarihsel süreçte 1980’li yıllarda
düşüş yaşamasına rağmen, 2003 yılı ile birlikte ge-
lişmiş ülkelerde azalan yatırımlarla birlikte, tekrar
yükselişe geçmiştir. Bu atılım, Orta Asya ülkelerin-
de % 33 oranında gerçekleşmiştir. Bölgede gerçek-
leşen doğrudan yabancı yatırımlar, maden sahaları
ve enerji kaynakları üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Öte yandan BDT üyesi Orta Asya ülkeleri, toprak-
larında yapılacak doğrudan sermaye yatırımlarını
arttırmak amacıyla, yatırımcı ülkelere çeşitli kolay-
laştırıcı imkânlar sunan anlaşmalar önermektedir.
Orta Asya ülkelerinin hemen hepsinde tüketim
mallarına yönelik büyük bir üretim talebi bulun-
maktadır. Söz konusu ülkeler, bu talebi karşılayacak
nitelikteki yatırımlara öncelik tanımakta, ülkelerin-
de üretimi ve istihdamı sağlayacak fabrikaların ku-
rulmasına önem vermektedir (Karaköy, 2006: 147).
1. Belarus
2. Moldova
3. Ukrayna
4. Rusya
5. Ermenistan
6. Azerbeycan
Rusya n
7. Türkmenistan
8. Özbekistan
9. Kazakistan
10. Kırgızistan
n
11. Tacikistan
71
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi
Rusya, BDT ülkeleri içinde ulus devlet olma
süreçleri ile ekonomik/siyasal/askerî yapılanma-
larındaki zafiyet ve çalkantıları dikkate alarak bu
devletlerin ABD-AB ikilisi ile Çin’in kontrolü al-
tına girme tehlikesini, ulusal güvenliğine karşı bir
tehdit olarak yorumlamıştır. BDT’nin kurumsal
etkinliğinin beklentilerin gerisinde kalması nede-
ni ile Kremlin’in bu defa alternatif kurumsallaş-
ma yolları için çaba sarf ettiği görülmektedir. Bu
bağlamda Rus siyasal elitinin Avrasya Ekonomik
Bölgesi, Rusya-Belarus Birliği, Rusya-Belarus-Uk-
rayna-Kazakistan Büyük Dörtlüsü gibi yeni işbir-
liği modelleri kapsamında bölgesel üstünlüğünü
muhafaza gayretlerini sürdürmek istemektedir.
BDT Örgütünün Kolektif Savunma ve
Güvenlik Boyutu
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından ku-
rulan Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) alanın-
da dış tehditlere karşı güvenliği sağlamak amacıyla,
15 Mayıs 1992’de Ermenistan, Kazakistan, Kırgızis-
tan, Rusya Federasyonu, Tacikistan ve Özbekistan
arasında Kolektif Güvenlik Anlaşması (KGA) imza-
lanmıştır. 1993 yılı içerisinde Gürcistan, Azerbaycan
ve Beyaz Rusya da bu anlaşmaya katılmıştır. KGA,
bir üye devletin toprak bütünlüğüne ve egemenliği-
ne karşı bir tehdit oluştuğu zaman, KGA çerçevesin-
de acil görüşmeler mekanizmasının çalıştırılmasını,
bir üye devlete karşı saldırı gerçekleştiği zaman ise
askeri yardım dâhil gerekli desteğin sağlanmasını
öngörmektedir. 1990’lı yıllarda KGA, üye ülkelerin
güvenliklerini sağlamaktan uzak kalmış, her şeyden
önce eski Sovyet alanında Rus askerî etkinliğini sür-
dürme aracı görevini görmüştür. 1990 sonlarında
Rusya Kafkasya’da askerî varlıklarını azaltmaya baş-
lamıştır. Rusya Gürcistan’daki üslerini kapatma nok-
tasına gelince bölgede müttefiki olarak düşündüğü
Ermenistan’da askerî varlığını artırmaya başlamıştır.
Rusya, güney kanattaki gelişmeleri kendi gü-
venliği ve karşı dengenin ana garantisi olan Rus or-
dularının varlığının devamı olarak yorumlamıştır.
Rusya bu bağlamda bölgedeki askerî gücünü tak-
viyeli olarak modernize ederken Ermenistan ile ya-
kın bir savunma ittifakı kurmayı tercih etmiştir. Bu
bağlamda, 1999 yılının sonuna gelindiğinde anlaş-
madan üç ülke eksilmiştir: Azerbaycan, Gürcistan
ve Özbekistan. BDT alanında Rusya’nın üye oldu-
ğu diğer teşkilatlarda da olduğu gibi, KGAÖ tama-
men Rusya’nın etkisinde bulunmaktadır. Kısacası
Rusya, KGAÖ’nün NATO’ya denk bir bölgesel
güvenlik örgütü olarak tanınmasını istemektedir.
Son dönemde, KGAÖ yetkililerinin belirttiği gibi,
72
KGAÖ’nün öncelikli faaliyet alanı Orta Asya böl-
gesidir. Bölgedeki ABD askerî varlığından rahatsız
olan Rusya, KGAÖ çerçevesinde Orta Asya’daki
askerî nüfuzunu artırmayı hedeflemektedir.
Güvenlik anlamında BDT ülkelerinin
NATO muadili olan örgütlerinin adı Ko-
lektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’dür
(KGAÖ veya Collective Security Treaty
Organization: CSTO). 7 Ekim 2002’de
Belarus, Ermenistan, Kazakistan, Kırgı-
zistan, RF ve Tacikistan Devlet Başkanla-
rının katılımı ile kurulmuştur. Diğer adı
ile “Taşkent Antlaşması” olarak da bilinen
örgüt, 23 Haziran 2006’da Özbekistan’ın
da katılmasıyla yedi ülkeden oluşan bir
güvenlik örgütüne dönüşmüştür.
Rusya için BDT, eski SSCB topraklarında yeni-
den liderlik rolü oynamasında askerî güvenlik, eko-
nomi ve işbirliği düzleminde önem taşımaktadır. Bu
bağlamda, “Orta Asya”, “Belarus ve Ukrayna” vaz-
geçilmezlik unsuru taşırken komünizmin çöküşü-
nün ardından oluşan “kimlik bunalımının” yarattığı
sorunların da etnik, coğrafi, ekonomik faktörler ile
desteklenmesi yoluyla, siyasal istikrarın ve sınırların
güvenliğinin yeniden Rus varlığı ile desteklenme-
si hedeflenmiştir. Rusya bu çerçevede, Kazakistan
Baykonur Hava Üssü başta olmak üzere 7 önemli
askerî üsteki faaliyetlerini devam hakkını muhafaza
etmiştir. Kırgızistan’da ABD’nin Manas’ta askerî üs
edinme çabası, Moskova’yı endişelendirmiştir. Rus-
ya, 999 Kant Hava Üssü başta olmak üzere, radar
ve istihbarat dinleme tesislerindeki hava ulaştırma ve
savunma birliklerini yeniden takviye etmiştir.
Rusya, BDT içinde, Batı’da NATO ve ABD
askerî güç yapısına karşı bir ileri savunma hattı elde
etmek imkânına sahip olmuştur. İkinci stratejik
avantaj ise Orta Asya bölgesindeki radar-uydu iz-
leme istasyonları ile ABD ve Çin’in Diego Garcia
Adası-Hindistan-Pakistan-Basra Körfezi-İran-Hint
Okyanusu eksenindeki tüm askerî faaliyetleri hak-
kında istihbarat ve erken uyarı hattını kendi kont-
rolü altına almıştır. Rusya’nın BDT ile güvenlik
alanındaki üçüncü önemli kazancı, Doğu Avrupa
ve Orta Doğu silah pazarını kaybetmesi ile oluşan
kritik açığın kapatılması imkânının sağlanmasıdır.
BDT ülkeleri, Rus silah sanayinin birinci derecede
önemli pazarı olmak durumunu korumaktadır. Rus-
ya, hem kendi silah sanayinin devamını sağlamakta
hem de NATO-ABD-Çin’in bu ülkelere silah satışı
ile nüfuz alanı elde etmelerini önlemektedir.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Rusya, BDT içindeki askerî varlığını, Tacikistan
topraklarında konuşlu bulunan 10 önemli askerî üs
ile takviye etmiştir. Afganistan sınırındaki Rus Moto-
rize Birlikleri bölgeden terörist sızmaların önlenmesi
amacı ile özel askerî birlikler ile donatılmıştır. Rusya
Tacikistan’da Nurek askerî üssünün yanı sıra, elektro-
nik harp, uzay uydu izleme istasyonları, yüksek irtifa
arama-tarama radarları, elektrooptik keşif istihbarat,
lojistik destek taburları ile stratejik bir avantaj elde
etmiştir. Rusya, bu doğrultuda BDT içindeki üye
devletler arasında ortaya çıkan anlaşmazlıkların çö-
zümünde de önemli kazanımlar elde etmiştir. 1992
Taşkent Antlaşması bu yoldaki ciddi bir adımdır. Ni-
tekim 1992’de Tacikistan iç savaşı esnasında ortaya
çıkan kargaşa ortamının bertaraf edilip çözüme ka-
vuşmasında Rus askeri önemli rol üstlenmiştir. 1993
yılında BDT’nin dış hudutlarının korunması amacı
ile Orta Asya Cumhuriyetleri, Rusya ile ortaklık ant-
laşması imzalamıştır. Tacikistan, 1993 Antlaşması ile
Ortak Askerî Müdahale Gücü oluşturmuştur. 2000
tarihindeki Minsk Antlaşması, üye devletler arasın-
daki askeri güvenlik ve savunma boyutunun derin-
leştirilmesini ve işbirliğinin kurumsal çerçevesinin
güçlendirilmesini amaçlamıştır. Ancak, Özbekistan
ve Türkmenistan bu askeri işbirliği çemberinin dışın-
da kalmayı tercih etmişlerdir.

Resim 3.1 BDT Coğrafyasındaki Rus Askerî Üslerinin Dağılımı

Kaynak: Mesut Caşın, “New Horizons in Transatlantic Ballistic Missile Defense”, http://valdaiclub.com/usa/28841.html

Öğrenme Çıktısı
3 Rusya’nın BDT güvenlik politikalarının coğrafyasına yönelik stratejik esaslarını
açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Rusya’nın yakın çevre dokt-

BDT’nin kuruluş amacı
rininde, BDT’nin Batı, Kolektif Güvenlik Antlaş-
ile “petrole endeksli Sovyet
Kafkaslar, Orta Asya ekse- ması Örgütü’nün kuruluş
modeli” arasındaki ilişkiyi
ninde hangi stratejik hedef- amacını tartışın.
açıklayın.
leri belirlenmiştir?

73
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi
AVRASYA EKONOMİK
TOPLULUĞU (AET) ORTAK
ENERJİ POLİTİKALARI
BDT Topluluğu, üye ülkelerin yaklaşık 240
milyon nüfus potansiyeli dikkate alındığında, ulus-
lararası ticaret ve ekonomi alanındaki en büyük
pazarlardan birisini teşkil etmektedir. Avrasya Eko-
nomik Topluluğu (AET), Beyaz Rusya, Kazakistan,
Kırgızistan, Rusya, Tacikistan’ın gümrük birliğinin
oluşmasının tamamlanması ve daha sonra da ortak
ekonomik alanın kurulmasını hedefleyen bir ku-
rum olarak planlanmıştır. 10 Ekim 2000 tarihinde
imzalanan AET Kurucu Antlaşması 30 Mayıs 2001
tarihinde yürürlüğe girmiştir. Mayıs 2002 tarihin-
de Moldova ve Ukrayna, Nisan 2003’te ise Erme-
nistan AET’ye gözlemci olarak katılmışlardır. Av-
rasya Ekonomik Topluluğunda küçük bir yönetim
sistemi, açık karar alma ve sorumluluk mekanizma-
sı işlemektedir. Katılımcı ülkelerin finansal katkıla-
rıyla orantılı bir şekilde yönetim organlarında ölçü-
lü oylamayı öngören, katılımcı ülkelerin ekonomik
ağırlığına göre işletilen bir sistem uygulanmaktadır.
AET uluslararası bir örgüt statüsüne sahip bulun-
makta, Entegrasyon Komitesi hem Moskova’da
hem de Almaatı’da faaliyet göstermektedir. Ma-
yıs 2002 tarihinde AET Devletler Arası Konseyi
tarafından alınan karar gereğince (Dünya Ticaret
Örgütüne üye olan Kırgızistan hariç olmak üze-
re) Topluluk üyeleri devlet başkanları seviyesinde
Dünya Ticaret Örgütüne katılım konularını koor-
dine etmektedirler. AET’nin faaliyetlerinin iyileşti-
rilmesi ile ilgili güncel konuları ele alan 27 Nisan
2003 tarihli AET Duşanbe Zirvesi’nde onaylanan
Avrasya Ekonomik Topluluğunun 2003-2006 yıl-
ları için öncelikli geliştirme programında enerji,
ulaştırma, tarım gibi ekonominin reel sektörlerin-
deki işbirliğinin hızlandırılması konuları görüşül-
müş ve AET’in Mahkeme Tüzüğü onaylanmıştır.
Yeni Rus Siyasal Kimliği
Orta Asya bölgesinde egemenliklerini kazanan
yeni cumhuriyetler Kazakistan, Türkmenistan, Öz-
bekistan, Kırgızistan ve Azerbaycan’ın Türkçe dilini
kullanmaları ve Müslüman kimlikleri, Sovyet mi-
rasını reddeden siyasal duruşları, demokratikleşme
ve liberal ekonomi arayışlarını da harekete geçir-
miştir. Gerek 1991 sonrası Rusya’nın askerî gücü-
nün azalması gerekse 11 Eylül saldırıları sonrasında
genel olarak değerlendirildiğinde, bölgede yük-
74
selme eğilimi gösteren radikal İslami hareketlerin
sadece “Tacikistan-Özbekistan-Kırgızistan” üçgeni
ile sınırlı kalmadığı gözlemlenmektedir. Bununla
birlikte, Rusya Avrasya’daki İslami hareketlerin ön-
gördüğü siyasal düzen değişikliği ile bölgesel ölçek-
te İslam Devleti modeli kurulmasını tehdit olarak
algılayarak gelişmeleri dikkatle takip etmektedir.
Ortodoks Kilisesinin kuruluşunun bininci yılı olan
1988’de kiliseler açılmış, İncil serbest bırakılmıştır.
Putin’le birlikte RF İslam dünyasıyla da ilişkilerini
geliştirmiştir. 2005’te İslam Konferansı Örgütüne
(İKÖ) gözlemci sıfatıyla katılmış, ülke içindeki
Müslümanları benimseyerek Batı’nın aksine İslam
dünyasını “tehdit” olarak algılamaktan kaçınmıştır.
Rus siyasal eliti kimlik problemini aşabilmek
maksadı ile Sovyet Ana Vatanı kavramını, halkın
Slavik Rus kimliği ortak paydası altında yeniden
buluşabileceği bir çözüm olarak tanımlamıştır. Bu
maksatla, XIX. yüzyılda kullanılan Avrasya Mede-
niyeti fikri yeniden gündeme getirilmiştir. Ancak
bu yaklaşım, Marksist yaklaşımdan farklı olarak,
Doğu medeniyetinin Batı’dan uzaklaşarak, “iki
medeniyet arasında jeopolitik mücadele” esasına
dayalı yeni Rus milliyetçilik anlayışının Rus siyasal
eliti arasında baskın görüş olarak benimsenmesi ile
neticelenmiştir. Bu bağlamda, Slav, Türk, Kafkas-
yalı, Finli, Moğol ve diğer Rus halklarının Avras-
ya ortak paydası altında birleşmeleri gerektiği fikri
ön plana çıkmıştır. Rusya’nın, bölgede büyük güç
olarak yeni misyonunun aynı zamanda ahlaki ve si-
yasal sorumluluk alanı olarak Avrasya’nın bölgesel
polisi misyonu ile donatıldığı iddia edilmiştir. Bu
maksada uygun olarak da Near Abroad-Yakın Çevre
doktrininin aynı zamanda Rusya’nın bir Avrasya
Gücü olarak yeni emperyal konumlamasının işlev-
selliğini temsil ettiği belirtilmiştir.
Rusya ve BDT Ülkelerinde İslam ve
Terör Algısı
Modern Rus kimliğinin en önemli bileşeni
Ortodoks Hıristiyanlıktır. Gerek Çarlık Rusya’sı
gerekse Sovyet yönetimi dönemlerinde Avrasya
jeopolitiği kültürel ve askerî olarak olduğu kadar
ekonomik özellikleri dolayısıyla da Rusya için dai-
ma hayati önem taşımıştır. Rusya, çift başlı kartalı
simgeleyen bayrağı ve Romanov dönemindeki millî
marşının “Tanrı, Çarı Korusun” söylemini %20’si
Rus ve Ortodoks Hıristiyan olmayan kendi halkın-
dan talep etmiştir. SSCB’nin dağılmasının ardın-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

dan Avrasya coğrafyasında egemenliklerini kazanan Antlaşması imzalamıştır. Avrasya coğrafyasına şekil
Ukrayna, Gürcistan, Azerbaycan, Belarus, Moldo- veren SSCB’nin dağılması aynı zamanda Sovyet
va, Litvanya, Letonya, Estonya, Kazakistan, Kırgı- değerlerinin yıkılması ve farklı ulusları birbirinden
zistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’da ayıran milliyetçilik sınırlarının da ortadan kalk-
etnik milliyetçilik yükselen siyasal çatışma unsu- ması anlamına gelmiştir. Çeçenistan, Afganistan
ru hâline gelmiştir. Bölgedeki sorunlar, Rusya’nın ve Tacikistan’daki silahlı çatışmalar ile eski Sovyet
Avrasya coğrafyasında yeni bir İslami terör dalgası peyklerinde oluşan Müslüman hareketleri, pek çok
ile çevrelendiği varsayımını ön plana çıkarmıştır. Rus tarafından Rusya’nın istikrarına ve özellikle
Ancak Rusya çok geçmeden Kazakistan, Tacikis- egemen bir Hıristiyan devlet olarak varlığına karşı
tan, Özbekistan ve Ermenistan ile Ortak Güvenlik büyük birer tehdit olarak görülmektedir.
Öğrenme Çıktısı
4 Avrasya Ekonomik Topluluğu’nun (AET) kuruluş amacını açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

AET’nin hedeflerinin ta-

Avrasya Medeniyeti fikrinin Sovyet değerlerinin yıkıl-
nımlanmasında örnek alı-
yeni bir kimlik oluşumunda ması hangi akımların etkili
nan bölgesel entegrasyon
etkisini tartışın. olmasına yol açmıştır?
odaklı örgüt hangisidir?

ORTA ASYA’DA DEĞİŞEN GÜÇ DENGELERİ VE BÖLGESEL AKTÖRLER

Uluslararası ilişkilerde SSCB’nin dağılması sonrasında, iki kutuplu sistemden çıkarak ABD’nin tek
hegemonik güç olarak dünya politikasına yön veren aktör olduğu hipotezine karşılık, çok kutupluluk
yaklaşımındaki Rus-Çin ittifakının geçerli olup olmayacağı tartışması gündeme gelmiştir. Bu noktada
ana argüman olan komünizm tehdidi yerine radikal İslam’ın dünya barışını tehdit edeceği ve hatta bu
örgütlerin ulus devletleri yıkmak için harekete geçeceği hipotezi ön plana çıkarılmıştır. Nitekim 11 Ey-
lül sonrasında ABD’ye destek veren Rusya, kapitalist ekonomiye geçişini G8 örgütü ve NATO gözlemci
üyeliği ile desteklemiştir. Putin yönetimi, ABD’nin Afganistan savaşında doğrudan yer almamakla birlikte
Pentagona, istihbarat ve lojistik destek sağlamıştır. Ancak Kremlin eski Doğu Avrupa ülkelerinin sosyalist
kamptan çıkıp NATO ve AB’ye tam üyelik alması ile ileri karakollarını da yitirmiştir. Öte yandan Rusya,
ABD askerî gücünün Irak ve Afganistan’ı işgalini kendine yönelik ileri bir hamle olarak algılamış ve Çin ile
bölgedeki ittifakını güçlendirme yoluna gitmiştir. Bu bağlamda ele alındığında BDT örgütü; ABD, AB ve
NATO’nun yayılmasına karşılık tampon olarak düşünülmüştür. Bir diğer kritik gelişme ise “Renkli Dev-
rimler” ve “Arap Baharı’nın” ABD tarafından Rus siyasal rejimini sarsmak amacı ile kurgulanan tehlikeli bir
senaryo şeklinde ve demokratik devrimlerin sıçrama tahtası olarak değerlendirilmesidir.
Siyasal tarihte iki önemli gelişme olan 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması ve 1991’de SSCB’nin fiilen
dağılması, dünya siyasal coğrafyasını Avrupa ve Orta Asya düzleminde yeniden organize etmiştir. 11 Eylül
sonrasında ise ABD ve NATO’nun Afganistan ve Orta Asya’da El Kaide ve Taliban gibi örgütlerin kul-
landıkları şiddet ve radikal terörle mücadele maksadı ile bölgede askerî güç konuşlandırması, uluslararası
ilişkilerde jeopolitik açılımları yeniden tartışmaya açmıştır. İşte bu radikal değişim süreci içinde BDT
coğrafyası da dünyanın ilgi merkezî hâline gelmiştir. Rusya ve ABD arasında öncelikli konuyu ise Avrasya
coğrafyasındaki nüfuz yapısı oluşturmaktadır. Rusya’nın etkinliğini artırmak istediği bir noktada ABD’nin
aldığı yeni pozisyon çıkar çatışmalarına yol açmaktadır.

75
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi
2008 küresel ekonomik krizi, 2011 Japonya
depremi, Orta Doğu’da Tunus ve Mısır’da başlayan
demokratikleşme ve totaliter liderleri iktidardan
uzaklaştırma yolundaki devrim Libya’da 41 yıldır
iktidardaki Kaddafi rejimin devrilmesi ülkede iç
savaşa dönüşürken NATO’nun silahlı müdahalesi
yeni tartışmalara yol açmıştır.
Avrupa Birliği’nin Orta Asya politikaları uzun
yıllar boyunca, coğrafi uzaklığın getirdiği birtakım
zorluklardan dolayı reaktif konumda seyretmiştir.
Ancak özellikle enerji alanında AB’nin Rusya’ya
olan bağımlılık durumu, Birliği Orta Asya ülkele-
ri ile olan ilişkilerde proaktif bir politika izlemeye
sevk etmiştir (Kavalski, 2007).
BDT yetkilileri AGİT ile bölgedeki güvenlik
sorunları ve seçimleri izleme konusundaki çalış-
malarda işbirliğinin arttırılması gerektiğini vur-
gulamaktadır. Temmuz 2010’da yapılan AGİT
toplantısında konuşan BDT Sekreteri Lebedev,
Orta Asya’daki güvenlik sorunlarının çözümünde
AGİT’in BDT için mutlak bir gözlemci ve işbirliği
aktörü olduğunu ifade etmiştir. Öte yandan BDT
coğrafyasındaki demokratik gelişimi sürdürülebilir
bir çizgide seyrettirmek için AGİT’in rolü, sıklıkla
atıf yapılan önemli bir unsurdur (Crozier, 2010).
Öte yandan Rusya Federasyonu için G-8’ler borç
alma ve borç ödeme platformu olmuştur. Böylece
RF’nin kapitalist ekonomik sistemle bütünleşmesi-
ne katkıda bulunulmuştur.
ABD’nin Hegemonik Oyuncu Olarak
Rusya’ya Meydan Okuması
Soğuk Savaş süresince ABD ve SSCB arasında
devam eden iki kutuplu denge sona ermiştir. Ame-
rikan dış politika kuramcıları Rusya’nın yeniden
eski gücünü elde edip Orta Asya ve eski Slav coğ-
rafyasını oluşturan Doğu Avrupa’da nüfuz elde et-
mesini önlemek amacıyla, Baltık Cumhuriyetleri,
Ukrayna ve Belarus’un, Kremlin’in çekim gücün-
den önce izole edilip müteakiben koparılması amaç
edinilmiştir. ABD benzeri yaklaşımını, Karadeniz-
Kafkaslar bölgesine de taşımak için, bu ülkelere
ekonomik yardımın yanı sıra demokratikleşme ha-
reketlerinde de destek verirken güvenlik boyutun-
da NATO örgütsel temel çatı olarak kullanılmıştır.
11 Eylül saldırıları ve Irak’ın işgali sonrasında te-
rörle mücadele kapsamında ABD ve NATO askerî
kuvvetlerinin Avrasya coğrafyasında kalıcı şekilde
bir statü taşıması, Moskova’yı kuşkuya yöneltmiş-
76
tir. Öte yandan, ABD’nin NATO İttifakını Doğu
Avrupa, Karadeniz ve Kafkasya coğrafyasında ge-
nişletme girişimleri, bu endişeleri siyasal rekabete
sürüklemiştir. Bu bağlamda, özellikle renkli dev-
rimlerin 2003 yılından itibaren Gürcistan, Uk-
rayna ve Kırgızistan’da güçlenmesi, Rusya’nın sert
tepkilerine yol açmıştır.
ABD’nin sahip olduğu askerî, ekonomik, siyasal
ve teknolojik yetenekleri dikkate alınarak uluslara-
rası sistemde Tek Hegemonik Güç olduğu hipotezi,
yeni bir değişim paradigmasının temelini oluş-
turmuştur. Bu görüşün gerekçeleri olarak Beyaz
Saray’ın geçen 20 yıl zarfındaki kazanımları tartı-
şılmıştır. Buna göre, SSCB’nin Kızıl Ordusunun
Doğu Almanya ve Avrupa topraklarından Rusya
hudutlarına geri çekilmesi ile başlayan değişim,
uluslararası sistemde yeni bir güç boşluğunun mey-
dana gelmesine yol açmıştır. Buna mukabil, Was-
hington savunma bütçesini 550 milyar dolara yük-
selterek 1991 Körfez Savaşı’nda elde ettiği başarı
sonrasında Orta Doğu’da askerî gücünü takviye
etmiştir. ABD, Arap sokağında Libya-Mısır-Tu-
nus-Suriye krizlerine doğrudan müdahale etmiştir.
Bush yönetimi, 11 Eylül terör saldırıları sonrasında
Afganistan’da Taliban ve El Kaide örgütlerine karşı
terörle mücadelesini başlatmış ve Obama yöneti-
mi, Bin Ladin’i Pakistan topraklarına düzenlediği
harekât ile öldürmüştür. Öte yandan ABD, terörle
mücadele politikası kapsamında ilk kez Kafkaslar
ve Orta Asya’da askerî güç konuşlandırmıştır. Was-
hington, bölgede Taliban ve El Kaide terör örgüt-
lerinin güçlenmesi tehdidinin, Rusya ve Çin’in dış
politikaları ve hayati çıkarlarına aykırı olduğuna iki
ülkeyi ikna etmiştir.
Sovyetler Birliği’nin dağılması üzerine ABD
başlangıçta, tüm diplomatik ve askerî müzakere
ağırlığını, nükleer silahların tek elde toplanması-
na verirken Orta Asya Devletlerinin de demokra-
si, insan hakları ve piyasa ekonomisi gibi konula-
ra öncelik vermesini istemiştir. 1993-1995 yılları
arasında Rusya’nın Orta Asya’da etkisini artırma
girişimlerine ses çıkarmayan Amerikan yönetimi,
1995 yılından sonra, bölgede faaliyet gösteren
Amerikan petrol şirketlerinin ticari faaliyetlerinin
Rusya tarafından engellenmesi üzerine, 1997 yı-
lında bölge politikasını radikal bir şekilde değiştir-
miştir. Bu bağlamda, İran üzerinden geçecek boru
hatlarının inşasına engel olan ABD yönetimi, çok
yönlü boru hatları politikasına uygun olarak Ba-
kü-Ceyhan Petrol, Hazar Geçişli Doğal Gaz, Ha-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

zar Boru Hattı Konsorsiyumu ve Kafkas Geçişli
Boru Hatları projelerine, hem stratejik hem de si-
yasi anlamda ciddi destek vermiştir. ABD, Avrupa
ekseninde NATO’nun genişlemesine bağlı olarak
Yugoslavya krizinde temel aktör olmuştur. Ayrıca
buna ek olarak Baltık Denizi-Doğu Avrupa-Bal-
kanlar ve Karadeniz’de nüfuz alanı etkisini NATO
bayrağı altında genişletip Füze Kalkanı projesini
hayata geçirmiştir. ABD, BDT içinde Ukrayna ve
Gürcistan’da demokratik seçimleri destekleyerek,
bu ülkelerdeki Kadife Devrimlere destek vermiştir.
ABD petrol şirketleri, Orta Asya ve Hazar enerji
kaynaklarına ortak olma çabalarını güçlendirmiş-
tir. Afrika ve Pasifik bölgesinde ekonomik ve askerî
üstünlüğünü takviye etmiştir.
Soğuk Savaş sonrasında ABD dış politikası için
öncelikli sorun, iki kutuplu güçler dengesi parça-
landıktan sonra, uluslararası sistemin nasıl bir etki
yaratacağı ve uluslararası sistemdeki ABD gücünün
yeni dünya düzenindeki istikrarın sağlanması için
ne gibi değişiklikler getireceği olmuştur. ABD’nin
Grand Strategy-Büyük Strateji perspektifi açısın-
dan ele alındığında, gelecekte Rusya ve Ukrayna
arasında çıkabilecek bir uyuşmazlığın, Avrasya’da
tehlikeli bir potansiyel çatışma tipine dönüşebi-
leceği endişesine yer verilmiştir. Ayrıca Avrasya’da
meydana gelebilecek bir çatışmaya Büyük Güçle-
rin müdahale etme olasılığının kuvvetle muhtemel
olduğu da vurgulanmıştır. Bu bağlamda, ABD’nin
tek küresel süper güç olarak statüsünü muhafaza
etmesi, eski Sovyet coğrafyasında meydana gele-
bilecek bir çatışmaya müsaade etmemesi gerektiği
öne sürülmüştür.

RUSYA’NIN BDT POLİTİKASI VE GÜÇLER DENGESİ

KIRGIZİSTAN
TACİKİSTAN
AB
BDT
ERMENİSTAN KAZAKİSTAN
GÜRCİSTAN TÜRKMENİSTAN
NATO BATI AZERBAYCAN ÖZBEKİSTAN

UKRAYNA ŞİÖ
ABD BELARUS RUSYA ŞANGHAY
MOLDOVA ÇİN İŞBİRLİĞİ
ÖRGÜTÜ

TÜRKİYE TÜRKİYE

ABD
AB

Şekil 3.3 BDT Güçler Dengesi

Zbigniew Brzezinski, Avrasya’yı Süper Kıta olarak tanımlarken SSCB’nin çöküşünün yarattığı Kara
Delik’in doldurulmasının tek Süper Güç ABD için tarihsel bir fırsatı ortaya çıkaran, en önemli “Jeopo-
litik Ödül” olduğu hipotezini öne sürmüştür. Peki, bu ödülü ABD tek başına veya bölgesel müttefikleri
ile kullanabilir mi? Yoksa geçmişte Rusya’nın İngiltere’yi Hindistan yarım adasından uzaklaştırması ör-
neğinde olduğu gibi Yakın Çevre- doktrini ile Atlantik Gücü’nü geri yollayabilir mi? Geçmişte Mao’nun
ileri sürdüğü üzere, Çin önce ABD’yi ardından Rusya’yı Avrasya’dan geri atıp yükselen ekonomik ve
kıtasal gücünü Avrupa topraklarına kadar taşıyabilir mi? Bir diğer argüman olarak ABD Avrasya’da sürp-
riz çıkışlar yapabilir mi? Zbigniew Brzezinski, Huntington’un “ABD’nin üstün olmadığı” bir dünyanın
daha fazla şiddet ve düzensizlik içine düşeceği ve daha az demokratik olacağını, bu nedenle de Birleşik
Devletlerin üstünlüğünün; “uluslararası düzenin geleceğine temel teşkil ettiği” hipotezinden yola çı-
karak Avrasya üzerinde üstünlük mücadelesinin, aslında küresel üstünlüğün sürdürülebileceği “satranç

77
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi
tahtası” olduğunu iddia etmiştir. Brzezinski, bu
tarihi fırsatı değerlendirmek için, ABD’nin tek
süper güç sıfatı ile bir satranç ustası gibi düşüne-
rek Avrasya’nın tümü ile bütünleşmiş, kapsamlı ve
uzun vadeli bir jeostrateji oluşturması ve uygula-
ması gerektiğini ileri sürmüştür.
Rusya, içine düştüğü siyasal istikrarsızlık ve par-
çalanma tehlikesinin önüne geçmek isterken Çin,
ABD’nin ekonomik, askerî ve siyasal varlığının Av-
rasya dengelerini bozacağı endişesi ile Moskova’nın
reformlarını ve Washington ile işbirliğini ciddi
kaygılar ile izlemeye almıştır. Bu çerçevede Başkan
Putin 2007 Münih Konferansı sırasındaki Soğuk
Savaş sonrasında öngörülen tek kutuplu dünyayla
ilgili değerlendirmesinde, “...günümüz dünyasında,
tek kutuplu dünyanın kabul edilemez olmasının yanı
sıra, aynı zamanda imkânsız olduğu kanaatindeyim”
görüşünü dile getirmiştir. Putin’in, “ ...son yıllarda
ABD politikalarındaki tek kutuplu bir dünya yarat-
ma çabalarını tedirginlikle izliyorum. Bir ülke kendi
kurallarını dünyanın geride kalanına, sanki kendi iç
düzeniymiş gibi, kabul ettirmeye çalışırsa huzur ve
istikrar değil, sorunlar yumağı bekleyin. Çağdaş dün-
yada tek efendi fikri mümkün olmadığı gibi, kabul
edilmez de. ABD, tehlikeli biçimde güç kullanıyor.
Avrupa’ya füze kalkanı kurarsanız gereken cevabı ve-
ririz...” açıklaması, geleneksel diplomatik tanımla-
malar dışındaki en dikkat çekici radikal eleştiri ola-
rak ön plana çıkmıştır. “NATO’nun genişlemesinin
barışın korunmasına katkı sağlamadığını’’ vurgula-
yan Putin, “dünyada tek bir güç olmasının faydalı
olmadığını, tek bir ülkenin tek başına hareket etme-
sinin dünyada her zaman daha fazla acıya neden ol-
duğunu’’ ileri sürmüştür.
Başlangıçta ABD dış politikası Rusya ve Çin
ile ortaklığa ve Bush Doktrini çerçevesinde terör-
le savaş denklemine oturtulmuştur. ABD’nin Ta-
liban ve El Kaide terör örgütleri ile mücadelesi bu
bağlamda destek bulmuştur. Ancak, harekât son-
rasında ABD askerlerinin NATO kuvvetleri ile
birlikte Afganistan ve Orta Asya’da konuşlanması
ve geri çekilmemesi, ABD’nin kurmaya çalıştığı
Füze Kalkanı projesindeki adımlarından çıkan
sonuca bakıldığında, Beyaz Saray’ın Avrasya Gizli
Ajandası olduğu, enerji kaynaklarını kontrol et-
meyi planladığı gerekçesi ile Moskova ve Pekin’in
sert tepkisi ile karşılaşmıştır. Bu gelişme, Rusya ve
Çin arasında Soğuk Savaş sonrasında ABD karşı-
sında yeni bir ittifak cephesi oluşturma eğilimleri-
ni güçlendirmiştir.
78
Çin ile özellikle ŞİÖ çerçevesinde ilişkilerin
geliştirilmesi bu yeni arayışın bir örneğidir. Rus-
ya, önceki yıllarda ABD ile ters düştüğü zaman-
lar AB ile yakınlaşırken AB ile arası bozulduğu
zaman da ABD ile yakınlaşmıştır. Ancak, Ukray-
na’daki devrim sırasında ve sonrasında Rusya, hem
Washington’u hem de Brüksel’i karşısında bul-
muştur (Kamalov, 2011). ABD’nin Orta Asya’ya
ilişkin bölgeselleşme çerçevesindeki politikaları,
birtakım çelişkileri içerisinde barındırmaktadır.
ABD’nin bölgeye olan ilgisi 1990’ların ikinci ya-
rısından itibaren enerji kaynakları temelinde şe-
killenmektedir. Amerikan politika yapıcıları, Orta
Asya’yı Amerikan çıkarlarının geniş bir şekilde
uygulama alanı olarak görürlerken, bu uygulama-
nın bölgesel ikili ilişkilerin geliştirilerek yapılması
gerektiğine inanmaktadırlar. (MacFarlane, 2004).
11 Eylül terör saldırıları Orta Asya ülkelerinin
Rusya ile olan ilişkilerinde bir dönüm noktası teş-
kil etmektedir. Uluslararası terörizme karşı ABD
tarafından başlatılan savaş, Orta Asya ülkelerinin
kendi toprakları çerçevesinde gerçekleşen uyuştu-
rucu, kara para ve bununla bağlantılı olarak terörle
mücadele konularında ABD ile başlayan işbirliği
sürecinin kapısını aralamıştır. Bu durumdan bir
hayli rahatsız olan Rusya, bölge ülkeleriyle gü-
venlik alanındaki ilişkilerini derinleştirmek adına
Putin döneminde proaktif bir politika izlemeye
başlamıştır (Kimura, 2005).
Öte yandan Orta Asya Cumhuriyetleri Soğuk
Savaş’ın sona ermesiyle birlikte, bölgedeki iki
önemli aktör olan Rusya ve ABD’nin etkisinden
uzak kalma çabası içerisindedirler. 19. yüzyıldan
bu yana Moskova, jeopolitik yönelişi çerçeve-
sinde başta Kazakistan olmak üzere Orta Asya
bölgesini nüfuz alanı olarak değerlendirmekte-
dir. Rusya’nın bölgeye ilişkin stratejik yönelişini
ekonomik konulardan öte güvenlik çerçevesinde
anlamlandırmak gerekmektedir (Thomas, 2010).
Batılı uluslararası örgütlerin eski Sovyet coğraf-
yasındaki ülkelerle bütünleşme politikası güt-
meleri, Putin Rusya’sını rahatsız eden, bir yayıl-
macılık alanı olarak algılanmıştır. Putin, Münih
Konferansı’nda endişelerini dile getirirken Uk-
rayna ve Gürcistan’ın NATO üyeliklerinin gele-
cekte savaş nedeni olabileceğini vurgulamıştır. Bu
varsayım, 2008 Rusya-Gürcistan savaşında, ABD
ve NATO’nun Rusya ile, Karadeniz ve Kafkasları
kapsayan bir çatışmanın kritik eşiğine sürüklene-
bileceğini de ortaya koymuştur.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Rusya’nın Orta Asya Politikalarında
Ortak ve Rakibi: Çin
Soğuk Savaş döneminde çalkantılı bir seyir izle-
yen SSCB ve Çin ilişkileri, her iki ülkenin kendile-
rini “sonsuza dek iki kardeş ülke” ilan etmeleriyle eş
düzeyde gelişmiştir. Ancak, iki ülke ilişkileri Avras-
ya coğrafyası üzerinde sınır anlaşmazlıkları, ideolo-
jik, askerî ve siyasal çatışma sürekliliğini muhafaza
etmiştir. Moskova ve Pekin, ABD’nin tek hege-
monik güç iddiası karşındaki ortaklık zemininde
birleşmeyi hayati çıkarlarına uygun bulmuşlardır.
Yeltsin ve Jiang Zemin, 1994 tarihinde yapısal iş-
birliği adımlarını atarken 1996’da iki ülke ilişkileri
üst seviyeye taşınmıştır. İki aktörün çok taraflılık
söylemleri, Tiamenan Meydanı olaylarından son-
ra, Başkan Clinton’un insan hakları ihlalleri nede-
ni ile Çin’i izole etme girişimleri, bu yakınlaşma-
yı hızlandırıcı etki yapmıştır (Wishnick, 2001a).
Taraflar, ilişkilerini 16 Haziran 2001 tarihli “İyi
Komşuluk ve Dostane Komşuluk Antlaşması” ile
derinleştirmişlerdir. ABD’nin Avrasya ve Pasifik
eksenli füze savunmasını amaçlayan Füze Kalkanı
Projesi, NATO’nun genişlemesi, Kosova harekâtı
ve Renkli Devrimler, sonuç olarak ABD karşısında
bu defa iki ülkenin askerî yakınlaşmasını berabe-
rinde getirmiş ve Avrasya’da karşı bir cephenin var-
lığını ortaya koyan yeni bir üçgenin doğmasına yol
açmıştır (Jingjie, 2000: 532; Tatu, 1999: 64).
Çin; sahip olduğu geniş toprakları, ekonomiyi
etkileyen nüfusu ve doğal kaynaklarıyla bölgesel bir
aktördür. Öte yandan BM Güvenlik Konseyindeki
veto hakkı, nükleer silah kapasitesi ve ekonomik
dev olma yolunda ilerlemesi ile uluslararası politi-
kayı etkileme kapasitesindeki belirgin artışın, Çin’i
uluslararası politik arenadaki belli başlı ülkeler ara-
sına soktuğu görülmektedir. Ancak bölgesel gücü
büyük oranda ekonomik kalkınmasına dayanan
Çin’in, gelecek yıllarda bu büyümeyi devam etti-
rip ettiremeyeceği de tartışmalı bir konudur. Enerji
kaynakları açısından dışa bağımlı olan bu ülkenin,
İran ile olan ilişkileri de bu bakımdan önem arz
etmektedir. Duruma İran açısından bakıldığın-
da da; Çin’in İran için uzun zamandır dışlandığı
uluslararası arenada politik ve ekonomik anlamda
işbirliğine gideceği küresel bir gücü temsil ettiği
söylenebilir. Çin ve Rusya’nın diplomatik olarak
yakınlaşması, uluslararası sorunlarda birbirlerine
destek vermeleri ve ABD’ye karşı bu konuda işbir-
liğine gitmeleri açısından önemlidir.
Şanghay Örgütü: Orta Asya’nın
NATO’su Olur mu?
ABD’nin öne sürdüğü tek kutupluluk hipote-
zine karşı çıkan Rusya, bu maksatla Çin ile Şanghay
İşbirliği Örgütünü kurarak Avrasya bölgesinde ABD
askerî varlığını dengeleme eğilimini ön plana çıkar-
mıştır. Buna göre Rusya, AB ve NATO’nun Doğu’ya
doğru genişlemesinden rahatsızlığını gizlememektedir.
Öte yandan Rusya, Renkli Devrimler ile Moldova-
Ukrayna-Gürcistan’ın, ABD ve AB’nin siyasal, ekono-
mik ve askerî çekim alanına girmesini, kendi hayati çı-
karlarına karşı ciddi bir tehdit olarak tanımlamaktadır.
ABD, kendisine rakip ve tehdit olarak gördüğü
İran’ın Avrasya’daki harekât sahasını daraltıp Rusya ve
Çin ile olan dinamik askerî, ticari ve siyasal bağlarını
kesmeyi amaçlamaktadır. Rusya Federasyonu Orta
Asya ile olan ilişkilerini askerî alanı da kapsayacak ni-
telikte genişletmek arzusu içerisindedir. Bu çerçevede
Rusya’nın kurucuları arasında yer aldığı Şanghay İş-
birliği Örgütü bölgesel güvenliği sağlamayı amaçlayan
bir örgüt olarak kurulmuştur. Hukuksal statü olarak
ise ŞİÖ, NATO gibi bir askerî birlik niteliğinde de-
ğildir. Örgüt, Rusya ve Çin’in üzerinde uzlaştığı Asya
bölgesinden ABD’yi uzaklaştırma çabası içerisinde
olmakla birlikte, terör ve uyuşturucu trafiği ile mü-
cadele, ekonomi ve enerji alanlarında işbirliğinin ge-
liştirilmesi amacına yönelik faaliyette bulunmaktadır.
Buna karşın Rusya ve Çin arasında örgütün konum-
lanması konusunda çeşitli görüş ayrılıkları bulunmak-
tadır. Çin, ŞİÖ’yü kendisi için önemli bir ekonomik
pazar olarak görmekte ve örgütün güvenlik konula-
rından ziyade ekonomik ilişkilerle ön plana çıkması
gerektiğini öne sürmektedir. Rusya ise Orta Asya ile
olan ekonomik bağını ‘Avrasya Ekonomik Topluluğu’
çerçevesinde değerlendirmektedir. ŞİÖ’yü ise güven-
lik eksenli bir örgüt olarak Çin ve ABD’yi dengeleme
unsuru olarak görmektedir (Kamalov, 2011).
Pek çok uzmana göre ABD Rusya ile ilişkilerini
geliştirmek yerine, nerede ve nasıl olursa olsun onu
sınırlama politikası izlemelidir. 2008 Ağustos’un-
daki Gürcistan Savaşı, Rusya-Ukrayna gaz krizi,
ABD’ye göre Rusya’nın neo-emperyalist yaklaşım-
larını gösterdiği gibi, İran ile gerçekleştirdiği ge-
liştirilmiş konvansiyonel silah satışı ve nükleer iş-
birliği de ABD’ye karşı tutumunu göstermektedir.
Graham’a göre; Rusya’nın siyasi, ekonomik ve gü-
venlik açısından Orta Asya’daki varlığı, Rusya’yı,
Çin ve ABD ile birlikte bölgede yeni güvenlik
yapıları oluşturmada önemli bir oyuncu haline
79
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi
getiriyor. Rusya’nın
bölgedeki varlığı is-
dikkat tikrarlı güvenlik ya-
Türkiye’nin diyalog ortak- pılarının oluşturul-
ları arasında yer aldığı ŞİÖ, masındaki olasılığı
Haziran 2017’de Pakistan arttırıyor. Ama ABD,
ve Hindistan’ı tam üye ola- bölgede Rusya hariç,
rak kabul etti. diğer devletlerle iş-
birliği içinde olma-
lıdır, aksi takdirde Rusya ile sağlanacak işbirliği
hedefin gerçekleştirilmesine engel teşkil edebilir.
Türkiye-Rusya İlişkileri
SSCB’nin yıkılması ve Rusya’nın liberal demok-
ratik siyasal modele geçişinde dahi, Rusya tarafı;
Orta Asya bölgesinde Türkiye’nin Pan-Türkist yak-
laşımlar ile bölgede nüfuz arayışı içerisinde oldu-
ğunu düşünmektedir. Türkiye’nin enerji projeleri
ile Moskova’ya meydan okuyan bir aktör olduğu
varsayımı, Kremlin’de hâkim düşünce olmuştur.
Nitekim Rus siyasal eliti, şüpheci yaklaşımlarında,
Türkiye’yi Kafkasya’da ve Rusya topraklarında mey-
dana gelen terör olayları ve saldırılardan sorumlu
tutmuştur. Ancak, Rusya ve Türkiye arasında Baş-
kan Putin sonrası radikal bir değişim ile kurulan
yeni ilişkiler, Avrasya’nın iki stratejik aktörü arasın-
daki mevcut buzların kırılıp siyasal yakınlaşmanın
giderek güvensizlik ortamı yerine karşılıklı güven
ortamına dünüşmesine yol açmıştır. Böylelikle,
taraflar arasında hâkim düşünce olan tarihsel düş-
manlık anlayışından, giderek stratejik ortaklık bo-
yutuna yönelen yeni bir siyasal iklim değişikliğinin
tesis edildiğini söylemek mümkündür. Bu paramet-
reden bakıldığında, Başbakan Putin ve Rusya Dev-
let Başkanı Medvedev ile Cumhurbaşkanı Gül ve
Başbakan Erdoğan arasında tesis edilen liderler arası
işbirliği, çok kısa sürede ekonomik, askerî, siyasal ve
kültürel boyutlarda tarihte görülmedik şekilde uzun
mesafeler alınmasını sağlamıştır. Stratejik bir açıdan
Tablo 3.1 Türkiye-Rusya Ticaret İstatistikleri 1992-1999
(Milyon $) 1992 1993 1994
İhracat 441 504 820
İthalat 1040 1542 1046
T. Hacmi 1482 2047 1866
Denge -598 -1037 -225
Kaynak: TÜİK
80
bakıldığında, uzun vadede Rusya ve Türkiye’nin
arasında kurulan stratejik işbirliği, yerini tarihsel re-
kabete bırakır mı? Türkiye ile Rusya arasındaki iliş-
kinin temelinde önde gelen kalemler olarak enerji
ve ham madde ticareti denklemi oluşturmaktadır.
Bu tespite göre, Türkiye-Rusya enerji ilişkileri,
• Mavi Akım Projesi,
• Güney Akım Projesi,
• Samsun- Adana Boru Hattı Projesi,
• Mersin Akkuyu Nükleer Santral inşası,
olarak dört ayrı sektörde faaliyet göster-
mektedir.
Soğuk Savaş döneminde Süper Güç konumun-
daki Rusya, ticari ortak olarak Türkiye ile işbirliği
yolunu seçmiştir. Günümüzde ise Rusya ile Türkiye,
Avrasya bölgesinde güçlü bir ekonomik birlik oluş-
turmaktadır. Bu farklılaşma esasen, aktörler arasın-
daki dış politika uygulamalarında geleneksellikten
ayrılma veya yeni bir tür stratejik işbirliği olarak
yorumlanabilir. Nitekim, Rusya Devlet Başkanı Di-
mitriy Medvedev, Türkiye ve Rusya arasındaki işbir-
liğinin aktif bir şekilde gelişerek, stratejik seviyeye
ulaştığını belirtmiştir. Medvedev, “... uygulamayı
planladığımız Türkiye’deki ilk nükleer santral inşaatı,
Samsun-Ceyhan petrol boru hattı ve Güney Akım do-
ğalgaz boru hattı projesi çerçevesindeki ortak çalışma-
larımız gibi büyük projelerin işbirliği ufkumuzu geniş-
leteceğinden eminim” açıklamasında bulunmuştur.
1997 yılında dengede olan Türkiye-Rusya dış
ticareti peş peşe yapılan doğal gaz anlaşmaları ile
Türkiye aleyhine açılmaya başlamıştır. Ancak bu
anlaşmalarla birlikte gelişen ikili ekonomik ilişki-
ler, iki ülkeyi de birbirleri için çok önemli bir ko-
numa taşımıştır. 1997 yılında iki ülke arasındaki
ticaret hacmi 4 milyar $ seviyesinde ve dengeli bir
konum sergilemiştir. Ancak 2003 yılından sonra
Mavi Akım kapsamında, Türkiye’nin Rusya’dan
doğalgaz alımına başlaması bu dengeyi her geçen
yıl daha fazla bozmuştur.
Yıllar
1995 1996 1997 1998 1999
1238 1482 2049 1347 586
2082 1846 2048 2154 2371
3320 3328 4097 3502 2958
-844 -364 1 -807 -1785
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

2003 yılında iki ülke arasındaki ticaret hacmi 7 milyar $ seviyesine yükselirken Türkiye aleyhine 4 mil-
yar dolarlık bir açık meydana gelmiştir. 2008 yılına kadar artan ticaret hacmi, aynı yıl 38 milyar seviyesine
ulaşmıştır. Ancak 2008 yılında Türkiye aleyhine olan açık, 25 milyar dolara yükselmiştir. 2008 yılında 38
milyar dolarlık seviyeye ulaşan ticaret hacmi, 2009 yılında 22,6 milyar dolar seviyesine gerilemiştir. Küresel
krizin etkilerinin azalmasıyla beraber iki ülke arasındaki ticaret hacmi tekrar yükselen bir eğilim yakala-
mıştır. 2010 yılında ticaret hacmi 26 milyar dolar seviyesine yükselmiştir. Fakat ticaret hacminde Türkiye
aleyhine olan ticaret açığı 17 milyar seviyesine ulaşmıştır.

Tablo 3.2 Türkiye-Rusya Ticaret İstatistikleri 2005-2012

Yıllar
(Milyon $) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
İhracat 2237 3237 4726 6483 3189 4628 5992 1523
İthalat 12905 17806 23508 31364 19450 21600 23952 6094
T. Hacmi 15142 21043 28234 37847 22639 26228 29944 7617
Denge -10668 -14569 -18782 -24881 -16261 -16972 -17960 -4571

Kaynak: TÜİK

2011 yılı verilerine göre de Rusya, Türkiye dış
ticaretinde, Türkiye’nin ihracat yaptığı ülkeler
arasında 5’inci, ithalat yaptığı ülkeler arasında ise
1’inci sırada yer almaktadır. 2011 yılında tekrar
30 milyar seviyesine çıkan ikili ticaret hacminde
yine Türkiye aleyhine 18 milyar dolarlık bir açık
olmuştur. 2011 yılında Türkiye’nin Rusya’dan
yaptığı 23,952 milyon dolarlık ithalatın, 16,832
milyon dolarlık kısmını mineral yakıtlar, mineral
yağlar oluşturmaktadır. Rusya’dan yapılan ener-
ji ithalatının Türkiye için doğurduğu en önemli
problem, enerji alanında Rusya’ya bağımlı hâle
gelmesidir. Bugünkü rakamlar üzerinden bakar-
sak Türkiye, enerji ihtiyacının %70’i dışarıdan
karşılamakta, bunun %65’ini Rusya’dan almak-
tadır. Mavi Akım Projesi kapsamında yapılan an-
laşmaya göre, Türkiye %65 oranında Rusya’dan
ithal ettiği doğalgazı kullansa da kullanmasa da
25 yıl süreyle para ödemekte, aldığı gazı ihracatçı
ülkelerin izni olmadan üçüncü bir ülkeye ihraç
edememekte ve tesis yetersizliklerinden dolayı
depolayamamaktır (Caşın, 2012).
2011 yılında Rusya Devlet Başkanı Dimitri
Medvedev’in onur konuğu olarak Rusya’da düzen-
Tablo 3.3 Türkiye’ye Gelen Rus Turist Sayısı
Kişi Sayısı 2007 2008
Gelen Turist 2.465.336 2.879.278
Kaynak: TÜİK
lenen Küresel Politika Forumu’na katılan Cumhur-
başkanı Abdullah Gül yaptığı açıklamada, Rusya ile
yapılan ticaret hacminde önümüzdeki 5 yıl için he-
defin 100 milyar dolar olduğunu belirtmiştir (Mu-
rat, 2011). Bir diğer açıdan bakıldığında ise yükse-
len bir eğilim kazanan iki ülke ticari ve ekonomik
ilişkileri, politik, stratejik ve kültürel ilişkilerin ge-
lişmesi açısından önemli rol oynamaktadır. Yapılan
enerji anlaşmalarının yanında ilişkilerin ekonomik
ortaklığın ötesinde stratejik ortaklık boyutuna ta-
şınması isteği Rusya tarafından 1 Mart tezkeresin-
den sonra gerçekleşmiştir. Zira 1 Mart tezkeresin-
den sonra Ankara, Moskova’nın gözünde Batı’dan
bağımsız dış politika izleyebilen bir aktör olmuştur.
16 Nisan 2011’de Türkiye ile Rusya arasındaki
Vize Muafiyeti ve Geri Kabul Anlaşması’nın yürür-
lüğe girmesiyle, Rusya ile süreli ziyaretlerde vizeler
karşılıklı olarak kaldırılmıştır. Vizelerin kalkmasıyla
özellikle iki ülke arasındaki en önemli ticari ilişki-
lerden biri olan turizm alanının daha fazla hareket-
lenmesi sağlanmıştır. Anlaşma yürürlüğe girdikten
sonra Rusya’dan Türkiye’ye gelen turist sayısında
%10’luk bir artış kaydedilmiştir.
Yıllar
2009 2010 2011
2.694.733 3.107.043 3.468.214

81
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi

Vize muafiyetinin olası uzun vadeli ve dolaylı sonuçlarından bir diğeri, ikili ilişkilerde göreceli olarak
düşük düzeyde seyreden yönlerinin ivme kazanmasıdır. Bilindiği üzere Türkiye-Rusya ilişkilerinde enerji-
nin hâkim olduğu ticari ilişkiler oldukça önemli bir noktaya ulaşmış olmasına rağmen, ilişkilerin siyasi ve
toplumsal ayakları geliştirilmeye muhtaçtır. Artan ticaret hacmi gibi artan toplumsal ilişkiler de daha fazla
siyasi inisiyatif konusunda Moskova-Ankara hattında itici güç unsuru oluşturabilir (Özdal, 2011).
Görüldüğü üzere, Türkiye-Rusya ilişkilerindeki müspet gelişmelerin, bölgesel anlamda iki ülkenin dip-
lomatik, siyasi, ekonomik düzlemdeki ilişkileri açısından olumlu sonuçlar getirdiği söylenebilir. Bu tespitin
en önemli argümanı, Rus ve Türk toplumlarında gözlemlenen yeni ve dinamik kültürel yakınlaşmanın ta-
raflar arasındaki bürokratik ve siyasal yakınlaşmayı hızlandırmasıdır. Tarihte, birbirlerine rakip ve düşman
olan iki toplum XXI. yüzyılda birbirlerini tanıdıkça daha ortak bir birlikteliğe doğru yol almaktadırlar.
Nitekim, turizm alanında yukarıda belirtilen bu yeni perspektifin yanı sıra tarafların kurmayı planladıkları
Rus ve Türk üniversiteleri ile değişimin daha farklı bir boyuta taşınabileceği düşünülmektedir. Akademik
anlamda Rus ve Türk uzmanların eğitimleri, tarafların bölgede kuracakları yeni ortaklıkların en önemli yol
haritasını teşkil edebileceği değerlendirilmektedir.

dikkat
Avrasya’da Büyük Güçler arasındaki bir sıcak savaşın nükleer silahların yayılması ve Orta Doğu enerji kay-
naklarının kontrolünün el değiştirmesi tehlikesine yol açabileceği unutulmamalıdır (Art, 1991). Sovyet dip-
lomasisi, Doğu Avrupa’nın sosyalist bloktan ayrılıp Batı’ya geçişi sürecinde yeterli askerî güce sahip olmasına
rağmen, bölgeye müdahale etmemiştir. Bir başka ifade ile geçmişte Macaristan veya Çekoslovakya örnekle-
rinde olduğu üzere, bu devletlere karşı askerî kuvvet kullanma veya çatışma yoluna başvurmamış; yaklaşık
500.000 askerini de kendi sınırlarına geri çekmiştir (Wohlforth, 1994-1995). Ancak, 2008 Rusya- Gürcistan
Savaşı, Moskova’nın Avrasya bölgesindeki çıkarları için gereğinde kuvvet kullanma yoluna gidebileceğini ve
bölgesel çıkarları için dondurulmuş çatışmaları; Ukrayna-Moldova-Gürcistan ekseninde harekete geçirebile-
ceği mesajını açıkça ortaya koymuştur.

Öğrenme Çıktısı
5 BDT bölgesinde ABD, Şanghay Örgütü ve Çin’in çıkarlarını ifade edebilme
6 Türkiye’nin bölgeye yönelik politik, ekonomik yaklaşımlarını tartışabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Şanghay Örgütü’nün Orta

Ukrayna’nın NATO üyeli-
ğine Rusya neden karşı çık-
maktadır?
Çin, Orta Asya’da Rusya’nın
müttefiki mi, yoksa mey-
dan okuyan güçlü bir rakibi
midir?
Renkli Devrimlerin, Orta
Asya’da değişen güç den-
geleri açısından etkisini
anlatın.
Türkiye-Rusya enerji işbir-
liğini ticaret dengesi açısın-
dan değerlendirin.
Asya için NATO benzeri bir
stratejik ortaklığa dönüştü-
ğü tezini tartışın.
Soğuk Savaşın ardından,
ABD ve Rusya’nın Orta
Asya’da devam eden reka-
betinde, bölge devletlerinin
tutumlarını değerlendirin.

82
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Rusya’nın Orta Asya ve Bağımsız

1 Devletler Topluluğu politikalarının
teorik esaslarını açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Rusya’nın Orta Asya Dış
Politikasındaki Değişimin
Teorik Arka Planı

1 Rusya, neo-realist kuram çerçevesinde, Orta Asya ülkeleri ile olan ilişkisinde, tarihsel süreçte yaşadığı
hâkimiyet teorisinden farklı bir tutum benimseme durumunda kalmaktadır. Klasik realist paradigma açısın-
dan bakıldığında Rusya’da ortaya çıkan sorunların, doğrudan devletin yapmış olduğu hamleler ile bağlantılı
olduğu görülürken yeni realistler söz konusu aksaklıkların devletle birlikte uluslararası sistemin yapısal unsur-
larından kaynaklandığını tartışmaktadırlar. Rus dış politikası realist paradigma açısından incelendiğinde, Rus
dış politikasının BDT bölgesine odaklanması ve tekrar nükleer süper güç konumunu sürdürmesi gerektiği
öne sürülmektedir. Liberal paradigmadan bakıldığında ise Rusya’daki dış politika elitlerinin, Atlantik veya
Avrasya merkezli hareket ettiği göze çarpmaktadır. Soğuk Savaş sürecindeki rekabetçi çatışma ortamı yerine,
NATO ve AB gibi kurumlar ile işbirliğini prensip edinen Atlantik Okulu’nun çözüm olabileceğini savunan
Atlantikçiler, uluslararası demokratik değerler ve ekonomik determinizm temelinde hareket etmektedirler.
Rusya, realist çerçevede değerlendirildiğinde ve Batı’nın eski Sovyet coğrafyasındaki artan baskıları sonucun-
da “Near Abroad - Yakın Çevre” doktrinini, sistematik olarak devreye sokmaktadır. Putin’in yakın çevrede tek-
rar etkin olma çabası çerçevesinde, olası yeni başkanlık dönemiyle beraber 2015 yılına kadar ‘Avrasya Birliği’
projesini hayata geçirmeye çalışacağı görülmektedir. Bu durum Avrasya’ya dönüşü içeren realist bir paradigma
değişikliğidir. Avrasyacılık, Orta Asya’da Rusya’nın önemini ve bölgedeki en etkili aktörlerden birisi olma
konumunu devam ettirmek istemesidir. Bu bakımdan bu doktrinde, Rusya’nın hâkimiyet teorisinde yaşadığı
gerilemeye karşı tepki ve ezeli rakip ABD karşıtlığı temel argümanlardır.

2 BDT’nin kurucu esaslarını ve

organlarını tanımlayabilme

BDT’nin Kuruluşu, Kurumsal ve

İşlevsel Yapısı

2 Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya ile yeniden kurmayı amaç edindiği “Slav Birliği” ve yeniden bütünleşme
fikrini BDT ile başlatmıştır. BDT’nin kurucu antlaşması, 8 Aralık 1991 tarihinde Belarus’un Minsk kentin-
de, Ukrayna, Rusya Federasyonu ve Belarus Devlet Başkanları tarafından imzalanmıştır. Örgütün müşterek
faaliyet alanları: Dış politika faaliyetlerinin koordinasyonu; ortak ekonomik alan ile ortak Avrupa ve Avrasya
pazarlarının oluşumu ve gelişimi, gümrük politikası konuları; ulaştırma sistemlerinin geliştirilmesi; çevrenin
korunması, uluslararası çevre güvenliği sisteminin oluşturulması, göç politikası ile ilgili konular ve organize
suçlarla mücade olarak belirlenmiştir. BDT örgütünün kurumsal yapısı iki asli organ üzerine kurulmuştur.
Buna göre, birinci karar alma mekanizması Devlet Başkanları Konseyi, ikinci tüzel kişilik ise Hükûmet Baş-
kanları Konseyidir. Topluluk, 1993’te bünyesine Dışişleri Bakanları Konseyi, Savunma Bakanları Konseyi,
Parlamentolar Arası Meclis ve İktisat Mahkemesini dâhil etmiştir. BDT her ne kadar Baltıklar dışındaki eski
Sovyet Cumhuriyetleri tarafından kurulmuşsa da bu topluluğun kurulmasında ve bir kimlik kazanmasında
Rusya başat rol üstlenmiştir.

83
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi

Rusya’nın BDT güvenlik

3 politikalarının coğrafyasına yönelik
stratejik esaslarını açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Rusya’nın BDT Coğrafyasında

İzlediği Politikaların Stratejik
Önemi

3 BDT politikasına kuşku ile yaklaşan Batılı analistler, Kremlin’in üye ülkeler üzerinde kuracağı baskılar
sonucunda, tarihsel Rus emperyalizminin Avrasya jeopolitiğinde yeniden baskın rol oynayabileceği ve bu
ülkelerin egemenliklerine gölge düşebileceği endişelerini gizlememişledir. BDT, Rusya’nın bu amaç için
kullandığı gizli bir enstrüman ve SSCB’nin üstünlük mekanizması olarak merkezî yapının inşasındaki
temel araç olarak yorumlanmıştır. Rusya, “Baltık-Ukrayna-Kafkaslar-Orta Asya” eksenindeki sınır deği-
şiklikleri ve bağımsızlığını kazanan devletler üzerinde yeniden egemenlik ve nüfuz alanını güçlendirmek
maksadı ile “Yakın Çevre” doktrinini geliştirmiş, ulusal güvenlik ve 1992 dış politika doktrini esaslarında,
söz konusu ülkeleri belirli stratejik hedeflerine dâhil kılmıştır. Rusya’nın coğrafyasındaki stratejik esasları;
(1) SSCB’nin dağılmasının ardından oluşan güç boşluğunu yeniden doldurmak, (2) Arka bahçesi olarak
tanımladığı bölgede, büyük güçler olan ABD-AB-Çin’in bölge dışından, bölgede ise Türkiye ve İran’ın
etkinlik kazanmasını önlemek, ve (3) Tarihî, kültürel ve ekonomik olarak çevre ülkelerle ilişkilerinde yeni
bir istikrar ve savunma hattı kurabilmektir. Rusya, BDT ülkelerine karşı izleyeceği dış politika hedeflerini
belirlerken SSCB dönemindeki coğrafi savunma-ekonomik önceliklerini göz önünde bulundurmuştur.
Kafkaslar ve Karadeniz’de “Ermenistan-Gürcistan-Azerbaycan” üçlüsü ile Orta Asya kapısının açık tutul-
masına özel dikkat gösterilmiştir. Türkmenistan’ın, tarafsızlık politikasındaki ısrarı dikkate alınarak “Kaza-
kistan-Özbekistan-Kırgızistan-Tacikistan” dörtlüsü, Orta Asya’daki yeni cumhuriyetlerle dostane ilişkilerin
yeniden koordine edilmesi planlanmıştır. Enerji politikaları son derece önemli olup Orta Asya devletleri-
nin gaz ve petrollerini Rusya boru hatlarıyla dünyaya sunmaları bir öncelik hâlini almıştır. Ayrıca kurulan
KGAÖ’nün öncelikli faaliyet alanı da Orta Asya bölgesidir. Bölgedeki ABD askerî varlığından rahatsız olan
Rusya, KGAÖ çerçevesinde Orta Asya’daki askerî nüfuzunu artırmayı hedeflemektedir.

4 AET’nin kuruluş amacını

açıklayabilme

Avrasya Ekonomik Topluluğu

(AET) Ortak Enerji Politikaları

4 Beyaz Rusya (Belarus), Kazakistan, Kırgızistan, Rusya ve Tacikistan tarafından; gümrük birliğinin ta-
mamlanması ve ortak ekonomi alanı kurulmasını hedefleyen AET esasen BDT ticaretinin gelişmesini
hedeflemektedir. Topluluğun öncelikli işbirliği alanları arasında enerji, ulaştırma ve tarım gibi ekonominin
reel sektörleri gelir.

84
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

5 BDT bölgesinde ABD, Şanghay Örgütü

ve Çin’in çıkarlarını ifade edebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Türkiye’nin bölgeye yönelik politik,
6 ekonomik yaklaşımlarını tartışabilme

Orta Asya’da Değişen Güç

Dengeleri ve Bölgesel Aktörler

5 BDT örgütü, ABD, AB ve NATO’nun yayılmasına karşı tampon olarak düşünülmüştür. 11 Eylül
saldırıları ve Irak’ın işgali sonrasında terörle mücadele kapsamında ABD ve NATO askerî kuvvetlerinin
Avrasya coğrafyasında kalıcı şekilde bir statü taşıması, Moskova’yı kuşkuya yöneltmiştir. ABD, terörle
mücadele politikası kapsamında ilk kez Kafkaslar ve Orta Asya’da askerî güç konuşlandırmıştır. 1995
yılından sonra, bölgede faaliyet gösteren Amerikan petrol şirketlerinin ticari faaliyetlerinin Rusya ta-
rafından engellenmesi üzerine, 1997 yılında bölge politikasını radikal bir şekilde değiştirmiştir. Baltık
Denizi-Doğu Avrupa-Balkanlar ve Karadeniz’de nüfuz alanı etkisini NATO bayrağı altında genişletip,
Füze Kalkanı projesini hayata geçirmiştir. ABD, BDT içinde Ukrayna ve Gürcistan’da demokratik seçim-
leri destekleyerek bu ülkelerdeki Kadife Devrimlere destek vermiştir. ABD petrol şirketleri, Orta Asya
ve Hazar enerji kaynaklarına ortak olma çabalarını güçlendirmiştir. Çin ise ABD’nin ekonomik, askerî
ve siyasal varlığının Avrasya dengelerini bozacağı endişesi ile Moskova’nın reformlarının ve Washington
ile işbirliğini ciddi kaygılar ile izlemeye almıştır. ABD’nin kurmaya çalıştığı Füze Kalkanı projesindeki
adımlar, Rusya ve Çin arasında Soğuk Savaş sonrasında ABD karşısında yeni bir ittifak cephesi oluşturma
eğilimlerini güçlendirmiştir. Soğuk Savaş döneminde çalkantılı bir seyir izleyen SSCB ve Çin ilişkileri,
her iki ülkenin kendilerini “sonsuza dek iki kardeş ülke” ilan etmeleriyle eş düzeyde gelişmiştir. Ancak, iki
ülke ilişkileri Avrasya coğrafyası üzerinde sınır anlaşmazlıkları, ideolojik, askerî ve siyasal çatışma sürekli-
liğini muhafaza etmiştir. ABD’nin öne sürdüğü tek kutupluluk hipotezine karşı çıkan Rusya, bu maksatla
Çin ile Şanghay İşbirliği Örgütünü kurarak Avrasya bölgesinde ABD askerî varlığını dengeleme eğilimini
ön plana çıkarmıştır. Örgüt, Rusya ve Çin’in üzerinde uzlaştığı Asya bölgesinden ABD’yi uzaklaştırma
çabası içerisinde olmakla birlikte, terör ve uyuşturucu trafiği ile mücadele, ekonomi ve enerji alanlarında
işbirliğinin geliştirilmesi amacına yönelik faaliyette bulunmaktadır.

6 Soğuk Savaş’ın ardından, Türkiye’nin enerji projeleri ile Moskova’ya meydan okuyan bir aktör olduğu
varsayımı, Kremlin’de hâkim düşünce olmuştur. Türkiye ile Rusya arasındaki ilişkinin temelinde önde gelen
kalemler olarak enerji ve ham madde ticareti denklemi gelmektedir. Rusya, ticari ortak olarak Türkiye ile
işbirliği yolunu seçmiştir. Günümüzde Rusya ile Türkiye, Avrasya bölgesinde güçlü bir ekonomik birlik
oluşturmaktadır. Bu farklılaşma esasen, aktörler arasındaki dış politika uygulamalarında geleneksellikten
ayrılma veya yeni bir tür stratejik işbirliği olarak yorumlanabilir.

85
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi
1 Bağımsız Devletler Topluluğu Örgütü ile ilgi-
li aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
neler öğrendik?
A. ABD tarafından 1989 yılında kurulmuştur.
B. Çin tarafından 1990 yılında kurulmuştur.
C. İngiltere tarafından 1991 yılında kurulmuştur.
D. Rusya tarafından 1991 yılında kurulmuştur.
E. Almanya tarafından 1990 yılında kurulmuştur.
2 Rus dış politikasındaki Atlantikçi paradigma-
ya göre, Rusya’nın temel dış politik yönelimi ne
olmalıdır?
A. Rusya’nın temel dış politika yönelimi Batı’ya
doğru olmalı ve bu çerçevede Rusya Batı ile
olan işbirliğini süratle tamamlamalıdır.
B. Rusya’nın temel dış politika eğilimi, Türkiye
ile enerji konusunda yeni atılımlarda bulunup,
ekonomik ilişkileri arttırmak olmalıdır.
C. Rusya’nın temel dış politika yönelimi “Yakın
Çevre” olmalı ve çevresindeki komşuları ile ikili
ilişkilerini arttırmalıdır.
D. Rusya’nın temel dış politik yönelimi, Çin ile
Batı’ya karşı ittifak kurmaktır.
E. Rusya’nın temel dış politik yönelimi Batı kar-
şıtlığı çerçevesinde Rus kimliğinin inşasıdır.
3 Aşağıdaki ülkelerden hangisi BDT’ye üye
değildir?
A. Ukrayna
B. Letonya
C. Kazakistan
D. Ermenistan
E. Azerbaycan
4 Aşağıdakilerden hangisi BDT’nin temel di-
namiklerinden biri değildir?
A. Çok taraflı antlaşmaların koordinasyonu
B. Ekonomik işlemler ve ortak pazarın kurulması-
na yönelik kurumsal yapının inşası
C. Batı’ya yönelik politikalar geliştirmek ve Batılı
ülkeler ile ilişkilerin güçlendirilmesi
D. BDT üyeleri arasında ekonomik farklılığın kal-
dırılması
E. İki taraflı işbirliklerinin geliştirilmesi
86
5 Türkiye ve Rusya’nın enerji ortaklığı aşağıda-
ki projelerden hangisine dayanmamaktadır?
A. Güney Akım Projesi
B. Güney Kafkasya Doğal Gaz Boru Hattı Projesi
C. Samsun-Adana Boru Hattı Projesi
D. Mersin Akkuyu Nükleer Santral İnşası
E. Mavi Akım Projesi
6 Aşağıdakilerden hangisi ŞİÖ’nün özellikle-
rinden biri değildir?
A. ŞİÖ, NATO gibi askerî birlik niteliğinde değildir.
B. ŞİÖ, bölgesel güvenliği sağlamayı amaçlayan
bir örgüt olarak kurulmuştur.
C. ŞİÖ ile Avrasya bölgesinde ABD askerî varlığı-
nı dengeleme eğilimi ön plana çıkmıştır.
D. Taraf ülkelerden herhangi birine bir saldırı ol-
duğu zaman anlaşmaya taraf diğer ülkeler sa-
vunma birliği oluşmak zorundadır.
E. ŞİÖ, terör ve uyuşturucu trafiği ile mücade-
le, ekonomi ve enerji alanlarında işbirliğinin
geliştirilmesi amacına yönelik faaliyetlerde
bulunmaktadır.
7 KGAÖ’nün kuruluş amacı aşağıdakilerden
hangisidir?
A. Bölgedeki ekonomik sorunları gidermek
B. Üye ülkeler arasındaki ikili ilişkileri geliştirmek
C. Antlaşmaya taraf ülkeler arasında kalıcı barışı
sağlamak
D. Dış tehditlere karşı güvenliği sağlamak
E. Taraf ülkeler arasında yapılacak gümrük antlaş-
maları ile gümrük vergilerini indirmek
8 KGAÖ’nün Rusya için önemi aşağıdakiler-
den hangisidir?
A. Bu antlaşma ile Rusya bölgede tek güç olmuştur.
B. Rusya Batı’da NATO ve ABD askerî güç ya-
pısına karşı bir ileri savunma hattı elde etmek
imkanına sahip olmuştur.
C. Rusya, bölgede olası bir tehlikede nükleer güç
kullanma hakkına sahip olmuştur.
D. Rusya Orta Asya’daki önemli ticaret yollarında
söz sahibi olma hakkını kazanmıştır.
E. Orta Asya ülkelerinde Rusça resmî dil olmuştur.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

9 Aşağıdakilerden hangisi Rusya’nın 1992 dış 10 Aşağıdaki maddelerden hangisi BDT’nin ku-
politika doktrini esaslarından biri değildir? ruluş antlaşmasında yer almaz?

neler öğrendik?
A. SSCB’nin dağılmasının ardından oluşan güç A. Ortak dış güvenlik uygulamaları
boşluğunu yeniden doldurmak, B. Çevrenin korunması alanında işbirliği
B. Arka bahçesi olarak tanımladığı bölgede, büyük C. Ortak ekonomik alan ile ortak Avrupa ve Av-
güçler olan ABD-Çin-AB’nin ve bölge dışından rasya pazarlarının oluşumu
Türkiye-İran’ın etkinlik kazanmasını önlemek D. Organize suçlarla mücadele
C. ABD’ye karşı Çin ile ikili ilişkileri geliştirmek, E. Ulaştırma sistemlerinin geliştirilmesi alanında
siyasi, ekonomik antlaşmalar imzalamak işbirliği
D. Kafkaslar ve Karadeniz’de Ermenistan-Gürcis-
tan-Azerbaycan üçlüsü ile Orta Asya kapısının
açık tutulması
E. BDT ülkeleri ile siyasal-ekonomik-askerî işbir-
liğini farklı coğrafi, demografik yapılanmalar
ile dengelemek

87
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi

Yanıtınız yanlış ise “Rusya’nın Orta Asya Dış
1. D
Politikasındaki Değişimin Teorik Arka Pla-
nı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Şanghay Örgütü Orta
6. D
Asya’nın NATO’su Olur Mu?” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Rusya Dış Politikasında Yanıtınız yanlış ise “BDT’nin Kuruluşu-Ku-
2. A 7. D
Atlantikçi Okul” konusunu yeniden gözden rumsal ve İşlevsel Yapısı” konusunu yeniden
geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “BDT’nin Kuruluşu-Ku- Yanıtınız yanlış ise “BDT Örgütünün Ko-
3. B 8. B
rumsal ve İşlevsel Yapısı” konusunu yeniden lektif Savunma ve Güvenlik Boyutu” konu-
gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “BDT’nin Kuruluşu-Ku- Yanıtınız yanlış ise “Rusya’nın BDT Coğraf-
4. C 9. C
rumsal ve İşlevsel Yapısı” konusunu yeniden yasında Takip Ettiği Politikaların Stratejik
gözden geçiriniz. Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “BDT’nin Kurucu

5. B Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Rusya İlişkileri” 10. A
Antlaşmaları” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Yeni Avrasyacılık yaklaşımı, Orta Asya’da Rusya’nın önemini ve bölgedeki en

Araştır 1 etkin aktörlerden biri olma konumunu devam ettirirken, Batı karşıtlığı çerçe-
vesinde Rus kimliğinin inşasına devam etme prensibini izlemektedir.

Rus dış politikası, Çarlık ve Sovyet mirasının devamı olan süper güç statüsün-
den, büyük güç olarak dünya politikasına yön vermek üzerine kurulmuştur.
Rusya’nın süper güç olma ekseninde, BDT Avrupa Atlantik ittifakının devamı
Araştır 2 olarak yorumlanan NATO’nun genişlemesine ve Rusya ana vatanını tehdit
etmesine karşı kalkan olarak kurgulanmıştır. Bu bağlamda BDT örgütü ABD,
AB, NATO’nun yayılmasına karşı tampon olarak düşünülmüştür.

Rusya, Yakın Çevre doktrininde, BDT’yi SSCB’nin üstünlük mekanizması

olarak merkezî yapının inşasındaki kurum olarak görmüştür. Bu nedenle Rus-
ya, öncelikle SSCB’nin dağılmasının ardından oluşan güç boşluğunu yeniden
doldurmak istemiştir. Türkmenistan’ın, tarafsızlık politikasındaki ısrarı dikka-
Araştır 3 te alınarak Kazakistan-Özbekistan-Kırgızistan-Tacikistan dörtlüsüyle ve Orta
Asya’daki yeni cumhuriyetlerle dostane ilişkilerin yeniden koordine edilmesi
planlanmıştır. Kafkaslar ve Karadeniz’de Ermenistan-Gürcistan-Azerbaycan
üçlüsü ile Orta Asya kapısının açık tutulmasına özel dikkat gösterilmiştir.

Avrasya Ekonomik Topluluğu’nun gümrük birliği ve ortak pazar oluşturma

hedefleri Avrupa ekonomik entegrasyon modelini (Avrupa Birliği) çağrıştırır.
Araştır 4 BDT Topluluğu büyük bir pazardır, üye devletler enerji, ulaştırma gibi strate-
jik konularda yakın işbirliğini hedeflemektedir.

88
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Soğuk Savaş sonrası iki kutuplu denge sona ermiş ve dünya çok kutuplu bir
yapıya sahip olmuştur. Fakat ABD dış politika kuramcıları Rusya’nın Yakın
Çevre politikası uygulayarak yeniden güçlenmesini engellemek amacı ile bir
takım stratejik taktikler geliştirmiştir. ABD, Rusya’nın Orta Asya ve Eski
Slav coğrafyasını teşkil eden Doğu Avrupa’da nüfuz elde etmesini önlemek
amacı ile Baltık Cumhuriyetleri, Ukrayna ve Belarus’u Kremlin’in çekim
gücünden önce izole edip koparmayı amaç edinmiştir. Bu ülkelere ekono-
mik yardımın yanı sıra, demokratikleşme hareketlerinde de destek verirken,
güvenlik boyutunda NATO örgütsel temel çatı olarak kullanmıştır. NATO
askerî kuvvetlerinin Avrasya coğrafyasında kalıcı olması, Moskova’yı telaş-
landırmıştır. ABD’nin bölgeye verdiği destek dışında ABD şirketleri de Orta
Asya ve Hazar enerji kaynaklarına ortak olma çabalarını artırmıştır. Bütün
bu gelişmeler, Rusya’nın bölgedeki gücünü zayıflatıcı etki yapmıştır. Bu ne-
denlerden dolayı Rusya arka bahçesinde ABD’nin savunma mekanizması
olan NATO’yu istememektedir.

Araştır 5 Çin uluslararası arenada yükselen bir değer olarak yerini almaya başlamış-
tır. Günümüzün çok kutuplu dünyasının bir kutbunu da Çin oluşturmak-
tadır. Rusya ve Çin ilişkilerinde iki ülke birbirini “sonsuza dek iki kardeş
ülke” ilan etmiştir. Ancak iki ülke arasındaki ilişkiler; Avrasya coğrafyası
üzerinde sınırı antlaşmazlıkları, askerî ve siyasal çatışma sürekliliğini de
muhafaza etmiştir. Moskova ve Pekin, ABD’nin tek hegemonik güç iddi-
ası karşısında, ittifak yaparak ABD’nin karşısında yer almaktadır. Fakat
günümüzde uluslararası arenadaki güç dengesi değişkendir. Çin; sahip ol-
duğu geniş toprakları, ekonomiyi etkileyen nüfusu ve doğal kaynaklarıyla
bölgesel bir aktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Öte yandan BM Güvenlik
Konseyindeki veto hakkı, nükleer silah kapasitesi ve ekonomik dev olma
yolunda ilerlemesi ile uluslararası politikayı etkileme kapasitesindeki be-
lirgin artış ile Çin, uluslararası politik arenadaki belli başlı ülkeler arasın-
dadır. Ancak bölgesel gücü büyük oranda ekonomik kalkınmasına daya-
nan Çin’in, gelecek yıllarda bu büyümeyi devam ettirip ettiremeyeceği de
tartışmalı bir konudur. Çin’in ileride nasıl bir yol izleyeceğini uluslararası
arenadaki değişimler belirleyecektir.

89
 Rusya’nın Orta Asya ve BDT Politikaları Kapsamında Bölgesel Güç Dengelerinin Değişimi

Kaynakça
Allison, R. (2004), “Strategic Reassertion in Russia’s İsmayilov, M. (2011), Avrasyacılık Mukayeseli bir
Central Asia Policy”, International Affairs, Vol Okuma Türkiye ve Rusya Örneği, İstanbul:
80, No. 2, s. 277-293. Doğu Batı.
Arbatov, A. G. (1993), “Russia’s Foreign Policy Jackson, N. J. (2006), “International Organizations,
Alternatives”, International Security, Vol 18, No. Security Dichotomies and the Trafficking of
2, s. 5-43. Persons and Narcotics in Post-Soviet Central
Asia: A Critique of the Securitization”. Security
Booth, K. (1994), Keyguide to Information Sources
Dialogue, 37 (3), 299-317.
in Strategic Studies, London: Mansell Publishing.
Jayashekar (1993), “CIS: Economic Reintegration
Buszynski, L. (2004), “Russia and the CIS in 2003:
or Disintegration?”, Economic and Political
Regional Reconstruction”, Asian Survey, Vol 44,
Weekly, Vol 28, No. 38, s. 1998-2003
No. 1, s. 158-167.
Jingjie, L. (2000), Pillars of the Sino-Russian
Caşın, M. H. (2006), Rus İmparatorluk Stratejisi,
Partnership, Orbis 44: 4.
İstanbul, Okumuş Adam, s.403- 479.
Kamalov, İ. (2011), “Türk Cumhuriyetlerinin
Caşın, M. H. (2012), “Rusya Türkiye Ekonomik
Bağımsızlıklarının 20. Yılında Rusya’nın Orta
Ortaklık Politikalarındaki Hızlı Değişim
Asya Politikaları”, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası
Çerçevesinde Vizelerin Kaldırılması”, (Ed. Haydar
Türk - Kazak Üniversitesi, İncelem Araştırma
Çakmak), Türk Dış Politikası 1919-2012,
Dizisi, Yayın no:2, s. 7-67.
Ankara, Barış Kitap, ss. 1074-1085.
Kapustin B. ve I. Klyamkin, (1997), Russia in
Crozier, S. (2010), “CIS Executive Secretary
Transition: Left, Right or Center?, (Ed) N. G.
addresses OSCE Permanent Council, stresses
Bugeuli, ABD: Nova Science.
co-operation in addressing new security
challenges, observingelections”, http://www. Karaköy, Ç. (2006) “Orta Asya’da Doğrudan Yaban-
osce.org/pc/72098 adresinden 20.02.2012 cı Sermaye Yatırımları: Politikaları, Stratejileri ve
tarihinde alınmıştır. Teşvikler Üzerine Değerlendirme”, Doktora Tezi,
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi.
Dobriansky, Paula J. (2000), “Be Wary When the Bear
Sides with a Dragon,” Los Angeles Times, 18. Kavalski, E. (2007), “Whom to Follow? Central Asia
between the EU and China”, China Report, Vol
Dugin, A. (2010), Rus Jeopolitiği Avrasyacı
43, No. 55, s. 43-55.
Yaklaşım, İstanbul: Küre.
Kimura, H. (2005), “Russia and the CIS in 2004:
Feigenbaum, A. (2000), “The United States Is Driving
Putin’s Offensive and Defensive Actions”, Asian
Russia and China Together Again”, International
Survey, Vol 45, No. 1, s. 59-66
Herald Tribune, 28.
Lynch, A. C. (2001), “The Realism of Russia’s Foreign
Glenn, C. “The Struggle for a National Identity in
Policy”, Europe-Asia Studies, Vol. 53, No. 1, s.7-31.
Post-Soviet Russia”, Political Science Quarterly,
Vol. 111, No. 4, Kış, 1996-1997, s.661-688. MacFarlane, S. N. (2004), “The United States and
Regionalism in Central Asia”, International
Goble, P. (1989), “Ethnic Politics in the USSR,”
Affairs, vol 80, No. 3, Regionalism and the
Problems of Communism.
Changing in International Order in Central
Has, K. (2012), “Putin’in Yeni Hamlesi: Neo- Eurasia, s. 447-461.
Avrasyacılık veya Avrasya Birliği Projesi”, USAK,
Matveeva, A. “Democratization, Legitimacy and
26 Ocak 2012 tarihinde, http://usak.org.tr
Political Change in Central Asia”, International
adresinden alınmıştır.
Affairs, Vol 75, No. 1, s. 23-44.
Hüseynov, F. (2003), “Bağımsız Devletler
McFaul: “Russia’s Many Foreing Policies”’den aktaran,
Topluluğunun Oluşumunun Hukuki Boyutları”,
Allen C. Lynch (2001), “The Realism of Russia’s
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,
Foreign Policy”, Europe-Asia Studies, Vol 53,
Cilt No. 52, Sayı 4., s. 387-401.
No. 1, p. 7-31.

90
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Menon, R. ve H. Spruyt (1999), “The Limits of
Neorealism; Security in Central Assia”, Review of
International Studies, vol. 25, no. 1, s. 87-105.
Murat, E. (2011) Avrupa Birliği Enerji Politikasında
Türkiye’nin Önemi, Akademik Bakış Dergisi,
Temmuz-Ağustos,http://www.akademikbakis.
org/25/24.pdf
Oğan, S. (2006), “Dış Politika Aracı olarak Rusça:
Türk Cumhuriyetleri Örneği: Rusya”, Stratejik
Araştırmaları-1, İstanbul: Tasam.
Özdal, H. “Moskova yolcusu kalmasın” 19 Nisan 2011,
http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=2060
P. Herd, G. and E. Akerman (2002), “Russian Strategic
Realignment and the Post-post-cold War Era?”,
Security Dialogue, Vol 33, No.3, s.357-372.
Park, Sang-Nam (2004), “The Choice of the United
States and Central Asia”, International Area
Review, Vol 7, No. 2, s. 249-265
Pomfret, R. (2010), “Trade and Transport in Central
Asia”, Global Journal of Emerging Market
Economies, Vol 2, No. 237, s. 237-256
Rangsimaporn, P. (2006), “Interpretations of
Eurasianism: Justifying Russia’s Role in East Asia”,
Europe-Asia Studies, Vol. 58, No. 3, s.371-389
Renz, B. (2006), “Putin’s Militocracy? An Alternative
Interpratation of Siloviki in Contemporary
Russian Politics”, Europe-Asia Studies, Vol 58,
No. 6, s. 903-924
Rusya ile ticarette hedef 100 Milyar $ (9 Eylül 2011)
Sabah Gazetesi http://www.sabah.com.tr/
Ekonomi/2011/09/09/rusya-ile-ticarette-hedef-
100-milyar-
Saraç, E. (2008), “Rus Dış Politikasını Şekillendiren
Temel Dinamikler Çerçevesinde Rusya
Federasyonu-Orta Asya Türk Cumhuriyetleri
(Türkistan) İlişkileri 1991-1999, Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, Isparta SDÜ.
Sharafutdinova, G. (2006), “When do Elites Compete?
The Determinants of Political Competiton in
Russian Regions”, Comparative Politics, Vol 38,
No. 3, s. 273-293.
Shlapentokh, D. (2007), “Dugin Eurasianism: A
Window on the Minds of the Russian Elite or
An Intellectual Ploy?”, Studies in East European
Thought, Vol 59, No.3, s. 215-236.
Smith, G. (1999), “The masks of Proteus: Russia,
geopolitical shift and the new Eurasianism”,
Transactions of the Institute of British
Geographers, New Series, Vol 24, No. 4, s. 481-
494.
Sullivan, M. P. (2001), Theories of International
Relations Transition vs. Persistence, London:
Palgrave.
Şeker, S. (2011), “Rusya Federasyonu Orta Asya ve
Güney Kafkasya Siyaseti (1991-2010)”, Orta
Asya Güney Kafkasya Siyasi Gelişmeler 1991-
2010, Ed. Yrd. Doç. Dr. Necati İyikan, İstanbul:
Hiperlink. ss. 555-573.
Tatu, M. (1999), The Washington-Moscow-Beijing
Triangle, International Affairs, Moskova, 45: 2.
Tellal, E. (2010), “Zümrüdüanka: Rusya
Federasyonu’nun Dış Politikası”, Ankara Üniver-
sitesi SBF Dergisi, 65-3, ss.189-236.
Thomas, P. (2010), “Central Asia the Heart of Russian
and Chinese Issues”, International Area Studies
Review, vol 13, no. 3, s. 229-241
Vasquez, J. A. Vasquez ve C. Elman (2003), Realism
and the Balancing of Power, ABD: Prentice Hall.
Wishnick, E. (2001a), “Russia and China: Brothers
again?”, Asian Survey, Vol. 41, No. 5, ss.797-821
Wishnick, E. (2006b), “Russia and the CIS in 2005:
Promoting East Asian Oil Diplomacy, Containing
Change in Central Asia”, Asian Survey, Vol 46,
No. 1, s. 69-78.
91
 Bölüm 4
Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve
Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları
SSCB’nin Dağılması ve Bağımsız
Cumhuriyetler Bağımsızlık Sonrası Kafkaslar ve Orta
öğrenme çıktıları

Asya

1 2
1 Sovyetler Birliği’nin dağılması aşamasında
Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin
bağımsızlıklarını kazanma süreçlerini
açıklayabilme
2 1990’lar boyunca Kafkas ve Orta Asya
Cumhuriyetlerinin bölgesel sorunları ve dış
politikalarını değerlendirebilme

2000’li Yıllarda Kafkaslar ve Orta Asya

Politikaları Kafkaslar ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin
Ekonomileri ve Dış Politikaları

3 4
3 2000’lerin başından itibaren uluslararası
politikada yaşanan gelişmelerin bu
cumhuriyetler üzerindeki etki ve sonuçlarını
tartışabilme
4 Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin
ekonomik, jeopolitik özellikleri ile dış
politikalarını değerlendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Azerbaycan • Gürcistan • Ermenistan • Kazakistan • Kırgızistan • Özbekistan

• Türkmenistan • Tacikistan

92
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
GİRİŞ
Kafkaslar ve Orta Asya, uluslararası politikada her
dönemde önemini korumuş bölgelerdir. Bu iki böl-
ge, Asya ve Avrupa’dan oluşan Avrasya’nın ortasında
yer almaktadır. Burada tarih boyunca daha çok Türk
kökenli halklar yaşamıştır. Orta Asya, 20. yüzyıl or-
talarına doğru kullanılmaya başlanmış bir isim olup;
Türkistan, Moğolistan ve Tibet’ten oluşmaktadır. Bol-
şevik İhtilali’nden itibaren (1917) Türkistan kavramı
yerine genellikle Orta Asya ifadesi kullanılmaktadır.
Türkistan, doğu ve batı olmak üzere ikiye ay-
rılmaktadır. Doğu Türkistan, günümüzde Çin’in
hakimiyeti altında olup Sincan Uygur Özerk
Bölgesi adını taşır. Batı Türkistan ise Kazakistan,
Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikis-
tan Cumhuriyetlerinden oluşmaktadır. Kafkaslar
olarak adlandırılan bölge, kuzey ve güney olarak
ikiye ayrılmaktadır. Kuzey Kafkasya, Rusya Fede-
rasyonu bünyesinde yer alan Adige, Karaçay-Çer-
kez, Kabartey-Balkar, Kuzey Osetya, İnguşistan,
Çeçenistan, Dağıstan Özerk Cumhuriyetlerinden
oluşmaktadır. Güney Kafkaslar ise Azerbaycan,
Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetlerini kapsar.
İran ve Türkiye’nin sınır bölgeleri, kısmen Kafkas-
lar bölgesinde sayılmaktadır.
1936 Anayasası’na göre oluşturulan Sovyet
cumhuriyetleri, özerk bölge ve cumhuriyetler ile
bunların sınırları, 1990’lara kadar pek değişmemiş-
tir. Bu Anayasa’ya göre Batı Türkistan’da sayılan beş
cumhuriyet ile Güney Kafkasya’daki üç cumhuri-
yet Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri (SSC) olarak
varlığını sürdürmüştür. Birlik dağılınca da bu cum-
huriyetler, bağımsız cumhuriyetler hâline gelmiştir.
Bununla beraber, aynı anayasaya göre oluşturulan
özerk bölgeler konusunda sorunlar yaşanmıştır.
Sovyetler Birliği’nin 1980’lerde yaşadığı iç ve
dış sorunlar devam ederken Soğuk Savaş döne-
minin sembolü Berlin Duvarı 1989’da yıkıldı ve
Varşova Paktı dağıldı. Sovyet cumhuriyetleri ise
1990’da egemenliklerini ve 1991’de bağımsızlık-
larını ilan ettiler. Kafkaslar ve Orta Asya’daki her
bir cumhuriyetin siyasal ve toplumsal yapısı, eko-
nomisi, jeopolitik özellikleri farklı olup, buna bağlı
olarak birtakım dış politika sorunları söz konusu-
dur. Sovyet döneminden kalan etnik ve sınır sorun-
ları yeni cumhuriyetleri 1990’larda önemli ölçüde
meşgul etmiştir. 2000’lerde yaşanan gelişmelerle
bu sorunların bazısı çözülmüş, bir kısmı hâlen
gündem oluşturmaya devam etmektedir.
SSCB’NİN DAĞILMASI VE
BAĞIMSIZ CUMHURİYETLER
Sovyetler Birliği’nin kuruluş döneminde 33
yıl Genel Sekreter olan Stalin dönemi son derece
baskıcı ve acımasız geçmiştir. Bu dönemin uygula-
maları sonucunda yeni nesil tamamen Rus eğitim
ve ideolojisinin ürünü olarak ortaya çıkmış, karşı
çıkanlar yok edilmiştir. II. Dünya Savaşı şartlarında
Stalin baskıları yumuşatmıştır. Kendisinden sonra
Kruşçev ise destalinist (Stalin’in son dönemde uy-
guladığı yumuşama karşıtı) politikalarla özellikle
dinî ve kültürel alanda baskıları yoğunlaştırmıştır.
Kruşçev’den sonra Komünist Partisi Genel Sekre-
teri olan Brejnev, daha önce Kazakistan Komünist
Partisi Sekreterliğinde bulunmuştur. Bu yıllarda,
Kruşçev’in Kazakistan’daki “bakir toprakları tarı-
ma açma projesi”ni desteklemiştir. Bu durum yerli
halkın aleyhine olup Kazakistan’ın Ruslaştırılması-
nın önemli aşamalarından biridir. Bununla beraber
Kazakistan’da parti ve devlet kademelerindeki Ka-
zakların sayısı ve oranı oldukça artmıştı. Böylece
Kazaklar merkezî ve yerel kuruluşlardaki önemli
mevkilerin birçoğunu ele geçirmiştir. Bu gelişme,
daha sonraki yıllarda gerçekleşen ve diğer cumhu-
riyetleri, etnik grupları etkileyen Kazakistan olayla-
rında önemli bir faktör olmuştur.
SSCB Komünist Partisi Genel Sekreter-
liği: Sovyetler Birliği’nde Cumhurbaşkanı
ve Başbakan bulunmakla beraber, ülkenin
gerçek lideri daima Komünist Partisi Ge-
nel Sekreteri olmuştur.
Brejnev’in Kazakistan’daki bu etkisi ve uygula-
ması, onun Sovyetler Birliği Komünist Partisi (KP)
Genel Sekreterliği döneminde, bütün ülkede görül-
müştür. Bu durum, rejimin istikrar kazanması ile
Rus yöneticilerin belli bir rehavete kapılmaları ile
de açıklanabilir. Bunun yanında rejim mağdurları-
nın daha ihtiyatlı ve gizli bir şekilde mücadelelerini
sürdürmeyi öğrenmeleri de söz konusuydu. Dönem
itibariyle Rus eğitim sisteminde okuyan yeni nesil,
Rusları ve yönetim tarzını daha iyi tanımıştı.
1959’da Kazakistan’daki demir çelik fabrikala-
rında işçilerin çıkardığı olaylar daha çok çalışma
şartlarının kötü olmasından kaynaklanmaktaydı.
1963 yılında Güney Rusya’da benzeri bir olayda
93
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları
halkın üzerine tanklarla gidilmesi sonucu 120 kişi-
nin öldüğü bilinmektedir. Daha sonra Litvanya ve
Estonya’da da Rus aleyhtarı olaylar meydana gel-
miştir. 1982’de Almatı’da benzer olaylar gerçekleş-
miştir. Aslında bütün bunlar Demirperde rejiminde
giderek artan kıpırdanmaların ve kaçınılmaz sona
gidileceğinin işaretleri olmuştur. 1979 Afganistan
müdahalesinin, Türkistan Müslümanlarının bilinç-
lenmelerinde önemli etkisi bulunmaktadır. Mart
1980’de Kabil’deki bazı Türkistan askerleri, Afgan
mücahitlerine karşı savaşmayacaklarını belirtmiştir.
Bunun üzerine yetkililer, bu birlikleri geri çekmek
zorunda kalmıştır. Bu şekilde, disiplinin ve emre
uymanın kesin olduğu askerî kesimde dahi, geri
adım atılabileceği, her istenenin yaptırılamayacağı
ortaya çıkmıştı (Devlet, 1989: 161).
Brejnev, haleflerine gittikçe daha kritik bir du-
rum arz eden siyasal ve sosyal yapı yanında bir de
Afganistan çıkmazını bıraktı. Belki, daha önce ger-
çekleştirilen müdahalelerde olduğu gibi Afganistan
hareketi ile iç ve dış politikalarda yeniden otoriteyi
sağlayacağını ümit etmişti. Ancak hareketin uza-
ması ve bu uzama ile başarısızlık yönündeki genel
kanaat, Sovyetler Birliği’nin geleceği hakkındaki
tereddütleri artırdı. Sovyetleri Birliği’nin dağıl-
masının birçok iç ve dış nedenleri bulunmakta-
dır. Özellikle Afganistan’daki başarısızlık ülkenin
ekonomisini zorlarken rejime olan güven de za-
yıflamıştır. Bürokrasi ve sanayi çalışmaz duruma
gelmiştir. Rüşvet ve yolsuzluklar yönetim ve üreti-
mi bitirmiştir. Son SSCB Komünist Partisi Genel
Sekreteri Gorbaçov’un, bu sorunları çözmek için
geliştirdiği Glasnost ve Perestroyka (Şeffaflık ve
Yeniden Yapılanma) reformları da sorunların çö-
zümüne çare olmadı. Bununla beraber, SSCB’nin
kansız bir şekilde dağılmasında önemli aşamalara
geçilmesine yardımcı oldu.
Daha önce Sovyetler Birliği’nin öncülüğündeki
Varşova Paktı’ndan ayrılmak isteyen veya bu reji-
mi eleştiren Macaristan ve Çekoslovakya’ya askerî
müdahalede bulunulmuştu. 1956’da Macaristan’a
ve 1968’de Çekoslovakya’ya yapılan müdahalelerde
binlerce kişi Rus tankları altında can vermişti. Ben-
zeri tecrübeler ve Sovyet rejimine karşı hareketlere
yönelik tavizsiz durum, devletleri ihtiyatlı hareket
etmeye zorlamıştır. Bu coğrafyada önce Hristiyan
devletler, Gürcistan ve Ermenistan bu cesareti gös-
termiştir. Aşağıda bu devletler, bağımsızlıklarının
ilan edildiği tarih sırasına göre ele alınmıştır.
94
Gürcistan’ın Bağımsızlık İlanı, 28
Nisan 1991
Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan gibi
Güney Kafkasya Cumhuriyeti’dir. Büyük Kafkas
Dağlarının ötesinde (güneyinde) bulunduğundan
bu üç cumhuriyete Transkafkasya (Kafkas ötesi)
Cumhuriyetler de denir. Gürcistan, Bolşevik İhti-
lali döneminde bağımsızlığını ilan etmiştir. Stalin
de Gürcistan doğumlu olup bu ülkeye Kızıl Ordu
diğerlerinden sonra girmiş ve Gürcistan Sovyetler
Birliği’ne katılmak zorunda kalmıştır.
Gürcistan, SSCB’nin dağılması aşamasında ise
diğer devletlerden önce bağımsızlığını ilan etmiş-
tir. Rusya Federasyonu sınırında yer alan Abhazya
ve Güney Osetya ile Türkiye sınırındaki Acarya,
Gürcistan’a bağlı özerk birimlerdir. Sovyetler Bir-
liği iç ve dış sorunlarla uğraşırken Gürcistan bün-
yesindeki bu birimler daha fazla siyasi hak veya
bağımsızlık talebinde bulunarak ayaklanmıştır.
Gürcistan ordusu bu taleplere şiddetle karşı koydu
ancak özellikle Abhazya’da kontrolü sağlayamadı.
Bu süreçte başkent Tiflis’teki çekişmeler de sürüp
giderken Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını ilan
etti. Bu süreçte büyük katkısı olan aşırı milliyetçi
lider Gamsakhurdia, ülkenin ilk Cumhurbaşkanı
seçildi. Gürcistan’ın özerk birimlerle ilgili sorunları
hâlen devam etmektedir. Bu konu, bölgesel hatta
küresel aktörlerin etkisiyle küresel bir sorun hâline
gelmiştir.
Ermenistan’ın Bağımsızlık İlanı, 23
Ağustos 1991
Ermenistan, bu bölgede bağımsızlığını ilan
eden ikinci devlettir. Ermenistan ve hemen arka-
sından diğer cumhuriyetlerin bağımsızlık ilanla-
rı tarihinde önemli bir ayrıntı vardır. 12 Haziran
1991’de Rusya Federasyonu’nda başkanlık seçimini
Boris Yeltsin kazandı. 18 Ağustos’ta yönetim askerî
darbe ile devrilmek istendi. Bu sırada Gorbaçov,
Kırım’da yazlığında idi. Yeltsin tankların üzerine
çıkarak darbeyi tanımadığını ilan etti. Rus halkı
adına darbecilere karşı direneceğini söyledi. Bunun
üzerine halk sokaklara dökülerek Yeltsin’in etrafın-
da toplandı. 21 Ağustos’ta darbeciler Moskova’dan
kaçtı. 23 Ağustos’ta ise Ermenistan bağımsızlığını
ilan etti.
Ermenistan’ın bağımsızlık sürecinde Azerbay-
can ile Yukarı Karabağ (Dağlık Karabağ) krizi ya-
şanmıştır. Azerbaycan’a bağlı olan bu özerk bölge-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
nin nüfusunun çoğu Ermeni idi. 1988’de Yukarı
Karabağ Özerk Bölgesi Azerbaycan’dan ayrılarak
Ermenistan’a katılma kararı aldı. Azerbaycan ve
Ermenistan arasında gerilim tırmanırken her iki
ülkede de azınlıklar saldırılara uğradılar. Rusya,
Yukarı Karabağ’ın bu kararının kabul edilemeceği-
ni duyurduysa da uygulamada Ermenistan yanlısı
politika izledi. 1990’da Ermenistan, Kızıl Ordu’dan
bağımsız kendi ordusunu kurdu. Başarısız Mosko-
va darbesi ertesinde de bağımsızlığını ilan etti. Le-
von Ter Petrosyan ilk Cumhurbaşkanı oldu. Yukarı
Karabağ sorunu hâlen devam etmektedir.
Kırgızistan’ın Bağımsızlık İlanı, 31
Ağustos 1991
Kırgızistan, Türkistan’ın en doğusunda yer alan,
daha çok dağlık alanlarla kaplı bir cumhuriyettir.
Sovyetler Birliği’nin Çin hududunda bulunduğun-
dan, önemli görevlerde Rusların sayıca fazla oldu-
ğu bir ülkedir. Örneğin Kırgızistan Hükûmeti’nin
yedi kişilik Bakanlar Kurulunda Rusların sayısı 5,
Kırgızların sayısı 2 idi. Ruslar Kırgızistan nüfusu-
nun %30’unu oluşturmaktaydı. Bu durum büyük
tepkilere yol açıyordu.
Askar Akayev’in, 27 Ekim 1990’da Devlet Baş-
kanı seçilmesinden sonra olaylar hızla Kırgızlar
lehinde gelişmeye başlamıştır. Kültürel haklarını
alan Kırgız Türkleri, komünist rejimden kurtul-
mak için fırsat kollamaktaydı. Kırgız halkı yıllarca
kolhozlarda köle gibi çalıştırılmış fakat yönetimden
olabildiğince uzak tutulmuştu. Moskova’da gerçek-
leşen başarısız darbeden birkaç hafta sonra Kırgı-
zistan bağımsızlığını ilan etmiş ve Askar Akayev ilk
Cumhurbaşkanı olmuştur.
Özbekistan’ın Bağımsızlık İlanı, 1
Eylül 1991
Yukarıda belirtildiği gibi Brejnev döneminde-
ki gelişmeler bütün Türkistan’da baskıcı rejime
karşı halkın bilinçli mücadele yeteneğini artır-
mıştır. 1970’ler ve 1980’ler, Özbek Türklerinin
millî kültürleri ile gasp edilmiş ekonomik hakları-
nı geri istedikleri bir dönemdir. Haziran 1989’da
İslâm Abdülganiyeviç Kerimov, Özbekistan Ko-
münist Partisi I. Sekreteri oldu. Kerimov’un gö-
reve gelmesinden bir müddet sonra, Fergana’da
kanlı olaylar meydana geldi. KGB (Sovyet Gizli
Polis Teşkilatı)’nin kışkırtması ile harekete geçen
bir grup Özbek, Fergana’daki Ahıska Türkleri-
ne saldırmış, yüzlercesini öldürmüş, binlercesini
de evlerini terke mecbur bırakmıştı. Bu gelişme,
KGB’nin dağılmakta olan Sovyetler Birliği’nde
Türk’ü Türk’e kırdırma operasyonlarından biriy-
di. Ahıska Türklerine yapılan bu saldırıdan bir
müddet sonra, 1990 başlarında, Özbeklerin, Kır-
gızlarla Oş şehrinde çatışmaya girmesi de dikkat
çeker. Kerimov, bu olaylar üzerine Kızıl Ordu bir-
liklerini yardıma çağırmıştır.
28 Mayıs 1989’da Muhammed Salih ve Ab-
durrahim Polat önderliğinde beş bin üyeli “Birlik
Partisi” kurulmuştur. Halkın, Sovyet sömürüsün-
den kurtulmak için bir parti etrafında toplanmaya
başlaması, Kerimov’u da daha milliyetçi bir politi-
ka izlemeye sevketmiştir. Kerimov, Mart 1990’da
diğer cumhuriyetlerde de gerçekleştiği gibi kendini
başkan seçtirdi. Bundan sonra Sovyetlerin, uzun
yıllar Özbekistan’ı bir hammadde ambarı olarak
kullandığını, bunun ise Özbek halkının geri kal-
masına sebep olduğunu anlatmaya başlamıştır.
Moskova’da, Gorbaçov’un 1986’dan beri adım
adım geliştirdiği açıklık ve yeniden yapılanma ha-
reketinin Rusların menfaatine olmadığına inanan
grupların gerçekleştirdiği askeri darbenin başarısız
kalması üzerine, diğer cumhuriyetler gibi, Özbe-
kistan da bağımsızlık yolunda harekete geçmiştir.
Heyecanlı bir toplantıdan sonra Özbekistan Par-
lamentosu, 1 Eylül 1991’de Özbekistan’ın bağım-
sızlığını ilan etmiştir. Özbekistan Komünist Partisi
kendisini lağvederek Demokratik Parti adını almış-
tır. 29 Aralık 1991’de yapılan cumhurbaşkanlığı
seçimini de İslam Kerimov kazanmıştır. Kerimov
2 Eylül 2016’da vefatına kadar cumhurbaşkanlığı
görevini sürdürmüştür. Böylece Kazakistan Cum-
hurbaşkanı Nazarbayev yanında Sovyet sonrası en
uzun başkanlıkta kalan iki liderden biridir (Saray,
1993B: 72-78; Salih, 2002).
Tacikistan’ın Bağımsızlık İlanı, 9 Eylül
1991
Orta Asya Cumhuriyetleri içerisinde daha çok
iç savaşla ismi duyulan bir ülkedir. Nüfusunun
çoğunluğu Taciklerden oluştuğu hâlde, bu halkın
Türk kökenli olduğu tartışılmaktadır. Buna karşın
örneğin Kazak, Özbek, Kırgız, Türkmen, Karakal-
pak gibi halkların Türk kökenli olduğu konusun-
da tereddüt yoktur. Tacikçe, Farsça dil grubundan
sayılmakta olup Taciklerin de Hint-Avrupa toplu-
95
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları
luğundan olduğu ileri sürülür. Bununla beraber,
İranlıların aksine Tacikler Sünni’dir. Tarihte ve gü-
nümüzde bu bölge Türkistan sınırlarında olduğu
gibi, halkının da Türk kökenli olduğu bilinmekte-
dir. Enver Paşa’nın dağınık Türk kuvvetlerini topla-
yıp Kızıl Ordu’ya karşı savaştığı yer olan Belçivan,
Tacikistan toprakları içerisindedir. Enver Paşa’nın
naaşı 1966’da Belçivan’dan Türkiye’ye getirilmiştir.
Tacikistan, 1924’de Tacikistan Otonom Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Özbekistan SSC’ye
bağlı özerk bir birim olarak kurulmuştur. 1936
Anayasası ile SSCB’yi oluşturan cumhuriyetler-
den biri hâline gelmiştir. Diğer cumhuriyetlerin
arkasından 9 Eylül’de bağımsızlığını ilan etmiştir.
Tacikistan’ın bağımsızlık aşaması ve sonrasında
Rusya Federasyonu ile ciddi bir problemi olma-
mıştır. Birçok aşamada dış politikada Rusya’nın ya-
nında yer almıştır. Bununla beraber ülke içindeki
aşiret ve bölgecilik kavgaları iç savaşa dönüşmüş ve
yıllarca devam etmiştir. 24 Kasım 1991’de Rahman
Nebiyev bağımsız Tacikistan’ın ilk Cumhurbaşkanı
olarak seçilmiştir (Sönmezoğlu, 1996: 420).
Azerbaycan’ın Bağımsızlık İlanı, 18
Ekim 1991
Türk dünyası genel hatlarıyla doğu ve batı ola-
rak ikiye ayrıldığında Hazar Denizi bunun ortasın-
da yer alır. Azerbaycan ise tıpkı Türkiye gibi batı
Türklerinden sayılır. Bununla beraber Azerbaycan
doğu Türklerine komşu olan bir bölgedir. Bu yüz-
den bu bölgeye Türk dünyasının köprüsü denmek-
tedir. Azerbaycan kuzey ve güney olarak iki bölge-
ye ayrılmaktadır. Güney Azerbaycan İran sınırları
içerisinde olup Sovyetler Birliği sonrasında bağım-
sızlığını ilan eden ise kuzeydeki Azerbaycandır.
Kuzey Azerbaycan’ın yüzölçümü 86.600 kilometre
kare olup 2016 nüfusu 9.515.000’dir (Azerbaijan,
2016). İran yönetimi altındaki bölge ise 113.000
kilometredir. Kesin rakamlar tartışmalı olmakla
birlikte İran nüfusunun üçte birini yani yaklaşık
25.000.000’unu Azeri Türkleri oluşturmaktadır.
Azerbaycan’ın bağımsızlık ilanı ve sonrasında Er-
menistan ile yaşadığı kriz Moskova ile ilişkilerini de
etkilemiştir. Şubat 1988’de Yukarı Karabağ Özerk
Bölgesi, Azerbaycan’dan ayrılarak Ermenistan’a ka-
tılma kararı aldı. Azerbaycan bunu reddetti. Mos-
kova bunu tanımayarak Yukarı Karabağ’ın bu kara-
rının kabul edilemeceğini duyurdu. Çünkü mevcut
sınırların değişmesi yolunun açılması kendi aley-
96
hine olacaktı. Ancak, Ermeniler lehine, Azeriler
aleyhine birçok taviz verdi. Bu arada Ermeniler ve
Türkler arasında çıkan olaylarda; Ermenistan’da
Türkler, Bakü’de Ermeniler öldürüldü. Rusya’nın
Ermenistan’ın bu hareketine karşı izlediği tutum,
Azerilerin gittikçe daha fazla tepkisini çekmeye
başladı. Bu koşullarda, bağımsızlık talepleri gün-
deme geldi. Bunun üzerine Kızıl Ordu birlikleri
1990 başında Bakü’ye girerek 100’den fazla Azeri
Türk’ünün ölmesine neden oldu. 19 ve 20 Ocak
1990 tarihlerinde gerçekleştirilen bu harekat, hem
Sovyet sistemi hem de gündemdeki açıklık rejimi-
nin şampiyonu olarak bilinen Gorbaçov için kara
bir leke olarak tarihe geçmiştir. Bu olaydan sonra
Gorbaçov’a Nobel Barış Ödülü verilmiştir. Halk
Cephesi lideri Ebulfez Elçibey’in Azerbaycan hal-
kının haklarını ve ülkenin bağımsızlığını açıktan
savunmaya başlamasıyla, Azerbaycan 18 Ekim’de
bağımsızlığını ilan etti. Elçibey, Azerbaycan’ın ilk
Cumhurbaşkanıdır (Saray, 1993C: 7).
Türkmenistan’ın Bağımsızlık İlanı, 27
Ekim 1991
Türkmenistan’ın bağımsızlığı yolunda diğer
cumhuriyetlerde olduğu gibi Moskova merkezli
ekonomik ve siyasi baskıların rolü olmuştur. Aral
Gölü’nün kurumaya başlaması ve diğer çevre felaket-
leri bu yöndeki adımları desteklemiştir. Öte yandan
diğer Müslüman unsurlar gibi, Türkmenler de zorla
ateist eğitime tabi tutulmuşlardır. Mesela 1917’de
500 caminin bulunduğu Türkmenistan’da bunların
hemen tamamı Sovyet devrinde ya yıkılmış veya
kapatılmıştır. Türkmenistan’ın başkenti Aşkabad,
Türkistan başkentleri içerisinde camisi olmayan tek
şehir hâline gelmişti. Açıklık (Glasnost) dönemiyle
birlikte Türkmenler camilerinin yeniden açılmasını
istemeye başlamışlardı. 1985’de Türkmenistan Ko-
münist Partisinin başına Saparmurat Atayeviç Niya-
zov (Türkmenbaşı) getirilmiştir.
Niyazov’un ilk işi halkı arasında birliği sağlamak
olmuştur. Zira Rus yönetimi, “böl ve yönet”i uygu-
lamış, el altından kabilecilik zihniyetini canlı tut-
maya çalışmıştır. “Sen Teke’sin”, “sen Yamud’sun”,
“sen Salur’sun” ve “sen Ersarı’sın” diye Türkmen
halkını çağ dışı bir kabileciliğe teşvik etmişti. Ni-
yazov, Sovyetlerin ülkeden pamuğu ve doğal gazı
son derece ucuza aldığını ve Türkmenistan’a çok
az gelir bıraktığını her fırsatta dile getirmiştir.
Bunun ise Türkmenistan’ı fakirleştirdiğini anlat-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
mıştır. Niyazov’un ikinci çıkışı ise Türkmen dili
üzerine olmuştur. Türkmenlerin Rusça’nın etkisi
ile ana dillerini kullanmada uğradıkları haksızlığı
saptamıştır. Türkmen dilinin, cumhuriyetin resmî
dili olması gerektiğini söylemiştir. Hükûmetin,
1989’da aldığı bir kararla Türkmen dili, Rusça ile
birlikte cumhuriyetin resmî dili olarak ilan edildi.
Niyazov bağımsızlık ilanından önce prestij kazan-
mak için Türkmenistan’ın bağımsızlığını ilan edip
etmeme konusunu halkoyuna sunmuştur. Yapılan
halkoylaması sonucu, halkın %93’ü bağımsızlık
için oy kullanmıştır. 27 Ekim 1991’de toplanan
Türkmen Parlamentosu halkoylaması sonuçlarını
oy birliği ile kabul ederek Türkmenistan’ın bağım-
sızlığını ilan etti. Türkmenistan’ın bağımsızlığını
ilk tanıyan ülke Türkiye olmuştur. Aynı şekilde
Türkmenistan’da Büyükelçiliğini ilk açan ülke de
Türkiye olmuştur. Buna karşılık Türkmenistan
da ilk Büyükelçiliğini Türkiye’de açmıştır (Saray,
1993D: 66-69).
Kazakistan’ın Bağımsızlık İlanı, 16
Aralık 1991
Kazakistan, Sovyetler Birliği’nin dağılması sü-
recine işaret eden önemli olaylara sahne olmuş bir
Türk yurdudur. Huzursuzluklar Aralık 1986’da
verilen bir kararla su yüzüne çıkmıştır. Bu tarihte
Dinmuhammed Kunayev, emekliliği bahane edile-
rek Kazakistan Komünist Partisi 1. Sekreterlik gö-
revinden alınmış yerine Rus asıllı Kolbin seçilmişti.
Kazaklar bundan çok rahatsız oldu. Başkent Almatı
(Alma-Ata) ve diğer birçok şehirde gösteriler, olay-
lar meydana geldi: Jeltoksan (Aralık) olayları denen
bu süreçte ölenler oldu. SSCB ve Kazakistan’ın ka-
deri açısından önemli olan, bu olaylardan çok, bu
olayların artık saklanamaması oldu. Kazakistan’da-
ki resmî Sovyet haber ajansı APN’nin muhabiri
ilk defa bir öğrenci protestosunu haber yaptı. Bu
haber daha sonra batıya ulaştı. Yönetim, bütün bu
olayların başlamasına Kunayev’in görevden uzak-
laştırılmasının sebep olduğunu anladı. Yine Din-
muhammed Kunayev’in kardeşi Kazakistan İlimler
Akademisi Başkanı Askar Kunayev de Kazak millî
tarihinin yazılması sürecini başlattı. Zaten görev-
den alınma nedenlerinden biri de Kazak halkının
tarihî geçmişini inceleyen eserleri yayınlamaya ağır-
lık vermesiydi. Bu gelişmeler, Kazakistan’ın buğday
ve petrol deposu olması sebebiyle Rusya’yı tedirgin
etmişti. Artık gizlenemeyen olaylar üzerine, Kaza-
kistan Komünist Partisi 2. Sekreteri Rus asıllı Mi-
roşkin bu görevden alınarak Kazak asıllı Saidullah
Kubaşev getirildi. Sovyet yönetimi bu konuda taviz
vermiş oldu.
Almatı: Kazakistan’ın önceki başkenti olup
Elmalı (Almalı) demektir. Anadolu’da ol-
duğu gibi Türkistan’da birçok beldenin adı
Elmalı anlamına gelir. Sovyet döneminde
“elmanın atası” anlamında “Alma Ata” kul-
lanılmıştır. Ancak bağımsızlık sonrası yeni-
den Almatı ismi kullanılmaktadır.
Yaşanan gelişmeler üzerine Nursultan Nazar-
bayev, 22 Haziran 1989’da Kazakistan Komü-
nist Partisi Başkanlığına getirildi. Nazarbayev,
Kazakistan’ın Moskova’dan değil, Almatı’dan yö-
netilmesi gerektiğini söyledi. Cumhuriyetlerin
millî kaynaklarına (petrol, doğalgaz ve madenler
vb.) dünya piyasalarına uygun fiyatlar verilmesi
gerektiğini açıklayan Nazarbayev’in bu tutumu,
diğer Sovyet cumhuriyetlerinin desteğini almıştır.
Kazakistan’da Kazak nüfusuna yakın Rus nüfusu
bulunmaktaydı. Sovyetlerin izlediği kültürel baskı
ve asimilasyon siyaseti sonucu Rusça, Kazakistan’ın
resmî dili olarak kullanılıyordu. Bu Kazakları son
derece rencide eden bir durumdu. Nazarbayev, Ey-
lül 1989’da aldığı bir karar ile resmî dilin Kazak
Türkçesi olduğunu ilan etti. Onun bu kararı Ruslar
tarafından protesto edilmiş ise de Kazak Türkleri
tarafından büyük bir sevinçle karşılanmıştır. Bu-
nunla beraber, Nazarbayev, Kazak Türklerinin millî
haklarını elde etmede taşkınlık göstermelerine de
engel olmuştur. Bu tip aşırı milliyetçi gösterilerin
ülkesinde yaşayan diğer azınlıkları, özellikle Rusları
tahrik edeceği ve bunun da memlekette huzursuz-
luk yaratacağı endişesini taşımaktaydı. Onun en
büyük arzusu Kazakistan’ın ve Kazakların haklarını
gürültü yapmadan ve meşru zeminlerde müdafaa
ederek temin etmekti.
24 Nisan 1990’da Nazarbayev, Parlamento tara-
fından ilk Kazak Cumhurbaşkanı olarak seçilmiştir.
Nazarbayev, Kazak Türklerinin hayatını tehdit eden
Sovyet nükleer deneme bölgesi olan Semipalatinsk
Üssü’nü kapattırmıştır. Rusya Federasyonu’nun
Kazakistan’dan Kuzey Kazakistan’ı alması gerek-
tiği sık sık gündeme getirilmiştir. Rusya Federas-
yonu Başkanı Yeltsin de Kazakistan’ın bağımsızlığı
97
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları

hâlinde bazı sınır ayarlamaları yapılması gerektiğini ileri sürmeye başlamıştır. Rus şovenistlerinin bu tu-
tumları, başta Nazarbayev olmak üzere bütün Kazak aydınları ve parlamento üyeleri tarafından şiddetle
protesto edilmiştir. Kazakistan’ın Kazak Türklerinin ana yurdu olduğu ifade edilerek ülkenin bütünlüğüne
göz diken kim olursa olsun sonuna kadar savaşılacağı belirtilmiştir. Kazak Türklerinin bu haklı ve sert
tepkisi karşısında Rus şovenistleri geri çekilmek mecburiyetinde kalmıştır. Bir müddet sonra da Rusya
Federasyonu ile Kazakistan Cumhuriyeti birbirlerinin sınırlarının değişmezliğini kabul eden bir antlaşma
imzalayarak meseleyi resmen kapatmışlardır. Bununla beraber Nazarbayev, Rusların yoğun olduğu Kuzey
bölgesindeki Kazak egemenliğini pekiştirmek üzere 1995’te başkenti bu bölgedeki Astana’ya (Akmola)
taşımıştır (Yalçınkaya, 1997).
Kazakistan, 16 Aralık 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. Bu aşamaya gelmeden önce 1 Aralık 1991’de
yapılan seçim ile Nazarbayev, Cumhurbaşkanlığına seçilmiştir. Yapılan yemin töreninde Nazarbayev, eski
Kazak töresine göre hareket edip makamına oturmuştur. Eskiden Kazak hanları vazifeye başlarken, beyaz
keçe üzerinde yürüyerek makamlarına otururlardı. Nazarbayev de beyaz keçe üzerinde yürüyerek maka-
mına çıkmıştır.

Öğrenme Çıktısı
1 Sovyetler Birliği’nin dağılması aşamasında Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin
bağımsızlıklarını kazanma süreçlerini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

1956 Macaristan, 1968 Bölüm ile ilgili daha detay-

Çekoslovakya’da olduğu gibi
Sovyet güçleri niçin bağım-
sızlık ilanlarına karşı askeri
gücünü kullanmamıştır?
Gorbaçov’un glasnost ve
lı bilgi için bakınız Nadir
perestroyka reformlarının
Devlet (1989), Çağdaş Türk
çözülme sürecine etkilerini
Dünyası, İstanbul, Marma-
değerlendirin.
ra Üniversitesi Yayınları.

BAĞIMSIZLIK SONRASI kilometre ötedeki tarım çiftliklerine gübre ulaşma-

KAFKASLAR VE ORTA ASYA
1990 yılında egemenliklerini ilan eden Kafkas
ve Orta Asya Cumhuriyetleri 1991’de bağımsız-
lıklarını ilan ettiler. Bununla beraber Sovyet döne-
minde Moskova yönetimi, cumhuriyetler üzerinde
sürekli denetimi korumak maksadıyla, her yönüy-
le birbirine bağımlı bir sistem kurmuştu. Örneğin
bir otomobilin motoru bir cumhuriyette, kaportası
diğerinde, her bir önemli aksamı farklı cumhuri-
yetlerde, nihayet montajı bir diğerinde yapılırdı.
Bu durumda bağımsızlığını ilan eden bu devletler
için Moskova kontrolünde iş birliği devam etme-
diği takdirde bütün bu fabrikaların hiçbir anlamı
kalmayacaktı. Esasen daha Sovyet döneminde bu
sistem çökmeye başlamıştı. Örneğin bir gübre fab-
rikası üretir, gübreden oluşan tepelerin üzerine kar
yağar, çocuklar burada kayak yapardı. Ancak iki yüz
dığı için tarımsal üretimde büyük düşüş yaşanırdı.
Özbekistan SSCB’nin pamuk deposu idi. Ancak
çorap üretimi dahi Rusya’da yapılırdı.
Sovyet sisteminin kasıtlı olarak kurduğu devlet-
lerin karşılıklı bağımlılığı sistemi, cumhuriyetlerin
bağımsızlık ilanlarının felaketle sonuçlanmasına yol
açabilirdi. Bu yüzden mevcut ilişkileri herkesin ka-
bul edeceği şekilde yürütmek ve ortadan kaldırmak
üzere bir zemin arandı. 8 Aralık 1991’de Rusya, Uk-
rayna ve Beyaz Rusya arasında Bağımsız Devletler
Topluluğu (BDT) anlaşması imzalanarak Sovyetler
Birliği’ne son verildi. Kazakistan Cumhurbaşkanı
Nursultan Nazarbayev’in girişimiyle 21 Aralık’ta
Gürcistan, Litvanya, Letonya ve Estonya dışındaki
11 cumhuriyetin temsilcileri Alma Ata Deklaras-
yonu ile BDT sözleşmesini imzaladılar. Sovyetler
Birliği’nin son Devlet Başkanı Gorbaçov’un görev

98
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
süresi 1991 Aralık sonu itibariyle sona erdi ve ye-
rine yenisi seçilmedi. Böylece 1991 sonu itibariyle
Sovyetler Birliği resmen dağılmış oldu. BDT, Sov-
yetler Birliği’nin kansız bir şekilde dağılması yo-
lunda önemli bir araçtır.
Cumhuriyetlerin bağımsızlık ilanından sonra
her bir devletin birtakım iç ve dış sorunları günde-
me geldi. Sovyet döneminin ideolojik temelli bas-
kıcı rejim kuralları, tarihi ve kültürel boyutu olan
etnik sorunların ortaya çıkmasını önlemiştir. Aynı
zamanda idari ve siyasi birlik olan Sovyet sistemi
içinde sınır sorunları da bir şekilde çözülmüş veya
ertelenmiştir. Ancak bağımsızlıktan sonra bütün
bu sorunlar savaşlar ve iç savaşların kaynağını oluş-
turmuştur. Buna karşı zaman zaman uluslararası
örgütler veya BDT devreye girmiştir. Sovyet döne-
minin etkili kurumu olan KGB, yeni dönemde de
faaliyetlerini sürdürmüştür. Ekonomik ve stratejik
bakımdan Moskova’nın kontrolünde olması iste-
nen bağımsız cumhuriyetlerde gizli servis destekli
çatışmalar dikkati çekmiştir. Bir şekilde çözülmesi
gereken etnik veya siyasi sorunlar yıllarca çözümsüz
kalarak Moskova’nın müdahalesine zemin hazır-
lanmıştır. Öte yandan yeni bağımsız cumhuriyet-
lerin uluslararası örgütlerle olan ilişkileri, bunlara
üyelikleri veya üyelik sürecine girmeleri, bölgesel ve
küresel politikaların ipuçlarını vermiştir.
Bağımsızlık Sonrası Gürcistan:
Abhazya Sorunu ve BDT Üyeliği
Gürcistan, bölgede iki Hristiyan devletten biri
olup aynı zamanda Stalin’in doğum yeridir. Bol-
şevik İhtilali sonrasında birçok konuda Ermenis-
tan gibi Moskova’nın müsamahalı politikaları söz
konusu olmuştur. Çerkez kökenli bir kavim olan
Abhazların bulunduğu bölgenin, Gürcistan sınır-
ları içinde yer alması bu hoşgörülü tutuma örnek
olarak gösterilebilir. Benzer durum kısmen Acar-
ya, Güney Osetya, Jevahati (Cavahati), Borçalı için
de geçerlidir. Bu durum Moskova’nın Kafkasya’da
Gürcistanlaştırma ve Ermenistanlaştırma stratejisi
olarak değerlendirilebilir. Bununla beraber Gürcis-
tan halkı ve yönetimi Rusya’nın baskıcı ve merke-
zi yönetiminden kurtulma yolunda bağımsızlığını
ilan eden ilk devlettir. Rusya’nın politikalarına Slav
kökenli Ukrayna ile Baltık Cumhuriyetleri de karşı
çıkmıştır.
Gamsakhurdia, Ekim 1990’da Gürcistan SSC
Yüksek Konseyi Başkanlığına seçildi ve 1991’de
bağımsızlık ilanından sonra da ülkenin ilk Cum-
hurbaşkanı oldu. Bununla beraber aşırı milliyetçi
politikaları birçok kesimden tepki görmüştür. Yaşa-
nan silahlı çatışmalar ve askeri darbe sonucu Gam-
sakhurdia Gürcistan’ı terk etmek zorunda kalmıştır.
Sovyetler Birliği’nin son Dışişleri Bakanı olan She-
vardnadze (Şevardnadze) 1992’de Gürcistan’a gele-
rek yönetimi ele almıştır. 1990’lar boyunca gerek
Gamsakhurdia yanlılarının aşırı tutumları, gerekse
Abhazya ve Acara Özerk Bölgelerinin bağımsızlık ta-
lepleri yüzünden, ülkede siyasi istikrarsızlık, iç savaş
ve darbe girişimleri yaşanmıştır. Abhazya savaşında
yaklaşık 20.000 kişi ölürken 260.000 kişi göç etmiş-
tir. Gürcistan, 1992’de BM, AGİK, IMF ve Dünya
Bankasına üye oldu. Ülke içindeki karışıklıkların de-
vam etmesine karşı son çare olarak 1993’de BDT’ye
de üye olmak zorunda kalmıştır (Sönmezoğlu, 1996:
208). Ancak Rusya’nın Ağustos 2008 müdahalesin-
den sonra, 2009’da örgütten ayrılmıştır. Gürcistan;
Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova ile birlikte daha
çok ABD yanlısı olan GUAM Demokrasi ve Eko-
nomik Kalkınma Örgütünün de kurucu üyesidir.
Ayrıca, Türkiye’nin önderliğinde kurulan Karadeniz
Ekonomik İşbirliği Örgütü (KEİ) üyesidir.
Ermenistan’ın Genişleme Politikası ve
Komşularıyla Sorunları
Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan eden
Ermenistan’ın Azerbaycan ile sorunları daha önce
Yukarı Karabağ (Dağlık Karabağ) anlaşmazlığı ile
başlamıştır. 23 Ağustos 1990 tarihli Ermenistan
SSC Yüksek Sovyeti’nin Bağımsızlık Beyannamesi,
Türkiye’nin Doğu Anadolu topraklarını “Batı Er-
menistan” olarak zikreder. 1995 tarihli Ermenistan
Anayasası’nın Giriş bölümünde ise “Bağımsızlık
Beyannamesi’nde yer alan Ermenistan’ın milli ar-
zularını tanır” ifadesi yer alır. Öte yandan Erme-
nistan Parlamentosu Şubat 1991’de aldığı karar ile,
Kars Antlaşması’nı tanımadığını deklare etmiştir.
1921 tarihinde Rusya’nın da katıldığı bu antlaşma
ile Türkiye, Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan
arasında bugün de geçerli olan sınırlar düzenlen-
miştir. Öte yandan Gürcistan’ın Ermenistan sını-
rında Ermenilerin yaşadığı Jevahati (Cavahati) böl-
gesi ile ilgili talepleri söz konusudur. Azerbaycan ile
savaş hâli sebebiyle Ermenistan bu konuda ısrarlı
değildir. Ermenistan BDT kuruluş sözleşmesi du-
rumundaki Almatı Deklarasyonu’nu imzalamıştır.
Daha sonra BM, AGİK, KEİ, IMF, Avrupa İmar ve
Kalkınma Bankasına üye olmuştur.
99
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları

Yukarı Karabağ sorunu bağımsızlık sürecinde

Resim 4.1 Ortasında Ağrı Dağı’nın bulunduğu
Ermenistan devlet arması
de devam etmiştir. Ağustos 1991’de Yukarı Kara-
bağ ile Ermenistan arasındaki Laçin Koridoru’nu,
Ermenistan işgal etmiş ve Yukarı Karabağ’ı fiilen
kendisine bağlamıştır. 1991-1995 arasında birçok
bölgede savaş yaşanmıştır. Mayıs 1994’de BDT
zemininde Azerbaycan ile ateşkes imzalanmış ve
barış görüşmeleri konusunda Minsk Süreci başla-
mıştır. Geçen süre zarfında barış anlaşması imza-
lanamadığı gibi zaman zaman sıcak çatışmalar da
yaşanmaktadır. Yukarı Karabağ ve çevresindeki 7
vilayet Ermenistan işgali altındadır (Sönmezoğlu,
1996: 179). Haziran 2017 itibariyle Azerbaycan’ın
yaklaşık beşte birindeki işgal devam etmektedir. Sı-
nır hatlarındaki çatışmalarda her iki taraf da kayıp
vermektedir.

araştırmalarla
ilişkilendir
Rus Stratejist A.Dugin’in Türkiye-Er-
menistan-Kafkasya-Orta Asya bağlamında
“Karadeniz’le Hazar Denizi Arasında” başlıklı
yazısından:
“...Rusya’nın Kafkasya’daki geleneksel ve
güvenilir müttefiki olan Ermenistan özel bir je-
opolitik rol oynamaktadır. Türkiye’nin kuzeye ve
doğuya, yani Orta Asya Türk dünyasına yayılışı-
nın önüne set çekilmesinde Ermenistan, mühim
bir stratejik üs vazifesini yerine getirmektedir. Ve
aksine, jeopolitik saldırı boyutunda ise güneye
kadim Ermenistan’ın önemli bir kısmının ve baş-
lıca kutsal yerinin -Ağrı Dağı- bulunduğu Tür-
kiye topraklarına doğru kesintisiz devam eden
bir etno-kültürel birlik olarak önemlidir. Diğer
önemli bir faktör ise Ermenilerin Kürtlerle ırksal
ve dilsel akrabalık bağlarının olmasıdır. Türki-
ye dâhilinde jeopolitik sarsıntıları tahrik etmek
maksadıyla bu husus kullanılabilir. Bu bağlamda
tüm Kafkasya’yı ortadan kesen ve Ermenistan’la
‘Hazar Üçgeni’nin güvenli irtibatını kuran kara-
sal bir koridorun inşası hayli önemlidir. Ermenis-
tan başka bir anlamda ehemmiyet arz etmekte-
dir. İran’la tarihî ve etnik yakınlığa istinat ederek
Avrasyacı itici gücün [Rusya’nın] merkezden İran
rimlandına genişlemesinde önemli bir halka gö-
revini ancak Ermenistan yapmaya kadirdir. Bu
da Moskova-Erivan-Tahran ekseninin kurulması
anlamına gelmektedir..”
Kaynak: Aleksandr Dugin (2005), Rus Jeopo-
litiği: Avrasyacı Yaklaşım, (terc.: V.Imanov) 4.
Baskı, İstanbul, Küre Yayınları, s.179-180.

Azerbaycan’ın Yukarı Karabağ Savunması ve Siyasal İstikrarsızlık

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra yeni bağımsız cumhuriyetler arasındaki en önemli kriz Azer-
baycan-Ermenistan arasında yaşanmıştır. Bununla karşılaştırılabilecek diğer bir kriz ise Gürcistan-Abhazya
sorunudur. Hazar sahildarı ülke olan Azerbaycan’ın komşuları Gürcistan, Rusya Federasyonu (Dağıstan),
İran, Türkiye (Nahçıvan Özerk Bölgesi), Ermenistan’dır. Azerbaycan; BM, BDT, Ekonomik İşbirliği Teşki-
latı (EİT), İslam İşbirliği Örgütü (İİÖ), KEİ, TÜRKSOY (Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı) ve GUAM
örgütlerine üyedir. Yukarıda ele alındığı üzere bağımsızlık ile birlikte Yukarı Karabağ sorunundan kaynak-
lanan savaş sonunda ateşkes imzalanmış ancak barış anlaşması Minsk Süreci’ne havale edilmiştir. Ermenis-
tan ile savaş devam ederken Azerbaycan’da isyan da baş göstermiştir.

100
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Ebulfez Elçibey’in devlet politikasının
esasları: 1. Türk dünyasının bütünleşme-
si; 2. Türkiye ile en ileri derecede iş bir-
liği; 3. İran işgalindeki Güney Azerbay-
can ve İran’daki yaklaşık 25.000 milyon
Azeri’nin kuzey ile birleşmesi (Vahit Azer-
baycan); 4. Rusya’nın yeni cumhuriyetler
üzerinde yeniden nüfuz kurma aracı olan
Bağımsız Devletler Topluluğu’na (BDT)
girmemek; 5. Bakü petrollerinde Rusya’yı
devre dışı bırakmak. Moskova’da toplanan
Rus, İranlı, Ermeni ve Azerbaycanlı eski
komünistler Elçibey’in devrilmesi yönün-
de karar almıştır. Çıkartılan olaylar sonu-
cu 18 Haziran 1993’te Elçibey Bakü’den
ayrılmak mecburiyetinde kaldı.
Elçibey’in önderliğinde bağımsızlığını ilan eden
Azerbaycan’ın Rusya’ya karşı derin bir öfkesi bulun-
maktaydı. Gerek Çarlık döneminde gerekse Sovyet
döneminde petrol ve doğalgazdan elde edilen gelirden
Azerbaycan istifade edemiyordu. Sanayi alanında üst
görevler genellikle Rus, Ermeni ve Yahudilere veril-
mişti. Azeriler fabrika ve tarım alanında genellikle işçi
idi ve kazançları çok azdı. Bu şartlar altında göreve
gelen Elçibey, ekonomik bağımsızlık yönünde önemli
adımlar attı. Ermenistan işgaline karşı verilen savaşta
belirli bir başarı elde edildi ve bunda katkısı olan Suret
Hüseyinov’a kahramanlık ünvanı verildi. Hüseyinov
beklenmedik bir şekilde Gence’de isyan başlatarak
kendisine bağlı birliklerle Bakü’ye doğru harekete
geçti. Elçibey, savaş devam ederken, iç savaş yaşanma-
ması için görevi bırakarak Bakü’den ayrılmak zorunda
kaldı ve Nahçıvan’da bulunan Haydar Aliyev Bakü’ye
gelerek Haziran 1993’te Devlet Başkanı oldu. 2003’te
vefatına kadar Cumhurbaşkanı olarak görev yapan
Haydar Aliyev, Rusya ve İran’a karşı daha yumuşak
politikalar uyguladı. Bununla beraber Azerbaycan’ın
beşte birindeki Ermeni işgalini kaldıramadan vefat
etti. Azerbaycan’da savaş devam ederken Ermeni bir-
likleri işgal ettiği bölgelerde sivil, yaşlı, kadın, çocukla-
ra karşı soykırım uyguladı. Binlerce Azeri öldürüldü.
Yapılanlar Batılı ülkelerde de büyük tepkiye yol açtı.
Ancak bu katliamı yapanlar hakkında herhangi bir ta-
kibat yapılamadığı gibi katliamın önde gelen sorum-
lusu Koçaryan iki dönem Cumhurbaşkanı olmuştur.
Diğer sorumlular ise hâlen Ermenistan’da yönetim
kademelerinde bulunmaktadır.
Kırgızistan: 1990’ların Sakin
Cumhuriyeti
Kırgızistan 31 Ağustos 1991’deki bağımsızlık
ilanından sonra 1990’ları en sakin geçiren, aynı za-
manda diğerlerine göre demokrasiye geçişi daha hızlı
ve yumuşak olan cumhuriyettir. Ekim 1990’da Kır-
gız Parlamentosu tarafından Cumhurbaşkanı seçilen
Askar Akayev, bölgede daha önce Komünist Partisi
örgütlerinde önemli görevlerde bulunmayan tek lider
durumundadır. Daha sonraki seçimlerde de Cum-
hurbaşkanı seçilmiştir. Akayev’in anayasal yetkileri ve
seçimlerdeki uygulamalara karşı muhaliflerin tepkileri
olmakla beraber bu dönemde ciddi bir sorun yaşan-
mamıştır. 2005’te gerçekleşen renkli devrim sonucu
başkanlıktan ayrılmak zorunda kalmıştır.
Şanghay Beşlisi: Şanghay Beşlisi; Rusya,
Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan
ile 1996’da kuruldu. Özbekistan üye ola-
rak 2001’de katıldı. Şanghay Beşlisi giri-
şiminin uluslararası örgüt hâline gelmesi
2001’de gerçekleşti.
1993’te kabul edilen Kırgız Anayasası, Kırgız-
cayı resmî dil olarak kabul etti. Bağımsızlık ile bir-
likte Kırgızistan’da merkezî planlama esasına dayalı
ekonomik rejim terk edilmiştir. Bunun yerine ser-
best pazar ekonomisine dayalı süreç başlatılmıştır.
Diğer birçok ülkede olduğu gibi merkezî planla-
maya bağlı devletçi ekonominin terkinden sonra
serbest piyasa ekonomisinin kurulup gelişmesinde
aksaklıklar yaşanmıştır. Öncelikle bu yöndeki ya-
tırımlar için gerekli döviz bulunamamış, teknolo-
ji ve yönetim altyapısı yüzünden yabancı sermaye
için cazip olmamıştır. Bağımsızlık sonrasında BM,
BDT, IMF gibi kuruluşlar yanında Rusya ve Çin’in
öncülüğündeki Şanghay İşbirliği Örgütüne (ŞİÖ)
üye olmuştur. Bunun yanında kuruluşunda Türki-
ye ve İran’ın öncü olduğu Ekonomik İşbirliği Teş-
kilatı (EİT), İİÖ ile TÜRKSOY (Uluslararası Türk
Kültürü Teşkilatı) gibi uluslararası örgütlere üyedir
(Kırgızistan, 1996: 19).
Kırgızistan’ın komşuları Özbekistan, Tacikis-
tan, Kazakistan ve Çin’dir. Özbekistan’la sınırları
iç içe geçen Kırgızistan’da Özbek asıllılar, Özbekis-
tan tarafında ise Kırgızların yoğun olduğu yerleşim
bölgeleri vardır. Özbeklerin yoğun olduğu Oş şeh-
rindeki olaylara Özbekistan da müdahil olmuştur.
101
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları
yaşamla ilişkilendir
Kırgız Yazar Cengiz Aytmatov
“....Dünyaca ünlü yazarımız Cengiz Ayt-
matov, ölmeden önce yaptığı son konuşmasında
Türk dünyasının tekrar canlanarak, ortak kül-
türüne sahip çıktığını söyledi. Kırgız-Türk Ma-
nas Üniversitesinde (KTMÜ) konuşan Cengiz
Aytmatov, “Öğrencilik yıllarımızda Türkiye’nin
nerede olduğunu dahi bilmiyorduk. Sovyetler
zamanında bizlere Türkiye hakkında hiçbir bil-
gi verilmiyordu. Şimdi ise KTMÜ çatısı altında
tüm Türk Cumhuriyetlerinden öğrencilerin bir
arada bulunduğunu görüyorum. Bu tabloyu ya-
şamak çok güzel bir duygu.”dedi. 80 yaşındaki
yazar için, Kırgızistan’da Aytmatov yılı ilan edildi
ve kutlama törenleri yapılıyor. KTMÜ’de ise 22-
26 Nisan tarihleri Cengiz Aytmatov haftası ola-
rak ilan edildi ve üniversitenin Cal Kampüsü’nde
tören düzenlendi. Törene katılan Aytmatov, ko-
nuşmasında olması gerekenin hayata geçtiğini
belirterek “Ben 1976 yılında bir kitabımın ta-
nıtımı için Türkiye’ye giden ilk Kırgız’ım. O za-
Özbekistan’da İstikrar Arayışı
Özbekistan, Orta Asya cumhuriyetleri içerisinde
coğrafi bakımdan en büyüğü olmadığı hâlde, nüfus
bakımından en kalabalığıdır. Diğer dört cumhuri-
yetin ortasında yer alır. Türkmenistan, Afganistan,
Tacikistan, Kırgızistan ve Kazakistan ile komşu olan
Özbekistan içinde Karakalpakistan Özerk Bölgesi
bulunmaktadır. Özbekistan, BDT’ye kuruluşunda
katılmıştır. Bağımsızlık sonrasında BM, İİÖ, EİT,
TÜRKSOY üyesi olmuştur. 1996’daki kuruluş
döneminde Şanghay Beşlisi arasında yer almamış,
sonradan üye olmuştur. Özbekistan, GUAM’ın
1997’deki ilk kuruluş sürecinde yer almadığı hâlde,
1999’da bu girişime katılmıştır. 2001’de ŞİÖ’ye ka-
tılan Özbekistan, 2005’te GUUAM’dan (Georgia-
Ukraine-Uzbekistan-Azerbaijan ve Moldova) ayrıl-
mış ve örgüt yeniden GUAM olmuştur.
1 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan eden
Özbekistan’ın ilk Cumhurbaşkanı İslam Kerimov,
1989’da Özbekistan Komünist Partisi Genel Sek-
reteri olmuştur. Bağımsızlık sonrasında yapılan
102
manlar şartlar çok farklıydı. Oysa şimdi aradaki
engellerin ortadan kalkması ile birlikte tüm Türk
dünyası birbirimize daha yakınız” dedi. Sayın
Aytmatov, Türkiye’ye her gidişinde çok iyi ağır-
landığını vurgularken kendi romanından uyar-
lanan Beyaz Gemi filminin Türkiye’de yeniden
çekilmesinin gündemde olduğunu kaydetti. Ayt-
matov, Türkiye’ye gittiğinde hiç yabancılık çek-
mediğini söyleyerek, kendisini evinde gibi hisset-
tiğini vurguladı. Sekseninci yaş günü dolayısıyla
Türkiye’den de davetler alan Aytmatov, geçtiği-
miz yıl 15. Hazar Şiir Akşamları’na katılmak üze-
re Elazığ’a gittiğini, orada açılan bir parka kendi
isminin verilmesi dolayısıyla çok sevindiğini ak-
tardı. Bu gibi şeyleri ortak kültürü geleceğe taşı-
ma adına olumlu bulduğunu dile getiren Aytma-
tov, iki ülke arasındaki dostluk bağlarının gurur
verici olduğunu sözlerine ekledi...”
Kaynak: http://www.tvetvakfi.org.tr/index.php?
kid= 5&sid=10
Cumhurbaşkanlığı seçimlerine Erk Partisi lideri
Muhammed Salih de katılmış ve % 12 oranında
oy almıştır. M. Salih, daha sonra ülkeyi terk etmek
zorunda kalmış ve Erk Partisi kapatılmıştır (Özbe-
kistan, 1995: 12).
İslam Kerimov Özbekistan Cumhurbaşkanı
olarak görevini vefatına kadar sürdürmüştür (2 Ey-
lül 2016). Özbekistan Parlamentosu Kerimov’un
yerine geçici Başkan olarak Başbakan Şevket
Mirziyoyev’i görevlendirmiştir. 4 Aralık 2016’da
yapılan devlet başkanlığı seçimlerini Mirziyoyev
kazandı. Özbekistan, Orta Asya’da Kazakistan gibi
istikrar adası durumundadır.
Tacikistan’da Bağımsızlık Sonrası İç
Savaş
Orta Asya cumhuriyetleri içerisinde ekonomisi
en zayıf olan Tacikistan, bağımsızlık sonrasında yıl-
larca süren iç savaş sorunu yaşamıştır. BDT’nin ve
Rusya’nın yardımı ile etnik ve siyasi çatışmalar bir
dereceye kadar önlenebilmiştir. Bu gerçekten hare-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
ketle Tacikistan, BDT’nin kuruluşundan itibaren
üye olup Şanghay Beşlisi’ni (ŞİÖ) oluşturan beş dev-
letten biridir. Yine Rusya ile birlikte Avrasya Eko-
nomik Topluluğu üyesidir. Tacikistan; BM, EİT ve
İİÖ gibi örgütlere de üyedir. Coğrafi olarak Rusya’ya
en uzak cumhuriyetlerdendir. Dış politikada temel
konularda Rusya’nın yanında yer almıştır. Komşu-
ları Özbekistan, Afganistan, Kırgızistan ve Çin’dir.
Afganistan ile uzun ve dağlık sınırı, ülkedeki istik-
rarsızlığı besleyen bir unsur durumundadır.
Bağımsızlık ilanı sonrasında başkanlık seçimini
Rahman Nabiyev kazanmıştır. Bir müddet son-
ra başkent Duşanbe’de başlayan ve diğer bölgele-
re sıçrayan olaylarda çok sayıda insan ölmüştür.
Başkan görevinden ayrılmış ve İskenderov geçici
Devlet Başkanı olmuştur. Kasım 1992’de olayları
önleyemeyen İskenderov da istifa etmek zorunda
kalmıştır. Rahmanov, ülkenin yöneticisi durumu-
na gelmiştir. 1993’te BDT barış gücü bünyesindeki
çoğunluğu Rus olan askerler ülkede konuşlanmış-
tır. 1990’ların sonuna kadar zaman zaman çatışma-
lar yaşanmakla birlikte, ülkede belirli bir istikrar
sağlanmıştır.
Bağımsızlık Sonrası Türkmenistan:
Sürekli Tarafsızlık Stratejisi
Türkmenistan, yeni bağımsız cumhuriyetler
içerisinde zengin doğalgaz kaynaklarıyla bilinmek-
tedir. Bağımsızlık sonrasında “daimi tarafsızlık
stratejisi” ile siyasi ve ekonomik güvenliğini sağ-
lama yoluna gitmiştir. Hazar kıyıdaşı ülke olan
Türkmenistan’ın komşuları; Kazakistan, Özbekis-
tan, Afganistan ve İran’dır. Türkmenistan; BM,
IMF, AGİT, İİÖ, EİT, TÜRKSOY gibi uluslararası
örgütlere üyedir. BDT’nin kurucu üyelerinden ol-
duğu hâlde, 2005’te bu örgütten ayrılmıştır (Türk-
menistan, 1996: 14).
Daimi Tarafsızlık Stratejisi: Bir devletin
hem barış hem de savaş zamanında üstlen-
diği bir yükümlülüktür. Askeri ittifaklara
katılmaması, ülkesinde başka devletlere üs
vermemesi dolayısıyla hiçbir şekilde savaşa
katılmaması gerekmektedir. Genellikle bu
strateji, diğer devletlerin bir devlete dayat-
tığı strateji olduğu hâlde, Türkmenistan
bölgesel çatışma ve krizlerden uzak durmak
için kendi iradesiyle bunu talep etmiştir.
Ruhname: Türkmenistan’ın Kurucu Dev-
let Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı’nın
(Niyazov) önemli eseridir. Ruhname,
Türkmenistan kamu yönetimi ve eğitim
sistemi açısından temel başvuru kaynağı
olmuştur. Bu kitapta dinî ve millî değer-
ler, inanç esasları yanında aile terbiyesi,
çalışmak, dürüstlük gibi ahlak konuları
işlenir. http://www.turkmenistan.gov.tm/
ruhnama/ruhnama-tur.html 2012-02-04
Türkmenistan doğalgazı ve pamuğunun
Rusya’ya çok ucuza verilmesine karşı tepkiler, ba-
ğımsızlık sonrası politikaların temelini oluştur-
muştur. Ülkenin ilk Cumhurbaşkanı Saparmurat
Niyazov (1940-2006), daha sonra Türkmenbaşı
soyadını alarak Türkmenistan’ın aynı zamanda
kültürel ve ideolojik bakımdan yeniden kurulması
yönünde önemli girişimlerde bulunmuştur. Dinî,
millî, medeni ve ahlaki kural ve görevleri ele alan
Ruhname adlı eseri, yeni Türkmen ulusunun te-
mel kitabı hâline gelmiştir.
Bağımsız Türkmenistan’ın, en önemli ekonomik
ürünü olan doğalgazı, dünya standartlarına göre
satabilmesi için Rusya dışında bir alıcı bulması ge-
rekmiştir. Sovyet döneminden kalan Rusya bağlan-
tılı doğalgaz boru hattı Türkmenistan’ı Moskova’ya
mahkum kılmaktaydı. Rusya dışında tek alternatif,
İran üzerinden satıştı ancak bu duruma da ABD
karşı durmaktaydı. Bu durum dikkate alınmayarak
1998 başında İran’a doğalgaz boru hattı kurulmaya
başlanmıştır. Türkmenistan’ın doğalgaz başarısı ile
Rusya’nın eski Sovyet cumhuriyetlerinden düşük
fiyatla petrol, doğalgaz ve diğer ürünleri artık ala-
mayacağı ortaya çıkmıştır. Bu anlaşmadan sonra,
ABD yönetimine yaptırımların kaldırılması yö-
nündeki baskılar artmıştır. Türkmenistan’ın İran’a
doğalgaz satışı, Sovyet sonrasında büyük güçlerden
bağımsız politika izleme ve uygulama bakımından
önemli bir örnektir (Yalçınkaya, 2001: 77).
İstikrar ve Denge Politikalarıyla
Kazakistan
Kazakistan, yeni bağımsız cumhuriyetler içe-
risinde en kritik durumda olan devlettir. Ülkenin
kuzeyinin Rusya ile uzun bir sınırı bulunmakta
olup özellikle bu bölgede Rus nüfusu toplam nüfu-
103
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları

sun % 80’i civarındaydı. Üstelik Moskova’da önemli çevreler Kuzey Kazakistan’ın Rusya’ya verilmesini is-
temekteydi. Ülkenin başkenti doğu sınırında bulunan Almatı’dan kuzeyde bulunan Astana’ya (Akmola’ya)
taşınarak bu sorun kalıcı olarak çözüldü. Kazakistan’ın Rusya dışındaki komşuları ise Çin, Kırgızistan, Öz-
bekistan ve Türkmenistan’dır. Ülke aynı zamanda Hazar kıyıdaşıdır. BDT ve ŞİÖ’nün kurucu üyelerinden
olan Kazakistan; BM, IMF, AGİT, EİT, İİÖ, TÜRKSOY gibi örgütlerin de üyesidir.
Bağımsızlık sonrasında Nazarbayev yönetiminde, ülkede siyasi istikrar sorunu yaşanmamıştır. Bunun-
la beraber tarihî, millî ve dinî değerlerin de ön planda tutulduğu eğitim ve kültür politikaları ile Kazak
milletinin oluşumu yönünde politikalar da izlenmektedir. İzlenen reform politikaları ile hem millî bir
devlet oluşturulması yönünde önemli gelişmeler kaydedilmiş hem de ekonomik sıkıntıların yaşandığı geçiş
döneminde sosyal ve etnik çatışmalara karşı tedbirler alınmıştır. Bu aşamada ülkedeki Rusların bir kısmı
Rusya’ya göç etmiştir. Ancak önemli askerî ve bürokratik mevkilerde bulunan Rus kökenli vatandaşlara
karşı ayrımcılık veya baskı uygulanmamıştır (Kazakistan, 1996: 19).

Öğrenme Çıktısı
2 1990’lar boyunca Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin bölgesel sorunları ve dış
politikalarını değerlendirebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bağımsızlık sonrasında
Cumhuriyetler, Rusya’nın
ekonomik ve siyasi çıkar-
larına karşı politikaları uy-
gulamıştır. 2000’li yıllara
kadar Moskova’nın bu po-
litikalara müdahale etmeme
nedenleri neler olabilir?
Detaylı bilgi ve değerlen-
dirme için bakınız Alaeddin
Yalçınkaya (1998), Türk
Cumhuriyetleri ve Petrol
Boru Hatları (Derleme), İs-
tanbul, Bağlam.
Orta Asya Cumhuriyetleri-
nin iç politikada yaşadıkları
sorunların dış politikaya et-
kilerini tartışın.

2000’Lİ YILLARDA KAFKASLAR VE Bağımsızlığını ilan eden Çeçenistan’a karşı bü-

ORTA ASYA POLİTİKALARI yük kayıplar veren Rusya’da, 1999 yazında Putin
Başbakanlığa getirildi. Eski KGB Şefi olan Putin,
Uluslararası politika alanında 2000’li yılların
farklı yöntemlerle uluslararası kamuoyunun tepkisi-
başında önemli gelişmeler yaşanmıştır. 2000 yılı
ni çekmeden Çeçenistan’a büyük darbeler vurmuş-
başında Rusya’da Vladimir Putin’in Devlet Başka-
tur. Yeltsin 2000 yılı başında görevini Putin’e devre-
nı olması ile Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyet-
derek Başkanlıktan ayrıldı. Putin, Çeçen sorununu
leri açısından yeni bir dönem başlamıştır. Bütün
çözerken Rusya’daki özerk birimler üzerinde Sovyet
dünyayı ilgilendiren diğer bir gelişme ise 11 Eylül
dönemine benzer Moskova merkezli idari sistemi ye-
2001’de ABD’de gerçekleşen terörist saldırılardır.
niden kurdu. 2001’de ABD’de gerçekleşen terörist
Teröristlere karşı mücadeleyi terörle savaş kavramı
saldırılardan sonra ABD ile iş birliğini geliştirdi ve
ile bütün dünyaya yayan ABD, üslerini bu bölgelere
Çeçen hareketini de terör kapsamına alarak dış tep-
de kurmuştur. Bazı cumhuriyetlerde kurulan ABD
kileri önlemeye çalıştı. Aynı şekilde, Çin de Doğu
üsleri, Soğuk Savaş dönemi benzeri rekabetleri gün-
Türkistan’daki (Sincan Uygur Özerk Bölgesi) hak
deme getirerek Rusya’nın daha fazla müdahalesine
ve özgürlüklerini kısıtlama yönündeki politikalarını
de zemin hazırlamıştır.
terörle mücadele kapsamına almıştır.

104
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
11 Eylül Sonrasında Kafkasya ve
Türkistan’da ABD Üsleri
ABD’de 11 Eylül 2001 saldırılarından sonra BM
Güvenlik Konseyi kararı ile Afganistan’a müdahale
süreci başladı. Bu aşamada Başkan Bush’un “Ya biz-
densiniz ya teröristlerden” sözünde anlamını bulan
tehditlere karşı, talep edilen her ülkede ABD üsleri
kuruldu. Kırgızistan, Özbekistan ve Gürcistan’da
kurulan üsler, aynı zamanda Rusya’nın da bölge-
ye daha fazla müdahalesi için gerekçe oluşturdu.
ABD’nin Afganistan’a müdahale için Kırgızistan’da
üs kurmasından sonra, Putin de bu ülkede bir Rus
askeri üssünü kurdu. 11 Eylül’den hemen sonra üs
kurulan diğer bir ülke ise Özbekistan’dır. ABD’nin
Andican olaylarının üzerine gitmesinden sonra Öz-
bekistan 2005’de ABD üssünü kapatmıştır. Aynı yıl
Özbekistan ABD yanlısı bir örgüt olan GUAM’dan
da ayrılmıştır.
ABD, Afganistan operasyonuyla beraber, Orta
Asya ülkelerinin tümünden insani amaçlı yar-
dımlar için uçuş hakkı elde etmiştir. Ayrıca ope-
rasyon esnasında bazıları lojistik destek, bazılarıy-
sa doğrudan operasyonel amaçlarla kullanılmak
üzere üsler kurulmuştu. Özbekistan’da biri Karşi-
Kanabad’da, diğeri Kokand’da iki üs; Tacikistan’da
biri Duşanbe diğeri Kulyab’da iki üs; Kırgızistan’ın
başkenti Bişkek yakınındaki Manas’ta bir üs ve
Türkmenistan’ın Aşkabat kentinde bir hava ikmal
istasyonu elde etmiş ve Kazak demir yolunun lojis-
tik destek amaçlı kullanılması sağlanmıştır. Ancak
Orta Asya devletlerinin sağlamış olduğu bu kolay-
lıklar içinde, özellikle Özbekistan’daki Karşi-Kana-
bad Üssü ile Kırgızistan’daki Manas Üssü’nün ABD
açısından önemli olduğu belirtilmelidir. Nitekim,
Afganistan’daki aktif müdahalenin bitmesinden
sonra diğer üsler ya boşaltılmış ya da önemini yi-
tirmişken Özbekistan’daki Karşi-Kanabad Üssü yu-
karıda belirtildiği gibi 2005’e kadar kalmıştır. Kır-
gızistan’daki Manas Üssü, ise 2014’te kapatılmıştır.
Müdahalenin ilk yıllarında ABD Savunma Bakan
Yardımcısı Crouch,”Orta Asya devletleriyle askeri
ilişkilerinin 11 Eylül öncesinde hayal edilemeyecek
ölçüde geliştiğini” belirtirken, “terörist tehditleri
caydırmak veya yok etmek için ABD’nin Orta As-
ya’daki savunma ve güvenlik iş birliğini öngörülebilir
bir geleceğe kadar devam ettirmesi gerektiğine” dikkat
çekmekteydi (Pirinççi, 2008: 15).
ABD, 11 Eylül sonrasında Gürcistan’ın Pankisi
Vadisi’ne de askeri üs kurmuştur. Saldırıları ger-
çekleştirdiği ileri sürülen El Kaide militanları ile
lideri Üsame Bin Ladin’in saklandığı iddia edilerek
Gürcistan’ın Pankisi Vadisi’nde Rusya ile ortaklaşa
operasyon düzenleme kararı alınmıştır. Bölgede Çe-
çen direnişçi ve mültecilerin etkili olduğu, bunla-
rın yanında El Kaide teröristlerinin bulunabileceği
kuşkusu ile bu müdahaleye karar verilmiştir. Ancak
Şevardnadze liderliğindeki Gürcistan yönetimi bu-
raya ABD ile birlikte ortak bir NATO müdahale-
si talebinde bulunmuş, Rusya’nın bu operasyonda
yer almasına karşı olduğunu belirtmiştir. Bu arada
ABD’nin Gürcistan ve Pankisi Vadisi’ne yerleşmesi-
nin de önü açılmıştır (Yalçınkaya, 2006B: 177).
Kafkasya ve Orta Asya’da Renkli
Devrimler
Bu dönemde Gürcistan’da başlayıp Ukray-
na ve Kırgızistan’da yönetim değişikliğine neden
olan halk hareketlerine renkli devrimler denmiştir.
2003’te Gürcistan’dakine Gül (veya Kadife), 2004
Ukrayna’da Turuncu ve 2005 Kırgızistan’daki hare-
kete Lale Devrimi denmektedir. Başta Özbekistan
olmak üzere bazı diğer ülkelerde başlayan hareket-
ler ise başarıya ulaşamamış, yönetim tarafından
bastırılmıştır.
Gürcistan devrimi bu bir dizi devrimin ilkidir.
Şevardnadze, bağımsızlıktan itibaren her fırsatta
Batı ve ABD yanlısı ve Rusya karşıtı politikalarına
rağmen, 2003’te yaşanan iç karışıklıklardan sonra
görevini terketmek zorunda kalmıştır. Şevardnad-
ze, Sovyetler Birliği’nin son Dışişleri Bakanı ola-
rak dengeli bir politika izlemiştir. Renkli devrimi
destekleyenler ise daha fazla ABD yanlısı bir Gür-
cistan istemekteydiler. Eğitimini ABD’de gerçek-
leştirmiş olan Saakaşvili, Gürcistan’da yönetimin
başına geçmiş ve ülkede ABD’nin temsilcisi olarak
kabul edilmiştir. Saakaşvili de bu gerçeği kabul
etmiştir. Bununla beraber Gürcistan ve bölgenin
çıkarları için dış güçlerin kendisini Gürcistan’da
görevlendirdiğini ileri sürmüştür. 34 yaşındaki
Saakaşvili, ülkenin başına geçtikten sonra, özerk
bölgelerle ilgili sorunları çözmek istemiştir. An-
cak Acara yönetimine karşı bir politika izlemiş-
tir. Bunun üzerine Acara’ya müdahale edilerek
Gürcistan’a bağlı bir yönetim kurulmuştur (Yalçın-
kaya, 2006B: 178). Saakaşvili’nin özerk bölgelerle
ilgili sorunları çözmek üzere Güney Osetya’ya as-
ker sevketmesi sonucunda, Ağustos 2008’de Rus-
Gürcü savaşı başlamıştır. Savaş sonunda Abhazya
105
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları

ve Güney Osetya’nın bağımsızlıkları Rusya ve diğer
bazı devletler tarafından tanındı. Saakaşvili 2013
seçimlerinde yeniden Cumhurbaşkanı seçilemedi
ve Gürcistan’dan ayrıldı. Aralık 2015’de Gürcistan
vatandaşlığından çıkarıldı.
2005’de Kırgızistan’da gerçekleşen Lale Dev-
riminde yaşanan olaylar üzerine, bağımsızlıktan
beri ülkenin başında bulunan Asker Akayev ülkeyi
terk etmek zorunda kalmış ve Bakıyev, Kırgızistan
Cumhurbaşkanı olmuştur. Aynı yıl Özbekistan’da
başlayan Andican olayları şiddetle bastırılmıştır.
Diğer ülkelerdekine benzer halk hareketi başlangıç
safhasında iken durdurulmuştur. Devrimin başa-
rıya ulaşmasına karşın Kırgızistan’da siyasi istikrar
sağlanamamıştır. Yaşanan olaylardan sonra 2010
Nisan’da Roza Otunbayeva geçici Cumhurbaşkanı
olmuştur. Hazırlanan anayasa gereği 2011 Aralık’ta
yapılan seçimlerden sonra Ayambayev ülkenin yeni
Cumhurbaşkanı seçilmiştir.
Haziran 2017 itibariyle Kazakistan’ın ilk Cum-
hurbaşkanı Nursultan Nazarbayev görevini yürüt-
mektedir. Özbekistan’ın ilk Cumhurbaşkanı İslam
Kerimov’un vefatının ardından ikinci Cumhurbaş-
kanı olarak Şevket Mirziyoyev görev yapmaktadır.
Azerbaycan’da Hüseyinov ayaklanmasından sonra
Cumhurbaşkanı olan Haydar Aliyev, 2003’te ve-
fat etmiş ve yerine oğlu İlham Aliyev geçmiştir.
Türkmenistan’ın ilk Cumhurbaşkanı Saparmurat
Türkmenbaşı (Niyazov) ise 2006’da vefat etmiş ye-
rine seçilen Gurbanguli Berdimuhammedov hâlen
Cumhurbaşkanlığını sürdürmektedir. Tacikistan’da
ise bağımsızlık sonrasında Rahman Nabiyev ilk
Devlet Başkanı seçilmişti. Ancak 1992’de yaşa-
nan olaylardan sonra Nabiyev görevden ayrılmış
ve daha sonra İmamali Rahmanov, Devlet Baş-
kanı olmuştur. Ermenistan’da bağımsızlık sonrası
ilk Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan, 1998’de
yerini Robert Koçaryan’a bırakmak zorunda kaldı.
Koçaryan’ın iki dönem devlet başkanlığından son-
ra 2008’de yerini Serj Sarkisyan’a bırakmıştır.

Öğrenme Çıktısı
3 2000’lerin başından itibaren uluslararası politikada yaşanan gelişmelerin bu cumhuriyetler
üzerindeki etki ve sonuçlarını tartışabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Detaylı bilgi ve değerlendir-

Edward Şevardnadze, Batı
me için bakınız Tayyar Arı 11 Eylül 2001 terör saldı-
yanlısı bir devlet başkanı ol-
(2010), Orta Asya ve Kaf- rısından sonra ABD’nin
duğu hâlde niçin ABD’nin
kasya: Rekabetten İşbirliği- güvenlik ve Orta Asya’ya
desteklediği devrim ile ye-
ne, İstanbul, MKM Yayın- yönelik politikasını anlatın.
rine Saakaşvili getirilmiştir?
cılık (Derleme).

KAFKASLAR VE ORTA ASYA CUMHURİYETLERİNİN EKONOMİLERİ VE

DIŞ POLİTİKALARI
2016 yılı Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarının 25. yıl dönümüdür. Bağım-
sızlık sonrası ekonomik ve sosyal problemler, birçok cumhuriyette siyasi istikrarsızlığı da beslemektedir.
Kafkasya ve Türkistan Cumhuriyetlerinde Rus-ABD rekabeti yanında Çin etkisi ve yatırımları da gittikçe
artmaktadır. Mali krizden beslenen dünyadaki gelişmeler de bölgeyi etkilemekte, genellikle katılımcı ve
demokratik uygulamalar zayıflamaktadır.

106
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
2011 yılında başlayan Arap Baharı adlı halk
hareketleri Tunus, Mısır ve Libya’da yönetim ve
rejim değişikliğine sebep oldu. Bazılarında reform-
lar yapıldı. Başta Suriye olmak üzere istikrarın sağ-
lanmadığı ülkeler vardır. Renkli devrimler gibi bu
gelişmelerin Orta Asya ve Kafkasya’yı da az çok
etkilemiştir. Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve
Tacikistan liderleri düşünce, inanç, toplantı gibi te-
mel haklarda kısıtlamaya gittiler. Bu uygulamaların
hedefi, muhalefetin siyasi faaliyetler düzenlemesini
ve bu faaliyetleri genişletmesini engellemek olduğu
yönünde iddialar da vardır.
Haziran 2016’da çözüm yolunda önemli te-
maslar sağlandığı halde, Azerbaycan-Ermenistan
arasındaki Yukarı Karabağ sorunu devam etmekte-
dir. Azerbaycan’ın yaklaşık yüzde 20’si Rusya des-
teği altındaki Ermenistan işgali altındadır. Ağustos
2010’da imzalanan anlaşma ile Gümrü’deki Rus
üssünün süresi 2044’e kadar uzatıldı. Böylece Er-
menistan savunma bakımından Rusya ile ittifak
yapmış durumdadır. Sovyet sonrasında da Mosko-
va, Ermenistan’ın her türlü silah ve asker ihtiyacı-
nı çoğu zaman bedelsiz, hibe olarak karşılamıştır.
Rusya, aynı zamanda Azerbaycan’a da silah satmak-
tadır. Rusya böylece hem Azerbaycan’ın gelirlerini
Rusya’ya aktarmakta hem de Azerbaycan’ı askerî
olarak kontrol etmektedir. Azerbaycan’da 2002’de
Rusya’ya on yıllığına kiraya verilen Gebele Üssü’nün
Türkiye ve İran’ı gözetleme ile beraber Azerbaycan’ı
izleme fonksiyonu da bulunmaktadır (Yalçınkaya,
2010).
Azerbaycan’ın yıllık askeri bütçesi (yaklaşık 3.5
milyar dolar), Ermenistan’ın toplam bütçesinin iki
katına yakındır. Bununla beraber, Azerbaycan’da
olduğu gibi diğer Kafkas ve Orta Asya Cumhuri-
yetlerinde de sosyal politikalar için bütçeden daha
fazla kaynak ayrılmasına ihtiyaç vardır. 2015 yılı
başı itibariyle, Orta Asya ve Kafkasya Cumhuri-
yetlerinin kimlik kartları ile ekonomi ve dış ticaret
özellikleri aşağıda verilmektedir. Kafkas ve Tür-
kistan Cumhuriyetlerinin bağımsızlık ve sonrası
gelişmeler, kronolojik sıraya göre verilmiştir. Eko-
nomik ilişkilerde ise önem sırasına göre, kilit ülke
durumundaki Azerbaycan’dan başlayarak verilmesi
uygun görülmüştür.
Azerbaycan
Azerbaycan’ın başkenti Bakü, yakın tarihe ka-
dar “Bakü Hanlığı”olarak devlete de adını vermek-
teydi. “Bakü Petrolleri” ise 19. yüzyılın ikinci yarı-
sından itibaren petrolün Rusya ve dünyadaki yeri
açısından başta gelen kaynaklardan biri olmuştur.
Öte yandan Azerbaycan, Sovyetler Birliği’nin da-
ğılmasından sonra Kafkasya için olduğu gibi Orta
Asya açısından da kilit ülke durumunda kalmıştır.
Bakü petrollerinin Rus ekonomisi açısından öne-
minin yanı sıra, ülkenin stratejik konumu da son
derece önemlidir. Sanayi devrimi aşamasında Bakü
petrollerinin Rusya ve Avrupa açısından önemi bü-
yüktü. Ancak bugün Rusya’nın başta Sibirya olmak
üzere birçok farklı petrol ve gaz rezervi de söz ko-
nusudur. Bununla beraber, Çarlık döneminde Kaf-
kasya ve Türkistan’ı ele geçirme sürecinin başında
Azerbaycan yer almıştır. Bu aşamada Azerbaycan’ın
stratejik mevkii etkili olmuştur. SSCB’nin dağıl-
ması aşamasında Rusya’nın Karabağ sorunundan
dolayı Azerbaycan ile savaşmış olması da bu strate-
jik önemi ortaya koymaktadır.
TRACECA: Transport Corridor Euro-
pe-Caucasus-Asia: Avrupa-Kafkasya-As-
ya Ulaşım Koridoru. Çin’den Avrupa’ya
uzanan tarihî İpek Yolu’nun bir bakıma
bugünkü karşılığıdır. AB’nin öncülüğün-
de Kırgızistan’dan Polonya’ya kadar uza-
nan ulaşımda iş birliği olup günümüzde
uluslararası örgüt statüsündedir. Sovyetler
Birliği’nin dağılmasından sonra TACIS
(Technical Assistance for CIS: BDT Üye-
lerine Teknik Yardım) projesinin uygulama
alanı durumundaki TRACECA’nın kuru-
luş sözleşmesi 1998’de imzalanmış olup ör-
gütün merkezi Bakü’dedir. Örgütün üyeleri
Azerbaycan, Türkiye, Bulgaristan, Erme-
nistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan,
Özbekistan, Romanya, Tacikistan, Türk-
menistan, Moldova, Ukrayna ve İran’dır.
AB örgüte doğrudan taraf olup dolayısıyla
AB üyeleri de örgüt üyesi durumundadır.
TRACECA konusunda ayrıntılı bilgi için
bkz.: http://www.traceca.org.tr/
Sovyetler sonrası Gürcistan ile birlikte
Azerbaycan’ın oluşturduğu Güney Kafkas Kori-
doru, Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin
dış ticaretlerini Rusya’dan bağımsızlaştırma pro-
jesidir. AB’nin desteği ile gerçekleşen TRACECA
(Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia) Av-
107
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları
rupa-Kafkasya-Asya Taşıma Koridoru projesiy-
le Kırgızistan’dan Polonya’ya kadar Moskova’nın
kontrolü dışında bir ulaşım sistemi kurulmuştur.
Günümüzde bu sistem bir uluslararası örgüte dö-
nüşmüş olup merkezi Bakü’dür.
Azerbaycan’ın nüfusu 2016 yılı itibariyle yak-
laşık 9,5 milyondur. Azerbaycan’ın yaklaşık beşte
biri Ermeni işgali altında olup bu bölgenin nüfusu
kaynaklarca farklı değerlendirilmektedir. Öte yan-
dan birçok eski Sovyet cumhuriyetinde olduğu gibi
nüfusun önemli bir kısmı başta Rusya olmak üzere
diğer ülkelere iş için gitmektedir. Bunların da çoğu
gittiği ülkeye yerleşmektedir. Bu bakımdan Azer-
baycan veya diğer cumhuriyetler açısından kay-
naklar farklı rakamlar verebilmektedir. Öte yandan
eski Sovyet cumhuriyetlerinde Sovyet döneminde
yerleşmiş olan Rusların bir kısmı Rusya’ya dön-
müşlerdir. Ancak bunların kayıtlarında sorun bu-
lunmaktadır. Azeri-Ermeni savaşından sonra Ba-
kü’deki Ermeni ve Rusların önemli bir kısmı da
ülkeden ayrılmıştır. Ermenistan ve işgal altındaki
bölgede yaşayan Azeriler ise Azerbaycan’a gelmiş-
lerdir. Bunlar kaçkın (mülteci) statüsünde olup,
nüfus sayımında farklı sonuçlara sebep olabil-
mektedir. Azerbaycan nüfusunun yaklaşık %93’ü
Azeri, %3’ü başta Lezgiler ve Avarlar olmak üzere
Kafkas kavimleri olup bunun dışındakiler Ruslar,
Ukraynalılar, Yahudiler ve diğerleridir. Ülkedeki
Türkler ve Kafkas kavimleri Müslüman’dır. Diğer
etnik gruplar arasında Ortodoks Hristiyanlık inan-
cı da vardır (Azerbaijan, 2012).
Azerbaycan ekonomisi önemli ölçüde petrol ve
doğalgaz ihracına dayanmaktadır. Bunun dışında
başta TRACECA olmak üzere Orta Asya ile Avrupa
arasındaki ulaşım hizmetlerinin ülke ekonomisine
belirli bir katkısı bulunmaktadır. Ülkede başta pet-
ro-kimya olmak üzere makine, tarım ve hayvancı-
lık ürünlerine dayalı endüstri bulunmaktadır. 2015
yılı GSMH değeri (Gayri Safi Milli Hasıla: Üreti-
len mal ve hizmetlerin toplam değeri) 55 milyar
dolar civarında olup fert başına düşen milli gelir
ise yaklaşık 8.700 dolardır. 2015 rakamları ile ih-
racatı 23.9 milyar dolar olan Azerbaycan’ın ithalatı
ise 10.7 milyar dolardır. Azerbaycan’ın dış ticareti
108
başta Rusya ile olmak üzere eski Sovyet cumhuri-
yetleriyledir. Bağımsızlık sonrası Türkiye ve Avrupa
ülkeleriyle ticareti de gittikçe artmaktadır.
Gürcistan
Gürcistan’ın başkenti Tiflis olup, 2015 itibariy-
le nüfusu yaklaşık 4.323.000’dir. Nüfusun yakla-
şık %84’ü Gürcü, %6.5’u Azeri, %5.7’si Ermeni
ve %1.5’u Rus’tur. Gürcüler çoğunlukla Ortodoks
inancına sahip olup özellikle Acara bölgesinde ya-
şayanların önemli kısmı Müslüman’dır. Toplam
nüfusun yaklaşık %84’ü Ortodoks, %10’u Müslü-
man, %4’ü Ermeni Apostolik’tir (Georgia, 2016).
Gürcistan, zengin doğal kaynaklara sahip olma-
yıp 2012 yılı gayrisafi milli hasılası (GSMH) yak-
laşık 16 milyar dolardır. Fert başına düşen gelir ise
3700 dolardır. Ülkede çelik, havacılık, ağaç, ma-
kine parçaları, kimya ürünleri ve tarımsal temelli
sanayi ile elektrik üretimi mevcuttur. İhracatı yak-
laşık 2.9 milyar dolar olup ithalatı ise 7.8 milyar
dolardır. Gürcistan 2003’te Kadife Devrimi ile
Ağustos 2008’de Rusya ile yaşadığı savaşta ekono-
mik olarak da büyük darbe yemiştir. Öte yandan
ülkenin ekonomik ve demografik değerleriyle ilgili
Abhazya ve Güney Osetya’nın statüsü konusunda-
ki uzlaşmazlık ekonomik göstergelere de yansımak-
tadır. Bundan dolayı aynı yıla ait rakamlar arasında
kaynaklar açısından ciddi farklılıklar olabilmekte-
dir (Georgia, 2016).
Gürcistan’ın stratejik konumu ile Azerbaycan
ve Asya ülkelerinden Avrupa’ya ulaşımdaki kilit
konumu belirli bir dereceye kadar ülke ekonomi-
sine katkıda bulunmaktadır. Bakü-Tiflis-Ceyhan
Petrol Boru Hattı, Bakü Erzurum Doğalgaz Hattı,
Bakü-Ahılkelek Demir yolu Hattı, TRACECA kap-
samındaki ulaşım
yolları ile proje aşa-
masındaki TANAP
çerçevesinde ulaşım dikkat
Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC)
ve istihdamdan ülke
ve Türkiye’nin Güney Kaf-
ekonomisine önemli kasya ile olan ilişkileri Üni-
katkı söz konusudur. te 5’te ele alınmaktadır.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Resim 4.2 TRACECA ülkeleri haritası
Kaynak: http://www.tracecaorg.org/fileadmin/fmdam/traceca_map/TRACECA_MAP_A3.pdf
Ermenistan
Ermenistan Kafkasya’da son iki asır içinde tarih
sahnesine çıkmış bir devlettir. Günümüzde yayıl-
macı bir politika izlemektedir. Rusya’nın desteği ile
Azerbaycan’ın yaklaşık beşte birini işgal altında tu-
tan ve Türkiye’nin doğu vilayetlerinin bir kısmını
kendi ülkesinden sayan Ermenistan’ın komşularıy-
la önemli sorunları bulunmaktadır. Bundan dolayı
ülke ekonomisi büyük sıkıntı içinde olup nüfusu
bağımsızlıktan sonra yaklaşık yarı yarıya azalmıştır.
Ermenistan’ın başkenti Erivan olup 1828’e
kadar bir Türk devleti olan Revan Hanlığı adını
taşımaktaydı. Ermenistan’ın bugünkü nüfusu yak-
laşık 2.900 bindir. Nüfusun yaklaşık % 98’i Erme-
ni olup az miktarda Rus ve Yezidi yaşamaktadır.
Rusya’nın Çarlık ve Sovyet döneminde kültürel
olduğu kadar etnik olarak da Ermenileştirme poli-
tikasının sonucu olarak bölgede yaşayan Türkler ve
diğer etnik gruplar ayrılmak zorunda kalmışlardır.
Ermenistan’daki son Türkler ise Yukarı Karabağ sa-
vaşında yaşanan katliamlardan sonra buradan ay-
rılmışlardır. Ermenilerin yaklaşık %94’ü Ermeni
Apostolik olup az miktarda diğer mezheplerden
Hristiyanlar ve Yezidiler bulunmaktadır (Armenia,
2016). Ermenistan’ın işgal politikasından dolayı,
Azerbaycan ve Türkiye ile sınırları kapalıdır. Bu ül-
kelerle ulaşım ve ticaretinin olmaması Ermenistan
ekonomisine büyük zarar vermekte olup ülkedeki
işsizlik, genç nüfusun başta Rusya olmak üzere
başka ülkelere göç etmesine ve orada yerleşmesine
neden olmuştur. Türkiye ile sınırı kapalı olmasına
karşın kaçak yollarla Türkiye’ye girerek genellikle ev
hizmetlerinde çalışan yaklaşık yüz bin Ermeni’nin
bulunduğu tahmin edilmektedir.
Ermenistan GSMH’si 2013 yılı itibariyle yakla-
şık olarak 10.4 milyar dolar olup fert başına milli
geliri 3.500 dolardır. Sovyetler Birliği tarafından
kültürel alanda olduğu gibi ekonomik bakımdan
da desteklenmiştir. Ermenistan’da nükleer santral,
modern sanayi, makine gereçleri, tekstil ve diğer
üretim sistemleri kurulmuş olup bunların ürünle-
rinin birçoğu diğer cumhuriyetlere satılmaktaydı.
Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye’nin de bulun-
duğu bölgesel ulaşım sisteminden izole olan Erme-
nistan ekonomisi küçülmekte olup 2013 itibariy-
le önemli ölçüde Rusya’ya bağımlı hâle gelmiştir.
2009 rakamları itibariyle ihracatı 1.467 milyon
dolar olup ithalatı ise 4.256 milyon dolardır.
109
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları
Kazakistan
Kazakistan’da bağımsızlık ilanından önceki yıl-
larda bazı olaylar yaşanmış ve Nazarbayev’in dev-
let başkanlığı ile istikrarlı bir döneme girilmiştir.
Bağımsızlıktan sonra başkent, ülkenin doğu sını-
rında yer alan Almatı’dan (Alma Ata), Rusya’nın
kendisine verilmesini istediği Kuzey Kazakistan’da
bulunan Astana’ya (Akmola) taşınmıştır. Başkent
olarak kabul edildiği 1995’te nüfusu 10 bin civa-
rında olan bu şehir bugün milyona yaklaşan bir nü-
fusa sahiptir. 2016 itibariyle Kazakistan’ın toplam
nüfusu 17.693 milyondur. Nüfusun %63’ü Kazak
Türk’ü, %23’ü Rus olup bunların dışında Özbek
ve Uygur Türkleri ile Ukraynalılar ve Almanlar ya-
şamaktadır. Kazakistan’ı Ruslaştırma uygulamaları-
nın sonucu olarak 1950’lerde ülkede Ruslar çoğun-
lukta iken günümüzde Kazakların oranı üçte ikiye
yaklaşmıştır. Kazakistan’da Rus kökenliler ordu ve
bürokrasi başta olmak üzere önemli resmi ve sivil
makamlarda olmalarına rağmen, yönetimin bunla-
ra karşı bir baskısı yoktur. Buna rağmen Rusların
önemli bir kısmı, diğer cumhuriyetlerde de olduğu
gibi Rusya’ya göç etmektedir. Kazakistan nüfusu-
nun yaklaşık %70’i Müslüman olup %20 civarında
Hristiyan ve az miktarda da Budist inancı ve diğer-
leri bulunmaktadır (Kazakhstan, 2016).
Siyasi istikrarla beraber ekonomik refah da di-
ğer cumhuriyetlere göre Kazakistan’da daha belir-
gindir. Petrol ve doğalgaz ülkenin temel zenginliği
olup önemli bir kısmı ihraç edilmektedir. Ülke;
uranyum, bakır ve çinko gibi başka metaller ile ta-
rım ve hayvancılık bakımından da zengindir. Kaza-
kistan, Rusya’dan sonra eski Sovyet cumhuriyetleri-
nin coğrafi bakımdan da en büyüğü olup dünyada
9. sıradadır. Ülkenin, ürünlerini dünya pazarlarına
ulaştırma problemi olup bu konuda önemli ölçüde
Rusya’ya bağımlıdır. Hazar ve Azerbaycan üzerin-
den Türkiye ve dünyaya ulaşım konusundaki çalış-
malar devam etmektedir. 2013 yılı GSMH’si 224
milyar dolar olup fert başına düşen milli gelir ise
12.600 dolardır. 2013 yılı ihracatı 82.5 milyar do-
lar ve ithalatı ise 48.8 milyar dolardır.
Kırgızistan
Konum olarak Orta Asya’nın en doğusunda
yer alan Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’tir (Frun-
ze). Fergana Vadisi çevresinde Özbekistan ve Ta-
cikistan ile sınırları iç içe girmiş olup sınırların
karşı tarafında diğer ülke etnik grubundan önemli
110
miktarda nüfus bulunmaktadır. Bu durum zaman
zaman istikrarsızlık sebebi olmaktadır. 2016 iti-
bariyle Kırgızistan’ın nüfusu yaklaşık olarak 5.6
milyondur. Nüfusun %72.6’sı Kırgız Türk’ü olup
%14 komşu ülkeye adını veren Özbek Türk’üdür.
Bunun dışında %6.4 Rus, % 1 civarlarında Dun-
gan, Ukraynalı, Uygur Türk’ü ile toplam % 5 diğer
etnik gruplar bulunmaktadır. Nüfusun yaklaşık
%80’i Müslüman, %16’sı Hristiyan ve Budist vb.
inançlara mensuptur.
Orta Asya’nın ikinci fakir ülkesi olan
Kırgızistan’ın önemli bir bölümü dağlarla kaplıdır.
Tarım ve hayvancılığın ağırlıklı olduğu ülkede pa-
muk, tütün, yün ve et sektörüne dayanan üretim
tesisleri bulunmaktadır. İhracat kalemleri arasında
altın, civa, uranyum, doğalgaz ve elektrik enerjisi
de bulunmaktadır. Özellikle II. Dünya Savaşı sıra-
sında Rus orduları geri çekilirken bazı sanayi tesis-
lerinin Orta Asya’ya kaydırılması ile bunların enerji
ihtiyaçları için Kırgızistan’da kurulan hidroelektrik
santralleri önemlidir. Kırgızistan’ın GSMH’si 2013
yılı için yaklaşık 7.2 milyar dolar olup fert başına
düşen millî gelir ise 1.302 dolardır. 2013 yılında
1.77 milyar dolarlık ihracat ve 5.9 milyar dolarlık
ithalat gerçekleşmiştir (Kyrgyzstan, 2016).
Özbekistan
Özbekistan, cumhuriyetler içerisinde nüfusu en
fazla olan ülke olup başkenti Taşkent’tir. Seyhun ve
Ceyhun (Sri Derya, Amu Derya) Nehirleri ile kol-
larının kuzeyden ve güneyden suladığı ülke, Türkis-
tan bölgesinin tam ortasında yer almaktadır. 2016
nüfusu yaklaşık olarak 31.5 milyondur. Nüfusun
yaklaşık %80’i Özbek Türk’ü olup %5.5 Rus, %5
Tacik, %3 Kazak, %2.5 Karakalpak, %1.5 Tatar ve
%2.5 diğerlerinden oluşur. Bu nüfusun yaklaşık
%90’ı Müslüman olup kalanı ise Ortodoks Hristi-
yan ve diğer inançlara sahiptir.
Özbekistan ekonomisi tarım ve hayvancılık ile
birlikte petrol ve doğalgaza dayanmaktadır. İhracat
kalemleri arasında petrol ve gaz yanında pamuk
ve altın önemli yer tutar. İhraç ürünleri arasında
tekstil, gıda ve otomobil de bulunmaktadır. Dün-
yanın ikinci büyük pamuk ihracatçısı durumunda-
dır. GSMH’si 2013 için yaklaşık 57.2 milyar dolar
olup fert başına düşen millî gelir ise 1.977 dolardır.
Tespit edilebilen 2006 rakamlarına göre ihracatı
5.51 milyar dolar olup ithalatı ise 3.99 milyar do-
lardır (Uzbekistan, 2012).
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Tacikistan
Tacikistan, Orta Asya Cumhuriyetlerinin en
yoksulu olup başkenti Duşanbe’dir. 2016 nüfusu
yaklaşık olarak 8.610 bindir. Nüfusun %80’i Ta-
cik, %15’i Özbek, %1’i Rus, %1’i Kırgızdır. Bu
nüfusun %85’i Sünni Müslüman olup %5’i Şii
Müslüman’dır. Tacikistan, etnik köken olarak Farisi
(İranlı) kabul edildiği hâlde Müslümanların tama-
mına yakını Sünni’dir.
Tacikistan’ın bağımsızlıktan sonra yaşadığı iç
savaş, ekonomiyi de önemli ölçüde etkilemiştir.
Çalışan nüfusun önemli bir kısmı Rusya’da iş bula-
bilmektedir. Ülkenin yaklaşık % 7’si tarıma elveriş-
li olup pamuk önemli bir üründür. Gümüş, altın,
uranyum, tungsten gibi madenler de bulunmakta-
dır. 2013 yılı millî geliri yaklaşık olarak 8.5 milyar
dolar olup fert başına düşen millî gelir ise 1.036
dolar civarındadır (Tajikistan, 2016).
Türkmenistan
Türkmenistan, Orta Asya’nın en batısında Hazar
Denizi kıyıdaşı bir Türk Cumhuriyeti olup başken-
ti Aşkabat’tır. Bağımsızlık sonrası sürekli tarafsızlık
stratejisi ile siyasi ve ekonomik istikrarı sağlamış bir
ülkedir. Türkmenistan’ın 2014 nüfusu yaklaşık 5.2
milyondur. Nüfusun % 85’i Türkmen, % 5’i Özbek,
% 4’ü Rus ve kalanı diğer milletlerden oluşur. Bu
nüfusun da yaklaşık % 90’ı Müslüman’dır.
Türkmenistan ekonomisi önemli ölçüde doğal-
gaz ve pamuğa dayanmaktadır. Zengin doğalgaz
kaynaklarını Rusya ve İran üzerinden pazarlamada
sorunlar yaşamaktadır. Çin’e ulaşan doğalgaz boru
hattı Türkmenistan ekonomisi açısından son derece
önemlidir. Hazar’dan Azerbaycan’a ve Türkiye’ye hat
konusunda da henüz uzlaşmaya varılmamıştır. 2013
yılı GSMH’si yaklaşık 42 milyar dolar olup fert başı-
na millî geliri ise 7.986 dolardır. 2000 yılı rakamla-
rına göre toplam ihracatı 2.400 milyon olup ithalatı
ise 1.650 milyon dolardır (Turkmenistan, 2016).
111
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları
4 Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin ekonomik, jeopolitik özellikleri ile dış politikalarını
Araştır 4
Sovyetler Birliği’nin çö-
küş sebeplerinden biri de
merkezî devletçi ekonomi-
nin verimsizliği idi. Yeni
cumhuriyetler serbest piya-
sa ekonomisine geçtikleri
hâlde niçin birçok ülkede
ekonomik krizler yaşan-
maktadır?
112
Öğrenme Çıktısı
değerlendirebilme
İlişkilendir Anlat/Paylaş
Azerbaycan ile ilgili aşağıdaki
siteleri inceleyiniz:
http://www.indexmundi.com/
AZERBAIJAN/
http://www.itso.org/docs/pdf/
country_reports/Azerbaycan_ulke_
raporu_2011.pdf
Gürcistan’ın ülke profili ile ilgili
ayrıca aşağıdaki sitelere bakınız:
http://www.itso.org/docs/pdf/
country_reports/Gurcistan_ulke_
raporu_2011.pdf,
http://www.indexmundi.com/georgia/
Ermenistan ile ilgili ayrıca aşağıdaki
kaynaklara bakınız:
http://data.un.org/
CountryProfile.
aspx?crName=ARMENIA
Kazakistan ile ilgili ayrıca şu
sitelere bakınız:
http://data.un.org/
CountryProfile.aspx?crName=
KAZAKHSTAN Kafkas ve Orta Asya
Cumhuriyetleri’nin dış po-
Kırgızistan ile ilgili ayrıca şu
sitelere bakınız. litikalarını belirleyen ortak
http://data.un.org/ temel unsurlar nelerdir?
CountryProfile.aspx?crName=
KYRGIZSTAN
Özbekistan için ayrıca şu sitelere
bakınız:
http://www.ulkeler.net/
ozbekistan.htm
http://data.un.org/
CountryProfile.aspx?crName=
UZBEKISTAN
Tacikistan konusunda ayrıca bakınız:
http://www.ulkeler.net/tacikistan.htm
http://data.un.org/countryProfile.
aspx?crName= TAJIKISTAN
Türkmenistan hakkında şu
sitelere bakınız:
http://www.ibp.gov.tr/pg/section-
pg/section-pg-ulke.cfm?id=
T%C3%BCrkmenistan
http://data.un.org/
CountryProfile.aspx?crName=
TURKMENISTAN
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Sovyetler Birliği’nin dağılması aşamasında Kafkas

1 ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını
kazanma süreçlerini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

SSCB’nin Dağılması ve Bağımsız
Cumhuriyetler
Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecine girmesi ile 1991
yılında Kafkasya’da yer alan Azerbaycan, Gürcistan ve
Ermenistan ile Orta Asya’da bulunan Kazakistan, Kır-
gızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan Cum-
huriyetleri bağımsızlıklarını ilan ettiler. 8 Aralık 1991’de
Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya arasında Bağımsız Dev-
letler Topluluğu (BDT) anlaşması imzalanarak Sovyetler
Birliği’ne son verildi. 1990’lı yıllar önemli ölçüde yeni
döneme alışma yılları olarak yaşandı. Bölgesel ihtilaflar
yeni cumhuriyetlerin iç ve dış politikalarında etkili oldu:
1990’larda Azerbaycan-Ermenistan savaşı ile Gürcistan’ın
Abhazya Özerk Bölgesi arasındaki çatışmalar örnek ola-
rak verilebilir. Tacikistan’da ise farklı siyasi/aşiret unsurları
arasında iç savaş gerçekleşti. Bu yıllarda Yeltsin’in lider-
liğindeki Rusya daha çok Çeçenistan gibi iç sorunlarla
meşgul idi. Vladimir Putin, 2000 yılı başında Rusya’nın
Devlet Başkanı oldu ve eski cumhuriyetler üzerinde nü-
fuz kurma politikası izlemeye başladı.

1990’lar boyunca Kafkas ve Orta Asya

2 Cumhuriyetlerinin bölgesel sorunları ve dış
politikalarını değerlendirebilme

Bağımsızlık Sonrası Kafkaslar

Kafkaslar ve Orta Asya’daki her bir cumhuriyetin siyasal
ve Orta Asya ve toplumsal yapısı, ekonomisi, jeopolitik özellikleri farklı
olup buna bağlı olarak farklı dış politika sorunları bulun-
maktadır. Sovyet döneminden kalan etnik ve sınır sorun-
ları yeni cumhuriyetleri 1990’larda önemli ölçüde meşgul
etmiştir. Gürcistan’ın Rusya Federasyonu sınırında yer
alan Abhazya ve Güney Osetya ile Türkiye sınırındaki
Acarya özerk birimleriyle sorunları bulunmaktadır. Er-
menistan ile Azerbaycan arasında yaşanan Yukarı Karabağ
(Dağlık Karabağ) krizi devam etmektedir. Tacikistan’da
ülke içindeki aşiret ve bölgecilik kavgaları iç savaşa dö-
nüşmüş ve yıllarca devam etmiştir. Sovyetler Birliği döne-
minde kurulmuş olan ve cumhuriyetler üzerinde sürekli
denetimi sağlayan birbirine bağımlı sistem nedeniyle yeni
cumhuriyetlerin bağımsızlık sonrası demokratik sürece
geçişleri ve ekonomik kalkınmaları da sancılıdır. Sovyet
yönetiminde, etnik veya siyasi sorunlar yıllarca çözüm-
süz kalarak Moskova’nın müdahalesine zemin hazırladığı
için yeni bağımsız cumhuriyetler sorunlarına ikili ilişki-
lerden ziyade üye oldukları uluslararası örgütlerle çözüm
bulmaya, bölgesel ve küresel politikalarda etkili olmaya
çalışmışlardır.

113
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları

2000’lerin başından itibaren uluslararası

3 politikada yaşanan gelişmelerin bu cumhuriyetler
üzerindeki etki ve sonuçlarını tartışabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

2000’li Yıllarda Kafkaslar ve

Orta Asya Politikaları
2000 yılı başında göreve gelen Vladimir Putin, Rusya’daki
özerk birimler üzerinde Sovyet dönemine benzer Mosko-
va merkezli idari sistemi yeniden kurdu. 11 Eylül 2001’de
ABD’de gerçekleşen terörist saldırılardan sonra Rusya,
ABD ile iş birliğini geliştirdi. ABD, Afganistan’a müda-
hale gerekçesiyle, birçok bölge ülkesinde üsler kurdu. Bu
dönemde Gürcistan’da başlayıp Ukrayna ve Kırgızistan’da
yönetim değişikliğine neden olan halk hareketleri, diğer
adıyla renkli devrimler gerçekleşmiştir. Başta Özbekistan
olmak üzere bazı ülkelerde bu toplumsal hareketler yöne-
tim tarafından bastırılmıştır. Kafkas ve Orta Asya Cum-
huriyetlerinin en çok üyelikleri bulunan uluslararası ör-
gütler şunlardır: BM, BDT, AGİT, KEİ, IMF, EİT, İİÖ,
TÜRKSOY, GUAM ve ŞİÖ.

Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin

4 ekonomik, jeopolitik özellikleri ile dış
politikalarını değerlendirebilme

Kafkaslar ve Orta Asya
Cumhuriyetlerinin Ekonomileri
ve Dış Politikaları
Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin farklı doğal kay-
nakları, jeopolitik özellikleri bulunmaktadır. Bu kaynak-
lar ülkelerin ekonomik kalkınmalarını ve dış politikalarını
etkilemektedir. Özellikle komşu devletlerle yaşanan böl-
gesel ihtilaflar dış politika gündemlerini şekillendirmek-
tedir. Haziran 2017 itibariyle Azerbaycan-Ermenistan
arasında barış yapılmamış olup Azerbaycan petrol ve gaz
gelirlerinin önemli bir kısmını savunmaya ayırmaktadır.
Gürcistan’ın ise ekonomik durumu iyi olmayıp Abhazya
ve Güney Osetya’yı kendisine bağlı saymaktadır. Kaza-
kistan petrol ve gaz zengini bir ülkedir. Türkmenistan’da
gaz ve pamuk üretilmektedir. Özbekistan’ın ise pamuk
ve petrol ürünleri bulunmaktadır. Bu cumhuriyetler
bağımsızlık sonrasında ürünlerini daha rasyonel bir şe-
kilde dünya piyasalarına ulaştırmaya çalışmaktadırlar.
Kırgızistan’da renkli devrimler ve arkasından gelen siyasi
istikrarsızlıklar doğal kaynak zenginliği olmayan bu ül-
kenin ekonomisini de olumsuz etkilemiştir. Bölgenin en
fakir ülkesi Tacikistan’da ise iç savaş ve asayişsizlik, ekono-
miyi ve sosyal hayatı çok daha olumsuz hâle getirmiştir.
2016 itibariyle iki ülkede de siyasi istikrarla birlikte eko-
nomik iyileşme görülmeye başlanmıştır.

114
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
1 Sovyet Cumhuriyetlerinin egemenlik ve ba-
ğımsızlıklarını ilan ettikleri yıllar aşağıdakilerden
hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
A. 1989, 1990 B. 1990, 1991
C. 1989, 1991 D. 1988, 1989
E. 1991, 1992
2 1991’de Gürcistan bağımsızlığını ilan eder-
ken Gürcistan’a bağlı özerk bölge/cumhuriyet statü-
süne sahip olan bölgeler aşağıdakilerden hangisin-
de birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
A. Abhazya, Acara, Cevahati
B. Ahıska, Acara, Güney Osetya
C. Abhazya, Güney Osetya, Acara
D. Borçalı, Nahcivan, Güney Osetya
E. Abhazya, Acara, Nahcivan
3 Bağımsızlık sonrasında başkentin taşınması
ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A. Özbekistan, Taşkent’ten, Semerkant’a taşımıştır.
B. Kazakistan, Almatı’dan, Akmola’ya taşımıştır.
C. Türkmenistan, Aşkabat’tan, Türkmenbaşı’na
taşımıştır.
D. Gürcistan, Batum’dan, Tiflis’e taşımıştır.
E. Kırgızistan, Bişkek’ten, Duşanbe’ye taşımıştır.
4 Ermenistan aşağıdaki uluslararası örgütlerden
hangisine üye değildir?
A. BDT B. IMF
C. KEİ D. BM
E. NATO
5 Azerbaycan’ın ilk Cumhurbaşkanı ................,
Ermenistan ile savaş devam ederken ................’un
isyanı üzerinde görevinden ayrılmış ve ..............
Cumhurbaşkanı olmuştur.
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yerleri aşağıdaki-
lerden hangisi doğru şekilde tamamlar?
A. Ebulfez Elçibey, Suret Hüseyinov, Haydar Aliyev
B. Haydar Aliyev, Asker Akayev, İlham Aliyev
C. Haydar Alieyv, Suret Hüseyinov, İmamali Rah-
manov
D. İslam Kerimov, Ebulfez Elçibey, İlham Aliyev
E. Ebulfez Elçibey, Haydar Aliyev, İlham Aliyev
6 Bağımsızlık ilanından sonra hangi Orta Asya
devleti, daimi tarafsızlık stratejisi uygulamıştır?
neler öğrendik?
A. Azerbaycan B. Gürcistan
C. Kazakistan D. Türkmenistan
E. Tacikistan
7 Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütü
GUAM’ın üye sayısını bir süre için beşe çıkaran ve
örgütün adının GUUAM olmasına neden olan eski
Sovyet cumhuriyeti aşağıdakilerden hangisidir?
A. Kırgızistan B. Gürcistan
C. Ukrayna D. Türkmenistan
E. Özbekistan
8 Renkli devrimler olarak bilinen, yönetim
karşıtı hareketler, aşağıdaki Orta Asya Cumhuri-
yetlerinden hangisinde etkili olamamıştır?
A. Gürcistan
B. Kırgızistan
C. Ukrayna
D. Azerbaycan
E. Özbekistan
9 Petrol, gaz veya pamuk kaynakları zengini
olan Orta Asya Cumhuriyetleri aşağıdakilerden
hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
A. Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve Türk-
menistan
B. Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Türkme-
nistan
C. Azerbaycan, Ermenistan, Tacikistan, Kırgızistan
D. Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkme-
nistan
E. Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve Erme-
nistan
10 Tacikistan, Orta Asya cumhuriyetleri içeri-
sinde en ...... olup, Tacikler etnik olarak ..... kabul
edildiği halde halkın büyük çoğunluğu....... dir.
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yerleri aşağıdaki-
lerden hangisi doğru şekilde tamamlar?
A. zengini, İranlı, Şii
B. kahramanı, Farisi, Şii
C. yoksulu, Farisi, Sünni
D. yoksulu, Slavik, Sünni
E. zengini, Türk, Şii
115
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları

Yanıtınız yanlış ise “Bağımsızlık Sonrası

1. B Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 6. D
Türkmenistan: Sürekli Tarafsızlık Stratejisi”
den gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Bağımsızlık Sonrası

2. C Yanıtınız yanlış ise “Gürcistan’ın Bağımsız-
lık İlanı, 28 Nisan 1991” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
7. E
Gürcistan: Abhazya Sorunu ve BDT Üyeli-
ği” ve “Özbekistan’da İstikrar Arayışı” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “İstikrar ve Denge Poli- Yanıtınız yanlış ise “Kafkasya ve Orta Asya’da
3. B 8. E
tikalarıyla Kazakistan” konusunu yeniden Renkli Devrimler” konusunu yeniden göz-
gözden geçiriniz. den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Ermenistan’ın Genişle- Yanıtınız yanlış ise “Azerbaycan”, “Kazakis-
4. E 9. A
me Politikası ve Komşularıyla Sorunları” ko- tan”, “Özbekistan” ve “Türkmenistan” konu-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Azerbaycan’ın Yukarı

5. A 10. C Yanıtınız yanlış ise “Tacikistan” konusunu
Karabağ Savunması ve Siyasal İstikrarsızlık”
yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Moskova’daki yönetim, 1956 ve 1968’deki gücüne sahip değildi. Bunun bir-

çok iç ve dış sebepleri bulunmaktadır. Dünyanın iki süper gücünden biri du-
rumundaki Sovyet ordusu, henüz kabile dönemini yaşayan Afgan mücahitleri
karşısında yenilmiştir. Savaş yedi yıl sürmüş ve bu süre zarfında her cumhu-
riyetten gelen askerleri rejime olan güveni/korkuyu yitirmiştir. Bunun yanın-
da Sovyet yönetimi içindeki yolsuzluk, rüşvet, tıkanıklık, rejimi işlemez hâle
getirmiştir. Ekonomi, eğitim, tarım, üretim gibi farklı alan ve sektörlerdeki
tıkanma güvenlik ve savunma birimlerini de etkilemiştir. Özellikle 1980’ler-
Araştır 1 de belirginleşen bu gelişmelerden sonra Haziran 1991’de Moskova’da askerî
darbe teşebbüsünün başarısız kalması, Kızıl Ordu’nun prestijini bitirmiştir.
Yeltsin, darbe için caddelerde konuşlanan tankların üzerine çıkarak orduyu
hedef alan konuşmalar yapmış, bunun sembolik değeri de son derece önemli
olmuştur. Bütün bunların yanında ekonomik sıkıntı içinde olan Rus halkı,
kendilerinin kazanıp diğer cumhuriyetlerdekilerin yediğine inanıyordu. Bir
an önce diğer cumhuriyetlerin Rusya’ya yük olmaması için Sovyetlerin dağıl-
ması gerektiğine inanan kamuoyu baskısı da büyümüştü.

Bu durum büyük ölçüde Rusya’nın iç problemleriyle bağlantılıdır. Rusya Fe-

derasyonu içerisinde özerk bir cumhuriyet olan (Sovyetler Birliği’ni oluşturan
15 cumhuriyetten biri olmayan) Çeçenistan bağımsızlığını ilan etmişti. Rus
ordusu 1990’ların sonuna kadar iki milyon nüfuslu bu özerk birimi yenemedi
Araştır 2 ve büyük kayıplar verdi. Bunun sonucu Rusya Federasyonu içinde Tataristan,
Başkurdistan ve diğer birçok birim de bağımsızlık yönünde adımlar attı. Yelt-
sinli yıllar olarak bilinen bu dönemde federasyonun dağılması dahi zaman
zaman gündeme gelmiştir. 2000’in başında Rusya bu sorunu çözebildikten
sonra eski Sovyet cumhuriyetleri üzerinde yeniden nüfuz kurmaya başlamıştır.

Edvard Şevardnadze, denge politikası gereği ülkesini BDT üyesi yapmış ve

bazı konularda tavizler vermişti. ABD ise Gürcistan’ı NATO üyesi olarak gör-
Araştır 3 mek istiyordu. Eğitiminin bir bölümünü ABD’de yapmış olan Saakaşvili bu
bakımdan çok daha uygun idi.

116
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Devletçi ekonomi, 70 yıl boyunca üretim ve ulaşımda merkezî planlama sistemini

uygulamıştır. Karşılaşılan mahalli sorunların veya ihtiyaçların merkeze ulaşması
ile bunun için rasyonal çözüm ve uygulamaya geçilmesi arasında uzun zaman ge-
çebilmektedir. Böylece birçok sorun çözümsüz kalabilmektedir. Bununla beraber,
yetersiz de olsa bu dönemde bir üretim sistemi bulunmaktaydı. Bu sistem çökün-
Araştır 4 ce bir anda piyasa ekonomisinin yerleşip başarılı bir şekilde uygulamaya geçmesi
mümkün olamamıştır. Birçok işletmeyi, Batılı firmalar veya onların ortakları de-
ğerinin çok altında bedellerle ele geçirmişlerdi. Kamu bürokrasisinde hızla yaygın-
laşan yolsuzluk hâlen önemli bir sorundur. Yeni bir ekonomik sistemin başarıyla
işlemesi için yasa değişikliği yetmeyip bu sistemi kavrama, uygulama ve her ülke-
nin kendi şartlarına adapte etmesi için zamana ihtiyaç vardır.

Kaynakça
Azerbaycan Ülke Raporu, (1995), Ankara, Tika.
Bohr, A. (1990), “Turkmenistan under Perestroika:
An Overview”, Report on USSR, Mart 23.
Devlet, N. (1989), Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul,
Marmara Üniversitesi Yay.
Kazakistan Ülke Raporu, (1996), Ankara, Tika.
Kırgızistan Ülke Raporu, (1996), Ankara, Tika.
Orta Asya’da Arap Baharı’nın Ardından (2012), Dünya
Bülteni, http://www.avim.org.tr/bultentekli.php?
haberid= 44866, erişim: 2012.02.03
Özbekistan Ülke Raporu, (1995), Ankara, Tika.
Pirinççi, F. (2008), “Soğuk Savaş Sonrasında ABD’nin
Orta Asya Politikası: Beklentiler ve Gerçekler”, SBF
Dergisi, C.63, No:1, ss.207-235.
Salih, M. (2002), Yolname: Özgürlük Mücadelesi,
İstanbul, Ötüken Neşriyat.
Saray, M. (1993A), Kırgız Türkleri Tarihi, İstanbul.
Saray, M. (1993B), Özbek Türkleri Tarihi, İstanbul.
Saray, M. (1993C), Azerbaycan Türkleri Tarihi,
İstanbul.
Saray, M. (1993D), Türkmen Tarihi, İstanbul.
Sönmezoğlu, F. (1996), Uluslararası İlişkiler
Sözlüğü, İstanbul, Der Yayınları.
Türkmenistan Ülke Raporu, (1996), Ankara, Tika.
Yalçınkaya, A. (1997), Almatı’dan Akmola’ya
Kazakistan’ın Başkenti, Sakarya, Sakarya
Üniversitesi Basımevi.
Yalçınkaya, A. (2001), “Türk Cumhuriyetlerinin Bağımsızlık
Aşamaları”, Avrasya Etütleri, Bağımsızlığın Onuncu
Yılında Türk Cumhuriyetleri, Ankara, Türk İşbirliği
ve Kalkınma Ajansı, ss.61-82.
Yalçınkaya, A. (2006A), Sömürgecilik Pan-İslamizm
Işığında Türkistan 1856’dan Günümüze,
Ankara, Lalezar Kitabevi.
Yalçınkaya, A. (2006B), Kafkasya’da Siyasi Gelişmeler:
Etnik Düğümden Küresel Kördüğüme, Ankara,
Lalezar Kitabevi.
Yalçınkaya, A. (2010), Ermenistan-Rusya, Öncevatan,
http://www.turkishnews.com/tr/content/
2010/08/26/ermenistan-rusya-yakinlasmasiyla-
ne-degisti/ erişim, 2012-02-05

117
 Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve Ekonomik Yapıları ve Dış Politikaları

internet kaynakları
http://data.un.org/CountryProfile.
aspx?crName=ARMENIA
http://data.un.org/CountryProfile.
aspx?crName=KAZAKHSTAN
http://data.un.org/CountryProfile.
aspx?crName=TAJIKISTAN
http://data.un.org/CountryProfile.
aspx?crName=TURKMENISTAN
http://data.un.org/CountryProfile.
aspx?crName=UZBEKISTAN
http://www.indexmundi.com/ARMENIA/religions.
html, 2012-02-11.
http://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=
AZERBAIJAN, 2012-02-11
http://www.gokbayrak.com/
http:// data.un.org/ CountryProfile. aspx? crName=
GEORGIA, 2012-02-10
http://www.indexmundi.com/KAZAKHSTAN/
population.html, 2012-02-12
http://www.indexmundi.com/ KYRGYZSTAN/,
2012-02-12
http://www.indexmundi.com/TAJIKISTAN/, 2012-
02-12
http://www.indexmundi.com/ TURKMENISTAN/,
2012-02-12
http://www.indexmundi.com/UZBEKISTAN/,
2012-02-12

118
 Bölüm 5
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
Türkiye’nin Güney Kafkasya Politikası Türkiye-Azerbaycan İlişkileri

1 2
1 Güney Kafkasya’nın temel sorunlarını ve 2 Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından
öğrenme çıktıları

bu bölgenin Türkiye açısından taşıdığı Azerbaycan ile ilişkilerini ve bu bölgedeki

önemi değerlendirebilme değişimleri açıklayabilme

Türkiye-Ermenistan İlişkileri Türkiye-Gürcistan İlişkileri

3 4
3 Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından 4 Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından
Ermenistan ile ilişkilerini ve bu bölgedeki Gürcistan ile ilişkilerini siyasi, askeri ve
sorunları tanımlayabilme ekonomik boyutlarıyla açıklayabilme

Türkiye’nin Kafkasya’da Güvenlik ve

5
İstikrar Arayışları
5 Bölgedeki olaylar üzerinde Türkiye’nin
oluşturduğu etkileyici gücü ifade edebilme

Anahtar Sözcükler: • Güney Kafkasya • Hazar Petrolleri • Azerbaycan • Ermenistan • Gürcistan

• Ermeni Sorunu • Dağlık Karabağ Sorunu

120
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
GİRİŞ
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından ba-
ğımsızlıklarına kavuşan Güney Kafkasya ülkeleri,
değişik nedenlerle Türkiye’nin dikkatini çekmiştir.
Bu nedenlerin başlıcaları:
• Hazar havzasının zengin petrol ve doğalgaz
kaynakları,
• Türkiye’nin Orta Asya’ya ulaşması için bir
geçiş koridoru sunması (dolayısıyla stratejik
konumu),
• Bölgenin çevre ülkelere sağlayabileceği ca-
zip ticari olanakları,
• Boru hatlarının geçiş güzergâhı olması,
• Dünya siyaseti açısından önemli sayılabile-
cek çatışmaları bünyesinde barındırmasıdır.
Güney Kafkasya’daki Türk bölgeleri (Azerbay-
can), Türkiye açısından büyük bir manevi değer de
taşımaktadır. Azerbaycan, Türkler açısından her za-
man kültürel bir anlam ifade etmiştir. Türkiye’nin
etrafındaki Türk-Müslüman bölgelerinde yaşanan
sorunlar, Türk kamuoyunda hassasiyetle etkili ol-
maktadır. Türkiye’de en az 5 milyon Türk vatan-
daşının, Güney Kafkasya kökenli olduğu tahmin
edilmektedir. Bu vatandaşlarımızın önemli bir
kısmı ise seslerini duyurabilmek için bir takım
baskı grupları oluşturabilmişlerdir. Örneğin bun-
ların arasında ‘Kaf-Der’ gibi şemsiye örgütler bu-
lunmaktadır. Kafkasya kökenli vatandaşlarımızın
oluşturdukları baskı gruplarının çoğu, açıkça Çe-
çen, Abhaz ve Azeri davalarını çok coşkulu şekilde
desteklemektedirler. Tabii, Türkiye’nin Dağlık Ka-
rabağ uyuşmazlığında Azeri tezlerini desteklemesi-
nin arkasında, bilinçaltı seviyesinde de olsa ‘Erme-
nilerin tarihte Türklere yapmış oldukları zulüm ve
eziyete’ dair halk arasında yaygın olarak anlatılan
rivayetlerin de doğrudan etkisinin olduğu tahmin
edilmektedir.
TÜRKİYE’NİN GÜNEY KAFKASYA
POLİTİKASI
Türkiye’nin, Güney Kafkasya’ya yönelik izlediği
dış politika, başından beri iki temel ilkeye dayan-
maktadır:
• Bölge ülkelerinin bağımsızlık, egemenlik ve
toprak bütünlüklerinin korunması,
• Bölgedeki uyuşmazlıkların barışçı yollarla
çözümlenmesi.
Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan’ın bağım-
sızlığından sonra Türkiye, çıkarını her üç ülkeyle
birden iyi ilişkiler kurup geliştirmekte gördü. An-
cak, Türkiye Ermenistan’la diplomatik ilişkileri he-
nüz tesis etmemiştir. Ankara, bunun için en başın-
dan itibaren üç şart ileri sürmüştür. Bunlar:
• Ermenistan’ın “Ermeni soykırımı” iddiala-
rından vazgeçmesi;
• Ermenistan’ın Türkiye’den toprak ta-
leplerinde bulunmaması ve 1921 Kars
Antlaşması’nın şartlarını kabul etmesi;
• Ermenilerin Dağlık Karabağ Savaşı’nı ve
Azerbaycan’a yönelik saldırılarını dur-
durmaları. Bu şart günümüze uyarlanmış
hâliyle şu şekilde ifade edilmektedir: ‘Erme-
nilerin işgal altında tuttukları Azeri toprak-
larının tümünden çekilmeleri’.
Ermenistan Parlamentosu’nun 23 Ağustos
1991 tarihinde kabul ettiği Bağımsızlık
Bildirisi’nin 11. Maddesi’nde şu ifadeler
yer alıyordu: “Ermenistan Cumhuriyeti,
Osmanlı Türkiye’si tarafından 1915’te Batı
Ermenistan’da işlenen soykırım suçunun
uluslararası alanda kabul edilmesi için sür-
dürülecek çabaları destekleyecektir”. Bildi-
ride, Türk topraklarından ‘Batı Ermenis-
tan’ diye söz edilmesi de dikkat çekicidir.
Ermenistan bu şartlardan hiçbirini yerine ge-
tirmediği için Türkiye de henüz bu ülkeyle resmî
diplomatik ilişkiler kurmuş değildir. Başbakan
Demirel, Türkiye’nin Ermenistan’ı hukuki an-
lamda tanıma kararı aldığını Cumhurbaşkanı
Levon Ter-Petrosyan’a 24 Aralık 1991 tarihin-
de şu ifadeleri içeren bir mektupla bildirmiş-
tir: “Hükûmetimiz, Ermenistan Cumhuriyeti’ni
tanırken Ermenistan’ın Türkiye Cumhuriyeti ve
diğer komşuları ile ilişkilerinde uluslararası huku-
kun temel ilkelerine ve özellikle toprak bütünlüğü-
ne saygı ve sınırların değişmezliği ilkelerine bağlı
kalacağı, iyi komşuluk ilişkilerinin tüm gerekle-
rini yerine getireceği ve davranışlarının bu doğ-
rultuda olacağı anlayışı içinde hareket etmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriye-
ti arasındaki ilişkilerin bu temel ilkelere saygı ve
ortak yarar temelinde tesis edilip geliştirileceğine
inanıyorum”.
121
 Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri

Türkiye’nin çok önem verdiği bölgesel barış
ve istikrar, bölgesel uyuşmazlıklar halledilmeden
sağlanamaz. Türkiye, bu uyuşmazlıklara askerî
müdahale boyutlarına sürüklenmekten daima im-
tina etmiş ve topyekûn bölgesel barışa önem ver-
miştir. Türkiye “21. yy.ın Türk yüzyılı” olacağına
veya “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne kadar bir Türk
dünyasının oluşacağına” dair inancını ancak böl-
gedeki temel ve potansiyel uyuşmazlıkları çözme
başarısını göstererek gerçeğe dönüştürebilirdi. Zira
Türkiye’nin ikilemi, bu hayallerine karşın Türk
dünyası ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti dışında
doğrudan hiçbir kara bağlantısının bulunmama-
sıdır. Dolayısıyla, Ermenistan, Gürcistan ve İran
Türkiye’nin Türk dünyası ile doğrudan bağlantı
kurabilmesinin önündeki coğrafi engellerdir. Bu
durumda, Türkiye’nin çıkarı tüm Kafkasya’yı tek
bir istikrar ve barış bölgesi hâline getirerek bölgede
etkinlik kurabilmesidir. Nitekim Cumhurbaşkanı
Demirel’in 1998 yılında önerdiği ‘Kafkas İstikrar
Paktı’ projesinin, Güney Kafkasya’da muhatapları
uzlaştırıcı bir etkisi olmuştur. Türkiye’nin bu yak-
laşımının muhatap bulması, Rusya’yı da harekete
geçirmiştir. Bu konuda 1999 yılının ilk aylarında
Rus Dışişleri Bakanlığı da bir ‘Kafkasya Forumu’
oluşturulması önerisinde bulunmuştur. Bütünsel
çözüm önerilerinin yoğunlaştığı bu dönemde Gür-
cistan Devlet Başkanı Eduard Shevardnadze de bir
‘Barışçı Kafkasya’ girişiminde bulunmuştur. Bu gibi
projelerin içerdiği bütünsel, bölgesel çözüm fikri-
nin, 18-19 Kasım 1999 tarihlerinde İstanbul’da ya-
pılan AGİT (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı)
Zirvesi’nde yoğun destek bulduğunu söyleyebiliriz.
Yine bu atmosferden etkilenerek Erivan yönetimi
önce bir ‘Güney Kafkasya Güvenlik Antlaşması’
yapılmasını önermiş, ardındansa Ocak 2000’de
Öğrenme Çıktısı
1 Güney Kafkasya’nın temel sorunlarını ve bu bölgenin Türkiye açısından taşıdığı önemi
değerlendirebilme
‘Güney Kafkasya’da İstikrar Üzerine Yuvarlak Masa’
oluşturulması fikrini ileri sürmüştür.
Kazan-Kazan Mantığı: İki tarafın da
kazanacağı tezine dayalı bu strateji, uyuş-
mazlık taraflarının karşılıklı fedakârlıklara
hazır olmalarını gerektirmektedir.
2002 yılında kurulan AK Parti iktidarı, Güney
Kafkasya’daki çetrefilli sorunların (en başta da Dağ-
lık Karabağ sorununun) taraflarına yönelik olarak
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın ifadesiyle ‘kazan-
kazan (win-win) mantığı’yla yaklaşmaya çalışmıştır.
Bu çerçevede öncelikle ‘halklar çözüm konusunda
ikna edilmelidirler’. Dolayısıyla, Dağlık Karabağ
sorununun çözülebilmesi için, öncelikle Azerbaycan
ve Ermenistan halkları arasındaki ‘düşmanca’ yakla-
şımlara bir son verilmesi gerekmekteydi.
Türkiye, Kafkasların hiçbir ülkenin tek başına
‘arka bahçesi’ olmasına rıza göstermeyeceği imajı-
nı da elden geldiğince vermeye çalışmıştır. Dola-
yısıyla, Güney Kafkasya’nın istikrarı için, bölgede
NATO (Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü) ve AB
(Avrupa Birliği) gibi örgütlerin desteği sürekli kı-
lınmalıdır. NATO ve AB’nin Türkiye’nin de des-
teklediği Kafkasya stratejisi, ‘iyi komşuluk anlayışı’
üzerine dayanmaktadır. Buna göre, Güney Kafkas-
ya’daki ülkeler/toplumlar kendi aralarındaki sorun-
larını kendi başlarına çözememişlerdir. O hâlde,
dış destek vererek bu ülkeler arasında işbirliğini ge-
liştirmeye çalışmak kaçınılmazdır. Sözü edilen bu
işbirliğinin ayrıntıları ise Azerbaycan, Gürcistan ve
Ermenistan dışişleri bakanları seviyesinde yapılan
toplantılar neticesinde belirlenecektir.

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin Ermenistan’la
diplomatik ilişki kurmama-
sı, Türkiye’nin bağımsız bir
tercihi midir, yoksa Erme-
nilerin politikalarının bir
sonucu mudur?
Türkiye’nin Güney
Türkiye Ermenistan devleti-
Kafkasya’nın güvenlik ve
ni hukuki olarak tanıma ka-
istikrarı için bölgede deste-
rarını hangi şartlara dayalı
ğini önemsediği uluslararası
olarak almıştır?
örgütler hangileridir?

122
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Şekil 5.1 Güney Kafkasya Haritası
Kaynak: http:// www.lib.utexas.edu/maps/commonwealtb/causasus_region_1994.jpg
TÜRKİYE-AZERBAYCAN
İLİŞKİLERİ
Türkiye, Sovyetler Birliği’nin resmen dağılma-
sından önce Azerbaycan’ın iç işleri ve çatışma or-
tamına doğrudan müdahale etmemeye çalışmıştır.
Türkiye, bölgeye yönelik genelde koruduğu soğuk-
kanlı tavrını, Sovyet ordusu 1990 yılı başlarında
Bakü’ye müdahale ettiğinde de devam ettirmiştir.
Bu sırada Ermenilerin Nahçıvan’a yönelik tehdit-
leri artınca Nahçıvan halkı Türk ordusundan yar-
dım istemiştir. Nahçıvan’daki iç huzursuzluklar
haftalarca devam etmiştir. Neticede Nahçıvan Par-
lamentosu, bölgenin Ermenilerin eline geçmemesi
için Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin SSCB’den
(Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) ayrıldığı-
nı ilan ederek Türkiye ile birleşme kararı vermiştir.
Bu ani karar, doğal olarak Ankara’da politik bir şok
etkisi yaratmıştır. Türk yetkililer yine de Sovyetler
Birliği’nin iç işlerine karışmaktan sakınarak tedbir-
li hareket etmişlerdir. Olaylar olurken Türk hukuk-
çular, 1921 Kars Antlaşması’nın Türkiye’ye Nah-
çıvan sınırındaki kargaşalara askerî müdahalede
bulunma hakkı vermediğini ileri sürerlerken siyasi
partiler, bu hakkı verdiğini iddia etmekteydiler.
Sonuçta, Türkiye ‘Nahçıvan kriziyle’ ilgili olarak
herhangi bir girişimde bulunmadığı gibi, Kasım
ayı başlarında Azerbaycan Parlamentosu’nun ba-
ğımsızlık kararını tanımış olmasına rağmen, gerçek
tanımayı (9 Kasım 1991), SSCB’nin yıkılmasına
kadar ertelemiştir. Azerbaycan’ın içindeki gelişme-
leri, daha ziyade Moskova’nın kendi iç meseleleri
olarak algılamaya devam etmiştir. Sovyetler Birliği
dağıldıktan sonra ise Güney Kafkasya ülkelerini ilk
tanıyan ülke yine Türkiye olmuştur.
Türkiye, yeni bağımsızlıklarına kavuşan Türk
Cumhuriyetlerine ilişkin genel olarak nasıl bir poli-
tika izleyeceğini, TBMM’nin (Türkiye Büyük Mil-
let Meclisi) 12 ve 17 Aralık 1991 tarihli oturumla-
rında ele almıştır. Her iki oturumda da Türkiye’nin
İran, Suudi Arabistan, Almanya ve ABD (Amerika
Birleşik Devletleri) gibi ülkelerden önce harekete
geçmesi gerektiği konusunda net bir görüş birliği
123

ortaya çıkmıştır. Bu ortamda, milletvekilleri hisset-
tikleri büyük heyecan içinde, ‘Dış Türkler’den so-
rumlu bir Devlet Bakanlığının oluşturulmasını da
talep etmişlerdir. 25 Aralık 1991’de ise Dışişleri Ba-
kanı Hikmet Çetin, Ermenistan hariç olmak üzere
yeni cumhuriyetlerin tümünde Büyükelçilikler açı-
lacağını bildirmiştir. Hükûmet bu konudaki kesin
kararını 30 Aralık 1991 tarihinde almıştır.
Başbakan Süleyman Demirel, Kasım 1991’de
Azerbaycan Başbakanı Hasan Hasanov’a “bölgede
gerginliği artırıcı kışkırtmalardan sakınmaları-
nı” isteyen bir mesaj yollamış ama Türk Dışişleri
Bakanlığı hemen devreye girerek, Türkiye’nin böl-
gedeki uyuşmazlıklara herhangi bir şekilde karış-
mak ya da arabulucu olmak istemediğini açıklama
zorunluluğunu hissetmiştir. Türkiye’nin bu tavrı
SSCB’nin yıkılmasına kadar sürmüştür.
Resmî İlişkilerin Başlangıç Dönemi
Azerbaycan’la 14 Ocak 1992’de imzalanan
protokolle diplomatik ilişki kurulmuş ve Başkon-
solos olarak görev yapmakta olan temsilciliğimiz
Büyükelçilik düzeyine yükseltilmiştir. Hâlihazırda
Bakü’deki Büyükelçiliğimiz ile Nahçıvan ve Gen-
ce Başkonsolosluklarımız faaliyet göstermekte
olup, Azerbaycan’ın ise Ankara’da Büyükelçiliği-
nin yanı sıra, İstanbul ve Kars Başkonsoloslukları
bulunmaktadır. Resmî ilişkiler kurulduktan son-
ra iki ülke arasında hızla sorunsuz ve sıcak ilişki-
ler tesis edilmiştir. Nitekim 23-24 Ocak 1992’de
Ankara’ya gelen Azerbaycan Devlet Başkanı Ayaz
Muttalibov’a, Dağlık Karabağ sorununda arabulu-
culuk yapılabileceği mesajı verilmiştir.
Azerbaycan bağımsızlığına kavuştuktan sonra,
Türkiye bu ülkenin uluslararası toplumla sağlıklı bir
iletişim kurmasını desteklemiş ve bu konuda ona
yardımcı olmuştur. Bu çerçevede, Azerbaycan’ın
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’na (AGİK)
üyelik sürecini açıkça desteklemiştir. Uluslararası
toplum ise Türkiye’nin girişimleriyle, bağımsız-
lığına yeni kavuşan Bakü yönetiminin Birleşmiş
Milletler’e (BM) katılma talebini reddetmemiştir.
Türkiye, Azerbaycan’ın uluslararası topluma katı-
larak bir an evvel Rus etki alanından kurtulması-
nı arzu etmiştir. Bu bağlamda, Rusya’nın Güney
Kafkasya’daki birliklerini yavaşça geri çekmesi de
önemlidir. Azerbaycan’daki yaklaşık 60.000 kişilik
Rus askerî varlığı, 1993 yılının ortalarına kadar ül-
keden tamamen geri çekilmiştir.
124
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
25-26 Şubat 1992 gecesi Ermenilerin Karabağ’ın
Hocalı bölgesine düzenledikleri saldırı ve peşinden
gelen katliamlar (Hocalı Katliamı), devam eden
bölgesel savaşın seyrinde ve dolayısıyla Türkiye’nin
Azerbaycan ile ilişkilerinde önemli bir dönüm nok-
tası olmuştur. Bu bakımdan Türkiye, Azerbaycan’a
verdiği desteği artırmanın yollarını aramıştır. Alpars-
lan Türkeş ve Bülent Ecevit başta olmak üzere, mu-
halefet parti liderleri Hükûmeti bölgeye ve olaylara
müdahale etme yönünde etkilemeye çalışmışlardır.
Öte yandan Türkiye’nin uluslararası toplumu katli-
amdan haberdar etmeye çalıştığı gözlenmiştir. Türki-
ye bu aşamada bilhassa ABD, Fransa ve İngiltere’den
destek bulma arayışlarına girmiştir.
Türkiye’nin Azerbaycan ile yakınlaşmasında,
önemli bir engel Azerbaycan topraklarını henüz
tamamen boşaltmamış olan Rus askerî birlikleriy-
di. Türkiye bu ortamda uyuşmazlık üzerindeki Rus
etkisini kırabilmek için, meseleyi mümkün oldu-
ğunca uluslararası topluma sunmaya çalışmıştır.
Bunun için de gerek BM gerekse AGİK platformu-
nu hareket noktaları olarak değerlendirmeye gay-
ret etmiştir. Türkiye, Rusya’dan doğrudan doğruya
Azerbaycan’daki birliklerini boşaltmasını isteyeme-
se de bu amaçla AGİK platformunu kullanmıştır.
Türkiye, Dağlık Karabağ sorununun çözümü
için, ‘Ermenistan-Karabağ ve Azerbaycan-Nahçıvan
arasında iki bağlantı koridorunun’ oluşturulmasını
stratejik sebeplerle desteklemiştir. Ama bu konuya
stratejik olarak değil de bir toprak ve vatan mesele-
si olarak bakan Azeri yönetimini, koridor formülü
konusunda ikna edememiştir. Türkiye’nin çatışma-
ların yayılma riski gösterdiği Nahçıvan’a müdahale
düşüncesinin Rusya tarafından engellenmesinden
sonra Demirel Hükûmeti, Azerbaycan’a silah yar-
dımı yapmaktan ve çatışmalara askerî açıdan mü-
dahaleden imtina etmiştir.
Koridor Formülü: Azerbaycan ile Nah-
çıvan arasında Megri’den, Ermenistan ile
Dağlık Karabağ arasındaysa Laçin’den ko-
ridor açılmasıdır.
Azerbaycan’da Elçibey İktidarı ve
Türk Dış Politikası
7 Haziran 1992 tarihinde yapılan Başkanlık
Seçimlerini kazanan Azerbaycan Halk Cephe-
si (AHC) lideri Ebulfez Elçibey’in başa geçmesi,
Türk diplomasisi açısından hiç şüphesiz ki büyük
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
bir başarı olmuştur. ‘Atatürkçülüğüyle’ tanınan El-
çibey, Azerbaycan’ın Türkiye ile çok yakın ilişkiler
kurmasına taraftardı. Lider Elçibey’in Türkiye ile
ilişkilere dair bazı idealleri vardı. Bunlardan birkaçı
aşağıdaki gibidir:
• Türkiye ile Azerbaycan arasında bir ‘kon-
federasyon’ kurulması, dolayısıyla iki ülke
arasında sınırların kalkması ve iki ülke in-
sanlarının birbirlerinin ülkelerinde serbest-
çe çalışabilmeleri,
• İki ülke arasındaki askerî işbirliğinin Rusya
ve Ermenistan arasında bulunan seviyeye
çıkarılması,
• Türkiye ve Azerbaycan arasında bir ‘ittifak
antlaşmasının’ yapılması suretiyle Rusya’nın
Azerbaycan’a müdahalesinin önüne geçil-
mesi,
• Azerbaycan’da Türk Silahlı Kuvvetleri ve
NATO’ya ait üslerin oluşturulması,
• Azerbaycan’ın NATO üyesi olması,
• Türkiye’nin de yardımıyla Azeri ordusunun
en modern silahlarla donatılması.
Türkiye, bu dönemde de Azerbaycan ile Er-
menistan arasındaki sorunun çözüm yolu olarak
‘toprak değişimi’ (iki koridor açılması) formülü-
nü yinelemiştir. Bu plan, Dağlık Karabağ ve onun
Ermenistan’la bağlantısını sağlayacak bir bölgenin
(Laçin) Ermenistan’a, karşılığında ise Nahçıvan’ı
Azerbaycan’ın geri kalan kısmına bağlayacak olan
Zangezur bölgesinin Azerbaycan’a verilmesini
öngörüyordu. Türkiye, bu planın hayata geçiril-
mesi hâlinde, Bakü - Hazar Denizi - Orta Asya
ülkeleriyle doğrudan iletişim sağlama olanağına
kavuşmuş oluyordu. Ancak bu proje, sorunun
taraflarınca kabul edilmemiştir. Elçibey’in Türki-
ye ile ilişkilere özel önem verdiği bilinmektedir.
Ancak, bu durum, bölgede Rusya ve İran’ı fazla-
sıyla rahatsız etmiştir. Bu arada Ermenistan’ın da
Türkiye’nin bölgede bu denli etkinlik kazanması-
nı kendisine karşı önemli bir tehdit olarak gördü-
ğü aşikârdır.
Elçibey’in görevinden uzaklaşmak zorunda
bırakılmasına varan gelişmelerin önemli bir ateş-
leyicisi de Türkiye ve Batılılar lehine izlediği ‘pet-
rol politikası’ idi. Haziran 1992 - Haziran 1993
arasında devam eden Elçibey iktidarı sırasında
Güneşli, Azeri ve Çırak petrol sahalarında açıkça
Türkiye, ABD, İngiltere ve Norveç firmalarının
oluşturduğu uluslararası konsorsiyum lehinde bir
tutum sergilenmiş; Rusya ile İran ise dışlanmış-
lardır. Türkiye’nin Azerbaycan petrol işine dâhil
edilmesi Elçibey iktidarı sırasında gerçekleşmiştir.
Petrol taşıma güzergâhları konusunda ise Elçibey
döneminde, 7 olası seçenek arasından sadece Tür-
kiye üzerinden geçecek güzergâhlara öncelik veril-
miştir. Türkiye üzerinden geçen iki olası güzergâh
öngörülmüştü: Bunlar, Bakü-Tebriz-Nahçıvan-
Ceyhan seçeneği ve Bakü-Tebriz-Nahçıvan-Trab-
zon güzergâhıdır.
Elçibey, ayrıca, ‘Ermenistan üzerinden geçerek
Türkiye’ye gelecek bir boru hattı projesine de sıcak
bakmıştır. ‘Barış Boru Hattı Projesi’ olarak bili-
nen bu proje, Ermenistan için de çok faydalı ola-
caktı. Türkiye o sırada Azerbaycan ve Ermenistan’a
iki alternatif barış projesi önermiştir: toprak deği-
şimi projesi ile barış boru hattı projesi. İlk proje
daha çok Cumhurbaşkanı Özal, ikincisi ise Başba-
kan Demirel tarafından desteklenmiştir.
Kaçgın: Azericede, zorunlu göçmen, mül-
teci anlamındadır.
Elçibey iktidarı için dönüm noktası, şüphesiz ki
27 Mart 1993 tarihinde Ermenilerin, bir Azeri top-
rağı olan Kelbecer’i işgal etmeleridir. İşgalden kısa
bir süre sonra Azerbaycan Türkiye’den, Kelbecer
katliamından kaçmaya çalışan Azeri ‘kaçgınların’
kurtarılması için yardım istemiştir. Ancak, Türkiye
Rusya ile bir gerginlik yaşamamak için hareketsiz
kalmış ve sert protestolardan başka bir tepki gös-
terememiştir. Ankara bu sırada İran’ın katliamdan
kaçan insanlara Azerbaycan sınırları içinde yardım
etmesini ise olumlu karşılamış ve desteklemiştir.
Kelbecer bölgesinin işgali sırasında Demirel
Hükûmeti’nin, Azerbaycan’ın yaralılar ve siville-
ri bölgeden çıkartmak için istediği helikopterleri
göndermeyi, bir müdahale olarak algılanabilece-
ği gerekçesiyle reddetmesi, Elçibey karşıtı Azeri
muhalefetinin güçlenmesine ve Türkiye-Azerbay-
can ilişkilerinin de gerginleşmesine neden olmuş-
tur. Türkiye’nin bu aşamada Elçibey’e desteğini
bir şekilde göstermesi gerekiyordu. Onun için,
Cumhurbaşkanı Özal, 13-16 Nisan tarihleri ara-
sında yaptığı Bakü ziyareti esnasında, Azerbaycan
Parlamentosu’nda yaptığı konuşmada “Türkiye’nin
Azerbaycan’la askerî ittifak yapmayı düşünebilece-
ğini” ifade etmiştir.
125

Haydar Aliyev Dönemi ve Türkiye’nin
Politikaları
Kelbecer’in kaybedilmesi ile başlayan iç karışık-
lıklar sonunda, 4 Haziran 1993 tarihinde yapılan
bir darbeyle Elçibey Hükûmeti’nin devrilmesi ve
yerine Haydar Aliyev’in getirilmesi, iç ve dış çevre-
lerde Türkiye’nin Azerbaycan’da dost bir yönetimi
iktidarda tutma konusunda başarısız olduğu şeklin-
de değerlendirildi. Yine bazı çevreler bu gelişmele-
ri, “Türk modelinin sonu” olarak da yorumladılar.
Kısacası Türkiye Azerbaycan’daki karışık ortamın
neticesinde ortaya çıkan oldu-bittiyi kabul etmekte
zorlanmıştır. Darbeden oldukça sonraki bir tarihte
(24 Haziran 1993) bile, Dışişleri Bakanı Hikmet
Çetin, BM Genel Sekreterine gönderdiği mektupta
şöyle diyordu: “Yasal hükûmeti devirmeyi amaçla-
yan askerî isyan karşısında Türkiye Azerbaycan’ın
yasal temsilcilerini desteklemeyi sürdürecektir”.
Bu arada Türkiye, Kelbecer işgalini ortadan
kaldırabilmek için uluslararası düzlemde bazı dip-
lomatik gayretler sergilemiştir. Türkiye’nin özel
çabaları neticesinde acil olarak AGİK’in Prag top-
lantısı yapılmıştır. Bu toplantının sonunda barış gö-
rüşmelerinin devamı için Ermenistan’ın Kelbecer’i
boşaltmasının şart olduğu bir kez daha vurgulan-
mıştır. Ardından yine Azerbaycan ve Türkiye’nin
çabaları ile BM Güvenlik Konseyi 30 Nisan günü
Azerbaycan-Ermenistan çatışmaları ve özellikle de
Kelbecer’in işgali konusunu görüşmüştür. 15 üye-
nin oy birliği ile Güvenlik Konseyinin 822 sayılı
kararı kabul edilmiştir. BM Güvenlik Konseyinin
Dağlık Karabağ çatışmaları konusundaki ilk kararı
budur. Karar, isim vermeden Kelbecer’in Ermeni-
lerce işgalinden duyulan rahatsızlığı dile getirmiştir.
Durdurak bilmeyen Ermeni saldırıları karşısın-
da 1993 yılının sonlarında Aliyev yönetimi Türkiye
ile yakınlaşma sinyalleri vermiştir. Azerbaycan Dı-
şişleri Bakanı Hasan Hasanov, 28-29 Aralık 1993
tarihlerinde Ankara’ya kısa bir ziyarette bulunmuş-
tur. Ziyaret sırasında Türkiye ve Azerbaycan, Nah-
çıvan bölgesi sınırlarının kuvvet kullanma yoluyla
değiştirilmesini 1921-Kars Antlaşması’nın ihlali
olarak yorumlayacakları konusunda anlaşmışlardır.
Aliyev, 8 Şubat 1994’te 80 kişilik büyük bir dele-
gasyonla Türkiye’ye 4 günlük resmî bir ziyarette
bulunmuştur. Aliyev’in çok önem verdiği bu ziya-
ret sırasında Türkiye ile Azerbaycan arasında 10 yıl-
lık bir Dostluk ve İşbirliği Antlaşması imzalanmıştır.
Aliyev, Cumhurbaşkanı Demirel ile kurduğu yakın
126
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
ilişkiden sonra Türkiye ve Azerbaycan’ın “bir mil-
let iki devlet” olduğunu ilan etmiştir. Böylece Ali-
yev de selefi Elçibey gibi Türkiye ile yakınlaşmanın
önemini görmüştür.
Bir Millet, İki Devlet Söylemi: Haydar
Aliyev’e göre, Türkiye ve Azerbaycan ayrı
devletler olmasına rağmen, bu devletlerde
tek bir millet olarak Türkler yaşamaktadırlar.
Azerbaycan’daki darbe girişimi atlatıldıktan
sonra, Azerbaycan Uluslararası Petrol Konsorsiyu-
mu (AIOC), gelecekte Azerbaycan ana petrolünün
Türkiye toprakları üzerinden taşınmasını hedefle-
miştir. Bu noktada İran üzerinden geçiş opsiyonu
artık tamamen göz ardı edilmiştir. Ayrıca, Başba-
kan Tansu Çiller, Temmuz 1995’te Azerbaycan’ı
ziyaret etmiştir. Bu ziyaretin bir amacının da erken
petrolün Gürcistan güzergâhı (Bakü-Supsa) üze-
rinden taşınması konusunda görüşmeler yapmak
olduğu iddia edilmiştir. Nitekim Aliyev’le yaptığı
görüşme sonrasında Çiller, ‘Avrasya Ana Taşıma
Hattı’ (Avrasya Koridoru) adlı dev bir projeyi ha-
yata geçirmeyi kararlaştırdıklarını açıklamıştır. Bu
proje eski SSCB’nin Orta Asya’daki Türkçe konu-
şan cumhuriyetlerini petrol ve doğalgaz nakliyatı
yoluyla Türkiye ile bütünleştirme amacı taşıyordu.
Erken petrol: Herhangi yeni bir sondaj
yapılmadan, hâlihazırda bulunan ve üre-
tilen petrol.
1996 yılı ortalarında Rus ordu birliklerinin
Çeçenistan’dan çekilmesi Türkiye’nin Güney Kaf-
kasya’daki çıkarları açısından çok olumlu karşılan-
mıştır. Esasen, Rusya’nın 1996’da Çeçenistan’da
uğradığı yenilginin Türkiye açısından en önemli
sonucu; Azerbaycan ve Ermenistan’ın üzerlerinde-
ki Rus baskısının hafiflemesi nedeniyle, daha Batı
yönlü politikalar izlemeye başlamaları ve Batı dün-
yasının da bu ülkedeki petrol endüstrisine yaptıkla-
rı yatırımların büyük bir hızla artmasıydı.
Öte yandan, tahmin edilen zengin petrol re-
zervlerinden dolayı Batılıların Azerbaycan’a yöne-
lik ilgisinin artması, Bakü’nün kendine daha fazla
güvenmesine neden olmuş, bir anlamda Türkiye’ye
olan bağımlılığı azalmıştır. Başta ABD olmak üze-
re Batılı ülkeler, yaptıkları yatırımların güvenliği
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
açısından ilkin Dağlık Karabağ uyuşmazlığı olmak
üzere bölgedeki tüm uyuşmazlıkların çözülmesini
tercih etmekteydiler. Bu ise Azerbaycan’ın kolayca
‘maksimalist’ bir yaklaşım sergileyerek kendi çıka-
rına uygun olmayan görüşleri peşinen reddedebil-
mesine yardımcı olmuştur. Azerbaycan’ın bu tavrı
ise Türkiye açısından zaman zaman aşılması çok
güç durumlar ortaya çıkarmıştır. Örneğin Temmuz
1996’da Minsk Grubu çerçevesinde Stockholm’de
düzenlenen görüşmelerde Azerbaycan tarafı görüş-
me masasını terk etmiştir.
1999 yılı içinde, Bakü yönetimi Azerbaycan’da
NATO ve Türk üslerinin kurulmasını destekleyen
bir tutum içinde olmuşsa da Aliyev bu söyleminde
fazlaca ileri gitmemiş ve tedbirli davranmayı tercih
etmiştir. Dönemin Türk Dışişleri Bakanı İsmail
Cem ise bu konuya çok daha ciddi olarak eğilme-
nin gerekli olduğu fikrindeydi. Neticede, Azerbay-
can Savunma Bakanı Sefer Abiyev, Şubat 1999’da
Ankara’ya gerçekleştirdiği ziyaret sırasında, ülke-
siyle Türkiye arasında bir ‘askerî pakt’ oluşturmayı
önermiştir. Daha sonra ise dönemin Savunma Ba-
kanı Sebahattin Çakmakoğlu’nun, Eylül 2000’de
yaptığı Bakü ziyareti sırasında iki ülke arasında ‘sa-
vunma sanayiinde işbirliği’ üzerine bir anlaşma
imzalanmıştır. Bu anlaşmaya göre, Azerbaycan’ın
askerî-endüstriyel kompleksinin geliştirilebilme-
si için Türkiye’nin bilgi ve tercübesinden yararla-
nılacaktır. 2001 yılı Ocak ayının ikinci yarısında
Türk Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Faruk Loğoğlu,
çatışan Azerbaycan ve Ermenistan’ı yakınlaştırmak
amacıyla Bakü’yü ziyaret etmiştir. Loğoğlu, bu zi-
yaretinde, Aliyev’i Ermenistan’la ‘bir şekilde ilişki
kurulmasının gerekliliğine inandırmaya’ çalışmış-
tır. Loğoğlu’na göre, Türkiye’nin Ermenistan’la
hemen hiçbir ilişkisi bulunmadığı için, bu ülkeyi
etkileme şansı bulunmamaktaydı. Dolayısıyla ön-
celikle Azeri lider, Türkiye-Ermenistan yumuşama-
sının olabilmesi için ikna edilmeye çalışılmış ama
Aliyev bu öneriyi kabul etmemiştir.
2001 yılının Mart ayında Aliyev, Ankara’ya
resmî bir ziyaret yapmıştır. Bu ziyaret sırasında,
“iki ülke arasında daha yakın askerî işbirliğinin ku-
rulması” çağrısında bulunulmuştur. Hatta Aliyev,
Türk askerlerinin Azerbaycan topraklarında konuş-
landırılmasını istemiştir. Mayıs 2001’de Türkiye,
bölgedeki problemlerin (Dağlık Karabağ sorunu)
çözülmesi sürecinden dışlanmıştır. Dışişleri Bakan-
lığı Müsteşar Yardımcısı Yiğit Alpogan, Bakü’yü
ziyaret etmiştir. Ziyaretin gündemini Karabağ için
Key West-Minsk Grubu toplantısında önerilen ba-
rış planı oluşturdu. Ancak, Aliyev planın ayrıntıla-
rını ve gerek Minsk Grubu eş-başkanlarıyla gerekse
bizzat Ermenistan Devlet Başkanı Koçaryan’la per-
de arkasında yaptığı konuşmaların içeriğini Türki-
ye ile paylaşmaya pek yanaşmadı. Devlet Bakanı
Abdülhaluk Çay, Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ
sorununun çözümüne ilişkin izlediği politikayı çok
sert biçimde eleştirmiştir.
Türkiye, Ağustos 2001’de Bakü’ye F-16 savaş
uçaklarını göndererek bölgede var olduğu me-
sajını vermiştir. Hazar’daki sürpriz gelişme, 23
Temmuz’da İran savaş gemilerinin kendi karasu-
larında araştırma yapan Azeri gemilerini bölgeden
uzaklaştırmasıyla patlak verdi. İzleyen günlerde ise
İran savaş uçakları birkaç defa Azeri hava sahasını
ihlal ettiler. Bu şekilde Azerbaycan, 1992-94 yılla-
rı arasında devam eden Karabağ Savaşı’ndan beri
kendi egemenlik sahasına yönelik en büyük tehdit-
le yüz yüze kaldı. Bu olay karşısında gösterilen tep-
kilerde başı çeken ülkeler ise Türkiye, Gürcistan,
Kazakistan ve ABD oldular.
Türkiye gelişmeler karşısında, ilk başlarda çok
düşük tonda bir tepki gösterdi. Türkiye, bir sonraki
adımda, güç kullanmanın bölgede doğuracağı teh-
likelere işaret etmekle yetindi. Bu gelişmeler ABD
ve Türkiye tarafından İran’ın artık Hazar’da köklü
bir politika değişikliğine gitmek istediği şeklinde
yorumlanmaya başlandı. Türkiye, Ankara’daki İran
Büyükelçisine gerekli ikazlarını iletti. Genelkur-
may Başkanı Hüseyin Kıvrıkoğlu ile birlikte 10
adet F-16 uçağı Azerbaycan’a yollandı. Türkiye’nin
Azerbaycan’a desteği bölgedeki Türkiye imajını da
değiştirmeye başlamıştır. Karabağ Savaşı boyunca
Türkiye’nin Azerbaycan’a yeterli maddi desteği ve-
rememesi ve ardından da herkesin gözleri önünde
Karabağ ve etrafındaki bir tampon bölgenin tama-
men işgal edilmesi Türkiye’nin de bölgedeki pres-
tijinin düşmesi anlamına geliyordu. Dolayısıyla,
Bakü’ye savaş uçakları göndererek Türkiye’nin ka-
rarlı tutumunun onun Kafkasya ve Orta Asya’daki
konumunun düzelmesine çok büyük bir katkıda
bulunacağı ve belki de bunun Ermenistan’ın Azer-
baycan ile anlaşması için en uygun fırsatı yaratacağı
düşünüldü.
11 Eylül 2001 terörist saldırıları sonrası ortam-
da Azerbaycan’ın lehine gelişmeler yaşanmıştır.
ABD Azerbaycan’a ekonomik ambargo uygulama-
yı öngören ve Ermeni lobisinin etkisiyle yürürlüğe
soktuğu ‘Özgürlüğü Destekleme Yasası’nın 907 sa-
127

yılı bölümünü askıya almıştır. Öte yandan, ABD
Nahçıvan ile Azerbaycan arasında Ermenistan’ın
Zangezur topraklarından geçen demir yolunun ye-
niden açılması için girişimlerini yoğunlaştırmıştır.
Bu anlamda toprak değişimi ve koridor formülleri
yeniden gündeme gelmeye başlamıştır. Esasında 11
Eylül sonrası ortamda, ABD açısından Afganistan’a
ve Orta Asya’ya Kafkasya üzerinden giden tüm yol-
ların açılması ve işletilmesi başlı başına önemli bir
konu hâline gelmiştir.
Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan arasında Ni-
san 2002’de düzenlenen zirve ile Ankara bölgede
yeni alternatifler için öncü olabileceğini gösterme-
ye çalışmıştır. Zirvede, doğu-batı yönünde kurul-
ması öngörülen ulaştırma koridorları (İpek Yolu
Projesi), zirveye katılan 3 ülkenin topraklarından
geçecek petrol ve doğalgaz boru hatları (Bakü-Tif-
lis-Ceyhan Boru Hattı ve Şahdeniz-Tiflis-Erzurum
Doğalgaz Boru Hattı), bunların yanında birtakım
iletişim projeleri ile bu türden projelerin güvenli-
ğine ilişkin konular; 11 Eylül sonrası ortaya çıkan
yeni koşullar ışığında terörle savaşım alanında iş-
birliği, insan ve uyuşturucu kaçakçılığı, ekonomik
ilişkiler ele alınmıştır.
Kasım 2002 genel seçimlerinin ardından AK
Parti Hükûmetinin iktidara gelmesi ve Türkiye’yi
bölgenin üstün gücü kılma stratejisiyle, Türkiye’nin
dış politikasında bazı değişiklikler görülmeye baş-
lanmıştır. Komşularıyla problemi olan bir Türkiye
yerine, çevresiyle yakın işbirliğine dayalı bir çevre
politikası yürütülmesini esas alan bir ülke profili
çizilmiştir.
2003 yılından itibaren Türk Dış Politikası’nda
“Komşularla Sıfır Problem Politikası” başlatılmış-
tır. Azerbaycan bu politikayı eskiye nazaran biraz
sorunlu bulmuş ve Türkiye’nin Ermenistan ile
yakınlaşmasından endişe etmiştir. Ancak, bu yeni
yaklaşım Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini zedeleme-
miştir. 2002 yılında Türkiye’nin Azerbaycan’a mali
yardımları devam etmiş ve taraflar arasında harp
tarihi, askerî arşiv, askerî müze ve askerî matbuat
alanlarında işbirliği protokolleri yapılmıştır. 2003
yılında ise Azerbaycan Devlet Sınır Hizmetine
Türkiye tarafından eğitim, uygulama ve teknik
alanlarda yardım sağlanması, mali yardım konusu,
karargâhlar arasında keşfiyat mevzusunda işbirliği
anlaşmaları yapılmıştır. Yine aynı yıl içinde Azer-
baycan, Gürcistan ve Türkiye arasında Doğu-Batı
Enerji Hattı’nın güvenliği konusunda işbirliği an-
laşmaları imzalanmıştır.
128
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
2004 yılından itibaren, petrolün yanı sıra
Azerbaycan doğal gazının da Türkiye’ye akışı baş-
lamıştır. Bu sürecin dayanağı, 12 Mart 2001’de
Ankara’da imzalanmış olan Doğalgaz Anlaşması’dır.
Bu anlaşmaya göre, 2004-2018 yılları arasında
Azerbaycan’ın Şahdeniz yatağından elde edilecek
doğalgaz Türkiye’ye satılacaktır. Ayrıca 13 Nisan
2004 tarihinde, iki ülke arasında imzalanan Uzun
Vadeli Ticari ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması ile ül-
keler arasında ticari bağlar daha da kuvvetlendiril-
miştir. Tahmin edileceği gibi, Azerbaycan, ticaretin
yanı sıra yatırım alanında da Türk iş adamlarınca
tercih edilen bir ülkedir. Bu itibarla birçok Türk şir-
keti Azerbaycan’da müşterek tesis kurmuş, şube ve
temsilcilikler açmıştır. Petrol sanayinde 3, teleko-
münikasyonda 3, inşaat sektöründe 18, bankacılık
alanında 3, taşımacılıkta 10, yayın ve matbaacılık
konusunda 5 ve imalat sektöründe ise 70’e yakın
Türk firması faaliyette bulunmaktadır. Ayrıca hiz-
met ve ticaret sektöründe faaliyet gösteren 100’ün
üzerinde Türk şirketi vardır.
25 Haziran 2005’te dönemin Cumhurbaşkanı
Ahmet Necdet Sezer’in de katıldığı bir törenle açılı-
şı yapılan Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı ile iliş-
kilerde daha istikrarlı bir döneme girilmiştir. Yıllık
50 milyon ton kapasiteli bu hat, açık denizlere çıkı-
şı bulunmayan Hazar Denizi’nin petrol kaynakları
için ana geçiş güzergâhı olarak düşünülmüştür.
2006 yılında bölgedeki iki gelişme, iki ülke ara-
sındaki ilişkiler konusunda yeni boyutlar ortaya
çıkarmıştır:
• Azerbaycan’ın Kuzey Kıbrıs Türk
Cumhuriyeti’ne yönelik bazı açılımları ol-
muştur,
• Rusya, enerji diplomasisi alanında atağa
kalkmış ve bunun sonucunda ise Azerbay-
can-Gürcistan-Türkiye hattı üzerindeki ko-
rumacı hassasiyet daha da güçlenmiştir.
2007 yılı Türkiye-Azerbaycan ilişkileri açısın-
dan oldukça sıkıntılı geçmiştir. 2007’de Ermenile-
rin ABD Senatosunda sözde Ermeni Soykırımı yasa
tasarısını kabul ettirme yönünde ciddi girişimleri
olmuştur. Bu dönemde Azerbaycan’ın teşebbüsüy-
le Bakü’de Türkiye ve Azerbaycan’ın yurt dışındaki
lobi teşkilatlarının ortak strateji belirlemesi için
toplantı yapılmıştır. Türkiye, Azerbaycan’ın resmî
düzeyde Fransa ve ABD’ye tepki göstermesini bek-
lemiştir. Ancak, Azerbaycan bu konuda hareketsiz
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
kalınca Türkiye’nin eleştirileri olmuştur. Mayıs
2007’de İstanbul’da yapılan Karadeniz Ekonomik
İşbirliği Zirvesi’nde Ermenistan Dışişleri Bakanıyla
bir görüşme yapan, dönemin Dışişleri Bakanı Ab-
dullah Gül, “Ermenistan işgal ettiği topraklardan
çıkmadığı sürece sınır kapılarının açılmayacağını”
ifade etmiştir. Azerbaycan’ın, Türkiye’nin tepkile-
ri üzerine verdiği resmî destek ise 10 Ekim 2007
tarihinden sonra gelmiştir. Bu tarihte Amerikan
Temsilciler Meclisi Dış İlişkiler Komisyonu sözde
Ermeni Soykırım yasa tasarısını kabul etmiştir. 10
Ekim’de toplanan Azerbaycan Millî Meclisi de bu
tasarıyı kınayarak ABD’nin Minsk Grubu’ndan
çıkması gerektiğini savunmuştur. Türkiye ise buna
bir jest olarak, Azerbaycan vatandaşlarının 30 günü
aşmayan turistik ziyaretlerinde vize almaları mec-
buriyetini kaldırmıştır.
2008 yılının sonlarından itibaren, Türkiye ile
Azerbaycan arasında kısa süreli krizler yaşanmış-
tır. Bu sırada Türkiye’nin, komşularla sıfır sorun
siyasetini Ermenistan’la olan münasebetlerine de
yansıtmaya çalışması, Azerbaycan’ı rahatsız etmeye
başlamıştır. Bakü yönetimi, Ermenistan’ın silahlı
güçlerinin Azerbaycan’ın işgal edilmiş toprakların-
dan çıkarılmadan, Ankara’nın Erivan ile ilişkileri-
nin normalleşmemesi gerektiğini savunmuş ve bu
durumun Azerbaycan’ın ulusal çıkarlarına uymadı-
ğını dile getirmiştir. Türkiye ile Azerbaycan ilişki-
lerinin tarihî köklere dayandığını belirten Azeriler,
Türkiye’nin Azerbaycan’ın ulusal çıkarlarına ters
düşecek bir davranışının, iki ülke arasındaki kar-
deşlik ilişkilerinin “ruhuna gölge düşüreceğini” bil-
dirmişlerdir. Kısacası Türkiye ile Ermenistan ara-
sında 2009 protokollerinin imzalanması suretiyle,
Türkiye-Ermenistan ilişkileri ‘iyi komşuluk’ zemi-
nine taşınmaya çalışılmış ancak bu, Türkiye- Azer-
baycan ilişkilerini salt iyi komşulukla sınırlamak
sonucunu verme tehlikesiyle baş başa bırakmıştır.
Türkiye’nin bu politikası, hiç şüphesiz, Dışişleri
Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun göreve gelmesiyle (1
Mayıs 2009) iyice belirginleşmiştir. Davutoğlu bu
göreve atanıncaya kadar, Başbakan ve Cumhurbaş-
kanına politik danışmanlık yapmaktaydı. Komşu-
larla Sıfır Sorun Politikası bağlamında Ermeniler-
le ilişki kurma yönündeki ilk adım, 6 Eylül 2008
tarihinde Erivan’da oynanan Ermenistan-Türkiye
millî maçına Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün
Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan’ın da-
vetine “evet” demesiyle atılmıştır. Azerbaycan’ın
tepkisini gösterdiği esas gelişme, Türkiye ile Er-
menistan arasındaki protokolün 10 Ekim 2009
tarihinde İsviçre’nin Başkenti Zürih’te imzalanması
olmuştur. Azerbaycan bu protokole çok sert eleşti-
riler getirmiştir. Eleştirilerin odağında, “Dağlık Ka-
rabağ sorunu çözülmeden, Türkiye sınır kapılarını
Ermenistan’a açmamalı” ifadesi bulunmaktadır.
Türkiye ile Ermenistan ilişkileri normalleşme
sürecine girerken Azerbaycan’ın bu sürece eleştirisi,
iki ülke arasında kısa süreli de olsa gergin ve kırgın
günlerin geçmesine neden olmuştur. Üstelik, Tür-
kiye; ‘Ermenistan’a ekonomik ambargoyu kaldıra-
cağı’ ve ‘bu ülkeyle diplomatik ilişkiler kuracağı’
bilgilerini yalanlamasına ve Türkiye’nin Ermenis-
tan tarafından Dağlık Karabağ ve çevresinin işgali
sona ermedikçe bu ülkeye yönelik politikasında bir
değişiklik olmayacağını söylemesine rağmen, Azer-
baycan ilk ciddi tepkisini göstermiş ve Cumhurbaş-
kanı İlham Aliyev, İstanbul’da yapılan ‘Medeniyet-
ler İttifakı Zirvesi’ni boykot etmiştir. Azerbaycan
Hükûmeti bu zirveye bakan düzeyinde dahi bir
temsilci göndermemiştir. Dahası kriz ortamında
İlham Aliyev Moskova’yı ziyaret ederek bu ülkeyle
stratejik ortaklık düzeyinde bir işbirliği istediğini
lanse etmiştir. Yine bu sırada Azerbaycan, NA-
BUCCO Projesi’nden çekilme sinyalleri vermiştir.
Türkiye bu girişimleri doğal birer diplomatik ma-
nevra olarak değerlendirmiştir. İki ülke ilişkilerinin
gerilmesinde Ermenistan medyasındaki propagan-
da mahiyetli ve yanlı/yanlış haberlerin de önemli
rolünün olduğu ileri sürülebilir.
Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün 16-17 Ağus-
tos 2010 tarihlerinde Azerbaycan’a gerçekleştirdi-
ği ziyarette iki ülke arasında Stratejik Ortaklık ve
Karşılıklı Yardım Anlaşması imzalanmıştır. 15-16
Eylül 2010 tarihlerinde İstanbul’da gerçekleştirilen
Türk Dili Konuşan Ülkelerin Devlet Başkanları 10.
Zirvesi esnasında Başbakan Recep Tayyip Erdoğan
ile Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tara-
fından iki ülke arasında Yüksek Düzeyli Stratejik
İşbirliği Konseyi kurulmasına dair ortak açıklama
yapılmıştır. 2011 sonbaharında Van’da gerçekleşen
büyük deprem felaketi sonrasında da Azerbaycan
Türkiye’ye büyük yardımlar göndermiş ve dostluk
elini uzatmıştır.
129
 Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri

Öğrenme Çıktısı
2 Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından Azerbaycan ile ilişkilerini ve bu bölgedeki değişimleri
açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Azerbaycan’da Aliyev ikti- Sizce, Türkiye’nin ‘iyi kom-

darının kurulması, Türki- şuluk politikası’ çerçevesin-
Enerji projeleri ve işbirli-
ye-Azerbaycan ilişkilerinde de Ermenistan’la ilişkileri
ği anlaşmalarının, Güney
daha idealist bir söylemi mi, normalleştirme girişimleri-
Kafkasya’nın istikrarında
yoksa daha realist (gerçekçi) nin, Dağlık Karabağ uyuş-
rolünü değerlendiriniz.
bir söylemi mi ön plana çı- mazlığının çözümüne bir
karmıştır? katkısı olmuş mudur?

TÜRKİYE-ERMENİSTAN da önemli etkileri olmuştur. Bu katliamdan sonra

İLİŞKİLERİ
Sovyetler Birliği’nin yıkılma döneminde Başba-
kan Yıldırım Akbulut, Türkiye’nin SSCB’nin iç iş-
lerine karışamayacağını ancak Ermenilerin Dağlık
Karabağ’da yaptıkları katliamları da insani açıdan
onaylayamayacaklarını açıklamıştır. Buna karşın,
Sovyetler Birliği, hem Türkiye’yi üstü örtülü olarak
kendi iç meselelerine karışmaması konusunda sert
bir dille uyarmış hem de bu hadiselerin iki ülke ve
dolayısıyla iki blok arasında bir kriz hâline gelme-
mesi için Ermenistan’ı SSCB’nin sınırları içerisin-
de olduğu sürece Türkiye’den toprak talep edeme-
yeceği konusunda ikaz etmiştir.
Ocak 1990’da Türkiye - Nahçıvan Özerk Cum-
huriyeti arasındaki önemli bağlantı noktalarından
biri olan Sadarak kasabası Ermeni muhasarası
(kuşatması) altında kalınca Türkiye, her şeye rağ-
men soğukkanlı tutumunu koruyabilmiştir. Ancak
bölgedeki Rus askerî varlığı, SSCB’nin yıkılmasın-
dan itibaren peyderpey (kademeli olarak) azalınca
Türkiye’nin hareket sahası genişlemiştir. Nitekim,
Ermenistan’da bulunan Rus 7. Ordusu’nun asker
sayısı 25.000’den 5.000’e düşürülmüştür. Türkiye,
bu atmosferden yararlanarak üç Güney Kafkasya
ülkesinin Sovyet geçmişinin izlerini çabucak ve so-
runsuz şekilde terk etmelerini desteklemiştir.
Sorunlu Bir Başlangıç
Şubat 1992 sonlarında gerçekleşen Hocalı Kat-
liam’ının, Türkiye’nin Ermenilere yönelik bakışın-
Türkiye’nin Ermenilere yönelik kullandığı söylem-
de dikkate değer bir sertleşme görülmeye başlan-
mıştır. Bu arada Ermeniler de boş durmamışlar ve
Türkiye’nin kendilerine yönelik giderek sertleşen
tepkileri karşısında, diasporanın da (Ermenistan dı-
şında yaşayan Ermenilerin) yardımlarıyla, ‘Türklerin
1915’teki tehcir sırasında Ermenilere soykırım yaptı-
ğı’ tezini canlandırmaya çalışmışlardır. Ermenistan’ın
bu tavrına karşı en sert tepki ise dönemin Cumhur-
başkanı Özal’dan gelmiştir. Özal, Ermenistan’a Ka-
radeniz üzerinden ulaşan ihracat-ithalat rotasını
ablukaya alma tehdidinde bulunmuştur.
Bölgede Türkiye ve İran gibi bölgesel güç-
lerin varlık göstermeye çalışmaları Rusya kadar
Ermenistan’ı da endişelendirmiştir. Örneğin Ma-
yıs 1992’de Tahran yönetiminin arabuluculuk gi-
rişimlerinin somutlaşmasından birkaç gün sonra,
Rusya’nın verdiği üstü örtülü destekle, Şuşa ve pe-
şinden Laçin gibi bölgenin en stratejik mevkileri
Ermenilerce işgal edilmiştir. Bu olaylar, Rusya’nın
bölgede kendisinden başka hiçbir aktörün etkili ol-
masını istemediği şeklinde yorumlanmıştır.
Bu bağlamda, Türkiye’nin önerdiği, ‘Karabağ
ve Nahçıvan’a çifte koridor formülü’, Ermeni-
ler tarafından kabul edilmemiştir. Bu aşamada,
Türkiye, Ermenistan’a askerî işgalleri sona erdir-
diği takdirde her türlü ekonomik ve insani yar-
dımlarından faydalanabileceğini de sürekli olarak
vurgulamaktaydı. Ermenilerin bu formüle karşı
çıkmalarının nedeni gayet açıktır. Çünkü eğer bu
plan gerçekleşebilseydi, öngörülen Azerbaycan-

130
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Nahçıvan koridoru, Ermenistan’ın İran sınırında-
ki Megri kasabasından geçecekti. Bu durumda ise,
Ermenilerin İran ile sınır bağlantısı kalmayacaktı.
Dolayısıyla, Ermeniler Karabağ meselesinin çözü-
mü kadar, İran’la aralarındaki sınır bağlantısının
korunmasına da önem veriyorlardı. Ermeniler, bu
bağlamda, arkalarına Rusya’nın desteğini alarak
Azeri topraklarını işgale devam etmişlerdir. Ör-
neğin Mayıs 1992’de Ermeni saldırıları, Nahçıvan
bölgesine doğru yönelmiştir. Bu gelişme üzerine,
Türkiye o zamana kadarki soğukkanlı ve nispeten
tarafsız görünümlü yaklaşımını sürdürmekte zor-
lanmıştır. Hatta dönemin Dışişleri Bakanı Hikmet
Çetin Ermenistan’ı uyararak ‘eğer saldırganlığına
son vermezse bunun sonuçlarına katlanacağını’
duyurmuştur. Bu açıklamanın yapıldığı gün Cum-
hurbaşkanı Özal da ‘Nahçıvan’a Türk askerî gön-
derme’ çağrısında bulunmuş ve Laçin ile Şuşa’nın
da derhal Azerbaycan’a geri verilmesini talep etmiş-
tir. Türkiye bu tepkisini dile getirirken, Ermenistan
Rusya’ya daha fazla yaklaşarak, Kolektif Güvenlik
Antlaşması’na katılma kararı almıştır. Yani Ermeni-
ler, Türkiye’ye karşı Rusya’nın desteğini arkalarına
almışlardır. Nitekim hemen ardından, BDT Güç-
leri Başkomutanı Yevgeny Shaposhnikov, yaptığı
sert açıklamada, Türkiye’nin olası bir müdahalesi
hâlinde “Üçüncü Dünya Savaşı”nın çıkabilece-
ği uyarısında bulunmuştur. Bu tehdit karşısında,
Azeri-Ermeni çatışmasına yönelik olarak, Cum-
hurbaşkanı Özal’dan daha yumuşak ve tedbirli bir
politika izlenmesine taraftar olan Başbakan Demi-
rel, 25 Mayıs 1992 tarihinden başlayarak yaptığı 2
günlük Moskova ziyaretinde Rusya’ya Nahçıvan’da
asker kullanılmayacağı garantisi vermiş ve bu şekil-
de kriz büyümeden yatıştırılmıştır. Demirel, Türk
Hükûmetinin bu sıradaki dış politik yaklaşımını,
“dikkatli ve yapıcı bir siyaset” olarak tanımlamak-
taydı. Öte yandan Başbakan, Avrupa ülkeleri ile
ABD’yi de Azeri-Ermeni anlaşmazlığının Kafkas-
larda ‘Arap-İsrail benzeri bir sorun’ hâline dönüş-
mesine engel olacak tarafsız ve sorumlu bir siyaset
takip etmeleri yönünde sıkıştırmaktaydı. Ancak,
sıcak çatışmalar artarak devam ederken Türkiye de
Ermenilere gözdağı vermek amacıyla 3. Orduya
bağlı bazı birliklerini Ermenistan sınırına kaydır-
mış ve bir müddet orada tutmuştur. Daha sonra
ABD’nin araya girmesiyle bu birliklerini sınırdan
çekmiş ve olası bir müdahaleden vazgeçtiğini gös-
termiştir. Dolayısıyla Türkiye ve Ermenistan ara-
sındaki her gerginlik Ermenileri Rusya’ya daha
fazla itmiştir. Bu ise Ermenistan ile Rusya arasında
güçlü müttefiklik ilişkilerinin gelişmesine olanak
vermiştir. Türkiye, bu durum karşısında, yeniden
Soğuk Savaş dönemindeki gibi klasik blok politi-
kasına geri dönme sinyalleri vermeye başlamıştır.
1992 yılının Ağustos ayı sonlarında Türkiye,
Erivan’a gönderdiği açık bir mesajda; ‘Karabağ’ı
Azerbaycan’ın özerk bir bölgesi olarak tanıma-
sı hâlinde, kendisinin sağlayacağı bazı ekonomik
kazançları elde edebilme şansına sahip olabilece-
ğini’ ifade etmiştir. Hatta bu amaçla, Türkiye’den
Erivan’a diplomatik bir heyet dahi gönderilmiş-
tir. Türkiye’nin Erivan’a önerdiği plan tam olarak
şuydu: ‘Ermenistan Türkiye’den gelen yiyecek ve
diğer yardımlardan faydalanabilecek, Türkiye’nin
Karadeniz’deki limanlarına serbestçe girebilecek ve
karşılığında da Türkiye ile Azerbaycan’ı birbirine
bağlayacak bir koridora izin verip buradan geçecek
bir petrol boru hattının inşasına imkân sağlayacak-
tı.’ Ermenistan bu öneriye hemen cevap vermedi.
Devlet Başkanı Levon Ter-Petrosyan Türkiye ile
ilişkileri geliştirmenin gerekli olduğuna inanıyordu.
Ancak, Ermenistan’daki aşırı ulusçu ve Türk karşıtı
çevreler, iki ülke arasındaki yakınlaşmaya engel ol-
maktaydılar. Bu engeli yumuşatabilmek için Türki-
ye, Ermenistan’a, talep ettiği 100.000 ton buğdayı
gönderme kararı aldı. Türkiye bu politikası sayesin-
de, sertlik yanlısı ve Türk aleyhtarı Dışişleri Bakanı
Raffi Hovanissian’ı istifa ettirmeyi başarmıştır. Pe-
şinden, Türkiye ile Ermenistan arasında, 300 mil-
yon kilovat/saatlik elektrik satışı konusunda görüş
birliğine varılmıştır. Türk-Ermeni ilişkilerinin geli-
şimi, diğer taraftan Bakü’yü (Elçibey yönetimini)
zor durumda bırakıyordu. Dışişleri Bakanı Çetin,
Bakü’ye Türkiye’nin bu elektrik satışıyla, Bakü ile
Erivan arasındaki uyuşmazlığa barışçıl bir çözüm
bulmak amacında olduğunu; Erivan’a da elektriğin
daha fazlasına ihtiyaçları varsa Azerbaycan’la uzlaş-
mak zorunda olduklarını belirten mesajlar vermiş-
tir. Ancak, Azerbaycan Dışişleri Bakanı Kasımov,
Türkiye’nin Ermenistan’a elektrik satarak Ermeni-
leri rahata kavuşturacağını, dolayısıyla Türkiye’nin
bu çabasını yanlış bulduklarını açıklamıştır. Türk
muhalefet partilerinden de benzer tepkiler gel-
diğinden dolayı, bu satış hayata geçirilememiştir.
Ancak yine de Türkiye, çok sert geçen 1992-93 kışı
boyunca, Batıdan Ermenistan’a gönderilen insani
yardımların kendi ülkesinden geçirilmesini kabul
etmiştir. Türkiye’nin bu fiili de Azerbaycan’ı bir öl-
çüde hayal kırıklığına uğratmıştır.
131

Kelbecer’in İşgali ve İlişkilerin
Kopması
Ermenilerin, Azeri toprağı Kelbecer bölgesi-
ne saldırı düzenledikleri 27 Mart 1993 tarihin-
de, tesadüfen Demirel de yaptığı bir açıklamada,
Türkiye’nin Azerbaycan ve Ermenistan’la aynı ko-
şullarda yakın ilişki kurmak istediğini belirtiyordu.
Ancak hemen sonra, Türk yetkililer, Kelbecer’in iş-
galinden dolayı Ermenistan’a karşı, sert tepkilerini
dile getirdiler. Hatta Cumhurbaşkanı Özal, Ermeni-
lere karşı “dişimizi göstermezsek bu iş halledilemez”
diyerek Türkiye’nin soruna askerî müdahalesini ye-
niden gündeme getirmiştir. Başbakan Demirel de
bu işgaller karşısındaki hoşnutsuzluğunu ve tepkisi-
ni çeşitli şekillerde ortaya koymuştur. Azerbaycan’ı
asla yalnız bırakmayacaklarını açıklayan Hükûmet,
3 Nisan 1993 tarihinde almış olduğu bir kararla,
Ermenistan’a giden tüm insani ve diğer yardımların
sınırlarından transit geçişini durdurmuştur. Yani,
her türlü sınır geçişini kapatmıştır. Bundan 4 gün
sonra da Doğu Anadolu’daki 3. Ordu yeniden alar-
ma geçirilerek Ermenistan sınırına asker yığılmaya
başlanmıştır. Türk Hükümeti bu sırada Ermenileri
çok sert bir dille uyarmıştır. Türkiye’nin BM nez-
dindeki temsilcisi, “Hükümetinin, Ermeni saldır-
ganlığını püskürtmek için askerî önlemler de dâhil
olmak üzere tüm önlemleri alacağını” açıklamıştır.
Türkiye, BM Güvenlik Konseyinin daimî üyelerine
de sürekli olarak, Ermenilerin ‘emperyalistçe hare-
ket ederek’ BM’nin temel ilke ve normlarını hiçe
saydığını vurgulamıştır.
Sınır geçişinin kapatılması: Sözkonusu
ülke ile aradaki bütün sınır kapılarının
kapatılması.
Türkiye ve Azerbaycan’ın girişimiyle, BM
Güvenlik Konseyi, Kelbecer’in işgali dola-
yısıyla toplanmış ve 30 Nisan 1993’te ver-
diği 822 sayılı kararında, isim vermeden
Kelbecer’in işgalinden duyduğu rahatsız-
lığı vurgulamış, işgalin bir an önce sona
ermesini istemiştir. Ancak, Ermeniler bu
karara riayet etmemişlerdir. Bundan dola-
yı Türkiye; Ermenistan’a ve Dağlık Kara-
bağ üzerine ambargo ve abluka uygulama
kararı almıştır. Bu karar günümüzde de
hâlâ geçerliliğini korumaktadır.
132
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
Anlaşılacağı gibi bu sırada Türk yetkililer
Ermenistan’a bir askerî müdahaleyi devre dışı
bırakmış değillerdi. Dolayısıyla, Ermenistan
Türkiye’nin her an bir müdahalede bulunması ris-
kine karşı, tedbir olarak sınır bölgelerini Rus 7. Or-
dusuna bağlı birliklerle güçlendirmeye çalışmıştır.
BM kararından etkilenmeyen Dağlık Karabağ Er-
menileri bu sırada düzenledikleri bir dizi saldırılar-
da Temmuz ayı sonlarında Ağdam’ı, Ekim’in başla-
rında Fuzuli ve Cebrayil’i, Ekim’in sonlarında ise
Goradiz’i ele geçirmişlerdir. 26-28 Ağustos tarihleri
arasında Akdere’yi de alan Ermeniler, Azerbaycan
topraklarını işgale tüm hızıyla devam etmişlerdir.
Bu durum sürerken Türkiye’nin BM nezdindeki
girişimiyle, 29 Temmuz 1993’te Güvenlik Konse-
yi Ağdam’ın acilen ve kayıtsız şartsız boşaltılmasını
isteyen 853 sayılı kararı kabul etmiştir. Güvenlik
Konseyi benzer isteklerini, Kasım 1993’te verdiği
884 sayılı kararında da tekrarlamıştır. Arada Tür-
kiye ve İran’ın girişimiyle, Güvenlik Konseyi 14
Ekim 1993’te 874 sayılı kararını da almıştır.
İlişkilerde Yumuşama Belirtileri:
1996-1997
Anlaşılacağı üzere, 1993 sonrasında Türk-
Ermeni ilişkileri bir süre iyice donma noktası-
na ulaşmıştır. Bu durum, 1996’da Rus-Çeçen
Savaşı’nın bitimine kadar sürmüştür. Rusya, adı
geçen savaşta bölgede tam anlamıyla kontrol ku-
ramamış ve itibar kaybetmiştir. Bu durum ise
Ermenistan’ın Rusya’ya olan güvenini sarsmış ola-
cak ki Ermeniler Batı ve Türkiye ile ilişkilerini ge-
liştirmeye çalışmışlardır. Örneğin Ermeniler uzun
süre iştirak etmedikleri Dağlık Karabağ barış gö-
rüşmelerine, Eylül 1995’ten itibaren yeniden katı-
larak ‘aşamalı olmayan çözüm modeli’ üzerinde
Azerbaycan ile anlaşmışlardır.
Azerbaycan’ın kısa zamanda elde edeceği
petrol gelirleriyle silahlanabilmesi ihtimali
de Ermeni yetkilileri endişelendirmiştir.
Türkiye ise bu aşamada yeni bir savaşı asla
desteklemiyordu. Zira eğer böyle bir du-
rum söz konusu olursa belki de tarafsız-
lığını sürdürmesi mümkün olamayacaktı.
Ermenistan’da 1996 yılında yapılan Başkanlık
Seçimlerinden sonra, Başkan Levon Ter-Petrosyan,
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
o zamana dek hem Ermenistan’da hem de Dağlık
Karabağ’da faaliyetlerini sürdüren ve gittikçe de
güçlenen Taşnak Partisini hukuk dışı ilan ederek
kapatmıştır. Ter-Petrosyan ayrıca, ‘soykırım tezini’
iki ülke arasındaki ilişkilerde, sıkışıldıkça başvuru-
lan bir koz olarak kullanma siyasetinden de geri
adım atma doğrultusunda kararlı sinyaller vermiş-
tir. Anlaşılacağı üzere, Türkiye’nin Azerbaycan ile
birlikte izlediği ambargo/abluka politikaları yavaş
yavaş olumlu sonuçlar vermeye başlamıştır.
dikkat
Bu noktada ifade etmek gerekir ki Ermenistan dış
politikası üzerinde Dağlık Karabağ Ermeni yöneti-
minin de zaman zaman büyük etkisi olmuştur. Nite-
kim bu aşamada da yukarıda bahsi geçen plan karşı-
sında Dağlık Karabağ lideri Gukasyan tavır almış ve
Hankendi’nin (Dağlık Karabağ’ın başkenti) Azerbay-
can içinde kalarak bağımlı bir statü kazanmasına asla
rıza göstermeyeceklerini açıklamıştır. Buna karşın,
Türkiye adına, Türk Cumhuriyetlerinden sorumlu
Devlet Bakanı Ahat Andican, 7 Eylül 1997 tarihinde
yaptığı açıklamada “Ermeniler işgal ettikleri bölgeler-
den geri çekilmedikçe Türkiye kapısının kendilerine
açılmayacağı” uyarısında bulunmuştur. O dönemki
Hükûmetin programında da, ‘Ermenilerin bu top-
raklardan kayıtsız şartsız geri çekilmesi’ maddesi bu-
lunuyordu.
Türkiye Mayıs 1997’de AGİT Minsk Grubu-
nun taraflara sunduğu ‘toptan çözüm planı’nı
desteklemiştir. Bu plan çerçevesinde, yurtlarından
edilmiş Azerilerin işgal edilmiş bölgelere geri dön-
meleri karşılığında Ermenilere uygulanan ablu-
ka da ortadan kaldırılacaktı. Amerikalı yetkililer
bu planı ortaya koymadan önce, Ankara’da Türk
yetkililerle görüşmüş ve planın işletilmesi hâlinde
Ermenistan’a uygulanan ablukanın kaldırılması yö-
nünde Ankara’dan destek almışlardır.
21 Kasım 1997 tarihinde ise Bakan Andican,
‘Türk-Ermeni ilişkilerinin normalleşmesini, Er-
menilerin AGİT’in (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği
Teşkilatı) teklif ettiği ‘iki aşamalı plan’ formülünü
kabul etmeleri’ şartına bağlıyordu. Cumhurbaşka-
nı Aliyev’in ABD Başkanı Clinton’la görüşmesinin
ardından gerek ABD’nin gerekse Ermeni yöneti-
minin Karabağ sorununa bakışının değiştiğini ve
Azerbaycan’ın kabul ettiği ancak Ermenistan’ın
karşı çıktığı ‘iki aşamalı barış planına’, Ermeni
tarafınca da sıcak bakılmaya başlandığını kayde-
den Andican, “Aliyev’in Clinton’la görüşmesinden
sonra, Levon Ter-Petrosyan, bize göre büyük ölçüde
[ABD’nin] baskısıyla, fikir değiştirdi. Petrosyan’ın
ağzından bu ifade edildi ve Ermenistan Hükûmeti
artık yavaş yavaş bu savaşın ve uzlaşmazlığın ken-
disine zarar vermeye başladığını anladı” demiştir.
Andican’a göre Türk-Ermeni ilişkilerinde ‘normal-
leşmenin’ bariz göstergeleri şunlar olacaktı: sınır
ticaretinin başlatılması, sınır kapılarının açılması,
karşılıklı ticaretin başlatılması.
Robert Koçaryan Döneminde Türkiye-
Ermenistan İlişkileri
1998 yılı içinde Türkiye, Ermenistan’la cid-
di gerginlikler yaşamıştır. Bunda sertlik yanlısı
tutumuyla tanınan Robert Koçaryan’ın, önce
Başbakan sıfatıyla siyaset sahnesinde yer alma-
sı ve Başkan Ter-Petrosyan’ın ardındaki popüler
desteğin iyice azalmasının önemli rolü olmuş-
tur. Şubat 1998’de Başbakan Koçaryan, başta
Markara olmak üzere, sınır kapılarının açılması
konusunda Türkiye’den “asla ricacı olmayacakla-
rını” bildirmiştir. 24 Haziran 1998 tarihinde ise
Ermenistan’ın Dağlık Karabağ’ı tamamen ilhak
etme tehdidine Türkiye’den sert bir dille tepki
gelmiştir. Ankara, Ermenistan Dışişleri Bakanı
Vartan Oskanyan’ın “Karabağ meselesinin 3-4
yıl içinde çözülmemesi durumunda bölgeyi ilhak
edecekleri”ne dair açıklamasını kınamıştır. Döne-
min Cumhurbaşkanı Demirel, Haziran 1998’de
düzenlenen Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ)
Zirvesi’nde ‘KEİ Şartı’ için yapılan imza töreninin
ardından, Ermenistan Devlet Başkanı seçilen Ko-
çaryan ile bir araya gelmiştir. Görüşmede Koçar-
yan, ‘Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin
Ermenistan ile Azerbaycan arasında yaşanan so-
runlara bağlanmaması gerektiğini’ belirterek iliş-
kilerin normalleşmesini önermiştir. Cumhurbaş-
kanı Demirel ise ‘Ermenistan’ın, bir Azerbaycan
toprağı olan Karabağ’ı işgal ettiğini ve 1 milyonu
aşkın kişinin de sefil şartlar altında yurtlarından
mahrum edilmelerine neden olduğunu’ hatırlat-
mıştır. Bahsedilen bu zirve esnasında Demirel
ile Koçaryan arasındaki görüşme, Ermenistan’ın
isteği ve Ukrayna’nın da aracılığıyla gerçekleşti-
rilmiştir. Görüşmede Koçaryan, Ermenistan ile
Azerbaycan arasında yaşanan sorunlarda her iki
133

tarafın da çeşitli haklı gerçekleri olduğunu ancak
Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin bu
soruna bağlanmaması gerektiğini ifade etmiştir.
Türkiye ile ilişkilerini geliştirmek istediklerini be-
lirten Koçaryan, iki ülke arasındaki sınırın açıla-
bileceğini ve ticari ilişkilerin de başlatılabileceğini
çok net biçimde belirtmiştir.
Koçaryan, Türkiye’nin Ermenistan’la ilişkilerin-
de Dağlık Karabağ’ı ‘ön şart’ olarak ileri sürmeye
devam etmesi hâlinde Ermeni tarafı olarak kendi-
lerinin de ‘soykırım yapıldığının tanınması’ gibi
birçok ‘ön şart’ öne sürebileceklerini belirtmiştir.
Koçaryan, Ermenistan’ın Rusya ile ilişkilerinin ge-
lişmesine sebep olarak da Türkiye’nin Ermenistan’la
ilgili takındığı olumsuz tavrı gerekçe göstermiştir.
Ermeni tarafı, önkoşulsuz görüşmelere ise her za-
man açık olduğu mesajını vermiştir. Ermenistan
Devlet Başkanı, tarihsel iddialardan kaynaklanan
sorunlardan kurtulmanın en iyi yolunun bunları
tartışmaktan geçtiğini düşünmektedir. Dolayısıyla
Koçaryan, iki ülke arasındaki yaşamsal sorunla-
rı tartışmak istemiştir. Ancak, iki lider arasındaki
görüşmelerin sonucunda bu yönde de herhangi bir
ilerleme kaydedilememiştir. Zira Koçaryan, Türki-
ye ile Ermenistan arasındaki tüm sorunların toptan
ele alınıp çözümlenmeye çalışılmasını destekleyen
bir profil çizmiştir.
1999 yılı içinde, Ermenistan Parlamentosunun
teröristler tarafından basılması ve aralarında Baş-
bakan ve Meclis Başkanının da bulunduğu bazı
milletvekillerinin öldürülmesi ve rehin alınması
olayı Türkiye-Ermenistan ilişkilerine damgasını
vurmuştur. Cumhurbaşkanı Demirel, Ermenistan
Cumhurbaşkanı Robert Koçaryan’a olayla ilgili bir
başsağlığı mesajı göndermiştir. Demirel’in, diplo-
matik ilişkimizin bulunmadığı Ermenistan’a bu
mesajı göndermesi bir jest olarak algılanmıştır. Baş-
bakan Ecevit ise, saldırıyı “bölge için kaygı verici
bir hadise” olarak nitelendirmiştir.
Yaşanan bu parlamento baskınından hemen
sonra, neredeyse her istikrarsızlıkta görülebileceği
üzere, Ermenistan’da da rejimin kuvvetlendirilebil-
mesi için, kamuoyunun ilgisinin dışarıya kanalize
edilmesinin yolları aranmıştır. Zayıflayan rejimin
kuvvetlendirilmesi için “sözde” Ermeni Soykırımı
iddialarından daha uygun bir araç bulunamaz-
dı. Araştırmacı Andrew Mango da Ermenilerin
1915’te ölen ataları için “fırtına kopararak” 2001
yılında hâlâ topraklarından uzakta ve sefillik için-
de yaşamak zorunda bırakılan bir milyondan fazla
134
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
Azeri’yi unutturmaya çalıştıkları tezini ileri sürmüş-
tür. (Zikreden Zaman, “Gürültü Karabağ İçin”, 16
Mart 2001) Türkiye’ye karşı üslubunu giderek sert-
leştiren Koçaryan ise Cumhurbaşkanı Demirel’e 15
Ağustos 2000 tarihinde Dağlık Karabağ sorununun
çözümü için düzenlenen Yalta Zirvesi’nde “önce
tarihi tartışalım” diyerek bir bakıma ikili ilişkilerin
önüne bir ‘ön koşul’ koymuştur.
2000 yılının sonlarında Türk Dışişleri Bakan-
lığı, Türk/Azeri-Ermeni ilişkilerinde asıl sorun
kaynağı olarak gördüğü Ermeni diasporasını gerek
Dağlık Karabağ meselesinden gerekse Ermeni soy-
kırımı davasından soyutlayabilmek için, 3 boyutlu
bir plan hazırlığı içine girmiştir. Baskın Oran bu
planı şöyle açıklıyor: “[...] ilk boyutta; sınır ticaretini
artırmak, Karadeniz’den liman kolaylıkları sağlamak
gibi ekonomik açılımlarla Ermenistan kazanılacak ve
ayrıca ekonomik sıkıntıların azaltılması yoluyla ülke
içindeki Taşnakçıların etkisi törpülenecek; ikinci bo-
yutta, soykırım iddialarının akademik düzeyde tartı-
şılacağı uluslararası ya da ikili bir süreç başlatılacak;
üçüncü boyutta ise Türkiye’deki Ermeni azınlığın
sorunları giderilecekti”. (Oran, 2002: 235) Ancak,
dönemin Başbakanı Ecevit, “Azeriler tepki göster-
mez mi?” deyince, bu girişimin önce Azerbaycan’la
paylaşılması kararlaştırıldı ve atılacak adımlar erte-
lendi.
Bu dönemde Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde
inişli çıkışlı gelişmeler yaşanmıştır. 2000 yılının yaz
aylarında, Kars’ta düzenlenen bir toplantıya katıl-
mak için gelen Ermeni yetkililer sınır dışı edilmiş
olsalar da daha sonra aynı Ermeni yetkililer, 2001
yılının Şubat ayında Türkiye Ekonomik ve Sosyal
Etüdler Vakfının (TESEV) düzenlediği bir top-
lantıya davet edilmişlerdir. Türkiye’nin bu sıradaki
öncelikli amaçları, sorun çıkaran Ermeni diasporası
ile Ermenistan Hükûmetini birbirinden ayırmak;
ardından da Ermenistan halkını ‘kazanmak’ idi.
Türkiye bu amaçla başka önlemleri de hayata geçir-
meyi denemiştir: Örneğin Ermenilere sınırda vize
kolaylığı sağlamak gibi... Ancak, bu dönemde Türk-
Ermeni ilişkilerini gerginleştirecek başka gelişmeler
de yaşanmıştır. Fransız Meclisi, AGİT-Minsk Gru-
bunun barış planlarına tamamen ters düşecek bir
şekilde, 18 Ocak 2001 tarihinde, “Fransa, 1915 Er-
meni Soykırımı’nı açıkça tanır” cümlesinden ibaret
bir kanun kabul etmiştir. Kanun, 30 Ocak tarihinde
Cumhurbaşkanı Chirac tarafından onaylanarak yü-
rürlüğe girmiştir. Bu kanun kabul edildikten sonra,
Koçaryan, Türkiye’nin soykırımı tanıması ve af di-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
lemesi üzerinde durmuştur. Koçaryan, “eğer Türkiye
bunları yaparsa hukuken Türkiye’den toprak ve tazmi-
nat talep etmeyeceklerini” vurgulamıştır. Türkiye ise
Koçaryan’ın bu sözlerini ciddiye almayıp ona resmî
bir cevap vermemiştir.
Dışişleri Bakanı İsmail Cem, Ermeni delegelerin
de katıldığı 17 Şubat 2001 tarihli ve ‘Kafkasya’da
İstikrar Arayışı’ konulu TESEV Konferansı’nda
Erivan’a “Dağlık Karabağ sorununu çözelim de
Kafkaslar huzura kavuşsun” mesajını vermiştir.
Cem’in yaklaşımı genel olarak Ermeni heyeti ve
Türkiye’deki Ermeni cemaati üzerinde olumlu et-
kiler yaratmıştır. Cem, Dağlık Karabağ sorununun
çözülmesi yolunda AGİT’e bağlı Minsk Grubu
çabalarının yanı sıra; Ermenistan, Azerbaycan ve
Türkiye’nin ‘üçlü zirveler’ yapmasını da önermiş-
tir. Dokuzuncu Cumhurbaşkanı Demirel’in ‘Kaf-
kas İstikrar Paktı’ önerisine de değinen Cem, Er-
menistan Devlet Başkanı Koçaryan’ın talebine yeşil
ışık yakıp paktta Rusya, İran, AB ve ABD’ nin de
yer almasına olumlu baktıklarını söylemiştir.
Ermenistan Parlamentosunda temsil edilen
siyasi partiler 28 Nisan 2001 tarihinde Karabağ
sorununun çözümü hakkında ortak bir bildiri ya-
yımlamışlardır. Bildiride, Türkiye’nin, Karabağ so-
rununun çözümünde arabulucu olmasının kabul
edilemeyeceği, bu bölgedeki tüm ulaştırma yolla-
rının derhal açılması gerektiği (Türk-Ermeni sınır
kapılarının açılması kastedilmektedir), bu konuda
varılacak anlaşmanın da Ermeni siyasi güçleri ile
Ermenistan-Karabağ halkları tarafından kabul edil-
mesi gerektiği gibi hususlar yer almıştır. Bu olum-
suz ortamın baskısı altında, dönemin Başbakanı
Bülent Ecevit’in, 5 Haziran 2001 tarihinde vermiş
olduğu bir beyanatta, Ermenistan ile diplomatik
ilişki kurmanın önündeki, daha önce bahsedilen, 3
temel şarta bir şart daha ilave ettiği görülmüştür. Bu
yeni şart da ‘Ermenistan’ın Azerbaycan ile Nahçıvan
arasında bir koridorun açılmasına izin vermesidir’.
Bu arada, bir sivil örgütlenme girişimi olmuş,
Türkiye ve Ermenistan’ı yakınlaştırmayı hedefleyen
bir ‘Barışma Komisyonu’ kurulmuş ve çalışmaları-
na başlamıştır. Bu komisyon Azerbaycan tarafın-
dan da genel olarak faydalı bulunmuştur. Ancak bu
noktada Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin Azerbay-
can-Ermenistan ihtilafına ne derece endeksli oldu-
ğu bir kez daha görülmüştür. Diplomatik anlamda
resmî bir sıfat veya görevi olmayan ancak kendi
alanlarında isim yapmış olan 6 Türk ve 4 Ermeni
temsilcinin katılımıyla 9 Temmuz 2001 tarihinde
Cenevre’de ‘Türk - Ermeni Barışma Komisyonu’
oluşturulmuştur. Komisyon’un amaç ve görevleri,
özet olarak şunlardır: Türkler ve Ermeniler arasın-
da karşılıklı anlayış ve iyi niyeti geliştirmek, Erme-
nistan ile Türkiye ilişkilerinin iyileştirilmesini teş-
vik etmek, Türk ve Ermeni sivil toplum örgütleri ve
Ermeni diasporasında mevcut barışma arzusundan
yararlanmak ve söz konusu örgütler arasında temas,
diyalog ve işbirliğini desteklemek, bazı faaliyetlere
doğrudan girişmek ve diğer kuruluşların projeleri-
nin gerçekleşmesine yardımcı olmak, hükümetlere
sunulmak üzere bazı tavsiyeler geliştirmek; iş dün-
yası, turizm, kültür, eğitim, araştırma, çevre, med-
ya ve güven artırıcı önlemler alanında resmî olma-
yan iş birliğini desteklemek; talep üzerine, tarihî,
psikolojik, hukuki ve diğer alanlardaki bazı projeler
için uzman incelemesi sağlamak.
11 Eylül sonrasında ABD açısından
Afganistan’a ve Orta Asya’ya, Kafkasya
üzerinden giden tüm yolların açılması ve
işletilmesi başlı başlına önemli bir konu
hâline gelmiştir. Dolayısıyla ABD, Türki-
ye-Ermenistan sınır kapılarının açılması
ve Türkiye ile Ermenistan arasındaki dip-
lomatik ilişkilerin, ‘soykırım konusunu’
gözden uzak tutarak tesis edilmesi mad-
desini gündeminin ilk sıralarına almıştır.
Komisyondaki Ermeniler soykırım iddialarını
gündeme getirmeme konusunu, Türkler ise Türk-
Ermeni ilişkilerini Dağlık Karabağ meselesine
dayandırmama ilkesini ön plana çıkarmışlardır.
Ancak, Türkiye’nin resmî politikası, bu Komisyon
üyelerinin düşüncelerinden çok farklıydı. Örneğin
Komisyonun kurulduğu haberinin alınmasından
bir gün sonra Başbakan Yardımcısı Mesut Yılmaz,
Azerbaycan Meclis Başkanı Aleskerov’u kabulü sı-
rasında Türkiye ile Ermenistan arasındaki sorun-
ların çözümünün Karabağ sorununun çözümüne
bağlı olduğunu ifade etmiştir. Bu Komisyonun
varlığı ve amaçları, gerek Ermenistan’da gerekse
Türkiye ve Azerbaycan’daki bazı çevreler tarafından
eleştiri konusu yapılmıştır. Diasporadaki Taşnak
kuruluşları bu komisyonun çalışmalarından mem-
nun olmadıklarını açıklamışlardır. Neticede, sözü
edilen komisyon, Ermeni temsilcilerin 11 Aralık
2001 tarihinde yayımladıkları bir deklarasyonla
dağılmıştır.
135

2000’li Yıllarda Artan İkili İlişkiler
AK Parti iktidarı döneminde, Türk Dışişleri Ba-
kanlığı, Ermenistan’la ilişkilerin normale döndürül-
mesinin (bunun en önemli göstergesi, herhâlde, iki
ülke arasında 1993 yılında kapatılan Akyaka Sınır
Kapısı’nın tekrar açılması olacaktı), doğrudan doğ-
ruya bu ülkenin Dağlık Karabağ uyuşmazlığının
çözümü yönünde göstereceği esnekliğe bağlı oldu-
ğu tezini bir tarafa bırakmamıştır. Türkiye’nin barış
sürecine ilişkin tavrı, çözümü daha ziyade zamana
yaymaktı (aşamalı yaklaşım); Ermeni tarafı ise ‘pa-
ket yaklaşımı’ üzerindeki ısrarını sürdürmüştür.
Koçaryan, Türkiye’nin “sözde” Ermeni soy-
kırımını tanımadığı gerekçesiyle, 28-29 Haziran
2004 tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen NATO
Zirvesi’ne katılmama kararı almıştır. Dışişleri Ba-
kanı Abdullah Gül, bu zirve toplantısı esnasında
İstanbul’da görüştüğü Ermenistan Dışişleri Bakanı
Vartan Oskanyan’a, “Azerbaycan ve Ermenistan’da
sorunları çözmek isteyen siyasi iradenin mevcut ol-
duğunu” ifade etmişse de Ermenistan’ın soğuk tav-
rında herhangi bir değişiklik olmamıştır. Çözüm
yöntemi üzerindeki ısrarını koruyan Koçaryan, Av-
rupa Konseyi Parlamenterler Asamblesinde yapmış
olduğu konuşmasında da çözüme yönelik paket
yaklaşımından yana olmaya devam ettiklerini bir
kez daha vurgulama ihtiyacı duymuştur.
Türkiye’nin 2004 yılı sonu itibarıyla, AB üye-
liği için başlatılan müzakere süreciyle de bağlantı-
lı şekilde, tartışılan önemli bir konu şu olmuştur:
Türkiye’ye AB tarafından müzakere tarihi verilme-
sinin ön şartlarından biri de Ermenistan sınır kapı-
larının açılması olabilir miydi? Nitekim AB Komis-
yonu Başkanı Romano Prodi, Kasım 2004’te görev
süresi dolmadan önce, Güney Kafkasya ülkelerine
düzenlediği gezi çerçevesinde Ermenistan’da Dışiş-
leri Bakanı Oskanyan’la birlikte gerçekleştirdikleri
basın toplantısı esnasında “kapalı sınırlar konusu-
nun Türkiye’nin AB üyeliği için gerekli ön koşullar-
dan biri olabileceğini gözardı etmediğini” söylemiş-
tir. Daha sonra ise AB kaynakları böyle ya da başka
bir ön şartın ileri sürülmeyeceği garantisini verme-
mişlerdir. Ermenistan Hükûmeti de ‘ikili ilişkilerin
normalleştirilmesine fırsat vereceği’ gerekçesiyle,
Türkiye’nin AB üyelik sürecinin kendileri açısın-
dan olumlu olacağı düşüncesini ileri sürmüştür.
Başbakan Erdoğan, Nisan 2005’te, Ermenistan
Devlet Başkanı Koçaryan’a bir mektup göndererek,
Türk ve Ermeni tarihçileri ile diğer uzmanlardan
oluşacak bir Ortak Tarih Komisyonunun, 1915
136
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
dönemine ait gelişme ve olayları sadece Türk ve Er-
meni değil, üçüncü ülke arşivlerinde de araştırarak
bulgularını uluslararası kamuoyuna açıklamaları
çağrısında bulunmuştur.
Ermenistan ile sorunların ortadan kaldırılması
ve ilişkilerin normalleştirilmesi için, 2007 yılında
İsviçre’nin arabuluculuğunda yeni bir süreç başla-
tılmıştır. Bu süreci hızlandıran bir unsur da Güney
Osetya sorununun 8 Ağustos 2008 tarihinden iti-
baren Gürcistan ile Güney Osetya Otonom Bölge-
si arasında sıcak çatışmalara dönüşmesi olmuştur.
Rusya soruna hızla müdahale edince, kriz uluslara-
rası boyut kazanmıştır. Savaş sırasında, Gürcistan
devleti, Rusya ile tüm ilişkilerini keserek sınırlarını
kapatmıştır. Bu durumdan Ermenistan olumsuz
etkilenmiştir. Erivan, bölgede Rusya’nın en ya-
kın müttefiki olmasına rağmen, tek çıkış noktası
olan Gürcistan’ı kızdırmamak için, savaş süresince
tarafsız kalmaya çalışmıştır. Bundan böyle Erme-
nistan bölgedeki tecrit durumunun daha da ağır-
laşabileceğini fark etmiştir. Bu noktadan sonra,
Ermenistan’ın yeni seçilmiş olan Devlet Başkanı
Serj Sarkisyan, bir çıkış umudu olarak Türkiye’ye
yakınlaşma sinyalleri vermeye başlamıştır. Bu çer-
çevede Cumhurbaşkanı Gül’ü, millî maçı izlemek
üzere Erivan’a davet etmiştir. Gül bu davete ica-
bet edince bölgede yeni bir süreç ortaya çıkmıştır.
Türkiye, bir yandan Ermenistan ile arasındaki so-
runların çözümünü masaya yatırırken diğer yan-
dan da Erivan ile Bakü arasında Dağlık Karabağ
sorununun çözümü için Sarkisyan Yönetimine tel-
kinde bulunmuştur. Neticede, BM Genel Kurulu
kapsamında, dönemin Türk Dışişleri Bakanı Ali
Babacan, Azerbaycan Dışişleri Bakanı Elmar Mem-
medyarov ve Ermenistan Dışişleri Bakanı Eduard
Nalbandyan arasında 26 Eylül 2008’de önemli bir
buluşma gerçekleşmiştir.
Bu sürecin neticesinde ise 10 Ekim 2009 ta-
rihinde Türkiye ile Ermenistan arasında, ‘Diplo-
matik İlişkilerin Tesisi Protokolü’ ile ‘İkili İlişki-
lerin Geliştirilmesi Protokolü’ İsviçre’nin başkenti
Zürih’te imzalanmıştır. Bu iki Protokol, ikili iliş-
kilerin normalizasyonu için bir çerçeve sunmak-
tadır. Ayrıca bu adımın bölgede barış sürecine de
olumlu etkide bulunacağı iddia edilmiştir. Hatta
bu doğrultudaki bir iddiaya göre, Ermenistan; işgal
altında tuttuğu 7 Azeri rayonunu vermeyi, Nahçı-
van ile Azerbaycan arasında bir koridorun açılma-
sını ve Karabağ’ın geleceği (statüsü) konusunda bir
halk oylamasının yapılmasını kabul etmiştir. Bahsi
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
geçen bu Protokol’ler iki ülkede de onaylanmaları
için ilgili mercilere iletilmiştir. Bu bağlamda Türk
Hükûmeti Protokolleri imzanın hemen ertesinde
onaylanmaları için TBMM’ye göndermiştir. Erme-
nistan Hükümeti ise ilgili mevzuatı uyarınca proto-
kolleri önce Anayasası’na uygunluğunun denetimi
için Anayasa Mahkemesine iletmiştir. Mahkeme,
uygun bulma kararını 12 Ocak 2010’da alıp bunla-
rı onay için Ulusal Meclise göndermiştir. Bilahare,
Devlet Başkanı Sarkisyan, 22 Nisan 2010 tarihin-
de yaptığı televizyon konuşmasında Protokol’lerin
onay sürecinin dondurulduğunu açıklamıştır.
Türk-Ermeni ilişkilerinde 2010 yılını, önemli
ölçüde 2008 öncesine dönüş süreci olarak tanım-
lamak mümkündür. Son dönemde Türkiye-Er-
menistan ilişkilerinin gelişmesi için en çok gayret
gösteren kişilerden biri olan Ermenistan Ulusal
ve Uluslararası Çalışmalar Merkezi (ACNIS) Ko-
ordinatörü Richard Giragosian, Türk medyasında
yayımlanan söyleşi ve makalelerinde Türkiye adına
görüşmeleri yürütenlerin Ermeni tarafı kadar sami-
mi olmadıklarını, Haziran 2011’de yaklaşan genel
seçimler nedeniyle cesur adımlar atamadıklarını,
önemli gelişmeler için bu seçimlerden sonraki dö-
araştırmalarla
ilişkilendir
Ermenistan’ın İki Bağımsızlık Bildirisi ve
Türkiye
Ermenistan SSC Yüce Konseyi’nin, [bağım-
sızlıktan] önce 23 Ağustos 1990’da yayınladığı,
bir Giriş metninden sonra 12 maddelik bir bel-
ge olan Ermenistan’ın Bağımsızlığı Hakkında
Bildiri’nin 11. Maddesi şöyleydi: “Ermenistan
Cumhuriyeti, Osmanlı Türkiyesi’nde ve Batı
Ermenistan’da yapılan 1915 Soykırımına ulus-
lararası tanıma sağlanmasını destekler”. Bildiri-
nin altındaki iki imzadan biri, bilahare ilk devlet
başkanı seçilecek olan Levon Ter Petrosyan’a ait
idi. [Bu bildirinin], hemen aşağıda sözü edilecek
23 Eylül 1991 tarihli ‘Ermenistan’ın Bağımsız-
lığı Bildirisi’yle [karıştırılmaması gerekir.]… 23
Ağustos bildirisinde geçen “Batı Ermenistan” te-
riminin Ermeni siyasal terminolojisindeki anla-
mı, Osmanlı İmparatorluğu ile Safevi İran arasın-
daki 1639 Kasr-ı Şirin paylaşımında Osmanlı’ya
düşen “Tarihi Ermenistan” [olduğu iddia edi-
nemin beklenmesi gerektiğini ifade etmiştir. Ama
2011 yılının başlarında, Türkiye-Azerbaycan Parla-
mentolararası Dostluk Grubu Başkanı ve AK Parti
Milletvekili Mustafa Kabakçı yaptığı değerlendir-
mede, “topun artık Ermenistan’da olduğunu” be-
lirtmiştir. Anlaşılan, Türkiye ve Azerbaycan, Dağ-
lık Karabağ meselesinin çözümünde Ermenistan’ın
somut adımlar atmasını beklemektedirler. O
hâlde, Türkiye’nin bundan sonra atacağı adımlar,
Ermenistan’ın atacağı adımlara bağlanmıştır. Buna
karşın Ermenistan, Türkiye’yi suçlayıcı ve tehdit
edici tavrını sürdürmüştür. 2011 yılının ilk günün-
de Ermenistan Devlet Televizyonunda konuşan
Dışişleri Bakanı Eduard Nalbandyan, Türkiye’ye
yönelik sert eleştirilerde bulunmuştur.
Diğer bir olumsuz gelişme de Türkiye’nin çok
istemesine ve hatta ciddi beklenti içine girmesine
karşın, AGİT’te yapılan Genel Sekreterlik seçimin-
de Ermenistan’ın desteğini alamaması olmuştur. 15
Şubat 2011’de Ermenistan Dışişleri Bakanlığı Söz-
cüsü Tigran Balayan, yaptığı açıklamada, AGİT’te
yapılacak bu seçimde Türkiye’nin adayını destekle-
meyeceklerini açıkça bildirmiştir.
len] topraklardır. Yani, kabaca bugünkü Doğu
Anadolu’dur. “Osmanlı Türkiyesi”yle kastedilen
ise, bu “Batı Ermenistan”ın dışında kalan ve özel-
likle Kilikya, Batı Anadolu, vs. gibi, çok sayıda
Ermeni’nin yaşamış olduğu, Tehcir’e sahne ol-
muş Osmanlı topraklarıdır. Yüce Konsey, bu bil-
diriyle, 1921 Moskova ve Kars Antlaşmaları’nın
Ermenistan’a empoze ettiği Türkiye sınırını tanı-
madığını göstermek istiyordu.
[…] Aynı Ter Petrosyan, hemen yukarıda
sözü edilen ve ülke bağımsız olurken yayınlanan
23 Eylül 1991 tarihli Ermenistan’ın Bağımsızlı-
ğı Bildirisi’ne bu ifadeyi koydurmadı. Çok kısa
bir metin olan 1991 bildirisi, ülkedeki güçler
dengesini gözeterek, l990 Bildirisine genel bir
gönderme yapmakla yetiniyordu: “Ermenistan’ın
bağımsızlığı hakkındaki bildiriyle uyum halinde,
insan hakları ve self determinasyon uluslararası
standartlarını temel alarak, demokratik ve huku-
ka uygun bir toplum kurmak amacıyla, SSCB’den
137
 Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri

ayrılma konusundaki 21 Eylül 1991 tarihli refe-
randumun sonuçlarına dayanarak, Ermenistan
Cumhuriyeti Yüce Sovyeti, cumhuriyeti bağımsız
devlet ilan eder.”
Fakat Türkiye’de akıllarda sadece Ağustos
1990 bildirisi ve onun 11. Maddesi kalacak-
tır. Aynı durum, ilk başkan Ter Petrosyan ikti-
darının (Ekim 1991 - 1998) ilan ettiği 5 Tem-
muz 1995 Anayasasında da tekrarlandı ve bu
Anayasa’nın Başlangıç kısmında, “Ermeni Halkı,
Ermenistan’ın Bağımsızlık Bildirisine nakşolun-
muş Ermeni bağımsızlığının ve ulusal özlem-
lerinin ana ilkelerini temel alarak…” formülü
kullanılmak suretiyle, 1991 Bildirisine gönder-
me yapmakla yetinildi. Böylece, hem 1990’daki
yanlıştan dönmek suretiyle Türkiye’yle arayı nor-
malleştirmek, hem de, ülke içindeki dengeleri gö-
zetmek, özellikle de milliyetçi Taşnakları sakin-
leştirmek amaçlanmıştı.
Sonuç olarak, Türkiye’ye karşı sert bir mil-
liyetçi politikayla işe başlayan Ter Petrosyan,
özellikle [akademisyen] Gerard Libaridian’ın
kendisine danışman olmasından sonra durumu
soğukkanlılıkla tahlil etti ve politikasını kısa za-
manda yumuşattı. 1991 Bildirisinde ve 1995
Anayasasında yukarıda değinilen uygun deği-
şiklikleri yaptığı gibi, ülkesinde PKK’yı yasak-
ladı, Taşnak’ın faaliyetlerini dondurarak lider-
lerini uyuşturucu kaçakçılığından hapse attırdı,
Türkiye’ye karşı olmakla tanınan dışişleri bakanı
Raffi Hovanisyan’ı görevden aldı. En önemlisi
de, bir dış geziye çıkarak yabancı ülkelerdeki di-
asporayı sakinleştirdi.
Kaynak: Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası:
Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yo-
rumlar, Cilt III: 2001-2012, (2. Baskı), İstanbul:
İletişim Yayınları, 2013, ss. 163-168.

Öğrenme Çıktısı
3 Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından Ermenistan ile ilişkilerini ve bu bölgedeki sorunları
tanımlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bu konuda detaylı bilgi

için bakınız Kamer Kasım,
11 Eylül sonrasında, “Türk-Ermeni Barışma Ko- Ermenistan dış politikası
ABD’nin Kafkasya’da istik- misyonu: Kısa Süren Bir üzerinde Dağlık Karabağ
rar için öngördüğü strateji Diyalog Girişimi”, Strate- Ermeni yönetiminin etkisi-
nedir? jik Analiz, Sayı 22, Şubat ni değerlendirin.
2002, http://www.eraren.
org/tur/eren.html

TÜRKİYE-GÜRCİSTAN İLİŞKİLERİ üstür. Gürcistan ile iyi ilişkiler kurmak, Ermenis-

Gürcistan, jeopolitik konumu itibariyle hem
Türkiye için bölgede kilit önemdedir, hem de
Avrasya’nın en önemli aktörlerindendir. Orta
Asya ile Türkiye’yi, dolayısıyla Batı’yı birbirine
bağlayan önemli bir köprüdür. Gürcistan siya-
sal, ekonomik, askerî ve sosyo-kültürel açılardan
Türkiye’nin Doğu’ya açılan kapısıdır. Türkiye açı-
sından Gürcistan, eğer müttefik olunursa Rusya’ya
karşı hem dengeleyici bir unsur hem de stratejik bir
tan, Azerbaycan, hatta İran’ı kontrol edebilmeyi,
enerji anlaşmaları ve boru hatları projelerinde yer
alabilmeyi, bölge siyasetinde etkin güç olabilmeyi
de beraberinde getirir. Gürcistan açısından ise Tür-
kiye, Batı’ya açılan kapıdır. Türkiye, Gürcistan’ın
uluslararası örgütlere girmesinde destekçi ve ulusal
çıkarlarının korunmasında yardımcı olan dost bir
komşu ülkedir. Ayrıca onun siyasal, ekonomik ve
askerî gelişiminde önemli rol oynayan temel bir

138
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
ortaktır. Gürcistan’ın dış politika rotasını Batıya
çevirmesi de iki devletin birbirine yakın olması için
bir başka nedendir.
Türkiye-Gürcistan ilişkileri dostluk ve iş-
birliği temelinde eşit düzeyde egemen iki
devlet ilişkisi şeklinde devam etmektedir.
Türkiye’nin Gürcistan’ın toprak bütünlü-
ğüne ve bağımsızlığına ilişkin hassasiyeti
devlet politikası olarak yerleşmiştir. Ancak
Gürcistan’ın tam olarak kurtulamadığı
ve tarihten gelen negatif bazı Türk algı-
ları bulunmaktadır. Rusya’nın yüzyıllarca
Türkleri Gürcülere yönelik tehdit unsuru
olarak göstermesinin, bu bilincin oluşma-
sında büyük etkisi olmuştur. Bu endişele-
rin ortadan kalkması, iki devlet arasındaki
normal ilişkilerin gelişimi ile mümkün
hâle gelmiştir.
Türkiye-Gürcistan Siyasî İlişkileri
Gürcistan henüz Sovyetler Birliği topraklarının
içindeyken Türkiye-Gürcistan ilişkileri 1989 yı-
lında Sarp Sınır Kapısı’nın açılmasıyla başlar. Bu
şekilde, daha SSCB yıkılmadan önce, ilk kez bir
NATO üyesiyle bir Varşova Paktı ülkesi arasında
(Gürcistan üzerinden SSCB) sınır kapısı açılmıştır.
Türkiye, 9 Nisan 1991 tarihinde bağımsızlığını
ilan eden Gürcistan’ı ancak SSCB yıkıldıktan sonra
(16 Aralık 1991) tanımıştır. İki devlet arasında iliş-
kilerin kurulması için 21 Mayıs 1992’de bir proto-
kol imzalanmıştır. Bu protokol, dönemin Dışişleri
Bakanı Hikmet Çetin’in 21 Mayıs’taki Tiflis ziyare-
ti sırasında akdedilmiştir. Bunun hemen ardından
Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in 30 Temmuz
1992’deki Gürcistan ziyareti önemlidir. Ziyaret sıra-
sında Tiflis’te “Dostluk ve İyi Komşuluk Antlaşması”
imzalanmıştır. Bu protokol ve antlaşmaya istinaden
Türkiye’nin Gürcistan’daki diplomatik misyonları
başkent Tiflis’te Büyükelçilik, Batum’da Başkonso-
losluk düzeyinde Türkiye’yi temsil etmektedirler.
Gürcistan’ın ise Ankara’da Büyükelçiliği, İstanbul ve
Trabzon’da Başkonsoloslukları bulunmaktadır.
Türkiye bölge için olduğu kadar, Gürcistan için
de barış ve istikrar istemektedir. Bu bakımdan, Tür-
kiye, Gürcistan dâhilinde yıllardır devam eden ve
çözülemeyen Abhazya ve Güney Osetya sorunlarının
Gürcistan toprak bütünlüğü içinde çözülmesinden
yanadır. Türkiye’nin Acaristan üzerinde ise Mos-
kova ve Kars Antlaşmaları’ndan doğan garantörlük
hakkı bulunmaktadır. Bunların dışında, Türkiye,
Gürcistan’ın bir parçası olan ve arasında akrabalık
bağları bulunan Ahıska Türkleri konusunda da geliş-
meleri takip etmektedir. Türkiye, Stalin döneminde
Gürcistan’daki topraklarından Orta Asya’ya sürülen
Ahıska Türklerinin vatanlarına döndürülmesi konu-
sunda, Gürcistan’ın Avrupa Konseyine verdiği sözü
tutarak, Ahıska Türklerinin sağlıklı bir şekilde dö-
nüşlerinin sağlanması gerektiğini düşünmektedir.
Gürcistan’ın 1999 yılında gerçekleşen Avrupa
Konseyi üyeliği, Ahıska Türklerinin yurtlarına geri
dönmeleri konusunda tetikleyici bir etken olmuş-
tur. Üyelik için ön şart koyan Avrupa Konseyi, geri
dönüşün 2011 yılına kadar tamamlanması gerekti-
ğini belirtmiştir. Gürcü tarafı ise çözümü ağırdan
alan bir politika içinde olmuştur. Geri Dönüş Ya-
sası Temmuz 2007’de kabul edilerek Ocak 2008’de
yürürlüğe girmiştir. Geri dönüş prosedürü olarak
Ahıskalılar’ın yaşadıkları ülkelerdeki Gürcistan
Başkonsolosluklarına müracaat etmeleri gerekmek-
teydi. İşin ilginç tarafı; Gürcistan devleti, başvuru
yapabilmeleri için de bir ön şart ileri sürmüştür: o
da, resmî makamlara bu sürgüne uğradıklarına dair
bir ‘Sürgün Belgesi’ sunmalarıdır.
Gürcistan’ın bağımsızlığının ilk yıllarında Ab-
hazya ve Güney Osetya sorunlarına odaklanmak
zorunda kalması, Türkiye’nin Güney Kafkasya
politikasını Dağlık Karabağ ve Azerbaycan üzeri-
ne yoğunlaştırması, Rusya’nın ilan ettiği “Yakın
Çevre Doktrini” ile arka bahçesinde tekrar etkinlik
arayışına girmesi gibi faktörler Türkiye-Gürcistan
ilişkilerini 1994 yılına kadar duraklatmıştır. 13
Ocak 1994 tarihinde Gürcistan Devlet Başka-
nı Shevardnadze’nin Türkiye ziyaretinde iki ülke
arasında bir dizi antlaşma imzalanmış ve böylece
ilişkilerin daha sağlam bir temele oturtulması sağ-
lanmaya çalışılmıştır.
Shevardnadze, Mart 1994’te Gürcistan’ın
BDT’ye katılmasını kabul ederek Rusya ile ters
düşmemeye çalışmıştır. Gürcistan bu üyeliği, hiç
kuşkusuz, ayrılıkçı hareketlerin gölgesinde kabul
etmek durumunda kalmıştır. Çok yönlü dış poli-
tikayı benimseyen Shevardnadze, kısa süre sonra,
NATO’nun Barış için Ortaklık (BİO) programı-
na da katılmıştır. Tiflis yönetiminin hem BDT’ye
hem de BİO’ya katılımı, bu liderin gerektiğinde
Batı ile Rusya arasında denge siyaseti yürütmeyi
isteyebileceğinin sinyallerini de vermiştir.
139

1997-1998 dönemi, Gürcistan’ın BTC Boru
Hattı projesine destek verdiği yıllar olmuştur. Bu
proje, Türkiye ile Gürcistan’ı yakınlaştırmıştır. İki
ülkeyi yakınlaştıran bir başka proje de 2000 yılın-
da Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in önerdi-
ği “Kafkas İstikrar Paktı” fikridir. Demirel, 1999
yılında İstanbul’da düzenlenen AGİT-İstanbul
Zirvesi’nde ortaya attığı bu fikri, 15 Ocak 2000
tarihli Tiflis ziyaretinde Shevardnadze ile pay-
laşmıştır. Rus-Gürcü ilişkilerinin gerginleştiği ve
Rusya’nın yeni askerî doktrinini açıkladığı bu dö-
nemde ortaya konan bu öneri, Shevardnadze ta-
rafından büyük destek görmüştür. Ekim 2001’de
Shevardnadze’nin Gürcistan’ı “Rusya’nın güney
kanadı olarak değil, Türkiye’nin kuzey kanadı
olarak nitelendirmesi”, (Demirağ, 2005: 134)
Gürcistan’ın dış politik yönelimini net olarak or-
taya koymuştur. Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet
Sezer de Kasım 2001’de gerçekleştirdiği Tiflis ziya-
reti sırasında, Türkiye-Gürcistan ilişkilerinin mü-
kemmel düzeyde olduğunu belirtmiştir. Ardından,
18 Eylül 2002 tarihinde BTC Boru Hattı’nın in-
şaatının başlaması sebebiyle Bakü’de yapılan temel
atma töreninde Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan
liderleri bir araya gelmişlerdir.
Türkiye, 2003 yılı sonlarında Gürcistan’da ger-
çekleşen Kadife Devrim ile Shevardnaze’nin göre-
vinden ayrıldığı ve Ocak 2004’teki Cumhurbaş-
kanlığı seçimini Mikhael Saakaşvili’nin kazandığı
süreçte Gürcistan’a yönelik net bir tavır gösterme-
miştir. Bunda o sırada İstanbul’da gerçekleşen terör
saldırıları, AB süreci ve KKTC’deki (Kuzey Kıb-
rıs Türk Cumhuriyeti) seçimlerden oluşan yoğun
gündemin de etkisi olmuştur. Ama Saakaşvili ikti-
darı da Shevardnadze’den devraldığı iyi düzeydeki
Türkiye-Gürcistan ilişkilerini daha da ileri seviye-
lere taşıma çabası içinde olmuştur. Mayıs 2004’te
Ankara ziyareti sırasında Saakaşvili, Türkiye’nin
hukuki açıdan garantörü olduğu Acaristan Özerk
Cumhuriyeti’nde olan karışıklıklar karşısında, so-
runu Gürcistan’ın iç işi olarak görüp aktif müdaha-
leci bir politika sergilememesinden duyduğu mem-
nuniyeti dile getirmiş ve Türkiye’nin bu tavrıyla
dost bir ülke olduğunu kanıtladığını belirtmiştir.
(Günay, 2009: 231)
2004-2007 arası dönemde de iki devlet ara-
sında pek çok karşılıklı ziyaret gerçekleştirilmiş,
siyasal-ekonomik ve askerî alanlarda anlaşmalar
imzalanmıştır. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, 21
Kasım 2007 tarihinde Bakü-Tiflis-Kars (BTK) De-
140
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
mir Yolu’nun Gürcistan bölümündeki temel atma
törenine katılmıştır.
7 Ağustos 2008 tarihinde Gürcistan’ın Güney
Osetya’yı egemenlik altına almak için başlattığı
harekâtla ortaya çıkan 5 Gün Savaşı süresince,
Türkiye, Gürcistan’ın toprak bütünlüğünden yana
bir tutum içerisinde olmuştur. Başbakan Erdoğan,
sıcağı sıcağına bölgeye gidip, önce Saakaşvili ile
daha sonra da Rus liderler Medvedev ve Putin ile
bir araya gelerek Türkiye’nin sorumlu ve arabu-
lucu bir devlet olduğunu göstermeye çalışmıştır.
Erdoğan’ın ziyaretler sırasında taraflara sunduğu
“Kafkasya İşbirliği ve İstikrar Platformu” önerisi ise
iki taraftan da yeterli destek bulamayınca salt bir
teklif olma düzeyinden öteye geçememiştir.
Türkiye-Gürcistan ilişkileri ‘egemen eşitlik’ esa-
sına dayalı olarak birbirlerinin toprak bütünlükleri-
ne ve bağımsızlıklarına saygı duyma doğrultusunda
devam etmektedir. Bu anlamda, Gürcistan’ın Ab-
hazya, Güney Osetya, Acaristan ve Cevahe (Cava-
hati) gibi sorunları karşısında üniter devlet ve ulus
devlet yapısının korunması, Türkiye’nin devlet
politikasıdır. Türkiye etnik, dinî, kültürel ve sosyal
nedenlerden dolayı Gürcistan’ın bölünmesi sonu-
cunu doğuracak her türlü girişime karşıdır. Türkiye
Gürcistan’ın içinden veya dışından gelebilecek teh-
likelere karşı bu ülkenin dostu olarak yanında yer
almaya çalışmaktadır.
Bölgenin donmuş sorunları bölgesel istik-
rarın kurulmasının önündeki en büyük
engeldir. Bölgede sürdürülebilir-kalıcı ba-
rışın sağlanmasıyla istikrarsızlıktan ötürü
uzun zamandır gerçekleştirilemeyen pro-
jeler hayata geçirilebilecektir. Bu durum
ise bölge halkının gönencini artıracak ve
bu halkların çalışmak için dışarıya göç et-
melerini gereksiz hâle getirecektir.
Türkiye siyasi, askerî ve ekonomik yönlerden
Gürcistan için model bir ülkedir. Bir NATO üyesi
olarak Türkiye, Gürcistan’ın toprak bütünlüğünün
korunması bağlamında bu ülkenin NATO gü-
venlik şemsiyesinden yararlanmasını uygun gör-
mektedir. Ancak, olası bir NATO üyeliğine karşı
Rusya’nın verebileceği potansiyel tepki, Türkiye’nin
Gürcistan’ın NATO üyeliği konusunda tedbirli
davranmasını gerektirmektedir.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Türkiye’nin, Gürcistan içindeki halklarla, et-
nik, tarihî ve dinî bağları bulunmaktadır. Abhaz-
lar, Acaralılar ve Ahıskalılar Türk etno-sosyali-
nin bir parçası durumundadırlar. Günümüzde
Gürcistan’da yerleşik bulunan Türk soydaşlar ol-
duğu gibi, Türkiye’de yaşayan Abhaz, Acara ve
Ahıska nüfusu bulunmaktadır. Bu grupların varlığı
Türkiye’nin zaman zaman ikili ilişkilerde politika
üretme aşamasında ‘duygusal’ yaklaşımlara sebep
olabilmektedir. Dolayısıyla bu kaynaklardan besle-
nen kamuoyu baskılarını da dikkate alacak olursak
Türkiye’nin Gürcistan politikasında zaman zaman
bazı gelgitler oluşabilmektedir.
Türkiye Abhazya sorununa Gürcistan’ın top-
rak bütünlüğü içinde yaklaşmaktadır. Abhazya’nın
Gürcistan’dan ayrılıp bağımsız olması Türkiye’nin
bölge politikasıyla uyumlu olmaz. Türkiye bu tür-
den hareketleri ‘ayrılıkçılık’ olarak nitelendirmek-
tedir. Türkiye’nin temel isteği, sorunun Gürcistan
toprak bütünlüğü içerisinde iki tarafın da istekle-
rinin karşılandığı bir şekilde ve Gürcistan’a istikrar
getirecek biçimde sonuçlandırılmasıdır. Türkiye, bir
tarafta yakın ilişkiler içinde olduğu Gürcistan ve di-
ğer tarafta da Türkiye’de sayıları 500.000 civarında
olan Türk yurttaşı Abhazlar arasındaki mücadelede
aktif taraf olmak istememektedir. Öte yandan Tür-
kiye, Abhazya’nın, bağımsızlığa kavuşsa bile, hiç
kimsenin (bilhassa Rusya’nın) himayesine girmeden
kendi başına ayakta durabileceğine inanmamakta-
dır. Ankara, Abhazya’nın Gürcistan içinde güçlü bir
özerklikle varlığını sürdürmesinin daha iyi olacağını
öngörmektedir (Günay, 2009: 226).
Abhazya Savaşı Türkiye’nin bölgeye yöne-
lik resmî ve gayriresmî politikaları arasın-
daki farklılığın simgesi olmuştur. Geleceği
planlanmaya çalışılan Türkiye-Gürcistan
ilişkileri, henüz oluşma aşamasındayken
Abhazya sorununun devreye girişi Türk
tarafını zorda bırakmış ve Türkiye’nin
Gürcistan politikasının ‘yumuşak karnı’
olmuştur. Türkiye’de yaşayan Abhaz dias-
porası Abhazya’nın bağımsızlığına destek
vermekteydi ve bu Türkiye’nin gayriresmî
bir politikası olarak gözüküyordu. Tür-
kiye, bu durumda, uluslararası toplum
nezdinde yürüttüğü çalışmalarıyla Gür-
cistan-Abhazya arasındaki sorunun siyasal
diyalog yoluyla çözülmesine çalışmıştır.
Ağustos 2008 Savaşı’ndan sonra, Rusya’nın
Abhazya’yı resmen tanımasının ardından, Rus-
Abhaz ilişkileri zirve noktasına ulaşmıştır. Türki-
ye de Abhazya ile ilişkilerini savaş sonrasında ge-
liştirmeyi amaçlamıştır. Dışişleri Bakanı Ahmet
Davutoğlu Eylül 2009’daki Tiflis ziyareti esnasın-
da Büyükelçi Ünal Çeliköz’ü görüşmeler yapması
için Abhazya’ya göndermiştir. Çeviköz, Abhazya’ya
giden ilk Türk diplomat olmuştur. Onun bu ziya-
reti, Türkiye’nin resmî olarak tanımasa da fiilî ola-
rak Abhazya’yı tanıması anlamına geldiği şeklinde
yorumlanmıştır. Türkiye, bu şekilde Gürcistan ve
Abhazya ile olan ilişkilerini dengede tutmaya çalış-
maktadır. Türkiye-Abhazya ekonomik ilişkileri de
son yıllarda artış göstermiştir. Gürcistan’ın koydu-
ğu resmî yasağa rağmen, Türk gemileri uzun yıllar
boyunca Abhazya’nın limanlarına yüklerini götür-
müşlerdir. Ancak, 2008 Savaşı sonrası Türk ticaret
gemileri ulaşımda ciddi sıkıntılarla karşılaşmakta
ve Gürcistan karasularında ağır cezalar ödemek zo-
runda kalmaktadırlar.
Güney Osetya sorunu Türkiye için Abhazya so-
rununa göre daha geri planda olmuştur. Bunun se-
bebi, Türklerin Abhazlarla olan ortak tarih ve etni-
siteyi Osetlerle fazla paylaşmamasıdır. Ancak yine
de Güney Osetya sorunu bölge ve Gürcistan’ın
güvenliğini doğrudan etkilediğinden, Türk dış
politikasının ilgi alanlarından biridir. Türkiye, her
şeyden önce, Güney Osetya’nın Gürcistan’dan ay-
rılarak, bağımsız olmasını, dahası Kuzey Osetya
ile birleşip Rus egemenliği altına girme çabaları-
nı tasvip etmemiştir. Türkiye, bağımsızlaşan Gü-
ney Osetya’nın hiçbir zaman kendi ayakları üze-
rinde duramayacağı ve dolayısıyla Rusya’nın bir
uydusu hâline geleceği düşüncesindedir. Ayrıca,
Gürcistan’da Abhazya’dan sonra Güney Osetya’nın
da ayrılıkçı taleplerinin ülke içinde diğer sorunlu
bölgelere kötü örnek olacağı ve bir domino etkisinin
Gürcistan’ı parçalanmaya götüreceğinden çekinir.
Nitekim Türkiye, 1992’de ve 2008’de gerçekleşen
Güney Osetya Savaşlarında benzer tutum sergile-
miş ve savaşların bir an önce sona ermesini destek-
leyerek, uluslararası topluluğun iradesinin çözüme
yansıması gerektiğini ortaya koymuştur. (Günay,
2009: 228)
Domino etkisi: Aktörlerin birbirlerini
etkileyerek aynı yönde (genelde olumsuz
yönde) ilerlemeleri.
141

Gürcistan’daki etnik bölgeler arasında Türkiye’yi
en çok ilgilendireni, hemen sınırlarımızın ötesinde
bulunan Acaristan bölgesidir. 1921 Kars Antlaşma-
sı Türkiye’ye Acaristan’ın dinî-kültürel özerkliğinin
ve sınırlarının değişmezliğinin garantörü olma hak-
kını vermiştir. Bu durum, Türkiye’nin Acaristan’a
diğer Gürcistan bölgelerinden daha farklı gözle
bakmasına neden olmaktadır. Öte yandan bu ga-
rantörlük hakkı, Gürcü tarafınca kendi üzerinde
sürekli bir endişe, baskı ve korku kaynağı olarak
görülmüştür. Gürcistan ayrıca, halkının %70’i
Müslüman olan Acaristan’ın Türkiye’ye yaklaşma-
sından ve günün birinde Türkiye ile birleşmek iste-
mesinden de çekinmiştir. Ancak, Türkiye Acara’ya
yönelik olarak yayılmacı bir politika izlememiş,
statükocu politika takip etmeyi yeğlemiştir. Acara
halkının da hiçbir zaman Türkiye ile birleşme veya
bağımsız olma gibi bir talebi olmamıştır.
Ahıska Türkleri ve onların vatanlarına geri dö-
nüşü konusu da Türk dış politikasında hak ettiği
ilgiyi uzun yıllar boyunca görmemiştir. 1944 yılında
Orta Asya’ya, 1989 yılında da Orta Asya’dan çevre
ülkelere sürülen Ahıska Türkleri, yaşadıkları bütün
olumsuzluklara karşın “Türk kimliklerini” koru-
mayı başarmışlardır. 1999 yılında Gürcistan, Av-
rupa Konseyine üye olurken, üyelik ön şartı olarak
Ahıska Türklerinin anavatanlarına geri dönmeleri-
nin sağlanması yükümlülüğünü üstlenmeyi kabul
etmiştir. Gürcistan, bu meseleyi, 2011’e kadar, 12
yıl içinde çözümleme taahhüdünde bulunmuştur.
Ahıskalıların geri dönmeleri, zaman zaman az sayıda
ailenin Gürcistan topraklarına geri getirilmeleri şek-
linde denendiyse de bugün onların tarihsel bölgele-
rinde yaşayan Ermeniler, bu durumdan hiç hoşnut
olmamışlardır. Dolayısıyla artık, Ahıskalıların bu
toprakla bağlarının koptuğu iddia edilmiştir. Gür-
cistan yönetiminin bununla ilgili yaşadığı bir endişe
de Ahıskalıların tarihsel topraklarına geri dönmele-
riyle, Ankara’nın ileriki yıllarda Gürcistan’dan top-
rak talep edebileceği beklentisinden doğmaktadır.
Türkiye ayrıca, geri dönecek Ahıskalıların bölgedeki
Ermenilerle sorun yaşamasından endişelenmektedir.
Bugün Doğu Anadolu’da, Ahılkelek bölgesine yakın
yerlerde oldukça önemli miktarda Ahıska Türk’ü ya-
şamına devam etmektedir.
142
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
Türkiye-Gürcistan Askerî İlişkileri
Bağımsızlığını ilan ettiği 1991 yılından itibaren
Güney Osetya, Abhazya, Acaristan, Cevahati ve
Pankisi Vadisi’ndeki sorunlar ve yer yer iç savaşa
giden gelişmeler yaşayan Gürcistan’ın askerî açıdan
eksikliklerini giderme isteği kaçınılmazdır. Bağım-
sızlığını elde ettiğinde, Gürcistan düzenli bir askerî
güçten yoksundu. Ordu paramiliter güçlerden olu-
şuyordu. Hâlbuki içinde bulunduğu parçalanma
tehlikesi büyüktü. Bununla mücadele etmek için
mutlaka güçlü bir düzenli orduya gereksinimi var-
dı. Bir de ülkedeki askerî varlığını bir türlü sona
erdirmek istemeyen ‘Rus birlikleri ve BDT askerle-
ri’ problemi mevcuttu. Bu faktör de ülkedeki istik-
rarsızlıkların arkasında katalizör rolü oynuyordu.
Dolayısıyla, tüm bu veriler dikkate alındığında,
Türkiye, Gürcistan ordusunun güçlendirilmesinde
etkili olabilecek başlıca kapı durumundaydı. Nite-
kim Türkiye, Gürcistan ordusunun modernizasyo-
nu ve gelişimi için NATO şemsiyesi altında olmak
üzere faaliyete geçmeye hevesli olmuştur. Türkiye
ve Gürcistan arasında 4 Nisan 1996 tarihli ‘Askerî
Alanda Eğitim, Teknik ve Bilimsel İşbirliği Antlaş-
ması’, 4 Kasım 1998’de ‘Savunma Sanayi İşbirliği
Antlaşması’, Mart 1999’da ‘Beş Yıl Süreyle Gür-
cistan Silahlı Kuvvetlerine Mali-Teknik Yardım ve
Askerî Tesislerin Modernizasyonu Antlaşmaları’
imzalanmıştır.
Askerî eğitim antlaşmaları çerçevesinde Türki-
ye, Gürcistan ordusunun NATO standartlarında
yeniden teşkilatlanması, savaşma imkân ve kabi-
liyetlerinin artırılması, eğitilmiş personel ihtiyacı-
nın karşılanması, özel birliklerin yetiştirilmesi ve
teçhizat ihtiyacının karşılanmasına yönelmiştir. Bu
amaçlara yönelik olarak NATO-Barış İçin Ortaklık
Programı Eğitim Merkezi ve Türk Silahlı Kuvvetle-
rine bağlı merkezlerde, Gürcü personelin eğitilme-
sinin yanı sıra, Tiflis’te Müşterek Harp Okulu, Ko-
çori, Lilo ve Gori’de eğitim merkezleri kurulmuş ve
sınır jandarma birliklerine özel eğitimler yaptırıl-
mıştır. Ayrıca, 1997 yılından günümüze kadar, iki
ülke arasında çok sayıda ortak tatbikat yapılmıştır.
Mart 1999’da ise Shevardnadze, Türk-Gürcü askerî
ilişkilerinin ulaştığı son noktayı nitelerken, iki ülke
arasında ‘stratejik ortaklığın’ oluştuğunu vurgula-
mıştır. (Günay, 2009: 216)
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Türkiye Gürcistan’daki Marneuli Askerî rı ülkeden kaçıracağı öngörüsü yapılmıştır. Fakat

Havaalanı’nın modernize edilmesi ve Rusya’nın
boşalttığı Vaziani Askerî Üssü’nün iyileştirilmesi
çalışmalarını da üstlenmiştir. Hatta bu iş bitiril-
dikten sonra, 2002 yılında Vaziani Üssü’nde ‘Co-
operative Best Effort-2’ adlı NATO tatbikatı yapıl-
mıştır. Bu tatbikat, SSCB’nin yıkılmasından sonra,
Gürcistan topraklarında gerçekleştirilen ilk NATO
askerî manevrasıdır.
Türkiye-Gürcistan Ekonomik İlişkileri
Türkiye ve Gürcistan arasındaki ekonomik iliş-
kilerin hukuki çerçevesini, 1992 yılında imzalanan
‘Ticaret ve Ekonomik İşbirliği’, ‘Yatırımların Kar-
şılıklı Teşviki ve Korunması’ ve ‘Uluslararası Kara
Yolları Taşımacılığı’ antlaşmaları oluşturmaktadır.
Bunların dışında 15 Eylül 2005 tarihli ‘Karma
Ekonomik Komisyon IV. Dönem Toplantısı Pro-
tokolü’, 28 Ocak 2005 tarihli ‘Türkiye-Gürcistan
Gümrükleri Arası İşbirliği Anlaşması’, 21 Kasım
2007 tarihli ‘Serbest Ticaret Anlaşması’ ile ‘Çifte
Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması’ imzalanmıştır.
Türkiye-Gürcistan ekonomik ilişkileri, 2002 yı-
lından sonra gelişen bir ivme yakalamış olsa da yine
de beklenen seviyenin altındadır. Türkiye, 2007 yı-
lından itibaren Gürcistan’ın en büyük ticari ortağı
durumuna gelmiştir. Ancak, 2008 yılındaki Osetya
Savaşı’nın istikrarı bozacağı ve yabancı yatırımcıla-
aksine, özellikle 2008 yılında Türkiye-Gürcistan
ekonomik ilişkileri tavan yaparak tarihinin en
yüksek hacmine (1.5 milyar dolar) ulaşmıştır. İki
ülke arasındaki ticaret hacmi 2010 yılı verilerine
göre, 1,059 milyar dolar civarında gerçekleşmiştir.
Türkiye’nin Gürcistan’a ihracatı 769 milyon dolar
iken ithalatı 290 milyon dolar olmuştur.
Gürcistan, ihracatının % 32’sini, ithalatının ise
%16’sını Türkiye ile yaparken; Türkiye, ihracatı-
nın %0.75’ini, ithalatının ise %0.26’sını Gürcistan
ile yapmaktadır. Türkiye’nin Gürcistan’a yaptığı
ihracatın %76.8’ini sanayi ürünleri (plastik ürün-
ler, makine teçhizatı, elektrikli aletler), %12.5’ini
madenler ve %8’ini tarım ürünleri oluşturmak-
tadır. Türkiye’nin Gürcistan’dan yaptığı ithalatın
%80’ini petrol ürünleri, %17’sini hurda metal,
%3’ünü ise tarım ürünleri teşkil etmektedir.
Gürcistan’da faaliyet gösteren 100’e yakın Türk
firması içinde, birkaç büyük firma dışında, ağırlık
KOBİ’lerdedir. Ülkedeki toplam Türk yatırımla-
rının 536 milyon dolar olduğu belirtilmektedir.
Türkiye, yabancı yatırımcılar arasında Gürcistan’da
üçüncü sırada yer almaktadır. Türk müteahhitlerin
1992-2010 yılları arasında gerçekleştirdikleri 80
projenin maliyetinin 1 milyar dolardan fazla olduğu
belirtilmektedir. Ayrıca telekomünikasyon, imalat,
liman işletmeciliği, tekstil, su şişeleme ve bankacılık
alanlarında da Türk yatırımları mevcuttur.

Öğrenme Çıktısı
4 Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından Gürcistan ile ilişkilerini siyasi, askeri ve ekonomik
boyutlarıyla açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin Acaristan üze-

Sizce, içinde bulunduğu
şartlar altında Gürcistan’ın
BDT’ye katılmamak gibi
bir seçeneği gerçekçi olabi-
lir miydi?
rinde, Moskova ve Kars
Antlaşmalarından do-
ğan garantörlük hakkını,
Gürcistan’a yönelik dış po-
litikası kapsamında değer-
lendirin.
Sizce, Türkiye Gürcistan’da
yaşanan etnik temelli so-
runlara eşit düzeyde yakla-
şıp yeterince mesafeli kala-
bilmiş midir?

143

TÜRKİYE’NİN KAFKASYA’DA
GÜVENLİK VE İSTİKRAR
ARAYIŞLARI
AB Dışişleri Bakanlarının, 12 Aralık 2012 ta-
rihinde imzaladıkları ‘Genişlemeyle ilgili Karar’,
Türkiye’nin, birçok bölgede olduğu gibi, Güney
Kafkasya’daki rolünün de önemini vurgulamış-
tır. AB Bakanları, bu karar metnini 13-14 Aralık
2012’deki AB zirvesinin onayına sunmuşlardır.
Dönemin AB Baş Müzakerecisi Egemen Bağış da,
‘Güney Kafkasya’nın, Türkiye ile AB arasında ortak
yararın olduğu bölgeler içinde en başta geldiğini’ ifa-
de etmiştir, (Dış Ticarette Durum, sayı 76).
Bu arada devam eden Suriye iç savaşından ka-
çan Ermeniler, Dağlık Karabağ’a yerleşmeye başla-
dılar. Bu göç, günümüzde de devam etmektedir.
Türkiye ve AB, Güney Kafkasya’da barış ve is-
tikrarın yeniden bozulmaması konusunda ortak
fayda algılamışlardır. Ancak Rusya, tüm çabalara
rağmen, Gürcistan’la Abhazya ve Güney Osetya
konularını görüşmeye yanaşmamakla birlikte; bu
ülke ile ilişkilerinin normalleştirilmesi için bahsi
geçen iki problemli bölge dışında her türlü görüş-
melere açık olduğunu da bildirmiştir. Bu iki ülke
arasındaki ilk temaslar 15 Aralık 2012’den itibaren
İsviçre’nin Cenevre kentindeki görüşmelerle sağ-
lanmaya çalışılmıştır.
7 Mart 2013 tarihinde ise Türkiye Dışişleri Ba-
kanlığı Müsteşarı Feridun Sinirlioğlu ve Rusya Dı-
şişleri Bakan Yardımcısı, Devlet Sekreteri Grigory
Karasin, Moskova’da yaptıkları toplantıda Güney
Kafkasya ve Orta Asya (Avrasya) odaklı gelişmeleri
ele alarak ortaklaşa işbirliği imkânlarını gözden ge-
çirmişlerdir. Aynı gün Rus Dışişleri Bakanı Sergey
Lavrov, Türkiye’yi ziyaret etmiştir. Ayrıca Türkiye
ile Rusya, Bakü’de düzenlenen Dünya Ekonomik
Forumu’nda enerji konularında ortaklaşa/karşılıklı
bağımlılık iradesini güçlendirme yönünde ilişkile-
rini perçinlemişlerdir.
Gürcistan ise, Tiflis’te yapılan NATO Par-
lamenterler Asamblesi toplantısında Başbakan
Bidzina İvanişvili’nin ağızından (29 Nisan 2013)
ülkesi için ana yönelim güzergâhı olarak Batıyı
gördüğünü açıkça dile getirmiştir. Bu yaklaşım-
dan esinlenen Türkiye, Güney Kafkasya’da ‘Bölgesel
Entegre Ulaştırma Koridorları’ projesine daha faz-
la destek verme arayışı içinde olmuştur. Dönemin
Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu bu projeye şu
sözlerle desteğini sunmuştur: “Bir gün eminim,
144
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
Kars’tan hareket eden bir araç, Erivan’a ve oradan
da Bakü’ye gidecektir. Bu bizim vizyonumuzdur”
(Haberler.com, 2 Mayıs 2013). Türkiye, başından
beri, Güney Kafkasya’da barış ve refahın sağlanması
yönünde topyekûn bir bölgesel kalkınmanın gerek-
li olacağını savunmaktadır. AKP iktidarı dönemin-
de Türkiye açısından, Güney Kafkasya stratejisinin
temel 3 sütunu şunlar olmuştur: Ortaklık, Refah
ve Barış. Bu dönemde tasavvur edilen ortak ulaşım
projesine göre, şu 3 ulaşım hattı bölgeyi sıkıca bir-
birine bağlayacaktır:
• Doğukapı-Kirkovan-Delican-Bakü demir-
yolu hattı,
• Doğukapı-Erivan-Nahçıvan-Bakü demir-
yolu hattı,
• Doğukapı-Bakü otoyol projesi.
Bu projeler, ‘Modern İpek Yolu’ ismi altında veya
‘Orta Koridor’ olarak bilinmektedir.
Öte yandan 7 Mayıs 2013 tarihinde, Bakü’de
‘Güney Kafkasya Forumu’ toplantısı yapılmıştır.
Türkiye’nin de desteklediği bu Forum kapsamında
Azerbaycan ve Gürcistan ilişkileri daha da pekiş-
miştir. İşgalci Ermenistan doğal olarak bu süreç-
ten dışlanmıştır. Türkiye de bu Foruma her türlü
desteği vermiş ve etrafındaki coğrafyadan sorumlu
olduğunu göstermeye çalışmıştır.
Ermenistan’la ilişkilerin gelişmesi yönünde bir
güdüleyici söz konusu olmamıştır. Üstelik Türkiye-
Ermenistan sınırında sürüsünü otlatan Türk vatan-
daşı bir çoban, 1 Ağustos 2013 tarihinde Ermeni bir-
liklerinden açılan ateş sonucu öldürülmüştür. Türk
Dışişleri Bakanlığı, bu saldırıyı şiddetle kınamıştır.
Bu arada, 2009 yılında oluşturulan Türk Dili
Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi (Türk Konseyi)
vasıtasıyla, Türkiye ile Türk dünyası arasındaki da-
yanışma daha da geliştirilmeye çalışılmıştır. Bilhas-
sa 15 Ağustos 2013 tarihinde Azerbaycan’ın fiilen
devraldığı ‘Türk Konseyi Dönem Başkanlığı’ sırasın-
da, bu kurum daha aktif olarak çalışmaya başlamış-
tır. Rus lider Vladimir Putin ise, 2 Aralık 2013’teki
Erivan ziyaretinde “Rusya’nın, Güney Kafkasya’dan
asla ayrılmayacağı” teminatını vererek, her şart al-
tında Ermenistan’ın yanında yer alacağını vurgu-
lamıştır (The Central Asia-Caucasus Analyst, 11
Aralık 2013). Buna karşın dönemin Türk Dışişleri
Bakanı Ahmet Davutoğlu, niha-î hedeflerinin sa-
vaşmak değil, ‘Ermenistan ile ilişkilerini normalleş-
tirmek’ olduğunu bir kez daha ifade etmiştir.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
28 Kasım 2013’teki AB-Doğu Ortaklığı zirve-
sinde AB ile Gürcistan arasında “Ortaklık ve Kap-
samlı Serbest Ticaret Antlaşması” paraf edilmiştir.
Bunun ardından Azerbaycan’ın Gence kentinde
Türkiye-Azerbaycan-Gürcistan Dışişleri Bakanları
Ahmet Davutoğlu, Elmar Memmedyarov ve Maia
Panjikidze 19 Şubat 2014 tarihinde bir araya ge-
lerek, ‘bölgesel güvenlik’ ve ‘enerji nakil hatları’ me-
selelerindeki son durumu ortaklaşa olarak bir kez
daha ele almışlardır. Davutoğlu, bu vesileyle Ahıs-
ka Türklerinin Gürcistan’daki anayurtlarına geri
dönmelerinin önemini yeniden vurgulama ihtiyacı
hissetmiştir. Hatta bu konuyu, “üç ülkenin ortak
barış projesi” olarak tanımlamıştır. Ancak bu mese-
leler ele alınırken, 2014 yılı başları itibarıyla Rusya
ile Ukrayna arasında Kırım Krizi ortaya çıkmış ve
olay giderek tırmanmıştır.
Bölgeye etki edebilecek boyutlarda tırmanan
kriz koşulları karşısında bile, ortak enerji projele-
rinden vazgeçilmediği bir kez daha müşahede edil-
miştir. Azerbaycan, 12 Mart 2014 tarihinde kendi
Devlet Petrol Fonu aracılığıyla Güney Kafkasya
Gaz Koridoru çerçevesinde Şahdeniz-2, TANAP ve
TAP projelerini yönetecek Azeri şirketine 2,5 mil-
yar dolarlık kredi vermeyi kararlaştırmıştır.
Öte yandan Suriye’deki gelişmeleri ele almak
üzere 14 Mart 2014 tarihinde Türkiye, Azerbay-
can ve İran Dışişleri Bakanları Van’da bir araya gel-
mişlerdir. Bu ülkeler arasında kriz yönetiminden
sorumlu olacak bir “üçlü mekanizma” oluşturul-
muştur. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ise, 6 Mayıs
2014 tarihinde Tiflis’te Aliyev ve Margvelaşvili’yle
bölgesel üçlü zirvede biraraya gelmiştir. Gül zirve-
de Türk dış politikasıyla ilgili şöyle bir tespitte bu-
lunmuştur: “Biz, Kafkasya’nın yüksek dağlarını bir
duvar olmaktan çıkardık; bir kapı, bir işbirliği alanı
haline getirdik” (AlJazeera Türk, 6 Mayıs 2014).
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, ikinci
resmî ziyaretini KKTC’den sonra, 2 Eylül günü
(2014) Azerbaycan’a yaparak, bu ülkeye olan des-
teğini bir kez daha gösterme imkânı yakalamıştır.
Yüzyılın Sözleşmesi’nin 20. Yıldönümünde (20 Ey-
lül 2014 tarihinde) Bakü’ye giden Enerji Bakanı Ta-
ner Yıldız ise, Güney Kafkasya Gaz Koridoru’nun
temel atma törenine katılmıştır.
Bölgesel koşulların kemikleştirdiği Dağlık
Karabağ uyuşmazlığı bir türlü çözülememiştir.
Azerbaycan’ın Ankara Büyükelçisi Faig Bagirov,
21 Kasım 2014 tarihinde “Ermenistan’ın Azerbay-
can, Gürcistan ve Türkiye topraklarını işgal ede-
rek, mono etnik bir Ermeni Cumhuriyeti kurma-
yı amaçladığını” ifade etmiştir (Haberler.com, 21
Kasım 2014). Bagirov’a göre, ‘Güney Kafkasya’nın
en önemli sorunu, güvenlik sorunudur’. Rusya ise
25 Kasım 2014’te Abhazya Özerk Cumhuriyeti ile,
‘İttifak ve Stratejik Ortaklık Antlaşması’ imzalaya-
rak, bölgesel güvenlik sorunlarına bir yenisini daha
ekleme sinyali vermiştir. Gürcistan da buna hemen
gerekli sözel tepkiyi göstermiştir. Ancak bu konuda
daha farklı bir girişimi olmamıştır.
Öte yandan Putin, 10 Aralık günü Türkiye ile
arasındaki ‘Türk Akımı’ projesini devreye sokar-
ken, Güney Akım’ın iptal edildiğini duyurmuş-
tur. Bu gelişmelerle eşzamanlı olarak ise, Türkiye,
Ermenistan’ın da Güney Kafkasya halkasına katıl-
masını arzu ettiğini açıklamıştır. Bununla birlikte
17 Mart 2015 tarihinde Kars’ta Trans-Anadolu
Doğalgaz Boru Hattı’nın (TANAP) temel atma tö-
reni yapılmıştır.
Bahsi geçen bu proje kapsamında Azerbaycan’ın
Şahdeniz-2 bölgesindeki doğalgaz, Azerbaycan ve
Gürcistan üzerinden (Güney Kafkasya Doğalgaz
Boru Hattı vasıtasıyla) Türkiye’nin Bulgaristan
sınırına erişecek olan Trans-Anadolu Doğalgaz
Boru Hattı (TANAP) ve Yunanistan-Arnavutluk-
İtalya’dan geçecek Trans-Adriyatik Doğalgaz Boru
Hattı (TAP) aracılığıyla Avrupa’ya ulaştırılacaktır.
12 Şubat 2015 tarihinde Bakü’de Güney Gaz Ko-
ridoru Danışma Konseyi’nin bakanlar düzeyindeki
ilk toplantısı düzenlenmiştir. Taraflar, projenin bir
an önce gerçekleşmesi için kararlı olduklarını vur-
gulayan bir ortak bildiri metnine imza atmışlardır.
Azerbaycan-Ermenistan Cephesinde
Artan Gerginlikler
Azerbaycan ile Ermenistan arasında uzun süren
görüşmelerle herhangi bir başarı elde edilememe-
si sonucunda, cephedeki gerginlik her geçen gün
tırmanmıştır. Azerbaycan 2016 yılının Mart ayı
boyunca Ermenistan’ın, cephe bölgesine (ateşkes
hattına) askerî tatbikatlar adı altında güç takviye-
sinde bulunduğu ve bunun, muhtemel bir saldırı
için hazırlık şeklinde olduğunu beyan etmiştir.
Ardından Ermenistan tarafından, sivilleri hedef
alan saldırılar başlatılmıştır. Aynı anda Azerbaycan,
topçu ateşiyle karşılık vermiştir. 1 Nisan 2016 gece
yarısı, Azerbaycan-Ermenistan sınırında son za-
manların en şiddetli çatışmaları meydana gelmiştir.
145

Azerbaycan tarafı bu çatışmanın neticesinde Talış
köyü civarındaki Seysulan ve Lele tepelerini kont-
rol altına aldığını açıklamıştır. Ermenistan tarafı
ise, Azerbaycan’ın bu açıklamalarını kesin bir dille
reddetmiştir. 1 Nisan’da başlayan ve 5 Nisan’a ka-
dar süren bu çatışmalar (4 Gün Savaşı), tarafların
karşılıklı olarak ateşkese hazır olduklarını ilan et-
meleriyle sona ermiştir.
Çatışmaların ardından bir AGİT heyetinin
bölgede yaptığı incelemeler neticesinde, Erme-
ni Ordusu’nun bu çatışma sürecinde ‘beyaz fosfor
maddesi’ içeren mermiler kullandığı tespit edilmiş-
tir. Savaşta 6 sivil hayatını kaybederken, 26 kişi de
yaralanmıştır. Ermeni Ordusu sivillere karşı misket
bombası da kullanmıştır.
Tarafların tam ateşkes düzenine geçebilmeleri
ise henüz mümkün olmamıştır. Azerbaycan’ın An-
kara Büyükelçisi Bagirov, “Şu an taraflar arasında
herhangi bir anlaşma olduğunu söylemek için çok
erken” tespitinde bulunmuştur (Ajans Haber, 11
Nisan 2016). Uzun yıllardır AGİT-Minsk Grubu
tarafından sürdürülen barış yönlü müzakerelerin
somut bir başarıya ulaştığını söylemek ne yazık ki
mümkün olmamıştır. Müzakerelerde Azerbaycan’ın
resmî tutumu ise şu istikamette olmaya devam et-
miştir: ‘Ermeniler, ön şart ileri sürmeksizin önce-
likle tüm Azerbaycan topraklarından çıkmalıdırlar.
Ancak bu şart yerine getirildikten sonra, Dağlık Ka-
rabağ bölgesinin statüsü meselesi bir ortak referan-
dum yoluyla çözümlenebilir.’ Azerbaycan’ın, Dağ-
lık Karabağ meselesine ilişkin en güncel tavrı budur.
Rus lider Putin de taraflar arasında arabulucu-
luk yapmıştır. İlham Aliyev ve Serz Sarkisyan, 20
Haziran 2016’da St. Petersburg’da Dağlık Karabağ
gündemli bir toplantı yapmışlardır. Toplantının
sonucunda, çözümün sadece uluslararası hukuk
kuralları çerçevesinde sağlanabileceği üzerinde,
çok genel ve yüzeysel ifadeler içeren bir ortak irade
sergilenebilmiştir. Türkiye’nin de desteklediği bu
Azeri yaklaşımına göre, yapılması gerekenler 4 aşa-
mada şöyle olmalıdır:
• Azerbaycan ülkesinin toprak bütünlüğü ko-
runmalıdır,
• Daha önce kabul edilen Madrid Prensipleri
çerçevesinde, Dağlık Karabağ’ın etrafındaki
Ermeni işgal fiili sonlandırılmalıdır,
• Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasındaki
koridorun (Laçin Koridoru’nun) durumu,
müzakerelerle belirlenmelidir,
146
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
• En sonunda ise, Dağlık Karabağ’ın statüsü
Azerbaycan, Ermenistan ve Dağlık Karabağ
halkının katılımıyla yapılacak bir ortak re-
ferandum vasıtasıyla belirlenmelidir.
Öte yandan Rusya’nın, son dönemlerde Erme-
nistan’daki (bilhassa da Türkiye sınırına çok yakın
bir mevkide bulunan Gümrü Askerî Üssü’ndeki)
askerî varlığı giderek artmıştır. Türkiye ise, böl-
genin genelinde ‘çok taraflılığı’ desteklemeye
devam etmiştir. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip
Erdoğan, Bakü Kongre Merkezi’nde düzenlenen
BM-Medeniyetler İttifakı 7. Küresel Forumu’nun
26 Nisan’daki (2016) açılış toplantısına iştirak
etmiştir. Türkiye, 2005 yılından beri, İspanya ile
birlikte bu ittifakın öncülüğünü yapmaktadır.
Nitekim Azerbaycan da bu projeye oldukça sıcak
bakmış ve 2016 yılının ülkede ‘çok kültürlülük yılı
olarak kutlanmasını’ kararlaştırmıştır. Cumhurbaş-
kanı Erdoğan, Forumda yaptığı konuşmada, “Bu
forumun ittifakımıza Güney Kafkasya ve Orta
Asya’nın zengin kültürel mirasından faydalanma
imkânı sunacağına inanıyorum” demiştir, (T.C.
Cumhurbaşkanlığı, 26 Nisan 2016).
Bölgede Artan Gerginliğin Başlıca
Nedenleri
Bölgede son zamanlarda yeniden depreşen si-
lahlı çatışmaların temel nedeninin ağırlıklı olarak
Dağlık Karabağ meselesi değil, TANAP projesi ol-
duğu da ileri sürülmektedir. Nitekim TANAP pro-
jesine göre, Hazar’dan Türkiye’ye 2018 yılına kadar
fazladan yılda 16 milyar metreküp, 2026 yılına ka-
darsa 31 milyar metreküp doğalgaz akacaktır. Bu-
nun 6 milyarı Türkiye tarafından kullanılacak, ge-
riye kalanı ise AB ülkelerine gidecektir. Türkiye’ye
Ortadoğu bölgesinden gelecek boru hattı projeleri
IŞİD ve PYD gibi faktörler tarafından engellenin-
ce, Kafkasya koridoru ön plana çıkartılmak isten-
mişti. Bunun akabinde ise, Dağlık Karabağ prob-
lemi yeniden hortlatılmaya ve böylece bu hattın
önüne de engel çıkarılmaya çalışıldı. TANAP vası-
tasıyla Türkiye üzerinden AB istikametinde akacak
doğalgaz hacminin aşamalı olarak %450’lere varan
oranda artacak olduğu bir ortamda, üstelik bu hat-
tın, Azerbaycan ve Gürcistan ekonomilerini daha
da canlandıracağı beklentileri söz konusuyken, Er-
menistan süreçten iyice dışlanacaktır. Ayrıca 2026
yılına kadar Türkiye üzerinden geçecek Azeri do-
ğalgazının 7 milyardan 31 milyar metreküpe çıkar-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

tılacak olması, AB’nin Rusya’ya olan enerji bağım-
lılığını ve dolayısıyla doğalgaz fiyatlarını nispeten
düşürecektir. Yani düşünülen bu hat, Rusya’yı da
rahatsız etmiştir. Bu şartlar karşısında çatışmala-
rın, TANAP’ın geçeceği hatta sıçratılması halinde,
Türkiye ve Rusya’nın da Dağlık Karabağ mesele-
sinde yüz yüze gelme ihtimali ortaya çıkacaktır. Bu
gelişmeler ve ihtimaller karşısında bile, ABD tıpkı
Ortadoğu meseleleri (başta da Suriye olmak üze-
re) karşısında olduğu gibi, oldukça karışık gördüğü
Güney Kafkasya meselelerine de pek angaje olmak
istememiştir. Hâlbuki bu tavrı, hem bölgesel güç
dengesi, hem de ABD’nin bölgesel prestij ve çıkar-
ları için yararlı olmamıştır. Türkiye ise bu krizlere
tek başına müdahil olmak istememektedir. Dağlık
Karabağ’daki son çatışmaların, bazı gözlemciler ta-
rafından, esasında Türkiye ile Rusya arasındaki bir
vekâlet savaşı (Proxy War) niteliğinde olduğu yö-
nünde yorumlandığı da görülmüştür. Bu dondu-
rulmuş çatışmada ilan edilen ateşkes ise, her zaman
kırılgan kalmaya devam etmiştir. Çatışmanın her
iki tarafı da bu gibi ateşkes zamanları müddetince,
müttefikleri (Türkiye ve Rusya) tarafından sürek-
li olarak silahlandırılmışlardır. Zaten Azeri lider
Aliyev, kendi halkına, devamlı olarak, Ermenilere
karşı kaybedilmiş olan toprakların bir gün mutlaka
geri alınacağını vaat etmektedir.
Fakat öte yandan Azerbaycan ‘düşen enerji fi-
yatlarından’ ve ‘kaybedilmiş topraklarından mü-
tevellit çektiği ağrılardan’; Ermenistan ise, ‘dias-
porasına olan ekonomik bağımlılık’ ve bir çeşit
‘askerî devlete dönüşmekten’ mustariptir. Türki-
ye Cumhuriyeti Hükümeti’nin Başbakan Vekili/
Yardımcısı Numan Kurtulmuş’a göre de (6 Nisan
2016), “Dünya, Dağlık Karabağ sorununda tam
bir çifte standart uygulayarak” başarısız olmuştur
(Haberler.com, 6 Nisan 2016). Dağlık Karabağ
meselesi, son çatışmalara kadar, Suriye iç savaşı-
nın devam ettiği 5 yıl boyunca (2011-2016) gün-
demde genelde ikinci plana kalmıştır. Ermenistan
Cumhurbaşkanı Sarkisyan da çatışmalar devam
ederken, sürekli olarak “Türkiye’nin karışmama-
sı” yönünde uyarılarda bulunmuştur. Bu süreçte
her şeye rağmen, Azerbaycan’a desteğini açıkla-
yan tek ülke yine de Türkiye olmuştur. Sarkisyan
ise, olası bir savaş çıkması halinde, Ermenistan
olarak “Dağlık Karabağ’ın bağımsızlığını tanıya-
caklarını” ilan ederek, Türkiye’yi bu meseleden
uzak tutmaya çalışmıştır. Ermeni lider ayrıca sü-
rekli olarak 1994 ateşkesine de atıfta bulunarak,
Azerbaycan’ın bu meselenin çözümü için mutlaka
Dağlık Karabağ otoritesi ile doğrudan müzakere-
lerde bulunması gerektiği çağrılarını dile getirme-
ye devam etmektedir.

Öğrenme Çıktısı
5 Bölgedeki olaylar üzerinde Türkiye’nin oluşturduğu etkileyici gücü ifade edebilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin Güney Kafkas- Ermenistan’ın ekonomik Türkiye’nin, Azerbaycan-

ya stratejisinde, enerji pro- durumunun, bölgedeki so- Ermenistan cephesindeki
jelerinin yeri nedir? runların çözümüne etkisini gelişmelere karşı diplomatik
değerlendirin. tavrını anlatın.

147
 Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri

Güney Kafkasya’nın temel sorunlarını ve

1 bu bölgenin Türkiye açısından taşıdığı
önemi değerlendirebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Güney Kafkasya nispeten küçük bir bölge olmasına karşın,

Türkiye’nin Güney Kafkasya
Politikası
önemli sorunları vardır. Bölgede yer alan Azerbaycan ile Erme-
nistan arasında hâlâ halledilememiş olan Dağlık Karabağ uyuş-
mazlığı mevcuttur. Gürcistan’ın Abhazya, Güney Osetya gibi
bölgelerinde ayrılıkçılık sorunu yaşanmaktadır. Bölgede Azer-
baycan önemli petrol ve doğal gaz kaynaklarına sahiptir. Tür-
kiye bölgeye bütünsel olarak bakar. Bölgedeki ülkelerin toprak
bütünlüklerini destekler. Uyuşmazlıkların barışçıl yöntemlerle
çözümlenmesi için elinden geleni yapar. Bölgenin barışa ka-
vuşması, Türkiye’nin çıkarınadır. Bu durumda Türkiye, Orta
Asya’ya daha kolay ulaşabilir. Bölgenin kaynakları da Türkiye
üzerinden daha rahatça taşınabilir.

Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından

2 Azerbaycan ile ilişkilerini ve bu
bölgedeki değişimleri açıklayabilme

Türkiye’nin Azerbaycan ile 1992 yılında başlayan resmi ilişkileri

Türkiye-Azerbaycan İlişkileri
kısa sürede sorunsuz ve sıcak bir zemine oturtulmuştur. İlişkiler
“bir millet, iki devlet” söylemine dayalı olarak yürütülmektedir.
Azerbaycan ve Ermenistan arasında, eskilere uzanan problem-
ler vardır. Bu etkileşimlerde Türkiye, Azerbaycan’ın yanında yer
almıştır. Ermenistan ise sırtını Rusya’ya dayamaya çalışmıştır.
Türkiye, Ermenistan’ın toprak işgallerine göz yummamasına
rağmen, askerî olarak müdahale etme konusunda ABD ve Rus-
ya tarafından kontrol edilmiştir. Ekonomik ilişkiler açısından
Azerbaycan, enerji zenginliğini Batılı piyasalara intikal ettirme
yolu olarak Türkiye’yi görmektedir.

Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından

3 Ermenistan ile ilişkilerini ve bu
bölgedeki sorunları tanımlayabilme

SSCB dağıldıktan sonra Ermenistan’ı hukuksal olarak tanıyan

Türkiye-Ermenistan İlişkileri
Ankara, diplomatik ilişkiye girmiş değildir. Bunun üç sebebi
bulunmaktadır. Bunlardan biri, soykırım iddialarıdır. Diğeri,
bağımsızlıktan sonra, Ermenistan’ın Doğu Anadolu Bölge-
mizden “Batı Ermenistan” olarak bahsetmesidir. Son sebep
ise Dağlık Karabağ ve çevresinin işgalinin sürmesidir. Türkiye,
Ermenistan’a tepki olarak sınır kapılarını kapatmış ve bu ülke-
ye ambargo-abluka uygulama kararı almıştır. Ermeniler, Dağlık
Karabağ’ı ve çevresindeki 7 ili işgal etmişlerdir. 1994 ateşkesin-
den beri, bu sorun çözülememiştir. Ermenilerin Gürcistan ile
de bazı sıkıntıları mevcuttur. Buna karşın Gürcistan’ın Türkiye
ve Azerbaycan’la ilişkileri çok olumlu seviyededir. Bu üç ülke
arasında enerji ve ulaşım hatları oluşturulmuştur. Ermenistan
ise tecrit durumundan kurtulabilmiş değildir.

148
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından

4 Gürcistan ile ilişkilerini siyasi, askeri ve
ekonomik boyutlarıyla açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Türkiye-Gürcistan İlişkileri
Türkiye-Gürcistan ilişkileri dostluk ve işbirliği temelinde eşit
düzeyde egemen iki devlet ilişkisi şeklinde devam etmektedir.
Türkiye’nin Gürcistan’ın toprak bütünlüğüne ve bağımsızlığı-
na ilişkin hassasiyeti devlet politikası olarak yerleşmiştir. Ancak
Gürcistan’ın tam olarak kurtulamadığı ve tarihten gelen negatif
bazı Türk algıları bulunmaktadır. Rusya’nın yüzyıllarca Türkle-
ri Gürcülere yönelik tehdit unsuru olarak göstermesinin, bu bi-
lincin oluşmasında büyük etkisi olmuştur. Bu endişelerin orta-
dan kalkması, iki devlet arasındaki normal ilişkilerin gelişimi ile
mümkün hâle gelmiştir. Batılılaşmak isteyen Gürcistan Türkiye
üzerinden hareket etmek durumundadır. Ancak, maruz kaldığı
bölünme tehditleri, Gürcistan’ı genelde doğuya ve kuzeye ya-
kınlaşma zorunda bırakmıştır.

Bölgedeki olaylar üzerinde

5 Türkiye’nin oluşturduğu etkileyici
gücü ifade edebilme

Türkiye, bölgedeki gelişmeleri yakından takip etmektedir. Ama

Türkiye’nin Kafkasya’da
Güvenlik ve İstikrar Arayışları
ne yazık ki Ermeni-Azeri çatışmalarına direkt müdahale edeme-
miştir. Diğer bölgesel güçlerin de taraf olabileceğinden çekin-
miştir. Her şeye rağmen, Türkiye, Azerbaycan’ın destekçisidir.
Öte yandan, Ermenistan’ı da tamamen ihmal etmiş değildir.
Onunla da uygun zeminde ilişkileri normalleştirmenin peşin-
dedir. Gürcistan’daki içsel çekişmelere de müdahale etmemiştir.
Türkiye, Gürcistan’ın toprak bütünlüğünden yanadır. Genel
olarak Güney Kafkasya bölgesinde diplomatik, ekonomik,
kültürel ve kısmen de askerî araçlarla etki etme kabiliyetine
sahiptir. Türkiye, bu ülkelere kendi ayakları üzerinde, insanca
ve demokratik perspektifte durmayı önermektedir. Onlar için
adeta, bir model ülke sıfatını taşımaktadır. Onların iç işlerine
karışmaktansa sakınmaktadır.

149

1 Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’nin Güney
Kafkasya’ya yönelik dış politikasının temel ilkele-
rinden biridir?
neler öğrendik?
A. Böl ve yönet stratejisi izlemek.
B. Bölgesel uyuşmazlıkları körüklemek.
C. Bölgesel uyuşmazlıkları görmezden gelmek.
D. Bölgedeki uyuşmazlıkların barışçıl yollarla çö-
zümlenmesini sağlamak.
E. Ermenistan’ı ortadan kaldırmaya çalışmak.
2 SSCB’nin yıkılmasına kadar, Türkiye’nin
Azerbaycan’a yönelik politikası hakkında hangisi
söylenemez?
A. Türkiye bir kez de olsa Azerbaycan ile aramız-
daki mezhepsel farklılığımızı vurgulamıştır.
B. Azerbaycan Meclisi’nin bağımsızlık ilanı kara-
rını hemen tanımamış ve SSCB’nin yıkılmasını
beklemiştir.
C. Bölgedeki çatışmalarda arabuluculuk yapmak
istediğini açıklamıştır.
D. SSCB yıkılıncaya kadar, Türkiye Bakü’de Büyü-
kelçilik açmamıştır.
E. Bölgede gerginliği artırıcı kışkırtmalardan sa-
kınmıştır.
3 Azeri-Ermeni çatışmasında Türkiye’nin öner-
diği koridor formülü nasıl bir karasal bağlantı seçe-
neği sunmaktadır?
A. Sadece Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasında
bir koridor.
B. Sadece Azerbaycan ile Nahçıvan arasında bir
koridor.
C. Azerbaycan ile Ermenistan arasında bir koridor.
D. Türkiye ile Azerbaycan arasında bir koridor.
E. Hem Azerbaycan ile Nahçıvan, hem de Ermenistan
ile Dağlık Karabağ arasında karşılıklı iki koridor.
4 Aşağıdakilerden hangisi 2002 yılından bugü-
ne Türkiye ile Azerbaycan arasında sorun oluşturan
konulardan biri olmuştur?
A. Azerbaycan-İran yakınlaşması.
B. Haydar Aliyev’e yapılan darbe teşebbüsleri.
C. Fransız Senatosu’nun çıkardığı soykırım yasasına
ortaklaşa tepki verilmesi konusundaki uyuşmazlık.
D. Bayrak krizi.
E. Minsk Grubu eşbaşkanlığı konusundaki giri-
şimlerimizin desteklenmemesi.
150
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
5 Türk Hükümeti özel olarak hangi hadiseden
sonra, 3 Nisan 1993 tarihinde almış olduğu bir
kararla Ermenistan’a giden insanî yardımlar dâhil,
tüm sınır geçişlerini kapatmıştır?
A. Kelbecer’in işgali. B. Agdam’ın işgali.
C. Hocalı katliamı. D. Şuşa’nın işgali.
E. Laçin koridorunun işgali.
6 Ermeniler, BM Güvenlik Konseyi’nin 822
no.lu kararına uymayınca, Türkiye Ermenistan’a
karşı, hangi müeyyideyi hayata geçirmiştir?
A. Ermeni mallarına boykot uygulanması.
B. Sınır kapılarının kapatılması.
C. Ambargo ve abluka.
D. Büyükelçinin geri çağırılması.
E. Ermeni Büyükelçisinin ‘istenmeyen adam’ ilan
edilip, sınırdışı edilmesi.
7 2002’den günümüze Türkiye, Ermenistan’a
yönelik olarak, aşağıda belirtilen girişimlerden
hangisini yapmamıştır?
A. İyi komşuluk ilişkilerini tesis etmeye çalışmıştır.
B. Ermenistan’la aramızdaki sınır kapılarını açmıştır.
C. 2005 yılında Ortak Tarih Komisyonu kurma
girişiminde bulunmuştur.
D. Futbol diplomasisini desteklemiştir.
E. Ermenistan’la aramızda iki önemli protokol
imzalanmıştır.
8 Gürcistan, 1999 yılında Avrupa Konseyi’ne
üye olurken, ön şart olarak hangi halkın yurtlarına
geri dönüşünü kabul etmiştir?
A. Ahıska Türklerinin. B. Ermenilerin.
C. Azerilerin. D. Abhazların.
E. Acaralıların.
9 Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’nin Gürcis-
tan’daki askerî faaliyetlerinden biri değildir?
A. Tesislerin modernizasyonu.
B. Düzenli ordunun oluşturulması.
C. Ayrılıkçı etnik grupların birliklerine destek verilmesi.
D. Askerî eğitim verilmesi.
E. Ortak tatbikatlar düzenlenmesi.
10 Ağustos 2008’de gerçekleşen Rus-Gürcü
Savaşı’nın diğer adı nedir?
A. Altıgün Savaşları. B. Beş Gün Savaşı.
C. Çeçenistan Savaşı. D. Karabağ Savaşı.
E. Abhazya Savaşı.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’nin Güney Kaf- Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Ermenistan
1. D 6. C
kasya Politikası” konusunu yeniden gözden İlişkileri” konusunu yeniden gözden geçi-
geçiriniz. riniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Azerbaycan İliş- 7. B Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Ermenistan İliş-
kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. E Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Azerbaycan İliş- 8. A Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Gürcistan İliş-
kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. D Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Azerbaycan İliş- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Gürcistan İliş-
kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. A Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Ermenistan İliş- 10. B Yanıtınız yanlış ise “Türkiye-Gürcistan İliş-
kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Bu, Türkiye’nin bir tercihi olmayıp Ermenistan’ın üç temel yaklaşım ve giri-

Araştır 1 şiminin bir sonucudur. Bunlar; soykırım iddiaları, bazı Türk topraklarına yö-
nelik sahibiyet iddiaları ve Dağlık Karabağ ile çevresini işgal altında tutmaya
devam etmeleridir.

Aliyev başa geçince, selefi Elçibey’in yaptığı hatalardan uzak durmaya ve dış
Araştır 2 politikasını da mümkün olduğunca hissî olmaktan ziyade, mantıki ve gerçekçi
temellere oturtmaya çalışmıştır.

11 Eylül sonrasında ABD açısından Afganistan’a ve Orta Asya’ya, Kafkasya

üzerinden giden tüm yolların açılması ve işletilmesi başlı başına önemli bir
Araştır 3 konu haline gelmiştir. Dolayısıyla ABD, Türkiye-Ermenistan sınır kapılarının
açılması ve Türkiye ile Ermenistan arasındaki diplomatik ilişkilerin, ‘soykırım
konusunu’ gözden uzak tutarak tesis edilmesi maddesini gündeminin ilk sı-
ralarına almıştır.

O dönemde Rusya, Gürcistan’daki etnik gerginlikleri körükleyince, Tiflis Yö-

Araştır 4 netimi hayati bir ikilemde kalarak Rusya’nın desteğini istemekten başka bir
çıkar yol bulamamıştır.

Türkiye açısından, Güney Kafkasya stratejisinin temel 3 sütunu ortaklık, re-

fah ve barıştır. Enerji ve ulaşım projelerinin bölgeyi karşılıklı bağımlılık ve
Araştır 5 işbirliği çerçevesinde birbirine bağlaması beklenmektedir. Bölgede yaşanan
krizlere rağmen enerji projelerine devam edilmektedir.

151

Kaynakça
Bağış, E. “Türkiye’nin Avrupa Birliği Üyeliği Daha
Etkin Bir Avrupa Komşuluk Politikasının
Anahtarıdır”, Dış Ticarette Durum, Sayı 76,
Aralık 2012.
Demirağ, Y. (2005). Bağımsızlıktan Kadife Devrime
Türkiye-Gürcistan İlişkileri. Uluslararası
İlişkiler Dergisi, (2/7), Güz, 125-155.
Günay, A.C. (2009). Gürcistan Sorunları
Bağlamında Türkiye ve Rusya Federasyonu’nun
Politikaları. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
Bursa: Uludağ Üniversitesi SBE.
İşyar, Ö.G. (2004). Bölgesel ve Güvenlik Çıkarları
Bağlamında Sovyet-Rus Dış Politikaları ve
Karabağ Sorunu. İstanbul: Alfa.
İşyar, Ö.G. (2006). Türkiye’nin Azerbaycan-
Ermenistan Uyuşmazlığına Yönelik Politikaları:
1992-2004. Demirağ, Y. ve Karadeli, C. (der.).
Geçmişten Günümüze Dönüşen Orta Asya ve
Kafkasya. Ankara: Palme Yayıncılık, 241-310.
Kasım, K. (2002). Türk-Ermeni Barışma Komisyonu:
Kısa Süren Bir Diyalog Girişimi. Stratejik
Analiz, (22), http://www.eraren.org/tur/eren.
html.
Oran, B. (2002). 1990-2001 - Küreselleşme
Ekseninde Türkiye: Dönemin Bilançosu.
Oran, B. (der.). Türk Dış Politikası: Kurtuluş
Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler,
Yorumlar, 2. Cilt. (2. Baskı). İstanbul: İletişim
Yayınları, 203-242.
152
Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri İlişkileri
internet kaynakları
Bagirov, F. “Karabağ’da İşgal Bitmeden Barış
Gelmez”, Ajans Haber, 11 Nisan 2016, http://
www.ajanshaber.com/isgal-bitmeden-baris-
gelmez-haberi/347005
“BM Medeniyetler İttifakı 7. Küresel Forumu’nda
Yaptıkları Konuşma”, Türkiye Cumhuriyeti
Cumhurbaşkanlığı, 26 Nisan 2016, http://
www.tccb.gov.tr/konusmalar/353/43875/bm-
medeniyetler-ittifaki-7-kuresel-forumunda-
yaptiklari-konusma.html
“Bölgesel Entegre Ulaştırma Koridorları Projesi”,
HABERLER.COM, 2 Mayıs 2013, http://
www.haberler.com/bolgesel-entegre-ulastirma-
koridorlari-projesi-4583847-haberi/
“Dağlık Karabağ Konferansı”, HABERLER.COM,
21 Kasım 2014, http://www.haberler.com/
daglik-karabag-konferansi-6708740-haberi/
HABERLER.COM, 6 Nisan 2016, http://www.
haberler.com/kurtulmus-aa-editor-masasi-na-
konuk-oldu-8330590-haberi/
Khachatrian, H. “‘Russia will not abandon the
Caucasus’ Putin tells Armenia”, The Central
Asia-Caucasus Analyst, 11 December 2013,
https://www.cacianalyst.org/publications/field-
reports/item/12875-russia-will-not-abandon-
the-caucasus-putin-tells-armenia.html
Süleymanov, A. “Ermenistan Neredeyse Tamamen Elit
Ailenin Özel İş Yerine Dönüşmüştür”, Haberciniz,
17 Haziran 2014, http://haberciniz.biz/
azerbaycanin-kars-baskonsolosu-suleymanov-
ermenistan-neredeyse-tamamen-elit-ailenin-
2954586h.htm
“Tiflis’te Üçlü Zirve”, Al Jazeera Türk, 6 Mayıs 2014,
http://www.aljazeera.com.tr/haber/tifliste-uclu-
zirve
 Bölüm 6
Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

1 2
Türkiye ve Orta Asya Sovyetler Birliği Dönemi
öğrenme çıktıları

1 Orta Asya’nın Türkiye açısından jeostratejik 2 Soğuk Savaş döneminde Türkiye ile Orta
önemini açıklayabilme Asya arasındaki ilişkileri açıklayabilme
1993 - 2002 Dönemi
1991 - 1993 Dönemi

3 4
4 1993 - 2002 döneminde karşılıklı ilişkilerin
3 1991 - 1993 döneminde Türkiye ile Orta gerilemesinin ve Türkiye’nin bölgedeki
Asya arasındaki siyasi, ekonomik, kültürel etkisinin azalmasının nedenlerini
ve askeri ilişkileri ifade edebilme açıklayabilme

2002 - 2015 Dönemi

5
5 2002 sonrası dönemde Türk Dış
Politikasının Orta Asya’ya ilişkin yaklaşımını
açıklayabilme ve bu dönemde atılan
adımları sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Büyük Oyun • Türk Yüzyılı • Türk Zirvesi • TİKA • TÜRKSOY
• Orta Asya Devletleri • Avrasya Jeopolitiği • TÜRKPA

154
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
GİRİŞ
İngiliz coğrafyacı Mackinder, Orta Asya bölge-
sini, Doğu Avrupa ile birlikte, dünyanın merkezi
olarak tanımlamıştı. Mackinder’a göre, dünyanın
merkezini kontrolü altına alan ülke, önce iç hilali,
ardından da dış hilali oluşturan bölgeyi kontrolü
altına alabilecektir. Bu sayede, Orta Asya bölgesini
işgal eden ülke, dünya siyasetini belirleyen ve dün-
ya sistemine yön veren yegâne ülke haline gelecek-
tir. Kara Hâkimiyet Teorisi olarak adlandırılan bu
teorik yaklaşım, halen jeopolitik kuramlardan biri-
sini oluşturmakta ve Alexander Dugin, Zbigniew
Brzezinski ve Ahmet Davutoğlu gibi stratejistlerin
bölgeye ilişkin değerlendirmelerine teorik temeli
oluşturmaktadır (Davutoğlu, 2001:97-109).
Kara Hakimiyet Teorisi İngiliz coğ-
rafyacısı Mackinder tarafından ortaya
atılmıştır. Avrasya jeopolitiği, dünyanın
merkezi olarak tanımlanır. Bu bölgeye
hakim olan, iç hilali kontrolü altına ala-
bilecektir. İç hilali kontrolü altına alan,
dış hilali hakimiyeti altına alabilecektir.
Sonuçta dünyaya hakim hale gelecektir.
Mackinder’ın ortaya attığı Kara Hâkimiyet Te-
orisine uygun olarak Batı’da ilerleme imkânı bula-
mayan Çarlık Rusya’sı, 1552’lerden itibaren yönü-
nü, Orta Asya ve Kafkasya (Doğu ve Batı Türkistan)
coğrafyasına çevirmişti. Diğer taraftan İngiliz İmpa-
ratorluğu da, Hindistan’daki sömürgeci emellerini
düşünerek bölgede yayılmacı politikalar izliyordu.
1900’lere gelindiğinde, Çarlık Rusya’sı, Kafkasya ve
Orta Asya işgalini tamamlayarak Afganistan sınırına
dayanmıştı. İngiliz İmparatorluğu da, Afganistan’a
güneyden ulaşmıştı. Böylece bir yandan İran, diğer
yandan Afganistan, iki sömürgeci İmparatorluk ara-
sında tampon bölge görevi görmeye başladılar. Bir-
birlerine üstünlük sağlayamayacaklarını anlayan iki
İmparatorluk, bu iki ülkeyi, kendi aralarında “tam-
pon sınır” olarak bıraktılar. Çarlık Rusya’sı ile İngi-
liz İmparatorluğu arasında yaşanan bu sömürgeci
mücadeleye, tarihçiler ve siyaset bilimcileri, “Büyük
Oyun” adını vermektedir (Togan, 1981:213-237).
Büyük Oyun, 19. Yüzyılın başında, Çar-
lık Rusyası ile İngiliz İmparatorluğunun,
Asya coğrafyasında hakimiyetlerini kurma
mücadelesine verilen isimdir.
TÜRKİYE VE ORTA ASYA
İngiliz İmparatorluğunun gücünü yitirmesi ve
Çarlık Rusya’sının dağılmasıyla birlikte, iki emper-
yalist güç arasındaki rekabet ortadan kalktı. Ancak
stratejik ideolojik rekabet, II. Dünya Savaşı son-
rası dönemde, Sovyetler Birliği ile Amerika Birle-
şik Devletleri arasında yaşanmaya başladı. Çeşitli
vesilelerle iki süper güç İran ve Afganistan’ı kendi
kontrolleri altına almak istediyseler de, başarılı ola-
madılar. Bu dönemde, Türkiye de, bu rekabet içeri-
sinde, NATO’nun kanat ülkesi rolünü üstlenmişti.
1985 yılında Sovyetler Birliği Genel Sekreterliğine
Mikhail Gorbaçov’un gelmesi, bu stratejik rekabe-
tin gerilemesine giden yolu açmış oldu. Gorbaçov,
Sovyetler Birliği’ndeki kötü gidişatı durdurmak
için, Glasnost ve Perestroyka politikalarını (Efegil,
2001:1-12) uygulamaya başladı. Ancak bu politi-
kalar, beklentilerin aksine Sovyetler Birliği’nin da-
ğılma sürecini hızlandırdı. 19 Ağustos 1991 yılında
gerçekleştirilen başarısız askeri darbenin ardın-
dan, Sovyetler Birliği kısa sürede dağıldı. Üç Slav
Cumhuriyeti’nin Bağımsız Devletler Topluluğu’nu
kurmasıyla birlikte, Sovyetler Birliği resmen sona
erdi. Bu süreç, Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetle-
rinin bağımsızlık yolunu da açmış oldu.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte, Orta
Asya ve Hazar Havzasında bir güç boşluğu ortaya
çıktı. Dönemin siyaset bilimcileri ve stratejistleri,
bu boşluğun ya İran ya da Türkiye tarafından dol-
durulacağını öngörüyorlardı. Bu akademisyenlere
göre, “Yeni Büyük Oyun”, bölgede Türkiye ile İran
arasında yaşanacaktı. Bir yanda İslamcı rejime sa-
hip İran, diğer yanda İslam ülkesi olan ancak de-
mokratik, laik ve serbest pazar ilkelerini benimse-
miş Türkiye, bu oyunda rol üstlenmişlerdi. Ancak
zaman içerisinde stratejik denkleme; Rusya, Çin,
Avrupa Birliği (AB), Amerika Birleşik Devletleri
(ABD) ve Hindistan gibi güçlü aktörler de dâhil
olmaya başladı.
Orta Asya bölgesinde bu stratejik rekabetin ya-
şanmasının sebeplerine kabaca bakınca şu unsurla-
rı sıralamak mümkündür: Bölgenin sahip olduğu
eşsiz jeostratejik konumu (Davutoğlu, 2001:202-
206), ekonomik imkânları ve yer altı kaynakları.
Hazar Havzasında yaklaşık 200 milyonluk
bir nüfus yaşamaktadır. Bu da, çok ciddi
bir pazar imkânı anlamına gelmektedir.
155
 Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

Tablo 6.1 Hazar Havzasının Doğal Gaz Rezervleri (trilyon metreküp)

Ülke İspatlanmış Muhtemel Toplam
Azerbeycan 0,9 1 1,9
Kazakistan 1,8 2,5 4,3
Türkmenistan 2 4,5 6,5
Özbekistan 1,9 1 2,9
Toplam 6,6 9 15,5
Kaynak: www.eia.doe.gov.

Tablo 6.2 Hazar Havzasının Petrol Rezervleri (milyar varil)

Ülke İspatlanmış Muhtemel Toplam
Azerbeycan 12,5 32 44,5
Kazakistan 29 92 121
Türkmenistan 1,7 38 39,5
Özbekistan 0,594 2 2,594
Toplam 43,794 164 207,794
Kaynak: www.eia.doe.gov.

Orta Asya Havzasında yaşananlar, Türk insanını ve Türk dış politikasını da doğrudan ve gözle görülür
düzeyde etkilemiştir. Bölgeye coğrafi yakınlığı, Orta Asya ülkeleri arasındaki dinsel, dilsel, tarihsel ve kül-
türel bağları nedeniyle, Türkiye’nin bölgedeki jeostratejik rekabete ve bölgesel gelişmelere kayıtsız kalması
mümkün değildi. Hatta Türk siyasetçilerinin ifade ettiği gibi, “bu bir zorunluluk idi ve Türkiye’ye tarih
bazı sorumluluklar yüklemekteydi” (Kılıç, 2009; Laçiner, 2008).

Öğrenme Çıktısı
1 Orta Asya’nın Türkiye açısından jeostratejik önemini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Orta Asya devletleri bağım- “Büyük Oyun” kavramı ile

sızlıklarını kazanınca, ne-
den Batılı akademisyenler,
Türkiye ile İran arasında
stratejik rekabetin yaşana-
cağını öngördüler?
“Yeni Büyük Oyun” arasın-
daki bağlantıyı irdeleyin.
Neden büyük devletler,
Orta Asya bölgesine tarih
boyunca ilgi duymuştur?
Dünya enerji sektörü ile ti-
cari ilişkiler üzerinden Orta
Asya bölgesinin jeostratejik
rekabetteki konumunu an-
latınız.

156
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ
“Dış Türkler” ve komünizm tehlikesi konu-
sunda, Sovyetler Birliği ile Türkiye Cumhuriyeti,
1920’lerde karşılıklı bir uzlaşma içerisine girmişti.
1921 yılında, Türkiye, Enver Paşa önderliğinde
Orta Asya’da görülen ve Basmacı Hareketi (Yalçın-
kaya, 1997:305-320) olarak adlandırılan Turancı
akımlara destek vermeyeceğini, bunun karşılığın-
da ise, Sovyetler Birliği de, Türkiye’de komünizmi
yayma konusunda herhangi bir girişim içerisinde
olmayacağını kabul ediyordu. Böylece Türkiye’de
“Dış Türkler” konusu, resmi dış politika söyle-
minde gündeme gelmedi. Türkiye, Sovyetler Bir-
liği yıkıldığı ana kadar, geleneksel olarak Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nin iç işle-
rine müdahale etmemeye, Sovyet Türk Cumhuri-
yetleriyle doğrudan ilişki kurmamaya ve SSCB’nin
bağımsızlığını tehdit edici tavırlardan ve söylemler-
den uzak durmaya çalıştı. Türk Cumhuriyetleri ile
kurulan kültürel ilişkiler de, Moskova üzerinden
yürütüldü. Ekonomik alanda herhangi bir işbirliği
öngörülmedi (Aydın, 2003: 366-371).
Dış Türkler kavramıyla, Misak-ı Milli sı-
nırları dışında yaşayan Türkler kastedilmek-
tedir. Türkiye, Dış Türkler ile ilgilenmeyi
emperyalist emelleri çağrıştırır diye tercih
etmemiştir. Daha çok uluslaşma, devletleş-
me süreçlerine odaklanmıştır. Sovyetlerin
bağımsızlığını tehdit edici tavırlardan ve
söylemlerden uzak durmaya çalışmıştır.
Bu politika, 1989’lara kadar Türk karar vericile-
ri tarafından titizlikle izlendi. Aslında Türk siyaset-
çileri, bu mevcut politikadan memnun idi. Çünkü
Sovyetler Birliği ile yaşanan ideolojik rekabetten
istifade eden Türkiye, Soğuk Savaş döneminde
güvenlik ve dış politikasını, Batı ile olan ittifak
ilişkilerine ve ABD tarafından algılanan jeostrate-
jik önemine dayandırmıştı. Bu sayede, bir yandan
Sovyet tehdidine karşı ABD ve NATO’nun güven-
lik garantisini üzerinde hissediyordu, diğer yandan
Batılı müttefiklerinden askeri ve mali yardım alabi-
liyordu (Aydın, 2003: 366-371).
Hatta 1986 yılında Kazakistan’da ve 1990’da
Azerbaycan’da yaşanan gelişmelere karşı, gelenek-
sel politikası çerçevesinde tepki veren Türkiye,
bu gelişmeleri, Sovyetler Birliği’nin “iç işi” olarak
nitelendirdi. Türkiye, Gorbaçov’un glasnost ve
perestroyka politikalarına rağmen, Sovyet Cum-
huriyetleriyle ilişkilerini Moskova üzerinden sür-
dürmeye özel önem gösterdi. Dönemin Cumhur-
başkanı Turgut Özal, Moskova’ya gerçekleştirdiği
Mart 1991 tarihli gezisi sırasında, Ukrayna, Azer-
baycan ve Kazakistan’a gitti. Kazakistan ile bilimsel
ve teknik işbirliği ile kültürel değişim anlaşmaları
imzaladı. Almatı-İstanbul arasında doğrudan tari-
feli uçak seferlerinin başlatılması konusunu görüş-
tü. Mayıs 1991’de ise Kırgızistan Cumhurbaşkanı,
Ankara’ya geldi. Haziran 1991’de, İstanbul’da-
ki Dünya Ekonomik Forumu’na katılmak üzere
Türkiye’ye gelen Tacikistan Cumhurbaşkanı, Türk
yetkililer ile görüştü. Eylül 1991’de ise, Kazakistan
Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Ankara’ya
gelerek “Amaçlar ve Hedefler Ortak Bildirgesini
imzaladı. Bu doğrudan temaslara rağmen, Türkiye
bölge devletlerinin egemenliklerini tanıma konu-
sunda isteksiz davrandı. Çünkü Türkiye, Sovyetler
Birliği ile ilişkilerini sıkıntıya sokacak herhangi bir
davranışta bulunmaktan sakındı (Turan, Turan ve
Bal, 2004: 291-326; Hale, 2003: 307-346).
Türkiye, Eylül 1991’de bölgedeki gelişmeleri in-
celemek üzere, iki diplomatik heyeti, bölgeye gön-
derdi. Heyetlerden birisi, Azerbaycan ve Orta Asya
devletlerine; diğeri de Ukrayna, Moldova, Gür-
cistan ve Ermenistan’a gitti. Azerbaycan ve Orta
Asya devletlerini ziyaret eden Türk heyeti, bölge
devletlerine Türkiye’nin bölgeye ilişkin yakın ilgi-
sini aktarırken bu devletlerin Türkiye’den beklen-
tilerini öğrenmeye çalıştı. Heyet üyeleri Ankara’ya
döndükleri zaman, hazırladıkları raporlarında şun-
ları tavsiye ettiler: Bu devletler, Türkiye ile ticari
ilişkilerini geliştirmeye, ortak yatırım yapmaya ve
Türkiye’ye eğitim için öğrenci ve personel gönder-
meye istekliydiler. Türkiye’yi model ülke olarak
algılıyorlardı. Türkiye tarafından tanınmayı talep
ediyorlardı. Ancak heyet, tanınmanın “daha uygun
zamanda” gerçekleştirilmesini önerdi. Bu bağlam-
da, Ankara’ya ziyaretleri sırasında, Türkiye, Orta
Asya devletlerinin tanınma yönündeki taleplerine
olumlu yanıt vermedi (Aydın, 2003: 366-371).
Özellikle 19 Ağustos 1991 tarihinde gerçekleş-
tirilen başarısız askeri darbenin ardından, Sovyet-
ler Birliği hızlı bir şekilde dağılma sürecine girdi.
Bu durumda, Türkiye’nin geleneksel politikasını
sürdürmesi imkânsızdı. Diğer taraftan Sovyetler
Birliği’nde görülen Batı yanlısı tavırlar ve ardın-
dan 1991 yılındaki resmi dağılma süreci, Avrupa
157
 Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

kıtasında daha güvenli bir coğrafyanın ortaya çık-
masına neden oldu. Hatta dünya siyasetinde daha
barışçıl bir dönemden bahsedilmeye başlandı. Al-
manya ve Fransa gibi Avrupa ülkeleri tarafından
NATO’nun Avrupa güvenliğindeki yeri sorgulan-
dı. Bu durum, Türk siyasetçileri için hiç de arzu
edilmeyen bir sonucun ortaya çıkmasına neden
oldu. Artık Türkiye, Batı nezdinde stratejik önemi-
ni kaybediyordu ve Batılı müttefiklerinin askeri ve
mali desteğini yanında hissetmiyordu. Bu nedenle
jeostratejik açıdan Türkiye kendisini bir boşlukta
bulmuştu (Bal, 2001: 327-344).
Ancak bu durum uzun sürmedi. Kısa süre-
de, küresel barış yönündeki temenniler boşa çık-
maya başladı. Çünkü devletiçi çatışmalarda hızlı
bir artış görüldü (Yılmaz, 2007:11-37). Böylece
Türkiye’nin çevresinde istikrarsızlık alanları arttı.
Ayrıca Avrasya jeopolitiğinde güç boşlukları ortaya
çıkmaya başladı. Bu da, bölgesel liderlik konusun-
da yıkıcı rekabetin ortaya çıkmasına neden oldu.
Özellikle 1989 yılında Avrupa Birliği’ne başvurusu
ret edilen Türkiye için, bölgedeki durum, “bir cesa-
retlendirici” veya diğer bir ifadeyle “yeniden hayata
dönüş için bir ilaç” gibi geldi. Artık Türkiye’nin
önünde politik, ekonomik ve psikolojik avantajlar
elde edebileceği tarihi bir fırsat vardı. Bağımsızlık-
larının ilk günlerinde, Orta Asya devletleri de, özel-
likle bağımsızlıklarını pekiştirmek, dünyada saygın
bir konum edinebilmek ve statü kazanabilmek için
Türkiye’nin desteğine ihtiyaç duyuyorlardı. Bu
talepler de, Türk karar vericilerinin bölgeye daha
fazla ilgi duymalarına neden oluyordu (Çaman,
2006:185-214).
Dış dünyada yaşanan bu gelişmeler ile birlikte,
Türk kamuoyunda görülen milliyetçi söylem ve
İran’ın bölgede etkin konuma gelme girişimleri,
Türkiye’yi, bölgeye ilişkin politikasını değiştirme-
ye zorladı. Artık Türkiye, 1991 yılının son ayla-
rında, Sovyetler Birliği’ni endişeye sevk etmeme
politikasından vazgeçmeye başladı. 8 Aralık 1991
yılında Sovyetler Birliği’nin resmen yıkılması ve
Bağımsız Devletler Topluluğu’nun kurulması,
Türkiye’yi, bölge devletlerini resmen tanıma ko-
nusunda cesaretlendirdi. TBMM’de yapılan gö-
rüşmelerin ardından, Türkiye, 16 Aralık 1991 ta-
rihinde, Orta Asya devletlerinin tamamını tanıdı
(Aydın, 2001:271-292).

Öğrenme Çıktısı
2 Soğuk Savaş döneminde Türkiye ile Orta Asya arasındaki ilişkileri açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sovyetler Birliği’nin dağıl- Sovyet lideri Gorbaçov’un Türkiye’nin Soğuk Savaş

ması Türkiye için neden glasnost ve perestroika poli- döneminde Orta Asya’ya
olumsuz bir gelişme olarak tikalarına karşı Türkiye’nin yönelik izlediği politikası-
değerlendirildi? tutumunu değerlendirin. nın gerekçelerini anlatın.

158
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
1991 - 1993 DÖNEMİ
8 Aralık 1991 günü Bağımsız Devletler Top-
luluğu’ nun kurulmasıyla birlikte, Türkiye, Soğuk
Savaş döneminde izlediği geleneksel dış politika
anlayışından uzaklaşmaya başladı. Artık Orta Asya
devletleriyle ilişkilerini, siyasi ve ekonomik birlikte-
lik temelinde ve Türkiye’nin bölgesel liderliğine da-
yanan anlayış çerçevesinde geliştirmeye gayret eden
Türkiye, daha duygusal ve yer yer “Pan-Türkizmi”
çağrıştıran söylemler benimsedi.
Orta Asya’ya Genel Yaklaşım
Türkiye, Orta Asya’daki gelişmelere hazırlıksız
yakalanmıştı. Bunun nedenleri şöyle sıralanabilir:
1. Türkiye’nin geleneksel politikasını son ana ka-
dar sürdürmesi, 2. Uluslararası sistemdeki mevcut
dengeyi bozar düşüncesiyle bu devletler ile doğru-
dan ilişki kurmak istememesi ve 3. Sovyetler Bir-
liği’ndeki gelişmeler hakkında yeterli bilgiye sahip
olunmaması. (Turan ve Turan, Bal; 2004). Döne-
min Başbakanı Süleyman Demirel, “Adriyatik’ten
Çin Seddi’ne Türk Dünyası”ndan bahsediyordu.
Ancak Meryem Kırımlı’ya göre, “Türk neslinden
olan millet ve gruplar tarihlerinin hemen hemen
hiçbir devrinde Balkanlardan Çin Seddi’ne kadar
olan alanda tek bir yönetim sistemi altında yaşama-
yı başaramadı” (2001: 359-372).
Demirel’e göre, uluslararası sistem radikal şe-
kilde değişime uğramıştı. Artık blok sistemi sona
ermişti. Türkiye, yeni politik ve iktisadi oluşumun,
diğer bir ifadeyle “Avrasya’nın tam merkezi”ndeydi.
Bu durum, Türkiye’nin bölgesel ve uluslararası so-
rumluluklarını artırmıştı. Bu da Türkiye’yi bölge-
sel güç olmak zorunda bırakıyordu (Musaoğlu ve
Efegil, 2008:151-160). Türkiye’nin sorumlulukları
arasında, Orta Asya devletlerinin dünyayla bağlantı
kurmalarına yardımcı olmak, kimliklerini belirle-
melerine destek vermek ve bölgesel istikrara katkı
sağlamak gibi adımlar yer alıyordu. Enerji kaynak-
ları, ekonomik potansiyeli ve Türkiye’ye sunduğu
liderlik fırsatları nedeniyle stratejik açıdan büyük
bir öneme sahip olan bölge devletleri, Demirel ve
Özal’a göre, İslami rejime sahip İran modelinden
ziyade, İslam, demokrasi, insan hakları ve pazar
ekonomisini bünyesinde barındıran Türk modeli-
ni benimsemeliydiler (Turan, Turan ve İdris Bal,
2004:291-326). Bu politikaya, o dönemde başta
ABD olmak üzere, Batılı devletler de destek veri-
yordu (Mustafa Aydın, 2001:271-292). Çünkü Ba-
tılı güçler, İran’ın bölgede ortaya çıkan güç boşlu-
ğunu doldurmasından endişe ediyorlardı ve bunun
yerine mevcut boşluğun Türkiye tarafından doldu-
rulmasını arzu ediyorlardı. Bu durum, kendi ulusal
çıkarlarına daha uygundu (Aydın, 2003: 366-371).
Dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal da,
“Yeni Osmanlıcılık (Yavuz, ve Kasım 2001: 35-
64)” kavramını, dış politika anlayışının merkezine
oturtarak 21. yüzyılın, “Türk Yüzyılı” olacağını be-
lirtiyordu (Yılmaz, 2010:419-438). Cumhurbaşka-
nı Özal; etnik, dinsel, tarihsel ve dilsel bağları kul-
lanarak Türkiye’nin Ortadoğu, Kafkaslar ve Orta
Asya’da etki alanını genişletmesini arzu ediyordu.
Bu bölgelerde etkisini geliştiren Türkiye, dünya
siyasetinde etkin bir aktör olabilecekti. Bu düşün-
celer temelinde, ekonomik ve siyasal düzeyde bir
“Türk Ortak Pazarı” ve “Türk Siyasi Birliği” gibi
görüşleri, seyahatlerinde ve Türk Zirvesinde ses-
lendirmeye başladı. Başbakan Demirel de, Nisan
- Mayıs 1992’de gerçekleştirdiği Orta Asya gezi-
sinde; “Türk Milletler Topluluğu” veya “Bağımsız
Türk Devletler Birliği” gibi önerileri gündeme ge-
tirdi. Aynı geziye katılan Milliyetçi Hareket Partisi
Genel Başkanı Alparslan Türkeş; bölgesel ve ulus-
lararası sorunlar ile ortak konuları değerlendirecek
“Devlet ve Hükümet Başkanları Konseyi”’nin ku-
rulmasını önerdi (Yuvalı, 2006: 389-411).
Bu düşünceler ışığında, Türkiye, aşağıdaki il-
keleri, Orta Asya’ya yönelik dış politikasının temel
hedefleri olarak benimsedi:
1. Orta Asya devletlerinin devletleşme süreçle-
rine destek vermek,
2. Ekonomik ve siyasi reform süreçlerine kat-
kıda bulunmak,
3. Dünya ile bütünleşmelerine yardımcı olmak,
4. İkili ilişkileri, karşılıklı çıkarlar ve egemen
eşitlik ilkeleri temelinde geliştirmek,
5. Doğu - Batı enerji koridorunu hayata geçir-
mek (Musaoğlu ve Efegil, 2008: 151-160;
Efegil, 2006: 271-296).
Somut Adımlar
Dış politika hedeflerini hayata geçirmek için
Türkiye, 1991 - 1993 yılları arasında gözle görü-
lür düzeyde çeşitli alanlarda adımlar attı. Önce-
likle ortak sorunlara karşı ortak pozisyon almak,
var olan dilsel ve kültürel farklılıkları azaltarak
ekonomik işbirliği alanları açmak ve dış politi-
159
 Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

kada ortak tavırlar takınmak amacıyla Türkiye, “Türk Zirveleri’nin” düzenlenmesine ön ayak oldu.
Bu zirvelerin ilki, 30 - 31 Ekim 1992 tarihinde Ankara’da gerçekleştirildi. Bu zirve sırasında, Cum-
hurbaşkanı Özal; Türk Ortak Pazarı, Türk Kalkınma ve
Yatırım Bankası gibi önerileri dile getirdi ve Türkiye’ye
petrol ve doğalgaz boru hatları konusunda garantiler ve-
Türk Zirveleri’nin ikincisi, 18-19 Ekim
rilmesini bekledi (Çaman, 2006:185-214; Aydın, 2003:
1994’te İstanbul’ da; üçüncüsü, 28 Ağustos
366-371). Fakat zirve sırasında, Orta Asya devletleri,
1995’te Bişkek’te; dördüncüsü, 21 Ekim
Türkiye’nin bu beklentilerini karşılayacak somut adım
1996’ta Taşkent’te; beşincisi, 9 Haziran
atmaktan sakındılar. Her ne kadar bağımsızlıklarının ilk
1998’ de Astana’ da; altıncısı, 8 Nisan 2000’
günlerinde Orta Asyalı liderler, Türk modelini örnek ala-
de Bakü’ de; yedincisi, 26 Nisan 2001’ de
caklarını belirten beyanatlarda bulunsalar ve Türkiye’yi
İstanbul’ da; sekizincisi, 17 Kasım 2006’ da
“büyük ağabey” ve “sabah yıldızı” gibi nitelendirseler de,
Antalya’ da; dokuzuncusu, 3 Ekim 2009’
Rusya’yla ilişkilerine zarar verebileceğini düşündükleri
da Nahçıvan’ da ve onuncusu da, 15 Eylül
için dini ve/veya etnik kıstaslara göre ortaya çıkabilecek
2010’ da İstanbul’ da gerçekleştirildi. Orta
oluşumlara karşı olduklarını söyleyerek Zirveden hemen
Asya devletleri, o dönemde, ciddi düzeyde
önce Türkiye tarafından tek taraflı olarak hazırlandığı
Rus azınlık nüfusuna sahipti. Rusya’nın
anlaşılan siyasi ve ekonomik işbirliğine yönelik bildirile-
etki sahası içerisindeydiler. Çünkü bu ülke-
ri imzalamadılar. Hatta Dağlık Karabağ sorununa ilişkin
lerin ekonomik, sosyal ve siyasal altyapıları,
olarak Azerbaycan’ı ve Kıbrıs’taki gelişmelerden ötürü
büyük ölçüde Rusya’ya bağımlıydı.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni açıkça desteklemek-
ten sakındılar (Yılmaz, 2010: 419-438).

Tablo 6.3 Rus Nüfusun Bölge Ülkelerine Dağılımı (2012)

Ülke Yüzdesi
Azerbeycan 2
Kazakistan 25.6
Kırgızistan 12.5
Özbekistan 5.5
Türkmenistan 4
Tacikistan 1.1
Kaynak: DEİK Ülke Raporları, 2012.

Diğer taraftan Orta Asya devletleri, bu dönemde, Batılı ülkelerle işbirliği yapabilmek ve uluslararası/
bölgesel örgütler bünyesinde ilişkiye girebilmek için Türkiye’nin Batı dünyası nezdindeki konumundan
faydalanmak istiyorlardı (Çaman, 2006:185-214). Bağımsızlıklarını pekiştirmek için Batılı devletler
ve bölgesel/uluslararası örgütler ile ilişki içerisinde olmayı gerekli görüyorlardı. Bölge devletlerinin bu
yöndeki ihtiyaçlarını yerinde tespit eden Türkiye, Dışişleri Bakanlığı kanalıyla, Orta Asyalı devletlerin
diplomatlarına meslek içi eğitim programları düzenledi. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Avrupa
Konseyi, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Birleşmiş Milletler ve Ekonomik İşbirliği Örgütü gibi bölgesel
ve uluslararası örgütlere üyelik başvuruları yapmalarına ve hatta üye olmalarına ön ayak oldu (Can ve
Uulu, 2009: 11). 1992 yılında, Türkiye’nin desteği sayesinde, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan,
Tacikistan, Kırgızistan, Kazakistan ve Afganistan, Ekonomik İşbirliği Örgütüne üye oldular. Ancak
yetersiz altyapı, İran ve Türkiye gibi güçlü üyelerin yetersiz mali güce sahip olması ve üye ülkeler ara-
sında yeterli işbirliği ortamının oluşturulamaması gibi nedenlerden ötürü, Örgüt istenen düzeyde başarı
gösteremedi. Bölge ülkelerinin eğitimli personel ihtiyacını karşılayabilmek için 10 bin öğrenciye burs
imkanı sağlandı.

160
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Tablo 6.4 Türkiye’de Öğrenim Gören Orta Asyalı Öğrenciler (Eylül 2015)
Ülkeler Öğrenci Sayısı
Azerbeycan 6901
Kazakistan 1306
Kırgızistan 1410
Özbekistan 39
Tacikistan 50
Türkmenistan 6941
Toplam 16547
Kaynak: (Fahri Türk, 2010: 1-17; Kalkınma Bakanlığı, 2015).

Milli Eğitim Bakanlığı ve özel vakıflar, bölgede, ortaöğretim kurumları, liseler ve üniversiteler açtılar.
Türkçenin bölgedeki gençler tarafından öğrenilmesi için Türkiye’de TÖMER ve bölgede de Türkçe Mer-
kezleri faaliyete geçirildi.

Tablo 6.5 MEB’in açtığı eğitim kurumları

Ülke Kurum Sayısı
Azerbeycan 4
Türkmenistan 4
Kırgızistan 6
Özbekistan 7
Tacikistan 1
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2015.

1992 yılında Kazakistan’da Uluslararası Hoca Ahmet Yesevi ve 1995 yılında da Kırgızistan’da Manas
Üniversitesi eğitim faaliyetine başladı. Bu alanda yapılan faaliyetlerin amaçlarını şu şekilde özetleyebiliriz:
Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklarının eğitim düzeyini geliştirmek, yetişmiş insan gücüne olan gereksi-
nimi karşılamaya yardımcı olmak, Türkiye dostu genç bir nesil yetiştirmek ve Türk Dünyasıyla kalıcı bir
kardeşlik ve dostluk köprüsü kurmak.
Ayrıca 1991, 1992 ve 1993 yıllarında, Türkiye, Türk devletleri ve toplulukları arasında ortak alfabe
belirleyebilmek için bir dizi konferanslar düzenledi. Ancak katılımcılar tarafından ortak bir alfabe benim-
senmedi. Yine de Türkiye’nin teşvikiyle, Orta Asya devletleri, zaman içerisinde Latin alfabesine geçtiler.
Türkiye’nin o dönemdeki dil politikası, Türk Devletleri ve Toplulukları arasında geniş coğrafyada dilsel
iletişimi geliştirerek ortak bir yazılı kültür oluşturmayı hedefliyordu.
Türkiye, bu bağlamda, Orta Asya devletlerinde izlenmek üzere, TRT Avrasya kanalını yayına başlattı.
Dini alanda ise, Türkiye ile Orta Asya devletleri arasında karşılıklı işbirliğinin bu dönemde arttığı görül-
mektedir. Öncelikle Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı, bölgeye çok sayıda dini kitap gönderdi, din görevlisi
görevlendirdi. Bölgede yeni camiler inşa edildi. Azerbaycan, Kırgızistan ve Türkmenistan gibi ülkelerde,
İlahiyat Fakülteleri kuruldu. Avrasya İslam Konseyi de faaliyete geçirildi.

161
 Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

Tablo 6.6 Bölgeye Gönderilen Din Görevlisi Sayısı

Ülke Görevli Sayısı
Azerbeycan 8
Türkmenistan 7
Kırgızistan 4
Özbekistan 7
Tacikistan 4
Kazakistan 7
Kaynak: (Fahri Türk, 2010: 1-17).

Ekonomik ve ticari ilişkileri geliştirebilmek amacıyla da çeşitli adımlar atıldı. Öncelikle Türk Eximbank’ı,
bölgeye 1,1 milyar dolar yatırım kredisi açtı. Bu sayede bölgede faaliyet gösteren firmalara finansman ga-
rantisi sağlandı (Ayata, 2010:641-655; Hale, 2003:307-346).

Tablo 6.7 Eximbank Kredilerinin Dağılımı (milyon dolar)

Ülke Ayrılan Meblağ Kullanılan Meblağ
Azerbeycan 250 92
Kazakistan 240 213
Kırgızistan 75 48
Özbekistan 375 347
Türkmenistan 163 133
Toplam 1100 883
Kaynak: http://www.eximbank.gov.tr/TR,817/krediler.html

Dış Ekonomik İlişkiler Konseyi (DEİK) bünyesinde, 16 Kasım 1992’de Türkiye-Azerbaycan, 5 Aralık
1992’de Türkiye-Türkmenistan, 10 Aralık 1992’de Türkiye-Kazakistan, 25 Aralık 1992’de Türkiye-Kır-
gızistan ve 12 Nisan 1993’te de Türkiye-Özbekistan İş Konseyi kuruldu. Bu sayede ticari ilişkiler daha
kurumsal yapıya kavuşturuldu.

Tablo 6.8 Türkiye’nin Bölgeye Yönelik İhracat/İthalat Verileri (milyon dolar)

Ülke 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
İhr İth İhr İth İhr İth İhr İth İhr İth İhr İth İhr İth İhr İth İhr İth İhr İth İhr İth
Kazakistan 20 10 68 44 132 32 151 87 164 100 211 165 213 254 96 296 119 347 120 91 158 202
Türkmenistan 7 21 84 77 84 66 56 112 65 100 117 73 95 42 107 67 120 98 105 72 109 99
Özbekistan 55 21 213 32 65 79 139 61 230 58 211 95 156 96 99 47 83 86 90 36 93 75
Kırgızistan 2 1 17 3 17 4 38 5 47 5 50 7 41 6 23 2 20 2 17 6 23 15

Ülke 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth.
Kazakistan 234 266 355 442 459 558 696 993 1079 1284 890 2332 633 138
Türkmenistan 170 123 214 175 180 160 281 189 340 396 662 389 945 327
Özbekistan 138 99 145 178 151 261 176 415 225 613 337 580 279 413
Kırgızistan 41 11 75 13 89 14 132 27 181 45 191 48 140 31
Tacikistan 29 56 41 62 46 47 71 118 118 143 176 147 126 107

162
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Ülke 2010 2011 2012 2013 2014 2015

İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth.
Kazakistan 818 2471 947 3020 1068 3371 1039 3106 977 2453 750 1389
Türkmenistan 1139 386 1493 392 1480 303 1957 653 2232 624 1859 557
Özbekistan 282 861 354 939 449 813 563 815 603 780 489 711
Kırgızistan 129 31 189 52 257 4 388 36 421 65 294 77
Tacikistan 143 283 172 324 234 345 283 371 277 160 162 203
Kaynak: DEİK Raporları (www.deik.org.tr)

Ticari faaliyetleri desteklemek amacıyla Türkiye, bölge

ülkelerine dijital iletişim santralleri hibe etti. Türk Hava
Yolları da, 1992 yılında Bakü, Taşkent, Almatı ve daha son- Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasında
ra da Aşkabat ve Bişkek tarifeli seferlerine başladı. Sarp Sı- 1986-1996 yıllarında 472 adet ikili ve 43
nır Kapısı açıldı. Bu sayede Türk tırları, Gürcistan ve Azer- adet çok taraflı olmak üzere 515 anlaşma
baycan üzerinden Orta Asya’ya kara yolu aracılığıyla ulaşma imzalandı.
imkânı buldu (Turan, Turan ve Bal, 2004:291-326).
Türkiye bölge ülkelerine askeri, emniyet ve istihbarat alanlarında da destek verdi. Bir yandan NATO’nun
Barış İçin Ortaklık bünyesinde bölge ülkelerinin askeri personeline eğitim verildi, diğer yandan bölge
ülkelerine askeri teçhizat ve malzeme desteği sağlandı. Terörle mücadele konusunda da taraflar işbirliği
içerisindedir. (Özkan, 2010:109-132).
Türkiye ile Orta Asya devletleri arasında ilişkileri daha kurumsal düzeyde yürütebilmek amacıyla Türkiye
İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) ile Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) kuruldu.
24 Ocak 1992’de kurulan TİKA’nın hedefleri arasında, Türkiye ile bölge ülkeleri arasında ekonomik, tica-
ri, teknik, sosyal, kültürel ve eğitim alanlarında işbirliği projelerini geliştirmek, bölge ülkelerinin dünya ile
bütünleşmelerine yardımcı olmak yer almaktadır. Bunlara ek olarak piyasa ekonomisine geçişi hızlandırmak
için yapılması gereken kurumsal ve yapısal düzenlemeler ile proje ve programlara bağlı olarak insan gücü ih-
tiyaçlarını karşılama gibi faaliyetler de bulunmaktadır (Yılmaz, 2010: 419-438; Topbaş ve Turan, 2010:252).

Tablo 6.9 Tika’nın Projeleri (yüzdelik dağılım) (2014 verilerine göre)

Ülke Proje Kapsamı
Eğitim Sağlık Eko. Alty. idari ve Sivil Diğer Sosyal Diğer Üretim Sektörleri
Kazakistan 45,64 2 0,29 17,9 23,32 1,2 9,66
Türkmenistan 5,57 7,84 36,98 44,47 - 0,19 0,87
Özbekistan 5,15 48,54 0,21 32,68 5,05 0,04 21,52
Kırgızistan 12,17 28,30 4,58 13,12 35,23 - 6,61
Tacikistan 28,13 4,52 - 10,79 28,16 11,63 16,77
Kaynak: TİKA Faaliyet Raporu 2

Tablo 6.10 Bölge Ülkelerinin Aldığı Kalkınma Yardımı Miktarları (milyon dolar) (2004’ten 2015 yılına kadar)
Ülke Tutar
Kırgızistan 855
Özbekistan 75
Tacikistan 48
Türkmenistan 166
Kazakistan 522
Kaynak: Dışişleri Bakanlığı websitesi, Orta Asya Ülkeleriyle İlişkiler web sayfası.

163
 Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

12 Temmuz 1993’te kurulan TÜRKSOY’un amaçları arasında, Türk dili konuşan ülkeler arasında kül-
tür ve sanat alanlarında işbirliğinin geliştirilmesi ve Türkiye Türkçesi ile Latin alfabesinin yaygınlaştırılarak
Türk Cumhuriyetlerinde bunları kullanan okulların sayısının arttırılması gibi unsurlar bulunmaktadır
(Yılmaz, 2010:419-438).
Öğrenme Çıktısı
3 1991 – 1993 Döneminde Türkiye ile Orta Asya devletleri arasındaki siyasi, ekonomik,
kültürel ve askeri ilişkileri ifade edebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türk karar vericilerinde,

Türk karar vericilerinin bu
dönemde bu tür söylemleri
benimseme nedenleri neler
olabilir?
geleneksel Orta Asya imajı
nedir? Türk Birliği hayata
geçirilebilir mi?
Bölgenin gerçekleri ile
Türkiye’nin imkanlarını
düşünerek, hedeflerin haya-
ta geçme ihtimalini tahmin
etmeye çalışın.
Bölge devletlerinin
Türkiye’ye yaklaşımı ile
Türk karar vericilerinin
söylemlerini karşılaştırarak
anlatın.

1993 - 2002 DÖNEMİ sırasında, Orta Asya devletleri ve Türkiye, Dağlık-

1991 - 1993 yılları arasında yaşanan heyecan,
1993 yılından itibaren yerini daha gerçekçi bir yak-
laşıma bıraktı. Diğer bir ifadeyle, Türkiye ile Orta
Asya devletleri arasındaki ilişkiler daha pragmatist
bir zemine oturmaya başladı. Ancak 1995’ ten son-
ra 2002’lere kadar olan süreçte Türkiye’de yaşanan
iç siyasi çekişmeler, koalisyon hükümetlerinin ya-
şadığı sıkıntılar, 1999 yılında Türkiye’nin Avrupa
Birliği’ne adaylık sürecinin başlaması ve 2001 yı-
lında yaşanan siyasi ve ekonomik krizler, Türk Dış
Politikasında, Orta Asya bölgesinin öneminin geri-
lemesine neden oldu ( Mutlu, 2011).
İlişkilerin Gerilemesi
Her ne kadar 1993 sonrası dönemde karşılıklı
resmi ziyaretler devam etse ve Türk Zirveleri’nin
düzenlenmesi sürse de, artık Türkiye’nin “bölgedeki
liderliği” ve “büyük ağabey” konumu, diplomatik
söylemlerde dile getirilmiyordu. Rusya’nın diplo-
matik baskısından ötürü, Orta Asyalı liderler, Ocak
1994’te Bakü’de İkinci Zirvenin gerçekleştirilmesi
fikrine karşı çıktılar. Bunun üzerine Zirve, Ekim
1994’te İstanbul’da gerçekleştirilebildi. İkinci Zirve
Karabağ sorununa barışçıl çözüm bulunması ve
petrol/doğalgaz boru hatlarının Türkiye üzerinden
geçirilmesi konularında uzlaşmaya vardılar. Ağustos
1995’te Bişkek’te gerçekleştirilen Üçüncü Zirvede,
taraflar, bölgesel işbirliği konusuna yoğunlaştılar.
Bu zirveler esnasında, taraflar, enerji nakil hatları-
nın oluşturulması, telekomünikasyon hizmetleri,
öğrenci değişim programları, sivil ve askeri perso-
nelin eğitimi ile ulaştırma alanlarında bazı ortak
projeler gibi konuları görüştüler. Katılımcı ülkeler,
proje bazlı daha gerçekçi sorunlar üzerine yoğunlaş-
tılar (Hale, 2003:307-346).
Diğer taraftan Orta Asya devletleri, ortak bir
Türk kimliği oluşturmak yerine, mevcut devlet sis-
temlerini pekiştirecek ve meşrulaştıracak ayrı ulus-
devlet kimliklerine sahip olmayı tercih ettiler. Bu
da ortak tarih, siyasi ve kültürel birliktelik yakla-
şımlarını geçersiz kılıyordu. Çünkü ulus oluştur-
ma düşüncesiyle, bu devletler, kendi tarihlerini,
kültürlerini, dillerini ve geleneklerini yeniden
yazmaya ve inşa etmeye gayret ettiler. Bu çabalar
neticesinde, ayrı ayrı Kazak, Türkmen, Özbek, Ta-
cik, Kırgız ve Azeri dili, tarihi, kültürü ve geleneği
oluşturuldu.

164
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Ayrıca Orta Asya devletleri, Tacikistan ve Kır-
gızistan gibi ülkelerde yaşanan iç çatışmalardan
oldukça etkilendiler. Böylece katılımcı demokra-
sinin kendilerine uygun olmadığına karar verdiler.
Bu nedenle Devlet Başkanları, zaman içerisinde
istikrarın, demokrasiden daha önemli olduğunu
düşündüler. Ayrıca kabileci anlayışa sahip sosyo-
lojik yapıları da, bu konuda bazı sıkıntılar ortaya
çıkarıyordu. Bu faktörlerin etkisiyle, bölge liderleri
Batı tarzı demokrasi ile serbest piyasa ekonomi-
sine sıcak bakmadılar. Daha çok anayasal-patro-
naj-otoriter rejimler (Efegil, 2006; Efegil Neziha
Musaoğlu, 2007) inşa eden Orta Asya devletleri,
Çin ve Güney Kore gibi ülkelerin yönetim anla-
yışlarını benimsediler. Böylece, Türk modeli tezi
sona ermiş oldu. Batılı devletler de, İran’ın İslami
rejiminin bölgede ortaya çıkan güç boşluğunu dol-
durmasının mümkün olmadığını zaman içerisinde
anladılar. Çünkü Orta Asya devletleri, İran’ın İs-
lami temele dayalı dış politika girişimlerine tepki
göstermişlerdi (Efegil ve Stone, 2003:55-77; Efegil
ve Stone, 2001:353-366). 1991 - 1992 yıllarında,
İran, daha çok İslami anlayışa dayalı dış politika
izlemeyi tercih etmişti. Ancak İran’ın bu dış poli-
tikası, bölge devletleri tarafından ağır bir şekilde
eleştirildi. Bu tepkiler üzerine, İran, 1993’ten son-
raki dönemde, daha pragmatist dış politika izleme-
ye başladı. Bu sayede, İran’ın Orta Asya devletleri
ile ilişkileri düzeldi.
Aynı dönemde ekonomik ilişkiler de geriledi.
Çünkü Orta Asya devletleri, Türkiye’nin finansal
açıdan yetersiz olduğunu anlamaya başladılar. Bu
durumda, Rusya, ABD, Çin ve Avrupa Birliği gibi,
ekonomik açıdan daha güçlü devletler ile ticari iliş-
kilerini geliştirmeye gayret ettiler. 1993’ten itiba-
ren, bu devletler de, Orta Asya ülkeleriyle ilişkileri-
ni geliştirme konusunda radikal bir şekilde politika
değişikliklerine gittiler.
Rusya ve ABD’nin Bölgeye İlgisinin
Artması
1993 yılında, Rusya’da, daha milliyetçi ve em-
peryalist söyleme sahip Avrasyacı olarak adlandı-
rılan grup iktidara geldi. Avrasyacıların iktidara
gelmesiyle birlikte, Yakın Çevre politikasını be-
nimseyen Rusya; Orta Asya ve Kafkasları, kendi
etki alanı içerisinde gördüğünü ilan etti ve Ba-
ğımsız Devletler Topluluğu’nu harekete geçirerek
Orta Asya devletleriyle ekonomik, siyasi, askeri ve
enerji alanlarında ilişkilerini derinleştirmeye çalış-
tı. Aynı şekilde Çin de, mevcut ekonomik kalkın-
masını sürdürebilir hale getirmek için Orta Asya
bölgesindeki enerji alanlarına yatırım yapmaya ve
ürettiği ucuz mamulleri de, Orta Asya pazarında
satmaya başladı. Bu da, bölgedeki ticari faaliyetleri
daha rekabetçi düzeye getirdi (Güngörmüş Kona,
2005:79-136; Efegil, 98-104).
Rusya’nın bölgedeki girişimlerinden etkilenen
Amerikan ticaret ve enerji firmaları, 1997 yılın-
da, Yeni Orta Asya stratejisinin benimsenmesini
sağladılar. Bu stratejide, ABD, açıkça Doğu-Ba-
tı enerji koridorunu ve bölgede faaliyet gösteren
ve/veya gösterecek olan Amerikan firmalarını
destekleyeceğini açıkladı. Ayrıca bölge devletleri-
nin, demokratikleşme, uluslaşma ve devletleşme
süreçlerine ve dünya ile bütünleşmelerine büyük
önem verdiğini ifade etti (Demirtepe ve Özkan,
2001:34-46).
1990’larda Bağımsız Devletler Topluluğu ül-
kelerine teknik yardımda bulunmak üzere TACIS
programını hazırlayan ve bu program dâhilinde
Orta Asya devletleri de dâhil olmak üzere, Bağım-
sız Devletler Topluluğu üyesi ülkeler ile ticari ve
ekonomik ilişkilerini geliştirmeye çalışan Avrupa
Birliği, bu ülkelere yönelik olarak teknik yardım
programları başlattı. Bu bağlamda, her bir Orta
Asya devletiyle Ortaklık ve İşbirliği Anlaşmaları
imzaladı (Efegil, 2010:71-88). Bu sayede güçlü
devletler ile doğrudan işbirliği içerisine girebilen
Orta Asya devletlerinin Türkiye’ye olan ihtiyaçları
azaldı. Bu durum, Türkiye’nin bölgedeki yatırım-
larını, bölgeye yönelik ihracatını olumsuz yönde
etkiledi.
Orta Asya devletlerinin kendi kimlikle-
rini inşa etmeleri, otoriter rejimleri be-
nimsemeleri, Türkiye’nin finansal açıdan
yetersizliği, Rusya’da Avrasyacıların ik-
tidara gelmesi, ABD’nin Yeni Orta Asya
stratejisi, Çin’in bölgede etkisini artırma
gayretleri ve AB’nin TACIS programı,
Türkiye’nin bölgede etkisinin gerilemesi-
ne neden olmuştur.
165
 Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

Öğrenme Çıktısı
4 1993-2002 Döneminde Karşılıklı İlişkilerin Gerilemesinin ve Türkiye’nin Bölgedeki
Etkisinin Azalmasının Nedenlerini Açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dış faktörler, 1993-2002
döneminde, Türkiye’nin
bölgedeki etkisini neden
olumsuz yönde etkilemiştir?
Operasyonel ve psikolojik
Türkiye’nin elindeki im-
çevreler arasındaki farklılı-
kanlar, Orta Asya devletle-
ğın, Türkiye’nin Orta Asya
rinin taleplerini karşılayabi-
politikasını açıklama konu-
lecek düzeyde miydi?
sundaki katkısını anlatın.

2002 - 2015 DÖNEMİ kolaylaştırıcı rol oynayacağını düşünen Dışişleri

Bu dönemde Türk Dış Politikasında, Avrasya
jeopolitiği, “Soğuk Savaş sonrası uluslararası sis-
temin şekillenmesinde doğrudan etkide bulunabi-
lecek öneme sahip bir alan” olarak görülmektedir.
Bu coğrafyanın ana üssünü, Hazar Havzası oluştur-
maktadır. Bu Havzanın da merkezinde, Azerbay-
can ve Türkiye yer almaktadır (Aras, 2008:1-8).
Genel politika; Balkanlar, Kafkaslar, Karadeniz
Havzası, Orta Doğu, Akdeniz, Orta Asya ve Tür-
kiye sınırları içerisinde güvenlik, istikrar, refah,
dostluk ve iş birliği ortamı oluşturmayı hedefle-
mektedir. Bu hedefi Orta Asya jeopolitiğinde ha-
yata geçirmek için Türkiye, bölgesel bütünleşme
oluşumlarına destek vermektedir. Bu oluşumlara,
bölge devletlerinin destek vermesini de arzu etmek-
tedir. Çünkü bölgesel işbirliği sayesinde bölgenin
ekonomik kaynakları verimli şekilde kullanılabile-
cektir. Bu sayede, bölgede barış, istikrar ve refah
kalıcı hale gelecektir. Çünkü bölgesel devletler
arasındaki karşılıklı bağımlılık; devletleri, daha ba-
rışçıl politikalar izlemeye teşvik edecektir. Ancak
bölgesel oluşumlara; İran, Rusya, ABD ve AB gibi
bölge ve bölge-dışı aktörlerin de katkıda bulunma-
larına sıcak bakılmaktadır (Fidan, 2010:109-121;
Efegil, 2006:271-296).
Türk Dış Politikasında Yeni Orta Asya
Anlayışı
Türkiye ile Orta Asya devletleri arasındaki
bölgesel işbirliği girişimlerinin hayata geçirilme-
si konusunda, Türk halklarının tarihi birikiminin
Bakanı Ahmet Davutoğlu’na göre, Türkiye ile Orta
Asya devletleri, ortak kültür ve coğrafyayı pay-
laşmaktadır ve halklar arasındaki ilişkiler tarihin
derinliklerine dayanmaktadır. Türk Dünyasının
hoşgörüye, hümanizme ve insan sevgisine dayanan
kadim medeniyeti, Avrasya’da istikrar ve barış or-
tamı ile kalkınma hamlelerine olumlu yönde katkı
sağlayabilecektir (16 Şubat 2010; Dışişleri Bakan-
lığı, 3 Ekim 2011).
Orta Asya’da ortaya çıkan “büyük bir jeokültü-
rel bütünleşme alanı”nın teşvikiyle, şu adımların
atılması önerilmektedir:
1. Yeni demir yolu, kara ve hava hatları ile
enerji koridorları inşa ederek Tarihi İpek
Yolu’nu yeniden canlandırmak.
2. Bölgede barış kültürünü teşvik etmek.
3. Bölgesel ekonomik bütünleşme girişimleri-
ne önayak olmak.
4. Bölgesel ölçekli ortak kültürel projelere
ağırlık vermek. (Davutoğlu, 5 Ekim 2011).
Türkiye, günümüzde Orta Asya devletleri ile
ilişkilerin kardeşlik, ortak dil, ortak inanç ve or-
tak değerler üzerine yürütülmesi taraftarıdır. Bu
bağlamda, devletler arasındaki ilişkilerde, karşılıklı
güvenin ve saygının hâkim olmasını istemektedir.
Bölge devletlerinin, demokratikleşme, serbest pa-
zar ekonomisi ve insan haklarına saygı konularında
ciddi adımlar atarak dünya ile bütünleşmelerini ve
bölgesel sorunlarını da barışçıl yöntemlerle çöz-
melerini isteyen Türkiye, bu konularda yapılan
eleştirilerde, bölgenin kendisine has özelliklerinin

166
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
dikkate alınması gerektiğini vurgulamaktadır. Bu
bağlamda, Türkiye, bölgesel sorunların çözümün-
de, arabuluculuk görevi üstlenmeye hazırdır (Efe-
gil, 2011:497-522).
Sonuç olarak Türkiye, aşağıdaki ilkeleri, Orta
Asya’ya ilişkin dış politikasının temel unsurları ola-
rak zikretmektedir:
1. Bu ülkelerin devlet yapılanmalarının güç-
lendirilmesine katkıda bulunmak,
2. Bölgede siyasi ve ekonomik istikrarın ko-
runmasını ve bölgesel işbirliğini teşvik et-
mek,
3. Ekonomik ve siyasi reformları desteklemek,
4. Bölge ülkelerinin dünya ile bütünleşebil-
melerine ve Avrupa-Atlantik kurumlarıyla
bütünleşmelerine yardımcı olmak,
5. Bölge ülkeleri ile ikili ilişkileri her alanda
karşılıklı çıkarlar ve egemen eşitlik temelin-
de geliştirmek,
6. Bölge enerji kaynaklarının uluslararası pi-
yasalara serbestçe ve farklı güzergâhlardan
nakledilmesini desteklemek.
Türkiye’nin Girişimleri
2002 yılından itibaren, karşılıklı resmi temas-
larda bir artış bulunmaktadır. 2003 yılında Kırgı-
zistan, Tacikistan ve Özbekistan’a giden dönemin
Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, bu ülkelerde
düzenlenen İş Konseyleri toplantılarına katılmış-
tır. Ayrıca Erdoğan, Özbek yetkililer ile terörle
mücadelede iş birliği konusunda uzlaşmaya var-
mış, Karma Ekonomik Komisyon Protokolü’nü
imzalamıştır. Daha sonraki yıllarda da, Başbakan
Erdoğan, Türkmenistan ve Kırgızistan’ı ziyaret
etmiştir. Kırgızistan ziyareti sırasında, Yüksek
Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi’nin kurulması
kararına varılmıştır (Fidan, 2010:109-121; Efegil,
2006:271-296).
Başbakan Erdoğan’ın yanı sıra, dönemin
Cumhurbaşkanı Abdullah Gül de, Kırgızistan,
Tacikistan, Türkmenistan ve Kazakistan’a res-
mi ziyaretlerde bulunmuştur (Türk, 2010:1-17).
Türkmenistan’a yaptığı ziyaretleri sırasında, Tür-
kiye-Türkmenistan II. Dönem Hükümetlerarası
Karma Ekonomik Komisyonu’nun toplantısına
katılan Cumhurbaşkanı Gül, Azerbaycan ile Türk-
menistan arasında Hazar Denizi’nin paylaşımı ko-
nusunda arabuluculuk yapmıştır.
Dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğ-
lu da, Kazakistan’a giderek Kırgızistan’daki ge-
lişmeleri, Kazak yetkililer ile değerlendirmiştir.
Türkmenistan’ın Daimi Tarafsızlık Bayramı’na
katılan Davutoğlu, Kırgızistan’daki iç çatışmalar-
da arabuluculuk rolü üstlenerek bu ülkeyi ziyaret
etmiştir. Türkmen yetkililer ile görüşen dönemin
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Taner Yıldız,
ortak petrol ve doğalgaz projeleri hakkında görüş-
müştür. Dönemin Devlet Bakanı Zafer Çağlayan
da, Türk iş adamları ile birlikte Türkmenistan’ı zi-
yaret ederek karşılıklı ekonomik ve ticari ilişkilerin
geliştirilmesini görüşmüştür (Karasar, 2011:410-
440).
Türk yetkililerinin ziyaretlerine karşılık olarak
Orta Asyalı liderler de Türkiye’yi ziyaret ettiler.
2006 yılında Kazakistan Parlamento Heyeti, 2009
yılında da Türkmenistan Devlet Başkanı Berdi-
muhammedov, Ankara’ya geldi. 21 - 24 Ekim
2009’da Türkiye’ye gelen Kazakistan Devlet Baş-
kanı Nazarbayev, Türk yetkililer ile Stratejik Or-
taklık Antlaşması’nı imzaladı. Nazarbayev, ortak
Türk kültürel miraslarını dünyaya tanıtmak için,
Türk Dünyası Akademisi’nin kurulmasını önerdi.
Ceyhan’da ortak rafinerinin işletilmesine ve Ta-
rihi İpek Yolu’nun canlandırılmasına karar veren
Türk ve Kazak yetkililer, Türkiye-Kazakistan İş ve
Yatırım Forumu’na katıldı. 16 - 22 Mart 2009’da
Tacikistan Devlet Başkanı Rahman, İstanbul’da
düzenlenen V. Dünya Su Forumu’na katıldı. 19 -
23 Nisan 2009 tarihinde, Türkiye - Tacikistan Hü-
kümetlerarası Karma Ekonomik Komisyonu’nun
7. Dönem toplantısı, Duşanbe’de gerçekleştirildi
(Efegil, 2011:497-522).
Karşılıklı ilişkilerin yanı sıra, Türkiye ile Orta
Asya ülkeleri arasında çok taraflı kurumsal iliş-
kiler de gelişmeye başladı. Bakü’de 6’ncı-
sı düzenlenen Türk Zirvesi’nin 7’ncisi, Nisan
2001’de İstanbul’da gerçekleştirildi. 8’nci Zirve,
2006 yılında Antalya’da düzenlendi. 9’ncu Zirve
ise, 2 - 3 Ekim 2009’da Azerbaycan’ın Nahçıvan
Özerk Cumhuriyeti’nde gerçekleştirildi. Zirve sı-
rasında, kurumsal yapının oluşturulması amacıyla,
katılımcı devletler, Devlet Başkanları Konseyi, Dı-
şişleri Bakanlar Konseyi, Kıdemli Memurlar Komi-
tesi, Aksakallar Heyeti ve merkezi İstanbul’da olan
Sekretarya’nın kurulmasına karar verdiler (Dikka-
ya, 2009). Zirve sırasında konuşan Cumhurbaş-
kanı Gül, Zirvelerin, başkalarına (Rusya’ya) karşı
düzenlenmediğini, dayanışma ve danışma platfor-
167

mu olduğunu ve karşılıklı saygıya ve eşitliğe dayalı
işbirliğini öngördüğünü belirterek ekonomik ilişki-
lerin geliştirilmesinin gerekliliğine vurgu yaptı.
Nahçıvan’da düzenlenen Türk Dili Konu-
şan Ülkeler Devlet Başkanları Zirvesi’nin
9’ncusunda, kurumsallaşma yönünde so-
mut adımlar atıldı. Bu kurumlar, Zirvenin
bölgesel örgüt haline gelmesine imkân su-
nabilecektir.
16 Eylül 2010’da, İstanbul’da Türk Dili Konu-
şan Ülkeler Devlet Başkanları 10ncu Zirvesi dü-
zenlendi. Zirvenin sonuç bildirgesinde, taraflar şu
kararları kabul ettiler:
1. Kırgızistan’da istikrar önemlidir. Bölgesel
güvenlik ve istikrar konusunda geniş işbirli-
ği gereklidir.
2. TÜRKSOY ve TÜRKPA desteklenmelidir.
3. Türk Dili Konuşan Ülkeler İş Konseyi’nin
kuruluşu ile İstanbul merkezli Türk Dili
Konuşan Ülkeler Kalkınma Bankası ve Or-
tak Sigorta Şirketi’nin kurulması.
4. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının, Kaza-
kistan’ ın Aktau limanı ile bağlanması.
5. Türk Akademisi bünyesinde Türk Tarihi Mü-
zesi, Türk Kütüphanesi ve Üniversitelerarası
Birlik kurulması (Karasar, 2011:410-440).
Bunların dışında, 21 Kasım 2008’de ku-
rulan Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter
Asamblesi’nin I. Genel Kurulu, 28 - 29 Eylül
2009’da Bakü’de düzenlendi. Türk Dili Konuşan
Ülkeler Parlamenter Asamblesi’nin II. Genel Kurul
toplantısı, 2010 yılında Astana’da yapıldı.
Türkiye, 2007 yılında, bölge ülkelerine 420
milyon dolar kalkınma yardımı sağladı. Kalkınma
yardımları, ekonomik ve endüstriyel altyapının
geliştirilmesi, sağlık ve eğitim, akademik işbirli-
ği, Türk dili programları gibi projelere harcan-
dı (Fidan, 2010:109-121). 1 - 4 Eylül 2009’da,
Türkmenistan’da 2. Türk İhraç Malları Fuarı dü-
zenlendi. 2009 yılında TRT Avaz yayına başladı. 7.
Avrasya İslam Şurası, 2009 yılında toplandı (Efegil,
2011:497-522).
2012 yılında, Türkiye’nin bölgeye yöne-
lik girişimlerini sürdürdüğü gözlenmektedir.
168
Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri
Öncelikle Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği
Konseyi’nin ikinci toplantısı, Ağustos ayında
Bişkek’te gerçekleştirildi. Kazakistan, Kırgızis-
tan, Türkiye ve Azerbaycan’ın katıldığı toplantı-
da, eğitim, bilim ve kültür alanlarında işbirliğini
geliştirme yönünde karar alan liderler, kültürel
diyaloğu güçlendirme amacıyla Türk Dili Konu-
şan Ülkeler Yazarlar Birliği ile Türk Dili Konu-
şan Ülkeler Sinema Çalışanları Birliği gibi ku-
rumların oluşturulması konusunda ortak görüşe
vardılar. Ortak ders kitaplarının ve ders müfre-
datlarının hazırlanması yönünde görüş birliğine
varan liderler, Türk Üniversitelerarası Birliği ve
Türk Bilimsel Araştırma Fonunun kurulması
yönünde kararlar aldılar. Türk Konseyi Ortak
Yatırım Teşviki Portalı ve Türk İş Konseyi gibi
farklı oluşumların hayata geçirilmesini destekle-
yen liderler, üye ülkeler arasında dış politika ve
güvenlik konularında koordinasyonun sağlan-
masını istediler. Bu bağlamda BM nezdindeki
bölge ülkelerinin diplomatlarının ayda bir kez
bir araya gelmelerini önerdiler.
Türkiye’nin Şangay İşbirliği Örgütü’ne Di-
yalog Ortak olma konusunda desteğini esirge-
meyen Kazakistan’ı ziyaret eden Başbakan Er-
doğan, Astana’da, Devlet Başkanı Nazarbayev
ile birlikte, Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği
Konseyi’nin kurulmasına yönelik antlaşmayı im-
zaladı. Yeni Sinerji Ortak Ekonomi Programını
onaylayan Erdoğan ve Nazarbayev, üretim, taşı-
macılık ve savunma sanayi alanında olmak üzere
13 antlaşmayı da imzaladılar. Erdoğan’ın ziyare-
tinin ardından, Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği
Konseyi’nin toplantısına katılmak üzere, Nazar-
bayev, Türkiye’ye geldi. Bu temaslar sırasında,
Erdoğan ve Nazarbayev, Yeni Sinerji Ortak Eko-
nomi Grubunun ortak eylem programını onay-
ladılar (Kanat, 2013: 411-421).
Ocak ayında da, Kırgızistan Devlet Başkanı
Atambayev, Türkiye’ye gelerek, TBMM’nde bir
konuşma yaptı. Konuşmasında, Türk Cumhu-
riyetleri arasında işbirliğinin geliştirilmesini ve
ekonomik bütünleşmenin sağlanmasını istedi. Bu
ziyarette, taraflar, ikili işbirliği anlaşmaları imza-
larken, Türkiye, Kırgızistan’a 100 milyon dolar
kredi sağladı.
Nisan ayında ise, Başbakan Yardımcısı Bekir
Bozdağ, Kırgızistan’a giderek, Türk-Kırgız Kar-
ma Ekonomi Komisyonu toplantısına katıldı.
Ekonomik ilişkilerin güçlendirilmesi konusunda
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
antlaşma imzaladı. Bozdağ’ın ardından, Tarım
Bakanı Mehdi Eker, bu ülkeye giderek, tarım ve
hayvancılık ile ilgili bir dizi işbirliği ve ortaklık
anlaşmaları imzaladı. Ağustos ayında ise, Cum-
hurbaşkanı Gül ve Dışişleri Bakanı Davutoğlu,
Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin
ikinci zirvesine katılmak için Bişkek’e gittiler.
Zirvede, katılımcılar, ekonomik alanda işbirliğini
geliştirme kararı aldılar. Eylül ayında da, Devlet
Başkanı Atambayev, AK Parti’nin Kongresine ka-
tılmak üzere Ankara’ya geldi.
Türkmenistan Devlet Başkanı Berdimuham-
medov, ülkesindeki seçimlerin hemen ardından
ilk yurtdışı gezisini Ankara’ya gerçekleştirdi.
Ziyaret sırasında, Berdimuhammedov ve Türk
yetkililer şu antlaşmaları imzaladılar: TOBB ve
Türkmenistan Sanayi ve Ticaret Odası arasında
iş birliği anlaşması, TİKA ile Türkmenistan Tu-
rizm ve Spor Devlet Komitesi arasında Turizmin
Teşvikine İlişkin Anlaşma, Su Alanında İşbirliği
Anlaşması, Terörizm ve Örgütlü Suçlar olmak
üzere Ağır Suçlarla Mücadelede İşbirliği Anlaş-
ması gibi. Ayrıca Gül ve Berdimuhammedov,
Türkmen-Türk İş Konseyi toplantısına katıldı-
lar. 9 Ağustos günü, Türkiye’ye özel bir ziyaret
düzenleyen Berdimuhammedov, İstanbul’da
Ambarlı ve Çeşme Limanlarında incelemelerde
bulundu.
Özbek ve Türk liderler, 2012 yılında, karşı-
lıklı ilişkilerin geliştirilmesi yönünde birbirlerine
mesajlar yolladılar. Bu mektuplar ise, önceden
sıkıntı yaşanan ilişkilerin zamanla düzeleceğini
gösteren bir işaret olarak kabul edilebilir. Bu yıl
içerisinde, Tacikistan Devlet Başkanı İmamali
Rahman, Türkiye’ye gelerek, Cumhurbaşkanı
Gül ile, Orta Asya’nın güvenliği, bölgenin eko-
nomik kalkınması ve enerji alanlarında işbirliği
konularında istişarelerde bulundu. Gül ve Rah-
man, Tacikistan’da hidroelektrik santral yapımı
için Türk firmalarının fizibilite çalışmalarına
başlaması ve THY’nın sefer sayısını arttırma-
sı konularında anlaştılar. Ziyaret sırasında, şu
antlaşmalar imzalandı: Bankacılık ve Mali Alan-
larında İşbirliğine İlişkin Mutabakat Zaptı, Te-
levizyon ve Yayın Kuruluşları Arasında İşbirliği
Anlaşması, Gıda, Hayvancılık ve Tarım Alanla-
rında İşbirliği Anlaşması ve Dışişleri Bakanlıkları
Arasında İşbirliği Anlaşması gibi (Kanat, 2013:
422-426).
2013 yılına gelindiğinde, ikili temaslar devam
etmiştir. Cumhurbaşkanı Gül, 28-29 Mayıs tarih-
lerinde Türkmenistan’ı ziyaret ederek, 12 ulusla-
rarası antlaşmaya imza attı. Başbakan Erdoğan da
8-9 Nisan tarihinde Kırgızistan’a giderek, Yüksek
Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi’nin İkinci Zirve-
sine katıldı. Kırgızistan ve Türkiye’de yetişen Kırgız
öğrencilerin ikili ilişkilerin geliştirilmesi konusuna
belirgin katkılarının olduğunu ifade eden Erdoğan,
karma ekonomik, kara ulaştırma komisyonları ile
iş konseyi mekanizmalarının kurulmasını önerdi.
Erdoğan, Kırgızistan’da hidroelektrik santrallerinin
kurulmasında Türk işadamlarının önemli katkısı-
nın olacağını söyledi. Ziyaret sırasında, Erdoğan,
hava ulaştırma, turizm, ormancılık ve yatırım alan-
larında işbirliği antlaşmaları imzaladı (Haber7.
com, 10 Nisan 2013).
Mart ayında da, İstanbul’da DEİK/Türkmen-
Türk İş Konseyi’nin girişimleri sonucunda ilk kez
5. Türkmenistan Uluslararası Yatırım Forumu dü-
zenlendi. Kültürel alana ilişkin olarak, 21 Mart
günü, Türkiye’nin Taşkent Büyükelçiliğinde ilk kez
Nevruz kutlamaları gerçekleştirildi.
Orta Asya’da balıkçılık ve su ürünleri projesi-
nin hayata geçirilmesi için 10 milyon dolar hibe
yardımında bulunan Türkiye, Türk Cumhuriyetle-
rindeki tarihi eserlerin koruma altına alınması ve
yeniden restore edilmesi yönünde çabalarını arttır-
mıştır. Kırgızistan’da ikinci büyük camiyi inşa eden
Türkiye, ayrıca Uluslararası Türkçe Sözlü Müzik
Festivaline ev sahipliği yapmıştır. Festivale, 21 ül-
keden ses sanatçıları katılmıştır (focushaber.com,
15 Eylül 2013).
Nisan 2014’te dönemin Cumhurbaşkanı Ab-
dullah Gül, Türkmenistan’ın Atçılık Bayramına
katıldı. Haziran ayında da Ankara’ya gelen Türk-
menistan Devlet Başkanı Berdimuhamedov, Türk
Konseyi’nin IV. Zirvesine iştirak etti. Ağustos
2014’te de, Berdimuhamedov, Cumhurbaşkanı
Erdoğan’ın yemin törenine katıldı. Cumhurbaş-
kanı Erdoğan da, 6-7 Kasım 2014’te bölgeye yö-
nelik ilk ziyaretini Türkmenistan’a yaptı. Erdoğan,
ziyaret sırasında, ekonomi, ticaret, eğitim ve kültür
alanlarında karşılıklı ilişkileri geliştirmekte kararlı
olduklarını açıkladı (www.mfa.gov.tr).
Türkiye-Kırgızistan arasında kurulan YDSK’nin
III. Toplantısı, Türkiye’de 3 Haziran 2014’te dü-
zenlendi.
169

10-12 Temmuz 2014’te Dışişleri Bakanı
Mevlüt Çavuşoğlu, Özbekistan’a resmi ziyarette
bulundu. Ziyaret sırasında, iki ülke arasındaki
ilişkilerin ve işbirliğinin eşitlik ve karşılıklı ya-
rar temelinde geliştirilmesi yönünde mevcut im-
kanlar değerlendirildi. Çavuşoğlu, aynı zamanda
Semerkand ve Buhara şehirlerini de ziyaret etti
(www.mfa.gov.tr).
Türkiye-Kazakistan arasında 2012’de kurulan
YDSKnin ikinci toplantısı, 15-17 Nisan 2015’te
Astana’da düzenlendi. Bu bağlamda Kazakistan’a
giden Cumhurbaşkanı Erdoğan, Türk-Kazak İş
Resim 6.1 16 Nisan 2015 Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Kazakistan Ziyareti
Kaynak: https://www.haberler.com/cumhurbaskani-erdogan-kazakistan-da-resmi-torenle-7199910-haberi/
Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın katılımıyla
oluşturulan Dışişleri Bakanları Üçlü Toplantısına
alternatif olarak, Türkiye, Azerbaycan ve Türkme-
nistan ile birlikte, bir başka üçlü mekanizma ku-
ruldu. Üç ülkenin Dışişleri Bakanlarının katıldığı
Üçlü Toplantının ilki, 26 Mayıs 2014’te Bakü’de
gerçekleştirildi. Üçlü Toplantının ikincisi, 29 Ocak
2015’te Türkmenistan’da düzenlendi. Bu mekaniz-
manın, üç ülke arasında karşılıklı yarar temelinde
her alanda ortak işbirliğinin, bölgesel istikrar ve
güvenliğin geliştirilmesine katkı sağlaması beklen-
mektedir (www.mfa.gov.tr).
Son olarak 10-11 Eylül 2015 tarihlerinde
Astana’da Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği
Konseyi’nin V. Zirvesi düzenlendi. Zirveye Özbe-
kistan katılmadı. Taraflar, Zirvenin temasını, üye
ülkeler arasında bilgi paylaşımının artırılmasının
önemine vurgu yapmak için enformasyon ve med-
ya alanında işbirliği olarak belirledi. Zirvede, üye
170
Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri
Forumuna katıldı. Türkistan’a geçen Erdoğan,
Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından inşa
ettirilen Hoca Ahmet Yesevi Cami ve Külliyatını
hizmete açtı. Hoca Ahmed Yesevi Üniversitesin-
den fahri doktora ünvanı alan Erdoğan, Ahıska
Türklerinin yerleşik olduğu bir mahalleyi de ziya-
ret etti. Ziyareti sırasında, Erdoğan, Kazakistan’ın
Türkiye’nin stratejik ortağı olduğunu belirtti. 5
Şubat 2016’da Astanya’ya giden Başbakan Ahmed
Davutoğlu, YDSKnin Üçüncü Toplantısına katıl-
dı (www.tccb.gov.tr).
ülkeler arasında stratejik ortaklık düzeyine ulaşan
ilişkilerin ve işbirliğinin derinleştirilmesi imkanları
ele alındı (www.mfa.gov.tr).
Sonuçta Orta Asya bölgesi, gerek jeopolitik ko-
numu gerekse ekonomik imkânları ve enerji kay-
nakları açısından dünya siyasetinde oldukça etkili
ve önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle, Türk karar
vericilerinin ciddiyetle üzerinde durması gereken
bir alanı oluşturmaktadır. Özellikle Batı dünyasıyla
ilişkilerini geliştirmek isteyen ve dünya siyasetinde
daha aktif, etkili dış politika gütmek arzusu içeri-
sinde bulunan Türkiye, Orta Doğu ile birlikte, Orta
Asya coğrafyasına sırtını dönemez. Çünkü bu böl-
gelerde etkili hale gelen Türkiye, Batı Dünyası ile
ilişkilerinde daha fazla özgüvene sahip bir yapıya
kavuşacaktır.
Son dönemde, Türkiye’nin Orta Asya Ülkele-
ri ile ilişkileri, daha çok ekonomik, ticari ve enerji
alanlarına dayandırılmış görülmektedir. İthalat-İh-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

racat verilerine bakıldığında, 2002 sonrası dönem-
de karşılıklı ticarette artışın olduğu gözlenmekte-
dir. Demokratikleşen Türkiye’de yeni orta ölçekli
ekonomik sınıflar ortaya çıkmıştır. Daha çok ihra-
cata dayalı olarak faaliyetlerini sürdüren bu firma-
lar, Orta Asya, Orta Doğu ve Afrika gibi daha geri
kalmış bölgeleri kendi ticari alanları olarak seçmiş-
lerdir. Ayrıca ekonomisi daha istikrarlı hale gelen
ve ekonomik kalkınma süreci yaşayan Türkiye’nin
sürdürülebilir ekonomi politikaları için yeni enerji
kaynaklarına duyduğu ihtiyaç her geçen gün art-
maktadır. Bu ihtiyaç, Türkiye’yi, Nabucco, Trans-
Hazar boru hattı gibi projelerde aktif rol oynamaya
teşvik etmektedir.

Öğrenme Çıktısı
5 2002 sonrası dönemde Türk Dış Politikasının Orta Asya’ya ilişkin yaklaşımını açıklayabilme
ve bu dönemde atılan adımları sıralayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Uluslararası sistemi daha

Günümüzde Orta Asya’ya
ilişkin Türk Dış Politikası
hangi kuramsal temellere
dayandırılabilir?
gerçekçi bir şekilde değer-
lendirmek, dış politikada
başarıyı getirir mi?
Son dönemde, Tacik, Türk-
men, Kazak ve Kırgız yetki-
lilerin, Ankara’yı ziyaretleri
konusunda bakınız: www.
mfa.gov.tr
Türkiye’nin adımları ile im-
kanları arasındaki karşılıklı
ilişkiyi ve bu ilişkinin getir-
diği sonuçları karşılaştırarak
anlatın.

171
 Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

Orta Asya’nın Türkiye

1 açısından jeostratejik önemini
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Orta Asya bölgesi, Türkiye açısından, enerji, siyasi ve ekonomik

Türkiye ve Orta Asya
alanlarda jeostratejik öneme sahiptir. Hazar Havzası, önemli
enerji kaynaklarına sahiptir. Şu anda tek başına 33 yıl boyun-
ca Asya ülkelerinin enerji ihtiyacını karşılayabilecek rezervleri
bulunmaktadır. Bölgenin enerji kaynakları nedeniyle, Türkiye,
Avrupa Birliği’nin dördüncü enerji sağlayıcısı olabilecektir. Si-
yasi açıdan, Orta Asya bölgesi, Türkiye’nin dünya siyasetinde
etkin konuma gelmesinde yardımcı olabilecek potansiyele sa-
hiptir. Özellikle Türk Zirveleri’nin kurumsallaşması, Türk dev-
letlerinin birlikte hareket etmelerine, uluslararası ve bölgesel
sorunlara ortaklaşa müdahale etmelerine imkân sağlayacaktır.
Ekonomik açıdan, bölgenin potansiyeli, ihracat seviyesinin ar-
tırılması açısından oldukça önemlidir. Bölgenin nüfusu, yak-
laşık 200 milyondur. Aynı zamanda Orta Asya bölgesi, Türk
firmaları için, Güney ve Güneydoğu Asya ülkelerine yatırım
yapmaları için aracı bölge olabilecek potansiyele sahiptir.

Soğuk Savaş döneminde Türkiye

2 ile Orta Asya arasındaki ilişkileri
açıklayabilme

Türkiye, Soğuk Savaş sırasında SSCB’nin iç işlerine müdahale

Sovyetler Birliği Dönemi
etmeme, Sovyet Türk Cumhuriyetleriyle doğrudan ilişki kurma-
ma ve SSCB’nin bağımsızlığını tehdit edici tavır ve söylemler-
den uzak durma yolunu izledi. Türk Cumhuriyetleriyle kültürel
ilişkiler Moskova üzerinden yürütülürken, ekonomik işbirliği
öngörülmedi. Bu dönemde Türkiye stratejik açıdan ABD ve
NATO ile ortaklığına önem vermiştir. Batı ile ittifak, ABD’nin
Türkiye’ye verdiği jeostratejik önem zeminine dayanmıştır.

1991 - 1993 döneminde Türkiye ile Orta

3 Asya devletleri arasındaki siyasi, ekonomik,
kültürel ve askeri ilişkileri ifade edebilme

Bu dönemde, Türkiye, Orta Asyalı liderlerin katıldığı Türk

1991 - 1993 Dönemi
Zirveleri’ni düzenledi. Petrol ve doğalgaz boru hatlarının inşası
konusunda bölge liderleri ile görüşüldü. Karşılıklı siyasi temas-
lar gerçekleştirildi. Türk firmalarının bölgede yatırım yapmaları
teşvik edildi. Bu bağlamda, Türk Eximbank’ı bölge ülkelerine
kredi sağladı. Bölge ülkelerine, Milli Eğitim Bakanlığı ve özel
kuruluşlar tarafından, eğitim kurumları açıldı. Askeri alanda
NATO Barış İçin Ortaklık çerçevesinde Türkiye, bölge ülke-
lerine askeri eğitim sağladı. İlişkilerin kurumsallaştırılması için
Türkiye İşbirliği ve Kalkınma İdaresi ve TÜRKSOY kuruldu.

172
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

1993 - 2002 döneminde karşılıklı ilişkilerin

4 gerilemesinin ve Türkiye’nin bölgedeki etkisinin
azalmasının nedenlerini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

1993 - 2002 Dönemi
Bu dönemde, Türkiye’nin bölgedeki etkisinin azalmasının ve
gerilemesinin, iç ve dış nedenleri bulunmaktadır. 1993 yılın-
dan itibaren, özellikle İran, bölgeye yönelik politikasını, dini
temelden pragmatik zemine kaydırınca, bölge ülkeleriyle iliş-
kilerini geliştirmeye başladı. Avrasyacı grubun iktidara gelme-
sinden ötürü, Rusya, Orta Asya jeopolitiğinde etkisini artırma
arayışı içerisinde olmuştur. Rusya’nın etkisinden endişe eden
ABD de, 1997 yılında, yeni Orta Asya stratejisini benimsedi.
Çin de, bölge ülkeleriyle ekonomik ve ticari alanlarda ilişkileri-
ni geliştirirken enerji alanına yatırım yapmaya başladı. Avrupa
Birliği de, eski Sovyet Cumhuriyetleriyle ilişkilerini geliştirmek
amacıyla Teknik Yardım programı başlattı. Bölge ve bölge-dışı
devletlerin, bölge politikasındaki etkisinin artması, Türkiye’nin
etkisinin gerilemesine neden olmuştur. İç nedenler olarak
Türkiye’de yaşanan siyasi ve ekonomik sıkıntılar ifade edilebilir.

2002 sonrası dönemde Türk Dış Politikasının Orta

5 Asya’ya ilişkin yaklaşımını açıklayabilme ve bu
dönemde atılan adımları sıralayabilme

Son dönemde, Orta Asya coğrafyası, uluslararası sistemi yön-

2002 - 2015 DÖNEMİ
lendirecek çok önemli bir jeopolitik alan olarak görülmekte-
dir. Hatta, Orta Asya, Avrasya jeopolitiğinin merkezindedir ve
bu jeopolitiğin de merkez ülkesi Türkiye’dir. Türkiye, liderlik
iddiasında değildir. Ancak bölgesel bütünleşme gayretlerine
destek vermektedir. Bu dönemde, Türkiye, ekonomik ve tica-
ri ilişkilerin geliştirilmesine öncelik verdi. Türk Zirveleri’nin
kurumsallaşması için yoğun çaba harcadı. TİKA’nın bölgeye
yönelik yatırımlarını sürdürmesine destek verdi. Ayrıca Tür-
kiye, bölgesel sorunlarda arabuluculuk rolü üstlendi. Siyasi
ilişkilerin canlandırılması için yoğun karşılıklı siyasi temaslar
hâlâ sürdürülmektedir.

173

1 Aşağıdakilerden hangisi Sovyetler Birliği döne-
minde, Türk hükümetlerinin temel politikasıdır?
A. Türk Cumhuriyetleriyle ilişkilerini sürdürme.
neler öğrendik?
B. Türk Cumhuriyetleriyle ilişkilerini tümüyle
kesme.
C. Sovyetler Birliği’ni endişeye sevk edecek adım-
lar atmaktan sakınma.
D. Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını yeni-
den kazanmasına destek verme.
E. Türk Cumhuriyetleriyle sadece ekonomik alan-
da ilişkileri sürdürme.
2 1991 - 1993 döneminde siyasi temasları sıra-
sında liderler en çok aşağıdaki mesajlardan hangisi-
ni vermiştir?
A. Türk Cumhuriyetleri kendi sorunlarını kendi-
leri çözmeli.
B. Türk Cumhuriyetleri Rusya ile bölgesel bütün-
leşme içerisinde olmalı.
C. Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye arasında Türk
Siyasi ve Ekonomik Birliği kurulmalı.
D. Türk Cumhuriyetleri, Avrupa Birliği ile bütün-
leşmeli.
E. Türk Cumhuriyetleri, Çin ile ilişkilerini geliş-
tirmeli.
3 Aşağıdakilerden hangisi Ankara’da düzenle-
nen ilk Türk Zirvesi’nin tarihidir?
A. 30-31 Ekim 1992 B. 12-13 Kasım 1992
C. 01-02 Aralık 1992 D. 10-12 Ekim 1992
E. 05-07 Ekim 1992
4 İlk Türk Zirvesi’nde Orta Asya liderlerinin
Türkiye’nin imzalanmasını istediği belgeleri onay-
lamama nedenleri aşağıdakilerden hangisidir?
A. Parlamentolarında tartışılmasını istedikleri
için.
B. Kendi aralarında istişare etmek istedikleri için.
C. Belgelerin kendi beklentilerinin çok altında so-
mut adımlar içerdiğini düşündükleri için.
D. Dini ve/veya etnik kıstaslara göre ortaya çıkabi-
lecek oluşumlara karşı oldukları için.
E. ABD’nin desteğini bekledikleri için.
174
Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri
5 Aşağıdakilerin hangisi, TÜRKSOY’un temel
amaçlarından biri değildir?
A. Türk dili konuşan ülkeler arasında kültür ala-
nında işbirliğini geliştirmek.
B. Türk dili konuşan ülkeler arasında sanat ala-
nında işbirliğini geliştirmek.
C. Türkiye Türkçesini bölge ülkeleri arasında yay-
gınlaştırmak.
D. Latin alfabesinin Türk devletleri tarafından be-
nimsenmesini teşvik etmek.
E. Bölge ülkelerinin ekonomik ve sosyal kalkın-
masına yardımcı olmak.
6 Aşağıdakilerden hangisi, 1993 - 2002 ara-
sındaki dönemde, Türkiye’nin bölgedeki etkisini
zayıflatan faktörlerden biri değildir?
A. Rusya’nın Yakın Çevre politikası.
B. ABD’nin Yeni Hazar Havzası stratejisi.
C. Türkiye’nin Balkanlara yönelik yaklaşımı.
D. Avrupa Birliği’nin TACIS programı.
E. Çin’in enerji alanlarına yaptığı yatırımlar.
7 2002 sonrası Türk Dış Politikasında Orta
Asya’ya ilişkin yaklaşımı aşağıdakilerden hangisi
yansıtmamaktadır?
A. Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistemin şe-
killenmesinde doğrudan etkide bulunabilecek
öneme sahip bir bölge olması.
B. Orta Asya jeopolitiğinde bölgesel bütünleşme-
nin gerekliliği.
C. Türkiye’nin, bölgede lider olması ve bölgedeki
siyasi gelişmeleri yönlendirmesi gerektiği.
D. Bölgesel bütünleşme süreçlerine, diğer bölge ve
bölge-dışı devletlerin katılması gerektiği.
E. Türk halklarının sahip olduğu medeniyetin,
Avrasya jeopolitiğinde istikrarın yaşanmasına
katkıda bulunacağı.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

8 Türk Dış Politikasında, günümüzde aşağıdaki 10 Aşağıdakilerden hangisi, Türk Dili Konuşan
adımların hangisinin atılması istenmemektedir? Ülkeler Devlet Başkanları 10’ncu Zirvesinden alı-
A. Tarihi İpek Yolu’nu yeniden canlandırmak. nan kararlardan birisi değildir?

B. Bölgede barış kültürünü geliştirmek.
C. Bölgesel ekonomik bütünleşme girişimlerine
önayak olmak.
D. Bölgede siyasal birlik kurmak.
E. Ortak kültürel bağları güçlendirmek.
9 Aşağıdakilerden hangisi günümüz dış politika
ilkeleri arasında değildir?
neler öğrendik?
A. Kırgızistan’ın istikrarı, bölge güvenliği için
önemlidir.
B. Doğu Türkistan’daki insan hakları ihlallerine
son verilmelidir.
C. TÜRKSOY ve TÜRKPA desteklenmelidir.
D. Türk Tarih Müzesi, Türk Kütüphanesi ve Üni-
versitelerarası Birlik kurulmalıdır.
E. Ortak Sigorta Şirketi faaliyete geçirilmelidir.

A. Bölge ülkelerinin devlet yapılanmalarının güç-

lendirilmesine katkıda bulunmak.
B. Bölgede siyasi ve ekonomik istikrarın korun-
masını ve bölgesel işbirliğini teşvik etmek.
C. Ekonomik ve siyasi reformları desteklemek.
D. Bölgede ortak barış gücü operasyonları düzen-
lemek.
E. Bölge ülkeleriyle ilişkileri karşılıklı çıkarlar ve
egemen eşitlik temelinde geliştirmek.

175
 Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

1. C Yanıtınız yanlış ise “Sovyetler Birliği Döne- 6. C Yanıtınız yanlış ise “1993-2002 Dönemi”
mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “1991-1993 Dönemi” 7. C Yanıtınız yanlış ise “2002-2015 Dönemi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “1991-1993 Dönemi” 8. D Yanıtınız yanlış ise “2002-2015 Dönemi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. D Yanıtınız yanlış ise “1991-1993 Dönemi” 9. D Yanıtınız yanlış ise “2002-2015 Dönemi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. E Yanıtınız yanlış ise “1991-1993 Dönemi” 10. B Yanıtınız yanlış ise “2002-2015 Dönemi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Batılı stratejistler, Soğuk Savaş mentalitesi ile dünya siyasetini değerlendirdik-

leri için, Orta Asya jeopolitiğinde Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortaya çı-
kan güç boşluğunun mutlaka başka bir bölgesel güç tarafından doldurulacağı-
nı düşünüyorlardı. Özellikle ABD’li stratejistler, çalışmalarında, bölgesel etki
alanlarından ve bölgesel siyasi paylaşımlardan bahsediyorlardı. Bu boşluğun,
ABD, Rusya veya Çin tarafından doldurulması ise mümkün değildi. Çünkü
Araştır 1 Rusya, dağılmanın getirdiği zararlardan kurtulmak için Batı ile ilişkilerini ge-
liştirmeye önem veriyordu. Bu sayede, Batılı ülkelerin finansal ve ekonomik
yardımlarını sağlayabilecekti. ABD de, o dönemde, tüm politikasını Rusya
üzerine kurgulamıştı ve Sovyet nükleer füzeleri önceliği alıyordu. O nedenle
bölgedeki güç boşluğunun Türkiye ve İran tarafından doldurulacağı yönünde
görüşler ortaya atıldı. Bu görüşler, Türk karar vericileri tarafından da hemen
benimsendi.

Sovyetler Birliği’nin dağılması, Türk karar vericileri tarafından olumsuz bir

gelişme olarak algılanmıştı. Çünkü mevcut durumdan memnun olan Türk
siyaset adamları, bu sayede Batı dünyasının önemli bir müttefiki idi ve istediği
ekonomik, finansal ve askeri yardımları zorlanmadan sağlayabiliyordu. Gü-
Araştır 2 venliği de, ABD ve NATO tarafından garanti altına alınmıştı. Ancak Sovyet-
ler Birliği’nin yıkılmasının ardından, bu avantajlardan mahrum kalabilecekti.
Batı nezdinde önemini yitiren Türkiye, bir kenara bırakılabilecek ve kendi
sorunlarıyla kendi imkanları çerçevesinde çözüm üretmek zorunda kalacaktı
ki bu da gerçekçi bir durum değildi.

176
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Türk siyasetçilerinin bu tür söylemleri hemen benimsemelerinin çeşitli se-

bepleri bulunmaktadır. Öncelikle tarih boyunca çeşitli imparatorluklar kuran
Türk milleti, uzun süredir “çevre ülke”, “kanat ülke” konumunda bulunarak
güçlü devlet imajından oldukça uzaklaşmıştı. “Büyük devlet anlayışı”, kül-
türünün temel parçasını oluşturan Türk insanı için, Orta Asya bölgesi, eski
Araştır 3 güçlü dönemlere duyulan özlemi tatmin eden bir kavram olarak ortada duru-
yordu. İkinci olarak Türk karar vericileri, Batılı ülkeler nezdinde Türkiye’nin
jeostratejik öneminin azalmadığını göstermek istiyorlardı. Bu durumda, Orta
Asya bölgesinde önemi artan Türkiye, Batılı ülkeler için yeniden eski konu-
munu kazanabilecekti. Son olarak bu söylemlerin ifade edilmesinin diğer bir
nedeni ise, Türk karar vericilerinin duygusallığıdır.

Bu dönemde, İran, Rusya, Çin, Avrupa Birliği ve ABD’nin izlediği politikalar,

bölge ülkelerinin ihtiyaçlarını karşılayabilecek düzeydeydi. İran, kendi top-
rakları üzerinden petrol ve doğalgaz boru hatları inşa ederek, swap anlaşmaları
imzalayarak, bu ülkelere yardımcı oluyordu. Ayrıca Tejen-Saraks demir yolu
Araştır 4 hattı inşa edilerek Orta Asya ile İran ulaşım hattı birleştirilmişti. Rusya ise,
enerji, ekonomi ve ticaret alanlarında, bölge ülkeleriyle yakın işbirliği içerisin-
deydi. Avrupa Birliği, Ortaklık ve İşbirliği Anlaşmaları ile, bölge ülkelerinin
talep ettiği alanlarda, teknik yardımlar sunuyordu. Çinli ve Amerikalı firmala-
rın, bölge ekonomilerinde ve enerji alanlarında yatırım yapmaları, bölge ülke-
lerinin kalkınmasında önemli birer unsuru oluşturuyordu.

Bölgeye yönelik yaklaşımın temelinde, bir yandan realist kurama uygun an-
layış, diğer yandan da kurumsal neoliberalist kuram etkilidir. Bu çerçevede,
öncelikle bölge devletleri arasında oluşturulacak bütünleşmeler, bölge barışı
ve istikrarı açısından gerekli olan girişimlerdir. Aynı zamanda, kazan-kazan
Araştır 5 anlayışı temelinde hareket edilerek bölge-dışı devletler ile rekabet içerisinde
olmak da benimsenmektedir. Bu nedenle Rusya’nın ve diğer bölge/bölge-dışı
devletlerinin girişimlerine sıfır-toplamlı oyun olarak bakılmamaktadır. Ancak
diğer taraftan realist kuram da göz önünde bulundurularak ekonomik çıkarla-
rın geliştirilmesi ve enerji hatlarının Türkiye coğrafyası üzerinden geçirilmesi
istenmektedir.

177
 Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

Kaynakça
Aras, B. (Nisan 2008), “Turkish Foreign Policy Efegil, E. ve L. A. Stone. (Eylül 2001), “Iran’s Interests
toward Central Asia,” SETA Policy Brief. Sayı in Central Asia: A Contemporary Assessment,”
12, s. 1 – 8. Central Asian Survey. Cilt 20, Sayı 3, ss. 353 -
366.
Ayata, A. (2010), “Türkiye’nin Orta Asya Politikası,”
(der.) Cüneyt Yenigün ve Ertan Efegil, Türkiye’nin Efegil, E. ve N. Musaoğlu. (2007), “Transition from
Değişen Dış Politikası. Ankara: Nobel Yayın Democratic Rhetoric to Authoritarian Regimes
Dağıtım, içinde ss. 641 – 655. in the Central Asia,” Warsaw East European
Conference, 4. Year Session. Warsaw University
Aydın, M. (2001), “Global Değişim ve Genişleyen
Center for East European Studies, Polonya, 15 –
Türk Dünyası: Türkler ve Türkîler,” (der.) Şaban
18 Temmuz 2007.
H. Çalış, İhsan D. Dağı ve Ramazan Gözen,
Türkiye’nin Dış Politika Gündemi: Kimlik, Efegil, E. ve Y. Çolak. (2003), “Geçiş Sürecinde Orta
Demokrasi, Güvenlik. Ankara: Liberte Yayınları, Asya: Liderlik, Milliyetçilik ve Demokrasi,” (der.)
içinde ss. 271 – 292. Ertan Efegil ve Pınar Akçalı, Orta Asya’nın Sosyo-
Kültürel Sorunları: Kimlik, İslam, Milliyet ve
Aydın, M. (2003), “Kafkasya ve Orta Asya’yla İlişki-
Etnisite. İstanbul: Gündoğan Yayınları, içinde ss.
ler,” (der.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası Cilt
201 – 220.
II. İstanbul: İletişim Yayınları, içinde ss.371-404.
Efegil, E. (2000), “Russian Policy in Central Asia,”
Bal, İ. (2001), “Soğuk Savaş Sonrası Türk Dış Politi-
Central Asia and the Caucasus: Journal of
kası için Türk Cumhuriyetleri’nin Önemi,” (der.)
Social and Political Studies. Sayı 5, ss. 98 - 104.
İdris Bal, 21. Yüzyılın eşiğinde Türk Dış Politi-
kası. İstanbul: Alfa Basım Yayım, içinde ss. 327 Efegil, E. (2006), “Authoritarian / Constitutional-
– 344. Patronage Regimes in Central Asia,” Central
Asia and the Caucasus: Journal of Social and
Can, N. ve İ. O. Uulu. “Büyük Güçlerin Kıskacında
Political Studies. Sayı 5, Cilt 41.
Türkiye-Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Siyasi ve
İktisadi İlişkileri (Kırgızistan Örneği),” Journal of Efegil, E. (2006), “Türkiye’nin Orta Asya Politikasının
Azerbaijani Studies. Rasyonalitesi Sorunu,” Avrasya Dosyası. Ocak-
Şubat-Mart-Nisan 2006, Cilt 12, Sayı 1, ss. 271
Çaman, E. (2006), “Kafkasya ve Orta Asya’da
– 296.
Türkiye’nin Yeni Bölgesel Politikası: Dış
Politikanın Yönelim Sorunsalı,” Avrasya Dosyası: Efegil, E. (2010), “The European Union’s New
Türk Dünyası – Çin. Cilt 12, Sayı 1, ss. 185 – Central Asian Strategy,” (ed.) Emilian Kavalski,
214. The New Central Asia: The Regional Impact of
International Actors. Singapore: World Scientific
Davutoğlu, A. (16 Şubat 2010), “Avrasya’nın
Publishing, içinde ss. 71 – 88.
Güvenliği ve Türkiye-Kazakistan Dayanışması,”
Egemen Kazakistan Gazetesi. Efegil, E. (Mart 2011), “Türkiye – Orta Asya İlişkileri
2009,” (der.) Burhanettin Duran, Kemal İnat ve
Davutoğlu, A. (2001), Stratejik Derinlik:
Muhittin Ataman, Türk Dış Politikası Yıllığı
Türkiye’nin Uluslararası Konumu. İstanbul:
2009. İstanbul: SETA, içinde s. 497 – 522.
Küre Yayınları.
Efegil, E. (Şubat 2001), “Rusya’nın Orta Asya Politi-
Davutoğlu, A. (5 Ekim 2011), “Bağımsızlıklarının
kasının Tarihsel Gelişimi (1985 - 1999),” Bilig:
20. Yılında Türk Cumhuriyetleri,” www.mfa.gov.
Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi. Sayı 16,
tr. (Erişim Tarihi: 20 Aralık 2011).
ss 1 - 12.
Demirtepe, M. T. ve G. Özkan. (Eylül 2011),
Ercan, M. E. (Aralık 2007), “Intra-State Conflicts
“Türkiye-Türk Cumhuriyetleri İlişkilerinin 20
in the Post-Cold War Era,” International
Yılı,” Analist. Sayı 7, ss. 34 – 46.
Journal on World Peace. Cilt XXIV, Sayı 4, ss.
Dikkaya, M. (16 Kasım 2009), “Türk Dili Konuşan 11 – 37.
Ülkeler İşbirliği Konseyi Yolun Neresindeyiz?,”
Fidan, H. (Mart 2010), “Turkish Foreign Policy
http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1156,
towards Central Asia,” Journal of Balkan and
(Erişim Tarihi:20 Aralık 2011).
Near Eastern Studies. Cilt 12, Sayı 1, ss. 109 –
Efegil, E. ve L. A. Stone. (Bahar 2003), “Iran and 121.
Turkey in Central Asia: Opportunities for
Rapprochement in the post-Cold War era,”
Journal of Third World Studies. Cilt XX, Sayı
1, ss. 55 – 77.

178
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Güngörmüş Kona, G. (2005), “Central Asia and
Turkish Foreign Policy,” Turkish Review of
Eurasian Studies. Sayı 5, ss. 79 – 136.
Hale, W. (2003), Türk Dış Politikası 1774 – 2000.
Çev. Peter Demir. İstanbul: Mozaik.
Kalkınma Bakanlığı. (2015). “Yükseköğretimin
Uluslararasılaşması Çerçevesinde Türk
Üniversitelerinin Uluslararası Öğrenciler İçin
Çekim Merkezi Haline Getirilmesi”, Araştırma
Projesi Raporu.
Kanat, K. B. (Aralık 2013). “Türkiye’nin Orta Asya
Politikası”, (der.) Burhanettin Duran, Kemal İnat
ve Ufuk Ulutaş, Türk Dış Politikası Yıllığı 2012,
Ankara: SETA Yayınları, 409 – 428.
Karasar, H. A. (Ekim 2011), “Türkiye – Orta Asya
İlişkileri 2010,” (der.) Burhanettin Duran, Kemal
İnat ve Mesut Özcan, Türk Dış Politikası Yıllığı
2010. İstanbul: SETA, içinde ss. 410 – 440.
Kılıç, G. (28 Ekim 2009), “Türkiye-Türk Dünyası
İlişkileri: 1991-2009,” http://www.usak.org.tr/
makale.asp?id=1087, (Erişim Tarihi: 20 Aralık
2011).
Kırımlı, M. (2001), “Soğuk Savaş Sonrası Bağımsız
Türk Cumhuriyetlerine Yönelik Türk Dış
Politikası,” (der.) İdris Bal, 21. Yüzyılın eşiğinde
Türk Dış Politikası. İstanbul: Alfa Basım Yayım,
içinde ss. 359 – 372.
Laçiner, S. (28 Ekim 2008), “Orta Asya ve Türkiye,”
http://www.usak.org.tr/ makale.asp?id=266,
(Erişim Tarihi: 20 Aralık 2011).
Musaoğlu, N. ve E. Efegil. (2008), “AK Party’s
Central Asia and Caucasia Policies: Critiques
and Suggestions,” (der.) Asım Balcı, Coşkun
Can Aktan ve Özkan Dalbay, International
Conference on Social Sciences. 21 – 22 Ağustos
2008, İzmir, içinde ss. 151 – 160.
Mutlu, G. (23 Ekim 2011), “Türkiye-Türk
Cumhuriyetleri: ‘Eskimeyen Yeni Vizyon’,”
USAK Gündem (Star Gazetesi Açık Görüş Eki).
(Erişim Tarihi: 20 Aralık 2011).
İnternet Kaynakları
“3 Ekim Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Günü”, 3
Ekim 2011, Sayı 222, www.mfa.gov.tr.
“Erdoğan: Kırgızistan ile gönül birliği yaptık”,
Haber7.com, 10 Nisan 2013.
“Türkçevizyon’da 21 ülke sanatçısı, Türkçe şarkı
söyledi”, focushaber.com, 15 Eylül 2013.
Özkan, G. (2010), “Soğuk Savaş Sonrası Orta Asya
ve Kafkasya Ekseninde Türkiye – NATO – Rusya
İlişkileri ve Türk Dış Politikası’na Yansımaları,”
Gazi Üniversitesi İİBF Dergisi. Cilt 12, Sayı 1,
ss. 109 – 132.
TİKA. (2015). “2014 Faaliyet Raporu”.
Togan, Z. V. (1981), Bugünkü Türkîli (Türkistan)
ve Yakın Tarih, Cilt I: Batı ve Kuzey Türkistan.
İstanbul: Enderun Kitabevi.
Topbaş, E. ve H. S. Baran. “Türk Dünyası
Coğrafyasında Yer Alan Ülkeler Arasındaki
Kültürel İlişkilerin Güçlendirilmesinde Eğitim
Kurumlarının Rolü,” Journal of Azerbaijani
Studies.
Turan, G., İ. Turan ve İ. Bal. (2004), “Turkey’s
Relations with the Turkic Republics,” (der.) İdris
Bal, Turkish Foreign Policy in Post-Cold War Era.
Florida: BrownWalker Press, içinde ss. 291 – 326.
Türk, F. (2010), “Türkiye ile Orta Asya ülkeleri
arasındaki ilişkiler (1992 – 2009),” (der.) Fahri
Türk, Türk Dış Politikasında Güncel Paradigmalar.
İstanbul: Kriter Basım Yayım, içinde ss. 1 – 17.
Yalçınkaya, A. (1997), Sömürgecilik ve Panislamizm
Işığında Türkistan, 1856’dan Günümüze.
İstanbul: Timaş.
Yavuz, M. H. (Kasım 2001), “Değişen Türk Kimliği
ve Dış Politika: Neo-Osmanlıcılığın Yükselişi,”
(der.) Şaban H. Çalış, İhsan D. Dağı ve Ramazan
Gözen, Türkiye’nin Dış Politika Gündemi:
Kimlik, Demokrasi, Güvenlik. Ankara: Liberte
Yayınları, içinde ss. 35 – 64.
Yılmaz, M. E. (2010), “Soğuk Savaş Sonrası dönemde
Türkiye-Orta Asya Türk Cumhuriyetleri İlişkileri,”
(der.) Tayyar Arı, Orta Asya ve Kafkasya:
Rekabetten İşbirliğine. Bursa: MKM Yayıncılık,
içinde ss. 419 – 438.
Yuvalı, A. (2006), “Türkiye Cumhuriyeti’nin Türk
Dünyası Politikası,” (der.) Nejat Doğan ve Mahir
Nakip, Uluslararası İlişkiler ve Türk Siyasal
Partileri. Ankara: Seçkin, içinde ss. 389 – 411.
Türkiye Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye-Orta Asya
Ülkeleri İlişkileri,” www.mfa.gov.tr.
www.tccb.gov.tr
www.deik.org.tr
179
 Bölüm 7
Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar
Osetya ve Abhazya Sorunları

1 2
Acaristan Sorunu
1 Güney Osetya ve Abhazya sorunlarının
öğrenme çıktıları

nedenlerini ve tarihsel gelişimlerini 2 Acaristan sorununun tarihsel gelişimini ve

değerlendirebilme bölge devletlerinin rollerini tartışabilme

Cavahati Sorunu

3 4
Fergana Vadisi
3 Cavahati sorununun Gürcistan’ın
4 Fergana Vadisinin 11 Eylül 2001’den
bölge devletleriyle ilişkilerine etkilerini
sonra kazandığı önemi açıklayabilme
açıklayabilme

Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki

Reyonlar Sorunu

5 6
Hazar’ın Statüsü
5 Hazar’ın statüsüne ilişkin tartışmaları
değerlendirebilme
6 Dağlık Karabağ ve işgal altındaki reyonlar
sorununa yönelik çözüm süreçlerini analiz
edebilme

Anahtar Sözcükler: • İhtilaf (Anlaşmazlık) • Güç Boşluğu • Soğuk Savaş Sonrası Dönem
• Dondurulmuş Sorunlar • Radikalizm • İstikrarsızlık

180
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
GİRİŞ
Orta Asya ve Kafkaslardaki bölgesel ihtilaflar
tarihsel olarak incelendiğinde, Soğuk Savaş dö-
neminde komünist rejim altında birleşen Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinde (SSCB) sorun
yaşanmadığı, ancak Birliğin dağılmasının ardından
Cumhuriyetlerin bağımsızlıklarını ilan etmeleriyle
sorunların gündeme gelmeye başladığı görülmek-
tedir. Bölgenin zengin doğal kaynakları ve sorunla-
rın etnik, kültürel boyutları, konuların uluslarara-
sılaşmasını beraberinde getirmiştir.
OSETYA VE ABHAZYA
SORUNLARI
Soğuk Savaş sonrası dönemde Gürcistan da di-
ğer Güney Kafkasya devletlerinde olduğu gibi dil,
din ve etnik köken farklılığından kaynaklanan ça-
tışma potansiyelini taşımaktadır. Diğer bir deyişle
Gürcistan’daki dondurulmuş sorunlar, SSCB da-
ğıldıktan sonra oluşan güç boşluğu nedeniyle or-
taya çıkmıştır. Bu sorunlardan ikisi Osetya ve Ab-
hazya Sorunlarıdır. Gürcistan Parlamentosu 1989
ve 1990’da aldığı kararlarla Gürcistan’ın egemen,
bağımsız ve üniter bir devlet olduğunu vurgulamış-
tır. Bu açıklamalar Abhazya ve Osetya’nın statüleri
ile ilgili sıkıntıların ilk belirtisi olmuştur.
Dondurulmuş Sorunlar: İki Kutuplu
Sistem’de Kafkasya ve Balkanlar gibi etnik,
dinî ve kültürel farkları fazla olan halkları
bünyesinde barındıran bölgelerde, Soğuk
Savaş’ın sona ermesiyle beraber bu fark-
ların ortaya çıkması ve bölgesel ihtilaflar
hâline dönüşmesidir.
Osetya Sorunu, Soğuk Savaş sonrasında
Kafkasya’da oluşan güç boşluğu sonucunda ortaya
çıkan etnik çatışmalardan biridir. Osetya Sorunu,
Gürcistan’a bağlıyken bağımsızlığını ilan eden Gü-
ney Osetya Cumhuriyeti’nin Rusya Federasyonu’na
(RF) bağlı Kuzey Osetya Özerk Cumhuriyeti ile
birleşme ve Oset Birliği’ni sağlama amacı ile ilgili-
dir. Güney Osetya’nın bu talebinin Gürcistan tara-
fından toprak bütünlüğünün ihlali olarak algılan-
ması, sorunu çatışmaya dönüştürmüştür.
Sorunun tarihsel temeline bakıldığında Osetler
18. yy’dan itibaren Rusların Kafkasya’da etkilerini
artırmasıyla beraber, Ruslara yakın politika yürüt-
müşler ve sıklıkla Rus vesayeti altına girmeyi iste-
mişlerdir. Hatta Osetler, Rus vesayeti altına girmek
için 1749-1752 yılları arasında St. Petersburg’da
daimi elçilik bulundurmuştur. Elçiliğin görevi,
Rusların Osetya’yı vesayet altına alması için ikna
etmektir. Ruslar vesayet fikrine olumsuz baksa da
Osetlerden kendisini desteklemesini Osetya içinde
Ortodoksluğun teşvik edilmesini istemiştir.
Güç Boşluğu: Bir bölgede oluşan ve ek-
sikliğinde çatışmalara neden olan, üst oto-
ritenin olmaması durumudur.
Osetya’nın güneyinin Gürcü egemenliğine
girmesi 1801’de yaşanan gelişmelerle başlamıştır.
1801’de Doğu Gürcistan, Rus egemenliğine geç-
miştir ve Osetya’nın güneyi 1843’te Ruslar tara-
fından oluşturulan Tiflis eyaletine bağlanmıştır.
Osetya’nın güneyi 19. yy ortalarında Ruslar tara-
fından işgal edilmesinden ve bu bölgenin 1922’de
Ruslar tarafından Gürcülere verilmesinden beri
Osetya siyasi açıdan bölünmüş hâldedir. Kuzey
Osetya ise 1925’te Kuzey Osetya Özerk Bölgesi
olarak SSCB’ye bağlanmış, 1936’da Kuzey Osetya
özerk bölgelikten, özerk cumhuriyet statüsüne ge-
çirilmiştir.
Güney Osetya’da etnik ve kültürel problemle-
rin görülmeye başlanması SSCB’nin son yıllarında
olmuştur. 1988’de Gürcü dilinin Güney Osetya’da
güçlendirilmesine ilişkin yasa, Gürcü-Oset çatış-
masını başlatmıştır. Bu yasaya karşılık Osetler;
Rusça, Gürcüce ve Oset dilini resmî dil olarak
kabul etmiştir. Güney Osetya, 1989’da Gürcistan
Yüksek Sovyetinden statüsünün özerk bölgelikten
özerk cumhuriyetliğe yükseltilmesini talep etmiştir.
Gürcistan Yüksek Sovyetinin bu talebi reddetme-
si üzerine Gürcistan ile Güney Osetya arasındaki
ilişkiler gerilmiş ve Gürcistan, Güney Osetya’nın
başkenti Tsinvali’ye girmiştir. 1990’da Güney
Osetya kendisini Demokratik Cumhuriyet olarak
ilan etmiş, buna karşılık Gürcistan Parlamentosu
bölgenin özerkliğini kaldırıp bölgeyi Tiflis yöneti-
mine sokmuştur. Gürcistan’da 28 Kasım 1990’da
aşırı milliyetçi Zviad Gamsahurdiya’nın seçimleri
kazanmasıyla birlikte Güney Osetya’nın adı “Tsin-
vali Bölgesi” olarak tanımlanmıştır. Ocak 1991’de
Gürcistan Tsinvali’ye girmiş ve çatışmalar artmıştır.
1992’de Eduard Şevardnadze’nin iktidara gelmesi
181

Gürcü-Oset çatışmasını azaltmıştır. RF Devlet
Başkanı Boris Yeltsin ile Gürcistan Cumhurbaşka-
nı Eduard Şevardnadze Güney Osetya Sorunu’nu
çözmek için bir araya gelmiş ve Gürcistan ile Gü-
ney Osetya arasında ateşkes ilan edilmiştir. Yeltsin
ve Şevardnadze, Soçi’de imzaladıkları anlaşma ile
Ortak Barış Gücü ve Ortak Kontrol Komisyonu ve
Gürcistan-Güney Osetya sınırında ve Tsinvali çev-
resinde güvenlik koridoru oluşturulmuştur (Arı,
2012: 170). Komisyonun amaçları ateşkesin kont-
rolünü, askeri birimlerin geri çekilmesini ve savun-
ma güçlerinin terhisini kontrol etmek ve güvenlik
rejimini sağlamak olmuştur. Fakat Şevardnadze
arabuluculuk girişimlerindeki Rus tekelini kıra-
rak sorunu uluslararasılaştırmaya çalışmış; NATO
(Kuzey Atlantik Paktı - North Atlantic Treaty Or-
ganisation), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
(AGİT) ve Birleşmiş Milletler’e (BM) başvurarak
barışçı çözüm bulunması için tüm imkânların kul-
lanılmasını istemiştir. Gürcistan’daki AGİT Misyo-
nu, merkezi Tiflis’te olacak şekilde Aralık 1992’de
kurulmuş, 1994 yılında Gürcistan Hükûmetinin
desteğiyle Güney Osetya’daki barış gücünü gözlem-
leme ve diplomatik çabaların gösterilmesi sorum-
luluğunu üstlenmiştir. 1995’te taraflar arası görüş-
meler yeniden başlamasına rağmen 1995’te kabul
edilen Gürcistan Anayasası’nda Güney Osetya’nın
özerkliği kaldırılmış ve “Tsinvali Bölgesi” olarak
Gürcistan’a bağlı idari bir birim hâline getirilmiştir.
1996’da Güney Osetya’da Cumhurbaşkanlığa
ılımlı Ludvig Cibirov’un gelmesinin etkisiyle bir-
likte 16 Mayıs 1996 tarihinde Moskova’da iki taraf
arasında güvenlik artırıcı ve karşılıklı güveni güç-
lendirmeye dönük memorandum imzalanmıştır.
Memorandumda taraflar karşılıklı olarak birbirle-
rine karşı güç kullanmayacaklarına dair güvence
vermiştir. 2001’de Güney Osetya kendi anayasasını
kabul ettikten sonra 2004 yılında Güney Osetya’da
Eduard Kokoev ve Yedintsvo (Birlik) Partisi iktidara
gelmiştir. Kokoev ve partisinin amacı Gürcistan’dan
ayrılıp RF ile birleşmektir. Güney Osetya’daki bu
gelişmeden sonra Güney Osetya Sorunu yeniden
gündeme gelmiştir. 2003’te “Gül Devrimi” ile ik-
tidara gelen ve 2004’te Acaristan Sorunu’nu Gür-
cistan lehine çözen Mihail Saakaşvili, Abhazya ve
Güney Osetya’nın Gürcistan ile birleşeceğine dair
inancını dile getirmiştir.
Saakaşvili’nin yasa dışı ticareti önlemek amacıy-
la Güney Osetya ekonomisinde önemli bir yer tu-
tan Ergneti Pazarı’nı kapatma kararı alması Güney
182
Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar
Osetya’daki Gürcü karşıtlığını artırmıştır. 2004’te
yapılan seçimleri yeniden kazanan Kokoev, Güney
Osetya’nın ortak tarihi ve kültürü paylaşan Kuzey
Osetya ile birleşip RF egemenliğine girmesi gerek-
tiğini dile getirmiştir. Bu amaçla Güney Osetya
Özerk Bölgesi Parlamentosu 9 Haziran 2004’te RF
ile birleşme kararı almıştır. Duma’daki desteğe rağ-
men RF Devlet Başkanı Vladimir Putin bu kararı
reddetmiş ve Gürcistan’ın iç işlerine karışmayacağı
açıklamasını yaparak Güney Kafkasya’daki sorunla-
rın kaynağı olmadıkları mesajını vermek istemiştir
(Yenigün ve Bolat, 2010: 468). Gürcü yetkililerin
RF’den Güney Osetya’ya silah ve cephane taşıyan
araçların varlığını iddia etmeleri ve Saakaşvili’nin
sorunun bir iç meseleden RF-Gürcistan meselesine
döndüğünü belirtmesi ilişkileri olumsuz etkilemiş-
tir. Güney Osetya’da artan çatışmaların ardından
Ortak Kontrol Komisyonu toplanmıştır. Bu top-
lantıda Gürcistan, Güney Osetya’yı RF’ye bağlayan
Roki Tüneli’nde kontrol noktası oluşturulmasını
ve Java Bölgesi’nden askeri birliklerin çekilmesi-
ni; RF ve Güney Osetya ise 16 kontrol noktasında
konuşlanan 3000 Gürcü askerin çekilmesini iste-
miştir. 17 Ağustos 2004’te ilan edilen ateşkes ile
birlikte tarafları aralarında tampon bölgeler konu-
sunda anlaşmış, tampon bölgelerin Rus Barış Gücü
tarafından kontrol edilmesi ve AGİT tarafından
gözlenmesi konusunda karara varmıştır.
Rusya Federasyonu 2004’ten itibaren statükocu
politikasını terk etmiştir. RF bu yıldan itibaren Gü-
ney Osetya’daki ve Abhazya’daki bağımsızlık yanlısı
hareketleri destekleyen kararlar almıştır. 2004 yı-
lından sonra RF-Gürcistan ilişkileri gerilmeye baş-
lamıştır. Güney Osetya’nın Gürcistan’dan ayrılma-
sının on beşinci yıl dönümünde 20 Eylül 2005’te
Tsinvali’de üç bomba patlamıştır. Gürcistan bu
olaylardan RF’yi sorumlu tutmuş ve RF’nin bölge
barışı misyonunun sona ermesi çağrısında bulun-
muştur. Saakaşvili AGİT’ten bombalama eylemi-
ni araştırmasını istemiştir. ABD de Gürcistan’ın
toprak bütünlüğünün korunması için destek ver-
miştir. 2006’da Gürcistan, ülkesindeki Rus asker-
lerinin vize almadıkları takdirde ülkeyi terk etme-
lerini istemiştir. Güney Osetya’nın güvence olarak
gördüğü Rus askerlerinin Gürcistan’daki varlığının
tehlikeye girmesi Güney Osetya’nın bağımsızlık
taleplerini yinelemesini beraberinde getirmiştir.
Güney Osetya’nın bağımsızlık talebini artırmasın-
da 2008’de Kosova’nın bağımsızlığını ilan etme-
sinin payı vardır. Güney Osetya 3 Mart 2008’de
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
bağımsızlığının tanınması için RF, Bağımsız Dev-
letler Topluluğu, BM ve Avrupa Birliği’ne (AB)
çağrılarda bulunmuştur. Ağustos 2008’de bölgeye
Rus askerlerinin sevk edilmesi üzerine Gürcistan,
Güney Osetya’ya karşı harekete geçmiştir. RF bu
saldırıya iki gerekçe ile sert karşılık vermiştir. Bi-
rincisi, bölgedeki Rus vatandaşlarının can güven-
liğinin korunması; ikincisi, bölgedeki Rus Barış
Gücü askerlerinin Gürcü saldırısına maruz kalma-
sıdır. Literatürde “08.08.08 Savaşı” ya da “Beş
Gün Savaşı” olarak geçen 7 Ağustos-16 Ağustos
2008 tarihleri arasında gerçekleşen çatışmalarda
RF, Gürcistan’ın önemli şehirlerini ve limanları-
nı bombalamıştır. Gürcistan bu savaşı kaybetmiş,
RF’nin Gürcistan topraklarını işgali AB Dönem
Başkanı Fransa’nın arabuluculuğunda yapılan, 16
Ağustos 2008’de imzalanan Sarkozy Planı’na ka-
dar sürmüştür. RF, 1993’te de facto bağımsız olan
Güney Osetya ve Abhazya’nın bağımsızlıklarını de
jure olarak tanımıştır ve buralardaki askerî varlığını
devam ettirmiştir. RF dışında Venezuela, Nauru ve
Nikaragua Güney Osetya ve Abhazya’nın bağım-
sızlıklarını tanımaktadır (Arı, 2012: 169).
08.08.08 Savaşı: 08.08.08 Savaşı, 7-16
Ağustos 2008 tarihleri arasında, Osetya
Sorunu’nun Rusya Federasyonu (RF) ile
Gürcistan arasında savaşa dönüşmesi-
dir. Bu savaşta RF Gürcistan’ı yenmiş ve
Gürcistan toprakları Fransa’nın sorunu
çözmek için devreye girmesine kadar Rus
işgali altında kalmıştır. Savaşın sonunda
Güney Osetya ve Abhazya’nın bağımsız-
lıkları RF tarafından tanınmıştır.
Bu sorun ilk bakışta RF ile Gürcistan arasındaki
bir mesele olarak görülebilir. Osetya Sorunu başka
boyutuyla ABD ile RF arasındaki mücadelenin bir
parçasıdır. Osetya Sorunu SSCB dağıldıktan son-
ra küresel hedeflerinden ziyade bölgesel hedefleri-
ni ön plana alan RF’nin “Yakın Çevresi”nde ABD
varlığına ve NATO genişlemesine karşı gösterdiği
reaksiyonu ifade eder. Bu anlamda “08.08.08 Sava-
şı” RF’nin Yakın Çevresi’nde ABD etkisine göster-
diği tepkilerden biridir. 26 Ağustos 2008’de RF’nin
Güney Osetya ve Abhazya’nın bağımsızlıklarını ta-
nıması da bir açıdan ABD ve AB’nin Kosova’nın
bağımsızlığını tanımalarına verdiği bir cevap nite-
liğindedir. RF Yakın Çevresi ile ilgili hassasiyetini
Eylül 2009’da Abhazya ve Güney Osetya’ya 1700
askerlik iki askeri üs inşa etmeye başlamasıyla da
göstermiştir. Bölgede hâlâ belirsizlikler bulunmak-
tadır. Güney Osetya’da Kasım 2011’deki son se-
çimlerde Alla Cioyeva Cumhurbaşkanı seçilmesine
rağmen 10 Şubat 2012’de Güney Osetya’daki yük-
sek mahkeme seçimleri iptal ettirmiştir.
Abhazya Sorunu, Osetya Sorunu gibi Soğuk Sa-
vaş sonrası Gürcistan’ın yaşadığı sorunlardan biridir.
Sorunun kökeni Rusların 1864’te Abhazya’yı işgal
etmesine ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda
Abhazların Osmanlı İmparatorluğu’na göç etmesi-
ne kadar uzanır. Bu göçler sonucunda Abhazların
yaşadığı topraklara Ruslar, Ermeniler, Gürcüler ve
Rumlar yerleştirilmiştir. 1917’de Çarlık Rejimi’nin
yıkılmasından sonra 1918’de Abhazlar, Birleşik Kaf-
kasya Cumhuriyeti’ne katılmıştır. Gürcistan RF’deki
iç karışıklıklardan faydalanarak Abhaz toprakları-
na girmiştir. I. Dünya Savaşı sonunda ise İngiltere
Gürcistan’ı işgal etmiş ve işgalden sonra Müttefikle-
rin, Gürcistan’ın bağımsızlığını 1920’de tanımasını
takiben 1921’de Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuri-
yeti kurulmuştur. Abhazya daha sonra Gürcistan ile
özel birlik anlaşması imzalamıştır. 1922’de Azerbay-
can, Ermenistan ve Gürcistan tarafından oluşturul-
muş Transkafkasya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuri-
yeti kurulduğunda, Abhazya’ya Birlik Cumhuriyeti
statüsü verilmiştir. SSCB Devlet Başkanı ve Gürcü
kökenli lider Josef Stalin, 1931’de Abhazya’nın sta-
tüsünü düşürerek Gürcistan’a bağlamıştır.
Osetya Sorunu’nda olduğu gibi Abhazlar ile
Gürcüler arasındaki sorunun görünen sebebi dildir.
Gürcüler kendi dillerinin kullanılmasını zorunlu
kılarak Abhazların sosyal, politik alanda ve eğitimde
ikinci planda kalmasını sağlayarak asimile etmeye
çalışmıştır. Bu çerçevede 1970’li yıllardan itibaren
Gürcülerle Abhazlar arasındaki sorunlar ve çatışma-
lar artmıştır. 1978’de Abhazlar Gürcü yönetimine
karşı düzenlediği protestolarda RF’ye bağlanma
taleplerini gündeme getirmiştir. Etnik ve kültürel
sorunların etkisiyle Abhazlar da Osetler gibi RF ile
birleşmeyi istemektedir. RF’nin desteği ile Abhazlar
birtakım kültürel haklar elde etmiştir. Gürcüler, ül-
kelerinin siyasi ve üniter yapısına aykırı görülebilen
bu gelişmelerden hoşnut olmamaktadır.
Abhazya Özerk Cumhuriyeti 25 Ağustos
1990’da bağımsız bir cumhuriyet olduğunu ve
1921 öncesinde olduğu gibi SSCB’nin bir parça-
sı olduğunu ilan etmiştir. Bu karar, RF tarafından
desteklenmiş ve Aralık 1990’da Vladislav Ardzin-
ba Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Eduard Şevardnaze
Osetya ve Abhazya Sorunlarını otonomi ile çöz-
183
 Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar

meye çalışsa da başarısız olmuştur. Abhazya’nın
bağımsızlığını ve SSCB’ye bağlılığını ilan etmesi
Abhazya ile Gürcistan arasındaki sorunları çatış-
maya dönüştürmüştür. Gürcistan Abhazya’nın baş-
kenti Sukhumi’yi işgal etmiş ve Abhaz Hükûmeti
Gudauta’ya çekilmek zorunda kalmıştır. Yeltsin ve
Şevardnadze tarafından oluşturulan Ortak Kontrol
Komisyonu ile ateşkes sağlanmıştır. Gürcistan böl-
gedeki yabancı birliklerin silahsızlandırılması, geri
çekilmesi ve bölgedeki Rus birliklerinin tarafsızlığı-
nın sağlanması karşılığında özel ve yerel amaçlarla
sınırlandırılmış birlikleri dışındaki askerlerini böl-
geden çekmeyi kabul etmiştir. Fakat Abhazya-Gür-
cistan arasındaki çatışmalar durmamış ve 1993’te
yeniden başlamıştır. Çatışmaların sonunda Soçi
Antlaşması imzalanmıştır (Yenigün ve Bolat, 2010:
465) ve RF bu antlaşmada garantör olmuştur. BM
yetkilileri, antlaşmanın uygulanabilirliğini kont-
rol etmek amacıyla Abhazya’ya geldiklerinde ise
Abhazlar antlaşmayı bozmuş ve Sukhumi’yi ele
geçirmiştir. Şevardnazde Yeltsin’i Soçi Antlaşması
öncesinde olduğu gibi Abhazlara yardım etmekle
suçlamıştır. Şevardnadze’ye göre bölgedeki Abhaz-
Gürcü çatışmasında Rus birliklerinin çatışmayı
şiddetlendirmesinin payı yüksektir. Abhazya Par-
lamentosu 1994’te yeni bir anayasayı ve Abhazya
Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir.
1997’de Gürcistan ve Abhazya arasında ilan
edilen Tiflis Deklarasyonu ilişkileri yumuşatmıştır.
Deklarasyona göre her iki taraf, sorunun barışçıl
yollarla çözülmesi için çaba harcayacaklarını be-
yan etmiştir. 1999’da Türkiye de taraflar arasında
arabuluculuk çabalarında bulunmuştur. 3 Ekim
Öğrenme Çıktısı
1 Güney Osetya ve Abhazya sorunlarının nedenlerini ve tarihsel gelişimlerini
değerlendirebilme
1999’da Abhazya’da yapılan referandumda Abhaz-
lar % 98 oranda bağımsızlık için oy vermiştir. Gür-
cistan ise otonom bölge teklifini öne sürmüştür ve
Abhazların bağımsızlığını kabul etmemiştir. Taraf-
lar arası olumlu hava 2003’te Mihail Saakaşvili’nin
iktidara gelişiyle beraber bozulmaya başlamıştır.
Abhazya’da yapılan 2004 seçimlerinde de ikti-
dara beklenmedik şekilde, RF’nin desteklediği
Rauf Hacimba değil, Sergey Bagaşp gelmiştir.
Bu gelişmelere paralel olarak sorunun 08.08.08
Savaşı’nda Abhazların lehine dönmesinden önce
RF, Çeçenlerin Abhazya’nın Kodor Vadisi’nde ko-
nuşlandıkları gerekçesiyle Abhazya’ya ambargo ve
deniz ablukası uygulamıştır. Abhazya’daki politik
gelişmeler, Saakaşvili’nin iktidara gelmesi ve Rus
desteğinin azalması, Abhazya’yı Gürcistan karşısın-
da dezavantajlı konuma getirmiştir. Abhazya’nın
bu durumu “08.08.08 Savaşı”ndan sonra değiş-
miş ve RF, Abhazya’nın bağımsızlığını tanımıştır.
Bu savaşta Abhazlar Osetleri desteklemiştir. Savaş
sonrası 2009’da seçimleri kazanan Sergey Bagaşp,
RF’ye Abhazya’da iki adet üs vereceğini dile getir-
miştir. Abhazya da Güney Osetya gibi hâlâ istik-
rarsızdır. Ağustos 2011’de Cumhurbaşkanı seçilen
Aleksandr Ankvab’a 22 Şubat 2012’de başarısızlıkla
sonuçlanan bir suikast düzenlenmiştir.
Abhazya Sorunu, Osetya Sorunu’nda olduğu
gibi RF’nin Yakın Çevresi’nde ve Gürcistan’da sınır
değişiklikleri yapmasına ve müdahalelerde bulun-
masına zemin hazırlamıştır. RF hem Güney Oset-
yalılara hem de Abhazlara vatandaşlık hakkı vererek
bölgeye olan müdahalesini meşrulaştırmaktadır.

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Güney Osetya ve Abhazya

Kafkasya Politikaları ile ilgi-
Kafkasya’daki etnik sorunla-
li Uluslararası İlişkilere Gi-
rın SSCB dağıldıktan sonra
riş kitabından faydalanabi-
ortaya çıkmasının nedenle-
lirsiniz (Tayyar Arı, Bursa:
rini tartışınız.
MKM Yayınları, 2012).
sorunları görünürde sadece
Gürcistan’ın siyasi bütünlü-
ğü ile ilgilidir. Ancak sorun,
Soğuk Savaş’tan sonra böl-
gede yaşanan güç boşluğu-
nun yansımasıdır. RF’nin
soruna yaklaşımını anlatın.

184
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Resim 7.1 Güney Osetya Bölgesi Haritası
Kaynak: http://www.haberler.com/haber-resimleri/704/
abhazya-ve-osetya-ya-rus-ussu-3022704_5599_o.jpg
ACARİSTAN SORUNU
Acaristan Sorunu, Rusya’nın SSCB Dönemi’nde
uyguladığı politikalar sonucunda oluşmuştur. Nü-
fusunun çoğunluğu Müslüman olan Acaristan
1921’de SSCB’ye, 1937’de Gürcistan’a bağlan-
mış ve Müslüman Acar halkı Stalin tarafından
Kazakistan’a göç ettirilmiştir (Zeyrek, 1999: 8-10).
SSCB Dönemi’nde stabil kalan Acaristan Sorunu,
SSCB’nin yıkılmasıyla beraber gündeme gelmiştir.
Abhazya ve Osetya Sorunları gibi Acaristan Soru-
nu da Güney Kafkasya’daki “dondurulmuş sorunlar”
arasında yer alır.
Özellikle Gürcistan’ın bağımsızlığının ilk yıl-
larında Gamsahurdiya’nın izlediği aşırı milliyetçi
politikaları Acaristan Yüksek Komisyonu Başkanı
Aslan Abaşidze’nin RF ile ilişkilerini sıkı tutma-
sına neden olmuştur. Gamsahurdiya iktidara gel-
meden önce 1989’da Sarp Sınır Kapısı’nın açılması
ve Batum Limanı’nın varlığı Acaristan’ın gelirlerini
artırmıştır. Bunların yanında Batum-Bakü ve Ba-
tum-Erivan Demir yolları Acaristan’ı önemli bir
ticaret merkezi hâline getirmiştir. Acaristan bu ka-
zanımları Gürcistan ile paylaşmak istememektedir.
Aslan Abaşidze’nin önceleri Gamsahurdiya’yı des-
tekleyip, sonra desteğinden vazgeçip merkezden
bağımsız hareket etmesinin arkasında ekonomik
sebepler yatmaktadır.
Bu sorunda Abaflidze, Türkiye’den
1921’de imzalanan Kars Antlaşması’nı
dayanak göstererek Acaristan lehine ga-
rantörlük hakkını kullanmasını istese de
Türkiye, sorunu Gürcistan’ın iç meselesi
olarak görmüş ve bu politika Gürcistan
tarafından “yapıcı” olarak değerlendi-
rilmiştir. Buna rağmen Türkiye 1999’da
Gürcülerle Abhazlar arasında yürüttüğü
ara buluculuk misyonunu, 2000’de de
Gürcülerle Acaralar arasında yürütmüştür.
Kars Antlaşması: Bu antlaşma
Acaristan’ın Gürcistan Sovyeti’ne 13
Ekim 1921 tarihli antlaşmayla katılmasını
öngörmüştür.
Gamsahurdiya’dan sonra Gürcistan’da iktida-
ra gelen ve ılımlı politikalar uygulamayı amaçla-
yan Eduard Şevardnadze, Acaristan Sorunu’nda
sert bir tavır almıştır. Şevardnadze Acaristan’ın
Gürcistan’dan bağımsız hareketlerinin kabul edi-
lemez olduğunu, Abaşidze’nin Acaristan’ı serbest
ekonomik bölge yapma fikrini reddetmiştir ve
Abaşidze’nin derhal istifa etmesi gerektiğini belirt-
miştir. Abaşidze de Tiflis yönetimini tanımadığını
ifade etmiştir. Acaristan, Gürcistan’a karşı güçlü
olabilmek ve statüsünü korumak için Batum’daki
Rus üssünün ülkede kalmasını amaçlamaktadır.
Abaşidze, Sarp Sınır Kapısı ve Batum Limanı ge-
lirlerinin Gürcistan tarafından kontrol edilmesini
ve Gürcistan ile paylaşılmasını istememektedir.
Çünkü Abaşidze’ye göre Gürcistan kasıtlı olarak
Acaristan’ın altyapı çalışmalarına kaynak ayırma-
maktadır. Gürcistan’ın Acaristan’ın politikalarına
sert karşılık vermemesinin nedeni Gürcistan’ın
Osetya ve Abhazya Sorunları ile uğraşmasıdır.
Bu sorunların da etkisiyle Gürcistan 2000’de
Acaristan’a özerklik vermiştir. Bu karar Gürcü-Aca-
ra ilişkilerini bir nebze yumuşatmıştır.
Mihail Saakaşvili’nin iktidarından son-
ra Acaristan Sorunu farklı boyutlara ulaşmıştır.
Saakaşvili’nin olumlu çabalarına karşın Abaşidze,
Gürcistan ile her türlü ilişkisini kestiğini açıkla-
yarak krizi tırmandırmıştır. 2004 genel seçimleri
öncesinde Saakaşvili, Abaşidze muhaliflerini des-
teklemiştir. Abaşidze’nin muhalifleri tutuklatma-
sı Saakaşvili’nin politikasını başarısız kılmıştır.
Saakaşvili’nin muhaliflere karşı baskının sona er-
185
 Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar

mesi ve Özerk Cumhuriyet Güvenlik Bakanlığı-
nın feshedilmesine ilişkin ultimatomuna rağmen,
Acaristan’a giden Gürcistan Maliye Bakanının
alıkonması ve Saakaşvili’nin Acaristan’a girişine
izin verilmemesi krizi daha da tırmandırmıştır.
Gürcistan’ın ambargosu ve Acaristan sınırına ya-
kın yerde askerî tatbikat yapması Abaşidze’yi en-
dişelendirmiştir. Gürcistan Acaristan’ın Tiflis yö-
netimine itaat etmesini ve Abaşidze’nin görevinden
istifa ederek yurt dışına çıkmasını istemiştir. RF
de Abaşidze’nin daha kontrollü davranmasını ve
2004 yılında görevinden istifa etmesini sağlamıştır.
Acaristan seçimlerinde de Saakaşvili’nin destekle-
diği aday seçimi kazanmıştır. Aslan Abaşidze’nin
RF’ye sığınmasının ardından Gürcistan, Acaris-
tan Bölgesi’nin idari haklarını kısıtlayarak sorunu
kansız bir şekilde çözmüş ve bölgeyi kontrol altına
almıştır. Bu başarı Saakaşvili’yi Osetya ve Abhazya
Sorunlarını çözme konusunda da cesaretlendirmiş-
tir (Kasım, 2009: 74).
Acaristan Sorunu, Osetya ve Abhazya
Sorunu’ndan anlaşmazlık noktası açısından ayrılır.
Acaralar kendilerini Gürcü olarak görür ama Gür-
cülerle temel farklılıkları dindir. Acaralar Müslü-
man Gürcülerdir. Gürcüler din farklılığından ötü-
rü Acaraları Gürcü olarak kabul etme eğiliminde
değildir. Anlaşmazlığın temelinde etnik farklılıklar
yer almadığı için Gürcistan’ın Acaristan ile çatış-
ması, Abhazya ve Güney Osetya ile girdiği çatışma-
lardan daha yumuşaktır. Bunun dışında Acaraların
bağımsızlık talebi yerine otonomi taleplerinin ol-
duğu görülmektedir. Taleplerin niteliği de Acaralar
ile Gürcüler arasındaki çatışmanın şiddetini düşük
seviyede tutmaktadır.

Öğrenme Çıktısı
2 Acaristan sorununun tarihsel gelişimini ve bölge devletlerinin rollerini tartışabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Acaristan Sorunu ile ilgi-

li Gürcistan, Acaristan ve
Türkiye’nin Kars Antlaşma- Acaristan sorunu hangi yö-
Türkiye adlı kitaptan fayda-
sı ile garantörlüğünü üst- nüyle Osetya ve Abhazya
lanabilirsiniz. (Yunus Zey-
lendiği bölge neresidir? sorunlarından farklıdır?
rek, Trabzon: Türk Ocakları
Yayınları, 1999)

CAVAHATİ SORUNU
Cavahati Sorunu Soğuk Savaş’tan sonra Gürcistan’da yaşanan etnik sorunlardan birisidir. Tam adı
Samtshe-Cavahati olan bölgede yoğun Ermeni nüfus yaşamaktadır. Cavahati Bölgesi’ndeki Ermenilerin
paramiliter gruplarla özerklik talebinde bulunması, bölgedeki Rus üslerinin kapatılması ve Ahıska Türk-
lerinin durumu sorunun özünü oluşturmaktadır. Bölgedeki Ermenilere Ermenistan’ın ve RF’nin verdiği
destek sorunu çok taraflı hâle getirmektedir.
Sorun Mihail Gorbaçov’un Glasnost ve Perestroyka adlı reform politikalarından sonra gelişmiştir. Ama
sorunun başlangıcını 19. yy’a kadar götürmek mümkündür. Rusların 19. yy’dan itibaren Kafkasya’da etkin
olmasından sonra Kafkasya’daki Müslüman halk -özellikle Abhazlar- Osmanlı’ya, Osmanlı’daki Ermeniler
Kafkasya’ya göç etmiştir. Ermenilerin göç ettiği kırsal kesimde topraklar genelde Türklere ve Gürcülere ait-
tir. Bu yüzden kırsal kesimlere göç eden Ermeniler Lori, Cavahati, Karabağ ya da Zengezur gibi yerlere
yerleşmiştir (Yenigün ve Bolat, 2010: 472). Bolşevik İhtilali’nden sonra Ermenistan Cumhuriyeti’nin ku-
rulmasıyla beraber Büyük Ermenistan idealinin etkisiyle Ermenistan’ın, çevresindeki devletlere (Türkiye,
Azerbaycan ve Gürcistan) yönelik irredentist politikaları görülmektedir. Ermenistan’ın Gürcistan’dan talep
ettiği topraklar Tiflis’e kadar uzanmaktadır. Ermenistan 1918’de Gürcistan’a saldırmış ancak İngiltere’nin
devreye girmesiyle iki devlet arasında ateşkes yapılmıştır.
186
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Glasnost ve Perestroyka: “Açıklık ve Ye-
niden Yapılanma” anlamına gelen, SSCB
Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov’un baş-
lattığı reformlara verilen addır. Reformlar
devlet bürokrasisini düzenleme, ekono-
miyi canlandırma, demokratikleşme gibi
amaçları içerir.
Büyük Ermenistan: Ermenilerin; Ha-
zar, Karadeniz ve Akdeniz’e kıyısı olan
topraklarda kurulacak bir devlete sahip
olma idealidir. SSCB’den ayrıldıktan son-
ra Ermenistan’ın ilk Cumhurbaşkanı olan
Levon Ter Petrosyan tarafından yeniden
gündeme getirilmiştir.
İrredentist politika: Bir devletin baflka bir
devlet ülkesinde yaşayan bir dil ve etnik kö-
ken itibariyle kendisinden olduğuna inan-
dığı insan topluluklarını kendi toprakları-
na katmak istemesi ya da en azından onlar
üzerinde bir hak iddia etmesi.
Ermeniler Güney Kafkasya’nın Ruslar tarafın-
dan işgal edilmesinden sonra Tiflis’in güneyindeki
Borçalı’nın bir kısmının kendilerine verilmesiyle
yetinmemiş, Cavahati Bölgesi’ne yönelik talepler-
de bulunmuştur. Stalin Dönemi’nde Ermenilerin
toprak talepleri sona erse de iki devlet arasında
talepler ve iddialara ilişkin tartışmalar sürmüş-
tür. Perestroyka’nın yarattığı özgürlük ortamında
Güney Kafkasya’daki devletlerden Azerbaycan ve
Gürcistan SSCB’yi sorgulamış ve birlikten ayrılıp
bağımsız devletlerini kurmayı amaçlamıştır. Azer-
baycan ve Gürcistan iç sorunlarının kaynağını Rus
egemenliği olarak görüp karşı politikalar geliştirir-
ken, Ermenistan Karabağ Savaşı’ndan önce toprak
taleplerini Ahalkale, Cavahati ve Nahçivan’a yö-
nelik belirlemiştir. Bu amaca uygun olarak Erme-
nistan aynı anda Gürcistan ve Azerbaycan ile sa-
vaşmak yerine, Azerbaycan’a saldırmıştır. Kısacası
Ermenistan Cavahati ve Karabağ arasında önceli-
ğini, Rus politikalarının da etkisiyle Karabağ’dan
yana kullanmıştır. Ermenistan fiilen Cavahati için
savaşa girmese de Gürcistan’ın Abhazya ve Güney
Osetya Sorunlarından faydalanarak Cavahati’deki
etnik milliyetçi hareketleri desteklemiş ve bölgenin
Gürcistan’ın kontrolünden çıkmasını amaçlamıştır.
Gürcistan Cavahati’nin sosyal ve ekonomik politi-
kalarını desteklerken, bölgeye Acaralıları yerleştirip
bölgedeki Ermeni nüfusunu dengelemeye çalış-
mıştır. Abhazya ve Güney Osetya Sorunlarının yo-
ğunluğu ve Acaralıların Cavahati’den göç etmeleri
Gürcistan’ın politikalarını etkisiz kılmıştır.
Gürcistan’da aşırı milliyetçi Gamsahurdiya’nın
söylemleri Cavahati’deki Ermenileri ürkütmüş ve
milliyetçi gruplar oluşturmalarına sebep olmuştur.
Örneğin, kültürel amaçlarla kurulan Cavah Halk
Hareketi, süreç içerisinde kendisine bağlı silahlı
gruplar oluşturmuş ve Dağlık Karabağ Savaşı’nda
Ermenilere destek vermiştir. Gamsahurdiya’dan
sonra iktidara gelen Şevardnadze, Abhazya ve Gü-
ney Osetya Sorunlarına çözüm ararken Cavahati
Ermenileri güçlenmeye devam etmiştir. Özellik-
le 1991-1994 yılları arasında bölge Ermenilerin
kontrolünde kalmıştır, bölge yönetimi Ermenilerin
oluşturduğu Temsilciler Konseyi tarafından sağ-
lanmıştır (Yenigün ve Bolat, 2010: 473). Kısacası
bölge hukuken Gürcistan egemenliği altınday-
ken fiilen Cavahati Ermenilerinin egemenliğinde
olmuştur. 1990’ların ikinci yarısından itibaren
Gürcistan’ın gücünü kazanması ve Ermenistan’ın
Cavahati Ermenilerinin taleplerini dengelemesiyle
sorun Gürcistan’ın lehine dönmüştür. Ermenistan
Gürcistan ile sıcak çatışmaya girmek istememekte
ancak Cavahati Ermenilerinin taleplerini tamamen
göz ardı etmemektedir. Dış ticaretinin %80’ini
Gürcistan’dan sağlayan Ermenistan, Cavahati
Sorunu’nda Ermenilere destek verirse ekonomik
açıdan zarara uğrayacağını ve Dağlık Karabağ ve İş-
gal Altındaki Rayonlar Sorunu’ndaki avantajlı ko-
numunu kaybedebileceğini değerlendirmektedir.
Gürcistan da mevcut durumdan memnun olmasa
da sorunun Abhazya ve Güney Osetya gibi sıcak
çatışmaya dönüşmesinden endişelenmektedir. Bu
yüzden Cavahati Sorunu’nda sert adımlar atmak-
tan kaçınmaktadır. Ayrıca sorunun çatışmaya dö-
nüşmesi Rusların konuya dâhil olmasını ve Cava-
hati Bölgesi’nin Ermenistan’a ilhakını beraberinde
getireceğinden, Gürcistan konuya ihtiyatla yaklaş-
maktadır. Sorunun sıcak çatışmaya dönüşmemesi
bu açılardan Gürcistan’ın çıkarınadır. Gürcistan
bu politikayı yürütürken Cavahati Ermenilerinin
özerklik taleplerini reddetmektedir.
Cavahati Sorunu sadece bölgedeki Ermenilerin
ayrılıkçı talepleri ve Gürcistan’ın toprak bütünlü-
ğünün korunmasıyla ilgili değildir. Bölgedeki Rus
askeri üssü, Ahıska Türklerinin geri dönüşü ve Ba-
kü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Boru Hattı’nın yapım sü-
reci Cavahati Sorunu’nu etkilemiştir. RF, Avrupa
187

Konvansiyonel Kuvvet Antlaşması’nı (AKKA) ihlal
ederek Ahalkale’deki üssünü kapatmamıştır. Cava-
hati Ermenileri, bu üssün kapatılmasına ekonomik
ve güvenlik gerekçeleriyle karşı çıkmaktadır. Böl-
gedeki Ermenilerin bir kısmı Rus askeri üssünde
çalışmakta, Cavahati halkı ürünlerini Rus subayla-
Araştırmalarla
İlişkilendir
Güney Kafkasya Bölgesinde Güvenlik So-
runu
Zbigniew Brzezinski’nin “Büyük Satranç
Tahtası” adlı kitabında “Avrasya’nın Balkanları”
olarak değerlendirilen Güney Kafkasya, 20. yüz-
yılın sonlarından itibaren uluslararası ilişkilerde
bölgesel ve küresel etken olmak isteyen devletle-
rin mücadele alanı olmuştur. Karadeniz ve Ha-
zar Denizi arasındaki bu bölge kuzey-güney, do-
ğu-batı enerji ve ulaşım hatlarının kesişmesinde
bulunması ve Hazar havzası enerji kaynaklarına
sahip olması açısından büyük önem arz etmek-
tedir. Güney Kafkasya tarih boyunca Osmanlı
İmparatorluğu, Rusya ve İran arasında mücadele
alanı olmuş ve bu devletler bölge üzerinde ken-
dilerinin kültürel ve siyasi izlerini bırakmıştır.
Son 300 yıllık tarihe bir göz atarsak, bölgenin bu
devletlerden birinin egemenliği altında olduğu
görülmektedir. Bu süreç içerisinde  Azerbaycan,
Ermenistan ve Gürcistan aynı güvenlik meka-
nizmasında yer aldıkları için güvenlik sorunları
ortaya çıkmamıştır, fakat bölge askeri ve güvenlik
açısından ikiye ayrıldığı zaman ciddi çatışmalar
ortaya çıkmıştır. 19. yüzyılın başlarından itibaren
Rusya’nın kontrolüne geçen Güney Kafkasya’da
Rusya hakimiyeti, 1918-1920 yılları dışında 20.
yüzyılın sonlarına kadar (Aralık 1991) devam et-
miştir.
20. yüzyılın sonlarında uluslararası ilişkiler
sisteminde bazı önemli gelişmeler yaşanmıştır.
Özellikle, ABD ile SSCB arasındaki Soğuk Sa-
vaşın giderek ortadan kalkması, aynı zamanda
SSCB genelinde ulusal zeminde çatışma ocak-
larının kurulması Güney Kafkasya bölgesine de
olumsuz yansımıştır.
……
Sonuç itibariyle SSCB’nin çöküşüyle Güney
Kafkasya’da üç yeni devlet-Azerbaycan, Gürcistan ve
Ermenistan- bağımsızlıklarını ilan etmiştir. Bilindiği
188
Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar
ra satarak geçimlerini sağlamaktadır. ABD, NATO
ülkeleri ve AB Cavahati Ermenilerinin üssün var-
lığına ilişkin taleplerine karşın, üssün kapatılması
yönünde RF’ye baskı yapmaktadırlar, üslerin kapa-
tılma süreci ise hâlen devam etmektedir.
üzere, SSCB’nin çöküşünden sonra Kuzey ve Güney
Kafkasya bölgesinde siyasi durum gergin olmuştur.
Özellikle, Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ
sorunu, Gürcistan’da Abhazya ve Güney Osetya so-
runları bölgenin güvenliğini olumsuz yönde etkile-
yen faktörler olarak ortaya çıkmıştır.
Son yirmi yılı aşkın bir süredir bölgede yuka-
rıda belirtilen sorunlar halen devam etmektedir;
uluslararası ve bölgesel kuruluşların, bölge ve böl-
geden kenar devletlerin hayata geçirmeye çalış-
tıkları barış projelerinin hiçbiri başarıyla sonuç-
lanmamış, aksine, sorunlar daha da büyümüştür.
Güney Kafkasya bölgesinde, barışın, güvenliğin
ve işbirliğinin temini için meseleye birbiriyle il-
gili üç ayrı paradigmadan bakmak mümkündür:
Bölge sorunlarını çözmek, güvenlik sistemini
kurmak, işbirliğini hızlandırmak,
Toplumun bilincinde işbirliği değerlerinin
yerleşmesine, karşılıklı güven ve itibarın oluşma-
sına, korunmasına ve geliştirilmesine çalışmak,
Bölgesel ve uluslararası güçlerin bölgeye yö-
nelik menfaatleri ve küreselleşen Dünyada Gü-
ney Kafkasya’nın yerini ve rolünü belirlemek.
Ancak bölge sorunlarına bu tarzda bir yak-
laşım kendi içinde çözüm yolu olamaz. Bu tür
yaklaşımın bölge devletleri ve halkları tarafından
kabul edilmediği bilinmektedir. Burada önemli
olan bölge devletlerinin yaşadıkları sorunları so-
ğukkanlı şekilde değerlendirmemeleri ve Güney
Kafkasya’yı bir bütün olarak görmemeleridir. Di-
ğer bir neden ise, büyük devletlerin bölge siyase-
tinde farklı ekonomik, siyasi, askeri ve kültürel
değerlerin hayata geçirilmesidir.
….
Sonuç olarak, Moskova-Ankara yakınlaşma-
sının Güney Kafkasya bölgesine olumlu etkisi
olabilir. Azerbaycan ve Gürcistan bu süreçten
pragmatik olarak faydalanabildiği takdirde, böl-
gede Rusya’nın etkisinin azalması sağlanabile-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

cektir. Türkiye-Rusya arasında sıcak ilişkiler, iki Ehtıram Aşırlı

ülkenin birlikte Dağlık Karabağ, Güney Osetya 12.12.2016
ve Abhazya sorunlarının çözülmesine ilişkin fa-
Blog no: 2016 / 53
aliyetleri genişleyebilir. Ayrıca gelecekte Yukarı
Karabağ sorununun çözümüne ilişkin Rusya- Kaynak: http://avim.org.tr/Blog/GUNEY-
Türkiye-Azerbaycan-Ermenistan katılımlı görüş-
KAFKASYA-BOLGESINDE-GUVENLIK-
melerin esas teşkil edebileceğini görebiliriz.
SORUNU

Öğrenme Çıktısı
3 Cavahati sorununun Gürcistan’ın bölge devletleriyle ilişkilerine etkilerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ermeni Sorunu ve Cavahati

Bolşevik devriminden sonra
Ermenistan’ın izlediği irre-
dentist politika hangi gerek-
çeye dayandırılmaktadır?
Sorunu ile ilgili www.eraren.
org sitesi takip edilebilir. Ca-
vahati Sorunu ve Güney Kaf- Cavahati Sorunu,
kasya’daki diğer sorunlar ile il- Gürcistan’ın iç sorunu ol-
gili Orta Asya-Güney Kafkasya makla beraber kısa ve orta
Siyasi Gelişmeler (1991-2010) vadede Türkiye-Ermenistan
adlı kitaptan kaynak olarak ilişkilerini etkileyebilir mi?
faydalanabilirsiniz. (Necati İyi-
kan (ed.), İstanbul: Hiperlink
Yayınları, 2011)

FERGANA VADİSİ
Fergana Vadisi, yapısı ve içinde barındırdığı so-
runların çeşitliliği bakımından 11 Eylül 2001 son-
rasında öne çıkan bir bölgedir. Fergana Vadisi’nin
önemi ve bölgedeki çatışmalar SSCB’nin dağılarak
buradaki kontrolü kaybetmeye başlamasıyla art-
mıştır. Fergana Vadisi, Rus Çarlığı ve SSCB Dö-
nemi’ndeki “Böl-Yönet” politikalarının sonuçlarını
yansıtan bir çatışma bölgesidir. SSCB, bölgedeki
ülkeleri yapay kimlikler ve sınırlarla bölerek “Sov-
yet Kimliği” yaratmaya çalışmıştır. Bunu yaparken
farklı etnik köken vurgusuyla bölgedeki ülkeleri
bölmüş, bu politika Soğuk Savaş sonrası yaşanan
etnik çatışmaların temelini oluşturmuştur.
Fergana Vadisi’nin %60’ı Özbekistan’a, %15’i
Kırgızistan’a ve %25’i Tacikistan’a aittir. Bu dev-
letlerin sınırlarında farklı etnik kökenli insanların
bulunması, üç ülke arasındaki sorunların önemli
sebepleri arasında yer alır. Soğuk Savaş öncesi politi-
kaların dışında ilk önemli etnik sorun 1944’te Stalin
tarafından göç ettirilen Ahıska Türkleri ve Özbekler
arasında olmuştur. Benzer biçimde 1989’da Tacik-
lerle Özbekler arasında, 1990’da Kırgızlarla Özbek-
ler arasında etnik gerilimler yaşanmıştır. İki devlet
arasındaki en ciddi sorun 1998’de Özbekistan İslami
Hareketi’nin kurulması ve faaliyetlerini yürütme-
sidir. Özbekistan İslami Hareketi, Soğuk Savaş’ın
son yıllarında Fergana Vadisi’nde İslam Kerimov’un
Özbekistan’da İslamcı muhalefet üzerindeki bas-
kı politikalarına karşı kurulmuştur (Yaman, 2010:
602). Örgüt, Fergana Vadisi’ni kendisine üs edin-
miş ve hem Kırgızistan’da hem de Özbekistan’da
terör faaliyetlerinde bulunmuştur. Örgütün, sorun
olarak Özbek yönetimini görmesi ve Özbek yöne-
timinin tutarsız davranan Kırgız yönetimini biraz
daha kararlı olmaya çağırması, iki devlet arasındaki
ilişkileri gerginleştirmiştir. Bu sebeple bazı Kırgız
köylerinin Özbeklerce vurulması, iki devleti sava-

189

şın eşiğine getirmiştir. Kırgızistan’ın içinde yer alan
ama nüfusun çoğunluğunu Özbeklerin oluşturdu-
ğu Oş şehrinde, Özbek Adalet Partisi, Kırgız yöne-
timinin muhalifi olmuştur. Bu hareket de iki devlet
arasındaki ilişkileri gerginleştirmiştir.
Bölgedeki çatışmaların sebeplerinden birisi de
bölgenin topraklarının verimli olmasıdır. Tarım-
sal açıdan Fergana Vadisi Orta Asya’nın en önemli
tarımsal merkezleri arasındadır. Ayrıca vadi; altın,
gümüş, uranyum, petrol, demir, bakır, kurşun gibi
önemli madenler açısından da zengindir. ABD’nin
SSCB’yi yeşil kuşak ile çevrelemek istemesi bölge-
yi terörün önemli merkezlerinden biri hâline ge-
tirmiştir.
Yeşil Kuşak: Soğuk Savaş’ta ABD’nin
SSCB’yi çevreleme politikalarından biri-
dir. ABD’nin SSCB’yi güneyindeki İslami
oluşumları destekleyerek çevrelemesidir.
Bölgedeki petrol ve doğalgaz kaynaklarının
uluslararası pazarlara ulaşması sorunu, istikrarsız
bir Fergana Vadisi’nin sevkiyatlarda ve enerji gü-
venliği açısından sıkıntılı sonuçlar doğurması, böl-
geye ilgisi olan ABD, Çin, AB gibi küresel aktör-
lerin çıkarlarını zedelemektedir. Bu büyük güçler,
Fergana Vadisi’nin istikrarlı olmasını istemektedir.
Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) gibi örgütlerle de
bölgenin istikrarı sağlanmaya çalışılmaktadır.
Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ): 1996’da
Çin Halk Cumhuriyeti’nin girişimleriy-
le Çin, Rusya Federasyonu, Kazakistan,
Kırgızistan ve Tacikistan tarafından ku-
rulan “Şanghay Beşlisi”ne, Özbekistan’ın
2001’de katılmasıyla oluşan örgüttür. Ör-
gütün kurulmasına sınır güvenliği sorunla-
rı, terörizm, ABD’nin bölgede artan öne-
minin yarattığı rahatsızlık temel oluşturur.
Fergana Vadisi özellikle 11 Eylül’den sonra
önem kazanmıştır. Çünkü Soğuk Savaş’tan sonra
NATO tarafından belirlenen tehdit unsurlarından
olan “Radikal dini akımlar”, etnik çatışmalar ve
190
Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar
uyuşturucu ticareti bu bölgede gelişmiştir (Yaman,
2010: 595-596). ABD’nin Afganistan Operasyonu
ve ABD-Rusya rekabeti dolayısıyla bölge ülkeleri
tercih yapmak zorunda kalmışlardır. Bölge ülkele-
ri kendi içlerindeki istikrarsızlıkların yanı sıra Yeni
Büyük Oyun’da kısmen yer almaktadırlar.
Yeni Büyük Oyun: Soğuk Savaş’tan sonra
Orta Asya’da yaşanan güç mücadelesidir.
ABD, AB, RF, Çin gibi küresel güçlerin
yanında Hindistan, İran, Türkiye gibi böl-
gesel güçler de bu rekabette yer alır.
HAZAR’IN STATÜSÜ
Hazar Bölgesi gerek jeostratejik önemi gerek
önemli ticaret yollarının geçiş güzergâhında yer al-
ması gerekse de hidrokarbon potansiyeli nedeniyle
tarihsel süreç içerisinde her zaman güç mücadelesi-
ne sahne olmuştur. Bölge’deki güç mücadelesinin
nedenlerinden biri olan petrolün varlığının MÖ
4. yüzyıla kadar gittiği iddia edilmekte olup (Ef-
fimoff, 2000: 157), petrol çıkarma faaliyetleri 19.
yüzyılın ikinci yarısına kadar dayanmaktadır.
Günümüz itibarıyla Hazar Bölgesi’nde 50 milyar
varil petrol ve 9 trilyon metreküp doğalgaz rezervinin
Bakü, Tengiz ve Türkmenistan kıyılarında bulunduğu
tahmin edilmektedir. Söz konusu bu potansiyel, tari-
hin her döneminde olduğu gibi günümüzde de çıkar
çatışmasını ve hukuki düzenlemelerin yapılmasını so-
rununu beraberinde getirmiştir. Enerji kaynaklarının
dışında Hazar Denizi balıkçılık açısından da önemli
olup Dünya havyar ihtiyacının % 90’ını karşılayabil-
mektedir (Çolakoğlu, 1998: 108).
Genel ve soyut olarak belirtirsek Hazar’ın Statü-
sü, 18. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren uluslararası
hukukun konusu olmuştur. Aşağıda ismen belirtti-
ğimiz antlaşmalar ile Hazar Denizi’ndeki balıkçılık
faaliyetleri, seyrüsefer serbestliği ve Hazar’da do-
nanma bulundurma gibi konular düzenlenmiştir.
(Bkz.; Çolakoğlu, 1998: 108-109; Oruç, 2013: 86;
Kocaman, 2018: 103-104).
• 1723 Petersburg Antlaşması,
• 1729 Reşt Antlaşması,
• 1813 Gülistan Antlaşması,
• 1828 Türkmençay Antlaşması,
• 1921 yılında imzalanan Moskova Dostluk
Antlaşması,
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
• 1935 yılında imzalanan SSCB-İran Ant-
laşması,
• 1940 yılında imzalanan Tahran Antlaşması
Hazar’ın uluslararası sistemdeki önemi Soğuk
Savaş’ın sona ermesiyle birlikte artmıştır. Zira
SSCB’nin dağılmasından sonra Hazar’da oluşan
güç boşluğu, bölgede yaşanacak güç mücadelesinin
tetikleyicisi olmuştur (Koçgündüz, 2010: 489).
Ayrıca 1991 yılına kadar gelişen süreçte Hazar’a kı-
yıdaş olan devlet sayısı ikiden beşe (RF, İran, Türk-
menistan, Kazakistan, Azerbaycan) yükselmiştir.
Aktör sayısındaki bu artışta Hazar’ın statüsünün
yeniden tartışmaya açılmasını beraberinde getir-
miştir.
Statüyü belirleyen temel husus ise Hazar’ın
göl ya da deniz olarak kabul edilmesidir. Zira Eski
Çağlar’dan ve bulunduğu dönemden beri “deniz”
olarak kabul edilse de 1921 ve 1940 yılında SSCB
ve İran arasında Hazar’ın statüsüne ilişkin imzalan-
mış antlaşmada “göl” olarak kabul edilmiştir (Zim-
nitskaya, 2011: 1-2).
1982 BM Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS)
ise kıyıdaş devletler arasında sadece SSCB/Rusya
Federasyonu (RF) tarafından onaylanmıştır. 1982
BMDHS’nin 122. Maddesi’ne göre kapalı veya
yarı kapalı deniz, iki veya daha fazla devlet tarafın-
dan etrafı çevrilmiş ve başka bir denize veya okya-
nusa dar bir çıkışla bağlanan veya tamamen veya
esas itibariyle iki veya daha fazla kıyı devletinin ka-
rasuları ve münhasır ekonomik bölgesinden oluşan
bir körfez, havza ya da denizdir (Terzioğlu, 2008:
34). Bu tanımdan da anlaşıldığı üzere alternatif sta-
tüleri gereği Hazar, “kapalı bir deniz”, “göl” ya da
“özel bir su havzası” olabilir.
Hazar, kıyıdaş devletler tarafından “deniz” ola-
rak kabul edilirse karasuları, kıta sahanlığı ve mün-
hasır ekonomik bölgeler çerçevesinde beş ulusal
sektöre bölünecek, “göl” olarak kabul edildiği tak-
dirde 20 millik karasuları ve münhasır ekonomik
bölgeler dışında kalan alanlar ortak olarak kullanı-
lacaktır.
Diğer bir görüş ise Hazar’ın sui generis jeopo-
litiği dolayısıyla uluslararası normlara tabi olmayıp
kıyıdaş ülkeler arasında yeni bir antlaşmayla statü-
sünün belirlenmesidir. Bu görüşe göre sektörel böl-
ge esası var kabul edilip; balıkçılık alanları, deniz
yatakları ve deniz taşımacılığı gibi konularda ortak
kullanım esas olmalıdır (Bkz.; Çolakoğlu, 1998:
88-93; Oruç, 2013: 109-113).
Soğuk Savaş Sonrası Dönemde
Hazar’ın Hukuki Statüsü Tartışmaları
Soğuk Savaş sona erdikten sonra kıyıdaş dev-
let sayısının artması, kıyıdaş devletlerin ABD, AB
ve Çin gibi bölge dışı ve kıyıdaş olmayan devlet-
lerle yoğun ilişkilerinin olması, başka bir ifadeyle
Hazar’ın global ekonomik ve siyasi güç mücade-
lesinin alt bölgelerinden biri haline gelmesi statü
tartışmalarını daha da karmaşık hale getirmiştir.
Bu çerçevede Bölge, tarihinde olduğu gibi birtakım
antlaşmaların konusu haline gelmiştir. Örneğin:
(Bkz.; Terzioğlu, 2008, 30-33; Pamir, 2011: 360)
• 1994 Asrın Antlaşması ile Azerbaycan pet-
rollerini bölge dışı güçlere açmıştır,
• 1997 yılında Azerbaycan ve Kazakistan
Hazar’ın deniz yatağının paylaşılması husu-
sunda antlaşma imzalamıştır,
• 1998 RF-Kazakistan Antlaşması ile
Hazar’ın kuzeyindeki yer altı kaynaklarının
paylaşılması amaçlanmıştır,
• 2001 RF-İran Antlaşması ile iki devlet de-
niz statüsünde değişiklik olmadıkça resmi
olarak hiçbir sınırı tanımayacakları konu-
sunda anlaşmıştır,
• 2003 yılında RF-Azerbaycan-Kazakistan
Üçlü Antlaşması ile deniz dibinin milli sek-
törlere bölünmesi ve deniz yüzeyinde beş
kıyıdaş devletin serbest dolaşım hakkı ola-
cağı konusunda ortak karara varılmıştır.
1996 yılından beri 48 istikşafı toplantı yapan
ve 2002’de Aşkabat (Türkmenistan), 2007’de Tah-
ran (İran), 2010’de Bakü (Azerbaycan), 2014’de ise
Astrahan (RF)’da olmak üzere 4 defa Liderler Zir-
vesinde çözümü arayan Hazar’a kıyıdaş devletler,
4-5 Aralık 2017 tarihinde Moskova’da toplanan
Hazar Ülkeleri Dışişleri Bakanları Zirvesi’nde mu-
tabakata varmışlardır.
Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü
Sözleşmesi’nin Analizi
Moskova’da varılan mutabakattan yaklaşık bir
yıl sonra 11-12 Ağustos 2018 tarihinde yapılan
5. Hazar Ülkeleri Devlet Başkanları Zirvesi’nde
“Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü Sözleşmesi /
Convention on the Legal Status of the Caspian Sea
/ Конвенция о правовом статусе Каспийского
моря” imzalanmıştır.
191

Kazakistan’ın liman kenti olan Aktau’da düzen-
lenen toplantıya Kazakistan Cumhurbaşkanı Nur-
sultan Nazarbayev, RF Devlet Başkanı Vladimir
Putin, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev,
İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ve Türkme-
nistan Cumhurbaşkanı Gurbanguli Berdimuham-
medov katılmıştır. (İlgili video için bkz.; http://
tr.euronews.com/2018/08/16/hazar-denizi-nde-
anlasmaya-varildi-deniz-alti-kaynaklari-sorunu-
suruyor (e.t. 25. 08. 2018)
“Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü Sözleşmesi”
dışında Zirvede taraf devletler arasında aşağıdaki
belgeler de imzalanmıştır: (https://brussels-express.
eu/5th-caspian-summit-in-aktau-kz-signing-of-
convention-on-the-legal-status-of-the-caspian-sea/
(e.t. 25. 08. 2018))
• Hazar Denizi’nde Terörle Mücadele Ala-
nında İşbirliği Protokolü.
• Hazar Denizi’nde Organize Suçla Mücade-
le Alanında İşbirliği Protokolü.
• Hazar Devletlerinin Hükümetleri Arasın-
daki Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaş-
ması.
• Hazar Devletlerinin Hükümetleri Arasında
Ulaşım Alanında İşbirliği Anlaşması.
• Hazar Denizi’ndeki Olayların Önlenmesi
Konusunda Anlaşma.
• Sınır Kurumlarının İşbirliği ve Etkileşimi
Protokolü.
“Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü
Sözleşmesi”nde Hazar için “deniz” ifadesi kul-
lanılsa dahi RF Dışişleri Bakanı Yardımcısı Gri-
gory Karasin’in Kommersant Gazetesi’ne yaptığı
açıklamasında da belirttiği üzere “özel bir hukuki
statü” tanınmıştır. “State Secretary and Deputy
Foreign Minister Grigory Karasin’s interview with
the newspaper Kommersant, published on August
9, 2018”, http://www.mid.ru/en/foreign_policy/
news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/
id/3315961 (e.t. 25. 08. 2018).
Kazakistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Bü-
yükelçisi Zulfiya Amanzholova’nın belirttiği üzere
“…bazı değişikliklerle birlikte, mutatis mutandis
ilkesini uyguladık. Sözleşme’ye göre Hazar Denizi
yatağı, göl prensibi altında, yüzey ise Deniz Yasası
ilkesi altında tanımlanacaktır. Ancak Hazar Deni-
zi için gerekli olan hükümleri gerekli değişikliklerle
birlikte kullanıyoruz, örneğin deniz hukuku, deniz-
192
Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar
deki bir deniz için 12 deniz mili sınırını oluşturuyor,
oysa bunu Sözleşme’de 15 deniz mili olarak kurduk”.
https://www.inform.kz/en/sea-or-lake-expert-
clarifies-caspian-sea-s-legal-status_a3358460 (e.t.
25. 08. 2018).
Bu açıklamalardan da anlaşıldığı üzere özel sta-
tü tanınan Hazar Denizi’ne 1982 tarihli Birleşmiş
Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi uygulanmamış
ve suyun derinliği göl prensibine, yüzeyi ise deniz
prensibine dayanarak belirlenmiştir.
Sözleşmede taraf devletler şu husus üzerinde
anlaşmışlardır: (Resmi tam metin yayımlanmadı-
ğı için Sözleşmenin içeriğine ilişkin bilgiler ilgili
bazı devletlerin resmi web siteleri ile haber sitele-
rinden derlenmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz; https://
www.inform.kz/en/aktau-summit_t9786 e.t. 25.
08. 2018); http://en.kremlin.ru/events/president/
news/58285; (e.t. 25. 08. 2018); http://www.mfa.
gov.az/news/909/5775 (e.t. 25. 08. 2018); https://
www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-45161710 (e.t.
25. 08. 2018); http://www.hurriyet.com.tr/gundem/
son-dakika-hazar-anlasmasi-imzalandi-40926143
(e.t. 25. 08. 2018); https://tr.sputniknews.com/
rusya/201808121034710273-hazar-denizi-
anlasmasi-imzalandi/ (e.t. 25. 08. 2018); https://
www.haberturk.com/hazar-denizi-anlasmasi-bu-
gun-imzalaniyor-2099836# (e.t. 25. 08. 2018);
Carroll, https://www.independent.co.uk/news/world/
europe/russia-says-deal-to-settle-status-of-caspian-sea-
reached-a8486311.html (e.t. 25. 08. 2018)
• Hazar Denizi’nin dibi ve toprak altı bölge-
leri farklı alanlara bölünmüştür.
• Hazar’ın dibi yan yana ve karşı karşıya olan
devletler arasında uluslararası hukuka uy-
gun olarak bölgelere ayrılacaktır.
• Deniz yüzeyi ise deniz sahası, deniz hudu-
du, balıkçılık alanları ve kaynakların kulla-
nımı gibi esaslara göre paylaştırılacaktır.
• Sahilden 15 deniz mili mesafeye kadar olan
bölgeler, her ülkenin kendi egemenlik alanı
olarak kabul edilecektir.
• Her devletin balıkçılık alanı ise 25 mil
(15+10 mil) olarak belirlenecektir. Diğer
kısımlar ise ortak kullanıma açık yani taraf-
sız bölge olarak tanımlanmıştır.
• Kıyıdaş devletlerin dışındaki 3. devletlerin
Hazar Denizi’nde askeri varlıklarının olma-
sı yasaklanmıştır.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
• Denizcilik, balıkçılık, bilimsel araştırmalar ve
ana boru hatlarının döşenmesi tarafların belir-
lediği kurallara uygun olarak yapılacaktır.
• Kapsamlı deniz projelerinde ekolojik fak-
törler dikkate alınacaktır.
İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin belirt-
tiği üzere Statü Sözleşmesi “önemli bir belge” ol-
makla birlikte taraflar arasındaki Hazar Denizi ile
ilgili fikir ayrılıklarını tamamen sonlandırmamış-
tır. Taraf devletlerin üzerinde anlaşamadığı temel
husus ise Hazar Denizi’nin hava sahasının kullanı-
mına ilişkindir. Bu konuda taraf devletler arasında
istişarelere anlaşmanın imzalanmasından sonra da
devam edilecektir.
SSCB’nin dağılmasından sonra küresel güç
mücadelesinin yaşandığı alanlardan biri olan Ha-
zar Denizi’nde kıyıdaş devletlerin uzlaşa bilmesi
çok önemlidir. “Hazar Denizi’nin Hukuki Statü-
sü Sözleşmesi”nin ekonomik ve diplomatik önemi
dışındaki en önemli özelliği ise Bölge’nin, kıyıdaş
Resim 7.2 “Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü Sözleşmesi” itibarıyla Hazar’ın paylaşımı
Kaynak: https://www.haberturk.com/hazar-denizi-anlasmasi-bugun-imzalaniyor-2099836#
devletler dışındaki
aktörlere askeri ola-
rak kapatılmasıdır.
dikkat
Bu bağlamda Söz- SSCB’nin dağılmasından
leşme ile yaratılan sonra küresel güç mücade-
statü hiç şüphesiz lesinin yaşandığı alanlardan
sadece bölgesel değil biri olan Hazar Denizi’nde
global anlamda kısa kıyıdaş devletlerin “Hazar
ve orta vadede etki Denizi’nin Hukuki Sta-
doğuracaktır. Bu gö- tüsü Sözleşmesi” üzerinde
rüşü destekleyen en anlaşması çok önemli bir
önemli argüman ise gelişme olmakla birlikte
İran Cumhurbaşkanı sadece bölgesel değil global
Hasan Ruhani’nin anlamda da kısa ve orta va-
“Hazar Denizi sa- dede etki doğuracaktır.
dece Hazar ülkele-
rine aittir” sözüdür.
http://tr.euronews.com/2018/08/16/hazar-de-
nizi-nde-anlasmaya-varildi-deniz-alti-kaynaklari-
sorunu-suruyor (e.t. 25. 08. 2018)
193
 Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar

Öğrenme Çıktısı
5 Hazar’ın statüsüne ilişkin tartışmaları değerlendirebilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hazar’ın enerji kaynakla- “Hazar Denizi’nin Huku-

Hazar’ın statüsü neden rı ve balıkçılık açısından ki Statüsü Sözleşmesi”nin
SSCB dağıldıktan sonra zengin olmasının, sorunun kısa ve orta vadede sonuç-
tartışma konusu olmuştur? uluslararasılaşmasına etkile- larının neler olabileceğini
rini değerlendirin. tartışınız.

DAĞLIK KARABAĞ VE İŞGAL Fransa, Türkiye ve İran gibi uluslararası aktörler

ALTINDAKİ REYONLAR SORUNU arasında yaşanan güç çatışmasından kaynaklanan
bir üst otorite eksikliği, sorunun barışçı yöntemler-
Tarihsel temelleri 19. yüzyılın başlarına daya-
le çözümünün önündeki en temel engel olmuştur.
nan Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar
Barışçı yöntemlerle çözümünün sağlanamamasın-
Sorunu’nun 1988’de uyuşmazlığa dönüşmesinde,
daki bir diğer faktör de arabuluculuk faaliyetlerinin
uyuşmazlığın 1992’de sıcak savaş (silahlı çatışma)
zayıf kalması ve bu süreç içinde başta BM, AGİT ve
hâlini almasında ve ateşkesin ilan edildiği Mayıs
AB olmak üzere uluslararası örgütlerin süreç için-
1994’ten günümüze kadar sorunun barışçı yollar-
deki hareketsizliği veya etkisizliği olmuştur (Özdal,
la çözülememesinde, uluslararası sistemdeki köklü
2006: 1-2). Ayrıca, Ermenistan ve Azerbaycan’ın
değişikliklerin çok önemli bir rol oynadığı görül-
tutum ve davranışlarına etki eden içsel nedenler de
mektedir.
önemlidir. Bu içsel nedenlerin tarihsel gelişmeler
Soğuk Savaş sonrası dönemde Rusya’nın dikkate alındığında sorunun çözüme ulaştırılama-
hâkimiyet sahibi olduğu diğer bölgelerde olduğu masında büyük payı olduğu görülmektedir. Soru-
gibi Kafkasya’da da zayıflaması sonucunda, bölge- nun tarihsel gelişiminin ana hatları şöyledir:
de savaşa/çatışmalara engel olacak bir üst otorite
Ermenilerin günümüzde hak iddia ettikleri
eksikliği ortaya çıkmıştır. Güç boşluğu sonucunda
Karabağ bölgesinde 1747’de merkezi Şuşe olmak
ise Gürcistan-Abhazya, Gürcistan-Güney Osetya,
üzere kurulan Karabağ Hanlığı, 1805’de Rus işga-
İnguş-Osetya, Çeçenistan-Rusya Federasyonu ve
line uğramış ve 1812’de imzalanan Gülistan Ant-
Azerbaycan ile Dağlık Karabağ Ermenileri arasında
laşması ile Çarlık Rusya’sına bağlanmıştır (İşyar,
beş büyük savaş/çatışma yaşanmıştır. Bu savaşların/
2004: 155-172). Bu dönemden itibaren Rusya,
çatışmaların hepsi başta ABD ve RF olmak üzere
Transkafkasya’da dağınık hâlde yaşayan Ermeni-
bölge devletlerinin ve uluslararası kamuoyunun
leri Karabağ bölgesine yerleştirmeye başlamış ve
baskısı sonucunda ilan edilen ateşkeslerle durdu-
1816’da bir “Ermeni Şark Dilleri Enstitüsü” kura-
rulmuş/dondurulmuş fakat sorunlara kalıcı çözüm
rak Karabağ’da Türk nüfusunu azaltma politikası
getirilememiştir.
izlemiştir. 1828 Osmanlı-Rus savaşının ardından
Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar So- 1829’da imzalanan Edirne Antlaşması ile Osmanlı
runu irdelendiğinde, günümüze kadar bu sorunun İmparatorluğu’nun Karabağ’ın Rus toprağı oldu-
uluslararası hukuka uygun bir biçimde çözüme ka- ğunu kabul etmesini takiben de Ermenilerin bir
vuşturulamamasında çeşitli faktörlerin rol oynadığı tampon bölge oluşturacak biçimde bölgeye yerleş-
görülmektedir. Bu faktörlerin başında ise bozulan tirilmesi sistematik olarak devam etmiştir.
barışı yeniden tesis edebilecek bir üst otoritenin
Çarlık Rusya’sının bölgedeki Türk nüfusunu
bölgede oluşamaması gelmektedir. Bölgedeki güç
azaltmaya yönelik politikaları sonucunda 1905
boşluğunu doldurmaya yönelik başta RF, ABD,

194
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
yılında Ermeni Taşnak Komitacılarının bölge
Azerilerine saldırması ile bölgede ilk çatışmalar
çıkmıştır. Çarlık Rusya’sının müdahalesi ile bas-
tırılan bu çatışmalar, Nisan 1920’de gerek Çar-
lık Rusya’sında yaşanan Ekim Devrimi’ni gerek-
se 1. Dünya Savaşı’ndan mağlup çıkan Osmanlı
İmparatorluğu’nun zayıf durumunu fırsat bilen
Ermeniler tarafından tekrar başlatılmıştır. Nüfus
çoğunluğunun Ermeni olması gerekçe gösterilerek
başlatılan bu isyan, Kızıl Ordu’nun müdahalesiyle
bastırılırken Rusya Komünist Partisi Merkez Ko-
mitesinin Kafkas Bürosu 5 Haziran 1920 tarihli
oturumunda Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan sınır-
ları içinde kalmasına ve bölgeye muhtariyet veril-
mesine karar vermiştir. Coğrafi ve iktisadi açıdan
özerkliğin yürümemesi üzerine ise 1924’de Dağlık
Karabağ özerk bölge statüsü ile Stalin tarafından,
Azerbaycan’a bağlanmıştır. Ermeniler bu duruma
tepki göstermişler ve SSCB döneminde ilki 1963’te
olmak üzere çeşitli müracaatlarla Dağlık Karabağ’ın
kendilerine bağlanmasını talep etmişlerdir. Ancak
bu müracaatların hiçbiri Yüksek Sovyet tarafın-
dan dikkate alınmamış ve Dağlık Karabağ Sorunu
SSCB denetimi altında 1980’li yılların ortalarına
kadar dondurulmuştur.
1980’lerin ikinci yarısından SSCB’nin da-
ğılmasına kadar olan süreçte ise Ermenistan’ın,
Azerbaycan’ın Karabağ bölgesine yönelik iddiaları
yeniden başlamıştır. Bu dönemdeki önemli bazı ge-
lişmeler aşağıdaki gibidir:
• 20 Şubat 1988: Dağlık Karabağ Özerk
Sovyet Bölgesi, Azerbaycan, Ermenistan
ve SSCB Sovyetlerine müracaat ederek,
Azerbaycan’dan ayrılarak, Ermenistan’a
bağlanmak istediğini bildirmiştir. Bu müra-
caat, hem Azerbaycan hem de Yüksek Sov-
yet tarafından reddedilmiştir.
• 15 Haziran 1988: Ermenistan Sovyeti, Ka-
rabağ ile birleşme kararı almış, bu karar
Azeriler tarafından şiddetle reddedilmiştir.
• Eylül 1990: Ermeni militanlar Laçin, Ak-
dam, Askeran kentlerine saldırıya geçerek,
Dağlık Karabağ’ı kontrol etmeye başlamış-
lardır.
• 2 Eylül 1991: Dağlık Karabağ bağımsızlığı-
nı ilan etmiştir.
• 26 Kasım 1991: Azerbaycan Parlamentosu
bölgedeki özerk yapıyı ortadan kaldırarak
merkezî yönetime bağlamıştır.
• 1992 yılı: İlk aylardan itibaren, Rus birlik-
lerinin Karabağ’dan çekilmelerinin ardın-
dan anlaşmazlık savaşa dönüşmüş ve Erme-
niler önce Azerbaycan’ın Kelbecer bölgesine
yaptıkları saldırıları adım adım genişlete-
rek Zengilan, Akdere, Akdam, Cebrail ve
Fuzuli’yi işgal etmişlerdir. Bu işgallerinin
sonucunda Ermeniler, Rusların da yardımı
ile 1993-1994 döneminde Karabağ ve çev-
resindeki geniş bir çemberi ele geçirmişler
ve Laçin Koridoru üzerinden Ermenistan’la
doğrudan kara bağlantısını sağlamışlardır.
Taraflar arasında sıcak çatışmaların başlama-
sından itibaren başta Türkiye ve İran olmak üzere
birçok devletin arabuluculuk girişimi olmuş fakat
bu girişimler nihai sonuca ulaşamamıştır. Arabu-
luculuk girişiminde bulunan devletlerin yanı sıra
Azerbaycan ve Ermenistan’ın bağımsızlıklarına ka-
vuşması ve uluslararası kuruluşlara üye olmasına pa-
ralel olarak sorun çeşitli kuruluşlarda da gündeme
gelmiş ve konuya ilişkin çok sayıda karar alınmıştır.
Örneğin, Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konse-
yi Parlamenterler Meclisi, Dağlık Karabağ’ın Azeri
toprağı olduğunu kabul etmiştir. 27-28 Şubat 1992
tarihlerinde Prag’da yapılan AGİT toplantısında ise
Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan’a ait olduğu kabul
edilmiştir. Azerbaycan topraklarının Ermenistan
tarafından işgali konusunda uluslararası kuruluşlar
içerisinde en net açıklama ve bildirilerse İslam Kon-
feransı Örgütünden gelmiştir. Örgüt hemen hemen
her toplantısında konuyu ele almış ve açık bir dille,
Azerbaycan topraklarının Ermenistan tarafından
işgalini kınamış, Ermenistan’ın işgal ettiği Azerbay-
can topraklarını hemen terk etmesini talep etmiştir.
2 Mart 1992’de Azerbaycan ve Ermenistan
BM’ye ve AGİT’e üye olmasının ardından; Birleş-
miş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK), Dağlık
Karabağ Sorunun çözümünde AGİT’i yetkilendir-
diğini belirtmiştir. BMGK’nin bu kararını takip
eden süreçte sorunun çözümüne yönelik yapılan
girişimler ve bu dönemdeki önemli bazı gelişmeler
ise ana hatlarıyla aşağıdaki gibidir:
• 24 Mart 1992: Helsinki’de toplanan
AGİT Dışişleri Bakanları Konseyi, Beyaz
Rusya’nın Minsk kentinde 11 devletin ka-
tılımı ile bir konferans yapılmasını kararlaş-
tırmıştır. Yapılan bu konferans sonucunda
Dağlık Karabağ Sorunu’na çözüm bulmak
üzere çalışacak 11 üyeli Minsk Grubu oluş-
turulmuş, bu grubun eş başkanlık görevini
de Fransa, RF ve ABD üstlenmiştir.
195

• 26 Mart 1992: BMGK toplantısında, so-
runa direkt müdahale etmeme ve AGİT’in
girişimini destekleme kararı almıştır.
• 27 Mart - 3 Nisan 1993: Azerbaycan’ın
Kelbecer bölgesinin, Ermenistan tarafından
işgal edilmesi üzerine BMGK acil toplan-
tıya çağırılmıştır. 30 Nisan 1993’te yapılan
toplantıda BMGK oy birliği ile 822 sayılı
kararı kabul etmiştir.
• 3 Mayıs 1993: BMGK’nin bu kararı üzeri-
ne RF Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in inisi-
yatifiyle RF, Türkiye ve ABD’nin, AGİT sü-
reci çerçevesinde başlattıkları barış girişimi
Azerbaycan tarafından kabul görmüş fakat
Ermenistan tarafından reddedilmiştir.
• 17 Haziran 1993: Ermenistan’ın,
Azerbaycan’ın Ağdam ve Merdakret şe-
hirlerine saldırması ve işgalinin ardından,
BMGK tarafından 29 Temmuz 1993 tari-
hinde 853 sayılı; 14 Ekim 1993 tarihinde
874 sayılı ve 11 Kasım 1993 tarihinde 884
sayılı kararları almıştır.
Bu kararların hepsinde sorunun Azerbaycan ile
Ermenistan arasında olduğu, Azerbaycan toprakla-
rının işgale maruz kaldığı ifade edilerek işgal edil-
miş toprakların bir an önce terk edilmesi gerektiği
vurgulanmıştır. Ancak, bu kararların hiçbiri uygu-
lamaya geçirilememiştir.
Ekim 1993: Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar
Aliyev, Ermenileri barışa zorlamak için yeni bir as-
keri taarruz başlatmıştır.
12 Mayıs 1994: BMGK ilgili kararlarının ve
AGİT’in yürüttüğü girişimlerin sonuç vermemesi
üzerine ise Rusya’nın başlattığı süreç bir süre son-
ra yine AGİT kapsamına alınmıştır. Moskova’nın
arabuluculuğunda nihai ateşkes (Bişkek Protoko-
lü) sağlanmış ve 27 Temmuz 1994’te hâlen geçerli
olan ateşkes anlaşması imzalanmıştır. Yaklaşık 6 yıl
süren çatışmaların sonucunda ateşkesin imzalandı-
ğı tarih itibarıyla Azerbaycan’ın Karabağ bölgesi-
nin dağlık kısmının tamamı (eski Dağlık Karabağ
Özerk Bölgesi) ve 7 reyon, Ermenistan silahlı güç-
leri tarafından işgal edilmiştir.
Ateşkes anlaşmasının imzalanmasından sonra
barış sürecine AGİT bünyesinde hız verilmiş ve ön-
celikle Aralık 1994’te Budapeşte toplantısında BM
denetimi altında bölgeye üç bin civarında AGİT
Barış Gücü’nün gönderilmesi kararlaştırılmıştır.
AGİT çerçevesinde yürütülen görüşmelerdeki ilk
196
Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar
önemli dönüm noktası ise 1996 yılında yapılan
AGİT Lizbon Zirvesi olmuştur. Bu zirvede, çatış-
manın siyasal çözümüne temel oluşturmak üzere:
“1) Ermenistan ve Azerbaycan’ın toprak bütünlü-
ğünün korunması; 2) Dağlık Karabağ’ın altı ilinin
tarafsız hâle getirilmesi; 3) İki ilde barış gücü konuş-
landırılması; 4) Azerilerin bu illere yerleştirilmesi ve
Karabağ’ın güvenliğinin garanti edilmesi.” ilkeleri-
nin dikkate alınması kararlaştırılmıştır.
Önerilen plan Ermenistan’ın muhalefetine
karşılık, diğer tüm üye devletlerin (RF dâhil 53
üyenin) onayıyla kabul edilirken Azerbaycan özel-
likle görüşmelere temel oluşturması açısından bu
ilkelere itiraz etmemiştir. Ermenistan ise bu planı,
uluslararası baskılar sonucunda ancak 26 Eylül
1997’de kabul etmiştir. Fakat, dönemin Ermenis-
tan Cumhurbaşkanı Ter Petrosyan’ın, aşırı milli-
yetçilerin baskıları sonucu 5 Şubat 1999’da istifa
etmek zorunda kalması ve uzlaşmaya yanaşmayan
Koçaryan’ın Devlet Başkanı seçilmesi sebebiyle
plan hiçbir zaman yürütülememiştir.
1996 Lizbon Zirvesi’nin ardından AGİT
Minsk Grubu’nun, 1999 Cenevre ve Yalta, 2001
Paris ve Key West, Mayıs 2004 Prag Zirvelerinde
de sorunun çözümüne yönelik somut bir gelişme
sağlanamazken bu dönemde üç temel barış planı
geliştirilmiştir.
Bu planlar ana hatlarıyla aşağıdaki gibi özetlenebilir:
1. Paket Çözüm Önerisi (Haziran 1997):
Dağlık Karabağ’ın statüsü ile Karabağ dı-
şındaki reyonların işgaline son verilmesi bir
arada öngörülmüştür. Bu öneri Ermenistan
tarafından reddedilmiştir.
2. Aşamalı Çözüm Önerisi (Ekim 1997): Ön-
celik, Dağlık Karabağ’ın dışındaki reyonla-
rın işgalden kurtarılmasına verilmiştir. Dağ-
lık Karabağ’ın statüsü ile ilgili görüşmeler
ise daha sonraya bırakılmıştır. Bu öneri de
Ermenistan tarafından reddedilmiştir.
3. Ortak Devlet Önerisi (Kasım 1998): Dağ-
lık Karabağ ile Azerbaycan’ın geri kalanını
eşit değerde ele alan bu öneride, iki yapının
bir araya gelerek ortak bir devlet kurması
öngörülmüştür. Bu öneri Azerbaycan tara-
fından reddedilmiştir.
Bu son önerinin reddinin ardından (2004 yı-
lında kadar) Azerbaycan ve Ermenistan’ın önüne
uyuşmazlığın çözümüne yönelik taslak planlar ge-
tirilmek yerine, ikili diplomatik görüşmeler yoluyla
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
çözüm için baskı uygulanmaya başlanmıştır. AGİT
Minsk Grubu eş başkanları ABD, RF ve Fransa
tarafından birçok girişimde bulunulmuş ve taraflar
çeşitli diplomatik görüşme yöntemleri ile sorunun
çözümüne yönelik olarak, diplomatik süreç içinde
tutulmaya çalışılmıştır (Özdal, 2006: 8-9).
AGİT Minsk Grubu: AGİT’in Dağ-
lık Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar
Sorunu’nun barışçıl çözümü için, 24 Mart
1992’de başlatılan oluşumdur.
3-6 Nisan 2001 tarihlerinde Florida Key West’de
yapılan görüşmelerde de tarafların nihai bir sonuca
ulaşamamasının ardından, uluslararası konjonk-
türde yaşanan 11 Eylül saldırıları ile Afganistan ve
Irak Harekâtı gibi gelişmelerin yanı sıra 2003 yılın-
da Ermenistan’da başlayan seçim süreci ve Haydar
Aliyev’in ölmesi de görüşmelerin 2004 yılının orta-
larına kadar kesilmesine neden olmuştur.
Durağanlık döneminin ardından ise AGİT
Minsk Grubu tarafından Mayıs 2004’ten itibaren
başlatılan “Prag Süreci”nde Dağlık Karabağ ve İş-
gal Altındaki Reyonlar Sorunu’na ilişkin grubun
çalışma yöntemi değiştirilmiş ve mekik diplomasi-
si ile planlar hazırlamak yerine, tarafları bir araya
getirip sorunun bütün yönlerini özgürce, karşılıklı
tartışmalarını sağlama yöntemi kabul edilmiştir. Be-
lirlenen bu yöntem doğrultusunda 2005 yılı içinde
tarafların yaptığı görüşmelerin sayısı 20’yi geçmesi-
ne rağmen, 2006 senesi de olası bir çözüm yılı ola-
rak değerlendirilmiş ve bu değerlendirmeler bölge
medyasında geniş yankı bulmuştur. Bu iyimser or-
tamda, İlham Aliyev ve Robert Koçaryan arasındaki
görüşmeler Minsk Grubu adına Fransa’nın ev sa-
hipliğinde 10-11 Şubat 2006 tarihleri arasında, Pa-
ris yakınındaki Rambouillet Şatosu’nda yapılmıştır.
Ancak, Jacques Chirac’ın iki liderle ayrı ayrı yaptığı
görüşmelerden sonra gerçekleştirilen Aliyev-Koçar-
yan Zirvesi yine başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Zira,
Aliyev de Koçaryan da öteden beri savundukları
pozisyonlarını korumuşlar ve sadece barış görüşme-
leri sürecinin ileride yapılacak toplantılarla devam
etmesinde anlaşmışlardır. Sorunun çözümü için
oluşturulan AGİT Minsk Grubu’nun yayımladığı
bildiride ise özetle “yoğun görüşmelere karşın, taraf-
ların bazı hassas ilkeler konusundaki tutumlarında
herhangi bir değişiklik olmadığı” belirtilmiştir.
2006 yılının içinde Dağlık Karabağ Sorunu’nun
çözüm süreci üzerinde en etkili olan gelişme ise
Karadağ’ın, Sırbistan-Karadağ Cumhuriyeti’nden
21 Mayıs 2006’da düzenlenen referandumla ayrıl-
ması olmuştur. Zira, Dağlık Karabağ Sorunu’nun
çözümüne yönelik olarak gizlilik içinde sürdürülen
müzakereler sırasında taraflara sunulan ve basına
yansıtıldığı kadarıyla taraflarca genel kabul gör-
düğü ileri sürülen bir planda da Sırbistan-Karadağ
Cumhuriyeti’nin ayrılmasında uygulanan referan-
dumla çözüme yer verilmiştir.
Yukarıda da belirttiğimiz üzere gizlilik içinde
sürdürülen müzakereler sırasında taraflara sunulan
ve özellikle Ermeni yetkililerin yaptıkları açıklama-
larla basına sızdırılan planın belli başlı unsurlarını
şu şekilde tespit etmek mümkündür:
1. AŞAMA: Ermenistan, Dağlık Karabağ dı-
şındaki reyonlardan çekilecek, bölgeye barış
gücü yerleştirilecek ve mülteciler geri döne-
cektir.
2. AŞAMA: Azerbaycan ile Ermenistan arasın-
da ulaşım hatları açılacak ve güven artırıcı
önlemlerle iki ulus arasındaki husumet gi-
derilecektir.
3. AŞAMA: Azeri nüfusun Dağlık Karabağ’a
dönmesinden 15- 20 yıl geçtikten sonra
bölgenin geleceğine ilişkin referandum ya-
pılacaktır.
Söz konusu planın, “paket uzlaşı, aşama aşama
yürütme” şeklinde formüle edildiği ve son aşamada
Dağlık Karabağ’ın statüsü ile ilgili olarak bir refe-
randumu öngördüğü saptanmaktadır. Tarafların
yukarıda aktardığımız taslak plana yaklaşımları ise
özetle şöyle olmuştur: Ermenistan planı görüşmeye
hazır olduğunu açıklamıştır. Ancak, sorunun çözü-
münü bütünleyen Ermenistan, Dağlık Karabağ ile
arasındaki koridorun temini ve Dağlık Karabağ’ın
geçici statüye sahip olması ile daimi statünün Dağ-
lık Karabağ halkının oylarıyla belirlenmesi hu-
suslarının belirtilmemiş olduğu gerekçesiyle planı
eleştirmiştir. Azerbaycan ise Dışişleri Bakanlığı üze-
rinden yaptığı açıklama ile Ermeni işgali altındaki
Dağlık Karabağ ile ilgili sorunun çözüm sürecinde
bölgenin statüsünün uluslararası hukuk kuralları
ve benzer örnekler baz alınarak belirlenmesi gerek-
tiğini ve toprak bütünlüğünün kesinlikle müzakere
konusu olmadığını ve olmayacağını bildirmiştir.
Bu açıklamada ayrıca, Dağlık Karabağ’da ekono-
mik ve diğer konuların, bölgede sorun başlamadan
197

önceki nüfus yapısının tekrar oluşturulmasından
sonra ele alınabileceği vurgulanmıştır.
27 Kasım 2007’de AGİT Minsk Grubu’nda
Azerbaycan Dışişleri Bakanı Elmar Memmedyarov
ve Ermenistan Dışişleri Bakanı Vartan Oskanyan’a
Madrid’de yeni bir plan sunulmuştur. Madrid
Prensipleri olarak kabul edilen (Kasım, 2009: 40)
çerçeve belgede önerilen maddeler şöyledir: 1) Ermeni
birlikleri Dağlık Karabağ dışında işgal ettikleri diğer
yedi reyonun beşinden çekilecektir. 2) Ermenistan,
Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasında koridor olan
Laçin ve Kelbecer’den çekilecektir. 3) Bölgeye ulusla-
rarası barış birlikleri yerleştirilecektir. 4) Ermenis-
tan-Azerbaycan ve Azerbaycan-Nahçıvan arasında
iletişim hatları açılacaktır. 5) Bölge, mayınlardan te-
mizlenecektir. 6) Kaçkınlar geri dönecektir. 7) Dağlık
Karabağ’ın statüsü belirlenecektir.
Ermenistan ve Azerbaycan’da 2008’de yapılan
seçimlerin etkisiyle tarafların sert demeçler ver-
mesi, sürecin tıkandığını düşündürmüştür. Dağlık
Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar Sorunu ile il-
gili 2009’daki en önemli gelişme, 9 Şubat 2009’da
Münih Güvenlik Fuarı’nda tarafların bazı nokta-
larda prensipte anlaşmaları olmuştur. Bu noktalar
şunlardır:
1) Ermenistan belirli bir zaman diliminde Fu-
zuli, Akdam, Cebrail, Kubatlı, Zengilan ka-
sabalarını Azerbaycan’a verecektir.
2) Evlerini terk etmek zorunda kalan Azeriler
yurtlarına geri dönebilecektir.
3) Yukarı Karabağ’ın statüsünü belirlemek
için bölge geçici yönetime devredilecek-
tir. Statü belirlendikten sonra Kelbecer de
Azerbaycan’a verilecektir. Buna karşılık,
Azerbaycan, Ermenistan ile kara ve demir-
yolu açacaktır.
4) Ermenistan ile Dağlık Karabağ arasındaki
sınır bölgesine uluslararası barış gücü yer-
leştirilecektir. Barış gücünde soruna taraf ve
müdahil devletler yer almayacaktır.
Uluslararası Kriz Grubu (International Cri-
sis Group) 8 Şubat 2011’de yayınladığı raporda,
2010 yılında sorunun çözüm sürecinin kötüye
gittiğini belirtmiştir. 10-12 Şubat 2011 arasında
AGİT Minsk Grubu eş başkanlarının sorunun çö-
zülmesi için kararlı adımların atılması gerektiğini
vurgulamaları sorunun çözümüne ilişkin çabala-
rın sürdüğünü göstermektedir. 14 Şubat 2011’de
198
Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar
Güney Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri NATO
Genel Sekreteri Özel Temsilcisi James Appathurai,
NATO’nun sorunun çözümünde rolünün olma-
dığını vurgulamıştır. 15 Şubat 2011’de AGİT Dö-
nem Başkanı, Litvanya Dışişleri Bakanı Audronius
Azubalis BM Güvenlik Kurulunda sorunda artan
gerginliğin endişe verici boyutta olduğunu ifade
etmiştir. Görüldüğü gibi uluslararası örgütler soru-
nun çözümünde başat rol oynamaktan uzaktır.
12 Mayıs 1994’de imzalanan Bişkek Protokolü
ile kabul edilen ateşkes birçok defa ihlal edilmiş ve
yaşanan çatışmalarda her iki taraf da sayıları binler
ile ifade edilen sivil vatandaşını ve askerini kaybet-
miştir. Bu süreçte taraflar arasında çeşitli düzeyler-
de sayısız görüşme gerçekleştirilmiş olup 2015 yılı
içindeki en son görüşme Aralık ayında İsviçre’de
gerçekleştirilmiştir.
Sorunun çözüm/süzlük sürecinde taraflar ara-
sındaki bu stabil durum, Nisan 2016’da yaşanan
ve literatürde “4 Gün Savaşları” olarak adlandırıl-
ması genel kabul gören çatışmalar ile farklı bir bo-
yuta taşınmıştır. Genel ve soyut olarak belirtirsek
2 Nisan 2016 gününün ilk saatlerinde Ermenistan
ordusunun işgal altında tuttuğu bölgelerden Azer-
baycan sivil yerleşim birimlerine ateş açılmıştır. 22
yıl sonra yaşanan bu geniş ölçekli ateşkes ihlali üze-
rine Azerbaycan ordusu aşağıdaki haritada görülen
cephe hattında (Ağdere, Terter, Ağdam, Hocavend
ve Fuzuli Bölgeleri) karşı saldırı başlatmıştır. 4 gün
süren sıcak çatışmanın ardından her iki tarafın or-
dusunda da kayıplar yaşanırken, Azerbaycan Talış
Köyü etrafındaki stratejik öneme sahip bazı tepeler
ve yerleşim birimleri başta olmak üzere Ermenistan
işgalindeki topraklarının yaklaşık %1’lik kısmını
geri almıştır. Gerçekleştirilen yoğun diplomatik
görüşmelerin ardından Azerbaycan ve Ermenis-
tan Genel Kurmay Başkanları 5 Nisan 2016’da
Moskova’da ateşkes anlaşması imzalamışlardır.
4 Gün Savaşları’nı değerlendirirken vurgulan-
ması gereken ilk husus mevcut statükonun değiş-
tiğidir. Zira zaman zaman ateşkes ihlalleri ile gün-
deme gelse de dondurulmuş bir biçimde 22 yıldır
Ermenistan’ın istediği statüde devam eden Dağlık
Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar Sorunu’nda
Azerbaycan’ın hukuki ve siyasi üstünlüğüne askeri
ve moral üstünlüğü de eklenmiştir. Ermenistan ilk
kez bu ölçüde bir askeri yenilgi yaşarken, işgal etti-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

ği toprakların bir bölümünü kaybetmiş ve savaş

psikolojisi üstünlüğünü yitirmiştir. Ermenistan
ayrıca başta RF olmak üzere uluslararası sistem-
deki diğer devletlerden beklediği desteği göre-
memiş ve iç politika da Ermenistan Cumhur-
başkanı Serj Sarkisyan’a olan destek azalmıştır.
4 Gün Savaşları’nın üzerinden yaklaşık 1,5
ay geçmesinden sonra Bişkek Protokolü’nün
imzalanmasının 20. yılı sebebiyle bir araya ge-
len Minsk Grubu’nun üç Eşbaşkanı, 11 Ma-
yıs 2016’da Dağlık Karabağ Sorunu hakkında
ortak bir açıklamada bulunmuşlardır. AGİT
Minsk Grubu Amerikan Eşbaşkanı Büyükelçi
James Warlick’in 7 Mayıs’ta Carnegie Ulusla-
rarası Barış Vakfı’nda yaptığı açıklamanın bir
benzeri olan bu ortak açıklamada ana hatları ile
şu 6 unsura yer verilmiştir:
1. Dağlık Karabağ çevresindeki işgal altında-
ki bölgelerin Azerbaycan’a geri verilmesi,
2. Dağlık Karabağ’ın güvenliğini ve kendini
yönetme hakkını garantileyen bir geçici
statünün verilmesi,
3. Ermenistan’ı Dağlık Karabağ’a bağlayan
bir koridorun oluşturulması,
4. Dağlık Karabağ’ın niha-i statüsünü hu-
kuksal bağlayıcılığı olan bir beyanat ile
belirlenmesi,
5. Yerlerinden edilen insanların ve mülteci- Kaynak: http://www.washing tonpost.com/news/
lerin eski ikametgâh yerlerine geri döne- monkey,cage/wp/2016/04/06/will-war - erupt-in-nagory-
bilmesi karabakh-here-are- the-5-things-you- need-to-know/ Erişim
Tarihi 15.07.2016
6. Bir barış gücü içeren uluslararası güvenlik
garantisinin ortaya konması.
Azerbaycan ve Ermenistan liderleri ise ilk
kez 16 Mayıs 2016’da Avusturya’nın başkenti dikkat
Viyana’da görüşmüşlerdir. Müzakerelere AGİT Bu açıklama hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.; Meh-
Minsk Grubu Eşbaşkanları, ABD Dışişleri Ba- met Oğuzhan Tulun, “Minsk Grubu Eş-Başkanlarının
kanı John Kerry, RF Dışişleri Bakanı Sergey Dağlık Karabağ Sorunu Konusundaki Ortak Beyana-
Lavrov Fransa’nın Avrupa İşlerinden Sorumlu tı”, http:// avim.org.tr/tr/Yorum/MINSK-GRUBU-ES-
Devlet Sekreteri Harlem Desir ve AGİT Baş- BASKANLARININ-DAGLIK-KARABAG-SORUNU-
kanı Özel Temsilcisi Anjey Kaspşik katılmıştır. KONUSUNDAKI-ORTAK-BEYANATI (Erişim Tarihi
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve 15.07.2016)
Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan’ın
Viyana görüşmeleri olarak adlandırılan bu müzakerelerde çatışmalı sürece, barışçıl bir çözüm bulmak için
çalışma yönünde anlaşmaya varmalarının üzerinden birkaç saat geçmeden çıkan çatışmalarda ise Azerbay-
can ve Ermenistan askerleri yine hayatını kaybetmiştir.
Viyana görüşmelerinin ardından 20 Haziran 2016’da RF Devlet Başkanı Valdimir Putin’in inisiyati-
finde St. Petersburg’da gerçekleştirilen toplantıdan sonra yayımlanan ortak bildiride ise Tarafların, temas
hattında istikrarın sağlanması ve Dağlık Karabağ’da barış sürecinin tamamlanmasını sağlayacak atmosferin

199
 Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar

oluşturulması yönünde kararlı oldukları belirtil-
miştir. Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı İdaresi Dış
İlişkiler Şube Müdürü ve Cumhurbaşkanlığı Genel
Sekreter Yardımcısı Novruz Memmedov ise yaptığı
bir basın toplantısı ile aşamalı çözüm için Prensip
Anlaşması’na varıldığını açıklamıştır. Ermenistan
Dışişleri Bakanı Edvard Nalbandyan ise kısa bir
süre içinde Memmedov’u yalanlamış ve Dağlık
Karabağ Sorunu’nun çözümü için Bakü ile Erivan
arasında Prensip Anlaşması yapılmadığını açıkla-
mıştır.
8-9 Temmuz 2016 tarihleri arasında Polonya’nın
başkenti Varşova’da yapılan NATO Zirvesi’ne ise
içlerinde Azerbaycan ve Ermenistan’ın da olduğu
NATO üyesi olmayan 12 devlet de katılmıştır.
Zirveye katılan Azerbaycan ve Ermenistan Cum-
hurbaşkanları ve Dışişleri Bakanları, AGİT Minsk
Grubu Eşbaşkanları, Rus İgor Popov, Fransız Pierre
Andrieu, ABD’li James B. Warlick ve AGİT Dö-
nem Başkanı Özel Temsilcisi Andrzej Kasprzyk bir
araya gelerek Dağlık Karabağ Sorunu’nun çözüm
süreciyle ilgili fikir alışverişi yapmışlardır. Yapılan
tüm diplomatik görüşmelerde, 4 Gün Savaşları
gibi bir çatışmanın yeniden yaşanmaması için So-
runun barışçıl yöntemler ile çözümünün önemi
vurgulanmıştır.
Yaşanan gelişmeler bir bütün olarak değerlen-
dirildiğinde, Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki Re-
yonlar Sorunu’nda 4 Gün Savaşları’nın bir kırılma
ve tutum değişikliği yarattığı görülmektedir. Ayrıca
gerek Suriye özelindeki bölgesel gelişmeler gerekse
başta Fransa, ABD, Türkiye olmak üzere pek çok
devlette yaşanan terör eylemlerinin uluslararası sis-
temde yarattığı kırılgan yapıda dikkate alındığında
hiçbir aktörün uzun süreli bir sıcak çatışmayı şu
konjontür içinde öngörmeyeceği ileri sürülebilir.

Öğrenme Çıktısı
6 Dağlık Karabağ ve işgal altındaki reyonlar sorununa yönelik çözüm süreçlerini analiz
edebilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dağlık Karabağ ve İşgal Al-

Dağlık Karabağ ve İşgal
Altındaki Reyonlar soru-
nunun çözülememesinin
nedenlerini tartışınız.
tındaki Reyonlar Sorunu
ile ilgili Bölgesel ve Global
Güvenlik Çıkarları Bağla-
mında Sovyet-Rus Dış Poli-
tikaları ve Karabağ Sorunu
AGİT Minsk Grubu’nun
(Göksel İşyar, Bursa: Alfa
sorunun barışçıl çözüm ara-
Yayınları, 2004) ve Kara-
yışında rolünü anlatın.
bağ Sorunu Kapsamında
Ermeniler ve Ermeni Siya-
seti (Aygün Attar, Ankara:
Atatürk Araştırma Merkezi,
2005) adlı kitaplardan fay-
dalanabilirsiniz.

200
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Güney Osetya ve Abhazya

1 sorunlarının nedenlerini ve tarihsel
gelişimlerini değerlendirebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Osetya ve Abhazya Sorunları
Tarihsel olarak incelendiğinde, Orta Asya ve Kafkaslardaki ih-
tilafların, Soğuk Savaş döneminde komünist rejim altında bir-
leşen SSCB’de yaşanmadığı görülmektedir. SSCB döneminde
“Sovyetlik” üst kimliği ve otoriter yönetimi altında etnik farklı-
lıklar “donmuş” durumdaydı. SSCB’nin dağılması, Kafkasya ve
Orta Asya’daki farklı etnik halkların çatışmasını beraberinde ge-
tirmiştir. Cumhuriyetler bağımsızlıklarını ilan ederken bölgesel
sorunlar gündeme gelmiştir. Bölgenin zengin doğal kaynakları
ve sorunların etnik, kültürel boyutları, konuların uluslararası-
laşmasını da beraberinde getirmiştir. Güney Osetya ve Abhazya
Sorunu, Gürcistan’ın iç meselesi gibi gözükse de iki kutuplu sis-
tem sona erdikten sonra farklı aktörlerin çıkar mücadelesi bölge-
nin ısınmasını sağlamıştır. Gürcistan’ın NATO üyeliğinin gün-
deme gelmesi, AB’nin Balkanlar’a, Doğu Avrupa devletlerine
ve eski Sovyet coğrafyasına etki etmeye başlaması RF’yi rahatsız
etmiştir. 08.08.08 Savaşı bu durum neticesinde yaşanmıştır. RF,
Abhazya ve Güney Osetya’yı savaştan sonra tanımıştır.

Acaristan sorununun tarihsel

2 gelişimini ve bölge devletlerinin
rollerini tartışabilme

Acaristan’da bağımsızlık talebi yerine otonomi talep edilmiştir.

Acaristan Sorunu
Bu sorunda, Acaristan lideri Aslan Abaşitze, 1921 Kars Ant-
laşması hükümleri uyarınca Türkiye’nin garantörlük hakkını
kullanmasını beklemiştir. Türkiye Gürcistan’ın toprak bütün-
lüğüne saygı gösterdiğini her fırsatta dile getirmiştir. Türkiye,
1999’da Gürcülerle Abhazlar arasında yürüttüğü arabuluculuk
misyonunu, 2000’de Gürcülerle Acaralar arasında da yürüt-
müştür. Acaristan sorununun bir başka boyutu da ekonomiktir.
Sarp Sınır Kapısı’nın açılması ve Batum Limanı, Batum-Bakü
ve Batum-Erivan demir yolları, Acaristan’a gelir sağlamaktadır.
Acaralar bu kazancı paylaşmak istememektedir. Bu açıdan Aca-
ristan sorunu Abhazya ve Güney Osetya sorunundan farklıdır.

Cavahati sorununun Gürcistan’ın

3 bölge devletleriyle ilişkilerine
etkilerini açıklayabilme

Cavahati Bölgesi’nde Ermeni nüfus yoğunluğu fazladır. Cava-

Cavahati Sorunu
hati Sorunu, Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar Soru-
nu ile de yakından ilgilidir. Dolayısıyla sorun Türkiye, Azerbay-
can, Gürcistan ve Ermenistan’ı ilgilendirmektedir. Ermenistan
Cavahati’deki Ermenilere rağmen Gürcistan ile sıcak çatışmaya
girmekten kaçınmaktadır. Cavahati Ermenileri için Rus desteği
de önemlidir çünkü Ahıska Türklerinin bölgeye dönme ihtima-
li, onları endişelendirmektedir.

201
 Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar

Fergana Vadisinin 11 Eylül

4 2001’den sonra kazandığı önemi
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Fergana Vadisi, SSCB dağıldıktan sonra Orta Asya’da dini

Fergana Vadisi akımların etkisinin arttığı bölgelerden biridir. Özbekistan, Kır-
gızistan ve Tacikistan topraklarının arasında yer alan Fergana
Vadisi Orta Asya’da istikrarsızlığın merkezi olarak nitelendiril-
mektedir. Soğuk Savaş döneminin iki kutuplu dünyasında ABD
ve SSCB arasındaki güç mücadelesinin yeni şekli, SSCB’nin
dağılmasının ardından ısınan bölgesel uzlaşmazlıkların küre-
sel aktörlerin etkilerine açık bir ortam oluşturmasıdır. Bunun
sonucu olarak ABD ve AB bölge politikalarında etkili olmaya
çalışmaktadır. Ancak RF, özellikle ABD ve NATO’nun kendi
yakın çevresinde oluşturduğu etkiye tepki göstermektedir. Orta
Asya ve Kafkasların enerji kaynaklarının siyasi ve ekonomik güç
açısından önem taşımasının dışında, 11 Eylül terör saldırıları-
nın ardından ABD ve NATO için radikal dini akımların tehdit
olarak algılanması da bu süreçte etkilidir.

Hazar’ın statüsüne ilişkin

5 tartışmaları değerlendirebilme

Hazar Statüsü Sorunu SSCB dağıldıktan sonra gündeme gel-

Hazar’ın Statüsü miştir. SSCB dağılmadan önce Hazar’a kıyıdaş iki devlet var-
ken şimdi Rusya ve İran ile birlikte Kazakistan, Azerbaycan ve
Türkmenistan da kıyıdaş devletler arasına katılmıştır. Hazar’da
artan kıyıdaş devlet sayısı ve Hazar’ın enerji kaynaklarının yo-
ğunluğu Hazar’ın tartışılmasını gündeme getirmiştir.

Dağlık Karabağ ve işgal altındaki

6 reyonlar sorununa yönelik çözüm
süreçlerini analiz edebilme

Dağlık Karabağ ve çevresindeki yedi reyonun işgali sorunu

Dağlık Karabağ ve İşgal
Altındaki Reyonlar Sorunu
diğer sorunlarda olduğu gibi bölgedeki güç boşluğunun neti-
celerinden biridir. Türkiye, Rusya, İran, AB ve ABD gibi ak-
törlerin çözüm önerileri yetersiz kalmaktadır. AGİT, BM, AB
gibi örgütler sorunun çözümünde aktif rol oynayamamaktadır.
AGİT bünyesinde oluşturulan Minsk Grubu zaman zaman so-
runun çözümü için barışçıl çözümlerin önerildiği önemli bir
platformdur. Genel olarak, Orta Asya ve Kafkaslarda yaşanan
bölgesel sorunlarda, Soğuk Savaş döneminin etkileri ve günü-
müzde yaşanan güç mücadelesi önemli rol oynamaktadır. SSCB
dağıldıktan sonra Orta Asya ve Kafkasya’da oluşan güç boşluğu,
bölgedeki etnik, dinî ve kültürel sorunların belirmesine sebep
olmuştur. BM ve AGİT bölge sorunlarının tartışıldığı ve çö-
züm önerilerinin geliştirilmesi konusunda küresel ve bölgesel
güçlerin kullandıkları araçlar olup, genel olarak uluslararası
örgütlerin söz konusu ihtilafların giderilmesi ve tarafların uz-
laşmaları konusunda somut katkıları olamamıştır. Bu noktada
arabulucu devletlerin çatışan çıkarları da etkili olabilmektedir

202
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
1 Aşağıdakilerden hangisi, Soğuk Savaş sonrası
dönemde Gürcistan’da yaşanan etnik sorunlardan
biri değildir?
A. Osetya Sorunu
B. Abhazya Sorunu
C. Acaristan Sorunu
D. Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar So-
runu
E. Cavahati Sorunu
2 A. Radikal İslamın yükselişi
Aşağıdaki sorunlardan hangisi Dağlık Kara-
bağ ve İşgal Altındaki Reyonlar Sorunu ile bağlan-
tılıdır?
A. Çeçenistan Sorunu
B. Acaristan Sorunu
C. Radikal İslam
D. Etnik Milliyetçilik
E. Cavahati Sorunu
3 Fergana Vadisi’nde ilk etnik sorun Ahıska
Türkleri ile hangi grup arasında yaşanmıştır?
A. Özbekler B. Kazaklar
C. Tacikler D. Kırgızlar
E. Türkmenler
4 Aşağıdaki sorunlardan hangisi Gürcistan’ın
2000 yılında özerklik tanımasıyla sonuçlanmıştır?
A. Abhazya Sorunu
B. Acaristan Sorunu
C. Güney Osetya Sorunu
D. Cavahati Sorunu
E. Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar So-
runu
5 ABD’nin Orta Asya’daki varlığının yarattığı
rahatsızlığı temel alan, bunun yanında terörizm ve
sınır güvenliği konularını da çözmeyi amaçlayan
örgüt aşağıdakilerden hangisidir?
A. BDT B. GUUAM
C. ŞİÖ D. AGİT
E. NATO
6 Aşağıdaki devletlerden hangisinin Hazar’a
kıyısı yoktur?
neler öğrendik?
A. Kırgızistan B. Rusya Federasyonu
C. Kazakistan D. İran
E. Azerbaycan
7 Aşağıdakilerden hangisi Soğuk Savaş’tan son-
ra Orta Asya ve Kafkasya’da etnik çatışmalar çık-
masının en önemli nedenidir?
B. SSCB’nin böl-yönet politikası
C. ABD-RF-Çin çekişmesi
D. SSCB yıkıldıktan sonra oluşan güç boşluğu
E. ABD’nin 11 Eylül sonrası Orta Asya ve Kafkas-
ya’daki politikaları
8 AGİT’in Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki
Reyonlar Sorunu’nu barışçıl yöntemlerle çözmek
için Ermenistan ve Azerbaycan nezdinde 1992’de
başlattığı oluşum aşağıdakilerden hangisidir?
A. Rambouillet Görüşmeleri
B. Uluslararası Kriz Grubu
C. Minsk Grubu
D. GUAM
E. Key West Oluşumu
9 Aşağıdakilerden hangisi, Dağlık Karabağ ve
İşgal Altındaki Reyonlar Sorunu’na ilişkin düzen-
lenen zirvelerin arasında yer almaz?
A. Paris Zirvesi B. Lizbon Zirvesi
C. Key West Zirvesi D. İstanbul Zirvesi
E. Prag Zirvesi
10 Aşağıdaki gelişmelerden hangisinden sonra
Rusya Federasyonu, Güney Osetya ve Abhazya’yı
hukuken tanımıştır?
A. Gürcistan’ın Osetya’yı işgali
B. 08.08.08 Savaşı
C. BDT’nin kuruluşu
D. SSCB’nin dağılması
E. Soçi Anlaşması
203
 Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar

Yanıtınız yanlış ise “Dağlık Karadağ ve İşgal

1. D 6. A Yanıtınız yanlış ise “Hazar’ın Statüsü” konu-
Altındaki Reyonlar” konusunu yeniden göz-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. E Yanıtınız yanlış ise “Cavahati Sorunu” konu- 7. D Yanıtınız yanlış ise “Osetya ve Abhazya So-
sunu yeniden gözden geçiriniz. runları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dağlık Karabağ ve İşgal

3. A Yanıtınız yanlış ise “Fergana Vadisi” konusu- 8. C
Altındaki Reyonlar” konusunu yeniden göz-
nu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dağlık Karabağ ve İşgal

4. B Yanıtınız yanlış ise “Acaristan Sorunu” konu- 9. D
Altındaki Reyonlar” konusunu yeniden göz-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

5. C Yanıtınız yanlış ise “Fergana Vadisi” konusu- 10. B Yanıtınız yanlış ise “Osetya ve Abhazya So-
nu yeniden gözden geçiriniz. runları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

SSCB dağıldıktan sonra Kafkasya’da etnik sorunların çıkmasının başlıca nedeni

bölgede oluşan otorite boşluğudur. SSCB döneminde Sovyet üst kimliği ve otoriter
yönetim, SSCB içindeki halkların etnik, kültürel ve siyasal taleplerini dile getirme-
sine olanak sağlamamıştır. Geçmişi Rus Çarlığı’nın Kafkasya’da egemen olmasına
kadar dayanan “dondurulmuş” etnik sorunlar, SSCB’nin gücünü kaybetmesiyle
Araştır 1 beraber yeniden ortaya çıkmıştır. Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra RF, ABD,
AB, NATO, Çin gibi uluslararası aktörlerin çıkarlarının çatışması, bölgenin ticari
ve enerji kaynakları açısından zenginliği sorunun uluslararasılaşmasına neden ol-
muştur. Güney Osetya, Abhazya, Acaristan sorunları gibi etnik sorunlar Soğuk Sa-
vaş sonrasının güç boşluğundan ve güç mücadelesinden etkilenmektedir.

Kars Antlaşması ile Türkiye, Acaristan’ın özerk bölge statüsünün garantörlüğü-

nü üstlenmiştir. Abaşidze, Türkiye’den 1921’de imzalanan Kars Antlaşması’nı
dayanak göstererek Acaristan lehine garantörlük hakkını kullanmasını istese
Araştır 2 de Türkiye, sorunu Gürcistan’ın iç meselesi olarak görmüş ve bu politika Gür-
cistan tarafından “yapıcı” olarak değerlendirilmiştir. Buna rağmen Türkiye
1999’da Gürcülerle Abhazlar arasında yürüttüğü ara buluculuk misyonunu,
2000’de de Gürcülerle Acaralar arasında yürütmüştür.

İrredentist politika, bir devletin başka bir devlet ülkesinde yaşayan bir dil ve
etnik köken itibariyle kendisinden olduğuna inandığı insan topluluklarını
Araştır 3 kendi topraklarına katmak istemesi ya da en azından onlar üzerinde bir hak
iddia etmesidir. Ermenistan’ın; Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan’a yönelik bu
özellikte politikaları görülmektedir.

Yeni Büyük Oyun, Soğuk Savaş’tan sonra Orta Asya’da yaşanan güç mücade-
lesine verilen addır. ABD, AB, RF, Çin gibi küresel güçlerin yanında; Hindis-
Araştır 4
tan, İran, Türkiye gibi bölgesel güçler de bu rekabette yer almaktadır.

204
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

SSCB dağılmadan önce Hazar’a kıyıdaş iki devlet vardır. Bunlar; SSCB ve
İran’dır. Bu iki ülke Gülistan, Türkmençay, Moskova ve Tahran Antlaşmalarıyla
balıkçılık ve seyrüsefer serbestliği gibi konuları düzenlemiştir. Bu antlaşmalar-
la Hazar’ın statüsü tartışma konusu olmamıştır. SSCB dağıldıktan sonra kıyı-
daş devlet sayısı beşe yükselmiştir. Kıyıdaş devlet sayısının artmasının yanı sıra
Araştır 5 Hazar’ın doğal kaynak potansiyeli ilgili devletlerin Hazar’ın statüsünü kendi
çıkarlarına göre yorumlamalarını beraberinde getirmiştir. Soğuk Savaş’tan sonra
kıyıdaş devletlerin dışında ABD, Çin, AB gibi uluslararası aktörlerde Hazar ve
kaynaklarıyla ilgilenmeye başlamıştır. Hazar ile ilgilenen uluslararası aktör sayısı
arttıkça, Hazar’ın statüsü üzerinde anlaşmak daha da zorlaşmıştır.

Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar Sorununun çözülememesinin ne-

deni, SSCB dağıldıktan sonra yaşanan güç boşluğunun RF, ABD, Çin, İran,
Türkiye gibi uluslararası aktörler tarafından doldurulma çabası ve aktörler ara-
sında yaşanan güç mücadelesidir. Bölgede etkili olan aktörlerin sorunun çözü-
Araştır 6 münden ziyade çıkârlarını maksimize etmeyi amaçlaması sorunun çözümünü
zorlaştırmaktadır. BM, AGİT gibi uluslararası örgütlerin sorunun çözümünde
etkisiz kalması, devletlerin çıkar mücadelesine zemin oluşturmuştur. Kısacası
bölgede barışı tesis edecek bir üst otoritenin bulunmaması sorunun çözülme-
sini zorlaştırmaktadır.

205

Kaynakça
Arı, T. (2012). Uluslararası İlişkilere Giriş, Bursa:
MKM Yayınları
Atar, A. (2005). Karabağ Sorunu Kapsamında
Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, Ankara: Atatürk
Araştırma Merkezi Yayınları
Carroll, O. “Caspian Sea: After 22 years of wrangling,
deal over oil and gas rich body of water reached
– and it’s good news for Russia”, Independent,
https://www.independent.co.uk/news/world/
europe/russia-says-deal-to-settle-status-of-
caspian-sea-reached-a8486311.html (e.t. 25. 08.
2018)
Çolakoğlu, S. (1998). “Uluslararası Hukuk’ta
Hazar’ın Statüsü Sorunu”, Ankara Üniversitesi
SBF Dergisi, Cilt: 53, Sayı: 1, ss. 107-122.
Effimoff, I. (2000). “The Oil and Gas Resource Base
of the Caspian Region”, Journal of Petroleum
Science and Engineering, No. 28, ss. 157-159.
İşyar, Ö. G. (2004). Bölgesel ve Global Güvenlik
Çıkarları Bağlamında Sovyet-Rus Dış
Politikaları ve Karabağ Sorunu, İstanbul: Alfa
Yayınları.
İyikan, N. (Ed.) (2011), Orta Asya-Güney Kafkasya
Siyasi Gelişmeler (1991-2010) İstanbul:
Hiperlink Yayınları.
Kasım, K. (2009). Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya,
Ankara: USAK Yayınları.
Kocaman, M. E. (2018), “Hazar Havzası’nın Hukuki
Statüsü”, Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi,
Cilt: 9, Sayı: 1, ss. 99-114.
Koçgündüz, L. M. (2010). “Hazar Bölgesi Enerji
Politikaları”, Dünya Çatışmaları 1. Cilt (içinde),
ed. Kemal İnat, Burhanettin Duran, vd, , Ankara:
Nobel Yayın-Dağıtım, ss. 487-507
Oruç, T. Ç., (2013). “Kıyıdaş Devletlerin Talepleri
Çerçevesinde Hazar’ın Hukuki Statüsü ve
Paylaşılması Sorunu”, (içinde), ed. R. Kutay
Karaca, Asya’da Güvenlik Sorunları ve
Yansımaları, İstanbul: Bilgesam Yayınları, ss. 83-
102.
206
Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel İhtilaflar
Özdal, B. (2006). “Dağlık Karabağ Sorunu’nun
Çözümünde Karadağ Modeli Uygulanabilir Mi?”,
I. Uluslararası Sosyal Bilimciler Kongresi:
SSCB Sonrası Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal,
Siyasal ve Ekonomik Değişim, 18-21 Eylül 2006
İzmit / Türkiye.
Pamir, N., (2011). “Güney Kafkasya ve Enerji”,
Güney Kafkasya: Toprak Bütünlüğü, Jeopolitik
Mücadeleler ve Enerji, Cavid Veliev, Araz Aslanlı
(Der.), Ankara: Berikan Yayınevi, , ss. 345-394.
Terzioğlu, S. S. (2008). “Hazar’ın Statüsü Hakkında
Kıyıdaş Devletlerin Hukuksal Görüşleri”, USAK
Orta Asya-Kafkasya Araştırmaları, Cilt: 3, Sayı:
5, ss. 26-47
Yaman, A. (2010). “Orta Asya’nın Jeopolitik ve
Stratejik Merkezi: Fergana Vadisi”, Dünya
Çatışmaları 1. Cilt (içinde), ed. Kemal İnat,
Burhanettin Duran, vd, Nobel Yayın-Dağıtım,
Ankara, ss. 583- 621
Yenigün, C. ve M. A. Bolat (2010). “Gürcistan:
Yeni Dünya’nın Doğu-Batı Sınırı”, Dünya
Çatışmaları 1. Cilt (içinde), ed. Kemal İnat,
Burhanettin Duran, vd, Nobel Yayın-Dağıtım,
Ankara, ss. 457-487
Zeyrek, Y. (1999). Gürcistan, Acaristan ve Türkiye,
Trabzon: Türk Ocakları Yayınları. “State Secretary
and Deputy Foreign Minister Grigory Karasin’s
interview with the newspaper Kommersant,
published on August 9, 2018”, http://www.mid.
ru/en/foreign_policy/news/-/asset_publisher/
cKNonkJE02Bw/content/id/3315961 (e.t. 25.
08. 2018).
Zimnitskaya, H., James, Von G., (2011), “Is the
Caspian Sea a sea; and Why does it matter?”,
Journal of Eurasian Studies, No. 2, pp. 1-14.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

İnternet Kaynakları
https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2016/04/06/will-war-erupt-in-nagorny-karabakh-
here-are-the-5-things-you-need-to-know/ (e.t. 15.07.2016)
http://en.kremlin.ru/events/president/news/58285; (e.t. 25. 08. 2018);
http://tr.euronews.com/2018/08/16/hazar-denizi-nde-anlasmaya-varildi-deniz-alti-kaynaklari-sorunu-suruyor
(e.t. 25. 08. 2018)
http://tr.euronews.com/2018/08/16/hazar-denizi-nde-anlasmaya-varildi-deniz-alti-kaynaklari-sorunu-suruyor
(e.t. 25. 08. 2018)
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/son-dakika-hazar-anlasmasi-imzalandi-40926143 (e.t. 25. 08. 2018);
http://www.mfa.gov.az/news/909/5775 (e.t. 25. 08. 2018);
https://brussels-express.eu/5th-caspian-summit-in-aktau-kz-signing-of-convention-on-the-legal-status-of-the-
caspian-sea/ (e.t. 25. 08. 2018)
https://tr.sputniknews.com/rusya/201808121034710273-hazar-denizi-anlasmasi-imzalandi/ (e.t. 25. 08.
2018);
https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-45161710 (e.t. 25. 08. 2018);
https://www.haberturk.com/hazar-denizi-anlasmasi-bugun-imzalaniyor-2099836# (e.t. 25. 08. 2018);
https://www.inform.kz/en/aktau-summit_t9786 (e.t. 25. 08. 2018);
https://www.inform.kz/en/sea-or-lake-expert-clarifies-caspian-sea-s-legal-status_a3358460 (e.t. 25. 08. 2018);
https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2016/04/06/will-war-erupt-in-nagorny-karabakh-
here-are-the-5-things-you-need-to-know/ (e.t. 15.07.2016)

207
 Bölüm 8
Rusya Federasyonu Enerji Politikaları
Rusya Federasyonu’nun Enerji
Rusya Federasyonu Enerji Potansiyeli, Politikalarının Uluslararası İlişkilere
Üretimi ve Ticareti Etkileri

1
öğrenme çıktıları

2
1 Rusya Federasyonu enerji potansiyelini, 2 Rusya Federasyonu’nun enerji
üretimini ve Dünya enerji piyasası içindeki politikalarının uluslararası ilişkiler açısından
yerini açıklayabilme etkilerini açıklayabilme

Türkiye – Rusya Federasyonu Enerji

3
İlişkileri
3 Türkiye – Rusya Federasyonu ilişkilerini
enerji temelinde açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Rusya Federasyonu • Avrasya • Enerji • Petrol • Doğalgaz

208
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
GİRİŞ
İnsanın varoluşundan bu yana enerji, hayatın
en önemli unsurlarından birisi olmuştur. Yerleşik
hayata geçiş, tarımsal faaliyetlerin ve devamında
ticaretin başlaması üretimin artmasına neden ol-
muştur. Sanayi Devrimi ile birlikte üretimde ma-
kineleşmenin hızlanmış, nüfusun artmasıyla mal
ve hizmet talebi artmıştır. Elektrik, elektronik ve
internetin üretime dahil olması, enerji ihtiyacının
artmasına neden olmasının yanı sıra, yeni enerji
teknolojilerinin de insan hayatına dahil olmasını
gerektirmiştir.
Başlangıçta insanlar ısı, ışık, taşıma gibi amaçlar-
la enerji ihtiyaçlarını yeryüzündeki olanaklarla (or-
man ve tarım ürünleri, rüzgâr, güneş, hayvan gücü
gibi) karşılarken, keşif ve icatlar dolayısıyla teknolo-
jide yaşanan ilerlemeler, yeni enerji kaynaklarının da
insan hayatına dahil olmasını sağlamıştır. Bu enerji
kaynaklarından en önemlileri petrol ve doğalgazdır.
Her ne kadar nükleer enerjinin, enerji ihtiyacını kar-
şılama sürecinde yeri genişlese de petrol ve doğalgaz
önemini kaybetmeden insan hayatındaki yerini hiç-
bir enerji kaynağına bırakmamıştır.
Avrupa ve Asya kıtasını kapsayan Avrasya Böl-
gesi, dünyada üretim ve tüketimin en yoğun ol-
duğu bölgedir. Dolayısıyla Avrasya Bölgesi, enerji
ihtiyacının en yüksek olduğu bölge olarak dünya
enerji piyasasındaki yerini daima korumaktadır.
Enerji kaynakları açısından dünyanın en zengin
ülkelerinden birisi olan Rusya Federasyonu (Rusya),
bölgenin en önemli enerji tedarikçisi konumunda-
dır. Özellikle petrol ve doğalgaz rezervleri ve üretimi
açısından önemli bir potansiyeli olan Rusya hem ti-
cari hem de siyasi olarak bu avantajını zaman zaman
bir baskı unsuru olarak da kullanabilmektedir.
Türkiye de özellikle doğalgaz tedariki açısından
Rusya Federasyonu ile sıkı ticari ilişkiler içerisin-
dedir. Geçmiş dönemlerde zaman zaman ilişkilerde
gerilim yaşansa da son zamanlarda iki ülke arasın-
daki yakınlaşma hem ticari hem de siyasi ilişkilerin
pozitif yönde gelişmesine neden olmuştur.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin
(SSCB) dağılmasından sonra ekonomik ve siyasi
olarak güç kaybına uğrayan Rusya, enerji potansiye-
li sayesinde kısa zamanda toparlanmış ve süper güç
unvanını tekrar alma hedefine doğru ilerlemektedir.
Bu ünitede Rusya Federasyonu’nun enerji po-
tansiyeli, üretimi ve ticaretinin boyutları incele-
necektir. Sonrasında yapılan tespitler çerçevesinde
Rusya Federasyonu’nun enerji stratejilerinin temel
hareket noktası ve yönelimleri genel hatlarıyla ele
alınacak ve enerji olgusu temelinde genel olarak
Rusya Federasyonu – Türkiye ilişkileriyle ilgili
açıklamalar yapılacaktır.
RUSYA FEDERASYONU’NUN
ENERJİ POTANSİYELİ, ÜRETİMİ
VE TİCARETİ
1991 yılında eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyet-
ler Birliği’nin (SSCB) dağılmasıyla kurulan Rusya
Federasyonu (Rusya), yaklaşık 145 milyonluk nü-
fusu ve batıda Avrupa ülkeleri, kuzeyde Kuzey Buz
Denizi, güneyde Orta Asya ülkeleri ve batıda Büyük
Okyanusa kadar uzanan 17 milyon km2 alana sahip
ve başkenti Moskova olan büyük bir ülkedir. Rusya
Federasyonu’na bağlı 21 özerk cumhuriyet vardır.
1991 yılında dağılan Sovyet Sosyalist Cum-
huriyetler Birliği’ne (SSCB) üye 15 ülke şun-
lardı: Rusya, Estonya, Letonya, Litvanya, Be-
yaz Rusya, Moldova, Ukrayna, Azerbaycan,
Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızis-
tan, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan.
Rusya, Dünya Bankası istatistiklerine göre 2017
yılı itibarıyla yaklaşık 145 milyon olan nüfusu ve
1,5 trilyon ABD dolarlık GSYH değeriyle, dünya-
nın en büyük 11’inci ekonomisidir. Rusya üreti-
minin 1/3’lük kısmını petrol, doğalgaz ve bunların
türevleriyle metal sanayi oluşturmaktadır. Bu veriler
çerçevesinde Rusya’nın 2017 yılı kişi başına GSYH
değeri ise 10.923 ABD doları düzeyindedir. 2017
209
 Rusya Federasyonu Enerji Politikaları

yılı itibarıyla Rusya, 353 milyar ABD doları ihracatı ile dünya ihracatından aldığı pay %2’dir ve ihracatı için-
de en büyük pay yaklaşık 155 milyar ABD doları tutarla petrol ve doğalgaza aittir. 2017 yılı itibarıyla Rusya
gerçekleştirmiş olduğu 238 milyar ABD doları düzeyindeki ithalatı ile dünya ithalatından %1,3 pay almıştır.

Şekil 8.1 Rusya Federasyonu’nun Coğrafik Konumu

Rusya sahip olduğu çok çeşitli coğrafik yapıdaki topraklarında başta petrol ve doğalgaz olmak üzere
zengin kömür, altın, gümüş, elmas, demir, alüminyum, bakır maden yataklarına sahiptir. Bu kaynaklara
sahip olması dolayısıyla Rusya dünyanın önemli ham madde ihracatçılarından birisidir. Anlaşıldığı üzere
Rusya sahip olduğu beşerî sermaye, teknolojik alt yapı olanakları ve doğal kaynakları ile ekonomik, siyasi
ve askerî olarak dünyanın en önemli güçlerinden birisidir. Bu gücüyle Rusya, Birleşmiş Milletler Güvenlik
Konseyinin, Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Krallık, Fransa ve Çin Halk Cumhuriyeti ile birlikte 5
daimi üyesinden birisidir.

Rusya Federasyonu’nun Enerji Kaynağı Potansiyeli ve Üretimi

Rusya Federasyonu, SSCB’nin dağılmasından sonra ekonomik ve siyasi olarak önemli bir güç kaybına
uğramış olsa da serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde ve dünya piyasalarına entegrasyonda sona yak-
laşılmasıyla birlikte artık rekabetçi ve güçlü bir yapıya kavuşmuştur. Bunda sahip olduğu doğal kaynakların
büyük payı vardır. Özellikle sahip olduğu zengin petrol, doğalgaz ve kömür rezervleri kısa sürede Rusya’nın
SSCB dönemindeki kadar olmasa da yakın bir düzeyde küresel bir güç olmasını sağlamıştır. Tabii ki zengin
doğal kaynaklara sahip olmak ekonomik büyümeyi ve kalkınmayı sağlamada tek başına yeterli değildir. An-
cak Rusya sahip olduğu beşerî sermaye ve teknolojik alt-yapı olanaklarıyla bu süreci kolayca atlatmıştır.

Rusya Federasyonu’nun Petrol ve

Doğalgaz Potansiyeli ve Üretimi
Rusya Federasyonu, kanıtlanmış petrol rezervleri
açısından dünyanın en zengin ülkelerinden birisidir.
Tablo 8.1’de de görüleceği üzere Rusya %5,3 pay ve
80 milyar varil kanıtlanmış petrol rezervi ile dünya-
nın en yüksek petrol rezervine sahip 7. ülkesidir. Pet-
rol rezervleri açısından Venezuela birinci sıradadır.
Rusya Federasyonu, petrol üretiminde ise dünyanın
en çok üreten 2. ülkesidir.

210
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Tablo 8.1 Kanıtlanmış Dünya Petrol Rezervleri – 2018 Tablo 8.2 Dünya Petrol Üretiminde İlk 20 Ülke – 2018
(Milyon Varil) (1000 Varil/Gün)

Pay Pay
Sıra Ülke Rezerv Sıra Ülke 2018
(%) (%)
1 Venezuela 302.809 20,2 1 ABD 10.962 14,5
2 Suudi Arabistan 267.026 17,8 2 Rusya 10.527 13,9
3 İran 155.600 10,4 3 Suudi Arabistan 10.317 13,6
4 Irak 145.019 9,7 4 Latin Amerika 8.007 10,6
5 Kuveyt 101.500 6,8 5 Afrika 6.970 9,2
6 Birleşik Arap Emirlikleri 97.800 6,5 6 Irak 4.410 5,8
7 Rusya Federasyonu 80.000 5,3 7 Çin 3.781 5,0
8 Libya 48.363 3,2 8 İran 3.553 4,7
9 ABD 47.120 3,1 9 Birleşik Arap Emirlikleri 3.008 4,0
10 Nijerya 36.972 2,5 10 Kuveyt 2.737 3,6
11 Kazakistan 30.000 2,0 11 Brezilya 2.587 3,4
12 Çin 25.927 1,7 12 Meksika 1.813 2,4
13 Katar 25.244 1,7 13 Nijerya 1.602 2,1
14 Brezilya 12.835 0,9 14 Kazakistan 1.547 2,0
15 Cezayir 12.200 0,8 15 Venezuela 1.510 2,0
16 Norveç 8.754 0,6 16 Norveç 1.485 2,0
17 Ekvador 8.273 0,6 17 Angora 1.473 1,9
18 Angora 8.160 0,5 18 Kanada 1.276 1,7
19 Azerbaycan 7.000 0,5 19 Cezayir 1.040 1,4
20 Meksika 5.807 0,4 20 Birleşik Krallık 985 1,3
DÜNYA 1.497.986 Doğu Avrupa ve Avrasya 13.166 17,4
Kaynak: OPEC DÜNYA 75.780
Kaynak: OPEC
Tablo 8.2’de görüleceği üzere Rusya %13,9
pay ve günlük 10,5 milyon varil petrol üretimi ile Rusya Federasyonu, Tablo 8.3’ten de görüleceği
ABD’nin arkasından gelmektedir. Doğu Avrupa ve üzere %24,9 pay ve 50,5 trilyon m3 kanıtlanmış
Avrasya ülkelerinin payının %17,4 olduğu düşü- doğalgaz rezervi ile en yüksek kanıtlanmış doğalgaz
nülürse, bu bölgenin üretiminin yaklaşık %80’nini rezervine sahip ülkedir. Avrasya bölgesinde doğal-
Rusya Federasyonu gerçekleştirmektedir. gaz rezervleri açısından çok zengin olan Türkme-
nistan ve Orta Doğu ülkeleri de vardır.

2018 yılı itibarıyla Rusya’nın rafineri ka-

pasitesinin günlük 6,6 milyon varil oldu-
Avrupa ile Asya sözcüklerinin birleşme-
ğu düşünülürse, Rusya’nın petrol üreti-
sinden oluşan Avrasya, Avrupa ile Asya’yı
minin %37’lik kısmını ham petrol olarak
kapsayan yaklaşık 54 milyon km2’lik coğ-
sattığı, %63’lük kısmını ise petrol ürün-
rafi bölgeye verilen addır.
leri şeklinde işleyerek sattığı söylenebilir.

211
 Rusya Federasyonu Enerji Politikaları

Tablo 8.3 Kanıtlanmış Doğalgaz Rezervleri Açısından Tablo 8.4 Dünya Doğalgaz Üretiminde İlk 20 Ülke –
İlk 20 Ülke – 2018 (Milyar m3) 2018 (Milyon m3)

Pay Pay
Sıra Ülke 2018 Sıra Ülke 2018
(%) (%)
1 Rusya 50.508 24,9 1 ABD 863.415 21,8
2 İran 33.899 16,7 2 Rusya 690.349 17,5
3 Katar 23.846 11,7 3 İran 248.524 6,3
4 ABD 13.554 6,7 4 Kanada 189.488 4,8
5 Türkmenistan 9.805 4,8 5 Katar 181.594 4,6
6 Çin 150.168 3,8
6 Suudi Arabistan 9.069 4,5
7 Avustralya 130.535 3,3
7 Birleşik Arap Emirlikleri 6.091 3,0
8 Norveç 126.415 3,2
8 Nijerya 5.675 2,8
9 Suudi Arabistan 118.000 3,0
9 Venezuela 5.674 2,8 10 Cezayir 95.898 2,4
10 Cezayir 4.504 2,2 11 Türkmenistan 80.742 2,0
11 Irak 3.729 1,8 12 Endonezya 69.862 1,8
12 Avustralya 3.175 1,6 13 Malezya 63.588 1,6
13 Çin 2.856 1,4 14 Mısır 62.271 1,6
14 Endonezya 2.841 1,4 15 Özbekistan 53.040 1,3
15 Malezya 2.471 1,2 16 Birleşik Arap Emirlikleri 47.624 1,2
16 Mısır 2.221 1,1 17 Trinidad & Tobago 45.215 1,1
17 Norveç 2.210 1,1 18 Nijerya 44.251 1,1
19 Hollanda 42.715 1,1
18 Kanada 2.049 1,0
20 Birleşik Krallık 40.658 1,0
19 Kazakistan 1.885 0,9
DÜNYA 3.951.936
20 Kuveyt 1.784 0,9
Doğu Avrupa ve Avrasya 65.499 32,2 Kaynak: OPEC

DÜNYA 203.229
Kaynak: OPEC
Rusya Federasyonu, Tablo 8.4’te görüleceği üze-
re %17,5 pay ve 690 milyar m3 doğalgaz üretimiy-
le ABD’den sonra en yüksek üretim gerçekleştiren
2. ülkedir. Doğalgaz ihracatında ise %19,7 pay ve
251,2 milyar m3 ihracatla Rusya ilk sıradadır.
Rusya Federasyonu’nun Enerji
Kaynağı Maden Potansiyeli ve Üretimi
Rusya Federasyonu kömür rezervleri açısından
da dünyanın önemli bölgelerinden biridir. Tablo
8.5’te görüleceği üzere 160 milyar ton ve %15,2
payla Rusya Federasyonu, ABD’den sonra dünya-
nın en yüksek kömür rezervine sahip 2. ülkesidir.
Rusya Federasyonu 2018 üretimi baz alındığında
364 yıllık kömür rezervine sahiptir.

dikkat
Enerji modern yaşamın en önemli gereksinimle-
rinden birisidir. Bu kapsamda petrol ve doğalga-
zın yanı sıra kömür, bor, diğer fosil yakıtlar (petrol
şeyli, asfaltit, kaya gazı) ve uranyum, toryum gibi
nükleer yakıtlar da enerji kaynağı madenler içeri-
sinde yer almaktadır.

212
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Tablo 8.5 Dünya Kömür Rezervinde İlk 20 Ülke – 2018 Tablo 8.6 Dünya Kömür Rezervinde İlk 20 Ülke – 2018
(Milyon Ton) (Milyon Ton Petrol Eşleniği)

Rezerv/ Sıra Ülkeler Üretim Pay (%)

Pay
Sıra Ülke Rezerv Üretim 1 Çin 1.829 46,7
(%)
Oranı
2 ABD 365 9,3
1 ABD 250.219 23,7 365
3 Endonezya 323 8,3
Rusya
2 160.364 15,2 364 4 Hindistan 308 7,9
Federasyonu
3 Avustralya 147.435 14 304 5 Avustralya 301 7,7
4 Çin 138.819 13,2 38 6 Rusya Federasyonu 220 5,6
Toplam 7 Kolombiya 58 1,5
5 134.593 12,8 215
Avrupa
8 Kazakistan 51 1,3
6 Hindistan 101.363 9,6 132
9 Polonya 48 1,2
7 Endonezya 37.000 3,5 67
10 Almanya 38 1
8 Almanya 36.103 3,4 214
11 Moğolistan 34 0,9
9 Ukrayna 34.375 3,3 + 500
12 Kanada 29 0,7
10 Polonya 26.479 2,5 216
13 Vietnam 23 0,6
11 Kazakistan 25.605 2,4 217
14 Türkiye 17 0,4
12 Türkiye 11.526 1,1 139
15 Çek Cumhuriyeti 15 0,4
13 Güney Kore 9.893 0,9 39
16 Ukrayna 15 0,4
14 Yeni Zelanda 7.575 0,7 + 500
17 Meksika 8 0,2
15 Sırbistan 7.514 0,7 199
18 Sırbistan 7 0,2
16 Brezilya 6.596 0,6 + 500
19 Bulgaristan 5 0,1
17 Kanada 6.582 0,6 121
20 Yunanistan 4 0,1
18 Kolombiya 4.881 0,5 58
Avrupa Birliği 126 3,2
19 Vietnam 3.360 0,3 81
Avrupa 170 4,3
20 Pakistan 3.064 0,3 +500
DÜNYA 3.917
DÜNYA 1.054.782 100 132
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2019,
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2019, 68. Baskı, s.44

Tablo 8.6’da görüleceği üzere kömür üretim
açısından ise 220 milyon ton Petrol Eşleniği üre-
tim ve %5,6 payla Rusya Federasyonu, dünyanın
en çok kömür üreten 6. ülkesidir. Rusya tek başına
tüm Avrupa’dan daha fazla kömür üretmektedir.
Dünya bor madeni rezervleri açısından bakıldı-
ğında, Rusya Federasyonu 100 milyon ton rezervle,
Türkiye ve ABD’den sonra dünyanın en yüksek bor
rezervine sahip 3. ülkesidir. Bor madeni üretimi
açısından bakıldığında Rusya, 2017 yılı itibarıyla
dünyada 4,3 milyon ton bor üretiminin %1,7’sini
(85.000 ton) üretmektedir ve bu payla en çok üre-
tim yapan 7. ülkesidir.
Şeyl Petrolü rezervleri açısından da dünyanın
35,5 milyon ton rezervle en yüksek şeyl petrolü re-
zervine sahip 4. ülkesidir (dünya rezervi:815 milyon
ton). Kaya gazı (Şeyl Gazı) rezervleri açısından ise
8,1 trilyon m3 rezervle dünyanın en yüksek kaya
gazı rezervine sahip 9. ülkesidir (dünya rezervi:
241,5 trilyon m3). Nükleer enerji kaynağı madenler-

213
 Rusya Federasyonu Enerji Politikaları

den uranyum rezervleri açısından bakıldığında Rus-
ya, 507.800 ton rezervle dünyanın en yüksek uran-
yum rezervlerine sahip 4. ülkesidir (dünya rezervi:
5,7 milyon ton). Toryum rezervlerinde ise 155.000
ton rezervle dünyanın en yüksek rezervlerine sahip
9. ülkesidir (Polat, 2017, ss. 217, 220 – 230). Rusya
Federasyonu 3.440 tonluk uranyum üretim değeriy-
le 2017 yılında %5’lik payla dünya uranyum üre-
ticisi ülkeler arasında 7. sırada yer almıştır (dünya
üretimi: 69.026 ton).
Bitümlü şeyl olarak da ifade edilen şeyl
petrolü (oil shale), ısıtıldığında petrol ve
gazın ortaya çıktığı bir tür kayaçtır.
yükseleceği öngörülmektedir. 1995’ten 2017’ye gün-
lük petrol üretiminde 5 milyon varil artış sağlanırken,
2017’den 2040’a 1 milyon varil üretim artışı öngörül-
mektedir. Doğalgaz üretimi ile ilgili öngörülere göre
Rusya’nın üretimi 2017’deki 636 milyar m3 üretim-
den 2040’da 851 milyar m3 düzeyine yükselecektir.
1995’ten 2017’ye Rusya doğalgaz üretiminde 94 mil-
yar m3’lük artış olurken, 2017’den 2040’a 216 milyar
m3’lük artış öngörülmektedir. Rusya’nın kömür üre-
timinde ise 1995’ten 2017’ye 82 Mtoe (milyon ton
petrol eşleniği) bir artış olurken, 2017’den 2040’a 10
Mtoe artış olması öngörülmektedir.

Tablo 8.7’de özetlenen BP tarafından yapılan

Rusya Federasyonu’nun enerji tüketim ve üretimiy-
le ilgili gelecek senaryosunda (BP Energy Outlook –
2019, Insights from the Evolving transition scenario
– Russia), hâlihazırda dünyanın en büyük petrol ve
gaz üreticilerinden olan Rusya’nın günlük petrol üre-
timinin günlük 11 milyon varilden 12 milyon varile

Tablo 8.7 Rusya Federasyonu’nun Enerji Tüketim ve Üretimiyle İlgili Gelecek Senaryosu

Değer** Pay (%) Değişim Değişim (%) DeğişimYıllık (%)

1995- 2017- 1995- 2017- 1995- 2017-

2017 2040 2017 2040
2017 2040 2017 2040 2017 2040
TEMEL ENERJİ TÜKETİMİ
TOPLAM 698 750 43 52 7 7 0,3 0,3
Petrol* (Mb/d) 3 4 22 22 0 0 5 9 0,2 0,4
Gaz (Milyar m3) 425 464 52 53 52 40 14 9 0,6 0,4
Kömür 92 59 13 8 -27 -34 -23 -36 -1,2 -1,9
Nükleer 46 62 7 8 23 16 104 35 3,3 1,3
Hidro 41 46 6 6 2 5 4 12 0,2 0,5
Yenilenebilir 0 18 0 2 0 17 >1000 >1000 >10 >10
Taşıma 90 96 13 13 21 6 30 6 1,2 0,3
Sanayi 382 372 55 50 0 -11 0 -3 0 -0,1
Yanmamış 59 105 8 14 20 46 51 77 1,9 2,5
Binalar 167 178 24 24 2 11 1 7 0,1 0,3
Güç 291 322 42 43 28 31 11 11 0,5 0,4
ÜRETİM
Petrol* (Mb/d) 11 12 5 1 81 10 2,7 0,4
Gaz (Milyar m3) 636 851 94 216 17 34 0,7 1,3
Kömür 206 216 82 10 65 4,9 2,3 0,2
Kaynak: BP Energy Outlook – 2019, Insights from the Evolving transition scenario – Russia
* Ham petrol, şeyl yağı, petrol kumları, doğalgaz sıvıları, kömür ve gazdan elde edilen sıvı yakıtları ve rafineri ürünleri
dahil, ancak biyoyakıtları hariç. Petrol talebi biyoyakıtlar hariç tüm sıvı hidrokarbonların tüketimini içermektedir.
Mb/d (Milyon Varil / Gün)
** Birim ölçüsü belirtilenler dışındaki ölçü birimi (Mtoe – Milyon ton petrol eşleniği)
214
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Rusya Federasyonu’nun Enerji Ticareti Tablo 8.8 Dünya Petrol İhracatında İlk 20 Ülke – 2018
Rusya Federasyonu bu enerji potansiyeli ve (1000 Varil/Gün)

üretimi ile başta Avrasya Bölgesi olmak üzere dün- Sıra Ülke 2018 Pay (%)
yanın önemli arz edicisi ülkelerindendir. Bu kap- 1 Suudi Arabistan 7.372 16,1
samda petrol, doğalgaz, kömür başta olmak üzere 2 Rusya 5.069 11,1
enerji kaynağı ticareti, Rusya’nın GSYH’si içinde 3 Irak 3.862 8,4
önemli yer tutmaktadır ve ekonomisi enerji ticare- 4 Kanada 3.150 6,9
tine bağımlı durumdadır. Bununla birlikte enerji 5 Birleşik Arap Emirlikleri 2.296 5,0
tüketimi açısından Avrupa ve Uzak Doğu ülkele- 6 Kuveyt 2.050 4,5
rine yakınlığı Rusya’nın bu ürünlerini pazarlama- 7 ABD 2.002 4,4
sı açısından kolaylık sağlamaktadır. Hatta Avrupa 8 Nijerya 1.979 4,3
doğalgaz tedarikinde Rusya neredeyse tekelci ko- 9 İran 1.850 4,0
numdadır. Bu nedenle Avrupa enerji politikaları 10 Kazakistan 1.437 3,1
içinde temel hedef olan “Enerji Arz Güvenliğinin” 11 Angora 1.421 3,1
sağlanması için alternatiflerin artırılması yönün- 12 Meksika 1.286 2,8
13 Venezuela 1.273 2,8
de çözümler aranmaktadır. Bu kapsamda özellikle
14 Norveç 1.255 2,7
içinde Türkiye’nin bulunduğu TANAP gibi proje-
ler büyük önem arz etmektedir. 15 Brezilya 1.147 2,5
16 Libya 999 2,2
17 Umman 806 1,8
Rusya Federasyonu’nun Petrol ve 18 Birleşik Krallık 708 1,5
Doğalgaz Ticareti 19 Azerbaycan 602 1,3
Rusya Federasyonu dünyanın en çok petrol ih- 20 Kolombiya 592 1,3
racatı yapan 2. ülkesidir. Tablo 8.8’de görüleceği Doğu Avrupa ve Avrasya 7.221 15,8
üzere Rusya %11,1 pay ve günlük 5 milyon varil DÜNYA 45.810
petrol ihracatı ile Suudi Arabistan’ın arkasından Kaynak: OPEC
gelmektedir. Doğu Avrupa ve Avrasya içinde ise
Tablo 8.9 Dünya Ham Petrol İthalatında İlk 20 Ülke –
petrol ihracatında %70’lik paya sahiptir. Rusya Fe-
2018 (1000 Varil/Gün)
derasyonu ihracatının 2,5 milyon varillik kısmını
petrol ürünleri şeklinde gerçekleştirmektedir. Sıra Ülke 2018 Pay (%)
1 Çin 9.261 19,8
Tablo 8.9’da ise 2018 yılı itibarıyla ham pet-
2 ABD 7.757 16,6
rol ithalatında ilk 20 ülke yer almaktadır. Tabloda
3 Hindistan 4.544 9,7
Çin, Hindistan, Japonya, Güney Kore, Almanya,
4 Japonya 3.056 6,5
İspanya, İtalya gibi Rusya Federasyonu’na komşu
5 Güney Kore 3.037 6,5
ya da çok yakın olan ülkelerin ilk sıralarda yer aldı-
6 Almanya 1.720 3,7
ğı görülmektedir. Ham petrol ithalatında Türkiye
7 İspanya 1.365 2,9
günlük 423 bin varil ithalatla 19. sırada yer almak-
8 İtalya 1.252 2,7
tadır. Rusya Federasyonu’nun en çok petrol tüke- 9 Hollanda 1.100 2,4
ten ülkelere yakın olması ve bölgenin önemli petrol 10 Fransa 1.061 2,3
üreticisi olması, maliyet avantajı ve tedarik kolaylı- 11 Tayland 951 2,0
ğı açısından petrol ithal eden ülkeler için Rusya’yı 12 Singapur 919 2,0
önemli bir kaynak konumuna getirmektedir. Ham 13 Birleşik Krallık 828 1,8
petrol ithalatında olduğu gibi petrol ürünleri it- 14 Kanada 747 1,6
halatı açısından da benzer durum söz konusudur. 15 Belçika 666 1,4
Petrol ürünleri ithalatında Singapur günlük 2,3 16 Polonya 543 1,2
milyon varillik ithalatı ile ilk sırada yer alan ülkedir 17 Güney Afrika 492 1,1
ki bu ülke de Rusya’ya yakın bir ülkedir. Benzer 18 Yunanistan 491 1,0
şekilde Rusya’ya çok yakın olan Çin, Japonya, Gü- 19 Türkiye 423 0,9
ney Kore ve Batı Avrupa ülkeleri de petrol ürünleri 20 İsveç 402 0,9
ithalatında önemli bir paya sahiptir. DÜNYA 46.816
Kaynak: OPEC
215
 Rusya Federasyonu Enerji Politikaları

Tablo 8.10’da 2017 yılı itibarıyla Rusya’nın petrol ihracatının bölge ve ülkelere göre dağılımı görülmekte-
dir. Buna göre 2017 yılında Rus petrolünün %61 gibi çok önemli bir kısmı Avrupa’ya gerçekleşmiştir ki bun-
da da en önemli pay AB üyesi ülkelerinindir. Avrupa’dan sonra en çok ihracat yapılan bölge, içinde Çin’in de
bulunduğu Asya kıtasıdır. Tablodan da görüleceği üzere Rus petrolü dünyanın dört bir yanına satılmaktadır.

Tablo 8.10 Rusya’nın Bölge ve Ülkelere Göre Petrol İhracatı (Milyon ABD Doları)

BÖLGE VE ÜLKELER 2016 2017

Avrupa 98.414 118.332
Gelişmiş Ekonomiler 97.127 114.998
Avrupa Birliği 84.090 99.723
Asya 31.710 45.885
Çin 15.712 22.305
AB Üyesi Olmayan Güney-Doğu Avrupa 12.699 16.758
Japonya 5.504 7.215
Kuzey Amerika 6.319 6.619
ABD 5.569 5.835
Güney ve Orta Amerika ve Karayipler 5.181 5.809
Afrika 1.050 1.753
Hindistan 407 1.516
Orta Doğu 829 1.291
Meksika 487 495
Az Gelişmiş Ülkeler 156 360
Brezilya 365 318
Avustralya ve Yeni Zelanda 76 85
Güney Afrika 11 21
DÜNYA 153.993 193.492
Kaynak: WTO-Dünya Ticaret Örgütü

Petrol ticari hareketlerinin gösterildiği Şekil 8.2’den de görüleceği üzere Rus petrolü Avrupa ve Asya’ya
boru hatları vasıtasıyla, diğer bölgelere deniz yoluyla ulaştırılmaktadır.

Şekil 8.2 Başlıca Petrol Ticaret Hareketleri – 2018 (Dünya Çapında Ticaret Akışı – Milyon Ton)

216
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Dünya doğalgaz ihracatında en yüksek ihracat

gerçekleştiren ülke Rusya Federasyonu’dur. Tablo
8.11’de de görüleceği üzere Rusya 2018 yılı itiba- dikkat
rıyla %19,7 payla toplam 251,2 milyar m3’lük do- Almanya ile birlikte Çin, Japonya, ABD ve
ğalgaz ihracatı gerçekleştirmiştir. Bunda dünyanın İtalya da dünya gaz ithalatında ilk sıralarda yer
en çok doğalgaz ithal eden ülkelerine yakın olması, alan ülkelerdir.
elverişli altyapı olanaklarının ve doğru enerji stra-
tejilerinin uygulanmasının payı yüksektir. Rusya’yı
Tablo 8.12 Dünya Doğalgaz İthalatında İlk 20 Ülke –
%11,2’lik payla Katar ve %9,5’lik payla Norveç
2018 (Milyon m3)
izlemektedir.
Sıra Ülke 2018 Pay
Tablo 8.11 Doğalgaz İhracatında İlk 20 Ülke (Milyon 1 Almanya 133.822 11,1
m3) 2 Çin 123.379 10,2
Pay 3 Japonya 119.372 9,9
Sıra Ülke 2018 4 ABD 82.421 6,8
(%)
1 Rusya Federasyonu 251.295 19,7 5 İtalya 67.877 5,6
2 Katar 143.445 11,2 6 Güney Kore 55.730 4,6
3 Norveç 120.961 9,5 7 Türkiye 50.007 4,1
Amerika Birleşik 8 Fransa 49.316 4,1
4 102.125 8,0 9 Birleşik Krallık 48.177 4,0
Devletleri
5 Avustralya 91.582 7,2 10 Hollanda 42.362 3,5
6 Kanada 80.216 6,3 11 Belçika 39.809 3,3
7 Hollanda 52.427 4,1 12 İspanya 33.575 2,8
8 Cezayir 51.424 4,0 13 Hindistan 30.905 2,6
9 Türkmenistan 39.132 3,1 14 Birleşik Arap Emirlikleri 26.050 2,2
10 Endonezya 35.571 2,8 15 Kanada 21.330 1,8
11 Malezya 32.848 2,6 16 Belarus 19.886 1,6
12 Nijerya 28.626 2,2 17 Rusya 19.203 1,6
13 Belçika 23.764 1,9 18 Brezilya 14.310 1,2
14 Trinidad & Tobago 17.720 1,4 19 Tayland 13.959 1,2
15 Bolivya 17.000 1,3 20 Singapur 13.800 1,1
16 Kazakistan 16.807 1,3 DÜNYA 1.209.629
17 Umman 13.400 1,1 Kaynak: OPEC
18 İran 12.327 1,0
19 Myanmar 11.950 0,9 Dünya doğalgaz ve LNG (Likit Petrol Gazı)
20 Azerbaycan 10.276 0,8 ticareti hareketlerinin gösterildiği Şekil 8.3’ten de
DÜNYA 1.275.782 görüleceği üzere Rusya Federasyonu’nun en önem-
Kaynak: OPEC li LNG ve doğalgaz ihraç ettiği bölge Avrupa ve
Türkiye’dir. LNG transferi diğer taşıma sistemleri
ile gerçekleştirilirken doğalgaz, boru hatları vasıta-
Dünya doğalgaz ithalatında ilk 20 ülkeyi gös-
sıyla ithalatçı ülkelere ulaştırılmaktadır.
teren Tablo 8.12’de de görüleceği üzere Almanya,
Çin, Japonya, İtalya, Güney Kore, Türkiye gibi
dünyanın en çok doğalgaz ithalatı gerçekleştiren
ülkeleri, Rusya’ya çok yakın bir coğrafik konumda- LNG, Likit Petrol Gazının kısaltmasıdır.
dırlar ve Rusya, bu ülkeler için önemli bir doğalgaz Doğalgazın belli bir ısıda soğutularak iş-
tedarik kaynağıdır. Özellikle Almanya gaz ithala- lenmesi ile elde edilen sıvıdır.
tının önemli bir kısmını Rusya’dan sağlamaktadır.

217
 Rusya Federasyonu Enerji Politikaları

Tablo 8.13’ten de görüleceği üzere 2018 yılında Rus doğalgazının çok önemli bir kısmı Avrupa’ya sa-
tılırken bunun %66,5’lik kısmı Almanya ve %27,4’lük kısmı da İtalya tarafından ithal edilmektedir. Rus
doğalgazının önemli alıcılarından birisi de Türkiye’dir.

Tablo 8.13 Rusya Federasyonu’nun Başlıca LNG ve Doğalgaz Ticaret Hareketleri – 2018 (Milyar Metreküp)
LNG BORU HATTI
Kanada 0,1 Almanya 55,3
Arjantin 0,1 İtalya 25,4
Brezilya 0,2 Türkiye 22,8
Belçika 0,8 Hollanda 7,4
Fransa 1,5 Fransa 8,9
İspanya 0,9 Birleşik Krallık 4,4
Birleşik Krallık 1,7 Diğer Avrupa 69,7
Diğer Avrupa 2 Avrupa 83,1
Avrupa 3,9 Belarus 19
Mısır 0,3 Kazakistan 4,2
Çin 1,3 TOPLAM 223
Hindistan 0,5
Japonya 9,4
Pakistan 0,1
Güney Kore 2,6
Tayvan 3,2
Asya Pasifik 14,9
TOPLAM 28,4

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2019, s.41

RUSYA

Şekil 8.3 Başlıca Doğalgaz Ticaret Hareketleri – 2018 (Dünya Çapında Ticaret Akışı – Milyar Metreküp)

218
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Rusya Federasyonu’nun Enerji

Kaynağı Maden Ticareti
Rusya Federasyonu, başta kömür olmak üzere dikkat
enerji kaynağı maden ihracatı da gerçekleştirmek- Rusya Federasyonu petrol, doğalgaz ve
tedir. Tablo 8.14’ten de görüleceği üzere Rus kö- kömür dışındaki enerji kaynağı madenleri
çoğunlukla kendi ihtiyacı için kullandı-
mürünün en çok ithal edildiği bölge %48’lik oranla
ğından ihraç etmemektedir.
Avrupa Kıtası olurken, Çin ve Japonya tarafından
gerçekleştirilen ithalat da dikkat çekmektedir.
Tablo 8.14 Rusya Federasyonu’nun Kömür İhracatı –
Rusya, diğer enerji kaynağı maden ihracatından 2018 (Milyon Ton Petrol Eşleniği)
ise petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde
edilen yağ ihracatından 2015 yılında 67,4 milyar ÜLKE MİKTAR
ABD doları, 2016 yılında 45,9 milyar ABD doları Avrupa 66
ve 2017 yılında 58,2 milyar ABD doları gelir sağla- Güney Kore 17,8
mıştır (Uludağ İhracatçılar Birliği, 2019, s.7). Rus- Çin 17,1
ya Federasyonu, 14,5 milyon ABD doları tutarında Japonya 11,7
uranyum ihracatı ile 2018 yılı itibarıyla dünyada Hindistan 2,9
10. sıradadır (1,3 milyar ABD doları uranyum Afrika 2,4
ithalatı ile Kazakistan ilk sıradadır) (http://www. Bağımsız Devletler Topluluğu 2,2
worldstopexports.com).
Güney ve Merkezi Amerika 1,7
Orta Doğu 1,7
Kanada 0,1
TOPLAM 136,2
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2019, p.47

Öğrenme Çıktısı

1 Rusya Federasyonu enerji potansiyelini, üretimini ve Dünya enerji piyasası içindeki yerini
açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Rusya Federasyonu petrol

rezervleri açısından dünya-
Rusya Federasyonu’nun Rusya Federasyonu enerji
da 8. sıradayken, üretimde
doğalgaz ve petrol çıkarılan ithal etmekte midir? Araş-
2. sırada yer almaktadır.
bölgeleri nerelerdir? tırın ve yorumlayın.
Bunun nedenini araştırınız
ve açıklayınız.

RUSYA FEDERASYONU’NUN ENERJİ POLİTİKALARININ

ULUSLARARASI İLİŞKİLERE ETKİLERİ
Rusya Federasyonu, SSCB dağıldıktan sonra büyük bir değişim içerisine girmiştir. Ani bir şekilde Rus-
ya ekonomisi kendisini, sosyalist bir yapıdan piyasa ekonomisi sistemine geçiş sürecinin içinde bulmuştur.
Bu süreci hâlihazırda tam olarak piyasa ekonomisine geçişi tamamlayabilmiş değildir ve devletin ekonomi
üzerinde etkileri sürmektedir. Hem ekonomik ve hem de devlet yapılanması açısından değişim içine gi-
ren Rusya Federasyonu, sürecin başında önemli iç problemlerle uğraşmak zorunda kalmıştır. SSCB’nin

219

dağılmasından sonra geçen zaman içerisinde ABD,
Doğu Avrupa ve Asya’da daha çok görülmeye başla-
mıştır. Eski Doğu Bloku ülkelerinde üsler kurmuş
ve askerî varlığını bu ülkelere taşımıştır. Ancak
özellikle eski SSCB ülkesi olan Orta Asya ülkele-
rinin üzerinde Rusya’nın önemli bir etkisi vardır.
2000’li yıllardan itibaren belli bir seviyeye ulaşmış
olan Rusya Federasyonu, eski SSCB’nin varisi ola-
rak süper güç olma çabaları içerisine girmiştir. Sa-
hip olduğu zengin doğal kaynaklar, yetişmiş insan
gücü, teknoloji ve askerî gücü ile Rusya Federas-
yonu tekrar küresel siyasette kendini göstermeye
başlamıştır. Özellikle 2012 yılında Dünya Ticaret
Örgütüne üyeliği, Rusya Federasyonu’nun ekono-
misi açısından önemli bir kilometre taşı olmuştur.
Yukarıda ortaya konduğu gibi Rusya Federas-
yonu enerji ticaretinde tedarikçi olarak çok iyi bir
konumdadır. Avrasya Bölgesine yönelik olarak be-
lirlediği enerji stratejisi başarılı ilerlemektedir. An-
cak rakibi konumundaki ABD ve en önemli pazarı
olan güçlü Avrupa ülkelerinin, Rusya’nın enerji ile
ilgili hakim durumunu ve devamında da yeniden
küresel bir güç olma çabasını engellemeye yöne-
lik stratejileri söz konusudur. Bu gerçek, Rusya
Federasyonu’nun stratejilerinin temel hareket nok-
tasıdır.
Rusya Federasyonu’nun stratejisinin temel güç
noktası doğalgazdır. SSCB’nin dağılmasından
sonra Litvanya, Estonya ve Letonya’nın AB’ne ve
NATO’ya üye olmaları, Gürcistan ve Azerbaycan’ın
Batıya yaklaşma çabaları, Ukrayna’nın hem AB’ye
ve hem de NATO’ya üyelik çabaları ve Rusya ile
yaşadığı çatışmalar, ABD’nin eski SSCB üyesi Orta
Asya ülkelerine yönelik stratejileri, Rusya’nın böl-
gedeki hâkimiyetini sarsan faaliyetler olmuştur. Bu
sorunları çözmek ve Rusya’nın tekrar bölgedeki
hâkimiyetini sağlamasında Rusya yönetimi doğal-
220
Rusya Federasyonu Enerji Politikaları
gaz kozunu öne çıkarmıştır. Zaman zaman askerî
operasyonların da gerçekleştirildiği bu çabalar içe-
risinde Rusya, doğalgaz kozunu etkin bir şekilde
kullanmıştır. Rusya, fiyat ayarlamaları, doğalgaz
akışında kesintilerle, bölgedeki diğer tedarikçilerin
(Türkmenistan, Kazakistan) gazını ucuza alıp daha
yüksekten pazarlama politikasıyla ve yeni doğalgaz
boru hatlarıyla Avrasya Bölgesindeki 80 ülkeye yö-
nelik yaptırımlar gerçekleştirmiş ve doğalgazı bir
ödüllendirme ve cezalandırma aracı olarak kullan-
mıştır. Rusya enerji şirketleri aracılığı ile Avrasya
Bölgesinde enerji yatırımları gerçekleştirmekte,
enerji ihalelerine girmekte ve böylece söz konusu
ülkelerle ikili ilişkileri güçlendirerek baskı ve etki
gücünü artırma stratejisi de izlemektedir. Bu faali-
yetlere şu girişimler örnek olarak verilebilir:
• Almanya’ya yönelik yeni projeler gerçekleş-
tirmesi (Kuzey Akım Boru Hattı)
• Türkmenistan’la uzun vadeli doğalgaz alım
anlaşması yapılması,
• Türkiye’de nükleer enerji santrali ve yeni
boru hatları tesis etme süreci,
• Irak’a yönelik büyük meblağlı yatırımlar,
• İran’la ortak petrol ve doğalgaz arama anlaş-
maları, nükleer yakıt ticareti, nükleer sant-
ral inşa anlaşması, Rus şirketlerinin İran’ın
muhtelif yerlerinde yapmış olduğu enerji
yatırım anlaşmaları.
dikkat
Rusya Federasyonu’nun Gazprom, Ros-
neft, Lukoil ve Surgutneft firmaları dün-
yada en büyük ilk 20 enerji firması içeri-
sinde yer almaktadır.
Rusya’nın enerji politikasına temel oluş-
turan belge “2030 Rusya Federasyonu Enerji
Stratejisi”dir. Bu Strateji çerçevesinde Rus ener-
ji politikasının temel amacı; “istikrarlı ekonomik
büyümeyi, daha iyi yaşam koşullarını ve küresel
piyasada daha güçlü olmayı garanti edecek şekil-
de doğal enerji rezervlerinin ve enerji sektörünün
potansiyelinin en etkili şekilde kullanımını sağla-
maktır”. Bu belgeye göre, enerji sektörüne yönelik
devletin en önemli stratejileri şunlardır: Ülkenin
doğusunda petrol ve gaz sanayi tesislerinin oluştu-
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
rulması (bölgenin yalnızca dış enerjiden bağımsız
hâle gelmesini ve kalkınmasını hızlandırmakla kal-
mayıp, aynı zamanda Asya Pasifik ülkelerine yöne-
lik ihracat akışlarının da çeşitlendirilmesi için)
• Arktik kıta sahanlığı ve kuzey bölgelerinin
keşfedilmesi (2015-2030 döneminde Batı
Sibirya’nın geleneksel petrol üretim alan-
larında olası bir gerileme sonrasında petrol
ve gaz üretiminin dengelenmesine yardımcı
olmak için)
• Ülkenin gelişmemiş ve ulaşılması zor alan-
larının geliştirilmesi (öncelikle farklı vergi
teşvikleriyle)
• Enerji altyapısının bölgesel olarak çeşitlen-
dirilmesi ve geliştirilmesi
• Yenilenebilir enerji teşviki
• Enerji tasarrufu (Mitrova, 2014, s. 13).
Rusya Federasyonu’nun enerji ticareti açısından
Avrasya Bölgesinde yüksek hâkimiyeti söz konusu-
dur. Avrupa, Rusya’nın önemli bir doğalgaz ve pet-
rol pazarıdır. Özellikle doğalgaz açısından Avrupa,
Rusya’ya bağımlı durumdadır. Avrupa 2017 yılın-
da doğalgaz ihtiyacının 162 milyar m3’lük kısmını
Rusya’dan boru gazı ile temin etmiştir. Bu miktar,
Avrupa ülkelerinin (Türkiye hariç) kıta dışından
getirdikleri doğalgaz (LNG dahil) miktarının yak-
laşık %75’ine tekabül etmektedir. Avrupa ülkele-
rinin doğalgazda Rusya’ya bu seviyede bağımlı ol-
ması, enerji güvenliğini tehdit etmektedir (Türkiye
Sınai Kalkınma Bankası AŞ, 2018, s. 35). Zaman
zaman Avrupa ile Rusya arasında yaşanan krizlerde
doğalgaz Rusya’ya önemli bir avantaj sunmaktadır.
Bu durum Avrupa’yı enerji temini açısından arayış-
lara itmektedir. Ancak var olan altyapı olanakları,
Rus gazı ve petrolünü Avrupa için en önemli ve vaz-
geçilmez seçenek durumuna getirmektedir. Orta
Doğu, Hazar ve Orta Asya kaynaklarını Avrupa
pazarına ulaştırmaya yönelik projeler Avrupa’nın
tek umudu konumundadır. Ancak, Rusya’nın
Orta Doğu, Hazar ve Orta Asya bölgesi üzerindeki
baskısı bu yöndeki projelerin zaman zaman başla-
madan sonlanmasına ya da çok yavaş ilerlemesine
neden olmaktadır (TANAP bunlar içerisinde hızlı
ve planlamalara göre ilerleyen istisnai bir örnektir).
Avrupa’nın bu kaynaklara erişiminin sağlanması
hem ekonomik ve hem de uluslararası siyaset açı-
sından Rusya’ya çok büyük güç kaybı yaşatacaktır.
Bu bilinçle Rus yönetimi stratejilerini, kendilerini
saf dışı bırakacak çalışmaları öngörmek ve buna
göre tedbirler alarak Rusya’nın daha da güçlü hale
gelmesini sağlamak amacıyla yönlendirmektedir.
Bununla birlikte Avrupa da Rusya’ya zaman
zaman yaptırım uygulamaktadır. Özellikle 2014-
2016 döneminde ABD destekli Avrupa ekonomik
yaptırımları Rusya’nın ekonomik olarak büyük
kayba uğramasına neden olmuştur. Özellikle pet-
rol fiyatlarının düşürülmesine yönelik politika,
Ruble’nin değer kaybetmesi, enflasyonun artması,
Rus Borsası’nın büyük değer kaybetmesine ve do-
layısıyla yaptırım dönemi içerisinde Rus ekonomi-
sinin küçülmesine sebep olmuştur.
Rusya’nın tekrar dünyada süper güç hâline
gelmesinde Avrasya Bölgesi’ndeki hâkimiyetinin
büyük önemi vardır. Bu nedenle özellikle ABD ile
rekabetinde enerji ticareti ve bu bölgedeki ülkeler-
le olan ticari faaliyetlerinin geliştirilmesi Rusya’ya
avantaj sağlayacaktır. Bunda da başarılı olduğu
söylenebilir. Önemli bir enerji ihracatçısı olan İran
ile ilişkilerini geliştirmesi ve ticaret anlaşmaları
yapması, Türkmenistan üzerinde kurmuş olduğu
baskı, Beyaz Rusya, Ermenistan, Kazakistan ve
Kırgızistan’la Avrasya Ekonomik Birliğini oluştur-
ması, Türkiye ile ilişkilerin üst düzeyde seyretmesi-
ni sağlaması bu başarısında önemli adımlardır.
221
 Rusya Federasyonu Enerji Politikaları

Öğrenme Çıktısı

2 Rusya Federasyonu’nun enerji politikalarının uluslararası ilişkiler açısından etkilerini

açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Avrupa Birliği ener- Rusya Federasyonu’nun uy-

Rusya Federasyonu’nun do-
ji politikalarında Rusya gulamış olduğu enerji stra-
ğalgaz ve petrol boru hattı
Federasyonu’nun yeri nedir, tejilerinin sonuçları neler
envanteri ve proje çalışma-
Avrupa Birliği’nin bu yön- olabilir? Düşünün ve yo-
ları nelerdir? Araştırınız.
deki stratejileri nelerdir? rumlamaya çalışın.

TÜRKİYE – RUSYA
FEDERASYONU ENERJİ
İLİŞKİLERİ dikkat
8 Ekim 1937 tarihinde imzalanan “Ticaret ve
Kuruluşundan bu yana Türkiye Cumhuriyeti
Seyrisefain Anlaşması” Türkiye – SSCB ticari
büyük gelişme göstermiştir. Kurtuluş Savaşı sonrası
ilişkileri ile ilgili ilk resmî ticari anlaşmadır.
neredeyse yok denecek bir ekonomik yapıdan, bu-
gün dünyanın en büyük 20 ekonomisi içinde yer
alan uluslararası bir güç hâline gelmiştir. Bu ekono- Tablo 8.15 Türkiye – Rusya Federasyonu İkili
Anlaşmaları
mik büyüme ve kalkınma dolayısıyla artan üretim
ve nüfustaki artış Türkiye’nin üretim ve tüketim- Anlaşma
de enerji gereksinimini artırmıştır. Özellikle fosil İmzalanma Anlaşma Adı
yakıtlar açısından yeterli kaynağa sahip olmayan Tarihi
Türkiye, enerji ihtiyacını ithalatla karşılamaktadır. 8.10.1937 Ticaret ve Seyrisefain Anlaşması
Türkiye petrol ve doğalgaz açısından dışa bağımlı Ticari ve Ekonomik İşbirliğine Dair
bir ülke konumundadır. Türkiye’nin ithalatı için- 25.2.1991
Anlaşma
de enerjinin payı %25 düzeyindedir. Günümüzde Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve
Türkiye’nin önemli makro ekonomik sorunların- 15.12.1997
Korunmasına ilişkin Anlaşma
dan olan dış açık sorununun önemli kaynağı enerji
ithalatıdır. Özellikle ulusal ve uluslararası krizlerin 15.12.1997 Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması
olduğu dönemlerde petrolün fiyatındaki ve kurdaki Ticari, Ekonomik, Sınai, Bilimsel-Teknik
artışlar Türkiye’nin enerji ithalatına daha çok harca- 15.12.1997 İşbirliğinin Geliştirilmesi Hakkında
Uzun Vadeli Program
ma yapmasını gerektirirken, dış açık sorununun da
Türkiye-Rusya Federasyonu
büyümesine yol açmaktadır. Diğer önemli bir konu 01.12.2014 Hükûmetlerarası Karma Ekonomik
da “Enerji Arz Güvenliğidir”. Bu konuda önemli Komisyon Protokolleri
çalışmalar yapan Türkiye nükleer enerji konusunda Türkiye-Rusya Federasyonu
önemli yatırımlara girişmiştir. Bunun yanı sıra Tür- 12.10.2016 Hükûmetlerarası Karma Ekonomik Ko-
kiye, Orta Doğu ve Orta Asya ülkeleriyle Rusya gibi misyon 14. Dönem Toplantısı Protokolü
dünyanın önemli enerji tedarikçileri ile dünyanın Türkiye-Rusya Federasyonu
en önemli enerji tüketicisi olan Avrupa arasında bir 21.10.2017 Hükûmetlerarası Karma Ekonomik Ko-
köprü görevi üstlenmiş ve önemli projelerin uygu- misyon 15. Dönem Toplantısı Protokolü
lama alanı olarak stratejik bir ülke hâline gelmiştir.
Kaynak: T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/
Türkiye ile Rusya Federasyonu arasındaki tica-
data/5b8a43355c7495406a227743/ticaret.docx, Son
ri ilişkileri düzenleyen anlaşmalar Tablo 8.15’teki
Erişim: 01.09.2019
gibidir.

222
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Türkiye enerji tedariğinin büyük bir kısmını Rusya

Federasyonu’ndan sağlamaktadır. Türkiye petrol ihtiyacının
%90’nını ithalat yoluyla karşılamaktadır. 2018 yılı itibarıyla Tür-
kiye, Rusya’dan 9,7 milyon tonluk petrol ithalatı gerçekleştirmiş-
tir. Bu miktar toplam petrol ithalatının %25’ine tekabül etmekte-
dir ki Türkiye’nin petrol ithalatında Rusya 1. sıradadır. Doğalgaz
tüketimi açısından %99 oranında dış bağımlı olan Türkiye, 2017
yılında doğalgaz ithalatının yaklaşık %52’lik (28,7 milyar m3)
kısmını Rusya’dan yapmıştır (Türkiye Sınai Kalkınma Bankası
AŞ, 2018, ss. 32, 33, 39). 2018 yılında Türkiye’nin Rusya’dan do-
ğalgaz ithalat miktarı 23,6 milyar m3 düzeyinde gerçekleşmiştir.
Türkiye’nin Rusya’dan gerçekleştirmiş olduğu madencilik sektörü
ithalat miktarı 2017 yılında 1,76 milyar ABD doları tutarındadır.
Bu ithalatta önemli pay kömüre aittir.
Tablo 8.16’da 2016 – 2018 döneminde Türkiye’nin Rusya’dan
gerçekleştirmiş olduğu ürün bazında enerji ithalatı verileri görül-
mektedir. Tabloya göre Türkiye “Petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağlar” ithalatı için
Rusya’ya 5,1 milyar ABD doları ödeme yapmıştır.

Tablo 8.16 Türkiye’nin Rusya’dan Enerji İthalatı (Milyon ABD Doları)

ÜRÜN 2016 2017 2018

Petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağlar 2.170 3.289 5.136
Taşkömürü; taşkömüründen elde edilen briketler, topak vb. katı yakıtlar 1.005 1.480 1.415
Demir/çelik sıcak hadde yassı mamulleri-genişlik 600mm. fazla 564 1.028 912
Demir/çelik döküntü ve hurdaları, bunların külçeleri 562 684 868
Petrol gazları ve diğer gazlı hidrokarbonlar 230 134 133
Taşkömürü, linyit ve turbdan elde edilen kok/sömikok, karni kömürü 5 43 61

Kaynak: T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/yurtdisi-teskilati/avrupa/rusya-federasyonu/ulke-profili/

ekonomik-gorunum/turkiye-ile-ticaret, Son Erişim: 01.09.2019

Türkiye ile Rusya arasında doğalgaz iletimini sağlayan iki önemli hat söz konusudur. Bunlardan birinci-
si 18 Eylül 1984 tarihinde, Türkiye Cumhuriyeti ve Eski Sovyetler Birliği hükûmetleri arasında imzalanan
“Rusya – Türkiye Doğalgaz Boru Hattı (Batı Hattı)” ile ilgili çalışmaların genel çerçevesini oluşturan anlaş-
madır. 14 Şubat 1986 tarihinde, Ankara’da, BOTAŞ ile SoyuzGazExport arasında 25 yıl süreli Doğalgaz
Alım-Satım Anlaşması imzalanmıştır. Ukrayna, Moldova, Bulgaristan üzerinden Türkiye’ye giriş yapan
hattan 1987 yılından itibaren, artan miktarlarda doğalgaz alımı yapılmaya başlanmış ve 1993 yılında
6 milyar m³/yıl’a ulaşılmıştır. Diğer bir hat ise 2003 tarihinde açılan yaklaşık 1200 km uzunluğundaki
“Mavi Akım Gaz Boru Hattı”dır. 15 Aralık 1997 tarihinde BOTAŞ ve Gazexport arasında imzalanan 25
yıllık Doğalgaz Alım- Satım Anlaşması kapsamında oluşturulan Mavi Akım Gaz Boru Hattı, Karadeniz’in
altından Samsun’a bağlanacak hatla (Şekil 8.4) yıllık 16 milyar m³ Rus gazının Türkiye’ye ulaştırılmasını
amaçlamıştır (T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Doğalgaz Boru Hatları ve Projeleri).

223

Şekil 8.4 Türkiye – Rusya Federasyonu Enerji Hatları
Kaynak: T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Doğalgaz Boru Hatları ve Projeleri, https://www.enerji.gov.tr/tr-TR/
Sayfalar/Dogal-Gaz-Boru-Hatlari-ve-Projeleri, Son Erişim:01.09.2019.
dikkat
Türkiye ile Rusya arasında doğalgaz
iletimini sağlayan iki önemli hat
söz konusudur: “Rusya – Türkiye
Doğalgaz Boru Hattı (Batı Hattı)”
ile “Mavi Akım Gaz Boru Hattı”.
Hâlihazırda diğer bir boru hattı da
inşaat aşamasında olan ve 2019 yılı
sonunda taşımaya açılması planla-
nan TürkAkım Gaz Boru Hattı’dır.
Hâlihazırda inşaat aşamasında olan diğer bir
boru hattı da TürkAkım Gaz Boru Hattı’dır. Türki-
ye Cumhuriyeti Hükûmeti ile Rusya Federasyonu
Hükumeti arasında TürkAkım Gaz Boru Hattı’na
ilişkin Hükûmetlerarası Anlaşma 10 Ekim 2016 ta-
rihinde İstanbul’da imzalanmıştır. Proje tamamlan-
dığında Rus gazı Karadeniz üzerinden Türkiye’ye
giriş yapacaktır. TürkAkım Gaz Boru Hattı, yıllık
15,75 milyar metreküp kapasiteye sahip iki hattan
oluşan yeni bir gaz boru hattı sistemidir. Proje, Rus
gazının Türkiye toprakları üzerinden Avrupa’ya ar-
zını sağlamak amacıyla inşa edilecek, deniz bölümü
224
Rusya Federasyonu Enerji Politikaları
ve kara bölümünden teşkil bir boru hattı sistemi-
ni de içermektedir. Boru hattının birisi doğrudan
Türkiye’ye gaz akışını sağlamak üzere inşa edilmek-
tedir. TürkAkım Gaz Boru Hattının 2019 sonunda
faaliyete geçmesi planlanmaktadır (T.C. Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2017, ss. 70 – 71).
Boru hatlarının yanı sıra Türkiye’nin nükle-
er santral projeleri ile ilgili de Rusya Federasyo-
nu ile işbirliği yapılmıştır. “Türkiye Cumhuriyeti
Hükûmeti ile Rusya Federasyonu Arasında Akkuyu
Sahasında Bir Nükleer Güç Santralinin Tesisine ve
İşletimine Dair İşbirliğine İlişkin Anlaşma”nın 12
Mayıs 2010 tarihinde imzalanmasıyla nükleer sant-
ral kurulmasıyla ilgili ilk adım atılmıştır. Mersin
ilinin Gülnar ilçesi Akkuyu mevkiinde yapımına
2015 yılında başlanan ve hâlihazırda inşaat çalış-
maları devam eden Akkuyu Nükleer Güç Santrali-
nin 2023 yılında işletmeye alınması planlanmakta-
dır. Akkuyu Nükleer Güç Santralı Türkiye – Rusya
Federasyonu ilişkileri sürecinde önemli bir işbirli-
ğini içermektedir (T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı, Nükleer Enerji). Japonya Hükûmetinin
işbirliği ile gerçekleştirilen Türkiye’nin diğer bir
nükleer enerji santrali projesi olan Sinop Nükleer
Güç Santrali ise anlaşmada belirlenen programdaki
sapmalar nedeniyle durdurulmuştur.
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra tek kutuplu hâle gelen dünya

düzeninde Sovyetler Birliği’nin eski gücünü elde etmeye ve tekrar
dikkat dünya düzenindeki yerini almaya çalışırken Rusya Federasyonu enerji
Yapımını Rusya’nın üstlendiği, olanaklarını önemli bir güç olarak görmekte ve kullanmaktadır. Bu
Mersin ilinin Gülnar ilçesi Akkuyu çaba içerisinde Türkiye kilit bir ülkedir. Enerji ile birlikte Orta Doğu
mevkiindeki Akkuyu Nükleer Güç kozuna da sık sık başvuran Rusya ile Türkiye arasında zaman zaman
Santralinin 2023 yılında işletmeye krizli dönemler yaşansa da Rusya Türkiye gibi önemli bir gücü karşı-
alınması planlanmaktadır. sına almak istememektedir.
Dünyanın önemli bir doğalgaz ve petrol ithalatçısı olan Türkiye,
Rusya için önemli bir pazardır ve Avrupa’dan sonra en çok petrol ve
doğalgaz sattığı ülkelerden biridir. Bunun yanı sıra Rusya’nın önemli rakipleri olan Orta Doğu ve Orta
Asya ülkelerinin petrol ve doğalgazlarını Avrupa pazarına ulaştırmasında Türkiye stratejik bir konumdadır.
Benzer şekilde Türkiye de Rusya ile ilişkilerini bölgesindeki güç dengelerini dikkate alarak yürütmektedir.
Geçmiş zamanda gerçekleştirilen anlaşmalar ve projeler Türkiye’yi doğalgaz açısından Rusya’ya bağımlı
hâle getirmiştir. Zaman zaman Türkiye bunun sıkıntılarını yaşamaktadır. Ancak özellikle TANAP, bu an-
lamda sıkıntıları giderecek potansiyele sahiptir.

Şekil 8.5 TANAP Hattı

Kaynak: https://www.tanap.com/kurumsal/hakkimizda/

Avrupa da enerji tedariki açısından Rusya’ya bağımlı olmanın endişelerini yaşamaktadır. Bu nedenle enerji
arz güvenliğini sağlamak üzere çeşitli projeler geliştirmekte ve destek olmaktadır. Bu amaçla Orta Doğu ve Orta
Asya enerji kaynaklarına ulaşmaları büyük önem taşımaktadır. Bu çaba içerisinde de Türkiye kilit ülke konu-
mundadır. TANAP, Avrupa’nın Rusya’ya bağımlılığının azalması açısından çok büyük önem taşımaktadır. Bu
durum zaman zaman TANAP ortağı ülkelerle Rusya arasında gerilim yaşanmasına neden olabilmektedir.

Öğrenme Çıktısı

3 Türkiye – Rusya Federasyonu ilişkilerini enerji temelinde açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin enerji arz gü- Türkiye ile Rusya Federasyo-

venliği kapsamında oluştur-
duğu politikalarında Rusya
Federasyonu’nun yeri ne-
dir? Araştırınız.
Türkiye’nin nükleer enerji
nu ilişkilerinin üst düzeyde
çalışmalarında Rusya Fede-
seyretmesinin ABD, NATO
rasyonu ile işbirliğine git-
ve AB tarafından nasıl de-
mesini değerlendiriniz.
ğerlendirildiğini araştırınız.

225

Yaşamla İlişkilendir
“Rus gazı Türkiye’de rekabete hazır”
12.12.2018
Rusya Ulusal Enerji Güvenliği Fonu Genel
Müdürü Simonov, “Rekabetten korkmuyoruz,
Rus gazı rakip gazlardan daha ucuz. Türkiye’de
Azerbaycan ve İran’dan gelen gazla rekabet ede-
biliriz.” dedi.
Rusya Ulusal Enerji Güvenliği Fonu Genel
Müdürü Konstantin Simonov, Türkiye’nin do-
ğalgaz satın almak için birçok seçeneği olduğunu
belirterek, “Rekabetten korkmuyoruz, Rus gazı ra-
kip gazlardan daha ucuz. Türkiye’ye Azerbaycan ve
İran’dan gelen gazla rekabet edebiliriz.” dedi.
Simonov, yaptığı açıklamada Rusya ile Tür-
kiye arasındaki doğalgaz ticaretine ilişkin değer-
lendirmelerde bulundu.
Türkiye ile Rusya arasında Kasım 2015’te ya-
şanan uçak krizinin Rus enerji şirketi Gazprom
için ciddi bir sınav olduğunu aktaran Simonov,
söz konusu dönemde Moskova’nın Ankara’ya
gaz arzını durdurmadığını ve gelecekte de bu-
nun gündeme gelmeyeceğini anlattı. Simonov,
Gazprom’un doğalgazı bir politik enstrüman ola-
rak kullanmadığını söyledi.
Kazakistan, Azerbaycan, Rusya, İran ve
Türkmenistan’ın Hazar Denizi’nin hukuki sta-
tüsüyle ilgili anlaşmayı Ağustos’ta imzaladığı-
nı hatırlatan Simonov, “Türkmenistan’dan gaz
almak için bir boru hattı kurmak şimdi müm-
kün. Türkiye’nin yakınlarında fazlaca gaz var.
Rusya’nın Türkiye için tek seçenek olmadığını
biliyoruz, bu bizim açımızdan ciddi bir rekabet
unsuru.” diye konuştu.
“Rus gazının Türk piyasasında azalan payı”
Simonov, Türkiye doğalgaz ithalatında
Rusya’nın payının 2007’de yüzde 63 iken geçen
yıl sonunda yüzde 52’ye düştüğünü belirterek,
şöyle devam etti:
226
Rusya Federasyonu Enerji Politikaları
“Rusya’nın Türk gaz piyasasında azalan payı-
nı görüyoruz. Bu azalma Türkiye’nin alternatif se-
çenekleri olduğunu ortaya koyuyor. Zaten LNG
terminalleri var ve dahası da olacak. Ama biz re-
kabetten korkmuyoruz. Rus gazı rakip gazlardan
daha ucuz. Türkiye’ye Azerbaycan’dan ve İran’dan
gelen gazla rekabet edebiliriz. Türkiye’nin sa-
tın aldığı en ucuz gaz Rusya’dan geliyor. Ayrıca
Türkiye’ye ihtiyacı olduğu anlarda garanti gaz
gönderme fırsatına sahibiz.”
“Tehlike yorumlarına karşı Avrupa’da lideriz”
Simonov, Avrupa’nın Rus gazına yaklaşımı-
na da değinerek, “Avrupa, Rusya’ya fazla bağımlı
olmanın problem olduğunu düşünüyor. Bir bakı-
ma bu mantıklı bir tez ama şunu da unutmamak
lazım. Son 10 yıldır ‘tehlikeli, tehlikeli’ şeklinde
yorumlar duyuyorum. Diğer gördüğüm şey ise
Avrupa piyasasında Rus gazının payının yüksel-
mesi. Şimdi, Rusya bunu politik bir silah olarak
kullanıyor diyebilir miyiz? Eğer bu konuda ger-
çek örnekleriniz yoksa, neden bu kadar kaygılısı-
nız?” değerlendirmesinde bulundu.
Avrupa doğalgaz piyasasında Rusya’nın li-
der oyuncu olduğunu ve bunun sadece ucuz
gaz sağlamalarından kaynaklanmadığını akta-
ran Simonov, “Bizi Avrupa’da lider yapan sadece
ucuz gazımız değil, aynı zamanda kış aylarında
talebin en yüksek noktaya ulaştığı dönemde de
Rusya’nın gaz sağlıyor olması. Mesela Avrupa’da
soğuk bir havada Norveç’ten bunu isterseniz ala-
mazsınız, ABD’den ekstra gaz alamazsınız. Hava-
nın tahmin ettiğinizden çok daha soğuk olduğu
zamanlarda LNG sizi kurtarmaz. Bu ekstra gazı
sadece Rusya gönderebilir. Bu da bizim için ciddi
bir argüman.” ifadelerini kullandı.
Kaynak: Dünya Gazetesi,
https://www.dunya.com/sektorler/enerji/rus-
gazi-turkiyede-rekabete-hazir-haberi-434551,
Son Erişim: 02.02.2019
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Rusya Federasyonu enerji potansiyelini,

1 üretimini ve Dünya enerji piyasası içindeki
yerini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Rusya Federasyonu Enerji
Potansiyeli, Üretimi ve Ticareti

1991 yılında eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağılmasıyla kurulan Rusya Federasyonu (Rus-
ya), dünyanın en güçlü ülkelerindendir. Rusya sahip olduğu çok çeşitli coğrafik yapıdaki topraklarında başta petrol
ve doğalgaz olmak üzere zengin kömür, altın, gümüş, elmas, demir, alüminyum, bakır maden yataklarına sahiptir.
Rusya Federasyonu, %5,3 pay ve 80 milyar varil kanıtlanmış petrol rezervi ile dünyanın en yüksek petrol rezervine
sahip 7. ülkesidir. Rusya 2018 yılı itibarıyla %13,9 pay ve günlük 10,5 milyon varil petrol üretimi ile ABD’nin
arkasından 2. sırada yer almaktadır. Rusya Federasyonu, %24,9 pay ve 50,5 trilyon m3 kanıtlanmış doğalgaz rezervi
ile en yüksek kanıtlanmış doğalgaz rezervine sahip ülkedir. Rusya Federasyonu, 2018 yılı itibarıyla %17,5 pay ve
690 milyar m3 doğalgaz üretimiyle ABD’den sonra en yüksek üretim gerçekleştiren 2. ülkedir. Rusya Federasyo-
nu kömür rezervleri açısından da dünyanın önemli bölgelerinden biridir. 2018 yılı itibarıyla Rusya Federasyonu
%11,1 pay ve günlük 5 milyon varil/gün ihracatıyla dünyanın en çok petrol ihracatı yapan 2. ülkesidir. Rusya’nın
petrol ihracatında ilk sırayı Avrupa almaktadır. Dünya doğalgaz ihracatında 2018 yılı itibarıyla %19,7 payla toplam
251,2 milyar m3’lük doğalgaz ihracatıyla en yüksek ihracatı gerçekleştiren ülke Rusya Federasyonu’dur. Rusya’nın
doğalgaz ihracatında Almanya, Çin ve Japonya ilk sıralardadır.

Rusya Federasyonu’nun enerji

2 politikalarının uluslararası ilişkiler
açısından etkilerini açıklayabilme

Rusya Federasyonu’nun Enerji

Politikalarının Uluslararası
İlişkilere Etkileri

Rusya Federasyonu, SSCB dağıldıktan sonra büyük bir değişim içerisine girmiştir. Ani bir şekilde Rusya ekonomisi
kendisini, sosyalist bir yapıdan piyasa ekonomisi sistemine geçiş sürecinin içinde bulmuştur. Bu süreçte hâlihazırda
tam olarak piyasa ekonomisine geçişi tamamlayabilmiş değildir ve devletin ekonomi üzerinde etkileri sürmektedir.
Rusya Federasyonu enerji ticaretinde tedarikçi olarak çok iyi bir konumdadır. Avrasya Bölgesine yönelik olarak
belirlediği enerji stratejisi başarılı ilerlemektedir. Rusya Federasyonu’nun stratejisinin temel güç noktası doğalgaz-
dır. Bu süreçte Rusya, doğalgaz kozunu etkin bir şekilde kullanmıştır. Rusya’nın enerji politikasına temel oluştu-
ran belge “2030 Rusya Federasyonu Enerji Stratejisi”dir. Rusya Federasyonu’nun enerji ticareti açısından Avrasya
Bölgesinde yüksek hâkimiyeti söz konusudur. Avrupa, Rusya’nın önemli bir doğalgaz ve petrol pazarıdır. Özellikle
doğalgaz açısından Avrupa, Rusya’ya bağımlı durumdadır. Rusya’nın tekrar dünyada süper güç hâline gelmesinde
Avrasya Bölgesi’ndeki hâkimiyetinin büyük önemi vardır. Bu nedenle özellikle ABD ile rekabetinde enerji ticareti
ve bu bölgedeki ülkelerle olan ticari faaliyetlerinin geliştirilmesi Rusya’ya avantaj sağlayacaktır.

227
 Rusya Federasyonu Enerji Politikaları

3 Türkiye – Rusya Federasyonu ilişkilerini

enerji temelinde açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Türkiye – Rusya Federasyonu

Enerji İlişkileri

Ekonomik büyüme ve kalkınma dolayısıyla artan üretim ve nüfustaki artış Türkiye’nin üretim ve tüketimde
enerji gereksinimini artırmıştır. Özellikle fosil yakıtlar açısından yeterli kaynağa sahip olmayan Türkiye, enerji
ihtiyacını ithalatla karşılamaktadır. Türkiye petrol ve doğalgaz açısından dışa bağımlı bir ülke konumundadır.
8 Ekim 1937 tarihinde imzalanan “Ticaret ve Seyrisefain Anlaşması” ile Türkiye – SSCB ticari ilişkileri resmi-
yet kazanmıştır. Türkiye enerji tedarikinin büyük bir kısmını Rusya Federasyonu’ndan sağlamaktadır. 2018
yılı itibarıyla Türkiye, Rusya’dan 9,7 milyon tonluk petrol ithalatı gerçekleştirmiştir. Bu miktar toplam petrol
ithalatının %25’ine tekabül etmektedir ki Türkiye’nin petrol ithalatında Rusya 1. sıradadır. Doğalgaz tüketimi
açısından %99 oranında dışa bağımlı olan Türkiye, 2017 yılında doğalgaz ithalatının yaklaşık %52’lik (28,7
milyar m3) kısmını Rusya’dan yapmıştır. Türkiye’nin Rusya’dan gerçekleştirmiş olduğu madencilik sektörü it-
halat miktarı 2017 yılında 1,76 milyar ABD doları tutarındadır. Bu ithalatta önemli pay kömüre aittir. Türkiye
ile Rusya arasında doğalgaz iletimini sağlayan iki önemli hat söz konusudur: “Rusya – Türkiye Doğalgaz Boru
Hattı (Batı Hattı)” ile “Mavi Akım Gaz Boru Hattı”. Hâlihazırda inşaat aşamasında olan diğer bir boru hattı da
TürkAkım Gaz Boru Hattı’dır. Boru hatlarının yanı sıra Türkiye’nin nükleer santral projeleri ile ilgili de Rusya
Federasyonu ile işbirliği yapılmıştır. Yapımını Rusya’nın üstlendiği, Mersin ilinin Gülnar ilçesi Akkuyu mev-
kiindeki Akkuyu Nükleer Güç Santralinin 2023 yılında işletmeye alınması planlanmaktadır. Sovyetler Birliği
dağıldıktan sonra Sovyetler Birliği’nin eski gücünü elde etmeye ve tekrar küresel güç olmaya çabalayan Rusya
Federasyonu enerji olanaklarını önemli bir güç kaynağı olarak görmekte ve kullanmaktadır. Bu çaba içerisinde
Türkiye kilit bir ülkedir. Dünyanın önemli bir doğalgaz ve petrol ithalatçısı olan Türkiye, Rusya için önemli bir
pazardır ve Avrupa’dan sonra en çok petrol ve doğalgaz sattığı ülkelerden biridir.

228
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

neler öğrendik?
1 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 6 Türkiye ve Rusya Federasyonu ile birlikte
(SSCB) hangi yılda dağılmıştır? aşağıdakilerden hangisi dünyanın en yüksek bor
A. 1979 rezervine sahip ilk üç ülkeden biridir?
B. 1981 A. Çin
C. 1987 B. Brezilya
D. 1991 C. Hindistan
E. 1999 D. Kazakistan
E. Amerika Birleşik Devletleri
2 Aşağıdakilerden hangisi Rusya Federas-
yonu ile birlikte Birleşmiş Milletler Güvenlik 7 2018 yılı itibarıyla Rusya Federasyonu’nun
Konseyi’nin 5 daimi üyesinden biridir? doğalgaz ihracatı yaptığı ülkeler arasında ilk sırada
A. Fransa yer alan aşağıdakilerden hangisidir?
B. Almanya A. Amerika Birleşik Devletleri
C. İtalya B. Çin
D. Kanada C. Türkiye
E. Japonya D. Almanya
E. Fransa
3 Dünya kanıtlanmış petrol rezervleri içinde
Rusya Federasyonu’nun payı aşağıdakilerden han- 8 Rusya Federasyonu Dünya Ticaret Örgütüne
gisidir? hangi yıl üye olmuştur?
A. %4,8 A. 1978
B. %5,3 B. 1986
C. %6,7 C. 1999
D. %7,4 D. 2004
E. %8,1 E. 2012

4 2018 yılı itibarıyla Rusya Federasyonu doğal- 9 Kuzey Akım 2 projesi ile Rusya aşağıdaki
gaz üreten ülkeler arasında hangi sırada yer almak- hangi ülkeye doğalgaz taşımayı amaçlamaktadır?
tadır?
A. Almanya
A. 1
B. Çin
B. 2
C. Güney Kore
C. 3
D. Türkiye
D. 4
E. İngiltere
E. 5

10 2018 yılı itibarıyla Türkiye’nin Rusya Fe-

5 2018 üretimi baz alındığında Rusya Federas- derasyonundan gerçekleştirdiği petrol ithalatının
yonu kaç yıllık kömür rezervine sahiptir? Türkiye’nin toplam petrol ithalatı içindeki payı
A. 125 aşağıdakilerden hangisidir?
B. 237 A. %5
C. 364 B. %15
D. 465 C. %25
E. 509 D. %35
E. %45

229
 Rusya Federasyonu Enerji Politikaları

Yanıtınız yanlış ise “Rusya Federasyonu’nun
1. D
Enerji Potansiyeli, Üretimi ve Ticareti” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Rusya Federasyonu’nun
6. E
Enerji Potansiyeli, Üretimi ve Ticareti” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Rusya Federasyonu’nun Yanıtınız yanlış ise “Rusya Federasyonu’nun
2. A 7. D
Enerji Potansiyeli, Üretimi ve Ticareti” ko- Enerji Potansiyeli, Üretimi ve Ticareti” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Rusya Federasyonu’nun Yanıtınız yanlış ise “Rusya Federasyonu’nun
3. B 8. E
Enerji Potansiyeli, Üretimi ve Ticareti” ko- Enerji Politikalarının Uluslararası İlişkilere
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Rusya Federasyonu’nun Yanıtınız yanlış ise “Rusya Federasyonu’nun
4. B 9. A
Enerji Potansiyeli, Üretimi ve Ticareti” ko- Enerji Politikalarının Uluslararası İlişkilere
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Rusya Federasyonu’nun Yanıtınız yanlış ise “Türkiye – Rusya Fede-
5. C 10. C
Enerji Potansiyeli, Üretimi ve Ticareti” ko- rasyonu Enerji İlişkileri” konusunu yeniden
nusunu yeniden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı
Rusya petrol rezervlerinin yaklaşık %60’lık kısmı Batı Sibirya’da yer alırken, Ural
Bölgesinde, Volga Bölgesinde, Doğu Sibirya Bölgesindeki sahalarda bulunmak-
Araştır 1 tadır. Doğalgaz rezervleri ise Yamburg, Zapolyarnoyet, Shtokman, Orenburg,
Medvezh, Urengoy, Bovanenko ve Kharaseveyt bölgelerinde bulunmaktadır.

Rusya’nın petrolünü pazarladığı boru hatları şu şekilde sıralanabilir:

1. Kuzey Avrupa’ya petrol taşıyan, Baltık Petrol Boru Hattı – 1
2. Batı Avrupa’ya petrol taşıyan, Baltık Petrol Boru Hattı – 2
3. Çin ve Güney Kore’ye petrol taşıyan, Doğu Sibirya-Pasifik Okyanusu
Petrol Boru Hattı
4. Orta Avrupa’ya petrol taşıyan, Druzhba Petrol Boru Hattı
5. Hırvatistan ve Macaristan’a petrol taşıyan Adria Petrol Boru Hattı
Rusya’nın doğalgazını pazarladığı boru hatları ve projeleri şu şekilde sıralanabilir:
Araştır 2 1. Türk Akımı Doğalgaz Boru Hattı Projesi (Türkiye, Avrupa)
2. Nabucco Doğalgaz Boru Hattı Projesi (AB Ülkeleri)
3. Güney Akım Doğalgaz Boru Hattı Projesi (Avrupa)
4. Kuzey Akım Doğalgaz Boru Hattı Projesi (Almanya)
5. Mavi Akım Doğalgaz Boru Hattı (Türkiye)
6. Yamal Avrupa Doğalgaz Boru Hattı (Almanya)
7. Transgas Doğalgaz Boru Hattı (Avrupa)

Türkiye özellikle doğalgaz tedarikinde Rusya Federasyonu’na bağımlı durumdadır.

Bu durum Türkiye’nin arz güvenliğini olumsuz etkilemektedir. İleride Rusya ile
yaşanacak bir sorunda doğalgaz akışı kesintiye uğrayabilecek ve Türkiye bundan
Araştır 3 büyük zarar görecektir. Bu nedenle tüketimde enerji çeşitlenmesi, yenilenebilir
enerji kaynaklarının enerji tüketimine artan miktarda uygulanması, enerji verimli-
liği çalışmalarının yanı sıra yeni enerji hatlarıyla tedarikçi ülkelerin çoğaltılması da
enerji arz güvenliğinin sağlanması açısından belirlenen uygulamalardır.

230
Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset
Kaynakça
BP Statistical Review of World Energy (2019). 68th
Edition, p.29, https://www.bp.com/content/
dam/bp/business-sites/en/global/corporate/
pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-
stats-review-2019-full-report.pdf, Son Erişim:
30.08.2019.
BP Energy Outlook (2019). Insights from the
Evolving transition scenario – Russia, https://
www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/
global/corporate/pdfs/energy-economics/energy-
outlook/bp-energy-outlook-2019-country-
insight-russia.pdf, Son Erişim: 01.09.2019.
Mitrova, T. (2014). The Geopolitics of Russian
Natural Gas, Harvard University’s Belfer Center
and Rice University’s Baker Institute Center
for Energy Studies, James A. Baker III Institute
For Public Policy Rice University, Harvard
Kennedy School Belfer Center For Science and
International Affairs,
https://www.bakerinstitute.org/media/files/
re s e a rc h _ d o c u m e n t / c d f e a 6 5 6 / C E S - p u b -
GeoGasRussiax-022114.pdf
Polat, Ç. (2017). Türkiye ve Enerji – Sektörel Yapı,
Stratejiler ve Uygulamalar, Gazi Kitabevi Tic.
Ltd. Şti., Ankara.
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Doğalgaz
Boru Hatları ve Projeleri, https://www.enerji.
gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Dogal-Gaz-Boru-Hatlari-
ve-Projeleri, Son Erişim:01.09.2019.
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Nükleer
Enerji, https://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/
Nukleer-Enerji, Son Erişim:01.09.2019.
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (2017).
Dünya ve Türkiye Enerji ve Tabii Kaynaklar
Görünümü, Sayı 15, Strateji Geliştirme
Başkanlığı, https://enerji.gov.tr/File/?path=ROO
T%2F1%2FDocuments%2FEnerji%20ve%20
Tabii%20Kaynaklar%20G%C3%B6r%C3%BC
n%C3%BCm%C3%BC%2FSayi_15.pdf, Son
Erişim 02.09.2019.
T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/yurtdisi-
teskilati/avrupa/rusya-federasyonu/ulke-profili/
ekonomik-gorunum/turkiye-ile-ticaret, Son
Erişim: 01.09.2019.
Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. (2018). Sektörel
Görünüm: Enerji, Aralık 2018, s.33, http://
www.tskb.com.tr/i/assets/document/pdf/enerji-
sektorel-gorunumu.pdf, Son Erişim: 01.09.2019.
Türkiye Ev Tekstili Sanayicileri İş Adamları Derneği,
s.27, https://www.tetsiad.org/files/raporlar/rusya.
pdf, Son Erişim: 01.09.2019.
Uludağ İhracatçılar Birliği (2019). Rusya Federasyonu
Ülke Raporu (Yaş Meyve Sebze Sektörü
Açısından), Uludağ İhracatçı Birlikleri Genel
Sekreterliği Ar – Ge Şubesi, Ocak 2019, http://
www.uib.org.tr/tr/kbfile/rusya-federasyonu-
ulke-raporu-yms-sektoru-acisinda, Son Erişim:
01.09.2019.
http://www.worldstopexports.com/uranium-exports-
by-country/, Son Erişim:01.09.2019.
231