1

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT VƏ SƏNAYE UNİVERSİTETİ

Fakultə: Neft-mexanika

Kafedra: Mexanika

Qrup: 463.6 İxtisas 050630-Mexanika mühəndisliyi

BURAXILIŞ İŞİ
Mövzu: Yükqaldırma qabiliyyəti 100 kN olan dönən
kranın möhkəmlik və dayanıqlıq məsələləri

Tələbə: Cahangirov. Orxan Ş.

Rəhbər: dos. S.Y.Əliyeva

Norma nəzarətçi: E.N.Səlimova

Kafedra müdiri: prof.Ə.M.Əliyev

BAKI – 2020

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT VƏ SƏNAYE UNİVERSİTETİ

 2

Fakültə: Neft – mexanika

İxtisas: 050630 - Mexanika mühəndisliyi
Kafedra: Mexanika
Tələbə: Cahangirov Orxan Şaristan oğlu
Qrup: 463.6

BURAXILIŞ İŞİ ÜZRƏ TAPŞIRIQ

I. Buraxılış işinin mövzusu: Yükqaldırma qabiliyyəti 100 kN olan dönən

kranın möhkəmlik və dayanıqlıq məsələləri

II. Buraxılış işinin planı: Giriş. 1. Kranların təyinatı, iş tsikli və təsnifatı; 2.

Yükqaldırıcılar və nəqledici qurğular haqqında ümumi məlumat, kranların
növləri və əsas parametrləri; 3. Kranların hesablanma metodikasının analizi; 4.
Dönən kranın konstruktiv hesabı.

Kafedra müdiri, professor _____________________ Ə.M.Əliyev

Buraxılış işinin rəhbəri, dosent__________________S.Y.Əliyeva

Tələbə _________________ Cahangirov Orxan Ş.

REFERAT
 3

Buraxılış işi “ Yükqaldırma qabiliyyəti 100 kN olan dönən kranın möhkəmlik və

dayanıqlıq məsələsi” mövzusuna aid edilmişdir.
XIX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq metaldan hazırlanmış kranlar tətbiq
edilməyə başladı.Əvvələr isə ağacdan hazırlanmış kranlar istifadə olunurdu. İlkin
olaraq kranlar əl ilə hərəkət etdirilirdi, sonradan isə mexaniki ötürmələrin və elektrik
mühərriklərinin tətbiqi ilə kranlar mexanikləşdirildilər.
Tədqiqat obyekti:quraşdırma, təmir, tikinti sahəsində tətbiq edilən dönən
kran.
Tədqiqatın nəzəri əsasları: Buraxılış işində tədqiqatın nəzəri əsaslarını
ölkəmizdə və xaricdə tətbiq edilən yükqaldırıcı və nəqledici maşınlara həsr edilmiş
ədəbiyyatlar və məqalələr təşkil edir.
İşin giriş hissəsində buraxılış işinin mövzusunun aktuallığı, təhlilin məqsədi və
yeniliyi göstərilmişdir.
I fəsildə yükqaldırıcı və nəqledici maşınlar haqqında ümumi məlumat verilmiş,
kranların növləri sadalanmış, onların əsas paramaterləri nəzərdən keçirilmiş və bu
parametrləri hesablamaq üçün lazım olan empirik ifadələr verilmişdir.
II fəsildə isə dönən kranın möhkəmlik və dayanıqlıq məsələsinini yerinə
yetirmək üçün hesablama metodikası analiz edilmişdir və bu hesabatı yerinə yetirmək
üçün lazım olan empirik ifadələr ardıcllıqla göstərilmişdir.
III fəsildə sırf buraxılış işinin məsələsi ətraflı təhlil edilmiş və II fəsildə
verilmiş empirik ifadələr vasitəsi ilə kranın əsas parametrləri hesablanmış, əldə
edilmiş nəticələrə uyğun olaraq dönən kranın təkmilləşdirilmiş modeli yaradılmışdır.
Ümumilikdə buraxılış işi 49 səhvədən, 13 şəkildən və 1 cədvəldən ibarətdir.
İşin sonunda aparılan hesabatlar nəticəsində əldə edilmiş nəticələr və ədəbiyyat
siyahısı verilmişdir.

РЕФЕРАТ
 4

Вопрос был связан с темой «Прочность и долговечность вращающегося

крана грузоподъемностью 100 кН».
В начале 1920-х годов стали использовать металлические краны.В
прошлом использовались деревянные краны.Первоначально, краны были
перемещены вручную, а затем краны были механизированы с использованием
механических коробок передач и электродвигателей.
Объект исследования: поворотный кран, применяемый в области
монтажа, ремонта, строительства.
Теоретические основы исследования: Теоретическими основами
исследования в диссертации являются литература и статьи, посвященные
подъемно-транспортным машинам, применяемым в нашей стране и за рубежом.
Вводная часть работы показывает актуальность темы диссертации, цели
анализа и новизны.
В главе I представлен обзор подъемно-транспортных машин,
перечислены типы кранов, рассмотрены их основные параметры и даны
эмпирические выражения, необходимые для расчета этих параметров.
В главе II проанализирована методология расчета для решения проблемы
прочности и долговечности вращающегося крана, и эмпирические выражения,
необходимые для выполнения этого расчета, представлены последовательно.
В главе III вопрос о разгрузочных работах был подробно
проанализирован, и основные параметры крана были рассчитаны с
использованием эмпирических выражений, приведенных в главе II, и была
создана улучшенная модель вращающегося крана в соответствии с
полученными результатами.
Всего дипломная работа состоит из 49 ошибки, 13 рисунков и 1
таблицы.В конце работы приводятся результаты, полученные в результате
отчетов и списка литературы.

ABSTRACT
 5

The issue was related to the topic “Strength and durability of a rotating crane
with a lifting capacity of 100 kN.”
At the beginning of the 1920s, metal cranes began to be used. In the past,
wooden cranes were used. Initially, the cranes were moved manually, and later the
cranes were mechanized using mechanical transmissions and electric motors.
Object of research: rotary crane applied in the field of installation, repair,
construction.
Theoretical bases of the research: The theoretical bases of the research in the
dissertation are literature and articles devoted to lifting and transporting machines
applied in our country and abroad.
The introductory part of the work shows the relevance of the topic of the
dissertation, the purpose of the analysis and the novelty.
Chapter I provides an overview of lifting and transporting machines, lists the
types of cranes, considers their basic parameters, and gives the empirical expressions
needed to calculate these parameters.
In Chapter II, the calculation methodology to solve the problem of strength and
durability of the rotating crane is analyzed, and the empirical expressions required to
perform this calculation are presented sequentially.
In Chapter III, the issue of the discharge work was analyzed in detail, and the
main parameters of the crane were calculated using empirical expressions given in
Chapter II, and an improved model of the rotating crane was created in accordance
with the obtained results.
In total, the graduation work consists of an 49 pages , 13 figures and 1 table. At
the end of the work, the results obtained as a result of the reports and a list of
references are given.

MÜNDƏRİCAT
 6

FƏSİL 1. ƏDƏBİYYAT İCMALI…..........................................................................9

1.1 Yükqaldırıcı və nəqledici maşınlar haqqında ümumi məlumat...............................9
1.2 Yükqaldırıcı qurğuların növləri...........................................................…................9
1.3 Kranların əsas parametrləri...........................................................….....................10
1.4 Yüktutucu tərtibatlarda istifadə olunan kanatların texniki xarakteristikası...........12

FƏSİL 2. DÖNƏN KRANIN QARMAĞI ÜÇÜN ƏSAS HESABLAMA

DÜSTURLARI ..........................................................................................................17
2.1 Qarmağın seçilməsi və hesablama düsturları........................................................17
2.2 Qaldırırcı mexanizm üçün polispast və kanatın təyini.........................................28
2.3 Blokun seçilməsi, ölçülərinin hesabı, barabanın konstruksiyasının
seçilməsi və hesabatı ........................................................................................... 29
2.4 Eninə tirin hesabatı................................................................................................30
2.5 Barabanın oxunun hesabatı....................................................................................31
FƏSİL3. DÖNƏN KRANIN KONSTRUKTİV HESABI….................................33
3.1 Qarmağın təyini və yoxlama hesabatı...................................................................33
3.2 Yüktutucu tərtibatın hesabatı….............................................................................34
3.3 Birbuynuzlu qarmağın hesabatı…........................................................................34
3.4 Qarmağın qaykasının hesabatı..............................................................................38
3.5 Dayaq yastığının təyini.........................................................................................38
3.6 Tarazın hesabatı...........................................…....................................................39
3.7 Tarazın sapfasının hesabatı..................................................................................40
3.8 Bloklardakı oxun hesabatı....................................................................................41
3.9 Sırğanın hesabatı...................................................................................................42
3.10 Qaldırırcı mexanizm üçün polispast və kanatın təyini.......................................43
3.11 Blokun seçilməsi, ölçülərinin hesabı, barabanın konstruksiyasının
seçilməsi və hesabatı ..........................................................................................43
3.12 Eninə tirin hesabatı..............................................................................................45
NƏTİCƏ….................................................................................................................47
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI…......................................................................................48

GİRİŞ
 7

Mövzunun aktuallığı: Buraxılış işinin mövzusu “Yükqaldırma qabiliyyəti 100

kN olan dönən kranın möhkəmlik və dayanıqlıq məsələsi”dir. Kran -əl və ya elektrik
maşınları vasitəsi ilə hərəkətə gətirilən, qaldırılacaq və ya nəql ediləcək yükləri şaquli
və ya üfuqi istiqamətdə nəql etmək üçün istifadə edilən yükqaldırıcı qurğudur. Adi
halda kranlar gəmilərin, qatarların, yük avtomobillərinin doldurulması və
boşaldılması üçün, istehsal müəssisələrində isə yüklərin nəql edilməsi üçün tətbiq
olunur. Kranların iş tsikli aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: yükün tutulması, yükün
nəqli, boş gediş, yəni başlanğıc vəziyyətə qaytarış.
Kranların geniş tətbiqi haqqında hələ qədim Roma imperiyası dövründə yaşamış
Vitruvinin əsərlərində məlumat verilmişdir. Qədim Romalılar ağacdan düzəldilmiş
kranların konstruksiyalarını yunanlardan götürərək təkmilləşdirmişlər. XIX əsrdə
artıq metal hissələrin geniş yayılması ilə kranların da yeyilən hissələri metaldan
hazırlanmaya başladı. XIX əsrin 20-ci illərindən tam metaldan hazırlanmış kranlar
hazırlanıb tətbiq olunmağa başladı.
Kranların qısa olaraq təsnifatı aşağıda göstərilən kimidir:
Hərəkətinə görə:
Stasionar kranlar — bünövrəyə tərpənməz bərkidilir, hərkət etmək imkanına malik
deyil;
Radial kranlar — ox ətrafında dönə bilir. Radial kranlar anbarlarda tətbiq olunurlar;
Yerdəyişən kranlar — bünövrədə bərkidilir, ancaq maşın vasitəsilə bir yerdən başqa
yerə aparıla bilir;
Özüqalxan kran — tikintidə istifadə olunur. Tikilən binaların üzərində qurulur.
Tikinti qalxdıqca kran xüsusi elementlərin köməyi ilə yuxarıya hərəkət edir;
Hərəkətli kranlar — özü yerini dəyişə bilir.
Ötürmə üsuluna görə:
Əl ilə hərəkətə gətirilən — yükləri kiçik məsafəyə nəql etmək üçün istifadə olunur;
Elektrik ötürməli — əsas hərəkət elektrik mühərrikləri ilə yaradılır;
Hidravlik ötürməli — kiçik ölçüyə və f.i.ə.-na malikdir. Pilləsiz tənzimləməyə imkan
verir;
 8

Pnevmatik ötürməli — yanğın və partlayış təhlükəsi olan yerlərdə istifadə olunur;

Daxili yanma mühərriki ilə işləyən — elektrik enerjisi olmayan yerlərdə tətbiq
olunur. Məsələn, avtomobil, qatar, gəmi və s.
İşin məqsədi: Yükqaldırma qabiliyyəti 100kN olan dönən kranın möhkəmlik
və dayanıqlıq məsələsini ətraflı təhlil etməkdir.
İşin yeniliyi: Yükqaldırıcı kranlar dünya səviyyəsində istifadə olunan əsas
yükqaldırıcı maşındır. Bu qurğulardan səmərəli istifadə olunması bu qurğulara
göstərilən yüksək səviyyəli təmirlə və eləcə də texniki xidmətlə əlaqəlidir. Texniki
iqtisadi hesablamalar zamanı bunu görə bilərik ki, iş qabiliyyəti olan hissələrin
müasir üsullarla bərpası və təmir idarələrinin yararlı ehtiyyat hissələri ilə təmin
olunması günümüzdə bu barədə aparılan tədqiqat yeniliklərinin nəticəsidir. Müasir
yükqaldırıcı qurğuların texnoloji prosesləri ən əlverişli göstəricilərlə səciyyələnir.
Texnoloji nəzarətin etibarlılığı və dəqiqliyi, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi
əsasən nəzarət-yoxlama cihazlarının tənzimlənməsi, avtomatlaşdırma vasitələri,
texnoloji həyəcan siqnalı və mühafizə sistemi müəyyən olunur. İstənilən sənayenin
işinin səmərəliliyini yalnız müxtəlif ixtisaslaşdırılmış və sənayə bölmələri
mütəxəssislərinin iştirakı ilə kompleks tənzimləmə təmin edə bilər. Əmək
məhsuldarlığının və prosesin səmərəliliyinin artırılması üçün köhnəlmiş qurğuların
yenilənməsi vacib şərtdir.

FƏSİL 1. ƏDƏBİYYAT İCMALI

1.1 Yükqaldırıcı maşınlar haqqında ümumi məlumat
 9

Yükqaldırıcı maşınlar ağır əl əməyini mexanikləşdirir və istehsalın

məhsuldarlığını gücləndirir. Harada istifadə olunmasına və konstruksiyasına əsasən
bu tip qurğular müxtəlif növlərə ayrılır.Əsasən periodik vəfasiləsiz işləyən
yükqaldırıcı maşın və mexanizm növlərinə ayrılır.Yükqaldırıcı maşınların və
qurğuların düzgün seçilməsi istehsalatdakı məhsuldarlığın yüksəlməsini təmin edən
amillərdəndir. Manipulyator və robotlar kimi qurğuların tətbiq olunması isə müasir
elmi texniki tərəqqinin nailiyyəti sayılır.

1.2 Yükqaldırıcı maşınların növləri

Yükqaldırıcı maşınlardan yük qaldırılmasında,eləcədə nəql olunmasında
istifadə olunur. Deməli, yükqaldırıcı maşınlar fasiləli işləyən maşınlara aiddir.
Təyinatına əsasən yükqaldırıcı maşınlar iki qrupa bölünür: əsas və
köməkçiyükqaldırıcı maşınlar. Köməkçi yükqaldırıcı maşınlar qrupuna bucurqadlar
(şəkil 1.1,v), domkratlar (şəkil 1.1,a) və tallar (şəkil 1.1,b) daxildir. Köməkçi
yükqaldırıcı maşınlardan daha çox təmir və quraşdırma zamanı istifadə edilir. Əsas
yükqaldırıcı maşınlara isə kran və qaldırıcıları aid etmək olar.

Şəkil 1.1
 10

Yükə veriləcək hərəkətin xüsusiyyətindən asılı olaraq kranların iki

konstruksiyası vardır: konsol və aşırımlı. Əsas yükqaldırıcı qurğular qrupuna aid olan
kranların aşağıda göstərilən tipləri geniş tətbiq olunur:
1. Stasionar dönən konsol kranları,
2. Maçtalı kranlar,
3. Velosiped kranlar,
4. Portal kranlar,
5. Qülləli kranlar,
6. Körpülü kranlar,
7. Çalovlu kranlar,
8. Hidravlik və tırtıllı kranlar,
9. Hürgüclü və xüsusi təyinatlı kranlar.

1.3 Kranların əsas parametrləri

Yükqaldırıcı kranlar aşağıda göstərilən parametrlərlə xarakterizə olunur: yükü

(m)
qaldırılma qabiliyyəti F (kN ),yükü qaldırma sürəti v, arabacığın hərəkəti sürəti v1 , san

(m)
kranın hərəkəti sürəti v3 , san , yükün momenti T (kNm), yükün qaldırıldığı

hündürlüyü H (m), körpülü kranlar üçün aşırım L(m), konsol kranlar üçün isə yükün
qolu R(m)və kran kiın dönmə sürəti ω (rad /san). Standartlaşmaya görə əsas parametr
yükqaldırma qabiliyyəti F qəbul edilmişdir. Yükqadırma qabiliyyətinin standart sırası
isə (DÜİST 1575-61) 0,1kN-dan 10kN-dək intervala kimi əhatə olunur.Yükqaldırıcı
qurğular seçilərkən əsasən onun yükü qaldırma qabiliyyətini, iş müddətini, hərəkət
sürətlərini, etibarlılığını, istismar dəyərini, quraşdırma dəyərini, metal və enerji
tutumuna əsasən göstəricilər nəzərə alınmalıdır. Xüsusi metal əmsalı aşağıda
göstərilən kimi təyin olunur:
Körpülü və ya hürgüclü kranlarada:
 11

m t
Km= ;
FL kNm( )
Qollu kranda isə:
m t
Km= ;
FR kNm( )
Yuxarıdakı düsturlarda m-kranın ümumi kütləsi; R-aşırımı; L-qolu; F isə yükü
qaldırma qabiliyyətidir.
Kranlarda xüsusi enerjinin tutum əmsalı:
P kVt
K e= ;
F kN ( )
burada P-kranda olan mühərriklərin gücü
Yükqaldırıcı maşınların iş rejimi 5qrupa ayrılır: əl rejimi, yüngül rejim, orta
rejim, ağır rejim və çox ağır rejim.
Mexanizmlərin iş rejimi aşağıda göstərilən əmsallar vasitəsi ilə xarakterizə
edilir:
1. Mexanizmin orta günlük istifadə olunma əmsalı:
ts
Ks=
24
buradat s-mexanizmin 24saat ərzində işlədiyi müddət
2. Mexanizmi illik istifadə edilmə əmsalı:
t il
K il =
365
burada t il -mexanizmin bir il ərzində işlədildiyi günlər sayı
3. Mexanizmin nisbi qoşulma müddətinin əmsalı

QM =
∑ ti ş ∙ 100 %
∑ ti ş + ∑ t 0
burada ∑ t i ş -mexanizmin bir tsikl üçün tam iş vaxtı;. ∑ t 0-mexanizmin bir tsikl üçün
işlədiyi müddətdə dayanmaların vaxtı
4. Yükü qaldırılma qabiliyyətindən istifadə olunma əmsalı:
F¿ + Fo
K y=
F ny + F o
burada F ¿ -bir növbədə orta yük; F o -körpü, yüktutucu, arabacığın ağırlığıdır; F ny-
nominal yük.
 12

5. Ətraf mühitdəki temperatur t (K );

6. Növbə müddətində bir saat ərzində qoşmaların sayın .
Qeyd olunan əmsalların qiyməti isə Dövlətdağtexnəzarətə istinad olaraq təyin
olunur. (Cədvəl 1)
Kranların iş rejimləri və göstəriciləri (Cədvəl 1)
İş Göstəricilər
Ky Ks K il QM, % n t,oK
rejimləri
Yüngül, 0,75...10 Qeyri-müntəzəm və tək
– – –
Y işləyən zaman
0,25...0,5 0,33...0,67 0,25...0,5 15 60 298
0,1 1,0 1,0 25
Orta, 1,0 0,67 1,0 15 120 298
O 0,75...1,0 0,33 0,5 25
0,25 1,0 1,0 40
0,1 1,0 1,0 60
Ağır, 1 0,67 1 25 240 298
A 0,5...1,0 0,33–1 0,75...1,0 40
0,25 1,0 1,0 60
Çox ağır, 1,0 1,0 1,0 40 311
ÇA

1.4 Yüktutucu tərtibatlarda istifadə olunan kanatların

texniki xarakteristikası

Yüktutucu tərtibatın qollarındakı yaranacaq qüvvələr aşağıda gôstərilən

idadədədən hesablamaq olar:
F
F 1= ( 1.1)
mcosα

Burada F – qaldırılan yükdür, m – qolların sayıdır, α isə kanatın budağının şaquli

oxla əmələ gətirdiyi bucaqdır.

Qollarda istifadə olunan kanatlar kəndir, kapron, polad kanatlar və həmçinin

zəncir kanatlar da ola bilər. Kanat kəndir olduğu halda onun diametri aşağıda
gistərilən kimi hesablanır:
 13

4 F1
dk =
√ πβ [ σ d ]
( 1.2)

burada β kanatın en kəsiyindəki boşluqları nəzərə alan əmsaldır,

[ σ d ] – kanatın materialı üçün dartılmadakı buraxılabilən gərginlikdir.
Polad kanatlar daha çox dartılan, karbonlu polad-
lardan hazırlanır. Bu poladın üçün möhkəmlik həddinin qiyməti 1700...2200 MPa
olur.
Yükqaldırıcı maşınların yüktutucularında 50% daş kömür,
50% isə mazut hopturulmuş üzvi içlikli, iki hörüyü olan kanatlardan
istifadə olunur.
DÜİST-ə əsasən kanat məftillərinin sayı məftillərin düzülüşünə
görə təyin olunur.. Məsələn, LK−R 6 × 19× 1,0tipli kanatda
6 rəqəmi hörüklərin sayını, 19 rəqəmi hər hörükdəki məftillərin sayını göstərir.
Deməli bu kanatın məftillərin sayı isə 6 ×19=114 olar.
Üçhörüklü kəndir kanatın əsas parametrləri cədvəl 2-də verilir:
Cədvəl 2.
Üçhörüklü kəndir kanatın əsas parametrləri (DÜİST 488-55)
Bütün Qatranlanmış
Kanatın hörüklərdəki
diametri, sapların sayı Yüksəkkeyfiyyətli Normal
dk
100 m Qaldırıcı 100 m kanatın Qırıcı qüvvə
mm kanatın qüvvə çəkisi daN
çəkisi daN kN
kN

1 2 3 4 5 6

9,6 92 6,6 6,31 – –

11,1 80 8,5 7,45 8,5 6,80

12,7 71 11,3 9,94 11,3 9,07

14,3 65 14,3 12,28 14,3 11,21

15,9 60 17,2 14,49 17,2 13,23

19,1 50 25,3 20,7 25,3 18,42

 14

1 2 3 4 5 6

20,7 46 30,0 23,18 30,0 21,17

23,9 41 40,2 30,912 40,2 28,22

28,7 36 59,0 42,50 59.0 38,80

31,8 34 72,8 51,75 72,8 47,35

36,6 30 94,8 64,56 94,8 59,27

39,8 28 112 75,36 112 69,18

47,8 24 161 106,32 161 97,61

55,7 21 220 138,55 220 127,19

Kapron kanatların parametrləri cədvəl 3-də verilir.

Cədvəl 3.
Kapron kanatların əsas parametrləri (DÜİST 10293-67)

Kanatın diametri,d k 100 m kanatın çəkisi Kanatın qırıcı qüvvəsi

daN
mm kN

Yaxşılaşdırılmış Normal

9,6 5,4 1450 1240

11,1 7,5 2010 1730

15,9 15,7 4265 3660

19,1 22,8 6020 5220

22,2 30,8 8150 6850

25,5 40,2 10580 8900

28,7 53,6 14000 12100

31,8 64,2 16200 13950

36,6 87,0 21400 18400

 15

Cədvəl 4.
LK−R 6 × 19× 1,0tipli polad kanatın əsas

parametrləri (DÜİST 2688-69)

Kanatın Məftillərin Məftilləri möhkəmlik həddi, MPa

d
diametri, k hesablanan eh 1400 1600 1700 1800
mm kəsik sahəsi
A Kanatı qıran qüvvə F qır, kN
mm2
8,3 26,15 256 – 35550 37750 38950

9,1 31,18 305,0 – 42350 45050 46400

9,9 36,66 358,6 – 49850 52950 54550

11,0 47,19 461,5 – 64150 68150 70250

12,0 53,87 527,0 – 73250 77800 80200

13,0 61,00 596,6 72550 82950 88100 90850

14,0 74,40 728,0 88500 101000 107500 110500

15,0 86,28 844,0 102500 117000 124500 128500

16,5 104,61 1025,0 124000 151000 151000 155500

18,0 124,73 1220,0 148000 169500 180000 185500

19,5 143,61 1405,0 170500 195000 207500 213500

21,0 167,03 1635,0 198500 227000 241000 248500

22,5 188,78 1850,0 224500 256500 272500 281000

25,5 215,48 2110,0 256000 296000 311000 320500

28,0 244,0 2390,0 290000 331500 352500 363000

30,5 297,63 2911,0 354000 404500 430000 443000

356,72 3490 424000 485000 515000 531000

 16

Yüktutucunun qolları polad kanatdandırsa Dövlətdagtexnəzarətin qaydalarına

əsasən kanatı qıran qüvvə aşağıdakı kimi hesablanır:

F qır =KF (1.3)

burada K – ehtiyat əmsalıdır və K=4 … 6 götürülür.

Polad kanatların parametrləri və ölçüləri (cədvəl 3) DÜİST üzrə təyin edilir.

Cədvəldən seçilən kanatın qırıcı qüvvəsinin qiyməti hesabatdan alınmış qiymətdən
böyük olmalıdır.
 17

FƏSİL 2. DÖNƏN KRANIN QARMAĞI ÜÇÜN ƏSAS HESABLAMA

DÜSTURLARI

2.1 Qarmağın təyini və hesablama düsturları

Qarmağı kranın yükü qaldırma qabiliyyətinə əsasən və iş rejiminə əsasən

DÜİST 6627-74-dən seçirik. Hesabatını yerinə yetirəcəyim qarmaq döymə üsulu ilə
hazırlanmış birbuynuzlu qarmaqdır. Bu qarmağın 3 qorxulu kəsiyi
müəyyənləşdirilmişdir. I-I kəsiyi qarmağın yivli hissəsinin kəsiyidir. Bu kəsikdə
dartılmadan yaranan gərginlik aşağıdakı kimi hesablanır:
4F
σ d= ≤ [ σ d ] (2.1)
π d 21

4 F ∙ 103
d 1=
√
π [σ d]
(2.2)

Qarmağın yivli hissəsində dartılmadan yaranan gərginliyi yoxlayaq.

kq
[ σ d ]=( 500 . ..700 ) ; σ d ≤ [σd ];
sm2

Yüktutucu tərtibatın hesabatı:Qaldırılacaq yük dörd kanat budağından asılır və

qarmağa ştropun iki həlqəsi keçirdilir. (şəkil 1). Budaqlara təsir edəcək qüvvəni
aşağıda verilən ifadə ilə tapırıq:
F
F 1= (2.3)
4 cosα
α – kanatın budağının şaquli oxla əmələ gətirdiyi bucaq;

α =300 ; α =450 v ə α =600 üçün kanat budağında yaranacaq qüvvə təyin olunur. Hesabı

α =450 üçün aparaq

Kanatın kaprondan hazırlandığını qəbul edib, onun diametrini hesablayaq:

4 F1
dk =
√ πβ [ σ d ]
( 2.4)

buradakı β=0,66 - kanatın en kəsiyində olan boşluqları nəzərə alacaq əmsal.

 18

N
[ σ d ]=40 – kapron kanatlar üçün dartılmada buraxılabilən gərginliyin
mm 2
qiymətidir.

Şəkil 2.1

Yüktutucu tərtibatda qollar kəndir kanatdan hazırlanarsa, qırıcı qüvvə aşağıda

göstərilən kimi tapılır:
F qır =k ∙ F 1 (2.5)
burada k =4 .. . 6 - ehtiyat əmsalının qiymətidir.
Birbuynuzlu qarmağın hesabatı: Qarmağın hazırlandığı materialı polad 20
götürürk. Bu tip qarmaqların hesabatı onların qorxulu kəsiklərinə əsasən aparılır.
Birbuynuzlu qarmaqda üç qorxulu kəsik vardır.
I – I kəsiyinin hesabatı: I – I kəsiyi qarmağın yivli hissəsində olan kəsikdir
(şəkil 2.2). Bu kəsiyin ölçüsü dartılmaya hesablamadan təyin olunur:
4F
σ d= ≤ [ σ d ] (2.6)
π d 21

Şəkil 2.2
 19

N
[ σ d ]=45 … 50 götürülür.
mm2

4 F ∙ 103
d 1=
√ π [σ d]
(2.7)

II – II kəsiyinin hesabatı: II – II kəsiyi həm əyilmə, həm də dartılmaya işləyir

(şəkil 2.3). Ona görə də bu kəsikdə yaranan gərginlikləri aşağıda göstərilən kimi
hesablamalıyıq:

Şəkil 2.3

F ∙ 103
σ d= (2.8)
A
b1 b
=( 2,5 … 3,5 ) mm qəbul edilir. Əgər 1 =3 mm olduqda, onda h=a olur.
b2 b2

a=0,4 √ F (2.9)
5
e 1= a(2.10)
12
9F
b 1= (2.11)
h [ σd]

[ σ d ]=60 ÷ 80 MPa
7
e 2= a(2.12)
12
3F
b 2= (2.13)
h[ σd ]
A=2b 2 a(2.14)
11
J= b a (2.15)
72 2
Əyici momenti təyin edək (şəkil 2.4):
M =F ( 0,5 a+e 1 ) (2.16)
J
W '= (2.17)
e1
 20

J
W ' '= (2.18)
e2

Əyilmədə yaranan A v ə B nöqtələrindəki gərginlikləri tapaq:

M
σ 'ə y = (2.19)
W'
M
σ 'ə' y = ( 2.20)
W''

Şəkil 2.4
A v ə B nöqtələrindəki tam gərginliklər isə:
F M
σ A= + (2.21)
A W'
 21

F M
σ B= + (2.22)
A W ''

Buradakı A - kəsiyin en kəsik sahəsi,e 1 və e 2 – A v ə B nöqtələrinin neytral oxdan

olan məsafələri;
Kəsikdəki əyriliyi nəzərə alaraqᴂ əmsalını təyin edək:
b 1−b2 r + e2
ᴂ=−1+
2r
{[
( b1 +b 2 ) h
∙ b 2+
h
( ]
e2 +r ) ln
r −e 2 }
−( b1−b 2 ) (2.23)

r =0,5 a+e 1 (2.24)

Gərginlikləri daha dəqiq hesablamaq üçün isə aşağıda göstərilən düsturlardan
istifadə edilir:
F 1 2e 1
σ A= ∙ ∙ ≤ [ σ ] ; ( 2.25 )
A ᴂ a

[ σ ]=100 ÷ 120 MPa

qəbul edilir.
−F 1 2 e2
σ B= ∙ ∙ (2.26)
A ᴂ 0,5 a+ h

III – III kəsiyinin hesabatı:Əgər qarmaqdan bir kanat keçirilibsə bu zaman III-
III kəsiyini kəsilməyə qarşı hesablayırıq (şəkil 2.5). Yəni:
F
τ= ≤ [ τ ] ( 2.27)
A1

olmalıdır.
burada [ τ ]=90 MPa qəbul olunur.
F
A1= (2.28)
[τ ]
F
τ= ≤ [τ ]
A1
 22

Şəkil 2.5

A1 – III-III kəsiyinin en kəsiyinin sahəsi;

F1
τ= ; ( 2.29 )
2 A1
F
F 1= tgγ ;(2.30)
2

tg 450=1 ; ᴂ 1=ᴂ ; e 3=e1 ; e 4=e 2 ; h1=a

F 1 1 2 e3
σA = ∙ ∙ (2.31)
1
A 1 ᴂ1 a
F1 1 2 e4
σB = ∙ ∙ (2.32)
1
A 1 ᴂ1 0,5 a+ h1
Uyğun nöqtələrdə yaranani ekvivalent gərginliyin qiyməti:
σ e =√ σ 2A +3 τ 2 (2.33)

Qarmağın qaykasının hesabatı.Qarmağın materialı kimi DÜİST 1050 – 74-dən

polad 45 götürülür və qaykanın hündürlüyünü təyin etdikdə əzilmədəki buraxıla bilən

N
gərginlik [ σ əz ]=20. . . 40 götürülür.
mm2
4 FP
H= (2.34)
π ( d −d21 ) [ σ ə z ]
2

burada d – yivin xaricindəki, d 1 isə daxilindəki diametridir.

Qaykanın öz-özünə açılmaması üçüntətbiq olunan lövhəni də nəzərdə tutsaq:
H q =1,5 H qəbul edilir. (2.35)
 23

Təcrübi olaraq qaykanın hündürlüyü aşağıda göstərilən kimi təyin olunur:

H q =( 1,2. . .1,5 ) d (2.36)

Dayaq yastığının təyini: Qarmağın oxunun dayaq yastığı keçdiyi hissəsinin

diamtrini təyin edək:
d 1=( 1,05 . . .1,1 ) d (2.37)

DÜİST 6874 – 75-ə görə (Z.H.Kərimov, cədvəl 95) cədvəldən dayaq yastığı təyin
olunur (şəkil 6).

Şəkil 2.6

Yastığın nömrəsi d1 , D, H, r, C, C0,

mm mm mm mm kN kN

Tarazın hesabatı: Tarazın dayaqlar arası ölçüsü aşağıda göstərilən ifadə ilə tapılır:
δ2
(
L=D+2 c+ δ 1 +
2 )
(2.38)

Əgər F> 5∙ 104 N olarsa δ 1=( 5 . .. 10 ) mm ; δ 2= ( 20. . .30 ) mm ; c =( 20 .. . 30 ) mm; F <5 ∙10 4 N
olarsa isə δ 1=( 3 . .. 6 ) mm ;

δ 2=( 10 . .. 20 ) mm ; c=( 15 . .. 20 ) mm ; qəbul edilir.

B=D+2 ( 5 . .. 10 ) mm(2.39)
l=( 10 . . .15 ) mm
D
R= +l+ ( 5 .. . 10 ) (2.40)
2
 24

d 3=d 1+ ( 2 . .. 3 ) mm(2.41)

burada L – tarazın uzunluğudur, δ 1 – yanağın qalınlığdır,δ 2 – sırğa qalınlığıdır, B –

tarazın enidir, d 3 – qarmağın boynu keçən hissədəkideşiyin diametridir.

Şəkil 2.7

I-I kəsiyi tarazın qorxulu kəsiyidir (şəkil 2.7). Bu kəsikdəki əyilmədən yaranan
gərginlik isə aşağıda göstərilən kimi təyin olunur.
M
σ əy = ≤ [ σ əy ] (2.42)
W

N
buradakı[ σ ə y ]=100 . . .120 - əyilmədəki buraxılabilən gərginliyin qiyməti,
mm2
W – kəsikdəki müqavimətin momentidir, M – kəsiyə təsir edəcək əyici momentin

qiyməti.
2
FL ( B−d 3 ) h0
M= ; ( 2.45 ) W = (2.46)
4 6
Bu zaman
 25

FL
4 6 FL 3 FL
σəy= = = ≤ [ σ ə y ] (2.43)
( B−d 3 ) h0 4 ( B−d 3 ) h0 2 ( B−d 3 ) h 20
2 2

6
3 FL

3 FL
h0 ≥
√ 2 ( B−d 3 ) [ σ ə y ]
(2.44)

σəy= ≤[σ ə y ]
2 ( B−d 3 ) h20

Tarazın sapfasının hesabatı: Tarazın sapfasının diametrinin qiyməti (d 4 ) əyilməyə

əsasən hesablamadan təyin olunur: (şəkil 2.8):
M
σəy= ≤ [ σ ə y ] (2.47)
W

Şəkil 2.8

F δ
M=
2 (
δ 1 + 2 (2.48)
2 )
3
W =0,1 d 4 (2.49)

F ( 2δ 1+ δ 2 )
d4 ≥
√
3

0,4 ∙ [ σ ə y ]
(2.50)

Sapfada yaranacaq xüsusi təzyiqin qiymətini təyin edək:

F
q= ≤ [ q ] , ( 2.51 )
2 d 4 δ2
[ q ] =40 . .. 50 MPa
M
σəy= =[ σ ə y ]
W

Bloklardakı oxun hesabatı: Blokların oxunun materialı polad 25 götürülür və

oxun uzunluğu tarazın uzunluğu ilə eyni olur (şəkil 9). Əyilmədə yaranacaq
gərginliyin qiyməti aşağıda göstərilən ifadədən hesablamaq olar:
 26

q 1 l0
σəy= (2.52)
W
L
Maksimal əyici moment x= 2 kəsiyində yaranır.

Şəkil2.9

q 1 l0 l0
M ə y =q 2 δ 2 x− ∙ (2.53)
2 4
F
q 2 ∙ δ 2= (2.54)
2
q 1 l 0=F (2.55)
δ2
l 0=L−2 δ 1+ ( 2 )
(2.56)

F
M əy = ( 2 L−l 0 ) (2.57)
8
Müqavimət momentinin qiymətiW =0,1 d 35 d 5 – blokdakı oxun diametridir.
F
8
( 2 L−l 0 )
σəy= ≤ [ σ ə y ] (2.58)
0,1 d 35

F ( 2 L−l 0 )
d5 ≥
√
3

0,8 [ σ ə y ]
(2.59)

Blokdakı oxun diametri təcrübi olaraq isə:

F ( 2 L−l 0 )
d 5=
√
3

0,8 [ σ ə y ]
+ ( 5 .. . 10 ) mm(2.60)

Xüsusi təzyiqin qiyməti yastığın əzilməsinə əsasən təyin olunur:

F
q= ≤ [ q ] (2.61)
l0 d 5
[ q ] =( 6 .. . 8 ) MPa qəbul edilir.
 27

Sırğanın hesabatı: Sırğanın hesabatı 2 qorxulu kəsiyə əsasən təyin olunur

(şəkil 2.10):
F
σ d= ≤ [ σ d ] ; [ σ d ] =80 MPa (2.62)
2 δ 2 ( b2 −d 5 )
F
b 2=d 5 + (2.63)
2 δ2[ σ d]

Təcrübi olaraqb 2=( 1,5 .. . 2 ) d 5 qəbul olunur.

Şəkil 2.10

Silindrik olan kəsik üzrə təzyiq bərabər paylandıgıüçün, yuvanın səthinə düşən
xüsusi təzyiq
F
q= (2.64)
2 d5 δ 2

Radial gərginliyin qiymətiσ rr=−q götürülür. Bu zaman III möhkəmlik

nəzəriyyəsinə əsasən
2 q ∙ d 27
σ =σ III −σ I =σ φφ −σ rr = 2 2 ≤ [ σ d ] (2.65)
d 7−d 5

[ σd]
d7 ≥ d5
√ [ σ d ]−2 q
F
(2.66)

b 1=d 4 + (2.67)
2 δ2 [ σ d ]
 28

[σ d]
d 6 =d 4
√ [ σ d ]−2 q
(2.68)

2 q ∙ d 27
σ= 2
≤ σ =80 MPa
2 [ d]
d 7−d 5

2.2 Qaldırırcı mexanizm üçün polispast və kanatın təyini

Kranın konstruksiyasına əsasən və yükqaldırma qabiliyyətinə görə ikili polispast

seçilir. İkili polispast üçün ötürmə ədədi m=2 qəbul olunur. Kanata düşən maksimum
qüvvəni təyin edirik:
F
F max= ( 2.69)
m ηp

η p =0,98 – polispastın F.İ.Ə

Polad kanatdakı qırıcı qüvvə aşağıda göstərilən kimi təyin olunur :

F qır =K F max (2.70)

K=4 . . .6 - möhkəmlik ehtiyat əmsalının qiymətidir.

F qır- qüvvəsinin qiymətinə görə DÜİST 2688-69-dan polad kanatını seçirəm.

2.3 Blokun seçilməsi, ölçülərinin hesabı, barabanın konstruksiyasının

seçilməsi və hesabatı

Blokun ən kiçik buraxılabilən diametri aşağıda göstərildiyi kimi hesablayarıq:

D blok =d k ( e−1 ) (2.71)
d k - seçilən kanatın diametri.

Buradakı e=20 – iş rejimini nəzərə alan əmsalın qiymətidir.

Yüngül rejim üçün buraxılabilən ən kiçik diametr aşağıdakı kimi hesablanır:
[ D ] =0,85 D(2.72)
İstiqamətləndirici blokun diametri aşağıdakı kimi tapılır:
D ist .blok =0,8 D(2.73)
Kanatın uzunluğunu təyin edirik:
Lk =Hm (2.74)
 29

Buradakı H - yükün qalxma hündürlüyüdür.

Barabanda açılacaq novların sayı:
Lk
z=
π ( D ¿ ¿ b+d k )+5(2.75)¿

burada 5 - ehtiyyat sarğılarının sayı.

Şəkil 2.11

Barabanın sağ tərəfinin uzunuğu aşağıdakı kimi tapılır :

l=zp (2.76)
buradakı p=22,5+ ( 2… 3 ) mm- kanatın diametri ilə eyni olan novların addımı;
Nov profilinin radiusu aşağıdakı kimi təyin olunur:
R=0,54 ∙ d k (2.77)
Barabanın tam uzunluğu aşağıda göstərilən kimi təyin edilir( şəkil 11).
Ltam =2 ( l+ l1 ) +l 2 (2.78)
l 1=( 4 … 5 ) d k (2.79)
burada l 1– barabanda yiv açılmayan hissəsinin uzunluğudur,l 2=250 mm - barabanın

kənarlarında olan yivsiz hissənin eni;

DÜİST 1412-74 üzrə barabanın hazırlanması üçün Ç415-32 markalı çuqun seçilir.

kq
Materialın sıxılmada möhkəmlik həddi isəσ m .h=7500 olur
sm2
Barabanın divarının qalınlığı
δ =0,02 D+ ( 6 … 10 ) mm(2.80)
Barabanın divarının sıxılma gərginliyini hesablayaq:
F max
σ sıx = (2.81)
p∙ δ
 30

Sıxılmada buraxılabilən gərginlik,

σ
[ σ sıx ]= [ mk .] h (2.82)
σ sıx ≤ [ σ sıx ]

[ k ]=4 … 4,5 – ehtiyat əmsalının buraxılabilən qiymətidir.

Baraban köməyi ilə ötürüləcək burucu moment :
Db
T bur =2 F max ∙ (2.83)
2
Barabana təsir edəcək əyici momentin qiyməti:
M əy =F max ∙ 0,4 ∙ 103 (2.84)

2.4 Eninə tirin hesabatı

Hesabi yükü təyin edək:
F h es=F ∙ k ( 2.85)
k =1,2 ;
Eninə tirin diametrini təyin edək:
d 0=d 1+ (2. . .5 ) (2.86)

Eninə tirin eni təyin edək:

B=D+ ( 10 . . .15 ) mm(2.87)
Eninə tirin uzunluğu təyin edək
l=D+ ( 30 . . .40 ) mm (2.88)
l 1=l+ ( 80 . ..100 )(2.89)

Orta kəsikdə ən böyük əyici momentin qiyməti:

F h es l 1
M ə y= (2.90)
4
Tirin hazırlandıği materialı polad 45 götürürük.
kq
σ m .h=6100
sm2
kq
σ ax . h=4200
sm2
Əyilmədə buraxılabilən gərginliyin qiyməti:
σ
[ σ ə y ]= [ ax.
k]
h
(2.91)
 31

[ k ]- buraxılabilən möhkəmlik ehtiyat əmsalıdır.

Tələb olunacaq müqavimət momentinin qiyməti:
Mə y
W= (2.92)
[ σə y ]
Eninə tirin hündürlüyünü hesablayaq:
6W
H=
√ B−d 20
(2.93)

Qarmağın yanaqları qalınlığı (3 . . . 5) mm olan polad vərəqlərdən düzəldilir.

2.5 Barabanın oxunun hesabatı.

Barabanın oxunun materialı kimi polad 45 qəbul götürülür.
Barabanın dayaqlarındakı reaksiya qüvvələrini hesablayaq :
2 Fml B
RA= ( 2.94)
L
R B=2 Fm −R A ( 2.95)
Barabanın oxuna təsir edəcək qüvvə:
2 F m (l C −l D)
FD= (2.96)
lC
F C =2 F m −F D (2.97)
Momentləri və kəsici qüvvələri təyin edib, epyürlərini çəkirik :
M C =R A ∙ 0,2(2.98)
M D =R A ∙ 0,12(2.99)
Barabanın oxunun diametrini hesablayaq :
Mə y
d=2,2∙
√
3

[σ ]
(2.100)

buradakı [ σ ] - əyilmədəki buraxıla bilən gərginlikdir, [ σ ]=55 N /mm2 qəbul edilir.

Burucu momentəgörə, valın diametritəyin olunur:
T bur
d=1,7∙
√3

[τ ]
(2.101)

buradakı[ τ ] - burulmada buraxıla bilən gərginlikdir, [ τ ]=0,6[ σ ]

 32

FƏSİL3. DÖNƏN KRANIN KONSTRUKTİV HESABI

3.1 Qarmağın təyini və yoxlama hesabatı

Tapşırığa əsasən verilənlər:
№ F , kN m m H ,m l ,m QM , %
V1, V3,
san san

7 100 0,134 0,258 9,2 9,35 15

Qarmağı kranın yükü qaldırma qabiliyyətinə əsasən və iş rejiminə əsasən

DÜİST 6627-74-dən seçirik. Cədvəl XVI-dan (Н.Г.Павлов, Примеры расчетов
кранов) B tipli 14№-li qarmaq təyin olunur.
4F
σ d= ≤[σ d]
π d 21

4 F ∙ 103 4 ∙ 10∙ 1000 40000

d 1=
√ π [σ d]
=
√
3,14 ∙ 600
=
√
1884
=4,60 sm=46 mm

Qarmağın ölçüləri aşağıdakı kimidir:

D=85 mmd d =56 mm R=12 mm
S=65 mm d 1=50 mm R a=60 mm
 33

L=475 mm d 0=M 48 g=6 kq

b=54 mm h=82 mm
Qarmağın yivli hissəsində dartılmadan yaranan gərginliyi yoxlayaq.
kq
[ σ d ]=( 500 . ..700 ) ; σ d ≤ [ σ d ] ; p=3,5 mm
sm2
4F 4 ∙ 10∙ 103 kq
σ d= 2
= 2
=602 2
π d 1 3,14 ∙ ( 4,6 ) sm
σ d ≤ [ σ d ] şərti ödənildi.

DÜİST–9150-59-a əsasənd 1=46 mm=4,6077 sm

(Əd. Z.H.Kərimov Cədvəl 12)
d 1=46,077 mm ; d 2=47,127 mm; d=d 0=48 mm

3.2 Yüktutucu tərtibatın hesabatı:

Qaldırılacaq yük dörd kanat budağından asılır və qarmağa ştropun iki həlqəsi
keçirdilir. (şəkil 2.1). Budaqlara təsir edəcək qüvvəni aşağıda verilən ifadə ilə tapırıq:
F
F 1=
4 cosα
α – kanatın budağının şaquli oxla əmələ gətirdiyi bucaq;

α =300 ; α =450 v ə α =600 üçün kanat budağında yaranacaq qüvvə təyin olunur. Hesabı

α =450 üçün aparaq

10000
F 1= =3536,06 kq
4 ∙ 0,707
Kanatın kaprondan hazırlandığını qəbul edib, onun diametrini hesablayaq:
4 F1
dk =
√ πβ [ σ d ]√=
4 ∙3536,06
3,14 ∙ 0,66 ∙ 40
=13,06 mm

buradakı β=0,66 - kanatın en kəsiyində olan boşluqları nəzərə alacaq əmsal.

N
[ σ d ]=40 – kapron kanatlar üçün dartılmada buraxılabilən gərginliyin
mm 2
qiymətidir.
Yüktutucu tərtibatda qollar kəndir kanatdan hazırlanarsa, qırıcı qüvvə aşağıda
göstərilən kimi tapılır:
 34

F qır =k ∙ F 1=4 ∙3536,06=14144,24 kq

burada k =4 .. . 6 - ehtiyat əmsalının qiymətidir.

3.3 Birbuynuzlu qarmağın hesabatı.

Qarmağın hazırlandığı materialı polad 20 götürürük. Bu tip qarmaqların hesabstı
onların qorxulu kəsiklərinə əsasən aparılır. Birbuynuzlu qarmaqda üç qorxulu kəsik
vardır.
I – I kəsiyinin hesabatı:
I – I kəsiyi qarmağın yivli hissəsində olan kəsikdir. Bu kəsiyin ölçüsü
dartılmaya hesablamadan təyin olunur:
4F
σ d= ≤[σ d]
π d 21

N
[ σ d ]=45 … 50 götürülür.
mm2

4 F ∙ 103 4 ∙ 100∙ 1000 400000

√
d 1=
π [σ d]
=
√ 3,14 ∙ 50
=
157 √
=50,4 mm

DÜİST 9484–73-ə əsasən d 1=51 mm , d 2=53 mm , d=56 mm , P=6 mm

II – II kəsiyinin hesabatı:
II – II kəsiyi həm əyilmə, həm də dartılmaya işləyir. Ona görə də bu kəsikdə
yaranan gərginlikləri aşağıda göstərilən kimi hesablamalıyıq:
F ∙ 103 100000
σ d= = =13,33 MPa
A 7499
b1 b1
=( 2,5 … 3,5 ) mm qəbul edilir. Əgər =3 mm olduqda, onda h=a olur.
b2 b2

a=0,4 √ F=0,4 √ 100000=126,49=126 mm

5 5
e 1= a= ∙ 126=52,5 mm
12 12
9 F 9 ∙100000
b 1= = =89,28mm
h [ σd] 126 ∙80

[ σ d ]=60 ÷ 80 MPa
 35

7 7
e 2= a= ∙ 126=73,5 mm
12 12
3 F 3 ∙100000
b 2= = =29,76 mm
h[ σd] 126∙ 80

A=2b 2 a=2 ∙29,76 ∙ 126=7499,5mm 2=74,99 sm2

11 11
J= b 2 a= ∙29,76 ∙ 126=5728800 Nmm4
72 72
Əyici momenti təyin edək (şəkil 3.4):
M =F ( 0,5 a+e 1 )=100000 ( 0,5 ∙126+ 52,5 )=11550000 Nmm
J 5728800
W '= = =109120 mm3
e1 52,5
J 5728800
W ' '= = =77942,85 mm3
e2 73,5

Əyilmədə yaranan A v ə B nöqtələrindəki gərginlikləri tapaq:

M 11550000
σ 'ə y = = =105,8 MPa
W' 109120
M 11550000
σ 'ə' y = = =148,1 MPa
W ' ' 77942,85
A v ə B nöqtələrindəki tam gərginliklər isə:
F M
σ A= + =13,3+105,8=119,1 MPa
A W'
F M
σ B= + =13,3+148,1=161,4 MPa
A W ''

Buradakı A - kəsiyin en kəsik sahəsi,e 1 və e 2 – A v ə B nöqtələrinin neytral oxdan olan

məsafələri;
Kəsikdəki əyriliyi nəzərə alaraqᴂ əmsalını təyin edək:
b 1−b2 r + e2
ᴂ=−1+
2r
( b1 +b 2 ) h
∙ b 2+{[ h
( ]
e2 +r ) ln
r −e 2
−( b1−b 2 ) }
r =0,5 a+e 1=0,5 ∙ 126+52,5=115,5 mm
2∙ 115,5
ᴂ=−1+ ∙¿
( 89,28+29,76 ) ∙126

89,28−29,76 115,5+73,5
+
126 ]
( 73,5+115,5 ) ln
115,5−73,5
−( 89,28−29,76 ) =¿ ]}
¿−1+ 0,01 { ( 29,76+88,83 ) ∙ ln 4,5−59,52 } =0,1
 36

Gərginlikləri daha dəqiq hesablamaq üçün isə aşağıda göstərilən düsturlardan

istifadə edilir:
F 1 2e 1
σ A= ∙ ∙ ≤ [ σ ] ; [ σ ] =100÷ 120 MPa
A ᴂ a
qəbul edilir.
100000 1 2∙ 52,5
σ A= ∙ ∙ =111,1< [ σ ]
7499,5 0,1 126
−F 1 2 e2 −100000 1 2 ∙ 73,5
σ B= ∙ ∙ = ∙ ∙ =¿−103,7 MPa
A ᴂ 0,5 a+ h 7499,5 0,1 0,5∙ 126+126

III – III kəsiyinin hesabatı:

Əgər qarmaqdan bir kanat keçirilibsə bu zaman III-III kəsiyini kəsilməyə qarşı
hesablayırıq. Yəni:
F
τ= ≤ [τ ]
A1

olmalıdır.
burada [ τ ]=90 MPa qəbul olunur.
F 100000
A1= = =1111,11 mm2
[τ ] 90
F 100000
τ= = =90 MPa≤ [ τ ]
A 1 1111,11
A1 – III-III kəsiyinin en kəsiyinin sahəsi;
F1 F 50000
τ= ; F = tgγ ; τ = =22,5 MPa
2 A1 1 2 2 ∙ 1111,11
100000
F 1= tg 450=50000 N
2
tg 450=1 ; ᴂ 1=ᴂ ; e 3=e1 ; e 4=e 2 ; h1=a
F 1 1 2 e3 50000 1 2 ∙52,5
σA = ∙ ∙ = ∙ ∙ =37,5 MPa
1
A 1 ᴂ1 a 1111,11 0,1 126
F1 1 2 e4 50000 1 2 ∙ 73,5
σB = ∙ ∙ = ∙ ∙ =¿
1
A 1 ᴂ1 0,5 a+ h1 1111,11 0,1 0,5∙ 126+126
N
¿ 35
mm2
 37

Uyğun nöqtələrdə yaranani ekvivalent gərginliyin qiyməti:

σ e =√ σ 2A +3 τ 2 =√(111,1)2 +3 ∙(22,5)2=117,7 MPa ≤ [ σ ]

Şərtimiz ödənildi.

3.4 Qarmağın qaykasının hesabatı.

Qarmağın materialı kimi DÜİST 1050 – 74-dən polad 45 götürülür və

qaykanın hündürlüyünü təyin etdikdə əzilmədəki buraxıla bilən gərginlik

N
[ σ ə z ]=20 . . . 40 götürülür.
mm2

4 FP 4 ∙ 100000 ∙6
H= = =77 mm
π ( d −d1 ) [ σ ə z ] 3,14 ( 482 −46 2) ∙ 35
2 2

burada d – yivin xaricindəki, d 1 isə daxilindəki diametridir.

Qaykanın öz-özünə açılmaması üçüntətbiq olunan lövhəni də nəzərdə tutsaq:

H q =1,5 H qəbul edilir.

H q =1,5∙ 77=115,5 mm

Təcrübi olaraq qaykanın hündürlüyü aşağıda göstərilən kimi təyin olunur:

H q =( 1,2. . .1,5 ) d= (1,2 . .. 1,5 ) ∙ 48= (57,6 . . .72 ) mm
H q =70 mm qəbul edirik.

3.5 Dayaq yastığının təyini

Qarmağın oxunun dayaq yastığı keçdiyi hissəsinin diamtrini təyin edək:

d 1=( 1,05 . . .1,1 ) d=( 1,05 . .. 1,1 ) ∙ 48=( 50 . .. 52 )=50 mm

DÜİST 6874 – 75-ə görə (Z.H.Kərimov, cədvəl 95) cədvəldən dayaq yastığı təyin
olunur.
 38

Yastığın nömrəsi d1 , D, H, r, C, C0,

mm mm mm mm kN kN

8207 50 78 22 1,5 45,12 103

3.6 Tarazın hesabatı

Tarazın dayaqlar arası ölçüsü aşağıda göstərilən ifadə ilə tapılır:

δ2
L=D+2 c+ δ1 + ( 2 )
Əgər F> 5∙ 104 N olarsa δ 1=( 5 . .. 10 ) mm ; δ 2= ( 20. . .30 ) mm ; c =( 20 .. . 30 ) mm; F <5 ∙10 4 N
olarsa isə δ 1=( 3 . .. 6 ) mm ;

δ 2=( 10 . .. 20 ) mm ; c=( 15 . .. 20 ) mm ; qəbul edilir.

30
(
L=78+ 2 30+10+
2 )
=188 mm

B=D+2 ( 5 . .. 10 ) mm=78+18=96 mm
l=( 10 . . .15 ) mm
D 78
R= +l+ ( 5 .. . 10 )= +13+ 10=62 mm
2 2
d 3=d 1+ ( 2 . .. 3 ) mm=50+ ( 2 .. . 3 )=53 mm

burada L – tarazın uzunluğudur, δ 1 – yanağın qalınlığdır,δ 2 – sırğa qalınlığıdır, B –

tarazın enidir, d 3 – qarmağın boynu keçən hissədəkideşiyin diametridir.
I-I kəsiyi tarazın qorxulu kəsiyidir. Bu kəsikdəki əyilmədən yaranan
gərginlik isə aşağıda göstərilən kimi təyin olunur.
M
σ əy = ≤ [ σ əy ]
W
N
buradakı[ σ ə y ]=100 . . .120 - əyilmədəki buraxılabilən gərginliyin qiyməti,
mm2
W – kəsikdəki müqavimətin momentidir, M – kəsiyə təsir edəcək əyici momentin

qiyməti.
 39

2
FL ( B−d3 ) h 0
M= ;W=
4 6
Bu zaman
FL
4 6 FL 3 FL
σəy= = = ≤ [ σə y ]
( B−d 3 ) h0 4 ( B−d 3 ) h0 2 ( B−d 3 ) h 20
2 2

6
3 FL 3 ∙ 100000∙ 188
h0 ≥
√ 2 ( B−d 3 ) [ σ ə y ]
=
√
2 ∙ ( 96−53 ) ∙ 120
=74 mm

( 96−53 ) ∙ 742
W= =39244 mm3
6
100000∙ 188
M= =4700000 N ∙ mm
4
3 FL 3 ∙100000 ∙ 188
σəy= 2
= 2
=120 MPa ≤ [ σ ə y ]
2 ( B−d 3 ) h 0 2 ( 96−53 ) ∙ 44

3.7 Tarazın sapfasının hesabatı

Tarazın sapfasının diametrinin qiyməti (d 4 ) əyilməyə əsasən hesablamadan təyin
olunur:
M
σ əy = ≤ [ σ əy ]
W
F δ 100000 20
M=
2 (
δ1 + 2 =
2 )2
5+
2 (
=750000 N ∙ mm ; )
W =0,1 d 34

F ( 2δ 1+ δ 2 )
d4 ≥
√
3

0,4 ∙ [ σ ə y ]
=
√
3 100000∙ ( 2 ∙5+20 )
0,4 ∙120
3
W =0,1∙ ( 39,68 ) =6247,6 mm
3
=39,68 mm

Sapfada yaranacaq xüsusi təzyiqin qiymətini təyin edək:

F
q= ≤ [ q ] , [ q ] =40 .. . 50 MPa
2 d 4 δ2
100000
q= =42 MPa ≤ [ q ]
2∙ 39,68 ∙30
M 750000
σəy= = =120 MPa=[ σ ə y ]
W 6247,6
Şə rtimiz ö d ə nil di.
 40

3.8 Bloklardakı oxun hesabatı

Blokların oxunun materialı polad 25 götürülür və oxun uzunluğu tarazın

uzunluğu ilə eyni olur. Əyilmədə yaranacaq gərginliyin qiyməti aşağıda göstərilən
ifadədən hesablamaq olar:
q 1 l0
σ əy=
W
L 188
Maksimal əyici moment x= 2 = 2 =94 mm kəsiyində yaranır.
q 1 l0 l0
M ə y =q 2 δ 2 x− ∙
2 4
F 100000
q 2 ∙ δ 2= = =50000 N ∙ mm
2 2
N
q 1 l 0=F=100000
mm2
δ2 20
l 0=L−2 δ 1+ ( 2 )
=188−2 5+
2 (
=158mm )
F 100000
M əy = ( 2 L−l 0 )= ( 2 ∙ 188−158 )=2725000 Nmm
8 8
Müqavimət momentinin qiymətiW =0,1 d 35 d 5 – blokdakı oxun diametridir.
F
8
( 2 L−l 0 )
σəy= ≤ [σə y ]
0,1 d 35

F ( 2 L−l 0 )
d5 ≥
√
3

0,8 [ σ ə y ]
=
√
3 100000 ( 2 ∙188−158 )
0,8 ∙120
=¿ 61 mm¿

Blokdakı oxun diametri təcrübi olaraq isə:

F ( 2 L−l 0 )
d 5=
√
3

0,8 [ σ ə y ]
+ ( 5 .. . 10 ) mm=71 mm

Xüsusi təzyiqin qiyməti yastığın əzilməsinə əsasən təyin olunur:

F 100000
q= = =8 MPa ≤ [ q ]
l 0 d 5 158 ∙71
[ q ] =( 6 .. . 8 ) MPa qəbul edilir. Buradan şərtimiz ödənildi.
 41

3.9 Sırğanın hesabatı

Sırğanın hesabatı 2 qorxulu kəsiyə əsasən təyin olunur:

F
σ d= ≤ [ σ d ] ; [ σ d ]=80 MPa
2 δ 2 ( b2 −d 5 )
F 100000
b 2=d 5 + =71+ =91,83 ≈ 92mm
2 δ2[σ d] 2∙ 30 ∙80
100000
σ d= =79,36 MPa
2 ∙30 ( 92−71 )
Təcrübi olaraqb 2=( 1,5 .. . 2 ) d 5 qəbul olunur.
Silindrik olan kəsik üzrə təzyiq bərabər paylandıgı üçün, yuvanın səthinə düşən
xüsusi təzyiq
F 100000
q= = =23,47 MPa
2 d5 δ 2 2 ∙71 ∙ 30

Radial gərginliyin qiymətiσ rr=−q götürülür. Bu zaman III möhkəmlik

nəzəriyyəsinə əsasən
2 q ∙ d 27
σ =σ III −σ I =σ φφ −σ rr = ≤ [σd ]
d 27−d 25

[ σd]
d7 ≥ d5
√ [ σ d ]−2 q
F
=71
√ 80
80−2∙ 23,47
100000
=110,22 mm

b 1=d 4 + =39,68+ =60,51 mm

2 δ2 [ σ d ] 2 ∙30 ∙ 80

[σ d]
d 6 =d 4
√ [ σ d ]−2 q
=39,68
√ 80
80−2∙ 23,47
=59,52 mm

2 q ∙ d 27 2∙ 23,47 ∙ ( 110,22 )2
σ= 2 2= 2
=80 MPa ≤ [ σ d ] =80 MPa
d 7−d 5 110,222−( 71 )
Şərtimiz ödənildi.

3.10 Qaldırırcı mexanizm üçün polispast və kanatın təyini

 42

Kranın konstruksiyasına əsasən və yükqaldırma qabiliyyətinə görə ikili polispast

seçilir. İkili polispast üçün ötürmə ədədi m=2 qəbul olunur. Kanata düşən maksimum
qüvvəni təyin edirik:

F 10 ∙ 103
F max= = =51,02 kN
m η p 2∙ 0,98
η p =0,98 – polispastın F.İ.Ə

Polad kanatdakı qırıcı qüvvə aşağıda göstərilən kimi təyin olunur :

F qır =K F max =5,5 ∙51,02=280,6 kN
K=4 . . .6 - möhkəmlik ehtiyat əmsalının qiymətidir.
F qır- qüvvəsinin qiymətinə görə DÜİST 2688-69-dan dözümlülük həddinin qiyməti

1600 MPa olan LK−R 6 × 19× 10 tipli polad kanatını seçirəm.

2
d k =22,5 mm; A=188,78 mm ; F qır =256500 N=256,5 kN

3.11 Blokun seçilməsi, ölçülərinin hesabı, barabanın konstruksiyasının

seçilməsi və hesabatı

Blokun ən kiçik buraxılabilən diametri aşağıda göstərildiyi kimi hesablayarıq:

Dblok =d k ( e−1 )=22,5 ( 20−1 ) =427,5 mm

Dblok =430 qəbul edirəm
d k - seçilən kanatın diametri.

Buradakı e=20 – iş rejimini nəzərə alan əmsalın qiymətidir.

Yüngül rejim üçün buraxılabilən ən kiçik diametr aşağıdakı kimi hesablanır:
[ D ] =0,85 D=0,85∙ 430=365,5 mm
[ D ] =430mm qəbul edilir.
İstiqamətləndirici blokun diametri aşağıdakı kimi tapılır:
D ist .blok =0,8 D=0,8 ∙ 430=344 mm

Kanatın uzunluğunu təyin edirik:

Lk =Hm=9,2 ∙2=18,4 m

Buradakı H - yükün qalxma hündürlüyüdür.

Barabanda açılacaq novların sayı:
 43

Lk
z=
18,4
π ( D ¿ ¿ b+d k )+5= +5=17,94 ≈ 18 ¿
3,14 ( 0,43+ 0,0225 )
burada 5 - ehtiyyat sarğılarının sayı.

Şəkil 3.11

Barabanın sağ tərəfinin uzunuğu aşağıdakı kimi tapılır :

l=zp=18 ∙ 25=450 mm
buradakı p=22,5+ ( 2… 3 ) mm=(24,5 … 25,5)mm - kanatın diametri ilə eyni olan novların
addımı;
Nov profilinin radiusu aşağıdakı kimi təyin olunur:
R=0,54 ∙ d k =0,54 ∙ 22,5=12,15 mm

Barabanın tam uzunluğu aşağıda göstərilən kimi təyin edilir( şəkil 3.11).
Ltam =2 ( l+ l1 ) +l 2=2 ( 450+100 ) +250=1350 mm
l 1=( 4 … 5 ) d k =( 4 … 5 ) 22,5=( 90 … 112,5 ) mm
burada l 1– barabanda yiv açılmayan hissəsinin uzunluğudur,l 2=250 mm - barabanın

kənarlarında olan yivsiz hissənin eni;

DÜİST 1412-74 üzrə barabanın hazırlanması üçün Ç415-32 markalı çuqun

kq
seçilir. Materialın sıxılmada möhkəmlik həddi isəσ m .h=7500 olur
sm2
Barabanın divarının qalınlığı
δ =0,02 D+ ( 6 … 10 ) mm=0,02∙ 430+ ( 6 …10 ) mm=14,6 … 18,6 mm
δ =18 mm götürək,

Barabanın divarının sıxılma gərginliyini hesablayaq:

F max 5102 kq
σ sıx= = =1133,7 2
p∙ δ 2,5∙ 1,8 sm
 44

Sıxılmada buraxılabilən gərginlik,

σ 7500 kq
[ σ sıx ]= [ mk .] h = 4,5
=1667 2
sm
σ sıx ≤ [ σ sıx ]

[ k ]=4 … 4,5 – ehtiyat əmsalının buraxılabilən qiymətidir.

Baraban köməyi ilə ötürüləcək burucu moment :
Db 430
T bur =2 F max ∙ =2∙ 51,02∙ =21938,6 N ∙m
2 2
Barabana təsir edəcək əyici momentin qiyməti:
M əy =F max ∙ 0,4 ∙ 103=20408 N ∙m

3.12 Eninə tirin hesabatı

Hesabi yükü təyin edək:

F h es=F ∙ k =10000 ∙1,2=12000 kq
k =1,2 ;
Eninə tirin diametrini təyin edək:
d 0=d 1+ (2. . .5 )=30+5=35 mm

Eninə tirin eni təyin edək:

B=D+ ( 10 . . .15 ) mm=50+15=65 mm
Eninə tirin uzunluğu təyin edək
l=D+ ( 30 . . .40 ) mm=50+35=85 mm
l 1=l+ ( 80 . ..100 )=85+90=175 mm

Orta kəsikdə ən böyük əyici momentin qiyməti:

F h es l 1 1200 ∙17,5
M ə y= = =52500 kqsm
4 4
Tirin hazırlandıği materialı polad 45 götürürük.
kq
σ m .h=6100
sm2
kq
σ ax . h=4200
sm2
Əyilmədə buraxılabilən gərginliyin qiyməti:
 45

σ 4200 kq
[ σ ə y ]= [ axk .] h = 2,5
=1700 2
sm
[ k ]- buraxılabilən möhkəmlik ehtiyat əmsalıdır.
Tələb olunacaq müqavimət momentinin qiyməti:
M ə y 52500
W= = =30,8 sm2
[ σ ə y ] 1700
Eninə tirin hündürlüyünü hesablayaq:
6W 6 ∙ 30,8
H=
√ 2
B−d 0
=
√
6,5−3,52
=2,48 sm=24,8 mm=25 mm

Qarmağın yanaqları qalınlığı (3 . . . 5) mm olan polad vərəqlərdən düzəldilir.

NƏTİCƏ

Təqdim olunan buraxılış işində dönən kranın möhkəmlik və dayanıqlıq

məsələlərinin həllinə dair bir sıra məqamlar nəzərdən keçirilmiş və aşağıdakı
nəticələr əldə olunmuşdur:
 46

1) Təmir, tikinti, quraşdırma sahəsində tətbiq edilən və böyük əhəmiyyətə malik

yükqaldırıcılar və nəqledici qurğular haqqında ümumi məlumat,onların növləri, əsas
parametrləri qeyd edilmişdir.
2) Atqı qurğusunun , qaldırıcı mexanizmin, yükqaldırıcı qurğu üçün tormozun
heablanma metodikası geniş təhlil edilmişdir.
3) Yükqaldırma qabiliyyəti 100 kN olan dönən kranın konstruktiv hesabı ətraflı
şəkildə aparılmış və təkmilləşdirilmiş modeli yaradılmışdır.

ƏDƏBIYYAT SİYAHISI

1. Abdullayev A.H., Məmmədov R.K., Güməyev M.H. Maşın detalları və

konstruksiyaetmənin əsasları. Bakı, Elm, 2002. - 462 s.
2. Kərimov Z.H.Maşın hissələri və yükqaldırıcı və nəqledici mışınlar. Bakı.
Maarif. 2002 – 485s.
3. Abubakirov V.F., Arxanqelğskiy V.A., Burimov Ö.Q., Malkin İ.B.
Burovoe oborudovanie. Spravoçnik v 2-x tomax. 2000. - 865 s.
 47

4. Abubakirov V.F., Burimov Ö.Q., Qnoevıx A.N., Mejlumov AO.,

Bliznökov V.Ö. Burovoe oborudovanie: Spravoçnik: v 2-x t. M.: OAO «İzdatelğstvo
Nedra», 2003. - 494 s.
5. Alekseevskiy Q.V. Burovıe ustanovki Uralmaşzavoda – M.: Nefdra, 1971
– 168 s.
6. Berejnoy S. B. Rolikovıe üepnıe peredaçi obhe-maşinostroitelğnoqo
primeneniə/ - Krasnodar: İzd-vo MQTU im. N.G. Baumana, 2004.-242 s.
7. Vorobğev V. K. Üepnıe peredaçi.- M.: Maşinostroenie - 1968 – 251.
8. QarəevN.A. OptimizaüiəimetodıprinətiəreşeniyvSAPR. M.:
Moskovskiyqosudarstvennıystroitelğnıyinstitut. 1999 - 33 s.
9. Qotovüev A. A., Stolbin Q. B., Kotenok İ. P. Proektirovanie üepnıx
peredaç. Spravoçnik.-M.:Maşinostroenie - 1973 - 287 s.
10. KozinovQ.L., SoxrinP.P. Proektirovanieüepnıxperedaç: Uçeb.posobie/-
Çeləbinsk, 1998.-114 s.
11. RaskinR. M.,KronqauzV. S., KinÖ. B.
Üepnıeperedaçiburovıxustanovok.- M.: Nedra - 1972 - 112 s.
12. Kerimov Zahid G., Mammad-zade Elkhan O. Optimization of double-
acting chain drive
13. www.bmstu.ru. Osnovı konstruirovaniə i detali maşin. Kurs OKDM. Üepnıe
peredaçi.
14. www.oil-equip.ru. Kataloq nefteqazovoqo oborudovaniə.
15. www.eduworld.ru. Üepnıepередачи.