Phần 3: Trung tâm lưu kí và bù trừ giao dịch chứng khoán

1. Khái niệm, vai trò và chức năng của trung tâm lưu kí và bù trừ giao dịch chứng
khoán
1.1. Khái niệm
- Trung tâm lưu kí chứng khoán
Trung tâm lưu kí chứng khoán là nơi hỗ trợ xử lí các hoạt động sau giao dịch chứng
khoán. Là pháp nhân thành lập và hoạt động theo mô hình của công ty trách nhiệm hữu
hạn hoặc công ty cổ phần theo quy định của luật chứng khoán. Việc thành lập, giải thể,
chuyển đổi cơ cấu tổ chức, hình thức sở hữu của Trung tâm lưu kí chứng khoán phải do
Bộ trưởng Bộ Tài chính đề nghị Thủ tướng Chính Phủ quyết định. Trung tâm lưu ký
chứng khoán Việt Nam (VSD) được thành lập và chính thức đi vào hoạt động ngày
01/05/2006 là tổ chức đăng ký chứng khoán của tất cả các công ty đại chúng
- Bù trừ giao dịch chứng khoán
Là việc xử lí thông tin về các giao dịch chứng khoán nhằm đưa ra một con số ròng cuối
cùng mà các bên tham gia phải thanh toán sau khi giao dịch
1.2. Vai trò
Vai trò của hệ thống lưu kí chứng khoán đối với thị trường chứng khoán:
- Thực hiện các giao dịch chứng khoán và đảm bảo các giao dịch được hoàn tất.
Cần có sự thanh toán chuyển giao quyền sở hữu chứng khoán và thanh toán tiền giữa
các bên tham gia giao dịch. Hệ thống có nhiệm vụ xác định bên giao và nhận chứng
khoán, bên giao và nhận tiền, số lượng chứng khoán và tổng số tiền giao dịch.
- Giúp cho việc quản lý thị trường được hiệu quả
Thông qua việc đăng kí chứng khoán, các nhà quản lý nắm được thông tin về người
nắm giữ chứng khoán và tỷ lệ chứng khoán mà người đó nắm giữ. Thông qua đó kịp thời
đưa ra các quyết định xử lý khi tỷ lệ nắm giữ của người sở hữu chứng khoán vượt định
mức cho phép của pháp luật hiện hành. Nhờ hệ thống lưu kí chứng khoán, các nhà quản lý
và các nhà đầu tư sẽ biết được thông tin về các chứng khoán không còn giá trị lưu hành
hay bị đánh cắp. Để đảm bảo thống nhất giữa các thành viên khi tham gia hệ thống và góp
phần ổn định thị trường, hệ thống cũng đưa ra các quy định cho các đối tượng tham gia.
- Góp phần giảm rủi cho cho hoạt động của thị trường chứng khoán
Rủi ro xuất phát từ nhiều nguyên nhân và nhiều phía, thời gian thanh toán sẽ được rút
ngắn và rủi ro được giảm thiểu nhờ hệ thống lưu ký. Rủi ro có thể xảy ra và có nguy cơ
lan rộng khiến nhiễu loạn thị trường nếu như không có hệ thống lưu kí chứng khoán. Khi
hệ thống lưu ký xuất hiện, các thanh toán hầu hết được đều được thực hiện qua bút toán
ghi sổ, giảm bớt chuyển giao chứng khoán bằng vật chất, nguy cơ bị đánh cắp cũng được
giảm bớt. Ngoài ra, hệ thống còn cho phép thanh toán bù trừ song phương, đa phương, rút
ngắn thời gian và tăng tính an toàn, chi phí cũng giảm bớt so với thành tón bù trư theo
từng lần giao dịch.
Vai trò của hệ thống lưu kí chứng khoán đối với nhà đầu tư:
- Giảm rủi ro cho các nhà đầu tư, đây cũng là vai trò quan trọng nhất của hệ thống lưu
ký chứng khoán đối với nhà đầu tư.
Các nhà phân tích chứng khoán, các nhà môi giới có kiến thức chuyên môn về kinh tế
của hệ thống lưu ký chứng khoán giúp nhà đầu tư bớt phần nào thiệt hại khi thị trường biết
động, đồng thời lợi nhuận cũng sẽ được củng cố.
- Giảm chi phí cho các nhà đầu tư khi tham gia thị trường chứng khoán
Việc quản lý chứng khoán sẽ được thực hiện một cách tự động khi hệ thống lưu ký phát
triển đến một mức độ nhất định. Nhờ vậy giảm chi phí, thời gian và tránh nhầm lẫn trong
quá trình nhận, kiểm đếm chứng khoán khi thực hiện thanh toán thông qua hệ thống.
Ngoài ra còn tiết kiệm được chi phí in ấn, bảo quản chưng chỉ của nhà phát hành chứng
khoán.
- Đảm bảo thanh toán nhanh giúp các nhà đầu tư quay vòng vốn nhanh chóng.
Khi hệ thống lưu ký chứng khoán chưa ra, việc chuyển giao chứng khoán tốn khá nhiều
thời gian và chi phí để kiểm đếm và xác nhận tính thật giả của chứng khoán, điều này gây
lãng phí cho các nhà đầu tư và nhà phát hành. Hệ thống lưu ký xuất hiện giúp tiết kiệm
thời gian và chi phí cho các đối tượng tham gia thị trường chứng khoán, tạo điều kiện cho
các giao dịch tiếp theo được thực hiện, các nhà đầu tư sẽ kịp thời nắm bắt thời cơ và quay
vòng vốn nhanh chóng.
1.3. Chức năng của trung tâm lưu kí và bù trừ chứng khoán:
- Trung tâm lưu ký chứng khoán cung cấp các dịch vụ đăng ký, lưu ký, bù trừ và thanh
toán chứng khoán cho các chứng khoán niêm yết, đăng ký giao dịch, chứng khoán phái
sinh trên Sở giao dịch chứng khoán và chứng khoán của công ty đại chúng khác, các giao
dịch chứng khoán phù hợp với quy định của pháp luật.
- Tổ chức thực hiện quyền sở hữu chứng khoán cho các tổ chức phát hành là các công
ty đại chúng, các tổ chức có chứng khoán niêm yết hay đăng kí giao dịch trên Sở giao dịch
chứng khoán.
- Thực hiện cấp mã chứng khoán, bao gồm mã chứng khoán đăng ký tại trung tâm lưu
ký chứng khoán và cấp mã định danh chứng khoán cho các loại chứng khoán phát hành tại
Việt Nam.
- Cung cấp các dịch vụ đại lý thanh toán cổ tức và lãi trái phiếu cho các tổ chức phát
hành.
- Cung cấp các dịch vụ cho quỹ đầu tư, các dịch vụ tài sản và các dịch vụ khác theo yêu
cầu của khách hàng trong phạm vi chức năng và nhiệm vụ của trung tâm lưu ký chứng
khoán, đồng thời phải tuân theo pháp luật hiện hành.
 - Cung cấp dịch vụ đại lý chuyển nhượng và thực hiện chuyển quyền sở hữu đối với
chứng khoán đăng ký tại trung tâm lưu ký chứng khoán theo quy định pháp luật hiện hành.
- Cung cấp các dịch vụ đăng ký, lưu lý và đại lý chuyển nhượng cho các loại chứng
khoán khác trên thị trường theo thỏa thuận với nhà phát hành.
- Giám sát hoạt động của các thành viên Trung tâm lưu ký chứng khoán nhằm đảm bảo
sự tuân thủ các quy chế nghiệp vụ nhằm bảo vệ tài sản của người sở hữu chứng khoán
- Xây dựng và vận hành các cơ chế quản trị rủi ro gồm thực hiện chức năng đối tác bù
trừ trung tâm, quản lý quỹ bù trừ, quỹ hỗ trợ thanh toán, hệ thống vay và cho vay chứng
khoán theo quy định của pháp luật
. - Kiểm soát tỷ lệ nắm giữ chứng khoán của người đầu tư nước ngoài theo quy định
pháp luật.
- Hỗ trợ phát triển thị trường chứng khoán thông qua việc cung cấp các dịch vụ cơ sở
hạ tầng, kỹ thuật, thông tin, đào tạo, tuyên truyền và phổ biến kiến thức.
2. Hoạt động lưu ký và bù trừ chứng khoán
2.1. Lưu ký chứng khoán:
Là hoạt động của trung tâm lưu ký chứng khoán, nhận ký gửi, bảo quản, chuyển giao và
ghi nhận sở hữu của khách hàng trên hệ thống lưu kí, nhằm đảm bảo quyền lợi liên quan
đến người sở hữu chứng khoán. Theo Luật chứng khoán hiện hành, chứng khoán của công
ty đại chúng, bao gồm cả công ty đã niêm yết và chưa niêm yết trên Sở giao dịch chứng
khoán, phải được lưu ký tập trung tại trung tâm lưu ký chứng khoán trước khi giao dịch
được thực hiện.
Nguyên tắc của việc lưu ký chứng khoán của khách hàng tại trung tâm lưu ký chứng
khoán: khách hàng lưu ký chứng khoán tại thành viên lưu ký và thành viên lưu ký tái lưu
ký chứng khoán của khách hàng tại trung tâm lưu ký chứng khoán.
Khi phát hiện sai xót trong thông tin tài khoản lưu ký chứng khoán của thành viên hoặc
khách hàng của thành viên, trung tâm lưu ký phải thông báo ngay cho thành viên để kịp
thời điều chỉnh. Chứng khoán lưu ký là tài sản thuộc sở hữu của khách hàng, được quản lý
tách biệt với tài cản của trung tâm lưu kí, đồng thời trung tâm lưu ký cũng không được sử
dụng chứng khoán của khách hàng với mục đích lợi ích của bên thứ ba hoặc chính trung
tâm lưu ký.
Để đảm bảo quyền lợi của khách hàng lưu ký chứng khoán, thành viên lưu ký phải mở
tài khoản lưu ký chi tiết cho từng khách hàng và quản lý tách biệt tài sản cho từng khách
hàng. Chứng khoán lưu ký là tài sản thuộc sở hữu của khách hàng và được tách biệt với tài
sản của thành viên lưu ký. Thành viên lưu ký không được sử dụng chúng cho mục đích lợi
ích của thành viên lưu ký hoặc bên thứ ba.
- Các dịch vụ của trung tâm lưu ký chứng khoán:
 + Ký gửi chứng khoán
+ Rút chứng khoán
+ Chuyển khoản chứng khoán không qua giao dịch
+ Phong tỏa và giải tỏa chứng khoán
Khi có các yêu cầu về rút, gửi, chuyển khoản và phong tỏa chứng khoán tại trung tâm
lưu ký chứng khoán, khách hàng phải thông qua thành viên lưu ký mà mình mở tài khoản.
Việc chuyển quyền sở hữu đối với chứng khoán lưu ký được thực hiện thông qua hình
thức chuyển giao ghi sổ tài khoản mà không phải chuyển giao chứng khoán vật chất.
2.2. Bù trừ chứng khoán:
- Thanh toán là hoạt động cuối cùng để hoàn tất các giao dịch chứng khoán, trong quá
trình bù trừ chứng khoán, các bên sẽ thực hiện nghĩa vụ của mình
Phương thức bù trừ:
- Bù trừ song phương: bù trừ các giao dịch chứng khoán theo từng cặp đối tác giao dịch
và từng loại chứng khoán trong cùng một ngày để xác định nghĩa vụ thanh toán ròng đối
với mỗi bên thanh toán.
- Bù trừ đa phương: bù trừ các giao dịch chứng khoán của tất cả các bên tham gia giao
dịch theo từng loại chứng khoán trong cùng một ngày để xác định thanh toán ròng đối với
mỗi bên thanh toán.
Nguyên tác bù trừ:
- Thanh toán theo kết quả bù trừ song phương hoặc đa phương và theo từng lần giao
dịch.
- Thực hiện theo từng loại chứng khoán và tách biệt theo loại tài sản môi giới cho khách
hàng
- Đối với chứng khoán niêm yết, thực hiện dựa vào kết quả giao dịch do Sở giao dịch
chứng khoán cung cấp.
- Đối với chứng khoán chưa niêm yết, căn cứ vào kết quả giao dịch của nhà đầu tư được
thực hiện tại các công ty chứng khoán và chuyển vào trung tâm lưu ký thông qua sở giao
dịch chứng khoán.
- Thành viên lưu kí phải mở tài khoản Thanh toán bù trừ chứng khoán chưa niêm yết tại
Ngân hàng chỉ định thanh toán tách bạch với tài khoản Thanh toán bù trừ chứng khoán
niêm yết
- Khách hàng mở tài khoản tại Ngân hàng thương mại là thành viên lưu ký, giao dịch tại
công ty chứng khoán, việc thanh toán sẽ do Ngân hàng lưu ký thực hiện.
- Thành viên lưu ký có nghĩa vụ thực hiện thanh toán giao dịch cho khách hàng trong
trường hợp thành viên lưu ký không thực hiện đúng nguyên tắc về quản lý và thanh toán
giao dịch theo quy định của pháp luật dẫn đến thiếu tiền hoặc chứng khoán để giao dịch.
- Chuyển giao chứng khoán cùng với thanh toán tiền.

3.Các chủ thể tham gia quá trình lưu ký và bù trừ:

 - Nhà đầu tư: Là người bỏ vốn để mua chứng khoán với mục đích sinh lời. nhà đầu tư
có thể là cá nhân hoặc tổ chức.
- Thành viên lưu ký: công ty chứng khoán, ngân hàng thương mại hoạt động tại Việt
Nam được Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cấp Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động lưu
ký chứng khoán và được Trung tâm lưu ký chứng khoán chấp thuận trở thành thành viên
lưu ký.