Zabytki romańskie

i gotyckie
kościoły

Marta Cymer i Noemi Żak

 Katedra św. Jana Chrzciciela, fragmenty z połowy XII w.

Najcenniejszy zabytek sakralnej architektury Wrocławia. Obecna, gotycka budowla,

poprzedzona została przez trzy wcześniejsze. Pierwsza pochodziła z lat ok. 983-988 i przypominała
kościół w czeskich Libicach. Druga związana była z utworzeniem w roku 1000, za zgodą cesarza
Ottona III i papieża Sylwestra II, biskupstwa. Fakt ten wskazywał na duże znaczenie Wrocławia jako
regionalnego ośrodka władzy, gospodarki i kultury. Budowla wzniesiona była z kamienia polnego
spajanego gliną. Trzeci kościół był romańską bazyliką wzniesioną z dużych ciosów skrystalizowanego
wapienia. Z jej reprezentacyjnego portalu zachowały się szczątki figury Jana Chrzciciela,
przechowywane w Muzeum Archidiecezjalnym. Budowa gotyckiej katedry zaczęła się w I 244 roku.
Prezbiterium, od którego zaczęto ją wznosić, było pierwszą w pełni gotycką budowlą we Wrocławiu.
Budowę opóźniło jednak na pewien czas porwanie biskupa Tomasza I przez księcia Bolesława
Rogatkę. Architektura katedry wywodzi się częściowo z tradycji cysterskiej i sięga strzech
budowlanych wznoszących opactwa Maulbronn, Ebrach, Walkenried i Riddashausen a także katedr
angielskich i francuskich, szczególnie Salisbury, Laon i Dol-de-Bretagne. Budowla uległa straszliwym
zniszczeniom w okresie II wojny światowej. Radzieckie bombardowania w Poniedziałek Wielkanocny
1945 roku doszczętnie zniszczyły sklepienia prezbiterium, nawy Głównej i częściowo naw bocznych.
Jak opisał katedrę we wrześniu 1945 roku administrator apostolski "firmament niebieski był jej
dachem i sklepieniem". W kolejnych etapach odbudowywana była i restaurowana jest po dzień
dzisiejszy. Do katedry przylegają dwie wspaniałe barokowe kaplice: Św. Elżbiety i Elektorska. Pierwszą
z nich wzniósł kardynał Fryderyk z Darmstadt, landgraf Hesji. Swoje wezwanie zawdzięcza ona
przekonaniu, że kardynał - w młodości protestant był potomkiem św. Elżbiety z Turyngii. Fundatorem
drugiej był arcybiskup Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg, elektor i arcybiskup Trewiru, brat cesarzowej
Eleonory. Kaplicę wzniósł architekt Johann Blasius Peintner, według projektu najwybitniejszego
austriackiego architekta doby baroku, Johanna Bernharda Fischera von Erlach, nadwornego
architekta cesarza, który równocześnie wznosił swe genialne dzieło kościół Św. Karola Boromeusza w
Wiedniu.

Na miejscu obecnej, gotyckiej katedry pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela istniała budowla
romańska z około połowy XII wieku. Do jej powstania przyczynił się ówczesny biskup Walter z
Malonne.
Była to prawdopodobnie trójnawowa bazylika, z kryptą pod prezbiterium, której pozostałości
odnaleziono. Zachowały się również trzony kolumn i rzeźby lwów przy portalu, fryz z ornamentem z
czworoliści oraz figura św. Jana Chrzciciela z 3 ćwierci XII wieku. Patron katedry został przedstawiony
ze swoim atrybutem (dyskiem z Barankiem Bożym) z dużą precyzją, delikatnością wskazującą na
wpływy sztuki mozańskiej, a także włoskiej przekazywane pośrednio przez tamtejsze środowisko.

Kościół NPMarii, fragmenty z połowy XII w.

Kościół kanoników regularnych pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii na Piasku został wzniesiony
około połowy XII wieku. Była to fundacja Piotra i Marii Włostowiców, którzy w 1134 roku przenieśli
tutaj zakon kanoników regularnych ze Ślęży. Na początku XIV wieku świątynia romańska została
zburzona. Zachowały się bardzo nieliczne fragmenty kamieniarki (bazy kolumn), relikty murów i
tympanon.
Tympanon fundacyjny, wykonany z piaskowca, umieszczony został wtórnie nad przejściem, w
południowej ścianie obecnego kościoła gotyckiego. Jest to piękny przykład rzeźby romańskiej,
poprzez swoją treść i sposób przedstawienia oryginalny w skali światowej (podobnie jak trzy
pozostałe tympanony fundacyjne).
Przedstawia tronującą Marię z Dzieciątkiem (w centrum), stojącą Marię Włostowicową z modelem
kościoła (po prawej stronie Marii) oraz jej syna Świętosława w pozie adoracji (po lewej). Tympanon
nie pokazuje właściwego inicjatora budowy świątyni-Piotra Włostowica; stąd wnioskuje się, że
powstał on już po jego śmierci czyli po roku 1153.
Fundatorzy zostali odwzorowani dość realistycznie (cecha rzadka w ówczesnych przedstawieniach);
opracowano szczegółowo ubiory, zindywidualizowano twarze. Znika różnica w ukazaniu osób boskich
i ludzi, brak jest nimbów czyli oznak świętości, widoczna jest bezpośredniość, intymność. Te cechy
formalne wiązane są ze środowiskiem mozańskim, pod którego wpływem był, być może, autor
tympanonu.

Opactwo benedyktynów, fragmenty z XII w. w kościele św. Marii Magdaleny

Opactwo benedyktynów na Ołbinie było najważniejszą fundacją Piotra Włostowica -

legendarnego fundatora wielu kościołów. Zakon benedyktynów został sprowadzony do Wrocławia z
Tyńca, jednak już w 1190 roku zastąpili ich norbertanie. Ten ogromny zespół składał się z trzech
kościołów i klasztoru. Kościół klasztorny pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii i św. Wincentego
był jedną z wcześniejszych i najbardziej monumentalnych budowli romańskich, na którą
zdecydowany wpływ wywarła architektura saska ( głównie kościół benedyktynów w Hirsau).
Była to bazylika trójnawowa, być może poprzedzona atrium, z korpusem nawowym opartym na
kolumnach, z prosto zamkniętym prezbiterium, nawą poprzeczną. Fasada zawierała galerię
wewnętrzną, między dwoma wieżami. Budowę kościoła rozpoczęto już przed 1139 rokiem Świątynia
otrzymała bogate wyposażenie rzeźbiarskie, które znane jest tylko z późniejszych źródeł i
zachowanych fragmentów. Jednym z nich jest popiersie proroka, tzw. z Biestrzykowa, ze zwojem w
ręce, opracowane dość szczegółowo, zwłaszcza w partii ubioru, włosów i brody. W długich,
spływających włosach, drobnych, graficznie zaznaczonych pasmach brody, fałdach szat widoczne są
wpływy słynnych rzeźb z Souillac, jednych z najwspanialszych w południowej Francji.
W 1529 r. rada miejska Wrocławia w obronie przed tureckim najazdem postanowiła zburzyć opactwo
benedyktyńskie z końca XII w. znajdujące się poza murami miejskimi na tzw. Ołbinie. Z kościoła św.
Wincentego przeniesiono do gotyckiego kościoła św. Marii Magdaleny m.in. portal. W nowym
miejscu montowano go w 1546 r. Jednak okazało się, że był zbyt duży i musiano go skrócić (m.in.
obniżono węgary). Wtedy wymieniono najbardziej zniszczone fragmenty.
 Mimo tych zmian ołbiński portal jest do dzisiaj znakomitym zabytkiem romańskiej rzeźby z ok.
1175 r. Oprócz ornamentów roślinnych i geometrycznych węgary drzwiowe i archiwolta pokryte są
płaskorzeźbą figuralną przedstawiającą m.in. Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Grzech pierworodny,
także popiersia pierwszych rodziców wynurzające się z paszczy piekielnej i wiele fantastycznych
zwierząt (gryf, paszcze z wyrastającą winoroślą, czworonóg z ogonem zakończonym liściem itd.). W
środkowych częściach węgarów znajdują się precyzyjnie wykonane tajemnicze głowy w spiczastych
czapkach (<>).
Częścią tego portalu był tympanon, który obecnie znajduje się w Muzeum Narodowym we
Wrocławiu. Relief ten ukazuje Zdjęcie z krzyża i Zstąpienie do otchłani (awers) oraz Zaśnięcie Marii
(rewers). Datowany jest na ostatnią ćwierć XII wieku. Przedstawienia łączą w sobie wiele różnych
wpływów. Scena z awersu jest niezwykłym przykładem echa sztuki Benedetto Antelamiego -
północnowłoskiego rzeźbiarza, którego słynna płaskorzeźba Zdjęcie z krzyża (1178) znajduje się w
katedrze w Parmie. Natomiast Zaśnięcie Marii wykorzystuje wzorce ze sztuki bizantyjskiej.
W skład opactwa na Ołbinie wchodziły jeszcze dwa kościoły. Pierwszy pod wezwaniem św. Michała,
przekazany został zakonowi w 1139 roku. Znajdujący się na zachód od świątyni klasztornej był
budowlą jednonawową, z prezbiterium zamkniętym apsydą, powstałą w dwóch fazach ( pierwsza i
druga połowa XII wieku). Drugi pod wezwaniem Wszystkich Świętych, został wybudowany na wschód
od kościoła św. Wincentego.
Z kościoła św. Michała pochodzi tympanon fundacyjny, tzw. tympanon Jaksy, wykonany z piaskowca.
Po zburzeniu opactwa był wtórnie wykorzystywany; obecnie znajduje się w Muzeum Architektury.
Datowany jest na lata między 1160 a 1163 rokiem Dzieło to, będąc tympanonem fundacyjnym,
stanowi wraz z trzema pozostałymi ( jednym z Wrocławia i dwoma ze Strzelna ) oryginalny zespół i
jest jednym z najciekawszych przykładów rzeźby romańskiej. W centrum tympanonu został
przedstawiony Chrystus, siedzący na łuku tęczy z otwartą księgą i gestem błogosławieństwa, po jego
prawej stronie - Bolesław Kędzierzawy z modelem kościoła w Bytomiu, za nim - jego syn Leszek, po
lewej stronie Chrystusa - Jaksa, również z modelem świątyni, i jego żona Agata.
Płaskorzeźba ta, miała upamiętniać fundatora kościoła i samo poświęcenie świątyni. Niezwykłe w
tympanonie wrocławskim jest przedstawienie dwóch różnych fundatorów i ich dwóch różnych
fundacji ( B.Kędzierzawy - kościół w Bytomiu, Jaksa- kościół św. Michała na Ołbinie). Pewnych
nawiązań można doszukiwać się w mozaice z X wieku w Hagia Sophia w Konstantynopolu, która
ukazuje również dwie fundacje : Justyniana i Konstantyna Wlk.
Tympanon Jaksy wykonano w bardzo wypukłym reliefie, na neutralnym tle, z drobiazgowo
opracowanymi szatami i modelami budowli, ale płaskorzeźbom brakuje miękkości ruchów,
wyrafinowania w układzie figur; proporcje uległy lekkiemu zagubieniu. Styl autora tego dzieła wiąże
się z kręgiem tuluzańskiej szkoły rzeźby.

Kościół św. Idziego, fragmenty z początku XIII w.

Kościół pod wezwaniem św. Idziego, położony na Ostrowie Tumskim, jest budowlą
jednonawową, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium, ceglaną z elementami kamiennymi.
Świątynię tę datuje się na lata dwudzieste XIII wieku. Zachowały się pierwotny układ przestrzenny i
bryła kościoła, sklepienia żebrowe w prezbiterium oraz portal (wtórnie wmurowany w ścianę
południową) o ościeżach dekorowanych motywami roślinnymi. Znaleziono również fragmenty
ceglanych fryzów arkadkowych na ścianach nawy i prezbiterium.