TÜRK YURDU

İkinci Cilt
(Cilt 3-4)

TUTİBAY YAYINLARI
Şehit Adem Yavuz Sokağı, Nu. 3/7
Kızılay/ANKAM
Tel: (0312) 419 45 06- 419 45 07
 TÜRK YURDU
C Ü t2

Editör
Murat ŞEFKATLİ

Yayın Kumlu Başkanı

Dr. Arslan TEKİN

Akademik Danışman
Dr. Mehmet ÖZDEN

Yayın Kumlu
Necati GÜLTEPE
Seyit Ali KAHRAMAN
Dr. Hulusi LEKESİZ
Faruk GÖNCÜOĞLU

Grafik
Yakup YILDIRIM

Sayfa Düzenleme
Serda GÜRLEYEN
Fırat MUTLU

TUTIBAY YAYINLARI
Telfaks: (0312) 419 45 06 ■07 / 419 65 32
Baskı: Saray Matbaacılık, Ankara 1999

Yazışma Adresi:

TUTİBAY YAYINLARI
Şehit Adem Yavuz Sokağı, Nıı. 3/7
Kızılay-ANKARA

Telefaks: 0.312 419 45 06-07/419 65 32

Bu yayının her hakkı TUTİBAY LTD. ŞTİ.ne aittir. Mehaz gösterilmeden iktibas edilemez.
 • •

TÜRK YURDU
Üçüncü Cilt
 TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çakşır On beş günde bir çıkar

N âşiri: Türk Yurdu

M üdürü: Mehmed Emin

Üçüncü Cilt
1912-1913

İstanbul - Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı

 TÜRK YURDU 11

ÜÇÜNCÜ CİLDİN FİHRİSTİ

(Elifba sırasıyla)
İÇTİMAİYAT
Anadolu Duygusu.............................................................................................. .....................Fuad Sabit

Ümid ve A zm ..........................................................................................................................Köprülüzâde Mehmed Fuad

Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak.......................................................................... Ziya Gökalp

Türkler Bir Ruh-ı Millî Arıyorlar............................................................................................ P. Risal

Saadetin Altı Köşeli Kasrı.............................................. ........................................................ Şeyh Cemaleddin Efganî

Milliyet Fikri ve Millet M uharebeleri....................................................................................Akçuraoğlu Yusuf

Vahdet-i Cinsiye (Irkiye) Felsefesi........................................................................................ Şeyh Cemaleddin Efganî

Yeni Hayata D oğru................................................................................................................ Kâzım Nami

Yine Manevî Y urt................................................................................................................... Mehmed Ali Tevfîk

İDAREDEN
Hilâl-i Ahmer İanesi Hakkında

edebiyat
Ordunun Andı..........................................................................................................................F, Sacid

Ordudan Bir S es..................................................................................................................... Mehmed Emin

Emelimin Kanunları................................................................................................................ Fikret Ziya

U m utlanm a..............................................................................................................................Kazım Namî

Bir Askerin Vicdanı........................................................................................................ .........A. Kâzım

Benim T ü rküm ....................................................................................................................... Kâzım Namî

Bu da Yurt Kaygısı..................................................................................................................Kâzım Namî

Padişah ve Şehzadelerimize.................................................................................................. Halide Edib

Prom ete....................................................................................................................................Abdullah Cevdet

Türk’ün Duası......................................................................................................................... Köprülüzâde Mehmed Fuad

Türk Âlem ine.......................................................................................................................... Rusyalı Bir Türk Balası

Delik Kiremid.......................................................................................................................... Hamdullah Subhi

Rus Edebiyatından Bir N üm ûne.......................................................................................... Burdurino Lermontof

Zavallı Kayıkçı.........................................................................................................................Mehmed Emin

Sen Feıyada Başlayınca.........................................................................................................Mehmed Emin

Âsî R übab................................................................. ............................................................... Mehmed Ali Tevfik

Kızıl E lm a................................................................................................................................. Gökalp

Kendine D oğru................................................................................. ...................................... Gökalp

12 TÜRK YURDU

Küçük Vatandaşlarıma........................................................................................................... Mehmed Emin

Vatanın Kızlarına........................................ .............................................................................Celâl Sahir

Ya Gazi 01 Ya Şehid.... ........................................................................................................... Mehmed Emin

Yurt Kaygısı............................................................................................................................. H. Z âde

Yurdumuzun İniltisi...............................................................................................................Mehmed Emin

ESKİ eserlerimiz
Hibetü'l-Hakayık.. .Necib Asım

İTİZAR
Bazı Tertip Hataları

İKTİSAD
İş İşten Geçmeden Gözünüzü Açınız................................................................................. Parvus

Türklerin Ödünç Almaya En Haklı Oldukları Para............................................................ Parvus

Devlet ve Millet....................................................................................................................... Parvus

Malî Tehlikeler........................................................................................................................ Parvus

İNTİKAD VE TAKRİZ
Halk Nazarına Bir Niçe Mesele..................... ........................................Ziya
Halk Nazarına Bir Niçe Mesele............................................................. Kâzım Nâmı

TARİH VE ÂSÂR-IATÎKA
Şair Z ek i...................................................................................................................................İzzet Ulvî

1386 Kurultayı Timur Han'ın İran Seferi............................................................................. M. Nuri

TERÂCIM-I AHVÂL
Alımed Midhat Efendi........................................................................................................... Akçuraoğlu Yusuf

Almied Midhat Efendi'nin Hayat ve Menakıbı................................................................... Kâzım Nâmî

Merhum Alımed Midhat Efendi ve Şimal Türkleri.............................................................Fatih Kerimî

M idhat..................................................................................................................................... Midhat Cemal

TAZIYET
Taziyet............................................................................................ Türk Yurdu Heyeti

TALİMVE terbiye
Türk G ücü...............................................................................................................................Türk Gücü Heyeti

Kızıma...................................................................................................................................... Alımed Edib

Kimin ki Dağda Bağı Var Yüreğinde Dağı V ar................................................................... Ispartalı Hakkı

Mekâtib-i İbtidaiyede Yurt Terbiyesi...................................................................................Ali Haydar

 TÜRK YURDU 13

TÜRKLÜK ŞUÛNU
Avmpa'da Şark Tetkik Cemiyetleri....................................................................................... T. Y.

İstihlâk-i umûmîyi Tensik T eşebbüsü..................................................................................T, Y

İmparatorluk Haricindeki Türklerin Osmanlılığa Yardımları...........................................T.Y

Bayramda T ebrik.................................................................................................................... T.Y.

Petersburg'da Rusça Türk-Müslüman Gazetesi..................................................................T. Y.

Petersbug'da Türkçe Gazete................................................................................................. K. N.

Türk Ocağı'nda Ziyafet........................................................................................................... K. N.

Türk Talebesinin İkinci Derneği

Türk Kadınlarının Faaliyet ve Fedakârlığı

Hamdullah Subhi Bey

Rusya'da Hilâl-i Alımer ve M atbuat......................................................................................K. N.

1328 S eferi...............................................................................................................................Akçuraoğlu Yusuf

Şeflcatli Z atlar...........................................................................................................................K. N.

Şimalî Türk Gençlerinin Rus Gazetelerine Protestoları.................................................... T. Y.

Şimal Türklerinde İktisadî Teşebbüsler

Clermont Ferrand Hâdisesi

Kuyaş C eridesi........................................................................................................................ T. Y.

Lütfi Fikri Beyin Yeni Fırkası................................................................................................. A. Y.

Müslümanlık Haricindeki Türklerde Türklük Hamiyeti.................................................... T. Y.

Mağlûbiyetin Sebebleri...........................................................................................................K. N.

Hilâl-i Ahmer İânesi................................................................................................................T. Y.

HUSUSÎ MUHABİRLERİMİZDEN
AdapazaıTndan....................................................................................................................... S. N.

İzm it'ten...................................................................................................................................Abdülbaki Feyzi

B akü'den..................................................................................................................................Odlu Türk

resim ve HARİTALARIMIZ
Ahmed Bey Agayef (Resim)

Hâce-i Evvel Alımed Midhat Efendi (Resim)

Yusuf Akçura Bey (Resim)

SEYAHAT
Altaylara D oğru....................................................................................................................... Halim Sabit

Çalışanların Y urdu................................................................................ .................................. Hamdullah Subhi

14 TÜRK YURDU

LİSANLAR İLMİ
Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı.................................................... Erdoğan

MATBUAT
Acı Hakikat........................................................................................... ...................................Ötrö Rossi'den

Anadolu ve Gençliğin Vazifesi (Basü Bade'l-Mevt)........................................................... T. Y.

Tanzimatçılık Aleyhine..........................................................................................................T. Y.

Hürriyet, Adalet, Müsavat ve M ekteplerimiz.....................................................................T. Y,

Osmanli Devleti'nin Dahilî ve Haricî Siyasetine Dair....................................................... T. Y.

MEKTUPLARVE CEVAPLARIMIZ
Eski İstanbul ve İmar-ı Belde Belâsı.................................................................................... Muallim Mimar Kemaleddin

Şimalî Türk Hanımlarının Protestosu.................................................................................. Müteaddid İmza

Yeni Cami Tamiratı ve Ebu'l-Fazi Medresesine D air........................................................ Muallim Mimar Kemaleddin

Vefeyât
Bir Ziyâ-ı M ü h im .................................................................................................................. T. Y.
 ‘ m -m

T û r£ k ritt Vâidesım CaliSir

■*s^ “V-

YIL: 2 SAYI; 25 (1Ö Teşrînievvel 1325-31 Ekim 1912)

û ((■ d e ^ fc cd e d c ^ ç c (d et ^

Edebiyat: Sen Fer})âda Başlayınca / Mehmed Emin

Yurt Kaygısı / H. Zâde

Promete: Türkiye'nin En Büyük Genç Askeri Enver'e / Dr. Abdullah Cevdet

Benim Türküm / Kâzım Namı

Yine Manevî Yurt / Mehmed Ali Tevfîk

Türkler Bir Ruh-i Millî Arıyorlar / P. Risal

Türklerin Ödünç Almaya En Haklı Oldukları Bir Akçe / Parvus

Hususî Muhabirlerimizden: Bakü'den / Odlu Türk

Türklük Şuûnu: 1328 Seferi / Akçuraoğlu Yusuf

Ab? / Müdüriyet
17 TÜRK YURDU Sayı 25

TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

SEN FERYADA BAŞLAYINCA 2

Bilir misin cahiller
Ey Türk ili, senin adın bu dünyada en hoş sestir Ne ettiler vatana
Senin fikrin akla gelen her manadan mukaddestir Ne koydular uyusun
Senin duygun yüreklerin en mübarek sevdasıdır Ne koydular uyana
Senin kaygun beyinlerin en ateşli hummasıdır
3
Böyle durmak uyuşuk
Sen feıyada başlayınca tama, garaz, hepsi susar
Reva mı bir diriye
Muhabbetler senin aziz hukukuna yer hazırlar
Ne gitmede ileri
Yanaklara acı veda göz}^aşları zehir döker
Ne dönmede geriye
Beşiklere, mabedlere, her bucağa yaslar çöker
4
Bu saatte âlim, cahil, masum, cani bütün millet Düşman kırar kapıyı
Nutuklarla, şiirlerle, dualarla, bayraklarla Biz içeride kaygısız
Süngülerle, oraklarla, hançerlerle, tırnaklarla Ne evleri ayırır
Ne bir evli oluruz
Senin asıl hayatına kahramanca hizmet eder 5
Ve her oğlun can verirken;"ölüm güzel tali'dir." der Ayıltmadı kalemim
Bütün senin her sevgili şehidine yüz bin hürmet! Şu Türk ile Acemi
Mehmed Emin Ne koydular yazayım
Ne kırdılar kalemi
H. Zâde

YURT KAYGISI PROMETE

1 Türkiye'nin En Büyük Genç Askeri. Enver'e

Ucundadır dilimin Beşikleri, mezarları titreten

Hakikatin a'zamı Örs üstünde çekicimin hızıdır
Ne koydular söyleyim O mülk ki, aşkı sana can verir
Ne kestiler dilimi Hiç batmayan güneşimin kızıdır
18
Kayaların ölmüş kulaklarına
Kıyametler musikisi dinlettim
Zayıflara iman verdim, kan verdim
Kavileri münkad ettim, inlettim
Asırlara devrettiğim meşale
Semâdan aldığım ateşle yaktım
Esir doğan insan evlâdlarına
Hürriyet ruhunu miras bıraktım
İnsan! Gözyaşını, taptıklarının
Kesmek istediği ellerim sildi
Girdiğim beyaban tarla, bağ oldu
Dokunduğum kömür ateş kesildi
Ciğerimle kesilendi kartallar
Kızıla boyadı dağları kanım
Âtileri dinle, Darbem gürlüyor
Hak gürzümdür, haklı olmak kalkanım
Zulm iştahını teskin edecek;
İşte bağrım, işte yıldırım, zencir
Azarsan, ezersen, ey kara kuvvet!
Ezmek, fakat galip olmak değildir
Örsümün üstünde yatan çelikten
Kalıç değil, çekiç, saban yapılır
Felek, melik, leşker geçti şimdi bil!
Vicdan tapar ve vicdana tapılır
11 Eylül 1912 Marsilya
Doktor Abdullah Cevdet
BENİM TÜRKÜM
Bolu Dağlan'na
Çıktım ben şu yüce dağın başına
Selâm verdim toprağına, taşına
Su katmadım hiç kimseninin aşına
Dağlar yol ver düşmanıma ereyim.
Dağlar başı duman olsun, kar olsun
Arkamdaki ağlayanım yâr olsun
Gidiyorum, dönmek bana ar olsun
Dağlar yol ver, düşmanıma ereyim.
TÜRK YURDU Sayı 25
Düşman sarmış dört yanını vatanın
Gözü çıksın vatana kem baltanın
Gidip kiram kafasını düşmanın
Dağlar yol ver, ben de harbe gireyim.
Dağlar başın kara duman bürüdü
Bulgar, Yunan, Sırp, Karadağ )Mrüdü
Korkak, hain bu bir sürü türüdü
Dağlar yol ver düşmanı devireyim.
Kâzım Nâmi
IÇ tm m T VE SİYASET
YİNE MANEVÎ YURT
Geçen sene Kânunısanî'de vatan fikrine dair söz söy­
lerken elîm bir itirafta bulunmuştum; "Heyhat! Avru­
pa'da vatan ve millet meflıûmları bundan asırlarca zaman
evvel teessüs etti. Şimdi bunların imhası için meydana
atılan vatan aleyhtarlığı bile hayli ilerledi. Biz zavallı Türk-
1er bir vatan yapmaya başlayacağız."
Biz Türklerde asıl manasıyla bir vatan, bir manevî
yurd fikri, meflaûmu olmadığını ifade eden bu sözlerim,
bu vahîm olduğu kadar utandırıcı itiraf, kayd ve hıfz edil­
meye şâyân iki vesika ile teyid etti. İndimde pek muazzez
olan manevî yurt fikrini, bahsettiğim vesikaların nurani-
yet-i irşâdı içinde bir kere daha izah etmek istiyorum.
Türkiye için belki de en muhataralı zamanlara mebde
teşkil edecek olan şu saat ve vatanperverlik bahislerinin
en münasip hengamıdır.
1
Karilerin hemen ekseriyeti ve yazanların mühim bir
kısmı, dört seneden beri acı bir müşahedede bulunmuş­
lardı. Gençlerimizde memlekete karşı lakaydî var! Her
gün daha sarîh, daha gaddar bir iyaneletle göze çarpan
bu biganelik çoklarına akım teessürler ilka etti. Yalnız, İc-
tihad'ın fâzıl muharriri gibi bazı müstesna şahsiyetler bu­
nun âtî için bir ciddî muhatara teşkil ettiğine -bihakkın-
kail olarak küçük bir sayha-i ikaz ile endişelerine tercü­
man oldular. Bu sadâlar, muhitimizde bir tesir yapmadan
söndü. Böyle olması da pek tabiî idi. Gençliğin inkılâba,
memlekete, mukaddes mefkurelere karşı adeta istihfaf-
kârâne bir lakaydî ile bakması, müzmin ve itiraf oluna­
 Sayı 25 TÜRK YURDU
maz bir maluliyetin manidar nişanesidir. Bu hastalığı ifşa,
hatta tel’în için izhar edilecek teessürler, telehhüfier,
tehditler onun amansız seyrini asla men edemez. Bu has­
talığı da diğer bütün marazlar gibi usûl ile (metodikman)
tedavi etmelidir.
Hak gazetesinin 20 Nisan 1328 tarihli ilâvesi, mevzu­
bahis ettiğim müzmin ve itiraf olunamaz maluliyet hak­
kında mühim bir vesikayı muhtevidir. Köprülüzâde Meh-
med Fuad Bey, 10 Temmuzun Osmanlı edebiyatıyla olan
münasebâtım tetkik ederken gençliğin mealîye karşı bi­
gane olduğunu şu vehleten pek sakin fakat nafiz bir na- -
zar önünde pek feci satırlarla anlatıyor; "İdare-i sabıkanın
sukûtunu müteakip meydana çıkarak artık bugün muay­
yen bir şekl ü mahiyet alabilmiş olan nesl-i âhirde,
inkılâbın ateşin esaslarına, hararetli fikirlerine tesadüf
adeta muhaldir. Fransız edebiyatının en gölgeli ve en
pür-sükûn bir devresine mensup eserlerle ruhunu dol­
durarak, maneviyet marizasının icat ettiği hüzn-alûd ak­
şam dualarıyla mest-elem yaşayan nesl-i hâzır, cebhe-i sa­
natı üzerinden ateşin bir nefes-i inkılâp geçtiğinden te-
mamen bİ-haber görünüyor. Garbın ince ve marazİ şiirle­
rini okuya okuya ruhu sükûn ve elemle imtizaç eden,
yüksek feryadları, kahramanâne hareketleri hatta biraz
garip ve gülünç gören, kendisinde Meslaros gençleri gibi
fedakârlık kabiliyeti bulamayan bir neslin edebiyatı ancak
bugünkü gibi zarif ve narin, marazî olabilirdi."
Mehmed Fuad Beyden sudûr eden bu sözün gençler
hakkında ne dereceye kadar bir manâ-yı şümûl ifade et­
tiğini tayin müşkil olmakla beraber bu itirafın her halde
bir kıymet ve ehemmiyeti olduğu muhakkaktır.
Gençlik, yüksek feryadları, kahramanâne hareketleri
hatta biraz garip ve gülünç görüyor. Kendisinde, meselâ
Rus gençleri gibi fedakârlık kabiliyeti bulamıyor! İşte bir
hakikat ki, bu yurdu seven her şahsı sarsacak, her ümidi
pençesiyle öldürecek, maî ufkun, âtînin bütün kapılarım
mutazarrı cephemize zalim bir hareketle çarpacak bir
mahiyeti hâizdir!
Gençlik vatanına ait bir heyecan beslemiyor! Şefkat-
kâr bir pedere; "Çocuğun sakat doğdu!" haberi ne kadar
yakıcı bir teessür verirse Türkiye'ye merbût her vatanda­
şa da bu ifade o kadar ateşin ve cehennemi bir ezâ telkih
eder.
19
Mehmed Fuad Beyin nâmına söz söylediği yani tem­
sil ettiği gençler zümresi "maneviyet marizasının icad et­
tiği hüzn-alûd akşam dualarıyla mest-elem" yaşıyor,
memlekete her mukaddes mefkûreye soğuk bir lakaydi
ile bakıyorsa, gençliğin diğer mühim bir kitlesi de -her
türlü terbiye-i fikriye ve hissiyenin fıkdanından mütevel-
lid bir derin atalet-i dimağıye içinde- vatan fikrinden,
mefhumundan kat’iyyen mahrum bulunuyor.
Selânik'de münteşir Yeni Felsefe risalesi gençler ara­
sında bir tahkik (anket) icra etti. Onlara diğer sualler ara­
sında "Vatanınızı seviyor musunuz? Seviyorsanız niçin?
Sevmiyorsanız niçin?" diye sordu. Gelen cevablardan
42'sini "Yeni Felsefe" müessis-i muhteremleri bana tebliğ
etmek lütfunda bulundular. Bu vesikaların tetkiki, genç­
lerden birçoğunun vatan mefhûmuna külliyen bîgâne ol­
duklarını ispat eder,
Cevapları burada birkaç kelime ile telhis ediyorum;
Vatanımı severim. Çünkü gözlerimin ilk imtidad etti­
ği sahadır.
Vatanımı severim. Çünkü ona muhabbetim ezelîdir.
Çünkü evvelâ, menfaatim bunu icap ediyor. Saniyen,
Müslüman-Türk olarak doğmuşum, dinime, milletime,
insaniyete hizmet edebilmek için ise Müslüman-Türkler
arasında çalışmalıyım. Sâlisen, eğer vatanım batarsa
Türklük ve Müslümanlık yetim kalacaktır. Ben buna mey­
dan vermemeyi, kendimin yetim kalmamaklığımı temin
için isterim.
Çünkü aile-i içtimaîyemin evidir. Hürriyet-i istiklâli­
min her halde vatanımla kaim olduğuna eminim.
Çünkü izzet-i nefsim var. Vatanım, milliyetim düçar-ı
hücum olmasa idi belki bu kadar sevmezdim.
Çünkü hiçbir alâka-i maddiyem olmasa dahi bir hissi
tabiî-i vicdanî bana vatanımı sevmeyi emreder.
Çünkü arzum ve temennim Osmanlılığın teâlî ve
terakkisi ve ile'l-ebed payidar olmasıdır. Halbuki vatan ol­
maz ve ona karşı bizler muhabbet beslemez ve terakkisi
için sarf-ı mesaî etmezsek Osmanlılık mahvolur.
Çünkü vatan mader-i umûmîdir ve büyük babaları­
mız, büyük validelerimiz hep bu toprağın sinesinde med-
fûndur.
20 TÜRK YURDU
Çünkü orada teneffüs ediyorum ve ecdadımın meza­
rı da oradadır.
Çünkü ben bu toprakta doğdum, yine bu toprakta
büyüdüm, hem Kemal Beyin §u parçasını hiçbir vakit
unutmuyorum; "Vatandır dağıtan âleme ilm ü edebi”.
Çünkü onun sayesinde bugünkü hâle geldim.
Çünkü yaşamaklığıma sebep olan vatandır.
Çünkü vatan beni doğuran ana, beni büyüten müşfik
bir ağûştur.
Çünkü bana insaniyeti, her şeyi öğretti. Beni bu hâle
0 şevketti, ilh. ilh...
Hepsini buraya nakletmekte fayda görmediğim bu
42 cevabı tahlil ettim. Vâsıl olduğum neticeyi, yani karile­
rin vatan hakkındaki muhabbetlerini izah için gösterdik­
leri sebeblerle bu âmillerin kaç kere zikrolunduğunu aşa­
ğıya yazıyorum;
Ezelî muhabbet 1, din ve ırkın bekası arzusu 2, men­
faat 2, tevellüd edilen yere merbûtiyet 1, Çünkü ben in­
saniyete ancak bu Türk-Müslüman muhiti içinde hizmet
edebilirim 1, Hürriyet ve istiklâlim ancak vatanla kaimdir
1, Millî ve şahsî izzet-i nefis 3, Çünkü ailemin ve benim
yurdumuz ve meskenimizdir 1, Çünkü vatanımın saadet-
1 hâlini isterim, bu da onu sevmekle olur 1, Hiss-i tabiî-i
vicdanî 3, Ecdadımın ve benim mevled ve medfenim va­
tandır 8, Çünkü beni yetiştiren odur 11, Çünkü benliğimi
ihtar ediyor 1, Vatan, millettaşlar ve onların içtimaiyat ve
saadetlerinin bekası için sevilir 1, Çünkü küfran-ı nimeti
kabul etmem 1, Çünkü kalbimde vatanıma hiss-i şükran
var 1, Çünkü güzeldir 1, Rabıta-i maddiye ve maneviye 1,
Ecdada ve Türklüğe merbûtiyet 1, Çünkü felâket içinde­
dir 1, Çünkü küçük vatanım büyük vatan içindedir 1, Irkî
ve manevî karabet 1, Mefahir-i tarihiyeye merbûtiyet 3
Karilerden ikisi vatanımı sevmiyorum diye cevap ver­
miş, üçü de hiçbir sebep göstermemiştir.
Cevaplardan ikisinde acı şikâyetler var; "Şimdiye ka­
dar vatan sevgileri ve duygular, hakkında kulaklarım
hiçbir telkinâta mâkes olmamıştır. Bizde maatteessüf he-
yet-i umûmiye itibariyle yüzde seksen dört vatanın ne de­
mek olduğunu bimiyoruz."
( b Genç Kalemler, 27 Nisan 1328.
Sayı 25
Manevî Yurt unvanlı makalemde^) izalı ettim. Şimdi
de tekrar edeceğim; Vatan, mefahîr-i tarihiyeye
merbûtiyetten ibarettir.
Bu nokta-i nazardan tetkik edilirse yukarıdaki cevap­
ları nîkbînlikle karşılamak kabil değildir; Filhakika bir ço­
ğu gençliğin kısm-ı münevverîne mensup 42 zattan an­
cak 3'ü mefahir-i tarihiyeyi vatan muhabbetine esas itti­
haz etmiş, diğerleri vatanperverliği gayet iptidaî sebep­
lerle izah etmek istemişlerdir. Eğer bu rakamlar, bir tena­
süh teşkiline salih ise gençlerimizin ancak yüzde yedisi
(% 7) vatan fikriyle meşbûdur denilebilir.
3
Bir tarafta vatanla istihza edenler, diğer tarafta onu
hiç bilmeyenler duruyor. Manevî Yurt mefkûresi tâbileri,
bu iki kitle arasında kaybolacak kadai' azdır.
Bu bir emrivâki, zalim, korkunç bir emrivâki! Trablus
ilhakından daha matemli, daha öldürücü bir hakikat!
Bütün vehametiyle karşımıza çıkan vatansızlık tehli­
kesini izale için ne yapmalı? Bu endişe-âver suale karşı
cevab olarak düşüncelerimi işte birer birer söylüyorum;
Tegaddî için gıdaya nasıl ihtiyaç varsa vatanperver ol­
mak için de vatana ihtiyaç vardır.
Madem ki, bizde vatan olmadığı, yani bu mukaddes
vatanın taammüm ettiği bir hakikattir. Bir vatan icat ede­
lim.
Muhakkak bir huzur ve saadeti istihfaf ile Trablus
çöllerinde bir muzafferiyet rüyası için çalışan, can veren
kahramanların kalplerinde vatan nâmında bir mabûde ol­
duğuna şüphe yoktur. Fakat bir memlekette vatanın
mevcûdiyeti, bir münevver ekalliyetin değil, kahir bir ek­
seriyetin samim-i ruhunda bu nâmda bir his beslemesi ile
tahakkuk eder. Yukarıdaki vesikaların şehadetiyle de sâ-
bit oluyor ki, memleketimizin ekseriyetd azîmesi için va­
tan yoktur!
İçinde yaşadığımız bu güzel memleketin ufku, topra­
ğı, denizi, semâsı vatanı teşkil eder demek bir kürre-i
musannaayı dünya olarak telakkî etmeye benzer. Bu aza­
metli bir gaflet, affolunmaz bir sathî beyinliktir. Bundan
yirmi asır evvel yaşayanlar için vatan, memleketlerinin taş
ve toprağından ibaret idi. Hâlâ tevellüd edilen yere şuur­
suz (incognizant) bir muhabbet ve merbûtiyet besleni­
yor. Fakat bugün asıl manasıyla vatan denilen ulvî his.
 Sayı 25 TÜRK YURDU
Lisûlî (metodik) bir terbiye ile telkih edilen bir meflıum,
bir mefkûre, bir düşüncedir. Bugün vatan, maddîlikten
çıkmış, sırf manevî bir mahiyet iktisap etmiştir. Trab-
lus'da bayrağın namusunu ikmal için kan döken, ceriha­
larını bir nişâne-i iftihar addeden bir zabit bu fedakârlığı,
Türkiye'nin taşına, toprağına değil, mefahir-1 maziyesine,
tarihine, eski şan ve şerefine merbut olduğu için yapıyor.
Enver Beyden nedb kullarını düşmana karşı teslih eden
sebepleri sorunuz. Muhakkak şu cevabı alacaksınız;
"Ben Midhat Paşaları, Namık Kemalleri, Selim-i Sâlis-
leri, Abdülhak Hâmidleri, Fuzûlîleri yetiştiren bir kavmin^
mahvedilmesine razı olamam. Ben muhteşem bir tarihi o
kadar kahramanlık ve mealî-perverlik numuneleriyle dol­
muş sahifeleri yırttıramam. Ben asil, şecî ve faziletkâr ba­
baların vücutlarını setreden bir toprağı düşmanın çiğne­
mesine müsaade edemem. Fedakârlık, vakar, şefkat gibi
en ulvî hisleri doğuran alicenab milletimin timsali. Ey
hilâl, bütün kanım senin namusun, şerefin için berrak ve
billûrîn bir dere gibi tatlı tatlı aksın!"
Vatan meflıumunun beliğ bir ifadesi olan bu düstûr,
milletin ekseriyeti tarafından bel' ve temsil edilmedikçe
biz de bir vatan var denilemez.
Memleketimizde vatan fikriyle meşbû olanların o
meflıumu ya kalplerinin i'makında keşfetmişler, yahut
garbın irşadâtına tevfikan tarihî tetkiklerden almışlardır.
Fakat böyle mucizeyi andıran keşif ve istihraçlara, yahut
sırf tetkik ve tetebbu mahsûlü iktisaplara bütün bir mille­
tin istidadı yoktur.
İnsan kitleleri, bü)mk dimağlarda yetişen mefkûrele-
ri telkin ve ilka tarikiyle almaya muhtaçtırlar. Meflrûrele-
rin en lâhutî ve feyizkârı olan vatan, birkaç müstesna
mefl'iûrenin darü'l-istihzarında vücuda geldikten sonra
halka aşılanmalıdır. Pek uzun süren sözlerimi hulâsa edi­
yorum. Vatan, maddî toprak değil, manevî bir meflıum-
dur ve mefahir-i tarihiyeye merbûtiyetten ibarettir. Mille­
timizin ekseriyet-i azîmesi için vatan yoktur ve heyet-i
umûmiyesi itibariyle gençlik de vatansızlıkta kitle ile
müşterektir. Gençliği vatanperver yapmak için evvelâ bir
vatan hazırlamalı.
Vatan yapmak için mefahîr-i tarihiyeyi bütün şaşa­
asıyla meydana çıkarmak, sonra onları -bu türab-ı nisyân
altından çıkarılan bedî heykelleri vasi aydınlık meşherler­
de, kitaplarda teşhir etmek kâfidir.
(ü "Genç Kiilemler"in martta neşrettiği mümtaz nüshadadır.
21
Hindistan ve Türkler adlı uzun makalemde^) ırkımı­
zın Hindistan'da vücuda gaetirdiği medeniyeti tasvir et­
mekle bu nazariyeyl mevki-i fiile koymuştum. Türklerin
diğer mefahirini birer birer öğrenmek ve öğretmek haya­
tımın en yüksek gayesidir. Türk gençlerini de böyle millî
bir işe davet ediyor, babalarının cenk meydanına şitabı
kadar hararetli bir tehâlükle hitabımı dinleyeceklerine
ümidvâr bulunuyorum.
Mehmed Ali Tevfik
TURKLER bir RUH-I MİLLİ ARIYORLAR
4
Her taraftan işe şevk ile koşuluyor. Fütûr devresi ar­
tık geçmiştir. Artık miskin bir bedbinlikten zevk alınmı­
yor. Nefse itimadın insana verdiği kuvvet anlaşıldığından,
şüphe ve tereddüt ekip gezenler takip ile susturuluyor­
du. Ümit ve iradenin sebep ve illetleri bilinmek için garp
mütefekkirleri, ezcümle Nietzscheler, Gobinolar, Feviye-
1er, Gustave Le Bonlar, Bergsonlar, Durkheimler tetebbu
ve tamîk olunuyordu.
Yeni Hayat taraftarları A. Feviye'den istifade ile diyor­
lar ki, bir kavim için inkırazının muhakkakiyetini kendi
kendine telkin kadar muzır bir şey olamaz. Düşeceğim,
düşeceğim diye tekrar eden adamın başı mutlaka döner
ve düşer. Muharebe meydanında mağlûbiyete kanaat,
mağlûbiyeti muhakkak kıldığı gibi, millî fütur da millet
efradının tabiatlarını gevşetir ve cinnet-i intihara benze­
yen bir hâlet-i ruhiye tevlîd eder. "Halkımız bitiyor", "Ir­
kımız mahvoluyor" gibi saçma sözler kullananlar, bütün
bir milletin adeta bir musibet-i tabiîye hâline geçirilen
mukadderat-ı vahimesini şahsî adem-i iktidarlarının ör­
tülmesine bahane göstenlerdir.
Lâkin Yeni Hayatcılar, mezkûr büyük mütefekkire is­
tinaden "Öyle bir takdirin hakikatte adem-i vücûdunu"
ilân etmektedirler.
Bunların fikrince, medenî akvamın usûl ve terbiyele­
rini aşılayarak ırkı takviye etmek lâzım ve mümkündür.
En ziyade mühim olan ise tekâmül esasını benimsemek­
tir.
 22 TÜRK YURDU Sayı 25

Bir Türk muharriri şöyle yazıyor "Aleyhimize kalkan var, fenaları da. Akıl ve hikmetle temyiz ve intihab ede­
kuvvetlere kar§ı koyabilmek istiyorsak bundan gayri rek, yalnız bize muvafık olanlarını alalım. Yeni Felse-
çare yoktur. Eşkâl-i hâriciyemizle, zevahirimizle, elbi­ fe'nin dediğine göre, meselâ Avrupa'nın ahlâkı nefret
selerimizle değil, zihniyetimizle Avrupa'ya benzemeli­ olunacak gibidir, Avrupa ahlâkını yalan acînesinden, riya­
yiz. Hayalât ile kıymettar vaktimizi kaybetmeyelim. kârlıktan ayıkladıktan sonra onun yalnız bir mabuda ta­
Medeniyetin bütün mevcudâtı gayet şiddetli, önüne pındığı göze çarpar ki o mabud da memûndur. Yani al­
düşülemeyecek kadar şiddetli bir cereyan ile sürükle­ tındır ve bütün necib hisler onun önünde kurban edili­
yip götürdüğü bir anda vakit kaybetmek pek tehlikeli­ yor... Menfaat-ı şahsiye, bu medenîlerin kalbinde bütün
dir. Medeniyet, Afrika ve Avustralya'yı istilâ etti ve kol­ idealleri mahvetmiştir. Orada mahall-i sarfı bulunamaya-
larını Asya'nın oıialarma kadar uzattı. Önüne geçen­ rak beyhude yatan azîm servetler mevcut iken yetmiş
leri deviriyor ve kırıyor. Kendini anlamayanları, en milyon sefilin açlığa mahkûm bırakıldığı görülür. Garp
adi işlerde kullanıyor. Ve denizde havada ilerleyip cemiyetlerinde ailenin imtizaç ve refahı meçhuldür. Bir
yükseliyor. Böyle bir kuvvetin geçeceği yolda hareket­ taraftan Maltos efkârının intişarı da ırkı tenasül ve teza-
siz kalmak, ezilmeyi intaç edecektir. yüdden mahrum bırakıyor. Avrupa'da fısk u fücur hü­
Bergson'un efkârıyla da istişhâd olunuyor; kümrandır. Onun âşikâr ve müdebdeb tecelliyâtına ade­
ta hürmet olunur. Bizim memleketimizde ise menafi-i
Zî-hayat olan mevcudâtın cümlesi, birbirine mer- şahsiyeden tecerrüd etmenin ve aile fezâilinin pek çok
bût olarak azîm bir kuvve-i sâikaya tebean ilerliyor. yüksek nümûneleri vardır. Biz asıl bu nümûnelere ittiba
Bütün beşeriyet zaman ve mekân içinde dört nala hü­ etmeliyiz.
cum gayet büyük bir ordudur ki, bu müthiş hücumun­
da önüne çıkan her türlü mukavemetleri kırıp geçiri­ Avrupa'nın ilmini, ateşli ve yenilmez gayretini, zevk-i
yor. teşebbüs ve faaliyetini, fıkr-i amelîsini istiare edelim.
Bunlar temiz ve iyi şeylerdir. Bunlar alınabilir ve bunlar
Kanûn-ı terakkinin ahkâmından kaçıp kurtula­ bizi milletler arasında gıpta olunabilecek bir dereceye ça­
mayız. Bari çürümüş temelleıimizi o söküp atmadan buk is'ad ederler.
evvel biz ona gönül arzusuyla itaat edelim.
An’anâtı terakkinin ihtiyacâtı ile telif etmek... İşte
Eski Ahrar Fırkası 'nın Reisi Ali Kemal diyor ki, "Biz şimdi Türklerin ileri gelenleri önüne sarahat ve katiyetle
ne mahvolacağız, ne de esir; bizim şerefli bir mazimiz konmuş ve çabuk hallolunması lâzım gelen bir hayli mü­
var. Biz, dünyada kendisine altıyüz yıl muhterem bir tefekkirler, romancılar, gazeteciler bu meselenin halline
mevki temin etmiş olan azîm ve kavî bir devlet tesis et­ uğraşıyorlar. Bunlar teceddüd-i millî için geniş bir prog­
tik. Bazı geçici sebepler bizim gayretimizi söndürdü ram hazırlamışlardır. Ve fikirlerini propaganda vasıtasıyla
idi. Fakat biz yine kalkacağız. Terakkîyat-ı hâzıraya halka infaz için cidden çalışıyorlar. Kitaplar, risaleler, ga­
biz de akvam-ı garbiye kadar sahib-i istidadız. Ey zeteler, konferanslar her tarafa tohum ekiyor. Gençleri
Türk! Kalk veyürü! Fransa'ya, İngiltere'ye, Amerika'ya toplamak, yeni fikre raptetmek üzere birtakım cemiyet­
git. Tahsil-i ilim et. îradetini tavlaP'd). ler kuruluyor.
Lâkin terbiye-i cedide teşebbüsünde pek çabuk zu- Filhakika bu mesai-i teceddüdkârâne tamamen yeni
hûr edebilecek bir tehlike vardır; Irkın ruhu bozulabilir,
değildir. Mebdei Tanzimat devresinin ilk senelerine ka­
Irkın ruhu zayi olabilir. Gülünç levantenlik hamakatine
dar çıkar.
düşmekten iyice sakınılmalıdır. Avrupa'nın iyi şeyleri de
(Ü Bu satırları Fransızcadan aynen tercüme ettim. Ali Kemal Beyin bunlara pek yakın sözleri, Üç Tarz-ı Siyaset makalesine karşı yazdıkları
"Cevabımız"da vardır ki, onları da aşağıya iktibas eyliyorum; "Bugüne kadar dedik, diyoruz, demek istiyoruz ki; (Türk), mazi, meziyet sahibi
bir kavimdir. Altı yüz beş senelik bir saltanatın müessisi, mâlikidir. Bugün bile sâik-i zemin ü zaman ile uğradığı şaibe-i izmihlâl içinde, dem-
-be-dem, maddeten, manen fıtrat-ı mümtazesini izhar ve ispattan geri kalmıyor. Bir marekede âleme ekseriya baştan başa veleh veriyor.
Bununla beraber iktiza ederse, fırsat düşerse Avrupa medarisinde, cihan irfanında temey^oiz edebiliyor... Ey koca Türk! Hali beğenmedin,
hoş görmedin, memleketi terkeyledin, değil mi? Maksadın hayır ise yüıli, git. Mısır'a, Amerika'ya, İngiltere'ye, Fransa'ya, nereye istersen git.
Fakat her gittiğin yerde bir meslek, bir meziyet, bir irfan sahibi olmaya çalış. Çalış da maddî manevî kudret ve seıvet edin. Fikren, cismen
yüksel, ilh..." Üç Tarz-ı Siyaset, sahife: 40 ve 43.
 Sayı 25
Reşid, Fuad, Âlî gibi ricâl-i devlet askerlik yükü altın­
da ezilmiş Müslüman heyet-i içtimaiyesine biraz hayat ve
faaliyet bahşetmek istiyorlardı.
Abdülaziz'in nâzın Âlî Paşa siyasî vâsiyetnâmesinde,
Müslümanların Hristiyanları taklit etmesi lüzumundan
bahsederek diyordu ki, 'Müslümanlar dahi ziraat, ticaret,
hırfet ve sanayie dört elle sarılmalıdırlar. Devamlı serma­
ye ancak sa'ydir. Yalnız sa'y ile necat ve felah bulabiliriz.
İslâm ahaliyi Hristiyanlar nefine olarak ezen, Hristiyanla-
rın tekessür ve saadetini temin ederek Müslümanlar ye­
rine kaim olmalarını intaç edecek olan yükleri kaldırma­
ya çalışacak vakit artık hulul etmiştir. Stefanoviç, Ralli,
Tubini, Kamondo, Zarifi denilen adamlar hiç millet-i
mahkûme efradından addolunabilir mi? Bunlar en âlî ma­
kam sahibi ricâl-i devletten daha az mı hürmet görüyor­
lar? Ricâl-i mezkûrenin birçoğu bugün onların önünde
ihtiramkârâne eğilmeye mecbur değil midirler?
Üçüncü Napolyon Hükümeti de Ruslar, AvusturyalI­
lar, İngilizler tarafından himaye olunan kavimler arasında
OsmanlI İmparatorluğu'nun parçalanmak tehlikesini his­
sederek onları bir arada toplu tutmaya muktedir yegâne
kuv\^et olan Türk milletine bütün teveccüh ve muhabbe­
tini ibraz ediyordu. Bu hükümet Avrupa'ca talim ve terbi­
ye vesaiti hazırlayarak demiryollarla mektepler için ser­
maye tedarik eyleyerek Türkleri yükseltmek istedi. Fran­
sa Maarif Nâzın Victor de Revi bizzat Galata Mekteb-i Sul­
tanîsi programını tanzim etti. Lâkin ıslahat ve tanzimat ta­
raftarlarının pek ileri atılması müşküldü ve bunun müte-
addid sebebleri vardır. Hür ve müstakil fikirler ihtiyatlı
davranmaya mecburdular. Böyle davranmakla beraber
çok geçmeden nefyedilerek dağıtıldılar.
Paris'teki Türk mültecileri ve alelhusus Mısır'a sığı­
nan Türkler tamamen milliyetperver Türk kesildiler ve
ona göre bir hatt-ı hareket çizdiler. Mısır'da intişar eden
bir Türk mecmuası güzide muharrirleri toplayarak Türk
kavminin yeni hayat bulması için ciddî çalışmaya başla-
dı.(i)
Müellifi; P. Risal
Mütercimi; T. Y.
( ü Paris ve Mısır'daki Türk milliyetçilerinin faaliyetlerine dair müellifin vazıh ve mevsuk malûmat alabildiğine biraz şüpheliyim. Mütercim.
TÜRK YURDU 23
İKTİSAT
TÜRKLERİN ÖDÜNÇ ALMAYA EN
HAKLI OLDUKLARI BİR AKÇA
Ben Avrupa'nın Türkiye ile iki taraftan mücadele et­
tiğini birkaç defalar irâe eylemiş idim. Avmpa, Türkiye ile
bir taraftan orduları vasıtasıyla muharebe ederek Me-
mâlik-i Osmaniye'den mütemadiyen parça parça yerler
almakta olduğu gibi diğer taraftan da kendisinin kuvâ-yı
mâliyesi sayesinde Devlet-i Osmaniye'yi büyük borçlarla
bağlayarak devlet-i müşarunileyhayı hem iktisaden, hem
de siyaseten taht-ı esaretine almaktadır. Avrupa, hariçten
indirmekte olduğu darbeleriyle istiklâl-ı Osmanî'yi mah­
vetmekte olduğu gibi, dahilde icra eylemekte bulunduğu
muamelât-ı maliye vasıtasıyla da Türkiye'yi bir sermaye­
dar müstemlekesi hâline düşürmektedir.
Düyûn-i umûmiye İdaresi'nin devlet içinde devlet gi­
bi bir vaziyette bulunduğunu ve Alman sermayesinin
Anadolu şimendiferlerini elde etmekle Anadolu vilâyâtını
iktisaden Alman vilâyeti vaziyetine koymakta olduğunu
birkaç defalar göstermiş idim. Eğer gözümüz önünde ce­
reyan etmekte olan ahvali yakından tetkik edecek olur­
sak, netice-i tetkikatımızda yine Avrupa emperyalizm ve
kapitalizminin iki yüzlü muamelâtına tesadüf ederiz.
Avrupa Türkiye'den ıslahat icrasını talep ediyor ve al­
dığı vaziyetle güya Türkiye'nin ıslahını arzu eden yalnız
kendisi (Avrupa) olduğunu ve ıslahatın icrasında ancak
Hükûmet-i Osmaniye'nin kabahatli bulunduğunu göster­
mek istiyor.
Bunların kâffesi yalan ve mürailikten ibarettir. Bir
memlekette ıslahat icrası evvelemirde paraya muhtaçtır.
Bugün adem-i merkeziyet ve muhtariyet meseleleri an­
cak memleketin kimler tarafından idare olunacağına ait
ve vilâyetlerin ne sûrede taksîm edileceklerine dair me-
sâilden ibarettir. Yoksa memleketi kim ederse etsin, da­
hilde ıslahat icrası evvelemirde vesâit-i nakdiyeye müte­
vakkıftır. Hatta bugün Makedonya çeteleri rüesası Make­
donya'ya mutasarrıf ve vali tayin edilmiş olsa idi vesait-i
nakdiye mevcut bulunmadıkça onlar ne demiryolları ya­
pabilir, ne maarif-i umûmiye teşkilâtı vücuda getirebilir
ne de memlekette eşhas ve emvalin masûniyetini taht-ı
temine alamazlardı.
24 TÜRK YURDU
Islahatın icrası için lüzumu olan paralar Avmpa'dan
alınabilir. Fakat Avrupa, en ziyade lüzumu olduğu zaman
para vermiyor. Genç Türkiye memleketin umûr-ı mâliye­
sini ıslaha cidden çalıştığı halde niçin muvaffak olamadı?
Bu adem-i muvaffakiyetin mesuliyeti, Avrupa maliyûnuna
ve Avrupa diplomasisine aittir. Zira onlar, Türkiye mâliye­
sinin ıslahını teshil edecekleri yerde bilâkis eski kapitü­
lasyonlara dayanarak ve memleketi maliye ve faizcilik
mukaveleleriyle bağlayarak Türkiye'nin salâh ve tekâmül-
i mâliyesine mâni oldular.
İtalya, ıslahat bahanesiyle Türkiye'ye muharebe açtı.
Bu muharebe ise tabiî pek çok para sarfını mucib oldu.
Bugün dahi Balkan devletleri, yine ıslahat bahanesiyle
Devlet-i Osmaniye'ye karşı harekât-ı askeriyeye tasaddî
ediyorlar ki, hareket-i mezkûre Balkan düvel-i sagîresine
ve gerek Türkiye'ye büyük masraflar açacaktır.
Avrupa muharebeler vasıtasıyla Türkiye'yi mâlen ezi­
yor ve sonra da kendisinden ıslahat icrasını talep eyliyor.
Fakat Hükûmet-i Osmaniye, ıslahat icrası için lüzumu
miktarda para aramaya başladığı vakit Avrupa kemâl-i
hayretle; "Size verdiğimiz paraları nerelere sarfettiniz?
Paraları israf etmiş ve faydalı cihetlere sarfeylememişsi-
niz. Niçin memlekette demiryolları inşa etmediniz?" yo­
lunda irâe-i lisan ediyor.
Filhakika devr-i sâbıkta para sarfolunmakta idi. Hal­
buki Türkiye'nin başına muharebe belâsı çıkaran yine Av­
rupa idi. Bugün dahi aynı hâl tekerrür ediyor. Ele geçen
paralar, muharebeye sarfolunacak ve sonra ıslahat icrası
için elde para kalmayacaktır. Bu hususta Avrupa maliyû-
nu hilekârâne bir siyaset takip eylemektedir. Bugün Av­
rupa bankaları muharebe-i haziranın serî ve kat’î bir
sûrette hitamına hizmet edecek miktarda para vermiyor
ve itibar-ı malîyi asıl böyle sıralarda tenkis ve tahdid eyli­
yorlar. Onların başlıca maksadı gerek Türkiye'yi ve gerek
diğer Balkan düvel-i sagîresini zaafa düçar eylemektir.
Balkan devletleri, bugünkü hareketleriyle kendilerinin
değil, Avrupa düvel-i muazzamasının menâfii için
çalışmakta ve ahalilerinin kanını dökmekle kendilerini
Avrupa tabiiyetine daha ziyade rabteylemektedirler. Av­
rupa, Devlet-i Osmaniye'yi düçar-ı zaaf ederek kendisini
son derece muzayaka-i mâliyeye düşürmek emelindedir.
Devlet-i müşarunileyha, muharebeden sonra istikraz ak­
dine teşebbüs ettiği zaman Avrupa birçok şartlar derme-
yan ederek kendisinden teminat, kontrol, imtiyaz ve ilh.
gibi birçok şeyler talep eyleyecek ve bu suretle memleke­
Sayı 25
tin bütün menâbi-i varidatını ele geçirerek Türkiye'yi esa­
ret altına sokacaktır.
Muharebenin icrası paraya mütevakkıf bulunduğun­
dan maliye meselesinin gayet mühim bir keyfiyet oldu­
ğunu herkes bilir. Fakat bununla iş bitmiyor. Devlet-i Os­
maniye'nin muhafaza-i istiklâli -ihtimal- silâhtan ziyade
vesâit-i mâliyeye mütevakkıftır. Devlet-i müşarunileyha
istiklâl-i mâliyesini muhafazaya muvaffak olamadığı tak­
dirde kendisi, kazanılacak bir muharebe muvaffakiyetin­
den hiçbir fayda göremez.
Bu hususta tarihi bir misal olmak üzere Kırım Muha-
rebesi'ni gösterebiliriz. Muharebe-i mezkûre, Devlet-i
Osmaniye'nin muvaffakiyetiyle nihayet bulmakla beraber
memleketin harabiyet-i mâliyesini intaç eylemişti. O za­
mana kadar hiç borcu bulunmayan Devlet-i Osmaniye,
ilk defa olmak üzere borçlanmış ve denilebilir ki, devlet-
i müşarunileyha işte o zamandan beri serî bir inhitata yüz
tutmuştur.
Muharebe için vesait-i maliye tedariki, zarurî bir me­
seledir. Fakat bu münasebetle borç yapılacağı zaman
devleti, mümkün mertebe daha az teminata rabtetmek
ciheti iyice gözetilmelidir. Bugün Hükûmet-i Osmani­
ye'nin en ziyade nazar-ı dikkate alması lâzım gelen başlı­
ca mesele budur.
Ben, böyle büyük bir meseleyi şüphesiz bir risale
makalesinde halletmek niyetinde değilim. Ancak Devlet-
i Osmaniye'nin esaret-i mâliyesini tezyid etmeksizin elde
edilebilecek mühim bir meblağın vücudunu göstermek
fikrindeyim. Bu meblağın elde edilmesi için evvelemirde
Düyûn-ı Umûmiye Meclis-i İdaresi'nin bu hususdaki mu­
vafakatim istihsal eylemek lâzım gelecektir.
Ben burada, evvelce Türk Yurdu sahifelerinde bah­
setmiş olduğum Düyûn-i Umûmiye ihtiyat akçasını söyle­
mek istiyorum. Bu ihtiyat akçasının resü'l-mal-i itibarîsi
iki milyon liradan ibaret addedilmekte ise de, bu husus­
ta son defa verilen hesabâttan meblağ-ı mezkûrun daha
büyük bir meblağ teşkil eylediği anlaşılmıştır. Mürûr-ı za­
man ile Duyûn-ı Umûmiye varidatı pek ziyade tezayüd
eylemiş olduğundan bugün ihtiyat akçası bulundurmaya
hiç lüzum kalmamıştır. Düyrîn-ı Umûmiye İdaresi, ihtiyat
akçasına hiçbir zaman muhtaç olmayacağından mezkûr
akçayı teşkil eden meblağ beyhûde yere muattal bir hal­
de kalacaktır. Ben bu hakikati Jön Türk gazetesinde yaz-
 Sayı 25 TÜRK YURDU
mı§ olduğum silsile-i makalâtta birçok vesikalar ile isbat
etmiştim. Diğer Fransızca gazetelerin Düyûn-ı Umûmiye
ve OsmanlI Bankası idarelerinden aldıkları malûmata isti­
naden bu hususdaki mütalaatıma karşı dermeyan eyle­
dikleri itirazlar tenkide mütehammil değildirler.
Kurileri fazla rakamlarla iz'ac etmemek için bu
hususta misal olmak üzere yalnız birkaç rakam göster­
mek ile iktifa eyleyeceğim.
Ewelâ Düyûn-ı Umûmiye'nin son senelerde husûle
gelen fazla-i varidatını göstereceğim.
Düyûn-ı Umûmiye'nin Fazla-i Varidatı
1320 senesi 330,101 Osmanlı Lirası
1321 senesi 500,181 Osmanlı Lirası
1322 senesi 495,834 Osmanlı Lirası
1323 senesi 1,151.090 Osmanlı Lirası
1324 senesi 1,401,087 Osmanlı Lirası
1325 senesi 1,748,923 Osmanlı Lirası
1326 senesi 1,908,937 Osmanlı Lirası
1327 senesi 1,969,223 Osmanlı Lirası
Dü)mn-ı Umûmiye varidatında fazlalık (artıklık)
husûle gelip gelmediğini anlamak için varidat-ı mezkûre-
den âtideki meblağları tenzil eylemek lâzımdır.
1. Bütün Düyûn-ı Umûmiye sermayesinin 1903 sene­
sindeki miktarına göre yüzde dört faiz.
2. Düyûn-ı Muvahhide'nin yine 1903 senesindeki
mikdar-ı sermayesinden hâizde 0,45kısmının itfası.
3. OsmanlI Piyangosu'nun keşidesi için 270,000 Os­
manlI Lirası.
Bunların kâffesi 2,157,375 Osmanlı Lirası'na baliğ ol­
maktadır. Bunlardan maada balâda gördüğümüz gibi
Dü]mn-ı Umûmiye'nin varidât-ı sâfiyesinden tahminen
daha iki milyon liralık bir fazlalık husûle geliyor.
Halbuki, Düyûn-ı Muvahhide sermayesi 1903 sene­
sindeki miktardan daha azdır. Çünkü az zamandan biri
Düyûn-ı Muvahhide sermayesi haylice itfa edilmiş bulun­
duğundan, bugün sermaye-i mezkûre ancak 38,5 milyon
Osmanlı Lirası'ndan ibarettir. Bu sermayenin faizlerini
ödemek için senevi 156,000 Osmanlı Lirası'na ihtiyaç var­
dır. Eğer bu meblağ üzerine Osmanlı Piyangosu'nun ke­
şidesine mahsus olan 270,000 lira dahi ilâve edilirse
yekûn 1,830,000 liraya baliğ olur.
^ Boğaziçi Üniversitesi Kut
25
İşte Avrupa dâinlerinin menafii taht-ı temine alınmak
için senevi ancak bu miktarda bir meblağa lüzum vardır.
Eğer bu meblağı Düyûn-ı Umûmiye'nin 1327 senesi
hâsılat-ı sâfiyesinden tenzil edersek hâsılât-ı mezkûreden
2,296,598 liraya kadar bir meblağ artıyor. Hal böyle olun­
ca Düyûn-ı Umûmiye'nin hâsılât-ı safıyesi dâinlerin ala­
caklarını taht-ı teminde bulundurmak için lüzumu olan
miktarı yüzde 127 nisbetinde tecavüz ediyor.
Madem ki her senenin fazla-i varidatı, senelerden be­
ri teraküm eden ihtiyat akçasından daha büyük bir meb­
lağı teşkil ediyor, o halde ayrıca ihtiyat akçası bulundur­
maya ne lüzum vardır?
Düyûn-ı Umûmiye İdaresi kendi varidatı için her ay
bilanço yapmaktadır. Onun son defa bu hususa dair
neşr ü ilân eylemiş olduğu hesabatta ne gösterildiğini bir
kere tetkik edelim. Bilanço, yalnız Ağustos nihayetine ka­
dar olan ayları, yani ancak altı aylık hesabları gösteriyor,
mezkûr bilançoya göre, Düyûn-ı Umûmiye'nin hâsılât-ı
gayr-i safıyesi 2,546,862 Osmanlı Lirası'ndan ibarettir. Bu
hesaptan hâsılât-ı safiyenin ne miktarda olduğunu bul­
maya çalışalım.
Geçen sene zarfında Düyûn-ı Umûmiye İdaresi'nin
masrafları 773,365 liraya baliğ olmuştu. Eğer sene-i hâli-
yenin masrafları da aynı miktarda farz edilirse Düyûn-ı
Umûmiye'nin yalnız altı aylık masrafı 386,682 liradan iba­
ret bulunacaktır. Bu masraflar, hâsılât-ı gayr-i safiyeden
tarhedildiği takdirde 1328 senesinin nısfına ait hâsılât-ı
safiyenin 2,160,180 liradan ibaret olduğu anlaşılır.
Malûm olduğu üzere gerek düyûn-ı muvahhide faiz­
leri ve gerek Osmanlı Piyangosu'nun keşidesi için tediye­
si lâzım gelen meblağın miktar-ı asgarîsi 1,830,000 Os­
manlI Lirası'ndan ibarettir. Bu meblağ Ağustos ayının ni­
hayetinde Düyûn-ı Umûmiye veznesinde tamamen hazır
bulunduğu gibi ondan maada fazla olarak mezkûr vezne­
de 330,000 liradan ibaret bir meblağ dahi mevcut kalıyor.
(Binaenaleyh 1328 senesinde Düyûn-ı Muvahhide faizle­
riyle Osmanlı Piyangosu keşidesinin tediyatı için lüzumu
olan meblağ-ı mezkûr senenin daha Ağustos ayı nihaye­
tinde taht-ı temine alınmış bulunuyor demektir.)
Muharebe-i hâzıra bu hususda kat’iyen bir güne te­
beddül husûle getiremez. Zîra tediyatın vakt-i muayye­
ninde icrası için lüzumu olan meblağlar Düyûn-ı
26 TÜRK YURDU
Umûmiye veznesinde daima mevcut bulunacaktır. Hatta
muharebe, altı ay veya bir iki sene devam etmiş olsa bile
Düyûn-ı Umûmiye İdaresi ihtiyat akçasına arz-ı ihtiyaç ey-
lemeyecektir. Ben karileri uzun hesaplar ile iz’ac etmek
istemem. Burada anlaşılması iktiza eden başlıca mesele
şudur ki, ihtiyat akçasının Düyûn-ı Umûmiye tarafından
devlete doğrudan doğruya iadesi kafiyen talep olunma-
maktadır. Dü)mn-ı Umûmiye'nin Devlet-i Osmaniye'ye
itibar-i malî küşad etmesi kâfidir. Devlet-i müşarunileyha
da bu itibar-ı malîyi tıpkı Osmanlı Bankası tarafından kü­
şad olunan itibar-ı malî gibi teminat-ı tammeye rabteyler.
Zaten mazide Düyûn-ı Umûmiye İdaresi de bu yolda dav­
ranmakta idi. 1900 senesinde idare-i mezkûre, devlete
ihtiyaç akçasından 120,000 liralık bir avans vermiş idi, Şa-
yan-ı dikkattir ki, o zaman ihtiyat akçası ancak 50,000 li­
radan ibaret idi. Binaenaleyh o zaman meclis-i idare dev­
lete avans sûretiyle ihtiyat akçasının humsunu vermiş de­
mektir.
Bununla beraber Düyûn-ı Umûmiye'nin o zamanki
varidatı, bugünkünün yarısı kadar idi.
1900 senesinde ahval bu merkezde olmakla beraber
bugün Düyûn-ı Umûmiye İdaresi kendi varidatı iki kat ve
ihtiyat akçası dört kat ziyadeleştiği halde devlete bir pa­
ralık itibar-ı malî bile küşad etmek istemiyor. Bunda mü­
lahazan maliye yerine birtakım makasıd-ı siyasiyenin ic-
râ-yı hüküm eylediği âşikârdır. Fakat mesele Türkiye'nin
gayri devletlere taalluk edince Düyûn-ı Umûmiye İdaresi
pek büyük cömertlik gösteriyor ve Japon, Rus, İsveç, İs­
viçre eshamı ve Macar ilh. gibi hazine tâhvilâtı alıyor.
1910 senesinde Düyîm-ı Umûmiye İdaresi yüzde 3,25 te­
mettü verir. 34,996 lira kıymetinde ve yüzde 3 temettülü
19,894 lira kıymetindeki mecmûu tahminen 55,000 lira
kıymetinde İtalyan eshamı almıştır. Bu kârlı bir muamele
değildi. İdare-i mezkûre birinci kısım esham için yüzde
5,58 gibi haylice yüksek faiz ödemiştir. Bu muamele ise
ihtiyat akçası hesabına, daha doğrusu bu münasebetle
hem sermaye ve hem faizden kaybeden Devlet-i Osmani­
ye paralarıyla icra ediliyor. Ben daha evvelki makaleleri­
min birinde bu muameleden bahsetmiş ve İtalya'nın Tür­
kiye'ye karşı harekât-ı askeriyeye tevessül eylemesi üzeri­
ne evvelce alınan İtalyan eshamının ne yapıldığını sor­
muş idim, DüyCın-ı Umûmiye İdaresi'nin nezaket-i siyasi­
ye hissi ilcaatıyla İtalyan eshamını derhal satıp elden çıka­
racağını ümit etmek lâzım geliyordu. Halbuki idare-i
Sayı 25
mezkûre böyle bir şeyi hatırına bile getirmemiş ve İtalya
eshamını bugüne kadar yani muharebe zuhûrundan sulh
akdine kadar ihtiyat akçası cüzdanlarında hıfzeylemiştir.
1911 ve 1912 senelerinin muhasebe cetvelleri tetkik edil­
dikte İtalyan eshamı iştirasına sarfedilmiş olan meblağın
1912 senesi Martının onüçünde ihtiyat akçası cüzdanına
kaydedilmemiş olduğu görülür. Bu suretle Düyûn-ı
Umûmiye İdaresi Osmanlı parasıyla İtalya hükümetine
yardım etmiş olduğu halde Hükûmet-i Osmaniye'ye para
vermiyor!..,
Osmanlı Hükümeti hazine tahvilâtı çıkardı; tâhvilat-ı
mezkûreyi gayet ciddî temine rapteylediği gibi her şey­
den evvel bu hazine tahvilâtını tediye etmek maksadıyla
on bir milyon liralık bir istikraz mukavelesi dahi akdetmiş
ve bu sûrede istikraz-ı mezkûrun mevki-i tedavüle çıka­
rılması meselesini de tamamen temin eylemiştir.
Eğer Düyûn-ı Umûmiye İdaresi, ihtiyat akçasıyla ve­
sâitiyle Osmanlı Hazine tahvilâtı almış olsa idi ihtiyat ak-
çasını tehlikeye sokmaksızın Devlet-i Osmaniye'ye bir
hizmette bulunmuş olurdu. Bu hususu ayân bir sûrette
isbat için Osmanlı Bankası'mn hazine tahvilâtına mukabil
devlete mühim bir avans vermiş olduğunu ve ileride 34,5
milyon Franklık bir yekûn teşkil edecek kadar diğer
avanslar daha vermek niyetinde bulunduğunu söylemek
kâfidir. Aynı zamanda Röviye Bankerler Heyeti, hazine
tahvilâtından on milyon Frank deruhte eylemiştir. Os­
manlI tahvilâtı almakta devam eden yalnız Düyûn-ı
Umûmiye İdaresi'dir. İdare-i mezkûre Devlet-i Osmaniye
için vesait-i nakdiye tedarikini teshîl hususunda
umûmiyetle hiçbir teşebbüste bile bulunmuyor.
Düyûn-ı Umûmiye İdaresi'nin muharebenin gittikçe
ziyadeleştirmekte olduğu ihtiyacât-ı mâliye meselesine
karşı göstermekte olduğu tavır ve hareket, Hükûmet-i
Osmaniye'yi bu müessesenin menafi-i Osmaniye için mu­
zır ve tahrîkkârâne olan siyasetinden kurtarmaya çare ta­
harrisi meselesini ileri sürmektedir.
Buna karşı bir çare var ise o da 1881 senesi Muharre­
minin yirmisi tarihli fermanından hakkıyla istifadedir. Bu
mesele, gelecek makalemde hukuk ve maliye nokta-i na­
zarından uzun uzadıya tahlil ve tetkik edilecektir.
Parvus
 Sayı 25
HUSUSİ MUHABİRLERİMİZDEN
BAKÜ'DEN;
Baki], tâ eski zamanlarda bile mâlik olduğu ate§-i
mukaddesiyleib me§hur-ı afak olmuş, İran'dan, Hindis­
tan'dan kendisine birçok zairler celbetmiştir.
Maneviyat ve ruhaniyâtıyla tevaggul eden, hayalât-ı
mutasavvıfâneye fazlaca dalan şarkın evham-ı esrarcuyâ-
nesini sihrengîz bir sûrette tenvîr eden bu memleket, sa-
nat-ı kâşifesi maddîlik olan garbın ihtirasât-ı menfaat-pe-
restânesini de kesif mazotları^) ve siyah dumanlai'fyla
cezbedebilrniştir.
Evet, Bakü'de neft çıkar çıkmaz cepleri altın, göğüs­
leri ihtirasla dolu Rotschild'ler, Nobel'ler, Londra'dan,
Berlin'den, Paris'ten kalkarak Bakü'ye geldiler. Paralar
döküldü. Makineler getirildi. Kuyular kazıldı. Asırlardan
beri kara çırağdanlü başka birşeye yaramayan neft fıskiye
gibi fışkırdı. Artık Bakü ateşgedesiyle değil, vişkalarıylalÜ
tanınmaya başlamış, bütün dünyaca maruf altın temelli
bir merkez-i servet olmuştu.
Ateşgede devresinde senevi birkaç zavallı mecusî za­
iliyle iktikı eden Bakü, gayet mütedenni yaşıyor, bir hâl-i
bedavet geçiriyordu. Fakat birden bire feveran eden ka­
ra neft Bakü'nün yüzünü ağarttı. Bü)Aik bir inkılâp oldu.
İktisadiyûndan birisi ilk ihtira olunan makineye yegâne
inkılâpçı demiştir. Neftin çıkmasıyla Bakü'ye birçok
inkılâpçı dahil olmuştu. Avrupa müteşebbisleri Bakü'nün
neft arazisinden istifadeye geldiklerinde kendi sermaye­
leri, kendi taamlarıyla beraber Avrupa medeniyeti de ge­
tiriyorlardı ve Bakü, kesif nefti sayesinde serî adımlarla
ilerlemeye başladı. Az müddette ticarî ve sinaî bir mer-
kez-i mühim teşkil eyledi. Ticaret ve sınaat medenî kafa­
lar, mücerreb eller ister. Bunlar Bakülülerde yok idi. On­
lar yalnız arazi verebiliyorlardı.
"İnkılâpçılar" işlerini gördüler. Olacaklar oldu. Başka
bir devir başladı. Ufacık bir hisar ve hendek içerisinde
mahsur bulunan bir kervansaray gibi geceleyin kapıları
kapanıp köprüsü kaldırılan Bakü, az bir müddet zarfında
mülhakatıyla beraber 200 bine karîb bir nüfusa mâlik bü­
(ü Bakü kıırbünde Siirahani köyünde eski bir Zerdüştî ateş-gedesi vardır ki, yerden çıkma gazla yanar ve ateşperestlerin ziyaretgâhıdır.
ü ) Mazot petrolün tasfiye olunmadan evvelki galiz hâlidir.
( ü Ham neftle yanan ve eski Bakü'ye mahsus olan mahallî bir lamba.
(^) Neft ocakları üzerine kurulan minare gibi ahşap ebniyeler.
15) Düka, Ermenice çocuk manasınadır. Hozain ise Rusça efendi demektir.
TÜRK YURDU 27
yük bir Avrupa şehri oldu. Fakat yalnız bu değil, her şey­
de tebeddülât vukua gelmiş, dün bir felâket-zede olan fu­
kara bugün birer mesud-ı maldar kesilmişti.
Maddiyatı alt üst eden bu neft inkılâbı diğer birçok
inkılâbâtı da mucib oldu. Evvelce sırf bir Türk memleke­
ti olan Bakü, şimdi Rusya'nın her tarafından altın temelli
memleket diye kalkıp gelen birçok Hristiyan milletlerin
de meskeni oldu. Bu Hristiyan milletler içerisinde teşeb-
büsât-ı iktisadiyelerine nazaran Ermeniler mühim bir
mevki tuttular. Hariçten gelen anâsırla yerli anâsır arasın­
da müthiş bir mübareze-i hayat başladı. Medenî bir mü-
barezeye alışmayan İslâm ashab-ı emlâki bir aralık nakit
paralar mukabilinde arsalarını satmayı faydalı bulmuşlar­
dı. Fakat çok geçmeden bu muamelede ne kadar ziyan
ettiklerini anladılar. Acı acı düşündüler. Fakat artık iş iş­
ten geçmişti. Ermeni dükası, hozain olmuştu.© Arazi sa­
hibi olan Müslümanların neft madencileri meyanında
pek cüz'i rey ve nüfuz sahibi olmaları yaptıkları işin ken­
dilerine muvafık olmadığını gösteriyordu. Türkler maat­
teessüf bunu o zaman düşünecek bir halde değil idiler.
Zira sermaye bütün cilve-i sehhârıyla işvekârlığa başlamış
yarı aç Türk beyinin aklını başından almış, harekâtını
büsbütün şaşırtmış idi. Böyle bir vaziyetten ne yolda isti­
fade edileceğini bilmek için ticaretten fıtraten bî-nasib ol­
mayan Bakülülere biraz ulûm-i asriye ile âşinalık lâzım
idi. Lâkin maatteessüf bu da yok idi. İşte bu yokluklar al­
tın gibi toprakları elden çıkartıyor. -Birkaç kişi müstesna-
Türkleri gerek tümden ve gerek iktisatça mağlûp ve
mahkûm bir mevziye indiriyordu. Meselâ esasen bir Türk
şehri olan Bakü beldesinde Ruslar, Ermeniler ekseriyet
teşkil ediyor, neft madencileri, hey'âtında hatta bir Türk
bulunmuyor, büyük ve muteber ticarethanelerde, banka­
larda, vapur kumpanyalarında, resmî memuriyetlerde
Türkler adetleriyle mütenasip bir mevki ahzedemiyorlar.
Şehrin güzel mahalleleri ecnebilere meskendir. Türkler
etraf ve kenar sokaklara çekiliyorlar. iMasarifinin çok his­
sesini Türkler tediye eden mekâtibden yerli ahali istifade
edemiyor. Hulâsa bilcümle müessesât-ı madeniyede
Türkler geridedir. Her bir müessesât-ı içtimaiyeden
28 TÜRK YURDU
Türkler az müstefiddir. Hayat-ı medeniyede Kafkasya
milletlerinin rakib-i umûmîsi olan Ermeni zenginleri, Er­
meni sermayedarları ihtiyacât-ı milliye ve içtimaiyeleri
için binlerce altınlar, Ermeni ulema ve urefâsı ise hesap­
sız emekler sarfederken tesadüfen zengin olan Türk mü-
temevvilleri her şeyi hüsn-i tesadüften bekliyor gibi bulu­
nuyorlar,
Fakat ufacık bir Türk memleketi büyük bir merkez-i
ticaret ve aynı zamanda bütün Kafkasya Türklüğünün ku-
vâ-yı akliye ve İlmiyesinin toplandığı bir yer olduktan
sonra, kabil değil bu sadelü halkında baki kalamazdı,
Neft inkılâbı Türklerde dahi bir inkılâb-ı manevî hâsıl
edecek idi ve filvaki hâsıl etti,
Evr^elen Türkler arazilerini satmaz oldular, İlk inhi-
zam şimdi tedafüî bir vaziyete münkalıb olmuştu. Bu te­
dafüi mevkide bulunmak Tüi'klere en ziyade muhtaç ol­
dukları birşeyi lüzumu derecesinde hissettirdi ve bugün­
kü tezahürattan anlaşılıyor ki, ihtiyacını cidden hissettik­
leri o şeyin kendileri için yegâne vesile-i necât olduğuna
da kesb-i kanaat etmişlerdir. Bu şey ulûm-ı asriye ile mü-
sellah olmaktadır, Rusya inkılâb-ı siyasîsi, Türklere de te­
sir etti. İnkılâbı müteakip vuku bulan irtica inkılâbın teh-
yîc etmiş olduğu birçok harekâtı akîm bıraktıysa da ma­
ârife ve tahsil-i ulûma olan inhimakin önüne geçemedi.
İşte Bakü Türklerinin tedafüî vaziyetlerinde göstermiş ol­
dukları en ziyade şâyân-ı kayd ü takdîr bir cihet varsa,
zannımca maarife verdikleri ehemmiyettir. Bu mektu­
bumla biraz olsun o hususta malûmat vermek isterim.
Kafkasya Türklerine mahsus olmak üzere Rus-Tatar
Mektebi diye üç sınıflı ibtidaî mektepler tesis edilmiştir
ki, bu mekteplerde Rus lisanıyla beraber anadili Türkçe
dahi tedris olunuyor. Mezkûr mekteplerin masarifini be­
lediyeler veriyor ve tedrisât meccanendir. On sene evve­
line gelince Bakü'de Rus-Tatar mekteplerinin miktarı üç-
den ziyade değil idi. Bu üç mektep dahi lüzumu kadar şa-
kird bulamıyordu. Şimdi ise bu nevi mekteplerin adedi
yirmiye baliğ olduğu halde ahalinin ihtiyacâtını def ede­
miyor, Senevî birçok şakirdân kadro haricinde kalıyorlar.
Bu üç sınıflı mekâtib-i ibtidaiyeden başka Türk çocukları­
na mahsus olmak üzere diğer bir de mekteb-i rüşdiye
vardır ki, orası da pek kalabalıktır.
Belediye masarifiyle sırf Türk çocuklara mahsus olan
işbu mekâtib-i ibtidaiyeden maada Türklerin kendi taraf­
larından tesis olunan millî mekâtib-i ibtidaiyede dahi
Sayı 25
epey şakirdân tahsil etmektedir. Bu mekâtib-i milliye hat­
ta köylere kadar yayılıyor. Şayan-ı kayd tezahürattandır
ki, on sene evvelisi hükümet sırf Rusça tahsil olunmak ve
Ruslaştırmak kasdıyla ahaliye tamamen yabancı Rus mu­
allimlerin taht-ı idaresinde açmak istediği köy mekteple­
rine karşı köylülerimiz "istemezük!" demişlerdi. Şimdi
maarif cemiyetleri tarafından köylerde küşad olunan mil­
lî ibtidaî mekteplerin muhassenat ve fevaidini gören köy­
lüler, "mektep isteriz" diye şehre hususî heyetler gönde­
riyor ve ısrar ediyorlar.
Devlet tarafından küşat olunan idadî mekteplerde
de Türkler artıyorlar. Bu sene Real mekteb-i İdadisinde
300 kadar Türk şakirdi olduğu gibi. Klâsik Jimnaz Mekte­
binde de 150 şakird vardır. Halbuki on beş sene evvel
idadî mekteplerde tahsil eden Türk şakirdelerinin mec­
muu 20 kişiden fazla değil idi. Real ve Jimnaz'dan başka
Sanat ve Ticaret ve Bahriye gibi diğer idadilerde de bir
hayli Türk şakirdleri okuyorlar. Bundan sonra Da-
rülfünûn ve diğer mekâtib-i âliyeye dahil olmak hakkını
bahşeden Bakü idadilerinden senevî 35'e karîb Türk tale­
besi neşet edeceği ümit edilmektedir.
Türk zenginlerinin kendi milletlerine ne kadar elzem
olduğunu derk ettiklerine bir delîl-i bahir olmak üzere
Bakü milyonerlerinden Musa Nakiyef Efendi hazretleri­
nin bir ikdam-ı meşkurunu kaydedebiliriz;
Bakü Real Mekteb-i İdadîsi müdürü mekteb-i
mezkûrun nevakısını ikmal etmek için müşarünileyhe
müracaatla muavenette bulunmasını rica eder. Müşarü­
nileyh de mektepde 30 kişilik Türk çocuklarına mahsus
olmak üzere bir elifba sınıfının tesisi ve buradan neşet
edenlerin bilâ-imtihan mektebe kaydolunması şartıyla 25
bin ruble (315,000 kuruş kadar) iâne edeceğini beyan
eder. Teklif-i mezkûr mektep müdürüyetince kabul olu­
nur ve bu sûretle Musa Efendi'nin himmet ve hamiyeti
sayesinde Bakü Real İdadî Mektebi'nde senevî otuz kişi­
lik bir yer müstesna sûrette Türklere temin edilmiş olu­
yor. Bunun Türklere ne kadar mühim ve müessir bir fay­
da temin eylediği de Tiflis'de neşrolunan mutaassıb Rus­
ça gazetelerin neşriyatından anlaşılmaktadır. Bu gazete­
ler mektep müdüründen hükümete şikâyet ediyorlar ve
hükümetten talep eyliyorlar ki, meseleye müdahele etsin
ve 25 bin ruble mukabilinde Türklerin koca bir mektebi
taht-ı inhisarlarına almasına müsaade eylemesin!...
 Sayı 25 TÜRK YURDU
Musa Nakiyef Efendi'nin bu gibi temelli hizmetler­
den başka da Türk zenginleri adeta yekdiğerlerine müsa­
baka edercesine mekâtib-i âliye ve taliyede okuyan fuka-
ra-yı tullâba muavenet-i maddiyede bulunmaktadırlar,
Tamîm-i maarife kol sıvayan Türkler, kız çocuklarını
da unutmuyorlar. Bu işte peşrevlik şerefini Türk milyo­
nerlerinden Hacı Zeynelabidin Takiyef Efendi hazretleri
ihraz bu)aırmuşlardır. Müşarünileyhin Müslüman kız
mektebine mahsus olmak üzere yaptırdığı binâ-yı âlî Ba-
kü'nün muhteşem ebniyelerinden birini teşkil eder. Bu
mektep küşad olundukta Bakülü olarak ancak üç kız kay­
dedilmişti! O zamandan şimdiye kadar ancak 7-8 sene
geçtiği hâlde şimdi artık Hacı Efendinin tesis-gerdesi
olan mektep talibâta kâfi gelemiyor... Geçen sene beledi­
ye tarafından Türk kız çocuklarına mahsus olmak üzere
Türk muallimleri taht-ı idaresinde iki ibtidaî Rus-Tatar
İnas Mektebi küşat olunmuştur. Bu mektepleri açtığı za­
man belediye pek de nîkbîn değildi. Mekteplerin şakird
bulacağında emniyeti yok idi. Fakat muvaffakiyet her bir
ümitin fevkinde tezahür etti. Mekteplerde artık yer kal­
madığından birçok talibâtı reddetmeye mecburiyet gö­
rüldü. Şimdi bu inas mekâtib-i ibtidaiyesinde 300'e karîb
Türk kızları okumaktadırlar.
Cemaatimiz meyanında ziya-ı marifet neşreden ce­
miyetler de vardır; Cemiyet-i Hayriye, Neşr-i Maarif, Sa­
adet, Necât ve Safa cemiyetleri. Bir de İttihad Cemiyeti
ki, İranîlere mahsustur.
Bunlardan Cemiyet-i Hayriye alelumûm mekâtib-i
âliye tullâbına yardım eder. Cemiyet-i Hayriye'ye mahsus
olmak üzere yine Musa Nakiyef Efendi taraflarından oğlu
merhum İsmail'in nâmına olarak şehrin tam merkezinde
büyük bir bina inşa edilmektedir. Bu bina-yı muhteşemin
yakın günlerde resm-i iftitahı vuku bulacaktır. Bina-yı
mezkûr Bakü'de misli olmayan bir büyük konferans salo­
nuna mâliktir. Hacı Zeynelabidin Efendi'nin tesis-gerdesi
olan İnas Türk Mektebi ile yan yana bina olunan bu yeni
imaret hakikaten Bakü Türk maarifinin birer abide-i ihti­
şamını teşkil etmektedirler.
Neşr-i Maarif Cemiyeti tarafından köylerde ibtidaî
mektepler küşat ve tesis edildiği gibi mevcut köy mek­
teplerine de maddeten ve manen muavenet olunuyor.
Saadet Cemiyeti'nin programca idadilere mukabil büyük
29
bir mekteb-i millîsi vardır. Necât Cemiyeti büyük bir Türk
ve İslâm kıraathane ve kütübhanesini idare eylemekte­
dir. Yeni teşekkül eden Safa da yetim ve bîkes Türk ço­
cuklarının terbiyesine sarf-ı himmet eyliyor. İttihad Ce­
miyeti'nin de Saadet Medresesi tarzında bir mektebi var­
dır.
Hususî aile hayatları ve ev terbiyesinde dahi âsâr-ı in­
tibah ve teyakkuz artık hissolunuyor. Bundan evvel Türk
zenginleri kendi evlâtlarına terbiye-i millî vermeyi unut­
muşlardı, Bir Türk zenginin evlâdı Fransızca, Almanca,
Rusça konuşur, fakat Türkçe bilmezdi. Şimdi ise hususî
Türkçe muallimleri de aranmaya başladı. Türk zenginle­
rinin kendi çocuklarının terbiyesi için Türkçe muallimle­
ri celb ile millî terbiye verdikleri mea'l-mesâr görülüyor,
Bakü Türklerinin mübareze-i ticariye ve iktisadiye de
kendi rakiplerinden ne kadar istihkamlar istirdad ettikle­
rini Ahmed Bey Agayef hazretleri yine bu mecmuada in­
tişar eden Türk Âlemi unvanlı makalelerinde zikretmiş­
lerdi. Binâ-berin ben bu hususa ait olmak üzere son za­
manlarda vâki olan bir iki vak’ayı kayıtla iktifa edeceğim;
Son senelerde Bakü Borsası'nda Türk borsacıları
epey ilerlemektedirler. Aslen karcı esnafından olup üç
sene bundan mukaddem borsa işine girmiş olan bir Türk
şimdi şehrin muhtelif yerlerinde müteaddit ebniyelere
sahip olmuş ve yalnız geçen hafta içerisinde icra etmiş ol­
duğu bir muamele ile kırk bin ruble' (5,000 lira) kazan­
mıştır. Hanendelikle imrar-ı maişet eden diğer bir Tür­
k’ün ise şimdi bir neft kuyusu feveran etmıektedirl...
Demek ki sermayedarlığın (kapitalizmin) hücum-ı
ânisi mukabilinde kendilerini şaşırarak rakiplerine mey­
dan vermiş olan Türkler şimdi artık ayılıyorlar ve tedafüî
bir vaziyet alıyorlar. Artık neft medeniyeti onları şaşırta­
mıyor. Bilâkis himmetlerini artırıyor ve lâzım gelen silâhı
kullanıyorlar ve bunun iktizasından olarak ilim ve maari­
fe inhimak gösteriyorlar. Ziya ve nur istiyorlar!
Elbette bu taharrî-i nur, kendilerine vesile-i felâh
olan âmâli de öğretir. Ulvî ve mukaddes bir maksad-ı mil­
lî arkasından koşarlar; Bakü'nün yerler altında sakladığı
ateş-i mukaddesi, Bakülüler göğüslerinde taşırlar!,.
Odlu Türk
30 TÜRK YURDU
TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ
1328 Seferi: Bugünün Osmanlı Türkleri iki gayet
ağır vazifeyi asırlardan ve ecdaddan miras alarak sırtların­
da taşıyorlar: Dareynde saadeti şehadete susamakta gös­
teren sağlam ve fütuhatkâr bir dinin şiddetli heyecanla­
rıyla eski dünyanın hemen yarısını istilâ etmiş hilâfet-i
İslâmiyeyi müdafaa etmek, saniyen Şarkî Avrupa akvamı
üzerine ecdadın kurduğu Türk saltanatını muhafaza ve
idame eylemek... Trablus müdafaası, hilâfetin OsmanlI­
lara tahmil ettiği vezâiftendi. Osmanlı Devleti, son za­
manlar Afrika'daki vilâyetinden iktisaden, hatta siyaseten
hemen hiç istifade edememiş olduğu halde İtalya Trab-
lusgarb'a saldırır saldırmaz halife-sultanın askerleri o kı-
t’a-ı İslâmiyenin müdafaasına koşuştular. Osmanlı-İtalya
harbi uzayıp dururken, Türk-Müslüman saltanatının Av­
rupa'daki memâliki ciddî bir tehlikeye maruz kaldı. Tür­
kiye, hayat ve istikbâline pek yakından taalluk eden gayet
mühim bir vazifeyi ifâ edebilmek için, bazı şeklî ve ehem­
miyetsiz tarziyelerle kanaatlenerek Trablusgarb vilâyetiy­
le Bingazi müstakil mutasarrıflığını İtalya krallığına terk
ve bütün dikkat ve himmetini Balkanlara hasreyledi.
Lâkin Osmanlı-İtalya sulhu, İsviçre'nin güzel bir kasaba­
sında imzalanıp bitmeden bir kaç gün evvel İtalya kralı­
nın Balkanlı kayınpederi OsmanlI'ya ilân-ı harb ederek
askerlerini hudud-ı hakaniyeden içeriye sokmaya muvaf­
fak olabilmişti.
Cenubî Slav hükümetlerinin en yaşlı hükümdarı olan
Kral Nikita küçük ordusuna taarruz emri verirken dama­
dını Trablus kapanından kurtarmak arzusundan ziyade
Balkan devletleri ittifakı nâmına hareket ediyordu. İki üç
seneden beri müzakeratının kornetileri Beyoğlu'nda
Doğruyol'da, Fener ve Şişli'de hatta Babıâlî ve Şeref So-
kağı'nda işitilen Balkan İttifakı nihayet Türkler hariç kal­
mak ve Türkler aleyhinde olmak üzere bir emr-i vâki hâli­
ne geçmiş bulunuyordu. Balkan İttifakı, ihtimal ki, müs­
takbel Balkan ittihadının bir Fransız müverrihinin ıstıla-
hınca "Balkanistan"ın mukaddemesidir. Kocamış tarih
ondokuzuncu asırda müttehid Almanya ve İtalya'nın te­
Sayı 25
ke\Ahinünü gördüğü gibi yirminci asırda da belki Balka-
nistan'ın tevellüdüne şahit olacaktır. İtalya Apenin yarı­
madasından Habsburg ve Alman saltanatım tard ile tees­
süs etmişti. Balkan ittihadı, daha sahih bir tabirle Cenubî
Slav İttihadı ise Balkan yarımadasından Türk ve Germen­
leri çıkarmak, Arnavud, Helen ve Romenleri Slav hâkimi­
yetine tabi kılmak isteyecektir. Bu böyle iken bir zaman­
lar bazı Türk ricalinin Osmanlı Sultanı hegemonyası altın­
da bir Balkan İttifakı ihdasının imkânına kanarak ona ça­
lışmaları ne kadar şaşılacak bir şey ise, bugün Helenlerin
bu ittifaka dahil bulunmaları da o kadar anlaşılmayacak
bir keyfiyettir.
Karşımızdaki müttefikin orduları, Türklüğe taarruz
eden Slav âleminin ilk hattını teşkil ediyor. Bunun arka­
sında Slavlığın kısm-ı küllisi sabırsız ve pür-galeyan bek­
lemektedir. 1328 seferinde de 1293 harbinde olduğu gi­
bi Slavlık Türklüğe elbirliğiyle hücum eyliyor. Evet kısm-ı
küllî henüz hareket-i askeriyesine başlamadı. Fakat ma­
nevî, İktisadî ve siyasî imdatlarıyla ilk hattı takviyeden bir
an hâli kaldığı yoktur.
Âlem-i İslâmın, Türklüğün ve Şarkî Avrupa'nın ha-
yat-ı müstakbelesinde gayet mühim avâmilden sayılacak
olan şu geçirdiğimiz tarihî günlerde Slavların hummalı fa­
aliyetlerine rağmen, tabiî muhasımları olan Türk, Ger­
men, Arnavut ilh... arasında fikr ü hareket-i vahdetin
emaretini hâlen görememek cidden mucib-i teessürdür.
Slavlar lehindeki vaziyet-i siyasiyeyi bizim nefimize
çevirebilecek yegâne kuvvet Osmanlı ordusudur. Bütün
ümitlerimiz Osmanlı dilâverlerinin kılıç ve süngülerinde
parlıyor. Harbin bu dakikaya kadar malûm safahatı ise
henüz katî bir hükm verdirebilecek gibi değildir...
Akçuraoğlu Yusuf
Risalemizin müdür-i muhteremi Akçuraoğlu Yusuf
Beyin harb-i hâzır münasebetiyle hizmet-i askeriyeye ta­
lip olması hasebiyle vazife-i müdiriyeti Türk §air-i muhte­
remi Mehmed Emin Beyefendi deruhte eylemiştir.
 « m m

TûrfeWrttt Ta.iile-stwe C«.listr

V

YIL: 2 5AYI: 26 (1 Teşrînisanî 1328 - 14 (Laaim 1912)

ö K i c ^ ^ ii n el i i C t çı i ei, %

Edebiyat: Padişah ve Şebzâdelerimize / Halide

Kendine Doğru / Gökalp

Bir Askerin Vicdanı / A. Kâzım

öfa Yurt Kaygısı: H. Zâde’ye / Kâzım Namı

Türk Alemine / Rusyalı Türk Balası

îçtimaiyât ve Siyasiydi: Yeni Hayata Doğru / Kâzım Namı

Vahdet-i Cinsiye (Irkiye) Şejıh Cemaleddin Felsefesi ve

İttihad-ı Lisanın Mahiyet-i Hakikiyesi / Efganî (Tr. Resulzâde)

Türkler bir Ruh-ı Millî Arıyorlar / P. Risal

Türklük Şuûnu: 1328 Seferi / A.Y.

33 TÜRK YURDU
••
TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır
EDEBİYAT
PADİŞAH VE ŞEHZADELERİMİZE!
Padişahım!
Büyük ecdadının kılıncı ve mübarek kanıyla alınan
İstanbul’umuzun düşman tâ kapısına geldi. Büyük Türki­
ye muazzam tarihinde emsali görülmemiş hakanlar yetiş­
tiren Âl-i Osman'ın tac ü tahtı, Türk milletinin namus ve
istiklâli ile beraber tehlikede!
Dünkü bahçıvanlarımızın çamurlu ayakları tarihin,
altıyüz senelik tarihin şan u şerefini, din ü izzetini çiğne­
mek üzere kalkmış, Türk askerinin topunu, tüfeğini alı­
yor ve kendisinden büyük ordusunu, altıyüz senelik
mertliğini, erkekliğini yeniyor! Bu yenilişi, en zayıf oldu­
ğu zamanlarda bile dünyanın hürmet ettiği bu izzetin,
Türk izzetinin düştüğünü evvelâ hayretkâr seyreden Av­
rupa şimdi istihfafltâr ve memnun küçük Bulgarların ma­
zisiz, tarihsiz Bulgarların izzetli ve cesur Türkleri mağlûb
edişine müttefikan el çırpıyor. Bulgaıiar yeni ve yaldızlı
bir tarih yapıyorlar, biz tarihimizi gömüyoruz.
Padişahım! Kadınlarımız bile bu hacaletin altında
korkuyu unuttular. Yere geçiyorlar. Topraklarımız, yurt­
larımız ağlıyor. Minarelerimiz belki yarın Müslümanları
Allah'a çağıran hak sesi susturulacağı için ağlıyor. Çocuk­
larımızın istikbâline temizlenmez bir ayıp sürülüyor ve
hepimiz yere geçmek, )mzümüzü bir daha dünyaya gös­
termemek için örtmek istiyoruz.
Padişahım! Türk olduğunu idrak eden her ferdin bu­
gün yalnız alnı değil aıhu yerlerde sürünüyor. Yarın üs­
tünden küçük bir düşmanın çizmeleri basıp geçecek. O
vâkit izzetimiz, tarihimiz, dinimiz, toprağımız ve büyük.
Sayı 26
Onbeş günde bir çıkar
B üldâm bahşişindir ebhâr-ı yâdigânn
(Fâtih'in Türbesi'nde)
eski padişahlarımızla tarih-i âlemin ebedî bir hacalet ilânı
olup kalacağız!
Padişahım, bugünün bitmez kabusundan kurtulmak,
başımızdaki hükm-i zillet ve hacaletten kurtulmak için
bir mucize bekliyoruz. Bu mucizeyi tarih, batan milletler­
de bazan yaptırdığı vâki olmuştur. Fakat bizim için bu
mucizeyi, topu, tüfeği, askeri bol, fakat kalblerinin Türk­
lük izzetini taşıyan köşesi kapanmış görünen ordu için
ancak Âl-i Osman yapabilir. Bak padişahım! Bu kadar se­
nedir namusun ve şecaatin en yüksek kuvvetli şerefini
millete aşılamış büyük ve mukaddes padişahlarımız için
Türk kulların ellerini en evvel Âl-i Osman'a kaldırıyor! Bu
durmuş orduya Fatih'in celâdetini, Muradların samedanî
fedakârlık ve gayretini aşılamak için bir an fevt etmeden
padişahımızı ve şehzâdelerimizi bekliyoruz.
Biliyorum ki, eğer tabiat ölüyü diriltmek mucizesini
yapacak olsa mutlak ölü yüzünü orduya tevcih etmiş ve
kılıcı ile bir daha ordu başına geçecek Fatihimizin dargın
hayali karşında seccadede Allah'a yalvarırken o muazzam
ve büyük padişah sana ruhunun umkunda gürlemeler,
yıldırımlarla düşman kapısında olan İstanbul'u için ağlı­
yor ve diyor ki, "Kalk ey Sultan Mehmed! Etrafına Âl-i Os­
man'ın son evlâtları olan genç şehzadelerin hepsini top­
la, tüfekleri omuzunda atlarını ordunun arasına sürsün­
ler. Din için, memleket, izzet ve namus için orduyu vazi­
fesine çağırsınlar ve büyük dedelerinin Âl-i Osman tacını
taşıyacak şehzâdeler arasında genç ve fedakâr kullar, bü­
yük ve şeci ruhlar kalmadı mı? Unuttular mı ki, tarihte
Âl-i Osman ismi taşıyan şehzâdeler hepsi gazada asker
başında idi?
34 TÜRK YURDU
"Ya Sultan Mehmed! Atınla, tüfeğinle ecdadının na­
mus ve izzetini, milletinin, toprağının hakkını muhafaza
için orduya koş! Bir Sultan Mehmed'in aldığı toprakları
çiğneten padişahın ismi yine Sultan Mehmed olmasın!"
Padişahım, işte ben büyük sevgili hakanımız Sultan
Mehmed'in sesini her gün ruhumda duyuyorum. Memle­
ket elden giderken uyuyan bu Bizans şehrinde kurduğu
minareler ve muazzam mabedlerin üstünden gizli ve bü­
yük sesinin bütün dargın ihtişamıyla, kadınlarıyla bile İs­
tanbul halkını, hepimizi çağırıyor ve ben onun önünde
ruhum yerlere geçiyor! Hayır, İstanbul'u çiğnetecek pa­
dişahın ismi Sultan Mehmed olamaz. Padişahım! Türklü­
ğün altıyüz senelik ruhu seni çağırıyor. Tarih seni çağırı­
yor ve büyük uluları seni çağırıyor. Onların çarı ve prens­
leri var. Ordumuzun asırlardan beri en hakikî babası pa­
dişahı idi. Cesur şehzâdeleri büyük ve hakiki zabitleri idi.
Niçin ordumuz öksüz padişahım?
İşte alnını çizmelerinin altında. Bütün toprakların ve
mülkün ruhu, ecdadının yerlerde tekrar kanayan yarala­
rıyla feryat ediyorum. Son ümit sende padişahım! Eğer
bu son savlet, Âl-i Osman'dan başta padişahlarıyla eli
silâh tutan şehzâdelerden gelmezse Allah bile Türk kav-
minin mukadderatı üzerine bir siyah perde çekecektir.
Padişahım, padişahım, kavgaya, padişahlarını bekle­
yen ordunun başına!
hiçbir şey için değilse bile kadınların namusu için pa­
dişahım, eğer Bulgar çizmesi altında kalacaksak, muka-
des ve pak namusumuzu ordu müdafaa etmeyecekse
ölürken son Âl-i Osman namuslarımızı muhafaza için pa­
dişahıyla ve şehzadeleriyle düşmanlarıyla son dakikaya
kadar döğüştü tesellisi ile Allah'a gidelim!
Padişahım, bu kadar büyük bir iman ve samimiyetle
önüne dökülen ruhun cesaretini affedersin değil mi? Kim
bilir, tarih ve namusumuzun halaskarı bir padişah diye
atlarının ayağı altında çocuklarımız ve ihtiyarlarımızla
şenlik yapacağız.
Şimdi hayalimde bütün şecaat ve büyüklüğün ile or­
dunun başında büyük sülâlesinin bütün evlâdıyla ilerle­
yen bir sultan görüyorum. Belki de bu Fatih'in mübarek
hayalidir! Belki de onun aldığı yere tarihimizi gömme­
mek için askeriyle beraber düşmanınla döğüşen sensin
padişahım!
Sayı 26
Bu hayal, bu büyük ve halaskar sultan-ı hayalin ismi
Mehmed olduğunu biliyorum; Belki de senin kavlinde ve
cephende askere doğan büyük Fatihimizin ruhudur!
Halide
kendine d o ğ r u
Atanın içkisi köpüklü kımız
Arpa suyu içme dedi bir Kırgız
Evinin yemişi erikle elma
Komşunun bağından hurmayı alma
Başka dile uymaz annenin sesi
Her sözün araşan vardır Türkçesi
Duymadan düşünme, görme sezmeden
Kendi duygun olsun usunu yeden
Dile, yap! Tanrının sensin bileği
Gök Türk'ün şendedir yüce dileği
Demir sana tapar, şimşek baş eğer
İsteme, sen yarat, görme sen göster!
Gökalp
bir askerin VICDMI
Nasıl tüfengi sildikçe parlıyorsa, senin
Emelli gözlerin -ey şanlı, muhterem asker!
Temizle kalbini, vicdanın, iffetin, fikrin
Parıldasın.. Bu vatan böyle kimselerle güler
Nasıl tüfengine hâkimsen öyle hür ve metin
Gir işte sen de o vicdanın himayesine
Vatan selâmete ermezse maksadın ne senin?
Yaşat, vatan gibi, bu nurlu kalbi göğsünde.
Tüfenk elinde, düşün attığın adımlarını
Yegâne sâik-i hatve keder öyle bir vicdan
Ey asker! olmalı vicdanının hitabı; Vatan!
Bu hür hitabına sar sonra penbe bayrağını.
Eğer tüfengini kaybeylersen o vicdanın
Hemen refik olarak bahseder metanetten
Sayı 26 TÜRK YURDU 35

Fakat o dostunu kaybeylersen tüfenginden TÜRK alemine

Çıkan şada sana hep der ki; Kimsesiz kaidın!
Uyan!..Ant etmegân bulsan bu halde indi turmaska
Şuşinden de avur tokmak dahi tüşmes burun başka
Bugün bir askere vicdan denen bu kıymettar
Güzide tuhfe emin oi tüfek kadar eizem Köter başın! Özünü tahkir ettirme itlerden
Onun içinde zafer hissi, miiietin sesi var Mukaddes ismini tatbatma ellenindi çitlerden
Vatan vazifesi vicdania daima tev'em... Yer üstünden seni coymak bulalar bit alar barısı
A. Kâzım Yoğalma hakkını birme, girip gökreğini tur karşı
Sin ortada sini düşmanların eylendirip algan
Felâket çokrı yaknaygan necat yolu yaraklangan
BU DA YURT KAYGISI
Bitesen!.., Betkanını bilmisen de anlamisen de
H. Zâde'ye Niçin canın tözüp yata? Ruhsuz mellesin çinde
Yine yaslar tuttu İlhan'ın yurdu
Alar aldın da horlanmı baş eykansın koyan tüslü
Nasii döndü geri bu Altın Ordu?
Birin berk bilen talaşugasın nindayin güçlü
Önünde yerlere yüz süren Bulgar
Yatar indi koyuptur kaçkırşini hem de ciğerşini
Kudurmuş kurt gibi ediyor ılgar.
Tazaret gönlügni tizrek taşla bu menfur neçar eşini
Kaçsın ha, Osman'ın oğlu, torunu!
Özünden başkalardın gütmesin hiçbir hayırhahlık
Dünyada bir kimse görmemiş bunu!
Özün min min deyüp tursan gına gilür sina sağlık
Yok mu bir Yıldırım, bir Sultan Selim?
Rusya; 4 Teşrînieuvel 1912
Öleiim bu ayıbı kanla silelim!
RusyalI Türk Balası
Önünde düşmanın bir Türk paşası
e tm e g â n e tm e m iş yırak ırak, u zak
Atılır ileri elde palası,
b u lsan o lsan tö z m e k ta h a m m ü l e tm e k
Yurdunu düşünen yok mu ortada? indi şim di m elle m i y ok sa
Gidecek mi elden bu yarımada? tu rm a sk a d u rm a y a ç in d e h ak ik a tte
ş u ş in d e n bundan h o rla n m ı sık ılm ad an
Hani ya nerede o kabadayı? avut ağ ıt k o y an tavşan
Kurtarsın düşmandan Kızılelma'yı? k ö te r k aldır tüslü renkli
tatb a tm a ç iğ n e tm e n in d ay in ne kadar
Türk öyle büyümüş, emirsiz gitmez
ellen in d i n e id ü ğii b elirsiz k a ç k a rşin i, ciğ e rşin i: b a ğ rış ıp
Kendinden yapamaz, istersen bas ez. çit yabancı çağ rışm a
Önünde paşası giderse Türkün co y m ak k ay b e tm e k taz a re t sağ lam laştır
bit tek id m a k a m ın d a neçar k ö tü
Ölümle çarpışmak onca bir düğün
alar o n la r g ü tm e b e k le m e
Korumak isteyen Türklük arzını ey len d irip sarıp g ın a ancak
Ateşe gönderir hatta kızını
Yürüsün yeniden bu Altın Ordu
Hasına ezdirmesin anamız yurdu. İÇTİMAİYAT VE S İY A S İY A T
YEN İ HAYATA D O Ğ R U
Cihangir; 28 Teşıinievvel 1328
1
Kâzım Namî
Balkan Harbi'nin siyasî sebep ve neticelerinden bah­
sedecek değilim. Askerlik noktasından nasıl bir mevkide
bulunduğumuza dair söz söyleyecek, fikir beyan edecek
36 TÜRK YURDU
sâlâhiyetim de yoktur. Şu dakikada memleketimizin bü­
yük bir kısmım, kara bir felâket tehdit ediyor, Bu elim
darbeden Türklüğü kurtarmaya çalışmak lâzımdır. Bu
mühim hizmet, bugün için hükümetin siyasetidir. Yarın
için ise lâzım gelen silâhları biz, yani Türklerin düşünen
ve hissedenlerimiz hazırlayacağız.
Mağlûbiyet ne kadar acı olursa olsun, büyük teessür­
lere, yeislere düşmemeliyiz. O yakıcı hakikat, yakın ol­
maktan ziyade senelerden beri sürüp gelen İçtimaî ku­
surlarımızın neticesidir. Bunları aramalı, bulmalı, izalesi
çaresine bakınalı, ahlâkî ve manevî mahiyeti pek çok fa­
ziletleri ihtiva etmekle beraber kalın bir cehalet örtüsü
içinde boğulan Türklüğü yaşatmalıdır. Yaşamak onun
hakkıdır.
İtiraf etmeliyiz ki, en büyük noksanımız cehlimizdir.
Avam kitlesinin kara ve koyu cehlinden bahsetmiyo­
rum. Bizim eski ve yeni gençliğin nisbî cehlinden bahset­
mek istiyorum. Biliyorum ki, bizim münevver kısmımız
kendisine göre bir irfan mevkii işgal etmiştir. Fakat bu
mevkii ne kadar küçük, ne kadar ehemmiyetsizdir!
Bir ferd pek çok âlim olsa da, ilminden ne kendisi
müstefid olmasa ne de başkasını istifade ettirmese ona
âlim demek elbette haksız bir tevcih olur, meselâ bize bir
mutasarrıfdan bahsettiler ki, İlmî vukufu yüksek, Fransız­
ca pek güzel bilir, hâsılı bizce değil, Avrupa'nın irfan mu­
hitinde bile bir mevkicik tutabilirmiş. Fakat bu zat en ib-
tidaî şeyleri bile memuriyetinde tatbikten aciz imiş, İşte
bir güneş ki, kendisini bile tenvîr etmiyor.
Böyle kendisini bile tenvîr etmeyen güneşlerimiz,
nafile sadaka kadar bile sevabsızdır. Bunlar ne bir millî
şeref, ne de faydalı bir alet değildirler. Bu parlamayan ve
parlatmayan âlimciklerimizden sonra yine bir münevver
kısmımız gelir ki, olduğundan ziyade âlim görünmek is­
ter, Halbuki bunların da bütün meziyetleri garbın klasik­
lerinden en yeni âlimlerine, feylesoflarına, edebiyatçıları­
na kadar hepsi iyi hazmetmemek şartıyla okumaktır.
Bunlar, her alimi okudukça onu meşk edinmeye yelten­
mişler ve memleketlerine pek büyük zararlar vermişler­
dir.
Bunlardan sonra bir sürü hiçler, biraz lisan bilen, bir
kitabın başından ve nihayetinden bir kaçar sahife okuya­
rak yahut yeni kitapların bahislerinden hulâsaları ihtiva
eden fihristnameleri tetkik ederek bilgiçlik taslayanlar
Sayı 26
gelir ki, zararları, işgal ettikleri mevkiin ehemmiyetiyle
mütenasiptir. Bunların vücudu ademini aratan bir
felâkettir.
Bizde bir ilimde, bir fende ihtisas etmiş âlim, müte-
fennin zatlar yoktur. Avrupa'nın irfan aleminde re’yi ve
mütalaası dinlenecek bir âlimimiz mevcut değildir. Da-
rü'l-fünûnumuz, bize İlmî tetebbulaıia ilme, fenne hiz­
met etmek emelini besleyenlerden ziyade maişet temin
eden memuriyet arayıcılar ile doludur. Bu acı hakikati
da, tekzip edilmekten korkmayarak, itiraf ederim. Rus­
ya'nın darülfünûnlarında okurken, bizleri bir şey zanne­
derek buralara kadar sefer ve zahmet ihtiyar eden İslâm
gençleri, bizim talebeler (etudiant) ile temas edince bir
hayal sukutuna uğruyorlar.
İlimsiz gençliğimiz, meflkûresiz bir insan yığınıdır! Bu
kadar mütebariz bir cehli görmeliyiz de nurlanmaya ve
nurumuzu âleme göstermeye çalışmalıyız.
İkinci büyük noksanımız, bazılarımızın dinde
mübalâtsızlığı, çoğumuzun din şeklinde tecellî ettirilen
koyu taassubudur.. Din taassub değildir. Din bir cemiye­
tin maneviyetlerinin en yüksek noktasıdır.
Dinsiz bir fert hususî hayatında ne kadar bahtsız ise
dinde mübalâtsız bir cemiyet daha çok bahtsızlığa
mahkûmdur. Bizi mübalâtsız kılan birçok mezhebî cere­
yanlardan başka, garbiılaşmamn da büyük bir tesiri ol­
muştur.
Bunun karşısında avamımızın daima okşanan ve ok­
şandıkça kabarık yakıcı ve kırıcı bir hâle gelen taassubu
vardır. Bu taassubu, menfaatleri nâmına mülteciler, mür-
tecilerden korktukları için hürriyetçiler okşadılar. Taas­
sup yerine sağlam dinî bir akîde olsa idi yine bu kadar ha­
sis bir mevkiye düşmezdik.
Biz, Türkleri mümin, mu'tekid ve mütedeyyin gör­
mek istiyoruz. O kadar ki, din ve itikat nâmına karınları­
nı şişirenler gizlendikleri irtica mevkiinde kısık sesleri,
yere eğilen yüzleriyle kalsınlar.
İnsaniyet gayesi, teferrüd etmek isteyen bazı sivri
akıllıların kör kör baktıkları bir yalancı fecirdir. Daha yir­
minci asır, böyle asılsız gayelerden belki yirmi bin asır da­
ha uzaktır! Bize insaniyet masalları söyleyenler, zevkleri­
ni feda edemeyenler, zaruret ve sefaletten korkanlardır.
Pazusuna güvenen kimse yoktur ki, zararlı çıkacağını his­
settiği bir oyunda kolu bağlı dursun.
 Sayı 26
Bize bilmeyerek büyük fenalık edenlerden birtakımı
da tanzimatçılardır. Bunlar vatanlarını, Avmpa'ya beğe­
nilmekle kurtaracaklarını tasavvur ettiler. Memleketin
asıl ruhunu bıraktılar da garbın gözüne girmek için ke­
narları süslemekle uğraştılar. Sa'yleri faydasiz oldu. Çün­
kü göze girmediler ve iyilikleri hürmetle karşılanmadı.
Elli altmış seneden beri arkası kesilmeyen talepler birer
birer isaf olundukça Rumeli'deki Türklüğe ve oralarda
yatan asırlık şehitlerimizin ruhuna veda edecek bir hâle
getirildik.
Memleketimiz, boydan boya tabibsiz, ilâçsız, bakıcu
sız bir hastahanedir. Askerlikte aldığı zührevî marazları
ailelerine telkih edenler, bugün Anadolu'yu Türk nesline
bir maktel yapmışlardır. Merzağî mahallerin sıtma ve ma­
laryalarıyla yaşayan sıskalardır ki, pek çok köylerin her
sene azalan nüfusunu teşkil ediyorlar. Dört seneden be­
ri kolera, memleketimizin ziyaret etmedik hiçbir yerini
bırakmadı. Menhus ayağının değdiği yerde birçok vatan
evlâdı gömüldü. Yolsuzluk, fakr, maraz bütün Anadou
Türklerinde garîzî (physiologique) bir sefalet husûle ge­
tirdi.
Eğer kusurlarımızı, İçtimaî felâketlerimizi şöyle kısa­
ca saymaya kalkışırsam, bir makale değil, esaslı istatistik­
lere müstenid hakikî bir felâketnâme, büyük bir kitap
yazmak mecburiyetinde kalırım.
Zaafımızın en başlı sebeblerini yukarıya yazdım. Ceh­
limiz var. Dinde mübalâtsız ve mutaassıbız. Bir İçtimaî
meflmremiz yok. İktisadî bir esarete düşmüşüz. Mülkün
her tarafında garîzî bir sefalet hüküm sürüyor. Yolsuzluk
var. Fakr, tembellik belimizi büküyor. Bu şartlar altında
hala bir millî mevcûdiyet sahibi olduğumuzu iddia eder­
sek herkesi kendimize güldürmüş oluruz.
Fakat bütün bu yokluklara mukabil, gerek arzî ve ge­
rekse İçtimaî kabiliyetlerimiz var. İnkârı kabil olmayan şu
hakikata bir de mutîlik ve kanaat gibi ehlince pek faydalı
kuvvet olan meziyetleri de ilâve etmeliyiz. Önümüzde
öyle bir saha açılıyor ki, oraya yalnız temiz niyet ile mü­
cehhez dimağlar ve kullar kâfidir. Zemin güzeldir, mün-
bittir. Fakat çapalayacak, gübreleyecek, tohum ekecek,
tarlanın muzır otlarını temizleyecek ve sonra mahsulü id­
rak edecek azîmli çiftçileri bekliyor. Ümit ve dua edelim
ki, bu çiftçiler Bağdat hattı boyunca uzanacak ecnebî ma-
murecileri olmiasın.
ü ) Borcunu kaçıran iflas eder, hastalığını kaçıran ölür.
TÜRK YURDU 37
Hatalarımız arasında mühim bir mevki de taklitçiliği­
mize ayırmak lâzımdır. Tanzîmatçılığımızdan beri garbı o
kadar taklide özendik ki, avamımızdan, avamımızın ru­
hundan büsbütün ayrıldık. Irkımızın yabancısı olacak ka­
dar değiştik. Onun için avam, bize hatta düşman nazarıy­
la bakıyor. Bizi hiç beğenmiyor, bizden nefret ediyor. Bir
kerre, velev taklid ile olsun, elde edebildiğimiz irfan zer­
relerinden avamımızı müstefid kılamıyoruz. Ona uzattığı­
mız kollara, açtığımız kucağa kinli ve şüpheli bakıyor. Ar­
tık Türklük sahasını bu dikenlerden, çalılardan temizle­
melidir. Aslında pek münbit olan bu saha böyle bir temiz­
liğe pek ziyade muhtaçtır. Orada taklitten, her türlü calî-
liklerden azâde yeni bir Türk uygurluğu, medeniyeti vü­
cuda getirmeyi başlıca vazifemiz addetmeliyiz.
Türklüğün uğradığı bütün felâketlerden şahısları
mesul etmeye dilim varmıyor, umûmî temayüllerimiz
hulâsa doğru yürümedikçe, İçtimaî hatalarımız düzeltil­
medikçe kimden kime şekvaya hakkımız olur? Eğer bariz
hakikatlar, bazı kimselerce anlaşılmıyorsa sebebi umûmî
olan cehlimizdir. Eğer o hakikatlar tahrif olunuyor ve yi­
ne o calîliklerin etrafına birçok zavallılar toplanıyorsa, se­
bebi yine cehlimizdir.
Altık umûmîleşmiş bir manevî izmihlalin tehdidi al­
tında bulunduğumuzu itiraf etmeliyiz. Kusur itiraf edil­
medikçe tashih olunmaz, hastalık teşhîs olunmadıkça te­
davi edilmediği gibi. Nitekim, bir şimal darb-ı meseli:
"Borcunu kaçırgan bulur. Hayrını kaçırgan ölür"(b Biz
hastalığı teşhis ediyoruz. Zuhûr eden maraz ne kadar
utanılacak bir keyfiyet olsa, yine itiraf edilmelidir ki, teda­
visi mümkün olsun.
Muhterem bir mütefekkirimizin bana dediği gibi,
nefsimizi tenkit ile işe başlamalıyız.
Nefsimiz hakkında müsamahalı değil, müşkil arayıcı
olmalıyız. Vatanımıza karşı en büyük hizmetimiz, kusur­
larımızı ince ince arayıp tashih etmekliğimizdir. Yüksek
meziyetler, büyük tasavvurları ıslah etmekle hâsıl olur.
Cihangir; 25 Teşrinievvel 1328
Kâzım Namî
38
VAHDET-İ CİNSİYE (IRKİYE) FELSEFESİ
ve
İTTİHAD-I LİSANIN MAHİYET-İ HAKİKİYESİ
M erhum Şejıh C em a led d in Afganî, şa rk ın p e k
ileri d ü şü n e n m ü te fe k k ir dah ilerin d en d ir. İslâ m i­
y e t â le m in d e m illiyetin ifâ edeceği va zifeyi d a h a
ço k z a m a n evvel a n la m ış ve a n la tm a y a çalışm ış­
tır. T ürk Y urdu m erh u m -ı m ü şa rü n ileyh ten birkaç
kere bahsetm iş ve T ürk m ü te fe k k irle rin d e n o ld u ­
ğ u n u g ö ste n n iştir M akalât-ı Cem aliye u n v a n ıyla
F arisî o la ra k H in d ista n 'd a ?%eşrolunan m ec m u a -i
m a k a lâ tın d a n lisan ve m illiyete d a ir o la n â tid e ki
m a k a le y i ehem m iyet-i fe v k a lâ d e sin e b in a e n tercü­
m e ediyoım z. D iğer m a ka lâ t-ı m ü h im m e sin i d e sı­
rası g eldikçe tercü m e ve m u h terem k a rie ve ka rile­
rim ize arzedeceğiz.
Lâ saâdetün illâ bi'l-cinsiyye ve lâ cinsiyyetün illâ
bi'l-lügâti velâ lügâtun mâ-lem-tekün haviyyetün li-
külli mâ-tehtâcü ileyhi tabakâtün erbabü's-sınâ'âtî
ve'l-hıtatifi'l-ifâde ve'l-istifâded).
Nazar-ı tetkikle bakılırsa, insanın tesirâtı mütezadd
birtakım unsurlardan ve şekil ve mahiyetçe yekdiğerine
mütebayin olan unsurlardan mürekkep olduğu görülür.
Halbuki o muhtelif, mütezadd ve mütebâyin olan uzuvla­
rı ruh-ı hayat birleştirmiş, kendilerine bir şekl-i vâhid ver­
miş, muhtelif tesirlerini bir maksat yolunda -ki maksad-ı
küldür- işletmiş, zıddiyetlerini heyet-i mecmuanın hadi­
mi kılmış, mütebâyin hareketlerini muayyen bir neticeye
toplamış her uzva birer vazife tahmil etmiş, hayatı mucib
olan muvafık mevaddın celbi, iltisak ve itilâfa muzır olan
muhalif hususâtın defi için bilcümle kuvâ-yı zâhire ve ba­
tmayı kullanmış ve bu suretle meydan-ı hayatta bir za­
man payidar olabilen, birçok muhtelifâtın mecmuu bir
vahdet-i şahsiye, yani bir insan halk etmiştir.
Ruh-ı hayat kesb-i kuvvet ettikçe mezkûr mütebâyin
ve mütezadd olan unsurların daha ziyade itilâf-pezîr ol­
ması, harekât-ı muhtelifenin neticeye varmak üzere ak-
deyledikleri ittihadın tezayüd eylemesinden maada ruh-ı
hayatın kuwe-i cazibesi sayesinde hatta hariçte bulunan
diğer hayatî cüzler dahi dahildeki anâsıra iltihak ederek
deruhte etmiş oldukları vazifelerin ifasında onlara mu­
0 ) Makalenin mündericatını telhis eden işbu düstur Ai'apça olarak makalenin ilk cümlesini teşkil eder ki, manası budur; Cinsiyet haricinde
saadet yoktur. Lisanımızda cinsiyet olmaz. Bilcümle tabakat ve esnafın ifade ve istifadesini temin etmeyince bir lisan da takarrür etmez..
TÜRK YURDU Sayı 26
avenet ederler. Ruh-ı hayat tenakusa yüz tutunca yavaş
yavaş anâsır-ı muhtelifenin itilâfı da tenakus eder ve itti-
had-ı ahlafa münkalib olur. Nihayet biraz zaman zarfında
müttehid olan mezkûr unsurlar tamamıyla dağılır ve he-
yet-1 mecmuayı teşkil eden insan da yok olur gider.
Vahdet-i şahsiyenin mucidi bu, zevalinin mucibi de
budur.
Vahdet-i şahsiyeden sonra aile vahdeti gelir (Şeyh
buna vahdet-i beyniye diyor. Mütercim). Aile vahdetinin
ruh-ı hayatı karabet-i hassadır. İşbu cihet-i camiiyet taba-
yica muhtelif hevesler besleyen ve efâlca yekdiğerlerine
mütebayin olan müteaddit eşhası tevafuk ettirerek beka-i
külli müstelzim bir netice-i vâhidenin istihsaline çalıştırı­
yor. Herkes heyet-i mecmuanın hakikatta kendi ihtiyaç­
larından olan birer hizmetini can u dille ifâ ediyor.
Karâbet biraz tebaud edince aile vahdeti de aradan
kalkıyor. Onun yerine ise müteaddit ailelerin ve birçok
evlerin irtibattan hâsıl olan aşiret vahdeti konuyor. Şu
heyet-i ictimaîyenin ruh-ı hayatı karabet-i mutlakadır. Ka­
rabet-i mutlaka müteaddit ailelerden ve ocaklardan te­
şekkül eden aşireti tevhid, menafi-i Umûmiyeyi istihsal,
mazarrat-ı müşterekeyi def için diğer aşiretlerle müsaba­
kaya, şan ü şevket iktisabına, diğer tavaifle rekabete, da­
ima bir tefevvuk ve meziyet aramaya sevk eder.
Nihayet birer aşiretten ibaret olan bu vâhidler bir
vahdet-i cinsiye (Şeyh cinsiyet kelimesiyle milliyet veya
ırk manasını murad ediyor. Mütercim) teşkil ediyorlar ki,
bunun vahdet lisanından başka bir mahiyet-i mümtazesi
ve ruh-ı hayatı yoktur. Vahdet-i lisan, hayret-engiz bir ve-
sile-i rabıtadır.
Vahdet-i lisan, garazları muhtelif aşiretleri, maksatla­
rı mütenevvi kabileleri cinsiyet (milliyet) sancağı altına
toplayarak maksada sevkeden yegâne vahdettir. Bu vah­
dettir ki, menâfı-i umûmiyeyi celb, mazarrat-ı müştereke­
yi defetmek üzere bir ırkın müteferrik kuvvetlerini müt­
tehid ve müttefik kılıyor. Muzaheret-i mütekabile ve te-
avün esaslarını metinleştiriyor. Saadet-i umûmiyeyi istih­
sal için birçoklarını yek-dil ü yek-zebîn ediyor. Büyük bir
halkı yeni hayat-ı milliye ile ihya ederek kendilerine istik­
lâl veriyor.
 Sayı 26 TÜRK YURDU
İnsanlar arasında dâire-i şümûlu vâsi olup birçok ef­
radı yekdiğerine merbût kılan iki rabıta vardır; Biri vah-
det-i lisan. Diğer tabirle cins veya vahdet-i cinsiye. Diğeri
din. Vahdet-i lisanın, yani vahdet-i cinsiyenin (ırkın, mil­
liyetin), hiç şüphe yoktur ki, dünyadaki beka ve sebatı
dinden daha devamlıdır. Çünkü az bir zamanda değiş­
mez. Halbuki İkincisi böyle değildir. Lisan-ı vâhide üzere
konuşan ırkı görürüz ki, bin senelik bir müddet zarfında
vahdet-i lisandan ibaret olan cinsiyete bir halel târî olma­
dan iki üç defa tağyir-i din ediyor. Diyebiliriz ki, umûr-ı
dünyeviyede vahdet-i lisan merbûtiyetinin tesiri din
merbûtiyetinden daha kuvvetlidir. Bunun içindir ki, Hris-
tiyan bir Yunanlı, put-perest Eflatun, Aristo ve Bakrat'la
merbûtiyetinden dolayı tefâhür eder. Halbuki Hindli bir
Hristiyan'ın vahdet-i diniyesinden dolayı Hristiyan Nev-
ton ve Galile ile iftiharı hiç de şayeste değildir. Mahiyeti
vahdet-i lisandan ibaret olan cinsiyet vahdeti git gide
ecnebileri dahi kendi dairesinde ithal ederek işbu vah­
detle muttasıf olan aşiretleri kuvvetlendiriyor ve diğer
ırklar meyanında kadr ü kıymetlerini tayın ediyor. Şan ü
şevketlerini yabancı kabilelere de kabul ettiriyor. Vah­
det-i mezkûre ile muhtelif aşiretler bu dereceyi ihraz et­
tikten sonra müçtemi kuvvetleri sayesinde dünyada sa­
adet diye kabul olunan bilcümle hususâtta muvaffak
olurlar.
Vahdet-i cinsiye bütün bu meziyetlere, ancak tev-
hid-i efradı mucib olan lisanın, ırkın, muhafaza ve sıyane-
tine kâfi gelmesiyle hâiz olabilir. Muayyen bir ırka men­
sup olan tabakat-ı muhtelifenin ifade ve istifadesini te­
min edemeyen bir lisan mezkûr ırkın tamamiyetini mu­
hafaza edemez. Çünkü diğer milletlerle mücavir olan,
onlarla mübadelât ve muamelâtta bulunan bir millet, be­
şeriyetin erkânını, medeniyetin esaslarını teşkil eden ta­
bakalara mâlik olmayınca kabil değil kendi cinsiyetini
muhafaza, mezaya ve hukukunu istihsal edemez. Taba-
kat-ı mezkûre ise; Medeniyetin ulûm-ı nafıasını neşreden
âlimler, heyet-i içtimaîyede fünûn-ı nafiayı yerleştiren fa­
zıla ve muhteriler, hukuk hıfz eden siyasîler, adaleti te­
min eden hukuk-şinaslar, ahlâkı tehzib eden vâizler, lâtif
ve şairâne kelimelerle uyumuş himmetleri tahrik ve hal­
kın secayasını kuvvetlendiren edipler ve şairler, sanatları­
nı fennin esasları üzerine vaz eden esnaflar, arazisini zira-
at-ı fennî üzere eken zürrâlar ve memleketin mebna-yı İk­
tisadîsi üzerine temel kuran tüccarlardan ibarettir. Bir
millette tabakat-ı mezkûre mevcut olmazsa ihiyacât ve
39
zaruriyât hayat-ı efrad arasında mevcut olan rişte-i ittiha­
dı kırar, milliyet inkıraza doğru gider. Efrad da diğer mil­
letlere iltihak ederek yeni bir cinsiyetle meydana çıkarlar.
Tabakat-ı mezkûrenin takarrür ve devamı da ancak lisan-ı
millînin mezkûr milliyete mensup olan esnaf ve erbab-ı
sanayiin muhtaç oldukları ıstılahat-ı lâzimenin ihtivasıyla
kabil olur. Çünkü mükemmel bir ifade ve istifade olma­
yınca sanatlar da mevcut olamaz. Istılahat-ı lâzime ve ke-
limât-ı zaruriyeyi ihtiva etmeyen bir lisanla ifade ve istifa­
denin imkânı ise muhaldir.
Netayic-i ırkıyeyi takdir eden âlimlerin ilk vazifeleri
kendi lisanlarının tevsiinden ibarettir. Bu hususta uhde­
lerine terettüb eden birinci vazifede muhtelif tabakaların
sanatları iktizası olan müteaddit kelime ve terkipleri ma-
na-yı aslîsinin münasebetini nazara alarak istimal etmek
ve bazan iki yahut üç kelimeyi terkip ederek hîn-i zaru­
rette kullanmaktır. Kendi lisanlarıyla münasebet-i
tâmmesi olan diğer lisanlardan dahi ihtiyaç ve zaruret ik­
tiza ettikçe kelimeler alabilirler ve artık çare kalmadığı
vakit bi-kaderin lüzum ecnebî lügatlardan da istiane cihe­
tine gidebilirler. Fakat mezkûr lügatları kendi lisanlarının
kisvesine sarmak şarttır. O kadar ki yabancı oldukları an­
laşılmasın. Milliyet mezayasına ârif olanlar böyle yaparlar­
sa mensup oldukları milletin tabakat-ı sınaiyesi esaslarını
tahkim etmiş olurlar. Tabakat-ı sınaiye istihkam peyda
edince şüphesiz ki, mezkûr millet veya ırk âlâ derece-i
kemâle erer. Efradı da insaniyetin bilcümle saadetlerini
istihsal ederler.
Takrir etmezden cinsiyet manasını bilen ve mezaya-
sına ârif olanlarca tabakat-ı milliyenin fünûn ve sanayii ta­
lim ve taallümü, ifade ve istifadesinin hep lisan-ı millî
üzere olması lüzumu ve böyle olunca ırkın kuvvet bulma­
sı ve saadetin ırk efradına nasip olacağı anlaşıldı zanne­
derim. Fakat fikrimi umûm nâsa anlatmak üzere matlabı-
mı diğer bir tabirle beyan etmek isterim.
İlimler, fenler ve sanatlar bir kavmin kendi lisanınca
talim olunursa mezkûr ulûm ve fünûnun esası onlar mi-
yanında rasih ve sabit olur. Senelerce zâil olmaz. Hatta
mezkûr kavim siyaseten münkariz olsa bile, münkariz
olan evlâd ve ahfad kendi seleflerinin kitaplarından istifa­
de ile ölmüş olan kavmiyetlerini tekrar ihya ederek yeni
bir izz ü şerefe nâil olabilirler. Halbuki aksi olarak, ulûm
ve fünûn ecnebî bir lisanda talim olunursa aksi bir netice
hâsıl eder. Az bir müddet zarfında cüz’î bir tebeddülât
40 TÜRK YURDU
neticesinde mahvolur gider. İşte Yunanlıların, birçok ku-
rûn-ı salifenin mümrundan ve duçar oldukları inkırazdan
sonra, hükemâ ve üdebâları eski Yunan âsârından istifa­
de ettikleri halde İranîler âsâr-ı mezkûreden hiçbir fayda
alamıyorlar. Halbuki Eşkaniyan zamanında üçyüz senelik
medîd bir müddet zarfında İran âdâb ve maarifi Yunanca
olmuş, hatta padişahların fermanları Yunanca yazılmış ve
meskûkat da bu lisanda darbedilmiştir.
Bundan maada ulûm ve maarif bir milletin kendi li-
sanınca tahsil olunursa, öğrenmesi kolay olur. Zihinlere
daha çabuk hakkolunur ve daha geç silinir. Kafalar
ulûm-ı mezkûrenin dakaikına daha fazla bir vukuf peyda
eder, mesâil-i İlmiyenin künh ve mahiyeti talebece daha
ziyade anlaşılır. Bu sayede dahi âlimler, fazıllar, sınayi ve
fünûn erbabı çoklaşır, milletin efradı saadet-mend olur.
Sonra medeniyetin tesisi, cinsiyetin tahkimi ve vahdet-i
milliyenin devamı için bir milletin tabakat-ı safılesi taba-
kat-ı aliyesinin hâiz olduğu malûmattan behresiz olma­
malıdır. O kadar ki, ifaza ve istifaza mümkün olup da te-
avün-i hakikî takarrür eylesin. Çünkü tabaka-ı safileye
mensup erbab-ı sanayiin tabaka-ı aliyeye mensup olanla­
rın külli bir rabıtası vardır. Tabakat-ı safilenin tabakat-ı ali-
yedeki ulûm ve fünûndan hiçbir malûmatı olmazsa, tabiî,
kendi sanatını kemâle erdiremez. Tabakat-ı aliyeye men­
sup olan erbab-ı sanayiin hâli de tabakat-ı safileye nisbet-
le böyledir. Tabakat-ı milliyeden birine bir noksan gelir­
se, külliyet teşkil eden cinsiyete noksan gelmemesi ve
heyet-i içtimaîyenin sarsılmaması kabil değildir. Hulâsa
bir milletin kemâl-i medeniyete ve idâme-i mevcûdiyeti
ihtiva ettiği tabakaların yekdiğerlerinde olan ulûm ve
fünûna cüz’î bir vukûf elde etmeleriyle kaimdir. Bu da
ulûm, fünûn ve maarifin milletin abadını teşkil eden
mezkûr tabakaların lisanı üzere talimi ile kabildir.
Söz buraya geldiğinden artık Hindistan'ı nazara ala­
rak derim ki, o Hindliler ki, basiret dağının tepesine çık­
mış, cinsiyetin manasını anlamış, mezayasını derketmiş-
1er, dürbün-i tedebbürle mazi ve istikbâli görmüşler, hur-
debin-i taammukla milletlerin ahvalini tetkik eylemişler.
Acaba neden bu kadar mühim bir işte tefekkür etmiyor­
lar da ihmal ediyor ve bu hususta hiçbir himmetleri gö­
rülmüyor? Acaba bilmiyorlar mı ki, milliyetin bekası an­
cak talim ve taaliümün lisan-ı vatanî üzere tedrisine mü­
tevakkıftır? Ulûm-i cedidenin bütün âlemi ihâta eylediği,
fünûn-ı bedîanin kürre-i arzı kapladığı böyle bir zamanda
Sa yı 26
şâyân-ı ehemmiyet İlmî ve fennî bir kitabın Hind lisanına
tercüme edilmediği şâyân-ı hayret değil midir? Irk-ı be­
şerden birinin kendi lisanında medeniyetçe nâfi olan
ulûm ve fünûna ait eserler olmayınca ırk-ı mezkûrun be-
ka-pezîr olamayacağı nüktesinden gafil midirler? Lisan-ı
millî tevsiinin bir millet ukalâsının esası borçlarından ol­
duğunu bilmiyorlar mı? Neden ulûm-ı cedideyi vatanî li­
sana, alelhusus, umûmiyet teşkil eden Urdu Usanma ter­
cüme etmiyorlar? Ve neden Urdu lisanına vüsat vermek
üzere Sanskrit, Merhenî ve Bangalî gibi Urducaya yakın
lisanlardan istianet etmiyorlar? Neden hîn-i zarurette Ur­
du lisanının istikmali için İngilizceden istifade eylemiyor­
lar? ulûm-i nafıa ve fünûn-ı müfidede üstad olan İngilizler
senelerden beridir ki, Hindistan'da hükümranlık ediyor­
lar. Neden Hindistan ulemâsı onlardan fayda-mend ol­
muyor? İngiliz maarifinden vatanları için bir zahire tahsil
etmiyorlar? Ulûm-ı mezkûreyi kendi .lisanlarına tercüme
etmeyince müstefıd olmaları kabil midir? Bir milletin ana
lisanında olmayan maarif mezkûr millet arasında nasıl ta-
ammüm eder? Ecnebî bir lisan üzere takarrür eden bir
maarif nasıl payidar olur? Millî olarak bir kitabı olmayan
fakat kütüphanesinde binlerce ecnebî kitapları bulundu­
ran bir adamın medar-ı iftiharı ne olabilir? Diğerinin mu-
cib-i iftiharı olan birşeyi akıl olan şahıs kendisine mucib-i
iftihar addeder mi? Başka bir cinsiyetle tefâhür âkılâne
bir iş midir? Cahil ve hasis bir cinsiyetle tefâhür etmek
kâr-ı akıl mıdır? Demek ki iftihar cinsiyetle olur. Şerefli
olmak şartıyla ilim ve maarif olmayınca şeref de olamaz.
İlim ve maarif de ancak umûmî olduğu takdîrde bir mil­
letin mucib-i şân ü şerefi olabilir. İlim ve maarif bir mille­
tin kendi lisanında talim olunmazsa umûmiyet peyda et­
mez. Acaba Hindistan uleması bilmiyorlar mı ki, ulûm ve
maarif lisan-ı millî üzere olursa gazeteler vasıtasıyla,
ulemânın musahabeti ve muaşeretiyle az bir zaman zar­
fında taammüm eder ve bütün vatan ehlinin gözlerini
açar?
Takrirat-ı mezkûremizden ulemâ, ümerâ, tüccar, fel-
lah hangi bir sanat ve tabakadan olursa olsun, her bir
Hindlinin Hindistan'da mevcut bilcümle mekâtib-i âliye
ve tâliyede tedrisâtın Hind lisanı üzere talim ettirilmesi
hususunda diğer vatandaşlar ile ittifak ederek cehd eyle­
mesi lüzumu bütün vuzûhuyla anlaşıldı. Evet medrese­
lerdeki tedrisât lisan-ı millî üzere olmalı, bütün ulûm ve
fünûn Hind lisanına tercüme edilmeli, ta ki, Hind cinsi­
yeti payidar olsun. Refah ve rahat )4izü görsün. Milliyetin
 Sayı 26
fevaidini iktisab ve mezayasını istihsal eylesin. Hind uke-
lâsma Man (Behav)\âxO) gibi mevhum birtakım hutûtu
İskender şeddi telâkki ederek ilim ve maarifin doğru yo­
lundan inhiraf etmek hiç de yakışmaz. Çünkü hüsn-i ni­
yet sahibi bir âlim asıl şeriata müracaat ederse, ulûm ve
maarif-i maaşiyenin dinle bir mugayeret teşkil etmediği­
ni görür ve daha ziyade tamik olunursa ulûm-i maaşiye­
nin dini takviye etmekte olduğu aşikâr olur. Zira dinin
kuvvetli mütedeyyinlerin kavî olmasına, onların kavı ol­
ması servet, şan ve şevket sahibi olmaya, bunlar da ancak
ulûm-ı maaşiye tahsiline menut ve mütevakkıftır,
Yalancı pehlivanlardan biri çıkar ve "Ne lisanda olur­
sa olsun madem ki, ulûmdan maksat, temin eylediği fe-
vaiddir. Bizce ne farkeder; ulûm-ı nafia İngilizcede mev­
cut, İngilizler de çoktan beri Hindistan'a hâkimdirler.
Hâkimi mümaselet her halde lâzımdır. Millet-i hâkime-
den fayda-mend olmak için kendi mevcûdiyetimizden
sarf-ı nazar kılalım. Milliyet kaydından feragat edelim. Fe-
na-fı'l-galib olalım da ulûm ve fünûnu fatihlerin lisanı
üzere öğrenelim. Onların lisanını her mevkide müreccah
tutalım. Lisan-ı millî yerine kullanalım. Hatta diğer
hususâtta dahi onları temsil edelim" derse böylelerine
karşı demelidir ki:
Böyle bir hahiş fatihler tarafından vâki olursa kibir ve
gururun ma-fevkıne çıkmış, hadd-i itidalden aşmış diye
ihtimal vermek olur. Fakat mahkûm böyle bir arzu beyan
ederse artık buna temalluktan başka bir sâik düşünüle­
mez. Tabiî böyle bir temalluk zahiren galibin bile hoşuna
gitmez.
Hind ırkının miktarı az olsaydı, ahadı kendilerini
Behrupiyeler(2) gibi her zaman birer galip kıyafetine sok­
mak istese idiler ve her asırda bir fatih sûretinde göster­
sin, bu belki de mümkün olurdu. Gerçi böyle hilâf-ı ha­
miyet ve haysiyet bir hareket neticesinde milletler içeri­
sinde pest-fıtratlıkla yaşar ve cinsiyet netayic-i âliyesin-
den olan terakkiyât-ı azîme ve füyuzât-ı âliye-i insaniyet­
ten de mahrum kalırlar idi. Fakat Hindliler iki yüz mil­
yondur. Böyle büyük bir kitlenin kendiliğinden çıkıp da
tagyîr-i mahiyet ederek fatihler kisvesine girmesi ve li-
san-ı vatanî yerine ecnebî bir lisan istimal etmesi tabiatın
( ü Hindistan’da mevcut bir sınıf halktır ki, kendilerini Hindistan ümerâ ve uzemâsı kıyafeüne sokarak ahaliyi iğfal eder ve işbu dolandırıcılıkla
imrâr-ı maişet ederler.
G) Değen havalisinde vaki bir taifedir ki, takip ettikleri meslek-i dinî iktizası olarak yol giderken karşılarında bir çizgi görürlerse oradan geçmez
ve yoldan çıkarak diğer bir tarika saparlar.
TÜRK YURDU 41
hilâfında bir emr-i muhaldir. Bilakis mesele biraz daha ta-
mîk edilirse böyle büyük bir kitlenin yüzlerce fatih ve ga-
libleri mağlûp ederek kendilerinden bir cüz derecesine
indirmelerinin imkân dairesinde olduğu anlaşılır. Böyle
büyük milletleri fetheden galibler mağlûblarına temessül
eder. Kendilerinden tarihe geçmek üzere yalnız bir isim
bırakırlar. Nasıl ki Moğollar ve başkaları galip oldukları
halde Hindistan kisvesine girdiler.
Zannedilmesin ki biz işbu beyanatımızla İngiliz lisa­
nının adem-i talimini terviç ediyoruz. Bilakis İngilizcenin
bir kaç nokta-i nazarından Hindlilerce öğrenilmesi taraf­
tarıyız. Evvelen, Hindistan hükümetinin bir İngiliz
hükümeti olduğu ve hâkimle raiyet meyanında irtibat, ih-
kak-ı hukuk ve ref-i taaddiyatın yalnız raiyetlerin hükka-
mın lisanını bilmeleriyle kabil olabileceği için; saniyen-
İngiliz lisanında mevcut bilcümle ulûm ve fünûna Hindli-
lerin kemâl-ı şiddetle ihtiyaçları olduğundan, lisan-ı
mezkûru öğrenerek orada mevcut olan âsâr-ı ilmiye ve
fenniyeyi Hind lisanına tercüme etmek ve bu sayede me-
deniyet-i hakikiye esası olan maarifi kendi memleketle­
rinde tahkim eylemek için; sâlisen, İngilizce bilmeden ta-
rik-i muamelâtın teshili, ticaret yollarının ihzarı, milletle­
rin ahval ve adâtına akıl erdirmek, akvamın secaya ve
ahlâkını anlamak, devletler ve memleketlerin tarihlerini
öğrenmek güç olduğundan İngilizceyi hususan şâir elsi-
ne-i ecnebîyeyi umûmen tahsil ederek tarîk-i ticaret ve
muamelâtı tevsî etmek, dünyanın ahvalini öğrenmek
sûretiyle Hindistanlıların kendilerini ıslah etmeleri, baş­
kalarından ibret alarak diğerlerine ibret olmamaları için
(nasıl ki oldular).
Buraya kadar söylediklerim hep Hindistanlılara ait
idi. Şimdi millet-i hâkime olan İngilizlere müracaat ediyo­
rum;
Düvel-i garbiyenin ihtirasâtı haddini geçmiş, yekdi­
ğerlerine karşı besleyecekleri hıkd ve hased artıkça art­
mıştır. Yollar gerek karada ve gerek denizde olsun açıl­
mıştır. Rus devleti kademinin birini Merv önüne koymuş,
bir elini de İstanbul'un dervazesi karşısına getirmiştir.
Fransa devleti Tunus'u hazm ettikten sonra gözlerini
Trablus ile Mısır'a dikmiştir. Avusturya'nın yüreği Selânik
42 TÜRK YURDU
ve Kostantiniye'ye merbût. Mısır ve Trablus kıt’aları İtal­
ya'nın da tamamı celb ediyor. Almanya bazan Girid'i gü­
düyor, bazan da Şam sevâhilinde müstamerâta başlıyor.
Düvel-i muazzama, Britanya devletini dünyanın en güzel
arazisi, beşeriyetin mehd-i ecnâsı, müessis-i medeniyet
Brahma'nın payitahtı, yani Hindistan'a mâlik görünce ha­
setleri hoşa geliyor. Yüreklerinde ateş-i rekabet iştial edi­
yor. Binanaleyh Hinci arazisini muhafaza etmek üzere İn-
gilizler gayet kuvvetli erbab-ı ihtirasın amalini katı, kendi­
lerine itminan-bahş edecek kadar metin ve mahkûm ve-
saile muhtaçtırlar. Böyle itminan-bahş bir vesileyi de
kat’iyen ne Cebel-i Tarık, Malta, Kıbrıs, Babü'l-Mendeb,
Aden, Sukutra, lUp istihkamât-ı bahriyesi ne de Hiber
Deresi, Yalan Deresi ve Kandehar şehri istihkamât-ı ber-
riyesi teşkil edebildiler. Her bir şuurlu İngiliz meseleyi ta­
mik ederse yabancı bir milletin vesâil-i hâriciye sayesinde
taht-ı tabiiyette saklanmasının mucib-i emniyet olmadığı­
nı anlar. Evet yalnız istihkamât-ı tahaffûziyelerini Hindli-
lerin kalblerinde inşa ettikleri zamandır ki, İngilizler ken­
di mevkilerinden emin olur ve hakiki bir sükûn-i kalb bu­
lurlar. Bu da ancak Hind lisanının da resmi ilân edilmesi
ve Hindistan'a ait bilcümle müessesât ve cülüsâtta Hind
lisanının istimal edilmesiyle kabil olur. Böyle olursa
Hindliler kendileriyle İngilizler arasında büyük bir mer-
bûtiyet hâsıl olduğunu görür. Nevama yeni bir cinsiyet
zuhur ettiğini hissederler. İngilizlerle hâkimiyet nokta-i
nazarından tatbik olunan imtiyazları ilga ile Hindlileri bil­
cümle hukukta hatta paıiemanda bile kendilerine müsa­
vi tutsunlar, ecnebi olmak hassasına galibiyetin iktiza et­
tiği bir müddet kadar imtidad vermelidir. Yoksa bir insa­
nın yabancı birisine menus olamayacağı tabiidir. Sonra
lâzımdır ki, İngilizler İngilizceden Hind lisanına tercüme
olunacak ulûm ve fünûnda yerlilere muavenette bulun­
sunlar ve bu hususta mahsus cemiyetler teşkil etsinler.
Fünûn-ı cedideyi de Hind mekteplerinde yerli lisanda
tedris ettirmelidirler. Sınaat ve ticareti terviç etmek kas-
dıyla Hindistan'da birçok medreseler tesis etmek de va-
zifelerindendir, Hindlileri kendileri gibi görmeli ve bil­
cümle tefavüt ve imtiyazatı kaldırmalıdır. Hakkaniyet,
adalet, insaniyet de bunu iktiza etmektedir. İngiliz kav-
mine mensup olup da kendi raiyetleri meyanında müsa-
vat-ı tamme bulundurmayan devletlerden müsavat talep
eden adalet müddeîleri de bunu istemektedirler. Şeksiz,
Hindliler bu gibi mesai-i cemilenin semerelerini taktık­
tan sonra kendi beka ve saadetlerini İngilizlerin beka ve
Sayı 26
saadetlerinde, kendi izmihlâl ve felâketlerini onların
İzmihlâl ve felâketlerinde bulacaklar. Bir İngiliz gibi İngi­
liz menafiini müdafaa edeceklerdir. Böyle olursa Hindis­
tan üzerine mevcut olan tehlikeler zâil olur. Gönül iste­
diği kadar rahat bulur. Hindliler İngilizlerden söylediğim
âsârı görmezlerse nasıl olur da onlara merbût olur, onla­
rın faydasını isterler? İnsan kendi faydasını diğerinin fay-
dasınde görmeyince kabil değil onun faydasında çalış­
maz. Bunun aksini akl-ı selim de kabul etmez.
Gerek millet-i hâkimeden ve gerek millet-i
mahkûmeden olsun, birtakım küteh nazarların işbu be­
yanatıma bir nazar-ı hayretle bakacaklarını iyi biliyorum.
Fakat zaman bu sözleri şerh ve tefsir edince erbab-ı zeka
şu sözlerin ne kadar doğru olduğunu elbette tasdik ede­
ceklerdir.
Bir lisanın lisan ehline ne kadar lâzım olduğu ve bir
lisanın ne gibi levazıma muhtaç bulunduğu hakkında
söylemek istediklerim işte bu kadardan ibaret idi.
Mütercimi; Resulzâde Mehmed Emin
TÜRKLER BİR RUH-İ MİLLİ ARIYORLAR
5
Başı 2Vnci sayıda
Memleketin dahilinde çalışmak isteyen müceddidler,
yaşayabilmek için görünmemeye, mütevazi davranmaya
mecbur idiler. Faaliyetlerini edebiyat ve lisaniyat sahası­
na hasrettiler. Fünûnu tamim etmek, şiiri ve herkes anla­
yabilecek hale getirmek, avamı sanayi-i nefiseden zevk
alacak veçhile yükseltmek üzere uğraştılar. Birçok sene­
ler Paris'te yaşamış olan Şinasi bu maksat uğrunda Tas-
vir-i Elkâr'ı tesis etti ve ceridesi muvaffakiyet-i azîme ka­
zandı. Şinasi, zamanında bütün resmî vesikaların ve bü­
tün Türkçe kitapların yazılıp da okunurken içinden çıkıl­
ması imkânsız, süslü, tantanalı, iddialı, ukalâca üslûba
karşı gayet şedid taarruzlarda bulundu. Mevhum ahenk-i
taklidiler ile vezin ve fikrin mühim mutabakatı arkasın­
dan koşarak başları dönen pek eski divanlarla tozlu lügat
kitaplarından nadir ve kıymettar isim ve sıfatlar kazıp çı­
kararak çetin eserlerini söyleyen sözüm ona muharrirle­
ri siham-ı istihzasına hedef ittihaz etti.
 Sayı 26 TÜRK YURDU
Şinasi sade, açık ve bütün kelimelerini az okumıışlu
halkın anlayabileceği bir lisan kullandı. Şakirdi Namık
Kemal gayret ve ne§at ile meydan-ı mücadeleye atıldı. Ve
meftunu olduğu Fransız edebiyatının vüzûh, munakkahi-
yet ve sadelik pek çok roman, dram ve eş’âr yazdı.
Evliya-yı umûr, ricâl-i devlet, paşalar, saray erkânı ve
şâire kendilerine yani havassa arpalık zannettikleri eski
edebiyatı müdafaaya kalktılar. Müceddidlerin önüne mâ-
nialar yığmak istediler. Fakat bütün bu teşebbüsler bey-
hûde idi. Halkın kaydsızlığına rağmen, Şinasi ve Kemal
galebe-i kâmile kazandılar. Muharrirlerin ekserisi
ale'l-acayib ve karmakarışık olan lisan-ı ulemâdan vazgeç­
mişti. Lügatin harikulâde bereketinden mütevellid ıtnab,
tantanatü’l elfaz gibi boş güzellikler terkolundu. Artık gü­
rültülü, ne denmek istediği belirsiz bir sürü kelime ve
cümleleri yekdiğerinin arkası sıra dizmek için değil, bir fi­
kir ifade etmek için yazı yazılmaya başlanıyordu.
Bu sırada mütetebbi bir lügat âlimi, Şemseddin Sa­
mı, OsmanlI dilinin lügatim cem ve telfîk etti. Cevdet Pa­
şa ise sarf ve nahv kavaidini istihraç ile bir kitap telif ey­
ledi. Biraz sonra Bursalı Tahir Bey, Aıap mütefekkir ve
muharrirleri denilen zevat arasında esasen Türk olan
birçok kimselerin mevcut olduğunu meydana çıkararak
ırkdaşlarmın İlmî ve edebî istidatlarını izhar etti. Necib
Âsim ve arkadaşları Ural-Altay lehçelerini ve alelhusus iç­
lerinde en zengini olan Çağatay lehçesini tetebbu ettiler
ki, bu mesaî Osmanlı Türklerinin asırlarca göçebelikleriy­
le zayıflaşmış, parçalanmış, yamalanmış olarak bin belâ
muhafaza edebildikleri lisanlarını takviye ve ihyaya hayli
hizmet eylemiştir.
Lâkin devr-i sâbık efkâr-ı münevvere ashabını sükûta
mahkûm etmişti. Sâhib-i zaman olanlar faaliyetten ürkü­
yorlardı. Muharrirler susuyor, gazeteler ise ancak eltaf-ı
hükümdarî ile selâmlık resm-i âlisini yazıyorlardı. Gazete­
cilik sanatı bir nevi hafıza oyununa inhisar etmişti. Mat­
buatın bahsedebileceği havadise muvafık basma kalıp
cümleleri çabuk bulmak, yahut her makam ve rütbeye
has ve istimali la-yetegayyer elkab ve evsaf alayını doğru
tanzim etmek.
İhtilâlden birkaç yıl evvel bazı muharrirler Şina-
si-Kemal mektebinin müceddidlik kavgasını tekrar mey­
dana çıkararak can çekişen edebiyata yeni bir hayat neflı
edebileceğiz sandılar, Sadelik derdi bunlarda ifratı bul­
muştu. Bunlar lisanı Ai'ap'tan, Acem'den kurtarmak isti­
43
yorlar ve bütün Samî ve İranî kelimeleri kovmak için
azîm bir gayret sarfediyorlardı. Bunlar sadelik taraftarları­
dır. Muvafık bir Türk kelimesi bulunamamaktan nâşî yine
Ai'apca tabir ile ifade olunduğu üzere bunlar "tasfiyeci­
ler" dir. Bunların arzuları, emelleri, Necib Âsım'ın o kadar
medh ve ıtra ettiği eski saf Türkçeye dönmektir. Lâkin,
avam dilinin kifayetsizliğinden nâşî tasfiyeciler, hakikatte
yeni bir lehçe tesis ediyorlardı. Bazan yeni bir lügati ya
hiç yoktan ihdas etmek, yahud ırkın beşiği Altındağ'ın ya­
maçlarında yaşayan akvamdan istiare eylemek lâzım geli­
yordu. Bundan başka gayr-i Türk anâsırdan ayıklanmış
bir Türkçe, ahlâkiyat, ma-fevka't-tabiiyat ve felsefeye mü­
teallik meflıumları ifadeye kadir olamayacaktı.
İkdam ceridesi bir müddet başmuharriri Cevdet Bey
kalemiyle yazılmış tasfiyeci üslûbunda makaleler neşret­
ti. İzmir'in Alıenk ve Hizmet'i, Necib Âsim ve Ömer Sey­
fettin tesiriyle üç dilden toplanma Türkçeyi ortadan kal­
dırmak tecrübesinde bulundular. Her tarafta, buna ben­
zer teşebbüslerde bulunan muharrirler zuhûr etti. Lâkin
bu hareketten doğan mahsûlatın azlığı, tasfiyecilerin bü­
yük hata etmiş olduklarını gösterir. Bir edebiyatı birkaç
yüz kelime ve onların ifade edebildikleri sade ve safdilâ-
ne efkâr ile gıdalandırmak, yaşatmak imkân haricindedir.
Müracaat edecekleri lügatların azlığı önünde en cü­
retliler bile ilân-ı mağlûbiyet eylediler. Bununla beraber
değerli bir şair Mehmed Emin, yolunda sebatkârâne de­
vam etti ve bugün de muvaffak oluyor. Mehmed Emin'in
eş’ârı şekl ü mahiyet itibariyle Türk’tür ve ekseriya hoş ve
uygundur. Şair eski hayat-ı millîyi müessir sanatıyla tasvir
eder, Mehmed Emin'in gençler indinde muvaffakiyeti ga­
yet büyüktür. İhtilâlden beri gençliğin pek dinlenen ve
hürmet edilen bir üstadı olmuştur.
6
1324 senesi Temmuzunun unutulmaz günlerinden
beri teceddüd-i millî hareketi artık hazırlık ve teşkilât
devrinden çıktı. O zamana kadar gizli ve cesaretsiz mat­
buatı istilâ ediyor. Mecmuaları işgal ediyor. Münakıdeci-
leri ve başka her neviden muharrirleri cezb ve bel’ edi­
yor, Teceddüd-i millî, münevver fikirleri daima düşündü­
rüyor, Devlet adamlarının nazar-ı dikkatlerini celbeyliyor.
Memleketteki gayr-i Türk anâsırı da biraz rahatsız etmek­
ten hâli kalmıyor. Tasfiyecilerin nahvî ve lugavî milletper-
verlikleri ekseriyet halk indinde anlaşılıp söylememişti.
44 TÜRK YURDU Sayı 26

Bununla beraber Osmanlılık ve İttihad-ı İslâm hareketle­
rine müvazî olan Türklerin ittihadı (İttihad-ı Etrak) fikri,
tasfiyecilikten neş’et etmiştir. Bu fikrin naşiri (protago-
niste) Kafl^asyalı Türk(b muharriri Yusuf Akçura'dır. Yu­
suf Akçura 1909 (1325)^^) senesinden itibaren matbuat
salıaifinde, Osmanlılık ve İttihad-ı İslâm siyasetini çürüte­
rek yeryüzündeki bilcümle Türklerin ittihadını tavsiye ve
medh ediyordu.® O Türk ırkî ruhunu uzak maziye ve
geniş bir sahaya yaymak o ruhu menabi-i asliyesine daldı­
rarak toplamak, Kafl^as, Sibirya ve Turan yaylasının kar­
deş kavimlerine dayayarak kuvvetlendirmek istiyor. Bir
eserinde diyor ki;
OsmanlI İmparatorluğu Türklerinin, bugün dinden
gayri rabıtaları yok. Türk birliğinin husulüyle onlar birbir-
leriyle kaynaşacaklar, aralarında sağlam bir rabıta-ı milli­
ye hâsıl olacak. Mensup oldukları millet, o zamana kadar
meçhul bir kudret iktisap edecek. Türk milleti, impara­
torluktaki muhtelifü'l-cins anâsır-ı İslâmiyeyi temsil eyle­
yecek. Asya ile Şarkî Avrupa'nın milyonlarca Türklerini
birleştiren Türk birliğinde, Japonların sarılar âleminde
oynadıkları rolün aynını Osmanlılar oynayacaklar. Mil­
yonlarca tebeasının İstanbul nüfûzu altında bulunmasını
bittabi istemeyecek olan Rusya'nın ihdas edeceği meva-
nia rağmen, korkunç rakiplerine ika-ı müşkilât arzusun­
da bulunan devletlerin teşvikatına nâil olacak bu emel
mükemmelen husûl-pezîr olabilir. O zaman Türklerin
ufk-ı rüyeti genişlenir. Tarihleri artık Fatihler, Selimler,
Nefî ve Kemallere münhasır kalmaz. Oğuzları, Cengizle-
ri, Timurları, Farabîleri, İbn-i Sinâları da ihtiva eder.®
O sıralarda tesis olunan bir cemiyet, Türk Derneği
bilvasıta Türk birliğine hizmet eder. Bu cemiyette yeni
Türkiye'nin en ileri gelenleri vardı. Ricâl-ı devletten, me­
buslardan ve muharrirlerden bir haylisi ona yazılmıştı.
Hakikî bir encümen-i dâniş olabilmesi için yalnız bir sı-
fat-ı resmiyesi eksikti. Cemiyetin maksadı, Türkler tara­
fından ve Türkler hakkında yazılmış kâffe-i âsârı kayd ve
cem etmek gibi azîm bir iş yapmaktı.
Cemiyet eski ve yeni vesâik-i mevcudeyi tetkik ile işe
girişti. Bunlardan hayat-ı milllyenin §ekl-i kadîmini irae
eden bir levha istihraç etmek ve Türk kavminin seciye-i
hakikiyesini bütün evsaf-ı asliyesiyle meydana çıkarmak
istiyordu. Bu sûrede milletin yeni doğan medeniyetine
bir istikamet-i hareket tayin edilmiş olacaktı.
Cemiyetin nâşir-i efkârı olan mecmuaya Neclb Asım,
Veled Çelebi, Bursalı Tahir ve Antuan Tangar gibi âlimler,
Mehmed Emin, Ahmed Hikmet gibi şairler iştirak ediyor­
du.

(Ü Akçuraoğlu KafkasyalI değil, Kazan’lı Şimal Türk’üdür.

(2) Akçuraoğlu'nun Osmanlılık, İttihad-ı İslâm ve Türklüğün siyasilerinden bahis ilk eseri 1909'da değil 1904 Mısır'da Türk gazetesinde
basılmıştır.
0) Altçuraoğlu'nun eserinde Osmanlılık siyasetinin adem-i imkanı gösteriliyor, fakat ittihad-ı İslâm siyaseti çürütülmüyordu.
® Mösyö Risal, bunları "Üç Tarz-ı Siyasef'den almış. Fakat bazı noktalarda muharrer efkârına tamamen nüfuz edememiştir. Binaenaleyh aslını
aynen aşağıya dercetmeyi muvafık buluyorum;

"Tevhid-i Etrak siyasetindeki fevaide gelince, memâlik-i Osmaniye'deki Türkler hem dinî hem ırkî revabık ile pek sıkı, yalnız dinî olmak­
tan sıkı birleşecek ve esasen Türk olmadığı halde bir dereceye kadar Türkleşmiş anâsır-ı sâire-i Müslime daha ziyade Türklüğe temessül ede­
cek ve henüz hiç temessül etmemiş ve fakat vicdan-ı millîleri bulunmayan anâsır da Türkleştirilebilecekti."

"Lâkin asıl büyük faide dilleri, ırkları, adetleri, ve hatta ekseriyetinin dinleri bile bir olan ve Asya kıtasının büyük bir kısmıyla Avrupa'nın
cihet-i şarkiyesine yayılmış bulunan Türklerin birleşmesine ve böylece diğer büyük milliyetler arasında muhafaza-ı vücûd edebilecek azim
bir milliyet-i siyasiye teşkil eylemelerine hizmet eyleyecek ve işbu büyük hey’âtta Türk cemiyetlerinin en kavî, en müterakkî ve en
mütemeddini olduğu için Devlet-i Osmaniye en mühim rolü oynayacaktı. Vukuat-ı âhirenin fikre getirdiği uzakça bir istikbâlde vücûd-pezîr
olacak beyazlar ve sanlar âlemi arasında bir Türklük cihanı husûle gelecek ve bu cihan-ı mutavassıtta Devlet-i Osmaniye şimdi Japonya'nın
sarılar âleminde ifâ etmek istediği vazifeyi deruhte eyleyecekti (Üç Tarz-ı Siyaset, sahife; 28,29)."

"...Hristiyan devletlerden yalnız birisinin, Rusya'nın Müslüman Türk tebeası vardır. Bu cihetle menafı-i iktizası Türklerin birleşmemesine
çalışacak yalnız bu devlettir. Başka Nasara devletlerine gelince, ihtimal ki bazıları Rusya menafiine muzır olduğu için bu siyaseti terviç bile
ederler. (Üç Tarz-ı Siyaset, Sahife; 30)."

"Türk (Bu makalenin ilk önce basıldığı gazete ki, makale ona bir dereceye kadar itiraz kılıklıdır.) için Türklüğün mazi-i askerî, siyasî ve
medenîsi yalnız Hüdavendigârlardan, Fatihlerden, Selimlerden, İbn-i Kemallerden, Nefîlerden, Bâkîlerden, Evliya Çelebilerden,
Kemallerden teşekkül ediyor. Oğuzlara, Cengizlere, Timurlara, Uluğ Beylere, Farabîlere, İbn-i Sinâlara, Tatazanî ve Nevaîlere kadar
varmıyor." (Üç Tarz-ı Siyaset, Sahife ; 32).
 Sayı 26
Türk Derneği, yorgun ellere tevdi olunmuş hayatı
pek müstear oldu. Bu cemiyetin inzâr-ı dikkat-ı ammeyi
celbedebilmek, ekseriyet-i halka kadar giden yolu açma­
ya muktedir olmak için genç, ateşli ve kavgacı kandan
mahrum idi. Müceddidlere elzem olan şiddet, onun ho­
şuna gitmiyordu.
Diğer bir heyet Türk Yurdu mecmuasının idare ve
tahrir heyeti, halka nüfûz ve halk arasında Türk birliği
idealini neşredebilmek iktidarını daha ziyade hâiz görü­
nüyor. Türk Yurdu, Yusuf Akçura tarafından idare olunm
yor. Bu mecmua matbuatta ve Darülfünûn gençleri ara­
sında azîm bir heyecan tevlîd etti. Türk Yurdu, Türk ak­
vamının ahval-ı iktisadiyelerini, tarihlerini, ahlâk ve adet­
lerini, lisan ve edebiyatlarını tetkik ediyor. Irkın sağlam
mhunu, sade fakat mert ve nedb hissiyatını gösteren
hikâyecikler neşrolunuyor. Mehmed Emin ile diğer şair­
ler, Türklerin saf sahra hayatlarını, er ve asker tabiatlarını
terennüm eyliyorlar. Turan'ın aslî tipleri, çağlayan dere­
ler kenarına nadir ağaçlı ormanlar yanına kurulmuş baba
çadırları, üzerlerinde at ve koyun sürüleri otlayan yüksek
otlu çayırlarda ecdad kabilelerin yavaş yavaş göçmeleri,
bütün mirasları can çekişen atanın elinden teslim alınmış
yalın kılınçtan ibaret eski Türklerin yenilmez şecaatları,
nihayetsiz fedakârlıkları, o şiirlerde hatırlatılıyor, ihya
olunuyor. Cengiz ve Timur, tarafgirâne yazılmış tarihlerin
isnat ettiği vahşet ve şiddetlerden tenzih edildi. Mecmu­
anın bir kısmı Kafkasya'da, Lena nehri (Volga olacak) sa­
hillerinde, Türkistan'da, İran'da nesildaşlara tahsis olun­
muştur. Mecmua muharrirlerinin hepsi, dilin tasfiyesini
istiyorlar. Gayet saf bir Türkçe ile ifade-i meram ediyorlar
ve gayr-i Türk menbalardan alınma kelimeleri atmakla fa­
kirleşen dillerini, Yakut, Uygur ve Nogaycadan hâsılı
Ural-Altay lehçelerinin hepsinden alınma kelimelerle
zenginleştiriyorlar.(b
(Bitmedi)
Müellifi; P. Risal
Mütercimi; T. Y.
(Ü Mulıarrir Efendi, burada hayaline fazla serbestlik vermiş; Türk Yurdu bütün Türk olmayan kelimeleri fiilen atmadığı gibi öyle bir nazariye de
kabul etmiş değildir. Yakut, Uygur, Nogay kelimelerinin istimali meselesi ise vekaye asla müstenit olmayan bir hükümdür. Mütercim
TÜRK YURDU 45
TÜRKLÜK ŞUUm
1328 Seferi (Maba'd): Geçen on beş yirmi günün
vekayii Osmanlı tarihine sevinçle okunacak sahifeler
ilâve edemedi. Osmanlı dilâverlerinin kılıç ve süngülerin­
de parladığını yazdığımız ümitin ışığını -heyhat- hiç arat­
madı; Dört bir tarafımızı saran düşmanlar, harbin başın­
dan beri hep ilerliyorlar. Bulgar, payitahtımızın kapıları
önüne geldi. Sırpla Yunan Selânik ve Manastır havalisin­
de elele verecek gibi bulunuyor. Ancak vazifelerini hak­
kıyla ifa eden iki hudut kalemiz, İşkodra ve Edirne )4izü-
müzü ağartıyor, Vize-Lüleburgaz Muharebesi de, şeref-i
askerîmizi bir dereceye kadar kurtardı. Bu büyük mey­
dan muharebesinin bî-taraf şahitleri, askerimizin, zabitle­
rimizin, kumandanlarımızın tabiye mıntıkasında iyi hare­
ket ettiklerini söylüyorlar. Hele genç zabitlerimiz yüzde
elli şehid verecek kadar fedakârlıklarıyla vatanî ve millî
ideal sahibi olduklarını isbat etmişlerdir. Fakat ne fayda
ki, o muharebeden sonra da yine ricat eden biz olduk...
Pek acı bir hakikati itiraf edecek kadar mertlik göste­
relim, Bugüne değin harpte galip gelen biz değiliz. İstih­
faf ettiğimiz sütçü Bulgarlar, domuz çobanı Sırplar, hatta
meyhaneci Yunanlılar bizi, beşyüz yıldır hepsine efendi­
lik eden OsmanlIları yendiler. Hayalimizin bile alamaya­
cağı şu hakikat, eğer büsbütün ölmemiş isek gözümüzü
açtıracak, zihnimizi salim düşüncelere sevkeyleyecek şid­
detli bir şamar olabilir.
Asırlarca devam eden uykumuza son üç dört senelik
vekayi yeni bir münevvim olmuştu. Meydanlarda başıboş
bağırıp çağırarak evrak-ı matbua üstünde de serbestçe
yekdiğerimizi sevip sayabilince, artık Osmanlı İmparator­
luğu bütün kaza ve belalardan kurtuldu zannına kapıl­
mıştık. Makedonya meselesini, tarihin MakedonyalI Filip-
1er, İskenderler yatan pek derin ve uzak bir köşesine
gömdüğümüze tamamen kanaat getirmiştik. Lüzum gö­
rüldükçe, hatta bazan lüzumu görülmeden bile inkılâp
sayesinde Makedonya'nın, yalnız Makedonya'nın da değil
bütün Rumeli'nin müebbeden kurtarıldığını söyleyip du­
ruyorduk. Hiç düşünmüyorduk, düşünemiyorduk ki, ta­
rihin cereyanına kof nutuklar, calî nümayişler seddola-
maz...
46 TÜRK YURDU
Üzerine nikel paralarda gördüğümüz gibi iyi düstûr­
lar yazılmış, nutuk nâzırlarımızın hitabelerinde işittiğimiz
gibi hoş manzaralar resmolunmuş bir perde nazarımıza
hâildi. İçimizden biri çıkıp da o perdenin bir ucunu kal­
dırarak, ötesinde yaşayan hakayık-ı vekayii gösteremiyor­
du. Fakat harbin anîf eli o perdeyi birdenbire yırttı ve ar­
kasından hakikatin kanlı ve merhametsiz çehresi meyda­
na çıkıverdi.
Şimdi artık, inşallah öğrenmişizdir ki, vehimle hayal­
le, lafla, mevcut ve hakikî kuvvetlere istinat etmeyen he­
veslerle, emirlerle İş görmek, hele bir neticeye destres
olmak kabil değildir. Muhitin şeraitine tevafuk etmeyen
maksatlar tahakkuk etmemeye mahkûmdur. Binlerce se­
nelerden beri kelimelerin mucizelerine inanmış şarkta
bile, düstûrların kuvve-i sahharânesi bugün kalmamıştır.
"Açıl!" denmekle "susam" artık açılmıyor.
Harp, şiddetle çakan şimşek gibidir. Karanlıkta kalan
insanlara serî bir ziya içinde eşyanın hakikî çehrelerini,
renklerini gösterir, üç senedir ayırdedemediğimiz haricî
ve dahilî dost ve düşmanlarımızı üç hafta içinde derhal
seçebildik. Meselâ, her sıkıntılı zamanımızda hızır gibi ye­
tişeceğine inandığımız İngiltere, herkesten evvel Harici­
ye nâzırının ve başvekilinin ağzıyla "galiplerin (yani düş­
manlarımızın) semere-i muvaffakiyetlerinden mahrum
edilmeyeceklerini" resmen ilâma şitab etti. Asır-dide dos­
tumuz Fransa'nın nim-resmî bir gazetesi ise bugünlerde
"Türk inhizamından" bahse lüzum görerek; "Bütün
ölümler insanların da, akvamın da ölümleri kasavetlidir.
Fakat hiçbir zamanda bir milletin hâl-ı ihtizarda bulunu­
şu bugün olduğu kadar açık hissedilmemişti." mukadde-
mesiyle ölmeden ruhumuza "Yasin" okumaya kalkıştı.
İtilaâf-ı müsellesin üçüncü rüknüne gelince, bilmem
onun fikir ve hissini ayrıca teşrihe lüzum var mıdır?
Bununla beraber, hürriyetin ihtidasından beri hürri-
yet-perver garp devletlerinden ümitimizi kesmiyoruz.
Lüleburgaz muharebesini müteakip tavassut ve müdahe-
Sayı 26
le talebiyle de ilk önce Paris'in kapısını çaldık. Tavassut
reddolundu. Müdahale kabul edilmedi. Tavassut ve mü­
dahale müzakerâtı olup dururken payitahtta birkaç cere-
yan-ı fikrî tahaddüs etti. Bunlardan biri, kendisine hür­
metlice simsariye alacak Avrupa'yı işe karıştırmaksızın
hasımlarımızla doğrudan doğruya uyuşmak, diğeri Şark
Ordumuz bütün bütüne kırılmadığını öne sürerek bir de­
fa daha talih-i harbi denemek tavsiye ediyordu. Bize öyle
geliyor ki, Avrupa'nın işe karışmasını bizim isteyip iste-
memekliğimizden netice asla değişmez. Avrupa devletle­
ri simsarlık etsinler, etmesinler kendi aralarında uyuştu­
lar mı, mutlaka bahşişlerini alacaklardır. Şark meselesi,
bu seferde, son devresinde daima görüldüğü veçhile üç
kuvvetin yani Türkiye, düşmanları ve Avrupa'nın tesiri al­
tında hallolunacaktır. Harpte olduğu gibi sulhda da üç
âmil icra-yı tesir eyleyecektir. Aynı şiddeti hâiz olmayan
bu kuvvetlerin muvazenesidir ki, sulhun şeraitini teşkil
edecektir. Zaten muahedenâmeler, musalahanâmeler,
tekabül ve tesadüm eden hakikî kuvvetlerin yazı ile ifade
olunmasından başka bir şey değildir ki. Bu muvazeneyi
doğru ifade etmeyen muahedenâmeler, kendiliğinden
ve pek çabuk münfesih olurlar. Avrupa hakikî bir kuvvet
olarak mevcut iken ona resmen müracaat olunmamakla
onun tesirini imha imkânına zahib olmak, vekayii iyi tah­
lil edememek demektir.
Çatalca hattının muvaffakiyetle müdafaası kabil olup
olmadığını doğru dürüst münakaşa edebilmek için
hususî ve fennî malûmat ister. Fakat şu anda elimizde
malûmat-ı kâfiye bulunsa bile bu münakaşa bî-suddur.
Zira son günlerde alınan haberler ordunun Çatalca hat­
tında bir meydan muharebesine daha girmeye kat'î karar
verdiğini bildiriyor. Osmanlı silâhı avn-i hakla Çatalca'da
muzaffer olursa, zararımıza dönmüş olan vaziyet-i harbi­
ye hayliden hayliye düzelebilir; O halde ordunun muzaf-
feriyetine dua edelim ve Allah'tan limiti asla kesmeye­
lim...
A. V.
 ■» )m ^

Tûrfelerm Vmâesm<s- Caltstr x<^ yıi^

YIL: 2 SAYI: 27 (15 Teşrînisanî 1328-25 Kasım 1912)

ö tt 6- e ^ el (i. d e 6- C ç c li <z %

Edebiyat: Ya Gazi Ol Ya Şehit / Mehmed Emin

Rus Edebiyatından bir Nümûne / Lermontof

îçtimaiyât ve Siyasiyât: Saadetin Altı Köşeli Kasrı / Efganî

Türkler bir Ruh-i Millî Arıyorlar / P. Risal

İktisat: Devlet ve Millet / Parvus

Muhabirlerimizden: Yurdumuzda Gördüklerim: /m/^/Abdulbaki Feyzi

Adapazarı’ndan / S.N.

Türklük Şuûnu: Rusya’da Hilâl-ı Ahmer ve Matbuat, Petersburg’ta Türkçe

Gazete, Şefkatli Zatlar, Mağlûbiyetin Sebepleri / K.N.

Sayı 27
••
TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır
EDEBİYAT
YA GAZİ OL YA ŞEHİT
Ninelere;
Haydi yavrum, ben seni bugün için doğurdum
Hamurunu yiğitlik duygusuyla yoğurdum
Baba yiğit odur ki yurdu olan toprağı
Ana arzı bilerek yâd ayağı bastırtmaz
Bir yabancı bayrağı
Ezan sesi duyulan hiçbir yere astırtmaz
Git evlâdım, yıllarca ben oğulsuz kalayım
Şu yaralı bağrıma kara taşlar çalayım
Haydi oğlum, haydi git
Ya gazi ol ya şehit
Haydi yavrum, köyüne nişanlına veda et
Sabanını, tarlanı, her şeyini feda et
O silâha sarıl ki, böyle günde bir erkek
Bu dualı demirden başka bir şey kullanmaz
Bunu tutan bir bilek
Köleliğin uğursuz zincirine uzanmaz
Git evlâdım, yıllarca ben oğulsuz kalayım
Şu yaralı bağrıma kara taşlar çalayım
Haydi oğlum, haydi git
Ya gazi ol, ya şehit
Haydi yavrum, kendine sen de yiğit er dedir
Büyüdüğün gaziler ocağına can getir
O cenkleri kazan ki senin büyük Türk adın
Yedi iklim, dört bucak içerisine ün salsın
Beş yüz yıllık ecdâdın
Kabirlerde titreyen kemikleri öç alsın
TÜRK YURDU 49
Onbeş günde bir çıkar
Git evlâdım, yıllarca ben oğulsuz kalayım
Şu yaralı bağrıma kara taşlar çalayım
Haydi yavrum, haydi git
Ya gazi ol, ya şehit
Haydi yavrum bu gün de dertli ninen ağlasın
Ayrılığın oduyla yüreğini dağlasın
O yaşları saçsın ki senin arslan göğsünde
Benim kanlı göz yaşım düşman için kin olsun
Kara yerin yüzünde .
Ayağının basdığı dağlar, beller leş dolsun
Git evlâdım, yıllarca ben oğulsuz kalayım
Şu yaralı bağrıma kara taşlar çalayım
Haydi oğlum, haydi git
Ya gazi ol, ya şehit
Mehmed Emin
RUS EDEBİYATINDAN BİR NUMUNE
Türk Yurdu şimdiye kadar mühmel kalan bir işi
bugünden itibaren edâ etmeye çalışacaktır. Seneler­
den beli Fransız edebiyatından pekçok şeyler naklet­
tik. O derecede ki, ediplerimiz, şairlerimiz Fransızca
düşünecek bir hâle geldiler. İngilizceden, Almancadan
da haylice tercümeler yapıldı. Macarların, Slavların,
İskandinavların, Finyuvaların edebiyatı hakkında
pek azımız birfikir edinebilmiştir.
Halbuki bu edebiyatlarda, hatta Çin veJapon ede­
biyatlarında bizim için zevk alınacak, istifade oluna­
cak neler var!
50 TÜRK YURDU
Türk Yurdu bugün Rus şairlerinden Lermontofun
Moskova harbine dair bir şiirini tercüme ederek kari­
lerinin muhterem nazarlarına arzediyor. Lermontof,
İskoçya'dan Rusya'ya ne vakit hicret ettiği bilinmeyen
bir aileden gelmiştir. 1814 senesi Teşrînievvelinin
üçünde Moskova'da doğmuştur. 1841 senesi temmuzu­
nun onbeşinde pek genç iken bir düelloda vefat etmiş­
tir.
Biz, tercümemizde muvaffak olamadık, karileri­
mizden afv taleb ederiz.
BORODİNO(i)
Söyle bakalım, ihtiyar, yabancının eline düşen, yangı­
na tutulan o zarif şehrimiz Moskova'yı Fransız bâd-ı hevâ
zabtetmedi ya?
Anlaşılmaz zaferinin misli bulunmayan o merhamet­
siz muharebeyi görmedin mi? Söyle elbette bütün Rus­
ya'nın Borodino'yu hatırlaması sebebsiz değildir!
Evet, o vakit ordularımızdaki askerler ne adamlardı!
Hakikî yiğitler, diyorlardı. Onların boyunlarına kadar va­
ramayan sizler gibi cüce değillerdi!
Ne yapsınlar, talihleri yokmuş. O büyük ölüm mey­
danından pek azı döndü. Eğer Tanrı yurdumuzu musi­
betle denemek istememiş olsa idi, biz Moskova'yı teslim
etmezdik! Acınacak bir hâl idi! Çok zaman süngülerimi­
zin pasını silecek olan muharebeyi gözleyerek, sessiz ses­
siz ricat ettik. Arkadaşlar öfkelerinden; "Nereye gidiyo­
ruz? Kışlık karargâha, iş belli. Acaba âmirlerimiz, süngüle­
rimizle Fransızların o güzel üniformalarını bize deldirme­
yi nezaketsiz mi buluyorlar?" diye homurdanıyorlardı.
Nihayet içinde istenildiği gibi hareket edilecek gayet
güzel bir ova bulduk. Orada bir istihkam yaptık.
Bütün kulak kesilmiştik. Ertesi sabah fecrin ziyası ba­
taryayı aydınlattığı, civardaki ağaçların karanlık tepelerini
mavileştirdiği vakit, Fransızlar karşımızda göründü!
Hemen topumu doldurdum, içimden; "İşte misafiri­
mizi ağırlayacak şey!" diyordum. "Biraz dur dostum,
mösyö!" Bu kadar hilecilik neye yarar? Sana bir faydası ol­
maz."
Muharebe koluna girerek yürüyecek, icap ederse
başlarımızla Moskovamıza bir sed yapacağız.
( ü 1812 Eylülünün yedinci günü Napolyon'un Moskova muharebesini icra ettiği Rus köyünün ismi.
Sayı 27
İki gün yalnız tüfek ateşinin gürültüsü işitildi. Bu gü­
rültüde bir mana yoktu. Bu tatsız bir ahenk idi! Ertesi gü­
nünü bekleyelim!
Ve yine; "Değerli bir iş yapılmıyor. Top ateşine baş­
lamak için vakit geçiyor." diyorduk. Lâkin birden bire
muharebe meydanını karanlık bir gece istilâ etti.
Topun kundağı üzerine yaslanarak uyudum. Sabah­
leyin bir de baktım ki, Fransız, büyük bir sevinç ile mu-
zafferiyet türküleri çağırıyordu. Lâkin bizde ordugâh
sâkin idi. Herkes vazifesini yapıyordu; Biri şakosunu sü­
pürüyor, öteki baltasını, bir başkası süngüsünü bileğili-
yordu, birçoğumuz da bıyıklarımızı ısırarak hiddetle ho­
murdanıyorduk.
Gök, sisten kurtulur kurtulmaz, gürültüler, gidip gel­
meler başladı. İleri! Herkes yerine!
Miralay, hakikî bir ada tavşanı, anadan doğma asker,
çarın iyi bir bendesi, askerleri için bir baba idi. -Heyhat!
Şimdi yaşamıyor! Bir süngü ile böğründen yaralanarak
vefat etti.-
Miralayımız, gözleri alevler saçarak bize dedi ki; "Ço­
cuklar! Arkamızdaki Moskova'dır. Çocuklar, Moskova'nın
surları altında can verelim!
Biz de evvel ölen ulu kardeşlerimiz gibi ölelim!" He­
pimiz de yüksek sesle ölmeye söz verdik, ve Borodino'da
ettiğimiz bu yemini sonuna kadar tuttuk.
Bu dehşetli bir gündü! Barut dumanları arasından
Fransızlar, yıldırımla dolu bulutlar gibi, yukarıdaki redo-
tumuza doğru ilerliyorlardı.
Albayraklarla alaca bulaca mızraklılar, at yelesi gibi
tüyleri ve latalarıyla dragonlar, hepsi alev gibi parlayarak,
nisbetsiz bir halde önümüzden geçiyor, hepsi hücum
ediyorlardı.
Hayır, gözleriniz hiçbir vakit böyle birşey görmeye­
cektir! Bayraklar azametli gölgelerini yayıyorlardı. Du­
man, berklerle kızarmıştı.
Her tarafta çeliklerin müsademeleri, misketlerin gü­
rültüleri hâkim idi. Eller öldürmekten yorulmuş, demir­
ler aşınmış idi ve birbiri üzerine yığılan ölüler, havada
uçan güllelere karşı bir duvar hâline gelmişti.
 Sayı 27 TÜRK YURDU
İşte o gün düşman bizimle boy ölçüştü. Bizim göğüs
göğüse döğüşmemizin ne olduğunu o gün anladı.
Göğsümüz toprağı nasıl titretiyordu. İnsanlar, atlar
birbirine karışıyor, düşüp düşüp ölüyorlardı. Binden zi­
yâde top gürleyerek bağırıyor ve susmuyordu. Lâkin ge­
ce geldi. Biz hepimiz, şafakla beraber vücutlarımızın son
damla kanını dökmeye hazır olarak bir anda ayağa kalktı­
ğımız vakit tranpetler çalınıyor, borular ötüyordu. Dinsiz­
ler, hainler ricat ediyorlardı. O vakit yaralılarımızı, ölen
kardeşlerimizi saydık.
Evet, o vakit ordularımızdaki askerler, ne adamlardı! ‘
Ne ırk, ne kandı! Onların boyunlarına yetişemeyen sizin
gibi cüce değillerdi.
Talihleri yardım etmedi. Ölüm meydanından pek azı
döndü. Eğer Tanrı yüzümüzü musibetle denemek iste­
memiş olsa idi, biz Moskova'yı teslim etmezdik. (1837)
İÇTİMAİYAT ÜE SİYASİYAT
SAADETİN ALTI KÖŞELİ KASRI
Müellifi; Şeyh Cemaleddin Efgânî
Dinlerin bir netice-i terbiyeviyesi olarak eski zaman­
dan beri insanlar meyanında üç akide ve üç haslet vücu­
da gelmiştir ki, onlardan her biri milletlerin kıvamı ve İç­
timaî heyetlerin devam ve bekası nokta-i nazarından bi­
rer rükn-i rekîn olup milletlerin terakki ve tekâmülü için
de devamlı esaslar teşkil ederler ve heyet-i beşeriyyenin
mucib-i felâketi olan şer ve fesadı bir mevc-i faal gibi silip
götürürler.
İşbu üç akîde-i celîlenin birincisi, insanın arzı bir me­
lek ve eşref-i mahlûkat olduğuna inanmak; İkincisi, ken­
di milletini sair milletlerin efdalı bilip diğerlerine tercih
etmek; üçüncüsü de, bir kulübe-i ahzandan farkı olma­
yan işbu dar ve karanlık alemden daha efdal, daha âlâ ve
daha evsâ bir âleme intikal etmek için insanın kesb-i
kemâlât etmek üzere âlem-i vücuda geldiğine itikad eyle­
mekten ibarettir.
ü ) Bu terkible hazret-i şeyh son derece-i tekâmülü ihraz eylemiş ideal bir cemiyet-i beşeriyeyi kasdediyor. Mütercim.
51
Şu üç akidenin heyet-i içtimaiyece tesirât-ı azîmesini,
medeniyetçe menâfi-i mühimmesini, intizam ve revabıt-ı
milelce fevâid-i kesîresini ihmal etmemeli, tavâif-i beşeri­
yetin ve efrad-ı insaniyenin akaid-i mezkûreden ahzede-
bilecekleri semerelerden, milletlerin terakkiyât-ı fikriye
ve tekemmülât-ı akliyeleri üzerine icra eyleyecekleri tesi-
rât-ı haseneden hiçbir zaman gafil olmamalıdır. Bu aka-
id-i selâseden her birinin kendisine has olmak üzere bir­
takım icabâtı vardır ki, hiçbir suretle ihmal edilemez.
Kendi nevinin eşref-i mahlûkat olmasına iman etmek
icabâtından birisi; Behîmî keyfiyetlerden istinkaf etmek,
hayvani sıfatlardan müteneffır olmaktır. Şek yoktur ki, bu
itikad istihkam peyda ettikçe mezkûr keyfiyetlerden biri
olmak hissi de tezayüd eder ve işbu his kuvvetlendikçe
insanın terakkiyât-ı akliyesi dahi artar. Aklın tevessüü nis-
betinde insan medeniyetçe yükselir. Muhabbet, hikmet
ve adalet esasına müstenid medîne-i fâzıla(Ü ehlinden ol­
mak derecesini ihraz eder ki, bu da hükemânın gaye-i
âmâli ve saadet-i dünyeviyenin nokta-i intihasıdır. De­
mek ki, bu itikad insanları vahşî beygirler ve yabanî öküz­
ler gibi yaşamaktan, sahra vahoşu gibi geçinmekten me-
neder. Âlâm ve mazarratı kendilerinden defedecek isti­
dada mâlik bulunmayan, tarîk-i hayatı bilmeyen, bütün
günlerini havf ve vahşette geçiren hayvan sürüsü gibi im-
rar-ı hayat etmeye bırakmaz. İnsanları yırtıcı arslanlar,
vahşi kurtlar ve kuduz köpekler gibi yekdiğerlerini parça­
lamaktan saklar. Benî Âdem'in sıfat-ı hasîse ve deniyesiy-
le hayvan derekesine inmesine müsaade etmez. Hulâsa
bu, cereyan-ı fikrî ve kuva-yı akliyeyi istimal için en iyi bir
sâik ve nefsi her türlü rezailden tehzîb için en müessir bir
vesiledir. Bir millette işbu itikad mevcud olmaz da aksi
bir akîde cây-gîr olursa ve insanı şâir behâim gibi değil
onlardan daha denî telakkî ederlerse,, öyle bir millette ne
gibi denâinler, ne gibi rezalet ve şetaretler zuhûr edece­
ğini, ruhlarının ne derecede küçüleceğini, kuvve-i akliye-
lerinde bir tevekkuf vücuda gelerek avâmil-i fıkriyeleri-
nin ne kadar atâlete tutulacağını düşününüz...
Kendi milletinin efdal-ı milel olduğuna inanmanın ve
onu bilcümle milletlere tercih etmenin cümle-i icabatın-
dan biri de budur ki, en azı böyle akîdenin mütekkidi sa­
ir milletlerle rekabete girişir; meydan-ı fezâilde onlarla
müsabaka eder, gerek mezâyâ-yı akliye ve insaniye ve ge­
rek mezâyâ-yı ruhiye ve hayatiyede şâir milletlere karşı
52 TÜRK YURDU
ihraz-ı tefe^^k etmeye sa'y eyler ve kendi milletinin his­
set, denaet ve alçaklığına kat’iyen razı olamaz; belki ister
ki, onun milleti izz il şeref, kuvvet ve saadet,/refah-ı hâl
ve umran-ı bilâdca her bir ecnebi milletin fevl/inde olsun.
Çünkü evlâd-ı beşer meyanında fazilet, meziyet, izz ü şe­
ref addolunan hususâta kendi milletinin daha müstahak
ve daha müstaid olduğuna inanmıştır, Böyle bir iman ile
mücehhez olan kimse birtakım esbab-ı hariciye taht-ı te­
sirinde olarak kendi milletinde bazı fezâil-i insaniyede
âsâr-ı inhitat görünce vicdanen rahat edemez. Son daki-
ka-ı hayatına kadar iade-i haysiyet etmek üzere cehd
eder. Demek ki, bu akide meydan-ı müsabaka-i medeni-
yetde en müessir sevâik-i tefevvuktan birisi ve efdalıdır.
ulûm-fünûn ve sınayiin yegâne câlibidir. Milletlerin izz ü
şerefini mucib en kuvvetli bir âmildir. Bir millette böyle
bir itimad-i nefis olmazsa fezâilde ne kadar mahkûm-i be-
taet olacağım, himmetine ne derece fütur geleceğini, za­
vallılık ve azîmsizlik beliyyesinin kendisini nasıl istilâ ede­
ceğini, ne gibi felâketler ve mezelletlerle yaşayacağını bir
kere tefekkür eyleyiniz... Hele Dehir ve Manek(b tavâifi
gibi kendilerini milel-i sâireden alçak fıtratlı telakki ede­
cek olursa, böyle bir milletin ne gibi bir kevn kazanacağı­
nı da teemmüle alınız,
İnsan istihsâl-ı kemâlât ile daha vâsi ve daha âlâ bir
âleme intikal etmek için işbu âleme geldiği akidesinin
mucebatındandır ki, böyle bir akidenin sahibi daima ma­
ârifi hakka ve ulûm-ı nâfıa ile aklını tenvire çalışır. Kuv-
ve-i müdrikesini atıl bırakmaz. Kendisinde bir vediatullah
olan kuvâ-yı faale, meşâir-i âliye ve havassı, celilenin hep­
sini içtihadı sayesinde vücuda getirir. Hayatın bilcümle
müdarecinde kendi nefsini sıfat-ı rezileden tehzîb eyle­
meye sa'y eyler ve nefsin alıştığı nâ-şâyeşte melekâtı ta'di­
le uğratır. Böyle bir mutekıd, servet U/Şâmânını yalancı­
lık, hilekârlık, hiyanet, hud'a, rüşvet, rezalet ve dalkavuk­
luk gibi fâsid tariklerle değil, meşin ve makbul bir yolda
tahsil ettiği gibi meşru sûrette de sarfeder. Demek ki, bu
akide ulûm-ı hakka ve ahlâk-ı müzehhebe esası üzerine
kurulmuş bir medeniyetin daisi olmak üzere en iyi bir
âmil ve kendi hukuklarını bilen ve âdilâne reftar eden ef
rada mâlik bir heyet-i ictimaiyenin devamını mucib olup
doğruluk ve sadakatle icra olunan beynelmilel
(1) Muhtelif dinler ve türlü türlü meslekler meşheri olan Hindistan'ın taifelerinden olmaları muhtemeldir. Mütercim.
(2) Makalât-ı Cemaliye'nin tabiî burada bir not alarak; "Hazret-i Şeyh zann-ı acizanemize göre bu ismi zikretmekle cüz’î bir eser-i müsamaha
ibraz eylemiştir. Çünkü şiddetli kavânîni meşhur olan Solon değil, Drakon'dur. Yunan tarihi böyle gösteriyor," diyor.
Sa yı 27
muamelâtın en kuvvetli bir nazımıdır. Müsalemet, mu­
habbet ve adalet dahi ahlâk-ı hasenenin mahsulü oldu­
ğunda işbu akide tabakat-ı millet meyanında temin-i mü­
salemet eden avâmildendir. İnsanları bilcümle fena işler­
den saklayan, kendilerini bedbahtlık varta-ı hevelnâkin-
den halas edip de medine-i fâzılada murabba-nişin-i
taht-ı saadet eyleyen yegâne sebep de budur. Böyle bir
akideye mâlik olmayan bir milletin meyanında ne kadar
şikak, nifak, kizb, iftira, desise ve irtişa şüyu bulacağını,
ihtirasât, ibtafı hukuk, mücadele ve mukatelenin ne de­
recede umumiyet peyda edeceğini, kesb-i marifetçe ne
kadar ihmalkâr olacaklarını teemmül ediniz.
Şimdi gelelim hasail-i selâseye ki, eski zamandan be­
ri dinlerin tesir ve terbiyesiyle milletler arasında mevcut­
tur. Onlardan birincisi, hayadır. Haya, kabîh ve şenî fiille­
rin icrasından intikal peyda etmekten ibarettir. Beşeriyet­
çe nekâisden addedilen şeylerle teması men eden onun
tesiridir, İşbu akidenin heyet-i içtimaiyenin intizamı le­
hinde ve ef âl-i şenîa irtikabı aleyhinde tesirât-ı inzibatiye
ve tedafüiyesi yüzlerce kanunlar ve binlerce inzibat me­
murlarından daha fazladır. Haya olmazsa ruh, hisset pey­
da eder. Küçülürse acaba hangi bir kanun-ı cezanın ikti-
darındadır ki, onu heyet-i içtimaiyenin mucib-i ifsadı
ef âlden men edebilsin? SolonH) gibi her kabahatin ceza­
sını idam diye karar vermek olamaz a!... Haya hasleti ay­
nı zamanda izzet-i nefsi de müstelzimdir. Hatta birini di­
ğerinden tefrik etmek bile kabil değildir, İzzet-i nefs,
muamelâtın medar-ı intizamı, ahd ü peymanların esas-ı
sadakati, insanın maya-i itibarıdır. Bu haslet, vakar ve ha­
miyetin de aynıdır ki, şekle ait olmak üzere iki kelime ile
tevsim edilmişlerdir. Vakar ve hamiyet milletlerin ulûm,
fünûn, haşmet, azamet ve servetçe terakki eylemelerinin
hakikî bir sâikidir. Vakar ve hamiyeti olmayan bir millet
hiçbir zaman terakki edemez. Daima hisset, denaet, me­
zellet ve meskenet içinde, esaret ve ubudiyet tahtında ya­
şar. Haya melekesi insaniyetin rişte-i içtima ve itilafıdır.
Çünkü hakku'n-nâsın hudûdu mahfuz olmayınca bir ce­
miyetin itilafı efradı kabil olamaz. İşbu meleke olmayın­
ca dahi hıfz-ı hudûd kabil değildir. Bu seciyedir ki, insanı
adab-ı basene ile müeddeb ve ef âl-ı şenîa-i hayvaniyeden
müberri eder. Harekât ve sekenâtının tadilini mucib
 Savı 27 TÜRK YURDU
olur, Bu seciye iledir ki, insan şâir hayvanlardan mümtaz
olur. Daire-i behimiyetten çıkar. Bu o yegâne muharrik­
tir ki, insanları erbab-ı fezâili imtisale teşvik eder. Zemâ-
im ve nekâisden uzaklaştırır. Cehl-i denaet ve rezaletten
müteneffir kılar. Bu haslet olmazsa ne emanet tahakkuk
eder ne de sadakat ber-devam olur. Bu ilk tarif ve düstûr­
dur ki, onunla her bir muallim, mürebbi ve nasih kendi
şakirdânını surî ve manevî, zahirî ve batınî mekarim ve
fezâil-i ahlâkiyeye davet eder. Muallimin kendi şakirdini
teşvik ederek ona; "Arkadaşının fazlacasına ilerlemesin­
den dolayı hiç haya etmiyor musun?" diye tevcih-i hitab-
ettiğini görmedin mi? Bu haslet mevcut olmaya idi, ne
muahezenin bir eseri, ne tekdirin bir faydası, ne de davet
ve teşvikâtın bir semeresi olurdu. Demek ki, bu seciye
bilcümle muhassenâtın aslı kaşâne-i fezâilin esası, tama­
mı, terakkiyâtın sâiki olmuş ve hâlâ da olmaktadır. Bir
millette işbu haslet olmazsa o millette yalancılık ve haya­
tının ne derece intişar edeceğini, ne türlü i'mâl-ı kabîha
ve ef âl-ı şenîa işleneceğini tasavvur ediniz.
İkincisi, emanettir. Nev-i beşerin beka ve hayatının
muamelât ve mübadelât üzerine kaim olduğu malûm­
dur. Muamelât ve mübadelâtın kanı ve canı ise emanet­
tir, İnsanlar meyanında emanet olmazsa muamelât ve
mübadelât da bozulur. Muamelât bozuldu mu insanın
beka ve hayatı da mümtenî olur. Bir de milletlerin refah
ve asayişi, intizam ve maişetleri -cumhuriyet, meşrutiyet,
yahut mutlakiyet şekli ile olsun- ancak bir hükümet vası­
tasıyla temin edilebilir. Bir hükümet dahi hangi bir şekli
hâiz olursa olsun, hudutlarda ecânibin, dahilde rehzenle-
rin, katiller ve hırsızların taaddiyat ve tecavüzlerini defe­
den harislerden, beynelmilel kavanîne ve şeriata ârif aha­
linin deavî-i hukukiye ve cezaiyesini halleden hükümler
ve kadılardan, vergi ve şâir aidatı ber-vefk-i kanun topla­
yıp da hazine-i millet olan devlet veznesine iddihar ve
muhafaza edenlerden ve aidat-ı müddehireyi bir sebil-i
iktisat, medaris, mekâtib, cedavil, turûk inşaatı ve hasta-
haneler gibi menâfi-i umûmiye hâdimi müessesâta, hari-
seyn-i hukuk-ı milliye, kadılar ve bu gibi millet müstah­
demlerine sarfeden, dört tabakadan teşekkül eder.
Erkân-ı erbaa teşkil eden bu tabakaların hükümetin esa­
sını rahnedar etmeyecek bir sûrette idare-i umûr eyleme­
leri ise emanete bağlıdır. Bunlarda emanet olmazsa
ahad-ı nasdan selb-i itminan edilmiş olur, rahat edemez­
ler. Hukukları paymal olur gider. Kati ü garet tevessü
eder. Ticaret yolları mesdud, sefalet kapıları mekşuf olur.
53
Hazine-i hükümet hâli, târik-i felâh kapalı kalır. Böyle
emanetsiz ve hain bir hükümetle idare olunan milletin
hemen varta-i helâke yuvarlanacağı, ecânibin taht-ı esare­
tine gireceği, izmihlâl ve zevalden daha fena olan zillet-i
esareti çekeceği âşikârdır. Yine vazıhattandır ki, ahadı
meyanında emniyet-i mütekabile olmayan ve bir insan-ı
vâhid gibi müttehid bulunmayan milletler diğer akvam-ı
tevâif üzerine icrâ-yı nüfûz edemez ve hükümet süre­
mezler. Böyle bir ittihad ve emniyet dahi emanetin vücu­
du haricinde mahall-ı mümtenidir. Demek ki, emanet,
beka-i insanın kıvamı ve hükümetin esas-ı devamıdır, O
olmazsa ne emniyet vücut bulur, ne de rahat. Milletlerin
vakar ve haysiyetleri onsuz sûret-pezir olamaz. Adaletin
canı da, kanı da budur. İşbu haslete mâlik olmayan bir
millet efradının ne gibi belâlara tutulacağını, nasıl biçare
ve zavallı kalacaklarını, nihayet ne yolda mahv ü nabud
olacaklarını teemmül ediniz,
Hasâil-i mezkûreden üçüncüsü de, doğruluktur.
Malûmdur ki, insanın birçok ihtiyacâtı, hayatın da birçok
zaruriyâtı vardır. İhtiyaçları defeden mevaddın, zaruriyatı
teshil eyleyen esbabın her biri bir yanda bir perde-i hafa
tahtında gizlenmiş, uzlet-nişîn-i suy-i nisyân olmuştur.
Aynı zamanda bin belâ, binlerce mesaîb dahi dünyanın
her bir köşesinde pusuya girmiş, insanı hedef-i tîr-i Hüla-
gü etmiştir. İnsan ise havass-ı hamse-i zaliiresiyle kat’iyen
bilcümle menafiini derkedebilir. Ne cümle mazarratı def,
ne belâların kemingâhlarını keşfedebilir, ne de vücudu­
nu muhafaza. Lihaza eclebü menafıan ve defe'a mazarra-
ten etmek üzere her bir insan kendi nevinden olan diğer
insanların meşairinden istianeye ve onlardan yardım iste­
meye muhtaçtır. O kadar ki, onların rehberliği sayesinde
-bi-kaderin imkân- kendini mehâlike karşı müdafaa ede­
bilsin ve hayatına lâzım olan mevaddın bir kısmını elde
etsin. Doğruluk olmazsa işbu istianet kat’iyen fayda ver­
mez, Çünkü yalancı yakını uzak, uzağı yakın, nafii muzır,
muzırrı nafi şeklinde gösterir. Demek ki, doğruluk nev-i
beşerin rükn-i rekîn-i beka ve devamı, heyet-i içtimaiye-
nin habl-i metîn-i kıvamıdır. Gerek hususî bir aile olsun,
gerekse bir millet olsun, hiçbir cemiyet doğruluk olma­
yınca teşekkül edemez. Bir cemiyette doğruluk olmazsa
ne gibi talihsizliklere duçar olacaklarını, nizam ve inti­
zamlarının ne sûrede bozulacağını tefekkür ediniz.
. Mütercimi; R. M. E.
54 TÜRK YURDU Sayı 27

TURKLER BİR RUH-I MİLLİ ARIYORLAR
7 tır. Türk edebiyatı, Çin elifbasına benzemekten kurtula­
Pan-Türkizm (Türk İttihadı) pek meşru olan bir his­
sin ifratıdır. Azamî bir programı ihtiva eder. Gayretlerin
ve sa'ylerin muayyen bir maksada tevcihine müsaittir ve
bundan dolayı pek faydalıdır.
Cemiyetleri Yeni Hayat tesmiye edilen Selanik müte­
fekkirleri tarafından verilen hakikî hududu, güzel bir di­
rilikle mevhibelenmiştir. Zaten Selânik nasıl iki defa me­
denî ve vatanî hürriyet ve azâdegî işaretini vermiş ise, İç­
timaî göreneklere, edebî revişlere karşı da hücum etme­
si tabiî idi.
Batıl fikirlerin teşkil ettikleri eski istihkama karşı
olan hücumu, Şinasi ve Kemâl'in başladıkları iş ile tasfiye­
cilerin akîm sa'yleri içinden yalnız lisanı engellerden kur­
tarmak endişesini dikkatte tutan edebî Genç Kalemler
Mecmuası sevk ve idare etti. Lâkin bu Selânik'deki mec­
muanın işinde o iki kalem üstadının teşebbüslerinden
daha ziyade usûl ve yabancı dilden alınan kelimeler hak­
kında Nedb Âsim ve Mehmed Emin'den daha ziyade nef-
retsizlik vardır. Yeni Hayat mensupları asla hayalci (uto-
puiste) değildirler. İmkânı olmayan işlerde bulunmaya
çalışmıyorlar. Yalnız yeni tabirler kullanmak usûlünü ve
lüzumsuz kelimeler alınmasını reddediyorlar. Çoktan be­
ri kullanılıp da terki kabil olmayan kelimeler, kullanılmak
hakkını hâizdirler. Lâkin cahil görünmek istemeyen Os­
manlIları dünyanın hiç de birbirine benzemeyen üç lisa­
nını tamamıyla öğrenmek gibi gülünç bir mecburiyete
koyduğu cihetle Arap ve Acem'in, bütün lügatlarını hiç
durmaksızın lisana döktükleri bendleri kapamak lâzım­
dır. Her lügatinin kat’î ve muayyen vazifesi ve mümkün
olduğu kadar bir fikri ifade için yalnız bir kelimesi bulu­
nacak kanaatli bir lisanla iktifa etmek iktiza eder. Zaten
Arapça ve Acemce kelimeler Türkleşmek, mensup ol­
dukları lisanların kaidelerine göre iştikak, tasrif ve irâb
terkedilmelidir. Bu kelimeler Türk kanununa tâbi olmalı­
dır. Bu sûrede Türk sarfı o güzel sadeliğini muhafaza
edecek ve bugün esrarlı ve vahî ameliyelerini hakkıyla el­
de edemeyen şakirdler için bir işkence aleti olmayacak­
caktır. İşte Yeni Lisan'ın programı mebzul bir sûrette tev-
zî edilen edilen bir beyannamede gösterildiği ve bütün
cerideler tarafından dercedildiği gibi âtîde arzolunur;
1. Arapça ve Acemcenin terkip kaidelerini terketmek,
2. Mezkûr lisanların edatlarını kaldırmak,
3. Mümkün olduğu kadar savtî bir imlâ kullanmak,
4. Mevcut ise tercihan Türk lügatlarına müracaat et­
mek,
5. İstanbul'da konuşulan lisanı esas ittihaz eyle­
mek, d)
Bu vasıtalarla Arapça ve Acemcenin yolsuz hücumu
durur. Türkçede Arabça söylemekten vazgeçilir. Hulâsa
bu. Yeni Hayat genç muharrirleri tarafından teşebbüs
edilen, büyük asrın başlangıcında Malherbe tarafından ifâ
olunan müşabih, makul ve lâzım bir iştir. Yakında ahlâkı
idare edecekleri gibi şimdi lisanı idare etmektedirler. Pek
ziyade hissedilmekte olan bir intizam ve inzibat ihtiyacı­
nı tatmin ediyorlar. Genç Kalemler, şiirde daha ziyade şe­
ci davranıyorlar. Köhne kalpleri kırıyor ve mülâyım, can­
lı bir şiir vücuda getirmeye çalışıyorlar. Genç bir şiddetle,
bütün fuzulî şöhretlere savlet ediyor, balonları şişiriyor
ve büyük davulları patlatıyorlar. Mecmuanın başmuharri­
ri olan Ali Canip, eski mektebin bütün muharrirlerine
karşı şiddetli bir hücumda bulunuyor. Hayatta olan şair­
lerin Abdülhak Hâmid'den sonra en büyüğü Tevfik Fik­
ret'i bile esirgemiyor. Eski çığırın bütün taraftarlarına
toptan dünküler derken Yeni Hayat gençlerine bugünkü­
ler diyorlar.
Yeni Lisan'ın müşevvikleri arasında, yukarıda isimle­
ri geçen Ömer Seyfeddin ve Ali Canib'den ayrı olarak
muktedir muharrir ve konferansçı Kâzım Namî'yi zikret­
mek lâzımdır. Bir nevi Musevi-Müslüman mezhebinin
sâlikleri olan dönmelerle Yalıudiler, Yeni Lisan'ın temel­
lerini atmak hususunda Türklerle beraber faaliyetle çalı­
şıyorlar.

( b Genç Kalemler tarafından neşredilen onar paralık mecmualardan birincisini teşkil eden Milli Jimnastik kitabının nihayetinde bu program
şöyle hulâsa edilmiştir; 1. Arabça, Acemce terkip ve cem kaideleri asla kullanılmayacak. Istılahlarla müfred makamında kullanılan cemler
müstesna. Sadrazam, ahlâk, kâinat gibi. 2. Arapça, Acemce edatlar kullanılmayacak. Amma, şayet, yani, lâkin gibi tamamiyle Türkçeleşmiş ve
tekellüm lisanına geçmiş olanlar müstesna. 3. Ai'abça, Acemce kelimeler şimdilik eski imlâları muhafaza olunanarak kullanılacak,
konuşurken söylemediğimiz lafızları mümkün olduğu kadar terkolunacak ve Türkçede yalnız millî ve basit harf hâkim tanılacak. 4. Tekellüm
lisanı birçok Türkler tarafından anlaşılan ve lâtif tatlı İstanbul Türkçesi nazım ve nesirde bedaate misal ve mikyas addolunacaktır.
 Sayı 27 TÜRK YURDU
Bugünküler muhalifsiz kalmadılar. Türklerin en mü­
him ye en eski risaleleri olan Servet-i Fünûn, Köprülü-
zâde Mehmed Fuad'ın kalemiyle Yeni Hayat'ın yaşamaya­
cağını bildiriyor. Yeni teessüs eden Rübab risalesi, Yeni
Lisancıları istihza ve musahharalıkla boğmak istiyorlar.
Yeni Türkiye'nin en muhitü'l-ulûm kafası olan Feylesof
Rıza Tevfik dahi Yeni Hayatcıların aleyhindedir.
Şimdiki halde dava kazanılmıştır. Yeni Lisan'da
birçok eserler neşrolunmuştur. Selânik vilâyetinin son
Dârülmuallimîn Kongresi, Bugünkülerin sırf programını
kabul etmiştir ki, içlerinde Yeni Felsefe, İttihad ve
Terakki Cemiyeti'nin fikirlerini nâşir olan Rumeli Gazete­
si, Manastır'da çıkan Yeni Fikirler, İzmir'deki Köylü, Edir­
ne'deki Yeni Edirne bulunan muvakkat ve yevmi risaleler
bu lisanda intişar ediyor.(b
Payitahtın en mühim, İttihad ve Terakki Fırkası'nın
resmi gazetesi Hak, haftalık bir risale neşrine başlamıştır
ki, bunda lisani ve edebi yeni meslek ziyade bir metanet
ve usûl ile tamim edilmektedir.
Lâkin lisan ıslahı Yeni Hayat programının ufak bir
kısmını arz eder. Bu hareketin hakiki müdürü Alfred Fo-
ye'nin, Gustave Le Bon'un, Durkheim'in fikirleriyle mü-
lehhem olan Feylesof Ziya Bey büyük ümitler ve geniş fi­
kirler besliyor. Onun fikir-kuvvetlere (idees forces) esrar­
lı şuursuzluk (l'inconscient mysterieux) üzerine tesir icra
eden mühim nüfuzların iktidarına ve milletlerin müşte­
rek vicdanının (La concience collective) gayet ziyade
olan tesirine itminanı var. Türk kavmine bir ruh vermek
imkânını göstermek için tercih ettiği muharrirlere istinat
eder. Bunun için birçok neşriyat ile mekteplerle, konfe­
ranslarla, kulüblerde sık sık vuku bulacak ictimalarla en
derin İçtimaî tabakalara varacak, seciyeleri işleyecek ve
beyinleri yoğuracak vech ile hususî bir Umûmî Ruh (esp-
rit public) neşri icap edecektir. Eğer sebat ile ihtiyatın ta­
dil edeceği bir devam ile hiçbir şeyi incitmemek endişe­
siyle mevcut müesseselere, an’aneîere ve hatta batıl fikir­
lere hürmetle çalışılırsa, mütevali merhalelerle bu emele
vâsıl olunacaktır. Türklere Türk olduklarını, zaferli bir
mazileri ve ümitlerle dolu bir istikbâlleri bulunduğunu.
0 ) Muharririn burada Yeni Hayat ve Yeni Lisan programını miirevvic olarak zikrettiği risale ve gazeteler arasında Yeni Fikirler muktedir muhar­
rir ve pedagoglarımızdan Edhem Nejat Bey'in himmetiyle intişar ediyordu. Lâkin Selânik'teki cereyanla bir münasebeti yoktu. Yeni Edirne
ise bu cereyandan büsbütün hariç addolunabilir. Mehmed Şeref Beyin milliyetçi yazılarını Yeni Edirne'nin programına geçirmek hatadır.
55
yalnız bunun için her şeyde bir ve birbirine muayyen ol­
maları iktiza ettiğini yorulmaksızın tekrai' etmelidir. Irkın
saf olmamasının, melez, karışık olmasının, daimî ihtilat-
1ar OsmanlIların kanını fasılasız bir sûrette karıştırmış ol­
masının pek az ehemmiyeti vardır. Bir kavmi teşkil eden
şey, hakikî müşabehet, tarihî neş’et değil, bu müşabihlik
hayalîdir. Milletlerin teşekkülü, beşerin tarih-i tabiîsin­
den (Anthropologie) tevellüd etmez.
Durkheim diyor ki;
Müşterek vicdan denilebilen şeyi teşkil eden, bir ce­
miyet azalarının mütevassıt müşterek itikatları ve hissiya­
tıdır. Bu vicdan-ı cemiyetin bütün vüs'atca münteşirdir.
Şahıslar geçip gider, o vicdan kalır. Her nesilde değiş­
mez. Belki bilakis mütevali nesilleri birbirine bağlar.
Maksat, millî bir mefkûre hazırlamak ve hâkim olan
kaidelerini, usûllerini, emirlerini halk içinde neşretmek­
tir.
Gustave Le Bon diyor ki;
Muhtelif medeniyetlere daima rehberlik eden siyasî
fikirlerin azlığı, fikrin müteharrik mıntıkalarından, hisle­
rin fiillerimizi mucib olan sebeblerin perveriş bulduğu sa­
bit ve şuursuz mıntıkalarına inmeksizin kavimlerin ruhu
üzerinde hakikî bir tesir husûle getiremez. Bu fikirler, o
vakit seciyfenin unsurları olur ve hareketimiz üzerinde te­
sir icra edebilirler. Onların nüfûzu, o vakit azimdir. Çün­
kü muhakeme onlara hâkim olmaktan kalır.
Yeni İçtimaî tazyiklere dair malûmat ile meşbû olan
bazı muktedir zatlar fikir-kuvvetlerini, misallerini, heye­
canlarını, temayüllerini halka telkin edecekler ve halk bu
zatlara karşı durmakla ve onları tadil etmekle beraber on­
lara has olan nişânelere, yani dahilere mahsus şahsî tesi­
re tebaiyetle elde edilmeye, onda fena bulmaya müsait
bir hâle gelecektir.
Yeni Felsefe, ailevî, İktisadî, İçtimaî, bediî, felsefî,
ahlâkî ve adlî bir dairede halka yeni bir hayat ibda edecek
olan Yeni Hayat'ın tam bir programını teşrih ve izah et­
mekle uğraşıyor. Lâkin mefkûresini (ideal) şimdiden tak­
rir etmekten çekiniyor. O mefkûreyi tarif etmek, çevresi­
ni tayin eylemek pek güç bir teşebbüstür. Filhakika bir
56 TÜRK YURDU
mefl^ûrenin hiçbir valdt vazıh bir hedefi yoktur. Onun ca­
zibesi, mübhem olmasında, meçhulü örten örtünün ka­
palı bıraktığı kısmındadır, Bu tarifi muhal olmak seciyesi,
terakkinin kıymetli bir muahhidi oluyor. Çok defa, bir
meflujre arkasından koşarken evvelce görülmeyen ve ar­
zu edilmemiş olan kazançlar elde ediliyor. Felsefe taşını
arayanlar kimyayı buldular. Talihlerimizin seyrini yıldız­
lardan koparmaya çalışırken ilm-i heyetin esasları konul­
du.
Bu suretle an-kasdin yeni hayat mütereddit kalıyor.
Dalgalı ve hayalin bütün udullerine, firarlarına müsait ta­
birler içinde zevk alıyor. Nereye müncer olacağını şimdi­
den görüp anlamak mümkün değildir. Bergson'un bir ta­
birine göre bu nâtamam bir idrak aleti olan mantığın ka­
idelerine tatbik etmek istenmekle taraveti kaçırılacak, te-
nevvüe kabiliyetli, yaratıcı tekâmüle tâbi bir hayat eseri­
dir.
Bununla beraber bazı uknumlar büyük bir vuzuhla
kendilerini gösteriyorlar. Evvelen millî muhafazakârlık,
Türk olmak istemeli ve ta büyük babalarımıza kadar yük­
selmek, meflcûred bir hayatın ilhamını ta ırkın beşiğinde
arayıp bulmaya gitmek için cesaret sahibi olmalıdır. Tu-
ran'a doğru geriye! Türk ruhunun hakikî temellerini bul­
mak için icap ederse dört, on, kırk asır geri gidilecektir.
Mazi ihya olunacak ve ondan millî hayatın kaidesi çıkarı­
lacaktır. Altın Dağı'nın diplerinde ve Karakurum harabe­
lerinin altında ataların mukaddes yadigârları tetkik olu­
nacaktır.
Netice olarak Yeni Hayat insaniyet fikirlerini redde­
diyor. Gustave Le Bon üstadı olduğu gibi Alfred Foye de
silâhlarını tedarik ediyor.
Gustave Le Bon diyor ki;
İnsaniyetcilik (humanitarisme) şimdiki Fransa için
bir belâ oluyor. İçtimaî binanın temellerini hiç durmaksı­
zın kemiriyor, İnsaniyetcilerin meşum nesli bir kavmin
üzerine çöktü mü artık o kavim büyük felâketlere yaklaş­
mıştır. Vebadan korkmalıdır. Lâkin insaniyetcilerden da­
ha ziyade korkmalıdır. Cemiyetlerin onlardan daha fena
düşmanı yoktur. İnsaniyete! hiçbir vakit terakkî adamı
değil, belki bütün teşebbüsleri, bütün terakkileri tahrip
edicidir.
T. V.
Sayı 27
İKTİSAT
DEVLET VE MİLLET
Devlet-i Osmaniye'den şimdiye kadar pek çok hata­
lar sâdır olmuştur. Bu hataların cezasını işte şimdi çek­
mek iktiza ediyor. Acaba bu fenalığın asıl menbaı nerede­
dir? Devlet-i Osmaniye'nin bu belâlara düçar olması, ken­
disinin Avrupa'yı nümûne-i imtisal ittihaz eylemesinden
mi ileri gelmiştir? Hem evet, hem hayır!
Avrupa'dan alınan şeylerin bir çoğu Devlet-i Osmani­
ye'ye fayda ile beraber zarar dahi vermiş ve kendisini pek
ağır ziyanlara uğratmıştır. Devlet-i müşarunileyha, Avru­
pa'da mevcut bulunan ve Memâlik-i Osmaniye'de sa­
adet-! milliye ve seviye-i medeniyeyi i'lâ edebilecek gibi
iyi şeylerden istifade eyleyememiştir.
Bugün biri resmî, diğeri millî olmak üzere iki Avoıpa
mevcuttur. Resmî Avrupa, vesâit-i diplomasiyeye mâlik
bulunan düvel-i muazzama ile Avrupa maliyûnundan iba­
rettir. Şimdiye kadar Türkiye ancak bu Avrupa'yı tanı­
makta ve memleketinde ıslahat icrası tasavvurunda bu­
lunduğu zaman yalnız bu Avrupa'yı nazar-ı itibara almak­
ta, onun nasihatlarını dinlemekte ve yalnız resmî Avru­
pa'yı nümûne-i imtisal edinmekte idi.
Fakat bu resmî Avrupa şimdiye kadar Türkiye'ye ne
verdi? Evvel emirde Avrupa diplomatları ve Avrupa mali-
)yunu Memâlik-i Osmaniye'de sanayi ve ziraatın terakki­
sini teshil ile memleketi zengin bir ,hale getirmek için
Türkiye'ye hiçbir şey vermek niyetinde bulunmuş olma­
yıp ancak Devlet-i Osmaniye'den birşey almayı ve onun
hesabına yaşamayı düşünmüşlerdir. Bir taraftan diplo­
matlar, Türkiye'yi kasten zaaf ve izmihlâle sevkeyledikle-
ri gibi diğer taraftan da Avrupa maliyûnu, Memâlik-i Os­
maniye'yi doğrudan doğruya soymaktadırlar. Devlet-i
Osmaniye'nin resmî Avrupa'dan az miktarda almış oldu­
ğu şeyler adi neviden olmak ile beraber kendisine pek
pahalıya mal olmuştur.
İktisat meselesi bize kudret-i devlet esasının neden
ibaret olduğunu göstermektedir. Esas-ı mezkûr ise, hal­
kın ahval-ı mâliyesinden ibarettir.
birçok asırlar, gerek Müslüman ve gerek Hristiyan
köylüleri, Türkiye'de pek güzel ve rahat yaşamışlardır.
Bu devre Türkiye'nin en ziyade kesb-i kuvvet etmekte
bulunduğu zamanlara müsadiftir. Daha sonra ahval de­
ğişmeye başlamıştır. Fakat Kırım muharebesinden beri.
 Sayı 27 TÜRK YURDU
daha doğrusu Devlet-i Osmaniye'nin iktisaden ve ticare-
ten tamamen Avrupa tabiiyetinde bulunduğu tahakkuk
edeliden beri köylüler seri bir sûrette fakr u sefalete dü-
çar olmaya başlamışlardır.
Halkın ne derece azîm bir sefalete düçar olduğunu
anlamak için bugünlerde İstanbul sokaklarını doldurmuş
olan muhacirleri biraz görmek kâfidir.
Kırkkilise muhacirlerinden işittiğimiz atîdeki sözler,
terakkî-i İktisadî hakkında gayet manidar bir icmal-i siya­
sî teşkil ederler;
"Biz Türk'üz. Fakat memleketimiz artık Türkiye de­
ğildir." Zavallı köylü acıklı bir lisan ile şu sözleri de ilâve
etti; "Bulgaristan'daki Türkler memleketimizdeki Türk-
lerden daha iyi yaşıyorlar."
Fakat bu sözlerden Bulgaristan köylülerinin daha iyi
mi yaşadıkları anlaşılır? Kat’iyen. Çünkü şimdiye kadar
alınan malûmattan Bulgaristan köylülerinin pek sefil bir
'halde bulunmakta oldukları anlaşılıyor. Fakat onlarla
hem-hudud bulunanTürk köylülerinin onlardan daha fe­
na yaşamakta oldukları da tebeyyün ediyor. Halbuki,
Anadolu Türk köylülerinin hâli Edirne vilâyeti köylülerin­
den kat kat daha fenadır. Zira Anadolu'da müzmin bir aç­
lık hüküm sürmekte olduğundan ahalide nesil ve asıl bo­
zukluğu müşahede olunmakta ve zavallı köylüler sarî
hastalıklardan mahvolmaktadırlar.
Ben asâkir-i Osmaniye'nin seferberliğe vaz'ı zama­
nında görmüş olduğum sefaletten düçar-ı dehşet oldum.
Gözümün önünden binlerle insan içerisinde köylerin­
den sağlam elbise ile gelenlere pek seyrek tesadüf ede­
bildim. Zavallıların hepsi yırtık ve pek çok yerlerinden ya­
malı elbiseler giyinmiş ve son derece zayıf bir halde idi­
ler. Bu bir Türk sefaleti, kemik ve palas-pare sergisi idi.
Türk köylüleri niçin bu derece düçar-ı sefâlet olmuş­
lar? Fakat zavallılar nasıl sefil kalmasınlar ki, ellerinde bu­
lunan şeylerin kâffesi alındığı halde kendilerine hiçbir
şey verilmemiştir. Askere lüzum olduğu zaman köylüden
alınıyor. Vergi toplamak iktiza ettiği zaman yine köylü­
den toplanıyor. Aynı zamanda ihtiyacât-ı devlet de gittik­
çe artıyor. Kırım muhai'ebesinden beri Avrupa'nın tesiriy­
le devletin masrafları gittikçe artmıştır. Her ne kadar ci-
het-i askeriye ve idariyenin masrafları da artmış ise de,
devletin borçları her şeyden ziyade artmış ve bunun ne­
ticesi olarak mütemadiyen ödenmesi lâzım gelen faizle­
57
rin miktarı tezayüd eylemiştir. Türkiye tarih-ı düyunu de­
nilince, Türkiye'de Avrupa faizciliği ve hilekârlığı tarihi
anlaşılmalıdır.
Bütün devleti besleyen köylüler olduğu halde, dev­
let köylülere muavenet hususunda hiç düşünmemiş ve
onlara hiçbir muavenette bulunmamıştır. En nihayet
köylülerin kuvve-i maliye ve maneviyeleri de harap ol­
muştur.
Bu hususta bir tebeddül vukua gelmediği taktirde
Türkiye kendine gelemez. Böyle bir tebeddül yapılma­
dıkça Türkiye'de hiçbir şeyden istifade memul değildir.
Eğer memlekette menafi-i millet icrâ-yı hükme başlarsa o
vakit hem ricâl-i devlet, hem de parlamento kesb-i kuv­
vet eyleyecektir.
Türkiye için bir tarîk-i necât varsa o da demokrasi ta­
rikidir. Bu yolu size gösterecek yine Avrupa'dır. Fakat
diplomatlar, bankerler ve fabrikacılar Avrupa'sı değil,
kendi muhtekir ve müstebitleriyle mücadele etmekte
bulunan demokrat Avmpa'dır.
SeiYet-i milliyenin tezayüdü cihetine sarf-ı mesaî
edilmedikçe şimendiferlerden de istifade edilemez. Bir
memlekette mevcut olan demiiyolları, insan vücudunda­
ki kan damarlarına benzer. Damarlarda kan bulunmayın­
ca vücut fevt olur. Vücud-i içtimaiyedeki kan ise milletin
servet ve saadetidir. Irka taze hayat verecek olan ancak
millettir. Binaenaleyh millet ile hâl-ı temasta bulunmak,
onun ihtiyacâtını tetebbu ile kendisine yeni ve nafi malû­
mat bahş eylemek lâzımdır. Bu yapılmadıkça başka çare-i
halâs aranmamalıdır.
Parvus
MUHABİRLERİMİZDEN
YURDUMUZDA GÖRDÜKLERİM
(Başı 24'üncü sayıda)
İZMİT
İzmit, İstanbul'un bu küçük güzel yavrusu körfezin
şimalinde ve bitiminde bulunan yüksek tepelere yaslan­
mıştır. Gerek vapurla, gerek trenle gelinirken uzaktan
nazarlara gülümser durur. Manzarası Boğaziçi'ne pek
benzer. En evvel göze çarpan Sultan Abdülaziz tarafından
üzerine bir saray yapılmış olan Dolmatepe'nin üstündeki
58
Sultan Abdülhamid zamanında mermerden bina edilen
süslü, yüksek saat kulesidir. Sarayın kapısına yirmi ka­
dem kadar uzaklıkta bulunan bu kulenin etrafında ağaç­
lar yetiştirilmiş olduğundan memleketin en güzel bir me­
siresi sayılır. Körfezin pırıltılı dalgalarına, batmakta olan
güneşin denizde altın aynalar oynatmasına, yeşilliklerini
lacivert atlaslarla örtmeye çalışarak uykuya dalmak iste­
yen karşı dağların manzarasına bakılmakla doyulamaz.
Tabiat bu yerden hiçbir güzelliğini esirgememiştir.(Ü
Şehrin ikinci bir mesiresini, yirmi dakika kadar dışa­
rısında Yandlimon denilen Rum manastırının önündeki
ağaçlıklar teşkil eder. Burası manastıra ait olup etrafı par­
maklıklarla çevrilerek bir bahçe hâline konmuş olduğun­
dan gidenlere kahve satılır. Pazar günleri pek kalabalık
olur. İki taraflı ağaçlar yetiştirilmiş bağlar, dutluklar ara­
sından geçilerek manastıra gidildiği sırada dört tarafı par­
makla çevrilmiş ve kapısının üzerine tahtadan mamul bir
salîb asılmış olan kocamış bir zeytin ağacı vardır ki, ma­
nastır rahibleri burasını Hazret-i Lokman'ın meşhedi ol­
mak üzere gösterirler. Vaktiyle müşarünileyh bir zalim
padişah tarafından katlettirildiğinden, dostları tarafından
başı başka yere kaçırılmış ve cesedi de manastırın bulun­
duğu yere defnedilerek yanına bilâhire manastır da inşa
edilmiş imiş! Gezmek istedik. Bize nezaketle malûmat
vererek götürdüler. Manastıra dahil olduktan sonra bir
merdivenden indik. Kilisenin altında bir yere girdik. Bu­
rada süslü örtülerle müzeyyen bir makbere vardı. Lok-
man'ın gümüşten kabartma olarak yapılan resimleri çer­
çevelere geçirtilmiş yambaşlarına konulmuş idi. Başu-
cunda küçük bir sandık vardı ki, ziyarete gelenlerin para
atması için yapılmış idi. Manastır binası yeni ve güzeldi.
Bizi gezdiren papaz eski binası yıkılmış olduğundan ta-
raf-ı hükümetten bilâhire bu binanın yaptırıldığını söyle­
di. Şehirden buraya yol yapılırken toprak kazıldığı esna­
da bir küçük yeraltı mezarı çıkmıştır ki, küçük kapısından
eğilerek girilince içerisi insan kemikleriyle dolu bir san­
dık göze çarpıyor. Bir adam boyu yüksekliğinde bulunan
bu yer kemer altına alınmış olup iki tarafında tabut koy­
maya mahsus bölmeler yapılmıştır. Yambaşlarında hafri­
yat yapılmayarak hâli üzere bırakılmıştır.
(Ü Bir zaman Avımpalı bir hanımla İzmit Körfezi sahilinden giderken, hanım durarak etrafa bakmış ve bana; "Ekser rehber kitapları, İzmit
Körfezi, İsviçre'nin en güzel göllerinden daha çok güzeldir, derler. Şimdi ben de bunu tasdik ediyorum. Fakat bu güzelikten iktisatça, bedây-
ice niçin istifade edemiyorsunuz? Pek az himmetle buraya meselâ az mı seyyah celbedilir? Artık İsviçre, Kök Sahil (Fransa'nın cenûbî sahili)
bizi doyurdu." demişti. AY.
TÜRK YURDU Sayı 27
Bir zamanlar gayet meşhur olup İstanbul'un kilidi sa­
yılan İzmit Kalesi'nin harabeleri bugün yine görülmekte
olup, bazı kısımlarının üzerine evler yapılmıştır. Şehrin
bulunduğu tepenin en yukarı yerinde Orhan Gazi'nin kü­
çük bir camii, şehrin ortasında Yenicami ve haricinde Es-
kicami nâmında ve iki büyükçe cami daha varsa da cami­
lerin hiçbirisi mimarlıkça ehemmiyeti hâiz değildir.
Yukarıpazar denilen şehrin üst tarafında ufak bir şe­
lâle bulunmaktadır ki, epeyce kuvvetli bir su iki metre
kadar yüksekten dökülmektedir. Aşağısındaki toprak ka­
zılarak irtifainm istenildiği kadar çoğaltılması da kabil ol­
duğu halde bundan az çok istifade yolu düşünülmemek­
tedir.
Şehir umûmiyetle meyilli olduğu cihetle sokaklarda
toz, çamur az ise de sokakların ekserisi dar ve dolambaç­
lı, kaldırımları ise bozuktur. Fakat şimendiferin geçtiği
mahallin iki tarafına açılmış olan caddeleri payitahtımız­
da bile yok denilecek derecede geniş bir ucundan öbür
ucuna kadar düz, gözün görebildiği kadar da uzundur.
Her iki caddenin iki taraflarına sırasıyla çınar ağaçları di­
kilmiş, onlar da yetişmiş olduğundan yukarıdan dalları
birbirlerini kucaklamıştır. İnsan adeta yeşil bir tünelden
geçiyorum zanneder. Yolun sağında solunda göze çarpa­
cak güzel binalar görülür. Bugün hangi coğrafya kitabı­
mızı açsak şehr-i mezkûrda merakib-i bahriye inşasına
mahsus bahriye tezgâhları mevcuttur, diye bize bir malû­
mat verir. Halbuki ben tersanesinde kömür depoların­
dan başka birşey görmedim! Vapur değil hatta sandal bi­
le yoktur. Ancak satılan eski harp gemilerimiz burada sö­
külüyor.
Her yerde olduğu gibi burada da maarife karşı ya­
bancı davranılmaktadır. Bunu beş senelik idadisinde bu­
lunan talebenin azlığı isbat ediyor. Kasaba 5.000 haneden
aşağı olmadığı ve bugün mülhakattan gelenler de hesaba
katıldığı halde 200'den ziyade talebe bulunmuyor. Mek­
tebin eskiden yapılmış iyi, elverişli bir binası var. Geniş
olduğu için alt katında üç muallim ile idare olunan bir de
ibtidaî mektebi bulunuyor. Gerek idadisinde gerek bu ib-
tidaîde hayli intizam, gayret ve faaliyet görülüyor.
Terakki adımları atılmaya başlanmıştır. Diğer iki ibtidaî
 Sayı 27 TÜRK YURDU
ile bir inas ibtidaî ve rü§dî mektepleri daha var. İbtidaîler-
den biri İttihad ve Terakki'nindir. Binası iyi değilse de şe­
refli bir yerde iyi bir arsa alınmış olduğundan güzel bir
mektep binası yaptırmak isteniliyor. Yukarıpazar'da bu­
lunan diğer ibtidaîsini de gittim gördüm. Fakat mektep
olmaktan çok uzak buldum. Gayet dar bir küçük oda bü­
yüklüğünde iki dershanede talebeler biri biri üzerine
oturmuşlar gibi sıkışmışlardı. Dershanelerin arasında bir
muallim odası bulunuyordu ki, buna oda demeye dil var­
mıyor. Asıl acınacak, ağlanacak ciheti buralar değil, daha
vardı. O da birinci sınıf dershanesi yapılan abdesthanele-
rin üzerindeki yerdir ki, kokudan, rutubetten baş sokula­
mayacak derecede olan bu mahal hem üç sınıfın tenef-
füshanesi hem de taamhanesi vazifesini görüyordu! Bu­
rada sıralar falan yoktu. İki dizleri üzerinde akşama kadar
oturan mini mini yavrucuklar, -kendilerinden bıkılmış,
usanılmış olmalı ki- buraya ölsünler diye atılıvermiş idi­
ler. Burada gözlerimden yaşlar aktığını saklayamam. Av­
rupa’nın ta münteha-yı garbisinden çıkıp gelen Fransızla­
rın bu memlekette zükur, inas için yaptırdıkları iki mek-
teb, yüksek, geniş, muhteşem binalarıyla -iddia-yı
hakimiyet eder gibi- gözlerimiz önünde durup duruyor
da biz niçin görmemezlikten geliyor, yahut görmüyoruz?
Bizim terakki edemeyeceğimizi iddia edip duran düş­
manlarımızdan biri memleketimize gelse de "Siz temed­
dün edemeyeceksiniz. İşte bakınız ymi sizin, memleket
sizin iken şu mekteplerinizi Avrupa'nın bilmem hangi kö­
şelerinden gelen bizimkilerin mektepleriyle bir kerre
karşı karşıya getiriniz!" dese ne cevap veririz? Onlarınkin­
den daha mükemmel bir mektep yaptırmak için acaba
25.000 nüfus -velev taksitan- ikişer kuruş vermek
fedakârlığında bulunamaz mıydı? Bu seneye gelinceye
kadar gayet dar ve küçük bir mescid inas mektebi ittihaz
olunmuş iken birçok arandıktan tarandıktan sonra bü­
yükçe eski bir bina kiralanabilerek oraya taşındırılıyordu.
AvrupalIların en küçük köyünün en büyük binası mektep
ittihaz olunduğu, hükümdarlar uğrayacak olsa burada
misafir edildiği halde bizim en fena yerleri mektebe lâyık
görmemiz acaba nedendir? Fransız mekteplerinin dış sı­
vası, yaldızdan başka bir şey olmadığını iddia edenlerin
fikrine ben ortak olmam. Bu mekteplerde çocukların ta­
lim ve terbiyesine son derece çalışıldığını bizzat gördüm.
Kız mektepleri talibâtından birine hesaptan, coğrafyadan
sualler sorarak muvafık, güzel cevablar aldım. Programla­
rı haricinde olarak mektebin tatil günlerinde isteyenlere
59
piyano, ud, keman, resim talim olunduğunu da söyledi­
ler. Zükur mektepleri için bir mükemmel bando getirt­
miş ve istek edenlere bazı vatanî parçalar öğretmiş ol­
duklarından ara sıra hepsi bir çeşit elbise giyen talebele­
rini muntazaman dizerek muzıka önde olduğu halde çar­
şıdan geçirirler, mekteplerinin intizam ve mükemmeliye­
tini göstermek isterler. Ne iyi bir reklâm, ne muvafık bir
gösteriş değil mi?
Ermeni vatandaşların idadi derecesinde bir zükur
mektepleri var. Tedrisâta ehemmiyet veriyor, mükem­
mel malûmatlı, açık fikirli talebeler yetiştiriyorlar. Birkaç
seneden beri Türkçe dersine de ehemmiyet verilmeye
başlanmış idi. Mekteplerinin binaları iyi değildi. Fakat bir
mektep yaptırmak için ciddî hazırlıklar görüyorlardı.
Epeyce para da toplamışlardı. Bu kadar bir teşebbüsten
sonra mektep yapıldı demekti. İnas mekteplerini gidip
göremedimse de orada da istikbâl için iyi valideler yetiş­
tirmeye ciddi çalıştıklarını öğrendim. Kızlara, erkeklere
mahsus Rum vatandaşların da iki mektepleri var. Burada
da görülen gayret ve terakkidir. Rum Ermeni mekteple­
rinden çıkanlar, memuriyet hevesine düşmedikleri için
ya ticarete başlıyor, yahut bir sanat öğrenmeye koşuyor­
lar. Sanata olan şiddet-i meyilleri âlî mekteplere dahil ol­
mak isteyenlerini bile alelekser mühendis, tıbbiye ve ec­
zacı mekteplerine sevkediyor.
Alıalide bu çekiciliğe karşı büyük bir heves uyanmış
olduğundan vâsi dutluklar yetiştirilmekte, koza hâsılâtın-
dan memlekete epeyce bir para girmekte imiş. Memleke­
tin şark ve garbında bulunan bostanlarda ise çok miktar­
da sebze yetiştirilmekte ve İstanbul'a gönderilmektedir.
Bahçelerde toprağının iyi işlendiğini camlar altında her
yerden evvel sebze yetiştiğini söylüyorlar. Bütün bu işler
Hristiyan vatandaşlarımızın elindedir. Arazisi münbit ise
de, gerek suyunun azlığından gerek hala eski usûl üzere
ziraat edilmesinden o kadar istifade edilemiyormuş. Bah­
çeleri, kuyulardan dolaplarla çıkarılan sularla sulanmak­
tadır. İçmek için mebzul iyi suyu yoksa da bir kaç saatlik
mesafeden fıçılarla getirilerek satılan Çeke Su]oı gayet le­
zizdir.
Şimendifer kumpanyası denizle nakliyatın önünü al­
mak için içerilerden Haydarpaşa'ya kadar gidecek eşya­
dan İzmit'e gidecekten daha az ücret-i nakliye alıyormuş.
Bunun için İzmit'e gelecek eşya evvelâ Haydarpaşa'ya gi­
diyor, sonra gerisin geriye geliyor. Ahali bundan çok
60 TÜRK YURDU
şikâyet eylemektedir. Ticaret, sanat adeta yok hükmün­
dedir, Ve olanın da hemen hepsi Hristiyan vatandaşlar
elinde olup bundan Türklerin hissesine pek az birşey
düşmüştür. Kahvehanelerin çokluğu ve ağzına kadar do­
luluğu görülmektedir. Sabahtan akşama kadar işsizlikten
buralarda zehirli havalar yutarak vaktini geçiren biçarele­
rin hâline acımamak kabil değildir, Tenbelliğin verdiği
uyuşuklukla hiçbir iş yapamayarak sefalet içinde ömür
geçirenler pek çoktur. Bu acıklı levhalar karşısında göz­
ler yanıyor. Gıdanın noksanlığından zayıf düşen vücutla­
rı sıtma yakalamakta pek güçlük çekmiyor. Umûmiyetle
vücutlar zayıf, benizler kansızdır. Körfezin bittiği yerdeki
bataklıklar kurutulmak elzem iken şimdiye kadar buna
da gayret eden olmamıştır.
Abdülbaki Feyzi
ADAPAZARTNDAN
BURANIN DERTLERİ
Asıl maksada girmeden evvel Adapazarı hakkında
muhtasarca malûmat arzetmek isterim;
Adapazarı, İstanbul'un şarkında ve Sakaıya nehriyle
Sapanca gölünden çıkan buraca Çark Suyu tabir olunan
ufak nehrin arasında ve düz bir ovada kâindir. Hemen
otuz, otuz beş bin nüfusu havı olup İzmit livasının en bü­
yük ve en ticaretgâh bir merkezidir.
Düzce-Bolu cihetleri mamûlât ve masûlâtı buradan
geçtiği cihetle şehirde daima umûmî bir faaliyet görül­
mektedir. Şehrin bu kadar faaliyet altında ezilen yolları,
dahilî kaldırımları pek berbat bir hâldedir. Fakat sokakla­
rın genişlik ve uzunluğu şehrimize başka bir güzellik ver­
mektedir.
Ben azıcık burada gençlerimizden bahsetmek iste­
rim! İhtiyarlarımız, yahud ihtiyar olmaya )âiz tutmuş hal­
kımız, artık bu fesatlı mahallerden kurtulamazlar. Onla­
rın görenekleri o kadar kavidir ki, ne söylense, ne yazılsa
tesir etmez, boştur. Fakat gençler bu se)yieden kurtul­
mak için sa'y ederlerse muvaffak olurlar. Çünkü onlarda
kahvehanelere devama olan ibtilâ tamamıyla kökleşme-
miştir.
Ben öyle görüyorum ki, umûmiyet, alelhusus genç­
lik, bir atâlet içindedir, hiçbir kimsede fikrî bir faaliyet gö­
Sayı 27
remezsiniz, Daima bu fikrî faaliyetin aksini tasavvur edi­
niz. Yani uyuşukluğu, meskeneti düşününüz. Bütün ma­
nasıyla o seyyieleri bu muhitte göreceksiniz. Yazık ki
gençler, bu fena cereyana kapılarak bütün hayatlarım sar­
sarak zedeliyorlar. Muhitimizde hiçbir gencimizde diye­
mezsem de kısm-ı azamında manen maddeten tekem­
müle, yükselmeye hahiş yok!... Yalnız kendilerini tevdi
ettikleri o fena mahallerde ahlâklarını her gün bir parça
daha sükût ettiriyorlar da bu hakikati tefrike muktedir
olamıyorlar. Her bir inkılâbı gençlerimizden beklediği­
miz şu devirlerde artık böyle ahlâkî sükûtlardan sıyrılıp
kurtulmaklığımız lâzım gelir. Alılâkımızı bu sûrede tashih
etmez ve manen yükselmeye çalışmazsak zannederim,
netice hayrımıza değil, felâketimize badî olur.
Bu yazdıklarımızın en birinci saikı maariftir sanırım.
Maarif, şu muhiti tenvîr ettikçe bu muhit de o vakit
umûmî bir intibah, bir idrak ağır ağır uyanmaya başlar ve
o müstekreh hâlâta da yine ağır ağır hâtime çekebiliriz.
Şehrimiz halkı bütün kuvvet ve hayatlarını bu hususlara
vakfetmelidiıier. Bilhassa bu hususlarda gençlerin rolleri
pek mühimdir. Basit malûmat sahibi gençlerimiz tetki-
katla, tetebbuatla malûmatlarını mümkün mertebe tevsi
ederlerse mühlmmece bir inkılâb-ı fikrîye uğrarlar ve bu
sûrede de memleketlerine mühim hizmetler edebilirler.
Burada bir mekteb-i rüşdî ile Rehber-i Terakkî
nâmında hususî bir mektep vardır. Bazı ufak tefek mahal­
le mekteplerinden sarf-ı nazar olunursa bu iki mektepten
başka göze görünürde bir eser yoktur. Fakat, maattees­
süf arzedelim ki, bu iki mühim mektebin talebeleri de
ancak ikiyüz miktarındadır. İhtimal ki, o miktara bile va­
ramaz!...
Çocuklarından bir kaç kuruşluk bir istifade temini
için bîçareleri kahveci ve bakkal çıraklığında çürüten pe­
derlere binlerce teessüfler!... Böyle babalar, daha doğru­
su şu muhitin umûmiyeti, Hristiyan vatandaşlarımızın
müteaddid mekteplerini ziyaret ve o mekteplerin pek
çok talebelerini görmek zahmetini ihtiyar etsinler, sonra
da müstefid olsunlar, İhtimal ki bu ölü fikirlerini tel'îne
kadar varırlar. O vatandaşlarımız ki, bütün kuvvetlerini
sa'yleriyle mezcederek maarifi, manen i'tilayı pek güzel
idrak ederek kendilerini nur-ı irfanla teçhiz ettikleri ve
zükûr, inas cümlesinin münevver fikirli okur yazar oldu­
ğu bedihî bir hakikattir. Artık biz, gözlerimizin önündeki
bu sa'ylerden ibret almazsak, var kuv\^etimizle maârifimi­
 Sayı 27 TÜRK YURDU
zin terakkisine çalışmazsak, bilmem akıbetimiz neye va­
rır? Her şeyi hükümetten beklemek pek büyük bir hata­
dır.
İhmal ve tekasül kıymetli zamanlar için en büyük bir
düşmandır.
S.N.
TÜRKLÜK ŞÜUNU
Rusya'da Hilâl-ı A hm er ve Matbuat: PeterS^
burg'daki Osmanlı Sefiri Turhan Paşa'nın haremi hanı­
mefendi tarafından Rusya Hükûmeti'ne müracaat oluna­
rak Hilâl-i Alımer için iane toplanmasına müsaade olun­
ması talep edildiği ve Rusya Hükûmeti'nce de taleb-i
mezkûrun terviç olunduğu Novye Vremya gazetesinde
görülmesi üzerine Rusya'daki Türk kardeşlerimiz cem-i
ianâta şitab eylemişlerdir. Bu hususta Rusya'nın Türkler­
le meskûn olan mahallerinde intişar eden Türkçe gazete­
lerde makalât-ı şefl<atkarâne ile ahaliyi teşvike çalışmak­
tadır. İnsanî olmakla beraber dinî ve ırkî kardeşliğin de
tesiri tahtında vâki olan bu gayret-i Hudâ-pesendâneye
karşı samîm-i vicdanımızdan teşekkürler ederiz.
Maamafih bu münasebetle Rusya'daki gazeteler ara­
sında bir münakaşa kapısı açılmıştır. Bu münakaşaya
Moskova'da intişar eden Ruski Slava gazetesi sebebiyet
vermiştir. Bu gazetede; "Türk mecruhlarına yardım için
bir kapik vermek caiz olmaz. Rusya'da Türk mecruhları­
na yardım için akça verecek bir vicdan bulunmaz." dedi­
ği cihetle Orenburg'da Türkçe intişar eden Vakit gazete­
si bir makale-i mutedile ile buna mukabelede bulunuyor
ve makalesinin neticesinde diyor ki; "Mecruhlara yardım
meselesine siyasetin karıştırılmaması, mahz-ı insaniyet ve
şefkat nokta-i nazarından bakılınca umûm insanlar ara­
sında dostluğun artmasına pek ziyade sebep olur idi."
Vakit'in de takdir etmekte olduğu üzere yine Mosko­
va'da intişar eden Otoro Russi gazetesi Ruski Slava'nın
makalesine karşı insaniyetkâr bir cevap vermiştir, salîb ve
Hilâl sernâmesiyle başlayan makale-i mezkûre Vakit gaze­
tesi tarafından tercüme edilmiş olduğundan bazı ziyade
mühim noktalarını iktibas ederek karilerimizin nazar-ı
dikkatine arzeyliyoaız;
"Avrupa için asûde Malcedonyalı, mesut ve güçlü
Türkiye gerekmez. Belki güçsüz, zayıf Türkiye gerektir.
61
Bunu Avustuıya ve İngiltere siyasî daireleri defalarca
ağızdan kaçırdılar.
"Avmpa bu maksatla Türkiye'yi "Öz Nezaret ve Hi­
mayesine" aldı ve "Hasta kişiyi" yavaşça ölüm döşeğine
yetiştirdi.
"... Türkler ile Hristiyanların asûde ve dostane ya­
şamalarının mümkün olduğu binlerce misal ile ispat kı­
lınmıştır. Müslümanlarda hiçbir vakit Hristiyanlara karşı
"kana sinmiş düşmanlık" bulunduğu yoktur. Onlar Haz­
ret-! İsa'ya da kendi peygamberleri gibi ihtiram ederler.
Bizim Kırım, Kazan, Volga boylarında Türkistan'da Hristi-
yanlar ile Müslümanlar ne kadar zamanlardan beri birlik­
te yaşıyorlar. Hind'de de Müslüman dolu. Her yerde salîb
ile hilâl görüşüp yaşayıp dumyoıiar. Bulgarya'da da ya­
rım milyon Müslüman var. Bunlaı* da en sadık tebealar-
dır. Vatanlarına karşı hiyanet etmiyorlar.
"Müslümanlar arasında yaşayan Hristiyanlar (Meselâ;
bizim Orta Asya'da) hiçbir zaman Müslümanların tecavü­
zünden şikâyet etmediler."
"... Avrupa'nın parmakları arasında ezilip yatan Türk
milleti tab'an pek sulhperver, vicdanlı, namuslu, adalet
ve hakikati sevici ve kıskanıcı bir millettir."
"... İngiltere, Fransa, hatta Avusturya hilâl-i Ahmer'e
yardım gönderdikleri gibi biz de onlara imtisal edeceği­
miz yerde Müslümanlara düşmanlık göstermemiz yakış­
maz. Hatamızı gözetmeli ve Türkiye'ye de Salîb-i Ahmer
Cemiyeti marifetiyle muavenette bulunmalıyız. "Hristi-
yan düşmanları", "Canavar Türkler", diyen eski hayalleri
atmalıyız. Onların Avrupa hilesi arkasında kan dökücü bi­
çareler olduğunu nazar-ı dikkate almalıyız."
Bu insaniyetli muharririn ismi T. Ardef tir.
Astragan'da çıkan İdil (Volga) gazetesi de kalın yazı­
larla Hilâl-i Ahmer teşvikâtında bulunuyor.
Petersburg'ta Türkçe Gazete -Petersburg'da Said
Habiyef ve İslâm Şahı Aımedef nâmlarında iki zat tarafın­
dan Rus lisanında Muslumanskaya Gazita nâmında bir
İslâm gazetesi neşredilmeye başlandığını ve bunda
Müslümanların menafii müdafaa edildiğini yine İdil gaze­
tesinde gördük. Yeni gazete için tarîk-i hak ve savapta
muvaffakiyet temenni ederiz.
62 TÜRK YURDU Sa yı 27

Şefkatli Zatlar: Kazan'da bulunan bir İslâm taciri, kan devletlerinin pek kuvvetli dostlan vardı, Türki­
şehrimizde ticaretle iştigal eden bir zata Hilâl-i Ahmer ye'nin dostu yok idi. Bulgaiya'nın, Yunan'ın Sırbi-
nâmına 500 ruble yani 6250 kuruş göndermiştir. ye'nin, Karadağ'ın memleketleri, mal ve mülkleri, sev­
Kazan'm bir mahalle imamı da 100 ruble, yani 1250 dalan, sınaathaneleri, mektep ve ibadethaneleri, ilim
kuruş göndermek lütfunda bulunmuştur bu iki zata his- ve edebiyatları, hepsi kendilerinin olduğu halde Türki­
siyat-ı muhadenetlerinden, İslâmlığa ve Türklüğe şu ye'de çoğu ecnebilerin vepek azı Türklerin idi. Şu hal­
sûret-i sahakârânede muavenetlerinden dolayı pek sami­ de Balkan milletleri Türk askerine karşı gittiler, hem
mî teşekkürler ederiz. hilâ mani yürüdüler. Bulgar, Yunan, Sırp milletleri,
milletin tekmil efradı kendilerinin ve komşularının ne.
Mağlûbiyetin Sebepleri- Balkan Harbi, Rusya'daki işlediklerini bilip, anlayıp durdukları halde Türk mil­
İslâm kardeşlerimizi ziyade müteessir etti. Böyle dört ta­
leti kendi başına neler geleceğinden gafil idi."Buradan
raftan uğradığımız hücuma karşı bu teessür tabiîdir. aşağıda zikrolunan diğer bazı sebepler vardır ki yurdu­
Orenburg'daki "Vakit" gazetesi "Mağlûbiyetin Sebebleri"
muzun sayfalarına nakledilmemesi daha münasiptir. Fa­
sernâmesiyle bir başmakale yazmış olduğundan bunun kat şüphesiz ki tarih, o müşerrah, müdekkik, nahin ten­
bazı kısımlarını ber vech-i zîr naklediyoruz; kit ve muahezesini o noktalara da uzatır.
"Ama siyasî ve İçtimaî muharrirler bu büyük va­
K.N.
kanın sebebini şöyle beyan ediyorlar;
Çünkü memlekette gürbüz asker bulmak mümkün
değil. Halk hükümetten razı olmadığı için düşmanla
muharebede umûmî fedakârlık mümkün değil. Bal­
kan devletleri Türkiye'yi muharebe edip yenmediler,
belki Balkan milletleri Avrupa-yı Osmaniye'deki hara­
belere maniasız olarak girdiler. Türkün yıkılması mu­
harebeden değil, idaresizlikten oldu... Bulgar kralı
Türk padişahını yenmedi, Bulgar muallimi Türk mu­
allimini yendi... Balkan milletleri Türk milletini yendi;
Türkiye'nin eski asker tabiatı buna mani olamadı.
"Bu cümleleri açıkça söyleyince, hülâsası şundan
ibarettir; Türkiye'nin idaresi onunla muharip devlet­
ler idaresindenfena idi. Türkiye'nin halkı, komşu aha­
liden daha fakir idi. Türk mektebi, Bulgar ve Yunan
mekteplerinden daha fena idi. Türk sevdagerleri Yu­
nan sevdagerlerinden kıyas kabul etmeyecek kadar
yukarı idi, Türk köylüsü, Bulgar ve Sırp köylüsüne gö­
re ekin, bahçe ve ağıl işlerindepek çok geride idi. Türk
kadınları, Bulgar, Yunan ve Sırp kadınlarına göre
dünya işinde işgüzar değildi. Türk gençlen, civargenç­
lere göre hamiyetsiz ve endişesiz idi. Balkan milletleri­
nin kardeşleri, Türk kardeşlerinden yukarı idi; Bal­
Hâce-i evvel Ahmed Midhat Efendi merhum
 ■m m ^

Tûrfelentt Tatülesme C»kstr

YIL: 2 6AYI; 20 (29 Teşrînisanî 1520-12 Aralık 1912)

O (i i t \ ^ (i ü ct c i i % ç c &^ %

Edebiyat: U m u tla n m a / Kâzım Namı

Vatana: O rd u n u n A n d ı Sadd

T alim ve Terbiye: K im in k i D ağda Bağı Var,

Y üreğinde D ağı Var / Ispartali Hakkı

İç tim a y â t ve Siyasiyât: T ürkler B ir R uh-i M illî A rıyorlar / P. Risal

A n a d o lu D u yg u la rın d a n / Dr. Fuad Sabit

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: 1386K urultayı ve T im u r H a n ’ın İra n Seferi İ M . Nerm i

E ski Eserlerim iz: H ib e tü ’l H a k a y ık / N ecib Âsim

T ü rk lü k Ş u ûnu: İm p a ra to rlu k H a ric in d e k i T ürklerde T ü rklü k H am iyeti,

Petersburg’ta R usça T ürk - M ü slü m a n G azetesi / T.Y.

65
TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çalışır
EDEBİYAT
UMUTLANMA
Konmuş gibi üzerine kızıl kor,
Yine benim garip gönlüm sızlıyor.
Düşmanlarım bana bakıp gülüyor,
Sanıyorum emellerim ölüyor.
Yurdumuzun bağrını kurt yemekte
Biz görmeyiz, gözümüzde var perde.
Bu perdedir; bilgisizlik, huysuzluk.
Sanki bizce bir emeldir soysuzluk.
Her yer bir yas dumanına boğulmuş.
Bu yerlerden hep kutluk kovulmuş.
Her tarafı bir karanlık sarmakta;
Bunu yalnız biraz ışık yarmakta
Ah! Bu ışık büyüyerek, artarak
Ne vakit bu karanlığı yırtacak;
Bu ışık bir (Yeni Hayat) nurudur.
Aranırsa mekteplerde bulunur.
Haktan gelen bu ışığın nurundan
Alacağız bir terbiye, bir vicdan.
İşte o gün "Türk Ocağı", "Türk Yurdu"
Anlayacak nasıl yeni bir duygu
Ona bir can, bir de vicdan veriyor.
Türklüğün şimdi bu yollara giriyor.
Cihangir; 25 Teşrin-i sani 1328
Kâzım Namî
TÜRK YURDU Sayı 28
Onbeş günde bir çıkar
ORDUNUN ANDI
Vatana
Yoldun saçını, bağrını topraklara sürdün;
Annem, yeter.. Allah için olsun, yeter, annem!
Bak bir şu soğuk taşlara; Islandı, kan oldu.
Annem, yeter., elbet bu felâket biter, annem!
Sen gözyaşını dökme, tenimden dökeyim kan;
Sen yerde sürünme, süreyim hasmı vatandan,.
Top olsa, atılsa eremez payine düşman;
Namusumu, vicdanımı tuttum siper, annem!
Siz şahit olun.. Yerde yatan, ey ulu ecdâd!
Makberler içinden yücelen, ey yüce feryâd!
Ey yokluk içinden gelecek sevgili ahfâd!
Ey alm yer üstünde kalan nevhager, annem!;
Her damla yaşınçün dökemezsem bir avuç kan.
Her zerremi tutmazsam eğer göğsüne kalkan.
Lanet diye ansın beni Allah ile vicdan.
Ansın beni, lanet diye ansın beşer, anne!
Yoldun saçını; anneciğim, canım üzüldü;
Sürerdin yüzünü yerlere, vicdanım üzüldü!
Artık bu zelîl secdeden imanım üzüldü;
Kaldır başını, alnına layık mı yer, annem?!
Yoldun saçını, bağrını topraklara sürdün;
Allah için olsun, yeter artık, yeter, annem!
Bak taşlara, topraklara; ıslandı, boyandı;
Sürmez bu felâket günü, elbet biter, annem!
21Teşrinisanî 1328, Kadıköy
F. Sacid
66
TALİM UE TERBİYE
"KİMİN Kİ DAĞDA BAĞI VAR,
YÜREĞİNDE DAĞI VAR."
(Başı 19 ve 21. sayılarda)
Dağ 15
İstanbul Sultanî Mektebi'nde ceza; hem de ne kadar
ağır. İşitmişiz.. Bir tevkif olur. Yarım izinsiz olur, sonra
bütün izinsizliğe sıra gelir. Sonra da bir muallim ceza ve­
rir. İki muallim birden ceza verirse bilmem ki iyi birşey
olur mu? Yoksa muallimler cezayı intikam mı zannediyor­
lar? Yoksa bunlar birbirinden ve kendilerinden habersiz
mi?
Düşünürüm., dalarım.. Doğrusu, zihnim bir türlü
yatmaz. Hafta biter, perşembe gelir. Sabahtan mektebe
giderim. Müdür bey gelmedi, derler. Kmse yok mu? Da­
hiliye müdürü var.. Peki, deyip yanına girerim.
Dahiliye müdürü beni nezaketle kabul eder. Ayakta
yavaş yavaş anlatırım. Efendim, derim, lise birde oğlum
var., izinsiz olmuş.. Ben ise, kendisini hem çalışkan bili­
rim, hem uslu. Bundan başka çocuk leylilik hayatına he­
nüz alışacak. Sıhhati cihetinden de endişem var. Bu mü­
lahazalara mebni cezasının affını temenniye geldim.
Dahiliye müdürü efendi beni beylik sözlerle karşılar.
Sıkmak, ara boğmak yolunu tutar., mektepteki çocuk
harpteki asker gibidir.. Yaralanır, düşer, bakılmaz. Hem
de siz, çocuk velileri cezadan müteşekkir kalmalısınız?
Çünkü bu, sizin ve sizin evlâdınızın menfaatiniz içindir...
Buna ne söyleyebilirim? Belki de çık, der.. Belki de
çocuğu çıkar götür, der çiğlik etmem, bir temenna ile
yutkunarak çıkar giderim.
Dağ 16
Biz, çocuk velileri cezadan müteşekkir kalmalı imi­
şiz!
Vakıa bu mülahaza, bize pek yabancı değildir. Ço­
cuklara edep öğretmek ve terbiye vermek için onları zor­
lamak.. Nush ile, tekdir ile, kötek ile zorlamak.. Bizde kö­
kü gayet derin eski bir usûldür. Çocuğunu edep ve terbi­
(ü Temettü' ki men ez der cihan dîdem.."
" Hemân cefâ-yı peder bud ve sîlî-i üstâd" [Zahîr Faryâbî]
TÜRK YURDU Sayı 28
ye kapısına teslim ederken "eti senin, kemiği benim" di­
yen babalar ve baba zorunu ve hoca sillesini en büyük te­
mettü ve en bereketli nimet sayan fâzıllarCÜ aramızda hâ­
lâ bile mevcuttur. İhtimal ki, bunların biraz hakları da var.
İhtimal ki, dahiliye müdürü efendi biraz bu kafada. İhti­
mal ki, onun da biraz hakkı var. Ne hacet, evlerimizde
terbiye ve tedib için henüz ekseriyetle kullanılan töre de
budur.
Fakat ne yapayım ki buna benim aklım yatmıyor. Di­
yorum ki bir şeyin iyi veya fena olduğunu zorluk ile de­
ğil, kolaylık ile daha iyi anlayabilirim. Anladığım zamandır
ki, onu daha isteyerek, daha benimseyerek ve kendime
mal ederek yaparım veya yapmam. Lütfetsinler, yalnız
(yap) ve (yapma) diyeceklerine, zora gideceklerine işe
aklımı erdirsinler. Ben de dediklerini yapacak veya yap­
mayacak isem, zor hatırı için değil, iyilik ve fenalık hatırı
için yapayım veya yapmayayım.
Sanıyorum ki bu ince işi çocuklar da ben kadar sade
düşünür. İş, benim ve çocukların düşündüğümüz kadar
sade olmasa bile, meselede bizim sade düşüncenin hiç
de kıymeti yok değildir. Binaenaleyh çocuk terbiyesiyle
uğraşanlar onları biraz saymalı, adam itibarında tutmalı,
adam yerine koymalı.
Ben esasen kafamı bu düşünceye yatıştırmış olunca,
oğluma ceza verildiği vakit, cezacıya nasıl müteşekkir ka­
lırım? Onun için teşekkür edemedim, bilâkis teşekki et­
mek istedim.
Dağ 17
Anlarım.. Bir şeyin iyiliğini ve fenalığını anlamak ve
ba-husus anlatmak kolay değildir, güçtür. Fakat insan
için, anlamadığı, aklının kanmadığı işi yapmak veya yap­
mamak daha güçtür. Hatta çocuklar için ve çocuklukta
bakımsızlık ve fena bakım tesiriyle daima çocuk kalan bü­
yükler için şunun bunun, babasının, hocasının, işbaşısı-
nın zoruyla anlamadan iş yapmaya veya yapmamaya mec­
bur edilmek hâli pek çok hatırlıdır da. Çünkü insan
mahlûku zorla işletilemez bir makinedir.. Kanaatsizlik
içinde işlemeğe çok mecbur edilecek olursa, çat der kırı­
lır. Belki de iyiliğe düşman ve fenalığı dost olacak kadar
bozulur.
 Sayı 28 TÜRK YURDU
Vakıa tabip, hastaya ilâç verirken onu ilâcın faydasına
kandırmaya borçlu değildir. Fakat mürebbîyi tamamı ta­
mamına tabib ve terbiye edilecek çocuğu tamamı tama­
mına hasta farz etmek tamamı tamamına doğru bir şey
olamaz, hususan, hastayı tedavi işinde de zorla hap yut­
turmak usûlü gittikçe kuvvetten düşmektedir.
İtiraf ederim ki benim böyle ince bir meseleyi didik­
leyecek kadar derin okumuşluğum yok. Böyle olmakla
beraber, bana kendi duygum insanın anlayan bir mahlûk
olduğunu söyler durur. İşte bu kanaatle çabalanır, ısrar
ederim.. Aklımca insana anlatmalı, çünkü anlar.. Eşeği'
döğmeli, çünkü anlamaz.. İnsan anlamadığı şeye düşman
olur, dost olmaz., anladığı şeye sarılır, kul olur, tapınır.
Eğer insan, anlayışta eşekle beraber ise, derim ki
cennetten adamla birlikte çıkan dayak ve ceza dünyada
kıyamete kadar saltanat sürdükten sonra, yine adamla
birlikte cennete veya cehenneme kadar gitsin!
Dağ 18
Zamanımızda mekteplerden dayak cezası kalktı, di­
yorlar. Filhakika değnek ve sopa gibi, falaka gibi doğru­
dan doğruya cismi döğen dayaklar kalkmış olacak. Fakat
neye yarar? Tevkif ve izinsiz gibi cezalar yine cisim yerine
ruha kötek atan bir dayak değil mİ?
Bundan başka çocuk, tahsili ve terbiyesi için çok
ıkınmaya sıkınmaya muhtaç ise.. Hayatı ve sıhhati için
çok ıkınmamaya sıkınmamaya, çok koşmaya atılmaya,
çok gülmeye açılmaya daha ziyade muhtaçtır. Onu şöyle
böyle sebeplerle arkadaşla^rından ayırmak, hakkından ve
haftanın yedi gününde bir günceğizlik bayramından
mahrum etmek acaba ne kadar haklı bir iş olur?
Bundan başka da âlem içinde horlanılan, arkadaş
arasında izzet-i nefsi kırılan çocukta insanlık için ne ha­
yır, ne cevher kalır? Billûr en az bir dokunuşla çatlar, en
bellisiz bir çatlak ile parçalanır. İnsan cevheri ise, billûr
maddesinden pek çok ziyade nazik ve nazenindir. İnsa­
nın izzet-i nefsini incitmek billûr sürahiyi çatlatmaktır.
İnsanı en nazlı yerinden çatlatan ceza her şiddetiyle
durup dururken, hiç dayak kalkmış olabilir mi? Hayır ha­
yır, mekteplerden dayak kalmamıştır.
Dağ 19
İşim arasında, böyle dökük saçık düşünürüm. O gün
kaç saat idi? Akşama kadar kaç saat sürdü? Bilmem. İşten
67
ayrıldığım vakit, sabahki vâkıayı geçen yıl geçmiş bir şey
gibi hatırlıyordum.
Çıktım. Nereye gideceğim? Eve. Çocuk nerede? Eve
bırakıldı mı? Yoksa izinsizlik cezasıyla mektepte alıkonul-
du mu? Bunu anlamadıkça nasıl gidebilirim?
Düşünerek doğru mektepe yollanırım. Çocuğu göre-
mem. mektep çok tenha.. Bekarlardan tek tük çocuk var.
Sorarım; Müdür bey bugün hiç gelmedi, derler, hiç gel­
memek? Bu nasıl olur? Benim işim gayet mühim?
İptida böyle düşünürüm. Fakat derhal hatırlarım ki
müdür denen adam da insandır. Belki mazereti oldu da
gelemedi. Mazeret hâlinde onun yerinde elbette biri ola­
cak.. meselâ dahiliye müdürü.. Haydi. Ona git! Hayır
efendim. Ona gittim.. Bir daha gidemem.
Bu gibi düşüncelerle düşüp örselenerek eve doğru­
lurum. Hangi yoldan? Nasıl? Hemen hiç bilmiyorum. Yal­
nız şunu biliyorum ki Aksaray'a vardığım sırada beni tanı­
madığım birisi arkamdan ansızın şiddetle kavrar çeker,,
Ayol, araba çarpıyordu, görmüyor musun?
Tanımadığım kurtarıcıya gönülsüz bir teşekkür ede­
rim. Oyalanmam. Sineklenmem. Eve kadar giderim.
Dağ 20
Eve gelir, kapıyı vururum. Kapı önünde yarım daki­
kalık bekleme benim için bir yıllık azap olur.
İlk sual yıldırımlı şimşek gibi yüzüme çakar.. Çocuk
yok mu? Canım, Allah aşkına, durunuz, bir nefes alayım!
Yemekten yatak vaktine kadar valide ile aramızda ge­
çen macerayı, iyisi, ben de geçeyim. Çünkü bu, görülme­
miş, anlaşılmamış bir şeydir. Şu kadar var ki zavallıyı ikna
etmek için, teslih etmek için, tatyib etmek için ne yapa­
bilirsem yaparım., ne söyleyebilirsem söylerim.. Canım
kaldıysa bir haftadır kaldığı yerde, kendi mektebinde kal­
dı.. Bir gece akraba evinde kaldı, sayalım.. Canım şöyle,
canım böyle. Fakat kandırmak, susturmak kabil değil ki.
O vakit çıkışırım.. Bu kadar nazlı ise mektebe vermemeli
idik! Oğlunu çok seven hocaya vermez.. Kızını çok seven
kocaya vermez. Evet, evet. Mektebe veren de biz değiliz..
Şensin!
Bunlar geçer. Herkes istirahatine çekilir. İşte benim
için asıl, seksen bin yıllık cehennem azabı o vakit başlar.
Gece değil, yıldızsız, kehkeşansız, uçsuz, bucaksız kapka­
 TÜRK YURDU
ranlık bir feza.. Karanlık bir istikbâl.. Karanlık.. Bir karan­
lık ki onu yaracak incecik bir ışık yok. Karanlık, Karanlık,
karanlık!
(Sonu var.)
Ispartalı Hakkı
İÇTİMAİYAT V E SİYASİYAT
TÜRKLER BİR RUH-I MİLLÎ ARIYORLAR
(Başı 21. Sayıda)
Alfre Fobiye'de diyor ki;
Fransa, bazı insaniyetçifikirlere itaat ederek, İtal­
ya Krallığı'nın teşekkülüne yardım etti ve Bismark'ın
işini kolaylaştırdı. Bu sûretle başımıza iki büyük düş­
man çıkardı. Bunlar, insaniyetçi fikirlerin müellim
neticeleridir. Fransa'nın birçok asırdan beri bütün
felâketleri bundan ileriye geliyor.
Diğer bir yerde de;
İnsanların uhuvvetine dair saf hayaller, milletle­
rin çarpışmalannın ihzar ettiği vahşeti rekabetlere
karşı Fransızların gözlerini kapadı. Az çok kıskanç
olan milliyetçiliklerini muhafaza, tesis veya tevsi eyle­
mek için "insaniyetçilik"imizi bize bırakmaktan başka
bir şey istemeyen İtalya'ya, Almanya'ya, bütün milletle­
re aldandık, bir kaç defa Fransa'nın mukadderatını
tehlikeye koyan hissiyat siyaseti, millî menfaat siyaseti
tarafından hakikat sahasında mağlûp edilmeli idi.
İşte insaniyetçi hülyalara dair zamanımızın fikir üs-
tadları böyle söylüyorlar. Hususiyle milletlerin uhuvveti
oltası, OsmanlI Türklerine pek felâketli olacaktır. Türk
Milletinin yalnız düşmanları var, hiçbir dayanacak yeri
yok. Kuvveti, kendi kendindedir. Genç müceddidlerin
dediklerine göre, muğfel ve muzır bir âlemcilik(Cosmo-
politisme)'in hâmili, İçtimaî dağılma ve inzibatsızlığın
müessir bir kuvveti olan farmasonluk propagandası altın­
da hulul etmek üzere bulunan alçaltıcı nüfûzlardan fikir­
leri muhafaza eylemek zamanıdır.
Diyorlar ki, bütün millî aşk hissini tahrip ve vatanper­
verlik uknumuna müraî bir harp ilân eden farmasonluk
( ü Devise kelimesini (şiâr) diye tercüme eden sabık mebuslardan muhterem muallimimiz Cevdî Efendi hazretleridir.
Sayı 28
müessesesi, Türkiye'nin mukavetini kırmak, arsız ve usû-
lî işleticiliğe (exploitation) müteallik asırlık teşebbüsleri­
ni daha iyi temin etmek için, beynelmilliyet (internati-
onalisme), radikallik ve hatta ruhban aleyhdarlığı (antic-
lericalisme) gibi meslekleri isteyerek neşreden Avrupa
hükümetlerinin elinde bir esaret aletidir. Tam Osmanlı­
lık denilen insaniyetçi hayale de hafif bir kalp ile veda et­
mek lâzımdır; Müşterek yaşamak hususundaki azimleri,
bitişik bir kül hâlinde bulunmayı kabul etmeyen kavim-
lerle bir ve taksim kabul etmez bir millet teşkili, kolay ko­
lay iddia olunamaz.
Öyle ise, kahrolsun tatsız insaniyetçilik. Korkak bey­
nelmilliyet, müraî farmasonluk! Vatan ve millet! İşte yeni
hayatın şiarı (devise)(Ü budur. Herşey vatan için!
Bu örf ve adet ıslahçıları Levantenciliği büyük bir şid­
detle muaheze ediyorlar. Avrupa'nın uknumlarını, sa’y
usûllerini, sanatlarını kabulü tavzîh eyliyorlar, lâkin Avm-
pa'nın bütün maymunluklarını nefretle karşılıyorlar. Mü-
esseseleri, umûmî ruhu (esprit public) yenileştirmek
muvafıktır. Lâkin onları ayniyle almak kat’iyen olamaz.
Bu gençler, eski adetlerin makul bir sûrette inkişafı ve te-
âlîsi tarafçısıdırlar. "İngilizler, İsveçliler gibi biz de bede­
nî hareketlere alışalım, lâkin binicilik, pehlivanlık yapa­
lım. Bütün eski Osmanlı şairlerinin zafernâmelerinde te­
rennüm ettikleri kahramanlık ve fedakârlığın atalarımız­
daki meziyetlerini ihya edelim. Selâmetimiz buradadır.
Muazzam devletlerle Balkan hükümetleri bizi mahvetme­
ye yeminlidirler. Yaşamak istiyorsak, bizi gözetleyen
oburca iştihalara mukavemet etmek istiyorsak Türk, yani
şeci ve metin asker olalım." diyorlar.
Gelecek nesiller, halâsçı faziletleri aile kucağında ya­
pacaklardır. Kadını terbiyeci vazifesine hazırlamak, onu
kendi nazarlarında yükseltmek, ona faydalı bir bilgi ve
ateşli vatancılık hissi telkin etmek, işte yeni mektebin
programının esaslı noktası budur.
Yukarıdan beri görmüş olduğumuz vech ile, yeni
hayat, terakki ve tekâmül uknumu (principe) ile millî
an’aneleri birbiriyle telif ediyor. Terakkî tarafçısıdır, bun­
dan dolayı mütefekkirlerin muavenetine mazhar oluyor;
an’anecidir, bunun için halkın mütedinnî unsurlarının te­
veccühünü, hiç olmazsa bîtaraflığını kazanıyor. Bütün
 Sayı 28 TÜRK YURDU
Türk muhitlerindeki seri muvaffakiyeti bundan ileriye
geliyor,
9 Yeni hayat temsilci temayüllerden mahrum olmakla
Türkler, nihayet millî bir ruh buldular, Onların tetkik
ve tecrübelerinin sahası, darlaşarak gitmiştir. Bidayette,
din, ırk ve dil farkı gözetmeksizin bütün unsurları Os­
manlılıkla ihata ettikten sonra İslâm ittihatçılığı (Panisla-
misme) ile kuvvetlenen Müslüman Osmanlılıkla yalnız
Müslüman ahaliyi ihata etmiştir ve nihayet, daha ziyade
küçülerek, "Türk Yurdu"nun Türk ittihatçılığına (Pantur-
quisme) dayanarak, Türkçülükte (Turquime) karar kıl-'
maya mecbur olmuştur.
Bundan sonra Türkçülük kasırgası bütün Osmanlı
Türklerini sürüp götürüyor. Artık ona mukavemet olun­
muyor, En büyük rütbelerden en küçüğüne kadar me­
murlar, devlet adamları, zengin beyler, mektep talebesi,
memlekette bulunan, düşünen ve işleyen her fert "Yeni
hayat" m maksadına celbolunmuştur. Şüphesiz, şimdiye
kadar yalnız mümtaz kısım, mütefekkirler alayı elde edi­
lebilmiştir, Avam kitlesi henüz uzak ve kayıtsız görünü­
yor, Bu hareket sâiklerinin askersiz bir erkân-ı harp heye­
ti gibi olduğu söylendi. Lâkin bir erkân-ı harp heyeti vü­
cuda getirmek bile çok bir iş yapmaktır. Kadroların dol­
ması gecikmeyecektir. Halk, mektepler, cemiyetler, ga­
zeteler, risaleler ve konferanslarla yavaş yavaş elde edile­
cektir, Memleketin her tarafından müteaddit heyetler te­
şekkül etti. Bunların henüz birbirleriyle rabıtaları yok, fa­
aliyetleri arasında temas ve bütünlük (ensemble) bulun­
muyor, Fakat toplama ve düzgünlük işi az zamanda vücu­
da gelecektir. Avama mahsus neşriyat çoğalıyor; hergün,
devamlı yeni bir risale; hergün bir kaç nüsha satılan bir
kitap çıkıyor, Akçura ile Agayef, bütün gazeteler tarafın­
dan büyük gürültülerle neşredilen propaganda konfe­
ransları veriyoıiai', Türklerin İktisadî terakkîleri için ticarî
cemiyetler, şirketler, büyük muvaffakiyetler temin ede­
memekle beraber, hemen her tarafta teşekkül ediyor, İs­
tanbul'da değerli bir ortopedist olan Selim Sırrı ile Ang-
lo-Saksonları pek çok takdir eden Doktor Rıza Tevfık ta­
rafından idare olunan muntazam bir heyet-i millî bir jim­
nastik usûlünün temellerini atıyor. Tarih, felsefe, edebi­
yat yeni fikirlerin tesiri altında dikkate şayan sûrette yük­
0-) Biz, Osmanlı Türklerinin on iki milyonu mütecaviz olduğunu iddia edeceğiz. Fakat iddiamızı ispat için, maatteessüf, elimizde doğru bir ista­
tistik bulunmuyor.
69
seliyor, Vaktiyle uyuklayan ve uyuşan Osmanlı âleminde
fikrî, İktisadî ve İçtimaî mün'im bir faaliyet görünüyor.
beraber, yavaş yavaş, Türkiye'nin ayrı ayrı ırktan olan
Müslümanlarını da kazanıyor. Göçebe Kürtler, mutî ol­
mayan Lazlar, Osmanlı Avrupasınm dinleri kavî olan Müs-
lümanlaşmış Ulah, Rum ve Bulgarları, Türk müşterek vic­
danı kuvvetlenmekte devam ettikçe, az zamanda temes-
sül edeceklerdir. Bu ahalinin, kendilerince malûm bir
mazileri, marifetleri ve mümtaz bir kısımları yoktur. Za­
ten kendileri çığırından çıkmış olan Türkler, şimdiye ka­
dar onları temsile teşebbüs etmediler, Mevcûdiyetlerinin
müteferrik olduğu şehirlerde, bu Türk olmayan Müslü-
manlar, memleketlerinden ayrılmış ve memur yahut tüc­
car olmuş Arnavutlar gibi, bütün bütün fatihlik seciyesini
takınıyor, lisanlarım, adetlerini bırakıyorlar. Onları Türk-
lerden ayırt etmek mümkün değildir. Lâkin, köylerde,
köylü bundan musavven kalmıştır. Bununla beraber,
Türk nüfûzuna karşı mukavemet edemez. Arzusuyla
hükümetin mekteplerini kabul eder ve Osmanlı milliyet­
çi hareketine iştirak eyler.
Bu asgariyetlerin kıymeti ihmal edilemez. Üç milyon
nüfustan ziyadedir. Bütün Osmanlı memleketinde ancak
sekiz milyon mikdarında bulanan Türkler için bu kemi­
yet hayli bir şeydir, (b
Lâkin Türkçülük, sa'yindeki imtidadı, sebatıyla kendi
kendini kabul ettirebilecek mi? Şarkta bulunmayan şey,
takip fikri, sebat ve işte usûldür. Tasavvurlar ortaya konu­
luyor, fakat sebatsızlıktan dolayı pek azı vücuda getirili­
yor, Fazla olarak, Türk milliyetçiliği, OsmanlIların memle­
ket dahilinde dağınık bulunmaları gibi pek büyük bir
güçlüğe de uğruyor. Oldukça ehemmiyetli topluluklara
yalnız Anadolu'da tesadüf olunuyor; Lâkin Anadolu yeni
fikirlerle en az nasiplenmiş bir kıtadır. Orada mektepler
pek nadirdir; Gazeteler okunmaz. Orada hiçbir fikrî mak­
sat yoktur. Yeni hayat nüfûzunun oraya girebilmesi için
uzun seneler lâzımdır. Acaba birgün bu nüfûz oraya gire­
cek midir? Bu sual varid olabilir. Bununla beraber
hükümet, ıslahçıların propagandasını iyi bir gözle takip
eder gibi görünüyor, İttihad ve Terakkî Cemiyeti, zahir­
de ihtiyatlı bulunuyor. Pek ziyade millî uknumları kabul
70 TÜRK YURDU
etmekle, İslâm ittihatçısı olan avam ile, muaveneti kendi­
since pek lâzım olan Türk’ün gayri ahaliyi kaybedecekti.
Lâkin gizli teveccühleri ile hakikî yardımını, muharrem
olmakla beraber, millî teceddüd sâiklerine ibraz ediyor.
En nüfuzlu azasından Diyarbekirli Ziya Bey, KafkasyalI
Doktor Hüsnüfb ve Doktor Nâzım Türkçülüğün en mut­
main ileri gelenlerindendir. Arnavutların, Arapların her-
gün daha ziyade tebarüz eden teferrüdcü (Particulariste)
temayülleri önünde açıktan açığa vaziyet almak zarurî
olacaktır. O vakit Türkçülük hissi, akîm kalmış olan Os-
manlılaşmanm büsbütün yerini tutacak ve dahilî siyasetin
başlıca âmili olacaktır.
Hâkim ile mahkûm kavimler arasındaki mücadele o
vakit çetinleşecektir. Bununla beraber, Türkçülük hare­
ketinin müfrit milliyetçi (chauviniste) bir seyir ibraz et­
mediğini söylemek lâzımdır. Çünkü avamdan zuhûr et­
miyor. Garp filozoflarıyla, tekâmülcü uknumlarla beslen­
miş tamamiyle fikrî ve naciliyetçi-aristocratique bir men-
badan çıkıyor. Hedefi siyasî değildir, bütün memlekette
hâkimiyetini kabul ettirmeye meyli yoktur. Sâikleri (İbn-i
Vakit Maitre de l'heure) değildirler; Devlet memuriyetin­
de bulunmuyorlar. Bunlar, usûlî bir surette çalıştırılan iş­
çiler değildirler. Türk’ün İçtimaî hâletinin gösterdiği mü-
keclder manzara önünde, onlardan her biri, gönlü yaralı,
ihtiyarî ve bütün şahsî bir tesire tutularak, ırkın üzerine
düşmeye hazırlanan harabiyet ve ölüme karşı koymaya
çalışıyor. Milliyetçi fikirlerinde bir dereceye kadar nazar-ı
vüs’ati de gösteriyorlar. Gençlerden birinin, bu son gün­
lerde intişar eden ve pek ziyade satılan "Türk Kalbi"
nâmında, hikâyelerden müteşekkil mecmuası, hemen
her sayfasında şiâr olarak şu cümleyi tekrar ediyor; (Türk
Kal ve Olmayanları Sev.) kitabın kahramanları içinde Kas-
baryan (Ermeni), Hristaki (Rum), Samuel (Yahudi) isim­
lerini taşıyan Osmanlı ordusu generalleri görülüyor. Di­
ğer kavimler, bu saflık ve hayırhahlık teminlerine rağmen
korkulalım gizlemiyorlar. Bu hareketin kendilerine karşı
müstakbel bir taassup tehdidlerini, çekirdeğinde gizleyip
gizlemediğini kendi kendilerine soruyorlar...
Memleketin Türk olmayan unsurları nasıl düşünür­
lerse düşünsünler Türkçülük hissi meşrudur. Döğüşme-
yi ve ölmeyi bilen Osmanlı kavmi, hayata müştaktır. Vak­
tiyle ikinci Sultan Mahmud zamanında teşebbüs edilen
0 ) Doktor Htiseyinzâde Ali Bey olacak.
Sayı 28
teceddüd işini bitirmek istiyor. Yıldız müstebitlerini taht­
larından indirdikten sonra bir millet olmaya çalışıyor. Si­
yasî inkılâbından sonra İçtimaî inkılâbını vücuda getir­
mek istiyor.
İş ağır ve müşkilce, mânialarla doludur, Lâkin yeni
hayatın işçileri bütün mâniaları iktiham etmeye karar ver­
miş görünüyorlar.
Yeni felsefe diyor ki;
"Atalarımızın zaferli tarihlerinden mülhem olaca­
ğız, eski kavmimizin bütün azametini bütün haşmeti­
ni ihya edeceğiz. Ve Türkün değerinden hirşey zayi et­
mediğini, hâlâ bir ruhu, millî bir gumru olduğunu
âleme ispat edeceğiz. Irkımız, faziletleri ve şerefiyleya­
şayacaktır ve eğer biz muvaffak olamazsak, halefleri­
miz mefkûremizi vücuda getirebileceklerdir. Biz geçici
ve dermansızız. Lâkin ırk ebedî ve kadirdir."
Muhamri; P. Risal
Mütercimi; T. Y.
Mösyö P. Risal'in uzun makalesi burada bitiyor. Ma­
kalenin bazı noktalarında iyi anlaşılamamış fikirleri keyfî
bir sûrette tasvir ediyor. Bu mühim cereyana yabancı ol­
madığımız için gelecek nüshadan itibaren yeni hayat ve
yeni lisan meselesinin hakikatini ve .Mösyö Risal'in yanlış
telakki ve tasvir ettiği noktaları göstermek emelindeyiz.
T. Y.
ANADOLU DUYGULARINDAN
Ben şuna kaniim ki Osmanlılık en büyük kuvvetini,
bütün felâketler karşısında eğilmeyen metanetini nasıl ki
yenilmez Türk ruhundan alıyorsa, felâketlerinin hemen
çoğunu-diyeceğim- ruhunu saran, kemiren, lâkin teşek­
kür olunur ki henüz mahvedemeyen hurafatından alıyor.
Biraz tarih okuyanlar pek iyi bilirler ki Türkler, bilhassa
Selçuk ve Osmanlı Türkleri bin yıl evvel buralarda yoktu­
lar; Turan'da idiler. İslâmiyetin zuhûruyla Araplar İran'a
istilâ ve istiklâline nihayet verdikten sonradır ki, Türkler
bu havaliye geldiler. Asya'yı asırlarca altüst eden bu doğ­
ru ve erkek insanları burada -Anadolu ve Rumeli'de-
münkariz olmuş üç büyük İçtimaî heyetin enkazı bekli-
 Sayı 28
yordu; İran, İslâm, Bizans, Türkler bunların memleketle­
rine sahip olmakla beraber pek yazık ki onları müstevlî-
lerin ayakları altında bırakan İçtimaî ve ahlâkî hastalıkla­
rına da vâris oldular; Cengaver ruhları yumuşadı; Asya
bozkırlarının, Altay dağlarının temiz, gürbüz ahlâkları bo­
zuldu; Eski töreyilb bıraktılar; Türk kadını İçtimaî hayat­
taki mevkiini kaybetti, cemiyetin hayatına masruf olması
lâzım gelen faaliyetini, inceliğini bundan sonra "çürük
kafesler" arkasında, loş odaların izbeliklerinde "hurafeler
doğurmaya" sarfetti. Kadın mevkiini kaybetmesi ile bera­
ber Türk çocuğunun ruhundan da "Ya devlet başa ya
kuzgun leşe" diyen kavî irade silindi. Bu terbiye ancak
oğullarıyla, kocalarıyla birlikte ölümlere kadar giden ka­
dınların kucağında alınırdı. Dünyadan ayrı, hayattan gafil
bir kadın. Bunu asla veremezdi. Nitekim veremedi; At sır­
tında bütün dünyayı dolaşan delikanlılar, artık yerlerini,
hayatını mümkün olduğu kadar rahat -yani miskince- ge­
çirmek için her zillete katlanan gençlere bıraktı. Hülâsa
Türkler hayatlarının İçtimaî, dinî, ahlâkî, ailevî bütün saf­
halarında buldukları memleketleri halkının bozulmuş iti-
yâdlarını benimsediler. Tarihimizin fecayii, bugünkü hâli­
mizin yürekler paralayan vekayii, okuyabilen gözler için
bunların tabiî birer neticesinden başka birşey değildir.
Tabiîdir ki bu birdenbire olmadı, yavaş yavaş, bilin­
meyerek, duyulmayarak oldu. Kütüğe giren kurt için için
kemiriyordu; Koca gövde birgün, haberimiz olmadan,
devrilecekti. Atalarımız kaydıkları bu uçummu bilmiyor­
lardı ve ben iddia edeceğim ki alışkınlığın verdiği lâkayt­
lık, cehaletin etrafımıza yaydığı karanlık ile bugün biz de
bilmiyoruz; Ne halde bulunduğumuzu, nereye gittiğimi­
zi!..
İçinde bulunduğumuz vekayiin ehemmiyetini kimse
inkâr etmez, tarihimizin en buhranlı devirlerinden birini
yaşıyoruz. Her sabah gözlerimizi kara bulutlar, kanlı bo­
ralar kaynaşan ufka, mütereddid, kararsız dikiyoruz; Kur­
tarıcı bir eli ufukların enginliklerinden, göklerin derinlik­
lerinden bekliyoruz. Fakat yine hergün başka bir fecaatin
şahidi oluyoruz; Gelen hergün evvelkilerine bir dert ek­
lemeden geçmiyor. Sonra da bütün bunların mesuliyeti­
ni birkaç şahsa yahud bir iki müesseye yükletiyoruz ve
bununla kendimizi fenalığın menbaını bulmuş addediyo­
ruz. Hayır, yanlış! Sizi temin ederim ki yanlış! Evet, orta­
da bir berbatlık var. Fakat kabahat Alımet'te, Mehmet'te,
(Ü Töre; an’ane demektir: "Töre, olmaya göre" atalar sözü.
TÜRK YURDU 71
Hüseyin'de değil. Bir sürü başka sebeplerin yardımı ol­
makla beraber -bence- asıl sebep sizin, bizim, hepimizin
ruhumuzdaki o kurtyeniğindedir. Şahısları itham etmek,
kanunlara kabahat bulmak sakat bir harekettir, müesse-
selerin kanunların gayr-i şahsî bir kuvveti yoktur, fenalığı
kökünden kurutmalıdır. Eğer bu halleri ebediyen tarihin
sayfalarına gömmek istiyorsak, eğer bir altın devri açmak
istiyorsak herşeyden evvel ruhumuzdaki bu hurafeleri,
cehalet ve inkırazın bu yılanlarını boğmalıyız. Bizi hayata
karşı zebun, kendimize düşman, istikbâle zıt yapan bu
karanlıkları ilim ve tarihin ışığıyla aydınlatmalıyız!..
Bunlar, bu bizi bizliğimizden çıkaran hurafeler pek
çoktur. Hayatımızın maddî, manevî hiçbir saflıası yoktur
ki bunların öldürücü tırnaklarıyla hırpalanmamış olsun.
Bunlar bir makalenin dar hududuna sığmaz, bunun için
ciltler ve hem uzun tetkikat ister. Ben böyle bir iddiada
bulunacak değilim; Yalnız perdenin ucunu kaldırmak, şa­
hidi olduğum ve yüreğimi yakan bir iki vakayı göstermek
isterim.
Dünyada bizden başka yaşamak isteyen hiçbir millet
bulamazsınız ki tarihindeki göz kamaştıran mefahirden
vazgeçtiği kadar "Millî Ad"ından da vazgeçsin! Bununla
da kalmasın, onu çamurlara çalsın!.. Birden hayret ede­
ceksiniz, fakat acele etmeyiniz. İstanbul'da iseniz gözü­
nüzü uzaklara değil, pek yakın bir maziye çeviriniz.
"Türk" adının nasıl kabalık, adilik timsali telakkî olundu­
ğunu göreceksiniz.. Dışarıda iseniz etrafınıza bir bakınız,
vekayie tahlil edici bir fikirle hulul ediniz zavallı "Türklü­
ğün" nelerin mukabili olarak kullanıldığını anlayacaksı­
nız.
Birkaç ay evvel sınır boylarında idim. Birgün "Nefî"yi
doğuran memleketin, "Pasinler"in "Zarsı" adlı köyüne gi­
diyordum. Yanımda yine o köylü bir ihtiyar vardı, Aras'ın
ayaklarından birini teşkil eden Zanzak deresini takip edi­
yorduk. Arasıra ihtiyarla konuşuyor bu güneşten kavrul­
muş vakur çehrenin ruhunu okumak, orada atamın izini
aramak istiyordum. Ardos adlı köyün önüne gelmiştik.
İhtiyar Türk'e bu köyün ne köyü olduğunu sordum. Ben
köyü biliyordum, maksadım ihtiyarı söyletmekti;
-Bey, Kızılbaş köyüdür.
-Canım, dedim, sana dinlerini sormuyorum, hangi
millettendir?
72
Muhkırâne bir tavır ile:
-Terekeme'dir!
Dedi. Terekeme demek Türkmen uluslarından, hâlis
Türk demek olduğunu, bunların da bizim kan kardeşimiz
bulunduğunu ve Kızılbaş diye tahkir etmek iyi olmadığı­
nı kendisine anlattım ve sordum:
-Sen Türk değil misin?
-Neye Türk olayım, ben Müslümanım!
Bu vak’a nazar-ı dikkatimi açmıştı. Bununla beraber
münferit olması ihtimali de vardı. Meselenin etrafında bi­
raz dolaştım. Gördüklerim ispat etti ki, münferit değil,
halkın aıhunda kökleşmiş bir kanaattir. İşte ikinci bir
vak’a:
Erzurum'dayım. On Temmuz Bayramı. Bir yapıda ça­
lışan usta ile konuşuyorum; Bir münasebet getirerek ba­
bacığım, dedim, sen Türk müsün? Zavallı ihtiyar yapılan
şakaya canı sıkılmış gibi ricakâr bir tavır ile:
-Gözünü seveyin öyle deme. Ben Müslümanım.
-Babacığım, Türkler Müslüman değil mi? Hem şimdi­
ye kadar Müslümanlığı koruyan ve yaşatan Türkler değil
mi?
-Efendi, bizler Türk deyince Kızılbaş anlarız, gözünü
seveyin öyle deme!
Erzurum'da ahalisi Kızılbaş olduğu iddia edilen bir
mahalle vardır ki adına "Türk Mahallesi" derler.
Bunları damarlarında Türk kanı kaynayan vatandaş­
larımın bilhassa milletimizi diriltmek dileğinilÜ besleyen
gençlerin gözleri önüne koyuyorum. Şahidi olduğum da­
ha bir iki vak’a var. Lâkin söylemeyi münasip bulmuyo­
rum. Onların bütün zehirini içime akıtacağım.
Erzurum 30 Temmuz 1328 Doktor Fuad Sabit
U) "Dilek"i (ideal) karşılığı olarak kullanıyorum. "dilemek"ten geliyor. "Dilemek" kuvvetle istemek demektir. (İdeal)i gaye-i hayal, emel,
fevkalkemâl ve son zamanlarda da Genç Kalemler "mefkure" diye tercüme ediyorlarsa da bence hiçbirisi idealdeki manayı ifade edemiyor.
Bu mânayı dilimizde en ziyade "dilek"te buldum. F. S.
TÜRK YURDU Sayı 28
TARİH UE ASAR-Î ATİKA
1386 KURULTAYI VE TİMUR HAN'IN İRAN SEFERİ
''Marga"dan;
İran İmparatoru Celaseddin ile Timur Han arasında
güzel münasebetler var idi. Celaseddin artık iyice ihtiyar-
lamıştı. Öldükten sonra hükümetinin başına gelecek fe­
lâketleri pek iyi görüyordu. O vakit gittikçe kuvvet kaza-
nanan Tatar İmparatorluğu'nun bir dakika evvel gönlünü
yapmaya çalışmak, teveccühünü ele geçirmek icab edi­
yordu. Fevkalâde bir heyet tertip edildi. Timur Han'ın
nezdine gönderildi. Bu heyet; Tatar imparatoruna Cela-
seddin'in mektubunu takdim edecekti. Bu mektupta
-Bütün Müslüman hâkimleri arasındaki mükatebede ol­
duğu gibi- Allaha, peygambere dua edildikten sonra, Ti­
mur Han'a ait satırlar geliyordu. Burada muvaffakiyetleri­
nin temadisi, uzun müddet yaşaması temenni ediliyordu.
Bunlar bittikten sonra şu ibareler devam ediyordu;
"Biliyorsunuz ki, büyük hakan, aramızda karar­
laştırdığımız muahedenin hükümlerini ben kafiyen
yaşayacak faiz: ediyorum. Çok defa davet edildiğim
halde düşmanlannıza muavenet etmedim. Ümit ediyo­
rum ki; Sizde bizim emelimizi muhafaza ediyorsunuz.
Ben artık hayatımın son devresinde)>im. Azrail gözleri­
mi kapamak üzeredir. Ben hükümdar olarak çocuğu­
mu bırakıyorum ki; Sizinle iyi münasebetler tesis etme­
ye çalışacaktır. Elinden baba mirasını kapmak için
üzeıine kuvvetli düşmanlar hücum edecektir. Bu mu­
hakkak... Onun şanlı himayenizden başka hiçbir ümi­
di yoktur. Gönderdiğim heyet, bunu sizden temenni
edecektir. Ölümümün oğluma hazırladığı felâketli sâ-
niyelerden mütevellid acılıkları sizin büyük teminleri­
niz uyutacaktır."
Aradan çok zaman geçmemişti, ki Celaseddin vefat
etti; tahtına oğlu Zeynelabidin geçti. Bu küçük prensin
menfaati, Timur Han'a merbut idi; Fakat o vakit İran nâ-
zırları -akıllı ve zeki Celaseddin'in memleket hakkında
tahmin ettiği- tehlikeli âtileri göremeyecek kadar saftılar.
Menfaatleri fazla düşünmeye meydan bırakmıyordu.
İran, şimdi yeni bir safhaya giriyordu. Bu geniş impara­
torluğa korkunç âtiler açılıyordu. Bununla beraber Timur
Han Genç Zeynelabidin’e karşı muğber görünmüyordu;
kendisini hâlâ pederinin tayin ettiği gibi bir hâin müşfik
bir vâsi biliyordu: Fakat Timur Han bütün emellerine.
 Sayı 28 TÜRK YURDU
bütün teşebbüslerine karşı şiddetli birer mani olmak is­
teyen Elabidin'in müstakil hareketlerine müsamaha ile
bakamazdı. Elabidin istiyordu ki, Kendi hükümetinden
başka eski İran monarşisini vücuda getiren küçük
hükümetler de emrine, fermanına tâbi olsun, itaat etsin.
O vakit ahali ile hükümetler arasında nihayetsiz anlaşa-
mazlıklar, kanunsuzluklar hüküm sürüyordu. Bu, Timur
Han için güzel, pek güzel bir vesile idi.
1386 senesinde in'ikad eden kurultay; bütün Tatar
askerinin Semerkand'ta Geşi vadisinde içtimaına karar
vermişti. Timur ordusunda yüz bin at, seksen bin piyade
vardı. Timur Han -bulunmadığı zamanlarda imparatorlu-"
ğu idare etmek üzere- bir meclis intihab etti. Bundan
sonra Tatar ordusu Ceyhun'a doğru hareket etti.
Timur Han'ın niyeti, istilâya Medye'den başlamak idi;
Fakat yol üzerinde bulunan vadileri, münbit araziyi ele
geçirmek, orada yüz binlerce atlara, insanlara gıda teda­
rik etmek daha hoş olurdu, elbette... Burası Bahr-i Ha­
zar'ın cenup kısmındaki Lur Prensliği hâkimi Mâlik İzzed-
din'in idaresi altında idi. Turlular; işsiz, güçsüz kimseler­
di. Memleketlerinden geçenleri soyarlar, hırsızlık eder­
ler, o sûrede geçinirlerdi. Hele Mekke'ye giden kâfıle, sık
sık taarruzlara uğrar, soyulur, yürümesi men edilirdi. Yal­
nız hâin değil, aynı zamanda müthiş bir hasis olan Mâlik
bu yağmacılara reislik eder, onlarla birlikte kıra çıkar,
yağmalara iştirak ederdi. Yalnız bununla iktifaya razı ol­
mayarak mallarını gasb ettikleri zavallıları esir alır, onları
müthiş işkenceler tatbik ettikten sonra öldürürdü.
Timur Han, derhal, Müslümanlığın muazzez ve mu­
kaddes bir şehrine, Mekke'ye giden kafile mütearrızların-
dan intikam almak ve şeriati yükseltmek emeliyle "sevki-
yat" icrasına teşebbüs etti. Evvelâ her süvari fırkasından
ikişer Türk kahramanını seçti. Uzun ve meşakkatli bir yo­
la gidecekleri için onları hafifçe silâhlandırdı. Lâzım oldu­
ğu kadar yiyecek aldırttı. Askerine de emretti ki, piyade
yürüyüşle hareket etsinler, Medye'ye doğru yürüsünler.
Timur Han, süvari alaylarından seçtiği kahramanlarla
teşkil ettiği küçük Pişdar kolunun önüne geçti. Luristan
yolunu tuttu. Oraya vâsıl olabilmek için gayet geniş bir
çölü geçmek icap ediyordu. Ai'azi baştan aşağıya kadar ıs­
sızdı. Nihayetsiz ufuklara doğru uzanan kumlu çöl dinç
süvarilerin metin ve kuvvetli hayvanlarını son derecede
yoruyordu. Ai'asıra şiddetli rüzgârlar, göklerde kum bu­
lutları vücuda getiriyordu ki, yeni seyyahların gözlerini
73
çok rahatsız ediyordu. Lâkin sarı nesil, bu küçük ve
ehemmiyetsiz mânialar karşısında büyük emellerinin te­
zahür ve inkişafını akîm bırakamazdı. Çılgın fırtınalar,
hayvan izlerini siliyordu.
Seyyahlar buralarda -Tıpkı denizlerde olduğu gibi-
yıldızlarla, pusulalarla yol almak mecburiyetindedirler.
Bu ıssız çöllerde serin kaynaklara, sükûnetler sızan göl­
gelere tesadüf edilmez. Kemnlar haj^anlarının, yolcula­
rının hararetini teskin etmek için hareket ettikleri yerler­
de ihtiyatlı davranmak mecburiyetindedir. Keçi derilerine
su doldurduktan sonra bu meşakkatli seyahate başlarlar.
Timur Han, iki gün içinde çölü geçti. Ve küçük ma-
iyyetiyle Lur dağları eteklerine gelmişti. Bu dağların
umûmî heyeti pek güzel manzaralar gösterir. Dağ, sevim­
li bir amfıtiyatır gibi yükselir. Yamaçlarında daimî yeşillik­
ler sâkindir. Muhtelif ağaç mecmuaları, pek lâtif renkli te-
halüfler vücuda getirir. Sakları, dalları tufeylî otlarla sarılı
yüksek ağaçlar, lâtif çamların mahrûtî mevcûdiyetleri bu
hücra manzaraya yeni, hususî güzellikler ilâve ediyor. Or­
manın muhtelif gölgeli ve meçhul yerlerinden menbala-
rını alan gümüş sular tabiatın kendilerine açtığı esmer
yollar üzerinde serseri ahenklerle dolaşır. Biraz ötede
birleşirler. Küçük göller, birikir. Bazen de küçük çaylar
doğar ki, Luristan'a tazelikler serper. Bu münbit ve bayat­
lı yerin kıymetini akîm ve susuz çölü geçenler, daha iyi
takdir ederler. Küçük ordu burada bir müddet durdu.
Yorgun hayvanlar, uzun ve meşakkatli seyahatin ızdırap-
larını serin gölgelikler altında teskin ediyorlardı. Biraz is­
tirahat ettikten sonra ilerlediler. Ortasından küçük bir
çay akan Lur vadisine girdiler. Timur Han zannediyordu
ki: Düşmanları kendisini bekliyor, onun için ihtiyatla yü­
rüyordu; fakat hiçbirşey görünmedi. Dolambaçlı giden
vadi, ilk önce çok geniş idi. Küçük ordu, inişleri, yokuş­
ları uzun müddet dolaştıktan sonra, nihayet Lur prensi­
nin şatosu göründü...
Şato, yüksek bir tepe üzerinde idi. Bu arızalı yere çık­
mak için dar bir yoldan başka hiçbir vasıta yoktu. Timur
Han şatoyu zabtetmek için uğrayacağı müşkilleri pek iyi
takdir ediyordu; bunun için Lur prensi nezdine bir Tatar
zabiti gönderdi. Timur Han -teslim olduğu takdirde-
prense birçok imtiyazlar vereceğini vaat ediyordu...
Zabit, Mâlik İzzeddin'in vazifesinin neden ibaret ol­
duğunu anlattı. Lâkin prens mağrur sükûtlarla mukabele
etti ve sonra şatosunun metin burçlarını, askerlerinin
74 TÜRK YURDU Sayı 28

cephanesini zabite gösterdi. Bütün bu imâlar, kendisinin ğı gördükleri gibi Mekrîlerin imdadına koştular. Şato
son derecede müdafaa fikrinde olduğunu anlatıyordu. içinde kanlı bir muharebe devam ediyordu. Fakat şatoya
dayanan dar yoldan gelen arkadaşları Mekrîlere yeni bir
Timur Han, gönderdiği zabitin ifadesini dinledikten
kuvvet vermişti. Türk ordusu, biraz sonra şato içinde idi.
sonra ümidini kesmedi. Tasavvurunu yaşatacak çareler
kurlular teslim oldular, istiman ettiler, Lâkin Mâlik İzzed-
aramaya başladı.
din, elindeki kılıcıyla kendisini ölünceye kadar müdafaa
Silâhlı Mekrîler geceyi bekliyorlardı ki, şatoya hücum
etti. Şimdi kur prensinin şatosu tamamiyle işgal edilmiş­
etsinler. Gece geldi. Kayaları tırmanmaya başladılar. Bu
ti. Timur Han şatonun muhasarasını akım bırakan,
insanı hayretler içinde bırakan bir harp mukaddimesi idi.
müşkilleştiren mâniaları kaldırdı. Şatoyu kurlu hayırsız­
Şato, mevkiinden fevkalâde emin olduğu için nöbetçiye
lardan temizledi. Birkaç gün sonra orasını terk etti. Or­
ihtiyaç hissetmemişti. Timur Han askeri, şatoyu sessiz
dusunun bulunduğu yere, Azerbaycan'a doğru yürüdü,
bulmuşlardı. Asker uykuda idi. Büyük bir şabun
kur yolu, tehditten kurtulmuştu. Şimdi Medye ve Asuriye
(şeb-hûn) yaptıktan sonra istihkamlara girdiler. Mekrîler,
kıtalarının hâkimi Alımed Celair üzerine yürümek icap
şato burçlarına beyaz bayraklar çektiler. Bu, Tatar ve
ediyordu. İran seferi, Luristan kıt’asının fethiyle. Mâlik İz-
Türk askerinin hareket etmesine dair evvelce kararlaştırı­
zeddin'in mağlûbiyetiyle başladı.
lan bir işaretti. Tatar ve Türk askeri hazırdı. Beyaz bayra­
20Kamımsam 912Paris M. Nermi
ESKİ ESERLERİMİZ
HİBETÜ'L-HAKAYIK
Başlangıç
(Başı 20'nci sayıda)

1 i
bI *1» i' N» V' V
d
A ij Jt.

^ î t»
-f i
•
J
.Iü İP Ji
& 40
m tt
4# o
^ mı.nı»^ (tğp
» * P*
!
i
! eri
t i « ItP f uHcH
Jt
! £
i Prt
•m AC I j
uV
(i

%
üç J;
«»• ♦ -«|*<
A «'l
^ «4
 Sayı 28 TÜRK YURDU 75

< 4 1 1 ^ t » « • 1 â â

< 4 « t « t

M ı M V
^ >4 N|

Von Le Coq hazretleri, bize Türklerin Mani mezhe­ lanıp ta malûmumuz olan üç türlü elifbasını neşretmiş
binde iken kullandıkları elifba cetvelini gönderdiler. Uy­ oluyoruzfÜ
gurca gibi (Arami) hattından azma olan bu elifbayı da şu­ Mani elifbası- sağdan sola yazılır,
raya nakleyliyoruz. Bu sûrede Türklerin kable'l-İslâm kul­

(Ü Necib Âsım'ın "En Eski Türk Yazısı" nam risalesine bakıla.

76 TÜRK YURDU Sayı 28

'2 Vt> "U s b \

lii U •*U, I I «4
,J .
c/» ] ? ✓I .J
1^ %
PQ o
M I *1
%

J « % A
nz5 -l'K » ^ \ j
fS
S-( \ !» s
o 1 I*
ıT
V4 M i
$i
r
♦ b
ırd
T3 K 4> *4
C
O 7 X \ X r
oo 1
7 m X 1
K.

Şimdi de Uygur yazısının son tarzı olduğuna hük- Uygurca izafet alâmeti olan (nın) Uygur harfiyle yazı­
meylediğimiz Ayasofya Mecmuasının elifbasını görelim; lırken makabline bitiştirilmiyor, Nihayette gelen elif ve
İşte Şeyhzâde Abdurrezzak Bahşî'nin kullandığı ya'lar kelimeye bitişmez. Edat diye ayırdığımız şekiller de
eşkâl-i hurûf şu cetvelde icmal edilmiştir. öyledir.
Eski Uygur elifbası ile şu son tarzının mukayesesini
okuyucularımıza bırakalım da biz şu son elifba-
Sonda Ortada Başta Hurûf M bir tetkik edelim;
V f ^ Eski ve yeni Uygur elifbasının her iki türliisün-
1 ~ de Arabçaya mahsus olan s, h, z, s, z, t, z, a harf-
f [f / ^ leri olmadığı gibi Farisi'nin j si de yok.
I- — Elif sadasını veren işaret hem tıpkı Arabî elifi gi-
I ^ bi sâit ve samet bir harf olduğu gibi icabına gö-
I re h, a hizmetini de görüyor.
(B) işareti p, f harflerinin yerini tutuyor.
/.A I *
I (T) d, t nin işini de görüyor.
i “
I X) Ç) j seslerini de veriyor.
: H, k, g bir işaretle gösteriliyor.
I S, z, z de böyle
H, elif işaretinin altına bir alâmet konarak gös-
İ
:I
^ teriliyor. İşte hatta safı Türkçeyi bile tamamıyla
yazamayan bu elifba Arabî ve Farisî ile mülem-
I ma, sun'î bir dili pek güç zabtedebilir ve öyle bir
 Sayı 28 TÜRK YURDU 77

dil bu yazı ile yazılırsa ha­ Kitahın yirm i dördüncü fo rm a sın ın aynı kopyasıdır
lâdan Kadı Rızaeddin
kikaten okunması güç bin Fahreddin'in riya-
olur. Her ne ise 53 sayfa­ set-i tahririyesi altında
dan ibaret olan "Hibe- bulunuyor. Kadı Rıza-
tü'l-Hakayık" manzume­ eddin hazretleri ulûm-ı
sini Osmanlıcaya evirir­ diniyede mütebahhir
ken, Arabi ve Farisî keli­ ve müctehid olduğu gi­
melerin asıl imlâlarını bi tarih, hukuk ve içti­
muhafaza ettik, yani maiyatta dahi emsali
meselâ kitabın adını; nadir bulunan Türkler-
"İbat ol akabık" diye yaz­ dendir. Müşarünileyh
madık. Çünkü bu gülünç Kurban Bayramı'ndan
birşey olur. Türkçe keli­ altı gün evvel çıkan
meler de hemen daima mecmuasının başında
Uygur harfi ile yazılan "Dostlarına yakınları­
metne baktık, Ai'ap yazısı na" hitaben aşağıya ay­
ile de karşılaştırdık. Asıl i' nını naltlettiğimiz "Açık
kitaptan bir sayfayı da ka­ Mektubu" neşretti.
rilerimize arz ediyoruz. " p ^ ' X I ' ' i m Mektub şudur;
Bu eserden çıkardığımız "Bu günlerde, Türki­
elifba ile bizim okuyuşu­ ye'de sâkin dindaş ve
muzu kontrol etmek zah­ nesil kardeşlerimiz üs­
metine katlanırlarsa epe­ tüne umûmî belâ ve ka­
yi özlediğimizi takdir zalar geldi. Bu kazaların
ederler. Uygurca metin
ile hatt-ı Arabi arasındaki
büyük farklar da gösteril­
y m ref olunacağı vakit
malûm değildir. Kar­
deşlerimiz yanıp yakılıp
miştir. İşte Hibetü'l-Ha- kan ağladığı bir zaman­
12;
kayik hakkındaki sözleri­ da, şadlık izhar etmek
miz burada bitti. Mecmu­ W
iktidarımızdan hariçtir.
anın havi olduğu "Mah- Bu cihetle, eğer beklenilmeyen hayırlı bir tebeddül vu­
zen-i Esrar" ile Lütfî ve Sakakî'nin eserlerini de kısmet kua gelmezse, önümüzdeki Kurban Bayramı'nda bizim
olur İstanbul'a dönersek tetkik eder, birşey yaparız. Ol­ evimizde bayrama mahsus merasim olmayacak, yalnız va-
mazsa gençlerimizden bu işi yapacaklar yakında yetişe­ cib ameller ifâ kılınıp tebrikler yapılmayacak, belki ma­
cektir. İstikbâlden eminim. tem tutulacaktır. Tebrik, mektup ve telgrafnâmeleri ve zi­
Altık Uygurcada "Bal Haşan oğlu Necib Âsim" imza­ yaret kağıtları gönderemeyeceğimizin esbabını şu sûret-
sını da atalım da sözü keselim. le evvelden izah etmeyi muvafık bulduk." Rusya'da sâkin
kardeşlerimiz arasında Kadı hazretlerinin eserine iktisa
edenler hayli çok olmuştur.
TÜRKLÜK ŞUÜNÜ Petersbufg'da Rusça Türk-Müslüman Gazete­
imparatorluk Haricindeki Türklerde Türklük si.- Rusya'nın payitahtında Türk-Müslüman menafiini
Hamiyeti. -Rusya'da sâkin Türklerin en mühim İlmî ve müdafaa etmek üzere bir gazetenin lüzum-ı tesisi bir
edebî mecmuaları Orenburg'da çıkan "Şûra" mecmuası­ hayli zamandan beri şimal Türkleri arasında müzakere
dır. "Şûra" bütün Türklüğün medar-ı şerefi olan fuze- ediliyordu. Nihayet biri KafkasyalI diğeri Kazakistanlı iki
78 TÜRK YURDU
Türk genci taratodan, geçen Teşrînievverin 12'sinde,
"Müslüman Gazetesi" unvanlı bir ceridenin Petersburg'ta
neşrine başlanmıştır. Bu gazetenin ilk nüshasını gördük.
Muharrir ve nâşirlerini samimi tebrik ederiz. "Müslüman
Gazetesi" maksat ve meslekini şöyle ifade ediyor"
"1. Din-i İslâmî hayatımıza temel ve bütün Müslü­
manları dinen ve ruhen kardeş tanımakla beraber, hürri­
yet-! vicdanî her şahsın nez olunamayan hukukundan ad-
deylediğimiz cihetle, diğerlerin takadâtına derin bir hür­
met besliyoruz.
"2. Rusya'da bulunan Müslümanların heyet-i mecmu­
asına taalluk eden mesâilde menâfı-i müşterekemizi, di­
ğer akvamın şahsiyet-i milliyelerine asla taarruz etmeksi­
zin müdafaa edecek ve Rusya Devleti'nin menâfi-i
umûmiyesine mütedair mesâil-i sâirede, hukuk-ı mütesa-
viyeyi hâiz, herkesin hukukuna hürmetkâr ve fakat ken­
di hukukunu müdafaaya azîm bir Müslüman fırkası tesis
ederek Rusya'da sâkin diğer milletlerin en terakkiperver
tabakatıyla el ele hareket eyleyeceğiz.
Sa yı 28
"3. Sancağımızda şiârımız "hak ve hürriyet için müca-
hede" olacaktır. Hak ve hürriyetten maksat şahsın ve mil­
letlerin ve dinî heyet-i içtimaiyelerin hak ve hürriyetidir.
"4. Asıl mesaîmiz, Rusya'da sâkin Müslümanlara ken­
dilerini tanıtmak ve onları hususî medeniyetlerini kay­
betmemek şartıyla umûmî medeniyetin istihsaline imâle
eylemektir."
"Müslüman Gazetesi" ilk nüshasından itibaren
hükümetin tedabir-i şedidesine maruz kalmıştır; Birinci
nüshasında münderic "İttihad-ı İslâm var mıdır? makale­
sinden dolayı sahib-i imtiyaz ve muharriri 200 Ruble ce-
zâ-yı nakdî itâsına idareten mahkûm edilmiştir.
T. Y.
Müdür: Mehmed Emin
Tanin Matbaası
 Tûrfeîcrrm Vaidesim Caltstr
^ *v

YIL; 2 SAYI; 29 (13 Kânuniavval 132Ö-26 Aralık 1912)

O a i i \ f ü ^ ct c i t % ç c &^ %

Edebiyat: Küçük Vatandaşlarıma / Mehmed Emin

Delik Kiremit / Hamdullah Subhi

Talim ve Terbiye: Kızıma / Ahmed Edib

İktisat: Malî Tehlikeler / Pamıs

Matbuat: Acı Bir Hakikat / Otoro Russı

Türklük Şuûnu: Lüifi Fikri Beyin Yeni Fırkası: / A.Y.

İmparatorluk Haricindeki Türklerin OsmanlIlara Yardımları,

Bayramda Tebrik; Şimalli Türk Gençlerinin Rus Gazetelerine Protestoları,

İdareden! ...
81
TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır
EDEBİYAT
anneciğim
Küçük Vatandaşlarıma
Anneciğim, bir gece kan uykuya dalmamış;
Beni nazik kolları üzerinde uyutmuş;
Ben uyurken korkudan, hızlı nefes almamış;
Benim için zavallı, her rahatı unutmuş.
Ben anneme acırım; onu üzmem; ağlatmam.
Hâlâ beni her akşam pencerede gözetler;
Ben mektepden gelince bana candan sarılır;
Ben gülersem gözleri tatlı tatlı gülümser;
Ben mahzunca durursam yüreciği yarılır.
Ben anneme acırım, onu üzmem, ağlatmam.
4
BABA BUCAĞI
Torunlarım, bu evde bana kundak bağlanmış.
Salıncağım o tatlı ninnilerle sallanmış;
Burda bana kadıninem ecdadımı öğretti;
Beni hâlis Türk etti.
Bizde olan ırz, edep bu ocaktan saçıldı;
Bir mukaddes mekteptir, bu sevimli eviniz.
Siz burayı bir rahle önü gibi seviniz.
Ben bu aziz yuvada bahtiyarca yaşadım.
Şu odanın içinde babanızı okşadım;
Şu sofaya anneniz gelin gelip yürüdü;
Duvağını sürüdü.
Sizin dahi gözünüz bu çatıda açıldı;
Bir mübarek kucaktır, bu sevimli eviniz,
Siz burayı bir ana bağrı gibi seviniz.
TÜRK YURDU Sayı 29
Onbeş günde bir çıkar
MEKTEPLİ
Arkadaş,
Ben bir küçük askerim;
Benim de damarımda o kan var;
Gözlerim o ateşle parıldar;
Ben dahi cenk eylemek isterim.
—Ey çocuk, kuvvetin ne?
—Marifet!..
Kalemim bana silâh olacak;
Kitabım bir kalelik edecek;
Günlerim fütûhatla dolacak;
Her yere benim ünüm gidecek.
—Ey asker, düşmanın kim?
—Cehâlet!..
Mehmed Emin
DELİK KİREMİT
Ellerinde bir numara kağıdı, bir istida ile işi olanlar
kaleme girip çıkıyor, müdür efendi kağıdın zahrına bir
havale yanına bir derkenar yazdıktan sonra benimle ko­
nuşuyordu. Adliyenin arka taraflara isabet eden, şehrin
gürültüsünü duymayan sağır, mahfuz bir odasındaydık.
Pencereden, Marmara'nın güneşli, tenha bir parçası gö­
rünüyordu. Karşımızda o açıklık, o aydınlık olmasaydı,
biz burada saatin çok geçtiğini, akşamın sessizliği başla­
dığım zannedecektik. Memur son okuduğu kağıdı bana
uzattı, "bir göz gezdirir misiniz" dedi. Zaten kasketini
82 TÜRK YURDU
elinde tutan genç mekteplinin buradan ne istediğini me­
rak etmiştim:
Selânik vilâyetinden Şûrâ-yı Devlet'e, Şûrâ-yı Dev­
letken Adliye Nezareti'ne, nezaretten Mezahib Müdüriye-
ti'ne havale edilmiş bir istida. Ulahlar Görice'de bir kilise
yapmak istiyorlar, temeller kazılmış, taşlar yığılmış, her
şey hazır, yalnız Rumlar, Rum mahallesinde Ulah kilisesi
olmaz diye mümanaat ediyor, işi hükûmet-i mahalliyeye
tatil ettiriyorlar. Şimdi vilâyetten inşaata devam hakkında
müsaade talep ediliyor.
Memur genç mektepliyi tatmin etti;
Değil bir Ulah ve bir Rum kilisesi, bir cami ve bir ki­
lise aynı mahallede olabilir dedi, biz bunda hiçbir beis
görmüyoruz, Şûrâ-yı Devlet'e öyle yazdık.
Mektepli odadan çıkınca müdür efendiden beklen­
mez bir nidâ işittim. Yüksek sesle haykırdı:
Yazık ettik sana, sana yazık oldu... Ah delik kiremit.
Şimdi benim yüzüme bakmıyor, öne doğru yavaş
yavaş başını sallıyor ve söyleniyordu:
- Elimizden ne nimetler çıkardık, ne hatalar irtikab
ettik.
O vakit ben sordum:
Affedersiniz, zannederim ki fikrinizi anlayamadım?
İstidayı gördünüz, dedi. Meclis-i Mebusan Makedon­
ya'da kilise meselesini hallettiği gündenberi, burada be­
nim işime kesat ârız oldu. Şimdi Ulaklardan başka bize
müracaat eden kimse yok. Gün geçmezdi ki, Bulgarlar,
Rumlar, bilmem hangi kazada, hangi köyde birbirini bo­
ğazladıktan sonra nihayet hall-i dava için, buraya bize,
gelmesinler. Bize müracaat ediyorlardı, yani biz onlara
lâzımdık, yani bize muhtaç idiler.
Bugün Soruviç'te, yarın Koçana'da, öbür gün Do-
lan'da münazaa çıktı diye bir kiliseyi kapar, başka yerde
evvelce •kapadığımız bir kiliseyi, istediğimize göre, ya
Kumlara, ya Bulgarlara açardık; Bu sûrede onlar arasında
tefrika ve biz de vesile-i müdahale, vesile-i âmiriyet eksik
olmazdı. Her halde kiliselere camilerden fazla karışıyor­
duk. Ben böyle her dava çıktıkça, bütün kalbimle dua
eder, sevgili kiliseler, hayırlı kiliseler, Allah sizi eksik et­
mesin derdim. Sizin kapınızda kavga etmekten içinizde
fesâde kurmaya çok vakit kalmıyor. Eğer siz de ortada ay­
Sa yı 29
rıca bir sebeb-i ihtilaf olmasaydınız, Rum'u Bulgardan,
Bulgar'ı Sırp'tan ayırmasaydınız, Rumeli'de bizim hâlimiz
nereye varırdı. Şimdi uzaktan alık alık bakıyoruz. Çünkü
Avrupa'ya karşı Makedonya'yı nâil-i asayiş göstermek is­
tedik; Fakat hükümette... Salih Ağa kadar akıllı bir kimse
yokmuş!.. Sizin gibi memuriyet hayatına dahil olmayan­
lar, bu masalar etrafında duyulan acıları, zevkleri pek iyi
tahmin edemezler. Ben yirmi iki senedir burada ifâ-yı va­
zife ediyorum. Yuşa tepesinden, hisarların üstünden, Bo­
ğaziçi'nin sularını, cereyanlarını, anaforlarını seyreder gi­
bi, Rumeli vadilerinde Bulgaristan'dan, Yunanistan'dan,
Sırbistan'dan, daha uzak, daha gevşek bir derecede Ro­
manya'dan gelen cereyanları, bu cereyanların tesadümle-
rini, anaforlarını ne amîk bir merak ile temaşa etmekte
idim. Ellerimin içine kiliseler hakkında yazılmış öyle arî-
zalar bırakırlardı ki, içindeki sahte safvete, itimad-ı hak­
ka, izhar edilen hissiyat "Sadakat-i daiyane"ye karşı müs­
tehzi, fakat acı bir nazarla derin derin düşünmemek
mümkün değildi. Ne istidaları yazanlar, ne onu kabul
edenler meselenin aslından gafildi. Her şeyden bahset­
tikleri halde aşktan bahsetmeyen mahcup sevgililer gibi,
onlar bize, biz onlara asıl düşündüklerimizi söylemez, fa­
kat yine anlaşırdık. Mahallelerimizin suyu az çeşmelerine
benzeyen, önünde hiçbir zaman gürültü, mücadele eksik
olmayan bu kiliseleri kendi gözlerinizle görseniz bu di­
dişmelerin mana-yı hakikîsini derhal anlarsınız. Muhasa­
raya mukavemet edecek kadar metin duvarlar, mazgal
delikleri gibi dar pencereler, balta ile kırılmaz dayanıklı
kalın kapılar. Bu sûrede Rumeli kiliseleri, bir fesad ocağı,
yarınki ihtilâl için hazırlanmış bir tahassüngâh şeklinde­
dir. Oralarda geçirdiğim günleri daima bir endişe, bir ne­
vi hüzün ile der-hatır ediyorum. Meselâ kış yağmurları­
nın dağlardan sürüklediği, köşeleri aşınmış kaya parçala­
rıyla dolu bir dereden yavaş yavaş yükselirsiniz. Aşağıda
istilâmıza uğramış ovalar, Türk bayrağının üstünde sal­
landığı, Türk neferinin içinde nöbet beklediği kasabalar
her tarafta görünmeye başlar. Siz yükseldikçe ovada ya­
şayanlara tahakküm etmiş Türklerden uzaklaşıyor, bir
zirve-i istiklâle yaklaşıyorsunuz. Yükseldikçe saha-i rüye-
tinizle beraber, fikriniz de genişler, orada mazi nihayete
ermiş, ihtizar eden uzak birşey, fakat istikbâl yakındır.
Yokuşların sonunda bir kestane ormanlığının içinde, su­
ları kış rüzgârları kadar ince ve soğuk, ayın ışığı kadar
parlak bir dere ve yanında, bu havaliye sahip manastır
veya kiliseyi bulursunuz. Bir ferman ile "Lâbis-i libâs-i kat-
 Sayı 29 TÜRK YURDU
ranî ve sâlik-i dîn-i şeytani" olan rahipler bütün bu çayır­
lara, bu ormana, bu bî-misal tepelere tekmil sahiptir, Ru­
meli'de beş altı asırdanberi devam eden Türk hükümeti­
ne karşı rahip burada irad-ı vaaz eder, Hristiyan istiklâli
burada düşünülür, halâskâr çeteciler, namlusundan du­
man çıkan tüfekleri, ağzı daha soğumamış hançerleriyle
burada meşveret ederler, Kalın, muhkem duvarlarda,
Hazret-i İsa'nın, Hazret-i Meryem'in kaba bir el ile nakşe­
dilmiş resimleri bu içtimaya sanki yüksekten riyaset eder.
Esaret seneleri gelip geçtikçe derece derece solmuş bo­
yaları adeta onları mesafe-i zaman arkasından bakıyorlar-
mış gibi uzak gösterir, Hristiyanlığın aşkı, bu dinî simala­
rın huzur-ı şeklîsi kabiliyet-i rüyeti sayesinde bir aşk-ı
maddî gibi daima zinde, daima faaldir. Kapıya yakın bir
yerde kaba tahtadan yapılmış, ağır bir kilitle kapalı iâne
sandığı durur. Köylülerin içeri attıkları onluklai', burada
damla damla birikir. Kadın saçlı, uzun cübbeli rahipler­
den ziyade bu paralardan istifade edenler, Rodop dağla­
rından Drama, Siroz dağlarına. Siroz dağlarından Belş
Balkanına, Olimpos'tan Pendos, Gramos dağlarına ge­
çen, Rumca, Bulgarca, Sırpça yazılı rengarenk ihtilâl bay­
rakları gezdiren müncî sergerdelerdir,
İsviçre toprakları gibi her köşesinde, nazar boncuğu
kadar mavi bir göl deniz yosunu kadar yeşil dağlar, ve
mailelerde çalkanarak akan bitmez tükenmez nehirler,
dereler bulduğumuz bu kıt’ada, kiliseler, manastırlar,
Hristiyanlığın, onun istiklâl günlerinin her tarafa konmuş
mahfaza-i hatırâtı gibidir. Bir dakika için, bunların duvar­
ları arasında kalmış o âsâr-dide sükûta dahil olarak düşü­
nünüz, Pencerelerin aralığından dahil olan, hatıra-engîz,
mahzun eski ziya içinde uzun zamanlardan beri burada
yaşamış, reha günlerini bekleye bekleye ihtiyarlamış,
gözlerini kapamış rahiplerin ve dışarda aynı intizar ile it-
mam-ı ömür etmiş nesillerin ruh ızdırabını anlarsınız. Siz
selam verdiğiniz vakit, tevazu ile başını eğen, istiğrakını
terk etmeyen bir sanatkâr, ketum bir hayalet gibi silinip
geçen keşişler, gözlerinin karşısında serilen o geniş me-
nazirin bî-nihaye hüsnünü anlıyor, duyuyor ve onları ne
amîk bir irtibat ve sadakatle seviyorlar, Vodina'da tesadü­
fen görüştüğüm bir başrahip, menâziri takdis eder gibi
ellerini açarak;
Ben çok gezdim. Gözlerim alemin en güzel yerlerini
seyretti. Buralarını gördükten sonra artık başka bir yerde
olmak istemem, diyordu. Beni buraya memur ettikleri
83
vakit şikâyet etmemiş fakat içimden ağlamıştım. Sonra
geldim ve gördüm, hiçbir yerde buradakinden daha saf
ve berrak sulara tesadüf etmedim, hiçbir yerde kışın bu­
radaki hava kadar sağlam bir hava bulamazsınız, yazın da
yine emsalsiz denecek kadar mutedil ve lâtiftir. Önünüz­
deki şu Halyakunun vadisi, şu Kitarlon dağları, şu boğaz­
lardan görülen Lidyas ovaları rabbimizin en ziyade bere­
ket verdiği topraklardır,
O, lisan-ı meftunuyla söylemekte devam ettikçe ben
de gitgide daha iyi görmeye başlıyordum, Vodina üç ta­
raftan yüz elli kadem irtifaında sarp yamaçlarla yükselen
bir yaylanın üstünde idi. Çılgın bir yeşillik içinde doğru­
lan yedi sekiz minaresi, on üç on dört kilisesi vardı. Arka­
daki göllerin birleşen suları, kenarları ağaçlarla örtülü ya­
takları takip edip buraya kadar geliyor, ve önde yüksek
bir çağlayan teşkil ederek, uçurumların kenarından ve
velvedar, coşkun bir cereyanla aşağılara dökülüyordu.
Uzakta Yenice gölünün sükût içinde duran masmavi eri­
miş minası ve daha uzaklarda, nihayetlerde, derin bir me-
safe-i havaiye arkasında rengi gölgelenmiş, bir koy, Sela­
nik Körfezi görünüyordu. Vadinin bütün ağaçları sıra sıra
dizilen kavaklar, söğütler, eski dede çınarlar, o körfez ta­
rafından gelen yumuşak bir cenub rüzgarı altında hafif
bir hareketle sallanıyor, titriyordu. Çağlayanın gürültü­
süyle dolu bir kaç dakika-i sükûttan sonra, rahip bana,
belki İstemeyerek, en sarih düşüncelerini ifşa eden biz
söz söyledi:
Burasını yalnız şimdiki güzelliği için sevmiyorum. Zi­
yaret ettiğiniz memleket çok eskidir. "Oba" adasının ge­
micileri "Truva" muharebesinden avdet ettikleri vakit bu­
raya gelip iltica etmişler, o zaman Vodina'nın ismi Edes
şehri imiş.
Ah bu keşişler, işte mektepler ve cismanî hocalar ol­
madığı zamanlarda yeni gelenlere gizli sözü söylemiş, di­
nin hiss-i sabır ve tevekkülünü yüzlerine vatanperverli­
ğin, ateş ve ihtirazı kalblerine yerleştirmiş adamlar, yıktı­
ğımız devletlerin aramızda kalmış, topsuz, tüfeksiz kadın
saçlı, mehlek neferleri.
Sonra bir Bulgar rahibini dinleyiniz. Manastır'dan bir
buçuk saat kadar ötede, Makarova isminde küçük bir köy
vardır. Toprağı, ayaklarınızın altında kayan kuru çam
püskülleriyle örtülü bir ağaçlık, paşalarımızın, vaktiyle
orada yaptırdıkları, İstanbul üslûbunda iki mermer çeş­
me, ve bir Bulgar kilisesi, bu köyün simasında en ziyade
84 TÜRK YURDU
göze çarpan şeylerdi. Arkada, uzun nihayetsiz yokuşlarla
semâya doğru çıkan, Manastır yollarına hâkim olan Pe-
rester Dağı yükselir. Başında ne zaman yanıp ne zaman
söndüğü bilinmeyen şimdi göl hâline girmiş eski bürka-
niyle bu dağ, son senelere gelinceye kadar Bulgar çetele­
rinin en emin bir tahassüngâhıydı. Geceleri sırtlarda yak­
tıkları ateşlerle Manastır şehri üstünden, karşı dağlardaki
diğer çetelerle sabahlara kadar konuşurlardı. Ben o hafta
tütün zeriyyatını teftiş için çıkmış ve at üstünde yollarda
bitab düşmüştüm.. Bulgar kilisesinin rahibi peykeleri çul­
larla örtülü uzun, çıplalt bir odada beni kabul etti. Pence­
reye yakın bir yere oturmuştum. Başımı çevirdiğim vakit,
rüzgarda bayraklarının tersi dönerek beyazlanan sıra ka­
vaklarıyla Manastır yollarını görüyordum. Genç rahip bir
dakika benden müsaade aldı. Kapısının ancak basılacak
tahtaları olan aralıklı merdiveninde, bir koltuk değneğiy­
le, ayağı şiş bir köylü duruyordu. Gitti, onunla konuştu,
para verdi, elleriyle Manastır tarafını gösterdi ve yolladı.
Karşımda uzun siyah libasının üstünde ellerine vaziyet
arayarak hem konuşuyor, hem beni teferrüs etmeye çalı­
şıyordu. Bir aralık rahibe, onu birdenbire ikaz eden, ru­
hunu gözlerine getiren bir şey söyledim;
Rahip Efendi afedersiniz, ben Manastır etrafında tar­
lalarda Bulgarların eski millî elbisesini giyen ve simaları
itibariyle Rum'a hiç benzemeyen birçok köylüler gör­
düm.. Siz nesiniz diye sorduğum vakit, bana biz Rum'uz
dediler, bu nasıl oluyor bana anlatırmısınız? Genç rahip
bir şey getirecekmiş gibi ayağa kalktı ve derhal oturdu.
Yüzünün süratle tebdil-i meal ettiğini gördüm, her halde
bana şâyân-ı dikkat bir şey gösterecekti, fakat vazgeçti, si­
ze kahve söyleyecektim, daha çocuklar dönmedi dedi.
Mamafih, kimbilir hangi darülfünûn hangi mekteb-i âlî­
den mezun olan muhatabım sualimi cevapsız bırakmadı;
Değil onlara, bir de şehirdeki Ulahlara siz nesiniz di­
ye sorunuz, onlar da tıpkı demin söylediğiniz Bulgarlar
gibi biz Rum'uz diyecekler dedi. Gözleri na-me'mûl bir
zindegî ile uyanık durduğu halde, sesinde, tavrında bir
eda-yı sükun, hâkimâne bir sabır ve kanaat farkettiğim bu
genç adam, anlatmakta devam etti;
Yüz sene evvel tâ Tuna boylarına kadar bütün Bal­
kanlarda Rumlardan başka kimse varmıydı? Yabancılar
Türkiye'de başka Hristiyan milletler olabileceğini büsbü­
tün unutmuşlardı. Zaten devletimizin Avrupa'daki
vilâyetlerine Rumeli ismini vermiş olması, vaktiyle onun
Sa yı 29
da Balkanlarda başka millet fark etmediğini göstermez
mi? Bu fikri en büyük bir sadakatle taşıyan ve herkesi,
hususuyla Balkan milletlerini ona inandırmak isteyen
Rum Patrikhanesi'ydi. Elan, Bulgarlar, Sırplar, bâ husus
Ulahlar arasında biz Rumuz diye gezen, çok şaşkınlara te­
sadüf edersiniz. Siz o köylülere Rumca söyleyiniz, anla­
mazlar. Rumca olarak bütün bildikleri, ya iki ya üçü keli­
medir. Fakat ısrar eder, inat eder, biz Rumuz derler. Ar­
tık bu haller yavaş yavaş değişiyor, Rumların dün istedik­
leri ve bugün buldukları arasında, ne azîm bir fark var.
Eski şark imparatorluğunu tesis edeceklerdi. Tuna kıyıla­
rından Akdeniz sahillerine kadar inen, Anadolu içerlerine
kadar yayılan saha dahilinde ne kadar Ortodoks milletler
varsa hepsi birleşecek, Atina bu büyük Rum imparatorlu­
ğunun payitaht-ı sanayi, İstanbul payitaht-ı siyaset, Ku-
düs-i Şerif payitaht-ı din olacaktı. Bu hayal, patrikhanenin
gözü önünde, Bizans'ın eski sarayları gibi parça parça yı­
kıldı, harab oldu. Romanya ayrıldı, kendi başına bir
hükümet teşkil etti. Sırbistan, o da ayrıldı. Sonra Bulga­
ristan ayrı bir hükümet, hatta ayrı bir kilise tesis etti. Şim­
di en son olmak üzere, Rum kilisesinin en sadık müşteri­
leri olan Ulahlar, onlar da bir vicdan-ı millî beslemeye ve
ayrılmaya başlıyorlar. Biz istiyoruz ki Bulgarlar, Bulgar
kalsın. Rumlar istiyor ki Bulgarlar, Sırplar, Arnavudlar,
Ulahlar tekmil Rum olsun. Biz kendi lisanımızda ibadet
etmek, ayinlerimizi kendi rahiplerimizle yapmak İstedik,
onlar, mutlak Cenab-ı Hakk’a Rumca söyleyeceksiniz ve
aranızda biz tavassut edeceğiz dediler,
Buraya gelirken, şimdi mevsimi olduğu için, kirazla­
rıyla kıpkırmızı duran Prozenik köyünü görmüşsünüz-
dür, orada bizim bir kilisemiz, bir mektebimiz, Rumların
da bir kilisesi bir mektebi var, siz bu iki mektebi, bu iki
kiliseyi yanyana görseniz, kapıları, birbirini söven ağızlar,
pencereleri, birbirine kin ve gazapla bakan gözler zanne­
dersiniz. Ve her tarafta böyle... Bunun için dağlarda, çift­
liklerde, değirmenlerde, hatta şehirlerin ortasında, hatta
kilise kapılarında Rumlar bize düşmanlık ediyorlar...
Genç rahibin söyledikleri değil, asıl ketmettikleri ha­
la beni düşündürür. Mübahasamızın sonuna doğru, ta-
baksız geniş bir fincanla bize taze bir kahve ikram ettiler.
Dışarı çıktığım vakit memleket bana yabancı bir gözle ba­
kıyordu. Her biri başka bir dava güden çeteler kiliseler ve
mekteplerle memleketin manevî kısmı bizden aynlıp gi­
 Sayı 29 TÜRK YURDU
diyordu. Sonra her tarafta araziyi İslâm beyierinin elin­
den satın alıyor, bizi topraktan da uzaklaştırıyorlardı.
Arada kilise, yani lisan yani milliyet mücadelatına en
son dahil olan zavallı Ulahlardır. İhtiyarlarıyla konuşsa­
nız, görürsünüz ki onlar nereden gelip nereye gittikleri­
ni pek iyi bilmiyorlar. Asıllarını düşündükleri vakit, ancak
uzaktan uzağa, rüyada görülmüş derin, şüpheli, karışık
bir şey gibi, ihtiyar ninelerden, dedelerden. Roma ismin­
de bir şehir işittiklerini der-hâtır ediyorlar. Galiba vaktiy­
le oradan kalkıp buralara gelmişler. Aradan çok zamanlar
geçmiş, o memleket nerededir unutmuşlar. Şimdi var mı
yok mu bilmiyorlar. Şimalden cenuba kadar yeşillerin bü­
tün anatıyla boyanmış feyyaz ormanlarıyla havanın içinde
dalgalanıp giden Pend silsilesinde, Teselya'nın, Arnavut-
luk'un, bütün, yüksek dağlarında, ibtidaî gözlerle vahşî
tabiatı seyreden, rüzgarlara açık polad göğüsleriyle sürü­
lerini güden bu altın yürekli, bu inanılmayacak derecede
cesur adamlar, uzun bir müddet Rumların iğfaline uğra­
mış, onların mekteplerine, kiliselerine paralarını, ihtilâl­
lerine kahramanlarını vermiş, kendi benliklerini diğer ya­
bancı, büsbütün ayrı bir kavmin dava-yı milliyeti ortasın­
da terk ve feda etmişlerdi. Fakat şimdi yeni yetişenlerle
görüşünüz. Meselâ demin buradan çıkan mektepliye Ma­
kedonya'da Ulah meselesi ne haldedir diye sorunuz. Ba­
kınız size neler anlatır; Dağların büklümlerinde kaybol­
muş en küçük köylerden en büyük merkezlere kadar her
köşede, her delikte ne kadar Ulah vardır, size birer birer
tafsil edecek, yapılmış, yapılmak üzere, ileride yapılacak
mektepleri, kiliseleri ayrı ayrı ta'dad edecek. Büyük
ihtilâlin rüzgârı, Avrupa'da elimizde kalan en son toprak­
lara da uğradı. Şimdi oradaki insan ormanının her dalın­
dan başka bir ses, bir sadâ-yı ihtiras, bir sadâ-yı şekvâ çı­
kıyor.
Rumeli'de yaşayan köylüler, Plevne etrafında Ruslara
yardım eden RomanyalIların kim olduğunu merak ettik­
leri günden beri, Ulahlar Balkanların üst tarafında kendi­
lerinin din ve kan kardeşleriyle meskûn bir memleket ol­
duğunu öğrendiler. Bir Ulah idadisinde görüştüğüm on
sekiz yaşında, çocuk denecek kadar genç bir hoca;
Bizim ağacımıza dolaşan kötü Rum sarmaşığını yılan
doğrar gibi parça parça kesip atacağız, diyordu. Bizim en
büyük düşmanımız üstümüze ateş ve demirle dolu çete­
lerini saldıran, adamlarımızı boğazlayarak, yetim ve fakir
kalan çocuklarımızı kendi mekteplerine alarak Rumlaştı-
85
ran Yunanistan değil, elindeki eski Yunan İncili’yle lisanı­
mıza tasallut eden Rum papazları, Rum Patrikhanesi'dir...
Görüyorsunuz ki bunlar da ihtiras-ı millî ile kıvranı­
yor. Yanıyorlar. Ve komşu milletlerin telkinâtı, kan ve ba­
rut dumanı kokan mesaisi günden güne daha had bir
şekle giriyor. Yalnız benim evimde Koçana'da, Reji Mü-
dürlüğü'nde bulunduğum zaman tuttuğum hizmetçi Zo-
viçe, bir haftada üç defa tebdil-i milliyet etti. Bir cuma gü­
nü evime Ulah olarak geldi, salı akşamı yemekte sordum,
Rum olduğunu söyledi. Kilisede senin baban Rum'du de­
mişler, şahitler çıkmış, yeminler etmişler, cebini hoşnut
etmişler, artık Rum oldu. İki gün sonra üç saat kadar izin
aldı, bir yere gitti. Yüzü kıpkırmızı eve döndü. Anladım
ki, ehemmiyetli birşey geçti, sen nesin diye sordum; ar­
tık ben Bulgar'ım dedi. Perşembe günü saat sekiz buçuk­
ta Bulgar olmuştu. Annesinin Bulgar olduğunu ispat et­
mişler, mahallesinden adamlar gelmiş, meclis kurulmuş
ve çocuğunu meccanen Bulgar mektebine kabul etmiş­
ler, daha bilmem ne yapmışlar, o da Bulgar olmuş ve Bul­
gar kilisesinden başka bir kiliseye gitmeyeceğine İncil-i
Şerîf üzerine yemin etmiş.
Kiliseler işte böyle. Acaba camilerde ne yapıyorlardı?
Bir gün Manastır etrafındaki çiftliklerde, Bulgar yarı­
cılar, hep birden Manastır'dan, topla verilen bir işaret
üzerine ashab-ı araziyi, yani bizim beyleri kestiler. Manas-
tır'dan verilen bir top işaretiyle dedim; Buna dikkat edi­
niz, çeteler Bulgar köylülere tenbih etmişler, artık Türk
hükümeti buradan def oluyor. Yarın biz Manastır'ı zapt
edeceğiz ve şehre girip kışlaları, hükümet konağını işgal
eder etmez bir top atacağız, siz de o vakit beyleri keser­
siniz; arazi sizin olur. Ertesi gün çeteler gider, şehre en
yakın bir samanlığı tutuştururlar ve hükümet alelusûl
yangın var diye top atar, köylüler hücum eder, beyleri ke­
serler. Vakanın ehemmiyetini düşünün. Biz içimizden
kan ağlıyoruz. O günde Drahur boyundaki camide vaaz
var. Kimbilir, dedim, hoca efendi bu dil-sûz vaka hakkın­
da ahaliye ne söyleyecek. Camiye ben de gittim. Herkes
başını dizlerine kadar eğmiş, hareketsiz, sessiz dinliyor.
Yavaş yavaş araya sokuldum ve diz çöktüm. Vâiz efendi
halka anlatıyor;
Odanın ortasında dört ayaklı bir iskemle, iskemlenin
üstünde bir binişlik çuha! Alan Karabet'in asasım, çalan
yuvarlahlara.. Çalan yuvarlahlara!.. Na aa -yumruğunu
göstererek- alır mısın cenneti?
 TÜRK YURDU
Hoca Bilarn'ın günahından bahsediyor. Tahammül
edemedim, dışarı çıktım. Hem dere boyu gidiyor, hem
de kendi kendime söyleniyordum..
Zavallı memleket, bîçare memleket... Hissediyorum
ki bu diyar artık bize yabancı idi. Ne olur, bizim meşihat
de patrikhanelerin, eksarhhanenin Hristiyanlar için yap­
tığını İslâmlar için yapsaydı... Onda birini, yüzde birini
yapsaydı. Hele ne olurdu, hükümet benim sözümü din­
lese, kilise ihtilâfını, bu büyük nimeti elden çıkarmasay-
dı...
Müdür Efendi bana döndü ve rikkat ve şefkatle sor­
du:
Oğlum şimdi anlatabildim mi, arzedebildim mi?
Evet dedim, hepsini anladım, yalnız ilk sualime se­
bep olan nokta hala duruyor; ah delik kiremit, diye bir­
denbire haykırmış, beni de şaşırtmıştınız, hatta biraz da
galiba boş bulunduğum için, korktum, işte onu anlama­
dım.
Müdür Efendi, "delik kiremit"i bilmediğime, mem­
nun oldu, adeta sevindi, hakikî bir hat ile gülerek, duru­
nuz size iki kelime ile anlatayım dedi:
Salih Ağa isminde bir adam, dam aktarır, öyle geçi­
nirmiş. Epey bir para kazanır, artık köyüne gitmeye karar
verir. Oğlunu yanına çağırır der ki; oğlum ben köye gidi­
yorum, sen benim sanatıma devam et, müşterilere söyle­
dim. Allah razı olsun iyi adamlardır, lâzım oldukça seni
çağıracaklar. O kalkar gider. Aradan birkaç ay geçer, bir
de ne görsün, oğlu çıkmış geliyor. Salih Ağa sorar, oğlan
burada işin ne, sen neye geldin? Çocuk der ki; babacı­
ğım, filvaki, senden sonra beni birkaç defa çağırdılar.
Hangi evden istedilerse gittim, dama çıktım, akan delik
kiremiti buldum, onu yere attım, yerine sağlam kiremit
koydum. Mahallede artık hiçbir ev akmaz oldu. Ben de
ne yapayım, kalktım sana geldim, Salih Ağa çocuğa hay­
kırır, ah aptal oğlan, ah aptal oğlan, ben yirmi iki sene de­
lik kiremidi, bir köşeden öbür köşeye dolaştırmakla ge­
çindim. O köşe oldu ama şimdi bu köşe bozuldu diye be­
ni tekrar çağırırlar, ben yine delik kiremidin yerini değiş­
tirdim. Hiç delik kiremit atılır mı? İşte hükümetin elinde
kilise meselesi Salih Ağa'nın delik kiremidi gibiydi, ço­
cuklar o kiremidi atıp yerine sağlamını koydular, işi te­
mizlediler. Artık Rumeli damı da akmaz oldu; fakat galiba
o mahallede artık bize iş kalmadı, ekmek kalmadı....
Hamdullah Subhi
Sayı 29
TALİM ÜE TERBİYE
KIZIMA
Mektubunu aldım, beni pek mühim bir sual karşısın­
da bulunduruyorsun.
Oğlun Nedim'in yetiştiğinden, nereye, hangi mekte­
be vermek lâzım geleceğinden bahseyliyor, sana en mu­
vafık bir mektebi bildirmekliğimi talep ediyorsun.
Of kızım! En dertli, en müthiş bir yarama dokunu­
yor, beni inletmek belki feryad ettirmek istiyorsun. Mek­
tubunda sana bildireceğim mektebi ne yolda intihab et­
mekliğim lâzım geleceğini ihtar etmiş olmak için bana
bazı komşulardan, ahbaplardan, akrabadan gençler, ye­
tişmişler sayıyor ve onların tahsilini, terbiyesini, muhake-
mat-ı fıkriyesini, hâlini beğenmiyorsun. Birçoklarının de­
vam ettikleri memuriyetlerden başka hiçbir iş yapama­
mak kabiliyetsizliği ile sızlanıp düçar-ı sefalet olduklarını
ve bu defa Rumeli'den gelen komşularınızdan bir memu­
run ileride maaşı kesilip açıkta kalmasına karşı ne yapa­
cağını şimdiden düşünerek maa-aile matem içerisinde
bulunduklarını söylüyor ve “Nedim de böyle mi olacak?
Nedim'in de tahsili, okuması, şehadetnâmesi bir kalemin
tozlu koltuklarında basmakalıp yazı yazmak, kağıt dol­
durmaktan başka hiçbir şeye yaramayacak mı?” diyorsun.
Evet kızım, seni uzun sözlerimle üzmeden hakikate
vakıf etmek için maatteessüf söyleyim ki Nedim'in de öy­
le olacak...
O da bu zamanda karmakarışık, ağır, bî-lüzum birçok
derslerle doldurulmuş kabûsî bir programa ve tâ kapıcı­
sından, hademesinden, mubassırından, müdürüne kadar
bağırarak, tehdit ederek, korkutup yıldırarak, benliğini,
varlığını kaybettirmek, en ufak hareketleri için kıymetli
teneffüs zamanından mahrum bırakmak, en küçük kaba­
hatine mukabil haftada bir gün muhtaç olduğu istirahat-
ten, temiz hava teneffüsünden, azıcık istirahat-ı dimaği-
yeye mâlik olmaktan menedilip izinsiz cezasıyla yine
mektebin mütefessih havasında yaşamağa mecbur edil­
mek suretleriyle mevcut bir tarz-ı terbiyeye mâlik bir
mektebe girecek!
O, ders nâmı altında lüzumlu lüzumsuz şeylerle zi­
hinlerini doldurup terbiye-i bedeniyeye, jimnastiğe, mu-
hafaza-i sıhhate hiç ehemmiyet vermeyen, cılız, kansız
vücutlar yetiştiren; mektep levhasına mâlik sefalet men-
balarından birine girmeğe mecbur olacak.
 Sayı 29 TÜRK YURDU
Oralara bir çocuk yazıldı mı, kendisine bir numara
verilir. Bir kere sınıfa koyverilir: O kendisine bir yer bu­
lur, bir tarafa sokulur, oturur: Onu artık daha kimse ara­
maz; nasıl vakit geçirdiğini, derslerden ne dereceye ka­
dar istifade eylemekte olduğunu kimse sormaz. Ondan
beklenilen yegâne şey sükût ve itaatdir. Uslu oturacak,
gürültü etmeyecek, yapma deyince ne olursa olsun yap­
mayacak, kimse ile konuşmayacak, daima başı önünde
mazlum mazlum gidip gelecek.
Şayet arada bir, bir muallimin sınıfta defter üzerinde
gezdirdiği kalemin ucuna ismi tesadüf ederse, onu derse
kaldıracak, bilemeyince bir izinsiz yazmakla vazifesi ik­
mal etmiş olduğuna kanî olan muallim efendiye bir te­
menna edip yerine oturacak. Daha böyle kimbilir ne ka­
dar sıkıntılar, izinsizlikler çekerek sene nihayetini bula­
cak. O vakit en zekîsi, en kabiliyetlisi, en ziyade ezberci
ve şarlatanı terfi edip, birçok işe yarar kabiliyetli dimağlar
fena bir usûlün, fena bir programın kurbanı olarak, tem­
bel nâmıyle sınıfta kalacak; belki bir gün de ihraç oluna­
cak. Millete, beşeriyete nâfi bir uzuv zorla oralarda körle-
tilerek işe yaramaz bir bâr-ı sakil hâline getirilecek.
Bir de yine mektubun bir tarafında mekâtib-i hususi­
ye ile resmiyeden hangisinin daha muvafık olacağını so­
ruyorsun. A kızım, mekâtib-i hususiyenin mekâtib-i res­
miyeden ne farkı olabilir?
Çünkü Maarif Nezareti mekâtib-i hususiye şehadet-
nâmelerini tahkik etmek için onların herhalde mekâtib-i
tesmiyeye benzemelerini ister. Öyle müzdehim, beyin
yıpratıcı programlar olmazsa o şehadetnâme tasdik edil­
mez, edilse bile mekâtib-i resmiye imtiyazı verilmez, me-
kâtib-i aliyeye kabul olunmaz, resmî müsabakalara ithal
edilmez, bu da böyle olunca hiç kimse o diplomayı o şe-
hadetnâmeyi istemez. Evliya-yı etfal herhalde mektepten
çıkarken çocuğunun eline alacağı kağıtla diğer mektep
mezunları gibi mekâtib-i aliyeye girmek ve kalemlerden
hangisine girmek isterse memur olabilmek selahiyetine
mâlik olmasını arzu eder. Bunun için mekâtib-i hususiye
hüve hüvesine mekâtib-i tesmiyeye benzemeye mecbur­
dur. Hatta heyet-i talimiyesini bile aynı muallimlerden in­
tihaba uğraşır.
Anlıyorum kızım, sen Nedim'ini bu cahil şehadetnâ-
melilere, bu kabiliyetsiz diplomalılara benzetmek istemi­
yorsun.
87
Ona öyle bir mektep arıyorsun ki orada Türkçeyi öğ­
retsinler ve Türkçe olarak mebadî-i ulûm ve fünûnu
muhtasar, müfid bir tarzda göstersinler. Herşeyi behe-
mahal kendisine yarayabilecek bir sûrette tatbikatlı bir
tarzda olsun. Hiçbir şeyin mufassal, ezberlenmeye muh­
taç kısımlarına, hususiyetine girmesinler. Orada coğrafya
denilince öyle makarr-ı hükümetlerle meşhur şehirleri,
dağları, nehirleri, nehirlerin en ufak ayaklarına varıncaya
kadar tekmil ayaklarını bir diksiyoner gibi ezberletmesin­
ler. Memleketler, dünya, ekâlim ehemmiyetiyle, âb ü he-
vâsiyle, hayvanat ve nebatâtiyle mücmelen tanınsın. Bü­
tün kürre-i arzı, Memâlik-i Osmaniye'yi müfid bir tarzda
esaslı olarak anlasın. Tabiattan bir yaprağın otuzbeş şekli
yerine onun bünyesini, vazifesini, ensicesini muhtasaran
görmekle iktifa etsin.
Her neden bahsolunursa onun tatbikatını, nümûne-
sini, kendisini, hiç olmazsa, resmini behemahal görsün.
Elektrik çıngırağını okur iken orada bir oda içerisin­
de onu kuruversin. Herşeyi bilfiil görerek, kendisi yapa­
rak esasını anlasın, hiçbir şey hayalî kalmasın.
Lisanlara gelince; Edebiyatına girmeden Fransızca,
Almanca, İngilizceyi, okuduğunu anlayacak, basit mek­
tuplarını yazacak, fikrini umûmî bir tarzda anlatabilecek
sûrette öğrensin. Yani bir lisanı mükemmel öğrenmekle
uğraşmaktan ise o üç lisanı, amelî olarak, basit bir tarzda
elde etsin. Hesabı, amelî olarak, öğrensin. Usûl-i defterî-
yi, muamelât-ı ticariye hesablarını, bütün meseleleri, faiz­
leri, iskontoları, nisbetleri, tenasüpleri tatbik etsin. Fakat
bunların nazariyatına girişmesin. O beş kere beşin yirmi-
beş ettiğini bilsin de, niçin olduğunu anlamazsa anlama­
sın. Bütün bu fazla malûmatı riyaziyatın, fennin yüksek
tabakalarını tahsil etmek merakında bulunanlara, o mek­
teplere, meslek mekteplerine bıraksın.
Sen öyle bir mektep istiyorsun ki, orada az ve basit
fakat nâfı malûmat vererek çok iyi bir sıhhat takip olun­
sun. Her gün vaktin mühim bir kısmı idmana, jimnastiğe
hasredilsin; oradaki çocuklar kanlı, canlı, tendürüst birer
yiğit olarak yetişsin.
Sen öyle bir mektep istiyorsun ki, orada bütün tale­
benin itimad-ı nefsi kuvvetlendirilsin. Onlara mektep ni-
zamatına riâyet etmek hissi ilka olunsun. Onlar öyle ba­
ğırmalara, çağırmalara, hakaretlere, dayaklara müstahak
görülmesin. Her birinin büyük bir izzet-i nefis, mühim
 TÜRK YURDU
bir haysiyet-i şahsiyesi tanınsın. Onların her biri hür, ser­
best bir aile ocağında yetişir gibi sevilerek, okşanarak, fa­
kat gayet ciddî tahsil ve terbiye ettirilerek, hâl için, istik­
bâl için iyi misaller teşkil edecek sûrette büyütülsün.
Sen öyle bir dârü't-tedris arzu ediyorsun ki orada öy­
le korkak, ürkek, cılız, çelimsiz, başı önünde çocuklar de­
ğil; sert, keskin bakışlı, ciddî terbiyeli, başı daima dik, ne­
şeli, hiçbir sebeple yalan söylemeye lüzum görmez, vic­
danının tazîbinden, refikini, arkadaşım, âmirini, hocasını
darıltmaktan başka hiçbir şeyden perva etmez; cesur,
azîm sahibi, cüretli gençler yetişsin.
Heyhat! Kızım, bunları henüz bulamayacağız.
Şimdilik, maattessüf, sen de Nedim'ini )oıkarıda söy­
lediğim mekteplerden birine vereceksin, hangi mektebe
mi? Herkesin düşündüğü gibi hangisinde tanıdık bir mü­
dür, bir muallim veya mubassır varsa oraya götüreceksin.
Eski zamanda olduğu gibi “Eti sizin kemiği benim”, demi-
yeceksin, “Ruhu, kabiliyeti, bütün istidadı, dimağı, sıhha­
ti bütün sizin; sonra posası, cesedi de milletin” diye bıra­
kacaksın. İşte o gürbüz, yanakları al, kanlı, canlı yetiştir­
diğin zavallı Nedim'in orada solacak, sararacak, sersemle­
yip aptallaşacak; arkasında birisi hızlıca bir söz söylese
“mubassır mı bağırıyor?” diye ürküp sıçrayacak; birisi yü­
züne baksa, o önüne bakıp büzüldükçe büzülecek. Kime
rast gelirse muttasıl temenna edip tabasbusa başlayacak,
artık onda azîm, cesaret, teşebbüs-i şahsî kalmayacak. Se­
neler geçecek, okuyacak, okuyacak, nihayet şehadet-
nâme alıp çıkacak; o vakit bütün aile erkânı etrafına top­
lanıp ne yapmak lâzım geleceği düşünülecek. Belki yine
memuriyete elverişli bir mektep aranacak oradan da çı­
kacak. Sonra eski tanıdık bir kalem mümeyyizinin
delâletiyle bir kaleme çırak, yahut çerağ olacak. İşte artık
bu senetle o da gitgide bir Nedim Bey, bir Nedim Efendi,
bir Nedim Paşa, bir hiç olup kalacak!
Kızım! Hangisine olursa olsun, mevcut mektepler­
den birine ver, Onun en iyisi, en az fena olanıdır. Buna
razı olmağa mecburuz.
Bugün Çatalca önünde bir mâni-i ahenîn çekerek
düşmanı durduran millet, belki yarın harbin esbab-ı
mağlûbiyetini ciddiyetle aradığı sırada cehaletin, o en bü­
yük düşmanın da hücumu önüne bir mânia, bir hâil çek­
meğe lüzum görür.
Elleytü habla!..
Ahmed Edib
Sayı 29
İKTİSAT
MALÎTEHLİKELER(i)
Muharebe nihayet bulmuş gibi görünüyor. Mütare­
keyi müteakip akd-i sulh edileceği de ümid olunabilir.
Bununla beraber memleket belâlardan kurtulmaktan he­
nüz pek uzaktu'. Muharebeden sonra Türkiye, cihet-i ma­
liye ve sanayide eskisinden daha ziyade soyulmağa başla­
yacaktır. Birçok defalar olduğu gibi ben bu defa dahi “Sa­
kınınız! sizi soymağa geliyorlar!” diye bağırmağa başlaya^
cağım. Fakat ben bunun beyhûde olduğunu ve bu husus­
ta ref edeceğim avazın sem-i itibara alınmayacağını da bi­
liyorum. Benim hitabım, bu defa dahi işitilmeyecektir. Zi­
ra bu memlekette icra-yı hüküm edenler ve hükümet, ne
millet, ne Müslüman, ne de Hristiyanlar değildir. Burada
hâkim-i hakikî, Avrupa maliyûnudur. Zaten memleketi
soyanlar asıl bu maliyûndur. O halde hitabımı kim dinle­
yecek?
Maliyun ne isterse onu yapıyor. Balkan düvel-i müt-
tefıkası, muharebe hidâyetinde üç aylık moratoryum (te-
cil-i düyûn) muamelesini kabul ve ilân ettiler. Muhare­
be-! haziranın hemen düçar-ı iflâs etmiş olduğu birçok
Türkiye tacir ve esnafı da moratoryum ilânını talep etmiş­
lerdi. Fakat bu hususta vâki olan talepler icra edilmedi ve
Türkiye'de moratoryum ilân olunmadı. Acaba niçin?
Çünkü OsmanlI Bankası'yla beraber diğer bankalar nu-
kud-i azîme sahibi birkaç zat bunun aleyhinde idiler. On­
ların moratoryum ilânına muhalefetleri, kendilerinin
medyûnlar üzerindeki hüküm ve nüfuzlarını muhafaza
etmek emellerinden ileriye gelmiştir. Bu sûrede mezkûr
bankalar ve nukut-i azîme sahipleri, yalnız arzu ettikleri
medyûnların deynlerini tecil ettiler, diğerlerini tediyye-i
deyne mecbur eylediler. Eğer moratoryum ilân edilmiş
olsa idi, bütün borçlular tecil-i düyûn hakkında bila-fark
istifade ederler idi.
Fakat moratoryum hüküm-fermâ olmayınca bu
hususta herşey maliyunun keyfiyetine tabi kaldı ve bu
sûrede esnaf ve tüccar, banka ile faizcilerin esaretleri al­
tına daha ziyade girdiler. Halbuki vaziyet gittikçe düçar-ı
müşkilât olmakta ve muamelât-ı ticariye her tarafta dur­
gun bir halde bulunmaktadır. Bulgaristan, Sırbistan ve
(Ü Mecmuamızda münderiç yazıların hakkı Hakk-ı Telif Kanunu
mucibince mahfuzdur; Müdüriyetten müsaade alınmaksızın
nakledilemez.
 Sayı 29 TÜRK YURDU
Yunanistan memâlikinde alacak parası olan bir Osmanlı,
memâlik-i mezkûrede moratoryum ilân edilmiş olması
hasebiyle oradan bir para bile alamayacak; fakat aynı za­
manda kendi memleketindeki borçlarını ödemeğe mec­
bur kalacaktır. Bunun sebebi ise Türkiye'de moratoryum
ilân edilmemesidir. Fakat bugüne kadar taht-ı muhasara­
da bulunan meselâ Edirneli medyûnların tediye-i deyn
etmeleri nasıl talep edilebilir? Bulgar ordusunun hücum­
larından yakayı kurtaran Edirne ahalisinin Dersaadet
bankaları tarafından düçar-ı harabiyet olmalarına nasıl
müsaade edilebilir?
Selânik tüccarları moratoryumu herkesten ziyade ta­
lep eylemekte idiler. Şimdi mezkûr tacirlerin hâli şüphe­
siz, pek ziyade fenalaşmıştır. Aynı ahval Makedonya ve
Arnavutluk'un merakiz-i ticariyesinde de câridir. Halbuki
bu yerlerin kâffesiyle İstanbul arasında revabıt-ı ticariye
mevcuttur. Onlar düçar-ı hasar olunca İstanbul da muta­
zarrır oluyor. Bu sebepten dolayı ahalinin mezâhimini
tahfif etmek, borçlardan kurtulmasına imkân vermek için
hiç olmazsa şimdi moratoryum ilân edilmek lâzım gelir­
di. Birçok kimseler, muharebe zamanında geçinebilmek
üzere ellerinde kalmış olan son vesâiti de sarf ettiler. Ar­
tık akd-i sulhden sonra ihtimal ki işler dahi yoluna gire­
cektir. Fakat muharebe zamanında bütün vesâiti sarfe-
denlerin ellerinde bir şey kalmamış olduğundan husûle
gelecek bu yeni asayişten istifade edemeyeceklerdir. Hâl
böyle olunca, onlar için itibar-ı malî küşat edilmek lâzım
gelirdi. Fakat bu hususu kimsenin nazar-ı dikkate almadı­
ğında hiç şüphe yoktur.
Bankalara olan borçlarını ödemek için en gaddar fa­
izcilerden faizle para alan sahib-i namus ve vicdan birçok
tacir ve sanatkarlar vardır ki bugün bu uğurda müthiş de­
recede büyük faizler ödemeğe mecbur kalacaklardır. Hiç
olmazsa bugün moratoryum ilân edildiği takdirde bu sû­
rede büyük borçlara dalmış olan kimselere muavenet
edilmiş olur. Bulgaristan'da akd-i sulhden sonra yeniden
üç aylık bir moratoıyum ilân edileceği şüphesizdir. Diğer
Balkan hükümetlerinin de aynı sûrette davranmaları
muhtemeldir. Acaba böyle bir şey Türkiye'de de yapıla­
cak mıdır? Siz ne fikirdesiniz kariler?
Lâkin buraya kadar ta’dad edilen fenalıklar Türki­
ye'nin başı üzerinde dolaşmakta bulunan mehâlik-i mâli­
yeye nisbeten pek hafiftirler.
89
En büyük tehlikeyi düyûn-i devlet meselesi teşkil ey­
lemektedir. Bugün düyûn-ı mezkûreyi, Türkiye ile ondan .
ayrılacak olan vilayât beyninde taksim etmek icap ede­
cektir. Aynı zamanda “Düyûn-i umûmiye” teşkilâtını da
tebdil etmek iktiza edecektir. Bundan maada yeniden is­
tikraz akdeylemek de zarurî olacaktır. Acaba bu esnada
Devlet-i Osmaniye'nin menafii gözetilecek mi? Yoksa
devlet-i müşarünileyhayı daha ziyade esaret-i iktisadiye
ve siyasiye altına sokmak için bu fırsattan da mı istifade
edilecek?
Asya-yı Osmanî'nin Avrupa-yı Osmanî'de yapılan
borçların bütün ağırlıklarını sırtına yüklenmesi tehlikesi
mevcud olduğu gibi Türkiye'nin kendi İstiklâl-i malîsinin
son bakiyesini kaybetmesi tehlikesi de baş göstermekte­
dir.
Bu hâl, Türkiye'yi Makedonya ve Arnavutluk'un ziya­
mdan daha ziyade düçar-ı zaaf eyleyecektir. Eğer
Hükûmet-i Osmaniye'nin şimdiye kadar icra eylemiş ol­
duğu muamelât-ı mâliyeye ve akdetmiş olduğu mukave­
lelere bakarak muhakeme edilecek olursa, bu sırada da­
ha fena ahvale intizar etmek iktiza eyler. Bunu göster­
mek için Osmanlı şimendifer tahvilâtından bahsetmek is­
terim.
Osmanlı şimendifer tahvilâtının mevki-i tedavüle çı­
karılmasından maksat, şark şimendiferlerinin inşası için
vesâit-ı nakdiye tedarik etmek idi. Her tahvilin faizi yüz­
de üç, kıymet-i itibariyesi de dörtyüz Franktan ibaret idi.
Mevki-i tedavüle çıkarılan şimendifer tahvilâtının mec­
muu 1.980.000 adettir. Binaenaleyh deyn-i aslînin mik-
dar-ı umûmî-i itibarîsi 792 milyon Franktan ibaret olduğu
halde Devlet-i Osmaniye'nin bu hususta senevî
23.760.000 Frank faiz ödemesi lâzım gelmiştir.
Fakat Osmanlı şimendifer tahvilâtının kâffesi, -her bi­
ri 128,5 Franktan olmak üzere- Baron Hirsch'e satılmıştır.
Binaenaleyh tahvilât-ı mezkûrenin kâffesi Baron
Hirsch'e, 792 milyon Franka değil, ancak 255 milyon
Franka mal olmuştur. Mumaileyh, bu meblağa mukabil
Devlet-i Osmaniye'den senevî 23,75 milyon Frank, daha
doğrusu yüzde dokuz faiz almak hakkını kazanmıştır.
Halbuki Baron Hirsch tahvilât-ı mezkûreyi, Fransa ve
Avusturya bankalarından mürekkep bir heyet-i mâliyeye
derhal satarak her tahvilden yüzelli Frank almış ve kendi­
90 TÜRK YURDU
si bu sûrede birkaç gün zarfında Devlet-i Osmaniye hesa­
bına olarak yirmi milyon Frankı der-ceyb edivermiştir...
Zannolunmasın ki Devlet-i Osmaniye, Baron
Hirsch'e satılan şimendifer tahvilâtına mukabil 255 mil­
yon Frank alabilmiştir. Bu paralar, şark şimendiferlerinin
inşasına tahsis edilmiş idi. Halbuki mezkûr şimendiferle­
rin inşası 255 milyon Franktan daha az bir meblağa mal
olmuştu. Bu hususta yapılan hesaplara göre, şark şimen­
diferlerinin inşası için her kilometre başına vasatî olarak
150.000 Frank sarf edilmiştir. Bu sûrede mezkûr şimen­
diferlerin Baron Hirsch imtiyazı dahilinde bulunan kısmı,
ancak yüzseksen milyon Franka baliğ olmuş ve Baron
Hirsch ile rüfekası şark şimendiferlerinin inşasından da
tasarruf ve kârda bulunmuşlardır.
Bundan maada onlar, şimendiferler için Devlet-i Os­
maniye tarafından senevi verilen teminat akçasından da
kâr etmişlerdir. Mösyö Moraviç'in göstermekte olduğu
hesabâta göre Baron Hirsch ve rüfekası umûmiyetle on
sene zarfında 160-170 milyon Frank kazanmışlardır. Bu
kazançların Türkiye hesabına (zararına) Osmanlı şimen­
difer tahvilâtının bugünkü hâlini anlamak için “Düyûn-i
umûmiye İdaresi”nin son defa vermiş olduğu hesabâtı
tetkik edelim;
Devlet-i Osmaniye, 1327 senesi nihayetine kadar şi­
mendifer tahvillerinin iştirası için 7.177.874 Osmanlı Lira­
sı yani 150 milyon Frank kadar bir meblağ vermiştir. Eğer
devlet-i müşarünileyhanın sahip olduğu şimendiferlerin
mesarifat-ı hakikiye-i inşaiyesini 180 milyon Frank olarak
hesap edecek olursak Türkiye'nin bu hususta daha otuz
milyon Frank borçlu kalmış olduğunu görürüz.
Halbuki bugün mevki-i tedavülde 1.437.400 şimendi­
fer tahvili daha mevcuttur. Eğer Devlet-i Osmaniye,
tahvilât-ı mezkûrenin kâffesini iştiraya teşebbüs ederse
bu uğurda daha ne kadar para vermelidir?
Geçen sene hesabâtına göre Devlet-İ Osmaniye tara­
fından 40.791 şimendifer tahvili satın alınmış ve bunlara
489.188 Osmanlı Lirası verilmiştir. Binaenaleyh bazı mas­
raflar da hesaba alınacak olursa, her bir tahvil devlet-i
müşarünileyhaya oniki liraya yani 273 Franka mal olmuş­
tur. O halde Devlet-i Osmaniye, bir milyon dörtyüz bin
şimendifer tahvili satın almak için mürûr-ı zamanla 370
milyon Frank ödeyecek yani bâlâda söylediği üzere bakî
kalan otuz milyon Frank yerine 370 milyon Frank tediye
Sayı 29
edecek demektir. İşte, Devlet-i Osmaniye'nin almış oldu­
ğu miktar ile ödemekte bulunduğu miktarın arasındaki
nisbet bu derecedir!
Bunun aksi olarak, yani Devlet-i Osmaniye yedinden
bir mal alınırsa, bu husustaki hesaplar tamamen başka
bir sûrette yapılıyor. Bu hususta yine Şark şimendiferleri­
ni misal getireceğim. Malûm olduğu üzere mezkûr şi­
mendiferlerin Rumeli-i Şarkî'de bulunan kısmı, 1909 se­
nesinde Bulgaristan'a ilhak edilmişti. Bulgaristan'da ka- ^
lan bu kısmın tülü 310 kilometre idi. Bu ilhakı müteakip
Osmanlı şimendifer tahvilâtından yani Şark şimendiferle­
rinin mesarif-i inşaiyesine mukabil çıkarılan tahvilâtından
münasip bir kısmın Bulgaristan'a devredilmesi lâzım ge­
lirdi. Zira tahvilât-ı mezkûreye mukabil alınan paralar.
Şark şimendiferlerinin inşasından başka bir yere sarfedil-
memişti. Halbuki meselede tamamen başka sûrette he­
sap ve hareket edilmiş ve Devlet-i Osmaniye'ye 310 kilo­
metrelik Rumeli-i Şarkî şimendiferi için ancak kırk mil­
yon Frank, yani her kilometre başına 127.000 Frank tedi­
ye edilmiştir! Bu sûretle Bulgaristan, mezkûr şimendifer­
lere Baron Hirsch'in sarf etmiş olduğu paralardan daha
az bir meblağ vermiştir, zira mumaileyhin kilometre başı­
na vuku bulan mesarifat-ı inşaiyesi 150.000 Franka bâliğ
olmuştu. Binaenaleyh Türkiye'ye pek pahalıya malolan
Rumeli-i Şarkî şimendiferleri, Bulgaristan'a o kadar ucuz
satılmıştır ki mezkûr şimendiferlerin bu kadar ucuz fiyat­
la inşasına hiçbir müteahhit yanaşamaz. Velhâsıl Rumeli-i
Şarkî şimendiferleri Bulgaristan'ın eline geçtiği halde
mezkûr şimendiferlerin inşası için yapılan borçlar, yine
Türkiye'nin sırtında kalmıştır.
Eğer Devlet-i Osmaniye borçlarının yakında vuku bu­
lacak hesapları da bâlâdaki veçhile icra edilecek olursa
bundan ne gibi netayic-i vahîme husûle geleceğini tasav­
vur etmek müşkil değildir. Fakat bütün tehlikeler bunlar­
dan ibaret değildir!
Parvus
MATBUAT
ACI BİR HAKİKAT
Moskova'da çıkan Otoro Russi gazetesi, Balkan
müttefiklerinin galebe çalıp Türk ordusunun mağlûp
 Sayı 29 TÜRK YURDU
olması sebeplerini göstermek üzere hayli mühim bir
makale yazmıştır. Bu makalenin bazı kısımlarını ay­
nen tercüme ediyoruz. Karilerimiz dikkatle okusun­
lar.
Bir tarafın muzaffer, diğer tarafın münhezim olması
esbabını, askerlik nokta-i nazarından değil, yalnız ahvâl-ı
ruhiye-i içtimaiye cihetinden tetkik edeceğiz,
35 yıl evvel Slavları kurtarmak maksadıyla Rus askeri
Makedonya ve Türkiye'ye dahil olduğu zaman, Balkan
Hıristiyanlarında yeni bir hayat başlamıştı. Vâkıa Berlin
Kongresi Ayastefanos Muahedesi'ni defnetti. Fakat bu
muahede Balkan milletlerinin kalbinde ölmedi, bilâkis
büyüdü, genişlendi; vâkıa Makedonya, Trakya ve eski Sır­
bistan Türkiye elinde kaldı; fakat bu arazide henüz
mahkûmiyetten kurtulup hürriyet-i milliye kazanmış mil­
liyetlere mensup Hristiyanlar sâkin idi. Bu cihetle Balkan
volkanının ateşi bir dakika bile sönmedi, ara sıra alevini
göstererek muttasıl için için yandı., durdu. Türkiye idare­
sinde bulunan mahaller, esasen Türklerle değil, müstakil
Balkan milletlerinin din ve kan kardeşleriyle meskûn bu­
lunduğundan, Balkan devletleri, oraları kendi vilâyetleri
addediyorlardı. Bulgarlar Türkiye ve MakedonyalIlarla,
Rumlar Epiıiileıie, Sırplar da eski Sırbiyelilerle pek sıkı
münasebette bulunuyorlardı. Bu hâl Balkan hükümetle­
rini, her an Türkiye umûr-ı dâhiliyesine müdahaleye sev-
kediyordu. Gerek Bulgaristan'da ve gerek diğer hükû-
mât-ı Balkaniye'de pek çok Makedonya muhacirlerinin
bulunması da ayrıca hâiz-i ehemmiyet idi. Diğer Balkan
hükümetlerinden sarf-ı nazar, yalnız Bulgaristan'da üç
yüz binden ziyade Makedonya muhaciri ikamet ediyordu
ve bunlar Makedonya ahalisinin en müteşebbis en değer­
li akşamıdır. Bunun böyle olduğu, bu gün Bulgaristan'da
mevcut matbuatın kâmilen MakedonyalIlar elinde bulun­
masıyla da anlaşılıyor. Müteahhidlikler, ticaret ve şâire
dahi hep muhacirlerdedir, denebilir. MakedonyalIların
Bulgaristan efkâr-ı umûmiyesi üzerine pek büyük tesirle­
ri oldu. Zira teşkilât-ı ihtilâliyenin de ruhu bunlardı. İhti­
lâlci, çeteci ve bombacılar, Bulgaristan'ı istedikleri gibi
oynatıyorlardı. Makedonya meselesinin halli tehir ettikçe
MakedonyalIların tacizâtı artıyordu, Bulgar hükümeti,
her türlü gayr-ı muntazır hallere karşı koyabilmek için
olanca kuvvetini ordusunun terbiye, talim ve teçhizine
sarfediyordu.
91
Türkiye hükümeti de kendisini tehdit eden tehlike­
den bî-haber değildi; fakat bir şey yapmaya muktedir ola­
mıyordu. Zira, Osmanlılığı terkip eden muhtelif milletler
menafi-i müştereke ile birbirlerine merbût değildir. Her
kavim kendine has bir emel arkasından koşuyor ve bun­
dan mütevellid ihtilâl ve iğtişaşlarla Türkiye mütemadi­
yen karışıyordu. Bu akvam arasında Türkler, hep Türk
kalmıştı. Fakat Kur'an, eski hayat ve kuvvetini, şecaat es­
ki saDet ve ehemmiyetini kaybetmişti. Kur'an ruh-ı kadî­
mine ma'kus bir tefsir ile cehlin hâmisi, taassup ve irtica­
ın menbaı gibi telakki olunuyordu. Şecaat, mevkiini
malûmat ve maharet-i askeriyeye terketmişti. Vâkıa Türk­
ler en son sistem silâhları satın alarak, kendilerine,
fünûn-ı askeriye öğretmek üzere meşhur muallimler cel-
betmişlerdi. Fakat bu muallimlerden çok şey öğreneme­
diler. 93 mağlûbiyetinden beri uzun seneler geçmiş ol­
masına rağmen Türkler eski istifi bozmadılar. Orduları
Alman generallerin, bahriyeleri İngiliz amirallerin idare
ve kumandası altında hayli müddet bulunduysa da ciddî
terakkî etmedi. 93 seferi hafif geçmişti, zira evvel zaman­
lar fünûn-ı harbiye henüz bu raddeye gelmemiş, şecaat-ı
şahsiyenin bütün kıymeti zâil olmamıştı. Şimdi ise ordu­
larda malûmat-ı askeriye birinci mevkii işgal eder.
Bulgarların terakkisi, Türklerinkine tamam zıt levha
arzeder. 93'te tahlîs edilmiş Bulgarlar, şuurlu bir hayat
geçirmişlerdir. Bunların muayyen bir maksad-ı siyasîleri,
sarih bir emelleri vardı. 93'ten evvel ve sonra bütün Bul­
gar milleti ırk ve dine müsteniden ittihat etmiş bulunu­
yordu. Bulgaristan'da şuurluluk gittikçe tezayüd etmiştir.
Bundan dolayı Bulgarlar arasında medeniyete hizmet
edenlerle millet uğrunda ihtilâlcilik eyleyenlerin miktarı
arttıkça artmıştır. Bütün Bulgaıiık “hürriyet ve milliyet
uğrunda ölen ölmez!” şiârını akîde ittihaz ederek, aynı
hedefe müteveccihen daima ilerliyordu.
Bulgaristan'ın kesb-i istiklâl etmesinden itibaren
amelî hedefi şu birkaç kelime ile hulâsa olunabilirdi;
- Mahkûm kardeşleri kurtarmak!
Bu maksat, her Bulgar için, en ücra bir köyde yaşa­
yan basit bir köylü için bile pek kolay anlaşılır, açık bir
maksattı. Bütün Bulgarlar el birliğiyle bu maksadın istih­
saline çalışıyorlardı.
Fakat mahkûm kardeşler nasıl kurtarılacak?
 92 TÜRK YURDU
Buna bütün Bulgar milleti, yek-zeban olarak §u ceva­
bı veriyordu:
- Terakkiyât-ı medeniye ile.
Bulgaristan henüz büyük bir kuvve-i medeniye izhar
edemedi; lâkin herkese okumayı, yazmayı öğretti; ahali­
yi muayyen bir emelle terbiye etti; evvelkinden daha sıkı
ve kavi ittihat ettirdi. Artık Bulgarların hemen hepsi me-
nafai-i siyasiyesini takdir ediyor, Türkiye'de millettaşlarıy-
la birleşmedikçe Bulgaristan'ın gereği gibi terakki ede­
meyeceğini anlıyordu. Bunun için de bir gün mutlaka
Türklerle hesap görmek lâzım geleceğine kanaat getir­
mişti. İşte bu kanaat, 30 seneden beri teslihat için birçok
^ fedakârlıklar ihtiyarını ve muharebe için mütemadi hazır­
lıkta bulunulmasını icap ettirmişti. Askerî kışlalarda efra­
da yalnız askerlik değil, millettaşlık da öğretiliyordu. Ta­
rihten izahat veriliyor, ve Türklerle mutlaka harbolacağı
ve harbin de mutlaka lâzım olduğu her nefere telkin ve
telkih olunuyordu.
Harp ilân olunduğu zaman hiçbir Bulgar vazifesin­
den gafil değildi. Bilâkis bütün Bulgar milleti harbi, uzun
müddet sarf-ı mesaî ederek, semeresini sabırsızlıkla bek­
lediği bir hazırlığın netice-i tahliyesi gibi telakki ediyor­
du. Harp ilânında bütün Bulgaristan canlandı. Asker har­
be, ölüme; düğüne bayrama gider gibi gidiyordu. Hepsi­
nin kalbinde;
“Hürriyet, milliyet için ölen ölmez!” akidesi çarpıyor­
du. Acaba bir kısım Osmanlılar bu harbe nasıl gelmişler­
di?
Bunu anlamak için bir esirle edilen şu mükalemeyi
okuyunuz:
- Niçin harp ediyorsunuz?
- Niçin olduğunu bilmiyorum; Ben Konyalıyım.
- Nasıl esir oldunuz?
- Teslim olduk.
- Niçin?
- Öldürülmemek için.
İşte OsmanlI askerleri arasında böyle söyleyenler var.
Türk ordusunda bulunan diğer bir kısım asker ise karşı­
larında hem-din ve hem-lisanlannı görüyorlardı. Tabiîdir
ki böyle bir ordu, bir fert gibi hareket edemezdi.
Sa yı 29
Makale acı, hele son satırları pek acı. Lâkin hasta­
lığını gizleyen, kangrenini kesip atmayan, ölür; acı ha­
kikatlerle yüz yüze gelmekten ürkenler, hep aldanır­
lar.
TÜRKLÜK ŞUÛNÜ
Lütfü Fikri Beyin Yeni Fırkası: Lütfı Fikri Bey, üç
dört seneden beri siyaset sahnesinde göze çarpabilen
mümessillerin en samimîsidir. Eski Yunan, köhne Bizans
politisyenliğin, demogogluğun klâsik vatanı idi. Politis-
yen sırf vâsıl olmak, mühimce bir mevki tutmak, hâsılı
külâh kapmak için dinî, siyasî, İçtimaî efkâr ile -hiçbirisi­
ne zerre kadar inanmadığı halde- oynar durur. Bugün
dindar görünür, dinî siyaseti terviç eder, muhafazakârlığı
memleketin bekasına yegâne çare gösterir, millî an’ane-
leri metheyler, “Onlara yapışın, onları bırakmayın!” der.
Yarın halâs ve necâtı hür-endîşlikte bulur, an’anâtın sö­
külüp atılmasına şiddetle çalışıyor gibi görünür. Daha
öbürüsü gün bir itidal-perver kesilir ilh, Politisyen gayesi
nefs-i nefisten ibaret bir opürtünisttir; yani şahsî maksa­
dına vusûl için nasıl görünmeyi muvafık sanırsa öyle gö­
rünür. Demagog ise sırf şahsî maksat uğrunda, herkesin
hoşuna giden yola herkesi çağıran bir mezhepsizdir. De­
magog kütlenin arkasından giderek başına geçmek ister.
Çürük Yunan ve kokuşmuş Bizans'tan Türk saltanatına
miras kalan bu sevimsiz ve muzır mahlûkat muhitimizde
ufak bir serbestî hâsıl olur olmaz, tıpkı güneş önünde
kaynayan haşerat gibi harekete geldiler. İnkılâptan beri
“politisyen” ve “demagog” enmûzeclerini Babıâlî yoku­
şunda, Ayasofya meydanı civarında, Bosfor sahilinde az
mı gördük!,.
Lütfı Fikri Bey de politisyenler ve demagoglar arasın­
da çok yaşadı, hemen daima onlarla dirsek dirseğe bu­
lundu, bununla beraber “aklımate” olmadı. 8
kânunievvel tarihli “Tanzimat” ta münteşir “Müceddidîn
Fırkası'mn Program Müsveddesi” bu müşahedemizin en
muknî bir delilidir.
Birtakım politisyenler birbirine pek makus fikirler,
fırkalar arasında sekip dururken, şahsî gayeye yaklaşabil­
mek için mütemadi bir tenasüp ile daima kalpten kalbe
geçerken, Lütfı Fikri Bey daima “Garbî”, daima “hukuk­
çu”, daima “müceddit” daima “cismanî=laik” kaldı. Ken­
dine kendine sadakatten dolayı, mumaileyhi samimi teb­
rik ederiz.
 Sayı 29 TÜRK YURDU
Bu tebrik, “Müceddidîn Fırkası” efkâr-ı esasiyesinin
bazı nukatına muarız olduğumuzu beyana tabiî mâni de­
ğildir. Programın usûl-i tanzimini usûl itibarıyla biz de
doğru zannediyoruz, hayat-ı hâzıramızda henüz bir ihti­
yaç olarak yaşamayan mevad üzerine uzun uzadıya yazıp
çizmek hakikaten fazladır. Fakat İktisadî bazı mesâilin,
meselâ memleketin menafii nokta-i nazarından serbestî
ticaretle usûl-i himayeden birisini tercih meselesinin bu­
gün, her fırkaca halli elzemdir. Hatta amele meselesini
bile hayat-ı içtimaîyemizde gayr-ı mevzu diyemeyiz. Ha­
tırlardadır ki hükümet, inkılâbı müteakip bir tatil-i eşgaL
kanunu yapmaya mecbur olmuştu.
Lâkin Müceddidîn Fırkası'na edeceğimiz itirazların
fıkrimizce en ciddîsi, milliyet meselesindeki nokta-i naza­
rîsinin vuzûhsuzluğudur. Müceddidîn Fırkası'nca, Türki­
ye'de bir millet var mıdır? Yoksa Türkiye bir arada yaşa­
yan ve hâiz-i şahsiyet olan milletlerin heyet-i umûmiyesi-
ne verilen bir isim midir? “Müceddidîn” bu son tarz-ı te-
lakkîyi kabul ediyorsa, Türklerin Türkistanlılara alâkadar
görünmelerine, yahut Ermenilerin Amerika'daki nesil-
daşlarıyla meşgul olmalarına, yahut Rumların kalplerinde
“megalo idea” taşımalarına ne hak ve selahiyetle muhalif
olabilir? Ve bu milliyetlerden birisi kuvve-i hâkimenin ha­
kikaten sahibi olduğu takdirde, onun kanun dairesinde
millî bir siyaset takip etmesine, hukuken veya mantıken
nasıl itiraz edebilir?
Yalancı pehlivanlık siyasetini ne hariçte, ne de dahil­
de nâfı ve makul görenlerden değiliz. Fakat itilâf-ı müsel­
les devletlerinin saltanat-ı Osmaniye üzerine yüklenme­
lerini “hem kaçıp kurşun atmamızdan” mütevellid zanne­
decek kadar da o devletleri sathî nazar addedemeyiz.
Bizce Avrupa devletleriyle saltanat-ı Osmaniye arasındaki
münasebâtm nâzımı hiç de böyle zahirî sebepler değil­
dir. Daha evvelce de bir defa söylediğimiz ve yazdığımız
veçhile “Avrupa'ya müdara ile yaranmak, yahut Avru­
pa'dan korkmakla, Avrupa'nın istemediği şeyleri yap­
makla hiddet ve azabını celbetmek zannı, biraz safderu-
nânedir. Vekayi-i tarihiyede avâmil-i esasiye, sarf-ı ihtiyaç
ve menafı-i maddîyedir. Öyle ictinablarla, müdaralarla
münasebat-ı beyne'd-düvele kat’iyen icrâ-yı tesir edile­
mez. Devletlerin müvazenesi, mihanikide olduğu gibi sırf
bir muvazene-i kuvvâdır. Avrupa'nın hoşuna gitmek is­
tersek zayıf olmaya, hiçbir kuvvet göstermemeye, niha­
yet tamamen eline geçmeye katlanmalıyız.”
AK
93
İmparatorluk Haricindeki Türklerin OsmanlI­
lara Yardımları: Petersburg Darülfünûnu'nda ulûm-ı
tıbbiye talibâtından dört Türk hanımı, Osmanlı ordusu
yaralılarına yardım etmek için İstanbul'a gelerek Hilâl-i
Ahmer'e dahil olmuşlardır. Bu dört muhterem hemşire­
lerimizden birisinin ismi Ümmü Gülsüm, diğerinin Ruki-
ye ve ikisinin de Meryem'dir. Rusya'da münteşir Türk ga­
zetelerinden birisinin haber verdiğine göre, hanım hem­
şirelerimiz, Petersburg'dan azîmet ettikleri esnada pek
çok Türkler demir yol mevkifıne toplanarak onları teşyî
ve tebrik eylemişlerdir.
Bayramda Tebrik: Şimalî Türk ulemâsından Kadı
Rızaeddin hazretlerinin geçen Kurban Bayramı'm, ce­
nupta sâkin Türk kardeşlerinin başlarına gelen belâlar­
dan dolayı sevinçli değil sıkıntılı bir gün addederek yaz­
dığı mektubunu evvelki sayımızda neşretmiştik. Kadı Rı-
zaeddin'in yolunca gidenler az olmamıştır. “Vakit” refiki­
miz son nüshalarından birinde şöyle yazıyor; Orenburg
Müslümanlarından çoğu bu Kurban Bayramı'm şadlık ile
geçirmek dilemediler. Umûmî tebrikler hiç olmadı. Bay­
ram gecelerinde mutat olan tiyatro ve konserler tertip
olunmadı. Şehrimiz halkının çoğu bayram sofrası ihzar
etmedi. Evlerin kapıları açık tutulmadı. Bazı kimselerin
kapıları üstüne “Bayram ziyaretleri kabul ve iade edilmi­
yor.” diye Türkçe ve Rusça yazılmış levhalar asılmıştı. Bir­
birine tesadüf eden Müslümanlar da bayramlaşırken teb­
rik ibaresini kullanmadılar.
Şimalli Türk Gençlerinin Rus Gazetelerine
Protestoları: Balkan Harbi Rus cerideleri tarafından
Slav-Türk ve İslâm-Nasraniyet muharebesi addolunarak,
müttefikinin muvaffakiyetleri pek ziyade alkışlanıp, Türk­
lerin mütemadiyen tahkir edilmesine dayanamayan Şi­
malli kardeşlerimizden Petersburg mekâtib-i âliyesinde
okumakta bulunan gençler, müşterek bir protesto yazıp
bütün Rus matbuatına tebliğ eylemişlerdir. Bu protesto­
yu Petersburg'da münteşir Rusça “Den” gazetesinde gör­
dük, bazı akşamı aşağıya tercüme ve naklediyoruz;
“Adi ü insaftan nasipsiz birtakım adamlar, Rus mat­
buatı sahaifınde, Türk-Slav muharebesinin ilk saatinden
itibaren yalnız Türkler aleyhine değil, bütün âlem-i İslâm
aleyhine, evlâd-ı şarkın bütün mukaddesatı aleyhine yaz­
maya kalktılar.
“... Terakkî-perver addolunan Rus matbuatı bile bu
haksızlığa iştirak etti. Münasebet düştükçe “hakkaniyet”,
94 TÜRK YURDU
“hak” ve “sulh” gibi güzel sözlerle göz boyamaktan hoş­
lanan kimseler, sırf başkasının yerini yurdunu gasbetmek
kastıyla yapılan bu harbin ahlâk nokta-i nazarından
ma'yub olmadığını ispat ve beyana imkân buldular!
“Rus matbuatının bu harbi sûret-i takdiri, makul had­
di çoktan aştı. Türk ordusundan firarla düşman askerine
iltihak eden Osmanlı Hristiyanları alkışlanıp, kahraman­
lıkları tebcil olundu. Rusya taht-ı tabiiyetindeki Müslü­
manların vatan-ı müşterek için hatta kendi dindaşlarına
karşı silâh kullanmış oldukları hiç hatıra getirilmedi.
“... Biz, aşağıya vaz-ı imza eden Müslümanlar, İslâm
medeniyetinin istikbâldeki Altın Tanı'na iman-ı kamil ile
inandığımız hâlde, bütün dünyaya hakkaniyet yerleştir­
mek üzere çıkan mücahitlerin en büyüğü Muhammed
(S. M.) nin, Arabistan altın kumları üstünden yükselttiği
saf tuğumuzu kirletmek isteyen matbuata gür sesle bağı­
rarak protesto ediyoruz. Haklı olduğumuza tamamen
Sa yı 29
emin olduğumuzdan bir sürü üsera gibi miskinâne ağzı­
mızı kapayıp kalmak mecburiyetinde olmadığımızı, mu­
kaddesatımızı tahkir edenler önünde açıktan ilân ediyo­
ruz.”
Protestoyu imza eden mekâtib-i âliye talebesi arasın­
da dokuz talebe hemşiremizin isimlerini görmek ayrıca
meserretimizi mucip oldu.
İdareden: “Türk Yurdu” memleketimizin her vakit
için muhtaç olduğu her büyük bir müessese olan “Hilâl-i
Ahmer” ve naçiz bir muavenet olmak üzere yirmi dör­
düncü nüshasının hâsılât-ı safiyesini ikmalen on lira ver­
diği gibi “Türk Derneği” nâmına da on lira vermiş ve Yur­
dumuzun muhterem abonelerinden olan San'a'da Topçu
Alayı Kumandanı Kaymakam Mehmed Fuad Raif Beye­
fendi tarafından Yurt vasıtasıyla gönderilen on liranın tes­
viyesine delâlet etmekle mübahî bulunmuştur.
 Tûrfelcfritt Vaides’me^ Caltstr
*s>t <s.

YIL; 2 SAYI: 30 (27 Kânuniavvel 132Ö-9 Ocak 1913)

ö (i i t \ ^ a (i i t i i % ÇCi ^ %

Ahmed Midhat Efendi / Türk Yurdu Heyâti

Ahmed Midhat Efendi ve Şimal Türkleri / fSLiih Kerimî

Midhat / Midhat Cemal

Ahmed Midhat Efendi /Akçuraoğlu Yusuf

Merhumun Tercüme-i Hâli ve Menâkhı / Kâzım Namî

Mektuplar ve Cevaplarımız: Yeni Cami Tamiratı ve

Abdulfazıl Medreselerine Dair / Mimar Kemaleddin

Türklük Şuûnu: Türk Ocağında Ziyafet / 'Kkzım Namî

97 TÜRK YURDU Sayı 30

TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalı§ır Onbe§ günde bir çıkar

ABMED MİDHAT EFENDİ

Taziyet
ndürlçirfan âCemineyanm astrdan ziyade Süyüfİ^ftizmet edenSd-fımed
Middat ‘E fendi ftazretCerinin ebediyaybûSatından doCayı !<^derCi aiCe-
sine santimi taziyetCerimizi arzederiz.
Türk Yurdu Hey'âtı

MERHUM AHMED MİDHAT EFENDİ VE ŞİMAL TÜRKLERİ

Şimal Türkleri arasında Türk muharrirlerinin en ziya­
de maruf olanı ve eserleri en çok okunanı hiç şüphesiz
merhum Ahmed Midhat Efendi hazretleridir. Onun eser­
lerini RusyalI Müslümanların her sınıfı okur ve istifade
ederdi. Bilhassa Nasârâyâ karşı din-i İslâm'ı müdafaa yo­
lunda yazmış olduğu üç ciltlik “Müdafaa” nâm eseri Rus­
yalI İslâm ulemâsı arasında gayet makbule geçti, onlar
bundan pek çok istifade ettiler. Hatta, bu eseri birkaç de­
falar mütalaa etmiş birinin: “Eğer yevm-i kıyamette Resu-
lullah'tan sonra başka birinden şefaat istemek mümkün
olursa ben hiç şüphesiz Ahmed Midhat Efendi'den iste­
yeceğim” dediğini işitmiş idim. Bu sözleri o zatın Midhat
Efendi’ye ne kadar hulûs ve muhabbet bağladığını gös­
termeğe kâfi olsa gerek.
Ahmed Midhat Efendi'nin Osmanlı Türklerini oku­
mağa alıştırmak için yazmış olduğu ''Musahabât-ı Leyliye
ve Letaif-i Rivayât" lan, Rusya Müslümanları için de aynı
hizmeti pek güzel ifâ etti. Genç şakirdler, hatta bazı ka­
dın kızlar o eserleri seve seve okudular ve şu sâyede hi-
kayât ve roman mütalaasına alıştılar. Midhat Efendi'nin
“İlhamat ve Taglîtât”, “Nevm ve Halât-ı Nevm”, “Shaupe-
nuer'in Hayatı ve Mesleği”, “Beşir Fuad” gibi eserleri yine
birçok RusyalI Müslümanlar tarafından mütalaa olunup
onların efkârında hayli büyük tebeddül husûlüne sebep
olmuştur.
Rusya'daki Müslümanların ulemâsından bazıları Mid­
hat Efendi'nin “Kâinat” nâm tarihinde de hayli istifade et­
tiler, Evvelleri Rusya'ya İstanbul eserleri pek az gelirdi.
Lâkin Midhat Efendi'nin hangi eseri olursa olsun herkes
tarafından gayet makbule geçer ve sevilip okunurdu. Bir
vakitler oldu ki, üzerinde “Müellifi Ahmed Midhat” diye
yazılmış eserlerin kitapçılarda hiçbir nüshası kalmadan
satılıyor ve satılması için de şu “Alımed Midhat” ismi ki­
fayet ediyordu.
Midhat Efendi eserlerinin Rusyalı Müslümanlar ara­
sında o derece makbule geçmesinin sebebi pek zahirdir.
RusyalI Müslümanlar her bir muhâkeme ve tefekkürle­
rinde dini rehber tutuyorlar, ulûm ve fünûnda dinî nok-
ta-i nazarından bakıyorlardı. Ahmed Midhat Efendi'de
eserlerinde daima meâlî-i İslâmiyeyi ve hikmet-i diniyeyi
 TÜRK YURDU
öne sürer, ulûm ve fünûnu, temeddin ve terakkiyi daima
din ile barıştırmağa çalışırdı. Şuna göre, onun eserleri
RusyalI Müslümanların pek hoşlarına giderdi.
Şimal Türkleri Midhat Efendi'nin yalnız, eserleriyle
değil, bizzat kendisi ile de tanışmağı pek severlerdi. Her
sene hacca giden dahilî Rusya Müslümanlarının münev-
verü'l-efkâr ulemâsı ve tüccarı İstanbul'a geldikte Ahmed
Midhat Efendi ile görüşüp teşerrüf etmeği kendilerine
bir vazife bilirler ve onun mülâkatıyla iftihar ederlerdi.
Midhat Efendi de onları gayet samimî sûrette kabul eder,
onlara güzel nasihatler verir, onları ulûm ve maarife, te­
rakki ve temeddüne teşvik ederdi.
Rusya Müslümanları arasında merhum Midhat Efen­
di ile muhabere edenler ve kendilerince hayli müşkil gö­
rülen meseleler hakkında izahat isteyip cevap alanlar da
vardır.
Muharrir-i âciz 1308 tarihinde tahsil için İstanbul'a
geldiğimde, eserleri vasıtasıyla tanışıklığım bulunduğun­
dan en iptida kendisiyle görüştüm. Hangi mektebe gir­
mek münasip olacağı hakkında müşavere ettim. Bana en
birinci sözü: “Okuduktan sonra burada kalmak fikrinde
misiniz? Yoksa memleketinize gidip millettaşlarınıza hiz­
met etmek niyetinizde misiniz? Eğer burada kalmak fik­
rinde iseniz benden size hiçbir müşavere yok, kendiniz
bakınız, eğer memleketinize gitmek niyetinizde iseniz bu
dakikadan itibaren manevî oğlumsun, her türlü müşave­
re ve muavenetine hazırım” dedi.
Ben, tabiî memleketime avdet niyetiyle geldiğimden
merhum üstad hazretlerinin her türlü muavenetlerine
mazhar oldum. Ale'l-ekser cuma günleri onun yanına va­
rır ve sohbetleriyle müşerref olurdum. Merhumun Şimal
Türklerine umûmiyetle verdiği nasihatleri de; “Rus mek­
teplerine giriniz, fünûn ve maarife sarılınız, Rus lisanı öğ­
reniniz, hükümetinize sadakat ve itikatten ayrılmayınız,
bizim Rum ve Ermenilerden ibret alınız, bakınız onlar
ulûm ve maarife, hüner ve sanayie nasıl çalışıyorlar!” de­
mekten ibaret idi.
1310'da pederim İstanbul'a geldi. Midhat Efendi ile
görüştü. Midhat Efendi ondan; “Nasıl bizim mektepler iyi
mi, beğeniyor musunuz?” diye sordu. Pederim çok beğe­
niyorum, iyidir, demesi üzerine Midhat Efendi; Yok, iyi
değildir, ıslaha muhtaç pek çok yerler vardır, sizin Rus
mektepleri bizimkilere nisbeten çok iyidirler, siz bugün
Sayı 30
bize evlâdınızı okumağa gönderiyorsunuz, eğer bizim
mektepler şu hallerinde kalırlarsa ve siz de kendi mek­
teplerinizi ıslahta ve Rus mekteplerinde tahsilde şöyle
devam ederseniz 50 sene sonra sizinkiler buraya okuma­
ya değil, belki bizleri okutmağa gelirler.” dedi.
Midhat Efendi'nin son vakitlerde “Darülfünûn Ders­
leri” mecmuasında dere ve tab edilegelmekte olan “Ta-
rih-i Edyân”ı Rusya Müslümanlarının ayrıca nazar-ı dik­
katlerini celbetmekte idi.
Midhat Efendi öldü, lâkin hakikî manasıyla yaşayıp
öldü. Vatanına, milletine, dine bi-hakkın hizmet etti.
Onun bitmez tükenmez say ve gayreti herkese nümûne-i
ibret olmağa lâyıktır. Binaenaleyh, onun cismi aramızdan
ayrılsa da ismi ebedîdir ve daima muhteremdir.
Onun ziya-ı ebedîsi için Rusya Müslümanları hiç şüp­
hesiz pek ziyade müteessir ve müteessif olmuşlardır.
Midhat Efendi'nin en muhlis bir şakirdi sıfatıyla kendi
nâmına ve Rusya Müslümanlarının bir gazete muharriri
sıfatıyla onlar nâmına ruh-i pâkine dua ve aile-i muhtere-
mesine arz-ı taziyet ederim.
Orenburg'da “Vakit”Gazetesi Muharriri
Fatih Kerimî
m idhat
Bizde Azrail ne kadar kadir-şinas, toprak ne kadar
ehil-perver! Devair-i devlet şuabâtında mevakia-i istihka­
kın, temsil-i millet meclislerinde sandalî-i tekrimin, havas
ve avam kafalarında hafıza-i yâd ve hürmetin kabul etme­
diği ilim ve fen ricâline karşı musallâlar ne kadar kerim ve
mültefıt, medfenler ne kadar mihman-ı nevaz!
Bizim memlekette erbab-ı liyâkatin meyyal ve mülte-
fıti olmakta Melekü'l-mevt-Sadrazam Reşid Paşa'dan son­
ra gelir.
Şu farkla ki Paşa mahmîsine refî bir mevki-i istihkak
takdim edermiş. Hazret-i Azrail ise şimdiki himayet-per-
verlerini şerefli bir mevkib-i teşyî'den bile mahrum edi­
yor.
Evet, bilmem ki İstanbul ahalisi haberdar mıdır? Bir
ayın husûle-i cereyanı içinde biri fesli, diğeri sarıklı iki
asr-ı mesaînin manzara-i gurubu iki hafta fasıla ile sığdı;
ve ey Osmanlılar, bu iki ölünün cenaze kafilesini bir ara-
 Sayı 30 TÜRK Y U R D U .
ya toplasakyekûnü biçare Haşan Efendi'nin tiyatrosunda
kış geceleri toplanan ahali-i handan adedine baliğ olmaz.
Midhat Efendi'nin seyyie-i sâiresini bilmem. Yalnız
bir günah-ı kebairini tanırım ki, o da evlâdı nân-ı irfan
hakkı tanımayan bir vatanın toprağı üzerinde mütevellid
ve altında metfun olmasıdır. Fakat, müsterih olunuz, Al­
lah âdildir, merhumun bu günahı dünyada cezasız kal­
madı; biz -büyük, küçük, malûmatlı, cahil hepimiz- bu
ölüye hayatında söğdük, şifahen söğdük, tahriren
söğdük, imâen söğdük, söğdük, o bize durduğu yerde
kalksın, hiçbir bais, bir talip yokken yegan yegan müfid
olsun ha... Durur muyuz, biz de ona ferden ferden adu-yı
aleyhtâr olduk. Müntakım-ı hakikî olan Allah kimin hak­
kını kimde kor; madem ki o bize müfid olmak gibi bir ci­
nayet işledi, biz de sar-ı adilini aldık; ve vicdan u dehanı-
mızm büyüklüğü nisbetinde söğdük; binaenaleyh yaşa­
sın OsmanlIlar ve kahrolsun hizmetkârân-ı ilim ve irfan!!..
Fransa'nın lirik şairlerinden “Kazimir De Lavini”in ce­
nazesi huzurunda Victor Hugo şu sözleri söylemişti;
“Bu ölü vazifesini tamamen gördü; artık bırakınız,
şimdi istirahat etsin; artık büyük insanları takip eden kü­
çük kinler.. Artık meslek-i İlmî farkları ile mekteb-i müt-
tehaz ihtilâflarının hâsıl ettiği tebayin velveleleri. Artık si­
yaset fırkalarının -burada olsun cidar-ı cüdâ-yı in'ikas ol­
ması lâzım gelen-gürültüleri... Artık edebî güfranlar ve ih­
tiraslar bu necip şairin muhit-i mevtinde susun. Çünkü
mücadeleler, haksızlıklar, bühtanlar, istirkablar, çünkü
azami tazîb ve tehyîc eden her şey şu bulunduğumuz an-ı
mukaddeste zâil olur. Çünkü ölüm, hakikîn cülus etme­
sidir; çünkü mevtin huzur-ı samûtunda şairden ancak şe­
ref, insandan ancak, ruh, kâinattan ancak Allah mevcut
kalır!”
Midhat Efendi'nin cismi önünde iskat edemediğimiz
hissiyât-ı savletimizi cesedi huzurunda biz de bari bu gün
ihmal edelim; vakıa nân-ı azîz-i irfanını lokma lokma ağ­
zımıza atan bu ölü bizim ağzımızı müstefidâne yordu ve
vâkıa o intikam-ı taabı söğmekle almak hakk-ı meşru-
umuzdur; fakat biz artık o hakkımızı pa-mal-ı ihmal ede­
lim ve lübb-i nigâh-ı hayal ile tabutta olsun o yed-i mesa­
îyi öpelim!
Midhat Efendi irfan-ı Osmanî hâdimleri arasında
evlâdı maddeten ve manen kesîr bir peder-i bahtiyar idi.
99
Yüzaltmış raddesinde evlâdı vardı. Yüz tane kitabı altı ta­
ne oğlu ve dört tane kerime-i güzîni!
Ahmed Midhat'ın ahlâkça bir meziyyet-i magbutesi
sakbe-alûd olan kîse-i milletin kenar-ı inamına evlâd u
ahfadını tufeyliler vaziyetinde teslit ve ta’lîk etmeyişi ol­
du; Abdülhamid-i Sânî devrinin ricâlindendi; sarayın
mahbub değil mahufve mağdub olduğu için himaye edi­
lir mensuplarındandi; Meclis-i Sıhhiye Riyaseti'ne reis
unvanıyla menfi, ve eyyâm-ı muayenede sarayda misafır-i
muazzez nâmıyla mahbus idi.
O zaman isteseydi, Midhat Efendi bütün evlât ve
ekarîbiyle sarayın harîm-i kerîmine kadar nüfuz edebilir­
di; nitekim saray-ı sâbıkın ebvab-ı avâtıfından içeriye- ve
vücutları hariçte kalmak şartıyla -yalnız yed-i teseülleri gi­
ren birçok eazım-ı memurîn-i gehvâre-pîrâ çocuklarına
uyup oyuncağı ile beraber nişan beratı, memuriyet vaadi
alırlardı; çocuklarının meşîme-i maderde azası tekevvün
etmeden zihn-i pederde Şura-yı Devlet azalıklarına tayini
tahayyülleri tevellüd eden bir devrede Midhat Efendi için
bir temennisi değil hatta bir tehdidi ile en küçük oğluna
en büyük bir mansıb-ı devleti istihsal etmek işten değil­
di. Öyle iken Ahmed Midhat evlâdının her birine sa’y-i
şahsî mesleklerine şevketti: hatta bir necibine küçük bir
sermaye verdi; hala Beykoz'da mahalle bakkallığı ile meş­
guldür.
Halbuki hâlâ şu zaman Meşrutiyet'te bile dünyaya
sulb-ı avam ve esnaftan gelen birçok gençlerin inzar-ı
emeli babalarının tezgâhında dostunu aşarak sadrazam­
lık şerirlerinin etrafında dolaşıyor!
Darüşşafaka'nın cemiyet-i tedrisiye azasından Ali Kâ-
mi -ki İsmail Safa'nm biraderi olan bir şair-i hassastır-bâ-
zu-yı nahîf ve saisini kânunievvelin onaltıncı pazar gecesi
Midhat Efendi'nin ser-i muhtazarına bâlîn vâpesîn hizme­
tinde kullandı; çünkü o kâinat-ı sa'y şair Ali Kâmi'nin ko­
lu ve göğsü üzerinde son nefesini Allah'ına takdim etti.
Ve şu suretle ilim ve fennin reis-i mütefekkiri şiir ü
edebin sine-i hassasında hâb-ı vâpesînine dalmış oldu.
Midhat Cemal
100 TÜRK YURDU
AHMEDMİDHAT EFENDİ
‘İntisabıyla müftehir olduğumuz Osmanlı kav­
ini vaktiyle bir haslet-i ulviyeyi hâiz idi ki, o da ken­
disine maddî ve manevî ibraz-ı hizmet edenlere tah-
dîs-i nimette bulunmak idi. Hayfa ki bu haslet-i cemi­
lenin dahi sair birçok mefahirimiz gibi dillerde yâd-ı
tesiri kaldı; vicdanlarda bir mukaddes akîde gibi yer­
leşmiş olan kuvveti zeval buldu. Bundan dolayıdır ki
bugün hâdimle mahdum arasındaki hürmet ve mu­
habbet evvelki revnakını gösteremiyor... ”
Ebuzziya(^)
Tevfik Beyefendi ne kadar da haklıdır. “Şeyhu'l-mü-
nekkıdîn”in 15-20 sene evvel duyduğu ve gösterdiği bu
millî noksanımızı bugün milletini seven her Türk az çok
hissediyor. Bir milletin kendi ricalini gerek hayatta iken,
gerek öldükten sonra tetkik, takdir ve tenkit etmesi, biz­
zat kendisine hizmettir. Cemiyetin hayatı, eşhasın faali­
yeti mecmuundan başka bir şey midir? Tarih, tercüme-i
hallerden ve alelhusus meşhur adamların tercüme-i hal­
lerinden ibarettir denilse çok hata edilmez. Tetkikat-ı ta-
rihiyeleri neticesi olarak meşahire ibadeti keşfeyleyenler
aldanmamışlardır. Tarihin bu mühim noktasından bi-ha-
ber olmayan müstaid-i hayat kavimler, büyüklerine cid­
den hürmet ederler. Garbın gündelik, haftalık, aylık ceri­
delerinin hiçbir nüshasına tesadüf olunmaz ki, orada öl­
müş veya yaşayan bir millettaşm tercüme-i hâli, tetkik-i
hayatı, tenkid-i âsârı bulunmasın. Garbın hiçbir şehri, ka­
sabası yoktur ki orada, milletlerine hizmet etmiş kimse­
leri hatırlanacak bir müzeye, bir mektebe, bir sokak ismıi-
ne, bir meydana rast gelinmesin. Ne hacet yaşamak, iler­
lemek isteyen komşu kavimlerimizde şu söylediklerimi­
zin delâilini hemen her gün görmüyor muyuz? Bir kaç ay
evvel vefat eden Yefrem Han için Ermeni gazeteleri aylar­
ca makaleler yazdılar ve haftalarca müteveffanın muhtelif
şekil ve vaziyette alınmış resmini basdılar.
Ölen meşahifin hayatı kaside ve medhiye yazılmak
için tetkik olunmaz. İyi hizmetleri senâ edildiği kadar ha­
taları, noksanları, kusurları da meydana çıkarılır. Ölenle­
rin hayatım olduğu gibi teşhir, hayata hazırlananlara, ha­
yatta bulunanlara iyi bir ders olur. Biz, büyük ölülerimizi
de, tıpkı dirilerimizi olduğu gibi yalnız iltimasçı ve şefaat­
çi olarak kullanıyoruz; Meşrutiyetçiler makam-ı iktidara
geçip de, Midhat Paşa ve Kemal Bey devairde terakkimi­
(Ü "İntihâb-ı Efkâr”, numara 9; “Biz Nasıl Çalışıyoruz, Başkaları Nasıl Çalışıyor? Ve Ahmed Midhat Efendi”, “Zamîme-i Mecmua-i Ebuzziya”,
cüz 80.
Sayı 30
ze iltimas edebilecek hâle gelir gelmez, merhumların
yaktığımız, yırttığımız resimlerini tekrar yaptırtıp, en gö­
ze çarpan yerlere astık. Meşrutiyet'in modası geçer gibi
olduğuyla, derhal arka odalara, belki de yüklük ve kiler­
lere def ettik..
Rahmetli Midhat Efendi, bizim gibi kadir bilmez ve
yaşamak istemez bir halk arasında çalışıp ölmüş olmasa
idi, cenazesi için, bütün payitaht yerden oynar. Bir kaç
gün ceride ve mecmuaların kısm-ı azami onun tercüme-i
hâli, hatıralarıyla dolar, ayrıca risale ve kitaplar intişar
eder; âsârını tasnif, tetkik ve yeniden tab ve neşir için
hususî bir encümen teşkil eyler; hatırasını ebedîleştir­
mek için birkaç mektep, belki bir müze tesisi kararlaştırı­
lır ve mutlaka payitahtın en mutena bir mevkiinde,
meselâ darülfünûn kapısı önünde heykeli rekzolunmak
emeliyle para toplanmaya başlanırdı. Daha ölmeden de
Midhat Efendi gibi fevkalâde bir adamın hayat ve faaliye­
tinden bâhis birçok âsâr vücuda gelmiş bulunurdu. Ben
bir haftadır aradığım halde, üç ufak risaleden başka bir
şey bulamadım! O ufak risalelerin en kıymettarı Ebuzziya
Tevfik Beyin, “Mecmua-i Ebuzziya” mn 80'inci cüzüne za-
mîme olarak neşrettiği “Biz Nasıl Çalışıyoruz, Başkaları
Nasıl Çalışıyor ve Ahmed Midhat Efendi” unvanlı, 24 sahi-
felik bir makalesidir. Diğeri “Terâcim-i Alıvâl-i Meşâhir
yahut Zamanımız Osmanlı Üdebâ ve Muharrirîni” adlı sı­
ranın birinci cüz’üdür. Ali Muzaffer Bey tarafından yazılan
bu küçük risale (ufak forma, 28 sahife, tarih-i neşri 1317)
Midhat Efendi'nin maddî tercüme-i hâline dair Tevfik
Bey makalesindeki bazı açıkları dolduruyor. “On Dör­
düncü Asrın Türk Muharrirleri” sırasının birinci defteri
olan üçüncü risalenin her ne kadar ismi “Ahmed Midhat
Efendi” ise de, münderecatında Ahmed Midhat Efen-
di'den gayrı her şey vardır.
Bugün Ahmed Midhat Efendi'den bahsedecek kim­
senin ona ait edebiyattan istifadesi gayet mahdut kala­
caktır. Midhat Efendi'nin hayat ve âsârı için mehaz, el-
yevm hayat ve âsârından ibarettir. Osmanlı Türklüğünün
tarih-i tekâmülünde mühim bir devreyi dolduran Midhat
Efendi'nin hayat ve âsârı kaybolmaktan siyânet edilmeli­
dir. İstanbul'un umûmî ve vakıf kütüphanelerinden bazı­
larında ve Darülfünûn Kütüphanesi'nde “Âsâr-ı Midhat”,
noksansız olarak, tedarik ve hıfzolunmalıdır. Bu hususu
 Sayı 30 TÜRK YURDU
ihmal etmemek, Maarif Nezareti Kütüphaneler Müfettiş-
liği'nin vezâifindendir. Hayatının, vekayi-i hayatiyesinin
cem ve hıfzı vazifesini, ailesi, arkadaşları, dostları, tabiî ifâ
edeceklerdir. Nitekim Ebuzziya Tevfık Bey bu tatlı hiz­
meti pek necibâne edâ etti. İnşaallah, merhumun hatı-
rat-ı hayatını yazmıştır. Neşri muhterem ailesinin lütfun-
dan memûl olan o hatırat, 14'üncü asrın birinci rub’unda
OsmanlI hayat-ı fıkriyesi İçin pek kıymettar bir menba
olacaktır.
Bu satırların âciz muharriri, Midhat Efendi'nin âsârın-
dan bazılarını okuyabilmiş ve kendileriyle de yalnız son
senelerde birkaç defa şerefyâb-ı mülâkat olmuştur. Aşağı­
da arzedeceğim mütalaalar tetebbu semeresi değildir; ol­
sa olsa bir gazetecinin şahsî müşahedât ve hissiyâtı kabi­
linden olabilir. Midhat Efendi'nin tetebbu ve tenkidini,
Hamdullah Subhi ve Köprülüzâde Fuad beyler İçtimaî ve
edebî münekkitlik çığırına ciddiyetle giren genç ashab-ı
istidaddan bekleriz.
OsmanlI Türklerinin yeni hayatta zuhûr eden yeni
edebiyat, bence bir mecra takip etmiş değildir. Şinasi'nin
âsârında iki meslek-i edebînin tohumları bazan karışık,
bazan ayrıca saçılmış bulunuyordu. Bu tohumlarından
bir nevi tenemmüv ve tezehhür ederek Namık Kemıâller,
Abdülhak Hamidler, Tevfık Fikretler, Halid Ziyalar, ve ni­
hayet “Fecr-i Âtî” gibi semerât-ı iktitaf olundu; diğer nevi
ise büyüyüp çiçek açarak Ahmed Midhat, Şemseddin Sa­
mi, Mehmed Emin, Necib Âsim, “Türk Yurdu” ve “Genç
Kalemler” gibi yemişler verdi. Şinasi iki mektebin de üs­
tadıdır. Hegel'den, yekdiğerine hiç benzemeyen iki türlü
Hegelciler türediği gibi, Şinasi'den de birbiriyle barışa-
mayan, “Türkçüler” ile “Edebiyat-ı Cedideciler ve evlâd ü
ahfadı” meydana gelmiştir. Edebiyat-ı Cedidecilerin göze
çarpan tabiatlarından birisi her neslin, kendinden evvel
gelenleri inkâr etmesi ve aynı neslin de kendi aralarında
bir türlü uyuşamamasıdır. Yeni Edebiyat-ı Cedideciler,
Kemal ve Ziya'yı inkâr ettiler, Fecr-i Atîciler daha ortalığa
hiç ışık veremeden, Tevfık Fikret ve Halid Ziyalara çamur
atmaya yeltendiler; Kemal, Ziya ile muttasıl kavga etti.
Yeni Edebiyat-ı Cedideciler siyasî maske ve mantolarla
örtünerek birbirlerine girdiler. Lâkin Türkçülük de ecda­
da hürmet bir an’anedir. Biz atalarımızı hiç unutmayız.
Atalar sözünü toplayan, parmak hesabıyla şiirler yazan,
yabancı kelimeleri mukaddes dilimizden kovmaya uğra­
şan Şinasi, yeni hayatta Türklük mezhebinin imamıdır.
101
Ahmed Midhat Efendi ise, bu mektebin Namık
Kemal'idir. Namık Kemal Şinasi'den sadeliği, fikrî mefhu­
ma ehemmiyeti almaktan ziyade, şarklılık ruhunun garp-
lılarca giyinmiş şeklini ve zahirî kısmını tevarüs ederek
bunu korkulacak kadar azîm ve şedîd istidad-ı edebîsiyle
büyütmüş, sağlamlaştırmış, ortaya fırlatıp atmıştı,
Kemal'in kuvveti, parlaklığı karşısında gözler kamaştı ve
Türk gençliğinin en güzide kısmı bir müddet Kemal'e
secde ettiler.
Ahmed Midhat, Şinasi'den asıl garplılık ruhunu mül­
hem olmuştu; sadeliğe, fikre, zâhirden ziyade mefhuma,
şekilden ziyade manaya ehemmiyet vermeyi öğrenmişti.
Midhat, Kemal ve arkadaşlarından daha fazla vuzûh ile
Avrupa medeniyetini, son asrın Avrupa medeniyetinde
en mühim mevkilerden birini tutan milliyet fikrini anla­
mıştı. Bu anlayış diğer bazı sâiklerle beraber Midhat'ı,
halka, muhitimizin nankör bir tabiriyle avama, daha doğ­
rusu Türkçülüğe şevketti. Namık Kemal, fıtratından feve­
ran eden kuvvet ve şiddetle birinci cereyana ne kadar fe­
yiz verdiği ise Ahmed Midhat da fevkalade iktidar-ı sa'yı
ile, çalışmasında Şarklılarca cidden hayret-âver intizam
ve sebatıyla, nihayet bütün dünyada emsali nadir bulu­
nan fıtrî bereketiyle ikinci cereyanı o derecede derinleş­
tirdi.
Ben OsmanlI Türk muharrirleri arasında Midhat
Efendi kadar Avrupa medeniyetini ciddî temessül etmiş
bir ikinci adam daha tanımıyorum. Eski medeniyetler,
heyet-i içtimaîyeyi her cihetce, hatta taallümce sunûfa
ayırırlardı. Her şeyde, ilimde bile “havas” ve “avam” var­
dı. “Kâhinler medeniyeti” şeklini alan eski şark medeni­
yetlerinde okumak, yazmak, bilmek havasu'l-havas olan
kâhinlere hastır. Bu eski Şark medeniyetlerinin bugün bi­
le kaba, bozuk fakat bariz bir nümûnesini, Yezidîlerin bir
aile efradından gayrılara okumayı haram addetmelerinde
görmek kabildir. Şarkta parlayan din-i İslâm, iptida ilmi
kadın ve erkek bütün Müslümanlara farz addettiği halde,
sonradan muhite tabi olmuştu; medeniyet-i İslâmiye'de
dahi, nazariyat-ı içtimaîyesine rağmen ulemâ ve avam sı­
nıfları mevcut idi. Avam, yani ekseriyet-i ahali, hakayık-ı
diniyeyi tamamen telâkkîye istidatsız, aşağı mahlûkattan
sayıyordu. İslâm medeniyetinin esaslarını câmi kelâm-ı
kadîmin İslâm'a dahil olmuş akvam lisanına tercüme
olunmaması, kütüb-i diniyenin hep Ai'apça yazılması, din
ile milliyetin karıştırılması, zannımca, bu takassümün es­
102 TÜRK YURDU
babındandır. Eski Osmanlı hey'ât-ı içtimaiyesi “kâhinler
medeniyeti” esaslı bir kaide-i nazariye sûretiyle kabul et­
memiş ise de, fiilen ondan ayrılmamıştır. Ulûm ve edebi­
yat sırf havasa, kâhinlere hasrolunmuştur. Şinasi mekte-
pinin Namık Kemal kolu da bu şark an’anesini kıramadı.
Yeni Edebiyat-ı Cedide üstadları, bu babta seleflerinin
eserine iktifa ettiler. Halid Ziya'nın, Tevfık Fikret'in nesir
ve şiirleri, hep kâhinler medeniyeti esasının hayata tatbi­
kidir. Bu “edebiyat-ı havas” tarikatının maruf pirlerinden
birisi, bir sene kadar akdem, bana; “Avam, dünyanın her
tarafında ve her zaman avam kalmıştır; avam kat'iyen te­
ali edemez. Biz ise onların dereke-i idrakine kadar asla
tenezzül eyleyemeyiz. Biz kendimiz için, havas için yazı­
yoruz.” diye bağırmıştı. Avrupa dahi kurûn-ı vustâda böy­
le düşünüyordu. Katolik papazları ilmi, edebiyatı kendi­
lerinin hususî mâlikâneleri addediyorlardı. Teceddüt ve
İntibah devri, bu sahif nazarı köreltti. Din mücedditleri,
mukaddes kitapları halkın diline tercüme ettiler. İntibah
sanatkarları halkın ruhuyla, halkın diliyle şiirler, destan­
lar yazdılar; teceddüt ve intibah mütefekkirleri, halk biz­
zat okumalı, bizzat düşünmeli, hayata kendi gözüyle bak­
malı, hakikati tabiattan kendisi aramalı, halkla mahlûk,
tabiatla eczâ-yı tabiat arasına vasıtalar girmemeli dediler
ve işte bu derin ve büyük inkılâptandır ki, bu günün Av­
rupa medeniyeti doğdu. Avrupa'nın azamet ve kuvveti er
ve kadın AvrupalIların ekserisinin müşterek mesaîsi se­
meresidir. Avrupa medeniyetinin en sağlam bir temeli ta-
lim-i umûmîdir. Bugünün Avrupa medeniyetini diğer
medeniyetlerden temyiz eden en mühim bir seciye, ikin­
ci bir tabirle Avrupa medeniyetinin ruhu, ilim ve marife­
ti, sanayi ve edebiyatı enamîleştirmek, Democratiser et­
mektir.
Ahmed Midhat Efendi, işte asıl bu ruhu keşfetmiş idi
ve bütün hayatını keşfettiği şu esasın tatbikine sarfetti.
Halkı medeniyetin âmili kılabilmek için okutmak,
öğretmek lâzımdır. Halk kendi diliyle söylenen sözlerin
de seviye-i fıkriyesinden yüksek mefhumlara müteallik
olanlarını yine anlamaz. Halkın büyümüşleri bile “kâhin­
ler medeniyeti” hüküm süren yerde çocuklar gibidir. On­
ların, ahval-ı mhiyeleri, melekat-ı dimağıyeleri tetkik edi­
lerek usûl-i talim ve terbiyenin kaidelerine tevilken yetiş­
tirilmeleri iktiza eder. Osmanlı Türklerini garp medeni­
yetine ithal, ancak onların hâl-i hâzırını iyice bilip, onla­
(Ü “Biz Nasıl Çalışıyoıuz, Başkaları Nasıl Çalışıyor ve Ahmed Midhat Efendi.”
Sayı 30
rın seviyesine inmeye tenezzül edip, onlara çocuk talim
ve terbiye eder gibi, en basit şeylerden en basit tarzda
bahsederek, yavaş yavaş daha mürekkeplere, daha
müşkillere çıkmak üzere öğretmek ve büyütmek ile ka­
bildir. Bir bakışta pek malûm, pek sade zannolunan bu
hakikati, Osmanlı Türklerinin teceddüt devrinde Midhat
Efendi gibi gören, anlayan, hiç olmazsa tatbik eden bu­
lunmadı. Bazı kimseler, hatta bu güne kadar halk için
yazmak, yalnız lisan ve ifadeyi sadeleştirmekten ibarettir
sanırlar, mefhumda sadelik ve tedricin lüzumunu hatırla­
mazlar. Midhat Efendi, I4'üncü asr-ı hicrinin iptidasında,
bu pek sade, fakat gayet mühim esasları biliyor ve onlar­
la amel ediyordu. Midhat Efendi o zamanın Osmanlı
Türklerini -hatta yalnız payitahtta sâkin olanlarını- pek az
istisna ile ibtidaîye mektebi şakirdleri addederek kendisi­
ni de onların hocası makamına koymuş ve ona göre
tedrisâta başlamıştır. Ebuzziya Tevfık Bey hâce-i evvelin
şakirdlerinden “Mefsuh sergi muhasebesinde mümeyyiz
elli yaşında Huneyfa Efendi”nin tahsilini ne güzel, ne
canlı tasvir ederd). Hâce kürsüsü, Ahmed Midhat Efen-
di'nin bütün ailesi efradıyla beraber çalıştığı, eski zabtiye
köşesindeki mütevazi matbaasından, rahleleri İstan­
bul'un her tarafına dağılmış aile odalarının mangal başla­
rından müteşekkil bu kocaman mektebin mikdar-ı
şâkirdânını gösterir bir istatistik cetvelini de yine Tevfık
Bey sayeside öğreniyoruz? “Bu iki üç bin ashab-ı hane­
den müşterî-i mefruzumuz Huneyfa Efendi mizaçta bin
kadar adam farzedilince, hace-i evvelin şu hâliyle beş altı
bin şakird peyda etmiş olduğu taayyün eder.” Ahmed
Midhat Efendi bütün İstanbul'u şâmil bu ibtidaiye mekte­
bini, derece-i tedrisi cihetiyle mütemadiyen terakkî ettir­
di, rüşdiye, hatta idadiye sınıfları ilâve eyledi. Adeta bir
“halk darülfünûnu” hâline soktu. İlmin edebiyatın ena-
mîliği, demokratlığı, esasını asla gözden kaybetmediği
için, derslerinde sadelikten, kolaylıktan hâsıl ilm-i terbi­
yenin doğru usûlünden asla ayrılmıyordu “Hâce-i Evvel”,
“Dağarcık”, “Kırk Anbar”, “Kâinat”, “Letâif-i Rivâyât”,
“Tercüman-ı Hakikat” Midhat Efendi mektebinin, ulûm
ve edebiyata müteallik belli başlı ders kitaplarıdır.
Midhat Efendi'nin bu kitapları da, başka eserleri de
insanı hiç yormaz, İstanbul'un lâtif ve nefis suları gibi ko­
lay ve tatlı içilir. Üslûbunda tabiîlik, yumuşaklık, bir nevi
hâl-i âşinalık vardır. Öyle bazı yeni tasfiyeciler gibi, katı
 Sayı 30 TÜRK YURDU
kaideleri koymaz. Daha iyi anlatacağını bildi mi, Arap ve
Acem terkiplerini kullanmakta müşkil-pesendlik göster­
mez. Fakat lüzumsuz yere Arap, Acem kelimelerini de tı­
ka basa doldurmaz. Yazıdan maksadı hayata müfid bir
şey anlatmaktır, hem de kolay anlatmaktır; buna tama­
men muvaffak olur. Muvaffak olmak için sözü uzatmak­
tan, belâgat hocalarımızın tabiriyle “itnab” dan da çekin­
mez ve çekinmemekte -belagatçılar ne derse desin- pek
haklıdır.
Midhat Efendi'nin yazıları şenlik fişeği, yahut may-
taplı kibrit değildir. O fişeği kurşunla kullanır, kibritleriy­
le ateş yakar. Kemal ve Ziya'nın yazıları tok karına kurabi­
ye ve yemiş olabilir. Midhat Efendi aç milletimize ekmek
vermek istedi. Şinasi mektebinin Kemâl kolu sâlikleri ya­
zıyı kendi zevkleri için, nihayet miktarı gayet mahdut
dostları için yazıyorlardı. Yazılarında gaye, nefisleri telez-
züz-i şahsîleri idi. “Fecr-i Âtî” nin bu ihtiyar dedeleri hal­
kı hakir görüyor, eserlerini onların nasırlı ve kirli ellerin­
de görmekten iğreniyorlardı. Midhat Efendi ise halkın
içinde yaşadı, halk için yaşadı ve halkın yetimleri arasın­
da öldü.
Şinasi'den teşaub eden iki mektebin de fikir ve his
menbaları aynı, yani an’ane-i şarkiye ile Fransız medeni­
yeti olduğu hâlde Midhat Efendi'nin şu hususiyet-i naza­
rı, acaba nereden neş’et etmişti? Buna esnaf, yani de­
mokratik bir aileden zuhurunu sebep gösterenler bulu­
nabilir. Fakat fikren, hissen, hatta maişetçe pek aristokrat
geçinen muharrirlerimizin hepsi sipahizâdeler midir?
Kaldı ki, Midhat Efendi hayata girdiği zaman ağabeyi ar­
tık paşa olmuştu. Bilmem kimden Midhat Efendi'nin Po­
mak olduğunu işitmiştim. Lâkin ailesinin Ebuzziya Tevfik
Beye yazdığı bir mektuptan(b anlaşılıyor ki, Midhat Efen­
di'nin babası Türk oğlu Türk, yalnız anası Çerkez’dir.
Midhat Slav neslinden olmadığı gibi, tamamen âri bile
değildir. Ancak gençliğini Sırp ve Bulgaıiar, yani Slavlar
arasında geçirmek, hele medeniyet-i garbiyeyi ilk defa
Fransız lisanı sûretinde bir Slav (Dragan Tesankov)'dan
öğrenmek Midhat Efendi’ye demokratlık fikir ve hissi
vermiş olabilir; Slavlar, hele Slavların urefâsı (entellektü-
elleri) halkı severler; zâdegândan mahrum Cenup Slavla­
rı değil, hatta Şimal Slavlarının bazı prensleri bile fikren
ve ilmen demokrattırlar. Midhat Efendi'nin matbaacılık
devresindeki aile hayatı, bütün efrad-ı ailenin bir arada
0 ) İntihâb-ı Efkâr, numara 10.
103
matbaacılık, mücellitlik ederek çalışması, geçinmesi, de­
mokratik esasların hayatta tatbikine en güzel bir misal
olabilir. Zaten bence aile-i Midhat'ın o devre-i mesaîsi,
hakikaten hayat-ı Midhat'ın bir şaheseridir.
Alımed Midhat Efendi’ye, Türkiye'nin Tolstoy'u di­
yenler büsbütün yanılmıyorlar. Mithat ile Tolstoy arasın­
da bir hayli vech-i müşahebet vardır. Cismen sağlamlık,
çok yaşamak, büyük bir aile sahibi olmak gibi maddî
hususattan -maneviyata tesir-i azîmi olduğunu bilmekle
beraber- sarf-ı nazar etsek bile, Midhat'ı Tolstoy'a benze­
ten cihetlerine az kalmaz. Her ikisi yorulmak bilmeyen
hakikat arayıcısı ve usanmak bilmeyen insaniyet hizmet­
çisi idi. Hakikati bulmak ve insanlara müfid olmak için,
her fikri tetkik ederek, her ilme, her sanata baş vurarak
çalıştılar. Her ikisi insanlara saadet bahşeden bir mehdî,
bir mürşit olarak ateşiyle yanıyorlardı. Tolstoy, bu uğur­
da asker, zabit, muharrir, şair, edip, hekim, çiftçi, ibtida-
iye hocası kunduracı, hasta bakıcı, gazeteci ve nihayet
seyyah-derviş olmuştu; Midhat da aynı maksatla memur­
luk, muharrirlik, ediplik, âlimlik, hekimlik, tabiplik, as­
kerlik, matbaacılık, müverrihlik, hocalık etti. Tolstoy da,
Midhat da feylesof, hem feylesof-ı İlâhî idiler (isteyenler
her ikisine mütefelsif desinler!); Tolstoy da, Midhat da
mütekıd ve nikbîn idiler; her ikisi hemen aynı şiddetle
zavallı Şopenhaur'i çekiştirdiler. Tolstoy, Yasnayapolya-
na'da birkaç sene çocuklara elifba okuttu, yeni bir tarz-ı
talim ve terbiye tatbik etti. Midhat, menfası Rodos'ta
Usûl-i Savtiye'yi Osmanlı Türkçesine ilk defa ithal ve tat­
bik ile aldığı şevk üzerine, koca Medrese-i Süleymaniye'yi
vücuda getirdi. Çok yazmakta, mütenevvi yazmakta ve
çabuk yazmakta Türklerin Midhat'ı Rusların Tolstoy'unu
fersah fersah geçer. Tenevvü ve kesret-i âsârıyla Midhat,
eski Arap muharrirlerini haniya şu bilmem kaç deve yü­
kü kitap yazmış İmam Süyûtîleri andırır. Geçen hafta
hayli uğraştığım halde Midhat Efendi'nin âsârı miktarını
sahih olarak bir türlü öğrenemedim. Her halde yüz elli
cildi mütecavizdir, gazete makaleleri de hesaba katılırsa,
iki yüz elli cildi geçer. Eserlerinin miktarı ve tenevvüü ile
Tolstoy'a galebe çalan Midhat, eserlerinin kıymetiyle,
ehemmiyetiyle, şahsiyetiyle (orijinalitesi ile) Tolstoy'dan
pekçok aşağıda kalır. İşte bu mühim sebepledir ki Tols­
toy'un şöhreti cihanşümul iken, kitapları her lisana ter­
cüme olunup okunurken Alımed Midhat'ı, vatanı haricin-
104 TÜRK YURDU Sa yı 30

de ancak bazı müşteşrikler tanır,

kitaplarından da başka lisanlara
tercüme olunanları yok diyecek
kadar azdır. Lâkin Midhat'ın Tols­
toy olamaması, onun şahsî neka-
yısından ziyade, doğduğu, yaşadı­
ğı muhitin netice-i tesiratıdır.
Tolstoy, medenî bir memleketin
zengin ve asîl bir ailesi içinde do­
ğup, daha küçük çocukken pek
çok malûmat toplamış, Rusçadan
maada İngilizce, Almanca, Fran­
sızca öğrenmiş, istidad-ı fıtrıyesi-
ni muhitinin tesiratıyla inkişaf et­
tirmiş ve pek erken darülfünûna
girmiş idi, Midhat ise Tolstoy'un
Hâce-i evvel Ahmed Midhat Efendi merhum
Darülfünûn'a girdiği yaşta mües-
ser-i medeniyenin pek çoğundan di, ne kadar sağlam bir karakter olursa olsun, muhitine
mahrum köy gibi bir kasabanın idadiye mualliminden bu vergiyi vermeden geçemezdi; memleketine ettiği cid­
garp efkârına az çok mahrem olabilmek için Fransız elif­ dî hizmetler, Midhat'ın bu zellesini unutturmaya kâfidir.
basını hecelemekle meşguldü. Midhat'ı, Rus edîb-i heki­
miyle mukayese ederken, Türklerin yüzünü kızartacak Midhat Efendi'nin Türkçülüğü, “İkdam”ın âsâr-ı es-
bir cihet de seciye (karakter) lerindeki tefavüttür. Midhat laf ’ kütüphanesini tesis ettiği zamanlardan, yani 15-16 se­
Efendi, asla karaktersizlikle itham olunamaz. Mesaîsinde­ ne evvelinden itibaren iyiden iyiye mahsustur. Necib
ki intizam ve şiddet, halka müfid olmak yolunda göster­ Âsım'ı, Veled Çelebi'yi Türkolojiye teşvik eden Midhat ol­
diği fevkalâde gayret ve himmet, nihayet bazı efkârında­ muştu. İnkılaptan sonra Midhat'ın Türkçülüğü daha ziya­
ki (meselâ terakkî-perverlik, garba teveccüh, şark için lü- de kesb-i sarahat etti ve küşayiş buldu. 1324 senesi “Türk
zum-ı teceddüd) sebat ve cesaret, cidden karakter sahibi Derneği” müessislerinden olmayı kabul buyurmuştu.
olduğunu irae ve ispat eder. Lâkin bazı muterizler, mes- RusyalI Türk talebe tarafından tertip edilip, İstanbul'da
lek-i felsefî ve siyasîsinde temevvücât gösterebilirler. Ha- Türklük fikrinin ilk tezahüratından bulunan bir büyük
yat-ı fikriyesinde meslek-i felsefîsi hiç tağyire uğramayan konferansta, Midhat Efendi, Türk tarih ve etnoğrafyasına
insanlar mefkud gibidir. Meslek-i siyasîde tebeddül ve dair pek kıymettar malûmat vermiş,(b kendi içtihadına
tekâmül edebilir. Ancak Midhat Efendi'nin fıkr-i siyasîsi göre Afrika'da yaşayan Tuareglerin bile Türk olduğunu
tekâmül ederken bir münhanî-i muttarid çizmediği göze söylemişti. Kendileriyle müşerref olduğum zamanlar, da­
çarpar. Hakikatte müşahede olunan Midhat Efendi'nin ima “Türk Yurdu” için teşvik ve iltifat buyururlardı. Ben
fikrinden ziyade ifade-i fıkriyesidir. Bunun böyle olması, de daima, “Türk Derneği”, “Türk Yurdu”, “Türk Ocağı”
muterizlere daha çok hak kazandırır. Midhat Efendi'nin hâsılı bütün Türklük cereyanı, kendilerinin âsârından ne-
âsârı arasında, mukaddes Sinod'un tekfirine karşı, feyle­ bean ettiğini arzeylerim. Bu hakikati, bu gün burada yine
sof Tolstoy'un yazdığı mektubun bir eşine maattessüf, tekrar ediyorum; Türkçülük Midhat Efendi’ye pekçok
rastgelinmez; fakat birinci Osmanlı Meclis-i Mebusanı baş medyûn-ı şükrandır. Midhat Efendi'nin vefatıyla, Türklük
kâtibinin “SeiYet-i Fünûn” da çıkan malûm makalesi hatı­ ve Türkçülük muhterem ak sakallılardan birini kaybedi­
ra gelir. Bu elîm bahsi çabuk kapatalım; fakat “Hâce-i Ev­ yor.
vel” imizi tebriye etmeden değil; Bütün bu vekayide da­ Ulu Tanrı toprağını nur etsin!
hi mesul, kanaatimce muhitimizdir; Ahmed Midhat Efen- Akçuraoğlu Yusuf

( ü Sırat-ı Müstakim, 29 Kanun-ı evvel 1324.

 Sayı 30 TÜRK YURDU
MERHUMUN TERCÜME-İ HALİ VE MENAKIBI
İlk defa Ahmed Midhat Efendi'yi iki sene evvel Selâ-
nik'te gördüm. Tabip kolağalarından İrfan Bey nâmında­
ki damadı ile beraber Olimpos Palas önünde oturuyordu.
Pek samimî bir arkadaşım olan İrfan Bey, beni efendi-i
merhuma takdime delâlet etti. Müşarünileyh ile “Yeni Li­
san” dan bahsettik. Kendileri hemen bütün eserlerini o
sade lisan ile yazmış oldukları için ‘Yeni Lisan”ı pek tabiî
bir cereyan buldular ve bizi teşvik ettiler. Tanzimat Reisi
Said Beyefendi ile son telâkilerinde "aman ziynet lâzım
değil, mantık lâzım" demiş olmaları bu sözlerimi müey-
yiddir.
Edirne Askerî Rüşdiyesine devam ettiğim zamanlar­
da babam geceleri roman okur, biz de ailece dinlerdik.
Ahmed Midhat nâmını o vakit işittim, ve ondan sonra
kendim de eserlerini okumağa başladım.
Manastır Askeri İdadisinde iken müşarünileyhin “Za­
bit” ve “Edvar-ı Askeriye” isimlerindeki eserlerini de oku­
dum. Binüçyüzonbir ve onüç seneleri zarfında o vaktin
bütün kalem münakaşalarını takip ettim; “İmlâ”, “Klâsik”,
“Dekadan”, “Belhus”, “Lâm Elif Meselesi” çok ziyade dik­
katimi celbediyordu.
Ondan sonra Midhat Efendi merhumun “Müdafa-
alar”ını “Beşaret”ini de okudum; “Beliyyat-ı Müdhike”si
de, çok zaman bana fıkra-guluk fırsatını verdi.
Bu büyük adam, her vadide kalem oynatmıştı. Mille­
tine gerçekten bir irfan üstadı olmuştu. Onu sevmeyen­
ler belki pek çoktu. Kimsede onun kadar sa’yde, ciddiyet
ve sebat yoktu. Onun her bahisten dem vurması birçok­
ların hoşuna gitmiyordu. Çünkü herkesin haricî ziynetle
gözleri kamaştığı, manadan, ruhtan anlamadığı zamanlar­
dı.
Harbiye'de pek sevdiğim bir arkadaşım vardı; Bey-
kozlu olduğu için bana Ahmed Midhat Efendi'den, felse­
fî iktidarından bahsederdi. Şimdi bir inşaî şirket müdürü
olan arkadaşım, o vakit felsefeye çok meraklı idi. Ben
onu saatlerce söyletir, dinlerdim. Midhat Efendi merhu­
mun yalnız bir muharrir, bir feylesof değil, bir de altın
kalpli, şefîk bir fukara babası olduğunu arkadaşımdan öğ­
renmiştim. Arkadaşım “Beykoz'da müşarünileyhin İnsanî
muavenetlerine mazhar olmamış bir fakir gösterilemez.”
0 ) Sabah gazetesinde müşarünileyhin 1260 senesine doğru tevellüd ettiği zikrolunuyor. Bunun da ne dereceye kadar doğru olduğu kestirile-
mez.
105
derdi. Darüşşafaka ders nâzın olan Ahmed Midhat Efen­
di büyük ruhlara lâyık bir tarzda, vazife başında vefat et­
ti. Büyük bir kumandan kadar vazife hissine sahip oldu­
ğunu gösterdi. Son deminde bize, müseyyeb gençliğe bir
ders verdi. Küçük doğdu, fakat büyük yaşadı ve büyük öl­
dü.
Ahmed Midhat Efendi'nin Süleyman Ağa nâmında
bir Çerkez'in oğlu olduğunu, İstanbul'da dünyaya geldi­
ğini Ebuzziya Tevfık Beyden öğreniyoruz. Halbuki kendi
pederinin Çerkez değil, hâlis Anadolulu Türk olup ancak
üvey babası ve Hâfız Paşanın pederi Çerkez olduğunu ai­
lesi bildiriyor. Hangi tarihte doğmuştur? Validesi kimdir?
Bu suallerin cevabını, ne Ebuzziya Tevfık Beyin makalele­
rinde, ne de Ali Muzaffer Beyin “Teracim-i Ahval-i Meşa-
hîr” inde bulamadık. Bu büyük adamın doğduğu evi bil­
memiz, yanmış veya yıkılmış ise bile nasıl olduğunu öğ­
renmemiz lâzım gelirdi.(b
Medenî memleketlerde bir büyüklere tapınma (Cul-
te des grands hommes) vardır. Büyük adamların tapınıcı-
larından mürekkep heyetler, muayyen vakitlerde, onla­
rın doğdukları, öldükleri yerleri tavaf ederler, hatırasını
tebcil eylerler. Bizim avamımızda bu "culte" bazı türbele­
ri ziyaretle murat temennisi şeklinde kalmış iptidaî bir
putperestlikten başka bir şey değildir.
Midhat Efendi kendi hayatının tarihini (Autobiograp-
hie) yazmış ise, elbette bir gün ailesi tarafından neşrolu­
nur, o vakit belki müşkiller hallolur.
Merhumun, hangi mektepte ve hangi muallim önün­
de ilk besmeleyi çekmiş olduğunu da bilmiyoruz, Ali Mu­
zaffer Bey, sabâvetini İstanbul'da geçirdiğini söylüyor.
“Kendisinden büyük ve galiba lâm bir biraderi” oldu­
ğunu, Midhat Paşa merhum 1277'de “Vüzerâtla Niş'e vali
olup da, merkez eyalete vâsıl olunca, mahbeste Hâfız
Ağa”yı bularak tahliye ettiğini, ve Hâfız Ağa'nın Niş'te bu­
lunduğu o anda valide ve hemşiresiyle beraber biraderi
Ahmed'i celbederek, terbiye-i ibtidaiyesini deruhde et­
miş” olduğunu da Ebuzziya Tevfık Bey bildiriyor.
Acaba Ahmed Midhat Efendi o vakit kaç yaşında idi?
İlk okumağa Niş'de mi başladı? Bunlara dair de bir şey
bilmiyoruz. 128Tde Midhat Paşa'nın Tuna vilâyetini teş-
 106 TÜRK YURDU
kil ettiği zamana kadar merhumun çocukluk hayatına da­
ir hemen hiçbir şey öğrenemedik.
Midhat Paşa, Tuna vilâyetine vali olduğu vakit, müs­
takim ve metin ahlâk sahibi olan Hâfız Ağa'yı ve kardeşi
Ahmed'i beraberine almış, berikini Tuna vilâyeti mektubî
kalemine çerağ etmiştir,
Alımed Midhat Efendi Tuna vilâyeti merkezi olan
Rusçuk'ta, mektubî kalemine devam etmekle beraber.
Tuna gazetesinde bazı makaleler vermiş; ancak bir gaze­
teciye yalnız güzel yazmak değil, riyaziye, coğrafya, tarih
gibi ilim ve fenlere de vakıf olmak lâzım geldiğini anladı­
ğından, hususî muallimlerden bunları öğrenmeğe başla­
mış, Çankov'dan da Fransızcayı öğrenmiştir. 1285 sene­
sinde Tuna gazetesinin başmuharriri olmuştur. Bir sene
sonra da Midhat Paşa ile Bağdat'a gitmiş ve orada Zevra
gazetesini tesis etmiştir. Bağdat'ta iken bittesadüf elde
ettiği bir fâzıl Hindliden(Ü “ulûm-ı diniye ve hikemiye”
okumuş, coğrafya ve tabiiyyâtaki tetebbuunu ilerletmiş­
tir. Bağdat Müftüsü Mehmed Zehavî Efendi merhum ile
müzakere ve müşahedelerde bulunmuştur.
Midhat Efendi Bağdat'ta elde ettiği malûmatını umû­
mun istifadesi sahasına koymak isteyerek, sade ve açık
bir yazı ile “Hâce-i Evvel” nâmındaki fen ve ilim kitapları
silsilesini neşre başlamıştır.
Biraderinin vefatı vesair sebepler ilcâsıyla, iki sene
oturduğu Bağdat'tan İstanbul'a dönmüş, kendi başına İb­
ret gazetesini tesis etmiş, artırabildiği bir kaç yüz lira ile
bir matbaa açmıştır. Ebuzziya Tevfik Beyin dediğine göre
Alımed Midhad Efendi bu matbaada erkek kadın bütün
ailesini beraberce çalıştırmıştır. Bu, Midhad Efendi'nin
azîm ve irade sahibi, fikir ve sa'yine güvenir, metin bir in­
san olduğunu gösterir, şahsî teşebbüse pek celî bir misal­
dir.
Artık Alımed Midhat Efendi irfan ve faaliyet sahasına
büsbütün atılmıştır. Bundan sonra, artık hep yazıyor, ba­
sıyor ve neşrediyor. Yazdıkları yavaş yavaş binlerce oku­
yucular buluyor, halka bir okuma merakı, sârî bir ruh gi­
bi, istilâ ediyordu. Yine Ebuzziya Tevfik Beyden öğreni­
yoruz ki cümle başlarında ilk satırların diğer satırlardan
kesik olmasını ilk evvel Ahmed Midhad Efendi tatbik et­
miştir.
( ü Bu zatın ismi, İbrahim Bakırcan Muattar olduğunu Sabah gazetesinde gördüm.
G) İntihâb-ı Efkâr’dan
Sayı 30
Merhum, halkımızı okumaya alıştırmak, okumayı
sevdirmek için 1288 tarihinde Letâif-i Rivâyât nâmıyla bir
hikâye silsilesi yazıp neşre başlamıştır. Müşarileyhin bü­
tün yazıları gibi romanları da büyük bir lezzetle okun­
muştur.
1289 senesinden sonra “Kırk Anbar” unvanlı bir kitap
silsilesi açmış, bu silsile meyanında ilimden, fenden,
hikâyeden, tarihten bahseylemiştir.
O tarihlerde kitaplar 1200 adet üzerine tabolunur-
muş, “Ahmed Midhat Efendi bu usûlü de bozdu. Usûl-i
aşariyeyi basmacılığa da tatbik ederek temsilatta 1000
adedini vâhid-i kıyasî ittihaz”(2) etti.
Bağdat'tan İstanbul'a geldikten sonra bir aralık Ge­
neral Kofmann - Feyzî Paşa merhumun riyaseti altında te­
şekkül eden heyetin delâletiyle beş altı ay kadar Ceride-i
Askeriye başmuharrirliğini, muvaffakiyetle idare etmiştir.
1289 senesi başlarında Basiret gazetesinin siyasî ma­
kalelerini yazmağa, Avrupa gazetelerinin mühim makale­
lerini de tercüme ve icmal eylemeğe başlamıştır. Basiret
gazetesinde iken, Bosna’da Gülşen-i Saray nâmıyle çıkan
bir gazetenin Şakir ismindeki muharriri ile pek uzun sü­
ren bir kalem münakaşasına girişmiştir.
Midhat Paşa'nın ilk sadaretinde Ahmed Midhat Efen­
di Basiret'i terk ederek Devir nâmıyle bir gazete çıkar­
mışsa da ilk nüshasında tatil olunmuştur. Bundan sonra
Bedir nâmıyle çıkardığı bir gazete de ll'inci nüshasında
tatil belâsına uğramıştır.
Merhum, gazetecilikten mağdur olunca Dağarcık
nâmıyle fennî bir mecmua neşrine başlamış, bunda pek
çok fennî hakikatler meyanında "Duvardan Bir Şada" ser-
nâmesiyle yazdığı iki makaleden dolayı dinsizlikle itham
edilmiştir.
1290 senesinde bir garaza kurban olarak Rodos'a
nefyolundu. Orada, Mustafa nâmında bir çocukta tecrü­
be ettiği tedris usûlünün muvaffakiyetini görerek, bazı
zatların himmet ve muavenetiyle, Rodos'un İbrahim Paşa
Camii avlusunda, bir sene içinde Medrese-i Süleymaniye
nâmıyle yeni bir mektep vücuda getirmiştir. Bu mektep
vatanımıza bir hayli irfan sahipleri yetiştirmiştir.
 Sayı 30 TÜRK YURDU
Ahmed Midhat Efendi, 1293 de Sultan Murad'ın tah­
ta cülûsu üzerine diğer menfa arkadaşlarıyla beraber İs­
tanbul'a avdet ediyor. Lâkin Rodos'ta başladığı Medrese-i
Süleymaniye işini bitirmek üzere Tahrirat Müdürlüğü'yle
tekrar oraya gidiyor. Mektebi tanzim ve tensik ettikten,
programlarını ve tedris usûllerini muallimlerine iyice
gösterip bellettikten sonra yine İstanbul'a dönüyor.
Bundan sonra Midhad Efendi hiç durmuyor. Denile­
bilir ki hayatı mütemadi bir sa'yden başka bir şey değil­
dir. “Takvim-i Vekayi” ve “Matbaa-i Âmire” Müdüriyeti'ne
tayin olunarak ilk Mebusan Meclisi'nin zabıtnâmelermi
yazmış ve neşretmiştir.
1300 senesine doğru Karantina Başkitabeti'ne ve on
iki sene sonra riyasetine tayin olunmuş ve 305 senesinde
Stokholm'de in’ikad eden Sekizinci Müsteşrikin Konfe­
ransına memuren üç buçuk ay kadar Avrupa'yı dolaşmış-
tır.(i)
1324 Temmuz inkılâbından sonra, tekaüd edilmiş ise
de, darülfünûn tarih-i umûmi, tarih-i edyân ve felsefe
muallimliğine tayin olunmuştur. Bu vazifesinde ancak üç
gün nâ-mevcutluğu vardır. Bunun birisinde yatağından
kalkamayacak derecede hastalanmış, diğer ikisinde de
sis münasebetiyle vapurlar işlememiştir. “Medrese-
tü'l-Vâizİn”de “Tarih-i Edyân”, “Darülmuallimât” da “İlm-i
Terbiye-Pedagoji” tedris ediyordu. “Cemiyet-i Tedrisiye-i
İslâmiye”nin idare ettiği “Darüşşafaka” mektebinin ders
nâzın idi. Bunun için birçok seneden beri haftada bir ge­
ce Darüşşafaka'da kalıyordu.
Bu fahri ve ulvî vazife esnasında idi ki, kânunievvelin
16'ıncı Pazar gecesi Allah'ın emrine icabetle ruhunu tes­
lim etti. Allah rahmet eylesin.
Ahmed Midhat Efendi merhumun eserleri hakkında,
ilm-i ahvâl-i kitap (Bibliographie) nokta-i nazarından fikir
beyan etmek, büyük ve zaman isteyen bir iştir. Merhu­
mun neşrettiği eserlerin hakikî miktarını bile bilmiyoruz.
Bu mühim ve İlmî vazife ehilleri tarafından münasip bir
zamanda elbette ifâ edilir. Teessüf olunacak şeydir ki ben
burada, adam akıllı bir tercüme-i hâl (biographie) bile ya­
pamadım. Çünkü ortada müracaat edilecek adamakıllı
hiçbir esere tesadüf edemedim. Bundan dolayı hem ka­
(Ü Sabah-17 Kânunievvel 1328
107
rilerimden hem de büyük Alımed Midhat Beyin ruhun­
dan af talep ederim.
Bu satırları yazarken merhumun büyük kerimesinin
damadı Tabib Ali Galib Bey kardeşimin ziyaretiyle müşer­
ref, oldum. Kendilerinden Ahmed Midhat Efendi'nin
hususî hayatını sordum. Öğrendiklerimi karilerime de
arz ediyorum;
Merhumun validesi asîl bir Çerkeş ailesine mensup
imiş. Çerkeslerde küD meselesine pek ziyade ehemmi­
yet verilir. Halbuki kızcağıza “Hucir” kabilesinden bir
Çerkeş talip olmuş, adet veçhile Anapa cihetlerine kaçır­
mış, tezevvüç etmiş. Bunun üzerine kadının ailesiyle zev­
cinin mensup olduğu aile arasında birçok vak’alar, kavga­
lar bile cereyan eylemiş. Teehhülden sonra ayırmağa kal­
kışılmış. Kadın zevcinden memnuniyet gösterdiği için
ayırmağa muvaffak olunamamış.
Ahmed Midhat Efendi merhumun babası Süleyman
Ağa, ticaretle o taraflarda bulunuyormuş, Çerkeslerle iyi
münasebeti varmış, hususiyle ilk zevç ile pek samimi gö-
rüşüyormuş, evlerine girip çıkıyormuş. Bu zatın vefatı
üzerine Süleyman Ağa kadıncağızla teehhül etmiş. İşte
Süleyman Ağa'nın Çerkeş telâkkî edilmesinde, Çerkesler­
le pek sıkı fıkı görüşmesi sebep olmuştur.
Ahmed Midhat Efendi, her sabah zevali saat beşte
kalkar, sütünü, kahvesini içer, kütüphaneli büyük bir sa­
lon olan iş odasına kapanır, akşama kadar yazı ile meşgul
olurdu. Son zamanlarda pek ziyade yazıya düşmüştü. Bir
sene evveline kadar yazılarını kendisi yazardı. Fakat vâki
olan mümanaat üzerine artık damatlarından Doktor Rıza
ve Muhlis beylere imlâ ettiriyordu.
Son yazdığı eserler: “Zübde”, “Metn-i Muciz”, “Muh­
tasar” nâmlarında üç mikyasta “Klâsik” umûmî tarih idi.
Bunları hitama erdirmiş olsa idi, “Mufassal Tarih-i
umûmî” ile “Makasıd-ı Tarihiye” nâmıyla bir eser daha
yazmak emelinde idi. Klâsik tarihler, en son usûlde, tak­
sim ve tasnif tarzı en makbul Avrupa tarihi eserleri tarzın­
dadır.
Darülfünûn'un arzu edilen tekemmül derecesinden
çok uzak olduğunu söylerdi. Vaktiyle rüşdiye mekteple­
rinde okutulmak üzere yazmış olduğu bir tarihi Darül-
 108 TÜRK YURDU
fünûn'da okutmak istemiş ise de, muallim heyeti ile tale­
be tarafından bunun pek mufassal olduğu zikredilerek
daha ihtisar edilmesi rica edilmiş olmasına müteessir ol­
muş ve adeta ağlamıştı.^)
Kâzım Namî
fvlEHTüPLAR
UE CEUâPLARIMÎZ
'7ürk Yurdu^’nun 12'inci sayısını Mimar Muallim
Kemaleddin Beyefendi'nin Alaaddin Tepesi'ne dair
yazdıklan makale ile tezyin etmiştik. Eski eserlerimi­
zin kıymet ve ehemmiyetini, millî mhumuzun tekevvü­
nünde edecekleri büyük hizmeti, mevcut mimarları­
mızın, sanayi-i nefise mütehassıslarımızın cümlesin­
den daha iyi takdir eden Kemaleddin Bey, o makalede.
Garp Türklerinin adeta bir ‘AkropoKü olan Alaaddin
Tepesi'nin muhafaza edilmek şöyle dursun, tahrip
olunmasından şikâyet ediyordu. Kendileri, Evkafı
İslâmiye Nezareti İnşaat Müdürlüğü'nde bulunalıdan
beri, eslâfımzm bediî eserlerini hüsn-i muhafazaya,
fevkalâde bir gayretle çalışıyorlar. Fakat teessüf olu­
nur ki önlerine pek çok mânialar çıkıyor. Bu mâni-
alar, tramvay şirketinin basit tesviye ameliyatından
gayrı şeylere pek de aklı ermeyen cahil mühendislerin­
den ibaret kalsa, yine bir hâldi. Teessüfümüzü katmer­
leştiren “Vandalizm”mürevviçleri arasına, öteden be­
ri “bedayii-şinas" tanılmış bazı zevatın da dahil olma­
sıdır. Biz, 'Alaaddin Tepesi”münasebetiyle de beyan
ettiğimiz veçhile, millî vicdanın, “marifet-i kavmi­
yetin inkişaf edebilmesi için âsâr-ı eslâfın hüsn-i mu­
hafazası lüzumuna kani bulunduğumuzdan. Yeni Ca­
mi'nin tamiri ve Ebu'l-Fazi Mahmud Efendi Medrese­
sinin tahribi meselelerinde. Mimar Kemaleddin Beye­
fendi'nin fikrine tamamen iştirak edenlerdeniz. Bu ci­
hetle mezkûr iki meseleye dair, “Tasvir-i Efkâri’a cevap
olarak yazdıkları mektubu “Türk Yurdu”na memnu­
niyetle dere eyliyoruz;
26 Teşrinisânî sene 328 tarihli Tasvir-i Efkâr gazete­
sinde Yeni Cami tamiratıyle” Ebu'l-Fazi Medresesi hak­
kında iki fıkra görüldü. Her iki madde hakkındaki müta­
laa! yanlış olduğundan bu varakamı neşir sûretiyle tashi­
0 ) Meriuımun hususî hayatına dair elde etmekte olduğumuz menkabelere gelecek nüshamızda da devam edeceğiz.
Sayı 30
hini rica ederim. Zan ve tahmin edildiği gibi kemerin yü­
zündeki badana tabakalarını kazımak için değil, kemeri
altından tamir etmek için kurulmuş olan iskele, kemerin
mürur ve ubûra müsait olan sahasından arz ve irtifa cihe­
tiyle maddeten hiçbir şeyi daraltmamıştır.
İskelenin tarz-ı inşasını ve kemerin hal-i aslîsini ma­
hallinde tetkik etmek bu hakikati meydana çıkarır; fakat
bu meselede “Tasvir-i Efkâr”ın en ziyade yanıldığı cihet
kemerin yüzünün badana tabakasının temizlenmesi için
iskelenin üç ay orada kalması ve bu müddet zarfında bir
değil hatta on kemerin inşasına olan kanaat-i mimariyesi-
dir. Yukarıda dahi beyan edildiği gibi kemerin yani tono­
zun sath-ı dahilîsinin badana tabakalarını kazımak için o
iskele oraya kurulmamıştır. Çünkü bir badana tabakası
temizlenmek için öyle bir iskele kurmak kadar külfet ih­
tiyarına lüzum olmayacağını herkes takdir eder. Tasvir-i
Efkâr meseleyi gazetesi sütunlarına geçirmezden evvel
yakından tetkik etmek zahmetini ihtiyar etmiş olsa idi,
görecekti ki iki yüz bu kadar seneden beri her türlü tesi-
rat-ı müteaddideye ve tahribata uğrayan ve kat-ı ahcar
fenni nokta-i nazarından fevkalâde bir kıymet ve ehem-
miyet-i inşaiyeyi hâiz olan bir vere ve tonoz mümkün ola­
bilen vesait-i fenniye ve ameliye ile tamir olunur. Munta­
zam taştan imal edilmiş bir tonozun altından tamiri bah­
sinde ise ne müteaddit müşkilat-i fenniye ve ameliyeye
tesadüf olunacağı mütehassısları indinde malûmdur.
Müşkilât-ı mezkûrenin ne sûrede hallolunduğuna ve
ameliyat-ı tamiriyenin sûret-i cereyanını yakından tetkik
ederek ber-vech-i bâlâ beyanatıma kanaat getirmek ve
yanlış zehabları tashih etmek arzu ediliyorsa Evkaf Neza­
reti İnşaat ve Tamirat Müdüriyet-i Umûmiyesi'ne gönde­
rilecek zata mevki-i tamirâtta her türlü izahatı vermeye
hazırız. Yeni Cami tonozunun ehemmiyeti hakkında bir
iki söze müsaade buyrulsun. Vere ve tonozların taş kesi­
mi hendese-i tesmiyenin kat-ı ahcar bahsinde ne kadar
mühim olduğunu ve usûl-i inşaasında istihsal-i mükem­
meliyet için Avrupa ulemâsının müteaddit usûller çıkara­
rak bu hususta eserler yazdıkları tekmil mühendislerin
malûmudur.
Hep bu usûller, bu eserler Mimar Kasım'm Yenica-
mi-i Şerif vere ve tonuzunu inşa ettiği tarihten çok sonra­
dır. Mimar Kasım vere ve tonozunu ve taş kesimlerini ga­
yet fennî ve inşaî bir sûrette hallederek ikmal etmeye
 Sayı 30 TÜRK YURDU
muvaffak olmuş ve Osmanlı mimarîsinde o zamana kadar
nadir olması itibariyle fevkalâde kıymetli ve ehemmiyetli
bir eser husule gelmiştir. Mimar Kasım teşkilât-ı tezyini-
yede Osmanlı mimarîsine lâyık tekemmülât meydana ge­
tirdiği gibi teferruat-ı inşaiyede de fen ve sanat nâmına
ilelebed hayretlerle takdir olunacak binalar, eserler bı­
rakmıştır.
Bizde tarih ve âsâr-ı atîkaya bir parça hürmet hissi
mevcut ise böyle bir eseri bilhassa altından tamir etmek
için ne kadar dikkat etmek lâzım geldiği tahakkuk eder.
Üç ayda böyle on kemer yapılabilineceğine gelince;
tam yirmibir senedir inşaatla meşgulüm. Avrupa'da bü­
yük inşaatta da istihzam olundum. Gayet acele binalar da
ikmal ettiğim oldu. Fakat böyle bir tonozun üç ayda yapı­
lamayacağına kanaatim berkemaldir.
Ebu'l-Fazi Mahmud Efendi Medresesi hakkındaki
tavsiyelere gelince; “Tasvir-i Efkâr” m kendi tabiri veçhile
şu pürüzlü işin şekl-i hâzırı hakkında ciddî tahkikat icra
etmeden yanlış malûmat vermekte olduğu anlaşılıyor.
Çünkü icrâ-yı tahkikat etmiş olsa Şehremaneti ile Evkaf
Nezareti arasındaki müzakerat bundan bir ay evvel itilâf
ile halledilmiş ve istimlâk bedeli bir kaç gün evvel Evkaf
Nezareti veznesine teslim edilmiş olduğundan, medrese­
nin haliyle başka bir mahalle nakli için hizmete mübaşe­
ret olunduğunu yazacaktır. Fakat bizce asıl olan cihet,
“Tasvir-i Efltâr”ın istinat ettiği bazı fikirler, kanaatlerdir.
Bunlar bizi cidden meyus ve müteessir ediyor. Ezcümle
“... Ebu'l-Fazi Mahmud Efendi Medresesi'dir ki Evkaf Ne­
zareti âsâr-ı kadîmeyi ibka ve muhafaza lüzumuna gayret­
keşlikler göstermekte berdevam oldukça...” deniyor ve
bununla Evkaf Nezareti'nin âsâr-ı kadîmeyi ibka ve muha­
faza lüzumunu his ve takdir ettiğinden dolayı bezl-i me­
saî etmesi mucib-i memnuniyet görüleceği yerde fazla
addediliyor. Biz bu gibi ifadâtı medeniyet-i atîkamızın ca­
hillerinden veya medeniyet-i mezkûreyi bilip de garazkâr
olanlardan bile şimdiye kadar alalen işitmemiştik.
Âsâr-ı kadîmeyi ibka ve muhafaza etmek Evkaf Neza­
reti'nin en mühim, borcu olduğu kadar insaniyetin ve
medeniyet-i cedidenin şerait-i esasiyesindendir. Bilhassa
âsâr-ı milliye mevzubahis olduğu zaman bunların imhası
değil, hatta tagyir-i şekil etmesi için vuku bulabilecek en
küçük teşebbüslere karşı her Osmanlı vicdanen bir azap
hissetmelidir. Şu maruzatım memâlik-i medeniyede çök­
tün beri kesb-i katiyet etmiş hakikatler olduğu halde biz­
de mütefekkirîn arasında bile tamamiyle takdir olumadı-
ğına izhar-ı teessür etmekten kendimi alamayacağım.
109
Bir satır, aşağıda “Tasvir-i Efkâr” tarafından “Az çok
bir kıymet-i tarihiye ve sınaiyesi bulunan ve eslâftan ber-
güzar kalan âsâra hürmet vâkıa elzem ise de, şehrimizin
vesâit-i nakliye noksanı ve hatta fıkdanı yüzünden maruz
kaldığı müşkilât insaf ile düşünülecek olursa değil tram­
vay ferşiyâtı, hatta dört arşınlık bir sokak küşadı için bile
bir iki Mahmud Efendi Medresesi'ni feda etmekte hatta
tereddüt göstermek câiz değildir, “buyuruluyor.”
, Evvel emirde şunu arzedeyim ki kıymet-i tarihiye ve
sınaiyenin azı çoğu olmaz. Bir eserin ya kıymet-i tarihiye
ve sınaiyesi vardır veya yoktur. Kıymet-i tarihiye ve sına-
iyesi olan âsâra ise yalnız eslâftan bergüzar kaldığı için
değil milletin medeniyet tarihinde ber-hayat vesikaları ol­
duğu için hürmet edilir ve bu hürmet sözde kalmaz. On­
ların her türlü tesirâta karşı muhafaza-i mevcûdiyet ve
mamuriyet etmesine sa'y ve gayret edilir. Bu gibi âsâra,
vesaik-i tarihiyeye sözde hürmet lüzumunu tasdik et­
mekle beraber tramvay için dört arşınlık yol feda etmek
cihetine gidilecek olursa ahlâf için hürmet edilecek âsâr-ı
mezkûre yerine Avrupa fabrikalarından para ile satın aldı­
ğımız elektrik tramvaylarının demir yolları kalacaktır.
Acaba âsâr-ı mezkûreyi muhafaza etmek şartıyla bir
tramvay yolu veya yol açmak niçin mümkün değildir? Av­
rupa'nın eski binaları ve dar yolları olan kıymet-i tarihiye-
yi hâiz bulunan şehirlerinde nasıl her tarafı elektrik tram­
vay nakliyatıyle temin etmişlerdir. İşte meselenin en ziya­
de şayan-ı teessüf olan ciheti budur. Gerek bundan evvel
ve gerek halen yapılan tramvay yollarında ve açılan adi
yollarda mühendisler, âsâr-ı mezkûrenin kıymet-i tarihi-
yesinden bihaber olmalarından naşi hiçbir ehemmiyet at­
fetmediklerinden ya kısmen veya kâmilen yola gitmek
üzere tertip olunan projelerinin tatbikinde, dün bir tür­
be, bugün bir medrese, yarın bir sebil, ortadan kalkmak­
tadır. Bu sûrede yüzde sekseni sûr-ı şâire ile mahv ve
kaybedilmiş olan âsâr-ı atîka-i medeniyemiz nâmına bü­
yük cevâmiden başka elimizde bir şey kalmayacaktır.
Tramvay yolu, İstanbul'da ne acıklı tahribat yapmıştır! Ne
mühim eserleri tahrip etmiştir! Bunlar tetkik edildikçe ve
eserlerin ilelebed kaybolan kıymet ve ehemmiyeti nazar-ı
mütalaaya alındıkça insanın böyle şehri, şehrin şiir ve
şöhretini mahv ve tahrip eden vasıta-i nakliyeden nefret
edeceği geliyor.
Eski atlı tramvay hattının geçirildiği zaman tahrip
edilen âsâr-ı nefıseden bir iki tanesini hatıra getirmek şu
110 TÜRK YURDU
elîm müddeamızı ispata kifayet eder. Vakıfının tarih-i Os­
maniye'deki nâm-ı bülendi kadr-i kıymet ve ehemmiyet-i
mimariye ve tarihiyeyi hâiz olan Köprülü Medrese, kab­
ristan, türbe ve cami-i şerifi heyet-i umûmiyesinin bu
günkü hâli ile eski hâl-i asliyesi mukayese edilirse hayret
edilecek bir sûrette tahrif ve tahrip edildiği anlaşılır.
Medresenin yarıdan ziyadesi vahşiyâne kesilmiş ve
dâiren mâdâr gayet güzel direklerle kemerlerden müte­
şekkil Revaklı Medrese harimi tahrip edilmiştir. Tevsi-i
tarik istikametinin gayet kati olan baltası kubbeleri yarı­
sından doğramış, Köprülü'nün türbesi de şekl-i aslîsini
muhafaza edememiştir. Çemberlitaş'tan daha ileride Atik
Ali Paşa Medresesi dahi aynı tahribata uğramıştır. O med­
resenin medhal tarafından kısmen kat'î suretiyle fevkala­
de ehemmiyeti hâiz olan medrese harimi tahrip edilmiş,
o zamanki tramvay veya belediye mühendislerinin bir iş­
güzarlığı olmak üzere katolunan odalar fevkani olarak
ilâve edilmek suretiyle tahribat ve tahrifatı ikmal edilmiş­
tir. Atik Ali Paşa Cami-i Şerifi Medresesi ile arkasındaki
türbe ve kabristanı, aralarını dolduran sal-dide ağaçlarıy-
le öyle lâtif ve nazar-rüba bir manzara arzetmekte idi ki o
eski hâli musavver resimleri bugünkü şekli ile mukayese
etmek zevksiz ve hissiz tahribatın derecesini anlamağa
kifayet eder. Gerek Atik Ali Paşa ve gerek Köprülü heyet­
lerinin binaları kıymet ve ehemmiyet-i mimariye ve inşa-
iye cihetiyle Osmanlı mimarlığının devr-i teâlî zamanına
tesadüf etmekte olduğundan dolayı fevkalâde mühimdir.
Daha ileri doğru tramvay yolu takip edilirse hep İstan­
bul'a ziynet ve kıymet veren âsâr-ı mühimme-i kadîme-
nin bu sûrede tahrip edilmiş olduğu görülür. O zaman
Köprülü ve Atik Ali Paşa heyet-i mimariyelerinin başına
gelen bu gün işte Ebu'l-Fazi Mahmud Efendi Medrese-
si'nin başına geliyor. Yarın yine fevkalâde bir kıymet ve
ehemmiyeti hâiz olan Feyziye Medresesi'nin başına gele­
cek ve bu sûretle İstanbul'da abidât-ı tarihiyemizden pek
az şey kalacaktır. İşte bu şâyân-ı esef tahribat tramvay
mühendislerinin yalnız kendi istifadelerini ve sanatları­
nın kuru ihtiyacâtını düşünmelerinden ve memleketin
âsâr-ı mühimme-i tarihiyesine ehemmiyet atfetmemele­
rinden ileri gelmektedir.
Ben temin ederim ki âsâr-ı atikaya bir parça hiss-i
hürmet besleyerek İstanbul'un yolları ve haritası bir par­
ça dikkatle tanzim edilse bu binaların hepsi eski şeref ve
mükemmeliyetini muhafaza eder. Ve her cihete dahi
tramvay hattı isâl edilebilir. Ve bu sûretle İstanbul, âsâr-ı
Sayı 30
atîka ve tarihiye nokta-i nazarından dünyanın şehirleri
arasındaki mevki-i yegânesini muhafaza etmekle beraber
yeni bir şehrin rahatlıklarını da hâiz olmuş olur.
Mimar Kameleddin
TÜRKLÜK ŞUÛNU
Türk Ocağı'nda Ziyafet: Kânunievvelin yirminci
Perşembe günü “Türk Ocağı” heyeti tarafından, İstan­
bul'da misafir Türk kardeşlerimize bir çay ziyafeti veril­
miştir. Bu kardeşlerimiz, Balkan Harbi'nde yaralananlara
bakmak veya harbin safhalarını takip etmek üzere impa­
ratorluk haricinden buralara kadar gelmiş Türklerden
mürekkeptir. Din ve ırk kardeşliği mefkûresinin tâ pek
uzaklardan buralara koşturduğu bu altın yürekli Türkle-
re, bütün Osmanlı Türklüğünün hissettiği kalbî şükranla­
rı eda edebilmek İmkân haricinde İdi. Fakat “Türk Ocağı”
herhalde temiz ve necip duygularını muhterem misafir­
lerimize bildirmek istiyordu, işte bu emel, geçen Perşem­
be günkü çay ziyafetini vücuda getirdi.
Ocağın Divan Yolu'ndaki yurduna davet edilen zat­
lar; Hoca Abdürreşid İbrahim Efendi, Darülfünûn mual­
limlerinden Ahmed Agayef, Tabib Ali Hüseyinzâde, Tabib
Akil Muhtar, Rusya'nın Orenburg şehrinde çıkan ‘Vakit”
Gazetesi Başyazıcısı Fatih Kerimî, Kazan'da münteşir “Yıl­
dız” gazetesinin muharriri Ali Asgar Kemâl, Terbiye Mec­
muası sahibi Selim Sırrı beyler ve Kazanlı, Kırımlı, Kaşgar-
lı bazı tüccar efendilerden ve İzmir, Lozan, Cenevre Türk
Yurdu Ocakları murahhasları ile Darülfünûn talebesin­
den birkaç efendiden ibaretti.
Türk Ocağı'nın İdare Heyeti Reisi, esbak Kütahya
Mebusu Ferid Bey hidâyette bulunmuş ise de, pek acele
işi olduğu için içtimaa riyaset edememiş, af isteyerek ay­
rılmış, yerine İkinci Reis Akçuraoğlu Yusuf Bey kaim ol­
muştur. İdare heyeti, ocağın büyük salonunda otuziki ki­
şilik müzeyyen bir sofra tertip ettirmiş idi. Zevalî saat
dört buçukta herkes yerlerine oturdu, sâkin sâkin konu­
şarak çay içmeğe başlandı. Biraz sonra Yusuf Bey Osman­
lI Türklüğü ve Ocak nâmına misafirlerin ifâ ettikleri hiz­
metlere samimî teşekkürlerini bildirdi. Böyle cihanın
dört tarafından gelmiş Türklerden müteşekkil bir heyet,
gerçekten ulvî ve ruhanî bir heyetti. Bütün bu kalpleri
 Sayı 30 TÜRK YURDU
birleştiren beş bin yıllık fahr ile dolu bir tarihin manevi-
yeti, sofranın üzerinde uçuyordu.
‘Yakit” başmuharriri Fatih Kerimî Bey, açık ve sade
bir Türkçe ile, mukabelede bulundu. Şimalli kardeşimiz
o kadar tatlı ve doğru söylüyordu ki, hepimiz ruhanî bir
istiğrak ile dinliyorduk. Ondan sonra birkaç zat daha söz
söylediler. Bunlar içinde, Ahmed Agayef Beyin İçtimaî ve
tarihi, gerçekten üstadlara yakışır bir lisanla söylediği
sözler üzerimizde lâtif bir tesir hâsıl etti.
Akçuraoğlu Yusuf Beyin Rusya'nın Petersburg darül-
fünûnlarında okurken Balkan Harbi'nde yaralanan Türk
kardeşlerinin yaralarını kendi elleriyle sarmak için bura­
lara gelen hemşirelerimizden Güisüm, Rukiye ve iki Mer­
yem hanımlara Ocak nâmına birer teşekkür mektubu ya­
zılması hakkındaki teklifi alkışlarla kabul olundu.
111
Fatih Efendi'nin teklifi üzerine de riyaset makamın­
dan böyle Türklerin müctemi bulunduğu bir zamanda
Türklüğe büyük hizmetler eden Ahmed Midhat Efendi
merhumun hatırasını tebcil etmek bir vazife olduğu söy­
lenmiş, ziyafette hazır bulunan Abdürreşid İbrahim Efen­
di tarafından bir aşr-ı şerif tertîl ve bir dua kıraat olunarak
merhumun ruhuna ithaf edilmiştir ve bununla hatıra ok­
şayan tarihî ziyafete güzel hatme verilmiştir.
“Türk Yurdu” Ocak kardeşine, böyle bir ziyafet tertip
ve uzak yakın Türk kardeşlerin birbirleriyle birkaç saat
beraber bulunmalarına delâlet ettiğinden dolayı teşek­
kür etmeyi de vicdanî bir vecibe bilir.
 i ^

lp*»‘ 4^1«m/ ^
«* •» V

Tûr^l^ritt CaUstr
»s.

YiL; 2 5AYI; 31 (10 Kânunlsanî 132ö'25 Ocak 1913)

Edebiyat: Kızıl Elma / Gökalp

Erbab-ı Hamiyete / Ahmti Cemal

Tan/? ve Âsâr -ı Atîka: Türk ve Türk Eserleri Arasında: Halk Şairi Zeki / İzzet Ulvî

Talim ve Terbiye: îbtidaiye Mekteplerinde Yurt Terbiyesi / Mi Haydar

Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit

Türklük Şuûnu: Kuyaş Ceridesi ve An Mecmuası, Avrupa’da Şark Tetkik

Cemiyetleri, Hilâl-i Ahmer İânesi / . . .

Sayı 31
TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çalışır
EDEBİYAT
KIZILELMA
Bir varmış, bir yokmuş, Tanrı'dan başka
Kimseler yok imiş, yakın vakitte
Bakii'de milyoner bir kız var imiş;
Türklüğü çok sever, yurda yar imiş;
Adı Ay Hanım'mış, hanlar soyundan;
Anası Kırgız'ın Konrad boyundan.
Uzun boylu, kumral, yüksek alınlı:
Şerefli bir kökün güzel bir dalı.
Babası, annesi öldüler birden,
Kendisi Paris'te tahsilde iken;
Dayandı bu kahra, şevki sönmedi;
Tuttuğu mukaddes yoldan dönmedi.
İsterdi Turan'da mektepler açmak.
Hakikat nurunu ruhlara saçmak.
Bununçün lâzımdı bilmek en yeni
Terbiye tarzını, tedris ilmini.
Bu yolda arzusu kadar yükseldi;
Nihayet Paris'ten Bakü'ye geldi.
Biri erkeklere, biri kızlara,
İki mektep yapmak içün mimara
Emirler vererek işe başladı.
İstikbâl Beşiği mektebin adı.
Bir yanda inşaat devam ederken,
Ay Hanım en meşhur bir ilim ehlinden
İslâmın ruhunu dahi öğrenmek
İçün çalışırdı, Garb'a yeltenmek
Ona kâfi gibi görünmüyordu:
“Şark'ı da tanımak lâzım!” diyordu.
TÜRK YURDU 115
Onbeş günde bir çıkar
Diyordu: “Halk bahçe, biz bahçevanız;
Ağaçlar gençleşmez aşıdan yalnız;
“Evvelâ ağacı budamak gerek.
Aşıyı sonradan ulamak gerek.”
Bununçün her sabah evde kalırdı:
Sadeddin Molla'dan dersler alırdı.
Bir akşam Ay Hanım ata binerek,
İstedi kırlarda biraz gezinmek.
Yanında tüccardan Bahadır Ağa,
Şehirden çıkınca saptılar sağa;
Ovada cennetten bir eser vardı:
Bahardı, her yanda çiçekler vardı;
Esrarlı bir hüzün, dalgın bir neşat.
Gençlik, şiir, nağme, renk, koku, hayat.
Kevser saçar gibi bir huri eli
Manevî bir mestlik ruhta münceli.
Vicdan fevkinde bir ruhanî şuur
Duyardı muhitte bir gizli huzur.
Altık müphem değil aşkın manası;
Münkeşif hayatın loş muamması.
Bu anda Bahadır dedi ki, “Bakın
Bu gence! Gözleri ne kadar dalgın!
Bakıyor görmeyen bir nazar gibi!..”
Ay Hanım görünce titredi kalbi;
Kendine mun'atıf iki sabit göz
Camdanmiş gibi yok içinde öz;
116
Sarışın saçları uzun ve dağınık;
Mutlak ya şair, ya ressam, ya âşık.
İstiğrak hâlinde sanatkâr bir ruh;
Gözlerinde gaflet, kalbinde fütûh.
Ay Hanım, kısılmış gibi nefesi
Dedi ki, “Ne kadar solgun çehresi!”
Kalbinde bir derin hicrân duymuştu;
Umûmî kanuna o da uymuştu.
Ertesi gün dersi mahzun dinlerken
Çıkmıyordu o genç bir an zihninden...
Bu hâle hem şaşıp, hem kızıyordu;
Ruhundan bir gizli gam sızıyordu.
İsterdi yaşamak milleti içün.
Kini vardı sevda illeti içün...
Serseri bir aşka gönül bağlayan
Nasıl verebilir yurda yeni can?
Bu anda içeri giren hizmetçi
Dedi ki, “Kapıda duran bir genci
İkna etmek mümkün değil! Molla'ya
Birşeyler soracak, ediyor rica;
Rüya görmüş, tabir istiyor sizden;
Derdine bir tedbir istiyor sizden,”
Ay Hanım anladı derhal geleni.
Eliyle tutarak çarpan kalbini,
Hâlini meydana vermemek için
Dedi: “Ben gideyim, buraya gelsin.”
Genç geldi oturdu mollaya karşı
Dedi ki; “Her kimin bir derde başı
Uğrarsa sizsiniz çare gösteren;
İşte bu ümitle size geldim ben..
İstanbul'da doğdum, Turgud'dur adım.
Ressamım; tabiat, büyük üstadım.
Yaya seyyahlığa şevketti beni;
Her saat başında emsalsiz yeni
Bir güzellik görür, tebcil ederim,
Büyük sanatkârı tehlîl ederim,
Dün yürür iken, önümdeki yol
Ayrıldı ikiye; Bir sağ, biri sol.
Soldaki nereye gidiyor, diye
Sordum, sakalı ak bir çiftçiye.
Dedi; 'Bu yol gider Kızılelma'ya...'
Lâkin ben bu sözü verdim şakaya.
Yürüdüm, az sonra bu şehri seçtim;
Yaklaştım! Bir yerde kendimden geçtim.
TÜRK YURDU Sa yı 31
İstiğrak mı bilmem, rüya mı bilmem;
Hem yokluk, hem varlık, bir garip.
Bir de ne göreyim; atlı bir peri
Gökten indi Cennet yapmakçün yeji
“Sen kimsin, bu âlem neresi?” dedim.
'Bu Kızılelma'dır, ben perisiyim.'
Diyerek kayboldu; fakat hayâli
Çıkmıyor ruhumdan,. İşte bu hâli
Size söyleyerek bir çare bulmak,
Kızılelma'ya bir emâre bulmak
İçün size geldim; çünkü her kime
Sordumsa dediler; 'Git o hâkime;
Sorduğun ülkeyi ancak o bilir;
Şimdi de kendisi nah bu evdedir.'
Tasdi ettim; fakat görünüz mazur,
Çünkü bu dert bende koymadı şuur,
Lütfedip derdime verin şifayı;
Anlatınız bana Kızılelma'yı...
Bu şehir neresi, yolu nereden?
Şimdiye dek var mı oraya giden?
Perisi melek mi, yoksa beşer mi?
Beni kulluğuna kabul eder mi?
Molla dedi; “Oğlum, Türk fatihleri
İsterdi istilâ etmek her yeri;
Fethe lâkin bir tek hedef tanırdı.
Orayı kendine İrem sanırdı.
Bu mev’ûd ülkeye, bu tatlı yurda
vâsıl olmak içün hep bu uğurda
Yüzlerce defalar Türklük kaynadı;
Hind'i, Çin'i, Mısır'ı, Rum'u kapladı.
Bütün paytahtlara, en son çitlere
Gitti; fakat asla bu meçhul yere
Yaklaşmadı; çünkü o mev’ûd ülke ,
Değildi hariçte bir mevcut ülke.
Kızılelma yok mu? Şüphesiz vardır;
Fakat onun semti başka diyardır...
Zemini mefkûre, semâsı hayal...
Birgün gerçek, fakat şimdilik masal.
Türk medeniyeti taklidsiz, safî
Doğmadıkça bu yurt kalacak hafî...
Çok yerleri biz fethedebilmişiz;
Herbirinde mânen fethedilmişiz.
Bir kişver almış tabiiyete,
Uymuşuz ordaki medeniyete.
Sayı 31
Bazan Hindli, bazan Çinli olmuşuz;
Ai'ap, Acem, Frenk dinli olmuşuz.
Ne bir Türk hukuku, Türk felsefesi,
Ne Türkçe inleyen bir şair sesi.
Şair, hâkim gelmiş bizden de; çokça
Kimi Farsî yazmış, kimi Arapça.
Fransızca, Rusça, Çince yazmışız,
Türk'e ancak birkaç hece yazmışız.
Bakınız meselâ: Yazmış koskoca
Farabî Arapça, Karamzin Rusça;
Sînâ, Celâleddin, Zemahşerîler
Emeği Arab'a, Fars'a verdiler.
Buharalı Şevket, Genceli Hüsrev,
Firdevsî'ye, yahut Sadî'ye peyrev...
Bugün bile birçok ediplerimiz
Frenkçe yazmağı sayarlar mu'ciz.
Türkçe yazanlarsa lügat paralar,
Avrupa taklidi şeyler karalar.
Hakikî ruhumuz, safî dilimiz
Bağırır onlara; “Bize geliniz!..
Bizdedir fikre his, hislere hayat.
Vicdanlara ilham, şaire kanat...”
Zekamızı sanki kiralamışız,
Her dilden kitaplar sıralamışız.
Türk'ün hem kılıcı, hem de kalemi
Yükseltmiş Arab'ı, Çin'i, Acem'i.
Her kavme bir tarih, bir yurt yaratmış.
Kendini başkası içün aldatmış.
Öz işini daim yarım terketmiş;
Turfan'ı bırakmış, Orhun'a gitmiş..
Unutmuş evvelki elifbâsını,
İlim ve fendeki i'tilâsıni;
Yeniden bir yazı, bir yasa düzmüş.
Her zaman zihnini boş yere üzmüş.
Nice defa Kanun, Şifâ okumuş;
Dönmüş geri tekrar Binâ okumuş..
Yok tarihimiz, var tarihlerimiz,
Bir burca girmemiş Mirrîh'lerimiz;
Her biri parlamış bir başka gökte...
Aynı ruhu bulmuş yüzlerce gövde.
Ne tarihî vahdet, ne kavmî safvet!
Kızılelma işte buna işaret.
Millette olsa bir gizli ihtiyaç.
Millî vicdan bulur ona bir ilâç;
TÜRK YURDU 117
Türk bakmamış İrem, yahut Sebâ'ya,
Demiş; “Gideceğim Kızılelma'ya.,,
Maksadı gitmektir birliğe doğru.
Millî düşünceye, dirliğe doğru...
Bilir bir gün millî irfan doğacak.
Yeni Orhun, Yeni Turfan doğacak.
İçtimaî bir yurt, kavmî bir tarih
Edecek Türklüğü taklitten tenzîh.
Fakat kim bilir, kim yolu açacak,
Türklük ziyasını dehre saçacak?...
Kim bilir ne vakit deha perisi
Olacak bu yeni huldün Belkis'i?
Bu anda bir cezbe geldi Molla'ya
İlahî bir sesle girdi manaya:
Pîrden sual ettim; “Sevgilim hani?”
Dedi bana; “Önce kendini tanı!,.,.
Tutmuşum elinden ben nâgehanî.
Götürmüş beni bir gizli dünyaya.
Karanlık bir tufan, seyyâl bir deycûr!
Ne Vücut, ne Âdem, ne Gayb, ne Huzur;
Nar içinden henüz çıkmamıştı Nur,
Tutulmuştu her şey kara sevdaya...
Umman coşkun akar, biz sal içinde
Bir yıldızböceği hayâl içinde
Işıldar gibiydi; bu hâl içinde
Dalmışız ikimiz aynı rüyaya.
Salımız-şarapnel imiş cevheri-
Patladı, dağıldı hep misketleri.
Sormaksızın pîrden bu acep sırrı
Dedi; “Müsemmâdır, geçti Esmâ'ya!”
Misketler de bir bir patlar, onlardan
Yeni şarapneller fırlardı her an.
Biz bunlardan biri üstünde, hayran.
Girmekte idik bir yeni fezaya.
Denizden ırmaklar, ırmaktan çaylar
Doğdukça, salımız daha çok haylar.
Kaynaktan bizimçün ayrılan paylar
Götürürdü bizi başka me'vaya.
.118
Salımız balonmuş, havayı deldik,
Safralar atarak daim yükseldik.
Nihayet Âdem'in gözüne geldik
Oradan hasretle baktık Havva'ya.
Durmadık biz, kimi Sina'da kaldı.
Kimi, “İrdim!." dedi, semâda kaldı;
Kimi Arş'a çıktı, A'lâ'da kaldı...
Döndüler baktılar akan deryaya.
Salımız fişekmiş, bizi uçurdu.
Her düşen leması bir cihan kurdu;
Kimi Londra'da, Paris'te durdu.
Kimisi bağlandı yeşil hurmaya.
Zeliha, Yusuf ta buldu özünü,
Ferhad, Şîrîn'ine dikti gözünü;
Şerh edememişken sevdâ sözünü
Mecnun kavuşmuşum sandı Leylâ'ya!
Sevda bir kanattır, uçmayan bilmez.
Bu yolu ne atlı, ne yayan bilmez;
Bir güzel var, hüsnü hiç pâyân bilmez.
Tekâmül denilir bu nazlı aya.
Salımız gömülmüş, uçtuk hülyâda
Dinlenmedik hiçbir tatlı rüyâda
Son arzumuz budur fani dünyada;
“Türk'üz, varacağız Kızılelma'ya...,,
Turgud bu sözlerden bulmadı şifa.
Çıktı, gitti, gönlü dolu “Vâ hayfâ!”
Diyordu “Leylâ'sız bir Mecnûn gibi
Nasıl yaşayayım söyle yâ Rabbi!”
Ay Hanım duymuştu bütün sözleri.
Bu fikri zihninde sürdü ileri;
“Kızılelma yokmuş, fakat lâzımmış.
Turan hayatına bu bir nâzımmış;
Her hayal hakikat olabilirken.
Var etmemek n'içün bunu şimdiden?
Madem ki Türklüğün derdine derman
Bu imiş, ne içün koşmamak heman?
TÜRK YURDU Sa yı 31
Madem ki ne Hind'de, ne Çin'de imiş,
Türklerin ruhunun içinde imiş;
Değilmiş Arap'ta, Acem'de, Rum'da;
Unutulmuş kökü Karakurum'da...
İngiliz, Fransız, Rus'ta değilmiş.
Nereye düşmüşse biraz eğilmiş;
Bulalım biz onu vicdanımızda
Bir güneş yapalım Turan'ımızda.
Düşündü... Düşündü... Kararlaştırdı;
Birgün Yurtçuları bütün çağırdı.
Dedi; “Türk irfanı, serbest bir toprak
İster ki orada eylesin işrak...
Ne Bakü, ne Kazan, ne de İstanbul
Bu yeni hayatı edemez kabul.
Burada hürriyet siyasi değil.
Orada lafzı var, manası değil.
Burada Türkçeden memnu evlâdın.
Orada zincirden çıkamaz kadın...
İsviçre'de bir Türk köyü, bir şehir
Yapalım; oradan yeni bir nehir.
Bir irfan ırmağı aksın Turan'a...
Irmak döner elbet bir gün ummana.
Taklitsiz, salt ibda, iktirâh ile
Doğmuş bir marifet Türklüğe şule.
Bütün Türklüğe aynı şuleyi
Saçsın ki gönüller birleşsin iyi.
Hâkim, şair, edip, sanatkâr, tâcir
Hepsi bu beşikten yetişip bir bir
Kimisi Kaşgar'a, kimi Altay'a,
Kimisi Kazan'a, kimi Konya'ya,
Her biri giderek bir oymağına.
Götürsün od, ışık Türk Ocağı'na
Daniş Encümeni, Darülfünûnlar
Burada kök salsın, her yere bunlar
Kollar ataraktan, aynı hikmeti
Dağıtıp, yükseltsin büyük milleti...
Kızılelma olsun bu şehrin adı.
Atalarımız hep bunu aradı...
Pekin'e, Delhi'ye bununçün vardık.
Viyana burcunu bununçün sardık.
Artık tanıyalım mefkûremizi;
Düzelim yasamız ve töremizi!
Yurtçular bu fikri edip istihsân.
Bütün ülkelere ettiler ilân.
Sayı 31
Ay Hanım bu işe hep servetini
Vakfetti, kimisi hamiyetini,
Kimi irfanını, kimi cehdini;
Birleşip yaptılar Turan Mehdi'ni.
Lozan'ın yanında bir Türk beldesi
Şenlendi; Her fennin bir medresesi.
Ziraat, ticaret, sanat evleri
Yapılıp, oldu bir ümran meşheri.
Kız, erkek çocuklar gelip doldular.
Yeni Adem, Yeni Havva oldular.
Yavrucak Türklere açık eşiği;
Yeni bir hayatın oldu beşiği.
Ay Hanım yaptığı dârüttedrîsi
Bir müdür eline verip, kendisi
Bakü'den bu yeni şehre gitmişti.
Müdürlük yükünü kabul etmişti.
Kalbindeki aşkı uyutmak içün,
Turgud'u büsbütün unutmak içün
Gece gündüz durmaz, ikdam ederdi;
Eksik arar, bulur, itmam ederdi.
Fakat yüzünden de olurdu iyân;
Gönlünde bir dert var herkesten nihân...
Turgud'a gelince, zavallı ressam
Her gece bir köyde ederek akşam
Az uz gitti dağlar, dereler aştı;
Ülke ülke, şehir şehir dolaştı;
“Kızılelma nerde?,, diye sorarlardı;
Ne bilen onu, ne düşünen vardı.
Kaşgar'da bir sabah gördü bir ilân;
Tepeden tırnağa titredi heman;
Çünki Kızılelma sözleri, iri
Harflerle yazılmış, yanında biri
Diyordu; “Kimlerse evlâtlarını
Verenler, yazsınlar ki adlarını.
Yakında kafile çıkacak yola
İlân ediyoruz ki malûm ola!
Turgud halecanla yaklaştı, baktı;
Gözünden meserret yaşları aktı.
Lozan civarında imiş arağı;
Oraya dökülmüş Cennet toprağı...
Mutlak oradadır güzel hûrisi,
Münevver Turah'ın Yeni Tomris'i.
TÜRK YURDU 119
Yıllarca uyuyan ümidi güldü;
Çocuklarla birlik yola düzüldü.
Vaktâ ki erişti Kızılelma'ya
Müracaat lâzım gelmişti Ay'a...
Müdür'e bir mektup yazıp gönderdi;
Mektepte bir resim dersi isterdi.
Ay Hanım, muavin Tomris Hanım'a
Dedi; ‘Yarın getir onu yanıma;
Şimdilik onunla biraz sen görüş...,.
Kalben dedi; “Acep çıkacak mı düş?
Beni ilk görüşte tanıyacak mı?
Bu bir boş masal mı, ya muhakkak mı?„
Kim bilir ne içün bir gün intizar
Eylemek istedi, bunca âh u zâr
Güya asla kâfi değilmiş gibi;
Kendi de bilmezdi, nedir sebebi.
Biraz sonra Tomris geldi hiddetle.
Dedi; “Bu bir mecnun, hem de şiddetle,
Kızılelma'yı bir rüyada görmüş.
Beni de güya o esnada görmüş!
Kişverler dolaşmış, sormuş herkese.
Bir salık vermemiş ona hiç kimse.
Daha birçok şeyler... Deli vesselâm!
Gözü dalgın, aşkı coşkun bir adam.,,
Ay Hanım bu sözden heman sarardı,
Kalbini elemli bir şüphe sardı.
Aceba rüyada gördüğü bu mu?
Turgud sevdiğini bunda buldu mu?
Hakikat bu ise ne büyük heyhat!
Artık ona düzah olacak hayat.
Bir resim hocası olmuştu Turgud
Ay Hanım büsbütün sönmesin umud
Diyerek Turgud'a görünmedi hiç.
Haftalar geçiyor, yanıyordu iç.
Turgud odasına çekilir her gün
Tomris'in resmini nakşetmek içün
Çalışırdı, bunu Ay Hanım bilir.
Her gün gönlü bir kat daha ezilir.
Gizlice ağlardı; nihayet birgün
Denildi var imiş parlak bir düğün;
Tomris'le Ertuğrul evlenecekmiş.
Hatta bu perşenbe günü gerdekmiş...
120 TÜRK YURDU
Turgud işitince, yıldırım gibi,
Bir darbeye uğrar, sarsılır kalbi.
İntihar; Bu fikir doğar içine;
Gider civardaki bir gar içine.
Elinde tabanca, beynini hedef
Etmiş, bir lahzada olacak telef...
Ay Hanım bu hâli sezip evvelce
Turgud'u gözetler imiş gizlice.
Turgud, tam tetiği çekecek iken.
Kolundan şiddetle tutarak, birden
Dedi; “Turgud, yapma, bu iş pek günah!,,
Turgud döndü, baktı, dedi; “Sen mi, ah?
Ey Tomris sen misin?,, Ay dedi hayır,
Ben Tomris değilim, bana Ay çağır.,,
- O halde Tomris kim? - O başka kadın.
- Kocaya varacak o mudur yarın?
- Evet o.. - Ah, lâkin size çok benzer.
- Hayır, ben kumralım, o ise esmer.
- Gözleri mavi mi? - Bilâkis siyah.
- Demek ki ben onu görmemişim ah.
Daima ben seni onda görerek.
Bir insan kızını sanmışım melek,
- Üç yıl evvel bir gün gördünüz beni.
- Fakat acep niçün görmedim seni?...
-Rüyada mı? -Hayır; rüyet içinde;
İstiğrak gibi bir halet içinde.
“Kızılelma'ya dek” demiş bir çiftçi;
Size müphem kalmış bu sözün içi...
Görünce beni siz, Kızılelma'da
Bir peri zannedip sonra rüyada
Görünmüş gibi; bir hayal sandınız;
Olmuş bir vakayı masal sandınız.
Geldiniz evime; hocamdan tedbir
Sordunuz; rüyanız edildi tabir.
Cevaplar göründü size pek donuk;
Fakat bana açtı bir yeni ufuk.
Düşerek işte bu tatlı sevdaya;
Vücut verebildim Kızılelma'ya.
Bu isimledir ki gezip her izi;
Burada nihayet buldunuz bizi.
- Ah, şimdi anladım bu muammayı;
Uyanık gördüğüm uzun rüyayı.
Seni gâh Huzur, gâh Gayb'te aradım;
Becâyiş ettiler gözümle yâdım.
Sayı 31
İhtida gerçeği hayal sanmışım.
Sonra da gölgeyi cemal sanmışım.
Dediler Rüyetin uykuda imiş...
Uykuda değilmiş; Bakü'de imiş.
Evinize gelmiş sormuşum sizi;
Denmiş bana, “Belli değildir izi.,.
Siz yapmakta iken Kızılelma'yı
Koşmuş aramışım bütün dünyayı.
Nihayet bulunca yine sapmışım,
Yalvaç'a Ugan'ım diye tapmışım!.,.
Tomris'in çehresi çerçeve olmuş.
Zihnimdeki hayal içine dolmuş...
Ona ait diye yaptığım resim,
Evvelce ruhumda imiş mürtesim...
Onu derken sizi tersim etmişim!...
- İhtida bana da geldi bir vehim
Rüya ona râci olmasın diye
Bir gün gizli girdim sizin hücreye...
Yaptığınız resmi gördüm, anladım;
Lâkin o günedek hayli ağladım.
- Ah! Ne bahtiyarlık, demek muhabbet
Size de okunu vurmuş... - Ah, evet...
Ulaştı bir düğün daha yarına.
Dördü de erdiler muratlarına.
Kızılelma oldu bir güzel cennet;
Oradan Turan'a yağdı saadet.
Ey Tanrı icabet kıl bu duaya;
Bizi de kavuştur Kızılelma'ya!..,
Gökalp
ERBAB-I HAMİYETE
Havayic-i askeriyenin nakli için çok miktarda çuvala
ihtiyaç görülmektedir. Bu çuvalların ise Menzil Müfettiş-
liği'nce tedarikinin uzun zamana mütevakkıf bulunduğu
bittecrübe anlaşılmıştır. Bu sebeple erbâb-ı hamiyetin
himmet ve fedakârlığına müracaata lüzum-ı mübrem gö­
rüyor ve hamiyetkâr ve fedakâr ahalimizin orduyu bu
hususta kendilerinden ehemmiyetle beklediği kıymettar
muavenetlerinden mahrum bırakmayacaklarını şiddetle
 Sayı 31 TÜRK YURDU 121

ümit ediyorum. Bu hususta muavenet ve himmetlerini “Sarkis Zeki” Türk nâmı altında yaşamamıştır; lâkin
diriğ etmemek lüthmda bulunacak hamiyetkârlarm çuval duyguca, ruhça ben Türk diyeceğim. Yine herkes istedi­
ve harar nümûnelerini görmek üzere Sirkeci Menzil Nok­ ği gibi hükmünü vermeğe gitsin.
ta Kumandanlığına veya Nuruosmaniye'de Türk Yur- Her mısraı on bir heceli ve mısra ortasında, altıncı
du'na müracaat buyurmalarını ve getirecekleri çuval ve hece nihayetinde duraklı olan millî vezindeki manzume­
hararları Menzil Nokta Kumandanlığına bir senet muka­ lerden birkaçını buraya yazıyorum;
bilinde teslim etmelerini rica ederim.
N edamet E tt İm
Şark Ordusu Menzil Müfettişi
Gayrı ben seninle ey bî-mürüvvet
Ahmed Cemal Kat-ı alâka-i muhabbet ettim
Anladım ki yokmuş sende merhamet
Gönül verdiğime nedâmet ettim.

Tükendi kalbimin şevki, sürürü

TARİH VE ÂSAR-I ATÎKA
Meyleylemem artık olsan da hûri
Ben böyle bilmezdim yürü var yürü
TÜRKLER ve TÜRK ESERLERİ ARASINDA...(b
Pek gafil bulundum kabahat ettim
HALK ŞAİRİ ZEKİ
Burada Türkler ne duygularla yaşıyor, ne gibi eserle­ İşittim ey Zeki güft ü şinidi
ri anlıyor; onları da tetkik ediyorum. Zira visâlinden kestim ümidi
Korkup sakındığım bir canım idi
Halkın hafızasında yapma dille yazılmış şiirler yer tu­
tamıyor; halk ne Fuzûlî'yi, ne Fikret'i tanıyor. Onların Onu da Allah'a emanet ettim.
duygularını harekete getirenler millî vezinle yazılanlar­ “Mestaneler” adlı şiirinde Zeki yalvarıyor;
dır. Bu türlü eserleri okuma bilmeyen bir köylünün ağ­
zından bile -kaval sesi yamklığındaki nağmeler içinde- Dolandır badeyi sâkiya gül-fem
her yerde dinleyebilirsiniz. Seyranî, Emrah, Zeki.. Bu ka­ Geçirme nevbeti mestanelerden
bil manzumeler tertip eden şairlerdendir. Bu hissin çağları bulmazdan encam
Ağar ve kibarca yazılmış şiirleri yine anlayanlara, zevk Eksiltme badeyi peymanelerden.
alanlara bırakarak milletin büyük kümesine hitap ede­ Ol nevres fidandır ibramı bilmez
cek, onları durgunluklardan silkindirecek sade bir edebi­ Akar çeşmim yaşı aramı bilmez
yat tesisine şiddetle ihtiyaç vardır kanaatindeyim. Hatta
ben diyorum ki, vaktiyle bir enam edebiyatımız, millî
edebiyatımız varmış; fakat bu da her şey gibi yüz üstü kal­ HAYIR OLAMAZ
mış... Benim fikrimce halk neden anlıyorsa bunu tayin Gönül ehlinde gam bulunmaz amma
ederek halk edebiyatını canlandırmalıdır. Demsiz gönülde de ferâgat olmaz
Bu defa tanıtmak estediğim Zeki'nin mecmuası Hı- Halet-i mey inkâr olunmaz amma
rant Herri Efendi nâmında bir zat tarafından toplanmış­ Sâkisiz meyde de halâvet olmaz.
tır. Buna "Setredilmiş Cevherler" nâmı verilmiş ve Aleksi
Efendiye ithaf olunmuştur. Bu hususta neler çekti kuh iken
Bir sürpriz yapmak, manzumelerinden birkaçını bu­ Sen bari kaydını görüver erken
raya geçirdikten sonra Zeki'nin hüviyetinden bahsetmek Canı canana ver istemiş iken
istiyordum; haydi öyle olmasın!. İstenilen malda meymenet olmaz.

( ü Birincisi birinci yılın l l ’inci sayısına dercedilmiş olup eski bir manzumeye dairdir.
122 TÜRK YURDU
Nâ-ehline mey-i gül-gûn içirme
Öyle müfsitlerin bezmine girme
Yârâna ver gönlün zahide verme
Tilkiye güvercin emanet olmaz
Yare meyil verip açtın bir yara
Yarana gayrıdan arama çare
“Zeki” ne ararsan nefsinde ara
Her şeyhim diyende kerâmet olmaz.
Zeki rinddir, mübalâtsızdır. Bakınız daha ileriye gide­
rek ne diyor;
Kavl-i vâiz efsane-i laklaktır
Değil kürsüye arşa çıksa alçaktır
Sayd-ı mazlum için dâne-i faktır
Sakın ol tesbîh-i sad danelerden.
Hatıra birşey gelmesin.. Şair Bektaşî'dir. Birçok tarik-
taşları gibi ham sofuların, gayr-ı hakikî âlimlerin aleyhin­
de yazıyor.
Diğer bir yerde de zahide şöyle hitap ediyor;
Hor görme eşyayı ey zâifu'l-basr
Herkes bu âlemde ektiğin biçer
“İn hayren fe-hayrun in şerren fe-şerr”
Sen meslek-i hayra sâlik ol yürü.
Ey Zeki dünyadan kıl özün ırak
sû-yı mâ-sivâdan sevdayı bırak
“Küllü şey’in hâlilûn illâ vechedü” bak
Hayat-ı câvide mâlik ol yürü.
Zeki'nin son şiiri de 6,5 heceli vezindedir ki vefatına
yakın söylemiş imiş.
ELVEDÂ
Dilde cevlân eder meyl-i muhabbet
Ağyâra göründü yâre görünmez
Kimlere kıldımsa derdim şikâyet
Dediler cevr-i gül çâre görünmez.
Bana rahat Hak'tan olmamış nasip
Kuşe-i vahdette kalmışım garip
Başın içün elin benden çek tabip
Bana bu derdimden çâre görünmez.
Yâre ey dil zahir olsaydı eğer
Belki bulunurdu derdime zafer
Zeki tâ ciğerden vurulmuş meğer
Akar kanı amma yare görünmez
Sa yı 31
Arap vezninde de manzumeleri vardır. Çorum'da ve­
fat etmiş olan Osman Efendi için yazdığı taziyenin bazı
beyitlerini nakledelim;
Öyle bir dert ki tedbir ile derman olamaz
Yazılan levh-i kaderde eder elbette zuhûf
Çünkü bu dünyada “küllü men aleyhâ feen”
Ede Allah meğer mülk-i bekasın meysûr.
Küllü nefsin-dedi Hak-zâikatü'l-mevt” zira
Gitti dünyaya gelen şol kadar erbâb-ı kubur
“İrciî emrine karşı duracak âlemde
Acaba şimdiyecek geldi mi bir merd-i cesur?
Hazret-i Mefhar-ı âlem dahi rıhlet etti
Hani ol İsa vü Meryem, hani ya Musa-yı Tûr
Sabırda ecr-i azîm âyet ile müstedlel
Biraderi Harik Efendi'nin vefatına on dokuz yaşında
iken yazdığı rivayet edilen mersiyeden;
Ecel teahhür etmez ey Zeki asla
''Lâ yeste'hirûne sâ'aten velâ
Yestakdimûn." Buyurdu Hazret-i Mevlâ
Bu çaresiz derde tahammül lâzım.
Zamanın takdirsizliklerini de manzumelerinde inle-
miştir;
Bazı manâ-yı lügat tersine mi döndü acep
Biz de mi anlamadık lafza dirayet ne demek
Biri cehliyle geçer mertebe-i üiyâya
Biri ilmiyle varıp nezdine pus eyler etek
Koy yıkılsın altı üstünden iyi çıksa gerek
Sözün encâmı Zeki biz başımızdan koktuk
Kuyruğa etti sirâyet akıbet misl-i semek.
Şaire Bektaşî demiştim. İşte eserlerinden delillerim;
“Bende-i cavid olaldan fazl-ı Hakka ey Zeki” mısraında
Fazl-ı Hurûfıye ve Cavidân adlı kitabına işaret vardır.
Çıkan eflâke benim sûziş-i aşkım alevi
Alevi sanma tahî zahidâ gel ol Alevî
ve
 Sayı 31 TÜRK YURDU
Dahil bizim muhabbet-i handan olduk yine
Hâsılı zevk u sürûr-ı cavidân olduk yine
...................... Bektaşiyân olduk yine
Mutasavvufâne ve vahdet-i vücûda kail olduğuna
delâlet eder beyitlerden de nümûne dercedelim;
“Min örf..” esrarına can vermişim ez can u dil
“İlmül-esma” benim, esrar-ı esmâ bende var.
“Len terânî” dir sözüm arş-ı istivâdan söylerim
Gah “kaf’dan dem vurup gah “kef ha” dan söylerim
Ol biri §ehr-i ulûm, ol diğeri bâb-ı ulûm
Gah Muhammed, gah Aliyyü'l-Murtaza'dan söylerim
Bunlardan başka münacatı, manzum mektupları hi­
civleri de vardır.
ÎİÎîlt
Şimdi biraz da şairin tercüme-i hâline dair malûmat
vereyim;
“Sarkis Zeki” 1258’de Sungurlu'da doğmuş, pederi
Nurlu Çorbacı imiş. Sahavetini millî mektepte geçirdik­
ten sonra babası tarafından müderris Ömer Efendi'nin
medresesine verilmiş. Nurluyan Serkis 1280'de mal san­
dık emini tayin olunarak sonra tahrirat kitabetinde, mah­
keme azalığında bulunmuş naiple hakkaniyeti müdafaa
sırasında arası açılmış ve azalıktan azlolunmuş ise de. Ad­
liye Nezareti'ne çektiği telgraf üzerine memuriyetine tek­
rar tayin edilmiş.
Ahlâkı hoş ve şuh meşrep olduğunu, bağlama deni­
len bir nevi saz çaldığını, “Her mezhep ve tarikata hür­
met ederim, lâkin Bektaşî tarikim çok severim” dediğinin
hikâye edildiğini, Alevîlerin ona son derece hürmetleri
olup uzak mahallerden hediyelerle daima geldiklerinden
bu sayede hayli servet biriktirdiğini Hırant Herri Efendi
yazıyor.
Mecmuanın mukaddimesinde deniliyor ki: “Dostum
Zeki'yi görmek tanımak istersen onu başka yerde arama.
O tabiat aşıkıdır.
Sabahleyin evinin penceresine oturur, etrafı seyre­
der. Derin derin düşünür. Vakit öğlen ise mahkeme salo­
nunda bulursun. Dokuz raddelerinde Sungurlu'nun lâtif
bağları arasında kuşların nâmelerine karışmış bağlaması­
nı işitirsen doğru oraya git. Zeki'yi çayır üzerinde yan gel­
miş, yanında mahdumu Aleksandır'ı bağlama çalarken
123
görürsün. Çok sevdiği refiklerinden Mehmed Suzi, Terzi
Ai'tin, Muhtar Fikri efendiler de oradadır, temiz Türkçe
söyleyen orta boylu, sarı benizli, kumral bıyıklı olanı Ze-
ki'dir...
“Nurluyan Sarkis Zeki” 1298'de ölmüş, mahdumu
Aleksandır teessüründen intihar etmiş. Zavallı!
Yine mecmuanın baş tarafından şu satırlar vardır;
“Bedbaht şairin mezarı ayaklar altında tepelenip sertleş­
tiğinden bir avuç toprak bulunamadı.” O halde mezarı şi­
irlerinden ele geçen beş on yapraktır.
Aşık tarzının Türkler arasında şöyle dursun, Türkler-
den başka unsurlarda da nasıl bir tesir bıraktığının şair
“Zeki” bir şahididir. O' kadar ki başka başka kavim ve
mezhebe mensup olanlar arasında kavî bir rabıta, tam bir
benzeyiş ve hakikî bir uhuvvet tesisine sebep olduğuna
hükmedeceğim.
Burada bu kabilden iki şair daha haber aldım. İkisi
de Hristiyan ve kardeş imiş, “Mahcubî” nâmında olanı ve­
fat etmiş, gayet güzel bir lügati olduğunu söylediler.
“Harbî” amadır ve sağdır.
Yukarıda isimleri geçen Seyranî, Emrah Türk’türler.
Seyranî hakkındaki tetebbularımı ikmal etmek üzereyim.
İhtimal ki bu türlü iştigale dudak kıvıranlar olur. Bence
bunlar Türklüğünü yadırgayanlar, benliğini unutanlardır.
Halâsımızın ilâcı, sükûtumuzun sebepleri uzaklar­
dan, yabancı memleketlerden ziyade ruhumuzda ve ken­
di memleketlerimizdedir. Yabancı yerlerin bize ait olma­
yan mükemmeliyetini seyretmekten ise nazarlarımızı za­
vallı Türk iline, Anadolumuza çevirmeliyiz. Onun harabe­
leri üzerinde yaşayan perişan halkı, gözden bir dakika
uzaklaştırılmayacak kitabımız olsun!.
Kayseri, 11 Kânumevvel 328
İzzet Ulvî
TALİM UE TERBİYE
İBTİDAİYE MEKTEPLERİ
YURT TERBİYESİ
Yurt!.... İşte, ruhu okşayıcı ahenktâr bir kelime ki, bi­
ze tamamıyla /vatan/ manasını ifham ediyor.
124 TÜRK YURDU
Bunu söylemekten maksadımız şudur ki; Von der
Goltz Paşa Almanca bir kitabında: Her milletin lisanında
maruf müstamel olan kelimattan “vatan” sözünün Türk
lehçesinde mevcut olmadığını ve baba yurdu manasına
gelen Almanca Vaterland kelimesinin Türkçede mukabili
bulunmadığını beyan ediyor. Ve buna ilâveten diyor ki;
“Türk mücedditleri millette hissiyat-ı vatanperverâne
uyandırmağa teşebbüs ettikleri zaman vatan, hamiyet,
hürriyet gibi kelimeleri Arapçadan iktibas etmeğe mec­
bur kalmışlardır.” Bu gibi kelimelerin ne zaman lisanı­
mızda istimale başlanıldığını tetkik etmeği Türk filolojisi
ile iştigal edenler var ise onlara terkederiz. Biz yalnız şu­
nu biliriz ki, her millette olduğu gibi Türk milletinde de
fıtrî bir sûrette kuvvetli hissiyât-ı milliye ve vataniye mev­
cuttur. Fakat bu hissiyât-ı şedide bir usûl-i selime daire­
sinde terbiye edilmeğe, sevk ü idare olunmağa da muh­
taçtır.
Üç tarz-ı siyasetten yani İslâmiyet, Osmanlılık ve
Türklük siyasetinden birisini kabul edenler vatan ve mil­
let sözlerini kendi nokta-i nazarlarına göre başka başka
tefsir etmektedirler. Edib-i muhterem Mehmed Ali Tev-
fık Bey şimdiye kadar muhtelif cerâid ve resaildeki neşri­
yatıyla manevî yurt fikrini neşr ü tamîme çalışmıştır. Ma­
nevi yurd, arazi ve hudud-ı siyasiye ile alâkadar olmayıp
belki bir milletin mefahir-i tarihiyesi vicdan-ı millette zin­
de bir hâle gelerek birbirine uzak ve yakın olan efrad-ı
milletin yekvücut ve hem-fikir kütle teşkil etmesidir.
Bu bir idealdir. Manevî vatan fikrinin tamîmi
hususunda bir nevi propaganda oldukça tahsil görmüş
efikâr-ı münevvere ashabı arasında yapılabilir. Hakikaten
bu sınıf-ı halk arasında da vatanî propagandalar yapmak
lâzımdır. Çünkü tahsil görmüş addettiğimiz gençler için­
de de birçok vatansızlar, yurtsuzlar, lâkayıtlar vardır.
Bunların bir kısmı vatan sözünün memnu olduğu bir za­
manda basma kalıp bir tahsil gördüklerinden bu gibi his-
siyat-ı hakikîyeden mahrumdurlar. Diğer bir kısmı ise el-
sine-i ecnebiyeden birine vâkıf olup ecnebî edebiyatını,
tarihini, medeniyetini mütalaa ede ede ecnebileşmiş ve
Türklerde hiçbir şey olmadığına kani olmuşlardır. İşte
bunlara karşı Türklüğün mefahirini, mazisini göstermek
lâzımdır. Fakat biz bu ciheti edib-i muhtereme terkle bu
gün ibtidaiye ve rüşdiye mekteplerimize gelmekte olan
sıbyanayurt sevgisini nasıl telkîh edeceğimizi tetkik ede­
lim.
Sayı 31
Bu terbiye, büyüklerin terbiyesinden pek ayrı gayrı­
dır. Çünkü vatan mefhumu vicdan, fazliyet, ulüvv-i cenab
gibi gayr-ı maddî, manevî bir mefhumdur. Halbuki küçük
çocuklara bu gibi manevî ve mücerret mefhumları doğ­
rudan doğruya talim pek güçtür, adeta muhaldir. Bu
hususta pedagoglar iptida birtakım masallardan, misal­
lerden, mahsusâttan, maddiyâttan başlayıp bunların tet­
kik ve münakaşası neticesinde bu gibi maanî-i mücerre-
deyi talebeye izah ederler, adeta keşfettirirler.
Zaten mekâtib-i ibtidaiyede mahsusâttan, maddiyât­
tan, tetkik ve müşahededen başlayıp maneviyâta, külliyâ­
ta, kavaid-i umûmiyeye, kavanîne gitmek en birinci ka­
idedir.
İşte, çocuklara vatan fikrini verebilmek için, iptida
vatan fikr-i küllîsini terkip eden evsaf ve ecza-i mahsusa
ve meşhudeden istifade etmeliyiz.
Meselâ vatanın taşını, toprağını, dağlarını, ormanları­
nı, nehirlerini, göllerini ona göstermeli ve öğretmeli, va­
tanın mehasin-i tabiiyesine karşı şakirdânda bir aşk u in-
cizab uyandırmalıdır. Keza vatanın sancağını, donanması­
nı, ordusunu, âsâr-ı atîkasını talebeye göstermek, onlara
vatan hakkında saatlerce söz söylemekten daha iyi tesir
husûle getirir.
Bu mülahazattan sonra vatan terbiyesinin itâsı
hususunda tevessül olunacak vesâiti zikredelim;
Evvelâ aile ve mektep terbiyesi heyet-i umûmiyesi iti-
bariyla millî ve vatanî olmalıdır. Aile terbiyesinin vatanî
olabilmesi için tedricen okumuş ve vatanperver valideler
yetiştirmeğe çalışmalıdır. Mektep terbiyesinin millî ve va­
tanî olabilmesi için dahi bazı derslerin mevadd-ı tedrisiy-
yesinde ve usûl-i tedrisinde esaslı bir inkılâp yapmak icap
eder. Mektepte vatan terbiyesinin telkinine müsait olan
dersler şunlardır;
1- Coğrafya
2- Tarih
3- Malûmat-ı medeniye
4- Musiki, resim, jimnastik gibi bediî dersler. Bunlar­
dan şimdi ayrı ayrı bahsedelim;
Coğrafya
Bizde şimdiye kadar yazılan müptedîlere mahsus
coğrafya kitaplarında pek sakîm bir usûl takip edilmiştir.
Muallimler dahi kitabın haricinde bir usûl bilmediklerin­
 Sayı 31 TÜRK YURDU
den şimdiye kadar coğrafya tedrisâtı salim bir usûle rap-
tedilememiştir. Alelumûm coğrafya kitaplarında tarik-ı
tahlilî yani küliden eczaya gitmek tarîki takip olunuyor.
Coğrafyanın basma kalıp bir tarifi yapıldıktan sonra arzın
portakal gibi kürreviyetinden kendi mihveri ve güneşin
etrafındaki hareketlerinden, fezadan, gece ve gündüz­
den, mevasim-i erbaadan, velhâsıl o yaştaki çocukların
anlayamayacakları ne kadar şey var ise bunların hepsin­
den bahsolunuyor. Bundan sonra dağ, sıradağ, yanardağ,
ada, yarımada, berzah neye derler sualleri ve cevapları
basma kalıp ezberletiliyor. O derecede ki, çocuğa bu
eşkâlin tabiîsi gösterilirse tanıyamıyor. Maarif müdürlük
ve müfettişliklerinde bir zat aynen hikâye ediyordu;
“Haneleri bir dağ üzerinde mebnî bulunan bir şehrin
mektebine girdim. Çocuklar coğrafya dersinde idiler. Ba­
zı suallerden sonra bir efendiye dağ neye derler diye sor­
dum. Aynen kitaptan ezberlediği gibi haldır haldır oku­
du. Sen hiç dağ gördün mü, bana bir dağ gösterebilir mi­
sin? Sualime karşı çocuk mebhût kaldı. Diğer arkadaşları
dahi düşünmeğe başladılar. Nihayet içlerinden bir daha
zekicesi: Efendim, bizim kasabamız... dağı üzerindedir
cevabını verebildi.”
İşte gözümüzün önünde mebzulen bize elvahını kü-
şade etmiş tabiattan istifade etmeyip kitaptan ezbercili­
ğin netayici!....
Bu tarifât-ı coğrafiye bittikten sonra kitabın daha sı­
kıntılı yerleri gelir. Artık asıl ilmü’l-arz başlar, iptida bü­
tün küre karalara ve denizlere, sonra karalar beş kıtaya ve
kıtalar ülkelere taksim olunur. Sırasıyla her kıtanın adala­
rı, yarım adaları, nehirleri, gölleri, dağları ve sâiresi ta’dad
olunur. Fakat mübtedilere mahsus bir kitapta ihtisar gö­
zetildiğinden, bunların her biri hakkında fazla malûmat
verilemeyip yalnız isimleri zikrolunur. Lâkin bu halde
coğrafya dersi yekdiğeriyle katiyen irtibatı ve münasebe­
ti olmayan birtakım esmâ-i garîbe ve ecnebiye cedvelin-
den ibaret kalır ki, bunları ezberlemek şakirdânı pek zi­
yade üzer.
Hâsılı, bu tarîk-ı tahlilî mübtedîler için pek berbat bir
usûldür. Zira sekiz on yaşında bir çocuk arzın kürreviye-
tini henüz idrak edemez. Biz başaşağı geldiğimiz halde
niçin düşmüyoruz gibi haklı itirazlar serdeder. O zaman
muallim ona fezadan, cazibe kanunlarından ve kuvve-i
mıknatisiyeden bahsetmeğe mecbur olur ki, o yaştaki ço­
cuğa bu gibi malûmat-ı hikemiyenin verilmesi zamanı he­
125
nüz gelmemiştir. Vakitsiz bir şeyi okutmak ise sütle bes­
lenen bir çocuğa külbastı vermek gibidir.
Sâniyen; bu usûlde daima memâlik-i bâideden bah-
solunacağından, maarif-i ibtidaiyede pek ziyade hâiz-i
ehemmiyet olan müşahede ve muayene hususâtı müm­
kün olamaz. Sâlisen; ecnebî memleketlerin ecnebî isim­
lerini bilmemek pek ziyade can sıkar.
Bir de bu tarîkin aksi vardır ki, o da tarik-i terkîbîdir.
Tarik-i terkîbî eczadan başlayıp küle doğru gitmek usûlü­
dür. Coğrafya dersinde en ziyade dikkat olunacak şey iya-
niyettir, yani bilâ-vasıta tetkik ve muayenedir. Bu derse
çocuklar kendilerine ruhen ve mesafeten yakın olan ma­
halden, yani doğdukları ve büyüdükleri mevkiden başla­
malıdırlar. İptida içinde okuduğu mektebin müştemilâtı­
nı ve bahçesini tetkik ve mesaha etmeli; gayet kaba bir
krokisini, haritasını çizmeli; sonra mektebin civarındaki
sokakları tersim etmeli; nihayet bulunduğu köyün veya
kasabanın başlıca sokaklarından mürekkep bir plân tan­
zim etmelidir. Bundan sonra sıra köyün etrafında mevcut
olan eşkâl-i coğrafiyenin talimine gelir. Bu maksada meb­
nî talebe ile sık sık teferrüder icra edilerek köyün etrafın­
daki dağ, tepe, ziiTe, ova, yayla gibi eşkâl-i coğrafiye ay­
nen tabiattan irae olunur. Hiç kitaptan ezberlettirilmez.
Zaten bu usûl takip edilince kitap kullanmak mümkün
değildir. Köyün etrafında mevcut olmayan eşkâlin tarifi
hususunda muallim birtakım vesaite müracaat eder.
Kumdan kabartma şekiller yaparak ve biraz su getirerek
adaları, berzahları, limanları, körfezleri ufak bir mikyasta
husûle getirip şâkirdâna tetkik ve muayene, haritalarını
resmettirir. Ancak bu sayede coğrafya dersi canlanır ve
şâkirdân da zaptolunmaz bir şevk ü heves uyandırabilir.
Ufk-ı merî dahilinde bulunan eşkâl-i talîm ve tersîm olun­
duktan sonra muhayyele kuvvetine ihtiyaç messetmeğe
başlar. Çünkü daire-i tedris tevsî olunarak bulunduğu­
muz fezayı, sancağı nihayet vilâyeti ihtiva eder ki, bu ka­
sabaların ve köylerin hepsini çocuklar görmemişlerdir.
Fakat bu kasabalar kendilerine Amerika-yı Cenubî
hükümetleri kadar vahşî ve yabancı gelmez, vilâyet coğ­
rafyasının talimi hususunda da resim, model, harita gibi
mevcut vesait-i ayaniyeden istifadeyi muallim asla unut­
mamalıdır. Kendi vilâyetimizi lâyıkıyla öğrendikten sonra
diğer mücavir vilâyetlere geçeriz. Bu sûretle memâlik-i
Osmaniye coğrafyasını ikmal ederiz. Bundan sonra coğ­
rafyanın tahsili hususunda şakirdânda bir meleke hâsıl
126 TÜRK YURDU
olacağından arzın taksimatından başlamakta bir beis gö­
rülmez. Diğer ülkeler ve kıt’aat dahi yurt coğrafyasına
nisbetle muhtasaran tedris olunur.
Tarîk-i terkibi nâmını verdiğimiz bu usûl çocuğun
tekâmül-i ruhisine pek ziyade muvafıktır. Çünkü bu usûl
daha ziyade ayaniyet kaidesi üzerine bina olunmuştur.
Çocuğa kabil-i rüyet olan her bir şeyi göstermeli ve mu­
ayene ettirmelidir. Ancak bu sayede çocuklar iptida bir
şeyin şeklini ve evsafım görüp sonra ismini bellerler.
Hem de ancak bu usûl sayesinde çocuğa bir yurt ve vatan
hissi ilka olunabilir.
Tarih
Mekteplerimizde tarih tedrisinde evvelâ usûl-i tedris
cihetinden, sâniyen kitapların tertibi cihetinden noksan­
lar görülüyor. İptida çocuk hanesinde aile efrad-ı sâbıka-
smın hayatlarım ve menakıbmı dinleyerek kendisinde bir
fıkr-i tarihî hâsıl olur. Sonra büyük validesinden dinledi­
ği masallar sayesinde bir vak’anın tarz-ı cereyanını takibe
alışır. Çocuk mektebe geldikten sonra da bu masallara
devam etmek icap eder. Fakat mübalağalı ve mugayır-ı
ahlâk ve tabiat masalları terk ederek hakikî Türk masalla­
rını bulmak şartıyla!... Bu masallar, çocuklara ahlâkî,
amelî, millî fikirler vermek için ne zengin birer hazinedir.
Masal yalnız hikâye olunmakla kalmayıp şakirdâna dahi
naklettirilir. Mevzu hakkında bir muhasebeye girişilerek
netayic-i basene istihsal edilir. Masallar henüz tarih değil­
dir. Çünkü bir varmış bir yokmuş diye başlayarak ne se­
ne ve ne de isim zikreder. Fakat her halde tarihe büyük
bir hazırlıktır. Ecnebî milletler bu hakikati anladıkların­
dan kendi millî masallarını pek ziyade ihtimamla toplayıp
ıslah ve tadil ederek çocukların eline verilecek binlerce
kitap şekline sokmuşlardır. Yurtçuların bir vazifesi de sü-
nuhat-ı milliyeden ibaret olan millî masalları toplamak ol­
malıdır.
Tarih dersinin mukaddemâtından birisi de malû-
mat-ı tarihiyeyi coğrafya dersine raptetmektir. Yani her
mevkiin coğrafyası okundukça o mevki hakkında tarihî
malûmat vermektir. Bu sayede her iki derste de daha zi­
yade intizam ve irtibat husûle gelir. Zira coğrafyasız tarih
birtakım hayalâttan ve masallardan ibarettir. Tarihsiz coğ­
rafya dahi yalnız esma ve adâddan başka bir şey değildir.
Binaenaleyh “Tarih, ruh; coğrafya, cisim gibidir ki, bunlar
birbirinden ayrılmaz.” Ruh olmayınca cisim ölmüş de­
mektir; cisim olmayınca ruh bir hayaldir.
Sayı 31
Fakat münhasıran bu usûl ile tarih tedrisi pek
müşkildir. Coğrafya tarihle beraber mütevaziyen okutul­
duğu takdirde ikisinden birisinin tertib-i tabiîsi bozulur.
Bu sebepten tarih hususunda bu sûrede hazırlandıktan
sonra ayrıca muhtasar tarih okutmak da icap eder. Muh­
tasar denilince kitaplarımızın tertibindeki noksan göze
çarpar. Bir kere şimdiye kadar mübtedîlere mahsus muh­
tasar tarih ki kitaplarının hemen cümlesi Ertuğrul Ga-
zi'den başlar. Bu büyük bir hatadır. Zira Türklerin Süley­
man Şah'tan evvelki tarihlerini ve hayatlarını velev muh­
tasaran olsun bilmeden Türk tarihinin orta yerinden baş­
lamak abestir. Sâniyen, bu muhtasar tarih kitapları sıra­
sıyla her bir padişahtan ve her bir şehrin fethinden ve
her bir seferden bahsetmek istediklerinden ve aynı za­
manda ihtisarı iltizam ettiklerinden birbirine katiyen
merbûtiyeti olmayan ve binaenaleyh hatırda tutulması
gayr-ı kabil olan birtakım müteferrik cümlelerden, daha
doğrusu esamî ve sinîn cetvellerinden ibaret kalmışlardır
ki, bu muhtıra cetveli imtihana girmek üzere olan bir ida-
dî efendisinin işine yarayabilir.
Müptedîlere malisus yazılan fezleke tarihinde he­
men her vak’adan bahsolunmağa hacet yoktur. Bundan
maada her bir padişahın devr-i saltanatı bir bâb-ı itibar
olunmalıdır. Belki eski Türkler, Selçuk Türkleri, Osman­
lI devletinin teessüsü, Rumeli'nin fethi, İstanbul'un fethi
gibi vekayi-i azîme birer bâb ittihaz olunarak bu vukuat
lâyıkıyla ve mufassalca yazılır. Zaman-ı saltanatında mü­
him bir rol oynayamayan padişahın yalnız ismi zikrolu-
nur. Velhâsıl vekayi-i tarihiyeyi eşhas etrafında değil, va-
kayi-i mühimme etrafında temerküz ettirmelidir.
Bir de şurasını nazar-ı itibara almalıdır ki mekâtib-i
ibtidaiye ve rüşdiye, mekâtib-i terbiviyeden madûddur.
Burada “fen, fen içindir” nazariyesi kabul olunamaz. Bel­
ki “fen, terbiye içindir.” düstûru esas-ı talim ittihaz olu­
nur. Yani fennin şâkirdânın terbiyesine hizmet eden kıs­
mı talim edilir; etmeyen kısmı ihtisar ve terkolunabilir.
Bu esas kabul olunduktan sonra vatanî terbiye vermek
güç değildir. Bir de bazı mekteplerde tarih baştan pek
mufassal tutulup edvâr-ı ahîrenin tedrisine vakit kalmı­
yor. Halbuki tarih-i Osmanî'nin en ziyade ibret alacak kıs­
mı Tanzimat'tan beri olan vukuatıdır. Binaenaleyh mual­
lim bunu da nazar-ı itibara alıp vukuatı bugüne kadar ta­
kip etmeli ve âtî için dahi Türk milletinin âmâl ve maka-
sıd-ı mukaddesesini talebesine telkin eylemelidir.
 Sayı 31 TÜRK YURDU
Malûmât-ı Medeniye
Şimdiye kadar tertip olunan malûmât-ı medeniye ki­
tapları hep hürriyet, adalet müsavattan ve kuvvâ-yı
hükümetten bahis olduklarından talebe bunları seneler­
ce tekrar tekrar okuyor. Halbuki malûmât-ı medeniye
dersinin gayesi, talebeye bir ahali gibi hukuk ve vezâifıni
ve bu devlet makinasının nasıl işlediğini öğretmektir. Bu
da malûmat-ı medeniye dersinin coğrafya dersine raptı
suretinde husûle gelebilir. Biz coğrafyaya iptida kendi
köyümüzden başlayıp sonra kaza ve sancak ve vilâyet
merkezine gelmiştik. İşte bunların talimi esnasında bu
merkezlerde bulunan müessesât ve memurînin teşkilâtı
ve vezâifı en kolay bir surette talim olunur. Şakirdan için
bir vilâyet meclisinin sûret-i teşkilini ve vezâifıni öğret­
mek hürriyetin mutlak veya mukayed olduğu nazariye-i
felsefiyesini öğretmekten daha kolay ve daha mühimdir.
Payitaht coğrafyasının tedrisi esnasında idare-i devletten,
mecalisten, nezaretlerden ve sâireden bahsolunur. Yani
malûmat-ı medeniye dersini ikmal etmiş bir talebe Def-
ter-i Hakanî Nezareti ne demektir? Ne iş görür? Şurâ-yı
Devlet'in vezâifı nedir? Ve buna mümasil şeyleri bilmeli­
dir.
Bediî Dersler
Jimnastik dersinde umûmî oyunlar, asker talimleri
şakirdânda içtimaiyet fikrini ve vatan hislerini takviye
eder. Vatanî ve millî şarkıların dahi terbiye-i vataniyede
tesiri inkâr olunamaz. Mektebin salonları ve koridorları
vatanın mehasin-i tabiiyesini, ordusunu, donanmasını
irae eder resimlerle tezyin edilirse bunların dahi hüsn-i
tesiri görülür.
Ali Haydar
SEYAHAT
ALTAYIARA DOĞRU
(Başı Vinci yılın 12'nci sayısında)
Bu mühim seyahatnâmeyi, muharrininin hasta­
lanmış olmasından nâşî, I6'ncı sayıda kesmeye mec­
bur olmuştuk. Halim Sabit Efendi bu günlerde tama­
men kesb-i afiyet ettiler. Ve sejıahatnâmenin mabadını
yazmaya başladılar. Biz de dercine şitab eyliyoruz.
127
Seyahatnâmede kaldığımız yer Çalabinski şehrin­
de imam efendinin evi idi. Seyyahımız, imamla İstan­
bul ahvaline dair bir hayli konuştuktan sonra söz ka­
dın meselesine intikal etmişti. İmam efendi “hicaba ta­
raftar görünmüyor” ve ulemâdan olan Halim Sabit
Efendiden “İstanbul'da bu mesele hakkında ne gibi fi­
kirler mevcut olduğunu”soruyordu.
Ben, “İstanbul'un muhtelif muhitlerinin biri birine
pek uzak olan türlü ilhamları neticesi olarak kadınlar me­
selesi hakkında mütenâkız fikir bulunabileceğini, ma-
amafih henüz bu cereyanlardan hiçbiri matbuata düşme­
miş, anladığıma göre bunun daha sırası da gelmemiş ol­
duğunu” söyledim.
Kendi fıkr-i şahsıma gelince; Henüz bu bâbda ilim
hâsıl edecek, vicdanıma kanaat gelecek kadar tetkikatta
bulunamadım; fakat bu meselenin yalnız bizim gibilerce
hallolunması da kifayet etmeyip, belki herkesin, her aile­
nin ayrı ayrı kanaat getirmeleriyle nihayet bulabilir, diyor­
dum. Çünkü hicap meselesi fikrime göre yalnız şer'î de­
ğildir. Bu meselede his dediğimiz şey de pek büyük tesir
icra ediyor. Bu hissi tevlîd eden şey, yalnız şeriat değildir;
ırk, muhit, terbiye., gibi birçok âmillerin de küllî tesirleri
vardır. Fakat şu his bugün bizde bir hâlet-İ ruhiye şekline
girmiştir, ki artık buna karşı gelebilmek çok güçtür.
“İşte şu mülâhazalara göre gerek tesettür ve hicabın
lehinde ve gerek aleyhinde bulunanların hiçbiri doğru­
dan doğruya şer'-i mübîni mevzubahis etmemelidirler.
Fikrime göre şer'-i şerifin kadınlar hakkında tavsiye ve
emrettiği şey “tesettür” olmaktan ziyade “hicab” olsa ge­
rektir. Yoksa “tesettür”, ancak kadınlar hakkında değil,
belki erkekler hakkında lâzım ve farzdır. Tesettür, şer'an
avret olan mahallerin örtülmesi demektir. Kadınların
yüzleri ise bilittifak erkeklerinki gibi avret değildir.. Bu
hâlde mevzûubahs olacak şey tesettür değil, hicab ola­
caktır. Akvam-ı İslâmiye hicabın tayini hususunda pek
muhtelif yollardan gitmişlerdir. Lâkin her hâlde bütün bu
ihtilâfları idare eden şey, hicab hakkında vürûd eden nu-
sûs olmaktan ziyade her kavmin muhitine, şerait-i haya-
tiyesine göre örfleri, adetleri, asabiyet-i kavmiye ve ırkı-
yeleri ve biraz da maslahatları olmuştur zannederim.
Şehirli Araplar, Osmanlı Türkleri, Acemler, Buharalı-
1ar, işittiğime göre, Hindliler de hicabı tesettür ile, fakat
manâ-yı şer'îsinden pek ziyade ahass olan tesettür ile tef
sir ediyorlar. Bunlara göre yüz, göz, el. her taraf avret
128 TÜRK YURDU
oluyor demektir. Onun için her memlekette usûlüne gö­
re feraceler, çarşaflar, çapanlar, peçeler., ile bütün vücut,
yüz, göz hepsi setrediliyor. Hatta bazı yerlerde sokaklara
çıkmamak, ancak hanelerde oturmak da hicaba ithal olu­
nuyor! Türkiye şehirlerinde sokaklar dar olduğundan
pencerelere kafes koymak da hicabın mütemmimâtın-
dan sayılıyor. Buhara taraflarında kadınların sokağa çık­
maları günah olduğundan yekdiğerine muttasıl olan ha­
ne damları kadınların mürûr u ubûruna tahsis olunmuş­
tur, ki bu da hicabın bir nevi ilâvelerinden demektir...
Badiye-nişîn Araplar, Osmanlı köylüleri, rençber
Rusya Müslümanları... Hicabı daha başka türlü tefsir edi­
yorlar. Bunların hicabları tesettür derecesine varamıyor;
yüz, göz, ancak pek yabancılara, yahut emniyet etmedik­
leri kimselere karşı kapalı bulunduruluyor, yoksa alelek-
ser açıktır.
Kazaklarda, Türkmenlerde ise bu mana ile hiç de te­
settür yoktur. Bunlarca hicab, yabancılar ile halı kalma­
mak, erkekler ile yüz göz olarak ihtilât etmemekten iba­
rettir. Şimalî Kaflcasya Müslümanlarının hâli de böyledir.
Hele Kur'an-ı Kerim'i, Ehâdis-i Nebeviyeyi, şer'-i şeri­
fi anlamak hususunda Türklerden, hatta Araplardan da
aşağı kalmayan Kafkasya'nın Gazi Kumukları hicab ayet­
lerini hiç de bu günkü Türkler, bu günkü Araplar, yahut
îranlı Acemler gibi anlamamışlardır. Vakti erişip de bir
vakit namazın terkini kendisi için intihar bilen Gazi Ku-
muk kadınları evlerinde ve hariçte yüzlerini, gözlerini pe­
çeler ile setretmeğe lüzum görmüyorlar. Fakat namus ve
iffetlerini muhafaza etmek hususunda Buhara'nın çapa­
nına, Kazan'ın şalına, Türkiye'nin çarşafına bürünen ka­
dınlarından çok ileride oldukları muhakkaktır.
Bugün sıkı bir tesettüre riayet eden Türkiye Türkle­
rinde, Araplarda, Acemlerde fuhşiyât hiçbir kavimden ek­
sik değildir. Hele Acemistan'da fuhşiyât o kadar ileri var­
mıştır ki zannederim, fuhşiyâtın üstadı sayılan Frenkler
derecesine ermeye ramak kalmıştır...
Bir taraftan hicab ayetlerini okuyup ve bunlardan
maksat ırz ve namusun vikâyesi olduğunu hatırladıktan
sonra bu günkü hicabın envainı gözümün önüne getiri­
yorum; diğer taraftan hicabı sıkı bir tesettür ile tefsir
edenlerin bozukluklarını, fakat meselâ Gazi Kumuk ka­
dınlarının ismet derecesindeki iffetlerini düşünüyorum
da bu mesele hakkında henüz sahib-i re’y olmadığıma
Sayı 31
cidden kani oluyorum. Evet, esas hicaba iman etmekle
beraber yukarıda arzettiğim veçhile şekline dair rüsuhlu
bir malûmatım henüz yoktur. Binaenaleyh ben şimdilik
hüküm vermeden tevakkuf ediyorum.”
Muhatabım sözümü dikkatle dinlemiş idi. Bana hak
verdiği anlaşılıyordu. Meclisimiz herhalde hoş geçti, son­
ra Çalabinski muteberânından bazı kimseler de ziyaret
edildi. Artık avdet etmek zamanı da yaklaşmış idi. İmam
efendiye teşekkürler ederek istasyona geldim. Bir buçuk
saat sonra katar, Bitrpaviski ve Omski'ye doğru hareket
edecekti. Ben artık demiryol hayatından usanmış, bir an
evvel Omski'ye gelip de İrtiş nehrini görmek, o lâtif neh­
rin güzel vapurlarından birine binerek semt-i matlâba
doğru su üstünde ilerlemek, ilerledikçe İrtiş sevahilinde
vaktiyle emrâr-ı hayat eden büyük babalarımızın sergü­
zeştlerini hatırlamak, düşünmek... istiyordum. Hamdol-
sun çok kalmamıştı; Yirmi dokuz, otuz saat geçince İrtiş
üzerinde bulunacaktım.
(Bitmedi)
Halim Sabit
TÜRKLÜK ŞUÛNU
“Kuyaş” Ceridesi ve “An” Mecmuası: Şimal Türk­
lerinde, hamdolsun matbuat zengileşiyor. Rusya'da sâkin
Türklerin geçen sene 18 ceride ve mecmuaları vardı.
1913 senesi iptidasından itibaren, Kazan'da Kuyaş (Gü­
neş) adlı bir gündelik ceride ile An (Dirayet) mecmuası
intişare başlıyor. Kuyaş aydınlık, gençlik, milletçilik (mül­
teci değil milletçi), terakkîcilik nâşir-i efkârıdır. An da yi­
ne bu cereyanın taraftarıdır. Kuyaş'ın ilk sayılarında en
çok kısım Türkiye ahval ve vekayini hikâye ediyor. Şimal
Türklerinin hayatına Güneş'in aydınlığı yayılarak onu te­
rakkîcilik nokta-i nazarından tahlil ediyor. An, hakikî ha­
yatı incelikleriyle, güzellikleriyle idrak etmiş. Şiirleri, ne­
sirleri, resimleri cidden güzel. Her iki arkadaşımızı sami­
mî tebrik ediyoruz. Tanrı her ikisine uzun ve hayırlı
ömür versin!
Yine Kazan'da “Hukuk ve Hayat” unvanlı edebî ve
bilhassa hukukî bir mecmuanın intişar edeceği de söyle­
niliyor. Müteşebbislerine muvaffakiyet diliyoruz.
Avrupa'da Şark Tetkik Cemiyetleri.-Peşte'de
kurulmuş Turan Cemiyeti'nden evvelce bahsetmiştik.
 Sayı 31 TÜRK YURDU
(yıl 1, Sayı 6). Bu kere cemiyetin muhterem müdürü Ala-
yoş Dupayekeret cenaplarından aldığımız bir mektupta
emelleri emellerimize yakın olan bu cemiyetin faaliyeti
daha ziyade artacağı tebşir olunuyor ki, bizce tabiî mem­
nuniyeti baistir.
Almanya'nın meşhur müsteşriklerinden Profesör
Martin Hartmann cenaplarının Türk Yurdu Müdüriye-
ti'ne gönderdiği mektuptan, geçen sene Almanya'da, “Al­
man Taaruf-i İslâm Cemiyeti - Deutche Gesellschaft für
İslam Kunde” unvanlı bir cemiyet-i İlmiyenin teessüsünü
öğreniyomz. 9 Kanumsânî 1912 tarihiyle, müşarünileyh'
profesörün riyasetleri altında teessüs etmiş bir cemiyetin
maksat ve fikirleri, Arapça muharrer beyannâmesinde
şöyle bildiriliyor; “Cemiyetin maksadı, İslâm âleminin ah-
val-i içtimaiye ve ümraniyesini, zaman-ı hazır ahvali bil­
hassa nazar-ı dikkatte tutulmak üzere tefahhus ve tetkik
etmektir. Cemiyetin teessüsüne badî olan sebep,
ümem-i Şarkiye içinde hâsıl olup gayr-ı akvamında fevka­
lâde nazar-ı dikkatini celbetmiş olan hareket-i azîmedir.
Bu hareket Şark ile Garp arasında ittisalâtın taammümü­
ne geniş bir kapı açmış ve hâlâ da açmaktadır.
Almanya'nın bilâd-ı şarkiye mesalihinde alâkadar ol­
duğu malûmdur. Bu hususta muvaffakiyet husulü, bilâd-i
mezkûre hakkında tamîk tetkikatla vukûf-ı tamm iktisabı­
na mütevakkıftır. Binaberin cemiyetin başlıca vezâifin-
den biri, Şark'a dair malûmat-ı lâzımeyi iktisab ile tamîk,
tevsî ve neşrine vasıta olmaktır. Bu cihetçe cemiyetçe bir
ehemmiyet-i hususiyeyi hâiz olan madde, bilâd-ı şarkıye-
de bulunan ve şark ahvalini şâyân-ı itimad bir sûrette be­
yan ve ifadeye muktedir olan şarklı veya garplı zevât-ı fâ­
zıla ile akd-ı irtibat eylemektir. Cemiyyet, cüzleri gayr-ı
muayyen vakitlerde intişar edecek mecmuası ve evkaf-ı
muayenedeki ictimaların da irad olunacak nutuklar vası­
tasıyla zevat-ı mezkûreden vaıid olacak malûmatı azaları­
nın nazar-ı ıtlâına arzedecektir. Mecmua âsâr-ı mebhuse-
den başka erbab-ı ilmin makalelerini ihtiva edecek ve
âlem-i İslâma müteallik olan matbuat-ı eedideden dahi
bahseyleyecektir. Cemiyet, zaman-ı hazırda bilâd-ı İslâmi-
yede mevcut hareketlere müteallik matbuattan ve alel-
husus ceride ve mecmualardan müteşekkil olmak üzere
bir kütüphane tesis edecek ve mezkûr matbuatın mühim
muhteviyatını halkın haberdar olmasına çalışacaktır. Bi­
129
naenaleyh, cemiyet kütüp ve resail müelliflerinden mec­
mualar sahip ve nâşirlerinden, eserlerinin birer nüshası­
nı irsal buyurmalarını rica eder. Vârid olacak âsârın isim­
leri cemiyetin mecmuasında maaşşükran dercedilip her
birinin mevzuundan ve derece-i ehemmiyetinden ayrıca
bahsolunacaktır.
“Cemiyete aza olmak isteyenler aşağıdaki adresle
Berlin'e müracaat etmelidirler;
Geschâftsstelle den Deutschen Gesellschaft
für Islamkunde
Berlin S W. 48, Wilhelmstrasse 29
“Cemiyete duhûl için senevî 6 mark yahut 7,5 frank
verilir. Bu meblağ zîrdeki adrese gönderilir.
Herrn E. Vohsen
Berlin, S W. 48, Welhelmstr. 29
“Cemiyetin tab edeceği bilcümle âsâr azalarına mec-
canen tevzi olunacaktır. Gönderilecek kütüp, resail ve
ceraid, âtîdeki adrese irsal olunmalıdır;
Professor G. Kampffmeyer
Berlin-Lichterfelde W. Werders trasse 10.
“Alman Taarruf-ı İslâm Cemiyeti'ne duhûl, Alman­
ya'daki müsteşrikler ve İslâm muhibleri ile revabıt-ı vi-
dadîye ve İlmiyenin teessüsüne vesile olacaktır. Bu teşeb­
büsün Almanya'da istihsan olunduğuna delil, yüksek de­
receli bazı Alman ricalinin, cemiyete iştirak için gönderi­
len davet varakasının altına vaz-ı imza etmiş olmalarıdır.”
Beyannâmenin nihayetinde kırkı mütecaviz rical-i
mühimmenin isimleri münderiçtir. Memleketimizce de
maruf olanlardan bazılarını zikredelim; AJmanya ordusu
feriklerinden Eymhof Paşa, Osmanischer Lloyd Sermu­
harriri Doktor Grunevald, Türkolog Von Le Coq, Deutsc­
he Orient Bank direktörü Doktor von Hartmann, De­
utsche Levant Linie Direktörü Doktor Von Jacobs.
Hilâl-i Ahmer İânesi: Bu kere de Mançurya Türk-
leri arasında toplanan 8694 kuruş Hilâl-i Alımer ianesi ha­
ricinden risalemize gönderilmiş ve delâletimizle cemi­
yet-i mezkûre merkez-i umûmîsine teslim kılınmıştır.
Muavenet-i vâkıalarından dolayı Mançuryalı Türk kardeş­
lerimize teşekkür ederiz.
 *^w » s - ^

Tûr£\zr \tt Taielesme Caltstr /%^ *%<

YIL: 2 SAYI: 52 (24 Kânunisanî 152Ö-6 Şubat 1915)

O (t i e ^ f ii d d i i i % ç- (■i a t

Edebiyat: Yurdumuzun İniltisi / Mehmed E m in

Âsî Rebab / Mehmed Ali Teyfik

Seyahat: Çalışanların Yurdu / Hamdullah Subhi

Terâcim-i Ahvâl: Ahmed Midhat Efendi

Merhumun Hayat ve Menâkıbı / K. N.

İçtimaiyât: Ümit ve Azîm: Türk Gençlerine / Köprülüzâde Mehmed Fuad

Matbuat: Osmanlı Devletinin Dahilî ve Haricî Siyasâtına Dair! Russkaya Molva

İntikad ve Takrîz: Halk Nazarında Bir Niçe Mesele (Musa Efendi Bigiyef), Ziya

Bir Ziya-i Mühim: Ebuzziya Teyfik Beji / ...

 Sayı 32 TÜRK YURDU 133

TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

YURDUMUZUN İNİLTİSİ(i) Reva mı ki toprağım

Devletimden alınsın?
Evlâtlarım, yedi-iklim, dört-bucak
Başta gezen bayrağım
Benim keskin kılıcımdan titrerken..
Çamurlara çalınsın?...
Bu gün böyle hayvan gibi horlanmak,
Zincirlere hazırlanmak.. Bu neden?... Şu göğsümde ağlayan
Beşiklere merhamet!
Neden.. Neden.. Kölem olan milletler Kara yaslar bağlayan
Bana demir vursunlar. Türbelere riâyet!...
Hâzineme haraç veren devletler Mehmed Emin
Harabeme saltanatlar kursunlar!...

Reva mı ki toprağım ASI REBAB

Devletimden alınsın?
Başta gezen bayrağım Tazarru
Çamurlara çalınsın?... Ateşli göz yaşım, yıka, pak et seciyemi.
Ver bir çelikten azm ü metanet dimağıma;
Şu göğsümde ağlayan Yer tut içinde, kalbimi her lahza parçala
Beşiklere merhamet! Ey Türklüğün felâketi, hicranı, matemi!
Kara yaslar bağlayan
Türbelere riâyet!... Gelsin seninle ruhuma, ey kin ve infıâl.
Ölmez bir ihtiras ile bir daimî hurûş!
Ben hiçbir gün bu zillete düşmedim Ulvî “Hilâl” ezilmede... Ey genç kanım, tutuş,
Nerde benim o Orhan'ım, Halil'im? Her zerresinde varlığımın yap bir iştial!
Nerde benim o Turgud'um, Zenbilli'm? Ey kollarım, sebat ile siz yar olun bana;
Nerde benim o Köprülü'm, Reşid'im?... Hep doğru at hedeflere, hiç şaşma, ey silâh;
Tali', çıkarma karşıma bin türlü mania!
Ah, ne oldu, bozuldu mu eski kan? Duymakta kalır u zulm ile düşmanlar inşirâh
Uyuştu mu yürekler? Ey kanlı levhalar, beni bir müfteris yapan.
Kalmadı mı arslan-pençe bilekler? Olsun bana gayesi boğmak hayatımın!
Yok mu beni kurtaracak kahraman?...

( b Ordunun Cevabı gelecek nüshaya konulacaktır.

134
MUHTEŞEM ÇINAR
Ormanda ihtişam ile mümtaz olan çınar
Mağrur ve münşerih, bakıyorken semâlara,
Bir balta darbesinden alır ansızın yara,
İfnâ eder hayatını zâlim bir ihtizâr.
Ey milletim. Senin de o gürbüz çınar gibi
Kalbinde münkeşif oluyor bir büyük bahar;
Lâkin önünde kastını etmekte âşikâr
Garbın zulâm u havf ile alûde mevkebi.
Düşmanların taaddüdü, azgın tehâcümü
Haşmet ve iktidar ki bürhan değil midir?
Türk nâmının mehâbeti dünyayı titretir.
Gayzmla sar cerihanı. Ey milletim, büyü;
Geçmiş zamanı yâd ile azmin kırılmasın;
Atî senin, silâhına ait zafer yarın!
BARBAR
Garbın içimde söndü füruzan güneşleri,
Her türlü fikir ve hissini nefretle çiğnedim.
Olsun temeddünün bu çürük tahtı münhedim.
Ey vahşetin karanlığı, sen kapla her yeri!
Geçmişti itimad ile birçok zamanlarım;
Derdim ki her karar ediyor hakka istinad.
Kalbimde vardı neşe, muhabbet ve itikad.
Gördüm fakat bugün... Nihilistim ve barbarım!
Öldürmek istedin beni ey hâin Avrupa,
Lâkin ayaktayım yine, kinimle zindeyim.
Girdim göğüs silâhına, vahşi ve müntakım!
Bir tatlı ihtiras ile göğsüm kabarmada.
Kıymak senin hayatına... Kasdettiğim budur.
Darben diriltti ruhumu, ey müfteris kudur!
(Ü Bu konferans “Türk Ocağı” nda Hamdullah Subhi Bey tarafından verilmiştir. Konferansı müteakip müdürümüz Mehmed Emin Beyefendinin
inşat buyurduğu şiirlerden biri de bu sayımızda münderictir. Hatib-i muhteremin bundan evvel âsâr-ı mimariye-i Türkiye’ye dair vermiş
olduğu konferans da gelecek sayılarımızdan birine dercedilecektir.
TÜRK YURDU Sayı 32
MUKADDER cerihalar
Ey daimî felâketi biçare ırkımın
Sen hâkim ol hayatıma, çılgın şebâbıma,
İlham et en acıklı şiirler rebâbıma,
Higanelere ah u figânıma ağlasın!
Ey Türk mezarı Rumeli, ey şanlı vahalar.
Ey bi-vefa Cezire ve ey makberi Yemen.
Kalbimde yer tutun, kanayın siz müebbeden ^
Ey sevdiğim büyük ve mukaddes cerihalar!
Doldur, vatan, içindeki hüsranı gönlüme;
Geçsin yolunda göz yaşı dökmekle günlerim;
Fayansız ızdırabım ben tatmak isterim!
Ey daimî felâketi biçare ırkımın
Kahret, bitir vücudumu... Olsun bu hatime
Hicrânımın nişânesi, bürhanı aşkımın!
Mehmed Ali Tevfik
SEvmm
ÇALIŞANLARIN YURDU(i)
Efendiler,
Bu akşam size bir hatıramı anlatacağım;
Meşrutiyet'in ikinci senesindeydik. Romanya'ya bir
seyahat tertip edilmişti. Ben bu seyahate iştirak etmek
fikrinde değildim. Yalnız arkadaşlarımı teşyi etmek için
rıhtıma gittim. Onlar benim de beraber gelmemi istedi­
ler. Israr ettiler, zaten vapurun güvertesine çıkar çıkmaz
bende de git gide artan bir meyl-i seyahat hâsıl olmuştu.
Meşrutiyet ilân edildiği vakit, biz ilk zevk-i hürriyeti şehir­
lerimizin sokaklarında haykırmak, el çırpmak, nümayiş
yapmak suretiyle duyduk, fakat bu müsaade, bu imkân,
odalarımızdaki mahbusiyetten kurtulmak, büyük bir evin
dehlizlerine çıkmaktan başka bir şey değildi. Halk bir ai­
le, ve şehir onun müşterek bir evidir. Biz asıl hiss-i ser-
bestîyi memleketimizin kapılarından da harice çıkabil­
mekle duyacaktık. Demek ki vapurun güvertesinde dur­
duğum dakikalarda kalbimde arzusunu duyduğum şey,
kafesin büsbütün dışarısına çıkmak, küçük bir zaman için
 Sayı 32 TÜRK YURDU
olsun evvelce bize memnu olan âlem-i hariciye katılmak­
tı. Ben de karar verdim, evime koştum, çantamı hazırla­
dım, akşama doğru “Daçya” rıhtımı terkettiği vakit ben
sahilde değil vapurun güvertesinde idim. Ne garip bir ha­
let-! hissiyedir ki kendinden ayrıldığım için İstanbul göz­
lerimin karşısında her zamandan daha güzel görünüyor­
du. Minareleri daha zarif, daha narin, göklerin içinde bâ-
lâ-nişîn olmuş kubbeleri her zamandan daha nazar- ferîb
idi. Hüsnünü yabancı gözler gibi vuzûh ile görüyor, he­
nüz ayrılmadan kalbimde gizliden gizliye tahassürünü
duymaya başlıyordum. İki yanda sarayları, koruları, koy- -
larıyla sahiller uzayıp geçiyor, önümüzde genişleyip açılı­
yor, arkamızda birbirine doğru ilerleyerek birleşiyor ka­
panıyordu, Boğaza yaklaştık, medhali müdafaa eden top­
ların karşısına geldik, insan gözlerini bunlara nasbederek
kendi kendine soruyor;
Ortada bunların muhafaza ettiği kıymettar şey nedir?
Birkaç ay evvel Midilli'ye gitmiş, Çanakkale'den geçerken
sırtlarda burunların üstünde boğazın sularına tevcih edil­
miş nihayetsiz topları görmüştüm. Evet ortada muhafaza
etmek istediğimiz o kıymettar şey nedir? Nefsinize sor­
duğunuz bu sualden sonra hayalinizin içinde, göklerin
büyük mavisiyle denizlerin mavisi arasında uzayan yükse­
len bir şehir, denizlerin, semâların arasında kubbeleri en
hissi sesleri yukarılarda dağıtan minareleriyle, o muaz­
zam gölgesiyle İstanbul uyanıp canlanıyor. İstanbul, bü­
tün milel-i fatihanın rüyalarında ezeli bir serap gibi titre­
yen İstanbul; bir Ai'ap şairinin iki finize arasında bir züm-
liit diye tavsif ettiği İstanbul; İstanbul, o beldeler güneşi,
o şehinşah-ı bilâd.
Boğaz büsbütün açılıp bizi Karadeniz'e mülâkî ettiği
vakit, sağ tarafımızda Cenevizler zamanından kalma, sar­
maşıkla sarılı bir kule, hiçbir zaman avdet etmeyecek,
büsbütün fena-yap olmuş zamanların hatıra engiz, hüzün
engiz bir yadigârı olarak duruyordu. Ve vapurumuzun
sürati sahilleri uzaklaştırdı. Geriye dönüp baktığımız va­
kit toprak denizin ufuklarına inmiş, bir bulut, bir heyula
gibiydi. Ne kadar memnun olacaktık, eğer harice vâki
olan bu seyahatimiz Osmanlı bayrağının altında geçseydi.
Gurub saatleri yaklaşıyordu, güneş uzakta serilen Rume­
li kıt’ası üstüne gitgide eğildi. Değişmemiş menâzır-ı hil­
katle karşı karşıya bulunmanın verdiği vüsat-i hayal, vü-
sat-ı his bizi birbirimizden tecrid etmeye başlamıştı. Bu
akşam Karadeniz ne kadar sâkindi, hani o dastan-ı fecayi-
135
ini dinlediğimiz mütehâcim, korkunç deniz. Bu ağustos
akşamı, bu ilerlemiş akşam saatleri bizi de, suları da,
müstağrık-ı sükûn etmişti. Bizi yüklenerek Köstence'ye
doğru şitab eden beyaz vapurumuz “Daçya” ziyaretine
gittiğimiz memleket için bir fıkr-i evveli vermeye, onun
terakkîyât-ı maddiyesi hakkında hüsn-i şehadet etmeye
kâfi değil mi idi? Tarih-i istiklâli otuz beş seneyi geçme­
yen bir devlet Karadeniz'in, Marmara'nın, Bahr-i Sefid'in
bütün şark limanlarında genç bayrağını şeref ve vakar ile
gezdiren mükemmel vapurlar vücuda getirmiş, yolcula­
rın her nevi ihtiyacâtını isaf edebilecek, fennin bütün ter-
akkiyâtından müstefıd yepyeni vapurlarla alem-i ticarette
kendini tanıtmağa, hürmetle telakkî ettirmeğe muvaffak
olmuştu.
Büyük denizlerde nadiren bu kadar durgun bir gece
olur. Güneşin bıraktığı son aydınlık da nihayet bulduktan
sonra Karadeniz'le baş başa kaldığımızı hissettik. Üstü­
müzde göklerin, yıldız kasırgalarıyla dolu yüksek uçu­
rumları, ayaklarımızın altında suların korkunç derin uçu-
mmları. O gece tesadüfün bir lütfü, semâda mehtabın ya­
rısına yakın kalın bir hilâl vardı. Deniz o kadar düzgündü
ki, vapurun hâsıl ettiği rüzgâr ve dalgalar olmasaydı,
mehtabı vâsi bir gölde siper edebilecektik. Maamafih bu
azamet-i tabiat karşısında kalplerimizde yalnızlık gitgide
artıyordu. Siz böyle bir gecede, ilk defa Karadeniz'e mü­
laki olan Türklerin ne düşüneceğini pek güzel tahmin
edersiniz. Biz onun karşısına çıktığımız vakit memleketi­
mizin izmihlâlinin karşısında bulunuyorduk. Bu suların
şimalinde bundan yüzotuz yüzkırk sene evvel devletimi­
ze tâbi olan Kırım Hanlığı bulunuyordu. Şimdi ziyaretine
gittiğimiz Romanya, Eflak Boğdan Beyliği, daha aşağıda
Bulgaristan yalnız bir Tuna vilâyetiydi; ve Karadeniz mün­
hasıran bir Türk gölü idi. Böyle mehtaplı bir gecede bu­
radan geçen seyyahlar yıldızların, mehtabın ışığında yel­
kenleri şişmiş Osmanlı donanmalarının gölgeler ve ses­
sizlik arasından gelip geçtiğini görürlerdi. Şimdi o za­
manlar ne kadar uzaklaşmış.
Mamafih biz ümitsiz değildik. Maziden gelen bu ke­
derlere mukabil âtiden gelen ümitlerimiz, sevinçlerimiz
vardı. Yeni Türkiye, yeniden donanmalar vücuda getire­
cek, Karadeniz'de Osmanlı bayrağını yeniden şevket ve
miknetle dolaştıracaktı.
Biraz sonra bizi yemeğe çağırdılar. Şüphe yok ki, ye­
meklerden size bahsetmeme lüzum görmezsiniz. Yalnız
 136 TÜRK YURDU
sofradan kalkmamıza yakın teati edilen iki nutku size an­
latmak isterim; çünkü bunların hususî bir ehemmiyeti
var. Arkadaşlardan doktor Temo Bey yemeğin nihayetine
doğru ayağa kalktı ve bize dedi ki;
Efendiler, kumandanı size tanıtmak isterim, hu
zat Abdülhamid devrinde benim hayatımı kurtardı,
aynı vapurla ben Köstence'den Mısır'a gidiyordum. İs­
tanbul'da tevakkuf ettiğimiz esnada hükûmet-i Hami-
diye'nin memurları benim vapurda bulunduğumdan
haberdar olmu§, beni ilk mülâyemetle, sonra cehren
elde etmek, götürmek istediler. Fakat hu kumandan
-sofraya riyaset eden zatı gösterei"ek- buna kafiyen
müsaade etmeyeceğini, zalim olduğuna emin olduğu
bir adama mazlum olduğuna şüphe etmediği bir ada­
mı teslim etmeyeceğini söyledi ve beni kendi kamara­
sında hıfzetti. Ben hayatımı hu zata medyunum, sizin
yanınızda, sizin bir vatandaşınızı kurtaran hu zata
şimdi beyan-ı şükran ediyorum.
Size “Daçya”dan bahsederken hu vapur delâletiy­
le Romanya'nın maddî terakkilerinden birine şahit ol­
duğumuzu söylemiştim, şimdi yeni bir delil dahagöm-
yorduk ki, bize Romanya'nın manevî, ahlâkî terakki-
yâtını haber veıiyordu.
Sabaha doğru uykumuzdan mızıka sesiyle uyan­
dık, saat o kadar erkendi ki, güneşin ne taraftan doğa­
cağı henüz belli değildi. Hükümetin bizi istikbâl için
yolladığı bir askeri bando rıhtımda, hava gazlarının
ışığında millî havalarımızı çalıyordu. Köstence muta-
samfı, şehrin en büyük askeri memuru istikbâlimize
gelmişlerdi. Müftü efendi, hicret etmemiş daha birçok
millettaşlarımız, RomanyalIlarla beraber bizi sahilde
bekliyorlardı. Onlar ve biz nutuklar söyledik. Bunlar
arasında yerli bir Türkün irad ettiği nutku size anlat­
malıyım. Genç hatip bize beyan-ı hoş-amedî ederek di­
yordu ki; "Biz burada müşfik, pederâne bir hükümetin
taht-ı idaresinde mesut olduğumuzu hissederken sizi
yadettikce o saadetimize bir meraret karışıyor. Sizin
cefa çektiğinizi, zalim bir hükümetin tazyiki altında
ezildiğinizi derpîş ederek müteessir oluyorduk; fakat
işte sizde kurtuldunuz. Sizin de bizim gibi alicenappe­
derâne bir hükümetiniz var. Demek ki artık tamamen
mesut olabiliriz. Kardeşlerimizin, halâs olduğunu gö­
rerek duyduğumuz sevinçlei'e payân olmuyor."
Nutkun bilhassa bu kısmını size tekrar ettim; çünkü
onun ayrı bir manası, ayrı bir ehemmiyeti var. Bir Türk
bize ne diyor, biz burada müşfik bir hükümetin taht-ı ida­
Sayı 32
resinde yaşarken... Bu sözleri hatırınızda muhafaza etme­
nizi rica ederim. Tekrar tekrar aynı noktaya. Romanya
hükümetinin asalet ve şefkat-i idaresine, taht-ı tabiyetin-
de bulunan Müslümanlara ibzal ettiği âsâr-ı şefkate nakl-i
kelâm etmek icap edecek.
Sabahın ilk ağartılan başladı. Şehir kurşunî bir aydın­
lık içinde yavaş yavaş uyanıyordu. Seyahatimiz resmî ol­
madığı halde Romanya hükümeti ve yerliler bizi istikbâl
için ne muhabbet-bahş bir eser-i dikkat göstermişlerdi.
Köstence'de ilk ziyaret ettiğimiz bina, kralın kendi para­
sıyla inşa ettirdiği büyük bir cami idi. Bunu temaşa eder­
ken Mecidiye'de yine o mürüvvetli hükümdarın emriyle
İslâm gençleri için büyük bir medrese inşa edildiğini öğ­
rendik. Hükümet hatta İslâmların hislerine hürmet ede­
rek ordusundaki İslâm zabitânın feslerini muhafaza et­
melerine müsaade etmiştir, yalnız bu feslerin üstünde bi­
zimkilerden başka olarak Romanya hükümetinin küçük
bir arması bulunuyor. Mokaf a giderken bir meydanın or­
tasında yüksek bir kaide üstünde Ovid'in siyah tunçtan
yapılmış mütefekkir, mahzun bir heykelini gördük. Ho-
ras'ın, Virjil'in muasırı olan bu büyük şair, şehadet par­
mağını şakağına dayamış, gözleri dalgın, yukarıdan üstü­
müze bakarak düşünüyordu. Bundan 1900 sene evvel
hürriyetperver olduğu için Roma'dan tard edilerek o za­
man Mezi ismini taşıyan bu topraklara nefyedilen şair bu­
rada metrukiyet içinde yavaş yavaş sönüp ölmüş. O za­
manki mesafelerin vüsatini, rüzgârlara tâbi yelkenlerle
geçirilen denizlerin sonu gelmeyen yollarını düşününüz.
Kim bilir onun, ince kalbi, hassas ruhu, ne elîm ne mera-
ret-engiz bir hiss-i gurbet içinde bu sahillerde kendi ken­
dine dolaşmış, düşünmüş, ağlamıştır. Sonra bir de bizim
henüz kafesin demirlerini kırmış henüz azad olmuş bir
alay-ı üserâ gibi onun sabit nigâhı altından geçmişimizi
hayal ediniz. Onun on dokuz asır evvel idrak ettiği, iste­
diği hürriyeti düşünmekte anlamakta biz ne kadar gecik­
mişiz. Onun vaz-ı sabit-i mahzununa, üstümüze dikilmiş
mütefekkir gözlerine baktıkça zannediyordum ki, ayakla­
rının altından akan bu henüz kurtulmuş insan sürüsüne
karşı hayretle memzûc bir hisle açıyordu.
Mokaf a geldik. RomanyalIların trenleri bizim mem­
leketimizde işleyenlere nisbetle daha fena, dar, basık ve
döşemeleri eski, mühmil. İnsanda, yabancı bir memleke­
ti gezerken kendi memleketinin her şeyiyle, ziyaret etti­
ği memleketin mümasil şeylerini mukayese etmek mera­
 Sayı 32 TÜRK YURDU
kı hiçbir dakika kuvvetini kaybetmiyor. Ben bu trenleri
gördüğüm vakit hoşnut oldum; bizimkiler daha iyi de­
dim, halbuki bu zevkim çok sürmedi; çünkü bunlar Ro­
manya devletinin kendi malı olduğunu öğrendim. Bizde-
kiler daha güzel, fakat yabancıların.
Dobruca'yı geçmeye başladık, köprüler aşıyor, dizle­
rine kadar suya batmış mevâşî sürüleri, yarıya kadar sular
içinde kaybolmuş ağaçlıklar görüyorduk. Ne çok batak­
lık, ne çok göller var, köprüler sık sık fasılalarla tevâli edi­
yor. Size bunu tasvir etmemi arzu ederseniz bulutları
parçalanmış bir semâ düşününüz, nihayetsiz aralıklarda
göklerin parça parça mavisi görünüyor. İşte bulutlar
Dobmca'nın toprakları, ve gölleri, aralarındaki mavi par­
çalar. Dobruca'yi geçerken RomanyalIların Ruslar aleyhi­
ne kalplerinde taşıdıkları kini der-hatır etmemek müm­
kün değildir. Rus hükümeti RomanyalIların Plevne etra­
fında kendisine ifâ ettikleri o büyük hizmete mukabil bir
mükafat olarak ellerinden Besarabya'yı aldı, yerine bu ba­
tak yerleri verdi. Herhangi RomanyalI kalbini karıştırırsa­
nız orada tırnaklarını çıkarmış, dişlerini sıkmış bir şekl-i
kin bulursunuz. Her RomanyalInın kalbinde böyle Rus
husumeti var.
Aynı zamanda bu menazır karşısında RomanyalIların
ne kadar fütur getirmez, azîmperver bir kavim olduğunu
anlıyorsunuz. Bu çamurlara milyonlar dökmüşler, payi­
tahtlarını bir demir yoluyla sahile raptetmeğe muvaffak
olmuşlar. Artık çamur ve su mıntıkasını geçtik. İki yanda
ovalar imtidad etmeğe başladı. Bu sahada gözlerimiz için
yepyeni birtakım levhalar vardı. Nazar-ı istiab ettiği kadar
bütün o meydanlar eşkâl-i hendesiyeye mâlik, sarı ehram
şeklinde yüksek tepelerle dolu idi. Bunlar nelerdi? Haya­
limizden istiane etsek vadi-i NÜ'de seyahat ediyoruz zan­
nedebilirdik. Tepeler o kadar birbirine benziyordu ki,
bunların tabiî olmasını tasavvur etmek müşküldü. Tren
mütezayid bir süratle şitap etmekte devam ettikçe sağda
solda bu silsileler temadî edip gidiyor. Güzergâhımız ba-
zılanna yakın geldi, kırk elli kişilik bir kâfilenin ikişer iki­
şer ellerinde sepetler eteklerden tepelere çıktıklarını, se­
petlerini yukarıda boşalttıktan sonra arkadan indiklerini
görüyorduk. Bu nihayetsiz ehram, Begerş'e kadar şimen­
difer süratiyle ovaları ufuklara kadar doldurur. Bu tepe­
ler buğday, arpa, mısır yığınları idi. Yanımızda yaşlı bir
adam, bir çiftlik sahibi bunların ne olduğunu öğrendik­
ten sonra başını iki tarafa sallayarak söylendi:
137
"On beş sene Aydın'da bir çiftlikte çalıştım; Emekle­
rim ne kadar berheva olmuş, tebah olmuş şimdi anlıyo­
rum,"
Bazan öyle mısır tarlalarına tesadüf ediyorduk ki, tre­
nimizin süratine rağmen beş dakika devam ediyordu.
Her tarafta ziraat makinalarının bacaları tütüyor. Etrafı
açık damların altında harice sevk edilmek üzere istif edil­
miş nihayetsiz hububat çuvalları, onlar da ayrı idi. Hubu­
bat yığınları yani altın yığınları. Bükreş Ovası dünyanın en
büyük hububat hâzinelerinden biridir ve memleketin
başlıca bir menba-ı serveti işte bu ovalar. Bunları seyret­
tikçe bizim çiftçileri, bizim zavallı köylüleri düşündüm,
ne nankör bir sa'yin peşinde uğraşıyor, didiniyor, sonra
yalnız ölmeyecek kadar bir ekmek çıkarıyorlar.
Her tarafta müterakkî, ümranî mütezayid köyler gö­
rüyorduk, Ortada bir tanesine tesadüf ettik ki, Anadolu
kasabalarına, Anadolu'nun İslâm kasabalarına benziyor­
du. Bu münhasıran dindaşlarımızla, kan kardeşlerimizle
meskûn olan Mecidiye kazası idi. Hiç değişmemiş, civarı­
nın tahavvül-i daimesine karşı şeklini, tarz-ı hayat-ı mazi­
sini, eski tarz-ı telakkî-i hayatını idame ediyor, yeni Ro­
manya’nın bir köşesinde eski Türk devletinden kalma
hüzün-engiz bir hatıra, balçıktan evleriyle ölmüş bir bel­
de.
Tuna kıyılarına vâsıl olduk. Tuna sapsarı geniş sula­
rıyla ağaçlı sahilleri arasında yavaş yavaş akıyordu. Tuna
gözlerimizi yaşla doldurdu. Tuna ruhumuzu dumanlattı.
Eski büyük vatanımızın daü's-sılâsını zehirlenen kalbimi­
ze doldurdu. Tuna, ihtiyar ninelerimizin, köylülerimizin
şarkılarını söylediği, koca Tuna, coşkun Tuna diye yâd et­
tikleri bu âşinâ-yı kadîm artık bize yabancı olmuş, bizi
unutmuştu. Bir zamanlar Tuna ve Balkanlar devletimizin
aşılmaz, yıkılmaz iki kalesi addolunurdu. Şimdi o zaman­
lar geçmiş ve Tuna gözlerimizin altında uzun bir yara, es­
ki topraklarımızın göğsünde açılmış irinle dolu bir şerha­
ya benziyordu. Tuna'nın sahillerinde ahu gözlü atlar üs­
tünde ellerinde göklerden koparılmış yıldırımlarla
cevelân eden kahramanlarımız artık iz bırakmaksızın da­
ğılıp uçmuş bir rüya idi. Şimdi Tuna'yı geçen köprünün
medhalinde kara tunçtan yapılmış dev kadar büyük iki
Romanya neferi bekliyordu.
Alt tarafı var.
Hamdullah Subhi
138 TÜRK YURDU
TERACİM-f ABUAL
AHMED MİDHAT EFENDİ MERHUMUN
HAYAT VE MENAKIBI
Merhumun maneviyatına ithaf edilen Türk Yur-
du'nun altıncı sayısındaki tercüme-i hâline dair yazdıkla­
rımın noksan olduğunu itiraf etmiş idim. Şimdi o nok­
sanlardan bazılarını ikmal etmek istiyorum.
Ahmed Midhat Efendi Tophane'de Humbaracı Yoku-
şu'nda Karakaş mahallesindeki evinde doğmuş. Zamanın
mürûru, havanın tesiri ile o ev harap olmuş yıkılmış ise
de, arsası hala mevcuttur. Sekiz on yaşma, yani Vidin'e gi­
dinceye kadar çocukluğunu bu evde ve bu mahallede ge­
çirmiş, oradaki mahalle mektebinde okumaya başlamış­
tır. Vidin'e gitmezden evvel biraderi İsmet Efendinin Mı­
sır Çarşısı'ndaki attar dükkânında birkaç ay çıraklık et­
miştir.
Validesi Nefise Hanım, kırkbeş yaşında iken merhu­
mu dünyaya getirmiştir. Bu yaşta çocuğu olduğundan
dolayı lohusalığında eşine dostuna karşı pek sıkılmıştır.
Gayet metin seciyeli olan bu kadın, oğlu menfa olarak
Rodos'a gönderilirken metanetini hiç bozmayarak; “Be­
nim oğlum ne kadar büyük imiş ki, düşmanı bir padişah­
tır.” demiştir. Bununla beraber oğlunun hasretine daya­
namayarak bir sene sonra vefat etmiştir.
Ahmed Midhat Efendi merhum da uzun boylu iri ke­
mikli, kavî vücutlu idi. Bedeninin kuvvetine, soğukkanlı­
lığına delil olarak şu iki vak’a zikredilebilir: Rumeli'de
iken kırda üzerine bir boğa hücum etmiş, merhum telaş
etmeksizin boğayı boynuzlarından yakalamış, böğrüne
bir yumruk indirerek hayvanı baygın bir hâle getirmiş,
kendisini kurtarmıştır. Bir de Midhat Paşa merhumun
Alırec nâmındaki beygirini koşturuyormuş, karşısına te­
sadüf eden bir ağaça çarpacak iken itidalini bozmayarak
ağacın dallarına tutunmuş, altındaki hayvanı serbest bıra­
karak muhakkak bir ölümden kurtulmuştur. İyi ata bi­
ner, nişancılıkta da mahareti var idi. Müddet-i hayatınca
mühim bir hastalığa uğramamış, daima afiyetle ömür ge­
çirmiştir.
Çocukluğunda pek haşarı imiş. Bir defa arkadaşlarıy­
la mahallenin müezzinine kızmışlar, “Ne yapalım?” diye
düşünmüşler, işe Alımed'i memur etmişler. Müezzin mi­
nareye çıktığı vakit Ahmed, kandil sepetini minarenin ba­
samaklarından biri üzerine koymuş, hemen namaza dur­
Sayı 32
muş; müezzin minareden aşağı inerken ayağı sepete ta­
kılarak düşmüş ve yaralanmış.
Geceleri zevali dokuzda yatar, ona kadar okurmuş.
Son zamanlarda okuduğu eserler Les Documents du
Progres aylık mecmuası ile Education idi. Memleketimiz­
de intişar edip de kendisine hediye edilen eserleri de bu
esnada mütalaa edermiş.
Yazın kolları sıvalı, ayakları çıplak olarak yazı yazar,
yorulduğu vakit boylu boyunca arkası üstü halı üzerine
yatar, ellerini de başının üzerine kormuş. Yazı yazarken
evvelleri hiç gürültü istemezmiş, son zamanlarda gürültü
içinde de yazarmış.
Gece uykusunda bağıra bağıra sayıklar, dişlerini gı-
cırtatırmış. Bir gün bahçesine semizotu tohumu ekmiş.
Geceleyin bir sairun fı'l-menam gibi kalkarak odasını su­
lamış. Ertesi günü yatağının etrafındaki ıslaklıkları kendi­
sine gösterdikleri vakit gündüz ektiği semizotu tohumla­
rını gece rüyasında sulamış olduğunu hatırlamış.
İşsiz ve yorgun olduğu günler, çoluk çocuğunu etra­
fına toplar, hatta para vererek onlara masal söyletir,
“Bunların çoğunda hikmet vardır.” dermiş. Oyunda yeni­
len çocuklara da ceza olarak masal söyletirmiş.
Cuma ve pazardan maada kalabalık olmayan günler­
de Beykoz Çayırı'na çıkar, bir ağacın gölgesinde çayır
üzerine boylu boyuna uzanır, yatarmış, hiç kimseden he­
diye almaz, kimseye karşı minnetli olmak istemezmiş,
evlâdına, akrabasına bile iltimas etmemiştir.
Hamur işini, fasulye piyazım ziyade severmiş. Bu­
nunla beraber her yemeği yer, hiçbirinden nefret etmez­
miş. Meyvelerden dut, kavun ve portakalı, içkilerden iyi
su ve bozayı severmiş. Suyu bardakla içmekle kanamaz,
maşraba ve sürahi ile içermiş.
Merhum pek kadir bilirdi. Damadı Muallim Naci
merhumun vefatından teessürünün şiddetinden asabî
bir buhrana tutulmuş, kolları sıvalı, elinde revolver oldu­
ğu halde on on beş gün kadar kırlarda dolaşmıştır. Bun­
dan mütevellid iç sıkıntısı bir iki sene sürmüş, tedavi ile
yavaş yavaş zâil olmuştur. Müze Müdürü Hamdi Beyin,
Sahib Molla'nm, Manastırlı İsmail Hakkı Efendinin de ve­
fatlarından pek teessürlenmiştir. Son siyasî ve harbî hal­
lerde kendisini sıkmıştı. Bununla beraber ümidini kes­
memiş, meyus olmamıştır.
 Sayı 32 TÜRK YURDU
Vefat eden iki kerimesiyle hayatta bulunan beşi kız,
dördü erkek olmak üzere onbir çocuğu dünyaya gelmiş­
tir.
(Bitmedi.)
KN
İÇTİMAİYAT
ÜMİT VE AZIM
-T ü rk gençlerine-
BİZİ Rumeli'deki son vilâyetlerimizden sürüp çıkar­
mak maksadıyla ta payitaht kapılarına kadar dayanan bar­
bar Slav orduları henüz Çatalca önünde beklerken, ben
Türk gençlerine her şeyden evvel ümitten ve azîmden
bahsetmek istiyorum. Çünkü kemâl-i ye’s ile görüyorum
ki bu sevgili vatanın genç evlâtları düçar olduğumuz
felâketler, musibetler karşısında her gün başlarını bir
parça daha indiriyorlar, ümitlerini ve azimlerini her gün
bir parça daha indiriyorlar, ümitlerini ve azimlerini her
gün bir parça daha kaybediyorlar. Her yerde, her şeyde
ümitsizlik! Cahil, mütefekkir, mütedeyyin, hür-endîş,
herkeste maddî ve manevî zaaf ve fütur! Ve bunun tabiî
bir neticesi olarak lakaydî ile müteradif şahsî, mad-
diyet-perest bir hodbinlik! İşte bu günkü Osmanlı Türk­
lerinin hâlet-i ruhiye-i içtimaîyeleri.
Kemâl-i ıztırab ile itiraf etmeliyiz ki heyet-i içtimaîye-
mizde müşahede olunan bu alâim, her milletin inhilâl ve
inkıraz devrelerinde mutlaka meşhûddur. Roma, Endü­
lüs, Bizans az çok farklarla bütün bu safahatı gösterdi.
Halbuki bu günün milliyet-perver gençleri yaşamak hak­
kına mâlik olduklarını göstermek için her şeyden çok az­
me ve ümide muhtaçtırlar. Göğsümüzün, bileklerimizin,
dimağımızın metanetini maruz olduğumuz musibetler
nisbetinde artıralım. Ümitsizliği, kalbimizdeki o mazlum
düşünceleri tardederek nefsimize itimat edelim ve sarsıl­
maz bir iman ile söyleyelim ki, Türklük düşmanlarından
mutlaka intikam alacaktır. Eğer bu günün gençleri böyle
bir tarz-ı hareket ihtiyar ederek milliyet ve intikam akîde-
lerini yavaş yavaş avam kütlesinin ruhuna sokarlarsa, Slav
ordusunun Çatalca önüne gelmesi bizi korkutamaz. Hat­
ta böyle bir intibah-ı millîyi mucib olduğu için Türklüğe
faydası bile dokunur.
139
Cahil, mütefekkir, bütün halkın son musibetler kar­
şısındaki vaziyetini biraz tahlil edecek olursak, netice iti­
barıyla pek garip bir ayniyet gözümüze çarpacaktır: Altık
bundan sonra müstakil ve kuvvetli bir hükümet hâlinde
yaşamanın imkânı kalmadığı, binaenaleyh herkesin ken­
di başının çaresine bakması lüzumu cahil bir ihtiyarla,
hür-endîş bir gencin dimağında aynı kuvvetle hükümran
olmaktadır. Kalplerde milliyet hissi uzun asırlardan beri
muntafî kıldığı için, Hükûmet-i Osmaniye'nin Mısır Hidi-
viyeti şekline gelmesini temennî eden vatansızlarla
bilâd-ı mukaddeseye mücaveret ederek bu sûrede hiç ol­
mazsa ahirette mesut olmağı düşünen budalalara bile el-
yevm sık sık tesadüf olunuyor. Hakikî bir milliyet-perver
için ne elîm bir tesadüf!
Cenab-ı Hakk'ın dünyayı Hristiyanlara, ahireti İslâm-
lara verdiğini ahmak bir karga gibi tekrar edenlerin bu
husustaki silsile-i muhakemâtı ekseriya şu yoldadır; “Za-
man-ı nübüvvetten beri uzun asırlar geçerek hâl-i âlem-i
karin fesat oldu, şirk ve dalâlet çoğaldı, İslâmiyet kuvve­
tini kaybetti, alaim-i kıyamet başladı. Meşrutiyet gibi Av­
rupa icadı olan bir bidati hilâfet-i İslâmiyeye tatbike özen­
dik; her taraf dinsizler ve farmasonlarla doldu. Cenab-ı
Hak bize gazap etti, gavur sillesiyle tedib etmek istiyor.
Binaenaleyh çoluğu çocuğu alıp Mekke ve Medine'ye git­
mekten başka çaremiz yok!
Mecma-ı nâs olan yerlerde; sokaklarda, kahvelerde
hatta bazan gazete sütunlarında tesadüf ettiğimiz bu eb-
lehâne mantıkin ahkâm-ı diniye-i İslâmiye ile taban taba­
na zıt olduğu hatta ispata bile değmez bir bedahattır.
Gerek ayât ve gerek ehâdis ile sabittir ki, İslâmiyet,
kaza ve kader meselesini kavanîn-i hayatiyeye tamamıyla
mutabık bir sûrette halletmiş ve Müslümanları ölünceye
kadar çalışmağa, din ve vatanı muhafazaya mecbur kıl­
mıştır. SeiTet ve refah, huzur ve saadet, ilim ve medeni­
yet yani hayatın müessir ve fevâidi Hristiyanlara değil, ça­
lışanlara mev’ûddur. Meskenet, atalet, tevekkül ancak
hayvanların nasibidir. Tekke ve medreselerde fodula yi­
yerek her türlü teceddüdü gavurluk sürerinde telakkî ve
halkı izlâl edenler, “meta-ı dünyaya ehemmiyet verilme­
yerek yalnız zikir ve ibadât ile iştigal kâfi geleceğini” ve
dünyanın “Evliya yüzü suyu hürmetine durduğunu” söy­
leyen menfaat-perest şarlatanlar şer’an idama müstahak-
tırlar. Vatanın, dinin en mahûf tehlikelere maruz kaldığı
 140 TÜRK YURDU
şöyle bir anda düşmanla harbetmek, hatta kadınlar için
bile farz-ı ayndır.
Sonra, ahkâm-ı diniye muktezasınca gayba ancak Ce-
nab-ı Hak vakıf olabileceğinden, âtî hakkında istidlâlâta
kalkmak ve Cenab-ı Hak'tan ümidi kesmek mahz-ı küfür­
dür. Şu halde Allah'a ve Peygamber'e inanan bir İslâm âtî
hakkındaki azîm ve ümidini muhafaza ve takviyeye mec­
burdur. İstikbâlden kat-ı ümid ile bilâd-ı mübarekeye
mühaceret fikrine düşenler, öyle yaptıkları taktirde dü-
çar-ı lânet olacaklarını unutmasınlar!
Kendilerine “din” i mihver-i tefekkür ittihaz edenler
için serdedilen mütalaat-ı ânifeden sonra, biraz da, daha
ziyade ulûm-ı maddiye üzerine binâ-yı muhakemât eyle­
yenlerden ve hür-endîşlerden bahsedelim. Yukarıda hu-
lâseten arzettiğim mütalaat, ulemâ-yı İslâmiyenin daire-i
ihtisasına dahil olduğu için, ben asıl bu ikinci sınıf kimse­
lere tevcih-i hitab edeceğim.
Hadisâta ma fevke't-tabia bir mahiyet atfetmeyerek,
yahut onları maddî bir nokta-i nazardan tetkiki daha mü­
nasip görerek muayyeniyet (determinisme) ve “tekâmül”
nazariyelerine istinat eden mütefekkir gençler son musi­
betler hakkında şöyle bir muhâkeme yürütüyorlar;
“Kâinatta mutlak ve mücerret hiçbir hâdise yoktur. Muh­
telif birtakım âmillerin mahsulü olan her hâdise saha-i
vücuda geldikten sonra diğer birtakım hâdisâtın sebeb-i
zuhuru olur. İnsanlar münferiden hâiz-i ihtiyar olsalar bi­
le hey’ât-ı İçtimaîye muayyen ve muttarid bazı kavanîne
tabidir. Yalnız uzviyat sahasında değil fevk-ı uzviyâtta da
bir cay-ı tatbik bulan kanun-ı tekâmül muktezasınca, he-
yet-i hazıra-i içtimaiyemizin sükûtu, inhilâlı muhakkaktır.
Bütün anâsır-ı içtimaiyemiz vehn ü inhitata düçar olmuş,
seciyemiz bozulmuş. Kendileriyle hâl-i temasta bulundu­
ğumuz büyük ve kavî milletler bizi bu halde yaşatmazlar.
Mübareze-i hayatta muvaffak olabilmemiz için fevka't-ta-
bia bir kuvvetin müdahelesine ihtiyaç var ki, bu da bir
farz-ı muhalden ibarettir.” Erbab-ı cehl ve taassubun
tarz-ı muhakemesiyle bu tarz-ı telakkî arasında görülüyor
ki, netice itibariyla hiçbir fark yoktur. Birisindeki zaru-
ret-i fatıra (necessite providentielle) diğerinde tebdil-i
şekil ederek bir zaruret-i tabiiye (necessite naturelle)
mübeddel oluyor. Her ikisi de mazlum bir nevmidîyi, ata­
leti, meskeneti tevlid ediyor. Yalnız ferdî hodperestllk bi­
rinde manevî, diğerinde maddî bir tarzda tezahür ederek
mutekıdî cennet ve gayr-ı mutekıdî maddî esbab-ı taay­
Sayı 32
yüş ve huzur aramağa sevk eylemektedir. Her ne olursa
olsun, bu iki halde de İçtimaî rabıta düçar-ı inhilâl olmuş
ve heyet-i içtimaiye girdaba sürüklenmeğe başlamış de­
mektir.
Ben, kendileriyle münasebette bulunduğum birçok
mütefekkir gençlerde bu tarz-ı telakkiye daima rast gel­
mekte ve bu her tesadüfün kalbimde derin izler bıraktı­
ğını hissetmekteyim. Kavî insanlar gibi kavî ve azîmkâr
milletler de felâket ve musibetle takviye-i azîm ve him­
met ederler. Düçar olduğumuz büyük musibetleri tamir
için o mesaibden daha büyük, sarsılmaz bir imana ihtiyaç
vardır. Halbuki muhitimizde genç ve zeki gözler cevval
ümit alevleriyle parlayacak yerde korku ve itimatsızlık
gölgeleri altında tıpkı bir ölü gibi bakıyor. Vatan ve milli­
yet aşkı, büyük, mukaddes Türklük ideali yerinde sefil bir
maişet endişesi hükümran. Böyle ümitsiz, imansız sine­
lerden fedakârlık ve büyüklük beklemek, böyle pür
adem gözlerde intikam yıldırımları aramak nasıl müm­
kün olur!
Benim nokta-i nazarıma göre, nazariyat-ı cedide-i İl­
miyenin yarım ve yanlış bir tarzda anlaşılmasından ileri
gelen bu hastalığı tedavî için, beşeriyyet-i hâzıranın en
büyük ve sarsılmaz uknumu olan ilime, nazarıyat-ı cedi­
de-i felsefîye ve İlmiyeye müracaat etmeliyiz. Bize, ekâ-
nîm-i şâire gibi çok birşey vaad etmemekle beraber vaat­
lerinde daima sadık kalan ilim, bugünkü Türk gençliğini
bitiren o meş'ûm “fatalizm-kadere itikat” mesleğini yık­
mak ve münkesir kalplere azîm ve ümit nefhetmek için
kullanacağımız yegâne müessir silâhtır.
On dokuzuncu asrın en şerefli ve en şâyân-ı dikkat
keşfiyat-ı İlmiyesinden biri, hiç şüphe yok ki, tekâmül na-
zariyesidir, “Darvin” tarafından iptida ulûm-ı tabiiyyeye
tatbik olunarak muahheren “Spencer” tarafından hayat-ı
uzviye ve fevka'l-uzvlyenin bilumûm akşamına tamim
edilen bu nazariye en nihayet “Kari Mant” tarafından
-tekâmül-i İçtimaî sahasında- bazı tadilât-ı mühimmeye
uğratılmıştı. Fakat bütün fikriyat sahasında uzun müddet
parlak bir surette hükümran olan bu nazariye, şu son se­
neler zarfında eski nüfûzunu kaybederek eski hâlinden
tamamıyla farklı bir şekil almıştır.
Mevaldl itibarıyla mütevazi, netayici vazîh, tatbikatı
müfid ve mebzul olan bu nazariye iki türlü itirazata hedef
oluyordu; “Müdür ve mebde bir kuvve-i fatıranın
mevcudiyetini müdafaa eden erbab-ı itikad tekâmül na-
 Sayı 32 TÜRK YURDU
zariyesinin nüfûz-ı halikı kasr u ihlâl etmesini çekemiyor­
lardı. Filhakika ondokuzuncu asır nazariyât-ı ilmiyesince,
kanun-ı tekâmülün kabul edebildiği Hâlık evvelâ protop­
lazmayı halk ederek ona na-mütenahî bir kabiliyet-i te­
rakki bahşetmiş ve gayr-ı mütehavvil olan levha-i mukad-
derâta eşya ve mevcudatın kanun-i ebedî-i teakibini hak
ve kayıt eylemişti. Fakat bunu müteakip kendi kürsî-i ik­
tidarında yine sâkit ve gayr-ı müteharrik kalmış duruyor­
du. Erbab-ı itikaddan olan bu muterizlerden başka ikinci
bir kısm-ı muterizler daha vardır ki, bunlar heyet-i
içtimaiyenin ıslahı için projeler tanzimiyle, ihtilâller ta-,
hayyülüyle dem-güzar olanlardan ibaretti. Tekâmül naza-
riyesi gibi, harekât-ı içtimaiyeyi demirden hudutlar ara­
sında bazı kavanîn-i sabiteye tâbi kılan, harekât-ı ihtilâliy-
yenin imkânını pek müstesna birtakım ahvale hasreden
bir nazariye, pek tabiî olarak, onların hüsn-i nazarım cel-
bedemezdi. İşte bütün bunlar, mezkûr nazariyeyi yıkmak
için münasip bir fırsat zuhûrunu bekliyorlardı.
Uzun müddet sabırsızlıkla beklenilen bu fırsat niha­
yet zuhûr etti ve her büyük şey gibi ibtidâ-yı emirde pek
basit, ehemmiyetsiz bir tarzda telakkî olundu. Amster-
dam kurdundaki kırlarda vahşî bir halde yetişen bir neba­
tın “De Vries” nâmında bir müdekkik tarafından tetkiki,
tekâmül nazariyesine ilk büyük darbeyi indirmiş demek­
ti. Halbuki De Vries'in meydana koyduğu İntikal (Mutati-
on) nazariyesi ilk zamanlarda tekâmül nazariyesinin ade­
ta mütemmimi zannolunmuştu.
De Vries muhtelif nevide nebatât üzerinde icra ettiği
tecrübelere istinaden iddia eyliyor ki, ecnas ve enva, ıstı-
fa-yı tabiinin batî bir ameliyesiyle değil, belki tamamıyla
yeni şekillerin zuhûr-ı nagehanîsiyle vukua gelir. Bu na-
gehanî tezahürlerin tekâmül-i sâbık heyet-i mecmuasıyla
hiçbir alâkası yoktur. Bu hafî, esrarengiz, evvelce keşif ve
tahmini nâ-kabil birtakım sebeplerden ileri gelir.
İşte şu muhtasar hulâsadan vazîhan anlaşılıyor ki, bu
nazariye eski tekâmül nazariyesini ta esasından sarsacak
bir mahiyettedir! Çünkü Darvin'in, Spencer'in mahv ve
reddine uğraştıkları tekevvün-i nagehanî meselesi, inti­
kal nazariyesiyle kuvvetli bir surette teessüs etmiş olu­
yor.
HollandalI nebatât âliminin bu nazariyesi ulûm-ı tabi­
iye ve hikemiye sahalarında mühim bir mevki ihraz ettik­
ten sonra, feylesofların muavenetiyle, şu son günlerde
büsbütün umûmî bir mahiyet almış bulunuyor. Elyevm
141
ber-hayat feylesofların en zî-iştiharlarından Bergson
madeniyâtından cemiyât-ı beşeriyeye kadar her şeyin ta-
havvülatına sebep olarak “Elan vital” i göstermektedir.
İradenin gayr-ı muayyen bir fiili olan bu galeyan, bu dar-
be-i hayatiye, maddenin ameliye-i tekâmüliyesinden kül-
liyen ayrı ve tamamıyla manevî bir küvetin mahsulüdür.
Binaenaleyh bu sayede hayat ve faaliyet sahalarında yeni
şekiller, yeni şeyler nagehanî bir sûrette tekevvün edebi­
lir...
“Bergson” bu hâle “tekâmül-i mebde'” nâmını ver­
mekle beraber, aynı zamanda, tekâmül nazariyesini esa­
sından yıkmış oluyor. Çünkü her nerede bir tekevvün-i
nagehanî, bir ibda-ı müstakil varsa artık orada tekâmül­
den bahse lüzum kalmaz. Tekâmül bir kuvvetin batî ve
derunî mesaisi neticesinde husûle gelen tahavvülâttan
ibarettir. Ani bir tekevvün, bir ibda (creaiton) ile onun
hiçbir münasebeti mevcut olamaz.
Cemiyat-ı beşeriyyeyi istedikleri şekle sokmak iste­
yenler erbab-ı iman ve itikadın şiddetle taraftar olacakla­
rı bu tahavvülât-ı aniye fikirlerini, sendikalistler ve bilhas­
sa “George Sorel” biraz müfrit bir tarzda tevil ve istimal
eyliyor, Fakat her ne olursa olsun, bu yeni mesleğe tev­
cih edilen bütün itirazata rağmen, garp âlem-i fikrîsi her
gün biraz daha ziyade onun saha-i nüfuzuna girmekte ve
eski tekâmül nazariyesinin üç büyük üstadı -Darvin,
Spencer, Mam yerine De Vries, Bergson, Sorel müfekki­
relerde icrâ-yı hüküm etmektedir.
Hayat-ı ferdiye ve içtimaiyede bu yeni nazariyenin ne
mesut neticeler tevlid edeceğini bilumûm erbap tefek­
kür kemâl-i samimiyetle itiraf ediyorlar. Darvin'in, Spen­
cer'in, Mam'ın tekâmül nazariyesi bütün dimağlara bir
hiss-i tevekkül ve atalet bahşetmişti. Kâinatta her şey mu­
ayyen ve mukarrer bir seyr-i tabiiye mâlik ve ona müda-
hele na-kabil addolunursa, insan nasıl olur da “kadere iti­
kat” meslek-i âtılânesinden uzaklaşabilir?.. Böyle bir in­
san nasıl olur da, meselâ Anadolu Türklerinin bundan
sonra büyük bir imparatorluk teşkil edeceğine kani ola­
bilir?
Bazıları tekâmülün bu tarz-ı tefsirini yanlış addede­
rek Spencer'in, Marx'ın da irade-i beşeriyeye mühim bir
mevki ayırdıklarını berâ-yı müdafaa serdedeceklerdir. Fil­
hakika bu doğru olmakla beraber şurası da nâ-kabil-i
inkârdır ki, tekâmül nazariyesi dünyanın her tarafında
bütün dimağlarda “kadere itikat” mesleğini uyandırmış­
142
tır. Halbuki “Bergson” tekevviin-i ani nazariyesiyle irade-i
beşeriyeye nâ-mütenahî bir mevki ayırıyor ve şimdiye ka­
dar eski tekâmül terennümleriyle uyuyan nevmîd ve mü­
tevekkil insanları, cemiyetleri hayata, faaliyete davet edi­
yor. Bu davete herkesten evvel siz icabet ediniz, ey Türk
gençleri! Soğumuş kalbinizde iman ateşleri yansın, müte-
haccir dimağlardan ümit şuleleri parlasın! Şahsî menfaat
düşünceleriyle kararan bedbaht vicdanınızda ümidin, az­
min büyük fırtınalardan daha hadîd ve gazaplı sesi tanin-
dâr olsun!
“... Millet bahşolan Tanrı, Türk kavminin nâm ve şa­
nı silinmemek için beni kağan nasip etti. Maldâr bir ka­
vim üzerine nasip olunmadım; içinde yiyeceği, dışında
giyeceği olmayan fakir ve mahrum bir kavim üzerine ta­
yin olundum. Ben ve biraderim Kültigin birlikte baba ve
amcamız tarafından Türk milletine kazanılan ad ve ün si­
linmesin diye sözleştik. Türk milleti için gece uyumadım,
gündüz rahat etmedim, ölünceye kadar çalıştım. Çıplak
kavme giyecek verdim. Halk fakir idi, zengin ettim...”
Asırlarca evvel gelen fedakâr, büyük bir Türk hakanı­
nın taştan sütunlar üzerinde hâlâ mahkuk ve zî-hayat du­
ran bu ulu sözleri, mukaddes Türklüğün şimdiye kadar
ne fedakâr, ne milliyetperver fertleri yetiştirdiğini, hü­
kümdarın bile milletin şan ve şerefinden başka bir şeyi
düşünmediğini ispat ediyor. Sen ey Türk genci, düşma­
nın mahvetmek istediği mukaddes, şerefli milletini kur­
tarmak ve bir gün ondan mutlak intikam almak istersen,
yorgunluk ve ümitsizlik dakikalarında gözlerini kapa ve
ecdadının ölümlü Asya sahralarından, Altaylardan kopup
gelen o hadid ve mukaddes sadâsını dinle; “Türk milleti
için gece uyumadım; gündüz rahat etmedim, ölünceye
kadar çalıştım!...”
Köprülüzâde Mehmed Fuad
M ATBUAT
OSMANLI DEVLETİ'NİN DAHİLÎ VE HAKİCÎ
SİYASÂTINADAİR
Balkan harbi, memleketlerinin hâl ve istikbâline ha­
kikaten alâkadar olan Türklerin dimağlarından şedîd bir
elektrik cereyanı gibi geçerek, öteden beri yer tutmuş
( ü Makaleyi Rusçadan tercüme ederken Hüseyin Cahid Beyin selis üslûbuna irca edemediğimize müteessifız, müellifin de aflarını rica ederiz.
TÜRK YURDU Sayı 32
meflıumları hayli karıştırdı. Bazılarında müspet ve basit
sanılan efkârı tetkik ve tahlil ettirdi; bazılarından müdah-
har-ı efkârı boşaltıp süpürerek yeni baştan düşünceler
doğurdu.
İttihad ve Terakkî fırkasının ekânîm-i esasiyesinden
“Merkeziyet” in en hırslı, en hararetli resulü Hüseyin Ca-
hid Bey, Petersburg'da münteşir Ruskaya Malva (Rus Şâ-
yiası) adlı gazetede bakınız neler yazıyor;
‘'Arnavutluk ve Makedonya'nın Osmanlı vatanın­
dan katedilmesi, Türk ricâl-i siyasiyesinin vezâifini iyi­
den iyiye kolaylaştırmıştır. İmparatorluktan ayrılmak
isteyen anâsır, teceddüdperverlerin mesâisini işgal edi­
yor ve her tarafta onların teşehbüsâtına îka-ı mevanî
ile izae-i vakti intaç ediyordu.^) Ermeniler sadık Os­
manlIlardır. Ermenilerin Osmanlı Meclis-i Mebusa-
nı'nda miktarlarıyla mütenasip mebus bulundurabil­
mekten ibaret maksad-ı esasilerinin şimdiye kadar ic­
ra edilememesi, aynı hususun diğer anâsıra da teşmili
lâzım geleceğindendi. Her unsurun mebusları miktar­
larıyla mütenasip intihap olunsa idi, Meclis-i Mebusan
Babil kulesine döner ve aıiık devamlı bir hükümetin
teşkili büsbütün imkân haricine çıkardı. Şimdi her şe)>
değişti. İttihad ve Terakkî, evvelce sırfayrılmak kasdıy-
la adem-i merkeziyet isteyenlerin maksatlarına hizmet
etmiş olmak için adem-i merkeziyete taraftar değildi.
Muharebeden sonra kendilerine itimat kabil olmayan
o anâsırdan kurtulundu. Türk devletinin anâsır-ı asli-
yesi Arap ve Ermenilere müsaidâtta bulunabilir. Türk
ve Ermenilerin menafii birbirine zıt değildir. Vâkıa
Araplar arasında bir cereyan-ı millînin vücudu mu­
hakkaktır. Lâkin Türkler pek dar bir siyaset takip et­
mezlerse, Arapların dinlerine olan fart-ı merbûtiyetle­
ri, Türklerden ayrılıp dinlerini tehlikeye atmaktan on­
ları men edecektir. Türkler âkilâne ve âdilâne müsa-
idat ile Arapları kendilerine hi's-suhûle raptedebilirler.
Devlet-i Osmaniye'de ekseriyeti teşkil eden bu iki Müs­
lüman unsurun samimî ittihadı, Hristiyanların muha-
faza-i hukukuna bir zamân olur. Ekalliyet-i Hristiya-
niye Meclis-i Mebusan'ın muntazam mesaîsine iras-ı
zarar edemeyeceğinden arzulannın husulüne mâni
kalmaz. Zaman-ı hazır, Türkiye'de bir devre-i asayiş
ve itilâf küşadına pek müsaittir. Bunun için genç
Türkler, evvel davranarak, diğer anâsıra aguş-ı muha-
denetlerini açmalı ve onların metalib-i siyasiyelerinin
isafına şitab eylemelidirler. ”
 Sayı 32 TÜRK YURDU
Geç olsun da güç olmasın! Cahid Beyin yukarıda ima
ettiği “Türk-Arap” siyasetini, §u sıra hemen her taraftan
tavsiye ediyorlar. Bunu en ziyade vuzûh ve katiyetle or­
taya atan galiba “Millî Meşrutiyet Fırkası” idi. Millî Meşru­
tiyetçilerin birkaç günden beri programlarına daha ziya­
de ehemmiyet verir gibi görünen nâşir-i efkâları, 14 Kâ-
nunısânî tarihli nüshasında bu mevzuya dair şöyle diyor­
du;
“Bizce OsmanlI siyaset-i dâhiliyesi Türklük esasına
tâbi olmalı ve İzmir'den Bayezıd'a, Karadeniz'den
Arap badiyelerine kadar bütün “Türk ili”o siyaset-i da--^
biliye ve milliyeye münkad bulunmalıdır.
“Suriye, El-Cezîre, Cezîretü'l-Arab, vâsi bir adem-i
merkeziyet ile idare olunabilirler ve olunmalıdırlar.
Şam, Bağdat, Mekke ve San'a niçin Arap hayat-ı milli-
yesinin birer merkez ve menbaı olmasın?..
“İşte bu sebepledir ki, Millî Meşrutiyet Fırkası Türk
Arap milletlerini Osmanlı devletinin iki mütteka-ı me­
tin ve rasîni addeylemişti.
“... Türk ilinde gayet âdilâne, fakat millî bir Türk
siyaseti; Arabistan'da yine millî bir adem-i merkeziy-
yet. Bu iki millî kuvvete müstenit bir Osmanlı saltanat
ve hilâfeti. Kısaca, Millî Meşrutiyet politikası. ”
Fizan mebus-ı sâbıkı Cami Beyin İflıam'a yazıp gel­
mekte oldukları "Osmanlılığın Âtîsi; Düşmanları ve Dost­
ları” unvanlı makalede dahi aynı fikre rastgeliyoruz. (İf-
ham, 10 Kânumsânî 1328):
“Memleket Türk ve Arap ekseriyeti üzerine is­
tinat etmelidir:”Siyaset-i dâhiliyeye gelince revabıt-ı di-
niyeye ve esaret-i ecnebiyeden azade olarak yaşamak ka­
yıt ve menfaati ile yekdiğerine merbût olacak Türk ve
Arap kuvvetlerinin hâsıl edeceği ekseriyet üzerine mües-
sis saltanat ve hilâfet kuvvâsı daha ziyade metanet kesbe-
decektir. Ancak bu revabıtı tazyikat ile değil, zamanın ica-
bâtına nazaran birtakım tevsiât ile teşyid ve takviye et­
mek icap eder. Vatan-ı aslî-i Osmanî'nin aksam-ı cenubi-
yesinden haricî düşmanlarımızın hiç yoktan ihdas etmek
istedikleri milliyet husumetlerini ta kökten kesmek ve si­
yaset-i dâhiliyemizde daha vâsi düşüncelerle hareket et­
mek zamanıdır.
:!<
143
Cami Beyin iyi tetkikat ve pek iyi muhakeme mahsû­
lü olan bu makalesi, Osmanlılığın hariçteki dost ve düş­
manlarını da gayet doğru tefrik ve temyiz ediyor. Makale
dikkatlice okunduktan sonra muharririnin fikrine iştirak
etmeyecek samimî adamlar zor bulunur. Fizan mebus-ı
sâbıkına göre, Osmanlılığın haricî düşmanları İtilaf-ı Mü­
selles devletleridir ve bu davasında ikame ettiği şühud da
öyle Alman, AvusturyalI filân değil, bizzat İngiliz ve Fran­
sızlardır; Mösyö Gabriel Hanotaux (sâbık Fransız hariciye
nâzın). Mösyö Victor Berar (Şark mütehassısı muharrir­
lerden) Mösyö Rene Pinnon (Revue du Monde, siyaset-i
hariciye muharriri), Şark'a ait kitap ve makalelerine el ba­
sarak, Cami Beye hak veriyorlar. Şüphe mi ediyorsunuz?
İşte bir misal:
“Basra Körfezi'ni bir İngiliz gölü hâline koymak ve
bütün rakipleri bertaraf etmek hususları Lord Cur-
zon'un HindHidiviyeti zamanındaki başlıca meşgale­
si ve eseri olmuştu. Bahreyn adaları üzerinde İngiliz
himayesi teessüs ederek orası bir nevi depo hükmünü
almıştır ki, İngiliz ithalâta buradan Arabistan şibih ce­
ziresinin içerilerine doğru nüfûz ediyor.
“Bu veçhile Mısır'dan Singapur'a kadar bütün
Bahr-ı Muhit-i Hindî sevahili üzerinde İngiltere hü­
kümran oluyor. İngiltere'nin Hind İmparatorluğu ile
Bahr-ı Sefid İmparatorluğu arasındaki Arabistan küt-
le-i cesîmesi, hâkimiyeti altına değilse bile murakabesi
altına geçmededir. Bu halde Nü ile Fırat ve Bahr-ı Ah-
mer'le Bahr-ı Hind arasında politikasına muhalefet
edecek ve hâkimiyet-i münferidesine mümaneat eyle­
yecek bütün tesirât-ı rakibâneye bu dei''ece hasudâne
nezaret etmesinin sebebi anlaşılır. Bu kıt'ât dahilinde
Sultan-ı Kostantiniye'nin hâkimiyet-i zaifesi ve kuv-
va-yı mahdudesinden haşka birşeye tesadüf etmedikçe
İngiltere düçar-ı telaş olmaz ve zamanın icra-yı tahri­
bat etmesini beklerdi. ” (Rene Pinnon, Ve Avrupa ve
Devlet-i Osmaniye)
İngiltere ve Devlet-i Osmaniyye; İşte İngiltere'nin
bize karşı vaziyeti... Muazzam ve kavî bir hilâfet-i
İslâmiye bu âmâle ne derece menafi ise, ileride hu-
dud-ı hadîdiyesinin iltisakıyla Anadolu'ya ve İrak'a
merbût olacak Suriye'ye mâlik, kudretli ve kuvvetli bir
saltanat-ı Osmaniye'nin vücut bulması, Hind yoluna
karşı tehditkâr bir kuvvet olacağından, İngiliz menafi­
me o derece muvafık değildir. Son zamanlarda İngiliz
 144
siyaseti kuvvetli bir saltanat, kudretli bir hilâfet teessü­
süne bütün kuvvetiyle mani olmuş ve ileride olacaktır.
“Abdülhamid'in idare-i mutlakasıyla, Jön Türk
idare-i ahrarânesinin ve sonraları İtilafı Müsellesle
meyyal bulunan muhalifin hükümetlerinin cümlesi bi-
lâ-tefrik İngiltere'nin bin türlü vesâitle icra ettiği gizli
ve açık hücumlarına uğradı. Her ne şekilde olursa ol­
sun Devlet-i Osmaniye'nin metin bir idare tesisine mu­
vaffak olmasına İngiltere mümanaat ediyordu.
Son zamanlarda Balkan müttefiklerinin galebesi­
ni sitayişkarâne bir lisan ile ilân eden bir İngiliz gaze­
tesi; -Türklerin bu mağlûbiyetleri Hindistan İslâmları
üzerinde faydalı bir tesir icra edecektir. ” diyordu. Bu
cümle İngiliz siyasetinin takip ettiği gayeyi kâfi derece­
de irae ediyor.
“Şimdiki İngiltere'de Berlin konferansına müntehi
olan şark buhranı zamanındaki İngiltere'yi görmekte
teannüd eden bazı siyasiyûnumuzun vaziyetlerce ne
derece tebeddül hâsıl olduğunu görmek istemedikleri­
ne hükmetmek lâzım gelir; İrak tankıyla Hind'i tehdit
eden o zamanki Rusya'ya karşı zayıf bir devlet-i Osma­
niye'yi tıkaç halinde tutmak isteyen İngiltere'nin o dev­
rede bizimle böylece iştirak-ı menafii vardı. İngiltere
Mısır'a gireliden beri vaziyet tamamıyla ber-akis ol­
muştur. Bu hakikat karşısında hâlâ ısrar edenlereyal­
nız şunu söylemekle iktifa ederiz;
“Evet, İngiltere ile dost olabilmek için Bahr-i Ah-
mer'in bir İngiliz denizi olmasına ve Suriye'yi Mısır'a,
Irak'ı Hindistan'a ilhak ederek İran'da tahsil etmiş
olan menatık-ı nüfûz hududunu garba doğru yani İs­
kenderun Körfezi'ne kadar temdide ve Anadolu'da bir
Konya prensliği hâlinde kalmağa razı olmalıyız. An­
cak ondan sonra İngiltere'nin bize muhabbetinden
bahse mahal v a r d ır M )
“Tanin” sermuharrir-i muhteremi bir parçasını yukarı­
ya naklettiğimiz makalesinde, Yurtçuluğun ibtida-ı tekev­
vününden itibaren öne sürdüğü bir fikre iştirak etmiş gö­
rünüyor ki, Yurtçulai' için şüphesiz büyük bir kazançtır;
( ü Bak. Akçuraoğlu Yusuf, “Almanya, İngiltere, Türkiye ve Aem-i İslâm”, Sırat-ı Müstakim, cild 4, sahife 88, 408,427.
0) Müellifi; Musa Efendi Bigiyef, naşiri Petersburg’daÂlim Efendi Maksudof, Kazan’da Ümit Matbaası’nda basılmış- 93 sahife 60 tin (7,5 kuruş)-
İstanbul’da Zaman Kütüphanesinde satılır.
TÜRK YURDU Sayı 32
“Genç Türklerin galeyân-ı sürür hengammda tesisi­
ne ümitvar oldukları binanın adem-i rasânetini mağlûbiy-
yet-i âhire, onlara tamamen izhar ve ispat etti. Şimdi ar­
tık anladılar ki, işe yeni baştan başlamak lâzımdır.
“Cahil halk fitraten sahib-i zekâ ve istidat olsa bile,
asrımızda bir kuvvet teşkil edemez, Halka gitmek, onu
sevmek, onu talim ve terbiye etmek, ona bir ideal ver­
mek lâbüddür. Türkiye'nin ihyasına aşağıdan başlamak
iktiza eder. Bu basit hakikati anlamak için, son mağlûbi­
yetlerin hacâletini duymak lâzım geldi..
T.Y.
mmm ve t a k r iz
“HALK NAZARINA BİR NİÇE MESELENÜ
1
Rusya'da bu isimle yeni bir risale intişar etti. Türklük
alemi İktisadî teyakkuzda, ahlâkî teceddüdde Şimal Türk­
lerinin kendisine pîşvalık edeceğini anlamıştı. Bu eserle
dinî intibahın da şimalden başlayacağı hissolunuyor. Mu­
sa Efendi Bigiyef bu kitabında şimdiye kadar yazdığı onal-
tı adedi mütecaviz eserlerinin bir zübdesini ve kuvvetli
bir iman ve azîm ile takip etmekte olduğu dinî mücahe-
denin ruhunu gösteriyor.
Müellifin intibah ve içtihadına badî olan mesele, garp
milletleri medeniyette yükselirken İslâm âleminin teden­
ni ve izmihlâle doğru gitmesi olmuştur. Musa Efendi has­
talığı gördükten sonra sebebini arıyor. Garbın terakkisi­
ni, şarkın tedennisini mevki ve iklimin yahut ırk ve cinsin
tesirine hamledenlerin iddiasını kabul etmiyor.
“Hayat-ı siyasiyede iklimin tesiri yoktur, yahut az­
dır. Evvellerde vahşet dünyası olmuş Britanya şu gün
medeniyet, siyaset, hikmet merkezi oldu. EvvelleiMe
medeniyet, ulûm, felsefe merkezi olmuş Yunanistan şu
gün zelil mahlûkların merası, otlağı oldu. Lâkin şu iki
memleketin havası, iklimi hemen evvelkidir.
Siyasî hayatta garbîliğin, şarkîliğin, aklığın, sanlı­
ğın da tesiri yoktur. Gece Garbî İngiliz terakki etmiş
ise, bu gün ŞarkîJapon. Yann şarkîlerin daha biri bel-
 Sayı 32
ki terakki eder. Gerek ak cinste, gerek sarı cinste hem
ini§ yollarına yüz koymuş tipler vardır; hem. terakki
yollarına yönelmiş milletler vardır. ”
Terakki ve tedenniyi maddî ve hayatî sebeplerde
arayan bu iki nazariyeyi reddettikten sonra, hakikî se­
bebi İçtimaî âmillerde, iradî mücahedelerde görüyor.
“Ümmetin siyasî hayatı insanın ömrü gibi tabiî de-
I ğildir. ümmetin -siyasî hayatı, terakkiyâtı, inhitâtı üm­
metin iradesine tâbi gibi bir hâldir. İnsanın ömrü,
tabiî kanunlara tâbi ise, milletin siyasî ömrü İçtimaî
kanunlara, iradî âmillere tabidir. ”
Terakkinin tedenninin sebeplerini İçtimaî ve iradî
âmillerde aramak lâzım geldiği anlaşıldıktan sonra bu
âmillerin niçin garpta teâlîye, şarkta ise inhitâta sâik ol­
duğunu taharrî iktiza ediyor.
Müellif asliyetini, şahsiyetini burada gösteriyor. Di­
yor ki; ilmin de, dinin de hakikî miyarı amelî fayda, İçti­
maî menfaattir. Amelî faydası olmayan bir ilim, lüzumlu
bir ilim değildir, İçtimaî menfaatten uzaklaşmış bir din
hakikî şeklini kaybetmiştir. (Ü
Müellif, badehu bu amelî miyarı imana tatbik ediyor.
İmanın "kalben tastik, lisanen ikrar" sûretinde olan tarifi­
ni reddediliyor. İnsanın siret ve amelinde ahlâkî faziletler
sûretinde tecellî etmeyen kalbî tastikleri, lisanî itikatları
iman addetmiyor. İman öyle vicdanî bir kuvvettir ki, eser­
leri kavillerde değil fiillerde zahir olur. Zalim, hain, fasık
kimselerin lisanî ikrarları imanlarına bürhan olmaz. Âdil,
hamiyetli, afif zatların imanî kuvvetlerine en büyük delil,
sîret ve mişvarlarıdır.
İmanın ahirete müteallik faziletlerinden maada ne
gibi dünyevî saadet ve menfaatlere bais olduğunu da şu
sûrede izah ediyor;
‘İnsanın özüne özünden yakın, her bir hâlinde ve­
kil, heme hacetlerinde kefil, kerîm-i mutlak bir İlâh'ın
vücuduna iman, yalnızlık, hem vahşet dakikalarında
insan için en büyük enis olur. Şiddet hem ağırlık saat­
lerinde insan için en büyük muayyen olur. İnsanın sa­
adeti için lâzım olan gönül rahatı yalnız şu iman bür-
kesiyle temin kılınır. Heyet-i içtimaiye umûrlannın in­
tizamı için lâzım olan sadakat, emanet, istikamet gibi
( ü “ilk sahife 4 satır l l ’den sahife 3 satır 13’e kadar,
ü ) Sahife; 55-57 ve 62-63.
TÜRK YURDU 145
mebdelerin her birine yalnız şu iman en kavî esas
olur. Her insanın özüne göre bir gaye-i kemâliyesi kal­
binde karar kılmış şu imanî bürkesiyle o insanın gözü
önüne koyulmuş olur. Kerîm-i mutlak, Rahîm-i Mutlak
bir Allah'ın vücuduna imanın fayda-i içtimaiyeleri,
fayda-i şahsiyeleri lisanla, kalemle hasr kılınamaz ka­
dar çoktur. Gönül rahatı, heyet-i içtimaiye saadeti şu
imanın en güzel ikifaydasıdır. ”
Atîdeki sözlerden anlaşıldığına göre müellif hakikati
menfaate feda etmiyor. Bilakis amelî menfaati, nazarî ha­
kikatin bir yoklamacısı, bir kılavuzu sûretinde görüyor.
Nazarında muteber olan iptida vâki hakikat, sonra amelî
menfaattir. Fakat amelî mazarratlara badî olan soru haki­
katlerin amîk bir tahkik neticesinde butlânı sabit olacağı­
na kani görünüyor.
İmanı, imanın heme rükünlerini, diyaneti, felsefeyi,
insanın heme fikrini ben haklık hem de menfaat cihetle­
riyle takdir ederim. Bir talimde haklık hem menfaat bu­
lunuyor ise, o talim elbette muteber olur. Ya butlânı
malûm, ya zararı sabit talim benim nazarımda her halde
merduddur.
İman da, din de hakikatle beraber hayr-ı siyasî,
menfaat-i içtimaiye bulunmak elbette lâzımdır. Tecrü­
be ya aklın hükmüne, menfaatin iktizasına muhalif
olur şeylerin hiçbiri din değildir, iman değildir. G)
Müellif bu neticeye vâsıl olduktan sonra anlıyor ki,
İslâm âlemindeki tedenninin başlıca sebebi gerek ilmin,
gerek dinin amelî faydayı mehekk itibar etmeyerek her
ikisinin de abes-i lâkaydîlerden ibaret olan kelâmiyât ba­
taklığına düşmesidir,
“Alem-i İslâmiyette evvelki asırlarda ulûm-ı
kelâmiye nâmında bir ş ^ türedi. 0 vakit bizim en bü­
yükfakihlerimiz o ulûm-ı kelâmiyeyi, nedendir tahrim
ederler idi. Hem de en şiddetli, en dehşetli sûrette tah-
rîm ederler idi. Ben buna taaccüb eder idim. Ulûm-ı
kelâmiye tesmiyesinin sebepleri de o vakit bana
malûm değil idi. Akibet anladım..
Faide-i ameliyesi yok, boş laflara, manasız sözlere
taalluku cihetiyle ulûm.-ı kelâmiye tesmiye kılınmış ol­
sa gerek dedim. Faydası yok boş meselelerde dakikala­
rı zayi ettirmemek mülahazasıyla tahrîm kılınmış olsa
gerek itikadına geldim. ”
 146 TÜRK YURDU
İlmin faydalı bir İçtimaî âmil olması için İktisadî ve
amelî faaliyetleri gaye ittihaz etmesi lâzımdır, İslâmdaki
ilim ve edebiyat İçtimaî menfaati olmayan mantıkçılıklar­
dan, sefihâne hülyalardan ibaret kalmıştır. Müellif bunla­
rın hepsine kelâmiyât diyor. (Ü
Dine gelince; Bu iptida kelâm denilen bedaetle
hakikî yolundan çıkarılmış, sonra da dinle hiç alâkası ol­
mayan felsefî, yahut ihtirasî meselelerden mütevellid
birçok mezheplerin tahaddüsüyle tefrikaya düşmüştür.
Tasavvufta dervişlik, tekke-nîşînlik gibi atalete sâlk neti­
celer doğurmuştur.
İçtimaî hayatla en ziyade temasta bulunan fıkıh da
amelî faydadan inhiraf görüyor:
“Fakîhlerin örfüyle şufiil haramdır demek, ofiilin
faili muazzeh olur demek manasındadır. Ama benim
ıstılâhımda şufiil haramdır demek, ofiilin zararı var,
müfsidesi var demek manasında olur.
“Fakihleri örfü hata değildir, elbette derstir. Lâkin
İslâmiyet gibi şeriat-ı içtimaiye ahkâmı hakkında be­
nim nazanm daha ziyadesiyle münasiptir. Zira azab-ı
ahiret her ne kadar hak ise de, hayat-ı içtimaiye hü­
kümlerine hiçbir sûretle esas olamaz.
‘Yalnız tahrîm değil, belki her bir tekellüf akibet
kanuna mebnidir. Emirde taleb-i akıbet kanunu,
nehyde havf-ı akıbet kanunu en muteber esastır. Zira
şeriat-ı içtimaiye yalnız İçtimaî menfaatleri talep, İçti­
maî müfsideleri def esaslarına tesis kılınabilir. Eğerde
ulûm-ı fıkhıye tedyin kılınır iken şu esas üzerine tesis
kılınmış olsa idi, şu gün en güzel şeıiat-ı içtimaiye
İslâmiyet olur idi. Lâkin bizimfakihler teklifin esasın­
da azabı sevabı itibar kılıp, İslâmiyeti şeriat-i içtimaiye
olmaktan mahrum ettiler. ”
Musa Efendi fıkhı İçtimaî fayda noktasından tetkik
ederek bazı noktalarda fakihlere muhalefet ediyor, (ü
Bu düstûru usûl-i fıkıhta tatbik eyliyor.(ü
Müellifin kanaati şu sûretle icmal edilebilir; İslâmiyet
ilk asırda amelî fayda ve İçtimaî menfaat esasına müstenit
idi. Müminler kitap ve sünnete ittiba etmekle bu esası ta­
mamıyla takip etmiş olurlardı. Bilahere Yunan mantığı ve
( ü Sahife; 3 ve sahife 15-21
(2) Sahife; 42-45
G) Sahife; 45
Sayı 32
felsefesi tercüme edilerek faziletin yerine cerbeze, siretin
makamına sûret kaim oldu, Ehl-i amel azalarak ehl-i
kelâm çoğalmağa başladı. Bu sûretle gayesi sınaî ve İkti­
sadî menfaatleri teminden ibaret olan "ilim" ile maksadı
ahlâkî ve İçtimaî faydalara istihsale münatıf olan "din" laf­
zı münazaalarına, fikir melâibelerine inhisar etti. Bu iki
İçtimaî âmilin tedennisiyle bütün İçtimaî ve siyasî mües­
seseler inhitata başladı.
Bir zaman Avrupa'da da böyle oldu. Fakat orada İlmî
ve dinî intibahlar zuhûr ederek bu vahim hastalığın önü­
nü aldı. Garbın bu günkü medeniyet ve mamuriyet ikli­
min, yahut ırkın neticesi değil, bu iki intibahın semeresi­
dir. Bu intibahların ruhu "kelâmî abesciliği" bırakarak ye­
rine "amelî menfaatçiliği" ikame etmekti.
Bugün İslâm âlemi de gerek İlmî ve gerek dinî bir in­
tibaha muhtaçtır. Her ikisini amelî, velûd, saadet-bahş bir
şekle ifrağ etmek lâbüddür. Bugün hepimize kelâmcılığı
bırakarak amelci olmak, abesin yerine faydayı ikame et­
mek farz olmuştu.
Ziya
-rtjç-î
VEFEYAT
Bir 2iya-ı Mühim- Şinasî ve Kemal mekteb-i teced­
düdü muakkıblarından Ebuzziya Tevfık Bey de rahmet-i
Rahmana kavuştu. Merhumun tıbaaf ve hattatlıkta cedîr-i
takdir meleke ve muvaffakiyeti vardı. Ebuzziya Tevfik Bey
selis bir üslûpla yazar ve yazdığını okuturdu. "Mecmua-i
Ebuzziya” şitab-ı irfanın atşan olduğu bir risale idi ki,
devr-i Hamidî'de bir kaç defa ve hayli fasılalarla tatil-i be-
liyesine uğramıştı, “Matbaa-i Ebuzziya” âsâr-ı nefise tab’ı
hususunda memleketimizde ilk bir müessese-i tıbaattır.
Merhumun hidemât-ı irfan-perverîsi ziya-ı ebedîsinden
mütevellid teessürümüzü tezyide vesile-i uzmadır. En
çok rical-i münevvereye muhtaç olduğumuz bu müşkil
zamanlarımızda Ebuzziya'nın vefatı da İsmail Hakkılar,
Ahmed Midhatlardan sonra elim zayiattandır. “Türk Yur­
du” merhumun aile-i keder-didesine beyan-ı taziyeti vazi­
fe addeder.
 «■

Tûr£W rttt luiilesme C a k str

YIL; 2 SAYI; 35 (7 Şubat 1326-20 Şubat 1913)

ö^ i t ^ f ii pt d t i C% ç c i d

Edebiyat: Zavallı Kayıkçı / Mehmed Emin

Vatanın Kızlarına / Celâl S ahir

Siyasiyât ve İçtimaiyât: Milliyet Fikri ve Millet Muharebeleri /Akçuraoğlu Yusuf

Seyahat: Çalışanların Yurdu / Hamdullah Subhi

Adaylara Doğru / Halim Sabit

Terâcim-i Ahvâl: Ahmed Midhat Efendi Merhumun Hayat ve Menâkıbı / K. N.

Matbuat: Hürriyet, Müsavat, Adalet ve Mekteplerimiz / Vakit Baş Muharriri

Mektuplar ve Cevaplarımız: Şimalî Kadınların Mektubu / . . .

Türklük Şuûnu: Türk Kadınlarının Faaliyet ve Fedakârlığı /...

Bakü’de Yaşlı Hanımlara Mahsus Dersler / . . .

Kazan'da Türk Kız Lisesi, Orenburg’da Kız Sanayi Mektebi / . . .

Sayı 33 TÜRK YURDU 149

TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

ZAVALLI KAYIKÇI İçindeki bahtsız insan, o altmışlık ihtiyar

Kürekleri bırakarak elinden.
Şu kayıkçı, kötü yerde yakalanmış boraya;
Kıyılara, “Can kurtarın!" diye mendil sallıyor
O şu sığın önlerinde epey vakitten beri
Sular onun vücudunu çekerken
Dalgalarla döğüşüyor, gelemiyor ileri.
Boğuk boğuk haykırıyor, boğuk boğuk ağlıyor.
Yazık, yazık, kendisini atamazsa karaya
Kanlı mahlûk, senin her gün kemirdiğin topraklar
Bu geceden başlayarak bir ev halkı bunalır;
İçersinde birçok insan kemiğiyle eti var.
Kuru toprak üzerinde beş-altı can aç kalır.
Sen mideni bunlar ile doyururken, beslerken
Batı yeli, su yüzünü altüst eden bu çılgın Ne çıkacak şuncağızın vücudunu yemekten?...
Yılan gibi ıslıklarla ağu gibi esiyor.
Ey kardeşler, borç değil mi herkese.
Koca koca vapurların yollarını kesiyor.
Kulak vermek, yardım etmek şu sese?...
Bu kayığın atıldığı bir yosunlu taşlığın
Hava çok sert, ağu gibi esiyor
Açığında dalgacıklar büyüyor;
Vapurların yollarını kesiyor!...
Şahlanarak gökyüzünde uçan kuşu kapıyor.
Uğrağına ne gelirse döğüyor; Mehmed Emin
Uğuldaya uğuldaya kıyılara çarpıyor.
Babacığım, tufan olsa şu şimdiki fırtına.
Sen Nuh gibi gönül bağla, merhametli Tanrı'na. ■
Ancak sen de biraz daha kuvvetini al ele; VATANIN KIZLARINA
İşte, işte, uzak değil, yüz adım yok iskele. Hep toplanın, gelin.
Biçare annenin
Biçarede renk kalmamış, ak-pak olmuş bet-beniz.
Can çekilmiş, kuvvet bitmiş, buz kesilmiş el ayak. Biçare kızları! Bu yeşil kubbe altına.
Vah zavallı, kürekleri tutamıyor atacak. Hep dinleyin, kulak kesilin, annemiz vatan
Titrek sesiyle haykırıyor; kalbine batan
Alı, bütün gün insanları çekip yutan şu deniz
Bir hançerin zehirleri akmış hayatına...
Buna dahi ne bir baba, ne de zayıf diyecek;
Bunu dahi haykırttıra haykırttıra yiyecek. Dört ayda yüz bin oğlunu kurban veren ana
Ruhunda bir cünûn ile ağlar ve onların
Hain deniz, o büsbütün azgınlaşan canavar
Hâlâ sıcak kanında yatarken koşun, sarın.
Bu kayığın üstüne de birkaç dalga atıyor;
Kalbindeki ceriha ölüm vermesin ona.
Artık kayık çalkanmıyor, suya doğru batıyor;
150
Ey her nevâzişinde muhabbet ve merhamet
Meşhun olan kadın eli! Karşında kan sızan
Bir anne kalbi var, ona bir aşk ile uzan;
Ver hasta, yaslı anneye ümmid ü tesliyet...
Hep toplanın, gelin.
Bîçâre annenin
Bîçâre kızları! Ona azcık şifâ verin.
Alı, olmasın o, matem-i dünyaya dalmasın;
Namusunuz, saadetiniz öksüz olmasın;
Mazlûm-ı levsî olmayınız düşman ellerin.
Ey gözleri, kulakları dalgın ve bî-şuûr
Hâlâ dudaklarında terennüm uçan kadın!
Bilmem ki Türk mü, yoksa vatansız mıdır adın?
Elmaslarınla parlamaz alnında bir gurur
Ecdadının asaleti ruhunda öldü mü?
Kardeş cenazeler kefen ister, vatan hayat...
Üstünde parlayanları artık, çıkar, uzat;
Sil leblerinden artık o çılgın terennümü!..
4 Şubat 1328
Celâl Sahir
SİYASAT DE İÇTİMAİYAT
MİLLİYET FİKRİ VE MİLLET MUHAREBELERİ(i)
Ben, beşeriyetin hayatında asıl müessir ihtiyac-ı mad­
dî ve ondan mütevellid kuvva-yı maddiye olduğuna inan­
ların şakirdlerinderim. Cemiyet-i beşeriyenin menba-ı
tekâmülü mide olduğuna zahibim. Bu zehabım Fouri-
er'nin “Fikir, kuvvettir” nazariyesini bir netice, bir mu-
hassala olmak üzere kabule mani değildir. Kuvvet olan fi­
kirlerin en mühimleri, “din fikri” ile “milliyet fikri” zanne­
diyorum. “Fikr-i milliyet” kuvvetinin en bariz tecelliyâtı,
ondokuzuncu asr-ı milâdî imtidadınca meşhûd olur. O
asır, bazı müverrihlerin dediği gibi “milliyet asrı” dır.
Milâdî onsekizinci asırda dahi milletler bittabi mev­
cut idi; lâkin Avrupa milletlerinin İngiltere, Fransa ve
Avusturya'dan maadası, milliyet fikrinin şimdiki mefhu­
(Ü üç yıl evvel mekatib-i âliyeden birisinde verilmiş konferanslardan müstahrecdir.
TÜRK YURDU Sayı 33
munu ifade edecek sûrette henüz teşekkül edememişti.
Hatta o asırda bu üç Garp milletinin bile “vicdan-ı millîle­
ri” hadd-ı kemâle vâsıl olmamıştı. Bugün yer yüzünde ya­
şayan insanlara atf-ı dikkat olunsa, vicdan-ı millînin (Ah-
med Bey Agayef in tabiriyle “marifet-i kavmiyenin) aynı
derecede mevcut ve mahsus olmadığı görülür. A vust­
ralya'da ve Afrika'da yaşayan iptidaî kavimleri bırakalım;
eski medeniyetlerin beşiği ve mezarı olan Asya'da, alel-
husus Şark-ı İslâmîde, Farslar, Ai'aplar, Kültler, Türkler
arasında vicdan-ı millî henüz bir rüşeym hâlindedir. Şark­
ta vicdan-ı millînin doğup büyümekte gecikmesinden
garp milletleri müstefid olmuş ve olmaktadırlar. Meselâ
Ruslar, Rusya'nın şarkında sâkin Turanî kavimleri (Çuvaş,
Çirmiş, hatta Başkurt ve Kırgızları, hatta bir dereceye ka­
dar Tatarları bile) Rus milletinin artması ve kuvvetlenme­
si için ham eşya, kereste gibi telakkî ediyorlar. Zira bun­
ların vlcdan-ı millîleri daha iyiden iyiye tenemmu etme­
miştir. Ruslar bu kavimleri Rus ruhuyla, Rus maarif ve
medeniyetiyle yoğurup pişirerek, Rus hâlinde kotarıyor­
lar. Eski Çuvaş ve Çirmişler iki üç batın geçer geçmez tam
bir Rus oluyor.
18'inci asr-ı milâdîde taazzu etmiş milletler azdır,
mevcutlarının da vicdan-ı millîleri nâ-tamamdır. Lâkin
fikr-i millînin tekemmülüne pek çok hizmet edecek sağ­
lam esaslar o asırda atılmıştır. Menbaı İngiltere olup
Fransızlar tarafından neşr ü tamîm edilmiş tarz-ı tefekkür
ki, 18'inci asır felsefesi nâmıyla maruftur, mebdeleri
(prensipleri) millî olmakla beraber, milliyet mebdeine
hizmet eylemişti. Jean-Jacques Rousseau, Mukavele-i İç­
timaiye (Contrat Social)'sinde ''cemiyetler, efradın rıza-yı
mütekabilinden (consantement mutuel) neşet etmiştir''
diyerek “hâkimiyet-i milliye” ile “hakk-ı millî” ye yol açı­
yordu. 18'inci asır felsefesi, bütün benî beşerin saadetini
husûle getirecek esbabı ararken, zihinleri ilim ve hikmet­
le tenvîr, itikadat-ı batıleden tahlis lüzumundan başka
her ferdin şahsiyyetine, fikir ve vicdanına temîn-i hür­
riyet etmek ve binaenaleyh heyet-i içtimaiyeleri bir şah­
sın veyahut eşhas-ı kesîrenin hüküm ve tagallübünden
kurtarmak ve kendi kendisine hâkim kılmak vücubuna
da kail olmuştu. Rousseau, Mukavele-i İçtimaiye nazari-
yesine dayanarak efradın hürriyetini bir hakk-ı tabiî telak­
kî ediyordu, Fransa büyük ihtilâlinin en meşhur ef âlin­
den “Hukuk-ı Beşer ve Ehi-i Vatan Beyannâmesi”, 18'inci
 Sayı 33 TÜRK YURDU
asır felsefesinin adeta bir zübde-i hukukîsi olduğundan,
"İnsanlar hür ve hukuken müsavî olarak doğarlar ve öyle
yaşarlarü)” ve "hâkimiyet millettedir^)" esaslarını ilân et­
mişti. Bu esaslarda milliyet mebdei (Principe de nationa-
lite) mündemiç. Filhakika eğer hâkimiyet millette ise, bir
millet diğer bir millete mahkûm olamaz. Kezalik madem
ki insanlar ferden hür ve birbirine müsavidirler, efradın
bir araya gelmesinden tekevvün eden cemiyetler de bir­
birlerine müsavî ve yekdiğerine karşı hürdürler. Bu mü­
cerret muhâkeme, hayat-ı tarihiyeye tatbik edilirse şu çı­
kar: Madem ki bir Çekli bir Alman'a müsavidir ve madem .
ki bir Çekli bir Alman'ın mahkûmu olamıyor, o halde Çek
milleti de milletçe Alman milletine müsavidir ve Çek mil­
letinin Alman milletine mahkûmiyeti menafı-i haktır. Ke­
zalik madem ki kuvve-i hâkime millettedir, her milletin
kendini idare edecek kavanîni bizzat tanzim hakkını hâiz­
dir, o halde Çek milleti kendi kendisinin vaz-ı kanunu­
dur. Diğer bir millet, meselâ Alman milleti Çek milletine
hâkim ve vaz-ı kanun olamaz.
On sekizinci asrın nihayetlerine doğru muhâkemât-ı
mantıkiye ve hukukiye yoluyla Fransız mütefekkir ve
ihtilâlcileri milliyet fikrine vâsıl oldukları zaman Almanlar
büsbütün başka bir tarîk ile aynı gayeye geliyorlardı.
Vinckelman adlı bir Alman âlimi 1760'a doğru İtal­
ya'ya inmiş, âsâr-ı atîka ile memlu bu eski Roma toprağı­
nı kazıyıp çıkardığı bedayi-i nefiseyi topluyor ve onlar
üzerinde mahkuk yazıları okuyarak kadîm ırkları, kadîm
medeniyetleri anlamaya çalışıyordu.
Vinckelman, bu mesaîsiyle taharriyât-ı tarihiye için
yeni bir çığır açmış, yeni bir mektep tesis etmiş oluyordu.
Vinckelman'ın muakkıbları mektebi büyüttüler, terakkî
ettirdiler, kadîm ırkların esâtiri, hırafâtı, dinleri, dilleri,
edebiyatı, sanayii, müessesât-ı siyasiyeleri tetkik ve tah­
kik olundu ve bu sayede kadîm cemiyet ve medeniyetle­
re dair malûmat hayli arttı. Vinckelman mektebinin tetki-
katında vasıta-i esasiye lisandı. Binaenaleyh bütün
tedrisâta filologya (Philologie) deniliyordu. Alman filo­
logları akvamın en uzak mazilerini, daha milletleri ırklar­
dan ayırmak mümkün olamayan derin ve karanlık maziyi
taharri ve istikşaf ederek o maziyi aydınlatmak, herkese
(Ü “Lrs hommes naissent et demeurent libres et egaux en droit”
(^) “Le principe de toute souverainte reşide essentiellement dans la nation.”
(ü E. Bourgeois.
(ü E. Lavisse.
151
gösterip öğretmek istiyordu. O âlimlerin nazarında ta-
rih-i beşeriyet, kavimlerin tarihi, daha doğrusu ırkların
tarihi (Histoire des Races) sûretinde tecellî ediyordu. Fi­
lologların istihracat, ve keşfiyatı milliyet fikrini ırk fikriyle
birleştiriyordu.®
Görülüyor ki usûl farkı fıkr-i milliyete, tabir-i diğerle
mebde-i milliyete iki türlü mana verdirmiştir. Milleti, mil­
liyeti, Alman ve Fransızlar aynı veçhile tarif etmezler.
Fransızlar indinde milliyet, insanların arzusuyla mü-
ekkid bir eser-i tarihîdir; “milliyeti terkip eden anâsır
menşeleri itibarıyla pek muhtelif olabilir. Nokta-i azime­
tin ehemmiyeti yoktur, esas nokta-ı muvasalattır. Bazıları
indinde (bilhassa Almanlar indinde) milliyet bir emr-i
tabiî olan ırk ile birleşir.”®
Bu son nazara göre millet arzuya müstenit değildir,
mecburîdir. Çünkü tabiîdir. Bir millete mensubiyet, fer­
din arzu ve iradesinden değil, kandan, nesilden neş’et
eder. Fransızlar fıkr-i milliyyetin bu tarz-ı telakkisini ten­
kit ve istihza ederler. Fakat şu muhakkaktır ki, ondoku-
zuncu asr-ı miladîde en çok itibar kazanan, Avrupa tarihi
ve coğrafyasını alt üst eden milliyet, ırk ile tefsir olunan
milliyettir. Derin, sabûr ve hurde-cû taharriyât ve tahki­
kattan çıkan Alman âsâr ve efkâr-ı tarihiyesi, Avrupa ha-
yat-ı siyasiyesine Fransız âsâr ve efkâr-ı mantıkıyesinden
daha ziyade müessir bir amil olmuştur.
Fransa ihtilâli patlayıp, “Fiukuk-ı Beşer ve Ehl-i Vatan
Beyannâmesi” ilân edildiği zaman, bütün Avrupa'nın
efkâr-ı münevvere ashabı, bunu umûm beşeriyete müte­
allik mühim ve hayırlı bir vâkıa telakkî etmişti, “Beyannâ-
me” de yalnız Fransızların hukuku mevzubahis değildi.
Mücerret ve mutlak olarak beşerin, ehl-i vatanın hukuku
beyan ve ilân olunuyordu. Fransız ihtilâlcileri, iptida ka­
vim ve millet farkına bakmaksızın bütün insanları mesut
edebilecek desatiri bulduklarına zahip idiler. Fîukuk-ı be­
şer esaslarını kuvveden fiile çıkararak bütün beşeriyeti
tecdîd ve ıslah etmek âlî hülyasına kapılmışlardı. Lâkin
vekayi, arzu ve hayale tâbi olmadı. Mücerret (Abstrait)
olan “beşer” ve ehl-i vatan” yerine pek çabuk muayyen
(Concret) olan Fransız, Alman, İtalyan kaim oldu. Fransa
 152 TÜRK YURDU
Cumhuriyeti Fransıziara tanıdığı hukuku Aimaniara, İtai-
yaniara tanımıyordu. “Hukuk-ı beşer”, “Fransız hukuku”
diye tercüme ve tefsir oiundu. Aimaniar, İtaiyaniar.. iih
de “Hukuk-ı beşeri”, “Aiman, İtaiyan.. iih hukuku” mana­
sına aidıiar.(b Almaniık, İtaiyanİık, Siaviık.. iih'in tarif ve
tayininde ise ekseriyetie Aiman fiioiogiarınm kazıp çıkar-
dıkiarı ırk esası kabui ediidi.
Miiiiyet fikri, şu sûrede teşekküi ve teva^zuh eder­
ken, ihtiiâi ve Napeieon Fransasının ef âi ve harekâtı da
miiietierin âiem-i fikrîde değii, sahne-i tarihte taazzuv ve
tekemmüiüne çokjardım eyiemiştir. Bunu geiecek ma-
kaiede izaha çaiışacağım.
Bitm edi
Akçuraoğlu Yusuf
SEYAHAT
ÇALIŞANLARIN YURDU
2 nun olmuştuk. Çünkü nutkun içinde samimî, ciddî görü­
(Ba§t geçen sayıda)
Bükreş mevkıfına vâsıl oluncaya kadar yine o buğday
arpa tepelerinin dalgalanmasını, nihayetsiz tevâlîsini sey­
rettik. Bükreş'e yaklaştıkça kalbimizde bir endişe artıyor­
du. Bizi Bükreşliler nasıl istikbâl edecekler, nutuk vere­
cekler mi? Çoğumuzun pek iyi tanımadığımız reisimiz ce­
vabında muvaffak olacak mı? Bunlar bizi düşündürüyor,
korkutuyordu. Memleketinden henüz çıkan, ecnebi top­
raklarında henüz seyahate başlayan bizim gibi acemi sey­
yahların bir payitaht kapısında mükellef bir salona gire­
cek köylü gibi kendinde beceriksizlik, tabir-i mahsusuyla
söyleyim, salaklık hissetmesi zaruridir. O esnada biri
cümlemize haber verdi; Bükreş'e gelmemize beş dakika
var. Başkalarının kalbi nasıldı bilmiyorum, fakat benimki
biçare, nasıl çarpıyordu. Nihayet dalgalı, mütehacim de­
nizlerin gürültüsünü andırır bir velvele duymağa başla­
dık. Tren derece derece yavaşladıkça o ses, o gürültü art­
tı. Şapkalarını çıkarmış mendillerini sallayan, bizim heye­
candan, yorgunluktan sapsarı olmuş yüzlerimize karşı
“Teriyaska Türkiye” (Yaşasın Türkiye) diye haykırışan
binlerce insandan müteşekkil bir izdiham arasına girdik
( ü A. Sorel
Sa yı 33
ve durduk. Trenin kapılarını açtılar. Bir türlü inemiyoruz.
İlk defa kar görmüş tavuklar gibi yere basmaktan korku­
yoruz. Fakat inmek lâzımdı. Belki bütün Bükreş istikbâli­
mize gelmişti. Orada duran diğer trenlerin üstüne adam­
lar çıkmış, mevkıfın damına adamlar çıkmış, direklere
adamlar sarılmış, pencerelerden adamlar taşmış, etrafı­
mızı bize nefes aldırmayacak kadar adamlar sarrnıştı. Bu­
nu görünce büsbütün şaşırdık. Kadınların dediği gibi ço­
cuğumuzun tersi döndü. O esnada halkın arasından fuk-
sek sesle biri hitap etmeğe başladı. Herkes sustu, hare­
ket kesildi, onu dinlemeğe başladık. Salkık yanaklı, cam
gibi açık mavi gözlü, şişman sarı bir adam, bir RomanyalI
bize irad-ı nutuk ediyor. İlk sözü bende nihayetsiz bir in-
şirahe sebep oldu; "Mösyö Le Vizitatör" dedi.. Vizitatör..
Elde bir yanlış., kendime dedim ki başta bunu yakaladık,
elbet bitirinceye kadar birkaç tane daha yapar. Eh bizim­
kinin de bir kaç yanlışı olursa, ikisi de birbirine uygun de­
riz, olur biter. Fakat tahminim, hatta arzum hilâfına ola­
rak, hatibin ilk yanlışı aynı zamanda son yanlışı imiş. O,
bitirdi. Nefsimizden, milliyetimizden son derece mem­
nen birçok medayih vardı. Yaptığımız inkılâbın yalnız bi­
ze değil, insanlığa bir şeref verdiğini tarih-i beşeriyetin
yeni bir devreye girdiğine delâlet edecek kadar asîl oldu­
ğunu söylüyor. Size bütün dünyanın muhabbetkâr ve te-
veccühkâr kolları açıldığı bir zamanda Romanya ziyareti­
nizi kabul etmekle, bu şerefe nâiliyetle mesuttur, diyor­
lardı..
Nutuk bitti, pek çok alkışladık, "yaşasın Romanya"
diye bütün kalbimizle haykırdık, korkaklığımızın bir kıs­
mı da bu haykırışla beraber ağzımızdan kaçıp gitti. Hep
birden Romence, Türkçe bir müddet, tekrar tekrar bağ­
rıştık. Bu huzur-ı kalp bu sevinç uzun sürmedi, sıra bi­
zimkine gelmişti, şimdi o söyleyecek. Reisimizi fikirleri,
lisanı itibariyla size takdim etmeden, müsaadenizle vücu­
du, kıyafeti itibarıyla takdim edeyim; uzun boylu, şişman,
gayet gösterişli bir adam. Çekik, koyu siyah, kirpikli sür­
meli gözler; muntazam, sivrice bir sakal; kurşunî bir ves-
ton, yeleğinin üstünde kalın altından bir zincir. Gülerle
ağlar arasında müşmeiz bir yüz, eski bir mutasarrıf, bir
mekteb-i âlî mezunu. Sanat-ı hitabetin sâliklerinden iste­
diği eşkâl-i zâhiriye onda tamamıyla mevcuttu. Bu cihet­
le mutmain olabilirdik. RomanyalIların ve bizim
 Sayı 33 TÜRK YURDU
enzâıımız ona teveccüh ettiği vakit böyle, boyu endamı
yerinde, gösterişli bir adam temaşa ediyorduk. Başı doğ­
ruldu, gözleri dikildi, artık söylüyor ve Türkçe söylüyor;
“Mukaddes Roma imparatorluğu..., Biz tâ İstanbul'dan
kalktık, buraya geldik,.” Ah birdenbire büyük bir zelzele
olsa ve biz toprakların içinde kaybolsaydık. İlk sözde ça­
resini buldu, üç yanlış yaptı, bu ne muvaffakiyet!! Gittiği­
miz yer neden mukaddes olsun, burası papalık makamı
değil ki... Sonra Roma değil, Romanya, imparatorluk de­
ğil krallık. Kalktık tâ İstanbul'dan buraya geldik diyor, İs­
tanbul Bükreş'e o kadai' uzak mı? Bizim için bir tek ümit, ■
bir tek ümid-i teselli vardı. Belki RomanyalIlar kendi lisa­
nımızda yapılan bu hataları anlamamışlardı. Yazık ki bu
ümit çok sürmedi. Çünkü Bükreş'in her köşesinde, gazi­
nolarda, lokantalarda, pastacı dükkânlarında Makedon­
ya'dan gelmiş birtakım Osmanlı Ulakların Türkçe konuş­
tuklarını işitiyorduk. Sonra bu hatalar da kifayet etmiyor-
muş gibi bir de bitirememek belâsına uğramaz mı? Ses
hepimize cümle halka amin dedirtecek bir dua hâlini al­
dı. Fakat nihayeti gelmiyor. Bir türlü bitirmek için lâzım
gelen nağme-i intihaîyi bulamıyor. Ki'ala dua etti, kraliçe­
ye dua etti, orduya dua etti, memlekete dua etti, hatta
mevcut olmayan Romanya donanmasına bile dua etti, fa­
kat yine bitiremedi, daha dua edecek şey arıyor. Eteğin­
den çektik, kolunu çimdikledik, biz ettik sen etme dedik
onu susturduk ama biz de ne hâle geldik..
Bizim hatip nutkunu bitirdiği vakit bunu Fransızcaya
tercüme etmek için yolculardan birini intihap ettiler,
şüphe yok ki mütercim nutkun birçok akşamını değiştir­
di, duaları kısalttı ve olmayan donanma hakkında bir te­
mennide bulunmadı. En önde askerî bir mızıka, arkada
rengarenk libaslarımız, rengarenk şemsiyelerimiz, renga­
renk potinlerimizle Kağıthane dönüşlerini hatırlatan bi­
zim fesli, tozlu kafile; etrafımızda, arkamızda Bükreşlile-
rin şapkalı nihayetsiz izdihamı. Mevkıfın arkasındaki
meydana çıktık. Güzergâhımızda polisler selâm duruyor,
balkonlara kilimler asmışlar, Osmanlı Romanya bayrakla­
rıyla caddelerin iki yanını süslemişlerdi. Pencerelerde,
kapılarda pür merak ^âizlerce çehre üstümüze mütebes-
sim gözlerini dikmiş, dünkü evlerine şimdi misafir gelen
Türkleri seyrediyorlar.
Caddelerin arasında tuğyan edecek bir nehir gibi sı­
kışa sıkışa geçiyoruz. Otellerimize geldik. Sıcak o kadar
ziyade idi ki istikbâlimize gelen mihman-nüvaz Bükreşli-
153
lerin nasıl tahammül edip bizi bu kadar batı bir yürüyüş­
le bu kadar ağır, boğucu bir güneş altında otellerimize
kadar takip ettiklerine şaşıyorduk. Otelde odalarımıza
çekilerek kendimizle görüştüğümüz vakit rengimiz de­
ğişmiş, yüzümüz değişmiş, çok sıkıntı çekmiş, çok yorul­
muş, bilhassa çarpıntıdan bitmiş bir halde idik.
Bükreş yepyeni, gayet mamur, gayet güzel, tertemiz
bir şehir. Caddeleri asfalt döşeli, geniş, binaları bir boyda,
taştan yapılmış. Ne tarafa baksanız görüyorsunuz ki, bu­
rada yaşayan millet, hayatı üç günlük bir misafirlik addet­
miyor, yaptığı şeylerin payidar olmasını istiyor. Milletle­
rin şerefiyle onların şehirleri, binaları, yolları arasında bü­
yük bir münasebet olduğuna kanidir.
RomanyalIlar vücuda getirdikleri binalarla iftihar edi­
yorlar. Meselâ Emniyet Sandığı binasını size gezdirirler­
ken yüzlerindeki memnuniyet bir daha hatırınızdan çık­
mayacak kadar derindir, manidardır. İçtima salonunun
beyzi kubbesini tezyin eden levhayı size işaret eder, aynı
zamanda bunun İtalya'dan getirilmiş hangi meşhur ressa­
ma yaptırıldığı ve kaç bin liraya mal olduğunu kemâl-i
ehemmiyetle anlatırlar. Ayaklarınızın altında resminizi
tekrar eden mücellâ parkeleri dolaşırken yanınızdaki
adamın mahza, saray unvanına layık olan bu muhteşem
binadan dolayı nefsinde size karşı bir hakk-ı rüchan bul­
duğunu pek aşikâr bir sûrette duyarsınız,
Bükreş'te her hükümet konağı hakikaten bir saray­
dır ve her biri ayrı ayrı değil Bükreş'te, Paris gibi, Londra
gibi, Berlin gibi en büyük payitahtlarda bir mevki tutma­
ğa layıktır diyebilirim. Emniyet Sandığı'na girip de mü­
cevheratınızı, paranızı teslim ettikten sonra kalbinize bir
hiss-i şüphe girmesine imkân yoktur. Bina o kadar muaz­
zam, o kadar mükellef, o kadar pür vakardır ki, bunun
dahilinde malınıza hıyanet edilebileceğini tasavvur ede­
mezsiniz. Basamaklarından hürmetle içeri girer ve hür­
metle, emniyetle dışarı çıkarsınız. Posta Telgraf Telefon
Nezareti, bilhassa Hariciye Nezareti sizde öyle bir his
hâsıl eder ki parkelerinin üstünde yavaş basar, yavaş ko­
nuşur, çekinerek gider, çekinerek gelirsiniz, sofalarının
etrafındaki kapılar açıldığı vakit bir memur değil, bir hü­
kümdar çıkacak zannedersiniz.
RomanyalIlar payitahtlarında, bir sanayi-i nefise mü­
zesi, madeniyât, nebatat ve hayvanâta mahsus olmak
üzere de ayrıca üç müze vücuda getirmişler. Mektep ho­
calarına bu müzeler tedrisât itibarıyla ne kadar fayda-bah-
 154 TÜRK YURDU
şolur düşününüz. Bir de encümen-i dânişleri var. Bük­
reş'te beni en çok düşündüren cihetlerden biri belediye
bahçeleri oldu. Her büyük mahallenin ortasında temiz,
muntazam havuzları büyük ağaçlarıyla bir bahçe var.
Bunlara girmek için, burada olduğu üzere, halk bir ücret
tediyesine mecbur değildir. Sabahtan akşama kadar çalış­
mış erbab-ı mesaîsinin, hususiyle küçük memur ve işçi
takımının parasız dinlenecek, nefes alacak birçok bahçe­
ler bulmaları ne büyük bir nâiliyettir.
RomanyalIlar bütün bu âsâr-ı ümran ve medeniyeti
ne vakit vücuda getirmişler. Bu ne kesif bir sa'y ve faali­
yettir. Denilebilir ki, RomanyalIlar karanlıklardan şaşa-
adar bir gündüz, harabelerden bir mamure, bir cennet çı­
karmışlar. Bükreş'in belediye bahçeleri arasında en
şâyân-ı dikkat gördüğüm, elan bir Türk ismi taşıyan Çeş-
mecioğlu'dur. Bu bizim Taksim Bahçesi gibi dört beş ta­
nesini ihtiva edebilir, sarı kumlarla örtülmüş, geniş yolla­
rının iki yanında büyük çınarlar, ıhlamur ağaçları var. Kıv-
rana kıvrana, daralarak, genişleyerek köprüler altından
geçen, adalar vücuda getiren göllerde sandallarla küçük
tenezzühler yapıyorlar.
RomanyalIların hakkımızda gösterdiği âsâr-ı nezake­
ti, âsâr-ı dikkati size nasıl anlatayım? Küçücük çocuklar­
dan ihtiyarlara kadar herkes bizi hoşnut etmek için bir
vesile arıyordu. Bir akşam belediye nâmına bize Çeşme-
cioğlu'nda mutena bir ziyafet verdiler. Göl ortasında bir
adacıkta hilâl şeklinde bir sofra kurmuşlardı. Uzun direk­
lerin ucunda Osmanlı bayrakları ve Romanya bayrakları
sallanıyordu. Bir de gölün karşı sahilinde küçük bir köşk
içinde daima mızıka çalınıyordu. Biz yemek yerken sula­
rın üstünden uçan musikiyi, millî havalarımızın burada
her yerden daha tatlı gelen nağmelerini dinliyorduk. Ye­
mek devam ettikçe adamızı bahçeye rapteden köprünün
medhalinde gölün sahillerinde gitgide mütezayid bir
halk birikti. Belki Türklerin nasıl yemek yediklerini me­
rak etmişlerdi, belki yemek hitamında irad edilecek nu­
tuklara intizar ediyorlardı. Arada Osmanlı bayrağı renkle­
rinde içi aydınlık büyük bir kağıt balon uçurdular. O, ba­
şını iki yana sallaya sallaya yarı mehtapla aydınlık, parça
parça bulutlu göğe doğru suûd etti. Neşemiz artıyordu.
Fakat tehlikeli dakikalar geldi kulaktan kulağa fısıldadı­
lar! Nutuk söylemek lâzım, mutlaka söylemeli... Kim söy­
leyecek, kim söylesin? Bilirsiniz ki gülmeyi her şeye ter­
cih edenler pek nadir değildir. Hususiyle epey bira, şarap
Sayı 33
içmişlerdi. Biri teklif etti; Mutasarrıf bey Türkçe söylesin,
sonra tercüme edilir. Herkes kabul etti... Karşımda otu­
ranlar alelhesap, gizliden gizliye gülmeğe fıkırdamağa
başladılar. Reis ayağa kalktı. Herkes sustu, çatal bıçak se­
si durdu, konuşanlar durdu, karşı sahilde mızıka durdu.
Yüzlerce belki binlerce kişinin sükût-ı dikkati karşısında,
yarı mehtabın, hissetmekten büsbütün fariğ olamadığı­
mız hüznü altında reisimiz nutka başladı. Gayet yüksek,
kalın, hâkim bir sesle Bükreşlilere, umûm RomanyalIlara
gösterdikleri âsâr-ı nezaketten dolayı teşekkür etti. “Mu­
kaddes” kelimesi sık sık tekrar etmeseydi cidden iyi gidi­
yordu. Nasıl oldu bilmem sonuna doğru yine vâizlerin
duasına benzer bir silsile-i temennidir başladı, Taht-ı hü-
kümdarîden girişerek prensler, prensesler, hükümet, or­
du ve meşhur Romanya donanması; hepsine dua edildi.
Arıyor, arıyor, dua edecek bir şey daha buluyor, onun da
hakkını veriyordu. Bu yetmiyormuş gibi bazı zevzek arka­
daşlar da fırsattan bilistifade amin demeğe başlamazlar
mı? Meselâ, Cenab-ı Hak kraliçe hazretlerinin ömrünü
uzun etsin. Bizimkiler, başlarını tabakların üstüne eğmiş­
ler bir ağızdan amin diyorlar. Bu defa da eteğinden çek­
tik, yalvardık.. Oturttuk.. Sıra RomanyalIlara geldi! Derse
kalkan talebe gibi biri bitiriyor biri başlıyor. Her biri pür
heyecan bir hatip... Romanya Türkiye ittihadı mı akdedil­
medi. Bulgaristan Yunanistan üstüne müşterek hücum­
lar mı yapılmadı? Onların iki vatanı, bizim iki vatanımız
olduğuna dair teminler mi verilmedi? Her yeni kalkan bi­
raz daha coşuyor, biraz daha ileri gidiyordu. Gördük ki
onlar da hatiplerini eteklerinden çekip zorla oturtuyor­
lar.
Son söz bizim zavallı mütercime düştü, o da söyleye­
ceklerini söyledi. Biz ''yaşasın Romanya”, onlar "teriyaska
Türkiye” diye avaz avaz haykırdık ve yaptığımızdan pek
memnun, otellerimize döndük. Otellerinlize döndük de­
dim fakat uyuyacağız zannetmeyiniz, Programımızda uy­
ku için vakit yok, ziyafet, resm-i kabul, ziyaret bunların
hepsi var, unutulan uyku, yatağınıza girip biraz kendiniz­
den geçtiniz mi derhal biri gelip kapıyı vuruyor. Hazır
olunuz tren vakti geliyor, daha yüksek sesle; Ancak yirmi
dakika var. Arkadaşların bir kısmı da Bükreş'e gelir gel­
mez tebdîl-i âdet etmişler, beraberlerinde gecelik getir­
medikleri için dışarı çıkmak icap edince yatak çarşafları­
na sarılıp kefenlerine bürünmüş mevtalar gibi dehlize
uğruyorlarmış. Size anlatılacak diğer yeni bir adetleri de.
 Sayı 33 TÜRK YURDU
çorapları az olduğu için bunları yıkayıp yıkayıp büyük
caddelere nazır pencerelere çeşit çeşit asmak kurutmak.
Çeşmecioğlu ziyafetinin ferdası, seyaliatimizin pek
ehemmiyetli bir günüydü. Alessabah hareket edecek
trenle, Sinaya'ya, Bükreş'in sayfiyesine girecek, orada
kralın veliahtın kasırlarını gezecektik. Daima refakata-
mizde da bize bin türlü ihtimam ile yol gösteren, ibzak
malûmat eden RomanyalIlar vardı. Karpat yollarını tut­
tuk. Tuna'nın ayaklarını birer birer geçiyor, dağların yük­
sek yamaçlarından kış sellerinin sürükleyip getirdiği kaya
parçalarıyla dolu nehir yataklarını aşıyor, mütevalî tünel­
lerin gecelerine dahil oluyor, çıkıyorduk. Nihayet Karpat-
1ar görünmeğe başladı. Rutubet, yeşillik, ciyâdet-i hava
artıyordu, adeta kuru bir yazdan bir iklim-i bahara yakla­
şıyorduk. Göklerin içinde büyük salıntılarla dalgalanıp gi­
den Karpatlara mülâki oluyor, yemyeşil ormanlarla örtü­
lü boğazlara dahil oluyorduk. En altta meşe gürgen kara­
ağaçlarıyla bir mıntıka, daha yukarıda, sahiller gibi hışırtı­
sı eksik olmayan çamların mıntıka-1 saltanatını daha yu­
karıda tulûların, gurupların ilk ziyalarını toplayan, son zi­
yalarını temdîd eden sarp yalçın kayalar mıntıkası. Kar-
patların, göklerin içinde dalgalanışında size hilkatin ilk
edvarını, ilk here ü merclerini düşündüren bir azamet ve
heybet var. Onların yanından geçerken muzlim, soğuk
bir boşlukta savrulan se^^are-i arzın bir sâkini olduğunu­
zu garip bir tevessü-i his ve hayal ile duyuyor anlıyorsu­
nuz.
Henüz yağmur yağmış gibi ıslak bir hava içinde idik.
Sinaya baştanbaşa büyük bir parka benziyor. Temiz sarı
kumlarla döşenmiş olan sapraşık yolları, havuzları, fıski­
yeleri, çimen adalarıyla, çiçeklerle dolu tarhlarıyla, evvel­
ce gördüğümüz Bükreş ovalarından sonra büsbütün baş­
ka iklim, başka bir alem. Zaten çamların kesreti epey şi­
male çıktığımızı ihtar ediyor. Sinaya'da en ziyade nazar-ı
dikkati celbeden şey suların çokluğudur. Bizim Keşiş'in
etekleri Bursa toprakları gibi her tarafta her adımda su
sesleri duyuyorsunuz. Nihayetsiz çimen adaları ortaların­
da ortasından bir amûd-ı billûmn kuvvetle yükseldiğini
)mkarıda hafif bir inhina yaparak kırıldığını, ve hiçbir za­
man eksik olmayan rüzgârların temasıyla dağılarak hafif
zireler hâlinde tarhların üstüne serpildiğini görüyorsu­
nuz. Bu billûr amûdlarda diğer ağaçlar arasında sulardan
müteşekkil ağaçlara benziyor, dalları aşağı saikmış buz­
dan ağaçlar, sulardan yapılmış salkım söğütler. Sinaya be­
155
lediyesinin aşkı pek çok himaye ettiğine kaniim. Mah-
fuz-ı harım köşelere konulmuş kanepeler yalnızlığı ara­
yan çiftler için dostâne müşfik bir tedbir, bir tedbir-i mü-
samahakârânedir. Yavaş yavaş saraylara doğru çıkıyor­
duk. Evvel kralın “Büyük Peleş” denilen, “büyük kasrını”
görecektik. Kralın, kraliçenin bizi kabul etmeleri de muh­
temeldi.
“Büyük Peleş” alt katı taş, üst katı ceviz renginde tah­
ta bir kasır. Bir hükümdar için çok sade fakat çok sevim­
li bir bina. Saraya yaklaştığımız vakit, Daçya'da ilk nutku­
nu dinlediğimiz Doktor Temo bize kumanda etti, üç de­
fa hurra diye haykırdık. Gözlerimiz sarayın dağlara, ka­
ranlık, yeşil boğazlara nâzır balkonuna dikilmiş Kral Şarl'ı
bekliyordu, İçerden hademeden biri geldi, kralın eve git­
tiğini, maamafih kraliçe hazretlerinin Türk misafirleri sa­
rayını gezmeğe davet ettiğini, hatta kendilerini görmek
mümkün olacağını söyledi. Setleri çıktık, bizi arka bir ka­
pıdan saraya ithal ettiler. Bizim bu ziyaretimiz Bulgaris­
tan kraliçesinin Romanya'da, kraliçe nezdinde bulundu­
ğu bir zamana tesadüf ediyordu ve devletimizle Bulgaris­
tan'ın münasebâtı gayb, hatta gayet vahim bir halde idi.
Saraylara nasıl girilir bilirsiniz. İnsan derhal küçülür, na­
çiz olur, yavaş basar, yavaş nefes alır. Elizabeth'in, âlem-i
edebiyatta Karmen Silva nâmıyla maruf, başı tâc-ı saltanat
ve tac-ı sanatla iki defa pirayedâr olan muhterem büyük
şairenin salonu önündeki dehlizden birer birer geçiyor­
duk içeride kraliçe bizim bililtizam şark usûlünde verdi­
ğimiz pür-ihtiram selâmımıza bembeyaz saçlarla örtülü
asîl başını eğerek hafif fakat mültefıt bir hareketle muka­
bele ediyordu. İçeride çalınan keman ve piyano biz ge­
çerken sustu. Sarayın müzesini ziyaret ettik. Gördüğü­
müz odalardan biri unutulması mümkün olmayan bir
manzara irae ediyordu. Bu Romanya topraklarında
mazimizi düşünerek duyduğumuz büyük acılardan biri­
ne sebep oldu.
Dahil olduğumuz oda bir İslâm odasıydı, bizim ku­
maşlarımızla bizim usûlümüzde döşenmişti, perdelerin
üstünde Türkçe bir yazı vardı; Tatlı şarap, güzel avrat iki
müthiş bir zehirdir. Şimdiki kral bir prens iken İstanbul'u
ziyaret etmişti. O zaman Abdülaziz prense iki oda eşyası
hediye etmiş ve gördüğümüz oda o eşya ile döşenmişti.
Vatanımızdan kopmuş bir parçada Karpat eteklerinde
akibeti o kadar müellem olan bir padişahımızın Türkçe
yazılarla süslü bir yadigârını bulmak ne hüzün-engîz olu­
156
yor, Arkadaşlar Suriye evleri gibi Arap usûlünde odanın
içinde yapılmış havuzdan Karpat'ın her dakika değişen
soğuk sularını içtiler,
Plevne Muharebesi'nden getirilmiş, dehlizlere kon­
muş bazı topları, tüfekleri gördük, Defter-i züvvara pek
muhabbetkâr, pek müteşekkir bir kaç satır yazdık ve ka­
sırdan mütehassis, mahzun dışarı çıktık. Akşam yine
Bükreş'e dönecektik.
Ertesi gün bir pazar günüydü, bizim Darülfünûn'un
muallimleri ve hocaları gelecekti. Onlar geldiler ve en
hakikî manasıyla Bükreş onları bir yortu bir şenlik yapa­
rak kabul etti. Bizim heyet de o gün döndü, yalnız ben
bir kaç arkadaşımla beraber ve Romanya hükümetinin
davetiyle ikametimizi temdîd ettik. Bunları da anlatsam
pek uzun olacak. Avdette aynı yollar, aynı manzara, Kös­
tence'de şerefimize verilen bir ziyafet, bir balo, vapuru­
muzun rıhtımdan uzaklaşışı ve bizi sahillerde teşyî eden
binlerce halkın tâ uzaklarda bizi gelip bulan parça parça
sesleri, "teriyaska Türkiye" nidaları ve bizim onlara isâl
etmeğe çalıştığımız "yaşasın Romanya, teriyaska Roman­
ya" nidalarımız. Sonra Karadeniz ve nihayet İstanbul,
Hamdullah Subhi
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı Vinci yılın 12'inci sayısında)
Omski'deyim, Şehrin ortasında Om nehrinin İrtiş'e
döküldüğü mahalde kain vapur iskelelerine uğradıktan
sonra, yedi sekiz saat kadar şehirde kalabileceğimizi öğ­
rendim, Bu müddet bana kâfi geldi, Sibirya'nın merkez
idaresi olan bu şehrin görülecek yerlerini, çarşılarını, pa­
zarlarını dolaştım. Bazı muhterem simaları da ziyaret
edebilecek fırsat buldum. Fakat şehir intizam ve mamu-
riyetçe dahilî Rusyanınkilere nazaran hayli geride idi, Ma-
azalik caddelerde, çarşılarda her tarafta canlı bir faaliyet
hüküm sürüyordu. Gelen, giden, alan, satan,. Hayli kala­
balık vardı. Şehrin hangi tarafına gitti isem, en ziyade na-
zar-ı dikkatime çarpan şey ziraate mahsus alât ve edevât
mağaza ve depoları oldu. Bunlar da Sibirya'nın ziraatçe
ilerlemekte olduğunu gösteriyordu. Sürü sürü Rus mu­
hacirleri bu mağaza ve depoların etrafında dolaşıyor, ki­
(Ü Tomak; kulaklı, diri apçılı bir nevi Kazak kalpağı.
TÜRK YURDU Sayı 33
mi saban pazarlık ediyor, kimi orak makinesi almış, kimi
de döğenini yükletmiş götürüyor.
Vaktiyle Sibirya Müslümanlarına karşı bir cemile ol­
mak üzere hükümet tarafından bina edilen kilise biçi­
mindeki cami-i şerifi ziyaret etmeği de unutmadım, İşitti­
ğime göre son senelerde bu cami-1 şerifin etrafında pek
garip bir mesele çıkmış, İğvâ-yı şeytanî neticesi olacak,
Türk-Kazaklardan bazı ileri gelenler camiin ancak kendi­
lerine ait olup, diğer Müslümanların burada hakları olma­
dığını iddia ederek hükümete müracaat etmişler. Bu mü­
racaat bittabi hükümetin de işine, düşüncesine pek mu­
vafık geldiğinden meramları terviç edilmiş. Fakat sair
Müslümanlar da sükût edip kalmamışlar, bir taraftan ken­
di teşebbüsleri sayesinde bir cami ile muntazam bir mek­
tep meydana getirdikleri gibi, diğer taraftan da Kazakla­
rın bu iddiasına karşı itiraz etmişler. Hükümet karar-ı
sâbıkasından rücû etmemekle beraber, camiden bir kı­
sım Müslümanların men'i câiz olamayacağını nazar-ı dik­
kate alarak ibadet hususunda cami-i şerifi iki taraf arasın­
da müşterek kılmıştır. Şimdilik bu zavallı cami bir hafta
Kazaklara, diğer haftada ise sair Müslümanlara ait itibar
edilmektedir!
Vapur kalkalı bir saat geçmişti. Şehir hayli arkada kal­
mıştı, Cereyan-ı şedîd ile akmakta olan İrtiş'in iki sahili
dört beş arşınlık sarplıktan sonra gözün görebildiği kadar
geniş bir ovadadır. Sola doğru ovanın tâ uzaklarında, uf­
ka yakın yerlerde Rus köylerinin beyaz kiliseleri, sahil bo­
yunca çiftlikler, tarlalar, muntazam muhacir mevaları,
bahçeler, bostanlar ve bunlar için su isalesine mahsus bir
nevi tulumbalar, ötede beride kümelenen ağaçlıklar bu
yakadaki faaliyet-i hayatiye ve ziraiyenin birer şahidi idi.
Sağ tarafımızdaki sahil ise derin bir sükûn içindedir,
Eser-i hayat olmak üzere ancak geniş bir boşluğun Öte­
sinde berisinde tek tük keçe evler, kış gelinceye kadar
metruk kalmağa mahkûm toprak ve saman yığınlarından
ibaret köhne kışlaklar, uzakta koyun sürüsüne benzer bir
şey, ötede pamuklu kalın elbisesiyle tomağafÜ bürün­
müş çevik vücutlu at üzerinde bir süvari, ufuklara yakın
bir yerde çamurdan yapılı dört duvarının köşeleri biraz
çıkıntılı Kazak ailelerinin beytleri (türbeler) görünüyor.
Şu gördüklerimin pek uzaklara Bahr-ı Hazar'dan, Türk­
menistan ve Türkistan'a, Kaşgar ve Çin'e kadar uzanıp
gittiğini düşünüyordum. Binlerce kilometre murabbaın-
 Sayı 33 TÜRK YURDU
dan ibaret olan bu ova hep aynı ırka, aynı hayata mensup
kavmin basit, basit olduğu kadar da saf olan hayatlarına
geniş bir cevelângâh idi. Tarihin mübhem sûrette fark
edebildiği zamanlardan itibaran Kazaklar mevsimine gö­
re ovanın münasip yerlerinde çadırlarını, evlerini dikerek
mallarıyla, davarlarıyla geçinip gidiyorlardı.
İşte şimdi biz İrtiş'in munsabına, Kazakistan'ın içleri­
ne doğm ilerliyoruz. Kazakların, belki de bunların men­
sup olduğu bütün Türk ırkının menşe-i zuhûru olan yer­
lere, Altay ovalarına doğru gidiyoruz. Vapurumuz şiddet­
li cereyanlara karşı bütün kuvvetini sarfederek hep ilerli-^
yor. Ortalık kararmaya başladığından bütün yolcular oda­
larına çekiliyorlar. Artık sahil fark edilemeyecek kadar ol­
du. Gözümün önünde görülecek bir şey kalmadı, kendi
odama çekildim. Yalnızlık içinde gündüz gördüklerimi
zihnen tekrar ederken, dimağımda bilmem hangi nokta-i
zakirenin ihtizaza başlamasıyla bu kıt’a-i kadîmenin, Si­
birya'nın silsile-i hatırâtı hayali gözümün önünden geç­
meğe başladı.
Hayatımın en lezzetli saatlerini ihtiva eden o gecenin
bir yadigârı olmak üzere muhterem karilerimin müsa­
adeleriyle Sibirya kıtasının mazisi ve tarihi hakkında bir
kaç söz yazmak istiyomm.
Kable'l-milâd iki bin sene evvelleri bütün Sibirya, he­
le İrtiş nehri sevâhili, Altay ova ve etekleri Çin'den Sibir­
ya'ya, Sibirya'dan Çin'e gelip giden, ve buralardan Asya
içlerine, cenuba, Avrupa'ya doğru ilerleyen akvam-ı muh-
telifenin muharebe meydanı idi. Altay ovaları. Kalpa etek­
leri, Savur yaylaları, İrtiş nehri hayat ve maişet mübareze-
lerinin kim bilir ne kadar feci levhalarına şahit olmuştur.
Bu mübareze meydanının kahramanları kimler idi? Han­
gi ırka mensup idi? Bu gün onların bekayası var mıdır?
Varsa acaba hangi kavim?.. Bütün bu suallerin cevabı
meçhul denilecek kadar mübhemdir.
Mazinin derinlikleri içinde gizlenmiş bu akvam-ı sali-
fe hakkında az çok malûmat edinebilmek için başlıca va­
sıta bırakmış oldukları gayet kaba yapılı ve üzeri yazılı ve
yazısız babalar (heykeller), korgan harabeleri, taş devrine
ait baltalar, çekiçler, ok uçları gibi sert cisimlerden ma-
mûl esas-ı beytiye ve alât-ı harbiyeden ibarettir. İrtiş ve
Obi nehirlerinin sahillerinde icra edilen hafriyat netice­
sinde tarihin kaydedemediği zamanlara ait tozlu alât ve
edevât bulunmuştur. Buralarda kesretle bulunan fil-i
157
mahmudî kadîdleri bu akvâm-ı kadîmenin o hayvanlara
komşu yaşadıklarını tahmin ettiriyor.
İrtiş ve Obi Nehri sahillerinde, Altay eteklerinde bu­
lunan eski devirlere ait âsârın sanatça kabalıklarına bakı­
lırsa her halde bu akvamın medeniyette pek mübtedî bu­
lundukları anlaşılıyor. Fakat bunların Avrupa'ya hicretle­
rinden sonra kullandıkları alât ve edevâtın nefaset ve in­
celiklerine dikkat edilecek olursa sanayi ve medeniyetle­
rinin de tedricî bir sûrette terakkî ettiği görülüyor.
Şâyân-ı teessüftür ki bu korganlarda bulunup sahip­
lerinin terakkiyât-ı fikriye ve medeniyelerine, onların ah-
val-ı umûmiye ve hususiyelerine delâlet edebilecek eşya­
dan zî-kıymet olanları vaktiyle bu gibi âsâr-ı eslafa ehem­
miyet verilmediği zamanlarda zayi olmuş, kıymetçe
ehemmiyetsiz görünen adi şeyler de öteye beriye atılarak
hüsn-i muhafaza edilememiştir.
Maamafih korganların bazılarında madenlerden ma­
mul eşyaya tesadüf olunduğu gibi, hala bu gün dahi Al-
tay'daki maden ocaklarında madenî kaplar, bulunuyor.
Bunlardan akvam-ı mezkûrenin kuyumculuk, yahut dök­
meciliği öğrenebilecek kadar uzun bir mazileri bulundu­
ğu anlaşılır.
Eski Yunan müverrihlerinden Heredot'un dediğine
göre Arinpasi adlı bir kavim Grip denilen kavimden altın
çalarlarmış. Grıplar de kışı sekiz ay kadar devam eden
dağlık bir memlekette emrâr-ı hayat ederlermiş ve altın­
ları çokmuş. Hatta Heredot, Arinpaslar tarafından çalınan
altının İskit (Sit) memleketine hangi tarik İle isal edildiği­
ni de gösteriyor. Bu tarikin şimdiki Tobol, Tom tarafla­
rından geçmiş olması ağleb-i ihtimaldir.
Hafriyat neticesinde istihsal olunan insan ve at ka-
didleri, binek takımları bu akvam-ı kadîmenin süvari ol­
duklarına şehadet ediyor.
Âsâr-ı kadîmeyi bizim enzâr-ı ibretimize terkeden ak-
vam-ı salifenin kimlerden ibaret olduklarını tayin etmek
henüz müesser olamamıştır. Maamafih bazı korganlar-
dan ihraç olunan babalar ve sair taşlar üzerindeki yazılar
okunup da mazmunları anlaşıldıktan sonra her halde
kimler oldukları malûm olur.
Avrupa-yı Rusî’nin şimal-ı garbî tarafındaki intişar
eden rivayetlere göre bu taraflarda mevcut olan korgan-
1ar öteden beri Çödmezarı nâmıyla yâd edilmekte oldu­
ğu söyleniyor. Buna bakılacak olur ise bunların da
158 TÜRK YURDU
Çod-Tchoude kavmi oldukları anlaşılır. Fakat bu da
ehad-ı nâs arasında münteşir rivayet olmaktan başka ay­
rıca bir kıymet-i tarihiyeyi hâiz değildir.
Çin müverrihlerinin zaptına göre kable'l-milad bir-iki
yüz sene evvelisi Sibirya kıtası şu suretle meskûn idi; Gar­
bı Sibirya'nın İrtiş nehri Zaysan gölü etrafında Oson -
Oussounslar sakin bulunuyordu. Bunlar her hâlde Türk -
Mongol ırkından başka bir ırka mensup kavim idi. Sibir-
ya-yı Garbî'nin vasatları yani İrtiş ve Obi nehrinin ovaları
Dinilini nâmındaki kavim ile meskûn idi. Bunların mavi
gözlü sarışın ve beyaz vücutlu oldukları nazar-ı dikkate
alınacak olursa kıyafetçe İskandinav akvamına benzedik­
leri görülür. Bunlara ait eski yazılar da İskandinav akva­
mının eski yazılarına müşabihtir.
Yine Çinlilerin rivayetlerine göre Dinilini akvamın­
dan daha şimal tarafında beyaz ciltli, fakat isimleri biline­
meyen diğer bir kavmin bulunmuş olduğu söyleniyor.
Akvam-ı mezkûre öteden beri yekdiğeriyle ihtilât
ediyorlardı; Zaten bunların hepsi de aralarında mevani-i
tabiîyeden bir şey bulunmayan bir muhitin muhtelif ırk­
lara mensup sekenesi demek idi. Nihayet bunlar ırkî te-
sirâta tabi olarak beşinci asırda Kiyung-nu (Hun-Gun) ve
daha biraz sonra Jonjyi nâmında kavimler zahir oldu. Fa­
kat Jonjvi kavmi iki yüz sene zarfında Altaylar mıntıkasını
ve bu gün Tomsk vilâyetinin bulunduğu yerleri zaptetti­
ler. On üçüncü asırda Kilikitzi isminde bir kavim peyda
oldu. Bu sıralarda Mongol-Fin-Türk akvamı Avrupa'ya hü­
cum ile Rusya taraflarını ve daha ötelerini istilâ ediyorlar­
dı,
Bitmedi
Halim Sabit
TERACİM4 mmı
AHMED MİDHAT EFENDİ'NÎN
HAYAT VE MENÂKIBI
(Başı geçen sayıda)
Alımed Midhat Efendi, enamî (democrate) bir hayat
sürerdi. Asilzadelik taslamağa, azamet satmağa hiç heves
etmemiştir. Bir kaç araba satın almağa iktidarı varken
öküz veya yük arabasına binerek bir köylü gibi ayaklarını
sallaya sallaya Akbaba köyü civarındaki arazisine gidip ge­
Sa yı 33
lirmiş. Arazisindeki amele ile beraber, tıpkı onlar gibi
kazma kürekle çalışır, onlara ara sıra ziyafetler tertip
eder, her vakit bulup yiyemeyecekleri yemekleri pişirtir,
yedirir; icap ederse onlarla beraber oturur, soğan ekmek
yer imiş. Bir gün ameleden birisinin arkadaşına; “Ekmeği
kızartırsın, sonra bunu küle batırırsın, işte buna külbastı
derler.” dediğini işitmiş, kendisini isticvab ederek öm­
ründe külbastı yemediğini öğrenince hemen o gün bir
dana kestirerek ameleye bol bol külbastı yedirmiştir.
Vazife ve iş hususunda müsamahayı sevmez, iş için
laubalilik edenleri tekdir edermiş. Yalnız bu hususta sert
olan merhum, diğer hususlarda gayet hâlim idi.
Siyasî mesleğinde sadece meşrutiyetçi (constituti-
onalisme) imiş; yani parlamenter meşrutiyet taraftarı de­
ğilmiş. 1324 Temmuzu inkılâbı İçin; “Bu bizim intizar et­
mediğimiz bir nimettir. Ben hayatımda meşrutiyetin iade
olunduğunu göreceğimi ümit etmiyordum. Rodos'taki
menfadan avdetimizden sonra hürriyet-perverlerin pek
ufak bir ekalliyet teşkil ettiğini anlamış idik. Madem ki
himmet erbabı sayesinde bu nimete tekrar nâil olduk; ar­
tık daimî olarak muhafazasına çalışmalıyız. Bunun muha­
fazası fikri umûm halkın dimağına hakolunmalıdır. Yoksa
93'teki gibi hayal İnkisarına uğramak muhtemeldir.” der­
miş. “Parlamentor Zatları” makalesini, Yıldız'dan verilen
emir üzerine yazdığını söyler ve fakat şunu da ilâve eder­
miş; “O esnada etrafta insana ciddî olarak ümit verecek
eserler ve tezahürler yok hükmünde idi. Kimse meşruti­
yetin muvaffakiyetle tatbik edileceğine inanamıyordu.
Çünkü ilimsiz hürriyet, serbestî değil, serbazî (La liberte
Science est une licnce) dir. Onun için aksi bir tesir hâsıl
etmesinden korkuyorduk.”
Hükümet şekillerinden “mutlakiyet-i münewere”yi
iyi bulur idiyse de, hükümdar ve devlet adamlarında vü­
cudu elzem olan şartların aynı zamanda bulunması hase­
biyle bunun çarçabuk “istibdaF’a tahavvül edeceğini, mil­
lî murakabenin zarurî olduğunu, fakat meşrutiyetin de
fena istimal edilmemesi lâzım geldiğini söylermiş ve der­
miş ki; “Milletler şımarık çocuklar gibidir; bunları tama­
men kendi hallerine, iradelerine terketmek felâketlerini
mucip olduğu gibi hükümetin yalnız bir ele münhasır ol­
ması da felâketine bais olur. Bunun için ikisi ortası bir
idare tarzı en muvafıkıdır,” dermiş.
 Sayı 33 TÜRK YURDU
Âl-i Osman'a pek hürmeti vardı, “Bu hanedan hangi
bir miiiet içinde zuhur etmiş oisa idi, orada da aynı ihti­
rama mazhar oiur idi,” der idi.
Son dört sene zarfında teşekküi eden siyasî fırkaiarın
hiçbirine dahii değiidi. Programım miiietin ihtiyacına
binnisbe muvafık gördüğü için İttihad ve Terakkî fırkası­
na muhip imiş, Müntehib-i sânî sıfatıyia şifahî ve tahrirî
bir sûrette mezkûr fırkayı müdafaa etmiştir, Bununia be­
raber son seneierde siyaset iie iştigaii pek mahdut idi.
Sırf Darüifünûn'da, Darüimuaiiimat'ta ve Darüşşafaka'da-
ki vazifeieriyie iştigai eder idi.
Siyasi muharririerden Hüseyin Cahid Bey için “ateşîn
çocuk” der, usûi ve kaidesi dahiiinde çaiışmakta devam
ederse âtînin iyi bir siyasî muharriri oiacağım söyier, ifa­
desindeki sadelik ve vuzûhu pek ziyade takdir eder, bazı
makalelerini “sehl-i mümtenî'” diye tavsif eylermiş, Ah-
med Rasim Beyin makalelerini nev-i şahsına münhasır ve
üstadâne bulurmuş, Alımed Agayef Beyin de İlmî ve siya­
sî vukufunu beğenir, Osmanlı Türkçesinde daha ziyade
terakkî edeceğini, ifadesinin gittikçe düzeldiğini söyler­
miş, Yunus Nadi Bey için, vaktiyle kendisinin Rodos'ta te­
sis ettiği Medrese-i Süleymaniye'den yetişmiş, ağır başlı
bir muharrir olduğunu Selânik seyahatinde anladığını
söylermiş,
Türkiye'de yaşayan muhtelif unsurların hepsini se­
vermiş, Türkler hakkında; “Bu millet kadar melekî haslet­
lere mâlik bir millet arz üzerinde nadirdir, Mesut olmağa
pek lâyık olan bu millet acaba hangi zaman, mizacına,
hissine riayet edilmek şartıyla, doğru yola sevkedilmiş de
gitmekten imtina etmiştir?” der imiş, OsmanlIların tavak-
kuf devrinden sonra zaman zaman görülen idare fenalık­
larının bütün Türklere yükletilmesinden pek müteessir
olur, cahil veya garazkârların bu fena idareye “Türk ida­
resi” demelerini cehl ve garazkârlığa bir nümûne adde­
dermiş, Bir müsahabe esnasında; “Bu adama karşı göğsü­
nüzü gere gere ve bağıra bağıra söyleyiniz ki hemen
hiçbir devrede hükümet idaresini Türkler, kendilerine
hasretmemişlerdir. Muhtelif unsurlardan hepsi de bunda
müşterektirler. Eskiden şimdiki gibi milliyet fikri mevcut
olmadığı için hükümet adamlarının kavmî mensubiyetle­
ri göze çarpmazdı. Hele istibdadın son devirlerinde
gayr-ı müslim unsurların ve hatta bazı ecnebilerin de bü­
yük bir mesuliyet hassaları vardır,” demiştir. Şarkın
selâmeti, saadeti ulûm ve maarif-i garbiye ile mücehhez
159
olarak kardeş gibi yaşamaları elzem olan umûm şarklıla­
rın âkilâne ittihadına vabestedir,” sözünü de bu musaha­
bede söylemiştir.
KM
MATBUAT
Orenburg'da münteşir “Vakit” refikimizin bir m üddetten
beri İstanbul'da bulunan başmuharriri, Türkiye ahval ve veka-
yiini yalnız dışından seyrederek değil, keskin nazarını bunların
taâ üzerine kadar batırarak yazdığı doğru “riyasız ve korkusuz
mektuplarıyla karilerine cidden faydalı oluyor. “Türk Yur-
du”nun karilerini de o faydadan mahrum bırakmamak için, si­
yasi ve İçtimaî hayat ve teşkilâtımızla sözde iş, dışla iç arasında
mevcut garip tezatları pek açık gösteren “Hürriyet, Müsavat,
Adalet” serlevhalı bir m ektuptan bazı kısımları naklediyoruz;
“Hürriyet, müsavat, adalet! Bu iyi ve güzel sözler bu­
rada o kadar çok istimal edilmişler ve edilmektedirler ki,
nereye bakarsan orada gözüne çarpmamak kabil değil.
Sokağa çıkar çıkmaz karşına “Hürriyet Kahvehanesi” ge­
liyor. Biraz ötede “Meşrutiyet Oteli'ni” görüyorsun. Kara­
manlı Rum küçücük dükkânına “Adalet Bekayası” diye ad
takarak levha asmış. Ermeni “Uhuvvet-i Osmaniye” peru-
kârı da Türklerin sakallarını traş edip durmakta. Sütçü
Bulgar'ın kapısının üstüne “İttihad-ı anâsır Sütçüsü” diye
yazılmış, Tepebaşı'nda Bristol Oteli'nin altında “Kanun-ı
Esasî Birahanesi”, Sirkeci'de “Müsavat Misafirhanesi”, Ga-
lata'da “Hürriyet Meyhanesi” var. Nikelden yeni darp
olunmuş ufaklıkların bir tarafına hürriyet, müsavat, ada­
let yazılmış. Fincanlarda kadehlerde, tabaklarda hep bu
sözler. Şişli Caddesi'nden Kağıthane'ye giden yol üzerin­
de, Bulgar Hastahanesi önünde “Hürriyet-i Ebediye Te­
pesi” bile var.
“.,. Hâsılı İstanbul'un her tarafına hürriyet, müsavat,
adalet kelimeleri böyle bol bol serpilmiş olduğu, Hürri­
yet-i Ebediye Tepesi bütün İstanbul üzerine güzel abide­
siyle hükümran bulunduğu halde, gariptir ki, Türkiye'de
herkes hürriyetsizlikten, adaletsizlikten, müsavatsızlıktan
müştekidir. Arnavutlar, Bulgarlar, Rumlar, Ermeniler,
hatta Araplar hürriyet istiyorlar, bazıları hürriyeti almak
için kavga ediyorlar, mal ve can döküyorlar!.
“Türkiye'de hürriyet, müsavat ve adalet istemeyen
yalnız bir kavim vardır ki, o da memleketin asıl sahibi
olan Türklerdir. Bu zavallılar memleketi zaptettiklerin­
den beri, bir gün bile rahat yüzü görememişler. Genç ve
160 TÜRK YURDU
dinç bulundukları zamanı asker ocağında geçirerek aile­
leri fakir, yer ve yurtları perişan kalmış. Onlar orada hu­
dut boyunda vatan bekçiliği ederken diğer kavimlerin ay­
nı yaştaki evlâdı, ekin ekmişler, ticaret etmişler, sanatkâr­
lıkta bulunmuşlar. Böylece para kazanarak memleketin
iktisaden sahibi, efendisi olmuşlar. Bugün Türkiye'de
seiYet, mamuriyet, ilim, marifet, binaenaleyh rahat ve sa­
adet onların elindedir. Türkler onların hizmetçisi maka-
mındadır. Bu böyle olduğu halde onlar muttasıl hürriyet,
müsavat, adalet olmamasından şikâyette, Türkler ise hür­
riyet, müsavat, adaletin olup olmadığını düşünmeye bile
vakit bulamıyorlar. Çünkü hudut-ı vatanı müdafaa ile
meşguller..
“.. Lâkin dünyada her şeyin bir nihayeti olduğu gibi,
artık Türklerin de sabrı tükenmişe benziyor; onlar da bi­
raz hürriyet, müsavat, adalet isteyecekler gibi. Üç gün ev­
vel olup geçen bir vakıa, iki Türk hanımının hareketi bu­
nun emarelerindendir. Hanımlar Hilâl-i Ahmer'e iâne
toplamak için çıkıp dolaşırken, polis onları tevkife teşeb­
büs etmiştir. Hanımlar polis merkezine geldikleri zaman
şu ifadede bulunmuşlar;
“-Biz kibar aileden Müslüman-Türk hanımlarıyız.
Düşmanla harbederken yaralanan gazilerimize iâne top­
layarak kardeşlik vazifesini ifâ etmek istedik. Biz meşruti-
yetli, hür bir devletin ahalisinden hür insanlarız. Kanun
dairesinde istediğimiz her işi yapmağa hakkımız var...”
Bizim Türkçe gündeliklerimiz, hep büyük siyaset ya­
pıyorlar; fakat bu büyük siyasetlerinde de okuyan vazıh,
kat’î fikirler bulunmaktan ziyade kof, boş, gürültülü lâf
yığınlarına gömülüp kalıyor. Avrupa siyaset-i umûmîyesi-
ne icra-yı tesire matuf o muhteşem ve mutantan -fakat
nescinin elyafı idadiye ders kitaplarından çekilme- baş
makalelerle Freie Press, Temps, Berliner Tageblat'tan
mütercem yorgan kadar bendler, bizim başımızı şişirip,
zamanımızı öldürmekten başka neye yaradığını ben bil­
miyorum. Ben bu mehib ve perukâr makaleleri okurken
benim hatırıma daima şu sual gelir; Acaba maksat göz
doldurmak için büyük tutulmuş ceride sütunlarını, ne
olursa olsun, mutlaka doldurabilmek midir? Halbuki
Türkçe olmayan ceridelerde daima bir maksat, hayata
müteallik bir meseleyi nâfı bir sûrette hâlletmek maksadı
mevcuttur. Ben Azadamard'ın Türkçe kısmını muntaza­
man okuyorum ve Ermenice kısmını anlayamadığıma da
cidden müteessifım. Küçük başmakalelerinden bilseniz
Sayı 33
ne büyük istifadem oluyor. Bu makalelerin mevzuları
hep hayat ve maişetimizden alınma, hayli lâbüd mesele­
lerdir. Meselâ birkaç gün evvelisi “Mekâtib-i Resmiyye
Neden Kapalı Kalıyor?” diye bir makale okudum ki bu su­
ali en ziyade sorması lâzım gelen Türkçe gazeteler, Saza-
nof ile Sir Grey'e akıl vermekle meşgul olduklarından,
bittabi bunu hatırlayamamışlardı. Azadamard'ın bu gayet
mühim makalesinden bir kaç satırı, bilhassa Maarif Neza­
reti ile şakirdân ve talebe babalarının nazar-ı dikkatine âr-
zediyoruz:
Evet, mekâtib-i aliye-i resmiye neden kapalı kalı­
yor?Anlayamıyoruz.
Muallimler, belki yalnız tıp fakültesinin muallim­
leri müstesna olmak §artıyla, ne saha-i harpte bulunu­
yor; ne de bir vazife-i mübreme ile mükellef hıdunu-
yor. Talebe silâh altına davet edilmemiştir. Bunlardan
gönüllü kaydedilenler var ise, adeden o kadar azdır­
lar ki, tedrisâtın devam edilmesine bir mani olamaz­
lar.
Hâl böyle iken, mekâtib-i aliye muallimlerinin
maaşlan almakla beraber muattal kalmalarında ve
talebinin tedrisâtından mahrum olmalarındaki hik­
met nedir?
Mektep binalanndan bazılarının, meydan-ı harp­
ten avdet eden züefa ve mecmhîn-i askeriyeye tahsis
edilmiş olması doğrudur, pek âlâ, fakat çoktan tahliye
edilen mektepler de vardır, meselâ Darülmuallimîn;
neden, hangi mazerete mehnî Darülmuallimîn talebe­
si ellerini kavuşturarak sıralarda oturacaklar, mual­
limleri boş gezecek ve tedrisâta muntazaman mübaşe­
ret edilmeyecektir?
Hakikaten hu hal pek garip ve nâ-kabil tekeliye­
dir.
Dahası var; payitahtın muhtelif cihetlerindeki
köşklerden, yalılardan bin bir çeşit büyük ve vâsi ko­
naklardan neden istifade edilmiyor? Bunların sahiple­
ri, hu binaları hükümetin emrine hoşnudiyetle tahsis
etmekle mükellef idiler, böyle yapmakla memleketin
emr-i maarif ve terakkisine nakise anz olmaz ve mek­
tepler kapanmazdı.
Bu gibi ahval-i fevkalâdede fedakârlık bir emr-i
zarurîdir. Muvakkaten olsun istirahatten feragat et­
meleri gibi birfedakârlık neden efraddan talep edilmi­
 Sayı 33 TÜRK YURDU
yor da, beş altı bin talebinin sokaklarda dolaşması bü­
tün günlerini kahvehanelerde geçirmesi ve kısm-ı aza­
minin meym ve melûl öteye beriye, her biri bir köşeye
dağılması tecviz ediliyor?
Devlet; memleketin muhtelif saha-i faaliyeti için
terbiye görmüş, hazırlanmış ve ihtisas ile mücehhez Os­
manlIlaryetiştirmek maksadıyla senelerce mesaî-i ma­
neviye ve birtakım paralar sarfetti ve işte bu gidişle bir
kaç senenin mesaîsi ve sarfedilenparalar bir darbe ile
muhataraya atılıyor ve zaten de atıldı bile.
Düşman, memleketin kuvva-yı hayatiyesinden biri
olan tahsili ve emr-i maarifi böyle sekteye uğratarak,
saha-i harbin haricinde dahi ika-ı tahribat etmemeli­
dir.
Bu pek haklı talebe bizim sâlâhiyetdar kimselerden
işiterek ilâve edeceğimiz yalnız bir söz var; Bazı büyük
mekteplerin açılmaması Maarif Nezareti'nin pek ehem­
miyetsiz bir meblağı bulup vermekte ihmalinden daha zi­
yade mektep idare heyetlerinin bu babda ufacık bir him­
met sarfetmekte tekasüllerinden neş’et eyliyor.
MEKTUPLAR
UE CEUAPLARIMIZ
Kazan'dan aldığımız bir mektubu aşağıya aynen der-
cediyoruz. İmza sahipleri Kazan'ın eşraf ve muteberanm-
dan olan hanımefendilerdir.
İstanbul'da olup geçmiş bir hadiseden bahis kara
satırları Kuyaş (Güneş) ve Vakit gazetelerinde büyük
bir hayret ve teessürle okuduk; Hilâl-i Ahmerfaydasına
iâne toplayıp gezen iki Türk hanımı hemşirelerimizi,
İstanbul'un polisleri tevkif etmek haksızlığında bulun­
muşlar ve bu münasebetle İntihab-ı Efkâr unvanlı bir
gazete, bu gayyûr hanımlar üzerine çamur atmak küs­
tahlığından utanmamış!
Biz RusyalI Müslime-Türk kızları, o iki cesur ve
fedakâr hemşirelerimizi tebrik ile selâmlayıp onlar
alejPine kalkmış, kara kuvvet hâmilerine nefretimizi
beyan etmekten kendimizi tutamadık.
161
Rahime Şeref- Rabia Musine -Meryem Saidiye -Ze-
liha Apanayva - Nefise Yunuşura - Ayşe Apanayova -
Ümmü Gülsüm Kazakova - Fatimetü'z-Zehra Apanayo­
va - Ümmü GülsümMemaşura - Rabia Kazakova - Zey-
neb Apanayova - Hatice Müminiye - Meryem Agışova -
Mahsümr Bahaeddinova ■Zeyneh Hüsniye - Farü'l-Ge-
mal - İzzetü'l-Leyna - Fakire Şeref
Bu mektubun kuvvetini artıracak bir söz bulama­
dığımız için ilâve-i mütalaata lüzum görmüyoruz.
TÜRKLÜK ŞUÜNU
Türk Kadmlarınm Faaliyet ve Fedakârlığı- Vata­
nın uğradığı büyük felâketler önünde Türk kadınlığı bit­
tabi lakayt kalamazdı. Rakîk ve vatanperver kalplerinin
emrine itaatle erkeklerimize nümûne-i imtisal olacak te-
zahürât-ı hamiyetkârânede bulundular; 16 ve 23 Kanun-ı
sani günleri Türk kadınları tarihinde, unutulmayacak
günlerdendir. “Müdafa-i Milliye Kadınlar Heyeti” tarafın­
dan edilen davet üzerine, dört beş bin hanım, Osmanlı
Darülfünûnu büyük salonunda toplanarak, yüreklerin­
den, vicdanlarından taşan acıları Müslüman ve Türk er­
keklerine ve Avrupa'nın büyük kadınlarına bağırdılar,
sonra da mâliyece sıkıntıda olan anavatanlarına neleri
varsa hepsini, cüzdanlarındaki paraları, kulaklarındaki
küpeleri, parmaklarındaki yüzükleri, bileklerindeki bile­
zikleri, hatta gözlükleri, hatta sırtlarındaki kürkleri çıka­
rıp verdiler; yara sarmak, hasta bakmak üzere zaman-ı sa­
adet muhadderat-ı İslâmiyesi gibi harbe gitmeğe mühey­
ya olduklarını bildirenler de çok oldu. Her iki içtimada
vasati sınıf kadınları ekseriyeti teşkil ediyordu. Söz söyle­
yenler, Osmanlı hanımlarının fezâil ve irfanıyla temeyyüz
etmiş simalar idi; Fatma Aliye, Nigar, Halide Edib, Fehi-
me Nüzhet, Nezihe Muhlis, Nakıye Huriye, İhsan Raif ve
Şimal Türklerinden Ümmü Gülsüm hanımefendiler,
hemşirelerini ağlatacak, bayıltacak, fakat aynı zamanda
onlara istikbâl için bitmez tükenmez bir ümit ve ensal-i
müstakbeleyi hazırlamaları için de asla eksilmez bir azîm
verecek sihirli şiirler, nutuklar, hitabeler irad ettiler. Bi­
rinci içtima son harbin en gayur kumandanlarından Mah-
mud Muhtar Paşa'nın zevce-i muhteremeleri Prenses Ni­
met Hanımefendi, ikinci içtima Osmanlı Meclis-i Mebusa-
162 TÜRK YURDU
nı'nın ilk reisi Ahmed Rıza Beyin hemşiresi muhterem
Selma Hanımefendi riyaset ettiler. İkinci içtima hane-
dan-i Âl-i Osman'dan devletlü azîmetlü Nazıme Sultan
hazretlerinin taht-ı himayelerinde bulunmakla da müba-
hî olmuştur,
“Türk Yurdu”, muazzez hemşirelerimizin şu faaliyet-i
peygamber-pesendânelerini tebrik ile müftehirdir. Bun­
dan böyle kadınlarımız hayat-ı ictimaîyemizde inşaallah
daha mühim yer tutarak, içtimaen ve siyaseten halâsımı­
zı temin ederler.
Bakü'de Yaşlı Hanımlara Mahsus Dersler- Ba-
kü'de münteşir İkbal refikimizin istihbarına göre, Ba­
kü'de birinci Müslüman kız mektebinin müdiresi Melek-
beyzâde Hanife Hanımefendi, yaşları geçkin hanımların
da nimet-i maariften mahrum kalmaması için gece ders­
leri açmıştır. Derslerde Türkçe ve Rusçadan maada birer
mukaddemât-ı fünûn da öğretilecektir.
Kazan'da Türk Kız Lisesi - Bu sene Romanov ha­
nedanının Rusya taht-ı saltanatına kuûdunun 300'üncü
sene-i devriyesidir. Bu münasebetle şubatın nihayetleri­
ne doğru Rusya'da büyük şenlikler, bayramlar olacak.
Sa yı 33
Rusya'da sakin Türkler de, çarın sadık tebeası sıfatıyla bu
şenliklere iştirak edecekler. Kazan-Müslüman Türkleri
bu sene-i devriye hatırası olmak üzere, bir kız lisesi açma­
ğa karar vermişlerdir. Senenin mübarekliği hürmetine
Rusya hükümetinin müsaade edeceğini ümit eyliyorlar;
ümitlerinin boşa çıkmamasını Tanrı'dan dileriz.
Şimal Türklerinin reis-i ruhanîleri Orenburg müftüsü
hazretlerinin sene-i devriye-i memuriyeti münasebetiyle
de bundan iki sene kadar evvel Ufa şehrinde bir darül-
muallimât tesisi takarrür etmişti. Fakat her nedense
mezkûr karar bu güne değin kuvveden fiile çıkmamıştır.
Kazan kız lisesi işinin Ufa Darülmuallimâtı meselesi gibi
sürüncemede kalmayacağına inanmak istiyoruz.
Orenburg'da Kız Sanayi Mektebi- Orenburg
Müslimeler Cemiyeti bir kız mektebi açmaya karar ver­
miştir; Zengin hanımlar mektep için nakdî iâneyi teahhüt
ettikleri gibi bazı hanımlar dikiş makinası ve şâire gibi le­
vazımı tedarik edip vereceklerdir. Cemiyet azalan, mek­
tep talebesi tarafından yapılabilecek bilcümle işleri ancak
onlara sipariş edeceklerdir. Bu haberi yazan “Sibirya” re­
fikimiz “Başka şehirlerdeki Müslüman kadınlarına ibret!”
diyor, biz de bu ihtara tamamen iştirak ederiz.
 «t İM ^

T û rkh rm 1ui«îeswe ÇaliŞiT

*\^ «V

YIL; 2 SAYI: 34 (21 Şubat 132Ö- 6 Mart 1913)

0 K i t \ (i ft et e (■ i % ^ e & a >ı

Edebiyat: Türk’ün Duası / Köprülüzâde

Terbiye: Kimin Ki Dağda Bağı Var, Yüreğinde Dağı Var / Ispartalı Hakkı

İçtimaiyat ve Siyasiyât: Milliyet Fikri ve Millet Muharebeleri / Akçuraoğlu Yusuf

întikad ve Takrîz: Halk Nazarında BirNiçe Mesele / K. N.

Matbuat: Anadolu ve Gençliğin Vazifesi / Sabah

- Mez;/' / Tanın (T.Y.)

Türklük Şuûnu: İstiblâk-i Umûmîyi Tensik ve Menafi-ı Milliye-i îktisadiyeyi Müdafaa

Teşebbüsü, Şimal Türklerinde İktisadî Teşebbüsler, Türk Talebesinin İkinci Demeği,

’Glermont Ferrand”Hadisesi, Hamdullah Subhi Bey /

 Sayı 34
TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır
EDEBİYAT
TÜRK’ÜN DUASI
“Hûnîn, muhteşem bir akşam. İlâhî ve yıldızlı bir gök
altında yıkılmış mağaraları, yanmış evleri, sefil tarlalarıyla
dura dur bir saha-i felâket. İhtiyar Türk matemli fakat
mağrur gözlerle bu sahne-i fecaata sakitâne bakar. Bu es­
nada gökten ulvî ve ruhanî bir hitap vâki olur.”
Gökten Nida
Akşam... Semâda mabed-i ecrâm açıldı bak!
Mihrab-ı Kibriyâya çıkar şimdi her enîn;
Gökten ümîd, emel dilenen hasta gözlerin
Kanı, bu akşam üstü niçin öyle pür-fırâk?
Gülzar-ı rahm ve afvını bak açtı Kibriyâ;
Her kalbe döktü çeşme-i Gufran rahîkıni;
Ey rûh-ı mutekıd, bırak artık şehîkını.
Her ızdıraba va'dediyor teselliyet Hudâ!
“Gökten gelen ses susar. Sükût içinde ibâd-ı meçhul­
den gelen bir terennüm, ağır ve ruhanî, işitilir”
Terennüm
Girdab-ı mesâibde ebed-i câmı edip nûş.
Âlâm ile, fanî, dileği eyleme medhûş;
Ser-çeşme-İ vahdette otur; nûr edecek cûş.
Akşam! Yine rîzan olacak nûr-ı İlâhî...
Guş ile münacat elem-sâz-ı miyâhı...
Saat-i mesâ; an-ı dua, lahza-i gufrân
Fanilere; Allah'a münacât edecek an.
Raks eyleyecek gökte bütün hûr ile gılmân
Takdîs ediyor nay-ı ebed lütf-i İlâhî.
Guş eyle münacât-ı elemsâz-ı miyâhı...
TÜRK YURDU 165
Onbeş günde bir çıkar
Gökten Nida
Fanî, semâda yükselen elhanı duymadın!
Zulmette her şada yayılırken dudaklara
Rabıt nazarların neye merkuz uzaklara?
Bak kâinat şiirine mabûd-ı azamin;
Ezhâr-ı afv ve mağfiret açmış hadîkalar
Şehbâl zümrüdîn melâike pür sürür;
Lâhutiyan, dudakları pür lerziş-i dürûd.
Ulvî semâda gölgeli bir raks-ı nûr u nâr...
Bak, bargâh-ı Rabbe dû dest-i niyâz açan
Nesrîn-lika melikeler ibâdı kapladı;
Bad-ı mesâ elemleri gözlerde topladı;
Bir câm-ı Rahmet iç, uyusun mâtemin bu an!
Terennüm
Lâhûtta pervaz eden ervâh-ı bekayız,
Meşgul-i ibadet, fakat avare likayız,
Câm-ı ebediyyetten içen ehl-i fenâyız.
Hep raksedelim, eyleyelim Hâlik’i taziz.
Olsun o kadehler yakut ile lebriz
Saat-ı mesâ.. An-ı dua geldi nihayet,
Serçeşme-i Tevhîd'e gidip etsen ibadet;
Malı yine gufrân ile cam ebediyyet
Hep raksedelim, eyleyelim Hâlik’i taziz.
Olsun o kadehleri yakut ile lebrîz..
“Ağır ve lâhûtî bir edâ ile akseden bu terennüm bittik­
ten sonra, ihtiyar Türk mağrur ve duakâr bir sesle baş­
lar;”
166
Türk
Rabbim, şikeste rûh u emel, lâl u nâtüvân
Ellerle böyle tavr-ı tecellîne tırmanan
Abd-i hakiri koğma kapından, inayet et,
Nâlân-ı leb duasına îsâr-ı rahmet et.
Dergâh-ı izz ü lütfuna gelmiş, niyaz eder.
Şekva değil, fakat sana tevdî-i râz eder.
Saat-ı afv ve mağfiretin etmeden mürûr
Geldim huzûr-ı hışmına ey Hâlık-ı gafûr!
Göğsümde la'l-i hûn-ı adem, gözlerimde kin
Tanrım, huzûr-ı adline geldim bu şeb senin.
Yüksekte bin melîke-i nâzende nağme-sâz.
Altında kah-ı haşmetinin bir kesik niyâz..
Yüksekte çeşme-sâr-ı beka inlemez, akar.
Altında sakf-ı mabedinin bin gırîv hâr..
Bilmem, semâlarında akan cû-yı mağfiret
Dökmez mi hakîdânına bir katre-i tesliyet?
İnler mi öyle kulların âvâre, bî-mecâl.
Ermez mi bâb-ı adline bir bâd-ı infıâl?..
Ey Tanrı, ey su Tanrısı, ey arz ilâhesi.
Alı ey pınar perilerinin rabb-ı akdesi.
Ey hâlik-ı meadin, ve eşcâr ve arz ve nâr.
Gök Tanrı, ey zemine hayat eyleyen nisâr,
Ey nevbaharı lâleler altında süsleyen,
Göllerde nilüferler açan Hâlik-ı Adn!
Elbette anladın beni; Pür mâtem ve vakar,
Nâlân sesimde Altay’ın âvâz-ı ra’dı var
Tulgam düşük, elimde kılıç münkesir, zebûn.
Zırhım şikeste, cebhe-i yeşimde acz u hûn.
Lâkin o kanlı alnım açık, ellerim temiz.
Geldim der-i celâline ey Tanrı, kimsesiz!
Lütfet, semâ-i dilimdeki âlâmı dinleyesin,
Rûhum fakat mefâhir-i ecdâdı dinleyesin!
Türküm! Başımda hâle-i pür-nûru ceddimin.
Ulvî gözümde milletimin ihtişamı var.
Her şeb gelir samâhıma bin nâra, bin enîn,
Fatihler ordusundaki âvâz-ı ceng-i hâr.
Türküm! Lebimde her gece bin kanlı dasitân,
Tetvic eder hayalimi binlerce menkabe..
Ey ceddim, ey “Oğuz” ebedî, şanlı kahraman
TÜRK YURDU Sayı 34
Sordum ruûd-ı saytını her eski kevkebe.
Ey Altın Ordu, ey ulu hakanlar ordusu.
Hâlâ muhayyilemde gırîv-i muzafferin!
Hiç yoktu gözlerinde ölüm hüznü, korkusu
İran'ı, Çin'i kahreden âvâre erlerin!
Biz “zulmet elleri” nde yetiştik, cerî, vakur.
Geçtik ölümle cenk edip âvâre çölleri,
“Orhun” o devri nazara-i a'sâra hep okur;
Korkutmamıştı hiç bizi “kuzgun denizleri”...
Cennet kadar güzeldi büyük, tatlı yurdumuz;
Vadilerinde vardı yeşil, sazlı gölleri.
Sâkit gezen beyaz kuğular, saf ve dil-fürûz.
Narin şükûfelerle ne hoş zulmet illeri!
Reyyân peykârlarında perilerdi nağme-sâz...
Yüksek, ölümlü şâhikalar vardı, pür gurûr.
“Altın Dağf’nda Tanrı'ya her yıl kılıp niyaz,
Kurbanlar arzederdik o dergâha pür huzur.
Ey Tanrı, ey su Tanrısı, ey arz ilâhesi,
Ey Hâlik-ı meâdin ve eşcâr ve âb ve nâr,
“Turan” ı kıl siyânet, o arz-ı mukaddesi;
Türk'ün o şanlı nâmını Rabbim sen etme hor
“Etrafından şen ve mağrur seslerle söylenen eski bir Türk
terennümü işitilir.
Terennüm
Altay'da bahar oldu, yeşillendi yamaçlar,
Nergisler açıp verdi bütün meyve ağaçlar;
Mor, penbe, beyaz laleler ah açmağa başlar.
Yaz geldi, benim gönlüm acep eğlenecek mi?
Tanrım uzak illerdeki yarim gelecek mi?
Hakan geliyor bak, tanıdık debdebesinden,
“Ak Hanlar”! ezmiş yine Altay tepesinden;
Aksetti zafer türküsü Kuzgun denizinden,
Yaz geldi, benim gönlüm acep eğlenecek mi.
Tanrım, uzak illerdeki yarim gelecek mi?
Türk
Şehnâme-i mefâhiri ey şanlı ırkımın!
Lâkin terennümdeki enfâs-ı gam, sakın
Ahfâdının hediyye-i âlâmı olmasın?..
Zulmet hevası ra'd-ı tecellîne dolmasın?
 Sayı 34 TÜRK YURDU 16'

Sen git, bu gün çocuklarının gözlerindeki
Her katre-i melâlı sil, Allah'a söyle ki
Kavmin, şerefli, sevgili kavmin bu gün hakîr,
Hunîn-i harabelerde perişan giiyedir...
Hep gözlerinde matem-i zulmet, gırîv u hûn,
Avaz-ı zulm ü vahşet, ebed nağme-i kurûn...
Herkes, kadın, çocuk bütün üryan u natüvân...
Duydun mu, Tanrı, hiç bu kadar kanlı dasitân!
Rahmetmedin mi Türk'ün o gam-ı dasitânına,
Emvâc-ı hûn erişmedi mi asitânına!
Ey Tanrı, ey ilâh-ı semâ, Hâlikü’z-Zemîn,
Bahş-ı helâl eden bize hep sen değil misin?
Sen vermedin mi râyet-i İslâmî bizlere,
“Hamî-i adi olun, diyerek kimsesizlere!”
Garbın salîb-i cehlini kimdir kılan tibâh,
Nâkusu susturan acaba kimdir ey İlâh?
Kimdir diyar-ı zulmete îsâr-ı nûr eden.
Elbet bilirsin onları ey Hâlik-ı Adn;
Turan'ın en güzide, büyük, şanlı milleti.
Fatihlerin hafidi, Oğuz nesl-i heybeti!..
Türküm; Özü şeref, ulu kavmin bir oğluyum.
Kalbim hilâl-i din ile ru’şen; fakat gâmûm
Ezhâr-ı ye's ve kin ile doldurdu ruhumu
TALİM U£ TERBİYE
Ummân-ı gamda sordum asırlarca Nûhumu!
Göklerde Tanrı meş’ali zannetiğim hilâl
Yıllarca oldu mhuma mihrâb-ı infıâl!
Lâkin semâda titreyen en gizli, en baîd
Yıldızların enînını duydum; Ümîd! Ümîd!
Birden sönerdi gökte yanan nâzenîn hilâl,
Manzur olurdu kanlı, büyük bir salîb-i lâl...
“Acı ve mağrur bir edâ ile söylediği bu sözlerden sonra,
Türk müteessirâne susar. Etrafından meçhul ve umûmî,
ye’s-âlûd bir beste yükselir...”
Terennüm
Akşam... Ebediyette elem gözlere doldu.
Zulmette mübarek Tuna'nın gülleri soldu.
Serhade giden erlere bilmem neler oldu.
Ak ey Tuna, zulmette yine, sâkit ve gam-gîn,
Serhade giden erleri hiç görmeyeceksin!
Hiç gömeyeceksin bizi.. Bak söndü hilâlin.
Emvâcının üstünde heyûlâ-yı melâlin.
Ah, inledi zulmette ona kavsî leyâlin!
Siz ey Tuna dilberleri, gel takmayın artık,
Düşman geliyor.. Hep bu harap ellere kaldık...
Bitmedi.
Köprülüzâde Mehmed Fuad
"KİMİN Kİ DAĞDA BAĞI VAR,
YÜREĞİNDE DAĞI VAR."
(Ba§ı 19'uncu sayı, 58Vinci sahifededir.)

Ummhana ra'şe-bahş iri kartalların sesi. Dağ 21

Çöllerde inleyen acı vahşet neşîdesi,
Ecdâdımın gırîvi kadar pür gurur idi...
Titremiyordu rûhumu zulmet meâbidi...
Ey Tanrı itiraf edeyim, bazı kerreler
Yüksek ser-i gurûrumu bir hâle-i keder
Tetvîc ederdi dinler idim ufk-ı zulmeti.
Ebadı yükselen acı nakus vahşeti.
Ne olmuş. Hiç! Sabah olmuş! Hangi gece sabah ol­
maz ki? Belki böyle diyenler olur. Fakat gel de benden
sor!
Cumartesi sabahı, belki de alaca sabah, evden çıka­
rım.. Fikrim dağınık, zihnim yorgun.. Gönlüm yanık ve
yangın, ruhum ezik ve argınfÜ.. Fakat bu kadar erken

( ü Alaca sabah, denince kulağıma Nedim’in mahûd:

“Sepîde-dem ki olup dîde hâbdan bidar,
“Hurûşa başladı nâ-gâh serde derd-i humar.
“Hezâr za’f ile hammâma doğru azm ettim..
“Kemer güsiste, perakende gûşe-i destâr!
Kaside başı beyitleri geldi. Ben burada Nedim’i sükûta davet ederim. Çünkü onunki eğlenme diye kendini eğlence eden sarhoşun mesele­
si, benimki oğlunun manevî sıhhatini düşünen hasta babanın meselesi. Sera nerde? Süreyya nerde?
168 TÜRK YURDU
mektebe gidilmez,. Biraz beklemeli. Nihayet vakit olur,
müdür beyin yerinde olduğunu öğrenip yanma girerim.
Müdür beni baba hâlinden anlayan babacan bir tavır­
la kabul edip dinler. Biraz dinler, buyurunuz, oturunuz
deyip koltuk gösterir. Dahaca açılırım, dertlerimi daha
daha açarım. Güya ki yaramın üstünden sargı alınır. Bü­
yük hafiflik duyarım.
O, iptida tabiatıyla kendi usûllerini müdafaa eder.
Verilen cezalar esasen muallimlerin hakkıdır ve haklıdır,
der. Bunu ben esas olarak anlarım, teslim ederim. Fakat,
derim, cezadan maksat ve gaye çocuğu tazîb değildir, ta­
ciz değildir, tezlîl ve terzil değildir. Belki tefrîhtir, takdir­
dir, tazizdir, tevkîrdir.
Zaten çocuk hakir bir şey değildir, tahkir edile­
mez..Azim bir şeydir, tazim edilir ve edilmelidir, hâsılı ce­
za onu küçültmek ve alçaltmak için değildir, bilakis bü­
yültmek ve büyüklüğünü anlatmak için, yükseltmek ve
yüksekliğini anlatmak içindir. Ona elinde ne nimetler ol­
duğunu, elinden neler geleceğini, kadri ve kıymeti ne ka­
dar muhterem bulunduğunu anlatmalı ve öğretmeli.
Biz bunları evlerde yapamadığımız ve yapamayacağı­
mız için çocuklarımızı mektep denen terbiye evine geti­
riyoruz. Mektep bunları gereği derecede düşünürse
maksat ve gaye esasından değişir, o vakit ceza fikri hava­
da sallanır kalır.
Bunlar yavaş yavaş bimennihî Teâlâ olacak.. Fakat on
yıl sonra olacağına on ay sonra, hatta beş ay sonra olsun,.
Biz bu noktada çok sabırsızız. Bu uzak iyiliği himmetiyle,
gayretiyle yaklaştırmak bu terbiye evinin babası olan mü­
dürün vazifesidir. Bu itibarladır ki, müdürün hürmeti na­
zarımızda çok büyüktür.
Bu mülâhazalarda müdür beyle tamamen ortak çıka­
rız. O beni anlar, ben de onu anlarım. Evet, içinde dün­
yanın her bucağından gelmiş bin çocuk bulunan bir bü­
yük evde sade lafla, nasihatle nizam ve intizam muhafaza
edilemez. Böyle yerlerde biraz örf, biraz şiddet lâzımdır.
Şu var ki bu usûlün daha az kullanılmasına doğru gidil­
meli.
Anladık, ceza affedilemez.. Ya? öteki haftaya bırakıla­
bilir. Bunu o hâle koyduk. Çıktım. Artık müsterihim, oğ­
lum beş gün sonra eve gelecek.
( ü 26 inci Dağı okumalı.
Sayı 34
Dağ 22
Perşembeye gelecek. Peki, bununla her eksik doldu,
her kayıp yerine geldi mi? Hayır hayır. Hiç öyle değil.
Sanırım ki dağlarımı iyi görenler söylediklerimi anlar
ve haklı bulur.. Teessürlerime fazla şairlik nazarıyla bak­
maz. Çünkü ben oğlumu, ben gibi kötkötürüm kalıp,
millete sülük ve boğaz ağrığı olmasın, diye evimden dışa­
rıya, gecelik mektebe yollamışım. Bu bedava da değil,
evimin yiyeceğinden, giyeceğinden kesip epeyce para da
veriyorum. O mektep denilen yer, üzerine aldığı işi be­
nim evimde yapacağımdan daha iyi bir halde yapamazsa,
nasıl şikâyet etmem? Şikayette nasıl haklı olmam?
Acaba, mektep benim şikâyetimi hakkı kadar dinle­
yip anladı ve hakkımı temin etti mi? Yüreğimin söylediği­
ni söylerim ki hayır. Kaba saba bir köylü isem de bu ka­
darını anlarım ve anlıyorum. Mektep sözde hatırımı hoş
edip beni savdı. Kimse ayıplamasın ki bu bir hakikattir.
Vâkıa sözüm “Selâmüm aleyküm kör kadı” fıkrasına
yaklaşıyor,. Bilirim bu kadar doğrudan kadı efendi de
hoşlanmaz. Ne yapalım ki gayet mühim bir mesele karşı­
sındayız. Ah ne yapalım? Oğlum benim bulunduğum za­
manda değil, daha aman vermez bir zamanın adamı ola­
cak.. Görüyorum ki o zamana yarayacak sûrette yetiştiri­
lemiyor. Halbuki bundan halka karşı da, Hakk'a karşı da
mesul olan benim (ben im), nasıl telaş etmem?
İzinsizlik maddesi arkasında ben daha çok şey(b an­
ladığım için gönlüme söz anlatamıyorum. Korkular mı,
ilişkiler mi yakışmaz falan diye ketmedemeyip açık açık
ortaya döküyorum.
Peki ama, acaba mektep daha ziyade birşey yapabilir
mi? Bunu itiraf ederim ki yapamaz. Ya kim yapar?
Dağ 23
Mektepten çıkacak işi mektep müdürü yapamaz da
kim yapar? Oğlunu okutmak için mum olup yanan baba­
nın derdini kim dinler? Onun arzuhalini kim okur? Yara­
sına kim bakar? Maarif nâzın mi? Elbette Maarif nâzın!
Çünkü bu işlere bakacaklar içinde ondan büyüğü yok.
Acaba Maarif nâzın olan zat-ı alî bunları düşünüyor
mu? Elbette düşünüyor. Lâkin bana sorarsanız, olanı ol-
 Sayı 34 TÜRK YURDU
duğu gibi söylememe müsaade buyurursanız, buna da
hayır diyeceğim.
Efendim, ben iyi iyi anlıyorum ki, o bunları düşüne­
miyor ve düşünemez. Vâkıa vakit vakit ben de aldanırım,
nâzırdan odacıya ve kapıcıya kadar bütün Maarif adamla­
rımdan iyilik umarım. Fakat ummak başka, umduğundan
birazına nail olmak başka.
Gördük.. Meşrutiyet geldiğinden beri. Maarif Nâzırlı-
ğı'na her boydan her soydan recüller geldi.. Siyasî, edip,
genç, ihtiyar, âlim, cahil, hepsini gördük.. Maarifi fidan
gibi yere dikenler, tuba gibi gökten sarkıtanlar, hepsi
hepsi bir şey yapamadı. Hatta, veballeri ravîlerin boyun­
larına olsun, Haşim Paşa maarifi daha hallice idi, diyenler
var.
Hem. de Maarif başka dairelerden çok geri, diyorlar.
Dediklerine göre, başka daireler iyi kötü bir şeyler yap­
mış. Acaba Maarife bakanlar hep beceriksiz ve hamiyet­
siz mi tesadüf etmiş? Yoksa Maarif işi çok güç, çok para­
ya bakar. Çok başka bir iş mi? Söyleyen çok ise de anla­
yan yok.
Gelelim yine kendi haddimize.. Benim dertlerimi
Maarif nâzın düşünmeyecek de kim düşünecek? Gerçek,
Maarif nâzın kendisini nâzır ilân eden milletin yanında
hiç kimse değil! Öyle ise, ben de millete giderim.
Dağ 24
Ey muhterem Osmanlı milleti! Affet.. Çok bunaldım..
Yüzümü sana dönüp, birkaç şey soracağım, senden de
birkaç şey isteyeceğim.
Şüphe yok, her Osmanlı faziletli bir insandır.. Bu iti­
barla, dünyadan gittiği vakit, oğul kız, yerine halefler bı­
rakmağı borç tanır, çünkü vefatıyla millet yekûnundan
bir fert eksilten kimsenin, hiç olmazsa, o eksiği doldur­
makla mükellef olduğunu bilir. Osmanlılık fazileti ise, bu
borcun bire bir değil, kat kat olarak ödenmesini ister ve
Osmanlı bunun için her fedakârlığa katlanır. Yine her Os­
manlI yerine bırakacağı halefleri, fazilet ve kifayet itibarıy­
la hemen kendi gibi değil, kendinden daha elverişli ve
bulunacakları zamana ve işe daha yai'ayışlı yetiştirmeği
vazife sayar. Çünkü yerine kalacak kimselerin, yalnız ken­
disinin ve hâlin değil, milletin ve istikbâlin malı olduğu­
nu unutmaz. Cihanın müsellemi bir hakikattir ki, Osman­
lI gayra ait şeylerde daha ziyade gayretlidir.
169
Diğer taraftan ise, her OsmanlI'nın bu borcu hakkıy­
la ve kat kat ödemesi ve bu vazifeyi gereği veçhile ve ge­
reği kadar yerine getirmesi için, milletinden kolaylık ve
hazırlık istemek hakkıdır. Çünkü bir şeyin menfaatinden
müstefid olan, onun icap ettiği külfete katlanmak lâzım
gelir ve Osmanlı milleti bundan kaçmaz.
Ey muhterem millet! Sen, borcunu ve vazifesini tanı­
yan, fertlerinin haklarına ne kadar hizmet ve riayet edi­
yorsun? Acaba her Osmanlı borcunu ve vazifesini ifâ
ederken neler çekiyor? Ne sıkıntılara katlanıyor? Ne ka­
dar muvaffak oluyor? Bundan haberin var mı?
Şüphesiz çocuk babası olmak ve çocuğunu okutmak
istemek kabahat değildir. Peki, soruyorum, ben oğlumu
evimde okutabilir miyim? Ben evimde mektep açabilir
miyim? Ne yaparım? Olsa olsa dişten tırnaktan artıraca­
ğım ve bir kaç paracıkla atılıp mektep isterim, derim. İş­
te öyle diyorum.. Mektep isterim!
Dağ 25
Yine sana dönerek, soruyorum ve istiyorum, ey
muhterem Osmanlı milleti! Memlekete ait borcunu ve
vazifesini canıyla ifâ etmek isteyen ve bunu yapmak için
maarifete ve mektebe tutunmağa muhtaç olan Osmanlı
fertlerine, umûmî hizmetlerin arasında ne kadar kuvvet
ayırmışsın? Maarif bütçesine kaç para tahsis etmişsin?
Bunu düşünüyor musun? diye sormadım.. Evet, bu
senin için, onulmaz bir yaradır.. Daima kanar, daima sız­
lar bir dağdır. Fakat ben âciz Osmanlı ferdi içinde daima
kanar ve sızlar bir dağdır ki, devletin otuz dört küsur mil­
yon liralık umûmî bütçesi içinde Maarif bütçesi bir mil­
yon liradan da eksik olamaz.
Öğreniyoruz.. Maarif bütçesi 326 senesinde 946 bin
küsur lira, 327 senesinde biraz fazla ile 994 bin küsur li­
ra., Bu sene bütçesi ise geçen senelerden daha eksik ola­
rak 911 ve 940 bin küsur lira derken -meclisin feceye uğ-
ratılmasıyla- hâliyle sallandı kaldı. Bu kadai' para ile ne
olur? Onu bilemem. Fakat bununla Osmanlı bütçesinin
doyurulamayacağını pek iyi bilirim.
Vâkıa herkesin malûmu ki, milletin hâli yok.. Çok pa­
ra veremez. Fakat karın doyurmak için, lâzım yemeğin
yarısı veya yarısının yarısı kadar da birşey verilmezse ka­
rın doymak değil, (sıdırmak) dedikleri derecede bile bir
şey olmaz. Zannım bizim hâlimiz budur. Bu noktada. Ma­
170 TÜRK YURDU
arife verilen az çok para boşa gidiyor, demek doğru de­
ğilse de, diyorlar.
Ben derim ki Maarife verilen para boşa gitmez... Mil­
let böyle düşünmez. Bu babda kısmirlik ediliyorsa çare­
sizlikten ediliyor. Fakat bilinmelidir ki bundan bir şey ka­
zanmıyoruz, pek çok kaybediyoruz. Bu tarlada adet, ek­
meyen biçmiyor. “Kime lâzım ise ekmek, ona lâzım ek­
mek” dememişler mi?
Sözü çok çiğnedim. Acaba bu çabalanışlar niçin? Yal­
nız kendi oğlum ve kendim için mi? Hayır hayır, bin ker-
re hayır! Millet için çabalaniyorum.Milletin mektep bina­
ları içinde çürüyen oğulları, kızları için çabalıyorum Yok­
sa bütün millet ve milletin evlâdı bu derdin dertlisi olma­
sa da iş benim oğlumla bana kalsa, ses bile çıkarmazdım..
Kaderimiz, deyip susardım.
Dağ 26
Adam sen de.. Bırak bunları! Ama izinsizlik cezasın­
dan bu imtihana kadar yedi sekiz ay içinde ve bu imtihan
arasında birçok üzücü ve üzüntülü haller de vâki oldu.
Olsun, onları da bırak! A? Çünkü faydası yok. Bari lütfedi­
niz de şu imtihan varakasına bir göz gezdiriniz. Ne ol­
muş? Bir kere buna bakıp bana bu babda iki sözcük söy­
letiniz.
“İstanbul Sultanîsi idadi lise birinci sınıf şakirdânın-
dan 169 numaralı (S) Efendi.
Ulûm-ı diniye 10, malûmât-ı medeniye 6, Türkçe 10,
Arabî 9, Farisî 4, Fransızca 3, Tarih 5, Coğrafya (birinci)
10, Hesap (dördüncü) 10, Hendese 9, Hikmet 5, Kmya 3,
Mevâlid 10, Resim 2, Hüsn-i Hat 10, Hüsn-i Hareket 10,
İkmal.”
İyi ama, imtihanına karışmak, imtihan notlarını ten­
kit etmek haddimiz ve hakkımız değildir. Zaten ben de
haddimden yukarıya sallanıp birçok dava edecek deği­
lim. Şöyle aramızda haddim ve hakkım dahilinde bir mü­
lahaza beyan edeceğim.
Ben bilirim oğlumun yazısı hüsnsüz değil, bayağı çir­
kindir. Yazıdan 10 numara vermişler. Resim yapması ol­
dukça resimdir.. Taslak yapar, gölge atar, epeyce benze­
tir. Resimden 2 numara almış, ikmale kalmış. Ulûm-ı di-
niyenin -kitabı ''Vesîletü'l-Felâh'Tan okunan Kita-
bü't-Tahâre'nin- pek kolay birşey olamayacağı malûm..
Ondan 10 numara verilmiş.
Sayı 34
Coğrafyadan birinciliği tutan, hesaptan ve mevalid-
den 10 numara alan bir efendinin kimyadan 3, hikmetten
5 numarada kalması zihne biraz durgunluk vermez mi?
Fransızcadan 3, Farisîden 4, tarihten 5 numara alma­
sına baktıkça evde öğrendiği şeyleri mektepte, yarı yarı­
ya, ve yarıdan biraz fazla kaybetmiş, diyeceğim, geliyor.
Peki, efendim! Lâkin ne diyebiliriz? Bir şey diyeme­
yiz.. Yalnız bir ay süren imtihana ve her imtihanda birka­
çı birleşen mümeyyizlerin takdirlerine, barekallah, deriz..
Bunları da birer dağ olarak sinemize çekeriz. İşte dedik
de.. İşte çektik de.
İspanak Hakkı
Iç T im m T UE s m s m r
MİLLİYET FİKRİ VE MİLLET MUHAREBELERİ
2
1789 SENESİ, “Etats Generaux” unvan-ı tarihîsiyle,
kralların makam “Versaillles”da toplanan Fransa Meclis-i
Mebusanı, bir ay kadar içtima ve müzakereden sonra, sırf
müntehablardan aldığı hak ve kuvvete dayanarak, kendi­
sini “Millet Meclisi” ilân etmiş ve Fransa devletinin İçti­
maî, siyasî ve dinî teşkilâtını ıslah ve ikmal eylemeden,
yani Fransa'ya muharrer ve mükemmel bir “kanun-ı esa-
sî” vaz etmeden dağılmamaya yemin ile karar vermişti.
Vaz-ı kanun olmak haysiyetiyle “Constituant” adını takı­
nan bu meclis, kısa fakat pek gürültülü hayatında, “1791
Kanun-ı Esasîsi''ni ve o kanuna bir mukaddime teşkil
eden “Hukuk-ı Beşer ve Ehl-i Vatan Beyannâmesi”ni tan­
zim ve neşretmiştir. Fransa Millet Meclisi'nin kanun ya­
parken gözettiği gaye, dahilî nizaların, haricî kavgaların
önünü alarak, efradın, sınıfların, kavimlerin münaseba-
tında sulh ve asayişi temin ve bu sûretle beşeriyeti saade­
te isâl etmekti. Millet Meclisi azası, harpten gayet müte-
neffır idiler; onlar, itikadat-ı sahife sökülüp, istibdat yıkı­
lıp, akıl ve hikmete müstenit yeni esaslar vazolununca,
artık sınıflar ve kavimler arasına sokulmuş nifak ve niza
sebeplerinin kalkacağına yeryüzünde bir devre-i sulh ve
mesainin açılacağına inanırlardı! Bu sulh-perverlerin fık-
rince, Fransa artık fütuhat emelleri beslemeyecek, millet­
ler aleyhine harp etmeyecekti. 1791 Kanun-ı Esasîsi'ne
 Sayı 34 TÜRK YURDU
şöyle bir madde bile koymuşlardı; "Fransız milleti, fütu­
hat emeliyle hiçbir harbe teşebbüs etmeyecektir ve kuv-
va-yı askeriyesini hiçbir milletin hürriyeti aleyhine istimal
eylemeyecektir.lb" Lâkin hayatı, kanun maddelerinin
çerçevesi içine sokup hapsetmek, adamların, velev şari
ve vazH kanun olsunlar, iktidarı dahilinde değildir; İnkı­
lâp Fransa’sı, bütün bu mutantan vaatlerine rağmen, da­
hil ve hariçte hemen hiç fasılasız harbetti, durdu. Hatta
Fransa inkılâpçılarının sulh ve asayişi temin kastıyla va­
zettikleri esaslar, kısmen o mütemadi muharebelerin sâ-
iki bile oldu! Fransa'nın kendisine iltihak arzusunda bu- -
lunan bazı memleketler ahalisinin talebini hakîmiyet-i
milliye nâmına isâfa kalkışması, ve Avrupa'nın hemen her
tarafında ahaliyi hükümdarlar, asîlzâdeler, rahipler aley­
hine hürriyet ve müsavat talebiyle ayaklandırması, ihtilâl
ve imparatorluk muharebelerinin iptidaî sebeplerinden­
dir.
Lâkin bu muharebat, Avrupa milletlerinin taazzuv ve
tekemmülünde pek mühim bir müessir olmuştur. İhtilal
muharebelerinin ilk devresinde Fransız orduları, gittikle­
ri yerde derhal ahaliyi müstebitler (hükümdarlar) aleyhi­
ne kaldırıyorlar, onlara kilisenin ve asıizâdelerin emvâl ve
emlâkini gasp ve yağma ettiriyorlar, eski ve ağır vergileri,
imtiyazât-ı sımfiyeyi ilga eyliyorlardı. Hâsılı Fransız asker­
leriyle beraber ihtilâl de geliyor. Fransız istilâsı müsava­
tın, hâkimiyet-i milliyenin teessüsüne hizmet ediyordu;
İhtilâl orduları geçtikleri mahallerden bir sürü küçük hü­
kümdarları, kralları, dükleri, prensleri, kontları silip sü­
pürdüler ve aynı milletin toprağında, sırf o hükümdarcık-
ların keyfiyle çizilmiş hudutları kaldırdılar. Parçalanmış
Almanya ve İtalya'nın akşamını eklediler, birleştirdiler.
İhtilâlin başladığı bu işi, Napoleon Bonaparte sekteye uğ­
ratmadı. O da Almanya ve İtalya'da hükümetleri eksilti­
yor, Alman ve İtalyanların millî vahdetlerine çalışıyordu.
İhtilal ve imparatorluğun orduları, başka bir sûrede mil­
letlerin teşekkülüne yaramıştır. Fransız ordusunda Al­
manya'nın ve İtalya'nın her tarafından toplanma efrad
vardı; bunlar bir arada yiyip içerek, bir kıt’ada talim ve
terbiye görerek, yekdiğeriyle tanışıp yakınlaşıyorlardı, es­
(^) “La nation Française renonce â entreprendre aucune guerre dans la faire des coquetes et n ’emploiera wamais ses forces contre la liberte
d ’aucLin peuple.”
G) A. Sorel
G) A. Sorel
171
ki yabancılıkları zâil oluyordu, bir dille konuşup bir mil­
letin evlâdı olduklarını anlıyorlardı.(2)
Şimdiye kadar bahsettiklerimiz, milletlerin taazzuv
ve tekemmülünde Fransa ihtilâlinin müspet tesiratıdır;
Fransa bu sûrede müessir iken, hâkimiyet-i milliyenin ci­
handa tesisine ve binaenaleyh milletlerin teşekkülüne ta­
raftardı. Gitgide ihtilâl Fransa'sı ve alelhusus imparator­
luk Fransa'sı 1789 mebdelerinde inhiraf edecek, beşer ve
ehl-i vatan hukukunu Fransızlardan gayrı benî beşere ta­
nımayacaktır. Fakat ihtilâl efkârının, hakikî manalarını
kaybedip bozulduğu bu ikinci devrede dahi, Fransız
istilâsı Avrupa'da teşkilât-ı milliyenin müessiri olmakta
devam edecektir. Ancak bu tesir artık müspet değil ma-
kûsdur.
Daha “Convention" zamanında, Fransa ehl-i vatanı
olmak isteyen halkın talebi kabul edildiği halde, Fransız­
lıktan çıkmak arzu eyleyenlere mümanaat olunuyor ve
hatta “Fransa birdir, tecezzî kabul etmez” esası öne süıii-
lüp böyleler hain-i vatan addediliyordu. Bu, hukuk-ı be­
şer ve ehl-i vatan mebdelerinin keyfî tevili demekti;
mezkûr mebdelerden Fransa lehine çıkan netayiç mak­
bul görünüyor, aleyhine çıfianlar ise red olunuyordu! Na­
zariyattan tatbikata geçilirken irtikab edilen mantıksızlık­
lar o kadarla da kalmadı; Fransa cumhuriyeti ve hele o
cumhuriyetin nâ-meşm ve afacan yavrusu Bonaparte, fü­
tuhat emeliyle harpler açtı; Fransa kuvvâ-yı askeriyesini
milletlerin hürriyeti aleyhine istimal etti; Fransa aleme
büyük gürültülerle ilâm ettiği insaniyet-peiYer ve adil
esasları, on sene geçmeden kendisi bozuyor ve çiğniyor­
du! Fransızlar, İtalya, Hollanda, Belçika, Almanya ve Is­
panya'da evvelce halkla beraber kaldırılmasına çalıştıkla­
rı müstebitlerin yerine kendileri geçmişler, oturmuşlar, o
zavallı milletlerin hâkim ve efendisi kesilmişlerdi.D) İtal-
yanlar. Almanlar, İspanyollar ilh. asla talep etmedikleri
halde, özlerine Fransa tarz-ı hükümeti, Fransız memurla­
rı musallat olmuştu. Napoleon o bitmez tükenmez siya­
set ve istilâ harplerini yapabilmek için tebea, mühmî ve
müttefiklerini, yani bütün Avrupa'yı, pek ağır can ve mal
vergisiyle eziyordu. Bu vergiler, mütemadî kavgaların
 172
tabiî neticeleri olan hasarlar, hepsinin üstesine “kara ab­
luka” sıncian mütevellid galâ-yı îsâr, artık Fransa tasallutu­
nu, Napoleon boyunduruğunu dayanılamayacak kadar
ağırlaştırmıştı. Taz)4k gören mahkûm milletler, serbesti,
istiklâl ve hayat-ı tâmm demek olan milliyet hissini daha
çabuk, daha iyi ve daha şiddetli duyarlar. Vicdan-ı millî,
ekseriya bü)4ik felâketler, korkunç müzayakalar henga-
mında tecellî eder; Fransız milliyetinin ilk tezahürü,
Fransa'nın İngiliz istilâsına uğradığı zamandır. İspanyolla­
rın vicdan-ı millîsi Araplara mağlûp ve mahkûm olduktan
sonra tekevvün etti. Rus milleti, Altınordu hanlarının
Rusya'ya ferman fermâ bulundukları zaman teşekkül ey­
lemiştir. Alman ve İtalyan milliyetlerinin tekemmülüne.
Alman ve İtalyan vahdetlerinin tahaddüsüne ihtilâl ve Na­
poleon tasallutunun tesir-i kat’îsi muhakkaktır.
Avrupa tarihinin, Fransa ihtilâlini takip eden bâbına
“Milletlerin Uyanması” unvanı verilir; Bu sırada İspanyol-
1ar, Almanlar, İtalyanlar silkinip, ecnebî hüküm ve
nüfûzunu üzerlerinden atıyorlar. İhtilâl ve imparatorluk
devrelerinde Fransızların tesir ve tahribine en ziyade ma­
ruz kalan kıt’a Almanya olmuştu; Almanya'nın teşkilât-ı
kadîmesi alt üst edilmiş, bir kısmı Fransa'ya ilhak olun­
muş idi; Almanya, Fransız orduları tarafından muttasıl
çiğneniyor, Fransız vergisinden, Fransız ablukasından
hadsiz, hesapsız zarar görüyordu. Bu vekayi ve ahval Al­
manların kalbinde Fransızlara karşı derin bir husûmet,
merhametsiz bir kin, şiddetli bir intikam hislerini doğurt­
tu. Almanya devletlerinin en kuvvetlisi olan Prusya, Fran­
sa'nın en ziyade hışmına uğramıştı; Napoleon Prusya or­
dusunu Jena'da yenip darmadağın ettikten sonra, Tilsit
ve Schönbmnn muahedeleriyle Prusya Krallığı'nın vücu­
dunu paramparça etmiş, istiklâlini yok derecesine indir­
miş ve nihayet krallarının sarayına yerleşip, iradeler, fer­
manlar imzalamıştı. Bütün bu felâketlere, hakaretlere uğ­
rayan Prusya, Fransa ve Napoleon aleyhine müstahzır-ı
millî Alman hareketine tabiî bir gayz ve heyecan ile işti­
rak edecek ve hareketin başına geçecektir.
Prusya'nın Jena ve Tilsit'i müteakip hayatı hayret ve
ibrete layıktır. 1807 senesi, Prusya kartalının kolu kanadı
kırılmış, payitahtı Berlin Fransa ordusunun taht-ı işgaline
geçmiş, gayet ağır bir tazminat ile Prusya hâzinesi tama­
men boşatılmış, krallığın tutabileceği askerin miktarı
Fransızlar imparatorunun emriyle tahdid ve tayin edil­
( ü Gelecek makalede, Almanları Jena’dan Sedan’a, Tilsit’ten Versailles’a götüren yollardan biraz bahsederiz.
TÜRK YURDU Sayı 34
miş, hâsılı hayat-ı siyasiyesi hemen hemen bitmiş iken;
PrusyalIlar memleketlerinin, devletlerinin istiklâlinden,
hatta parlak bir istikbâlinden asla ümitlerini kesmediler,
şanlı bir âtiye imanları tam ve kavî idi ve o şanlı âtiyi ih­
zar için en karanlık günlerde bile ümit ve imandan nur
alarak çalıştılar, ama pek çok çalıştılar ve bir adamın ha­
yatı hitama ermeden bu milletin emeli hâsıl oldu. Birinci
Wilhelm, onüç ondört yaşında bir çocuk iken Prusya'nın
korkunç inhidamını, ebeveyninin teselli bulmaz âlâmınr
görmüş, duymuştu. Yetmiş yaşlık bir ihtiyar iken, Prusya
emir ve kumandası altında birleşmiş muzaffer Alman or­
dularının başında Fransızların tâ payitahtlarına girdi. Me­
lekler gibi güzel ve temiz validesinin kocası ve vatanı
nâmına ettiği niyaz ve temennilere, azub nazarlardan
gayrı bir lütuf göstermemiş KorsikalInın yeğeni (yine bir
Napoleon) Sedan'da Wilhelm'in esir-i harbi olmuştu. Ye­
ni Fransa imparatorluğunun enkazı arasından yükselen
eski kralların altın ve billûr köşkünde, Schönbmnn ve
Tilsit muahedelerinin intikamı faiziyle beraber alınmış-
tı.(i)
Akçuraoğlu Yusuf
mmm de t a k r iz
“HALK NAZARINA BİR NİÇE MESELE”
2
Musa Efendi Bigiyef, İslâmın ve İslâm âleminin bu
günkü hale nasıl düştüğünü taharri ederken, bunda ma­
zide yürünmüş yanlış yolların verdiği elîm neticeleri gö­
rüyor, ve onları yeni bir azîm ve mücahede ile ortadan
kaldırarak İslâmiyete asla kendi hakikî revşini hakikî ma­
hiyetini vermek ve bu sûrede dinî bir teceddüde doğru
yürümek için kahraman adımları atıyor. Eserlerini kavî
imanı ile Kur’an ve hadisten doğrudan doğruya istinbat
ettiği hakikatlere istinat ettiriyor.
Musa Efendi “Benim Kalemle Neşir Kılınmış Mesele­
ler” makalesinde kendisini bu müşkül ve hatarlı, bunun­
la beraber hakikî ve müfid sa'ya sevkeden sebebleri zik­
rediyor;
“Ben âlem-i îslâmiyette zâhir olmuş mezheplerin
her birini mukallitlerin her birinden elbette ziyade ih-
 Sayı 34 TÜRK YURDU
tiram ederim. Yakînî imanın iktizasıyla İslâmiyeti de
mezheplerin her hinnden elbette üstün itikat ederim.
Mezheplerin birinde ya hemesinde İslâmiyet mahsur
kaldı demek mezhepleri, müctehitleri ihtiram olmaz.
Ama İslâmiyeti neshetmek derecesinde tenkis olur.
Akıl, benim nazanmda, en büyük bir hüccet-i İlâ­
hiyedir, mutlaktır, hududun hiçbiriyle mahdut değil­
dir. İslâmiyetin her mezhepten üstünlüğü, aklın en bü­
yük hücceliği tâ ebed hâkidir.
Buna göre, ben Kur'an-ı Kerim'in ayet-i kelimeleri­
ne, Şâri-i Kerîmin sünnetlerine fakihlerin mezhepleri­
ni, kelâmiyyûnun cedellerini, sûfîlerin hayallerini, fel­
sefilerin kıyaslarını, siyasîlerin havalarını, İçtimaîle­
rin nazarlarım hiçbir sûretle takdim edemem. Şu
mezkûr şeylerin hiçbiri Kur'an-ı Kerîmlerine, Şâri-i Ke­
rimin Sünnet-i Nebeviyelerine hiçbir vakit hâkim ola­
maz.
Benim her bir fikrimin merkezi, her bir sözümün
esası işte budur. Böyle metin bir merkezde karar ettik­
ten son(ra), ben elbette her birfikrimi hüniyetle arze-
debilirim. Fikrimde büyük bir ehemmiyet görür isem,
dinim fermanıyla, ofikrimi elbette neşrederim. Bugü­
ne kadar benim kalemimle neşir kılınmış meselelerin
her biri şu tarikle neşir kılınmış idi.
Burada o meselelerin arada en mühimlerini ra­
kam sırasıyla beyan edeyim."
Bunu dedikten sonra sekiz meseleyi ele alıyor ki, her
biri mahiyet itibarıyla en ehemmiyetli mesâil-i diniyemiz-
dir. İlk evvel “Ashab-ı kiram asrında yazılmış mesahif me-
selesünden bahsediyor. Bu meselede Musa Efendi,
Ku’ran'ı yazanların ne kadar dikkat ve ihtimam göstermiş
olduklarını, ne kadar doğru özlü ve sözlü zatlar bulun­
duklarını öne sürerek Kur'an'ın tamamıyla hiçbir tered­
düde mahal vermeyecek sûrette zaptedilmiş olduğunda
katiyyen iştibahı olmadığını gösteriyor.
“Kur'an'ın yedi harfi” meselesinde de Peygamberi­
miz Efendimiz Hazretlerinin hayatında, Ebubekir Hazret­
lerinin hilâfetinde o yedi harfin tamamıyla hıfzedilmiş ol­
duğunu söylüyor, ve bunun için üçüncü halife Osman
Hazretleri zamanında yazılan sekiz mushafın yalnız bir
harf üzerine yazılmış olduğu hakkında ilim ehlinin sözle­
rine itiraz ediyor. “Bana göre, Kur'an-ı Kerîm'in her bir
173
kelimesi, her bir harfi kemâ nezel bâkîdir, mahfuzdur.”
diyor.
Bu sûretle Kur'an'ın her türlü tahriften azadeliği,
mukaddesliği, ismetini ispat ederek kat’î bir iman göste­
riyor.
Musa Efendi mensuh ayetler meselesinde de bütün
ilim ehline muhalefet ediyor. “Uzun Günlerde Ruze
(Oruç)” kitabında bu meseleyi tafsil ettiğini söylüyor.
Onun nazarında nesholunmuş bir ayet yoktur, Kur'an
bütün belagatının icâzıyla nesihlerden ârî olmak lâzım­
dır. Mensûh ayetler farz ve tasavvurunu Kur'an'ın icâzına
karşı bir hürmetsizlik telakki ediyor.
Ayetlerin tefsiri hususunda “Kelâm imamlarının tef­
sir usûllerine umûmen, bazı fakıhlerin mezhep ruhuyla
tefsirlerine hususan muhalefet” eyliyor. Çünkü Kur'an,
“Mezheplerin birine tabiiyet zilletlerindir, kelâm usûlle­
riyle tahrif kılınmak nakısalarından elbette paktır. İ'lâlci-
lerin ıslahlarına ihtiyac-ı meskenetlerinden Kur'an-ı
Kerîm’in mu'ciz nazmı elbette müstağni”dir.
Musa Efendi, Kur'an'ı bütün ilâvelerden, tahriflerden
tenzih eyliyor. Kur'an, olduğu gibi, bir tam.dır. Lafızların­
dan mefhum olan mananın gayrı manalar aramak, “Bura­
da şu kelime mukadderdir” gibi ilâvelere “Bundan murat
şu olsa gerektir” gibi tevillere kalkışmak hatadır, günah­
tır. Kur'an başlı başına bir mucize olunca artık ondan her­
kesin birer türlü mana çıkarması elbette affolunamaz ka­
bahatlerdendir. hâsılı Kur'an, dünyevî ve uhrevî bütün
emirleri hakî olup ilâve ve tahriften münezzehtir.
Musa Efendi, “Ahkâm-ı fıkhıyede müctehitlere” de
muhalefet ediyor. Meselâ “müskirât” hakkında imamla­
rın hiçbiriyle birleşmiyor. Ona göre “Müskirâtın her bir
nevi ayet-i kerîmenin nusûsuna bilâ-vasıta dahildir.” Şu
halde müskirâtın her nevi haramdır. Hakikat, sekr veren
her madde, bu hürmete dahil olmak tabiîdir. Çünkü mü-
sekkirâtın her nevi muzırdır; “Şu nevi zararsızdır veya fay­
dalıdır.” demek imkânsızdır. Ve bu hürmet amelî bir fay­
daya netice veriyor.
“Talâk” da imamlara muhalefeti “lâzım” görüyor.
“Medeniyet esası olan aile irtibatı” nikâhın kavî olmasına
ve öyle ufak tefek sebeplerle feshedilememesine vâbes-
tedir, Onca “Dürüst talâk meşru dur” fakat özür, kasıt, ik­
rah yokken talâk vukuu elbette hak değildir.
174 TÜRK YURDU
Bununla beraber fakihlere muhalefetini yalnız bu
meselelere hasretmiyor. “İçtimaî hallerimize dair bir hay­
li meselelerde” dahi muhalefet ediyor. Bunlar içinde “rık-
kıyet” meselesini hususiyle zikrediyor. Rıkkıyet için “Ta-
rih-i insaniyette zâhir olmuş seyyielerin en büyüğü olup,
hukuk sahifelerinde beyan kılınır meselelerin de en mü­
himidir. Gayet şedîd vahşet eseri olan o seyyieyi hıka-
ha-yı İslâm bi'l-icma kabul etmişler ise de, İslâmiyet! o
seyyieden tenzih etmeye, ben elhamdülillah muvaffak ol­
dum.” diyor. Kur'an'ın rıkkıyeti nesheden ayetleri vardır.
İslâmiyetten evvel bütün kuvvetiyle mevcut olan bu sey-
yieye Kur'an'ın vurduğu darbe büyüktür.
“Kelâm mezheplerine istihfaf gözüyle” bakması, o
mezheplerin “cedel usûllerine, en kabîh taassup yolları­
na sülük edip ehl-i İslâmın imanlarını çocuk oyuncağı gi­
bi istihfaf’ etmelerindendir. Kelâm ehillerinin indî tefsir
ve tevilleri, kitap ve sünnetten ekseriyetle gafletleri,
Kur'an'ın beyanıyla iktifa etmek hakkında Musa Efendiye
cesaret vermiştir. Onun içindir ki kendilerinden başka in­
sanların imanlarıyla istihfaf edenleri o da istihfaf ediyor.
“Mehdî” meselesi gibi meseleleri de münkirdir, (fı-
ten) hadislerinin doğruluğunda şüphesi yoktur;
Her muhaddisten ziyade ben o hadisleri elbette tas-
tik ederim. Benim inkârım o hadislerin üzerlerine ait
değildir, belki o hadislere tafsil veya tefsir yoluyla söy-
lenmi§ sözleri, hem de vehm-i beliyyesiyle doğmuşfikir­
leri ben şiddetle inkâr ederim. ”
"Ahir zamanın yakınlığı tetkike şâyân bir mesele­
dir. “Kıyamet", ıkterebeti's-sâa gibi ayet-i kerîmelerin
açık beyanlarına göre yakındır. ” Ancak bu yakınlık,
gün ve saatini tayin edecek kadar bize sâlâhiyet vere­
mez. Kur'arida “Ve inne yevmen inde rabbike ke-elfi
senetin mimmâ te'addun" buyurulmuştur. Tevrat'ın
hükmü iki-üç bin sene sürmüşken Kur'an'ın hükmü on
bin senedenfazla itibar etmemek ne küçüklüktür! Hal­
buki Kur'an'ın nüzûlünden daha ancak pek bu kadar
sene geçmiş iken Mehdî'den, kıyamet alâmetlerinden
bahsetmek, elbette Kur'an'a karşı hürmetsizliktir;
“Kıyametyakındır, lâkin Kur'an-ı Kerîm örfiyle ya­
kındır. Alem-i İslâmiyette hâdîler de, mehdiler de çı­
kar. Lâkin zelil kalmış İslâmiyeti ıslah kılmak vazife­
siyle değil, belki terakki etmiş ehl-i İslâmın rehberi ol­
mak sıfatıyla, aramızda hesabı yok dervişlere güzel gü­
zel dersler vermek vazifesiyle. ”
Sayı 34
'V:
**
İlmî, İçtimaî, siyasî sükûtumuzda, kadını pek âdi bir
dereceye indirmiş olmaklığımız büyük bir sâiktir. Halbu­
ki kadının hürmet-i mevkii, erkeğinkinden pek yüksek­
tir. Kadının bu hakkını biz, sahîf itiyatlar tesiriyle, nez' et­
mişiz. Kadın böyle düşünmekle analık mevkiinin muallâ
kürsüsünden de sükût etmiş oluyor,
Sonra kadının iffetini, bir perdenin lütfuyla ölçmü-'
şüz. İman ve ilim gibi iki mukaddes nikâhın kıymetini hi­
çe indirmişiz. Musa Efendi, kadın hakkında, bizce müte-
arrif olan vaziyeti bakınız nasıl yükseltiyor;
“Umûmen âlem-i İslâmiyetin, hususan Rusya Müs­
lümanlarının din, hem dünya cihetiyle saadetleri ha­
tun kızların terbiyelerine tavakkuf eder.
Benim nazanmda her milletin hatun kızı o mille­
tin önünde olur. Hatunları, yani anaları dûn bir mil­
let hiçbir vakit büyük olmaz.
Muharebe mej/danlannda art saflarda olan hatun
kız, terakki hareketlerinde al (ön) safta olur. Namaz
saflarında tehir kılınmış hatun kız, Arafat vakfesinde
ulûm haremlerine, maarif Kabelerine ümmetin ifaza-
ları saatlerinde takdim kılınır.
Hatun ümmetin, yahut ümmet hatunun nüshası­
dır. Ümmetin en güzel sıfatları biriktirilmiş de, güya
hatun halk kılınmıştır. Hatun sefil olur ise ümmet rezil
olur. Hatun dûn olur ise ümmet zebûn kalır.
Hatun-meleklerin umûmuna, müminlerin salihle-
rine, Cibril-iEmin'e Resul-i kerîme, Allah'ın özüne mu­
kabil kılınabilir deı-ecede muhterem iken, ümmet-i
İslâmiye bütün âlem-i insaniyete riyaset şerefine eriş­
miş idi.
Analarımla Şari-i Kerimin güzel muameleleri fah­
rîm suresinin ayet-i kerimelerinde istihsan nazmıyla
nazil olup, ümmet-i îslâmiyeye büyük bir sünnet-i Ne­
beviye göstermek yoluyla, Kur'an-ı Kerim'de mesahifte
teyit kılındı. “Ve in tezahere aleyhi fe-inne'llâhe huve
mevlahü ve Cibrîlü ve sâlihü'l-mü'minîne ve'l-melâike-
tü ba'de zâlike zahîrun" ayet-i kerîmesinde iki hatu­
nun hürmeti bütün âlem-i vücudun, hem de mucidin
kuvvetlerine mukabil, hem müvazi kılındı. O vakit
âlem-i İslâmiyet, medeniyet rehberi idi. O vakit ehl-i
 Sayı 34 TÜRK YURDU
İslâm siyaset hocası idi. Sonra, hatunlar erlere yalnız
meta olmak derekelerine inmiş iken, âlem-i İslâmiyet
riyaset kürsülerinden inmek yollarına yüz tuttu. ”
Bitmedi.
KN
MATBUAT
“ANADOLU VE GENÇLİĞİN VAZİFESİ”
u yılki “Türk Yurdu” nun sekizinci sayısında pek
meşhur bir muharrir-i siyasîmizin, belki de en meş­
hur muharrir-i siyasîmizin, Yurtçuluk efkâr-ı esasiyesin-
den bazılarına iştirakini kayıt ile mesrur ve müftehir ol­
muştuk. Geçen hafta çıkan “Sabah” nüshalarının birinde
ise, OsmanlI edebiyatının son devresinde şahsî ve cüret­
li düşünceleriyle, müstakil ve peıvasız hareketleriyle te-
meyyüz etmiş bir edibimizin, gençliğe hitaben irad ettiği
vaz u nasihatlerini okuduk. Yurdculuk esaslarına pek
muvafık oldukları için, bu nesayıhtan bazılarını da yine
sürür ve iftihar ile “Yurd” a naklediyoruz.
“Bu günkü mevkiimiz ne olursa olsun, yarın sulh
veya harpten biri doğsun, bizi yalnız mesele-i hazıra iş­
gal etmemelidir. Yalnız harp dimağımızda bir mevki
tutarak mesâil-i hayatiyemiz hir setire-i ihmal ve tesa-
mih altında kalmamalıdır. Nafiz-i nazar olanlar, veya
hâl-ı hazırın alam ve mesâibinden âtinin saadetini is­
tihraç kabiliyetinde bulunan milletler herfelâketin es-
bab-ı hakikîyesini zahiriyâta kapılmaksızın tahlil ve
teşrih etmeyi, ona göre hareket eylemeyi kendilerine
bir düstûr-ı hareket ittihaz edebilecek kadar metanet
göstermişlerdir. Nevmidi, yalnız bu günün yarasına te­
davi tahanisi, maziyi feramuş, istikbâle karşı lakaydi
eski lastikleri tamir etmeye benzer; ne kadar delikleri
örtülse kapansa biraz sonra yağmurların çamurların
tesiriyle yine açılır.
“Herkesin malûmu bir keyfiyettir ki bu gün Anado­
lu, balta görmemiş, bir orman gibi bâkirdir, tazedir,
onun sinesinde henüz sarfedilmemiş birçok kuvvâ-yı
hayatiye mevcuttur. Eğer aklı, mantığı, tecâribe müste­
nitfennin bu günkü terakkiyâtından müstefit bir usûl
ile o kıt'a-i nefiseyi ihyaya çalışırsak şüphesiz pek çok
felâketlerimizi tamir eylemiş, az zaman zarfında bü­
tün cihana mevcudiyet-i kaviyemizi ispat etmiş oluruz.
175
“... Anadolu diyarına doğru nazarlarımızı döndü­
relim, bu lütufkâr kıt’anın ne gibi emrazın taht-ı tesi­
rinde bir hareket-ifaale gösteremediğini tetkik edelim;
görürüz ki orada dimağlar bulanıktır, hiçbir ziya-yı
hayat ile temas etmemiştir. Daha sonra akur adımlar­
lafrenginin nezafet-i sıhhıyenin mefkudiyetine binaen
tifonun, sıtmanın; yolsuzluktan, şâir milletlere karşı
rekabet imkânının mahdut bulunmasından dolayı
tenbelliğin icrâ-yı tesir ettiği teessüfle, teemmülle görü­
lür, hissedilir.
“Bunlar İçtimaî, sıhhî, ruhî birer marazdır, ve her
maraz gibi teşhis edildikten sonra tedavisi kolaydır.
“Bugün köylerde halkı idare edecek saadete isâl
eyleyecek dimağların mefkudiyeti maraz-ı İçtimaînin
gittikçe tevsiini mucip oluyor. Onları nura, hakikate,
sa'ya sevkedehilecek muallimler, mürehbîler, maa-
teessüf yok!. Anadolu'da yaşayanlar mhlannda yük­
selmek için bir maya buluyorlar, fakat onu mevadd-ı
mahsusasıyla mezcederek besleyecek, tezyid edecek el­
leri bulamıyor. Evet, mektepler yok, yahut varsa da
tedrisât yok, muallim yok. Payitaht-ı saltanat-ı seniye-
de liselerde, idadilerde, darülfünûnlarda yaşayan,
okuyan, az çok zihinleri açılan gençlere bunun için­
dir ki büyük bir vazife terettüb ediyor. Oda mektepler­
de az çok tatbikî malûmat elde ettikten sonra Haydar­
paşa'ya omuzlarında heybe, ellerinde bir değnek,
kalplerinde vatanın sîma-yı necibi bulunduğu halde
geçmek, “Kara vapuruna binerek”memleketin bütün
köşesine bucağına yayılmak, açlığa, bîtâbiye, fazla
sa'ya tahammül ederek ötede afyon içmiş gibi uyuyan
vatandaşlarını uyandırmak, ikaz etmektir. ”
Bu makalenin beliğ muharriri Şehabeddin Süleyman
Bey, bir iki yıl evvel kendisinin içtimaen nâciliyet (aris­
tokrasi) taraftarı olduğunu söyler ve efrad-ı cemiyetin ga-
ye-i hayatını servete dalarak, sırf maddî saadet kazanmak­
ta bulurdu. Bugün artık Osmanlı-Türk gençliğine gaye-i
hayat olarak, yalnız ferdî ve hasis saadeti göstermiyor;
halka giderek onun maddî ve manevî hastalıklarını teda­
vide, halkı yükseltmekte, halkla birleşmekte, halkın için­
de erimekte dahi gaye ve saadet buluyor. Bu tarz-ı tefek­
kür aristokratlığa veda etmektir ve pek iyidir.
“Sabah” gazetesi, iki üç yıl evvel, bir konferans mü­
nasebetiyle, gençliğin hele “darülfünûnlarda okuyan, ya­
şayan gençliğin halka gitmesi fikrini tenkide lüzum gör­
176 TÜRK YURDU
müştü. Bu günkü “Sabah” ise, o tenkitlerin basılmış oldu­
ğu sütunlarda “Anadolu ve Gençliğin Vazifesi” makalesi­
ni derce ihtiyaç duyuyor.
Evet, günler geçiyor, düşünceler değişiyor ve bizim
zanmmıza göre fikrî tekâmül hak ve hayra doğrudur. An­
cak Hüseyin Cahid Beyin dediği gibi “Bu basit hakikatle­
ri anlamak için, son mağlûbiyetlerin hacâletini duymak
lâzım geldi..”
BA'SUBA'DE'L-MEVT
1328 senesi “Salnâme-i Servet-i Fünûn” da “Türklük”
diye bir makale vardı. Bir yıl evvelki şubatın başlarında
yazılmış bu makale, şöyle bitiyordu;
“Lâkin bundan sonra ne olacak? Türk âlemini nasıl
bir istikbâl bekliyor?..
“Bu azîm ve korkunç suallere sahih bir cevap verebil­
mek iddiası benden pek uzaktır. Maamafih kuvvetli gar­
bın zayıf şarkta tutturduğu yollara bî-taraf ve dikkatlice
nazarlarla bakılsa, Türklerin pek uzak olmayan siyasî
istikbâllerine dair müjdeli haberler vermekte tereddüt
olunur. Lâkin Türklük yukarıda izaha çalıştığımız veçhile,
ferden ve içtimaen uyanmaktadır. Artık Türklerin içtima-
en mahvolmaları ihtimali mündefı olmuş sayılabilir. Fer­
den ve içtimaen ölmemek, ölmemeye azmetmek, siyase-
ten tekrar iktisab-ı hayat olunabileceğine kavî bir delildir.
Ferden ve içtimaen yaşayan bir millet, zayi olmuş istiklâli­
ni er geç bulup kazanacaktır; Bütün siyasî Türklük için
bir "ba'su ba'de'l-mevt” haktır.lÜ
Buradaki “ba'sü ba'de'l-mevt” fikrini yazan muharrir,
memleketinin siyasî buhranlardan nefes alamadığını gö­
rerek bedbinlik ve ümitsizliğe dalmış vatandaşlarına bile
teveccüh olunacak bir mesaî ve faaliyet gayesi irae edi­
yordu: devlet-i Osmaniye'nin siyasî istikbâlini büsbütün
karanlık görerek, yalnız şahsını ve ailesini kurtarmak kay­
gısına düşenlere: “Osmanlı Devleti'nin başına Allah gös­
termesin, bir kaza gelse bile, Türk milleti bakî kalacaktır;
o milletin devam-ı hayatını, terakkî ve teâlîsini, ve sonra
tekrar iktisab-i istiklâlini temin için olsun, şim.diden çalış­
mamız lâzım gelir..” demek istiyordu.
Meslektaşlarımızdan Mehmed Tevfık Bey de geçen
hafta çıkan “Tanin” nüshalarının birinde “Ba'sü
ba'de'l-mevt” e imanını bildiriyor. Onun fikrince “mevt”
(Ü “Salnâme-i Servet-i Fünûn” 1328; “Türklük”, Akçuraoğlu Yusuf, sahife 187-196
Sa yı 34
ölmek değil, ancak ezilmektir. Şu sıralarda şenliklerinin
avazesi İstanbul'a kadar gelen 1813 senesi Alman intikam
ve muvaffakiyetlerinin yüzüncü yılı bayramından mül­
hem meslektaşımızın “Ezildikten Sonra” (bu makalenin
unvanıdır) tekrar dirileceğimize dair mütalaât ve itikadâ-
tı şöyledir;
"Şimdiki Türkiye'nin 1813 Almanyası kadar hari-
kulâde bir çeviklik ve süratle dirileceğini de iddia et­
mek istemiyorum. Maksadım milletlerin ba'sü
ba'de'l-mevt" i hakkındaki kanaatleri kuvvetlendir­
mek, Türklerinpek kati görünen bu son bozgunluklar­
dan sonra yeni bir hayata nâil olabileceğini gayr-ı
muntazır birpervaz ile temeddün-i gaye doğm yükse­
lebileceğini bir kere daha göstermektedir.
Muarrefeleriyle müşerref olduğun zevatın bir kıs­
mı, ihtimal ki yine hu satırları, dudaklarında müsteh­
zi veyahut şek ve şüphe ile âlûde bir tebessümle karşı­
layacaklar. Onların bedbinliklerini, vaktiyle ben de o
zehirli kaseyi son damlasına kadar içtiğim için, pek iyi
bilirim, mefkurenin, âtiye ait imanın pek kolay tedavi
ettiği bu hassasiyet-i marîza hakkında bir şey söyleme­
yeceğim, bu mebhasta irad edilen itirazlara gelince;
şeamet-i tarihiye, akayid-ı sahifenin tesiri, idarenin se-
kâmeti, para ve terbiyeninfıkdanı... Bu maluliyetlerin
yirmi dört saat zarfında vücudumuzdan uzaklaşaca­
ğına kail olacak kadar sade-dil ve sathî-bîn değilim.
Fakat Renaissance denilen devr-i teceddüdden evvel,
şimdi en mütemeddin tanıdığımız milletlerin daha
malûl olduğunu acaba ne için unutuyomz?
Tenevvür ve temeddün vadilerine erişmekte geç
kalan Türk ırkı, tıpkı Fransız Alman ve Rus milletleri
gibi şuûn fırtınalan içinde birçok zamanlar sarsıla­
cak, düşüp kalkacak, lâkin şimdiden başlayan intibah
ve terakkî nihayet onu selâmet ve huzur vahasına gö­
türecektir.
Hatiât-ı tarihiyenin nüfûz-ı meşûmu kısa veya
uzun bir devirden sonra kuvvetini kaybeder ve erir.
Sahifeleri kaldıracak mücedditlerin, musUhlerin, Lut-
herlerin nihayet bir gün en ümit edilemeyecek bir za­
manda, en muzlim bir muhitte doğduğunu kitaplarda
okuyoruz. İdarenin ıslahı manevî ve İçtimaî tehzibat-
tan sonra kendi kendine vücut bulur, varlığını hisse-
 Sayı 34 TÜRK YURDU
den, huzur ve saadetini temin etmek ihtiyacını duyan
bir millet çalışır ve,alnından döktüğü terlerle toprak­
lardan milyonlar çıkarır.
Türk ırkının seciyesi ve kabiliyeti hakkında hiçbir
itiraz dinleyemem; çünkü müşahedatım bana bizim
istidattan mahrumiyetimizi iddia edenlerin ya ku-
tah-hîn veya bedhah vejıahut emel-şikeste olduğunu
gösterdi.
Mukayyet olan fasılları, gayr-ı mazbut akşamına
nisbetle pek nâçiz olan Türk tarihi, hiçbir kavmin sa-
hîfe-i mefahiri karşısında küsufa düçar olacak bir ma­
hiyette değildir. Bu mehhasta en ufak bir şüphe besle­
yenler derhal Türk hakanlarının Hindistan'da tesis et­
tiği medeniyeti mütalaa edebilirler.
Kafkasya ve Kazan Kürkleri bu gün terakkiyât-ı
maddiyeyi benimsemekte ihtimal kiJaponlar kadar ik­
tidar gösteriyorlar, Alman kavminin iktisadiyât vadi­
sindeki pervazını küçük mikyasta tenzir ediyorlar.
Sahillerin müfsit havasım teneffüs etmeyen
Türk'ün seciyesi bütün dünyanın en feyyaz mizaçla­
rından bindir.
Büyük ırkımızın mazisine atfettiğim nigah-ı tetkik,
OsmanlI ve Rusyalı TürkleıHe gördüğüm intibah ve te­
rakki, vaktiyle diğer milletleri de birçok zamanlar ye­
miş, kemirmiş olan maluliyetlerin kabil-i izale olduğu­
na dairyine tetkikat-ı tarihiyenin bende hâsıl ettiği ka­
naat, çelik gibi metin imanımın sehpasıdır. ”
T.Y.
TÜRKLÜK ŞUÜNÜ
“İstihlâk'i Umûmîyi Tensik ve Menafi-i Mil»
liye-i İktisadiyeyi Müdafaa” Teşebbüsü.-İstanbul'un
millî faaliyeti ufkunda cazip bir teşebbüsün ilk ziyası gö­
rünür oldu. Alman Mekteb-i İktisadîsi sâliklerinden bir
heyet-i müteşebbise, “Menafi-i Milliye-yi İktisadiyeyi Mü­
dafaa” kasdıyle “ilmî-millî” bir cemiyet tesisine sarf-ı me­
saî ediyor. Geçen cuma günü, aza-yı müessise olacak ze­
vatın ilk İçtimaî in’ikad etmişti. İçtimada ekseriyeti, iktisa-
diyûn ve bilhassa eski “Serbestî-i Ticaret” mektebine mu­
arız genç iktisadiyûnumuz teşkil ediyordu. Teşebbüs,
haddizatında ve esas itibariyle gayet iyidir; müteşebbisle­
177
ri tebrik eyleriz. Tarz-ı icrâ ve tatbikinin nâfı ve müsmir
bir şekil alması, sa'y, rüyet ve hayat ile kabil olacaktır,
“Menafı-i milliye-i iktisadiyeyi müdafaa” fikrini efikâr-ı
umûmiyeye ilk bildirenler arasında, “Süyüm Bike” Peçeli
Hanımefendi gibi münevver hemşirelerimizin bulunma­
sı, fikrin istidad-ı hayatı hâiz olarak doğduğuna ümit ve­
riyor.
Şimal Türklerinde İktisadî Teşebbüsler - Ka­
zan'da çuha ve şayak tüccarlarından Zahidzâde Reşad
Efendi bir çuha ve şayak fabrikası tesisine ibtidar etmiş­
tir. Fabrikası elektrik kuvvetiyle müteharrik olacak ve her
nevi yün mensucatı imal eyleyecektir.
Sibirya'nın Simi şehrinde birkaç Türk tüccarı bir şir­
ket teşkil ederek, büyük bir makaronya ve şariye fabrika­
sı açmağa mübaşeret etmişlerdir.
Çöğecik (Çin'dedir) ağniyâsından Hacı Ali ve Ömer
Abdullah, Çanişef biraderler, Arif Abdülcebbar, Zakir Lâ­
tif, Ahund Hoca ve daha bazı arkadaşları bir Müslü-
man-Türk bankası açmak niyet ve teşebbüsündedirler.
Türk Talebesinin İkinci Derneği. - Tahsilini mü­
kemmelleştirmek için Avrupa'da bulunan Türk talebesin­
den bazıları bulundukları medenî merkezlerde, birer
“Türk Yurdu” yapmışlardır. Bu Türk Yurtları ile Yurtçu-
luk fikri taşıyan ve “talebelik hayatı ve çıraklık yaşayan”
diğer gençler, yılda bir defa “Türk Derneği” kuruyorlar.
Geçen senenin efrencî nisanı başında birinci “Türk Der­
neği” toplanmıştı. Bu sene yine efrenci nisan iptidasında
ikinci “Türk Derneği” toplanacak. “Cenevre Türk Yur­
du”, müteşebbis heyet sıfatıyla ikinci Türk talebe derne­
ğine, dernekçi çağırıyor. Davetnâmesinde, derneğin baş­
lıca mesaîsi olmak üzere şunları gösteriyor; “Türk talebe­
lik ve çıraklık hayatını sehil, terakkîci ve istifadeli bir ha­
le sokmak eshabını araştırmak.” Türk gençleri, kendileri­
ne doğrudan doğruya taâlükü olan bu meselenin müza­
keresinden sonra “millî ailenin, Turan İçtimaî heyetinin
mazisini, hâli ve istikbâli hakkında düşündüklerini tezek­
kür edecekler, münakaşa edeceklerdir.”
Efrencî nisanın birinci günü (Rumî 19 Mart 1328) Ce­
nevre'de toplanacak Türk talebe derneğine kimlerin na­
sıl iştirak edebileceklerini davetnâme şöyle sayıyor;
“1- Çıraklık ve talebelik hayatı yaşayan her Türk gen­
ci.
178
2- Fikirlerinden, içtihadlarından, maddî ve manevî
muavenetlerinden gençliği istifade ettirmek isteyen her
yaşlı ve işli Türk,
3- Derneğe bizzat gelecek olanlarla murahhas izamı
sûretiyle iştirak edecek bulunan heyetler, cemiyetler, ef-
rencî 31 Mart (Rumî 18 Mart) Pazartesi günü akşamın sa­
at yedisine kadar isimlerini Cenevre Türk Yurdu'na kay-
dettirmelidirler.
4- Bizzat gelemeyenler lâyiha göndererek kanaatle­
rinden, içtihadlarından derneği müstefid edebilirler.”
Cenevre Türk Yurdu'nun adresi şudur;
Turc Yourdou,
Case 791. Plainpalais, Ceneve (Suisse)
Davetnâme, sonlarına doğru Türk gençliğine samimî
ve saf bir hitap ile diyor ki; “Ey Yeni Turan'ın ruhunu, ha­
yatını, aşkını taşıyan Türk yavruları, koşun!.. Türk talebe
derneğinde toplanın! Eski dedelerimizin haşmetli, hey­
betli kurultaylarının küçük nümûnelerini Avrupa'da
kurun! Bu küçük nümûnelerin ruhlarım, kıymetlerini
yükseltin. Neticelerini maddîleştirin, ciddîleştirin!”
“Türk Yurdu” milliyetlerini, memleketlerini derin ve
sıcak bir muhabbetle seven talebe arkadaşlarının sa'yleri-
ni, teşebbüslerini müessir ve mesut bularak heyecanla al­
kışlar; talebemizin bu yolda faal, metin ve sabit devam
edebilmelerini Tanrı'dan diler; garpte filiz süren bu taze,
nurlu yurtçuklara her türlü muavenet için, bütün Yurtçu­
ları teşvik eder.
“Clermont Ferrand” Hadisesi. - Fransa'nın “Cler-
mont Ferrand” şehrinde kain küçük darülfünunun ede­
biyat şubesi müdürü, ismini bir türlü doğru yazıp okuya­
madığımız gayr-ı meşhur bir adam. Balkanlar hakkında
bir konferans vereceğim diye, Müslüman ve Türkleri tah­
kire kalkışmış. Bu haber İstanbul'un darülfünûn gençle­
rine akseder etmez, birçok mekâtib-i âliye talebesi, “Türk
Ocağı” kâtib-i umûmîsinin davetiyle darülfünûn konfe­
rans salonunda toplanıp, 1) Maarif Nezareti'ne müracaat­
la mekâtib-i tesmiyeden Fransızcanın ref ve ilgası, Fran­
sa'da tahsilde bulunan talebe-i Osmaniye'nin başka diya­
(Ü Le peuple russe allait se mettre a l’ecole des Euroeens. Mais il avait le choit entre deux ecoles. Allait-il adopter la culture litteraire des
Polonais catholiques? Ou la cultur scientifıque des peuples protestants du nord? De cette dedsion dependait l’avenir du peuple russe. Cest
Pierre le grand qui pri la decision. (Ch. Seignobos-Histoire moderne de 1715 a 1815.-p. 58.) Sonra Petro’nun ıslahat ve tanzimatını naki ü
hikâye ederek ikinci medeniyeti intihab ve kabul ettiğini gösteriyor.
TÜRK YURDU Sayı 34
ra nakledilmesini ve mekâtib-i Osmaniye'de muallimlik
eden Fransızlara yol verilmesini talep etmek; 2) Fransa
Maarif Nezareti'ne beyan-ı teessüfü mutazammın işarâtta
bulunmak; 3) Konferansiyenin hakaretlerini kendine
nefretle iade eylemek, kararlarını ittihaz ve icra etti. Da­
rülfünûn talebesinin bu mukarrerâtı bazı evrak-ı havadis­
te beyan-ı mütalaâta ve hatta îrad-ı tenkidâta vesile oldu.
Meselâ “Jön Türk”de Cemilpaşazâde, Fransızcanın Os­
manlI mekteplerinden ilgası fikrine kat’iyen muhalif bu^,
lunuyor. “Azadamard” ise, darülfünûn gençlerinin bu te­
şebbüsünü “medeniyete karşı boykotaj” zannedecek ka­
dar yanlış anlıyor. Asla zannetmeyiniz ki gençler
mekâtib-i tesmiyeden Fransızca kalksın da yerine birşey
konmasın, yahut Hotanto lisanı konsun demiş olsunlar;
Fransız mekteplerinden alınacak talebenin diğer medenî
memleketlerde ikmal-i tahsile muhtaç olduğuna darül­
fünûn gençlerinin kanaatleri ise Maarif Nezareti'ne tak­
dim ettikleri mektupta vâzıhan izhar olunmuştur. Genç­
lik, zaten istifade ettiğimiz Lâtin-Katolik edebî medeniye­
ti yerine Cermen ve Anglosakson medeniyet-i ilmiye ve
ameliyesini tercih ediyor; işte o kadar. Bu tercih bugün
bizzat Fransızlarda bile vardır... Fransız müverrihlerinden
Seignobos, Rusların terakkisini Büyük Petro'nun Katolik
medeniyet-i edebiyesini kabul etmeyerek Rusya'ya şimal
akvamının İlmî medeniyetini idhal eylemesinde bulu­
yor, d)
Hamdullah Subhi Bey - “Türk Yurdu” muharrir­
lerinden Hamdullah Suphi Bey, Neşr-i Vesaik Cemiyeti
azasından Nüzhet Sabit Beyle Humanite gazetesi muhar­
rirlerinden Mösyö Kupet'ten ibaret yoldaşlarıyla birlikte
Avrupa'ya gitti. Seyahatlerinden maksat, Avrupa'nın
menfaatleri hakayık-ı vekayie göz yummak olan tabakat-ı
içtimaiyesini, son günlerde Müslüman ve Türklerin du­
çar oldukları ağır mezâlim ve mugayir-i hakk ve insaf-ı is-
nadat hakkında ellerinden geldiği kadar tenvîr eylemek­
tir.
 İİ5

e^ritı Tâiilesitte Caltsır

"V

YIL; 2 5AYI: 35 (7 Mart 1329-20 Mart 1913)

O^i t \ f a ^i t i i % ^ Vi a %

Edebiyat: Ordudan Bir Ses / Mehmed Emin

Türk'ün Duası / Köpnilüzâde Mehmed Fuad

İctimaiyât: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak / Gökalp

7a//m Terbiye: Türk Gücü: Türk’ün Gücü Her Şeye Yeter / Türk Gücü Heyeti

Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit

Matbuat: Tanzimatçılık Aleyhine / A.Y.

Sayı 35 TÜRK YURDU 181

TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

2 Mümkün mü ki, senin bir öz evlâdın

ORDUDAN BİR SES
Varsın bütün yırtıcılar bir olsun;
Varsın haçlar intikama çağırsın;
Varsın bütün yüreklere kin dolsun;
Varsın çanlar; (ölüm) diye bağırsın.
Lâkin bizler yaşıyoruz, ölmedik,
Kanlarımız o saf kan;
Silâh tutan kollarımız o çelik;
Bu gün dalıi her birimiz bir arslan!..
Bil ki senin toprağın
Her zaman hür kalacak;
Ay yıldızlı bayrağın
Bize gölge salacak
Sen ninniyi duyduğumuz bir yersin;
Hür yaşamak hukukunu verensin;
İyi günler gördüğümüz illersin;
Varlığımız, dirliğimiz hep sensin.
Senin bize Hilâfet'in Kur'an'ın,
Tahtın tacın, emanet;
Devletini kuran Gazi Osman'ın
Ayağının tozlarına bin hürmet!
Bil ki senin toprağın
Her zaman hür kalacak;
Ay yıldızlı bayrağın
Bize gölge salacak
Fatihleri, Yavuzları çiğnetsin?
O yabancı şarkıları ecdadın
Ocakları içersinde dinletsin?..
Yurdu için boyna kefen takmayan
Senin oğlun değildir;
Kahpe olan, alçak olan bir insan
Hür alnını zincirlere eğiltir!..
Bil ki senin toprağın
Her zaman hür kalacak;
Ay yıldızlı bayrağın
Bize gölge salacak
Biz hepimiz tatlı cana hor baktık;
Ninelerden son vedala ayrıldık;
Çocukları beşiklerde bıraktık;
Senin için silâhlara sarıldık,
And içtik ki her fırkada son sancak.
Her bölükte son fişek.
Her neferde son keskin diş, son tırnak.
Son damla kan sana hizmet edecek.
Bil ki senin toprağın
Her zaman hür kalacak;
Ay yıldızlı bayrağın
Bize gölge salacak
MehmedEmin
182
TÜRK'ÜN DUASI
(Başı geçen sayıda)
Türk
Mâtem, melâl u gam! Adem-âlûd bir nidâ!
Ey Tanrı, İşte her gece gûş ettiğim sadâ...
Nakus leyli dinler iken, zâr u natuvân
Bir cû-yı mağfiret gibi ruhumda ağlayan;
Hep aynı matemin nefs-i ye's ve la'neti,
Türk'ün o natuvân leb-i mağrûr şefkati...
Yani hilâl-i dininin, ey Hâlik-ı cihan,
Enfas-ı ye'sdir leb-i ruhumda ağlayan.
Nakus zulüm önünde düşüp hak-i zillete
Gelmiş der-i celâline arz-ı felâkete
Razı olur musun buna, ey Rabb-i intikam,
Mahveylesin helâlini bir kütle-i zulâm!..
Sis yok semâda... Şimdi ne yıldız, ne bir hilâl.
Esmiş lika-yı zulmete bir bâd-ı infiâl...
Vahşî nazarlı bir gece.. Hunîn bir iltima
Âfâk-ı leyle düşmüş uzak, ince bir şuâ..
Güya semâ bu hâke yakınlaşmak istemiş.
Ve hem takarrubuyla zemin hasta, mürteiş,
Setretmek istiyor bütün izlâm-ı levsini,
İnsanların neşâid-i pür hûn ye’sini...
Lâkin inanma.. Şimdi çalar ergenûn-ı hâb...
Örter dua sarayını bin şehka-i müzâb...
Bin dest-i natüvân açılır bâb-ı rahmete.
Herkes koşar meâbid-i hâcât ve taata.
Bir katre mağfiret dilenir her leb-i günah,
Mihrab-ı Hakk'ta zemzem arar abd-ı rû-siyah.
Gözler saray-ı rahmete hep in'itaf eder,
Umman-ı ızdıraba düşer bir dümu-zer.
Lutfeyle, Tanrı, dinle benim dasitânımı,
Yahut ruûd-ı hışm ile sustur dehânımı!
Rakîd, günüde, nazlı bir akşmadı, pür vakar;
Altay'da sanki hasta, ilahîdi son bahar.
Sis yoktu yaylalarda.. Uzanmıştı gölgeler..
Yalnız; Ölen güneş ve susan bir semâ-yı zer..
Zulmet pınarlarında mesânın perileri
Toplardılar semâda açan hasta gülleri.
Güllerde natüvân kuğular.. Musiki-i şam...
İb'ad-ı lâl içinde gezen mevkeb-i menham...
Göklerde muhtefıdi henüz ra’şe-i nüchûm..
Lâkin başımda, ah, ebedî hâle-i gamûm!
TÜRK YURDU Sa yı 35
Ruhumda bir hevâ-yı adem girye-saz iken,
Tarakalarla söndü semânın meşâili;
Göklerjıkıldı fevk-i hayalimde bağdeten.
Eşyaya çöktü sanki ölüm reng-i hâili.
Zulmet; Adem zıyâsı, felâket melikesi
Girmişti kâinata cenâh-ı anîfıni;
Birden semâda kanlı bir el çıktı; gölgesi
Şak etti zulmetin o lika-yı kesifini;
Eb'âd açıldı; gök yine yıldızlı pür gurûr.
Muzlim sularda eski perilerdi hep bakan...
Rabbim, fakat önümde ne hunîn bir ufk-ı dür;
Enhârı kan, zıyâları kan, asumânı kan!
Yollarda hûn içinde cesetler.. Harabeler..
Bir memleket ki her yeri en kanlı bir mezar!
Susmuş ezan sadâlari; ulvî minareler
Açmış semâya dest-i dua, lâl-i ihtizar.
Mihrab-ı Rabbe karşı yatan bin sırr-ı garıb.
Yüzlerce yavrular, yeni gehvâreden cüdâ...
Ey ma'bedin huzurunu ihlâl eden salîb
Vahşî lika-yı hûnunu zulmette saklama!
Nâkûs vahşetindi, meserret-nümâ, akûr,
Ummân-ı hûn içinde yüzen zevrâk-ı zulâm.
Lâkin bu ley u vahşeti îsâra hep okur
Türk'ün gözünde kanla yanan bark-ı intikam!
Tanrım, bu gün felekzede, biçare milletim.
Dinin, hilâlin o kavî, eski hâdimi,
Girdab-ı ye's önünde perişan ve müntakım
Ummân-ı rahmetin ona bir katre verdi mi?,„
“Bu feıyâd-ı melâli müteakip, ufak bir vakfe-i sükût...
“Biraz sonra, etrafından meçhul ve pür matem bir nâme
akseder...”
Terennüm
Issız gece... Göklerdeki yıldızlar azalmış.
Balkan'dan inen kâfıleler yolda mı kalmış.
Ak saçlı ninem, âh, ölümden haber almış.
Kalkıp gideyim, belki nişanlım beni bekler.
Solsun bu mezarımda açan taze çiçekler!
Sayı 35
Altım kum toprak.. Kan akar yaralarımdan,
Git söyle, ninem ağlamasın hiç kederimden.
Sus ey gece, düşmanlara mı kaldı bu medfen...
Kalkıp gideyim, belki nişanlım beni bekler.
Solsun bu mezarımda açan taze çiçekler!
TÜ7^k
Artık sus ey melâl ü felâket neşîdesi!
Zulmette ağlayan bu leyâl-âşîna sesi
Hâlâ işitmedin mi sen ey hâlik-ı gafûr?
Ummân-ı rahmetin neye sâkit, niçin vakur?
Ulvî hilâl-i dinini vahşetle kırdılar;
Mihrab-ı ihtiramına bin darbe vurdular;
Affeyliyor musun bu karanlık şenaati,
Türk'ün tebâh olur mu bu âvâz-ı la'neti?
Her an ye'simizde ezan sesleriyle biz
Dergâh-ı Kibriyâne nidâ eylemekteyiz.
Lâkin bu gün dudaklarımız ra'şe-ver, zebûn,
Nalan, hafi dualarımız pür gırîv-i hûn.
Vaktiyle bârgâh-ı tecellîne yükselen
Dest-i melâl u aczimiz alûde-i kefen...
Nâkûs-ı zulmet eyledi iskat ezanları.
Kan mevcesiyle boğdu bütün ağlayanları...
Tanrım, tahammülün nasıl etmekte imtidâd,
Pâ-mâl-ı düşman oldu bu gün meşhed-i murâd.
Ey Altın Ordu'nun ulu hâmisi, ey ilâh,
Dergâh-ı rahmetin bize olmaz mı bir penâh!
Türk'ün, büyük, felekzede, bîçâre ırkımın
Âtî-i i'tilâsı mukadder midir yarın?
Bir ufk-ı pür ümide mi gitmekte milletim.
Bilmem yanar mı cebhe-i mağrûr zulmetim?..
Tekrar açar mı Altay'ın üstünde bir bahar,
Tehsîr eder mi hakî büyük Altın Ordular?..
“Bu pür elem münacat bitince her tarafta ruhanî bir sükût
hüküm-fermâ olur. O esnada semâ garip bir aydınlıkla par­
lamağa başlar; ve gökten ağır, muhteşem, İlahî bir nidâ ge­
lir;”
Gökten Nidâ
Akşam... Dua zamanı, tesellî dakikası...
An-ı hübûtu göklere bârân-ı rahmetin..
Bir kârbân meş'aledâr-ı ibadetin
Mer'î ufukta bar-geh-i Rabb'e uçması...
TÜRK YURDU 183
Fânî, bu kârbân semâvî-i nûra bak;
Rahşân-ı alınlarında semânın zılâlı var;
Pür hûn-ı gam nazarları ulvî ve hâledâr.
Güya melâl u kin ile etmekte ihtirak!
Gûş et; Neccâr-ı şam ile mahfî bu mevkebin
Âvâz-ı ra'dı andırıyor hep duaları...
Yıldızların sulardaki lerzân-ı ziyâları
Takrîr eder melâlini leyl-i mevkebin.
Ecdadının ruûd-ı münacâtıdır bu ses;
İb'âd-ı şam içinde eder birden ıgtırâb...
Dergâh-ı Kibriyâ'da fakat oldu müstecâb.
Artık yeter, neşâid-i âlâm ve ye'si kes!
Eltâf-ı izz ü rahmeti bî-ihtihâ İlâh
Va'deyliyor bu kavme bir âtî-i şu'le-dâr.
“Mev'uddur, diyor size, bir âlem-i bahâr,
“Bir âlem-i bahar ki pür nağme-i riyâh...
“Her şey susar o yerde; Elem, mâtem ve gamûm;
“Her cuybârı zevk u teselliyle nağme-sâz,
“Menba'larında aşk u hayat eyler ihtizâz,
“Vadilerinde raks ile pür neş'edir nücûm.
“Kavmin gurûru şânı olur gökte mevce-dâr;
“Hakanın asitanına dünya şitâb eder;
“Fatihlerin başında birer tâc-ı sîm u zer
“Teshîr eder cihanı büyük Altın Ordular!
“Ey milletim, hilâlimin ey eski hâdimi,
“Bekler senin vürûdunu arz-ı mukaddesât...
‘Yansın gözünde bir ebedî şû'le-i hayât,
“Mev'ûd o arza git. Bırak artık bu mâtemi!..
“Derin, ruhanî bir sükût içinde etraftan meçhul ve
umûmî bir nağme-i lâhût işitilir, İhtiyar Türk semâya
matuf gözleriyle Tanrı'ya arz-ı şükrân eder.”
Terennüm
Girdâb-ı mesaibde ebed-i câmı edip nûş.
Âlâm ile, fânî, dileği eyleme medhûş,
Dergâlı-ı İlâhide otur, nûr ediyor cûş;
Ser-çeşme-i vahdetten içen bâde-i ümîd
Olmaz elem-i dehr ile mâtem-zede, nevmîd!
184 TÜRK YURDU
Bak ufka; Güneş doğdu, emel şulesi yandı,
Mâtem-zede gözlerde hayat aşkı uyandı,
Hep kafileler âlem-i mev'ûda uzandı.
Ey arz-ı mukaddes, senin aşkınla uyandık!
Âguşunu aç, biz sana koşmaktayız artık...
11 Şubat, 1328
Köprülüzâde Mehmed Fuad
İÇ T İM A İYA T
TÜRKLEŞMEK, İSLÂMLAŞMAK, MUASIRLAŞMAK
1 lerini yaptıkları sırada muhtelif unsurlardan ve mezhep­
Memleketimizde üç fikir cereyanı vardır. Bu cereyan­
ların tarihi tetkik olunursa görülür ki, mütefekkirlerimiz
iptida “muasırlaşmak” lüzumunu hissetmişlerdir. Üçün­
cü Sultan Selim devrinde başlayan bu temayüle inkılâp­
tan sonra “İslâmlaşmak” emeli iltihak etti. Son zamanlar­
da ortaya bir de “Türkleşmek” cereyanı çıktı.
Muasırlaşmak (modernistation) fikri mütefekkirler-
ce aslî bir akide hükmünde olduğu için muayyen bir
nâşire mâlik değildir. Her mecmua, her gazete bu fikrin
az çok müdafiidir.
İslâmlaşmak fikrinin mürevvici “Sırat-ı Müstakim -
Sebîlürreşad”, Türkleşmek fikrinin mürevvici “Türk Yur­
du” mecmualarıdır. Dikkat olununca bu üç cereyanın da
hakikî ihtiyaçlardan doğmuş olduğu görülür.
Tarde, milliyet fikrinin gazete ile başladığını izah
ediyor; gazete, aynı lisanla konuşan insanları amme
(publique) hâlinde toplayarak onlara müşterek bir vic­
dan verir. Gazete, şuursuz ve iradesiz yaptığı bu tesirden
maada, sırf revacını temin maksadıyla, karilerinin iftihar
ve hamiyet hislerini okşamaya, netice olarak millî
an’aneleri, millî meflıaretleri hatırlatacak sözleri yazmaya
mecburdur.
Milliyet hissi, bir kavimde uyandıktan sonra mücavir
kavimlere de kolayca sirayet eder. Çünkü milliyet duy­
gusu uyanır uyanmaz sahiplerinde teavün, fedakârlık,
mücahede hislerini artırarak ahlâkî, lisanî, edebî, İktisadî
ve siyasî teâlîlere sebep olur. Bu hâle gıpta eden komşu
kavimlerde dahi -halk dilinde yazan gazeteler de mevcut
Sa yı 35
ise- milliyet fikrinin derhal intişar etmesi gayet tabiî bir
hâdise olur.
Milliyet mefkûresi (ideal) iptida gayr-i müslimlerde,
sonra Arnavut ve Araplarda, ve en nihayet Türklerde
zuhur etti. Türklerin en sona kalması sebepsiz değildir.
OsmanlI devletini Türkler teşkil etmişlerdi. Devlet vâki
bir millet (nation de fait); milliyet mefkûresi ise iradî bir
milletin (nation de volonte) cürsumesi demektir. .
Türkler, ilkin hadsî (intuitif) bir ihtiyata tabi olarak,
bir mefkûre için bir mevcudeyi tehlikeye düşürmekten
çekinmişlerdi. Bunun için Türk mütefekkirleri “Türklük
yok, Osmanlılık var” diyorlardı.
Muasırlaşmak cereyanına tâbi olanlar Tazminat fikir­
lerden mürekkep olan vâki bir milletten iradî bir millet
yapmak mümkün olduğuna kani olmuşlar ve bu kanaat­
le tarihî bir manayı hâiz kadîm ''Osmanlı” tabirine, millî
renklerden tamamıyla ârî olmak üzere, yeni bir mana
yakıştırmışlardı. Elîm tecrübeler gösterdi ki (Osmanlı)
tabirindeki yeni manayı Tanzimatçı Türklerden başka
kabul eden yoktu. Bu yeni mananın ihtiraı yalnız faydasız
olmakla kalmıyordu, devlet ile unsurlar ve bilhassa Türk­
ler hakkında gayet muzır neticeler veriyordu.
Dünyanın şarkı da, garbı da bize celî bir surette gös­
teriyor ki bu asır, milliyet asrıdır; bu asrın vicdanları
üzerinde en müessir kuvvet milliyet mefkûresidir. İç­
timaî vicdanların idaresi ile mükellef olan bir devlet, bu
mühim İçtimaî amili mevcut değil farz ederse, vazifesini
ifâ edemez. Devlet adamlarında, fırka recüllerinde bu his
mevcut olmazsa, Osmanlılığı terkip eden cemaat ve
kavimleri ruhî (psychologique) bir surette idare etmek
kabil değildir. Dört senelik bir tecrübe bize gösterdi: Sırf
unsurların itilafı maksadıyla (ben Türk değilim, Osman­
lIyım) diyen Türkler, unsurların ne yolda bir itilâfa
muvafakat edebileceklerini anlayamadılar. Milliyet his­
sinin hâkim olduğu bir memleketi ancak milliyet zevkini
nefsinde duyanlar idare edebilir.
Türklerin milliyet meflmresinden içtinabı, devlet için
muzır ve unsurlar için müziç olduğu gibi, Türklüğün
hususî mevcudiyeti için de mühlik idi. Türkler milliyeti,
vâki bir millet olan devlet ile bir manada telakki ettikleri
için, İçtimaî ve İktisadî mevcûdiyetlerinin tereddî etmek­
te olduğunu bilmiyorlardı. İktisadî ve İçtimaî hâkimiyet-
 Sayı 35 TÜRK YURDU
1er başka unsurlara geçtiği sırada Türk, birşey kaybet­
tiğini anlayamıyordu; çünkü onun nazarında yalnız Os­
manlI milletini terkip eden sınıflar vardı. Kendisinin bazı
sınıflardan, velev ki bu sınıflar zamanımızda en ehem­
miyetli tabakalar, teşkil etmiş olsun çıkarılmasına hiç
ehemmiyet vermezdi. Memlekette İktisadî ve fennî sınıf­
ların vücudunu kâfi görerek kendisinin bunlardan hariç
kalmasında bir beis göremezdi. İşte bu gidişle
Anadolu'da bile kavim, yahut ahali sûretinde bir Türklük
kalmadı; Türkler memur ve rençber sınıflarına inhisar et­
tiler. Memurlar da bir nevi zihnî rençbeıier demek ol­
duğu için, Türklük İçtimaî manasıyla rençbeıiik demek
oldu.
Çiftçi ve çoban, hayatın yaratıcı kuvvetinden istifade
ile yaşadıkları için bizzat yaratıcı âmil değildirler. Koyun­
lar, hayatın dahilî nâmiyesiyle çoğalır, ekinler, tohum­
ların meknuz feyzleriyle tenebbüt eder. Memurların ise
istihsal ile hiç alâkaları yoktur. Halbuki zihnî
melekelerin, irade ve seciyenin inkişaf ve tekâmülü
sanayi, imalât gibi faal meşgalelerle, ticaret ve serbest
sanatlar gibi iktirahî hirfetlerle husule gelir. Bundan
dolayıdır ki köylü ve memur sınıflarına inhisar eden bir
kavimden teşkilât yapmak iktidarı münselib olur.
Hükümet idaresindeki beceriksizliğimiz, son mağlûbiyet­
lerimize badî olan sevkulceyş ve levazım hususlarındaki
iktidarsızlığımız bu sebepten neş'et ediyor.
Memleketimizde kuvvetli bir hükümet teessüs ede­
memesi, Türklerin İktisadî sınıflardan mahrumiyeti
yüzündendir. Hangi millette hükümet İktisadî sınıflara is­
tinat ederse, orada hükümet gayet kuvvetli olur; çünkü
tüccar, sanatkâr, iş adamı sırf kendi faydası için
hükümetin kuvvetli olmasını ister. Hangi memlekette
hükümet, memurlar sınıfına istinat ederse, orada
hükümet daima zayıftır. Çünkü mazul memurlar iş
başına geçmek, mansup memurlar daha yüksek bir mev­
kie yükselmek için daima mevcut hükümeti düşürmeğe
çalışırlar. Millî mefkureden mahrumiyet Türkleri millî ik­
tisadiyattan mahrum ettiği gibi, lisanın sadeleşmesine,
bedii sanatlarda millî üslûpların tekevvün etmesine de
mani olmuştur. Bunlardan başka, millî bir mefkûre ol-
madığriçin Türk ahlâkı da ferdî ve ailevî bir şekilde kal­
mış, teavvün, hamiyet ve fedakârlık hisleri aile, köy ve
kasaba muhitlerini aşamamıştır. Millet mefkûresi çok
vâsi, aile mefkûresi çok dar olduğu için Türk ruhu işar ve
185
feragat hislerine istinat yeri olacak zî-hayat ve şedîd
ahlâkî bir ruhiyete yabancı kalmıştır. İktisadî, dinî ve
siyasî müesseselerimizin inhilâli bunun neticeleridir.
Türklük cereyanı, Osmanlılığın muarızı olmak şöyle
dursun, hakikatte en kuvvetli müeyyididir. Yalnız her
yeni cereyanın olduğu gibi, bu mesleğin de bir kısım
gençlerden mürekkep gulâtı vardır ki, yanlış tefsirlere
sebep oluyorlar. Türklük “kozmopolitiklik”e karşı
İslâmiyet ve Osmanlılığın hakikî istinad yeridir.
Tarde, beynelmileliyet hissinin de "kitap" tan tevel-
lüd ettiğini söylüyor. Gazete, halkın hissiyatına hitap et­
tiği için tekellüm lisanının canlı lügatlerini istimal eder.
Etap, âlimlerin ve müteallimlerin tecritci müfekkirlerine
hitap eder. Bunun için lügatlerden ziyade ıstılahlara
muhtaçtır. Istılahların halk lisanındaki lugatlarden yapıl­
maması, umûmî bir kaidedir; çünkü lügatler, tabiî ve
zî-hayat mevcutlardır, ıstılahlarsa, sun’i ve cansız
mevcudiyetlerdir. Halk lisanının tabiî kelimeleri zî-hayat
ve hissî manalara mâlik olduğu için masnu ve mücerret
manaları kabul edemez. Bundan dolayıdır ki, her kavim
ıstılahlarını dinî kitabının yazılmış olduğu lisandan alır.
Avrupa milletler İncil-i Şerifi Yunan lisanında muhar­
rer olarak buldukları için ilim ıstılahlarını Yunancadan al­
mışlardı. Bilâhere Hristiyanlık noktasından Lâtin lisanı
Yunancaya muavenet ettiği için Cermen ve Slav millet­
lerine Lâtinceden de birçok ıstılahlar geçti.
İslâm kavimleri, ıstılahlarını Ai'apçadan kısmen de
Farisîden aldılar. Bugün bile asrın bütün ilimlerini lisanı­
mıza naklederken Yunanca ve Lâtince ıstılahlar yerine
Arapça ve Acemce ıstılahlar tasnî ediyoruz.
Bir millette iptida din kitapları yazılır; sonra ahlâk,
hukuk, edebiyat, ilim, felsefe gibi marifet şubeleri dinden
teşaubla teşekkül ettikçe bunlara ait kitaplar da yazıl­
mağa başlar. O halde gazete, halkın İçtimaî ve mahallî
hissiyatını yevmî ve hissî renklerle mülevven olarak tasvir
ettiği için nasıl milliyet mefkûresini doğuruyorsa, "kitap"
da dinin ve dinden müştak olan şâir marifet ve ilimlerin
umde, kaide ve düstûrlarını mücerret ve kat’î bir üslûp
ile tahrir ederek milletler arasında müşterek olan hayatı,
yani beynelmileliyet ruhunu ibda eder.
Beynelmileliyet hissini bütün insanlara şamil zannet­
mek doğru değildir. Avrupa'da bir beynelmileliyet hissi
mevcuttur. Fakat bu duyguyu tahlil edersek, Avrupa’daki
 186 TÜRK YURDU
beynelmilel şefkat ve müzaharetin Hristiyan milletlere
münhasır olduğu, beynelmilel hukukun da Hıristiyan
devletlerin imtiyazları hükmünde bulunduğu görülür.
Balkan muharebesi, Avrupa vicdanının Hıristiyan vic­
danından başka bir şey olmadığını gösterdi. Türklerin de
vicdanları tahlil olunursa görülür ki; bir Türk, kızını bir
Arab'a, bir Arnavud'a, bir Kürd'e, bir Çerkeş'e tezvîc ede­
bilir. Fakat katiyen bir Finuaya bir Hristiyan Macar'a tez­
vîc edemez. Bir Beduhi (Buddiste) Moğol'un, bir Şamanî
Tunguz'un kızını da İslâm yapmadan alamaz. Trablus-
garb, Balkan muharebeleri esnasında Türklerin felâke­
tine iştirak edenler Macarlar, Moğollar, Mançular olmadı.
Bilâkis Çin'in, Hind'in, Cava'nın, Sudan'ın ismini bil­
mediğimiz Müslim kavimleri matemimize ortak oldular,
manevî yardımlarını esirgemediler. Bundan dolayıdır ki
Türkler, ırkça “Ural ve Altay” şubesine mensup olmakla
beraber, kendilerini İslâm kavimlerinden addederler.
Beşeriyât (Anthropologie) a göre, ayni teşrihî en-
muzece mensup kavimler bir ırk ise içtimaiyata (sociolo-
gie) göre de bir dine mensup milletler beynelmileliyettir.
Türk lisanı da, Türk kavmi gibi, İslâm ailesine girdikten
sonra hurûf ve ıstılahça İslâmî bir şekil aldı. O halde bey-
nelmileliyet ruhunu ibda eden âmil, kitap ve dolayısıyla
dindir. Binaenaleyh Türklük ile İslâmlık, biri milliyet
diğeri beynelmileliyet mahiyetlerinde oldukları için
aralarında asla taarruz yoktur. Türk mütefekkirleri, Türk­
lüğü inkâr ederek beyne'l-edyan bir Osmanlılık tasavvur
ettikleri zaman İslâmlaşmak ihtiyacını duymuyorlardı.
Halbuki Türkleşmek mefkûresi doğar doğmaz İslâmlaş­
mak ihtiyacı da hissedilmeğe başladı.
Milliyet, gazeteden ve beynelmileliyet kitaptan tevel-
lüd ettiği gibi, asriyet de (modernisme) aletten (outil)
tekevvün eder. Bir zamanın muasırları, o zamanda âliyât
(technipue) hususunda en müterakkî olan milletlerin
yaptıkları ve kullandıkları bütün aletleri imal ve istimal
edebilenlerdir. Bugün bizim için muasırlaşmak demek,
AvrupalIlar gibi dretnotlar, otomobiller, tayyareler yapıp
kullanabilmek demektir. Muasırlaşmak, şekilce ve
maişetçe AvrupalIlara benzemek değildir. Ne zaman
malûmat ve masnuat iktibas ve iştirası için AvrupalIlara
ihtiyaçtan müstağnî olduğumuzu görürsek, o zaman
muasırlaşmış olduğumuzu anlarız.
Sayı 35
Türkleşmek, İslâmlaşmak mefkureleri arasında bir
tearuz olmadığı gibi, bunlarla muasırlaşmak ihtiyacı
arasında da bir tenazu mevcut değildir.
Asriyet ihtiyacı bize Avrupa'dan yalnız İlmî ve amelî
aletlerin ve âliyâtların iktibasını emrediyor. Avrupa'da
dinden ve milliyetten doğan, binaenaleyh bizde de bu
menbalardan taharrisi lâzım gelen birtakım manevî ih­
tiyaçlarımız vardır ki, aletler ve âliyâtlar gibi, bunların da
garpten istiaresi iktiza etmez.
O halde her birinin nüfûz dairelerini tayin ederek bu
üç gayenin üçünü de kabul etmeliyiz; yahut daha doğ­
rusu, bunların, bir ihtiyacın üç muhtelif noktadan görül­
müş safhaları olduğunu anlayarak "muasır bir İslâm
Türklüğü" ibda etmeliyiz.
Gökalp
m im UE TERBİYE
TÜRK GÜCÜ
“Türk'ün gücü her şeye yeter!”
Milletim yaşamalıdır! Milletim sağlığın sağlamlığa
bağlı olduğunu bilmelidir. Ben Türk'ü dinç, gürbüz, güç­
lü, yavuz görmek isterim! Cılız, düşkün değil! Ayak atik,
bilek çevik olmalı!
İnsanı yaşatan, insanları yaşatan vahşi olsun, bedevî
olsun, medenî bulunsun kuvvet-i bedeniyedir. Kuvvet-i
bedeniye ile insanda benlik uyanır, insan kendine güve­
nir. İnsan her zoru gücüyle yener. İnsan gücüyle hastalı­
ğa, ölüme karşı koyar. Malını, kanını, canını, namusunu
insan bu kuvvetle korur. Medeniyet insanları insaniyet
dediğimiz hale yükseltememiştir. Bunun için “hak” sesi­
ni kuvvet boğuyor. Yaşamak bir kavgadır diyoruz. Kavga­
da hüküm kuvvettedir, kavidedir. Kavî zayıfı iter, sürer.
Zayıf hor hakir yaşar; kavînin daima kölesidir. Eceli eriş­
meden bin ölümler geçirir. Çok söylemeğe hacet yok.
Sizler hep benim dert ortaklarım, beni pek iyi anlarsınız.
Bizi hep bir yük eziyor, hep bir dert üzüyor; Türk'ün güç­
süzlüğü! Milleti bu kadar ezip hırpalayan, memleketi ka­
sıp kavuran, devleti yıkan bu kara belâ Türk'ün güçsüzlü­
ğüdür. Milletim düştü, fakat kuvvetten düştü de düştü!
Fakat yerlerde kalmak, sürünmek istemiyor. Hemen kal­
kıyor. Biz gençlerde bu gün bir dilek, bir istek uyandı. Biz
 Sayı 35 TÜRK YURDU
gençlere gökten bir kıvılcım indi. Bağrımızdaki ateşe
çarptı; Eski Türk çerağını yeniden yaktı. İşte gözlerimiz­
de o çerağm ışığı parlıyor. Göğsümüzde hep bir duygu
çarpıyor; Dileğimiz, isteğimiz yine güçlü kuvvetli bir mil­
let görmektir! Evet biz gençler kalkmak istiyoruz. Bizi
kaldırıp kurtaracak da Peygamberimizin bize uzattığı o
mübarek mukaddes elidir! “El-İlmü ilmân; İlmü'l-ebdân,
ilmü'l-edyân!” İşte bizi yükseklere çıkaracak bu hadis-i
şerifteki hikmettir. Şâri-i Azam terbiye-i bedeniyeye bu
kadar ehemmiyet veriyor. Lâtinler Mens sane in corpore
şano (Sağlam vücutta sâğlim fikir) diyorlar. Yunan-ı
Kadîm, bir erkeğin yazmak, okumak ve yüzmek bilmesini
şart koymuştu. Babalarımız atalarımız kuvvet-i
bedeniyeleriyle cihangir oldular. Türk kuvveti Frengis­
tan'da destan olmuştu, “Fort comme un turc” derler. Mil­
letim pek erkek bir kavim iken fatihlik ona da yaramadı.
Zevk u sefahat onu kuvvetten düşürdü, O erkek ordusu
dağıldı. O cündî, o silâhşör millet at sırtından indi, kah­
velere düştü. Kendi döktüğü altın kakmalı yatağanını bı­
raktı, eline bilardo sopası aldı. Kahvede, zarda, oyunda
şanını unvanını, gücünü, koca erkekliğini ezvâk-ı garbi-
yeye, sefahat-ı Frengiyeye değişti, sattı, Irk, cins bozuldu,
o yavuz o tendürüst milletin ahfadı arasında boysuzlar,
cüce ve kamburlar, çolaklar, paytaklar, koca bir yekûn
teşkil ediyor, Keul ve nikotin milletimi yaktı, yıktı, Tütün­
den eller sararmış, bet beniz uçuk; içkiden öz sönük, göz
donuk, eller titrek.. Ben isterim ki gençlerimizin elleri kı­
lıçtan, ciritten, görkten, yelkenden nasır bağlasın; gün­
den güneşten, temiz havadan, keskin rüzgardan yüzler
kızarsın, yanaklar alevlensin! Benliğine güvenir delikanlı­
ların yüzlerinde kartal bakışlar görmek isterim!
Gençler vehim ve hayalât görüyor, türlü renkte göl­
geler görür, hâlâ Kafdağı'nı sayıklar, sâirun fî'l-menâm,
bizzat birer hayal! Edebiyatımız ah vahla dolu! hep can­
dan, talihten, kaderden, felekten şikâyet! Şiirlerimizde
kızgın güneşte ısınmış altın tarlaların zenginlikleri yerine,
dağlarda, kır, bayır ve yamaçlarda parlayan bin türlü
çiçeklerin o mis kokuları yerine, orak sesleri, at kiş­
nemeleri yerine, çekiç sesleri örs iniltileri yerine, küflü
meyhane kokuları, kadeh şakırtıları var! Ben isterim ki
Türk oğlu o kirli iskemlelerden kalksın, o kadehleri kır­
sın, atsın, yine kırlara ovalara yayılsın, kıratına binsin,
yine kılıcı sallasın, ciritini fırlatsın!
Göğsümüzü şişiren bu sıkıntıları, tatlı acı bu kadar
lafları dökmekten maksadımızın ne olduğunu söylemiş­
187
tik. Yeniden güçlü, sağlam bir millet olmak! Evet bu gün
dileğimiz hep budur Huyumuzu suyumuzu düzletmek;
yerimizi yükseltmek! Türkler gence delikanlı derler. Ne
güzel ad! İşte biz gençler, yine delikanlı olalım. İçimizde
mariz, miskin kalmasın! Muradımıza ermek için gidilecek
yol eskiden gidilmiş, güdülmüş, sonra bırakılıp sapılmış,
unutulmuş izlerdir. Yine o eski izleri bulup çıkaralım.
*
* t-
Milletimiz yine bir millet-i müselleha hâlini almalıdır.
Askerliği, biniciliği, topçuluğu, gemiciliği bizden dayak
yiyerek öğrenen, bizim her usûlümüzü kıyafetimizi
yeniçeri mehterhanelerine, miğferlere, şalvar ve binek
takımlarına, tuğlarımıza, hatta hatta ay yıldızımıza kadar
her şeyimizi taklit etmiş olan Avrupa bilhassa askerlikte
baş olan Almanya, asker yetiştirmek için, daha doğrusu
bütün manasıyla müdafaa-i milliye için yeni bir usûl tat­
bik ve takip etmektedir. Almanya'da Pfad fınder İngil-
tered'e Boy Scout Fransa'da Eclaireur denilen bu teşeb­
büs memleketimizde er geç tatbik edilecektir; taklit
demiyorum. Askerlikte AvrupalIlardan yine bir örnek al­
mak sakın bize ağır gelmesin! Bizim eski kavgacıların
kimden ders aldıklarını demin söylemiştim. Her şey
döner dolaşır, yine yerine gelir. Memleketimizde bu
usûlün tatbik ve isminin tayinine Harbiye ve Maarif
nezaretleri memurdur. İsmine “rehberler” mi, “keşşâflar”
mı, “keşif kolları” mı “izci kılavuz” veya “gözcü” mü her
ne denilecekse denilsin, biz bunun isminden ziyade cis­
mini anlatalım:
Napoleon'un Prusya'yı istilâsı zamanında Prusya'nın
müdafaa-i milliye teşebbüslerinden en mühimi cimnastik
cemiyetleri tesisi oldu. PrusyalIların bu gün “terbiye-i
bedeniye pîri” dedikleri "Yahn" Prusya gençlerini sarstı,
uyandırdı. Damarlarındaki kanı harekete getirdi. Yahn
bir yandan gençleri cimnastikle terbiye ediyor, bir yan­
dan da (Mortiz Arndt) ismindeki şair:
“Demir yaratan Tanrı, köleliği istemedi; bunun için
erkeğin eline kılıç, kalkan, kargı verdi. Yüreğine yiğitliğin
cüret ve cesaretini, diline de serbest sözün hiddet ve şid­
detini sundu; tâ ki insan oğlu ölünceye kadar kanıyla
canıyla savaşsın diye.”
Vatan türküsüyle genç bahadırların kıyamını teşvik
ediyordu. Cimnastikhaneleri, kırlar, ormanlardı. Yahn
gönüllüleri toplar, uzun yürüyüşler yaptırırdı. Memleket­
188 TÜRK YURDU
lerini gezdirir, öğretirdi. Az zamanda gezmedik, gör­
medik, ayak basmadık yer bırakmadılar. Geçmedik iz
geçit kalmadı. Öyle ki memleket Fransız askeriyle dolu
olduğu bir zamanda bu genç müdafiiler düşmana gözük­
meden, kıtadan kıtaya koşuyorlar, haber götürüp
getiriyorlardı. Almanlar bunlara “Pfad finder-İz bulucu”
dediler. Transvaal muharebatında İngilizler bu usûlü
daha vâsi bir mikyasta tatbik ettiler ve “Boy scout-Keşşaf
çocuk” dediler.
Transvaal muharebatında çocukları orduda askere
yiyecek taşımak, düşmanın ateşi altında feda-yı can
ederek askere cephane dağıtmak, yaralıya bakmak,
haber götürüp getirmek gibi büyük yararlık gösterdiler.
Fransızlar da bu usûlü “Eclaireur-Keşşâf ’ diye tatbike baş­
ladılar.
Almanya'da bu kütlenin reisi Goltz Paşadır; General
Hezler de bu çocukların talim ve terbiyesiyle meşguldür.
İngiltere'de reis General Bedenpovel'dir. Her iki mem­
lekette Harbiye Nezareti bu çocukları himayelerine al­
mıştır; Bunlara zabitler talim gösterir, manevralara iştirak
ederler. Vazifeleri de rehberlik, kılavuzluk, keşşaflıktır ve
daha buna mümasil muavenetlerdir. Çocuklara bunun
için başlıca şunlar öğretilir; Uzun mesafelere yürümek ve
koşmak, sıçramak, atlamak, yüzmek, semâfor işarât, telg­
raf, telefon, at ve araba izleri; muhtelif yürüyüşlerde nal
izleri; arazi ve geçitlerden sunûf-ı sülüse-i muhtelifeden
hangilerinin geçebilecekleri; köprü kurabilmek; çadır
kurmak; hendek kazmak; ip ve halatlarla bağlar ve
düğümler; mecruhîne müdâvât-ı iptidaiye; yaralı taşımak
ve ilh.
İşte bu iş için şimdiden hazırlıkta bulunacağız. Mem­
lekette güçlü, kuvvetli, atik, tetik gençler yetiştireceğiz.
Tâ ki evlâd-ı vatan memleketin her emrine daima “hazır
olsun!”
İşte biz bu maksat için toplandık ve “Türk Gücü”
diye bir dernek kurduk. Maddî manevî yükselmek is­
tiyoruz. Nokta-i nazarımızda her işte düşündüğümüzde
şudur; “Türk gücü her şeye yeter!” Bu itikat ile iş
göreceğiz. Bile bile, anlaya anlaya, seve seve çalışacağız!
“Erkeklik, yiğitlik her müşkilü ıktiham, her zoru aşmak­
tır!” düstûru rehberimiz olacak.
Memleketimizde bize iştirak edecek, bize el verecek,
eminim, büyük küçük pek çok vatandaş vardır. Büyük­
Sayı 35
lerin himayesini, akranlarımızın da yardımını isteriz.
Faraza eminim “Tasvîr-i Efkâr”a takriben iki ay evvel
müdafaa-i milliye ihtiyat ordusu makalesini yazan (Bir Es­
ki Asker) ile yine “Tasvîr” de müdafaa-i milliye ve terbiye
makalesini okuduğumuz “Yeni Fikir” sahibi Edhem
Nejad Bey şu maksad-ı mukaddes uğrunda büyük hizmet
edeceklerdir. Bunu, bu iki zat-ı âli-kadrin yazılarını
okuyan her vatandaş anladı. Daha memleketimizde böy­
le düşünen ve bu husustaki teşebbüslerde teşrik-i
mesaîye hahiş-ker, eminim birçok vatan evlâdı vardır.
Milletimizin yaşamasını ilerisini düşünen, bağrında
öz sevgisi yanan her Türk genci bize elini uzatsın da el
ele verelim ve iş görelim!
Türk yurdunu koruyacak Türk Gücü olacaktır!
Yukarıya münderic makale, “Türk Gücü” Cemiyetini
-Derneğini- kurmaya çalışan kardeşlerimizden biri
tarafından yazıldı. Bu makale, o derneğin beyannâmesi
sayılabilir. Şimdi “Türk Gücü” kurulup bitmek üzeredir.
Biz, akıllı, genç ve dinç kardeşlerimizin bu pek iyi, pek
faydalı teşebbüslerini pek çok alkışlarız. “Türk Yurdu”
hakkın kuvvetten başka bir şey olmadığına çoktan inan­
mıştır; binaenaleyh Türk Yurdu'nu koruyacak Türk Gücü
olacağına imanı katidir. Karilerimiz, hele delikanlılar
“Türk Gücü” Derneği'ne mutlaka girmelidirler. Türk'ün
parlak istikbâl güneşi, kahve ve meyhanelerin pis ve
uyuşturucu peykelerinde değil, saf havada, dağlar ve kır­
lar üstünde, mavi gökte doğacaktır. “Türk Gücü” nün
tüzüğü şudur:
Adımız; “Türk Gücü”. Şiârımız; “Türk’ün gücü her
şeye yeter” Maksadımız; Soyumuzu, huyumuzu düzel­
terek âtîye tam manasıyla bir er yetiştirmek, muhtac-ı
muavenet olanlara ve bilhassa hem-cinsimize yardım et­
mektir.
Kuruluş
Birinci madde- Binüçyüzyirmidokuz yılı mart ayının
birinde “Türk Gücü Derneği” kurulmuştur.
İkinci madde- Yerimiz İstanbul'da Divan Yolu'nda
“Türk Ocağı” nda daire-i mahsusadır.
Üçüncü madde- Derneğimizin kapısı milletine can­
dan bağlı her gence açıktır.
Dördüncü madde- On beş yaşından aşağı olmamak
şartıyla yirmi yaşına kadar olanlar müteallim sıfatıyla
 Sayı 35 TÜRK YURDU
kabul edilecek ve bunlar için ayrı bir sınıf teşkil olunacak­
tır.
Beşinci madde- Girme parası bir mecidiye, aylık beş
kuruştur.
Altıncı madde- Girecek genç oturduğu yeri ve
anasının, babasının isteğiyle geldiğini bir kağıt ile bil­
direcek, nüfus tezkiresini gösterecek ve derneğin
hekimine muayene olunacaktır.
Yedinci madde- İlk yıl, derneği kuranlar iş görür.
Sekizinci madde- Cemiyet efradı keul ve mükey-
yefatın terkine teşvik olunur ve terk edenlere mükafat
verilir.
Dokuzuncu madde- Girecek genç söz birliğiyle
kabul olunur ve yemin ettirilir.
Onuncu madde- İdare heyeti; derneği kuranlardan
bir reis ve murahhas mesul, bir yazıcı, bir fotoğrafçı, bir
tarihçi ve bir müdür-i umûrdan ibaret olup beş kişidir.
Onbirinci madde- Yemin usûlü; Tanrımıza and
içerek hakanımıza, bayrağımıza, nizamlarımıza, amir­
lerimize, ana ve babalarımıza sadık kalacağımıza söz
veriyoruz.
Onikinci madde- Dernek soyumuza sağlam ve işe
yarar vücutlar yetiştirmeğe çalışacak, Türk oğlunu her
zora göğüs germeğe, her manii aşmağa alıştıracaktır. Bu
maksada ermek için mevcut olan terbiye-i bedeniye
şubelerinde hizmet edilecektir.
Onüçüncü madde- Derneğin heyet-i idarece kabul
edilmiş bir kıyafeti vardır. Bütün efrat iş başında bu el­
biseyi giyer. Elbiselerin intizamı muhafaza etmesi şarttır.
Ondördüncü madde- İnfialât-ı şahsiyeden tecerrüd-
le maksadımız olan gayeye varabilmek için kalpler bir,
fikirler bir olarak uğraşmak en yüce emelimizdir.
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı Vinci yılın 12'nci sayısında)
Avrupa'yı istilâ eden Mongol-Fin-Türk kavimleri
müteaddit saltanatlar kurdular. Bu saltanatların en
büyüğü Cengiz Han imparatorluğu idi. Cengiz imparator­
189
luğu bulunduğu zaman şarka düşen parçasından, “Altın
Ordu Hanlığı” tekevvün eyledi. Bugünkü Rusya'nın
bütün Avrupai kısmıyla, Asya-yı Rusînin de garp tarafına
ikiyüz yıldan fazla hüküm süren Altın Ordu Hanlığı, git­
gide, dahilî ve haricî birtakım illetlerin tesiriyle iktidarını
kaybetti, idare-i mülk eyleyemeyecek hâle geldi ve
nihayet o da parçalandı. İşte bu sıralarda Türk-Tatarlar-
dan bir kısmı Altın Ordu merkezinden ayrılmak suretiyle
İşim nehri etrafında yerleşerek ilân-ı istiklâl ve Cud Han
ahfadından bir zatı han intihap etmişlerdi. Lâkin aile-i sal­
tanat beynindeki nifâk ve şikâktan dolayı bu hükümet
ancak bir buçuk asır kadar payidar olabilip Ruslar tarafın­
dan mahvedildi,
Miladî 1350 senelerinde İşim Hanlığı şehzâdelerin-
den “Çingi” isminde birisi, İşim Hanı, Big Kondı Oğlan
nâm zatı kati ile hükümet ve saltanatı kendi eline geçir­
miş idi. Fakat Big Kondı Oğlan'ın ittibaı tarafından vukuu
melhuz intikamından havfederek payitahtını “Tura” Neh-
ri'nin sahiline nakil ile Çingi Tura (şimdiki Tümen)
nâmında bir şehir tesis etti, Çok geçmeden Big Kondı
Oğlan hanın hafidi İbrahim İyaf, Çingi'nin oğlu Mara
Han'ı mağlûp ederek zabt-ı hükümet etti. Fakat bu da
bilâhere Çingi sülâlesinden Muhammed yediyle maktul
oldu. Muhammed de intikamdan korkarak İrtiş Nehri
taraflarına hicret ederek, miladî 1495 tarihlerinde “İsked”
isimli bir şehir tesis eyledi ve icra-yı hükümete başladı.
Bu sıralarda “Çingi Tura” da dahi yeni bir hükümet zuhûr
ederek istiklâlini ilân etmişti. Vakayi-i mezkûreden pek
az sonra Murtaza Han bin İbrahim Han'ın oğlu Küçüm
Han, Muhammed Han oğlu Yadigâr Han'ın hükümetini
bozarak inkısam ve iğtişaş hâlinde bulunan bütün Sibirya
kıt’ası taht-ı hâkimiyetine almıştı.
İşte Rusların Sibirya'ya dühûl ve nüfûzları esnasında
orada bulunan Türk-Tatarların hâli şu merkezde idi.
Sibirya'nın Türk hanları kendi aralarında böyle
boğuşup dururken Ruslar yavaş yavaş Sibirya içerilerine
doğru nüfûz ediyor, orada cereyan eden bütün vukuatı
ciddî bir nazarla takip ve tefahhus eyliyorlardı. Sibirya
kıt’asımn tüylü hayvanatça pek zengin olduğu hakkında
rivayetler, öteden beri Novgorod tacirlerinin iştahlarını
celbederek, onları orayı çekiyordu. Tâ miladî onbirinci
asırda Novgorod tacirleriyle Bogriçler (Astaflar, Samoid-
1er) arasında tüylü hayvanat yani kürk ticareti edildiği
malûmdur, Novgorodlularm eski yazılarına, âsâr-ı maz-
190 TÜRK YURDU
bûtelerine bakılırsa Rusların Sibirya kıtasına pek eski
zamanlarda gidip geldikleri görülür. On ikinci asırda
Novgorod tacirlerinden Küratadogoviç nâm zatın tet-
kikat-ı ticariyede bulunmak üzere Sibirya'ya bir heyet
gönderdiği ve on dördüncü asırda (1364) Bogro kıtasın­
dan (Obi Nehri'nin munsabı) “Aleksandr Abakumviç” ile
“İstepan Lapa” nâm zatların Novgorod'a avdet ettikleri
malûmdur. Bunlar maiyetlerine bir hayli muharip alarak
Bogro taraflarını istilâ etmek ve ora ahalisinden vergi
toplamak maksadıyla azîmet etmişlerdi.
Novgorodlular eski kuvvet ve şevketlerini kaybedin­
ce bütün bu arazi-i meftuha Moskofluların eline geçmiş­
ti. Moskof kibarları (prensleri) de Novgorodlular gibi
Sibiiya'daki akvama karşı asker sevkederek vergi toplar,
zuhûr eden isyanları bastırırlardı.
Bu gibi harekât-ı askeriyeden biri l465'te ‘Vasili İs-
kerapa”, diğerleri de I493'de “Kinaz Kurpski Çurni” ile
“Saltık” ve 1399'dayine “Kinaz Kurpski” ile “Osakof adlı
kumandanların taht-ı idarelerinde vukua gelmiştir. Lâkin
bu seferler Vogoliç, İstaf, Samoid gibi harp ve darptan
pek az nasipleri olan korkak kavimler üzerine icra
ediliyordu. Emirtirme sevahilinde bulunan ve mezaya-yı
askeriyeyi hâiz cengaver Türk-Tatar hükümetlerine karşı
böyle mütecavizâne hareketler pek az icra edilmiştir.
Filvaki Rusların Sibirya'ya öyle serkeşâne gelip gidiş­
leri o kıtanın hâkim-i mutlakları bulunması lâzım gelen
Türk-Tatar hükümetlerine karşı bir nevi meydan oku­
mak, demekti. Lâkin Türk-Tatarlar harpçi ve cengaver ol­
malarına rağmen kendi aralarındaki ihtilâftan dolayı
hududu pek vâsi olan Sibirya'nın her tarafı taht-ı
hâkimiyette bulundurulamıyordu. Hele Şimalî Sibir­
ya'daki bütün akvam, başı boş, müstakil bir halde
yaşıyorlar, Türk-Tatar hanlarına tâbi bulunmuyorlardı;
Rusların istilâ ettikleri memleketler, asıl işte bu akvamın
yerleri idi.
Sibiiya Türk-Tatar hükümetleri harice karşı ken­
dilerini müdafaa edebilecek bir halde bulunmakla
beraber -aralarındaki ihtilâftan dolayı olacak- alelekser
meskûf hükümdarlarıyla iyi geçinmek cihetini iltizam
ederler ve onlara elçiler, hediyeler gönderir dururlardı.
Hatta bazı korkak ve beceriksiz hanların vergi itasına
kadar tenezzül ettikleri vâki olmuştur.
Sayı 35
Çar Fiyodor'un fermanları mecmuasında, Sibirya
hanlarının kahramanlarından bulunan Küçüm Han'a
gönderilmiş 1597 tarihli bir mektupta, deniliyor ki;
“Eski zamanlardan beri Sibirya kıt’ası bizim ecdadı­
mızın müstemlekesi idi. Senin cedd-i âlân Abaf Çar Sibir­
ya kıt'asının hükümdarı iken, SibiryalIlar büyük hüküm­
dar ecdadımıza vergi göndermişlerdir. Abaf Çar'dan son­
ra Sibirya hükümdarlığında bulunan Muhammed Kinaz,
Kadı Kinaz, Yadigâr Kinaz hepsi bizim hükümdar babala­
rımıza ve Rus Kinezi Büyük İvan ve Sloviç'e vergi vermiş­
lerdir.”
Moskof hükümdarı Müthiş İvan Ural tarafları ile
Sibiiya hududundaki ahalinin hayat ve maişetini, o
havalinin ahvalini tetkik etmek, icabına göre çapulculuk
eylemek, ve onlara Rusları tanıtmak üzere Ostrogonov
ile Boris Godunov nâm sergerdelerin taht-ı idarelerinde
birer miktar asker göndermiş idi. Bunlar İvan tarafından
mezun oldukları veçhile Ural taraflarındaki ahaliye -ki
ekseri İslâm ve Türk idi- karşı pek ziyade şiddetle dav­
ranıyorlardı; hele ipsiz, sapsız maiyetleri her türlü zulüm
ve gadr icrasından asla çekinmiyordu. Zulüm ve yağ­
madan bizar olan ahali Ruslara karşı kıyam etmiş, yetmiş
seksen kadar Rus tüccarını kati ile mallarını yağma ey­
lemişlerdi. Bunun üzerine Müthiş İvan gönderdiği
çetelerinin şiddetini daha ziyade arttırdı; erkeklerin kat­
liamını, çoluk çocuklarının hapsini emretti.
Ostrogonov ile Boris Godunov fırkalarına bilahere
öteden beri Buhara, Acemistan taraflarında, İdil boyun­
da, kutta-i tariklik, yağmagîrlik ederek geçinen eşkiya
çeteleri de iltihak etmiş olduğundan, ortalığı hakikaten
yakıp yıkıyorlardı. Çar İvan, Ostrogonov ve hempası
tarafından icra edilen harekâtın hükümet menfaatine
değil, belki kendi hesaplarına yapıldığını ve bir de yağ-
magirliği ve zulmü ile şöhret bulan Yarmak Timokaeyiç
nâm haydut reisinin de bunlara iltihak ederek, yolsuzluk­
ların, kati ve mezalimin her türlü hududu geçtiğini haber
alarak meşhur merhametsizliğine rağmen müteessir ol­
muş ve Ostrogonov'a şedidü'l-meal bir mektup gön­
dererek harekâtını muaheze eylemiş idi. Bunun üzerine
Yarmak ve yoldaşları Çar İvan'ın daire-i nüfûzundan çıkıp
şimale doğru gitmişler ve yolda rast geldikleri fırkaları
mağlûp, ortalığı yağma, ahaliyi katliam ederek Sibirya'ya
 Sayı 35 TÜRK YURDU
gömmüşlerdi, Yarmak'm istilâ ve tahribatından en ziyade
mutazarrır olan Türk-Nogaylar Çar İvan'a sefirler gön­
dererek şikâyetlerde bulunuyor, fakat faydalı bir netice
elde edemiyorlardı, Yarmak ise daima ilerliyor, daima ga­
lip geliyordu, 1852-1853 seneleri vukua gelen müsade­
melerde Yarmak'm savleti hayli gevşedi ise de, yine iler­
lemekte devam ediyor, Tura Nehri boyunca iniyordu,
Sibirya hanedanından altı bin kendilerinin eli silâh
tutar ittibalarıyla Tura Nehri'nin Tobol'a mansıb olduğu
yerlerde Yarmak'ı karşıladılar, Ai'alarında pek kanlı bir
muharebe ^aıkua geldi, Ruslar için yegâne ümid-i necât,-
kati mukavemette idi. Halbuki Türk beylerinin maiyeti
daha da barınabilecek pek geniş yerleri bulunduğundan
bi-hakın şecaat gösteremediler, mağlûp düştüler.
Bununla beraber Tobol Türk-Tatarları, Yarmak'ı rahat
bırakmıyorlai'di; Yarmak daima harbe müheyya bulun­
mak mecburiyetinde idi. Fakat yine ilerliyordu, Tura'nın
munsabıyla “Kara Ural Yar” arasındaki mesafeyi nehir
talâkıyla üç hafta zarfında katetti. Kara Ural Yar'a karîb
Tobol nehrinin dar bir yerini Küçümlüler (Küçüm Han'ın
tebeası) seddetmişlerdi. Yarmak fırkası üç gün
muharebeden sonra şeddi kırarak Tavva nehrine kadar
ilerledi. Buraya gelince Yarmak ve maiyeti Tobol şehrine
mi gitmek, yahut büsbütün dönerek artık Ural'a mı avdet
etmek cihetlerini müzakere etmişler ve askerleri azalmış,
kalanları da pek ziyade yorulmuş olmasına mebnî iptida
büsbütün dönmek münasip görülmüş ise de, bilâhere
Tobol'a kadar ilerlemeğe karar verilmişti,
Küçüm Han cem ettiği dört beş bin kadar askerini
yeğeni Muhammed Kul'un emri altında vererek Yarmak'a
karşı çıkardı, 1853 senesi temmuzun yirmisinde “Papaz
Ormanı” kurbunda iki taraf karşılaştılar. Kanlı bir
muharebe vukua geldi. Neticede Müslüman-Türk askeri
ricata mecbur oldu, Yarmaklılar temmuzun yirmi altısın­
da nehir tarikıyla Torba nehrinin munsabına kadar iler­
lediler ve orada yine önlerine Küçümlüler çıktı. Yarmak
askerinin yarısı mahvolmuş idi. Karşılarına çıkan kuvvet
kalabalık görünüyordu. Biraz dinlenmek üzere “Karaçin
Ulusu” nâm kışlak kurbünde tevakkufa karar verdiler.
Aradan iki hafta kadar bir müddet geçer geçmez etraf­
larının tekrar Küçümlüler tarafından kuşatılmış ol­
duğunu gördüler. Kaçmak istedikleri halde şimdiye
kadar kazandıklarını kaybetmekten korkuyorlar, tutuş­
mak üzere ilerlemek için de kâfi derecede kuvvete mâlik
191
olmadıklarını biliyorlardı. Nihayet yine Tobol'un mun-
sabına doğru ilerlemeyi tercih ettiler ve ilerlediler. Hatta
Küçüm'ün “Mirza Atık” unvanlı bir şehrini bile zaptet­
tiler, Artık kış da basmış olduğundan bu mevsimi geçire­
cek bir kışlak tedariki lâzımdı. Kışlak bulmak kolaydı,
Küçümlülerin kışın taarruza kalkışmayacakları da an­
laşılıyordu, Ancak, fırkası için kışı geçirecek kadar er­
zakın bulunmaması Yarmak'ı düşündürüyordu. Nihayet
son kararı vermek lâzım geldiğini anladı. Bütün kuvvetini
toplayarak Muhammed Kul'a hücum etti ve bu mühim
muharebe neticesinde Muhammed Kul mecruh düştü.
Askeri de bozuldu,
Küçüm Han bu vak'adan pek ziyade müteessir oldu,
ye’se düştü, canlarından bıkmış bu eşkıya çetesiyle başa
çıkamayacağını anladı. Teşrinievvelin nihayetlerine doğ­
ru oralarını terk ederek İrtiş'in yukarılarına doğru iler­
lemeye başladı.
Yarmak kalan kışlaları tahkim etmek istiyor, fakat as­
kerinin azlığı bu teşebbüse mâni oluyordu, Mikdar-ı kâfi
kuvvete mâlik olabilmek için Çar İvan'a müracaata karar
verdi. Hem kendisini affettirmek, hem de muavenet is­
temek üzere emniyet ettiği adamlarından birkaçını Mos­
kova'ya Çar'ın nezdine gönderdi, Müdhiş İvan, Yarmak'm
harekât ve muvaffakiyatından mahzuz olarak affettikten
sonra başka Yarmak'a “Sibirya Kinezi” unvanını ita eyledi.
Biri altından diğeri gümüşten olmak üzere göğüs ve ar­
kalık iki zere ile bizzat üzerine giydiği kürkü de hediye
olarak gönderdi, Maiyyetinde bulunan efrada maaşlar
tahsis etti; ve kuvve-i muavene gönderdi, Çar'ın bu
muamelesi Yarmak ve çetesinin bittabiî daha ziyade
kesb-i cesaret etmelerine sebep oldu.
Bitmedi.
Halim Şahit
MATBUAT
TANZİMATÇILIK ALEYHİNE
Son ayların vekayii, Osmanlı Türk efkâr-ı umûmiyesi-
ni, devre-i Tanzimat'ın tetkik ve muhâkemesine sevk
ederek, Tanzimatçılık aleyhine bir cereyan husule getir­
di, Tanzimat ve Tanzimatçılık meselesini, münevver
Türklerin pîşgâh-ı tefekkür ve mütalaasına, sarahat-i tam-
192
me ile ilk Önce vaz eden Diyarbekirli Ziya Bey olmuştur.
Fakat meselenin anâsırı, az çok düşünen dimağlarda, bir
hayli zamandan beri, taazzuv ve teşekkül edemeksizin
çalkanmıyor değildi. Meselâ şu satırları yazan bile, mil-
let-i Osmaniye ihdası teşebbüsünün vahiliğini iddia eder­
ken, (Ü yahut medreselerin ıslahına asla yanaşılmaksızın
sırf mekâtib-i nizamiye tesisine çalışılmış olmasını mua­
heze eylerkenO) Tanzimatçılığa taarruz etmiş oluyordu.
Keza, sekiz yıl akdem Tanzimat'ın müdafii olan mütefek­
kir bir siyasî, birkaç ay evvel “Kemâl-i cesaretle kabul ve
ilân olunmalıdır ki Ai'abistan ve Arnavutluk ile Rumeli
temsil-i millî ve tevhid-i anâsıra müsait sahalar değil­
dir. ”0) diye bağırırken, Tanzimatçılığın aleyhine
cesurâne yürümüş oluyordu.
“Tanzimatçılık meselesi”, son haftalarda gazetelerin
saha-i muhakemâtına girdiğinden Tanzimatçılığa hücum
da tabiî şiddetlendi; "Tasvîr-i Efkâr", tanzimatçılığın if­
lâsım ilân etti, "Jön Türk", arkadaşının ilânını tekrar ve
tekidde gecikmedi. Yazılarında müteennî davranmayı
seven Köprülüzâde Fuad Bey de bahse karışarak, “Mek-
tep-Medrese” makalesiyle Tanzimatçılığın en zayıf bir
noktasına yüklendi.
Ben zannediyorum ki, Tanzimatçılığın iflâsım ilân
henüz erkendir. Tanzimatçılığın daha hayli sermayesi
var. Münevver fikirli denilen adamlarımızın çoğu hâlâ
Tanzimatçıdır. Hükümet, mektep, matbuat hâlâ Tan­
zimatçılar elindedir. Bununla beraber iflâs makalelerini
biraz okuyalım;
''Tanzimat usûl-i teceddüdü, esasat-ı metineye hiç
de ehemmiyet vermeyen bir tehalük ile garba teveccüh
etmiş, herşeyi garbden almak tarîkim ihtiyar ile şarkı
hemen kâmilen denilecek bir halde ihmal eylemiştir.
İşte biz, hatanın menşe-i azîmini burada buluyoruz.
Milletin terakki ve tekâmülü için taklit yolu demek
olan Tanzimat usûlü hiç de kâfi değil idi. Kâ.fi ol­
mamak şöyle dursun hatta tevlîd-i mazarrat dahi ey­
lemiş olduğu, işte şimdi bütün an'anesiyle anlaşılmış
bulunuyor.
Tanzimatçılar mektep açtılar, lâkin medreseler
hâl-i tevakkuf-ı sâbıkalarını muhafaza edeı^ek kenar­
(Ü “Milli Meşrutiyet Fırkası Beyannâmesi”, sahife; 7
(2) »üç Tarz-ı Siyaset”,sahife 4-6 ve 16-23
(5) “Sırat-ı Müstakim”, 25 Şubat 1325- “Medreselerin Islahı”
TÜRK YURDU Sa yı 35
da kaldılar. Ortada Darülulûm olmak üzere hem
mektep, hem medrese bulundu. Bunların veche-i tedris
ve talimleıi bittabi muhtelif gayeler takip etti. Çıkan
netice mektebin de, medresenin de tam birfayda temin
edememesi sûretinde tecelli eyledi. Tanzimatçılar or­
taya adliye teşkilâtı çıkardılar, mehâkim-i şer'iyede,
mahsur ve mahdud bir şekil ite bittabi muhafaza-i
mevcûdiyet eyleyerek tevzi-i adalet ve ihkak-ı hukuk
bir mecra-yı sâlime mâlikiyetten dûr kaldı.
Milliyet meselesi ise Tanzimatçıların hiç hatır ve
hayalinden geçmemiş idi. Binaenaleyh devr-i Tanzi­
mat'tan itibaren terakki ve tekâmül nâmına atıldığı
iddia olunan hatevât, hep evham ve hayalâta istinad
eylemiştir. Bunun neticesi kendi mahsûsat-ı kavmiye
ve milliyesine sahip bir millet hâlinde taazzuv ve teşek­
kül edememekliğimiz sûretinde tahakkuk etti. Fakat
Tanzimatçılık gerçi iflâs etti; fakat bize de işte görülü­
yor ki pek pahalıya mal oldu. ”
"Tanzimatçılığın İflâsı”, Yunus Nadi, Tasvîr-i
Efkâr, 27 Şubat 1328.
"Tanzimatı tatbik ederken, biz hayatı, hakikati ve
anâsır-ı kavmiyeyi büsbütün gözden kaçırdık. Zannet­
tik ki, Avmpa'yı taklit etmekle, Avrupa'dan yapılmış
bitmiş kanunları, hazırlanıp tamam olmuş teşkilâtı
ödünç almak ile o kanunlar, o teşkilât bizim
vatanımızda kendi memleketlerindeki semeratı
verecektir. Biz ne tarihi, ne an’aneyi, ne mem­
leketimizin teşkilât-ı hususiyesini, ve ne de kav-
mimizin hâlet-i ruhiyesini hesaba katmadık. İşte diğer
kusurlann müvellidi olan bu esas kusurdur ki, Tan-
zimatın teceddüdatın bizde hayata intikalini adem-i
muvaffakiyete mahkûm etti.
Tanzimatçılık bize yalnız idare ve siyasette değil,
hayat-ı milliyemizin bütün şuûbâtında, meselâ
edebiyatta, gazetecilikte, hayat-ı umûmiye ve iç-
timaiyede dahi aynı derecede, belki daha ziyade
meşûm olmuştur. ”
 Sayı 35 TÜRK YURDU
“Tanzimatçılığm İflâsı”, Ahmed Agayef, Jön
Türk, 1 Mart 1329.
“Garp âlemiyle olan münasebatımız neticesinde,
memleketimize ıslahat ve teceddüd fikirleri girmeye
haşlayınca mütefekkirin ve rical-i devletin en evvel
düşündükleri şe}i, garp müessesatını taklid etmek oldu.
Evvelâ kıyafetlerden başlayan garp mukallitliği heyet-i
içtimaiyemizin heı^ unsurunda kendini gösterdi ve tıp­
kı hiç yoktan yeni bir âlem-i İçtimaî vücuda getiriliyor
gibi yeni vazifeler için yeni uzuvlar, yeni müesseseler
meydana çıkarıldı.
Büyük ReşidPaşa'dan beri meydana çıkan ıslahat
ve teceddüt taraftarları, Alî Paşa'lar, Fuad Paşa'lar,
Midhat Paşa'lar yapmak istedikleri teceddüdün bir
esas metine istinaddan mahrum, sahte ve bir dereceye
kadar da muzır olduğunu anlayamadılar. İçtimaî
meseleler hakkında pek az hâiz-i vukûf ve selahiyet
sahibi olan o adamlar, hakikî bir teceddüdün ne
demek olduğunu, bir heyet-i içtimaiyeye yeniliğin ne
sûrede idhali lâzım geleceğini maattessüf bilemiyorlar­
dı. İşte bunun için, memleketi cehlin ve taassubun
sürüklediği girdab-ı felâket ve izmihlâlden kurtarmak
maksadıyla artık mütefessih bir hâle gelen eski İçtimaî
uzuvlar yerine yeni uzuvlar ikame etmek ve teceddüd
vazifesini tamamiyle o yeni uzuvlara tahmil etmek is­
tediler. Fakat bunun netayici pek garip ve aynı
zamanda vahim ve tehlikeli oldu. Memleketin bütün
anâsır-ı medeniye ve içtimaiyesinde tuhaf ve manasız
bir senaiyet vücuda geldi ve tabiatiyle meydana gelen
bir tezad memleketteki İçtimaî tabakalar arasında
mevcut girdah-ı ihtilâfı bir kat daha derinleştirdi. Bu
sûrede tanzimat ve ıslahat fikirleri avam kütlesi
meyanına intişar edemeyerek, daha doğrusu onlar
arasında nev-ama dinsizlik şeklinde telakki olunarak,
yalnız sunûf-i mümtaze ve müdehbireye has bir telâk­
ki mahiyetinde kaldı. Garbı fena ve yanlış bir sûrede
taklidden ibaret kalan bu yanlış teceddüd-perverlik,
sunûf-i havassın Avrupa âlâyişine, hayat-ı sefahete
müncezib ve vatansız ve milliyetsiz bir kütle hâline gel­
mesinden fazla bir netice tevlîd etmedi; ve memleketi
altmış-yetmiş senedir bî-sûd hayaller arkasından koş­
turup durdu..
Altıyüz seneden beri az çok muayyen ve mukarrer
bir şekl-i İçtimaî almış mütemeddin bir heyet-i iç­
193
timaiye hâline girmiş olan cemiyetimizin-mahsûl-i
tekâmül olan tefeıruk münasebetiyle vezâif-i muhtelife
ifâ eden muhtelif uzuvları mevcut idi. Arazi teşkilâtı,
esnaf teşkilâtı, adliye teşkilâtı, idare teşkilâtı bizde
epeyi mütekemmil bir der'ecejie reşide olmuştu. Fil­
hakika bu teşkilât hükümetin son edvâr-ı inhitatında
epey bozulmuş, eskimiş, muhtac-ı tensik bir hâl almış­
tı. Fakat eğer müceddidlerimiz onları ihmal etmeyerek
aynı esasları zamanın icahatına göre tanzim ve ten-
sika bezl-i himmet etselerdi, tabiî memleket bugün bu
mertebede bulunmazdı. Halbuki onlar garbı takliden -
memleketin ihtiyacâtıyla hiç de kabil-i telif olmayan -
yeni müessesâtı meydana getirmekle beraber onların
yanında eski müessesâtı da bir hâl-i inhitatta idame ve
ibka ettiler. Bu sûretle aynı gayeye hadim olmaları
icab eden müesseseler, bilâkis, yekdiğerinin vezaifini
işgal ve iptal etmeğe başladı. Heyet-i içtimaiyemizin ar­
tık eski şekli bozulmuş, fakat ona henüz yeni bir şekil
verilememişti. Bir memleketin icabâtı, ihtiyacâtı,
an’anâtı nazar-ı itibara alınmayarak yapılan yenilik­
ler, eski mevcutları büsbütün ihlâlden başka birşeye
yaramaz!"
“Mektep-Medrese”, Köprülüzâde Mehmed
Fuad, Tasvîr-i Efkâr, 2 Mart 1329.
Ahmed Bey, hayat-ı milliye şuubatımn cümlesine
Tanzimatçılık ruhunun nefhedilmiş olduğunu söylüyor
ki, bu bence de pek doğrudur. Filhakika Tanzimattan be­
ri sanayi-i nefîsemizde (edebiyatta, mimarlıkta, hatta re­
simde), terbiye-i fikriye ve hissiyemizde nazariyât-ı siyasi-
yemizde, tetkikat-ı tarihiyemizde arkalarından koştuğu­
muz emellerimizde, hâsılı bütün hayat-ı maneviyemizde
hâkim ve nâzım olan ruh, Tanzimatçılık ruhudur. Siyasî
ve İdarî Tanzimatçılık, Osmanlı İmparatorluğu'nun hu­
duduyla tahdid edilmiş bir kozmopolitlik demekti. Bu
kozmopolitliğin kabiliyet-i hayat ve inkişafına inananlar
da yalnız biz zavallı okumuş Türklerdik. Binaenaleyh Os­
manlI Türklüğünün bugünkü ahval-ı müessifesinin men-
şelerini araştırırken Tanzimatçılığa çarpmamız ve çatma­
mız tabiî ve zarurîdir.
AK
 ' i* ** y»

'T'wrklzr'm Vk\âe^xw Ç alışır

YIL; 2 5AYI; 36 (23 Mart 1329-3 Nisan 1913)

O K i C ^ ^ (i » d t i i % ^ t 4 A t

Edebiyat: Emelimin Kanunları / Fikret Ziya

Lisanlar İlmi: Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı / Erdoğan

İktisat: ݧ İşten Geçmeden Gözünüzü Açınız / Parvus

İçtimaiyât: Türleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak / Gökalp

Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit

İntikad ve Takrîz: Lîalk Nazarında BirNiçe Mesele / K.N.

Mektuplar ve Gevaplanmız: Eski İstanbul ve İmar-ı Belde Belâsı / Mimar Kemaleddin

/...
Sayı 36
TÜRK VURDU
Türklerinfâidesine çalışır
EDEBİYAT
e m e l im in KÂNUNLARI
-Annemin çocuklanna-
Yurdu sev.. Irkımın hayatı için
Çalış, çabala!
Attığın her adım geniş ve derin
Bir yol açsın bu günkü tarihin
Kanlı bağrında.
Bir yol açsın ki işleyen kervan;
Secde etsin onun büyüklüğüne!
Aşık olsun.. Desin ki “Türkistan
Sahip oldu.. Kavuştu onlar yerine”..
Biliniz ey bugünkü Türklük için
Çalışan, haykıran, koşan gençler..
Sizden âtı, geniş, büyük, zengin
Bir cihan bekler.
Bir cihan.. Bir büyük, geniş Turan..
Ki zemini bu asır irfanın;
Bu tuhaf kanlı, şanlı dünyanın
Bahtiyarlık saçan, hayat yaratan
“İlim ve fen” ile süslü olmalıdır..
Şimdi mazi olan büyük Turan,
Medenî, anlı, şanlı Türkistan
Yetişir, uykudan uyanmalıdır.
Fikret Ziya
TÜRK YURDU 197
Onbeş günde bir çıkar
LİSANLAR İLMİ
OSMANLICANIN YAZISI, LÜGATİ, İMLÂSI,
KAVAİDİ, EDEBİYATI
-Yazı-
Bugün yeryüzündeki bütün Müslümanların başka
başka kavmiyeti, lisanı olduğu halde onları şu yazı birleş­
tiriyor. Çünkü mensup oldukları İslâm dinini tebliğ eden
yazı budur. Her müslüman kavim kendi dillerinin iktiza­
sına göre bu yazıya bazı şekiller ilâve ederek şimdiye ka­
dar kitaphane-i maariflerini birçok eserlerle doldurmuş­
lardır. İslâmlar arasındaki bu yazı iştiraki gayet mühim ol­
duğu gibi, âsâr-ı eslâf meselesi de ehemmiyette ondan
aşağı kalmaz. Ya asırlarca bu yazıya olan itiyadımız, adeta
İslâmiyet levazımından gibi tanıyışımız gayet derin düşü­
nülecek meselelerden değil midir.
Bugün İslâmiyetin muhafazası ve terakki ettirilmesi,
İslâm olan her kavim istidatlarına göre kendilerinin iler­
lemesine çalışmaları, sonra da umûm Müslümanlar ara­
sında bilişme, birleşme meselesi bizlere o kadar açık ve
acıklı surette tezahür etti ki, artık bu noktada daha ziya­
de durmak, bahis yürütmek lüzumsuz tekrardan ibaret­
tir. Şimdi birbirimizi incitmeden, ıslahına çalışacağımız
halkımızı kuşkulandırmadan, yahut halkımızı muhalif et­
tirmek ve geri bıraktırmak ve mazallah yeni yeni felâket­
lerin hazırlanması için a'dâmıza meydan vermek gibi ha­
talara düşmeden bugün ahaliyi okutup yazdırmaya, ten­
vir etmeye mecburuz. Malûmdur ki, tehlikeli bir hastaya
ameliyat bile iktiza etse ilk düşünülecek şey, hastayı ame-

198 TÜRK YURDU
liyatta dayanacak bir sıhhate, bir kuvvete getirmektir. Bi­
naenaleyh biz bugün gayet teenni ile, hâkîmâne tedbir­
lerle halkımızı evvelâ büyük büyük ıslahlara müstaid bir
hâle getirmeye mecburuz. Demek ki bugünkü tedbirler
istidad tedbirleri olacaktır.
Şu mukaddime malûm olunca artık pek açık surette
tahakkuk eder ki, biz bugün halkımızı okutup yazdırmak
için bu yazıyı kullanmağa mecburuz. Biz bunun gayrı
yürütülen fikirleri ilme, hikmete muhalif bulunduğumuz­
dan na§î dinlemekte mazuruz. Biz de biliriz ki bu yazı
gökten nâzil olmadı. İnsanlar yaptı. Bu, hakikatte din
meselesi de değildir. Ümmî bir kavim içinde zuhûr eden
İslâmiyet bu yazıyı sonradan başkalarından aldı. İnsan
dinini her yazı ile yazabilir. Bunlar pek belli meselelerdir.
Ancak bu gibi meseleleri onbinde bir kişinin bilmesi der­
hal tatbik zeminine vaz edilmeye cesaret veremez.
Bugün biz Müslümanlar el ve gönül birliğiyle hal­
kımızı okutmaya çalışalım. Onların ekserisinde bu gibi
meseleleri kabul edecek istidad hâsıl edelim. Bu is­
tidadın husûlüne yardım edecek âlimâne üstadâne eser­
ler yazalım. Yazılmışları bol bol okutalım da, artık onlar
ne isterlerse öyle yapsınlar. Fakat biz eminiz ki o vakit
yine yapılacak şey bu yazıyı elden bırakmamak olacaktır.
Çünkü bizim itikadımızca - diğer dindaşlarımız meselesi­
ni bırakalım - bize göre bizim şu yazımız cüz'î bir ıslahla
bugünkü Avrupa yazılarının suhûletine yakın denilebile­
cek bir dereceye gelmek mümkündür. Bunu zan ve tah­
min üzerine söylemiyorum. Tecrübe edildi, tahakkuk et­
ti. (Bununla beraber bir kavimde okuyup yazmayı tamim
edecek cihet yalnız yazı meselesi de değildir. Çin'de
okuyup yazmayanlar ekalliyette olduğu yazılıp duruyor.
Bizim yazımız şu hâliyle bile Çin yazısıyla mukayese
edilemeyecek derecede değil a.)
Yazı Yahut Harfler
Meşrutiyet iptidasında Maarif Nâzın Nailî Beyefendi
yazı ve imlâ meselesini hakkıyla takdir edip Alımed Mid-
hat Efendi, Emrullah Efendi, Necib Âsim, Veled Çelebi,
Alımed Hikmet Bey, Fuad Raif Bey, Naim Bey ve sâireden
mürekkep bir komisyon teşkil etti. Bunlar bir kış, bir yaz
bu işe ciddî çalışarak, cedelci Ahmed Midhat Efendi mer­
humla ara sıra adeta kavga ederek, yazı kısmını hitama
erdirip raporlarını da Nezarete takdim etmişlerdi.
Nezaret bunu gazetelerle neşredecek, bunun üzerine
T
Sayı 36
fikirler teati edilecek, İstanbul'da, taşrada olan lisan
ulemâsı bu babda diyeceklerini diyecekler, o vakte kadar
imlâ meselesi de bitecek, o da lisan ulemâsının tetkikine
arzolunduktan sonra mektep kitapları bu hat ve imlâ ile
basılacaktı. Hatta ilk içtimada azadan biri Lâtin hurûfunu
teklif etmiş, bu teklifin muhassenâtı pek bedıhî olmakla
beraber umûm huzzâr tarafından öyle mahzurlar ser-
dedilmişti ki bizim şu hâlimizde böyle bir teşebbüse kal­
kışmak bu gibi meselelerin uzun zamanlar umacı gibi
mensî bir mağaraya hapsine, belki de Meşrutiyetimizin
sarsılmasına sebep olabileceğine cümleye kanaat gelmiş­
ti. Hatta Teceddüd sahibi bâ-istida komisyona dahil ol­
mak ve kendisinin dîvanî azmanı hurûf-i mukattaasını
kabul ettirmek istemişse de, kendisi komisyona cel-
bedilerek birleşmeğe, yaklaşmağa şiddetle mecbur ol­
duktan diğer Müslüman kardeşlerimizden yazımızı
ayıracak ve umûm İslâm âsârına bizi yabancı kılacak ol­
duğundan sonra Lâtin hurûfunu almayıp da Müslüman­
larla umûm AvrupalIlar arasında "Lâ ilâ hâ-ülâi ve lâ ilâ
hâ-ülâ muzebzebîne beyne zvlik" acaip bir mevzi almak­
ta bir mana ve mantık olamayacağı tarzında cevap veril­
mişti.
O komisyonda günlerce altı tane imlâ harfi, sâitler
hakkında uzun uzadı müzakere ve mücadeleden sonra
şekilleri kararlaştırılmıştı. Sonra da sâmitlere eliften baş­
layarak tam bir sene kadar bir müddette bunlar da bitti.
Burada bu bâbda daha uzun malûrnat veremeyeceğim.
Çünkü yapılan şekillerde matbaa hurûfatı olmadığı cihet­
le izah kabil değildir. Yalnız şunu söyleyeyim ki, bu hurûf
ıslahı meselesinde (hem İlmî, mantıkî, muttarid, ihatalı
bir usûl vaz etmek, hem de ilk nazarda gözlere bir baş­
kalık çarpmamak) yani halk o kadar farkında olmadan
hurûf ve imlânın kolaylaştırılmasında mühimce bir adım
atmak noktası gözönünde tutulmuştu. On kadar harfin
şeklini bozmadan ufak bazı alâmet-i fârika vaz'ı yazımızı
diğer dindaşlarımızın yazısından da uzaklaştırmamıştı.
(Kelimenin ilk sâmitini sâit takip etmezse o ilk sâit mef-
tuhtur) ve (Kelimenin birinci, ikinci sâiti meftuh olursa
ya ikinci sâitten sonra -fetha sâiti olan - (he) gelip kelime
arasından parçalanır, yahut o (he) yerine () boş dendâne
getirilir.) gibi kaideler koyup "kibk; kelebek, evt; evet"
tarzında misaller yazılmıştı. İlerisini âtîye bırakıp iptidaî
tahsili bir an evvel tamîm etmek göz önüne alındığı için
mektep kitapları açıkça yazılacaktı. Gazetelere de bu
ciheti iltizam etmeleri tavsiye edilecekti. Bundan sonra
 Sayı 36 TÜRK YURDU
daha lügatli ve ıstılahlı, sanatlı yazıları okumağa geçmek
-isteyenler için- kolaylaşırdı. Bir de Ai'apca, Acemce olup
da lisanımıza yerleşmiş olan kelimeler iki kısım olup, bir
kısmı ya lafız, ya mana cihetinden, ya iki cihetten
bozulanlardır. Bunları kendi imlâmız üzere nasıl ki,
yazageldiğimiz veçhile bol bol sâit kullanarak yazılacaktı.
Şekl ü manası bozulmayanlar o kadar çok olmadığından,
klişe şeklinde hissedilmeksizin nazarlar imlâsına
alışabilirdi. Bu son nazariye ve buna benzer mümkün ol­
duğu kadar sayısı az kaideler imlâ kısmında müzakere
edilecekti.
İşte birçok malûmat verdiğim hurûf ve imlâ komis­
yonunun o mühim eseri eğer Maarif Nezareti'nde mev­
cut ise, bir aynını alıp doğrudan doğruya taalluku
hasebiyle Türk Yurdu'yla neşredilmeli. İhtisas erbabı da
bu babda enine boyuna fikir yürütmek. Artık aklımızı
başımıza alarak ilerleyeceksek böyle nâfı, İlmî bahislerle
vatana hizmet etmeliyiz.
Lügat
Bugün Osmanlı dili ayrı bir lehçe olmuştur.
Nezaketiyle, kelimelerinin çokluğuyla, edebiyatıyla,
telifatiyle, sonra da ulemâsiyle, güzel konuşur düzgün
ağızlı adamlarıyla, oldukça terakki etmiş halkıyla diğer
lisanlara ve o lisan erbabına faiktir. Fakat onlara nisbetle
noksanı da var. Bizim şubemizde pek çok halis Türkçe
kelimeler unutulmuş, birçokları da payitaht lisanına meç­
hul olduğu için şu makalemizde bile kullanmağa cesaret
edemiyoruz. Unutulmuş ve fakat pek lüzumlu edatlar ve
kaideler de var. Fakat bizim fıkrimizce bu mensiyyatı
hepsini birden sürükleyip gelip de zaten lisancılar hak-
kındaki fena nazarları, fena zanları kuvvetleştir-
memeliyiz. Bizim bugün yapacağımız en mühim iş lisan-
cı yetiştirmek, eski kitapları okumağa heves uyandırmak,
mühim meseleleri yalnız yazıp dilimizin, kavmiyetimizin
muhiblerini irşad etmek, hâsılı evvelce halkı okutup
düşünmeğe, içtihada alıştırmaktır.
Bizim dilimiz elifbasından itibaren yeniden yapmak
ister. Bir kere azıcık mehâric ilmi bilen kolayca teslim
eder ki, hece harflerimiz bile tabiat üzere dizilmemiştir.
Elif ile Ba, Ta, Cim mahreç itibariyle dizilmemiştir. Arap-
1ar bile kendi harflerinin bu tertibinin farkına tam bin
sene evvel varmışlarsa da, İlmî bir mesele olduğu için es­
ki tertip tebdil edilememiştir. El-Müzehher'de bu babda
malûmat var. Bizde elifba kitaplarımızın değişmesine
199
taraftar değil isek de fakat ulemâca bilinmesi, bu babda
Avrupa ulemâsından fikir alarak derin nazarlarla
münazara edilmesi taraftarıyız.
Bu bahis hem bizi sadedimizden uzatacak, hem de
istediğimiz şekilli harfler matbaa hurûfatı içinde mevcut
olmadığından maksadımızı hakkıyla tasvir edemeyece­
ğiz. Onu zamanına bırakalım. Lügat bahsine gelelim;
Harflerimizin şekilleri takarrür edip mehâric usûlü
üzere tertibi bilindikten sonra, nöbet o tertipte lügat
kitabı yazmağa gelir. Fakat bu kolay bir şey değildir.
Diyebilirim ki; lügat kitabı yazmak için insan lügatçı doğ­
mak icabeder. Çünkü gençlerin ancak yirmibeş, belki
daha ziyade seneler yakasını bırakmayan mektep
hayatından sonra bir de ekmek parası kazanacak iş bul­
maları lâzım gelir ki, o mesaisinden çalacağı zamanlarda
lügatçilik esbabını hazırlamağa çalışsın. Demek ki ancak
otuzbeş yaşından sonra ekseriya gençlik neşâtı azalmağa
başlar. Yahut zengin olmalı ki, ekseriya zenginler de böy­
le para getirmez, belki can sıkar işlerle uğraşmazlar.
Her ne ise biz yazalım da güvenen girişsin.
Evvelâ Osmanlılığın iptidasından zamanımıza kadar
yazılmış manzum mensur eserlerden her devre ait olmak
üzere bir haylisini okumalı. Biz de edeb lisanı bir olduğu
için İstanbul, Konya, Sivas, Kastamonu memleketlerinde
çıkan edîblerin, müelliflerin kitabet lisanında -bazı nadir
kelime, tabirat, ıstılahattan başka- fark yok gibidir. Yalnız
devirlerde fark vardır. Meselâ, yediyüzde yazılmış bir eser
ile dokuzyüzde yazılmış eserin arasında hayli fark
görülür. Sonra adeta yarım asır arasında bile farklar
müşahede edilir. Dokuzyüz evasıtından sonra edeb lisanı
lâtif bir incelik peyda eder. Mecazlar çoğalır. Teşbihler,
tabirât-ı mahsûsalar yeniden vücude gelir. Bin'den son­
rasını herkes anlar. Fakat lügatçi edebî yazılmış kitaplar­
dan ziyade başka mevzuda; meselâ akaide, tababete, hay­
vanât, maadin ve nebatât havassına, hususa Arapçadan,
Acemceden Türkçeye tercüme edilmiş eski yazma lügat
kitaplarından çok istifade eder. İslâmiyet ıstılahâtını, taş­
ların, otların, hayvanların, ağaçların isimlerini ve lügat­
lerin aslını bu kitaplardan toplayacaktır.
Bundan sonra da müşteşriklerin bastıracakları
Kutadgu Bilig, Orhun Abideleri, Turfan vesikaları, Ter-
cüman-ı Türkî ve Arabî, Miracnâme gibi kitaplarla kütüp­
hanelerde ara sıra bulunan Et-Tuhfetü'z-Zekiyye, Ferec-i
200 TÜRK YURDU
Bade'ş-Şide, Kabûsnâme, İskendernâme, Âşıkpaşa
Divanı, Sultan Veled hazretlerinin Türkçe eş’ârı gibi eser­
ler ile Uygur, Özbek, Tatar, Kıpçak, Azerbaycan, Tiflis
lisanlarında bir hayli eser tetebbu etmeli. Bunlar iştikak
ilmine, lügatlerin aslını bulmağa çok hizmet eder. İhyası
vacip hayli lügatler de bulunur. Arap, Acem lisanını ve
edebiyatını da oldukça bilmelidir. Araplar lisan ilmine
dair hayli eser yazmışlar. Bunlardan en faydalıları
El-Müzehher, El-Câsûs, El-Felsefetü'l-Lügaviyya gibi
muhakkıkâne eserlerdir. Hele Avrupa lisan âlimlerinin
bu ilme dair bazı eserleri de okunup lisan ilmi feylesofi
olduktan sonra lügat kitabı yazılırsa, o vakit Osmanlılığa
ilk lügat kitabı ithaf edilmiş olur.
Bize iki nevi lügat kitabı lâzımdır. Biri meharic tertibi
üzere felsefesiyle, iştikakıyla, şevâhidiyle, sırf Türkçe,
diğeri de müveccez, münakkah, tertipli bugün Osman­
lılıkta kullanılan Arapça, Acemce, ecnebice kelimeler de
dahil olduğu halde karışık olmalıdır. Birincisinden lisan,
edebiyat ulemâsı, İkincisinden de muharrirler, edipler,
umûm halk istifade eder. Bugünkü lügat kitapları birçok
kelime hâzinesiyle; kelimenin ruhundan çıkmayan,
şurada burada görülen manalai'in altına sıralanmasından
ibarettir.
Erdoğan
İKTİSAT
İŞ İŞTEN GEÇMEDEN GÖZLERİNİZİ AÇINIZ!
Vaktiyle Türkiye kavî bir devlet idi. Fakat o eski kuv­
vet artık mevcut değildir. Bugün Türkler, başkaları
üzerinde icrâ-yı tahakküm için değil, muhafaza-i
mevcûdiyet uğrunda boğuşmak mecburiyetinde
bulunuyor. Bu hakikati uzun uzadıya izah ve isbata ih­
tiyaç var mıdır?
Eğer siz, milletinizin kanının son damlasını akıtmak­
ta bulunduğunu hissetmiyor, payitahtınızın kapısı önün­
de gürlemekte olan top sesleri kalplerinizi sarsmıyorsa
ve eğer siz, düşmanlar tarafından ihata edilmiş ve sayd
için takip edilmekte bulunan bir av hayvanı gibi sıkıştırıl­
makta olduğunuzu görmüyorsanız, size bir risale
sahifelerinde bu hususa dair daha fazla ne söylenebilir?
Sizi Amerika'da mahvedilen yerli Hindliler gibi or­
tadan kaldırmak istiyorlar. Siz bu mukayeseyi bir
Sayı 36
mukayese-i edebiye gibi telakki etmeyiniz. Bu pek acı bir
hakikattir. Eğer siz bunu anlamıyorsanız, bunun başlıca
sebebi izzet-i nefsinizin mevkiinizin pek fena bulun­
duğunu kendi kendinize itiraf eylemenize mani ol­
masıdır.
Köyleriniz yakılıp yıkılmakta, her tarafta kıtal ve
mezalim icra edilmekte ve bu sûrede ahaliye havf ve deh­
şet ilka olunmaktadır. En nihayet vaktiyle Amerika yer­
lilerinin AvrupalIlardan firar ettikleri gibi bugün de Türü
köylüleri hiç denilecek miktarda bulunan mal ve ser­
vetini yüklenerek Avrupa medeniyetçilerinden uzaklaş­
maktadır; arazisi gasbolunabilmek için yerli ahali tazyik
ile firara mecbur edilmektedir.
Aynı muamele vaktiyle Amerika'nın yerli ahalisine de
reva görülmüştü. İşte milletdaşlarınız hicret ediyorlar.
Zavallı muhacirler, artık Boğaz'ın öte yakasına sevkedil-
miş Anadolu çöllerinde yürüyüp gitmektedir. Fakat daha
sonra? Medeniyetçiler - AvrupalIlar- size diğer taraflardan
-İran, Şarkî Anadolu, Mısır ve Suriye cihetlerinden- de
sokulmaktadırlar. Onlar sizin bütün yollarınızı kapamış­
lar ve sizi muhasara altına almışlardır. Eğer siz yerlerinizi
de tutamayacak ve asr-ı hâzırın istediği gibi İktisadî bir
kuvvet vücude getiremeyecek olursanız, helâk olmanız
muhakkaktır...
If* /
f /»■ »««.
# m
r
tX *> İf 4
Büyük Türk Mütefekkiri Ahmed AgayefBey
 Sayı 36 TÜRK YURDU
Tarih, büyük devletlerin sûret-i inkırazlarına dair bir­
çok misaller göstermektedir. Devletlerin indirâsı millet­
lerin mahvı demek değildir. Lehliler, istiklâl-i düvelilerini
kaybetmediler mi? Mamafih onlar milliyetlerini muhafaza
ettiler. Siz devletinizi henüz muhafaza etmiş bulunduğu­
nuz halde dahildeki Türk ahalisi mahvoluyor.
Bunun başlıca sebebi iktisat meselesidir. Sizin za’f-ı
iktisadiniz, askerî hezimetlerinizi de intaç eylemiştir. As­
kerî hezimetler ise memleketin iktisaden daha ziyade
düçar-ı zaaf olmasına yol açarlar.
Altık son dakika hulûl ediyor. Eğer siz elinizde kalan
araziyi muhafaza ve menafi-i iktisadiyenizi müdafaa ede­
meyecek olursanız, her türlü teşebbüsleriniz boşa
gidecektir. Ne yapılırsa, şimdi yapılacak ve daha sonra iş
işten geçmiş bulunacaktır.
Lâkin düşmana vesait-i askeriye ile icrâ-yı tazyik
hususunda kahramancasına sarf-ı gayret ettiğiniz halde
cihet-i iktisadiyede son derecede kayıtsızlık, acizlik ve
bilgisizlik gösteriyorsunuz.
Düşmanın işgal ettiği yerlerden gelen yüzbinlerce
Türk muhacirleri Anadolu'ya sevkedildikten sonra adeta
unutulmuş bir halde bırakıldılar. Acaba bu Türk köylüle­
rinin öteden beri mâlik bulundukları arazinin istikbâli
düşünüldü mü? Bugün devlet-i galibenin arazi-i meşgule
üzerindeki hakkı, bir hakk-ı İdarîden ibarettir. Bu hak,
ahalinin arazi üzerindeki hakk-ı mülkiyetini ihlâl edemez.
Fakat siz, muhacirlerin arazi-i sâbıkaları üzerindeki
hakk-ı temellüklerini ispat ve muhafaza hususunda ne gi­
bi tedbirler ittihaz eylediniz? Bu yerler, Türk köylüleri­
nin, onlar üzerindeki hakk-ı mülklerini ispata medar ola­
cak vesâikın muhafazasını düşünmediğinizden dolayı za­
yi edileceklerdir.
Siz Avrupa'daki arazinizin son parçası için mübâzere
ediyorsunuz fakat Türk köylülerin Avrupa'dan hicretleri
üzerine ayağınızın altındaki zemini kaybettiğinizi anlamı­
yor musunuz? Muhacirlerin eski mekânlarına avdetleri ve
ellerindeki araziyi muhafaza eylemeleri için son derece
çalışmanız lâzımdır. Aksi takdirde Avrupa'yı tamamen
terk ile Anadolu’da toplanmağa mecbur kalacaksınız.
Teşebbüs-i şahsî sayesinde muhacirlerin arazi
vesâire üzerindeki hakk-ı temellüklerinin muhafzası için
pek çok şeyler yapılabilirdi. Bu münasebetle muhacirler
hakkında tahkikat icra edilerek onların isim, mahall-i
201
ikametleri, mâlik bulundukları arazinin miktarı ve düş­
man eline düşen hayvan ve eşya-yı sâiresi hakkında
mükemmel bir cetvel tanzim edilebilirdi. Acaba içinizde
bu hususları düşünecek kimse niçin zuhûr etmedi? Çün­
kü sizin aklınız, fikriniz harekât-ı askeriye ve muamelât-ı
diplomatikıye ile meşgul olup ahalinin menafiini
bâ-husus menafı-i iktisadiyesini hiçbiriniz düşünmedi.
Devletiniz, vaktiyle enamî (demokratik) bir devlet idi.
Zaten OsmanlIların asıl kuvvet ve şevketleri bundan
neşet ediyordu. Fakat Bizans medeniyetinin tesiriyle
idare-i devletinizin esasları değişmiş ve artık devlet,
ahalinin ihtiyacât ve menafiini düşünmekten vazgeçerek
onun sırtında bir bar kesilmiş ve bazı şahısların ve heyet­
lerin ellerinde anâsır-ı memleketi hatta Türk unsurunu
da ezmek için bir vasıta hâlini almıştır ve bunun neticesi
olarak mezkûr şahısların ve heyetlerin servetleri son
derece tezayüd ettiği halde halkın fakr u zarureti de o
nisbette artmıştır. Milletten asker ve vergi daima alınmış.
Fakat asıl devletin millete hizmet etmesi lâzım geldiğini
hiç kimse hatırına bile getirmemiştir. Siz Meşrutiyet
usûlünü kabul ettiniz. Lâkin ahalinin emellerini teşhis
edemediniz siz, -efkâr-ı münevvere ashabı- milletten
uzaklaşmışsınız, siz, kendi milletinizi tanımıyorsunuz.
Siz, milleti hayallerinizde kahramanlık heyulası şek­
line sokarak ya medh ü senâ eyliyor veyahut cehalet ve
muhafazakarlığından dolayı onu takbih ediyorsunuz.
Fakat siz, millet hayatıyla yaşamıyorsunuz. Milletin his­
siyatı ile sizin ihtisasatınız arasında bir nokta-i temas yok­
tur. Siz, milletinizin hâlini öğrenmek ve onun ihtiyacât ve
arzularının ne yolda bulunduğunu anlamak zahmetinde
bulunmuyorsunuz. Bu sebepten dolayı milletin refah-ı
hâline ait meseleler ile meşgul olduğunuz zaman
hakikatten ziyade hayalâtınıza tâbi oluyorsunuz.
Meselâ Ziraat Nezareti'niz orman yetiştirmek için bir
lâyiha-i kırtasiye hazırlamış. Eğer herşey kağıt üzerinde
tahmin edildiği gibi gider de köylüler hakikaten ağaç
dikerlerse ve eğer ağaçlar, çocuklar ve köylüler tarafın­
dan kesilmeyip de büyür ve bir orman hâline gelirse,
otuz sene sonra serin bir gölgelik husûle gelecek demek­
tir. Hatta bu gölgeler. Ziraat nazırınızın kalbini daha şim­
diden ferahlandırıyor. Fakat siz, gölgeli ormanlar hakkın­
da hayallere daldığınız halde muharebe sebebiyle harab
olan yerlerde, bâ-husus Trakya'nın Devlet-i Osmaniye
idaresinde kalacak kısmındaki Türk köylerinin tarlalarını
202 TÜRK YURDU
sürüp ekmek için muhtaç bulundukları hayvan ve
tohumları nereden tedarik edeceklerini maattessüf hiç
düşünen yok.
Meclis-i Mebusan'ın kapalı bulunmasından bilistifade
çabuk çabuk kanunlar yapılıyor. Bu kabilden olarak
emlâk Nizamnâmesi'nde de birtakım tadilât icra edildi.
Faydalı bulunan bu tedbirin itmam ve ikmale muhtaç
bazı cihetleri vardır. Köy ve şehirlerde emlâk sahiplerinin
ellerindeki emlâki muhafaza ve ziratlerini ilerletebil-
meleri için az faiz ile para verir itibar-ı malî teşkilâtının ih­
dası elzemdir. Bu gibi teşkilât vücude getirilmediği tak­
dirde emlâk Nizamnâmesi'nin tadili ancak Türk ahal­
isinin iktisaden mahvı için yeni ve kuvvetli bir vasıta teş­
kil eyleyecektir.
Bu vasıta ile arazî-i emîriye bankaların elini geçeceği
gibi bizzat İstanbul'da banka ve diğer anonim şirket­
lerinin malı olacaktır.
Ben, bu husustaki tehlikeleri, “Tanin”, “Türk Yurdu”,
ve “Jön Türk”de birçok defalar izah ettim. İstanbul'un
yüzbinlerce Türk ahalisinin sâkin bulunduğu yerlerde
bugün yangınlar sebebiyle yalnız kül yığınları müşahede
olunuyor. Nasılsa bir tarafa sığışmış olan mezkûr ahali,
son derece fakr u zaruret içerisinde yuvarlanmaktadır.
Hâl-i harp sebebiyle zavallıların müzayakası daha ziyade
artmıştır.
Bu halde bulunan ahalinin yedindeki araziyi satın al­
mak pek kolaydır. Az zaman zarfında bankalar yangın
yerlerini satın alarak oralarda mağazalar ve saraylar inşa
eyleyeceklerdir. O zaman İstanbul tamamen değişecek,
her taraf elektrik ile tenvîr edilecek ve elektrik tramvay­
larının hareketleri bütün İstanbul'u dolduracaktır. Fakat
o yerlerde Türk ve Müslüman ahalisinden eser bile kal­
mayacaktır. Eğer arsa sahiplerinin ahfadından bazıları es­
ki hanelerinin yerinde inşa olunacak yabancı evlerde ka­
pıcılık vazifesiyle olsun sığınacak bir yer bulsalar yine
memnun kalacaklardır. (Bugünkü Beyoğlu hatıra getiril­
sin!)
Bankalar, köylülerin emlâk ve arazisine de el uzata­
caklardır.
Tekrar ediyorum; Emlâk Nizamnâmesi'nin tadiline
son derece ihtiyaç vardır. Fakat ahaliye ucuz faizle para
tedarik edebilecek gibi itibar-ı malî müesseseleri vücude
getirilmeyecek ve Türk alıalisi, işlerini Avrupa usûlüne
Sayı 36
tevfik için bu müesseselerden istifade etmeyi becere­
meyecek olursa, o zaman Türk ahalisi Emlâk Nizâm-
nâmesi'nin tadili yüzünden perişan olacaktır.
Memlekette sanayiin terakkisi, bugünün en mühim
ihtiyaç ve emelini teşkil eylemektedir. Sanayi-i cesîmenin
büyük servetler vücude getireceğinde hiç şüphe yoktur.
Fakat burada en mühim bir mesele varsa, o da bu servet­
lerin kimin yedine geçeceği, daha doğrusu servet-i
mezkûre yerli ahalinin mi, yoksa ecnebi bankalarının
eline mi geçeceği keyfiyetidir.
Misal olarak geçenlerde verilen metropolitin imtiyazı
meselesini zikredeyim. Matbuata vâsıl olan haberlere
göre, imtiyaz sahibi bulunan kumpanya daha bidayette
bu teşebbüsten senevî iki milyon lira kazanacağını ümit
eylemektedir. Acaba Şehremaneti bu teşebbüsten ne
kadar hisse-i temettü alacaktır? Emanet-i mezkûrenin,
bütün hattın ikmalinden sonra alacağı hisse-i temettü an­
cak 3.500 lira yani 80 bin Franktan ibaret bulunacaktır.
Şehremaneti ecnebî kumpanyasının hadd-i asgari olarak
kazanacağı iki milyon liradan ancak 3.500 lira alabilecek­
tir! Halbuki daha sonra kumpanyanın varidatı arttığı hal­
de Şehremaneti'nin hisse-i temettüü yine 80 bin frankı
tecavüz etmeyecektir. Şehir ahalisinin miktarı bir milyon
olsun veyahut iki milyona vâsıl olsun Şehremaneti'nin
kilometre başına alacağı hisse her zaman beşyüz bin
liradan ibaret kalacaktır. Halbuki şehir ahalisinin miktarı
arttıkça şehir şimendiferinin varidatı da o nisbette teza-
yüd eyleyecektir. Binaenaleyh mukavelenâmede ahalinin
tezayüdü de nazar-ı itibare alınmalı idi. Fakat bunu
düşünen olmamıştır.
Metropolitin faydalı bir teşebbüs olduğunda şüphe
yoktur. Fakat şehrin varidata ve devletin de vergi as­
habına ihtiyacı vardır. İlerisini de düşünmek iktiza eder.
Sanayiin terakkisi üzerine gerek şehrin ve gerek dev­
letin ihtiyacâtı da artacaktır. Siz bugün, şeraitinin ken­
diniz için ne derece nâfı bulunduğunu nazar-ı dikkate al­
maksızın vermekte olduğunuz imtiyazlar uzun müddet
devam edeceklerinden bundan edeceğiniz istifade-i
maliye pek az olacaktır.
Siz, mazisi mahvolmuş ve halden de mahrum bir mil­
let olduğunuzdan çoktan beri istikbâl hesabına yaşamak­
tasınız.
 Sayı 36 TÜRK YURDU
Bugün Meclis-i Mebusan mesdûd bulunduğundan
nezaretleriniz her türlü kontrolden mahrumdur. Bu gibi
mesailde efl^âr-ı umûmiye hiç nazar-ı dikkate alınmıyor.
Matbuat sükût ediyor; gazeteler ya maliyûn tarafından
satın alınmıştır veyahut sadece bu gibi şeylerden haber­
dar değillerdir. Matbuat, imtiyazların verilmesinden, an­
cak herşey olup bittikten sonra haber alabiliyor. Hatta
ekseriyetle akdedilen imtiyaz mukavelenamesinin birçok
cihetleri gizli kalıyor. Bazı defalar, gazeteler yanlış haber­
lerle iğfal ediliyorlar. Meselâ metropolitin imtiyazı
mukavelenâmesi imza edileceği zaman, güya bu im­
tiyazın iki milyon liralık bir avans^ meselesine merbût
bulunduğu işaa edildi. Fakat bu vasıta ile kim iğfal
olunuyor? Matbuat mı, hükümet mi? Mukavelename im-
zalanmazdan evvel bize birçok banka kaimeleri göster­
mişler. Fakat imtiyaz mukavelenamesini ellerine aldıktan
sonra kaimeleri ceplerine koyarak avans vermemişlerdir!
Sizi daha büyük tehlikelere maruz kılan asıl cihet,
devletin umûr-i mâliyesi cihetidir. Maliye hususunda
sizin elinizi ayağınızı zaten bağlamışlardı, şimdi de
boğazınıza kemend takmak istiyorlar.
Bu makalemi daha ziyade uzatmamak için maliye
meselesinin tetkikini gelecek defaya terk ediyorum.
Gelecek makalemde ahali-i mahalliyenin menafı-i Ik-
tisadiyesini muhafaza edebilecek gibi icraat-ı hususiye ve
teşebbüsât-ı şahsiyeden bahsedeceğim.
Geçirilmekte olan dakikalar, son derece tehlikelidir!
Göz açmak, işe tutunmak sırası asıl bu sıradır. Zira daha
sonra iş işten geçmiş olacak ve belânın tamiri gayr-i
mümkün bir hâle gelecektir.
Parvus
iç tm m m
TÜRKLEŞMEK, İSLÂMLAŞMAK, MUÂSIRLAŞMAK
2
LİSAN
Cismin tulü, arzı, umku olduğu gibi, İçtimaî vicdanın
da üç buudu var. Milliyet, beynelmileliyet, asriyet. Bu
kaziyenin ne derece doğru olduğunu iptida İçtimaî vic­
danın inikas âyinelerinden biri olan lisanda arayacağım.
203
Dilimiz, elli altmış seneden beri genişlemek yolunu
tutmuştur. Asrın şuaları ülkemize nüfûz ettikçe gözümüz
yeni masnu'lar, zihnimiz yeni mefhumlar görmekte
devam ediyor. Bunlar isimsiz kalmayacağı için, her gün
birçok yeni kelimelerle lisanımız zenginleşiyor. Asrın
mümessili olan milletlerin gazetelerinden, kitaplarından
tercümeler yapıyoruz. Bu sûrede irfanımızda mevcut ol­
mayan birçok yeni manalar nâtıkamızdan yeni lafızların
ibdainı istiyor.
Lisanımız, müterakkî dillerle karşılaştıkça, adeta
kelime be-kelime onların taklidini yapıyor. Bazen “hur-
de-bin (microscope)”, “durbin (telescope)”, “şeh-kâr
(chef d'oeuvre)”, “mefkûre (ideal)” kelimelerinde ol­
duğu gibi lafzî “istinsah (calque)” 1ar yapıyor. Bazı kere
de “tayyâre (aeroplan)”, “tekâmül (evolution)”, “meş­
rûtiyet (constitution)”, “bediiyât (esthetipue)” tabirlerin­
de olduğu gibi, manevî istinsahlar husûle getiriyor.
Lisanımızın bu fiilî temayülü bize şunu gösteriyor;
Bir zaman gelecek ki Türkçemiz, Fransız, İngiliz, Al­
man lisanlarındaki bütün kelimelerin mukabillerine
mâlik olacaktır.
Lafzî kelâm, nefsî kelâmın ifadesi olduğuna göre, as­
rın meflıumlardan mürekkep manevî bir lisanı vardır ki,
her dil ona intibak etmek mecburiyetindedir. O halde
Türkçe ne zaman bu ihtiyacını tatmin ederse o vakit
muasırlaşmış, asriyet cihetindeki ittisainı ikmal etmiş
sayılabilir.
Lisanımıza giren yeni kelimeler üç nevidir:
1. Ecnebî kelimeler,
2. Arapça ve Acemceden ibda yahut terviç olunan
kelimeler,
3. Türkçe ibda yahut tervîç olunan kelimeler.
Birinci nevi kelimeler lisanımıza kaçak sûretiyle giriy­
or. Lisanî selîkamız bu kelimeleri lisandan tard ederek
yerlerine “ıstılah” iseler Arapça yahut Farisîden, “lügat”
iseler Türkçeden mukabiller buluyor.
Istılahların mukabillerini Arabi yahut Farisîden
yaparak ecnebî kelimeleri kabul etmemek hassası Türk­
çe'ye münhasır değildir. Bütün İslâm lisanları bu hasîsa-
da müşterektir. Dinî tabirlerde ve dinden iştikak eden
sair ilimlere mahsus ıstılahlar da esasen müttehit olan bu
lisanlar, bu vahdeti yeni ıstılahlarda da muhafaza etmek
204 TÜRK YURDU
istiyor, Hristiyan beynelmileliyetinin ıstılahları Yunanca
ve Lâtinceden alınmıştır. İslâm lisanları bu ıstılahları ay­
nen istiare etmekle kendi beynelmileliyetini kaybetmek­
ten korkuyor.
Mamafih, İslâm lisanları, ıstılahlarını Arabi yahut
Farisîden almakla, beynelmilel vazifelerini ifâ etmiş ol­
mazlar. Bu ıstılahlar her lisanda başka cezirlerden teşkil
olunursa matlup olan vahdet hâsıl olmayacağı için,
lisanın beynelmileliyeti eksik kalır. Bundan dolayıdır ki
diğer İslâm lisanlarının kabul etmiş olduğu yahut kabul
edebileceği tabirleri arayıp bulmak sûretiyle ıstılah vaz
etmemiz lâzım gelir. Bu maksadı temin için her lisanda
ıstılah vaz’ıyla meşgul cemiyetler teşekkül etmeli, bu
cemiyetler muayyen zamanlarda beynelmilel ıstılah
mutemerleri sûretinde toplanmalıdır.
İslâm lisanlarının bütün ıstılahları bu mutemerler
marifetiyle müttehid bir surette taayyün ettikten sonra
artık lisanımıza beynelmileliyet cihetindeki ittisainı da ik­
mal etmiş yani İslâmlaşmış nazarıyla bakabiliriz.
Lisanımız İslâm beynelmileliyetinin umûmî lisanı
olan bir ıstılahlar kamusuna mâlik olduktan sonra Arabi
ve Farisîden de içtinap etmek mecburiyetindedir. Çünkü
Türkçe'ye giren Ai'abî, Farisî kelimeler ıstılahlara mün­
hasır değildir. Birçok lüzumsuz Arapça, Acemce lügatler
de dilimize girmiştir. Hatta bu iki lisanın Türkçeye tesiri
yalnız kelimeler itâsından da ibaret değildir, Arabî, Farisî
terkipler, edatlar da Türkçeye dahil olmuş, Türk sarfını
bu iki lisanın sarf ve nahiv kaideleriyle tahlît etmiştir.
Lisanımızı mana itibarıyla muasırlaştırmak, ıstılah
cihetiyle İslâmlaştırmak lâzım olduğu gibi, sarf, nahiv,
imlâ hususlarında Türkleştirmek de lâbüddür. Türkçede
ıstılahların gayri bütün kelimeler mümkünse Türkçe ol­
malı, yahut Türkçeleşmiş bulunmalı. Arapça, Acemce ter­
kipler, cemiler, edatlar, sigalar lisanımızdan çıkarılmalı,
“şuarâ-yı cedîde” diyeceğimize “yeni şairler”, “edebiyat-ı
Türkiye” diyeceğimize “Türk edebiyatı”, “tabiiyef ’ yerine
“tabilik”, “serbesti” yerine “serbestlik”, “mu'ciz bir
muharrir” yerine “icazcı bir muharrir”, “mu'ciz bir ifade”
yerine “icazcı bir ifade” demeliyiz.
Lisanımızı Türkleştirirken tedricen bütün soydaş­
larımızın anlayacağı umûmî bir Türkçeye doğru gitmek
lâzım geldiğini de unutmamalıyız. Fikrimizi hülâsa ede­
lim;
Sa yı 36
Yeni meflıumlar asriyetin, ıstılahlar beynel-
mileliyetin, lügatler milletin nâtıkasıdır.
Türkçe İçtimaî vicdanımızın bu üç safhasına
tamamıyla muntabık hassas bir âyine olmadıkça teşekkül
ve tekemmül etmiş bir lisan sayılamaz.
Gökalp
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı Vinci yılın 12'inci sayısında)
Muhammed Kul cerahati iyileşince son kuvvetini
toplayarak ansızın Yarmak'ın bulunduğu kışlağa hücum
ile çete efradından yirmi kadarını katletmişti. Yarmak
bundan mütehevvir olarak zaten kaçmağa başlamış olan
Muhammed Kul ordusunu takibe koyuldu; askerlerini
bozduktan sonra kendisini de kışlağı kurbunda eline
geçirip esir etti.
Bu sûrede Sibirya Türk-Tatar devletinin en büyük
kuvveti mağlûp edilmiş oluyordu. Kalan küçük beyleri
taht-ı itaate almak için Yarmak, üzerlerine çeteler gön­
derir, itaat etmeyenleri derhal derdest ettirerek ayakları
yukarı asar, ve derilerini yüzdürerek müthiş işkenceler
içinde mahvederdi. Alıali bu vahşetlerden dehşete düş­
tü. Herkes canını kurtarmak için, hatta çoluk çocuklarını
bırakarak, ormanlara iltica ediyorlardı...
Bununla beraber 1585 senesi Türk-Tatarlar tekrar
toplanarak Yarmaklılar üzerine hücuma karar vermişler­
dir, Mart ayı idi; Türkler Karaçi Beyin kumandasında
olarak Rusları muhasara altına aldılar. Yarmaklıların hâli
pek müşkil idi. Açlık hastalık Rusları ezmişti. Hatta son­
raları açlık o dereceye varmış idi ki, Ruslar maktul düşen
arkadaşlarının cesetlerini yemeğe başlamışlardı. Mayıs'ta
Yarmak'ın ileri gelen arkadaşlarından Matvi Mişimrak
nâmında bir sergerde kendilerini muhasara eden asker­
ler üzerine huruç yaparak Karaçi Beyin iki oğlu ile bir
hayli askerini şehit etmişti. Rusların bu huruç hareketi
mıuhasırların kuvve-i maneviyelerini bozdu; Om nehrinin
aşağı taraflarında kain Vagay cihetlerine kaçmağa baş­
ladılar bizzat Küçüm Han o cihette bulunuyordu. Yarmak
onların bozulduğunu görünce daha ziyade cesaret­
lenerek takibe koyuldu; İşim nehriyle yukarıya doğru
 Sayı 36 TÜRK YURDU
yürüdü. Şaş nehrinin munsabına gelince takipten vaz­
geçip avdete başladı. Fakat yolda Rusların istilâ ettikleri
İşim sahrasından geçmekte olan Buhara tüccarlarına ait
kervanın güya Küçümlülerin hücum ve yağmasına maruz
kalmaksızın mürurunu temin etmek için hemen yolunu
Vagay taraflarına tevcih etti. Kervanın geçeceği mahalle
geldi. Uzun müddet beklediği halde kervanın gel­
memesiyle tekrar dönerek Vagay nehrinin aşağılarına
doğru harekete başladı. 1585 senesi Ağustosunun altıncı
yağmurlu muzlim bir gecesi idi. Yarmaklılar emin zannet­
tikleri bir yerde tevakkuf ederek gecelediler. Ağır bir uy­
kuda iken Küçümlüler bunların etrafını kuşatarak üzer­
lerine hücum ettiler. Şiddetli bir müsademe oldu. Yar­
mak zulmet-i leylden bilistifade kaçarak sahile doğru
koştu. Yüksek kayadan kenardaki kayığa atlayacağım
diye yanlışlıkla nehre atıldı ve zırhlılarının ağırlığından
dolayı yüzemeyerek battı ve kayboldu gitti.
Rusların 6 ağustos gecesinde uğradıkları bu talihsiz­
lik İsker'de kalan Ruslara pek fena tesir etti. Hadisenin
haberi Sibirya'da sakin Ruslara dağılarak, hepsinin kuv-
ve-i maneviyelerini kırdı. Sibiiya'da Türk-Tatarlara karşı
artık mukavemet kabil olamayacağım gören sergerde
Lohov; Yarmak çetesinin bakiyetü's-süyûfunu alarak Ural
tarafına ricat etti.
Moskova'dakiler Yarmakların düçar oldukları bu ah­
valden bî-haber bulunuyorlardı. Hatta Yarmak'a
muavenet etmek üzere Mensouroffun taht-ı kuman­
dasında yüz kadar asker gönderilmiş idi. Mensouroff
Rusların düçar olduğu felâketi ancak İsker'e vürudunu
müteakip anlayabilmiş, SibiryalIlara karşı Lohov'un yol­
unu takibe mecburiyet hissetmiş idi. Maamafıh tamamiy-
le çekilmeyecek İrtiş'in munsablarında (şimdiki
Semarufski köyünün bulunduğu yerlerde) kışın
barınabilmek için kışlaklar yaparak etraflarım tahkim et­
mişti. Burada Estaklar ile birkaç defalar tutuşarak hep­
sine galip geldi.
İşte bu sıralarda Lohov Moskova'ya erişerek Rusların
başına geleni haber vermişti. Bunun üzerine Mos­
kovalIlar iki kumandanın taht-ı idarelerinde olarak Sibir­
ya'ya üç yüz kadar asker sevketmişlerdi. 1585'de bu kuv-
ve-i askeriye Tura taraflarına geldi. Bir sene mürurundan
sonra Çitki Tura yerinde Tümen şehrini tesis ettiler. Bun­
lar her ihtimale karşı pek ziyade ihtiyatlı bulunmak lüzu­
munu hissediyorlardı. Onun için doğrudan doğruya
205
kıt’anın iç taraflarına gitmeyip iptida etraflarındaki ahaliyi
taht-ı tabiiyetlerine almakla iktifa ettiler.
1597'de Danila Çolkof İdaresinde olarak tekrar 500
kadar asker gönderildi. Bunlar da Tobol nehrinin mun-
sablarına doğru ilerliyorlardı. Mensouroff fırkasının
mütebakisi de bunlara İltihak etti.
Sanayi, ticaret ve maişete ziyadesiyle heveskâr olan
Tobol, Tümen Türk-Tatar-Nogayları kuvvetlerini tezyîd
etmekte olan Ruslara mukabeleden sarf-ı nazar ettiler,
Rus esaretine boyun eymeyecek kadar kendilerinde kuv­
vet gören fırka ve kabileler cenup taraflarına, İrtiş'in
yukarılarına doğru hicret eylediler. Zaten Küçüm Han da
kendi tebaası arasında nüfûzunu kaybettiği halde Urallar-
da bulunuyordu. Maamafih Ruslar Yarmak zamanında
kazanılan yerleri elde edebilmek için tekrar çalışmağa
mecbur oldular. Tümen, Tobol şehirleri Rus askerlerinin
karargâhı idi. Tümen kırk sene zarfında büyücek bir
şehir oldu. Bu hâl, Rusların Sibirya'ya tamamıyla el uzat­
tıklarını ve bu kıt’ayı tamamıyla kendi tabiyetlerine al­
mağa karar verdiklerini gösteriyordu.
Milyonlar sarfederek inşa ettikleri kiliseler de bu
kararlarının zaman kuyusu gibi idi.
Ruslar Sibirya kıtasında tamamıyla temel kurabilmek
için iptida Sibirya'nın ruhu mesabesinde olarak ber-hayat
kalan askerî kumandanları mahvetmek lâzım geldiğine
kani olmuşlardı. Bu mühim kumandanlardan biri Küçüm
Han, diğeri Saydak nâm kahraman idi. Bu iki zatın
aralarında öteden beri mevcut olan nifak bilâhere her
ikisinin mahvına sebebiyet vermiştir.
Bitmedi.
Halim Sabit
İNTİKAD UE TAKRİZ
HALK NAZARINA BİR NİÇE MESELE
2
(Başı 2'nciyılın lO'uncu sayısında)
Kadının bu şerefi analığmdandır. Ana terbiyesi, mek­
tep ve muhit terbiyelerine esastır.
206 TÜRK YURDU
Kadınların hürmet ve haklarına riayet olunama-
masıdır ki “Her asırda, her devlette edep sükûtuna, fuh-
şiyat şuyuuna” sebep olmuştur. “Zira hatunların tabiî
kuvvet cihetiyle bi'n-nisbe zayıflıkları hürmetlerinin
büyüklüğüyle, hukuklarının genişliğiyle teyid, hem tadil
kılınmış olsa idi, sefalet kapılarının ekseri kapanmış kalır
idi.
Şeriatın kadınlara bahşettiği bu şeref ve hürmet,
adaletin şeriata galebesi yüzünden olsa gerek, riayetsiz
ve takdirsiz kaldı.
Yüz perdesine fitne korkusu gibi zayıf bir sebep gös­
teriliyor. Böyle esassız tedbirleri muaheze bile abestir.
Böyle tedbirlerin vücuda getirdikleri tehlike “o tedbirleri
kabul, ya ihtira etmiş fakihlerin adedinden, o tedbirlere
kurban olmuş hatunların sanandan (sayısından)
ziyadedir.
İffetin, ismetin en kuvvetli hafızı yalnız bir güzel ter­
biyedir. Terbiyesi yok, iffetin de kadrini bilmez biçare av­
ratların yüzlerinde perdelerin hiçbir kuvvetleri yoktur.
Terbiyesizlikden gelmiş zararlar, fesatlar açıklıktan
gelebilir zararlara nisbetle her halde bin defa artıktır.
Medeniyet dünyasında kabul kılınmış keyfiyet üzere
hatunların mübtezelliği hatunların hürmetlerine, şeref­
lerine o kadar münasip değil ise de, yüz açıklığı İslamiyet
nazarında her halde caizdir.
Bize terakki lâzımdır; ilimde, sanatta, ticarette kemâl
lâzımdır. Medeniyet, kötülükleri, fena adetleri almak, on­
ları neşretmek değildir; medeniyet, ilimde, sanatta,
ticarette, hülâsa dinî ve dünyevî bütün fayda ve menfaat­
lerde terakki ve kemal sahibi olmaktır. İnsan, hayat ham­
lesi ile, yüz binlerce seneden beri tekâmül ede ede bu
günkü kemaline erişmiştir. Âtî içinde bu yaratıcı tekâmül
devam edecektir. İnsan, tabiatın mahkûmu iken hâkimi
oldu. İlimden, sanattan tekâmül ettikçe o hâkimliği de
artacaktır. Bunun için insanı kemale sevkeden vasıtaları
elde etmeğe ve şimdiki öldürücü ihtiyatlardan ayrılarak
kavî bir iman ve temiz bir akîde ile, İçtimaî ve İktisadî
menfaatler tevlîd eden âmillere müracaat eylemeğe çalış­
malıyız.
Musa Efendi, yine uhrevî ve dünyevî fayda ve men­
faat gayesini takip ederek Kur'an-ı Kerîm'in tercümesine
lüzum görmüş ve o yolda ilk mühim hatveyi atmıştır;
Sayı 36
“Tabiatın, belki bütün âlem-i vücudun tercümesi
olan Kur'an-ı Kerim'i öz lisanımıza dürüst, hem güzel
üslûp ile tercüme etmek elbette teyevvüş lâzım idi.”
Yukarıda zikrettiğimiz veçhile Kur'an, Peygam­
berimiz Efendimiz hazretleri hayatta iken tedvin edilmiş­
tir. Kur’an'da noksan veya fazla bir şey yoktur. Mu’ciz
nazmı kıyamete kadar bâkî kalacaktır. Resulullah hazret­
leri Kur'an'ı hıfz vazifesini, kendisi ifâ etti. Lâkin “Nazm-ı
Kerimin manalarını beyan hem tebliğ vazife”sini ü m - '
metinin himmetine, ihtiyarına bıraktı. Binaenaleyh, Musa
Efendiye göre, Kur'an’ı tercüme etmek bir farz oluyor.
Musa Efendi, “Tilâvet, yalnız nazm-ı Arabîyle olur.
İslâmiyetin en mühim rüknü Kur’an-ı Kerim'in Arabî naz­
mıdır.” dedikten sonra tercümede duyduğu esasları zik­
rediyor;
“Ehl-i ilim kalemiyle yazılmış tefsirler”e müracaat et­
miştir. Lâkin ayetlerin tefsirinde, yahut tefsirlerden
birinin diğerine tercihinde “Tefsir bi'l-kitab” usûlünü
kabullenmiştir; çünkü müşâbih ayetlerin biri diğerini tef­
sir eder.
Tercümedeki en mutemet esası lisanın delâletidir
Kıraat ihtilaflarına da itibar etmiştir; çünkü “Muhtelif
kıraatler müteaddit ayetler gibidir.”
Muhtemel manaların kast olunanlarını ayrı ayrı
beyan eylemiştir.
Hazf ve takdir gibi, kelâm ehlinin ıslah yolundaki
adetlerini reddediyor. Çünkü bu ıslah, “nazm-ı mu'cizi”
tamamıyla tahriftir.
Âyetlerin tefsirlerini kelâm usûllerine, eski ve yeni
felsefelere tatbik etmekten sakınmıştır.
“Nazm-ı Mu’ciz'in delâletlerini taaddi etmekten
sakınırım.” diyor.
İşte şu esaslar üzerine Kur'an'm Türkçe'ye ter­
cümesine himmet etmiştir. Göstermiş olduğu delillere
nazar edilince bu tercümenin musîb olduğu anlaşılıyor.
İnşaallah bu hizmet hem Tanrı Teâlâ'nın nezdinde meş­
kur olur, hem de elli altmış milyona bâliğ olan
İslâm-Türklerin manevî feyizlerine büyük yardımı olur.
Musa Efendi'yi böyle ulvî ve mukaddes bir vadiye
sevkeden şey, bizce, rabbanî bir ilhamdır. Çünkü şu düş­
tüğümüz acz ve sefalet çukurundan bizi kurtaracak kavî,
esaslı, bir iman ve sa'ydir. Bu imanın husûlü, İslâm alem­
 Sayı 36 TÜRK YURDU
inin ilim, fen, ticaret, sanat yollarında terakkisini ve net­
ice olarak uhrevî ve dünyevî saadeti tevlîd edecektir. Al­
lah'ın tevfîki, böyle bir yolda elbette bizimle beraber
olur.
3 Dilimizle yazılan eserlerde kavmî faziletlerimize bü­
Musa Efendi kavmiyet meselesini ihmal etmiyor.
Muhterem-i fâzıl Gökalp Beyin dediği gibi İslâmiyet bir
“beynelmileliyet’Tir. İslâm kavimler, bu büyük mefkûre
ile birleşiyorlar. Lisanlarıyla, millî hususiyetleriyle birbir­
lerinden ayrı bulunan kavimler, dinî ve İçtimaî, hukukî ve
ahlâkî hayatlar itibariyle müşterektirler... Hususiyle b u “
müşterek hayal, Avrupaî veya daha doğrusu Hıristiyanî
beynelmileliyete karşı daha ziyade sıkı bir ittihadı icap
ediyor.
Fakat bu vahdet, her müslim kavmin kendi İçtimaî
şahsiyetine bir mani değildir. Her kavmin dinî akîdelerin-
de kuvvet ve ciyadet husûlü için bu İçtimaî hususiyet
lâzımdır. Hususiyet, ilk evvel lisanda olur. Biz dilimizde
bu hususiyeti tamamıyla muhafaza edememişiz. Halbuki
dilimiz, dinî ve millî her türlü terakkîlerimizde en birinci
amildir. Bunun içindir ki Musa Efendi lisanımıza büyük
bir ehemmiyet veriyor. “Lisanımızın bize ehemmiyeti
hakkında bir söz söylemek hacet olmasa gerek” diyor.
Lisan bahsi, kavmiyet bahsinden başka bir şey değil­
dir. Lisanımızın büyük bir ehemmiyeti bulunması, elbet­
te kavmiyetimiz noktasındandır.
Türkçemiz, başka lisanlara kıyas edildiği vakit, bize
daha hoş bir mahiyetle tecelli ediyor. “Bizim Türkî
lisanımızın da gayet güzel, en mazbut sarf nahvi vardır.”
demekle Musa Efendi o mahiyeti tasvir etmiş oluyor.
“Lisanımızın kelimeleri maddeleri azdır, kaideleri mut-
tariddir, istisnaları yok gibidir.” Şüphesiz, böyle bir dil,
bir kavmin terakkisini teshil edecek en kuvvetli âmiller­
dendir.
Bununla beraber Musa Efendi, Türklüğe olan mer-
bûtiyetinin derecesini lisanımız hakkında mütalaalarında
gayet hâr ve samimî olmak sûretiyle gösteriyor. Dilimizin
Arap, Acem veya Avrupa sarf ve nahivlerine göre tensîk
edilmesi aleyhinde bulunuyor. “Öyle sarflar, öyle nahiv­
ler lisanımızın istikbâline hiçbir vakit esas olamaz. Öyle
sarf nahivleri kabul etmek mazimizi bırakmak,
istikbâlimizden ümit üzmek, Türklük âleminden ayrıl­
mak gibi bir hareket olur.” “Türklük âleminden ayrılmak”
207
gibi kavmî bir endişe, Musa Efendi'yi titretiyor. Kavmiyet
hissinin bu kadar şedîd olması, İslâmiyet hissine daha
ziyade kuvvet veriyor, Kavimlerin, kendilerini unuttuk­
ları demlerdedir ki İslâmiyet âlemi inhitata yüz tuttu.
yük bir yer vermeliyiz. “Edebî eser bizim şu günkü hacet­
lerimize muvafık güzel hem amelî birer fayda veriyor ise;
amel, içtihat, paklık, emanet gibi en ciddî şeylere bizi
gönderebilir ise, damarlarımıza Türklük kanı, gönlümü­
ze faaliyet canı urabilir ise işte şöyle bir eserin kıymeti bi­
zim nazarımızda büyük olur.” Elhâsıl lisanımıza lâyık ol­
duğu kıymet ve ehemmiyeti vermekte tereddüt etmeme­
liyiz, Çünkü “Unutmayak, Türkistan'ın Türklerin eski
eserlerinde, hem de Türklerin şu günkü eserlerinde bi­
zim lisanımız, sarf nahiv kaideleriyle beraber, güzel suret­
te kemaline erişmiştir. Himmet iyeleri diğer milletler tağ
taş astlarından yât eski eserleri çıkarıp istifade ederler
iken, özümüzün meydanda var güzel eserlerimizi ihmal
etmek bize ayıb olsa gerek,”
Musa Efendi Türkçenin saffetine vurulmak istenen
darbelere tahammül edemiyor; bunun Türklük vah­
detine karşı bir cinayet olacağını söylüyor. Bu ne mühim
bir noktadır! Lisanımızdaki safvet ve sadelik Türklüğün
vahdetine yardım eder; onu tabiî olmayan temayüllerle
bir milletin değil, yalnız bir sınıfın ancak zevkine yaraya­
cak bir derecede karışık bir hâle koymak, kalem sahipleri
için affedilmez bir kabahat olur. Şu günkü kalemlerin
müsaheleden nâşî günahları lisanımıza da yuğar ise,
babalarımız elinde terakkî etmiş lisanımız tedennî eder,
bir tamurdan daralmış Türk budakları hiçbirlik yemiş­
lerini veremezler, gittikçe ara yıraklaşır.
Türklük ve İslâmlık birbirinden ayrı şeyler değildir.
Türkler İslâm ailesine girdikten sonra, İslâmiyeti benim­
semişler, bütün mevcudiyet ve kuvvetleriyle İslâmiyet
için çalışmışlardır, Bu hakikati inkâr edecek kimse bulu­
namaz; fakat Türkler kavmiyetlerine, dinleri nisbetinde
bir merbûtiyet gösterememişlerdir. Onun için ken­
dilerinin muttasıl ve devamlı bir medeniyetleri yoktur.
Türkler dinlerine olduğu kadar, kavmiyetlerine de
sadık oldukları zaman zindeliklerini anlayacaklar,
medenî seviyelerini yükselteceklerdir. Bu gün geçirilen
felâketler bir intibah dersi olmalıdır. Bir kavme yalnız
siyasî hâkimiyet kafi gelmez. Türklerin gayesi siyasî ve İç­
timaî hâkimiyetleri nefsinde cem etmektir. Siyasî nok­
208 TÜRK YURDU
talardan esir olan kavimler vardır ki, irfan veya iktisat
noktasından hâkimdirler. Bunların içinde Musevîler, bel­
ki bu gün dünyanın da hâkimidirler. Türkler Musevîlere
değil, Germenlere, Anglo Saksonlara müşabih bir kavim
oldukları için ne yalnız siyasî, ne de yalnız İçtimaî
hâkimiyeti yegâne gaye ittihaz edemezler.
Musa Efendi aynı zamanda bir tehzibci peda-
gogue'dir. Kadınlar hakkındaki mütalaaları meyanında
ana terbiyesinden bahsetmişti. Sözü mekteplere naklet­
tiği vakit;
"Bize medeniyet dünyasında var mekteplere kül-
liyelere külliyetli sûrette hücum kılıp, şu gün maarif dün­
yasında bulunur heme ulûmu heme fünûnu tahsil ettir­
mek en evvelki en mühim hacettir. Edebiyatımızı da
mektep kitaplarından iptida kılıp, büyük külliyelerde ter­
biye görmüş yüzlerce binlerce muktedir yiğitlerin güzel
kalemlerinden ulûm, fünûn edebiyatı hazırlatmak, yani
öyle yiğitleri hazırlamak zaruridir. Ehl-i İslâmın her birini
amel, hem iktisat yollarına adetlendirmek, aktık kisek
igmek(?) için saklanmış iki tinin(Ü birini mektep yoluna
tutmak lâzımdır.
Şu günkü medeniyet meydanlarında necâtımız yal­
nız bununla olur.
Yoksa lisanı hatta, ruhu ufak hikâyelerden, batalet
hem sefahet yollarını güzel sûrette tasvir eder romanlar­
dan edebiyatımızı iptida eder isek, medenî milletlere yal­
nız giyim modalarında oyun gecelerinde taklit eder isek
edebiyatımızın da, istikbâlimizin de akıbeti fena olur.
Diğer milletlerin tarihlerinde gelip geçmiş hataları
tekrar etmek, medenî milletlerde bulunur hâllerin her
birini taklit etmek lâzım olmasa gerek.” diyor ki taklidin
çocuk terbiyesinde tevlîd edeceği muzır neticeleri gös­
teriyor.
Musa Efendi nâfız bir nazarla dinî ve İçtimaî mese­
lelerimizi pek güzel tetkik ve ifade etmiştir. Bu zatın
eserlerini şu sûretle tahlil ederek karilerimizin tetkik­
lerine, münakaşalarına arzeylemek bizce pek faydalı
telâkkî olunmuştur. “Halk Nazarına Bir Niçe Mesele”
tamîk ve tafsil edilmiş mütalaaları muhtevî kitapların bir
zübdesinden başka bir şey değildir. Vakit buldukça o
mufassal eserleri de ayrı ayrı tahlil etmeğe çalışacağız.
(’") Kapik: Beş para kıymetinde bir Rus parasıdır.
Sayı 36
Bizim bundan maksadımız, bilhassa dinî bir intibaha olan
ihtiyacımızın çabucak anlaşılmasını ve çaresine bakıl­
masını temin etmektir. Asırlarca evvel gelen âlimlerin,
tetkik ve içtihadları neticeleri olarak yazdıkları kitaplar
bu günkü dinî ihtiyaçlarımızı tatmin edemiyorlar. Hal­
buki Kur'an-ı Kerîm ve Hadis-i Şerif, sahih ve afif olarak
mevcut olduğu gibi o tatmin vazifesini ifâ hususunda da
daima ceyyid ve müessirdirler. Bugünkü âlimlerimiz,
senelerce örnür sarfederek bize eski eserlerden naüp-
hem bir sûrette bahsetmekle şimdiki terakkî teşnesi olan
ruhlara bir itminan veremiyorlar. Kur'an-ı Kerîm'i ve
Hadis-i Şerifi, asrın ihtiyaçlarına esas ittihaz edemiyorlar,
zamanın tağyiriyle, tağyiri lâzım gelen ahkâmı içtihad
ederek meydana koymuyorlar. İşte dinî mubalatsız-
lığımızın, İçtimaî ve siyasî izmihlâlimizin başlıca sebebi
budur.
Musa Efendi bu noktayı takdir ediyor ve akıl gibi Al­
lah'ın en büyük bir mevhibesi olan kuvvetten istifade
ederek Kur'an-ı Mübîn ile Hadis-i Şeriften hükümler Is-
tinbatına çalışıyor.
Karilerimizi bir kaç sayıdan beri işgal eden bu tetkiki,
Musa Efendi'nin biz Osmanlı Türkleri hakkında düşün­
düklerini de şuraya dercetmekle ikmal etmek istiyoruz.
“Tanzimatçılık”ın bizde hakikî bir terakkî eseri vücuda
getiremediğini, bilâkis ruhî ve İçtimaî kabiliyetlerimizi
uyutarak zevalimizi hazırladığım Musa Efendi de takdir
etmiş.
“Türkiye Hükümeti millet de, devlet de var kusurları
anladı, ıslah çarelerini de aradı. Fakat, muvaffak olamadı.
Zira memleketin özünde aranmak bulunmak lâzım
çareleri dıştan aradı.
Mektepleri, dinî medreseleri, camileri, şer'î mah­
kemeleri, meşîhat-ı İslâmiyeyi, tekkeleri, halk da diyaneti
öz hallerine bırakıp, milletin İçtimaî hallerinden devletin
İktisadî hacetlerinden tamamıyla gaflet etmiş gibi olup,
hükümet heme özünün heme içtihadını yalnız siyasî, as­
kerî meselelere hasretmiş idi.
Millette sevad yok, dinî medreselerde dinden, ilim­
den, akıldan, ahlâktan eser yok. Tembelliği gafleti telkin
eder hatiplerle meşgul minberlerde ruh yok. Cahil, zalim
hâkimlerle dolu mahkemelerde hukuktan, adaletten,
hakkaniyetten haber yok. Şeriat-ı İslâmiyeye hizmet et-
 Sayı 36 TÜRK YURDU
mek vazifelerine tayin kılınmış meşîhat-ı İslâmiye'de
-ehl-i İslâm'ı Garp siyasîlerinin marifetiyle ya hevalarıyla
tertip kılınır kanunlardan, nizamlardan müstağni edebilir
kadr ü ehliyet, iktidar yok. Meşîhat-ı İslâmiye azalarında-
ifadesiz fetâvaları bin zahmetle mütalaa edebilmekten
başka bir hüner yok. Devletin heme harâcetlerini yük­
lemiş halkın maişetleri ahvâl-i iktisadiyeleri hakkında fık-
reden adam yok.
Yani en mühim ıslahat hakkında hükümet hiçbir
teşebbüste bulunmadı. Dıştan alınmış ufak ıslahat hasta
vücut üzerinde ehemmiyeti yok ziynet gibi kaldı. Ufak ıs-“
lahatın faydaları da zararlarından ziyade değil idi. Zira
garptan alınmış ıslahat arkasında garbın heme fesadı,
heme bozukluğu değildi.
Acemden kalmış sefahet, garptan akmış fesat, bir-
leşip halkın milletin edebî İçtimaî hallerini daha ziyade
bozdu.”
Bu kadarla iktifa etmeliyiz; zira Musa Efendi bu acı
sözleri, daha acılarıyla tezyil etmiş, eğer şu son gör­
düğümüz, geçirdiğimiz felâket ve musîbet günleri de biz­
de bir intibah uyandırmazsa... Fakat Allah'tan ümit kesil­
mez, çalışalım.
KN.
MEKTUPLAR
ÜE CEVAPLARIMIZ
ESKİ İSTANBUL VE İMAR-I BELDE BELÂSI
Bir zamandan beri İstanbul'un başına bir de imar-ı
belde belâsı arız oldu. Zavallı İstanbul son inhitat devir­
lerinde imar nâmıyla ne cahilâne, ne zalimâne harabîlere
uğradı.
Selîm-i Sâlis'ten sonra eski Türk sanatının incelik ve
temizliğiyle ve bütün bir ruh-ı millî ile husûle getirilen
âsârı taktir olunmayarak Frenk tesiratı, garbın nokta-i
nazarıyla galatlanmış hisler ile görülmeğe başlandı. Asır­
lardan beri tekâmül ede ede sath-ı tezyinatının en
müterakkî, en tarihî kıymettar âsârını bırakan koca bir
sanat, nefîs bir marifet, çirkin görünmeğe başladı. Bunun
yerine alafranga kalemler, duygusuzluklar tercih olundu.
209
Derece-i kusvâ-yı terakkiye mazhar olmuş olan o
Türk çinicilik sanatı öldüıiildü. Ol sûrede ki bu gün ih­
yası mümkün olamamaktadır. Yalan mı? Üzerleri sıvalar­
la ve kaba kalemlerle örülmüş çinî satıhlarını, çinî
mozayiklerini meydana çıkarmakdık mı?
Gerek maliyeti ve gerek marifet ve sanatı itibarıyla
teşkil etmiş, başlı başına millî bir sanat olmuş neler kay­
bettik. O ağaç işleri. Doğramalar, kapı ve pencere kanat­
ları, rahleler, kürsüler, tavanlar ve duvar kaplamaları,
bunların üzerinde boya ile işlenen müzeyyinât, çiçekler,
yaldızlar, ağacın cins ve havass-ı tabiîye ve hükmiyesi
lâyıkıyla takdir edilerek ona göre fevkalâde bir vukûf ve
meleke ile istihsal olunan bu kıymettar işleri gözlerimiz
görmez oldu. Bunların hâl-i tekâmüle vâsıl olmuş ne es­
ki ve ne metin bir sanat olduğunu ve istihsalleri için
senelerden beri ne büyük emekler, ne âlî kudretler sar-
folunduğunu taktir edemedik, ziyan ettik, muhafaza
edemedik; çaldılar, el ellerine geçti. Sökülemeyenlerini
de tahrip ettik. Üzerlerine alafranga olacak diye beyaz
badana, krem boyalar vurdurduk. Yalan mı? Mukaddes
hakanlarımızın, şehzâdelerimizin, büyük âlimlerimizin,
paşalarımızın ve beylerimizin türbelerindeki, abidelerin­
deki boyaların altından kalın Osmanlı yaldızı ile yapılmış
müzeyyinât, çiçekler meydana çıkarmak mı? Tozunu al­
mak için çeşme altında yıkanarak rutubetle tahrip edilen
o fildişi, abanoz, gümüş kakmalı rahlelerin acıklı hal­
lerine tesadüf etmedik mi?
Bugün Avrupa'da bile terakkî eden dökmecilik
sanatıyla bile daha harikulâde neticeler istihsal oluna­
mayan madenî işler, dökme müzeyyen parmaklıklar, oy­
malı yaldızlı kapı takımları, gülleri, halkaları, dövme
demir işçilikleri bugün her türlü emek ve gayrete rağ­
men tamamıyla istihsal olunamayan hep bu ince marifet­
li işleri, bu sanatları beğenmedik. Frenk fabrikalarının bu
millî ve her cihetten kıymetli emeklerimiz, istihsalâtımız
üzerine döktükleri muzahrafatın parasını verdik, fukara
olduk. Sanatkârlarımız, marifet-i nefise sahipleri aç kal­
mağa başladılar, süründüler, öldüler. O, asırlardan beri
dünya kadar kıymetli emekler sarfıyla hâsıl olan sanat­
larımız, marifetlerimiz de öldü. Frenk fabrikaları karın­
larını şişirdiler ve istihsal ettikleri bu galibiyette devam
ettiler. Aklımız başımıza gelmedi. Onların mem­
leketimize döktükleri ruhsuz masnûları güzel görmeğe
başladık. Şark güneşinin parlaklığı, iklimimizin sâfıyeti
210 TÜRK YURDU
tesirâtıyla ruh-ı millîmizde hâsıl olan inceliklerin, dev­
letimizin satvet ve şevketinin bahşettiği sükûn ve is­
tirahat içinde meydana getirdiği tekmil bu terakkiyât-ı
medeniyeye garbın sisli havasının mahsullerini tercih et­
tik.
Fevkalâde vüsat-i terakkiye mâlik olan sanayi ve ma-
arif-i milliyemizi ihtiyacât-ı cedîdeye muvafık bir sûrette
ileri götürmedik ve ol sûrede iktidarsız ve cahil bir halde
kaldık ki, bugün garp terakkiyât-ı medeniyesinin maarif
ve sanayi kısmını tamamıyla kabul ve tatbik etmedikçe
hayat ve istikbâlden ümit yoktur. Fakat maarif ve sanayi­
de garp terakkiyâtım öğrenmeği tamamıyla kabul ve tat­
bik bir çare-i hayat olmak üzere telakki etmekle beraber
kadirşinaslıkla, zulmet-i cehaletle, Frenk taklitçiliği ile
mahvettiğimiz o eski büyük medeniyetimizin âsârını, be-
kayasını tahrip veya ortadan kaldırmak değil, hatta mu­
hafazada ihmal etmek bile bir millet için şeyn olduğunu
kimse inkâr edemez, işte maatteessüf biz bugün bu hâl­
deyiz, ve zavallı eski medeniyetin âsârı bizim dest-i ihmal
ve tahribimiz altında her gün bir kıymetini, bir mahiyeti­
ni mahv ve kaybetmekle inliyor.
Zavallı İstanbul, büyük ve eski İstanbul! Atalarımızın
deha-i sanatlarıyla vücuda gelmiş olan edvar-ı tarihiyenin
kıymetini, âsâr-ı aliye-i medeniyeni yıkık ve harap duvar­
larının içinde bugüne kadar hıfzetmeğe gayret ettiğin bin
türlü sanat ve marifetin ehemmiyetini takdirde acz gös­
teren ve seni hep böyle mukaddesat-ı tarihiye ve milliye
ve İlmiyenle dünyanın yegâne bir şehri hâline getirmeğe
muvaffak olan o binlerce büyük ölülerinin mezarlarını
çiğneyen, kabirlerini parçalayan, türbelerini yıkan hissiz
ve ruhsuz Avrupa mukallitlerine karşı titriyorsun.
Azametli kubbelerinle göklere varan minarelerinle
Cenab-ı Hak’tan istimdad eyleyerek bu seni takdir ve tak­
dis etmek zihniyetine mâlik olmayanlara beddua ediyor­
sun, değil mi? Zavallı İstanbul! Ey İslâmın en muhteşem
şehri! Dünyanın en kıymetli ve ehemmiyetli parçası!
Avusturya'nın Viyana'sına vâsıl olmaya, diğer sûrede sar-
folunan paralarımız yetişemediğinden seni Romanya'nın
Bükreş'ine benzetmeğe çalışıyorlar. Tekmil mukad­
desatını yıkarak, âsâr-dîde ağaçlarını keserek, ölülerinin
kemiklerini kırarak enkazını bir baştan öbür başa yarmak
istedikleri bol ve çirkin, uzun ve kasvet-engîz yolların al­
tına gömecekler. Bu da elektrik tramvayı mühendis­
Sayı 36
lerinin demir yollarını ve nakillerini kolaylık ve ucuzca
ferş ve inşa edebilmeleri için!
Fakat sen meyus olma; seni sevenler kudsiyetine, ul­
viyetine iman edenler de var. Senin bedayi-i sanatının
karşısında bir hiss-i ihtiram ve muhabbetle sâkin ve pür
hayat nefes alanlar, vâsi ve emsalsiz medeniyeti meydana
getirenlerin ahfadı olduklarını his ve idrak ederek kalp­
leri ruh-ı millî ile dolan, ve yine bugünkü inhitat, bu gün­
kü kayıtsızlık, bu günkü milliyetsizlikle başları eğilen,
gözleri dolan, o ruhaniyet ile dolu mukaddes, muazzam
türbelerinin ayak uçlarında titreye titreye yerlere geçen,
utanan ruhlarını saklayan, yüzlerini bin türlü sanatla
nadir malzeme ile meydana getirilmiş döşemelerine,
duvar kaplamalarına süren ve nihayet bu büyük
medeniyetin âsârını teferruatına kadar her türlü kuvvâ-yı
tahribiyeye karşı, ne kadar güç olursa olsun, muhafazaya
metin ve haklı bir azîm ile çalışanlar da var. Hakayık-ı tar­
ihiye, tetkikat-ı ilmiye ile teessüs eden bir hak hiçbir
vakitte zâil olmayacak ve esasat-ı milliye üzerine istinat
eden bir azîm kırılmayacaktır.
Her Türk'ün bu medeniyet-i milliye âsârını canı gibi
muhafaza ve tahribâttan vikayeye gayret edecek ve
medeniyet-i cedide ihtiyacâtını dahi hep bunların kıymet
ve ehemmiyetini artıracak bir şekil ve sûrette meydana
getirmeğe sa'y eyleyecek.
İstanbul o zaman tarihine, kıymet ve ehemmiyet-i
sınaiyesine layık bir sûrette imar edilmiş dünyanın emsal­
siz bir şehri olacak ve bugün bu gaye için çalışanlar
mezar taşlarına “Türk ve İslâm âsâr-ı medeniyesini
muhafazaya çalışan filânın ruhuna Fatiha” kitabesini yaz-
dıracaklardır.
3 Mart sene 329
Mimar Kemaleddin
- Muhamrlerimizden Akçuraoğlu Yusuf Beyefendi bir
müddet için seyahate çıkmıştır.
Müdüriyet
 • •

TÜRK YURDU
D ö rd ü n c ü Cilt
1 I
 TÜRK VURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

N âşiri: Türk Yurdu

Müdürü : Mehmed Emin

Dördüncü Cilt
1913

İstanbul - "Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı"

 TÜRK YURDU 215

DÖRDÜNCÜ CİLDİN FİHRİSTİ

(Elifcâ sırasıyla)

İÇTİMAİYAT
Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak...................................... Gökalp
Türklük, İslâmlık, Osmanlılık............................................................ ..Köprülüzâde MehmedFuad
Cevaba Cevap...................................................... ................... Ahmed Agayef .
Süleyman Nazif Beye.................................... "...........................Ahmed Agayef
OsmanlI İnkılâbının Şarkta Tesirâtı.............................................. Ahmed Agayef
Felâketlerden Sonra Milletler..................................................... Halide Edib
EDEBİYAT
Anadolu Akşamı............................................................................... Köprülüzâde MehmedFuad
Anadolu'daki Edebî Hayat.......................................................... İzzet Ulvî
On Temmuz............................................................................Celâl Sahir
Biliniz ki ey Gaddarlar............................................................... Mehmed Emin
Piç (Millî Hikâye)............................................................ ......... Ömer Seyfeddin
Türk Gençleri......................................................................... Sirozlu Sadî
Türk ki................................................................................... Said Sünceley
Hayat Hanım........................................................................... Süyüm Bike
Dertleşme.............................................................................. Aka Gündüz
Seher Yıldızı............................................................................Aka Gündüz
Şehidin Şekvası........................................................................Galib Bahtiyar
Abdullah Tukayef........................................................... .......... Numan Baybörü
Liberte (Mukaffa Bir Facia)........................................................ Abdülhak Hâmid
Medreseler............................................................................. Midhat Cemal
Meriç Türküsü................................................................................. Köprülüzâde MehmedFuad
Niyazi'ye................................................................................Celâl Sahir
Vatan Duygusu........................................................................Celâl Sahir
Hicret Matemleri..............................................................................Köprülüzâde MehmedFuad

İKTİSAT
Türk İli, Mâliyeni Gözet............................................................ Parvus
Türk Gençlerine Mektup........................ ................................... Parvus

İNTİKAD VE TAKRİZ
Edebiyatımızda Milliyet Hissi.............................................................. Köprülüzâde MehmedFuad
Türk Kitabı İçin...................................... ................................. Ali Canib
Hâmid: Şair............................................................................ Ali Canib
Zulmetten Nura...................................................................... Kâzım Namî
Abdullah Tukayef...................................................... Köpmiüzâde Mehmed Fuad
216 TÜRK YURDU

Abdülhak Hâmid'e Dair Düşünceler ve Duygular...........................

Abdülhal^ Hâmid'in Şahsiyet-i Temaşaiyesi................................... Müfid Ratib
Abdülhak Hâmid, Müceddid...................................................... Köprülüzâde Mehmed Fuad
Liberte Hakkında Bir Kaç S öz.................................................... Süleyman Nazif
Mektep Müzesi....................................................................... A.Y.
TARİH VE ÂSÂR4 ATÎM
İbrahim Vahdî Efendi............................................................... Bursalı Mehmed Tabir
Türk Ocağı’nda Bir Musahabe-i Tarihiyye.................................... Mehmed Ziya
Türk Medeniyeti Tarihi............................................................ Ahmed Agayef
Hacı Paşa............................................................................... Bursalı MehmedTahir
Koca Nişancı.......................................................................... Bursalı MehmedTahir
Müverrih Mustafa Cenabı.......................................................... Bursalı MehmedTahir
Neyli.................................................................................... Bursalı MehmedTahir
TAMCİM-İ AHVÂL
Bursalı Mehmed Tahir Bey....................................................... M.F.
Büyük Niyazi.......................................................................... K.N.
Abdülhak Hâmid.................................................................... Celâl Sahir
Yunus Em re...........................................................................Köprülüzâde Mehmed Fuad

talim VE TERBİYE
Türk Gücünün Ne Olduğu .Türk Gücü
TÜRKLÜK ŞUÛNU
Akçuraoğlu............................................................................. T.Y.
Edirne'nin İstirdadı.................................................................. T.Y.
İzmir Seyehatı......................................................................... T.Y.
Bilgi Mecmuası........................................................................ K.N.
Paris'teki Türk Yurdu'nun İyi Bir Teşebbüsü.................................
Türk Bilgi Derneği.................................................................... K.N.
Türkçe Yeni Bir Ceride.............................................................
Türk Dostu Piyer Loti................................................................ K.N.
Türk Sesi................................................................................
Türk Şehidi.............................................................................K.N.
Türkler Arasında İktisadî Faaliyetler............................................
Türkmenler Arasında Tevkifat....................................................
Tukayefin Cenazesi.................................................................. K.N.
Çalışkanlar Yurdu.......................... T.Y.
Hakanımızın Cülûsu.................................................................
Hanımlarımızın İktisadî Teşebbüsleri........................................... K.N.
Hive Harbiye Nazırının Fikri....................................................... T.Y.
Dişçi Mekteb-i Âlîsi Mezunları....................................................
Semerkând Gazetesi................................................................
 TÜRK YURDU 217

Şair Abdullah Tukayef in Vefatı....................................................

Şimalli Hemşirelerimiz..............................................................
Şemsi Esedullahyef................................................................... T.Y.
Ayaz İshaki............................................................................. K.N.
Gülhane Parkı..........................................................................

TÜRKLÜĞE AİT ESERLER

Birkaç Eser............................................................................. M. Nermi
RESİM VE HARİTALARIMIZ
Türklerin Halk Şairi Abdullah Tukayef (Resim)..............................
Türklerin Dâhi Şairi Abdülhak Hâmid Bey (Resimleri ve El Yazıları)...
Türklerin Kitabiyat Âlimi Bursalı Tahir Bey (Resim).........................
SEYAHAT
Altaylara Doğru....................................................................... Halim Sabit
İzmir Seyahati......................................................................... Kâzım Namı
Küçük Muhtıra T.Y,
LİSANLAR İLMİ
Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı,Kavaidi, Edebiyatı..................... Erdoğan
MATBUAT
Dilimiz.................................................................................. İkbal'den
Müsteşrik Vambery'nin Bir Mektubu........................................... Vakitken

MEKTUPLARVE CEVAPLARIMIZ
İmar-ı Belde Fikrinin Yanlış Tatbikinden Mütevellid Tahribat.......... Mimar Kemâleddin
Türk Adı Araştırmalarından............... ................................ ........Alp Arslan
Türk Milliyeti, Türk Yurdu.........................................................H. Ş.
Abdülhak Hâmid Beyin Bir Mektubu........................................... T.Y.
ALTIN ARMAĞAN (23. sayıya ilâve)
Devletimizi Kuran Gazi Osman'ın Meşhur Manzumesi.....................
Bir Kadın İçin......................................................................... Halide Edib
Alageyik ve Ergenekon............................................................. Gökalp
Öc (1, 2)................................................................................ Celâl Sahir
Bozgun................................................................................. Aka Gündüz
Türk Sesi............................................................................... Halid Ziya
Türklük................................................................................. Akçuraoğlu
Şarkın Ufukları........................................................................Ali Canib
 4 ^
A * * « * « * ij^

T^rfeleritt C.**»«(' altsır

*v

YIL: 2 SAYI: 37 (4 Haziran 1329- 17 Nisan 1913)

6 ^ i e ^ f a ^ i e i i % ç t i a %

Terâcim-iAhvâl: AbdülhakHâmidBeyin Tercüme-iHâli/ . . .

İntikad ve Takrîz: Liberte Hakkında Birkaç Söz / Süleyman Nazif

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia / Abdülhak Hâmid

İntikad ve Tarîz: Abdülhak Hâmid, Müceddit / Köpmlüzâde Mehmed Fuad

Hâmid: Şair / Ali Canib

Abdülhak Hâmid’in Şahsiyet-i Temaşaiyesi / Müfit Ratib

Abdülhak Hâmid’e Dair: Düşünceler ve Duygular / ...

Türk Gücünün Ne Olduğunu Bildirmek İçin / T ü rk Gücü

Edirne İçin / T.Y.

221 TÜRK YURDU Sayı 37

TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

ABDÜLHAK HAMİD BEYİN TERCÜME-İ HALİ

Abdülhak Hâmid Bey 1267 senesi kâ- Makber'in ebedî mülhemesi

nunısânîsinin yirmi dördüncü günü Be­ 1301 senesinde Bombay'dan av­
bek'te sahilde şimdi yıkılmış ve yerine dette Beyrut'ta vefat etmiştir.
başka bir bina inşa edilmekte olan büyük İtizar: Büyük dahinin hayat
pederleri Abdülhak Molla'nın yalısında ve şahsiyetine dair yazılacak
doğmuşlardır. İlk tahsillerini civar mek­ uzun makale muharriri Celâl
teplerinde ve Bebek'teki Fransız Mekte­ Sahir Beyin rahatsızlığından
binde alarak dokuz-on yaşlarında Paris'e dolayı gelecek sayımızda çıka­
gitmişler, orada da iki sene kadar kalarak caktır.
bir Fransız kolejinde tahsile devam et­
mişlerdir. Ai'abî ve Farisîyi muahharan LİBERTE FIAKKINDA BİRKAÇ
Meclis-i Maarif Reisi olan Selim Sabit SÖZ
Efendi ile Bahaeddin Efendiden almışlar­ Memleketimizin en büyük
dır. Onüç yaşında Tahran sefiri olan pe­ şairi ve dünyanın en büyük şair-
derleriyle beraber giderek orada Farisî li­ Süleyman Saib Bey tarafından resmedilmiştir, lerinden Abdülhak Hâmid Bey,
sanındaki vukûflarını tezyid eylemişler­ hayat-ı feyzâfeyz-i edebîsinin evâilinde ibda etmiş olduğu
dir. İlk eserleri olan Macera-yı Aşk Temaşası'm yirmi ya­ Liberte'nin intişarına müsaade ediyor. Daha doğrusu bu
şında yazmışlardır. Kendileri sefaret kitabeti, şehbender­ husûsta müsait olan müellif değil, zamandır. Liberte'de
lik, başkâtiplik, müsteşarlık, sefir vekâleti ve nihayet se­ delâlet ettiği mana gibi pek uzun müddet mahbus-i istib­
firlikle Paris, Golos, Poti, Bombay, Londra, Lahey, Brük­ dat kalmıştı.
sel gibi birçok Avrupa şehirlerinde bulunmuşlardır. Fakat
bütün bunlar içinde Hâmid Beyin şehr-i emeli Lond­ Şair-i âzamin âsâr-ı muhalledesi meyanında Liberte
ra'dır. En sevdiği eseri olan Finten ile şimdiye kadar ha­ adlı bir kitap da bulunduğunu senelerden beri işitir ve
zırlanıp bitmiş son eseri olan İlhan'ı orada yazmıştır. ân-ı zuhûrunu müştakâne beklerdik. O iştiyak-ı vicdânî-
nin bugün mazhar-ı tatmin olduğunu görmekle mübahî
Hâmid Bey Makber mülhemesi olan ilk zevcesiyle ve diyarımızın afak ve aktarını ağlatan ahvâl-ı hâzıra ve
pek genç yaşında 1288 senesinde Edirne'de teehhül güzeşte karşısında bununla bir dereceye kadar mütesel­
e)demiş ve merhumeden mahdumları Hüseyin Hâmid liyiz.
Beyefendi ile kerimeleri Hâmide Nasib Hanım
Liberte yed-i istifademizi tezyin etmekte olan nüsha-ı
dünyaya gelmişlerdir.
yegânesinin üzerinde muharrer fi 15 Nisan 93 tarihinden
anlaşıldığına göre otuzaltı sene evvel yazılmış bir eser-i
222 TÜRK YURDU Sayı 37

Hâmid’in gençliği -1288

Hâmid Bombay’da iken -1300 Hâmid Paris’te iken -1292

Sayı 37 TÜRK YURDU
dehâdır. Sebep ve sûret-i telifini üstad-ı azîmü'ş-şânm
Viyana'dan yazdığı 18 Şubat 1913 tarihli bir iitifatnâme-i
tilmiz-nüvâzânede şu satırlarla izah buyuruyor:
Liberte daha uzun olabilirdi. Mevzuu müsait idi Eski hâli,
eski tarihiyle bırakmak istedim. Midhat Paşa'nın İstanbul'dan
Avrupa’y a tebidini müteakip yazmış idim. Bunun alt tarafını da
yazm ak mümkündür. Kafiyelerini beğenmediğim beyitlerini
kurşun kalemiyle işaret ettim. Görürsünüz. Tashih ve ıslah da
edebilirsiniz. Abdülhalim Memduh merhum bu eseri okumuş,
bazı mısraları hisâbü'l-benâna gayr-i muvafık bulmuş, yani
onbir hece yerine on veya oniki olmak gibi şeyler ki, bendenize de
göstermiş ve tasdik ettirmişti. Tekrar muayeneye mecalim yok. Şu
kadar diyebilirim ki, aruz evzanı bendenize bu parm ak
hicabından kolay geliyor...
Evet, aruz evzanı dururken niçin parmak hesabını
ihtiyar etti. Bunu Nesteren'in mebde-i bedayi-i âferinin-
den hayretle ve hürmetle sormalı. Mâmafıh aruza riayetle
yazılmış pekçok âsâr ve eş'âr vardır ki, Liberte'den mana
ile birlikte ahenk de dilenir!..
Bu tiyatrodaki eşhas -isimlerinden de müsteban ola­
cağı veçhile- birer fikr-i istiarîdir. Ümmete ihsan-ı meşru­
tiyet eden hatt-ı hümayunu okuduktan pek az sonra İs­
tanbul'dan mecbur-i tebaüd olan Midhat Paşa'nın yevm-i
tebidinde halkın sükût-i meskenet-kâriyle tezyid-i cüret
-tezyid ne demek!- peyda-yı cesaret eden Sultan Abdül-
hâmid Han-ı Sânî'nin müvacehe-i gayzında bir eser, bir
sahile, bir ibare değil, bir söz, bir fikir, bir tahayyül bile
yükselemezdi. Fakat Abdülhak Hâmid Beyin dehâ-yı
merd ü müstesnası bir hareket-i kasriyede bulunmak is­
tedi. Ve muğretib-i mağfurun tebaüdünden üç ay geçme­
den evvel, dört fasıllık bir tiyatro kitab-ı güzini meydana
geldi.
Bu Liberte o kitaptır. Zamanın savlet-i bî-âmanından
taharruz için müellif, eşhas-ı müsteare-i vak’anın esamisi­
ni Fransızca intihap etti. Hükümdarın ismi Despot'tur ki
hâkim-i müstebit demektir. Hürriyet manasını müfid
olan Liberte sarayda bir kız olarak, ve millet medlûlünü
ifade eden Nasyon Liberte'ye âşık suretinde irae olunu­
yor. Hürriyet-perver demek olan Liberal Başvekil Midhat
Paşa'dır. Gayz-ı desise manasına gelen Hen Entrik nüde-
ma-yı hükümdarîden bir papaz, bir vesvasü'l-hannâsdır.
Hıyanet Traizon ile menfaat Entre mareşal, yani müşirlik­
le saraya müntesip bulunuyor. Cehl-i hırs Iqnorance
Ambtiyon bir prens, bir şehzâdedir. Pres, yani matbuata
223
bir sersem vazifesi tahsis buyuruluyor: Ekser ahvalde ne
kadar doğru! Prensin refikası Instrümant, yani alettir.
Muhibbî-i has olan Entim de Liberte'nin nedimesi
bulunuyor. Mazhar-ı ilham olanlar manasını işar eden Les
Impires ahad-ı nasdır. Ve vak’ada bunlar arasında
güzariş-yab oluyor.
Abdülhak Hâmid Bey Liberte'yi yazdığı zaman, hür-
riyet-perverliğinin bedel-i bî-âmanını evvelâ huzur ve
refahı, bilâhare hürriyeti ve nihayetü'n-nihayede
hayatıyla tediye etmiş olan zavallı ve büyük Midhat
Paşa'nın o vakit ki âtî-i karîbi bile taayyün etmemişti.
Halbuki bu eserinde şehîd-i meşrutiyyetin müstakbel-i
baîdine bile taalluk eden işarât-ı ilham-perverâne vardır.
Biz bunda istidad şöyle dursun, istiğrab olunacak bir
nokta bile görmeyiz. Şair-i azamimizin âsâr ve eş’ârını
dikkatle okuyanlar bilirler ki, bu harikulâde hilkat, diğer
insanlarda gördüğümüz istidat-ı müşterekin fevkinde bir
kudret-i peygamberâneyi hâmildir. Ve daima ezman ve
âsâr-ı müstakbelenin ihtiyaç ve nasibini haber verdi.
Ümmet-i Osmaniye'nin asab-ı naime-i hamiyetinden
en evvel, Namık Kemal Bey merhum bir cereyan-ı ikaz
geçirmişti. Bu onun fazi u şerefidir. Fakat Hâmid Bey
fekk-i müjgan-ı intibah etmeye başlamış olan şebab-ı Os-
manî'nin rahle-i tetebbu ve tahayyülü önünde müşfik ve
tesliyet-kâr bir tavr ile oturarak her vicdan-ı bîkesin gûş-i
atşanına -kelimeyi lütfen mazur görünüz! Veya daha iyisi­
ni siz bulunuz!- birçok hakayık fısıldadı. Abdülhak Hâmid
Bey Tarık Bin Ziyad'a Tuleytule Sarayı'nın hâzinelerinde,
o hâzinelerin muhteviyatından daha parlak olan nutk-ı
meşhuru irad ettirirken hakan-ı sâbık henüz cülûs etme­
mişti. Halbuki bu nutukta o hükümdar-ı bedbahtın suver
ve netâyic-i ef âli ebediyetü'ş-şaşaa bir belağatle muhkî-
dir.
Duhter-i Hindu'yu okuyanlar, bir muaşaka-i mües-
sirenin elvah-ı rengârengi kadar mezâlim-i idarenin
menâzır-ı nefret-sâzı önünde titrerler. Abdülhak Hâmid
Bey daima felsefe, daima hürriyet-i fikr ü vicdan, daima
hakayık ve mealî terennüm etti. Gramyat'ında bile bu
saydığım şeyler mündemiçtir. Bir mâtem-i husûsîsini
ağlayan Makber, Ölü, Hacle, Bunlar O'dur'a kadar her
eserinde şair-i azam hayat ve hilkatten istinkâh-ı serâirle
o serâiri izah eder.
Hazine-i Evrak Mecmua-i Mevkûtesi'nin otuz sene
evvel intişar etmiş olan bir nüshasında Bir Sâfılin Teselli­
224 TÜRK YURDU Sayı 37

si unvanlı bir neşidesi vardır. Ve zaman-ı neşrinden ne
kadar evvel tanzim edilmiş olduğu da malûm değildir. Bir
kere o zamanın kabiliyet-i fikriyesi göz önüne getirilir, bir
kerre de manzumenin şu kıt’aları okunursa Hâmid
Bey'in ridâ-yı cebi ü serâiri sad-çâk etmekteki azm ü kud­
reti anlaşılır;
Ey encüm ü ecrâmda ârâm sürenler
Bizden daha merfû ve muallâ mısınız siz?
Alikâm-ber-i hikmet-i Mevlâ mısınız siz?
Sizlerde dahi varmı ya ahkâm sürenler?
tahammül oluyordu. O zamanları idrak etmiş olanlar, bu
sözlerin manasını ve devr-i hazıra tekaddüm etmiş olan
devr-i feyyaz-ı edebin ekânîm-i muazzama-i sülüsesini
(Namık Kemâl, Mahmud Ekrem ve Abdülhak Hâmid bey­
leri) daha ziyade anlarlar. Ve bu üç edibi daha minnettar
bir hürmetle severler.
Süleyman Nazif

İnsan gibi mâil misiniz âleminizde LİBERTE

Kanûn-ı İlâhî'ye mugayir harekâta?
Gafil göıiinüp nail iken zevk-i hayata Mukaffa Bir Facia
Mevlânıza kail misiniz mâteminizde? Eşhas

Bir zümreye bir ferd mi kılmakta hükümet! Despot (Despote) Hükümdar

Sizlerde de câri mi o ahkâm-ı hasîse Liberte (Liberte) Sarayda bir kız
Bizlerde olan hile ve iğfâl-ı desîse Nasyon (Nation) Liberte'nin aşık namzedi
Ol kibr ü gurûr ve garaz u harb u husûmet? Liberal (Liberal) Başvekil ve Nasyonün pederi
Hen Entrik
Abdülhak Hâmid Beye mazi husumet etti. Abdülhak (Haine Interigue) Nüdemâ-yı hükümdârîden bir papaz
Hâmid Beyi muasırları anlamamak ve kabul etmemek is­ Traizon (Trahison) Mareşal
tedi. Fakat ne o husumet, ne bu tereddüt ve red, ahlâfın Entre (Interet) Mareşal
Abdülhak Hâmid Beyi bir hiss-İ müebbed-i takdis ile teb­ Inyorans Ambisan

cil etmesine mâni olabildi. (Ignorance Ambition) Prens

Pres (Press) Bir sersem
Bununla beraber Abdülhak Hâmid Beyin eslâf ve Enstrüment (Instrument) Prensin refikası
muasırîni arasında pek büyük takdirkârları ve müşevvik­ Entim (Intime) Liberte'nin nedimesi
leri vardır. Kendisinden oniki yaş büyük olan Namık Ke­ Lezenspire (Les Ensperes) Ahaddan

mal Bey merhum şair-i azamımıza: Patrik, hey'et-i erkân, ulemâ, hudemâ, ahali
15 Nisan 95
"Hâmid, seni muhatap etmeye adından büyük
kelime bulamıyorum!"
Diyor. Ve edebiyatımızın üstad-ı evvel ve ekremi BİRİNCİ FASIL
Talim-i Edebiyat'ında en canlı misalleri Abdülhak Hâmid
"Despot'un sarayında bir odayı arzeder.
Bey'in âsârından intihap ve irad ediyor. Bana öyle geliyor
ki, Ekrem Bey olmasaydı, Hâmid Bey daha geç tanınacak BİRİNCİ MECLİS
ve daha güç anlaşılacaktı. Liberte, Enstrüment, Entim
Abdülhak Hâmid Beyin her gün yeni bir fikir ve yeni Liberte
bir lisan ile hitap eden dehâ-yı cûşânı karşısında huy­ -Şedit-
lanan mutesalliflerin fırîfte-i idlâli olmaktan halkımızı en Bir çarem var; o da buradan firar
evvel ve en ziyade Ekrem Bey vikâye ve irşad etti. Talim-i Halbuki firar yolu bulmak muhal
Edebiyat müellif-i muhtereminin himaye-i hakikat yolun­ Gönlüme mahsus zannettiğim esrar
da masruf olan mesâî-i mütevâliyesiyle mücahedat-ı Dillere dastan olmuş; garib hâl!
metâib-meşhûnu şair-i azamımıza da maye-i eşvak ve
Sayı 37
Entim
Bundan büyük ehemmiyeti hâmii
Zihnimiz muhtereatına benzer
Yani kendi efkârımızı şâmii
Pek çok söz vardır ki dikerde gezer
Liberte
Nereye baksam dikkatie bir nigâh
Hep benimie meşgui, bana münhasır
Her taraf mesdûd, her taraf zuimet-gâh
Ben yine firâr-ı efkârında musırr
Giryan
Suitanın cariyeden beter yetim
Günden güne feiâketi müeyyed
Ben bu suitanlığı istemem, Entim
Saraydayım ama göniüm mukayyed
Entim
-Kalbî-
Çünkü tufan buiutunda bir ahter
Hübut etmiş
Liberte
Tahİisim mümkün; iâkin
Bu uğurda dökülecek kan ister
Yani hürriyetim harp ile mümkün
Göz yaşıyla biten nahl-ı emelim
Şimdiden sonra kan ile beslenecek
Entim
Çaremiz sabretmektir, sabredelim
Âtî ne ise bir gün bilecek
Enstrüment
Zamanımız pek hatarlı bir zaman
Ki buna delil dünkü vakayi
Liberte
Ne diyorlar, prenses
Enstrüment
İşin yaman
Birbirinizi sevdiğiniz şâyi
Herkesin dediği şundan ibaret
Güya Nasyon Liberte'ye müştak
Liberte de bu iştiyak ve hasret
Keyfiyetinde Nasyon ile ortak
TÜRK YURDU 225
İşi herkesten evvel duyan kral
Bunu başvekile isnad ediyor
Çünkü başvekili olan Liberal
Seni istemekte inad ediyor.
Liberte
-Zehr-i hand ile-
Bu senin sözün mü
Enstrüment
Hayır kîl u kâl
Entim
Ki menbaı bir gürûh bî-hamiyet
Enstrüment
Halbuki sadıklara da intikal
Ettiğiçün sezâ-var-ı emniyet
Liberte
İnsan hak-perverliğe mecbûl ise
Mukbil olur; Liberal neden müdebbir?
-Gittikçe hiddetlenerek-
Ya Rabbî! Sa‘y ü gayret makbûl ise
Devr-i esbakta milletle beraber
Ettiği sa‘y-i mevâni-i ber-efgen
Bu müthiş neticeyi bulmak neden
,-Daha şedid-
Ya gönlüm Nasyon'a merbût iken
Vücudum başkasının olmak neden
Ya hükümdarımız bu kadar âdil
Bilindiği halde kurenâsına
Kapılarak Hülagulara muadil
Zulümlerle halkın fenasına
Çalışmak neden iktiza ediyor
Neden bir şahsın husûl-i meramı
Yolunda bir millet kurban gidiyor
Neden kimi katil, kimi harami
Kimi şeytan, hepsi bedhah millet
-Tevakkufla-
Kâle almıyorum... Efsus! Efsus
-Devam ile-
Kimi hâinler elinde bir âlet
Kimi düşman tarafından bir casus
Hep menhus, hepsi hâin-i devlet
Dört beş laîn insan kıyafetine
226 TÜRK YURDU
Girerek bir öyle sahib-i ma'delet
Hükümdarın lütf u âtıfetine
Haylûlet etmeye kudret buluyor
Entim!.,. Entim!... Neden hâinler memnun
Sâdıklar mahrum ve bedbaht oluyor
Göreyim seni, Madam Ambisan
İşte seviyorum! Kocana söyle
Sevdiği kimdir derse, Nasyon
Bitmedi.
Ahdülhak Hâmid
ABDÜLHAK HAMİD, MÜCEDDİT
Türklerin şiir ve sanat iklimine İran semâsından
dökülen asır-dîde, ölgün ziyaları dehâsının pür-hurûş
seyyaleleriyle söndürerek o sahanın alıl gölgelere ben­
zeyen zâirlerini yeni bir fecrin infilak! karşısında lâl ü
ebkem bırakan bir harika-ı sanat hakkında ben ne
söyleyebilirim?.. Gülden, sünbülden, laleden başka bir
çiçeği, ahudan, bülbülden başka bir zairi, ud ve neyden
başka terennüm-kârı olmayan yek-renk ve dûr-â-dûr bir
saha farz ediniz: Boğucu bir ağırlıkla alçala alçala adeta
zeminle müşafehe-kâr bir vaziyet alan ve boşluklarına
fecr-âlûd, remadî bir ziya neşr eden bir semâ altındaki bu
sahada hayat ne kadar az, ne kadar neşesizdir! İşte bizim
eski edebiyatımızda da bu cansızlık, bu fakrü'd-dem
vardı. Abdülhak Hâmid, yüksek şahikaların ciğerleri
kuvvet ve sihhatle dolduran havasına şebih nefes-i
dehâsiyle o semânın kesif, alçak bulutlarını parçaladı ve
saha-i sanatın her tarafına tıpkı sûr-i İsrafil gibi ziya ve
hayat neflı etti. Fikir ve edebiyat semâsında yükselen
güneşle birlikte, o sûr-ı dehânın esrarengiz nidâyı dave­
tine her şey icabet ediyor, her köşeden bir renk, bir ziya,
bir nağme, bir hayat fışkırıyordu. Bir taraftan Hind'in
yeşil tûtîleri ile ilâh! Brahmanları, İran âteş-gedeleri ve
Londra parklarıyla beraber manzur olurken, diğer
taraftan Medayin harabelerinin yanında Fatih
minareleriyle Versay bahçeleri adeta birbiriyle memzûc
bir halde nazarları okşuyordu. İşte, İran'ın ufûl etmiş
güneşlerinden ziya ve hayat almaya çalışan eski şiir
sahasıyla bu yeni, pür-hayat, güneşli sanat iklimi
arasındaki tehâlüf doğrudan doğruya Abdülhak Hâmid'in
sihr-i dehâsıdır.
Sayı 37
Hâmid'in Osmanlı edebiyatında ve bihassa nazmında
vücude getirdiği teceddüdün derecesini anlatmak için
böyle maddî bir timsale müracaat ihtiyacını hissettim.
Çünkü, sanatta bu kadar büyük tahavüller yapan bir
şahsiyetin fikir ve edebiyat âlemindeki tesiratını İlmî ve
usûlî bir sûrette tetkik etmek, müşkilâtı nisbetinde uzun
ve birkaç makalenin daire-i istiabına girebilmekten çok
fazla bir iştir. Evvelâ, Fuzûlî’lerin, Bakîlerin, Galiblerin
âsârındaki umûmî hutût-ı fârikayı tayin ve tespit etmek,
sonra yeni edebiyat nâmı altında Âkif Paşa ve Şinasi ile
başlayan mesleğin Fikret'e hatta Haşim'e gelinceye kadar
geçirdiği muhtelif sahalarda çalışmak, ve lisanda, efkâr­
da, eşkâlde Hâmid'in tesirâtını ayrı ayrı göstermek bir
makaleden ziyade bir kitap mevzuu teşkil eder. Bu vâs
mevzuu ufak bir makalede teksife çalışmakla vuzuundan
pek çok şey kaybedecektir.
Abdülhak Hâmid, zamanının bütün büyükleri gibi,
iki mihrab-ı fikrîye mâlikti: İslâmlık ve hürriyetperverlik.
Diğer muasırları gibi siyasiyâta doğrudan doğruya
karışmamakla beraber, zamanının telkinât-ı edebiyesine
ittibaen "edebiyatın bir faide-i içtimaiye tevlîd etmesi
fikrine meczup olan bu sanatkâr, eserlerinde bu iki
temayülü oldukça vazıh sûrette gösterdi. Emil mütercimi
Ziya Paşa Rousseau'nun İçtimaî esaslarından aldığı rahik
zevkin mestîsiyle halk lisanına, halk edebiyatına avdeti
tavsiye eder ve zamanın bütün erbab-ı tefekkürü Namık
Kemâl'in açtığı "hürriyet ve meşrutiyet" bayrağı altına
toplanırken, tabiî Hâmid bu cereyandan hariç kalamazdı.
İşte Midhat Paşa'nın nefyini müteakip yazılmış olan
Liberte timsali şahıslarla, o vak’ayı tasvir eder; sonra
diğer birçok şiirler, mersiyeler vardır ki sırf o maksatla
yazılmıştır. Zalim hükümdarlar, saray entrikaları, vüke­
lanın hiyanet ve denâeti Hâmid'in temsillerinde daima
nazar-ı dikkate çarpar. Denilebilir ki, sanatkâr onları sırf
bir maksad-i mahsus ile cem eylemiştir.
Hâmid'deki hürriyet ve meşrutiyet fikirleri, İhtilâl-i
Kebir esaslarının muhitimizde icra ettiği tesiratın netice­
sidir. Memlekette asırlardan beri icrâ-yı hüküm eden
fena, cahil, kör bir saray idaresini Abdülhak Hâmid'in
nihayet en karanlık bir istibdat ile tetvic etmesi, İhtilâl-i
Kebîr'in o parlak esaslarına adeta kudri bir mahiyet
vermişti. Fakat kudsîyetiyle beraber, İslâmiyet mihrabı
Hâmid'e daha yüksek ve daha pür-nûr görünüyordu.
Sayı 37 TÜRK YURDU
Tezer'de Melik Abdürrahman-ı Sâlis'in, mefahirine
mağrur bir tercüman olan, Nazife'de Endülüs Arap
saltanatının sukutuna gözyaşlarından mersiye yazan
Hâmid, bilhassa Tarik'mda dinin mabed-i mefahirinde
bir çocuk kadar samimiyetle çarpan kalbini gösteriyordu.
İslâmm yeşii hilâli karşısında İlâhî vecd dakikaları yaşayan
bir mutekid ve temiz ruh için, din, bir mihrab-ı hissi ol­
muştu. Esasen, Mevlâna'nın pür-şiir tarikatine mensup
büyük bir İslâm-Türk ailesinin çocuğu semâ-karîn hisleri­
ni tabiî başka bir mehd-i rüyada uyutamazdı. Hayatının
ilk idrak dakikalarından beri Mevlevi dergâhlarının muat­
tar devran-hanelerinde, lahûtî rehinlerin pervâzını hatır­
latan girizhan ney seslerini işitmek, türbelerin, minarele­
rin, çeşmelerin dindar güzellikleriyle ruhen peyda-yı ka­
rabet etmek, Hâmid'in manevi mevcûdiyetinde zamanın
ve fikrî kanaatlerin silemeyeceği derin izler bırakmıştı...
Emir Nevruz’u ve Celâleddin'i yazan Namık Kemal de saf
bir mutekid, hakikî bir müslümandı. Fakat Ebü'1-Âlâ
El-Maarrî'yi tefin edecek kadar âlûde-i vehm ü zünûn
olan Kemal'in itikad-ı fikrîsiyle, Safil'in Tesellisi'ni ve
Makber'i yazan, encüm-i zebrayı mihrab ittihaz eden Hâ­
mid'in din-i hissîsi arasındaki girdabı unutmamalıdır.
Tarz-ı hayatı itibariyle muhtelif iklimlerin güzellik­
lerinden zevk-yâb-ı tehassüs olan Abdülhak Hâmid,
mevzularında da aynı tenevvüü, aynı elvan ve menazırı
gösterebilmiştir.
Bazan Ninova civarını, bazan İskender'in muzaffer
ordusunu takiben Hindistan'ı, bazan da Londra'yı, Paris'i,
İstanbul'u yahut Endülüs'ü eserlerine bir dekor ittihaz
eden bu büyük sanatkâr, zamanın ve mekânın fevkinde
yaşayan bütün dahiler gibi beşerîdir. Onun hâilelerinde
filân devrin veya filân milletin değil bilumûm beşeriyetin
hissiyat ve ihtirâsât-ı müşterekesi bir mâkes bulur.
Finten, Rişar, Eşber, Summ,... bunlar o tiplerindendir ki,
insanlığın her devresi emsalini mutlaka görmüş ve göre­
cektir. Tıpkı Sofokl'ün, Shakespeare'in, Racine'in,
İbsen'in yarattıkları mahlûkat gibi... Ve işte Abdülhak
Hâmid'in edebîliği asıl bundan ileri geliyor.
Abdülhak Hâmid'in manevî simasını umûmî hatlarla
çizdikten sonra, fikir ve edebiyat sahasında ne dereceye
kadar icrâ-yı nüfûz ettiğini göstermek biraz kolaylaşır.
Fakat bu nisbî kolaylığın her halde birçok müşkilât ile
mâlâmâl olduğunu unutmamalıdır. Abdülhak Hâmid
227
nasıl ve ne dereceye kadar bir müceddittir? İşte son
yarım asırlık tarih-i edebîmizin mühim ve canlı bir say­
fası!..
Âkif ve Reşid paşaların, Şinasi'nin, Kemâl'in, Ziya'nın
tesirâtıyla lisan-i nesrimiz eski kayıtlardan kurtulmuş,
yani Mütercim Âsım'ın Veysî ve Nergisî zincirlerinden
tahlis ettiği lisan tekâmül-i tabiîsini takip etmişti.
Tekellüm lisanına yaklaşmak maksadı, Aıabî ve Farisî'nin
eski ifratlarına pek makul bir had çekmiş, cümle teşkilâtı
değişmişti. Binaenaleyh artık nesir ile her şey, her fikir,
her mevzu ifade olunuyordu. Reşid Paşa lâyihalarını,
Şinasi makalelerini, Namık Kemâl ateşîn hutbelerini yeni
lisan ile yazıyor, fikir ve zevk itibariyle muasırlarına cid­
den fâik olan Ziya Paşa, Jean Jacques Rousseau'yu ve
Moliere'i aynı lisan ile tercüme ediyordu. Fakat nesirde
eşkâlin bu mesut tenevvüüne rağmen, lisan-ı nazm hâlâ
eski kuyûd-ı muzırrasını muhafaza ediyor, ney ve mey ve
gül ve mahbub mazmunlarından başka hiçbir şey gazel
dairesine giremiyordu. Nesirde nasıl yeni fikirler için
yeni şekiller bulunmuşsa, nazımda da yeni mevzular için
eşkâl-i cedideye ihtiyaç vardı. Gazel ve kaside gibi her
beyti mutlaka aynı kafiye ile biten mahdud şekiller, ancak
mahdud ve asır-dîde mazmunların ifadesine yarardı.
Şeyh Galib gibi büyük bir sanatkâr bile, bütün
kabiliyetine rağmen eşkâlin istibdadından kurtulamamış
ve binnetice pâydar bir teceddüt vücude getirememişti.
İşte Şinasi ve peyrevleri de nazım hususunda aynı
müşkilâta tesadüf etmişlerdi, Şinasi'nin Reşid Paşa'ya,
Ziya'nın Sultan Abdülaziz'e takdim ettikleri kasideler
Nefî'nin pek fena bir taklidi olmaktan fazla bir yenilik
gösteremiyor. Kemâl'in gazelleri eski mekteb-i edebiy­
atın nişanelerini iraeden hâlî kalmıyordu. Kalemleriyle
milleti ikaz için çalışan bu adamlar, nazım yazmak istey­
ince köhne ve yıpranmış mazmunların fevkine yükse-
lemiyorlardı. Esasen tarz-ı hayat ve maişet, Avni Bey,
Hikmet Bey, Galib Bey gibi eşkâl-i kadîmede cidden
mahir sanatkârların henüz mevcut bulunması, nazımda
icrası lâzım gelen tadilât ve İslahata kuvvetli birer mâni
teşkil etmişti. Akif Paşa'nın mersiyesi, Sadullah Paşa'nın,
Pertev Paşa'nın, Şinasi'nin mahdut ve mütercem bazı
âsâr-ı manzumeleri nazımda yeni şekillere birer misal
olmakla beraber hiç nazar-i itibara alınmıyor, hatta onları
yazanlar bile o yolda devam için lâzım gelen kuvveti
kendilerinde hissetmiyorlardı.
228 TÜRK YURDU
İşte Abdülhak Hâmid asıl dehâ-yı sanatını burada
gösterdi. Muhitin bütün adem-i müsaadesine ve tarz-ı
kadîm taraftarlarının o kadar kuvvetli bulunmasına
rağmen Divaneliklerim, Sahra, Bunlar O'dur gibi eski
şekillerden ve zincirlerden tamamiyle ârî şiir mecmuaları
neşretti. Paris'in bütün §âyân-ı dikkat levhalarını,
mesireleri, bahçeleri, temaşa-gâhları büyük bir serbesti
ile tasvir eden Belde, mstaî hayatın saf ve pür-şiir
köşelerini derin bir vuzûh ve sıhhatle yaşatan Sahra,
sonra meçhul ve pür-renk bir kıt’anın muhteşem elvan
ve ahcarını aksettiren Hind ihtisasâtı, bütün bu şeyler o
zamana kadar yazılmış nümûnelere hiç benzemiyordu.
Gerek şekil ve gerek mevzu itibariyle Nedim, Fuzûlî, Nefı
gibi eski üstadların külliyatında onlara benzeyen hiç, hiç
birşey yoktu. Bu genç şair cüret-kâr bir hamle ile eski
gazel ve musammat tarzını yıkmış, beytin vahdet teşkil
etmesi kaide-i asliyesini parçalamış, kafiyelerin lafzını
samiaya hasretmiş, hülâsa bir kelime ile, sanatkâra
serbestîsini temin etmişti. Eskilerin asır-dîde kaidelerine
tamamiyle muhalif olmakla beraber, Abdühak Hâmid
meydana koyduğu nümûnelerle gösteriyordu ki, nazmın
mevzuu yalnız gül ü bülbül, bâde vü sâki değil, belki
bütün hayat ve bütün kâinat olabilir. Sonra bunu muvaf­
fakiyetle saha-i fiile çıkarabilmek için ibtida eski kuyûd-ı
müz'ice ile eski şekillerden kurtulmak lâzımdır. Yeni
mevzular mutlaka yeni şekillere müftekirdir. Hayatın
tenevvürüyle şekillerin besatet ve vahdeti arasındaki
tezadı anlamak, uzun mülahazalara muhtaç olamaz. İşte
garb mahsûlât-ı edebiyesi meyanında gördüğü nümûnel­
erle, Türk şiirini sahtelikten kurtarmak ve hayat-ı tabîat-
ten iktibas-i feyz etmek lüzumunu ibtida Hâmid anladı ve
dehâ-yı sanatıyla, ancak birkaç neslin yapabileceği bir
teceddüdü, tek başına meydana getirdi.
Sanatkârın serbestî-i tâmmı, mevzuların meçhul ik­
limlerden ve tarihin muzlim devrelerinden iktibas edil­
mesi, kuyûd ve şerait-i kadîmenin terki gibi nazariyelerle
Fransa'daki romantizm cereyanından az çok mülhem ol­
duğunu gösteren Abdülhak Hâmid, Türk şiirine yeni bir
hayat, yeni bir şekil, samimî bir mahiyet vermekle iktifa
etmedi. Seleflerinin elinden alırken her türlü elâstikiyet-
ten mahrum, efkârı ifade ve menazir-i tabiîyeyi tasvir
kabiliyetinden pek bâid bir halde bulduğu lisan-ı nazma
öyle yeni bir renk verdi ki, artık onunla herşey, hatta
manzum bir hâile bile vücude getirilebilirdi. Hâmid
Nazife'yi, Tezer'i, Eşber'i ve bilhassa Eşber'i yazarak
Sayı 37
altıyüz senelik edebiyatımızda ilk olmak üzre nefis bir
hâile meydana koydu. Yalnız edebiyatımızda değil, iki
büyük menbaimız hükmünde olan Arap ve Acem ede­
biyatlarında da bu en yüksek, en mütekemmil nev-i
edebî mevcut değildi. Destanlara, hikâyelere, rübabî şiir­
lere kesretle mâlik olan, hatta Kemâl ve Ziya'nın him­
metiyle mensur âsâr-ı temaşaya bile nümûneler göstere­
bilen Türk edebiyatı, Hâmid'in manzum hâileleriyle mer-
tebe-i tekâmülüne çıkmış, yeni bir nevi daha kazanmış
oluyordu.
Makalede gözettiğimiz nisbetin icabat-ı zaruriyesin-
den olarak, Hâmid'in mensur eserlerinden, nesirde gös­
terdiği hususiyetlerden, İcra ettiği tesirâttan, sonra şiirle­
rinden, Makber'den, Hacle'den, Sefilenin Hasbihâli'nden
uzun uzadıya bahsedemeyeceğiz. Fakat şu ciheti bilhassa
tasrih etmek icab ediyor ki, Şinasi'den Kemâl'e kadar ge­
lenlerin nesirde yaptıklarından çok fazlasını Hâmid na­
zımda tek başına yaptı. Hatta Namık Kemâl ve arkadaşla­
rı, yeni şekiller altında yazdıkları manzumeleri, Hâmid'in
eserlerini gördükten sonra, onlari takliden vücude getir­
diler. Tahrib-i Harabat müelllf-i şehîri Hâmid'e gönderdi­
ği bir mektupta müceddidlik şerefinin ona ait olduğunu
munsıfâne itiraf ediyor ki, bu bir hakikatten ziyade bir
bedahettir!
Kâinattaki her büyük teceddüt mutlaka kahkaha ve
tezyif ile karşılanır. İnsanlığın tab'ında merkûz olan bu
hal o kadar umûmî ve layezaldir ki, Hâmid gibi dahiler
bile ondan hariç kalamaz ve kin ve gayz ile mütekallis
nîm-küşade dudaklar üzerinde zehirli şütum kütlelerinin
teşekkülünü mutlaka temaşa eder.
Eşber mübdii için de aynı hal vâki oldu. "Paris'i gör­
seler bile dünyada en büyük şehrin Isfahan, Amerika'yı
işitseler bile en uzak memleketin Kayrevan olduğuna
hükmeden" o devir şairleri, kaside ve gazel tarzını yıkan
bu cüretkâr genci, cinnet ve hiffetle itham ettiler, kızdı­
lar, bağırdılar, hatta sövdüler! Mihrab-ı takdisini yıkan,
mabedinin ışıklarını söndüren düşmanlara karşı mutekid
bir ruh nasıl hislerle mütehassis olursa, o zamanın gazel
ve kaside üstadları da Divaneliklerim şairi hakkında aynı
hissi besliyorlardı. Fakat kâinattaki her şeyi yıkıp ezen,
bî-rahm ellerle istediği şekle sokan zaman, onların âsârı-
na remad-ı nisyân, Hâmid'in bedayi-i hissiyesine ebediy-
yet şûleleri döktü. Bir an için iğfal edilse bile nihayet-i
nura ve ziyaya koşan gençlik, Üstad Ekrem'in kavî ve
Sayı 37
sarsılmaz elindeki ilahı hidayet meşalesinin yardımıyla
Hâmid'e koştu, O'nu takdis etti, taklit etti, takip etti,
yaşadı ve yaşattı. Zavallı Abdülhalim Memduh'dan, Ali
Ferruh'dan, Nazife, Fikret'e, Cenab’a, Faik'a, Celâl
Sahir'e, hatta bugünün genç Fecr-i Âtî nesline kadar imti-
dat eden bu takdis ve hürmet yarınki ensale belki daha
kuvvetle, adeta edebî bir akîde hâlinde intikal edecektir.
Çünkü yalnız Fikret-FIalid Ziya nesli değil, bizim neslimiz
de onun İlâhî meşal-i dehâsının gölgelerini takip ediyor.
Ne Fikret ve ne Haşim bize bir Eşber, bir Makber hediye
edebildiler! Dehânın ne garip bir mazhariyeti: Fikret nes­
linin birçok eserleri bugün artık ihtiyarladığı, artık oku-
namayacak bir dereceye geldiği hâlde Hâmid'inkiler hâlâ
yeniliğini, bekâretini muhafaza ediyor ve edecek!
Makalemi bitirmek için Fiâmid'e ait bir hatıra
nakledeceğim; Bundan birkaç ay mukaddem, Hâmid'in
şerefine verilen bir ziyafette, sevgili üstadı tebcilen
nutuklar irad edilirken, İsmail Müştak Bey bana bir kâğıt
uzattı ve "İhtisasatını yaz. Hâmid'e bir hatıra olmak üzere
takdim edeceğiz!" dedi. Baktım: Ziyafetin bî-nihaye
erkânı arasında ufak bir ekalliyet teşkil eden erbab-ı
kalem, Hâmid hakkında perestişkâr cümleler
yazmışlardı. Mevkie münasip birkaç kelime de ben yaz­
mak için, yazılanları dalgın dalgın gözden geçirirken,
bilâ-ihtiyar. Rıza Tevfik'in imzası üstündeki satırlarda
tevakkuf ettim. Sevgili Feylesof ne ince ve ne mânidar
birşey yazmıştı;
"Hâmid diyorsun! "Biidin mi nedir o tıfl-ı ekber?.."
Hâmid'in büyüklüğünü biraz teşrih edebilmek mak­
sadıyla bu makaleyi yazarken, samiamda daima aynı
mısraı işittim. Hatta şu satırların esnâ-yı tahrîrinde
simah-i aczimde hâlâ aynı ses, garip bir eda-yı istihza ile,
tanindar oluyor: Hâmid diyorsun; "Bildin mi nedir o tıfl-ı
ekber?.."
50 Mart, 529
Köprülüzâde Mehmed Fuad
(D La reverie esthetique, sahife 93, Muharriri; Pol Suriyu
TÜRK YURDU 229
HÂMİD: ŞAİR
Vasfında şairâne ilhamlar gerektir
Ta'rifi yerde bitm ez arşa çıkan kibarın
Abdülhak H âm id
Ben bu satırlarla Hâmid'i tahlile çalışmayacağım.
Sadece onun eserlerinden bende doğan intibaları kayda
gayret edeceğim. Ve bu gayretimden mütehassıl yazıların
tenkit unvanıyla da asla münasebeti yoktur. Memle­
ketimizde esasen henüz bir tenkitçi tanımıyorum. Bu
biçare yurtta ne Brontiyer'in Dogmatizm'ini ihata ede­
bilecek müesses kanaatli kafalar, ne de Lanson'un,
Lihtenberger'in, Buvâsye'nin terviç ve takip ettikleri şey'î
usûlü (methode objective) tatbik eyleyecek sâlâhiyetli
zekâlar vardır. Hatta bir Anatol Frans, bir Jül Lö Metr
değiliz ki, impressioniste (intibaiyatçı), bir Fake değiliz ki
intellectualiste (zihniyatçı) olduğumuzu ileri sürelim...
Bu hakikatler çıplak vücutlarını gösterdikten sonra artık
şu veya bu eser, yahut zat hakkındaki satırlarımızın tenkit
olunamayacağına şüphe kalmaz. Evet benim de bu
satırlarım asla tenkit değildir ve olamaz. Türk Yurdu'nun
muhterem muharrirlerinden Yusuf Bey Akçura, şu müm­
taz nüshanın intişarı için görüşülürken: "Siz de, dedi.
Şair Hâmid'i yazsanız..." O an içinde dudaklarım ihti­
yarsız kımıldadı: "Evet ben de şair Hâmid'i yazsam..." Ve
emin olunuz karilerim bu garîzî vâkıayı yine ihtiyarsız
ruhî bir vakıa takip etti; Korktum!.. Korkumun sebebini,
şimdi "Makber'i tekrarlarken, anlar gibi oldum: "Ben bu
kitabı, diyor Hâmid, kendim okuyayım diye yazdım. Zira
hissiyâtıma iştirak edecekler nadir, belki dahi birkaç
nevadir olacağını bilirim." Ah! Beni korkutan mutlak bu...
Tâlih, herşeyde olduğu gibi, edebiyatımızda da
semâhatlı davranmamıştır. Altı asırlık edebiyatımız içinde
göğsümüzü şişirerek kati bir itminanla garbe karşı; "İşte
bizim de şiirimizin simaları!" diye göstereceğimiz bülend
çehreler -bilmem- dördü beşi geçebilir mi: Fuzulî, Bâkî,
Nefî, Şeyh Galib ve nihayet hepsinden büyük Hâmid?..
Suriyu'nun nasihatini dinleyerek "Kâfi derecede bir zekâ
ile şedid bir muhayyile, şair olmaya kifayet eder(B
"kanaatinde bulunursak bu cümleye "Nedîm-i
taze-zeban"la sevgili Cenabımız gibi ancak birkaç
kıymetli simâ daha ilâve edebiliriz...
:I:
■J,- :l:
230 TÜRK YURDU Sayı 37

Üçüncü Sultan Selim -hatta bana kalırsa- Üçüncü
Mustafa Han devrinden beri herşeyde bir inkılâp temayü­
lü kendini gösteriyordu; bu temayül edebiyatımızda(Ü
Akif Paşanın meşhur mersiyesiyle ilk defa tezahür etti.
Fakat Hâmid'e gelinceye kadar yazı yazanlarda şu tema­
yül eserlerini tıpkı bir adese gibi bir noktaya toplayacak
kuvvet olmadığı için Pertev Paşalar, Şinasiler emeklerinin
arzu ettikleri mertebede neticelendiğini göremediler. Ni­
hayet Hâmid yetişti. Durkheim'e göre İçtimaî vicdanın
şuursuz temayülleri onun ruhunda şuurlu bir şekle girdi.
O zaman Türk edebiyatı bir inkılâp ve Türkler bir dâhi
kazandılar.
Şurada bir istitrad yapacağım. Bunu, lüzumundan
ziyade, ibret alınmak emeliyle ihtiyar ediyorum. Hâmid
şerefine bir ay evvel verilen bir ziyafete bir risalede itiraz
ediliyordu. Ben daha ziyafet günü: "Bu olacak!" demiş­
tim. Kalın bir cehalet örtüsü altında uyuyan bir mem­
lekette başka birşey beklenir mi? Burada cahiller itiyat­
larıyla, âlimler -eğer varsa- hod-nümâlıklarıyla "itiraz için
itiraz" umdesini esas bilmişlerdir. Alman Feylesofu
Nitche kavîmleri insanlığa dâhi yetiştirmekle vazifedar
tanıyor. Ne çare, biz henüz insanlığı tanımıyoruz ki...
Yarın tarih bugünümüzü hurdebînle araştırırken
mevcûdiyetimizi buğday ve haşhaş tarlalarından istidlal
etmeyecek, -eğer yetiştirebilirsek- Hâmid'leıie ispat ede­
cektir.
Asıl bahsimize gelelim: Felsefeden ruhiyâta, hayati-
yâta, hatta tabiîyâta kadar vukuflarımızın her şubesinde
bir inkılâp vücuda getiren Fransa'nın, ve belki bütün
dünyanın, en büyük ve yeni feylesofu Henri Bergson Be-
diiyat'ta (L'esthetique) da bugünkü Ruhiyat Tetkikleri
(Essais de psychologie contemporaine) sahibiyleC^)
hemen bütün muasırlarının kanaatlerine muhalif bir
iddiada bulunuyor. Ona nazaran realite (şe’niyet) bizim
vicdanımıza ve hâsselerimize olduğu gibi çarpsaydı hep­
imiz sanatkâr olabilirdik.® Çünkü İçtimaî hayatın amelî
ihtiyaçları şe’niyetle bizim aramıza bir perde koymuştur.
Biz eşyayı aynıyla görmüyoruz, belki onların üzerine
asabî ve zihnî teşekküllerimizin yapıştırdığı yaftaları oku­
makla iktifa ediyoruz. Fakat bazı fevkalâde insanlar da
herhangi bir hasse bu perdeden kurtuluyor, şe’niyetin
ona ait kısmını olduğu gibi görüyor. İşte hakikî ressam­
larda bâsıra, hakikî musıkî-şinaslarda sâmia, hakikî feyle­
soflarda müdrike, hakikî şairlerde mukassise bu perde­
den âzâde olduğundan onlar renkleri, şekilleri, sesleri,
hakikatleri, hisleri bizim göremeyeceğimiz, duyamaya­
cağımız tarzlarda görüyorlar ve duyuyorlar. Bunların
haricindekiler, o daima her zaman her yerde yüzleri, bin­
leri bulan orta halli sanatkârlar sade ve mahut yaftaları
görüyorlar ve tekrar ediyorlar. Meselâ hislerini değil his­
lerinin aspect impersonnelini (şahsiyetsiz görünüşünü)
ifade ederler. Hâmid bunlardan ne kadar ileride
olduğunu ne büyük ulviyetle ifham ediyor: "Makber'in
birtakım tekerrürattan ibaret olan muhteviyatı yalnız bir
lakırdıdır. O lakırdı ise yalnız mezardır." Mezar kelimesi
dört muayyen harften teşekkül etmesine rağmen o me­
zarın medlulü işte şairin "tekerrürat" dediği yüksek fer­
yatların anlattığı şeydir ki, bu husûsta lügatçilerin -ve bel­
ki bütün kelime merakçılarmın- idraki mezar kazanların-
kinden ziyade değildir.
Esasen Hâmid'in "hissiyâtına iştirak edecekler nadir"
olacağını söyledikten sonra "Kimsenin şerik-i teessürüm
olmasını istemem. Korkarım ki o iştirak tecrübeye müte­
vakkıftır." deyişi bütün perdeleri parçalayarak, mahut
yaftaları kırarak realite psychique (ruhî şe’niyet)! olduğu
gibi gördüğünü anlatıyor. Hâmid'i, bence, ne mukallit­
leri, ne de arkadaşları anlamıştır. Onun şahsiyetini bizim
klişeleşmiş edebiyat kaidelerimiz izah edemez. O ne tan­
tanalı terkiplerle Hâmid olmuştur ne de aruzun batî ve
muttarit dörtlü "mefailün"leriyle.. "Tezad"ı bir "tahrir

(Ü İçtimaî hadiselerin amilleri miyamnda Tarde'm iddia ettiği taklite kani değilim. Bu itibarla muhterem Cahid’in bir noktada isabet etmediğini
zannediyorum: (Servetifünun numara 376, sahife 183) Edebiyatımızdaki inkılâp temayülü Avrupalılaşmak ihtiyacından doğmamıştır. Onun
hakikî âmili vaktiyle Genç Kalemler'de de iddia ettiğim gibi “Fuzûlî’yle ağlayan, Bâkî’yle bahtiyarlığını anlayan, Nef îyle yükselen, Nedim’le
inceleşen, Galib’le derinleşen edebiyatımızın son zamanlarda güzelliğini, hüsnünü, fikrini kaybetmesi, cinas gibi oyuncakları arasında boğuk
boğuk nihayet Keçecizâde İzzet Molla, Sünbülzâde Vehbî kabilinden adamların elinde sönmesi, mahv olmasıdır.” Güstave Lanson meşhur
Fransız Edebiyatı Tarihi'nden (sahife 1106) Zok mektebinin iflâsını izah ederken dolayısıyla benim iddiamı teyid ediyor. Onun fıkrince Pol
Markerit ve emsali gençlerin hocalarından ayrılmasına sebep, doğrudan doğruya, Naturalizm'in manasızlığa ve kabalığa düşmesidir.
(^) Fransız Edibi Poul Bourge.
(3) Bergson'un tilmizlerinden Rene Gilloinün hocası hakkında yazdığı kitaba ve bilhassa bu kitabın son bahsi olan Art (Sanat) kısmına lütfen
bakınız.
Sayı 37
merabesi" olarak telâkki eden Üstad Ekrem, ifratın
Hâmid'de bile noksanlar husûle getireceğini ispat etmek
için Nesteren'deki:
Yaşama müebbed öl, ölme geber
Babam için öl, benim için yaşa
Yarimsin git, diişmanımsın yakın gel
Vursan müttehemsin, fakat sakın
Vurmaya git, fakat vurul, yaralan
Hüsrev'i yenmeye git, fakat yenil
O halde durma git, hem gitme dur
Merhameten vurma, itaaten vur
Satırlarını manasız buluyor. Halbuki Nesteren'in he­
yecanlarını Ribo kadar sâlâhiyetli bir ruhiyatçı yüz sahife
yazsa yine şu sekiz satır kadar izaha muvaffak olamaz.
Çünkü ruhiyatın anlatmak istediği heyecan dünyadaki
bütün heyecanlara şamil olabilir. Fakat Nesteren'in o an
içindeki heyecanını asla tahlil etmiş olamaz. Evet doğru.,
Hâmid'in böyle birçok satırları anlaşılamıyor. Fakat işte o
anlaşılamamazlıklardır ki, bize her şeyi anlatıyor... Zaten
Hâmid daha ileri gidiyor: "İnsan, diyor, bazı kere hatırına
gelen bir hayali tanıyamaz; o kadar güzeldir. Zihninden
uçan bir fikre yetişemez; o kadar yüksektir. Kalbinde do­
ğan bir hissi bulamaz; o kadar derindir," Yani diyor ki, ru­
hî hâletler billûıiaştırıldığı derece mahiyetini kaybeder,
söner. Bundan dolayı langage intellectuel (zihnî be­
yan) in yanında bir de langage affectif (kalbî beyan) tahsil
etmiştir ki, beşerin nihayetsiz heyecanlarını, infiallerini
ancak bu edaya çalışıyor. "Kederim var." dersem kederi­
mi size haber vermiş olurum. Fakat asla telkin etmiş ola­
mam. Halbuki "Ah!" diyecek olursam size neler söylemiş
olmam?., Hâmid'in "Bir hakikat-i müthişenin tazyiki hiç-
birşey altında söyleyememektir." dediği hakikî şiir ancak
bu vasıta ise kalbî beyanın iânesiyle biraz haricîleşir, Bu­
rada kendime birşey soracağım, Hâmid Makber'de mu­
vaffak olmuş mudur? O diyor ki: "Makber, makber değil,
bir türbe, türbe değil, bir mabed, mabed değil, bir küre,
küre değil bir fezâ-yı bî-intiha olmalıydı. Halbuki bir mak­
ber bile değil." Demek oluyor ki, muvaffak olamamıştır
ve işte şu muvaffakiyetsizliktir ki, nazarımda Hâmid'i en
büyük muvaffakiyete isâl ediyor. Eğer Hâmid'in duygula­
rı beşerin klişe kelimelerine sığsa idi yani Hâmid hassasi­
(Ü La reverie esthetique muharriri: Pol Suriyu, sahife l6 l,
(2) “Mektuplarım” müellifi Muallim Naci, sahife 146.
TÜRK YURDU 231
yetini kelimelerle -tamamen- edâya muvaffak olsaydı işte
o zaman muvaffak olmamış olurdu. Bu itibarla derim ki,
Makber bugün Türk edebiyatından büyüktür. Fakat asıl
Hâmid Makber'deki Hâmid'den daha büyüktür.
Hakikî bir şair için şiir bir mefabe değil, ciddî bir şey­
dir. O en samimî hislerini tevdiden asla korkmazfü ve iş­
te Makber'i baştan başa kaplayan kararsızlıklar, şairin
duygularına katiyen mantığı müdahale ettirmediğine,
onların şiddetlerini hemen azaltmadan olduğu gibi kâğı­
da aksettirmeye çalıştığına delâlet ediyor, samimiyetin
bu kadar yüksek derecesi bizde, zannederim, Fuzûlî'yle
Hâmid'den başka hiçbir şairde yoktur.
Pâre pâre ciğerim itlerine nezr olsun
Ol ser-i kûya eğer düşse güzârım bu gice
gibi sözlerini tahlil edemeyen, kelimelerin sathında
dolaşarak kaba ve iğrenç bulan edebiyat hocalarıO) kitap­
larında yalnız mahud edeb-i kelâmı biliyor ve bildiriyor­
du. Bilemedikleri ve bildiremedikleri birşey varsa ruhiya­
tın o hissi tevdi için bundan daha samimî bir söz söylene­
meyeceğine kani olduğudur!.. İşte bu itibarla derim ki,
yalnız mahut Selahaddin değil, mantıklı şiirler isteyenle­
rin hepsi Hâmid'in şiirinde baş döndürücü manasızlıklar
bulurlar.
Hâmid'e tezat şairi diyorlar, bu vasıf doğrudur. Fakat
Hâmid'in tezatları, edebiyat kitaplarının uzun uzadıya
anlattığı tezatlarla alâkalı değildir:
Ne siyah eylemiş bu nasiyeyi
Saçımı bembeyaz eden bahtım
kabilinden sözler, o bitaplarca tezattır. Fakat birşey
midir? Bilmem... Hâmid'in hakikî tezatları Makber'i
baştanbaşa kaplayan isyanlar, çılgınlıklar, tehevvürler,
sonra avflar, temenniler, nedametler, zavallılıklardır.,
Makber'in sahibesi öldükten sonra, Hâmid, nereye
bakarsa onu görüyor:
Ey yâr şu nev-bahar sensin
Ben anlıyorum ki yâr sensin
Ettikçe nigâh bahr ü berre
Birden sanırım ki bazı kerre
232
Meşcerdeki rûz-gâr sensin
Ağlar derim eşk-bâr sensin
Türben görününce anlarım ki
Öldüm bana türbedâr sensin!..
Fakat sonra bütün bunların boş olduğunu düşünü­
yor. O zaman çıplak hakikate teslim oluyor:
Gördüm ki kapandı ben o gözler
Hep zu‘m u hayaldir bu sözler
Söyler gülerim bu taziyettir
Ağlar susarım bu tesliyettirl.
Bir iki misal daha gösterelim: Halikına karşı soruyor:
Ölmekse garez maraz ne lâzım
Ölsün fakat etmesin teverrüm(i)
daha sonra
Ben neyleyeyim büyükse devran
Taksiri nedir küçükse insan?..
Diyor. Fakat sonra aczini, zavallılığını anlıyor, bitap
kalıyor:
Hiç mahkemeye gelir mi Yezdân
Fakat bir an oluyor ki şu felâketine karşı hissiz duran
bütün tabiata isyan ediyor:
Allah belânı versin ey nehr
Ömrüm gibi sen de kahrol ey şehr
Vaktiyle acep şu hâr-ı muvahhiş
Bir kız mı idi bu hâle gelmiş?
Düşmüş sana ey muhît-ı pür-kahr
Ey göl, yok, ey temevvüc-i zehr
Allah belânı versin ey mevt
Allah belânı versin ey dehr!..
İsyanları bununla kalmıyor, daha müthiş şeyler, daha
büyük felâketler istiyor:
Gökten yere düşmeli dualar
Baştan başa yağmak belâlar
İhlâl-i sükût için savaik
Heykeller, ilâheler, hudâlar
Safıl semevatı cây edinsin
Teşhir olunup ecel tepinsin
Bin velvele, bin kıyamet olsun
Bin zelzele bir inâyet olsun
Mahşer tozarak mezara binsin
Çarpıp küreler kırılsın, insin
Yağsın nesi varsa kainâtın
Lâkin bu derin sükût dinsin
( ü Fikret Bey “Halk eden mahveder, harab etmez” felsefesinin izini burada bulmuştur, zannederim.
TÜRK YURDU Sayı 37
Hâmid yavaş yavaş hodgâmlaşıyor, herkesin ölmesi­
ni, fakat Makber sahibesinin yaşamasını istiyor:
Tutsaydım o ruh gitmeseydi
Can son nefesin işitmeseydi
Herkes gibi olmasaydı böyle
Topraklara düşmeseydi böyle
Yazıyor, yazıyor, nihayet ne yazacağını utunuyor:
Yazdıkça mürekkebi kuruttum
Her bir sözü kendime okuttum
Allah benim gözümde bürhan
Birşey diyecektim... Ah unuttum
En sonra ona da, Makber sahibesine de isyan ediyor:
Duydum sesini yanımdasın sen
Bu hileni anlamaz mıyım ben
Bilmem ki niçin görünmüyorsun
Cisminle neden bürünmüyorsun?...
İşte Hâmid'in hakikî tezatları ve işte bence Hâmid,
Hâmid'in şairliği ve dehâsı...
Daha evvelleri bırakalım, Nabizâde Nâzım jherhu-
mun bazı küçük hikâyeleriyle Samipaşazâde Sezai Beyin
edebiyatımızda daima bülend birMuevkii hâiz olacak
Sergüzeşt'! istisna edilecek olursa son edebî devremizin
en muktedir hikâyecilerinin, Halid Ziya ve Mehmed
Rauf'un romanlarıyla İçtimaî hayatımızın bilmem bir
münasebeti var mıdır? Aşk-ı Memnu başta olmak üzere
Mai ve Siyah'a, hatta Eylül'e kadar bütün yazılar
Türklüğün tamamen bîgâne kaldığı mahut "levanten
hayatından başka neyi göstermektedir? O romanlardaki
tiplere bakınız, o tiplerin sözlerini (en ziyade Aşk-ı
Memnu'da) tetkik ediniz, onlar ne yalan kukladırlar,
anlamış olursunuz. Millî edebiyat, şüphe yok, Oğuz
Han'ın, Cengiz'in harp gürültülerini terennümden ibaret
olmadığı gibi iptidaî destanlar da değildir. Fakat
Goncourfların, Borje'nin eserlerinden münakis gölgeler
de hiç değildir.. Güstave Lanson uzun ve-mühim bir
makalesinde şu sözleri söylüyor: "Edebiyat tarihi,
medeniyet tarihinin bir şubesidir. Fransız edebiyatı millî
hayatın bir görünüşüdür. O, uzun ve zengin teza^r-
lerinde, İçtimaî ve siyasî vâkıalarda mündemiç hissî ve
fikrî hareketleri, bundan başka, fiil âlemine çıkamayan
Sayı 37
bütün hülyalar ve meşakkatlerin gizli ve dahilî hayatını da
kaydetmiştir." Bunları bildikten sonra Hâmid'in hâileleri­
ni gözden geçirirsek şahıslar itibariyle bir yabancılık
görürüz. Acaba Eşber, Tezer, Nesteren, Tarık ilh... millî
birer kıymete sâlik değil midir? Bugünkü bediiyata
nazaran haileler, mudhikelerden ziyade şahsîdir.
Sanatkâr tabüna mülâyim gelmeyen şeylere fiilen isyan
etse ya deli derler tımarhaneye, ya mücrim derler hapis­
haneye götürürler. Bunun için kalemine müracaattan
başka çare göremez, meydana velveleli haileler koyar:
Galiptir olan helâke talip
Diyen Hâmid bu fikrini tebyin maksadıyla Eşber'i
yazmıştır. Şehabeddin Süleyman Beyin zannı gibi roman­
tik olarak lirik olmaya mâni olmadığı için, denebilir ki,
Makber ne kadar Hâmid'inse Eşber de o kadar onundur
ve o kadar liriktir. Hâmid'in temaşalarının tetkikini Müfid
Ratib Bey demlide buyurduğu için bu noktada sözü ona
bırakıyorum. Yalnız biraz ewelki müddealarımı
kuvvetlendirmek emeliyle birkaç şey söyleyeceğim. Ne:
Saldırsa vuhûş ile beraber
Vermez ona bir karış yer Eşber
Hazır duruyor hücuma merdân
Gelsin gelecekse işte meydân
Mevc vurmada rayetim cebelde
Vurdukça benim demek bu belde
İskender'e olsa da müyesser
Zabt etse diyarımı ser-â-ser
Gelmez bana bir nakîsa asla
Belki şerefim olur dü-bâlâ
Harb etmeden ilticayı lâkin
Merdan göremez mücaz ü mümkin
Yol vermese de zaman halâsa
Etmem taleb-i aman hülâsa
Tarzında ısrar eden Keşmir Meliki'dir, ne de:
Olsaydı tabiatında kudret
Verseydi o iktidarı fıtrat
Ben âlemini alıp giderdim
Hurşidi de feth ve zabt ederdim
diye şiddet gösteren Yunan cihangiridir... O Türk
ruhudur, Hâmid'in sesidir.
(^) Mülahazât-ı Edebiye Mükerriri: İsmail Safa: sahife: 13
TÜRK YURDU 233
Hâmid, Nesteren'in başında eserini, Korney'in Sid
(Cid)'ini tanzir ederek yazdığını söylüyor. Şüphesiz
Müfid Ratib Beyin uzun uzadıya tetkik ve izah edeceği
üzere- şurada söyleyeyim ki, "Nesteren de yalnız
Hâmid'indir" mevzuundaki münasebete gelince, Fransız
şairlerinin bu hususta İspanyol edebiyatından istifade
ettiği malûmdur. Hülâsa Cid ne kadar Korney'in ise
Nesteren de o kadar Hâmid'indir. Hâmid fazla olarak bir
şey söylüyor, Nesteren'i yalnız kâfiydi yazmakla iktifa
etmiş, aruzu kullanmamıştır. "Tabiî yazabilmek için,
nesirden sonra en mahsuldar zemin budur." diyor. O bu
eserinde hece vezninin cesure (durgu)larına bile riayet
etmemiştir. Bu doğru mudur? Ve aruz vezni bir gün terk
edilecek midir? Muhterem Gökalp, "Hakikat yürümek­
te.." diyor, Faik Ali Bey bu tarzda bir şiir yazıyor.. Ve ben
dünkü kanaatimin bugün pek çok sarsıldığını görüyo­
rum.
>!: :l:
Hâmid meydana çıktıktan sonra şiirimiz kendi
lisanını bulmuştu. Namık Kemâl'den Ali Ferruh'a kadar
büyük küçük herkes "tahrirî lisan"da "zihnî beyan"dan
başka bir "kalbî beyan"ın mevcûdiyetini anlamamışsa
bile hissetmişti. Sonra Muallim Naci şöhret aldı.
Fikirlerini değil, hislerini bile "zihnî beyan"la edâya
kalktı. Şiirimiz yine adiliğe sükût ediyordu, Bu sükûtu en
evvel Naci'nin eski şakirdleri gördüler. İsmail Safa mer­
hum: "Ateşpâre'de okuduğumuz şu:
Bilmem şu kuzu neden gam almış
Her nâlesi kalbe dağzendir
Feryad ederek koşar, nedendir
Sütsüz mü, refiksiz mi kalmış
Bendiyle başlayan manzume ile zemzemelerin birin­
ci kısmında münderiç ve:
Cennetten uçup semâya bir hur
Burc-i hamele tekabül etmiş
Yahud ki, düşüp zemine bir nur
Kız sûretine temessül etmiş
bikr-i hayalîsini hâvi bulunan tasvir"(Ûi mukayese
ederek "Birşeyi göründüğü gibi tarif eden manzumeleri
okumak adeta derûnunda adeseleri bulunmayan (dür­
bün!) ile uzakları temaşa etmek ve öyle sözlere şiir
234 TÜRK YURDU
demek de, bendenizin nokta-i nazarına göre, böyle bir
üstuvâneye dürbün nâmı vermektir." diyerek fena, kötü,
edebiyatımızdaki marazı anlayabilmiştir. Fakat ne kendi­
si, ne de Edebiyat-ı Cedide'nin en mühim uzvu olan Fik­
ret Bey ve -Cenab müstesna- hemen bütün arkadaşları şi­
irimizi zihnî beyandan kurtaramamışlardır (Makalem çok
uzadı, bu husûsu ikinci bir makale ile müstakil bir suret­
te izaha çalışacağım.). On Temmuz İnkılâbı'ndan sonra
matbuat sahasındaki tezahürler gösterdi ki, edebî hayatı­
mızda, Hâmid'in vaz ettiği "kalbî beyan"ı ihya için mühim
bir temayül var. Bu itibarla son söz olarak diyeceğim ki,
edebiyatımızın yarını Hâmid'e ait olacaktır. Yalnız Hâmid
olabilmek için gençlere Hâmid olmamaya çalışmak lâ­
zımdır. Nitekim Alman feylesofu Nitche şakirdlerine:
"Beni ne kadar ihmal ederseniz ben o kadar size yaklaşı­
rım." demişti.
Kadıköy, 26 Mart 1329
Ali Canib
ABDÜLHAK HÂMİD'İN ŞAHSİYET-İ TEMAŞAİYESİ
Abdülhak Hâmid kudret ve dahasmı ispat eden
âsârını -Rasin gibi- tiyatro vasıtasıyla tebliğ eylemiş olan
bir şairdir. Hayat ve edebiyat-ı temaşadan külliyen
mahrum olan Osmanlı memleketinde ilk faciayı yazan ve
edebiyata Tezer, Tarık ve Eşber gibi müebbet âsâr ihda
eden Hâmid her halde edebiyat-ı temaşanın yegâne
üstadı addolunabilir. Onun için Hâmid'in hutût-i sîmâ-yı
edebîsinden biri de tiyatro müellifi olmasıdır, denirse
hata edilmiş olmaz. Şu kadar ki, onun tiyatroları bütün
mesleğini, şiirinin bir cihan-ı hayal olan bütün safahatını
şamildir. Zamanının fikr-i inkılâp ve teceddüdî tesiri
altında bittabiî kalan ve azamet-i hiss ü hayaline en vâsi
bir cevelângâh olarak bulduğu romantizme atılan Hâmid,
vazettiği teceddüd-i edebînin ilk taşlarını o esas
üzerinde, fakat ne asîl ve mütevazi bir katiyetle vaz etti.
Hâmid'in âsârı, hususîyle tiyatroları vasıtasıyla neşir
ve telkin ettiği ulüvv-i cenab, şefitat, azamet ve asalet his­
leri bugünkü gençliğin, bugünkü gençlerin terbiye-i
maneviyesinin, bugünkü düşüncenin esaslarını kurdu.
Hâmid o âsâr vasıtasıyla, kudret ve dehâsını bu nankör
asrımıza kabul ettirmiş, bu memlekete Cenap'la Fikret'i
kazandırmış ve bugünkü gençliği yetiştirmiş ve
Sayı 37
uyandırmıştır. Burada Hâmid'in bu memleketteki
hizmetlerini söyleyecek değilim. Onlar söylenmez ve ben
söylemem. Teceddüdü, zekâyı, terakkîyi anlamış olanlar
Hâmid'in hidematını kendi şahsiyetlerinde pek güzel
görürler.
Benden Hâmid'in şahsiyet-i temaşaiyesi hakkında
fikir sordular. Bu suale ne cevap verebilirim? Acizlerin
kudret sahiplerine gösterdikleri hiss-i takdir ve hayretten
başka... Asla küçük hislerin tahliline bakmayan ve her
zaman necip ve ulvî duygular, yüksek ve mağrur
hareketlerle yaşayan ve hakkıyla yaşatan âsârı herkes gibi
bende de ebedî hürmet hisleri bırakmıştır. İtiraf ederim
ki, Osmanlı edebiyatım -eğer anlayabildimse- Hâmid'i
okumakla anladım. Hâmid'in âsârıdır ki, bizde eskileri
anlamaya bir zekâ, yenileri hissetmeye bir istidat
yaratmıştır. Şinasi'ye hak kazandıran Hâmid'in âsârı
olmadı mı?
Abdülhak Hâmid Bey en güzel eserlerini -Bir
Sefilenin Hasbıhâli ayrı- tiyatro şeklinde vermiştir. Sabr ü
Sebatla İçli Kız ki, şairin hayat-ı edebiyesinde unutulmaya
ve affedilmeye cidden lâyık iki zararsız hatadır. Eşber,
Tarık, Tezer, Duhter-i Hindu, Nazife, Nesteren, Finten...
Bu Osmanlı edebiyatının epuj esini gösteren nefis facialar
her zaman, her yerde, her sahnede oynanır ve anlaşılır..
Hususîyle anlaşılmak pek güç birşey iken, Hâmid'in
büyük bir meziyeti her sınıftan, her zekâdan, her has­
sasiyetten yüksek olduğu halde anlaşılmasındadır.
Çünkü Hâmid şecaat ve ulüvv-i cenabı terennüm eder ve
cesaret ve azamet önünde her kalp tabîaten serfürû eder.
Abdülhak Hâmid -hususîyle şeklen- romantik bir
müelliftir. Âsârı ekseriya tarihin esatire, hiç değilse
kurûn-ı vustâya ait edvarından, o zamanların ahlâk ve
âdâtından ve o uzak zamanların hayal ve efsaneden
ibaret olan vekayiinden ahz ü intihab edilmiş ve o şiir ve
hayal âlemleri iptilalarla canlandırılmıştır. Şair mevzu­
larının büyüklüğü yanında şekil ve tertibe ehemmiyet
vermek mecburiyetinde değildir. Binaenaleyh Hâmid'in
tiyatrolarında bugünkü usûl-i tertibin kabul edemediği
hatalar, uzun monologlar, uzun tiradlar şairin ekseriya en
güzel ve devamlı fikirlerini tebliğ ettiği için kusur
addedilmekten pek uzaktır. Vaz-ı sahne itibariyle
mümteni görülen parçalar ise Hâmid'in değil mesleğinin,
romantizmin hatalarıdır. Bu hatalar -eğer hata addetmek
doğru ve caiz ise- Hugo'nun hemen bütün eserlerinde
Sayı 37 TÜRK YURDU 235

edemez. Çünkü eâzımın âsârını

•>.’ ıe yaşatan her halde şekil ve tertip
X '%* (a*- değil fikir ve sanattır. Kulen
V t. 4 %» Darlevil Muse'nin önünde yaşaya-
X -
madı. Halbuki birincisinin
-t. X *>
4/ - » piyesleri metin, aksam-ı mütena-
. .... * >* sibeye ayrılmış, lâkin fakir
*• % ^ Cfe
^ / h ' piyeslerdi. Muse ise ekser
%; \ âsârında sahifelerle söyleten,
/ ,e *V
♦ € r. fakat pek güzel söyleten eserler
% ir * vermemişti. Böyle milletlerin
n; jrf» A^
edvar-ı edebiyesini tayin ve irae
%- V
\ eden âsârda, meselâ Makbet'te,
V ‘
«s» > ?% Ruy Bla'da, Tezer'de ve Tarık'ta
1^ /
V - H . kavaid-i temaşa aramak ve ara­
«&
<«# .. yarak o âsârı nakisedar addetmek
dehâyı göstermemek, sanatı
•
% ,, 4J>-
X^' i» „ ’İ f inkâr etmektir. Hâmid tiyatro­
•* K ,’ X .
C^ X ‘ larında o kadar güzel şeyler söyle­
•** n ;* %» ‘
%0>
wr miştir ki, bu güzel sözlerin uzun
/» % •■<«w n- V.* veya kısa olmasına dikkat etmek
■%^ ■ kabil olamaz. Hatta bazan kısa
-X -. ■<€» 'r £ olmamasına teessüf etmemek
V elden gelemez. Hâmid her muhit,
t.. - -■€>' M H»
rT^ her zaman ve her şahıs için söyle­
3 "S r. " miştir. Çünkü Hâmid bir
Ct' * -«* »«V
<>► kelimede hülâsa edilince teced­
%c düt, fikr-i insaniyet ve emel-i
^ •<» s ;.
% , ir ^ ^ * saadetle meşhun bir dimağdır.
c«#' *" \j' r t
Süleyman Nazif Bey bir
w iy r *
makalesinde Hâmid'i anlatırken
- . .>»<
«.!» c^
W
\/ e" onun âciz ve mağlûba karşı daima
büyük bir şefkat-i âlîcenabâne ile
*» ■
_ ^ «X» ^ ■«^ dolu bir kalp taşıdığını söylüyor.
‘.^ / *“ ^ f i. %c> . o
Mektepteki askerlik oyunları,
Xâ H ,
>4'^ •%0t^ Hâmid'in daima âciz ve mağlûbu
/
müdafaa ettiğini ispat eder.
Büyük adamın her eserinde bu
H âm id Bey'in bir m ektubundan
his mevcuttur. Hâmid gadr ü
zulme, levs ü hiyanete âsî ve
mevcuttur. Shakespeare bu noktadan baştan başa düşmandır. Hâmid bütün âsârında kalb-i beşerin en acı
hata-âlûd addolunmak lâzımdır. Jül Sezar, Kral Lear birer hissiyâtını feryad eder. Şeklen romantik olan şair, tarz-ı
tiyatro olmaktan ziyade birer silsile-i neşayiddir. Fakat tebellüğüyle ilka ettiği tehassüsle mükemmel bir tahlil­
bunları pek güzel vaz-ı sahne etmekten erbab-ı ihtisası, cidir.
pek güzel anlaşılmaktan ashab-ı zevki kimse mahrum
236 TÜRK YURDU Sayı 37

Hâmid'in âsârında ekseriya

bir ruh-ı âsî ve mağrur mevcuttur.
\S \%
Onda sefil, izzet-i nefissiz, âdi
hiçbir şahıs yoktur. Namus ve
hamiyet için kardeşini öldüren, %
azamet-i ruhiyesiyle, eğilmeyen
alınla müstesna hilkatlerden olan
Eşber, kalbindeki hırs-ı sârla
vesair intikamın en âdisini irtikâp
eden ve fakat bu küçüklüğü
ölümün büyüklüğü ile setr
etmeyi bilen Rişar, sonra Tarık o
mutantan serdar, sonra hüküm-
m: \
dar-ı galibe esir olmayan Nazife,
daha sonra Tezer, Behram,
hususîyle Behram... Bütün bu asîl
mağrur, mağrur olan adamlar \
zulüm ve tegallübe karşı isyan
etmeyi öğretiyorlar. İsyan ve
alçalmaktan ise istihkar-ı hayat! ♦ n
Abdülhak Hâmid Bey de bütün ♦ ♦

romantikler gibi zamanının tesir-

at-ı tekâmül-peiYerânesi altında
kalmıştır. İşte bunun için âsârı
üzerinde daima bir hevâ-yı gurur
ve isyan mevcuttur. Çünkü
Hâmid Bey eğilen başlardan
değildir.
Hâmid'in tiyatrolarında, isti­
mal ettiği evzan muhteliftir. Lâkin
ekseriya kısa vezinleri tercih eder.
ss
Hususîyle Tezer'in nazmı tiyatro «k? "î üûk. 'Î ftJ-. Î.UÜ. ^
için değil, diyenler pek çoktur.
Böyle söyleyenler onu sahne
üzerinde dinledikleri zaman ne % I V *
kadar aldandıklarını anlamış­
lardır. Onun şiirinde öyle bir xAİ
kabiliyet-i tefehhüm, öyle seyyal
*- > f m • *» »
bir aheng-i manidar vardır ki, onu I u
anlamak, mütehassis ve t s»
mütezevvik olmak için mutlaka
dikkatle okumak lâzım değil,
dikkatle dinlemek kâfi. Bence Hâmid Beyin yazmakta oldukları bir eserden
Hâmid'in en mükemmel tiyatrosu
şüphesiz Tezer'dir. Ekseriya hayal
Sayı 37 TÜRK YURDU
ve efsaneye ve taşkın hislere mağlûp olan şair bu küçük
ve zarif faciasında hakikî ve mutedil bir psikologdur.
Kalbinde aşk ve intikam hisleri çarpışan Rişar, kalbinde
aşk ve zinet arzuları mücadele eden, azamet ve ulviyete
gittikçe yaklaşan ve nihayet vâsıl olan Tezer, aşk ve vazi­
fen din arasında mütereddit kalan Melik Abdürrahman
ne kadar sahih, ne kadar yaşayan insanlardır. Hâmid
hiçbir piyesinde bu kadar ince, derin, samimî, hiçbir ese­
rinde bu kadar ince şair olmamıştır. Hâmid'in bu piyesi
ötekilerden daha güzide, daha nezih, daha şeffaftır. Öte­
ki eserleri Eşber ve Tarık, daima büyük ve daima ulvî ol­
makla beraber biraz uzak hislerle mâlî, biraz uzak ve çok
hayalî ve biraz da muğlak eserlerdir.
Tarık şairin âsâr-ı temaşaiyesi içinde en perişan fakat
herhalde en necîb, en husûsî olanıdır. Vak’a lâyıkıyla
toplanmamış, lâyıkıyla bir tertib-i tabiiye tâbi tutulmamış,
lüzumsuz adamlar, lüzumsuz sahneler icat edilmiş
olmakla beraber vak’anın ulviyet-i hakikıyesi, eşhasın
mehabet-i âsîlânesi lisan ve efkârının necabet ve serti
tertibindeki o dağınıklığın küçüklüğünü hatıra bir dakika
getirmiyor. Çünkü o lüzumsuz sahnelerde o lüzumsuz
adamlar eserin en şairâne, en ulvî parçalarım terennüm
ediyorlar. Bu hatalar için şaire teşekkür etmemek kabil
olamaz.
Abdülhak Hâmid'in hiçbir tiyatrosu yoktur ki, oynan­
masın ve oynandığı vakit anlaşılmasın. Hatta iddia
edilebilir ki, Eşber, Tarık, Duhter-i Hindu, Nazife, Tezer,
Nesteren oynadıkça daha kolay anlaşılır, daha ziyade
yükselir, Onları oynamak için müzeyenât-ı sahneye,
hususî elbiseye hâsıl olacak lüzum derece-i sâniyede
kalır. Bir oda içinde onları inşad etmek kâfidir. Çünkü
Hâmid'in âsârı hususî zamanlara ve mevkilere ait
değildir. Romantizm onun için ancak bir vasıtadan ibaret­
tir. Onun şehamet-i efkârı, asalet-i beyanı, bedbin felse­
fesi tebliğ-i hissiyât için o şecaat ve ulüvv-i himmet
zamanlarını daha müsait bulmuştur.
Bu kısa makale ile Hâmid'in şahsiyet-i temaşaîsi
hakkında bir tenkit yazmış olmuyorum, Hâmid o kadar
büyüktür ve benim mevcûdiyet-i edebiyem o kadar
küçüktür ki, bu makalemin onun kıymet-i hakikîye-i
dehâsına bir zerre bile ilâve etmeyeceğine eminim. Şu
kadar ki, asrında yaşadığım pek büyük bir adamı tebcile
bu sûretle fırsat bulduğum için bahtiyarım. Türklerin af
237
ve şefkati, ulüvv-i cenabı beni bu gururum için, rica ede­
rim, affetsin.
30Mmil329
Müfid Ratıb
ABDÜLHAK HAMID'E DAİR
Düşünceler ve Duygular
Bir zaman gelecek ki, Bonaparte ve Bismark gibi yer­
yüzünün taksimât-ı düveliyesine istediği şekli veren, ha-
rita-i cihanda kıt’alarm hududundan başka sabit ve mu­
karrer bir şey bırakmayan kanla oynamış dâhilerin abide­
leri yıkılacak, çizdikleri hudut kitab-ı ezeliyetin silinmiş,
okunmaz birer yaprağı olacak... Hatıra-i beşer onların fâ­
ni isimlerini unutacak... Lâkin o ferdâ-yı mukadderde hâ­
lâ pâyidâr olacak bir kısım bahtiyar insanlar vardır ki, on­
larla milletler birbirine karşı değil, belki sitare-i zemin di­
ğer kürelere, yıldızlara karşı ilân-i iftihar edecektir; Bun­
lar, tarih-i ruh-i beşeri âtîye nakleden büyük şairlerdir.
OsmanlIlar da Şiraz'ın medfün-ı lâ-yemûtu bulunan Ha-
fız'ın hanedan-ı kalb ü dehâsından Abdülhak Hâmid'e
mâliktir. Onun da âtî-i şân u unvanı semâlar kadar bî-hu-
dud olsun!
25 Mart, 1329
İsmail Hami
Abdülhak Hâmid ismi bende her zaman büyük bir
hürmetle beraber derin bir hayret ve teabbüd hissi tevlîd
eder, Onun şahıs ve şahsiyetinde ırkımın en necîb ve en
yüksek dehâsını selâmlarım. Abdülhak Hâmid, her nok­
tada yoksulluk ve öksüzlükle itham edilen zavallı büyük
neslimin, Türklüğün bir gurur ve teselli heykeli oldu.
Muhitin karanlıklarını delmek isteyen gözlerimiz yarının
parlak ve tatlı fecrini Hâmid'in ulvî nâsiyesinde gördü,
Hâmid, bugünkü Türklüğün nüvesi, yarınki neslin emsal­
siz bir babasıdır. Yalnız ne yalan söyleyeyim, onu her
okudukça dimağımı tatlı bir zehrin gıcıkladığını duyar ve
kendi kendime derim ki:
Hâmid bu kadar yüksek ve lâhûtî, bu kadar âlem-
şümûl bir dâhi olacağına, yalnız Türklüğün, yalnız ırkı­
mın bir bedîası olsaydı...
238 TÜRK YURDU
Onun bütün insaniyeti ihata eden zekâsını, neslim
nâmına, o kadar kıskanırım. Bu hodbinlik acaba bir
günah mı?..
29M anl329
Emin Lami
"Abdülhak Hâmid" nâmı anıldığı zaman, ruhu titre­
ten bir hürmet hissedilir. O, saf bir semânın maviliklerin­
de beliren safvet hâlinde, bazan güvemle karışık penbe
bulutlarında gülümser. Ekseri nezih şiirleri içinde aşkın
bedîalarıyla giyinir, süslenir., Hâlî ormanlar arasında giz­
lenmiş bülbüllerin zemzemelerini okuyarak tabiatın bü­
tün güzelliğine tercüman olur... Eşber ve Sardanapal'da-
ki gürültülü şimşekleriyle cihangirliği tecsîm ederken, ta­
rihin korkunç hayatını teşrih ederek yürekleri ezer ve
parçalar!.. Tarık'ındaki sağanaklarıyla milliyet maksadına
doğru bir cereyan açar.
İşte bütün bunlar -o emsali nadir zata- "Büyük"
unvanını kazandırmıştır. Yalnız, şimdiye kadar okuyabil­
diğim o nezih üslûplu eserlerinde Türklüğe ait bir iki
kelime göremediğim için mahzunum... O şiir ve edep
demetinde milliyetimizin bir kokusunu da almak ister­
dim!
Emine Semiye
Vatan deyince mefahirini anlarım. Hâmid mefahir­
den yegâne kalan ruhlu heykeldir. Eğer o karşımda olma­
sa idi vatansız olduğuna kani bulunduğum dakikalar ola­
caktı.
Tahsin Nahid
"Abdülhak Türklerin en büyük şairidir" fikri artık o
kadar herkes tarafından kabul edildi ki, izah ve ispatı
değil hatta tekrarı bile abes bir bedahet oldu. Ben şimdi
herkesin düşündüğü, fakat ekseriyetin sarahatle söyle­
mekten çekindiği bir fikri daha ortaya atacağım: Namık
Kemâl, Mahmud Ekrem ve Abdülhak Hâmid'den
mürekkep olmak üzere edebiyat hendesesinde vücudu
tasavvur ve takdis olunan müsellesin en mühim ve en
muazzam dıfı Hâmid'dir,
Celâl Sahir
Sayı 37
Abdülhak Hâmid hakkında çok söyledim ve çok yaz­
dım. Yazdıklarımı tekrar etmeyeceğim. Bir diğerin müta­
laasını nakil ile iktifa edeceğim. Geçen gün bir mahfil-i
nevresidegânda bir müfrid genç lisanımızın bayağılığın­
dan, edebiyatımızın fakrından bahsediyordu. Bu gence,
bî-perva:
-Bu fikirleri ret için size şimdi Makbeth ile Bir
Sefilenin Hasbihâli'ni okuyacağım. Bunları dinlemeye
tahammül ederseniz fikrinizi yine kendiniz cerh ve iptal ^
edersiniz, dedim.
Teklifim karin-i kabul oldu. Her iki şaheseri
okudum. Müfrid genç, acâletle:
-Shakespeare Abdülhak Hâmid'e bazan yaklaşıyor!
dedi.
Pür-saAet dostumun şu sözünü üstad-ı azîmüşşan
hakkında pek tabiî bir tezkiye olmak üzere Yurd'a arz ve
takdim ederim.
Celâl Nuri
Şair diye gösterebileceğimiz yegâne sima zanneder­
im ki, Abdülhak Hâmid'dir.
Hüseyin Cahid
Eâzımıyla milel gösterirse kudretini
Ki yüz misâl-i muazzam bu hâle şahittir
Büyüklüğünde tereddüt edilmez ol kavmin
Ki bir edîb-i edeb-âferin-i Hâmid'dir.
1 Nisan 1329
Hüseyin Daniş
Ben toprak adamıyım... Fakat, Hâmid'i gördükçe
göklere doğru çırpınırım.
Ispartalı Hakkı
Abdülhak Hâmid Beyi İngiliz edebiyatına en çok
düşkün ve bizde büyük sanatkârlar yok olduğuna karar
vermiş olduğum bir dakikada tanıdım, İlk okuduğum
eseri Tarık olması da ayrıca onun mutantan ve
muhteşem kalemine karşı sevgimi çoğalttı. Fakat O,
zamanla yalnız kalsa idi, mübalağakâr ve bedâyie karşı
daha çabuk ihtizâz eden yeni bir gençlik teessür ve ihti-
sasâtı olmak sıfatıyle pek de bence kıymeti olmazdı.
Sayı 37 TÜRK YURDU 239

Hâmid, bir harikadır. Şairlik,

feyz-i tabîatin bir cilve-i hüs­
nüdür. En subjectiviste, en
lyrique, belki de en füsunkâr
şairimiz odur. Bize bir âlem-i
havarık keşf etmiştir ki, o da
kendi vicdanıdır. Mâmafıh Ef­
lâtun mizacında bir feylesof,
Flammarion zevkinde bir âlim
de olabilirdi. Edebiyatımızda
bir devr-i intibah açmakla
memleketimizde bir mühim
âmil-i medeniyet olmuştur.
Tarihimizde bir kimse bilmi­
yorum ki, mesleğinde onun
kadar muvaffakiyet gösterebil­
miş olsun. İnsan olarak gayet
saf ve şeffaf bir gönül sahibi­
dir. Fakat melek değildir. Ku­
surlarından dolayı kendisini
muaheze edenler bilâkis bun­
dan memnun ve müteselli ol­
malı İdiler: Zira erbab-ı dehâyı
fıtraten cumhur-ı nâsa bağla­
yan birtakım âdi kusurlardır.
Zaten Hâmid bir "anoma-
lie"dir. Fakat:
Cilven olamaz mı tam bensiz
Noksanı mıyım kemâlinin ben
Sualiyle kudret-i fatırayı istin­
tak eden bu şair "tabîat-i külli-
yenin ahengine lâzım bir gari-
Türklerin dâhi şairi Abdülhak Hâmid Be]>
be-i hilkat" olduğuna bizzat
Çünkü bu kadar senelerden sonra Makber'inin mahrem kanidir ve kanaatinde haklıdır.
sahifelerini okurken acılarını, safhalarını benimmiş gibi
Bu beyabân-ı ademiyete bir daha bir Hâmid
yaşıyorum. İnsanın kalplerinde acıları ve kahkahalarıyla
doğabilecek midir?... Bilemem!...
yaşayabilen sanatkâr en büyük ve en canlısıdır ve
Abdülhak Hâmid Bey Türk şairlerinin yalnız en büyüğü Rıza Tevfik
değil, kalbimizin en âşinâ ve yakın şairidir.
Fazhpaşa, 1 Nisan 1329 Dörtbuçuk sene evvel Manastır'da ilân-ı hürriyet
günlerinin heyecanları arasında, "Hürriyet Kahramanla-
Halide Edib
rı"nın istikbâli münasebetiyle irad ettiğim nutukta, mu­
vaffakiyet ve saadetimizin şimdiki müsebbiplerini alkışla­
dıktan sonra daha gaip ve uzak kalan hâdimlerine de
240 TÜRK YURDU Sayı 37

borçlu olduğumuz teşekkürleri ifâ ederken Hâmid'in

nâmım Midhat ve Kemal'in nâmları ile beraber tezkâr
etmiş idim ve "Abdülhak Hâmid otuz otuzbeş sene
evvel yazdığı ulvî tiyatrolar ve rakîk şiirleriyle vatanper­
verlik, hürriyet ve adalet hislerinin ezhan-ı millete
likasına çalışmış ve bu hissiyâtı kulûb-i Osmaniyâna
musikî nüvâzişiyle infaz etmiştir." demiş idim.
Şimdi, büyük şairimiz hakkındaki intibaatımı ifade
için o zamanki sözlerimi tekrar ile iktifa edeceğim.
Erenköy, 21 Mat, 1329

Arab’ın ashab-ı muallâkati; Acemin Firdevsî'si,

Bidil'i; Fransızların Korney'i, Lamartine'i, Hugo'su;
İngilizlerin Shakespeare'i, Tenisen'i; Almanların
Goethe’si ve Shiller'i varsa Türklerin de Fuzûlî'si, Şeyh
Galib'i ve bilhassa Abdülhak Hâmid'i vardır. Ve şu
fark-ı kemâl ile ki, onlar yalnız kendi muhit ve sanat­
larının ve bazan hatta zamanlarının birer dehâsı iken
Abdülhak Hâmid -payan-ı nâ-şinas bir fıtrat-ı cûşan ile-
bütün o kuyûd ve hududun fevkine çıkarak, şark ve Büyük Abdülhak Hâmid çocukken-1281
Büyük biraderi merhum Nasuhî Be)>, muhterenı babası merhum Ha)>rullah
garbın muhitat ve bedayiinden şark ve garba ve hâl ve Efendi
âtîye hâkim bir cihan-ı edeb yaratmış yegâne dâhidir.
Her saltanata bir zeval mukadderdir. İstisnâ-pezîr
Garp, Hâmid'i anladığı zaman Türkleri de anlayacak olan bir kaide-i hâkime, kahr-ı hükmünü yalnız Abdülhak
ve Türklere reva gördüğü mezalimden dolayı -bilumum Hâmid Bey gibi dühat-ı âliyenin kalem-rev-i
erkân-ı şiir ve sanatıyla- cehl ve zulmüne ilelebed ağlaya­ hükümetinde icra edemez. Bu büyük ve pek büyük
caktır. şairin iklik-i şân ü şerefini asırlar düdest-i tazim ile bir­
birine tevdî edecek ve dâsitan-ı mâ-eseri en lâ-yemût
Ah, ey Türk milleti, ey mağdur ve mazlum milletim,
mefahir-i menkule ile birlikte butûn-ı âtîye evlâdının
Hâmid'ini dinle ve dehâna güven ki, dehâlar ebedîdir ve hafıza-ı tebcîl ve şükranını müebbeden yaşatacaktır.
sen de ebediyen yaşayacaksın.
H, 29 Mart, 1329
28 Mart, 1329
Süleyman Nazif
Süleyman Nesih
Abdülhak Hâmid bizimkinden başka bir memlekette
Teklif ve tahdidiniz ne kadar esbab-ı makuleye gelmiş olsaydı şüphesiz onun tarihini yeni bir şekl-i
müstenid olursa olsun bana garip ve mütteib göründü. tefekkür, şekl-i tehassüs tezyin ederdi. Ne yazıktır ki,
Şair-i azamimiz için mahdut ve muayyen satırlar değil, bizde geldi, ne anlayabildik, ne de anlatabildik.
hesapsız ciltler yazılmak icap eder. Bu itabımı lütfen Şehabeddin Süleyman
mazur görünüz. Bilirsiniz ki, Abdülhak Hâmid Beye
muhabbet ve hürmet bende iman ve akîde hâlindedir. Üç gün evvel Celâl Nuri Bey, ben, Süleyman Nazif
Her zaman, her yerde dedim, yine tekrar ederim: Bey, Tokatlıyan'ın hususî bir taam salonunda Abdülhak
Sayı 37 TÜRK YURDU
Hâmid Beyin etrafında toplanmıştık. Üç hayran bir
müşterek maşukun huzurunda birkaç saat-ı ulviye ihya
ve teyid ettikten sonra çıkarken Celâl Nuri Bey üstada
hikâye ediyordu:
"Dün akşam bir dostumla sizden ve Shakes-
peare'den bahsederken Shakespeare'in size yaklaşmış
olduğunu söyledim. İspatını ister misin? Al, Bir Sekilenin
Hasbıhâli'ni, bir de Shakespeare'in Makbeth'ini,
okuyalım, mukayese edelim, hükmedelim, dedim" diy­
ordu.
Abdülhak Hâmid Bey tevazu ve nezaket tecelliyâtın-
dan olan evzâ ve edâ-yı caliden tamamen muarrâ bir ka-
naat-ı müteheyyice ile:
"Hayır, Shakespeare çıkılamayan bir şahikadır" dedi.
Ben en büyük şairimize, aynı derecede müteheyic ve
derin bir kanaat ve imanın sesime verdiği şiddet ve kati­
yetle:
Şahikaların, zirvesinde çıkılamayacak kadar yüksek
olduğunu görmek de yüksekten bakabilmenin, yükseği
görebilecek kadar yüksek olmanın dava ve teyididir,
dedim.
Şair Abdülhak Hâmid'e hayraniyetimin yüksekliği
böyledir. Bugün Hâmid hakkında içtihadım ancak budur.
Oniki sene evvel La Lyre Turque'de Abdülhak Hâmid
Bey'e mahsus bir "sonnef'de şair-i azamimizi şu sûrede
terennüm ve tebcil etmiştim, tercümesini deniyorum:
"Abdülhak Hâmid Bey
Peri-i ilhamının gözlerinde bir husûf çiçekler saçar.
Nuranî bir matem sinesinde şehkalarını zaptetmekten
âcizdir. Pür-şevk u iştiyak bir hayaletin arkasından koşar,
düşer, şikâyet eder. Macera-yı aşkını, kâinat-ı ezhara,
servilere hikâye eder.
Bu kerim ve muazzez hayalet, şûride muhabbetlerin
şeyda kalplerinin bî-ruh battığı yolları gösterir. Bu halde
o bir nîm-huda olur. Şerer-paş-ı rübab-ı şairiyeti, vakur,
nefis ve fevkalbeşer bir nağme irticai eder. Ruhu müeb­
bet elemlerle beslenir. Muazzam bir ümit onun gözbe-
beklerini ateşiyle tutuşturur ve ruhunda mahv ü nâbûd
olmuş bir âlemi tekrar yaşatır.
241
Pür-şaşaa İran, pür-ıtr u hülya Hindistan, şövalye-şiar
Alpler hep onun feza-yı ilhamında ihtizaz eder, canlanır,
düşünür ve terennüm eder."
2 Kânunievvel 1901 Viyana
La Lyre Turque- sahife 116
Hâmid'i oniki sene evvel böyle terennüm ediyor­
dum. Şimdi onu terennüm etmeyi ben büyük cüret ve
gaflet bulurum. Abdülhak Hâmid'in şan ve şe’n-i şairiyeti-
ni bizzat Abdülhak Hâmid tayin ve takdirden âcizdir. Ve
Hâmid'in kudreti bu aczde ve bilhassa bu iktidarsızlıkta
mekindir.
Abdullah Cevdet
Hâmidimizin yâdıyla ruhumuz ona perestişler gön­
dermek için çırpınmak istediği hâlde biz niçin takdir ve
hayraniyetimizi bile duymaktan âciz kalırız?... Birçok
mabutları ifna ve icat eden mabed-i kâinatın bu ebe-
diyü'l-iştihar mabudu için neden ubûdiyetimizi bile
izhara muktedir olamıyoruz?.. Ben, onun, facialarında
bize zevk-i ızdırabı tattıran dehâsından ziyade, eser­
lerinde, bedbaht, yetim, biçare insanlara ve daima
Rokzan, Sürücuyi, Zeynep, Sefile şeklinde arz olunan
girye-nak simâlara karşı ihsas ettiği merhamet ve şefkatin
meftunuyum.
Onun dehâ-yı bülendi; felâketi, elemi zavallı
hem-cinsimin simâsında görmekten acı bir zevk ile
mütelezziz oldu. Fakat rakîk kalbi o ağlayan çehrelere bir
tebessüm-İ şefkat ve tesliyet göndermekten geri
kalmadı... Sefile'nin bütün teessürâtına, müşfik ve
garip-nüvaz bir peder rikkat ve merhametiyle tercüman
oldu. Hâmid, kâinatın seyr ü deverânından mütevellid,
vâhayfâ ki, bizim işitemediğimiz ahengi dinledi. O ahenk,
birçok faciaların mevzun figanları idi. Ve bunların
arasından Havva'nın bedbaht kızlarının feryadı işitiliyor­
du. O, bu feryadı bize tebliğ etti. Ve bu suretle de elemin,
kadınlığın yeryüzünde payidar bulunacağı zamanın
nihayetine kadar nâm-ı ulvîsinin her türlü kahr-ı zaman­
eye karşı daima mukavîm, daima mağrur, ebediyen
büyük olarak payidar kalabilmesini temin etti!...
AL.
Makber bütün Türk edebiyatından büyüktür. Fakat
asıl Hâmid Makber'deki Hâmid'den de büyüktür.
Ali Canib
242 TÜRK YURDU
Homeros yahut Hâfız gibi asırların kemâl-i hayret ve
itina ile nâmını birbirlerine dünyanın sonuna kadar tevdi
edecekleri Abdülhak Hâmid’in kadr-i sâmîsini o asırlar
daha iyi bilecekleri için bu harika-i Hakk'ın ulüvv-i §ânı
hakkında bendeniz gibi bir âcizin söz söyleyebilmesi
müşküldür sanırım. Ancak dâhi-i müşarünileyhin cismen
yaşadığı bir devirde bulunmak mazhariyetimizi aledde-
vam onun ulvi ve mesut cihanlarında gezerek hisset­
memiz için ne kadar mümkünse o kadar daha çok eser­
lerini görmek niyazından ve bu niyazı hâk-i pây-ı
muşarun ileyhe tekrardan fâriğ olmayalım.
Manevî yaşamanın en kıskanılacak saadeti, dâhi­
leri görmekten ziyade okumaktadır.
Ali Suad
En derin fikrin, en berrin hissin
Sende girdabı var, şevahıkı var
Vatanın şair-i müebbedisin
Seni hakkıyla anlamak düşvar
Faik Ali
Abdülhak Hâmid Beyefendiyi düşünmek, onun
âsârını tetkik etmek, asabıma daima bir teleskopun
adese-i ayniyesi arkasından kutup yıldızı gibi, şuarâ-yı
yemanî gibi dûr-â-dûr bir cihan-ı nevvara bakıyormuşum
ihtisasım seyelan ettirmiştir. Büyük şairin âsârıyla ilk
temasımda -ki takriben onbeş sene evvele aittir- muhar­
riki ayrı, seyyareleri ayrı bir manzume-i müstakile olan o
dehâ karşısında pâyânsız bir meshuriyet ve gayr-i müte-
nahî bir gıpta duyardım. Bugün ise rasat ettiği cirm-i
semâvî ile kendi beynindeki gayr-i kabil-i tayy mesafeyi
bilen bir râsıd mevkiindeyim. Evvelki meshuriyet yine
tamamen bâkî, fakat hiss-i gıptanın yerini yalnız birşey
dolduruyor. O da Hâmid Bey'in devre-i şairiyetiyle kendi
idrak-i zaifim arasındaki gayr-i kabil-i imlâ mesafenin
dehşetinden ibaret!
Fazıl Ahmed
Hâmid'i, neslimin en güzide ve en nurlu dehâsı
olmak üzre tebcil ediyorum. Yeni Turan’m yıldızlı
semâsında onun güneşi de ebedî bir sûrette parlaya­
caktır.
Mehmed Kâzım Namı
Sayı 37
Hâmid hadsiyle sezdiği zaman hâlık, zihniyle
düşündüğü zaman mahlûktur. Bütün eserlerinde
mantıksız bir hayatla bayatsız bir mantığın mücadeleleri
görülür. Birincinin ilhamları bir Türk ruhundan nebean
ettiği için Turan'a, İkincinin düşünceleri asrın fen-
lerinden muktebes olduğu için zamana aittir.
Gökalp
Abdülhak Hâmid'in şiir ve sanatına hürmetle eğilen­
lerdenim. Pek isterdim ki, O'nun dehâsı Türklüğün bir
şehnâmesini de terennüm etsin.
Mehmed Emin
Eğer Hâmid olmasaydı, Türk milleti bu hüsran ve
felâket günlerinde en büyük bir meş‘al ümidinden
mahrum kalacaktı.,. Çünkü, yaşamak kabiliyetinden
mahrum bir millet dâhi yetiştiremez!
Köprülüzâde Mehmed Fuad
Karanlık şarkın açılmaz ufuklarında bir beşaret-i
selâmet arayan nazarlarda, uzaktan ve yüksekten, daima
şevk ve daima cesaret gönderen yegâne yıldız... İşte
Abdülhak Hâmid!
Muhyiddin
Türkçe lisan beynelmilel olsaydı, Hâmid dâhi-i
beynelmilel olurdu.
Midhat Cemal
"Bu taş cebinime benzer ki ayn-ı Makber'dir
Dışı sükût ile zahir derûnu mahşerdir"
Abdülhak Hâmid Beyefendi kudret-i hudâ-pesendiy-
le mütenasip bir mizac-ı mahviyetkâra mâlik olduğu hâl­
de, fikrimce dehâ-yı bülendini bâlâdaki beyit ile yine ken­
disi tasvire muvaffak olmuştur.
31 Mart, 1329
NigârBinti Osman
Türk Yurdu, Abdülhak Hâmid Beyin âbidât-ı hiss u
idrakinden birini kendi havl-i ismetine rekz ediyormuş.
Ben daha bu bedia-yı sanat ve dehânın şekl ü üslûbunu
Sayı 37 TÜRK YURDU
görmedim, Fakat sanatkârın ruhu ile ezelî bir ünsiyetim,
Yurd'a ise ebedî bir nisbetim olduğu için bu iltikanın
seher ile şafakın imtizacı kadar harika-nümun olacağına
hayalen kani, ve bu kanaatle cidden mahzûz ve fer-
hunde-taliim.
Şafak ve seher, yahut seher ve şafak.. Biri diğerine
daima memzuc ve mülhaktır. Benim seherim şarkımdaki
kısm-ı cihanın şafağı, benim şafağım benimkinden sonra­
ki kıta-yı dünyanın mebde-i felâkıdır. Türk ve İslâm âle­
minde Abdülhak Hâmid Bey hem seher gibi müşahede,
hem şafak gibi mütalaa olunabilen bir cüz-i mükevve-
nattır. Seher deyiniz, doğrudur: Rengîn ve bâlâ-gîr kib-
riya-yı sünûhat!. Şafak deyiniz, doğrudur: Hunîn bir
perde-i ufuk arkasında bir fecr-i nev-peydaya yaraşır
tulûat!. Abdülhak Hâmid Türk ve İslâm âleminin maziye
şamil, hâle müstevli, istikbâle hâkim bir şems-i nurudur.
Bu Türk milleti ve bu İslâm ümmeti elbette
ezel-peyvest olduğu kadar ebed-karîndir. İşte Abdülhak
Hâmid, vicdânî olduğu kadar millî olan bu davanın en
celî misal ve bürhanıdır.
Yunus Nadi
W
w <s
TÜRK GUCUNUN NE OLDUĞUNU BİLDİRMEK İÇİN
"Hâmid'in yetiştirdiği neslin büyük bir teşebbüsü"
BİZ ortaya sekavetiz diye çıkmadık. Sekavetliği tesis
etmek büyüklüğünü hiç benimsemedik. Bunu yapacak
Harbiye ve Maarif nezaretleridir, dedik. Biz şekavet deği­
liz. Mukallit, mütercim hiç! Harbiye Nezareti'nin bu işi
terbiye-i milliye ve tarih-i askerîmize uygun bir yolda tat­
bik edeceğine kanaatimiz olduğu için içimizden bu işe
yarar vatan evlâdı yetiştireceğiz, dedik. Hatta Pfadfınder,
Scout, Eclaireur'e mukabil kabulü varid-i hâtır olacak
isimleri şöylece saymıştık: Rehber, izci, keşşâf, keşif kolu,
kılavuz, gözcü. Bu sefer Yeniçeri Ocağı'ndaki acemi oğla­
nı ve Türklerin halâskârı olan bozkurtu, Türklerin kahra­
manlık tarihinde mühim manaları olan "Atsız" ile "Tigin"
ve "Kazak Modan"ı ilâve ediyoruz. Buna ad vermek de yi­
ne merci-i âidi olan Harbiye Nezareti'nin hak ve selahiye-
tidir. Yukarıda biz mukallit veya mütercim değiliz, dedik
idi. Evet, milletim taklide müftakir değildir. Milletim,
zengin bir varlık sahibi, görmüş geçirmiş asîl bir millettir.
243
Türedi ve sonradan görme değildir. Millî terbiye-i
bedeniyemiz de, millî oyunlarımız da var. Ondan başka
"yedisinden yetmişine kadar cenge gitmek", "eli tutan,
milleti, yurdu uğrunda savaşmak" da bizde! Biz olanı
ihya, olmayanı icat edeceğiz.
Ciritte atını fırıldak gibi çevirmiş, oyunda değneğini
kaçanın kaltağına saplamış bizden başka kim var?
Geçmiş zamanlarımız pek şanlı, tarihimiz, hatıraları­
mız mefahirle dolu. Biz yalancı ve bozuk bir medeniyetin
zehrini içmiştik. Temiz ve saf bir kavmi böyle zehirler ça­
buk uyuşturur. Fakat maneviyatını nur-ı İslâm tenvîr
eden sağlam bir unsurun evlâdları olduğumuz için işte
silkindik ve ayıldık. İlerisi bizimdir. İnanmayan Türklük
kadar yaşasın da görsün!
Ben Türküm, Türküm! "En güzel yüz bize çirkin, biz
isteriz Türk yüzü" diye bağıran Mehmed Emin'in, "Tür­
küm ve düşmanım sana kalsam da bir kişi" diye atılan
Emin Bülend'in kan ve can kardeşiyim. Ben, "Delikli de­
mir çıktı, mertlik kalmadı" diye dünyaya küsen Köroğ-
lu'nun soyundanım. Ben, cihangir bir milletin oğulların-
danım. Yavuz milletimin yetiştirdiği cihangirlerin sayısı
pek dolgundur. Bana tarihte emsal gösterecek yiğit iste­
rim!
Biricik kaygım, coşkun dileğim, yüce emelim olanca
varlığımla, gücümle çalışıp savaşıp Türklüğü yine yerine
yükseltmektir. Bunun için yapılacak birçok işler var. İlki
dilimizi, yazımızı düzeltmek. Sonra Türklükte benlik
uyandırmak. Sonra yeniden güçlü bir Türk soyu yetiştir­
mek. Türk malı yiyerek, Türk malı giyerek sanatımızı
yükseltmek! Daha çok var, daha çok! Fakat elhamdülillah
çok Türk de var. Yalnız Rusya'da otuz milyon. Türk dili
dünyada en çok söylenen dillerin üçüncüsüdür. İngiliz­
ce, Almanca, Türkçe. Fransızca dördüncüdür. İşte her
Türk payına düşen işi görürse muradımıza çabur ereriz.
Yurdumuzda terbiye-i bedeniyeye olan ihtiyaç gün­
den güne arttı. Bunu pekçokları anladı. Anlayan gençler
birleştik. Millî duygu ile terbiye ile millî emel ile işe baş­
ladık.
Haydin koçyiğitler, tosun delikanlılar, milletimizin
geçeceği büyük yolda ona rehberlik edelim.
Türk Gücü

244 TÜRK YURDU
Türk Gücü'nü kuran yoldaşlar yurdumuzdaki ihtiy-
acâtı ince uzun düşünerek terbiye-i bedeniyeye büyük
bir ehemmiyet vermek üzere Türk Özü adıyla ve şu adın
anlattığı bütün efkâra hizmet için evlât yetiştirecek bir
mektebin temellerini hazırlamaktadır.
EDİRNE İÇİN
Ağla, yas tut yoldaşım! Edirne'mizi de elden çıkardık.
Ağla ve Türklük gülünceye kadar gülme! Yalnız küsme,
yılma! Bir kale verdin, bir ülke almaya, dünyalar kurmaya
r
Sayı 37
savaş! Kinini besle, ümidini kırma! Yüz sene evvel
Türkleri de denemek isteyen Napoleon, kılıcı Türk gücü
karşısında kırılınca: "Türk öldürülür, fakat yenilmez"
demişti. Yüz sene geçti, Türk yenildi, fakat bugün ben,
"Türk yenildi. Fakat ölmez, öldürülmez; Türklük
dünyalar kadar değil, ruhlar kadar yaşayacaktır!" diyo­
rum!
T.Y
 ^ m ^

'Vürkleriu ‘Fâi^e^me Calistr -s-» *v

YIL: 2 5AYI; 53 (10 Nisan 1329- 1 Mayıs 1913)

O^i t ^ f a a i t i t % çci a

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia /A b d u lh a k H âm id

Hicret Matemleri / K ö p m iü z â d e M ehm ed F uad

Hayat Hanım / S üyüm B ike

Lisanlar İlmi: Osmanlıcanm Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı / E rd o ğ an

Terâcim-i Ahvâl: Abdülhak Hâmid / C elâl S ahir

Türklük Şuûnu: Hakanımızın Cülûsu, Abdullah Tukayefin Vefatı,

ŞimalliHemşirelerimiz/ . . .
r
Sayı 38 TÜRK YURDU 247
••

TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

liberte

Mukaffa Bir Facia

(Başı 2'inci yılın 13'üncü sayısında)

Enstfüment Bir fakir için fedâ-yı taht u taç!

Sus... Yavaş... Bunu akıl kabul eder mi?
Liberte Liberte
-Daha hırlı- Eder!...
Nasyon!... Al bir de böyle! Nasyon'la ben me’luf-ı esvakız.
Halk arasında gezmeliyiz.
Enstfüment
Nasyon diyorsun, etrafına baki... Enstfüment
Heder!..,
Liberte
-Neden sonra-
■ -Bakınarak-
Söz dinle, esir-i aşk u hevâ kız
Saray, yahut zindan!...
Dünyada, gerek halk, gerek nâ-hem-vâr
Enstfüment İtiyat ile çok şey peyda olur
Adam utanır. Tabîat tesirinde adetler var
Bu isim sarayda söylenmez. Yasak! Bazan âdi olarak sevda olur
Liberte Kendi kendine her şeyden bî-haber
O yasağı hamiyetsizler tanır! İnsan muhabbet dediğimiz derdi
Pek çok güzel seyretmekle beraber
Enstfüment İstima etmese güç hissederdi
-Kalbî- Hatta insan sevdiği bir adamı
Ne dehşetli kız!... Bazan sevdim zannetmekle de sever
-Cehrî- O kadar feryad eder ki hem-demi
Muhtac-ı nasihat, İtimat etmemek nâ-mütesavver
Liberte Liberte
Fakat nasihatin ıslaha muhtaç! Ah! İstemeyerek de sevenler var
Enstfüment Lezâiz-i tabîat akla galip
-İzbar-ı hayretle- Öleceğim; yine sevmemek düşvâr
Kesb-i mezellet için terk-i rahat!... Görüyorsun, tahammülüm münselip
248 TÜRK YURDU
Farzet ki bu muhabbetim itiyat
Feragati müşkil adet yok değil
Halbuki aşk ile ettiğim feryad
Tabiîdir; geçemezsem çok değil
Mahlûk olarak §âyân-ı biat
Padişahların cümlesine fâik
Bir hükümdar vardır, ismi tabîat
Sânî-i hallâk addolunsa lâyık
Değil nefsimden, ya itiyadımdan
Nasyon'u sevişim mine'l-ezel
Hükm-i tabiata inkıyadımdan
Güzel sevmek halkı, Sevdiğim güzel
Enstfüment
Hüsnden ziyade erbâb-ı şebâb
Sevdayı sevdiğine aklım kail?
Kimi hüsnü bilmeden aşka erbâb
Kimi aşkı bilmeden hüsne mâil
Liberte
Benimki o kabilden değil!
Enstrüment
Yanlış
Bugün bilinmezse bir gün bilinir
Aklın varsa bu gün bilmeye çalış
Matemler vardır ki düğün bilinir
Malûmdur ki tecrübesi az olan
Nazardan hakikat-ı ihticâb eder
Gördüğünü gördüğü gibi ilân
Ekseriya yanılmak icap eder
Liberte
Nasyon dediğin zat, İhsan buyur
Hemen güzel değil hem de gayretli
Bunu kim inkâr eder? Görünüyor
Güzel sûrette bir güzel sîretli
Bitmedi
Ahdülhak Hâmid
h ic ret matemleri
Akşam, ağır ve İlahî, iniyordu... Uzakta, Yüksek
Kaldırım’ın Çatalca ufukalarına âdeta temas ediyor zan-
nolunacağı güzel sahanın üstünde, gittikçe çekilen, kay­
bolan ateşîn bir renk ve ziya tufanının son dalgaları vardı.
Sincabi bir bahar altındaki kuytu Aksaray mahallelerinin
karanlık boşluğundan müphem bir uğultu yükseliyor.
Sayı 38
Diğer tarafta Fatih'in narin minareleri sıklaşan, kararan
gölgeler arasında gözden kayboluyordu. Tek tük
haykıran köpekleri, ağlayan sükûtu, sessiz yolcularıyla
ılık ve pür-şiir bir akşam... İstanbul'un, güzelliğini yalnız
ecnebi sanatkârlarının eserlerinde hissettiğimiz Türk ve
Müslüman İstanbul'un İlâhî, mütevekkil akşamlarından
biri...
O gün, bilmem neden, sabahtan akşama kadar
kalbimde en sevgili şeylerin zıyaı ihtimali meşûm bİr
hayalet gibi dolaşmış, ruhumun hudutlarında mutâddan
pek fazla bir genişlik hâsıl olmuştu. Her şeyde soluk bir
matem güzelliği, her seste bir ölüm enîni duyuyordum.
Hele akşam, sokaklara derin bir adem sükûtu çökünce,
önünden geçtiğim mezarlıklar bana adeta vatanda gurbet
hisini vermişti. Dimağım elim endişelerle meşgul, ıslak
nazarlarım etrafa manasız birer cam gibi merkûz idi.
Şehzâde mezarlığından geçerken, ruhumun bî-nihaye
ıssızlığında bozgun bir ordunun siyah gölgelerini,
dil-hıraş ve kanlı seslerini duyar gibi oldum, titredim:
Lâkayd ve sâlhûrde servilerin üstünden sürü ile kargalar
geçiyormuş!..
Ağır hummalı adımlarla, loş bir köşesinde fersiz
mumlar yanan türbeleri, üzerlerinde gufran ayetleri
mahkûk taşlarla dolu mezarlıkları, tepeleri tesir-i bâd ile
hafifçe sallanarak garip hışıltılar çıkaran servileri, fenersiz
fukara sokaklarını geçiyordum. Hayat şulesinin sık ve
korkunç kafesler arasından adeta bir mezar ışığı şeklinde
döküldüğü o hücra, pür-zılâl köşeler ye’sten, sefaletten
başka neye makarr olabilirdi?.. Dimağım bu fena
düşüncelerle memlu iken, birden, sükût ve zulmet
arasında yanık, titrek bir sesin yükseldiğini duydum.
Meçhul bir âlemin meçhul bir menbaından müphem
havuzların pür-rükûd sathına dökülen şeffaf ve kesif
katreler gibi o ses, kalbimin en derin boşluklarına damla
damla dökülüyordu:
Sultan Selim dört minare dördü kıbleye bakar
Ortasında şadırvanı sağ ile sola akar
Mihrabında bir ayet var gören kâmiller şaşar
Yedi iklim dört köşede medh olur Sultan Selim
Dokuz yüz doksan dokuzdur hem onun penceresi
Hastalara şifa verir halvetinin nicesi
Şehr-i Edirne içinde sanki bir gül goncası
Yedi iklim dört köşede medh olur Sultan Selim
Sayı 38 TÜRK YURDU
Karanlık sokağın ıssızlığı içinde bu ince, masum ses
İlahî bir nefire benzemişti. İlk mısraların nalan bir edâ ile
sürüklenen muttarid ahengi, o anda sokaktan geçen
uhrevî bir matem mevkibinin mersiye-yi teşyiini
andırıyor, etraftaki ihtiyar evlerin dokuma perdeleri
arkasında mütecessis gölgelerin pencerelere koşuştuğu
hissediliyordu... Onları bilmem, fakat ben ikinci parçanın
nakaratını derin bir vecd ü istiğrak içinde dinlerken gayri
ihtiyarî uzayan "Sultan Selim" feryadını müteakip,
muhayyilemin dumanları arasında uzun ve sarıklı bir
kafile görür gibi oldum. Esiri ve payansız âgûşundi
hilâlin asırlarca parladığı bu yıldızlı gök kubbesi altında
milletine muhteşem bir mabet bırakan Türk hakanıyla,
gaye-i hayalini mermer sütunlar üzerinde tecsim ve ihya
eden Türk sanatkârı büyük Sinan galiba o kafilenin
pişrevi idiler ve onları mezarları üzerindeki bâkir çiçek­
leri düşmanların zafer şarabıyla suladıkları ecdadımız,
gözlerinde ye’s ve lânet, takip ediyorlardı.
Karanlık, ıssız sokaklarında yeşil sandukalı türbelerin
ağır ve matemli havası dolaşan o İstanbul akşamının ha­
tırasını hâlâ unutamadım... İlk defa kim bilir hangi avam
şairinin en samimî, en dindarâne bir ilham ile terennüm
ettiği o Sultan Selim İlâhîsi ne müessir bir neşîde-i ruh
imiş! Üstünde birkaç asrın gubar-ı nisyânı biriktiği halde
hâlâ dudaklarda ilk taravetiyle ihtizaz ediyor ve hâlâ so­
ğuk felâket nefesleriyle genişlemiş ruhlarımızda siyah
matem gülleri açıyor. Halbuki, vaktiyle onu dinleyenlerin
gözlerinde Fatihlere has bir gurur ve şükran şulesi yanar­
dı!
Büyük Süleyman'ın oğlu Selim, Edirne'de, Osmanlı­
lığın Avrupa'daki bu eski ve büyük medeniyet merkezin­
de dâhi bir Türk üstadına o ebedî mabedini kurdurur­
ken, ay yıldızlı muzaffer bayrağımız Macaristan ovaların­
da yeşil, mağrur sâyeler yayıyor, Akdeniz kıyıları hilâlin
takarrubu korkusuyla daimî bir haşyet içinde yaşıyordu.
O zaman Edirne düşman hücumuna maruz bir serhat
şehri değildi. Kubbeli, loş sarayları, tepe camlı ahşap ev­
leri, şadırvanlı medreseleri, sâlhûrde tuğla mescitleriyle
hudutlardan aylarca uzak güzel ve âsûde bir Türk payi­
tahtıydı. Meriç'in asırlardan beri cenk velvelelerine, kılıç
şakırtılarına mâkes olmayan râkid ve pür-hülya suları
üzerinde ihtiyar söğütlerin zümrüt dalları ince hâreler ya­
pıyor, nehrin sahillerinde yalnız nağme ve hayat hüküm
249
sürüyordu. Saraydaki güzel Çerkeş kızları gümüş vücut­
larını râyihadâr nilüferler gibi orada yıkıyorlar, şairler tür­
külerini, gazellerini onun zümrüdîn kıyılarında inşad edi­
yorlardı. "Askerî" gibi, "Atayî" gibi, "Hümâyûnnâme" mü­
tercimi "Ali Çelebi" gibi sanatkârlar bu müslüman şehri­
nin güzelliklerini vecd-âmiz nağmelerle terennüm etmiş­
lerdi:
Esti can bağına bâd-ı ıtr-sây-ı Edirne
Feyz-i ruh etti fezâ-yı canfezâ-yı Edirne
Def edip dilden gumûm-ı köhneyi Îsî-sıfat
Taze can verdi dem-i muciz-nümâ-yı Edirne
Gonca gibi tenglikden dirhem olmuşken gönül
Gül gibi açtı Nesim-i canfezâ-yı Edirne
Edirne'yi gülşen-i me’vâya. Eski Saray'ı cennet-i âlâya
benzeten şairler uzun ve lâkayd serviler altındaki mezar­
lıklarda mesut ve bî-haber uyurlarken, muzaffer, mağrur
hilâl yavaş yavaş ricate başladı. Macaristan'ın Türkleşmiş,
Müslüman ruhlu şehirleri birer birer eski sahiplerine in­
tikal ettikçe oranın zavallı Müslümanları uzun ve perişan
kafilelerle daha gerideki şehirlere hicret ediyorlar ve ora­
da eski memleketlerinin sularını, ırmaklarını, bağ bahçe­
lerini samimî türkülerle terennüm eyliyorlardı. Rume­
li'de asırlarca devam eden bu elîm muhaceret devresinin
o sevgili hatıralarını toplamak mümkün olsa, her bir
felâketin muhayyile-i umûmiye üzerindeki intibalarını
bütün vüzuh ve samimiyetiyle anlayabilirdik... Bedbaht
Türkler, yüz altmış senelik bir ikametten sonra güzel ve
dilruba Budin'i terkettikleri zaman:
Ötme bülbül, ötme yaz bahar oldu
Bülbülün figanı bağrımı deldi
Gül alıp satmanın zamanı geldi
Aldı Nemçe bizim nazlı Budin'i
Çeşmelerde abdest alınmaz oldu
Camilerde namaz kılınmaz oldu
Mamur olan yerler hep harab oldu
Aldı Nemçe bizim nazlı Budin'i
Türküsünü Segedin'de, Temaşvar'da, daha sonra
sevimli Tuna yalılarında yanık seslerle söylediler. Lâkayd
ve pür-şiir mecrasında hâlâ akıp giden o büyük Türk
nehrinin karanlık, esrarengiz suları kim bilir daha bu gibi
ne kadar türküler dinledi, ne kadar matemli bestelere,
ne kadar muhacir kafilelerine samût bir şahit oldu...
250 TÜRK YURDU
Bilhassa seksen seneden beri zavallı Rumeli'nin bâkir
topraklan düşman çizmeleri altında mütemadi inlerken,
Sultan Selim'in ulvî kubbesi, narin minareleri de düşman
çanlarının hâin ihtizazlarını dinlemek bedbahtlığından
kurtulmadı, hâlâ da kurtulmuyor,
Bahtsız Rumeli türküleri.., Budin'i, Belgrad'ı, Tuna
kıyılarını bıraktıktan sonra, şimdi de Edirne'den,
Meriç'ten ayrılıyorlar! Otuz beş sene evvel, hâin bir
düşman önünden "Yücedağ başında kervanın ucu, ne
müşkil hal imiş ayrılık göçü" mersiyesini okuyarak meyûs
ve perişan hicret edenlerin evlâtları, bugün aynı türküyü
söyleyerek, nâlân ve mütehassir, kafile kafile karlı dağlar­
dan geçerken düşman kılıçları altında son nefeslerini
verdiler... Aç, muhtazır çocuklardan, çıplak, hasta
kadınlardan, alîl, dermansız erkeklerden mürekkep
muhacir kafilelerinin kalplerimizdeki matemini anlamak
isteyen yabancılar gelsinler ve müntakim gözlerimizin
muzlim, vahşî derinliklerine baksınlar: Orada yalnız
Edirne'nin matemini değil, Tuna'nın hasretlerini de
göreceklerdir. Bir avam şairinin, pek meşhur bir
türküsünde söylemiş olduğu gibi "Selleriyle adaları çalka­
yan, kırmızı kırmızı güller açan o mübarek suyu" ağlayan,
hicranlı kalplerimiz hâlâ, hâlâ unutmuyor,,.
Şimdi, karanlık, ıssız sokaklarında yeşil sandukalı tür­
belerin ağır ve matemli havası dolaşan her akşam,
gurubun ateşîn tozları altında erguvanîleşen Çatalca
ufuklarını görünce mutlaka "Sultan Selim'in o samimî
İlâhîsini hatırlıyorum ve gözlerimde Edirne ile Meriç'le
beraber Tuna'nın Budin'in matemleri de canlanıyor.
Fakat o anda kim bilir ne kadar Edirne muhaciri var ki,
Anadolu'nun mübarek ırmaklarını altın yapraklarla
süsleyen güneşin sincabî tepeler arkasındaki son
şualarına bakarak Sultan Selim İlâhîsini titrek, pür hicran
seslerle söylüyor...
Sultan Selim dört minare dördü kıbleye bakar
Ortasında şadırvanı sağ ile sola akar
Mihrabında bir ayet var gören kâmiller şaşar
Yedi iklim dört köşede medh olur Sultan Selim
Dokuz yüz doksan dokuzdur hem onun penceresi
Hastalara şifa verir halvetinin nicesi
Şehr-i Edirne içinde sanki bir gül goncası
Yedi iklim dört köşede medh olur Sultan Selim
Köprülüzâde Mehmed Fuad
Sayı 38
HAYAT HANIM
Mini mini çiçekçi kız, elindeki güller ve leylaklar
arasında kaybolmuş, çiçeklerle yaşamaktan güle ben­
zeyen yüzü penbe penbe, içeri girince. Hayat Hanım
hemen koştu ve elinden demetleri aldı:
-Aferin Meryem, ne güzel çiçekler getiriyorsun.
-Bunları bırakayım da kalanları da getireyim
hanımcığım.
-Fakat sen dükkânını boşaltacaksın!
-Aman efendim, ne demek! Sayenizde açabildiğim,
lütfunuzla büyüttüğüm dükkânın çiçeklerini mektepten
mi esirgeyeceğim? Ben kaç zamandır en güzel çiçekleri­
mi hep bu güne saklıyordum.
Geveze Meryem koşarak gitti. Hayat Hanım da şen,
faal, hemen çiçekleri yerleştirmeye başladı.
O kadar dikenli işlere tahammül ettikten sonra bu
müzehher hizmeti kimseye vermek istememişti. Dün
her tezyinatı ikmal edilen bu beyaz salonun yalnız çiçek­
leri konmamıştı. Şimdi Hayat Hanım onları demet demet
alarak, eflâtun, mavi, beyaz, rengîn ve râyihadâr, birbirle­
rinin yanına incizab-ı elvâna, aheng-i eşkele göre yerleşti­
riyor: Burada yeşil yapraklı bir beyaz gül dalı bir ortanca
demetine gülüyor, şu sehpanın üstündeki nârin vazoda
eflâtunluklarıyla maviliklerini birbirine karıştıran bir kaç
susam, azametli başlarını semâya dikiyorlardı. Ötede be­
yaz inci dizilerine, eflâtun elmas tanelerine benzeyen ley­
laklar, büyük dallarıyla çay masası duran o köşeyi tama­
men kapamış, bir leylak çalılığına çevirmişlerdi. Karşıda
birkaç salkım, duvara morlu, yeşilli, nazik, nazlı bir resim
çiziyordu. Bunların hepsinin ortasında hepsinin ruhu.
Hayat Hanım, ince uzun fidan gibi boyu, siyah saçları,
parlak gözleriyle her geçtiği yeri bir levhaya, bir bahçeye,
bir cennete benzeterek mütebessim, memnun geziyor­
du.
Hayat Hanım daima her geçtiği yerde böyle çiçekler
yetiştirmiş ve bütün hayatında kendi istirahatını başkala­
rının saadetine çalışarak bulmuştu. Bu gün ise pek fevka­
lâde olarak bahtiyardı: Bugün müdiresi olduğu Ev Hanı­
mı Mektebi'nin tevzi-i mükâfat resmi icra olunacaktı. Fa­
kat yalnız bu kadar da değil, bu gün, tahsilini bitiren tale­
belere diploma vererek üç senelik sa'yinin semeresini ilk
Sayı 38 TÜRK YURDU
defa olarak iktitaf edecek, o kadar yorularak ektiği to­
humdan bu gün bereket görecekti! Ona Ev Hanımı Mek-
tebi'ne olan ihtiyacı, onun teessüsünden ne kadar zaman
evvel, şahidi olduğu elvah-ı sefalet öğretmişti,
Hiç aklından çıkmazdı, Bir gün ailesinin dostlarından
biri, orta halli şişman bir hanım, bir meziyet anlatır gibi
tefâhürla, "Beni ebeveynim hiçbir işe alıştırmadı, aşçısız
kalsam, açlıktan ölür, bir yumurta bile pişiremem," diye
anlatırken, bir diğer hanım, bir esnaf kızı, onu tasdikle:
"Ben de dünyada çiğ et göremem, hatta bir zaman
adamsız kaldım da yemeği bizim bey pişirdi," demişti, O *
zaman Hayat Hanım müstehziyâne sormuştu: "Zevciniz
yemek pişirirken siz de onun vazifesini gördünüz mü?"
Oh! ihtimal başka husûsta malûmatlı fakat vezaif-i
beytiyeden, bir hanımın ilk vazifesinden bî-haber bu
kibar hanımlarla, orta tabakanın, elifi direk zannettikleri
halde ev işinin, hanım işinin de cahili olan, genç kızlarını
Hayat Hanım ne kadar kabahatli buluyordu. Evet! Bu
elbiseden, süsten maada hiçbir hanımlık bilmeyen,
sabahtan akşama kadar vaktini boş öldürmeyi zinet, bir
oya bile yapmamayı fazilet sayan lâkayd hanımlar, bu ten-
belliklerinden dolayı cemiyete karşı ne kadar mesul, ne
kadar günahkâr olduklarını acaba biliyorlar mı idi?
Dünyada her bir ferdin cemiyete karşı bir vazifesi olduğu
gibi kadının da birinci vazifesi validelik ve ev hanımlığı
etmektir. Her bir ferdi vazifesini ihmal eden bir cemiyet
sonra nasıl yaşar?
Hayat Hanım'ın daima yüreği sızlayarak tahattur
ettiği diğer bir levha-ı hayat daha vardı: Bir bedbaht
hanım biliyordu ki, gayet zengin bir tüccar haremi iken
talihin bir darbesiyle günün birinde parlak bir hayat-ı
zinetten karanlık bir girdab-ı sefalete yuvarlanmıştı.
Bütün servetini kaybettikten maada binlerce lira borca
batan zevci, namusunu kurtarabilmek için hayatını
fedaya mecbur olmuş ve haremini tek başına, kimsesiz,
hâmisiz, on parasız bırakıp gidivermişti.
Biçare kadın bir zaman elinde kalan eşyaları satarak,
bir zaman da esnafla güleşerek, itilerek, ezilerek, sözde
geçinmişti,,. Fakat her şeyin bir nihayeti var. Eşyası bit­
tikten sonra esnafın sabrı da nihayet tükenince, acı hay­
atla, kurtarıcı ölümle pençeleşmek zamanı gelmişti.
Ekseriya geceler aç uyumaya mecbur oluyordu,,. Aç uyu­
maktan sonra aç uyanmak ve nihayet uzun günleri de aç
geçirmek icap etti. Eski ahbapları, eski hayatı, serveti,
251
zinet ve istirahatıyla birlikte kaybolduklarından, kendisi­
ni sık sık arayan Hayat Hanım'dan maada kimse ile gö-
rüşmezdi. Hayat Hanım, bin nezaketle getirdiği bazı ufak
tefek hediyeleri kendisine bir türlü kabul ettiremiyordu,
Herşeyini kaybetmişti; fakat azameti elan bakî idi, „
Bir yaz Hayat Hanım birkaç haftalık bir seyahatten
avdetinde eski muhibbesinin Edirnekapısı'ndaki evine
koşmuştu.
Oh! Ne fecî dakikalar! Her hatırlayışta onları bütün
dehşetiyle, bütün helecanlarıyla titreyerek yaşardı.
Tenha, karanlık, dar bir sokakta, uluyan köpeklerin
korkunç sadâları arasında yarı yıkık köhne evin bir türlü
açılmayan kapısına muttasıl vuruyordu,. Pek belli idi ki,
bu kapı açılmayacaktı. Fakat Hayat Hanım, anûd, korkak,
çarpıntılarla muttasıl çalıyordu. Derken karşıdan bir
pencere açıldı, sabırsız bağırgan bir ses sordu:
-O kapıyı ne çalıp duruyorsun?,. Hayat Hanım'ın,
-Ev sahibini göreceğim, nereye gitti biliyor musunuz?
sualine, lâkayd ve sabırsızlanan bir sesle biçare Hayat
Hanım'ın yüreğini paralayan bir cevap geldi:
-Ayol, o öbür dünyaya taşınalı ne kadar oluyor, geri
gelmesi bile yaklaştı da senin daha haberin yok mu?
Komşu kadın, şaşırmış, yıldırımla vurulmuşa dönen
Hayat Hanım'a, daha ziyade izahat veriyordu. Kimse ile
görüşmeyen, ve sokağa pek nadir çıkan talihsiz kadın
günün birinde anlaşılan hastalanmış, kimsenin haberi
olmamış. Zaten evine de gelen yoktu ya. Nihayet günün
birinde bakılmamaktan, belki açlıktan, kimsesiz, metrûk
hayatın kendisine o kadar eziyet veren bâr-ı sıkletinden
silkinip kurtulmuştu.
Evde hiçbir ses hissetmeyen bekçi kapıyı vurmuş,
açılmayınca içeri girmiş, cenazeyi görmüş.
Hayat Hanım artık hıçkırıklarını zabtedemiyordu, O
müdebdep hayat-ı ihtişamın sefil nihayeti bu muydu?
Fakat âh ya Rabbi, eğer bu bedbaht kadın böyle
beceriksiz olacağına kendi hayatını kazanmaya muktedir
olsa idi şimdi böyle müellem bir sûrette ölmeyecek,
çalışkan, temiz, rahat geçinebilecekti. Evet, bu pek vazıh
ki, onun işini bilmek bir vazife ise, bir sanat sahibi olmak
da her bir hanım için elzem bir şart-ı hayattır. Sanat,
onun için istikbâli temin eden bir sigorta gibidir, Türk
âlem i nisviyeti buna ne kadar muhtaçtı.
252 TÜRK YURDU
İşte "Ev Hanımı Mektebi" bu acı levhaların
hayat-feşan bir davası olacaktı. Hayat Hanım, o mektepte
Türk kadınlığının nekayis-i içtimaiyesini ıslah edecek
olan, her hanımın hayatında daima arayacağı ve mevcut
mekteplerin veremediği faydalı ve ciddi Türk hanım ter­
biyesini vermeye çalışmıştı.
Hanımları hayat-ı batâetlerinden kurtarmak, onları
kendi mevcûdiyetlerinden haberdar, bir emek sahibi, bir
meslek hâdimi yapmak, onlara çalışmak öğretmek ve
nihayet onları lüzumunda erkeklere muhtaç olmaksızın
canlarını kazanabilecek bir hâle koymak, koyabilmek! Oh
yâ Rabbim! Bu ne büyük, ne güç, fakat ne câlib bir emel
idi!
Hayat Hanım, artık hayatını, milletini yükseltecek bu
emelin, emel-i mübeccelin hizmetine hasretti. İşte o ta­
rihte "Ev Hanımı” Mektebi doğmuştu.
Beşiktaş'ın, o Boğaziçi'nin yeşil sahillerine, Marma­
ra'nın maviliğini seyreden havadar tepesinde, arkası Yıl-
dız'ın bahçesine yaslanmış, ön tarafı denize doğru ilerle­
yen taracalı, bir konak tutuldu. Sade ve zevkli bir sûrette
tefriş edilerek leylî ve neharî iki kısımlı, üç senelik bir
mektep açıldı.
Bu mektep, kızlara amelî, mükemmel bir idadî tahsili
ile beraber evini güzel idare etmeyi, çocuklarını iyi
yetiştirmeyi öğretecek ve fazla olarak onları, bizdeki
hanımların seviyelerine göre ve idadî tahsilinin müsaade
ettiği derecede, birer sanat sahibi yapacak, evlerini bırak­
maya mecbur olmadan, çocuklarını ihmal etmeden
onları hayatlarını kazanmaya muktedir edecek, istidadına
göre, kimi terzi, kimi fotoğraf, kimi ressam, kimi husûsî
kâtip, kimi mualime, mürebbiye, musikişinas ve hatta
kolacı, saç tarayıcı olabilecekti.
Mektep umulmaz bir rağbete mazhar oldu. Talebe
daima tezayüd ediyordu. Mektep ilerledikçe, mektebin
dikiş, tentene, renkli fotoğrafi, pirogravür ve ilh...
darü'l-ameliyeleri talebelere olduğu gibi şehir
hanımlarına da hizmet etmeye başladı. Herhangi bir
sanattaki tahsilini ikmal etmeyi arzu eden bir hanım gelip
o şubenin konferanslarını takip edebildiği gibi ameliyata
da girebiliyordu. Mektep ayrıca gönderilen işleri kabul
ediyor, dikilecek elbisesi, kolalanacak gömleği olan veya­
hut resmini aldırmak isteyen hanımlar, yabancı atölyele­
rine gideceklerine, daima oraya müracaat ediyorlardı.
Sayı 38
Muktedir muallimeler sayesinde en güzel iş çıkaran ev
hanımı atölyeleri her yerden ucuz eşya yapıyordu.
Müdirenin bu son düşüncesi mektebin varidatını
yükselttiği gibi talebelere de yapacak iş çıkarmıştı.
Hayat Hanım bir de salon açtı. Haftada bir kere cu­
maları, burada talebesini gayet resmî bir sûrette misafir
gibi kabul ederdi. Maksadı onlara resm-i kabul, âdab-ı
muaşeret öğretmek ve onları mükemmel bir ev kadını ol­
makla beraber zarif birer de hanım yapmaktı. Türklüğe
yarar her iyilik ilk evvel oradan çıkıyordu. Mektep, Beşik­
taş'ın denize doğru ilerleyen tepesinin üstünde, bir fener
gibi, bütün İstanbul'u ziyasına garkediyordu.
Az bir müddet sonra mektebin duvarının öbür
tarafındaki bahçede denize nâzır güzel bir camlı köşk
bina edilerek orada, bol şalvarlı, uzun köstekli, beyaz
sakallı aşçıbaşının gayretiyle, hanımlara mahsus şık bir
lokanta ve çayhane açtı. Burada mektebin pişirdiği ve
lokantaya hizmetçilerle gönderdiği eski yeni hep Türk
yemekleri, Türk tatlıları yeniliyordu. Az bir zamanda,
mektepten tamamen hariç olan bu lokanta, zarif
hanımların her gün buluştukları bir yer oldu. Ayrıca,
evlere abone ile de yemek gönderiliyordu.
Bu sene başında, çocuk bakmayı öğretmek üzere
açılan bebekler şubesi, mini mini öksüzlerle sokağa
atılan küçük çocukları kurtarmıştı. Hayat Hanım bilhassa
bu şubeyi açtığı gün memnun ve bahtiyar olmuştu. Bu
onun en sevdiği eseri idi.. Oh! Bunları, bu mini minileri
mesut edebilse idi, bu hesapsız çiçeklerin her birine bir
istinatgâh bulabilse, onların bu gün boyunlarını düzelte-
bilse idi!...
Hayat Hanım rüyadan uyanır gibi gözlerini açtı:
Büyük Anadolu Bakkaliye Şirketi'nin çırağı, elinde
-zaten isminden anladığınız gibi- hep yerli şekerleme ve
meyveleriyle memlu bir sepet, içeri girdi. Bu med'uvvîne
ikram edilecek çayın teferruatı idi. Öteden de bu gün
nöbette olan aşçı sınıfı önlerinde beyaz kolalı önlükleri,
başlarında ufak müdevver örtüleri, ellerinde tatlılar, çay
takımları içeri girdiler. Hayat Hanım bir zaman da bun­
ların ihzarına nezaret ettikten sonra giyinmeye yukarı
çıktı. Geçerken dikiş atölyesine uğradı ve ancak o gün
bitmiş olan elbisesini aldı.
Oh, doğrusu. Hayat Hanım, tuvaletini ihmal etmeyi
sevmezdi. Bu şuhluğunu, ihtimal bir kusur addede-
Sayı 38 TÜRK YURDU
çeksiniz. Fakat ne çare, onun da zaafı bu idi... O bütün
sa‘yına rağmen kadınlığını asla unutmamış, daima
süslenecek vakit bulmuştu.
Saat dörttü. Mavi, eflâtun, beyaz tezyinatlı salonda
talebesinin beyaz nergislerle donattıkları masasının
başında mavimsi kurşunî Bursa krepi elbisesiyle, siyah
saçlarını tamamen kapayan hevâî baş örtüsüyle Hayat
Hanım o cinsiyetini kaybeden erkek kadınlardan pek
farklı idi.
Sağında solunda birçok muallimeler, muallimler var­
dı. Karşıda tavus mavisi renginde bir koltuk maarif nazırı­
nı bekliyordu... Yanında uzun camekân içinde talebenin
yaptıkları sanatkârâne işler vardı; Tenteneler, kalın kü-
pürler, sırma işleri, renkli oyalar... Muallimelerin yanında
uzun bir piyano, hissini anlatacak, onu söyletecek, ağla­
tacak ellere muntazır... Salonun sağ tarafında güzel kol­
tuklarda davetliler, solda dipte, bir çiçek tarlası gibi tale­
beler; duvar talebenin resim, nakış, fotoğrafı levhalarıyla
süslenmiş.
Şimsi, sessizce herkes ayağa kalktı, bahçedeki or­
kestranın vatan marşı terennümâtı arasında maarif nâzın
içeri giriyordu. Hayat Hanım, vakur, merdivenden ine­
rek, nâzın karşıladı.
Şimdiki gençlerin perestiş ettikleri nâzır beyi, o biraz
soğuk tavrına rağmen, müstesna dehâsı, fevkalâde
ahlâkı, büyük kalbi ziyadâr nazarında okunan nâzır beyi
her yerde olduğu gibi burada da bir tuhfe-i hürmet ve
muhabbet karşıladı. Maarifimizi ihya eden bu nâzır bütün
müdür ve müdirelere olduğu gibi Hayat Hanım'a da
muhtaç olduğu her muaveneti ibzal etmişti.
Şimdi Hayat Hanım mektebin üç senelik hayatını
kendisine hülâsa ederken nâzır beyin önünde eflâkinde
tayaran eden nazarı, lâkaydisini kaybetmiş, dikkatle din­
liyordu ve bitirince, Hayat Hanıma birkaç kelime ile
cevap vererek onu tebrik ediyor ve diyordu:
"Yükselmeli, artık yetişir zillet u zulmet!
Parlatmak her nasiye bir neyir-i flkret!"
Talebeye şehadetnâmelerini verirken onları tahsin
ederek muhterem müdirelerine benzemelerini, hayat­
larında daima kendilerine onu misal ittihaz etmelerini
söyledi. Üç talebe çay, şurup, tatlı gezdiriyorlar, davetlil­
er konuşarak camekânlardaki eserleri seyr ediyorlardı.
253
Biraz sonra nâzır ile davetlilerin bir kısmı veda
ederken, piyanonun nağmesi eski Türk ruhunu
anlatıyor, Türk galibiyetlerini ihya ediyordu: Vakur, fakat
şuh bir başlangıçtan sonra lâtif, yüksek, memnun, aza­
metli bir ses semâya doğru elhan-ı âhenkdârını, sanki
muvaffakiyetinin şükranını yükseltiyordu.
Beşiktaş, 9 Mart, 329
Süyüm Bike
OSMANLICANIN YAZISI, LÜGATİ, İMLASI
KAVAİDİ, EDEBİYATI
-İM LÂ-
(Başı 2'nci yılın 12'nci sayısında)
Lisanımızın imlâsı kendisinden alınacaktır. Teamül,
istikra, veya filân memleketin, filân kısım yazıcıların
usûlü, filân tarihte tutulan meslek gibi şeyler imlâya asla
hüccet olmaz. Zaten bizde muttarid olarak bunların biri
de yoktur. Osmanlılığın iptidasından bu zamana kadar
ediplerin, müelliflerin eserleriyle meşgul olanlarca bu
husûs bedihidir. Sultan Veled, Âşık Paşa gibi ilk Türkçe
şiir yazanlarla yine o zamanlarda ekseriya dinî, bazan da
tarihî eserlerin hepsine de sâit mümkün mertebe az kul­
lanılmış, hemen hepsine de hareke konulmuştur. Koç,
baş, göz kelimelerinde olan sâitler ekseriya kullanılmışsa
da muttarid değildir. Bazan hazfolunduğu davardır: Kuş,
kız, üç, beş, diş kelimelerindeki sâitler yerine ekseriya
hareke konmuş, bazan da sâit yazılmıştır. Vezinde med
iktiza edince eskeriya yazılmıştır. Hâsılı asla ittirad yok­
tur. Alımed Paşa, Necatî zamanlarında yazılan manzum,
mensur eserlerde binnisbe sâit biraz daha istimal olun­
muşsa da yine evvelkiler gibidir. Fakat bu devrede hare­
keli Türkçe eserler azalmıştır. Dokuz yüz ortalarına doğ­
ru sâitler daha çoğalır. Bir dereceye kadar birçok kelime
-fakat lisan muktezası düşünülmeyerek- sabit şekil alır.
Bu devirde ibadete ait eserlerle, gaza menakıplarından
maada Türkçe eserlerden hareke kalkar. Bin iki yüz ipti­
dalarından zamanımıza gelinceye kadar lisanımız düşü­
nülmekte, kavaidler yazılmakta, herkes kendi fıkrince bir
nevi imlâya tâbi olmaktadır. Fakat yine ittirad yoktur. Hâ­
lâ itiraf ederim ki, şu yazıların imlâsında da ittirad yoktur.
Çünkü kanaatim veçhile yazabilmek için evvelâ matbaa
254 TÜRK YURDU
hurûfâtına yeniden bazı şekilli harfler ilâvesi lâzımdır.
Sonra da her günkü muamelemizi kani olmadığımız imlâ
ile yazmaya mecbur olduğumuzdan yazarken evvelâ ken­
dimiz dikkat etmemiz iktiza edecek. Okuyanlar da bir
parça güçlük çekecekler. Halbuki bu makale bir mütala­
adan ibaret olmakla inşaallah ne vakit işe başlarsak o va­
kit hem bir taraftan bu ilimleri Yurd'a tefrika ederiz, hem
de o ilimlerin muktezası olan kaideler üzerine yazı yaza­
rız.
Bizim imlâmızı yukarıda lügatçi için lüzum gördüğü­
müz şartları hâiz olan zatlar yazmalıdırlar. Yani Osmanlı
dilinin iptidasından bu zamana kadar olan devrelerine ait
hayli eserler okumuş olmalı. Meşhur Türk oymakları dil­
lerini de bilmeli. Pek eski Türkçe eserlerle, hususa eski
Türk iügat kitaplarını tetebbu etmiş bulunmalı. Sonra da
Arapçayı, Acemceyi anlamalı. Hele meşhur Avrupa lisan­
larından birine de müntesip olursa işte size lisan ilminde
bir allâme, bir ihtisas sahibi.
Bu dediğimiz imlâcı bittabi her kelimenin cevahiri ile
levâhıkını ilk bakışta bir kimyacı gibi ayırır. Hatta o kadar
ki, levâhıkın mezcî hâline gelenlerini de tefrik eder. Bu
iki büyük tefrik hâsıl olunca cevahirin imlâsı kolaydır. Ya­
ni mutlaka iki sâmitten ibaret olan cevherlerin ortasına
bir sâit getirecektir. Yalnız eskiden beri fetha harekesi
denilen sâit cevherler de, belki de -sonundan başka- le-
vâhıklı kelimelerde hiç kullanılmadığından, bu yolda ke­
limede hayli çok olmadığından "ilk sâmiti sâit takip et­
mezse o sâmit meftuhtur" kaidesi kullanılır. Cevherler
mutlaka iki sâmitten ibarettir, demiştik. Fakat "demek,
yemek" gibi bir kaç kelime ile "a, bu, ya, mu" gibi biraz
da savt, edat gibi şeyler vardır ki, birer sâmitlidirler. Bun­
lar da aslında iki sâmittir. Burası bu bahsin yeri değildir.
Yalnız şunu söyleyelim ki, "sert, kart, burç" gibi bir kaç
çarpmak, "içtima-ı sâkinîn"li kelimelerden başka üç sâ-
mitli cevher yoktur. Zaten bunlar da mezcî kelimelerdir.
Aşikarı iki sâmittir. Biraz daha ileri gidersek deriz ki: Ce­
vahir, levahık hepsi bir sâmitle bir sâitten hâsıl olmuştur.
Fazlası mürekkeptir. Fakat bu sırf lisan felsefesine aittir.
İmlâya, umûma ait lügat kitabına taalluku yoktur.
Levâhıka gelince: Bunlar ayrılmalı. Bunların bir sâiti
var, bir samiti var, bir sâitle bir samitli iki harflisi var, daha
ziyadesi var. Kezâlik sâitle bitişen! var, sâmitle bitişen!
var, sonu sâit veya sâmit olanlar var. Bunlara muttarid
imlâ tayini büyük ihataya mevkuftur. Bunlar sınıf, sınıf
Sayı 38
ayrıldı mı işte o vakit istikra başlar. Fakat bu dediğim
istikra lisanına cahil üdebâmızın usûlü değil, belki
Türklerin tekellümlerinde olan tabiî istikradır.
Bir kere sâitler dilimizde tam sekiz adettir ki, dilimi­
zin hassasıdır. Bildiğim diğer dillerde bu kadar sâit yok­
tur. Bunlar da:
koç, kuş, baş, kız
göz, üç, beş, diş
Kelimelerindeki o, u, ı, i - ö, ü, e, i şâirleridir (Şekil­
li harfli olmadığı için daha açıkça tarif edemiyorum. Fa­
kat misallerinden sesler anlaşılır).
İlk dördü kalın sâitlerdir. Diğer dördü ince şâirlerdir.
Kalın şâirlerin ilk misalindeki sâit ile ince misalinin ilk sâ­
iti ancak cevherlerde bulunur. O sadedimizden hariçtir,
Kaldı altı sâit. Bir cevhere bitişen lâhıkanın telaffuzunda
ahenge göre bu altı sâit de kullanılırsa şüphesiz imlâ da
ispat olunur. Muzâri edatının üstündeki sâit gibi:
okur, yazar, alır
görür, düşer, bilir
Böyle tam sâitli olanlarda mutlaka sâit ispat edilir.
Nâkıs olursa sâit ispat edilmez. Yahut kalın, ince ahenge
göre iki şekli ile iktifa edilir, Mazi edatı gibi:
oldu, buldu, yazdı, sordu
gördü, düştü, gezdi, bildi
Bundan ziyade tafsilât veremeyeceğim. Çünkü hem
şekilli harfler olmadığından dolayı mesele anlaşılmaz,
hem de birçok misallerle beyanatımız makalelikten çıkar.
Türkçeden gayri kelimelerin imlâsı harf bahsinde
söylenildi. Bu imlâ kitabı da iki türlü yazılmalı. Birisi imlâ
ulemâsı için ki, tabiî birçok mütalaayı, delilleri, misalleri
hâvî olur. Biri de çocuklar için ki, onda kaide istemez. Kı­
sa birer tarifle her cins levâhıkın sınıf sınıf misallerinden
bir kaçı yazılır. "İşte bu lâhıkayı hâvî kelimeler hep böyle
yazılacaktır" denir. Bu da küçük bir risale olur.
Hele şekli değişmeyen ve fakat dilimizde çok kulla­
nılan Arabî, Farisî kelimelerde bu risaleye zeylen yazılır,
şekli hareke ile gösterilirse onun da klişesine alışır. Dili­
mizin imlâsı, dilimizin imlâsı gürültüsü de biter.
Sayı 38 TÜRK YURDU
-Kavaid-
Harfler takarrür edip imlâ tayin eyledikten sonra
nevbet, isim, fiil, harf envaiyla maksada göre birkaç
kelimeyi yan yana dizerek meramı ifade etmek ilmine
gelir ki, Türkçe kavaididir. Benim fikrimce Türkçe kavaid
yazacaklar Arapça ile bir de Avrupa lisanlarından, birinin
kavaid kitaplarını tetebbu, hatta bizde yazılmışları da göz­
den geçirdikten ve onlardan lisanı tahkik, kavaidi tertip
gibi yolları öğrendikten sonra artık kendi dilimizin içine
dalmalı. Şüphesizdir ki, hurûf ve imlâ bahislerinde söyle­
diğim ihata ve kifayet kavaidci için de lâzımdır.
Fuad ve Cevdet Paşa, Şeyh Vasfı merhumlârın
(sa'yları meşkûr olsun) kavaid kitapları Türk, yahut
OsmanlI kavaid kitabı değildir. Bizim yapma, uydurma
kitabımızın, edebiyatımızın kavaididir. Bu zaman onlara
veda etmek üzeredir.
Bizim kavaid kitabımızda herhalde Osmanlı dili
kavaidinden başka lisanların kavaidi görülmeyecektir.
Belki pek alıştığımız bazı kaideler bulundurulur. Bu cihet
üdebâmızın meyline bağlı olduğundan hüküm de
onlarındır. Onlar nazımlarında, nesirlerinde yabancı
kaide kullanırsa tabiî kavaidci de talebeye o kaideleri
bildirir. Her hâlde bir lisana - o lisan şive ve imlâsınca
tâsârruf olunmak şartıyla, meselâ bize göre Türkleşme
oldukdan sonra- ne kadar yabancı kelime girerse girsin,
zararı yoktur. Fakat bir lisana girmiş olan yabancı kelime
kendi imlâsını, kendi kavaidini, kendi manasını
tamamıyla muhafazada sebat ederse o lisan biter. En
ehemmiyetlisi de kavaid meselesidir. Lisanımızda, yani
halkımızın lisanında yabancı kelimeler -h ep Türkleşme
olur. Birçokları da kitabet lisanımızda câiz görülür. Fakat
hâlâ hepsine birden muttarid bir muamele yapamıyoruz.
Bari avamımızı okumaya alıştırmak, çocuklarımızı çabuk
okutturmak için gazeteler gibi umûma lâzım matbuat ile
mektep kitaplarını mümkün mertebe açık Osmanlıca
yazmalı. Pek çok müstamel yabancı kelimelere de yavaş
yavaş Türkleşme kaftanını giydirmeli. Bu bizim pek bedi-
hî hakkımızdır. İhtiyatın bu derecesi kayıtsızlıktır. Bir de
mücerret, müfret olmayan yabancı kelimelerin
birçoğunu lügat kitabında mücerretmiş gibi klişe olarak
göstermelidir. Bu sûrette kavaid kitabımızdaki başka
lisan kavaidinin bir haylisini çıkarmış oluruz. Meselâ eslâf
laubali kelimesini câmid olarak kabul etmiş. Yerine göre
"laybali, latbali" dememiştir. Bir de dilimizde erkek, dişi
255
edatları, zamirleri filânları yoktur. Başka dilden aldığımız
kelimeleri kullanırken erkek için müzekker, kadın için
müennes alâmetlerini kaldırmalıdır: Merkum-erkek veya
kadın. Afîf-erkek veya kadın gibi. Hatta isimlerde bile bu
farkları kaldırmalı. Daha böyle yenilikler lâzımdır. Fakat
her vakit ilerlemekten çekinmeli. Âlimâne, hakîmâne
ağır adım atıp bir daha geri dönmemeli.
Bitmedi
Erdoğan
ımmm mmı
Abdülhak FİÂmid
Bu satırlar ekser noktalarda mecburen ;
kalan tetkiklere istinat etmektedir. Bu noksanı
ikmal etmeye yarayacak en küçük malûmat ve
tafsilâtı hana bildirmek lütfunda bulunan olursa
teşekkür ederim. Bu zahmeti ihtiyar edenler Türk
edebiyatı tarihine en kıymetli hizmeti ifâ etmiş
olacaklardır.
C.S.
Bin Üç yüz yirmi üç senesi yazının güzel bir günüydü.
Ailece bir ziyaretten dönüyorduk. Anadoluhisarı İskele-
si'nden vapura bindik. Güverteye çıkınca nazarlarım
evvelâ onları buldu. Onlar birbirlerinin karşısında otur­
muşlardı. Kadın, levent, penbe, cazip, aynı zamanda
çehresinde ırkının ciddiyeti sık ve sevimli handelerle
imtizaç etmiş bir İngiliz'di. Gözlerinde hayran bir parıltı
ile Anadolu sahilinin bir türbe gibi sessiz ve eski yalılarını,
üstlerinde daima nefti bir melâl uçuşan dağlarını,
tepelerini seyrediyor, arasıra karşısındaki erkeğe bir
şeyler soruyordu. Erkek, büyücek fesinin bile kapatmaya
kâdir olamadığı geniş alnının altında bütün hatları başka
bir mana alan pek sevimli bir çehreye mâlik, hâl ve
tavrında gençliğinin kaybolmuş cevvaliyetinin yerini
tutmuş vakur ve necip bir ağırlık gözüken kibar ve müm­
taz bir adam, onun suallerine müşfik bir edâ ile cevaplar
veriyor, bazen tek gözlüğünü takarak kadının daima
seyrettiği güzel sahile onunki kadar titremediği
şitabsızlığından anlaşılan nazarlarla bakıyordu. Ben
onları yandan görüyordum. Bir aralık erkeğin nazarları
benim tarafıma döndü ve benim gözlerimle karşılaştı.
Gözler tâ ruhun derinliğine kadar giden dehlizin medha-
lidir, diyenlerin bazı kere hakkı vardır. Şimdi nazarla­
rımızın bu ilk karşılaşmasında, ilk tahayyürü müteakip
256 TÜRK YURDU
hemen ikimizin de gözleri karşısındaki kapıdan girmek
istedi zannediyorum. Sonra bu gözler deminden beri
yandan gördüğüm simânm bütün manasını bir kaç defa
daha derinleştirerek beni manyetizmalı bir kudretle
uyuşturdu ve kendisine bağladı. Artık Üsküdar İskele-
si'ne kadar yalnız onunla meşgul oldum. Bu kimdi? Ben
onu mutlaka bir yerde görmüştüm. Gözlerim ona
bakarken zihnim de hep bunu düşünüyordu.
O da arasıra sahilden ve refikasından ayırdığı göz­
lerini bu kırılmaya mahkûm bir sâkı andıran zayıf, uzun
saçlı, mütecessis bakışlı genç adama çevirerek tetkik
ediyordu. Üsküdar İskelesi'ne yaklaşırken onlar kalktılar.
Sonra onları iskelede yanlarında seyahat çantalarını
taşıyan bir adamla beraber gördüm. O zaman zihnimde
bir şimşek çaktı. SeiTet-i Fünûn sahifelerinde hurma dal­
larından yapılmış müzehheb bir çerçeve içinde gözleri
bu adamınkilerdeki nüfûz ve cazibe ile bakan bir resim
hatırımda canlandı. Kısılmış bir sayha şeklinde dudak­
larımdan bir kelime fırladı: Hâmid.
Makber'i otuz iki defa okuyan bir adam Hâmid'i ilk
defa gördüğü zaman bir yabancı ile değil pek eski bir
dost ile buluşmuş demektir. Ben de vapur Üsküdar İske-
lesi'nden kalkıp uzaklaşınca hicranı kalbime hâkim olan
eski ve kıymetli bir dostumu görüp konuşmaya imkân
bulamamışım gibi içimde garip ve melûl bir hissin tesiri­
ni duydum. Köprüye çıkıp artık yanyana bulunmak
yasağından kurtulduğumuz zaman bu tesadüfü müjdele­
diğim refikama aynı zaman da kendisi göremediği için
eseflerimi söylüyordum. Gerçekten nazarımda büyük
Hâmid'in şahsı o kadar muhteremdi ki, onu görmek, bu
umûmî hiçlik içinde mümtaz bir kıymet ve mefharet
teşkil eden varlığını bir nazar-ı tâzim ile alkışlamak saade­
tine mâlik olmamak bir mahrumiyetti,
O zaman Hâmid'i yalnız bu kadar tanıdım. Manevî
benliğini gençliğimin en meshûf ve ateşîn zamanlarında
sevmiş, kucaklamış, elemlerimi onun muazzam
musikisiyle sallamış, Makber'in sahifelerine ne kadar
sıcak gözyaşları gömmüştüm. Hayalimin semâlarındaki
yıldızlar içinde en parlak ve en yüksek olanı idi. Bunun
için şahsını tanımak ancak o muhabbet ve perestişe cis-
manî bir hedef görmek tesirini yaptı ve uzaktan uzağa
görmekten ibaret olan bu tanıyış o vakit nasılsa hakikî bir
muarefeye tahavvül edemedi.
İnkılâp, edebiyatın esaretine nihayet verip her
şubede insana ümitler veren büyük inkişaflar değilse bile
Sa yı 38
biraz faaliyet başlayınca temaşa da bundan hissesini aldı,
Ve temaşa için bir hayat-ı mukadder olunca bu tabiî
büyük Hâmid'le başladı. O zaman teşekküle uğraşan
Burhaneddin Bey heyeti evvelâ Eşber'in bir parçasını
sonra Tezer'i temsil ettiler. Benim, Tezer için yazdığım
tenkitler intişar etti. Ve bu tenkitlerde ben biraz
müşkil-pesend olmuş, Tezer'in bazı küçük noksanlarına,
bilhassa ağır bir faciaya pek tevafuk etmeyen veznine iti­
raz etmiştim, Bizde en büyüklere karşı hürmetlerimizi
onları küçültecek sûrette, riyali bir şekilde izhar etmek
en kavî teamül hükmünde olduğu için ben bu cumhura
muhalif hareketimin belki Hâmid'i memnun etmeye­
ceğini düşünüyordum.
Bir gün tesadüf ettiğim Süleyman Nazif Beyin
okuduğu bir mektup bu zannımdaki hatayı tashih etti.
Her zaman herkesten başka ve büyük kalmaya lâyık olan
dâhi bu mektubunda o tenkitlerden bahsederek çoğunu
tasvib ediyordu. Onun bu hareketi beni ona daha çok
yaklaştırdı. Servet-i Fünûn'da bana ithaf edilerek intişar
eden bir şiirindeki samimî muhabbet tezahürü ise bu
takarrübü teşdîd etti. Kendisine ilk defa uzun bir mektup
yazdım. Bunda neler söylediğimi şimdi ben de bilmiyo­
rum. Fakat herhalde bu mektubu her gün daha artarak
bugüne kadar yaşayan ciddî bir dostluğun temeli olacak,
iki ruhu birbirine bağlayacak kadar kudretli bir şeydi.
Daha birbirimizi hiç görmeden mektuplarla kuvvetlenen
bu dostluk o kadar süratle ilerliyordu, böyle kendilerini
ayıran uzun ve muhtelif mesafelerle eğlenir gibi birbirine
uzanan ruhlarımız da öyle bir şitâb vardı ki... Hâmid'in
yeniden başına çökmek üzere yaklaşan felâket bu şitâbı
benim tarafımdan tezyid eden en mühim amillerden
biriydi, Elemin herhangi şekilde olursa olsun tecellîsini
en derin heyecanlarla karşılayan ruhum, tabîatın inadı
karşısında küçük ve âciz kan bu büyük dâhinin hayat
arkadaşına biraz şifa ve tâkat toplamak için onunla
beraber İsviçre dağlarında, Londra hastahanelerinde,
beyninde hâlâ canlı aynı sûrede elîm bir mazinin hatırası
yanarak, hâlden bîzar, yarından endişe-nâk yaşadığını
duyup düşündükçe kuvvetli bir el beni ona doğm itiyor,
mektuplarım ancak ruhun meşamiyle hissedilen bir
ızdırab rayihasına bürünüyor ve tâ uzaklarda kendine hiç
sahte olmayan bir ma'kes bulan bu büyük şairin necib
ruhunu belki gayr-i ihtiyarî bir incizaba mahkûm ediyor­
du. Onun kıymetli hastasının başında, benim burada
kendi köşemde ve korkarak beklediğimiz gün çabuk
geldi. Ölümün siyah kuşu Hâmid'in bu ikinci ümidini de
Sayı 38 TÜRK YURDU
kanatlan üzerinde meçhul bir âleme uçurdu. Bunu bana
haber veren mektup hakikî bir feryattı. Edebiyat süs­
lerinden ârî, çıplak bir matem irae eden bu birkaç satır
ruhumu yırttı..,
Bundan biraz sonra Hâmid İstanbul'a geldi. Ve bu
sefer Tokatlıyan Oteli'nde karşı karşıya geldiğimiz zaman
artık maneviyetleri birbirine karışmış iki adamdık. Ve
elimin ilk defa sıktığı bu büyük ele mhum da beraber
yapışmıştı.,. Maksadım bu bir iki seneyi tafsil ederek
bugünün tarihini yazmak değildir. Ancak şunu anlatmak
istiyorum ki, kudretimin yetiştiği kadar kendisinden bah­
setmek istediğim yalnız en büyük şair ve dâhi değil, belki
benim için en muazzez dost da olduğundan yazılarımda
kalbimin sesi de işitilecektir, Ve kaniim ki, o ne kadar
hürmet ve perestişle terennüm ederse etsin bu samimî
ses hakikate nisbetle sükûte benzeyecektir.
Abdülhak Hâmid efradının nâm ve nişanı yaşadıkları
son seneler ile beraber mazinin nisyânlarına bürünecek
bir sülâleden bile doğsaydı, yalnız onun adı muazzam bir
şan ve şerefle parlayarak ailesini de asırların bitire­
meyeceği ebedî bir hayata nâil ederdi. Bütün
Osmanlı-Türk edebiyatının semâlarında doğan güneş­
lerin en münevveri olan bu dâhi yine bu vazifeyi ifâ
etmekle beraber esasen ailesi her batında bir ilim ve
fazilet muttaki olmak itibariyle bu ebediyete müstahaktır.
Abdülhak Hâmid'in pederi Hayrullah Efendi Encümen-i
Daniş Riyaseti, Mekteb-i Tıbbiye Nezareti ve Tahran
Sefareti gibi en büyük memuriyetleri vukûf ve ehliyetle
idare etmiş, aynı zamanda hem bir devlet adamı, hem
müverrih ve şairdi. Tarih-i Beyt-i Dihkan ismindeki kitabı
maruftur. Kendisi 1283 senesi yazında son memuriyeti
olan Tahran Sefareti'nde iken vefat ederek Hâmid'i on
altı yaşında yetim bıraktı. Onun pederiyle amcalarından
mürekkep bütün bir batın yine fazi u dirayetle maruf idi.
Hayrullah Efendi'nin pederi Abdülhak Molla cidden âlim
ve şair bir zat idi. Muvaffakiyetle ifâ ettiği hekimbaşılık
vazifesinde büyük biraderi Behçet Efendiyi istihlâf
etmişti. Kendisinin hayli şiirleri ve bilhasa pek güzel
rübaîleri vardır, Hatta ecza ve edviye odasında yazılı
olduğu rivayet edilen "ne ararsan bulunur meğer ki
devadan gayri" mısraı da kendinindir ki, bu, mesleğinde­
ki kudretine itimadını gösterdiği için, ayrıca dikkate
şâyândır. Selefi ve büyük biraderi olan Behçet Efendi de
(Ü Süleyman Nazif Bey vaktiyle Servet-i Fünun'da intişar eden makalesinde bu zatın ismini Abdülhak Şükuhî olmak üzere kaydediyor.
257
mesleğinde mahir ve fazi u edeple mücehhezdi. Tıbba
dair -bittabi o zamana nazaran- ehemmiyetli bir risalesi
de vardır. Küçük biraderi Hafız İlyas Efendinin de
tefekkür ve tahrire bîgane olmadığm Letâif-i Enderun
ismindeki telifi ispata kâfidir. Bu üç biraderden Behçet
ve Hafız İlyas Efendiler Üsküdar'da Nasuhî Tekkesi'nde
ve Hâmid'in büyük babası olan Abdülhak Molla, Yahya
Efendi Tekkesi'nde medfundur. Bunların pederi olan
Mehmed Emin Şükuhî Efendi de(Ü fazıl bir zat idi.
Kendisi Hafız Hayrullah Mehmed Efendi nâmında gayet
âlim ve güzide bir zatın damadı olmuş, bu suretle
Hâmid'in sülâlesi bir sıhriyetle de diğer fazilet menbaına
ittisal etmişti. Hafız Hayrullah Mehmed Efendi meşhur
Hekimbaşı Said Efendi dairesinde tahsil ve terbiye
görmüş ve 1173'de müderrislikten başlayarak derece
derece en yüksek mansıblara kadar irtika etmişti. Yetmiş
üç yaşına kadar muammer olan bu pîr-i irfan attan
düşmek neticesinde hastalanarak az müddet zarfında
hayata veda etti. Bu da diğer aile efradının ekserisi gibi
Nasuhî Tekkesi'nde medfundur. Birkaçı bu mansıbı ihraz
ettiği için Hekimbaşı ailesi diye anılan bu güzide sülâle
efradı içinde fazilet ve sanat ehli yalnız zikrettiklerimize
inhisar etmez. Hâmid Beyin amcası Mehmed Emin
Efendi, biraderleri olup âyan azasından iken bir sene
evvel irtihal eden Nasuhî Bey ve daha ebediyete mün-
takil veya ber-hayat ne kadar zevat ta’dad olunabilir ki,
her biri şair ve ilim âleminin şaşaasını göstermekten
ziyade gizlemek isteyen münevver ve mahçup bir
yıldızıdır. Bu büyük ailenin fikir ve his cevherleriyle
zinetlenip o çağın kıymetli bir hâzinesi gibi tevarüs ve
muhafaza olunduğunu işittiğim defterin münderecâtı
neşredilseydi, Hâmid'in neyyir-i dehâsına muttali olan
büyük asumanın bütün nur ve ziyasını temaşa ederdik. O
zaman nazarlarımız yalnız güneşini gördüğü muazzam
manzûme-i şemsiyenin bütün seyyarelerine, peyklerine
âşinâ olurdu,
Hâmid böyle zekâ ve irfan miras-ı tabiîsi olan bir aile­
den neş’et etti. Validesi ise Kafkasya'nın bakir orman­
larından koparılıp kaçırılmış nadide bir çiçekti. Fakat ben
size ondan bahsetmeye cesaret edemem. Bütün ömrün­
de tahsil görmediği halde fıtrî zekâsıyla bir harika teşkil
eden bu büyük kadını anlatmak için dâhinin kendi kale­
mi lâzımdır ve Hâmid"n "Validem" diye yazmakta olduğu
uzun manzume bitip intişar edince biz yalnız onun mül-
himesinin hayat ve şahsiyetindeki mazlûmiyet ve ulviyeti
258 TÜRK YURDU
değil, aynı zamanda bir dâhinin mukaddes ana hüviyeti­
ni nasıl tahyil ve takdis edebildiğini de öğreneceğiz.
Hâmid tabiatın en güzel köşelerinden birinde
dünyaya geldi. Yalnız bizim şairlerimizin tasvir ve teren­
nümünden istiğna ettikleri Boğaziçi şüphesiz bütün
dünyanın en cazibedar yerlerinden biridir. Kimbilir nasıl
ve ne zamana ait bir tabiat hâdisesiyle birbirinden ayrılan
iki kıt’amn bu iftirak için döktükleri gözyaşlarından hâsıl
olmuş gibi melûl bir hissine mâlik olan bu uzun ve ince
denizle, karşı karşıya yeşil nazarlarla teatl-i iştiyak eden
bu cennet sahillerinin bir eşi ancak hayal âlemlerinde bu­
lunabileceğini iddia etmek bile İfrat değildir. Bebek'te ga­
rip bir hâl daha vardı. Orada deniz istihale eder. Sahiller
kendilerini ayıran kuvvetten intikam almak istiyor gibi şi­
malde Rumeli ve Anadoluhisarı civarında yaklaşarak, biti­
şerek, cenupta Arnavutköy'ü Burnu, Çengeiköyü'ne doğ­
ru uzayıp temas ederek arada kalan havzaya bir göl man­
zarası verirler. Hele denizin rükud zamanlarında bu galat
his her seyir edene hâkim olur. Bunda başka bir hüzün
vardır. Suların bile mahbus olanını görmek insana
temaşâ-yı mazlûmiyet teessürü veriyor. Benim de çocuk­
luğuma mehdolan bu sahillerde müstağrak kaldığım
geceler şimdi beynimde uyanıyor.., Evet, Hâmid
Bebek'te, işte bu güzelliği beşiğinde uyuklayan masum
koyda doğmuştur. Eğer zavallı milletim bu kadar uzun
zaman cehlin menhus haşhaşıyla uyumuş ve uyuşmuş
olmasaydı herşeyi hakikî kıymetiyle takdir eder, öz
benliğinin ve yurdunun mefharetlerini hürmet ve takdi­
sine lâyık görürdü. O zaman ben size, diğer medenî
memleketlerde olduğu gibi, bu büyük dehânın maskat-ı
re’si olan binayı da gösterebilirdim. Ne yazık ki, şimdi
ondan eser yok. Yerini muhteşem, fakat nâ-tamam bir
sarayın zemin katı işgal ediyor. Hâmid, Hekimbaşı Yalısı
demekle maruf olan yalıda doğmuştu. Bu yalı pederinin
büyük amcası Behçet Efendinin olup Abdülhak Molla da
orada ikamet etmişti. Muahharan Hayrullah Efendi yalıyı
Mütercim Rüşdü Paşaya sattı. Ondan Cevdet Paşanın ve
daha sonra Sultan Hâmidin mabeyncilerinden Faik Beyin
tâsârrufuna geçti. Hayli tamirat ve tadilâta uğradı. En
nihayet Sultan Hâmid tarafından satın alınarak Şadiye
Sultan'a verildi ve Şadiye Sultan yıktırarak yerine bugün
görülen binanın esasını kurdurdu. Bu sûrede zavallı yur­
dum altı yüz senelik edebiyatının en muazzam
çocuğunun beşiğini kucağında hürmetle, perestişle
taşımak ve bütün evlâtlarına onu mukaddes bir makam
gibi ziyaret ettirmek saadetinden mahrum kaldı.
Sayı 38
Hâmid işte bu, aynı zamanda melûl ve bedî sahilde,
istikbâlinden emin ve mağrur adam tavrıyla arkasını yeşil
dağlara dayamış müsterih yalıda 1267 senesi Kânunısanî-
sinin yirmi dördüncü günü (1267-5 Şubat 1852) doğmuş­
tu, Bilmiyorum, o gün küre bu iki muazzam misafirini
sallamak için bir şehrâyin yaptı mı? Kışa rağmen parlak
bir güneş ziyalı handelerini saçtı mı? Yalnız bildiğim
birşey varsa dünyaya doğan bu tıfl-ı ekberin ilk üzülen ve
yadırganan haykırış va çırpınışı talihin kendisine çizdiği
manevî hayatı keşf ile ibda ettiği ilk ve en beliğ ve sami­
mî şiiridir. Ve Hâmid büyük felâketi görüp Makber'i yaz­
dığı zaman bile en büyük şiirin bundan başka bir şey ol­
madığını duymuş ve söylemiştir.
Dehâsını hâzırlayan münevver aileden bu pür-nûr
mehd-i tabîata doğan Hâmid çocukluğunu gâh Boğaz'ın
bir hayal ve hülya gazesiyle örtülü manzaraları karşısında,
gâh Çamlıca'nın semâya yetişmek isteyen şahikasında
geçirirken etrafındaki her şey kendisinde derin intibalar
yapıyor, lahûtî eller beyninde istikbâlin muhallid eserleri
olacak ilhamları kudsî bir itina ile örüyordu. Hâmid ilk
tahsilini Bebek koyunun nasıl olduğunu tahmin pek
kolay olan iptidaî mektebinde gördü. O zaman mem­
leketin fikir ve tahsil seviyesi umûmiyetle daha geri
olduğundan tâlî tahsili bir Türk mektebinde yapmak
kabil değildi. Onun için bu küçük mektebi bitirdikten
sonra yine Bebek'te bulunan ruhbanî bir Fransız mekte­
bine devama başladı. Şüphesiz bu küçük yaştan
Fransızca tahsili Hâmid'in hüviyetini teşkil eden âmiller­
den biridir. O burada elde ettiği anahtarla garbın ilim ve
sanat sarayının demir kapılarını açmış ve oradaki
zî-kıymet güzelliklerde maneviyetinin meshuf olduğu
gıdayı bulmuştu. Hâmid bu mektepte uzun zaman
kalmadı. On yaşında tahsil için Paris'e gitti. Burada on
yaşında bir çocuğun tahsilini bir ecnebî şehirde takip
etmesinin o zamana nazaran müstesna birşey olduğunu
söyleyecek, yahut o vaktin müstağriblik cereyanının bu
temayüllerini tetkik ve tenkit edecek değilim. Yalnız
diyeceğim ki, küçük yaşında bir garp lisanı öğrenmek
gibi böyle pek küçük iken bir garp seyahati yapmak da
Hâmid'i vücuda getiren müessirlerden biri olmuştur.
Genç seyyah Paris'te bir buçuk, iki sene kadar kaldı. Ve
Bak sokağında Hurtos Kolejinde tahsil etti. Süleyman
Nazif Bey bir makalesinde naklediyor: "AvusturyalIların
İtalyanlarla Fransızlara mağlûbiyet-i malûmesi -Ki,
Hâmid Beyin dokuz on yaşlarında bulunduğu bir zamana
Sayı 38 TÜRK YURDU
müsadiftir.- §air-i azamimizin vicdanında bir tesir-i amîk
icra etmiş ve bu tesirin eseri Hâmid Beyin bilumûm
asarında daima görülmüştür. Avusturya imparatorunun
hezimet-i vâkıa üzerine irad etmiş olduğu bir nutk-ı
müteessirânenin Tasvir-i Efkâr'daki tercümesi Abdülhak
Hâmid Beyin rikkat-i meftûre ve mestûresini bir nümâ-yı
ânî ile inkişaf ettirir. Ve o tarihten itibaren mağlûplara
büyük bir temayül besler. Hatta Paris'teki hem-mektebi
etfal ile oyun oynarken, kendisi Avusturya generali olur
ve refakatine aldığı arkadaşlarıyla Fransız Ordusunu tem­
sil eden muhasımîn-ı masumesine o kadar hiddet ve,
şiddetle çakıl taşı yağdırırmış ki, behemehal galip gelir­
miş!... Hâmid'in zayıflan temsil ederek kuvvete karşı
mücadele ettiği bu çocuk oyunları mağlûplara
temayülünü göstermek itibariyle kendi şahsiyetiyle ne
kadar mütevafık ise mutad olan hilm ve sükûnunun, ara
sıra heyecanlı bir tahassüsle bozulduğu zamanlardaki
buhranlı ve hatta biraz kırıcı Hâmid'le de o kadar
alâkadardır. Evet, bu oyunlar fikrimce mağlûpları seven
ve koruyan Hâmid'le beraber müşkilâta atılan, kuvvet ve
kudretiyle uğraşan, sinirlerine esir her şeye hücum et­
mek, her şeyi kırıp dökmek isteyen muvakkat Hâmid'i de
gösterir. Muharebe oyunu Hâmid'in uzun müddet haya­
tının sevimli bir eğlencesi olmuştur. Ancak önceleri çakıl
taşından kurşunlarla bir nefer, yahud bir müfreze mülâ-
zimi gibi harp eden Hâmid gitgide erkân-ı harpliği tercih
ederek küçük kurşundan askerler ve edavat-ı harbiye ile
sevkülceyş ve tabye oyunları oynamaya başlamıştı. Hü­
cum, istilâ taklitleri yaparak eğlenen şairin galebe arzusu­
na munzam olan müşkil bir şeyle uğraşarak ve kuvvet
sarfederek muvaffakiyet emeli kendisinin satranç mera­
kıyla da tezahür eder.
Bitmedi
Celâl Sahir
TÜRKLÜK ŞUUNÜ
Hakanımızın cülusu: Nisanın ondördüncü geçen
Pazar günü sevgili halifemiz ve hakanımızın tahta çıktık­
ları günün beşinci yılını idrak ettik. Geçirmekte olduğu­
muz felâketler, sevgili hakanımıza olan kalbî rabıtamızı
daha ziyade kuvvetlendirdi. Bizim yaralı gönüllerimiz sul­
tanımıza ve hanedanına karşı çok daha samimî, çok daha
kavî hürmet İlişleriyle doldu. Biz müstakbelemizin aydın
günlerini idrak edebilmek için o samimî ve kavî hürmet
259
hislerinden kuvvet alarak çok metin bir azimle çalışmak
ihtiyacını duyuyoruz. Tanrı Teâlâ Hazretleri sevgili
hakanımıza milletinin mesut günlerini göstersin.
Abdullah Tukayefin vefatı: Şimal Türklerinin
büyük şairi Abdullah Tukayef vefat etti. Bu kara haberi
bize, geçen sayımızın çıkacağı gece Kazan'dan gelen bir
telgraf getirdi. Bu büyük ziyam ehemmiyetini, merhu­
mun srytına vakıf olan Türk Yurdu tamamiyle takdir ettiği
için pek müteesir oldu ve telgrafla teessürü Kazan'a
bildirdi. Tukayef kimdir? Osmanlı Türkleri içinde bunu
bilen pek azdır. Biz bir Türk kardeşimizin böyle millî
büyük bir dereceye çıkmış olmasındaki sebepleri kariler­
imize bildirmek istiyoruz. Onun hayatı ve sa’yı bizim
bugünkü ve yarınki gençlerimize bir örnek olacaktır. Bu
vazifeyi yapabilmek için onu dördüncü sayımızda
Merhum Abdullah Tukayefin bir resmi ile beraber,
hayatına ve eserlerine dair de bazı makaleler
dercedeceğiz. Şimdilik yalnız teessürümüzü beyan ve bu
elim ziyadan dolayı, şimaldeki Türk kardeşlerimizi taziye
etmekle iktifa ediyoruz. Merhum toprakta yattıkça, Hak
Teâlâ bütün ırkdaşlarımıza terakkî ve halâs yolları küşat
buyursun.
Şimalli hemşirelerimiz: Bundan beş ay evvel, Bal­
kan savaşının en kanlı günlerinde Petersburg Darülfünû-
nu'nda okuyan Türk hemşirelerimizden dördü, Kazanlı
Gülsüm, Taşkentli Meryem, Petersburglu Rukiye ve diğer
Meryem hanımlar derslerini bırakmış. Buradaki yaralı
kardeşlerinin imdadına koşmuşlardı. Kadırga Hastahane-
si'nde tamam beş ay yara sardılar, faziletli bir fedakârlıkla
gece gündüz çalıştılar. Artık harp bitmiş, yaralıların da ar­
kası alınmış olduğu için geçen Pazartesi sabahı memle­
ketlerine döndüler.
Türklüğün faziletlerine bihakkın sahip olan bu dört
hemşiremiz, burada yalnız maddî yara sarmakla
kalmadılar; manevî yaralarımıza da ellerinden geldiği
kadar merhem vurmaya çalıştılar. "Kadınlarımızın İçti­
maları" nâmıyla Müdafaa-yı Milliye Cemiyeti tarafından
neşredilen eserde görüldüğü üzere hanımlarımızın
Darülfünûn konferans salonundaki içtimalarına da
büyük mikyasta iştirak ettiler. Bu hemşirelerimizin vedai
pek farklı oldu. Türk Yurdu'ndan başka Türk Ocağı,
Hilâl-i Ahmer, Rusyalı talebe cemiyetler ve tıbbiyeli
kardeşlerimizden teşyiine gelmiş murahhaslar vardı.
 T û r^ k ritt Tâtil^sme CaliSir

YIL; 2 5AYI; 59 (2 Mayıs 1329- 15 Mayıs 1913)

ö K i t ^ ^ (i K i t i i 1 Ç l 4 t

Edebiyat: Niyazi’ye / Celâl Sahir

Terâcim-i Ahvâl: Büyük Niyazi / K.N.

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia /Abdülhak Hâmid

Meriç Köprüsü / Köprülüzâde Mehmet Fuad

Tarih ve Asâr-ı Atîka: Hacı Paşa / Bursah Mehmed Tahir

İçtimaiyât: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak / Gökalp
İktisadiyât: Türk İli, Mâliyeni Gözet! / Pamıs
Mektuplar ve Cevaplarımız: İmar-ı Belde Fikrinin Yanlış
Tatbikinden Mütevellid Tahribat / Mimar Kemaleddin

Türklük Şuûnu: Semerkand Gazetesi, Takiyefin Cenazesi, Ayaz İshakî /

İtizar/T.Y.
Sayı 39 TÜRK YURDU 263
••

TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

Nİ YAZİ ' YE

Sen ilk ö n ce R esne'nin dağlarında parladın, ey güneş Bir tarafta vatan satan alçaklar
Işığının okunu İstanbul'un göğsüne çevirdin Bir tarafta mâzisini unutan
Varlıkları karartan, donduran bir geceyi devirdin Düşmanlara açık duran kucaklar
Döktün bütün ruhlara bir mukaddes aydınlık, bir ateş Bir tarafta gözlerini kapatan

Rumeli'ye Reval'de kefen biçen münafık Avrupa Kaygusuzluk uykusuna dalanlar

Bu kahraman mucize karşısında şaşırdı ve durdu Küme küme ahlâksızlık, sefalet
Milletimin yıllanmış düşmanları hırsından kudurdu Hâinlikler, hayırsızlıklar, yalanlar
Şark hastası dirildi, dikti yeşil gözünü Mağrib'e En nihayet sana kıyan cinayet

Ah o günler ne güzel ümitlerle parlayan günlerdi Bağlamıştın Rumeli'ye canını

Bir manevî baharın kokuları, renkleri saçıldı O gidince sen de candan ayrıldın
Her sararmış çehreyi onun penbe gülleri süslerdi Dava için şehitlerin kanını
Allah’ının eteğine sarıldın
Korkusundan kapanıp taş kesilen dudaklar açıldı
Hepsi senin adını sevgi ile, hürmetle anardı Sevinmesin seni vuran alçak el
Yalnız zulüm baykuşu bu halleri gördükçe yanardı Sen kurtuldun, acınacak bizleriz
Kalbimizde yüzü kanlı bir emel
Bu gün artık hayal oldu o bahar Cenazesi kefenleriz, gizieriz
Penbe güller kan rengine boyandı
Rumeli'ye ölüm saçan ordular Büyük ölü! Sen canlısın, ölmedin
Payitahtın kapısına dayandı Yaşıyorsun hepimizin canında
Hepimizin fikri senin mabedin
Düşman eller ay yıldızlı bayrağı İntikamın hepimizin kanında
Birer birer kalelerden indirdi 29 Nisan, 1329
Vatanımın karış karış toprağı
Yüreğine evlât kanı sindirdi
Celâl Sahir

Rumeli'nin mezarını kazanlar

En nihayet öldürdüler seni de
Bu zamanın tarihini yazanlar
Ne çamurlar bulacaklar içinde
264 TÜRK YURDU
TERÂCİM-İ AHUÂL
BÜYÜK NİYAZİ
Nihayet o da gitti; ruhunu Allahına tevdi etti.
Bu elim muharebe dolayısıyla zavallı büyük Türklük
ne ziyalara uğradı. Koca Rumeli gitti, yüzbinlerce
dindaşımız, nesildaşımız yurtlarıyla, mallarıyla, canlarıyla,
ırzlarıyla düşmanların ayakları altında ezildi.
Türklük şimdiye kadar bu nispette bir acı duy­
mamıştı. Bu nispette makhur olmamıştı. On Temmuz
güneşi Türklükte ne ziba, ne İlahî ümitler açmıştı. Şimdi
ne oldu? Bütün ruhlara umulmaz yaralar açıldı, şehitlerin
kanlarıyla sahralar, dağlar boyandı.
Ne kahramanlarımız bu kanlar içinde boğuldu!
Pazularının kahhar kuvvetlerinden Türklüğü mahrum
ettiler. Bütün bunlar Türk düşmanlarının tertibiyle
yapıldı. İslâm kardeşliği bu büyük cinayetin ikama mâni
olamadı.
Nihayet, manasının bütün şümûlüyle cidden bir
İslâm-Türk kahramanı olan Niyazi de, yine o müstekreh
vicdanlı ellerle şehit edildi. Türklüğün bütün son
acılarına, yine o hâin ellerle, büyük bir acı daha katıldı.
İslâm-Türk vicdanlarında ebedî bir hayat ile yaşayan
Niyazi, Avlonya İskelesi'nde, hasta ve takatsiz, arkasından
kurşunla vuruldu. Mübarek kanı tahta iskelenin
üzerinden temiz sahilleri yalayan köpüklü mavi denizin
nihayetsiz dalgalarına karıştı.
Niyazi kimdir? Okuyan ve duyan dünyanın hiçbir
yerinde onu tanımamış hiçbir kimse yoktur. Niyazi bütün
âlemin tarihlerinde bir kahraman, mazlum kanı dökme­
den bir milleti yüzlerce yıllık bir esaretten kurtarmak için
ilkin canını dişine alan bir kahraman olmak üzere yer
tutmuştur.
Bütün dünyaya şöhreti yayılan Türk kahramanı
Niyazi Manastır'ın sekiz saat kadar garbinde, gümüş sulu
güzel Prespe Gölü'nün şimalinde, Prester dağlarının
eteklerinde küçük bir ovayı süsleyen Resne kasabasında
doğmuştur. Babası, Resne'nin ileri gelenlerinden
Abdullah Ağa'dır. Resne Selânik'ten İşkodra'ya doğru
giden uzun ve mühim sevkulceyş yolunun üzerindeki
Türk kasabalarından biridir. Niyazi'nin çocukluğu bu
şirin kasabada, saf ve rustaî bir sûrette geçmiştir.
Sayı 39
Bin üçyüz onüç senesinde henüz ondört yaşını ikmal
etmemiş olduğunu söylediğine nazaran tevellüdü tarihi
bin ikiyüz doksan-doksanbir senelerine müsadif olma­
lıdır. Kesriye ve Manastır mülkî rüşdiyelerinde okuduk­
tan sonra Manastır mülkî idadîsine girmiş, içinde "bir
dağ-ı hunîn olan şu sükût-ı millîye bütün varlığıyla çalışa­
bilmek için ancak askerî mekteplerinde iktisab-ı sermaye
edebileceğini teemmül ederek mülkiye idadisinden
rüşdî-i askerîye atlamış" idi,
O vakit mülkî idadisinin tarih muallimi. Manastır'dan
yetişen bütün hürriyetçilerin hocası ve mürşidi olan
BursalI Mehmed Tahir Bey idi, "Manastır Mekteb-i Mülkî
İdadisinde rahle-i tedris ve irfanında kemalât-ı insaniye
ve mürşidânesine meftun olduğu" Mehmed Tahir Bey
gibi "muallimlere mâlik olması hasebiyle ancak rüşdiye-i
askeriyede feyz-yâb olabileceğini düşündüğünü" kendisi
söylüyor,
Niyazi 1310'da Manastır Askerî İdadisinden
Harbiye'ye naki etti. Manastır'da aldığı fikrî terbiye, İstan­
bul'un muzayık ve müstebit muhitine karşı, kahraman
ruhunu gayzlandmyordu. Bu kin, daha sonra ona bir
taziyane olacak kadar kuvvetlendi.
Sınıfı, politika işleriyle pek uğraştığı için, Harbiye
üçüncü senesine gelince, sılaya gönderildi. Derslere
devam ettirildi. 1312 senesi Ağustosunda zabit çıkarıldı.
Bu sınıfın adı arkadaşlar arasında sınıf-ı müstacel diye
anılmaktadır.
Niyazi 1313 Yunan seferine iştirak etti. Talih onu,
Yanya "Darü'l-harekâtı"na tesadüf ettirmişti. Harbin
başlangıcında Yanya Kolordusu, bazı korkak ve sefillerin
-bugün daha korkak ve hâini- tesiriyle Yanya'ya kadar
geriledi. Yunanlılar Beşpınar'a kadar ilerlediler. İşte o
vakit Niyazi, bu yirmibin kaçak askeri durduran ve can­
landıranların içinde idi. İlerleyen hasmın üzerine en ön­
de atılan Binbaşı Ahmed Siyavuş Beyin taburunda Niyazi
en önde giden bir mülâzım-ı sânî idi. Orada Niyazi, arka­
daşlarının gıptasını celp edici kahramanlıklar gösterdi.
Ve bu gazanferin arkasından gelenler, düşmanı tâ Nar-
da'ya kadar sürdüler. Hududun öbür başına def ettiler.
Niyazi burada bölüğüyle esir ettiği Yunan neferlerini İs­
tanbul'a götürmeye memur edildi. Ve kılıcı hakkı olarak
mülâzım-ı evvelliğe irtika etti.
Sayı 39 T UFK YURDU
Bulgar ihtilâli senelerine kadar Niyazi, Türklük
basaletini gösterecek bir fırsat bulamamış, zamanın
hulûlüne kadar fikrî terbiyesini takviye ile uğraşmıştı.
1318 senesi ihtilâlinden sonra Niyazi adı. Manastır,
Resne, Ohri, Istarova mıntıkalarında komitecilere ölüm
saçıcı bir kâbus olmuştu. O mıntıkaların şark cihetini de
Enver'in büyük nâmı sarmıştı. Bu iki komşu, bir zaman
birbirine yardımcı oldular. Niyazi Manastır avcı taburu­
nun kumandanı olmuştu, Enver de, bu tabuımn cevelân
ettiği mıntıkanın erkân-ı harbi idi. Bu refakat, Selânik'de
nurlanan Enver'in Niyazi'yi de yeni bir mücahedeye tes-
lik etmesini intaç etti.
1324 senesi Haziran’ının 20'nci Cuma günü Niyazi,
ikiyüz kadar fedaî arkadaşı ile Resne dağlarına çıktı.
Niyazi'nin ruhunu dolduran büyük emel, cins ve mezhep
ayırmaksızın bütün OsmanlIları, Yıldız istibdadından kur­
tarmak, meşrutiyete mazhar kılmaktı. Bu büyük emeli
besleyen bütün arkadaşlarının tuttuğu yoldan gidiyordu.
Yıldız'ın, bu hürriyetçi hareketi boğmak için Rumeli'ye
yığdığı ordularda yeni ruhla elektriklendi. 10 Temmuz'da
meşrutiyet ilân edildi.
Niyazi, ruhça âlî, ahlâkça müteâlî idi. O bir "Adsız" ol­
mayı Türklüğüne daha muvafık buluyordu. Kendisine ya­
pılan âlemî alkışlardan benliği müteezzi oluyordu. "Hare­
kâtım inkılâb-ı azim-i Osmanî'nin, evet bu inkılâb-ı kebîr-i
müsalemetin bâis-i yegânesi olmak üzere gösterildikten
sonra, şahsım o rütbe büyütülüyor ki, müteessif oluyo­
rum. Vicdan-ı umûmîyi amîkan cerihadar eden bu hü­
küm bir hata-yı fahiştir, bir iftira-yı mahzdır. Tarz-ı ikbâ­
lin, devr-i cedid-i inkılâbın bu sûret-i telâkkisi hakkaniye­
te, adalete bir darbedir." dedikten sonra, "Bize inkılâbı
hazırlayan, tehlike-i istibdadı atlatan, hürriyeti kazandı­
ran, milletin bir an bile duçâr-ı ye’s ü kesel olmayan
ümid-i istikbâli, istidad-ı terakkî ve kemâlî, kuvve-i nâmi-
ye-i icIâlî, hakk-ı ikbalidir." diyor.
Niyazi, bütün inkılâpçılar gibi, büyük Fransız
inkılâbının âmillerini tahrik eden insaniyetçi fikirlerle
beslenmişti. Buna bir de İslâmcı mefkureyi ilâve etmek
lâzımdır. Yüreğinde "yalnız vahdet-i Rabbaniye, adalet-i
İslâmiye nâmına takip edeceği mesleğin plânları"
bulunuyordu.
Niyazi dilce, ruhça, ahlâkça, vicdanca bir Türk idi.
Türk milliyetçiliğinin henüz bir mefkûre şeklinde tecellî
etmediği o inkılâp zamanlarında bile Niyazi, "Türklerin
265
şimdiye kadar Osmanlılık nâmına çalışmakta ihtiyar-ı te-
rahî" ettiklerini söylemek isteyen birkaç Arnavut'a karşı:
"Türkler hiçbir vakitte vatan gayretinde rehavet göster­
mediler. Türklerin sabır ve fazileti, teennî ve basireti ma-
rûf-i âlemdir... Türkler, Rumeli'de başkaları tarafından iş­
gal olunacak bir mevki-i hâkimiyeti muhafaza için son
damla kanlarını akıtmaya vahdaniyet-i Rabbaniye üzerine
bi'l-ittihad ahd ü misak etmişlerdir.
"Türkler munsıf bir kavîmdir. Türkler halim, müte-
vazi, munsıf, cesur bir kavîmdir. Akıbet-endîşdir.
Asabiyetten vârestedir. Bütün unsurlar ile, bütün hilâf-
giıier ile uğraşacak bir kuvvet vücuda getirinceye kadar
sabır ve sükûnetini muhafaza ettiler. Bahusûs ecnebî
müdahalesini davet edecek nümayişlerden, asabîlikler­
den, hırçınlıklardan içtinap ettiler. Kuvvetlerinin şâyân-ı
istinad olduğuna hükmettikten sonra, kendilerini bir
azm-i kahramanâne ile meydana attılar. Hiddete, şiddete
geldiler. Halîmin şiddeti ise asabî bir hareket değildir.
Binaenaleyh onları azminden, meramından çevirmek
gayr-i mümkündür." demiştir. Bu sözler, ancak yüre­
ğinde Türklük salâbeti bulunan bir dimağdan doğabilir.
Onu şehit eden eller de büyük bir Türk kahramanını
öldürmüş olmakla sadrlarım teşfıye etmek istediler.
Zaman koca Niyazi'nin yüce nâmını Türk tarihinin
şanlı sahifelerine altın kalemle hakkedecektir.
Allah rahmet eylesin
KM
EDEBİYAT
LIBERTE
Mukaffa Bir Facia
(Başı 2'nci yılın 13'üncü sayısında)
Enstrüment
Yalnız bir şeyde olan istidat
Her encümende câ-yı kabul bulmaz
İster mahsûl-i sa‘y, ister Hudâ-dâd
Sahibi de daima mergûb olmaz
Mahza bir sınıf için müfid bir kitap
Tasnif eyleyen kübra-yı cümhûr
Tahsis-i nef a mebni, beyne'l-kitap
Ne çok makbul olur, ne pek meşhûr
266
Marifet her hünerden birer miktar
Hissedar olup halka arzetmekdir
Ya senin Nasion neden haberdar
Fazlı kendini âkil farzetmektir
Cahil olduğu kadar mütekebbir
Taassup ettiği kadar vahşî
Liberte
Her fazilete müstaid: Müdebbir
Alim, hamiyetli, mübariz, münşi
Enstrüment
hiçbir delilin yok, maksadın nispet
Liberte
Cesur,,.
Enstrüment
Miskin!...
Liberte
Muallâ nispet...
Enstrüment
Gümrah!
Liberte
Bin delilim var: Şâyân-ı muhabbet
Enstrüment
Yüz bin delilim var: Şâyân-ı ikrah!
Hüsniü olsa seninle beraber
Nasion'u pek çok seven bulunur
Dostânı hoşnut, düşmanları muğber
Her tarafta hürmetle yâd olunur
Gayyûr olsa nişanlısı bulunan
Liberte sarayda esir görülmek
Gayretine dokunup, elde şan
İşi ya ölmek olur, ya sürülmek
Münşi olsa hem kalben pür-helecan
Hem sâkin durduğuyçün hicap eder
Mübariz bulunsa, ya fedâ-yı can
Yahut Liberte'yi almak icap eder
Liberte
Silâhı yok bir yalnız neferdir
Koca orduya nasıl karşı dursun
Enstrüment
O yolda hezimet de bir zaferdir
Düşmanı galipse kendini vursun
Liberte
Kendini vurmaktan mücanebeti
Mücerret âtîye hizmet içindir
TÜRK YURDU Sayı 39
Bâzımın hayata muhabbeti
Nefsinden ziyade ümmet içindir
Enstrüment
Ümmeti sevse Liberte'nin el’ân
Bu Despot sarayında değil, ancak
Nasion da lüzumunu bi'l-ilân
İkaza çalışırdı
Liberte
Çalışacak
Fakat memleket buraya tutulmuş
Bu gün haykırsa sesi aksetmez
Halk uyumuyor, sızmış, bed-mest olmuş
Ses duyarsa da söz işitmez
Enstrüment
Şâyân-ı muhabbet olsa Entre’nin
Entere, Inyorans ve şâir kibar
Nasion'u sevmekte sana şerik
Liberte
-Sözünü keserek-
Madem, bize onlar sebeb-i idbâr
Câhil bir cemiyet-i müsellehanın
Hâin serdarları onlar değil mi
Harp kadar müthiş bir müsâlehanın
Ganimetkârları onlar değil mi
Onlar değil mi ki bu gün kralı
Halka zalim, kendilerine mazlûm
Ettiler... Mille t-perver Liberal'i
Düşürmek istiyorlar. Niçin?.,. Malûm
Bitmedi
Ahdülhak Hâmid
MERİÇ TÜRKÜSÜ
Issız dağ başını duman bürümüş
Yine Rumeli'ne düşman yürümüş
Kervan gelmiş, yel küllerin savurmuş
Dertli Meriç akar kervanım diye
Acep nerde kaldı arslanım diye
Türk ili boş kalmış, kervanlar göçmüş
Dumanı tütmemiş, düşmanlar saçmış
Ayrılık şarabın analar içmiş
Dertli Meriç akar kervanım diye
Acep nerde kaldı arslanım diye
Sayı 39
Meriç'in üstüne köprü kurulur
Düşman geçer, hep yiğitler vurulur
Hepsini anlatsam dilim yorulur
Dertli Meriç akar kervanım diye
Acep nerde kaldı arslanım diye
Çiçek ayı geldi, çiçek açmadı
Yel kırlara lale, sünbül saçmadı
Yiğitler vuruldu, mertler kaçmadı
Dertli Meriç akar kervanım diye
Acep nerde kaldı arslanım diye
Çoban dağ başından geçmez oldu
Sürüler Meriç'ten içmez oldu
Gözü nişanlımın seçmez oldu
Dertli Meriç akar kervanım diye
Acep nerde kaldı arslanım diye
Hep köyler yıkılmış, ocaklar tütmez
Viran bahçelerde bülbüller ötmez
Yârim yâd ellerde, hasretim bitmez
Dertli Meriç akar kervanım diye
Acep nerde kaldı arslanım diye
Akşam ovalara duman yayılır
Meriç'in suları,susar, bayılır
Nilüferler ölür, dertler ayrılır
Dertli Meriç akar kervanım diye
Acep nerde kaldı arslanım diye
Köprülüzâde Mehmed Fuad
TARİH U£ ASAR-I ATfKA
HACI PAŞA
Anadolu'da yetişen Türk ulemâsının ulularından
vücuduyla iftihar olunur cami'ü'l-kemalât bir zattır.
Terâcim-i ahvâl kitaplarımızdan başta "Şakayık-ı
Nu'maniye" olmak üzere bu yolda yazılan âsârımızın
hemen kâffesinde Aydınlı olduğu muharrerse de
Kütüphane-i Umûmî'de kendi elyazısıyla yazılı Bayburtlu
Ekmelüddin Hazretlerinin ilm-i hadîsten meşhur
Meşarık-ı Şerîf şerhinin sonundaki ketebesi olan: "Hacı
Paşa bin Hace Ali el-Konevî er-Racî ila rahmeti
rabbihi'l-latîf fi medineti Konya" ibaresine nazaran fı'l-asi
Konyak olduğu ve sonradan Aydın'a hicretle burasını
TÜRK YURDU 267
kendisine vatan-ı sânî ittihaz etmesinden nâşî Aydınlı
tanındığı anlaşılıyor. İsmi Celâleddin Hızır olan bu zat-ı
âlî medrese tahsilini memleketinde bitirdikten sonra
mahzan tevsi-i malûmât için Mısır'a giderek eâzım-ı
ulemâdan Mübarekşah Mantıkî'den mantık tahsilini
ba'de'l-ikmal hem fikrî ve min-vechin hemşehrisi bulu­
nan Bedreddin-i Simavî ile fuzalâ ve mutasavvifenin
ekâbirinden Şeyh Ekmelüddin Hazretlerinden istifade ve
istifaza eyledi.
Bu esnâlarda vücuduna ârız olan hastalık dolayısıyla
ilm-i tıp tahsili lüzumunu da anlayarak zamanı
etıbbasından tıp tahsil eyleyip kendisini tedavi ettiği gibi
bu ilimde gösterdiği hazakatin mükâfatı olarak Mâristan-ı
Mısır tesmiye olunan Darü't-Tedavî'ye sertabip tayin olu­
narak bir müddet ebna-yı cinsini de tedavi etti. Ba'dehu
vatanına avdet ve o tarihte Aydın mülkü olan Aydınoğlu
Mehmed Beyin davet ve iltiması üzerine Birgi'ye azimet­
le tedris ve telife başladı. Senelerce bu veçhile ömür sü­
rerek 820 küsur tarihinde âlem-i ahirete gitti (Rahmetul-
lahi aleyh). Aydın vilâyetinde seyahatim esnasındaki tet-
kikatıma göre elyevm nahiye merkezi olan Birgi'nin Hı-
zırlık denilen yerinde medfundur. Âlem-i İslâm'ın iftihar
ettiği meşhur müelliflerden Seyyidü'l-ulemâ Şerif Cücanî
sahib-i terceme Hacı Paşanın ilim ve irfanını teslim ve tas­
dik eden zevât-ı âliyedendir. Âsârının cümlesi gayr-i
matbu olup ber-vech-i âtîdir:
1. Mecma'ü'l-Envâr fi CenPü'l-Esrâr: İki cilt üzere
mürettep Arabiyyü'l-ibare tefsîr-i şerîftir.
2 Mesâlikü'l-Kelâm fi Mesâüü'l-Kelâm: Müfessir-i
meşhur Kâdı-ı Beyzavî'nin dakayık-ı ilm-i kelâma dair
telifi olan Tavâli'u'l-Envâr ismindeki eser-i marûfunun
şerhi olup Aydınoğullarından İsa Bey nâmına müelleftir.
3. Hafiye alâ Şerhi Metâli‘ü'l-Envâr: Metn-i eser
fâzıl-ı şehir Kadı Siracüddin Mahmud Ermevî'nin şerhi de
Allâme Kutbuddîn-i Râzî'nin olup hikmet-i atîka ile
mantıkin dekayıkından bâhistir.
4. MüntehabüfiŞifâ: Şifâü'l-Eskam'âm hülâsa edil­
miş ilm-i tıbba dair Aydınoğlu Mehmed Bey nâmına
müellef Türkçe bir eser olup birinci bâb tıbbın İlmî ve
amelî kısmından ikinci bâb gıdaların, şerbetlerin,
devâların terkip ve envâından ve üçüncü bap emrazın
esbab ve alâiminden bâhis olmak üzere üç bâbdır. Birer
nüshaları Tire'de İbn-i Melik, Manisa'da Muradiye
268 TÜRK YURDU
kütüphanelerinde olduğu gibi İstanbul kütüphanelerinin
de bazılarında vardır.
5. Teshîl: Şifâ'dan küçük Türkçe tıbbî bir eser olup
bunun da nüshaları mezkûr kütüphanelerde mevcut
olduğu gibi hatt-ı destiyle muharrer nüshası Kütüphane-i
Umûmî'dedir. Bu iki eser-i tıbbînin Almancaya tercüme
edildiği elsine-i şarkiye vâkıflarından Doktor Hans Bart'ın
cümle-i ifadâtındandır.
6. Şifâü'l-Eskam ve Devâü'l-Alâm: İsminin delâleti
gibi tıbba müteallik Arabiyyü'I-ibare bir eserdir. 782 tari­
hinde Ayasuluğ'da telif edildiği nihayetinde muharrer
olan bu eser-i cesîmin müellif hattıyla muharrer nüshası
Enderun-i Hümayun'daki Sultan Ahmed-i Sâlis
Kütüphanesi'ndedir.
7. Feride: İlm-i tıptan üç bâb üzere mürettep
Ai'abiyyü'l-ibare olan bu eserin birinci bâbı külliyât-ı ilm-1
tıp, ikinci bâbı havassü'l-agdiyeti ve'l-edviyeti, üçüncü
babı esbabü'l-emraz ve'l-alâmât ve'l-mealicâttan bâhis
olup müellif hattıyla muharrer nüshası Yeni Cami
Kütüphanesi'ndedir.
8. El-Kemmi'l-Celâlî: Bu eserin asıl ismi müellifin
mukaddimesinde kaydedildiği veçhile Es-Saâdetü
ve'l-İkbâl'dır. Aherinde ise Kemmi'l-Celâlî ismiyle de
tesmiye eylediği mezkûrdur. Üçüncü bir ismi de lügaten
asıl manasına olan Kinaşe ismiyle de maruftur.
Arabiyyü'I-ibare dört makale üzere mürettep bir eser-i
tıbbî olup bir nüshası Laleli Kütüphanesi'nde vardır.
"Kem", Türkçede "yen" manasındadır. Kem­
mi'l-Celâlî müellifin ismi olan Celâleddin Hızır'ın yanında
kolaylıkla taşıdığı Muhtıra-i Tıb demektir.
15 Nisan sene 529
BursalI Mehmed Tabir
İÇTİMAİYAT
TÜRKLEŞMEK, İSLÂMLAŞMAK, MUASIRLAŞMAK
III
ANANE VE KAİDE
Bizde herkes kaidesizlikten şikâyet ediyor. Ben
kaidecilikten şikâyet edeceğim. Herkes terakkî ede­
meyişimizin sebebini ananecilikte görüyor. Ben bunun
ananesizliğimizden ileri geldiğini göstereceğim.
Sayı 39
İçtimaî hayatımızın hangi cihetine baksak iki
muhtelif cereyanın çarpıştığını görürüz. Bunlardan biri
cezrîlik (radikallik), diğeri muhafazakârlıktır. Birbirinin
tamamıyla zıddı sanılan bu iki cereyan bence aynı esasta
birleşmiştir: Kaidecilik.
Muhafazakârlar, mevcut kaideleri lâ-yetegayyer
hakikatler sırasında görerek değiştirilmesine küfür
nazarıyla bakarlar. Cezrîler, makul kaideleri mutlak
düstûrlar idadına koyarak kabul etmeyenleri mürtecilik-'
le itham ederler. Bu iki sınıftan hiçbirisi, bu eski yahut
yeni kaidelerin nereden çıkarak ne yolda tekâmül
ettiğini, müteakip zamanlarda mütehalif muhitlere nasıl
intibak ettiğini aramaya lüzum görmezler. Çünkü her iki
tarafça da kaide, zamanların fevkinde ve muhitlerin
haricinde bir "kaimün bi-nefsihi"dir. Bu, bir cemiyette
hayatî tekâmülün muvakkat ve diğerlerine muttasıl bir
merhalesi değil, zaman ve mekândan mücerret bir âlem
olan nefsül'emirde sabit ve müteayyen ezelî bir hakikat,
ebedî bir düstûrdu.
Kaidelere mütabaat tekerrür ede ede itiyat hâline
geçtiği için ihtiyarlar muhafazakâr olurlar. Gençlerse
medenî ihtişamlarıyla parlak görünen müterakkî millet­
lerin terakkî etmelerinin sebeplerini tatbik etmekte
oldukları kaidelerin doğruluğuna hamlettikleri için bun­
ları taklit etmek hevesine düşerler. Bundan dolayı kök­
ten inkılâpçılar sırasına geçerler.
Adı ister adet, ister moda olsun, ister âdab, ister
etiket nâmı verilsin, ister itikat, ister içtihad denilsin,
fıkıh maddeleri yahut hukuk düstûrları sürerinde tecellî
etsin, kaide daima aynı şeydir. Tekâmülün süreksiz ve
mütereddit bir vakfesi addolunmayıp da tespit ve tecmid
edildiği anda cansız bir kadid hâlini alır. Hayatın lübbü
yaratıcı bir tekâmüldür. Tekâmülsüz mevcutlar
cemaatlerden ibarettir. Kaideciler neticeyi sebep yerine
koyarlar. Kaide tekâmülün muvakkat bir neticesidir.
Onlar bunu tekâmülün sebebi sanırlar. Sebep malûm
olduğu için artık tekâmülün tarihini tetkike lüzum
görmezler.
Bu zihniyette olanlar kaideyi mutlâkıyet tahtında
kaid bir semâvî zili telakkî ettikleri için tatbikattan bir
fayda hâsıl olmadığını görünce bütün mesuliyeti zavallı
kaideye yükletirler. Derhal cezrîler seslerini yükselterek
muhafazakârları susmaya mecbur ederler. Yapılacak iş
pek kolay: Eski kaideleri haf ederek yerlerine yenilerini
Sayı 39 TÜRK YURDU
ik‘ad etmek.
Fakat bunların hükümranlığı da çok sürmez. Çünkü
tatbikatta yine aksilikler görülmeye başlar. Bu kere itiy-
atçılar başlarını doğrultur ve taklitçileri meydandan çek­
ilmeye davet eder,
İşte bizde daima böyle olmuştur! Türklüğün mazisi
tetkik olunsun: Görülecek ki, birbirine ittisali olmayan
birçok tarih devreleri yaşamışız. Müesseselerimiz muzaf-
feriyet iğtinamlarıyla ani bir sûrette dolan, fakat menba-
ını millî bir iktisattan almadığı için yine ani bir sûrette bo;
şalmaya mahkûm olan istilâ devletlerinin hâzinelerine
benzemiş. Tekâmülden doğma müesseselerimizi tarihî
ittisallerini temin ederek canlı an'aneler hâline sokacağı­
mıza, bunları bir tarafa atarak her ülkeden (tarihsiz,
ananesiz) kaideler sürerinde müesseseler almışız.
İngilizler kaidesiz bir millettir. Fakat tarihî ittisalleri,
tekâmülî initafları malûm an‘aneler en ziyade İngilizlerde
görülür. İngilizleri terakkî ettiren an'aneciliktir.
Biz Türkler kaideci, fakat an‘anesiz bir milletiz.
Türklüğe ve İslâmlığa ait an'anelerimizin tarihî silsileleri­
ni aramadığımız gibi asrımızı temyiz eden terakkilerin
menba ve tekâmülünü de tetkike lüzum görmeyiz. Bizim
için yalnız neticeler lâzım. Türklük ve İslâmlık mütevalî
medler ve cezirlerden sonra amelî ve itikadî kaideler
sürerinde rüsublar bırakmış. Avrupa medeniyeti birçok
i'tila ve inkılâptan sonra bize birtakım İlmî ve amelî
umdeler sürerinde tecellî ediyor.
Bir kısmımız o rüsubları istimal, diğer takımımız bu
umdeleri iğtinam ederiz. Kaide ister itiyadî, ister taklidî
olsun ibda ve terakkiden mahrumdur. Çünkü munfasıl
itiyatlar, münfasıl taklitler hem imtizaç ve terekküp ede­
mezler, hem de mazileri yoktur. Her biri müstakil ve
mutlak bir âlem olan kaideler -oturdukları yeıierde-
oldukları gibi kalırlar. Bir istikbâl vücuda getiremezler.
An‘ane ise ibda ve terakkî demektir. Çünkü an'ane
muhtelif anları birbirleriyle zevebân etmiş bir maziye,
arkadan muharrik bir kuvvet gibi ileriye doğru iten tarihî
bir cereyana mâliktir ki, daima yeni inkişaflar, yeni
initaflar tevlîd edebilir. Anane kendi başına velûd ve
mübdî olmakla beraber ona aşılanan yabancı yenilikler
de damarlarındaki hayat nüsgundan feyz alarak canlanır
ve âdi taklitte olduğu gibi çürüyüp düşmez.
269
Bergson ferdin ruhunu hatıralarının mecmuundan,
cesedini itiyatlarının mecmuundan ibaret görüyor. Bir
milletin hatıraları, an'aneleri itiyatları ise kaideleridir.
Demek ki, bir milletin ananeler ruhunu, kaideler bedeni­
ni teşkil eder. İstinad noktasını, ananeci bir millet ruhun­
da, kaideci bir millet gövdesinde arar. Birincisi hayatın
manalarını, İkincisi lafızlarını okur. Birincisi tarihî bir hür­
riyet, İkincisi coğrafî bir esaret içinde yaşar. Bulgarlarla
olan çarpışmalarımızda onlar ateşli an'anelerinden, biz
baârid kaidelerimizden mülhem olarak saldırıyorduk.
Netice tarihin coğrafyaya galebesi oldu.
O halde, şimdiye kadar yürüdüğümüz muhafaza­
kârlık ve teceddüt yollarının ikisi de çıkmaz imiş. Yeni
hayat, bunların ikisinden de sakınmak gerek. Evvelâ
Türklüğe mahsus müesseselerimizin ananelerini,
tekâmül tarihlerini tetkik etmeliyiz. Türk edebiyatı ne
Âşık Paşa ile, ne de Nevayî ile başlar. Edebiyatımızın men-
balarını bir taraftan taş mahkûkelerde, ceyran deri­
lerinde, diğer taraftan da halkın koşmalarında, masal­
larında, destanlarında aramalıyız. Millî veznimiz parmak
usûlüdür. Millî dilimiz yalnız Türk sarfına tabi olandır.
Millî edebiyatımız, mevzularını, istiare zeminlerini Türk
hayatından, Türk İçtimaî teşkilâtından, Türk esâtirinden,
Türk menkıbelerinden almalı. Lisanımızdan yabancı
terkipleri, şiirimizden yabancı vezinleri, edebiyatımızdan
yabancı telmihleri atmalıyız. Lisan ve edebiyatımıza
an'anesinin mebdeinden başlarsak, uğradıkları muvakkat
istilâların arızî ve marazî devreler olduğunu anlayacağız.
Türk hukukunun tarihini, törelerin, yasaların, tüzüklerin
tetkikiyle diriltmeliyiz. Türk mimarîsi, Türk musikisi,
Türk sanatı başlı başına tamîk edilmeli, millî üslûbu­
muzun mahiyeti meydana çıkarılmalı.
Türklüğün kelimelerde, mesellerde, masallarda,
destanlarda izleri kalmış bir millî mefkûresi vardır ki,
bunu bu dağınık enkaz arasından bulup çıkarmak ve
bunda mündemiç olan ırkî ma-ba‘de't- tarihi keşfetmek
en büyük vazifemizdir.
Sâniyen İslâmlığa ait müesseselerimizin an'anelerini,
tarihini tefahhus etmeliyiz. Kelâmın, tasavvufun, fıkhın
tarihlerini bilmeliyiz. Bu müesseselerin nasıl tekâmül
ettiği, muhtelif muhit ve zamanlara ne yolda intibak eyle­
diği malûm olursa, bu asırda hangi terakkileri kabul
edeceği ve istikbâlde ne şekilde bir tekâmül takip
eyleyeceği anlaşılabilir.
270 TÜRK YURDU
Anane, bir müessesenin muhtelif zamanlardaki şekil­
leri arasında ittisal ve ahenk tesis etmekle kalmaz.,,
Bütün müesseselerin aynı asıldan ne sûrede iştikak
ettiğini de göstererek hepsini birbirine rapteder.
Durkheim'e göre, ahlâk, hukuk, siyasiyat, mantık,
bediiyât, iktisadiyât gibi müesseselerin cümlesi dinden
müştaktır. Bu dallar köklerin dinî bir ma-ba‘de't-tabîada
bulmakla zinde bir feyze, feyyaz bir zindeliğe mazhar
olurlar.
Anane ittisal ve ahengi muktezî olduğu için Türk’ün
ma-ba‘de't-tarihini bu ma-ba‘de't-tabîaya raptederek bir
İslâm-Türk tarihi yapmak da iktiza eder.
Sâlisen, asrın âliyat ve fünûnundan, usûliyât ve felse­
fesinden istifade edebilmek için bunların da tekâmül tar­
ihlerini, zamanî ve İçtimaî intibaklarını taharri etmeliyiz.
Medeniyet tarihi bize gösteriyor ki, bir memlekette
sanayi terakkiye başlayınca fenler de inkişaf ediyor.
Renler sanayiden doğar, sanayii sevk ve idareye
uğraşır. Bizde fen tahsili bir vasıta değil, bir gayedir.
Bizim mütefenninlerimiz yalnız fenden bahsetmeyi bilir­
ler, fennin tatbikatıyla uğraşmaya iktidarları yoktur. O
halde bizde hakikî manasıyla ne fen, ne de mütefennin
vardır. Fenler âliyâttan doğduğu gibi, felsefe de usûlden
tevellüd eder. Feylesoflar başkalarının bulduğu hakikat­
leri terkip ve tensik edenler değildir. Gerçekten feylesof
olanlar, hakikatin taharrisi usûlünü bilenler ve bunu biz­
zat tatbik edebilenlerdir.
Bu gün felsefe, keşfolunmuş bir sürü malûmatın
mecmuu sürelinde telâkkî olunamaz. Felsefe, bu malû­
matı la-yenkatı keşf ve ıslah eden usûllerden ibarettir. Yi­
ne anlaşılıyor ki, bizde hakikî manasıyla ne felsefe ne de
feylesof vardır,
O halde bir taraftan tarihli ve ananeli bir millet hâline
girmeye, diğer taraftan bilfiil sanayie istinat eden fenler,
usûllerden ale'd-devam feyz alan felsefeler yaratmaya
çalışmalıyız.
Asrın fünûn ve felsefesini, âliyât ve usûliyâtını millî ve
dinî ananelerimizi izah ettiğimiz sûrette aşılar ve temzic
eder isek muasır bir İslâm-Türk medeniyeti hâsıl ola­
caktır. Ve işte halk ruhunun Kızıl Elma diye aradığı bu
Sayı 39
mev‘ûd hayata vâsıl olduğumuz zamandır ki, hakikî
manasıyla ictimaen hür ve medeniyeten müstakil
olacağız.
Gökalp
İKTİSADİYAT
TÜRK İLİ, MÂLİYENİ GÖZET!
Siz, başlıca varidat-ı devletinizin Duyûn-ı Umûmiye!
nâmındaki hususî kumpanyanın idaresi altında bulundu­
ğunu, memleketinizin kapitülasyon bağlarıyla bend edil­
miş olduğunu velhâsıl memleketinizde hiçbir gûna ciddî
ıslahat icrasına muktedir olamayacak bir sûrette bağlan­
mış bulunduğunuzu şüphesiz bilirsiniz. Fakat siz, me-
sâil-i iktisadiye ile iştigal arzusunda bulunmadığınızdan
kendinizin boğulmuş olduğunuzu, hayat-ı düveliyenizin
hemen ölü bir hale geldiğini ve esaret-i mâliyenin, esa-
ret-i iktisadiye ve za‘f-ı siyasîyi intaç eylediğini bilmiyor­
sunuz. Siz dâyinlerinizin hizmetçileri derekesine inmiş
olduğunuz gibi devletiniz de ancak onların menfaatleri­
ne hizmet eyliyor. Fakr u zaruret içerisinde yuva(r)lan-
makta bulunan köylülerinizden toplanmakta olan paralar
da ecnebî bankalarına akıp gitmektedir. Sizin ordunuzu
beslemek için paranız yetişmediği bir zamanda Düyûn-ı
Umûmiye'nin fazla-i varidatı gittikçe büyümektedir.
1328 senesi yani muharebe ve felâketler senesinde
Duyûn-ı Umûmiye'nin fazla-i varidatı -varidattan faiz­
lerin ve borç taksitlerinin tediyesinden sonra bakî kalan
meblağ- 1.417.922 Osmanlı Lirası'na bâliğ olmuş ve
bunun 354.480 lirası borçların fevkalade bir sûrette
itfasına sarf edilmiştir. Daha doğrusu faizlerle senevî
ödenmesi lâzım gelen âdi taksitlerin tediyesinden sonra
borçlardan bir kısmının fevkalâde olarak ödenmesi için
354.480 Osmanlı Lirası daha verilmiş demektir. Halbuki
hükümet memurlarınız bu sırada maaş bile alama­
mışlardır.
Böyle bir netice, Devlet-i Osmaniye ile Duyûn-ı
Umûmiye idaresi arasındaki münasebata vâkıf bulunan­
ları düçar-ı hayret eylemez. Ben, muharebenin devamına
rağmen Duyûn-ı Umûmiye idaresindeki varidatta teza-
yüd husûle geleceğini ve idare-i mezkûrenin kendi
Sayı 39 TÜRK YURDU
nezdindeki ihtiyat akçasına -iki milyon Osmanlı Lirası'na-
arz-ı iftikar etmeyeceğini evvelce Türk Yurdu vesair
gazetelerde yazmış olduğum makalelerde söylemiştim.
Hakikaten de öyle oldu! Ben, ihtiyat akçası ile Osmanlı
tahvilâtı almayıp da mezkûr akçanın bir kısmıyla evvelce
satın almış olduğu İtalyan tahvilâtını Trablusgarb
Muharebesi esnasında da elden çıkarmamış olan Duyûn-ı
Umûmiye'nin Türkiye hakkında takip eylemekte olduğu
tarz-ı siyaseti izah etmiştim, Devlet-i Osmaniye felâketli
muharebenin darbeleri altında ezilmekte iken paraları
kendisi için faydasız ve dâyinler için lüzumsuz olarak
boşta durmakta idi.
Bu hakikatin bütün ehemmiyetini göstermek için
keskin, fakat doğru bir misal arzedeceğim. Farz ediniz ki,
dâyinleriniz donanmanızı tevkif etmişler. Binaenaleyh
müdafaa esnasında ondan istifade edemiyorsunuz! Bu­
nun size siyasî bir darbe olacağında hiç şüphe etmezsi­
niz. İşte Duyûn-ı Umûmiye nezdinde bulunan iki milyon­
luk ihtiyat akçası taht-ı esarette bulunan bir zırhlı demek­
tir. Eğer kendi malınız olan bu meblağ elinizde bulun­
muş olsa idi, onunla ya bir zırhlı alır veyahut kuvva-yı te-
dafüiyenizin tezyidi uğrunda sarf eyler idiniz.
Burada en mühim mesele sizin, yalnız müttefik Bal­
kan devletleri tarafından mağlûp edilmediğinizi ve bütün
hezimetlerinizin Avrupa diplomasisi ve mehafıl-i âliye-i
mâliyesi tarafından ihzar edilmiş olduğunu artık anlamış
olmanızdır.
Bunu idrak etmek sizin için elzem idi. Zira bu sıra,
muharebenin hitamından sonra Avrupa diplomasisi ve
maliyûnu mukadderatınızı kendi menfaatlerine muvafık
bir sûrette hal ve tayine hazırlanmaktadırlar.
Mâsârifat-ı askeriyeyi karşılamak için ahaliye harp
vergisi tevzi eylemek lâzım gelmişti. Fakat bu vergi pek
geç tevzi olundu. Niçin? Çünkü sizin ricâl-i devletiniz
ulûm-i iktisadiye delâil ve efkârını nazar-ı dikkate almayıp
Türkiye'nin müşkil bir vaziyetde duçar olmasında alâka­
dar bulunan mehafil-i âliye-i mâliyenin nasihatleriyle
amel eylemekte idi. En nihayet harp vergisi tevzi olundu­
ğu zaman, ondan toplanan meblağın kısm-ı azami yine
Duyûn-ı Umûmiye veznesine gitti. Maliye nezaretinizin
veznesinde küçük ihtiyaçların tesviyesi için bile para bu­
lunmadığı hâlde Duyûn-ı Umûmiye İdaresi, harp vergi­
sinden toplanan meblağdan 57.367 Osmanlı Lirası'm ala­
rak fevkalâde itfâ-yı duyûna sarfeyledi.
271
Türkiye, akd olunan muahede mucebince İtalya'dan
2,164,502 Osmanlı Lirası almak hakkına mâlik idi. Fakat
bu meblağın tamamını alamadınız, hükûmet-i Osmani­
ye'nin yedine ancak 273.806 lira geçebildi. Halbuki bu
meblağ, ona karşılık olarak Duyûn-ı Umûmiye tarafından
evvelce verilen 300.000 liralık avansı bile kapatamayacak­
tır.
Bu nasıl olabiliyor? Duyûn-ı Umûmiye İdaresi
herşeyi eline almış, Türkiye ricâl-i devleti ise memleketin
menafiini muhafaza edememişlerdir. Devlet-i Osmaniye
ile Duyûn-ı Umûmiye beyninde münakid bulunan bil­
cümle mukavelat mucebince Duyûn-ı Umûmiye İdare-
si'nin İtalya'dan alınan tazminat-ı harbiyenin bu kadar
büyük bir kısmını kendisine tahsis edebilmeye zerre
kadar hakkı yoktur.
Malûm olduğu üzre İtalya tazminat-ı harbiyesi,
Tarbiusgarb ve Bingazi'de duyûn-ı Osmaniye teminatı
olmak üzre gösterilen varidat-ı devletin sermaye haline
vaz‘ olunmasından mütehassıl bir meblağdır.
İşte Duyûn-ı Umûmiye İdaresi, bundan kendisine
düşen hisseyi hesap ederken varidat-ı mezkûreyi teminat
gibi değil, adeta kendisine ait varidat imiş gibi telakki edi­
yor. Halbuki tazminat-ı mezkûrenin ancak bir kısmı Du-
yûn-ı Umûmiye'ye ait bulunduğu halde Duyûn-ı Umûmi­
ye onun tamamını talep eyliyor.
Devlet-i Osmaniye ile Duyûn-i Umûmiye İdaresi
beynindeki muhasebe o sûrette cereyan ediyor ki, idare-i
mezkûre veznesine varid olan varidattan evvelâ Duyûn-i
Umûmiye İdaresi'nin masrafları, sâniyen faizlerle
borçların âdi taksitlerinin ödenmesi için lüzumu olan
2 .157.375 Osmanlı Lirası tenzil edildikten sonra bâkî
kalan meblağın yüzde yetmişbeşi Türkiye'ye ve yüzde yir-
mibeşi de Duyûn-ı Umûmiye'ye kalıyor. İtalya tazminat-ı
harbiyesi, sene-i aidesinin varidatına mahsub edilmeli ve
ondan sonra bâlâdaki veçhile hesap ve taksim olunmalı
İdi. Halbuki Duyûn-ı Umûmiye varidatı hadd-i tabiîsini
zaten aşmış bulunduğundan İtalya'dan alınan tazminat-ı
harbiyenin doğrudan doğruya yüzde yetmişbeşi Devlet-i
Osmaniye'ye verilmeli idi.
Ben, Duyûn-ı Umûmiye İdaresi'nin İtalya tazminat-ı
harbiyesi hakkındaki hesaplarını uzun uzadıya tahlil ve
tetkik eylemek fikrinde değilim. Zira bu makalenin
hacmi o kadar uzun tetkikata müsait değildir. Hükûmet-i
272 TÜRK YURDU
Osmaniye'nin İtalya tazminatının bu yolda hesap ve tak­
simine nasıl razı olduğunu tasavvur edemediğim gibi
hiikûmet-i müşarunileyhamn âtideki cihetleri niçin
nazar-ı dikkate almadığını da anlamıyorum:
1. Duyûn-ı Umûmiye İdaresi, sermayenin tediyesini
talep ettikten mâada bir buçuk senelik varidatın tediyesi­
ni de istiyor ki, bu sûretle Trablusgarp ve Bingazi tazmi­
natı, yirmibeş defa değil, yirmialtı buçuk defa sermaye
hâline vaz edilmiş oluyor.
2. Duyûn-ı Umûmiye İdaresi, bir buçuk senelik
muharebe zamanı için muharebesiz zamanlardan daha
ziyade varidat talep eyliyor. Zira muharebesiz zamanlar­
da idare-i mezkûre varidatın ancak yüzde yirmibeşini
talep edebilecek idi. Halbuki bugün varidatın yüzde
yüzünü istiyor.
3. Duyûn-i Umûmiye Devlet-i Osmaniye'nin hiç eline
geçmeyen varidatı da talep ediyor. Meselâ Gümrük
Rüsûmu'nun yüzde üç zammını istiyor ki, Trablusgarp
muharebesi zamanından ele geçmemişti. İlh...
4. Duyûn-ı Umûmiye İdaresi, kendisine isabet eden
hisseleri o kadar mufassal ve izam-kârâne bir sûrette
hesap ettiği halde, kaybedilen Afrika vilâyâtındaki duyû-
nun mesarifat-ı idariyesini hiç kâle bile almıyor. Halbuki
bu meblağ sermaye haline vaz olunarak Duyûn-i
Umûmiye'ye verilen hisse-i tazminattan tenzil edilmek
lâzım gelirken Duyûn-ı Umûmiye meblağ-ı mezkûru hiç
hesaba katmıyor ve kendi veznesinde muhafaza eyliyor.
Duyûn-ı Umûmiye İdaresi ile olan mukavelât muce-
bince idare-i mezkûre ile Hükûmet-i Osmaniye arasında
ihtilaf zuhûr ettiği zaman hakem usûlüne müracaat olu­
nacak idi. Maatteessüf Hükûmet-i Osmaniye bu tazminat
meselesinde bu vasıtaya müracaat etmemiştir, Bu sûretle
elde edilecek hüküm ve karar ne yolda olursa olsun,
Türkiye için daha faydalı olurdu.
Bunları gördükten sonra Duyûn-ı Umûmiye'nin
maliye kongresinde takip edeceği tavır ve hareketin
neden ibaret bulunacağını şimdiden tasavvur etmek
müşkil değildir. Duyûn-ı Umûmiye'nin mezkûr kongrede
Türkiye umûr-ı mâliyesi üzerindeki kontrolünü tezyid
etmek ve Devlet-i Osmaniye'yi tamamen taht-ı esarete
almaktan başka birşey gözetmeyeceği şüphesizdir.
Acaba Türkiye, kendi menafı-i mâliyesini müdafaaya
muktedir olacak mıdır? Fakat onun müdafıleri nerededir
Sayı 39
ve kimlerdir? Ellerinde ancak bir vekâletnâme bulunacak
olan Türkiye ricâl-i devletinin maliye konferansında
hükümetlere ve kuvvetli matbuata istinat etmekte bulu­
nan mehafıl-i maliye-i âliyenin nüfûzuna karşı gidebile­
ceklerine inanmak saf-derunluk olur. Siz kendi nokta-i
nazarınızı Avrupa efkâr-ı umûmiyesine tanıtmak için
şimdiye kadar ne yaptınız? Hiçbir şey! Hiç olmazsa
menafi-i mâliyenize müzaheret edecek olan kendi mem­
leketinizin efkâr-ı umûmiyesine karşı ne yaptınız? Böyle
bir efkâr-ı umûmiye mevcut değildir. Kendi gazetelerinizi
okuduğunuzda görürsünüz ki, onun ya mesâil-i mâliyeyi
tamamen müsamaha eylemekte ve bütün istikbâl-i mem­
leketinizin mesail-i mezkûrenin halline merbût
olduğundan bî-haber bulunmakta veyahut bankaların ve
Duyûn-i Umûmiye'nin menafiine muvafık olan makalâtı
derceylemektedirler, Avrupa parlementolarında Avrupa
maliyûnunun sizin memleketinizdeki menafii hakkında
istizahlar vuku bulmakta olduğu hâlde sizin parlamen­
tonuz nerededir? Evet, sizde parlamento yok, Meclis-i
Mebusanınız açılmıyor, milletvekilleri ve parlamento
kürsüleri mefkuddur. Onlar mevcut olsaydı, sizin menafı-
iniz de bu vasıta ile bütün cihana karşı müdafaa edilebilir­
di. Siz, kendi milletinizin ses çıkarmasına meydan ver­
mediğiniz için Avrupa aheng-i düveliyesinde de bir
sesiniz yoktur. Hâl böyle olunca Avrupa'nın sizi nazar-ı
dikkate almasını nasıl talep edebilirsiniz?
Velhâsıl malûmât edinmek, menafı-i içtimaiyeye atf-ı
dikkat ve merak eylemek ve umûr-ı devlet üzerinde İçti­
maî bir kontrol husûle getirmek lâzımdır. Bundan başka
çare-i halâs yoktur.
Parvus
MEKTUPLAR
ÜE CEUAFLARIMfZ
İMAR-I BELDE FİKRİNİN YANLIŞ TATBİKİNDEN
MÜTEVELLİD TAHRİBAT
Geçen makalelerimin birinde düz ve geniş yol
hastalığıyla İstanbul'un, eski ve kıymettar İstanbul'un ne
ehemmiyetli, kıymetli binalarını, tarihî heyet-i mima-
riyelerini, âbidelerini mahv u tahrip etmiş olduğumuzu
Sayı 39 TÜRK YURDU
ve tekmil bu tahribatı tramvay yolu güzergâhında aramak
lâzım geldiğini, misallerini zikrederek beyan etmiş ve
maatteessüf bu tahribata el’ân devam olunmakta olduğu­
nu her gün görerek artık buna fen ve marifet nâmına ni­
hayet vermek lâzım geldiğini izah eylemiştim. Düz ve ge­
niş ve şehri dama tahtasına tahvil eden yolların ne kadar
müz'ic ve çirkin olduğu enzar-ı umûmiyede yavaş yavaş
tebeyjâin etmekte olduğunu işiterek seviniyorum ve di­
yorum ki, şark ahalisi müntesip ve mütehassıs olmasa bi­
le takdir-i marifet ve hüsn-i tabîatte hilkaten bir hassa-i
mümeyyizeye mâliktir. Düz ve geniş yol ve eski âsârı
mahv u tahrip taraftarları pek güç nâil-i emel olacaklar ve
olsalar da kimse takdir etmeyecek ve herkes beddua
edecek!
Fatih Cami-i şerifine doğru yükselen Çırçır harîk ma­
hallinin tanzim olunan yollarını ve etrafındaki acî-
bü'l-manzara binaları görenler ve bu mahalleyi yüksekçe
bir mahalden seyredenlerin kâffesinde bir hiss-i nefret ve
teessür uyanmakta olduğunu görüyorum.
Ve görüyorum ki, bu satrançvari yollar ve etrafına ya­
pılan ve her türlü manasıyla cehalet ve çirkinliği ve mari-
fetsizliği tasvir eden binalar heyet-i umûmiyesiyle o yük­
seklikleri tezyin eden, kendine has bin türlü sanat, şekil
ve cesametiyle İslâmlığı ve Türklüğü ilân eden kubbeli,
minareli, saçaklı, heybetli ve güzel âbidelere yakışmadığı­
nı herkes anlıyor ve senelerden beri birtakım ihtiyacât ve
hissiyât tesirâtıyla sa‘y-i mütemadi ile hâsıl olan güzellik­
lerin yangınlarla ber-hevâ olduğunu ve bunun ecnebi his­
siyât ile bir anda istihsal olunamayacağını idrak ediyor ve
o zaman yangının ertesi gününden daha ziyade elim bir
manzara karşısında cam yanıyor,
İshak Paşa, Aksaray, Sultanahmet yangın yerleri de
imar olundukta bu hale gelecekse o zaman İstanbul ne
olacak? İmar olunan mahalleleriyle ne çirkin, büyük ve
kıymetdar binalarıyla ne şâyân-ı merhamet bir hâle gele­
cek? Avrupa'nın büyük meşhur şehirlerinden bir çoğu bu
imar-ı belde hevesinin yanlış tatbikatıyla tahrip olundu.
Cahilâne birçok paralar sarf edildi. Zengin olan beldeler
en evvel ve en çok bu tahribata uğradı. O zamanlar şehir
mimarlığı doğru ve geniş ve düz yol yapmak mühendisli­
ğinden ibaret idi. Paris şehrini Üçüncü Napoleon zama­
nında meşhur Baron Husman'ın projeleri tahrip etmişti.
O eski Paris'in güzelliği ilelebed kayboldu. Berlin de aynı
273
belâya uğradı. Düz ve geniş ve meknesik binalarla çirkin­
leştirildi. Fakat çok geçmeden bu yanlış yoldan dönüldü.
Sahib-i his ve sanat Almanya'nın en büyük mimarlarından
Baurat Flofmann oniki seneden beri Berlin şehrinin
mimarlığında eski hataları tamir ile uğraşıyor.
Bunlardan başka Avrupa'nın birçok şehirleri bu yan­
lış imar-ı belde belâsına uğradı, Tahribâta düçar oldu. Fa­
kat birçokları da her türlü terakkiyât-ı medeniye ve cedî-
deye mazhar olmakla beraber eski güzelliklerini, kıymet­
li binalarını, tarihlerini muhafaza ettiler, Almanya'nın bü­
tün Nürnberg, Stutgard, Münih, Dresden, Mayansi, Ko­
lonya ve ilh... gibi hemen bütün şehirlerini bu husûsta
misal olarak zikredebiliriz.
Fransa'nın Ruan, Bruj, Rens şehirlerinin eski sokak­
ları dahi şâyân-ı tezkârdır.
İstanbul'un imarı için Avrupa'nın bu acı tecrübelerin­
den ne için istifade etmek istemiyoruz? Ne için AvrupalI­
ların bir devirde tutarak sonraları yanlış olduğunu anla­
dıkları yoldan gitmekle şehrimizi tahrip etmek istiyoruz?
Burasını anlamak güç değildir. Çünkü şehir mimarlığının
ne olduğunu bilmiyoruz. Ve şehirlerin tarih-i tekâmülü­
nü maatteessüf tetkik etmemişiz. Bu adem-i ihtisas ve
malûmatsızlık ile İstanbul şehr-i mühimmini imara kal­
kışmışız da kemâl-i cesaretle gülünç ve acınacak bir cesa­
retle devam ediyoruz. Fakat neticede bizim kaybettiği­
miz ve edeceğimiz Avrupa şehirlerinin kaybettikleri gibi
değildir.
Çünkü ehemmiyet-i tarihiye ve kıymet-i mimariye ci­
hetiyle İstanbul ile kıyas edilebilecek bir ikinci şehir yok­
tur.
Biri Bizantin, diğeri Türk iki büyük medeniyetin sa-
ha-i neşr ü faaliyetini teşkil eden İstanbul'u fevkâlade
ehemmiyetli tetkik etmeye mecburuz. Hele Bizantinlerin
kemâl-i müşkilât ile meydana getirebildikleri bir kubbeye
mukabil bin türlü sanatlarla, kemal-i maharet ve suhûlet-
le nice kubbeleri Bizantinlerin her cinsten bir eserine
mukabil, Anadolu'dan beraber getirdikleri millî sanatla­
rıyla yüzlerce harikalar, eserler meydana getiren Türk
medeniyetinin saha-ı teâlî ve intişarı olduğundan dolayı
İstanbul'u bir his ve şevk-ı millî ile anlamaya ve anlatma­
ya gayret etmeliyiz. Onun için tekmil bu âsârı mahv u
tahrip değil, her türlü teferruâtı ve güzellikleriyle şimdi­
ye kadar edilen tahribât ve tahrifâttan halas ederek mey­
274 TÜRK YURDU
dana çıkarmalı, muhafazasına çalışmalıyız. Bu sûretle
yalnız medenî kavîmlere lâyık olan işleri yapmış olacağız.
Avrupa'da görüp burada da tatbikine yeltendiğimiz düz
yol inşası aleyhtarlığının Avrupa'da kesbettiği ehem­
miyete bir miyar olmak üzre Gand Darülfünûnu mual­
limlerinden ve Belçika'nın meşhur mimarlarından Mösyö
Kluge'nin meşhur Mimarî nâm eserinden bahsimize
müteallik akşamı naklediyorum:
"Uzun ve müstakim bir sokak umûmiyetle güzel ola­
maz..."
"Belçika'nın en meşhur mimarlarından bulunan Be-
yart, "Hatt-ı müstakim aleyhinde İttihamnâme nâmıyla
tevsim ettiği meşhur eserinde bu hususta tafsilât-ı muk-
nia itâ etmektedir."
"Bazı eski sokakların i'vicac ve inhinâları köşelerde
insanı hoş bir manzara ile karşılar. Bu sokakların güzer­
gâhlarım bu ihtiyacât-ı mahalliye ile bu ihtiyacâtın tesvi­
yesi için insanın sarf ettiği sa‘y-i mütemadî çizmiştir.
Meselâ, Viyana'nın Rophenturmstrasse, Stazburg'un eski
Şarap Pazarı Sokağı, Roma'nm Le Görse Victor-Emmanu-
el'i, Ruan, Bms şehirlerinin eski sokakları bu zümreden­
dir. Bütün bir şehri bir nazarda gösteren ip gibi müsta­
kim sokaklar insan yürüdükçe uzanır, yeknesaklığı ile
hissi ezdiği gibi nihayet nazarı da yorar."
"Müstakim bir sokakta bütün mebani, cepheleri fira­
ri müstevîler derununda olduğundan, menâzıran çirkin
görünür. Köşeli ve münhanî sokaklarda ise muka'ar ta­
raftaki mebanî cepheden göründüğünden ziyade kendi­
ni gösterir, mebaninin tarz-ı mimarisi de müsait ise gayet
güzel ve azametli manzaralar ibraz eder. Binaların yüksek
akşamı, bilhassa kuleler iyi görünebilmek için mutlaka
bir münhanî sokağın muakkar tarafında olmalıdır."
"Gerçi muhaddeb tarafında kalan binalar görülemez­
se de yeni bir sokak güzergâhı çizilirken gösterilmesi ar­
zu edilen mebani muakkai' tarafa ve gösterilmesi arzu
edilmeyen mebanî ise muhaddeb tarafına bırakılabilir.
Bir sokağın iki tarafı da mutlaka yekdiğerine müvazi ol­
mak lâzım gelmez. Bilâkis aynı bir sokağın arzının "ihtiy-
acât-ı tabiiye ve mevziiyeye göre tehâlüfü sokağın güzel­
leştirilmesi için" edilen vesâitten biridir."
"Paris şehri Üçüncü Napoleon zamanında Baron
Hosmann'ın projeleri mucebince uzun ve müstakim
sokaklarla bozulmuştu. Şark garından rasathaneye giden
Lafayet, Ron, Şato Ron, Etyen Marsel ilh... namlarını alan
Sayı 39
caddeye meşahir-i mimarından biri Spleen yani Sıkıntı
Sokağı nâmını veriyor."
"İmparator İkinci Giylom'un ise Berlin'de Hosmann
yerine Mösyö Kuntze (Konça)'sı var. Bu zat da projeleriy­
le büyük ve müzeyyen bir şehir yapmak ister. Fakat mu­
vaffak olduğu şey Prusya payitahtı sıkıntılı, müzüc bir şe­
hir yapmaktan ibaret kalmıştır."
(Burada Kuntze'den sonra Berlin'de de nokta-i ,naza­
rın değiştiğini ve şimdi şehir sermimarı olan Mösyö Hoff-
man'ın hatt-ı müstakim düşmanı bir zat olduğunu ilâve­
ten zikredelim.)
Karisruhe şehrinin planı adeta bir yelpaze gibidir.
Bütün sokaklar yelpazenin merkezinde bulunan şatoya
müteveccih olduğundan nereden baksanız bu binayı gör­
mek mecburîdir.
Şu sıkıntılı şehirleri Bruge, Prag, Normberg gibileriy­
le bir mukayese ediniz. Bu şehirlerin sokaklarının hafif
iVicacları mürûr ve ubûru hiçbir veçhile tas'ib etmediği
gibi sokağı ihata eden binaların hepsini de bütün güzel­
likleriyle birer birer gösterir ve nazarı daima eğlendirir.
Hatt-ı müstakimin ne derece güzellik düşmanı oldu­
ğu bütün vahşetiyle Amerika'da göze çarpar. Hükûmât-ı
müttefikanın bazı şehirleri dama tahtası gibidir. Bütün
sokaklar birbirini umûmen kat‘ eder. Her sokak birbirine
benzer, meselâ New York'da 20 kilometre tülünde müs­
takim sokaklar vardır. Sokak ve cadde isimleri birinci,
ikinci, üçüncü... gibi i‘dad-ı nisbiyeden ibarettir,
Avrupa'da da böyle dama tahtası gibi şehirler vardır,
meselâ Türen, Manhaime gibi. Brüksel'de de Leopold
mahallesi bu esasla çizilmiştir. Bayert o mahallede yirmi
sene oturduğu halde yine her gün yolunu şaşırırmış. Flo-
ransa'da dahi bir mahalle hatt-ı müstakim esaslarıyla çizil­
mese de hatanın ne derece azîm olduğu çabuk anlaşılmış
ve tamirine gayret edilmiştir.
Fazla uzun ve müstakim sokakların mehazirini tahfif
için bazı vesâite müracaat ediliyor.
Bunlardan biri sokağın arzını muhtelif noktalarda,
etraftaki mebaniye nazaran, münasip sürerinde tezyid ve
tenkisten ibaretdir. Ağaç garsı da bu husüsta faydalıdır,
Mukatta tülanî bir sokağın mukatta tülanisi müstakim
veya münha olduğu taktirde muhaddep veya muka'ar
olabilir.
Sayı 39 TÜRK YURDU
Mukatta tûlânînin muka'ar olması pek muvafıktır.
Böyle bir mahalle bakınca, yolun mukatta-ı arzanisi,
mukabil cihetinde kalan arabaların, insanların,
ebniyelerin zemine yakın yerlerini set ederek yalnız
kısm-ı fevkanileri görünür: Sokak o noktada bitiyormuş
gibi bir tesir icra eder. Binaenaleyh bir şehrin sokakları
tanzim edildiği esnada yolların mukatta tûlanilerinin
muhaddebiyet ibraz ettiği nokta yolun güzergâhım
kırmalı yahut bir meydancık teşkil etmelidir.
Bir sokak köşesinde yüksekçe veya kuleli bir bina
sokağı tezyin eder ve seyyahların nazar-ı dikkatini celp ile
yollarını suhûletle bulmalarına yardım eyler.
Mimar Kemaleddin
TÜRKLÜK ŞUÜNÜ
Semefkant Gazetesi: Semerkantlı Müftü Hoca
Mahmud-i Bihbudî cenaplarının Türkçe ve Acemce hafta­
lık bir gazete neşrine Rusya Hükûmeti'nden müsaade al­
mış olduğu ve Türkçe kısmının Özbek lehçesinde olaca­
ğını Kırım'da çıkan Tercüman arkadaşımız yazıyor. Se-
merkant arkadaşımızın Buhara'da çıkıp da az zamanda
sönen bahtsız Turan gibi olmamasını ve muvaffakiyetler­
le devam ederek oradaki arkadaşlarımıza hayırlı hizmet­
ler etmesini Tanrı Teâlâ'dan dua eyleriz.
Tukayefin Cenazesi: Şimal Türklerinin sevgili mil­
lî şairleri Abdullah Tukayef in cenazesi Kazan'daki Keleçi-
gin Hastahanesi'nden kaldırılmazdan evvel ziyaretine
Müslümanlardan birçok halk gelmiş ve cenazesi başında
medrese talebesi nöbet beklemiştir. Cenaze alayında on-
binden ziyade halk bulunmuştur. Rus erkek ve kadınları
çelenklerle merasime iştirak etmişlerdir. Tabutunun üze­
275
rine Darülfünûn İslâm talebesi ile medreseliler, kitapçı­
lar, sanatkârlar ve birçok cemiyetler tarafından yazılı şe­
ritlerle bağlı çiçek demetleri konmuştur. Kazan'ın mü­
nevver kadın ve kızları, kabristana kadar cenaze alayına
iştirak etmişlerdir. Şairin vefatı haberini alan Sibirya'nın
Tomsk şehri medreselerinde muallimlerle şakirtler
hatm-i şerif okumuş ve merhumun mhuna ithaf eylemiş­
lerdir. Muallimler mekteplerde Tukayef in şiirlerini oku­
yarak şair hakkında çocuklara malûmat vermişlerdir. Ge­
lecek sayımızda merhumun tasvirini, hayat ve eserleri
hakkında mütalaaları, bazı şiirlerini dercedeceğiz.
Ayaz İshakî: Şimalî Türk ediplerinden Ayaz Efendi
İshakî'nin Sibirya'da menfa olduğu ve Romanof sülâlesi­
nin üçyüzüncü sene-i devriyesi münasebetiyle yalnız
müddet-i nefyinin tenkis edildiği malûmdur. Bu kerre
Ayaz Efendinin büsbütün afv edildiğini ve memleketine
avdet eylediğini memnuniyetle öğreniyoruz. Genç edibi
ve şimal kardeşlerimizi bu halâstan dolayı tebrik ederiz.
Kendisinin Sibirya'da menfa iken çıkartmış ve Yurd'umu-
za hediye etmiş olduğu fotoğrafını da ileride karilerimize
takdim edeceğiz.
İtizar: Celâl Sahir Beyin Hâmid Beye dair olan ma­
kalelerine, yazılarımızın çokluğu hasebiyle bu sayıda de­
vam edemedik. Karilerimizin ahdini rica ederiz.
T.Y
 'Tûr’kle^r'itt Vâidesin^ Calıstr

YIL; 2 SAYI; 40 (16 Mayıs 1329- 29 Mayıs 1913)

O i c^ f a ^ d c l c% çc&a %

Abdullah Tukayef! Köprülüzâde Mehmed Fuad

Abdullah Tukayef I RomanyalI Numan Baybörü

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia /Abdulhak Hâmid

Türkge / Sait Sunçaley

İçtimaiyât: Felâketlerden Sonra Milletler / Halide Edib

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Türk Medeniyeti Tarihi / Ahmet Agayef

Lisanlar İlmi: Osmanlıcanm Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı / Erdoğan

Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit

Savı 40 TÜRK YURDU
••
TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çah§ır
ABDULLAH TUKAYEF
Bu sene bütün Türkler için acı ve felâket yılı oldu.
Uzun asırlardan beri saf kanlarımızla yıkadığımız mukad­
des toprakları kaybetmek yetişmiyor gibi, birer birer mil­
letin büyükleri de aramızdan çekilip gitti. Halbuki,
yetim-i maneviyetimizin bugünkü karanlık semâsında,
bize teselli ve saadet yolları gösterecek yıldızlar o kadar
çok doğmuyor. Bosfor kıyıları bir Vefık Paşa, bir Alımed
Midhat yetiştirmekte ne kadar tama‘kâr ise İdil boyu da
bir bir Abdülkayyum, bir Tukayef meydana getirmekte
ondan daha feyizli değildir. Bu yoksulluğu gidermek ve
istikbâle büyükler hazırlamak istersek, bari ölülerimizin
matemini tutmayı bilelim.
Mazlum İdil'in beyaz ve nihayetsiz bir kar denizine
benzeyen soğuk havzasındaki ırkdaşlarımız, öyle görüyo­
rum ki, ölülerine bizden daha sıcak, daha samimî bir
ağuş açıyorlar. Büyük şairleri Abdullah Tukayefe karşı
şimalî Türk matbuatının, Türk erbab-ı fikir ve kaleminin,
bilhassa genç erkek ve kızların gösterdikleri muhabbet,
merbûtiyet Volga boyunda İstanbul'dan daha fazla millî
bir vicdan mevcut olduğunu anlattı. Gazeteler, risaleler
haftalarca, aylarca Tukayef ten, onun hayatından, âsârın-
dan bahsettiler. İdarehanelere her yerden binlerce taziye
telgrafları geldi. Şairin matbu eserleri kâmilen satılıp
bitti. Hatta Tukayef nâmına bazı âsâr-ı hayriyeye bile
teşebbüs olundu. Millî bir vicdan varlığını bunlardan
daha vazıh gösterecek birşey yoktur. Duyan ve hisseden
binlerce kişiden mürekkep bir matem mevkibi millî şair­
lerinin cesedine çiçekler, ruhuna Fatihalar hediye
ederken, artık Türklerin de medeniyet ve insanlık yoluna
girmiş olduğunu ispat ettiler.
279
Onbe§ günde bir çıkar
Büyük İslâm mütefekkirlerinden Musa Efendi Bigiyef
Tukayef in vefatı münasebetiyle âhiren neşrettiği bir
makalede, şimal Türklerinin şu son yirmi beş senelik ter-
akkiyâtını pek canlı iki misal ile gösteriyor:
Rusya'daki Türklerin ilk millî intibah mübeşşir-
lerinden üstad Şehabeddin Mercanî yirmi beş sene evvel
seksen yaşında vefat ettiği zaman, kimse ehemmiyet ver­
memiş, cenaze merasimi fevkalâde basit olmuş, hatta
bazı cahil müderrisler "Dinsiz Şiînin cenazesine git­
meyiniz." diye tenbihatta bulunmuşlar. Musa Efendi bu
hatırayı teessürle anlattıktan ve bu son tezahürat ile
mukâyese ettikten sonra şair öldü. Lâkin millet dirildi,
nidâ-yı mesudunu izhar ediyor. Fakat muhterem fâzılın
bu husûsta şimal Türklerine tevcih ettiği ağır bir haysiyeti
var ki, pek muhik: "Bu sene İslâm dünyası en müthiş
musibetlere uğradığı, milletin haysiyeti izzeti kay­
bolduğu halde, onlara hiç müteessir olmayıp alelâde bir
adama matem tutmak eğer taklit ise manasız, ciddî ise
-milletin diğer hususlardaki kayıtsızlığını göstermek
itibarıyla- fecidir. Sonra genç şair ber-hayat iken hiç
ehemmiyet vermeyip sefaletine aldırmayanlar, onun
vefatından nasıl müteessir olabilirler: "İşte iki elîm sual
ki, bilhassa birincisi bizim Rumeli felâketlerimize taalluk
ettiği cihetle kalbimizi daha çok yakıyor... Türkler, birbir­
lerinin saadet ve felâketine şimdiye kadar tamamen
lâkayd kaldılar. Birbirlerini hiç düşünmediler, bilmediler,
anlamadılar. Fakat bari bundan sonra ırkdaşlık rabıta-ı
maneviyesini öğrenseler ve medeniyet hayatında bera­
ber yürüseler ne olur. Felâket ve hüsran zamanlarında,
milletler de insanlar gibi teselliye muhtaçtırlar. Böyle
zamanlarda beraber dökülen göz yaşları kavî ve unutul­
maz bir kardeşlik rabıtası teşkil eder!
280 TÜRK YURDU
Şimal Türklerinin şairi Abdullah Tukayef, henüz yir-
mibeş yirmialtı yaşlarında iken karanlık bir hastahane
koğuşunda sefalet ve yoksulluktan terk-i hayat edince,
Volga kıyılarından Karadeniz yalılarına kadar umûmî bir
matem feryadı koptu. Millî şairlerinin bu kadar genç bir
yaşta ölüp gitmesi daha pek yeni doğmuş olan şimalî
Türk edebiyatı için telâfî edilemez bir felâketini binaena­
leyh matbuatın, fikir ve kalem erbabının, genç neslin bu
felâket karşısında derin bir ye’s ve matem göstermeleri,
onların, büyük şairlerini hiç olmazsa ölümünden sonra
takdir ettiklerini anlattı.
Tukayef in vefatı, İstanbul fikir ve edebiyat âleminde
adeta lâkaydane karşılandı. Halka ve münevverlere Türk
milliyeti esaslarını telkin için çalışan Türk Yurdu ile Türk
Ocağı istisna edilirse, matbuat ve erbab-ı tahrir ve
tefekkür bu mühim hâdiseye bigâne kaldı, denilebilir.
Yevmî gazeteler birkaç satırlık taziyet-âmiz şeyler
yazdılar. Yalnız Tasvîr-i Efkâr ile İslâm dünyası Tukayef e
birkaç sütun tahsis ettiler. Bunun esbabını uzun uzun
aramaya hiç hacet görmüyorum. Kârilerin, muharrirlerin
henüz millî bir vicdandan mahrum olmaları, Türklük âle­
mindeki hadisatı lâyık olduğu ehemmiyetle takip
etmelerine bir mâni teşkil ediyor. Musa Efendinin Şimal
Türkleri hakkındaki muahezelerini biz burada Cenup
Türkleri için de tatbik edebiliriz. Fakat Türklüğü anla­
mayan bu ekseriyet karşısında adeta şâyân-ı hayret bir
sûretde çoğalan genç, zinde, milliyetperver, yeni bir nesil
var ki, Türklük âlemindeki her hâdiseyi bütün vicdan­
larıyla takip ediyorlar. Daha doğrusu etmeye başladılar.
Ve işte Yurt, bu nüshasını o temayülün bir nişanesi
olmak üzere çıkardığı gibi ben de bu satırları onların bir
mümessili sıfatıyla yazıyorum.
Tukayefin hayatı ve âsârı hakkında ciddi mütalaalar
yürütebilmek için itiraf edeyim ki, hemen hiç sâlâhiyetim
yok. Şimal Türklerinin fikrî ve edebî hareketlerini pek az
zamandan beri takibe başladığımız gibi şimal lehçesiyle
de henüz yeni yeni istinas ediyoruz. Binanaleyh bu
mühim mevzuun cidden salahiyettar bir kalem
tarafından yazılmasını çok temenni ederdim. Fakat
mücbir birtakım sebepler bu müşkül vazifeyi şimdilik
bana tahmil etti.
Sayı 40
■-1:
!l: M:
Abdullah Tukayefin yirmibeş yirmialtı seneden
ibaret olan hayatı baştan başa acı sefalet sahnelerinden
ibarettir, denilebilir. Baba sevgisi, ana şefkati, aile ter­
biyesi gibi her çocuğun ruhunu ısıtan, insanda en tatlı
hatıralar bırakan saadetler zavallı şair için tamamiyle
meçhul kalmıştır. Üvey babalar, yabancı aileler yanında,
kendisini sevip okşayacak, göz yaşlarını şefik ellerle sile­
cek ruhlardan mahrum bir halde büyüdüğü için
Tukayefin kalbinde hususî sevgilere karşı bir boşluk
hâsıl olmuş ve ileride o boşluğu milletinin sevgisiyle
doldurmuştur. Hayatta şahsî saadetler olmadığını nef
sinde pek acı bir sûretde tecrübe eden bir şairin hod-per-
estlikle hiç alâkadar olmaması ve yalnız milletini
düşünmesi pek tabiîdir.
Tukayef "İsimde Kalganlar (Hatırımda Kalanlar)"
nâmındaki otuzsekiz kırk sahifelik mensur bir eserinde
hayatının ilk safahatını sade, basit lisaniyle müessir bir
tarzda anlatıyor. Bu eserin ikinci kısmı yazılıp çıkmadığı
için maatteessüf şairin son seneleri hakkında müdevven
ve mazbut malûmata mâlik bulunmuyoruz. Yalnız yevmî
gazetelerde, risalelerde bu senelere müteallik birçok
hatırat intişar ettiği cihetle onlardan bu husûsta istifade
etmek mümkün oldu.
Abdullah Tukayef, Milâdî bin sekiz yüz seksen altı
senesinde Kazan civarında Kuşlauç karyesinde
doğmuştur. Pederi Mehmed Alîm Molla oğlu Mehmed
Ârif Molla on dört, on beş yaşlarında Kaşgar medresesine
gidip tahsil ettikten sonra köyüne avdet etmiş ve molla
olmuş alalâde bir adamdı. Ârif Molla, ilk zevcesi öldük-
den sonra Uçiili karyesinden Zinetullah isminde bir kim­
senin kızı olan Memdude'yi almış ve bu izdivaçtan
Abdullah Tukayef meydana gelmiştir. Şairin bedbahtlığı
doğar doğmaz kendini gösterdi. Henüz beş aylık iken
babası öldü. O zaman Ârif Molla'nın baba ve anası çoktan
vefat etmiş olduğu için anası yetimle beraber yalnız kaldı.
Fakat biraz sonra validesi Memdude Sasna karyesi
imamına varınca, yetim aynı zamanda öksüz kaldı. Onu
Şerife isminde fakir bir kadının yanına bıraktılar.
Abdullah orada sefil ve kimsesiz bir hayat geçirmekte
olduğu esnada, tahminen teehülünden bir yıl sonra,
validesi çocuğunu yanına getirtti.
Sayı 40 TÜRK YURDU
Talihsiz çocuk anasının cenah-ı şefkati altında uzun
müddet kalamadı. Sasna'ya vücûdundan biraz sonra
validesi vefat edince, üvey pederi onu Uçiili'ye, ölen
validesinin ailesi yanma götürdü. Fakat birçok çocuklara
mâlik olan bu fakir ailede Abdullah'a kim ehemmiyet
verirdi. Oradaki yoksul, garip hayatından şair, yalnız iyi
bir hatıra, Sacide Abla isminde küçük bir kızın hatırasını
saklamıştır.
Bu aile, derin bir fakr u sefalet içinde bulunduğu için
Abdullah'ı oradan geçip Kazan'a gitmekte olan bir adama
vermeye mecbur oldular. O da çocuğu Kazan'a götürüp
Peçan pazarında Mehmed Veli isminde birine verdi. Şair,
bu adamla zevcesi Azize'den az çok muhabbetle
bahsederek, hatıratında onlardan "Ana, baba" diye
bahsediyor. Fakat bu devirlere ait olan hatırat az çok
perde-i ibham altında kaldığı cihetle, şair gerek bu
vakayı, gerek Mehmed'le Azize'nin hasta olup, "Biz
ölürsek bu çocuğun hali ne olur?" mülahazasına tebean
kendisini tekrar Uçiili'ye getirdiklerini, sonra oradaki­
lerin kendisini evlâtlığa vermek üzere civar köylere haber
verdiklerini hep mazi-i naklî sıgasıyle anlatmaktadır.
Esasen "Hatırımda Kalanlar" okunacak olursa, bundan
sonraki vekayiin, şairin hafızasında vazıh bir surette mev­
cut olduğu tarz-ı tahrîrden pek kolay anlaşılabilir.
Tukayef, Uçiili'nde uzun müddet durmadı. O civar­
daki Kırlay köyünden Sadî isminde hâl ü vakti yerinde,
alicenap bir adam onu evlâtlığa alıp götürdü. Sadî'nin
Sacide ve Sabire isminde iki kızı, oldukça İyi kalpli bir
zevcesi vardı. Tukayef burada geçirdiği hayattan ve bil­
hassa Sadî'nin uluvv-i cenabından hatıratında hürmet ve
muhabbetle bahsediyor. Bilhassa Uçiili'dekl hayatı fakr u
sefaletten kurtulup burada az çok müreffeh bir hayata
nâil olması, talihsiz çocuğu çok mesut etmişti. Fakat her
lahza-ı istirahatinde kendisini mutlaka taciz eden talihsi­
zlik bu sefer yine kendini gösterdi. Bir sabah yatağında
yatarken, kulağına "Sabire ablan öldü, sen hâlâ uyukla
dur." feryad-ı dehşeti geldi. Birkaç gün sonra da Sadî'nin
zevcesinin, kocasına hitaben bu felâketi kendi şeametine
atfettiğini duydu. Alicenap adam bu gibi şeylere ehem­
miyet verenlerden değildi. Fakat Abdullah artık her
münasebetle kadıncağızın şeamet isnatlarına maruz
kalıyordu.
O kış Abdullah'ı mektebe başlattılar. Köy İmamı
Fethurrahman Molla'nın haremi, kızlarla beraber
281
Abdullah'ı da okutmaya başladı. Zeki çocuk o kış ellf-bâyı
ve biraz da iman şartlarını okuyup öğrendi. Bu senenin
yazı, Abdullah'ın hatırasında belki en mesut zamanlardan
biri oldu. Şair hatıratında, bu çiçekli mevsimi bütün
güzelliklleriyle, adeta müştakâne tasvir ediyor. Bu yaz
Sadî'nin Sadreddin isminde bir çocuğu oldu. Mektep
vakti gelince Abdullah'ı erkek mektebine verdiler. O
artık Kesikbaş okuyor, hatta iyi çalıştığı için, tembel
şakirdlere ders bile okutuyordu. Abdullah, Sadî'nin
yanında iki sene kadar durdu. O müddet zarfında
Sabire'den başka Sacide de öldü. Sadî'nin ayağı aksamaya
başladı. Kadıncağız bütün bu felâketleri, hiç alâkası
olmadığı halde zavallı öksüze atfediyordu.
Bir sonbahar günü Abdullah, Risale-i Azize okurken
Bedreddin isminde Kuşlaviçli bir adam geldi. O esnada
evde olmayan Sadî ile zevcesini çağırttıktan sonra, onlara
çocuğu almak üzere geldiğini söyledi: "Ben Kuşlaviçliy-
im; bu çocuk köy imamımızın çocuğudur. Biz onu kaç
seneden beri arıyor, nerde olduğunu bilmiyorduk. Cayık
kazasında onun halası ve halasının kocası var, istiyorlar.
Ben şimdi onu alıp götüreceğim." Üç senedir kemâl-i
şefkatle bakıp büyüttükleri bir çocuğu vermek, Sadî'ye
de, zevcesine de pek ağır geliyordu. Binaenaleyh uzun
uzun ısrar ettiler. Fakat Bedreddin biraz tehdit edince
ister istemez çocuğu ona teslime mecbur oldular ve
Abdullah'a, "Bizi unutma, bizi unutma!" diyerek veda
ettiler. Artık akşam olmuş, hava kararmaya başlamıştı.
Yolda Uçiili'ye uğradıkdan sonra, Kuşlaviç'e Bed-
ri'nin evine geldiler. Onun Ayşe isminde güçlü ve kuvvet­
li bir zevcesi, Kemaleddin nâmında ondört yaşında bir
oğlu ve Kâşife adlı oniki yaşında bir kızı vardı. Köyün ol­
dukça zenginlerinden olan bu adamın evinde bulunduğu
müddet zarfında Abdullah, eline geçirdiği Fevâkihü'l-Cel-
se'yi okudu, kışın da köy mektebine devam etti. Abdul­
lah gerek malûmatı, gerek sûfıliği itibariyle molla oğlu ol­
duğunu ispat ediyordu. Hatta bir defa köy muteberanın-
dan Sadık isminde biri, kendisine sarhoş iken selâm ver­
diği için selâmını almamış, sözüne cevap vermemişti. Se­
bebini sordukları vakit: "Sarhoşa selâm verme, hem ver­
se o sen alma" beytini okumuştu. Nihayet, kış esnasında
onu Kazan'a götürüp oradan on sekiz günde Cayık kasa­
basına isâl ettiler.
Hatıratının ilk cüz’ü burada bittiği için bundan sonra
şairin nasıl bir hayat-ı hususiye imrâr ettiğini lâyıkıyla
282 TÜRK YURDU
bilmiyoruz. Aile hayatının bu meçhuliyetine karşı, yalnız
hayat-ı tahsiliye ve tahririyesini tasvir ile iktifa etmek
mecburiyetindeyiz.
Tukayef Cayık kasabasına geldikten 1906 senesi ni­
hayetlerine kadar Medrese-i Mutiiye'de tahsil etti. Efkâr-ı
ahrârâne ve terakkî-perverâne perverde etmesinde, mil­
liyetperverliğinde, hülâsa hayat-ı fıkriyesinin tarz-ı tekâ­
mülünde bu medresenin pek büyük tesiri olmuştur. Mı­
sır'da tahsil etmiş Mutîullah Efendi isminde yeni fikirli bir
müderrisin taht-ı idaresinde bulunan bu mahalle Rus ga­
zeteleri, Türk ve Arap gazeteleri geliyor, şakirdler ve bil­
hassa Abdullah Efendi, onları kemâl-i merak ile takip edi­
yorlardı. 1902-1903 senesi zarfında medreseye İstanbul'da
okumuş zeki, hüsn-i ahlâk sahibi, tab‘an şair, hür fikirli
bir talebe geldi. Onun tesiriyle Tukayef, Türk roman ve
şiirlerini, Ruslardan Puşkin ve Lermontofun eserlerini
kemâl-i zevk ve merak ile okuyordu. Medrese-i Muti­
iye'de beş altı aya kadar kalan şakirdden, Tukayef daima
hürmet ve muhabbetle bahsetmiştir.
1905 senesi. Şimalî Türk edebiyatının en feyizli teza­
hüratı başladığı. Kadı Rızaeddin bin Fahreddin'in Seli-
me'sinin tarih-i intişarı olan 1895 hareketi mesut mahsul­
ler verdiği esnada. Fikir gazetesinde Mujik Yukovsi
nâmında Rusya'dan mütercem bir şiir altında Cayık şeh­
rinde Medrese-i Mutîiye talebesinden Abdullah ibn Meh-
med Arif Tukayef imzası göründü. Müstesna bir şairin
mahsul-i iktidarı olan bu şeyler, yavaş yavaş sair yüzlerce
eser arasından ayrılmaya, yükselmeye, Abdullah Tukayef
nâmı dillerde bir edâ-yı hürmetle yâd edilmeye başlamış­
tı. Nur'da, el-Asru'l-Cedid'de mütemadiyen görülen eser­
ler, genç şaire pek mümtaz, pek yüksek bir mevki-i şeref
kazandırıyor, birçok gazetelerde, risalelerde onun şiirle­
rine tesadüf olunuyor. Kazan'da basılan Mecmua-i Eş’âr-
ları, herkes ve bilhassa gençler tarafından kapışılıyordu.
Muhammediye, Envârü'l-Âşıkîn gibi eserlerin tesiriyle ih­
tida OsmanlI lehçesiyle şiirler yazan Tukayef, yavaş yavaş
halk lehçesine yaklaştı. Lisanından Arabî ve Farisî kelime­
leri attı. Bu sûrede daha büyük bir ekseriyete hitap etme­
ye muvaffak oldu.
Tukayef, hayatını temin edebilmek için daha genç
yaşında cidal-ı maişet sahasına atılmış, daha Uraliski'de,
sonraları Kazan'da muhtelif gazetelerde çalışmaya, ağır
işler görmeye mecbur olmuştu. Gazetecilik hayatı, bil­
hassa müntesiplerini pek müşkil beslediği yerlerde, sefa­
hat ve sefaletin, intizamsız maişetinin en büyük saikidir.
Sayı 40
İşte Tukayef de bunun kurbanlarından oldu. Vücudunu
tahrip eden, kemiren hastalığa karşı, uzun devre-i istira­
hat icap ederken, yoksulluk, fakirlik onu hastahane
döşeklerine düşünceye kadar çalışmaya mecbur etti.
Tukayef, kendisini nasıl bir akıbet beklediğini bilerek
mazlûm ve ye’s-âlûd hastahane köşelerinde ölüıne inti­
zar etmesi ve kendisinden her dakika uzaklaştığını
gördüğü hayata müteneffirâne şehîkalar göndermesi ne
feci bir cilve-i talihdir!
Şimal Türklerinin bu büyük şairi, Geleçekin hasta-
hanesinin bir köşesinde. Nisanın ikinci günü gözlerini
âlem-i haricîye kapadı... Bu elîm haber şehre yayılınca
derhal erbab-ı ilim ve tefekkürden ve tâbilerden
mürekep on kişilik bir heyet teşekkül etti. O gün ve erte­
si gün heyet içtima ederek nisanın dördünde icra edile­
cek cenaze merasimini kararlaştırdı ve her tarafa haber­
ler gönderildi. Millî büyük şairin cenazesi, milletin
parasıyle kalkmak icap ettiği cihetle merhumun beşyüz
ruble kadar nukûd-ı müterakimesine hiç dokunulmadı
ve milletin iânesiyle lâzım gelen para tedarik olundu. O
gün hastahanede merhumun öldüğü odada genç
şakirdler Kur'an okuyor, birçok halk sevgili şairlerinin
cesedini son defa olarak ziyaret ediyordu.
Ertesi gün. Şimal Türklerinin millî tarihinde mühim
bir gün oldu. Sabahleyin çıkan gazeteler siyah çizgiler
arasında büyük şairin haber-i vefatını ye’s-âlûd satırlarla
ilân ediyor, gazete idareleri ve kütüphaneler cenaze me­
rasimi münasebetiyle kapalı bulunuyordu. Cenaze
ba‘de'z-zuhûr saat birde hastahaneden kalkacaktı. Bunu
bilen halk daha, saat on’dan itibaren gelmeye başlamış­
lardı. Nihayet saat bir’de Kur’an ayetleri ve tehliller ara­
sında cenaze hastahaneden çıktı. Şair, gazete ve kütüp­
hanelerin, kulüplerin, talebelerin, artistlerin ihda ettikle­
ri beyaz çiçek demetleri arasında sâkit ve lâkayd, solgun
yatıyordu. Demetlerin üstünde muhtelif birçok şeyler,
hatta Tukayef in bazı parçaları yazılmıştı.
Cenaze namazını müteakip, cenaze binlerce kişiden
mürekkep mehib bir mevkible merkad-ı ebedîsine geti­
rildikten ve âyât-ı Kur’aniye okunduktan sonra tabutun
üzerindeki çiçekler oraya vaz edildi. Nihayet Abdullah
İsmetî, Fahrulislam Akiyef, Şeyh Attar İmanayef, İlmed-
din Şeref efendiler tarafından, merhumun büyüklüğüne,
milletine olan hizmetlerine dair nutuklar, dualar irad
olundu. Hazır bulunan genç kızlar, kadınlar, ihtiyarlar.
Sayı 40 TÜRK YURDU
mektepliler, mollalar büyük şairlerinin ruhuna fatihalar
ithaf ederken, bütün kalplerden bu vakitsiz ziyadan
mütehassıl umûmî bir ye’s ve elem cereyanı geçiyordu.
* =i:
Şimalî Türk ediplerinden Ayaz İshakî Efendi, bir kon­
feransında, şimaldeki ırkdaşlarımızın genç ve zinde ede­
biyatından bahs ederken, mensur eserlerde başlıca üç
vasıf mevcut olduğunu söylemişti: Demokratlık,
çarpışma, mesleğe hizmet. Ben bu mütalaayı Şimal
Türklerinin manzum eserlerine de teşmil edeceğm
Abdullah Tukayef in bütün şiirlerinde, esas itibariyle, bu
üç vasf-ı fârık derhal göze çarpıyor. O şiirlerini,
Miyavbike'de, İnci Bürtekleri'nde olduğu gibi ya çocuklar
için yazar, yahut avama hürriyeti, insaniyeti, serbestî-i
nisvanı, milliyet-perverliği telkin maksadıyla terennüm
eder bazan da Peçan Pazarı'nda, Usûl-i kadîmci de
görüldüğü gibi cahil ve mutaassıp mollalarla, millete
iyiliği dokunmayan zenginlerle alay etmek gayesini göze­
tir. Denilebilir ki, Abdullah Tukayefin mezaya ve
nevakısı. Şimalî Türk edebiyatında müşterek olan meza­
ya ve nevakıstan başka bir şey değildir.
Abdullah Tukayefin tekâmül-i fikriyesinde, eser­
lerinin esas ve üslûbunda başlıca iki tesir nazara çarpar:
Evvelâ eski usûl-ı tahsilin yadigârı olan Muham-
mediye'lerin, Envaru'l-Aşıkînlerin tesirâtı, sâniyen Rus
avam edebiyatının, Puşkin'in, Lermontov'un nüfûzu. İlk
tesir lisanda, tarz-ı ifadede, ikinci tesir ise efkârda, sûret-i
tefekkürde meşhuddur. Şairin intihap ettiği vezinler ve
bilhassa ilk eserlerinin uslûbu İdil boyunun klâsik kitabı
olan Envaru'l-Âşıkîn'e çok yakındır.
Şiire çok ettim heves kalbim ile canımla ben
Çünkü ettim iftirak canımla canânımla ben
O güzel aşkında eş’âr söylemeyi hâlisa
Kendime munîs edindim kalb-i giryânımla ben
Oldu yâr ağyâra yâr hem oldu kalbim tarmar
İşte yazdım şiirimi gözden akan kanımla ben
Lisanın aruz veznine uymaktaki acemiliği ve bunun
neticesi olarak imlâların, zuhafların kesreti, edebiya­
tımızın Âşık Paşa'dan sonraki devrelerini hatırlatıyor.
Fakat Tukayef uzun müddet Osmanlı lehçesiyle şiir
söylemekte devam etmedi. Rus edebiyatının tesiriyle
Şimalî Türk mütefekkirlerinin hemen kâffesinde mevcut
olan demokratlık efkârı, halka doğru gitmek, onun
283
lisanını kullanmak temayülleri Tukayefde de kendini
gösterdi. Bir Tatar Şairinin Sözleri manzumesinde yazmış
olduğu veçhile Puşkin ile Lermontof dan ibret almış, asıl
halk lisanını kullanmaya, millete hitap etmeye başlamıştı.
Birinci divanda mevcut olan "Şair ve Hatif, Âşık Bu Ya,
Gönül, Ay Kalem, İftirak, Sonunda, Derdmend Değil
miyim, Terbiyetü'l-etfale, Puşkin'e, Japonya'yı Müslüman
Edecek Ulemâ Nerede" gibi eserlere işte bu esbabdan
dolayı, diğer divanlarda daha az tesadüf edilir.
Daha ilk saha-ı tahrire çıkdığı zaman "Bütün
efkârının gece gündüz milletine ait olduğu, millet ve mil­
liyetini cihana değişmeyeceğini, millî şair olmaya niyet
ettiğini" söyleyen Tukayef, o zamanlarda bile Rus ede­
biyatından, Mujiki kral addeden adamların efkârından
mülhem olduğunu göstermiştir. Hayatında hatta bir
bûse-i şefkate bile nâil olamadığı için şahsî zevklerin
mevcûdiyetine kail olmak istemeyen bu âlicenap şair,
Lezzet-i Vatan Nerede nâmıyle yazdığı manzumede
hakikî bir halk şairi olduğunu bütün vuzûhuyla ispat
ediyor: Zevk ve saadeti, birçok güzel şeylerde, aşk vus­
latında, âb-ı hayat içmekte, lâkaydi-i mestânede, bir
kavme baş olmakta, hükümdarlıkta, izdivaçta, serdarların
kanlı zaferlerinde aradıkdan sonra, nihayet onu millete
hizmet etmekte buluyor. Hayatta şahsî hiçbir saadet ara­
mayarak, yalnız milletin felâketleriyle müteessir olan bu
genç şair ferdî hodbinlikten o kadar baîddir ki, asla
sanatkârlık noktalarına riayeti düşünmez ve kendisine
gaye olarak kabul ettiği millete hizmetten başka birşey
dimağını işgal etmez. Onun halk lisanını kullanması, sırf
bu hizmet emelinden ileri gelmiştir.
Tukayef, milletinin teâlîsini düşündüğü için, ona ma­
ni olan her şeye hücumdan usûl-ı kadîmcilere şiddetle
saldırmakta cahil mollaları tahkir ve tezyifden çekinmedi.
"Mescitleri pazar yapıp avama a'mâl satan, ukbâyı dünya­
ya satarak bakkallık eden, eski Yahudi kıssalarını halka
din diye gösteren, fedakârları ahaliye dinsiz bildiren" ca­
hil softalara, "Yeter insaf edin, artık gerek insaf
hayasızlar" hitabını fırlatmak. Kafes arkasında, çarşaf
altında insanlıktan uzak birer mevcuda benzeyen
kadınların hürriyetini istemek, genç bir şair için mühim
bir şecaat-ı medeniye demektir. Böyle hareket eden bir
adam mutaassıpların tahkirlerine, tecavüzlerine, dinsizlik
ithamlarına tahammül etmeye mecburdur. Fakat
Tukayef milleti için her şeye katlanacak kadar kuvvetli ve
284 TÜRK YURDU
fedakâr bir şahsiyetti; "Ey Kalem" nâmındaki manzu­
mesinde "Avmpayı arş-ı alaya kadar yükseltip bizi neye
ferş-i ednâya düşürdün? Milletin bu hâli kitab-ı hikmette
yazılı mı, onun ömrü böyle zilletle mi geçecek?" sualleri­
ni sorduktan sonra:
Bakma hiç kes hatırına. Milletin derdine bak
Beddua, yavuz duaya her zaman asma kulak
Ey kalem senden gelir hep bahtımız, ikbâlimiz
Beklenir dört gözle lütfunda istikbâlimiz
Geçmesin karanlıkta mâhımız hem sâlimiz
Gafiliz biz, cahiliz, vay hâlimiz, vay hâlimiz
Her taraf müslimleri bir bir ederler ah vah
Ne sebeple geldi bizge böyle bir baht-ı siyah
Eyle yardım bizge her dem ey kalem kıl merhamet
Ref olunsun cümle hasret fakr u hakr u meskenet
nidasıyle erbab-ı kalemin nasıl metîn ve asıl bir meslek
takip etmesi lâzım geldiğini gösteriyor. Kezalik
Muharrire nâmındaki şiirinde etraftan yükselecek
gürültüllere, itirazlara ehemmiyet vermemek ve ancak
istikbâlin takdirini düşünmek icap ettiğini söylüyor: "Ey
muharrir, sana dinsiz derlerse aldırma! Sana zehir veren­
lere sen bal ver. Cahillerin düşmanlığıyla iftihar
etmelidir. Sen ilim ehlinin kendine dost olduğunu bil,
kâfi. Hakkı sevenler daima makhur olur, fakat millet istik­
bâlde hakkın nerede olduğunu anlar. Cahilin seni med-
hetmesini istiyorsan, hemen mescide git, münafıklık et,
amel sat. O vakit sana kimse dehrî demez!" Bu doğru ve
serbest tarz-ı tefekkür aynı zamanda çok alicen-
abânedir... Hakikî millet hâdimleri hod-perestlikten ne
kadar yüksek kalıyorlar. Biz, en büyük ve fedakâr millet
hâdimi sandığımız kimselerin, şahsî infialler uğrunda
millete, milletin felâketlerine ne lâkayd kaldığını pek çok
gördüğümüz için, bu necip Türk şairinin gösterdiği
büyüklük karşısında hayretle karışık bir hürmet duymak­
tayız. Tukayef, Kültigin sütunlarında mahkûk gördü­
ğümüz fedakârlık ve millet-perestlik aknomlarına fart-ı
riayetiyle hakikî bir Türk çocuğu olduğunu gösteriyor!
Tukayef, milletine yeni bir ruh, yeni bir hayat ver­
mek için uğraşırken uğradığı hücumlara yalnız taham­
mülle iktifa etmiyor, onun genç ve zinde ruhu mollaların
cehaletiyle, akılsızlığıyla istihza edecek, kendi din­
darlığına tecavüz edenlere gülecek kadar geniş ve
şetaretlidir. Çünkü bu genişlik ve şetaret kendi ruhun­
dan değil milletin genç ruhundan yükseliyor. "Mollanın
Sayı 40
Şikâyeti", "Yeni Kesik Baş", "Usûl-ı Kadîmci" cehl ve taas­
suba karşı keskin, müessir bir ruhcudur. Eskiden kendi­
sine hürmet edildiğini, nereye gitse ikram ve itaat
gördüğünü, halkta cehalet varken bulanık suda balık
avladığını sûzişli ve tuhaf bir lisan ile anlatan molla,
ulûm-ı cihanı "Kesik Baş" ve "Envâru'l-Âşıkîn"de münde­
miç zanneden bir sınıf sarıklı cühelânın parlak bir mü­
messilidir. Ayaz Efendi âsâr-ı mensûreden bahsederken
"Hâl-ı hayatımızın, demişti, sadık âyinesi olan edebiyatı­
mızda bu yeni-eski çarpışmasının bütün safahatı görülür.
Orada kadın meselesi meydana çıkar, kadınların iptal-ı
hukuku ve muhafaza-ı hukuku taraftarları çarpışır. Orada
mektep ve medreseler mesâili açılır usûl-i kadîm ve ce-
did taraftarlarının kavgaları, orada itikadât-ı batıla erbabı
ile ulûm-ı müsbite müdafileri müsademe ederler...Hâsılı
baştan aşağı niza ve müsademattır." Tukayefin eserleri
Ayaz Efendinin bu mütalaatından hiç hariç kalmaz. Sana­
tın bir faide-i İçtimaîye tevlid etmesi fikrine Rus ve Alman
romantikleri kadar münhemik olan genç şair, yazdığı her
mevzuda mutlaka amelî bir faide arar. Binaenaleyh onun
şiirlerinde baştan aşağı cidal, münazaa, hareket, hayat
vardır. Tukayef de hissî, şahsî, âşıkâne şiirler yok denile­
cek kadar nadir ve ehemmiyetsizdir. Esasen ona kıymet
veren en büyük şey bu gayr-i şahsîliği, eserlerinin umûmî
hayata iyi ve sadık bir makes olması, bir kelime ile faide-i
ameliyesidir. Sırf sanat noktasından bakacak olursak, o
vakit Tukayefe verilecek mevki çok, pek çok tenezzül
edebilir.
Şiirlerini yazarken. Şimalî Türklerin bütün erbab-ı fi­
kir ve kalemi gibi, sanatı hiç hatırına getirmeyen Tukayef,
hayatta tesadüf ettiği bütün inkisarlara, elemlere, bünye-i
maddîyesinin nehafetine rağmen hiç nevmîd değildir.
Milletinin âlâm ve mesaibinden meyûs olarak dünyada
hakkın adem-i vücubuna kail olan ve haksız dünyada ya­
şamaktansa bir an evvel Hakk’a kavuşmak isteyen bu şa­
ir, bedbinken yeni yükselen genç bir millete ne zehirli bir
gıda olduğunu bildiği için, eserlerinde daima itimad-ı
nefs, şetaret, hayat, ümit telkin eder. Esasen bunlar ol­
mayınca, cidal ve münakaşa olmaz, hücum ve muvaffaki­
yet olmaz. Meselâ bir Rus şairinden tercüme ettiği "Kim­
den Yardım Beklemeli" şiirinde insanın ancak kendisin­
den yardım beklemesi lâzım geldiğini anlatır. Ümit man­
zumesinde, "Ey fikrimin güneşi çık, üstünden bulut git­
sin, diye feryat eder; "Şakird Yahut Bir Tesadüfünde,
"Allah'ın şakirdler rızkına kefil olduğunu" bir şarklı saf-
vet-i mütevekkilânesiyle söylemekle beraber, gençlerin
Sayı 40 TÜRK YURDU
millete yegâne ümit addedileceğini, istikbâlin parlak ola­
cağını, çalışanların altınla nâmları yazılacağını söyler.
Çünkü bu ümidi şair kendi ruhundan değil, yukarıda söy­
lediğim gibi milletin genç, faal ruhundan alıyor. Güle gü­
le şarkı söyleyerek ölmek, Azraili görürken bile terennü­
me halel vermeyerek "Biz gidiyoruz, siz kalıyorsunuz!"
demek, ancak bu suretle kabil olur.
Abdullah Tukayef in eserlerinde, Rusya'da pek moda
olan müfrit sosyalizm ve anarşizm temayülâtına pek
tesadüf edilemez. O, parasını milletinin hayrına sarf
etmekten çekinenlere şiddetle hücum etmekle berabeı>
fazla bir ifrat göstermiyor. Fikir matbaasını satın alarak
gazete çıkaracağız diye Tukayef i epey müddet iğfal eden
meşhur zengin Murtaza Ubeydullayen için yazdığı şiir bu
husûsta epey manidardır. Mamafih, ihtiyacını çok çektiği
için olacak ki, altına karşı hissettiği derin nefreti sak-
layamıyor: "Altuna Karşı" nâmıyla yazdığı bir manzu­
mede, "Ey Rabbim, cihanı gezdim, bundan daha büyük
belâ, daha muzır şeytan görmedim. Cihan halkı ona kul
olmuş. Hakkı görmüyorlar, zühd, takva, doğruluk, din,
Kur'an, Zebur, Tevrat, İncil hep altın... Ey Allahım,
yeryüzünden bu melûn madeni kaldır!" diyor.
Genç şair Puşkin, Lermontof hakkında bilhassa Puş-
kin hakkında gayet büyük bir hiss-i takdir besliyor.
Shiller’den, Shakespear’den sonra Osmanlı edebiyatın­
dan bazı iktibassâtta bulunmakla beraber en ziyade Rus
edebiyatında ve bilhassa Puşkin’den alıyor. Birinci cilt
eş'ârındaki P uşîdn’e unvanlı manzume bunu göster­
mektedir.
Nazirsiz şair oldun aferin Puşkin A leksandr
B enim de d erd ü şevkim hem senin derdinle yek-sândır
Senin e ş’ârm a bence ağaç daş bile raksândır
Ağaç raks etm em ek şair olan insana noksandır
Niçin raks etm esin şiirin misal-i şem s rahşandır
Ne şairdir o kim e ş’âr ona Mevla'dan ihsandır
Kasvet gelm iyor kalbe senin şiirin m enafıha
Niçin kim şem se karşı parlıyor dünya ve mâ-fîha
Kıraat eyledim ezberledim b en cüm le âsârın
Girip gülzarına b en de tenavül ettim esm arın
Senin bah çen d e gezdim y ü rü d ü m h em eyledim tayran
G örüben andelibanın tem aşa eyledim seyran
Gelir revnak kulübe sözlerinden cana saykallar
D inlem ez böyle olm adıkça hiçbir n âm e heykeller
M eram ım m atlabım ancak senin m anzum ve m en su ru n
B enim şanım mı teftiş m ezhebini din m en su b u n
Evet derdim m idir yeksan velîken b e n d e yok derm an
Verir derm anı da şayet Cenab-ı m en-lehü'l-ferm an
285
Müfrit bir hassasiyetten, yaratıcı bir muhayyileden
mahrum olan Abdullah Tukayef in şiirlerinde mevzular,
yukarıda zikr ettiğimiz gibi mutlaka amelî bir faideyi hâiz­
dir. Kalbin samimî ve gayesiz heyacanları, tabîatın güzel­
likleri onun eserlerinde hiçbir mevki bulamamıştır. Şa­
irin en mühim, en sanatkârâne eseri millî bir efsanenin,
orman perilerinden Şureli'nin nazmen hikâyesidir. Mü­
nekkit Ahmed Zeki Efendinin tetkikâtına göre bu efsane,
halkın eski mecusîlik devrinden kalma bir hikâye imiş.
Şureli, ormanlarda birtakım adamları aldatarak uzun ve
keskin tırnaklarını koltuk altına sokar, öldürürmüş. Bir
defa birisi bu periden daha akıllı çıkarak onun uzun,
mühlik parmaklarını kıstırmış. İşte Tukayef, halk arasın­
da Baltarkas adıyla maruf olan hikâyeyi sadece ve tabiî bir
sûrette, fakat az çok sanatkârâne nazmetmiştir. Yüz otuz
mısradan mürekkep olan bu hikâye beş kısma ayrılmış ve
bilhassa ilk kısımlarda şair tabîatın güzelliklerini, orma­
nın vahşî menazırını, muhteşem büyüklüğünü Şair Sun-
celey'in iddiasına göre Şimalî Türk lehçesini bütün kabi­
liyetiyle tasvir ve tersim eylemiştir. Ak, kızıl, sarı, yeşil
öbek öbek çiçekler, güzel sesli kuşlar, firarî hayvanlarla
âdeta ruhanî bir mahiyet alan bu nihayetsiz orman. Şimal
Türklerinin mazlum talihine daima ağlayan şairde eski
Türk ruhunu ihya etmiş olacak ki, onu tasvir ederken:
"Deniz gibi, bu ormanın nihayeti görünmüyor. Sanki
Cengiz askeri gibi nihayetsiz, hesapsız." nidâ-yı gururunu
izhar ediyor. Umumiyetle barid, gayr-i şahsî duran Tuka-
yefin Şureli'de iyi bir kudret-i tasviriye ile beraber az çok
lirizm göstermiş olmasını ne gibi âmillere atfetmek lâzım
gelir, bilemem. Her halde Tukayef bir eser-i sanat olmak
itibariyle bundan daha mühim bir şey yazmamıştır. Mual­
lim Ahmed Zeki Efendi bu eser hakkında mektep mec­
muasında neşrettiği pek mühim bir makalede, Muallim
Kitanefin tetkikatına istinaden, İdil boyu Türklerinde,
Ruslarda, Finvallerde bu tarz efsaneler mevcut olduğunu
gösterdikden sonra, eserin şekil ve üslûbundan uzun
uzun bahsediyor. Su perileri, orman perileri, deniz peri­
leri bütün akvâm-ı kadîme gibi Türklerde de mevcuttur.
Hatta ben, Fatih Sultan Mehmed zamanına kadar gelen
Osmanlı şairlerinde bu eski telâkkiyâtı gösterecek şeyle­
re epeyi tesadüf ettim. Tukayef bu efsaneyi hiçbir şey,
hiçbir hüküm ilâve etmeyerek aynen tasvir etmekle ma­
kul bir harekette bulunmuş ve bu sûrede kendisine yeni
ve zengin bir menba-ı ilham bulmuştur. Fakat öyle görü­
nüyor ki, bu husûsta da Rus sanatkârlarının tesiri mev­
cuttur.
286 TÜRK YURDU
Şimal Türklerinin bütün muharrirleri, şairleri gibi
yalnız halkı, avamı, köylüleri düşünen ve bunun için yük­
sek sanata hemen temas etmeyen Abdullah Tukayef
hakkında serdedilecek tenkitler, bu genç edebiyata
umûmiyetle teşmil olunabilir. Genç şairin mezâyâ ve
nevakısı Şimal Türklerinin bütün erbab-ı kaleminde az
çok farklarla meşhuttur. Bir defa halk lisanı esas tutul­
duğu için Musa Efendi Bigiyef in Halk Nazarına Bir Niçe
Mesele'de pek muhik olarak iddia ettiği gibi, lisan dürüst
ve saf olamıyor. Karîben ayrı bir makale ile teşrih etmek
istediğim bu nokta hakkında şimdilik şunu söylemekle
iktifa edeyim ki, her yerdeki Türklerin kendi lehçelerini
tahrir-i lisanı yapmaya kalkışmaları, demokratlığa
muvafık olsa bile istikbâl nokta-i nazarından muzırdır. Bu
anarşi, umûmî, müşterek, zengin bir ilm-i edebiyat
lisanının teessüsüne şiddetle mâni olur. Sonra, Şimal
Türklerinin genç edebiyatı, henüz pek genç olduğu için
basit ve iptidaî bir şekildedir. Yüksek bir sanat ihtiyacı
henüz duyulmamıştır. Fakat lisan ve edebiyat tekemmül
ettikçe, tekâmül kanunları müktezasınca tabiî orada da
hakikî sanatkârlar, üslûpçular, hülâsa amelî faideden
ziyade binefsihi sanatı düşünecek adamlar yetişecektir.
Esasen binefsihi sanatı düşünmek amelî faideler tevlîd
etmemek demek değildir. Alman ve Rus romantikleri bu
husûsta güzel bir misal olabilir.
Şimal Türklerinin edebiyatında hele nazım gayet ibti-
daî bir halde bulunuyor. O kadar ki, ben meselâ
Tukayef i okurken âheng-i vezin itibariyle lisanın vezin ile
adem-i istinası cihetiyle kendimi Âşık Paşa Marifet-
nâme'sini okuyor zannettim. Buna bir çare olmak üzere
İdil boyundaki meslektaşlarıma ufak bir tavsiyede bulu­
nacağım; Bizim aruz vezniyle altıyüz senelik bir mazimiz
olduğu hâlde onunla lâyıkıyla itilaf edemedik. Şimal
Türkleri lisanımıza yabancı olan bir vezni kullanacak
yerde millî şarkılarının tabiî veznini yani vezn-i heceyi
kullansalar daha makbul hareket etmiş olurlar. Bu sûret
demokratlık efkârına muvafık olduğu gibi sanat ve ahenk
itibariyle de şâyân-ı istifadedir. İmale ve zuhaflarla dolu
dört fâilâtün vezni, onbirli yahut onaltılı hece vezninden
çok daha ahenksiz, hatta muharriştir!
Mamafih bütün bunlar, zarurî şeyler, her genç edebi­
yatın geçirmeye mecbur olduğu intikal devrelerine has
kusurlardır. Bu devreleri genç, faal, pür-hayat bir sûrette
geçiren, Tukayef gibi büyük ve fedakâr simâlar yetiştiren
Sayı 40
bir edebiyat her halde çok metîn esaslara istinat ediyor
demektir. Şimaldeki ırkdaşlarımızın parlak bir istikbâl-i
medenîye namzet olduklarını gösteren bu alâim-i beşa­
ret, meyûs ve elemzede kalplerimizi en kuraklık felâket
günlerimizde bile tenşit etmekte ve bütün musibetlere
karşı yıkılamayan azmimizi kuvvetlendirmektedir. Büyük
millî şairleri Abdullah Tukayef in ziya-ı elîmi münasebe­
tiyle yazdığım şu nakıs, fakat samimî satırları ikmaTiçin,
İdil boyundaki ırkdaşlarımıza ay yıldızlı sancak altındaki
Türk kardeşlerinin bu kıymetdar ziyaı münasebetiyle
duydukları kalbî teessürleri tebliğ ve ithaf ediyorum.
13 Mayıs 1329
Köprülüzâde Mehmed Fuad
ABDULLAH TUKAYEF
Şarktan doğan sen bir tane şavklı yulduz
Işık serptin, biz karîb-caş gözsüzlerge
Sen göçgen son uşmaklarga şu dünyadan
Kim birecek bilgi nurun öksizlerge
Savlığında köp oyladın milletin
Birlik yazdın, milletinmen öz illetin
Kayda gerek nurlar cavsın öz kabrine
Aytalmadıml... Çün cerdemen ulviyetin
RomanyalI: Numan Baybörü
Haydarpaşa: 18Nisan 1329
köp: çok; oylamak: düşünmek; milletinmen: milletinle;
cavsın: yağsın; aytalmadım: söyleyemedim; cerdemen: yerdeyim.
EDEBİYAT
LIBERTE
Mukaffa bir Facia
(Başı 2'nci yılın 13'üncü sayısında)
Enstfüment
Bilâ-fütûr devam ile
Tedbir bilse ya Liberte lehinde
Milleti ittifaka İrza eder
Yahut Kral Despote'un aleyhinde
Bir nifak çıkarmak iktiza eder
Âlim olsa, taallüm, talim ile
Meşgul gören kavm-i efâzıl-perver
İlm ü faziletini teslim ile
Şahsını kraldan ziyade sever
Sayı 40
Elhâsıl ya şiddet ve mülâyemet
İzharıyla nâil-i matlûb olur
Yahut hezimet görmeden azimet
Efl^ârıyla serîan fena bulur
Asıl, âlicenap olsa, beyne'n-nâs
Ne hükümdarın tahakkümâtına
Tahammül eder, ne de hakk-ı nâ-şinâs
Kurenânın muğfıl kelimâtına
Liberte
Olması neye iyi?... Kime müfid
Olabilir? Ancak nefsine heder
Ukbaya gitmekle halkı müstefid
Tasavvur eylese der-akab gider
Öyle bir heyet-i bed-cibilletin
Menfûru olması delîl-i izhâr
Ki Nasion bu devletin milletin
Hürmetine muhabbetine mazhar
Hâin-i fedakâran sadakati
Sevmeye lâyık olduğuyçün sevmez
Kaderi, hizmeti, hasleti, hilkati
Kendine faik olduğuyçün sevmez
Hâinin bir nevi de ale'd-devam
Hâini seven hâine sevilen
Bu gün Nasion'u seven kim? Avam
İsteyen kim? Avam! Avamdan gelen
Hıyanet olmaz! Umûm hâin olmaz
Ama heyet sevmiyormuş; kralın
Etrafını alan müdahin, gammaz
Haris, hodbin dört buçuk generalin
Menfuûru olmakla mücrim tutulmaz
-Gittikçe kızarak-
Devletin başı dönüyor!.. Kusacak!..
Hazırladıkları zehir yutulmaz
Onları bir gün bu millet kısacak
Ezecek, çiğneyecek, gebertecek
Ayıplarını değil, hâk-i vatan
Kabarıp kemiklerini örtecek
Fakat mezarları gayet mutantan
Zira her gören taş atacak! Zira
Vücutları batsın diye atacak
Eser?.. Tarihte bir kanlı macera
Menhus nâmları da onda batacak
Hüsn-i mâ-sebakla sû-i mâ-meza
Biri cehennemdir birisi cennet
Bunlarınki ne?.. Bir girdab-ı kaza
Bir sel-i nefrin, bir tufan-ı lânet
Bitmedi.
Abdülhak Hâmid
TÜRK YURDU 287
TÜRKGE
Pehlivan! Men şan sina! Men dan sina! İzzet sina!
Şundi derdli pehlivan kılganga rahmet Mevlana!
Sin ilin, halkın, dinin, ismin, tovun uğrunda köp
Köp cefa çikdin bahadır! Saldılar ot koynuna!
Saldılar ot koynuna ki, vedeni dutgun aldılar
Men yarağa yardılar düşmanların, avdardılar!
Avdarup ülgerdiler! Düşmanların müşriklerin!
Ol eli köpdenkingimi etler özgenin etlerin!
Pehlivan! Avdın, bağladın! İndi suyuna düşmanın
Ol suyunsun! Amma uçmas elden on âlî cânıh!
Çeyneginden gevdesin, ölmey batır etler gene!
Takmadı beyt kim de pıçrak hançer elde bağrına
Tek sinin gevde geni ol etler yaralı...
Pehlivan!
Bir katı dehşetli gayretli soluş al!
Bar-ı cihân
Yanrasın! Gir tetresin! Heme tamuğlar tetresin!
Kaltransın arşı kürsî! Kükresin! Atsın yeşen!
Gülge evrulsun hasis düşmanlarınnm gayreti!
Katdurup alsın alar zihnin âhengnin dehşeti!
Sin yatıp kalganda cirde, derdli gökregini girüb
İçmasa düşmanlarnı ötsün turundan şan birüb
Said Sünceley
dan: şöhret, kılganga: kıldığı, rahmet-, şükür, tovun: doğuşun,
köp: çok, od: ateş, dutgun: esir, avdardılar. devirdiler, et: it, köpek,
çeyneginden: çiğnemekten, ölmey: ölmez, batır, bahadır, kim: hiç
kimse, pıçrak: kirli, har bütün, yamasın: gürlesin, dr. yer,
tamuğlar: tamular, cehennemler, kaltransın: sarsılsın, şimşek,
gülge evrulsun: güle dönsün, kalganda: kaldığın halde, gökregini:
göğsünü, girüb: girip, içmasa: hiç olmazsa, ötsün turundan şan
birüb: sana şan verip yanından geçsin.
İÇTİMAİYAT
FELÂKETLERDEN SONRA MİLLETLER
(Darülfünûn salonunda hanımlara irad edilmiş bir hitabe)
Hanımlar!
Meşhur bir darb-ı mesel vardır. Dervişin fikri ne ise
zikri de odur, derler. Bu darb-ı mesel yalnız derviş için
vâki değil, herkes için öyledir. İnsanlar daima kalp­
lerinde, fikirlerinde en hâkim, en kuvvetli olan düşünce
ve hislerle meşguldürler. Daima her vesile ile ondan
bahs etmek isterler, bu insanlarda olduğu gibi milletler
288 TÜRK YURDU
de böyle. Milletler de bir şahıs gibidirler. Bir milleti en
çok alâkadar eden şey o millet efradını da alâkadar eder.
Hususîyle milletin felâket zamanlarında... Milletin
felâketi adeta efradının hepsinin ayrı ayrı felâketi olur.
Hepsi onunla meşgul olmak, onu söylemek, o acıyı her
an parmaklarıyla deşmek, onun üzerinden gözlerini
ayırmamak İster. İşte biz Türk ve Osmanlı milleti, mil­
letimizin, böyle hepimizin bütün varlığına hâkim olan bir
felâketi karşısında bulunuyoruz. Bundan dolayıdır ki,
evlerde, kahvelerde, hamamlarda, vapurlarda, her
umûmî yerde nasıl lakırdıya hâkim şey milletin felâketi
ise, tabiî bir araya toplanılınca konferans kürsüsünü işgal
eden adam da, kim olursa olsun, bekleriz ki, bize bu
felâketimizden bahs etsin. Bu felâketin sebeplerini,
çarelerini ve tedavisini söylesin, söylesin. Eskiden böyle
millî felâketlerde "Kadınlar büyük işlere karışmaz." diye
câri olan bir fikir ve cehalet sebebiyle böyle şeylere
bî-gâne kalırlarmış. Meselâ Moskof muharebelerini
görmüş olan büyük ninelerimizle bugün konuştuğumuz
vakit o günün felâketi teşrih edebilecek, hatta felâketin
mahiyetini anlayacak içlerinde kimse bulunmadığını ve
en çok hatırlamaları lâzım gelen gençliklerinde geçen bu
muharebelerin isimlerini bile zapt etmemiş olduklarını
görürüz. Şüphesiz onlar da zamanlarında bir felâket
karşısında olduklarını mübhem bir surette hissetmiş­
lerdir.
Fakat çok şükür ki, onların hissedişi ile bizim hisse­
dişimiz arasında çok fark var. Onlar felâketi kendi­
lerinden hariç birşey, meselâ uzak bir yerde geçen bir
fırtına, bir afet-i semâviye gibi telakki etmişler. Halbuki
bugün biz millî felâketimizi tâ kalbimizde, benliğimizde
hissediyoruz. Bu felâketin verdiği acı, korku ve uzak bir
hayret değil. Bu acı kalbimize, çocuklarımıza, yuvamıza,
dahilî, haricî bütün sevdiğimiz insanlara ve yurdumuza
aittir. Bugün bu felâketi bir evlât, bir baba kaybetmişler,
hân ü mânları sönmüş, ocakları yıkılmışlar gibi duyuyo­
ruz, değil mi? Bundan dolayıdır ki, Osmanlı tarihinde gö­
rülmemiş olan bir safha gösteriyoruz. Milletin kadınları
da ilk defa milletin hakikî anası ve efradı gibi bu felâkete
müşterek, bu felâketle mütehassis oluyor, onu konuş­
mak, ona çare bulmak için bir araya toplanıyor. Demek
ki, bugün millet felâketini kalbinde taşıyor. Bugün vatan
bizden hariç bir toprak, bir kale, bir memleket değil.
Bugün vatan kalbimizde, ruhumuzda olan bir ülkedir.
Ona vurmak, ona dokunmak kalbimize vurmak.
Sa yı 40
kalbimizi koparmak demektir. O hâlde, hanımlar, göz
yaşlarımız arasında vatanın ilk ve en sağlam temelini
atmış olduğumuza inanalım. Çünkü biraz sonra daha
izah edeceğim. Fakat şimdi şu kadar söyleyeyim ki,
vatanını kalbinde taşıyan bir millet tarihte hiçbir vakit
olmamıştır. Bu tarihî ve fennî bir hakikattir. Felâket,
mağlûbiyet ile insan sürüleri, vatanları kalelerinin
haricinde olan insan kitleleri dağılmış, İnkıraz bulmuş,
hatta en medenî ve en yüksek oldukları vakit bile zîr ü
zeber olmuşlar. Fakat vatanını kalbinde taşıyan milletler
hiçbir şey, hiçbir felâket, hiçbir zulüm yıkamamış,
muvakkat zamanlar için ezilmişler. Fakat vatanının yurdu
kalpleri olan bu milletler vatanlarına yer yüzünde de
şerefler ve yüksek yerler yapmışlardır.
Bugün, hanımlar, siz ve ben burada şu dakikada
kalbimizde en hâkim bir acı ile, bir hiss-i felâketle karşı
karşıya bulunuyoruz. Siz ve ben en çok bu felâketten
bahsetmek, bu felâketi deşmek, onunla yüz yüze bulun­
mak istiyoruz.
Bugün aranızda anası olabileceğim çocuklardan
büyük validem olacak muhterem büyük hanımlara kadar
hepimizin kalbinde bir endişe var: Vatanımızın felâketi!
Bir arzu var: Vatanımızın bu felâketini konuşmak! İşte,
hanımlar, ben de sizinle bugün bunu konuşmaya geldim.
Biliyorum ki, içinizde gece yarıları dünya susup, karardığı
dakikalar gölgeleri dinleyen, kalbinde nihayetsiz bir
hüzünle ülkesi kalbimiz olan sevgili vatanın kopuk yer­
lerindeki sızı ve boşluk ile inleyenler var! Biliyorum ki,
aranızda, bir demir çenber gibi istikbâlimizi zapt eden,
kapayan bu felâket karşısında elleri yanına düşen meyûs-
1ar, ümitsizler var. Biliyorum ki, seccadesi üzerinde
vatana necât dilenen dindar ve mütevekkil kalpler var!
Hepimize bir felâket geldiği vakit ilk işimiz dostlarımızın,
daha doğrusu bizim gibi insanların başından aynı şeyler
geçmiş mi? Geçmiş ise onlara nasıl tesir hâsıl etmiş ve
akibetleri ne olmuş? Bunları araştırmaktır. Bu iptidaî ve
İnsanî histir ki, kadınlara vapurlarda en derin acılarını bir­
birlerine söyletir ve onun üzerine uzun uzadıya
konuşturur. İşte bir millet sıfatiyle de başımıza bir felâket
gelince tabiîdir ki, evvelâ başka milletlerin de bizim gibi
felâketlere maruz olup olmadıklarını, sâniyen oldularsa
onların hayatı üzerine nasıl tesirler yaptığını bilmek iste­
riz. Bunlar içinde tabiî tarih sahifelerini karıştırırız. Tarih
insanlar için en yakın faideli bir şeydir. Hayatlarına iyi
Sayı 40 TÜRK YURDU
şekiller vermek isteyen, bugün adam olmak, yaşamak,
büyümek isteyen milletler hep tarihe çok ehemmiyet
verenlerdir. Çünkü tarih sahifelerinde hem kendi mil­
letimizin eskiden nasıl felâketlere uğradığını, o felâket­
lere neler sebep olduğunu, o felâketlerden nasıl ibret
alınıp alınmadığını görürüz, hem de başka milletler üzer­
ine aynı felâketlerin nasıl gelip, nasıl gittiğini anlarız.
Tarihi öğrenip, tarih üzerine düşündükten sonra ancak
adam olabiliriz. Onun için hepinize tavsiye ederim.
Aranızda yüzde doksanınız hiç olmazsa gazete ve kitap
okumak derecesindedir, hepiniz kendi tarihinizi alıp^
baştan başa okumayı ve onun üzerinde düşünmeyi ken­
dinize millî ve dinî bir vazife biliniz.
Şimdi de işte sizinle beraber bugün tarih sahifelerini
karıştıracağız, başka milletlere böyle felâketlerin gelip
gelmediğine bakacağız. Geldiği taktirde ne olduğunu
tetkik edeceğiz ve en son milletleri batıran bugün bizim
maruz olduğumuz gibi haricî istilâ felâketleri mi, yoksa
daha başka sebepler mi olduğunu tetkik edeceğiz.
Evvelâ en eski zamana gidelim. Bundan iki bin dört
yüz sene evvel bu günkü İtalya'nın olduğu yerde Roma
denilen büyük bir hükümet, onun karşısında Afrika'da
zavallı garip Trablus'un bulunduğu yerde Kartaca denilen
diğer büyük bir hükümet vardı. Bu iki hükümet birbirine
karşı husûmet besler ve birbirini mahvetmek isterdi.
Muharebeye başladıkları zaman Kartacalılar daha zengin,
daha eski ve kudretli bir hükümetti. Bundan başka
Roma'nın mâlik olmadığı donanması vardı.
Önceleri Kartaca Roma'yı daima eziyordu. Fakat
Roma her defasında yeniden bir ordu, kuvvet toplayıp
muharebeye atılıyordu. Hatta bir defasında Kartaca
Kumandanı Büyük Annibal tâ Roma kapılarına kadar
gelmiş, Roma'nın seksendin kişilik ordusunu kılıçtan
geçirmişti. Fakat Romalılara bundan hiç ye’s gelmemişti.
Onlar yeniden ordular tanzim ederek döğüşmüşlerdi. Bu
muharebeler yüz seneden ziyade devam etmişti.
Muharebelerin arasında iki taraf da tekrar memleketini
toplayıp yaşamaya başlamıştı. Aralarında bir fark vardı:
Kartaca Roma'yı döğdükten veyalaut Roma'ya döğüldük-
ten sonra muharebe aralarında memleketini tekrar imar
ederken Roma'yı unutuyordu, Kartaca'nın kalbinde
yalnız para, yalnız sefahet, yalnız rahatça yaşayıp ölmek
fikri vardı. Fakat Romalılar unutmuyorlardı. Onların
kalbinde sefahetten, paradan, her şeyden ziyade Roma
289
yaşıyordu ve Roma'nın yaşaması için yanındaki Kartaca
tehlikesi kalkmalı idi. Roma senatosunda Katon isminde
bir âza, büyük bir Romalı birgün senatoya taze bir incir
getirerek, "Bu inciri yetiştiren toprak Roma'ya üç gün
mesafededir. Ben şu fikirdeyim ki, Kartaca mahvedilme-
lidir." demiş ve ondan sonra her ne vesile ile olursa olsun
her nutkunun sonunda "Kartaca mahvedilmelidir." cüm­
lesini tekrar etmişti. "Kartaca mahvedilmelidir."
Romalıları yaşatan hâkim bir fikir olmuştu ve bir gün
Kartaca’yı mahvettiler. O sûretle mahvettiler ki, Kartaca
kadınları saçlarını donanmalarına ip yapacak kadar, ahali
evlerinin tahtalarını donanmalarına direk olmak için
söküp kesecek kadar gayret gösterdikleri halde faide
etmemişti. Kartaca hâk ile yeksân olmuş. Roma onun
enkâzı üzerinde büyümüştü. Niçin? Çünkü Romalılar
Roma'yı her şeyden çok severlerdi. Çünkü bu muhabbet
birkaç akıllı ve büyük Romalıda değil, en âciz ve mütevazi
Romalıda da vardı. Çünkü Roma'nın şan ve şerefi şahsî
şan ve şereflerinden büyüktü. Çünkü Roma'nın düşman­
ları, mahvetmeye yemin ve ahdettikleri düşmanlardı!
Roma'nın her neferi Roma için döğüşürdü. Her Romalı
Roma derdemez vatandaşları ile o mukaddes fikir
etrafında birleşirdi. Halbuki Kartacalının parası, şahsî,
zevki Kartaca'dan daha sevgili idi. Kartaca'yı müdafaa için
döğüşen Kartacalılar değil, paralı askerler, Kartaca'yı
kalbinde taşımayan askerlerdi. Aralarında Annibal gibi
büyük ve vatanperver kumandanlar vardı; Fakat ne fayda
ederdi? Bu gibi uzun muharebelerde bir galibiyet, bir
harp, bir kişi nedir? Bunda seneler, nesiller ve ordular
döğüşür ve sonunda kazanan düşman kapıya geldiği
dakika hazırlanan lâkaydlar değil hergün, her an vatanını
kalbinde taşıyarak vücuduyla, ruhuyla hazııiananlardır.
Zannetmeyiniz ki, yarın musâleha etmekle bizim
Bulgar’la kavgamız bitmiş olsun. Hayır, bu Roma ve
Kartaca kavgası gibidir. Hangi taraf vatanını kalbinde
taşır, düşmanlarına kinini evlâttan evlâda verir ve vatanı­
nı kuvvetli, şevketli ederse neticede o kazanır. Ben de
bugün, vaktiyle Roma'da Katon'un dediği gibi, size "Bul­
garistan Türkiye'ye birkaç saatlik mesafededir. Bulgaris­
tan mahvedilmelidir." diyeceğim ve bunu ölünceye ka­
dar her münasebetle söyleyeceğim: "Bulgaristan mahve­
dilmelidir." Bunu siz yüreğinizde hatta senelerin ve ölü­
mün söndüremeyeceği bir ateş gibi üfleyiniz ve memele­
rinizin sütüyle evlâdınızın damarlarına akıtınız!
Bulgaristan mahvedilmelidir. Bu felâketten sonra ilk der­
290 TÜRK YURDU
siniz, ilk tarih dersiniz budur, hanımlar, Bulgaristan
mahvedilmelidir! Bunu yaşayınız. Ve torunlarınız bunu
bugünkü kuvveti ve ebediyeti ile ansın!
Eğer ilk defa Rusya'ya mağlûp olduğumuz andan
sonra padişahlar saraylarında zevk ve safalarında, millet
cehalet ve lâkaydîsinde, ulemâ uzun uykusunda ve analar
dilsiz ve ölü hayatlarında devam edeceklerine düşmanın
kuvveti kadar bir kuvvet, düşmanın kini, gayreti gibi bir
gayret ve kini yeni nesle aşılaya idiler, Rusya acaba
ülkemizin yarısını zapt edebilir miydi? Bugün onun
küçük oğlu Bulgaristan payitaht kapılarına, Ayasofya'ya
takacağı haç elinde gelir miydi? Fakat bu defa gafil
olmayınız. Bu neslin erkekleri bilmiyorlarsa bilmesinler,
siz çocuklarınıza yatarken duaları, uyanınca ilk aldıkları
ninnisi, damarlarında ilk kaynayan kan, başlarında ilk
şekil alan fikir, kalplerinde ilk doğan ve çarpan his olarak
bu cümleyi veriniz: "Bulgaristan mahvedilmelidir."
Demek ki, iki bin dört yüz sene evvelki tarihin bize
bu felâket üzerine verdiği ders diyor ki, "Mutlak
mağlûbiyet bir milleti batırmaz, bir millet isterse en bü­
yük hezimetten, en büyük felâketten sonra da başını kal­
dırır, büyür ve intikâmını alır. Yeter ki, o millet ve vatanı­
nı sevsin, düşmanın kendi vatanını sevdiğinden fazla sev­
sin!
Bu eski zamanın dersinden sonra daha yakın zamana
ve daha yakın yerlere gelelim, bakalım, başka bir ders
daha alabilecek miyiz?
İkinci misalimi yine eski Roma'nın dünyaya hükmet­
miş olduğu yerden, İtalya'dan alacağım. İtalya bir vakit
büyük ve şanlı olduktan sonra yüzlerce sene ecnebi bo­
yunduruğu altında kalmış, )4izlerce sene gâh bu, gâh öte­
ki hükümetler hırs ve heveste esir olmuştu. Hemen diye­
bilirim ki, İtalya kadar ecnebi istilâlarından kendi prens­
lerinden, dahilden ve hariçten çekmiş, ezilmiş, zulm gör­
müş bir memleket yoktu. İtalya evvelâ uzun seneler Al­
man imparatorlarının boyunduruğu, zulmü altında inle­
miş, sonra da Avusturya'nın çizmesi altında ezilmişti,
Fransız, Alman, AvusturyalI şan ve şeref kazanmak iste­
yen bir kumandan ve hükümdar ordusuyla bir defa İtal­
ya'ya dalmak âdet olmuştu. Niçin? Acaba İtalya kendini
müdafaa edemeyecek bir halde mi idi? Hayır! Evvelâ İtal­
ya bu kendi memleketi üzerinde at koşturup şehirleri ve
beldeleriyle satranç tahtası gibi oynayan milletlerin hep­
sinden daha medenî, daha yüksek, daha sanatkârdı.
Sayı 40
İtalya bugünkü garp medeniyetinin anası, beşiği idi.
Bugünkü sanayi-i nefise nâmına ne varsa, nefis resimler,
mutena heykeller, muhteşem binalar hepsi İtalya'da
evvelâ meydana çıkmıştı. Yeni güzide edebiyat nâmına
ne varsa hepsi İtalya'nın sanatkâr çocuklarının ruhunda
doğmuştu. Eski papaz edebiyatının, ilminin zulmetini
yırtıp bugünkü hür yaşayan âsârını vücuda getiren
İtalya'nın Petrarca gibi, Dante gibi çocukları idi!
Sonra fen! Eski batıl itikatların, papazların zihinler
üzerindeki istibdadını yırtıp bugünün hakikatlerini mey­
dana çıkaran Galile ve emsali de orada doğmuştu.
Demek ki, bu memlekette sanayi-i nefise, ilim, fen ve
medeniyet, her şey etrafından kat kat yüksek bir şaşaa ile
yanıyordu. Fakat neden bu akıllı ve kabiliyetli millet
komşularının kılıçları, zincirleri altında, her gün millî
felâketlerin birinden ötekine düşüyordu? Çünkü, çünkü
aralarında ittihat yoktu. Adam adamı, meşher şehri, fırka
fırkayı o kadar kıskanırdı ki bir İtalyan şehrini bir düşman
yakar, harab ederken öteki şehir seyirci kalırdı. Koca
akıllı ve medenî İtalya'da şahıslar, şehirler ve fırkalar
vardı. Fakat kalplerde hepsinin birden sevdiği bir İtalya
yoktu. İşte bundan dolayı felâketten felâkete düştüler.
Bir gün Napolyon girdi, dama tahtası gibi yeni
hükümetler ve taksimât yaptı. Ertesi gün o çıkınca
Avusturya pençesini uzattı ve hepsinin üstünde de Papa
ve kilise, karanlığın ve zihnî istibdadın bir baykuşu olan
bu makam-ı siyah, elleriyle İtalyanların mukedderâtı
üstünde oynadı. Fakat bu felâketlerin tevalisi, bu felâket­
lerin tezayüdü ve şiddeti nisbetinde İtalyanlarda bir
intibah hâsıl oldu. Aralarında bir insan, bir fırka bir şehir­
den çok İtalya'yı sevmek lâzım geleceğini anlatacak
büyük adamlar çıktı! Millî esaslar üzerine genç İtalya
fırkasını tesis eden bir Mazini, kanını İtalya'nın hürriyeti
için akıtan ve maiyetine akıttıran bir Garibaldi çıktı.
Sonra bütün bu yeni hisler ve yeni esaslardan istifade
etmesini bilen Kavur gibi büyük bir siyasîleri oldu ve
bunların arkasında artık Sardunya'yı, Sicilya'yı, Cenova'yı
veyahut Venedik'! değil İtalya'yı sevenler çoğalıyordu. Bu
şehir parçalarından mürekkep memleket birgün toplu
bir memleket oluyordu. Yeni İtalyanlar evvelâ kendi
kalplerinde müşterek bir İtalya yarattılar sonra bu İtalya'­
dan ecnebî ayakları kovmak için ittihat ettiler ve birgün
asırlardan beri milliyetsiz, istiklâlsiz ve karmakarışık olan
o yer müttehid ve kuvvetli bir İtalya olup meydana çıktı.
Bugün Avrupa'nın büyük devletleri arasında mevkii olan
Sayı 40 TÜRK YURDU
İtalya bundan kırk elli sene evvel bizim kadar bile istiklâ­
line sahip olmayan memleketi eller elinde, kanlar kalmış
içinde felâketzede bir memleketti. Millet bu felâket­
lerinden ittihat dersi öğrendiler ve bugünkü İtalya'yı
vücuda getirdiler. Demek ki, hanımlar, tarihin beraber
çevirdiğimiz bu sahifesindeki dersimiz ittihattır.
İtalya'nın felâketlerinden sonra aldığı ders-i ibret itti­
hattır. Ve onu bugünkü İtalya yapan şey de ittihattır. İşte
bu ikinci dersi de evlâdınıza veriniz, her millî felâket der­
sinin başında evvelâ vatanını kalbinde taşımak var. Fakat
bundan sonrada Roma ile Kartaca muharebesinde nasıl ^
intikam ve düşmanlarımıza kin dersi varsa İtalya'nın
felâket ve saadetinde de bize ittihat dersi var. Tekrar
ediyorum! Çocuklarınıza "Bulgaristan mahvedilmelidir."
vazife-i müstakbelesini telkin ettikten sonra onlara ittihat
etmeği öğreteceksiniz. Onlara fırka, fikir, şehir, hiçbir
şeyin vatandan büyük olmadığını söyleyeceksiniz.
Onların yüreklerinde evvelâ müttehit ve müşterek bir
Türkiye binası kuracaksınız ve sonra bu çocukların
kalbinde kurduğunuz Türkiye binasını onlar bir hakikat
ve ebedî bir devlet olarak yer yüzüne kuracaklar,
düşmanlarının hükümetleri, şan ve şerefleri yanında yük­
selecek bu muhib Türkiye'nin temellerini pek aciz görü­
nen bugünkü Türk anaları attığını da unutmayacaklardır.
İşte bu sûrede herhangi milletin tarihinin yaprakları
çevirilirse orada aşağı yukarı aynı felâketleri, aynı kara
günleri görürüz. Ve bu kara günlerden hepsinin ayrı bir
ders-i ibret alarak kurtulduğunu görürüz. Hepsini tetkik
etmek bugün kabil değildir. Fakat bir tanesini daha alıp
kısa yapraklarını çevireceğim ki, o da bugün şan ve
şevketiyle Avrupa'nın en önünde olan Almanya’dır.
Almanya da İtalya gibi yüzlerce sene ayrı ayrı, küçük
küçük hükümetlere ayrılmış ittihatsız ve kuvvetsiz bir
memleketti. Uzun müddet Avusturya'nın boyunduruğu
altında kaldı. Sonra Avusturya'dan bir dereceye kadar
kurtulup kuvvetlendiği zaman Fransızlar istilâ etti.
Napolyon Almanya'yı parça parça etti. Kısm-ı azamim
Fransa'ya geçirdi ve kalanı da nefes alamayacak kadar
hırpaladı. Almanya'da ne han, ne izzet-i nefis, ne ordu
kalmıştı. Fakat bu felâketten onlar da İtalya'nın aldığı
ders-i ibreti aldılar. Napolyon Almanya'yı çizmesi altında
muhkir ve aciz son derece ezdiği bir dakikada uyandılar.
Almanya'nın büyük mütefekkirleri, feylesofları
Almanya'ya millî izzet-i nefis ne olduğunu öğretmişti.
Milliyetini bilen bu felâketzede kavmin kalbinde uyanan
291
vatanperverlik bir zaman içinde bütün şahsiyetlerini
yakıp hayatlarına hâkim olan bir his, bir ateş oldu.
Vatanperverlikleri ve ittihatları arasında memleketi kur­
tarmak için ıslah lâzım geldiğini düşündüler, birçok İkti­
sadî ıslahat arasında tahsil-i ibtidaiye büyük bir mevki
verdiler. Napolyon meselâ Purusya'ya kırk iki binden
fazla asker besletmiyordu. Fakat Prusuya'da her erkek
lâzım gelirse mükemmel bir asker olacak kadar silâh kul­
lanmak biliyordu. Ve nihayet orduları, paraları ve mek­
tepleriyle hazırlandıktan sonra hürriyetlerini tekrar elde
ettiler ve bugünkü Almanya'yı vücuda getirdiler.
Almanya'nın vatanperverlik dersi yanında felâketle­
rinde bize verdiği ders de kuvvetli bir ordu ile ibtidaî tah­
silinin ehemmiyetidir. Eski zaman tarihlerinden düşman­
larımıza karşı hiss-i intikam ve kini kalbimizde saklayıp
çocuklarımıza vermek dersini alıyoruz. Yeni zamanınki-
lerde de ittihat, ilim ve kuvvetli ordu lüzumlarını görüyo­
ruz. Fakat bunların hepsi müşterek olarak bize bir büyük ,
ders veriyorlar: O da her şeyden evvel vatanını kalbinde
taşımak ve her şeyden çok vatanını sevmek. Eğer vatanı
bu kadar büyük ve derin bir aşkla sevmezsek aynı tarih
sahifeleri bize ne ilim, ne ittihat, ne de paranın bizi
felâketten kurtarmıyacağını söylüyor. Tarih yalan söyle­
mez, aldatmaz. Dinleyelim. Bize bu felâketler gafletten,
cehaletten, tenbellikten, vatanımızı sevmediğimizden
geldi. Bundan kurtulmak için çocuklarımızı okutmalı,
yollarımızı yapmalıyız. Milletleri yegâne yaşatan ve hâkim
eden medeniyetin makineleriyle, ticaretiyle, ilmiyle, her
şeyiyle, aramıza girmesine gayret edelim. Fakat bunları
hep bir gaye, hep bir emel için yapıyoruz. O da kuvvetli
ve hür bir Türkiye ve Türkler vücuda getirmek. -Sonra,
sonra kuvvetiyle, tevesüü ile büyümemize mâni olan, ha­
yatımıza göz dikmiş olan düşmanları ezmek,- Romalıların
dediğini tekrar ediyorum: Sulh olsun olmasın, Bulgaris­
tan üç saat öteye geldi. "Bulgaristan mahvedilmelidir!"
H a lid e E d ib
»G5
5ÖR
292
TARİH VE ASAR-I ATIKA
Ahmet Bey Agayef tarafından Darülfünûnda takrir edilmeye
başlanan Türk Medeniyeti Tarihi derslerini bu sayıdan
başlayarak muntazaman dercediyoaız,
TÜRK MEDENİYETİ TARİHİ
m ukaddim e
Efendiler!
Sizi buraya celbeden âmil -şek ve şüphe yoktur ki-
Osmanlı Darülfünûnunda yeni teessüs etmiş olan Türk
Medeniyeti Tarihi kürsüsüdür. Şu kürsünün tesisi Türk
olanlarda gayet tabiî olarak birçok ümitler tevlîd etmekle
beraber Türk Medeniyeti Tarihi'ni dinlemek şevk ve
hevesini de uyandırdı. Türk olmayanlarda da yine tabiî
olarak, şimdiye dek mevcûdiyetini tahmin bile etmedik­
leri bir Türk Medeniyeti hakkında merakı mucib oldu.
Bununla beraber, yine şek ve şüpheden hâlî değildir ki,
yeni kürsünün tesisini işitenlerin birçoklarında şu teced­
düt bir tebessüm-i istihza-kârâne ile karşılanmıştır.
Bunlardan bazıları: "Acaba Türk Medeniyeti Tarihi var
mıdır?" tarzında sual irad eylemişlerdir! Ve şu suale yine
bir tebessüm-i istihza-kârâne ile cevap vermişlerdir!
Biz efkâr-ı âmmede yerleşmiş olan şu tarz-ı
tefekkürü ne çok görmeliyiz, ne de ona kızmalıyız. Bu,
Türkler hakkında tasni edilmiş birçok efsanelerden,
destanlardan, hikâyelerden, dedikodulardan birisidir.
Buniardan dolayı biz Türkler, en evvel kendi kendimize
kızmalıyız, kendi kendimize küsmeliyiz. Efkâr-ı âmme
denilen şey, -doğru yanlış- tekerrür etmiş olan bazı
akidelerin, fikirlerin ezhan-ı nâsta yerleşmesinden
mütevellid bir ucûbedir! Biz Türkler tâ evvelden bu
hakikati olduğu gibi görmeliydik, derk etmeliydik ve
hakkımızda icat edilen tasniatı reddetmekle beraber
kendi mevcudiyetimizi, mevcûdiyet-i maneviyemizi,
faaliyet-i dimağiye ve kalbiyemizi cihana göstermeli idik!
Fakat biz bunu yapmadık. Hakkımızda icat edilen tasni-
atı, iftiraları, isnatları, yalnız sükûtla karşılamakla
kalmadık, kendimiz de onları kabul ve tasdik eder gibi
davrandık. Bugün bile lisan-ı edebîmizde "Tatar-ı
bed-gerdâr. Cengiz fıtne-engiz, Etrak-i bî-idrak, Türk
yağmagir" gibi terakibe ziyadesiyle tesadüf edilir! Biz
dikkat etmedik ki, binlerce senelerden beri akvam-ı
saireyi önlerine alarak sürükleyen akvam-ı Turaniye'ye şu
mağlûp kavimler, ırklar bu kadar fütûhatı, hâkimiyetleri.
TÜRK YURDU Sayı 40
galebeleri affetmiyeceklerdir. Meydan-ı kâr ü zârda kay­
betmiş oldukları tefevvukun intikamını, hiç olmazsa,
kalem ile, şiir ile, efkâr-ı âmmeyi iğfâl ve izlâl ile almaya '
koyulacaklardır. Türkleri sahaif-i tarihte yalnız tahripkâr,
hunhar bir âmil sûretinde tasvir etmeye çalışacaklardır.
Vizigotların, Ostrogotların, Vandalların garp impara­
torluğunu, Komayı istilâ etmeleri, Hunların ve Atillanın
Gol memleketini istilâsı ile mukabele ve mukayese edil­
sin: Birincilerin icra etmiş oldukları tahrip, dehşet ve
vahşet ikincilerinkinden kat kat şedîd olduğu halde Avru­
pa müverrihleri onları unutmuş, affetmişlerdir. Halbuki
berikiler hakkında tüyleri ürpertecek levhaların tasvirin­
den elyevm de kendilerini alamıyorlar! Yunanlılar, İran'ı
MakedonyalI İskender zamanında istilâ ediyorlar. Koca­
man ve yüksek İran medeniyetine nihayet veriyorlar.
İran altı yüz senelik bir müddet için adeta çökmüş, malıv
olmuş gibi hiçbir eser göstermiyor! Yine aynı İran'ı Türk­
ler, Mahmud-ı Gaznevî ve Selçukîler zamanında istilâ edi­
yorlar. İran yeniden adeta ihya ediliyor. İran hayatı me­
deniyeti evc-i âlâya varıyor. Lisan ve edebiyat-ı Farisiye
İran tarihinde emsalini görmedikleri bir inbisat bulur bir
derece-i kemâle varıyor! Fakat işte talihin maküs tecelli-
yatına bakınız, İskender-i Rumî İranîlerin nazarında ade­
ta bir millî kahraman mahiyetini aldığı halde Türkler sa­
yesinde derece-i kemâle ve evc-i âlâya varmış olan Farisî
edebiyat ve lisanı Türkler hakkında tahrirât ve tasniâtla
doludur! Keza İstanbul'un ve Bizans'ın Sâlibiyyûn ve Os­
manlIlar taraflarından istilâlarını mukabele ve mukayese
ediniz, Şu iki istilâ arasındaki fark-ı azîmi nazar-ı dikkate
alarak efkâr-ı nastaki maküs inikasatını da düşününüz!
Bu gibi emsal o kadar çoktur ki, saymak ile bitmez.
Ve işte şu misallerden anlaşıldığı veçhe ile
hakkımızda icat edilmiş olan tasniat ve isnadatı red
etmek, ırkımızın, kavmimizin beşeriyete ifâ etmiş olduğu
hizmetleri, tarih-i ecdadımızın muhtevî bulunduğu
mefahiri irae eylemek Türk'ün hayaline, fikrine gelme­
miştir. Ve bu garip hâletin de başlıca iki sebebi vardır:
Birisi Türk'e has olan mahviyet ve tevazu... Filhakika
mahviyet bir fazilettir. Lâkin hudud-ı makule ve mak-
bulesi dairesinde... Bu daireyi geçti mi artık fazilet değil,
nakısa ve kabahat mahiyetini iktisap eder. Ve biz Türkler,
fıtraten hâiz bulunduğumuz fazileti nakîsa derecesine
kadar getirdik! Hakkımızda mağlûplar veya düşmanlar
Sayı 40 TÜRK YURDU
tarafından icat edilen tasniata, isnadata karşı çıkmadık.
Bugün bile çıkmıyoruz! Medihalar, recezü), kaside ve
tefahür Türk'ün pür-vakâr ve temkin, ciddî ve ağırbaş
tabiatına uymuyor, Bütün bunlara Türk, efâli ile cevap
vermek istiyor ve zannediyor ki, beşeriyet de onu
efâlince takdir edecektir. Halbuki aldanıyor. Hiss-i adalet
ve nasfet vicdan-ı beşerde daha bu dereceyi bulmadı.
Kendisini unutanları, fazla mahviyete müptelâ olanları
beşeriyet de unutuyor. Hayatta biraz da recez-hânlık
lâzımdır. İnsanların kısm-ı azami fiilden ziyade kavle
itibar ederler. Dimağlarından ziyade gözlerine, kulak-'
larına tabi olurlar! Biz Türkler hayatın şu cihetini de bil-
hakkın takdir edemedik ve açıkça söyleyelim, başkaları
gibi kendimizi reklâm edemedik! Yahut fazla bir gururla
şu reklâma tenezzül etmedik.
İkinci sebep de -ki mahiyet itibariyle birincisi ile
tev’emdir.- Türk'e has olan muhite kapılmak nâkısasıdır!
Türk hiçbir zaman, hatta hâkim, galip, galib-i mutlak
olduğu, yani irade ve isteğini tenfiz ettirmek için
karşısında hiçbir mânia görmediği hâlde bile diğerinin
şahsiyetini ezerek, kırarak kendi şahsiyetini imposer
etmek, yani cebren kabul ettirmek istemez! Bilâkis
başkasının şahsiyetine riayet ve hürmeti kendisi için bir
civanmertlik, bir asalet ve necabet şartı addeder. Bilhassa
karşısında mağlûp bir kimse bulunduğu vakit!.
Lisanımızda mevcut meselâ "Düşene vurmazlar" gibi
birçok durûb-ı emsal Türk'ün mağlûp hakkındaki âlice­
naplığını irae etmeye kâfidir. Osmanlı tarihi mağlûp bir
cihete muavenetle başlıyor. Tarih-i ümemde bunun
emsali görülmemiştir! Mağlûp bir muhitin şahsiyet-i
maddîye ve maneviyesine riayet etmek, filhakika galip bir
kavîm için iftihar edilecek bir fazilet-i âliyedir. Fakat şu
fazileti de suiistimal etmemelidir. Edildi mi yine nakîsa
addolunur. Halbuki işte biz Türkler bu fazileti de nakîsa
derecesine vardırdık. Başkasının şahsiyetine riayet ve
hürmet düşüncesi bizi kendimizi unutmak, içinde bulun­
duğumuz muhitin esiri olmak derekesine vardırdı. Bu
tarikde Türk o kadar ileri gitti ki, galip iken hakikatte
mağlûp oldu. Kendi lisanını, an‘ane-i tarihiyesini,
mefahir-i ecdadını unuttu. Sayesinde akvam-ı saire ihya
edilirken, lisanları, edebiyatları, faaliyet-i iktisadiyeleri
inkişaf bulurken Türk kendi kendini unuttu ve yalnız
bunların yaşamasını düşündü. Daha ileriye gitti: Mağlûp
(Ü Recez, Arab cengâverlerinin musarea meydanında kendi ensâb ve evsafını zikr ederek fahriyede bulunmalarıdır.
293
ve tâbi olan, lâkin hiçbir zaman kendilerini unutmamış
ve hâl-i tabiîyet ve mağlûbiyetlerini aD etmemiş olanlar
tarafından kendisi hakkında icad ve tasni edilen isnadâtı,
tahkirâtı bile kabul etti. Kendi lisanına aldı. Kendi zih­
niyetine soktu, yukarıda işaret etmiş olduğumuz "Etraki
bî-idrak, Tatar-ı bed-gerdar" gibi tezyifkâr terkiplerin
kâffesini biz, bu işte kapılmış olduğumuz mağlûp ve
münfail muhitlerden aldık.
Mahmud-ı Gaznevî Nişaburlu, Ebu'l-Kâsım Firdev-
sî'ye -kavm-i Fars'ın an'ane ve âsâr-ı kadîmesini diriltmek
ve canlandırmak için kırk bin beyitlik bir destan yazmak
için beher beytine birer altın veriyor. Şair müşarünileyh
şu teşebbüs azmini icra ediyor ve mensup olduğu Farisî
kavmine ibraz ettiği hizmet-i âliyeyi kendisi bile taktir
ederek makam-ı iftiharda bihakkın diyor ki:
"Bes renc-i ber dem-i derin sâl-i sî"
"Acem zinde kerdem bedin parisî"
Aynı zamanda da İhsan ve semâhatı sayesinde şu
azîm teşebbüsü icraya muvaffak olduğu velinimeti Türk
hükümdarını tezyif etmekten de tevakki etmiyor.
Kitabının dibacesinde Mahmud-ı Gaznevî hakkında
yazmış olduğu parlak bir hicivde diyor ki:
"Aya şah-ı Mahmud-ı kişver-güşay"
"Zimen ger ni-ters be-ters ez hüday"
"Tü bed-din ü bed-gîş havandî mera"
"Menem şîr-i ner-mîş-i havandî mera"
"Eğer şah-râh-ı şah budi peder"
"Mera ber-nihadî bi-sırr-ı tâc-ı zer"
"Eğer mâder-şâh ba-nev bedî"
"Mera sîm ü zer tâ bez anubdı"
Burada bir mülahaza iradı variddir: Türkler Asya-yı
Garbî'ye doğru yürüdükleri zaman bedevî ve medeniyet­
ten ârî oldukları için her ne kadar kuvvet-i bazuları
sayesinde karşılarına çıkan akvam-ı medeniyeyi mağlûp
ettilerse de manen onlara mağlûp olmak, temsil edilmek
mecburiyetinde idiler! Biz şu mütalaaya karşı deriz:
Evvelâ Türklerin Asya-yı garbiyeye yürüdükleri zaman
medenî olup olmadıkları cây-ı sualdir. Biz şu suale âtîyen
cevap vereceğiz ve selâhiyattâr zevatın bu husûsdaki rey­
lerini de irae edeceğiz. Fakat şimdilik Türklerin Asya-yı
Garbiye doğru ve geldikleri zaman bedevî olduklarını
294 TÜRK YURDU
kabul etsek bile bununla Türklerin başka muhitlere esir
olmak mecburiyetinde bulundukları nazariyesini kabul
edemeyiz. Zira aynı vaziyette bulunmuş olan akvam-ı
sairenin emsali tamamen bunun aksini ispat ediyor.
Meselâ Frenkler, Almanlar, Vizigotlar, Ostrogotlar Roma
İmparatorluğunu istilâ ettikleri ve Roma'nın enkazı
üzerinde tesis-i hükümet ettikleri esnada elbette
medeniyetçe Komadan pek dûn İdiler. Mamafih bunlar­
dan hiçbirisi ne kendi lisanını, ne an‘anât-ı tarihiyesini,
ne edebiyatını, ne de şahsiyet-i maneviyesini kaybetme­
di! Keza Araplar İran ve Bizans'ı istilâ ettikleri zaman
elbette medeniyetçe onlardan dûn bir hâlde idiler. Fakat
Araplar da kendilerini hiçbir zaman unutmadılar.
Flalbuki diğer taraftan Osmanlılar Bizans'ı istilâ ettikleri
esnada medeniyet-i İslâmiyeyi teşhis ve temsil etmekte
olan OsmanlIların Bizantenlerden daha yüksek bir
medeniyete mâlik olduklarını kimse inkâr edemez.
Bununla beraber Osmanlılar da Bizans'a ayak basar bas­
maz, Bizans muhitine kapılıyorlar!
Burası muhakkakdır ki, muhite kapılmak, hâkim ve
galip olduğu halde kendisini başkalarına kaptırmak,
kendi şahsiyetini unutmak yalnız Türklere mahsus bir
haldir!
Fakat sebep ne olursa olsun netice göz önündedir:
Binlerce senelerden beri mukadderât-ı beşeriye üze­
rine pek derin tesirât icra etmiş olan akvam-ı Turaniye
kendi mazileri hakkında pek az eser bırakmışlardır. Bun­
ların abâ ve ecdâdı hakkında göstermiş oldukları lakaydî
ve ihmal hakikaten şâyân-ı hayrettir. Hiçbir kavîm, hiçbir
unsur, hiçbir ırk kendi tarihine, mukadderât-ı ırkıyesine
bu kadar bigâne kalmamıştır.
Milâd-ı İsa'dan 1069 yıl sonra, yani bundan tahminen
bin sene evvel yazılmış olan ve Kutadgu Bilig, yani
Hikmet-i Hükümet nâmını taşıyan elyazısı bir Türk
kitabının müellifi Türklerin bu noksanını pek derin bir
teessürle hissetmiştir. Eski Türk medeniyeti hakkında
pek mühim malûmatı havı olan şu eseri biz âtîde mufas-
salan tetkik ve tahlil edeceğiz. Yazının sahibi olan zat
Türklerin mazilerine karşı lakaydî ve bîgâneliklerini ne
kadar acı bir lisanla yâd ediyor ve Firdevsî'nin Şehnâ-
me'sinde Türk kahramanlığını temsil eden Efrasyab'ın
Türklerce meçhul olduğunu söyledikden sonra bir eser-i
teessüf ve teessür olarak şu beyti söylüyor:
Sayı 40
"Tacikler bitikde bitikmiş mum"
"Bitikde yoh ersiye kim oku Kur’an'ı"
Bugün, yani Kutadgu Bilig sahibinin zamanından bin
sene geçtiği, Türklerin birçok saltanatlar tesis' etmiş
bulundukları, bazı kıt’aatta pek parlak bir medeniyete ve
edebiyata mâlik olmuş oldukları halde bugün bile biz, o
Türk elyazısı sahibinin şu sade, samimî, günlükten çıkma
nâlesini tekrar edecek haldeyiz.
Türklerin asıl ve nesepleri, vatan-ı aslîleri, mazileri,
kable'l-İslâm hâl ve maişetleri hakkında, yalnız Osmanlı
Türkçesinde değil, bilumûm Türkçelerde ne kadar vesi­
ka, ne kadar telifât mevcuttur? Bunca müellifler, muhar­
rirler, müverrihler, şairler yetiştirmiş olduğumuz halde
kim ve ne zaman şu mesail ile iştigal eylemiştir? Bütün şu
süallere maateessüf yüzümüz kızararak bir cevab-ı nefy-i
mutlak vermek mecburiyetindeyiz! Zira Kazan Han'ın
Veziri Reşidüddin'in Câmiü't-Tevârih'i, Ebu'l-Gazi'nin
Şecere-i Türkiye'si, Babür Şah'ın Babürnâme'si, Evliya
Çelebi'nin Seyahatnâme'si, Süleyman Paşa'nın Tarih-i
Âlem'i ve son zamanlarda Necib Âsim Beyefendinin him­
met ve gayreti ile vücuda gelmiş olan Türk Tarihi istisna
edildiği halde lisanımızda başka ne vardır? Şunu da ilâve
edelim ki, Necib Âsim Beyin telifine kadar bütün
yukarıda zikrettiğimiz telifât ve tasnifatın kâffesi aynı
menbadan alınmıştır, aynı malûmâtı tekrar eylemişlerdir.
Yani Câmiü't-Tevârih'teki nakil ve hikâye ile iktifa
etmişlerdir. Yeni hiçbir tetkikat ve taharriyâtta bulun­
mamışlardır. Binaberîn Türk medeniyeti tarihini öğren­
mek için yine ecnebî menabiine müracaat eylemek
zaruretindeyiz. Bu menabî ber-vechi âtîdir:
Çin, İran, Bizans ve Avrupa müsteşriklerinin taharri-
yat ve telifâtı! Fakat Necib Âsim Beyin tecrübesi istisna
edilirse şimdiye kadar şu menabi bile tetkik, telif ve tas­
nif olunmamıştır. Bunların kâffesi bundan sonra yapıla­
caktır.
Ve işte bunun içindir ki, efendiler, buraya
muntazam, mürettep bir Türk medeniyeti tarihini dinle­
mek için gelmiş iseniz, meyûs olacağınızı şimdiden ihtar
ediyorum. Bendeniz böyle müşkül, daha âtîde bihakkın
teşekkül edecek kürsüyü işgale herkesden daha az
müstehak ve lâyık olduğumu pekâlâ takdir ediyorum.
Vazifenin ağırlığını icra edilmesi lâzım olan teşebbüsün
yüksekliği ile iktidar ve liyakatimin mütenasip olmadığını
da herkesten ziyade hissediyorum. Maatteessüf şu
Sayı 40 TÜRK YURDU
kürsüyü bizden daha müstehakları işgal etmek
istemediklerinden, âciz de hâh-nâ-hâh kabule mecbur
oldum.
Niyetim ve maksadım; Türk Medeniyeti Tarihi'nin
bir kere şu Darülfünûn'a girmesi. Burada kendine bir hak
kazanmasıdır. Siz de acizin kusurlarını şu hüsn-i niyetime
bağışlarsınız! Benimle beraber atîde Türk Medeniyeti
Tarihi'ni okuyacak zevat için zemin hazırlayacaksınız!
Yukarıda zikretmiş olduğumuz menabii birer birer
beraberce burada tetkik edeceğiz. Doğruyu yanlıştan,
hakkı nâ-haktan ayıracağız. Ecdadımızın unutulmuş “
hatıralarını birer birer hâk-i nisyân altından çıkararak bir
enkaz şeklinde toplayacağız. Bu da bir iş, bir vazifedir. Bu
vazifenin ifası, âtide Türk Medeniyeti Tarihi'ni bihakkın
okuyacak, yazacak âlimlerin zuhûruna zemin hazırlar. Biz
de bu vesile ile bir hisse-i iftihara hak kazanmış oluruz.
Şimdi yukarıda vaz etmiş olduğumuz suale gelelim:
Türkler Asya-yı Garbîye yürümezden evvel nasıl bir
medeniyete sahip idiler? Bu suale ben cevap ver­
meyeceğim. Benden daha ziyade selahiyatdâr zevatın
cevaplarından nümûne olarak bir kaçını burada irad
edeceğim.
1836 senesinde Paris Şark Cemiyeti âzasından Arthur
Lumley Davids tarafından telif edilmiş olan
Kitabü'l-İlmi'n-Nâfî fî Tahsil-i Sarfı ve Nahvi Türkî nâm
eserinin mukaddimesinde eski Türk medeniyeti
hakkında Fransa meşahir-i ulemâsından Bailiy'nin
efkârını şu sûretle telhis ediyor:
T in g e n ie to c et s a v a n t M r B ailly em ploya ses talents
varies p r o u v e r q u e les p la in e s d e la T artarie a v a ie n t ete le
bercean des arts, des Sciences et d e la civilisaiton, et q u e les
a n cien s h a b ita n ts fu r e n t les p re ce p teu rs eclaires d u g e m e
h um ain.
... V in v e n tio n d u cycle d es a n im a u x , l'em p lo i des
metawc, et les tra v a u x qu'ils e x e r c u te r e n tp o u r les tirer d u
sein d e la te n e , l'existence des m o n u m e n ts d o n t les ru in e s
a ttiren t m eın e a u jo u rd 'h u i la curiosite des savants-la c m -
n aissance sin o n V in ven tio n des caracteres a lp h a betiques
p r o u v e n t ce rta in em en t n n degre a ssez im p o rta n t d e la vivil-
isation ."
"Zekî ve müdrik Mösyö Bayyi, kendi dehâsını
Tataristan'm bir zamanlar sanayi, ulûm ve medeniyet
mehdi olduğunu ve ahalisinin de beşeriyet için rehber
bulunduklarını ispata sarfeyledi. Filhakika edvar-ı nücu-
mun ihtiraı, maadinin istimali, onları toprak altfndan
295
çıkarmak usûlünün keşfi, enkaz altından çıkarılmış ve el-
yevm bile merakı celbeylemekte bulunmuş olan âsâr -Elif
Be'nin ihtiraı değilse hiç olmazsa en kadîm zamanda bile
istimali- mühim bir derece-i medeniyetin mevcûdiyetini
ispat ediyor."
Yine aynı kitabın mukaddemesinde 12 nci asr-ı
miladîye mensup Çin müverrihi Ma-touan-li'nin şu
şehadeti irae ediliyor:
"Les O uigours eu re n t des "Chiking" les "Lun-lu" les
"Hyao-King" c'est-a-dire, p o etes et h istoriens des dynasties;
le u rje u n esse et le sfils d e k u r s chefs re çu re n t k u r ed u c a tio n
d a n s des e c o k s et qu, Us a p p re n a ie n t n o n se u le m e n t lire,
m a is qu'ils co m p o sa ien t aussides vers et d e sp o e m e s . "
"Uygurların şairleri ve müverrihleri vardı. Uygur
gençliği, Uygur ulularının çocukları mekteplerde terbiye
edilirlerdi. Bunlar yalnız okumak değil, şiir ve destan da
inşad ediyorlardı."
Diğer bir Fransız âlimi Abel Remusat - 1832 senesin­
de Paris'te vefat eylemiştir - diyor ki:
"Sous k regne d e H ya o -m in g (515-524) les O uigbours
en v o ye ren t n n a m b a ssa d e u r a l'em p erecu r d e C hine p o u r k
a rte r d e p e r m e tn e a u n d o cteu r d u c o lk g e im p e ria l n o m m e
Lyaou-Lye d e v e n ir d a n s k u r p a y s p o u r k u r en seigner les
kttres; cette d e m a n d e k u r f u t a c c o n d e e . "
"Hyao-ming'in zamanında Uygurlar imparatorun
huzuruna bir sefir göndererek Çin Darülfünûnu'nda
Lyaou-Lye nâmındaki âlimin kendi memleketlerine
gelmesine ve orada tedrisâtta bulunmasına müsaade
istediler. Talebeleri is'af edildi."
Şimdi de muasırımız olan Alman müsteşriklerinden
Yon Le Coq -ki Şarkî Türkistan'a gitmiş olan iki fennî
heyete iştirak eylemiştir. Eski Türk medeniyetine dair ne
yazıyor: ■
"Uygur İmparatorluğu'nun payitahtı Hoçu şehri idi.
Turfan şehrinin yakınında bulunan Hoçu'ya bugün Kara-
hoça yahut Yedi Şehir denilmektedir. Burası, imparator­
luğun medeniyetçe en müterakkî, en müzehher devri
miladın 8'nci, 9'uncu asırlarına tesadüf eden Hoçu şehri­
nin harabeleridir. Hoçu'da muazzam ve hayretfeza bir
medeniyet vardı. Bu medeniyetin bugüne kadar kalmış
ber-hayat şahitleri şehrin azîm binaları ve pek çok el yaz­
ması kitabeleridir." (Türk Yurdu, Birinci Cilt 113'üncü sa-
hife).
296 TÜRK YURDU
Peşte Darülfünûnu Muallimlerinden Doktor
İskender Marki Efendi diyor ki:
"Toprak altından çıkmış gayet kadîm tuğlalarda
menkuş yazılarla en son günlerin ceridelerinde matbu
yazılar bizim ırkımız olan Turanîlerin şereflerini hikâye
eder. Bu öyle bir şandır ki, ezmine-i kable't-tarihiyeden
bugüne kadar muttasıl yenilenmek üzere devam eder ve
asla tevakkuf eylemez.
Size AsyalIlar, Turanîler, Moğollar deseler, çekin­
meyiniz. Garp iklimi sizin sıcak göğüslerinizi soğutmasın
ve istikbâlinizi garp cihetinde aradığınız taktirde bile
güneşinizin doğduğu şark yurdunuzu unutmayınız...
Türkler, Çuvaşlar, Yakutlar, Mançular, Tunguzlar hatta
Japonyalılar ve Koreliler hep Turan, tabir-i diğerle
Ural-Altay ırkına mensupturlar. Şarkî Asyada Çin,
Japonya, Kore, Formoz, Moğolistan Tibet kıtalarında
sâkin Turanîlerin mecmu-ı nüfusu beş yüz milyona kadar
olup bu miktara Hindistan'da yaşayan ve Moğollardan
pek çok farkları olmayan Malaylar dahil değildir.
Bunlar milâd-ı İsa'dan 3000 sene evvel bugünkü
Irak'da Sümer-Akad Devleti'ni ve medeniyetini teşkil,
hatt-ı Mîhî'yi icat, Çin'de diğer bir devlet ve 1240 sen­
esinde Japonya'ya doğru akın ederek orada Malaylar ile
bi'l-ihtilat Japonya devletini tesis eylemişlerdir. Sonra
yine aynı Turanîler garba doğru akınlar icra ederek
evvelâ Atillaları, sonra da Mahmud-ı Gaznevîleri,
Cengizleri, Orhanları, Timurları vücuda getirmişlerdir."
İşte bütün bu şehadetlerden sonra Türklerin
kable'l-İslâm medenî olduğunda şüphe edilir mi?
Kara Kurum nehrinde, Orhun nehri kıyılarında
Turfan harabelerinde -ki hep eski Türk medeniyetinin
memerridir- Müşteşrik Radlop, Thomseon, Von Le Coq,
Seyjdı Yavrentsiyef, Dolakost'un kara topraklar altına
gömülmüş olan atalarımızın o münevver âsâr-ı bediaları
hakkındaki keşfiyât ve taharriyâtlarım âtîde birer birer
burada mütalaa edeceğiz ve o zaman Türklüğün
kable'l-İslâm bile münevver ve bihakkın iftihar edilecek
bir mazi-i medeniyete mâlik olduklarına artık şüphemiz
kalmayacaktır.
AhmedAgayef
Sayı 40
LİSANLAR İLfvlİ
OSMANLICANIN YAZISI, LÜGATİ, İMLÂSI
KAVAİDİ, EDEBİYATI
-KAVAİDİ-
(Ba§ı 2'nci yılın 12'nci sayısında)
Türkçe içinde iki nevi kavaid kitabı taraftarıyım. Bi­
rincisi: Sarfı, nahvi ayrı ayrı iki kitap olarak tasnif etmeli,
her birerlerinde lisanı inceden inceye tetkik edip Türkçe-
nin diğer şubeleriyle de karşılaştırarak, her mesele için
deliller, şahitler getirerek ihatalı bir surette mufassal iki
eser vücuda getirmeli. Lisanımızın sarf kısmında tasrif
edatları o kadar mûcez, o kadar mu‘çizdir ki, lisanların en
çoğuna faiktir, diyebilirim. Öyle sigalar vardır ki, Arapça-
ya çevrilecek olsa bir satır ibare yazılmak lâzım gelir. "Dö-
vüştürtülüyor musunuz" misalimizde
döv-(ü)ş-dür-t(ü)-l(ü)-(ü)yor-mu-sun-(u)z gibi dokuz
madde vardır ki, lügate ait olan cevherden başka yine her
birerleri ayrı ayrı müstakil cevher iken kullanıla, kullanıla
bu gün şu gördüğümüz edat, harf şeklinde kalmıştır.
Bunların asıllarını bulmalı. Bu asıllar ekseriya bizim dili­
miz kadar olsun işlenmemiş diğer Türk lisanlarında bulu­
nabilir. Tahkik edilince anlaşılır ki, "döv" kendi başına
olunca emirdir. Fakat edevat ilâvesiyle tasrif edildiği es­
nada ancak "darb" fiilinden anlaşılan hadse delâlet eder,
(ş) eş yani şerik aslından olup müşareket edatıdır, (dur)
lafz-ı Acem'in (est)'i yani (İst)'i gibi durmak ve bundan
dahi bir fiil-i sabit ve müstakar olmak manasını ifade
eder, (t) ise (et) yani yap, kıl manasına olarak burada
emir olmayıp belki dökmek fiilinin iki kimse beynindeki
mevcûdiyetine bir vuku tayin eder ki, bu iki kimsenin
birbirini dövmesi başka bir şahsın veya müessirin emir ve
tesirine maruz olduğunu yani iştiraki anlatır. (1) dahi (ül)
yani Farisîdeki baş, şu manasına ise de bu da emir değil
hadstir. Müessir veya emrin tesir veya emrinin husûlünü
bildirir, (yor) bu edat bazı şubelerde yoktur. Bizim lisanı­
mızda yalnız bu edat ahengimize itaat etmez. Yani kalın
sığalarda da incelerde de hep zamme-i mufahhame-i
mebsûta ile gelir. Sonra da altında gelen edatları kendi
ahengine tâbi kılar. Bu edat henüz halledilmemiştir. Bazı
Türk lehçelerinde bir dereceye kadar ahenge itaat eder.
Bazılarında şekli değişir. Tafsili erbabı olmayanı sıkaca­
ğından tafsilden feragat ettim, (mu) baş sallamak işareti­
ne ait tabiî bir sûrettir ki, muhataptan istifham ve istifsar
eder, (sun) bu adeta (sen) demektir, (uz) burada lafı
Sayı 40 TÜRK YURDU
uzatmamak için diyelim ki, bu da başka, yabancı manası­
na olan "özge" deki (öz) maddesidir ki, başka bir nefse
delâlet eder, (siz) lafzı da böyledir (sen-özge) demektir,
Nâ-ehle kavl-i mücerret gibi gelen bu tahlillerin ispatına
kalkışılırsa makaleyi buna hasretmek lâzım gelir. Halbuki
biz “mu” misali maksadı tenvir için getirdik.
Hâsılı tasrif edatlarını iştikak, felsefe, muvazene ka­
idelerine tatbiken ayrı ayrı mütalaa etmeli. Bol bol misal­
ler getirmeli. Bazen bir misal bir sahife tarifinden çok iş
görür.
Nahiv kısmında da en çok ve en mühim bahis yine
edatlara aittir. Meselâ süpürge, sergi, sorgu, sargı kelime­
lerindeki gü, ge, gi gu, gı hepsi sıfat edatı olan "ci"nin ay­
nıdır. O da içi, izi, issi, ege, aga demektir ki, sahip ve re­
is manasınadır. Bu musahebette bazan nispet bazan ihti­
sas, bazan temellük gibi mütenevvi manalar ifade eder.
Yani lâhık olduğu kelimeye göre hem şekli, hem manası
değişiyor. Bunları didik didik ditmeli. Sonra da tam yerli
yerince tasnif etmeli.
Uzatmayalım. İşte böyle lisanın ruhuna nüfuz ederek
kelimeleri mütalaa etmeli. Sonra kelâm terkibinde de
acîb esrar var. Bu bâbda hiç bizim kitabet lisanını düşün­
memeli. Belki konuştuğumuz cümleleri gözönüne alma­
lı. Bak lisanım ne kadar sade, revan, sonra da sanatlıdır.
Hele kelimeleri ehemmiyeti nisbetinde dizdikten sonra
sonunu fiil ile bağlamakta ne hakîmâne bir letafet vardır.
Bu mufassal kavaid kitabı, daima kavaid ile uğraşıp
bu ilmi ileri götürmek isteyen âlim ve muallimlere reh­
ber olacaktır. Aradan biraz zaman geçtikten sonra nice
hakayık zuhûr ederek kavaid ilmimiz de yükselecektir,
İkinci kavaid kitabı sarfı, nahvi bir yerde olmak üze­
re muhtasar olacaktır. Bunda edevatın, levahıkın aslı, fel­
sefesi yazılmayacaktır. En zarurî kavaidi havı olacaktır.
Nadir kaideler asla bulunmayacaktır. Çünkü lisan bilenler
içinde kaideyi hatırda tutanlar gayet nadirdir. Kavaid de­
nilen şey mübtediye lisanı Öğrenmeye hizmet eder. Bir
parça rüsûh peyda olunca tercüme, tekellüm, kıraat him­
metiyle mübtedilik gider. Rüsûh hâsıl olur. Kavaide de
hacet kalmaz. Bunun için kavaidle talebenin zihni müm­
kün mertebe az yorulmalıdır.
Erdoğan
297
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı l'n c iy ılın 12'nci sayısında)
Ruslardan bir fırka-i askeriye cenuba doğru ilerleme­
ye başladı, İrtiş nehrinin sol taraflarında 1594'te Tara şeh­
ri tesis edildi. Bu fırka-i askeriyenin birinci vazifesi Kü-
çüm Han'a nihayet vermek idi. 1596-97 seneleri vukua
gelen müsademelerde Küçümlüler tamamiyle bozuldu­
lar.
Küçüm Han son muvaffakiyetsizliği Obi nehri
kenarında Kalivan şehri cenuplarında gördü. Zavallı beş
oğlan, sekiz kız evlâdını kaybederek Nogay ve Kalmuklar
ile birlikte olarak firar etti.,..
Bu suretle Sibirya kıtasında Ruslar için kavı bir rakip
kalmamış olmakla beraber hür ve müstakil olarak kendi
başlarına yaşamaya alışmış olan akvam-ı mahalliye birden
bire üzerlerine çöken Rus boyunduruğuyla bir türlü ülfet
edemiyorlardı. Kolayını buldukça bu belâdan kurtulmak
için çalışıyor, ihtilâller, hücumlar, kıyamlar tertip ediyor­
lardı. 1598'de Narim İstaflarının, l605'de Kilitlerin kıyam­
ları vukua gelmişti. Hele bu sıralarda Moskova kinezleri
arasında zuhûr eden münaferetten bilistifade müteaddit
ihtilâller meydan aldı. Meselâ l605'te Sorgut İstafları,
l609'da Türk-Tatarlar, I6l4'de Türk-Kazak, Türk-Tatar
ve Tılgıntlar büyük kıyamlar tertip etmiş ve I6l2'de
Astaflar Tuman şehrini yakmaya teşebbüs eylemişlerdi.
Fakat bu kıyamların hiçbiri muvaffakiyetle neticelenme­
di, Rusların kuvvetlerinden ziyade yerlilerin zaafı, gali­
biyeti hep MoskovalIlar tarafına tevcih ediyordu.
Ruslar harekât-i askeriyelerinde devam ediyorlardı.
I6l8'de Türk-Tatarların İşim taraflarında kalmış olan
küçük İşim Beyliği de mahvedildi. Tum taraflarında bulu­
nan Rus fırka-ı askeriyesi de harekâtında devam ediyor,
ihtilâllerin teskini ile uğraşıyordu. I6l5'de Kondum,
Merahis nehirleri etrafındaki Türk-Tatarlar üzerine
hareket ettiler. Fakat burada onları Türk-Tatar değil,
belki bunlardan başka üç-dört müttefik beylerin taht-ı
idaresinde olarak Türk-Kazak, Kalmuk askerleri de
karşıladı. Üçyüz kişiden ibaret Rus fırka-ı askeriyesi müt­
tefikler tarafından ihata edildi. Hatt-ı ricatları kesildi.
Burada Ruslar için ya müdafaa vaziyeti almak, yahut net­
icesi pek ziyade meşkûk olan bir hücum icra etmek gibi
298 TÜRK YURDU
iki şık vardı. Son şıkka karar verildi. Şiddetli bir hücum
icra ederek müttefiklerin ordusunu bozduktan sonra
birçok esir ile hayli mühimmat da elde ettiler.
Ruslar on yedinci asrın nihayetlerine kadar Sibirya'da
mütemadiyen çalıştılar. Lâzım olan yerlere ağaçtan,
topraktan istihkâmlar tesis ve kaleler bina ettiler.,. İstik­
lâllerini, hürriyetlerini muhafaza etmek isteyen akvam-ı
mahalliye ile daha pek çok defalar çarpıştılar. Mühacim
olan Kuşlardan ziyade müdafaa hâlinde bulunan yerliler­
den pek çok kanlar döküldü. Sibirya'da Türk-Tatar
Hanlığı, birçok da beylikler mahvedildi...
Sa yı 40
SibiryalIlar, hele Sibirya'nın Türk-Tatarları,
Türk-Kazakları, Türk-Nogayları vaktiyle Cengiz’in,
Hülagû'nun, Timur'un idaresinde iken büyük kahra­
manlıklar gösterdikleri halde bu defa Sibirya'nın sulh ve
müsalemete müstağrak geniş sahralarında koyunlarıyla,
keçileriyle, sığırlarıyla, atlarıyla ünsiyet ederek eski
arslanlıkları, o eski mezayayı askeriyelerini unutmuş
olduklarından artık bir avuç Ruslara karşı mağlûp ve
münhezim oluyorlardı.
Bitmedi.
H a lim S a b it
 w 1» 1^

Tûr£ Writt lui â^sxm C aUstr

r\.

YIL; 2 5AYI: 41 (30 Mayıs 1329-12 Haziran 1913)

O tt i e ^ « (t d e i i t ç c i d t

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia / Abdulhak Hâmid

Türk Gençleri / Sirozlu Sadî

Anadolu’da Edebî Hayat / İzzet Ulvî

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Türk Medeniyeti Tarihi / Ahmet Agayef
Koca Nişancı Celâlzâde Mustafa Bey / Bursalı Mehmed Tahir
İçtimaiyât: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak: Cemaat ve Cemiyet / Gökalp

İktisat: Türk Gençlerine Mektup / Parvus

Mektuplar ve Cevaplarımız: Türk Adı Araştırmalarından: Edehali /Alp Arslan
Türklük Şuûnu: Çalışkanlar Yurdu, Hive Harbiye Hâzırının Fikri / T.Y.
İhtar / Müdüriyet
Sayı 41 TÜRK YURDU 301

TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

LIBERTE
Mukaffa Bir Facia
(Başı 2'nci yılın 13'üncü sayısında) Eli Enteret’e, göziyle bakan Hen
Enstrüment Lakırdı da Traizon'dan mülhem
-Muğber- Bırak mücazata siper-i ahen
Fırtına az; top, yıldırım elvermez; Âdeta âlet!... Bî-günah müttehem
O gemiler deniz kurursa batar! Silâh, siper, melaz, meferr, mazeret
Entim Kim nedir? Krala karabeti var
Zamane dünyada neler devirmez Ondan ne keder gelir, ne mazarrat
Daima biri kalkar biri yatar. Ne yapılsa hizmettir; isabeti var
Liberte İşte millete karşı bir istihkam
- Enstrüment- Bunu biri yıkacak... Kim? Başvekil
Sözlerim sana ağır gelse gerek; Vücudu mani-i icrâ-yı ahkâm
Zira kocan da o fırkada dahil! Maksatları ne? Onu def ü tenkil
Fakat belki bilmeyerek müşterek; Başvekili teb'id etmekten meram
Herhalde o mazurdur. Çünkü cahil!... Arzuları üzre bir heyet teşkil
Zayıf bir akıl, kuvvetli bir âlet Ki âzâ malûm o zevat-ı kiram
Onu kırmak müşkil, aldatmak âsân Reis kocan! Töhmetlerine vekil
Onlar aldatmış. Kıracak kim? Millet Garazlarına vasıta, tercüman
Pek çocuk, kırılsa heder, günah Ceza görecekleri zaman bedel
Fakat büyüyor, kırılmasa gaflet Kralı aldatacakları zaman
Kendi sadık, kullananlar hâin, ah Onlar şimdi de belâ-bahş u cedel
Arada kim yatıyor? Millet! Devlet Hep ona müracaat ediyorlar
Çehresi yüz değil, âdeta nikab Çünkü kral nezdinde emin, mekîn
O nikahın içinde Entrik var!
Bitmedi.
Kendine mahsus olan ancak elkab;
Fiilinde bin müşevvik, bin şerik var! Abdülhak Hâmid
302 TÜRK YURDU Sayı 41

Meşhur Deli Şairin Yurd'a Bir İltifatı ANADOLU'DA EDEBİ HAYAT

Buralarda hala eski usûlde konaklara sık sık tesadüf
Öz Türkçe olunur. Gayet geniş ve yüksek bir kapı, büyük bir havlı,
TÜRK GENÇLERİ halı sedirli ve yüksek tavanlı vâsi odalar, uşaklar, atlar...

1 Böyle selâmlıkların misafirleri bellidir. Her akşam

Türk Yurdu nu gördüm, aldım, seve seve okudum
Okudukça sevgim arttı, gözüm, gönlüm açıldı
Sandım benim öz yurdumun kokuları saçıldı
Gönül verdim ben de ona, bir sevimli göz kodum
2
Gençler gelin! Türk ilini, Türk dilini sevelim
Sevilmez mi? Yer yüzünün uçmağıdır Türk ili
Atılır mı? Süt dilidir, kan dilidir Türk dili
Bu gün onu düzetmeye, bezetmeye ivelim
3 musahabetiyle müşerref oluyordum. Her nevi şiirler
Yaradanım kullarına çalışmayı buyurdu
Çalışanlar er geç erer umduğuna yükselir
Gök yüzüne çıkmak ister yerler ona az gelir
Türk gençleri çalışmadan şenletir mi bu yurdu
4 Koşma demiştim. Onlardan benim çok beğendiğim
Türk'ün evet en değerli pırlantası yürektir
Bu yürekle biz baş başa versek bu gün başımız
Göğe erer altın saçar toprağımız taşımız
Demek bize el birliği söz birliği gerektir
5 gitmiş ki, ailesinden kimseler yok. Şair feryat ediyor:
Dedikodu dırıltısı kalksın artık aradan
İş erleri işe girsin söz erleri söylesin
Demesinler birbirine sen şöylesin böylesin
Dedikodu için Türk'ü yaratmadı Yaratan
6
Kara günler gönlünüzü karartmasın bir bakın
Bilgiçliği ilerletin, bilgi sarar yarayı
Hep bilgidir kuşattıran denizleri, karayı
Aydınlığa doğru koşun üzgünlüğü bırakın
toplanılır, her şeyden bahsolunur. Ben gidersem bir mü­
nasebetle mutlaka şiire sıra gelir. Zannolunmasın ki, halk
edebiyatından havas gafildir. Hayır, bilakis her kısım aha­
li bundan derin bir zevk alıyor. Meselâ tahsil görmüş, şık
bir genç görürsünüz, size bir sone okumazdan evvel, bir
koşma okur. Hükmedersiniz ki, ruh-i millî edebiyata
merbûttur.
Geçende lâtif bir akşam geçirdim. Mebusluk sandal­
yesine kadar yükselmiş bir tabakaya mensup bir zatın
okundu. Hafızasına hayran olduğum o zat millî şiirleri
kalbî seslerle okurken gözlüklü cevval gözlerinin nuru
artıyor, gümüş saçlı baş pek heyecanla sallanıyordu. Gaş­
yolduk.
birisini sözü bitirmezden evvel buraya nakledeyim. Vezni
6+5= 11 hecelidir. Nâzımı, Bayburtlu Zihnî'dir.
Trabzonlu Zihnî de deniliyormuş. Zihnî gurbette imiş.
Zevcesinin bulunduğu memleket istilâya uğramış, sonra
Vardım ki yurdundan ayak göçürmüş
Yavru gitmiş, ıssız kalmış otağı
Camlar şikest olmuş, meyler dökülmüş
Sâkîler meclisten kesmiş ayağı
Sümbülü, sebuyu, gülü hâr almış (i)
Süleyman tahtını sanki mâr almış
Zevk ehlini ah ü zâr almış
Gama tebdil olmuş vuslatın çağı

Sirozlu Sadî ......................................... (2)

Eşinden ayrılmış ceylan misali

Gezer dağdan dağa yoktur durağı

( ü Bu parça, Zihnî’nin türküsüne nazire olmak üzere Şebinkarahisarlı Şair Ahdî Efendi merhum tarafından yazılan koşmadandır.
G) Aslı böyledir:
Hangi bağda bulsam ben ol maralı
Hangi ile sorsam çeşm-i gazali
Leyla’sın yitirmiş Mecnun misali
Tizmiş dağdan dağa yoktur durağı T.Y.
Sayı 41 TÜRK YURDU
Zihnî delir elinden her zaman ağlar
Vardım ki bağ ağlar, bağbân ağlar
Sümbüller perişan, güller kan ağlar
Şeyda bülbül terkedeli bu bağı
Böyle şiirlerin kendilerine mahsus millî makamları
da vardır. Abalar, şalvarlar giyinmiş bir Türk gencinin
ağzından işitilse işte o vakit bu şiirin ne kadar samimî
olduğu anlaşılır.
Yine bir istilâ içindeyiz. Hani feryat eden şairler?
Hani milletin yaralarının derinliğini inleyen şiirler?
Kayseri 5 Mart 329
İzzet Ulvî
Hâmiş: Nâmıma bu kabil millî manzumeler, manalı
türküler gönderenler olursa çok teşekkürler ederim.
LU
TARİH U£ ASAR-I ATİKA
TÜRK MEDENİYETİ TARİHİ
2 lar üç neve münkasım olup biri elsine-i hecaiye, biri
Efendiler,
Alman meşahir-i ulemâsından Hugo Winkler, Asya-yı
Garbînin ezmine-i kadîmesi hakkında telif etmiş olduğu
gayet kıymettar eserinde diyor ki: "Keldaniye tarihine ait
elde etmiş olduğumuz en kadîm vesaik elsine-i sâmiyeye
mensup olmayan ve Sümer-Akad nâmını taşıyan bir
lehçede yazılmıştır. İşte Babil ve Keldaniye medeniyetini
tesis etmiş olan ve hatt-ı mıhîyi icat eylemiş bulunan
Sümer-Akad kavminden yalnız şu lisan bir eser ve hatıra
olarak kalmıştır. Fakat bu lisan o kavmin ehemmiyetini
irae için en beliğ, en kıymettar bir şahittir. Küre-i ai'zda
nefs-i vahid tarafından istimal edilmediği, Babil ve
Keldaniye'nin mürûr-ı dühûrla müteaddit ve muhtelif
akvam için bir saha-i cevelân teşkil ederek bilaâhare şu
akvam ka‘r-ı ademe sevkettiği ve hatta akvam-ı Samiye
bile artık Fırat ve Dicle vadilerinde rollerini oynayarak
bitirmiş oldukları ve Keldaniye ile Babilistan'ın sıra ile
Farsîlerin, Makedonyaların ve Partların yed-i tasallutuna
geçmiş olduğu zamanda, yani Hristiyanlığın zuhuruna
kadar bulunan Babilistan ve Keldaniye'de lisan-ı dinî ve
mukaddes addediliyordu. Binaenaleyh ezmine-i
kadîmede bu lisan Asya-yı Garbîde hemen Lâtin lisanının
303
Avrupa'da ifâ etmiş olduğu vazifeyi ifa eylemiştir. Yani
lisanın asıl sahipleri mahv u nâ-bûd olduktan sonra lisan
ber-hayat kalarak 2.000 senelik bir müddet için din, ilim
ve fen lisanı olmuştur. Yalnız şu farkla ki, Sümer-Akad
lisanının tûl-i hayatı Lâtin lisanınkinden hiç olmazsa iki
kere uzundur!"
Acaba şu lisanın asıl sahipleri tahminen ve takriben
olsun tayin edilemez mi? İşte şu suale de cevabı yine aynı
âlimin ağzından işitmek elbette ki, muvafıktır. Müşarüni­
leyh diyor ki: "Dünyanın en eski medenî lisanı olan
Sümer-Akad lisanına ait elde etmiş olduğumuz malûmat
ve vesâik şu lisanın mahiyet ve havası hakkında bir fikir
edinmek için kifayet edecek derecededir, İşte şu malû­
mat ve vesâikten tebarüz eden bir hakikat-i bârize ken­
disinin Agglutinant olmasıdır ki, elsine-i Sâmiyeye tama­
men yabancı ve yalnız Türk akvamı lisanına mahsus bir
haslettir!"
Agglutinant kelimesinin ifade ettiği manaya gelince,
Şemseddin Sami Bey gibi sâlâhiyeti gayr-i kabil-i inkâr
olan bir dehâ-yı lâ-yemûtun beyanını burada zikretmekle
iktifa ederiz. Müşarun ileyh diyor ki: "Malûmdur ki,
lisaniyyûn indinde küre-i arzın üzerinde söylenilen lisan­
elsine-i terkibiye, biri de elsine-i tasrifiye nevidir....
Elsine-i terkibiyede yine hads ve şahıs ve zamanı ifade
eder lafızlar ayrı ise de bunlar artık müstakil birer kelime
hâlinde çıkıp mürekkep bir halde kullanılırlar. Ancak
mahall-i terkipleri malûm olup büsbütün halt vukuu
bulunmaz. Meselâ elsine-i terkibiyeden olan lisanımızda
"gitmiştim" denildiği vakit "git" hadse, "miş" ve "idi"
zamana ve "im" şahs-ı mütekellime delâlet ediyor. Bu
dört lafız terkip olunmuş ise de mahall-i terkipleri zahir
olup hiçbir halt ve imtizaç vuku bulmamıştır elsine-i tas-
sifeyede ise kelimenin şahıs, hads ve zaman beyan eden
cüzleri beyninde o kadar meze ve halt vuku bulmuştur
ki, terkip asla belli olamayıp tasrif sûretini almıştır.
Meselâ elsine-i tasrifiyeden olan Arabî'de "nâsâra"dan
"yensuru" ve "nâsırun" ve "istensara" gibi kelimeler çıkar
ki, bunların vech ve mahall-i terkiplerini ayırmak veya
ayrılan cüzlerden ayrı ayrı çıkarmak mümkün olamaz."
Demek ki, efendiler, kürre-i arzda en evvel teessüs
etmiş olan ve bütün ezmine-i kadîme medeniyetlerinin
babası ve validesi olan Sümer-Akad medeniyetinin ve
hatt-ı mıhî icadının şeref-i hakkını herkesten ziyade
akvam-ı Turaniye iddia edebilir! Zaten mehd-i beşeriyet
304 TÜRK YURDU
ve medeniyet olan Asya-yı Garbî hiçbir zaman akvam-ı
Turaniye huzurundan hâlî kalmamıştır. Gömnüyor ki,
devr-i kadîmin en ücra zamanlarında bile Turanîler
mehd-i aslîsi olan Turan Bahr-i Sefid ve Siyah havzaları ile
münasebat-ı daimede bulunmak ve Kıpçak ve Kafkasya
tariki ile Asya-yı Suğra-ya doğru kafıle-i muhacirin gön­
dermekten hâlî kalmamıştır.
Ve filhakika daha kable'l-milâd 2000 sene akvam-ı
Turaniye'nin izini biz Asya-yı Garbinin tâ Bahr-i Sefid
sevahilinde görüyor ve şimdiki Suriye'yi bunların
cevelângâhı olarak buluyoruz. Alman ulemâsının kısm-ı
azami ilk evvel milâd-ı İsa'dan 3.000 sene mukaddem
şimal cihetlerinden gelerek Anadolu'nun Şimal-i Garbî
tarafında zuhur eden meşhur Hitit kavminin Turanî
olduğuna hüküm vermişlerdir; Şu Turanîler milâttan
1.500 sene evvel elyevm Suriye nâmını taşıyan kıtada
oldukça mühim ve kavî bir hükümet teşkil eylediler.
Şöyle ki, Mısırlılar ile bile mücahede ve mübarezeye
girişiyor ve hatta Ramses-Sizostris gibi nâmdar ve fatih
bir Mısır imparatorunu akd-i muahedeye ve Hititleri bir
hükûmet-i mütemeddine ve müstakille olarak tanımaya
icbar ediyorlar. Bunların merkez-i hükümet ve
medeniyetleri Eharane (Halep) ve Kargamış idi. Her ne
kadar Hitit tarihi ve medeniyetine ait elde edilen vesâik
ve malûmat elyevm gayr-i kâfi ise de Konya'dan
başlayarak Haleb'e ve Toros dağlarına kadar
Anadolu'nun cihat-ı muhtelifesinde icra edilen hafriyât
ve taharriyât altvam-ı Turaniye'nin, tarihinin en kadîm
zamanlarından Anadolu'da yerleşmiş olduklarını ve bura­
da oldukça müterakki bir medeniyet tesis eylemiş bulun­
duklarını ispat ediyor. Hititler hakkında daha ziyade
malûmat almak isteyenler Alımed Refik Beyin Tarih-i
Umûmîsine, Alman ulemâsından Lepold Messer Şimid'in
Hititler nâm eserine müracaat etsinler. Maarif Nâzın
esbakı Subhi Paşa merhumun da Hititler hakkında
Avrupa ulemâsının dikkatini celbedecek kadar mühim
bir eser telif telif etmiş olduğunu işittik. Fakat maattessüf
elde edemedik.
Hititler Asya-yı Garbinin aksâ-yı hudûdunda zuhûr
ettikleri esnada akvam-ı Turaniye asıl vatanları olan
Asya-yı Vüstâ ve Şimalî'de de arz-ı mevcûdiyet ediyorlar.
Filhakika Çin müverrihlerinin rivayetine binaen milâd-ı
İsa'dan 22 asır evvel Çin sülâlesinden Şang, Çin'i
Turanîlerin muhâcemâtından müdafaa için Çinlerin Hun
Sayı 41
nâmı ile tesmiye ettikleri kavme karşı asker sevketmek
'mecburiyetinde bulunmuştur. İşte o zamandan
başlayarak tâ OsmanlIların onbeşinci onaltıncı asırlarda*
Avrupa-yı Vüstâ'ya doğru yürüdükleri vakte kadar, yani
tahminen üçbin sekizyüz senelik bir müddet esnasında
Tataristan ve Altay dağları ile Karpat, Balkan dağları ve
Bahr-i Sefid sevahili arasındaki mesafe akvam-ı
Turaniye'nin cevelângâhını teşkil edecektir. Sanki arasıra
şu umman-ı bî-pâyân telâtüm ederek bazan şarktan
garba ve bazan garptan şarka doğru medd ü cezirler icra
edecektir. Turanîlerin seylab-ı cûşânî gâh Asya dağlarını,
sahralarını, ovalarını aşarak Avrupa-yı Garbî'ye ve gâhi de
önüne çıkan bir şeddi yıkmak iktidarından mahrum
olarak yine geriye doğru çevirmek mecburiyetinde kala­
caktır. Turan ummanının şu medd ü cezirleridir ki,
Heredot'a Sitler efsanesini, Firdevsî'ye de Şahnâme
mevzuunu ilham ve telkin eylemiştir. Şarkta
Hiyung-Nular, Hunlar, Tukyular, Türkler Çin'i rahatsız ve
bazan istilâ ederek bilahare Sedd-i Çin'i yapmaya mecbur
ettikleri ve Yecüc-Mecüc efsanelerinin muhayyele-i
beşeriyette tekevvün etmesine sebep oldukları gibi
Aftelit yani Ak Hunların da İran'ı bîzar ederek Daralan
Bosfor üzerine köprü salmaya ve buradan bir milyonluk
ordularıyla Tuna ve Dinyeper tariki ile akvam-ı
Turaniye'nin muhacemât akıntılarına nihayet vermek
için tâ garp cihetinde arkalarını çevirmek hayal-i hâmına
sevkeylemiştir. Sit hükümdarının Dara tarafından gön­
derilmiş ve kendisine teslim teklifi etmiş olan sefire
vermiş olduğu cevap malûmdur. Teslim yerine bir kuş,
bir balık ve bir ok vermiş ve bununla: "Ey Dara! Kuş olup
havada uçsan, balık olup denizde gizlensen yine Sitlerin
okundan kurtulamazsın!" demek istemiştir. Dara bütün
o azamet ve haşmeti ile avdet eylemeye mecbur
kalmıştır.
Görünüyor ki, tâ tarihin infaz-ı nazar edemediği bir
devirde bile Turanîler asıl vatanları olan şimdiki Moğolis­
tan'dan üç kol üzerine üç tarafa doğru yayılmışlardır. Bir
kol cenuba, Tibet dağlarına doğru, diğer kol şarka,
Japonya ve Kore'ye ve üçüncü kol garba, Türkistan,
Asya-yı Garbî ve Avrupa'ya doğru gitmişlerdir. Bunların
müteferrik zamanlarda vatan-ı asliyelerini terkederken
oldukça teessüs ve tekevvün etmiş olan bir medeniyete
mâlik oldukları hakkındaki ulemâ-yı garbiyyûnun efkâr
ve re’ylerini geçen musahabemizde naklettik. Fakat bun­
dan sonra artık şark ve cenup cihetine gitmiş olanları
Sayı 41 TÜRK YURDU
terkedeceğiz. Onlardan sarf-ı nazar eyleyeceğiz. Onların
mukadderat-ı tarihiyeleri ile iştigal etmeyeceğiz. Zaten
etmek imkânı da yoktur. Zira onlara ait malûmatımız pek
azdır. Mefkud denilecek kadar gayr-i kabildir. Biz bilhas­
sa şarka doğru gelmiş olan akvam-ı Turaniye'den
bahsedeceğiz. Bunlar hakkındaki malûmatımız daha
ziyade, daha vâs olmaktan mâada, bunların kısm-ı azami
-yüzde seksen denilecek kadarı- aynı medeniyete, aynı
dine ve aynı saha-i tarihiyeye mehsupturlar. Hristiyan
Macarlar, Finivolar, Meşerlerin bir kısmı, Buda-perest
Moğollar, Mançular istisna edildiği halde garp akvam-ı
Turaniye'sinin kâffesi medeniyet-i İslâmiye havzasında
dahildirler.
Fakat bunların mukadderât-ı tarihiyelerini takip
etmeden evvel elyevm kimlerden ibaret oldukları,
nerede bulundukları hakkındaki malûmatı nazardan
geçirmek faydadan hâlî olmaz. Ve buna mübaderet
ederken Şemseddin Sami Beyin akvam-ı Turaniye
hakkında müşabehet ve karâbet-i lisaniye üzerine tertip
etmiş olduğu tasnifi gayet makul olarak kabul edeceğiz.
Müşarünileyh Kamûsü'l-Âlâm'ında akvam-ı Türkiye'yi beş
zümre arasında tasnif eylemiştir;
''Yakut Eski Uygur
Uygur { Çağatay
Türkmen
Nogay (Tatar)
^OsmanlI
Bedihidir ki, müşarünileyhin Türk zümresi sırasında
Kafkasya ve Azerbaycan Türkçesini idhal etmemesinin
sebebi, sırf onları ayrıca zikretmeyi zaid görmesinden
ileri gelmiştir. Zira elsine-i Türkiye arasında Osmanlıcaya
en ziyade karîb ve müşabih olan Kafkasya ve Azerbaycan
Türkçesidir.
Tunguz
{ Mançu
hamut
Moğol
{ Kalmut, Turlut
Buryat
305
fF inlanda lisanları (Suumi Karlı, Çud,
Karavin, Estonya, Vud)
j Laponya lisanı
Finova Zümresi i
Berm lisanları (Ziryar, Permiyan, Votyak)
Volga lisanları (Mordoyen, Çermiş)
Uğur lisanları (Macar, Vogul, Ostyak)
Yudak
Yenisey
Samoyed zümresin Tavgi
Ostyak
h Kumasin
Şu akvamdan Osmanlılar, AzerbaycanlIlar, Mançula-
rın bir kısmı, Moğollar, Macarlar istisna edildiği halde
mütebakisinin kâffesi bugünkü Rusya'nın daire-i coğrafı-
yesinde sâkindirler.
Yakutlar: Sibirya'nın Aksa-yı Şarkında, Lena, Hata Ka­
na, İndikirite ve Yena vadileri arasında tahminen üç yüz
bin kadar gayet iyi tüccar ve zekî nüfustan ibarettir. Res­
men Hristiyan dinine merbût iseler de eski temi ve peri­
lerini muhafaza eylemişlerdir. Konuştukları Türkçe, en
saf Türkçedir.
Uygurlar: Husûsî bir Türk şubesini teşkil etmezler.
Şemseddin Sami Beyin Uygurları bir şube şeklinde ak-
vam-ı Türkiye sırasına koyması, sırf bir sû-i tefehhüm ne­
ticesidir. Uygurlara alelumûm medenî, oturak Türkler
denir! Uygurların yerine, Özbekleri vaz edelim. İki buçuk
milyon kadar nüfustan ibaret Özbeklerin kısm-ı azami bu
gün Buhara, Hive, Fergana ve Afganistan'ın Türkistan
havzasında sâkindirler.
Kırgızlar: Çin taht-ı idaresinde bulunan Altay'da, Tur­
gay ve Orenburg, Akmulin ve Ural eyaletlerinde ve Kaş-
gar civarında ve Tiyanşan eteklerinde sâkindirler. Nüfûs­
ça bir kaç milyona bâliğ oluyorlar. Garp cihetinde Rusya
taht-ı idaresinde bulunanların kâffesi İslâmdırlar. Kazak­
lar da aynı şube ve lisana mensupturlar.
Tatarlar: Bu kelime Türkçe değildir, Çincedir. Çinler
Huan-ha nehrinin öteki tarafında sâkin akvam-ı Turani-
ye'nin kâffesine şu nâmı veriyordular. Bundan başka
Tar-Tar, Ta-deze de tesmiye ediyorlardı. İşte şu nam Çin­
ce'den Avrupa ve diğer elsineye ve oradan da bizim lisa­
nımıza geçmiştir. Elyevm bilhassa Tatar kelimesi ile tes­
miye edilenler mevaki-i âtîyede sâkindirler:
306 TÜRK YURDU
1. Sibirya'nın cihet-i garbiyesinde sâkin Barabin,
Tarlık, İrti§, Tiyomen ve diğer kabileler: Bunların kâffesi
İslâm ve bilhassa ticaretle iştigal ederler.
2. Altay'da sâkin Eleut, Ak Kalmuk ve saire: Bunların
kısm-ı azami Şamanî, bir kısmı da İslâm ve
Hristiyandırlar.
3. Dağıstan'da sâkin Kumuklar, Kafkasya'nın cihet-i
şimalindeki Kabardaylar ve Kara Cemaylîler.
4. Kuma, Terek üzerinde, Kırım'da ve Polonya'da
dağınık bir halde yaşayan Nogaylar: Bunların kâffesi
İslâm dırlar,
5. Hacı Tarhan vilâyetinde sâkin ahali.
6. Kazan, Riyazan, Tambuf, Kastraman eyaletlerinde
ve Kasimof ta sâkin olanlar: Mecmu-ı yekûnu üç milyonu
tecavüz eder.
Türkmenler: Bir buçuk milyon kadar olup Rusya'da
ve İran ile Afganistan'da sâkindirler. Rusya'dan hariç
olanların adedi otuzbine varamıyor.
Rusya'daki Türkmenler kabail-i âtîyeden ibarettir:
1. Maverâ-yı Hazar eyaletinde kâin Merv, Ahal vadi­
lerindeki Tekeler.
2. Bunların komşuları daha cenuba ve İran
hududuna doğru sâkin Yumutlar: Bunlardan bir kısmı da
Horasan’da ve Hive’de oturuyorlar.
4. Alpli Amu Derya'nın Afganistan cihetindeki
sevahilinde.
5. Erseli, Hive ile Belh arasında Amu Deıya boyunca.
6) Çudaıiar, Karakurum'un şimal-i garbı tarafında,
Ost-Ort cihetlerinde.
Tunguzlar: İki kısma ayrılıyor: Şimal ve yahut Sibirya
Tunguzlari: Bunlar göçebe hâlinde bütün Şarkî Sibirya'ya
Yenisey nehrinden Kamçatka'ya kadar yayılmışlardır. Ce­
nubî ve yahut Mançurya Tunguzları ki, bugünkü Mançur-
ya ahalisinden ibaret olarak oturak hayat geçiriyorlar. Şi­
malî Tunguzlar, Şamanî ve Hristiyanlığa karşı pek haşin
bir mübareze ibraz etmektedirler. Cenubî Mançular ise
Budaperesttiıier.
hamutlar: Adeden pek azdırlar: Yakut eyaletinde
Şarkî Asya'nın münteha-yı şimalinde sâkindirler. Resmen
Sayı 41
Hristiyan addediliyorlar. Lâkin hakikatte eski Şama­
nizm'de ber-devamdırlar.
Moğollar: Şimdiki Moğolistan'da sâkindirler. Kısmen
Şamanî, kısmen Buda dinini takip eyliyorlar.
Kalmuklar: Ve yahut Turkutlar: Don nehri. Hacı
Tarhan ve Istavrapul eyaletlerinde sâkindirler.
Buryatlar: Baykal, İrkut civarında sâkindirler. Yarım
milyona bâliğdirler. Lamaî, Şamanî, Ortodoks dinleri
arasında münkasımdırlar.
Kumasin: Ve yahut Kumanî: Bizans müverrihleri
bunları Üzen Macarlar Kun ve Ruslar Puluvets diye
tesmiye edilmişlerdir. Onuncu asırda Kuma nehri tariki
ile Avrupa'ya gelmiş olduklarından şu nâmla tesmiye
edilmişlerdir. Elyevm Macaristan'da sâkindirler ve müd­
det-! medîde Hristiyanlığı kabulden istinkâf ettiler ise de
bilahare papanın emri ile cebren Hristiyan edildiler.
Lupari- İsveç ve Norveç'te ve Rusya'nın Arkanjel eya­
letinde sâkindirler. Protestan mezhebinde bulunuyorlar.
Fakat kendi lisanlarını ve âdat-ı kadîmelerini muhafaza
eylemişlerdir.
Karlı (Koreliler): Bir buçuk milyondan ziyadedirler.
Finlandiya'nın cihet-i şarkiyesinde olduklarından Finlan­
diya'nın şu kısmı onların nâmı ile tesmiye edilmiştir. Fin­
landiya'dan başka, Petersburg, Kore, Yaraslav, Evlensk ve
Arkanjel, Semülenski, Viladimirski, Kalujski, ve Vulo-
gudski eyaletlerinde sâkindirler. Bunlar da lisanlarını ve
adetlerini muhafaza eylemişlerdir.
Samoyedler: Bunlar kendilerine Fazav derler. Ruslar
başka bir kabilenin nâmı olan Sameidtam kelimesini sû-i
tefehhüm neticesi olarak bu kavme vermişlerdir. Arkan­
jel eyaletinin aksâ-yı şimal ve şarkında. Keza Don nehri
ile Yenisey ve Katanaka nehirlerinin baş taraflarında
sâkindirler. Bunlar gayet müptedî bir hâlde yaşıyorlar.
Yazın denize doğru, kışın ormanlar içine çekilir ve sırf av
ile geçinirler. Hristiyanlığa yalnız resmen merbûtturlar.
Hakikat-i hâlde Şamanizm'e pek sadık kalmışlardır.
Ostyaklar: Bunlar kendilerine Mans derler. Eski Rus
el yazılarında Ogur diye tesmiye edilmiştir. Elyevm
Tobolski ve Tomski eyaletlerinde sâkindirler. Resmen
Hristiyan iseler de hakikatte Şamanî âyin ve itikadâtını
perverde ediyorlar. Bunlar da pek bedevî bir hâldedirler.
Sayı 41 TÜRK YURDU
Permeyanlar: Kendilerine Kumu-Muret yani Kama
nehri sakini derler. Bunlar Hristiyan ve Ruslaşmışlardır.
Fakat Finuva lisanına pek müşabih olan lehçelerini mu­
hafaza eylemişlerdir.
Moradvalar: Volga nehrinin şark ve garp cihetlerinde
Simber, Saratuf, Şamara, Penza, Tambof, Nijni, Novgo-
rod, Kazan, Ufa, Orenburg vilâyetlerinde sâkindirler.
Cengiz'in istilâsı zamanında bunlar buralarda mutavattın
ve ziraatle meşgul medenî bir kavım idi. Bunlar üç kısma
ayrılmışlardır:
1. Ekseriyeti teşkil eden Mokşanlar ki, Penza ve
Simbir eyaletlerinde,
2. Yerazyalar ki, Nijni ve maverâ-yı Volga'da,
3. Karataylılar ki, az bir miktarda olarak Simber ve
Kazan eyaletlerinde sâkindirler. Kısm-ı azami İslâmdırlar.
Votyaklar: Adeden dört yüz bin kadar olup Vyatka,
Kazan ve Samarra ve Perim eyaletlerinde sâkindirler. Bir
kısmı cebren Hristiyan edilmiştir. Rusya'da ilân-ı
meşrutiyetten sonra alay alay İslâmiyete çevirildiler.
Fakat gerek Hristiyan ve gerek Müslüman bunlar eski
âdet ve âyinlerini ve lisan-ı millîlerini de muhafaza eyle­
mişlerdir.
Vudlar ve yahut Cudlar: Bugün pek az bir miktarda
yalnız Petersburg eyaletinde kalmıştırlar. Hristiyandırlar.
Fakat lisanlarını muhafaza eylemişlerdir.
Vogullar: Elyevm pek az bir miktarda Perim ve Tobol
eyaletlerinde sâkindirler.
Meşerler: Reyazan, Tambof, Ufa ve Perim vilâyet­
lerinde sâkindirler. Kısm-ı azamîsi İslâmdırlar. Lisanlarını
hıfzeylemişlerdir.
Başkırt: Birbuçuk milyon kadar olup Ural, Kama,
Tobol nehirlerinin boyunca tarafeyninde ve Ufa,
Orenburg, Samarra, Perim eyaletlerinde sâkindirler.
Cümlesi İslâmdırlar. Lisanen Türk zümresine mensup­
turlar.
Ziryanlar: Peçura, Viçagda nehirlerinin üzerinde
Vologodski ve Arkanjel eyaletlerinde sâkindirler.
Hristiyan iseler de âdat-ı kadîme ve lisanlarını muhafaza
eylemişlerdir. Kendilerine Kamı-Yurt diyorlar.
Çermişler: Veyatka, Perim, Kazan, Simbirski,
Orenburg vilâyetlerinde sâkin kısmen Şamanî, kısmen
307
İslâm, kısmen Hristiyandırlar, Fakat lisan ve âdat-ı mil-
liyelerini muhafaza eylemişlerdir.
Estonyanlar: Bahr-i Baltık sevahilinde ve Petersburg
eyaleti cenubunda sâkindirler. Germenler bunları temsil
etmek istemişler ve Hristiyan dinini aralarında neşretmiş-
lerse de elyevm lisanlarını ve âdat-ı milliyelerini muhafa­
za eylemişlerdir. Yarım milyon kadar nüfusa mâlik olaraK
medeniyetçe oldukça terakkî eylemişlerdir.
Azerbaycan, Kafkasya ve Osmanlı Türkleri ile Finova-
1ar, Macarlar ve Mançuların herkesçe mevki, makam ve
miktarları tanınmış olduğundan haklarında fazla malû­
mat vermeye lüzum görülmedi.
Tadât edilen şu akvamdan maada Turanîlerin müte­
ferrik kolları öteye beriye sokularak başkaları içinde gö­
rünmez olmuşlardır. Nâmları bile harita-i cihanda zikre­
dilmiyor. Meselâ bugün bile altmış bin nüfustan ibaret
olan Kaşkayi nâmında bir il Faristan'ın iç göbeği olan İs­
fahan’la Şiraz arasında sıkılarak kalmıştır. Bu nehir göçe­
be ve nîm-müstakil bir halde yaşıyorlar, mevcûdiyetlerini
İran'ın geçirmekte olduğu son seneler buhranı esnasın­
da ibraz eylediler. Elyevm gerek İran'da ve gerek Afganis-
tanla Hindistan Müslümanları arasında sunûf-ı hâkime ve
münevverenin kısm-ı azami Türk ırkına mensuptur. Hin­
distan'da mütedavil resmî Urdu lisanı Türk lisanının Far-
sî ve Hindu lisanı ile imtizacından husûl-pezîr olmuştur.
İşte görüyorsunuz, efendiler! Turanîler tayini gayr-i
kabil olan zamanlarda değil, yalnız İslâmiyetten ve hatta
Hristiyanlığın zuhûrundan birçok asırlar mukaddem bile
asıl vatanları olan Asya-yı Vüstâ yaylalarından şimale, şar­
ka, garba ve cenuba doğru yürüyerek elyevm Baltık De­
nizi ve Karpat Dağları ile Hint ummanı ve Sarıdeniz ara­
sındaki azîm sahada akvam-ı şâire arasında bazan hâl-i
ekalliyette ve bazan da ekseriyeti teşkil ederek yaşamak­
tadırlar. Bunların bulundukları iklim, âb ü hevâ, vaziyet-i
coğrafiye itibariyle ne kadar müteferrik ise kendilerinin
de mensup bulundukları edyân, usûl ve derece-i mede­
niyet o kadar müteferriktir. Ai'alarında Finovalar gibi
evc-i âlâ-yı medeniyete varmış olanlar bulunduğu gibi
Tunguz ve Buryat gibi el’ân hâl-i bedeviyette avla yaşa­
makta bulunanlar davardır. Dince fark ve tefavüt aynı de­
recededir. Âdî eşya-perestlikten Anthropomorphis-
me'den başlayarak Şamanî, Buda ve Hristiyan gibi az çok
temeyyüz etmiş olan dinlere de mensup olanları vardır.
308 TÜRK YURDU
Kısm-ı azaminin, yani yüzde sekseninin din-i İslâm'la mü-
bahî olduğunu ilâve ve zikre bile ihtiyaç görmüyorum.
Fakat yukarıda da akvam-ı Turaniye hakkında malû­
mat verirken birçok kere tekrar etmiş olduğumuz üzere
bunlar -medeniyetin usûl-i maişet ve içinde bulundukları
muhit itibariyle ne kadar müteferrik ve muhtelif olurlarsa
olsunlar- aralarında bir nokta-i müştereke vardır ki, o da
lisan ve âdat-ı milliyelerine sadık kalmaktır! Bugün bir
Finova ile bir Süedva arasında kıyafet ve medeniyetçe
asla fark yoktur. Mamafih Finova kendi lisanı ile
konuşmakla müftehirdir. Keza bir Macar ile bir Alman
arasında hiçbir fark olmadığı hâlde Macar lisanı ile iftihar
eder. Ve işte akvam-ı Turaniye birinci musahabemizde
arz etmiş olduğumuz fazla mahviyet ve muhite kapılmak
nakîsalarına rağmen kendi kavîmlerini sırf şu lisana ve
âdat-ı miliiyeye sadık kalınak sayesinde muhafaza edebil­
mişlerdir. Filhakika Turan elsine-i muhtelifesi arasında
da aynı fark mevcuttur. Bugün İstanbul'un şive-i zarifi ile
veyahut Kazan ve Bakü lehçelerinin erkekliği, metaneti
ile bir Tunguz'un kekelemekte olduğu kaba, kalın lisan-ı
müptedî arasında zemin ve âsüman kadar fark vardır.
Mamafih esas itibariyle bunlar yekdiğerlerinin aynı olup
aynı ruhtan, aynı kalpten nebean ediyorlar. İşte biz bun­
dan sonra bu kadar müteferrik ve şekl ü levn almış olan
şu ruh ve kalbin edvâr-ı tarihiyede ibraz etmiş olduğu
tecelliyaâtı mütalaa edeceğiz.
AhmedAgayef
Hâmiş: Akvam-ı Turaniye hakkında daha ziyade
malûmat almak istenenler âtideki menâhia müracaat
etsinler: Sibiiya Tarihi, Müellifi Pişer. Sibirya'ya Tarihî
Bir Nazar, Müellifi Slovtsaf Almanca: Moğol Tarihine
Ait malûmat. Müellifi Yallans. Vambeıy'nin Türk Alemi
ve Reklo'nun Coğrafyası.
A. A.
KOCA NİŞANCI
CELÂLZÂDE KOCA NİŞANCI MUSTAFA BEY
İlim ve kalem erbabından siyaset ve hikmet-i idareye
vakıf bir zat olup Tosyalıdır. Tahsil-i iptidaîsini vatanı
ulemâsından, âlîsini İstanbul fuzâlasından ikmal ederek
( ü Bu zâtın tercüme-i hâli ayrıca yazılacaktır.
Sayı 41
devlet hizmetine girip hâiz olduğu fazileti ve hutut-ı
İslâmiyeden hatt-ı dîvanîdeki mahareti mesleğinde
terakkisine badi oldu. Yine bu sâika ile Yavuz Sultan Se­
lim Han zamanında divan-ı hümayun ketebesi idadına
girdi devr-i Kanunî'de Mısır'a memur olan Veziriazam İb­
rahim Paşanın takdir ve himayesine mazhar olarak vezir-i
müşarünileyhin tezkireciliği vazifesiyle Mısır'a gitti. Bura­
dan avdeti tarihi olan 931'de Reisülküttap - Hariciye Hâzı­
rı tayin olundu. 941 tarihinde Bağdat fethinde bulunup
nişancı (Seydî) Beyin vefatı üzerine (nişanıcılık) tevcih
olunarak 24 sene bu vazife-i mühimme ile iştigal eyledi.
Bu hizmet dolayısıyla devletin mehamm-ı umûrunun
hüsn-i sûrede tesviye ve temşiyeti husûsunda pek büyük
liyakat ve rüyeti görüldü. 964'de tekaütlüğü ihtiyar ede­
rek on sene müteferrika başılıkla imrâr-ı hayat etti ve Ka­
nunî Sultan Süleyman Han'ın esfarmdan olan Sigetvar se­
ferinde de bulunarak tuğrakeşlik vazifesini ifa etti. Ve İs­
tanbul'a avdetinde Mustafa bin Celâl-i tevkîî ve İlahî rah­
met eyle Mustafa'ya mısralarının delâleti olan 975 tarihin­
de irtihal ederek Eyüb civarında Nişancı namıyla maruf
mahallede binasına muvaffak olduğu cami-i şerif ittisali­
ne defn edildi. Fazilet ve iktidar cihetiyle kendisine yak­
laşan küçük biraderi Salih(Ü Efendi de yanında medfun-
dur.
ÂSÂRI
1. Tabakatü'l-MemâlikfiDerecâti'l-Mesâlik
Otuz tabaka ve müteaddit derecâta münkasem tarihî
ve ahlâkî mühim bir eserdir. Yirmidokuzuncu tabaka
Devlet-i Osmaniye'nin o zamanki usûl-i idare ve kavanîn-i
mülkiye ve askeriyesiyle şuabât-ı idaresini, otuzuncu ta­
baka da Kanunî vekayiini mübeyyindir. Tarz-ı tahriri za­
manı revacına tebean münşiyâne ve ıstilah-perdazâne ol­
duğundan bazı ahbar ve nakliyatın hakayıkı reviş-i ifade­
ye feda edilerek mestûr kalmıştır. Be-tahsis Kanunî dev­
rine ait manzum parçaları mensur akşamından daha
ruh-nüvazdır. Bir nüshası Ayasofya Kütüphanesi'nde var­
dır.
2. Enisü's-Selâtin Celîlü'l-Havâkîn
Bu eserin asıl ismi Mevâhibü'l-Hallâk fî Merâ-
tibi'l-Ahlâk ise de üç padişahın da enzar-ı mütalaalarına
mazhar olduğu için muahharan Enîsü's-Selâtîn tesmiye
etmiştir. Mukaddimesi esmâ-i hüsnâ şerhiyle müveşşah.
Sayı 41 TÜRK YURDU
hâtimesi salâvat-ı Resûl-i Kibriya ile müzeyyendir.
Aralarındaki ellialtı bapta dahi ahlâk-ı basene ve
seyyienin fevaid ve mazarratından bâhis olup Sultan
Süleyman-ı Kanunî nâmına yazılmıştır. Nüshaları İstanbul
kütüphanelerinin bazılarında vardır. Bir nüshası da
kütüphane-i âcizîyi tezyin etmektedir.
3 . Selimnâme
Bir cild-i kebir üzre mürettep olan ,bu eser Yavuz
Sultan Selim Han'ın gazavâtını mübeyyin olup oğlu
hattıyla muharrer bir nüshası Müze-i Osmanî
Kütüphanesi'nde vardır.
4. Nişanî mahlastı Dîvançe
Tarz-ı eş’ârı âşıkane ve hakîmânedir. Ebyatından:
Fenn-i aşka başladım dikkatle gördüm nice bâb
Metni derci ü faslı hicran ile dolmuş bir kitab
5 . Teıveîne4Me‘âdcü%NübüvvefiMe‘arici'l-Fütüuve
Asıl eser efazıl-ı ümmetten Molla Miskin şöhretiyle
benam Mu'inü'l-Hac Mehmedü'l-Fevahî'nin Tevarih-i
Enbiya ve Siyer-i Habib-i Kibriya'dan bâhis Fârisiy-
yü'l-ibare eser-i meşhuru olup sahib-i tercüme Mustafa
Bey tarafından Delâilü'n-Nübüvveti’l-Muhammedî ve
Şemâilü'l-Fütüvveti’l-Ahmedî ismiyle ve 1033'de Mısır'da
vefat eden fuzalâ-yı Osmaniye'den Üskübî Altıparmak
Mehmed Efendi tarafından da ism-i aslîsiyle tercüme
olunmuştur ki, ikinci tercüme matbu olduğu için meşhur
ve mütedavildir.
6. Tarih-i Kal‘a-i İstanbul veMa‘bed-i Ayasofya
Farisî'den tercüme etmiştir.
7. Cevâhirüİ-AhbârfiHasailiİ-Ahyâr
Müellifîn-i Arapdan Ebû Hafs Ömer bin İbrahim
El-Zarî'nin Ahsenü'l-Kasas olan Kıssa-i Yusuf Aleyhis-
selâm'a dair Zehrü'l-Kimam ismindeki eserinin tercüme­
si olup nefis yazılı ve ciltli bir nüshası Nuruosmaniye
Kütüphanesi'nde vardır.
Çengelköyü, 9 Mayıs 329
BursalI Mehmed Tahir
309
iç T im iY m
TÜRKLEŞMEK, İSLÂMLAŞMAK, MUASIRLAŞMAK
IV
CEMAAT VE CEMİYET
İçtimaiyat müteharrilerinin biribirine muhalif netice­
lere vâsıl olmasının sebebi, İçtimaî hayatı bazılarının ce­
maat (communaute)te, diğer kısmının cemiyet (soci-
ete)de aramalarıdır. Bu nazar-ı tehalüfî ibtida İçtimaî
hâdiselerin tarifinde tecellî etmiştir. Tarde İçtimaî
hâdiseleri, "taklit vasıtasıyla umûmîleşmiş ferdî ibdalar"
diye tarif ediyordu. Durkheim, "Bir hâdise, taklit vasıta­
sıyla umûmîleştiği için İçtimaî hâdise olmaz, belki esasen
İçtimaî hâdise olduğu içindir ki, taklit vasıtasıyla umûmî-
leşir." diyerek Tarde'e mukabele ediyordu. Durkheim'e
göre ferdî hâdiseler "acıkmak, susamak, uyumak" gibi
kendini ferdî ruhlara sırf dahilî bir tazyikle arzeden ihti­
yaçlardır. İçtimaî hâdiselerse "dinî itikatlar, ahlâkî vazife­
ler, hukukî kaideler, siyasî ve İçtimaî mefkûreler" gibi
kendini ferdî ruhlara sırf haricî bir tazyikle arzeden mef­
humlardır. Bu tarifler gösteriyor ki, İçtimaî hayatı Durk­
heim cemaatlerde, Tarde cemiyetlerde aramıştır. Dikkat
edilirse anlaşılır ki, ferdî hâdiseler nâmı verilen gerek yu­
karıda zikri geçen ihtiyaçlar ve gerek görmek, işitmek,
koklamak, tatmak ve duymak gibi ihtisaslar sensation ha­
yatî ve nevî hâdiselerdir. Bunlara ferdî hâdiseler demek
doğru değildir. Bunların haricinde kalıp tâ "İçtimaî
hâdiseler" nâmını alan mefhumlara gelince bunlar da
mukaddes ve gayr-i mukaddes mefhumlar diye ikiye tef­
rik olunabilir.
Mukaddes bir mahiyeti hâiz olan dinî itikatlar, ahlâkî
vazifeler, hukukî kaideler, ve alelumûm mefkûreler ce­
maatlerin medrükeleridir. Gayr-i mukaddes bir mahiyeti
hâiz olan İlmî hakikatler, sıhhî, İktisadî ve umranî tedbir­
ler, ziraî, sınaî ve ticarî âliyâtlar ve alelumûm riyazî ve
mantıkî meflıumlar cemiyetin medrükeleridir.
Cemaate ait tasavvurların ferdî mhlara icra ettiği ha­
ricî tazyike "müeyyidiyet (sanction)", cemiyete haricî taz­
yike "şey"iyet (objectivite) denilir.
Hıfzussıhha kaidelerine riayet etmediğimiz zaman
hasta oluruz. Bu hastalık, hayat kanunlarına itaat etmeyi­
şimizin tabiî bir neticesidir.
İktisat kaidelerini ihmal ettiğimiz vakit müzayakaya
düçar oluruz. Bu netice de iktisat kanunlarına riayetsizli­
ğimizin zarurî bir akıbetinden ibarettir.
310
Dinî, ahlâkî, mefkûrevî ve hukukî vazifelerimize
muvazabet göstermediğimiz taktirde vicdan mahkeme­
lerinin, yahut mahkeme vicdanlarının bize tevcih
edeceği manevî, yahut maddî cezalar bu itaatsizliğimizin
tabiî ve zarurî bir neticesi değildir, Bu cezalanmalar,
zikrolunan kaidelerin cemaat vicdanında "mukaddes"
tanıtılmasının, binaenaleyh "müeyyed" olmasının netice­
sidir.
Cemaat hayatı fertte "inşaî mefhumları, yani kıymet­
leri takdir ve tasnif hizmetiyle mükellef olan" vicdan(Ü
melekesini, cemiyet hayatı ise "ihbarî mefhumları, yani
hakikatleri tahlil ve terkip işine memur olan" akıl
melekesini husûle getirmiştir,
"Cemaat içinde fert" İçtimaî bir vicdanın iradelerini
kendine mukaddes farizalar addedip onları düstûrü’l-
amel ittihaz etmeye, cemiyet içinde fert" İçtimaî bir aklın
mantıkî çerçeveleri dairesinde düşünmeye mecbur­
dur, C)
Cemiyetin İlmî meflıumları, fennî âliyatları, İktisadî
mahsulleri taklit ve mübadele tarikiyle bir halktan diğer
halka geçer ve cemiyet iptida mahallî bir mahiyette tecel­
li ederek tedricen ülkeleri, kıtaları ve nihayet bütün insa­
niyeti agûşuna alır. Ancak bu husûstadır ki, gerek Tarid
ve gerek "tarihî maddecilik" taraflısı olan Kari Marks ve
Edmond Demolins gibi içtimaiyatçılar haklıdırlar, İnsani­
yet yalnız fertlerden mürekkep bir cemiyet olsaydı hâdi­
selerin umûmîleşmesini yalnız taklide atfetmek, İçtimaî
hayatta yalnız âliyâta kıymet vermek belki doğru olabilir­
di, Halbuki insaniyet müstakil fertlerden mürekkep bir
cemiyet değildir. Fertler aile, âkile (elan), nahiye (com-
mune), ocak (Corporation), sınıf, camia-i diniye (com-
munaute religieuse), kavîm, ümmet, devlet gibi mütead­
dit cemaatler içinde fânî fi'n-nâs olmuşlardır.
Maddiyata teşbih caiz ise diyebiliriz ki, İçtimaî cüz-i
fertlerin tecemmuu yalnız hikemî bir ihtilât suretinde
olmamış, kimyevî imtizaçlar bu cüz-i fertleri mürekkep
zerrelere ifna ederek meydanda yalnız bu zerrelerle bun­
ların ihtilât hâli kalmamıştır. Nasıl ki, hayatî hücrelerde
(Ü Fransızca “concience” kelimesi ruhiyatta ve içtimaiyâtta başka başka manalara delâlet eder. Biz bu kelimenin ruhiyattaki manasını ifade
etmek üzere “şuur” lafemı, içtimaiyattaki medlulünü ifade için de “vicdan” tabirini kabul ediyoruz,
(D İhtiyaç ve ihtisasların ferdî olmayıp hayatî ve nev olduğunu yukarıda söylemiştik, “Ferdî bir mahiyeti haiz olmak üzere yalnız “hads” meleke­
si vardır ki bilhassa felsefe ve sanat sahasında hükümran olan bu melekeyi başka bir makalede izah edeceğiz”.
TÜRK YURDU Sayı 41
münereler müstesna olmak üzere muhtelif şekil ve key­
fiyette uzviyetler teşkil etmişler ve mevcûdiyetlerini bu
İçtimaî mevcûdiyetlere tâbi eylemişlerdir,
İçtimaî imtizaçlar, yahut taazzîler fertlerin serbestçe
ihtilâtına mâni olduğu için cemiyet hayatının istilzam
ettiği taklit ve mübadele, arızasız bir sûrette cereyan ede­
mez.
Devletler, dahilî sanayilerini himaye için yüksek
gümrük resmi vazederek İktisadî mübadelenin serbestî
sine mâni olurlar, kavimler, millî lisanlarının saDetini
muhafaza için yabancı kelimeleri dillerine sokmamaya,
edebiyatlarını millîleştirmek için cihanşumûl bir mahiye­
ti hâiz olan klâsik edebiyatı terk ederek mevzu ve esasla­
rını halk edebiyatından almaya çalışırlar. Ümmetler, bey­
nelmilel hukuk ve ahlâka dinlerini temel ittihaz ederek
-Avrupa'nın daima ve bilhassa Balkan muharebesinde
yaptığı gibi- insanlığa ait kudsîyet ve masuniyeti yalnız
dindaşlarına hasrederler. Aile, zevciyet, babalık, analık,
evlâtlık gibi husûsî rabıtalar tevlîd ederek muaşeret ve
mülkiyetçe harice karşı müttehid bir heyet meydana ge­
tirir, Aşiret, bir çobanlar kafilesini, nahiye, bir köy yahut
bir kasabayı, ocak, bir hirfetin mensuplarını, sendika bir
sınıfın fertlerini, camia bir mevkideki mezheptaşları ya­
bancılara karşı yek vücut bir aile hâline koyar.
Fert bu cemaatlerden her birinin kendine mahsus
vicdanından mülhem olduğu haldedir ki, cemiyet içinde
yaşar, Durkheim, İçtimaî vücudun tabiî mafsaliyetleri
olan bu cemaatleri nazara aldığı içindir ki, en nafiz nazarlı
bir içtimaiyatçı tanınmıştır.
Cemaat vicdanları cemiyete has olan akıl ve mantıkla
daimî bir mücadele hâlindedir. Fert, bazan vicdanına
fazla esir olduğu için makul düşünemez. Bazı kere de
aklına fazla bir selâhiyet verdiği için vicdanının duygu­
larını boğar. Vicdan ile akıl, yahut cemaat ile cemiyet
arasındaki bu muhasama içtinabı kabil olmayan bir
zaruret değildir. Çünkü vicdanın hizmeti, İçtimaî bir
i'caza (prestige) mâlik olan kıymetleri takdir, aklın
memuriyeti, şey’î hakikatleri tansistir. Birincisi bizim
"niçin yaşamalı" sualimize "cemaatler için" cevabını verir.
Sayı 41 TÜRK YURDU
İkincisi "nasıl yaşamalı" sualimize "makul bir sûrette" di­
ye mukabele eder. Birincisi inşaî hükümleriyle irademizi,
İkincisi ihbarı hükümleriyle müdebbiremizi sevk ve idare
eder. Hulâsa, birincisi bize gayeleri, İkincisi vasıtaları gös­
terir.
Edmond Demolins'e göre terbiye ve siyasetin hede­
fi cemaatçi fertleri cemiyetçi fertlere kalbetmek
olmalıdır. Anglosaksonların tefevvukunu infiratçı (bizim
ıstılahımızca cemiyetçi) olmalarına, şark milletlerinin
tedennisini tecemmucu (bizim ıslahatımızca cemaatçi)
olmalarına atfediyor. Milletlerin terakkî ve tedennisini
böyle bir tek sebebe isnat etmek İlmî bir hareket
değildir. Geçen makalemizde an'aneciliğin bu husûstaki
âmiliyetini izah etmiş idik. İçtimaî iş bölümünün millet­
lerin terakkisindeki müesseriyetini de başka bir
makalede izah edeceğiz.
Bundan başka, Anglosaksonların tecemmucu olma­
yıp da infiratçı oldukları hakkındaki iddia da doğru değil­
dir. Vâkıa Anglosaksonlar, bizim gibi devletçi değildirler.
Fakat cemaat devletten ibaret midir?
İngiltere'de cemaat mahiyetini hâiz olan mahallî ida­
relerin millî mezhep teşkilâtının, sınıf teşkilâtının, zâde-
gân teşkilâtının nüfuz ve kuvveti her yerden ziyadedir.
Anglosaksonların an'aneci olmaları da cemaatçi oldukla­
rına bir delildir. Şu kadar var ki, orada cemaat hayatı bu
kuvvet ve salabetiyle beraber cemiyet hayatının inkişafı­
na mâni olmamıştır.
Cemaatle cemiyet arasında gayr-i tabiî bir mücadele
vaki olabildiği gibi muhtelif cemaatlerin vicdanları arasın­
da da marazî mübayenetler tahaddüs edebilir. Meselâ ba­
zı kere aile asabiyeti, müfrit bir şekil alarak millî asabiye­
ti zayıflatır. Bazı kere dinî hamiyet, kavmi hamiyeti nelye-
decek bir şekil alır. Bazen milliyet hissi, müşterek vatan
ve devlet duygularını iptale çalışır. Avrupa'da sınıf asabi­
yeti, vatan düşmanlığı, asker düşmanlığı gibi marazî neti­
celer tevlîd ediyor.
Cemaatler arasındaki tabiî silsile-i meratibi bularak
bu gayr-i tabiî harp hâlini sulh vaziyetine kalbetmek içti­
maiyat ilminin vazifesidir.
Meselâ icap ettiği zaman sınıf kendini hirfet ocağına,
ocak kendini devlete feda etmeli. Gerek bunlar ve gerek
aile ve devlet dinî ve lisanî cemaatlere kıymet vermeli.
311
Bütün cemaatlere kıymetçe fâik olması lâzım gelen mille­
tin, lisanî cemaatten, beynelmileliyetin de dinî cemaat­
ten ibaret olduğu nazara alınmalı. Gaston Rişar'a göre ce­
miyet bir "çarşı halkı" suretinde başlar. Çarşıda terzi,
kunduracı, ekmekçi, tuhafiyeci gibi hırfetçiler yalnız ken­
di menfaatleri için çalışırlar. Fakat bunların kendi menfa­
atlerine çalışmalarından umûmî menfaat husûle gelir. O
halde cemiyet hayatının esası İçtimaî iş bölümüdür. Fer­
dî kabiliyetlerin ihtilâfından bu mahallî iş bölümü husûle
geldiği gibi memleketlere ait istidatların tebayününden
de milletler arasında iş bölümü husûle gelir. İptida birbi­
rine yakın olan halklar ticarî, fikrî ve âlî münasebete gi­
rer. Sonra bu münasebet dairesi gittikçe genişler. Tâ
kurûn-ı ûlâda Akdeniz havzası milletlerinin biribiriyle
alışveriş yapmakta, biribirinden malûmat ve âliyât iktibas
etmekte olduğunu görüyoruz. Ümit Burnu'nun keşfi,
Amerika'nın eski dünyaca tanınması, tıbaatm icadı, Sü­
veyş Kanalı'nın açılması, demiryolların, telgraf ve postala­
rın tesisi milletler arasındaki münasebetleri artırmış ve
gittikçe cihanşümûl bir şekil vermiştir. Cemaatler, iptida,
kendilerini bir dedenin torunları addeden bir âkile
hâlinde başlar, O halde ilk cemaat ırkî ve lisanîdir. Bu âki­
le bidayette sırf dinî bir hayat yaşadığı için dinî bir cema­
at hâlindedir. Bütün sair cemaat enmûzeçlerinin rüşeym-
lerini meşimesinde taşıyan bu dinî cemaatten mütevâli-
yen aile, kabile, aşiret, köy, kasaba, sınıf, ocak, camia, na­
hiye ve nihayet kavîm, ümmet, devlet iştikaka başlar. O
halde cemiyetin tâbi olduğu İçtimaî kanun gittikçe daire­
sinin tevessü etmesi, cemaatin tâbi olduğu kanun ise
gayr-i mütemeyyiz ve kesîrü’l-vezâif bir hâlde başlayarak
gittikçe her vazife için husûsî cemaatler ayrılmak sûretiy-
le iptidaî cemaatin teferrü ve tenevvü eylemesidir.
Bu tafsilâttan anlaşılıyor ki, muasırlaşmak tabirinin
manası, umûmî insan cemiyetinin gittikçe tekemmül
eden ilim ve marifetinde hiçbir milletten geri kalmayacak
sûrette fâik bir mevki ihraz etmektir. Umûmî cemiyet
içinde müşterek bir insan hayatı yaşamak hiçbir vakit ne
aile ve devlet hayatlarının hususiyetine, ne de kavîm ve
ümmetin tazammun ettiği millî ve beynelmilel asabi­
yetlere münafi değildir. Biz Türkler insaniyetin akıl ve
ilmiyle mücehhez olduğumuz halde bir Türk-İslâm haya­
tı yaşamak, bir Türk-İslâm medeniyeti ibda etmek isteriz.
Gökalp
312 TÜRK YURDU
İKTİSADİYAT
TÜRK GENÇLERİNE MEKTUP
Türk gençleri millet ve vatanlarının menafii uğrunda
çalışmak istiyorlar. İhtiyarlık perişanlığı yüz tutmuş,
gençlik ise adem-i hoşnudî ve mukavemet gösteriyor. İh­
tiyarlık âcizâne bir sûrette boyun eğmekte olduğu halde
gençlik azamet ve vekar ile talihe meydan okuyor. İhti­
yarlar, nasıl rüzgârın tazyikinden çatırdayan ve mukave­
met edemiyerek en nihayet kırılan kuru ağaçlara benzi­
yorlar ise gençler de rüzgârın şiddetinden eğilip doğru­
lup da kırılmayan ve bütün darbelere göğüs gererek ve
yerden yeni kuvvetler alarak ziyaya doğru uzanan taze fi­
danlara benziyorlar. Gençler mücadele istiyorlar! Bu mü­
cadelede muhtaç oldukları kuvveti, kendilerini, devleti
can ve kanıyla beslemekte olan halk tabakasına rapteyle-
dikleri zaman bulabileceklerdir!
Memleketlerinin düçar olduğu felâketten müteellim
bulunan Türk gençleri, "ne yapmalı" süalini irad ediyor­
lar.
Türk Yurdu idaresi, bâlâdaki sualin, milletin menafi-i
iktisadiyesine temas eden cihetlerine elimden geldiği ka­
dar cevap vermekliğim için bana müracaat etmekle hak­
kımda pek büyük bir eser-i teveccüh göstermiş oldu.
Ben, Türk gençlerine tecrübelerim ve bilgilerim ile
hizmete hazırım. Fakat benden her sual için hazır cevap
talep edilmemesini rica eylerim. Ben, bugün size ika-i
müşkilât etmekte bulunan meselelere benzer meselele­
rin başka memleketlerde ne suretle halledilmiş oldukla­
rını ve Avımpa müessesat ve usûllerinin memleketinizde
ne sûrette tesis ve tatbik edilebileceklerini gösterebili­
rim. Fakat siz, benim bu husûsa dair vereceğim malûmat­
tan bilistifade kendi meselelerinizi bu memlekette büyü­
yen ve onun havasıyla yaşamış bulunan bizzat sizler hal­
letmeye borçlu olacaksınız. Ben, Türk Yurdu tarafından
hakkımda gösterilen teveccüh üzerine memleketinizin
menfaati için deruhde ettiğim bu işte sizden muavenet
beklerim. Eğer milletinizin hayatını meraklı tedkik eder
de onun ihtiyaçlarını anlamaya çalışırsanız bana bu
husûsta yardım edebilirsiniz. Benim sesim Avrupa'dan
geliyor, halbuki sizin sesiniz milletinizin sinesinden çıka­
rak kendisini işittirmelidir. Memleketiniz tetebbu-i iktisa­
diye muhtaçtır. Bunun ne sûretle icra edileceğini maka­
lemizin daha aşağılarında göreceksiniz. Ben, sizin yalnız
Sa yı 41
makaleleri okumanıza değil, icraatta bulunmanıza intizar
eylemekteyim.
Biz, memleketinizde ziraatin terakkisi, köylülerin ih­
tiyaçları ve ıslahat-ı ziraiye hakkında müdavele-i efkârda
bulunacağız. Biz, demiryolları meseleleriyle de İştigal ey­
leyeceğiz. Memleketinizde mümkün olduğu kadar de­
miryolları inşa edilmesini ve bu yolların halk tabakaları­
nın zararını mucip olmayıp onların ancak iyiliklerine hiz­
met eylemeleri için ne yapmak lâzım geleceğini tetkik ve
tetebbu eyleyeceğiz. Biz, memleketimizde sanayiin inki­
şafından, fabrika ve imalathaneler tesisinden, ticaret ve
seyr-i sefainin terakkisinden bahsedeceğiz. Bununla be­
raber en büyük vaktimizi evvelemirde milletin refah hâli­
nin temini ve halk tabakan menafiinin muhafazası ciheti­
ne sarf edeceğiz. Bu münasebetle bizim, hazine-i devlet,
belediye ve nahiye mesâil-i mâliyesi, gümrük ve ticaret
politikasıyla da iştigal etmemiz lâzım gelecektir. Bunların
kâffesi, zamana, vakte ve sabra muhtaçtır. Fakat, heyhat!
Size vakit bırakmıyorlar. Bütün vaktiniz ve ıslahat-ı iktisa-
diyeye ait arzularınız ya başka bir tarafa celbediliyor veya­
hut hançer darbeleriyle mahv olunuyor.
Ben, memleketinizin imarı hakkında yazmaya başlı­
yorum. Fakat bu sırada etrafıma bakınca her şeyin peri­
şan olup sukut etmekte olduğunu görüyorum. Ahval bu
merkezde olunca en evvel yapılması lâ2 im gelen bir vazi­
fe varsa o da, memleketi büsbütün harap olmaktan ve
başkaları tarafından soyulmaktan kurtarmaktır.
Evet, siz, nîm-harabezara dönmüş bir hanede yaşı­
yorsunuz. Bu hanenin çoktan çürümüş olan duvarları,
bugünkü muharebe sebebiyle tamamiyle yıkık bir hâle
gelmiştir. Artık açık kalan kapılardan komşular, sokaktan
geçenler velhâsıl davet edilmemiş birtakım misafirler İçe­
ri girmektedirler. Bu haneye giren insanlardan her biri
kendi arzusuna göre hareket ediyor. Bazıları hane sahibi­
ne vesayada bulunuyor, birtakımları onu doğrudan doğ­
ruya tehdit ediyor. Bununla beraber hepsi âharın iyiliği­
ne göz dikiyor ve her biri mümkün mertebe daha kıy­
metli bir ganimet parçası yakalamaya çalışıyor. Halbuki
asıl hane sahipleri akıllarını kaybetmişler, ne yapacakları­
nı bilmiyorlar.
Evvelemirde hanesi içerisinde bir intizam vücuda ge­
tirmeli ve kaybolan şeylerin hesabını yaptıktan sonra ka­
lanların muhafazasına çalışmalıdır.
Sayı 41
Siz, muharebe-i hâzıramn ileri sürdüğü maliye mese­
lelerinin halli için Paris'te bir konferans akd edileceğini
biliyorsunuz. Memleketinizin bundan sonra inki§af-ı İkti­
sadîsi bu konferanstan husûle gelecek neticelere bağlı
olacaktır, Eğer devletinizin borçları Türkiye ile Balkan
devletleri beyninde münasip bir surette taksim edilme­
yecek ve eğer Balkanlıların talep ettiği gibi sizden bir bu­
çuk milyar Frank tazminat-ı harbiye alınacak olursa, size
her türlü ıslahattan hiçbir fayda husûle gelemeyecektir.
Zaten o zaman siz ciddî ıslahat icrasına muktedir dahi
olamayacaksınız. Bu sebepten dolayı siz, evvelemirde
menafiinizi maliye konferansına karşı müdafaa edebil-'
mek için pek büyük gayretlerde bulunmalısınız. Eğer siz,
âtıl bir vaziyette kalarak sizin için hazırlanmakta olan dar­
beyi kapalı gözle bekliyorsanız, mahvolduğunuz gündür.
Sükût ettiğiniz taktirde sizi kimse nazar-ı itibara almaya­
caktır.
Binaenaleyh sesinizi işittirmeksiniz. Bu maksada
mebnî evvelemirde parlamentonuz açılmalıdır. Eğer
Meclis-i Mebusan açılır da memleketin ahval-ı iktisadiye-
si hakkında icra-yı müzakereye başlarsa, Avrupa muhare­
benin daha şimdiden yapmış olduğu zararların derecesi­
ni görür ve Türkiye'nin ihtiyacât-ı mübremesinin ne ka­
dar büyük olduğunu ve Hükûmet-i Osmaniye'nin mâlik
bulunduğu vesaitin ne derece az olduğunu anlar. Avrupa
üzerinde tesir husûle getirmek için bundan başka bir ça­
re yoktur. Eğer Avrupa, artık alacak birşey kalmadığını ve
bundan sonra Türkiye'ye daha büyük maliye yükleri yük­
letmenin onu iflâsa sevk eylemek olduğunu anlarsa, ma­
liye meselelerinde Türkiye'ye karşı gaddarlık göstermek­
ten ancak o zaman vazgeçebilir.
Bundan mâada, Duyûn-ı Umûmiye'nin taksimine ve
tazminat-ı harbiye meselelerinin halline, bâhusûs parla­
mentonun küşâdına kadar büyük imtiyazlar itasından ve
uzun vadeli istikrazlar akdinden tevakkî edilmelidir. Bu­
gün akdetmekte olduğunuz malî ve ticarî mukavelelerin,
maliye-i devletinizin az çok yoluna girdiği zaman akd­
edeceğiniz mukavelelerden daha az elverişli olacağında
şüphe yoktur. Zira, siz neye mâlik bulunduğunuzu ve ne
yapmaya muktedir olduğunuzu ancak o zaman anlayabi­
leceksiniz. Bugün ise, ortadaki meçhuliyet ve tehlikeler
ileri sürülerek size daha ağır şerait teklif ediliyor. Zira
muharebe bütün Avrupa'yı hâl-i heyecana getirmiştir. Bi­
naenaleyh Avrupa bütün endişelerden kurtularak müste­
(ü Kesre-i sakiledir.
0 ) Kadının biri bir nesneden ötüıü ilenir (inkisar eder)ken “Balı oğlu kızısın, (Mezar)ında yatmasın!” demiş.
TÜRK YURDU 313
rih bir hâle gelmelidir. Avrupa sermayelerinden daha
muvafık şeraitle istifade etmek ancak o zaman mümkün
olacaktır.
Parvus
n m w ? ım
UE cımvımmiz
Türk Adı Araştırmalarından
EDEBALİ
Hocapaşa
28 Mayıs 329
Edebali, Eskişehir'in İtburnu köyünde oturmuş, yer­
leşmiş bir şeyhtir. Sonra ilk hakanımız Kara Osman'a kay­
nata olmuştur.
Bu adı kimi Edib Ali'den, kimi de "Edeb-i Ali"den
bozma dermiş. Tarih-i Ebü'l-Faruk'u yazan anılır tarihçile­
rimizden Murad Bey ise yine bu adı Adanalı'dan bozma­
dır diyor.
Murad Bey gibi ulu bir hocanın ellerini öperek şu ad
için birkaç söz de ben söylemek isterim. Yanılırsam dü­
zeltmek yine o ulu hocaya düşer.
(Edebali) iki sözden kırılmıştır. Biri (Ede), öteki
(Bali) dir. (Ede) söz ve Türkçeden büyük karındaş Ağa
demektir. Bugün bile Maraş ve Elbistan illerindeki
Türkler kullanıyorlardı.
"Ede" sözünü biraz da Türklerin oturageldikleri yer­
lerde, Türk izlerinde araştıralım. Meriç'in yanında Sofulu
yakınlarında Edeköy adlı bir köy ile Tirebolu'nun doğu
yanında denize yakın Edeköy adlı başka bir köy vardır.
Ağaköy demektir.
Bali(bya gelince: Çepni Türklerinden olan Tirebolu
Türkleri arasında BalioğluO) adlı biri var. Macar ilinde
Mohaç ovasındaki savaşta ün alan başbuğlardan birinin
adı da Bali sözünün Türkçe olabileceğini anlıyorsam da
ne demesine geldiğini doğrusu ya bilemiyordum. İşte bu
Bali sözünü Arapça, Farsça ile ilişiği olmasa gerek!
Bence Ede Bali, Ağa Bali demektir. Ağa Gündüz gibi
Türkçe bir addır.
Tirebolulu Alp Arslan
314 TÜRK YURDU
TÜRKLÜK ŞÜÛNÜ
Çalışkanlar Yurdu: Kuruçeşme'nin çalışkan genç­
leri bu nâmda bir yurt açtılar. Beyannâmelerini gazetede
okuduğumuz gibi yurtlarını gidip gördük. Çalışkanlar
Yurdu, Kuruçeşme'deki gençlerin bedenî, ahlâkî ve İçti­
maî terbiyelerine, fikirlerinin küşayişine çalışacaktır.
Böyle bir âlî niyetle birleşen ve çalışmaya azm eden genç­
lerimiz elbette az zamanda pekçok peyrev toplayacak­
lardır. Biz zaten halas ve teâlî nâmına ne bekliyorsak,
gençlerimizden bekliyoruz. Onun için muvaffakiyetlerini
temenni bize bir vazifedir.
Hîve Harbiye Nâzırı'nm Fikri: Vakit Gazetesi
muharrirlerinden Gafur Efendi-i Osmanî, Hive Harbiye
Nâzın Yasavul Başı Aka Şeyh Nazarbay ile bir mülakatta
bulunmuştur. Müşarünileyh Hive mekteplerinin hâlin­
den şikâyet ettikten, eski kuvvet ve şevketi istihsal için
okumak lâzım geldiğini söyledikten sonra Musa Efendi
Bigiyefin Kur’an tercümesi hakkında şu fikirleri der-
miyan etmiştir: "Musa Carullah Efendi gibi âlim-i şehîr bir
zatın bu işe başlamasını âcizâne tebrik ederiz. İşinin
çabuk vücut bulmasını dileriz. Elimizden gelse idi
canımızı feda edinceye kadar yardım ederdik. Çünkü
Sayı 41
Kur’an-ı Kerim biz müslümanlara ne sûrede mesut veya
rezil ve hor olacağımızı sarahaten bildiren semâvî bir
kitaptır. Lâkin biz şimdiki hâlde Kur’an-ı Kerim'den
lâzımı gibi müstefıd olamıyoruz. Halkımızın hurafelerden
çabuk ayrılmasını ve çabuk adam olarak yaşamamızı
istersek Kur’an-ı Kerîm'in hükümlerini kendi dilimize
tercüme ve tefsir etmek elbette gerektir. Bu beklenilen
faydayı Musa Efendi gibi muktedir ve yed-i tulâ sahibi bir
âlimin meşhur kalemi vereceğinde biz asla şüphe etmiy­
oruz. Ben Musa Efendinin diğer kitaplarım da pek sev­
erek okuyorum. Müşarünileyh Arabistan'da Musa
Carullah diye meşhurdur. Onun muktedir ve
zamanımızın birinci âlimi olduğunu Araplar tasdik ve
Carullah lâkabı ile tevsim eylemişlerdir. Madem ki
böyledir, biz niçin bu muhterem adamı tâzîz ve fikrine
niçin iştirak etmeyelim?"
T.Y.
İhtar: Çocuk Yurdu nâmındaki gazete ile bir gûna
alâkamız yoktur.
Müdüriyet
 »* «» «•

'Tûrklerin Va\â<?smZ' Cakstr

^ -V

YIL: 2 5AYI: 42 (15 Haziran 1529-26 Haziran 1915)

O K i c ^ ^ ii K et t i i 1 ç e 4 <i t

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia / Abdulhak Hâmid

Medreseler / Midhat Cemal
Lisanlar İlmi: Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı / Erdoğan
r<^ün/? veÂsâr-ı Atîka: Müverrih Mustafa Cenabî Efendi / Bursah Mehmed Tahir
Ocağında Bir Muhasebe-i Fenniye ve Tarihiye / Mehmed Ziya
Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit
Lntikad ve Takrîz: Zulmetten Nura (Şemseddin Bey) / K.N.
Matbuat: Vambery’nin Mektubu
Türlük Şuûnu: Menfur Bir Cinayet, Türk Şehidi, Şemsi Esedulayef / T.Y.
Sayı 42 TÜRK YURDU 317

TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT
LIBERTE
Mukaffa Bir Facia
(Ba§ı 2'nci yılın 13'nci sayısında)

Instnimant - Gülerek-
-Muğber- 0 sadık adam hâin diyorlar;
Fırtına az, top, yıldırım elvermez Hâşâ!... O masum, ebleh, mâ’tûh, miskin;
0 gemiler deniz kurursa batar Ancak krala münasebetinden
Entim Kavî, muktedir, zeki mutabassır!...
Zamane dünyada neier duyuyoruz Bir kusuru var, şu: Muhabbetinden
Daima biri kaikar biri yatar! Hayırhahlığı despota münhasır;
Teşvik edilse vakt-i iktisada,
Liberte Tebeaya metbûa feda eder;
-Enstrüman'a- Liberal’i nefye onu ırzan da
Sözlerim sana ağır geise gerek Hâinler yorulmaz! -Liberal- gider!
Zira kocan da o fırkada dahil Kanundan ziyade kraia tâbi,
Fakat belki biimeyerek müşterek Saray indinde mahkemeden büyük!
Her hâlde o mazurdur. Çünkü cahil Sanki halk esir, vükelâ tevâbi
Yalnız kral büyük, her şey küçük Orada zalim ağlar, mazlûm güler
Millet ne imiş? Hiç... Başlıca kârı Fakat ağlayacak gitmiyor, hayfa
Krala hizmet, krala sadakat Bu gün ekser nefy olunan gülenler
İşte kocanın tasavvuru, efkârı -Biraz istihfaf ile-
Buna sebep nedir? Mahza hamakat Kocan gülmeye müstahaktır, lâkin
Çünkü cahil olduğu kadar ahmak Biraz ağlasın! Onunçün gitmeli
Ahmak olduğu kadar müteannid Kendi isteğiyle gitmesi mümkün.
Menfada çok şey tahsil olunur İstemezse beis yok, nefy etmeii
Oraya zalim de mazlum da gider
Bitmedi.
Feiâket gibi hace az bulunur
Abdülhak Hâmid
318
Bir başka el etti zulmü icat
Şensin onu eyleyen idame
Zulmün kapısında bekçilikti
Yıllarca vazifen ey imame
Bir zalime ey imameler siz
Adl-i Ömer ettinizdi isnad
Emvâc-ı sefîdi sizdiniz hep
Umman-ı ademdi zulm ü bidad
Nerdense, nasılsa bir imame
Çıkmıştı mükevvenâtı hâvî
Etmekti meramı zulmü nâbûd
Bîçare Suavi-i semavî
Her göğse tevarüs etti ruhu
Gerçi kanı hep edildi târâc
Sarsıldı kemâl-i dehşetinden
Bir eski sarık önünde bir tâc
Bir parça bezin içinde bir fikir
Bir milleti çekti rayet-âsâ
Bezdir diye görmeyin muhakkar
Bayrak da paçavradır bakılsa
Altında yanar mehîb bir berk
Üstündeki yıldız, ay görülmez
Sen râyeti oldun inkılâbın
Hürmet sana ey imame, ey bez
Olmuştur imâmen ey Suavi
Yüksek başının derin semâlar
Çıktıkça fezaya doğru cephen
Gökler eğilir imâme bağlar
Gök menba ve munsabındır ey nur
Mağrib mi nesin ki, yok gurubun
Ey seyl-i ziya semâya aktın
Yıldızlardır bütün rüsûbun
Yüksek şu sarık umûmunuzdan
Ey kubbeler, ey büyük medâris
Revzenleriniz kör olmuş artık
Asab-ı sütûnunuzda yok his
Taşlar da ölür, çürür mü bilmem
Zulmet dolaşır mesâmımızda
Bir zelzele-i zevâl vardır
Miskin miskin kıyâmınızda
TÜRK YURDU
MEDRESELER
Mazide birer büyük alınmış
Her kubbeniz ey büyük binalar
Çökmüş de o taş alınlar artık
Her yanda yarıklar, inhinâlar
Hassas, derin bir göğüsmüş
Ey taşlar o sath-ı müstevîniz
Çarparmış o sinelerde cevvâl
Bir kalp olarak Gelenbevîniz
Boşluklara âşiyân kesildin
Ey doğduğu lâne İbnü Rüşd'ün
Bir lahd-i harabe döndün artık
Bir mehd-i füyûz-ı din iken dün
Esmekte fezâ-yı fıtratınde
Nisyân denilen sefil bir kış
Dîdende mezarlar oyulmuş
Alnında guruplar yazılmış
Taşlar gibi yerde yatma bî-ruh
Tozlar bile bak kımıldanırlar
Bir parça kıyam kıl yerinden
Bir heykel-i itila sanırlar
Sağken o gubâr-ı ana’nâta
Medfun oluşun tuhaf değil mi?
İsterse atar o sâk-ı mefiûc
Bir hatfe, bir inkılâb-ı İlmî
Bir lâne-i ankebûta dönmüş
Bî-çâre ciğerlerin vücudun
Ey iskelet, ey hazin heyula
Sen böyle değil idin, ne oldun
Bazan kulağımla dinlerim de
Bir hasta göğüs kadar cidârın
Bir köhne gürültüden ibaret
Yok olmaya olsun iktidarın
Et ruhuna ittikâ, kımılda
Kalk öl ölecek isen ayakta
Bir bister-i levsdir âtalet
Çık yatma o mübtezel yatakta
Kalbin de, yüzün de ey çorak yer
Ummân idi, nurdan denizdi
Siz millete bir zaman sanırsam
Bir İbn-i Kemal verdinizdi
Sayı 42
Hayfa ki o öldü, siz de bî-rûh
Bir türbe fakat o, sizse medfen
Yok yan yana durmayın, yakışmaz
Ey heykel-i fenle maktel-i fen
Artık fem-i muzlimin açılsın
Her fikri-i nevine, nûra karşı
Çöksün o sütûn-ı itiyâdın
Üstünde değil ya Hakkın arşı
Çek gözlerini semâdan artık
Yerden doğuyor bugünkü envar
Pâmâlin olan şu toprağın da
Umkunda kazarsan itilâ var
Gelmez güneşin ziyâsı kâfi
Lâzım size başka türlü bir nûr
Aç gözlerini yıkılsın uçsun
Dîdende yatan o zıll-ı menfûr
Hep cazibeler, elektrikler
Beyler atebende sâilâne
Fen sâilin, sâbirin kapında
Yoktur haberin harab-ı lâne
Nur iç de semâlar et tegaddî
Hep lâmialar teneffüs eyle
Hûnunda şerareler uçuşsun
Bir gölge olup gömülme leyle
Öğrendiğiniz kifayet etti
Ey medreseler semâya dair
Bir parça inin zemine artık
Medfûndur o yerde Fas Cezair
Mazideki ser-nüvişt-i mesûd
Lâyık mı bugün kitabe olmak
Bir gölge ya bir kül olmak ey burç
Bir heykel ile harabe olmak
Ey medrese, ey bina-yı âlî
Garbın o clhan-ı ibretin sen
Efkârını al içinde şayet
Asnâmını görmek istemezsen
Midhat Cemal
Sayı 42 TÜRK YURDU
OSMANLICANIN YAZISI, LÜGATİ, İMLASI,
KAVAİDİ, EDEBİYATI
-EDEBİYAT-
Şu unvanı koyduktan sonra içime bir mahzunluk
çöktü. İnsan bu babda ne söyleyeceğini, nereden başla­
yacağını şaşırıyor. Bir de haydi zihin patlattın, beyin yur­
dunda oldukça tahkikli bir mebhasi meydana koydun.
Kimin nazarını kendine çevirecek? "Cenab-ı Hak hizmeti­
mizi takdir edecek birkaç kariin gözüne rast getirsin!" di­
yelim de mütalaamızı yürütelim.
OsmanlI edebiyatının başlangıcı Konya ve havalisin­
de görülür. Biraz sonra Bursa ve civarında da şairler türe­
meye başladı. Bayezid'de Hâmidiye Kütüphanesindeki
Mecma'u'n-Nezâir gözden geçirilirse Sehî ve lâtifî Tezki­
resi mütalaa olunursa hem şiirimizin tufûliyet zamanları,
hem de o zaman şairleri görülür. Şu da görülür ki, şiiri­
miz ilk başlangıcında parmak hesabı üzre başlamamıştır.
Farisî aruzuyla başlamış. Fakat Farisî aruzundan bizim
parmak hesabımıza mülayim olanları alınmış, parmak he­
sabı şiirler avam ağzında kalmıştır. Bir de o zaman şiirle­
rinde Türkçe kelimeler, meseller, ıstılahlar çok kullanıl­
mıştır. Bir de o zamanın şiirleri ekseriya mevaiz, siyer, ga-
zavat, medhiye ile bazan da âşıkane, hakîmâne eş’ârdan
ibarettir. Sultan Veled'in eş’ârı. Âşık Paşanın Garibnâ-
me'si. Yunus Emre'nin Divan'ı, Mesud Sa‘d-i Taftaza-
nî'nin Bostan Tercümesi bu ilk şiirlerdendir. Bunlardan
Yunus Emre'nin Divan'ı parmak hesabının birkaç çeşidi­
ni havidir. Diğerlerinin vezni de parmak hesabına pek ya­
kın vezinlerdir. Bu şiirler tasavvuf ve ahlâk üzerinedir. Bu
şairlerin Acemlerden ser-meşkleri Hakîm-i Senabî, Şeyh
Attar, Hazret-i Mevlâna, Hakîm Nizamî'dir. Bu devirde
müellifini bilmediğimiz birçok manzum, mensur edebî
eserler vardır. Bunlardan Camasbnâme üstadânedir.
Erzeke'r-Rumî Yusuf Darîr-i Mevlevi'nin mensur ve
mufassal Siyer-i Nebevî'si ve Fütûhü'ş-Şam tercümesi
gayet açık ve revan Türkçedir. Ara sıra yine bu yolda şiir­
leri de vardır ki, bir Pehlivan Sehabî'nin çengini tavsif
zımnında irad eder. İşte bizim atalarımız bu gibi eserleri
kış gecelerinde okurlar, hem İslâmiyetlerini, hem
bahadırlıklarını kavîlendirirlerdi. Bunlar gayet açık
Türkçe olduğundan avam hepsini anlardı. Şimdiki avam
Siret-i Peygamberî'yi, İslâm bahadırlarının menkabelerini
değil, adlarını bile bilmez. Bu gibi eserler dokuzyüz
evahirine kadar gezdi. Türkler de İslâmiyetlerini, yiğitlik­
319
lerini muhafaza ettiler. Bu eserlerin ortadan çekilmesiyle
de İslâmiyete, şecaate za‘f târî oldu. Bu babda bildiğim
kitaplar:
Manzum Sîret-i Nebevî, Niyazî-i Kadîm-i Mevlevî,
Hamzanâme: Otuz cild. Tam nüshası Bursa'da Emirî
Efendi'dedir.
Şahnâme Tercemesi: Mensuru meşhurdur. Manzu­
mu nadirdir. Bir nefis nüshası Tevfik Fikret Beyde veya
biraderindedir.
Selâtinnâme: Manzum Osmanlı tarihidir ki, halk
arasında okunmak üzre yazılmıştır. Sultan Bayezid-i Velî
devrine kadardır. Bir nüshası muharrir-i hakirdedir.
Battainâme: Bunun da manzum, mensur nevileri var.
Sahih nüshası enderdir. Manzumunun matbuu ele
alınamayacak surette yanlış. Hem de pek nâkıstır.
Ferec Ba‘de'ş-Şûde Tercemesi: Garib sergüzeştler­
den bahseder mufassal bir kitaptır. Kırımî Abdullah
Beyde bir nüshası vardır. Bir kısmı Avrupa'da basılmıştır.
Bu yolda elyevm elli parça kadar eser bulunabilir.
Bunların kısm-ı azami dokuzyüzden evvel, bir kısmı da
sekizyüzden evvel yazılmıştır. Teessüf olunur ki, bugün
avamımız okuyacak ne bir siret-i nebevî, akaid, ahlâk
kitabı, ne de Osmanlı tarihi, meşhur Türk yiğitlerinin
menkabesi mevcuttur.
Bundan sonra Şeyhî-i Germiyanî, Ahmedî-i Germiya-
nî. Cem Sa'disi, Leylî Mecnûn müellifi Celilî (Fuzûlî bunu
çok okumuş ve birçok mezâminini almıştır.), Mevlid-i
Nebevî sahibi Süleyman Çelebi gibi Bursa ve civarı şairle­
ri başlar. Bunlar mütenevvi Acem vezninde şiir söyleme­
ye, her vadide Farisî eş’ârı ser-meşk eylemeye başladıkla­
rı cihetle Acem libas-ı aruzuna iri kemikli Türk endam-ı
elfazımn sığamayacağını pek acı bir sûrette tecrübe et­
mişler, yani gayet güzel, nadir, muhayyel manaları çirkin
zihaflar, imaleler irtikâb ederek ifadeye mecbur olmuş­
lardır. Fakat yine lisana birçok Arabî, Farisî kelimeler kat­
makta muztar kalmışlardır.
Sonra Ahmed Paşa, Necatî başta olduğu halde
Anadolu'da birçok şair türedi. Ziya Paşa'nın kavlince
Türkî sahna bunlar temel koydular. Besbelli bundan
evvelkiler yalnız temel yerini kazdılar. Bundan evvelkiler
Selçukî şairleri değildiler. Biz ne Selçukî, ne de Karamanî
şairlerden bahsetmedik. Hatta en eski Türkçeden de
320 TÜRK YURDU
bahsetmedik. Bizim fikrimizce yukarıdaki şairlerin bu­
lunduğu devirlerde artık Selçukî Devleti'nin şevketi kal­
mamasına bedel Bursa civarında genç, parlak bir Osman­
lI hükümeti türemişti, Saydığımız eserlerde Sultan Os­
man, Orhan ilâ Murad-ı Sânî'ye kadar yaşayan urefânın
eseridir. Ezcümle Şeyhî Çelebi Sultan Mehmed'in, Ahme-
dî Süleyman Şah'ın, Sadî Sultan Cem'in şairidir.
Her ne İse Necati'nin eş’ârında Arapça, Acemce
kelimeler biraz daha çok olmakla beraber yine tam bir
Anadolu şairidir. Divanı o zamanın mesleğini, meşrebini,
âdetini, darb-ı meselini, tabirâtım havî bir hazinedir ki,
Türklükte kıymeti büyüktür. Fakat Alımed Paşa'nın bu
kadar değil, o bir Acem mütercimidir. Zaten kendisi ter­
cüme tarikiyle Acem’den mezamin, sanayi-i bediiye,
güzel tabirat çalmakla meşhurdur. Nevaî Ahmed Paşa'ya
otuz kadar gazelini göndermiş. O da ser-meşk edinmişti.
Fakat Ahmed Paşa o gazellerden Acemin hazâin-i edebi­
ni yağma eylemek sanatını öğrenmiş de Nevaî'deki mil­
liyetperverlik hissinin farkında bile olmamış.
Hâsılı bu devir şairleri fesahati, belagati mevzu-ı
manasının hilâfına olarak lisanımıza yığın yığın yabancı
kelimeler sokmak zannında bulunur gibi acîb bir meslek
ihtiyar eylemişlerdir, Kezâlik Ahmed Paşa asrının en
büyük âlimlerinden olduğu hâlde yani Arapçada Arap
edebiyatında ihatası olmak lâzım geldiği hâlde Arapların
kadîm şuarasını olsun kendisine ser-meşk eylemesine
bedel rindân-ı Aceme iktida eylemiştir. Hatta o kadar ki,
kendisi de tam bir rind-i lâübalî hayatı geçirmiş ve
mücerred yaşamıştır. Eğer Ahmed Paşa o vakit bize Arap
edebiyatından nümûneler gösterseydi. Acemlerden aşır­
dığına bedel Araplardan nakl-i meanî etseydi Osmanlılık
tam Türk meşrebine muvafık merdane bir edebiyata
mâlik olurdu da bugünkü iflas husûle gelmezdi,
İstitrad: Üdebâmızın Acem'i taklitlerine, lisanımıza
yabancı kelimeleri doldurmalarına çok sebep var, O
kadar ki, izahı için ayrıca bir risale yazılmalıdır. Biz bura­
da mümkün mertebe telhis edeceğiz.
OsmanlIlar Selçukîleri tevârüs ettiler, Selçukîler hâlis
Türk oldukları halde meslekleri, meşrepleri Acemâne idi,
İlm-i dinde ve edebiyatta hocaları İranlı, yahut Buhara
cihetlerinden idi. Şiirleri, resmî lisanları Farisî idi.
Türkleri pek hakir görürlerdi. OsmanlIların askerlikte,
asayişi muhafaza hususunda meslekleri tam Türk
Sayı 42
yasasına muvafık ise de İstanbul fethine kadar ulûm-i
diniye, edebiyat, sanayi, ticaret gibi şeylerle bilhakkın
uğraşmadılar. Ehline bıraktılar. Halk da İstanbul fethine
kadar eski Selçukî hayatını yaşadı. İstanbul'da Hazret-i
Fatih'in, ahlâf-ı kirâmmın başta ilm-i şerif olduğu halde
her nevi terakkî esbabını ileri götürdükleri, erbabını
ihsanlara gark eyledikleri meşhurdur. Fakat o esnada
Belh, Buhara cihetleri hercümercinden kaçan, İran'da
yeni istilâya başlayan Revafız hükümetinden firar eden
ulemâ ve üdebâ doğru İstanbul'a koştular. Padişahların
ihsanlarına gark oldular. Yine o esnada Endülüs dahi
a'dâya geçtiği hâlde ora ulemâsı Arabistan'a gittiler.
Çünkü Maveraünnehir, İran ulemâ ve üdebâsı
Türkçe de bilirlerdi. Türklüğe vâkıf idiler. Eski lisanda
şiirler inşad edebilirler, rağbet de görebilirlerdi. Kısm-ı
azami Farisî-zeban Türk idi. İstanbul'da da iyi Farisî bilen
padişahlar, paşalar çoktu. Arap ulemâ ve üdebâsı ise
Türkçeyi de, Türklüğü de bilmez, onlara yakınlık hisset­
mezdi. Arapça kaside ile câize almak mümkün değildi. İs-
lâmiyetin muhteşem padişahları olarak hep Acem msu-
mu, debdebesi ile saltanat süren eski padişahların men-
kabesi ile Osmanlı padişahlarının kulakları dolmuştur.
Hakikaten Emeviye ümerası istisna edildiği gibi İslâm
memleketindeki büyük padişahların debdebesi, dârâtı
hemen hepsi Acemâne idi. Bütün Farisî, Türkçe kitaplar
Acem tarzında ihtişamlar ile gözler kamaştırıyorlardı.
Bittabiî Osmanlı padişahları, paşaları da Farisî'ye şiddetli
meyil gösterdiler. Çünkü okudukları hocalar Acem ede­
biyatında ihatalı zatlar idi. Hatta o kadar rağbet var idi ki,
İranlı bir zat İstanbul'a gelsin de bir saadete mazhar
olmasın bu kabil değildi. Her tabakadan rağbet görürdü.
Hatta Diyarbakır yahut Bağdad gibi bir mahalden gayet
alim, ateş-zeban şair, fünûn-i garbiyeye vakıf bir zat İstan­
bul'a gelip de İranlılara rağbet olunduğunu bildiğinden
kendisini Şirazlı göstermiş. Çok hürmet görmüş, büyük
mansıba ermiş. Âlimleri, şairleri kendine musahhar
etmiş. Fakat sonra kendisinin İranlı olmadığı, kendi
vatandaşımız olduğu tahakkuk edince öyle bir hakaret ve
rezaletle memleketten ayrılmış ki, nâmı, nişanı, zerre
kadar bir eseri bile kalmamış. İlim ciheti de böyle.
OsmanlIlara evvelâ Farisî-nijad olanlar hocalık etmişler.
Şakayık'a şöyle bir göz gezdirilirse ilk Osmanlı âlimleri
hocaları olan Farisî-nijad veya Maveraünnehirli ulemânın
eserleri ile meşgul olmuşlar. Sonra da kendi teliflerini
Sayı 42 TÜRK YURDU
işaa etmişler. Yine Şakayık gösterir ki, en ziyade
uğraştıkları ıılûm-ı âliye, mantık ve kelâmdır. Arap
ulemâsı, Arap telifâtı o esnada revaç bulamamıştır. Onun
için müfessir, muhaddis gayet az çıkmıştır. Vâkıa bilahare
Arabistan'ın fethinden, hilâfet-i uzmâ mansıb-ı celîli
OsmanlI hanedanına müyesser olduktan sonra Arap
ulemâsı, telifâtı da geldi. Fakat bir kere meşreb-i Farisî
rüsûh bulmuş oldu.
Bitmedi.
Erdoğan
yv ^
TARİH UE ASAR-I ATIKA
MÜVERRİH MUSTAFA CENABI EFENDİ
OsmanlI müverrihlerinin meşhurlarından fâzıl,
müdakkik bir zat olup Bursa'da ihtiyar-ı ikamet eden
AmasyalI Emir Haşan Efendi'nin oğludur. Künyesi Ebu
Mehmed Mustafa bin es-Seyyid bin Haşan bin es-Seyyid
bin es-Seyyid Ahmed el-Hüseynî olmak üzere mazbuttur.
Ulûm-ı âliye ve aliyeyi Mevlâna Ebussuûd'dan bi't-tahsil
İstanbul, Bursa ve Edirne medarisinde tedrisini ikmalden
sonra meslek-i hükkâma geçerek Halep kadılığına nas-
bolundu.
Ve evahir-i memuriyetinde hastalanarak yerine bira­
deri Suûdî Efendi tayin edildi. Biraderine mülâkatından
bir buçuk sene sonra 999 senesi içinde Halep'te irtihal
eyledi. Âsarı gayr-ı matbu olup tahkik edilebilenleri bun­
lardır:
/. İlmü'z-Zahiri fi Ahvâli'l-Evâ’il ve'l-Evahir: Bir
mukaddime seksen iki bâb üzere mürettep iki cild-i
kebir Ai'abiyyü'l-ibare bir tarih-i umûmîdir ki, nüshaları
İstanbul kütüphanelerinin birkaçında vardır. Kâtip
Çelebi merhum bu eseri Keşfü'z-Zünûn'da "El-Bah-
rü'z-Zihar ve'1-Alîmü't-Tiyar" ismiyle tavsif olunmasını
tercih ediyor. Fihristinin bir kısmı böyledir: Mukaddime,
Mane'n-Nübüvveti ve'r-Risaleti ve Zikru Evveli
mâ-halakallahu te'âlâ, Bâb-ı Evvel: Enbiya, Bâb-ı Sânî:
Zikr-i Ba‘zı'l-Ism, Bâb-ı Sâlis: Mülûk-i Fars, Bâb-ı Râbi:
Mülûk-i Yunan, Bâb-ı Hâmis: Mülûk-i Rum, Bab-ı Sâdis:
Mülûk-i Benî İsrail, Bâb-ı Sâbi: Selâtin-i Mısır..." Son bâbı
Şeyh Haydar el-İsmailî'dir. Tarih-i İslâm kısmı daha
mufassal olup bu miyanda olan Tarih-i Osmanî kısmı da
321
diğer aksama nisbetle mufassal olmakla beraber
zamanına kadar geçen vekayii münderiçtir. Eserin ehem­
miyeti Mısır fuzalâ-yı üdebâsından Ahmed Zeki Paşa
hazretlerinin dikkatini celbeylediğinden Mısır'da tab‘ı
musammemdir. Müellif hattıyla muharrer birinci cildin
müsveddesi fuzalâ-yı askeriyeden ve ilm-i ahvâl-i kütüb
ulemâsından Bağdadî İsmail Paşa hazretlerinin kütüpha-
nelerindedir.
2. Muhtasar İlm-i Mezahir: Her iki cildin muhtasar
ve münakkah bir sûrette muhteviyâtını cami olup
Türkçedir. Altmış bâb üzere mürettep olan bu eserin
fihristinin bir kısmı böyledir: Birinci Bâb, Siyer-i Nebî,
İkinci Bâb, Hulefâ-yı Raşidîn, Üçüncü Bâb, Benî Ümeyye,
Dördüncü Bâb Abbasiye... Aslıyla muhtasarı olan bu eser
Nuruosmaniye Kütüphanesi'nde mevcuttur.
3. Seb‘u's-Seyyâr: Kıyafet, feraset, galip ve mağlûp,
kef, ketf, makâdir-i asabî'den bahseder. Nakibüleşrâf
Seyyid Mehmed Rıza Efendinin bu isimdeki eseri Mülûk-i
Tatar ahvalinden bâhis eser-i diğeridir.
4. Tarih-i Bilâd-ı Mağrib: Hükûmat-ı Magarib'ten
bâhistir.
5. Nihâyetüİ-Merâm ve Bahr-i Cevâhirüİ-Kelâm:
İlm-i tarihten Arabî bir eserdir (Müellifîn-i Arapdan Ali
bin Galib'in de Nihâyetü'l-Merâm fi Zikri'l-Hulefâ
ve'l-Eyyâm isminde bir manzûmesi vardır.).
6. Cevahiruİ-Garaib
7. Fırsatnâme
8. El-Haziretüİ-Hazere veİHadikatü'n-Nazare
Tabîat-ı şiiriyeye de mâlik olup elsine-i selâsede
inşad-ı nazma muktedir idi. Türkî eş’ârı rengîn olduğu
gibi eş’âr-ı Arabiyesi de belîğ bir şair-i Arabî derecesinde
üstadânedir.
Dûd-i âhını Hudâ yerde komaz mazlumun
mısraiyla
Bilmedi kadrini hayfa odur nâ-yâbın
Dest-i emvac ile deryâ ko döğünsün yürüsün
beyti şuarânın malûmudur.
30 Mayıs sene 329
BursalI Mehmed Tahir
322 TÜRK YURDU
TÜRK sanayi ve ABIDATINA DAİR
Türk OcağTnda Bir Musahabe-i Fenniye ve Tarihiye
Efendiler!
Evvelâ, heyet-i âliyeniz tarafından hakkımda göster­
ilen eser-i itimat ve teveccühten dolayı arz-ı teşekkür
etmeyi vazifeden addederim.
Musahabemizin esasını, Osmanlı Türklerinin sanayi-i
nefıse-i mimariyeleriyle bazı âbidât-ı meşhûreleri ve bu
meyanda millî ve tarihî sanatları olan çinicilik teşkil ede­
cekse de bu zeminde bizden daha kadîm bazı milletlerin
sanayi-i mimariyelerinden de muhtasaran malûmat ahz
ve iktibas etmek ve bu sûretle aralarında bir münasebet
ve müşareket aramak mucib-i istifade olacağından musa­
habemizi o itibar ile taksim eyledim. Çünkü her fende
olduğu gibi sanayi-i tezyiniye ve mimariyede de bazı
müşterek esaslar vardır ki, erbab-ı tetkik bu esaslar
delâletiyle muhtelif tarzlar arasında münasebetler tesis
ediyorlar.
Bunun için sanayi-i tezyiniye ve mimariyemizin
edvâr-ı muhtelifesinden ve bu devirlerin bazı meşhur ve
kıymettar âsâr ve âbidâtından ve bizden daha kadîm olan
bazı milletlerin tezyinât-ı mimariyelerinden muhtasaran
bahsetmek lâzımdır.
Osmanlı tezyinat-ı mimariyesinde başlıca üç tarz-ı
nakkaşî vardır:
1. Birincisi müessis-i sânî-i devlet. Çelebi Sultan
Mehmed Han zamanındaki tarz-ı nakkaşî,
2. İkincisi hakan-ı müşarun ileyhten Sultan
Mustafa-yı Sâlis'in evâhir-i saltanatlarına kadar olan müd­
detteki usûl-ı nakkaşiye,
3. Üçüncüsü de Sultan Abdulaziz Han'ın devr-i
hümayunlarında ittihaz olunan usûl-i tezyindir.
Birinci devrede vücuda getirilen âsâr ve mebanî-i Os­
maniye arasında birçok müşterek esaslar, yekdiğerine
pek karîb usûl-i tezyin bulunduğu halde, ikinci ve üçün­
cü devrelerde üslûb-ı mimariyemiz, sanat-ı seng-tıraşî
nokta-i nazarından şâyân-ı dikkat ve takdir inkişaf ve te-
kemmülâta mazhar olmuştur.
Evvelâ, bidâyet-i zuhûr-ı saltanattaki müessir-i
medeniyeti gözden geçirelim:
Sayı 42
Müessis-i bünyan-ı saltanat olan Osman Gazi Hazret­
leri Karacahisar’ı, Bilecik'i, Yenişehir'i fetih ve makarr-ı
hükümet ittihaz ettikten sonra birtakım cevami, hamam
yaptırmışlardır. Bunların tarz-ı inşaları gayet metin ve fa­
kat kunttur, hiçbir esaslı usûle müstenit değildir.
Mahdûm-ı âlîleri Sultan Orhan hazretleri ise, biraz
daha tevsî-i memâlik etmekle her bir şehirde hatta
büyücek karyelerde bile, birer cami, mektepler, cesim
hamamlar, imaret ve tabhaneler inşa ettirmişlerdir ki,
bunların adedi üç yüzü mütecavizdir. Bunların tarz-ı
inşaları rasîn, metin ve heyet-i umûmiyeleri itibariyle
peder-i muhteremleri zamanında yapılan mebâniye pek
müşabihtir.
Sultan-ı müşarünileyh zamanında Bursa'da inşa
edilen en eski cami, Orhan Camii'dir.
Bu mabed-i muallâ, yontma taştan yapılmıştır. Her
taşın arası kırmızı tuğla ile tefrîk ve tarsîn edilmiştir.
Camiin kısm-ı esasîsi mustatildir. Dersaadet'teki Bayezid
ve Mahmud Paşa camilerinde olduğu gibi cümle
kapısından içeri girilince oldukça vâsi cenahlar vardır,
Mahmud Paşa Camii'nin tarz-ı inşası da buna yakındır.
Mihrap çıkıntısı yoktur. Şâyân-ı dikkattir ki, kubbelerinin
etrafında pencereler vardır.
Kapısının üzerindeki kitabede şu ibareler yazılıdır:
"Emmera hâzihi'l-imareti'ş-şerîfe, Es-Sultanu'l-guzât
ve'l-mücahidîn Orhan bin Osman Bey, tâbe serâhumâ. Fî
seneti erbain ve seb‘a mi’e (740) Ve harraka veledi
Karaman, sümme emmera'n-nâzıru vehüve Vezîrü'l-ek-
ber Bayezid Paşa bi işareti's-Sultan bin es-Sultan
Muhammed bin Bayezid Han hailede saltanate fî seneti
ışrîn ve semâni-mi’e(820)."
Camiin heyet-i umûmiyesi pek basittir. Yalnız son
cemaat mahallinde mermer sütunlar vardır:
Pencerelerin üzerleri de tuğladan çevrilmiş çifte
kemerlerle muhattır, İlk mebanî-i İslâmiye Bizans usûl-i
mimariyesini takliden yapılmış olduğundan Orhan Camii
de bu tarz-ı inşaya tevfikan inşa edilmiştir.
Hakan-ı müşarünileyh zamanında İznik'te inşa edi­
len bir müesesese-i hayriyenin resmini heyet-i âliyenize
takdim ediyorum.
Sayı 42 TÜRK YURDU
Şekli itibariyle, tabhane, yani imaret olmak lâzım
geliyor. Fakat burasım medrese tahmin ediyor.
Bu müessese BizanslIların tarz-ı mimariyelerini takli-
den kırmızı tuğladan inşa edilmiş, tuğlaların araları halis
horasanla karışık tarsîn olunmuştur.
Binanın cephesindeki kemerler, sütunlar hep
tuğladan yapılmıştır.
OsmanlIlar bu usûl-i inşaiyeyi çokça ve kemâl-i
zarafet ve muvaffakiyetle tatbik ve istimal etmişlerdir.
Bursa'da Edirne, Amasya'da, İstanbul'da gayet zarif
numûneleri vardır.
Malûm olduğu üzere, BizanslIlar binalarında kırmızı
tuğla kullanırlardı.
En muhteşem numûnesi Edirnekapısı civarında Tek­
fur Sarayı'dır ki, eski tarihlerde Tribunal d'Hebdomon
(Ebdomon Mahkemesi) diye meşhurdur. Sarayın bu su­
retle tesmiyesine gelince, İmparator genç Teodor surları
kara cihetinden temîd eylediği zamana kadar, burası İs­
tanbul'un bir mahallesi olup İmparator Kostantin'in
eser-i binası olan eski surlara yedi nokta yani yedi taş atı­
mı bu‘d ve mesafede bulunmasmdandır. İstanbul'un bu
cihette eski hududu Kariye Camii'nin Karagümrük cihe­
tine doğru idi. O tarihte bu mabet surların haricinde bu­
lunduğundan burası İstanbul'un varoşu yani mahallesi
hükmünde idi. Sonraları surlar temdid olununca mabet
de içeride kalmıştır,
Bu saray-ı âlîye bu ismi veren İmparator Jüstinyen'dir
ki, tamir ve tecdidine himmet etmiştir. Sarayın bânisı
büyük Kostantin'dir...
Bazı müverrihler, ezcümle Konya nâmıyla bir eser
neşreden Huaret, Konya'daki Sultan Alaeddin Selçukî
kasrıyla bu Tekfur Sarayı'nı yekdiğeriyle mukayese edi­
yorlar ve aralarında bir müşahebet tesisine çalışıyorlar,
Çünkü bu kasır da tuğladan yapılmıştır.
Şu kadar ki, BizanslIların kullandıkları tuğlalar
kırmızı ve çamuru da kezâlik kırmızımtrak idi. Onların
inşaatta istimal ettikleri harç döğülmüş tuğla yani
horasan idi.
Alaeddin kasrındaki balkonun tarz-ı heyeti tıpkı
Bizans tarz-ı mimarîsini andırırdı. Bu iki tarz beynindeki
müşabeheti anlamak için Tekfur Sarayı ile Konya'daki
Alaeddin Kasrı'nı birbirine takrîb etmek kâfidir...
323
Bu münasebetle, arzedeyim ki, Edirnekapısı
civarındaki mezkûr Tekfur Sarayı hakikaten tetkike şâyân
âsârdandır. Hele, İstanbul cihetine nâzır olan cephesi,
balkonu, tezyinatı bilhassa temaşaya lâyıktır.
Âlem-i İslâmiyet ve medeniyete pek çok hizmet
etmiş bir Türk ailesinin bize terkettiği bu kasr-ı tarihî
üç-dört sene evveline gelinceye kadar şu gördüğümüz
heyette arz-ı dîdâr-ı letafet ve nefaset ediyordu. Fakat
bizim teseyyübümüz ve kadir-nâ-şinaslığımız neticesi
olarak bir gece birdenbire göçerek bütün türab u gubar-
dan müteşekkil bir kütle hâlinde nimet-i nâ-şinasan-ı mil­
lete arz-ı çehre-i girye ve nefret ediyor... Yıkılmadan
evvelki resmini takdim ediyorum...
!l: *
Sultan Orhan Gazi'nin havass-ı yârânından ve
saltanat-ı seniye-i Osmaniye'nin teşkilât-ı idariyesinde
vakıfâne, kârşinasâne, hidemât-ı makbûlesi mesbuk olan
ricâl-i muhteremeden Çandarlı Hayreddin Paşa'nın
İznik'te Mimar Musa Ağa'ya yaptırdıkları cami dahilen
pek lâtif, nazar-rübadır. Hele çinileri gayet kıymettar ve
musannadır, Bundan dolayı Çinili Cami nâmıyla maruf­
tur. Bu ma’bed-i lâtifin resmini irae ediyorum. Son
cemaat mahallini teşkil eden aksam yani kubbe, kemer,
sütun ve mermer oyma tezyinat ve direk başlıkları
OsmanlI mimarisinde tarz-ı mücevheri denilen usûl-i
tezyine yakındır. Fakat Sultan Bayezid Camii'yle
Süleymaniye Camileri kadar ince ve zarif değildir. Bu
camiin direk başlarında kurulan ve tarz-ı mücevheri ıtlak
olunan usûl-i tezyinin mucidi Mimar Hayreddin veya
Mimar Kemaleddin'dir. Çünkü bazı eserlerde
Kemaleddin ve Koska'da iken geçen harikte muhterik
olan türbesinde muallâk bir levhada Mimar Hayreddin
diye yazılıydı. Her ne ise.. Bu müşkilümüzün hallini
Evkaf-ı Hümayun Nezareti Sermimarı Kemaleddin
Beyefendiye terkederek geçeriz...
Çandarlı Hayreddin Paşa Camii'nin kubbesi
üzerindeki kitabede celî hat ile:
"Emmera inşae hâze'l-mescid, melikü'l-ulemâ
ve'l-vüzera Hayreddin Paşa. Nevvere merkadehu senetün
semânîne ve seb‘a mi’e (870), Vaka'a itmamehu sene
erba'a tis'îne ve seb‘a mi’e (794) ibareleri yazılıdır. Bu
kitabenin sağ tarafında ve çerçevesinin haricinde "Hacı
Paşa bin Musa" ibaresi menkuştur. Bu Hacı Paşa'nın ismi
324
ne münasebetle oraya yazıldığını anlayamadım.
Hayreddin Pa§a'nın tarih-i irtihali 788, müddet-i sadareti
25'tir,
Halbuki, fotoğrafındaki ibarede İmparator Kostantin
tarafından yaptırılmış bir kilise olmak üzere mezkûrdur.
Şari Teksiye de bu sûrede kaydederek İznik Metropolü
yani büyük kilisesi olduğunu haber veriyor.
Vâkıa kubbesinin tarz-ı inşası bunu gösteriyor.
Dikkatle bakılırsa, son cemaat mahallinin duvarlarında,
cümle kapısının tarafında gayet nefis ve zarif çiniler
vardır.
Bu kâşîler(U o kadar lâtif ve muhteşemdir ki, her
parçasındaki nukuş ve elvandan müteşekkil manzume-i
ahenk karşısında, sâni ve âmilinin rikkatd his ve hayaline
hayran olmamak kabil değildir.
Bu mabed-i lâtifin minaresi, İznik mamûlât-ı nefise-
sinden olan mineli tuğlalarla ve çinilerle hayre-saz-ı
uyundur.
Bu tarz-ı nazar-fırîbde minareler, Amasya'da, Sivas'ta,
Konya'da ve Karaman'da çoktur.
Bu derece lâtif ve uyûn-ârâ minarelerin yanında bi­
zim minarelerimiz gölgede kalır demiş olsam, mübalağa
etmemiş olurum.
Şâyân-ı kayd ü tezkârdır ki, bu tarzdaki minareler bu
iklime mahsustur.
Konya'daki Sırçalı Minare'nin de resmini irae ediyo­
rum. Dikkatle bakılırsa letafeti, sanat-ı bedia-kârîsi anlaşı­
lır. Fakat teessüf olunur ki, bu minare de yıkılmıştır. Bu
gördüğünüz resim beş altı sene evvelki hâlini tasvir edi­
yor. Bu resim şimdi bir zan ve hayal gibi hafızamızda kal­
mıştır. Burada da tekrar ediyorum, bizim kadar mazisi
hakkında âsâr-ı lâkaydî gösteren bir millet daha yoktur...
Karaman beldesinde, Karamanî İbrahim Bey'in
tesis-gerdesi olan cami ve türbenin minaresini geçen
sene gördüm... İznik'in en lâtif mineli tuğlalarından
yapılmıştır. İznik çini mamûlâtından dolayı Çinili İznik
nâmıyla meşhur idi.
( ü Kâş, Acemistan'daki Kâşân dedikleri beldedir. Burada dahi nefis çiniler yapıldığından beldeye izafeten bunlara kâşî denmiştir.
TÜRK YURDU Sayı 42
Sultan Murad-ı Hüdavendigâr 763 senesi Rumeli'ye
geçtikleri zaman Bursa Kadısı Çandarlı Kara Halil'i mün­
hasıran asâkiri beynindeki deavîyi ve hususât-ı şeriyeyi
rüyet ve fasletmek üzere kazasker nasp ve tayin buyur­
muşlardı. İşte görülüyor ki, tarih-i devlet-i Osmaniye'de
ilk kazasker Çandarlı Kara Halil Efendi ve ilk Vezİr-i azam
Alaeddin Paşa'dır. İşte bu iki mansıp, hayat-ı devlette da
birer an‘ane-i milliyedir. Bunu tevkir ve muhafaza ede­
lim...
Çandarlı, Sultan Orhan'ın iltimaslarıyla icra-i ahkâm-ı
şer'iyeye nasp ve İznik ve Bilecik kasabalarında secca-
de-nişîn-i şer‘-i mübîn olmuşlardı.
Karamanlı İbrahim Beyin minaresi kısmen letafetini
muhafaza ediyorsa da, âsâr-ı sâire-i nefisesi gibi bu da
baht ü taife terkedildiğinden, günün birinde bunun
yalnız zıll-ı hayalîsini temaşa etmekle iktifa edeceğiz...
Bu münasebetle arzedeyim ki, Anadolu'nun en ıssız
şehir ve kasabalarında bu gibi enâfıs-i âsâr, günden güne
mâil-i inhidam olmak üzeredir. Ayasuluk'ta kain, bazıları
tarafından Yavuz Sultan Selim'e atfedilen ve bazılarınca
Aydın beylerine isnat edilen bir camiin derûn ve haricin­
deki tezyinat-ı mimariyeyi müverrihler, seyyahlar tavsif
etmekle kanâmıyorlar. Hatta Anadolu'da âsâr-ı atîka
tetkikatıyla bir hayli dolaşmış olan Conte de Forbin bu
cami-i lâtiften bahsederken diyor ki: "Arap tarz-ı
mimarîsinin en kıymettar bir numûnesi olup gerek plân
ve gerek tarz-ı inşası nokta-i nazarından Elhamra'ya
müreccahtır..."
Bu camiin ne zaman inşa edildiğini mübeyyen kita­
besi kalmamış ise de Aydın beylerinden biri tarafından
yaptırıldığı tahmin olunabilir. Bunların Milâdın 1300 tari­
hinden 1423 senesine kadar Aydın'da icra-ı hükümet et­
tikleri nazar-ı dikkate alınırsa, bu mabed-i ihtişam-nümû-
nun sülâle-i mezkûrenin dördüncüsü olan ve 1348'den
1390'a kadar icrâ-yı hükümet eden İsa Bey tarafından
yaptırıldığı ihtimali vardır. Zira bu zat fuzalâdan idi.
Ayasuluğ'a dair, Rehber-i Seyyâhîn nâmıyla bir eser
neşreden G. Weber, bu camiden bahsettiği sırada, kude-
mâdan bazılarının zehabı gibi burasının Aya Yani Kilise-
si'nden muaddel olunduğunu açıktan açığa söylüyor.
Sayı 42 TÜRK YURDU
Anadolu'nun kadîm bir Türk ailesinin bize terkettiği
bu nadire-i sanatın bugün ne hâlde olduğunu söyleye­
meyeceğim. Tafsilat arzu eden Weber'in eserini okusun!
Derûnunun tezyinatım, mihrabının mermer sütunla­
rının, kemerlerinin, kapılarının letafet ve zerafetini,
nukuş ve tecemmülâtını, hulâsa Arap ve Acem sanihât-ı
fikriye ve mimariyesinin ne yaman müessir-i marifet ve
medeniyet vücuda getirmiş olduğunu orada görsün,
anlasın, insaf etsin...
En nefis tuğlalardan inşa edilmiş olan minaresi mâil-i
inhidam. O latîf eserin külahı düşmüş, şimdi metruk b ir'
fabrika bacası gibi görünüyor...
Türk sanayi-i nefısesinin kıymettar bir eseri daha var­
dır ki, bu da Hüdavendigâr Gazi'nin kerimesi ve Karama­
nı İbrahim Beyin zevcesi Nefise Sultan'm medresesidir.
Bu asırda yapılan âsâr-ı şâire gibi bunun da cephesi bir­
takım ibarât-ı şerîfe ve nukuş-ı hurde-kârî ile pür-zîb ü le­
tafettir. Teessüf olunur ki, pek muhterem bir muhadde-
re olan müşarunileyhanın sandukası bile kalmamış!..
İznik'teki müessese-i hayriyenin kubbeleri, cevami-i
şâire kubbeleri gibidir... Ve etrafı penceresizdir. Yalnız
kubbenin tepesinde üstüvânü'ş-şekil bir çıkıntı vardır.
Bunun etrafı camlıdır. Kubbelerin tepelerinde görülen
şu çıkıntı Bursa'daki âsâr-ı Osmaniye'de ve Konya âsâr-ı
Selçukîyesinde de görülür.
Sonraları büyük kubbelerdeki bu usûl-i inşaî, İstan­
bul'da bulunan bazı mebanide de tatbik edilmiş ezcümle
Topkapı Saray-ı Hümayunu dahilindeki bazı devâirin.
Koca Mimar Sinan'ın eşher-i âsârından olan ve yakında
Evkaf-ı İslâmiye Müzesi ittihazı mukarrer bulunan
Süleymaniye'deki eski imaretin ve büyücek hamamların
ve Sultan Ahmed İmareti'nin kubbeleri hep bu tarzdadır.
Sonraları, Ayasofya mabedinin tarz-ı inşasını tabii­
den, cevamiin merkez kubbelerinin etrafına pencereler
inşası usûlü taammüm etmiştir.
Şehid-i mağfûr Sultan Murad-ı Hüdavendigâr hazret­
leri tab'an zarafet ve ihtişama mâil bir hâkan-ı keri-
mü'ş-şiyem olduklarından Rum mimarlarından Hıristo-
dulo'yu nezd-i mülûkânelerine celb ile Bursa'da Çekirge
nâm mahalde hâlâ pâ-ber-câ-yı rasânet olan cami-i şerifi
yaptırmışlardır ki, bu binanın tarz-ı inşası, kısmen Bizan-
ten usûlüne mutabıktır.
325
Ancak hakan-ı müşarünileyh vallde-i maddeleri
Nilüfer Hatun'un tab‘-ı zarifanelerine ittibaen aksa-yı
memâlik-i şarkiyeden, fenn-i mimarîde mahir ustalar
celbederek bir usûl-i mimarînin tesisine himmet buyur­
dular. Bu mimarlar, makarr-ı saltanata geldiklerinde
İznik'te Nilüfer nâmıyla maruf büyük bir hamam ve
medrese ve Çinili Cami ve imaret gibi müessesat-ı
hayriye ve nafıa vücuda getirdiler.
Çekirge'deki cami-i muallânın tarz ve tarih-i inşası
hakkında muhtelif rivayet vardır. Anadolu nâmıyla
büyücek bir eser neşreden Şari Teksiye, bu mabedin biz­
zat Hüdavendigâr Gazi tarafından Rum mimarlarına
yaptırıldığını söylüyor. Bazıları da BizanslIlar zamanından
kalma bir kiliseden muaddel olduğunu haber veriyorlar.
Vâkıa bu mabedin tarz-ı inşası ve haricen usûl-i tezyi­
nini ve hele cephesi Gotik tarz-ı mimarîsine mutabık, ke­
merleri de bu tarzda ise de, Hüdavendigâr hazretlerinin
âsâr-ı medeniyelerine Rum mimarları istihdam ettiği kay­
dına bakılırsa, bunun da onlar vasıtasıyla ve Bizans tarzı
mimarisinde yaptırıldığı kabul edilir. Kubbesi şâir ma-
bed-i İslâmiye gibi yüksek değildir, basıktır.
Evliya Çelebi de Hüdavendigâr Gazi'nin Bursa'da
inşa ettirdiği bazı mebânide Rum mimarları istihdam
ettiğini haber veriyor.
İstanbul Muhibleri Cemiyeti Azasından
Mehmed Ziya
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı Vinci yılın I2'nci sayısında)
Çolkofun idaresinde olan Ruslar, İsker taraflarında
toplanan Saydak askerini perişan ettikten sonra kendisi­
ni de hile ile celbederek esir süreriyle Moskova'ya gön­
dermişlerdi. Fakat Güçüm Han'ı ortadan kaldırmak gayet
müşkil idi. Çünkü bu zat pek acı tecrübeleriyle Rusların
hiçbir sözlerine inanmak caiz olmayan hileli, desiseli bir
unsur, pek az mert bir kavîm olduklarını öğrenmiş, onun
için Moskava'dan tehdid-âmiz mektupları değil, af fer­
manlarını bile kabulden istinkâf ediyordu. Hakikaten her
taraftan büyük talihsizliklere maruz kalan bu kahraman.
326 TÜRK YURDU
ölünceye kadar Kırgız-Kazak sahralarında toplayabildiği
askerleriyle üzerlerine gelen bu seyl-i belâyı defe
çalışmıştır.
159Tde Ceylavkül taraflarında Güçüm Han mağlûp
edildikten beş-altı ay sonra Sibirya-yı Şarkî'nin şimal
tarafları kamilen Rusların yed-i istilâlarına geçmişti.
Sibirya-yı Şarkî'nin cenup taraflarındaki akvam,
alel-ekser çift sürmek, hayvanat yetiştirmekle meşgul ve
sulh ve müsalemeti sever, pek az cengâver kimseler bu­
lunduğundan Ruslar bunlara pek az ehemmiyet veriyor,
her ne vakit isterlerse elde etmek kabil olabileceğini dü­
şünüyorlardı. Onun içün bunlar uzun müddetler Rusla­
rın hücumuna maruz kalmadan kendi hallerinde rahat
geçindiler. Fakat Rus müverrihlerinin sözlerine göre
bunlar ara sıra çapulculuk ederek komşuları bulunan
Rusları rahat bırakmadıkları gibi, Maskat ile Buhara ve
Çin arasında münasebat-ı ticariye tesis etmelerine de ma­
ni teşkil ediyorlardı. Onun için MoskovalIlar Sibirya'nın
cenup taraflarını da taht-ı istilâlarına almaya karar verdi­
ler. Tahminlerine göre buralara iltica eden Güçüm Han
etbaından maadasının karşılarına çıkacağını hatırlarına
bile getirmemişler, Nogay, Kırgız-Kazak, Kalmuk... gibi
akvamı hesaba katmamışlardı. Fakat vukuat başka türlü
oldu. Bu kavimler ile de çarpışmak lâzım geldiği anlaşıl­
dı.
On sekizinci asırda İrtiş'in yukarı tarafları boyunca
Omski, Yamışovski, Simipalâtinski, Oskamiyagorski'de
meydana getirilen istihkamât hattı ile Altay Dağları,
Türk-Kazak ovalarından tamamıyla tefrik edilerek İrtiş
sevâhili kâmilen Rusların yed-1 İstilâlarına geçmişti.
1725'de Dimidof Altay dağlarından maden ocaklarını
keşfetti.
1723'de bu maden ocaklarından ihracat başlamasıyla
artık buraları adeta Rurya'nın rakipsiz bir müstemlekesi
hâlini aldı. Tomoski, Koznitski taraflarından gelen
muhacirleri yerlilerden muhafaza etmek bahanesiyle
buralara yüz kadar süvari askeri gönderildi. 1760'da
araları otuzar virest olmak üzere istihkam ve karakollar
meydana getirildi. Rus Hükümeti mümkün mertebe
süratle buralarına çiftçi muhacirler yerleştirmek istiyor­
du. Bu maksada mebni oralara asker kaçaklarından, ele
geçen haydutlardan mürekkep süvari ve piyade olmak
üzere birçok miktarda asker şevketti. 1770'de Don
Kazaklarından (süvari alaylarından) bir miktar gönderil­
Sayı 42
diği gibi mütekaidîn-i askeriyenin dahi oralarda iskânı
hakkında emir verildi. 1755'de maden ocaklarının bulun­
duğu taraflara küreğe, ağır cezalara mahkûm olanlardan
birçok kimseler gönderildi. İ761'de Altay maden ocak­
larında çalışmak üzere Rusya içerlerinden bin tane kura
efradı toplanarak oralara sevkedildi.
Hülâsa Rus Hükümeti Sibirya'nın müstemleke hâline
ifrağı için pek ziyade sa‘y “u” gayret ediyor, küreğe, nef-
ye, cezaya muhkum olanları, ahaliden gözüne ilişenleri
ihtiyarî ve cebrî olarak Altay Sibirya taraflarına sevketme-
ye başladı. Bunda iki türlü maksat vardı: Biri bu kıt’a-ı vâ-
sianın her tarafında kendi tebeasını iskân ederek iyi ve
kötüyü tefrik etmeyen ahali-i mahalliye nazarında Rusla­
rı çok ve kalabalık göstermek, diğeri de mahkûmlar ve
haydutları yerleştirerek bunlar vasıtasıyla kendisini mu­
hafaza ve bunları kendisine siper ittihaz etmek idi.
Onyedinci asrın evasıtında Sibirya'daki menfîlerin
adedi bin beş yüze bâliğ olmuştu. Sonraları Sibirya kıt’ası,
esna-yı harpte esir edilenlere de vatan olmaya başladı. Bu
sûrede oralarda birçok Alman, Leh, Lâtin, Sovyet, küçük
Rus kavîmleri yerleştirilmiş oldu. Büyük Petro, ihtilâl
eden binlerce Kazakları da oraya nefyetmişti. Sonraları
oralara gönderilmiş, yahut kaçmış olan menfîlerin,
serserilerin, haydutların mecmuunu tayin etmek müm­
kün değildir. Ancak şu kadar malûmdur ki, 1820
senelerinde hükümet tarafından neşrolunan irade-i
imparator! mucibince Sibirya'ya nefyolunacak serseri­
lerin adedi senevi on bine bâliğ oluyordu.
Rusya içerilerinden Sibirya'ya giden veyahut gönde­
rilenlerden bir kısmı kendilerine mahsus iş güç bularak
namuskârâne hayat geçirmeye başladıkları hâlde,
hükûmetsizlikten, genişlikten bi'l-istifade büsbütün ip­
ten çıkıyor, serseriliğe alışıyor, yahut haydut çeteleri teş­
kil ediyorlardı. Biraz gözü açık olanlar da ufak tefek eşya,
yahut meşrubat kolye satarak yerlileri soyuyorlardı. Hat­
ta âdi bir tencereyi kendi dolusu kıymettar samur derile­
riyle mübadele ettikleri kesretle görülüyordu. Maattees­
süf bu nevi fahiş ticaretin hâlâ Altay taraflarında, Türk,
Kazaklar, Kalmuklar, Targauvlar arasında devam ettiği işi­
tilmektedir.
Geçen asrın sekseninci senelerinden itibaren arazisi
az, yahut hiç olmayan yüzlerce, binlerce Rus aileleri her
ilkbaharda hicret ile Ural'ı geçerek Şarkî Sibirya'da arazî-i
mezrua intihap eder; hükümetin her türlü bîgâneliğiyle
Sayı 42
beraber orada yerleşip kalırlardı. Bu muhaceret gittikçe
çoğalıp senevi on binlerce ahali oralara gitmek kaydına
düştü. Artık Rus hükümeti de buna karşı lâkayd kala­
madı, Esna-i hicrette vukua gelen sefaletleri tehvine, git­
tikleri yerlerde korunabilmeleri için yardım etmeye
başladı. İşte bu sûrede bugün Sibirya'nın bi'n-nisbe dahilî
Rusya'ya yakın yerleri, nehir sevahili âdeta Rusya'dan
farklı olmayacak bir hâle gelmiştir. Fakat buralardan az
çok uzaklaşıldığı gibi, büsbütün başka bir âlem, başka bir
memleket başlıyor. Buralarda Kuşlardan ziyade yerlilerin
lisanı, yerlilerin örf ve âdeti, yerlilerin usûl-i hayat ve
maişeti göze çarpıyor. Rusluk buralarda pek sönük
kalıyor.
Bitmedi
Halim Sabit
INTIKAD UE TAKRİZ
ZULMETTEN NURA(i)
İslâm âleminin senelerden beri geçirmekte olduğu
felâketler, artık intibah yoluna girmesini icap ediyordu.
Bu intibahı kim yapabilirdi? Bunun için büyük bir ilim ve
vukûf lâzım geliyordu. Öyle bir zat olmalı idi ki, eski yeni
bütün İslâm âlimlerinin eserlerini okuduktan, meslek­
lerini anladıktan sonra fennin son esaslarından dabehre-
li bulunsun. Ve bu şamil vukûfa, derin ve sarsılmaz bir
iman, hakikî bir İslâm vicdanı inzimam etmeli idi. Bu
İslâm âlemine Allah'ın bir inayeti olacaktı.
Nihayet, "Halk Nazarına Bir Niçe Mesele"si, "Uzun
Günlerde Rûze" si, "Kavaid-i Fıkhıye"si ve sair eserleriyle
ismini tanıtan Rusyalı ulemâdan Musa Carullah Bigiyef
zuhur etti. Bu zatın İslâmda bir müceddid olduğuna
şüphe yoktur. Musa Kâzım Efendi, Veled Çelebi Efendi
gibi âlimlerimiz Musa Efendi Carullah hakkında aynı şeyi
takdir ile söylüyorlar.
Musa Efendinin medenî bir şecaatle bast ve temhîd
ettiği dinî meselelerden ilham alan muharrirlerimiz
arasında "Zulmetten Nura"yı yazan Şemseddin Bey
biraderimiz vardır. Bu teceddüt mesleğinin asıl güneşi
Musa Efendi Bigiyef tir. Şemseddin Bey de o güneşin bir
peykidir.
(Ü On kuruş fiyatla bütün kitapçılarda satılıyor.
TÜRK YURDU 327
"Midilli"den "Sırat-ı Müstakîm"e, sonra da "Sebilür-
reşad"a yazdığı dinî ve İlmî makaleleriyle irfanındaki sala-
beti, tetebbuundaki ciddiyeti gösteren Şemseddin Bey,
bundan bir, bir buçuk ay evvel, "Zulmetten Nura" ismiy­
le bir kitap yazmakta olduğunu söylemişti de "Niçin ka­
ranlıktan ışığa değil?" demiştim.
Şemseddin Bey gibi mütefekkir ve mütetebbi bir
gencin "Mine'z-zulûmât ile'n-nur"dan ve Musa Efendi
Bigiyef in eserlerinden mülhem olarak yazacağı bir eser,
zamanın güçlük ve ihtiyacına cevap verecek bir
mahiyette olmak lâzım gelecektir. Böyle mühim bir eseri
de herkesin ve husûsuyla Türk halkının okuması icap
edecekti. Bunun içindi ki, ben "Karanlıktan Işığa"yı
"Zulmetten Nura"ya tercih etmiş idim.
Hayli sabırsızlıkla beklediğim bu dörtyüzbeş sayfalık
eser, muharriri tarafından bana hediye edilince, sevinçle
ve dikkatle okumaya başladım.
Zulmetten Nura, hemen birbirinden müstakil irili
ufaklı bir yığın makalelerden müteşekkil olmakla beraber
aralarındaki münasebet dolayısıyla hepsini dört umûmî
heyete ayırabiliriz: Son devirdeki felâketlerimiz ve sebep­
leri, İslâmiyetin kudsîyet ve ismeti, dinî ve İçtimaî tered-
dîler, talim ve terbiye.
Şemseddin Bey gibi dininin esaslarını bilen, memle­
kette iyi bir tahsil gördükten sonra Avrupa'da da onu ci-
lâlamaya muvaffak olan dini bütün bir Türk mütefekkiri­
nin bu dört mühim esas dairesinde kalemini muvaffaki­
yetle icâle etmesi kolay anlaşılırsa da pek derin tetebbu-
1ar isteyen böyle meseleleri bu kadar az bir zamanda ta­
mamıyla tahlile ve müspet neticeler çıkarmaya muvaffak
olması istib'ad edilirdi. Fakat vukûfa, müsmir ve velûd bir
zekâ inzimam edince ortaya böyle ciddî ve istifadeli bir
eser çıkıverdi.
Mütayakkız bir nazar, din ve millet aşkıyla titreyen
bir ruh, tetebbu melekesini de hâiz ise her gün birbirini
velî eden vakıalardan intibah dersleri çıkarmakta çok
güçlük çekmez.
Garba verdiğimiz kıymet, medeniyetine gösterdiği­
miz iştiyak, geçirmiş ve geçirmekte olduğumuz felâket­
lerle karşılaştırılınca ne acı bir hayal sükûtuna uğradık!
Kendi aslımızı, mahiyetimizi, irfan nuruyla parlayan
328 TÜRK YURDU
faziletli mazimizi unutarak garbın mütefessih mede­
niyetini gizleyen müşaşa setreye meftun oluşumuz kadar
affedilemeyecek bir cünha mı, hatta bir cinayeti mi var­
dır? Bizi düşüren ne idi? Sukûtumuzun sebeplerini garp
medeniyetinin cilâsından kamaşan gözlerle tetkik eden­
ler, onları İslâmiyette buluyorlar. Şemseddin Bey bu ba­
kar körlere diyor ki: "Hayır, yanılıyorsunuz. Asıl İslâmlık
dünya ve ahiret için çalışmak, dünya ve ahiret için kazan­
mak, dünyada büyümek, kuvvetlenmek, ilmin her türlü­
süyle müteallim, dinin en sahihiyle mütemeddin olmak,
servet ve ihtişam içinde mesut ve faziletli bir dünya haya­
tı yaşayarak Allah'ın ahiretindeki nimetlerine istihkak ka­
zanmaktır." Ve sözlerine Kur'an'dan, hadisten, büyükleri­
mizin hikmetlerinden, İslâmın mazisinden, tarihten yıkıl­
maz deliller getiriyor.
Bu hakikî İslâmiyetle, bizim bu dinimiz arasında ne
alâka var? Biz, birkaç yüz yıldan beri hurafelere, batıl fikir­
lere bürünen kaba ve mutaassıp bir din ile lekeliyiz. Asıl
İslâmlıktan bizde sathî bir ibadetten başka ne kaldı?
Şemsi Bey, bu yeni dinin âmillerini ikide birde önümüze
sürüyor: Halkın cehlinden istifade ile saltanatlara kadar
yükselmek isteyen müteallimler ve müteşeyyihler!...
Sonra da bize büyük, pek büyük fenalıkları dokunan
Tanzimatçılar... Bunlar, "Zulmetten Nura"da güzel tasvir
edilmiştir! Hâlâ mütefekkirlerimiz arasında çokluğu
teşkil eden bu Garpçıların, "Avrupalılaşmazsak, bize
hayat yok" diyen bu zavallıların ne yaman bir mantıkları
var! Onlar için din ve kavmiyet temeddüne hâildir.
Dinden bahsetmeye korktukları için, şimdilik yalnız
kavmiyeti ezmeye çalışan Tanzimatçıları, Şemseddin Bey
epeyce hırpalıyor ve Şemseddin Beyin en büyük cesaret
ve kıymetini, Tanzimatçılığa hücumunda, bir de "İslâm
ittihadı" perdesi altında siyaset oyunları çevirmek
isteyenlere karşı kavmiyeti müdafaasında buluyorum.
İslâmiyetin aşiret asabiyetini nehyettiği, fakat kavmiyet
asabiyetine hürmet eylediğini anlamak için "Zulmetten
Nura"yı baştan başa okumak ve husûsuyla "Tanzimatçılık
devri ve Netayici", "Asabiyet-i Milliyeyi Uyandıralım"
parçaları üzerinde uzun uzun durmak lâzımdır. Kavmiyet
hissi neden İslâmiyete mugayir olsun? Her kavîm, kendi
ırkî kabiliyeti ve bu kabiliyetin i'dâd ettiği vasıtaları kulla­
narak terakki ve tealî yolunda yürürse ve onları İslâmiyet
gibi fevka'l-beşer bir câmia raptederse, böyle bir
vahdetin tevlîd edeceği menfaat ne kadar büyük olur!
Sayı 42
Şemseddin Bey, yaralarımızı pek güzel teşrih etmiş
ve umûmî hatlarla çizdiği birtakım çareler de göstermiş­
tir. Birtakım hastalıklar vardır ki, biraz gayretle teşhisleri
mümkündür. Bazıları teşhis için vukûf ve zamana muh­
taçtır. Fakat insan bunların bazıları karşısında şaşırır, acul
çareler arar, kolaylıkla bulamaz. Çünkü daha çok bilme­
ye, daha çok düşünmeye lüzum gösterir. O vakit, dur­
mak olmaz; "Ben dertleri gösterdim, şimdi vukûf ehliyle
beraber çareler arayalım." der ve hazırlık olmak üzero
umûmî hatlar çizer. Bu bir hizmettir, millî hayat aşkı yo­
lunda atılmış bir mukaddes adımdır. İşte Şemseddin Bey
"Zulmetten Nura"sı ile bu hizmeti etmiş, bu adımı atmış­
tır.
Ben ona, acelesini yalnız bu noktadan affediyorum.
Öyle mütefekkir ve mütetebbi bir genç daha vuzûhlu,
daha müsmir çareler bulabilirdi. Yalnız daha müteennî ve
daha müteammik olsa idi...
Affedemediğim kabahati ise Musa Efendi Bigiyefi
zikretmemesidir.
Zulmetten Nura -bence- Karanlıktan Işığa bizde son
devrin en ciddi ve en faydalı bir eseridir. Karilerim bunu
okusunlar ve derin derin düşünsünler. Şurada meslekta­
şım Şemseddin Beyi kardeşçe tebrik etmeyi de vecibe­
den addeder ve daha muhalled eserler vücuda getirme­
ye muvaffakiyetini Tanrı Teâlâ'dan dilerim.
Ana: KafkasyalI genç şair Hüseyin Cavid Bey, Tiflis'te
bu nâmda bir perdelik manzum bir facia neşretmiştir.
Kafkasya edebiyatı günden güne revnaklanıyor. Şelale
mecmuası hemen bizim İstanbul şivesiyle yazıyor. Ana fa­
ciası da bizim şivemizde ve parmak hesabıyla yazılmıştır.
Mevzu, basit ve maruftur. Bir ana, gurbette olan yavrusu­
nu memleketine geldiği esnada öldüren bir katili, ilkin
bilmeyerek evinde saklıyor, sonra hakikati Öğrendiği hal­
de caniyi ele vermeyerek kaçırıyor. Cinayet, çocuğun ni­
şanlısı olan kızı almak isteyen bir zengin oğlunun parası
ile yapılıyor. Görüldüğü gibi vak’a sade. Fakat tahkiye
tarzı lâtiftir. Bizim şairlerimiz de böyle millî zeminler üze­
rinde, millî vezin ile eserler vücuda getirmek lüzumunu
anlasalar... Şahsen tanımadığım Hüseyin Cavid Beyi takip
ettiği mefkûreden ve muvaffakiyetinden dolayı samimi­
yetle tebrik ederiz.
K.K
Sayı 42 TÜRK YURDU
MATBUAT
Macar Vambery cenapları, bütün kârilerimizce tanınan ve
sevilen bir simâdır. Türklüğe dair neşrettiği pek çok eserler
dünyaca da şöhret sahibi olan Vambeiy cenapları, Orenburg'da
çıkan Vakit gazetesinin muharrirlerinden biri tarafından vâki
olan müracaata cevap veriyor, Bu cevap, Rusya'da intişar eden
bütün Türkçe cerideler tarafından iktibas olunmuştur. Bize
olan taalluku hasebiyle biz de Vambery cenaplarının mektubu­
nu aşağıda naklettik:
Faziletli efendim hazretleri!
Avrupa ve Asya milletlerinin Macar milletimiz ile
Türk ve Tatar kardaşlarınız beyninde olan karabet ve
uhuvvet ind-i âlîlerinde malûm olduğu üzere, Balkan
muharebesinin netice-i elîmesi bizim memleketimizde
ziyadesiyle tesir ettiğini yad etmeye hacet yoktur.
Vâkıa, evkat-ı mazide Macar ve Osmanlı milletleri din
farkına mebnî çok zamanlar muharebede bulunup mu­
habbet yerine kıtal ve cidal ile birbirini mahvetmeye ça­
lıştılar, Bunun neticesi olmak üzere, biz kalilü'l-adet ol­
duğumuz için istiklâlimizi kaybettik. Ama, Türklere ol ka­
dar zarar olmadı. Onlar ittihad-ı İslâm sayesinde ve "İn-
neme'l-mu’minûne ıhvetün" mefhumunca, râyât-ı fü-
tûhat ve alâim-i galibiyeti birçok vakitler ref etmeye muk­
tedir oldular. Lâkin, sad-hayf ve diriğ ki, "Cehaletin sonu
harabiyettir." dedikleri gibi Türklerin kuvveti ale't-tedric
zâil olup kadîmde olan ruşen hâlleri solup her taraftan
ihâta eden düşmanlar onları kuvvetten düşürüp ahi-
rü'l-emr Kırk Kilise ve Lüleburgaz gibi vukuatta münhe­
zim oldular.
İşte, efendim, dünyanın gidişi böyledir. Kemal ve ze-
vâl beyninde olan mesafe pek küçüktür. Lâkin Osmanlı
kardaşlarımız kat‘-i ümid etmemeli ve eğer felâketleri
başkalara ibret addolunursa elbette kendileri bu musi-
bet-i millîden en ziyade istifade edip istikbâl için ders ala­
caklardır.
Onlar gurbet olan Balkan'dan vatan-ı aslîleri olan
Anadolu'ya avdet ettikte ihtimal ki, temeddün ve ıslahat
yoluna girip mesudâne yaşamaya başlayacaklardır.
Doğmsunu söylemeli: Osmanlılar çok hata ettiler.
Cümleden evvel, zahir-perest olmakla esliha ziyasına
meclup oldular. Millete ruhanî takviyet ve bâtınî metanet
vermek ehemmiyetini ihmal ettiler. Frengistan'a olan
329
kurbiyetlerine ve istiklâliyet-i milliyelerine rağmen me­
deniyet, ulûm ve fünûn yolunda az gayret ve himmet
gösterdiler. İşte, siz Tatarlar bu bâbda Osmanlı Türkleri­
ne her cihetten tefevvuk etmişsiniz. Terakkî ve temed­
dün taraftarı olan her kim size derûn-ı kalpten aferin
okumalıdır. Siz efendim vesait-i kalîle. Lâkin himmet-i ce­
mile ile temeddün yoluna ayak basıp şimdiye kadar
umûm Müslümanların içinde en ziyade ileri gelmişsiniz
ve inşallah bu yolda meramınızı takip edip daha çok ne-
tâyic-i nâfıa hâsıl edeceksiniz.
Eğer Osmanlı kardeşlerimiz lisanlarına ziyadece dik­
kat ile birtakım lüzumsuz Arabî ve Farisî sözleri bertaraf
edip milliyet fikrine gereği ğibi riayet etmiş olsa idiler va­
tan hisleri hem terakkî ederdi. Vâkıa, İslâmda "Hub-
bü'l-vatan mine'l-iman" sözleri var ve bir de Kemal Paşa-
zâde'nin meşhur beyti:
Kısmetindir gezdiren yer yer seni
Göğe çıksan akıbet yer yer seni
Hem anınçün ana dirler ana yer
Âdemi ol kendi besler kendi yer
İnde'n-nâs malûmdur. Lâkin, ne fayda ki, Osmanlılar
bunu büsbütün unutup lisanlarını, kulunuzun İstan­
bul'da ikamet ettiğim vakit yani elli beş sene evvel "Kaba
Türkçe" diye tesmiye etmişler ve yalnız son vakitlerde bu
kusuru tashih etmeye başlamışlardır. Tatarlar bu babda
yani lisan cihetine çok ehemmiyet vermişler, ale'l-husûs
sizin Şurâ mecmuasının bu babdaki hizmeti şâyân-ı tak­
dirdir ve memûldur ki, hemşehrileriniz bu hizmeti itiraf
ve takdir ile neşriyatınıza lüzumu derecesinde dikkat
ederler.
Bu vesileden istifade ile takdim-i ihtiramât-ı mahsus
eylerim.
Budapeşte Mayıs-ı Efrencî 26 sene 1913-
Vambery
TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ
Menfur Bir Cinayet: Geçen mayısın yirmi doku­
zuncu günü Sadrazam Mahmud Şevket Paşa otomobili
ile Bayezid Meydam'ndan aşağı inerken Parmakkapı'ya
doğru yavaşladığı bir sırada birtakım caniler tarafından
atılan kurşunlarla şehit edildi. Müşarünileyhin yaveri
Bahriye mülâzımlarından İbrahim Bey de bu suikastın
kurbanı oldu.
330 TÜRK YURDU
Türkiye'nin bu son zamanlarda geçirdiği bin türlü
felâketler ve facialardan sonra biraz sükûn ve âsûdegî
içinde İlmî ve İçtimaî terakkîlerine ve ziyamın bir derece­
ye kadar telafisine çalışması lâzım geldiği bir sırada mem­
leketin en namuslu ve hamiyetli nâsiyesini taşıyan bir za­
tın menfur bir cinayete kurban olmasına acımamak kabil
değildir, Mahmud Şevket Paşa, 31 Mart hâdisesini müte­
akip Rumeli'den İstanbul'a gelerek meşrutiyeti iadeye
muvaffak olan Hareket Ordusu'nun kumandanı idi. Os­
manlI meşrutiyetinin bu sûretle iştihara başlayan şu te­
miz siması, ondan sonra bütün hayatını memleketinin
kuvvetlenmesine sarfetti. Fakat meşum talihi onu istedi­
ğine muvaffak etmedi.
Mahmud Şevket Paşa ile Osmanlılık büyük bir
evlâdını kaybetti. Türk Yurdu bu husûsta hissettiği
teessür ve elemlerini izhar etmekle Türklüğe yakışan
kıymet-şinaslığı gösterebilmiş olduğu itikadındadır.
Türk Şehidi: Mahmud Şevket Paşa'nın katillerini
ararken cesaret ve hamasetinin kurbanı olan İstanbul
muhafızlığı yaveri Yüzbaşı Amasyalı Hilmi Bey, yarasının
ıstırapları içinde Gümüşsüyü Hastahanesi'ne nakledilir­
ken "Yaşasın Türklük!" demiş ve çocuklarına Türk terbi­
yesi verilmesini vâsiyet etmiştir. Vazife kurbanı olan za­
vallı Hilmi'nin hayatının son dakikalarında Türklüğü dü­
şünmesi milliyet mefkuresinin artık ne kadar derin izler
husûle getirdiğine delildir. Hilmi sûrî ölümle öldü. Fakat
Türklüğün ebediyeti üzerinde nurlu bir hâle gibi parlı­
yor. Hilmi, son sözleriyle büyük ruhunun saf ve nezih bir
Türk ruhu olduğunu göstermiştir. Vazifesini ifa ederken
şehit olan Hilmi'nin resmini Yurdumuz Türk Kahraman­
ları silsilesi miyanında birinci olarak dercedecek ve mer­
humun hayatından bahseyleyecektir. Hilmi siyasî bir su­
ikastın değil, vazifesinin kurbanıdır. Bunun için bizim de
takdis ve tekrimimize pek ziyade lâyıktır.
Şemsi Esedüllayef: Kafkasya Türkleri arasında
hayrat ve hasenâtı ile temeyyüz etmiş ve bir nâm-ı ebedî
kazanmış olan milyoner Şemsi Esedüllayefİn Kırım'da
vuku bulan vefatını telgraf ajansları tebliğ eylediler.
Müşarünileyhin tercüme-i hâli bütün diğer Türkler
için de nümûne olacağı için kendisi hakkında bazı malû­
matın verilmesi elzem göründü.
Sayı 42
Merhum aslen elyevm Kafkasya Türklerinin merkez-i
hayat-ı İçtimaîye ve faaliyet-i fikriye ve maddîyesi olan Ba-
kü şehrinin civarında vâki Balabanı köyü ahalisinden zür­
ra bir aileye mensuptur. Balabanı köyü, Bakü şehrinin et­
rafında bulunan bütün köyler gibi gayet zengin petrol
madenlerini havî bulunuyor.
Fakat uzun müddet şu madenler keşfedilmemiş ve
Bakü civarında vâki yerler kuru ve kumluk çöllerden ve
tepelerden ibaret olduğu için yerli Türk ahalisi asırlarca
yalnız balıkçılıkla taayyüşe ve susuz gayr-i münbit tarlala­
rı bin zahmetlerle ekerek gayet sıkı ihtiyaç ve müzayaka
içinde geçinmeye mahkûm bulunmuştur.
Lâkin bundan kırk elli sene evvel petrol madenleri
keşfedilerek işlenmeye başlandığından Bakü birdenbire
parlardı ve ahalî fevkalâde bir servet ü sâmâna mâlik ola­
bildi. Evvelce menfiler mevkii bulunan Bakü eyaleti bu
kerre bütün Kafkasya Türklerinin ve Müslümanlarının
;
merkez-i hayat-ı İçtimaîye, fikriye ve ticariyesi kesildi.
İşte bu meyanda Kafkasya Türkleri tarafından ticaret,
sanayi ve hayat-ı iktisadiyeye gösterilmiş olan istidat ve
kabiliyet-i fevkalâde Türklerin bu gibi teşebbüsata adem-i
liyakatleri hakkında efvah-ı âmmede yerleşmiş olan fikrin
sırf bir hurafeden ibaret olduğunu ispat için kiyafet eder.
Yerli ahaliden ve Kafkasya'nın başka cihetlerinden
Bakü'ye gelmiş olan Türkler az bir müddet zarfında tica-
reten ve iktisaden fevkalâde terakkî ettiler, Elyevm Ba-
kü'de ber-hayat bulunan ve bütün Kafkasya Türklerinin
İktisadî ve fikrî ihyası yolunda birçok maddî ve manevî fe­
dakârlıklarda bulunmuş olan Hacı Zeynelabidin Takiyef,
Aka Murtaza Muhtarof, Musa Nakiyof, ve merhum Şemsi
Esedullah ve bunlara mümasil birçok Türk milyonerleri
sırf köylü ahaliden olarak neşet eylemişlerdir.
Ezcümle, Şemsi Esedüllayef ömrünün kısm-ı küllisi­
ni yalnız sâmân satmakla geçirmiştir. Faal, müteşebbis,
bütün hayatı çalışmaktan ibaret olan bu zat, madenlerin
keşfi münasebeti ile etrafında vukua gelmiş olan tebed-
dülât-ı iktisadiyeyi pekâlâ takdir ederek bin türlü meşak­
katlerle biriktirmiş olduğu para ile eline gaz madenlerini
havî yerler geçirmiş ve o günden tâ hayatının son anına
kadar servet ü sâmânca ale'd-devam terakkî ettiği hâlde
eski çalışkanlığında, eski sade hayatında devam eylemiş­
tir. Müteveffa, Türkistan'dan başlayarak bütün Volga
Sayı 42 TÜRK YURDU
nehri, Moskova, Petersburg eyaletlerine kadar her yerde
müessessât-ı ticariyeler tesis ederek Rusya'nın her köşe­
sinde, petrol ticaretinin kısm-ı mühimmini taht-ı inhisarı­
na almıştı.
Vefat ettiği zaman yalnız nakit olarak yirmi beş mil­
yon ruble, yani üç milyon liradan ziyade bir servet bırak­
mıştır. Ber-hayat bulunduğu müddetçe Rusya'da sâkin
bütün Müslümanların ihtiyacât-ı maneviye ve maddîyesi-
nin tatmini için pek ziyade çalışmıştır.
Birçok camiler bina, mektepler tesis eylemiştir. Bir­
çok talebe ve talibâtı kendi nâmına muhtelif derece me-
kâtipte okutturmuştur. Hulâsa, Rusya Türkleri ve Müslü­
manlarının maddî ve manevî ihyası için pek çok çalışmış­
tır.
331
Vefatından sonra bırakmış olduğu vasiyetnâmesinde
de Müslümanların maarif ihtiyaçlarını tatmin eylemek
için iki buçuk milyon ruble, yani üçyüz bir liradan ziyade
terk eylemiştir.
Müşarünileyhin iki oğlu kalmıştır. Büyüğünün ismi
Mirza, küçüğünün ismi Ali'dir. Bunlar oldukça münevve-
rü'l-efkâr, Bakü'de faaliyet-i içtimaîyeleri ile temeyyüz et­
miş, ciddî, faal, çalışkan gerçlerdir. Ezcümle Ali, Muhare-
be-i zâile münasebetiyle İstanbul'a kadar gelmiş ve gö­
nüllü olarak Bolayır kıtaatında hizmet eylemiştir.
Bunların da, babalarının hayrat ve hasenâtça izini ta­
kip edecekeleri muhakkaktır.
Cenab-ı Hak kendilerine sabr-ı cemîl ve ecr-i cezîl ih­
san eylesin.
T.Y.
 T û r f e k n » T m â ^ s im C a k s tr

YIL: 2 SAYI; 43 (27 Haziran 1329-10 Temmuz 1913)

O ^ i e ^ ^ (i ^ d e &i % ç (. & %

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia / Abdülhdk Hâmid

Mektuplar ve Cevaplarımız: Abdülhak Hamid’in Mektubu

Tercüme-i Hâl: Yunus Emre / Köpmiüzâde Mehmed Fuad

Tarih ve Asâr-ı Atîka: Türk Medeniyeti Tarihi / Ahmed Agayef

Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit

Türklüğe Ait Eserler / M. Nermi

Sayı 43 TÜRK YURDU 335

TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

LİBERTE Kral battı, hep Liberal diyorlar

Mukaffa Bir Facia Gider! Çünkü düşmana galip olup
Ahaliye şevk ü gayret bahşetti
(Ba§î 2 'n d yılın 13'üncü sayısında) Gider! Çünkü hatar münselib olup
Korkacak şeyler kalmadı iş bitti
Instrümant Gider! Çünkü cesur, faal, hâdimdir
İyi tevcih buyurdunuz! Pekâlâ Her işinde muvaffakiyeti var
Ya ötekileri? Gider! Çünkü gayyûr, kadir, mukdimdir
Sıdkı, hamiyeti, ehliyeti var
Liberte Elhâsıl Liberal gider, gidecek
İdam ve haşyet... Çünkü kralın hukukunu tadil
Fikrimce lâyık olan nefy ü iclâ İktidarını tahdid edecek
Fakat az gelir... İcab-ı hamiyet Çünkü maksadı bu heyeti tebdil
Tardetmektir
Bitmedi.
Instrümant
Peki! Yakında kral Abdülhak Hâmid
Bu hamiyetli emri icra eder
Hâinlerin en büyüğü Liberal Türk Yurdu'nu Liberte'siyle tezyin eden Türklerin
Dediğiniz gibi matruden gider dâhi şairi Abdülhak Hâmid Beyin Türk milliyetçiliği
Bî-ihtiyar hûr ve heyecan hakkındaki fikir ve kanaatlerini İttihad-i İslâm ismiyle
Liberte neşrolunan kitaba yazdıkları manzum takrizdeki:
Gider! Çünkü halka hürriyet verdi
O anda halkımız anlar bilâ-akliyet
Beni Nasyon'a ilka edecek
Diyanet olduğunu bizce mahz-ı milliyet
Gider! Çünkü mülke emniyet verdi
İstiklâlimizi ibka edecek beyti münasebetiyle istizah etmiştik. Buna dair
Gider! Çünkü millet adamıdır kendilerinin şifahen verdikleri cevabı mütemmim olmak
Vatana millete hizmet ediyor üzere Celâl Sahir Beye yazdıkları bir mektubun bazı
Gider! Çünkü devlet adamıdır fıkralarını neşrediyoruz:
Bunca ıslahata himmet ediyor
Evet, dediğiniz mektuba cevaben yalnız bir ziyarette
Gider! Çünkü kudreti müsellemdir
Hem diplomat, hem general diyorlar bulunarak İttihad-i İslâm kitabı için yazdığım takrizde
Gider! Çünkü kahraman-ı âlemdir Türklüğün mevzubahis olduğunu söylemekle iktifa
etmiş idim. Bu haftanın İçtihad risalesinde gördüğüm
336 TÜRK YURDU
Timurtaş imzalı makalenin Türklük hakkındaki mün­
derecatına yani, o münderecatın cami olduğu efkâra
kendimde bir mukarenet-i fikriye görmekle beraber
kavm-i necibimizin en ziyade cazibedar olan fazileti Müs­
lüman olmasındadır itikadındayım. Aktar-ı İslâmiyeden
nâil olageldiğimiz teveccühler, maddî manevî iâneler, im­
datlar hep İslâmiyetimizden dolayıdır, değil mi? Dünyada
an asi Türk oldukları halde din-i İslâmî kabul etmemiş
Türkler veya irtidat etmiş Tatarlar, hatta putperest
Tatarlar, Türkler, Moğollar mevcuttur. Fakat âlem-i
İslâm, Müslim bulunmayan bu Türklere iltifat etmiyor.
Nitekim akvam-ı Nasraniye de biz Türklere mahza
Müslüman olduğumuz için mültefit bulunamıyor ve
Türkleri büyümekten menetmek kastıyla âlem-i İslâm ile
rabıtamızı kat‘ edici esbaba tevessülden hâli kalmıyorlar.
Ben Türklüğün aldığım mektupta denildiği gibi
İslâmiyetin umûmiyeti içinde büsbütün kaybolmasını
isteyecek kadar tarîk-i kavmiyet değilim. Hilâfeti alan,
hâdimü'l-Haremeyn olan, şanlı tarihi elsine-i âlemiyanda
dastan olmuş bulunan Türklüğün o hilâfetin nüfuzuyla
bütün âlem-i İslâma hâkim olması, cihet-i camia-i İslâmi-
yeye hâdim bulunması temennisinde ve necât ve selâme­
timizi, selâmet-i siyasiyemizi yine o Türklüğün bekası için
bu maksat ve meslekte görmekteyim. Cihat-ı sairede Ti­
murtaş makalesinde tavsiye olunan mesaîyi, Türk Yur-
du'nun mesaisini takdir ve tebrik ederim. Kendilerine
böylece söyleyebilirsiniz. Evzana gelince parmak hesabı­
nın aleyhtarı olmamakla beraber, münasebet gelmiş iken
şunu da arzedeyim ki, aruz evzanmda yazmak bana daha
kolay geliyor ve daha da hoş görünüyor. Bu ise keyfiyet-i
mezakiyedir. Herkes istediği yolda zevkiyât-ı edeb ve
adaptır, öyle değil mi?
Bebek, 1 H aziran 1329
Abdülhak Hâmid
TERCÜME-İ BAL
YUNUSEMRE
İki kişi şöyleşür Yunus'ı görsem deyu
Biri eydür ben gördüm bir âşık-ı koca imiş
Yunus Divanı
Tazarrunâme Müellifi Sinan Paşa, Tezkiretü'l-Evli-
ya’sında şiir ve şairin mahiyetinden mutasavvıfâne bir
(Ü Kütüphane-i umûmî, Tezkiretü’l-Evliyâ “fihristinde Tazarruât nâmı altındadır.”
Sayı 43
edâ ile bahsederken tasavvuf erbabını şairlerden tama-
miyle ayırıyor: “.. .Ama sakın bu sözden Hoca Attar, Şeyh
Irakî emsalini şair sanma, Hazret-i Mevlâna gazeliyâtını
bu kabilden addeyleme. Anların kelimâtı derd-i dildir ki,
söylerler ve anlar gazellerini hararet-i aşkla takrîr eylerler.
Anların divanları dûde-i safâ vü dâd ile tahrir ve tertib
olunuptur ve anların mecmuaları tılâ-yı hüsn-i itikâd ile
tasvir ve tezhib olunuptur. Anların sözleri aşk meclisinin
sazı olur ve onların neşîdelerinin bir türlü avazı olur..."ü)
Tezkire sahibi Kastamonulu Lütfî Efendinin tabirince
"ulemâ-yı müteşerriîn"in bu tasnifini kabul edecek olur
isek Yunus Emre'yi de bu sınıfa ithal etmek lâzım gelir.
İstanbul'un fakir ve tenha sokaklarında ekser akşamlar
garip, hüzün-âlûd bir eda ile yükselen 'Yemen ellerinde
Veysel Karanî" nidası, mahalle mekteplerinin demir par­
maklıklı kırık pencerelerinden dökülen "Şol cennetin ır­
makları" İlâhîsi, sonra tekkelerde, mevlid meclislerinde
daima söylenen birçok sade ve güzel İlâhîler Yunus'un
halk arasında hâlâ yaşadığını, hâlâ halkın ruhuna hâkim
olduğunu gösteriyor. Galiba eserleri aşk meclisinin pek
basit bir sazı olduğu için Sehî ve Lütfî gibi tezkirenüvisler
sair meşayih ve mütasavvıfînden bahsettikleri halde Yu­
nus Emre'den bahsi zaid addeylemişlerdir. Halbuki bu
basit dervişle Âşık Paşa, Şeyh Ruşenî gibi mutasavvıflar
arasındaki yegâne fark, Yunus'un zaman itibariyle takad­
dümünden ve eserlerinin halk arasında çok meşhur ve
mergûb olmasından başka bir şey değildir. Diğerleri ge­
rek efkâr, gerek tarz-ı tevzîn ve ifade cihetiyle Acemler­
den çok mülhem oldukları halde Yunus Emre, Acem di­
vanlarından ziyade kalbini dinlemiş ve halka, aşina oldu­
ğu bir lisan-ı samimiyetle hitap etmiştir. Denilebilir ki,
edebiyat tarihimizde tesadüf edilen en büyük halk şair-i
mutasavvıfı Yunus'tur.
1
Aşk ve mücahedesi ve sülükteki ihlâsıyla dervişler
arasında hâlâ maruf olan Yunus Emre'nin hayatını elimiz­
deki nâ-kânî vesikalarla tam ve hakikî bir sûrette tasvire
imkân yoktur. Şakayık tercümesinde kendisine tahsis
edilmiş olan yedi sekiz satırlık malûmat ile Aşık Çele-
bi'nin Meşairu'ş Şuarâ'sındaki mahdut bir kaç satır, bu si-
mâ-yı aşk ve sanatı lâyıkıyla tespite yarayacak kadar mani­
dar değildir. Galiba halk vezniyle halk lisanında şiir
yazdığı için tezkirecilerin nazar-ı takdir ve ehemmiyetini
Sayı 43
celbedemeyen bu avam şairi, hakikat-i hâlde, pek çok
dikkate şayandır. Eserlerini altı yüz seneden beri hâlâ aşk
ve heyecan ile memleketin her tarafında okutan bir
adam, her ne olursa olsun, o milletin ruhiyatına vehbî bir
istidar ile vâkıf olmuş demektir. Biz Yunus'un simâ-yı
maneviyetini çizebilmek için evvelâ elimizdeki vesâiki ve
o devr-i tarihiyeyi tahlil ettikten sonra, elde ettiğimiz
anâsır sayesinde hakikate az çok yakın bir terkip icrasına
çalıştık.
Yunus Emre yahut şiirlerinde ekseriya kullandığı
veçhile Aşık Yunus, yedinci asr-ı hicrisinin nısf-ı âhiriyle
sekizinci asır iptidalarında Bolu mülhakatından Sakarya
nehri civarında bir kaiyede yaşamış hakikî ve saf bir
Türkmen dervişidir. Bazı terâcim-i ahvâl kitapları tarih-i
vefatını "gülşen-i tevhid" terkibinin delâleti veçhile 843'e
kadar çıkarıyorlarsa da gerek bu iddia ve gerek Şakayık
tercümesinin merhum Yıldırım Bayezid devri meşayihi
sırasında göstermesi asla şâyân-ı kabul değildir.
Divanındaki şu mısralar:
Çerağ yandı delil doğru bulundı
Aydın ev içre uğru bulundı
Tarih dahi yedi yüz yedi idi
Yunus canı bu yolda kodı idi
bu husus da kâfi derecede manidardır. Bursalı Tahir
Bey, Veled Efendi, Nedb Âsim Bey gibi erbab-ı ihtisasın
mütalaaları da bu iddiayı müeyyid bulunuyor(B .
Divanındaki âsârından istinbat edilebildiğine göre
Yunus Emre evvelâ uzun müddet zühd ü riyazetle
meşgul olarak tarik-i hakka erişmeye çalışmış. Fakat bu
emeline ancak Tapduk Emre'ye mürid olduktan sonra
muvaffak olabilmiştir. Şakayık müterciminin kavline
göre, "müddet-i ömründe halk-ı âlemden uzlet ve inkıta
üzere olup silâh-ı salâh ile habl-i alâkayı katetmiş ve
şîme-i kerime-i aktab üzere seccade-i irşada cülûs eyleyip
keramat-i âliye izhar eylemiş"(2) olan Tapduk Emre, Âşık
Emre, yani Âşık Tapduk, Sakarya civarında bir karyede
mütemekkin, maruf -hatta bir rivayete göre amâ bir Türk
şeyhi idi. Tarikat-ı Kâdiriye'ye mensup olan bu şeyh.
(^) Bursalı Tahir Bey’in “Aydın Vilâyetine Mensup Ricâlin Terâcim-i Ahvâli” nâmındaki kitabı.-Veled Efendi’nin “Seıvet-i Fünûn-Tercüman-ı
Hakikat” nüsha-i mumtazesindeki mühim bir makalesi.-Necib Âsim Bey’in “Arûz-ı Millî” risâlesi.
0 ) Tercüme-i Şakaik. Birinci Cild: Sahife, 78
0 ) Sultan Gıyasettin zamanındaki Babaîler meselesi. Şakaik Tercümesi, birinci cild, sahife 23.-Şakir Paşa’nın Yeni Osmanlı Tarihi, birinci cild,
sahife, 139, Hammer Tercümesi, birinci cild, sahife, 80.
TÜRK YURDU 337
Yunus'u zaviyesine kabul ederek senelerce ona ulûm-ı
batını takrir ve tefhime çalışmış ve Yunus şeyhinin halk
arasındaki manevî nüfûzundan iktisab-ı şöhret husûsun-
da çok istifade etmiştir. Esasen, Anadolu'daki Rum târik-i
dünyalarını takliden her tarafta zaviyeler, tekkeler,
çoğaldığı ve İran'dan, Arabistan'dan gelen birçok
adamlar deiTİş kisvesinde Selçukîlerin siyasetine
karışacak kadar peyda-yı nüfuz ettikleri bir sırada®
bütün Anadolu muhiti şeyhler, babalar, veliler, âşıklar
yetiştirmeye pek müsait bir hâlet-i rûhiyede bulunuyor
demekti. Selçukî idaresi derin bir zaafa uğrayarak her
tarafta müthiş bir idaresizlik, karışıklık başgöstermiş iken
halkın ma-fevka't-tabîa şeylere incizap göstermemesi
kabil olamazdı.
Halk arasında bir mevki-i tebcil ve ihtiram kazanmak
için bu temayülâttan tabîatiyle istifade eden Âşık Yunus,
eserlerinde şeyhinden pek samimî bir edâ-yı vecd ve
taabbüdle bahsederek bütün manevî füyuzâta onun
irşadıyla erişebildiğini müteşekkirâne anlatır:
Cebe cevşen doymaz aşkın oduna
Okun cana batar yayın katıdır
Yunus sen Tapduk'a kılgıl dualar
Aşıklar meydanı arşdan uludır.
Çalab sevdi yarattı öğdü habîbim didi
Yeryüzünde çiçekler Mustafa'nın teridir
Miskin Yunus bu sözü can içinde söyledi
Söyleyenden bîhaber Tapduk Emre kârıdır
Bunca bin enbiyâ aşka giriftar
Yer ve gök dopdoiu bu aşk elinden
Yunus sen Tapduk'a kıl dualar
İçme sen zehir katil aşk elinden
Aşk sultanı Tapduk'tur Yunus geda ol kapıda
Gedalara lutfeylemek kaidedir sultana
Yunus’tur bunu söyleyen Tapduk'a kulluk eyleyen
Din yoksulun bay eyleyen ol subhanallah değil mi
Yunus yine esridi Tapduk yüzin görelden
Meğer anın eiinden bir cür'a şerbet içmiş
338 TÜRK YURDU
Yunus'un Tapduk Emre'ye intisabından evvel uzun
müddet zühd ve riyazetle uğraştığı birçok eserlerinden
vâzıhan anlaşılıyor. Erbab-ı tasavvuf arasında pek maruf
olan "Çıktım erik dalına anda yedim üzümü. Bostan ıssı
kakıyup der ne yersin kozumu" manzumesine yazdığı
meşhur şerhte, -Şeyh Mehmed Niyazî-i Mısrî de bu müta­
laayı teyid ediyor-: "İmdi azizin bu beyitten muradları,
mürşidsiz ben şeriat ve tarikat ve hakikati kendi bildiğim
ile indîce sülük edip vâsıl-ı Hak olurum diye sa‘y eden­
lerin ahvalini temsil tarikiyle beyan etmektir. Yani böyle
eden kimsenin hâl ü şaânı, kangı meyve ne şecerden
bittiğin bilmeyüp gönlü üzüm istedikte erik ağacından
biter diye erik ağacından arayan, gönlü erik istedikte
ceviz ağacından erik biter diye ceviz ağacına çıkan bî-aki
kimseler gibi olur. Meselâ amâ olan kimse cümle renkleri
siyah sandığı gibi. Aziz bu hâli kendisine nispet eylese
câizdir. Bir zaman böyle mürşidsiz çalışıp bir şey hâsıl
edemeyip sonra mürşid-i kâmile mukarin olmuş ola."
Adab-ı sülük hakkında yazılmış olan âsâr-ı İslâmiye ted-
kik edilecek olursa, bu mesele dahi vâzıh ve etraflı bir
surette anlaşılabilir.
Yunus Emre, Tapduk'un zaviyesinde dervişlere has
bir heyecan-ı müteabbidâne ile senelerce çalıştı. Sakaiya
ormanlarından dergâha yaz kış odun taşır, nefs-i
emmareyi öldürmek maksadıyla her türlü riyazetlerde
bulunurdu. Yunus'un böyle dağlarda odun toplamakla
iştigali, halk arasında tabiî birçok hikâyelerin zuhûr ve
şüyuuna sebebiyet vermiş ve kendisine daha o zaman
keramet isnadına başlanmıştır. Rivayete nazaran bir gün
Tapduk Emre Yunus'un getirdiği odunlara bakarak
kâffesinin düz ve muntazam olduğunu görünce:
-Dağda hiç eğri odun kalmamış mı?
suailini mütecahilâne irad etmiş. Yunus:
-Dağda eğri odun çok. Lâkin senin kapında odunun
bile eğrisi yakışmaz, diyerek samimîyet-i ihlâsını göster­
miş. Sair bütün terâcim-i ahvâl müellifleri gibi Şakayık
sahibi de bu hikâyeyi derhal tevsi ve tamîm ederek
"..Hizmette istikamet berekâtıyla getirdiği odunun
arasında eğri odun bulunmak vâki olmadı: Rastî kün ki
rastan restend / Der-cihan rastan kâvî destend /
Rastkâran bülend nam şevend / Güjerdan nîm puhte
şevend / mütalaa-yı saf-dilânesinde bulunuyor.
( ü Mamafih Âşık Çelebi Tezkiresi.
Sayı 43
Âşık Yunus, şeyhinin zaviyesinde senelerce kemalât-ı
maneviye elde etmeye çalışıp, kendi tabirince piştikten
ve menâkıb-ı keramâtı halk arasında yayıldıktan sonra
-eserlerinden istihraç edilebildiğine göre- tabiî Tap­
duk'un izniyle oradan ayrıldı. Tarikat erbabı arasında
mevcut an’anelere ittibaen acaba uzun müddet muhtelif
memleketlerde dolaştı mı, yoksa doğrudan doğruya baş­
ka bir yere veya mevledine gidip seccade-nişin mi oldu?
Bu cihet bizim için hemen tamamiyle meçhul gibidir. ,
Vadığımız illere şol safalı güllere
Baba Tapduk manasın aldık elhamdülillah
Aştık evi kışladık çok hayırlar işledik
Üç bahar oldı giru göçdük elhamdülillah
Derildik pınar olduk erildik ırmak olduk
Şol akar sular olduk şükür elhamdülillah
Tapduk'un tapusında kul olduk kapusında
Yunus miskin çiğ idik piştik elhamdülillah
Eserleriyle halk arasında kazandığı mevki-i itibarı
hâlâ muhafaza eden ve İlâhîleri Türk memleketlerinin
hepsinde hâlâ söylenen Yunus Emre'yi bütün terâcim-i
ahvâl müellifleri mütteflkan ümmî addediyorlar. Hatta
yalnız onunla da iktifa etmeyerek "hurûf-ı teheccîyi
tamam etmeye hiçbir zaman dili dönmediğini" de
söylüyorlar:
"... Eğerçi ümmîdir amma debistan-ı kuds-ı sebk-ha-
nîdir. Lisan-ı kâh lisan-ı hâle tercüman etmiş abdal ve eb-
rârdandır ve lisan-ı ayniyle izhar-ı ma-fi'z-zamîr eden as-
hab-ı esrardandır. Mervîdir ki, her bâr ki, okumak kasdet-
miş, hurûf-ı teheccîyi ikmal etmeye dili dönmemiş ve âyi-
ne-i kalbi küdûrat-ı nukuş ve hutût ile dolmuş. Bedihe-
ten bu beyti demiş: Nazar eyle itiri bazar eyle götürü / Ya-
radılanı hoş gör yaradandan ötürü."(Ü
Âşık Çelebi'nin bu iddiasını Şakayık müellifi de teyid
ediyor: "...Zahir halde okumaya dili varmayıp hâme gibi
hurûf-ı teheccînin edâsında kâsır idi. Amma debistan-ı
kudsün hurûf-ı maarif-i ledünniyesinde mâhir idi. Lisan-ı
Türkî'de nükât ve rumuz ve m^ezayâyı müştemil ve
varsağı üslûbunda söylediği kelimâtından esrar-ı esmar-ı
ilâhîyede marifet-i tâmmesi olup ulûm-ı tevhidde
makam-ı âlî sahibi olduğu zahir ve bahirdir." Yunus'un
divanı biraz tetkik edilecek olursa bu ümmîlik iddiasının
sahtına öyle kolay kolay hüküm verilmemek tabiîdir."
Sayı 43
Filhakika halkın lisanıyla ve ekseriyetle halkın
vezniyle şiirler, İlâhîler söyleyen Yunus, şâir Türk
mutasavvıfları gibi Arap ve Acem ulûm ve edebiyatına
amik bir surette nüfuz etmiş değildi. Onda ne
Celâleddin-i Rumî'nin belâgat-ı Acemânesi, ne de Âşık
Paşa'nın vukûf-ı mütebahhirânesi vardı. Fakat edebiyat-ı
İslâmiyedeki bu adem-i vukûfundan yahut Âşık Paşa gibi
divanına mukaddime yazamadığından dolayı büsbütün
ümmîliğine kani olmak da manasızdır. Efkâr-ı mutasav-
vıfanesi, mebhas-ı mahsusunda tedkik edeceğimiz
veçhile, ne kadar basit ve amiyâne olursa olsun istimal
ettiği lisan, terkipler onun "hurûf-ı teheccîyi edâdan
kâsır" olmadığını pek güzel ispat ediyor. Şakayık Müellifi
Âşık Çelebi, Yunus'un manevî mertebesini bir kat daha
yükseltmek için muhayyyile-i umûmiyenin tevlîd ettiği
bu rivayete inanmışlar ve onu safdilâne nakley-
lemişlerdir. Çünkü bu sûrede onun eş’ârı büsbütün
lâhûtî bir menbadan çıkmış addolunmak iktiza ediyor.
Şarkta, bazılarının manevî mertebesini daha ziyade ilâ
için halk ekseriyetle ona ümmîlik sıfatını tevcih ettiği
cihetle. Yunus hakkındaki rivayetin de bu sûrede tevel-
lüd ve taammüm etmiş olması hiç müsteb'id değildir.
Bugün elimizde mevcut vesâika nazaran. Yunus
Emre gerek hâl-i hayatında gerek öldükten sonra
mutasavvıflar arasında büyük bir şöhret kazanmış, müm­
taz bir mevki işgal etmiştir. Vâkıât-ı Üftade'de mündemiç
bir rivayete göre, Hazret-i Mevlâna, "Meratib-i maneviye-
den herhangisine terakkî eyledim ise şu Türkmen kocası
Yunus önüme çıktı!" diyerek Yunus'un uluvv-i ka'bını
tasdik etmiş. Ancak bu rivayet bir dereceye kadar şâyân-ı
tenkiddir. Çünkü Celâleddin-i Rumî'nin 674'te irtihal
ettiği ve Yunus'un 707 senesinde henüz ber-hayat
olduğu düşünülürse ya bu rivayetin adem-i sıhhatine
hükmetmek yahut Yunus'un 674'den mukaddem ikti-
sab-ı şöhret ettiğine kanı olmak zarurîdir. Yunus Emre
"yatur" redifli bir manzumesinde 'Yunus sen de ölürsün/
kara yere girersin/ mürşidlerin ulusu/ Emre Sultan yatur"
diyerek şeyhinin kendisinden evvel vefat etmiş oldu­
ü ) Emre ve Tapduk kelimelerinin nasıl birer manaya delâlet ettiğini göstermek için bu husustaki akvâl-i muhtelifeyi naklediyorum. Bursalı Tahir
Bey’in verdiği malûmata göre Tapduk kelimesi Erzurum taraflarında düz, arızasız, doğru manalarına gelirmiş. Fakat Tahir Bey tapmak mas-
darından gelen Tapduk yani âbid kelimesinin bu makama daha münasip olduiğunu ve şâir tahkikatının da bunu teyid ettiğini söylüyor ki
pek muhiktir. Emre kelimesine gelince, Bursalı Şeyh İsmail Hakkı Etrak arasında atabek ve Rumiyân meyânında lala ve emsali gibi bunun
da elkab-ı medihten olduğunu, Mir’âtü’l-Kâinât müellifi büyük birader manasına geldiğini, Necib Âsim Bey ise Türkçede Amrak, merre
şeklinde dahi kullanılan bu kelimenin Âşık demek olduğunu söylüyor. Macarcada İmre şeklinde müstamel bulunan bu kelime Necib Âsim
Beyin mütalaası veçhile Âşık demektir.
TÜRK YURDU 339
ğunu gösteriyor. Şeyhinin vefatından sonra Yunus'un
daire-i iştiharı tabiî daha çok tevsi etmiş, mutasavvıfâne
bir vecd-i lâhûtî ile söylediği İlâhîler Sakarya kıyılarından
Kubbe-i Hadra'ya, Toros eteklerine, hatta daha uzaklara
aksetmiştir.
Seyyâh olup şol âlemi ararsan
Abdülkâdir gibi bir er bulunmaz
Ceddi Muhammed'dir eğer sorarsan
Abdülkâdir gibi bir er bulunmaz
Benim şeyhim beni Hakk'a götürür
Nice müşkillerim anda bitirür
Muhammed'in sancağını götürür
Abdülkâdir gibi bir er bulunmaz
Nidasıyla kûşe-i irşada geçen bu pür-heyecan Kâdirî
dervişi, bilhassa şeyhinin vefatından sonra kendisine
Tapduk dergâhından birçok müridler geldiğini görmüş
ve "Dost bahçesi gülünden, şeker anın dilinden. Yunus
şeyhin ilinden biz dervişler gelür" İlâhîsiyle halka beyân-ı
şükrân eylemiştir. Sülük devresini ikmal ettikten sonra
Yunus'un başka bir şehir veya kasabaya çekildiğini ve
herhalde şeyhinden ayrı bulunduğunu bu da isbat ediy­
or. (Ü BursalI Şeyh İsmail Flakkı'nın Niyazi şerhine yazdığı
haşiyede, 'Yunus Anadolu'da İsparta civarında Keçiborlu
nâm kasaba kurbundaki gadîr-i azîmin canib-i şarkîsinde
Vepeşt tarafında bir karyede doğup ölmüş" göstermesi,
öyle zannediyorum ki, hakikate en çok mutabık bir
faraziyedir. Yukarıdan beri serdettiğimiz malûmat ve
mülahazât en çok bu faraziye ile kabil-i telif bulunuyor.
Yedi yüz yediden sonra hangi tarihte vefat ettiği
malûm olmayan Yunus Emre'nin medfeni hakkında da
büyük bir ihtilâf vardır. İslâm memleketlerinde, zaman-ı
vefatı malûm olmayan büyük zatların, ekseri, muhtelif
mahallerde muhtelif medfenleri bulunur. Her mahal
ahalisi kendi civarlarında ruhaniyet ve kudsîyetinden
istimdat edilecek büyük kimseler bulunmasını istedik­
lerinden dolayı şarkta bu medfen ihtilâflarına pek çok
tesadüf edilmektedir. Ben Yunus'un medfeni hakkında
340 TÜRK YURDU
Şeyh İsmail Hakkı'mn dermeyan ettiği mütalaayı en
§âyân-ı itimat bulmakla beraber, bu husûstaki muhtelif
iddiaları Tahir Beyin eser-i kıymettarından aynen
naklediyorum: "Bursalı Lamiî Çelebi'nin Nefehatü'l-üns
tercümesinde, Yunus'un, Porsuk suyunun Sakarya'ya
karıştığı mahalde medfun olduğu mezkûrdur. Bursa'da
Çelebi Sultan Mehmed ile Emir Sultan arasındaki Şibli
mahallesinde Tarikat-ı Sadiye'den Abdürrezzak
Dergâhı'nda Yunus ile şeyhi nâmına birer mezar mevcut
olduğu gibi, Erzurum'a bir saat mesafede Tuzcu
karyesinde de kezalik her ikisi nâmına birer kabir ziyaret
olunmaktadır. Bunlardan başka Saruhan sancağının Kula
ve Salihli kazaları arasında Emre nâmındaki yetmiş haneli
bir karyede ahiren ziyaret ettiğim kârgir bir türbede
Tapduk Emre'nin evlât ve ahfadıyla türbe derununda.
Aşık Yunus'un türbe kapısının eşiği önünde medfun
oldukları manzurum oldu. Mezar taşlarının hiçbirinde
yazı yoktu. Yalnız Âşık Yunus'un seng-i mezarında ufak
bir balta resmi mahkûktur. Bütün bunlar Yunus'un halk
arasında ne büyük ve ne payidar bir şöhrete mâlik
olduğunu gösteriyor. Üzerinde balta resmi mahkûk olan
mezar taşına gelince, Tahir Beyin nihayet elli altmış sene­
lik tahmin ettiği bu taş, yukarıda zikrettiğimiz meşhur
odun hikâyesinin timsalinden başka birşey değildir.
Köprülüzâde Mehmed Fuad
TıfIRİH UE A s AR-(
TÜRK MEDENİYETİ TARİHİ
3 Han iydi: Bu iş şendin özka kişinining kulidin gilmaz.
Musahabelerimize başlarken Türk tarihinin İslâmi-
yetten evvelki devrelerine ait vesikaların pek az ve mah­
dut olduğunu kaydetmiştik. Şimdhie mevcut olan vesi­
kaların muhtelif ve mütezad olduğunu ilâve etmeliyiz.
Gerek Çin, gerek Bizans ve İran ve gerek İslâm menbala-
rı, muhtelif zamanlara ait ve muhtelif lisanda yazılarak
pek diğerine uymayan tarihî ve coğrafî tabirler kullanmış
olduklarından bunları mukabele ve mukayese etmek bile
gayet müşkül ve hatta gayr-i kabil gibidir. Mâmafıh biz
bunları mütalaa ve tetkik eyleyeceğiz. Muhtevi bulun­
dukları efsane cihetini atarak, ihtilaflardan, tezatlardan
bile istihraç edebileceğimiz hakikatleri tespit ve bu tarîk
Sayı 43
ile İslâmdan evvelki Türk tarihinin hiç olmazsa esas hav ■
larını çizerek daha ziyade ve mufassai malûmatın ilâvesi­
ni ilim ve fennin her gün atmakta olduğu yeni hatvelere
talik edeceğiz.
İslâm menbalarından başlayalım: İkinci musahabem­
izde de kaydettiğimiz gibi devr-i İslâm’ın vücûdundan
beri İslâm'dan evvelki Türk tarihine ait tespit edilmiş
bütün malûmatın yegâne menbaı Kazan Han'ın Kâtibi
Reşidüddin'in Farisîce yazmış olduğu Câmiu't-Te-
vârih'tir. Şu eserden sonra en mühim vesika addedilen
Şecere-i Türkî de Türklerin asıl ve neseplerine ait malû­
matı Câmiu't-Tevârih'ten iktibas eylemiştir.
Meselâ Şecere-i Türkî sahibi Ebü'l-Gazi, Câmiu't-Te-
vaârih'in sebeb-i tahririni Reşidüddin'in kendi ağzından
şöylece rivayet ediyor:
"İran'da Cengiz Han evlâdındın padişahlık kılgan
cemaattın ol kişi ki, Müsülman boldu. Cengiz oğlu Tuli
Hannıng oğlu Hülagû Hannıng oğlu Abaka Hannıng oğlu
Azgunmng oğlu Kazan aleyhirrahme idi. Ol padişah bol-
nandın sunun biridni payitaht kıldı. Mini çakırıp inayet
yüzine kilip veziri kıldı. Tamam İran memleketining ihti-
yarınınining kolumaya birdi. Bir yal bolnandın sunun bir
gün mini çakırıp eyitti: Elhamdülillah, biz Müslüman
bolduk bizning ulug aba Hülagu Han Moğolistan'dın gil-
gandin beri iki üç arka ütü. İmdi bizdin sunin dünyaga
gilgen Moğolnınıg tilini ve sözini ve yüriyini ve uruklarını
unuturlar ve bilmaslar, Moğol yurtınd olturgan il küp-
turur. Anlarmng kaysısımmng sunkaki Moğol turur,
kayısınımng Moğol irmas monlarının parçasını bir yerka
cem kıl tiyip hüküm kıldı. Men arz kıldım: Bir kişinining
kuldın bir iş gilür. Banga uluğ hidmet buyurupsiz, tiyip
Bizda Moğol tik bilân tebelkan kitablar bar. Tebelmagan
sözlarnı yâd ■bilaturgan kişilarımız bar, tiyip beş altı
Moğolını karı sözün bilaturgan kişilarını mening katıma
koydılar ve Tâki Hannıg Uluğ bigi bar iyddi, atı Kulatu
lakabı Heksang anğa ayrıca buyurdılar kim: Bu vakitta
Moğolnınıg asıl ve nesebi şendin yahşi bilür kişi yokdur,
tiyip hem Moğolnınıg tilini sülürsin, hem kitabını
okursin, tiyip hüküm kılkangın Kulatu Heksang
bahaddırbaşılık ol cemaat eyittılar: Tarih-i hicrinin
beşyüz tâki ikida iyddi men bu tarihni tebdüm ve atını
Câmiu't-Tevârih koydum."
Sayı 43 TÜRK YURDU
Yani: "İranda Cengiz evlâdından padişahlık edenler
arasında Sül Han'ın oğlu Hülagu Han'ın oğlu Abaka
Han'ın oğlu Azgun Han'ın oğlu Kazan aleyhi'r-rahme,
din-i İslâmî ilk evvel kabul eyledi ve padişah olduktan
sonra Birid'i payitaht ittihaz ederek beni huzuruna davet
etti ve vezirlik tevcih ederek bütün İran'ın zimam-ı umu­
runu bana tevdi eyledi. Bir sene sonra yine bir gün beni
huzuruna celbederek: "Biz elhamdülillah Müslüman ol­
duk. Fakat bizim ulu babamız Hülagu Han Moğolis­
tan'dan bu tarafa geldikten beri iki üç batın geçti. Bizden
sonra gelenler Moğolların dilini, sözünü, yerini, yurdunu^
ve uluslarını unuturlar ve bilmezler. Moğol yurdunda
birçok iller vardır. Bunlardan hangisi Moğoldur, hangisi
değildir? İşte bu malûmatın kâffesini bir yere cem et" di­
ye emir verdi.Ben şu cevabı arzettim: "Bir kişinin elinden
bir iş gelir; üzerimize ağır iş tahmil ediyorsun. “Han dedi
ki: "Senden başka bu işi yapacak adam yoktur. İçimizde
Moğol dilini bilen adamlar, kitaplar, yazıcılar vardır. Yazıl­
mamış malûmatı hatırlarında tutan adamlarımız da var­
dır." Ve beş altı Moğol'u ve eski söz bilen kişileri bana ter­
fik eyledi. Bundan mâada hanın bir büyük beyi vardı, Adı
Kulatu lâkabı Heksang... Ona da buyurdular ki: "Elyevm
Moğol asıl ve nesebini senden iyi bilen kimse yoktur:
Hem Moğol dilini bilirsin, hem yazısını okursun Sen de
bu işle meşgul ol." Kulatu Heksang da o Moğollara reis
oldu, Tarih-i hicrinin 702'nci senesinde bu tarihi ikmal
eyledim ve nâmını Câmiu't-Tevârih koydum."
İşte görüyorsunuz efendiler! Câmiu't-Tevârih'i yaz-
dırtan sâik millî ananelerin unutulmaması, Moğollara ait
malûmatın sebt ve zaptedilmesidir. Dört yüz elli sekiz se-
ne-i hicriyesinde, yani Câmiü’t-Tevârih’ten kırk dört sene
evvel yazılmış olan Kutadgu Bilig sahibinin millî ananele­
rin unutulmak, Türklerin eski tarihine ait malûmatın ha­
fızalardan silinmek üzere olduğu hakkındaki teessür ve
infialini havî bir şey zikretmiştik; onu bir daha tekrar ede­
lim:
Tacikler tebikte tebkmiş-tebkmez erseler kim okur
ânı
Acaba Kazan Han'ın şu teşebbüsü bu millî ihtiyacın,
bu umûmî hissin tatmini için mi idi ve yahut Câmiu't-Te-
vârih'in Farisî lisanında yazılması siyasi bir fikre mi de
müstenit idi? Yoksa Kazan Han tebaası olan Farisîleri
Moğollara ısındırmak için Moğollar hakkında kendilerine
malûmat vermek lüzumunu mu hissetmiş idi?
341
Bir de dikkatinizi Câmiu't-Tevârih sahibinin "Moğol
lisanında birçok kitaplar, yazılar olduğunu" söylemesine
celbediyorum. Bu kitaplar, bu yazılar ne oldu? Kim bilir
elyevm hangi toprak altında gömülmüş veyahut hangi
Avrupa kütüphanesinin medfenlerinde tozlarla örtül­
müştür? Ve sonra Şecere-i Türkî'den naklettiğimiz kıt’ada
ismi zikredilen Kulatu Hakseng pek merakı mucip değil
midir? Kazan Han kendisine "Elyevm Moğol asıl ve nese­
bini senden iyi bilen kimse yoktur" diye hitap ediyor? Bu
Ulug Hakan'ın yanında ne gibi vazife ile muvazzaf idi? Es­
ki İranlIlarda millî an'ane ve rivayetleri muhafaza etmek­
le mükellef ve Dihkan nâmını taşıyan bir asîlzâde sınıfı
mevcuttu. Ve Gaznevî ve Firdevsî'den daha birçok sene
evvel Hüsrev ü Perviz şu dihkanları toplayarak eslafa ait
an'anelerin, hatıraların tasnifini emretti. Şair Rudeki şu
an'aneleri Hudanâme isminde bir millî destanda (epope)
de sürûd eylemek istiyordu ve hatta bin beyit bile inşad
eyledi. Fakat Arap istilâsı şu teşebbüsün neticelendiril­
mesine fırsat vermedi. Bilâhere Mahmud-ı Gaznevî Hüs­
rev ü PeiYiz'in şu teşebbüsünü tetvic ettirdi. Mahzenler­
de muhafaza edilmiş olan Hudanâme vesikalarını Firdev-
sî'nin yedine teslim ederek Şehnâme'yi vücuda getirtti.
Yunanîlerde millî ananeler, rivayetler ve millî efsaneleri
saklayan ve köy köy, şehir şehir gezerek söyleyen kürler
vardı. Lâ-yemut İlyada ve Odessa'nın nazımlık şerefi ken­
disine isnat edilen Homer de bu kürlerden biri idi.
Acaba Kulatu Heksang de hakanın yanında vak’anü-
vislik, millî ananeler, tarihî hatıralar muhafızlığı vazifesini
mi ifa ediyordu? Heyhat! Bütün şu suallere şimdilik biz
yalnız sükût ile cevap vermek mecburiyetindeyiz! Hatırı­
mıza gelen şu meraklı suallere karşı cehaletimiz bizi ce­
vapsız bırakır, bihakkın verilecek cevabı Turan lisanlarıy­
la edebiyatına ait tetebbular ve keşiflerin tevessü edece­
ği bir âtîye bırakır.
Şimdilik Türklerin asıl ve neseplerine ait malûmat al­
mak için yine Câmiu't-Tevârih’e ve Şecere-i Türkî'ye mü­
racaat edelim. Bakalım Kulatu Heksang ve "Altı Moğol Ki­
şileri" buna dair neler seylemişlerdir. Alacağınız malûma­
tı efsaneli ve hayalin icat etmiş olduğu sanîalar ve zinet-
leıie süslenmiş göreceksiniz. Tarihten ziyade karşınıza
tatlı bir efsane, meraklı bir masal vaz edilecektir! Zaten
büyük büyük kavîmlerin tarihi hatıralar, bu gibi süsler ile
efsaneler ile tezyin edilmemiş midir? Yunanlıların asıl ve
nesepleri hakkında Homer'i okuyunuz. Romalılar hak-
kındaki masalları, efsaneleri mütalaa ediniz. İranlılar,
342 TÜRK YURDU
Araplar, Çinliler, hulasa mukadderât-ı beşeriye üzerinde
tesir icra etmiş olan ırkların kâffesi hakkında aynı hâle te­
sadüf edersiniz! Kendi ırkımız hakkındaki masalları da
çok görmeyelim! Onları öğrenelim. Merakla, hevesle din­
leyelim. Bir millet kendisine büyük diyerek, kendisini
büyük görerek, kendisinin fevka't-tabîa, fevka'l-beşer
mümtaz bir uzviyet olduğuna iman ederek büyür, fevka­
ladelik, fevka't-tabiiyelik kesbeder. Bakınız, ecdadımız
kendi asıl ve nesepleri hakkında ne gibi fikirler besliyor-
larmış:
Tufan'dan sonra Nuh aleyhisselâmın üç oğlu kaldı.
Bunlardan birisi Yafes idi. Turanî kavîmlerin ceddi de işte
şu Yafes idi. Bunun içindir ki, Yafes Ebu Âl-i Türk
lâkabına nâil oluyor. Yafes, evlâd ve ailesi ile beraber
yukarı Asya'ya doğru yürüyor. Bunlardan birkısmı bir
müddet Yafteryan ve Fars'ta kaldıktan sonra Kaşgar'a
doğru yürümüş ve orada tavattun ederek Çin'in Chassi
(Şeşi) vilâyetine hulûl eylemişler ve burada bir Çin sülâle­
si vücuda getirmişlerdir. Diğer kısmı ise Kürdistan ve
Gürcistan tariki ile Tanay (Don) ve Volga vadileri
cihetine gitmişler, burada oturmuşlardır. Bir müddet
sonra da şu ikinci koldan bir kol daha ayrılarak şarka
doğru yürümüş, orada tavattun ederek Türk nesillerini
vücuda getirmişlerdir. Diğer bir rivayete göre ise Yafes
sekiz oğlu ile beraber Bahr-ı Hazar'ın şimal ve şimal-i
garbı cihetlerine çekilmiş ve İtil (Volga) ile Yayık (Ural)
şelaleleri arasında yerleşmiştir. Bir müddet sonra devlet
idaresini en akıllı oğlu Türk'e tevdî ederek kendisi
ibadete dalmıştır.
Türk'ün lakabı Yafes Oğlan'dır. Cihanda ilk kanun
koyan odur. Çadırı ilk evvel o ihtira eylemiştir. Daha ha­
yatta iken devletin idaresini oğlu Tüteng'e teslim ederek
babası gibi itikâf ve inzivaya çekilmiştir. Tüteng'ten sonra
Türk sülâlesi ber-vech-i âtî devam ediyor:
Tüteng
Elçi Han
Dib Bakuy Han
Kiyuk Han
Alınca Han
Alınca Han'ın iki oğlu varmış. Birisi Moğol, diğeri
Tatar. Pederleri millet ve devleti bu iki oğlu arasında tak­
sim eyliyor! Bundan sonra artık Türklük ikiye bölünmüş
oluyor. Bunlardan beheri ayrı ayrı sülâle teşkil ediyor.
Sayı 43
Tatar Han'ın sülâlesi:
Yoğa Han
Yılanca Han
Atlı Han
Atsız Han
Ordu Han
Baydu Han
Şu Baydu Han'a kadar ikiye münkasem olan kollar
her ne kadar ayrı ve müstakil yaşamışlarsa da hiçbir
zaman kendilerinin aynı kavîm, aynı millet olduklarını
unutmamışlardır ve daima yek-diğeri ile hoş geçinerek
yabancılara karşı birlikte çıkmışlardır. Fakat Şecere-i
Türkî'nin dediği üzere "Baydu Han gafil ve nâdân olduğu
için" Moğollar üzerine hücum ve mecrûhen vefat eyle­
miştir:
Yerine geçen oğlu Sünice Han ise Moğolları mağlûp
ve dörtyüz sene hâkim olmuştur.
Moğol sülâlesi ise ber vech-i âtî imiş:
Moğol Han: Şu hanın zamanında yazın dağlara ve
kışın da Siriderya, Karakurum veyahut kışlaklarına göç
etmek adeti konuldu. Dört oğlu varmış: Kara Han, Uz
Han, Guz Han ve Kur Han. Kendisinden sonra Kara Han
hükümdar olmuştur.
Kara Han'ın bir oğlu oldu. Bu çocuk pek havarık-nü-
mûn imiş. Moğol adetince erkek çocuğuna bir yaşında ad
veriliyormuş. Kara Han Moğol büyüklerini toplayarak:
“Oğluma ad veriniz” demiştir: Çocuk beylerden önce
söze başlayarak: "Benim ismim Oğuz Hüsrev'dir."
demiştir. Hayretler içine dalmış olan beyler şu ismi
beğenmişlerdir. Oğuz fevkalâde bir süratle büyüyor.
Pederi onu evlendirmek istiyor. Kardeşleri Uz ve Guz
Han'ın kızlarını birbiri arkasınca ona nikâh ediyor. Fakat
Oğuz hiçbirisine meyletmiyor: Bilâhare pederine üçüncü
amcası Kur Han'ın kızını almak istediğini söylüyor. Pede­
ri oğlunun arzusunu yaparak kızı alıyor ve filhakika Oğuz
bu kıza pek büyük bir muhabbet ibraz ediyor. Kara Han
şu hâlin hikmetini Oğuz'un annesinden soruyor. Annesi
ise "Gelinlerinden sor!" diye cevap veriyor. Gelinler istic-
vab edildikte bütün hakikat meydana çıkıyor. Meğer ki
Oğuz, Hazret-i İbrahim aleyhisselâmın âyinini kabul et­
miş imiş ve o dini evvelki iki zevcesi kabul etmedikleri
hâlde Kur Han'ın kızı kabul etmiş imiş. Bundan dolayı
Oğuz da onu seviyormuş. Kara Han şu haberi aldıkta pek
ziyade hiddetlenmiş. Moğol beylerini toplayarak ecdadı­
nın dininden çıkmış olan Oğuz'a karşı muharebe açmayı
Sayı 43 TÜRK YURDU
teklif eylemiş! Oğuz ise o esnada evde imiş, Ahvalden ha­
berdar olan küçük zevcesi kendisine ihtar ediyor. Oğuz
etrafa adamlar göndererek Moğolları kendi tarafına davet
ediyor. Fakat ahali Kara Han'ı iltizam ediyor. Yalnız
sülâleye mensup prenslerin kısm-ı azami Oğuz'un tarafı­
na geçiyorlar. Ve bir muharebe olarak Kara Han mağlûp
ve almış olduğu yaradan müteessiren vefat eyliyor.
Yerine geçen Oğuz Han on iki sene din yolunda
mücahede ediyor. Moğol beylerinden İbrahim dinini
kabul etmek isteyenler Tatar Hanına iltica ediyorlar.
Bilâhare Oğuz, Tatarlara karşı da muharebe açarak.
Tatarları mağlûp ve birçok mal ve eşya ganimet ediyor.
Yetmiş iki sene mücahededen sonra bütün Tataristan'ı
istilâ ve yeni dini neşrediyor. Ondan sonra Hıtay'ı, Çin'i,
Tangun'u yani Tibet’i, Kara Hıtay'ı fethediyor. Kara
Hıtay'ın öbür cihetinde vâki Tonguz'da (Teniz'de)ki sarp
dağlar içinde sâkin bir Türk kavmine de hücum ediyorsa
da Türk beyi İt Barak'a mağlûp oluyor. Fakat on yedi
sene sonra yine hücum ediyor ve İt Barak'ı kati ve mem­
leketini zapt eyliyor. Bundan sonra Siram, Taşkent,
Semerkant, Buhara, Belh ve Gur taraflarına yürüyor.
Buraları da fethettikten sonra Kabil, Gazne tariki ile
Hindistan'a, Keşmir'e vâsıl oluyor. Bir sene mücahede
neticesinde buraları da zaptettikten sonra istirahat için
Bedehşan tariki ile yine Moğolistan'a avdet ediyor.
Bir yıl istirahatten sonra yeniden bir kuvve-i azîme ile
Taraz şehrine geliyor. Taraz'a gelirken hanın dümdar
askerinden bir ev halkı bulup hanın huzuruna getiriyor.
Han kendisinden neden geri kaldığını sordukta,
"Yiyecek, içecek az olduğunu ve askerin akabince
gelirken zevcesinin vaz-ı hami ederek sütü kifayet etme­
diğini söyler. Bunun üzerine han ev halkına et ve başka
lâzım olan şeylerin verilmesini emreder ve kendisini de
hizmet-i askeriyeden affederek "Kal aç" der. Bu münase­
betle bu ev halkından türemiş olan kabileye de "Kalaç"
nâmı veriliyor. Badehu han Buhara tarîki ile Horasan'a
dahil ve o zaman İran şahı olan Huşeng'i mağlûp ederek
bütün İran'ı, Irak'ı, Şam'ı ve Arabistan'ı fetheyler. Şam'da
bulunduğu zaman bir gün hizmetçilerinden birisini
çağırarak eline bir altın yay ile üç altın ok verdi. Ve yayın
gündoğusu tarafındaki çölde gömülmesini ve okların da
günbatı cihetinde çölde saklanmasını emretti. Bir sene
sonra Gün, Ay, Yıldız isimlerinde üç büyük oğlunu
çağırıp av için gün doğusu tarafına gönderdi: Badehu
(Gök, Dağ, Deniz) nâmındaki küçük oğullarını çağırdı ve
onları da günbatısı tarafına gönderdi: Gök Han
343
OsmanlIların, Deniz Han Selçukluların ve Dağ Han da
Oğuz Türklerinin ecdadıdırlar. Bir müddet sonra oğulları
yayı ve okları bularak külliyetli avla avdet eylediler. Oğuz
Han büyük bir ziyafet tertip eyledi ve bütün Moğol bey­
leri huzurunda yayı üç yere taksim ederek beherini üç
büyük oğullarına verdi. Bu münasebetle şu üç oğulları
Bozok lâkabını aldılar. Diğer üç oku da küçük oğulları
arasında taksim eyledi ve onlar da Üçok lâkabını aldılar.
Bu seferden makarr-ı hükümetine avdet ettikte
fütuhatın hatıra ve şükranı olmak üzere büyük bir
şehrâyin icra etti: Câmiu't-Tevârih şu şehrâyini böyle
tasvir ediyor: "Ağaçları altın ile kaplı cesîm bir hargâh
hazırlattırarak derûnunu la‘1, yakut, zümrüt, firuze ve inci
gibi şeyler ile tarsî eyledi,"
Şu zifayet hakkında Şecere-i Türkî sahibi âtîdeki be­
yitleri yazıyor:
Bir eyü tindi altundın ol şehriyar
Kim ol eyünin uyudin kıldı ar
Tokuz yılgıül, tokuz binek koyHl öltürdi
Bulgardini^l toksan tokuz havz kıldurdı
Tokuzına arak toksanına kımız toldurdı
Bançet'^1 nükarlarımiH çakırup keliltürdi
Oğuz kıldı ol toydal^l cer aşı
Bu altı oğulını siyur amışı
Bular kür satup irdi merdanelik
Ata birle küp türlü ferzanelik
([1] At, [2] Kuzu, [3] Çeşme, bulak, [4] Hep, [5] Yiğit, Avaipa'nın kurûn-ı
vustâda Clievaliers dedikleri., [6] Düğün)
Sonra Oğuz Han on altı oğluna çok nasihatler
ederek kabail beylerine de usûl-i hükümeti öğretti ve
birçok şehirler ve vilâyetler ihsan eyledi.
Oğullarına dedi ki: "Oklar ile yayı siz kendiniz bul­
mayıp bu Tanrı Teâlânın size bahşettiği bir nasip, kısmet
olduğundan ve bizden evvel gelen ecdadımız beyninde
yay, her hangi tarafta ise okun ona tabi olması kânun-ı
muteberdir: Binaenaleyh yay, şah ve ok da onun vüzerası
makamında tanındığından vefatımdan sonra Gün Han
benim tahtımda otursun. Onun vefatından sonra Benî
Ok neslinden her kimin ehliyeti var ise o, makam-ı
saltanata geçsin ve Üçoklar da hizmet-i vezaretine razı
olsunlar." Bundan sonra Oğuz Han vefat etmiştir.
Müddet-i saltanatı yüz on altı yıldır ve zuhûru hicretten
3400 sene mukaddemdir.
344 TÜRK YURDU
Kendisinden sonra makam-ı saltanata Gün Han geç­
ti. Şu Han babasının nâzın ve Uygun kabilesine mensup
İrfü'in nesayih ve rehberliğinden istifade etti. Onun sa-
vabdidi ile beş biraderleri ve onların yirmi dört oğulları­
na münasip miktar mâlikâneler bahşeyledi.
Gün Han'dan sonra Ay Han ve sonra sıra ile Yıldız
Han, Mengli Han, Deniz Han, İlhan hükümdar oldular.
Ve işte Ilhan'ın zamanında kendisi ile Tatar Hanı Sünc(?)
Han'ın arasında kavgalar başladı. Bilâhare Tatarlar galip
gelerek Oğuz hükümetine nihayet verdiler. İl Han aile­
sinden yalnız küçük oğlu Kiyan ve küçük biraderzâdesi
Tukuz ile iki kız kaldılar. Bunlar da kaçarak birçok yük­
sek dağlar aştıktan sonra dağlar içinde güzel ve çok ır-
maklı, çayırlı, meyveli, av kuşlu bir memleket buldular.
Bu memlekette 450 sene sonra çoğaldılar. Çıkmak istedi­
ler, fakat yol bulamadılar. Bu esnada bir demirci bir de­
mir takımı bulur, ona ateş verir, demir erir, yol açılır ve
Kiyan evlâdı buradan çıkarlar. Bu memlekete Ergenekon,
yani Dağeteği vatan denilirdi. Ondan sonra Moğollarda
bir adet vaz edildi. Ergenekon'dan çıktıkları günü bayram
yaparlardı. Bir parça demiri ocağa salıp kızartırlar, han o
demiri alıp örs üzerine koyup çekiçle vururdu. Bu günü
Moğollar pek aziz tutarlardı. Kiyan evlâdının Ergene­
kon'dan çıktığı zaman hükümdarları Pörteçineyani Kızıl
Kurt idi.
Pörteçine neslinden bilâhare Alanku Hatun zuhur et­
ti. Bu hatun amcası oğluna vararak iki erkek evlât doğur­
duktan sonra pek genç bir yaşta dul kalmıştır, birçok
beyler, padişahlar, türeler kendisini istemişlerse de hep­
sini reddetmiştir. Cevabında, "Oğlanlarım yiğit bolgunca
özüm ilkabaş bolup turamın andın sonun oğlanlarımga
tapşururmen"(b diyordu. Fakat bir müddet sonra bir
mucize vuku bulmuştur.
Gökten inen bir baruk (nur) onun harim-i iffetine
dahil olmuş ve kendisine iltihak eylemiştir. Ve bu hariku-
lâde hâdise münasebetiyle Alanku Hatun yani Beyaz Ki-
mek Hatun, hamile olmuştur. Cengiz Han'ın yedinci ba­
tında ceddi işte şu harika-nümûn hamlin neticesidir.
İşte Turanîlerin asıl ve nesillerine ait kendi içlerinde
mevcut efsane!
Fakat efsane diyerek geçmeyelim. Evvelâ efsane ne­
dir? Onu tayin edelim. Efsane, hayal-i avamda maziye ait
( b Şecere-i Türkî
Sayı 43
havatırın in'ikası demektir. Tabiîdir ki, şu hatırât-ı
harikaya, fevka't-tabîa şeylere her yerde ve her muhitte
pek mâil olan avamın hayalinde süslenmiş, zinetleşmiş,
sihirkâr ve icaz-nümâ bir renk almıştır. Mazi ve tarihe ait
vâkıalar havâtır-ı avâmdan geçerken sanki billûr
parçasından geçen bir ziya gibi bin türlü renkler kesbe-
diyor, yekdiğerinden binlerce senelerle uzak ve başka
başka yerlerde vuku bulmuş olan hâdiseler, vakıalar
karıştırılıyor, izzet-i nefs-i millî de işin içine girerek bir
asalet ve necabet düşüncesi, levhaya bütün bütün başka
renkler, harika-nümûn şekiller veriyor. Şehnâme'yi,
Arapların, kendi asıl ve nesilleri hakkındaki efsanelerini,
İtalyanların, Almanların, İskandinavların buna müteallik
edebiyatlarını okuyunuz. Hepsinde aynı renkleri ve şekil­
leri görürsünüz. Mâmafıh bütün şu karışıklıklara, icatlara
rağmen efsane bir zemin-i hakikati muhtevidir. Bizim
vazifemiz de şu hakikati aramaktır. Kendisini setreden
bütün o yaldızlı, o sihirkâr tasniâtı bir tarafa bırakarak o
altın yığınlar altından çıkarmaktır.
Yukarıda hikâye ettiğimiz efsaneden alacağımız
hakikat neden ibaret olabilir?
Evvelâ Türklerin pek eski bir kavîm oldukları, Tura-
niler kendi mevcûdiyetlerin o kadar kadîm addediyorlar
ki, Tufan'dan sonra en evvel vücuda gelmiş olan en eski
akvamdan -meselâ Çinlilerden- kendilerini bir türlü
ayıramamışlardır. Filhakika, Yafes Oğlan efsanesi
ba‘de'l-İslâm icat edilmiş bir tasnidir. Fakat hayal-i avam
şu tasnii ile Turanîlerin eskiliği hakkındaki hatırasını -ki
bir hakikat-ı tarihiyedir- izhar etmek istemiştir.
Ba'de'l-İslâm tarih-i beşeriyet ve hayat-ı beşeriye Nuh ile
başlıyor. İşte Turanîler de kendilerinin tâ mehd-i beşeri­
yetten beri yaşadıklarına iman ettiklerinden ba'de'l-İslâm
tarihlerini Nuh aleyhisselâma rapteylemişlerdir. Vâkıa şu
rabıta sırf masnudur. Lâkin aynı zamanda da bir hakikat-i
tarihiyenin inikasıdır. Şu hakikat-i tarihiyeyi teyid ede­
cek ve Türklerin mehd-i beşeriyetten beri mevcut olarak
en eski akvamla beraber yaşamış olduklarını ispat eyleye­
cek elimizde birçok diğer rivayat ve vesâik de mevcuttur.
Ezcümle Firdevsî İranîlerin, Benî Sam ve Turanîlerin asıl
ve neseplerini izah ederken diyor ki: "Feridun'un üç oğlu
vardı: Tur, Sam ve Aydec. Feridun memâlik-i vâsiasını şu
üç oğlu arasında taksim etmek isterken yüksek bir dağın
başına çıkarak beher oğlanın nâmına bir ok attı. Tur
Sayı 43
' .'\'*'K
i* - " \J~7‘T* .' "
'V
, .;î ,U - * ■ ; YT'‘‘ UY //'fi - ,j5 ■V?
■■ -..I ?::t if : ^ '* 3 r V.V<
Türklerin genç halk şairi Abdullah Tukayef merhum
nâmına atılan ok Maveraiinnehir'in öteki tarafına isabet
eyledi ve o günden beri orası Turanîlerin oldu(b.
Feridun Kiyumers'in yani ilk Adem'in beşinci batında
hafididir. Demek ki, İranilerin hatıralarında bile Turan
tarihi hemen hemen hilkat-i Adem’le başlıyor.
Çinlilerin hatıratına gelince, Çin efsanelerinin
rivayetine göre Turanîler bir ağaçtan veyahut kurttan
vücuda gelmişlerdir. Yani kürre-i arzda nebatat ve hay­
vanât vücut bulduğu günden beri Çinliler, Turanîler de
mevcut imişler. Birinci musahabemizde de zikretmiş ol-
( b Mirza Ebu’l-Kasım Firdevsî, Şahname
(2) Arthur Lumley Davids Introduction
TÜRK YURDU 345
II duğumuz veçhile Çin müverrihle-
, ri tarafından ismi zikredilen ilk
Türk ve yahut Toung-han hü-
| j kûmdan Kao-Sin'dir ki kable'l-mi-
^' lâd 2436 senesinde cülûs eylemiş-
' _ tir.(2)
Diğer taraftan Alman meşahir-i
I I ulemâsından Rudolf Funn Scala
| | j Yunanistan Tarihi nâm eser-i
meşhurunda diyor ki:
"Aynı zamanda (Yani milâd-ı İsa'­
dan on beş karn evvel Yunanlılai'
henüz devr-i tarihlerine dahil
olmadıkları bir vakitte) Yunanîler
kadîm zamandan beri Asya-yı
Vüstâ'ya doğru giden bir kervan
vr< i yolunu haber aldılar. Şu yol Don
nehrinin munsabından başlaya­
rak şimale doğru ve badehu
Kama nehri kenarında vâki or­
manlıktan geçerek Ural tarafına
ve oradan da Ob ve İrtiş nehirleri
arasında sâkin Macarların babaları
bulunan Çirkilerin yurtlarına ve
îîVs'vvA.ivr.. ba'dehu İrtiş'in mecrasını takip
ri 'A
ile yukarıya doğru yürüyerek
Altay'a vâsıl oluyor. O zamanlar
bile Yunanîler Türk akvamından
Arımaspiler hakkında bazı malû­
mat alabildiler. Şu malûmatı
onlara veren Arımaspiler
hakkında bir destan yazmış Aristeyi idi.
İşte efendiler, görüyorsunuz ki, Şecere-i Türkiye
sahibinin, Heksang'ın ağzından alarak hikâye ettiği efsa­
nenin muhtevi bulunduğu bir hakikat diğer akvamın
hatıratı ve tarihin tespite muvaffak olduğu vesâikle de
teeyyüd ediyor. Şu hakikat Türklüğün eskiliğine aittir.
Bitmedi.
AhmedAgayef
346 TÜRK YURDU
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı l'inci yılın I2'ind sayısında)
Yolumuza devam edelim:
İkinci günün sabahı güneşle beraber kalkarak vapu­
run güvertesine çıktım. Daha kimseler yok. Hava bütün
manasıyla sâkin, vapurun süratle hareketinden mütehas-
sıl hafif yel esiyor. İki sahil adeta dünkünün aynı görünü­
şünde, hiçbir başkalık hissolunmuyor. Vaktiyle İstan­
bul'da iken İdil vapurlarının o lâtif güvertelerinde etrafı
temaşa ederek içilen sabah çaylarının hatıralarıyla müte-
lezziz olduğumu düşündüm. İdil vapurlarının pek az kü­
çük bir modeli demek olan bu vapurda da aynı hatırayı
tekrar etmek istedim. Garsonu çağırarak bir çay sofrası
hazırlamasını söyledim. Bu tertibat henüz tamam olma­
dan artık kalkmış olan yolculardan bazıları da benim gibi
yaptılar. Mevki yolcuları arasında bulunan üç Türk Kazak­
tan iki yaşlısı da yambaşımda bir çay hazırlatacak olmuş­
lardı. Bu defa benim misafirim olmalarını söyledim, ka­
bul ettiler. Zaten oralarda öyle takdim-i merasime, teklif­
lere ihtiyaç yoktur. İhtida zahirî emarelerden Müslü-
man-Türk oluşumuz, bizi bir yerde dostça, kardeşçe cem
etmek için kifayet etti. Onlar da bana ikram etmek isti­
yorlardı. İhtiyarca olanı besilenmiş tay etinden doldurul­
muş gayet nefis Türk-Kazakkâri kazdıkları (sucuk) bulun­
duğunu söyledi. Bilenlerce leziz bir şey olduğu müsellem
olan bu kazdık hele sabah çayı esnasında pek hoş gele­
cekti. Fakat yanı başımızda hayli kibar geçinen ve kadın,
kız, pederden ibaret olan bir Rus ailesi daha başka sofra-
dakiler, piyasa edenler, bir fesli ile iki Kazağın nasıl dav­
randıklarını gözlerinin bir köşeleriyle temaşa edip durur­
ken nefret ettikleri kazdığı da önümüzde görünce bizi ya­
banlıkla itham edecekleri muhakkak idi. Bu mülahazayı
pür-vakar, iri yarı, keskin gözlü ihtiyara söylemekte fayda
yok idi. Çünkü vereceği cevabı tahmin ediyordum. "İşte
görüyor musun, kendi sofralarında da bizim sevmediği­
miz hayvan etiyle doldurulmuş kazdık var?..." Onun için
bende sustum. Sucuk getirildi. Hakikaten bütün nazar-ı
dikkatler bizim tarafımıza çevrildi. Güya gözleriyle "Bi­
zim bundan hoşlanmadığımızı bilmiyor musunuz, diyor­
lardı. Fakat ihtiyarlar gibi ben de aldırmıyordum. Çünkü
saygının ancak mütekabil olduğu sûrette ihtiram manası­
nı tazammun ettiğine kanaat etmiş idim.
Sayı 43
Cengiz ahfadından Abalay Han familyasına mensup
olduklarını anladığım bu iki zat Rus zabitlerinden olup
Omsky'de yoldan çıkmak üzere olan biraderzâdelerini
memleketleri Karkaral taraflarına getirmekte olduklarını
söylediler. Bittabi orada kendi kavîm ve kabileleri
arasında böyle yüz karalığına meydan verilmeyecekti.
Türk Kazaklar ekseriyet itibariyle kavmiyet ve mil­
liyetlerine karşı pek sadık olmakla beraber Rus mektep­
lerinde uzunca tahsil görenlerden bazılarının maatte-'
essüf yanlış yollara saparak kendi kavîm ve kabilelerini
unuttukları da işitiliyor. Zaten medeniyetçe ibtidaî bir
halde bulunan akvamın, kendince imkân müsait olduğu
kadar her işte ilim ve irfanlarından müstefid oldukları
milletlere meyil gösterdikleri malûmdur. Burada kaba­
hati, o meyil edişi de değil, asıl o kendileri, yolları sevile-
meyenlere arz-ı ihtiyaç edecek kadar dünyaya karşı
bîgâne kalışta aramak icap eder.
Vapurumuz ilerledikçe sürati eksiliyordu. Çünkü
İrtiş'in cereyanı tedricî sûrette hep artıyordu. Akşama
doğru vapurumuz, sağ tarafta (gidişimize nazaran)
tevakkuf ederek Omsky'den yüklemiş olduğu birçok
âlât-ı ziraiyyeyi sahile çıkarmaya başladı. Biz de bundan
bi'l-istifade karaya atladık. Bir iki dakika zarfında öteden
beriden süvari piyade olarak durduğumuz yere koşuşup
gelen Türk Kazaklarından Akbay isminde olan birisine
tevakkuf ettiğimiz yerin adını sordum. Şimdi hatırlaya­
madığım (...) kalası (kalesi yani şehri) plduğunu söyledi.
Kala deyince burasının her halde bir kasaba, hiç olmazsa
bir nahiye merkezi olacağını düşünerek biraz ilerledim.
Sırtı az çok tırmanınca karşımda (...) numaralı âlât-ı
ziraiye deposu diye yazılan büyük bir levha arkasında,
bunun medlûlü olduğu anlaşılan büyükçe bir baraka,
daha ötede kabak (votka mağazası), çamurdan yapılan
dört beş kulübe görülüyor. İşte bizim Akbay'ın kala tabir
ettiği yer bütün bundan ibaret idi. Kendi kendime:
"Acaba bu dükkân, bu kabakların müşterileri kim?" diye
düşünüyordum. Çok geçmedi, vapur müstahdemin ve
yolcularından bazılarının şişeler dolusu votka alıp
çıktıklarını gördüm. Bunun asıl sahibi olan Rus hüküme­
tinin böyle beyâbân sahralarda Kazakistan içerilerinde
bile "votka düşkünü" sadık tebeasının keyfini düşünmüş
olduğunu gördüm!..Kalaya mensup bir Rus’tan asıl yerli
Kazakların öteberi dükkânı ile âlât-ı ziraiye deposundan
müstefid oldukları gibi yavaş yavaş Rus mâliyesine ait
dükkâna da alışmakta olduklarını işittim.
Sayı 43
Vapurumuz buradan ayrıldı. Kerekev (Pavlodar) şeh­
rine doğru ilerliyorduk. Bu gece vapurumuzda bir başka­
lık vardı. Herkes pür-neşe, arasıra gidip gelmek suretiyle
kamaralarda midelere indirilen keülün tesiriyle salonda
başka bir şevk ve neşat vardı. Piyano çalınıyor, şarkı söy­
leniyor, erkek, kadın dans ediliyordu. Bu eğlenceye işti­
rak etmeyenler bile sabaha kadar uyumamak mecburiye­
tinde bulundular.
Sabahleyin öğlene doğru Kerekev şehrinin mürtefı
binaları, cami-i şerifin minaresi görünmeye başlamış, bi­
raz sonra adeta karşısına gelmiş idik. Fakat şehrin pişgâ-
hına erişebilmek için İrtiş'in oralardaki avcâciı mecraları­
nı takip etmek mecburiyeti bizi tekrar şehirden uzaklaş­
tırdı. Ancak iki üç saat sonra iskeleye yanaşabildik. Bura­
sı uzaktan görünüşüne göre hakikaten bir şehre benzi­
yordu. Vapurun iki saat kadar tevakkuf edeceğini öğren­
dikten sonra bir refik ile beraber sahile atladık. Evvelce
verilen karar üzerine burada Müslüman aşçılarından bi­
rinde Türkistanlıların millî yemeklerinden manthb ile öğ­
le taamını edecek idik. Bir Türk-Kazak arabacısıyla yüz
paraya pazarlık uydurduktan sonra hareket ettik. Fakat
bir dakika mürûr etmeden sokağın ikinci tarafında geniş
bir avluya girdi. Aşçıya gelmiş idik. Arabacının acemiliği­
mizden istifade ettiğini anladık mantılar ısmarlandı. Ara­
dan yarım saat geçtiği halde mantıya bir türlü kavuşamı-
yorduk. Refikim, ihtiyar aşçının yanına giderek çabukça
hazırlamasını söyledi. Fakat olmadı. Ben de yanlarına git­
tim. Türkistanlı olduğu anlaşılan bu ihtiyar hamur boğ­
makta olan iri ellerini bırakarak: "-Yok, acele etmek işime
gelmez. Ben doksan altı yaşındayım..." diyordu.
Buradan çıkdığımızda vapurun hareketine bir saat
kadar vakit vardı. Ben yalnız olarak şehri dolaşmaya
başladım. Bütün geçtiğim yollarda ekseriyetin Kuşlarda
değil asıl yerlilerde Türk-Müslümanlarda olduğuna
delâlet edecek birçok emareler gördüm. Sonra yolum
çarşıya uğradı. Burada da bütün büyük mağazaların,
dükkânların üzerlerindeki levhalarda Türk-Kazak isimleri
okunuyordu. Şu halde bu şehrin (Rusça ismiyle)
Pavlodar olmaktan ziyade daha (Türk-Kazakça) Kerekev
olarak kalması lâzım geldiğine hükmettim. Mendil
aldığım bu Türk-Nogay mağazasında, uzaklardan gelen
( ü Hamurun içine kıyma koyarak buharda pişirilen hoş bir yemekdir Et suyu ile yenilir.
TÜRK YURDU 347
bir yolcu bulunduğuma hürmeten olacak önüme getiri­
len kımızdan dört beş kâse içtikten sonra vapura avdet
ettim. Hareket zamanı da gelmiş idi. Artık nokta-ı azime­
timiz SimpaLâtinsky olacaktı.
Bitmedi.
Halim Sabit
TÜRKLÜĞE AİT ESERLER
La Vie des Steppes Kirghizes
Müellifi: Zaleski
Kırgızların hikâyelerinden, masallarından, İçtimaî
hayatlarından bahseden gayet mühim bir eserdir. Kırgız
hayatına ait, metinden ayrı nefis 22 tablo vardır. Eser
gayet büyük altmış beş sahifeden ibarettir. Paris'te (1865)
basılmış. Tâbfı ve adresi:
J. B. Vasseur
36, rue du Petit-Lion
%
Atlas Anthropologigue des Peuples du Ferghanah
Müellifi: Ch. E. de Ujfalvy Mezö-Kövesd
Müellif, Macar Krallığı Akademisi'nde, Paris ve diğer
birçok akademilerde aza.. Eser 1879’da Paris'te Ernest
Leronx tarafından in-8 hacminde basılmıştır. On altı
sahife ile müellif, eserdeki 70 fotoğrafı izah etmiştir.
Fotoğraflar, gayet nefis ve ehemmiyetlidir. Fergana'da
yaşayan Türklerin muhtelif tiplerini ihtiva eder.
*
Le Syr-Daria, Zarafchane
Aynı müellif tarafından yazılmış, aynı tâbi tarafından
1879’da in-8 katında basılmıştır. Baş tarafında Türk
mimarisinin muhterem bir abidesi olan Timurleng'in
türbesinin fotoğrafla alınmış bir resmi var. Eser 208
sahifeden ibarettir. Son derece de ehemmiyetli resimleri
âtîdeki mevzulara taalluk eder. Zerefşan'da bir köprü,
Kırgız mezarları, Semerkant şehrinin haritası, taşlarda
Türk hakları, taştan yapılan eşya, bilezikler, Hristiyan
iken kullandıkları grezovalı bombalar. Eski Göl yanındaki
kayaya hakkedilmiş. Buda'nın resmi, Kalmuk mabudu,
taştan yapılmış bir heykel. Buda ve bir vazo, Pamir’deki
kabileleri gösteren mükemmel boyalı bir harita.
Eserin sonunda Türkçe kelimelere ait küçük bir
lügat var. Metin haricinde ırkî ve İlmî şimdiye kadar
hiçbir yerde neşredilmemiş altı büyük cetvel ve levha.
348 TÜRK YURDU
Le Kohistan, Le Ferghanah et Kouldja Avec un
Appendice Sur la Kachgarie
Aynı müellif tarafından yazılmış ve aynı tâbı‘ tara­
fından 1878'de basılmıştır. Eser 186 sahifeden ibarettir,
İçinde son derecede ehemmiyetli levhalar, haritalar
vardır, % Eserin dokuz faslı Türk tarihiyle iştigal erdenleri pek çok
Atlas desEtoffes, Bijouoc, Aiguirees, Emawc ete deAsie
centrale
Aynı müellif tarafından yazılmış ve aynı tâbT
tarafından 1880 de tab edilmiştir. Baş tarafında eserdeki
levhaları izah eden bir kaç sahife var. Türk sanatına ait
gayet nefis, boyalı bir işleme resmi eserin ehemmiyeti
hakkında bir fikir verebilir. Eser, yirmi dört levhadan
ibarettir. Türk oyma ve işlemelerini gösterir, mimar­
larımızın, ressamlarımızın en kıymetli tarihî bir mehazı
olabilir. Bu eser gösteriyor ki, Türklerde gayet ince ve
hassas bir sanat ruhu varmış. Bilezikler, ibrikler, madal­
yonlar gerdanlıklar üzerindeki resimler pek nefistir.
Atlas Archeologigue des Antiguites Finno-augriennes et
Altaıgues
Aynı müellif tarafından tertip edilmiş ve aynı tâbi
tarafından 1880 de basılmıştır. Eser her levhasında
on-onbeşten ziyade resim olmak şartıyla yirmiüç lev­
hadan ibarettir. Türk atîkiyatı (Archeologie) ile, Türk tar­
ihiyle uğraşanlar için son derecede ehemmiyetli bir
eserdir. * de Resherehes Lîistorigues et Ethnogra Puhigues sur
Les Bachkir Les Vepses et Les Antiguites Fina-Ougiemes
et Altaıgues
Aynı müellif tarafından yazılmış ve aynı tâbi
tarafından 1880 de Paris'te neşredilmiştir. Eser 170
sahifedir. Diğerlerinin mütemmimi olmakla son dere­
cede ehemmiyetlidir. Türk lisaniyâtıyla uğraşanlar içinde
pek istifadeli şeyler bulabilir.
* ine göre Büyük İskender'e kadar İran tarihi, Thin
Nouveaux Melanges Asiatigues ou Recieuil de
Morceata de Critigue et de Memoires
Müellifi: Abel Remusat.
İki cilt, resimsiz. Birinci cilt 456, İkincisi 328
sahifedir. Sahifeler Kat-16'dır.
Paris'te 1825 de basılmış, iki cildin tab edildiği tarih
1829 dur. Eserin adresi:
Librairie Orientale de Dondey-Dupre' et Fils.. Im.
Lib. de la Socie'asiatique. edit-prop. du Journal
Asiatique... rue St Loouis, No 43, au Marais et rue
Richelieu, No 67, vis a vis la Bibliotheque du Rai.
Eserin içinde eski Tatar murahhaslarına, Moğol
prenslerine, Türk lisanın, Siberye mahkûkelerine ait son
derecede ehemmiyetli bahisler vardır.
Sayı 43
Le Toit du Monde (Pamir)
Müellifi: Guillamume Capus
Paris'te Hachette kumpanyası tarafındın 1890'da tab
edilmiştir. Eserin Kat-l6'lık 216 sahifesi, 31 resmi ve bir
haritası vardır. Eserdeki resimler, fotoğraf ile alınmıştır.
tenvir edecek ciddî bahislerle doludur.
*
Mission Scientifigue au Caucvasa, Etudes
Archeologigues et Historigues
Müellifi: J. de Morgon'dir.
Paris'te, 1889'de. Ernest Leroux, 28, rue Bonaparte
tarafından tab edilmiştir. Eser Kat-8'lik iki ciltten
müteşekildir. Birinci cildi 231, İkincisi 305 sihefedir.
Resimli, renkli, haritalı. İkinci cildin 34'üncü sahifesinde
Türk istilâsına dair bir harita vardır, ’
*
Bibliothegue Orientale ou Dictionnaire Üniversel
Türklerin, şark milletlerinin ananesinden, esati­
rinden, dinlerinden, idaresinden, kanunlarından, siyase­
tinden, inkılâplarından bahseder. Müellifi: Barthelmid'
Herbelot'dur. Altı büyük ciltten ibarettir. Paris'te,
M.DCC. LXXXI'de basılmıştır. Tâbı'ı, Moutard'dır.
Tahleaux Historiges del' Asie Contrale Depuis La
Monarchie de EyrusJusgu, a NosJours, Accompagnes
cette Psrtie du Monde
Müellifi: J. Klaproth'dur,
Eser, Paris'te, M.DCCC.XXVI'da tab‘ edilmiştir. Eser
289 büyük sahifeden ibarettir. Eserin başında bula­
madığım haritalar hakkında 30 sahife yazılmıştır. Eserin
ihtiva ettiği bahisler, Firdevsî'ye göre eski İran tarihi,
Pişdadiyan Sülâlesi, Kiyaniyan Sülâlesi, Yunan müellifler­
Hanedam'n nihayetine kadar, yani milattan 207 sene
evvele kadar Çin İmparatorluğu'nun inkısamı, Çang
Hanedanı, garbî Asya hâdiseleri, üçüncü asırda Gürcü ili,
milâdın 230'uncu senesine kadar Ermeniler, dokuzuncu
miladî asra kadar Kore, 399 milâdîsine kadar Japonya, 100
miladîsine kadar Asya içerisinde tarihî ve ırkî hayat,
Tunguzlar, Seyenpiİer, Türkler, Uygarlar, Moğollar,
Hıtaylar; merkezî Asya'nın kumral ırkı. Şarkî Finovaların
muhacereti ve sebeplerini tetkik, Hunlar, Hun aşiretleri,
ilk Bulgarlar, Avarlar, Hazarlar, Macarlar, Uğurlar,
Tibetlilere dair tetkikler.. Yukarıda Çin'e taalluk eden
kısım, Türklere ait tetkiklerle doludur.
M. Nermi
 flWt s^ ^

TûrfeleHtt Taidiesime C ^listr >%<> 'S,

YIL: 2 5AYİ; 44 (10 Temmuz 1329-24 Temmuz 1913)

ö n, i t \ ^ ü <(■et t i i % f e4 « T

J z /r; Ow Temmuz’dan Evvel Biliniz ki Ey Gaddarlar / M ehm ed E m in

T e m m u z/C elâ l S ahir

Seher Yıldızı / A ka G ü n d ü z

Şehidin Şekvâsı / G alib B ah tiy ar

İçtimaiyât: Osmanlı İnkılâbının Şarktaki Tesirâtı / A hm ed A gayef

Edebiyat: Edebiyatımızda Milliyet Hissi / K ö p rü lü zâd e M eh m ed F uad

Hâmid - Eikret / Ali C anib

Sayı 44
TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır
ŞİİR
ON TEMMUZ'DAN EVVEL
Biliniz ki ey gaddarlar
10 Temmuz fatihlerinden Muhterem Halil Bey'e:
Evet sizler, varın bize asla şiir yazdırtmayın
Şu millete can verecek hiçbir bitap bastırtmayın
Vahşet tamam olmak için her mektebi kapattırın
Buharî-i Şerif gibi Kur'an'ı da toplattırın
Eğer bundan ümidiniz fikirleri köreltmekse
Karanlıklar içerisinde korkusuzca zulmetmekse
Şunu iyi biliniz ki ey gaddarlar
Bugün sizin karşınızda feryad eden bir millet var
O millet ki kuru toprak üzerinde zelil, sefil
Ettiğiniz zulümlerden bir dakika rahat değil
Arkasında bir ağır yük, yakasında demir pençe
Zavallıya hayat demek en acıklı bir işkence
Sorarım ki hangi millet bu hayata katlanmıştır
Köleliği kendisi için bir mukaddes hak sanmıştır
Zulme karşı kahramanca durmamıştır
Tepesini kanlı tahtlar üzerine vurmamıştır
Bu âlemde insanları hür yaratan Cenab-ı Hak
Her millete zincirini kırdırtmıştır, kırdırtacak
Bunun için haksızlıklar cahillere fikir verir
Zalimlerin kendileri mazlumlara yol gösterir
İşte sizin zulmünüzün kudurduğu şu toprakta
Bu millet de bir inkılâp tarihini okumakta
Her bucakta yanık yanık inildeyen mazlûm sesi
Onun için en ateşli bir ihtilâl manzûmesi
Mehmed Emin
TÜRK YURDU 351
Onbeş günde bir çıkar
ON TEMMUZ
Şu karşıda, kara, yalçın bir kayanın üstünde
Oturuyor iki küçük avucunun içinde
Kumral bir saç yığınıyla örtülü
Güzel başı gömülü
Nar çiçeği bol şalvarı, ak benekli mintanı
Ne güzelmiş, fakat şimdi baştan başa her yanı
Koyul kızıllıklarda bulaşık
Eski, soluk ve yırtık
Ara sıra omuzunu sarsıyor bir hıçkırık
Boğuk boğuk bir inilti havalarda titriyor
Bu yanık ses yüreklere baygınlık
Ve gariplik veriyor
Bu kayanın etrafı hep geniş ve boş bir ova
Ne bir insan, ne bir ağaç, ne de öten bir yuva
Her yer sessiz ve ıssız
Ah acaba kim bu kız
Sanırım ki bir şehidin kızı yahut kardeşi
Kavuruyor yüreğini ayrılığın ateşi
Gelmiş burda acısını dinliyor
Bunalıyor, inliyor
Bir samimî merhametin dalgaları köpürdü
Adımlarım yavaş yavaş beni ona götürdü
Ona sordum, içerimde bir merak
Dudaklarım yanarak:
-Kız, sen kimsin? Ne ağlarsın?
O başını kaldırdı
Gözlerini bir ok gibi üzerime saldırdı
Yeşil nuru üstüne kan bürümüş
Kapakları çürümüş
352
Bu bir çift göz karşısında bütün ruhum erirken
Onun solgun dudakları kımıldadı ve birden
Cevap verdi: Bilmedin mi? Haklısın
Ruhumdaki bu yasın
Alevleri yanağımın güllerini kuruttu
O gelincik dudaklarım gülmek nedir unuttu
Soldu artık dertlerimin ortağı
Gözlerimin yaprağı
Ah, zavallı! Beni artık bilmiyorsun, değil mi
Hele bir bak! Tanır mısın
-Hayır.
-Evet, hakkın var
Ben de baksam tanımam kendimi
Ne insafsız bu yıllar
Yüreğinin acısından dudakları titredi
Bir dadika sustu, Fakat sonra birden kükredi
-Batıyordu tâ ruhumun içine
Bu ses değil bir iğne
Hayır, yıllar zalim değil, asıl zalim sizsiniz
Bu hallere beni koyan sizin, sizin eliniz
Beş yıl evvel taze, nazlı bir çiçek
Gibi yüzüm gülerek
Yurdunuzun otlar basmış bahçesinde açmıştım
Ümitlerin kurtarıcı kokusunu saçmıştım
Penbe göğsüm dağıttı her tarafa
Bir teselli, bir şifa..
Beş yıl evvel her dalında kaygu kuşu hıçkıran
Yurdunuzun ormanına geldim, bütün haykıran
Başkuşların gagaları kırıldı
Islıkları kesildi
Ölü orman benim billûr seslerimle canlandı
Korkusundan baygın yatan masum kuşlar uyandı
Her gagadan fışkırdı bir uzun âh
Beş yıl evvel bir sabah
Tılsımlı güneş gibi tan yerinde doğmuştum
Nur elimle istiptadın gecesini boğmuştum
Bu karanlık, soğuk yurda can verdim
Işık, ateş getirdim
Siz ilk önce eteğime sarıldınız, taptınız
Parlak sözler yığınından bana heykel yaptınız
Ben sizden el birliği ile çalışmak
Yeni ömre alışmak
TÜRK YURDU Sayı 44
İstedikçe bana doğru sevgi ile uzanan
Elleriniz düştü, bana kasideler okuyan
Sesleriniz sustu, derin bir uyku
Çoğunuzu uyuttu
Uyanıklar hırs içinde biribiren saldırdı
Tırnağını kardeşinin boğazına daldırdı
Para, şöhret hırsı ile kararan
Gözler için bu vatan
Aşkı kalbe şeref veren bu mukaddes alaka
Bir değersiz alet oldu boğuşmaya, nifaka
Mavi, berrak, temiz gökler altında
Çamur doldu her imha
İçinizden taşan çamur bana dahi ulaştı
Şafak rengi şalvarıma "Habil" kanı bulaştı
Al, bu böyle süremezdi, sürmedi
Düşmanların ümidi
Sizi böyle bir fesadın pençesinde görünce
Alevlendi, bağınıza hançerleri dayandı
Bir kırmızı mahşer oldu her köşe
Al kanlara boyandı
Yüz binlerce şehit canı yer yüzünden uçarken
Ben burada dilenirdim biraz ümit göklerden
Gök kendini unutanı düşünmez
Ona ümit indirmez
Biliyordum, fakat yine istiyordum yalvarmak
En sevgili dileğimdi yine sizi kurtarmak
Saçlarımı yoldum, döğdüm göğsümü
Sürdüm yere yüzümü
Bu mihnetin elleriyle örselendim, gençliğim
Güzelliğim hepsi bitti. Şimdi artık ben neyim
Nuru sönmüş güneş, dilsiz bülbülüm
Rengi uçmuş bir gülüm
Ey zalimler, hep siz beni bu hallere koydunuz
Yüreğimin en mukaddes emelini soydunuz
Şimdi artık tanımıyor ruhunuz
Bak ben kimim?
-O n Temmuz!
Feryadıma bir hıçkırık cevap verdi
Uyandım
Hakikatin karşısında ben kendimden utandım
9 Temmuz 1329
Celâl Sahir
Sayı 44
SEHER YILDIZI
Tan yeri ağardı, sular açıldı
Yavaşça daldı saman yolları
Göklerin koynundan bir nur saçıldı
Dünyayı kapladı şenlik kolları
Mahmur denizlerden bir peri kızı
Nazlı nazlı çıktı, gözüme baktı
Ah, tanıdım onu, seher yıldızı
Sarı güzelliği gönlümü yaktı
Gel sünbül bakışlı sabahın, sisi
Esti, yükseldi, güneş aradı
Çamlı yamaçlarda kavalın sesi
Dağıldı ovaya bir eş’âradı
Fakat benim yine fersiz gözlerim
Yine beni karanlıklar boğuyor
Yine yaslar besteliyor sözlerim
Alnımdaki her sıcak ter soğuyor
-Issız gecelerin seher yıldızı
Geçtin mi yurdumdan? Gördün mü onu?
Yine yüreğime çöktü bir sızı
Anlamak isterim ne oldu sonu?
-B en neler mi gördüm?.. Söyletme beni
Geçtim oralardan, gördüm hepsini
Hicranla ağlatmak istemem seni
Ey garip Türk oğlu zaptet nefsini
Zalim fırtınalar gelmiş süpürmüş
Uçmuş ocakların külü, dumanı
Çaylar, çağlayanlar al kan köpürmüş
Hazanlar kaplamış bağı, ormanı
Erkekler içinde, erkeksiz kalan
Analar boynunda düşman bıçağı
Geçen bulutlara derdini salan
Kuru dal üstünde gelin duvağı
Kahır ile kurulmuş dağlar başına
Masum kellesinden zulüm otağı
Al kanlar bulanmış her ak taşına
Çiçekleri solmuş ana toprağı
Baştan başa çökmüş sızladım durdum
Bacası yıkılmış Osman ocağı
Ansızın rastladım, gördüm, kudurdum
Meşhedde uzanmış kâfir ayağı
TÜRK YURDU 353
Ben neler mi gördüm? Söyletme beni
Hicranla ağlatmak istemem seni
Hani? Er doğuran Turan kucağı
Nerde? Ordu kuran ilhan ocağı
Küfrün çanı boğmuş Türkün sesini
Ne var ne yok düşman ezmiş hepsini
Kur’an hani, vicdan hani? Ey erkek
Hani vatanını halâs edecek
Korktuğum düşmanlar saldırdı ırza
Erkek dedikleri gösterdi rıza
Hani kadınlara yan baktırmayan
Her ırz eteğinden sızıyor al kan
Hani din diyerek dine saldıran
Hani Kosova, Şıpka, hani Çaldıran
Hani gönlündeki nur ile iman
Minbere, mihraba bak! Asılmış çan
t-
Ben neler mi gördüm? Söyletme beni
Hicranla ağlatmak istemem seni
Kadın, erkek öldü, o Rumeli'nde
Er, kadına döndü, ko Rumeli'nde
Ana ocağında kardaş öldürdün
Kız, kızan bıraktın, düşman güldürdün
Ah! Hiç sorma bana sefil Osmanlı
Son yaprak tarihin pek kara kanlı
Kimsesiz kızların gözünden akan
Namus sızıntısı o gül renkli kan
Boğmuyor mu seni? Boğmuyor mu ha
Titremiyor isen bak! Bak! Bak bir daha
Şehit kemikleri dim dik fırlamış
Hicran pıhtıları gönül sırlamış
Çağlayan dereler, irin köpürmüş
Kükreyen rüzgârlar, yangın süpürmüş
Çiçeklerin rengi vereme dönmüş
Her tüten ocaklar bir anda sönmüş
Ezmiyor mu seni? Boğmuyor mu ha!
Titremiyor isen bak! Bak! Bak bir daha
Düşmanlara kaldı Hüdavendigâr
Tahlis etmek için yok mu bir cebbâr
354
Gelen çan sesleri Edirne'dendir
Hâlâ sağırlığın neden? Nedendir?
Ben dün gece gördüm Anadolu'yu
Sen hâlâ uyanma! Sen hâlâ uyu
Renksiz ovalarda kimseler yoktu
Yalnız ağlayan analar çoktu
Issızdı ormanlar, ıssızdı etraf
Yalnız melekler ederdi tavaf
Yavuklu bağında güller kurumuş
Ne kelebek kalmış ne çemen, ne kuş
İhtiyar analar, dul gelin kızlar
Bir de yükseklerde mahzun yıldızlar
Ak saçlı dedeler açmış elini
Tanrı'ya bağlamış yanık dilini
Öksüz yavrucuklar rüya içinde
Bütün Anadolu humma içinde
Efeler dağında bir er kalmamış
Erleri sürecek rehber kalmamış
Irmaklara sordum, dağlara sordum
Meyvesi kurumuş bağlara sordum
Çamlardan titreyen yellere sordum
Uzaklara vardım ellere sordum
î|<
-Nerelerde sizin delikanlılar?
O ak vicdanlılar, o pak kanlılar
Ah bir ıssız çölden ibaret gece
Hepsini anlattı bana gizlice
O fırtınaların estiği yerde
Uğramışlar hepsi ayrı bir derde
Kimi yaralanmış, en çoğu şehit
Kimi hasta düşmüş, kimi bir kadid
Nene kucağını dar görürlerken
Kanlı topraklarda bulmuşlar medfen
Yavuklu nazını az görürlerken
Delinmiş sineler bir ah etmeden
Etmeyeni gönlünü bir daha meyûs
Ah, söyletme beni Allah için sus
Sorma bana, sorma bana, dertliyim
Bırak beni uzaklara gideyim
TÜRK YURDU Sayı 44
Ben her gece ben her sabah doğarken
Seyrederim bu halleri, göklerden
Sorma bana, vicdanın var, elin var
Koy elini vicdadına, anla var
Işıktan çiçekler sönüp soluyor
Varayım gideyim sabah oluyor
Ah gitme gitme dur! Seher yıldızı
Taşsın dilimdeki zehirli sızı
*
Ben unuttum, ben bıraktım, ben kaçtım
Yüreklere her acıyı ben saçtım
Bende iman, bir yalanmış inandım
Felâketten ben boğuldum, usandım
Ben Türk iken Türklüğümü unuttum
Gönlümdeki isyanları uyuttum
Yangın değil ben kül ettim, yurdumu
Düşman değil ben kahrettim ordumu
Bin felâket korkar iken gözümden
Bin felâket gördü vatan yüzümden
Namus öldü, kardeş öldü, şan öldü
Kadın öldü, vatan öldü, san öldü
Ben yaşadım, ooh ettim kahpece
Sayıkladım bin bir fitne her gece
Hep ben yaptım hepsi benden, bu erden
Lânet eyle güzel yıldız! Bana sen
Lâkin hayır, ben yanıldım.. İftira
Bu en şenî iftiraya inanma
TuranlIyım, Turanlıdan bir zaman
Ne bu vatan, ne bu Kur’an, ne iman
Asla görmez bir fenalık, kötülük
Çünkü adım, ulu addır yani Türk
îH
Haydi seher yıldızı
Var göç başka illere
Eder isen ziyaret
Şarkı, garbı, Kırgız'ı
Söyle iyi ellere
Kaldı Turan nihayet
Sayı 44 TÜRK YURDU 355

Turan, Turan nerdesin Selâm ağam! Yoldaşları sorun haber virem... Ben
Haydi seher yıldızı ölmedim ki, kefene bürünem. Alnımdaki yıldızı görmez
Bu ellerin altında misin... Beni cennete uçuran kurşunun yeridir.
Besleniyor varlığın *
Turan, hani gür sesin
Yoldaşlar mı? Yatar onlar ağam... Dört senedir şu
Yuvarlağın altında
Genişliyor darlığın yurdun toprağını üzerimize çektik.. Kimimiz kellemizi
t- yastık etti. Kimimiz delik deşik bağrımı şilte etti. Kimimiz
Haydi seher yıldızı örtünecek toprak bulamadı... Yaralar içinde görmez göz­
Var göç başka illere lerini gök kubbeye dikti. Bekler ki, bir selâmet yıldızı
Eder isen ziyaret çıka, gözlerini nurlandıra...
Şarkı, garbı, Kırgız'ı %
Söyle iyi ellere Melekler ses etmen... Yoldaşlar deprenmen...
Kaldı Turan nihayet Cennete yol verdi, ko yolundan dönmesin.
Aka Gündüz *
Yoldaşlar mı? Dinle insan oğlu, derdimi dökem...
Anamdan süt emdim bu yurt için... Babamdan şaplak
yedim bu yurt için... Onbeş yıldır özümü vakf ettim... Aç
ŞEHİDİN ŞEKVASI gezdim, tınmadım... Susuzluktan köpürdüm. Kerbelâ'yı
Gece kasabayı örtüsüne almış, derin gaflet uyku­ düşündüm... Tırnaklarım göğerdi, topraklarım yeşersin
larına daldırmıştı. dedim.
*

Ne bir ses, ne bir deprenme. Bu diyarda temcid
namazına kalkan yok mu acep?
Irak viranelikte bir baykuş öter. Bilmem ki, kimler­
den haber getirir... Enginlerden gelen yel servilikler
altında bin ah çıkarır...
*
Ey ulu semler... Siz ki, ıssız gölgeliklerinizde tatlıca
pir ve civanın uykusunu korursunuz... Siz ki, geceleri
nice ahlar dinlersiniz. Siz ki, nice göz yaşlarıyla ay ışığını
andırırsınız, söyleyin yoldaşlardan ne haber!
* çıkardım.
Ey kıble yıldızı... Çobanları kılavuzlarsın, nişanlıları
ağlatırsın... Nice aşıklara destan düzdürürsün, sen de,
yoldaşlardan ne haber!
■V:
Tan yeri ağarır. Serviler eğilir. Arslan yapılı bir yiğit
alnına kıble yıldızını oturtmuş bana gelir.
Ne giymesen yiğit kefenin yok ki, sana yoldaşlardan
haber soram... Yeşil sarığın yok ki, seni Hızır sanam...
Karlı dağlarda sınır beklerdim. Kış tenimi dondurur,
katıltırdı. Ama gönlümü sevindiremezdi. Karayel estikçe
çenelerim kenetlenir, ben gülerdim... Atalarımın ocağı
aydın ya, der idim.
*
Nişanlımı duvaklı bıraktım. Bilmem ki, sevap
geceleri çerağımı uyandırır mı? Dağarcığımı urdum...
Dere demedim düz demedim.
%
Türk oğluna dört taraftan salan düşmanla
göğüsleştim. Sazla, destanla uğraşlara koştum. Yurdum
karanlıklara çökerdi. Tuttum yoldaşlarla günlüğe
*
Melekler ses etmen. Yoldaşlar deprenmen.
Cennete yol verdi ko, yolundan dönmesin.
*
Alnımdaki yıldız öz kardaşımın armağanı!.. Karşı
tepede yatanlar hep bir köy uşakları. Kara baykuşlar bizi
öz anamızla soğutmaya uğraşırlardı. Uruştuk, kanımız
tüttürdük ısındıralım diye...
Kardaş da kurban olsun, nişanlı da feda olsun,
Türk uşağı da feda olsun, tek bu yeşil yurdu kaltaban
çiğnemesin.
356 TÜRK YURDU
Ah, ne inledin!.. O yerler ki, atalarımızın kanıyla be­
reketlenmiş idi. O yurtlar ki, bu kavîmlerle bezenmiş idi.
O camiler ki, yedi çevreye İslâm tuğunu ekmişti... Kal­
madı mı koruyanlar?
Tanrı'ya yalvardık... Cennetten dönmeye razı ol­
duk... Üzerimizi örten toprağı depredip kalkacak olduk...
Çıkalım, Türk uşağına alnımızdaki yıldızı, birimiz göğsün­
deki delikleri, birimiz yüzümüzdeki kanları gösterelim.
% yeni bir mahreç, yeni ve maddî kalpler arıyordu. Halbuki
Hey... Türk uşakları diyelim... Biz yoldaşların hakkını
nittiniz... Murad'ların, Yıldırımların, Yavuzların ününü,
şanını neyindiniz. Telli gelinlerinizin emanetlerini
nâmerde mi verdiniz?
* ihtiyacı görmek, ona tevfık-i hareket eylemek haslet ve
Dinleyiniz... Tâ karlı sınırlardan ateş çöllere kadar
uzayan şehitlikleri dinleyin... Bin kabirden çıkan eyvah
seslerini dinleyin... Bağırırlar... Yer yüzünde nişan olarak
yalnız kanımızı bıraktıktı, onu da mı murdar ayaklarla
lekelediniz, derler.
Helâl etmeziz... Hakkımızı helâl etmeziz... Tırnak­
larımızla göğüslerimizi deşeriz, mezarlara astığımız ruh­
larımızı koparır tamuya atarız... Gök kubbede şaylayan
yıldızları söker söndürürüz... Hakkımızı isteriz...
* Antoinette, yine kralın biraderi Duc Dartois ruhban
Eğer Türk uşağında kan kalmamışsa, eğer soyumuz
söndü diye bağıracaksak, eğer yedi çevreye İslâm tuğunu
diken camiler minaresini yıldızlarımızla şenlendiremeye-
ceksek...
%
Bağırınız melekler, yoldaşlar deprensin, cennetten
dönerek soyumuzu kanla süpürsün.
Galib Bahtiyar
İÇTİMAİYAT
OSMANLI İNKILÂBININ ŞARKTAKİ TESİRÂTI
19'uncu asrın infilâkı garpça ne idiyse ondördüncü
asrın infilakı da şarkça öyledir. 19'uncu asır garpta Fransa
İnkılâb-ı Kebiri ile açıldı. Rousseau'ların, Voltaire'lerin,
Montespuieu'lerin, Diderotların, Holbach'ların hülâsa
Büyük Muhitü’l-Maarifin etrafında Muhitü'l-Maarifçi
Sayı 44
(encydopediste) nâmı ile toplanmış olan âlim, hâkim,
mütefekkir, edip ve muharrirlerin siyasî, İçtimaî, İktisadî,
felsefî ve ahlâkî nazariyeleri zaten ötedenberi çürümek-
te, bozulmakta olan eski teşkilât-ı siyasiye, İçtimaîye ve
iktisadiyeyi, eski hurafâtı, eski skolastik esasları tâ kökün­
den kırdı. Her nevi nüfuz ve tesirden (antorite) mahrum
ettirdi! Evvelce kalplerde, ruhlarda husûle gelmiş olan şu
tebeddülât-ı azîme artık kendisi ile tamamen zıt ve
muhalif olan eski kalplere sığışamıyordu. Kendisi için
eski ve yıpranmış teşkilât-ı siyasiye, İçtimaîye ve ikti-
sadiyenin başında bulunarak onlardan istifade etmekte
olanlar, eski hurafat ve skolastik nazariyelerini kendi
mevkilerinin tahkimi için pek muvafık bulanlar şu derin
faziletinden ârî idiler. Ne şiârı apres nous le deluge (biz­
den sonra isterse kıyamet kopsun) olan Onbeşinci Lui ve
ne de onun yerine bilahare kaim olan Onaltıncı Lui kalp
ve ruhlarda vukua gelmiş olan tebedüllât-ı azîmeyi takdir
edebilecek kadar zekâya ve icabında hareket edebilecek
iradeye mâlikti. Garbın Onsekizinci asrını şahıslarında
temsil eden şu tacdarânın etrafını almış olan ve sunûf-ı
âliyeyi teşkil eden asîlzâde ve ruhban ahlâk, zekâ, istidat
ve kabiliyetçe daha dûn bir derecede idiler. Onaltıncı
Lui'nin zevcesi ve Avusturya İmparatoru'nun kızı Marie
sınıfının en ileri gelenlerinden eski bir asilzâde ailesine
mensup De Grohan bunların en mümtazları idiler.
Bunların ise zevk u sefadan, lyş ü işretten, iktidarın,
servetin tehiye edebileceği ve bî-nihaye ahlâksızlığın
men etmeyeceği her nevi lezaiz-i dünyadan mütelezziz
olmaktan başka düşünceleri yoktu. Halbuki bütün şu
zevk u safaları, lyş ü işretleri tatmin eden israfâtı temin
etmek için hayal-i beşerin icat edebildiği her nevi zulm u
cefalara, tazyikata, ezâlara müracaat eylemek lâzım geli­
yordu. Ahalinin kısm-ı azami şu zulüm, cefalar altında,
vergilerin, teaddilerin ağırlığı ile ezilerek inliyordu.
Eskiden de bu hâl mevcuttu. Fakat o zaman gerek
din ve gerek felsefe ahaliyi sabra, tahammüle, itaata
davet ederek bu gibi zulm ü cefaları pek tabiî, pek muhik
olarak gösteriyordu. Din, kralı "müeyyed min indillah"
(Droit divin), itaati vacip bir zıllullah diye ahaliye telkin
ediyordu. K'alın iradesi, Allah'ın iradesi idi. Ona karşı
çıkmak Allah'a isyan eylemekti. Bossuet gibi hâkimler de
aynı nazariyeyi ilmen ve fennen ispata çalışıyorlardı.
Sayı 44 TÜRK YURDU
Üdebâ, muharrirrîn ise hatta Molierelere, Racinelere, va­
rıncaya kadar -krallığın asîlzâdelerin, ruhbanlığın adeta
müdafileri, kaside-hânları kesilmişlerdi! Bu münasebetle
icra edilen zulm ü cefalar ile ahalinin ahval-i ruhiyesi ara­
sında bir münasebet, bin ahenk vardı. Mazlumlar, ce-
fa-dîdeler zulm ü teaddiden müteessir olmuyorlardı. On­
ları tabiî, sanki bir idare-i ezeliyenin tecellîsi gibi telâkkî
eyliyorlardı.
Lâkin bu kere artık bu ahenk ve bu münasebet bo­
zulmuştu. Voltaire'lerin keskince kalemleri kilise ataları­
nın yüzlerinden nikâb-ı riyayı kaldırarak kendilerini ol-*'
dukları gibi bütün ahlâksızlıkları, kaviller ve fiilleri arasın­
daki tezatları ile üryan bir halde göstermişti. Artık bunla­
rın o riyakârane mevizalarından, sözlerinden eser kalma­
mıştı. Rousseau ve Montesqieuler de insanların hür yara­
tılarak kendi talih ve saadetlerinin yegâne âmilleri olduk­
larını, dünyada kimsenin ne zillullah ve ne de müeyyed
min indillah olmadığını, irade-i milliyeye istinat etmeyen
bütün hükümetlerin, bütün hâkimiyetlerin gasb-ı mahz-
dan ibaret olduğunu ezhan ve kulûb-i umûmiyeye yerleş­
tirmişlerdi. Diğer üdebâ ve muharrirîn ise hürriyet, mü­
savat, adalet aşkını, uhuvvet-i beşeriye sevdasını bütün
dimağlara telkin eylemişlerdi. Tabiî idi ki, şu yeni zihni­
yet, yeni ahval-i ruhiye ile eski adat, eski âdab-ı hükümet
eski teşkilât-ı İçtimaîye, siyasiye, diniye devam edemezdi.
Aklı başında bir reculü şu tezadı anlayabilir ve icabınca
hareket edebilirdi. O hâlde inkılâp yerine bir tekâmül ka­
im olurdu. Fakat yukarıda zikrettiğimiz gibi o zamanki
Fransa bu gibi rical-i devlete mâlik değildi. Colbert, Nec-
ker gibi ahval-i umûmiyeyi idrak ve takdir eder, reviş-i
halden vaziyetin vehametini derk eder tek tük zevat zu-
hûr etti ise de onların ihtarât ve tedabiri semere-bahş
olamadı. Zira eski halden istifade etmek âdetine tutul­
muş olanlar önden bir türlü ayrılamıyorlardı. Bilâhare
Fransa İnkılâb-ı Kebîri bütün o azametli dehşetleri ile vu­
ku buldu.
Onsekizinci asrın evahirinde Fransa maddeten ve
manen bütün Avrupa'nın mümessili idi. Bütün Avrupa'da
mevcut olan teşkilât-ı siyasiye, İçtimaîye, diniye Fran­
sa'nın hemen hemen aynı idi. Fransızlar başkalarından
daha müterakkî daha mütemeddin oldukları ve Fransa
meşaliir-i ulemâ, üdebâ, hükemâsının şöhret ve nâmları
her tarafa sirayet etmiş olduğu için Fransa teşkilâtı, tarz-ı
hayatı, Fransız lisanı, âdetleri, fikir ve hissiyâtı moda şek­
line girmişti! Her yerde Fransa'yı taklide çalışıyordu.
357
Bedihi idi ki, Fransa'da zuhûr edecek olan her nevi
hareket serî bir sûrette bütün Avrupa'ya sirayet edecekti.
Zaten bütün Avrupa aynı teşkilât-ı siyasiye, İçtimaîye,
iktisadiyenin, aynı itiyadât ve itakadâtın altında inliyordu.
Fransa'nın dertlerine çare-sâz olacak bir tebeddül bütün
Avrupa'dan da dertlerine çare-sâz olacaktı. Bu hakikati
eski vaziyetten istifade eden sunûf-ı hâkime kolay derk
etti. Fransa inkılâbına nihayet vermek, onun sirayetine
sed çekmek için bütün Avrupa hükümetleri ittihat eyle­
diler. Fransa üzerine yüdürüler. Lâkin bununla bile
inkılâp fikrinin intişarına, teceddüt hissiyâtımn tamimine
hizmet etmiş oldular. Zira herşeyin önüne kuvvetle çıkı-
labilir. Yalnız fikrin, hissin, hakkın önüne çıkılamaz. Pa­
ris'ten yükselen "hürriyet, müsavat" nidâları az bir zaman
içinde bütün Avrupa'yı sarstı. Avrupa'nın her cihetinde
muzaffer ve galip Fransız askerleri ahali tarafından bir
müstahlis gibi karşılandılar, alkışlandılar. Napolyon'un
fütûhatı inkılâbın doğurduğu yeni fikir ve hislerin galibi­
yeti idi. Eski Avrupa bütün o yıpranmış, çürümüş
teşkilâtı, itiyadâtı ile beraber bu seylab-ı cûşân-ı teceddüt
karşısında zîr ü zeber oldu. Üç imparatorun "mukaddes
ittihadına", bütün kilise rüesasının mücahedâtına rağ­
men Rousseau'nun, Montesqieu'nün, Voltaire'in ruhları
Avrupa'yı garbı baştan aşağıya sarstı. 1815 senesinden İtal­
ya muharebesine kadar Avrupa'yı bir inkılâp fırtınası istilâ
ediyor, dalgaları gaipten şarka doğru yuvarlanarak her
yere taze hayat tohumlarını saçıyordu.
19'uncu asrın vürûdu ile şu inkılâp dalgaları Avru-
pa-yı garbinin hududunu geçerek şarkı da istilâya başla­
dı. 1904'de Rusya'da, 1906'da İran'da, 1908'de Osmanlılık­
ta ve 1910'da Çin'de büyük inkılâplar vuku buldu. Şark da
yüz sene evvelki garp gibi baştan aşağıya sarsıldı. Eski
teşkilât, eski uzviyetler parçalanıyor, mahvoluyordu. Yer­
lerine yeni esaslar, yeni tertibat kaim oluyordu.
Fakat şark inkılâpları içinde hiçbirisi Osmanlı inkılâbı
kadar ehemmiyeti, tesirâtı, netayici ihtiva edememiştir.
Ve bu da gayet tabiî idi. Osmanlılık şarkta Fransa'nın kab-
le'l-inkılâp garpteki vaziyetinde idi. Aynı nüfuzu, aynı
mevkii hâiz idi! Osmanlılık devleti aynı zamanda hilâfet-i
muazzama-i İslâmiyeyi hâiz bir saltanattı. Kendine has
olan bir medeniyeti bir tarz-ı maişeti, muayyen teşkilât-ı
siyasiye ve içtimaîyesi, dinî, edebî felsefî nazariyeleri, iti-
yadat ve itikatları hâiz olan dörtyüz milyonluk beşeriyet-i
İslâmiyenin rehberi, imamı, muktedası idi! Âlem-i
İslâm'ın hemen hemen kâffesi bütün dinî, felsefî, edebî.
358 TÜRK YURDU
İlmî muallimlerini, âlimlerini, modellerini İstanbul'dan,
Mekke'den, Medine'den, Konya'dan Kerbela'dan ve Ne-
cef ten alıyorlardı. Kâffesinin itiyadat ve itikadatı, hayat-ı
siyasiye, İçtimaîye, ahlâk hakkındaki fikirleri, hisleri, na-
zariyeleri aynı idi! Bedihi idi ki, Osmanlılıkta vuku bula­
cak her nevi inkılâb-ı siyasî, İçtimaî, hissî bir sürat-i fevka­
lâde ile bütün §u âlem üzerine azîm ve derin tesirat icra
edecekti!
Filhakika Osmanlı inkılâbından sonra gayet mühim
cereyanların, tebeddülâM fıkriyenin, tegayyürât-ı hayati-
yenin husûl-pezîr olduğunu görüyoruz. Ashab-ı Kehf gibi
asırlardan beri uzun ve tükenmez bir hâb-ı gaflete dal­
mış, aynı itiyadat ve nazariyeleri, aynı tarz-ı maişeti bir
kaç yüz asırdan beri bilâ-tebeddül ve tegayyür muhafaza
ederek gelmiş olan Müslümanlar sanki yed-i kudretin
azîm bir darbesi ile sarsılarak başlarını kaldırdılar, gözle­
rini açtılar, etraflarında zamanın, asrın pek ileri gitmiş ol­
duğunu, artık kendi taşıdıkları fikirlerde, hislerde kimse
kalmamış olduğunu, ceplerinde hıfzetmiş bulundukları
sikkelerin pazarlarda revnakı olmadığını derk eylediler.
Hemen her husûsta teceddüde ve esasât-ı hayatiyenin
asır ve zamanının iktizasına göre tebeddülüne şitâbân ol­
dular!
Zaten Osmanlı inkılâbının tebşîr ettiği hakayık İslâm-
lara, İslâmiyete tamamen yabancı değildi. Hürriyet, ada­
let, icma-ı ümmet, şurâ, hakk-ı tenkit vesaire gibi fikirler
İslâmiyetin tâ evvelden vaz etmiş olduğu esaslardı. Yalnız
asırlar gelip geçtikçe bunlar üzerlerine terâküm etmiş
olan hurafât altında boğulmuşlardı. Erbab-ı ilm ü kalem
ise zalimlere ittibaan onları zıllullah, müeyyed min tarafıl-
lah diye okşamak mecburiyetinde kalmışlardı. Bu sayede
İslâmiyetin hakayık ve fezâili, ruh ve esası yerine birtakım
boğucu, ezici hurafat, İslâmiyetle taban tabana zıt olan
itikatlar kaim olmuştu, tabiî ahlâk-ı umûmiye de bundan
müteessir olarak gitgide tedenniye, inhitâtayüz çevirmiş­
ti! İslâmiyetin doğurmuş olduğu vesair edyana karşı ifti­
har etmeye hak kesbetmiş olduğu o güzel ve parlak me­
deniyetinden, âsâr-ı hikemiye, felsefiye, ahlâkiye ilmiye
ve edebiyeden yalnız bir nâm ü nişân kalmıştı. Bunların
yerine uzun uzun asırlardan beri tekerrür edegelmekte
olan herkesi bıktırıcı, herkesi bizar etmiş ve resmî model
ve formül şeklini almış olan bazı hurafât ve mâlâyânîler
kaim olmuştu.
Sayı 44
İslâmiyetin damarlarında sanki her nevi menba-ı ha­
yat kurumuştu! Uzun uzun asırlar mütekâmil adımlarla
tevalî ettiği, etrafta birçok tebeddülât ve tegayyürât vuku
bulduğu hâlde âlem-i İslâmda hiçbir yenilik, hiçbir eser-i
terakkî ve teâlî müşahede edilmiyordu. Sanki bir hâl-i in-
cimada mahkûm kalarak ebediyyen bulunduğu vaziyet­
ten kımıldamayacaktı! Bittabiî durgun bir su hâl ve vazi­
yeti almış olan âlem-i İslâm tefessühe, inhilâle, tecezziye
başlamıştı. Müslümanlar dalmış oldukları uzun hâb-ı gaf­
letin, adem-i dikkatin mücazâtını pek ağır bir sûrette çek­
tiler ve çekmektedirler. İnkılâb-ı Osmanî vuku bulduğu
esnada dörtyüz milyonluk akvam-ı İslâmiyeden üçyüz
yetmiş milyonu ecanibin taht-ı esaretinde bulunuyordu!
Bu, İslâmiyet için değil, Müslümanlar için azîm bir sukût-ı
maddî ve manevî idi.
Mamafih bütün şu sukuûta, şu inhitâta rağmen Müs­
lümanlar dimağlarında ve kalplerinde İslâmiyetin eski
ananelerini, saf hatıralarını taşıyorlardı. İslâmiyetin vaz
etmiş olduğu o metin esasât-ı İçtimaîye, o âlî ahlâkî naza-
riyeler, Asr-ı Saadet'in, Hulefâ-yı Raşidîn'in bırakmış ol­
dukları izler herkesin hayalinde bir gaye ve bir emel gibi
dolaşıyordu! İnkılâb-ı Osmanî bu gayeleri, bu emelleri
aleni bir sûrette ilân etti. Onların ihya edilebileceğini teb­
şir eyledi! Bu nakta-i nazardan inkılâb-ı Osmanî, sah^et-i
İslâmiyenin avdeti, medeniyet-i Kur’aniye'nin yeniden di­
rilmesi gibi telakkî edilebilir! Hürriyet, adalet için, terak­
kî ve teâliyât hevesi ile susamış olan kaib-i İslâm makarr-ı
hilâfet-i İslâmiyeden yükselmiş olan şu sadâ-yı teceddü­
dü, şu ricât-i İslâmiyeyi azîm bir ümid-i necâtla karşıladı:
Sanki âlem-i İslâm üzerinden bir kâbus-i mevt kaldırıldı.
Tazelenmiş ruhlar açılmaya, pür-ümid ve neşe kalpler da-
rabân etmeye başladı. Asırlardan beri âlem-i İslâmda mü­
şahede edilmemiş olan bir faaliyet-i dimağiye ve kalbiye
şu vâsi âlemin bütün cihat-ı muhtelifesinde nümayân ol­
du. Binlerce gazeteler, yüzlerce risaleler, kitaplar neşre-
tilmeye mektepler, medreseler darülfünûnlar tesis edil­
meye başladı: Zekâ-yı beşerin tetkik ve mütalaa edebile­
ceği hayat ve hadisât-ı kevniyenin her ciheti mevzu-ı mü­
zakere ve mütalaa oldu. Eskiden kabul edilmiş olan ve
âlem-i İslâmî bu kadar asırlar müddetince hâl-ı atalet ve
incimada mahkûm eylemiş bulunan kuru, ruhsuz, esassız
formüller, modalar, düstûrlar bertaraf edildi. Bütün şah­
sî nüfûzlar, gayr-i hakikî mutaiyetler (aurorite) kırıldı.
Herşey saha-ı münazaraya, münakaşaya konuldu! Evet,
Bu kadar vâsi ve azîm bir buhran-ı fikrî arasında bazı
Sayı 44 TÜRK YURDU
müfrid ve hatta yanlış cerayanlarm da mevcut olduğu
melhuzdur. Fakat bu hâl gayet tabiî değil midir? Âlem-i
İslâm yeniden teşekkül etmektedir, İslâmiyet üzerini
kaplamış olan hurafâttan istihlâs edilerek bütün saflığı
bütün billûrluğu ile meydana konulmak üzeredir. Bunu
yapmak için o asırların teraküm etmiş yığınlarını def ede­
bilecek bir seylâb-ı azîmin, bir fırtınanın husulü gayet
tabiîdir. Keza bu seylâb-ı azîmin, bir fırtına içinde bazı
müfrit, gayr-ı münasip cereyanların vukuu da tabiîdir. Biz
bundan lüzumundan ziyade müteessir olmamalıyız. Bu
gibi cereyanlar gelip geçicidir. Âlem-i İslâm yalnız bir
buhran-ı siyasî değil aynı zamanda bir buhran-ı fikrî ve
hissî de geçirmektedir. Bir zaman gelir ki, bu buhran ni­
hayet bulur, bütün cereyanların yekûn-ı muhassalası bir
mecrâ-yı tabiî bularak feyz-âver bir şekil alır! Yalnız o za­
man eyyam-ı hâzıranın ve inkılâb-ı Osmanînin bütün
âlem-i İslâm ve bütün şark için bahşetmiş olduğu füyû-
zat-ı bî-nihaye bihakkın takdir edilmiş olur. Biz el-yevm
buhranın içinde bulunduğumuz onun teferruatıyla mu-
hât olduğumuz ve heyet-i umûmiyesini göremediğimiz
için onu bihakkın takdir edemiyoruz.
Halbuki uzaktan bakmakta olan ve binaenaleyh buh-
ran-ı hâzırın ehemmiyetini, netâyic-i melhûzasını ihata
eylemeye muktedir bulunan AvrupalIlar şimdiden buhra­
nın nerelere kadar varabileceğini kestiriyorlar. Ve nokta-i
vusûlün kendileri için pek nâ-müsait olduğunu şimdiden
gördükleri için buhranın imtidadına, mecrâ-yı tabiîsine
girmemesine, müşkilât ve mevania maruz kalmasına bü­
tün kuvvetleri ile çalışıyorlar! Bu nokta-i nazardan da Os­
manlI inkılâbı ile Fransa inkılâbı arasında garip bir müşa­
behet mevcuttur. Fransa inkılâbına karşı çıkmış olan Av­
rupa sunûf-ı hâkimesi bugün de Osmanlı inkılâbına karşı
çıkmıştır, Çünkü aynı menafi bugün de maruz-ı tehlike­
dir. Afrika ve Asya'da bu kadar İslâm müstemlekelerine
mâlik olan Avrupa sunûf-ı hâkimesi Fransa inkılâb-ı Kebî­
ri zamanında taht ve taçlarını, imtiyazât-ı sımfiyelerini
maruz-ı tehlike gören tac-dârân ve asîlzâdeler gibi vahi-
meye düşüyorlar. Fakat bunlar Fransa inkılâbı zamanında
ne kadar muvaffak oldular ise Osmanii inkılâbına karşı çı­
kışlarında da o kadar muvaffak olabilirler. Bu münasebet­
le Rus meşahir-i üdebâ ve mütefekkirinînden müteveffa
Lev Tolstoy'un Rus Çarı'na yazmış olduğu bir mektubun
bir fıkrasını zikretmeyi münasip görüyoruz. Tolstoy aba-ı
kenisa tarafından kiliseden ihraç edilmiş ve çarın da teh-
didatına maruz kalmıştı. Tolstoy mektubunda diyor ki:
359
"Sen, ey Çar, benim şu fanî vücudumu ezdirtir, öldürtür
ve hatta yaktırır ve küllerini de rüzgârlara savurtturabilir-
sin. Fakat bende birşey vardır ki, ne sen, ne senin mâlik
bulunduğun milyonlarca süngüler ve hatta ne de bütün
kevn ü mekân ona tahakküm edemezler. O da, benim
ruhumdan, benim efkârımdan ibarettir!"
AvrupalIlar Osmanlı inkılâbına karşı her nevi müşki­
lât ve mevani ika edebilirler. Fakat o inkılâbın saçmış ol­
duğu efkâr ve hissiyâtın önü artık alınamaz! O bir taraf­
tan Asya'ya diğer taraftan Afrika'ya doğru öyle bir seye-
lan-ı cûşânla koşuyor ki, onun önüne geçmek Tolstoy'un
dediği gibi kevn ü mekânın bile elinde değildir. O seye-
lânın neticesi İslâmiyetin teceddüdü ve şarkın uyanması
olacaktır!
AhmedAgayef
Tashih ve itizar: Türk Yurdu'nun ikinci yılının
19'uncu sayısında Türk Tarih-i Medeniyeti unvanlı maka­
lede ve 724'üncü sahifenin onbirinci satırında “tarih-i hic­
retin 702’inci senesinde” yerine "tarih-i hicretin 502'inci
senesinde" diye tertip edilmiştir. Makalenin esna-yı terti­
binde sahib-i makale seyahatte bulunduğundan tashihler
kendi tarafından yapılmadığı cihetle daha birtakım tertip
hataları vardır. Bunun için karilerimize beyan-ı itizar ede­
riz.
EDEBİYAT
EDEBİYATIMIZDA MİLLİYET HİSSİ
Bugünkü beşeriyetin kamus-ı müdrikâtında en güç,
en müphem surette tarif edilebilmiş kelimelerden biri de
millet ve milliyet medlulüdür. İnsanların her meseleyi ba­
sitleştirmek husûsunda hâiz oldukları fıtrî istidat ve ta-
mamiyle bu medlul hâlâ muaddiliyet ve müşkilâtını mu­
hafaza ediyor. Renan'dan Fuye'ye kadar bu husuta
serdedilen muhtelif hatta mütezad fikirlerin basit bir
hülâsasını yapmak istersek buna derhal kani oluruz. Ta­
rih-i beşeriyet o muhtelif nukat-ı nazardan ne garip ve
birbirine benzemez safhalar gösterecektir!
Edebiyatımızın eski ve bir dereceye kadar meçhul
devirlerinde sanatkârlarımızın Türk milliyeti hakkında ne
gibi hisler beslediklerini göstermek maksadıyla yazılan
bu muhtasar makalede "milliyet hissi" medlûlünü
bugünkü manâ-yı müteammimiyle istimal etmiyoruz.
360 TÜRK YURDU
Mütemadi milliyet muharebeleriyle mâlâmâl olan
ondukuzuncu asırdan evvel, milliyet hissi, basit, iptidaî
bir halde, adeta müphem ve nâ-mahsus bir sûrette mev­
cut idi. Çinliler, Yunanlılar, Romalılar, Araplar tarihin da­
ha ilk kademelerinde kendileriyle kendilerinin haricin­
deki milletleri ayırmak sûretiyle millî bir benliğin vücu­
dunu göstermişlerdi. Kültigin mahkûkatının şehadetiyle
de anlaşıldığı gibi, eski Türk hakanları Babürnâme sahibi
Babür Şah'a gelinceye kadar millî hislerden az-çok nasi-
bedâr olduklarını ispat etmişlerdi. Fakat bunlardan başka
daha ne kadar vekayi var ki, onlara istinat ederek ondu-
kuzuncu asırdan evvel millî hislerin madûmiyetini iddia
etmek de daire-i imkândan hariç addedilemez.
İşte telâkkiyatın bütün tehâlüfleri, teşevvüşleri
ai'asında eski sanatkârlarımızın kasrı veya idraki ne dere­
ceye kadar Türk olduklarını, muhit-i İçtimaîlerinin onlara
ne gibi temayüller iâre etteğini anlamak ve edebiya­
tımızda Türklük hissinin basit bir tarihçesini yapmak
istiyoruz. Elimizdeki vesâikin fıkdan derecesindeki
kifayetsizliği bu mühim ve zengin mevzuu çok nakıs
bırakıyor. Halbuki Türklerdeki hiss-i millî hakkında icra
edilecek tetebbuâta, bundan daha güzel ve daha faydalı
bir medhal tasavvur olunamazdı. Mevzuun bu kıymeti,
muharrire, şu ufak tecrübe-i kalemiyeyi ileride lüzumu
derecesinde tevsi etmek ümit ve ihtiyacını bahş ve ihsas
ediyor...
Türkler, bazı erbab-ı tetkikin iddialarına nazaran, çok
muhafazakâr, ananelerine çok merbût, yaşadığı toprağa
âdeta perestişkâr bir kavimdir. Türklerin fezâili
hakkındaki eser-i marufun muharriri Câhız, Kuteybe bin
Müslim'den naklen, "Bir Türk, bağlı bir deveden ziyade
vatanı için inler." diyor; Kültigin sütunundaki şu sözler
de bu müddeayı teyid ediyor: "Ey Türk Milleti! Eğer Çin'e
gidersen öleceksin. Ötüken ormanında kalırsan, orada
ne zenginlik ve ihtişam, ne de türlü türlü kederler ve
elemler vardır. Ebedî bir hükümeti burada muhafaza
edeceksin!" Toprağa şiddet-i merbûtiyeti gösteren bu
hitap çok vecd-âlûd, çok perestişkârânedir.
Ben, maatteessüf bu nokta-i nazara iştirak edemiyo­
rum. Zeki, metin, bahadır bir kavîm olan Türkler, belki
de yaşadıkları muhitin tesiriyle, an'anâta pek az merbût
ve temsilden ziyade temessüle, ibdadan ziyade taklide
müstaid bir mahiyet almışlardır. Türk yeni bir muhit ile
pek çabuk ve pek kolay istinas eder, az zamanda oranın
Sayı 44
adamı olur. Türklerin her yerde kemâl-ı suhûletle büyük
imparatorluklar tesisine muvaffak olmaları, yahut mües­
ses hükümetlere nâ-mahsus bir hulûl ile vazı yed ediver-
meleri bence bu istidad-ı istinasdan ileri gelmiştir. He­
men bir avuç vasfına lâyık adamların Hindistan'da büyük
Mongol saltanatını kurması, Bağdad hilâfetd Arabiyesini
suhûletle ele geçirmesi, başka sûretle izah edilemeyecek
vak’alardır. Arapçada vazıh lisan unvan-ı mefharetini ka-
nazabilecek mütebahhir erbab-ı ilm ü lisan yetiştiren.
Acemlere en büyük şairlerini veren, Çinlilere büyük ku­
mandanlar ihda eden Türk kavmi, yeni muhitlerle istinas
husûsundaki bu elastikî kabiliyetinden cihangirlik
husûsunda çok istifade etmiş. Fakat millî mevcûdiyeti iti­
bariyle dehşetli zararlara uğramıştır. Denilebilir ki, Türk­
ler kendilerini unutarak asırlarca başka başka milletlerin
hesabına çalışmış yegâne kavîmdir. Hele İslâmiyet! ka­
bulden sonra Türk millleti, dinin, her kavmi aynı şekle
sokmak isteyen kuvvetli mekanizması altında yasalarını,
törelerini derhal unutarak Arap ve Acemle hissen, fikren
o kadar birleşti ki, Bağdat'ta Arap ve Şiraz'da Acem olma­
yı hiç de fena görmedi.
Türk tarihinin İslâmiyetten evvelki safhaları tetkik
edilecek olursa, Türk heyet-i içtimaîyesinin teşkilâtında,
İçtimaî ve ferdî hayatta, ailede, itikadât ve âdatta millî bir
eser-i intiba'a tesadüf olunur: Yaşayış, giyiniş, hatta düşü­
nüş itibariyle biraz Çin tesiratıyla mahlût millî hususîyet-
1er göze çarpai'. Hakanlar, beyler ananâtın muhafazasını
kendi vazifelerinin en mühimlerinden addettikleri için,
az-çok millî hisle mütehassis addolununabilirler. Bina­
enaleyh bu devrin yâdigârı olan âsâr-ı fıkriyede, meselâ
Orhun mahkûkatiyle Turfan'da elde edilen eserlerde mil­
lî hususîyetler mevcuttur. Bunları vücude getiren dimağ­
lar bilâ-tereddüt iddia edilebilir ki, milliyet hissinden
az-çok nasibedardırlar. Kable'l-İslâm, Türk âdat ve ananâ-
tına şiddetle merbût ve riayetkâr olan hakanlara en iyi,
en şâyân-ı dikkat bir nümûne Cengiz Han'dır. Onun
uzun ve pür-şeref hayat-ı siyasiyesi tetkik edilirse, milli­
yetperverlikteki itinasının ne kadar kuvvetli hatta ifratkâr
olduğu pek kolay anlaşılır.
İslâmiyeti kabul ettikten sonra dinin tesiratiyle,
Türkler yavaş yavaş eski örf ve âdetlerini terk etmeye, pa­
dişahlar bir Türk kaanından ziyade bir İslâm sultanı gibi
hareket etmeye başladılar. Kendilerini kisraların yahut
kayserlerin bir muâkıbı addeden hiss-i millîden mahrum
Sayı 44 TÜRK YURDU
Türk padişahları arasında bilhassa Sultan Mahmud-i
Gaznevî'yi zikredebiliriz. Firdevsî'ye İran Şehnâme-i
mefahirini tanzim ettirerek kendisini âsâr-dîde kisra
sülâlesinin bir uzv-ı ahiri gibi görmek ve göstermek
isteyen bu Türk padişahı, millî Acem şairinin
Şehnâme'de Turan aleyhindeki hasmane akvalini gayet
tabiî görüyor ve bundan hissen hiç rencide olmuyordu.
Timurleng'in mesaîsiyle, Türk heyet-i içtimaîyesi eski
mahiyet-i milliyesini tamamen kaybettikten sonra, Türk
milliyeti hakkındaki bu lâkaydî-i his büsbütün peydâ-yı
kuvvet eyledi. Timur'un etrafındaki erbab-ı ilm ü irfan
hep Acem lisaniyle yazıyorlar, hissiyle mütehassis oluyor­
lardı. Asya'daki bütün Türk sultanları millî lisan olarak
Acemceyi kabul etmişler, Acem tarihini, Acem ananâtını
kendi millî tarihleri, ananeleri makamına ikame eylemiş­
lerdi. İran ebediyatı ve İslâm ulûmu en ziyade Türk padi­
şahları sayesinde mazhar-ı inkişaf oldu, diyebiliriz.
Ba‘de'l-İslâm gelen Türk padişahları arasında mil­
liyetini az-çok düşünen, Türk olduğunu unutmayan iki
üç sultandan biri şüphe yok ki. Cengiz ahfadından Gazan
Han'dır. Eski Moğol tarihinin İslâmiyet tesiriyle yavaş
yavaş unutulup gideceğini, ananât-ı kadîmeden hiçbir
eser kalmayacağını pek güzel hisseden Gazan Han
meşhur Reşidüddin'e Câmiü't-Tevârih'i yazdırmış ve bu
suretle Türk tarihinin bugünkü en mühim mehazla­
rından birini vücuda getirmiştir. Refik-ı fâzılımız Ahmed
Agayef Bey. "Acaba bu teşebbüs bir millî ihtiyacın tatmi­
ni için mi idi, yahut Câmiü't-Tevârih'in Farisî lisanında
yazılması siyasî bir fikre mi müstenitti, yoksa Gazan Han
tebaası olan Farisîleri Moğollara ısındırmak için onlar
hakkında kendilerine malûmat vermek lüzumunu mu
hissetti”, mülahazalarıyla bu teşebbüsün sevâikını arıyor.
Ben birinci mülahazayı hakikate en çok yakın addediyo­
rum. Bilhassa Cengiz sülâlesinden bir hakanın, millî
an‘anâtın muhafazası için bu kadar zahmet göstermesi
gayet tabiîdir. Fakat kitabın Farisî lisaniyle yazdırılması
milliyet hissinin henüz lüzumu kadar kuvvetli olma­
dığını, Türklerin bu Acem hâkimiyet-i fikriyesine
mütevekkilâne razı olduklarını isbat ediyor.
İslâmiyetten sonra yazılmış Türkçe eserler arasında
az çok bir reng-i millîyi hâiz olan ve nâzımının Türk
hissiyle mütehassis olduğunu gösteren en mühim eser,
hicretin dörtyüz altmışikinci senesinde Kaşgar'da Buğra
Han nâmına Yusuf Has Hacib tarafından tanzim edilen
361
meşhur Kutatgu Bilig'tir. Arap ve Acem tesirâtından
muarra bir Türk ruhunu gösteren bu eserde, sanatkâr,
Türkleri, Türk beylerini methederek millî an'anâtın
nisyânına karşı ateşîn bir lisan-ı isyan ile bağırır. Türk
heyet-i içtimaîyesini hakikî renkleriyle, müdekkikâne ter-
sîm eder. Onun bütün hususiyetlerini gösterir. Tabîatin
güzelliklerine karşı câmid ve lâkayd duramaz. Baharın ilk
nefesleriyle kâinata saçılan nâ-mütenahî elvanı, göller
üstünde açılan çiçekleri, kırlara yayılan kokuları, sular
üstünde bir mesti-i nâzenin ile ilerleyen ördekleri, kazları
derunî bir incizab ile terennüm eder. Kaşgar'da, Türk
ilinin bu güzel ve merkezî sahasında Kutatgu Bilig'i takli-
den Dîvan-ı Hikmet, Bahtiyarnâme, Tezkire-i Evliya,
Mi'racnâme gibi Türkçe eserler vücuda gelirken,
Selçukîler nâmını alan Rum Türkleri lisan-ı tahrir olarak
hâlâ Farisîyi kullanıyorlardı. Devletin lisan-ı resmîsi,
sarayın ve ulemâ mehafilinin lisanı Farisî idi. İşte
Nizamülmülk, Selçukîlerin ahval-i idariye ve içtimaîyesi
hakkındaki meşhur Siyasetnâme'sini bu esnada. Acemce
yazdı. Necib Âsim Beyin pek muhik olarak söylediği
veçhile Siyasetnâme ile Kutatgu Bilig'in arasında çok
mühim farklar vardır. Siyasetnâme Farisîdir, öteki
Uygurcadır. Kutatgu Bilig saf Türk âleminden, onun
maneviyatından bahseder. Siyasetnâme Sasanîlerin usûl-i
idarelerini tazelemeyi tavsiye eyler. Siyasetnâme Türk'e
Acem papağı giydirir, İranîleştirmeye uğraşır. Kutatgu
Bilig hakikî bir Türk'ü irae eder.
Türkistan'da, kalan Türkler millî lisanlarını muhafaza­
ya az-çok gayret ettikleri halde, Anadolu'ya gelen Türkle­
rin lisanlarını ancak bir tekellüm lisanı addıyla resmî dil
olarak Farisî'yi kabul eylemeleri tabiî birtakım sebeplere
müstenittir. Memleketlerini terk ederek Arap halifeleri­
nin hizmetine giren Türkler, ekseriyetle cahil, okuyup
yazmak bilmez göçebe Kazaklar, Kanklılar, Kalaçlardan
ibaretti. Milliyetlerini bilen, Türkçenin ulûm ve edebiya­
tına vakıf olan erbab-ı ilm ü temeddün hiçbir veçhile
yurtlarını bırakıp hariçte hizmet aramaya gitmezlerdi. İş­
te Anadolu'ya gelen Türkler, uzun müddet Arap ve Acem
tesiri altında kaldıktan sonra oraya gelmişlerdi. Binaena­
leyh kendi milliyetlerini lâyıkıyla bilemiyorlar, ilim ve
edebiyat lisanı olarak Farisîye vâkıf bulunuyorlardı. Az
zamanda,, muhtelif medeniyetlere cilvegâh olmuş
müteaddit mahaller dolaşan bu Türkler tabiî her muhitin
tesiratı altında kalıyorlar, yavaş yavaş, eski âdat ve an'anât
ile Arapların, Acemlerin, Rumların, hatta Ermenilerin
362 TÜRK YURDU
âdat ve an’anâtını meze ediyorlardı. Anadolunun o esna­
daki vaziyet-i tarihiye ve coğrafiyesi, sonra Selçukîlerle
Tatarlar vesâir ufak hükümetler arasında vuku bulan mu­
harebeler, münasebetler, tesalüpler Anadolu Türklüğü­
nü çok, pek çok değiştiriyordu. Mimarî bir dereceye ka­
dar müstesna olarak, sair §uabât-ı sanat, edebiyat, musi­
kî, ulûm tekmil Acem renginde idi. Padişahlar eski İran
şahlarının unvanlarını sernâme-i mübahat ittihaz ediyor­
lar ve âdeta yeni bir Acem saltanatı kurmaya çalışıyorlar­
dı. Ne Yakub bin Leys, ne de Samanîler Acem milletine
Rum Selçukîleri kadar hizmet-i maneviyede bulunama­
mışlardır.
OsmanlI Türkleri ufak bir kemiyet hâlinde Anado­
lu'ya geldikleri zaman, oradaki Türk heyet-i içtimaîyesi
kendilerini her sûrede beletti. Terakkiyât-ı maddîye ve
maneviye kesafet ve kesret itibariyle Kaya Han kabilesine
tabîatiyle fâik olan Anadolu Türkleri arasında Osmanlılar
pek büyük bir tesir icra edemezdiler ve nitekim edeme­
diler. Reislerinin maharet ve dirayeti sayesinde Osmanlı
emareti teşekkül ettiği zaman, onu teşkil eden anâsırın
kısm-ı azami Anadolu'da birkaç asırdan beri yerleşmiş
kimselerden ibaret bulunuyordu. Binaenaleyh Selçukî
edebiyatı, Osmanlı edebiyatı gibi tasnifler, manasız ve
sahtedir. Hakikat-ı halde yalnız Anadolu Türklerinin lisa­
nı ve edebiyatı vardır.
Esasen Türk olduğu halde, birçok avâmilin tesiriyle
adeta bir Acem rengi almış olan Selçukî medeniyeti,
Türkçeyi tamamiyle ihmal ve istihkar ederek Farisî'yi res­
mî lisan hâline sokmuştu. Altıyüz yetmişaltı tarihine ka­
dar Rum Devlet-i Selçukiyesi'nin bütün tahrirât ve evami-
ri ile defterler ve hesaplar tekmil Farisî ve kısmen Arabî
lisanlarıyla yazıldığı için Türkçe mahvolmak derecesine
gelmişti. Bu sene nihayetinde Konya'yı ele geçiren Kara­
man beylerinden biri bu elîm hâle nihayet vermek isteye­
rek Türkçeden başka lisanların tekellümünü men ve bü­
tün evrakın Türkçe yazılmasını usûl ittihaz etti. Bu tarih­
ten pek az bir zaman sonra hükûmet-i Selçukiye'nin inkı­
razıyla Osmanlı Devleti'nin inkişafa başlaması Türk lisan
ve edebiyatı için bir feyiz ve tealî devresi açmıştır.
Yunus Emre'den sonra Anadolu Türklerinin en eski
ve en büyük şairi olan Kırşehirli Âşık Paşa divan-ı meşhu­
runun mukaddimesini Acemce yazmak ve divanını Türk­
çe yazdığından dolayı beyan-ı itizar etmekle beraber, ese­
Sayı 44
rinin metninde Türkçenin adem-i mergûbiyetini biraz
adem-i tenezzül ve belki ye’s ve teessürle zikrediyor:
Türk diline kimseler bakmaz idi
Türklere hergiz gönül akmaz idi
Türk dahi bilmez idi bu dilleri
İnce yolu, ol ulu menzilleri
Bu büyük Türk şairinin muakkıbleri, Farisînin letâfet
ve ihtişamı, Arapçanın servet ve azameti karşısında millî
dillerini bir türlü sevemediler ve onu daima hakir ve^
bayağı buldular. Kadı Burhaneddin'in tuyuğları, Süley­
man Çelebi'nin sade lisanı, Kemal Emin'in, Kaygusuz
Abdal'ın ve daha sair halk şairlerinin eserleri saray ve
ulemâ mehafılini bir türlü hoşnut edemedi. Sultan
Orhan ve Murad zamanlarında Türkçe tıp kitapları
yazılabilecek kadar lisan terakkî ettiği halde. Kaba Türkçe
isnad-ı cahilânesi, lisanın kifayetsizliği iddiası şiddetle
devam edip durdu. Şeyhî'den Ahmed Paşa'ya gelinceye
kadar lisan Acem edebiyatının tesiri altında incelip
güzelleşti. Mahiyet-i asliyesinden bazı şeyler kaybetmek­
le beraber sanat itibariyle epey şey de kazandı. Ahmed
Paşa'nın lisaniyle artık herşey ifade edilebilirdi. Fakat
bütün buna rağmen Arap ve Acem perestişkârları millî
lisanlarının güzelliğini hâlâ anlamıyorlar, yahut anlamak
istemiyorlardı. Tazarrunâme müellifi Sinan Paşa tıpkı
Âşık Paşa gibi eserinin Türkçe olmasından dolayı beyan-ı
itizar mecburiyetini hissederek: "Eğerçi ol nüsha bir
Türkî kitap gibidir sûrette, amma câmi-i enva-ı ulûmdur
hakikatte. Her taife haz alsun diye Türkî diline sokuştur­
dum." diyor... Bu ufak cümle, o zamanın Türkçe
yazılmış eserler hakkındaki telakkisini göstermek
itibariyle çok manidardır. Anlaşılıyor ki, o devir erbab-ı
ilim ve kalemi Türkî kitabın "câmi-i envar-i ulûm"
olacağına kani değillerdi.
Türk nesrinin tarih-i tekâmülünde pek mühim bir
mevki işgal edecek olan Kâbusnâme Tercemesi'nde,
mütercim-i eser Mercimek Ahmed, Sultan Murad-ı
Sânî'nin sade Türkçeden zevk-yâb olduğunu ve bu eseri
emr-i padişahîye tebean sade tercümeye çalıştığını
söylüyor. Mîr Ali Şîr Nevaî'nin Maveraünnehir'de lisan-ı
millîyi ihyaya sarf-ı mesaî ettiği, Muhâkemetü'l-Lügateyn'i
ile Türkçenin Farisîye tefevvukunu ispata çalıştığı bu
devrede, Anadolu'da Acem nüfûzu henüz o kadar
müstevlî değildi. Fakat İstanbul'un fethiyle Osmanlı
Sayı 44 TÜRK YURDU
saltanatı müesses ve cihangir bir mahiyet alınca, Arap ve
Acem ulûm ve edebiyatına şiddetle münhemik olan
Fatih Sultan Mehmed payitahtında bütün fuzalâ-yı
İslâmiyeyi cem'e çalıştı. İran ve Arabistan'dan gelen her
şair, her âlim padişahın meclis-i musahabetine kabul
olunuyor ve kıymet-i şahsiyesine göre büyük mükâfat­
lara, lütuflara nail oluyordu. Latîfî Tezkiresi'nde bu
devrin temayiilât-ı Acemânesini gösterecek garip bir
fıkraya müsadif olmuştum: Bu devir şuarasından Lailî
nâmında Tokatlı bir şair, Acem dervişi kisvesine girip
sohbet-i padişaha nail olmuş, Câmî'den vesair fuzalâdam
birçok selâmlar tebliğ etmiş. Fakat günün birinde Acem
olmayıp müteaccem olduğu anlaşılınca düçar-ı istiskâl
olmuş. Mumaileyh bu vak’a üzerine nazmettiği bir
şiirinde "Acemin her biri ki, Rum'a gelir. Ya vezaret ya
sancak uma gelir" diyerek Acemlere karşı gösterilen
teveccühlere isyan ediyor.
Baburnâme'sini Çağatay lisanıyla yazarak hiss-i millî­
den mahrum olmadığını gösteren Büyük Babür Şah
Hind'de, Ali Şir Nevaî Maveraünnehir'de çalışırlarken, İs­
tanbul'da bir kat daha inceleşen Türkler kendi Türklük­
lerini unutuyorlar, biraz Arap, biraz Acem, biraz Bizanslı
garip bir şekil arzediyorlardı. Araplar, Acemler, İslâm ve
Rum dönmeleri, Arnavutlar, Çerkezler burada umûmî ve
müşterek bir mahiyet alıyorlar ve her halde Türklükten
mütebaid ve müteneffir bulunuyorlardı. Memleketin ha­
kikî sahip ve hâkimleri olan Türkler bundan rencide ol­
mak şöyle dursun, bilâkis muhacimlerin ön saflarında
bulunmak sûretiyle gafletlerini ispat ediyorlardı. "Cahil
Türk, kaba Türk" gibi sıfatlar, "Türk billûru görse sırça sa­
nır" gibi müzeyifane şiirler, "Türk'e beylik vermişler, ipti­
da babasını öldürmüş" gibi tahkîr-âmîz darb-ı meseller
daha bu esnada meydana çıkmaya başlamıştı. Padişahlar
mektuplarını Farisî veya Arabî lisaniyle yazdırıyorlar,
umûr-ı hükümeti asi ü nesli meçhul dönmelere, devşir­
me çocuklarına tevdi eyliyorlar, hükümetlerinin tarihini
Acemce zabtettiriyorlardı.
Türk ehlinin ey hace biraz başı kabadur,
diyen Bâkî,
Cahilim, Türk-i merkeb-etvârım
Hâr-ı lâ-yefhem-i alef-hârım
İtirafında bulunan Vahid-i Mahtumî,
Nice söz söylenür ol yirde kim şair sanur kendin
Galat-perdaz-ı manâ bir müzevvir Türk-i lâ-yefhem
363
Türk'e Hak çeşme-i irfanı haram etmiştür
Eylese her ne kadar sözlerini sihr-i halâl
Tefevvühatında bulunan Nefî, hatta:
Ne görmüş Rüstem-i Kâvus'dan Firdevsî-i Tusî
Ne görmüştür bir iki Türk'den Vassaf sevdâyı
Diyen Nedîm, bu kendilerinden bî-haber Türkler,
hep zamanlarının telakkiyâtına bir tercüman oluyorlardı.
Ahmed Vefık Paşa'nın müdafaa ettiği veçhile burada Türk
kelimesinin köylü makamında istimal edildiği ve binae­
naleyh bir tahkire delâlet etmeyeceği iddia olunamaz.
Farz-ı muhal olarak öyle addetsek bile Türk kelimesinin
bu kadar bâdî-i tezyif olması herhalde çok manidar bir
şeydir. Bâkî ile muasır olan Taşlıcalı Arnavut Yahya Beyin
Gülşen-i Râz'ında:
Arnavud aslı oluptur aslım
Kılıç ile dirilir her neslim
N'ola ol taife-i şîr-efken
Kılsa şahin gibi taşlıkta vatan
Diye milliyetiyle, Arnavutluğuyla mağrur olduğu bir
esnada, Bâkî gibi en büyük bir şair-i rübabımızın Türk­
lükten müzeyyifane bahsetmesi ne kadar elîmdir. Mâma-
fıh bu adamlar kendi şahsî telakkilerinden ziyade zaman­
larının telakkiyât-ı müşterekesine tercüman oluyorlar,
"etrak-i bî-idrak" tabirini adeta manasını anlamayarak is­
timal eden vak’a-nüvis efendilerle hissen ve fikren iştirak
ediyorlardı.
Milliyete ve millî lisana ehemmiyet vermemek husû-
sunda padişahlarımız da bir istisna gösteremediler.
Şâyân-ı dikkat bir Acem şairi olan ve Vassafın Tarih-i
Marûfunu dalmayanında gezdiren Sultan Selim, madde­
ten fatihi olduğu İran'ın manevî esiri idi. Sadînin Hâfız'ın
pür-şiir ü ahenk lisanı onu âdeta gaşyediyordu. Halbuki
Selim kadar İran'ın meftûnu olmayan ve sıfat-ı hilâfeti
elde edemeyen Sultan Bayezid bile millî tarihimizi Farisî
lisaniyle İdris-i Bitlisî'ye yazdırmış ve Türkçe bir tarih
tertibini neden sonra Müeyyedzâde'nin teşvikiyle
Kemalpaşazâde'ye havale etmişti. Çünkü herkes, hatta
"Nazm-ı nazük Türk lafzıyla iken düşvar olur" diyen
Fuzûlî bile, lisanımızın Arapça ve Acemceden dûn bulun­
duğuna, kaba ve ahenksiz olduğuna vicdanen kani idiler.
Hadîkatü's-Süedâ mukaddimesi Fuzûlî'nin bu garip
kanaatine en kat1 bir delildir.
364 TÜRK YURDU
Türkçenin noksanlığı, kabalığı hakkındaki bu yanlış
tarz-ı telakki, lisanın en zengin, en mütekemmil devir­
lerinde bile devam etti. Ceddi Yavuz Sultan Selim gibi
İran sanat ve medeniyetinin perestiş-kârı olan Sultan
Murad-ı Râbi, zaman-ı saltanatı vukuatını nazmen yaz­
masını şair Mülhemî'ye emretmiş, o da "Şehinşah-nâme"
unvanı altında Farisî bir tarih-i manzuûm vücude getir­
mişti. Şair bu eserin yalnız mukaddimesini Türkçe
yazıyor ve bu mukaddimede "mizac-ı hümayuna Türkî
zeban değil Farisî gibi selîs ve revan" diyerek, kitabını
Acemce yazmaktaki mazeretini gösteriyor. Halbuki bu
devirde Türkçe Nefî'nin dest-i metîn-i sanatına geçmiş
ve bütün kabiliyet-i ahengini göstermişti.
Alımed Hikmet Bey, millî lisanımızı seven ve onun
güzelliğini anlayan yegâne şair olarak Nâbî'yi irae ediyor.
Ol dil-gûşa mealler ol hürde nükteler
Mümkün midir bula Arabistan'da sûreti
Ol can-fezâ sühânlerin ol şuh edaların
Ahkâmların lisanına olsun mu nisbeti
Olsun mu hiç kelâm-ı zarîfaneye bedel
"Isbır şeva te'al tenkaşiv" ibareti
"Bağzilik" hitaplarından gelür mi hiç
Lafz-ı "A canım! Ay efendim!" letâfeti
Ekseriya kafiyelerin istibdadına göre sevk-i efkâra
mecbur bir şairin bu muhtâsâr sözleri, her ne olursa ol­
sun, Nâbî'nin millî lisanı sevdiğini, onu eslâfı gibi sefil ve
muhakkar görmediğini ispat ediyor. Nedim'den sonra
millî lisana, millî şiirlere, şarkılara karşı gösterilen tema­
yül bilhassa Şinasî'den sonra daima arttı. Şairlerimiz, mu­
harrirlerimiz "OsmanlI lisanı bu lisandır fikriyle ne bahr-ı
bî-gerandır" teranesiyle millî lisanı sevmeye ve sevdirme­
ye hasr-ı gayret ettiler. Fakat, yalnız o kadar... Millî tarih
ve millî duygu pek yakın zamanlara gelinceye kadar hat­
ta mütefekkir yüksek sınıfın bile tamamen meçhulü kal­
dı. Millî bir vicdandan mahrum olduğumuz için yüzümü­
zü ekseri yanlış ve yabancı mihrakların sert, bârid mer­
merlerine çarptık ve meçhul hislerimizin mihrakım bir
türlü bulamadık. Biraz tetkik edecek olursak, millî bir şa­
ir addettiğimiz Namık Kemal'in bile Türklük hissine kar­
şı ne yabancı, ne kayıtsız kaldığını pek kolay anlarız. Şim­
di bize, millî lisan ile millî tarihin ve bunların tevlîd ettiği
millî duygunun şu son yetmiş seksen senelik devre-i tan-
zimatımızda nasıl bir telâkkiye mazhar olduğunu anlata­
rak bugünkü milliyet cereyanının menşe ve esaslarını
Sayı 44
irae etmek vazifesi kalıyor ki, onu, karilerimin müsaade­
siyle başka bir makalenin dûş-i tetebbuuna terkediyo-
rum.
Köprülüzâde Mehmed Fuad
HAMİD-FİKRET
Bir İki Söz
Bir milletin bayatıyla edebiyatını bemen aynı şey telakki
edenlerdenim. Sanatkârlar bangi akideyi esas tanırlarsa
tanısınlar, tarib bize ispat ediyor ki, şiir ve sanat itila veya
inbitatın eseri olduğu kadar müessiridir de... Bu itibarla On
Temmuz'u takdis emeliyle neşrine karar verdiğimiz şu müm­
taz nüsba için aşağıdaki satırları karalamaya başlarken
muvafık bir harekette bulunduğuma bükmettim.
Türk Yurdu'nun muhterem karileri ikinci bir makale­
mi bekleyebilirlerdi. Çünkü evvelce Edebiyat-ı Cedide sa­
hiplerinin -Cenab müstesna- şiirlerimizi Le Langage İntel-
lectuel (zihnî beyan)den kurtaramadıklarını söylemiş, ve
"Bu husûsu izaha çalışacağım." demiştim. Fakat zannet­
mem ki, -hususîyle Fikret Bey hakkında şimdiye kadar
serdettiğim naçiz düşüncelerimi mütalaa külfetini ihtiyar
buyuran zatlar- Hâmid-Fikret serlevhalı bir makale yaza­
cağımı ümit etmiş olsunlar... Eğer Edebiyat-ı Cedide'ye
Fikret Edebiyatı denmese ve hakkındaki doğru yanlış bü­
tün fikirlere rağmen o bir icaza (prestige) mâlik olmasay­
dı, vakıa iki şahsiyet arasında bir mukayese manasını if-
ham eden şu unvanı intihap etmezdim. Fakat mademki
edebî âmmemiz onbeş sene evvelki yazılar düşünülünce
herkesten evvel Fikret'i hatırlatıyor, bu İçtimaî vâkıanın
görünmez bir nüktesi var demektir. İşte ben Edebiyat-ı
Cedide sahiplerinin şiirimizi zihnî beyandan kurtarama­
dıklarını izaha çalışırken, bu nükteyi de keşfe gayret ede­
ceğim. Muvaffak olabilirsem, faydalı bir iş gördüğüme ka­
ni olacağım.
*
Makber hâlıkı ne yapmıştı? Bahse bununla başlamak
ve bunu da tayin için ondan evvellere bakmak istiyorum:
Edebiyatımızın şark mektebi Şeyh Galib’le, daha
doğrusu onun ilk eseri olan Hüsn ü Aşk ile son bedîası-
nı meydana koymuş ve hemen bir yıldırım gibi düşmüş.
Sayı 44
bitmişti. Galib'den biraz sonra gelenlerin en meşhurları­
na kısa bir nazar gezdirmek kâfidir.
Acem edebiyatının taklidinden doğan bu mektep
esasen pek dardı. Şekilcilik bu mektebin esası demekti.
Şair meselâ gazel yazarken redife tebaiyete mecbur kalı­
yor, nazı bir çeşm-i cevaba karşı dembeste göstermek gi­
bi incelikler yaparken her beyitte tekrar ettirdiği ''senin''
kelimesinin hatırı için zâhidin cildindeki sıkletten ve bu
sıkleti zavallının kitabındaki hacim ile anladığından bah­
sediyor, eski edebiyatçıların "yek-avazî" dedikleri şeye ta­
mamen riayet edemiyordu! tabiata hemen hiç göz gezdî^
rilemiyor, tasvir yolundaki satırlar ancak kasidelere "gi­
rizgâh" olmak üzere meydana geliyordu. Mâmafıh kıy­
metli ehliyetler tezahür ettirmeyen bu noksan, büyük ka­
biliyetlerin inkişafına mâni olamıyordu. Fuzûlî, Bâkî,
Nefî, Nedim, Galib Türk edebiyatına - inkâr edilemez ki
- yüksek dereceyi vermişlerdir.
Şark mektebine böyle kısacık baktıktan sonra iflâs
devresine ve bu devrenin meşhur kahramanlarına geçi­
yorum.
İkinci Sultan Mahmud zamanının edebiyatı şöyle
hulâsa edilebilir: Kelime oyuncakçılığı ve herze-gûluk...
Bu devrenin en şöhretli simaları Keçecizâde İzzet
Molla ile Sünbülzâde Vehbî Efendi'dir.
Birinci zat, Bahar-ı Efkâr, Hazan-ı Âsâr unvanlı muaz­
zam iki divanın sahibidir. İlk eserinin "Tayin-i İsm-i
Dîvan" bahsinde, "İzzet, mahlas bir nice şair-i mahir bu
izzet-i zilletkarîne muasır ve gayr-i muasır alâ-haddihim
( ü Biraz evvel İkinci Sultan Mahmud zamanının edebiyatını kelime oyuncakçılığı ve herze-gûlukla hülâsa etmiştim. İzzet Molla'mn şu gazeli
iddiamı ne güzel kuvvetlendiriyor:
Yâr ile bir iki mi üç sularında attık
Dördü geçmiş idi saat beşe vardı yattık
Altımermer'de Yedikuleli bir seng-dile
^ Sekizinci yıla gelmiş katı pek güç çattık
Dokuz on yıl beni aldattı o tâcir-beççe
Kâle-i vasla bu şeb can virüp aldık sattık
Var idi onbir oniki onüç ondördünde
Pek küçüktür diyüp ağyârı hele aldattık
Onbeşinci gice ol mâh-ile mehtâba çıkup
Feleğin encümünü biri birine kattık
Nedir onaltıda bu onyedi yıllık işve
Sitemin böyle tedâhülle giderse battık
Onsekiz sofra-i ihsâna değişmem İzzet
Nân-ı Mollâ'yı ki biz nimet-i gayrı tattık
TÜRK YURDU 365
nakş-perdaz-ı safha-ı müessir olmuşlardır. Benim onlar­
dan mâ-bihi'l-imtiyazım ancak Sultanü'l-evliya, bürha-
nü'l-asfiya Cenab-ı Mevlâna Efendimiz hizmetlerinin
hâk-i rûyî-i âsitan-ı intisabları olup" diyorsa da bu intisab
gazellerinin maktalarında Mevlâna hazretlerinin yâdın­
dan ibaret kalmıştır. Eseri için:
Esrarını Mesnevî'den aldım!
Diyen Hüsn ü Aşk muhayyili ile -hâşâ!- karşılaş­
tırmaya lüzum yok. Müthiş divanlarından istenilen bir
sahifesini okumak kâfidirfÜ.
Keçecizâde, edebiyattaki nasipsizliğini anlayabilmiş
mi idi? O bütün hiçliğine rağmen ekseriya Nefîleşmek
istemiş, ve bir gazelinde:
İzzetâ sen gelmeden evvel Nedîm-i şairin
Misli halk olmaz diye çok güft ü gûlar var idi
Diyerek Nedim ile müsabaka cesaretini göstermiştir.
Biraz da ötekinden, Sünbülzâde Vehbî'den bahset­
meliyim. Bu zat, zamanının edebî kanaatim eserlerine
İzzet'ten çok fazla aksettirmiştir. Cinasa, kalbe, îhama
misal arayanlar, divanının her sahifesinin hatta her
satırında bu münasebetsiz şeyleri bol bol bulabilirler...
Kâlâ-yı visâli çıkarup gizli mezâda
Ey şuh-i sitem-pîşe bizi satmaya gelmez!
Beytini yazdığı için tab‘-ı bülendini minare kadar
yüksek görmüştür. Çünkü bu iki satırda, bir taraftan
kâlâ-yı visâl ile mezad ve satmayı bir araya getirerek
müraat-i nazir yaptığı gibi öte taraftan da satmaya iki
366 TÜRK YURDU Sayı 44

mana verdirerek tevriye vücuda getirmiştir. Bu Lutfıye
nazımı için ka'bına erişilmez hüner-verliktir. Yurd'un te­
miz sahifelerini kirleteceğini düşünerek hatta en ehveni­
ni yazamadığım bazı münasebetsiz(Ü yazılarını bulur,
okursanız hem o devrenin zihniyetini, hem de Akif Pa-
şa'yı ve nihayet Hâmid'i yetiştiren sebeplerin birincisini
anlamış olursunuz.,.
*
Her inkılâp, sebeplerinden bir çoğu keşfedilemeye-
cek derece mu’dıl ve batı bir tekâmül eseridir. Fakat
zaman olur ki, bir an içinde atılan ve patlayan gülle gibi
tezahür eder. İşte şark mektebine ilk aksi hareket böyle
oldu. Birgün Adem kasidesinin tantanacı nazmı ortaya
bir mersiye attı. Bu o kadar samimî idi ki, zamanının
manzumeleriyle aralarında bir uçurum vardı, denilebilir.
Âkif Paşa garp lisanlarından hiçbirine agâh değildi.
Bu malûm olunca mühim bir netice kendi kendine mey­
dana çıkıyor. Şark mektebini iflâs etttiren ilk hareket ha­
ricî bir tazyikin değil, dahilî bir hamlenin mahsulüdür.
Demek oluyor ki, Ethem Pertev Paşa'nın tercümeleriyle
başlayan Garp mektebi, zarurî birtakım sebepler altında
teessüs etmemiş olsaydı, Âkif Paşa bugünkü millî tema­
yülün meş‘al-keşi olacak ve ikinci taklit devresinin başın­
da haksız olarak gösterilmeyecekti.
Son devrenin umûmî hatlarını çizerken ’Av'ava" sa­
hibinin Hugo'dan naklettiği manzumelerden bahsetmek
istemem. Yalnız diyebilirim ki, o parçalar, başka milletle­
rin edebiyatlarında ne gibi bedîalar olduğunu anlattı. Şi-
nasi'ye gelince O, daima sadeliğe doğru yürüyen lisanı­
mızın mübeşşiri olmakla beraber edebiyat noktasından
birşey yapmamıştır. Bir şair miydi, asla...
Nihayet Hâmid yetişti. Fransız edebiyatı müdekkikle-
rinden Jorj Plisiye'nin Poul Verlaine hakkındaki şu tavsi­
fini Abdülhak Hâmid için de muvafık buluyorum:
"Kendi selikasından başka usûle riayet etmez, ruhun
mütelevvin ve fanî samîmiyetinifü esrar ve hülyayı ter­
cüme eder" bir şair... Hâmid'in, zamanındaki sanatla fay­
dayı mezceden edebî akîdeye fikren kanı göründüğünü
kabul ile beraber iddia ederim ki, şiirde miyar olarak
yalnız kendi bediî zevkini tanımıştır. Eşber'de, Tarık'ta,
hatta Tezer'de bir satır gösterilemez ki, sanattaki istiklâli
sarsmış olsun. Bu noktada Vatan müellifiyle Hâmid
arasında mukayese kabul etmez bir fark vardır.
Makber şairinin selikasından başka bir usûl tanıma­
ması, bu selikanın ibda ettiği kalbî beyana rağmen şekil
itibariyle Türkçeyi işleyememesini mudb olmuştur. Hâ­
mid o kadar âzâde bir şairdir ki, mensup olduğu lisanla
zaten münasebeti olmayan aruz vezninin îka ettiği zarar­
ları kaldırmaya zaman bulamamış ve her eseri lâhûtîliğiy-
le beraber baştan başa noksanlarla memzuc kalmıştır;
Onda imaleler, ifadesizlikler az değildir.
Aynı zamanda Ateş-pâre nazmına varıncaya kadar za­
manındaki edebiyatçıları icazı altında bulundurarak, şiir
âlemimizde pek yeni bir hayat yaratmasına rağmen sis­
temden mahrumiyeti en yakın arkadaşlarını, Takdîr-i El-
han sahibi de dahil olduğu halde gül ü andelib, mey ü
muğbeçe mevzularından kurtaramamıştı.
İşte bahsimiz bu noktayı bulunca Tevfık Fikret Beyi
hatırlamak icap eder. Ve zannederim ki, yukarıda söyle­
diğim İçtimaî vâkıanın nüktesi de burada kendi kendine
inkişaf edecektir: Rubab-ı Şikeste şairi herşeyden evvel
sistemci bir nazımdır. Ve hâiz olduğu şöhret de sırf bun­
dan doğmuştur. Fikret Hâmid'in aksine olarak fikren sa­
natın yalnız sanat için olduğuna kail görünmekle beraber
onu İçtimaî bir âmil olarak telâkkî ettiği kitabının her sa-
hifesinde görülür. "Ayaklarında kanatlarla sanki aşk u ha­
yat" uçan bisikletli bir kadını anlatırken bize "tehâlükün
hayatı birkaç adım fazla koşturup yormak"tan başka bir­
şey olmadığını söyler.
Son bediiyat nazariyelerine göre, sanatın mevzuası
içtimaan makbul ve tatbikan faydalı timsallerin teb'idin-
den başka bir şey değildir. Şairin heyecanları arasına böy-

(Ü Sünbülzâde ile şark mektebinin iflâsı tamamen meydana çıkmıştır. Şüphe yok, zamanında pek azîm bir şöhrete mazhar olan Vehbî edebiy­
atımız için herşeyden evvel bir yüz karasıdır. Nezih bir zekâ ile okunabilecek derecede bedîîleşen perde-bîrûnâne bir mevzuun, kaba bir
zihin ile ne iğrenç bir çamur olduğunu takdir etmek isteyenler, Nedîm'in İbrahim Paşa vasfındaki kasidesinin meşhur girizgâhı ile Vehbî'nin
Kıt'a ez metalibâteş mutazammın lâtife-i imamiye unvanlı manzûmesini birlikte okuyabilirler... Bu itibarla derim ki, Şark mektebinin iflâsına
son zamanların çirkin sözleri tesir etmekle beraber asıl âmil şekilcilikteki ifrattır.
G) Türk Yurdu'nun Hâmid hakkındaki istimzâcına, edip ve muharrirlerimiz tarafından verilen cevaplar arasında Halide Hanımefendinin şu
satırlarını kıymeti takdir edilemeyecek derecede yüksek bir keşif telakkî ediyorum;
"Abdülhâk Hâmid Bey Türk şairlerinin yalnız en büyüğü değil, kalbimizin en âşinâ ve yakîn şairidir."
Sayı 44 TÜRK YURDU
le amme hikmetleri karışınca, sanat noktasından düşme­
si muhakkaktır. Bu sükûta mukabil aynı kuvvette bir de
itilâ vardır ki, o da halkın tabîatiyle verdiği şöhrettir,
Fikret'in sistemcilikteki kuvvet ve mahareti, bir taraf­
tan kendini meşhur yaptığı gibi nazımda şekil itibariyle
mühim şeyler vücuda getirmiştir. Bir kerre O, edebiyatı
İçtimaî bir âmil olmak üzere kabûlünün neticesi olarak şi­
irimizden mahut meyhane âlemlerini, muğbeçe rezalet­
lerini ebediyen kaldırdı. Zavallı "zâde-i şair" nâzımı Meh-
med Celâl'in cahil inatlarına rağmen, yavaş yavaş kimse
bu münasebetsiz mevzuları tekrara cesaret edememeye
başladı ve nihayet büsbütün modadan çıktı.
Sonra, ilk defa olarak Türkçeyi aruz ile tamamı bir te­
life çalıştı ve muvaffak oldu. Zihaf, imâle görünmemeye
başladı. Hissedildi ki, nazım lisanımızı ilk işleyen Fik­
ret'tir, Hâmid'in selikaya tâbi olmasına mukabil, inti-
zam-perverlik,,, İşte Rübab-ı Şikeste şairinin edebî seci­
yesi,,, Bu itibarla diyebilirim ki, onbeş seneden beri te­
madi eden edebiyat, hakikaten "Fikret edebiyatf'dır. Ce­
nah da dahil olduğu halde bu noktada bütün Edebiyat-ı
Cedide sahipleri onun arkasından gitmiştir, Fikret de:
Büyürdü beslenip ümid ile teessürler
Rükûd-ı nâimîni dişliyor enîn-i kilâb
mısralarında olduğu gibi az çok noksanlar vardır.
Ben zaten ona büsbütün kusursuz diyemedim, sistemci
olduğu için şeklen edebiyatımıza büyük hizmetler ettiği­
ni söylemek istedim.
Fikret, ruh itibariyle asla büyük bir şair değildir. On­
da ne şedîd bir muhayyile ne müfrit bir hassasiyet vardır.
Bu noktadan bizzat kendisinin semâ-pâre-i nev-dide de­
diği Cenap derecesine yükselemez. Fakat Fikret'te gayet
garip bir mizaç vardır ki, bu mizaç ile de tahlile şâyândır.
Bakarsınız, gözlerinde ümidin rengîn ve zengin şuaları
parlar. O an içinde hayat bir hıyâbândır. Bakarsınız, ye’s
ve nefret karanlık bir kâbus gibi zavallı şairi ezmiştir! Ar­
tık hayat çetin ve geçilmez çalılıklardan ibarettir. İşte bu
sûrede Fikret'te nikbinlikle bedbinliğin mütemadi çar­
pışması hissedilir, Mehmed Rauf Beyin delâletiyle hayatı­
nı da öğrenince, Fikret'in duygularını takrir edememiş
büyük bir şair olduğuna hemen hemen hükmederiz,
şüpheleniriz ki, böyle fikir ve his zelzeleleri arasında ya­
şayan bir nâzımın bizi fazla tehyic edememesinde bile­
mediğimiz bir sebep mi vardır? Ve bu şüphe nazarımızı
367
Hâmid'e çevirir, o zaman anlarız ki, Makber, munfasıl de­
ğil, mütemadi olan şeniyet (realite) nin olduğu gibi tebli­
ğinden ibarettir, Hâmid heyecanlarını vüsubî (dynami-
que) halde takrir ediyor. Evvelki makalemde de izaha ça­
lıştığım gibi şimdi asiyken, şimdi af temenni ediyor, biraz
evvel gülerken biraz sonra nedamet gösteriyor. Hulâsa
Makber, öyle bir eser oluyor ki, okuduğumuz zaman şa­
irin o dakikalarını yaşıyoruz ve işte şiirin hakikî lisanı, kal­
bi beyan dediğimiz şey de budur. Fikret'teki heyecanlara
gelince, biz onları rükudî (statique) bir şekilde görüyo­
ruz. Şimdi Hâmid'le Fikret'i anlatmak için şöyle bir teşbih
yapayım: Sinema kurdelalarını teşkil eden müteakip re­
simlerin perdede vücuda getirdiği hâli göz önüne getiri­
niz, Farzediniz koşan bir adam gösteriliyor. Bu, Hâmid'in
bediaları makineyi tevkif ettiğiniz takdirde husûle gele­
cek hâl Fikret'in manzumeleri demektir. İşte inkılâp
anından beri edebiyatımızda görülen temayül Fikret'in
rükudî şekle soktuğu şeniyeti vüsubî hâlde takrire
uğraşmaktan ibarettir. Başka bîr tabirle şiiri, zihnî beyan­
dan kurtarmak, ona kendi lisanını, kalbi beyanı iade
etmektir.
Fikret'e kadar tahrirî lisanımızın hiçbir sisteme mâlik
olmaması Türkçeyi hemen hemen tekâmülden mahrum
bir heyette gösteriyor. Halk ile kendi arasında daima
derinleşen bir uçurum hâsıl ediyordu. Zaman zaman
gayet samimî bir ifade vücuda geldiği halde yine müthiş
iğlak zavallı Türkçeyi boğuyordu, Fikret buna yegâne
çareyi tebliğ itibariyle tahrir lisanının tekellüm lisanına
yaklaştırılmasında buldu. Kalbî beyanın zararına olarak
şekil noktasından halk lisaniyle satırlar meydana getirdi.
Velev ki halkın tanımadığı kelimelerden müteşekkil
olsun... Takdir edemiyordu ki, bir lisanın tabiî bir hâle
getirilebilmesi, bünyesinin tedkikine muhtaçtır. Ne yazık
ki. O, fesahat için Türkçenin lisaniyetini değil, Arapçanın,
Acemcenin kaidelerini esas tanımıştır. Bundan dolayıdır
ki, bir taraftan doğru yazmış olmak üzere:
-Sen cesur ol gayyûr ol, en sâkin
Yolculuk uykudur...
-Bu geçit işte böyle dar, muavvec
demesine mukabil öte taraftan meselâ, kârbanı bir
türlü kervan yapamamıştır. Ve sonra eski ediplerin düçar
olduğu seci ve redif belâsından âzâde olmasıyla beraber
aralarında asla anat (nunce) olmayan alın, cebin, nasiye
misilli kalimelerden lüzumsuzlarını atamadığı gibi bu
368
miyana pîşanî kabilinden daha yabancılarını da katmış,
edebiyatı şekil ve süs zu‘m edenlerin arkasından
gitmiştir. Başka bir tabirle Fikret de dahil olduğu halde
yeni lisan cereyanına kadar şiirin kelimecilikten pek
başka şey olduğunu anlayanlar bulunmamıştır, dense
hata edilmemiş olur zannederim(b.
Edebiyat-ı Cedide sahipleri içinde kalbî beyandan ay­
rılmayan yalnız Evrak-ı Leyal şairidir: Yakazat-ı Leyliye gi­
bi, Temaşa-yı Hazan gibi, muhayyilesindeki vüsat ve ne-
zaheti gösteren bedialar iddiamı her zaman teyit eder.
Fakat kendi zevkinden başka birşey tanımaması, sistem
nâmına herşeye lâkayd kalması bir taraftan Fikret'e mu­
kabil onu edebî âmme nazarında mühmel bıraktı. Öte ta­
raftan da bu sistemsizliğin icap ettirdiği âzâdelik, şekil
noktasından kusursuzluğa isal edemedi. Cenab'ın he­
men her manzumesinde tesadüf edilen imaleleri ve ara-
sıra görülen "nahcir", "dam-gâh" gibi lüzumsuzluğundan
başka çirkinlikle malûl olan kelimeleri hatırlamak kâfidir.
Fecr-i Âtî ile beraber edebî lisanımızın Fikret
lisanından büsbütün başka bir mahiyet iktisap ettiği iddia
olundu. Bu, kalbî beyana şuursuz bir rücüdan başka
birşey değildir ve şiirimizin geçirdiği safhaları tetkik
etmeden edebiyatımızın son dört senelik kısmına filân ve
yahut fülân genci müdür tanımak, madalyanın yalnız bir
tarafını görmekle birdir. Aynı zamanda unutmamalıyız ki,
lisan, İçtimaî bir taazzuvdur. Bu sıfatla onbeş sene evvel­
ki hâlinde kalmayacağı, gittikçe ve tabîatiyle işlenmiş
bulunacağı şüphesizdir, Üçüncü bir noktadan da Fecr-i
Atî devresinde, Fransa'da Sembolizm modası geçme­
mişti. Galiba bir Rus'un pek güzel anlattığı gibi gerek
(Ü Benim ve arkadaşlarımın bu kanaatine rağmen tuhaf ki, meselâ, Mehmed Rauf Bey geçen sene yeni lisan bahsine şöyle geçici bir fiske vur­
mak isterken aynı şeyi söylüyor ve hiç birimizin kani olmadığı bir fikri bize isnat ederek Genç Kalemler Tahrir Heyeti'ni tahtie ediyordu.
TÜRK YURDU Sayı 44
mevzu ve gerek lisan noktasından Fecr-i Âtî şairleri Jorj
Rodenbah'tan Fernan Greg'a kadar bütün sembolistlerin
arkalarından gidiyorlardı.
Bir milletin hayatı ile edebiyatı aynı şey olmasına
veyahut Bergson'un tabirince, "sanat, hayatın doğrudan
doğruya keşfi (vision)" bulunmasına nazaran demin izah
ettiğim Fecr-i Âtî edebiyatının da iptidaiyeti iddia oluna­
mayacağı gibi netice olarak bugün inkişafa başlayan millî
cereyanın yaratacağı edebiyat ile de katiyen münasebeti
bulunmadığı meydana çıkar. O, dört asırdan beri sürük­
lenip gelen âkim taklit hengâmesinin son dakikalardaki
ca1î eninlerindendir. Şark mektebi ile garp mektebi
arasında nasıl bir hiç benzemeyiş hâsıl olmuş ise yakında
tezahür edecek hakikî ve millî edebiyatla da, artık mazi
olmaktan başka bir meziyeti kalmayan dünkü ve
bugünkü eserler miyanında yine öyle bir benzemeyiş
hâsıl olacaktır.
Bu benzemeyiş, bu uçurum iki üç seneden beri
kendi kendini hazırlıyordu. Fakat bugün bir el, tıpkı
Fransız istilâsından sonra Almanya'da olduğu gibi felâket­
ten doğan intibahın azîmkâr eli onu derinleştiriyor ve
parmaklarını ısrar ile karışık bir noktaya artık Türkler için
ibda güneşinin doğacağı cihete tevcih ederek haykırıyor.
Kendi güzelliklerinizi tanıyınız ve onları biraz da siz
yaratınız.
Kadıköy 8 Tem m uz 1329
Ali Canib
 m m İ0

'Tûr'kl^rm lut<lesme Ç akşır

YIL: 2 SAYI; 45 (25 Temmuz 1329-7 Ağustos 1913)

6 K i e ^ f ii K d c i i t f e 4 <t ı

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia / Abdülhak H âm id

; Vatan Duygusu / Celâl Sahir

İçtimaiyât: Türklük, İslâmlık, Osmanlılık / Köprülüzâde Mehmet Fuad

Trabzon Valisi Süleyman Nazif Beyefendiye / Ahmed Agayef

Tercüme-i Hâl: Şair Ahmed Neyli Efendi / B ursalı Mehmed T ah if

OcağTnda Muhaseben Fenniye ve Tarihiye / Mehmed Ziya

İktisat: Türk Gençliğine Mektup / Parvus

Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit

Türklük Şuûnu: İzmir Seyahati / K. N.

Edirne’nin İstirdadı, İzmir Seyahati, Akçuraoğlu YusufBey / T. Y.

Sayı 45
TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır
EDEBİYAT
LIBERTE
Mukaffa Bir Facia
(Başı 2 'n d yılın 13'üncü sayısında)
Cühelayı azl, ulemâyı ibka
Hâinleri de tağrib ve iclâdır
Evet Liberal gidecek! Mutlaka
Gidecek!.. Gitsin! Gitmesi evlâdır
Gitsin! Tâ ki neslimizde nev-peydâ
Demlerin gideceği dem gelsin
Gitsin! Fakat vatanımıza a‘dâ
Müstevli olarak mukaddem gelsin
Gitsin!.. Gitsin! Ne lâzım ye’s ü hırmân
Gün bitmez, elbette bir zaman gelir
Yine avdet eder, fakat o zaman
Gittiği gibi değil, yaman gelir
Hak o günü bir an evvel göstere
O gün Liberte sarayı terkeder
O gün Hen, Entrik, Entre
Terahizon da memleketten gider
O gün esir Liberte Nasyon'un
Vatan halkın olup devlet kurtulur
Inyorans'ın, Hen'in, Traizon'un
Kralı halkın hükümdarı olur
O gün sârik, mürtekip, hâin, alçak
Cinayet, cellât, gadr, gaddar kalkar
Şiş, balta, hançer, kılıç, kalkan, bıçak
Çengel, kazık, tomruk, kürek, dar kalkar
Yerine kalem, mektep, kâtip, kitap
Sınaat, marifet, fazilet gelir
Mehâkim, kavânin, mecâlis, adap
Hukuk, insaniyet, adalet gelir
Hep birlikte icra-yı keyf ve işret
Hep müştereken hiss-i gam ve keder
Hep ittihat, hep hüsn-i muaşeret
TÜRK YURDU 371
Onbeş günde bir çıkar
Hep adi ü müsavât, herkes birader
Zindan yıkılır! Esaret nefye gider
Hürriyet nedir, o zaman görsünler
Gitsin! Giderse böyle avdet eder
Ben razıyım, Liberal'! sürsünler
Bitm edi
Abdülhak Hâmid
ŞİİR
VATAN DUYGUSU
"Vatan hür ve muhterem olarak yaşanılan yerdir ."
Abdullah Cevdet
İnsan için hür, muhterem yaşanılan yer vatandır
Düşüncesi bilgiçlerin dimağında yer bulursa
Ve bu fikrin zulmetine gençlik gözü doğrulursa
İstikbâlin temelleri böyle fena kurulursa
Artık bizi bekleyecek boğmak için bir ummandır
Hayır, gafil vatandaşım, bu fikrine ben düşmanım
Turan için yola çıkan bu fikirle yanşamaz
Ayakları sakat olan sağlamlarla yanşamaz
Türk evlâdı vatansızlar arasına karışamaz
Esir olsam, hakir olsam bile benim öz vatanım
Türk'ün temiz, al kanıyla yoğrulan bu topraktır
Arzum onda yaşamaktır, borcum onu yaşatmaktır
Onun aşkı yüreğimde parladıkça alnım aktır
Yabancılar illerinde benim için yücelikler
Rahatlıklar olsa dahi orda gidip ben oturmam
Varken benim ana yurdum başka yere yuva kurmam
Ezilsem de, incinsemde kucağından ayrı durmam
Lânet bana, ey Türk ili, unutursam seni eğer!...
21 Tem m uz 1329
Celâl Sahir
372 TÜRK YURDU
İÇTİMAİYAT
TÜRKLÜK, İSLÂMLIK, OSMANLILIK
Doğm veya yanlış, saha-yı münakaşaya çıkan her ce­
reyan yolu üzerinde mutlaka birçok mânialara tesadüf
eder. Bazen ruhî ve basit sebeplerin, bazen daha karışık
ve maddî âmillerin mahsulü olan bu itirazlar, mânialar,
pek faydalı bir istifa vazifesi görmektedir. Bu gibi mâni­
alara maruz kalan bir cereyan eğer sahte ve zayıf ise
bizzarure ölüp unutulur. Eğer tabiî ve kuvvetli bir cere­
yan ise, karşısına konmak istenen mâniaları mütezayid
bir kuvvetle ezip geçer. Gürültüler, tehditler, tahkirler,
parlak ve müstehzî cümleler, tabiî cereyanlar karşısında
miskin ve acizdir. Eski ve meşhur bir sözü tekrar ederek
diyeceğiz ki, hakikat daima galebe etmektedir. Beşeriyet
sahasındaki en büyük hakikat ise İçtimaî ve tarihî zaruret­
lerin galebesinden başka bir şey değildir.
Hristiyan âleminin millî intibahından sonra, İslâm
dünyasının milliyet esaslarına uzun müddet lâkayd kal­
ması mümkün olamazdı. Asrın beyne'l-ümem münaseba-
tı maddî ve manevî birçok revâbıtla o iki âlemi birbirine
bağlıyordu. Binaenaleyh dahilî âmillerin bütün muhafa­
zakârlığına rağmen haricî müessirlerin tazyiki mutlaka
uzak veya yakın bir zamanda kendini gösterecekti. İşte
tarihin bu basit zarureti nihayet meydana çıktı ve İslâm
milletlerinde yavaş yavaş kavmiyet uknumu teşekküle
-yahut diğer bir telakkiye göre- şuurlu bir hal almaya baş­
ladı. Arnavutlarda, Araplarda böyle millî bir cereyan te­
şekküle başlarken Türk âleminin âlem-i İslâmdaki bu
umûmî temayülden uzak kalması tabiî mümkün olamaz­
dı ve olamadı da. Osmanlı Hükûmeti'nin kuvve-i merke-
ziyesini teşkil eden Türkler, hâkimiyet-i zahirelerinin fid-
ye-i necâtı olmak ümid-i vâhiyesiyle uzun bir müddet
kavmiyetlerini inkâr ettikten sonra nihayet hadisâtın
uyandıran darbeleri karşısında bir mevcûdiyet-i manevi­
ye elde etmek zaruretini anladılar. Osmanlı nâmı altında­
ki muhtelif unsurlar, hatta unsurlardan biri birer vahdet
teşkil etmişler iken ondan mahrum kalan yalnız vicdan-ı
millîden mahrum zavallı Türklerdi. İşte Türk milliyetper­
verliği tarihin bu gibi zaruretleri karşısında tabiî bir sûret-
te vücuda geldi. Onu sahte bir mahsûl gibi filân şahsa,
filân zümreye atfetmek gülünç ve hakayık-ı İlmiyeye mu­
haliftir.
Sayı 45
Bugün Türk olduklarını söyleyen birtakım adamlar,
Türk milliyetperverlerini muhtelif tarzlarda tenkit ede­
rek, kendilerinin de teşrik-i mesaî etmeleri icap eden bir
cereyan aleyhine, insafsızca yürüyorlar. İlmî ve ciddî
hiçbir esasa istinat etmeyen o itiraz sahipleri, Türk milli­
yetperverliği hakkında şimdiye kadar neşredilen muhte­
lif makalâtı biraz dikkatle okumuş olsalardı yazdıkları ma­
nasız satırlardan eminim ki, sıkılırlardı. Türklüğü tama-
miyle yanlış anlayarak bize hiç söylemediğimiz ve düşün­
mediğimiz mülahazalar isnat edenler nasıl bir mantığa it-
tiba ediyorlar, anlayamıyorum. Her cereyanın iptidasında
vukuu zaruri olan bazı ufak tefek ifratlardan istifade ile o
cereyanın umûmî ve büyük esaslarına tevcih-i hücum et­
mek nasıl yanlış ve manasız ise, esasatımızı hiç tetkik et­
meden gürültülü itirazlara kalkışmak da o kadar abes ve
tuhaftır. Türk milliyetperverliğinin esasatını az çok tavzih
ve teflıîm maksadıyla yazılan âtîdeki muhtasar satırlar,
şimdiye kadar mevhum kalelere saldıran muhacimleri
akl u hakikat sahasına indiremese bile bî-taraf düşünen
erbab-ı tetkike efkâr ve âmâlimiz hakkında az çok icmal­
li bir fikir verebilir itikadındayım. Biz ne mürteci, ne ha-
yalperver, ne de iftirakçıyız. Osmanlılığın, İslâmlığın mu-
hafaza-yı mevcûdiyetini, ancak Türklüğün intibah ve
terakkisi hâlinde mümkün görüyoruz.
TÜRKLÜK
Küre-i arzın herhangi bir yerinde müşterek lisana,
müşterek tarihe, müşterek temayülât ve hissiyâta mâlik
herhangi bir kitle mevcut ise, orada bir millet mevcut de­
mektir. Tarihin cereyanı, bazan aynı hâkimiyet-i siyasiye
altında kalmış muhtelif kavmiyetleri birbirine meze ve
tevhid etmişse de ekseriya dinin tesir-i maneviyesiyle tef­
sir edeceğimiz bu hâdise vicdan-ı millînin teşekkül ede­
mediği eski devirler hakkında variddir. Bu günün maddî
ve manevî terakkiyâtı, lisanî ve ırkî cemaatlerin manevî
bir vahdet hâlini almalarına sebebiyet veriyor. Binaena­
leyh katiyen emin olmalıdır ki, her nerede bir Arap ce­
maati mevcut ise orada Araplık meselesi, her nerede bir
Türk kitlesi varsa orada da Türklük meselesi tabîatiyle
çıkmış demektir. Asrın terakkilerine Çin'in mukaddes
duvarları bile açılmış iken İslâm kavîmlerini en tabiî, en
meşru haklarından mahrum etmeye çalışmak faydasız bir
sa'ydır. Binaenaleyh bazı muarızların, "Ortaya hiç yoktan
bir Türklük meselesi çıkardınız." demeleri, tarihin zaru­
retlerini idrak etmemelerinden ileri geliyor.
Sayı 45 TÜRK YURDU
Bugün garptan şarka doğru az çok kesif hatlarla akıp
giden büyük bir Türk kavmiyeti mevcuttur. Din, lisan,
an'anât itibariyle hemen hemen manevî bir vahdet teşkil
eden bu maddî kitle mevcut iken, Türklük meselesi ken­
di kendisine meydana çıkmış demektir. Türkler arasında
henüz tamamıyla millî bir vicdan teşekkül edemediği ci­
hetle bu Türklük meselesi şimdilik fiilen değil, fakat ha­
kikaten maddeten mevcuttur. Lâkin tarihin cereyanlarını
çevirmek ve manevî kuvvetlerin istilâsına karşı gelmek
için siyasî hudutlar ve askerî tedbirler daima âciz kalacak,
manasıyla hakikat ilerleyecektir. Buna Cenup Islavlarınu
en kahir bir misal olarak göstereceğim.
Bir kısım Cenup Islavları asırlarca Türk hâldmiyeti al­
tında kaldılar. Fakat gerek tabîat-ı arazi gerek Türk
hâkimiyetinin mahiyet-i muhafazakâranesi onların milli­
yetlerini yine asırlarca sakladı. Cenup Islavları nihayet as­
rın meşâil-i irfaniyle vicdanlarında milliyet ateşini yakın­
ca, maddeten mevcut o manevî vahdetler fiilî ve siyasî
heyetler teşkiline derhal muvaffak oldular.
Her millet, beşeriyetin heyet-i mecmuasına ayrı bir
vahdet hâlinde iltihak eder. Manevî bir vahdet vücuda
getirmeyen kavimler henüz kendiliklerinden bî-haber ve
rabıtasız bir kümeden âdeta farksızdılar. Bulgarlar, Sırp-
1ar, Yunanlılar Hristiyan beynelmileliyetine ancak şuurlu
bir cemaat hâlini aldıktan sonra iltihak edebildiler. Çün­
kü ancak o zaman bir kemiyet addolunabilirlerdi.
Millî intibahların zaruretini ispat için Cenup Islavları-
nı göstermekle Türklerin de aynı suretle ufak ufak siyasî
heyetler yahut büyük bir vahdet-i siyasiye vücuda getire­
ceklerini ve Türk milletperverliğinin bu gayeyi takip etti­
ğini ima etmiyorum. Millî mefkûre esasen kâğıt üzerinde
tespit edilebilecek bir mahiyeti hâiz olamaz. Fakat bu­
günkü Türk milliyetperverleri hiçbir zaman evham ve ha­
yalara mağlûp ve hakayık-ı hadisattan bî-haber olmadık­
ları cihetle siyasî bir gayeye hâdim değildirler. Onların en
büyük maksatları Osmanlı bayrağı altında şuursuz bir ha­
yat geçiren Türklere millî bir vicdan vermek ve bu suret­
le "İslâm beynelmileliyeti'ne kavî bir unsur idhal etmek­
le beraber Osmanlı saltanatının mütezelzel istinatgâhları-
nı yeniden takviye etmektir. Bu maksadın husûlü takdi­
rinde Osmanlı hududu haricinde bize revabıt-ı diniye ve
lisaniye ile manen merbut olan milyonlarca kardeşimiz
millî bir vicdan kazanacak, medeniyet ve insaniyet yolun­
da ilerlemiş olacaktır.
373
Türk milliyetperverlerinin bugün en evvel düşün­
dükleri Osmanlı Türkleri, yani Osmanlı bayrağı altında
yaşayan Türkler manen ve maddeten perişan bir halde
bulunuyorlar. Haricî ve dahilî birçok âmillerin tesiriyle
Türkler aç birer rençber ve Türk memleketleri adeta bi­
rer harabezâr hâline geldi. Halka hiç merbût olmayan
renksiz, kozmopolit, sahte bir sınıf-ı mütefekkirinden,
perişan medreselerinden, renksiz ve gayesiz mahdut
mekteplerinden başka Türklüğün hiçbir istinatgâhı yok.
Milliyeti teşkil eden en büyük iki unsur, millî lisan ve mil­
lî tarih, yani dil ve an‘ane asliyet ve hakikatini kaybetmiş
ve bittabiî bir âmil-i inhitat hâlini almış. Millî tarih o kadar
unutulmuş ki, milletin ismi olan Türk adı ortadan kalk­
mış ve yerine diplomatik (düvelî) bir unvandan başka
birşey olmayan Osmanlı lafzı kaim olmuş. Mütefekkirleri­
miz, müverrihlerimiz, rical-i hükümetimiz hep o lafeın
sihr-âlûd tesiriyle uyuşup kalmışlar... Bütün bu izahattan
sonra Osmanlı İmparatorluğu dahilindeki Türklerin millî
bir vicdandan ne kadar mahrum, manevî bir vahdet teş­
kil etmekten ne derece baîd olduğu pek kolay anlaşılır.
Garp erbab-ı tetkik ve tefekküründen birçoklarının iddi­
aları veçhile, biz Türkler hâlâ millî mefkureden mahrum
ve binaenaleyh millî tesanütten bî-haber, rabıtasız bir he­
yet-i mecmua teşkil ediyoruz, Halbuki böyle inhilâl ve te­
cezziye müheyya bir kitlenin şu yirminci milliyet asrında
hiçbir hakk-ı hayatı olamaz.
Biz Türkler, böyle bir sedir-i gaflet üzerinde hâkimi-
yet-i zahiriyemizin bâde-i şevkiyle mest ve hayran yatıyor­
ken bizimle aynı toprakta ve aynı semâ altında yaşayan
Hristiyan vatandaşlarımız Rumlar, Ermeniler, Bulgarlar,
Sırplar... mevki-i coğrafıyelerinin icabatına göre az çok
zaman farklarıyla uyanıyorlar ve Fransa ihtilâl-i kebirinin
bütün dünyaya saçtığı milliyet kıvılcımlarının manasını
gittikçe daha vuzuh ile idrak ediyorlardı. Onlar zaten
böyle bir intibaha pek müsait bir vaziyette idiler. Mez-
heb-i imtiyazât ve siyasî mahkûmiyet her Hristiyan cema­
atini manevî bir vahdet hâline sokmuş, her kavîm efradı
arasında millî bir tesanüt ve teâvün husûle gelmişti. Rum
patrikhanesi daha Köprülüler zamanında ve belki de on­
dan daha epey evvel "Rumların ân-ı istiklâli yaklaştığını,
Türk hükümetinin zevâl-pezîr olacağını" Rum cemaati
arasında büyük bir hararet ve kanaatle neşrediyordu.
374 TÜRK YURDU
Fazla tafsilât ile karilerimizi yormamak için son bir
kaç asırlık tarihimizi tetkikten sarf-ı nazar ederek ipti-
da-yı Meşrutiyetimize kadar geleceğiz. Abdülhâmid ida­
resi kahir ve müstebid bir saltanattı. İmparatorluğu tesis
eden bütün anâsıra karşı aynı kuvvet ve şiddetle muame­
le ederek hükümeti o kuvvetle idare ve muhafaza eyli­
yordu. Unsurlar arasındaki muvazenet, nüfûz-ı saltanatla
temin edilmekte idi.
Ani bir darbe ile bu gayr-i tabiî hâle nihayet verildik­
ten sonra rical ve mütefekkirînimizin görmeyen gözleri
karşısında muvazenet-i anâsır meselesi bütün vüzuh ve
mehalikiyle meydana çıktı. Fakat hürriyet ve müsavat uk­
numları gafil dimağlarımızı sarhoş ettiği cihetle en basi­
retli ricalimiz bile eski Kanun-ı Esasî'yi muhafaza etmek^
istemediler. Yeni Kanun-ı Esasî bütün unsurları mücade­
le sahasında serbest bırakarak muvazenet-i anâsır mese­
lesini Türklerin ve hatta bütün Osmanlılığın menâfi-İ
hakikîsine mugayir bir sûrette hâllediyordu. Pek uzun
mülahazât ve tetebbuata mütefekkir olan bu noktayı
muhtâsâr bir sûrette tefsir ve izah edelim:
Her şeyde olduğu gibi içtimaiyât sahasında da bir
muvazenet-i kuvva meselesi vardır. Ferdî hayat nasıl ha­
yatî kuvvetlerin tevazunuyla kaim oluyorsa, İçtimaî hayat
da İçtimaî kuvvetlerin tevazunuyla kaimdir. Osmanlı dev-
let-i hâzırası muhtelif unsurlardan yani muhtelif kuvvet­
lerden terekküp ediyor. Devletimizi büyük bir daire-i
içtimaîyeye benzetecek olursak kuvve-i merkeziyeyi
Türklük, onun etrafındaki birinci daireyi İslâmlık, son da­
ireyi de Türk ve İslâm kuvve-i cazibesine tabîatiyle mec-
bur-ı inkıyad olan Hristiyan unsurlar teşkil eder. Osman­
lI Devleti'nin şimdiye kadar eczâ-yı vatandan bir çoğunu
kaybetmesi, Türk kuvve-i merkeziyesinin zaafından ileri
gelmektedir. Eski zamanlarda, Türk ve İslâm kuvveti, et­
raftaki sair anâsırı -hatta ani'l-merkez temayülâta sahip
oldukları hâlde bile- muhafaza edebiliyordu. Fakat
birçok avâmilin tesiriyle o kuvve-i merkeziye düçar-ı zaaf
olmaya başlayınca, en haricî kısımlardan başlayarak zaru­
rî bir iftirak ve inhilâl vukua geldi. Yunanistan, Romanya,
Sırbistan, Bulgaristan istiklâlleri bu tarz telakkî ile pek
kolay tefsir olunabilir.
Tanzimat devresi, Hristiyan unsurları akvam-ı İslâmi-
ye ile aynı hukuka mâlik etmek ve bu sûrede bey-
ne'l-anâsır serbest bir saha-yı cidal ve inkişaf hazırlamak
istemiş ise de şekl-i hükümetin zarureti onu saha-yı im­
Sayı 45
kâna çıkmaktan men etmişti. Fakat her unsur, asırlardan
beri alıştığı cemaat hayatını gittikçe takviye ediyor ve bu
sûrede istikbâl için hazırlanıyordu. İşte Meşrutiyet'in
ilânı bütün anâsıra müştak oldukları o fırsatı verdi.
Osmanlı Devleti her şeyden evvel bir Türk ve İslâm
saltanatıdır. Kuvve-i merkeziyeyi iptida Türklük ve ona
pek merbût halde İslâmlık teşkil eder. Halbuki yukarıda
izah edildiği veçhile manevî bir vahdet teşkil etmeyen ra­
bıtasız bir Türklük ile ayrı ayrı hayat-ı kavmiyeden ıhah-
rum ve mahkûm-ı inhilâl, âciz bir İslâmlık imparatorlu­
ğun muhtaç olduğu bir kuvve-i merkeziye teşkil edemez.
Böyle kendisini muhafazadan âciz bir kuvvet nasıl olur da
milliyetlerini anlamış ve manevî birer vahdet vücuda ge­
tirmiş unsurları etrafında muhafaza edebilir? İşte dört
beş senelik devre-i Meşrutiyet bize bu hakikatleri lâyıkıy-
la anlattı. Binaenaleyh muarızlarımızın kemâl-i vecd ve
hararetle bahsettikleri Osmanlılığı tecezzî ve inhilâlden
kurtarmak ancak Türklerin de millî bir mefkûreye mâliki-
yetleriyle mümkün olacaktı. Meşrutiyet'in serbest saha­
sında iktisaden, ilmen mağlûp ve zebun kalmamak ve
idare edeceğimiz akvamın ihtiyacât-ı ruhiyesini anlayarak
ona göre bir siyaset takip edebilmek için evvelâ kendi
benliğimizi bilmemiz, manevî bir varlık elde etmemiz
lâzım geliyordu. Halbuki Tanzimat devresinin parlak ha­
yallerine kapılan rical-i hükümetimiz, samimî veya sahte
bir hisle, hakikî bir Osmanlı kavmiyeti mevcut addederek
memlekette muhtelif unsurların, ayn ayrı birer hayat-ı
dâhiliyeye mâlik cemaatlerin mevcûdiyetiyle millî
mefkûrelerinden tegafül gösterdikleri için, memleket bu
müddet zarfında dahilî sarsıntılardan kurtulmaya muvaf­
fak olamadı.
Türkler ne zaman millî bir vicdana mâlik olurlarsa
İslâmiyet ve Osmanlılık, ancak o zaman, muhtaç olduğu
kuvve-i merkeziyeye kavuşacak ve heyet-i hazıra-i siyasi-
yemiz anâsırın inkişaf-ı millîleriyle müterâfık bir ahenk-i
tâm dairesinde ilerleyecektir.
İSLÂMLIK
Bir milletin teşkilinde en çok zî-nüfûz olan avâmil-
den biri de dindir. Millî tarih bir dereceye kadar dinî ta­
rih demektir. Fakat dinin bu ehemmiyeti hiçbir zaman
onun başlıbaşına bir kavmiyet vücuda getireceğini İspat
etmez. Hristiyanlık âlemi buna en vâzıh bir delil olabilir.
Şimdiye kadar ne Katoliklik, ne Protestanlık, ne de Orto­
doksluk bir vahdet-i milliye vücuda getirebilmiştir. Dinin
Sayı 45 TÜRK YURDU
bu husûsta ifa ettiği vazife, aynı dine mensup muhtelif
milletler arasında bir beynelmileliyet meydana çıkarmak­
tan ibarettir. Bugün nasıl az çok aynı hislerle mütehassis
bir Katolik âlemi, bir Ortodoks dünyası varsa aynı sûret-
le bir de Hristiyan beynelmileliyeti vardır, birçok müte­
fekkirinin alenî birtakımlarının da zımnî itirafatı, İslâm
âlemine karşı bu Hristiyan beynelmilliyetinin adeta müş­
terek bir hisle mütehassis olduğunu ispat ediyor. Bilhas­
sa vak’a-yı ahire bize bu hakikati çok beliğ bir sûrette an­
lattı. İşte biz buna karşı akvam-ı İslâmiye arasındaki
uhuvvet-i diniyenin daha şuurlu bir şekil almasını istiyo-.,
ruz. Fakat bu uhuvvet-i diniyenin bir kıymeti hâiz olması
için evvelâ İslâm kavîmlerinin kendi manevî vahdetlerini
anlamaları yani ayrı ayrı birer kuvvet haline gelmeleri lâ­
zım geliyor, meselâ Osmanlı İmparatorluğu'nu nazar-ı iti­
bara alırsak, bu imparatorluk dahilinde İslâmlığın teâlîsi
demek, o sahada yaşayan İslâm kavîmlerin yani Türkler­
le Arapların bir vifak ve aheng-i tam dairesinde ayrı ayrı
kendi benliklerinden haberdar olmaları demektir. Kendi
mevcudiyetinden bî-haber bir kavîm manevî bir vahdet
teşkil edemez ki, maddî bir kuvveti hâiz olsun. Öyle kuv­
vetsiz, zayıf kemiyetler yekdiğeriyle itilaf ve ittihad etmek
değil hatta birbirleriyle kaynaşsalar bile bir kuvvet teşkil
edemezler. Araplarla Türklerin hâl-i hazırı buna en beliğ
bir şahittir. Halbuki her iki millet kendi mevcûdiyetlerini
anlarsa, menafi-i müşterekelerini daha iyi idrak ederler
ve aralarında hiçbir sû-i tefehhüm çıkmaz.
Alikâm-ı celîle-i diniyeye istinat etmek isteyen bazıla­
rı, bâis-i tefrika olacağı cihetle dinin milliyeti asla tecviz
etmediğini ve Türk milliyetperverlerinin İslâm kavîmleri-
ne sû-i misal olduklarını iddia ediyorlar. Evvelâ Araplar-
da, Arnavutlarda başlayan milliyet cereyanı Türkler ara­
sında hepsinden muahhar olduğu için bizim sû-i misal
olduğumuz iddiası esasından mecruhtur. İslâmlıkta milli­
yet meselesine gelince, makalenin medhâlinde arzedildi-
ği veçhile İslâm kavîmleri arasında milliyet cereyanının
başlaması bir zaruret-i tarihiyedir. Bu cereyanlar milletin
menafii-i hakikîyesini müdrik ve zeki, namuskâr rehber­
ler tarafından idare olunursa bâis-i tefrika değil bilakis bâ-
di-i necât ve halâs olur.
Osmanlı Devleti sıfat-ı hilâfeti de cami olmak itibariy­
le hudutlarımız haricindeki İslâmlarla aramızda pek kavî
ve samimî bir uhuvvet-i diniye cây-gîrdir. Fakat Türk mil­
liyetperverlerinin evvelâ düşündükleri, bittabiî, Osmanlı
İslâmlarıdır. Menafiimizin iştiraki, hissiyât-ı diniyemizin
375
vahdeti hasebiyle Türk kavmiyle şâir akvam-ı İslâmiye
arasında bâdi-i nifak ve tefrika olabilecek hiçbir şey yok­
tur. Heyet-i hazıra-i siyasiyemizin teâlî ve terakkisi husu­
sunda rûy-i zemindeki bütün Müslümanlar aynı hisle mü­
tehassistirler.
Osmanlı İmparatorluğu'nu muhafaza eden kuvve-i
merkeziyenin Türk ve İslâm kuvveti olduğunu söylemiş­
tik. Memlekette Türklerden başka en büyük İslâm kuvve­
ti Araplardır. Şu halde pek vazıh bir sûrette anlaşılıyor ki,
Osmanlı Devleti herşeyden evvel bu iki unsurun teâlîsiy-
le yükselebilecektir. Vaziyet-i coğrafiye, tevezzu-ı ırkî,
menafi-i maddîyenin ittihadı gibi maddî ve kuvvetli âmil­
lerden başka müşterek bir dine yani kısmen müşterek bir
tarihe ve müşterek an'anâta mâlikiyet gibi manevî âmiller
de bunu intaç ediyor. En müfrit hayallere kapılan bir
Arap milliyetperveri bile biraz düşünecek olursa bu haki­
kati pek kolay anlar. Müstakbel Araplığın veche-i âmâli
garba yani Bahr-i Sefıd'in cenup sahasına müteveccihtir.
Şimalî Afrika bir Arap memleketi olduğu cihetle Arap mil­
liyetinin inkişaf-ı müstakbelinden en çok korkmaları
lâzım gelenler oradaki müstemleke sahipleridir. O müs­
temleke sahiplerinin gayr-i müslim Arapları Türklük aley­
hine sevketmek sûretiyle Araplığın hakikî menafiine mu­
gayir iftirakcı bir milliyetperverlik tevlidine kalkışmaları,
hakikî ve ciddî bir Arap milliyetperverliğinin husûlüne
şimden mani olmak içindir. Bir etnografı haritasının
kemâl-ı vüzûh ile gösterdiği bu basit hakikatleri hakikî
Arap milliyetperverlerinin pek iyi idrak ettiklerini kemâl-i
memnuniyetle görüyoruz. Veche-i azimetleri başka. Fa­
kat arka arkaya vererek birbirinden kuvvet alan iki adam
farzediniz. Onlardan herhangi biri çekilecek olursa tabiî
ikisi birden yıkılacaktır. İşte bu timsal, Türklükle Araplı­
ğın yekdiğeriyle olan derece-i lüzum ve irtibatını maddî
bir sûrette gösteriyor.
Ayrı bir mevki-i coğrafîye, ayrı bir lisan ve edebiyata,
ayrı âdât ve an'anâta mâlik bir heyet-i mecmua, nerede
bulunursa, mutlaka ayrı bir vahdet-i maneviye teşkil
eder. Kâinatta bu evsafı hâiz bir Arap ve bir Türk cemaati
bulunduğu tasdik edilince bir Araplık ve bir Türklük vü­
cut bulmasını tabiî görmelidir. Dinin iştiraki hiçbir vakit
onların bir milliyet-i vâhide hâlinde kaynaşmalarına sebe­
biyet veremez. Fakat yukarıda arzettiğim veçhile böyle
bir kaynaşmanın (fusion) adem-i imkânı bu iki unsurun
ittihat ve ittifak-ı tâmmına asla mâni değildir. Bizim nok-
ta-yı nazarımıza göre Türklüğün, İslâmlığın, Osmanlılığın
376 TÜRK YURDU
terakkisi Türklerle beraber şâir anâsır-ı İslâmiyenin de
millî bir intibaha mazhariyetleriyle kabildir. Bu itibar ile
Türk milliyetperverlerini İslâmlık düşmanı addetmek ya
eser-i cehalet yahut bir vesile-i iftiradır.
OSMANLILIK
Şimdiye kadar en yanlış, en muhtelif telâkkilere ma­
ruz kalmış kelimelerden biri şüphe yok ki Osmanlı keli­
mesidir. Rical ve mütefekkirînimizin kısm-ı azami vâki bir
millet (nastion de fait) olan Osmanlılığı hâlâ bir iradî mil­
let (notion de volonte), yani meselâ bir kavmiyet tarz ve
şeklinde telâkki ederek ona göre serd-i mütalaat ediyor­
lar, Tarz-ı tevellüdünü burada tetkik etmek istemediğim
bu yanlışlık, memlekete şimdiye kadar birçok müsibetler
davet ettiği cihetle aleyhimizdeki isnadatı def için mese­
leyi muhtasarca biraz yakından teşrihe çalışacağız:
Bizim nokta-yı nazarımıza göre Osmanlı kelimesi
devlet unvanından ibarettir. Muhtelif unsurlardan terek­
küp eden bugünkü heyet-i siyasiyemizin unvan-ı resmîsi
olmaktan fazla bir mahiyeti hâiz değildir. Osmanlılık de­
mek Türklüğün, Araplığın, Rumluğun, Ermeniliğin he­
yet-i mecmuası demektir. Yani onların haricinde ve on­
lardan müstakil ayrıca bir Osmanlılık mefhumu anlaşıla­
maz. Osmanlılığın hayatı, Türk cemaatinin, Arap cemaati­
nin, Rum ve Ermeni cemaatlerinin yani bu ayrı uzviyetle­
rin gayr-ı mümtezic hayatından başka bir şey değildir.
Türk ve İslâm vicdanları haricinde, mana-yı hakikîsiyle,
bir Osmanlı vicdanı yoktur ve olamayacaktır.
İşte buraya kadar serdedilen efkâr ve mülahazât,
Türk Yurdu'nun, Türk milliyetperverlerinin kendilerine
isnat olunan şeylerden ne kadar uzak, ne kadar ayrı dü­
şündüklerini vazıh bir sûrette gösteriyor. Biz ne hayal-
perver, ne mürteci, ne iftirakcı, ne de İslâmiyet veya Os­
manlılık düşmanıyız. Maksadımız, şimdiye kadar muhte­
lif vesilelerle tekrar ettiğimiz veçhile Türklük, İslâmlık ve
Osmanlılığın mütesaniden tealisini temin etmektir. Ha-
yat-ı medeniyeye birkaç asırdan beri hakkıyla karışama-
mış, ihtiyacât-ı asriyeye tamamen vukuf kesbetmemiş bir
kitleyi yani büyük Türk Milleti'ni bugünkü beşeriyet-i
mütemeddinenin faaliyetine teşrik edeceği, insanlığa ye­
ni bir kemiyet bahşeyleyeceği için bu mesaî aynı zaman­
da pek necip ve İnsanîdir.
Köprülüzâde Mehmed Fuad
Sa yı 45
SABIK TRABZON VALİSİ
Süleyman Nazif Beyefendiye
Efendim,
Nâm-ı âcizîye hitaben neşr buyurulan açık mektubu­
nuzu okudum. Maksat ve meramınızı anladım. Binaena­
leyh cevaba mübaderet etmek cüretinde bulundum.
Türk Yurdu mecmuasının evvelki numarasında ta-
raf-ı acizîden Darülfünûn-ı Osmanî'de tedris edilen Türk
Tarih-i Medeniyeti takrirlerinin üçüncüsü münderiçti. Bu
makalede Camiü't-Tevarih'in sebeb-i tahriri hakkında
îtâ-yı malûmat olunurken nasılsa 702 yerine 502 tertip
edilmişti. Zât-ı fâzılâneleri bu fırsattan istifade ederek bir
savlet-i şîrâne ile şu acizin üzerine hücum ettiniz ve âcizi
hâk-i helâke serdiniz!... Camiü't-Tevarih, Gazan Han'ın
emri ile yazılmışken ve Gazan Han altı yüz yetmiş tarihin­
de tevellüt ederek yediyüz üçte vefat etmiş olduğu hâlde
bu kadar basit ve iptidaî talebesince bile malûm bir vaka­
yı bir Darülfünûn mualliminin bilmemesi ve böyle iki yüz
senelik fahiş bir hata irtikâp etmesi hissiyât-ı âlimâneleri-
ni bihakkın galeyana getirmiş! Âcizlerini cürm-i meşhud
hâlinde yakalayarak efkâr-ı umûmiye divan-ı âlîsi karşısın­
da teşhir ile vazife-i mukaddese-i vataniye ve medeniye-
nizi ifâ etmiş bulunuyorsunuz! Bu kadar parlak bir sûret­
te ifâ edilmiş mukaddes bir vazifeden sonra, vicdan-ı âlî­
niz elbette müsterih olmaya hak kazanmıştır!..
Fakat beyefendi, coşmadan, galeyan etmeden evvel
mevzubahis olan makaleyi biraz dikkatle mütalaa buyur­
muş olsaydınız daha iyi olmaz mıydı? Böyle yapmış olsay­
dınız, bendenizin Gazan Han hakkında hiçbir malûma­
tım olmasa bile isnat ettiğiniz hatayı irtikâb etmeme
maddeten imkân olmadığına hükmetmiş olurdunuz! Zi­
ra Türk Yurdu'nda da sarahaten arzedildiği gibi bendeniz
Camiü't-Tevarih hakkındaki beyanatı aynen Ebu'l-Ga-
zi'nin Tatarca Şecere-i Türkî'sinden iktisap eylemiştim.
Bu parça "İran'da Cengiz Han evlâdından padişahlık kıl-
gan cemaaddin" cümlesi ile başlıyor, "Tarih-i hicrî yetti
yüz takı ikida idi men bu tarihim tapdum ve atını Ca­
miü't-Tevarih koydum." cümlesi ile nihayet bulunuyor.
İşte fıkralarını aynen naklettiğim mehazda bile "yetti yüz
iki" yazılmıştır. Binaenaleyh benim Gazan Han hakkında
hiçbir malûmatım olmasaydı bile ifşa etmek lütfunda bu­
lunduğunuz hatayı irtikâb etmeme maddeten imkân
yoktu. Çünkü hiç olmazsa istinsah etmiş olduğum men-
badan kesb-i vukûf etmiş olurdum.
Sayı 45 TÜRK YURDU
Görüyorsunuz ki, Tatarlar yediyi d ile değil t ile yazı­
yorlar. Bu makaleyi Türk Yurdu'na verdiğim gün İzmir'e
gitmek mecburiyetinde bulundum. Mürettipler ‘Yetti”yi
beş zannederek tertip eylemişler ve müsahhih de dikkat
etmeyerek öylece bırakmış ve diğer erkâmı da ona göre
tashih eylemiştir.
İşte hatanın sûret-i vukuu! Maruzatımı siz veyahut
başka birisi tahkik tenezzülünde bulunmak isterse Şece-
re-i Türkî ile kendi müsveddelerimi takdim etmeye hazı­
rım. Zaten zât-ı fâzılâneleri de Türk Yurdu'nu dikkatle
mütalaa buyurmuş olsaydınız bu kadar şiddetle hücumu- ■
nuzun açık kapıyı zorlamaktan başka birşey olmadığını
takdir edecektiniz!
Fakat zât-ı kerimaneleri yalnız bu sehvi teşhir etmek­
le kalmıyorsunuz, bir de fazla bir lütuf olarak Darülfünun
efendilerini aleyhime iğva ve tahrik etmek tenezzülünde
bulunuyorsunuz! Süleyman Nazif Bey ismiyle şu hareke­
tin derece-i münasebet ve liyakatini zât-ı fazılânelerine
bırakarak geçiyorum!
Mektubunuzun ikinci kısmını müsaadenizle biraz
tetkik edeceğim. Zaten asıl maksadınız da şu ikinci kısım­
da mündemiçtir. Benim şahsım yanlış bir telakkinin neti­
cesi olarak bir bahaneden başka şey değildir.
Türklük cereyanına taarruz ederek diyorsunuz ki,
"Benim iki an'anem ve iki akîde-i içtimaîyem vardır. Biri­
si dinî, diğeri millî. An'ane-i diniyem Hicret-i nebeviyenin
on sene evvelinden, an‘ane-i milliyem ise altı yüz doksan
dokuz senesinden başlar." Yani zât-ı vâlâları bi’set-i nebe-
viyeden ve bir de Osmanlı tarihinin ihtidasından evvel
hiçbir şey tanımak, bilmek istemiyorsunuz! Sah^et ve
samimiyetinize bütün kalbimle inanmak isterdim!.. Fakat
yanılmakta olduğunuza da kaniim. Zira İslâmiyeti anla­
mak ve takdir etmek için İslâmiyetin zuhûr ettiği muhiti
bilmek ve anlamak şarttır. Kur’an'ın lisan-ı mucizî muallâ-
kata vukûf peyda etmeksizin nasıl takdir edilebilir?
İslâmiyetin yetiştirmiş olduğu duhat, muhit ve veraset-i
ecdattan tecrit olarak nasıl idrak ve takdir edilebilir! Ke­
za ayât-ı Kur’aniye'de de işaret ve zikredilen Nedve, Lat,
Uzza, Menat vesaire gibi esamî ve hadisât kable'l-İslâm
Araplığa vukûf peyda eylemeksizin nasıl anlaşılır?
Geçelim an‘ane-i milliyenize, Osmanlı tarih ve devle­
tinin nâzım ve müessisi siz de inkâr etmezsiniz ki, Türk­
lerdir. Halbuki Gazi Osman'dan evvel Osmanlı Türk'ü
nâmına dünyada bir ferd-i vâhid yaşamıyordu! Gazi Os­
377
man ise bedîhidir ki, Osmanlı Türklerini yaratmadı. Ken­
disinden evvel de yaşamakta olan Türklerin gayret ve ha­
miyeti ile bir devlet tesisine muvaffak oldu. Ve işte bu
Türkleri öğrenmeksizin, onların mazisine, an'anelerine,
teşkilât-ı İçtimaîye ve siyasiyelerine, Osman Gazi'nin
zuhuru esnasındaki hâllerine vakıf olmadan Osmanlı
Devleti'nin, Osmanlı an'anesinin nasıl ve ne sûrette tees­
süs ve teşekkül etmiş olduğunu anlamak, siz de itiraf
edersiniz ki, pek müşkil olur, Müşkil değil katiyen gayr-i
kabil olur. Osmanlı tarihini anlamak ve binaenaleyh sev­
mek için -zira anlamaksızın hiçbir şey sevilemez- mutlaka
Selçukî Türklerini öğrenmek ve anlamak, onları öğret­
mek ve anlatmak için umûm Türkleri, mazilerini,
teşkilât-ı kadîmelerini, ahlâk ve seciyelerini bilmek lâzım­
dır! Ve illâ Osmanlı Türk'ü asılsız, köksüz, gökten düş­
müş addolunur ve anlaşılamaz. Ve binaenaleyh sevile­
mez. Nasıl ki, birçokları onu hâlâ böyle telakkî etmek is­
tiyorlar!
Şimdi de biraz ekânîm-i selâsenizden bahsedelim:
Biuyuruyorsunuz ki: “Siz ekânîm-i selâse-i hüviyetimi şu
sûrede tarif edeyim: Müslümanlık, Osmanlılık, Türklük!
Bunu da bir vicdan-ı saf ve samimî ile söylediğinize kanı
olmak isterim. Fakat yine müsaadenizle şu ekânîm-i
selâsenin sizde sırf hissî, gayr-i muayyen, gayr-i mukarrer
bir sûrette bulunduğunu kendi ifadatınızla ispata çalışa­
cağım.
Siz İslâmiyet, vahdet-i İslâmiye ve hatta ittihad-ı
İslâm taraftarı olduğunuz halde makalenizin sonunda it-
tihad-ı İslâma ait yazılmış bir kitabı hararetle tavsiye et­
menizden ittihad-ı İslâm taraftarı olduğunuza hükmedi­
yorum. Şu cümleyi de hiçbir azab-ı vicdanî duymaksızın,
hiçbir galeyan-ı kanaat hissetmeksizin yazıyorsunuz: "Bu­
gün bir kerimem olsa bir putperest Türk'e hatta bir Şiîye
tezvic edemem." Siz hakikaten İslâmiyet, vahdet-i İslâmi­
ye, ittihad-ı İslâm taraftarı olsaydınız, hiçbir zaman bu
cümle sizin kaleminizin ucuna gelmezdi. Kanaatiniz he­
men kabarır, vicdanınız isyan ederdi. Siz bilmelisiniz ki,
yazdığınız cümle ruh ve ledünniyât-ı İslâmiyeye tama­
men muhaliftir. İslâmiyet hiçbir zaman "Eşhedü en-lâ-ilâ-
he illallah Muhammedün Rasulullah" kelime-i tayyibesini
söyleyen bir adamı bir putpereste teşbih etmeyi câiz gör­
mez. Hele Şiîye gelince, böyle bir teşbih dalâletten başka
bir şey değildir. Lâkin Şiî karileriniz bu cümlenin İçtihad’-
ta yazıldığını derhatır ederlerse 'Veylün limen küfrühü
Nemrud" darb-ı meselini elbette hatırlarlar. İslâmiyeti,
378 TÜRK YURDU
vahdet-i İslâmiyeyi ekânîm-i selâse-i vicdaniyesinden ad­
deden bir zatın aynı zamanda Yemen, Hicaz, Şam, Irak,
Kürdistan, Kafkasya, İran ve Hindistan'da sakin milyon­
larca Şiîleri putpereste teşbih etmesi elbette ekânîm-i
mezkûrenin pek sathî, pek mütezelzel ve en ufak bir te­
sir karşısında berheva olabilecek kadar esassız olduğunu
ispat eylemiş olur!
Aynı mütalaat sizin Osmanlılık hakkında iddia ettiği­
niz uknuma da aittir.
Demin de arzettiğimiz gibi Osmanlılık dairesinde ak-
vam-ı muhtelifeye mensup birçok Şiîler mevcuttur. Vah­
det-i İslâmiye ve Osmanlılık mefkuresini vicdanında taşı­
yan bir zât nasıl olur da böyle bir teşbih-i küfr-âmizle bu
kadar İslâmlarm bu kadar akvam-ı Osmaniye'nin içine to-
hum-ı nifak saçar.
Türklük uknumunuza gelince, maatteessüf onu da
aynı derecede mütezelzel ve mütereddit görmemek ka­
bil olamıyor. Siz Türklüğü ikiye bölüyorsunuz: Birisi Os­
manlılık tarihi ile başlayan Türklük, diğeri ise Osmanlı ta­
rihinden evvel yaşamış veyahut Osmanlılığın haricinde
bulunan Türkler. Siz bu ikinci kısımları tamamen atıyor,
onlardan bahsetmekten nefret ediyorsunuz!
Halbuki Türklük uknumu vicdanınızda hakikaten
cây-gîr olmuş olsaydı, Türklüğün milliyet ve kavmiyet iti­
bariyle lâ-yetecezzî, gayr-i kâbil-i inkısam olduğunu anla­
manız icap ederdi! Kavmiyeti, milliyeti sizin gibi düşünen
bir mütefekkire, hiçbir kavîm ve milletin arasında tesadüf
edilemez! dünyada bir Arap, bir Acem, bir Fransız, bir İn­
giliz, bir Alman bulamazsınız ki, kendi kavmiyetini ikiye
bölsün ve birini kabul ve diğerini reddeylesin. Böyle bir
taksim ne fenne, ne akla ve ne de mantığa tevafuk eder.
Milliyet, kavmiyet mahiyeti itibariyle gayr-i kabil-i tecezzî
bir vahid-i küll-i manevîdir! Siz istediğiniz kadar onu tak­
sim ediniz: O bütün tarihinin, an'anesinin, seciyesinin,
ahval-ı ruhiyesinin sıkleti ile sizi aslına, vicdanına doğru
sürükleyecektir. Milliyet, kavmiyet fikri, bütün bütün in­
kâr edilebilir; "Milletim nev-i beşerdir, vatanım rûy-i ze­
min" şiarına riayet edenler az değildir. Bu iddia bir dere­
ceye kadar anlaşılabilir. Fakat diri bir kavîm üzerine ame­
liyat icra ederek bir parçasını bir tarafa atarak diğer par­
çasına yapışmak bilmem ki, nasıl bir tarz-ı telâkkinin ne­
ticesi olabilir!
Zât-ı fâzılâneleri Fransızları istişhâd ederek yazıyor­
sunuz ki: "Bugün Fransa Lâtin olan akvama hemşire un­
Sayı 45
vanını fahr u lezzetle tevcih ediyor: Buna sebep de Fran­
sızların medeniyeti, diyaneti, ilm ü irfanı Lâtinlerden al­
malarıdır!"
Kaziyeden istihraç ettiğiniz son netice tamamen yan­
lıştır. İstişhadınız bilkülliye sizin müdafaa etmek istediği­
niz fikrin aksini ispat ediyor. Fransızlar Lâtin olan akvama
hemşire unvanını veriyorlar. Çünkü hakikaten bü akvam­
la kan ve ırk kardeşidirler. Bu münasebetle Kizot, Dray-
per, Signobos'un Avmpa Tarih-i Medeniyeti (Histoire de
La Civilisation en Europe) unvanlı kitapları ile İngiliz me-
şahir-i müverrihîninden Bucle'ın İngiltere Tarih-i Mede­
niyeti (Histoire de La Civilisation en Angleterre) telifini
mütalaa etmenizi tavsiye ederim. Göreceksiniz ki. Roma
ve Yunanistan'dan ilim, fen, sanat, ahz eden yalnız Fran-
sızlar değildir. Bütün Avrupa'da sâkin büyük kavîmlerdir.
Alelumûm Avrupa medeniyeti hutût-ı esasiyesi itibariyle
her yerde birdir ve hutût-ı esasiye-i mezkûre başlıca üç
unsurdan ibarettir. Eski Roma ve Yunan tesirâtından,
Hristiyanlıktan ve Anglosakson veyahut Alman akvamı­
nın seciyesinden! Fakat bugün ne İngilizler, ne Almanlar
Lâtin olan akvama hemşire demiyor. Zira aralarında Fran-
sızlar kadar karabet-i medeniye olduğu hâlde karabet-i ır­
kiye yoktur. Fransa ise başkadır. Malûm-ı âlîleridir ki, Ro­
malılar Fransa'yı istilâ ettikleri vakit orada Romalıların
mensup bulunduğu Ariya ırkından Gol denilen bir kavîm
sâkindi. Romalılar Golya'yı istilâ ettikten sonra buraya
Lâtin eyaletlerinden birçok colon (muhacir)lar iskân et­
tirdiler. Bu münasebetle Alman ve Anglosakson istilâsın­
dan ve Roma'nın sükûtundan birçok müddet evvel Gol-,
ya lisanen, medeniyeten ve ırkan tamamen Lâtinleşmişti!
Sonra yine Ariya ırkına mensup bulunan Vizigot, Ostro-
got ve Frank istilâları vukubuldu! Mürûr-ı duhûr ile şu
müstevliler kendilerinden pek çok ve medeniyetçe yük­
sek olan yerli ahali ile tamamen ihtilât ve imtizaç eyledi­
ler! Artık ne Golya, ne Vizigot, ne Ostrogot ve ne de
Frank kaldı. Aynı lisanı mütekellim, aynı seciyeyi hâiz, ay­
nı dine mensup bir millet-i vahide teşekkül etti. Bu mil­
let içinde Lâtinliğe mensup bir unsur-ı mühim ve kavî ol­
duğu için bugün Fransızlar bir eser-i nezaket değil, tarihî
bir hakikatin eser-i izharı olarak Lâtin akvamından olan­
lara hemşire diyorlar! Fakat hutût-ı esasiye-i medeniyele-
rini yine Lâtinlerden almış olan İngiliz ve Almanlar Lâtin
olan akvama hemşire demiyorlar ve demeye de hakları
yoktur. Çünkü kan kardeşi değildirler, Görüyorsunuz
azizim ki, burada bile kan, kavmiyet, ırk esastır!
Sayı 45 TÜRK YURDU
Fakat bununla beraber yeni teşekkül etmiş olan
Fransa Lâtin lisanının, Lâtin ulûm ve sanayiinin, Lâtin
tarz-ı tefekkürünün esiri kaldıkça^ hiçbir mevcûdiyet-i
maneviye gösteremiyordu. Hiçbir dâhi yetiştiremiyordu.
Bu münasebetle de Fustel de Coulange'ın Fransız
Hukukunun Menabii (Les Origines du Droit Français),
Taine'in Tarih-i Sanayi (Histoire de L'art) ve Cherer'in
Edebiyat-ı Umûmiye Tarihi'ni (Histoire Generale des Lit-
teratures) mütalaa etmenizi tavsiye ederim. Lâtin lisanı
esareti Fransa'da devam ettikçe sanki Fransa'nın bütün
menabi-i hayatiyesi kurumuştu. Köhne bir seciyenin ba-"
yat mahsulü bir türlü aşılanmıyordu. İlim ve fende, ede­
biyatta, din ve kilisede Lâtin lisanı, Lâtin düstûrları hâkim
kaldıkça Fransa askerlikten başka hiçbir saha-ı faaliyette
eser-i dehâ ibraz edemiyordu.
Fransa'da devr-i intibah Rableis ile onaltıncı asrın
evâilinde başlıyor.
Bu dâhi ilk defa Lâtin zincirini kırarak vicdan-ı millî­
nin sanki mütercimi oluyor. Halk lisanına bir revnak-ı ta­
ze vererek edebî ihtisasâtını, tefekkürâtını, elvahını da
içinde bulunduğu muhitten alıyor! Fransa artık binbeş-
yüz senelik manevî bir esaretten sonra kendisini buluyor,
kendi vicdanını tanıyor, kendi efkâr ve hissiyâtı ile, ken­
dine mahsus seciyenin tecelliyât ve tezahürâtı ile yaşıyor.
Yalnız bir karn sonra yeni lisan Racineleri, Moliereleri,
Boileauları, La Fontaineleri yetiştirerek evc-i âlâ-yı
kemâle varıyor. Onbeş karn kadar uzun bir müddet esna­
sında zincir-i esaret altında inleyen, kendisi için bir saha-ı
cevelân bulamayan Fransız lisanı bu kerre vicdan-ı millî­
nin mütercimi olarak hayatın bütün diğer şuûnât-ı muh-
telifesi üzerinde de muazzam dâhiler yetiştiriyor. Monta-
ignelar, Descarteslar, Pascallar, Bossuetlar ve hatta politi­
ka sahasında Mazarin ve Richlieu hep Fransa'nın şu te­
bellür etmiş, kendisini bulmuş olan vicdan-ı millîsinin
terbiye etmiş olduğu dâhilerdir. Filhakika bu dahiler bile
eski esaretin tesiratından tamamen kendilerini kurtara-
mamışlardır. Tarz-ı tefekkür ve tecrübelerinde, tavır ve
harekâtlarında, ilhamatlarında Lâtin âleminden mütees­
sir oluyorlar. Fakat Fransız vicdan-ı millîsi artık galebe
çalmak üzeredir. Onsekizinci asır ile ondokuzuncu asır
bu galebeyi ikmal edecektir. Kavmiyet Devri lâkabı ile
müftahir bulunan ondokuzuncu asrın yetiştirmiş olduğu
Romantik Devr-i Edebîsi kendisine mensup bulunan
Chateaubriand, Musset, George Sand, Lamartine, Victor
379
Hugo gibi dâhiler ile artık klâsik tesirâtından tamamen
berî ve sırf Fransız olarak düşünmüştür, hissetmiştir!
İşte azizim! Görüyorsunuz ki, Lâtin akvamına bi-hak-
kın ve kan karabeti münasebeti ile hemşire diyen Fran-
sızlar hiçbir zaman kendi kavmiyetlerini unutmamışlar,
tarih ve edvar-ı tekâmülâtlarında daima kendilerini bul­
maya, vicdan-ı millîlerini keşfetmeye doğru yürümüşler­
dir. Fransız milleti kendine has olan dehâyı yalnız şu vic-
dan-ı millîye, şu rûh-ı kavmîyi bulduktan sonra ibraz ede­
bilmiştir. Zaten dehâ nedir? dehâ bir kavmin bir fertte
temessülünden inikasından, tecellî etmesinden başka
birşey değildir. Ber-hayat bir kavmin kalp ve dimağında
telâtüm eden cereyanların tesadümünden bir hararet-i
kavmiye neş’et eder: Eğer bu hararet kavmin lisanı ile
mütekellim, hissiyâtı ile mütehassis, efkârı ile mütefek­
kir, dertlerine, elemlerine, meserretlerine şerik olan ve-
lâkin istidad-ı kalbiye ve faaliyet-i dimağiyesi ile o kavme
mensup bütün diğer efradın fevkinde bulunan bir zata
tesadüf ederse azîm bir nur, bir şûle doğurur ki, bu nur
ve şule işte o dâhidir! Bedihîdir ki, muhtelif seciyelere
mensup, muhtelif lisanlarla mütekellim, muhtelif sûrette
yaşayan, düşünen, muhtelif gayeler, emeller peşinde ko­
şan, muhtelif dertler ile müteellim, muhtelif meserretler
ile mesrur olan bir yığından mürekkep bir halitada ne o
hararet tevellüd eder ve ne de kendisini tecelli ettirecek
bir dâhi bulur. Binaenaleyh dehâ doğmaz. Nasıl ki, doğ­
muyor ve doğamaz da!!
Zât-ı âlîleri ekânîm-i selâselerinden birisinin de Türk­
lük uknumu olduğunu beyan buyuruyorsunuz. Fakat bu
uknum vicdan-ı âlîlerinde o kadar mütereddit ve müte-
zelzildir ki, birkaç satır sonra şu sözleri yazarken hiçbir
teessür duymamış gibi gözüküyorsunuz: "Arab’ınkini
Arab’a, Acem’inkini Acem’e iade edersek elimizde uzun
kollu bir hırkadan birşey kalmaz".
Şimdi bendeniz size elimizde uzun kollu bir hırka­
dan başka daha birçok vicdan-ı milliyeti ebedî bir mefha­
retle dolduracak kadar şeyler kalacağını arz edeyim!
Evvelâ elimizde bin senelik İslâmî ve İslâmiyet'i mu­
hafaza ve müdafaa etmemizin şerefi kalacaktır. Türklerin
meşîet-i İlâhîye ile garba doğru yürüdül^leri esnada
hilâfet-i İslâmiyenin hal‘ ve mevkiini der-hatır ediniz. Bin­
lerce teşevvüşât içinde pûyân olan binbir parçaya ayrıl­
mış bulunan, tam bir anarşi içinde yaşayan Abbasîler ile
Fatımî hükümetlerinin hemen hemen aynı zamanda baş­
380 TÜRK YURDU
lamış bulunan Salibiyûn istilâsına mukavemet edebile­
ceklerini zannediyor musunuz? İşte size Endülüs bir
nümûne! Hırkanın kolu oraya kadar uzayamadığı için bu­
gün bütün Ispanya'da İslâmiyet nâmına bazı mekânî-i âli-
yeden başka bir eser kalmamıştır! Burada nasıl mukave­
met edildiyse Asya-yı Garbî'de ve Mısır'da da o kadar mu­
kavemet edilebileceği farzolunabilir! Sanki İslâmiyeti be­
şeriyetin ihyası için inzal buyurmuş olan yed-i kudret-i
İlâhî Türklerin tam zamanında ellerinden tutarak İslâmi-
yetin muhafazası için garba doğru sürükledi. Mahmud-ı
Gaznevî İslâmiyeti ebediyen Hindistan'da tesis ettiği es­
nada Selçûkîler de Salîbiyûnun defi ile meşgul idiler.
Sonra Selçukîleri Osmanlılar istihlaf ettiler ve Türk’ün
üzerine kudret-i İlâhîye ile vaz edilmiş olan vazifeyi ifa
ederek İslâmiyeti sanki Ispanya'da düçar olmuş bulundu­
ğu ricate mukabil Avrupa'nın şarkından tâ orta göbeğine
kadar soktular!
İşte yalnız bu, öyle bir hâdise-i tarihiyedir ki, Türk
kavmi inkıraz bulsa bile onun nâmını ebediyete kadar ta­
şıyacaktır! Bununla Türkler lâ-yemûtluğu kazanmış bulu­
nuyorlar!
İlim, fen, fikir, edebiyat ve sanayi sahasına gelince
-Türkler olmasaydı beşeriyet ne Ibni Sina'yı, ne Celâled-
din-i Rumî'yi, ne de Şems-i Tebrîzî'yi ve Farabî'yi göre­
cekti! Muhtasar olmak için yalnız bunlar ile iktifa ediyo­
rum. Fakat beşeriyet yalnız bu mahrumiyetle de kalmaya­
caktı. Ne Firdevsî'yi görecekti, ne de bugün sizin ve be­
nim de meftunu bulunduğum o Sadîleri, Ömer Hayyam-
ları ve şâirlerini bulacaktı! Benim bu iddiam size pek ga­
rip görünüyor değil mi? Halbuki biraz tahkik edip de
imal-i fikir etmek tenezzülünde bulunsanız pek haklı ol­
duğumu tasdik edeceksiniz. İlim, fünûn, edebiyat, öyle
şükûfelerdir kİ, her yerde neşv ü nemâ bulmaz. Bunların
tenmiye ve tekâmülü için muayyen şeraiti hâiz muayyen
muhit lâzımdır. Anarşiye mahkûm, herşeyi kırıcı, faali-
yet-i dimağiye ve kalbiyeyi ezici bir muhitte bedihidir ki,
ne ilim, ne fen, ne de edebiyat neşv ü nemâ bulur. Iran
tarihinde Türk devrinden evvel ve sonra birçok edvar ge­
lip geçmiştir. Fakat o devirden ne evvel ne de sonra ede-
biyat-ı Farisiye hiçbir zaman Türk devrindeki parlaklığı,
azameti, itilayı bulamamıştır. Zikrettiğiniz Firdevsî-i Tûsî
-ki, İran lisan ve edebiyat-ı cedidesinin bânisidir.- Türk
hâkimi Mahmud-ı Gaznevî'nin tehiye etmiş olduğu şera­
it-! siyasiye ve iktisadiyenin mahsûlüdür! Bizzat Mah-
Sayı 45
mud-ı Gaznevî tarafından görmüş olduğu himaye-i mu­
avenet ve ihsan sayesinde Şehnâme'yi yazmış ve binaena­
leyh Farisî lisan ve edebiyatını tesis edebilmiştir. Ömer
Hayyam ve Sadîler Selçûkîler ve Atabegân sayesinde ye­
tişmişlerdir. Türkler kamlardan beri anarşiye dalmış, bir
hercümerc içinde pûyân ve binaenaleyh zaten hâiz bu­
lunduğu istidat ve kabiliyetin tezahürü ve tekârnülü için
fırsat bulamayan Farisîleri şu nâ-müsaid şeraitten istihlâs,
ve vaz etmiş oldukları nizamât, hüsn-i idare rabt u zabt
sayesinde İran'ın sükûn ve rahatını, saadet-i maneviye ve
maddîyesini temin eylediler ki, ilim, fen, edebiyatın da
neşv ü nemâsı için birinci şart da budur. İkinci şart olan
semâhat, tekâmülât ve teâliyâtı himaye ve onlara muave­
net ise Türk sultanları tarafından Acem üdebâ ve ulemâ­
sına karşı ibraz edilen muavenet ve müzaheretle müseb-
bettir. Binaenaleyh Farisî edebiyatının neşvü nemâsında,
tekâmül ve teâlîsinde bile Türklerin mühim bir âmil ol­
dukları inkâr edilemez. Bu hakikati daha bariz bir sûret-
te takdir etmek için müsteşrik James Darmesteter, Ta­
rih-! Edebiyat-i Farisiyesini (Histoire de la Litterature Per-
sane) mütalaa etmenizi tavsiye ederim.
Makalenizin sonunda, "Türk medeniyetinin tarihini
OsmanlI evlâdına takrir ederken yalnız dinen değil, il­
men, ahlâken, medeniyeten de mürşid ve mürebbîmiz
olan Araplardan aramıza ilka-yı bürûdet etmeyecek bir li-
san-ı hürmet ve insafla bahsediniz." diye bir irşad-ı üsta-
dânede bulunuyorsunuz.
Şimdi zât-ı fâzılânelerinden sorarım: Şu cümlede
mündemiç ve mütazammın ithamı hangi senet ve vesika
üzerine istinaden serdetmek cesaretinde bulundunuz?
Benim gerek Türkçe ve gerek Fransızca yazılarım elham­
dülillah saklı değildir. Eğer zât-ı fâzılaneleri bütün bu ya­
zılar içinde Araplığa adem-i hürmeti insafsızlığı münde­
miç ve araya ilka-yı bürûdet edecek bir kelime-i vâhide
bulup irae edebilirseniz şimdiden bir daha elime kalem
almamayı size alenen taahhüt ediyorum. Bulup göstere­
mediğiniz hâlde işaret ettiğiniz ithamın ahlâk ve sedye
nokta-ı nazarından hangi kelime ve sıfatla tarif edileceği­
ni yine zât-ı edibânelerine havale ediyorum.
Azizim! Ben İstanbul'a gelmeden evvel maskat-ı
re’sim olan Kafkasya'da da yirmi senelik bir hayat-ı tahri-
riyeye mâlik bir adamım. Beni bütün Kafkasya, Rusya'nın
otuz milyon Müslümanları, bütün İran, Asya-yı vüstâ tanı­
yor. Ben yalnız kalemimle değil, fiilen de uhuvvet-i
Sayı 45 TÜRK YURDU
İslâmiyenin tesisine, o menhus ve menfur münaferet-i
mezhebiye, husûmet-i kavmiyenin İslâmlar arasından
kalkmasına vakf-ı nefsetmişimdir, Araplığın, İslâm mede­
niyetinin ihyası hadimlerinden birisiyim. Bugün bile aynı
darülfünûnda tarih-i umûmî derslerini takrir ediyorum.
Benim Araplık hakkında takip ettiğim mesleği tedrisâtım­
dan pek kolay anlayabilirsiniz. Bu sene-i tedrisiyenin kâf-
fesini -programın haricinde olarak ve mesuliyeti üzeri­
me alarak- sırf Araplara ve İslâmiyetin zuhûruna hasret­
tim. Birgün elbette bu dersler de saha-ı matbuata çıka­
caktır. Fakat şimdi bile bir defa şu derslerin bahsetmiş o l-,
duğu tesiratı istifsar buyurunuz, sonra ithamatınızı ser-
dediniz.
İşte bütün o mazi-i hayatıma ve elyevm de takip et­
mekte olduğum mesleğime istinaden ithamatınızı
kemâl-i şiddetle reddederim. Siz Türkçülüğü hiç de mü­
talaa ve takip etmeden Ai'aplıkla zıd addediyorsunuz.
Halbuki -refık-ı muhteremim Köprülüzâde'nin izah etti­
ği veçhile- Türkçülük Araplığın ve İslâmiyetin teyit ve
takviyesine tevcih edilmiş bir cereyandır. Türkçüler
-kavmiyet esasını kabul ettiklerinden- kavmiyeti terkip
eden avamilin takviye ve teyidi ile mükelleftirler. Türk
kavmiyetinin birinci âmili İslâmiyettir. Binaenaleyh Türk­
çüler İslâmiyet taraftarıdırlar. İslâmiyetin itilâsına çalış­
makla mükelleftirler. Zira İslâmiyet haricinde -Türklüğü
tasavvur bile edemiyorlar! Araplığa gelince -Türkçülerin
mezheb-i siyasî ve İçtimaîlerince Arap-Türk uhuvvet-i
İslâmiye ve Osmaniyesini tesis eylemek- birinci vazifedir.
Zira Türkçülerce Arap Türk’süz ve Türk Arap’sız yaşaya­
maz! Binaenaleyh Türkçülük Türkleri Araplardan ayır­
mak için değil, iki kavmi inkişaf, terakkî ve teâlî ettirerek
yekdiğerine şuurlu bir sûrette metin ve husûsî esaslar
üzerine yaklaştırmayı kendisine bir emel, bir gaye olarak
tayin etmiştir. Araplar bu ciheti o kadar güzel takdir et­
mişlerdir ki, kendileri Türkçülere dest-i uhuvveti uzata­
rak birlikte iki kavîm tevhidine çalışmaya mübaderet etti­
ler. İsterseniz sorunuz, öğreniniz ve sonra hükmünüzü
veriniz.
AhmedAgayef
381
TERCÜME-İ HAL
neyli
Şair Ahmed Neylî Efendi
İstanbul'dan yetişmiş şuaranın en değerlilerinden fa­
zilet sahibi bir zat olup 1104 tarihinde dünyaya gelmiştir.
Pederi İstanbul kadılarından Mirzazâde Mehmed Efendi
nâmında bir fâzıldır. Tahsilini ciddî bir sûrette bitirdikten
sonra tarîk-i tedrîse girerek bir müddet vazife-i talimle
meşgul oldu. Badehu Mevleviyete sülük ederek İzmir,
Mısır ve Mekke mevleviyetlerinde bulundu. 1149 tarihin­
de Anadolu ve 1159'da Rumeli Kazaskerliği rütbelerine
irtika eylediyse de biraz sonraları hastalanarak istifaya
mecbur olup muasırı ve bi'l-vücûh meslekdaşı olan Şey­
hülislâm Çelebizâde Asım Efendinin söylediği, "Mirza­
zâde Ahmed Neylî, sahn-ı fırdevsi eyledi mesken" 1161
tarihinde irtihal etti. Mezarı taşında bu manzûme-i tarihi­
ye menkuş değildir. Üsküdar'da Tunusbağı'ndan Selimi­
ye'ye dönen caddenin sağ tarafında ve yol kenarında
medfundur. Muallim Naci Efendi merhum mecmuaların­
da, "Neylî Efendi iktidarı nisbetinde şöhret bulamayan
şairlerimizden sayılır. Lisan-ı halkta dair olan bazı ebyatı
meşhur Lâ-edrî'nin olmak üzre telakkî edilir. Eş’ârı top­
lansa divançe denilemeyecek kadar büyük bir kitap teşkil
eder." diyorlar. Neylî'nin şairliğinin derecesini mesleğim
olmadığı için takdirde mazurum. Fakat müretteb divanı­
nın birkaç nüshası manzurum oldu. Ezcümle Galata Mev-
levîhanesi ile Halis Efendi kütüphanelerinde de vardır.
Şairliği hakkında da, "Neylî, eslaf-ı şuaramızın pek çoğu­
na tercih olunur. Güzel düşünür, münakkah söyler. Sa-
nat-perdazlığa meyli ziyadece olduğu halde sözü cazibe­
siz düşmez, tabîati nazik, fikri hayide edadan müctenib-
dir. Fakat bazan İran mukallitliğine mağlûp olur." ifade­
sinde bulunuyorlar. Asarına dair de tezakir-i şuaradan Fa-
tin Efendi tezkiresinde, "Ulûm-i Arabiye’ye dair haylice
tasnifât ve telifâtı ve nice nice kütüb-i nefiseye haşiye-i
selisü'l-ifadatı ve kütüb-i fıkhıyeye müteallik altmış adet
hayrat-ı amîmetü'l-berekâtı" olduğu muharrerse de isim­
leri musarrah değildir. Görebildiğim âsârı ber-vech-i âti­
dir:
1- Allame Abdurrahman îbn-i Cevzî'nin "El-Vefa
fi-fezâilü'l-Mustafa'smm "El-Evfa fî Tercemeti'l-Vefa" is­
miyle tercümesi (Bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphane-
si'nde vardır.)
382
2- Yavuz Sultan Selim Han'ın emriyle Şeyh-i Mekkî
şöhretiyle benâm Şeyh Muhammed bin Muzaffer tarafın­
dan Farisiyyü'l-ibare yazılan "El-Cânibü'l-Garbîfi Hall-i
Müşküat-ı İbn-i Arabi" eserini "El-Fazlü'l-Vehbîfi Terce-
meti'l-Cânibi'l-Garbî" ismiyle tercümesi (Bunun da bir
nüshası Ayasofya Kütüphanesi'nde vardır.)
3- Faziletnâme: İlm-i ahlâka dair bir manzume olup
bir nüshası Halis Efendi Kütüphanesi'nde mevcuttur.
4- Şerh-i Manzûme-i Kavaidü'l-Frab: Halis Efendi
Kütüphanesi'nde.
5- Mâ-lâbüd li'l-Erib mine'l-Meşhur ve'l-Garib: Fazi-
let-i edebiyesinin bürhanı olan bu eser-i cesim meşhur
Tarih-i Vassaf m şerhidir (Halis Efendi'de).
6- Cümletü'l-Arûs fi Tarihi Engerüs: Zamanındaki
Macaristan seferini mübeyyindir (Halis Efendi Kütüpha­
nesi'nde vardır).
7- Divan-. Tarz-ı malûm üzeredir. Bir gazelinden ta-
rîk-i Gülşenî'ye müntesip oldukları anlaşılır.
Ebyatından:
Gönül ağyar içün incinme yara
Gül olmaz bağ-ı âlemde dikensiz
Hengâm-ı visal akıbet ağyara da kalmaz
Encama irer mevsim-i gül hâra de kalmaz
Kalmaz miyân-ı lücce-i mihnette fülk-i dil
Elbette bir müsaade-i rûz-i gâr olur
Mesairiinden:
Şîrler değme kemend-efkene nehcîr olmaz
Gelsün behar faslını seyr eyle bülbülün
Ne dil-rübûda olaydık ne dil-rübâmız olaydı
BursalI Mehmed Tabir
TA R İH UE A SA R 4 A T IK A
TÜRK SANAYİ VE ABİDATINA DAİR
Türk Ocağı'nda bir musahabe-i fenniye ve tarihiye
(Başı ikinci yılın 17'inci sayısında)
Ne olursa olsun bu mabet Bursa'daki şâir cevami gi­
bi müzeyyen değildir, hariç ve dahili basittir. Derûnunda
TÜRK YURDU Sayı 45
çini tezyinatı yoktur. Reşid Mümtaz Paşa'nın valiliği esna­
sında icra edilen tamirden evvelki haliyle bundan bir-iki
yüz sene evvelki manzarasını irae eder resimleri takdim
ediyorum.
Bursa'da Sultan Orhan ve Çelebi Sultan Mehmed
Han zamanlarında yapılmış bazı mezar taşlarının da ken­
dilerine mahsus bir tarz-ı tezyini vardır. Bu tarz-ı tezyin
bizde birkaç asır devam etmiştir. Sivas'ta, Amasya'da, Ka-
raman'da, Konya'da, Çardak'ta, Bursa'da, İstanbul'da ba­
zı lâtif nümûneleri vardır. Bu da gösteriyor ki, bizde vak­
tiyle sanat-ı mimarîde olsun bir fıkr-i takip varmış.
Bu cami hakkında bu kadar tafsilâtı kâfi görerek Hü-
davendigâr-ı Gazi zamanına geçiyorum.
Hüdavendigâr-ı Gazi hazretleri bazı tarihlerde tafsil
olunduğu üzere, Bursa'da hâlâ Şehadet Camii civarında
ve daire-i askeriyenin bulunduğu yerde muhteşem bir sa­
ray yaptırmışlardı. Germiyanzâde kerimesinin Şehzâde
Yıldırım Bayezid ile düğünleri işte bu saray-ı âlîde olmuş­
tur. Düğün hediyesi olmak üzere Aydın, Menteşe, Kasta­
monu ve Karaman beylerinin takdim ettikleri eşya-yı ne­
fise hakkında bir fikir peyda etmek için eski tarihlere mü­
racaat etmeli. Sarayın ebniyesinden maada hıyabanı, ha-
dikası da pek letafet-pîra imiş. Derûnundaki şelâleler, su
cetvelleri, gûnâgûn eşcar ve ezhar pek ziyade şâyân-ı tav­
sif ve temaşa imiş.
Bu saray, Hindistan ve İran'daki mükellef kasırlar ka­
dar müzeyyen ve nazar-fırib imiş. Bu sarayın inşası Koso-
va melhame-i kübrasının hengâm-ı vukuuna müsadif ol­
muş idi. Padişah hazretleri, eazım ve ekâbir-i devlet ve
milleti bu saraya cem ile cami-i şerifi küşad ve hemen
orada resm-i vedayı ifâdan sonra Rumeli'ye yani Kosova
meydan muharebesine azîm olmuştu. Hilâl ile salîbin
çarpıştığı şu muharebede hakan-ı müşarünileyh hazretle­
ri nâil-i rütbe-i refîa-i şehadet olması üzerine, eser-i hayır­
ları olan cami de ebedî bir hatıra-i hüzn-âver olmak üzre
Şehadet Camii denildi.
Memleketimizin köşesinde, bucağında bunun gibi,
havatır-ı milliyenin timsali olan ne kadar müessesât ve
âbidatımız vardır? Tarih-i istiklâlimizin ser-nâmesi olan
Karacahisar'ı hiç düşünüyor muyuz?
BursalIların pek ulvî, gıpta-âver bir an‘ane-i milliyele-
ri vardır. Her yatsı namazını müteakip cemaat-i müslimîn
camiden çıkarak doğruca hakan-ı muhteremin türbe-i
Sayı 45 TÜRK YURDU
enverlerinin niyaz penceresi önüne gelerek saf-beste-i
tazım oldukları halde dualar, Fatihalar tilâvetiyle revan-ı
pâkini §âd ederler, Ne müstahsen, ne ulvî bir ihtifâl-i di­
nî ve millî!
YILDIRIM BAYE2İD HAN DEVRİ
Sultan Yıldırım Bayezid Han'ın devr-i saltanatına ge­
lince, makarr-ı saltanat olan Bursa'da Ulu Cami nâmında
bü)4ik bir mabedle bimarhane. Ergene nehri üzerine ce­
sim ve musanna bir köprü yaptırmışlar ve Edirne'deki es­
ki Bayezid Camii'ni bina ve ihya ettirmişlerdir ki, bunla­
rın her biri sanat ve resanet itibariyle ayrı ayrı tetkike şâ-
yandır.
Bu mabet OsmanlIların ulviyet-i hiss ve fikirlerinin
bir timsal-i muhteşemidir, Osmanlılar, ruhun tabakat-ı ul-
viyedeki seyranını göstermek ve bu vesile ile insanları
mealiyât-ı ahlâkiyeye sevk ve imale etmek için bilhassa
mabetlerinde daima ulviyet ve ihtişam esaslarını aramış­
lardır, Saraylarına mabetleri kadar vüsat vermemeleri,
hep bu fikr-i ulvîden inbias etmiştir, diyebilirim,,.
Bu cami, şehrin vasatında, ferah ve dil-nişîn bir ma­
bettir, İnşasına Sultan Murad-ı Hüdavendigâr zamanında
başlanarak Yıldırım Bayezid zamanında ve 797 tarihinde
bir kısmı itmam ve bâni-i sâni-i devlet Çelebi Sultan Meh-
med Han'ın hengâm-ı saltanatlarında ikmal edilmiştir,
Hâricen pek basittir. Der ü duvarında müzeyyenât
yoktur, Derûnu mermer sütunlar, avize tabir olunan tez-
yinât-ı mimarîye ile müzeyyen değilse de mihrabı elvân-ı
muhtelifede altın yaldızlı nukuş ve ezhar-ı gûnâgûn ile
pür-zib ve letafettir. Mihrabı telvin ve tezyin eden res­
sam, merhum Tevfik Paşa'dır ki, cennetmekân Sultan Ab-
dülaziz Han'ın zaman-ı saltanatlarında Bursa'da ikameti
esnasında bu hizmet-i mebrûreyi ifa etmiştir. Duvarların­
daki hutût-ı nefise ve nadire, mühre-i hattatandan Şefik
Bey'le Sultan Abdülaziz Han Hazretlerinin Sikkezenbaşı-
sı merhum Fettah Efendi'nin eser-i hâme-i bedîa-perverî-
sidir. Bu hatlar pek kıymettardır. Ve tetkik ve temaşaya
şâyândır, Bursa'yı ziyaret edeceklere tavsiye ederim,,.
Gerçi mimar, bu mabedin duvar ve sütun ve mihrabında
kalem-i seng-traşî ile ibraz-ı maharet etmemiş ise de,
tarz-ı inşasının sadeliği içinde ruha safa verecek bir kıy-
met-i ulviye istihsaline muvaffak olmuştur.
Bu camiin kıble cihetindeki pencereleri Süleymaniye
Cami-i Şerifi'nin mihrap cihetindeki pencereleri gibi mo­
383
zaik-varî rengârenk sırçalarla müzeyyendir. Osmanlılar
bu nevi pencereleri, bazı meabid-i kadîmedeki mozaik­
lerden iktibas ederek ve fakat zarif bir şekil ve sûrette tat­
bik etmişlerdir. Minberi de pek musannadır. Abanozdan
mamûldur ve her tarafı nukuş-ı hendesiye ile pür-zîb ve
letafettir. Üzerinde "Es-Sultanü'l-Muazzam Murad Han
Mimma Amelü bi-Tarihi Sene Erbaîn ve Seman Mie 840"
yazılıdır. Minberin sâni ve âmili Osman isminde bir üs-
tad-ı marifettir. Fakat bu üstad nerelidir, hangi milletten­
dir? Bunu tayin edecek elimizde bir vesika yoktur.
Konya'daki Sultan Alaaddin Camii'nin minberi de bu
tarz ve şekilde işlenmiş abanoz ağacından olmasına ve bu
camiin sâni de Ahladı Mekkî isminde bir üstad olduğuna
bakılırsa. Ulu Cami minberinin, o havali sanatkârlarından
birinin mahsûl-i dest-i bedîa-perverîsi olduğuna kail ol­
mak lâzım geliyor.
İtiraf edelim ki, biz, o kerim ve marifet-pîra eslâfın
ahfadı, vâris-i medeniyetleri değiliz. Çünkü kabza-ı tasar­
rufumuza geçen bilâdda ya kadîmen bulduğumuz âsâra
veyahut eslafın müessir marifetlerine karşı büyük ve
şâyân-ı teessüf bir lâ-kaydî göstermişiz ve hâlâ da gösteri­
yoruz. Bilemiyoruz ki, bu müessir-i salife, bir şahsın, bir
dairenin malı değildir. Bunlar bilhassa kadir şinasân-ı mil­
letin, müşterek bir malıdır. Bunların hüsn-i muhafazasın­
da hepimiz aynı derecede alakadarız. Bunlara uzatılacak
dest-i tecavüzden cümlemiz müteessir olarak, kadir
nâ-şinaslığa karşı avaze-i şikâyetimizi yükseltmeliyiz.
Çünkü mesuliyetimiz müşterektir... Maziye hürmet, mü­
essir-i eslafa riayet ve muhabbet bu sûretle olur... Başka
türlü olmaz!..
Gözümüzün önünde en güzide, en mukaddes âsâra
itale-i dest-i tecavüz olunuyor da kimse sesini çıkarmıyor
ve sanki âsârın muhafazasında vicdanen alâkadar değil­
mişiz gibi mütecavizine karşı göz yumuyoruz.
Efendiler! anâsır-ı gayr-i müslimeden ibret alalım.
Onlar bu husûsta o derece azîm ve metanet-i milliye gös­
teriyorlar ki, bu haklı ve meşru muhafazakârlık azm-i ka­
visi, dolayısıyla, mevcûdiyet-i milliye için bir dâmân-ı ka-
vî ve müessir teşkil ediyor. Pangaltı Ermeni Kabristanı
hakkında cemaat-i mezkûrenin müdafaa-i meşruası hatır­
larda olsa gerektir!.. Biz ise ne yaptık? Nice cazımın,
ulemâ ve mütefekkirinin gunûde-gâh-ı ebedîleri olan Şiş­
hane Karakolhanesi Kabristam'm bir günde yok ettik...
Asırların kıymetdar hatıraları olan taşları bir çukura attık.
384 TÜRK YURDU
gömdük. Günün birinde bu taşların hidemât-ı süfliyede
kullanılmayacağını kim temin eder,.. Benim gördüğüme
göre o mezarlıkta seyyah-ı şehîr Evliya Çelebi ailesi, bir
iki kapudân-ı deryamız, ekâbir-i ulemâ ve meşayıhımız,
vücutlarını talim-i etfale hasretmiş ecille-i mualliminîmiz
medfun idiler...
Kadir-nâ-şinaslığın derecesini anlamalı ki, gerek Bur-
sa'da ve gerek Konya'daki bu minberlerin üzerlerine
müstekreh bir boya, bir vernik tıla ederek böylece kıy-
met-i asliyeierini karalamışlardır. İstitrat olarak şunu da
söyleyelim ki, vak’a-i Timur'da Anadolu'da ve bahusûs
Bursa'daki âsâr-ı nefisenin kısm-ı azami tahrip edilmiştir.
ÇELEBİ SULTAN MEHMED DEVRİ
Gelelim Çelebi Sultan Mehmed Han Hazretleri'nin
devrine.,. Mukaddimede söylediğimiz veçhile, bu devir
sınaî mimariye-i Osmaniye'nin devr-i inkişafıdır. Zira bu
devirden itibaren Sultan Mustafa-yı Sâlis zamanına kadar
usûl-i mimarî tarik-i inkişaf ve tekemmülde devam etmiş­
tir. Bu müddet zarfında inhitata delâlet edecek bazı müs­
tesna âsâr da varsa da, umûmiyeti itibariyle makbuldür,
nazara pîradır. Bahusûs kendilerine has bir üslûbu var­
dır..,
Bu üç devrin ayrı ayrı ve bazan da müşterek alâmât-ı
mümeyyizesi Cachet vardır, işte bu evsaf-ı mümeyyize-i
esasiye delâletiyledir ki, âsâr-ı mezkûrenin hangi devirle­
re ait olduğunu tetkik ve tefrik etmek kabildir. Mezkûr
üç devirde de vücuda getirilen başlıca müessesâtı sırasıy­
la tetkik edeceğiz.
Erbab-ı vukûfa hafi olmadığı üzre, fidan ile terkibat
ve tezyinât-ı mimariye birinci ve üçüncü devirlerde isti­
mal ve tatbik edilmiş olduğu halde devr-i sânîde bu kabil
tezyinata tesadüf edilemiyor.
Asr-ı ahirde ise, ekseriya fidan yerine filiz ve yaprak
esası, manzume-i tezyinat olmak üzere kabul ve tatbik
edilmiştir, Akvam-ı muhtelifenin usûl-i tezyin ve tecem-
müllerini şöylece bir tetkik edecek olursak, bu tarz-ı tez­
yinin pek kadîm olduğunu, ezcümle Romalılarda, Bizans­
lIlarda pek vâsi mikyasta istimal ve tatbik edildiğini görü­
rüz. Hele BizanslIlar bu tarz-ı tezyini daha ince, daha za­
rif bir şekil ve sûrette kullanmışlardır. Güzel ve lâtif
nümûnelerini Ayasofya ve Kariye ve Selânik'deki Kasımi-
ye mabetlerinde görebiliriz.
Sayı 45
Burada bir istidrada lüzum vardır. Dördüncü asr-ı
milâdî iptidalarında, İmparator Birinci Kostantin tarafın­
dan Avrupa kıt’asının müntehasında, Asya'nın med-
hâlinde tesis edilen Bizans beldesi, mevkii itibariyle şar­
kın eski şua-ı medeniyetini zahmetsizce ahz ve iktibas
ederek, imparatorun temayülât-ı nefais-perverîsi de buna
inzimam etmekle, az zaman zarfında Yunan-ı kadîm sa-
nat-ı nefisesinin bedayiiyle de kesb-i revnak ve ziynet
edip, medeniyet-i kadîme-i Yunaniye'nin adeta bir mjize-
si hâlini almış idi.
Memâlik-i şarkiyeyi tezyin eden lâtif ve muhteşem
mebanî ve hükümetin ol vakit henüz kabul eylediği Hris-
tiyanlığın gösterdiği yeni revnak ve ihtişam âsârı, mer-
kez-i idarenin şarka nakli, imparatorun günden güne
kesb-i nezaket eden debdebe ve dârâtı gibi ahval ve tesi-
rat, şark sanat-ı nefisesine fevkalâde bir ittisa ve inbisat
teminiyle ona kendine mahsus bir şekil ve kıymet vermiş
idi.
Fakat Bizans sanat-ı nefisesinin kendine mahsus bir
şekil ve tarz alarak kat’î ve muayyen bir üslûp iktisap et­
mesi, şüphesiz altıncı asr-ı milâdî evâilinde İmparator
Justinien devrinde olmuştur (526-565). Bizans tarihinde
epey velveleyi badi olan Kariye Camii yani Hora Manastı­
rı işte bu devrin müessir-i irfanındandır. Fakat İmparator
Kostantin'den Justinien zamanına gelinceye kadar mürûr
eden müddet zarfında re’s-i idaresi Bizans şehri olan bü­
tün Anadolu'nun her noktasında bafî sûrette vuku bulan
tehyiat, bu harika-engîz ittisal ihzar edip eski ve Hristi-
yan. Yunan ve şarka müteallik anâsır ve mevadd-ı muhte-
lifeyi mezcederek Bizans sanat-ı nefisesini vücuda getir­
miştir.
Zamanımıza kadar payidar olan âsâr ile bu uzun sü­
ren inkılâb-ı sanayi ve fikrînin takip ettiği tariki tetkik et­
mek kabildir.
İstanbul Muhihleri Cemiyeti Âzasından
Mehmed Ziya
Sayı 45 TÜRK YURDU
İKTİSAT
TÜRK GENÇLERİNE MEKTUP
- 2
-
İSTANBUL'UN MUKADDERÂTI
Ben sizinle memleketinizin parlak istikbâli hakkında
musahabede bulunmak isterdim. İsterdim ki, itikadımca
pek uzak olmayan istikbâlinizi, daha doğrusu bugün ucu
bulunmayan boş yerlerinizin çayır ve tarla hâline gelece­
ğini, gölgeli ağaçlarla kaplanacak vadilerde, dağ yamaçla­
rında hayvan sürülerinin otlayacağını, geniş şose yolları­
nın köy ve kasabalarınızı birbirine raptedeceği ve mem­
leketinizin şimendifer şebekeleriyle zinetleneceğini, şe­
hirlerinizde fabrika makinalarının gürleyeceğini, yüzbin-
lerce çocukların mekteplerde toplanacakları ve hayat-ı
içtimaîyenin, medeniyet-i hâzıranın yüksek dalgalarıyla
umûm halk tabakatını da canlandıracağı zamanı size tas­
vir edeyim. Sizinle bu parlak istikbâl hakkında konuşmak
isterdim. Zira geçirmekte olduğunuz ağır ve acı dakikalar
akıl ve idraki söndürüyor, kuvvet ve faaliyeti izale eyliyor.
Siz de her zamandan ziyade mücadele için kuvvete muh­
taç bulunduğunuz bir sırada ye’se düşüyorsunuz. İsterse
her tarafı karanlık kaplamış olsun, yetişir ki, uzaklarda bir
parlak noktacık göze ilişsin... Zira böyle bir noktacık
kalpleri cezbeyler ve iradeyi canladırabilir. Fakat ümidin
bulunmadığı yerde ancak mevt ve inkıraz hüküm sürebi­
lir. Meşhur İtalya ediblerinden Dante'nin Cehennem'in-
deki, "Buraya girenler, hür türlü ümitlerinizi terk ediniz!"
levhasını hatırlıyor musunuz? İşte her türül arzuları, kuv-
ve-ı iradeyi velhâsıl her türlü faaliyet-i hayatiyeyi mahv ve
izale eden asıl felâket buradadır.
İsterdim ki, kalplerinizde bir parçacık olsun nikbin­
lik uyandırayım. Fakat heyhat! Bu elimde değildir. Zira
hâlihazır o derece gam-âverdir ki, şu sırada iyilikten ve
parlaktıktan bahseylemek hakikat ile istihza etmek veya­
hut onu telvis eylemek demektir. Memleketinizin istik­
bâli zengin ve parlaktır! Evet, fakat bu, milletinize ait bir
istikbâl mi olacaktır? Bunu bilemem. Dahilî ve haricî pek
büyük mânialarla boğuşarak onları bertaraf etmek iktiza
eyleyecektir. İşte şu dakikada bile müstakbel bir saadet
yerine sükût ve inkırazdan bahseylemekliğim lâzım geli­
yor. Zira kendinizi müdafaa ve muhafaza için bazı tedabir
ittihaz edebilmeniz, etrafınızdaki her şeyin ne sûretle yı­
kılıp perişan olmakta bulunduğunu anlamanıza müte­
vakkıftır.
385
Ben, İstanbul'un düçar olmuş olduğu müşkül hâli ve
onun terakkî-i müstakbelini tehdit eden şeyleri göster­
mek istiyorum.
Bir zamanlar, İstanbul dünyanın en zengin bir şehri
idi. Fakat o zamanlar geçeli çok oldu... Bugün bu şehr-i
azîm, vaktiyle Babil gibi mükemmel ticaret ve idare mer­
kezleri sayılan büyük şehirlerin uğradıkları felâkete ma­
ruzdur.
Bizans'ın yerine kaim olan İstanbul'un ehemmiyet-i
ticariye ve siyasiyesi, Asya'da ve Nil vadisinde büyük me-
rakiz-i düveliyenin teşekkülünden ve bu merkezlerin Av­
rupa ile tezyid-i münasebât etmelerinden sonra kesb-i
vuzûh eylemiştir. Balkan yarımadasının meskûn bir hâle
gelmesi, Vüstâ Avrupa'nın inkişafı Asya ile Avrupa bey­
ninde bir mütevassıt vaziyetine girmiş olan İstanbul'un
ehemmiyet-i ticariyesini bir kat daha arttırmıştı. Türkiye
hâkimiyeti, İstanbul'un bu vaziyetinde pek az bir tebed­
dül husûle getirmiştir. Fakat Avrupa'nın Amerika ile olan
münasebatı tezayüt ettiği gibi bütün dünya turûk-ı ticari-
yesinin merkezi Bahr-i Sefıd'den Bahr-i Muhit-i Atlasî'ye
intikal eylemiş ve o zamandan itibaren İstanbul da inkıra­
za yüz tutmuştur. Mamafih bu hal, yalnız İstanbul'a mah­
sus bir şey olmayıp bütün Bahr-i Sefıd memleketlerinin
düçar oldukları felâket-i umûmiyenin tezahüratındandır.
O zaman, Venedik sükût etmiş, İtalya parçalanarak bir
harabezara dönmüş ve İspanya dahi münkariz olmuştu.
Dersaadet'in mukadderâtı, daha Süveyş kanalının in­
şa edildiği zaman hail ve fasi olunmuştu. Büyük vapurlar
Süveyş kanalı sayesinde Hindistan'a pek ucuz nakliyat ic­
rasına başladıkları gibi turûk-ı ticariye-i bahriyeye olan ih­
tiyaç ortadan kalkmış ve bu sûretle İstanbul Avrupa-yı
garbî ile olan münasebat-ı ticariye mıntıkası haricinde
kalmıştır. İstanbul'a en büyük darbe Suriye ve Anadolu
demiryolları inşa edildiği zaman vurulmuştur. Bu yollar
sayesinde Suriye ve Anadolu sahillerindeki ticaret liman­
larının ehemmiyeti artmış Avrupa ile Suriye ve Anadolu
arasında İstanbul'un tavassutuna hacet kalmaksızın doğ­
rudan doğruya münasebât-ı ticariye husûle gelmiştir.
Bugün İzmir ve havalisinin senevî ihracatı 695 mil­
yon kuruşa vâsıl olmuştur. Halbuki Dersaadet ve havali­
sinin ihracat-ı seneviyesi ancak 474 milyon kuruştan iba­
rettir. Binaenaleyh İzmir, ihracat husûsunda daha şimdi­
den İstanbul'u geçmiştir. Görülüyor ki, Asya-yı Osma-
nî'nin ihracat-ı ticariyede ve Avrupa ile olan bilumûm
386 TÜRK YURDU
münasebatında İstanbul'un tavassutuna ihtiyacı kalma­
mıştır. İzmir'den mâada Beyrut ve İskenderun limanla­
rından mühim miktarda ihracat vuku bulmakta olduğu
da unutulmamalıdır.
Karadeniz limanlarının inkişafı, evvelâ Rusya ve
sâniyen Romanya ve Bulgaristan limanlarının terakkisi,
aynı tesiri husûle getirmiş ve İstanbul'un ticaret-i beynel­
milel münasebatında mütevassıt ve depo merkezi gibi
olan ehemmiyetini tenkis eylemiştir.
Dersaadet, ancak büyük imparatorluğun bir mer-
kez-i idaresi olmak sıfatıyla hâiz bulunduğu ehemmiyeti
muhafaza eylemişti. Fakat işte bugün İstanbul'a bu
hususta son bir darbe vuruldu.
Edirne ile beraber diğer Avrupa vilayatının Türki­
ye'den ayrılması üzerine bir zamanki Bizans'ın, İstan­
bul'un Avrupa ile olan en eski revâbıt-ı ticariyesi münka-
tı oluyor. Bundan sonra Avrupa ile İstanbul arasında bir
gümrük duvarı vücuda geliyor.
Bugün Makedonya ile olan münasebât-ı ticariyede
en ehemmiyetli bir mevkii bulunan Selânik, bundan son­
ra Makedonya'nın İstanbul ile olan rabıtasını tamamen
kat* eyleyecektir.
Diğer taraftan Bulgaıiar da Adalar Denizi'nde elde et­
tikleri limanları ilerleteceklerdir. O zaman İstanbul, her
taraf ile kat‘-ı alâka etmiş kendi hâlinde kalmış bir şehir
vaziyetine girecektir.
En nihayet payitahtın Asya'ya nakli meselesi de mev­
zubahis oluyor ki, bu, İstanbul'u tamamen mahvedecek
bir tedbir olabilir.
Hatta İstanbul, merkez-i idare başka bir tarafa
nakledilmemiş olsa dahi, Avrupa vilayatının zıyaı sebebiy­
le Devlet-i Osmaniye'nin tebdil-i ehemmiyet eylemesin­
den dolayı düçar-ı zarar olacaktır. Bugün İstanbul'un he­
nüz tutunabilmesi bir milyon ahaliyi muhtevi bulunması
ve bütün vilâyâtı kendine rapt eden bir merkez addedil­
mekte olmasından ileri gelmektedir.
İstanbul, ancak bir istihlak merkezidir. Hariçten Der­
saadet'e senevi gelmekte olan emval-i ticariyenin miktarı
11.481 milyon kuruşa bâliğ olduğu halde İstanbul'un ih-
racat-ı seneviyesi ancak 274 milyon kuruştan ibarettir.
Devlet küçülüp de hükümet memurlarının miktarı
azaldıkça İstanbul da fakir bir şehir derecesine inecektir.
Zira şehr-i mezkûrda başlıca müstehlikler memurlardır.
Sayı 45
Diğer belâlar kâfi değilmiş gibi kazalar dahi icrâ-yı
tahribatta gecikmiyor. Yangınlar, bütün mahallâtı mahve­
derek birer kül yığını hâline getiriyor. Eski Asya payitah­
tının sükût ve inkırazı levhası bu sûrede tamamlanmış
oluyor. Bir asırlık bir zaman geçecek olursa, bu şehr-i
azimden bir eser bulabilmek için yerleri kazıp taharriyat-
ta bulunmak iktiza edecektir.
Filhakika aynı zamanda AvrupalIların meskûn bulun­
dukları Beyoğlu ciheti büyümekte ve güzelleşmektedir.
Fakat buradaki ecnebiler, bir milyonluk bu şehr-i azimi
kendi kuvvetleriyle diriltemezler. Onların yapacağı bir
şey varsa Avrupa'dan büyük sermayedar tröstleri celbe-
derek oyun ve sair eğlencelere mahsus mahaller inşasına
hizmet etmek ve buradan bütün memleket hayatını ze­
hirlemekten ibarettir. İstanbul'un yeniden canlanıp iler­
lemesi ancak sa‘y ü gayret vasıtasıyla ve sanayiin terakki­
si sayesinde mümkündür. Acaba bu olabilecek mi?
Eğer devlet makul bir siyaset-i ticariye takip ederse
bu husûsta pek çok şeyler yapabilir.
İstanbul Ticaret Odası, İstanbul'un serbest bir şehir
hâline ifrağını mevzubahs eylemektedir.
Bir taraftan bu, diğer taraftan da hükümet gümrük
rüsumunun tezyidine çalışıyor. Halbuki Avrupa ise Dev-
let-i Osmaniye'nin paraya olan ihtiyacını arttırmak için
Türkiye'ye yeni yükler tahmiline hazırlanıyor.
Muharebenin ika eylediği zararları makul bir siyaset-i
ticariye vasıtasıyla telafiye çalışmak lâzımdır. Evvelemirde
İstanbul'un Bulgaristan ve diğer Balkan memleketleriyle
olan münasebât-ı ticariyesinin inkişafına sarf-ı gayret edil­
melidir. Fakat böyle yapılacak yerde İstanbul'a gelecek
olan mevadd-ı ticariye yüksek rüsuma tâbi tutulur ve İs­
tanbul'un ihracatı da Balkan memleketlerinin gümrükle­
rinde tevkif edilirse, kezalik devlet bütçesinin küçülmesi
yüzünden gerek zabitlerin ve gerek İstanbul ahalisinin
kısm-ı azamim teşkil eyleyen memurların varidatı azala­
cak olur ve aynı zamanda vergilerin miktarı da artacak
olursa, bundan hem ticaret, hem de sanayi mutazarrır
olacak ve istihlâkin derecesi de azalacaktır ki, o zaman İs­
tanbul şehri ve onunla beraber bütün devlet dahi düçar-ı
fakr olacaktır.
Parvus
Sayı 45 TÜRK YURDU
SEVAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Ba^ı Vinci yılın 12'nci sayısında)
lerine doğru yolcular Simipalat'a doğru yaklaşmakta bu­
lunduğumuzu söylediler, Buralarda İrtiş vüsat peyda et­
miş, dolgun bir sûrette akıyordu. İki sahilde evvelki hali
kaybetmiş, artık düz sahra değil, ormanlar ile mestur ha­
fif dağlıklardan ibaret gibi görünüyordu. Bir iki saat son­
ra Simipalat şehrinin hayli muntazam olan iskelelerinden
birine yanaşmış, yolcular çıkmaya başlamışlardı. Ben de
Zaysan gölü taraflarına hareket edecek bir vapur bulu­
nup bulunmadığını anlamak için o hattın acentesine mü­
racaat ettim. İskeleye merbût küçük bir vapuru göstere­
rek sabahleyin erkenden hareket edeceğini söyledi.
Hüsn-i tesadüf., dedim. Hemen bilet kestirerek eşyaları­
mı da buradaki kamarama naklettirdim, İş yoluna girmiş,
burada vapur beklemek ihtiyacı kalmamış idi. Kendim de
bir arabaya binerek gitmek istediğim muhterem zatın ad­
resini söyledim. Kum deryası üzerine kurulmuş bu şeh­
rin şekl-i hendesî üzere uzanan kumlu caddelerinden at­
lı arabamız ile yüze yüze nihayet akşama doğru matlûba
erişebildik. Burada bizi pek samimî meserretler karşıladı.
Gıyabî bir muarefe üzerine teessüs eden bir dostluk sa­
yesinde bu akşam pek müstesna saatler yaşadık. Birçok
ikramlar ile beraber hele o nefis kımızın lezzeti hâlâ da­
mağımda dünkü gibi varlığını muhafaza ediyor.
Gece yarılarında hane sahibinin at arabalarıyla vapu­
ra kadar teşyi edildik. Sabah kalktığımızda vapurumuz Si-
mi'den hayli uzaklaşmış, yoluna devam ediyordu. Eşyala­
rımı dört beş gün kadar içinde bulunacağım bu odanın
münasip mahallarine yerleştirdikten sonra evvelce edin­
miş olduğum yerli elbiseleri giyerek taraçaya çıktım.
Umûmî salonlardan başka, mevki nâmına ancak üç dört
kamarası olan bu vapurun bütün yolcuları orada oturu­
yor, geziniyorlardı. Bütün Rusya'da, hele Sibirya'nın uzak­
larında kolalı gömlekler giymek pek nadir olduğu hâlde
burada ihtiyarca olan birkaç kimsenin alafranga giyinmiş
olmaları nazar-ı dikkatimi celbetti. Birkaç erkek, kadın
Nogay müslümanlarından başka yaz olmak münasebetiy­
le aileleri nezdine avdet etmekte olan muhacirlere mah­
sus leylî ve meccanî Sibirya tatbikat-ı ziraiye mektebi tale­
besi... İşte bütün yolcular bu kadar idi. O şıkça giyinmiş
olanların da Simi vilâyeti mahkeme-i istinaf heyeti olup
387
Uskamina Gorski ve (Zaysan) da tahaddüs eden deavinin
rüyeti için azîmet etmekte olduklarını anladım.
Simi’den bu taraflarda İrtiş'in cereyanı daha şiddetli
olmakla beraber bazı yerlerin derinliği vapurun geçmesi­
ne kâfi gelmediğinden taifeden birisi daimî denilecek ka­
dar az fasılalar ile suyun umkunu ölçerek dümeni idare
etmekte olan rehbere kaç not olduğunu haber veriyor.
Rehberin tecârüb-i hususîyesine inzimam eden bu ölç­
mek ameliyatı sayesinde nehrin üzeni (akıntının izi) tayin
edilerek vapurun kumluğa düşmeden ilerlemesi temin
ediliyor. Rus Hükûmeti'nin bu nehre olan hizmet ve fe­
dakârlığı şâyân-ı kayıttır. İrtiş iptidasından başlayarak tâ
vapurun gidebileceği yere, Zaysan gölüne kadar her tara­
fı ölçülmüş, vapur geçebilecek yerler alametler ile, fener­
ler ile tayin kılınmıştır. Üzenin tebdil-i istikamet etmesi
muhtemel olan yerleri de daima yoklayarak ona göre alâ­
metler vaz etmek üzere memurlar ikame edilmiştir.
İrtiş'in mecrası Simi'den beri düz bir ovayı takip etti­
ği hâlde akşamlara doğru iki sahilde hafif tepecikler baş­
ladığı görülüyor. Bu tepecikler ilerledikçe büyükleşiyor.
Gecenin zulmeti ortalığı örttüğü zaman artık koca dağlar
arasında ilerliyorduk. İkinci günde dahi aynı manzara..
Yalnız sol tarafta arasıra sahil boyunca dağ eteklerinde
Rus kazağı (süvari alaylarına mensup asker) köyleri, köy­
lülerin ya kırmızı şeritli şapka, ya kırmızı alametli Sibirya
kazaçılarına mahsus pantalon, nadiren de tamam resmî
elbise giymiş oldukları hâlde ötede beride gezindikleri,
tarlalarında, bahçelerinde kadınları ve kızlarıyla beraber
çalıştıkları görülüyor. Yol üzerinde, dağ yamaçlarında yir­
mi otuz haneli küçük kazaçı köylerinin hiç de hâlleriyle
mütenasip olmayan muhteşem, azametli kiliselere
mâlikiyetini görmek insanın seyahatle kesb-i saffet etmiş
zihnine bir düşünce veriyor. Yerine göre dine müstenit
Rus siyasetinin esrarengiz safhalarına akıl erdirebilmek
için itab-ı zihin etmek mecburiyeti hissolunuyor...
Sağ sahil (gidişe nazaran) büsbütün sâkin ve hâlî,
pek seyrek olarak ya bir Türk-Kazak süvarisi, yahut ko­
yun, keçi sürüsünü otlatmakla meşgul yerli bir çoban gö­
rülebilir.
Simi'den ayrıldığımızın üçüncü günü sabahleyin
müthiş taş kayalarından müteşekkil çıplak dağların ete­
ğinde kain Uskamine Gorski şehrine gelmiş idik. Vapu­
run üç dört saat kadar tevakkuf edecek olmasından bilis­
tifade sahilden birbuçuk kilometre kadar uzakta olan
388 TÜRK YURDU
şehri bir refik ile dolaşmaya karar verdik. Daha şehre gir­
meden biraz solda birkaç bina ile kule, büyükçe kilise na-
zar-ı dikkatimizi celbetti. Biraz yaklaştığımızda orasının
Uskamine Gorski istihkâmı olduğunu anladık. Dönerek
şehre geldik... Burası şöyle umûmi bir görünüşte yerli bir
şehir olmaktan ziyade zengince bir Rus köyüne benziyor­
du. Zaten bu şehrin ekser sekenesi, civarındaki maden
ocaklarında müstahdem Rus, Alman... gibi ecanipten iba­
rettir. Mâamafih burada büyükçe bir İslâm mahallesi de
olup bunların güzel bir camileri, bir de usûl-i cedide
mektepleri olduğunu haber aldım.
Vapura avdet edip de çok geçmeden şehri beraber
gezdiğimiz refikimin bir polis ile konuştuktan sonra te­
laşla yanıma geldiğini gördüm. Birader diyordu, şu kap­
tan ile konuşan polis senin hüviyetin, nereye gitmekte
bulunduğun hakkında malûmat istiyor... Ziyanı yok, de­
dim, bildiğin kadarını anlatmalı idin... Evet, dedi, anlat­
tım. O da yazdı. Fakat itiraz etmeyi de unutmadım. Bu
müstesna muamele ne oluyor, niçin beni de yazmıyor­
sun dedim.
Bu mesele merakımı mucip oldu. Kendi kendime,
bu polis niçin beni başkalarından soruyor, yanıma gelip
de -kanuna muhalif olmakla beraber- pasaportuma ba­
karsa daha makul hareket etmiş olmaz mi; acaba Simi'de
fesli oluşumuz istinaf heyetinin hoşlarına mı gitmemiş
idi; yahut yanlış olarak istihkâmlar tarafına gidişimiz mi
dâî-i şüphe olmuş., diye düşünüp dururken Türk-Nogay
elbisesiyle şapka giymiş birisi yanıma oturarak Türkçe
Kazak şivesiyle;
-Kimsiniz, nereye gidiyorsunuz, kardaş, koyun yünü
tüccarından değil misiniz? diye söze başladı. Bereket ver­
sin, o esnada vapurun hareket edişi beni vesveseden kur­
tardı. Bilâhare ahvâl-i mahalliye hakkında muavenetini
gördüğüm bu zatın da pek iyi bir yolcu olduğunu anla­
dım.
Bitmedi.
Halim Sabit
*!l:
İZMİR SEYAHATİ
3 Temmuz 1329, Medar
Türk Yurtçu ve Ocakçılarından birkaçı İzmir'e davet
edilmişti. Bu öyle kardeşçe ve tatlı bir davet idi ki, icabet
Sayı 45
etmemek kabil değildi. Alımed Agayef, Hamdullalı Sub-
hi, Köprülüzâde Mehmed Fuad, Ali Canib, Aka Gündüz
beylerle ben kabul cevabı verdik. Muhterem müdürü­
müz büyük Türk şairi Mehmed Emin Beyefendi yeni ki­
taplarının tab'ıyla uğraştıkları, Akçuraoğlu Yusuf Bey
Şam'da bulunduğu. Celâl Sahir Bey hasta, Hüseyin Ragıb
Bey pek meşgul oldukları için gelemediler.
Hazırlandık, geçen Haziranın yirmiikinci Cumartesi
günü Bandırma yoluyla İzmir'e gitmek istedik, vapur bu­
lunmadı. Akşam üzeri Hidiviye'nin Saidiye gemisine bin­
dik.
Gece Marmara'yı geçerken uzaklarda, tâ Çatalca ile­
risindeki sırtlarda muttarit bir sûrette şimşek çakıyordu.
Denizin üstündeki gök bulutsuz, yıldızlı idi. Onun için il­
kin şimşek ışığını top atışına benzetir gibi olduk. Sonra iş
anlaşıldı.
Zevalde Çanakkale'den kalktık. İzmir'e doğru geli­
yorduk. Bozcaada'nın önünden geçtik. Adadan ayrı bir
kayanın üzerinde fener vardı. Fenerin direğinde yılların
şiddetiyle yarısından ziyadesi yırtılmış bir Yunan bayrağı
sallanıyordu.
Düşmanlarımız istilâ ettikleri zaman Rumeli'de bu­
lunmadığım için bu nuhûsetli mavi-beyaz bez parçasını
görmemiştim. Burada görüş, yüreğimin en derin yerleri­
ni yaraladı. O anda neler düşündüm! Birkaç saat sonra
Midilli'ye uğrayacaktık? Orasını nasıl görecektim? Nasıl
olup da gözlerim kör olmuyordu? Dört beşyüz yıldan be­
ri ak hilâlli kırmızı sancağın ihtizaz ettiği bu yerleri, biz
lâyıksız halefler muhafaza etmesini bilemedik. Kadın gibi
silâhını atıp kaçalı bizlerin, buralarını fetheden kahraman
Türklerin neslinden olduğumuza şüphe edeceğim geldi.
Sonra düşündüm: Bu mağlûbiyet insaniyet tarihinin
mislini kaydetmediği garip bir vaka idi. Biz âdeta
mağlûp olmamıştık; döğüşmeden, hasmımızla boy ölç­
meye vakit bulmadan, neden korktuğumuzu bilmeden
geriye kaçmıştık. Bunda bizim kansızlığımızdan, nesli­
mizin bozulmuş olduğundan başka sebepler vardı. Türk
neferinin muhariplik kıymeti zâil olmamıştı; bunu Çatal­
ca ispat etti. Türk, yine sabur, hamul, kahraman eski
Türk idi. Onu şaşırtan mutlaka başka şeyler idi. Düşüne
düşüne ben bunu da buldum. Fakat bulduğumu meyda­
na koymak zamanı gelmemişti. İşte bu düşüncelerle be­
raber Midilli'ye yaklaştıkça içimde zapt edemediğim bir
Sayı 45 TÜRK YURDU
teessür vardı. Nihayet guruptan bir saat kadar evvel o gü­
zel adanın önünde demir attık. O koca demir, denize de­
ğil, sanki benim ruhuma iniyor, vicdanımı hırpalıyordu.
Gemiye yaklaşan sandalların arka taraflarında. Yunan
bayrakları sallanıyordu. Uzakta kalenin burcunda beyaz
zemin üzerinde mavi bir haç titriyordu! O vakit, göğsüm­
den birşey yükseldi, boğazımı tıkadı, yüreğim çarpmaya
başladı.
Sular kararmaya yüz tuttuktan sonra teessürüm ha­
fifledi. Şimdi karşımda bilmediğim bir şehrin birer sırlı
göz gibi parlayan ışıklarından başka birşey yoktu...
Pazartesi sabahı güneşle beraber Klazumen önünde
durduk. Uzaktan gelmekte olan kılavuzu bekledik. Geldi,
önümüze düştü, iki tarafı kırmızı fıçılarla sınırlanmış do­
lambaçlı dar bir yerden bizi geçirdi. Burada o kadar kork­
madık. Sonra kale önüne geldik. Burada da bir kılavuzla
pek kısa bir mesafe olmakla beraber gösterilen tekayyü-
data göre en tehlikeli olduğu anlaşılan yerden geçtik. Bu­
rasını geçerken geminin hemen bütün tayfası asılı olan
sandalların yanına çıkmışlardı. Bu geçit belki beş dakika
sürmedi. Fakat korkusu hayli tesir etti.
Şimdi İzmir karşımızda uzanıyor, yükseliyordu. Şeh­
rin faal hayatı çoktan başlamıştı bile. Gemimiz sahile ya­
kın demir attı. Rıhtıma yanaşmadı. Tanımadığımız bir
adam gemiye çıkarak "Alımet Bey Agayef kimdir?" diye
sordu. Meğerse bizi istikbâl edecek heyet. Körfez şirketi­
nin vapurlarından birisiyle gelecekmiş. Acele edip çıkma­
yalım imiş.
İzmir'i tam bir yıl evvel, bir vazife dolayısıyla ziyaret
etmiş olduğum için denizden görünüşünü seyretmeye o
kadar hevesli değildim.
Zaten sabahın saat dokuzu (zevali) olmakla beraber
ortalıkta müthiş bir sıcaklık hüküm sürüyordu. Şehrin
üzerini adeta bir sis güneşi altında titreyen bir duman
sarmış gibi idi.
Biraz beklemeden sonra, uzaktan vapur göründü.
Gemimizin iskele merdivenine yanaştı. Belediye Reisi Ev-
liyazâde Refik, Müfettiş Talât beylerle Türk Ocağı Millî
Kütüphane heyetleri. Sultanî ve İttihad ve terakkî mek­
tepleri ve bir de Anadolu, Köylü ve Ahenk gazeteleri mu­
harrirleri ve daha bazı zatlardan müteşekkil istikbâl heye­
ti bizi karşılayarak vapurlarına aldılar. Oradan yalılar tara­
fına gittik, Sanayi Mektebi mızıkası da vapura bindi, deni­
389
zin içinde dolaşarak Karşıyaka'ya çıktık, oradaki bir gazi­
noda birer kahve içtikten, biraz rahat eyledikten sonra yi­
ne vapurcuğumuzla Kışla önündeki iskeleye yanaştık.
Saidiye'den şirket vapuruna bindiğimiz vakit, bize
"Hoş geldiniz" nutku söylediler. Buna reisimiz Ahmed
Bey Agayef birkaç sözle karşılık verdikten sonra sözü
Hamdullah Subhi beye bıraktı. Bu genç Türk yazıcısı, ay­
nı zamanda ne güzel de bir hatiptir. Ne tatlı tatlı söyler.
Sanki bir şiir terennüm eder. O kadar tatlı tatlı da dinle­
tir. Artık Hamdullah Subhi yüzümüzü ağartmıştı. İzmirli­
lerin istikbâl heyeti bizi Türk irfanının mümessillerinden
addediyor, ona göre söz söylüyorlardı. Bizim, lâyık olma­
dığımız hâlde bile, nail edildiğimiz bu şerefe karşı vaziye­
timiz pek güç oluyordu. Hamdullah'ın talakati şimdi de,
sonra da bizi çok güçlüklerden kurtai'dı.
İskele'ye çıktığımız zaman haziranın yirmidördüncü
pazartesi günü saat tam on (zevalî) idi. Heyetimizi Vali
Nâzım Paşa nâmına Yaveri Jandarma Yüzbaşısı Ziya, Ku­
mandan İsmail Fazıl Paşa nâmına da Yaveri Süvari-i Evvel
mülâzımı İbrahim ve daha başka tanıdık tanımadık bir
hayli zatlar karşıladılar.
Her birimize birer misafırci de tayin etmişler. Reisle­
ri meşhur Türkçü Mehmed Necib Beydi. İzmirliler bu ta­
yinlerinde pek isabet etmişlerdi. Çünki Necib Bey tam bir
amiriyetle vazifesini yapıyor, kimseyi işine karıştırtmadığı
gibi ufak bir ihmali de iğmaz etmiyordu.
Her birimiz, misafircilerimizle beraber arabalara ku­
rulduk. Doğruca Ki’amer Palas oteline gittik. Odalarımıza
çıkıp üstümüzü başımızı değişmezden evvel, kumandan
İsmail Fazıl Paşa'nın gösterdiği arzu üzerine yukarı salo­
na çıktık ve kendileriyle teşerrüf ettik. Bu zat, bize pek
büyük iltifatlar etti.
Paşa'nın müsaadelerini alarak yukarıya, bize ayrılan
odalara çıktık, güzelce temizlendik, giyindik, salona ye­
meye indik. Ve yemekten sonra arabalarla, belediye da­
iresine gittik ve İzmir'in muhterem halkı nâmına beledi­
ye dairesince gösterilen teveccüh ve muhabbet eserine
karşı minnetlerimizi, teşekkürlerimizi arz ettik. Yarabbi!
Ne kadar mütehassis oluyor idik. Artık bu memlekette de
irfanın ve irfan hâdimlerinin kıymeti, ehemmiyeti anlaşıl­
maya başlıyordu. Bu, bizim gibi ömürlerini yazıcılığa vak­
fetmiş kimseler için ne büyük saadetti. Kalemin sahiple­
rini geçindiremediği böyle bir devirde, böyle manevi bir
390 TÜRK YURDU
sûrette mükâfatlandıniması elbette milletin kadir bilicili-
ğine delâlet ediyordu. Bununla beraber işte başka bir
mahiyet vardı, Bu Türk memleketinde, ilk defa bir Türk
heyeti Türklük nâmına davet ediliyordu. Gösterilen te­
veccüh ve kıymet, o heyetin ayrı ayrı adamlarına değil,
hepsinin birden temsil etmek istediği Türk irfanına karşı
idi. İşte bu mesele idi ki. Turan tarihinin yeni medeniyet
tarihine ilk mübeccel sahifeyi yazıyordu.
Belediyeden sonra İttihad ve Terakki mektebine git­
tik, Esasen mektebin mükâfat tevzîi resmi, bir gün evvel­
ki Pazar günü vuku bulmuştu ki, biz de o güne yetişmek
mecburiyetinde idik. Fakat Yerebatan yangını benim ha­
reketimi geciktirmeye sebep olmuştu. Bununla beraber
mektep heyeti bizi bu irfan ziyafetinden mahrum etmek
istememiş, bir gün de bizim için tekrar etmeyi kurmuştu.
İşte biz Türk dervişleri bu harman sonuna yetişebilmiş-
tik. Mektebin Havlusu kilimlerle döşenmiş, sıra koltuk­
lar, iskemleler konmuş, üzerine bir tente gerilmiş idi.
Sahne pek zarif tertip olunmuştu. Mektebin küçük yav­
rulardan müteşekkil mızıkası bize iki üç hava terennüm
etti. Sonra birkaç efendi, programın bazı yerlerini tekrar­
ladılar. Ezberletilen parçalar, Türk şairi Mehmed Emin
Beyin, Köprülüzâde Fuad'ın, Aka Gündüz'ün idi. Çocuk­
lar o kadar ateşle, aşkla okuyorlardı ki, kendimizi ağlama­
dan alamıyorduk.
Biraz sonra kapalı perde arkasından lâhûtî bir piyano
sesi ve bu sesle beraber söylenen, hayır inlenen "Türk
Duası"nm terennümleri işitildi. Derin bir vecd ile dinli­
yorduk.
Sanayi Mektebi Muzıka Muallimi İsmail Efendi
Köprülüzâde'nin Yurt'ta intişar eden "Türk Duasünın te­
rennümlerini bestelemiş. Diğer cihetlerini İttihad ve Te­
rakki mektebinin genç muallimlerinden Baha Bey, zayıf
çehresine pek ruhanî bir hâP veren iri mavi gözlerini gö­
ğe dikerek okuyor, Hakk'/a yalvarıyor, sonra sanki gökten
bir ses ona cenanı biıvdevap veriyordu. Ömrümüzde ilk
defa bir Türk şairinin Türklüğe ait eserini bir Türk musi­
kişinasının bestelediğini görüyor, ilk defa böyle bir lahu-
tî musikî dinliyorduk. Artık gaşyolmuştuk. Ahmed Bey
Agayef, hiç böyle şeyler görmediğini söyleyerek hayretle­
re düşüyordu. Biz de bu hayrete ortak oluyorduk,
Herşey bitti... Bize bir de zeybek oyunu göstermek
istediler. Son günlerde İstanbul Türk Ocağının Edir­
Sayı 45
ne'deki zavallılar menfaatine Darülfünûn konferans salo­
nunda tertip ettiği hitabelerin birini irad eden Selim Sır­
rı Bey hatırıma geldi. Ben çocukluğumdan beri zeybek
oyununu tanırım. Hatta biraz oynarım da... Selim Sırrı
Bey millî rakslarımızdan yalnız zeybek oyununu beğeni­
yor, bunda da bazı yenilikler, fenne muvafakatler vücuda
getirmek istiyordu. Hitabesinde, bu yenilikleri nasıl yapa­
cağını da göstermişti. Ben bunu pek hoş bulmamıştım.
Niyaz ve tazarru gibi şeyleri, oyunun erkekçe olan mahi­
yetiyle zıt görüyordum.
Şimdi burada oynanırken görünce, kendimin çok
daha haklı olduğumu anladım. Bu güzel, bu çok tabiî, bu
asırlardan kalmış oyunu birtakım Avrupa taklidi yenilik­
lerle tuhaflaştırmakta mana yoktu. Anlaşılan bizde hâlâ
Tanzimatçılık ruhu hükümran olacak, bunu rakslarımıza
kadar sokmakta artık bir zevk olmasa gerek.
Çocuklarla, daha sonra hocalarla birlikte fotoğrafları­
mızı aldırttık. Sonra bu faal, vazifelerini sönmez bir aşk
ile yapan müdüre, muallimlere teşekkürler ederek mek­
tepten ayrıldık.
Ne olurdu, bu seyahati tasvir etmek vazifesi bana
yükletilmese idi. Hakkımızda yapılan şeyler, her ne kadar
temsil ettiğimiz manevi şahsa ait ise de, onu yazmakla
adeta kendimizi medhetmiş olacağımı zannediyorum.
Karilerim, böyle bir niyet ve emelden uzak olduğuma
emin olsunlar.
KM
TÜRKLÜK ŞÜUMU
Edirne'nin İstirdadı: Geçen sayımızda On Tem­
muz bayramını tebcil ederken Edirne'nin ordumuz tara­
fından istirdadı müjdesini verememiştik. Bizim gibi on-
beş günde bir çıkar risaleler, küçük ceridelerin mazhar
olduğu müjdecilik nimetinden mahrumdur. Beşyüz bu
kadar yıldan beri Osmanlı Türklerinin evvelen birinci, da­
ha sonra ikinci derecede bir payitahtı olmuş, tamamiyle
bir Türk şehri simasını almış olan Edirne'yi Bulgarların
canavar ordusuna teslim etmiş idik. Bu küçüklüğü yaptı­
ran sebepleri aramak bize düşmüyor. Onun hesabını ta­
rih sonra görür ve tarihle görülecek pekçok hesabımız
da vardır! İşte Türklüğe yakışacak bir sûrette müdaafası-
Sayı 45 TÜRK YURDU
na muvaffak olamadığımız Edirne'yi, Tanrının lütfü saye­
sinde yeniden istirdat ettik. Bu müjdenin yalnız İstan­
bul'da değil, dünyanın Türk ve İslâmla meskûn olan her
yerinde husûle getirdiği ruhanî sevinç, Edirne'nin Türk­
lüğe ve İslâmlığa olan merbûtiyetinin derecesini anlamak
için en iyi bir mikyastır.
Şimdi i§, kıymeti bilinmeyerek elden çıkarılmış bir
baba mirasının, tekrar ele geçirildikten sonra bir daha zi-
yaa uğramamasına çalışmaktır. Edirne'de atalarımızın en
âlî mefahiri var. Bu mefahire öldürülen yüzbinlerce İslâ-
mın intikam diye inleyen ruhlarını ilâve etmek lâzımdır,
İşte o vakit, Edirne'yi erkek gibi korumak için arslanlar
gibi çarpışmaya, kahramanlar gibi ölmeye ve bütün dün­
yaya Türk ruhunun o eski hararetini göstermeye iştiyak-
lanırız, lUlah, tekrar bize bağışladığı Edirne'nin muhafa­
zasına muvaffakiyet ihsan bulursun.
İzmir Seyahati: İzmir'deki genç Türk kardeşleri­
miz, yurdumuzun her vakitki yazıcılarından bir haylisini
davet etmişlerdi. Arkadaşlarımızdan yalnız altısı bu dave­
te icabet edebildi.
Ahmet Bey Agayef in riyaseti altında olan bu heyet
geçen haziranın yirmi ikinci Cumartesi günü, Hidivi-
ye'nin Saidiye gemisiyle buradan hareket ettiler. Pazarte­
si sabahı da İzmir'e vardılar.
Türklük âleminde ilk defa vuku bulan bu seyahat
pek büyük bir muvaffakiyetle güzerân oldu. Doğrusu ya,
Türk yazıcılarının İzmir'de görmüş oldukları sevgi ve sı­
caklık yazı ile tarif edilmekten pek yüksektir. Bu hâdise,
en küçük, en ehemmiyetsiz vak’aları bile sahifelerine ge­
çirmekten geri durmayan Türk ceridelerince ancak bir
iki satırlık bir havadis şeklinde kaydolundu!
Seyahat heyeti İzmir'de altı gün kaldı ve bu altı günü,
tetkik ve tetebbu ile geçirdi. Müteaddit konferanslar ver­
391
diler. Bu konferanslarda yalnız İzmir'in münevver tabaka­
sı değil, esnafı ve halkı, hanımları da bulundu.
Türk heyeti Bandırma tarikiyle İstanbul'a dönerken,
Manisa'da Mutâsârrıf Tevfık Beyefendi'nin riyasetinde
bulunan büyük bir heyet tarafından haklarında hürmet­
ler ibraz edildi. Bir muzıka ve Manisa İttihat ve Terakki
Mektebi de karşı çıkmıştı. İstasyonda mektebin iki üç
yavrusu Türkçe ve Türklük faziletlerinden, kahramanlık­
larından bâhis şiirler okudular.
Balıkesir'de de büyük bir ihtiram eserine mazhar
olan muhterem yazıcılarımız İstanbul'dan hareketlerinin
onbirinci günü avdet ettiler. Heyetin avdetinde vilâyetin
daha içerilerinde seyahat eden Kâzım Nami Bey kardeşi­
mizin seyahat kısmımızda tevalî edecek olan mektupları
Türk Yurtçularının İzmir seyahatine dair okuyucularımı­
za tafsilat verecektir.
Şurada bize düşen bir vazife vardır ki, o da bu seya­
hatin asıl mürettibi olan Müfettiş Talât Beyefendi ile
Türkçü Mehmed Necib Beyin riyaseti altındaki İzmir
Türk Ocağı'na, İzmir'in muhterem Belediye Reisi Evliya-
zâde Refik Beyefendiye ve İzmir Belediye Heyeti'ne ve
bütün İzmirlilere Türk Yurdu'nun kalbî şükranlarını ar-
zetmektir.
Akçuraoğlu Yusuf Bey: Dört, dörtbuçuk ay evvel
Suriye ve Hicaz cihetlerinde bir tetebbu seyahati icra et­
mek üzere İstanbul'u terk eden fazıl yazıcılarımızdan Ak­
çuraoğlu Yusuf Bey selâmetle avdet etmiş ve kendisini
özleyen arkadaşlarına kavuşmuştur. Yusuf Bey bundan
sonra yine âlimâne ve faydalı yazılarıyla Yurd'umuzu zi-
netlendirecektir.
T.Y.
 ÎP* 1^

T û r^len tı '^mâmmZ' Caltstı **v 'V

YIL: 2 SAYI; 46 (6 Ağustos 1329-21 Ağustos 1913)

0 Ki C^ ^ a Hd t i i % ^I i d %
Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia / Abdülhak Hâmid
Anadolu Akşamı / Köpmiüzâde Mehmed Fuad
Milli Hikâye: Piç / Ö m er Seyfeddin

îçtimaiyât: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak / Gökalp

Mektuplar ve Cevaplarımız: Türk Milliyeti, Türk Yurdu / H.Ş.
Tercüme-i Hâl: Bursalı Mehmed Tabir Bey / M.F.

Tedkik-i Edebî: Türk’ün Kitabı (Aka Gündüz) / Ali C anib

Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit
Türklük Şuûnu: Türk Dostu PiyerLoti, Bilgi Mecmuası, Türk Bilgi Demeği,
Hanımlarımızın İktisadî Teşebbüsleri / K.N.
Sayı 46 TÜRK YURDU 395
••

TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT
LIBERTE
Mukaffa Bir Facia
(Başı 2'nci yılın 13'üncü sayısında)

Instrümant Libefte
Bence bu gün vücudu devrilsin Bilakis
Sonra mezarına gidip tapmak Fikrini şimdi anladım! Beis yok
■İham ile- Sen bir meretsin, bu fikir mün'akis.
Hasta ihtizarda, zehir verilsin İKİNCİ MECLİS
Temel çürümüş, yıkıp da yapmalı -Liberteyalnız-
Libefte Liberte
-Gazab-nâk- -Instrümant'ı nazarıyla takip ederek-
Ne demek! Devlet mi tebdil olunsun Zehirli değil, zehirlenmiş yılan
Instrümant Başkasının dişleriyle sokacak
—Havf ile— Bakalım bu menba-ı fesad olan
Hâşâ!... öyle demedim,.. Cemiyetten daha neler çıkacak
-Teemmül-i hevl-engiz içinde-
Libefte
Demek ki, o hatar-nak cemiyetin
O ne ya?..
Böyle de maksadı var!. Bedidâr
Ne titriyorsun?
-Hitap ile-
Instrümant Nice bir bu müstekreh emniyetin
Bir çare bulunsun Tacın gidiyor, ey muğfıl hükümdar
Demek istedim... -Daima teemmülde-
Liberte Aceb bu akan sel bir gün durur mu
-Gözü gözünde- Şu yıldırımlar nice bir inecek
Öyle mi? Aceb bu zehir çeşmesi kurur mu
0 müthiş volkan hangi gün sönecek
Instrümant -Eşk-riz münacat-
Bî-riya Batıyoruz! İmdat et Rabbim imdat
Liberte Bizi sen kurtarırsın, değil ahar
Peki!.,. Bin yıllık bir kavm cihangir ecdad
Bu gün beş çapkın elinde müsahhar
Instrümant
Tekdir yiyemem! Kalbim pek tok Bitmedi

Fikrimi anlamıyorsun Abdülhak Hâmid

396
ANADOLU AKŞAMI
Çöktü nazan ve bî-hudud ovaya
Akşamın hüzn-i gurbet-âlûdu
Sürüler, çağlayan sular uyudu
Daldı her şey bir eski rüyaya
Gecenin kalbi dolduran dûdu
Bir çiçek koydu fevk-ı hûiyâya
Penbe bir ay... Zulâmı ihyâya
Gelin ey şarkın eski mabûdu
Müterennim böcekleriyle ova
Uzanırken harap ocaklarda
Vardı bir gamlı dûd-ı istifham
Gece zulmette inleyen âlâm
Hasta bir leyleğin duasıydı
Meriç'in ruh-ı iştikâsıydı
Köprülüzâde Mehmed Fuad
MİLLİ HİKÂYE
PİÇ
Ah Mısır! Bazı Türkler oraya eğlenmeye, hava tebdi­
line giderler! Bilmem o hayata, o manzaraya nasıl taham­
mül ederler? Ciğerlerine milyonlarca verem mikrobu sal­
dırmış meyûs ve halsiz yatan bir hastanın baş ucunda hiç
eğlenilir, hiçbir yaralının akmış ve daha kurumamış kan
selleri üzerinde bâdeler içilir, keyifler çatılır, naralar atılır
mı? Ben, ben mümkün değil bir hafta oturamam. Geniş
ve otomobil dolu caddeler, heykelli meydanlar, içine gi­
rilmez bir kuvvet ve para kalesi gibi yükselen büyük ban­
kalar, büyük tiyatrolar, peri saraylarını andıran süslü ve
billurlu gazinolar... Hep, hep bu yabancı müesseseler
bende ağır bir kâbus husule getirir. Gözle görülen her
şeyin yabancı olduğunu, yabancılara ait bulunduğunu
düşünmek sinirlerime dokunur. Sokakları dolduran sa­
yılmaz şapkaların zalim ve kurnaz, gaddar ve namussuz
gölgelerinde sararmış solmuş gibi boyunları eğri, zayıf,
mahzun mahzun dolaşan sarıklı yerlilere, bu zavallı Arap
kardeşlerime kalbimde derin bir sızı duymadan baka-
mam. Necip Araplık, yükselmek isteyen Türklüğün o
kuvvetli ve mukaddes kanadı, orada kendi vatanında
TÜRK YURDU Sayı 46
esirden başka bir şey değildir. Türklerin çekilmesiyle be­
raber hâin ve zehirli bir çekirge bulutu gibi oraya üşüşen
AvrupalIlar, bu zavallı İslâm memleketinin bütün hayat
damarlarını ellerine geçirmişler, doymak bilmez kudur­
muş bir açlıkla, azgın bir hırsla din kardeşlerimizin kanla­
rını emip dururlar.. Bütün servet, bütün kuvvet, bütün
saadet onlarındır... Ben Mısır’da çok sıkılır, kendimi âde­
ta bir zindanda sanırım. Bu manevî zindandaki mahpus
kardeşlerimin arasında serbest serbest gezmek hoşurha
gitmez. Daima otele kapanırım. Hakikî bir zindan hayatı
geçirir, yıllardan beri düşmanların eline düşmüş olan bu
kıymetli vatanın sönmez matemlerini tutar, elemler için­
de kıvranmaktan acı bir haz duyarım.
Bu seferde yine kendimi böyle hapsetmiştim. Binga-
zi'deki muharebeye karışmak için beraber yola çıktığım
arkadaş Kahire'de hastalanmıştı. Doktor on gün istirahat
lâzım geldiğini söyledi. Onu beklemeye mecburdum.
Hem Türk düşmanlarının, yani AvrupalIların hâkim bu­
lunduğu bir yerde zaten yakalanmak için aranan bir
Türk'ü, bir kan kardeşimi yalnız bırakabilir miydim?
Bu on gün bana on senelik bir kürek cezası gibi gel­
di. Yatakta duramazdım. Gündüz garsona gazeteleri aldı­
rır, okur, bir koltuğa uzanarak saatlerce adı dünya yüzün­
den kaldırılmaya çalışılan Türklüğün talihini düşünür ve
terlerdim. İşte Asya'daki Türk hükümetlerini bitiren Av­
rupalIlar, onların din ve şan kardeşlerine, Araplara da sal­
dırmaya başlamışlardı. Bütün Turan, bütün Hindistan
esir idi. İngiltere kralı yeniden, Hindistan'daki eski Türk
İmparatorluğunun tahtına oturmak için Mısır müstemle­
kesinden geçerken, şimdi cihan politikasında bir gölge
hâlinde kalan büyük hakanın oğlunu ayağına getirtiyor­
du. Türklerle beraber Araplar da eziliyor, Sudan, Fas, Ce­
zayir, Tunus ve nihayet Trablus ve Bingazi de alınıyordu.
Kalbim, bunları düşüne düşüne dimağımda ateşle­
nen kanımdan, yanmaya başlardı. Geceleri uykusuz kalır
ve bu ıstırap ile balkona çıkar, aşağıda idraksiz bir nehir
gürültüsüyle akıp giden alıaliye dalardım. Çokluğu hep
şapkalılar, ecnebiler teşkil ederdi. Ara sıra, sanki parlak
ve medenî esirliklerinin dehşetini duymuş gibi neşesiz ve
dalgın geçen tek tük sarıklı ve entarili yerlilere, bakarak,
şarkın hakkını istemeyen, hakkı için vurmayan, hakkı için
kırmayan, hakkı için yıkmayan, hakkı için öldürmeyen,
hakkı için haksızlık yapmayan azîmsiz ve budala ruhuna
lânetler eder, yalnız şarkta yaşayan bu miskin ve alçak te­
Sayı 46 TÜRK YURDU
vekkülün granitten ağırlığını kendi omuzlarımda, kendi
tembel başımda hisseder gibi olurdum. Ve birden dudak­
larımda Türk şairinin:
Her zulmü, kahrı boğmaya bir parça kan yeter
Ey şark uyan, yeter, yeter ey şark, uyan, yeter...
Enini uçardı.
Evet, bu tevekkül zindanında yaşamak beni hasta
ediyordu. Günler geçtikçe daha ziyade asabileşiyor, sara­
rıyor, başıma sanki görünmez oklar saplanıyordu.
... Gene bir akşam, başım böyle fena halde tutmuştu.
Boğulacak gibi oluyordum. Gece yarısı yaklaşıyordu. "Bi­
raz hava alayım" dedim. Paltomu giyerek sokağa çıktım.
Nereye gideceğimi bilmiyordum. Elektirik ziyalarıyla
gündüzden daha aydınlık olan sokaklardan geçiyordum.
Kadınlar, erkekler, çocuklar, yerliler, yabancılar birbirle­
rine karışmış, gülerek, oynaşarak, ağır ve yavaş akıp gidi­
yorlardı. Ve üzerlerinde iğrenç ve keskin bir fuhuş ve se-
fahet kokusu dalgalanıyordu.
Ben düz ve parlak yaya kaldırımında yürüyor ve her
tarafı görmemek için sağımdaki pastacıları, tuhafiyeci
dükkânlarını, içindekilerini seyrediyordum. Öteden te­
miz ve sade bir lokanta gördüm. Hemen boş denecek ka­
dar tenha idi. Caddenin kalabalığı beni çok sıkmıştı. An­
sızın bir Türkiye lokantasına benzeyen bu tenha yere gir­
mek arzusunu duydum. Açık kapısından girdim. "Bir çor­
ba olsun içerim" diyordum. Oturur oturmaz garson gel­
di. İngilizce ve Fransızca yazılmış listeyi vererek ne iste­
diğimi sordu. Okumadan:
-Çorba... dedim.
Ve getirince içmeye başladım. İçerken etrafıma bakı­
yordum. Bütün duvarlar ayna idi. Aynaların üzerinde İn­
giltere kralının ve kraliçesinin, Prince de Galles'in büyük
mikyasta yapılmış resimleri göze çarpıyordu. Yanlarında
başka küçük resimler de vardı. Galiba Mısır'ın ehramla­
rın, Sfenks'in yağlıboya manzaraları idi. Bunlara dalmış­
tım. Bu esnada kapıdan bir adam girdi. Başında büyük ve
hasır bir şapka vardı. Gayet şık ve uzun boylu idi. Garso­
nun yardımıyla şapkasını ve paltosunu çıkardı. Tâ yanım­
daki masaya oturdu. Karşısındaki aynada hayalini görü­
yordum. Dikkatle bakmaya başladım. Çünkü ben bu çeh­
reyi tanıyordum. Fakat nereden.
O da aynadan bana bakıyordu.
397
İstanbul'da ve Selânik'te kendileriyle münasebette
bulunduğum ecnebileri ve Rumları aklımdan geçiriyor­
dum. Bir türlü bunu hatırlayamıyordum. Çorbadan son­
ra iki tabak yemek daha yedim. O da hep bana bakıyor­
du. Mutlaka o da beni tanımak istiyordu. Artık rahatsız
oluyor, hallolunamayan muammaların karşısında bizi
üzen o tatsız sıkıntıya benzer bir şey duyuyordum. Ve
onun da benim gibi sıkıldığını görüyor, rahatsızlığının
farkına varıyordum. Nihayet yemeğini bitirdi. Bir cigara
yaktı. Kalktı. Paltosunu ve şapkasını giydikten sonra gar­
sona para ve bahşiş verdi. Dışarı çıkıyordu. Birden benim
masamın önünde durdu. Tavrında adeta bir tiyatro vazi­
yeti vardı. Adımı söyledi:
-Siz... değil misiniz?
-Evet, benim diye kekeledim.
Kesik bıyıklarının altından parlak dişlerini göstererek
gülüyordu.
-Beni tanımadınız mı?
-Affedersiniz. Fakat hatırlayamıyorum.
-Ben Ahmed Nihad'ım...
Şapkanın altından yabancı ve şarklı duran gözlerini
hemen tanıdım. Bu, benim mektep arkadaşımdı. Fakat
hâli birdenbire bende fena bir tesir hâsıl etti. Kalkıp elini
tutamadım. Zoraki gülümsedim. Mısır gibi hiç olmazsa
isimce Müslüman sayılan bir memlekette bir Türk’ün
şapka giymesinde ne vardı? Hatta burada bazı ecnebiler
bile fes giymiyorlar mıydı? Bozulduğumu anladı. Ve ara­
daki soğuk ve sıkıcı sükûtu yırttı:
-Burada ne arıyorsunuz, gezmeye mi geldiniz?
Kısaca:
-Hayır, geçiyordum dedim.
Tekrar sordu:
-Nereye?
-Bingazi'ye...
-Ooo, kahramanlık ha... Tebrik ederim. Fakat boşu­
na çalışıyorsunuz. Artık orası yandı.
Birden böyle söylemesi canımı daha ziyade sıktı. İs­
temeyerek biraz kaba cevap verdim:
-Şapka giyen Türkler öyle sanırlar...
Daha ziyade gülümsedi. Tâ gözlerimin içine bakıyor­
du. Biraz yavaşça:
-Fakat azizim, ben Türk değilim dedi.
398 TÜRK YURDU
Ben şaşaladım:
-Türk değilseniz, OsmanlIsınız ya?
-Hayır, Osmanlı da değilim.
-Hiç olmazsa Müslümansınız ya?
-Hayır azizim, Müslüman da değilim,
Bütün bütün şaşaladım. Onun da gülümsemesi ga­
ripleşmişti..
-O halde nesiniz? diye sordum.
Ve yüzüne baktım. Soğukkanlılıkla cevap verdi;
-Katoliğim ve Fransız'ım...
Böyle söylemesi sinirlerime dokundu. Biraz acı ve
ekşi, alay etmek istedim. Gülmüyor, yalnız dişlerimi gös­
teriyordum:
-Tanıdığım Alımed Nihad katolik olabilir. Akidesini
esvap gibi değiştirebilen, vicdanını adi bir eşya gibi satan
insanlar bu dünyada az değildir. Lâkin İstanbul'da doğan,
anası Türk, babası Türk olan, Türkçe konuşan bir aileden
çıkan, damarlarında Türk kanı akan bir Ahmed Nihad
milliyetini değiştiremez, Fransız olamaz, yalnız kendini
aldatır...
-Hayır kendimi aldatmıyorum. Hâlis bir Fransız'ım.
-Mümkün mü? Bu fenne, bu tabîata muhalif bir şey...
-Bilseniz, doğru söylediğimi anlayacaksınız. Ama bu­
rada olmaz. Biraz uzundur. Haydi kalkınız. Bir yerde otu­
ralım. Tamamiyle bir Fransız olduğumu anlayınız da, şap­
ka giydiğime kızmayınız, olur mu?
Sanki alay ediyordu... Söyleyeceği saçmaları zaten bi­
liyordum. Dinlerin, an'anelerin, adetlerin, ırk nazariyesi-
nin hep efsane olduğunu, milliyetler (in) itminan, terbi­
ye ve menfaate göre değiştiğini, hangi milletin terbiyesi
görülürse, o milletin ruhuna mâlik olunacağını ve niha­
yet medenilik isteyen bir adamın mutlaka Avrupalılaşma­
sı lâzım geleceğini iddia edecekti. Fakat bu boş ve çirkin
iddiayı bir kerre de onun ağzından işitmek istedim. Gar­
sona para verdim. Ve hemen kalktım. O, yanımda gidi­
yordu. Bu milliyetinden çıkmış herif, denizden çıkmış ve­
ya patlamış ölü bir köpek balığına benziyordu. Adeta bir
taaffün duyuyor, iğreniyor, iğreniyordum.
Çok yürümedik. Geniş bir gazinoya girdik. Göz ka­
maşacak kadar aydınlıktı. Kenarda bir masaya oturduk...
Yanımızda büyük bir saksı vardı, içinde tanımadığım bir
nebat büyük yapraklarını tavana kadar çıkarıyor, iri ve tu­
Sa yı 46
haf gölgelerini üzerimize düşürüyordu. Dirseklerimi
mermere dayadım.
"Haydi bakalım, seni dinliyorum!" gibi bu Türk kaçı­
ğının, bu hissiz Sart'ın yüzüne baktım. Hiç heyecan falan
göstermiyor, eski dininden, eski kavmiyetinden, eski
memleketinden bir arkadaşla bulunmak onu hiç mütees­
sir etmiyordu.
"-Hikâyem tıpkı hayalî ve hissî bir roman kadar garip­
tir diye başladı. İhtimal inanmayacaksınız. Fakat ben sizi
sıkmamak için uzatmayarak anlatacağım. Dikkatle dinle­
yiniz. Vâkıa mektepte sizinle çok sıkı görüşmezdik. Ruh­
larımız, meyillerimiz ayrı idi. Aramızda biraz, biraz değil,
çok uzaklık vardı. Fakat yine beni tanırsınız. Hatırlayınız.
Siz, Türkler, bana "Frenk Nihad" derdiniz ve hakkınız da
vardı. Ben son moda esvap giyer, tırnaklarımı uzatır, din­
sizliğimi meydana vurur, Türklüğe dair ne varsa tahkir
eder, Türkçe konuşmayacak kadar nefretimde taassup
gösterirdim.
Hep Fransızca konuşur, tatil zamanlarımı Beyoğ-
lu'nda geçirirdim. Türk ve Türklüğe benzer her şeyden
tiksinir, iğrenirdim. Mektepten ziyade evde azap çeker­
dim. Babam, iri vücudu, geniş omuzları, kuvvetli kolları,
ablak çehresi, kalın dudaklarıyla tıpkı budala bir Türk
pehlivanını andırırdı. Bütün hareketleri âdi, kaba ve ba­
yağı idi. Gayet narin ve nazik bir Çerkeş olan annem, on­
dan dehşetle nefret ederdi. Ben bunu anlardım. Akraba­
larımın da hiçbirisini sevemezdim. İstanbul bana zindan
gibi gelirdi. Levanten arkadaşlarım olmasaydı belki deli
olurdum. Geceleri Avmpa ve garp şehirleri rüyama girer,
daima odama kapanır, bağırarak millî parçalar, operalar
söyler, kalkar bazı da yapayalnız oynardım. Nihayet hu­
kuk tahsili için Paris'e gittim. Orada kimse bana Türk di­
yemezdi. Tamamiyle Fransızlaşmıştım. Tatil zamanında
İstanbul'a dönmedim. Nafile yere annem, babam beni ça­
ğırıyordu. Ben mektebi bahane ediyordum. İstanbul'da
iken rüyalarımı süsleyen garp hayatı o kadar, o kadar ho­
şuma gidiyordu ki, memleketimi ve Türk olduğumu ha­
tırlayınca mahzunlaşır ve titrerdim. Bir iştiyakım, bir hic­
ranım vardı. Bu hicran dudaklarıma ezelî bir nakarat ya­
pıştırmıştı. Bu nakai'atı kalabalıkta içimden, yalnızken
yüksek sesle tekrar eder dururdum:
-Ah, ben niçin bir Fransız doğmadım...
Sayı 46 TÜRK YURDU
Ve Türk olduğumu düşünmek, kendimi öldürmek
arzuları verirdi. Tahsilimin ikinci senesini bitirdim, Yine
tatil zamanında İstanbul'a dönmedim.
İstanbul'a gitsem nefret ve hiddetimden öleceğim
sanıyordum. Bir gece tabiiyet ve dinimi değiştirmek aklı­
ma geldi. Mahkemeye lüzum görmedim. Hemen karar
verdim. Bir sene sonra avukat olacaktım. Paris'te ufak bir
mevki bulur, rahatça yaşayabilirdim. Artık hep kararımı
dalga geçiyor, İstanbul'a, Türk muhitine hiç dönmeyece­
ğim için tarif olunmaz bir sevinç duyuyordum. Bu esna­
da İstanbul'dan bir telgraf aldım: "Annenize ameliyat ya­
pıldı. Ölümü muhakkaktır. Yetişiniz. Size bir vâsiyeti
var." Aldırmadım. Yirmi dört saat geçmedi. İkinci bir tel­
graf aldım: "Anneniz ruhunu teslim ediyor. Size bir vasi­
yeti var. Gelmezseniz mirasından mahrum kalacaksınız."
Gene aldırmayacaktım, fakat miras meselesi midemi bu­
landırdı, En nazik damarımı bulmuşlardı. Küçükten beri
son derece menfaatimi bilir, menfaatimi her şeye tercih
ederdim. Çaresiz kalktım. Bavulûmu bile almayarak şi-
mendöfere atladım. Gene o iğrenç ciğer gibi fesi giyecek,
yine budala bir Türk'e kırmızı başlı duygusuz bir şampan­
ya şişesine benzeyecektim. Gardan arabaya atladım. Etra­
fımı görmemek için pencerenin perdelerini indirmiştim.
Doğru eve geldim. Ayak üzerinde bana anlattılar. Anne­
min memesinde seratan çıkmış. İki defa ameliyat yapmış­
lar. Doktorlar her gün: "Yarına çıkmaz" diyorlarmış. Bek­
lemedim. Hemen yanına girdim. Zavallı annem sanki öl­
müştü. Yalnız gözleri yaşıyordu. Beni görünce güldü, ya­
nına çağırdı. Ellerimi tutmak istedi. Fakat kolunu kaldıra-
mıyordu.
-Herkes dışarı çıksın, herkes... diye inledi.
Yatağının başucunda bir inek gibi böğürerek ağlayan
gecelik entarili babam, ihtiyar halam, halamın şişman ve
dul kızı, hizmetçiler, hepsi kapıdan dışarı çıktılar. İkimiz
kaldık. Annem zayıf bir sesle:
-Kapıyı sürmele... dedi.
Bu ihtiyatı garip buluyordum. Gittim, sürgüyü sür­
düm; tekrar yatağın yanına geldim.
-Söyleyeceğim şey biraz uzun Nihad dedi, altına bir
sandalye al.
Cevap vermeden itaat ettim. Yüzüne bakıyordum.
Sarı ölüm rengi yavaş yavaş soğuk ve korkunç bir menek­
399
şe rengine dönüyordu. Ağlamaya başladı. Gözlerinden iri
yaşlar dökülüyor, saçlarının etrafına asılıp kalıyordu.
-Niçin ağlıyorsun anneciğim? İnşallah iyi olacaksın!
diye elimle başını okşadım.
Gözyaşları içinde gülerek:
-Teselli istemem Nihad dedi. Ölüyorum. Bir saat
sonra öleceğim. Bırak ağlayayım. Sevincimden ağlıyo­
rum. Gelmeseydin, yetişmeseydin, mukaddes bir sır da
benimle beraber mezara gidecekti. Senin haberin olma­
yacaktı.
Bir şey anlamıyor, dalgın dalgın yüzüne bakıyordum.
O, zorla kaldırdığı elleriyle gözlerini kapayarak devam
etti:
-Sakın hiddetlenme, kızma... Düşün ki, işittiklerin bir
ölünün ağzından çıkıyor. Ölüler sırlarını saklamazlar. Öl­
mezden evvel bütün hayatımızca gizlediğimiz şeyleri söy­
lemek insanların en mukaddes vazifeleridir.
Ben gine birşey anlayamıyordum:
-Anneciğim, dedim, niçin hiddetleneceğim. Ne söy­
lersen seve seve dinleyeceğim. Vasiyetini noktası nokta­
sına yapacağım. İşte vaat ediyorum.
-Hayır, biliyorum, darılacaksın, diye cevap verdi. Sağ
olsam, ölüm döşeğinde yatmasam, ihtimal beni ayakları­
nın altına alacaksın, ezeceksin. Ama şimdi eminim, hiçbir
şey, hiçbir şey elini bile kaldıramayacaksın. İşte söyleye­
yim, baban, senin asıl baban değildir...
Gözlerimi açtım. Ve şaşırdım. Zayıf kolunu tutarak:
-Benim babam değil mi? Öyleyse babam kim? diye
haykırdım.
Aptallaşmıştım. O, bir elini dudaklarına götürerek ri­
ca eder gibi bana baktı:
-Yavaş Nihadcığım, dışarıdan işitecekler. Halbuki
ben yalnız sana söylemek isterim. Ben pek gençken ko­
caya vardım. Ölürken bile başımdan ayrılmayan, beni son
nefesimde rahat bırakmayan herif bana o vakitler akla
gelmez cefalar çektirmişti. Çocuğu olmuyordu. Her ak­
şam "Niçin gebe kalmıyorsun?" diye beni azarlar, tahrik
eder, hırpalardı. Üç sene bu hayata dayanamadım. Hasta
oldum. Yatağa düştüm, birçok doktorlar geldi. Beni iyi
edemiyorlardı. Nihayet De Bouva baktı. Bu bir Fransız'dı.
Kırk yaşında kadar vardı. Saçlarına kır düşmüştü. Gayet
400 TÜRK YURDU
tatlı ve yanlış bir Türkçe konuşuyor, beni gülmekten ka-
tıltıyordu. Uzatmayayım. Ben bu De Bouva'yi sevdim. Ya­
taktan kalktıktan sonra bile her hafta beni görmeye geli­
yor, doktor olduğu için kimse bir şeyden şüphelenmi­
yordu, Beyoğlu'ndaki evine de gitmeye başladım. Aşkı­
mız bir seneden ziyade sürdü. Ben sana gebe kalmıştım.
Evet, ondan sana gebe kalmıştım. Fakat bu talih, bu sa­
adet, devam etmedi. Mösyö De Bouva, memleketine gi­
diyordu. Orada babası ölmüş, bütün ailesi, evi ve küçük
çiftliği kendisine kalmıştı, Gayet tenhalığı sever bir adam­
dı. İstanbul'daki mevkiini bıraktı. Anasının yanına, doğ­
duğu köye çekilmek istiyordu. Beraber kaçmak için beni
o kadar o kadar zorladı ki, tarif edemem... Alı keşke kaç-
saydım... Nihayet beni kandıramayacağını anlayınca
meyus oldu. Veda için son defa evine gittiğim gün ta­
mam beş saat odasında kapandık. Ve yatağının içinde ağ­
ladık, ağladık. Ben gençtim. Ama o yaşlı başlı idi. Ayrıla­
cağımıza yakın eliyle okşayarak:
-Ah sevgilim, bu benim çocuğum. Fakat yazık ki, gö­
remeyeceğim, dedi, hayat mutlaka teessür ve gözyaşı için
yapılmıştır. Bari vaat et. Büyüdüğü vakit, hiç olmazsa gör­
mek için bana gönderecek misin?
Ağlayarak ve yemin ederek vaat ettim. Bana köyünün
ve çiftliğinin adresini verdi. Ölünceye kadar oradan ayrıl­
mayacağını söylüyordu. Eminim ki, hâlâ oradadır. Zira
çok hisli ve şair tabiatlı idi. İstanbul'a bile bu tabiatın şev­
kiyle gelmişti. Bir de yadigâr olmak üzere fotoğraf bırak­
tı.
Yine gözlerini kapadı ve ağlamaya başladı. Hikâyesi
ve mazinin tekrarı zavallıyı çok yormuştu. Hıçkırıklar
içinde devam etti:
-O vakitten beri yirmi beş sene geçti. Ben her zaman
gizli gizli bu fotoğrafa bakarım. Sen büyüdün, tamamıyle
ona benzedin., İşte ben ölüyorum. Yastığımın altındaki
anahtarları al, şu konsolu aç. Orada mavi bir zarfın içinde
fotoğrafı bulacaksın. Arkasında babanın, sevgili De Bo-
uva'nın adresi yazılıdır. Git, onu bul. Eğer sağ ise söyle ki,
son nefesimde onu hatırlayarak, onun adını söyleyerek,
onunla geçirdiğimiz güzel ve tatlı saatleri düşünerek öl­
düm.
Ağlıyor ve tıkanıyordu. Elimi yastığın altına soktum,
Mor bir kurdelaya bağlı dört anahtar vardı. En büyüğüyle
Sayı 46
yatağın başucundaki konsolu açtım. Mavi zarfı aldım. El­
lerim titriyordu. Fotoğrafa baktım. Birden:
-Oh.,, dedim.
Bu resim tamamiyle bana benziyordu, Sanki tama-
miyle benim fotoğrafım idi. Yalnız saçların kırlığı başka
idi. Adresi okudum. Paris'in civarında bir köy... Hatta ge­
çen sene oraya gezmeye gitmiştim. Tekrar zarfı kapadım.
Anneme döndüm. Hıçkırması falan kesilmişti. Eline do­
kundum. Düştü. Bayılmıştı, Akşama kadar ayılmadı. Ge­
ce de kendine gelmedi. Sabahleyin uyuduğum kanapede
gözlerimi açınca, bütün evi bir feryat kaplamış gördüm.
Annem ölmüştü. Cenazeden evvel ben evden çıktım. Ba­
bama yüreğimin dayanamayacağından bahsetmiş ve kan­
dırmıştım, İlk trene atladım. Paris'e indim. Miras işini ba­
bama, pardon, annemin Türk kocasına bırakıyordum.
Vakit geçirmeden Mösyö De Bouva'yi buldum. Anneme
bıraktığı adreste oturuyordu. Küçük temiz bir köy evi...
İlk görüşmemiz biraz tiyatromsu oldu. O gençlik fotoğra­
fını görünce her şeyi hatırladı. Annemin son dakikalarını
anlattım.
-Ne sadakat! Ne sadakat? diyor ve titriyordu.
Bu bunamış, ak saçlı ve ak sakallı bir ihtiyardı. Beni
iyi buldu ve sevdi. Meğerse o da hiç evlenmemiş. Bana is­
mini vermeyi teklif etti. Memnuniyetle kabul ettim, hâsılı
uzatmayayım, dinimi de değiştirdim. İsmim bugün Pier-
re De Bouva... Babamın Paris'te çok ahbapları vardı. Hu­
kuktan diplomamı alınca bir ticaret bankasında bana mü­
him bir memuriyet buldu. Şimdi Mısır'a memuru oldu­
ğum bankanın bir işi için geldim. Ey azizim, şimdi halis
bir Fransız olduğumu anladın mı?"
Gülüyor ve muzaffer bir tavırla yüzüme bakıyordu.
Mermere dayalı dirseklerim uyuşmuş, acıyordu. Geri çe­
kildim:
-Anladım, lâkin zaten Türk değilmişiniz ki... Piçmişi-
nizl... diyerek ayağa kalktım.
O, galiba benden takdir ve hayret bekliyordu. Sordu:
-Ne o? Gidiyor musunuz? Bari birşey içseydiniz. Ko­
nuşurduk.
Artık asabiliğim, Türk kafamı tutmuş, Türk haremi­
nin erişilmez namusu hakkında beslediğim iman, bu ma­
sum ve mukaddes hayal artık kırılmış, artık perişan ol­
muştu.
Sayı 46 TÜRK YURDU
-Mösyö Pierre De Bouva ile konuşacak bir şeyim yok!
dedim.
Selâm vermeden ayrıldım. Sokağa kendimi dar at­
tım.
Otelde, yatağımda o gece sabaha kadar hemen hiç
u)aımadım. Hep Alımed Nihad'ın mektepteki tatsız, bi­
çimsiz hallerini ve soğuk reveranslarını, garip vaziyetleri­
ni düşünüyor ve sonra İstanbul'da Türklüğünü inkâr
tün varlıklarıyla Avrupalılaşmaya çalışan uzun tırnaklı,
son moda esvap lı, tek gözlüklü züppeleri hatırlıyor, içim­
den: "Acaba bunların da hepsi piç mi? Hepsinin anneleri
Beyoğlu'nda mı gebe kaldı?" diyor; korkunç kâbuslar ara­
sında yırtılmış al ve harap hilâller içinden yükselen tunç
ve ateş renginde büyük, siyah ve kanlı haçlar görüyor­
dum.
Ömer Seyfeddin
? yulmadığı zamanlarda o kadar dikkati celbetmiyor-
Türlerin en büyük kitabiyat âlim i Bursalı Mehmed Tabir Bey
401
İÇTİMAİYAT
TÜRKLEŞMEK, İSLÂMLAŞMAK, MUASIRLAŞMAK
5
Muhtelif kavîmlere mensup memuriyetçilerin bir ik­
bal kâbesi olan Bizans'ta kozmopolit bir sınıf teşekkül et­
mişti.
Bu taife, kendi kendine bir unvan aramış nihayet
şehrî tabirinde karar kılmıştı. Şehrinin milliyeti yoktu.
Surûrî'nin Refî-i Âmedî'ye hitap ettiği:
Men u tüher du ne şehrim ki men Türk ü tü Kürd
mısraından da anlaşıldığı veçhile şehrî ne Türk, ne
Kürt, ne Arap idi. Bütün milliyetlere düşman bir heyet.
Bu heyet Arab’ı beğenmez. Kürdü istifaf eder, Laz’la eğ­
lenir, Türk'ü tahkir ederdi.
Ahmet Vefık Paşa'nın Müntehabât-ı Durûb-i
Emsal'ini açarsanız bu kavmî isimler hizasında birtakım
münasebetsiz tavsifler görürsünüz. Şehrîlerden sa­
dır olan bu deyişler, sahiplerinin ruhiyetine en va­
zıh bir beyyinedir. Bunlardan yalnız Türklere ait
olanları naklediyorum:
"Türk atına binince bey oldum sanır."
"Türk olana şehir içi zindan olur."
"Türk pohpohu, Acem pehpehi sever."
"Türk işi ödünçtür."
"Türk danişment olur, adam olmaz."
"Türk ne bilir bayramı, lak lak içer ayranı."
"Türk ve tosun, çünkü doğdu anadan, öğüt aldı
eşek ile danadan."
"Türk'ün aklı sonradan gelir."
"Türk derneği olmaz."
"Türk’e beylik vermişler, iptida babasını öldür­
müş."
Bu şehrîlerin tarih kitaplarında kavîm isimleri
daima Etrak-i bî-idrak, Ekrad-ı bed-nihad gibi tah-
kirli şekillerde yazılırdı, Bu hâl milliyet hissinin du-
du. Fakat son asırda milliyet duygusu büyük bir kıy­
met kazandıktan sonra Türk'ün gayri olan kavîmler
bu hakaretlere tahammül edememeye başladılar.
Bir taraftan Hristiyan kavîmler muhtariyet dâ-
iyesini takip ederken, diğer cihetten de İslâm
kavîmler milliyetiyle iftihar etmeye, kavminin aley-
hinde SÖZ SÖyletmemeye koyuluyorlardı.
402 TÜRK YURDU
Milliyet fikrini İslâm âlemine ilt ithal edenler, Arap­
larla Arnavutlardır.
Mısır'da Abdullah Nedim, Arap milliyetini, İstan­
bul'da Naim Bey Fraşeri Arnavut milliyetini diriltmeye ça­
lışıyorlardı. Bir mefkûrenin kuvvetlenmesi için iki hissin
yardımına ihtiyaç var. Bunlardan birisi millî muhabbettir
ki, millî mefharetlerle halk ananelerinden doğar. İkinci­
si millî kindir ki, herhangi bir istibdada karşı gayz ve ada­
vet uyandırmakla hâsıl olur.
Abdullah Nedim’le Naim Beyin her ikisi de bu millî
kini uyandırmak için Türk düşmanlığını tamime lüzum
görmüşlerdi. Ai'abî Paşa'nın mürşidi olan Abdullah Ne­
dim'in umdelerinden biri "ütrükü't-Türke" hitabı idi. Na­
im Bey'in telkinâtı memleketimizde cereyan ettiği için
bunun şeklinden hepimizin az çok malûmatımız vardır.
Bundan on yedi, on sekiz sene evvel bir mektebe gir­
mek üzere ilk defa olarak İstanbul'a gelmiştim. Bilâhere
siyaset âleminde maruf bir sima sırasına geçen bir Arna­
vut doktor bana şu sözleri söylemişti;
"Biz Arnavutlar, istibdadı yıkmak için Türklere yardı­
ma hazırız. Fakat bilmelisiniz ki, bizim nazarımızda bir
Abdülhamid istibdadı yok, bir Türk istibdadı vardır. Bu­
günkü idareden mesûl olan doğrudan doğruya Türkler­
dir. Eğer bu zalim hükümete nihayet vermezseniz, biz tü-
fenklerimizi sizi temsil eden şahsa değil, bizzat sizin göğ­
sünüze çevireceğiz."
O zamandan beri dikkat ettim: Arnavut gençleri
Türklerin terakkiye müstait olmadığına, Türklerle hayat
ortaklığı ederlerse kendilerinin de muzmahil olacağına
dair mantıklar yürüterek milliyet hissini nefhediyorlardı.
Bu telkinleri yalnız Arnavut gençlerine mahsur değildi.
Arap ve Kürt gençlerine de bu düşünceyi telkine çalışı­
yorlar, hatta Türklerin cibilletsiz ve barbar olduğuna
Türkleri bile inandırmaya gayret ediyorlardı. O vakit za­
ten Türk unvanını kabul eden bir fert yoktu.
İstanbullular kendilerine şehrî nâmını veriyor, taşra­
lılara ise coğrafî karabetine göre Arnavut, Arap, Kürt, Laz
diyorlardı. Rumeli ahalisi umûmiyetle Arnavut’tu, Kara­
deniz sahili yalnız Lazlarla, Şarkî Anadolu yalnız Kürtlerle
meskûndu. Böyle bir coğrafî kavmiyet unvanı bulamıyan-
1ar da mefahirini daha parlak gördüğü kavîmlerden biri­
ne gönüllü yazılıyordu. Bu sûrede aslen Türk olan birçok
Sayı 46
gençler Arnavutlukla, Araplıkla, yahut Kürtlükle iftihar
ediyorlardı. Türklükle mübahat eden tek bir fert yoktu.
Türk kelimesini ayıplı unvanlar gibi kimse üzerine almı­
yordu. Türk, Şarkî Anadolu'da Kızılbaş İstanbul'da kaba
ve köylü manasına idi. Naim Beyin en hararetli propagan­
da âletlerinden ikisi neseben Türk oğlu Türk'tü. Bunların
telkiniyle Türk olduklarına asla şüphe olmayan bazı Di-
yarbakır’lı ve Harput’lu doktorlar da kendilerini Kürt sa­
nıyorlardı.
Tarihte bu acıklı hâle bir ikinci misal gösterilemez.
Hariçte bütün Avrupa, Türkiye'deki rezaletlerden dolayı
yalnız Türkleri itham ediyor, dahilde müslim ve gayr-i
müslim bütün kavimler sarayın istibdadından, memurla­
rın zulmünden, hükümetin yolsuzluğundan ancak Türk
kavmini mesul tanıyordu. Halbuki Türk kavmi "Ben va­
rım" demiyordu. Ortada tevcih olunan bir mesûliyet yü­
kü vardı ki, onu kabul eden bir omuz yoktu. Türkler mil­
lî bir vazife deruhte etmemiş kendi başına fertlerden iba­
retti. Millî bir vicdana millî bir mefkûreye mâlik olmayan
bir kütleden ahlâk, hamiyet fedakârlık beklemek abestir.
İşte fıtraten gayet necip olan Türklerin ictimaen bu dere­
ce tereddi etmeleri, ancak kendini tanımamak ve millî
mesûliyetini bilmemek hatalarından ileri geliyordu.
Evet! Avrupa haklı idi. Abdülhamid hükümetinin zu­
lümlerinden hesap vermeye borçlu olan Türklerdi. Meş­
rutiyetten sonra da herhangi fırka iktidarda bulunursa
bulunsun, fiillerinden Türkler mesuldü. Çünkü bu halle­
rin neticesinden onlar mutazarrır olacaktı. Arnavutlar, is­
yan ettikleri zaman, fırka farkı aramaksızın bütün Türk
memurları kovdular, ele geçirdikleri Türk zabit ve nefer­
leri öldürdüler.
Tanzimatçılar Türklüğün yüzüne aldatıcı bir nikâb
çekmek istemişti. Millî bir Türk lisanı yoktu. Bey-
ne'l-anâsır müşterek bir Osmanlıca vardı. Bütün unsurlar
kaynaşmış yeni bir kavmî enmûzeç, tarihî bir ırk, bir Os­
manlI milleti husûle gelmişti. Bu milletin husûsî bir dili
olduğu gibi, kendine mahsus bir tarihi vardı.
Bu yalana hiçbir unsur inanmadı. Her kavîm mektep­
lerinde çocuklarına kendi tarihini okuttu, kendi lisanını
öğretti.
Meşrutiyetten sonra bu nikâba daha ziyade ehemmi­
yet verilince unsurlar "Bizi, Türkleştirmek istiyorsunuz!"
Sayı 46 TÜRK YURDU
diye feryat etmeye başladılar. Hakikaten bu Osmanlılaş-
tırmak siyaseti, Türkleştirmek için gizli bir vasıtadan iba­
retti. Osmanlılıktan maksat devlet ise, zaten her Osman­
lI tebaası, bu devletin bir ferdi idi. Yok, bundan maksat li­
sanı OsmanlIca olan bir yeni millet yaratmak idiyse, Os­
manlIca Türkçeden başka bir şey olmadığı için, bu yeni
millet başka nam altında bir Türk milleti olacaktı. Bunu
unsurlar pek iyi anladılar ve milliyetlerini müdafaa için
maddî ve manevî teşkilâtlarına daha ziyade kuvvet ve in­
tizam verdiler.
Bu Tanzimat tuzağına düşen, yalnız Türkler oldu. ■ geçleri pekâlâ anlamışlardır ki, bugün en mukaddes vazi­
Türkler lisanlarının hakikaten "üç dilden mürekkep Os­
manlIca" olduğuna inanarak halk lügatiyle söylemeyi ve
yazmayı bir irtica telakkî ettiler. Tanzimat ruhu, meşruti­ lığın vahdeti, Osmanlılığın tamamiyeti daha emin bir va­
yetle, halka, kullanmaya hazırlanmadığı bir hâkimiyet
verdiği hâlde, pekâlâ kullandığı lisanını vermiyordu. Mil­
liyetinden, millî tarihinden bahsetmeye tabiî hiç taham­
mül edemiyecekti.
Türk gençliği, bir taraftan, lisan ve edebiyat sadeleş­ yeni hissin nuruyla görecektir.
mezse, millî bir mefkûre, ruhları tencib etmezse, millî bir
iktisat hayat mücadelesinde istifayı temin etmezse, Türk­
lüğün ve aynı zamanda Osmanlılık ve İslâmlığın mahvo­
lacağını anladı. Diğer taraftan bu yalancı nikâbı atmadık­
ça hiçbir unsuru ruhunun samimiyetine inandıramıyaca-
ğını ve binaenaleyh unsurların itilâfı gayesinin katiyen
temin edilemeyeceğini gördü. Bunlardan başka, bütün
milliyetler teşekkül etmişken, Türk mefahirinden bahse­
dilmemesi, Türk gençlerinin diğer kavmiyetler tarafın­
dan temsil edilmesini intaç edeceğini de nazardan dûr
tutmadı. Nihayet bu üç sebebin şevkiyle Türklük
mefkuresi infilak etti.
Bu yeni milliyetin zuhûrunu, bütün kavîmlerin milli­
yetçileri meserretle karşıladılar. Yalnız şehrî ve tanzimat-
çı enmûzeçlerine mensup olanlar memnun olmadı.
Acaba Türklerde milliyet hissinin uyanmasından fay­
da mı, yoksa zarar mı hâsıl oldu?
Hiçbir zararını gören ve gösteren yok! Faydaları ise
sayılamıyacak derecede çoktur. Türkçenin sadeleşmesi,
sarfımızın yabancı kaidelerden kurtulması, şiirimizin mil­
lî vezinde yazılması, edebiyatımızın Yunan ve İran esati­
rinden kurtularak millî menkıbeler ve üstûrelerle süslen­
mesi, millî intibahla beraber onun lazim-i gayr-i müfârıkı
olan dinî bir intibahın başlaması, mensup olduğumuz
403
beynelmileliyetin tayini, millî iktisat, millî idman ve millî
ahlâkın inkişafı, gençlerde bir mefkûre uğrunda ölmek
hissinin doğması, unsurlarla müşareket hissi dolayısıyla
anlaşabilmenin kolaylaşması, her fert tarafından millî bir
mesuliyetin his ve deruhte edilmesi.
Bugün milliyetperver bir Türk, kendini, her hareke­
tiyle kavmini mazarrattan vikâyeye menfaate isale çalış­
mak mecburiyetinde görür. Binaenaleyh şahsî temayül­
lerden, şahsî ihtiraslardan sakınmaya, gözünün önünde
yalnız mukaddes vazifelerini bulundurmaya çalışır. Türk
fe, Türklerin bütün siyasî fırkalar, bütün İçtimaî cereyan­
lar fevkinde birleşmesidir, Bu ittihad hâsıl olunca, İslâm­
ziyete girer.
Türk kavmi kendi mevcûdiyetini idrak eder etmez,
Arapların terakkî için hakikî ihtiyaçlarının ne olduğunu
anladı. Kürtlerin, Ermenilerin ihtiyaçlarını da ancak bu
Yukarıda hükümetin ve siyasî fırkaların hareketlerin­
den Türklüğün muateb olduğunu söylemiştik. Bu kuv­
vetlerin iyi fiillerinden mükâfata mazhar olan da yine
Türkler oluyor.
Meselâ hükümet, Araplara birtakım müsaadeler bah­
şettiği zaman, bu takarrübe Türk ve Arap muhadeneti
nâmı verildi. Hükümetle Arapların, yahut İttihat ve
Terakkî ile Arapların mukareneti ismi verilmedi.
Görülüyor ki, Türk kavmi, "Ben varım" dedikten
sonra mesuliyetini daha iyi takdir ediyor ve bugün milli­
yet duygularından ferağat etmeleri mümkün olmayan
dindaş ve devlettaşlarıyla daha güzel anlaşmak yollarını
bulabiliyor.
Dün uzun müddet bekasına emin olmadığı için hiç­
bir hükümetin ıslahat vaatlerine güvenemeyen unsurlar,
yarın karşılarında vazife ve mesuliyetini bilir lâ-yemût bir
Türk kavmi buldukları zaman, bu payidar mevcûdiyetle
anlaşmak imkânını görecekler ve bu sûrede şimdi yaptık­
ları gibi ecnebî mürakabesini istemeye taraftar olmaya­
caklardır,
Türk kendi milliyetine hürmet etmeye başladıktan
sonra başka kavîmlerin milliyetini de muhterem tanıya­
cak kendi hak ve vazifelerini tanıdıktan sonra sair kavîm­
lerin de vazife ve haklarını tayin edebilecektir.
404 TÜRK YURDU
Men arefe nefsehu fe-kad arefe gayrehu
Bazı kimseler Osmanlı kavîmlerinin hepsinde milli­
yet duygusunu tabiî ve haklı gördükleri hâlde, bundan
yalnız Türkleri istisna ediyorlar. Diyorlar ki, "Türkler hâ­
kim mevkiinde bulundukları için millî hakların hepsini
zaten hâizdirler. Milliyet hissiyle yeniden iktisap edilecek
mansup menfaatleri yoktur". Bu zatlar "Osmanlı Devleti
bir Türk devletidir" demiş olsalardı bu itirazları belki mu­
hik olurdu. Halbuki bu devletin Osmanlı nâmı altında
beyne'l-anâsır bir hükümetle idare olunduğuna bizim gi­
bi onlar da kanidirler. Bu devlet bir Türk hükümetiyle
idare edilmediği için Türklerin siyasî mahiyetçe diğer
kavîmlerden hiçbir farkı yoktur. O hâlde diğer kavimler
gibi Türklerin de millî bir vicdana, millî teşkilâta muhtaç
olduğunu inkâr etmemek lâzım gelir.
Türklerde milliyet hissi uyanmaya başlayınca Türk
kelimesi başka türlü hücumlara maruz oldu. Hülagü'nun
makduh fiilleriyle Türkçülük arasında bir münasebet var­
mış gibi, hücum hileleri yapıldı. Bir taraftan da Türkçülük
İslâmcılığa muhalefetle itham edildi.
Halbuki Türkçülerin gayesi, muasır bir İslâm Türklü-
Türkçülerin milliyeti Türklük beynelmlleliyeti İslâm­
lıktır. Bence Türkçülerin ayrıca bir beynelmilel program­
ları da olmalı ve başlıca esasları da şunlar bulunmalıdır:
1. Bütün İslâm kavîmleri arasında müşterek olan
Arap hurûfunu bilâ-tağyir muhafaza etmek,
2. Bütün İslâm kavîmlerde ilim ıstılahlarının müşte­
rek bir hâle getirilmesi için beynelmilel ıstılâh kongreleri
in'ikad ettirmek ve ıstılahları Arabîden ve kısmen de Fa-
risîden yapmak (Bu gayenin vücuda getirilmesi için Pa­
ris'te Türk, Mısırlı, Hindli ve İranlı talebeler arasında bir
ittifak hâsıl olmuştur).
3. Bütün İslâm kavîmlerde müşterek bir terbiyenin
teessüsü için beynelmilel İslâm terbiye kongreleri in'ikad
ettirmek.
4. Bütün kavîmlerde mebde hicret olmak üzere müş­
terek bir takvim-i şemsî tesis etmek.
5. Bütün İslâm kavîmlerin cemaat teşkilâtları arasın­
da daimî bir irtibat vücuda getirmek.
Sayı 46
6. İslâm beynelmileliyetinin timsali olan hilâlin
kudsîyetini muhafaza etmek.
Bu umdelerden anlaşılıyor ki, Türkçülük, aynı za­
manda İslâmcılıktır. Yalnız Türkçüler, İslâm beynelmileli-
yetçisl olmak sûretiyle kendilerini İslâm milliyetçilerin­
den ayırdederler.
Çünkü İslâm kavîmlerine milliyet duygusunu nefye-
den böyle gayr-i tabiî bir ittihadı bugün, ne Türkler ve
Araplar, ne Hindliler ve Afganlılar, ne Kültler ve Parslar'
kabul edebilirler. Türkler, millî mefkûrelerini kuvvetlen­
dirmek için dindaş ve vatandaşları olan hiçbir kavme kar­
şı millî kin telkinine yeltenmediler. İslâm beynelmileliye-
tini anlamamış olan Abdullah Nedimlerin, Fraşerli Naim-
lerin bu hatalı yoluna gitmediler.
İhtimal ki, Mısır'da ve Arnavutluk'ta Hristiyan Mısırlı
ve Arnavutların mevcûdiyet ve müşareketi bu yanlış hare­
kete sebebiyet vermişti. Türklerin umûmu İslâm olduğu
için, Türkçüler hiçbir zaman İslâm beynelmileliyetine
mugayir bir his beslemiyeceklerdir. Aynı zamanda Türk­
çüler, muasırlaşmak zaruretini de anladıkları için, gayr-i
müslim kavimler hakkında bu medeniyet asrının icap et­
tiği ihtiramkâr vaziyeti muhafaza edeceklerdir.
Gökalp
MEKTUPLAR
VE CEVAPLARIMIZ
TÜRK MİLLİYETİ, TÜRK YURDU
Muhterem bir Ermeni karimizden aldığımız âtideki
mektuba vereceğimiz cevabı gelecek sayıda neşredece­
ğiz.
Türk matbuatının, edebiyat ve terakkiyât-ı fikriyesi-
nin bütün mahsûllerini görmekte olduğumu iddia ede­
mem. Zaten edebiyat mütehassıslarından olmadığım ci­
hetle o vadideki tetebbu ve mütalaatımın mahdut olma­
sı tabiîdir. Şu kadar ki, heyet-i içtimaîye-i Osmaniye'nin
müşkilât ve felâket-i hâzıradan kurtulması, mülk ve dev­
letin teceddüd-i hayatına çare bulunması, istikbâle doğru
iman ve itikad-ı tâmm ile gidilmesi Türk mütefekkirleri­
nin muasırlaşmasına vabeste bulunduğunu da idrak et­
miş olduğum cihetle hiç olmazsa neşriyat-ı ahire miya-
Sayı 46 TÜRK YURDU
nında o yolda fikirlerin zuhura gelmesi ve taammüm ey­
lemesi gönlümün en birinci arzularındandır.
Bu arzu yalnız bir âdi arzudan ibaret değil, yaşamak
için hayvanâtta, insanda merkûz olan hissiyât ve sâika-i
tabiîyedendir. Çünki heyet-i içtimaîye-i Osmaniyeyi teşkil
eden milletler miyanında Türk milletinin bir mevki-i
mahsus ve riyaseti bulunup Türk milleti esbap ve vuku-
at-ı tarihiye ile kendisine mevrus olan mevki nisbetinde
yükselmedikçe, kendisine taalluk eden hukuk ve vazifeyi
ifa edebilecek mertebede tevsi-i malûmat ve idrak, ispat-ı
istidad ve iktidar etmedikçe teceddüt-i hayat temelleri'
atılamayacağını, heyet-i içtimaîye-i Osmaniyeyi muasır­
laştıracak kavı esaslar vaz olunamıyacağını, eczâ-yı heyet
beyninde itimadın tesis ve takviyesine imkân bulunamı-
yacağını -eczâ-yı heyet-i mezkûreden bulunmak itibariy­
le- keşif ve idrak etmiştik.
Daha açık ve kısa söyleyelim, biz. Ermeni milletinin
hayatî mesaili ile iştigal eden Ermeni mütefekkirlerinden
çoğumuz Türk milletinin hayat bulmasını Ermeni milleti
hayatının muhafazası levâzımından addetmişizdir. Bina­
enaleyh Türk milletinin hayatı bizim hayatımız mesabe­
sindedir. Onun hayat veya vücuduna indirilen her bir
darbe, onun her bir seyyie ve hatası, inkıraz ve tedennisi
bizim hayatımız, vücudumuz üzerinde azîm tesirler hâsıl
etmektedir ve edecektir.
Hayf ki, şimdiye kadar Türk milletinin vücut ve haya­
tı "Millet-i Osmaniye, Millet-i İslâmiye" tabirleri, ha-
ta-âlûd siyasî nev-icad ve mübhem istilâhatı altında bıra­
kılarak "heyet-i içtimaîye-i Osmaniye" ile Türk milliyeti
arasındaki hudut ve mahiyet tavzih ve tayin edilmemek­
te ve edilmekten imtina olunmakta idi.
Bu imtina ve taannüde sevk eden hâlet-i ruhiye,
tarz-ı tefekkür ve muhâkeme eseridir ki, öteden beri ta­
kip edilmekte olan hatt-ı hareket-i siyasiyeyi çizmiş ve
nesilden nesile zihinleri ihata etmiştir. O mahdut zihinler
yadigârı olan usûl-i idare-i dahiliyemizdir ki, bunca gaile­
ler ihdasına, eczâ-yı heyet beyninde adem-i emniyet to­
humlarının ekilmesine ve daha doğrusu heyet-i İçtimaîye
ıstılahının manâ-yı muasıra ve İlmiyesi dairesinde temin
ve tahkim-i teşkilâtının nice tehlikelere düçar edilmesine
ve nihayet bugünkü nevan-nev felâketlerin serzede-i
zuhûr olmasına meydan vermiştir.
405
Daha son günlerde bile İctihad mecmuası etrafında
toplanmış olan ezkiya-yı şübban-ı vatandan birkaçının,
ezcümle Celâl Nuri ve Kılınçzâde Hakkı beylerin mey-
dan-ı intişara vaz ettikleri İslâmdaVücub-ı Teceddüd, Te-
denniyat-ı Osmaniye, İttihad-ı İslâm, İitikadat-ı Batılaya
Karşı İlân-ı Harp eserleri birçok yeni ve sağlam fikirleri,
haklı muhakemâtı, musıb tenkidâtı muhtevî oldukları
halde rabıta-ı mantıkiyelerini muhafaza ve takip edeme­
yerek yine eski hata ve taassuplara gerdendâde oldukla­
rını maatteessüf görmüştüm.
İlk defadır ki, muteber Türk Yurdu mecmuasının
Mayıs nihayeti tarihiyle intişar eden 17. sayısında Türk­
leşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak serlevhası altında ce­
maat ve cemiyet kaziyelerine dair hakikaten oldukça tari-
fât-ı İlmiyeyi havi makaleyi görüp mütalaa etmekle ciddî
tesellî ve ümit hislerini duydum.
Vâkıa ebnâ-yı beşerden bugünkü milliyet ve devletle­
ri teşkil edenlerin inbisât-ı tarihîsi aileye, kabile aşiret
teşkilâtı tabakalından geçerek bir daire veya tabakadan
diğerine vâsıl oldukça ale'd-derece tevsi-i daire etmiş ol­
dukları tarih-i medeniyetin cümle-i tefliimât ve iş'âratın-
dandır.
Vâkıa enbâ-yı beşer inbisatı nisbetinde ve ale'd-dere­
ce aileden kabileye, kabileden aşirete ve aşiretten unsur
veya kavîm ve milliyet dairelerine vâsıl oldukça ecza ve
terkibi, evsaf ve temayülâtı, kavanîn-i İçtimaîye ve vezaif-i
tehâlüf, tenevvü ve teferru etmiştir.
Vâkıa ilk cemaat veya ocak ırkî ve lisanî olmuş, aile ve
kabilelerin idare-i siyasiyeleri -eğer kıyasen teşkilât ve
idare-i siyasiye denilebilirse- dinî ve belki ruhanî cumhu­
riyet idaresi olduğu tarih-i İçtimaîye ve medeniye ve siya-
siyeden münfehim olmakta bulunmuştur.
Binaenaleyh sahib-i makale muhterem Gökalp'in bu
babdaki tarifat-ı İlmiyesi altına iki el ile veya yalnız bir ka­
yıt ile imza olunabilir.
Türk Yurdu kendi Türk Derneği ile beraber Türkle-
rin hiss-i milliyetini uyandırmaya, Türk milletinin terakki­
sine, tekemmülüne Türk kavmiyet ve milletinin İttihad-ı
İslâmcılara karşı bile müdafaasına hasr-ı vücud etmiş ol­
duğunu görerek bütün ruhumla alkışlıyorum.
İşte şimdi devr-i cedîd tarihi başladığına itimat olu­
nabilir. Türk milliyetinin mektep temellerini vaz edecek
üstadları yetiştiğine ve binasının inşa olunacağına emni­
406 TÜRK YURDU
yet olunabilir. İşte şimdi milliyet hissiyatıyla perverde ve
o yolda ibzâl-i mesaî edecek olan Türk nevâdir-i mütefek-
kirîninin kalpleriyle kalbimiz beyninde ruhanî bir yol açıl­
mış ve açılacağına ümidvar olabiliriz. İşte şimdi tarafeyn
yekdiğerimizin dert ve sevinçleriyle cidden mütehassis
olabiliriz.
Azîm ve teşebbüsünüz âlî bulunduğu nispette müş-
kildir. Fakat ruh-ı milliyet o kadar tabiî, o kadar hâiz-i
kuvvettir ki, muvaffakiyetinize katiyen şüphe yoktur.
Bu muvaffakiyetinizin hayat-ı umûmiye ve hususîye-
mize -heyet-i içtimaîye-i Osmaniye'nin hayat-ı umûmiye-
sine ve heyet-i mezkûre eczasından her birisinin ve bina­
enaleyh Ermeni milletinin hayat-ı hususîyesine- tesir-i
azîmi mülabesesiyle yalnız muvaffakiyetiniz temenniya-
tiyle iktifa edemeyip terettüp edecek veya tevdi buyuru­
lacak vazifenin ifasına dahi bizi ve sa'yimizin eriştiği dere­
cede müheyya bulacağınıza emin olmanızı rica ederim.
Mücerret bu hiss-i vazifeden dolayıdır ki, mütalaat-ı
âtîyeyi nazar-ı dikkat ve muhakemenize arz ediyorum:
İnbisat-ı beşerînin kat ettiği devreler ve teşkil ettiği
tabakat-ı neticelerinden birisi de şudur ki, onlardan her-
birisinde avâmil tenevvü ve teaddüt ediyor.
Teşkilât-ı iptidaiyelerinde aile ve kabile içtimaları za­
manlarında avamil daire-i heyetten birisi ve belki yegâne­
si haddizatında din veya hissiyât-ı vicdaniye-i ruhaniyele-
ri bulunmuş olsa gerektir, Fakat bu daireler tevessü ettik­
çe, kabileden aşair ve aşairden kavîm ve milliyet dairele­
ri teşekkül eyledikçe istidat ve menkulât, inşaî mefhum­
ları, vicdan melekeleri, müebbediyet ve şey’iyetleri teha-
lüf ve tenevvü ederek ayni heyet ve cemiyet miyanında
muhtelif dinler içtihadâtı zuhura gelmiştir ki, artık asrı­
mızda milliyeti teşkil derecesine vâsıl olan akvam ve ce­
maatlerin evsaf-ı hayatiye-i esasiyelerinde din ve mezhep
dahi diğer mahiyat-ı asliye ve avamil idadında ad ve itibar
olunmak lüzumundan dur kalıyor, Meselâ Arap milletin­
de müteaddit mezhepler ve başlıca din-i Muhammedî’ye
ve Hristiyanlığa mensup aksam bulunduğu halde artık
din ve mezhep evsaf-ı asliye-i milliyeden addolunamaya-
rak bilâ-fark ve şart her iki taraf Arap olmak üzre tanıl-
makta, Arap milliyetini teşkil etmekte, Arap hayat-ı milli-
yesini müdafaa etmektedirler.
Aynı hâlin Arnavutlarda dahi vâki olduğu görüldü.
Sayı 46
Aynı hâl bilcümle milel-i mütemeddinede mevcut ol­
duktan başka onlar miyanında hiçbir dine mensup olma­
yıp fakat en âlî ihtisasat-ı vicdaniye-i milliyelerine mâlik
olanların adedi az değildir. Şu tezahürata nazaran muhte­
rem Gökalp'in, "Ümmetler beynelmilel hukuk ve ahlâka
dinlerini temel ittihaz ederler" diye vasf ve mütalaasında
isabet yoktur zann ve iddiasındayım.
Vâkıa kurûn-ı vüstâda ve o asırlardan yadigâr kalmış
devletler esas millet ve devlet olarak mezhebi vaz etmiş- ^
1er ise de cidden ve hakikaten mezhep milliyetin âmili
olamayıp belki hükümdârân ellerinde avamın cehl ve ta­
assubundan istifade etmek ve onları zîr-i kahırlarında tut­
mak için bir âlet ittihaz olunmuştur ki, bu cihet milletle­
rin terakkisine hukuk-ı hâkime-i milliyesine mâni bulun­
muş olduğu görülerek el-hâletü hazihi kilise ve devletin,
mezhep ve milliyetin yekdiğerinden tefriki bilcümle mi­
lel-i mütemeddinenin feth ve teshire ahdettikleri mutale-
belerinden bulunduğu ve hatta Fransa gibi bazı millet ve
devletlerde kazanılmış bir dava olduğu müsellemdir.
El-hâletü hazihi bizde, Ermeniler gibi küçük bir mil­
lette bile mezhebin milliyet evsafından addolunmasının
nice mazarratı görülmüş ve görülmekte bulunmuş oldu­
ğuna mûtekid olanlar ile mezhebin milliyet temellerin­
den addolunmasında musırr kalanlar beyninde açılmış
bir mübareze vardır.
Vâkıa yalnız Avrupa'nın değil bilâ-istisna bütün hü­
kümdarların, bütün sunûf-ı havass-ı hâkimenin milletleri
ve sunûf-ı mazlûmeyi zîr-i esaret ve hükümetlerinde tut­
mak için ber-vech-i maruz cehl ve tassubu âlet ittihaz et­
tikleri vardır. Ezcümle Balkan Muharebesi'nde Balkan
muharipleri tarafından dahi harbe bir cihat rengi veril­
mek istenilmiş ise de buna karşı protesto edenlerin ade­
di az değildi. Hatta meydan-ı muharebeye gidip feda-yı
can eden genç sınıfların hissiyât-ı vicdaniyesi üzerine
mezhebin kat'a tesiri olmayıp onları ölüme sevkeden
milliyet ruhu, hürriyet ateşi bulunduğuna şüphe kalma­
mıştır.
Bî-taraf muhakeme edilirse bizde dahi gerek Trablus
Muharebesi'nde ve gerek Balkan Muharebesi'rıde muha­
faza ve müdafaa-i mülk ü vatan vazife-i mukaddesesi bil­
cümle evlâd-ı vatana ait olmak itibariyle üssü'l-esas itti­
haz olunacak yerde evlâd-ı vatandan yalnız birkısmına aid
olan din-i İslâmiyetin muhafaza ve müdafaası kaziyyesi
ileri sürüldü. İnsafla düşünülürse bu meslek ve tedbirin
mülkümüzce ne kadar mazarrat îka etmiş olduğu ve ede­
ceği cây-ı ihtilâf olmaz.
Sayı 46 TÜRK YURDU
Medeniyet-i haziranın ilcaatından birisi de milliyet ve
heyet-i İçtimaîye asabiyetinin diğer bilcümle hissiyât ve
asabiyete galebe çalmasıdır. Bu hakikati katiyen teslim
etmek için §u Balkan Muharebe ve meselesinde Müslü­
man Arnavutların tuttukları vaziyeti pî§-i nazar-ı dikkate
almak kifayet eder.
Vâkıa Avrupa'da, Amerika'da ve hatta Asya'da (Japon­
ya'da) sınıf asabiyeti günden güne galebe etmeye başla­
mıştır. Fakat bu galebe vatan ve milliyet duygularına kar­
şı değildir ve binaenaleyh vatan ve devlet duygularını ip­
tale çalışır oldukları katiyen doğru değildir. Sunûf-ı gali­
be ile sunûf-ı mazlume beyninde bir muharebe vardır.
Sunûf-ı galibe vatan ve menafi-i ciddiye-i devlet tehlikeye
maruz olmadığı ve müdafaaya muhtaç bulunmadığı hal­
de mücerret müstemlekât ve yeni diyarlar teshir ve diğer
milletlere karşı mutaarrızâne muharebeler etmek veya­
hut hakk-ı siyasî ve İktisadî müddeasında bulunan su-
nûf-ı mazlumenin kıyam ve hareketlerini boğmak ve ez­
mek için yine o sunûf-ı mazlumeden müteşekkil ordula­
rı sevk etmek mecburiyetindedirler. Bu yolda muharebe
ve müsademeler yalnız sunûf-ı galibenin menafime hiz­
met edip sunûf-ı mazlumenin zîr-i hüküm ve esarette
kalmasına takviyet verdikleri gibi belki menafı-i mülk ü
devlete dahi muzır bulunması hasebiyle o yolda muhare­
be ve müsademelerin mahiyet-i asliyesini sunûf-ı galibe
bi't-tabiî meydana koymayarak avamın cehl ve taassu­
bundan bilistifade onların hissiyât-ı vataniyelerini okşa­
makta ve iğfal etmekte ve kendi menaafı-i hussiyelerine
menafi-i vatan nâmını vermekte ve bu sûretle hakikî düş­
manlara karşı sevk olunacak orduları ya haksız taarruzat-
ta bulunmak, yahut yine o mazlum sınıfları ezmek için
sevk ve istimal etmektedirler.
İşte vatan ve millet menafii nâmı altında setredilmek-
te olan sunûf-ı galibenin makasıd-ı mestûresi menâfı-i va­
tan ve devleti âharın menâfiine taarruzda görmeyen mü­
tefekkirler ve hakikî vatanpeiTerler tarafından teşhir edi­
lerek sunûf-ı mazlûme uyandırılmaktadır. O mütefekkir­
ler vatan ve milletin hayat ve menafii taarruza maruz kal­
madıkça ve müdafaasına zaruret hâsıl olmadıkça taarruz-
kârâne muharebelere esas ittihaz kılınan vesile ve müna-
zaatın menafi-i vatan ve devletten addolunamayacağını
iddia eylemektedir.
407
İşte bu teşhir ve iddiadır ki, sunûf-ı galibe ve
mağlûbe beyninde mubareze ve muharebe açmıştır.
Şüphe yoktur ki, menafii-i hakikîye-i vataniyenin neden
ibaret bulunduğu fikri avam beyninde taammüm ve sınıf
asabiyeti yine o sunûf-ı mağlûbe beyninde galebe ettiği
takdirde her bir millet ve devlette takriben avamdan ve­
ya tabir-i diğerle sunûf-ı mazlûmeden madûd bulunan as­
ker orduları artık, ne haksız muharebelere girecekler ve
ne de hem-sınıf ameleleri ezmek için verilen emirlere ita­
at edeceklerdir.
İşte istikbâlde hâsıl olacağı muhakkak olan bu hâl
bittabiî sunûf-ı galibenin hesabına gelemeyeceğinden ca­
hil ve mutaassıpları hakikati görmek meylinden inhiraf
edebilmek kasdıyla vatan ve devlet duyguları iptale çalı­
şılıyor diye iftirayı icat etmişler ve bu iftiralarına bir haki­
kat rengini vererek âlemi iğfal etmekte bulunmuşlardır.
Ekseriyeti ve kısm-ı azami bizim gibi çiftçilerden ma-
dud ve muhtac-ı hayat olan milletler için Avrupa burjuva­
zisinin sahte nazariyesini taklit ederek onların nasyona­
lizm mebdelerini nakledecek yerde hakikati taklitten tef­
rik ederek sağlam ve avamın hayatını temin eden milliyet
esaslarını kabul ve tatbika sa‘y etmemiz icap eder.
Mademki İttihad-ı İslâm mutaassıplarının efkâr-ı
mestûresi ne olduğunu ve o efkâr-ı mestûrenin efkâr-ı
muzırra-ı siyasiyeden madûd bulunduğunu bilerek
hem-efkâr bulunmuyorsunuz, artık Türk-İslâm hayatı,
Türk-İslâm medeniyeti kaziyelerinin müdafaasına da sâ-
lik olmanız icap etmez.
İlim ve marifette hiçbir milletten geri kalmayacak
sûrette fâik bir mevki ihraz etmek manasında olan mu­
asırlaşmak üzre Türk milletinin terakkî ve tekemmülüne
sa‘y etmek ve o uğurda hasr-ı vücud etmek bir maksad-ı
mukaddesdir.
Bu maksad-ı mukaddesiniz de elbette din-i Muham­
medi'ye mensup olmanız hasebiyle dindaşlarınızın taas­
suplarından ve itikadât-ı batıladan âzâde olmasına da sa‘y
ve ikdam etmeniz zarureti hâsıl olur ve fakat bütün Türk
milletini bir mezhep dairesinde, bir içtihadda mahdud
tutabilmek baîdü'l-ihtimaldir.
Bizim itikadımızca medeniyetimiz Osmanlı medeni­
yeti olmalıdır ve Osmanlı medeniyeti de heyet-i İçtimaîye
ve Osmaniyeyi teşkil eden milletlerin münferiden ve
müçtemian icat edecekleri, faaliyetleriyle vücuda getire-
408 TÜRK YURDU
çekleri medeniyetin heyet-i umûmiye ve mecmuası ola­
bilir, Böyle bir heyet-i umûmiye ve mecmua üzerine artık
mezhep damgası basılamaz ve basıldığına da tarihte em­
sal yoktur. Terakkî-i medeniyetin bir kanunu vardır. Fazi­
let onlardadır ki, o kanunu idrak ve ahkâmına riayetle
maksada vâsıl olurlar. Şimdiye kadar çektiğimiz bütün
mazarratlar, düçar olduğumuz bütün felâketler o kanuna
muhalif harekette taannüt gösterilmiş olmasının neticesi
olduğu artık muhtac-ı arz ve ispat olmamalıdır.
Türk milleti, Osmanlı heyet-i içtimaîyesi veyahut he-
yet-i içtimaîye-i mezkûreyi teşkil eden milletler, yekdiğe­
rinin hüviyetine riayet ve muavenetle münferiden ve
müctemian muasırlaşalım. İşte yegâne üssü'l-esas-ı haya­
tımız. Bu husûsta müttefiku'l-fikr ve'l-amel olmamızda
tereddüt gösterilmeyeceği ümidindeyim. Mazhar-ı tesvi­
diniz olursak bahtiyar oluruz. Bundan daha büyük ne âlî
maksad?
EŞ.
TERCÜME-İ HÂL
BURSALI TAHİR BEY
Resimlerimiz
Türklerin en büyük kitabiyat âlimi unvan-ı mefhare­
tine cidden kesb-i istihkak eden Bursalı Mehmed Tahir
Bey, Sultan Abdülmecid devri rical-i askeriyesinden Mir­
liva Üsküdarî Seyyid Mehmed Tahir Paşazâde Rifat Bey'in
mahdumudur. Evvelâ askerliğe intisap ettiği halde muah-
haran ahvâl-i sıhhiyesinden dolayı ticaret ve kitabetle iş­
tigal eden Rifat Bey, Nakşibendî tarikına sâlik, tarih, tera-
cim-i ahval ve şiir ve tasavvufla mütevaggıl bir zat idi.
1278 Cumadiyelulasının ondokuzuncu Çarşamba gecesi
Bursa'da Yerkapı Mahallesi'nde tevellüd eden Mehmed
Tahir Bey, herhalde bu tesirât-ı irsiyeden nasibe-dâr ol­
muştur. Osmanlı-Rus sefer-i ahirine gönüllü olarak işti­
rak eden Rifat Bey, Plevne'de Dubnik civarında nihayet
şehit olduğu zaman, mahdumu Mülkiye Rüşdiyesi'ni bi­
rincilikle bi'l-ikmal askerî idadîsine kaydolunmuş idi ve
üç sene sonra, 1296 Eylülünde oradan da birincilikle ne­
şet ederek Mekteb-i Harbiye'ye geçti. 1299'da piyade
Sayı 46
mülâzım-ı sâniliğiyle Manastır Rüşdiye-i Askeriyesi coğ­
rafya ve hendese muallimliğine tayin olunarak bu sûrede
hidemât-ı milliye ve maarif-perveranesine başladı.
Tahir Bey'in bundan sonra kâh Manastır'da, kâh Üs-
küp'de kâh Selânik'de ekseriyetle maarife ait muhtelif
memuriyetlerde geçirdiği hayat, her manasıyla bir hayat-ı
fazi ü mesaidir. Müşarünileyh bir taraftan talebesiyle rü-
feka-yı mesaisini irşadât-ı vatan-perverânesiyle tenvîr et­
miş, diğer taraftan fünûn ve sınayi-i İslâmiye ve bilhassa
tarih ve terâcim-i ahvâl ile iştigal eylemiştir. Meşrutiyetin
ilânından evvel Rumeli'deki harekât-ı ARrarâne'ye bir
sûret-i faalânede iştirak eden ve aynı zamanda telifat ve
makalât-ı ciddiyesiyle âlem-i irfan ve matbuatta yüksek
bir mevki işgal eyleyen Tahir Beye, Abdülhamid idaresi­
nin herhalde bir nazar-ı şüphe ile bakacağı tabiî idi. İşte
bundan dolayı müşarünileyh hakkında müteaddit defalar
jurnal verilmiş, hayat-ı askeriyesinde daima en az "mu­
zır!!." olabilecek yerlerde kullanılmıştır.
İlân-ı Meşrutiyet'! müteakip Bursa mebusu intihap
olunarak parlamento hayatına karışan ve nihayet ilk mec­
lisin hitam-ı müddetinde hayat-ı siyasiyeden çekilmeyi
meslek-i ârifane ve zevk-i âlimânesine daha muvafık bu­
lan Mehmed Tahir Beyin bizce en büyük kıymeti eski bir
Türkçü olmasıdır. Bundan yirmi yirrnibeş sene evvel
Türk milliyetperverliği fikri henüz bir rüşeym hâlinde bi­
le mevcut değil iken, Tahir Bey -Veled Efendi, Necib
Âsim Bey gibi- pek mahdut birkaç refikiyle beraber Türk­
lük fikrini neşre çalışıyordu. O esnada ikdam-ı külliyatı sı­
rasında neşrolunan Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmetle­
ri unvanlı eser,Türk milletinin ilim ve medeniyet sahasın­
da ne büyük hizmetler ifa ettiğini göstererek garazkârla-
rın milletimiz hakkındaki isnadatını cerh etmek maksad-i
ulvîsiyle yazılmıştı. Pek mühim, pek ciddî tetkikat ve te-
tebbuatın mahsul-i güzini olan o ufak hacimli eserin kıy­
meti asıl şimdi hakkıyla takdir olunabilir. Ai'apça veya
Acemce yazdıkları için o zamana kadar Arap veya Acem
zannolunan ekâbir-i İslâmın, meselâ Farabî'lerin, İbn-i Si­
na'ların, Şevket-i Buharî'lerin, Cevherî'lerin Türk olduk­
larını göstermekle, Tahir Bey Türk milletinin kabiliyet ve
zekâsına, hidemat-ı medeniyesine en kat’î deliller bul­
muş oluyordu.
Pek uzun senelerden beri yorulmaz bir azîm ve him­
metle Osmanlı Devleti zamanında yetişen meşayih.
Sayı 46 TÜRK YURDU
ulemâ, üdebâ, müverrihîn, etıbba, riyazıyyûn ve coğrafiy-
yûnun âsâr ve terâcim-i ahvâliyle iştigal ederek bu husûs-
ta matbu ve gayr-i matbu pek kıymettar âsâr-ı âlimâne vü­
cuda getiren Tahir Bey, tarz-ı mesaîsi itibariyle herkese
ve bilhassa gençlerimize ibret-âmiz bir misal olmalıdır.
Bir memleketin terakkiyât-ı ilmiye ve fıkriyesi, her şube­
de büyük mütehassıslar yetişmekle kabil olur. Halbuki
kemâl-i teessüfle itiraf etmeliyiz ki, bu zî-şeref unvana id-
dia-yı istihkak edebilecek adamlarımız gençler arasında
da ihtiyarlar arasında da pek nadirdir. Yorulup usanma­
dan bir mesele hakkında senelerce teksîf-i mesaî edecek
erbab-ı himmete, erbab-ı ihtisasa bedel, bizde en mühim
mevzular hakkında üç haftada ciltler vücuda getiren sah­
te mütehassıslar mevcuttur. İşte Tahir Beyi bu itibar ile
de çok nadir bir nümûne-i mesaî addediyoruz. Şu son
günlerde iki fazıl refikiyle İstanbul'un vakıf kütüphanele­
rini birer birer teftiş ve muayene etmek vazifesiyle adedi
yüzbine bâliğ olan âsâr-ı nefiseyi tekrar birer birer elden
geçiren ve ancak erbabının anlayabileceği bir zevk-i mah­
sus ile yeni birçok notlar alan bu üstad, eski Türk azm-i
bülendine yeni bir nümûne daha göstermiş oluyor.
Türk Derneği âzasından ve Tarih Encümeni âza-yı
inuavenesinden olan Tahir Beyin hemen umumiyetle ki-
tabiyat ve terâcim-i ahvâle müteallik âsâr-ı matbuası
ber-vech-i atidir:
Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmeti
Terceme-i Hal ve Fazail-i Şeyh-i Ekber
Kibar-ve Meşayıh-ı Ulemâdan Oniki Zâtın Terâcim-i
Alıvâli
Meşayıh-ı Osmaniye'den Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâ­
li
Ulemâ-yı Osmaniye'den Altı Zâtın Terceme-i Hâli
Ali ve Kâtib Çelebi'nin Terceme-i Hâlleri
Aydın Vilâyetine Mensup Meşayih, Ulemâ, Şuarâ ve
Müverrihinin Terâcim-i Ahvâli
Delîlü't-Tefâsîr
Müntehabat-ı Mesarî ve Ebyât-ı Osmaniye
Hacı Bayram-ı Velî
Ahlâk Kitaplarımız
(Ü 1 Kanunievvel 1321 tarihli Çocuk Bahçesi'nde çıkan şu manzumesini ifademi teyid için karilerime takdim ediyorum:
K om şum un Ö k sü rü k leri
Kapanırken yarın açılmak için O zaman akseder muhite siyah
Sine-i şebde bir günün kanadı Bir sükütun süâl-i mecruhu
Dağılır bende nevm-i inşâdı Tükürür girye-sâz-ı istikrâh
Bir perişan, elemli kafiyenin Çehre-i ömre bir kadın ruhu
409
Nazar-ı İslâmda Fakr
Henüz tab edilmeyen âsâr-ı mühimmesinden en bü­
yüğü Mir’at: OsmanlI Erbab-ı Kemal ve Maarifi nâmında
üç dört büyük cilt üzerine müretteb ve oniki senelik bir
mahsul-i tetebbu olan eser-i nefisidir. Diğerleri şunlardır:
Mecmua-i Durûb-i Emsâl-i Arabiye ve Farisiye
Manastır'a Mensup Ulemâ, Şuarânın Terâcim-i Ahvâli
Mecmua-i Tahir
OsmanlI Menâkıb-ı Harbiyesinden bir Nebze
Ceraid ve mevkuteden Sırat-ı Müstakim ile Sebilürre-
şad ve Kelime-i Tayyibe'de, Türk Derneği mecmuasında
ekseriyetle terâcim-i ahvâle müteallik makalat-ı muhteli­
fe neşreden Tahir Beyefendi Türk Yurdu'nun da muavi-
nîn-i muhtereme-i tahrîriyesindendir.
M.F.
TEDKİK-İ EDEBİ
TÜRK’ÜN KİTABI İÇİN
İzm ir GmçIerine İthaf
İki seneyi mütecaviz bir zamandan beri tahrirî hutbe­
leriyle Türk muhitini vecde getiren Aka Gündüz'ün yeni
eserinden bahsedeceğim için çok seviniyorum. Burada
iki noktayı nazara alacağım:
Biri, Türk’ün Kitabı'nm, mevzu itibariyle, edebî âm­
memizin müteveccih olduğu gayeden akislere mâlik ol­
ması, öteki, muharririn sanat muvacehesindeki mevkii.
Bu iki noktadan evvelkisi, doğrudan doğruya İçtimaî
hayatımızla alâkadar olmakla beraber Aka Gündüz'ün
şahsiyetini de meydana çıkarabilir, İkincisi de bize yalnız
muharririn meziyet ve nakisalarını göstermesine rağmen
zamanımızın üslûp itibariyle belki bir tetkik taslağı da
olur.
İşte ben, elde edeceğimi ümit ettiğim bu neticelere
seviniyorum.
Muharririn tahrir hayatı. Aka Gündüz müsteariyle
başlamaz. Bundan sekiz sene evvel Selânik'te çıkan Ço­
cuk Bahçesi'ni okuyanlar şüphe yok ki, Enis Avni imzalı
birçok şiirler hatırlarlar. Ekseriya marazîfÜ ve bazan buh-
Öyle hüsran, enin olur ve söner O gün ey âşinâ-yı dûr u hazin
Bir boğuk öksürükle tâ-be-seher Tutuşan, ağlaşan şiirlerimin
Samt-ı ehvâl içinde- her nefesi Görürüm her sözünde kan lekesi
410 TÜRK YURDU
ranlı manzumelerini okuyan arkadaşları ona Şark'ın Bo-
udelaire'i derlerdi. Daha sonra Kadın gazetesini neşre
başladı. Seniha Hikmet müstearlı parçalar, genç bir kız
mahsulü olarak kabulde tereddüt edilmiyordu. O bunlar­
da cidden muvaffak olmuştu. Nihayet, Selânik'te çıkan
Zaman gazetesinde okunan Girit hakkındaki ateşli bir iki
makalesinden başka hiçbir edebî mecmuada bir satırına
tesadüf edilemez oldu. Bu manidar bir sükût idi. O, ha-
zııianmakta olan yeni bir cereyanın tezahürünü bekliyor-
muş.
Milliyet hissi gazetelerle başlamasa bile şüphe yok ki,
bir lisanla konuşan fertleri kütle hâlinde toplayan bu ka­
ğıt parçaları o fertlerin mhunda zaten mevcut. Fakat
müphem, esrarlı temayüllere kuvvet ve şuur veriyor. Beş
sene evvel, memleketimizde Meşrutiyetin ilânı ve gazete­
lerin serbestîsi sayesinde başlayan kavmiyet cereyanları
buna canlı birer misaldir. Türklerin aziz muhiblerinden
Mösyö P, Risarin(U pek güzel beyan ettiği gibi bu his, her
ferdin ruhundaki derinliklerde rüşeym hâlinde saklı du­
ruyordu. On Temmuz'u alkış tufanlarıyla karşılayan muh­
telif unsurlara mensup gazeteler, biraz sonra bu inkılâbın
husule getirdiği serbestîyi pek husûsî ve Osmanlılık de­
nilen kütlenin müşterek menfaatine münafi bir sûrette
tefsire başladılar. Bu tefsiri memleketin dört bucağında
taraf taraf patlayan isyan ve volkanlar takip eti. Yine Mös­
yö Risal'in iddia ve ispat ettiği gibi kavmiyet cereyanı
Türklerde en sonra başladı. Ve buna sürat veren öteki
unsurların isyan ve ihtilâli oldu. Bunun da en vazıh delili
Türklük cereyanının en evvel Rumeli'de başlamasıdır ve
bu pek tabiîydi. Türk şehir ve kasabalarını tahrip eden
Bulgar bombaları, Türk yavrularını yere seren Kaçanik
kahramanlarının hâin kurşunları hep orada patlıyordu.
Nihayet şu son bir iki sene zarfında bu cereyan. Turan
melkûresiyle doğan ve büyüyen mukaddes millî cereyan,
Türk ilinin her köşesine yayıldı.. İşte Aka Gündüz müste-
arlı yazılar da bu esnada intişara başladı.
Bundan altı sene evveldi. O zaman, Selânik'teki
gençlerin toplandığı rıhtım üzerindeki Mısırlı Kıraathane-
si'nde üç dört arkadaş oturuyorduk. İçimizde başka un­
( ü Mercure de France unvanlı Fransız mecmuasının 364 numaralı ve 16 Ağustos 1912 tarihli nüshasında münderiç makalesi ahiren Türk
Yurdu'nda tercüme edilmiştir.
Sayı 46
sura mensup bir genç, Türklerin tembelliğinden, hissizli­
ğinden bahsederek âtînin onlar için pek ümitsiz olduğu­
nu söyledi. Hâlâ kulaklarımda aksini duyuyorum, Aka'nın
gözlerinde bir şimşek çaktı, sonra gürledi! -İstibdadın
mümessilini kastederek-
-Keloğlan fenadır ama milletime söz söyletmem!
İşte iki sene evvel tezahür eden Türklük cereyanı
onu esasen mücehhez bulmuştu. Bunun için değil midir
ki, Aka'nın yazıları bütün nakisalarına rağmen sahtelikten
daima uzaktır. Hemen hepsinin kökleri milletin ruhuna
kadar uzamış, bütün hayat ve kuvvetini oradan almıştır.
Bu kıymetlerine kâfidir.
Aka Gündüz, daha Selânik'te iken halk ile ve halk gi­
bi konuşmaktan, halka hutbeler okumaktan, onların ar­
golarına kıymet vermekten, yazılarında bu tuhaf tabirleri
kullanmaktan ne derin bir zevk alırdı, Aynı zamanda o
daha pek genç, hatta çocuk denilecek çağda iken Make­
donya'nın ovalarını dolaşmış, "ye’s ve hüsrandan müzab
olup serilen bir kadın kadar bîtab ve bîruh" küllerini sey­
retmiş, "Bayırların dibindeki ağaç kümesinin içinde da­
varlarını toplayan çobanın inleyen melûl mersiyesi"ni
dinlemiş. Balkanların muallâ şahikalarına tırmanmış, son­
ra "kuytularda eğri ve yosunlu bir taşın üstünde gayri
muntazam hakkolunmuş" nice Mehmetçik kitabeleri
okumuştur.
Hulâsa, bir kere hâiz olduğu kabiliyet ve sonra yetiş­
tiği muhit, onu ihtilâlci ve inkılâpçı bir şair, mefkûreleri
arasındaki tezat unutulmamak şartıyla sanatı telakkî nok­
tasından ikinci bir Namık Kemal yapmıştı.
Aka Gündüz'e ikinci Namık Kemal dedikten sonra
Vatan müellifinin edebî şahsiyeti de nazara alınırsa "sana­
tı telakkî noktasından" demek, hatta zait gibi görünür.
Son senelerde Namık Kemal hakkında yapılan tet­
kiklerde onun bir hikâyeci, bir temaşacı, bir münekkit
ilh,.,. olup olmadığı sualleri ortaya atıldı. Netice itibariyle
menfi cevaplarla mukabele olundu. Fakat buna rağmen
herkesin ittifak ettiği bir noktada vardı: Namık Kemal
halkın irşadına masruf değerli bir hassasiyete mâlik bir
şairdi.. Yarın Aka Gündüz için de böyle diyeceklerini zan-
Sayı 46 TÜRK YURDU
nediyorum, O asla bir hikâyeci, bir temaşacı, ilh... değil­
dir. Fakat halk mürşididir. Türk ilinde Namık Kemal ne
kadar meşhur ve muhteremse o da öyledir. Son Anadolu
seyahatimizde bunu gördük. Şehirlerden kasabalara hat­
ta köylere varıncaya kadar yeni yetişen nesil onun eserle­
rini okuyor... Aynı zamanda hakikî bir şair kalbine mâlik­
tir. Bu kalbe varid her ilham Türklük fezasından nüzûl
ediyor. Ordu muharebe meydanına giderken o Fatih'in
türbesinde niyaz ediyor:
"Dizlerim yerde, alnım türbenin eşiğinde, ben gel­
dim Hakanım! Gönlüm sende, imanım Hak'dadır...
"Ruhuna kavuşmak için, türbene veda ediyorum.
Türbeni müdafaa için anama, babama, yavruma, hanü-
manıma veda ediyomm..
"Sağ ve gazi dönersem, yine gelirim. O zaman bir te­
ki kopmuş dizimi yine toprağa, kenarından damla damla
sızan kanlı alnımı yine eşiğine koyar ve sana büyük haka­
nım, hepsini anlatırım..
"İnşaallah gelmezsem, ey türbesinin gölgeli haşmeti
içinde beni ruhuyla dinleyen hakanım! Gitmeden yapa­
caklarımı arz edeyim:
"Bastığım toprakların her tutamından kan fışkıra­
cak... Uzattığım pençemin altında baharlar hazan, hazan­
lar zindan olacak.. Taş üstünde taş bırakırsam arkamda
kalan ocağım sönsün... Gülistanları süngümle kabristan
edeceğim... Tarihe dümdüz bir harabe bırakacağım ki,
üstüne on asır, bir medeniyet kuramasın..."
Heyhat Aka'nın tercüman olduğu bu nesil, henüz
pek yavru idi. Mağlûp olmayan, fakat mağlûp ettirilen öz
Türklük, o neslin azîmkâr ellerine tabîatiyle tevdi edile­
memişti. Naçar galip gelemedik; şairin ağzından "boz­
gun" feıyadı yükseldi.. Bu bir bedîadır, denilebilir ki, Âkif
Paşa'nın meşhur mersiyesinden sonra sadeliğe bürün­
müş, nadir şiirlerinden biridir; ihtişam ve kuvveti muhte­
rem Süleyman Nazif Beyefendinin "nâ-Huda-yı Hu-
da-nâ-şinas" terkibinde arayanların gözlerini yakacak, ku­
laklarını delecek bir volkan, bir tufandır. Ben yalnız bu iki
mısraı yazıyorum, sonra başımı önüme eğiyorum:
Ağla gözüm ağla, hicran yaraşır
Erkeksiz vatana düşman yaraşır
Racine dermiş ki, "Bana muvaffakiyet kazandıran
şey, nasıl yazmak lâzım geldiğini bilmekliğimdir."
411
Aka Gündüz hakkında da ben diyeceğim ki, ona bu­
günkü muvaffakiyetini yarın kaybettirecek şey, nasıl yaz­
mak lâzım geldiğini bilmemesidir. Genç muharrirde sa­
nat endişesi asla yoktur, hikâye nâmıyla yazdığı şeyler, ri­
ayet edilmesi icap eden şartlardan mahrumdur. O, seli­
kasına tâbi, nasıl olursa olsun halkı tehyic etmeği düşü­
nür bir şair, bir ikinci Namık Kemal'dir.
Bu uğurda yazdığı şeyler bazan büsbütün kuvvetini
kaybediyor, o zaman mağlûp olan sanatkârlığıyla muvaf­
fak olamadığı heyecanların tezahürü için bir kısım feci
vak’aları, tıpkı neşr-i vesâik cemiyetinin beyannâmeleri
gibi sıralıyor ve bu bir hikâye oluyor. İşte İki tarih. Make­
donya'da şehit olan biraderinin iki çocuğuna bakan
Ömer Efendi, bayram olmasına rağmen yavrulara birşey
alamamaktan bunalıyor, gece kahveden döndükten son­
ra garip ve hayal ile dolu, kapıya kadar geliyor, anahtarı
sokup açıyor... Merdivenden çıkarken en küçük yeğeni­
nin uyumadığını ve annesini uyutmadığını işitiyor, mini
mininin sesi geliyor:
-Anne! Anne!..
-Ne var yavrum uyuşana..
-Anneciğim birşey soracağım.
-Haydi çabuk sor.
-Bey amcam yarın bize elbise alacak mı?
-Evet.
-Niçin bugün almadı?
-Yavrum gülüm uyu diyorum.
Çocuğun zayıf ve dargın sesi bir daha aksediyor:
-Beybabam olsaydı, bugün alırdı..
Ömer Efendi odasına çıkıyor, Karadağ hududunda
üç günden beri müsademe olduğunu hatırlayarak zihnin­
den bir şimşek geçiyor:
-Bizim küçük birader!... Gece bir rüya görüyor. Üs­
tünde bembeyaz atlastan bir libas ve omzundan göğsüne
doğru müselles şeklinde kırmızı atlastan ayrı bir göğüs­
lük olan kardeşi elinde kırık kılıcı göğsündeki kırmızı at­
lasa dokundurarak çimenlerin üstüne bir şey yazıyor.
Ömer Efendi ne yazıyorsun diye soruyor, nihayet cevap
alıyor, "Vatanın tarihini!"
Küçüklere bayramlıklar alarak akşam eve döndüğü
zaman küçük kardeşinin şehit olduğuna dair bir telgraf
alıyor, o henüz okunurken ikinci bir telgraf geliyor. İstan­
bul'da bekası münasip görülmediğinden Mamure-
tü'l-azîz'e nakil ve tayin edilmiş. Bittabü fenalaşıyor, an­
nesi teselli veriyor:
412 TÜRK YURDU
-Alımed, rüyanda "Ne yazıyorsun?" dediğin zaman
ne demişti?
-Vatanın tarihini yazıyorum.
-Pekâla yavrum sen de yazarsın!
-Neyi?,
-Adaletin tarihini...
Aka Gündüz'ün mevzuları esas itibariyle cidden "ip­
tidaî (original)dir. Fakat bu mevzuların bir de eda ciheti
vardır ki, muvaffakıyetsizliği bu noktadadır. Meselâ Sulh
Mürekkebi esas itibariyle cidden nefis. Bu nefasete şairin
selikası da yardım ediyor, okuduktan sonra müteheyyic
olmamak kabil değil. Ne çare ki, yazılışta bir ahenk yok.
Eser şimdi bir hikâyeye benzerken şimdi bir fantaziye ta-
havvül ediyor, sonra yine hikâyeleşiyor.
Nihayet Türk’ün Kitabı'ndaki ekser yazılar birer hita­
be olduğu için şair onlara hususî bir ahenk vermek iste­
miş ve seciler yapmış. Ekseriya Türkün şairi olmasına
mukabil Türkçenin sahibi olamamış, lüzumsuz ve meh-
curlaşmaya başlamış kelimeleri kullanmıştır: tilal, peyam,
dide, dil, sine ilh...
Aka Gündüz'ün kelimecilikten büyük bir şey bekle­
mediğine kailim. Pekâlâ kanidir ki, bu hüner, tamamen
iflas etmiştir. Edebiyatta kuvvet ve haşmet ibrazı için ne
yeni kelimeleri istimale, ne de ihtiyarlamışları ihyaya ihti­
yacımız vardır. İyi yazmak mevcut kelimelerin kıymetini
ve aralarındaki alakayı anlamaya tevakkuf eder. Bu kâfi­
dir.
Üslûp sahibi olmak için de yeni kelimeler aramaksı­
zın mevcut kelimelere yeni manalar verebilmek kudreti­
ni ihraza çalışmalıdır. La Bruere'in, "Homer, Eflâtun, Vir-
jil, Horas ifade ve timsallerinden başka noktalarda diğer
yazanların fevkinde değildir." demesi, bu mülahazaya
mebni, doğrudur.
İnkılâp devrelerinin mebdelerinde daima görüldüğü
üzere, millî ruhun samimîyetlerinden ilham almaya baş­
layan edebiyatımız, henüz doğru cereyanını alamadı. Bu­
günkü eserlerde -Türk’ün Kitabı'nda olduğu gibi- esas ve
şekil itibariyle kusurlar, telakkî yanlışlıkları doludur. İbti-
daî bir edebiyata mazhariyet için halka doğru gitmek
lâzım geleceği hakkındaki fıkır fena anlaşılıyor veya yazık
ki, halk için edebiyat yapılmak isteniliyor. Bu, sanat
nâmına yalnız bir nakisa değil, devam ettiği müddetçe bir
tehlikedir.
Sayı 46
Türkün Kitabı münasebetiyle serdettiğim fikirlerimi
bundan sonra yazacağım uzun bir makalemde izah ve
teşrihe gayret edeceğim.
Kadıköy, 4 Ağustos 1329
Ali Canib
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı Vinci yılın 12'inci sayısında)
Buradan itibaren İrtiş'in mecrası Altay'ın serpinti
eteklerinden madud olan Kalba dağlarının arasında sıkı­
şarak daralmakta bulunduğundan suların cereyanı âdeta
galeyan derecesini bulmuştu. Onun için vapurumuzun
sürati hemen buralarda yarı yarıya indi.
Kalba dağları arasına girdiğimizin ferdası öğlene doğ­
ru hatt-ı müstakim gibi uzanan İrtiş'in mecrası boyunca
uzaktan uzağa kadar Altay Dağları görünmeye başlamıştı,
İki sahil sâkin ve sakit, buralarda insan nâmına kimse gö­
rünmüyordu. Altı, yedi saat sonra Buhtarma nehrinin
mahall-i iltisakına yakınca bir yerde Altay iskelesi, yazları
letafeti, kımızı, avı ile mümtaz olan Katun Karagay yolu­
nun mebdei demek olan Kızılyar kasabasına gelmiş idik.
Buhtarma, Katun, Altay içerilerine gidecek yolcular
burada indikten sonra tekrar ilerilemeye başladık. Vapu­
rumuz artık -yukarıya doğru soldan mürtefi- Altay'ın
eteklerini, iki sahil boyunca Türk-Kazak yaylalarını, keçe
evlerden müteşekkil avullarını takip ediyordu. Bol sula­
rından müstefıd olduğu Buhtarma nehrinin geride kal­
masıyla evvelki vüsat ve şiddet cereyanını kaybetmiş olan
İrtiş'in kıyılarında evleri önünde yemek yapmak, çocuğu­
na meme vermek... gibi işlerle meşgul Kazak kadınlarının
bütün hareketleri görülüyor, yarı çıplak çoluk çocuğun
da vapurdakilere selâm verişleri iyice fark ediliyordu, Al­
tay ile nehrin hayli yaklaştığı yerlerde, koyun, sığır, at.,
sürüleriyle muhat yeşil minareli bir cami-i şerîfı geçince
artık güneş gurup etmiş bulunuyordu. Vapurumuz da
gâh sağa, gâh sola sapıyor. Dağ eteklerini, orman gibi ko­
yu kamışlık ile mestur ovaları takip ederek yoluna devam
ediyordu...
Sabahleyin güneş ile beraber kalkarak taraçaya çıktı­
ğım zaman artık dağlardan uzaklaşmış, dar bir İrtiş üze­
Sayı 46 TÜRK YURDU
rinde çalılıklar, kamışlıklar arasında ileriliyorduk. Şu es­
nada ikinci kaptanın çifte ile kamışlara doğru nişan aldı­
ğını gördüm. İsabet ettiği anlaşılamadı, Fakat korkak
uçuşmaya başlayan binlerce kaz sürüsü üzerine gönderi­
len ikinci kurşunun iki üç kazı birden yere düşürdüğü
görüldü. Bu eğlenceye iştirak edemeyen av meraklısı yol­
cuların şu muvaffakiyet üzerine büsbütün heyecanları
arttı. Hakikaten İrtiş'in yukarı taraflarında seyahat edip
de avcılık hissine karşı lâkayd kalmak herkes için kabil
olamaz. Çünkü Oskamin tarafları geçildiği gibi, İrtiş üze­
rinde sahillerinde kamışlar arasında yabani kaz, ördek,
akkuş, karakaz... sürülerinin yüzdükleri, uçuştukları,
döndükleri görülüyor. Hele Altay dağları geçilip de İrtiş
nehri geniş ovanın ötesine berisine saparak serseri bir
hal alınca ötede beride hâsıl olan kum adacıkları, suyun
taşkın zamanlarında kimsenin hulûl edemeyeceği kara
kamışlıklar, göller... hepsi yabani av kuşlarının her türlü
taarruzundan masun tabiî bir ilticagâhlarıdır. Zaten yerli
Türk-Kazaklar ilkbaharda hayvanları ile Altay içerilerine,
yaylalara çekilmiş bulunduklarından Ağustos iptidalarına
kadar buralarda kimse bulunmaz, yuvalar yapıp yumurt­
lamak, yavru yetiştirmek için bütün manasiyle müsait
olan bu yerler, şu bahar ayları zarfında münhasıran kuş­
lara mahsus bir memleket hâlini iktisap etmektedir.
Akşamlara doğru Batı denilen bir Rus kasabasında az
çok tevakkuf ettikten sonra gece yarısına doğru Zaysan
gölüne girmiş idik. Göl büyük değil, fakat az bir rüzgâr ile
husule gelen fırtmacıklar bizim küçük vapurumuzu salla­
maya kifayet ediyordu. Gece yarısı vapurun takırtı ile ye­
re sürünmesi bütün yolcuları uyandırmış idi. Vapurun
yanlış iz takip ederek üzeni kaybetmiş olduğu anlaşıldı.
Fakat bereket versin, teknesi muhaddeb değil, belki mu-
sattah yapılmış olduğundan karaya yapışıp kalmadı. Bir
iki saat kadar uğraştıktan sonra kendi üzeni bularak yolu­
na devam edebildi.
Sabah erkenden Tabavi Most denilen son iskeleye
irişmiş idik. Artık ihtiyaç kalmadığı, nehrin tahammülü
bulunmadığı için vapurlar burada tevakkuf ediyorlardı.
Onun için biz de artık burada inecek idik. Zaten şimdi­
den verilen telgraf üzerine üç beygir koşulu bir payton
bizi burada istikbâl etti. Şu balıkçılar kasabasında ticaret­
le meşgul bir Türk-Müslüman hanesinde biraz istirahat
ettikten sonra takriben seksen virestlik mesafede olan
Zaysan şehrine doğru ilerilemeye başladık.
413
İkindi vakitlerinde şehirden sekiz on virestlik yerde
Kazakların imamıyla orasının yalnız orasının değil de bü­
tün o havalinin ruhu mesabesinde olan bir zat tarafından
fevkalâde meserretlerle karşılandık. Yatsıya doğru misa­
fir olacağımız yere inmiş idik..
Sabahleyin envai yerli yemekler ile tezyin edilmiş çay
masasının başında âdat-ı mahalliyeden olmak üzere gö­
rüşmek için gelen züvvar kabul edildi. Bu sûrede öğlene
kadar süren bu merasim sayesinde orasının bütün âyân
ve eşrafiyle teşerrüf etmiş bulunduk... Fakat merasim bu
kadarla da tamam olmuyordu. Daha bunların her biri ay­
rı ayrı ziyafetler tertip edecek. Binaenaleyh hepsinde de
ayrı ayrı bulunmak lâzım gelecekti. Şu hâle göre haftalar­
ca burada kalmaklığımız icap ediyordu...
Zaysan bir Türk-Müslüman şehri, Ruslar da yok de­
ğil. Fakat bunların çoğu memurîn-i mülkiye ve askeriye-
den ibaret. Bütün ticaret, servet hep Türk-Müslümanlar
elinde. Nogayların, Kazakların kendi mahallerine mahsus
ikisi de yeni olmak üzere muhteşem iki camileri, yanla­
rında da yine pek güzel ve muntazam usûl-i cedide mek­
tepleri bulunuyor. Bu cami ve mekteplerin hariçleri
muhteşem olduğu gibi, dahilleri de müzeyyen ve ma­
murdur.
Zaysan'a geldiğimizin ikinci günü akşam üzeri büyük
tüccardan bir zatın hanesine med'üv bulunuyorduk. Gü­
zel at koşulu bir araba bizi oraya isal etti. Alafranga tan­
zim edilmiş bir salonun döşemesi üzerine kurulan mü­
kellef geniş sofranın etrafına dizildik. Otuz kadar misafir
vardı. Sahib-i hanenin ricası üzerine onbeş yirmi ayet
Kur’an-ı Kerîm tilâvet edildi. El kaldırılarak dua kılındı.
Tevzi olunan sadakanın indallah makbul olması İçin de
eller kalktı. Bütün bunları müteakip büyük kâseler dolu­
su kımız gelmeye başladı. Zarif kâselere doldurarak misa­
firlere takdim ediliyor. Herkes de istediği kadar içiyordu.
Misafirlerin dudakları arasında yavaş yavaş tebessümler
beliriyor, söylemek, gülmek için gönlünde bir arzu his­
setmeye başladığı görülüyordu... Bir, birbuçuk saat kadar
mütemadiyen kâseler doldurulup boşaltıldı. Herhalde
otuz kırk kısrağın sütü de içilmiş bulunuyordu. Sonra et
geldi, fakat bu da pek bol idi. Herhalde herkese birer ok­
ka isabet edeceğinde şüphe yok. Hakikat iştihalar da ka­
palı değildi. Hem de kımızın verdiği ağırlığın, yahut daha
doğrusu hafifliğin yenilen et ile kesb-i itidal edeceği söy­
414
leniyordu. Eti müteakip Türkistan pilavı, beli§(Ü, tavuk
eti, çorba geldi. Sonra da bu sofra kaldırılarak yerine ça­
ya mahsus ballar, reçeller, millî hamur aşlarıyla diğer bir
sofra tertip edildi, semaver de geldi... İki buçuk, üç saat
devam eden ziyafetten kalktığımız zaman kımızın, ye­
meklerin tesiriyle sabırsız bir uykunun bütün asaba reha­
vet tevzi ettiği hissolunuyordu.
Öğle ve akşam üzerleri tertip edilmekte olan bu ziya­
fetler birer hafta kadar takip ettikten sonra bakiyesini av­
dete talik ederek henüz Altay yaylalarından inmiş olan
Türk-Kazaklar arasına, sahraya çıkmaya karar verildi.
Bu seyahatimiz hayli uzayacaktı. Onun için ekmek,
peksimet, şeker, çay ve şâir gideceğimiz yerlerde bulun­
mayan levazımı tedarik ederek bir sabah yola çıktık. Bizi
Zaysan gölünden şehre isal eden aynı payton ve atlar sü­
vari kılavuzu takip ederek benden başka muhterem bir
zat ile onun av meraklısı ve serapa müsellah merd-i mah­
dumunu Kara İrtiş taraflarına doğru getiriyordu. Gâh bir
süvari izi takip ederek, gâh hiç de iz görmeyerek çi tabir
olunan kamış gibi uzun otlar arasından ilerliyorduk. Öğ­
lene doğru bir iki sene evvel vefat eden Gurka Bay
nâmında bir Kazağın evine misafir olduk. Şu tarihe kadar
Türk-Kazaklar arasında seyahat ettiğim yok. Onun için
bu müsaferet benim için pek ziyade merak-âver idi. Ke­
çeden yapılı eve dahil olduk. Üzerine yeldirme biçimin­
de genişçe yenli, koyu renkli bir gömlek giymiş, başına
da saçları görünmemek şartıyla genişçe beyaz başörtüsü
sarmış orta yaşlı iri-yarı, şişmanca pür-vakar bir kadın:
-Hoş geldiniz, buyurunuz...
Diyerek bizi kabul etti. Ellerini tutarak ikişer kavîl ile
görüştük. Yerler gösterdi. Mal ve canın hep sıhhat ve afi­
yet üzre bulunduğu anlaşılınca merhum Gurka Bayın ru­
hu için Kur’an-ı Kerîm tilâvet edildi. Zavallı kadın da mü­
teessir olarak ağladı. Bu vakte kadar semaver kaynamış,
yukaveO) pişmiş idi. Bizzat oturarak sofrayı idare etti. Bu
kadının sözlerinde bütün harekâtında meşhud olan
âsâr-ı ciddiyet ve vakar pek ziyade hayreti mucip oluyor­
du. Fakat sonraları yurdun sahibi olmak husûsunda ko­
casının şeriki demek olan bütün kadınların böyle ciddî,
vakur olduklarını öğrendim.
Hayvanlarımız, kendimiz az çok istirahat ettikten
sonra yola devam edildi. Akşam üzeri med'üv bulundu­
(B Türk-Tatarlann kuş etiyle, yahut sade pirinci ince hamur arasına alarak fırınlarda pişirdikleri yemek.
G) Yufka hamuru incelinceye kadar yayarak yağ içinde pişirilir.
TÜRK YURDU Sayı 46
ğumuz avula erişmiş bulunuyorduk. Burada bizden baş­
ka misafirler de vardı, samimî bir surette karşılandık.
Zengin ve kibar oldukları anlaşılan bu yurdun sahibi bir
kadın idi. Ulusluk (türelik) etmiş olan kocası birkaç sene
evvelleri vefat etmiş idi. Saçlı, sakallı oğlu da kendisinin
vekil yahut has bir bendesi demek idi. Şu halde yurdun
bütün idaresi o kadının uhde-i mesûliyetinde bulunuyor­
du.
Bu avul on, oniki evden ibaret idi. İçinde misafir bu­
lunduğumuz ev de büyüklükçe, güzellikçe herhalde avu-
1un birincisi idi. Beyaz keçeden yapılmış olan bu evin da­
hil ve harici işlemelerle tezyin edilmiş ve zeminine de ki­
limler serilmiş, ailenin iyi cihazları yukarı tarafta, gümüş
altun kakmalı at takımları da kapıdan girilince solda teş­
hir edilmiş idi.
Bitmedi.
Halim Sabit
TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ
Türk Dostu Piyer Loti: Düşmanlarımızın bizi gafil
avladıkları, sevgili Kümelimizi baştan başa istilâ ederek
ihtiyar, karı, kızan demeyerek bütün Türkleri öldürüp
mallarını ve ırzlarını çaldıkları vakit bütün Avrupa yalnız
takdir ve hayret avazesi çıkarmakta idi. Ortalara dökülen,
âdeta dereler gibi akan masum kanları haçın muvaffaki­
yetleri önünde kapanan Avrupalı gözlerine görünmüyor,
o kanların vicdan yakan buharı o medenilerin burunları­
na dokunmuyordu. Hemen bütün âlemin aleyhimize
döndüğü, mağdur ve mazlum olduğumuz halde yine bi­
zi zalim gibi ezmeye çalıştığı bir devirde, bütün o karan­
lıklar içinden bir ziya, Piyer Loti'nin vicdanı bütün o gü­
rültüler arasında bir nida, Piyer Loti'nin sadası yükseldi.
Bu tiz vicdan sadası önünde öteki gürültüler ne kadar sö­
nük kalıyordu. Bir müddet galebe yine o gürültülerde
kaldı. Fakat Piyer Loti'nin ve ona peyrev olan birkaç vic­
dan sahibinin dinlenmeyen sesleri o kadar devam etti ki,
öteki gürültüler sustuğu vakit bir yeni şefkat sadaları da­
ha kuvvetli bir surette işitilmeye başlamıştı. Bugün Fran­
sız matbuatında bizim lehimize bir cereyan hâsıl olduysa
şüphesiz bunda Piyer Loti'nin pek büyük tesiri vardır.
Sayı 46 TÜRK YURDU
İşte bu bü}4ik Türk muhibbi, bu vicdanı âiî insan ge­
çen saiı günü pek çok sevdiği, bütün Türkiük manzaraia-
nna aşık oiduğu İstanbui'a geidi. Lâyık oiduğu gibi derin
bir samimîyetie kabui oiundu. İstikbâi heyeti arasında
Türk Yurdu nâmına Türkierin muhterem şairi müdürü­
müz Mehmed Emin Bey iie Aii Canib Bey vardı.
Türk Yurdu muazzez misafirimize safa geidiniz der
ve üzerine düşen şükran vazifesini de aienî sûrette ifa et­
meyi kendisine bir şeref biiir.
Bilgi Mecmuası: Hiçbir maddî menfaat beklemek­
sizin sırf memleketin irfanına hizmet emeline, ayda bir
kerre çıkmak üzere Bilgi Mecmuası isimli hacmi müte-'
beddil bir büyük risalenin neşrolunacağını haber alıyo­
ruz. Bu mecmuada yazılacak makaleler, mütehassısların
yapacağı şahsî tetkik ve tetebbulardan ibaret olacak, ilim
usûllerinin memleketimize nakline çalışılacaktır. Bu, biz­
de de ilmi ilim için elde eden âlimler sınıfını hazırlamak
için çalışmaktır. Buna binaen Bilgi Mecmuası'na yazı ya­
zacak zatlar iptida ihtisas dairelerini tahdit ederek ve bu
sahadaki İlmî usûlleri meydana koyarak şahsî tetebbula-
rını ve tetkiklerini göstereceklerdir. Mecmuanın bir kıs­
mı da mühim ve dakik tercümelere hasrolunacaktır. Gar­
bın büyük âlimleri tarafından neşredilen metin ve İlmî
makalelerin iyi mütercimler kalemiyle mecmuaya nakli­
ne çalışılacaktır. Mecmuanın yakında çıkarılabilmesi için
lâzım gelen tedarikler de bulunuluyor. Biz şimdiden bu
pek faydalı refikimizi büyük samimiyetlerle karışlar ve
pek yakında gözlerimizi nurlandırmasını Hak'tan dileriz.
Türk Bilgi Demeği: Hatırlardadır kİ, yalnız Türk
tarihi, lisanı, edebiyatı vesairesi ile iştigal etmek üzere
vaktiyle teşekkül eden Türk Derneği ahiren yeni bir şek­
le girmeye ve ihtisas şubelerine ayrılmaya teşebbüs etmiş
idi. Birçok sebeplerle tamamiyle neticelenemeyen bu te­
şebbüs şimdi daha vâsi bir mikyasta husûl bulmuştur.
Türk Derneği yukarıda söylediğimiz gibi yalnız Türkiyat
ile iştigal ediyordu. Asrın ilim ve fenninden istifade husû-
su düşünülmüyordu. Şimdi o cihete dikkat ve ehemmi­
yet atfolunmuş, ve bütün ilim şubelerini ihtiva etmek
üzere Türk Bilgi Derneği nâmiyle İlmî bir cemiyet vücu­
da getirilmiştir. Cemiyetin nizâmnâmesi yayılmış,
hükümete takdim edilerek mezuniyeti alınmak üzere bu­
lunmuştur. Türk Bilgi Derneği tabiîyât, tıbbiyât, riyaziyât,
içtimaiyât... ilh. gibi İlmî şubeleri muhtevî olacak, eski
Türk Derneği de Türkiyat Derneği ismiyle Türk Bilgi
Derneği'nin bir şubesini teşkil edecektir.
415
Azalar mütehassıs oldukları ilimlere göre şubelere
ayrılacak ve her şube kendi ihtisası dairesinde çalışarak
memleketin en çok muhtaç olduğu İlmî noksanı telafiye
uğraşacaktır. Yukarıda yakında intişarını haber verdiği­
miz Bilgi Mecmuası derneğin âdeten bir organe-tetebbu-
larını neşre vasıta olacaktır.
Böyle bir cemiyete ne kadar ihtiyacımız olduğunu
düşünürsek bu teşebbüsü ateşli bir iştiyakla beklediğimiz
bir nimet olmak üzere bütün vicdanî samimîyetimizle al­
kışlarız.
Hanımlarımızın İktisadî Teşebbüsleri: Artık an­
laşılmaya başlıyor ki, İktisadî hayatta da hanımlarımızın
güzel örneklerine muhtaç imişiz. Nezih muharrir ve şairi­
miz Celâl Sahir Bey'in muhterem valideleri Edibe Fehime
Nüzhet Hanımefendinin de içinde bulundukları hanım­
lardan müteşekkil bir komandit şirket teşekkül etmiş ve
bunlar Haymana Siyah Kehıübar Madeni İşletme Şirket-i
Milliyesi nâmiyle adlanmıştır. Şirketin merkezi Cağaloğ-
lu'ndadır. Dahilî nizâmnâmesini gördük. Merkezi İstan­
bul'da olan şirket, "meclis-i idaresinin kararıyla gerek
memâlik-i ecnebîye ve gerek Memâlik-i Osmaniye'de lü­
zum gördüğü kadar şubeler ve acentalar tesis edebile-
cek"tir. "Şirketin sermayesi onbin Lira-yı Osmanî'den
ibaret olup beheri beş liralık binbeşyüz adet tam ve be­
her ikişerbuçuk liralık bin adet nısf hisseye münkasem
ikibinbeşyüz hisseden ibarettir".
Teşekkül eden şu şirketin müessisleri kadın olmakla
İçtimaî hayatımızda husûle getireceği inkılâbın tesiri el­
bette azîm olacaktır. Ve biz bundan pek büyük faydalar
husûlünü ümit ediyoruz. Tanrı Teâlâ Hazretlerinden mü­
teşebbisler için hayırlı muvaffakiyetler temenni ederiz.
Dün akşam aldığımız bir habere göre yine böyle ma­
den işleriyle iştigal etmek üzere Fatma Nefise Hanım
nâmında tanıdıklarımızdan birinin haremi tarafından Ga-
lata'da Fermeneciler Caddesi'nde Müşterek Han'da İş
Yurdu nâmiyle bir idare tesis edilmiş ve hayli zamandan
beri işe başlanmıştır. Bu husûsta karilerimize daha tafsil-
li malûmat vermeyi vaat eyleriz.
KN
 îViJU. ■C-'aJtS

T«r£leritı îai^lesttte Calıstr 'S,

YIL: 2 SAYI: 47 (22 Ağustoe 1529-4 Eylül 1913)

0 Ki t { ^ U n ct t i i % ç ı 4 a t

R a m a za n B a yra m ı Tebriği / Türk Yurdu

E d e b iy a t: L ib e rte : M u ka ffa B ir F a d a / Abdülhak Hâmid
D ertleşm e ! hk?L Gündüz
L isa n la r İlmi: O sm a n lıca m n Yazısı, Lügati, İmlâsı, K avaidi, E debiyatı / Erdoğan
İçtim aiyât: Türkleşm ek, İslâm laşm ak, M u a sırla şm a k / Gökalp
Tarih ve Asâr-ı Atîka: İb rahim Vahdi E fen d i / Bursalı Mehmed Tahir
K ü çü k M uhtıra / T.Y.
Seyahat: A d a yla ra D oğru / Halim Sabit
M atbuat: D ilim iz / T.Y.
T ü rk lü k Ş u û n u : P a ris’te ki T ürk Y u r d u ’n u n İyi B ir Teşebbüsü, T ürkçe Yeni B ir Ceride,

T ürkler A ra sın d a İk tisa d î Faaliyetler, M üslim e Tabibe,

M üslim e D iş Tabibesi, M em âlik-i Ecnebiye ile T icaret A rzu su n d a B u lu n a n la ra , B o sn a ’n ın D işçi M ekteb-i

Alisi M ezu n la n , T ü rkm e n ler A ra sın d a T aharriyât ve Tevkifât, T ürk Sesi / . . .

Sayı 47 TÜRK YURDU 419

TÜRK yURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT
Mukaffa Bir Facia (Başı 2. yılın 13- sayısında)

İkinci Fasıl Hâlim yok, mecalim yok, kemâlim yok

Saray-ı H üküm darîde Bir Z indan A rz Eder . " Kalbim sen, kuvvetim sen idin; gittin
Birinci Meclis İşte kımıldanmak ihtimalim yok
Hayatım sen idin; Beni terk ettin;
"Liherte.. Alem-i Hâbda... Nasyon.. Rüyasında"
İşte sensiz yaşayamıyorum!.. Ah
Nasion Kolum bağlı!... Silâhımı aldılar
Bu rüyadır, ruhum hakikat değil;
Kalbim zincirde!.. Lisanım kütah
Bu ağırlıklar kalkar kalkmaz; Hep geçip gider.
Neye mâliksem aldılar! Çaldılar
Sana bu halin için rikkat değil
Allah ihsan etti, krallar çaldı
Nasion bilakis ihtiram eder
Bu günkü verecek, vükelâ mâni
Gerçi makarrın bir zindan-ı hâil
lin e t meydan canavarlara kaldı
Fakat sence ne helâk var ne hatır
Sensiz düçar olduğum hep mevâni
Gönlüm sana hüsnün için mail
Sensiz seyrettiğim daima zulmet
Taliin için de teklimde muzdar
Ah!.. Nazarımı bile hapsettiler
Şahsın şu keduret hâlinde bana
Bakamıyorum!.., Her yaptığım töhm et
Öyle gelir ki tapmaya sezvar
Ağlar görenler gülüp te gittiler
Evet, esaret hasırında sana
Kimin yüzüne baksam, müthiş!.. Velev
Bir serir-ârâ kadar hürmetim var
Mülk hoy, bî-merhamet görünüyor
Âlı!.. Sen alicenabsın, sen kerimsin
Aydınlık istesem gördüğüm alev
Sarayı beğenmedin; yerin zindan
Gölge istesem zulmet görünüyor
Zindanda daha §âyân-ı tekrimsin
Her taraf bir dehşet abad belâ
Seni kim küçük görür? Bir kaç nâdân
Haneler türbegûn! Sokaklar tarik
Ruhum!.. Sana bu oda mahbes olmuş
Yolumda birçok hayalet: meselâ
Bana âlem zindan!.. İşim âh u zâr Terihizon, Entre, Hen, Inteque
Ah! Sanki dünyada ruhum tutulmuş Kavm-i bî-hürriyet kadar nikbeti
Vücudumun yaşadığı yer mezar Şah zalim kadar muhkır oldu
Sen hükümdar sarayında mukayyed
Liberte kayboldu; gaybubeti
Ben kendi evimde mahbusum!., Nasıl
Üzerine ancak iki şey buldu
Fakir ve metruk ve muhakkar!.. Şayet Şu anın aşkı, vatan muhabbeti
Feryadım göklere çıksa bî hâsıl İki şey görüyorum; onlar da şu
Sen krala esirsin, ölü, ahsen Senin hayalin, halkın akıbeti
Ben kendi kendimin eseriyim ya
Benim, kariham sen idin, ancak sen Bitmedi.
Sensiz kalbim kasi, zihnim bî ziya Abdülhak Hâmid
420 TÜRK YURDU Sayı 47

DERTLEŞME "Hafif bir rüzgâr esmeye başlar.. Bulutlar yavaş yavaş

yayılır.. Sonra ince bir yağmuru, nazlı şıpırtılarla dökül­
Kıymetli Türk bestekârı İzmirli İsmail Bey'e: meye başlan"
"T&nmuzun en sıcak ve sıkıcı bir öğle zamanı, şarkın,
Yasın ye’se dönmesin î
yeşil servilerine, eğri taşlı mezarlıklarına ve sonra ötede
kaynar gibi pırıldayarak buharlaşan durgun Marma­
Dil ateşi sönmesin
ra'ya nâzır eski, ahşap bir Türk evi. Ye kenarlarından Şen, şatır ol, şükr eyle
asma dalları sarkan geniş hanayi. Pek uzaklarda sis Şen, şatır ol, şükr eyle
hâlinde serpilmiş renksiz bir bulut yığını.. Karşıki mesci­
din saçağından servilere doğru uçan bir kumrunun göl­
Mukadderdir her leyle
ge hâlinde çırpınan kanatlan-.. Hanayın direğine omu­ Tan yerinden gün doğar
zu dayalı başı çokça beyazlaşmış bir genç.. Dalgın dal­ Tan yerinden gün doğar
gın düşünüyor ve sonra ağır ağır teganniye başlar:"
Karanlığı nur boğar i
Şen, şatır ol, şükr eyle 1
GENCİN TERENNÜMÜ
Şen, şatır ol, şükr eyle 1
Geçen bulut! Kaçma benden, etme naz
Ümidini al ele 1
Uçan kumru! Beni dinle, dur biraz
Kuvvet gelir bileğe
Ak saçımın üzerinde et karar
Kuvvet gelir bileğe
Anlatayım yüreğimde neler var
İman dolar, dileğe
Koca asker! Bir dakida sen de dur Şen, şatır ol, şükr eyle
Bak gözüme, ikisi de kurudur.. GENÇ
Ağlamaktan bitti artık gözyaşım "Yağmur durur. Genç zevk ve hasretle göğsünü açar, za­
Ne de kara yazılmış şu başım yıf sinesine yağmur daneleıi dökülün"

-Kollarını ufka uzatır- Oh! Yağ, yağ ey bulut! Damla damla yağ
Ellerimi sana açtım, ey bulut Sönüyor bağrımda tutuşan çerağ
Gönlümdeki yaraları sen kurut
Doluyor ruhuma bir derin sükûn
Yağ göğsüme, damla damla.. Serinlet Bu sükûn içinde, tatlı bir füsûn
Belki verir bir teselli bu rahmet
Dalga dalga semâ.. Kayıyor zemin
Gölgelerin her diyarı dolaşır Başım, bağrım açık.. Yüreğim serin
Şimşeklerin her bucağa ulaşır
Oh! Nazlı bulutlar! Tanrı yaşları
Gümüş gölge! Altın yurttan geçtin mi Kaldır rahmetinle bu gök başları
Saçağında açan gülü seçtin mi
Yağ! Yağ güzel bulut! Derdimi uyut
Mavi ışık! Yeşil bağı gördün mü Ben, Türk olan benim, geçmişi unut
Çitlerine sırma teller urdun mu
Oh! Yağ güzel bulut! Damla damla yağ
Seçmedin mi? Urmadın mı? Hakkın var Sönüyor bağrımda tutuşan çerağ
Şimdi orda hep tünemiş kartallar
Yağdıkça bulutlar, yağdıkça rahmet
Şimdi orda saçağına kurulmuş Çöküyor teselli, medet, sükûnet
Sarı gözlü, matem yüzlü bir baykuş
Alnımda soluyor elem çiçeği
Çitlerinde bir serçe yok ötecek Gözümü yaşlıyor şenlik meleği
Hep utulmuş yüz bin tasa, örümcek
La'li, zümrüdü var kirpiklerimin
Ah! Ey bulut! Yağ göğsüme serinlet Süsler matemini garip serimin
Belki verir bir teselli bu rahmet
Yağan bulut değil, ruhum akıyor
Buluttan Rahmet Uçan şimşek değil, gözüm çakıyor
Sayı 47
Tanrının bulutu öksüz sermede
Yurdumun kederi kirpiklerimde
Akın tatlı yaşlar! Akın, durmayın
Her damlada, giden bir vatan sayın
Fakat kâfi değil, gözümün yaşı
Bir figan isterim, yaşın yoldaşı
Bir figan fakat, çıkmıyor sesim
Eyvah! İnlemekten kısık nefesim
Kumrunun diline derdimi saldım
Ben gözyaşlarımla yalnız kaldım
Yanan yuvam için kendi inlesin
Hazin figânını gökler dinlesin
Bitmedi.
Aka Gündüz
OSMAHLICANIN YAZISI, LÜGATİ, İMLASI,
KAVAİDİ, EDEBİYATI
-EDEBİYAT-
(Başı 2. yılın 18. sayısında)
BİZ yine edebiyat noktasına gelelim: Osmanlı edebi­
yatı bir kere Acem üdebâsını taklitle teessüs etmiş bulun­
du. Sonra artık Arap edebiyatında ihata sahibi şairlerimiz
de zuhûr eylediği halde halkın meşrebini Arap cihetine
çeviremedi. Hem bu husûsu hisseden olmadı. Hem de
olsa bile rağbet göremeyeceği derkâr idi. Bir kere göre­
nek başka şekilde sebketti.
Fakat ah keşke edebiyatta Arabi -yani Arab’ın eski
edebiyatını- kendimize numûne ittihaz etseydik. Yahut
hiç olmazsa taklit eyleseydik. Bundan evvelâ kavmiyeti,
lisan asaletini öğrenirdik. Rey istiklâline alışırdık. Nihayet
taklitten kurtulurduk. Hem de edebiyat nâmına mübahî-
lik, gulamlık, melamilik, ayyaşlık, tenbellik gibi şeyler öğ­
renmezdik. Vatanperverlik, mefahir, kavmiyet destanı,
sonra da en rakik, en hakikî, en bedî ve beliğ sanayi ile
Arap edebiyatı doludur. Son zamanlarda onların şiirleri­
ne de Acem taklidi girmişse de zaten onların en büyük
şairleri altı yüz tarihinden evvel gelmiş geçmiştir. Arap
edebiyatını numûne ittihaz etseydik lisanımız şüphesiz
istiklâlini muhafaza ederdi. Çünkü Araplar'daki Ta'ribin
esrarını anlar, biz de dilimizde yabancı kelimeleri Türklü­
TÜRK YURDU 421
ğe nasıl çevirirsek yazıda da çevirir, yabancı lisan kavaidi-
ne, imlâsına esir olmazdık, hakikî edebiyatı öğrenirdik,
şiirlerimiz Çin resimleri gibi basma kalıp rengîn nakışlar­
dan ibaret kalmazdı. Her hissiyâtımızı hakikî olarak tasvir
ederdik. Öyle bir padişah vasfedeceğimiz vakit Şeh-
nâme'de Keykavus'un akla, mantığa muhalif, belki istih­
zaya daha muvafık vasıflarını kopye etmezdik. Fakat bâlâ­
da gösterdiğimiz sebepler gibi burada iradı uzun sürer,
belki de namünasip sayılır nice esbab ilcâsıyla Acem'i tak­
lit eyledik. Bundan dolayı edebiyatımız bizim âdeta nik-
betimiz esbabından biri oldu.
Gelelim lisana, kavaide tesirine: Bizim dilimizde
medde, şedde yok. Ahirleri hemen kâmilen sâkindir.
Kasr, terhim, meze gibi şeyler yok denilecek derecede
maduttur. Zaruret-i şiiriye için de kelimeyi aslından çıka­
racak ibareyi zaaf-ı teliflerle tertip edecek derecede mü­
saade etmeyiz. Hâl böyle iken şiirde Acem'i taklit edip de
onların vezinlerini kullanmaya, pek beğendiğimiz nadir
mazmunlarını, sanayi-i lafziyelerini lisanımıza nakletme­
ye başlayınca birçok zaruretlerin karşısında kalıverdik.
Yukarıda dediğimiz gibi kalın kemikli, arslan bünyeli bir
Türk'e dar ve şık bir libas giydirmek istedik. Kezalik saf,
pak, düz, tabiî olan dimağına da en çoğu maneviyata ait
fikirleri hep birden sığıştırmak arzu ettik. Yani her nevi
medeniyet levazımı uğrunda birçok zaman kullanılma­
mış -eski istimalleri varsa o da unutulmuş- olan Türkçe
ile Farisî'nin binnisbe çok medenî olan efkârını ifade et­
mek istedik. Halbuki -değil ma'kûlâtı- mahsûsâtı bile ifa­
de edecek derecede mevcut elfazı olmayan Türkçeye
böyle geniş ve ince vazife yükletilmek istenince o vakit
nakise ve ihtiyaç yüz gösterdi. Vakıa Türkçenin esası
ma'kulata, mahsûsâta ait her nevi efkârı ifade etmek
husûsunda Farisî'den çok kabiliyetli idi. Çünki ef âl, ede­
vat, zemair bahsi çok zengin idi. Bu servetle çok şeylere
kadir olunurdu. Halbuki Osmanlı edebiyatı temelini ko­
yanlar da bu kabiliyet, bu büyüklük yoktu. Bu büyüklük
lisan ve edebiyat âleminde azîm bir ihata ile beraber mü­
him bir zekâya, şedid bir azme, vâsi bir vatanperverliğe
ihtiyaç gösterirdi ki, bu yoktu. Bizde de Ahmed Paşa'ya
bedel bir Ali Şîr Nevaî pîşva olmalı idi. Diğer taraftan ise
Acemler bu gibi husûsatta Arapçadan bol bol elfaz almak
husûsunda kolay bir numûne göstermişlerdi.
Şiirin lisana tesirlerinden biri de hat ve imlâ mesele­
leridir. Elimizdeki yazı Türk lisanının harfleri şekillerini
422 TÜRK YURDU
kamilen havı olmadığından, husûsa o zamanlarda şiirler
hareke ile yazılıp hafif sâitler harfler arasına hiç yazılma­
dığından dolayı Türkçe kelimelerin bir çoğu şeklen bir­
birlerine benzedi. Bir asır sonra şiirlerden harekeyi kaldı­
rıp imlâ ise eski hâlinde kalınca müşkilât bir kat daha art­
tı. Meselâ kebîr ve azîm ve celîl manasına gayet güzel ve
heybetli bir kelime olan "ulu" ile meyt manasına olan
"ölü" o zaman şive ve imlâsınca hane sahibi demek olan
"evlu" ayırt edilemez oldu. "O" lafzı hane, zamir-i gaib, şi­
kâr, acele et, çocuk korkutmaya ve yahut iğrenmeye
delâlet eder savt-ı tabiî manaları arasında müşterek oldu.
"Evet" lafzı beli, haşiş, ilâç, seci ve terennüm kıl, haya,
ateş, sarare, kelle ve paça gibi şeylerin kıllarını ateşle iza­
le et, topların fitil deliğine konulan bir miktar barut, ne­
batat, nure, fercin manalarını şamil bulundu. Bu gibi ilti­
baslardan dolayı Türkçenin en güzel kelimelerinden
birçokları, hakikaten mühim yekûna bâliğ hayli kelimele­
ri istimalden iskât edildi.fÜ Çünki dilimizde en mühim iş
gören sâitlerdir. İki samitten ibaret bir kelime iskeletine
ruh mesabesinde olan altı sâitten bazılarının ilhakıyla
birçok manalar çıkar. Kafiye meselesi de Arapçadan,
Acemceden hayli kelimeler alınmasına sebep oldu. Bir
kaside için yüz kadar bir kafiye de kelime lâzım olur.
Türkçeden bulunması da kabil olmayıverir. Kafıye-i şay-
kân ayıbını irtikâp etmekten ise bol bol Arap'tan,
Acem'den istiâne edilir. Şiirin muktezası da mecbur eder.
Bir beyitte lâtif bir mazmunu ifade etmek için Arabî, ya­
hut Farisî türeyeli, cinaslı, ihamlı, telmihli bir kelimeyi,
bir tabir-i meşhuru, bir ibare ve yahut bir şiir parçasını
yazmak lâzım gelir. Türkçede ma'kûlâta, mübalağata ait
sözler azdır. Yani eskileri varsa unutulmuş, kemâl-i istida­
dıyla beraber asırlardan beri de icat edilmemiştir. Halbu­
ki Uygur ve Tatar şubelerinde ve hatta Türkmanî'nin
Azerbaycanî şubelerinde birçok vardır. Şiir ise mahsusât-
tan ziyade ma'kulata bina edildiğinden bu da işlenmiş,
edebiyatta çok ilerlemiş olan Arapça, Acemceden kelime
alınmasına sebeb olmuştur. Bir de Acemceden milyon­
larca mezamin alındığı, başka bir tabirle edebiyatımız
Acemcenin tercümesi olmak üzere kurulduğu cihetle
mezâmin ve nükât, ıstılahat-ı şiiriye, tabirat-ı şairâne,
hâsılı levâzım-ı şiiriye nasıl ki, Acemceden alındıysa bun­
ların kalbi olan kelimeler, terkipler de alındı. Numûne
(Ü vâkıa Arabça Acemce kelimelerde de hurûf-ı imlâ eksik bir sûrette kullanıldığından kıtaatları bilmeyenlere müşkül ise de lügat kitaplarına
sebt olııpup beyne'n-nâs her kelimenin klişesi takarrür ettiğinden tercih edilirdi.
Sayı 47
olarak yazdığım şu sebepler misilli daha birçok esbabtan
dolayı dilimize Arapça, Acemce kelimeler doldu, kaldı.
Acemlerin ekser Arapça kelimeleri, hatta kaideleri aslı gi­
bi kullandıklarını görerek o cihetten de onları taklit ettik.
Bir kere şiir münasebetiyle lisanımıza giren kelimele­
rin nesirlerde istimali de moda oldu. Onda da seci ve ter­
si ve cinas gibi birçok esbab mevcut idi. Daha sonraları
her kim nazmında, nesrinde pek çok ve pek muğlak ke­
limeler, nadir terkipler kullanırsa o adam -tersine olarâk-
en fasih, en beliğ, en âlim bilindi. Bugün lisanımızda
Arapça, Acemce kendi Türkçemize her veçhile galip bir
sûrette bilcümle kavaid ve zavabitiyle beraber yerleşti,
kaldı. Bir halde ki, Türkçeyi tahkir ve istiskâle başladı. Li­
sanımız yalnız kavaid ve edevâtı ve ef âl-i muavenesiyle
inzibat memurluğu (zabt-ı lisan) vazifesi ifâ etmese he­
men onlara da seyyah verilecektir (Sezavar-ı ibret ne ga-
rib hikmettir. Demek ki, bir kavmin maddesi ile manası
ikisi de atbaşı beraber gidiyor. Maddesi ne hâlde olursa
manası da o yolda oluyor.).
Bu makalede edebiyatımızın edvarını, her devrede
ahvalini yazacak değiliz. Belki bize nasıl edebiyat kitapla­
rı yazılmak iktiza edeceğini bildirmektir. Osmanlılık evâ-
ilinden itibaren edebiyatımız büyük bir süratle Acem'i
taklit husûsuna koştu. Dokuz yüz evâilinde taklidin kus-
vasına vardı. Okunmadık edip, Farisî divanı kalmadı. He­
le meşahirin divanları âdeta ezber edildi. Ders olarak te-
allüm edildi. Şerhler yazıldı. Bittabi Farisî eş’ârın güzel
mazmunları, nadir manaları, lâtif tabirleri dahi yağma
edildi. Acem edebiyatında moda olan (Gulamı ma'şuk it­
tihaz etmek, din ile mübalâtsızlık göstermek, rindliği hü­
ner saymak, ayş u nûş kabahati müftehirâne ilân etmek)
gibi birçok küstahlık tâ şiirin deayiminden oldu. Edeb,
manâ-yı kerîm ve azîmi dahilinde olan maarif ve hikmete
binnisbe pek az rağbet edildi. Neşe-i tasavvufla usûlü da­
hilinde müevvel meani beyan eden eazım-ı sofıyye -hiç
meslek ve mertebesi olmadığı halde- rindler tarafından
kemâl-i cüretle ve fütursuzlukla taklit edilerek herkes,
her mertebeden aklına geleni söyledi. Bu babda Acemle­
re muhalefet ettiler. Acemler de ecelle-i hükemâ-yı şuarâ
hayli vardır. Onların şiirlerine tasavvuf karışmıştır. Sofıye-
si ayrıdır. Her şair sözüne tasavvuf karıştırmaz. Vâkıa on­
larda da müteahhirîn rafz ve ilhad münasebetiyle bu per­
deye bürünmüşlerse de artık şiirde inhitat bulmuştur.
Sayı 47 TÜRK YURDU
Acem'de ahlâkın, terbiyenin, vatanperverliğin, hubb-ı
milliyenin birçok numûnesi olduğu halde -mevcûdiyetin-
den, kavmiyetinden külliyen gafil olan- Osmanlı kadîm
üdebâsı bunları asla sermeşk etmemişlerdir. Gariptir ki,
Tatar Halim Giray'la, Arnavut Yahya Bey gibi Türk olma­
yan bir iki Osmanlı şairi hamaset ve milliyet şiiri numûne­
si yazmışlardır. Yine burada tekrar ederim ki, bizim sadr-ı
Osmanî şairleri alelekser ulemâdan oldukları cihetle
Arap edebiyatına rağbet etselerdi bunların hepsinin bol
bol numûnesini bulurlardı. Fakat bir kere Farisî modası
sebk ve takarrür etmiş bulundu.
Acem divanlarını yağmada müsabaka ederek Şinasî
devrine kadar geldik. Vâkıa bunlar miyanında Necatî, Ne-
vahî. Sabit, Kâni, Nedim, Fâzıl, Vâsıf gibi Türklük ve Os­
manlılık hissini eş’ârında pek ziyade gösterenler bulun­
duğu gibi bilcümle şairlerin divanlarında da az çok Os­
manlılığımızın her devredeki hâlâtı, hissiyatı görürler.
Ancak bunların divanları büyük bir aşk-ı istifade ile okun­
malı, Kezâlik eazım-ı şuarâmız yalnız Acem mezaminini
tercüme, selef-i nükâtım tabir-i diğerle ifade ile iktifa et­
meyip belki kendileri de hayli meânî ve maarif ve mezâ-
min-i rakika ve hissiyât-ı âliye ibda etmişlerdir. Şişe ve şa­
hitle uğraşan âdi şairleri takbih eylemişlerdir.
Gördük nice şahlar gedalar
Bir anda yapar anı babalar
Diye artık bayide olmuş Leylâ ve Mecnûn Hüsrev ve
Şîrîn, Şah ve Gedâ, Gül ve Bülbül gibi hikâyelere belki
hamsecilik modalarına tenezzül etmeyecek ihtiraa kadir
eazım-ı üdebâmız dahi eksik değildir. Çünkü bu nevî hi­
kâyelerin Acem üdebâsından gayetle kesir numûneleri
olduğundan işsiz güçsüz her per-gû, herze-tıraz şair bu
manzûmeleri okuyup her birlerinden kiminden cenk, ki­
minden ziyafet, kiminden düğün, kiminden fırtına, ki­
minden padişah, bahadır, seha, genç, delikanlı, güzel kız
tablolarını kopye ederek bir Leylâ Mecnûn veya Binnaz
ile Beşbin Niyaz gibi aşık maşuk hikâyeleri düzmek artık
kabak tadı vermişti. Şeyh Galib gibi bir müceddit dahi çı­
karak Hüsn ü Aşk'ını ortaya atıp:
Engüşt-i hata uzatma öyle
Beş beytine bir nazire söyle
Diye şuarâ-yı asrına meydan okuyunca ondan sonra
manzum hikâyeciliğe artık kimse cesaret edememiş, o ki­
tap da edebiyat-ı kadîmenin en sonunda (lâ nazîrle) ola­
rak kalmıştır.
Bitmedi. .
Erdoğan
423
İÇTİMAİYAT
TÜRKLEŞMEK, İSLÂMLAŞMAK, MUASIRLAŞMAK
6
CEMAAT MEDENİYETİ,CEMİYET MEDENİYETİ
Türk Yurdu'nun geçen nüshasında münderiç H.Ş.
imzalı mektuba bu sayıda cevap vereceğimiz vaat edil­
mişti. Mektup Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak
silsilesine dahil Cemaat ve Cemiyet sernâmeli makalemi
teşrih ve tenkit zemininde olduğu için cevabını da bu sil­
sile arasında vermeyi muvafık buldum.
Evvelâ, H.Ş. efendiye, Türkler hakkındaki hayrhaha-
ne duygularından dolayı, teşekkürlerimi arz edeyim.
Türklüğe olan bu kalbî incizabın şevkiyle makalem için
tevcih ettiği müşevvikane iltifatlara da müteşekkirim.
Ermeni vatandaşlarımızdan bir mütefekkirin, Türk
milliyeti cereyanını böyle basiretle takip ederek bizi vâkı-
fâne irşâdlarına mazhar etmelerini asırların fikrî teavü-
nüyle İlmî mefahimesine bir hayırlı mukaddime telâkkî
ettik ve memleketimizin, her şeyden evvel hakikî âlimler­
den felâh bekleyen istikbâlinden daha çok ümitvar ol­
duk.
Muhterem vatandaşımız, mezkûr makaledeki esas fi­
kirleri tasvip ettikten sonra, bazı noktaları doğru görmü­
yor.
Ben, o makalede"... Muhtelif cemaatlerin vicdanları
arasında da marazi mübayenetler tahaddüs edebilir..."
demiş ve sonra da, Avrupa'da sınıf asabiyeti, vatan düş­
manlığı, asker düşmanlığı gibi marazî neticeler tevlîd edi­
yor." misalini irad etmiştim.
H. Ş. Efendi, "Sınıf asabiyetinin galebesi vatan ve mil­
liyet duygularına karşı değildir." diyor.
Bir halkta sınıf asabiyetiyle beraber, vatan ve millet
asabiyetleri de tenmiye edilirse, muhtelif cemaatlere
mensup olan bu vicdanlar arasında bir ahenk husûle ge­
leceğinden, sınıf asabiyetinin diğer iki asabiyeti imha
edemeyeceği şüphesizdir. Fakat fertler yalnız sınıf haya­
tını yaşayarak diğer cemaat hayatlarından uzak kalırlarsa
-ki, mutlak sûrette buna imkân yoktur- sınıf vicdanının
ruhlarda yegâne hâkim kalması gayet tabiî görülmek
lâzım gelir. Herve gibi bazı mevhumecilerin "Vatan düş­
manlığı", "Asker düşmanlığı" fikirlerini neşre çalışmaları
böyle bir nesebî vicdan inhisarının imkânını gösteren
424 TÜRK YURDU
canlı bir delildir. Mamafih, bunu, İçtimaî hayatta arızî ve
marazî bir hâl telakkî ettiğim içindir ki, "Cemaatler ara­
sındaki tabiî silsile-i meratibi bularak bu gayr-i tabiî harp
hâlini sulh vaziyetine kalbetmek içtimaiyat İlminin vazife­
sidir." demiştim.
"Meselâ icap ettiği zaman sınıf kendini hırfet ocağı­
na, ocak kendini devlete feda etmeli" cümlesi ve "Bütün
cemaatlere kıymetçe fâik olması lâzım gelen "millet"in,
lisanı cemaatten" ibaret olduğunun tasrih edilmesi, "me-
deniyet-i hâzıranın ilcaatından birisi de milliyet ve heyet-i
İçtimaîye asabiyetinin diğer bilcümle hissiyât ve asabiye­
te galebe çalmasıdır." diyen H. Ş, Efendi ile aramızda iç-
tihad ihtilâfı olmadığını gösterir.
Münekkidimiz devlet mefhumunu heyet-i İçtimaîye
tabiriyle ifade ediyor. Meselâ Osmanlı Devleti'ne Osman­
lI heyet-i içtimaîyesi diyor.
O halde icap ederse sınıf kendisini ocağa, ocak ken­
disini devlete feda edebilecektir. Yani Osmanlılık ocağın
da, sınıfın da fevkinde bir kıymet oluyor, Bunun da fev­
kinde yalnız bir kıymet vardır ki, milliyettir.
Yani bir Arap iptida Arap sonra Osmanlı, bir Ermeni
iptida Ermeni sonra Osmanlı, bir Türk iptida Türk sonra
OsmanlI'dır. Tabiî Kürt, ve Rum da böyledir.
Bu noktalarda H. Ş. Efendiyle hiçbir ihtilafımız olma­
dığı anlaşıldı.
Muhterem vatandaşımız, "Ümmetler beynelmilel hu­
kuk ve ahlâka dinlerini temel ittihaz ederler." mütala­
asında isabet görmüyor. Bir içtimaiyatçı İçtimaî vak’aları
tespit (constater) etmekle mükelleftir. Bir yüzünde
umûmî bir insaniyet cemaati, umûmî bir insaniyet vicda­
nı mevcut olsaydı bunu en evvel tebcîl edenlerden biri
de ben olurdum. Fakat mateessüf insanlar, aralarında an­
cak bir cemiyet hayatı yaşıyorlar, hâlâ, insanların umûmî
muaşeretinde, bir çarşı halkında görülen cemiyet müna­
sebetlerinden başka bir rabıta yoktur. İçtimaî tesanüt So-
lidarite'in iki şekli vardır. Birincisi cemiyet tesanüdüdür
ki, bir terzinin, bir kunduracının, bir çiftçinin, bir değir­
mencinin, bir fırıncının sırf kendi faydası için çalıştığı hal­
de, haberi olmadan bütün diğer hırfetler erbabına hiz­
met etmesi sûretinde tecelli eder. Tesanüdün bu şekline
tenafü tesmiye edebiliriz.
İkincisi cemaat tesanüdüdür ki, bir ailede, bir kabile­
de, bir kavimde, bir devlette görüldüğü üzere cemaat vic­
Sayı 47
danının fertlere birtakım mukaddes mefkûreler ve vazife­
ler ilham ve teklif eylemesi şeklinde tezahür eder. Buna
da tevâzuf itlâk edebiliriz.
Tenafü hayvanlarda, nebatlarda mevcut olabilen mi­
haniki bir tesanüddür. Tevâzuf ise yalnız bir . cemaatin
fertleri arasında bulunabilir.
Gerek ahlâk ve gerek hukuk tenafüden değil, teva-
zuften doğmuştur.
Mamafih, tevâzuf küçük cemaatlerin dar dairesinde
kalamaz! En büyük cemaat hangisi ise onun geniş sahası­
nı kaplayacak sûrette inbisat etmek ister. Cemaatlerin en
vâsii ümmet, yani dinî cemaattir.
Ümmet, lâhûtî ve uhrevî mahiyetleri nazara alınma­
dığı takdirde bile, insanlara en geniş bir cemaat hayatı ya­
şatabildiği için, büyük bir ehemmiyeti hâizdir.
İnsaniyet mefkûresi (aile Clan) hâlinde doğarak
birçok merhalelerden geçtikten sonra nihayet ümmet
şekline kadar yükselebilmiştir. Bugünkü medenî hayatta,
ümmet haricinde hakikî manasıyla bir insaniyet hissi yok­
tur. Vak’aların canlı belagatı bize gösteriyor ki, yeryüzün­
de kaç ümmet var ise, o kadar beynelmileliyet vardır. Kaç
din var ise, o kadar insaniyet vardır.
Bugün, Avrupa'da câri olan bir beynelmileliyet vardır
ki, Hristiyanlıktan başka birşey değildir. Bir Avrupalı için,
insaniyet Hristiyanlık âleminden ibarettir.
Evet, garpta hak ve adalet, uhuvvet ve şefkat mevcut­
tur. Fakat bunların meşmûlü ancak Hristiyan ümmetidir.
Evet garpta bir ahlâk, bir felsefe, bir medeniyet mevcut­
tur. Fakat, bunların hepsinde bazen gizli, bazen âşikâr
salîp damgaları var.
Avrupa'da Hristiyanlıkla mülevven olmayan şeyler de
büsbütün yok değildir. İlimler, fenler, sanatlar cemaat
hâdiseleri olmayıp cemiyet hâdiseleri oldukları için
umûmî ve beşeridirler.
Biz Müslümanlar, İçtimaî selikamızın irşadıyla Avru­
pa medeniyetini iki tabakaya ayırarak bunlardan cemiyet
medeniyetini müşterek olduğu için kabul ediyoruz. Ce­
maate ait olana gelince bunun usûllerinden istifade ede­
rek kendi cemaat hayatımızdan husûsî bir medeniyet ib-
daına çalışıyoruz. Bilhassa uğradığımız muamelelerin ak-
sülâmeli olarak bizim vicdanımızda da bir İslâm bey-
nelmileliyeti hisleri doğuyor.
Sayı 47 TÜRK YURDU
İçtimaî vak’aları tespit ile iktifa edersek vâsıl olacağı­
mız netice bundan ibaret olur. Yok, irademizle hayatta
tadilât yapmak, hayatın cereyanına yeni bir istikamet ver­
mek istersek, o hâlde, beynelmileliyetin ümmetten doğ­
duğunu inkâr etmeyerek, yeniden bir beynelümemiyet
meflıumu ibda etmeliyiz.
Birçok yeni mefkûrelerin inkişafına rağmen vicdanla­
rı idare eden en büyük kuvvet hâlâ dindir. Kurûn-ı vusta-
daki siyaset şekillerinden tebaüd eden cemahir-i müttefi-
ka, İsviçre gibi memleketlerde dinin ne kadar müessir bir
âmil olduğunu biliyoruz. Son zamanlarda, resmen kilise- “
ye ilân-ı harp eden Fransa'da bile yeni bir din intibahının
başladığını, cumhurreisinden genç feylesoflara varıncaya
kadar bütün eski kilise düşmanlarının kani-i Katolik kesi­
lerek, dinî ayinlere iştirakte ruhanî zevk bulmaya başla­
dıklarını görüyoruz.
Dinî vicdanın payidar bir ömre mâlik olduğu tahak­
kuk edince, insanlığın vahdetini temin için yalnız bir yol
kalır ki, o da dinlerin itlâf ve tekarunundan bir bey-
nelümemiyetin doğmasıdır.
Bu sûretle, ümmetleri feyizli âgûşuna alarak, arala­
rındaki sû-i tefehhümleri izale eden İnsanî bir cemaat te­
şekkül etmiş olur ki, milletlerin hakikî müsavatı, umûmî
adalet ve şefkat, umûmî uhuvvet ve asabiyet işte ancak o
zaman hâsıl olur.
Bu yeni mefkûrenin tuluuna kadar, garpta olduğu gi­
bi, şarkta da husûsî bir insaniyetin, dinî bir beynelmileli­
yetin vicdanlara hâkim olması zarurîdir.
Türk-İslâm medeniyeti tabirine gelince, bunda mak­
sut olan cemaat medeniyetidir. Osmanlı unsurlar arasın­
da müşterek bir cemiyet medeniyeti olabilir. Bu Osman­
lI medeniyeti umûmî cemiyet medeniyetinin mahallî bir
tecellîsinden ibaret olacaktır.
Din ile devletin tefriki, bütün mütemeddin milletler­
ce aranılan bir gaye olduğu meselesine gelince, bu
husûsta da mübahisimizle ihtilâfımız yoktur.
Yalnız siyaset değil, ahlâk, hukuk, felsefe gibi İçtimaî
mefkûreler bile ibtida dinin tabiiyetinde iken, bilâhire,
yavaş yavaş dinin vesayetinden kurtulmuşlar, istiklâllerini
ihraz etmişlerdir. Mamafih kendisinden böyle müstakil
ruhiyetler ayrılmakla beraber din, ruhlar üzerindeki ica­
zını kaybetmemiş, bilâkis husûsî mâlikânesi tayin ettiği
için, vazifesini daha müessir bir sûrette ifâya başlamıştır.
425
Fransa'da dinin devletten kat’î bir sûrette tefriki, dine o
kadar nafiz bir icaz vermiştir ki, dinin kuvvetlenmesini is­
temeyen Gustav Le Bon gibi bir muharriri, siyasî ruhiyat
nâmındaki eserinde bu hareketin müteşebbislerini "Di­
ne kuvvet verdiniz!" diye şiddetle tahtieye sevk etmiştir.
Memleketimizde, devlet teşkilâtı içinde, husûsî faali­
yetini müstakillen ifâ edemediği için, İslâmiyetin hiçbir
kuvveti yoktur. İslâm dininin kuvvetini anlamak isterse­
niz, Hindistan'da, Mısır'da, Cava'da, Çin'in ve Rusya'nın
idaresi altında bulunan Türk illerinde tetkikat yapınız. Bu
tetkiklerden anlayacaksınız ki, memleketimizde dinin
devletten ayrılmaması İslâmiyetin lehinde değil, belki
şiddetle aleyhindedir.
Bu hâlin sebebi pek kolay gösterilebilir. Devlet, bir
kanun makinesi demek olduğu için, hangi İçtimaî âmile
temas ederse, onu resmîleştirmeye, kanunlaştırmaya ba­
di olur.
Bundan dolayıdır ki, İslâmiyet devlet teşkilâtıyla kay­
naştığı günden itibaren hayatî tekâmülünü kaybetmeye,
içtihadlara mesdûd bir fıkıh hâlinde tebellür eylemeye
başlamıştır. Bugün, devletin resmen tanıdığı din, resmen
kabul ettiği şeriat, fıkıhtan ibarettir.
Halbuki hicretten birbuçuk asır sonraya kadar fıkıh
yoktu. O zaman din ve şeriat Kur’an-ı Kerîm'le sünnet-i
şerifeden ibaretti. Bugün devletçe, fıkıhlar arasında da
yalnız fıkh-ı Hanefî resmen kabul olunuyor. Ancak İlmî
bir kıymeti hâiz olan bir mezhep aslolan dine tekaddüm
ediyor. İslâmiyetin müstakil olduğu yerlerde ise iş büsbü­
tün başkadır. Oralarda dinin dinî hayat demek olduğu
anlaşıldığı için, şeriat menbalarını bir taraftan kitap ile
sünnette, diğer cihetten de İçtimaî hayatta arıyor ve git­
tikçe İçtimaî bir şeriat mahiyetini ihraz ediyor.
Mübahisimiz "Artık asrımızda miliiyeti teşkil derece­
sine vâsıl olan akvam ve cemaatlerin evsaf-ı hayatiye-i
esasiyelerinde din ve mezhep dahi diğer mahiyat-ı asliye
ve avâmil idadında adüvv-i itibar olunmak lüzumundan
dûr kalıyor." diyor.
Eğer "mahiyat-ı asliye ve avamil" tabir edilen mües­
sirler yalnız maddî bir şey’iyete mâlik olan âmiller ise ai­
le, sınıf, milliyet, vatan mefîkûreleri de bu maddî âmiller
haricinde kalır. Ya umûmiyetle cemaat hâdiselerini akdî
yalanlar (Mensonges conventionels) sûretinde telakkî et­
426 TÜRK YURDU
meli, yahut bunlar arasında din ve ümmete ait olanları is­
tisna eylememelidir. Maddî şe’niyet haricinde İçtimaî bir
şe’niyet kabul edilirse din ve onun cemaati olan ümmeti
bu nevi varlıktan hariç tutamayız. Bunların da diğer
mefkûreler ve kıymetler gibi bu İçtimaî vicdanda, İçtimaî
icazla (prestige) müeyyed bir şe’niyeti (realite) vardır. Er­
meni vatandaşlarımızda kendilerine mahsus kavmî bir
meziyet var. Bazen nazariye vadisinde hakikatten uzak-
laşsalar bile, ameliye sahasında şe’niyetten kat’yen ayrıl­
mazlar. Bundan dolayıdır ki, esas itibariyle, din aleyhinde
bulunan Taşnaksutyun fırkası bile, patrikhane imtiyazla­
rının tezyidine çalışıyor. Mübahisimiz bir Osmanlı mede­
niyetinin imkânından bahsediyor. Acaba bunun en esaslı
şartı olan "bütün OsmanlIların umûmî mekteplerde aynı
terbiyeyi almaları" umdesini kabule taraftar mıdır? Yoksa
vilâyet maarif bütçelerinin cemaat mekteplerine -nüfus
nisbetinde- tevzii ve cemaat mekteplerinin serbest bıra­
kılması fikrinde midir? H. Ş. efendiyi şahsen tanıdığım ve
bu babdaki kanaatlerini az çok bildiğim için, ikinci fikri
tercih ettiğine itmi’nanım var. O halde, cemaat mektep­
lerinde, husûsî lisanlarla, dinî ve kavmî tarihlere istina­
den tahsil gören gayr-i mütecanis zekâlardan nasıl olur
da -meselâ İngiliz medeniyeti gibi- mütecanis bir irfan
husûle gelebilir. Memleketimizde, en maddî saha iktisa­
diyat âlemi iken, iktisadîTeşkilâtın ve meselâ esnaf sendi­
kalarının cemaat esası üzerine teşekkül ettiğini görmü­
yor muyuz?
Bu tafsilâttan şu netice çıkıyor ki, içtimaiyat âlemin­
de vahdetçi (moniste) olmak doğru değildir. Bir halk yal­
nız bir mefitûre ile yükselemez, millî bir mefkûre nasıl
lâzım ise, beyne'l-anâsır, beynelmilel ve beynelümem
mefkûrelere de o derece ihtiyaç var.
Biz meflmre itibariyle kesretçiyiz (pluraliste). Millî
mefkûremiz Türklük, beyne'l-milel mefkûremiz İslâm-
lık'tır. Aynı zamanda mukabil temayüller gördüğümüz
takdirde "beyne'l-anâsır Osmanlılık", "beyne'l-ümem be­
şeriyet" mefkûrelerine de taraftarız.
Gökalp
Sayı 47
TARİB UE ASAR-I ATIKA
İBRAHİM VAHDÎ EFENDİ
Üç lisan edebiyatına vakıf, tabîat-ı şiiriyeye mâlik
olmakla beraber ilm-i tarihin terâcim-i ahvâl şubesinde
de sahib-i ihtisas, fâzıl bir zat olup Şumnu civarındaki Ha-
cıoğlu Pazarı denilen kasabadandır. Tahsilinin bidayeti
memleketinde ba‘de'l-ikmal İstanbul'a gelerek zamanı
fuzelâsından Abdürrahimzâde Yahya Efendi dersine otu­
rup ikmal-i tahsile ve akranı arasında mümtaz bir halde
ahz-i icazeye nail olarak tedrise başladı. Bu esnada iktisap
ettiği faziletin mükâfatı olmak üzere İstanbul medarisin-
den bazılarına ve nihayet Süleymaniye Darü'l-hadîsi mü­
derrisliğine nâil oldu. İtâ-yı icâzeye muvaffak olduktan
sonra da meslek-i kazaya sülük ederek Halep Kadılığı'na
tayin edildi. İstanbul'a avdeti olan 1126 tarihinde irtihal
eyleyip Hazret-i Eyyûb civarına defn olundu. Vâsi malû­
mat sahibi bahhas bir zat idi.
Bir eserinde Tefsir-i Tıbyan Müellifi Muhammed
Efendiden de istifade ettiğini zikrediyor.
Âsârının hemen kâffesi gayr-i matbu olup maruf
olanları ber vech-i atîdir:
I. Haşiye-i ale'l-Beyzavî: Tefsir-i Beyzâvî'nın bazı nu-
katına dairdir.
2 El-Muâvvel: Meşhur Mutavvel'in şevahidinin şer­
hine dairdir.
3. El-Tensis: Telhisin şevahidinin şerhine dairdir.
Hatt-ı destiyle muharrer nüshası Nur-ı Osmanî Kütüpha-
nesi'ndedir. Sultan Ahmed-i Sânî'ye takdim ederek maz-
har-ı mükafat olmuştu.
4. El-Etisam: A’sâm'ın ebyatının şerhine dairdir.
5. Es-Samî: Ebyat Cami'nin şerhine dairdir.
6. İhtisar-ı Vefeyat-ı ibn-i HalÜkân.
7. Tezkiretü'§-Şuarâ: Şuarâ-yı Arab'ın terâcim-i ahvâ­
line dairdir.
8. Merzûkât.
9. El-Ehvâh Müstehrac min Hasn-t Hasîn.
10. Tev§ihü'l-Takvîmfi Şerh-i Hilyetü'r-Resûlü'l-Ke-
rîm.
II. Tercüme-i Hilye-i Şerife.
12. Tuhfetü'l-ElbabfiHilyeti'l-Enhiya ve'l-Ashab.
13. Hilyetü'r-Resul ve Hilyetü'l-Fuhûl.
14. Nebzetü'l-Semâil ve Zübtetü'l-Delaü.
[9,10,11,12,13,14 numaralı kitapların] cümlesi bir
yerde olmak üzere hatt-ı destiyle muharrer olan nüsha
Şehzâdebaşı'nda Şehid Ali Paşa Kütüphanesindedir.
Sayı 47 TÜRK YURDU
Ebyâtmdan:
Başladı bülbül figana galiba nevruzdur
Eyledi uşşaktan arz neva nevruzdur
Çengelköyü, f i 30 Temmuz sene 329
BursalI Mehmed Tabir
KÜÇÜKMUHTIRA:
Tarihd Osmanî Encümeni, teessüsünün hikmet ve
gayesi olan Osmanlı Tarihi'nin telifine artık karar vermiş­
tir. Encümen mecmuasının 1 Ağustos 1329 tarihli 21. cm
züne ilâve olarak, Osmanlı Tarihi programının birinci kıs­
mı da intişar etti.
Programın ilk sayfasında, "İşbu program hakkında
kariîn-i kirâmın vuku bulacak mütalaat ve ihtaratı nazar-ı
dikkate alınacaktır" deniliyor. Biz de buna güvenerek, bir
iki naçiz düşüncemizi arza cesaret ediyoruz:
Programın işbu birinci kısmı, Osmanlılarm zuhûrun-
dan Murad Hüdavendigâr'ın şehadetine kadar geçen te­
essüs devresinden bahistir.
Osmanlı tarihinin bu parlak başlangıcı, Osmanlılarm
en ziyade Türklüklerini muhafaza ve irae ettikleri bir asır­
dır. Bu böyle iken programın birinci cüz’ünde, bir defa-
cık olsun Türk kelimesine rast gelinmiyor! Rum var. Er­
meni var, Sırp var, Bulgar var, Tatar var, Moğol var, Türk­
men var. Fakat Türk yok.. Sırası gelmişken bile Türk ke­
limesinin kullanılmasından kaçınılmıştır. Programı oku­
yan bu içtinabın bir tesadüf eseri olmayıp kasda makrû-
niyeti sû-i zannına düşüyor. Meselâ, Osmanlılaran aslın­
dan bahis birinci faslın en başında "Oğuzlar (Türkmen-
1er) ve şubeleri" denilmiş de Türkler hiç hatıra getirilme­
miştir!.. Tarih-i Osmanî Encümeni müverrihlerinin Os­
manlI Türkleri ensabını aramakta bu derece mümsik dav­
ranmaları, acaba ne ile izah edilebilir? Ciddî, İlmî olması­
nı beklediğimiz bir eserde, asıl mevzu olan bir kavme da­
ir bu kadar güdük malûmat etnoğrafya usûl (metod)
nokta-i nazarından, bilmeyiz, kâfi midir? Biraz sonra, "Ka-
yılar Türkistan'ı terk ettikte nerelere gittiler", "Süleyman
Şah ile Harezmîler arasında münasebat olup olmadığı",
"Tatarların Ahlat'a doğru akınları", "Moğolların tecavüzü"
diye zikredilmiş mevzular vardır. Osmanlı Türklerinin
neslî ve ırkî karabetleri hakkında sarih malûmatı olmayan
427
bir kari, Türkistan'ı, halkını, Harezmîleri, Tatarları, Mo-
ğolları iyice tanıyabilir mi? O hicretlerin, münasebetlerin,
akınların, tecavüzlerin sebeplerini hakkıyla anlayabilir
mi?
Üçüncü fasılda (Programda bâb ve fasıl taksimatı
yoktur, birtakım mevzular birbiri arkası sıra yazılıp gittik­
ten sonra, arada bir satır başları bırakılmış. Biz kolaylık
olsun için, satır başıyla ayrılmış mevzuların mecmuuna
fasıl nâmını verdik.) Ertuğrul'un oğlu Sarı Batı'nın (Cenu­
bî Rusya'yı ilk istilâ eden Moğol -Tatar- Han'ın da adı Ba-
tı-Batı idi..) Alaaddin Selçukî nezdine izamı münasebetiy­
le Selçukların ismi gelip çıkıyor. Büyük Türk ailesi
malûm olmazsa, Selçukların Türklükleri, Ertuğrul'a, Sarı
Batı'ya ırkî karabetleri meçhul kalmaz mı? Biraz daha
sonra bahsi geçecek İlhanîlerin, Gazan Hanların, Hüda-
bendelerin de kim oldukları, Anadolu'ya niçin karıştıkla­
rı, Selçuk sultanlarına, Osmanlı beylerine nazarlarının se­
bep ve mahiyeti Türklük bilinmeden nasıl anlaşılır? El­
hâsıl Osmanlı Türkleri tarihinin iptidasında umûm Türk-
lere dair malûmat-ı kâfiye verilmeyecek olursa, o tarihin
bütün vekayii hele ilk devresi vâzıh ve İlmî bir sûrette
kavranılamaz. Türk âleminin eczası birbiriyle uğraşıp, ça­
tışıp, kaynaşıp dururken o karışıklık arasından Osmanlı
saltanatının muntazam ve kavî yükselip çıkması mühim
vakasını hakkıyla anlayabilmek için, bütün Türk âlemine
dair, mücmelse bile şamil ve sarih bir ilim edinilmiş ol­
mak şarttır.
Osmanlı tarihi programında ilk gözümüze çarpan
Türk'ün olmamasi idi. Sonradan nazar-ı dikkatimizi cel­
beden husûsu da halkın unutulması oldu.
Osmanlı tarihinde -tabiî elimizdeki programa göre
söylüyoruz- o tarihi yapan halktan bahsedilmeyecek, As­
ya'dan gelen, Anadolu'da, Rumeli'de yerleşen, Osmanlı
beyliğini sultanlığını kuran, çift süren, ekin eken, hayvan
yetiştiren, sanat yapan, ticaret eden, vergi veren, askere
giden, yaşayan, ölen, öldüren... Sözün kısası her tarihte
olduğu gibi Osmanlı tarihinde de hakikî kahraman olan
halk, bu tarihte yer bulmayacak!.. Hükümdarlar, paşalar,
mollalar, beyler öğülecek, onların tarz-ı idareleri, sev-
külceyşleri, asker tabyeleri hikâye edilecek, onlar tarafın­
dan yapılmış kanunlar, onlar tarafından sevk ve idare
edilmiş siyasî münasebetler, diplomasi mükâlemeler,
muhabereler yazılacak, fakat asıl halkın, çiftçi, esnaf, us­
ta, tüccar, halkın hayatına İçtimaî ve İktisadî harekâtına
tenezzülen atf-ı nazar zahmeti ihtiyar buyurulmayacak!..
428 TÜRK YURDU
OsmanlI Tarih4 Encümeni'nin tertib etmek istediği
tarih, sırf askerî, İdarî, siyasî ve diplomatikî bir tarihtir.
Tabir-i diğerle Osmalılardan yalnız bir kısmının, hüküm­
darların, askerlerin ve bürokratların tarihidir. Gerçi Mu-
rad-ı Hüdavendigâr bâbının en sonuna "Tekemmüle" di­
ye bir fasıl açılıp, orada ahvâl-i içtimaîyeden tıpkı rüşdiye
ve idadiye mektebleri için müretteb tarih dersi kitapla­
rında olduğu gibi bazı manasız ve rabıtasız malûmat par­
çaları verilmek tasavvur olunmuştur. Fakat Tarih-i Osma-
nî Enstitüsü azası bizden pek çok daha iyi bilirler ki, ah­
vâl-i İçtimaîye "Tekemmüle" mevzuu olamaz. Bir heyet-i
siyasiyenin hayat-ı tarihiyesinde en mühim, -düşünerek
tekrar ediyoruz- en mühim âmil, o hey’âtın ahvâl-i iktisa­
diye ve içtimaîyesidir. Bir memleketin ahvâl-i iktisadiye
ve içtimaîyesi malûm olmazsa, vekayi-i tarihiyesi kat’îyen
anşılamaz. Ahvâl-i iktisadiye ve İçtimaîye, vekâyi-i siyasiye
ve harbiyeden ayrılamaz. Vekâyiin hakikî âmilleri bulu­
nup teselsül gösterilemezse, tarihin mantığı meydana çı­
karılamazsa, o zaman, müteferrik, kuru ve cansız vâkı-
alar, tespih taneleri gibi iltisaksız sıralanmış olur.
Hükümdarların, asker ve memurların tarihteki mev­
ki ve ehemmiyetlerini inkâr etmeyiz. Lâkin onları yürü­
ten, onların efkâr ve ef âline hakikî âmil olan halktır. Hal­
kın ahvâl-ı iktisadiye ve içtimaîyesidir. Bir feylesofun de­
diği gibi yalnız sözbaşı olan büyük harfler (majüsküller)
ile tarih yazılamaz. Asıl küçük harflerle (minüsküller) ta­
rih yazılır.
OsmanlI tarihinin eski devirlerinde halkın ahvâl-ı ik­
tisadiye ve içtimaîyesini arayıp bulmak, ölmüş, gömül­
müş hayatını tekrar meydana çıkarmak, itiraf ederiz ki,
gayet çetin bir iştir. Lâkin Garp müverrihleri, eski Mısır'ı,
Keldanistan’ı, İran ve Yunan'ı bile diriltip yaşatabiliyorlar.
Birkaç bin yıl evvel ölen cemiyetler ihya edilebilirse, bir
kaç yüzyıl evvelki heyet-i Osmaniye, neden ebedî bir
mevte mahkûm olsun? Zaten hakikî bir müverrihi, alelâ-
de bir vak’anüvisten temyiz eden hâssa da, maziyi tekrar
yaşatmak istidat ve iktidarı değil midir? Osmanlı Tarihi
Enstitüsü, eski vak’a-nüvislerimizin yazdıklarından fark­
sız bir mecmua-i vek’ayi kaleme alınacak olduktan sonra,
bilmeyiz, bu kadar tekellüfe hacet var mıydı?
T.Y.
(Ü Sahrada biter kamış gibi bir nebattır.
Sayı 47
SEYABAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı Vnciyılın 12'inci sayısında)
Akşam namazını müteakip kımız meclisi kuruldu.
Onbeş yirmi kadar misafir, sahibe-i hane tarafından dol­
durulan kâseleri boşaltmaya başladık. Konu komşudan
gelip geçenlerden bazıları da meclise iştirak ettiler. Bura­
da gelen gidenin tanışması adet değil. Hatta ev sahibinin
bile tanıması icap etmiyor. Selâm verdikten sonra kuru­
lan sofranın önünde diz çökerek herkes karnını doyura­
biliyor. Bunun için davet, yahut tanışmak iktiza etmez.
Bu sûretle bizim meclisimiz de sonralarına doğru hayli
genişledi. Fakat kımız bol idi. Hepimize de kifayet etti.
Yatsıya doğru et de geldi. Bu da bol idi. Uzaktan gelen
misafir olduğumuzdan koyunun bir kulat dibini ibtida
bana verdiler. Diğerini de muhterem Zaysanlı efendiye
takdim ettiler. Sofrada ekmek vesair et yanında bulun­
ması mutat olan yemeklerden hiçbirisi yok idi. Şu hâlde
karnımızı her halde et ile doyurmak iktiza ediyordu.
Onun için yemek husûsunda herkes mümkün olduğu
kadar istical gösteriyordu...
Hepimiz doyduk. Üzerine bir kâse et suyu da içildi.
Daha arkası bulunsa bile midemizde artık boş yer kalma­
mış idi...
Ertesi sabah çaydan sonra yayan olarak gezmeye git­
tik. Dönüp dolaştıktan sonra hakikaten oralarının yayan
gezmek için müşkilâtlı olduğu anlaşıldı. Yer yer orman
gibi kamışlıklar, yahut uzun boylu sertçiler(Ü yürümeye
mani oluyor, insan üç arşın uzakta olan bir şeyi görmek­
ten âciz kalıyordu. Erkek kadın, yakın komşularına bile
ata binmeden gitmeyi hatırlarına bile getirmeyen Kazak­
ların haklı olduklarına hükmettim.
Öğlene doğru yine kımız meclisi tertip ediidi. Fakat
bu defa kalabalık yok idi. Çünkü konu komşunun çoğu
öteye, beriye, malları, hayvanları yanına gitmiş, onları ot­
latmak, suvarmak, yahut toplamak ile meşgul bulunuyor­
lardı. Artık ben de kımıza hayli alışmış olduğumdan altı­
şar, yedişer kâse içmeye başlamış idim. Fakat sekiz, do­
kuz çok geliyor. Sersemlik veriyor, iştihayı kaçırıyordu.
İştihayı kaçırmak da iyi değil, çünkü daima kımızları mü­
teakip et gelmek adet...
Sayı 47 TÜRK YURDU
Öğleden sonra avulun yanıbaşından akmakta olan
Kindirlik nehrinden olta ile balık tutmaya koyulduk. Gü­
neş hararetini biraz kaybedince pek çok balık tutulmaya
başladı, İki saat zarfında hepsi de bir karıştan eksik olma­
mak üzre altmış tane alaboğa (kırmızı kanatlı bir nevi ba­
lık) tutulmuş idi. birçok nehirlerde balıkçılık ettiğim hal­
de böyle bolluğa tesadüf ettiğimi hatırlamıyorum. Anla­
şıldığına göre bu nehirde balıklar birikip kalmış da kimse
bunlara el uzatmamış. Zaten buranın Kazakları balığa kar­
şı pek ziyade lakayd bulunuyorlar. Aralarında oltanın ne
olduğu da malûm değil. Biz de oltalarımızı avul kadınla-^
rından tedarik ettiğimiz iğneleri bükerek imal etmiş idik.
Bu akşam yemeği pek bolluk olacak idi. Koyun, ba­
lıktan başka bir de bizim avcı refikimizin getirdiği üç dört
ördek bütün misafirleri sevindirdi. Kımız yemek esnasın­
da yine kalabalık olmuş idik. Herkes de bildiği telden ça­
lıyor. Kazaklar hayvanlarından, mallarından, bilmem ne­
rede âsî olduğundan (ekâbirden birinin vefatı vesilesiyle
icra edilen at müsabakası) bizim tanıyamadığımız bir ba­
yın atı birinciliği, ötekisinin ekinciliği kazandığını, koyu­
nu kuzuladığını, yahut hayvanlarını toplarken üç yaşında­
ki kaşka atın kaçtığını... anlatıyor. Beri tarafta bizim avcı
da nehir kenarında, kumlukta bulunan bir kaz sürüsüne
nişan almış ise de uşağın ihtiyatsızlığıyla kazlar uçuş­
muş... Fakat ben bu defa kımızı çokça kaçırmış olduğum­
dan ördek ile balıkların tadını anlamak kabil olamadı. Ha­
va almak üzre harice çıktım.
Bu gece pek hoş geçti. Her taraftan gelme yerli misa­
firler vardı. Çoğu bilhassa o gecenin hatırası için gelmiş­
lerdi. Saf kalpli olan bu adamlar yekdiğerleriyle müsaba­
ka edercesine ahvâl-ı umûmiyelerinden bahsediyor, AJ-
taylarda, yaylalarda Rus muhacirlerinin zulümlerinden,
hükümet memurlarının da artık böyle göçebeliği bıraka­
rak münasip bir yerde yerleşmeyi tavsiye etmelerinden
dilgîr olduklarını anlatıyor. Eben an ceddin alışmış ol­
dukları hayat-ı serbestaneyi terkedip de bir Rus'un hatırı
için tavan altında miskinâne oturamayacaklarını söylü­
yorlardı. İcap ederse yüzlerce senelerden beri yaşadıkla­
rı lâtif memleketlerini, hatta bir dereceye kadar mukad­
des addettikleri ebâ ve ecdatlarının beytlerini (türbeleri­
ni) bile ağlaya ağlaya terkederek uzak Altaylara, dağ ara­
larına çekilebileceklerini dermeyan ediyorlardı. Zaten
bunlar kendileri de vaktiyle iki üç asır evvelisi Rusların Si­
birya'ya nüfûz etmeye başlamaları üzerine Kalpa dağları­
429
nı aşarak buralara kadar gelmişlerdi. İşte bu defa da Rus
tekrar bunları takip ediyor, kışlakları ile aralarındaki yol­
ları kesiyor, en güzel otlaklarına muhacirler yerleştiriyor,
hele bütün İrtiş boylarını tâ Altay içlerine, menbalarına
kadar bi'l-fiil taht-ı hâkimiyette bulundurmak istiyor. Al-
tay'ın tepeleri, ovaları. Savur, Tarbugatay etekleri, hele
yayla olmak nokta-i nazarından fevkalade mühim olan
Marka Gölü etrafı hep Rusların birer müstemlekesi, kü­
çük Rus muhacirlerinin memleketleri haline girmekte
bulunuyor. İşte bugün oranın yerli Türk Kazaklarını eh
ziyade düşündüren mesele. Hakikaten Rusların şefkatsiz
siyasetleri bu yerlilerin hayatlarına pek fena tesir icra et­
miş, göçebelik esasları üzerine kurulmuş olan maişetleri­
ni temelinden sarsmış, muhacir yerleştirmek husûsunda
bunların yerleri, suları, meraları, yolları... Üzerindeki hak­
larının tanınmaması âtilerini tehlikeye düşürmüş, eskisi
gibi çok hayvanat besleyerek onları öteden beri mutad
olan usûller üzere otlatmak, mevsimine göre meralarını
değiştirmek, bilhassa nehir boyları muhacirlere tahsis
edildiğinden suvarmak cihetleri pek ziyade küçülmüştür.
Son senelere doğru hayvanat ve servet-i tabiîyyesi yavaş
yavaş azalarak saadet-i milliyenin inhitata başladığı görü­
lüyor. Bu hâl devam ederse, Asya-yı Vüsta Kazakları ara­
sında olduğu gibi burada da müthiş bir sefalet başlayaca­
ğı muhakkaktır. Şu hâle göre ya Rus hükümeti muhacirin
iskânı husûsunda asıl memleketin sahibi olan yerlilerİHr-
de hayatlarını, maişetlerini nazar-ı dikkate alarak ol veç­
hile hareket etmesi icap eder, yahut yerlilerin kendi ça­
relerine kendileri bakmaları lâzım gelir. Yoksa yerlilerin
saadet itikat ettikleri şu hayatın Ruslarca serserilik telâk­
ki olunarak keyfî tazyikat devam eder. Yerliler için de
başka türlü hayat ve maişete alışma veyahut alıştıklarını
idame için muktezi esbaba tevessül etmek kabil olamaz
ise muhakkak bilmelidir ki, milyonlarca Türk-Kazak'ın sa­
adetini temine kifayet eden o geniş ovalar, o lâtif yaylalar,
an-karîb müthiş bir sefalet meydanı hâline girecektir. İş­
te bir hiss-i kable'l-vuku bugün bütün yerlileri derin de­
rin düşündürüyordu. Ümitten ziyade ye’slere sevkedi-
yordu. Onun için herkes mütehayyir. Büyük küçük ne
yapılmak lâzım geleceğini kesdiremiyor. İki üç dost bir
yere geldi mi, yahut emniyet ettikleri bir kimseye tesadüf
ettiler mi hemen birinci fırsat ile bu mesele mevzubahis
oluyor.
Bitmedi.
Halim Sabit
430 TÜRK YURDU
MATBUAT
dilimiz
Bakü'de çıkan İkbal refikimizin son gelen nüshala­
rından birinde dilimize dair §âyân-ı dikkat bir makale
gördük. Narî nâm-ı müstearıyla imzalanan o makalenin
bazı kısımlarını aynen aşağıya alıyoruz:
"Çok vakitten beri mübahese meclislerinde mühim
yerler tutan meselelerden biri de Kafkaz'da dil meselesi­
dir.
"Altı il bundan evveldi. Dil meselesi için gazeteler
çarpıştı. O vakit anlaşıldı ki, halkın bu husûstaki fikri bir
değildir. Bir kısım, "Azerbaycan Türkleri için Azerbaycan
dili kabul edilse besdir." deyir. Diğer bir kısım da, "Hayır
Azerbaycan Türkçesi eksiktir. Osmanlıcayı gerek kabul
edek." cevabını verirdi.
"Sonra bu da Türk âlemindeki özge meseleler gibi
ihtilâf çergesine çekildi, muallâkta kaldı.
"Beli, her hâlde bir dil lâzımdır. Amma bu dil Azer­
baycan dilinin tertip ve tanzim olunan kısmı mı, yoksa
OsmanlIca mı olmak gerek? Bu suale etraflı cevap vere­
bilmek için bizde dil imdiki halde ne gibi işler görecektir,
ona bakalım.
"Bize o dil lâzımdır ki, şehirlilere, kentlilere belikle­
rini, mevkilerini, çalışmanın yolunu, niçin geri kaldıkları­
nı, terakki için ne çora (yolda) adımlar atmak lâzım gel­
diğini öğretsin. Cesaret-i medeniyelerini, ittifak ve mu­
avenet hislerini, ahlâklarını düzeltsin.
"Bu ancak bizim lügatimiz, bizim terkiplerimiz, bizim
cümlelerimizle mümkün olabilir.
"Gelek Osmanlı diline:
"Bu dil adb bir âlemdir! Denebilir ki, nazik, selîs,
zevk okşayan lâtifliği, güzelliği kadar dar bir muhite has
olmakta tektir.
"Amma o nazik dil, -ki biz gazetelerde okuyoruz-
birçoklarımızın hoşuna gelir. Umûm danişabilmez, her­
kes anlamayı bacarmaz. Ve İstanbul'a, belki İstanbul için­
de mahdut bir nice familya ve ediblere zevk-i İlahînin ih­
san etmiş olduğu nimetlerdendir.
"Bu mahdut ailenin, Bizans burjuvalarının nezaketini
okşayan, taayyüşlerine, muaşeretlerine hakikaten yara­
şan, onlarca edebî dil denilen Paris, Arab kelimelerinin
Sayı 47
kümesi, ecnebî cümle ve terkiplerinin cergeleri İstan­
bul’un çölünde yaşayanları dilhun eder. Genç Kalemler
gibi nice dane jurnaller, gazeteler yağış gibi şikâyet odu
yağdırır, kıyamet koparır.
"Bizans'ın keyfine tâbi, zevk esiri muharrirler bu gü­
rültülere arı vızıltısı kadar ehemmiyet vermeyir.'Yine öz
âleminde öz aheste meşiyetiyle geşt ü güzar ederse de
genç, tiz olanların bu gürültüden müteessir olacağı şüp­
hesizdir.
"Sabah, berisi gün Osmanlı dilinin müstebit tacdarla-
rı şüphesiz sükût edecek. Yerine herkesin müstefid ola­
cağı bir dil taraftarları hükümdarlıklarını ilân eyleyecek­
tir.
"OsmanlIların ehemmiyet vermediği, nefretler, şikâ­
yetlerle yâd ettiği, mevkii mütezelzil bir dili biz niçin ka­
bul edelim? Niçin tazeden bir karanlığa düçar olalım?
"Haydi kabul ettik. Büyük bir hükümetin mekteple­
ri, muallimleri, divanehaneleri ile yapabilmediği, halkını
istifade ettiremediği, bacarmadığı bir dil bu evelerden
mahrum olan Azerbaycan ülkelerine nice yayılacak? Ne
çora faide verebilecek?"
Narî Efendinin makalesine İkbal kendi tarafından
uzunca bir mütalaa ilâve ederek, dil meselesinde halkın
anlaması maksadından daha evvel milliyet husûsunun
gözetilmesi lâzım geldiğini isbata çalışıyor:
"Her hâlde dil meselesinde İkbal'in ileri süreceği ve
sürmek istediği fikir, yalnız avamın anlayabilmesi maksa­
dından ileri gelmemektedir. Bu meselede İkbal'in nazar­
da tuttuğu bir de milliyet ve kavmiyet noktası vardır. Bir
dilin avam tarafından anlaşılıp anlaşılmaması meselesi
bizce gayet mühim olmakla beraber ikinci derecededir.
Birinci derecede milliyet husûsu gösterilebilir, zannede­
riz. Bu milliyet ise Türklüktür. Madem ki, bu millet
Türktür, öyleyse onun Türkçe öz dili olmalıdır. Bu onun
varlığına, namusuna taalluk eden birinci hassasıdır.
Meselâ, Osmanlılara bugün Türk dilinin, Türk ruhunun
en gaddar cellâtlarından biri Süleyman Nazif Beydir. Bu
adamın zu‘m-ı fasidine göre, sanayi-i nefiseden olan dil
ve edebiyat avamın dereke-i idrakine tenezzül etmez
imiş. Bir dil ve edebiyatın sanayi-i nefiseden bulunması
da o edebiyatın yüzde beş kelime olsun bile anadilinden
mahrum olması imiş...
Sayı 47 TÜRK YURDU
"İşte, İstanbul edebiyat bürokratlarının mantık-ı edi-
bâneleri bu kadardır."
Biz, zannediyoruz ki, hangi sebep akdem sayılırsa sa­
yılsın netice aynıdır: Dili sadeleştirmek. Tabiî herkes an­
layabilecek bir dil haline getirmek. Narî Efendi Azerbay­
can Türkçesinin sade Osmanlıcadan da farklı olacağını
zannediyorlar galiba. Lâkin makaleleri, bize tasavvurları­
nın ma'küsü bir ümit veriyor: Kullandıkları dilin, sade bir
OsmanlI Türkçesinden meselâ, Genç Kalemler lisanın­
dan firkatim hemen hiç bulamıyoruz. Zaten Osmanlıca,
Azerînin çokça çiçek vermiş bir dalı değil midir?
T. Y.
TÜRKLÜK ŞÜÛNU
Paris'teki Türk Yurdu'nun İyi Bir Teşebbüsü:
Paris'te okuyan Türk talebesi Lozan ve Cenevre'de oldu­
ğu gibi Paris'te de bir Türk Yurdu kurmuşlardı. Bugünler­
de Paris Türk Yurdu'nun iyi bir teşebbüsünü haber aldık:
Arkadaşımız, Paris kütüphanelerinde bulunan İslâm ki­
taplarıyla Müslümanlığa ait başka dillerde muharrer ki­
tapların hepsinin adlarını yazdırıp bir katalog (kitab isim­
leri cetveli) yaptıracak ve onu bastırıp neşreyleyecektir.
Türkçe Yeni Bir Ceride: Orta Asya'nın en ziyade
fikri açık ve terakki seven âlimlerinden Müftü Mahmud
Hoca Behbudî Hazretleri, bir zamanlar Türk ve İslâm me­
deniyetinin en feyizli ve en parlak merkezlerinden olan
Semerkand şehrinde Semerkand unvanlı Türkçe bir ceri­
de neşrine başlamışlardır. Şimdiye kadar idarehanemize
gelen nüshalarından, ceridenin ayık ve doğru bir emel ta­
kip ettiğini ve iyi tertip ve idare olunduğunu gördük ve
sevindik. Semerkand'ın nâşîr ve mesul muharrirliğinde
fazi, gayret ve iktidarını çoktan beri tanıyıp hürmet ettiği­
miz Müftü Behbudî hazretlerinin bulunmalarından nâşî
ceridenin istikbâl ve muvaffakiyetine emniyet ve ümitle
bakabiliriz: Semerkand, intişarlarına pek sevinmiş oldu­
ğumuz Buhara-yı Şerîf ve Turan gibi çabuk kapanmaz in­
şallah!
Semerkand, programını şöyle bildiriyor: "Mahallî
Türkî ve Farisî orta şivede ilim, fen, edebiyat, ticaret, hü­
ner ve ziraattan, Rusya ahvali ve medeniyeti ve hariciye
memleketleri hafiden ve âlem-i İslâm terikliğiden (maişe­
431
tinden) yazgucı medeniyet-perver, musavver ceridedür."
Orta Asya denilen Türkistan için pek muvafık bir prog­
ram. Bugüne kadar görebildiğimiz Semerkand nüshala­
rından çizilen hatt-ı hareket üzerinde dikkat ve muvaffa­
kiyetle yürüldüğünü istihraç ettik.
Müftü Efendi Hazretlerini yürekten tebrik eder ve
başladığı faideli hizmette mânialara uğramaksızın deva­
mını Tanrı'dan dileriz.
Türkler Arasında İktisadî Faaliyetler: Kazan'da
çıkan Kuyaş (Güneş) ceridesinin ilk sahifesinde şu ilânlar
gözmüze çarptı:
Müslime Tabibe: Mahpervaz Şahbaz Giray kızı
Devletgeldiyef. Petrpavol Sokağı'nda Ahmerof Yur-
du'nda. Telefon Numarası: 10 13. Hergün sabahleyin sa­
at 9'dan 10 ve akşam üstü saat 3'ten 6'ya kadar hastaları
kabul ediyor.
Müslime Diş Tabibesi: Hatice Yamaşof. Dişleri ya­
pıyor, çıkarıyor, koyuyor. Hanımları her sabah saat 9'dan
lO'a kadar, erkekleri her akşam saat 3'ten 6'ya kadar ka­
bul ediyor. Adres: Katerina Caddesi'nde Abdalveli Yunu-
sof Yurdu'nda. Telefon Numarası: 07 67.
Galiba Türk dünyasının başka taraflarında müslime
tabideler daha hiç yok...
Sibirya'nın Tomaski şehrinde çıkan Sibirya refikimi­
zin ilânlar kısmında da şunu okuduk:
Memâlik-i Ecnebiye ile Ticaret A rzusunda Bu­
lunanlara: Almanya'nın LeIpzig şehrinde deri, kıl, yün,
yapağı ve kürk gibi mallar üzerine muamele etmek üzre
bir ticarethane açtık. Rusya'daki Müslümanların mallarını
doğrudan doğruya ecnebî piyasasında satmak ne kadar
faideli bir ticaret olduğunu izaha hacet yoktur. İşte bizim
ticarethanemiz vasıtasıyla mezkûr malları araya yabancı
karıştırmaksızın satmak kabildir. Keza kendilerine ecnebî
malı lâzım olan tüccarlar, bizim vasıtamızla gerek Avru­
pa'dan, gerek Amerika'dan her türlü eşya aldırabilirler.
Vasıtamızla ahz ü itâ etmek isteyen zatlar malûmat-ı
lâzimeyi her vakit mektup ve telgrafla sorup derhal alabi­
lirler. Bundan başka Avrupa'daki fiyatları ve afiş satış hak-
kındaki mühimce haberleri Sibirya gazetesiyle haber ve­
rip duracağız. İhtiram ile müşterilerimizin iltifatını ümit
ederek: Selim Musayef (Sibiryalı) ve Zahid Efendiyef
(KafkasyalI).
432 TÜRK YURDU
Aynı ticarî muameleleri yapmak üzre Şimal Türkle­
rinden Kazanlı Abdülhamid Efendi Kazakof, bundan dört
beş sene evvel Berlin şehrinde bir ticarethane açmıştı.
Abdülhamit Efendinin ticarethanesi muvaffakiyetle de­
vam ediyor. Selim ve Zahid Efendilerin şirketi, Alman­
ya'da Türklerin ikinci ticarethaneleri demek oluyor.
Üçüncü ticarethanenin Osmanlı Türkleri tarafından tesis
olunacağını ümit edelim..,
Moğolistan'da, Rusyalı Türk tüccarın miktarı sene­
den seneye artmakta olduğunu, Türkistan muhbiri yazı­
yor. Bugün Moğolistan ticaretinin üçte biri Şimal Türkle­
rinin eline geçmiştir. Manifatura, bakkaliye, demir
mamûlâtı ve tuhafiye bunların yed-i inhisarında gibidir,
Moğolistan'da ticaret eden Türkler, Moğol lisanını iyi
konuşuyorlar. İçlerinde okuyup yazanları da var. Moğol­
larla münasebetleri ise tabiî kardeşcesinedir.
Bosna'nın Dişçi Mekteb-i Âlîsi Mezunlan: Gün­
delik cerideler, Bosna dişçi mektebinden neş’et eden
efendilerin isimlerini yazıp ilân ettiler: 9 efendi çıkmış.
Bu 9'un 6'sı Ermeni vatandaşlarımızdan, 2'si Rum vatan­
daşlarımızdan, yalnız Tisi Türk: Haşan Celâleddin Efendi,
Asitane. Onda bir... Pek az değil mi?
Türkmenler Arasında Taharriyât ve Tevkifât:
Geçen Temmuz'un başlarında Türkmenliğin en büyük
şehri olan Merv'de mahallî muteberandan Mehmed
Efendi Orazof un otel ve evinde polis tarafından taharri­
yât icra olunmuştur. Sonra şehir haricindeki mâlikânesi-
ne gidilip Mehmed Efendi tevkif edilmiştir. Aynı günde
Annageldi Anna Kurban oğlu, Sofibay Türebay oğlu, Mu-
Sayı 47
vahhid Birdi oğlu ve Mehmed Birdi nâm zatlarda taht-ı
tevkife alınmışlardır. Taharriyât ve tevkifât siyasî polis
emriyle icra edilmiş ise de esbabı henüz malûm olama­
mıştır.
O sıralarda Türkmen hanlarından Han Yemudski de
Kızılsu (Krasnovodski) şehrinde tevkif edilmiştir.
Kuyaş ceridesinin istihbarına göre Han Yemudski Ki-
yat Han neslindendir. Evvelen Rus mekâtib-i idadîyesin-
de ikmal-ı tahsil ettikten sonra hizmet-i askeriyede bu­
lunmuş, sonra Askerî Hukuk Akademisi'ne girerek ik-
mal-i tahsil eylemiş ve kaymakamlık rütbesini kazanınca-
ya kadar askerlikte kalmıştır. Muahharan askerlikten isti­
fa ederek avukatlık etmeye başlamıştır. Han Yemud, ken­
di halkının hukukuna müteallik husûsatta muavenet
edegeldiğinden Türkmenler arasında nüfuz ve itibar ka­
zanmıştı. Anadili Türkmenceyi, Türkmenlerin ırk ve
âdetlerini pek iyi bildiği ve Rus hukuk mektebinden de
mezun bulunduğu cihetle Türkmenlikte mühim ve
mümtaz bir mevki sahibi idi. Millettaşlarının hukukunu
müdafaa ederek bazan memurîn-i mahalliye ile çarpış­
mak mecburiyetinde kaldığından memurîn arasında han
hazretlerine yan bakanlar az değildi.
Hanın tevkifi sebebi, Türk Balkan Muharebesi zama­
nında Hilâl-i Alumer'e para toplaması imiş, deniliyor. Bu
tevkif Türkmenlerin şiddetle teessürünü mucip olmuş­
tur.
Türk Sesi: Tanin'in 12 Ağustos 1329 tarihli nüsha­
sında zamanımız Türk ediplerinin en büyüklerinden Ha-
lid Ziya Beyefendinin sevimli Türk Sesi işitildi.
 ■m m

'Tûrklerm Vâidesin^ Caksır ■f%ll '^ »

YIL; 2 5AYI: 4Ö (5 Eylül 1329-1Ö Eylül 1913)

ö (t i c ^ ^ £ Kd e i i t ^ı i d %

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia / Abdülhak Hamid

Dertleşme / Aka Gündüz

İçtimaiyât: Cevaba Cevap /AJhmed Agayef

İtikad ve Takriz: Mektep Müzesi / A.Y.

TürklükŞuûnu: GülhaneParkı/ ...

Sayı 48 TÜRK YURDU 435

TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

LİBERTE Nasion
Mukaffa Bir Facia Mazimiz kadar mesut bir istikbâl
O mümâsem bu halde yaşamak düşvâr
(Başı 2'inci yılın 13'üncü sayısında) Her şey gösterir ki, sonumuz ikbâl
Liberte Olacak... Fakat... Rakiplerim de var
-Âlem-i Hâbda- Ben yalnız değilim, meselâ Hen
Emin ol, Liberte, krala karşı Entre...
Asiye bir sultandır, şedid, sergerm Liberte
Halbuki Nasion'una mukabil Onlar beni sevmez
Bir tabladır, münkad, mülayim, nerm
Nasyon
Senden müfarakatı nasıl kabil
Meğer...
Olur ki o senin için esirdir
Kraldan kurtulması mümkinâttan Liberte
Senden iftirakı emr-i asîrdir Krala sevdirmek ister, müberhen
Kâinat içinde muhsenâttan Nasyon
Olarak gördüğü senin hayalin Kral zaten seni...
Liberte kralın yanında, evet
Kralın yanında senin iyâlın Liberte
Senin mahremindir Sevmez esirger
Bu da mürüvvet Nasyon
Evet, o bir sarayda senin malın Ya seni niçin sarayda habs etti
Senin gasp olunmuş hakkın, senin
Liberte
Kalbinde aşkın, gözünde cemâlin
Habsetmedi, o beni mahbûs buldu
Hatırında mişvar-ı müstahsenin
Senin olmakla müftehir, bahtiyar Tahlîsimi istedi, halk işitti
Senin idim karînler mani oldu
Senin her an, kralın muvakkaten
Onun zaruri, senin bi'l-ihtiyar Liberte sarayda iktidarsızdır.
Onun sûreta, senin hakikaten Fakat dışarıda kesb-i kudret eyler
Seninle tev’em, seninle yek-mecra Liberte açık meşrebli bir kızdır
Nasyon tahrik eder dediler
Senin refîk-i derd ü şivenindir
Almak için vatanını sev! Zira Esrar-ı saray müdhiş, mekruh, murdar
Duyulması mucib-i melâl olur
Liberte vatanını sevenindir
Liberte o serairden haberdar
436 TÜRK YURDU Sayı 48

Nasion'a söyler ihtilâl olur GENÇ

Dediler!... Bunun için ki, hükümdar "Kumrunun sesini dinleyen genç, asabi bir hal
Liberte'yi sevmez. Fakat esirger alır saçağa doğru bakar ve tuğ)ian etmek isteyen
bir ahenkle hitah eder:"
Yanılıyor, hakkı var, bu bedidâr
Yok, istemem, güzel kumru! Sus, bitir
Kim olsa yanılır, kim olsa ürker
Kuğuların bir teselli değildir
Kral kendine almaktan ziyade
Hem beni sana vermeyi ister, hem
Rahmetinden bulduğumu göklerin
"Nasionu ne kâle al ne yâda
Ben senin de figanından beklerken
Sen de benimsin" demekten geçmez... Mülhem
Sen halbuki yüreğimi en derin
Bu bâbda rivayet muhtelif. Fakat
Bir yerinden neşterindin yeniden
Hakikat-i hâl budur, yakînen bil
Ki'al duydu mu? Halâs!
Yok istemem, güzel kumru! Sus, bitir
Nasion Kuğuların bir teselli değildir
Fikrin sakat
Sefk-i dima, sonra ıtlâk-ı sebil Hayır yanlış, bu da yanlış, ne senden
Liberte Ne buluttan, ne topraktan, beklemem
Seni sever hem pederâne sever Hiçbir şeycik... Artık bıktım, bıktım ben
Fakat nüdemaya kapıldı Hepiniz de, ya göz yaşı, ya matem
Bitmedi Güzel kumru, nazlı bulut! Sus! Bitir
Abdülhak Hâmid Yaşla figan, bir teselli değildir

"Hanayın kenarından bakar.. Dağa çıkan yolun

ortasında giden bir asker görür.. Bir saniye su­
sar. Sonra elleriyle işaret eder ve haykırır!"
DERTLEŞME
(Başı 2'inci yılın 23'üncü sayısında) Hey! Bana bak, genç asker
"Saçaktaki kumru hazin hazin ötmeye başlar." Açık olsun dar yolun
KUMRUNUN SESİ Bükülmesin hiç kolun

Ne oldu? Soyuldu Nerden böyle? Bu sefer

Bozuldu, yuvamız Yorulmasın ayağın
Koğuldu, boğuldu Körlenmesin bıçağın
Anamız, babamız Hey! Bana bak, babacan
Hep açtı, akan kan Hem garibim hem dertli
Gelincikle, lale Gel et beni teselli
Bu al renkli tufan
Gelir mi hayale Gözlerinde pek yaman
Bir ışık var, ey asker
Ne şadırvan, ne de mihrap Birazını bana ver
Ne yeşil servi, ne mehtap
Ne kadınlar, ne civanlar Çok işin var galiba
Ne çocuklar, ne kızanlar Bakmıyorsun yüzüme
İnan benim sözüme
Soyuldu, koğuldu
Bozuldu boğuldu Çok dertliyim çok cefa
Çekti benim şu kalbim
Sayı 48 TÜRK YURDU 437

"Önüne bakar ve meyûs" İÇTİMAİYAT

...Hiç durmuyor ya Rabbim CEVABA CEVAP
Geçti gitti... Bir ses var Bizim on iki sayfalık cevabımıza "sütûr-ı bî-pâyân" di­
O ne acep?! Bir makam yen Süleyman Nazif Beyefendi, İçtihad'ın tam dört numa­
Ah! Anladım: İntikam rasında üçer-dörder sahifelik "Maba'diı" mukabelelerde
İntikamın o kahhar bulunmaktan kendisini alamadı ve makalelerin sonu da­
O ateşin türküsü ha gelmedi!
Askerciğin türküsü Bu yeni cevabında muhterem muharrir bey evvelâ
şahsiyâta dökülmekten ve saniyen mevzudan tebaüd
İNTİKAM TÜRKÜSÜ ederek mebhusun-anh mesele ile asla alâkadar olmayan
"Asker, değnek gibi omuzlan üzerine attığı tüfen- bazı mevad etrafında dolaşmaktan da tevakki edemedi.
gine iki kolunu geçirmiş, lâkayd ve şen teım nüm
ede ede yoluna devam eder" Âcizlerini, "Bendenizce hakikaten muhterem olan
§ahs-ı âlinizi", "şahsınıza ve ilim ve iktidarınıza hürmetim
Akan Meriç bir geçit ver vardır" gibi cümlelerle taltif buyurmakla beraber, "haka-
Düşmanlara kaldı çok yer yık-ı tarihiyeyi tahrif etmekteki kemâl-ı kudret-i vâlâları
Öç almakçün geçsin asker istisna olunursa" gibi terkipler ile de tezyif etmekten te-
Aman Meriç bir geçit ver berri edemedi. Hele mensup bulunduğum Türk Yurdu
Dağlar, taşlar aştım geldim ve Yurtçular ve refakat-ı kalemiyeleri ile müftehir bulun­
Ben kiminle taştım geldim duğum zevat hakkında hiçbir münasebet olmadığı halde
Sade ulaştım geldim şedid muhacemelerde bulundu.
Aman Meriç bir geçit ver
Mamafih biz, Süleyman Nazif Beyefendiyi bu tarîk-i
Arkanda, genç kızlar ağlar nâ-hemvârda takip etmeyeceğiz. Bizce İlmî bir renk taşı­
Anacıklar yürek dağlar yan mübaheseye asla şahsiyet sokulmamalıdır. Bu hem
Harap olmuş yurtlar, bağlar bizim ve hem de muhatabımız için daha ziyade lâyık ve
Aman Meriç bir geçit ver yakışıklı olur. Binaenaleyh muhterem Süleyman Nazif
Kesilmiş yurdun her başı Beyefendi, bizi şahsiyat vadisine sokmak ümidinde bu­
Kalmamış dikili taşı lunmasınlar. Biz muharrir beyefendinin zat-ı mesele ile
Bu viranlık, bu gözyaşı asla alâkadar olmayan bazı ifadatına cevap vermeyeceğiz.
Hakkı için bir geçit ver Biz daima asıl mevzuumuz olan madde üzerinde kalma­
Kümelinde vatan ana ya ve muhatabımızı da oraya irca etmeye çalışacağız.
Mahzun mahzun bakar sana Süleyman Nazif Beyefendi ilk hücumlarında bi‘set-i
Kıymadan düşmanlar ona Nebeviye'den ve taıih-i Osmanî'den evvel hiçbir şey bil­
Aman Meriç bir geçit ver
mek, tanımak istemediklerini sarahaten beyan buyur­
Sen vermezsen ben geçerim muşlardı ve kendilerinin İslâmiyet ve Osmanlılık aknum-
Süngümle iki biçerim larını bunun üzerine tesis etmişlerdi. Buna mukabeleten
Kanlı suyundan içerim biz de demiştik ki, İslâmiyeti doğurmuş muhiti bilme­
Şimdiden gel bir geçit ver den, onun ahval-ı ruhiyesini, mazisini, teşkilât-ı diniye, si­
Türk askeri artık bıktı yasiye ve içtimaîyesini mütalaa etmeden İslâmiyeti anla­
Çadırını tuttu yıktı mak, takdir etmek kabil olamaz.
İntikam yoluna çıktı
Binaenaleyh böyle bir meçhul üzerine teessüs etmiş
Haydi Meriç bir geçit ver
olan uknum da metin ve esaslı olamaz. Beyefendi hazret­
Aka Gündüz leri yeni cevaplarında (İctihad, Numara: 74) buyuruyorlar
ki, "İslâmiyetin nasıl bir muhit dahilinde ne sûrede ten­
438
sip etmiş olduğunu sizin kadar bilirim Agayef Bey!.. Ale-
lumûm edyanın hikmet ve mahiyeti hakkında da az çok
malûmatım vardır. Her din menşei olan muhitin örf ve
âdetini kısmen tadil ve bir kısmını da aynen tedvin etmek
sûretiyle teessüs eder."
Pekâlâ! Demek ki, aramızda hiçbir ihtilâf yoktur. Siz
de bizim kadar bir dini anlamak ve binaenaleyh takdir
ederek onu ekânîm-i selâsenizden birisi olmak üzre te­
lakki etmek için onu doğurmuş olan muhitin, şerait-i
içtimaîyenin mütalaa edilmesi, öğrenilmesi lüzümunu iti­
raf ediyorsunuz! Fakat siz bunu ilk hücumunuz da söyle­
miyordunuz!..
Bu kerre de itiraf-ı hak mecburiyetinde kaldığınız
halde, "Fakat bu bahsin bizim esas mübahesemize telâk­
ki yoktur. Ben İslâmiyetin her türlü revabıt-ı kavmiyeyi
kırarak yerine rabıta-ı diniyeyi ikame etmiş olduğunu
söylemiştim." buyuruyorsunuz!
Beyefendi, ilk hücumunuzu bir daha dikkatle müta­
laa buyurunuz! O makalede böyle bir cümleye asla
tesadüf edemezsiniz. Belki yazmak istemişsiniz. Fakat
yazamamışsınız. Mamafih ben de sizinle beraber far-
zedeyim ki, yazmışsınız, lâkin o hâlde yine hatada bulun­
muşsunuz. Yine İslâmiyeti iyi mütalaa ve tetkik et­
mediğinizi irae eylemişsiniz!
Hikmet-i bâliğa üzerine teessüs etmiş olan İslâmiyet
hiçbir zaman kavmiyeti kırmak, kaldırmak gibi tabiata ve
hatta irade-i ezeliyeye muhalif olan bir teşebbüse ne kav-
len ve ne de fiilen girişmedi, girişemezdi.
Kavlen diyorum, çünkü ne Kur’an-ı Azîmü'ş-şân'da
ve ne de ehâdis ve ahkâm-ı şer'iyede filân kavim
İslâmiyeti kabul edince şahsiyetten, kavmiyetten vaz­
geçecek diye bir hüküm, bir işaret bulamazsınız. Fiilen
diyorum, çünkü İslâmiyetle müşerref olan bütün akvam
kendi şahsiyetlerini, kendi husûsât-ı kavmiyelerini tama­
men muhafaza etmişlerdir ve hiçbir zaman hiçbir
hükûmet-i İslâmiye, İslâmiyet nâmına böyle bir teşeb­
büse girmek cesaretinde bulunamamıştır. İslâmiyet
bütün edyan-ı semâviye gibi beyne'l-akvâm bir uhuvvet-i
İslâmiye tesisi fikrini perverde etmiştir ve bu da gayet
tabiîdir. Zira bütün beşeriyetin bilâ-tefrik-i cins ü renk
hidayeti için nazil olduğunu iddia eden bir din elbetteki
(ü ibn-i Haldun, Cild-i Evvel, sahife: 277 (Tercüme-i Cevdet).
TÜRK YURDU Sa yı 48
kendisini husûsî olarak hiçbir kavîmle, hiçbir ırkla
alâkadar edemez. Bütün edyan-ı semâviye mahiyetleri
itibariyle beynelmileliyet hassasını taşıyorlar. Hristiyan-
lıkta bütün Hristiyanlar arasında bir uhuvvetin tesisi fikri
üzerine teessüs etmiştir. Ve işte asabiyet-i cahilenin iza­
lesine ait ahkâm bu fikirden, bu mahiyetten neş’et etmiş­
tir. Asabiyet kavmiyet değildir. Belki kavmiyetin zıddı, ak­
sidir. Kable'l-İslâm bütün Araplar aynı kavîm, aynı cins
idiler. Fakat kabail arasındaki asabiyet, bu kavmin, bu
cinsin teşekkül ve teessüs etmesine, vahdet-i siyasiye ve
içtimaîyesine mâni idi. Herkesçe malûmdur ki, kabail-i
Arap hac mevsimine tesadüf eden şühuru'l-haram
zamanından mâada her zaman hâl-i harpte idiler. İşte
İslâmiyet gerek Arap kabaili arasından ve gerek akvam-ı
şâire miyanından şu husûmet, adâvet ve asabiyeti kaldır­
mak istedi. Bunların arasına her kavmin kavmiyetini, şah­
siyetini muhafaza etmekle beraber İslâmiyet sayesinde
bir uhuvvet-i maneviye ilka etmek teşebbüs-i azîmine
koyuldu. Kesret içinde vahdet, birlik içinde çokluk, ne
kadar gâli bir ideal! Hayat, terakkî, teâlî de böyle bir ideal
sayesinde kabildir. Dârü's-selâm olan âlem-i İslâm'da
bütün İslâm kavîmleri birbirlerine hablü'l-metîn uhuvvet­
le merbût olmakla beraber kendilerine has olan dehâyı,
şahsiyetlerini muhafaza ve bu dehâlara has olan fezâil ve
şemâil ile İslâmiyeti i‘lâ ve pür-şeref edeceklerdi. İşte
İslâmiyetin perverde ettiği azîm ideal!
Fakat heyhat! İslâmiyet bu âlî gayesini hayyiz-i
husûle getirmekte ne kadar müşkilât ve mevânia tesadüf
eyledi! Değil yalnız başka kavîmler arasındaki ayrılık, gay-
rılığı hatta Araplar arasındaki asabiyeti bile kaldırmak
kendisi için pek güç oldu. Müverrihîn-i İslâmiye arasında
bihakkın bir mevki-i bülend ihraz etmiş ve mukaddemâtı
bütün elsine-i mütemeddineye tercüme edilmiş olan
İbn-i Haldun bu husûsa ait olmak üzere diyor ki, "Kabail-i
Arab’ın bazıları daire-i devlet-i İslâmiyeden munkatı olup
beriye ve bâdiyeye avdet ve rucu eylediler. Şöyle ki, ebâ
ve ecdatlarının sadr-ı İslâmda sebk eden hizmetleri beyn-
lerinde mahv ve mensi oldu." (ü
Hazret-i Risalet-penah henüz rıhlet etmemişti ki,
diyar-ı Arab’ın muhtelif nukâtında asabiyet-i câhile avdet
ederek baş kaldırdı. Bu irtica ötede beride bazı müteneb-
bîlerin zuhûru şeklinde nümâyân oldu. Her ne kadar ir-
Sayı 48 TÜRK YURDU
tica-ı mezkûr, §eyheyn-i mükerremeyn hazeratının ted-
abir-i müessire ve himemât-ı âliyeleri sayesinde bertaraf,
Arap vahdet-i siyasiyesi tekrar ihya edildiyse de Osman
(radiyallahu anh) hazretlerinin devrinde yeniden
zuhûr-yafte oldu.
İslâmiyetten birkaç asır evvel başlamış olan Benî
Haşim-Benî Umey)^e kavgasız tekrar alevlendi. Bu gaile-i
azîmenin tarih ve mukadderât-ı İslâmiye üzerine icra et­
miş ve etmekte olduğu tesirat-ı dil-sûzun teferruatını el­
bette ki, siz de benim kadar biliyorsunuz.
Azizim! Hazret-i Osman'ın vak‘a-i dilsûz-ı şehade-
tinin Hazret-i Ali ile Muaviye arasında bu münasebetle
teati edilmiş olan mükâtebe, müşateme ve muatebelerin
Cemel, Sıffîn, Nehrevan gibi gailelerin, Muhammed ibn-i
Ebu Bekir'in Mısır'da merkep derisine büründürülerek
yakılması, Irak'ta Talha, Zübeyr, Haşim ibn-i Ebu Utbe
gibi ashab-ı kilimin boğazlanmaları, Kerbelâ'da evlâd-ı
Nebî'nin şehit edilmeleri gibi fecayiin İslâmiyet nâmına
tarihten silinmesini arzu ederdim. Fakat ne yapalım,
tarih bizim arzumuz üzerine cereyan etmiyor. Bizim gibi
nâçiz adamların maksud ve mantıklarına tarihin ken­
disine has olan mantığı itaat etmiyor!
Siz fikrinizi teyiden Selman-ı Farisî (radiyallahu anh)
ve bu zatın Hazret-i Risalet-penah tarafından nâil olduğu
lutuf ve teveccühü ileri sürerek İslâmiyetin kavmiyet ve
milliyet revabıtını kaldırmış olduğunu söylüyorsunuz.
Fakat affınıza istinaden arzedeyim ki, irad ettiğiniz misal­
lere isabet buyurmuyorsunuz. Bütün ashab-ı kiram
arasında Selman-ı Farisî kavmiyet rengini kendi lâkabı ile
kendi üzerinde taşıyan ender zevattandır. Bundan maada
siz bu zatın tercüme-i hâlini daha amîk bir surette müta­
laa etmiş olsaydınız onu istişhâddan vazgeçerdiniz zan­
nediyorum. Selman-ı Farisî Fars anane-i milliyesini
muhafaza etmekle mükellef Dıhkan nâm asîlzâde sınıfına
mensuptu. Fakat bu zât-ı âlî-kadr pek yüksek bir ruh ve
kalbe mâlik olduğundan artık tedenni ve inhitata uğ­
ramış olan millî Mazdeizm dini vicdanını tatmin etmiyor,
İran'ın hâl-ı perişanîsi onu müteessir kılıyordu. Ruh-ı
meyusu yeni bir ideal arıyordu. Ve böye aranırken evvel­
ce Musevî, sonra İsevî dinlerini kabul etti. Fakat bu
sıralarda bi‘set-i Nebevî'den haberdar olarak Medine'ye
(ü Etudes Mazdeiennes, James Darmesteter. The Oriental Empire, Rawlenson.
(^) Tarih-i Taberî.
439
şitabân ve orada İslâmiyetle müşerref oldu!(Ü Bütün kal­
bi ile, mevcûdiyeti ile İslâmiyete sarıldı. Böyle mümin ve
aynı zamanda sal-hurde, cihan-dîde, mücerrep ve asıl
nesebi itibariyle tedvir-1 umûr-ı memlekete ve tanzim-i
usûl-ı harbe âşinâ bir zatın, henüz tesis-i devlet ve
münasebât-ı beynelmileliyeye başlamış olan Arapların
içinde mümtaz bir mevki ahzetmesi ve bu münasebetle
Hazret-1 Risalet-penah'ın teveccühlerine nâil olması ve
şûrâyı esas ittihaz etmiş olan İslâmiyette sahib-i nüfuz bir
zat bulunması gayet tabiî değil midir? Fakat bütün kalbi
ile Müslüman olan ve teveccühât-ı Nebeviye'ye nâil bulu­
nan Selman-ı Farisî aynı zamanda da bir an bile Farisî ol­
duğunu unutmamıştır. Çünkü hakikî, sadık Müslüman
olmak Farisî kalmaya mübayenet, tezat teşkil etmiyordu.
Selman-ı Farisî'ye ait şu husûs hatta Kur’an-T
Azîmü'ş-şân'da bile tecellî etmiştir. Malûm olduğu üzre
bazı muhalifler hazret-i peygamberi Selman-ı Farisî'den
mülhem olmakla itham ederlerdi. Buna karşı şu ayet
şeref-bahş nüzûl oldu: 'Yekulûne innema yu'allimehu
beşerun lisani'llezine yulhidûne ileyhi a'cemiyyûn ve
haza lisanun arabiyyun mübîn". Selman-ı Farisî kendisini
kurtarmış olduğu gibi vatanını da İslâmiyet sayesinde o
hâl-i tedenni ve izmihlâlden kurtarmak istiyordu. İran'ın
cenubunda sâkin Dıhkanlara, kendi kavm ve huyşanına
yazmış olduğu Biharü'l-Envar'ın birinci cildinde zikr ve
Tarih-i Cüzîde ile Mecâlisü'l-Mü’minîn nâm tarihlerinde
sebtedilmiş mektuplar bu iddiamızı belağan ma-belağa
teyid ediyor. Daha sonra Hazret-i Ömer zamanında Sel-
man-ı Farisî İran için daha geniş fikirlere daldı. Din-i
İslâmla müşerref olan İran'ın manen ve maddeten ihyası
âmâlini perverde etmeye başladı. İran'ın istilâsından ve
Sasaniyân hanedanının sönmesinden sonra son Sasanî
olan İkinci Yezdicerd'in iki kızı Araplar tarafından esir
edilmişti. İşte bunlardan birisini, Şehribanu'yu, Hazret-i
Ali Selman-ı Farisî'nin tasvip ve re’yi ile kendi oğlu İmam
Hüseyin radiyallahu anha tezvic etti.(ü Bu izdivaçtan
e’imme-i isna-aşereden dördüncü imam Ali bin Hüseyin
radiyallahu anh tevellüd etti. Artık bundan sonra bütün
Farisîlerin nazarında bu zat, bir taraftan Sasanilerin ve
diğer taraftan Hazret-i Risalet-penah'ın yegâne varis-i
hakikîsi addedilmeye başladı.
440 TÜRK YURDU
Rihlet-i peygamberîden az sonra, nefs-i Medine'de
oldukça mühim bir Farisî cereyanı mevcuttu. İran'ın fati­
hi Faruk-ı Azam Hazretlerinin şehadetleri Farisiyyü'l-asi
Ebu Lü’lü’ü Firuz nâm bir adamın eliyle vuku bulması
Medine'de Farisîlere karşı umûmî bir katliamın icrasına
hemen hemen meydan vermek üzere idi. Vâkıa
şehadetin Farisîler rüesasından Şehzâde Hürmüzan'ın ve
Haşin denilen adamın iştiraki ile mürettep bir suikast
neticesi olduğuna birçok kimseler inandı ve hatta Abdur-
rahman bin Ebu Bekir hazretleri bu yolda resmî ifadatta
bulundular. Kıtal-ı umûmî yalnız İran fütuhâtı kahramanı
olan Sa‘d bin Ebî Vakkas ve Ali bin Ebî Talib hazeratının
müdahale ve tavassutu ile yatıştırıldı.
Mâmafih Hazret-i Abdullah bin Ömer fiil-i katilde iş­
tirakleri zannedilen mezkûr Fers rüesasını bizzat katley-
ledi!(b İşte o günden beri Farisî cereyanı temadi edip
duruyor. İslâmiyeti bunca iz‘ac ile bu kadar kanların
dökülmesine sebep olan, hükûmet-i merkeziyeyi daima
işgal ederek bir hâl-ı za'fa mahkûm eyleyen Haricîler
daima Kirman, Isfahan, Alıvaz ve Azerbaycan taraflarında
kendilerine melce ve muavenet buluyorlardı ve bu hâl
Ebu Müslim Horasanî lakabı ile meşhur Isfahanlı Ebu
Zer-i Cemher'in zuhûruna ve Benî Abbasiye'nin cülûsuna
kadar devam etti.
Ebu Müslim'in muvaffakiyeti ise, hakikatte İran
muvaffakiyeti idi. Ebu Müslim yukarıda zikrettiğimiz
İmam Ali bin Hüseyin'in ahfadından İmam Musa nâmına
iş görüyordu. Artık Farisîler istediklerini bulmuşlardı. Fil­
hakika hükümeti Âl-ı Abbas zabtetmişti. Fakat bu
hanedan galebe ve mevkilerini tamamen Fars cereyanına
medyun olduğunu, Farisî âdât ve kavaidine riayet ve Âl-i
Bermekî'ye fiilen tefviz-i umûr etmekle ispat eyledi.
Zât-ı âlîleri mübahesenizle alâkası olmayan bazı
vekayii karıştırarak ve azîm bir cesaretle toptan bütün
Benî Ümeyye'yi bütün Benî Abbas'a tercih buyuruyor­
sunuz. Biz ise havadis ve eşhas-ı tarihiye hakkında böyle
toptan hüküm vermek cüretinde bulunamayız!
Biz her hâdise ve şahsı teker teker tetkik ve tahlil
ederek sonra ayrı ayrı hüküm vermeyi tercih ederiz.
Meselâ Benî Ümeyye'den Yezid bin Muaviye ile Abdül-
melik ibn-i Mervan'ı ve onların tabiî bulunan ve ahfad-ı
Nebeviye'yi piliç gibi keserek âl-i beyt-i Resûl'ü başı açık.
(ü Ravzatü's-Safâ, İbn-i Haldun, Taberî ve İbn-i Esîr.
Sayı 48
yalın ayak şehir şehir gezdirten, Beytullah’ı mancınığa
tutan, ulemâ-yı İslâmî ve ashabı Resulü kıran Ziyad bin
Ebu Ziyad'ı, onun oğlu Abdullah bin Ziyad'ı hiçbir zaman
medeniyet-i İslâmiyeye azîm bir şaşaa ve şeref bahşetmiş
olan Benî Abbasîlerden Harunü'r-Reşid'e, Me’mun'a, Ca­
fer'e tercih edemem. Fakat aynı zamanda da Benî Ümey­
ye'den olan Velid bin Abdülmelik Ömer bin Abdulaziz gi­
bi âdil, muktedir halifeleri de birçok son Abbasîlere ter­
cih etmekte asla tereddüt etmem.
Görüyorsunuz azizim, sizinle bizim aramızda hayli
ölçü farkı var! Osmanlı saltanatının sûret-i teşekkülü hak­
kında bu kerre serdettiğiniz beyanat bütün bütün hayre­
timi mucip oldu. Siz acizlerini çok mütalaa ederek imâl-ı
fikre vakit bulamamakla itham ediyorsunuz. Bendeniz de
aff-ı âlîlerine istinaden size hem az mütalaa ve hem de
hiç imâl-ı fikir etmeyerek hazır formüllere ve kalıplara ka­
pılıyorsunuz, diyeceğim. Zannımın sıhhatim irae için mü­
saadenizle bu meseleye ait efkâr-ı garibenizi birer birer
naki ve tahlil edeceğim. Zât-ı fâzılâneleri evvelki hücum­
larında izhar buyurmuş oldukları fikri bu kerre tebdil
ederek buyuruyorsunuz ki. Sultan Osman'ın ceddi ile
birlikte Cengiz'in önünden kaçmış olan birkaç yüz çadır
halkı Asya'nın aksâ-yı garbında tek başına koca bir devle­
tin esasını vaz edemezdi. Vesâit-i tesisi burada buldular
ve bunlar Türk devletinden ziyade anâsır-ı mahalliyeden
idiler. Pek iyi bilirsiniz ki, saltanat-ı Selçukiye'nin mirası­
na davâ-yı istihkak ile vaziyet etmek isteyen Karamano-
ğulları, Fatih zamanına kadar tam bir buçuk asır devleti
işgal etmişlerdi. Karamanoğulları en çok mukavemet
gösterdikleri için sarahaten zikrediyorum. Yoksa Osman­
lIlar bidayet-i teessüslerinde hepsi Türk olan tavaif-i mü-
lûkün hemen hepsiyle az çok uğraştılar. Bununla bera­
ber şu devlet-i muazzamanın esas bülendini vaz eden
eyadi azîm ve himmet miyanında Mihail gibi Evranos gi­
bi lisanımıza yabancı fakat vicdanımıza pek munis isimle­
re hürmet ve şükran ile tesadüf etmekteyiz.
Süleyman Şah ile Asya-yı Vustâ'dan Anadolu'ya kadar
gelmiş olan bir Türk hizb-i kalilinin Gazi Osman
zamanında kocaman bir devlet tesis edemeyeceklerini
ilk evvel ben size itirazen beyan ettimdi. Şimdi benim o
itirazımın muhıkk olduğunu zımnen kabul ederek
meseleye başka bir şekil vermeye çalışıyorsunuz. Vesait-i
Sayı 48 TÜRK YURDU 441

tesisiyeyi mahallinde, yani Anadolu'da bulduklarını ikrar bularak yaşayacağını ümit ediyor. Yalnız elverir ki, böyle
ediyorsunuz. Fakat bu vesait neden ibarettir? Zat-ı bir zinde, pür-hayat bir milletin başına kendisi gibi bir
âlîlerince vesait-i mezkûre bilhassa Kumlardan ibaret reis, bir rehber, bir kağan geçsin? Asırlar mürûr ettikçe
imiş! Zira Gazi Osman zamanında Osmanlı saltanatı daha başka yerlerde "İlliğ burun, ertim ilim amani, kanı?
dairesinde Türk ve Rum'dan başka bir unsur mevcut Kim ki, illiğ kazganurmen? Ne kaganha isig, küçig bürü­
değildi ve zât-ı fâzılâneleri sarahaten, "Bunlar (yani men?" Yani "Başlı başına hükümete mâlik bir millet idim.
vesait-i tesisiye) Türk olmaktan ziyade anâsır-ı mahal- Hükümetin azameti nerededir? Kime hükümet kazandı­
liyeden ibaretti." buyuruyorsunuz! Daha açık bir ibare ile racağım, hangi kağana işimi gücümü sarfedeceğim?" diye
demek istiyorsunuz ki, birkaç yüz çadırlık Osmanlı Türk- feryat etmiş olan Türk milletinin sadasını yüce Tanrı da­
leri mahallî Kumlar ile birleştiler ve Selçukîlerin enkazı ima işitmiştir. Daima "Öze Tengrisi Türk budun yok bul-
üzerinde bir devlet tesis ettiler. masuntiyin budun bulmayutiyen agateğim İlteris ka-
ğum’ığ öğem İl Bilge Katun’ığ Tengri töbesinde tönip
Şimdi bendeniz de zât-ı âlimânelerinden sorarım:
yoğrı götürmiş!" Yani "Yukarıda Türk isimleri, Türk mil­
Tarihte bunun gibi ekall-ı kalil olan bir hizbin kendisine
leti yok olmasın. Millet yeniden hayat bulsun diye babam
lisanen, ırkan, dinen tamamen yabancı olan mahkûm bir
İlteriş Hakan’la Anam İl Bike Hatunu Tengri Tepesi'nde
kavimle birleşerek ırk, lisan ve dinde müşterek olduğu
tutup yukarı kaldırdı!"(V diyen Türk milleti için bir reh-
bir devletin enkazı üzerinde yeniden bir hükümet teşkil
ber-i necat ve saadet göndermiştir. İşte bu kerre de Sü­
ettiğine başka bir misal gösterebilir misiniz? Elbette gös­
leyman Şah evlâdını gönderdi. Evet, bunlar Türk Selçuk
teremezsiniz. Zira böyle bir şey hilâf-i tabiattır. Hilâf-ı
İmparatorluğu enkazı üzerine teessüs etmiş olan diğer
tabiat şey ise tarihte vuku bulamaz ve sonra sorarım: Os­
küçük Türk devletleri ile uğraştılar. Fakat bu da gayet ta­
manlIlar hakkındaki iddianızı hangi vesika, hangi malû­
biî değil midir? Hangi devlet bidayet-i tesisinde bu gibi
mat üzerine isnat ettiriyorsunuz? Süleyman Şah'ın oğlu
bir devre geçirmemiştir? Şariman'ın o vâsi imparatorluğu
olan Ertuğrul kime müracaat ederek Domaniç yaylasını
inkıraz bulunca Fransa'da, Almanya'da, İtalya'da yüzlerce
ve Söğüt kışlalarını aldı? Bizans imparatoruna mı ve
ayrı ayrı müstakil, nîm-müstakll hükümetler teşekkül et­
yahut Selçuk Şahı Alaeddin Keykubat'a mı? Alâmet-i
ti. Fakat bilâhere her kavmin içinde birisi zuhûr etti ve di­
hükümet olan mehterhaneyi, sancağı, tuğu, tabii kim
ğerlerine galip gelmeye, o kavmin vahdet-i siyasiyesini
gönderdi? Rum kayseri mi ve yahut yine Sultan Alaeddin
temin ile ona mahsus bir devlet tesis eyledi. Meselâ Fran­
mi? Ve kimin nâmına ve kime karşı "Uçbeylik" vazifesini
sa'da bu rolü İl de Frans Hükûmeti'nin başında bulunan
ifâ ediyordu? Yine Keykubad nâmına ve Bizans im­
Buluva hanedanı, Almanya'da bilâhire Prusya Hükûme­
paratoru aleyhine değil mi? Azizim bu kadar vesaik-i tari­
ti'nin başına Kimi Hohezollern, İtalya'da Piyemonte Ha­
hiye mevcut iken "Vesait-i tesisiyeyi Türk olmaktan ziya­
nedanı, Rusya'da Moskova büyük kinezleri ile Romanof
de anâsır-ı mahalliyede buldular." demeniz hakikaten
hanedanı icra ettiler. Ve bunlar mensup bulundukları
pek garip bir hâlet-i ruhiye nişanesidir! Ve sonra Türk
devlet ve milletin vahdet-i siyasiye ve İçtimaîye ve mane-
Betül'ü olan Edibali kızı Mal Hatun efsanesini üzerinde
viyesini temin edinceye kadar etrafta bulunan ve yine ay­
hiç imâl-i fikir ettiniz mi? Bu gibi efsanelerin ne ol­
nı kavme mensup birçok hükümdarlar ile asırlarca çar­
duğunu, hangi avâmilin tesiri üzerine neş’et ettiğini tah­
pıştılar! Fakat onların muvaffakiyeti kavmin zaten lisan,
kik ettiniz mi? Etmiş olsaydınız Selçukî bir şeyhin, bir
ırk, dince hâiz bulunduğu vahdetle tâ ezelden temin edil­
abidin kızıyla yeni gelmiş bir Türk beyinin izdivacı et­
mişti. Selçuk Hükümeti enkazı üzerine Türklüğün yeni­
rafında sine-i millette doğmuş olan şu efsanenin tam bir
den ihyası ve zaten mevcut olan vahdet-i milliyeye bir ka-
hikmet-i bedia, bir felsefe-i tarihiye olduğunu takdir et­
lıb-ı siyasî vermek için elbette Süleyman oğullarına baş­
miş olurdunuz. Evet Türk olan Selçukî Hükümeti inkıraz
kaları ile uğraşmak lâzım gelirdi. Fakat Selçukî Hüküme­
buluyor. Fakat Türk milleti, Türk ruhu, Türk milliyeti
ti yerine Anadolu'da başka bir hükümet ve Türkler yeri­
münkariz değildir. O kendisinde daha birçok müddet
ne de başka bir kavîm olsa idi, ne Ertuğml'un hüsn-i ka­
yaşamak istidad-ı kuvvetini duyuyor ve yeniden hayat
bul görmesi ve ne de Hükûmet-i Osmaniye'nin teşekkül

(b Nedb Âsim Bey, Türk Tarihi.

442 TÜRK YURDU
eylemesi kabil olamazdı, Bu o kadar vazıh ve aşikâr bir
hakikattir ki, bunu inkâr etmek için tarihi ve akl-ı selimi
inkâr etmek lâzım gelir,.. Zaten Avrupa müverrihleri için­
de Hammer gibi ciddî olanların kâffesi Osmanlı Dev-
leti'ni Selçukîlerin bir vârisi, Selçuk saltanatının temâdîsi
gibi telakki ediyorlar.
Süleyman Nazif Beyefendi asıl davası (tezi) olan
"Devlet-i Osmaniye'nin ibtida-yı tesisinde Türklerden
ziyade anâsır-ı mahalliyeden yani Kumlardan teşekkül et­
miş olduğunu" ispat için Evranos ve Mihail gibi bir iki
Rum ismini zikredecek kadar ilim ve fenne muhalif ve
acîb bir vasıtaya müracaat ediyor! Beş, on ve hatta yüzler­
ce anâsır-ı gayr-i müslimeye mensup zevatın İslâmiyet!
kabul ederek meratib-i hükümette mevki kazanmaları
saltanatın ibtida-yı teessüsünde hiçbir şey ifade edemez.
Bu vâkıa yalnız şu zevatın pek zeki olarak cereyan-ı vuku-
at-ı tarihiyeyi süratle anlamış ve takdir etmiş olduklarını
ve şu cereyana karşı durulamayacağını idrak ederek
onunla uyuşmanın evlâ olmasını teferrüs ettiklerini ispat
eylemekten başka birşey ifade edemez.
Muhterem beyefendi, Evranos ve Mihail isimlerini
kemâl-ı şevkle zikrederken Devlet-i Osmaniye'nin hakikî
müessisleri olan Ertuğrul ve Osman Gazî'nin en yakın
muavinleri olan Gündüz, Sarı Batı, Savacı şehzâdeleri,
Akçakoca, Turgut Alp, Saltuk Alp, Karamürsel ve keza
Şehzâde Süleyman'ın Rumeli'ye geçerken yanında bulu­
nan Aksungur, Kızıloğlan oğlu. Kara Timurtaş, Kara
Haşan oğlu, Al^çakoca oğlu(Ü gibi Türk nâmdarlarını zik­
retmekten çekiniyorlar ve hakları da vardır. Zira kendi ik­
rarları mucebince Evranos ve Mihail gibi isimler "lisan­
larına yabancı ve lâkin vicdanlarına pek munis" olduğu
hâlde o eski Türk nâmları bugün o zarif, lâtif, nazif kulak­
larına o kadar yabancı, ecnebî, barbar, gayr-i munis geli­
yor ki!.. Fakat gidiniz, bu husûsa ait düşünceyi o Osman­
lI saltanatını tesis etmiş olan Türklerden ve onların eski
yurtları olan Türkistan, Kafkasya, Azerbaycan ve saire
ahalisinden sorunuz! Bu barbar nâmlar onlara o kadar
munis ki! Onların vicdanına o kadar yakın ki! Bugün bile
Anadolu'dan başlayarak Altay'a kadar milyonlarca insan­
lar şu nâmları taşıyolar!
Daha sonra, muhterem muharrir bey yine aynı "tezi"
teyit etmek üzere garip bir rikkat duyarak Sırpların Dev­
(Ü Alımed Rasim, Osmanlı Tarihi.
Sayı 48
let-i Osmaniye'ye ibraz etmiş oldukları hizmetleri ve dev­
let-i müşarunileyhâyı Türklere karşı bile müdafaa eylemiş
bulunduklarını bir lisan-ı sitayişle yâd eyliyor! Eğer
muharrir beyefendi şu tadât ettiği ve zu'munca Osmanlı
Devleti'ni tesis etmiş olan anâsıra bir de Bulgarları ilâve
buyurmuş olsa idiler, levhayı tamamen ikmal etmiş ve ef-
kâr-ı âliyelerinin ne kadar metin esaslar üzerine müstenit
olduğunu gayr-i kabil-i itiraz bir surette ispat eylemiş
olacaklardı!
Fakat vekayi-i câriye muhterem muharrir beyi ne
kadar elîm ve feci bir sûrette tekzip ediyor! Rumeli'de
sönmüş olan milyonlarca İslâm ve Türk hânümanları
kendilerine karşı ne kadar feci ve fasîh bir lisanla arz-ı
hakikat ediyor. Süleyman Nazif Beyin o vicdanına pek
munis addettiği isimlerin temsil ettiği kavîmler, Evranos
ve Mihail gibi beş on zekî hakikat-bînin şahsında değil,
Hudavendigâr Hazretlerinin kalbine saplanmış olan han­
çer-! hûnînde temerküz ediyordu... Ve o günden bugüne
kadar bu hançer (?) itilerek, bilenerek Türk ve İslâm kal­
bine saplanmaya her an hazır bir hâle getiriliyordu.
Azizim! Dün daha Osmanlı Meclis-i Millîsi'nde âza olan o
"munis isimlilerden" ikisi, bugün Yunanistan tarafından
murahhas olarak yeni hudutlar tayinine izâm olunmuş­
lardır! Daha ilerisini siz kendiniz düşününüz ve "Şu dev­
let böyle teessüs etmiştir ve böyle temâdî etmiştir!"
diyen cümlenizin ne ifade ettiğini siz kendiniz tayin edi­
niz! Hayır, "böyle" teessüs etmemiştir. Fakat teessüs et­
tiği gibi yaşamadığı için böyle temadî ediyor...
İctihat'ın yetmiş beşinci numarasındaki makalenizde
münderiç efkârdan yalnız ırk meselesine taalluk edene
cevap vereceğim: Şiîlik hakkında yeniden izhar buyuru­
lan efkâr-ı garibenize ise bütün İslâm cevap verdi. Ef­
kârınızın ne kadar makus bir tesir icra etmiş olduğunu
görmek ister iseniz, Arap dindaşlarımızın gazetelerine
müracaat ediniz! O vakit siz de takdir edersiniz ki, parlak
söylemek, zarif telmihler yapmak ve mutantan terkibât-ı
izafiye tertip etmek hatırı için her hakikat kurban edile­
mez ve kalemin ucuna gelen her şey öyle sel-
lemehü's-selâm savurulamaz! Keza Fransız edebiyatına
ait beyanat-ı gayr-i varidenize de cevap vermeyeceğim.
Çünkü ben ilk cevabımda istişhâd etmek istediğiniz
Fransız milletinin sûret-i teşekkülü hakkında beyân-ı ef-
Sayı 48 TÜRK YURDU
kârda bulunmuştum. Şimdi siz bu meseleyi mevzuumuz-
dan hariç olan edebiyat vadisine dökmek istiyorsunuz ki,
asıl mevzu-ı mübahesemizle asla alâkadar olmadığı için
şu mübaheseye girişmeyi tamamen zaid görüyorum.
Gelelim ırk bahsine: Zât-ı fâzılâneleri ilk makalelerin­
de OsmanlI tarihinden evvel Türk tanımadığınızı beyan
buyurmuştunuz. Buna taraf-ı âcizîden serdedilen şu
"Kavmiyeti, milliyeti sizin gibi düşünen bir mütefekkire
hiçbir kavim ve milletin arasında tesadüf edilemez. Dün­
yada bir Arap, bir Acem, bir Fransız, bir İngiliz, bir Alman
bulamazsınız ki, kendi kavmiyetini ikiye bölsün ve birini
kabul ve diğerini reddeylesin. Böyle bir taksim ne fenne,
ne akla ve ne de mantığa tevafuk eder. Milliyet, kavmiyet,
mahiyeti itibariyle gayr-i kabil-i tecezzi bir vâhid-ı küll-i
manevîdir." itirazını aynen alıp sonra bendelerini cerhet-
mek için Jean Finot'dan şu satırları irad ediyorsunuz: "La
tour de Babel avec son melange disparate des peuples et
des langues n'est qu'un simple joet d'enfent â cote de la
formation des nations modernes. Daus fes vaste labora-
toires ou se creent les patries et le peuples on voit le
doudre avec une Vitesse surprenante les differences
physivlagiques qui separent les races de meme que cel-
les des mentalites issues de tous les coins du globe."
Yani, "Birbirine uymayan akvam ve elsine halitası ile
Babil Kulesi, milel-i cedîdenin teşekkülü yanında âdi bir
çocuk oyuncağından başka birşey değildir. Vatanlarla
kavîmlerin vücut-pezîr oldukları vâsi dârü'l-istihzarâtta
küre-i arzın her köşesinden zuhûr eden zihnî farklar gibi
ırkları tefrik eden fizyolojik ihtilâfların da hayret-bahş-ı
ukûl bir süratle eridiği görülüyor."
Azizim! Yukarıda da bilmünasebe arzettiğimiz gibi
teyid-i fikir için intihap ettiğiniz misallerde pek talihsiz­
siniz! Şimdi Finot'nın şu zikrettiğiniz kıt’asında beni cer-
hedecek bir nokta-i vâhide olsun mevcut mudur? Finot
kavmiyetin kabil-i tecezzî olduğunu söylüyordu? Hayır?
Finot ne ırkların mevcudiyetini ve ne de kavmiyetini in­
kâr ediyor. İkisini de kabul ve itiraf ediyor. Finot yalnız
bir kavmiyetin sûret ve şekl-i teşekkül ve tertibini izah et­
mek istiyor ve diyor ki, bir kavmin, bir milletin tertip ve
teşkilinde birçok urûk-ı muhtelife imtizaç ve tesalüb
ederek iştirak edebilirler. Biz de bunu söylemiştik. Biz de
Fransız kavmiyet ve milliyetinin sûret-i teşekkülünü izah
ederken elyevm Fransız nâmını taşıyan kavmiyetin Lâtin
Goloa Vizmigot, Ostrogot, Frank ve şâire akvâm-ı muh-
443
telifenin ihtilât, imtizaç ve tehammüründen husûle gel­
miş olduğunu beyan etmiştik ve demiştik ki, mürûr-ı
dühûr ile sırf tabiî bir cereyanın ilcâsı olarak anâsır-ı
müterekkibenin yekdiğeri üzerine icrâ-yı tesir ile
bilâhere bütün şu akvâm kendilerine has olan hususât-ı
zâtiyelerini, şahsîlerini, vicdan-ı şahsîlerini kaybederek
yerine bugün Fransız nâmını taşıyan bir kavmiyet, bir vic­
dan ve bir şahsiyet kaim oldu.
Şimdi mesele şundan ibarettir: Acaba Osmanlılıkta
da akvam-ı muhtelife tesalüb ve tehammur ederek ken­
dilerine has olan hususât-ı zâtiyelerini, şahsiyet-i mad­
dîye ve maneviyelerini kayıp ve umûmî bir Osmanlılık
şahsiyeti, bir Osmanlı vicdanı teşkil edebildiler mi? Zât-ı
fâzılâneleri de böyle bir sual irad edileceğini idrak etmiş­
siniz. Hatta o suale kable'l-vuku cevap olarak diyorsunuz
ki:
"Artık Fransa'da, Almanya'da, İngiltere'de böyle olur­
sa zavallı memâlik-i Osmaniye'de ne kadar ihtilât ve
tesalüb vukua geleceğini siz hesap ediniz!" Fakat şu
cevabınızın ne kadar esassız olduğunu siz de hissederek
Osmanlılığa ait fiili sîga-i istikbâlde kullanmışsınız.
Demek siz bile artık Fransa'da, Almanya'da ve İngil­
tere'de vuku bulmuş olduğu gibi Osmanlılık'ta da tesalüb
ve tehammur-ı akvâm vuku bulduğu iddiasını bütün
cesaret ve şecaatınıza rağmen iddia edemiyorsunuz...
Azizim! Siz şimdi ayaklarınız altındaki boşluğu his­
sederek benimle istikbâlden bahsediyorsunuz. Halbuki
bizim mevzu-ı mübahesemiz bizce malûm olan mazi ve
hâldir. Meçhul olan, keşfî kehanete mütevakkıf bulunan
istikbâlden bahsetmiyoruz. Mazi ve hâl ise şu müthiş
hakikati bütün uryanlığı ile irae ediyor. Altıyüz sene müd­
det esnasında Osmanlılık dairesinde beyne'l-akvâm
tesalüb ve tehammur hemen hiç vuku bulmamıştır... Ak­
vam tehammur ve ihtilât değil sırf zahirî, mihânikî bir
temasta bulunarak kendilerine has olan hususât-ı şah-
siyelerini, mahiyet-i maddîye ve maneviyelerini bütün
bekâreti ile muhafaza etmişlerdir. Bir Osmanlı Devleti
siyaseten teşekkül etmiş ise de bir Osmanlı milliyeti, Os­
manlI vicdanı teşekkül etmemiştir. Bunu siz de inkâr
edemezsiniz. Siz olacaktır diyorsunuz. Biz de sizin gibi ve
belki daha ziyade bu arzuyu taşıyoruz. Fakat tarih, içti­
maiyat maatteessüf arzu üzerine cereyan etmiyor. On­
ların da kendilerine mahsus mantığı, kavânîni vardır ki,
bizim gibi tek tek adamların arzu ve iradesi ile tagayyur
444 TÜRK YURDU
-pezîr olmaz. Tesalüb olacaktır!,.. Ah, bu ne kadar şairine
ve tatlı bir hayal! Fakat elyevm bile Rumeli'de,
Anadolu'nun bazı cihatmda cereyan eden vekayi tesalüb
vukuunu değil, onun tamamen aksini irae ediyor. Ve öy­
le hûnîn, Türklük ve İslâmiyet için o kadar müthiş ve
felâketli bir sûr ette irae ediyor ki, insan asırlarca devam
edegelen şu fecâyiin menbaını o muhayyile-i şairâne ile
şu bî-aman hakikat arasındaki tezatta aramak istiyor...
İçtihad'ın 76'ıncı numarasında, benden Fransız vic­
danının neden ibaret olduğunu soruyorsunuz. Siz de
pekâlâ biliyorsunuz ki, bu gibi mücerredât tarif edilemez,
hissedilir, duyulur, görünür. Fransız vicdanı Fransız şah­
siyetinden ibarettir. Fransız’ın lisanından, dininden,
tarz-ı tefekküründen, reviş-i hayatından, edebiyatından,
sanayi-i bedîasından medeniyetine has olan cihetlerden
hulâsa, Fransa milliyet ve kavmiyetini akvam ve milel-i
sâireden temyiz ve teşhis ettiren bütün tecelliyât ve
hususâttan ibarettir. Şu vicdanı, şahsiyeti his ve idrak et­
mek isterseniz Almanya tarafından yahut İngiltere
cihetinden Fransa'ya dahil olunuz. Bu devletleri yek-
diğerinden ayıran bir hatt-ı mevhûm veyahut bir parça
acı sudur. Fakat o mevhûm hattı, o acı suyu geçtiniz mi
Fransız kavminin vicdan ve şahsiyeti, sizi bütün azameti
ile, sübûta sikleti, mehâbeti, vüs'atı ile ihata edecektir.
Kendisini size hissettirecektir. Siz re’yü'l-ayn başka bir
âleme girmiş olduğunuzu, başka bir muhit içinde bulun­
duğunuzu hemen hissedeceksiniz. İşte size Fransız vic­
danı, Fransız şahsiyeti!
Ve işte azizim biz Türk zümre-i münevveresi şu vic-
dan-ı millî, şu şahsiyet-i kavmiyeden tebaüd ettiğimiz
içindir ki, sizin gibi fâzıl bir zat başka yerlerde veya başka
münasebetlerle Türklüğe merbûtiyet ve mensubiyetle if­
tihar ettiği halde sonra Türklüğü istiskal, İstihza ve hatta
tezyif etmekten teberri edemiyor! Sizin, "Arabınkini
Araba, Aceminkini Aceme iade edersek elimizde uzun
kollu hırkadan başka birşey kalmaz." cümlenize cevaben
o uzun kollu hırkanın İslâmiyete ve beşeriyete ibraz et­
miş olduğu azîm hizmetleri vesaik-i tarihiyeye istinaden
birer birer tâdâd etmiştik. Şimdi siz şu vesaiki cer-
hedecek yerde istihzaya, tezyife tenezzül etmekle
beraber cevap olarak Salahaddin Ebû Eyyûb'un Kürt ol­
duğunu irae ediyorsunuz. Acaba biz Türk milletinin
İslâmiyete ibraz etmiş olduğu hizmetleri tâdad ederken
muhterem Kürt kavminden bahsetmiş mi idik? Eğer
Sayı 48
Salahaddin Eyyûbî hakikaten Kürt ise elbette bütün Kürt
kavmiyeti böyle bir kahraman yetiştirmiş olmakla bihak­
kın iftihar eder ve bu iftihara biz de Müslüman olmak
münasebeti ile iştirak ederiz... Fakat Hazret-i Salahad-
din'in Kürt olması Türk milletinin ibraz etmiş olduğu hiz­
metleri cerhedebilir mi? Bizi her dem insafa davet ediyor­
sunuz. O insafa biraz da siz riayet etseniz ne olur!
Türk millet ve kavmi hakkında savurduğunuz tahki-
rat ve tezyifâta ve Hinduların Türklerden daha müterak- ^
kî olduğunu iddianıza gelince evvelâ zat-ı edibânelerine
burasını ihtar ederim ki, bir müddea sırf mücerred bir
kelimeden ibaret kalmamalıdır. O iddiayı ispat edecek
vesâik ve delâilde irad edilmelidir. Parlak terkib-i vasfî ve­
ya vasf-ı terkibiler, İlmî mübahesede delâil-i akliye ve
nakliye yerine kaim olamaz. Şunu iddia ediyorum ki, her
şeye rağmen, bugün Türk bulunduğu muhitte, Bos-
for'dan başlayarak tâ Çin'e kadar aynı muhitin içinde bu­
lunan bütün akvâm-ı sâireden hatta Hristiyanlar da istis­
na edilmeksizin hem müterakkî, müteâlî ve hem de zin­
dedir. Elyevm bütün şu vâsi saha üzerinde yaşayan ak-
vâm-ı İslâmiyenin rehber-i manevîsi yine Türk’tür. Ulûm,
fünûn, edebiyat-ı cedide, siyasî ve İçtimaî cereyanlar
Türklerin ellerindedir. Diğer akvam az çok Türkleri taklî-
den, Türk lisanından, Türk edebiyatından, Türk matbu­
atından ahz-ı feyz ediyorlar. Bu hakikati itiraf etmek için
Türk âlemini bilmeniz, mütalaa etmeniz icap eder. Fakat
maatteessüf zat-ı fâzılâneleri, hiç mütalaa etmedikleri bir
zemin üzerinde mübaheseye girişmişlerdir ki, aramızda­
ki asıl menba-ı ihtilâfı teşkil eden de bu hâldir... Türk âle­
mini iyi tetkik ve mütalaa etmiş olsaydınız bu âlemi diğer
muhitlerle mukabele ve mukayese erseydiniz, başka ka­
naatleriniz olacaktı. İşte size bir şahit ki, sâlâhiyet ve ilmi­
ni inkâr edemezsiniz. Meşhur Profesör Vambery daha bir
kaç gün evvel şu satırları Viyana gazetelerinden birinde
yazıyordu:
"Abbâsiler zamanından beri, İslâm sancağım, Af­
rika ve Asya ve Avrupa'da ref edenler Türklerdir.
"Türkiye'nin Avrupa düveli muazzaması arasın­
dan çıkarılması siyaset-i îslâmiye için büyük pek
büyük bir musibetti. Çünkü Türklerden maada diğer
akvâm-ı îslâmiye emr-i idare ve siyasette tecrübe ve
meleke kesbetmiş değillerdir. /
"Bütün akvâm-ı îslâmiye bilmelidirler ki, siyaset-i
İslâmiyenin azameti, müteaddit muharebelerde
siyasetinin şevketini, mevcudiyetinin kudretini ispat
Sayı 48 TÜRK YURDU
etmiş olan Türk askerleıinin parlak süngülerine is­
tinat ediyor."
Zât-ı fâzılâneleri son makalenizde iki sual irad ediyor­
sunuz ki, bu sualler pek muhik olmakla beraber sizi pek
garip bir sûrette Türkçülerin ruh ve temayülâtına takar-
rub ettiriyor. Suallerinizin birisinde diyorsunuz ki, "Ma­
dem ki, o Türk padişahında (Sultan Mahmud Gazne-
vî'de) harikalar vücuda getirebilecek bir kudret-i ma-fev-
ka'l-beşer var idi. Niçin kendi lisan ve ırkına ifaza-i hayat
etmedi?"
İkincisin de buyuruyorsunuz ki, "Tekrar ve ısrar
ediyorum ki, Türk ırkında fevkalâde bir kudret-i münciye
varsa en evvel kendi necâtını ihzar etsin!"
Evet beyefendi, Türkçüler de başka söz söylemiyor­
lar. Türkçüler de diyorlar ki, neden Mahmud Gaznevî bir
Şîr Ali Nevaî bulup da bir Türk destanı yazdırmadı?
Neden Türk milleti kendini düşünmüyor? Kendi istihlâs
çarelerini araştırmıyor? Fakat bir milletin ihya ve necatı o
milletin kendisini tanımasıyla, kendi mazisine, ahvâl-ı
hâzırasına, mukadderât-ı âtiyesine vâkıf olması ile, kendi
lisanını, edebiyatını mecrâ-yı tabiîsine sokmasıyla, kendi
ideallerini tayin ederek o ideallere doğru azîmkârâne
yürümesi ile kabil olur ve işte Türkçüler bunu ister is­
temez, bu tarik-i necâtı göstermeye koyulur koyulmaz
hemen Süleyman Nazif Bey gibi fuzelâ önlerine çıkarak,
"Türklükten bahsetmeyiniz! Lisanı, edebiyatı, maziyi,
hâli, istikbâli karıştırmayınız!..." diye hiddet ediyorlar! Ve
makam-ı tezyifte, "Türkler münci olsaydılar evvelâ ken­
dilerini düşünürdüler. Kendi istihlâs çarelerini bulurlar­
dı. Kendi lisanlarını tertip ederlerdi!" diye atıp tutuyorlar.
Ve işte şu garip devr-i teselsül, şu çıkmaz ve kör da­
iredir ki, Türkleri hem yapmakta ve hem de yapmamak­
ta itham ile muattal olmaya sevk ediyor.
Lâkin Türkler artık şu kör daire içinde boğulmamaya
karar vermişlerdir. Türk milleti ve Türk münevverleri
zât-ı fâzılaneniz tarafından gayet muhıkk olarak edilen o
kendini düşünmemek, kendi istihlâs çarelerini araştır­
mamak illetinden kurtulmaya azmetmiştir. Hiç olmazsa
siz de biraz insaf ederek, biraz mantığa riayet eyleyerek
zemmettiğiniz meayibi ref etmeye çalışan Türklüğe ol­
sun hücum etmeyiniz!..
Hâtime-i kelâm olarak iki nokta üzerine dikkat-ı
fâzılânelerini celbetmek istiyorum. Birisi refakat-ı
445
kalemiyeleri ile iftihar ettiğim zevatın şahıslarına olan
hücumunuzdur. Aramızdaki mübaheseye bunlar hiçbir
veçhile müdahale etmediler. Binaenaleyh sizin de her
makalede bunlara karşı açıktan taarruzunuz ne muvafık-ı
nezaket ve ne de münasib-i ahlâk-ı edebiye (ethique lit-
teraire)dir. Bu hallere karşı teessüf etmemek elimden
gelmiyor.
İkinci nokta da, sizin şu mübaheseye dinî bir renk
vermek istediğinizin, cevaplarınızda daima tecellî et­
mesidir. Hele son cevabınızda gayr-i kabil-i tahammül bir
isnatta bulunmuşsunuz ki, hiçbir veçhile affedilemez.
Zât-ı fâzılâneleri yazıyorsunuz ki:
"Bizim gaye-i hayalimize hin üçyüz seneden heri
Hazret-i Muhammed şeref-hahş oluyor. Bunun yerine
Cengiz'i ikame edemeyiz!"
Sanki Türkçüler maazallah Hazret-i Muhammed yer­
ine Cengiz'i kaim etmek istiyorlarmış! Eğer böyle
avam-fırib ve tahrik-âmîz ve iftira ve isnad-ı mahzdan
ibaret olan bir cümle. Derviş Vahdetî'nin kaleminden çık­
mış olsa idi biz asla taccüb etmezdik. Fakat edebiyat-ı Os­
maniye'de bir mevki ahzetmiş ve meratib-i devlette
mühim bir paye ihraz eylemiş ve daha eyleyeceği de
muhakkak bulunmuş olan bir zatın böyle düşünmeksizin
hiddetine mağlûp olarak dini elinde vasıta ittihaz et­
mesine binlerce esefler etsek yine azdır. Beyefendi! Bazı
kudsîyât vardır ki, onlara mübahesât ve münakaşâtımız-
da el vurmamak cümlemizin şan ve haysiyeti ile ve bil­
hassa muhterem bir seciyenin iktizası ile daha muvafık
olur! Eyvah, o muhitin hâline ki, onun en münevver geçi­
nen zümresi de mübahesât-ı ilmiye de irad-ı delâil ve
vesâikten muattal kaldığı anda dini vasıta ittihaz ederek
halkı tahrik ve iğva gibi na-hemvar ve ez-her cihet dûn ve
pest bir tarîka müracaat ediyor!
Ahmed Agayef
İNTİKAD 1;E TAKRİZ
Mektep Müzesi: Hürriyet-i matbuat ilân edileli beri
Türk matbuat mevkutesinde müstemer bir buhran var.
Geçen dört beş yıl, bu karışıklığı tertip ve tanzime kâfi
geldi. Kolay para kazanmak, yahut yazılarını matbu bir
sûrette görmek hevesine kapılan hazırlıksız, tenbel ve id­
446 TÜRK YURDU
diacı gençlerin dördü beşi bir araya geldi mi derhal
edebî, fennî, İçtimaî ilh... mecmualar, risaleler tesis
ediveriyorlar: Bu mecmuaların kökleşmiş, sağlam mes­
lekleri, vâsıl olmak istenilmiş kat‘î bir gayeleri yoktur. İs-
tidadsız taklitlerden mutehassıl "eş’ârın" kof söz yığın­
larından müteşekkil "makalât"ın günahsız beyaz kâğıtları
karalamasından vücut bulan bu edebî, fennî İçtimaî ilh...
mecmuaların isimleri, fikirleri, üslûpları, renkleri modaya
göre değişir, durur. Bunlar daima tıpkı bazı hevam gibi
bir iki gün yaşayıp ölmeye mahkûmdurlar. San, kırmızı,
turuncu renkleriyle Bâbıâli Caddesi'nde, köprübaşında
bir iki gün uçuştuktan sonra yok olur giderler... Fakat bu
kısa hayatlarında bir hayli genç dimağı sokmaya, matbuat
buhranını artırmaya vakit ve fırsat bulurlar. Hâsılı bu
acele gelip geçişlerinden bile fena bir iz kalır.
Risale ve mecmualarımız bu fani ve faidesiz vücutlara
münhasır kalsa idi, pek müellim tefekkürata bu cihetten
de bir yol açılmış olurdu. Lâkin hamdolsun, matbuat
mevkutemiz arasında bir ihtiyaca tekabül ederek hayat
ve devam istidadıyla doğan ve nafı olarak yaşayanlar da
yok değildir. Şimdi nüsah-ı münteşiresini gözden geçir­
diğimiz Mektep Müzesi işte bunlardandır. Muhterem Satı
Beyin müdürlüğü zamanında İstanbul Darülmuallimî’nin
neşrettiği Terbiye ve tedrisât Mecmuası'ndan sonra
memleketimizde en faideli bir meslek takip eden mec­
muanın Mektep Müzesi ile Çocuk Dünyası olduğuna
kailiz. Mektep Müzesi binasız, hudutsuz, serbest ve geniş
bir mekteptir. Mektebe az gidebilenlerimiz -ki, okumuş­
larımızın bile ekseriyetidir.- Mektep Müzesi'nden çok is­
tifade edeceklerdir. Mektepten büsbütün mahrum
biçare kadınlarımıza Mektep Müzesi'nin hesapsız hizmeti
dokunabilir. Refikimizin lüzumuna, nefine, mem­
leketimizde edebileceği hizmetlerin büyüklüğüne kanaa­
timiz var. İşte bu kanaat şevkiyle Mektep Müzelerini
okumaktan hâsıl olmuş düşüncelerimizi, serbest ve
samimî, beyana lüzum görüyoruz. Zaten Türk Yurdu
umûmî bir menfaat ummadığı eserlerin tahlil ve tenkidiy­
le uğraşmayı vakit öldürmek telâkkî eder.
Şimdiye kadar çıkan Mektep Müzesi nüshaları
umûmiyetle iyi, lüzumlu eserleri ihtiva ediyor. Ancak
makaleler, fıkralar intihap edilirken, sıkı bir usûl takip
edilmiş olmasında şüpheliyiz. Mündericât biraz tesadüfi
(ü Makale dizildikten sonra Köprülüzâde Fuad Beyin de bu nokta-i nazardan yazılıp Seıvet-i Fünûn’da basılmış makaleleri olduğunu haber
aldım.
Sayı 48
sıralanmışa benziyor. Meselâ İhsaiyât makalesinin müze­
ye girmesi sırf bir eser-i tesadüf gibi geliyor.
Refikimizin mündericâtı arasında Halide Edib
Hanımefendinin Türkler ve Edebiyatları tetkikatı, Nakiye
Hanımefendinin Fenn-i İdare-i Beytiye'leri, Ahmed Edib
Beyefendinin terbiye ve tedrisâta müteallik makaleleri
gibi cidden pek kıymettar eserler mevcuttur. Bizim bil­
diğimize göre OsmanlI tarih edebiyatı ile uğraşanlar için­
de üdebâmızm Türklüğe müteallik seciyelerini arayıp'
eserleriyle Türklük ruhu arasındaki münasebeti göster­
meye çalışanlar bulunmamıştır. "Bir milletin edebiyatı,
mâkes-i şahsiyetidir" esasını gözeterek edebiyat-ı Os­
maniye'yi bu nokta-i nazardan tahlil ve tetkike ilk girişen
Halide Hanimefendi oldu.(Ü Halide Hanım nazarında
milletin manası kat’î ve sarihtir. Millet Türk'tür.
Binaenaleyh Halide Hanım Osmanlı edebiyatına Türklük
zaviye rüyetinden bakıyor. İhtimal biraz acelece yazılan
bu tarih-i edebiyat tecrübesinde büyük bir istidattan
mütevellid derin ve pek musîb görüşlere, gayet mesut
tavsiflere rast gelinir. Meselâ Mevlid sahibi Süleyman
Efendinin seciyesi anlatılırken: "Bence Süleyman Efen­
dinin Hazret-i Peygamber için beslediği efkâr o kadar yaş­
lı ve ihata edici bir hiss-i rahmetle meşbûdur ki, bazı mıs­
ralarını gözler kuru olarak okumak gayr-i kabildir... Hele
"Merhaba ey âsî ümmet melcei. Merhaba ey çaresizler e§-
faı!" diye insaniyete, hatta günahkârlara bile din ve rah­
met kapısını açan bu büyük yürekli şairi herkes sevse
gerektir." diyor ki, vâkıa Türk dindarlığının, Türk tasav­
vufunun başlıca sıfatı da Türkleri yerinde yurdunda tet­
kik edenlerin cümlesi tarafından tasdik olunduğu üzre
âlemşümûl bir merhamet, bir mülâyemettir. Nefî için
bulduğu üç beş kelime, o muhteşem şairi ve onun
mutantan muhitini derhal gözümüzün önüne getirip
canlandırıyor: "Nefî'ye bu altın devrin şairi dense
sezadır."
Halide Hanımefendinin millete verdiği mana pek
kat’î ve sarih bir sûrette Türklük demiştik. Lâkin mecmua
idaresinin bu husûstaki nazarı o derece sarih değildir. N.
imzalı Terbiye-i Milliye makalesinde "gaye-i emel-i mil-
lî"den maksat ne olduğu iyice anlaşılamıyor: Türklük mü,
İslâm mı, yoksa Osmanlılık mı? Lîutbe ve Hatipler
meselesinde bu karışıklık daha ziyade artıyor. Mehmed
Sayı 48 TÜRK YURDU
Habib Efendi; "Hükûmetd Osmaniye lisan-ı resmî olarak
ya Arapçayı kabul edip amelî bir usûl ile mekâtib-i ib-
tidaiyeden başlayarak dinî, ahlâkî, fennî dersleri lisan-ı
Arabî üzre okutmalı, eğer bu cihet kabil değilse hutbe ve
mev'izeleri efrad-ı milletin anlayabileceği lisand Türkî'ye
tahvil etmeli." diyor!.,, Milliyetini bilen, duyan bir adam,
ilmen, içtimaen gayrd varit böyle bir tereddüd nasıl
düşünebilir?
Nakiye Hanımefendinin Fenn-i İdaren Beytiyesi bil­
hassa münevver denilen muhitlerimizde hanımların,
beylerin, efendilerin en çok muhtaç oldukları malûmatı
vermektedir. Yeni nesillerimizin erkekleri de, kadınları
da ekseriya hesap tutmayı, evi hesapla idareyi bilmezler.
Hatta hanımlarımızın bazıları kadınlığın en mühim
vezaifınden biri, idare-i beytiye olduğunu kabul ve tasdik
bile etmezler. Nakiye Hanım bu mevzuu intihapta pek
isabet eylemiş.
Terbiye ve tedris mesailinin İlmî şekli mem­
leketimize henüz yeniden yeniye dahil olmaya başladı.
Ceride ve risalelerimiz pedagojiden nadiren bahsediyor­
lar. Pedagojiye dair kitaplarımız ise yok denecek kadar
azdır. Halbuki bizim gibi medeniyet-i haziranın müb-
tedisi milletler çocuk mesabesindedirler. Medeniyet
yolunda ilerlemek, diğer kavîmlerin seviyesine yüksel­
mek için, usûllü talim ve terbiye görmeye muhtaçtırlar.
İbtidaî milletlerin münevver tabakasına düşen en müs­
tacel ve en ciddî vazife, milletlerinin diğer tabakalarına
mürebbilik, muallimlik etmektir. Binaenaleyh bizim
okumuş hanımlar, beyler ve efendiler, her şeyden evvel
her şeyden ziyade usûl-i terbiye ve tedrisin nazariyat ve
ameliyât-ı hâzırasını öğrenip bilmeye ve ona göre mil­
letin terbiye ve talimine çalışmaya borçludurlar. Şimal
Türklerinin bu pek mühim husûsu hakkıyla anlayarak
matbuatlarında en çok talim ve terbiye meseleleriyle uğ­
raştıklarını, hayat-ı içtimaîyelerinde de mektep ve med­
rese işlerini, sair umûrun cümlesine takdim ettiklerini
memnuniyetle görüyoruz. Şimal kardeşlerimiz doğru
yolu bulmuşlar. Biz de o yola girmeliyiz. Mektep Müzesi
mündericatının hemen üçte birini terbiye ve tedris
meselelerine tahsis ile pek iyi etmiştir. Refikimizi bu
cihetten tebrike şâyân buluyoruz. Müze'nin pedagoji kıs­
mında Ahmed Edib Beyefendinin anlatarak, bilinerek,
hatta tecarüb ve tatbikat-ı zatiyeden alınarak yazılmış
makalelerini (Ders Takririnde Usûl, Mekâtib-i İb-
447
tidaiyede Eşya Dersi) okuyup müstefid ve memnun ol­
duk, Fakat aynı kısmın bazı makaleleri bu mem­
nuniyetimizi biraz eksiltti. Pedagoji İhtiyacı gibi acele
okunmuş Frenk kitaplarından hazmolunmaksızın top­
lanmış esma-yı hassa ve amme yığınlarına, bu sevimli ve
nâfi mecmuada tesadüf olunmamalıydı. Bu muvakkat
noksanlar, inşaallah çabuk izale edilir.
Refikimizin müdir-i muhteremi Ahmed Edib Beyin
Mekâtib-i İbtidaiyede İlm-i Eşya Dersi unvanlı makalesin­
de terbiye ve tedris ilminin en doğru fakat maatteessüf
bizde tatbikine asla ehemmiyet verilmeyen büyük bir
esası ne iyi anlatılmış; "Çocuğa ders esnasında gösterilen
şeyler onun dimağının alışmış ve itiyat edinmiş bulun­
duğu şeyler olmalıdır." Biz isterdik ki. Mektep Müzesi
milletimizin büyük bir ekseriyetinin çocuk olduğunu
peşince kabul etsin. Sonra makalelerin hepsini müdürü
tarafından beyan olunan yukarıdaki doğru esas üzerine
kursun. Fikrimizi ikinci türlü söyleyelim: Mezkûr esası
hakkıyla ve tamamıyla tatbik edebilen bir mecmua bizde
en büyük hizmeti ifâ etmiş olacaktır.
Mektep Müzesi'nin birinci adedinde Nedim imzalı ve
Tarz-ı Tekâmül unvanlı bir makale vardır ki, "Bilcümle
uzviyâtın, nebatât ve hayvanâtın bugünkü görülen tenev-
vü ve tahavvülü birtakım avâmilin taht-ı tesirinde olarak
zaman ile vuku bulmuştur." diye başlıyor. Biz bu maka­
leyi "Derste gösterilen şeyler, dimağ alışmış ve itiyat
edinmiş olmalı" esas-ı salimenin tamamen aksine yazıl­
mış bir makale zannetmekteyiz. Malûmdan meçhule,
kolaydan güce gitmek için istikra (induction)ya müracaat
icap eder. Mücerret (abstrait) kelimeler, umûmî cüm­
leler kullanılmadan evvel mücessem (concret) kelimeler,
husûsî cümleler istimal olunmalıdır. Uzviyat, nebatât ve
hayvanâtın tenevvüünü, tekâmülünü tarif için evvelâ her­
kesin gördüğü bildiği bir hayvanı, bir çiçeği almalı, onun
değişmesini, herkesin kullandığı, anladığı kelimelerle
söylemeli, herkesçe zaten malûm tahavvül. Bu sûrede
gösterildikten ve bir kaç hayvan ve nebatta tekrar edil­
dikten sonra yavaş yavaş tamime girişilmelidir.
Hususîden umûmîye, cüziden külle giden bu usûl
gözetilmedikçe kolay ve iyi anlatmak kabil olamaz.
Pedagoji bahsinde iken şunu da arzetmeden geç­
meyelim: Hayatları hayatımızda örnek olabilecek büyük
adamların tercüme-i hallerini öğretmek, tedris ve ter­
biyenin alelhusûs terbiyenin en müessir vasıtalarından-
448 TÜRK YURDU
dır. Hakikat, fikir ve emel uğrunda çalışan, fedakârlık
gösteren, hayatını hiçe sayan büyük adamların tercüme-i
hâlleri belletilerek resimleri gösterilerek umûm
beşeriyetin ve bilhassa milletlerinin teâlîsindeki hizmet
ve mevkileri anlatılarak Türk milleti içinde de öylelerin
yetişmesine çalışılmalıdır, Müze'nin meşahir galerisi fık-
rimizce pek fakirdir.
Mektep Müzesi'nin keşfettiğimiz mühim fezâilinden
biri edebiyata ancak lüzumu kadar yer bırakılıp ilim ve
hakikati şiir ve hayale takdim ve tercih eylemiş olmasıdır.
Bütün şark memleketleri gibi Osmanlı yurdu da şimdiye
kadar çokça evham ve hayal ile yaşadı. Muttasıl hayal ile
avutulan, hayal içinde yüzen bir millet, nihayet sırf hayal
olup kalmak tehlikesine maruzdur... Artık bu muzır
hayalciliğe şiddetle karşı gelmeliyiz. Hayali kaçıran en
kavı tılsım ise ulûmdur, ulûm-i müsbetedir. Türkleri
riyaziyât ve tabiîyât ile İlmî ruhda terbiye ederek daima
maddiyat ve hakikiyâtı olduğu gibi görmeye alıştır­
malıyız. Hiç unutmamalıyız ki, bugün gözlerimizi kamaş­
tıran, elektrik, şimendifer, telefon ve telsiz-telgraf, dret­
not ve hava gemileri medeniyeti, hikmet ve kimya ile on­
ların çatısı olan ulûm-i riyaziye medeniyetidir. Evham ve
hayalât medeniyeti değil...
Mektep Müzesi’nin ciddî ve mizah resimleri, resimli
muammaları umûmiyetle iyi seçilmişlerdir. Hepsinden
muayyen bir maksat, terbiyevî bir gaye istihraç etmek
kabil oluyor. Resimlerin çoğu, mekteplerde muallimle
şakird arasında faideli musahabelere zemin teşkil ede­
bilir. Resimlerden yalnız bir iki tanesi (Yeni Pratik Yama
ve Sökük Dikmek Usûlü ile Şehrin Muhafaza-i Nezafeti
İçin) pek de hoşumuza gitmedi. Diğer hoşumuza git­
meyen birşey de mecmuanın ismi oldu: Mektep.. Âlâ.
Lâkin Müze Türkçenin henüz ısınamadığı, benim­
Sa yı 48
semediği kelimelerdendir. Mektep Müzesi ismiyle
nedense o kadar ünsiyet olunamıyor. Halbuki biz, bu
pek sevdiğimiz mecmuanın her cihetçe kusursuz ol­
masını diliyoruz. Zaten o arzunun tesiriyledir ki, bu kadar
yazdık. Ve son söz olmak üzre başta yazılan bir fikrimizi
tekrar ederiz: Mektep Müzesi, memleketimizde en
faideli bir meslek takip eden bir mecmuadır.
AK
TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ
Gülhane Parkı: Geçen hafta Gülhane Parkı'nın
açılmasını görerek pek sevindik. Dünyada bir misli daha
bulunmayan Topkapı Sarayı ehemmiyet-i tarihiye ve
mevkiiyesiyle mütenasip güzellendi. Ve İstanbul'un fakir
ahalisine sıhhî ve lâtif bir tenezzüh mahalli yapılmış oldu.
Bu yeni parkı gezen Türkler artık payitahtlarıyla iftihar et­
mek hissini duymaya başlıyorlar.
Hayde Park, Tirganten, Lüksenburg bahçelerinde ol­
duğu gibi Sarayiçi Parkı'nın da ağaç gölgeleri altında
oturmuş mektep talebelerinin derslerini mütalaalarını,
mini mini yavrucukların hıyabanlarda çenber çevirip
koşuşmaları gönlüne ferah ve sürür veriyor. İstanbul'da
bunca şehreminleri gelip geçmişken ellerinden göze
görünebilecek bir iş çıkmamıştı. Cemil Paşa çalışırsa
memleketimizde de muvaffakiyetin muhakkak olduğu
fiilen ispat etti. Sevimli ve faal şehreminimizi samimiyet­
le tebrik ederiz.
Müdürü: Mehmed Emin
Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı
ALTIN ARMAĞAN
2
Türk k a rd eşlerim ize

D evletim izi K u ra n G a zî O sm a n ’ın M eşhur M anzum esi!

B ir K adın İçin / Halide Edib

E rgenekon / Gökalp
Alageyik / Gökalp
T ürk Sesi / Halid Ziya
Öc (1 ,2 ) / Celâl Sahir
B ozg u n /Aka Gündüz
Ş a rkın U fukları / Ali Canib
T ü rklü k / Akçuraoğlu Yusuf

T ü r k Y u r d u ’n u n h e d iy e si 2. y ı l ı n 24. s a y ıs ın a ilâ v e

Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

1913
Altın Armağan TÜRK YURDU 451

ALTIN ARMAĞAN

D e v le tim iz i K u r a n G a z î O s m a n 'ın

M e § h u r M a n z u m e s i!

1
Gönül kerestesi ile
Yeni şehir ve pazar yap;
Zulüm eyleme rençberlere
Her ne istersen var, yap. BİR KADIN İÇİN
O gün hava biraz sıcaktı. Bu senenin bütün karanlık
ve ağır günleri gibi baharın müjdesi de sıkıntılı, nihayet­
Eski yeni şehri barı, siz ve neşesi olmayan bir sıcaklıkla gelmişti. Feyzi pence­
İnegöl’e dek hep varı reye dalgınca dayanmış, güllerle sarılmış bahçenin par­
Kırıp geçirdin küffârı maklıkları arasında Fener’e giden rengîn yeldirmeler
Bursa’yı yık, tekrar yap. üzerinde nazlı birer çadır gibi hafifçe temevvüc eden
şemşiyelere, sonra bastonları elinde hızlı sesleriyle ilerle­
3 yen beylere bakıyordu. Artık eğlenceye gidenlere karşı
Kurt olup gel, gir sürüye, duyduğu acı ve ateşîn isyan tekerrür ede ede derin ve sâ-
Arslan ol bakma geriye. mit bir hüzün şekline gelmişti. Şimdi de ciddî, solgun yü­
Çar edip haydi çeriye. zünü pencereden çevirdi, Saatine baktı. İki buçuktu.
Dil geçidini hisar yap. Haydarpaşa’dan üç buçuk vapuruyla mektebe gidecekti.
Hafifçe içini çekti, cebinden eldivenlerini çıkardı, par­
maklarıyla oynayarak kapıyı açtı, çıktı, Mektebe, her za­
İznik şehrine hor bakma; man beklenip de gelmeyen muazzez birşeyin gelmedi­
Sakarya gibi de akma; ğinden dolayı hissedilen hüsranla, fakat artık intizarın ne­
İznikmid’i de al, yakma! ticelendiğinden dolayı fena bile olsa kat’iyyetin verdiği,
Her burcunda bir hisar yap. ümitsiz bir sükûnetle avdet ederdi. Babası öldüğünden
beri vasîsi ve uzak bir akrabası olan Halim Beyin köşkü­
5 ne çıkıyordu. Haremde herkes kendisinden kaçtığından
Osman Ertuğrul oğlusun: selâmlıkta uşağın süslü ve cansız bir odaya serdiği bir ya­
Oğuz Kara Han neslisin; takta yatıp, sabahleyin dönüyordu. Kendisi bir senedir
Hakkın bir kemter kulusun; vasî elinden kurtulabilecek yaşta olmakla beraber yine
İslâmbol’u aç gülzâr yap!.., her hafta başı muntazaman bu eve gelip gidiyordu.
452 TÜRK YURDU
Bugün de yirmi bir yaşını bitirdiğini yolda ağır ağır
yürürken hatırladı. Her yaş ikmal ettiği gün büyük bir
iradede zihniyetinin, ruhunun arkasında tutmak istediği
şeyi kendisine hatırlatırdı. Bu, çocukluk hatıratını uzak,
sıcak ve altın günlerini hatırlatan kumral, şefik bir kadın
siması idi. Artık şahsî hiçbir hisse yer yok zannettiği
genç ve yalnız kalbi yine her sene biraz daha dumanla­
nan o ince hayalle uzun uzun sızlandı, yandı; gözlüğü­
nün üstünde silmeye utandığı bir nem, bir duman, bir
zaman tozlu yolun müntehasını kapar gibi oldu. İçinden
birşey tâ dudaklarına kadar geldi. Dudakları o yumuşak
göğsün üstündeki müstesna dakikalardaki galeyanıyla o
kelimeyi söylemek istiyordu. Dudaklarını kıstı, göğsünü
daha ziyade düzeltti, dikleşti. Fakat benliğinin umkunda
mı, yoksa kendisinden hariç bir yerde mi pek fark ede­
mediği bir yerde kendi sesi dolu mütehassir bir enînle:
“Anne,anne!” diyor gibi geldi.
Vapura girerken iskele üzerinde kısa, şişman, ihtiyar
bir kadın kendisine acîb bir sesle “Oğlum denize düşe­
ceksin!” dedi. Evet, nereye bastığını pek bilmiyordu. Bir
yan kamaranın kapısını açtı, bir kenara oturdu. Gözlerini
kapadı. Şimdi bol bol çocukluğunu, annesini düşünme­
ye kalbine izin vermişti.
Çocukluğu annesi yanından gidinceye kadar mev­
cuttu. Onun için o pek kısa fakat pek tatlı güneşli günler­
de zihni uzun uzun, doya doya tavaffuk etti, süründü,
ısındı. Orada evvelâ anası vardı. Yumuşak, kumral saçları
altında ince, şefik çehrenin derin, sıcak, elâ gözlerinden
başka hutûdu şimdi silinip gidiyordu. İnce çenesi üstün­
de bir ben olduğunu, zayıf, uzun parmaklı ellerini, ken­
di başını ikide birde göğsünün üstünde sıkıştıran kolun
temasını, sesinin bazen rakîk, titrek, bazen ezilmiş,
me’yus, bazen de âsi ve ahenktar temevvücIerini duy­
mak için ruhunda en ince tellerin gerildiğini, oynadığını
hissetti. Kabil değil, iyi hatırlayamıyordu. Evet iyi bir en­
damı vardı ve ne kadar, ne kadar gençti. Şimdi on beş se­
ne sonra bile belki yine genç ve güzeldi; belki yine şefik
ve etrafına rikkat ve muhabbet saçıyordu. Belki başka ço­
cukların başlarını aynı vaziyetle kolunun altında, göğsü­
nün üstünde o, medîd bir heyecanla sıkıyor, okşuyordu.
Feyzi gözlerini birden bire açtı. Hayır, o tekrar çocuk ol­
muş gibi sızlanıyor, kıskanıyordu. Annesi gözünün önün­
den kaybolduktan sonra büyükannesinin kuru ve hiç
hoşlanmadığı hırçın sesi onun uzaklara dalan sâkit, ve
yalnız çocuk gözlerindeki şeylere karşı homurdanarak:
Altın Armağan
“Anneni mi düşünüyorsun Feyzi, bari güleyim, onun
şimdi yeni efendisinin çocukları bile olmuştur, o şimdi si­
zi çoktan, çoktan unutmuştu.”
Kendi yüzünde hüzün ve babasında düşkünlük oldu­
ğu zamanlar söylenen bu cümle onu o kadar ürkütmüş
idi ki büyükannesinin yanında bu his galebe çakmayaca­
ğı derecede gelirse kapıyı şiddetle kapar, yalnız bir oda­
ya yahut selâmlığa kaçar, birçok yaramazlık ederdi.
Kısa bir zaman için öz annesini hatırladığı müdetçe
hayatı hep şefkat, hep zengin ve bitmez bir hasretle, bir-
mana ile dolu idi. O büyük karanlık konağın hırçın, çene­
si düşük babaannesinin, sonra suratsız, mütekebbir ve
bir taş gibi görenekten ayrılmaz, müstebit babasının ara­
sında annesi nasıl bir nur, nasıl bir menba-ı hayattı. On
beş senelik hayatının yalnızlığı, biçareliği o günleri ne
kadar büyük, yüz bin defa artmış bir tahassürle hatırlatı­
yordu. Annesinin güzel gözlerinde, sevgili çehresinde bu
karanlık ve kapalı muhit ne fırtınalar, ne acı yaşlar ve iz­
ler yapardı. Nasıl kaynanası mütemadiyen onu burgular,
kocası her gün biraz daha muannit bir ısrarla genç kadın­
daki hayatı susturmak, nuru söndürmek, bütün benliğin­
den uçan, taşan güzel arzuları ebediyen sindirmek ister­
di. Bütün bunlara rağmen, o nasıl her isyandan sonra
eğilmez bir taş gibi hayatını kapatan kocasına gözlerinde
titreyen yeni, taşkın bir şefkatle koşardı ve buna karşı ba­
bası nasıl sâkit, istihfafkâr idi. Bu hafiflikleri anlayamazdı.
Ve bütün bu mahrumiyetler içinde genç kadının kolları
arasında küçük Feyzi nasıl dolu, nihayetsiz bir saadetle
mesuttu. O bütün annesinin hayatı üzerindeki yevmî,
mütemadi kâbus ve iğneleri kalbinin güneşi üstünde
uçuşan bulutlar gibi seyreder, sonra annesinin göğsü
üzerinde gömülmek, onunla odada, annesi ayaklarının
ucuna basarak koşmaca oynamak, gece onun bir melek
fısıltısı gibi tatlı sesinin fısıltısı ile sıcak, müşfik çenesi al­
tına sokulup uyumak, sabahleyin anasının sıcak dudakla­
rı, saçları, gözleri, hatta küçük ayakları üzerinde uyan­
mak! Yarabbi! Bu ne kadar hiçbir çocuğun bilemediği, bi-
lemeceyeceği, altın güneşli günler idi. Bunları hafızası
mukaddes ve erişilmez, ilhamı bir aşk hatırası gibi saklı­
yordu. Sonra bir gün annesi kayboluvermişti.
Kendisine büyükanası buruşuk, çetin yüzünde kötü
bir muzafferiyetle parlayan ihtiyar gözlerini dikerek, an­
nesinin “kocasını ve çocuğunu bırakan fena bir kadın” ol­
duğunu söylemişti. Feyzi bunu ilk defa işitirken boğazı­
nı tamamen kapayan acı ve fena bir yumru ve lakırdının
Altın Armağan TÜRK YURDU
sonu gelmeden, haykırıp kurtulmak istediği bir karanlığa
atmıştı. Sonra bundan hiç yanında bahsetmemişlerdi.
Halayıklar “gelin hanım!” diye annesinden bahsederek
fısıldarlarken, birkaç defa işitmişti. Büyükannesi onu bir
cinayet işlemiş gibi gösteriyordu. Ne vardı? Annesi ne
yapmıştı? Fakat bu büyük karanlık evde bu cansız, yekne­
sak ve hissiz muhitin rabıt ve nihayetsiz birûdetinde o ka­
dar biçare olmuştu ki günlerce çocuk kalbi annesine is­
yan etmiş, bazen de yatağına kapanmış küçük burnuyla
annesinin kokusunu almak için yastığı büyük bir hüsran­
la koklarken, boğazında ilk duyduğu büyük yumru onu ^
karanlığa doğru çekerken sokağa atılmış bir kedi yavrusu
gibi inlemiş, inlemişti. Fakat bunların hepsi zamanla geç­
miş, sükûnet bulmuş, onun çocukluğuna da sükûnet gel­
miş, sekiz yaşında Kalem’e giden bir efendi gibi akşam
masa başına, sabah mektebe muntazam, muttarid bir
hareketle devam etmiş durmuştu. Muhiti onu bir ma­
kine yapmış, fakat ince yüzünde, sâkit, ciddî, solgun
vücudunda ölmüş gibi görünen ilk hayat ve sevilmek,
sevmek ihtiyacı evvelâ kitaplarına sonra da tesadüf ola­
rak idadide kendisiyle meşgul olan hayalperest, ateşin,
miliyetperver bir genç hocanın tesiriyle ona on dört ya­
şından beri kendinden çok büyük bir maksat, sevecek
birşey bulmuştu. Bu, vatanı ve milleti idi. Günler geçtik­
çe büyüyor, kökleşiyor, yalnız ve sâkit hayatının kimse­
nin göremediği siyahlığında parlak, yakıcı bir aşk güneşi
oluyordu.
Milliyetperverliğine belki de pek bilmeyerek birşey
daha sebep oldu. Hocası, milleti, vatanı hep bir kadına
teşbih ediyordu. Bu vatan denilen şey, millet denilen şey
bu yaşayan, köpüren, seven ve sevilmek isteyen ana, ka­
dın, kaybettiği sevgili anasıydı, Babasını ve büyük anasını
kaybettikten sonra anası nerede olduğunu, babası onu
bıraktıktan sonra ne olmuş olduğunu tahkik etmek iste­
miş, fakat muvaffak olamamamıştı. Annesi genç bir
adamla evlenmiş. Sultan Hamîd onu nefyetmiş ve menfâ-
sından karısı ile beraber kaçmış, kaybolmuştu. Belki de
Avrupa’ya gitmişti. Annesinin dayısından başka kimsesi
olmadığından nereye gittiğini kimseye yazmamış ve Meş-
rutiyet’ten sonra da meydana çıkmamıştı. Ne olmuştu?
Ölmüş müydü? Zavallı annesi, o sırf kaynana ile geçine­
memekten, kocasının meşrebine hoş gelmemekten do­
layı evden bir paçavra atılır gibi atılmasa hiç onun sıcak
ve şefîk kalbi Feyzi’sini bırakır, gider miydi? O ne kadar
zaman belki kendisi gibi, çocuğu gibi kalbi öksüz, soğuk
453
kalan anacığı namına babasının hayaliyle ne kadar ko­
nuşmuş, ne ateşin, ne derin ve beliğ lakırdılarla annesi­
nin hukukunu, yurt hukukunu müdafaa etmişti. Babası,
anîf, lâkayt ve taş gibi hareketsiz ve hissiz ne kadar hükü­
mete benzer, annesi ne kadar ateşin, bir hayat, şefik ve
ebediyen hukukuna mâlik değil, öteki tarafından ezilme­
ğe, ihmal edilmeğe, bütün kabiliyeti, gençliği ezilip, alı­
nıp fırlatılıp atılmağa mahkûm, millete benzerdi. Fey-
zi’nin gözünde erkek babasının çehresiyle hükümet,
millet annesinin çehresiyle bir kadındı. Onun için millet
demek kadın demekti, ana demekti. Onun rakibi kalbin­
de olmayacaktı. Çünkü o kumral, şefîk çehresiyle göz
yaşları, bedbahtlıkları fakat nihayetsiz nevâziş rikkat ve
fedakârlık menbaiyla anasının hayali idi.
Bu ananın istikbali için neler, neler düşünmüştü. Ne­
ler kurmuştu. Bunları hiç de gürültü ve nümayişle yapmı­
yordu. Zaten mütevazi, mahzun kalbinde şahsı için bir
gurur yoktu. Kendisinin bir dâhi olmadığını, sadece vata­
nını nihayetsiz bir aşkla seven alelâde bir genç olduğunu
biliyordu. Onun için ne muharir olmağı, ne de mebus ol­
mağı düşünmüş; idadîyi bitirince gitmiş, mühendis
mektebine girmişti. O memleketinin beyaz, pür galeyan
ve güzel suları üstüne rasîn, büyük köprüler kuracak,
münbit, yeşil ve zengin yurtlarını birbirine bağlayacaktı.
Bir makine gibi çalışıyor, çıkıyor, bütün sessiz kimsesiz
hayatını idadîde hocası, hayalperest dostunun uzak bir
vilâyette icrası gayr-ı kabil ideallerle çarpışırken yazdığı
güzel, pür hayat fakat hakikatten uzak mektupları doldu­
ruyordu.
Sonra muharebe olmuştu. Bu ikinci ve bugünkü bü­
yük matemi üzerinde tavakkuf etmeğe çalıştı. Bu sefer
bu büyük ve muazzez ana elinden kaçmayacaktı; onun
için ne kanlar dökülüyor, ne yaşlar akıyor, ne kadar di­
mağ, kol, kalp çalışıyordu. Hayır, hayır. Bu ölüm yatağı­
na kadar son ve ebedî aşkını sürükleyen felâkete mağ­
lûp olmayacaktı, bu elinden gitmeyecekti. Sulh şayiala-
rıyle, narin, nazlı ana toprağı üstünden baharla filizlenen
yeni emeller, yeni ümitlere doğru kalbinin yeisli, karanlık
umkundan gözlerini kaldırmağa çalıştı. Bu sefer kendisi
ölürdü.
Muharebeye gitmemiş, ölmemişti, O rasîn büyük
köprüler idealine saplanmış, burada kalmıştı. Belki iyi et­
miş, belki fena etmişti. Şimdi her ev gömülen ölüleri ile
sönüp kararırken, bu kadar kadın kalbi kanar, bu kadar
454 TÜRK YURDU
kadın göğsü boş ve öksüz kalırken o kalmıştı. Gitse de
arkasından ağlayacak kimse olmadığını düşünerek tebes­
süm etti. Hayır hayır bunlara mahal yoktu. Bu muazzez
mezarlar, bu ebediyen kapanmayacak beliğ yaralar onun
umk-ı kalbinde söyleyecekti. Fakat bu onların üstünde
yine yeni ve mesut bir vatan kurabilecek bahar emelleri,
bahar ümitleri taşıyordu. Meriç üstünde plânlarını dü­
şündüğünü yeni köprünün hayali gözlüklerini yine du­
manlattı. Fakat akabinde Fırat’ı, Dicle’yi düşündü. Artık
kamarot kamaranın kapısını şiddetle çarparak: “Haydi
çıkalım!” diye sonuncu defa haykırmış olduğundan yürü­
dü çıktı. Köprü üzerinde yakalık lâzım olduğunu hatırla­
dı. Saate baktı, Selânik bonmarşesine kadar çıktı. Sonra
yavaş yavaş döndü. Tophane yolunu tuttu.
Rıhtım üzerinde kalbinde doğduğu günlerde canla­
nan bu fevkalâde hayat ve hayallerle taşarak benliğine ka­
panmış, gidiyordu. Rıhtımı dönüp camiin önüne gelince,
siyahlı bir kadın, galiz birşeyler mırıldanarak üzerine doğ­
ru gelen kıyafetsiz, âdi ve belki de şarhoş bir adama hızlı
bir sesle birşeyler söylüyordu. Kadının kıyafeti ile erkek
arasında o kadar fark vardı ki, kabil değil bu kendine ait
bir adam olamazdı. Belki erkek olmakla her kadına hâ­
kim olmuş olduğunu zanneden rezillerden biriydi.
Kulaklarında bir uğultu, kalbinde bir galeyan duydu.
Bu kirli, küstah ve küçük adet, onun temiz ve mert kal­
binde nasıl bir fırtına yapıyordu.
- Efendi, beni müdafaa ediniz. Bu adam tecavüz edi­
yor.
Bir yıldırım süratiyle adamın üstüne atıldı, kalbinde
birşey, vahşi, âsi ve senelerden beri dilini kaybetmiş, fa­
kat her gün daha pür hayat ve galip birşey gürüldüyordu.
Kendisinin olduğunu tanımadığı bir ses: - Alçak, alçak,
seni öldüreceğim! dediğini, karşısındakinin kanlı, sarhoş
gözler, galiz ve kirli bir lisanla sendelediğini, kadının si­
yah gölgesi camiin parmaklığına mütereddit fakat azap
içinde büzüldüğünü biliyordu.
Etrafta kalabalık vardı. “Efendi, efendi bir kadın için
mi?” diye muahezekâr olduğu için onu daha şedid bir
savletle sarhoşa hücum ettiren ahalinin sayhasını duyu­
yor, kısık kısık: “Evet bir kadın için, anamız, kardeşimiz,
memleketimiz ve namusumuz olan kadınlar için!” Yum­
ruk, tokat, hucüm, tekme, her şey! Tamamen kendini
kaybediyor, karşısındaki kocaman sarhoşu sendeletip
şaşırtacak bir şiddetle yumrukluyor, çekiştiriyordu.
Altın Armağan
Sakallı bir efendi daha : “Oğlum bir kadın için mi?”
diye kolundan çekti. Bunda bir muaheze, ayıplayan bir
tekdir vardı. “Evet, bir kadın için, kadınlarımızın namusu
bizim namusumuz, her kadın anamız, kardeşimiz olduğu
için!” diyor, köpürüyor. Kesik, karışık, sayıp döküyordu.
İçinden birşey kuduruyordu, kadını ezmek kadını kapa­
mak, kadını ağlatmak ve süründürmek, bunlar namustu;
kadına müşterek bir mal gibi tecavüz etmek bir namus­
tu; kadınlarımızı düşmanlar telvîs ederken bağırmak, fa­
kat kendi toprağında, kendi vatanında, babasının, koca­
sının, oğlunun beklediği vatanda şerefine, haysiyetine te­
cavüz etmek her kirli ve cüretkâr adamın hakkı idi. Bu si­
yah korkak gölge için dövüşürken vatanı için anası için
dövüşüyorum hissi geldi. Karşısındaki çatlak bir kahkaha
ile güldü. “Efendi her gördüğün kadın için belâya girme,
bakalım ne çeşit şey” dedi. O zaman camiin duvarında
birşey hareket edip uzaklaştığını, kendi ruhunda da bir­
şey artık bağlanmaz bir isyanla öldürmek, ölmek istediği­
ni parmaklarının kalın, katı bir boyun üstünde kapandı­
ğını derin bir mırıltı ile sarhoşun silkelendiğini duydu.
Bir an daha seri bir hareket, bir parıltı, ciğerinin üstünde
ince ve yıldırım gibi birşey hissetti. Göğsünde bir yaşlık
ve bir acı ile kolları kesildi. ‘Yuruldu, bir kadın için, bir
kadın için!” Kalabalık, tozlara akan kan, eczahane, sedye,
tatlı bir sallantı, sonra karanlık!
Feyzi, nihayetsiz, karanlık bir boşluk ve bu boşluğun
umkunda titreyen, dolaşan bir ses, bir kadın sesi hissedi­
yordu.
“Efendi beni müdafaa ettiniz!” Karanlık o kadar mu­
azzam, o kadar kesif, o kadar ebedî ki, bunu biraz itip
ziyaya çıkmak için kollarıyle saldırmak istiyor ve kımılda­
dıkça sıkı bir kemendin etlerine geçecek bir acı ile göğsü
ve kollarını tazyik ettiğini duyuyordu. Onu bu kımıldan­
maz karanlığa müthiş bir bağla bağlamışlardır. O ses, ka­
ranlığın neresinden geldiğini bilemediği ses, uzun uzun
hüviyetinin en ince tellerini çekiyor, üzerinde aşina fakat
uzak akisler yapıyor. Dimağının her zerresine garip fakat
tatlı bir İşkence ediyordu, yavaş yavaş sesin söylediği şe­
yi de kaybetti, yalnız onun benliğini tarayan, karıştıran,
zerrelerini birbirinden ayıran bir gizli kudret tahakkümü
ile onu tamamen almıştı. Hayatının muhtelif sahneleri,
birbirine münasebeti olmayan hisler, düşünceler ve
vak’alar bazen ses, bazen birer levha, bazen de dimağın­
da ve kalbinde yatan bir acı yıldırımıyla çakıp geçiyordu.
Altın Armağan TÜRK YURDU
Altık hayatında ve hüviyetinde vazıh hiçbirşey kalmamış­
tı. Bunların hepsinin karanlıkta fısıldayan, inleyen dola­
şan o hâkim ses kudretiyle bir münasebeti vardı. Her yal­
nız ve kendi ruhunda yaşayanlar gibi Feyzi’nin, bir burgu
gibi her şey üzerinde dönüp delen fikirleri, hayalleri şim­
di hariçle rabıtası tamamen kesildiği bu dakikada fasıla­
larla gelip geçtiği için daha canlı idi, bu kaçamadığı ve tu­
tamadığı, soğuk, nihayetsiz karanlık, kimsesiz ve tama­
men yalnız olan benliğinin derinlikleri idi. Ve onda her
zerresine giren o kadar yandığı halde tutamadığı bu rüz­
gâr gibi ses, bu kimdi? Şüphesiz bu sesle onun hüceyrâ-
tımn ve benliğinin bütün ensâcının örülmüş bir münase­
beti vardı.
Arada bu ses daha vazıh bir telaffuzla ve sevgili bir
aşinalıkla uzak bir ninni tekrar ediyordu. Arada da belîğ
ve müteheyyic, çaresiz bir vaziyetin verdiği azîm bir der­
di söylüyor, söylüyordu. Bu bağlı kolları, bu karanlık ve
soğuk benliği bu sese ne kadar munis ve perestişkârdı.
Bu sesin dertleri için ölmeye ne kadar yanıyordu. Fakat
kimdi bu ses? Bunun şefik, kumral bir yüzü, yumuşak
ateşleriyle elâ gözleri vardı.
İçinde birşey hıçkırdı, ve bütün vücudunu bıçakla
kesiyorlar zannetti, dalgın ve uzak bir ezan işitiyordu.
Gözleri azıcık açılmıştı. Yanında yeşil siperli bir lamba,
yüzüne magmûm bir ziya döküyordu. Büyük, beyaz bir
odada büyük beyaz bir tavana gözlerini kaldırdı. Göğsün­
de ağır, sarılmış bir ağrı ve sargı vardı. Odanın havasında­
ki bu beyazlığı koyulaştıran yeşil hüzün ziyası, hepsini bi­
raz çıplak, soğuk ve yabancı buldu. Orada bulunmasının
esbabını, hâlinin fevkalâdeliğini hiç düşünmedi. Saatler­
den beri boğuştuğu siyahlığa daha aşina idi. Gözlerin­
den sebebini bilmeden yanaklarına iki yaş yuvarlanırken,
sâkit ve müşfik bir el oda kapısını açtı. Beyaz bir pûte
içinde sarışın, ihtiyar bir hastabakıcısı ayaklarının ucuna
basarak yanına kadar geldi. Buruşuk dudaklarında, sol­
gun, mavi gözlerindeki birşey gözlerinden akmağa başla­
yan yaşları tezyit etti. Niçin bilemiyordu. Yumuşak, buru­
şuk bir el yastığını müşfik ve çabuk çekilmeyen bir te­
masla düzeltti. Şakaklarında birşey çarpıyordu. Hummalı
sesiyle seslendi:
- Anne,anne!
455
Sonra kadının, pek kulağına hoş gelen, fakat manası­
nı anlayamadığı Almanca bir cevabı karanlıkta o kadar iş­
kence eden fakat o kadar da leziz ve ruhuna âşinâ olan
sesini ürkütüyorlar zannetti. Birkaç dakika gözlerini sım­
sıkı kapadı, onu bekledi.
“Efendi, beni müdafaa ediniz!”
İçinde birşey, şimdi daha ziyade, daha azgın bir acı
ile atıldı. Bu sevgili, uzak ses bunu müdafaa edemeyecek
kadar ömründe neden küçük ve âciz olmuştu! Bu neden
bu kadar uzaktı? Ve neden asırlardan, uzun zamanlardan
beri gelmiyordu?
Camiin parmaklıkları yanından siyah örtülü bir göl­
ge kendisine doğru geldi. Bir şimşek gibi geçen bir ay­
dınlıkta siyah örtüler düşmüştü. Kumral, şefik çehresi,
yumuşak gözleriyle ruhunu, yumuşak kollarıyla göğsünü
açmıştı.
“Feyzi” dedi. O zaman hasta kollarını açıp atılmak is­
tedi. Arada ağzı rakı kokan fena yüzlü bir adam bu haya­
lin yerinde fena fena sırıtıyordu, düşündü, düşündü:
- “Senin için dövüşüyorum, anne” diyordu. Sonra fe­
na, çatlak bir ses, “Bir kadın için, bir kadın için” diye eğ­
leniyordu. Bütün canı boşalıyor, akıyordu, yorulmuştu.
Pek çok, pek nihayetsiz ve çaresiz mütehassir bir iba­
detle sevdiği birşey için nihayet ölüyordu. Bu vatanı mı
idi, siyah örtülü bir kadın mı idi? Hayır hiçbiri değil! Ka­
ranlıkta çırpınarak, karanlıkta dövüşerek sesi ve hayali
çağırıyordu.
- Ah birazıcık gel anneciğim, diye hıçkırdı. Yere dü­
şerken bir yıldırım gibi yine siyahlıklar düştü, yumuşak
bir kol başını kaldırdı. Yumuşak bir el alnının üstünde
acıyan gözlerini okşadı.
- “Senin için ölüyorum anneciğim.” diye bu son te­
masın şükranını mütevazı Ödemek istiyordu.
Feyzi ihtiyar hastabakıcının kolu üstünde, vurulan ci­
ğerlerinden göğsüne doğru kanlar akarak öldü.
Halide Edib
456
ERGENEKON
Biz Türk Han’ın beş oğluyuz.
Gök Tanrı’nın öz kuluyuz,
Beşbin yıllık bir orduyuz,
Turan yurdu durağımız!
Ak: ordumuz sola gitti.
Üç hakanlık tesis etti,
“Medi”, “Sümer- Akad”, “Hit”ti
Bu üç şanlı oymağımız!.
Birincisi Azerbaycan,
İkincisi Geldanistan,
Üçüncüsü Arz-ı Ken’ân
Fışkırdı üç kaynağımız!
Gök ordumuz sağa vardı.
Çin’i baştan başa sardı:
(Hiyong-no)lar bu Hanlar’di;
(Sed) olmadı tutağımız!
Kara ordu gitti İskit
Ülkesinde yaptı bir çit;
“Attilâ ol, ^alon’a git,”
Sözü oldu adağımız!
Kızıl ordu dağlar aştı;
Afganlaıia çok savaştı;
Bir alayı Hind’e taştı:
(Sind) oldu bir ırmağımız!
Sarı ordu tekin durdu:
Şehir yaptı, çiftlik kurdu,
Uygurların bu iç yurdu
Kaldı ana toprağımız!
TÜRK YURDU Altın Armağan
Yüce Tanrı, Oğuz Han’ı
Göndererek Türk Hakanı,
Birleştirdi beşTuran’ı...
Doğdu güneş sancağımız!
Oğuz Han’dan sonra Hanlar
Kazandılar yüce şanlar,
Bilinmekçün bu hoş anlar
Şehnâme’dir sorağımız!
Yıllar geçti: Bir an geldi.
Türk tahtına (ilhan) geldi;
Sağdan, soldan düşman geldi.
Kurtulmuştu tuzağımız!..
Verilmedi bir dem soluk.
Kanlar aktı oluk oluk;
Öldü bütün çocuk çoluk.
Han, bey, çeri, uşağımız!
Yalnız Nüküz ile Kayan
iki kızı alıp yayan
Bir sarp dağa attılar can.
Bunlar oldu kaçağımız!
Dağdan dağa hep gizlice
Yürüdüler beş-on gece.
Bir tan vakti gayet ince.
Bir iz oldu uğrağımız!
Bu iz, yolu çok uzattı;
Sonra alageyik çattı.
Bir dik yardan bizi attı;
Kanadı her bucağımız!
Altın Armağan TÜRK YURDU 457

Bir de baktık: Yeşil bir bağ! Demirciye (Bozkurt) dendi;

Her tarafı bir yüce dağ! Han tanıldı, taç giyindi;
Geniş, fakat sıkı bir ağ! Yoldan önce kendi indi:
Dedik, ne hoş bu ağımız! Sağ elinde bayrağımız!

Alageyik çayır yerdi. (Börteçine) kurdun adı.

Yavrusunu emzirirdi. (Ergenekon) yurdun adi;
Bizi gördü meme verdi... Dört yüz sene durdun, hadi!
Oldu ana kucağımız! Çık, ey yüz bin mızrağımız!

Dört yüz sene burda kaldık. Oldu sana Kaf bu eşik.

Geyik arttı, biz çoğaldık; Tarih kaldı delik deşik;
Çıkamadık; işe daldık. Artık yeter, bu taş beşik
Pek şenlendi konağımız! Oldu körpe yatağımız!

Elma, erik çoktu, yedik. Uzaklarda boş ülkeler.

Demir bulduk, örs işledik, Issız yurtlar seni bekler!
“Bir gizli yol bulsak!” dedik: işte Kıpçak, işte Kaşgar!
Dağ delerdi bıçağımız! Tâ karşıda gök dağımız!

Kurt’tan hâli iken bu yurt Tarhan Dağı gözler seni.

Birgün peyda oldu bir kurt. Tanrı, orda sözler seni.
Bir geyiğe attı avurt. Dört asırdır özler seni
Gördü çoban yamağımız! Tukin Dağda otağımız!

Kurt bir delik buldu gitti; Turan, eski toprak bize.

Bir demirci takip etti; Hind, bir altın konak bize;
Ocak yaktı, taş eritti; Çin köşkleri kışlak bize.
Açıldı yol kapağımız! Tuna boyu yaylağımız!

Büyük sevinç, büyük müjde! Yunus gibi çıktık: Hut’tan!

Bayram yaptı kentte, köyde: Büyük yurda küçük yurttan!
Torun, oğul, baba, dede. Geyik girdik, doğduk kurttan;
Büyüğümüz, ufağımız! Kılıç oldu orağımız!
458 TÜRK YURDU Altın Armağan

Sart’lık gitti, Uygurlandık; İlhan (Mokan), (Bilge) Kağan,

Soyumuzla gururlandık; Gaznevî’den (Mahmud Sultan)
Şamanlardan uğurlandık: Selçuklardan (Alparslan Han)
Pirler oldu yardağımız! Birer şanlı koçağımız!

İlk yayıldık: Beşbalığ’a ! Askerliği gördü tatsız,

Karakurum, Elmalığ’a 1 Harzem Şah’ı oldu (atsız).
Çin başladı zorbalığa, Bugün hakan, dün bir adsız:
Ezdi onu tokmağımız! Böyle kayar kızağımız!

Sağa sola gitti ordu; (Tonguz), Çin’e hakan oldu,

Hind’e Rum’a bir baş vurdu; (Hıtay) Türk’ü üryan oldu;
Altun yurtta düzen kurdu ilk düşünen (Gûr Han) oldu:
Yine eski yasağımız! “Birleşmeli ocağımız!”

Alplerimiz girdi harbe; Cengiz bunu tasarladı.

Düşmanlara attı darbe. Dört bucağa ılgarladı?
Şimal, cenup, şarka garbe Türk soyunu toparladı:
Akın etti kısrağımız! Turan oldu öz bağımız!

Türk ayağı hangi yurda Oğuz Han’dan beri mühmel

Basmışsa baş eğdi Kurd’a! Kalmış idi Büyük emel,
“Gökhan orda, Akhan burda!” Yüce dilek uzattı el.
Dedik gitti ayağımız! Ele geçti arağımız!

(Turnen) Çin’e akın etti, Gökten yüce yıldızımız!

(Efrâsiyâb) Rum’a gitti, Bir devr açtı her hızımız!
(Tomris) adı göğe yetti, Attilâ bir Kırgızımız!
(Husrev) oldu tutsağımız! Temurleng bir Kazağımız!

Teleleri, Aktürkman’ı (Fatih) aldı İstanbul’u,

Toplamıştı Soğd’un Hanı; (Babür), Hind’e eğdi yolu,
Çapul etti Eşkânyân’ı (Nadir) sarstı sağı solu...
(Sevinç) adlı soğdağımız! Oldu bir son taslağımız!
Altın Armağan
Bundan sonra talih döndü,
Yıldızımız yine söndü,
Karşımızda Rus göründü...
Kesildi yurt ortağımız!
Kırım, Kazan heder oldu!
Tuna, Kafkas beter oldu!..,
Türkistan’da neler oldu?...
işitmedi kulağımız!
Yurt girince yâd eline
(Ergenekon) oldu yine!..
Çıkmaz mı bir (Börteçine)?
Nuıianmaz mı çerağımız.,.
Gökalp
m Bin yıllık çile doldu!”
ALAGEYİK
Çocuktum, ufacıktım.
Top oynadım acıktım!
Buldum yerde bir erik.
Kaptı bir alageyik!
Geyik kaçtı ormana.
Bindim bir ak doğana;
Doğan yolu şaşırdı,
Kafdağı’ndan aşırdı...
TÜRK YURDU 459
Attı beni bir göle...
Gölden çıktım bir çöle...
Çölde buldum izini;
Koştum, tuttum dizini!
Geyik beni görünce...
Düştü büyük sevince!
Verdi bana bir elma.
Dedi: “Dinlenme, durma!
Dağdan yürü, kırdan git,
“Altınköşk”e çabuk yit.
Seni bekler ezeli...
Orda dünya güzeli!”
Bunu dedi, sır oldu.
$
îH *
Yedim sırlı elmayı.
Gördüm gizli dünyayı
Gündüz oldu geceler;
Ak sakallı cüceler.
Korkunç devler hortladı;
Cinler cirit oynadı;
460 TÜRK YURDU Altın Armağan

Kesik başlar yürürdü; Açtım bir elmas oda.

Saçlarını sürürdü; Dev şahını uykuda...

Birde baktım melekler... Gördüm, kestim başını;

Başlarında çiçekler... Dedim: “Ey ifrit, hani.

Devlere el bağlıyor! Nerde, “dünya güzeli”?

Gizli gizli ağlıyor... Dedi: “Elinde eli!”

Kılıcımı çıkardım, Döndüm, baktım bir Kırgız

Perileri kurtardım! Elbiseli güzel kız...

Kurtardığım periler, Durmuş bakar yanımda;

Adım adım geriler. Şimşek çaktı canımda!..

Kanadım açardı. Güldü, dedi: “Türk beyi!

Selâm verir kaçardı! Tanıdın mı geyiği?

* Kimse beni bu devden

* * Alamazdı, ancak sen

Az uz gittim, dolaştım:
Kaya deldin; dağ yardın.
(Altınköşk) e ulaştım.
Geldin, beni kurtardın!..

Bir kapısı açıktı.

Ah! 0 imiş anladım.
Öteki kapanıktı.
Sevincimden ağladım;

Kapalıyı açarak.
Dedim : Turan meleği!
Açığa vurdum kapak.
Türk’ün yüce dileği!

At önünde et vardı,
Yüz milyon Türk bu anda
İt ot yemez, ağlardı!
Seni bekler Turan’da!

Otu, ata yedirdim.

Haydi, çabuk varalım;
Eti, ite yedirdim;
Karanlığı yaralım!
Altın Armağan TÜRK YURDU 461

Sönük ocak canlansın, beraber doğmak, aynı kandan gelmek, aynı göğüste bü­
Yoksul ülke şanlansm!” yümek ve bî-hudud fezalarda yekdiğerini kaybettikten
sonra bu saat-i musibette buluşmuş olmak irtibatı vardı,
Derhal ruhumun sızlayan enînleri ile onun zulmetlere
İndik, iti okşadık. feryatlarını gönderen galeyanları kucaklaştılar, sarılıp
At sırtına atladık; öpüştüler ve beraber uçtular.

=1:
Geçtik nice dağ, kaya.
Geldik DemirkapTya! Hezimetler, elvâh-ı dilhıraşıyla, kandan, ölümden,
girye ve nâleden müteşekkil mahûf alayını sürükleyerek
tevâlî etmiş; ve bütün Türklük, tali-i meş’ûmunun belâ ve
Kapanması çok yıldı: âfet yağdıran semâ-yı muzliminden düşen sâika altında
“Açıl!” dedim açıldı! yüksek nâsiyesini eğmeyerek sabûr gözlerini kırpmaya­
rak, polat ruhu titremeyerek, necib bir sükût içinde inkı-
raz-ı âmâline, iflâs-ı hayaline şahit olmuş idi.
Yol verince gizli y u rt..
Evimin arkasında, hattın üzerinden, bir ümide koşan
Aldı bizi bir Bozkurt.. asker kıt’alarını müteakip, bir tecelî-i bî-rahmın kasırgala­
rından kırılanlar, yuvasını, toprağını, ecdadının mezarını,
Kafdağı’ndan geçirdi, mevcudiyetinin ocağını, bütün mazi ve istikbalini müthiş
bir kâbusun ka’rine atarak hakikate üryan bir gölge şek­
Türk iline getirdi!
linde çıkan muhacirler; gözlerinde yaşlar dökülmüş ana­
larla boğazlarına bir türlü kopamayan bir ukde tıkılmış
Gökalp babalar, sarı benizlerinde bir daha silinmeyecek kadar
derin dalgalarıyla vahşî bir hayretin nikahını taşıyan ço­
cuklar, nihayet yaralılar, hastalar, ve daha sonra ölüler,
takım takım, alay alay dönmüşlerdi. Bî-nihaye katarlar, gi­
denlerle gelenlerden, koca bir memleketin bu kenarda
çırpınan medd ü cezrinden, ümit ve hayal emvacını ser­
mek İstedikçe bî-insaf bir hevâ-yı kaderin önünden ye’s
Hatırat ve Tahassüsat’im
ve hırmânla dönen bir deryanın telâtüm- i cidâlinden
mürekkep bir manzara-i devvâre şeklinde hattın üzerin­
TÜRK SESİ den akıp geçmişlerdi. Ve bu yüz binlerce insan, insaniye­
Ayastafanos: Kânûnıevvel 1328 te mukadder olabilen en müthiş dakikayı geçiren bu mü-
hîb kütle-i beşer güya mahûf bir âfetin rüyasına ait zilâl-i
mebhûte İdi ki en vahşî bir matemi bir kelime-i şikâyet
Edâ-yı vahşetine, garabet-i elhânma rağmen bu sese ref etmeksizin, bir nevha-i tazallüm çıkarmaksızın vakur
derhal âşinâ çıktım. Hüviyet-ı ırkıyemin tâ menbaına ka­ ve ulvî bir sükût içinde yaşıyordu. Âlâm ve mesâlble, ve
dar çıkan bir istînâs ile, asâr ve ensâlin bî-nihaye silsile­ âfât ile muhammer Tük ruhu tevekkül ve tahammülün­
sinden yükselerek tarihin derin ufuklarına uçan bir hiss- den, o ölümlerin bile fevkinde yüzen miknet-i kibarâne-
i muarefe ile hemen ilk ihtizâzından anladım ki bu sesle sinden bir nebze kaybetmeyerek feragata, sabır ve intiza­
Türklüğümün arasında, mecruh ve müteellem Türklüğü­ ra müntehî felsefesiyle dişleri kilitlenmiş, dudakları basıl­
mün arasında bir uhuvvet var; bu dakikada ağlayan yüre­
mış, sâkit duruyordu.
ğimle bu sesin feryad-ı şikâyetinde, asırlarca evvele ait bir
462 TÜRK YURDU
Bir gün katarlara bir vakfe geldi, ve devam etmedi,
Güya memleketin mevcudiyeti, hayat ile memat arasında
bir nokta-i muallakıyete asıldı ve daha sonra köy akın
akın enkaz-ı harb ile dolarken hattın üzerine kırmızı hi­
lâlleriyle bir dizi araba getirdiler. Evimle ikinci hat arasın­
da kana boyanmış ay parçalarıyla harbin künh-i hikmeti­
ni takrir eden bir duvar yükselmiş oldu.
Hilâl-i Ahmer’in bu arabalarını bekleyen neferler
içinde bilhassa biri vardı ki nazar-i dikkatimi celbetmiş
idi. Köyün kırlarını, tehî evlerini döven kış rüzgârlarının
altında onu serseriyâne seyranlarda gördüm. Gözlerinde
daima düşünen bir hülya, geniş alnıyla dolgun yanakla­
rında geceleri parıldamak lâzım gelen bir lem’a vardı. Bir
gün ona elleri arkasından, dudaklarının arasından bir kü­
çük şimşir dalı sallanarak, gözleri sabit bir nazarla ileri di­
kilmiş, tesadüf ettim.
Bu şair miydi?
Belki... Fakat her şeyden evvel bir Türk çocuğuydu.
Öyle vakur bir vaz u tavrı vardı ki nefer elbisesinin altın­
da onu bir hevâ-yı serdarâne ile ihata eder gibiydi. Belliy­
di ki bu Türk çocuğunun kanı, köyünün iki kaya arasın­
dan akan saf ve berrak suyuna benzerdi, ona bir çamur
katresi karışmamıştı.
Aldanmadığına emin olan bir hisle hükmettim ki ge­
cenin arasından gelip beni bulan, matemi alıp beraber
uzak bir ufka uçuran ses onun sesiydi.
Bugün, yine bir haber-i elimle bitmiş idi. Yine köyün
boş evlerinin, câbecâ beyaz sırtlarını rüzgârlara karşı şişi­
ren çadırların, batak çamurlarıyla yayılan kabirlerinin, ür­
yan ve cılız kollarını kaldıran ağaçlarının üzerine yıldızsız
bir gecenin koyu gölgesi yarın için azîm bir sual-i endişe-
nâkin çengal-i kasvetini takmış idi.
Odamın cam kapısını açmış, şehnişîne çıkmış idim;
şakaklarımın, göğsümün, gözlerimin, bütün bu söndürü-
lemeyen bir ateşle yanan şeylerin soğuk bir hava teması­
na ihtiyacı vardı. Etrafımda gecenin her şeyi silen, örten,
boğan siyahlıklarının içinde gözlerimin delip geçmek is­
teyen, bu zulmetleri yarıp aşmağa çalışan bir cehd-i nev-
mîdânesi, ruhumun leyle-i ızdırabın nefsini dinleyen,
onun esrar u hafâyâsını koklayan bir endişesi vardı.
Altın Armağan
Köy, ölmüş bir havanın müncemid sükûnu içinde
sinmiş, gömülmüş gibiydi; yalnız fenerin gâh u bîgâh ıs­
lak toprakları, evlerin cephe ve duvarını yalayıp kaçan, ve
tâ ileride denizin uzaklıklarında kaybolup söndükten
sonra tekrar açılan gözü vardı.
Birden bir ses, bu sükûtu bir hançer darbesiyle bitir­
di. Serapa titredim, o kadar vahşî ve o kadar munisti, gü­
ya müthiş bir sar’a ra’şesi içinde benliğimin a’mâkından
bir b a ş^ benliğimin çıktığını duydum. Onun ne nağmâ-
tı, ne terennümâtı vardı; bu, düz, güya safha safha çelik
hâlinde çıkan ve öylece kıvrılmadan, eğrilmeden yayılan
birşeydi. Ne söylüyordu, bunu fark etmek mümkün de­
ğildi; bir kelimesini bile anlamıyordum, fakat edâ ve miş-
vârında evvelce uzun uzun gezilip görülmüş, yaşanıp se­
vilmiş âlemlerin tâ o nâr-ı mevcudiyetimde irtiâşâtı teker­
rür eden sürûd ve mezamirini dinliyordum; ve ani bir
tayy-ı mekân ve zaman içinde, bî-inhinâ bir menşûr-ı ha­
yal arasından Türk illerini, gittikçe açılan ve gittikçe o ge­
niş ve güzel yurdu bağrına basa basa kucaklayan hayali­
min kollarında yüksek başları düşük dağlan, metruk ye­
şil kırları, öksüz köyleri görüyor ve bütün tarihin elvâh-ı
sefalet ve zücretini hissediyordum. Tagannîsinin düzlü­
ğüne, ne bir şakraklığın, ne bir kıvraklığın inhinâları gel­
meyen bu seste öyle bir genişlik vardı ki onda asırlarca
kişver-güşâlıkla, cihangirlikle, hükümdarlıkla me’lûf bir
ırkın hiçbir musibetle, hiçbir sâika ile yıkılamayan, ne ka­
dar düşerse sükûtundan o kadar asaletle yükselen bir
azameti duyuluyordu. Bu ses o seslerden biri idi ki cema­
atlere, dağlara, ufuklara söylemek için yaratılmıştı, ve, bu
gece güya zulmetleri açmak isteyen bir kuvvetle, her dal­
gası yuvarlandıkça bir zulmet tabakasını depretip oynata­
rak cemaatlere ağlayan, dağları selâmlayan, ufuklara itâb
eden sayhâtini salıveriyordu.
Bu neşideyi nereden getirmişti; her türlü kavaidin
fevkine çıkan, bütün musikileri istihkar eden, fakat ulvî
bir vahşetle her lahmnda bir garabetin ruhu sarsıcı, asabı
hırpalayıcı bir tesir-i belâgatı haykıran bu feryat hangi bir
Türk köyünün nasıl bir türküsüydü; Bunu tayin ede­
mem. Fakat düzlüğünün, câbecâ bir enîn içinde boğuk
nakaratına refakat eden yeknasekisinin içinde, uzun
uzun fasılalarla, her mevcesi uçtukça derin bir nefes-i
elem ala ala yuvarlanıp giderken öyle servetdar efkâr, öy­
le renk renk hissiyât oluyordu ki her kelimesinde, o fark
edilmeyen kelimelerinin her birinde bir başka mana-yı
matem inleyen bir kaside-i melâmet hükmünü alıyordu.
Altın Armağan TÜRK YURDU
Onu hayalen görüyordum. O da, günün mesmum te-
siratından sonra uyuyamamış olacaktı; ve arabasının ka­
pısını soğuk havalara açarak başı kenara dayanmış, ba­
cakları sallanarak gözleri karanlığın içinde, kalbi biçare
saf ve sade kalbi pek tahlil olunamamış, pek ehemmiyet
ve vehameti anlaşılamamış bir ceriha ile sızlayarak, etra­
fında melûl ve şikeste efsürde ve bitab, hasta ve melûl ge­
çen kardeşleri, sonra daha ötede, yanmış köyleri, yıkıl­
mış evleri, çiğnenmiş tarlaları düşünerek ve nihayet ha­
yalinin bir tayarân-ı gayr-ı ihtiyarîsiyle, kendi köyünün ağ­
layan analarıyla çocuklarını, düşünen dullarıyla nişanlıla­
rını görerek taşmış idi.
Basit ve sade neşîdesinin içinde bunların hepsine ay­
rı ayrı ifadelerle mersiyeler söyleyen, giryeler serpen, se­
lâmlar yollayan gayr-ı kabil-i tayin bir belâgat vardı ki bu
yek-tarz ve yek-edâ neşîdenin yalnız ruhundan çıkan bir
tenevvüle vakit vakit bir lisan-ı muhteşem oluyordu.
Bazen uzun bir nâle gibiydi ki gecenin enfâs-ı şeâme-
ti üzerine ağır bir setre-i matemin dâmânı şeklinde bati
bir imtidad ile serilip geriliyordu; bazen tiz ve can-şikâf
bir feryat kesilerek etrafını yırtıyor, güya tutunacak bir
zirve-i ümîd, bu siyahlıkların arasında sinecek bir kuşe-i
sebzîn arıyormuşçasına geçiyordu; kaçan bir şule-i eme­
lin silinen bir leb-i ihtişamın etrafında çırpınır halecanla-
rı vardı; bir saniye boğulmuş bir nevha-ı elem şeklinde,
hemen el uzatılırsa tutuluverecekmiş vehmini veren bir
uçuşla irkilerek şuracıkta muallak dururken nagehan hıç-
kıra hıçkıra kaçıyor ve tâ ileride zıll-i siyahî dikili minare­
yi tavaf ederek düğümleniyordu.
Elhan-ı bî-güftesinin arasında bu kaside-i şekva, ge­
cenin zulâm-ı bî-insafından, âfakın lâkaydi-i eb’adından,
bütün yıldızlarını söndürerek etrafa yalnız sis ve bulut yı­
ğan bu semanın sükût-1 siyahından, bazen bir itab ve ser­
zeniş, bazen müşteki ve nâlişkâr suallerle çarpıyordu; ve
bu suallerine biçare ruh-i hicranzedesinin acılarını, sızıla­
rını koyuyor; dakikadan dakikaya tehevvürlerle etrafı
kamçılayan isyanları, sonra birden meftûr ve me’yûs sü­
rüklenen, müsterhamâne İniltilerinin doğuşlarıyla sönen
keselânları oluyordu.
Mevcudiyet-i hassâsemi mas eden bir tesirin behtiy-
le donmuş gibiydim; bu ses bütün Türklüğün sesiydi;
Türklüğün tarihinden; tahinden asâr ve şuûnun zulm-i
bî-fasılasından, bî-insaf bir takib-i muhrible hayatını ke­
miren mukadderat-ı sefalet ve musibetten, gecelere.
463
ufuklara, semalara haykıra haykıra hicran ve hüsran oku­
yan uzun bir fıhrls muahezatının figanlarını hançereden
ve itabıydı. Ve her lahn-ı elemi bittikçe neferatının güya
teselliyetyâb olmuş, ulvî bir feragatin sükûnu içinde feve­
ranları tevakkuf etmiş zannedilen asûde kararı, kim bilir
bütün terennüm ettiği elvâh-ı mahûfenin ortasında he­
nüz ümide benzeyen bir kûşe bularak; oraya kasırgasız,
fırtınasız bir mersaye sokulurcasına, yavaş, yavaş, mülâye-
met ve nevazişle, uyuyanları uyandırmamak isteyen bir
seyelân ile sokuluyordu.
O kûşeyi ben de görüyordum; Türk ilinin uzak bir
yurdunda o baba ile anayı, o genç gelini ben de görüyor­
dum; fakat şu dakikada onlar da uyumuyor ve belki bu
sesi onlar da kalplerinde, kalplerinin ihtizaz-ı târında işi­
tiyorlardı.
Birden sustu. Ağlıyor muydu?... Ötekilerde, o uzak
yurtta bekleyenler de bu dakikada ağlıyorlar mıydı?...
Başımı iki ellerimin içine aldım, ve şu anda hayatımın
en derinden gelen yaşlarıyla uzun uzun, kana kana, duya
duya ağladım.
Uşakîzade: Halid Ziya
OC
1
Garip garip boynumuzu büken yüce dert için
Akıttığın acı yaşlar ne iyi
Bir tohumdur; âh, onları sildiğin
Ucu sırma işleme çevreyi
Sakın ne at, ey kardeşim, ne yıka!
Sok koynuna, yüreğinin ateşiyle ısınsın.
Bu hararet o tohuma can verir;
Çok geçmeden bir gün gelir bakarsın.
Yavaş yavaş filizlenir, yeşerir...
Âh, o zaman pek mukaddes pek başka
464 TÜRK YURDU Altın Armağan

Bir duygunun yeşil dalı çiçeğin açar içinde.
O çiçeğin rengi kandan kızıldır;
Yaprakları mezarlıklar içinde
Dolaşırken bizi saran o ağır
Hava gibi, ölüm kokar, kan kokar.
Ölüm ve kan... İşte seni kurtaracak bir silâh!
Bir gün akşam oldu, fakat yarın var.
Sen secdeye kapanırken düşün, âh.
Nice ulu camilerde çan çalar,
Nice billûr ırmaklarda kan akar...
23 Nisan 1329
- 2 -
Şimdi artık ne mülk var, ne ezan.
İki yüze yakın cami, yirmi iki medrese
At bağlandı, put takıldı, oldu ahır, kilise.
Ne kadar çok, ne kadar çok kız, kızan
Bulgarların dudağıyla kirlendi;
Yüce İslâm namusunu yaktı kirli kucaklar.
Camilerde şarap içip tepinirken alçaklar
Açlığından herkes ekmek dilendi.
Toprakları şehit kanı suladı.
Ot çiğnerken, ağaç yerken hasta, cansız askerler,
Ev basarak para çalan, kan sömüren her nefer
Bileğine bir sırma saç doladı...

Âh kardeşim, Edirne’yi unutma!

Sultan Murad cennette döğünüyor bu hâle.
Güzel göğsü üç ırmağın uğrağı.
Lala Şahin yüreğini dağlıyor,
Her birinin suyu şehit kam kokan bir kevser;
Mimar Sinan için için ağlıyor...
Her ne eksen altın verir toprağı;
Âh bu kadar sefil olmak gelir miydi hayale!
Onun yaşil bağlarına cennet diyor şairler...

Beş buçuk ay göğüs gerdi, namusunu korudu.

İmparator Adriye’nin yapısı,
Sürü sürü tepeledi Bulgar’ı;
Âl-i Osman hakanları elleriyle süslenmiş,
Teslim oldu; fakat alnı yukarı.
Pâyitahtın Avrupa’ya kapısı,
Sen alçaksın, ey kardeşim, unutursan “bu yurd”u.
Çelik gibi kalelerle kilitlenmiş gizlenmiş.

Sakın sakın Edirne’yi unutma;

Bundan beş yüz altmış sekiz yıl evvel
Öç almanın vakti gelir, sen kinini uyutma!..
Lala Şahin, arkasında gözü yılmaz bir ordu.
Onu aldı düşmanlardan; bu güzel
Devletin doksan sene tahtı orda kuruldu. 23 Nisan 1329

Orda yedi padişahın sarayı; Celâl Sahir

Cuma günü, ezan sesi göğe akın ederken.

Ulu hakan at üstünde camiine giderken
Hep melekler seyrederdi alayı...
Altın Armağan
BOZGUN
- Mahbeste -
Müslümam, Türk’ü düşman sürümüş
“Altın Dağ” üstünü duman bürümüş
Ruhlarla melekler ufka yürümüş;
Başını çevirip bakan kalmamış,
Tanrı korkusunu duyan kalmamış:
Ağla, gözüm, ağla! Hicran yaraşır.
Vatansız erkeğe, zindan yaraşır!
“Hak güneşi” midir karşımda batan?
Nazlı ninem midir yerlerde yatan?
“Sen misin sen misin ey garip vatan?”
Ellere satılmış ırzın, yaşmağın,
Harap edilmiş otağın, bağın,
Ağla, gözüm, ağla! Hicran yaraşır.
Erkeksiz vatana düşman yaraşır.
Ey öksüz ocağım! Zavallı ana!
Kıydılar mı sana? Kıymadan cana...
Kara mı sürüldü eski bir şana?
Rabb’in mekânına sanem asılmış,
Benim beyaz alnıma neler yazılmış!
Ağla, gözüm, ağla, figan yaraşır,
Kaygusuz imana hüsran yaraşır!
Ne ettiler sana, ne oldu bana
Kulağımı verdim vurulan çana
Bir gariplik geldi çöktü her yana;
İslâm diyarında Kur’an ağlıyor,
Kur’an’ı başında, Turan ağlıyor:
Ağla, gözüm, ağla! Figan yaraşır,
Bülbülsüz bağına hazan yaraşır!
TÜRK YURDU 465
Rumeli tutuştu, vatan dağıldı
- Türk kuzularına altın ağıldı -
Can memelerinden kanlar sağıldı
Kucağını açıp saran nerede?
Ertuğrul’un oğlu Osman nerede?
Ağla, gözüm, ağla! Hicran yaraşır,
Goncasız bülbüle figan yaraşır!
Utan ey Türk oğlu, halinden utan:
Bunu mu diledi senden Kayı Han?
Böyle mi emretti ulu Yaradan?
Hüdavendigâr’ı soran yok mudur?
Fatih türbesine varan yok mudur?
Ağla, gözüm, ağla! Hicran yaraşır.
Kurumuş sineye al kan yaraşır!
Mabetler değişmiş, atılmış kitap!
Ne hanuman kalmış ne de bir ahbap!
Sahi mi katılmış zemzeme şarap?
Kalmamış mı duyan, ağlayan, ölen?
Her tarafı sarmış, sevinen gülen:
Ağla, gözüm, ağla! Figan yaraşır,
Kör olası göze tuğyân yaraşır!
Akan sularından kanlar çağlıyor.
Tutmayın ocaklar vicdan dağlıyor.
Çoluk, çocuk, gelin, civan ağlıyor.
Düşman bayrağını yırtan ararım.
Namus ocağını kuran ararım.
Ağla, gözüm, ağla! Figan yaraşır,
İmansız cihana tufan yaraşır!
Aka Gündüz
466 TÜRK YURDU Altın Armağan

ŞARKIN UFUKLARI zayıf efendinin dediği gibi “Her memleket başkalarının

yeniliklerini taklit ile başladığı intizama kendisinin eskile­
rini tahkik ile nihayet verir. Bu halde bir zamanki mukal­
Daldım gözünde vehm uyuyan susmuş ufkuna litler, sonra muhakkak ölürler.”
Ey Şark, kanmadın mı asırlarca uykuna?... Mazi ve hâlde Türklüğü, yani kendimizi tedkik ve
tahkik etmek heveslileri, İstanbul’da yarım asır evvel de
Hâlâ huşûa kubbeler en hisli bir penâh, varmış; Mustafa Celâleddin Beyin “Eski ve Yeni Türkler”
adlı Fransızca bir eseri şimdi gözümün önünde duru-
Hâlâ minarelerde tevekkül diyen bir âh, yor(i). Lâkin, Türkler payitahtında Türkologlar zümresi­
Hâlâ saçaklarında güler baykuş evlerin. nin tezahürü yirmi, yirmi beş sene muahhardır: “Son za­
Hâlâ köpek enînleri serper sokakta kin. manlarda, İstanbul’da Türk milliyetini arzu eden bir mah-
fel, siyasî olmaktan ziyade İlmî bir mahfel teşekkül etti.
Hâlâ hurâfeler yaşatır her çürük kafes.
Bu mahfelin teşekkülünde, OsmanlIlarla Almanların mü­
Hâlâ beşik gıcırtısı, hâlâ o tozlu ses... nasebeti artmasının. Alman lisanına ve bâhusus Almanla­
rın ulûm-ı tarihiye ve lisaniye hakkındaki tedkikatına
Türk gençlerinin âgâh olmasının hayli tesiri olmuştur, sa­
Yükselmeyen tazarruun ey Şark bitmiyor,
nıyorum. Çünkü bu genç mahfelde, Fransız muakkible-
“Hayyün ale’l-felâh” mı gökler işitmiyor... rinde olduğu gibi hafif Declamatoire edebiyat ve siyasi-
yâttan ziyade ketûmâne. Sabûrâne, müdekkikâne elde
edilmiş bir ilm-i metin mevcuttur. Şemseddin Sami,
Sönsün fezâlarında sükûn işleyen seher.
Türkçe şiirler müellif-i muhteremi, Necib Âsim, Veled
Dönsün zeminlerinde isyâna secdeler. Çelebi bu mahfelin göze görünen azası olup, “İkdam” bir
Diz çökmesin sağır göğe öksüz duaların. dereceye kadar mürevvic-i efkârlardır.”(2) Şu bahsettiği­
miz zamandan 1310-1315 senelerinden beri, Türkler ara­
Yaksın bütün ufukları artık belâların.
sında Türklük tedkikatı, fasılasız değil, fakat daima art­
Her zulmü, kahrı boğmaya bir parça kan yeter; mak üzere devam etmektedir. Hele İnkılâbı müteakip,
Ey Şark uyan, yeter, yeter ey Şark, uyan yeter!. bu yoldaki mesai birden bire birkaç misli arttı. Necib
Âsim Bey, Veled Çelebi Efendi gibi emektarlara bazı genç
meslektaşlar iltihak ederek, 1324 senesi kânûmevveli
Ali Canih evahirinde “Türk Derneği” adlı bir cemiyet tesis ettiler.
“Cemiyetin maksadı, Türk diye anılan bütün kavimlerin
mazi ve hâldeki âsâr, efal, ahval-ı muhitini öğrenmeye ve
öğretmeye çalışmaktı.”(3) Türklük fikri Osmanlı Türkleri
TÜRKLÜK arasında gittikçe dağılarak ve kuvvetleşerek, İstanbul’u
ve vilâyet matbuatının bir kısmını kendine çekti. İstan­
Nihayet sıra Türklüğe de geldi. Zaten insanlar uzak­ bul’un “Türk Yurdu”, Selânik’in “Genç Kalemler’!”, Ma-
lardan, yabancılardan başlar, yavaş yavaş kendilerine, nastır’ın “Yeni Fikir’i”, Üsküp’ün ‘Veni Mekteb’i”, şimdi
nefslerine rücû ederler. Sokrat zuhur etmeden evvel masamın üzerinde bulundukları için, bu matbuattan ilk
gökte yıldız sayan birçok filozoflar gelip geçmişlerdi. Mil­ önce hatırıma gelenlerdir. Gündelik ve haftalık cerideler­
lî edibimiz Ahmed Hikmet Beyin “Yarayı Kanatan”ında den “Tanin”, “Tercüman-ı Hakikat”, Sırat-ı Mustakîm”,

(1) Les T urcs a n d e n s e t m o d e r n e s - par M ou stap h a D jelaled din. - C on stan tin op le, “Im prim erie du C ourrier d ’O rient." - 1869.

(2) “Ü ç Tarz-ı S iyaset” - Sayfa 11,

(3) “Türk D e r n e ğ i N izâ m n â m esi” - M adde 2.

Altın Armağan
“Çığır” ve “Hikmet” bazı hususiyetleri olmakla beraber,
esasen Türklük fikrine hâdimdirler. Osmanlı-Türk edebi­
yatında, OsmanlIların alelumûm fikrî terekkiyatında bü­
yük bir mevki tutan “Servet-i Fünun”un “Türk Yurdu”na
ibraz ettiği hüsn-i kabul bu mühim mecmuanın da Türk­
lük fikrine hiç muhalif olmadığını gösterir.
“Türklük” daha sarih ve maruf bir tabir ilp “Türk âle­
mi” neresidir? Bu satırları yazan, bir zaman halk karşısın­
da Türklükten bahsederken, Türk âlemini şöyle tarif et­
miştir “EslçUdunya yarım küresini göz önüne getiriniz.
Orada üç kıt’a vardır. Garb-ı şimalîye tesadüf eden ve yır-'
tık paçavraya benzeyen kısmını koparıp atıverin; cenub-ı
garbîdeki üç köşeli som ve ağır kıt’ayı da insanların zayıf
kollarıyla kazdıkları kanal çizgisinden büküp koparıverin;
sağ taraf aşağısında sarkan üç dört çıkıntıyı yontun... O
vakit eski dünyanın asıl gövdesi kalır. İşte bu gövde tama­
men Türk yeri, bizim mal-ı mevrûsumuzdur.ü)
Türk yerinde acaba ne kadar Türk yaşıyor? Bu suale
kati bir cevap bulmak hayli müşküldür. Türklüğün en ça­
lışkan muharrirlerinden Agayef Ahmed Bey Türklerin
aded-i nüfusunu yetmiş, seksen milyon tahmin eder. Os­
manlI Türkleri tarafından yazılmış coğrafya ve istatistik
kitap ve levhalarında, Türklerin miktarını gösterir sarih
ve kati hiçbir malûmata tesadüf olunmaz. Şemseddin Sa­
mi Beyin “Kamûsü1-A1âm”ında irâe ettiği 26 milyon, 23
sene ihtiyarlamış olduktan başka, yazıldığı zamanda bile
miktar-ı hakikîden aşağı idi. Zira Sami Bey merhum Rus­
ya Türklerini 10 milyon raddelerinde tahmin ettiği halde,
gayr-ı Rusların miktarını daima eksiltmeye meyyal olan
Rus resmî istatistikleri, aynı tarihte Rusya Türklerinin
miktarını 13 milyondan fazla göstermektedir. Türklerin
en çok bulundukları Rusya’da, aded-i nüfusları resmî Rus
istatistiklerine nazaran 18,5 milyondur. Osmanlı Türkleri
10-12 milyon tahmin olunur. Azerbaycan’da üç, Afganis­
tan’da 5, Şarkî Türkistan’la Çin’in diğer akşamında 6-7
milyon Türk vardır. Şu hesaba göre, Asya ve Avrupa’daki
Müslüman Türklerin miktarı 45 milyon demektir. Bu
adet, Türklerin hakikî miktarından dûn olabilir, fakat as­
la fazla değildir.
45, 50 milyonluk bu azîm kütle Osmanlı Türkleri,
Azerî (Kafkas) Türkleri, Kırım Türkleri, Şimal Türkleri ve
(1 ) “R usya’da Sakin T ürklerin Hayat-ı M ed en iye, Fikriye v e Siyasiyelerine D air Bir K on ferans” "Sırat-ı Mustakîm” cild 2, sahife 201,
TÜRK YURDU 467
Şark Türkleri (Kazakistan, asıl Türkistan ve Şarkî Türkis­
tan) denilen beş zümrenin terkibinden hasıl olur. Nüfus­
ları hayli çok, oturdukları arazi geniş, ve umumiyetle
münbit ve zengin olduğu halde Türkler, maarif, iktisat ve
siyaset cihetinden Avrupa kavimleri gibi terakkî edeme­
diler. Yakın zamanlara kadar, Türk dünyasına hâkim olan
efkâr, kurûn-ı vustâî kaldı. Faallyet-i iktisadiye AvrupalIla­
rın büyük istihsal ve büyük ticaret derecelerine yüksele­
medi, Fikren, ilmen, iktisaden terakkî edememek, daha
doğrusu beşeriyetin tarakkî-i hareket-i umûmiyesinde
geri kalmak, daima cezayı müstelzimdir: Türklük siyasî
hâkimiyetini kaybetti; birkaç asır evvel bütün Şark, Türk­
lerin taht-ı hâkimiyetinde iken, yirminci asr-ı milâdî ihti­
dasında az çok müstakil yalnız bir Osmanlı Türk hakanlı­
ğı kalmıştı,
Hâkimiyet-i siyasiyenin tezelzül ve ziyâı, diğer bazı
avâmille birlikte 19’uncu asr-ı milâdînin nısf-ı evvelinden
itibaren, Türklere bir darbe-i ikaz olmuştur; bunun üze­
rine Türkler yavaş, yavaş kımıldanmaya başladılar. Bu ha­
reketi, elyevm Türk zümrelerinin hepsinde görürüz. İlk
önce OsmanlIlar intibah eseri göstererek harekete geldi­
ler; sonra sırasıyla Kafkas, Kırım ve Osmanlı Türkleri bu
harekete iştirak eylediler; en sona kalanlar. Şark Türkleri
oldu.
Türklüğün bu hareket-i terakkî-perverânesi, bir kıs­
mı olduğu âlem-i İslâmın son hareket-i umûmiyesiyle alâ­
kadardır. Garp ile şark arasında müşâhebet arayanlar,
Türk-İslâm âleminin son asırdaki hareketini, Avrupa’nın
“İntibah ve Teceddüt=Renaissance et Reformation” dev­
rine benzetmek isterler. Filvaki, âlem-i İslâmın en mede­
nî ve mütefekkir merkezlerinde, hayat ve dünyayı oldu­
ğu gibi görmek, iskolastikten kurtulmak, iyi ve tamam ya­
şayarak haricin müstevlilerine esir olmamak ve bunun
için de İslâmî bilâhere konmuş ve üşüşmüş yabancı ve
tüfeyli maddelerden kurtarıp sâfıyet-i asliyesine irca eyle­
mek gibi arzular, fikrî cereyanlar vardır.
Avrupa’da milliyetlerin tesisine “Rönesans ve Refor-
masyon”un küllî tesir ve hizmetleri olmuştu: Eski Yunan
ve Roma’yı taklitle başlayan edebiyat ve sanayi pek çabuk
millî bir şekle girmiş, (Luther) teceddüd-i diniyenin sağ­
lam temelini atmak için İncil’i halk diline, Almancaya ter­
cüme etmişti. Âlem-i İslâmın bugün şahidi olduğumuz
468 TÜRK YURDU Altın Armağan

inkılâbâtında “intibah” ve “teceddüd”ü andırır fikir cere­
yanlarıyla beraber, milliyet fikri ve hissinin gittikçe müte-
zayid bir kuvvet ve şiddet iktisap ettiğini görmemek ka­
bil olmaz. Din-i İslâmla mütedeyyin akvamın cümlesinde
ve binaenaleyh Türklerde de artık “Marifet-i Kavmi-
ye=Conscience Nationale” hâsıl olmak üzeredir.
Türklerde marifet-i kavmiyenin husûlü, bir taraftan,
“Reformasyon” arzusuyla diğer taraftan da Ahmed Beyin
pek doğru gördüğü vecihle Garp efkârının ve daha sahih
bir tabir ile Avrupa medeniyetinin tesiri neticesidir; İsko-
lastikten kurtulmak ihtiyacı Müslüman mektep ve med­
reselerini, Müslüman kitaplarını Araplıktan Türkleştirdi,
Türkçeleştirdi, millileştirdi; hutbelerin, Kur’an-ı Kerîm’in
Türkçeye tercümesini icap ettirdKü, - Aynı zamanda,
“Milliyet asrı” denilen 19’uncu asr-ı milâdînin, Garpten
Şarka yürüyen fikrî hücumları da Şark kavimlerini ve bi­
naenaleyh Türkleri, az sarsmadı; onlar da milliyetlerini,
temsil etmek üzere bulunan kuvvetlerin zîr-i tahakkü­
münden kurtarmak, hatta günün birinde Avrupa millet­
lerinin yaptığı gibi parçalarını toplayıp birleştirmek mu­
kaddes ve ulvî emelinin kalplerinde çırpındığım duyma­
ya başladılar.
Lâkin Türk milletinin marifet-i kavmiyesinin husulü­
ne en ziyade tesir eden âmil, fikrî olmaktan ziyade mad­
dî, İktisadî olsa gerektir; zaten diğer milletlerin marifet-i
kavmiyesi de fikrî âmillerden ziyade İktisadî, âmillerin
netice-i tesirâtıdır. Fennî keşiflerden doğan büyük istih­
saller devr-i İktisadîsi, Avrupa heyet-i içtimalyelerinin hâ­
kimiyeti mevkiine sınıfı mütevassıtî (burjuvaziyi getirdi.
Mütevassıt sınıfın maddî menafiî, milliyetlerin tavaffuk ve
temyizini icap ettirir. Geçen asr-i milâdîde Avrupa kavim­
ler!, kendi milliyetlerine vâzıh ve kati hudutlar çizip, ay­
nı milliyetin iktisardî menafiini gümrük duvarları ile sıkış­
tırarak kara, su ve demir yollarıyla bağlayıp pekleştirmek­
te iken, bütün Türk âlemi, din ve dil birliğinden gayrı hiç­
bir rabıtasız küçük küçük beylikler, hanlıklar, şehirler ve
nadiren padişahlıklar hâlinde yaşıyorlardı, Avrupa kavim-
leri Türk âlemini baştan iktisaden ve kısm-ı azamim da si-
yaseten hüküm ve idareleri altına aldıktan sonra, beyle­
rin, hanların çoğu siyaseten Avrupa’dan kalktı. Avrupalı
sanatkâr ve tacirler Türk yerine üşüşerek, yerli mamûlât
makamına fabrika emtiası getirdiler ve evvelden köylere,
kasabalara kâfi geldiği halde, fabrikalara karşı vücudunu
müdafaa edemeyen el tezgâhları mahvoldu, gitti, Avrupa
medeniyeti, arkasına takarak bin türlü zevk ve sefahat es­
babını beraber getirmiş ve bunlara sarfolunmak üzere
sağlam rehin mukabilinde kolayca akçe ikraz eden ban­
kaları getirmeyi de unutmamıştı. Taç ve tahtlarını, hü­
küm ve nüfûz-ı siyasîlerini Avrupa gülle ve kurşunları al­
tında kaybeden hanlar, beyler ve bunların evlâd ve ahfa­
dı, emlâk ve emvallerini de Avrupa hayatını hakkıyla tat­
mak için, kendi arzularıyla ellerinden çıkardılar; ve böy-
lece iktisaden ve içtimaen de yok olacak dereceye geldi­
ler; mahkûm Türk illerinde, Türk altın suyak ve ak suyak-
ları (hanzade ve asilzadeleri) ehemmiyet-i içtimaiyesini
hiç muhafaza edemedi. Lâkin mahkûm Türk memleket­
lerinde, Türk şehirlerinin küçük esnafı, ustaları ve köylü
rençberleri arasında gözü açık ve işgüzar olanlardan, Av­
rupalIların gelmesiyle elden kaçan küçük sanayi ve imâ-
lât ve küçük ticaret yerine, AvrupalIlardan gördükleri ye­
ni usûl sanayi ve ticareti icraya kalkışanları bulundu; Av­
rupalIların temin ettikleri asayiş ile tesis ettikleri vesait-İ
nakliye bu nevi teşebbüsleri ve teşebbüslerin muvaffaki­
yetini teshîl ediyordu. İşte bu suretle Türk âleminde ye­
ni bir İçtimaî kuvvet, zengin bir burjuvazi (mutavassıt sı­
nıf) peyda oldu. Şimal ve Azerbaycan Türklerinin en mü­
him merkezleri olan Kazan, Orenburg ve Bakü şehirleri­
nin büyük tüccar, fabrikacı ve madenci zengin sınıfı mü-
tevassıtı, bu dediklerimizin misalleridir. Sınıfı mütevassıt
milliyetperverdir, menafı-i iktisadiyesi milliyet fikir ve
hissinin inkişaf ve terakkisini ister. Kazan, Bakü ve Oren­
burg burjuvazisi etrafında pek çabuk milliyetperverlik na-
zariyatçıları (nasyonalizm ideologları) toplandıU).

(1) “K elâm -ı K adîm ” b e ş altı s e n e ev v e l B akti’d e A zerî le h ç e s in e terc ü m e ed ilip tab o lu n m u ştu . Bu s e n e '‘im al T ü rk çesin e d e T er cü m e ed ild i, b u g ü n ler­
d e tab o lu n m a k ü zered ir.

(2) O sm anlI v e Şark T ürklerinin İçtim aî tek âm ü lü n ü iyice takip e d e m e m iş o ld u ğ u m d a n , onlara dair p e k az sö y le m e k m ecb u riy etin d ey im . M ü b h e m v e na­
kıs m alû m ata g ö r e , O sm an lı T ürkleri arasında yabancıların veya O sm an lı gayr-ı Türklerin rekabet-i iktisadiyesi, şim d iy e kadar m a h k û m Türk m em le k e tle r in d e
o ld u ğ u d e r e c e d e T ürklere tesir icra e d e m e d iğ in d e n , O sm anlı T ürklerinin fikir v e hiss-i m illîleri d aha az uyanık o ld u ğ u n a zah ib im . M em alik-i O sm a n iy e’d e , 4
s e n e ev v e l b ü tü n tebaaya b a h şo lu n a n siyasî v e İçtim aî m usavât-ı h uk u k , gayr-ı T ürklerin İktisadî rekab etini T ürklere d ah a ş e d id h isse ttir m e y e başlam ıştır; g ü n ­
d e n g ü n e d a h a bariz bir su r ette g ö r m e k te o ld u ğ u m u z h iss-i m illî feveranlarının m en b a-ı hakikîsi, zan n ım ca İktisadî rek ab etin d u yu lm asın d an b aşk a b irşey d e ğ il­
dir.
Altın Armağan TÜRK YURDU
İşte bir taraftan fikrî âmillerin, diğer tarfatan maddî
âmillerin tesiri neticesi olarak Türk âleminde, Türklük fi­
kir ve hiss-i millîsi doğmuş, tabir-i diğerle Türklerde ma-
rifet-i kavmiye tekevvün etmeye başlamıştır. Bu pek tabiî,
pek maddî bir ihtiyaca tekabül ettiği cihetle, gittikçe ar­
tacak ve kuvvetlenecektir.
Türklüğün belli başlı merakizinde, Türklük düşünce
ve duygularının, son beş on senelik tezahüratına dair bir
fikir edinmek için, birkaç nev-i vekaile birkaç yüksek si-
mâyı hatırlamak lâzımdır.
Merkezleri Kazan ve Orenburg olan Şimal Türklerin-'
de ilk nasyonalist burjuvalar, bu şehirlerin ve civarların­
daki büyük köylerin cami, mektep ve medreselerini yap­
tıran zengin aileler, Yunusoflar, Apanayefler, Akçurinler,
Apakoflar, sonra bu mektep ve medreseleri millîleştiren,
oralarda müstamel bir tabir ile “usûl-i cedideleştiren” Ga-
liboflar, Hüseyinoflar, Ramiyefler olmuştur. Bu havalinin
en göze çarpan milliyetperverlik nazariyatçıları ise, Şeha-
beddin el-Mercanîler, Kayyûm Nasirîler, Kadı Reşidler,
Baridîler, Kadı Rızaeddinler, Kerimîler, Maksudîler, Ayaz­
lar, Nevkablardır. Şimal Türklüğü mıntıkasının millî inti­
bahı, hiç şüphe yok ki cami ve medreselerden, yani ruh
itibariyle Müslüman ve Arap olan müesseselerden çıktı.
Burjuvazi bu ibadethane ve medreselerle din sayesinde
muhtariyet-i milliyeyi muhafazaya çalışıyordu; teberruatı-
nın, sadakatinin bir kısm-ı mühimmini bu müesseselere
veriyordu. Bu müesseselerdir ki Şimal Türklerine millî li­
sanla milliyetini ihtar eden, tarihini söyleyen; millî lisanla
fünûn-ı cedide mukaddematını öğretmek isteyen Şeha-
beddin ile Kayyûm’ı yetiştirdi; yine bu müesselerdir ki
Kazan’da ilk defa millî ibtIdaiye tesisine kalkışan Âlimcan
el-Barudî’yi talim ve terbiye etti. Lâkin bu zatlara Ruslar
veya Osmanlı Türkleri vasıtasıyla Avrupa efkârı da sirayet
etmemiş değildi, ikinci tabaka demek kabil olan Kerlmî-
1er, Maksudîler, Ayazlar ve Tokaylar da medrese şakirtle­
ridir; ancak bunlar garp eM rını Rusçadan, hatta bir ikisi
doğrudan doğruya Garptan iktibas etmiş bulunuyorlardı.
Şimal Türklüğü burjuvazisi, ikinci tabaka nasyona­
lizm hâdimlerine, zamana daha uygun bir müdafaa-i mil­
liye aleti, cerideler, ihdas edip verdi. Kadı Rızaeddin bin
Fahreddin ve Fatih Efendi Kerimî riyaset-i tahririyeleri al­
tında Orenburg’da çıkan “Vakit” ve “Şura”nın naşirleri al­
tın kazdıran Ramiyef kardeşlerdir. “Kazan Muhbiri”,
‘Yulduz” ve “Beyanü’l-FIak” da hayatını zengin ve orta
burjuvaziye medyundur.
469
Kafkas Türklüğü mıntıkasında, millî Türk hareketi
Bakü’de temerküz ediyor. Bakü pek zengin neftçilerin
yatağıdır. Bakü’de millî Türk hareketinin temelli ve kuv­
vetli bir şekil alması, Zeynelabidin Takıyef, Murtaza Muh-
tarof gibi neft hanlarının zuhurundan sonra meşhur olur.
Gerçi Bakü’nün neftçilikle kesb-1 şöhret ve ehemmiyet
etmesinden daha evvel Feth Ali Ahundof Tiflis’te komed­
yalarını yazmış. Haşan Bey Melikof “Ekinci” gazetesini,
Enesîzadeler de “Keşkül” ve “2iya-ı Kafkasya’larını çıkar­
mışlardı; Lâkin Kafkasya’nın muntazam ve devamlı millî
hareketi Bakü Müslüman Tük burjuvazisinin tekevvü­
nünden sonradır. Bakü’de birinci Türk naşir-ı efkârı mil­
yoner Takiyefin Rusça neşrettiği “Kaspi” ve ilk Türkçe
ceride de yine onun çıkardığı “Hayat” oldu. “Kaspi”nin
baş muharriri Ali Merdan Bey Topçubaşıyof en çok, en iyi
ve en parlak yazan muharriri de Ahmed Bey Agayef idi.
“Kaspi” ve “Hayaf’tan sonra “İrşad”, ‘Yeni İrşad”, “Taze
Hayat”, “Füyûzat” Ali Bey Hüseyinzade’nin riyaset-i tahri-
riyesi altında çıkıyordu.) ‘Yeni Füyuzat” ve Rusça “Prog-
res”, “Tekâmül”, “Necat” gibi birçok gazetelerin hepsi Ba­
kü’de ve hemen hepsi Takiyef, Muhtarof, Aşur Bekof gi­
bi sermayedarların naşirliği ile çıkmıştır.
Kafkas Türkleri arasında millî mektep. Şimal Türkle-
rl içinde görülen şekli tamamen almadı. Âza-yı mühim-
mesi yine sermayedarlar olan “Neşr-i Maarif Cemiyetleri”
birkaç mükemmel ve millî mektepler tesis edebildilerse
de çocukların ve gençlerin çoğu Rus resmî mekteplerine
verildi; tabiplik, avukatlık, memurluk ihtiyaç ve hevesi
Kafkas Türklerinde, Şimal’deki nesildaşlarından daha faz­
la demek oluyordu.
His ve fıkr-i milliyetin Türklüğün akşamında sûret-i
husul ve inkişafından bir nebze bahsettim. Türk âlemin­
deki hareket-i milliyeyi tam göstermiş olmak için bu ayrı
ayrı faaliyetler arasında öteden beri mevcut olan ve son­
radan teessüs eden rabıtaları da zikretmek lâzımdır. Hay­
li eski zamanlardan beri Müslüman Türkleri yekdiğerleri­
ne bağlayan bir merkez fikri vardı ki o da müstakil Türk
hakanlığının makarr-ı idaresi olan İstanbul şehri idi. İs­
tanbul, Müslümanlar halifesinin, Türkler hakanının otur­
duğu şehir olduktan başka, hemen bütün Türk âleminin
Hicaz’a giden yolu üzerinde bir konak mahalli, mektep
ve medreseleriyle, kitap ve cerideleriyle fikir ve irfan
menbaı idi. Müslüman Türklerin hepsi kalben ve mühim­
ce birkısmı fikren İstanbul’a bağlı bulunuyorlardı. İstan­
470 TÜRK YURDU
bul matbuatı Türk âleminin her tarafına az çok dağılıyor
ve Türk âleminin her tarafından İstanbul’a okumak için
tek tük talebe geliyordu. Böylece Türklük vücudunun
uzuvlarından, Kaçgar’dan, Kazan’dan, Gence’den, Kon­
ya’dan, Manastır’dan gelen a’sâbın ukde noktası, dimağı,
İstanbul oluyor, bu dima vasıtasıyla o uzuvlar birbirlerine
bağlanıyordu. Ancak rabıtalar yalnız fikrî ve pek gevşekti.
Kaşgar veya Kulca’dan İstanbul’a gelecek bir Türk aylar­
ca yolda kalıyordu. Türk âleminin akşamı arasında mun­
tazam yollar, seri nakliye vasıtaları ve İktisadî münasebet­
ler yoktu. Türk âleminin kısm-ı azamına Rusların hâkim
olması, bu noksanları kısmen olsun izale etti.
Türklüğün muhtelif kümeleri fikren ve iktisaden te­
rakki edip, büyük burjuvazi sınıfı teşekkül etmekte iken,
Türklüğe hâkim kesilmiş Ruslar kendi İktisadî menfaatle­
ri icabıyla, bu Türk kümeleri arasında adi, demir ve gemi
yolları tesis ettiler. Böylece müteferrik Türk kümeleri
arasında mesafe eksildi, münasebât kolaylaştı ve arttı. Ka­
zan’dan Taşkent’e bir hafta, on günde, Orenburg’dan Ba-
kü’ye, dört günde, hatta Kaşgar’dan İstanbul’a nihayet üç
haftada gitmek imkân dairesine girdi, Türklük kümeleri­
nin ticarî münasebetleri çoğaldı; korkusuz seyyah ve cü­
retli tüccar olan Kazan Türk’ü, Türk âleminin her tarafı­
na giderek, ticarethaneler, mektepler tesis etmeye başla­
dı. Türk âleminin akşamı arasında faal bir mübadele-i fik­
riye ve iktisadiye cereyanı tahassul etti. Ve bundan umu­
mî Türklük, “bütün Türklük” efkârı doğdu.
Zannımca “bütün Türklük” nazariyesini mübhem bir
surette ilk evvel meydana çıkaran, eski Kırım hanlarının
bugün metruk ve mensî, adeta dünyadan ayrı ve uzak gi­
bi yaşayan küçük payitahtlarında, haftada bir defa intişar
eden ufacık bir gazete olmuştur. Otuz sene akdem Bah-
çesaray’da çıkmaya başlayan bu küçük gazete, “Tercü-
man”dır; “Tercüman”ın, muharrir ve naşiri ise Kırım mir­
zalarından İsmail Gaspıralı Beydir, İsmail Bey bütün Türk
âlemini göz önünde tutarak, ona göre çalıştı. Tercüman’a
göre Kazan Tatarları, Asya-ı Vusta Şartları, Taranciler, fa­
lan yoktur; bir din ile mütedeyyin, bir dil ile mütekellem
Türkler vardır. “Tercüman” mahallî Türk lehçelerinin üs­
tünde umumî bir Türk dilinin öğrenilmesini tavsiye eder.
İsmail Beyin, Türklüğe ettiği büyük hizmetlerden birinci­
si, hiç şüphe yok ki millî ibtidaiyelerin Rusya Türkleri
içinde yayılması olmuştur.
İsmail Beyin programına nazaran, millî ibtidaiyeleri-
Altın Armağan
mizde lisan-ı tedris ana dili yani mahallî lehçe olmalı ve
fakat üç dört sene sonra çocuk “Türk edebî dilini” öğren­
meye başlamalıdır. İsmail Beyin “edebî dif’den muradı
sadeleştirilmiş Osmanlıcadır, Gaspıralı İsmail Beyin otuz
seneden fazla bıkmadan, usanmadan, yorulmadan ettiği
sa’y, Rusların temin-i asayişe ve umûr-ı nâfıaya müteallik
faaliyetleriyle teshil olunup, Türklerin ihtiyacât-ı maddi-
yelerine tevafuk eylediğinden, ciddî ve mühim neticeler
verdi. Şimdi, müteferrik olmayan bir “Rusya Türklerin­
den” bahsolunabilir; hatta Garbın namdar müsteşrikle­
rinden birisi, üç, dört yıl akdem “Şarkta yeni bir milletin
doğuşunu” selâmlamıştı. Bu millet vücudunu, mütezayid
nüfusu ve serveti, matbuatı, mektep ve medreseleri, mil­
lî kongreleri, Rusya Meclis-i Mebusanında müttehid ve
muntazam hareket eden millî fırkasıyla âleme izhar ve is­
pat etmektedir,
Türklüğün merkez-i tabiîsi olan İstanbul, Türklüğün
son reb-i asırdaki intibah ve faaliyetine doğrudan doğru­
ya ve bilvasıta müessir olmakla beraber, itiraf olunmalıdır
ki bu tesir İstanbul’un arzusundan ziyade, Türklüğün İs­
tanbul’a incizabından neş’et etmiştir, Bu devrede İstan­
bul’un Türklük hakkında muayyen bir fikir ve tasavvuru
olduğunu zannettirecek hiçbir emareye rast gelinemez.
Türklerin henüz yaşayan bir Türk hakanlığı payitahtın­
dan beklemede daha haklı oldukları bir hizmeti, olmuş
bir hanlığın fakir merkezi elinden geldiği kadar ifaya ça­
lıştı.
Lâkin bundan sonra ne olacak? Türk âlemini nasıl bir
İstanbul bekliyor?.,.
Bu azîm ve korkunç suallere sahih bir cevap verebil­
mek iddiası benden pek uzaktır, Maamafih, kuvvetli Gar­
bın henüz zayıf Şarkta tuturduğu yollara bîtaraf ve dik­
katlice nazarlarla bakılsa, Türklerin pek uzak olmayan si­
yasî istikballerine dair, müjdeli haberler vermekte tered­
düt olunur... Lâkin Türklük, yukarıda izaha çalıştığımız
vecihle, ferden ve içtimaen uyanmaktadır. Artık Türkle­
rin içtimaen mahvolmaları ihtimali mündefi olmuş addo­
lunabilir. Ferden ve içtimaen ölmemek, ölmemeye az­
metmek, siyaseten tekrar iktisab-ı hayat olunabileceğine
kavî bir delildir. Ferden ve içtimaen yaşayan bir millet, za­
yi olmuş istiklâlini er geç bulup kazanacaktır: Bütün siya­
sî Türklük için bir “Ba’sü ba’de’l-mevt” haktır...
İstanbul 3 Şubat 1327
Akçuraoğlu Yusuf
Altın Armağan TÜRK YURDU 471

Yazdıktan sonra. - “Ba’sü ba’de’l-mevt” fikri bazı

kimseler tarafından yanlış tefsir edilmiş olduğu için,
“Türk Yurdu”nun 2’nci yılının lO.’uncu sayısında ber-vec-
hi âtî izahat vermeye lüzûm görmüştüm:
Buradaki “Ba’sü ba’de’l-mevt” fikrini yazan muharrir,
memleketinin siyasî buhranlardan nefes alamadığını gö­
rerek bedbinlik ve ümitsizliğe dalmış ve vatandaşlarına
bile teveccüh olunacak bir mesaî ve faaliyet gayesi irae
edebiliyordu; Devlet-i Osmaniye’nin siyasî istikbâlini
büsbütün karanlık görerek, yalnız şahsını ve ailesini kur­
tarmak kaygusuna düşenlere: “Osmanlı Devleti’nin başı-,
na, Allah göstermesin, bir kaza gelse bile, Türk milleti ba­
ki kalacaktır; o milletin devam-ı hayatını, terakkî ve teâlî-
sini, ve sonra tekrar iktisab-ı istiklâlini temin için olsun,
şimdiden çalışmanız lâzım gelir.. demek istiyordu.
AK
 TÜRK YURDU 473

İÇİN D EK İLER

ÜÇÜNCÜ CİLDİN FİHRİSTİ................................................................................................................

III / 25 (18 Teşrmiewel 1328-31 Ekim 1912)
Edebiyat: Sen Feryâda Başlayınca............................................. Mehmed E m in......................................... 15
Yurt Kaygıs.................. .................................................................H. Z â d e ......................................... 15
Promete: Türkiye’nin En Büyük Genç Askeri Enver’e ........ Dr. Abdullah C evdet......................................... 15
Benim Türküm"........................................................................ Kâzım N am î......................................... 16
Yine Manevî Y urt............................................................. Mehmed Ali Tevfık........................................16
Türkler Bir Ruh-i Millî Arıyorlar............................ .'...........................P. Risal........................................ 19
İktisat; Türklerin Ödünç Almaya En Haklı Oldukları Bir Akçe.................... Parvus........................................ 21
Hususî Muhabirlerimizden: Bakü’d e n ............................................ Odlu T ü rk......................................... 25
Türklük Şuûnu: 1328 Seferi ................................................ AkçuraoğluY usuf......................................... 28
Kısa N ot............... Müdüriyet......................................... 28

III/26 (1 Teşrinisani 1328 - 14 Kasım 1912)

Edebiyat: Padişah ve Şehzadelerimize ................................................ H alide..........................................31
Kendine Doğru................................................................................ G ökalp........................................ 32
Bir Askerin V icdanı................................ ...................................... A. Kâzım........................................ 32
Bu da Yurt Kaygısı: H. Zâde’y e ......................... KâzımN am î......................................... 33
Türk Âlemine................................................................. Rusyalı Türk Balası........................................ 33
İçtimaiyât ve Siyasiyât: Yeni Hayata Doğru..................................... Kâzım N am î.........................................33
Vahdet-i Cinsiye (Irkiye) Şeyh Cemaleddin Felsefesi ve
İttihad-ı Lisanın Mahiyet-i Hakikiyesi........ ..................... Efganî (Tr. Resulzâde)........................................ 36
Türkler bir Ruh-ı Millî Arıyorlar...........................................................P. Risal......................................... 40
Türklük Şuûnu: 1328 Seferi..................................................................... A.Y................... 43

III/27 (15 Teşrinisani 1328-28 Kasım 1912)

Edebiyat; Ya Gazi Ol Ya Şehit ................................................ Mehmed E m in......................................... 47
Rus Edebiyatından bir Nümûne..................................................... Lermontof......................................... 47
İçtimaiyât ve Siyasiyât: Saadetin Altı Köşeli Kasrı..................................... Efganî................................. — 49
Türkler bir Ruh-i Millî Arıyorlar.................. ...................................... P. Risal......................................... 52
İktisat: Devlet ve M illet..................................................................... Parvus.........................................54
Muhabirlerimizden: Yurdumuzda Gördüklerim: İzmit................. Abdulbaki Feyzi........................................55
Adapazarı’n d a n ..................................................................................... S.N.............. 58
Türklük Şuûnu: Rusya’da Hilâl-ı Ahmer ve Matbuat, Petersburg’ta Türkçe
Gazete, Şefkatli Zatlar, Mağlûbiyetin Sebepleri ......................................... K.N.......................................... 59
474 TÜRK YURDU

III/28 (29 Teşrînisanî 1328-12 Aralık 1912)

Edebiyat: Umutlanma................................................................ Kâzım N am î......................................... 63
Vatana: Ordunun Andı.....................................................................F, S a d d ......................................... 63
Talim ve Terbiye: Kimin ki Dağda Bağı Var, Yüreğinde Dağı Var . . , Ispartalı H akkı.............................. 64
İçtimayât ve Siyasiyât: Türkler Bir Ruh-i Millî Arıyorlar........................... P. Risal.................................. .66
Anadolu Duygularından.......................................................... Dr. Fuad S abit.................... 68
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: 1386 Kurultayı ve Timur Han’ın İran Seferi...........M. N erm i.................................... 70
Eski Eserlerimiz: Hibetü’l Hakayık / .............................................. Necib  sim .........................................72
Türklük Şuûnu: İmparatorluk Haricindeki Türklerde Türklük Hamiyeti,
Petersburg’ta Rusça Türk - Müslüman G azetesi...........................................T.Y.........................................75
III/29 (13 Kânunievvel 1328-26 Aralık 1912)
Edebiyat: Küçük Vatandaşlarıma ........................................... Mehmed E m in......................................... 79
Delik Kiremit................................................................... Hamdullah S ubhi......................................... 79
Talim ve Terbiye: Kızıma........................................................... Ahmed E dib.........................................84
İktisat: Malî Tehlikeler .. .................................................................... Parvus....................... 86
Matbuat: Acı Bir Hakikat ............................................................ Otoro Russı......................................... 88
Türklük Şuûnu: Lütfı Fikri Beyin Yeni Fırkası:............................................ A.Y............... 90
İmparatorluk Haricindeki Türklerin Osmanlılara Yardımları,
Bayramda Tebrik; Şimalli Türk Gençlerinin Rus Gazetelerine Protestoları,
İdareden............................................................................................. **’'■......................................... 91

III/30 (27 Kânunievvel 1328-9 Ocak 1913)

Alımed Midhat E fendi...................................................... Türk Yurdu H eyâti....................................... 95
Ahmed Midhat Efendi ve Şimal Türkleri.................................... Fatih Kerimî ........................................ 95
Midhat.................................................................................Midhat Cem al......................................... 96
Ahmed Midhat Efendi........................................................ Akçuraoğlu Y usuf........................................ 98
Merhumun Tercüme-i Hâli ve Menâkıbı........................................ Kâzım N am î....................................... 103
Mektuplar ve Cevaplarımız: Yeni Cami Tamiratı ve
Abdulfazıl Medreselerine Dair'........................................... Mimar Kemaleddin........... ...........................106
Türklük Şuûnu: Türk Ocağında Ziyafet..........................................Kâzım N am î....................................... 108

III/31 (10 Kânunisanî 1328-23 Ocak 1913)

Edebiyat: Kızıl E lm a........................................................................ G ökalp...................................... 113
Erbab-ı Hamiyete................................................................... Ahmet C em al...................................... 118
Tarih ve Âsâr -ı Atîka: Türk ve Türk Eserleri Arasında:
Halk Şairi Zeki ........................................................................... İzzet U lvî...................................... 119
Talim ve Terbiye: İptidaiye Mekteplerinde Yurt Terbiyesi.................. Ali H aydar...................................... 121
Seyahat: Altaylara Doğru .. .......................................................... Halim S abit...................................... 125
Türklük Şuûnu: Kuyaş Ceridesi ve An Mecmuası, Avrupa’da
Şark TetkikCemiyetleri, Hilâl-i Ahmer İânesi ...........................................***................................. . 126
 TÜRK YURDU 475

III /32 (24 Kânunisanî 1328-6 Şubat 1913)

Edebiyat: Yurdumuzun İniltisi................................................. Mehmed E m in....................................... 131
Âsî Rebab ..................................................................... Mehmed Ali Teyfık...................................... 131
Seyahat: Çalışanların Yurdu ................................................ HamdullahS ubhi....................................... 132
Terâcim-i Ahvâl: Ahmed Midhat Efendi
Merhumun Hayat ve Menâkıbı.............................................................. K. N........................................ 136
İçtimaiyât: Ümit ve Azîm: Türk G ençlerine............. Köprülüzâde Mehmed F u ad ...................................... 137
Matbuat: Osmanlı Devletinin Dahilî ve
Haricî Siyasâtına D a ir........................................................... Russkaya M olva........................................140
İntikad ve Takrîz:: Halk Nazarında Bir Niçe Mesele (Muşa Efendi Bigiyef).......Ziya...................................... 142
Bir Ziya-i Mühim: Ebuzziya Teyfık Bey .................................................... * * * .......................................144

III/33 (7 Şubat 1328-20 Şubat 1913)

Edebiyat: Zavallı Kayıkçı ........................................................ MehmedE m in....................................... 147
Vatanın Kızlarına ........................................................................CelâlS ahir.................................... 147
Siyasiyât ve İçtimaiyât: Milliyet Fikri ve Millet Muharebeleri . . . . Akçuraoğlu Y usuf..................................... 148
Seyahat: Çalışanların Yurdu ................................................. Hamdullah S ubhi....................................150
Altaylara D o ğ ru .........................................................................Halim S abit.................................... 154
Terâcim-i Ahvâl: Ahmed Midhat Efendi Merhumun Hayat ve Menâkıbı........ K. N........................................ 156
Matbuat: Hürriyet, Müsavat, Adalet ve Mekteplerimiz............Vakit Baş M uharriri...................................... 157
Mektuplar ve Cevaplarımız: Şimalî Kadınların Mektubu,
Türklük Şuûnu: Türk Kadınlarının Faaliyet ve Fedakârlığı,
Bakü’de Yaşlı Hanımlara Mahsus Dersler,
Kazan’da Türk Kız Lisesi, Orenburg’da Kız Sanayi Mektebi...........................* * *...................................... 159

III/34 (21 Şubat 1328- 6 Mart 1913)

Edebiyat: Türk’ün D uası.................................................... Köprülüzâde.......................... ..........163
Talim ve Terbiye: Kimin Ki Dağda Bağı Var,
Yüreğinde Dağı V a r ...............................................................Ispartalı H akkı....................................... 165
İçtimaiyât ve Siyasiyât: Milliyet Fikri ve
Millet Muharebeleri............................................................ AkçuraoğluY usuf....................................... 168
İntikad ve Takrîz: Halk Nazarında Bir Niçe M esele................................... K. N........................................ 170
Matbuat: Anadolu ve Gençliğin Vazifesi ............................................... S abah.......................................173
Ba’s-ü Bade’l - M ev t.................................................... Tanin(T.Y.)........................................174
Türklük Şuûnu: İstihlâk-i Umûmîyi Tensik ve
Menafı-ı Milliye-i İktisadiyeyi Müdafaa Teşebbüsü,
Şimal Türklerinde İktisadî Teşebbüsler,
Türk Talebesinin İkinci Derneği, “Clermont Ferrand” Hadisesi,
Hamdullah Subhi B e y ...................................................................... * * * ....................................... 175
476 TÜRK YURDU

m/35 (7 Mart 1329-20 Mart 1913)

Edebiyat: Ordudan Bir Ses .................................................... Mehmed E m in....................................... 179
Türk’ün Duası ...................................................Köprülüzâde Mehmed F u ad...................................... 180
İçtimaiyât: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak...............................G ökalp....................................... 182
Talim ve Terbiye: Türk Gücü: Türk’ün Gücü Her Şeye Yeter . , . Türk Gücü H eyeti.................................... 184
Seyahat: Altaylara D oğru............................................................ Halim S abit..................................... 187
Matbuat: Tanzimatçılık Aleyhine.............................................. A.Y......................................... 189

III/36 (23 Mart 1329-3 Nisan 1913)

Edebiyat: Emelimin Kanunları....................................................... Fikret Ziya...................................... 195
Lisanlar İlmi: Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı.........Erdoğan....................................... 195
İktisat: İş İşten Geçmeden Gözünüzü Açınız ......................................Parvus........................................ 198
İçtimaiyât: Tülleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak................................ G ökalp....................................... 201
Seyahat: Altaylara D oğru............................................................ Halim S abit...................................... 202
İntikad ve Takrîz: Halk Nazarında Bir Niçe Mesele ....................................K.N......................................... 203
Mektuplar ve Cevaplarımız: Eski İstanbul ve
İmar-ı Belde Belâsı........................................................... Mimar Kemaleddin...................................... 207
Kısa N o t............................................................................................. * * *....................................... 208

DÖRDÜNCÜ CİLDİN FİHRİSTİ............................................................................................................

IV/37 (4 Haziran 1329- 17 Nisan 1913)
Terâcim-i Ahvâl: Abdülhak Hâmid Beyin Tercüme-i H â li................ T..........* * * ........... T......................... 219
İntikad ve Takrîz: Liberte Hakkında Birkaç S ö z ......................... Süleyman Nazif...................................... 220
Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia............^ ........................Abdülhak H âm ld...................................... 222
İntikad ve Tarîz: Abdülhak Hâmid M üceddit............Köprülüzâde Mehmed F u a d ...................................... 224
Hâmid: Ş air.................................................................................Ali C anib........................................227
Abdülhak Hâmid’in Şahsiyet-i Temaşaiyesi ..................................... MüfitR atib....................................... 232
Abdülhak Hamid’e Dair: Düşünceler ve Duygular .................................... *** ..................................... 235
Türk Gücünün Ne Olduğunu Bildirmek İç in ................................... TürkG ü cü ................................. 241
Edirne İçin ........................................................................................T.Y........................................ 242

IV/38 (18 Nisan 1329- 1 Mayıs 1913)

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir F acia.....................................Abdülhak H âm id....................................... 246
Hicret Matemleri ............................................... Köprülüzâde Mehmed F u a d ...................................... 247
Hayat Hanım ............................................ ..............................Süyüm B ike...................................... 249
Lisanlar İlmi: Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı.......Erdoğan...................................... 252
Terâcim-i Ahvâl: Abdülhak H âm id............................................... Celâl S ahir....................................... 254
Türklük Şuûnu: Hakanımızın Cülûsu, Abdullah Tukayef in Vefatı,
Şimalli Hemşirelerimiz ........................................................................ ......................................... 258
 TÜRK YURDU 477

IV/39 (2 Mayıs 1329- 15 Mayıs 1913)

Edebiyat: Niyazi’ye .. ....................................................................Celâl Ş ah it....................................... 262
Terâcim-i Ahvâl: Büyük Niyazi...................................................................K.N....................................... 263
Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia.......................................Abdülhak H âm id...................................... 264
Meriç Köprüsü.................................................... Köprülüzâde Mehmet F u ad ...................................... 265
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Hacı Paşa / Bursalı Mehmed Tahir
İçtimaiyât: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak...............................G ökalp........................................ 267
İktisadiyât: Türk İli, Mâliyeni Gözet!.............................. Parvus........................................ 269
Mektuplar ve Cevaplarımız: İmar-ı Belde Fikrinin Yanlış
Tatbikinden Mütevellid Tahribat.............................. ^ ....... Mimar Kemaleddin...................................... 271
Türklük Şuûnu: Semerkand Gazetesi, Takiyefin Cenazesi, Ayaz İshakî........ * * * ....................................... 274
İtizar ................................................................................................. T.Y......................... 274

IV/40 (16 Mayıs 1329- 29 Mayıs 1913)

Abdullah Tukayef............................................... Köprülüzâde Mehmed Fuad . .278
Abdullah Tukayef ............................................... RomanyalI Numan Baybörü . .285
Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia.......................................Abdülhak Hâmid . .285
Türkge ................................................................................. Sait Sunçaley . .286
İçtimaiyât: Felâketlerden Sonra M illetler.......................................Halide Edib . .286
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Türk Medeniyeti Tarihi ....................... . Ahmet Agayef. .291
Lisanlar İlmi: Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı .......Erdoğan . .295
Seyahat: Altaylara D oğru............................................................ Halim Sabit . .296

IV/41 (30 Mayıs 1329-12 Haziran 1913)

Edebiyat: Liberte : Mukaffa Bir Facia ................................... Abdülhak H âm id...................................... 300
Türk G ençleri.......................................................................... Sirozlu S adî...................................... 301
Anadolu’da Edebî H ayat................................................................ İzzet U lvî............................. ........ 301
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Türk Medeniyeti T arihi.............................. Ahmet Agayef...................................... 302
Koca Nişancı Celâlzâde Mustafa B e y .............................. Bursalı Mehmed T ahir...................................... 307
İçtimaiyât: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak:
Cemaat ve C em iyet......................................................................... G ökalp....................................... 308
İktisat: Türk Gençlerine Mektup ....................................................... Parvus........................................ 311
Mektuplar ve Cevaplarımız: Türk Adı Araştırmalarından: Edebali.......... Alp Arslan ................................312
Türklük Şuûnu: Çalışkanlar Yurdu, Hive Harbiye Nâzırının Fikri......................T.Y....................................... 313
İhtar ...................................................................................... M üdüriyet........................... 313

rv/42 (13 Haziran 1329-26 Haziran 1913)

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia .................... ................ Abdülhak H âm id..................,............ . 316
Medreseler............................................................................Midhat C em al...................................... 317
Lisanlar İlmi: Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı.......Erdoğan................ ......................318
478 TÜRK YURDU

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Müverrih Mustafa Cenabı Efendi...... Bursalı Mehmed T ahir...... ............................... 320
Türk Ocağında Bir Muhasebe-i Fenniye ve Tarihiye..................... Mehmed Ziya...................................... 321
Seyahat; Altaylara D oğru.......................................... .................. Halim Sabit — ............................... 324
İntikad ve Takrîz: Zulmetten Nura (Şemseddin Bey) ............................... K.N........................................ 328
Matbuat; Vambery’nin Mektubu
Türlük Şuûnu; Menfur Bir Cinayet, Türk Şehidi, Şemsi Esedulayef.............. T.Y........................................ 328

IV/43 (27 Haziran 1329-10 Temmuz 1913)

Edebiyat; Liberte; Mukaffa Bir Facia .....................................Abdülhak H âm id................ ......................334
Mektuplar ve Cevaplarımız; Abdülhak Hamid’in M ektubu............. * * * ....................................... 334
Tercüme-i Hâl; Yunus E m re................................. Köprülüzâde Mehmed F u ad ...................................... 335
Tarih ve Âsâr-ı Atîka; Türk Medeniyeti Tarihi ............................ Ahmed Agayef...................................... 339
Seyahat; Altaylara D oğru............................................................. HalimS abit................... 345
Türklüğe Ait E serler......................................................................M. N erm i.......................................346

IV/44 (10 Temmuz 1329-24 Temmuz 1913)

Şiir; On Temmuz’dan Evvel Biliniz ki Ey Gaddarlar.................... Mehmed E m in...................................... 350
On T em m uz.............................................................................. Celâl S ahir.......................................350
Seher Yıldızı ........................................................................ Aka G ündüz........................................ 351
Şehidin Şekvası.....................................................................Galib Bahtiyar.......................................354
İçtimaiyât; Osmanlı İnkılâbının Şarktaki T esirâtı......................... Ahmed Agayef.......................................355
Edebiyat; Edebiyatımızda Milliyet Hissi...................Köprülüzâde Mehmed Fuad .. ..................................... 358
Hâmid - Fikret..............................................................................Ali C anib.......................................363

IV/45 (25 Temmuz 1329-7 Ağustos 1913)

Edebiyat; Liberte ; Mukaffa Bir Facia .................................... AbdülhakH âm id....................................... 370
Şiir; Vatan Duygusu....................................................................Celâl S ahir....................................... 370
İçtimaiyât; Türklük, İslâmlık, Osmanlılık ..................Köprülüzâde Mehmet F u a d ...................................... 371
Sabık Trabzon Valisi Süleyman Nazif Beyefendiye........................ Ahmed Agayef.................... 375
Tercüme-i Hâl; Şair Ahmed Neylî Efendi .................... .. Bursalı Mehmed T ahir..................................... 380
Tarih ve Âsâr-i Atîka; Türk Ocağı’nda Muhasebe-i
Fenniye ve Tarihiye................................................................Mehmed Ziya...................................... 381
İktisat; Türk Gençliğine M ektup......................................................... Parvus........................ 384
Seyahat; Altaylara D oğru............................................................ Halim S abit....................................... 386
Türklük Şuûnu; İzmir Seyahati............................................................ K. N..........................................387
Edirne’nin İstirdadı, İzmir Seyahati, Akçuraoğlu Yusuf Bey ....................... T. Y..........................................390

IV/46 (8 Ağustos 1329-21 Ağustos 1913)

Edebiyat; Liberte ; Mukaffa Bir Facia.................................... Abdülhak H âm id....................................... 394
Anadolu Akşamı ................................................. Köprülüzâde Mehmed F u a d ...................................... 395
Milli Hikâye ; P iç ................................................................Ömer Seyfeddin...................................... 395
İçtimaiyât; Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak.............................. G ökalp....................................... 400
Mektuplar ve Cevaplarımız; Türk Milliyeti, Türk Yurdu .. ............................. H.Ş......................................... 403
 TÜRK YURDU 479

Tercüme-i Hâl: Bursalı Mehmed Tabir Bey............................................... M.F........................................ 407

Tedkik-i Edebî: Türk’ün Kitabı (Aka Gündüz) ................................... Ali C anib...................................... 407
Seyahat: Altaylara D o ğ ru ........................................................... Halim S abit....................................... 410
Türklük Şuûnu: Türk Dostu Piyer Loti, Bilgi Mecmuası, Türk Bilgi Derneği,
Hanımlarımızın İktisadî Teşebbüsleri......................................................K.N........................................ 412

IV/47 (22 Ağustos 1329-4 Eylül 1913)

Ramazan Bayramı Tebliği........................................................... Türk Y urdu..................................... 417
Edebiyat: Liberte : Mukaffa Bir Facia ................................... Abdülhak H âm id...................................... 417
Dertleşme ......................................................... ................... Aka G ündüz...................................... 418
Lisanlar İlmi: Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı.......Erdoğan....................................... 419
İçtimaiyât: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak............................... G ökalp....................................... 421
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: İbrahim Vahdi Efendi .................... Bursalı Mehmed T ahir...................................... 424
Küçük Muhtıra ................................................................................... T.Y.........................................425
Seyahat: Altaylara D oğru............................................. ...............Halim S abit.................................... .426
Matbuat: D ilim iz................................................................................... T.Y............... 428
Türklük Şuûnu : Paris’teki Türk Yurdu’nun İyi Bir Teşebbüsü,
Türkçe Yeni Bir Ceride, Türkler Arasında İktisadî Faaliyetler,
"Müslime Tabibe, Müslime Di^JTabibesi, Memâlik-i Ecnebiye ile
Ticaret Arzusunda Bulunanlara, Bosna’nın Dişçi Mekteb-i
Âlisi Mezunları, Türkmenler Arasında Taharriyât ve Tevkifât, Türk S esi...........* * * ....................................... 429

IV/48 (5 Eylül 1329-18 Eylül 1913)

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia.......................................Abdülhak Hamid ............................... 433
Dertleşme ............................................ ................................. Aka Gündüz ............................... 434
İçtimaiyât: Cevaba C evap....................................................... Ahmed Agayef ............................... 435
İtikad ve Takrîz: Mektep M üzesi............................................................ A.Y. ............. ........ . . . . . 4 4 3
Türklük Şuûnu: Gülhane P ark ı............■.......................................... *** . . 446

ALTINARMAĞAN 2
Devletimizi Kuran Gazî Osman’ın Meşhur Manzumesi!........................... 449
Bir Kadın İ ç in .......................................................................... Halide Edib 449
Ergenekon.......................................................................... ..........Gökalp 454
Alageyik........................................................................................Gökalp 457
Türk S e si.................................................................................. Halid Ziya...................................... 459
Öc (1, 2 ) .................................................................................. Celâl S ahir...................................... 461
Bozgun ................................................................................. Aka G ündüz...................................... 463
Şarkın Ufukları.................................................. .......................... Ali C anib...................................... 464
Türklük.......................................................................... Akçuraoğlu Y usuf...................................... 464