TÜ R K YU RDU

Ü çüncü Cilt
(Cilt 5-6)

TUTIBAY YAYINLARI
Şehit Adem Yavuz Sokağı, Nu. 3/7
Kızılay/ANKARA
Tel: (0312) 419 45 06 - 419 45 07
 TÜRK YURDU
C U t3
Editör
Murat ŞEFKATLİ

Yayın Kurulu Başkanı

Dr. Arslan TEKİN

Yayın Danışmanı
Dr. Mehmet ÖZDEN

Yaym Kurulu

Necati GÜLTEPE

Seyit Ali KAHRAMAN

Dr. Hulusi LEKESİZ

Faruk GÖNCÜOĞLU

Dr. Hakan KIRIMLI

Grafik
Yakup YILDIRIM

Sayfa Düzenleme
Serda GÜRLEYEN
Fırat MUTLU

TU TIBA Y YAYINLARI
Telfaks: (0312) 419 45 06 - 07 / 419 65 32
Baskı; Saray Matbaası, Ankara -1999

Yazışma Adresi:

TUTİBAY YAYINLARI

Şehit Adem Yavuz Sokağı, Nu. 3/7

Kızılay-ANKARA

Telefaks: 0.312 419 45 06-07 / 419 65 32

Bu yayının h e r hakkı TUTİBAY LTD. Ş T İ.ne aittir. M ehaz g ö sterilm eden iktibas edilem ez.
TÜRK VURDU
Beşinci Cilt
 TÜRK yURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

N â ş iri: T ürk Y urdu

M ü d ü rü : A kçuraoğlu Yusuf

Beşinci Cilt
1913-1914

İstanbul - "Tanin" M atbaası

1914
 TÜRK YURDU 11

BEŞİNCİ CİLDİN FİHRİSTİ

(Elifbâ sırasıyla)

İÇTİMAİYAT
Türk dilini Sadeleştirmek Meselesi............................................................Raif Mehmed Fuad
Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, 7 Mefkûre............................. Gökalp
Hayat Emareleri.......................................................7 ..................................Doktor Edhem Necdet

EDEBİYAT
Edirne'den Bursa'ya....................................................................................Süyüm Bike
Allah'ın Nuru................................................................................................ Halide Edib
B uhran......................................................................................................... Celal Sahir
Bırak Beni Haykırayım................................................................................Mehmed Emin
Turan Yolcularına........................................................................................Süleyman Aktuğ
Hürriyet Bayrakları.......................................................................................Ömer Seyfeddin
D ua............................................................................................................... Hristo Botef, M. Şekib
Zafer............................................................................................................. Hakkı Seha
Kara Sevda................................................ ,..................................................Halide Edib
Köşe Başında............................................... ................................................Halid Ziya
Liberte.......................................................................................................... Abdülhak Hâmid
Milli Edebiyat Meselesi............................................................................... Ali Canib
M ehdi........................................................................................................... Ömer Seyfeddin
Yüksek Aydınlıklar.......................................................................................Tarhan

ESKİ ESERLER
Risâletü fi Fezâili'l-Etrâk............................................................................. Câhız

İKTİSADİYÂT
Türkiye'de Ziraatin İstikbâli....................................................................... Parvus
Köylü ve Devlet.......................................................................................... Parvus

TARİH VE ÂSÂR-IATÎKA
Eski Türk Evleri.......................................................................................... Hamdullah Subhi
Bulgarların M enşei..................................................................................... İvan Manulef
Gabari...........................................................................................................Bursalı Mehmed Tahir
Faiz Halil Efendi.......................................................................................... Bursalı Mehmed Tahir
Vambery'nin Eserleri.................................................................................. Zeki Velîdî
Hazarfen Hüseyin Efendi...........................................................................Bursalı Mehmed Tahir
Yazıcı Selahaddin........................................................................................ Bursalı Mehmed Tahir

TERCÜME-İ HÂL
Edebiyat Muallimi Ekrem B ey...................................................................Ali Suad
Üstad Ekrem ............................................................................................... Köprülüzâde Mehmed Fuad
12 TÜRK YURDU

Üstad Ekrem'e Dair Düşünce ve Duygular...............................................

Müsteşrik Vambery..................................................................................... Yavuz
Warmbery Armin......................................................................................... Doktor Mesaros

TÜRK EDEBİYAT TARİHİ

Yunus E m re................................................................................................ Köprülüzâde Mehmed Fuad

TÜRKLÜK ŞUÛNU
Avrupa Matbuatında Türk Eserleri
Ayna Mecmuası........................................................................................... A. Y.
İttihad ve Terakki Yıllık Kongresi............................................................. A. Y.
Üstad Ekrem'in Vefatı................................................................................T. Y,
Enver Bey'in Harbiye Nazırlığı
"İl" - "Peyam"
Babanzâde İsmail Hakkı Beyin Vefatı....................................................... T. Y.
Bir Türk Hanımının Uçması
Bir Türk Müverrihinin İlmî Memuriyeti
Turan Mecmuası
Türkistan-ı Çini'de Edirne'nin İstirdadı Bayramı
Türk Ocağının Derneği
Türk Ocağının Derneği ve Hamdullah Subhi Beyin Baş ve Son Nutku
Türk Kızlarında Maarif Hevesi
Türk Mudhike Yazıcılarından Necef Beyin Kırklığı
Çok Masraflı Bir Cenaze
Said Paşa'nın Vefatı.....................................................................................T. Y.
Şimal Türklerinde Terakki Eserleri
Safvet Beyin Vefatı....................................................................................... T. Y.
Dağıstan'da Bir Türk Mektebi
"Talebe Yurdu"nun Temel Taşı Konması
Tayyarecilerimizin Muvaffakiyeti
Abdülhak Hamid Beyin Ayanlığı
Osmanlı-Bulgar Sulhu................................................................................A, Y.
OsmanlI Maarif Cemiyeti
Fethi ve Sadık Beylerin Şehadetleri.........................................................T. Y.
Kırım "Tercüman" Gazetesi
Kâmil Paşa'nın Vefatı................................................................................. T. Y.
Mahmud Esad Efendinin Şimâl Türkleri Arasında Seyahatine Dair
Müsteşrik Muallim Vambery'nin Vefatı....................................................T.Y.
Muvaffakiyetli Bir Hikâye
Musa Efendi Bigeyef in Yeni Matbaası
Mevlûd Gecesi
Verem Hastalığına Dair Müşehher ve Konferanslar
Yeni Yılın Tebriki........................................................................................T. Y.

RESİM VE HARİTALARIMIZ
Üstad Ekrem'in Muhtelif Zamanlarda Aldırılmış Altı Resmiyle Mühim Bir Mektubu Sûreti
 TÜRK YURDU 13

Müteveffa Müsteşrik Vambery'nin Resmî Bir Mektubu

SEYAHAT
Altaylara Doğru............................................................................................Halim Sabit
İzmir Mektepleri..........................................................................................Kâzım Nâmi

SORGULAR VE CEVAPLAR
Avrupa'da Okuyan Talebemizden Bir Sual.............................................. A.Y.
Avrupa'daki Talebeden Alınan Cevaplar.................................................. İbrahim Hakkı

KURBAN BAYRAMI
"Allah Geçen Senelere Yetiştirsin"............................................................ Hamdullah Subhi
Bayramda.....................................................................................................Celâl Sâhir
Bayram İhtiyacı............................................................................................A. Y.
Bayram Makaleleri...................................................................................... "İkdam", "Tanin", "Vakit"
Tebrik...........................................................................................................T. Y.

LİSANLAR İLMİ
İştikakı Tenkid............................................................................................ Mehmed Necib
Türk Dilinin Sarfı....................................................................................... Andon B. Tanger
Osmanlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı,Kavâidi, Edebiyatı...........................Erdoğan

MATBUAT
Anadolu'da Demiryolu Mıntıkaları........................................................... "Azadamar"dan
Avrupa'da Türk Talebesi............................................................................"Vakif'ten
Ermeni Millî Şenlikleri................................................................................"Sabah"tan
Emil F ake.................................................................................................... "Tanin"den

MEKTUPLAR VE CEVAPLARIMIZ
Mısır'dan.................................. .Ömer Rıza

TÜRK YURDU'NUN İSTİKLÂL GÜNÜ HEDİYESİ (S ekizinci Sayıya İlâve)

İstiklâl Günleri............................................................................................. Ahmed Refik
Ocağım......................................................................................................... Halide Edib
Türk Ocağı Reisi'nin N utku....................................................................... Hamdullah Subhi
Türk Yurdu Müdürü'nün Nutku................................................................ Akçuraoğlu
Türklük Şuûnu: Dârulfünûn ve Ocakta İstiklâl Günü
Harbiye, Maarif ve Dahiliye Nâzırlarının Nutukları
Hakana Hitap...............................................................................................Necdet
Selâm Sana...................................................................................................Mehmed Emin
 m m

T ûkk M m u
TûrHeritv Vâxâ(ss\nz C altstr
«S,

YIL: 3 5AY1: 49 (19 Eylül 1329 - 2 Ekim 1913)

û fi d e ^ ^ ^ e d c ^ ç c d <z ^

Ehediyat: Liberte: M ukaffa Bir Facia / Abdülhak Hâm id

Kara Sevda / H alide Edib

H âtırât ve Tahassürâftan: Köşe Başında / Uşakîzâde Halid Ziya

İktisadiyât: Türkiye'de Ziraatin İstikbâli / Parvus

Lisanlar İlmi: İştikakı Tenkit / M ehm ed Necib

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: H ezarfen Liüseyin Efendi / Bursab M ehm ed Tabir

Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit

Türklük Şuûnu: Osmanlı-Bulgar Sulhü; İttihad ve Terakki Cemiyetinin Yıllık Kongresi

Müsteşrik ve M uallim Vambery

Sayı 49 TÜRK YURDU 17

TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışı}^ Onbeş günde Ur çıkar

EDEBİYAT

LIBERTE
-Her fiili anların ettiği talim
Mukaffa Bir Facia
O melek-i meshûr. o zekâ bunalmış
(Başı İkinci Yılın On Üçüncü Sayısında) Kral veçhen bir peri kadar dilber;
Nation, Fakat yüzünde bir çirkin nikab var.
Yeksan Onlar geçirmiş!... bununla beraber
Onların beyninde de istirkab var.
Liberte -Ki'al'a bir veli denilmek kabil;
Seni düşman belledi... Mutasavver -Erafını görüp zalim diyorlar
İhsan kuvvede kaldı Çünkü "kurtarın!" emrine mukabil
Anlar bir adamı salb ediyorlar!
Nation
-Kral büyük adam; olan kusuru
Mağzûp İhsan
-Hainlerle eylediği meşveret.
Liberte Daima düşmanlarının mahsuru;
Şahsı zalim değil şey’i zulm. İhsan diyor edilen gasb u garet
Kral şahsını cumhur karşısında
Nation
Küçük tutuyorsa da mukarrebler
Olsun!
Mahza -icrâ-yı ahkâm - arzusunda
Yeksan dedik a
Olduklarıçün tel’îh etmek diler:
Liberte O Periyi ifrit gibi âteşîn,
Katil değil, silâh O meleği Çin hükümdarı gibi
Sema-nişin, Rus Çarı gibi haşin.
Nation
Papa gibi hem iktidar-ı nebi
O hâlde çekilsin!
Gösteriyorlar! niçin... şüphe etmem.
Liberte Çünkü krala idbâr böyle erer!
Hedef-i efsûn Çıkarmak, indirmek için musammem.
-Mağdurdur...-Maksadı İmar u ıslah Yüksekten düşürmek için mukarrer!
Ama ne yapsın? Derdi derd-i düşvâr! Bu da pek muktedir gösterdikleri
Mazereti muhtac-ı temin değil Kraldan daha ziyade muktedir,
-Sana acıyor, senden korkusu var Daha çok hatırnâk, daha ileri
-Seni seviyor, senden emin değil Olduklarını izhar fikriyledir!
-Kral tab'an bir melek kadar halim, O gün millet de bu müthiş alete
-Fakat etrafını şeytanlar almış! Sarılıp bu vahşi fikre uyacak;
18 TÜRK YURDU
Zira gittikçe kralı millete
Gaddar bildirecekler!...
Nation
Caiz; ancak
O zaman millet de canavaıianır!
Elbette onların haktan gelir:
Kral düşerse onlar }mvaıianır!
Kral yuvarlansa onlar ezilir
Liberte
Nation Liberal senin pederin;
Fakat vatanını daha seversin.
Vatan tehlikede diye kederin
Delâlet eder ki vatanperversin.
Seni bu hatırdan bahse amade
Görüşüm, pederinin de kezâlik
Tehlikede olduğunu imada
Bana cüret verir: müfsidler birlik!
Liberal'in teb’îdi mutasavver!
Maksat krala halkı gücendirmek,
Ve halka güvenip o adlperver
Zatı akibet yerinden indirmek!
Kral inerse, yerine alçaklar
İmparator mu getirecek? Asla!
İnsan yüzlü bir alet bulacaklar,
Ki'al deyip kul edecekler!...
Nation
-Zehr-i hand ile-
A’lâ!
(İjitmedi)
Ahdülhak H âm id
KARASEVDA
I rı gibi bütün varlığımı tırmaladın; çölden, daha engin,
Sen kimsin? söyle!
Ben-kadir-i mutlak bir Firavun'un kızı iken, altın
tahtlar üstünde muhteşem yelpazelerle geceler kadar si­
yah ve nihayetsiz esirlerim sıcak toprakların, kızgın gök­
lerin alevleri içinde bana serinlik yaratılırken; bütün bir
ülke, hülyalı, ninnili derin çölleri, engin kum denizleri,
Sayı 49
füsûnkâr, güzel yapraklı gök hurmaları ile küçük ayakla­
rımın altında bir hiç iken, Firavun'un altın harp arabası
arkasından ellerin bağlı zelil bir esir olarak seni getirdiler.
Ebediyetin muttarid kanunlarını ezelî bir güzellikle
taşlarda tecellî ettiren ecdadımın muzlim saraylarında
ben bir mabude kadar müteazzim iken, bütün şaşaadar
zenginlik ve debdebe üzerinde en şaşaadar güzellik ben
iken, sen Mısır'ın mukaddes taşları üstünde çıplak ayak­
ları ve alnı sürünerek gelen bütün bir ülkenin, altın, el­
mas, zeberced, ipek, insan zenginliğini zafer arabasının
arkasında taş, toprak, paçavra, hayvan alayı gibi sürükle­
yen bir Firavun'un arkasında, bir hiç, bir sinek, bir toz gi­
bi idik. Sarayımın ebedî taş saçakları altında kaynayan bu
alay arkasında bütün bu debdebe ve dârâtı, bu ihtişam ve
kanı benim siyah gözlerim için yapan genç bir Firavun'un
güneşli ezelî şaşaası arkasında sen ne idin!
Nil'in yeşil nemnâk yosunları, güzel nilüferleri arasın­
da seni bir oyuncak gibi getirttiğim, ve getirirken elinde
tutan esirlerimi zehirleyip öldüren kara yılanların kara
gözlerini hatırlattığın için seni de siyah esir alayları arası­
na almıştım. Kuru, siyah, yaralı vücudunun üstündeki ku­
ru, siyah başının içinde yanan siyah ziyalardaki sihri kim
yapmıştı söyle!
Sarayın asırdide bu yolcuları bütün kudretleri ile onu
bozamadılar, Osiris, Saint Wera'nın en nâmdar rahipleri,
mabudun en gizli sahrasında kuraklık duaları, muattar
tütsüleri ile bozamadılar ve ben sıcak ve güzel Mısır'ın
karanlık sıcak gecelerinin ıtri, harareti, cazibesi darban
eden, yanan bir örtüsü olan siyah saçlarımla, nur gözle­
rimle bozamadım. Sarayımın en hakir bir esiri olan sen,
Nil'in en zehirnak yumuşak bir yılanı gibi en yüksek yer­
lerine sessizce ve gizlice süründün girdin. Gece gözlerin­
deki büyüyle Firavun kanının, ilahlardan gelen azamet ve
kudretini bağladın, ince dilindeki zehir ile mermer göğ­
sümün soğuk güzelliğini deldin, tâ kalbime ihtiras, cin­
net ve esaret akıttın! Efsane kaplanlarının sihirli tırnakla­
gökten daha esrarlı, yıldızdan daha ebedî bir hükümle
bana hâkim oldun.
Seni mukaddes bir mabud kadar güzel bir Firavun kı­
zı bile mağlûp edemedi. Genç ve kadir-i mutlak bir Fira­
vun'un ayakları altında ölürken, gece gözlerinin büyüleri
ile gökte güneşi söndürdün, sahraları aydınlatan yıldızla­
rı söndürdün, hurma ağaçlarında parıldayan nemnâk ye-
 Sayı 49 TÜRK YURDU
§il nurları söndürdün. Nil'i bütün menbaı, denizleri, bü­
tün biböiklüğü ile kararttın: Kâinatta ne renk, ne ziya kal­
dı. Ve en sonra gözlerim, kalbim ve ben alevleri sönmüş
bir kömür parçası gibi yandık, karardık ve söndük... söy­
le! sen kimsin?
Halide Edib
HATIRAT m TAHASSÖRATTAN
KÖŞE BAŞINDA
Ayastefanos: Teşrînisânî 1328
Esen soğuk rüzgârlarda, geçen siyah bulutlarda, sa­
bahleyin koyu bir ufuktan kalkan dargın güneşte, akşam­
ları melûl eteklerini etrafa salıveren zulmetlerde, bütün
memleketin semasını teşkil eden şeylerde nikbet ve mu­
sibet, enin ve matem yağdıran bir mana var ve şimdi, iş­
te ne vakitten beri devam eden menâzır dehşet ve feca­
atten sonra, maneviyetimizle bu muhit-i ve mesâib ara­
sında bir nevi ülfet ve ünsiyet hâsıl oldu denilebilir. Artık
görülen şeyler gayr-i müterakkib birer feda, işitilen şey­
ler gayr-i muntazır birer badire değil, galiba daha fenası­
na, daha acısına tesadüf edilmemekten mütevellid bir his
ile, alelâde zamanlarda insanın hassasiyetini zîr u zeber
edecek vukuâtın yanından bir itidal-i lâkaydâne ile geçili­
yor. Güya vukuât ve müşahedât ile teesüıieri ahz ve
telâkki eden cild-i hassas arasında temasın şiddetini tah­
fif eden bir kışr var.
Her günün hamûle-i teessürâtından, bütün bir tari­
hin iflas ve inkırazı enkazından terâküm ede ede yükse­
len yığın, adese-i ru'yeti öyle büyük bir manzara-i hâileye
nasb-ı nazar için açmış ki artık gözlerde küçük teferru­
atın üzerinden aşıp onları ihmal eden bir teseythip var.
Bu hissi bütün etrafımda, hatta hassasiyet-i halkta görü­
yorum. Düşen bir kadının, bayılan bir ihtiyarın yanında
toplanıp mevkûf-ı teessürât kalan halkın gözleri önünde
bu gün düşmüş koca bir memleketin evlâdı inleye inleye,
sürüklene sürüklene efcâc-ı elem vaveylasını geçirirken o
halk, başları önlerinde, sönük gözleri inmiş, omuzları kı­
sık, artık daha ziyade ahz-ı teessürâta kabiliyetini gaib
edenlere mahsus bir reftâr ile, güya telleri sert bir darbe
ile kopmuş bir keman gibi gayr-i tınan kalbini taşıyarak,
silinip gidiyor.
19
Silsile-i mesâibi ikmal için bütün vesâite müracaat
eden bir kuvve-i kahirenin bir cilve-i cedîdesinden, ce­
maatlerin, orduların bir heyîılâ-yı dehşetinden bahsolu-
nuyor. Köyün nevâkıstan mürekkep vesâit-i tecridiye ve
tedavisine bırakılan hastalara bakılırsa bu rivayetten ziya­
de haftalarca devam eden açlık tecrübelerinin, müracaat
edilen çarelerin, tahammül olunan mahrumiyetlerin
tesirâtına inanmak daha makul görünüyor. Fakat ha o ol­
sun ha bu olsun, sebeplerin farkı neticeyi tağyir etmiyor,
köyün havasında ölümün soğuk soluklarını hissediyorsu-
nuzve görmemek için gözlerinizi kapasanız bile anlıyor­
sunuz ki etrafınızda her şeyi yutmak istiyormuşçasına ge­
niş bir mezar ağzını açıyor ve onun içine mütemadiyen,
bitmek tükenmek bilmeyen bir devam-ı muannidle, dö­
külüp yuvarlanıyor.
Bu gün yine zehirlenmek ihtiyacıyla çıktım. Sokak­
larda kimse yok, köyün bütün hayatı sinerek çekilmiş,
yalnız ölüme terk-i mevki etmiş zannolunacak. Ve ölü­
mün gölgeleri görünüyor. Arkasında yırtık bir kaputla sır­
tı kabarmış biri fark ediliyor ki sallanarak meçhul bir
menzile vusul ümidiyle gidiyor; ötede başı sarılmış, elin­
de boş torbayı çekemeyen kolu sarkmış bir İkincisine te­
sadüf olunuyor ki evlerin kapalı pencerelerinden yol ve
çare soran bir nigâh-ı istimdâd ile gözlerini havalarda
gezdiriyor; sokağı dönerken bir diğeri görülüyor: bacak­
larının kaybolmuş dolakları altında çamurlarla mülem-
mağ paçaları çırpınarak son kuvvetlerini biraz daha ça­
buk yürüyebilmek için sarfediyor.
Ve bu bütün tesadüf edilen simalarda bir mana-yı
müşterek var: Teslimiyet. Altık ne olursa olsun her şeyi
bitirmek, her şeyi bırakmak ve tâkat-ı beşeriyeden bekle-
nemeyen bu elemlerin, mahaimiyetlerin, ızdırapların al­
tında yıkılıp yok olmak. Bu hastaların arasında hiçbir na­
zar görmedim ki bana hayat ile, hayatın ezvâk ve lezâizi
ile istikbâlde umulan bir saadetin renkleriyle, hatta mazi­
den kalma bir hatıranın hicranıyla takrir-i tahassür etsin;
hiçbir mana hissetmedim ki ondan nâ tamam bırakılmış
bir serencam sevdanın hasreti, uzakta kalan bir mesut
yurtta yaşanamayacak günlerin elemi, karanlık bir mah­
rumiyet içinde geçerek bağteten bir boşluğa müntehi
olan bir şebabın matemi okunabilsin. İçinde bütün ma-
ani ve hissiyât dönmüş, bütün âmâl-i hülya sönmüş mün-
cemid ve müredde bir teslimiyet.
20 TÜRK YURDU
Büyük caddeye çıkan sokaklardan birini dönerken
bir hastaya daha tesadüf ettim. Kaputunun içine sarılmış
titriyor ve yürümüyordu. Etrafına baktı ve güya beş on
hatve ötede bir zî-hayata tesadüf etmiş olmak verilecek
karar için muntazır bir hadise imişçesine beni görür gör­
mez hemen oraya, sokağın köşesine çöktü, başını yere
koydu ve gözlerini kapadı.
Artık yoluma devam etmek mümkün değildi. Tekar-
rub ederek seslendim, gözlerini açarak donuk nazarıyla
bana baktı ve yine kapadı. O zaman mahiyet-i marazını
anlamak isteyen bir tecessüsle ve aynı zamanda müraca­
at edilebilecek tedbirleri zihnen arayarak, sualler irâd et­
tim. Her sualime gözlerini açarak mukabele ediyor ve
söylemekten üşenen, cevap vermeğe artık lüzum görme­
yen bir fütur ile yine gözlerini kapıyordu.
Tenha bir sokak, mesdûd evler başımın üstünde
ağaçların çıplak dallarını titreten soğuk ve ıslak bir
rüzgâr...
Yapılabilecek şeyi arayarak etrafıma bakıyordum,
bahçe kapılarından biri açıldı ve elinde bir fincanla ihtiyar
bir Ermeni çıkarak bize geldi.
Hastaya seslendik:- Bak, sana kuvvet verecek, seni
ısıtacak bir ilâç, dedik, bir yudum içsen davranırsın...
oğlum ...
Tekrar gözlerini açtı. Güldü mü? Bir cevap mı verdi?
Soluk ve ince dudaklarının üzerinden bir gölge geçiyor
gibiydi.
O zaman ihtiyar adamla yek diğerimizin re'yini almak
istiyormuşçasına bakıştık,
o bana dedi ki:- Efendi size bu fincanı versem, siz
onun başında bekleşeniz, ben de şuracığa kadar atlasam
da bu işin memurlarını bulsam...
Elimi uzatarak fincanı aldım. Ne kadar bekledim, bil­
miyorum. Ara sıra ilâcı teklif ediyordum, o artık gözlerini
de açmıyordu. Uzun uzun bu genç adamı tetkik ettim:
Yirmi iki yaşında görünüyordu, ince sarı bıyıkları, ya­
rı açık dudaklarının arasında beyaz ve düzgün dişleri var­
dı. Küçük ve cılız vücudu, simasının bütün narinleşmiş
hutûtu ona henüz bir çocuk ifadesi veriyordu ve öyle
zannetttim ki kapalı gözlerinin içinde, onların sönmüş
ufkunda yalnız bir hayal var: Bir hayal-i şefkat ve merha­
met. O yalnız onu görüyor, onu bekliyor, onu istiyordu.
Sayı 49
O hayal bu garip köyün tenha köşesinde yavrusu ölen o
anne hayali, o da elinde bir fincan ilâçla, fakat sıhhat ve
afiyet getiren, ümit ve teselliyet veren ve "sen bana
lâzımsın!" demek ister bir nazarla bu ölüme teslim olan
çocuğu yeniden hayata iade eden bir ilâçla dolaşıyordu.
Nihayet geldiler. İhtiyar adam önde, biraz acele yü­
rüyerek, delâlet ediyordu. Onlar iki nefer bir manda ara­
basıyla arkadan yavaş yavaş geliyorlardı.
Hastanın yanında durdular. Aramızda bir kelime
teati olunmadı; o iki nefer pek ..alışılmış bir iş görenlere
mahsus bir emniyet-i hareketle ilerleyerek, biri omuzla­
rından diğeri ayaklarından, hastayı tuttular. Onun tekrar
gözleri açıldı, arabayı gördü, galiba:- Daha bitmemiş! de­
di ve gözlerini yine kapadı.
Arabaya yatırdıkları zaman hasta elleriyle karnını ba­
sarak yine kıvrıldı, neferlerden biri mandaların ipini çek­
ti, diğeri:-Şimdi ötekileri alalım! dedi.
O zaman ihtiyar adam bana haber verdi:- Oradan bu­
raya kadar üç tanesine daha rast geldik. Hep de böyle kö­
şelere yatmışlar dedi.
Uşakîzâde Halid Ziya
İKTİSADİYAT
TÜRKİYE'DE 2İRAATİN İSTİKBÂLİ
Bir kaç senelik adem-i muvaffakiyet ve zararlardan
sonra en nihayet Türkiye için de muvaffakiyet günleri hu­
lul etti. Bu müddet zarfında güya her şey mahza Osman­
lI İmparatorluğu'nu ve onunla beraber Türk milletini
mahvedecek bir sûrette cereyan etmiş idi. Hezimetleri
görüp de cesaretsizlik ve bedbinliğe tutulmuş olan bir­
çok devlet adamları ise memleketin halâsı için her türlü
ümidleri kaybetmiş idiler.
OsmanlI Ordusu, cesurâne bir haraketiyle Edirne'yi
tekrar elde etti. Avrupanın bütün tehditlerine kulak as-
mayıp Bulgarlara yeni bir hudut hattı kabul ettirdi. Bü­
yük bir ehemmiyet-i siyasiyeyi haiz bulunan bu hareketin
cihet-i maneviyedeki ehemmiyeti daha büyüktür. Bu ha-
raketle Türk milletinin büyük bir cesarete ve canlı bir te­
şebbüs iktidarına mâlik bulunduğu ispat edilmiştir. Za­
ten ölüme mahkûm olan milletler, ancak hayatta cesaret­
 Sayı 49 TÜRK YURDU
leri sönmüş olan milletlerdir. Bir millet cesur mücahidler
yetiştirdikçe yaşar ve daha parlak bir istikbâl elde edebilir.
Ben çoktan beri, karilerimle Türkiye ziraatinin istik­
bâli hakkında konuşmak isterdim. Fakat memleketin hâli
o derece fakir ve karanlık idi ki böyle acıklı bir sırada zi­
hinleri, müsait zamanlarda yapılması mümkün olan şey­
lerle meşgul etmeyi münasip bulmadım. Fakat artık Tür­
kiye ziraatının istikbâlini bir kaç cümle ile tavsif ve izah
için kemal-i iştiha ile kaleme sarılabilirim.
Lâkin istikbâlden bahsetmezden evvel, mazi hakkın­
da bir kaç söz söylemek isterim.
Türkiye İmparatorluğu'nda hüküm süren İktisadî,
medenî ve siyasî tevakkuf ve tedennînin esbâbı hakkında
pek çok şeyler söylendi ve yazıldı. Bu hususta birçok ma­
kul ve doğru fikirler dermeyan edilmekle beraber söyle­
nen şeylerin kaffesi, aynı derecede makul ve doğru değil
idi. Esbâb-ı tedenniden birine bâ husus en ziyade haiz-i
ehemmiyet olan sebebe şimdiye kadar temas edilemedi.
Bu sebep ne siyasî, ne medenî, ne de dinî cihetlerde de­
ğildir. Burada ne hasâis-i milliye, ne de bu veya şu devlet
adamının hata ve sû-i niyetleri mevzuubahis değildir. Be­
nim söylemek istediğim sebep, sırf bir mahiyet-i
iktisadiyeyi haizdir.
Ben burada zahire fiyatının tenezzülünden bahset­
mek istiyorum. Bu tenezzül Ondokuzuncu asrın nısf-ı
ahirinin evsâf-ı mümeyyizesindendir.
Tedennî-i siyasîyi ve efkâr-ı bâtılanın tesirini idame
eden cehalet ve şose ve demir yollarının fıkdanıyla bera­
ber beynelmilel pazarlarda zahire fiyatının tenezzülü,
Türkiye'de zahire ihracatının terakkisine ve memlekette
kavâid-i fennîyeye muvafık usûl ve âlât vasıtasıyla ziraat
icrasının taammümüne mâni olmuştur.
Zahire fiyatının tenezzülü, yalnız Türkiye'ye değil,
bütün Avrupa üzerinde de icra-yı tesir eylemektedir. Bu
tenezzül sanayii terakki etmiş memleketler için faydalı
ise de ziraat memleketleri için son derece muzırdır.
Malûm olduğu üzere zahire fiyatının tenezzülüne başlıca
sebep, Şimalî Amerika'nın gayet vâsi ve münbit arazisin­
de ziraatin pek ziyade terakki eylemesidir. Bu arazi, onu
bidayette zer' edenlere külfetsizce mal olmuştu. (1860)
d ) Amerika'nın otuz beş litrelik zahire mikyasıdır.
Çent, doların akşamından olan bir Amerika sikkesi ki takriben 10 paraya muadildir.
21
senesinde Amerika şimâlî dahilinde zahirenin bir Bo-
şal'ı(b 52 cente(2) satılmakta iken 1889 senesinde 28.3
cente kadar, 1896 senesinde ise 21.5 cente kadar tenez­
zül eylemiştir. Velhâsıl zahire fiyatı yarı yarıya tenezzül et­
miştir. Amerika şimâlî cumhuriyetleri, Avrupa'nın sanayii
memleketlerindeki zahire pazarlarını zahire ile doldura­
rak mezkûr pazarlara zahire ihraç eden diğer ziraat mem­
leketlerini rekabete boğmuştur. Avrupa’daki sanayi
memleketleri ise, kendilerini Amerika'nın rekabetine
karşı müdafaa için hariçten gelen ziraat mahsulâtına ağır
gümrük rüsûmu vaz etmeğe başlayarak zahire ihracatıyla
iştigal eden ziraat memleketlerini daha ziyade müteessir
eylemişlerdir. İşte 19. asırda Rusya ziraatinin batî bir sû-
rette ilerlemesini mucib olan sebeplerden biri de bu idi.
O zaman Rusya'da arazi-i vâsia sahibi bulunan zâdegânın
köylüleri azat ettikten sonra ziraatte kavâid-i fennîyeye
muvafık usûl, âlât ve edevât tatbik etmek hususundaki
teşebbüsleri bu sebepten dolayı akîm kalmıştır.
Halbuki bu şerâit tahtında Türkiye gibi zahire ihraca­
tı ibtidaî bir hâlde bulunan memleketlerde böyle esaslı
bir usûl-i ziraatin tatbiki kat’iyyen mümkün değildir. Kâfi
derecede zengin ticareti olmadıkça ve sanayi merkezleri­
ne zahire ihracatı vuku bulmadıkça büyük sermaye isti­
maline muhtaç bulunan yeni usûlde ziraat icrası kabil de­
ğildir. Türkiye'de ihracât-ı azîmenin ne demek olduğu
iyice bilinmediğinden onun ehemmiyeti de takdir edile­
memiştir.
Meseleyi şöyle bir sûrette vaz edelim: Zahire fiyatı
yarım asır zarfında tenezzül edeceği yerde tereffu’ etmiş
olsaydı, o zaman ziraatin (tarlaların) tevsiinde, ziraa ma-
kinalarının istimalinde daha büyük fayda oylacağı kolay­
ca anlaşılabilirdi. Bu ise, memlekette ziraatin terakkisi
için bir sâik olurdu.
Zaten bu gün memlekette müşahede olunmakta bu­
lunan şey de budur. Yirminci asırda zahire fiyatındaki te­
reffu' meyli kolayca anlaşılmaya başlamıştır. Bunun ne
sûretle cereyan ettiğini burada zikretmek uzun bir mese­
le teşkil eder. Zahire fiyatının gittikçe tereffu'a mütema­
yil bulunduğu herkesçe tasdik edilmekte olan bir haki­
kattir. Şüphesiz her bir sene zarfında zahire fiyatı, o sene
mahsulâtının derece-i mebzûliyetine göredir.
22 TÜRK YURDU
Zahire fiyatının tenezzül ve tereffu'unda bir tereddüt
hüküm sürmekte olup bu sûrede dalga şeklinde bir ha­
reket husûle gelmektedir. Şöyle ki, bir sene fiyatlar )âik-
sek, diğer sene aşağıdır. Geçen asırlar zarfında aynı hâl
cereyan etmiştir. Mazi ile hâl arasındaki fark şudur ki ma­
ziden bir kaç senelik bir devre nazarı dikkate alındığı tak­
dirde fiyatların tenezzül etmekte olduğu anlaşılır. Hâlbu
ki şimdi bilâkis fiyatların tereffu’ etmekte olduğu görülü­
yor. Bu gün zahirenin vasati fiyatı 1890 senesindeki fiyat­
lardan daha yüksektir.
Binaenaleyh Türkiye'de ziraatin fevâid-i müstakbele-
si, zahire fiyatının tereffu' yüzünden temin edilmiş ola­
caktır. Türkiye'de ziraat erbabı, ziraatte ıslahat icrası ve
makineler istimali için sarf edilecek sermayelerin az va­
kitte telâfi edileceklerine güvenebilirler. Zira onlar, daha
yüksek fiyatla satabileceklerdir. Bundan maada arazi fiya­
tının tereffu'uda da ümit edilebilir. Bu ise erbâb-ı ziraatın
itibar-ı mâliyesini daha ziyade tevsi için meydan açmakta­
dır. Mamafih şurası da unutulmamalıdır ki yukarıdaki he­
saplardan anlaşıldığına göre, bu gibi ümitlerin doğru çık­
ması haylice uzun bir müddete muhtaçtır. Eğer bütün
ümitler, en yakın senenin bolluğuna hasredilecek olursa,
bu esaslı bir ziraat teşkil etmeyip bir kumar oyunu hâlini
almış olacaktır. Bazı seneler, ahvâl öyle gayr-i müsaid bir
sûrette cereyan edebilir ki sizin memleketinizde mah­
sulât mebzûl olmaz da diğer memleketlerde zahire bol
olur ve bu yüzden zahire fiyatı tenezzül edebilir. O za­
man sizin az olan zahirenizi ucuz fiyatla satmanıza mec­
buriyet hâsıl olur. Fakat hadd-ı asgarî olarak on senelik
bir devre için hesap yapıldıkta zahire fiyatının tereffu'un-
dan tamamen emin olunabilir.
Bu tezâyüd temayülü yalnız zahire fiyatında müşahe­
de olunmayıp Devlet-i Osmaniye'nin bazı cihetlerinde
büyük bir ehemmiyeti haiz olan pamuk mahsulâtının fi­
yatı da tereffu' eylemektedir. Ziraatın şuûbât-ı muhtelife-
sinden istihsal edilmekte olan süt, yağ, et, yumurta, pey­
nir ve ila ahir gibi şeylerin fiyatlarında daha ehemmiyetli
bir tezâyüd vuku bulmaktadır. Ziraatın bu şubelerinde
büyük sermayeler istimali ile kavâid-i fennîye tatbik et­
mekteki faide derhal anlaşılır.
Türkiye ziraati için büyük bir ehemmiyeti haiz bulu­
nan diğer vâsi bir saha daha vardır ki o da mejn^e yetiştir­
mektir. Portakal, hurma, incir, kuru üzüm, ceviz, taze
üzüm, ihracatı Türkiye ihracatında daha şimdiden büyük
Sayı 49
bir rol oynamaktadır. Bu gün mejn^e ihracatı, Türkiye ih-
racât-ı umûmiyesinin % 22 sini teşkil eylemektedir.
İhracat-ı mezkûreden hâsıl olan büyük meblağ hiçbir
memleketin meyve ihracatından husûle gelmemektedir.
1326 senesinde Türkiye'de vuku bulan meyve ihracatı
490.449.499 kuruşa baliğ olmuştur. Avrupa ve Ameri­
ka'da şehirlerin büyümesi, şehir ve kasaba ahalisinin kuv-
ve-i iktisadiyelerinin inkişaf eylemesi, uzak mesafelere
kadar nakliyâtın ucuzlaması ve konserv^e imalâtının terak­
kisi üzerine meyve ihracatı da ziyadeleşmektedir. Şüphe­
siz Devlet-i Osmaniye'de ziraatın bu şubesi için de parlak
bir istikbâl açılmaktadır. Türkiye ziraati istikbâlinin kes-
bedeceği hâli şimdiden rakamlarla iraeye teşebbüs et­
mek, muzır bazı hataları mucib olabilir. Türkiye'de arazi
olarak külliyetli miktarda arazi mevcuttur. Fakat Osman­
lI İmparatorluğu pek eski medeniyet yatağı sayılan bazı
kıt’aları ihtiva etmekte ise de arazi cihetinden Türkiye,
arazisinin kısm-ı küllîsi ziraat edilen diğer memleketlere
benzemez. Almanya, İngiltere gibi arazisinin dörtte biri
ziraat edilmekte bulunan sanayi memleketlerinden sarfı­
nazar, Rusya'nın Avrupa kıt’asındaki arazisinin %40'ı,
Hindistan-ı Garbî'de arazinin % 35'i ziraat edilmektedir.
Asya-yı Osmanî'de ise (Ziraat Nezareti'nin verdiği malu­
mata göre) arazinin ancak % 2,8 i ziraat edilmektedir.
Hâlbuki bu zamanda diğer memleketlerde bir parça
arazi için dehşetli mücadeleler icra edildiği hâlde me-
mâlik-i Osmaniye dahilinde gayet vâsi ve münbit arazi­
den istifade olunmuyor. Burada asıl mesele arazinin ne­
reden tedarik edileceği keyfiyeti değil, arazi işletmek için
lüzumu olan amelenin nereden tedarik olunacağı mese­
lesidir. Eğer Avrupa'daki ahvâl nazarı dikkate alınırsa bu
mesele dahi başka bir renk kesbeder. Muharebeye kadar
Türkiye ahalisinin miktarı ekall olarak 26 milyondan iba­
ret addedilebilirdi. Yine o zaman memleket dahilinde zi­
raat edilen arazinin miktarı ise, 93 milyon dönümden
ibarettir. Bu sûretle adam başına 3,6 dönüm tarla isabet
etmiş oluyor. Bu şâyân-ı hayret derecede azdır. Usûl-i zi­
raati terakki etmiş memleketlerden sarfınazar, hatta Rus­
ya'nın Avrupa kıt’asındaki arazi nisbeten henüz ibtidaî bir
usûlde ziraat edilmekte olduğu hâlde bir fert başına 23
dönüm mezrû arazi isabet etmektedir. Demek Rusya'nın
bu gibi şerâiti dahilinde bile yine o miktarda insanlar,
Türkiye'dekilerden altı defa daha ziyade arazi ziraat ede­
biliyorlar.
 Sayı 49 TÜRK YURDU
Almanya'da köylü zürrâm miktarı pek çok olduğu
hâlde ziraatle iştigal eden, kadın ve çocuklar dahi bu ade­
de dahil oldukları hâlde bir ferde 35 dekar arazi isabet
eylemektedir. Macaristan'da adam başına 34 dekar, İngil­
tere'de 84 dekar, İrlanda'da 65 dekar, Ajmerika-yı Şimâlî-
de 160 dekar isabet eylemektedir, Eğer Asya-yı Osmanî
ahalisinin miktarı 20 milyon olmak üzere hesab edilecek
olursa, ziraate muktedir olacak insanların miktarı on mil­
yona baliğ olabilir. Yukarıdaki rakamlar nazarı dikkate alı­
nacak olursa bu on milyon ahalinin şu kadar arazi ziraat;
edebilecekleri iddia olunabilir:
1. Almanya'daki vecihle olursa 350 milyon dekar
2. Macaristan'daki vecihle olursa 340 milyon dekar
3. İngiltere'deki vecihle olursa 840 milyon dekar
4. İrlanda'daki vecihle olursa 650 milyon dekar
5. Amerika-yı Şimalîdeki vecihle olursa 1.600 milyon
dekar
Kariîn-i kiram Avrupa medeniyetinden bahsedildiği
zaman bunun her bir memlekette aynı derecede olmadı­
ğını görüyor. Binaenaleyh kendi memleketine gerek
fenn-i askerî gerek parlementarizm, gerek ziraat ve gerek
sanayia dair Avrupa usûlü idhal edileceği zaman her dev­
let arasında medeniyetçe olan fark iyice tetkik edilmeli­
dir.
Bizi burada en ziyade alakadar eden Türkiye ziraati-
nin inkişafı meselesine avdet ediyorken şu hakikati söy­
lemek iktiza eyler.
Bu gün Devlet-i Osmaniye dahilinde mevcut bulu­
nan ahalinin miktarı, Memâlik-i Osmaniye'de ziraati, Av­
rupa Lisûl-i ziraiyesini tatbik etmek şartıyla bir kaç defa
tevsî etmeye kâfidir. Eğer hariçten gelecek muhacirler,
memlekette numûne-i imtisal olacak derecede mükem­
mel bir usûl-i ziraat tatbik edecek olurlarsa, Türkiye'de
ziraatin terakkîsi hususunda mühim bir rol oynamış olur­
lar. Fakat Türkiye böyle bir muhacerete muhtaç değildir.
Kendisi bu hususta müstemleke hâlinde bulunan mem­
leketlere benzemektedir. Burada asıl vazife, memlekete
ecnebî celb etmek değil, yerli ahaliden âlim-i zürrâ yetiş­
tirmektir.
Bu gün Türkiye'de ziraat edilmekte olan cüz'î mik­
tarda araziyi Avrupa şerâit-i iştigaliyesi dairesinde işlet­
mek için Türkiye'de ziraatle iştigal eden insanlardan beş
altı defa daha az miktarda insan istihdam eylemek iktiza
23
edecektir. Binaenaleyh köyler, işsiz adamlarla dolu kalı­
yor demektir. Fevkalâde vâsi arazi işletilmemiş bir hâlde
kaldığı gibi külliyetli miktarda insanlar da işsiz ve geçin­
mekten âciz bir hâlde bulunmaktadır. Arazi boş duruyor.
İnsanlar da fakr u zarûret içerisinde yuvarlanıyorlar. İşte
asıl o zaman harice hicret çoğalıyor.
birçok insanlar, vâsi denizleri aşarak taayyüş çareleri
arıyorlar, hâlbuki aynı zamanda onların memleketlerinde
hiç dokunulmamış ve külliyetli miktarda arazi işletilme-
yip boş bir hâlde duruyor. Fakat muhâceret diğer bir şe­
yi daha gösteriyor. Eğer Arap, Ermeni, Kürt veyahut Türk
Amerika'da az müddet zarfında iyi işçi oluyorlar ise bu
adamlar münasip şerâit tahtında olarak niçin kendi va­
tanlarında iyi işçi olmasınlar?
Beynelmilel pazarların terakkîsi ve zahire ile diğer
mahsulât-ı ziraiye fiyatlarının jTikselmesi üzerine Türkiye
ziraatında büyük sermayeler istimali ve kavâid-i fennîye-
ye muvafık usûl ve aletler tatbiki daha faydalı oluyor. Hâl­
buki memlekette mevcut olan külliyetli miktarda işletil­
memiş arazi ve işlemeye muktedir fakat işsiz gayet çok
insanlar, Türkiye ziraatının şâyân-ı hayret derecede te­
rakkîsi imkânını temin eden şeylerdir.
Türkiye uzun müddet devam eden muvaffakiyetsiz-
likler neticesi olarak zihinleri istilâ etmiş olan bedbinliğe
rağmen, Memâlik-i Osmaniye'de ziraatin terakkî ve inki­
şafı devresinin hulûl etmekte olduğunu teminen beyan
edebilirim.
Şüphesiz, demiiyolları ve denizlere yakın olan yer­
lerde ziraat daha büyük bir süratle terakkî eyleyecektir.
Asya-yı Osmani'nin merâkiz-i dâhiliyesinde inşa edilmek­
te olan demiiyollarından başka o havalideki ahalinin de-
miıyollardan vâsi mikyasta istifadesini temin edecek olan
şose vesaire gibi diğer yolların inşasına da lüzum vardır.
Şüphesiz, bunların kaffesi malûm şeylerdir.
Burada şâyân-ı ehemmiyet olan bir şey varsa, o da
Türkiye ziraatı için hazırlanmakta olan parlak istikbâlin
bu küçük büyük yolların inşasını zarurî ve faideli kılması­
dır.
Öyle zamanlar gelecektir ki demiiyollar inşası için
devlet tarafından teminat akçesi vermeye lüzum olmaya­
caktır. Bunun bir an evvel hayyiz-i husûle gelmesi, demir-
yolların inşası keyfiyetinin ziraatin terakkîsi meselesine
makul bir sûrette rabtedilmesine menuttur.
24 TÜRK YURDU
İnşa edilecek olan demiryollar, ziraatin terakkisine
hâdim olmalıdır. Devletin demiryollar inşası takib edece­
ği siyasetin esası bu olmalıdır. Hâlbuki şimdiye kadar Os­
manlI Hükümeti, şimendifer inşaası keyfiyetine ancak as­
kerce ehemmiyetli olan nokta-i nazardan bakmakta idi.
Bu kâfi değildir. Demiryollarını inşa edip de trenleri işlet­
meye başladıktan sonra ellerini bağlayarak bu teşebbüs­
ten husûle gelecek neticeye intizar ile vakit geçirmek kâfi
değildir. İstasyonlarda zahire ve sair mahsulât-ı ziraiyye-
nin muhafazası için depo inşa edilmek lâzım olduğu gibi
bu mahsulât hakkında itibar-ı malî dahi ihdas edilmelidir.
Bu sayede zürrâ mahsulâtını satmakta acele etmez, zahi­
re fiyatının tereffu'unu bekleyebilir. Velhâsıl zürrâ için iti-
bar-ı mâlî ihdas etmek lâzımdır, zira sermaye tedarik et­
mek için itibar-ı malî olmayınca zürrâın ziraatte makine
vesaire gibi vesâit-i cedîdeyi istimal eylemesi imkân Hari­
cindedir. Aynı zamanda ziraat sendikaları bâhusus mah­
sulâtın elverişli fiyatla satılması için sendikalar teşkil edil­
melidir; bunlar, gerek ziraatın terakkisi ve gerek köylüle­
rin muhafazası için elzemdirler. Aksi takdirde köylüler,
hem faizcilerin hem de tacirlerin ihtikarlarına kurban
olurlar.
Parvus
LİSANLAR İLMİ
İŞTİKAKI TENKİT
Erdoğan Hazretlerine
Türk Yurdu'ndaki makalelerinizi sıra ile takip ve isti­
fade etmekteyim; fakat son 16 sayılı nüshadaki fikirleri­
niz, daha ziyade maksadınızı izah etmek üzere getirdiği­
niz misaller beni irkiltti, düşündürdü. Buyumyorsunuz ki
pek mükemmel bir sarfa ihtiyacımız var, lisan inceden in­
ce tetkik edilecek, her mesele için şahitler getirilecek,
ihâtalı bir esere vücut verilecek. Güzel bir fikir ve emel.
İşte bu tetkikin nasıl ve ne mahiyette olabileceğini gös­
termek için de misaller getiriyorsunuz. Bu misallerde
köklerin en eski hüviyetlerini göstermek istiyorsunuz;
bunları ben doğru bulamadım, yahut ben yamlıyoaım;
bunun için, teşrih ve izaha müsaadelerinizi temenni ede­
rim.
Diyorsunuz ki "ş” "eş" yani şerik aslından olup mü­
şareket ifade eder. Fikir, vehleten o yolda bir münasebet
Sayı 49
bulabilir; fakat bunun hakikaten böyle olduğuna hük­
metmek için, ilk önce bazı sual ve meselelerin halli lâzım­
dır. Evvela "eş" şu şekliyle basit bir kök olduğuna göre tâ
eskiden beri ilk şekli bu ve ilk manası da şimdiki gibi "şe­
rik" mi idi? Sâniyen bu iptidadan beri böyle ihbarî bir kök
müydü? Sâlisen dilin şekli tekâmülünün, diğer bir tabirle
yek hecelikten kurtulup köklerin artık yapışırlığa doğru
ilerleyişinde ne sûretle bir müşareket ifadesi için fiilî kök­
lerin sonuna bitişmeğe başladı Râbian, tadili ve tasrifi bir
unsur menzilesine geldikten sonra "eş" ilk istiklâl ve
mevcudiyetini nasıl muhafaza etti? Şimdi bir de fiillerde
müşareket edatı olan "§" yi gözden geçirelim. Evvelâ bu
edat bütün Türk ve Tatar dillerinde aynı mıdır, uzak,
zümrelerde nasıldır? Sâniyen, bir fiil tekâmülünde, ne va­
kit müşareket ifade etmeye başladı ve ne gibi bir kanuna
tebe'an böyle olmuş? Sâlisen: bu aslen bir zamir midir?
Yoksa fiili ve ismi bir kök kırıntısı mıdır? Râbian herhan­
gi bir isim köküne doğrudan doğruya "mak","mek" gele­
bilir mi? İşte bu sualler kavâid-i mahsusasına tevfikan hal­
ledilmiş olmadıkça "ş" müşareket harfinin "eş" aslından
geldiğine hükmolunamaz, olunsa bile İlmî bir kıymeti ol­
maz fikrindeyim.
Aynı mütalaayı diğer edatlar hakkında da yürütebili­
rim. "Dur" edatını "durmak", "turmak" daki "dur"dan ge­
tiriyorsunuz; "durmak" burada "dinelmek"in hemen mü-
radifi olarak kabul ediliyor. Şimdi şu kabul ve telâkkiye
göre "dur" veya "durmak" fiili köklerin âhirine gelerek
devam ve istimrâr ifade edebilirse de sonra nasıl oluyor
da taaddî beyan ediyor? "git tur", "yap tur" gibi. Haydi bu
da bilfarz "yapturmak" oldu; mana istimrârdan taaddîye
nasıl geçiyor? Meselâ "dökdürmek" döküp durmak ifade
eder iken dökmek işini başkasına işletmek manasına na­
sıl geliyor?
Eğer "durmak" kalkmak manasına alınarak mezkûr
edat bundan çıkarılmak istenirse yine uymuyor.
Binaenaleyh "dur"un daha başka, ne idiği unutul­
muş bir kökten geldiği veya öyle bir kök olduğuna ihti­
mal yok mu?
Diğer tasrif edatları hakkında, aynı fikirler sarfoluna-
bilir; baş ağrıtmamak için, onları bırakarak zamirlere ge­
çeyim.
Buyurmuşunuz ki "sen bu adeta sen demektir" Ben
de diyebilirim ki sen adeta sen değildir ve olamaz. Bun-
 Sayı 49 TÜRK YURDU
1ar gerçek ikisi de zamirdir, fakat hizmetleri başkadır; bir
de sen'in son harfinde K [sağır ke^ ve N [n] gibi iki harf
birbirine kaynamıştır.
Nitekim "yapın" daki son harf de böyledir; şimdi biz
bu "yapın"daki sağır kef için bu adeta N dir diyebilir mi­
yiz? Madem ki fiili zamirlerdeki bu N 1er ayrı bir mahiyet­
tedir, o sebeple bu "sen âdeta sen" olamaz. Çünkü ikisi
de muhatap için ise de fakat "sen" şekil ve mana itibariy­
le tekâmüle uğramıştır
Yine buyuruyorsunuz ki "z" burada lafı uzatmamak
için diyelim ki bu da başka, yabancı manasına olan "Öz-
ge"deki "öz" maddesidir ki başka bir nefse delâlet eder.
"Siz" lâfzı da böyledir "sen özge" demektir. Nâ ehle kavl-i
mücerred gibi gelen bu tahlillerin ispatına kalkışılır ise
makaleyi buna hasretmek lâzım gelir. Bu tahlillerin ispa­
tına girişilseydi çok iyi olurdu. Çünkü zihin kabul edemi­
yor; niye kabul edemediğini müsadenizle arz edeyim;
"-siniz" deki Z başkası demeğe geldiği gibi "siz" za­
mirinin aslı da, fikr-i âlinizce "sen özge" yani "sen başka­
sı" olmak lâzım gelir, Türklerde şu hesapça "siz" fikri bir
sen bir de sen'den başkasından hâsıl olmuş oluyor; biz
bu nazariyeyi biz'e de tatbik edebiliriz; çünkü onda da
cemi ifade eden bir z var; biz'de ben başkası demeğe ge­
lecek, acaba böyle mi?
Evvelâ: "özge" lafzında başkalık, yabancılık manası
esasen öz'İe mi yoksa "ge" edatının bitişmesiyle mi hâsıl
oluyor? Hâlbuki ben yalnız öz'de öyle bir mana göremi­
yorum; başka manasını "ge" nin luhûkıyla ifade ediyor ve
öyle olmak da lâzım gelir.
ÖZ'ün kendi, başkası değil manasında olması ağleb
ve makuldür; başka şubelerde de zaten "öz" kendi ve yal­
nız yerine kullanılıyor; biz edatsız olarak "öz"den ve anlı­
yor isek kendi ile de onu anlarız; O hâlde sen öz, sen baş­
kası değil sen kendi demek olur, Sâniyen: Öz'de yoksa
da, bir başka ve yabancı manası kabul edelim. Biz ilkin
karşımızdaki birkaç kişiden birini sen de ötekilerini baş­
kası mı tanıdık? Hem nasıl olabilir?
"Siz" zamirini söylediğimiz zaman hatıra daha tabiî
olarak her birine sen diye hitap edebileceğimiz kimseler
gelir. Böyle gelmesi daha doğru olmaz mı? Bilfarz karşı­
mızda bulunan üç kişiden biri sen olup da diğerleri o
sen'likten nasıl çıkarılabilir? İçinden birini ayırıp sen, di­
^ Bopzici Üniversitesi Kütüphanesi ^
25
ğerlerini başka addetmeğe aklî ve mantıkî bir sebep ta­
savvur olunamaz; belki mantıken ve aklen "siz"
(sen+sen+sen) olmak iktiza eder. "Biz'e gelince: Hatıra
"ben başkası" gelemez; birçok benler de gelemez, bu da
"ben+ sen+ sen" olabilir. Öyle ya "biz" dediğimizde ha­
tıra evvelâ ben ile birkaç tane "sen" gelir.
Burada göz önüne alınacak diğer bir nokta daha var
ki "başka" "özge" kelimeleri "biz" ve hele "siz" zamirle­
rinden, teşekkülce daha yeni sayılabilirler.
Şimdi şu mantıkî tevcihi acaba fonetik veya morfolo­
jik bir tetkik te'yid edebilir mi? Bir dereceye kadar eder.
Mesela sen+ sen zamirlerindeki nun'lar kalkınca ses, sez,
siz olabilir. Bir de "Dönerseniz" kelimesini didikleyelim;
Dön-er-sen-iz olur. Burada sen'in istihale ettiği "z" "siz"
zamirinde değil niz'de bulunuyor; buradaki kef yine bir
başka sen midir? Eğer öyle ise acaba nasıl oldu da "sen"
"k ef oldu? Bu kef, gerek nisbî ve gerek fiilî zamirlerde
var: "Dökersen", "dökerdln"de olduğu gibi. Burada siz
ile İliz aynı asıldan gelip başkalaşmışlar mı? Yahut burada­
ki siniz, sen ile guz, nuz'dan mı geliyor? Bu yolda sualler
veya tevcihler bulunur, fakat böyledir diye de kat’iyyen
hükmolunamaz, ancak şu teşrihattan iyice anlaşılacak bir
şey var ise "sen"in âdeta "sen" olmadığı ve "siz" de "sen
özge"den vücuda gelmediğidir.
Biraz da her nasılsa nahiv kısmına geçirmiş olduğu­
nuz edatlara bakalım:
Buyuruluyor ki "gü, ge, gi, ğu, ğı" hepsi sıfat edatı
olan "ci"nin aynıdır. O da "içi, izi, issi, ege, aga" demek­
tir ki sahip ve reis manasınadır. Burada ilk beş şekildeki
edatları "ci"den çıkarmak istiyorsunuz. Fakat "içi, izi"
ilh ... kelimelerini de yine "ci" kökünden mi çıkarmak is­
tiyorsunuz, bu ciheti anlayamadım. Bununla beraber on­
ları da oraya sıralayışınız öyle bir meyil anlatıyor. Yani
"ci"nin "gi, ğı" ile olduğu gibi keza "ağa, issi, ege" ile şe­
kil ve manaca münasebeti vardır demek istiyorsunuz.
Şimdi evvelce "gu, ği" ile "ci" arasındaki münasebeti
tetkik edelim: "sargı, burgu" kelimelerindeki "gı, gu"lar
esasen "ağa, ege" manasına gelen "ci"den başka birşey
değildirler deniyor. Vehleten böyle tevcih kabule şâyân
görülür. Fakat tetkik ve mukayesede ilerleyince bunun
görünüşten ibaret olduğu anlaşılır. Malûm ya bizde "ci"
edatı hem fiillere, hem isimlere ilhak olunur, isimlere
"yağcı", "salcı" gibi, fiillere de "sarıcı, burucu" gibi, dikkat
26 TÜRK YURDU
buyurulursa fiillerde telaffuzda ve yazıda cı'dan evvel bir
kalın "ı" veyahut bir "u" var; bunlar ince ve hafif de ola­
bilir; biz bunları başka dil kollarında, dil şubelerinde "sar-
gıcı, burgucu" kılığında görüyoruz; dilimizde sadâî bir
tekâmül neticesi olarak "cüdan evvelki "ğu, ğülar sâitleş-
miş. Ahenk kaidesine uyarak "ü veya "u" olmuşlar; Biz
sarıcı'daki edatları sizce kabul edilmiş olan ilk kılığına ir­
ca eder isek "sarcıcı" olmak lâzım gelir. Şimdi şuna baka­
rak "gı" ile "ci"nin hükmünüz veçhile bir asıldan geldik­
lerini kabul edemeyiz, Bunun böyle olabileceğine dair
bazı iddialar serdolunabilir. Ona karşı cevabımız da tabiî
o iddiaların dermiyanına talik kılınır. "Cı" edatının ("ege,
ağa" ile münasebeti benim anladığım gibi düşünülüyor
ise, bence bahse mevzu olamazlar.
Ben misallerinizi, hükümlerinizi doğru bulamadım,
başta arzettiğim gibi yanılabilir ve yanılmış olabilirim;
Her hâlde iliştiğim noktaları ispat buyurmanızı ve lâzım-
gelen izahları vermenizi temenni ve bu sûretle müstefid
olacağımı da arz ederim.
Mehmed Necib
TARİH UE ASART ATIKA
HEZARFEN HÜSEYİN EEENDİ
Sultan Mehmed-i Râbi devrinde yetişen fudalâ ve
müverrihinden zû-fünûn bir zat olup İstanköy adasın-
dandır,
Âsârından "Muhtasar Tarih-i Umûmî"si mukaddime­
sinde künyesini Hüseyin İbn Cafer İstanköyî Eş-Şehir
bi-Hezarfen diye yazıyor. Tahsilinin bidayetini memleke­
tinde, nihayetini İstanbul'da ikmal etti. Tahsilini bitirdiği­
ni müteakip bir aralık devlet hizmetine girdiyse de son­
raları telif ve hususî tedris ile iştigal eyledi. Bu veçhile
ömür sürmekte iken 1083 tarihinde İstanbul'da irtihal et­
ti. Maatteessüf müdeffin tayin edilemedi, Asâri:
1. Tenkîhu't-Tevârîh: Bir cilt üzere müretteb ismi gi­ ki bir nüshası Halis Efendi Kütüphanesindedir.
bi münakkih bir tarih-i umûmîdir. Başlıca, Mirhond, Cü-
nâbî, Künhü’l-Ahbâr, tarihlerinden Rum Selçukîlerıyle,
Dânişmendîlere ait bazı fasıllları da Alî'nin "Fusûl-i Hâl
ve A kd 'm â tn alınmak üzere meydana gelmiştir. Nüsha­
ları İstanbul kütüphanelerinin ekserinde, ezcümle Esad
Sayı 49
Efendi ve Hakîmoğlu kütüphanelerinde vardır. Sultan
Mehmed-i Râbi’a tarih tedrisi zamanında yazmıştır.
2. Tarîh-i Devlet-i Rûmiye: Umûmiyeti itibariyle lâtin
ve Yunan lisanları tarihlerinden bazı nukatını da İslâm ta­
rihlerinden almak şartıyla meydana getirmiştir. Bir nüs­
hası Halis Efendi Kütüphanesinde mevcuttur.
3. Muhtasar Târîh-i Umûmî: Kezâ.
4. Tuhfetü'l-Edîbi'n-Nâfia: Türkçe tıbbî bir eser olup
bir nüshası Nur-ı Osmânî Kütüphanesinde vardır.
5. Mehâsinü'l-Kelâm ve'l-Hükmi f i Şerh-i İsmi'llâ-
hi'l-Azam: Tasamıfî bir eser olup ismi müsemmâsına
delâlet etmektedir. Mukaddimesinde tarikaten Nakşi­
bendî olduğunu zikrediyor,
6. Şerhu'l-Lem'âtûn-Nûrâniyye fi'l-Evrâdi'r-Rabbcı-
niyye: Kezâ
7. Lisanü'l-EtıbbâfîLügati'l-Edviyye: İsminin delâle­
ti veçhile ilm-i tıbba dair bir lügat kitabıdır, kıymet-i ilmi­
ye ve tıbbiyesinin tayin ve takdiri ise bu gibi âsâr-ı tıbbiye
ile de iştigal eden Osmanlı etibbâ-yı kiramına aittir. Nüs­
haları İstanbul kütüphanelerinin bazılarında vardır.
8. EihrisiÛl-Ervâm: Edviyenin Ai'abî, Farisî, İbranî,
Yunanî lisanlarındaki mukabillerini bildirir. Hurûf-ı hece
üzere müretteb Türkçe müfredat tıb kitabıdır. Bunun da
takdiri evvelki gibi etibbâmıza muhavveldir.
Bu âsârından başka Hammer tarihinin onbirinci cil­
dinin mukaddimesinde mezkûr olan onüç fasıl üzere
müretteb 1080 tarihinde yazılan "Kanunnâme"nin de bu
zatın olması muhtemeldir,
9. Risâle-i Hikemiyye: Hikmet-i ahlâk ve hilkatten
bâhis Türkçe bir risale olup kendi el yazısı ile muharrer
nüshası kütübhane-i âcizîdedir,
Hemşerisi Müftü Yusuf Efendi'nin de eimme-i hadis
arasında ihtilâflı olan ehâdîs-i şerîfenin tevfik ve tavzihine
dair "Tubfe-i Dürriyye" isminde fâzılâne bir eseri vardır
Çengelköy 25 Ağustos 1329
BursalI Mehmed Tabir
 Sayı 49
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Ba§ı Birinci yılın onikinci sayısında)
İşte bu akşam dahi sözler oyun, eğlence, yevmi ser­
güzeştler dairesinde dönüp dururken bilmem nasıl oldu
da hayat ve maişet vadilerine döküldü. Erkek, kadın mi­
safirler, muhacirin ile aralarında tehaddüs eden vekayii
söyleyip bitiremiyorlardı. Fakat bütün bu vakayiin
Hükûmet-i mahalliyenin müdahalesi üzerine daima^
aleyhlerine netice verdiği hakkında sâmiini inandırmağa
çalışıyor. Misal olarak bu babda birçok vekâyi-i hususiye
de ityan ediyorlardı.
Altay, Savur ovalarında evlerini dikmiş seksen, dok­
san bin Kerey-Kazak âileİÇrinin istiklâl-i dahilileri,
teşkilât-ı milliyeleri sayesinde pek mesut ve müreffeh ge­
çindiklerini her gün her münasebetle gören ve aded-i
nüfusları milyonlara baliğ olan Büyük Argın ve Nayman
Kazak ailelerinin kendilerini daima bedbaht addedecek­
leri hele esaretlerine bir de sefalet inzimam ederse büs­
bütün ye'sleri düşecekleri m uhakkaktır...
Ertesi sabah eşyalar toplandı. O avulun bütün ahali­
si,. çoluk çocukları, kadın kızları hepsi bizim evin etrafın­
da görünüyorlardı. Ev sahibesi son defa olmak üzere he­
pimize, bütün orada bulunanlara karşı bir kımız meclisi
tertib etti. Bu meclisin resmi de alındı. Kur'ân-ı Kerim ti­
lâvetiyle dualar edilerek veda-i resmî icra edildi. Ben bu­
radan ata binerek gidecek idim. Zaten ileriler arızalı bu­
lunduğundan beş on kilometreden sonra arabayı yol
üzerinde bir yerde bırakacak idik. Benim için çalımlı, fa­
kat oldukça da hafif yürüyen bir kısrak hazırlandı. Birçok
süvari yola çıktık. Yol üzerinde yarışlar ederek ilerliyor­
duk. Bir iki saat sonra arkaya dönüp baktığımda faytonun
hayli uzaklarda kalmış olduğunu gördüm. Ai'amızda ço­
luk, çocuk ve kadınlar bulunduğu hâlde süvarilerin en
acemisi ben idim! Akşama doğru gideceğimiz yere. Kara
İrtiş boyunda "Çubor Ağaç"a eriştiğimiz zaman artık ben
bütün bütüne yorgun düşmüş idim.
Burada birçok kalabalık karşıladı. Avuldan hayli
uzakta, lâtif bir mevkide, bir ırmak kenarında hususî ola­
rak dikilen eve yerleştik. Şimdi Nayman kabilesinden beş
( b Katica yoğrulan hamur, parça parça kesilerek yağ içinde pi.şirilir,
0 ) As: aş, yemek manasına gelir ise de burada agniyâdan birinin vefatı üzerine pek umûmî surette tertip edilen bir ziyafettir. Bu ziyafet üç dört
gün kadar devam eder; etraf-ı şitâdan misafirler gelir, bu münasebetle at yarışları icra edilir.
TÜRK YURDU 27
bin evli dört oğul ailesinin Rus hükümetince de musad-
dak umûmî imamının misafiri bulunuyorduk. Burada
birkaç gün kaldık. Her gün atlara binerek öte beride ge­
zintiler yapıyor, komşu avullara gidiyorduk, imam efen­
dinin yardımıyla Türk-Kazak hayatı, teşkilât-ı kadîme ve
hâzıraları hakkında birçok malumata dest-res oldum. Beş
on kadar da güzel resimler çıkarabildim.
Bu gün komşu avulda "Türütoğul" ailesinin Volos
Efendinin evine med'û bulunuyorduk. Hayli kalabalık ile
gittik. Kendisi reisi olduğu hükümet dairesine gitmiş bu­
lunduğundan kadını tarafından istikbâl olunduk. Yuvaça-
lıri) çay, et, kımız ile kazılık ikram edildi. Daha biz kımız
başında iken uzaktan gelmekte oldukları anlaşılan dört
beş yolcu da bir eser-i tesadüf olarak Volos'a misafir ol­
dular. Artık meclisin nihayetine kadar onları dinledik.
Anlaşıldığına göre bu yolcular uzaklarda, üç dört günlük
bir mesafede agniyâdan birisinin vefatı esnasında ettiği
vasiyeti mucebince veresesi tarafından birçok fedakârlık­
lar, masraflar ihtiyarıyla tertip edilen asaU) gitmişler. Beş-
yüz atın iştirakiyle kırk verestlik mesafeden bir yarış icra
edilmiş. Bizim tanıdıklarımızdan birisinin atı onbeşincili-
ği, fakat bunlara ait olan at da kırkmcılığı kazanmış,
birçok atlarda yolda kalmış; birkısmı da yanarak ölmüş;
ellinciye kadar da mükafatlar verilmiş olduğunu anlıyor­
duk. ..
Bitmedi.
Halim Sabit
TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ
O sm anlı-B ulgar SuUıu.-Talihsiz bir harbin sonun­
da Türklerin azıcık yüzleri güldü. Genç Türkler siyasette
cesur, askerlikte mahir davranarak elden gitmiş Türk ili­
nin bir parçasını istirdad edebildiler. Birkaç ay evvel galip
ordusunun önünde muzaffer bir kumandan sıfatıyla Os­
manlIlara muzır ve muhkir bir muahedeyi emir ve imla
ettiren General Savof, birkaç hafta evvel nazik, uysal bir
diplomat kıyafetinde Babıâlî‘ye sulh istemeye geldi. Bir-
kısım Edirne vilâyetinin ve bütün Edirne müstahkem or­
dugâhının bizde kalmasına, diğer meselelerin de arzu­
muz dairesinde halledilmesine muvafakat etti. Böylece,
28 TÜRK YURDU
Türkiye geçen harbde en çok uğraştığı en kavi hasmın-
dan biraz öcünü aldı, demektir,
Biz harbden evvel Türkiye’nin Balkanlarda en tehli­
keli düşmanı Slavlar olduğuna kânî idik. Slav tehlikesi
Türkler kadar Helenleri de tehdit ettiğinden bu iki unsu­
run uyuşarak müdafaa-i mevcûdiyet etmeleri mümkün
ve lâzım sanıyorduk, lâkin vakâyi, maatteessüf arzumuz
dairesinde cereyan etmedi. Delenlerle Slavlar birleşip
Türkler aleyhine yürüdüler, Teselya muharebesinden iti­
baren İstanbul’la Atina arasında teessüs eden iyi münase­
bet bozuldu, hatta bundan sonra tamamen düzelmesi de
biraz zorcadır.
Muharebeler, mevcut muvazenetleri altüst ederler:
Muharebeleri müteakip beyneddüvel ittifaklar, i'tilaflar,
münasebetler ekseriya değişir. Slavlık son muharebe ile,
Rumeli’de Türklere vereceği zararın azamîsini irâs etti.
Ekseriyet ahalisi Slav olan vilâyetlerin hepsi Memâlik-i
Osmaniye'den ayrıldı. Slavlığın Avrupa’da Türklerle he­
men hiç alış verişi kalmadı. Slavlar bundan sonra, kendi
aralarında veyahut tarihi basımları olan Delenlerle kozla­
rını paylaşmaya mecbur olacaklardır. Asya-yı Osmânî'de
ise tek bir tane bile Slav yoktur.
Lâkin Delenlerle Türklerin temas ve hatta tesadüm
noktaları, bu muharebe ile eksilmiş değil, artmıştır, İlk
defa, bundan yüz yirmi yüz otuz yıl evvel, ikinci defa dok­
san şu kadar yıl evvel, yine Slavların yardımıyla Bizans İm-
paratorluğu'nu ihyaya kalkışan geniş hayalli Delenler. Bu
sefer de aynı maksadın arkasından nümayişkârâne koşup
duruyorlar; Birinci Konstantin, tac giyme merasiminde
ism-i resmîsini Onikinci Konstantin diye ilân ettirecek ve
ayine Rus manastırlarının küflü mahzenlerinde bulduru­
lan eski Bizans bazileuslerinin tacını başına koyacaktır.
Zaten Selanik'in Küçük Ayasofya'sında krallığını ilk takdis
eden metropolid kendisine hitabem "Yakın bir istikbâlde
bazileus Konstantin'in Büyük Ayasofya'da daha âlî bir
tahta kuûdunu göreceğiz..." demiş ve pek çok alkışlan­
mıştı. ..
Bunlar henüz laf ve hayaldir; lâkin hakayıkın bir ço­
ğu hayal ve emel halinde başlar.., Küçük Avrupa-yı Os-
manî ile büyük Asya-yı Osmânî'de Delenlik iddiasında
bulunan Osmanlı tebeası pek de az değildir. Yunan Ki'al-
lığı, Bizans İmparatorluğu emelini takip ettikçe, tebea-i
şahâne arasında Delenlik iddiası mevcud kaldıkça, Türki­
Sayı 49
ye'ye en tehlikeli hasmın kim olacağı kendiliğinden tayin
eder.
Rumeli sahilini Anadolu adalarını bilfiil ele geçirdik­
lerinden beri Yunanlıların Anadolu'ya diktikleri nazardan
fiilî netâyic çıkabilmek ihtimalini Osmanlı Asyasına en
çok alakadar Almanya Kayzerinin Yunan Kralına gösterdi­
ği cemileler, kâfi derecede izhar ve ihtar etmiş olsa ge­
rektir.
Dasmımızın hasımlarıyla'menafiimiz ekseriya birle­
şir. Yunanın tevessüünden en çok mutazarrır olan ve
bilâhare mutazarrır olacak bulunan devletler, Bulgaris­
tan, İtalya ve Arnavutluk’tur. Daha bir kaç ay evvel Türk­
lere bu kadar hasar veren İtalyanlar, Arnavutlar ve Bul­
garlarla dostlaşmaktan bahsetmek henüz erkense de,
menfaatlerinde tevafuk hâsıl olan kuvvetler beyninde
hâl-i harp ve nizam adem-i devamına sevinilebilir. Bina­
enaleyh Dariciye Nezâreti odalarında faal ve şedîd Dahi­
liye Nazırımızın demirden eliyle idare olunup süratle ne­
ticelenen Osmanlı- Bulgar sulhunu tasvib ve takdir eden­
lerdeniz.
"İttihad ve Terakki" Cemiyetinin Y ıllık Kong­
resi.- Elyevm mevki-i iktidarda bulunan "İttihad ve Te­
rakki" cemiyetinin yıllık kongresi evvelki hafta inikada
başladı ve hâlâ devam ediyor. Celseler aleni olmadığı ci­
hetle kongrenin müzakereleri, matbuat tarafından takib
edilememektedir. İkinci celsede okunulan merkez-i
umûmî raporundan maada, hiçbir mühim vesika, sahâif-i
matbuata henüz intikal eylememiştir.
Merkez-i umûmî raporu iki kısımdan terekküb edi­
yor: Raporun üçte ikisini teşkil eden birinci kısım, geçen
sene vakayi-i siyasiyesinin bir hülâsasından, ikinci kısım
ise merkez-i umûmînin kongrenin müzakere ve tasvibine
arz edeceği maddelerin esaslarından ibarettir.
Raporda geçen senenin vakayi-i siyasiyesi, bittabi İt­
tihad ve Terakki nokta-i nazarından müşahede ve hikâye
olunmuştur. Zaten bilcümle vakayi-i beşeriye ve kevniye
mutlaka muayyen bir zaviye-i m'yetten görülür; şey’î (ob­
jektif) tarih, hümâ ve anka kabilindendir. Tarihe nefsiy-
yet (sübjektivite) verilirken, matlûb bir gayeye doğru yü­
rünür. Tarihin nefsiyeti gaye-i matlûba ermek için vasıta
olamazsa, memduh sayılamaz, Merkez-i umûmî raporu­
nun nefsîliği, nefsiyet-i tarihiyeden beklenilen neticeyi
verip vermediğine hükmedebilmek için elimizde henüz
malumât-ı kâfiye yoktur.
 Sayı 49 TÜRK YURDU
Raporun ikinci kısmının mevzuları, iktisat, maarif,
terbiye, milliyet ve fırka teşkilâtının ıslâhı meseleleridir.
İttihad ve Terakki merkez-i umûmîsi, yani kuvve-i idari-
yesi, kendi fırkasına boş ve hevâî siyaset gürültülerine ka-
pılmaksızın, İktisadî kanunların vaz'ına, İktisadî müesse-
selerin ihdasına ve bunlar sayesinde millette bir intibah-ı
İktisadî husûlüne sarf-ı cehd etmeyi tavsiye eyliyor, Ve bu
içtihad ve mesaîye gaye olmak üzere de iktisaden kendi
kendimize kifayet edecek bir hâle gelmeyi gösteriyor.
İrae edilen gayeye vusûlün fevkalâde zorluğunu itiraf et­
mekle beraber bu gün müstakil yaşamak isteyen bir ^
hey'et-i içtimaiye için, bundan gayri gayenin olamıyacağı-
nı tasdika da mecburuz: İktisaden kendi kendine kifayet
etmeyen, yani istiklâl-i iktisadiye mâlik olmayan bir
hey'et-i içtimaiye, istiklâl-i siyasîsini kaybetmeye mah­
kûmdur.
Tamîm-i maarifin vücubu artık bizim memleketimiz­
de bile mütearifeler sırasına geçmek üzeredir. Merkez-i
umûmî bu mühim meselede pek lüzumlu bir hûtve-i te­
rakki daha atmış ve mekâtib-i âliye ve tâliyemiz için mü­
tehassıslar celb ve maarifimizin kısmen bunlar eline tev­
dii lüzum ve zaruretini itiraf ve ilân eylemiştir. Biz de, me­
kâtib-i âliyemizin ve alelhusus dârulfünûn şuûbâtının Av­
rupalI mütehassıslar getirilmeksizin isimleriyle hakikatle­
ri tetabuk edemiyeceğine kat’iyyen kail olanlardanız.
Rapor, tamîm-i maarif meselesine, mantıkî ve İlmî
olarak terbiye-i milliye ve ahlâkiye ve diniye mesâilini de
rabtetmiştir. Biz "Türk Yurdu"cuları, İttihad ve Terakkî
merkezinin bu seneki raporunda kabul ettiği terbiye
mebdelerine tamamen iştirak eyleriz. Çünkü ötedenberi
aynı mebde'lerin müdafii idik. Şimdiye kadar mecmu­
amızda intişar eden bir hayli makaleler, bizim de, tıpkı İt­
tihad ve Terakkî merkez-i umûmîsi gibi, terakkiyât-ı
medeniye itibariyle garba temessül mecburiyetinde bulu­
nan Müslümanları inhitattan kurtarmak için İslâmiyeti
esasat itibariyle Asm saadete, tatbikat itibariyle asr-ı
hâzıra irca ve tevfik etmek zaruretine iman etmiş olduğu­
muzu izhar ve ispat eder. (D Biz de istiyoruz ki hikmet-i
İslâmiyenin rükn-i esasîsi olan fıkıh ve kelâm sünnet-i se-
niye ve maslahat-ı içtimaiyeye muvafık bir sûrette tasfiye
ve tevsî olunsun da hem "sınıf-ı münevver" tedeyyün et­
sin, hem de "sınıf-ı mütedeyyin" tenevvür eylesin..
( b Bilhassa Gökalp'in Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak makalelerine müracaat olunsun.
29
Milliyet meselesi, talim ve terbiye mesâiliyle alâka­
dardır; milliyetin en sağlam temelleri olan lisan, irade ve
din millî mekteplerde öğrenilir, talim ve terbiye ile kaza­
nılır. Rapor talim ve terbiyeyi müteakip milliyetten bah­
setmekte isabet eylemiştir, İttihad ve Terakkî merkez-i
umûmîsinin bu sene milliyet meselesine nazarı, milliyet-
çilerce makbul mebdelere pek çok yaklaşıyor, Türk Yur­
du doğarken milliyetçi olarak doğmuştu, zira milliyet fik­
rinin bir Türk intibah ve tekâmülüne en kuvvetli sâik ol­
duğu itikadının mahsulü idi. Aynı tarz-ı tefekkürü, mer­
kez-i umûmî raporunda görmekle seviniyoruz ve mer-
kez-i umumiyi bu tekâmülünden dolayı samimiyetle al­
kışlıyoruz.
İttihad ve Terakkî cemiyetinin teşkilâtı ıslah ve ikmal
etmek için merkez-i umûmîsinin bu sene tavsiye ettiği
belli başlı tedâbir ikiye inhisar ediyor ki bunlardan birisi
İttihad ve Terakkî cemiyetinin, fırka-i siyasiye haline kalp
edilmesi, İkincisi de bu güne kadar kâtib-i umûmîlikle
idare olunan cemiyetin başına bir reis geçirilmesidir. Bu
reis fırka mevki-i iktidara geçince hey'et-i vükelâ da mev-
ki-i riyaseti ihraz edecektir.
Cemiyet, iki üç seneden beri fırka hâline inkılâp ar­
zusunu izhar etmektedir; merkez-i umûmî raporlarının
bir ikisinde bu arzunun zikir ve beyan olunduğunu da
hatırlar gibi oluyoruz. Mezkûr arzunun, sırf arzuhâlinde,
yani kuvvede kalıp fiile, hayata geçmemesi her türlü arzu
ve emellerin fevkinde duran ve onlara hâkim bulunan
hakayık-ı içtimaiyemizin ilcââtı neticesi idi sanırız. Acaba
o hakayık-ı içtimaiye, bu gün tegayyür etmiş midir? Bu
sualin kat'î cevabını zamandan beklemek mecburiyetin­
deyiz. Bununla beraber cemiyet veya fırkanın diğer meş­
ruti memleketlerde görülen enmuzeclere biraz daha ta-
karrubunu ve e f âl ve harekâtını daha ziyade o enmuzec­
lere tevafukunu mümkün ve müfid zannedenlerdeniz.
Kâtib-i umûmîye bundan böyle reis ıtlak olunması
sırf bir isim meselesidir; fakat fırka reisinin fırka mevki-i
iktidara geçtiği zaman hey'et-i vükelâ riyasetini ihraz et­
mesi, yani kanûn-i esasimiz ıstılahâtına göre sadrıazam
nâmzedi olması, gayet azîm bir inkılâp projesidir. Muad­
del kanûn-i esasî, sadrazam ve şeyhülislâmın nasb ve ta­
yini zat-ı hazret-i padişahinin hukuk-ı gayri mukayyede-
sinden addetmektedir. Muharrer kanunumuz böyle ol-
30 TÜRK YURDU
dıığıı gibi, henüz hiçbir teamül de zat-ı hazret-i hilâfet-
penahînin bu hakkını tahdîd ve tak)4d cihetine gitme­
miştir. İttihad ve Terakki Cemiyeti, hakayık-ı içtimaiyemi-
ze nüfûz ve ıtlâı arttığı nispette o hakkın tahdidini değil,
belki tevsiini umde ittihaz etmişti. Geçen sene meclis-i
umûmîde kanûn-i esasinin otuzbeşinci maddesi müzake­
resinde aldığı vaziyet ve o müzakerede nokta-i nazarının
müdafaası için meclis-i mebusanın feshini bile göze aldır­
ması, İttihad ve Terakkî'nin inkılâp tesiriyle doğan radi­
kal nazariyelerinden pek ziyade uzaklaştığını vâzıhan is­
pat eylemişti. Bu böyle iken, raporda hey'et-i vükelâ riya­
setine namzet bir reisin zuhûr ediverişi herkesi şaşırttı.
Parti reisinin hey'et-i vükelâ riyasetine namzet olma­
sı mevcut kanûn-i esasiye, İttihad ve Terakki fırkasının
tekâmül-i meşhûduna mugayir olduktan başka fırkanın
vahdet, intizam ve inzibat-ı dahilîsi cihetinden muzır ve
meş'ûm olması ağleb ihtimaldir: Fırka dahilinde reis ol­
mak isteyenler adedince hizipler teşekkül edebilir.
Kongrede lider meselesi nâmını almış olan bu mese­
le, İngiltere fırka teşkilâtının yanlış anlaşılmasından çık­
mış olsa gerektir. Hâlbuki İngiltere'de fırkaların kat’î ve
müstemir kaidelere merbut teşkilâtı yoktur; lider intiha­
bı da bir kaide-i mutarradaya tâbi değildir. Liderler fırka
içinden, hemen daima tabiî bir sûrette kendi kendine su-
dûr eder. Lider intihaba, falâna hacet kalmaksızın, fırka
efrâdının cümlesi tarafından muta oluverir. Bu nokta-i
nazardan, İttihad ve Terakkî'nin bu günkü lideri Talât
Bey'dir. İngiltere'de kral, bir fırkanın liderini mutlaka ka­
bine riyasetine getirmek mecburiyet-i kanuniyesinde de­
ğildir; zaten İngiltere kanun ve teamülleri kabinenin vü­
cudunu tanımaz ki, hükümdara böyle bir mecburiyet
tahmil edebilsin.. İngiltere kralı sırf irade-i zatiyesiyle
herhangi bir fırkanın en sahib-i nüfuz bir azasına, krallı­
ğın en mühim bir hizmetini tahmil edebilir ve etmekte­
dir, fakat etmeyedebilir.. İngiltere hukuk-ı esasiyesi o ka­
Sayı 49
dar nazik, zî hayat, ince, karışık ve sırf İngiltere'ye has bir
manzûme-i kavânîn ve teâmüldür ki onun diğer memle­
ketlere nakil ve tatbiki hemen muhaldir,
Parlamentarizm denilen usul-i idarenin Belçika veya
Fransa'da görülen şeklinin bile Türkiye'de tatbikine mu­
vaffakiyet hâsıl olamadığını, geçen o üç dört senelik ha-
yat-ı meşrûtiyetimiz beliğan mâ beliğ ispat etmiştir, zan­
nederiz.; binaenaleyh meşrutiyetin muhafazası için bile,
ahvâl-i içtimaiyye ve siyasiyemize, an’âne ve maişetimize
daha uygun bir şekil meşrutiyetin kabulu lâbüddür.
“Türk Yurdu, Hilafet-i İslâmiyeyi ve Türk Hakanlığını ha­
iz kuvve-i âliye (pouvoir supreme) nin iktidar ve şevketi
arttırılmalı, fikrindedir; Osmanlı İmparatorluğu'nun kilit
taşı makam-ı hükümdarî olduğuna kânidir. Bu cihetle
lider meselesinin İttihad ve Terakki kongresi tarafından
kanûn-ı esasimize muvafık olmayan bir tarz-ı hâle iktiran
etmemekte olduğunu, yani fırka reisinin, heyet-i vükelâ
riyasetine namzet olması fikrinin reddedildiğini son gün­
lerde haber alarak sevinmiştir. “İttihad ve Terakki” kong­
resinde mutedil bir cereyanın tefev\mkuna delâlet eden
bu haber diğer mesâilin de hayat-ı hakikiyemize ufak
sûretlerde hallolunacağı ümidini verdiğinden, itminân ve
sürüm mûcibdir.
A, V.
Müsteşrik ve Muallim Vambery'nin Vefatt.-Türki-
yata çok hizmeti dokunmuş, Türklere dostluk etmiş mual­
lim Vambery'nin vefatını çok teessürle haber aldık. “Türk
Yurdu”tarafından madam Vambeıy'ye taziye telgrafname­
si gönderildi. Müteveffa-yı müşarünileyh'in tercüme-i hâli­
ni, Türkiyata ettiği hizmetleri, kitapları hakkındaki malû­
matı gelecek nüshalarımızın birinde tafsil ile karilerimize
arz etmek niyet ve ümidindeyiz.______________________
 T ûkk M kdu
T ürelerin Vâideslnc C altsır
=*V

YIL: 3 SAYI: 50 (13 Teşrîrievvel 1329 - 16 Ekim 1913)

û M ^ e ^ ^ d d aC e d c 't f c 'a- ^

Ebediyat: Liberte: M ukaffa Bir Facia / Abdülhak Hâmid

Allah'ın N uru / H alide Edib

Bırak Beni H aykırayım / M ehm ed Emin

Edirne'den Bursa'ya / Süyüm Büke

Eski Eserlerimiz: Risaletü f î Fezâilü'l - Etrâk / Câhiz (tr. Şerefiiddin)

Seyahat: İzm ir Seyahati / Kâzım Nâm i

M ektuplar ve Cevaplarımız: Türk Yurdu M üdüriyetine / Ömer Rıza

Matbuat: A vrupa'da Türk Talebesi

Fikir Sormak: Avruda'da O kuyan Türk Talebemizden Bir Sual / A.Y.

Türklük Şuûnu: Türkistan-ı Çinî'de Edirne İstirdadı Bayramı;

Talebe Y urdu'nun Temel Taşı Konması;

Musa Efendi B igiyefin Yeni Matbaası

Sayı 50
TÜRK yURDU
Türklerin fâidesine çalışır
EDEBİYAT
LIBERTE
Mukaffa bir facia
(Başı ikinci yılın onûçüncü sayısında)
Liberte
Kimse bilmiyor; herkes mütevahhiş;
İşte onların vird ü ezkârı bu!
En esaslı teşebbüsü en mûhiş
Kararı, en hatırnâk efkârı bul...
Fakat insanların menviyâtına
Vakıf olan Allah bilir! Bırakmaz!
Onların menhus maneviyatına
Meydan bırakmaz! Bunca halkı yakmaz!...
Bir gün mahiyetleri bilinecek.
Binayı yıksınlar; esası hemvâr!
Yıldırım en yüksek yere inecek,
Fakat yakamıyacak! Dâfia var!...
Ben kralın gönlüne girsem gerek:
Sadık kalbe hiss-i hürriyet gibi!
Vicdanına insem sezâ: Mübarek
Mezarlara nûr-ı hidâyet gibi!
O gün ölmüş hamiyyeti can bulur!...
Halkı esir gördükçe müteessir,
Azad gördüğü halde mesrûr olur!...
Bunu ihtarda güçlük mütekessir;
Anın için ben ilham edeceğim!
Kralı ikaz etmek müşkil, muhal;
Ben ihya edeceğim!... Gideceğim!...
Nasıl?... Bu sonra bilinecek bir hal!
Hainler ne görecek? Kahr u tekdir!
Sadıklar muradlarına erecek.
Kral Liberte'yi, kadrini takdir
Eyledikten sonra, sana verecek!
TÜRK YURDU 33
Onbeş günde bir çıkar
Mukayyedi âzâd, bîkese imdad,
Mağsûbu bahşedecek!.. Anladın ya?
Beni sana; hakkımda aşkı müzdâd
Olduktan sonra verecek; bil
Nation
Hülyâ!
Liberte
Ben? Sana mukârenetten sonra
Krala hürmet edeceğim.
Nation
Hürmet!...
Bu derece mübâyenetten sonra?
Liberte
Evet... Ona hâdimim sana kısmet...-
-Takarrüb-künân-ı meyi ü muhabbet olarak-
Liberte her yerde senin; hemen
Şenindir; Sensiz bîkestir garibdir!
Seni kaybettikçe sana hırâmân
Senden ayrıldıkça sana karîbdir!
-Musâfaha-ı meftünâne ile-
Sen sağ iken beni esir ederler;
Fakat mahvedemezler!.. zebûn, zebûn.
Esaretimde çektiğim kederler
Gösterir ki Nation âciz, mağbûn;
Hâl-i nez’e gelsem de hükmederim
K Nation çürümüş, kadîd olmuş!
Nitekim ölsem ruhum suçlu; derim
K Nation bitmiş, nâ-bedîd olmuş!
Sensiz kefen dururken taç giyrnem!
Mukbil yaşamazsak müdbir ölürüz!
34
Beraber yaşamıyorsak gam yemem!
Beraber doğduk! Beraber ölürüz!-
-Gittikçe şiddetlenerek-
Bu gün kayd: saray!... Yarın halâs: firâr!.
Yaşa... mağlûb!.. sebeb?.. Ölürüz, zafer!
Mütegallibler elinde zâr zâr
Ne lâzım karar? Firar..
-Ayağını yere vurarak-
İşte mefer!...
Nation
-A şıkâne-
Ah! sen benimle her an berabersin...
Liberte
-Sermest-
Allah aşkına, dur sana tapayım!..
Ah, ne kadar hoş, ne kadar dilbersin!..
Mazur gör... seviyorum!.. Ne yapayım?..
Söyle! Rüyama bile giremezken.
Bu odaya nasıl girdin, Nation
Bekçiler görmedi mi?.. Hem de erken...
Etrafına bak: Saray-ı hümâyun!
Erkekleri zor, karıları düzen;
Gir, tutar! Kaç, kavgalar! Haykır, vurur!
Her tarafta bir canver-i pençe-zen:
İnsan gördüler mi hepsi kudurur!
Karanlıkta görür gözlerle medâr;
Her kapıda bir cellât durmuş bekler!
Katiller ihtiyat, caniler pîşdâr...
Burada adamı asıp keserler!
Odaları tuzak yolları duvar
Bir insan batağına nasıl girdin?
Senin zulm ocağında ne işin var?
Bu hırsız batağına nasıl girdin?...
Ah söyle! bu saraya, bu berzaha?..
Niçin girdin? Cellatlar tutmadı mı?
Bu kuyuya, bu kabre bu düzâha
Nasıl girdin? Seni yer yutmadı mı?
(bitmedi)
Ahdülhak Hamid
TÜRK YURDU S a y ı 50
ALLAH'IN NURU
2
Oğlum Ayeî'e
Bu gün Allah ruhumda ışıklarını yakmıştı. Kurşunî
bir nur perdesinin rengîn ve füsûnkâr ânâtı ile denizler
ve ufuklar, küçük mesut yelkenler, kırmızı sakit damlar
arasında gökle konuşan yumuşak renksiz minareler her
vakitten daha dost, daha sevgili ve âşinâ idiler.
Hiçbir hadiseye istinad etmeyen bir saadet zihnimde
ve ruhumda hayatın tâ kendisinden getirdiği bir aydınlık
yapmıştı. Birdenbire tenasüh geçiren Allah'ın küçük bir
böceğine karşı duyacağım hayreti, merakı kendi ruhum­
da duydum ve tâ benliğimin gözlerine bakarak nedir? Ne
oluyorsun? dedim. Birşey yoktu!
İnsanların ebedî aczileri, sefaleti ile dolu olan ru­
humda, hiç vahası olmayan ve ebediyyen yalancı bir se­
rap arkasında koşturan hayatın kuru ve ıssız çölünde
Rabb'in sesini işitmiş gibi idim. Ve o vakit Allah'ın nuru
kalbimde harikulâde birşey yarattı, ruhum daki bu
samedânî sesi insanlara duyurmak istedim, fakat elimde
hiçbir vasıta yok ki!
Bunu elifbanın otuz iki harfi nasıl yapar, bunu cansız
ve çirkin boyalar nasıl yapar? Fakat birdenbire dünyanın
en İlâhî, en büyük musiki üstadı olmak için doğup da
neşîdelerini terennüm etmek için dilsiz ve elinde sazsız
kaldığını ilk defa bir yıldırım ziyası içinde gören, yolunu
ümitsiz surette kaybetmiş serseri bir musikişinas aıhu-
nun azabını duydum. Elifbada, cümlede ve yazıda yeri ol­
mayan bu samedanî ses ve ışığı bir defa ruhumda duy­
duktan sonra dilsiz ve sessiz olsam bile onu benden da­
ha kuvvetli, genç ve ebedî bir kuvvete bırakıp gidecek­
tim. Bu İlâhî terânenin ve nurun isimsiz vecdiyle gözleri
kurşunî denizin, esrarlı ufkun karşısında yanaklarından
yaşlar akan annenin dilsiz teranesini, sen, sevgili Allah'ın
nuru, sen insanlara verecek misin söyle!
Gözlerinin esmer ziyasıyla o nuru içecek yumuşak,
esmer ve temiz ellerinle, insanların zavallılığı karşısında
ruhumun âciz, samût ve büyük hüznünü veren mahzun
dudaklarının sevgili ihtizâzıyla bu sesi insanlara işittire­
ceksin.
Allahın nuru! Benim günahkâr ve âciz dudaklarımda
kısılan, çirkinleşen, boğulan bu samedânî ses, benim her
vakit yüksek şeyler arkasından uzandığı hâlde daima al-
 Sayı 50 TÜRK YURDU
gaklarda kalan elimin kudretsiz kaleminde bayağılaşan,
yere düşen bu hayat şiirini, sen Allah'ın sevgili nuru, yıl­
dızların ebedî büzmeleri gibi insanların ruhunda aydın­
lat, şafakların muzaffer terâneleri gibi insanları İlâhî bir
taravetle, zaferle, hazla yıka!
Allahın nuru! Bunlar ve daha birçok şeyler için ru­
humdaki sesi dinlerken, seninle el ele bazan sokağa bak­
tığımız köşe penceresinin önünde bir araba durdu, İçin­
de kuvvetli, pür hayat, genç bir erkek, yanında yüzü ve
hayatı nura ve havaya kalın siyah örtülerle örtülmüş ve ,
örtülerinin altında korkak varlığı için tarziye veren titrek '
bir elle yavrusunu saklamış zayıf bir kadın, üç yaşında bir
erkek çocuk vardı. Araba durunca kadın çocuğu ile mü­
tereddit ve acemi hareketlerle indi; hâkim bir el, mini mi­
ni sevgili çamaşırlar olan bir paketi iki eli de meşgul olan
siyah ve kapalı esire uzattı; sonra o çocuğunu tutan elle­
rinden başka bu hâkimin uzattığı paketi almak için bir el
yaratmağa çalışırken, erkek çocuğu da aşağıda üçüncü
bir el bulmak için kıvranan siyah gölgeye uzattı; sonra
kendi gümüşlü bastonuyla, kırmızı pür-hayat kafasıyla in­
di, yürüdü; köşebaşında çocuğuyla meşgul ellerinden
düşen sevgili küçük çamaşırları alması için erkek çocuğa
tazarrukâr, ezik sesiyle yalvaran siyah esire, erkek gadûb
ve yıkıcı tavrıyla baktı, erkek çocuğun elinden tuttu, yü­
rüdü. Bu erkek çocuk, müstakbel bir erkekti, o siyah ör­
tülü, âciz esirlere yardım edemezdi. Yokuştan o gümüş
bastonuyla, yanında kendi ruhunu tekrar ettirmek istedi­
ği küçük fesli şeyle ve arkasında yürüdüğü, süründüğü
ve yaşadığı için vaz'iyle af dileyen siyahlı, kapalı esiriyle
giderken, senin terennüm edeceğin muazzam neşîdenin
bir an için maksadını ve güzelliğini sezdim, sevgili oğlum!
Beraber sokağa baktığımız köşe penceresinin canlı levha­
sı hayatının bütün faaliyetlerinde başka simalarla söyle­
yen bir neşîde, bir feryad olsun, Allahın nuru! Zinhar bu
önde giden mahlûkun adî kuvveti ile söyleme, zinhar
analarına birer zalim olacak ve analarını sevmeği ve hür­
met etmeyi bilmedikleri için ana topraklarını da hayvan
benlikleri için telvîs edecek küçük erkek çocukların ru­
huyla terennüm etme! Hayır, örtüsü, zinciri ve esareti al­
tında istikbâli, nuru bekleyen, korkak zavallı ellerinde ço­
cuğu ve varlığı için afv diler gibi giden bu siyah gölge ağ­
zından söyle! Bu gölge, bu esir kimdir, biliyor musun sev­
gili oğlum? Bu oğlunun ve oğlunun babasının esiri olan
bir anne!
35
Bu gün böyle vaktinden kaç nesil evvel gelmiş ru­
humdaki Allah’ın ışığı ve sesi bu siyah esir anne içindir,
sevgili oğlum! Gözlerimden, ellerimden ve ruhumdan
alacağın nurla onların hayatlarının, vücutlarının, mahbes-
lerinin karanlık işkencelerini aydınlat, vahasız çölde hay­
kıran bu İlâhî sesle onları nura çağır ve bu ses ötekilerin,
zalimlerin ruhundaki zulmü, hodbinliği, çirkinliği bir yıl­
dırım ateşi ile yaksın, bu hitabı ile onları sustursun!
Halide Edih
BIRAK BENİ HAYKIRAYIM
Ben en hakir bir insanı gardaş duyan bir ruhum;
Bende esir yaratmayan bir Tanrı'ya iman var;
Paçavralar altındaki sefil beni yaralar;
Mazlumların intikamı olmak için doğmuşum.
Volkan söner; lâkin benim alevlerim eksilmez.
Bora diner; lâkin benim köpüklerim kesilmez.
Bırak beni haykırayım, susarsam sen matem et!
Unutma ki şairleri haykırmayan bir millet
Sonları toprak olmuş öksüz çocuk gibidir;
Zaman ona kan damlayan dişlerini gösterir.
Bu zavallı sürü için ne merhamet, ne hukuk!
Yalnız bir sert bakışlı göz, yalnız ağır bir yumruk!...
Mehmed Emin
EDİRNE'DEN BURSA'YA
I
Saf Bursa'nın yeşil dağı yamacındaki bu sessiz, yarı
harap evde, yatacak bir şilte, oturacak bir sandalye, ısına­
cak bir mangal bulduğum için kendimi ne kadar bahtiyar
görüyorum.
Yaşadığım bu pür şiir ve sükûn muhit, âlâm ve ızdıra-
bımı biraz olsun uyutuyor. Karşımda vâsi, zengin bir
ufuk: yüksek koyu dağlarla çevrilmiş, şeftali çiçeklerinin
penbeye, yeni yaprakların yeşile boyadıkları ve henüz
yapraksız kavakların sert, sarı kuru hatlarla çizdikleri ge­
niş bir ova! Ovanın beri tarafında, oturduğum dağın ete­
ğinde göz alabildiğine yayılan, sağ ve soldaki dağlara tır­
manan birçok kırmızı kiremitler, renkli binalar, nadide,
uzun lâhûtî minareler ve bütün bunların ortasında renk­
li büyük bir mahfaza içinde küçük mavi bir elmas gibi
36 TÜRK YURDU
muhitine karışmaksızın, etrafını kamaştırarak ince ve be­
diî, parlayan yeşil türbe.
Gökdere'nin kendini taştan taşa çarpan giryenak su­
larının enini, çeşmemizin mütemadi zemzemesine karı­
şarak ninni söylüyor ve yüzünü bana o türlü, elemli ayla­
rı hatırlatıyor.
Sevgili Edirne'deki mini mini evimden ayrılalı ne ka­
dar oldu acaba? Dört beş ay mı yoksa sayısız seneler mi?
O kadar çok gördüm ve çektim ki...
Zevcim ve oğlumla, bahtiyar ve memnun yaşıyorduk.
Günün birinde gaddar harp saadetimizi parçalayıverdi.
Felâketimin büyüklüğü derecesinde metanetimi mu­
hafaza etmeğe gayret ediyordum. Bir tek gözyaşsız, bir
tek şikayetsiz zevcimin harbe gittiğini seyrettim.
Onu bir daha görmemek korkusu, bütün yakın ihti­
maliyle kalbimi ezerken, muttasıl, "Allahım bari memle­
ketine faidesi dokunabilse!" diye dua ediyorum. Zira sa­
adetten daha mukaddes birşey vardır ki, onun önünde
hepimiz eğilmeye mecburuz: Vazife!
Ayrıldığımız dakika hiç gözümün önünden gitmiyor:
Orada mermer taşlıkta aralık duran kapının yanında,
üçümüz belki son defa olarak bir arada idik. Müthiş bir
ağlama ihtiyacı üçümüzün de boğazlarımızı sıkıyordu.
Fahir bizi nasıl ve kime bırakacağını düşünürken, ben bü­
tün geçmiş günleri, bir daha dönmeyecek olan o güzel
günleri hatırlıyordum. O şimdi karşımda idi, fakat şimdi,
belki müebbeden yok olacaktı. Uçan dakikaları tutmak
istiyordum. Fakat saadet anları birer rüya gölgesinden
başka birşey midir ki tutulabilsin? O oğlunu bir kere da­
ha göğsünde sıktı, oradan bana döndü ve sizi, dedi, ema­
net edecek taliğden başka kimsem yok... Son bir vedâ,
son bir nazar ve çıktı....
Kapıyı üstümüze çekince yalnız kaldık. Yalnız o evde
değil, bütün dünyada kimsesiz idik. Acaba birbirimizi bir
daha görebilecek miydik?..
Dışarıda harp şenliklerinin şamâtetli velvelesi sokak­
ları çınlatıyordu. Ben içeride dalgın ve meyus dikilirken,
gözlerim orada pencerede duran saksılardaki çiçeklere
ilişti. Hafif rüzgârın vezâniyle mütemadiyen titreşiyorlar­
dı. Onları Fahir dikmişti. Yüreğim öyle bir sızladı ki. Oğ­
luma baktım! O da dudaklarını bükmüş, boynunu eğmiş
duruyordu. Bütün kuvvetimle onu bağrıma bastım: "Yav­
S a y ı 50
rum, babacığın vatanın hizmetine gitti. İnşaallah şân ve
şerefle döner ve o zamana kadar senin sevgili varlığına
kendi hayatımı siper koyarak ben seni muhafaza ede­
rim."
Kırkkilise Bozgunu'nun ertesi günü idi. Edirne'den
büyük bir muhaceret başladı. Biz de zevcimin bazı arka­
daşlarının nasihatini dinleyerek o kafileye dahil olduk.
Evimizi ve eşyalarımızı, her şeyimizi Allah’a emanet
edip, yalnız mesut anlarımızın hatıralarını yüklenerek
çıktık, gittik. Bizi, birçok müşkilâtla, hayvan kokan bir
forgona, çamurlar içine yerleştirdiler. Edirne gözden kay­
boldukça, bahtiyar bir maziden ayrıldığımızı hissediyor­
duk. Trenin düdüğü acı acı haykırarak eski hayata ağladı.
Herkesin dudaklarında aynı sâkit ve elîm sual vardı: "Aca­
ba Edirne'yi bir daha ne zaman göreceğiz?"
Yarabbim o kanlı yol, o gördüğümüz korkunç man­
zaralar, o vahşet!
Kuleliburgaz'ı henüz geçtik ki gözümüze ilk cidâl
sahnesi gözüktü. Birkaç yüz metrelik bir arazinin ihmal
edilmiş veyahut atılmış çamaşırlarla dolu olduğunu taac­
cüple gördük. Bu kirli beyazlıklar arasında bazan kırmızı
bir kuşak göze çarpıyor, çamaşırların kapamadıkları yer­
lerde insan kanları, yer yer pıhtılanmış duruyordu. Boylu
boyuna uzanmış cansız biçare beygirlerin hesabı yoktu.
En dikkatlimiz, bize çalılıklar arasına bakmamızı
söyleyince hepimiz o tarafa nazarlarımızı diktik. Oh gö­
zümüze çarpan fecîa! İç çamaşırlı birisi, göğsü parçalan­
mış, sönük gözlerini dikmiş, müşteki ölü nazarıyla sanki
bizden imdat istiyordu. Tren âheste yürüdükçe onun
görmeyen gözü el'an bizi takip ediyor gibi geldi, dayana­
madım, gözlerimi kapadım ve pek çok ağladım.
Bulgar ölüsü! diye âdeta sevinçli bir Ses gözümü aç­
tırdı. Baktım, işte şimendüfer hattının iki tarafında başla­
rı kesilerek gövdelerinin yanına konmuş iki insan leşi
vardı. Karşıda da cezasını çektikleri cinayet: Devrilmiş bir
tren, yaralanmış vagonlarıyla kum üstüne uzanmıştı. Ve
biz yürüdükçe daha böyle neler neler görmedik!
Gecesini hâlî bir dağın eteğinde geçirdiğimiz bir sa­
bahtı. Lokomotifimizi ekseriya olduğu gibi o gece de as­
ker taşıyacak diye götürmüşlerdi. Acaba ne zaman hare­
ket edebiliriz diye düşünürken, lokomotifin bize doğru
geldiğini gördük. Trenin yılan vücudu bir kere sarsıldı;
 Sayı 50 TÜRK YURDU
oradan titreyerek kıvrılarak uzun kuyruğunu mütemadi­
yen bükerek.yürümeğe başladı. Sabahın beyaz süslerine
bürünen kuru bayatsız kırlar, soğuk rüzgârın, iskelete
benzeyen yapraksız ağaçların kuru hışıltıları altında, met­
ruk ağlıyorlardı. Uzaktan gelen melûl bir boru sesi, hepi­
mizi pencereye koşturdu.
On dakika sonra bir asker ordugâhı saklandığı pusu­
dan, birdenbire fark olunan azamet ve heybetiyle çıkarak
gözlerimizi sevindirdi, kalbimize kuvvet verdi. Artık mut­
main göğsümüz, iftihar ve ümitle kabarıyordu. İnsarv;
birçok zaman görmediği bir sevdiğini bulunca nasıl ağlar­
sa, biz de öyle meserret yaşları döktük.
Yüzlerce kahverengi ve beyaz çadırlar arasında yalnız
hareketleriyle topraktan tefrik edilen askerlerin mütema­
di gidip gelişleri, at kişnemeleri, bütün bu hareketler,
metruk gibi duran vatanımıza hayat veriyor ve bizi de or­
dumuzun kuvvetine dair büyük ve sarsılmaz bir ümit ve
emniyetle çırpındırıyordu. Hepimiz artık nikbîn olmuş­
tuk: Hayalimde bu büyük ordunun yıkıcı, ezici yürüyüşü­
nü, düşmana yıldırım gibi çarpışını görüyordum; o bu­
naltıcı, öldürücü mahşerde, gürleyen top gürültüleri, hiç
durmadan öten kurşun vızıltıları arasında yağmur gibi ya­
ğan ateşli demirler, zehirli ateşler altında barut, duman
kokuları içinde askerlerimiz, ince nahif, fakat daima ön­
de koşan zabitlerin arkasında, alev püsküren birer arslan
gibi düşmana saldırıyorlar, onları iterek ezerek, kaçırta­
rak, daima daha ileri, daima daha yukarı çıkıyorlardı.
Ah, meğer en mukaddes ümidim, bir rüya olacak­
mış!...
Artık hep ordugâhlar arasında geçiyorduk. Sazan on­
ları bizim lokomotifi bekleyen bir trene yerleşmiş bulur­
duk. Şarkı söyleyerek, gülerek bizim takarrübümüzü se­
lamlardılar. Bazen çadırlarını yeni bir karargâha kurdukla­
rını görürdük. Emir sadâları arasında onların o alışkın, be­
cerikli mütemadi faaliyetlerine hayran hayran bakardım.
"Anne, babam da burada mı?.." Oğlumun boynunu
bükerek sorduğu bu sual, benim de hep beynimi yoru­
yordu.
Bir gün durduğumuz bir istasyonun yanında hasta-
haneye tahvil edilmiş bir ufak kule gördük. Hastaların bi­
raz iyileşmişleri, başları veyahut kolları bembeyaz bezler­
le sarılı camın arkasından bakıyorlardı. Beyaz önlüklü bir
doktorla bir hasta bakıcısı kapının önündeki tahta kane­
37
peye oturmuş dinleniyorlardı. Öteden gelen bir yığın as­
kerler nazar-ı dikkatimizi celbetti.
Doktor ve muavini hemen ayağa kalktılar. Gelenler
yaklaşınca üç askerin kırmızılı bir yorgan içinde baygın
bir hasta taşıdıklarını gördük. O esnada nihayetsiz bir te­
essürle o zavallı askere acırken, birden o teessürüm çir­
kin bir hodbînîye tahavvül ederek yüreğimi parçaladı;
- Sakın bu hasta Fahir olmasın? Müthiş bir korku ile
muttasıl hastanın yüzünü görmeğe çalışıyorum. Ya o ise?
İşte sapsarı bir çehre fakat hutûtunu tefrik kabil olmuyor
kil... Acaba o mu? Arada bu hissimden mahcup kendi
kendimi tekdir ediyorum: Ben ne fenayım. Kavgada yal­
nız benim Fahir'im mi var? Buradaki askerlerin hepsi de
âile sahibi, hepsi baba ve koca, hepsi ana yavrusu! Ah
evet, sönen sayısız evler, o ağlayan, inleyen zavallı kadın­
lar! fakat yine aynı hodbin hisle mücadeleye başlıyorum:
Zevcim ince uzun boyuyla azametli, güzel, esmer başıyla
gözümün önüne geliyor, sonra onu deminki hasta renk­
te sapsarı yere uzanmış, göğsünden kanlar akarak, kanlı
bir ovada, birkaç şehit arkadaşıyla yalnız, metrûk görüyo­
rum.
Başı üstünde bir karga sürüsü, döne döne bağırıyor..
Biraz sonra, soğuk rüzgârın tesiriyle, gözlerini açıyor, im­
dat umarak, belki kurumuş boğazını biraz yumuşatmak
için su dilenerek, belki akan kanını durdurtmak için bir
arkadaş arayarak ellerini uzatıyor... Şehitlerden gayri
kimse yok., o orada yalnız, kimsesiz, metruk, ölecek öy­
le mi?.. Korkunç hayalimden kurtulmak için gözlerimi fır­
latacak kadar şiddetle açtım.
İşte bu unutulmaz acılarla tam altı gün kıvrandıktan
sonra nihayet İstanbul'a gelebildik.
Bursa, Nisan 1329
Müstensihi: Süyüm Bike
e s k i e s e r l e r im iz
CÂHIZ'IN RİSÂLETÜ FÎ FEZÂİLİ'L-ETRÂK'I
Câhız'ın tercüme-i haline ve Risâletü fî Fezâili'l-Et-
râk'e dair muhtasar malumat.
Lâkabıyla teşehhüt etmiş olan edip ve mütekellim
nâmdâr Câhız'ın ismi, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mah-
bub el-Kenanî el-Basrî'dir. Nisbetinden anlaşıldığı vech
38
Üzere Basra’lı olup yine orada 255 tarih-i hicrisinde vefat
eylemiştir.
Son hastalığı esnasında bir zâirine 96 senelik bir ma-
raz-ı pirinin bargirânını çekmek vücudundaki bütün has­
talıklardan daha güç geldiğini söylemiş olmasına nazaran
Mehdi halifenin ilk sene-i cülûsunda yani 159. H. de dün­
yaya gelmiş olduğu anlaşılmaktadır.
Hulefâ-yı Abbasiyenin İkincisinden itibaren on üçün­
cü halife olan Mutez Billah zamanına kadar muammer ol­
muş ve Mutez'in sene-i şehadetinde irtihal eylemiş olan
Câhız bu hulefânın ekserisine tekarrub ile mazhar-ı iltifat
olmuştur. Hüsn-i beyan, talâkat-ı lisan, vüs'at ve tenev-
vu-ı ihâtaya mâlik, edip, nadire perver, maa-hâzâ hezele-
gû bir zat idi.
Mütevekkil üdebâ-yı vüzerâdan pederi Mu'tasım ve
biraderi Vâsık zamanlarında kemal-i ru'yet ve iktidar ile
icra-yı vezâret etmiş olan İbnü'z-Ziyad'ı katlettiği vakit
aralarındaki karâbet-i edebiyeden dolayı Câhız'ı dahi zin-
cirbend olarak hapsetmiş ise de bilâhare sebil-i tahliye
edilmiştir.
Patlak gözlü olmak hasebiyle kendisine Câhız ve Ha-
dekî denilmiştir. Mucib-i şeref-i hakikî olacak pek çok
evsâfa mâlik olduğu halde yüzüne bakılmıyacak kadar
çirkin idi.
Mütevekkü'e kendi çocuklarının talim ve terbiyeleri
için tavsiye olunmuş olup Samarra'da huzuruna çıkınca
fevkalâde çirkinliğinden dolayı onbin dirhem para vere­
rek halifenin kendisini savmış olduğunu yine kendisi
hikâye etmektedir.
Muteziliyü’l-mezheb olup üstadı Belh'li mütekellim-i
şehîr Nizam'dır. İlm-i Belâgat ve kelâma dair el'an meda-
ris-i İslâmiyede okunan kitaplarda bu şakird ve üstadın
re'y-i mahsusları kuvvetli münakaşata zemin teşkil et­
mektedir. Felsefe-i kadîme ile tevaggulü ve talâkat-ı lisa-
niyesi sayesinde kelâmda yeni bir çığır açmış ve fırâk-ı
Mu'tezile'den Câhıziye nâmıyla kendine mensup bir fırka
te'sis eylemiştir. Hakkında pek çok hikâyât-ı zarîfe men­
kuldür. Zaaf-ı pirî ile vefat ettiği muhakkak ise de, dairen
mâdiren etrafında bir duvar teşkil eden kitaplarının üze­
rine yıkılmasıyla bir sûret-i feda ve garibede vefat etmiş
(Ü "Kalâidü'l-Ukyân sahibi el-Feth b. Hakan, İşbiliyeli olup 535 H. Merakeş'te vefat eylemiştir. Burada zikri geçen Feth b. Hakan, Kalâidü’'
Alcyân müellifinden iki asır kadar evvel yaşamış olan bir vezirdir.
TÜRK YURDU S a y ı 50
olduğunu da Ebu'l-Fidâ yazıyor. Pek çok ve mütenevvi
âsârı olup Kitabu'l-Buhlâ'sı sonuna bir fihristü'l-esmâ
ilâvesiyle Flemenk'de basılmıştır. El-Beyan ve't-Tebyîn ve
El-Mehâsin ve'l-Ezdâd ve Kitâbü'l-Hayvân'ı olup bu son­
daki iki kitabı dahi Mısır'da basılmıştır. Keşfu'z-Zünûn sa­
hibi bir de divânı olduğunu yazıyor.
Tercümesinden birkısmını burada neşredeceğimiz
"Risale fi'l-Eezâili'l-Etrâk"in mukaddimesinde Câhız kadî-
men mer'î olan usûl-i te'lîfce hitâbâtını Mütevekkil'in
ikinci ve son veziri olan Eeth b. Hakan'alÜ tevcih ederek
sarayda ordu kumandanlarından birinin muhtelif ordular
arasında icra ettiği mukayese ve müfahere arasında Türk
ordusunu zikretmemesi üzerine yazmış olduğunu söyle­
mektedir. Esasen Mutasım zamanında yazmış olduğu bu
risaleyi izahât vermediği bir sebepten dolayı Câhız, Müte­
vekkil zamanına kadar tehir etmiş olması hasebiyle Eeth
b. Hakan'ın şahsına bir cihet-i taalluku yoktur.
Türklerin zimâm-ı idareyi ele almaları Bağdad'ta Mu-
tasım zamanında başlamış ve hatta Kitâbü'l-Eahrî sahibi­
nin kavline göre bu korkudan dolayı Mutasım Samarra'yı
bina etmiş olduğuna bakılırsa, eserin o tarihte yazılışı
muhtelif kavmiyetlere mensup Abbasî ordularının te'lifi
maksad-ı esasisiyle beraber Türklerin fezâil-i milliyelerini
de göstermek fikrine mebni olduğu tezahür etmektedir.
Câhız bu eserini hangi tarihte yazdığı muayyen değilse
de Mutasım'ın zaman-ı hilâfeti olan 218-228 H. arasında
yazmış olacağı şüphesizdir; demek oluyor ki Fezâilü'l-Et-
râk risalesi lâ ekal bin yüz senelik bir eserdir.
Câhız'ın bu eseri Eeth b. Hakan nâmına telifi için
Feth'in bütün sunuf-ı askeriyece muhterem ve muvakkar
olması dahi ayrıca bir sebep teşkil edebilir. İlk defa ola­
rak bu eser Leiden'de Van Vloten tarafından tabolunup
ondan naklen Mısır'da iki defa biri harekeli diğeri hare­
kesiz olarak basılmıştır. Başka lisanlara tercümesi yoktur.
İstanbul'da yegâne nüshası Ayasofya Kütüphanesi'nde-
dir.
Bu kitabımı -Cenabı Hak kendisinden razı olsun ve
yüzünü ak ve berrak eylesin- Mutasım zamanında yazmış
ve bugün zikrine lüzum görmediğim uzun esbâbtan do­
layı kendisine takdime yol bulamamış idim. Ben bu kita­
bımın israf derecesinde bir kavmin medhine ve ığrak
 Sayı 50 TÜRK YURDU
mertebesinde diğer kavmin hicvine dair olmasını değil
belki hakikate tercüman ve adi ve hakkaniyete mir'ât-ı
beyan olmasını istedim. Herhangi bir kitap böyle olmaz­
sa ne kadar da ustalıklı yazılmış olsa çirkin ve sevimsiz ve
esası çürük olur.
Övenin övülen için en menfaatli ve bâkî ve en güzel
övgüsü, övgünün doğruluğu ve memduhun zahir hâline
mutabık ve onun şanına lâyık bulunanıdır ki mâdih ve vâ-
sıfın uzun uzadıya tavsifâtına hacet kalmaksızın yalnız bir
tenbih ve işaretle matlûb hâsıl olur.
Ve ben diyorum ki Türklük menâkıbını zikir ve tadad
sair askerlerin ayıplarını irad ile mümkün olacak ise cüm­
lesini terk daha doğru ve bu kitaptan sarfınazar etmek
daha iyidir.
Bu esnafın çoğunun ezkâr-ı cemilesini irad bazıları­
nın kabhayıhım tadâd ile kaim ise tadâd-ı kabâyih günah
ve vacib-i terk babında ve çoğunun ezkâr-ı cemilesini
irad ise - velev çokluk bu tarafta olsa d ah i- nafile ve ta-
tavvu babında bulunmakla az farizayı ifâ -tadâd-ı kabâyı-
hı te rk - bizim için çok tatavvuu icradan evlâ ve ahrâdır...
Herkesin noksanı ve bir miktar fenalığı vardır. Bir ada­
mın diğer adamdan iyi olması iyilikleri o adamdan çok ve
kötülükleri az demektir. Yoksa cemî mahâsin ile tahalli
ve cümle müsaviden tahalli insanlar için mümkün değil­
dir.
Her ne kadar bu, ilm-i ahlâkda herkes tarafından bir
düstûr-ı esâsı olarak kabul olunmuş ise de biz asla şek ve
şüphe eylemeyiz ki hiçbir sahib-i ahlâkın vâsıl olamayaca­
ğı bir derece-i refîada mevzu-ı hilmde hilmve afv mahal­
linde afc ve tegâfül yerinde tegâfül gibi secâyâ-yı âliye ve
hasâil bir güzide ile mevsuf ve mağruf olmayaydı, İmam-ı
Ekber ve Reis-i Azam Hazretlerini Cenab-ı Hak a'rak-ı ke­
rîme ve ahlâk-ı refîaları ve tamam-ı ilm ve hilm ve kemal-i
azm ve hazm ile beraber temkin ve kudret ve fazilet ve ri­
yaset ve hüsn-i maûnet ve tevfîk ve te‘yîd ve ismet ihsa-
niyle libas-ı hilâfetle mübeccel ve behâ-yı imâmet ve
a‘zam -1 nimet ve efdal-i keramet ile müzeyyen ve ona ita­
ati kendisine itaat ve bilâkis masiyeti kendisine masiyet
addeylemez idi. İşte şimdi söz bize gelmekle Türklere
dair diyeceğimizi diyeceğiz.
Muhammed b. el-Cehm ve Sümâme b. el-Eşras ve
Kasım b. Seyyâr cümleten rivayet eylediler ki Hamid b.
Abdülhamid Ahşid es-Safedi ve Ebû Şücâ b. Neccâr Hu­
39
da-yı Belhî ve Yahya b. Muaz ve saire gibi en nâmdâr ku­
mandanlar ile dârü'l-hilâfette otururken, Memun'un ma-
beyncisi içeriden çıkıp halifenin "kendi intihab ettiği yüz
tane seçme askeriyle karşısına yüz Türk mü veya yüz Ha­
ricî mi çıktığını istediğini gerek teker teker, müctemian
her kumandana sorduğunu ve herkesin vereceği cevabı
edillesiyle irâd ve ispat eylemesini" irade ettiğini tebliğ
eyledi.
Hamid'den başka cümlesi derhal yüz Haricîden ziya­
de yüz Türk’ün karşılarına çıkmasını istediklerini söyledi­
ler. Bu hususu ispat zımnında delillerini irad eylediler.
Hamid ise susuyor, hiçbir şey söylemiyordu. Hepsi söyle­
yeceklerini söyledikten sonra mabeynci Hamid'in de di­
ğerleri gibi bir şey söyleyip ispat eylemesini kendisine
teklif etmesi üzerine, Hamid söze başlayıp şöyle söyledi:
"-Ben bilâkis yüz Türk ile değil yüz Haricî ile karşı­
laşmayı isterim. Çünkü Türklerin sair askerlere tefevvuk
ve tekaddümünü temin eden hisâl ve esbâbı Haricîlerde
gayr-i tam, nâkıs, Türklerde ise mükemmel ve tam bul­
dum. Türk’ün Haricîye derece-i tekaddümü Haricînin sa­
ir askerlere tekaddümü derecesindedir.
Bunu şu yolda izah ve tafsil ederim: Türkler, Haricî­
lerden birçok noktalarda temeyyüz eylemişlerdir ki Hari­
cîlerin o hususâtta ne bir davaya hakları vardır ne de da­
va etmişlerdir. Bu nukat ve hususâtın ehemmiyet ve
menfaati Haricîlerin kendilerine iştirak ettikleri bazı hu-
susâtın ehemmiyet ve menfaatinden büyük ve çoktur.
Haricîlerin hisal-i askeriyeleri şunlardır:
1. Ekser defada kendilerine iş kazandıran ilk hamle­
deki şiddet-i savlet ve hücumlarıdır.
2. Seyr-i seri ile geceleri uzun mesafeler katederek
şebhûn ve sabah baskınları yaparak düşmanın adam akıl­
lı hakkından gelmeleridir ki bu maksadın husûlü için kat
ettikleri mesafeyi kendilerinin süratiyle hiçbir askerin kat
edemiyeceğini zannederler;
3. Kendilerinin inde'n-nâs "isterse yetişir, istenilirse
fevt edilir" sûretiyle bilinmeleridir.
4. Yol azığı ve pılı pırtıya ihtiyacı az olup bulursa ata
bulmazsa katıra biner, lüzum hâsıl olursa gecelediği yer­
den kalkıp diğer bir mahalde sabahlar ve harbe çıktığı va­
kit arkasında ne mal ve ne bağ ve bahçe ve ne köşk ve ne
çiftlik ne tarla ve ne de güzel güzel cariyeler bırakmaz:
40 TÜRK YURDU
Çünkü bunlara mâlik değildirler ve yanlarında ne mal ve
rıe de sırtiarında soymaya değer bir libas olmadığından
hiçbir asker kendileriyle çarpışmayı istemez ve kuş gibi
azık saklamaz ve yarını düşünmez ve her yerin suyu ve
buğdayı kendisine kâfi gelir, Ve bunu da bulamazsa, kuş
kanatlarıyla uzakları yakın ve sarp yerleri düz kıldığı gibi
Haricî dahi her zaman ziyafete konar ve boğazı çıkacak
yer bulur. Eğer bil-farz karnını doyuracak yer bulamazsa
atları ve katırları ile aleddevam sürat-i seyirleri ve ağırlık­
ları olmaması sayesinde ekvât ve erzâk-ı lâzimeyi maa
fazlatin bulmağa muktedir olur olmalarıdır.
5. Haricîler gibi az yük ve kıt azık ile kesret-i tenek- adam gibidir. Haricî hücumlarında kargılamasına güve­
kule mütehammil ve muktedir olmak üzere padişahların
onlar ile beraber göndermiş oldukları herhangi askerin
onlar gibi mütehammil olmalarıdır,
Sunûf-ı askeriyenin hiçbirisinden yüz kişi yüz Haricî
yerini tutmaz. Meselâ Haricîler üzerine gönderilen asker
ne kadar çok olsa kendilerini ele geçirmek mümkün de­
ğildir. Fakat Haricî düşmana takarrub ile şebhûn yapmak
ve alelgafle basmak isterse, nasıl olsa ellerinden kurtula­
cağına emin olduğu için takarrub eder ve yapacağını ya­
par. Sonra da ufak bir fırsattan bil-istifade bir aralık bulur
kaçar ve isterse askeri aralar ve yarar ve böylelikle firar
eder. İşte kumandanların. Haricîleri karşılarında bulma­
mak istedikleri esbâb budur.
Burada Kasım b. Seyyâr, bir tane daha kaldı: "Gözle­
ri yıldıran ve gönüllere korku salan askerin ve sair harp
ve darp adamlarının Haricîler hakkında bir darbımeseli
havî olan şairin şu kavlini hatırlamalıdır:
"Konuk konduğunda yemek çıkarıp ağırlamaktan
hazer eden bahîl kimseler konuğun yüzünü gördüğü za­
man Ezrakî'yi (Haricîlerin reisi Nâfi b. Ezrak'a mensup
adamı yani Haricî'yi) görmüş gibi olurlar" diyerek Ha-
mid'in kavline bir zeyl ilâve eyledi. Hamid sözüne yine
devam edip dedi ki:
"Şiddet-i savlet ve hücuma gelelim: Türk bu hususta
daha iyi ve daha elverişli ve varışlıdır. Çünkü Türk şid-
det-i savleti metîn ve azmi mekîn olduğu gibi, aklı başka
bir tarafa gitmemek ve hatırı inkısama uğramamak için
bir iki defa çevirmedikçe atını bir defa çevirse bile çevril-
memeğe ve bilâkis dolu dizgin gitmeğe alıştırmıştır. Me­
ğer ki bir kaç defa çevirsin.. Yoksa atı hiç teneğini bozma­
yarak düşman üzerine doğru alabildiğine gider. Türk,
S a y ı 50
düşmandan korku ve hayata rağbetten dolayı azimeti
münkesir olmamak ve kendi kendine hayatından kat-ı
ümid ettirmek için hayvanını böyle alıştırmıştır. Ve Türk
altında hayvanının bu sûretle alıştırılmış, yani bir defa
düşman safına hücum etti mi ancak düşman içine varıp
işini gördükten sonra döneceğini bildiği için hücum ede­
ceği yerde de muvaffak olabileceğini bekler ve muvaffak
da olur.
Türk daima şiddetli bir muharebe esnasında âr-ı fira­
rı tamamiyle aklından çıkarmış ya muzafferiyet ya ölüm
diyen ve elinden gelen hiçbir şeyi geri bırakmayan bir
nir. Türk kargılamakta da Haricîden aşağı kalmaz. Eğer
Türklerden bin atlı bir atımda atış ederek diğer bin atlı
Haricîye hücum etseler, bi-eyyi hâl Haricîleri mağlûp ve
münhezim ederler.
Bu hususta Türkler ile mukayeseye değer diğer bir
ordu yoktur. Haricî ve Arab’ın at sırtında iken ok atmala­
rı ise şâyân-ı zikir değildir. Türk ise at üzerinde iken hay-
vanât-ı vahşîyeyi kuşları avlar. Ve havaya atılır gibi atılan
ok nişangâhlarını ve dilediği kişileri ve saklanmış olan av
hayvanlarını ve yere dikilmiş nişanları ve uçan yırtıcı kuş­
ları, hayvanını doludizgin sağa sola ve yukarıya, aşağıya
sevk ederken, urur. Haricî hedefe gözünü uydurup bir
ok atıncaya kadar Türk on ok atar. Gerek bir vadinin içi­
ne inerken ve gerek düz yerin aşağısına atarken, yani arı­
zalı yerlerde Türk hayvanını Haricînin dümdüz yerlerde
sürebilmesinden ziyade sürer, Türk’ün iki önünde ve iki
arkasında dört gözü vardır.
Bitmedi.
Tercüme eden:
Bayezid dersiâmlarından §erefüddin
SEYAHAT
İZMİR SEYAHATİ
2
(Başı ikinci yılın yirmibirinci sayısında)
İzmir'e vardığımız günden başka daha beş gün otur­
duk. Gündüzlü ve geceli hayatımız bir proğrama bağlan­
mış olduğu için gördüğümüz şeyler, tabiî bize gösterilen­
lerden ibaretti. Biz İzmir'in İçtimaî ve İktisadî hayatını ta-
 Sayı 50 TÜRK YURDU 41

mamiyle tedkik edemezdik. Bu altı gün içinde yapılacak mam eden coşkun hisleriyle bu vazifeyi hakkıyla ifâ etti.
bir iş değildi. Bununla beraber görebildiğimiz kadar anla­ Sonra Hamdullah Subhi Bey, Aka Gündüz mütehassıs-
mağa da çalıştık; Ve bu kısa tedkikten pek memnun ve ruhlarının şükran şiirlerini tertil ettiler. İçtimaa riyâset
müstefid olarak çıktık. eden Ferik İsmail Fazıl Paşa'da babalık endişeleriyle çar­
pan kalbinin tesirlerine tercüman oldu ve mektebin nok­
İndiğimiz yer bizim İzmir'in büsbütün Türk olan mu­
sanlarına medar olacak bir iânede bulundu. Hepimiz bu
hiti ile temasımıza müsait değildi. Bundan müteessir
insaniyet eserine iştirak ettik.. Ve pek memnun ayrıldık.
idik.
Sanayi Mektebinde bize intizar olunuyordu.. Akşam
İttihad ve Terakki Mektebi'ni gördükten sonra, Kız
yaklaşmış olduğu hâlde, daha evvel gezmiş olduğumuz
İttihad ve Terakki Mektebi'ni de ziyaret lâzım geliyordu.
sanayi mektebinin muzıkasını dinlemek istiyorduk. Muzı-
Gerek fertler, gerekse cemiyetler tarafından idare
ka muallimi İsmail Beyin üstadlığını bir gün evvel İttihad
olunan hususi mekteplerin hükümet mekteplerinden
ve Terakki Mektebinde takdir etmiştik.
çok daha parlak hizmetler ettiğini Rumeli’nin birçok yer­
Sanayi Mektebinin ortasındaki avluda hazırlanan kol­
lerinde görmüş, anlamış idim. Hatta geçen sene Kon­
tuklara yerleştik.. Burada yetim yavruların çalmağa başla­
ya'ya gittiğim vakit işin Anadolu’da da böyle olduğuna ka­
dığı ruhu okşayan parçaları dinlemeğe koyulduk. İsmail
naat gelmeğe başladı. Artık İzmir'de bu kanaat büsbütün
Bey kendi bestelediği bir iki parçayı, sonra Karmen ope­
yerleşti. Hakikat İzmir İttihad ve Terakki mektepleri, de­
rasını çaldırdı. Bize'nin bu lâ yemût eserini, bu Türk yav­
recelerindeki başka mekteplerin çok daha yukarısında
ruları büyük bir muvaffakiyetle çaldılar. Takdirlerimizi
idi.
ifade edebilecek söz bulamıyor, bütün kuvvetimizle al­
İttihad ve Terakki Kız mektebi yalılar cihetinde, yük­
kışlıyorduk.
sek bir yerde idi. Mektebin deniz cihetinde, inşası henüz
İzmir Sanayi Mektebi gördüklerim içerisinde şüphe­
bitmemiş büyük bir sundurma vardı. Burasını pek güzel
siz birinciliği ihraz ediyordu. Bizi en ziyade mütehassis
süslemişler, tam karşıya zarif bir sahne yerleştirmişlerdi.
eden cihet, bütün mekteplerin yeni terbiyelerinde Türk
Burada da iki gün evvel yapılan mükâfaat tevzii resmi tek­
milliyetçiliğine verilen mevki idi. Bütün İzmir mekteple­
rar ediliyordu. Proğram pek dolgun idi. Vaktimiz müsait
rinde millî bir ruh uyandırılmasına büyük bir ehemmiyet
olmamakla beraber, mektebin çalışkan hocalarını, küçük
verilmiş, bu hususta çalışılmakta bulunmuş olduğunu
hanımlarını müteessir etmemek için nihayetine kadar
görüyorduk.
beklemeğe razı olduk.
İzmir'de başka bir mektebi, Ravza-i İrfan'ı da gezdik.
Selânik'in hususî mekteplerini gördükten, İstan­
Bu mektep İstanbullu Zîşân Hanım isminde genç bir mu-
bul'da böylelerine tesadüf edemedikten sonra - n e kadar
allimenin sırf şahsi bir teşebbüsü olarak açılmış idi. Şehir
olsa Anadolu geri kalmıştır- itikadı İzmir'de marifet yo­
dahilinde büyük bir binaya yerleşen bu mektepte de bizi
lunda terakki adımları atılmış olacağına beni inandıramı-
müftehir hayretlere düşüren muvaffakiyet sahnelerine
yordu. Fakat bu mektepte geçirdiğim iki üç saatlik za­
tesadüf ettik.
man, benim bütün şüphelerimi izale etmiş, yerine niha­
yetsiz bir ümit daha koymuştu. Hepsi aynı biçimde libaslar giymiş küçük hanımlar,
bizi karşılayarak yukarıya çıkardılar. Sonra yine Türk yazı­
İzmir'in küçük hanım kızları hakikaten çok zeki ve
cılarından, şairlerinden bir kaçının son eserlerinden oku­
kabiliyetli idiler. İzmir'e has olan o tatlı şive ile bize ne
dular. Mektebin musiki muallimi Sahibzâde Mehmed
güzel şeyler okudular, ne güzel şeyler terennüm ettiler.
Şevket Efendi ismindeki hürmetli ihtiyar bize bazı parça­
Sevincimizden, iftiharımızdan göğüslerimiz kabardı ve
lar teganni ettirdi. Abânî sarığı, kısa cübbesi, beyaz saka­
ağladık.
lıyla Mahmud Şevket Efendi'den musiki nazariyâtmda
Şimdi bize böyle gurur ve ümit saatleri yaşatan mü­
böyle büyük bir ehliyet beklemediğimizi itiraf ederim; fa­
dire, muallimelere teşekkür etmek, onları yorulmak bil­
kat şükranla söylerim ki bu zat bizi mahcub etti: Paris
meyen sa'ylerinde teşvik eylemek vazifesi kalmıştı. Bura­
Konservatuvarında tahsil etmiş! İşte İzmir bize böyle
da fazıl reisimiz Ahmed Ağayef Bey, geniş irfanına inzi­
42 TÜRK YURDU
birçok gizli hazineler gösterdi. Ben İstanbul'dan İzmir'e
değil, bir köyden bir kasabaya gelmiş olduğumuzu söyle­
mekte kendimi haklı görüyordum; İstanbul'da şahsî te­
şebbüsle açılmış böyle bir mektebimiz, böyle mektepler­
de tedris edecek iktidarlı, fakat mahviyetli musikişinasla­
rımız bulunduğunu işitmemiş, görmemiş idim.
Zîşân Hanım İstanbul'un ye'tiştirip te kıymetini bilmi-
yerek kendinde tutamadığı, hep böyle taşraya gönderdi­
ği sa'y ve liyakat hâzinelerinden biri idi. İstanbul'da beğe­
nilmeyen İstanbullular, taşralarda ne büyük işler görü­
yorlar. Ben yalnız böyle irfan sahasında değil, hürriyet ve
harp sahasında da ne İstanbullu kahramanlar biliyorum.
Zîşân Hanımın bize söylediği nutuktan bazı parçaları
şuraya nakletmek zevkinden kendimi alamıyorum. İstan­
bullu bir Türk kızının, Türk muharrirlerine hitap edilmiş
olan bu sözlerinde nasıl temiz ve afif bir Türk ruhunun
bulunduğunu görünüz:
"Birçok zaman bizlere Türklüğün ulviyetini, necâbe-
tini, tarihî asaletlerini minber-i matbuhattan metîn bir
muhâkeme, nezih bir lisan ile hitap ettikten sonra, bun­
ların aks-i sadâsını dinlemek, ruhumuzda hâsıl ettiği his-
siyâtın galeyanım anlamak için bize yakından temas et­
mek istediniz, birçok zahmetleri ihtiyar ederek İzmir'imi­
zi teşrif buyurdunuz. Ve biz zavallı Türk kadınlarının bu
muhitteki hâlini, mevkiini anlamak için mektebimizi de
görmek istediniz."
Zîşân Hanım İzmir gibi İktisadî hayatı kıymetli zengin
bir şehirde bize fakr-ı maarifi hatırlattı: "İkinci Pâyitaht
denilmeğe sezâ olan İzmir'de maarifin bu derece teden­
nisine teessüf, teessür etmiyecek hiçbir mütehassis Türk
kalbi yoktur! İzmir'in seiTetiyle maarifini, mekteplerini
mukayese eden hamiyyetli bir mütefekkir, kalbi yanar­
ken gözyaşlarını zapta muktedir olamaz." dedi ve sonra
derin bir feıyatla haykırdı: "Memâlik-i Osmaniyenin her
noktasında himayeden mahrum olan biz zavallı kadınla­
rın maarifsizliği hele İzmir'de daha ziyade nazarlara çar­
par. Hamisiz, muinsiz, biçare kadınlardan beklenecek
âsâr-ı terakki ne olabilir.?
"Yüreğim yanarak size arz ediyorum ki bu milletin
umûmî cehlinden en ziyade hissedar olan, bu mühlik
derdin pençesinde en ziyade ağlayan, inleyen biz, evet,
biz masum, bîkes kadınlarız... bize bakan, bizim feryadla-
rımızı, enînlerimizi dinleyen yoktur... Ala! bilinmiyor, his­
S a y ı 50
sedilmiyor ki çektiğimiz felâketlerin en aşikâr, en kati se­
bebi biz kadınların, bir milleti doğuran, büyüten, terbiye
eden biz validelerin cahil kalmasıdır."
Daha sonra vatana dönüyor, onun kırık gönlüne hi­
tap ediyor: "Ey, yaralı arslanlar gibi daima inleyen, kükre­
yen vatan!.. Ey, daima vücudundan bir parça koparıldık­
ça ağlayan, evlâtlarından medet uman vatan!.. Sen bîkes-
sin.. Sen yetimsin.. Senin gözyaşlarını silecek hakikî, öz^
valideler yoktur.. İlimden, fenden behresi olmayan ka­
dınlar, analar sana nasıl hizmet edebilirler?"
Ah ne kadar doğru, ne kadar doğru! Cehlin kucağın­
da yetişen bir millet, cahillikten nasıl kurtulur ve insanlar
arasında yaşamak hakkını nasıl kazanır?
"Vatanın faideli bir uzvu olmayan kadınlar, bu mül­
kün harabîsine hizmet eden eller demektir." Bunu hisse­
den kadınlar, işte Zîşân hanım gibi, her türlü güçlüklere,
tecavüzlere, dedikodulara rağmen böyle kahramanca or­
taya, sa'y ve irfan sahasına atılırlar.
Bakınız Zîşân Hanım daha ne diyor:
"Ey kadınlık! Senin kadrin bilinmedikçe, sen nur-ı ir­
fanınla semalara, arş-ı insâniyete doğru ve yükselmedik­
çe, sen muazzez cennet topraklarından yaratılmış bu mu­
kaddes vatana bir nur-ı hidayet gibi nazil olmadıkça, Türk
kavm-i necibini bir mülkü's-sıyâne gibi hıfzetmedikçe.,
vatana ait bütün düşünceler, ümitler birer seraptır.!"
İşte Zîşân Hanım bize böyle söyledi.. Türk muharrir­
lerini medihlere garketti; fakat aynı zamanda onlara nasi­
hatler de verdi; yollar gösterdi.
Zîşân Hanıma çok müteşekkir kaldık.. Bize Türk ka­
dınları içindeki büyük kahramanlardan birini temsil etti.
Bizim nazarımızda büyüdü, yükseldi ve biz küçüldük, kü­
çüldük...
İzmir'de askerî hastahanesini de ziyaret ettik. Garp
ordusundan yaralı olarak buraya nakledilmiş olan bir
hayli zavallı gaziler vardı. Bu biçareler ne büyük felâket­
ler, mahrumiyetler geçirmişlerdi. Kaç defa açlıktan, su­
suzluktan ölecek bir hâlde, dağ başlarında, dere içlerin­
de inlerken vicdansız ve hain ellerden kurtuldular. Altık
bunları ziyaret etmek, hatırlarını sormak, yüreklerine su
serpmek biz Türkçüler için büyük ve mukaddes bir vazi­
fe idi.
 Sayı 50 TÜRK YURDU
Hastahane hey'eti bizi pek mültefitâne karşıladı; ser-
tabip beyin odasında biraz oturduk; sonra koğuşları gez­
dik. Garizi sefaletler içinde çırpınan bu zavallı yaralılar,
ne kadar halsiz ve kansız idiler. Yüreklerimiz sızlaya sızla-
ya kendilerini selâmladık; güleryüzle teselli vermeye ça­
lıştık.
Burada şu oldukça rahat köşeyi bulup, bu temizce
yataklarda yatıncaya kadar ne mahmmiyetler, ne azaplar
çekmişlerdi. Hepsinin yüzünde kendilerini birkaç defa
ziyaret ettiğine şüphe olmayan ölümün korkunç izi hâlâ^
beliriyordu. Bu ana baba kuzuları bir kurşunla, bir şarap­
nel parçasıyla şehit olmayı cana minnet bilerek yerlerin­
den, ’jmrtlarından ayrılmışlar, sancağın allı aklı gölgesi al­
tına koşmuşlardı. Bunların içinde tek birer düşman öl­
dürmeye değil, ihtimal tek bir kurşun atmağa bile muvaf­
fak olamadan ya düşmanların, ya vatan hainlerinin sefil
kurşunlarıyla yaralanmış kim bilir kaç biçare vardı.
İnsan bu soğuk yüzlere, bu fersiz gözlere, bu kansız
kavruk dudaklara baktıkça, garp ordusunun aylarca nasıl
elim harmanlar, işkenceler içinde yaşamış olduğunu bir
dereceye kadar anlayabilir. Bu ölü çehreleri, şüphesiz İs­
tanbul gazetelerinden bin kere beliğ bir ifadeyi haiz idi.
Bunlara bizim tesellilerimiz belki ruhani bir tesir icra
ederdi. Fakat şimdilik bunları sıhhaten, cismen iyi et­
mek, kuvvetleştirmek, sonra da yerlerine yurtlarına gön­
dermek lâzımdı. Vücut yavaş yavaş sıhhatini iade ettikçe
m h da aynı tedriç ile yoluna gelir.
Hastahaneden hayli müteessir, bununla beraber va­
tanî bir vazife ifa etmiş olmakla müteselli olarak çıktık.
İzmir'de verdiğimiz konferanslarla, bize çekilen ziya­
fetlerden daha sonra bahsederim.
Kâzım Nâmi
fVlEKTUPLAR
UE CEUAPLARfMIZ
Türk Yurdu Müdüriyetine
"Tesâulu'n-nâs an dînîfekıdtu lehum
Dini hevâküm ve dinî ba'dehû dini"
Sernâme ittihaz ettiğim bu beyt-i Arabîyi Mısırlıların
en genç, en bülend şair-i necibi Haşan el-Gayatî'nin ahi­
ren "Eş-Şa'b" sahifelerinde neşrettiği bir manzûme-i gar-
43
râdan iktibas ediyorum: "Şaire, dinin nedir? diye sormuş­
lar, o da "Dinim Türk muhabbetidir ve ondan sonra di­
nim din-i İslâmiyettir" demiş.
Şair-i muhteremin kalbinde, asalet-i unsuriyemin
tevlid ettiği azamet ve ihtişamı çeşm-i mhumla mütalâa
ediyorum. Onda o kadar büyüklük görüyorum ki semâ-
vât ve arzın vüs'at-i lâ yetenâhisi onun karşısında pek kü­
çük kalıyor.
Yukarıya dercettiğim beytin manasını daha iyi.anla­
mak için bu beyti dahi dercediyorum:
"Bî entüm yâ leyvesü't-Türk min fietin
Tehemmâ hamâhâ mahûtan bi's-serrâhîn"
Muazzam milletime karşı bu derece tâzimkâr bir va­
ziyet alan şair-i muhtereme Türk Yurdu sahâif-i kıymet-
darı üzerinde bir teşekkür takdim etmeyi milliyetperver­
liğim nâmına bir vecibe addederim.
Kahire'de "Eş-Şa'b"gazetesi muharrirlerinden
Ömer Rıza
Türk Yurdu.- Milliyetimize muhabbet gösteren din­
daşımız muhterem şaire biz de pek çok teşekkür ederiz
MATBUAT
AVRUPA'DA TÜRK TALEBESİ
Vakit muharrirlerinden Abdurrahman Efendi Fah-
reddinof, Avrupa'da uzunca bir seyahat icra iderek,
memlemetine dönmüş, o seyahatte gördüklerinden ba­
zılarını gazetesinde hikâye ediyor. Avrupa'daki Türk tale­
besinin hayatlarına, çalışmalarına dair şimalli refikimizin
yazdıklarını okumak, bizim için de faideden hâli olmaz
sanıyoruz: "Türkiye'de meşrutiyet ilân edilip ıslâhat lâyi­
haları tanzime başlanılır başlanılmaz bü)âik bir maniaya
çatılmış: Islahatı icra edebilecek adamlar yok. Meselâ Av­
rupa usûlünde âdil mahkemeler ihdas edilecek, ama hâ­
kimliğe yararlı adamlar bulunmuyor. Mekteb-i hukuk bi­
tirenler yazmakla sayılacak kadar azve mevcutların da il­
mi kâfi değil. Medrese mahsulâtı kadı efendiler ise, baş­
ka hukuktan sarfınazar, şeriatten de bî haberler. Üstesine
rüşvet almaya pek alışkınlar. Binaenaleyh memleket için
pek mühim bu tasavvur kuvvede kalmaya mahkûm ol­
muş.
44 TÜRK YURDU
Millî filo ihdas etmek istenilmiş, Türklerden ne mü­
hendis, ne makinist, ne de iyi bir kaptan bulunulamamış.
Mektep açacaklar muallim yok. Elhâsıl her işin önüne
adamsızlık mâni gelmiş dikilmiş.
Adam yetiştirmek için evvelâ Türkiye'de mektepler
yapmak tasavvurunda bulunulmuş, lâkin buna da imkân
görülmemiş. İstanbul Hukuk Mektebinde profesörlük et­
miş bir Türk bana Paris'te şöyle söyledi: "Ben İstanbul'da
hukuka ait dersler verirdim. Şimdi burada kendim ders
dinliyorum. Ve buraya geldikten sonra anladım ki vallahi
hukuktan hiç haberim yokmuş, Alelâde bir Fransız hu­
kuk telebesinden daha aşağı imişim. Biz Türk profesörle­
ri hepimiz böyleyiz.!" Adamakıllı profesörler yetiştirmek
on, yirmi sene sürecek bir iştir. O zamana kadar Türkiye
mekteplerini Türkiye için elzem ehl-i ilîm yetiştirebilecek
dereceye terfi etmek imkân haricindedir.
"İşte bu sebeplerden dolayı Türkiye Hükümeti ça­
buk adam yetiştirmek kastıyla memâlik-i ecnebîyeye tale­
be göndermek lüzumuna kâil olmuş ve hazine hesabına
Avrupa dârülfünûnlarına, âlî mekteplerine bir kaç yüz ta­
lebe göndermiştir. Bunun birinci kafileleri mekteplerini
ikmal ile imtihan vererek Türkiye'ye dönüp bilfiil hizmet
etmeye başlamışlardır.
"Sultan Abdülhamid Han-ı Sânî zamanında, Avrupa-
da Türk talebesi yok denecek derecede azdı. Şimdi Avru­
pa dârülfünûnlarında Türk talebesi artıyor. İlme susaya­
rak yahut sadece modaya kapılarak kendi paralarıyla gi­
dip okuyanlar da görülüyor. Meselâ İsviçre'nin Cenevre
Dârülfünûnunda üç yıl akdem ancak altı Türk talebe var­
ken, geçen sene on dörde, bu sene otuz beşe baliğ ol­
muşlardır.
Lozan'da 35, Nöşatel'de 6, Paris'te 45, Liege'de 9,
Berlin'de 60 kadar Türk talebesi okuyorlar. Başka şehir
dârülfünûnlarındakilerle beraber bu gün Avrupa'da Türk
talebesinin mecmuu 400 e kadar çıkıyormuş.
İlk senelerde Avaipa'da okuyan Türkiyeli gençlerin
hepsi bir araya toplanıp Osmanlı unvanı altında kulüpler
cemiyetler teşkil etmişler. Bu cemiyetlere Türk, Arap, Ar­
navut, Ermeni, Rum, Bulgar, Yahudi falân hepsi giriyor­
muş. Fakat dârülfünûnlarla Türkiyeli Ermeni ve Rum ta­
lebe, asıl Türklerden fazla olduğu için hey'et ve cemiyet­
ler onların elinde, nüfuzu altında bulunuyormuş. Türkler
ehemmiyetsiz ve itibarsız bir hâlde kalmışlar. Gitgide
S a y ı 50
Türk talebe bu hâle artık dayanamaz olmuşlar ve vatanla­
rında uyanmış Türklük hareketinin memleket ve millet
saadeti için yegâne doğru ve iyi yol olduğunu anlayarak,
Türkçülük mesleğine hizmete koyulmuşlar ve bulunduk­
ları Avrupa şehirlerinde Türk Yurdları açmışlar. Şimdi va­
tanlarından Avrupa memleketlerine Türk çocuklarını,
Türk gençlerini getirtip okutmak ve her tarafta Türk'ün
ismini yükseltmek için uğraşıp duruyorlar.
Avrupada Türk talebesi artıyor, fakat henüz kâfi mik­
tarda değiller. 35 Türk talebesi olan Cenevre dârülfünû-
nu'nda, 80 Bulgar, 600 Sırp ve 700 kadar Rusyalı var; 60
Türklü Berlin Dârülfünûnunda 300’den fazla Balkanlı İs­
lav talebe okuyor.
Çalışmak nokta-yı nazarından Türk talebeleri ikiye
ayrılıyorlar: Kendi hesaplarına okuyanlardan zengin ço­
cuğu olmayanlar çalışıyorlar. Hazine hesabına okuyanlar­
dan da çalışanlar, büsbütün yok değil.. Kalanlar çalışmı­
yorlar, tembellik ediyorlar. Türk talebenin iyi okumaları­
na sebep olarak diyorlar ki bunların çoğu zengin ve me­
mur çocuklarıdır, zû naîm içinde şımarık büyümüşler..
Bunlar hükümetin maaşını da iyi hazırlanmış olmaktan
ziyade iltimas ile ele geçirmişlerdir.. Türk mekteplerin­
deki sıkı idareden ve kapalı terbiyeden sonra Avrupa'da­
ki serbestlik, bu şark gençlerinin hayal ve kanlarını kay­
natıyor, sefahate atılıyorlar, hükümetin bunlara verdiği
maaş ayına 300 Frank yani 1425 kuruş pek fazladır. Rus­
yalI talebe bunun yarısından az para ile geçiniyorlar. Bu
cihetle Türk talebenin birkısmı derslerini unutarak Paris
hayatına dalıyor..
Mezkûr mahzurlardan kurtulmak için, Paris'te yaşa­
yan sabık mebuslardan Yusuf Kemal Bey, bana âtîdeki ça­
releri gösterdi: "Bu günkü İstanbul Dârülfunûnu hiçbir
şeye yaramadığı için onu kapatmalı, Avrupadan profesör­
ler getirip gençlerimizi onlardan talim ve terbiye ettirme­
li. Ben burada da Japonya sefaretine de danıştım. Onlar
bu yolu takip etmişler; bize de onu tavsiye ediyorlar."
Avrupadaki Türk talebesinin nezâretine memur bir
zatın ağzından çıkan bu sözler; Türkler için adam yetiştir­
mek meselesinin ne kadar çetin bir mesele olduğunu
göstermeye kâfidir, sanırım. Ben Yusuf Kemal Bey gibi
düşünmüyorum. Zannediyorum ki Türkler için bugün
adam yetiştirmenin yegâne yolu, ne olursa olsun Avrupa-
ya talebe göndermekten ibaretttir. Gidenlerin yüzde yet­
mişi kaybolsa bile otuzu kalır.
 Sayı 50 TÜRK YURDU
Yukarıda söylemiştim: Türk gençlerinin çoğu şimdi
millîleşmişler, yurtculuğa koyulmuşlar. Bu iyi bir istik­
bâle beşarettir. Yurtçular memur olup maaş almaktan,
Beyoğlu ve Boğaziçi sefalarından bahsetmiyorlar; bunlar
Konya, Adana ve Bursa vilâyetlerini dolaşıyorlar. İkmâl-i
tahsil edip dönenler arasında parlak memuriyetlere te­
nezzül etmeyerek, Sivas'ta, İzmir'de Türk ticarethaneleri
açanlar, köylere muallim olarak gidenler de bulunmuş.
Artık Avrupa'daki Türk gençlerine ümit gözüyle bakabili­
riz..."
Biz de zannediyoruz ki talebenin maaşları makul bir
dereceye indirilse, talebeye nezâret de fahrî olmaktan zi­
yade ciddî olsa, Avrupa'ya talebe göndermenin önünü al­
mak tedbirine lüzum kalmaz. Bununla beraber Yusuf Ke­
mal Beyin de bir mütalâası pek doğrudur: Avrupa’dan
profesörler getirilmeyince İstanbul'da dârülfünûn vücut
bulamaz...
Fikir Sormak
Avrupa'da Okuyan Talebemizden Bir Sual
Vakit muharrirlerinden Abdurrahman Efendinin,
Matbuat kısmına aldığımız mektubunda Türk talebesinin
Avrupa'da iyi çalışmaması esbâbından olarak hükümet­
ten çok maaş almaları gösteriliyor: Hükümetin bunlara
verdiği maaş ayına 300 Frank yani 1425 kuruş pek fazla­
dır. RusyalI talebe bunun yarısından az para ile geçiniyor­
lar. Bu cihetle Türk talebenin birkısmı derslerini unuta­
rak Paris hayatına dalıyor..
Geçen sene Lozan ve Cenevre Türk yurtları tarafın­
dan Avrupada tahsile dair yazılmış eserlerde de galiba ta­
lebemize verilen aylıkların fazlalığı tenkit edilmişti. Hatta
Lozan Türk Yurdu İsviçre'de tahsil için vasatî 100 Frangın
kifayet edeceğini bile yazmıştı, gibi geliyor.
Ben kendim, on on iki sene evvel Paris'te tahsilde
bulunurken, mektep ve kitap masrafı dahil olmak üzere,
ayına 100-120 Franktan fazla masraf tuttuğumu hatırlamı­
yorum. O zaman da hükümetten maaşlı talebe, yine 300
Frank alıyorlar ve paranın kifayet etmemesinden mutta­
sıl şikâyet edip duruyorlardı.
Yukarıdaki şeyleri yazmama sebep 22 Eylül 1329 ta­
rihli Tasfir-i Efkâr'da okuduğum Avrupa'ya gönderilecek
muallimler fıkrası oldu. Bu muallim efendiler, Fransa ve
45
İsviçre'nin âlî mekteplerinde talebelik edeceklerdir. Mu-
mâileyhime, yalnız bir defaya mahsus olmak üzere 500
Frank harcırah ile tahsilleri müddetince verilmek üzere
şehrî üçer yüz Frank tahsis edilmiştir. İstihbaratıma göre
muallim olmayan talebeye de yine üçer yüz Frank veril­
mektedir.
Geçen gün bu işlerde bilgisi olduğunu zannettiğim
muhterem bir zata beşer yüz Frank harcırahların, üçer
yüz frank şehriyelerin bizim gibi züğürt bir halk ve hükü­
met için fazlaca olduğunu söylemiştim. O zat üçer yüz
frank verildiği hâlde bile Avrupa’daki talebenin, hayat git­
tikçe pahalılaşıyor, bir türlü geçinemiyoruz, diye müte­
madiyen sızlanmakta olduklarını haber verdi. Ben on, on
iki yıl evvel talebelik etmiş olduğumdan, o zamandan be­
ri fiyatlar değişmiş olabilir; fakat Lozan ve Cenevre Türk
yurtlarının risaleleri bir sene evvel basılıp çıkmıştı; Fah-
reddin Efendi'nin yukarıdaki mektubu ise ancak bir kaç
ay evvel yazılmıştır...
Bununla beraber meselenin en muvâfık süret-i halli­
ni Avrupa'da tahsilde bulunan talebemizin, muallimleri­
mizin kendilerinden sormakta bulduk. Son intihab edi­
len muallimler arasında "İsviçre'de TahsiL'i yazan gayret­
li gençlerimiz bulunduğundan gelecek cevapların malu­
mata müstenid ve kıymetdâr olacağına eminiz.
Sualimiz şundan ibaret: Avrupa'da tahsilde bulunan
talebe ve muallimlere hükümet tarafından tahsis edilen
şehriyeler fazla mıdır, kâfi midir, az mıdır? Fazla veya ek­
siklikten ne gibi mahzurlar doğabilir? Şehriye tahsisinde
hükümet tarafından tutulan birlik usülü muvafık mıdır,
yoksa şehrine, tahsil edeceği şube-i İlmiyeye göre şehri­
yelerin miktarı değişmeli midir? Cevapların tabiî deliller
ve vesikalarla teyid edilmiş olması lâzımdır.
Biz matbuât kısmında da dediğimiz gibi makul ve
müfid bir usûl takip olunarak Avrupa'ya talebe gönderil­
mesine şiddetle tarafdarız. Avrupa irfan menbalarından
hakkıyla istifade olunmaksızın memleketin medenî istik­
bâlini temin mümkün olmadığına kat’î kanaatimiz vardır.
Muallim ve talebenin iaşesi hususu bu meselenin anâsır-ı
mühimmesinden olduğu cihetle Avrupa'daki talebenin
suallerimizi nazar-ı dikkate alıp ciddî cevaplar göndere­
ceklerine ümitliyiz.
AK
46 TÜRK YURDU
TÜRKLÜK ŞÜÜNU
T ürkistaıı-ı Çini de E dirne İstirdadı B ay ram ı.-
A§ağıdaki haz ve ümit verici haberi "Vakit" refikimizde
okuduk:
Enver Bey kumandası altındaki Türk askerinin Edir­
ne'ye girmesini Petersburg telgraf ajansı, Türkistan-ı
Çinî’deki Gulca şehrine Temmuzun onbirinci günü sa­
bahleyin haber verir vermez, şehrin bütün dükkânları
birdenbire kapanmış, ticaret ve iş durmuş ve yerli Gulca-
lıların hepsi ellerine Çin Cumhuriyeti sancaklarını alarak
sokaklara dökülmüşlerdir. Çin tebaası olan bu Türkler
davul, zurna ve koraydan ibaret millî çalgılarını çalarak
sokaklarda meserret nümayişi yaptıktan sonra şehrin ke­
narında Gülşen Bağ adlı büyük bahçeye toplanmaya baş­
lamışlardır. Ahalinin kimi faytonlarla, kimi iki tekerlekli
millî arabalarla, bazıları atlara binerek, bazıları da yayan
yürüyerek Gülşen Bağ'a gidiyorlardı. Bu bahçenin etrafı
Çin Cumhuriyeti bayraklarıyla donatılmıştı. Şehrin en
muteber zenginlerinden Bahaeddin Musa Bay Efendi,
Rus tebaası olan Türkleri, o gün Gülşen Bağ'a ziyafete da­
vet etmişti. Bu sûretle Çin ve Rus tebaası Türklerin cüm­
lesi bahçede toplanmış bulunuyorlardı.
Öğleden bir saat evvel halk toplanıp bitmiş olduğun­
dan bir zat ayağa kalkıp Edirne'nin istirdadına dair olan
ajans telgrafını okudu ve halka vakıanın ehemmiyetini
iyice anlattı. Halk hep birden Allahü Ekber, Allahü Ekber
diye tekbir getirip el çarptılar. Sonra ulemâ tarafından
Kur'an hatmedilip, Edirne ve umûm Balkan muharebe­
sinde şehit olan müslümanların ruhuna bağışlandı. Daha
sonra güzel sesli bir genç şimal Türklerinin sevgili şairi
merhum Abdullah Tukayef in Enver Bey hakkındaki şiiri­
ni okudu. Bu şiir halka çok tesir etti. Tukay merhumun
ruhuna da Fâtiha okundu.
Ziyafet-i edebiyeyi müteakip, ziyafet-i maddîye baş­
landı: Yüz kadar semaver kaynıyordu; herkese çay dağıtı­
lıyordu. Yiyecek, içecek gayet bol hazırlanmıştı. Gulca
Türkleri, akşama kadar yiyip içip, gülüşüp oynaşıp Edir­
ne istirdadı kutlu gününü sevinçle bayramladılar. Ve an­
cak karanlık düştükten sonra şehre döndüler.
S a y ı 50
Talebe Yurdu'nun Temel Taşı Konması- Türk
Yurdu'nu okuyanlar Evkaf Nezâreti'nin yaptırmakta oldu­
ğu talebe yurdunu pek iyi bilirler Hatta resmini de gör­
düler. Talebe yurdunun temelleri kazılıp bittiğinden, Ey­
lülün 23. pazartesi günü öğleden sonra saat birde temel
taşı konmak merasimi yapıldı. Merasimde Evkaf nazırı
hazretlerinin vekili Meclis-i Evkaf Reisi Hacı Evliya Efendi
ile Ser-mimar Kemaleddin Bey ve erkân-ı nezâretinden
ve hey'et-i fennîyeden birkaç zat ve Türk Yurdu idare
hey'etinden Mehmed Emin,' Ziya ve Akçuraoğlu Yusuf
Beyler, "Halka Doğru" cerîdesi muharrirlerinden Nazım
Bey ve genç tabiblerimizden bazı efendiler hazır bulun­
dular.
Talebe Yurdu’nun temel taşının altına bırakılan vesi­
ka şöyle yazılmıştır:
Hamiyet-i âliyesiyle vatanımızın muhabbet ve hür­
metini kazanmış olan Evkaf-ı Hümâyûn Nâzın Hayri
Beyin nezâreti zamanında, inşaat ve tamirat müdir-i
umûmîsi ve ser-mimarı Kemaleddin Beyin dehâ-yı sana­
tıyla ve inşaat hey'et-i fennîyesinin muavenetiyle Türk
mimarlığını ihya eyliyecek ve ashab-ı hayr ve hasenâtın
ruhlarını şad edecek nice işlere teşebbüs edilerek birçok
âsâr-ı bedîa vücuda getirilmiş olduğu gibi fî 5 Zilkade se­
ne 1331/ ve fî 23 Eylül sene 1329 tarihine tesadüf eden
Pazartesi günü Türklüğün yarınki neslini yetiştirmek üze­
re işbu talebe yurdu Beşinci Vakıf Hanı’n temel taşı Tan-
rı'nın inayetiyle atılmıştır.
M usa Efendi Bigiyefin Yeni M atbaası- Şimâl
Türklerinin müceddid ulemâsından Musa Carullah Efen­
di, Petersburg'da mükemmel bir matbaa tesis etmiştir.
Musa Efendi, kendi matbaasında Kur'an-ı Kerim'in kendi­
si tarafından Türkçeye edilmiş tercümesini basarak işe
başlayacak ve şimâl Türk ediplerinin en nâmdan Ayaz
Efendi İshakî ile birlikte "İL" adlı bir gazete neşredecek­
tir. Musa ve Ayaz efendilerin bu pek hayırlı teşebbüsle­
rinde muvaffak olmalarını Tanrı Taâlâ'dan diliyoruz.
Müdür: Akçuraoğlu Yusuf
Matbaa-i Hayriyye ve Şürekâsı
 m m

Tûkk ^ukdu
T ür^leritt Taides'mc^ CaUsir

YIL: 3 SAYI: 51 (13 Teşrinievvel 1329 - 30 Ekim 1913)

ö s€ ^ e ^ cc f t cC e â t % ç c ^ d %

Ehediyat: Liberte: M ukaffa Bir Facia / Abdülhak Hâmid

Turan Yolcularına / Süleym an Aktuğ

Türk Edebiyatı Taribi: Yunus Emre / Köprülüzâde M ehm ed Fuad

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Gurâbî

(Abdürrahm an İbn Abdullah) / Bursalı M ehm ed Tahir

Eski Eserlerimiz: Risaletü f î F ezâilü’l - Etrâk / Câhiz (tr. Şerefüddin)

Seyahat: Adaylara Doğru / H alim Sabit

Matbuat: Erm eni Millî Şenlikleri

Türklük Şuûnu: Osmanlı M a a rif Cemiyeti

Sayı 51 TÜRK YURDU 49

TÜRK yURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

LİBERTE Gün gibi tulü, volkan gibi gulû.

Yıldırım gibi nüzûl edeceğim!
Mukaffa bir facia
Maiyyetimde ehl-i seyf ü kalem.,
(Başı ikinci yılın onüçüncü sayısında) -H akkım - deyip ileri gideceğim
Söyle! Nedimlerden mukarreblerden Elimde Liberte nâmlı bir âlem
Bir gören olmadı mı?.. Bildir bana?.. Râm olmayana dar-ı ateş-nisâr!....
Zebanilerden ifritlerden akreplerden Bundan muradın nedir dersen, ancak
Nasıl eman bulduk diyorum sanal... Saraydaki hainlerden ahz-ı sâr!..
Hamiyyet gibi nur musun?.. Nesin sen? Sarayda kahrıma uğramayacak
Muhabbet gibi hevâ mısın? söyle! Bir kaç kadın ile bir kaç gedâ var
Her giren masumun yolunu kesen Ki biri kral; tabiîse müstehak!..
Haramilere görünmeden, böyle Ama bu gün müşkil imiş; ferdâ var!
Tasavvurun haricinde teşrifin, Ferdâdan muntazar olan nedir? Hak!..
Mukaddes vücut nasıl vukubuldu? Ferdâ mahkeme-i hakk-ı beşerdir
Yoksa cism-i lâtifin vech-i şerifin Temeyyüzgâh-ı nîk ü bed ferdâdır!...
Hain gözlere görünmez mi oldu? Ferdâ kabristandır! Ferda mahşerdir!
Bu saraya hiç bir sâdık girmiyor, Ferda cehennemdir! Ferda Hüdâ’dır!..
İlla mazlumun ah-ı bİ-siperi! Bu hakkı düşündükçe şevkim efzûn.
Ya sen nasıl girdin? Aklım ermiyor; İki şey bekliyorum: Mühlet, vuslat!
Krala çarptın mı, güzel peri?.. Mühlet geçmeden güç, geçerken uzun.
Geçtikten sonra kısadır!
Nation
Nasıl gireceğim? Bir alçak gibi! Liberte
Hem aşağı gittim hem yukarıya; -M esrûr-
İnerken hırsız, çıkarken kaçak gibi! Ne devlet
Ne erkeğe rast geldim ne karıya.
Eakat bir gün bu giriş değişecek! Nation
O gün benimle girmiyenler aduv; Ah ruhum Liberte, semadan münzel
Haindir, pençemde can çekişecek Melek., ne de şâyân-ı ibadetsin!
O gün Nation nefer değil ordu; Sen yalnız mahbûbem değil, güzel.
Ordu değil halk, halk değil millet; Sen bana hem de ayn-ı saadetsin!..
Evler sokaklar hep onunla memlû! Nurânî nâsiyen, sade hey'etin,
Saraydan bana rayetkeş-i savlet. Mutiâne tavrın, tâbi-i kader
Harekâtın mahza, cây-ı neş'etin
50 TÜRK YURDU S a y ı 51

Melekût olduğunu izhar eder! Bir z am a n lar e s e n liiz g â r bize m ü jd e verird i

Saçma bürünmüşsün; nigâh eden D elio rm an , T u n a'd an ..
Sanır: Bir kız sevb-i matem giyinmiş! Şim di niçin u zak d ü ş tü k B o y an a'd an , D rin a 'd a n
Ben derim: Bir peri âteş-beden O cağım ız n e d e n s ö n d ü , o ld u k niçin anadan?
Bir tufan bulutunu cay edinmiş; O n u k im ler ö ld ü rd ü le r, kim b u seli getirdi?
Elde tâziyâne-i berk-ı ezâ Şim di e s e n rü zg ârlar
Geliyor, mülke tufan getirecek! Bizi niçin hırpalar?
Bir derya-yı hûn olup aksi, kezâ
Ah niçin mi? S orm a b u n u T ü rk oğlu
Gökyüzünü âteşgûn gösterecek!
Bu acıklı b ir hikâye. Bir m a te m li d e sta n d ır.
O gün zaleme umûmen perişan,
E d irn e'y e te k ra r g irdik d in le M eriç su y u n u ,
Umumen mahv u mukahhar olacak!
S or u z a k ta n V ardar'a kaç c e s e tte kaç yara
Bu gün mazlum görünen sitem-keşan
Yıkamıştır?
O gün zaferlere mazhar olacak!
Kaç b in le rc e figândır
-Meftûniyetle-
V o d in e 'd e yeşil yarlar ara sın d a n d ö k ü le n
Gisû değil, bu tabiî bir gömlek,
Çağlayanlar?
Setr-i nhur hassasına mâlik olmuş!
S or b ak san a n e le r re le r anlatır,
Ah benim sebeb-i necatım melek.
N e acıklı d estan lar...
Dünyada hangi zâlim beka bulmuş?
N e acıklı d esta n la rd ır. B aştan b a şa sö k ü len ,
Kim dünyada ilelebed sûgvâr
M ahvedilen m allar, canlar, nam uslar!
Veya kimin safâsı devam eder?
D inle y ü ce T ü rk n e slin in b a h tı k ara to ru n u :
Elbette bizim de bir devrimiz var;
Ç an, çan! diye kulağını çınlatan
Yarın sabah olup bu zulmet gider.
Bu yırtıcı nâg u slar
Bugünle dün şimdi ile demincek
Birbirine uymaz, güzel perizâd. Beş yüz yıldır d u y u lm azd ı b u ra d a n ,
Sabret, bizim de günümüz gelecek; Şim di niçin duyuluyor? S or H o rta c ’ı se n o n u .
Âzâde esir olur, esir azâd! S or b a k n e d ir o Sultan! A)
Kaybolur D inle y ü ce T ü rk n eslin in b a h tı kara to ru n u .
Şu d u y d u ğ u n y ü zb in lerce to p sesleri n e re d e n ,
Liberte
H angi te p e d e re d e n
-U yanarak- S ü rü n e re k kulağına geliyor.
Nation... nerde? Gitmiş... Bu ne?.. Zindan!. S enin niçin yüreğini deliyor?
-teakkul ile- Bu şenliği m ü jd e le y e n rüzg ârlara so r o n u :
Hayfâ!.. Rüya imiş... vay baht-ı gaddâr!
G alip Y unan dev letin in , esk i Bizans ta h tın a
Her an beni giryân görmekle handân.
H alef olan h ü k ü m d a rı O nikinci K ostantin
-Kralı görerek-
İd aresi altına
Ayak sesi var... o kim?.. Hükümdar!
Yeni g ire n şe h irle re e m ir verm iş: "Evlâtlar
Bitmedi. T ü rk ’te n so n ra B ulgar’ı d a m ağ lû p e ttik ve gittik
Şanlı bir su lh a k d e ttik
Abdülhak Hamid
O n u n için A driyatik sa h ilin d e n D e d e a ğ a ç 'a k a d a r
H e r taraftan yüz b ir p a re to p ata ra k ü n ü m ü z ü )Ticelttik!'
TURAN YOLCULARINA
İşte b u n la r o şenliğin sesidir.
Türkiye'de Türklüğün ilk bani ve şairi Mebmed Emin Beş'efendive Bu ses m a te m T ü rk m a te m i k ara h ab ercisid ir.
G elm iş geçm iş o g ü n eşli g ü n le rd e n
G elm iş g eçm iş o g ü n e şli g ü n le rd e n
Bize an cak b u ışıksız, ıssız g e c e kalm ıştır;
Bize an cak b u ışıksız ıssız g e c e kalm ıştır;
G üzü olm az b ir b a h a rk e n b u yurt. Şim di h e r y e rd e n
G üzü olm az b ir b a h a rk e n b u )m rt, şim di h e r y e rd e n
B u ld u ğ u m u z b a h a rı y o k b ir kıştır.

( b Hortac: Selanik'te tulûları taşıyan bir tepedir. "Hortacı Sultan" nâmıyla bir camii de vardır.
Sayı 51
B u ld u ğ u m u z b a h a rı yok b ir kıştır:
Şim di e s e n rü zg ârlar
Bizi niçin hırpalar!..
A h niçin mi? Sen ç ü n k ü
Ey T ü rk o ğlu yenildin;
O rd u n ... hayır, o rd u n değil, d ü şm a n ın .
V atanının h a in leri kaçtılar.
O rd u n y o k tu -m ağlûbiyet bayrağı açtılar,.
Böylelikle o d ü n k ü
bah çev an ın , ço b an ın .
Ç izm elerle h e p çiğ n ed i vatanın,
T ü rk ilinin, hak an la rın , a tan ın
Şerefini, n a m u s u n u ...
Ey T ü rk oğlu ezildin!
C am ilerin ezanları su stu la r
İsm e tle rin figanları su stu lar.
Ö le n le re salâ v e re n kalm adı,
T ü rk kızları d ü şm a n la rın k u cağ ın a d ü ştü le r.
F eryatları h iç b ir cevap alm adı;
Parçalanm ış c e se tle re atm acalar ü şd ü le r..
Bu m a te m i V ardar g ö rd ü , ağladı.
K arasular kanlı su lar çağladı.
F akat yine b u m a te m i şenlik sayan v icdanlar
M atem için su stu lar.
Şenlik için kiliseler çan sesleri k u stu lar.
Ey T ü rk o ğlu se n ç ü n k ü
H e p h e r zam a n galip ik e n B alkanlara yen ild in
K öle kini, o d ü n k ü
Ç o b an ın ı k u d u rttu ;
B u azgınlık sen i işte b u h â lle re k o d u rttu .
Alı T ü rk oğlu ezildin:
Ayyıldızlı bayrağını h a ç altına aldırttın.
İslâm lığı b ir ü lk e d e n k aldırttın.
F akat şim di d in le san a n e söy lü y o r ulu din:
Ey T ü rk oğlu b in yıldır ki şa rk ta n g a rb a d o laştın .
Kılıç e ld e d e re te p e d e m e y e re k ü lk e le re ulaştın.
N e h irle rd e n , d e n iz le rd e n , u m m a n la rd a n h e p aştın,
B üjöik k ü ç ü k h e r e n g eli aştın: Y ü zd ü n tırm aştın.
H ak T an rı'n ın H ak Elçisi sö z ü n e ,
H ak y ü re k le sarılarak aldın hakkı ö z ü n e ,
K oydun d ü n y a g ö zü n e.
V ah şetlere d e h ş e t verdin, haksızlığı s ü p ü rd ü n .
İstib d atlar çiğ n ey e rek , yasak için k ö p ü rd ü n .
K ıt’aları b irleştird in , m e d e n iy e tle r k u rd u n .
Ulu y o ld a ulu h a k k ın kitabını o k u rd u n .
S an em kırdın, insanları h a k y o lu n a s ü rd ü n ,
Z ulüm leri, z u lm e tle ri dev iren ,
TÜRK YURDU 51
A dalete, aydınlığa çeviren.
H idayeti re h b e r e ttin h a k n u ru y la y ü rü d ü n
Sen ey ü n lü u lu nesil, T uranlı
İslâm için bin yıldır ki yüceltici o rd u s u n ;
K aranlıklar yıkm ak için k u llandığın o kanlı.
Şanlı kılıç p asla n d ı mı?
H ayır Allah k o ru su n !
T ü rk kılıcı p a sla n m a d ı p a sla n a n şey başkadır:
-U m a r ım ki biraz h im m e t o n u yine parlatır.
D ü n e k adar, ey T ü rk oğlu h e p cihadla uğ raştın .
B aşkaları c e h a le tte n , e sa re tte n k u rta rıp
U m ranlığa, insanlığa so k m a k için savaştın.
 lem i n u ra sarıp se n k e n d in i karan lık ta bıraktın..
Bu gafleti an ladığın zam a n n u rd a n ıraktın.
K andil gibi â le m e n u r v e rm e k için se n yandın.
Ç ü n k ü , yazık! b u u y k u d a n se n biraz g e ç uyandın.
Bu a k ib e t o u y k u n u n cezası;
T ü rk ’ü n fakat ö lü m değil sezası..
S en âle m e ışık o ld u n , âlem sa n a karanlık.
Sen dünyayı m a m u r e ttin , y u rd u n kaldı viranlık.
S en b e sle d in , b e sle d iğ in s e n d e n çaldı ve gitti.
S en yaşattın, yaşattığın hay atın a k astetti.
Y üzbinlerce evlâdını kesip, yakıp b o ğ d u lar.
E n s o n u n d a se n i k o ca b ir ü lk e n d e n kovdular.
Bu h a k a re t e n s o n u n c u , fakat e n ç o k m üthişi;
T a rih le rd e y o k tu r b u n u n b ir eşi.
Şim diye d e k h e r g ö rd ü ğ ü n h a k a re ti u n u ttu n .
S en acını, kinlerini y ü re ğ in d e u y u ttu n .
B u a k ib e t u n u tm a n ın cezası:
H ak a re ti affed en in h a k ir olm ak sezası!
O n u n için T ü rk oğlu
H iç u n u tm a b u n d a n böyle, kalbini tu t kin dolu.
Sen yaşam ak istiyorsan ey T ü rk artık u n u tm a :
T ü rk şeh id i, T ü rk m eza rı o lan h e r y er T u ra n ’dır;
A rnavutluk, M ak ed o n y a E pir d e m e k yalandır.
B uraları te k ra r alm ak aşkını se n uyutm a!
Fırsat g ö zet, fırsat yarat, v atan a
H iyâneti affeylem e: A ffolam az d üşm ana!
G elm iş geçm iş o g ü n e şli g ü n le rd e n
Şim di an c a k b u ışıksız ıssız g e c e kalm ışsa
Y ü reğ in d e yak in tik am g ü n e şi
S abah o lsu n ve p arlasın g ü n ü m ü z!
G üzü o lm az b ir b a h a rk e n b u y u rt şim di h e r y e rd e n
B u ld u ğ u m u z b a h a rı y o k b ir kışsa
T ü rk lü ğ ü n ü k in le p a rla t yansın o şark ateşi.
B u a te şle b a h a r o lu r ve hiç solm az ünü m ü z!
52 TÜRK YURDU S a y ı 51

Dinle yüce Türk neslinin bahtı kara evlâdı onun ahvalinden, nasihatlerden, kinâî hikâyelerden, bahi
Bunlar sana hayat ve şân ve namusun feryadı: ve kanaat ve sabır ve sehâvet gibi mesâil-i ahlâkiyeden
Türklük, vatan ve din senden yalnız üç bâhis ve daha ziyade ahlâkî bir mahiyeti hâizdir. Mevzu
Şey istiyor, yalnız üç şey; kin güç öç!.. itibariyle Şeyh Attar'ın, Celâleddin Rûmî'nin âsârını hatır­
İzmir Karşıyaka 1 Ağustos 1329 latan bu kısım, cahil fakat ulûm-ı maneviyeye bütün ru­
huyla âşinâ bir dervişin nesayıhıdır: Mutasavvıflar beynin­
Süleyman Aktuğ
de pek müteammim kinâî, remz âlûd bir ifade ile akıl ve
imanın tasnifâtından, anâsır-ı erbaanın mahiyetinden, gö­
nül cihanında hükümran olan rahmanî ve şeytanî kuvvet­
TÜRK EDEBIYâTI TâR IB I lerden, nefsin iğvââtından, kanaat ve sabrın büyüklüğün­
YUNUS EMRE den bahseder; ara sıra mevzua bir kat daha şiddet ve ka-
tiyyet vermek maksadıyla meselâ Karun'un macera-yı ba-
ÂSÂRI
hilanesini Yusuf un kuyu içindeki sabûrâne tevekkülünü
Yunus hak tecellîsin şair dilince eder
Canda gevher var ise Hak’tan bana göründü.
basit bir tahkiye üslûbuyla anlatarak kıyamet gününün
mûhalikini gösterir. Tarz-ı tasvir, istiarîdir: Akl-ı padişahî
Hayatına ait vesikaların fıkdanından dolayı manevi si­
bahi diyarını zabtettikten sonra, kanaati tahtına çıkarıyor;
masını müphem ve umûmî hatlarla tersime mecbur kal­
fakat o diyara giden yol üzerinde bir haramî var ki daima
dığımız bu Âşık Koca'nın, Hak tecellîsini şair diliyle anla­
dağ başında duruyor ve hiç aşağılara inmiyor; kibir
tan eserlerini daha fazla bir vüsûk ve kat’îyyetle tahlil
nâmındaki bu asiye ittiba edenler, uzun ecel ipinin nere­
edebiliriz. Çünkü asırların mütemadi tahribatına rağmen
de olsa kendilerine erişeceğini hiç düşünmüyorlar. Yu­
Yunus'un eserleri kütüphanelerde mahfuz, kalplerde ise
nus Emre bunlara adalet sahibi aziz bir kişi olan akla yal­
berhayat bulunuyor. Matbu Yunus Divanı, eski ve sahih
varmalarını tavsiye ediyor; akıl tekebbürü dağ başından
metinlerin mukabelesiyle meydana getirilmemiş eksik ve
kaçırmak için alçaklığı yani tevazuu memur ederek onu
itimada gayri lâyık bir nüsha olmakla beraber, şairin âsâ-
bir ırmak şeklinde denize akıtıyor; aklın delâletiyle o de­
rından mühim birkısmı ihtiva etmek itibariyle şâyân-ı dik­
nize dalanlar, umman içinde kimsenin mevcudiyetinden
kattir. Yunus'un muhtelif kütüphanelerde muhtelif di­
haberdar olmadığı dürr ü mercan, yakut ve la'l buluyor­
vanları ve hemen her mecmuada, her müntehebât kita­
lar. Tevazu ve kanaatin yardımıyla kibrin mağlûp olduğu
bında birçok ilâhiyatı mevcut olduğundan, onu tarih-i li­
akla haber verilince, memnuniyetten tahtından inip Ce-
san itibariyle uzun ve müşikaf bir tedkike maruz bırak­
nab-ı Hakka şükrediyor. Eakat vücut memleketindeki ka­
mak isteyen her mütetebbu bu hususta lâzım gelen vesâ-
rışıklıklar bununla bitmiş değildir: Düzenlik ve safa, bu
ika mâlik demektir. Binaenaleyh, evvelâ Eğirdirli Hacı
iki düşman yeniden meydana çıkmak üzeredir; casusları
Kemal'in Câmiu'n-Nezâir 'inden başlayarak. Galata Mev-
vasıtasıyla bunu haber alan akıl, onların aleyhine sabrı
levihanesi, Âtıf Efendi, Esad Efendi kütüphanelerinde te­
memur ederek o müşkilâtı da muvaffakiyetle bitiriyor.
sadüf ettiğim nüshaları, matbu divan ile karşılaştırmak ve
Maamafih yollar uzun ve tehlikelidir: bahi ve haset, kin
sonra divanı mana ve şekil itibariyle ciddî bir nazar-ı te-
ve gıybet gibi düşmanlar var ki gayeye vusûlü men edi­
tebbudan geçirmek icap ediyor. Şimdiye kadar her şahsi­
yorlar. Fakat akıl yine bunlara da çare buluyor: Doğruluk!
yet hakkında yalnız tezkirelerin yapma ve umûmî malu­
İnsan bu doğruluk hifatım giyince, iman çerağı kemâl-i
matıyla iktifa olunduğu cihetle, eski divanların İlmî usûl­
şa'şaa ile yanarak, cism evindeki hayırsız, beşeriyetin o
lere teb'an tetkiki Türk edebiyatı tarihine yeni ve nâmek-
ebedî mağfili olan şeytan meydana çıkıyor, kendisini sak­
şûf birtakım sahalar daha ilâve edecek demektir.
lamağa imkân bulamıyor!
Yunus'un âsârı, biri mesneviyattan diğeri gazel ve
Baştan başa bir kül teşkil eden ve "Tarih dahi yedi-
musammitlerden mürekkep olmak üzere, ekseriyetle
yüzyedi idi" mısraından da anlaşılacağı veçhile o tarihte
hece vezniyle yazılmış tahminen on, on iki bin mısradan
yazılan bu mesnevî, öyle iddia edildiği gibi Yunus'un üm-
ibaret bir hey'et-i mecmua teşkil eder. Bu mecmuun ufak
mî bir şair olmadığını ispat ediyor. Okuyup yazma bilme­
birkısmını teşkil eden mesneviyât, vücud-ı İnsanîden,
yen bir dervişin böyle beşyüz beyitlik uzun ve müselsel
 Sayı 51
bir manzume vücuda getirmesi tabiî şâyân-ı kabul olmaz.
Hece vezninin onbirlisiyle ve halis Türkmen lehçesiyle
yazılmış olan bu mesnevinin bazı cihetleri aruz veznine
-fakat tabiî nakayıs-ı nazmiye ile mâlâmal bir sûrette- te­
mas ediyor, birçok yerlerde, duraklara ehemmiyet veril­
mediği için, ahengin noksanı şiddetle mahsus olmakta ve
kafiyelerdeki ihmal, sâmiayı ekseriya tahriş eylemektedir.
İstiârî bir tarzda yazılmış olan bu şâyân-ı dikkat eser-i
ahlâkîyi "fâilâtün fâilâtün fâilün" veznine pek fena bir
sûrette tatbik edilmiş yirmi dört beyitlik bir münacat4;
dervişane takip ediyor ve ondan sonra, bütün divanlarda
mutad olduğu üzere, elif kafiyeli bir gazelle gazel ve mu-
sammat kısmı başlıyor ki Yunus'un halk arasında en ta-
ammüm etmiş eserleri işte o İlâhîler, -yahut Bektaşîlerin
tabirince- nefeslerdir. İslâm mutasavvıflarında ekseriya
tesadüf edildiği veçhile, kısmen geniş ve âlicenabâne,
hatta pek fazla beşerî telâkkîler, kısmen de namaz ve
orucun lüzum-ı şedîdinden ve kıraat-ı Kur'ân'ın müsev-
vebâtından bâhis şer'î nutuklardan ibaret olan o eserler­
de, umûmiyetle ümmiyâne bir irfan ve samimî bir heye­
can göze çarpar. Ancak halikına arz-ı ihlâs için kalbi inle­
yen bu Âşık Koca, tarih-i kadîmin bütün kısas ve rivayâtı-
na, muhayyile-i umûmiyenin bilumum hurafe-âlûd mev-
lûdâtına vâkıftır: Saltanat-ı Süleyman, Hazine-i Feridun,
Genç Nûşirevan gibi edebiyatımızı asırlarca işgal eden ta-
birata tarih-i enbiyanın tekmil safahatına, Hallâc-ı Mansur
ve Zünnûn-ı Mısrî gibi meşâhir-i evliyanın bütün menâki-
bine Yunus divanında yer yer beliğ işaretler vardır.(b
Yetmiş iki millete bir göz ile bakmayan kimseyi, hal­
ka müderris olsa bile yine hakikatte asi farzedecek kadar
vâsi, âdeta beşerî bir şefkat-i mutasavvıfâne gösteren Âşık
Yunus ilâhiyatınm hepsinde aynı telâkkîyatı izhar etmi­
yor. Bazan:
M ü slü m a n u m diy en kişi şartı n e d ir b ilse g e re k
T anrı b u y ru ğ ın d u y u p b eş vakit n a m a z kılsa g e re k
D ü n le d u r başını kaldır farz olanı suya d ald ır
Nefis d ü şm a n ın d ır ö ld ü r nefis h e m işe olsa g e re k
Ç ün u y k u d a n uyanasın d u m b e n a b d e s t alasın
S abah n am a z ın kılasın nur-ı m alız olsa g e re k
Ö ğle n am az ın kılasın h e r n e d ile rse n b u lasın
T a m û d a n azad o lasın kılan azad olsa g e re k
( b Matbu divanın 44,45, 53, 74. sahifelerine bakınız.
TÜRK YURDU 53
İkindiyi h e m kılanlar arı dirlik tir b ile n le r
E vlâddır h a k k a e re n le r h e r d e m an la r e rse g e re k
H e r kim b u sö z d e n alm adı b e ş vakit nam az ın kılm adı
Bil ki M ü slü m an o lm ad ı ol tam u y a g irse g erek .
Diyecek kadar esasât-ı şer'iyeye fart-ı riayet göster­
mekle beraber, birçok yerlerde de buna tamamiyle mu­
halif olarak, bütün büyük ve hakikî mutasavvıflar gibi,
izah-ı rumuz ediyor: "Kendisine aşk mezhebinin din ol­
duğunu, şeriat ehlinin o menzile eremeyeceğini", "mille­
tinin her milletten ayrı ve din ve diyanetinin edyân-ı mev-
cûdeden müstesna bulunduğunu, namazsız abdestsiz
dost mihrabına vardığını", kemâl-i vecd ve samimiyetle
söylemesine rağmen "daha ziyade izah-ı hakâyık için şe­
riat edebinden korktuğunu" da itiraf eyliyor. Fakat bu iti­
raf Yunus'u Mansur gibi idare-i kelâm etmekten, beliğ
devriyeler yazmaktan men etmiyor; Zünnûn-ı Mısrî gibi
dost dost diye çağıran bu derviş nihayet hak ve hakikati
kendinde bulduktan yani "küntü kenzen..." sırrına ârif
olduktan sonra, Nemrut ateşini Halil'e bostan eden, Hal­
laç ile enelhak söyleyip boynuna urgan takan, Muham-
med'le miraca çıkan, evvel ve âhâr olan, halk içinde dir­
lik süren, dört kitabı doğru düzen, ak kağıda kara ya­
zan,... hülâsa, hep hep benim!" diye bağırıyor. Diğer bir
makalemizde izah edeceğimiz veçhile, bu tasavvufun en
derin ve en yüksek bir derecesidir. Halbuki yukarıda ay­
nen naklettiğimiz misalde olduğu gibi birçok İlâhîler bü­
yük bir mutasavvıftan ziyade alelâde bir dervişin, bir zahi­
din zübde-i ihtisasâtı addolunabilir. Ben bu tezadın çare-i
hallini, ihtilâfı, onların zaman-ı tahrirlerine atıfta buluyo­
rum. Filhakika Yunus Emre tarîka sülük ettiği zaman ya­
ni gavamız-ı tasavvufa daha âşinâ olmadan, zahidâne ve
ahlâkî eserlerle ihtiyac-ı ruhisini tatmine kalkışmış ve de­
rece derece, merâtib-i maneviyeyi kat ettikçe, ateşîn ne­
feslerine her an daha mütezayid bir neşve-i tasavvuf ver­
meğe muvaffak olmuştur.
Erenlerin sohbeti artırır mağrifeti
Cahilleri sohbetten her dem süresüm gelür;
Diyerek irfan-ı âmiyânesini mağzur bir edâ ile bildi­
ren bu mutasavvıfın ilâhiyatı, işte görülüyor ki, öyle bir
mecmua-i ezdâd değil bilâkis kâilinin ruhî ve manevî
tekâmülünü gösterir bir cümle-i vesâiktir.
54 TÜRK YURDU
Mutasavvıfâne bir vecd ve huşu içinde aşkın ulvî ve
esrar-âlûd mahiyetinden, kıyamet gününün hevl-engiz
velvelesinden, cennetin nazan ve sütlü ırmaklarından,
İlâhî bülbüllerin vahdaniyet nağmelerinden bahseden
Aşık Yunus, bütün Türk mutasavvıfları gibi tabiata karşı
tamamen lâkayd kalamaz. Hoca Ahmed Yesevî Divan-ı
Hikmet'inde Âşık Paşa Garibnâme'sinde, Ümmî Kemal,
Ümmî Sinan, Kaygusuz Abdal gibi dervişler nefeslerinde,
tabiata karşı nasıl az çok bir heyecan duymuşlarsa, Sakar­
ya ormanlarında meczubâne dolaşan Yunus da ilkbaha­
rın tabiata neşe ve hayat saçan kokularından aynı zevk-i
mutasavvıfâneyi almıştır. Fakat nazarları galiba âlem-i
dahilînin derinliklerinden kurtulamadığı için, o haricî ta­
biat levhalarında bile vicdanî renkler, safhalar göze çarpı­
yor ve netice mutlaka hiç beklenmeyen bir tarzda, ya bir
nasîhat-ı ahlâkiye ya bir hikmet-i mutasavvıfâne şeklinde
zuhur ediyor. Maamafih tasvirî kısımlarda diğer kısımlar­
dan çok fazla bir asliyet, bir Türklük bulunduğunu da
unutmamalıyız:
Gitti bu kış zulmeti geldi bahar naz ile
Yeni nebatlar bitti cünbüş oldu yaz ile
Yine mergazar oldı uş yeni gülzâr oldu
Ter nağme düzer oldı musikide saz ile
Hoş haber geldi dosttan bezendi bağ ve bostan
İlim okur hezâr destan bülbülleri râz ile
Kim görmüştür baykuşın gülistana girdiğin
Leylekler zikredemez bir lâtif avaz ile
Nice mâh saklar isen dürdâne gevher olmaz
Keklik leylekle uçar hemîşe baz baz ile
El kuşu elden ele gül kuşu gülden güle
Baykuş virâne sever şahinler pervaz ile
Yunus hurafât-ı tarihiye ve hikemiyât-ı mutasavvıfâne
ile malen mal olan sade ve ümmiyâne eserlerini, zamanı­
nın tesirâtına ve Türk edebiyatının o devirdeki hâline
teb'an en ziyade hece vezniyle ve kısmen aruz vezninin
"fâilatün fâilatün fâilün", fâilatün fâilatün fâilatün fâilün,
m ef ûlü mefaîlün m ef ûlü mefâîlün gibi hece veznine çok
temas eden basit şekilleriyle yazmıştır. Divanında millî
veznimizin her nevine, hatta Necib Asım Beyin millî aru­
zunda adeta mefkûdiyetine hükmettiği on ve on iki he­
celilere, on dörtlülere bile tesadüf olunabilir. Aruz vezni­
ni, -kendisine tarihen tekaddüm eden Sultan Veled'in
Rubabnâme'sinde olduğu gibi- imâle ve zihaflarla malen
S a y ı 51
mal, hatta hece veznine çok müşabih bir tarzda kullanıl­
dığı için Yunus'u tahtıe edemeyiz; Hoca Ahmed Yesevî
ve muakkıbleri bu hususta onun kadar bile muvaffakiyet
gösterememişler, hatta Sultan Veled -belki de lehçe-i
tahririnin lisan-ı hâzıramıza daha gayr-i me'nûs gelmesin­
d e n - Yunus'tan daha dûn bir mertebe-i muvaffakiyette
kalmıştır. Şekl-i nazım itibariyle mesnevî, gazel, koşma
dairelerinden harice çıkamayacak kadar bir mahdûdiyet
gösteren bu halk şair-i mutasavvıfı, tabiî ümmîliğinden,
kafiye cihetine hiç atf-ı itibar etmemiş ve birbiriyle hiç
münasebetdâr olmayan kelimelerden kafiye yapmak ya­
hut redifleri kafiye makamında istimal etmek gibi mahall-i
âhenk şeylerden çekinmemiştir. Endişe-i sanatla hiç mü-
tahassis olmadığı için hece vezinlerinin muayyen durakla­
rına bile ehemmiyet vermeyen bir dervişten tekebbürlük,
meşayihler gibi lisan hataları sudûru pek tabiîdir.
Necib Âsim Bey, millî aruz nâmındaki ufak bir risale­
sinde Yunus'un olduğundan çok şüphe ettiğim "Müslü-
manlar gönül şehri açılmaz ki alâmet var; nazar eylen bu
dünyaya aceb türlü alâmet var" gazelini Selçukîlerin evâ-
hirindeki teşevvüş zamanına atıf ve isnad ederek, âlem-i
haricîye çok lâkayd olan bu deiYişin eserleriyle muhiti
arasında suni bir nisbet ihdasına çalışıyor; hâlbuki muta­
savvıfların ilham-ı şairânesi, sırf kendi tabiiyet-i dâhiliye­
lerine, kâinat-ı vicdaniyelerine mütevakkıf ve zaman ve
mekân ile alakadar olmaktan çok baîddir. Kainatta, hadi-
satın nâmütenahî tenevvuları arasında runümûn olan
vahdet ve vicdanda toplanan varlık, hakikî bir mutasav­
vıfın yegâne sermaye-i iştigalidir. En büyük hakikat olan
vücud-ı mutlakı vicdanda bulan bir prestişkâr vahdaniyet
"ne kadı adi ü dâd eyler ne kayguluyu şâd eyler 1ne üm­
mî itikad eyler ne imamda imamet var" tarzında zamanın­
dan şikâyete tenezzül etmez. Her devrin, her hükümetin,
her idare adamının fenalığı, zulmü, dinsizliği hakkında
halk arasında şayi daimî rivayetler ve bu hâlet-i ruhiyenin
bir tezâhür-i haricîsi addedebileceğimiz o tarz muhtelif
destanlar varsa da onlarda hiçbir ma'l-i tasavvuf buluna­
maz. Halk edebiyatının ehemmiyetsiz bir tahlil ile anlaşı­
labilecek olan bu basit noktasını Necib Âsim Bey nasılsa
nazar-ı itibara almamıştır.
Sultan Veled'den sonra Anadolu Türklerinin en eski
halk şairi olarak tanıdığımız Yunus Emre, oldukça
mütekemmil lisanı ve şâyân-ı dikkat eserleriyle edebiyat
tarihi sahasında pek birdenbire meydana çıkıyor. Türkçe
 Sayı 51 TÜRK YURDU
resmî lisan olarak bir müddet kullanıldıktan ve Sultan Ve-
led "Rubabnâme"nin Türkçe kısmını yazdıktan sonra,
Yunus o kadar mütekemmil bir lisan ve o derece muay­
yen bir tarz-ı nazım meydana getirmeğe nasıl muktedir
oldu? Şimdiye kadar hiç kimsenin düşünmediği bu mu-
ammaâlûd mesele hakkında bazı mütâlaât-ı muhtasıra
serdetmek, mevzu-ı aslîmizi tenvîr ve tavzîh için âdeta
zarurîdir, Kat’î ve mutlak delillere istinad etmemekle be­
raber herhalde kuvvetle iddia edebiliriz ki, Anadolu
Türklerinin Yunus Emre ve Sultan Veled'den evvel millî
bir edebiyatları, şarkıları, İlâhîleri, az çok muayyen şekl-î'
nazımları, iyi işlenmiş bir lisanları vardı; vatan-ı aslîdeki
Türklerle Rum diyarına gelip tavattun eden bu ırkdaşlar
arasında hissî ve fikrî münasebet daima câygîr idi; bilhas­
sa dervişler, büyük pirlerden istifaza için mutlaka ma­
kamı evliya olan Türkistan'a giderler ve oradan bilhassa
tasavvufa, tekke edebiyatına müteallik bir hamûle ile dö­
nerlerdi. Bu itibarla, Ahmed Yesevî ve muakkiblerinin
ilâhiyatı, herhâlde Yunus'un bünye-i maneviyesi üzerin­
de icra-yı tesirden hâlî kalmamıştır itikadındayım. Esasen
Divan-ı Hikmet, Sûfi Allahyar mesnevisi gibi âsâr ile Yu­
nus'un, Kaygusuz Abdal'ın ve ilk devirlere mensup daha
sair eâzım-ı mutasavvıfînin şiirleri arasında vâzıh ve kat'î
bir münasebet göze çarpar her hâlde Türk edebiyatı mü­
verrihi bu noktayı kemâl-i ehemmiyetle tetkik ve izaha
mecburdur.
Yunus Emre Türklerin halk edebiyatı üzerinde ve bil­
hassa tekke edebiyatında tasavvur edilemeyecek kadar
büyük bir tesir icra etti. Bu tesir o kadar vasi ve kuvvetli­
dir ki, eski edebiyatımızda ona mümâsil bir nüfuz icra
edebilmiş hiçbir sanatkâr hatırlayamıyorum. Şeyhî, Ah­
med Paşa, Bâkî hülâsa büyük sanatkârların hiçbiri istikbâl
üzerinde o kadar payidâr birer intibâ bırakmağa muvaf­
fak olamadılar. Hâlbuki Yunus Emre ihtida Âşık Paşa'dan
başlayarak zamanımıza kadar tekke edebiyatı üzerinde
icra-yı hükmetti; Anadolu Türklerinin kalbinde ise hâlâ
kuvvet ve hararetle yaşıyor. Âşık Paşa, zamanının bütün
ulûmuna tasarruf etmiş olan bu âlim Türk şeyhi, kendi­
siyle muasır o ümmî Türk dervişinin gazellerini nümune
ittihaz ederek onlara nazireler söylemekten çekinmedi.
Câmiü'n-Nezâir müellifi Hacı Kemal, 912'de vücuda getir­
diği eserinde Âşık Paşa'nın birçok gazellerini Yunus'a na­
zire olarak kaydediyor ki bu cihet, o kaydın mefkudiyeti
halinde bile kemâl-i suhûletle anlaşılabilirdi. Âşık Paşa'yı
tedkik ederken bu müşâbehetleri emsile-i lâzimesiyle
55
izah ve teşrih etmek tabiîdir. Âşık Paşa'dan sonra Orhan
devri meşâyihinden Abdal Musa'nın halifesi, divan sahibi
meşhur Bektaşî dervişi Kaygusuz Baba, Şeyâ' Hamza, Eş-
ref-i Rûmî, Ümmî Sinan, Hacı Bayram Velî, Sünbül Efen­
di, Niyazî-i Mısrî, Haşim Baba gibi tekke edebiyatının en
mühim mümessilleri tamamiyle Yunus'u taklid ettiler.
Halk edebiyatımızın mühim bir kısmı olan tekke edebi­
yatında ruh ve şekil itibariyle bu kadar müessir ve payi­
dar bir nüfuz icra ettiği için bu ümmî fakat pür heyecan
Türk dervişini, Anadolu Türklerinin en büyük halk şair-i
mutasavvıfı addetmekte haklıyız:
Yunus öldi ise âdem ne aceb
Okuyalar bu benim dîvânumı!
Köprülüzâde Mehmed Fuad
rm m ve a s a r -i m m
GUBÂRÎ (ABDURRAHMAN BİN ABDULLAH)
Mutasavvıfâne eş'âr yazan eski Osmanlı şairlerinden
fâzıl ve ârif ve zamanında mütedâvil ulûmun ekserisine
vâkıf mütefennîn bir zat olup Akşehirlidir. Tahsilinin hi­
dâyetini memleketinde nihayetini İstanbul'da ikmâl eyle­
dikten sonra tarik-i Nakşibendî küberâsından Şeyh Ah­
med Buhârî zaviyedârı Şeyh Abdüllâtif Efendi'ye intisab
ederek bu yolda hâsıl ettiği aşk ve muhabbet sâikasıyla
ihtiyar-ı seyahat eyleyip bir m üddet Mekke-i Mükerre-
me'de mücâveret eyledi. Avdetinde Sultan Bayezid-i Sânî
şehzadelerinden Orhan'a muallim tayin olunarak bir za­
man tedris vazifesiyle iştigal etti. Ve Kânûnî Sultan Süley­
man zamanında kitâbet hizmetiyle Irakeyn seferinde ve
avdetinde Surre-i Hümâyûn kadılığında bulunarak bu ve-
cihle kalemî ve dinî hidemât ifasına muvaffak oldu. Ve
ömıTinün son zamanlarını arzusu veçhile mücâveretle
(Mekke-i Mükerreme'de geçirerek (ekâlellahü aşâra) ter­
kibinin nâtık olduğu 974 tarihinde dâr-ı bekaya gitti. Sa-
nat-ı hatta da müntesib olup hutût-ı İslâmiyeden sülüs ve
nesih'i kıbletü'l-kitab Amasyalı Şeyh Hamdullah'ın mah­
dumu hattat-ı meşhur Mustafa Dede'den temeşşuk et­
miştir. Hutût-ı İslâmiye cümlesinden olan gubâr denilen
hat'ta tavr-ı mahsus sahibi oluşu da Gubari tahallusuna
bâdî olmuştu.
Meşhur tercî'i bendinin mutasavvıfâne bir beyti:
56 TÜRK YURDU
Gafil olma gözün aç âlem-i kübrasm sen
Sidre ve levh ve kalem-i arş-ı muallasm sen
Irakeyn seferi esnasında inşad eylediği bir manzume­
sinden:
Gubârî mukaddem-i şâhîden istersen haber almak
Gubâr ol yollar üstünde gelenden sor gidenden sor
Esnâ-yı tahsilinde sâkin olduğu Şeyh Vefa medrese­
sinde söylediği beyt-i meşhuru:
Sırr-ı gûy vefanın hâksârı
Ayaklar toprağı yani Gubârî
Fahriye-i şairânesinden:
Ey Gubârî bu cihan içre benim
Kimse eş'ârıma toz konduramaz
Meğer ol kâtib-i müsta'cel kim
Hatt-ı şi'rim kuruyunca duramaz
Asâr-ı Kalemiyesi:
1. Süleymannâme: Kânûnî Sultan Süleyman vekâyi-
ını hâkî Farisiyyü'l-ibare tarihî bir eserdir. Bir nüshası Ma­
nisa'da Muradiye Kütüphanesinde vardır.
2. Şibistan-ı Hayal Naziresi: İran şairlerinden Fetta-
hî-i Nişâbûrî'nin manzumesine nazîre, edebî bir eserdir.
3. Mesahatnâme: Kabe-i Muazzama ile Harem-i Şe­
rifin mesahatına dair olup bir nüshası Ayasofya Cami-i
Şerifindeki Sultan Mahmud-ı Evvel Kütüphanesinde var­
dır.
4. Kabenâme : Kabe-i şerife medâyihine dair ve şa-
irâne bir manzumedir. Bir nüshası Manisa'da Çaşnigir
Kütüphanesinde vardır.
5. Yusuf ve Züleyha: Mevlânâ Câmî'nin Yusuf ve 2ü-
leyha vekayiine dair yazdığı eser-i manzumuna naziredir.
BursalI Mehmed Tabir
ESKİ E S E R L E R m i Z
RİSALETÜ FÎ FEZÂİLİ'L-ETRÂK
(Başı üçüncü yılın ikinci sayısında)
Haricî'nin harbin başlangıcında, Horasanî'nin harbin
sonunda birer kusurları vardır. Haricî saflar karşı karşıya
geldiği zaman ibtidaen bir cevelân gösterirse de bir defa­
da yüz döndürecek olursa hezimeti demektir, Askerî mu-
S a y ı 51
hâtaraya ilka ve düşmana ümit verdikten sonra tekrar hü-
cûm ettikleri olursa da iş işten geçmiş bulunur. Hülâsa
Haricî bir defa döndü mü döner, şâyân-ı zikir tekrarı yok­
tur.
Türk ise ibtidaen Horasanlı gibi cevelân göstermez­
se de dönecek olursa od ve ölüm saçar. Çünkü ileri ha­
reketteki gibi geri dönerken dahi okuyla vurur ve ke­
mendinden emin olunmaz.
Süvarileri iki üç yay ve ona'göre kiriş taşırlar. Türk’ün
harbe giderken gerek kendi ve gerek hayvanı ve silâhı
için lâzım olacak her şeyi yanındadır. Süratle uzun zaman
bilâ inkıt’aat üzerinde gece ve gündüz beldelerden bel­
delere varmak hususunda Türkler ile Haricîler birdir. Şu
kadar var ki Haricînin hayvanı Türk’ün atı kadar müte­
hammil değildir. Haricî hayvanını yalnız sair süvariler ka­
dar tedavi edebilir. Türk ise bu hususta baytardan daha
hazıktır. Ve istediği gibi terbiye etmek için hayvanını ken­
di eliyle doğurtmuş ve taylığından beri kendi büyütmüş­
tür. Hayvanı daima kendisine tâbidir. Arkasından gelir ve
kendisi sıçrarsa hayvanı da sıçrar; Meselâ at kısmı (ec-
zem) dişi deve (hullî) ve erkek deve (cah) ve katır (ades)
ve merkeb (se'se') gibi esvatın zecr olduğunu anladıkla­
rı, deli lâkabını ve sabi ismini bildiği gibi Türk eğer hay­
vanına bir ad vermiş ise hayvan o adı bilir.
Türk’ün bütün müddet-i ömrünü hesap etsek yere
oturduğu günleri nadir bulursun!
Türk kısraklarının erkeğine binerek gaza ve müsafe-
ret veya sayd u şikâr veya sair bir sebepten dolayı yola çı­
kar; kısraklai'i ve tayları da arkasından giderler.
İnsan avlamağa muktedir olamazsa hayvanât-ı vahşi-
yeyi avlar; bunu da bulamazsa hayvanâtından birinin ka­
nını emer ve su da bulamazsa kısrağının birini sağıp sü-
dünü içer.
Hayvanlardan birini dinlendirmek isterse yere bas­
madan diğerine geçer. Dünyada yalnız Türk’ün bedeni
sade et ile gıdalanabilir ve bozulmaz. Hayvanı dahi kamış
kökleri ve ağaç kabukları ve ot ile yaşar. Türk hayvanını
ne güneşten gölgeye almağa ve ne soğuktan kuytuya al­
mağa lüzum görmez.
Yorga ve linğ (lenk) yürüyen hayvan üzerindeki ta­
hammüle gelince seynör ve kale muhafızları ve havâricin
kuvvetleri bir adamda toplansa bir Türk’ün yerini tuta­
mazlar.
 Sayı 51 TÜRK YURDU
Türk’ün uzun yürüyüşlerinde hayvanâtından ancak
en soy olanları kendisiyle kalır. Diğerleri yolun uzunlu­
ğundan ölürler. Maahâzâ Türkün altında ölenlerin çekti­
ği maşakkatlere ne Haricînin hayvanı ve ne Buhara atları
asla tahammül edemezler. Türk ve Haricî yarış edecek
olurlar ise Haricî kendini toplayıncaya kadar Türk menzi­
lini alıp geçer gider. Türk hem râ‘î ve hem sâis hem hay­
van terbiyecisi hem canbaz (hayvan alıp satıcı) hem bay­
tar hem süvaridir. Bir Türk başlı başına bir ümmettir.
Türk diğer askerlerle yola çıktığı vakit onlar on mil ^
mesafe katedinceye kadar o avlanmak için sağa sola ayrı­
larak dağların tepesine ve vadilerin içerlerine inerek ve
çıkarak yirmi millik yer yürümüş olur. Ve yerde yürüyen,
saklanan, uçan, konan hayvanları sayd eder.
Türk hiçbir vakit asker ile beraber gitmez ve doğru
yoldan yürümez. Akşamdan kalkıp yola düzülmek uzadı­
ğı ve menzil uzaklaştığı ve ertesi günün ortası olup me­
şakkat kesb-i şiddet eylediği ve artık hiçbir kimsede ağız
açmağa mecal kalmadığı ve bir taraftan soğuğun şidde­
tinden herkesin donma raddelerine gelip önlerindeki yo­
lun dürülmesin! diledikleri ve bildikleri hâlde uzaktan
gözlerine ilişen her karaltının varacakları mahal olduğu
zannına düştükleri ve nihayetü'l-emr konağa kondukları
zaman deli çocuklar gibi her iki ayaklarını ayırıp oturduk­
ları ve hasta gibi inledikleri ve rahat almak için kimi ge­
rindiği, esnediği ve kimi dayanıp yattığı sırada Türk onla­
rın iki misli yol yürümüş ve avlanmak için onlardan ziya­
de kendisini yormuş olduğu hâlde bir yaban merkebi ya­
hut bir geyik gözüne ilişecek olursa hiç yol yürümemiş
ve hiç yorulmamış ve bütün bunca mezâhimi çeken baş­
kası imiş gibi kemâl-i kuvvet ve şetâretle avın arkasından
sıçrar.
Eğer asker iki dağ arası dar bir vâdi veya köprü başın­
da sıkışacak olursa, Türk atını mahmuzlayarak asker ara­
sından geçip diğer taraftan bir yıldız gibi doğuverir. Sarp
bir geçitten geçecek olurlar ise yürümeği bırakıp dağın
doruğuna yükselir ve diğer bir mahalden dağ keçisinin,
lekesinin inemiyeceği bir yerden aşağıya sarkar ki sen
Türk’ün kendisini nasıl bir muhataraya ilka eylediğine ve
birkaç defa bu gibi mahallerden aşmış ve geçmiş ise na­
sıl sağ kaldığına taaccüb edersin, hâlbuki Türk daima
böyledir!...
Haricî, nâs nazarında "isterse yetişir ve istenirse fevt
edilir" diye maruftur. Türk fevt edilmeğe muhtaç değil­
57
dir; çünkü istenilmez ki... asla ümit edilmeyen kimseyi is­
temek kimin aklına gelir.
Haricîlerin mukatele ve muharebeyi din bilmelerin­
den dolayı şiddet ve şecaat ile mevsuf olduklarını ileri
sürmek doğru değildir. Çünkü Haricîlerden Sicistânî, Hâ-
zerî, Yemenî, Mağribî, Ammanî, Ezrakî'yi nasıl muharip
buluyorsak, Necidî, Abazî, Soğd’lu köle, Arabi, acemi,
Arâbî, kul, kadın, çulha, çiftçi olsun ve ayrı ayrı soy ve şe­
hirlerden olsun bilcümle erbâb-ı dinî de muharip ve mu-
katil buluyoruz ki bunların cümlesine bu hususta icra-yı
tesir eden dindir. Ve aralarından birine dinin diğerinden
fazla tesiri yoktur. Nitekim dünyadaki hacamatçılar her­
hangi cins ve beldeden olursa olsun meşrubata düşkün­
dürler. Ve nitekim her yerdeki muhtelif ecnâs-ı beşeriy-
yeye mensup eski pılı pırtı satanlar, balıkçılar, esirciler,
çulhalar kâffe-i muamelât ve mübâyaatlarında bütün in­
sanların en şeriridirler. Yani misallerden anlaşılır ki her
din ve sanatın bir tesiri ve bu tesir ile teşekkül ve taayyün
eden o din ve o sanat erbâbının bir sıfat-ı fârika ve mü-
meyyizesi vardır ki kendileri o sıfatla mevsûf ve marûftur-
1ar.
Türkler kendi yerlerinde daima hâl-i harbdedirler.
Bu harb daimi din ve mezhep için olmayıp hürriyet, istik­
lâl ve ganimet içindir. Türk hürriyet ve iradesini kimseye
vermez, kaçacak olursa vaîd ve tehdide ehemmiyet ver­
mez, ele geçecek de olursa kimseden bir vaat ümidinde
bulunmaz.
İşte kendi yerlerinde ve yurtlarında bu yolda hayat-
güzâr olurlar. Türk daima isteyendir, asla istenilen olmaz.
Böyle ganimet malı ile geçinenler daima az bir şey teda­
rikiyle iktifa edip bezl-i meçhûde muhtaç değildirler. Bi­
naenaleyh hiçbir ehemmiyetli şeye mâlik bulunmadıkla­
rından kendilerine tama edecek bulunmaz. İmdi hilka­
ten asker olan ve bu sıfat-ı askeriyeye tab'an mâlik bulu­
nan Türklerin meselâ memleketlerine taarruz ve gazab
ve tedeyyün ve şâir ilel ve esbâb-ı harbiye tahtında nasıl
muharebe edecekleri cidden düşünülmeye lâyık bir key­
fiyettir.
Haricîlerin kargıları uzun ve içi boştur ki bunlar hem
kolay taşınır ve hem çok tesir eyler. Uzun kargılar acem­
lerde piyadelerde bulunur ki hendek kapılan ve dar yol
ağızlarında bulunan Benevîler dahi bunu istimal ederler.
Benevîler bu hususta ne Türk ve ne Horasan’lıya çıkışa-
58 TÜRK YURDU
mazlar. Çünkü kargı süvari elinde işe yarar, Seneviler ise
ebvâb-ı hanâdık ve mazâyıkda mutâana ederler.
Süvari olanlar Türkler ve Horasanlılardır ki süvarilik
ve kargıcılık kendilerine mahsustur. Süvari isterse piya­
deyi dürer ve büker ve isterse darma dağınık eyler. Pusu,
pişdâr ve keşf kollarını bunlar en mühim bahadırlardan
teşkil ederler. Bunların ünlü ve şanlı günleri ve büyük
muharebe ve büyük fetihleri vardır.
Bitmedi
Câhız Şerefüddîn
SEYABAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı birinci yılın onikinci sayısında)
Hiç de unutamıyorum: Bu kımız meclisinden sonra
imam efendi küçük oğlunun Kazakça bir tanbur çalacağı­
nı söyledi. Kımızdan sonra bu pek iyi düşecekti. Onun
için hepimizce tervîc edildi. Çocuğun melekeli parmakla­
rı tanburun üç dili arasında yürümeğe başlayınca meclisi
düşünceli bir sükûn istilâ etmişti; dinliyorduk. Nihayet
ince muhtez bir ses bu sükûtu ihlâl etti. Çocuk dilini an­
layamadığımız tanburun sözlerini bize tercüme ediyor­
du:
Ulu künün bası çatar kara tavda
Er cigit kılar kayrat külgen cavga
Satırlar bastan keşip olca alganda,
Camanlar kuşta çatıp surar savga...(^)
Bir sabah imam efendi, veda etmek üzere gelen ko­
nu komşular, dostlar bizi hayli uzaklara kadar teşyi etti­
ler. İkinci gün öğle üstü kumluk bir zemini setreden or­
manlar, kamışlar arasından ilerleyerek epeyce yukarılara
Kara İrtiş kenarına geldik. Öteki sahilde görünen aula gi­
decektik. Atlardan indik. Binek takımlarını da alarak
üzerleri az çok yontulmuş kalınca iki ağacı bir yere getir­
mek sûretiyle kurulan sal yahut kayık üzerine yüklettik.
Kendimiz de oturduktan sonra kuyruğuyla sala merbut
olan bir at yüzerek bizi dört beşyüz metre uzaktaki ikin­
ci sahile çıkardı. Tabiîlikten ayrılmak istemeyen bazı yer­
li rüfeka da elbiselerini yukarı kaldırdıkları ellerinde tuta­
( ö Cigit=yiğit, batır=kahraman, kus=kovuş, koğuş; kayrat= gayret; olca=ganimet; cav=dü§man, cabul; caman= yaman ve fena; savga= his­
se ve sehim.
S a y ı 51
rak ve atlarının yal ve kuyruklarına tutunarak bizi takip
etmişlerdi..
Kara İrtiş'in Altaylara karıştığı yerlere garip, savurk
buzlu tepelerine nazır güzel bir çimenliğe kurulmuş
hususî bir evde karşılandık. Letâfeti ahalisinin samimiyet
ve misafirperverlikleri gönlümde silinmez bir hatıra nak­
şeden bu yerde daha da uzanacak yolculuk hayatının me-
tâibine karşı gelebilmek için birkaç gün kadar istirahat
edecek idik. Av hayatı, gezintiler... bizi pek ziyade eğlen­
dirdi. Hele buranın geceleri hiç de hatırımdan çıkamıyor.
Akşamdan sonra ortalığı az çok zulmet istilâ edince avul
yakınlarında gecelenen sürüleri İrtiş, Altay ormanlarının
serseri kurtlarına karşı himaye etmek için nöbet bekle­
yen genç yiğitler ve taze kızlar arasında uzaktan uzağa ya­
nık, yanık olduğu kadar da ihtizâzlı, müheyyec sadâlar ile
teatî edilen enler (şiirler) beni sabahlara kadar vecd ve is­
tiğraklar içinde bulunduruyor; izahına muktedir olama­
dığım bir duygu ile cûş-ı hurûşa geliyordum, gözlerim­
den sıcak yaşlar dökülüyordu. Bazan mazinin muzlim ta­
bakalarını geçerek, büyük Türk babalarımın buralardaki
sahne-i hayatını görüyor gibi oluyordum... Sonra hayali­
min önünde kim oldukları pek az tanılan birçok akvâm
peyda oluyor da o zaman meydan-ı hayal bir mahşere dö­
nüyordu; hayatın envai vardı; maişet de bizimkine ben­
zemiyordu. Kavimler, kabileler pek az sulhperver; arala­
rında boğuşmak, tutuşmak pek çok; galip gelen kalıyor,
orasının efendisi kesilirdi... Ötekisi de evini sökerek bü­
tün ağırlıklarını develere, danalara yükleterek, mallarıyla,
davarlarıyla pişdâr süvarilerini takiben gözden nihan olu­
yordu... Bu esnada uzaklardan işitilen o ovlak sadâları da
güya o hayat-ı muhayyilemin müphem bir gamgaması gi­
bi geliyordu...
Şimdi bu memleketin merkez bir noktasındayız.
Onun için muhterem kari'lerimin müsaadeleriyle ilerle­
me hareketini takip etmeyerek yalnız bu yerlerin ahvâli
hakkında toplayabildiğim ufak tefek malûmat ile müşa-
hedâtımın netâyicini arzetmek istiyorum. Bütün bunlar o
yerlerin varis-i hakikîsi demek olan Türk-Kazak gardaşla-
rımız ile az çok tanışmağa hizmet edebilirse vazifemin
küçük bir kısmı ifâ edilmiş olur sanırım.
Bu günkü Türk-Kazak sahrasını, İrtiş Nehri havzasına
yayılan Akmola ve Semipalat vilâyetleri teşkil eder. İrtiş
 Sayı 51 TÜRK YURDU
Nehrinin galeyanlarıyla aşılıp harap ve perişan olan âsâr-ı
kadîme bu sahralarda yaşayan akvâmın hayat-ı maziyele-
rinden pek eski devirleri gösterir. Bu âsârın sert taşlar­
dan pek kaba bir surette imal edilmiş olması da o
akvamın med netice hayli ibtidaî bir hâlde bulundukları­
na delâlet eder. Fakat nadiren elde edilen bazı âsârdan İr-
tiş vadisinde bunlara nazaran daha müterakkî, daha kuv­
vetli bir kavmin yaşamış olduğu da anlaşılıyor. Bazı mü-
verrihlerce bu kavme Çod nâmı verilmektedir. Yalnız İr-
tiş taraflarında, Cenûbî Sibirya'da değil, Rusya-yı Vasatî,
Almanya ve Avusturya cihetlerinde dahi âsârlarına tesa-*"
düf olunan bu kavmin kimlerden ibaret olduğunu tayin
etmekte muhakkak müverrihler isticali münasip görmü­
yorlar. Çod kavminin şimdiki Torgout ve Kalmukların ib-
tidâî cinsi olduğunu iddia edenler varsa da âsâr-ı atîka
mütahassısları bunu kabul etmiyorlar.
Kim oldukları bilinemeyen bu kavmin Kalmukların
gayri bir ırka mensup olmaları muhtemeldir.
Bazı âsâr-ı atîkacılar, Çod âsârında (ârî) kavminin iz­
lerini buluyorlar. Şimdiki Rusya-yı Cenûbî ve Sibirya kor-
ganlarında bulunan eşya ve kafa kemiklerinin yek diğer­
lerine müşâbehetleri de bu ciheti teyid ediyor.
Kim olurlarsa olsunlar bu Çod kavminin Sibirya taraf­
larında tunç, bakır, demir devirlerine ait eserlerine tesa­
düf edilmekte bulunduğundan bu havalide epeyce uzun
müddetler yaşamış oldukları anlaşılıyor.
Çod kavmi müstahkem şehirlere, hayli terakkî etmiş
bir sanayie, vâsi bir hayat ve maişete mâlik idiler. Yazmak
için birçok işaretler kullandıkları, kendi tarihlerini, din
kitaplarını yazdıkları muhakkaktır. Muayyen bir dine sâ-
lik olmaları da ayrıca şâyân-ı kayıttır.
İrtiş sevâhilinde Ustkamenogorsk’da ve Pavlodar ci­
hetlerinde bunlara ait araziden birçok tunç ve bakır kap­
lar, kayıştan mamul at eşyası, saban gibi şeyler bulun­
muştur. Maden ihracatı dahi bu kavimde hayli müterakkî
idi. Altay'ın bu günkü maden ocakları ağleb-i ihtimaldir ki
onların izleri takip olunarak kazılmıştır. Karkaralı tarafla­
rının bu gün de meşhur maden ocakları, ihtida Çodlular
tarafından işletilmiş idi.
Çodların mezarlarından, korganlarından ahirete
mûTekid oldukları da anlaşılıyor: Mezarlarının dahil ve
hariçlerine pek ziyade itina etmişlerdir. Ölünün hayatın­
59
da sevdiği eşyayı yanına koymak, mezar üzerine birtakım
yazılı heykeller vaz'etmek âdet idi.
Çinlilerin rivâyetine göre milattan iki yüz sene evvel­
leri bu taraflarda açık renkli, sarı saçlı, mavi gözlü Üşün
yahut ÜysÜn nâmında bir kavim zuhur etmiştir. Kab-
le'l-milâd 180 senelerinde Çin tarafından Hun nâmında
diğer bir kavim gelerek Üysün ve sair göçebe kavimleri
garba doğru itti. Beşinci asırda Hunların bakiyesi (ekseri­
si Cenûbî Rusya ve Macaristan taraflarına hicret etmişler­
di) Mongollar tarafından mağlûp edildiler. Sonraları bu
Mongollar da birinci asırda Altaydan gelen ve Uygur de­
nilen bir Türk kavmi tarafından bel' ve mahv edilmişler­
dir. Milâdın beşinci ve yedinci asırlarında birçok Türk ka-
baili buralardan gelip geçmişlerdir. Bu sıralarda Peçenek
denilen bir kavimden bahsolunuyor. Fakat sonraları
Türk kavminin tazyiki üzerine Peçenekler, Ural cihetleri­
ne gitmek mecburiyetini hissetmişlerdir. Onbirinci asır­
da Ruslar Peçeneklerin şiddetli hücumlarına maruz kal­
mışlardır. Onbirinci asırda yine bu yoldan Polovtsı
nâmında başka bir Türk kavmi geçerek Peçenekleri gar­
ba doğru şevketti ve Rusları tazyike başladı. Yine bu sıra­
da tarih meydanında yeni bir Türk kavmi zuhur etti ki
bunlar kendilerine Kazak yahut Kaysak nâmı veriyorlardı.
İşte bu Kazaklar şimdiye kadarki bu meydanın eri ve sa­
hibi olup kalmışlardır.
İrtiş etrafındaki Kazaklar birkaç Türk kavim ve kabi­
lelerinin mecmuası idi. Nayman, Kıpçak, Alçın, Argın, Ke-
rey aruğları bu mecmuanın en mühim erkânını teşkil
ederdi. Göçebe olan bu kavim Asyanın kendi hayatlarına
müsait olan yerleri intihab ederek her tarafa dağılmışlar­
dı. Kerey (Giray) ve Mongollar Cengiz Han'ın doğduğu
Kemlen Nehri boyunda yaşıyorlardı. Naymanlar ise Ke-
reylerin biraz cenûb-ı garbisinde İrtiş vâdilerinde, Alçin
ve Kıpçaklar da Kazak sahralarının şimâl-i garbî cihetle­
rinde geçiniyorlardı.
Cengiz Han ve Batı Han buralardan, Sibirya-yı Şarkî
taraflarından geçerken bütün bu göçebe Türk kabâilini
benimsemiş, bunlarda onları yabarcı bulmamışlardı. Ar-
gun ve Naymanlar Cengiz Han'ın ikinci oğlu Çağatay ulu­
sunda kaldılar. Gereyler de Kara İrtiş vâdilerine geldiler.
Kıpçak ve Alçınlar ise Cengiz Han'ın büyük oğlu Cud
' Han ulusunda olup Batı'nın Altınordu "Kıpçak" merkezi­
ni teşkil ettiler.
60 TÜRK YURDU
Cengiz Han idaresindeki cesîm ordunun en mühim
kısmını teşkil eden Türk-Kazak kabileleri kendilerinin
ötedenberi alıştıkları göçebelik hayatını tamamiyle mu­
hafaza ettiler. Adaletine emniyet edilen düzgün sözlüler­
den müntehab kimseler Biy (Bey) unvanı altında hâkim­
lik eder, bilcümle umûr-ı hukûkiye, kavânîn-i mütedâvi-
leye tevfikan bunların huzurunda hâl ve fasi olunurdu.
Arazi davaları da iki tarafın intihab ettikleri Batır (Baha­
dır) 1ar arasında görülürdü.
Türk kazaklar hem silâhşör, hem de mahir süvari ol­
duklarından milâdî 13. ve 14. asrın en mümtaz muharip­
leri sayılıyorlardı. Sefer esnalarında batır, yahut beylerin
idaresinde birleşerek, bir ittihad teşkil ederek muhasım
akvâmı yekvücut olarak karşılarlardı ve bir menfaat
me'mûl olduğu sûrette bir sahib-i nüfuz ile tevhid-i mesaî
etmekten, hatta tâbiiyetine girmekten çekinmezlerdi. Fa­
kat ümit ettikleri menfaate nail olamaz, yahut metbûla-
rında nüfuz göremez iseler ondan ayrılmak hususunda
da zerre kadar tereddüt göstermezlerdi. Sonraları Cengiz
han'ın ahfâdı nüfuzları kaybedince ayrılarak kendi başla­
rına Kazaklık unvanı altında kuvvetli bir Türk ittihadı vü­
cuda getirmişlerdi.
Bitmedi.
Halim Sabit
MATBUAT
ERMENİ MİLLÎ ŞENLİKLERİ
1913 sene-i milâdîsi Teşrinievvelinin 13. pazar günü.
Ermeni vatandaşlarımızın medenî ve millî bayramları baş­
ladı. İnsanlar tarafından yapılan ve yazılan tarihin ne hoş
tesadüfleri vardır: Anadolu hayatı için pek mühim bir se­
ne olan milâdın 1913 üncü yılı Ermeni harfleri icadının
1500 üncü ve Ermeni tabaatının 400’üncü sene-i devriye-
sine rast geliyor.!.. Milletlerin tekâmül ve inkişafında, jü­
bileler, (sene-i devriyeler)in ciddî faideleri muhakkaktır:
Jübile günlerinde millet, maziye irca-yı nazar ederek
kat'olunan mesafeyi, gelip geçen vekâyii hatırlar; haldeki
iktidar ve faaliyetinin derecesini ölçer; istikbâle dair ta­
savvurlarını, emellerini kuvvetlendirir ve yayar..
413- 1513- 1913! bu tarihî rakamlar etrafında, Os­
manlI Ermenilerin üç beş gün evvel yaptıkları şâşaalı şen­
lik, ihtimal ki Ermenistan'ın Bizans ve İran arasında mu-
hafaza-i muhtariyet ettiği devirden beri görülemeyen bir
S a y ı 51
hava-yı serbesti ve cesaretle muhât idi. O hava-yı serbes­
ti ve cesarete hak kazanabilmek için. Ermeni vatandaşla­
rımızın pek çok çalışmış ve çalışmakta bulunmuş olduk­
larını itiraf zarurîdir.
Gündelik cerideler. Ermeni harfleri şenliklerini hayli
tafsilât vererek yazdılar; lâkin hep yazdıkları zevâhirdi.
Kumkapı civarındaki kiliselerden birisini ziyarete giden
bir muharririmiz müşahedâtı hülâsasını şöyle anlattı: ^
Halk pek çok ve pek şendi. Ermeni milletinin en aşa­
ğı tabakalarına kadar vicdan-ı millî nüfûz etmiştir. Kılık ve
kıyafetlerinden balıkçı, kayıkçı, tulumbacı zannolunan
kimseler bile şenliğe anlayarak, duyarak ümitler, emeller
besleyerek iştirak ediyorlardı. Kilisenin tesavîr-i mukad­
dese bulunan mahalline bir perde çekilmiş ve böylece ki­
lise kiliselikten çıkarılıp bir nevi konferans salonu hâline
getirilmişti. Perdenin üzerine allı, mavili bir resim yapış­
tırılmıştı. Daha aşağıda çelenkler, resim levhaları dizilmiş
ve onlar etrafına kıpkızıl gömlekli küçük çocuklar toplan­
mıştı. Bir bando mızıka, İlâhîler, marşlar hatta valsler te­
rennüm ediyordu. Rast geldiğim genç bir Ermeni vatan­
daştan gördüğüm şeyler hakkında biraz malûmat iste­
dim. Perdeye toplu iğne ile yapıştırılan allı mavili resim,
"Ma-yı hayastan" yani Ermenistan şehri arması, daha kısa­
cası Ermenistan arması imiş. Aşağıdaki resimler. Ermeni
harflerini ve Ermeni matbaacılığını icat eden zatların re­
simleri imiş. Çelenk onların şerefine konmuş imiş. Kızıl
gömlekli çocuklara gelince, devr-i sabıktaki Ermeni
vak'a-i müessifesinden beri bazı mektep çocukları böyle
kızıl gömlek giyiyorlarmış...
Kilise kapısı önüne jübileye mahsus kartpostallar, ri­
saleler, resimler kokartlar, kurdeleler satan adamlar sıra­
lanmıştı. Hepsinden aldım. Kartpostalların bazılarında
harf ve matbaa mucitlerinin resimleri, bazılarında ise üs­
tüne koca bir tac giydirilmiş "Ma-yı hayastan" ile yedi Er­
meni kralının muhteşem tasvirleri vardı. Kurdeleler mavi
ve kırmızı renklerde idi. Halkın çoğu bu kurdelelerden
takmıştı ve oralarda dolaşan ve vatandaşlarının bayramla­
rına samimiyetle iştirak ettiği tok, hâr-ı mütebessim ve
mesut cehresinden pek iyi anlaşılan bir Türk komiser
efendi bile resmî kaputunu o kurdelelerle tezyin eyle­
mişti... Bu iki renk imtizacının neyi temsil ettiğini birkaç
vatandaştan sordum, izah edemediler, nihayet komiser
efendiden sormak cesaretini bile gösterdim; fakat o da
bilmiyordu.
 Sayı 51 TÜRK YURDU
Jübile münasebetiyle D. K. Efendinin Sabah gazetesi­
ne yazdığı bir makalede pek doğru, bilhassa biz Türkler
için pek faideli sözler gördük. Aşağıya aynen naklettiği­
miz o sözleri karilerimiz dikkatle okusunlar.
"Anâsır-ı Osmaniye’nin yekdiğerinin tarihine, edebi­
yatına, İktisadî ve İçtimaî cereyanlarına kesb-i ıttıla etm e­
leri, aralarındaki revabıt-ı uhuvvetin teyid ve takviyesi
nokta-i nazarından pek güzel bir tesir husûle getireceği
derkardır. Mülkümüzde bu cihete şimdiye kadar o dere­
ce az himmet gösterilmiştir ki meselâ İsveç ve Norveç
edebiyatı ve İbsen'in yahut Bejornetjen Bejornson'ın asa­
rı hakkında Türkiye'deki Rum ve Ermeni edebiyat-ı
hâzırasından ve Suriye'de, Mısır'da gayet parlak bir ha-
yat-ı cedîdeye mazhar olan Arap edebiyatından ziyade ya­
zı yazılmış olduğu iddia edilebilir. Hakikatte anâsır-ı
muhtelife-i Osmaniye lisanlarında da Osmanlı edebiyatı
ve Türklük âlemindeki cereyanlar hakkında neşrolunan
âsâr azdır. Mahdut bir miktarda tercümeler ve gazete ri-
sale-i mevkute makaleleri Haricînde o lisanlarda da bir
şey gösterilemez. Bu mütekabil bigâneliğin memleketin
menâfi-i hakikiyesi nokta-i nazarından mahzurları pek
ayân olduğundan, tadâdını zâid addeyleriz. Bir hayat-ı
münferide-i siyasiyeye mâlik ve binaenaleyh yek-diğeri-
nin yabancısı devletler meyanında bile ahalinin tarihe,
edebiyata, âdâb ve âdâta, edebî ve İçtimaî cereyanlara vu-
kûfî bir rabıta-i maneviye teşkil ederek sâik-i muhâdenet
olduğuna göre, vahdet-i Osmaniyeye mensûbiyetleri ci­
hetiyle ayn-ı uzv-ı siyasiyenin akşamını teşkil eden anası­
rın yekdiğerinin mazi ve hazırını bilmeleri geçirdikleri
hayat-ı müşterekenin levazım-ı kat'iyyesinden addine şâ-
yândır. Bu nokta-i nazardan elsine-i muhtelife ile neşro­
lunan matbuât-ı Osmaniyeye düşen vazife pek büyük­
tür."
Bereket versin, son zamanlarda Ermeni vatandaşları­
mızın himmetiyle Ermeni edebiyatından bazı nümûneler
Türkçeye tercüme olunmaya başlandı. S. Sirens Efendi­
nin "Ermeni Edebiyatı Nümûneleri" bu mesaînin kıymet-
dar semeraâtındandır. Sirens Efendiye müteşekkiriz. Ve
açtığı çığırda devamını çok rica ederiz. Kilik)^an Efen­
dinin dediği gibi muhabbet ünsiyetle olur.
61
TÜRKLÜK ŞÜÜNU
Osmanlı Maarif C e m iy e ti- Teşrinievvelin 13. pa­
zar günü- Ermeni millî şenlikleri büyük bir kuvvet ve
şâşaa ile İstanbul'un her tarafında gürlerken Beyoğlu Sul­
tanî Mektebinde Osmanlı Maarif Cemiyeti'nin resm-i kü-
şadı kemâl-i sükûnla icra olundu. Resm-i küşad salonu
garbın herhangi bir payitahtında bulunsa, onunla hem
âheng olacak kadar mümtaz, temiz ve renksiz idi. Salona
Osmanlı hey'et-i içtimaiyesinin zübdesinden bazı zatlarla
en münevver gençliğin birkısmı toplanmıştı. Siyah ve be­
yazdan ibaret vakur ve biraz kasvetli bir renk, kat'î bir sü­
kûnet ve incelmiş bir nezaket, salonun en göze çarpan sı-
fatlarındandı. Cemiyetin reis-i fahrîsi hazretleriyle fahrî
reis-i sânîsi teşrif etmemişlerdi. Şahabeddin Süleyman
Bey, salonun seciyesiyle tamamen âhengdâr uzun bir
konferans verdi. Osmanlı Maarif Cemiyeti'nin lüzumuna
dair İngiltere'den, Fransa'dan, hatta... Uruguay'dan ör­
nekler gösterdi. Osmanlı genç edip ve münekkidlerinin
en şahsîlerinden addolunan Muhterem Şahabeddin Bey
OsmanlIlara örnek bulmakta da şahsiyet-i mümtazesini
gösteriyordu. Konferansı dinlerken millî mimarımız Ke-
maleddin Beyin sözleri hatırıma g eld i:"Evvelâ İstanbul'u
Paris'e benzetmeye çalışmışlardı, onu yapamadılar. Şim­
di de Bükreş'e benzetmek istiyorlar; halbuki İstanbul ba-
kılmamazlığıyla beraber, sırf sanat nazarından bile, değil
Bükreş'ten Paris'ten de güzeldir..."
Bilmiyorum neden, Osmanlı Maarif Cemiyeti'nin
resm-i küşadında halktan, millî ruhtan, imanlı emeller­
den doğan savlet ve şiddeti duymadım. Cemiyet pek çe­
lebi idi. Lanke Beyin gürültülü Edirne marşı bile cemiye­
ti hakkıyla sarsamadı. Deha-yı sanatını, Türklük ayranım
kabararak tebcîl ettiğim Zeki Beyin çetin, ince rakîk, zarif
parçaları bu cemiyete daha uygun geliyordu. Zeki Beyin
istidâd-ı azîminden, Türklüğe imanım -eğer mümkünse-
daha ziyade kuvvetlendi. Şimdi düşünüyorum: bu resm-i
küşad içtimaından en uzun müddet payidar kalacak hatı­
ra, belki de yalnız Zeki Beyin sihr-i sanatıyla üç telden ko­
parıp kulaklarımıza ve ruhlarımıza bahşettiği o ince, bil-
lurîn, samedanî sadâlar olacaktır... Zira Osmanlı Maarif
Cemiyeti asrımızın en mühim âmili olan "milliyet"in ta­
yin ve tavzihine ciddî ehemmiyet vermemiştir.
 Tûkk M%m
Türelerin Vk\âes\nz^ Caltsır
<s.

YIL; 5 SAYI; 52 (31 Teşrinievvel 1329-13 Kasım 1913)

û d e ^ ^ ü- 91 (d c ^ ç c ^ ct ^

Kurban Bayram ı Tebriği / Türk Yurdu

B ayram da / Celâl Sâhir

G efen Senelere Yetiştirsin / HamduUah Subhi

Bayram M akaleleri / İkdam, Tanin, Vakit

Bayram İhtiyacı / A.Y.

İC25^ü A/o/

Edebiyat: Liberte: M ukaffa Bir Fâcia / AbduUıak Hamid

Buhran / Celâl Sahir

Müşteşrik Vambery / Yavuz

Vambery A rm in 1831 - 79İ3 / D oktor Jules M esaroch

Türklük Şuûnu: Turan M ecmuası

Verem Hastalığına D air Meşher ve Konferanslar

 Sayı 52 TÜRK YURDU
TÜRK yURDU
Türklerin fâidesine çalışır
Kurban Bayramı kutlu ve mübarek olsun!
Türk Yurdu
BAYRAMDA
Bayram,.. Omuzlarında bir yığın günah ile manevi-
yetleri kanburlaşan yüzlerce insan yüreği şimdi göğsün­
de çarpan camiin, Allah'ın gufrânını bu siyah ruhlara di­
lenmek için, göklere uzanan beyaz eli gibi duran minare­
den rahmânî bir ses dökülüyor ve henüz uyanan şehrin
mahmur çehresini meçhul bir iklimden gelen bir melek
nefesi gibi okşuyor: Ezan...
Sokaklarda bekçinin davulu vakur ve muttarid bir
nağme ile gürlüyor, sükûna alışan kulakları kalın bir baba
sesine benzeyen ahengiyle uykusundan uyandırıyor...
Uzak mahallelerdeki çocukların potinleri gıcırdıyor...
Küçük hanım kızlar taranmış saçları üzerinde açan
renkli kurdeladan güller, teyellerinin birkısmı unutulup
sökülmemiş yeni ipekli esvaplarla ve bu büyük günün
hususî yürüyüşüyle komşu teyzelerinin ellerini öpmeğe
gidiyorlar. Zihinleri verilecek hediyelerin, rengini, şekli­
ni, güzelliğini düşünüyor. Elleri öpüp hediyeleri aldıktan
sonra yakındaki viraneye gidecekler ve bütün bir küme
kız, erkek çocuklar kalabalığı nazarlı birbirinin süslerine
asılarak ve dudakları bir türkünün bağlamasını haykıra­
rak, kendileri gibi renkli ve süslü bir salıncak içinde salla­
nacaklar, sallanacaklar yahut bu büyük gün için hazırlan­
mış göz alıcı renklerle boyalı bir arabaya kurularak se­
vinçlerini sokaklarda gezdirip koşturacaklar...
Daha henüz oturup sabah kahvesini içmeğe başladı­
ğı köşe minderinden zamane çocuklarının münasebetsiz
kıyafetlerine dargın ve münekkid bir nazarla bakarken
asıl ruhunun gözü uzak mazisinin enginlerine dalıp bo­
65
Onbeş günde bir çıkar
ğulan büyük hanım mavi damarları çıkık, kadîd elleriyle
güvez yemenisinin yeşil oyalarını eski bir devrin itinasıy­
la düzeltiyor, boğucu bir öksürük olmağa hazırlanan bü­
yük ve acı bir nefesle göğsü şişiyor...
Ötede konsolun üstündeki aynanın karşısında dün­
yanın bütün renklerini ve râyihalarını üzerlerine topla­
makla meşgul gençler bir taraftan saçlarının âsi ipekleri­
ni ateşin demirlerin cehennemi temaslarıyla dağlar ve si­
hir ve füsun saçan gözlerinin kenarına ince bir gece çer­
çevesi çevirirken bir taraftan da onun bu hâlini birbirleri­
ne işaret ederek gülüşüyorlar ve burnun ve râyiha ile içi­
ne sun'î bir bahar doldurdukları odada başında hayatın
ebedî karlarını taşıyan ihtiyar kadının üşüyen mhunu
unutarak kendi sevinçlerinin hararetine sokuluyorlar...
Küçük bir evin basık tavanlı odasında henüz yatağın­
dan kalkmış entarili ve çıplak ayaklı bir kadın yere yayıl­
mış eski bir seccade üstünde, tebrik için dolaşacağı yer­
lerin çokluğunu düşünüp telaş eden kocasının, yakaları­
nın ipeği üzülmüş redingotunu ütülüyor...
Büyük ve mağrur kapısı açıldığı sokağın yıkık kaldı­
rımlarına hakaretle bakan kocaman konağın sahibi atlas
cibinlikli karyolasının içinde tenbel tenbel gözlerini
oğuşturuyor; son bozgunun azgın bir sel gibi sürüp getir­
diği, yüzünde vatanının yadı ağlayan bir muhacir kızı ha­
nımefendinin sofada gürleyen sesinin tesiriyle dolan göz­
leri, kızaran yanakları ve titreyen elleriyle işlemeli bir
bohça içinde beyefendinin resmî esvaplarını getiriyor;
karşıki odanın Marmara'nın mavi göğsüne bakan pençe-
66 TÜRK YURDU
resi kenarında bir genç kız, küçük hanımefendi, elindeki
müdebdeb bir mahfazayı yavaşça açarak Avrupa’daki ni­
şanlısının gönderdiği bayram hediyesini, üstü frenkçe
markalı bir yüzüğü mesrûr ve haris nazarlarla seyredi­
yor.,.
Bahçelerde kapı önlerinde acele açılmış küçük çu­
kurlara masum başlar uzatılıyor; İsmail'in yahut İshak'ın
canını kurtarmak için göklerden inen garip hayvanın nes­
li durgun ve mütevekkil bakışlı gözlerini dünyaya kapa­
yan örtüler altında içine düşecekleri ademin karanlık
dehlizinde bir iki dakika yaşıyorlar; sonra yeni bilenmiş
bıçakların çelik dişleri altında ölüyorlar...
Boyasız kaplamalarında bir matemin görünmez göl­
geleri ağlayan alçak bir evin çıplak odasında pencere ke­
narındaki yatağından uzanıp küçük bahçeye bakan hasta
bir kadın mazlum bir koyunun uzanmış boynuna bıçağın
indiğini görüyor: Ve inliyor: "Ah evlâdım, seni de böyle
boğazladılar. Sen de bunun gibi kurban oldun, fakat bay-
ramsız bir kurban!..."
Sonra bir kaç ayda kumral tacı ağaran ve çehresinin
hatları oyuklaşan başı yastığına düşerek hıçkırıyor, hıçkı­
rıyor...
Evet garip ana, evet şehit bir kardeşin anası, senin
oğlunu da başkalarınınkini de, büyük neslimin )âizbinler-
ce çocuklarını böyle boğazladılar; onların hepsi sevgili
yurdun kurbanı oldular. Şimdi mhânî nazarları rahim bir
nur gibi göklerden ruhumuza dökülüyor ve havayı titret­
meden maksadlarını anlatan lisanları diyor ki:
"Bizim de bayramımız olacak. Uzak mı yakın mı? Bil­
miyoruz; o sizin elinizde. Şanlı tarihini üç kıt’anın toprak­
larına ve denizlerine yazan milletimiz uyanıp Balkanlarda
dökülen kanlarımızın hesabını sorduğu zaman!"
Ah, işte asıl bayram. Ey yükseklerden siyah alınları-
mıza merhametle bakan ölüler, sizin bayramınız! Ey ruhu
ümidinin aleviyle yakan intikam, senin bayramın!...
Teşrinievvel 1329
Celâl Sahir
ALLAH GEÇEN SENELERE YETİŞTİRSİN
Mahallenin ilk müezzini, bedevi bir Arap, İstanbul'un
serin berrak sabahı içinde sokak sokak dolaşıyor, siyah
S a y ı 52
bir bükme ile sarılı başını kapalı pencerelere doğru kaldı­
rarak yüksek sesle "kum salli" diye haykırıyordu. Biraz
sonra İstanbul'un her tarafından ezan sesleri duyulmağa
başladı, Şirvanîlerin konağında misafir olan bu garip
şeyh, her sabah ezandan birkaç dakika evvel mahalleyi
uyandırmayı âdet edinmişti. Onun, harfleri hayret vere­
cek bir vuzuh ve tınnetle söyleyen davet nidâsını duyar
duymaz, odalarda herkes uyandı, bayram için giyinmeğe
başladılar. Sokaklarda sarı çetikleri, burma kavuklarıyla
camilere doğru kalabalık bir cemaat geçiyordu. Vidin va­
liliğinden henüz dönen paşa, selamlıkta yatan yetişmiş
oğullarını arkasına aldı, hep birden namaza gittiler. Per­
delerin kafeslerin örtmediği ikinci sıra, üst pencereler­
den taze bir sabah, bir bayram sabahı görünüyordu.
Çabucak evin her köşesi uzun ipek eteklerin hışırtı­
sıyla doldu. Halâyıklar, kalfalar, hanımlar herkes hazırdı;
büyük lala aşağı sofada ellerini çırptı, merdiven başlarına
dehlizlere doğru iki defa seslendi: "Kızlar paşa geliyor."
Harem ağaları binek taşından bahçe kapısına kadar iki ta­
raflı dizildiler.
Mabeyn kapısı dışarıdan bir anahtarla açıldı. Paşa içe­
ri girdi. Üst salonda tebriğe başladılar.
Günün ilk ziyalarıyla ıslanmış bir avize dört köşe al­
tın kamışlı tavanlardan inerek ortada, rengarenk damla­
lar dökecekmiş gibi parlıyor, rafların üstündeki eski fağ­
furlar, mavi çizgili "çeşm-i bülbüller" tebrik için girenle­
rin hareketiyle biribiriyle tokuşarak şıkırdıyordu. İçeri ilk
giren Gülmisâl Hanımdı. Renginin penbeliğinden dolayı
paşa ona Gülmisâl ismini vermişti. Hakikaten görünme­
yen bir köşeden sabah onun göğsüne ve yüzüne vurmuş
zannolunabilirdi. Saçlarının yeşilimsi kumralını oya ile ya­
pılmış titrek sarı fulyalarla süslü yüksek bir hotuz örtü­
yordu. Kulaklarında ucuna doğru toplanarak kopan tatlı
damlaları gibi iki penbe inci sarkıyordu. Arkasında işle­
meli uzun bir etek, ayaklarında küçük güllerle dolu bir
mantin şalvar vardı. Kenarları yine oyadan mine çiçekle­
riyle çevrilmiş, ince tül gömleği çepkenin kesik omuzla­
rından çıkarak işlemeli bol yenlerle nihayet buluyordu. O
yaklaştıkça paşa mütezâyid bir hande ile güldü ve olduğu
yerde bir genç tavrı alarak doğruldu, Gülmisâl Hanım,
göğsünden aşağısı altmış düğme ile iliklenmiş iki yanı
yırtmaçlı canfes entarisi, belinde Lahor şalından geniş ku­
şağıyla paşanın önünde eğildi, yıldız iğnelerle pırıldayan
hotozu ile paşanın eline doğru uzandı ve öptü.
 Sayı 52 TÜRK YURDU
Doğrulup mûtad olan duayı dinlemek için onun yü­
züne baktığı vakit uzun yeşil gözleri o kadar güzeldi ki:
Paşa kendi kendine, "böyle gözlerle seyredilen dünya
kim bilir bizim gördüğümüzden daha ne kadar güzel ol­
mak icap eder" dedi.
Arkadan Mihrumâh Hanım sonra diğerleri geliyordu;
saçları ortadan ayrılmış hotozlarında oyadan küpe çiçek­
leri, hercaî menekşeler, beyaz sarı yaseminler, papatya­
lar, sünbüller, gerdanlarından kıvılcımlanan yakut, elmas
alîkalarla birer birer salona giriyor; üç etekli entarileri, iş­
lemeli sırmalı terlikleri ile nihayetsiz lâtif bir geçittir de­
vam ediyordu. Paşa bu güzel, nadide kulları bu gün haki­
katen bir baba hissiyle seviyor; omuzlarından sırtlarından
okşayarak "Allah daha çok bayramlara yetiştirsin!" diye
mukabele ettikten sonra, onlar dönüp çıkarken, kalben,
"ben sizi mesut etmedim, inşallah çocuklarınız sizi mesut
eder..." diyordu.
Şimdi İstanbul'un her tarafında kafesler arkasında,
böyle elmasların, incilerin, altınların ipeklerle, sırmalarla
karıştığı bir cereyan, bir servet ve ihtişam nümâyişi vardı.
İstanbul'un her tarafında yüzlerce kişi barındıran o bü­
yük konakları doyurmak için mutfakların yüksek bacala­
rı, fabrika ocakları gibi tütüyordu.
O zamanlar, bayramları haber veren hilâl, yalnız İs­
tanbul'un evlerinde değil, Bursa'da, Edirne'de, Konya'da,
Şam'da, Bağdat'ta, Hindistan ufuklarından mağrib ufuk­
larına kadar baştan başa bir sihir ve bir füsun âlemi uyan­
dırır, İslâm evlerinin içinde bir altın kaynağı, bir mücev­
her şelalesi mübtezel bir feyz ile akıp dökülürdü. İslâmın
evi refah ile dolmuş, İslâm’ın ruhu gına ile reyyân bir hâ­
le gelmişti. Şimdi ben o zamanları düşünüyor ve Anado­
lu'nun ortasında ruhumu ebedî bir hicran, ebedî bir kim­
sesizlikle ağlatan bir akşamı tekrar yâd ediyorum. Öyle
mahzun ve gamdîde bir akşam ki semasında doğan o
bayram hilâli acıları arttırıyor, İslâm memleketlerini hep
birden düşündürerek etrafımın kederlerine uzaktaki
muhakkâr kalmış esir olmuş biçare kardeş memleketle­
rin hüsran ve ye'sini zam ediyordu.
İhtiyar bir nine her bayram elini öptüğüm vakit, "Al­
lah seni geçen senelere yetiştirsin" derdi. Biz nice sene­
ler yerine geçen seneler diyor diye kendi aramızda bu
hataya karşı gülerdik. Bir gün ona sordum:"Nine niçin ni­
ce senelere demiyor, geçen senelere diyorsun?"
67
"-Evlâdım, şimdiki bayramlarınız geçmiş zamanların
bayramlarına benzemiyor, dedi. Size dua ediyorum ki
geçmiş bayramlar gibi bayramlar göresiniz..."
Acaba âlem-i İslâm için istediğimiz o geçmiş bayram­
lar tekrar avdet etmeyecek, acaba mahzun ufuklarımızda
o eski, mesut hilâl-i îyd bir daha doğmayacak mı?
Hamdullah Subhi
BAYRAM makaleleri
Türk gazetelerinin bayram günlerine derece-i alâkalarını gös­
termek için, ikdam, Tanin ve Vakit ceridelerinde Şeker Bayramı mü­
nasebetiyle yazılan satırları aşağıya aynen naklediyoruz:
İkdam'dan:
İYD-İ SAÎD-İ EITR
Mâh-ı siyâm-ı mağfiret ittisam dün akşam tekmîl-i se-
lâsîn itibariyle vâsıl-ı hayr encâm olmuş ve îyd-i saîd-i
fıtr'ın şeref-i hulûlü, sâlikîn-i dîn-i mübîn'in bu mâh-ı
mağfiret âyâtı idrak ile hâsıl eyledikleri sürûr-ı mâneviyi
bir kat daha tezyîd ve cibîn-i tâbnâk-ı müslimîni tenvir ve
tezyin etmiştir. Bu gün bütün âlem-i İslâm'da kalıp mü-
vahhidîn bu mübarek bayram gününün feyz-i teâlîsiyle
münbasit ve münşir-i haddir.
Hemen Cenâb-ı Hakk ve Eeyyâz-ı Mutlak Hazretleri
Habîb-i Ekremi hürmetine geçirdiğimiz eyyâm-ı felâketi
bir daha göstermesin ve memâlik-i İslâmiye ve Osmani-
yeyi mazhar-ı refah ve saadet buyursun âmin.
(İkdam), bilcümle müslimîn ve müslimât haklarında
îyd-i saîd-i fıtr'ı tebrik eder ve bayramın ikinci Perşembe
ve üçüncü Cuma günleri intişar etmiyeceğini karie ve
karilerine beyan eyler.
Tanin'den
TANIN
Bayram münasebetiyle karilerine takdim-i tebrikât
eder.
Bayramın ikinci ve üçüncü günleri gazetemiz intişar
etmeyecektir.
OsmanlI Türklüğünün iki en büyük gündeliği geçen
şeker bayramı münasebetiyle şu üç, beş satırdan başka
yazacak bir şey bulamamışlardı. Baş makaleleri İsviçre Zi­
68 TÜRK YURDU
raat mekteplerine ve Naçoviç beyanâtâtına ait idi. Bu ce­
ridelerin diğer taraflarında da teşrifat müdiriyet-i umûmi-
yesinden verilen resmî tebligattan gayri bayrama ait bir
kelime olsun yoktu.,.
Vakitten
SEVİNÇLİ BAYRAM (BAŞ MAKALE)
"Allahümme Rabbena eıızil aleynâ mâicleten mine's-semâi
tekûnıı lenâ iden li-evvelinâ ve âhirinâ..."(Mâide suresi)
Kur'ân-ı Kerîm bir peygamberin münâcatını hikâye
ederek bize dua etmek usûlünü öğretiyor: "Ey ulu Tanrı­
mız, bize gökten nimet indir, hepimize bayram olsun. Bi­
zi doyur; sen doyurucuların hayırlısısın!"
Bu duanın mazmununu her zî-hayat, her zaman tek­
rar etmektedir. Her zî-hayat, her zaman Allah'dan nimet
istemektedir. Bu yıl, hamdolsun, bu dualar dergâh-ı ulû-
hiyette makbûle geçti. Allah'ın merhameti ile ekinler
meyveler bol oldu. Halkın toprağa gömdüğü sa'y boşa
gitmedi. Ekilen tohumlar, ekilmeden biten yemişler,
hepsi iyi yetişti. Hayvanlara, insanlara tokluk geldi. Halkı­
mızın çoğunu teşkil eden rençberler, bu sene sevindiler.
Köylerde tokluk olduğu zaman, şehirlerde alışveriş de iyi
gider. Şehir ahalisi, bu yıl ahz ve îtâda kesat görmediği gi­
bi yiyecek ve içeceğini de kolay tedarik etti; mesut oldu.
Elhâsıl bu Sonbahar köylere ve şehirlere bereket yağdır­
dı, halkın yüzünü güldürdü. Ekinler toplanıp, nimet ve
bereket yayılan bir mevsime tesadüf etmiş bu bayramda,
ruhumuz: "Yâ Rab bize gökten nimet indir, hepimize
bayram olsun!" duasının dergâh-ı hâcette makbule geç­
miş olduğunu duyarak sevinçlerle doludur.
Allah bu bayramımızda başka şükrolunacak nimetler
de ihsan etti: Müslümanlar arasında görmeye başladığı­
mız sükûn ve âsâyiş o büyük nimetlerdendir. Bunca yıl­
lardan beri İslâm dünyasını kaplayan felâketler, bayram­
larımızda mâni-i sürür idi. Meselâ geçen kurban bayramı,
İslâm halifeliğinin merkezi tehdit altında bulunuyordu.
Ramazan bayramı ise harp dehşetleri ile geçmişti. Daha
evvelki yılların bayramları, memleketimizin asayişsizliğin­
den neş'et eden tevkifler, nefiyler ve bunlara benzer di­
ğer rahatsızlıklarla karanlıklaştırılmıştı. Bu yıl, elhamdü­
lillah, zulmetler eksildi. İşler yoluna gider gibi ümitler
doğdu. Kalplere rahat gelmeye başladı. Bu bayramımız­
S a y ı 52
da, artık sevinebiliriz, birbirimizi samimiyetli tebrik ede­
biliriz.
Bu bayramdaki mütebessim çehrelerimiz, mesut
kalplerimizin âyinesi sayılabilir.
Bayram mübarek olsun kardeşler! Mübarek olsun
bayramlar!
Bu baş makaleden gayri, Vakit'in bayram nüshası­
na hususî bir renk veren gökte güzel fa k a t yerde daha
iyi fantazisi, "Bayramda ağlamazlar yavrucuğum "
hikâyesi ve "Ramazan hatıraları" vardı.
BAYRAM İHTİYACI
Âdemoğulları hayat yolunda konak ararlar. Dünya­
nın bütün şairleri, hayatı üstten ateşli güneşiyle, alttan
kızgın kumlarıyla yakan bir çöle benzeterek, serin su ke­
narlarında, gölgeli vahalar hasretiyle ağlamışlardır. Sanı­
yorum ki bayramlar, bu vaha ihtiyacından doğmuştur.
Dinlerin canlı zamanlarında, bayram günleri ademo-
ğullarını dinlendirir, birbirlerine yaklaştırıp seviştirir. Es­
ki bir halk şairi "Buna bayram günü derler, kan edenler
barışır” diyor.
İnsanların âmir, memur, alışverişçi, fırkacı elbiseleri­
ni giyinip, soğuk soğuk karşılaşmalarından gayri bir de
aynı âdemin oğlu kardeşler çıplaklığıyla birbirlerine so­
kulmak ihtiyaçları vardır. Din canlı iken inanılmış, sevil­
miş bir bayram, işte bu ihtiyacı tatmin eder. Zamanımızın
gayet dindar ve pek hürrendîş bir mütefekkiri, insanların
bir baba evlâdı olarak musafahalarında, en çözülmez zan­
nedilen husûmet düğümlerinin eriyiverdiğini ne güzel
anlatmıştır! Bayramlar cemiyet makinasının yağı gibidir.
On on beş yıllık mecburî bir gaybûbetten sonra İs­
tanbul'a geldiğim zaman birçok iyi şeyler gibi Türk cema­
atin de bayramın da uçup gitmiş olduğunu gördüm:
"Hürmet beslediğim bir zatın elini öpmek için bayramın
ilk günü konağına gitmiştim; evde yok avda., dediler! Bir
refîk-i sanatımın hanesinden Yalova'da cevabını aldım.
Diğer birisi ise mutlak olarak, evde yok idi, İstanbul'un
münevverü'l-fikir sayılanları bayramdan kaçıyorlar, de­
mekti. Ve buna içim çok sızladı: Bir cemaatin en kavî bağ­
ları böyle çözülmüş olursa, o cemaat nasıl payidar olabi­
lir? diyordum.
 Sayı 52 TÜRK YURDU 69

Dinde laubali zannettiğimiz AvrupalIların pek parlak
bayramları vardır. Bir Avrupalı, ferdi dinini kaybetmiş ol­
sa bile içtimaen dinli kalmıştır, Onlar geçen asrın efkârı­
na hükümran büyük feylesoflarına itaat ederek dinin içti-
mâan bir emr-i elzem olduğuna inanmışlardır. Avaıpa,
hele en müterakkî ve mütemeddin olan Anglo-Sakson ve
Cermen Avrupa, pek dinlidir. Berlin'in, Londra'nın mî-
lâd-ı İsa yortuları ne canlı, ne hoş ve ne derindir. Üç ya­
şında bir çocuktan, doksan yaşında bir ihtiyara, en fakir
bir ameleden, kral veya imparatora kadar herkes o bayra­
mı duyar, anlar ve sever... Şimal Türklüğü de bayramları­
nı İstanbul'dan çok canlı ve şen geçirmektedir. Bayram
günlerinde kalpten taşan sürür, bütün yüzleri nurlandı-
rır. Diriler birbirini mutlaka ziyaret eder; ölülerini de
unutmazlar. Hürrendîş geçinenler bile, bayram namazını
asla terk etmezler. Cemiyetin uluları, İçtimaî vazifelerini
unutup, ava, sayfiyeye kaçmazlar; hatta sayfiyede olanlar
bile döner, vazifesi başına gelir. Bayram ziyaretleri haki­
katen birer vazife-i içtimaiyedir.
rinde dâima sebep ve gâye canlı ve ateşli bir iman olmuş­
tur. Dinimizi, imanımızı müstehâse hâlinden çıkarma­
mak, çıkaramamak mevttir...
Hazret-i Halilürrahman'ın kendi oğlunu kurbana ka­
rar vererek, başka âdemoğullarını müebbed kurbanlık­
tan kurtarmak istediği bu mübarek günde, hakikat zan­
nettiğimiz bu şeyleri yazmak istedik: Sınıf-ı münevver de­
nilen kimselerimiz, halkın pâyansız imanından feyz ala­
rak halkla sevinip, halkla müteellim olmazlar ve bunun
için biraz rahatlarını, azametlerini kurban etmezlerse,
sevmek duasında bulundukları Türk milletini ilelebed
kurbanlık koyun hâlinde bırakmış olacaklardır.
A. Y
"Türk Yurdu ve Türk Ocağı bayramın ikinci günü
sabah saat birden akşam saat dörde kadar bayramlaş­
m ak isteyen âzâ ve dostlarına açıktır ."

Milletinin parçalanıp ufalanıp başka milletlere keres­

te olmasını istemeyen, kendiliğini kaybetmeyerek yaşa­
mak arzu eden hey'et-i içtimaiyelerde, matbuatın bay­
ramlara iştiraki pek mühim ve büyüktür.

Az çok Fransızca bilenler, an'âneye riayetsizlik yü­

zünden çok mutazarrır olan Fransa'da bile, musavver
mecmuaların noel nüshalarının fevkalâdeliğini, elbette
görmüşlerdir.

Anglo-Sakson, Cermen ve Slav memleketlerinde ise

mecmuaların ve hatta gündelik ceridelerin bayram nüs­
haları ulviyât ve muhasene-i muhabbet his ve arzularını
terbiye ve tezyîd eden birer eser-i nefis hâlinde intişar
ederler; Hâlbuki bizim İstanbul matbuatı ekseriya bay­
ramları duymadan geçirmiş gibidirler. Gündeliklerin en
ustasına, baş mürettib efendi tarafından yerleştirilmiş,
ruhsuz duygusuz, basma kalıp üç beş çetrefil cümleye,
bittabi bayram makalesi diyemeyiz. Fakat gündeliklerimi­
zin o "îyd-i saîd meyâmin bedîd-i fıtr" bendlerini bizim
matbuat adamlarının, hatta belki bütün münevver sınıf
aıhunun dinî duygularına bir timsâl gibi telakkî edersek,
acaba çok hata etmiş olur muyuz? Dinî duygularımız ve o
duygularımızın tecellîyatı, hakikaten öyle ölmüş, kuaı- Mülevejja ınüslepik Vamber)i
muş, kadîd olmuş, hatta müstehâse hâline gelmiş kemik
veya taş parçalarına benzemiyor mu? Hâlbuki cemiyetle­
rin, milletlerin yaşamalarında, büyük işler görebilmele­
70 TÜRK YURDU S a y ı 52

Müteveffa Vambery'nin Türk şairi Em in Beyefendiye bir mektubu:

C^saliö* j^ } J ^ ^

i^jO j!& sa ^\^ C 2w C jf^

^ jj A -^

^ ^ jr ^

.< -c o \ c ^ Q \d y G > ^ <V y

( ^ y M y E t y* r^ /T ‘^ - *

> y:^ c O - , & -«.^ ^ ^ /:•

li. y < ^ l—j y l j ' l i « V ' « ^ Y r”

U ^I ^

Ey sevgili tanırım (Dostum)

Ve yurt muhabbetinde kaim Türk kardaşım
Nefis ve leziz şiirinize cevap olarak ben dahi halis Türkçe bir beyti (mektup) yazmak niyet ettim. Ale'l-husus ki
şimdiki vakitte Osmanlı edebiyatının beş yüz senelik bir nümûnesinin tab ve neşriyle meşgulüm. Lâkin "El-umûru mer-
hûnetün bi-evkâtihimâ". Bu gün mümkün olmayan şey inşallah yakında daire-i imkana girecektir. Ve eğer zât-ı fazâyil-
mât-ı âliyeniz gibi birkaç vatan ve millet muhabbetinde gayret gösteren Osmanlı meydana çıkacak olursa, elbette tatlı
lisanınız makam-ı ihtirama yetişip millet-i necîb-i Osmaniyân yeniden ihya olup benim o ân-ı şebâbetimde arzu ettiğim
meramımı fiiliyâtta görmeğe müyesser olacağım efendim, azizim.
Vambery
Macarlı Reşid
Nisan 1899 bendeleri
Sayı 52 TÜRK YURDU 71

EDEBİYAT Despot
Sarayı red ettin, tuttuğun meslek
LIBERTE
Mahbeste bitti!
Mukaffa bir facia
Liberte
(Başı ikinci yılın on üçüncü sayısında)
Buna zulmün sâik!
İkinci Meclis
Despot
"Despot Liberte" Ah senin gibi bir nurânî melek
Zindan köşesinde yatmak ne lâyık!...
Despot
Liberte, inadının sonu yok mu? Liberte
w
İhtida her mahbusun habsine
Liberte
Daimi bir kabahat illet olmaz;
Bu sebattır! Siz inat diyorsunuz.
O cihetle mahbusların hepsine
Bir de bi'l-farz inat etmişim! Çok mu?
Mesul nâmı vermek adalet olmaz.
Ona beni siz sevk ediyorsunuz!
Pek çok adam bilirim ki m e’lûmen
Despot Mahbus, bigayr-ı hakkın mahkûm olmuş;
Bilmem kime istinat ediyorsun. Sadakatine mebni mazlumen
Bu inadın için zindandasın, kız, Nefyedilmiş, menfada fena bulmuş;
Şimdi zindanda inat ediyorsun? Hep bîkesliğiyçün şâyân-ı ifnâ.
Yerin maktel olacak! Aczi için azâbı sad-çendândır!...
Sâniyen benim nezdimde bu bina.
Liberte
Ne tarafında bulunsam zindandır!
Fakat haksız!
Zîr-i zemininde değil faraza
Despot Cihannümâda olsam, mazlemdir!
Haksız sensin! Her mahbus cünhâdârdır. Gönlüm kimde ise rahatım mahzâ
İnsanın bahsini icab eden hal Ona mevkûfdur, onda müsellemdir
Bir emr-i medhûl olmak bedidârdır. Sarayım onun olduğu makardır!...
Bir de sanma ki şu kayd-ı hirmanda
Liberte
Liberte âciz veya muhakkardır
Gazab-nâk
Cihana hükm ettiğin bir zamanda,
Krallara mahsus hayâl-i muhal!..
Zindan-nişîn bir kızı ziyarete
Sizce zalim ma’fuv, mazlum müttehim.
Gelmeğe kalben mecburiyetin var!
Fakir olan cezaya müstahakdır!
Bulunduğum hasîr-i esarete
Sizce bir mahbusu nefy emr-i mühim.
Hizmetin, hürmetin, riayetin var!
Bir menfiyi idam sevaptır, haktır!...
Sultanlar kabul eder bir fakirim
Daima siz haklısınız biz nâhak!
"Bu hâl fakr değil, bil ki saltanat!
Çünkü sizde kuvvet, bizde zillet var!
Yalnız halkın indinde hakirim"-
Fakat birde bütün kuvvetlerin mülhak
Maamafih gönlüm yine bî-minnet.
Olduğu bir kuvve-i ma’delet var
Bu gün o saltanatı red ediyor!
Ki nâmı hak, hükümeti mutlaktır,
Yine de şu zindan-ı pes-eyvânı!
İcad-ı âlem, mahv-ı cihâniyân
Saraydan daha büyük addediyor!
Hep onun fermanına muallaktır?
Çünkü hükümetinizin divanı
Onun nazarında herşey nümâyân.
Makaram olsa nezdime gelenler
Onun kanununda herkes siyyândır
Krallar olmamak bir taraf; ancak
Ona imtisâl et, ondan ibret al!
Nation gelirde bana ta’n eyler!
Sen tahkir edersen sana ziyandır,
İnsanı Allah hıfz eder, ey kral!...
72
Despot
Nation’da mûcib-i meyi olacak
Ne gördün ki beni feda edersin?
Bir furûmâyede ne irfan olur?
Liberte
Bir gün fikrime iktidâ edersin
Bahsimiz o zaman netice bulur...
Bugün ilim ve marifete, mektebe
Hürriyete akvâm, adle ehl-i tac
Ne mertebe muhtaçsa o mertebe
Nation da Libertesine muhtaç!..
-Keder-engiz-
Sen Nation’un haremini aldın!
Karînlerin arz etti; sen nasb ettin!...
Ben nationun malıyım; sen çaldın
Rızkıyım; yedin! hakkıyım gasbettin!.
Despot
Seni ben almadım; alınmış buldum
Ecdadımdan kalmışsın.
Liberte
Murat etsen
Azar ederdin!
Despot
Önce razı oldum
Mani çıktı.
Liberte
Bir doğru yola gitsen
O mânilere tesadüf etmezsin!
Mânî dediğin eğri yolda gezer
Doğruda onu görmez, işitmezsin.
Onları mert olan çiğneyip ezer!...
Elhazer! Ey seferber-i bî-haber!
Gittiğin pek dehşetli bir reh-gezer
Çâh-ı gam! Sûrâh-ı belha makber!
Zîr ü zeber olursun! Hazer! Hazer!...
Bitmedi.
Abdülhak H am id
BUHRAN
Alnımın üstünde siyah bir damga.
Kalbimin içinde bir yığın zehir
Beynimde akıyor bir coşkun nehir:
Her fikir köpürmüş bir kanlı dalga...
"Dün" nazlı bir kızdır, gözümden kaçar
TÜRK YURDU S a y ı 52
İpek eteğini elim tutamaz
"Yarın" bir canavar, düşünsem biraz
Karşımda karanlık ağzını açar.
Dünya kalabalık bir geniş meydan.
Hayat bir sevimsiz orta oyunu.
Seyrinden bunaldım, gelmiyor sonu
Yarsam da şu halkı çıksam buradan...
-Hayır, hayır, hayır...
Bu ince nâle
Bir keskin ok gibi ruhu deliyor
Bu kimin sesidir? nerden geliyor?
Sen m isin"— " m haykıran böyle?
Uzanan bu küçük el kimin eli?
Bu dizimde yatan altın baş kimin?
Sen m isin"— " sen misin "— "?
Allah’ım bırakıp nasıl gitmeli
Bu küçük gözlerin acı yaşları
Bir sıcak yağmurdur, yoluma yağar?
Selleri köpürüp azmimi boğar...
Âh ey insanların dertli başları
Üstüne açılan mavi şemsiye!
Âh ey derinliği bilinmeyen gök!
Bu hasta ruha ya biraz şifa dök
Ya ölüm nihayet ver işkenceye...
Terşrînievvel 1329
Celâl Sâhir
TERCÜME-I HAL
MÜSTEŞRİK VAMBERY
-Evet madam Asya-yı Vustâ’nın göçebe Türkmenleri-
ne, Özbeklerine o susuz çöllerin yarı çıplak gezen çoban­
larına benzemek için bütün seyahatimde saçımı, sakalımı
kesdirtmedim. Aylar geçerdi ki yüzümü yıkamazdım.
-N e söylüyorsunuz Mösyö Vambeıy sizin gibi bir Av-
rupalı'nın bu hallere tahammül edebileceğine akıl ermi­
yor.
-Yok kontes, işi o mertebe mübalağalı görmeyin
ben esasen kirli bir Yahudi çocuğuyum. Hilkaten alışık
 Sayı 52 TÜRK YURDU
olduğum o teseyyüb beni hiç müteessir etmedi. Bilâkis
bu günkü tekellüfüm, zerafetim müsteardır. Sahtedir.
İhtiyar Vambery bu sözleri, ekserisi asıizâdegân ka­
dınlarından mürekkeb olan belki yirmi kişilik bir meclis­
te söylüyor ve herkesin hayretini ve belki ihtiramını celb
ediyordu. Bu kadar çıplak bir hakikati hatta güzel ve ki­
bar kadınlar huzurunda söylemek için sahib-i kelâmın ne
yaman bir itimad-ı nefs sahibi olması lâzım geleceği mey­
dana çıkar.
Peşte'de bir kaç gün kalan ve memleketinin edebiya­
tına ve tarihine vâkıf olan bir Türk için Kara Mustafa Paşa
hamamından elyevm tetevvüc kilisesi olan Fethiye cami­
inden, Taban mahallesinden. Gezer İlyas tepesinde sarf-ı
nazar Peşte'de ziyaret olunacak iki şey vardır:"Gül Baba"
türbesi, Mösyö Vambery.
Geçen sene Avrupa'ya seyahatim esnasında İstan­
bul'daki Mösyö Vambery'nin yârânından aldığım bir tav-
siyenâme sayesinde bu "Sahte Derviş" ile yakından mülâ-
kat için Tuna Rıhtımı üzerinde kâin cesim bir dairedeki
apartmanına gittim. Saat alafranga beş olduğu hâlde or­
talık gereği gibi kararmıştı. Hizmetçi beni etrafı seraser
kütübhaneler ile müzeyyen cesîm bir salona aldı. Loş bir
sükûnet. Bir dakika sonra bu sükûne, başında siyah atlas
takkesiyle kısa yakalı gömleği üstünde iri plastron boyun
bağlı, buruşuk değirmi çehreli, top kır sakallı kısa boylu
vakûr ve sevimli bir ihtiyar simâsı ilâve edildi. Mösyö
Vambery üstü karma karışık kâğıtlar ve kitaplarla dolu
olan masasının başına geçti. Bir "safa geldiniz beyefen­
di!" izâzıyla mükâlemeye giriştik. Daha onsekiz yaşında
Macaristan'ın St. Georghen nâmındaki küçük bir kasaba­
sında iken fakriyle beraber muallimsiz, kimsesiz yedi li­
san birden öğrenmeğe muvaffak olan bu zatın bu yaşta
bile mâlik olduğu hafızaya şaşıyordum. Reşid Paşa'nın,
Âlî Paşa'nın, Fuad Paşa'nın, Kabûlî Paşa'nın daha birçok
eski küberânın dairelerini hatta daireleri ağalarının iti-
yadlarını zikrediyor, bu zevatın her birinin konaklarında
kendisine gösterilen sade fakat temiz odalarda aylarca
yatıp kalktığını, onların sofralarında yiyip içtiğini kemâl-i
minnet ve hürmetle yâdediyordu. "Reşid ve Âlî Paşalar
velînimetlerimdir" cümlesi tâ kalbinin en derin köşesin­
den fırlıyordu.
Memleketinde bir Yahudi Vamberger, İstanbul'da İs­
lâm bir Reşid Efendi, sonra İngiltere ve Peşte'ye avdetin­
de Protestan Vambery olan bu itikatsız ihtiyar karşısında.
73
itimatsız bulunmak mı lâzım geleceğinde mütehayyir
idim.
-Reşid Paşa'ya hürmetimden Reşid ismini aldım ve
Türkleri Türklüğün ehemmiyetini hilâfetin nüfûzunu As-
ya-yı vustâya azîmet ettikten sonra daha anladım. Hatta
İstanbul'daki paşa dairelerinin uşaklarında ve hatta zev­
celerine Fransızca ders vermek için girdiğim... Paşa'nın
ve... Bey'in dairelerindeki hanımlarda gördüğüm vakar
ve temkin bu milletin hâkim olmak, âmir olmak için cibil-
lî bir haslete mâlik olduğunu bana anlattı. Fakat şimdi ce­
miyetinizde bu gurur, bu mekânet kalmadı. Hepiniz zir­
zop, hepiniz frenk mukallidi oldunuz.
"İnkâr edemem ben seyahatimi, şöhretimi, tecrübe­
lerimi tamamıyla o zamanın Osmanlı ricâline borçluyum.
Âlî ve Reşid paşalardan Buhara Emîrine, Hive Hânına,
İran ümerasına hitaben aldığım tavsiyenâmeler beni bü­
tün Asya'da nâil-i hürmet eyledi. O zaman Tahran'daki
sefiriniz Haydar Efendiden de pek çok muâvenet gör­
düm. Bütün Asya akvâmının ruhlarında, kalplerinde ne
yüksek mevkiniz olduğunu hayretle öğrendim. Fakat
Dersaâdet'e avdetimde bu tebşirlerimden istifade edil­
medi. Çünkü getirdiğim haberlere kimse ehmmiyet ver­
miyordu. O vakit sizin gözünüz Avrupa'ya, Tuna sahilleri­
ne dikilmiş kalmış idi. Asya çöllerinden gelen sıcak se­
lamlardaki lezzeti takdir edemiyordunuz bana bir Selîm-i
evvel ister idi. Yazık ki siz o zaman Süleyman Kanunî po­
litikası verâset davasını görmekte, ve çilesini çekmekte
idiniz. Bu sûretle seyahatim Türkiye hesabına iken İngil­
tere menfaatine neticelendi. Hâlbuki ben Macarların ec-
dâdını aramağa çıkmıştım!
"İngilizler beni pek severler çünkü onlara ilk Asya'yı
tanıtan ben idim. Fakat onlar da beni dinlediler, anladı­
lar. Hatta İngiltere hânedân-ı hükümdarîsiyle ayrı ayrı
dost oldum. Onların iltifatlarını gördüm.
"Evet Abdülhamid de beni severdi. Hatta Yıldız Sa­
rayında misafir bile oldum. Huzuruna girdiğim vakit ba­
na kendi eliyle sigaralar ikram ederdi. Ben İngiliz siyase­
tiyle sâbık sultanın politikasını birleştirmek istedim. Ça­
lıştım. Abdülhamid de sözlerimi dinledi. Fakat neticede
ne oldu? Birçok ihsan vererek beni Londra'daki Genç
Türkleri kandırıp getirmek için İngiltere'ye yolladı!... Bu
teşebbüs bana biraz pahalıya maloldu. Hatta İngiltere'de­
ki şöhretimi bu yüzden lekedar bile edecektim.
74 TÜRK YURDU
"Ben Türklerin, fakat eski Türklerin lütuflarıyla per-
verde olduğum için (aynen kendi sözleridir) milletiniz
uğrunda çalışmayı vicdan borcu bilirim. Fakat Genç
Türkler beni takdir etmediler. Bana Abdülhamid'in dos­
tu diye itimat eylemediler. Hatta Meclis-i Mebusânda ale­
nen aleyhimde bulundular!! Fakat ben şahsın değil, mil­
letin dostu idim. Eğer ihtiyar olmasaydım tekrar İstan­
bul'a gider onlarla ayrı ayrı görüşür, mûrâfaa olurdum."
Bu sırada büyük salonun müntehâsındaki küçük ka­
pı açıldı. Bir ihtiyar kadın başı gözüktü. Yine geri çekildi.
Anladım ki Mösyö Vambery'nin yemek vakti gelmişti. Bu
ihtiyar âlim her akşam, saat yedide yemeğini yer ve onda
mutlaka yatarmış. Mösyö Vambery ise coşmuştu: Daha
söyleyecek pek çok sözleri olduğunu anlıyordum. Avru­
pa'dan avdetimde kendisini tekrar ziyaret edeceğimi va­
at ederek yanından ayrıldığım sırada ihtiyarın en son sö­
zü "Ben Türklerin kalbi dostuyum" cümlesi olmuştu.
Şimdi düşünüyordum. Masasının üstündeki kalemiy­
le kütübhanesindeki kitaplarından başka bir sermayesi
olmayan geçen asrın bu Yahudi çocuğu, bu sarraf-ı irfan
mahzâ zekâsı sayesinde yirmi otuz bin liralık bir servet
kazanmıştı. Belki müddet-i ömürlerinde bundan daha
çok çalışmış, bundan daha çok fâzıl âlimler aç ve bîkes
vefat etmişlerdi. Vambery ise birkaç hükümdarın dost­
luklarını kazanmış ve iltifatlarına nâil olmuştu. Genç
Türklere serzeniş etmesinin esbâbını da anlıyordum.
Çünkü Abdülhamid zamanında kendisinin ayrıca bir de
maaşı olduğu muhakkak idi. Meşrutiyetten sonra bu irâ-
dından bağteten mahrum olunca bir hırs-ı pîrî ile Alman
ve İngiliz gazetelerine hakkımızda nâmülâyim birkaç ma­
kale yazmakdan çekinmemiştir.
Mevsûk bir menbadan işitmiş idim ki irtihâli gününe
kadar Mösyö Vambery'nin ikamet ettiği cesîm apartma­
nın senevi icaresi İngiltere Hükümeti hâzinesinden veri­
lirmiş.
Tesadüf beni, Balkan muharebesinin hitamında, ve­
fatından hemen bir iki ay evvel Vambery ile tekrar buluş­
turdu. Odasından içeri girer girmez, kemâl-i ye’s ve ser­
zenişle hemen dedi ki:
"Ne fes, ne kafes! ha! gördünüz mü neticesini. Ne fes
ne kafes ha! Frenklik, Avrupa'yı taklit, kör körüne tak­
lit!... Milliyetinizi unutun, dininizi ihmal edin, büyüklere
itaati, küçüklere himayeyi, civanmertliği, Allah yoluna öl­
S a y ı 52
meyi, şehitliği, gaziliği, kanaati, sadâkati inkâr edin,
medeniyetinizi, o ayrı ayrı Türklük medeniyetini, İslâm­
lık medeniyetini, Arap ve Acem medeniyetini hiçe sayın.
Maddî ve manevî bir çıplaklıkla Avrupa'nın boyunuza uy­
mayan hazır, çürük bakkam medeniyet libasına bürünün,
kalbinizi kemiren mürâî ahlâkını taklit edin. Lâkin Avru­
pa taklit edilmez tahkik edilir. Sizin bir medeniyetiniz
var, siz bilmiyorsunuz, fakat var o medeniyetinizi bizzat
siz ıslâh edin, neşredin ve bütün İslâmları da o büyük
Türk imparatorluğunun derin vakur medeniyetinden is­
tifade ettirin. Türklüğünüzle iftihar edin. Sizin vücudu­
nuz ile iftihar eden milyonlarla halk var. Başınızı çevirin,
bir kere de Asya'ya bakın. Anadolu'da on iki milyonu mü­
tecaviz Türk vardır. İşte üç yüz milyon ehl-i İslâmî mane­
vî esaretten, dalâletten, cehâletten kurtaracak ancak
bunlardır. Artık her Türk’ün kaç kişi kurtaracağını, bu­
nun için ne derece büyük bir kalbe ne mertebe yüksek
bir emele mâlik olması lâzım geleceğini siz düşünün. Dü­
şünün! Bu düşünmek size mevkinizin ehemmiyetini, va­
zifenizin ulviyetini, hayatınızın kudsiyetini anlatır. Düşü­
nün ve kendinize güvenin! Fakat bunun için Avrupa'nın
bir müstemlekesi olmaktan memleketinizi kurtarın,
gümrükleriniz AvrupalIların keyfine tâbi olursa, siz Avru­
pa devletleriyle ayrı ayrı ticaret muâhedeleri yapamazsa­
nız ıslahât diye yaptığınız her teceddüd başınıza bir
felâket getirir.
"Bugün Anadolu'ya döşediğiniz demir yollar ihra­
câtınızı teshilden ziyade, Avrupa ithalâtını memleketini­
ze sokmağa yarıyor. Artık sair ıslahâtın netâyicini bunun­
la kıyas eyleyin. Avrupa size hürmet etmeli. Muhterem
olmak içinde sizde polat gibi bir milliyet, granit gibi bir
dindarlık ister. Biz Macarlar, küçük Tûrânî bir kavim iken
bunca aryaî akvâm arasında mevcudiyetimizi ancak bu
sûrede millî taassubumuzla, millî edebiyatımızla, millî
ahlâk ve âdâtımızı muhafazada son derece inat göster­
mekle idâme edebildik.
"Asâlet-i tarihiye, asâlet-i askeriyeyi ihya edin. Ne­
rede Karaman oğulları, Menteşe oğulları. Ramazan oğul­
ları, Aydın oğulları? Bunların torunları?... Nerede Köprü­
lülerin, Koca Ragıbların, Zenbillilerin evlât ve ahfâdı, ha­
nedanı?...
- "Biz Macarların erbâb-ı asâleti, Macar milletinin
 Sayı 52 TÜRK YURDU
teşekkül ve itilâsına pek çok faideleri dokunmuştur. Hâl­
buki siz rütbeleri bile kaldırmak istiyorsunuz. Buna te­
şebbüs etmek şarkın mağrur vakur ruhunu anlamamak
demektir. Türkler yalnız para kazanmak için bir araya
gelmiş yeni Amerika akvâmı değildirler. Aranızda bir afe­
rin, bir şan, bir nâm için bütün ailesinin vücudunu ber
hevâ etmiş fedakâr aileler, hanedanlar zuhur etmiştir.
'Adam kıymeti biliniz. Tarihi, dinî büyüklerinizin şâ-
nını tebcil edin. En büyük hasletiniz olan ümerâya, ule­
mâya, şuarâya, herhangi bir meziyet ve fazilet ashabın^'
hürmeti unutmayın, eski vezirazamların huzuruna paşa­
lar bile abdestli girerlerdi. Şimdi ki sadrazamların yanına
odacılar bile ceketle dalıyorlarmış.
"Size millî bir gurur, millî bir itimat-ı nefs vermek is­
teyen şairleriniz bizim Petöfi’ler, Vörösmarty’ler gibi Ana­
dolu Türklerine unuttukları medenî, İnsanî vazifelerini
anlatınız. Hatta etrafınızdaki vatandaşlarınız Araplara,
Kültlere, Lazlara, Ermenilere sizi sevdirsin. Size hürmet
ettirsin öyle büyük şairler bir kuvvetli ordudan ziyade si­
zin istiklâlinizin idâmesine hizmet edebilirler. Öyle millî
şiirleri hatta siz Arapçaya, Kırgızcaya, Tatarcaya tercüme
edin. İstikbâliniz bademâ Asya'dadır. Eakat bu vatan-ı as­
lî ve tabiînizi silâh ile fetih değil, kalmanızla, medeniyeti­
nizle teshîr edeceksiniz."
"Bir Anglo Sakson, bir Slav, bir Lâtin milleti mevcut
olduğu gibi büyük bir Turan kavmiyeti, medeniyeti var­
dır ve o cemiyetin bayraktarı Türklerdir.”
"Bir diğer bakıma göre âlem-i İslâmın muktedâ bihi
yine Türklerdir. Türklük, İslâmlık, bu iki meşale iki eliniz­
de olduğu hâlde istikbâl yolunda, vakur ve metin adım­
larla yürüyün! Kimse önünüze geçemez. Türklerin âtîsi
birçok kavimlerden daha emindir."
Bu son söz üzerine ihtiyar Vambery'nin elini öptü­
ğüm zaman o da ben de titriyorduk. Ben odadan çıkar­
ken siyah sakallı bir genç girdi, "oğlum Rüstem" diyerek
mahdumunu bana takdim etti.
Yavuz
VAMBERYARMİN
1831 -1 9 1 3
Turanîler büyük bir matem içinde bulunuyorlar.
VamberyArmin 1913 senesi Eylül'ünün onbeşinde irtihal
etti. Mûmâileyhin tarih-i tevellüdünü ne kendisi ve ne de
75
bir başkası biliyordu. Eakat tarih-i irtihalini Macarların ve
OsmanlIların bildikleri gibi bütün dünya da biliyor. Vam-
bery ismi şarkın her tarafında tanınmıştır. Zira kendisi de
şark'ı tanımış ve bilmişti. Müddet-i medîde şark ahalisiy­
le, lisanlarıyla iştigal etmiş ve Macaristan’da, bu şark ka­
pısında Avrupa ve Asya ulûm ve fünûnunun yekdiğerine
yaklaşmasına ve temasına vasıta olmuştu. Gerek şahsını
ve gerek kitaplarını tanıyan bizler vefatından sonra bütün
kalbimizle hissediyomz ki cidden mütefennîn ve değerli
bir adamı kaybettik. Tercüme-i hâlinin inanılmaz derece
acîb olan romanını bizzat kendisi yazmıştır. Bu romanda
müteveffânın hayat-ı husûsiyesine ait bi‘l-iltizam terk ey­
lediği noktaları, bu mühim zatın hâl ve şanını tetebbu
edenler ancak istikbâlde meydana koyacaklardır. Bîkes
ve fakir bir sokak çocuğundan, hükümdarların samimî
dostu meşhur muteber bir muallim Vambery oluncaya
kadar bu zat birçok mühim sergüzeştler, hayret-bahş ma­
ceralar geçirmiştir.
Vambeiy Bavyera Krallığının Bamberg şehrinden Ma­
caristan'a gelmiş fakir bir Yahudi ailesinden neşet etmiş­
tir. Tevellüdü 1831 veya 1832 tahmin ediliyor. Kendisi
"Tuna Serdahağı" nâm kasabada doğduğunu söylemiş
ise de "St. Georghen" şehrinde doğduğu da rivayet edil­
mektedir. Küçük Armin henüz üç dört yaşında iken sol
ayağına bir ağrı ârız oldu.
"Serdahağı" Yahudi mektebinde okuma ve yazmayı
öğrenmeğe başladı. Ebeveyni o kadar fakir idiler ki on ya­
şında iken daha ziyade mektebe devam etmesine mukte­
dir olamadılar ve bir terzinin yanına çırak verdiler. Armin
bundan sonra muallimliğe başladı. Bir Yahudi meyhane­
cinin nezdine giderek bir tarafdan meyhanecinin oğluna
"Tevrat-ı Şerifi" öğretiyor, diğer taraftan geceleri şarap
satıyor ve bütün ailenin ayakkabılarını temizliyordu. Ni­
hayet bu müteaddit işlerden altı ay zarfında seksen kuruş
kazanabildi ve bu para ile St. Georghen mekteb-i idâdisi-
ne yazıldı. İnanılmaz büyük bir sefalet içinde hayatla çar­
pışarak daima öğreniyordu. Nihayet (Pojon) mekteb-i
idâdisine devama başladı. Evden eve dilenerek toplaya­
bildiği para ile yalnız hayatını idame ettirebiliyordu. Yır­
tık elbise ile geziyor, fakat en çalışkan talebeler meyanın-
da bulunuyordu. Hatta bildiği müteaddit lisanlarla her­
kes kendisine taaccüb ediyordu. Temin-i maişeti için
ufak bir ücret mukabilinde diğer refiklerine ders verme­
ğe başladı.
76 TÜRK YURDU
Hâlbuki boş vakitlerinde aşçı kadınların ve hizmetçi
kızların mahrem ısrarı olarak yazdığı âşikâne mektuplar,
bundan ziyade bir kâr temin ediyordu. Genç yaşında Ma­
car ihtilâlinin bütün depdebe ve ihtişamını, mahzûniyet
ve melalini, Macaristan'a dahil olan Rus askerlerinin icra
ettikleri mezâlimi kendi gözleriyle gördü ve bu vekayii
yazan muharrirlere dedi ki,
"-Ben bütün müddet-i hayatımda Rusların aleyhin­
de yazdım. Zira genç yaşında kendi milletine karşı Rus
Kazaklarının şiddetli muamelelerini gören adam kabil mi
idi ki başkasının aleyhinde yazsın?..."
İhtilâlin hitamında fakirliği hasebiyle arzusunun
hilâfında olarak henüz on sekiz yaşında mekteb-i idâ-
dînin 6. sınıfını bitirdikten sonra mektebi terketmeğe
mecbur olarak mürebbî-i etfâlliğe ve lisan muallimliğine
başladı. Mütenevvi mahallerde mürebbilik ederek müsa­
it zamanlarında daima Avrupa lisanlarını öğrenmeğe gay­
ret etti. Bütün Avrupa muharrirlerinin eserlerini en bü­
yük şairlerin kıymetli şiirlerini okuyarak yedi lisana vâkıf
olduktan sonra fakirâne, hiçbir kimseyi tanımaksızın,
Peşte'ye, Macaristan'ın payitahtına belki kaderi yardım
eder ümidiyle lisan muallimliğine geldi. Fakat burada da
ona karşı yeni bir sefalet hazırlanmıştı. Yine fakir Yahudi
evlerinde bir hizmet bulmağa mecbur oldu. Verdiği ders­
ler mukabilinde aldığı ücret dahi bu fakir ailelerin sefalet­
leriyle müsavî ve cüz’î olmakla beraber bununla kanaat
edebiliyordu.
Mum alacak, lamba yakacak parası olmadığı bazı ge­
celer sevgili kitaplarını kahvehanelerin sabahlara kadar
yanan parlak ziyâlı lambaları altında okurdu. Peşte'de
Türkçe lisanını da öğrenmeye başladı. Bu sırada kalbinde
şarka karşı nihayetsiz büyük bir muhabbet uyandı. Mual­
limlik maaşından 1200 guruş tasarruf etmişti. Müddet-i
hayatında şimdiye kadar bu kadar çok para görmemişti.
Bunun üzerine kalbinde hissettiği büyük bir arzu ile
uzaklara, pek uzaklara henüz tanınmamış Asya'nın orta­
larına gitmek üzere İstambul'a azimet etti.
Vambery'nin bu kararı üzerine eski Macar beşiğinin
orada olduğunu zannederek Asya'ya doğru hareket eden
(Korosi, Çoma, Şandar, Ragoli Antal) gibi vatandaşlarının
harekâtı misalleri da inzimam etmişti ve yirmi beş yaşın­
da iken Tuna Nehri tarîkiyle İstanbul'a doğru hareket et­
ti. Vekayi-i hayatiyesinde bu seyahatin henüz çocuklu­
S a y ı 52
ğunda kendisine vâki olan eski Macar vatanını aramak
tesirâtı altında karar vermiş olduğunu anlatıyor:
"Eski Macar tarihini aramak hislerini henüz delikan­
lılık zamanımda kazandım. 1849 idi. Komarum teslim
olundu. Askerlerimiz bize, Tuna Serdahağ'a doğru Çallu-
gözi'yi geçerek tüfeksiz olarak mahzunâne geliyorlardı.
Mısır toplama zamanı idi. Bu gün cereyan ediyormuş gi­
bi derhâtır ediyorum. Biz çocuklar dışarıda Avros Yoji
amcanın tarlasında mısır pişiriyorduk. Tarla sahibi de ya­
nımızda oturuyordu. İhtiyar ve fakat güzel olan bu Ma­
car'ın uzun saçları tarak ile tutturulmuştu. Bu esnada üs­
tü başı yırtık bir fedaî bizim tarafa doğru geliyordu. Kıya­
fetinden pek ziyade yorulmuş ve acıkmış olduğu görülü­
yordu. Yanımıza yaklaştı, oturdu verdiğimiz ekmek ile
pişmiş mısırı yedikten sonra dudaklarından sözler dökül­
meğe başladı. Kendi musibetlerini ve kalenin düşmesini
söylediği zaman gözlerimiz dikildi ve göğsümüzü bir hıç­
kırık sarstı. Almanların Macar fedaîlerinin yüzlerine nasıl
tükürdüklerini, Macar kahramanlarını nasıl vurup dök-
düklerini, anlatarak sözüne nihayet verdiği zaman ihtiyar
Avros Poji amca da uzun saçları arasındaki tarağı doğrul­
tarak ümitli sözlere başladı. Mutlaka eskiden beri vird-i
zebân edilen "Macarlar, bir gün düçâr-ı tehlike olacak
olurlar ise yine Asya'da o eski Macaristan'da yaşayan kar­
deşler gelecek ve Macarlara muâvenet edeceklerdir." sö­
zü hatırına gelerek nevmîdâne bu sözleri söyledi: Kork­
mayınız Asya'dan eski Macarlar geliyorlar!....
"İşte bunun üzerine eski Macaristan'ın mevcut oldu­
ğunu düşündüm ve bundan sonra bu histen bir daha
kurtulamadım."
Bu düşünceler Vambery'yi Şark'a şevketti. Nihayet
1857 senesi ilkbaharında İstanbul'a vâsıl oldu. Başlangıç­
ta burada fena günler geçirdi. Macaristan'dan çıkarak İs­
tanbul'da yerleşen vatandaşlarından muâvenetler gördü.
Bunların arasında Süleyman Paşa nâmıyla Türk tebaasın­
dan olan ve dîn-i Muhammedi kabul eden Kinter Paşa
Vambeıy'i Hüseyin Dâim Paşa'nın hanesine muallim sıfa­
tıyla yerleştirdi. Vambeiy, Reşid Efendi nâmını alarak ge­
rek lisana olan aşinâlığı ve gerek Türk edebiyatına olan
\mkufu hasebiyle az zamanda nâm ve şeref kazandı. Bu
akıllı genç Freng’i herkes yavaş yavaş fakat iyice tanıdı ve
sevdi. Türk vükelâsının hanelerine ve cemiyetlerine ta-
karrübe başladı. Böylece Osmanlı tarihini tanıdı ve Mit­
hat Paşa, Reşid Paşa, Âlî Paşa gibi cemiyet-i beşeriyede
 Sayı 52 TÜRK YURDU
nadir yetişen kimseler ve memurîn-i hükümetten büyük
adamlar ile dâimi temasta bulundu. İstanbul'da kaldığı
dört sene müddet zarfında öğrendiklerine dair Macar ve
Alman gazetelerine makaleler yazıyordu. Aynı zamanda
Asya-yı Vustâ'ya gitmeğe hazırlandığından Çağatay lisanı­
nı tahsile başladı. Dört sene İstanbul'da kaldıktan sonra
1861 senesi yazında Asya'nın ortalarına doğru hareket et­
ti ve kendisine Macar İlim ve Fen Akademisi tarafından
5.000 kuruş muâvenette bulunuldu.
Halbuki bu para onun büyük teşebbüsüne ve ihtiya­
cına nisbeten pek cüz’î bir meblağdı. Reşid Efendi nâmıy­
la bir derviş kıyafetinde Buhara, Semerkand gibi ondan
evvel hiçbir AvrupalInın ayak basmadığı yerlere gitti.
Eğer onu oralarda derviş kıyafetine mukabil bir Avrupalı
seyyah şeklinde göreydiler şüphesiz bütün hayatını ve
cesaretini tediye etmeğe mecbur olacaktı. Vambery'nin
niyeti Buhara ve Semerkand ahali kütübhanelerinde eski
kitaplardan ve el yazılarından Macar lisanının mebde-i as­
lîsini karâbetini, ve ne gibi mevaddan teşekkül etmiş ol­
duğunu anlamaktı.
O vakit Macaristan'da Macarcanın (Fin, Uygur) lisan­
larından neşet ettiği söylenmekte ve inanılmakta idi. Hâl­
buki Vambery'nin fikri ve re’yi Macar lisanının Türk ve
Tatar lisanlarıyla mükârenette olduğu idi. Âlî Paşa'dan al­
dığı resmî tasdiknâme ile İran'a doğru hareket etti. Trab­
zon ve Erzurum'u geçerek Tahran'a doğru ilerledi. Yol­
culuğun bütün güçlüğü evvelâ burada anlaşılmaya başla­
dı. Zira bir taraftan Avrupalı olduğu tanınmaması için dâ-
imî bir korku diğer taraftan ihtimal yolda tesadüf edece­
ği eşkiyalarla çarpışmak tehlikesi Vambery'i daima izaç
ediyordu. Vambery Tahran sefaret-i seniyesinde yeni ar­
kadaşlara tesadüf ederek onlardan büyük muâvenetler
gördü. Fakat birden zuhûr eden bir haber, sahte dervişin
seyahatini tehir etti! Bu sırada İran'ın şark tarafında Dost
Mehmed ile Ahmed Şah'ın muharebesi henüz hitam bul­
mamasından yolların emniyetsizliği ve tehlikesi sebebiy­
le Buhara yolculuğunun devamı için harf-i vâhid bile söy­
lemek caiz değildi. Vambery o kadar müddeti beyhûde
sarf etmemek için İran'da seyahate karar verdi. İran Ha­
riciye Nazırı Mirza Said Han'ın tasdiknâmesiyle İsfahan,
Şiraz (Eski Persepolis)’e giderek Hâfız ile Sadî'nin bu es­
ki acem ediplerinin kabirlerini ziyaret etti. Tahran'a tek­
rar avdetinde artık muharebe bitmişti. Ve Asya-yı Vustâ
yoluna devama başladı. Sadık arkadaşları ve Osmanlı se­
77
farethanesi memurini onu bir daha göreceklerini ümit
etmediklerinden pek ziyade mahzûniyet ve teessürlerle
teşyi ettiler. Vambery yırtık derviş elbisesiyle çıplak ayak­
larıyla yoluna devam ediyordu. Tahran'dan Buhara ve Se-
merkand'a kadar Türkmen kum sahrasını doğrudan doğ­
ruya geçerken eşkıyaların birkaç defa dehşetli tehdidine
dûçâr oldu. Açlık ve kum sahrası içinde tesadüf ettiği ve-
kayii kıymetli muvaffakiyetlerini ayrı ayrı kitaplarda yaz­
mıştır.
Bu kitapları Avrupa lisanlarından birçoğuna tercüme
etmişlerdir. Vambery birçok muvaffakiyetlerden sonra
mahallî evliyâsınm merâkıd-ı meşhûresini ziyaret ederek
1864 senesi kışında Tahran'a ve oradan da vatanı olan
Macaristan'a avdet etti.
Macaristan henüz istibdad günlerini yaşıyordu. Bu sı­
rada ahali İlmî ve fennî şeylerle iştigal etmeyip Avusturya
ile olan sulhlarıyla müştegil idiler.
Bu cihetle Vambery'nin vatanına muvasalâtında
kesb-i liyâkat ettiği derece nâil-i kabul olmayışına taaccüb
edilmezdi. Seyyâh Peşte'de malûmatını takdir edecek bir
muhit bulamayınca Budapeşte'den Londra'ya gitti tetki-
kat-ı ilmiye ve fennîyesini en evvelâ burada arzetti. Vam­
bery'nin ilmini ecnebî memleketlerinin bu sûrede tasdik
etmeleri Macarlara tesir ettiğinden Vambery’i Macaıiar da
tanımağa başladılar ve derhal Peşte Dârülfunûnuna şark
lisan muallimliğine tayin ettiler. Vambery'ye İngiltere'de
dahi parlak memuriyetler teklif etmişlerdi. Fakat yine va­
tanına avdet etti. Vatanını pek severdi. Talebelerine çok
defa der idi ki:
"-İlim bütün dünyanındır. Vatanı yoktur. Fakat âli­
min bir vatanı vardır Kudret-i İlâhîye kendisine uzun bir
ömür vermişti. Bütün hayatını faideli işlerle imrar etti.
Türk, Tatar lisanlarını tetkik ederek Etnografya ve şark
politikası ile iştigal etti. Türk milletine birçok hizmetler­
de bulunarak Avrupa edebiyatında kalemi ve sözleriyle
daima Türklerin hakkını ve menafiini müdafaa eyledi.
Şark lisanlarını ve usûl-i idaresini tanıması hasebiyle İn­
giltere'ye büyük hizmetlerde bulundu. Bu sûrede gayre­
ti ve zekâsı sayesinde büyük bir servet sahibi oldu ve bu
servetle âhir öm m nde bir istiklâl-i maddî temin etti. Bu
kadar servet ve istiklâl ve şöhret kazanmasında Türk mil­
letinin fedakârlığının dahli de inkâr olunamaz.
78 TÜRK YURDU S a y ı 52

İrtihali gününe kadar çalıştı: Oğlu Vambery Rüstem'e TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ

İngilizce olarak, Times gazetesine Hindistan'daki İslâmla-
rın vaziyetine dair bir makale imlâ ettirdi ve yattı, Ertesi
sabah öldüğünü hiç kimse hissetmedi. Hayatla uzun bir
mücadeleden sonra mevti pek rahat ve pek yavaş âdeta
uyur gibi oldu.
En meşhur eserleri bunlardır: J ^ a 'y ı Yustâ'da Seya­
hat (Bir Sahte Derviş'in Seyahati), Çağatay Lisanı H ak­
kında Tetebbuât (Almanca), Uygur Asâr-ı Lisâniyyesi:
Kutadgu Bilig (Almanca), Türk-TatarMedeniyet-iKadî-
mesi (Almanca), Türklük (Almanca, İngilizce ve Macar­
ca), Şeybâninâme (Almanca), Acemistan'da Seyahatle­
rim (Macarca), 19. Asırda İslâm {U2iC2irc2L), Macarların
Menşei ve Aslı (Macarca, Mmmcdi), Macarlığın Zuhûr ve
İntişârı (Macarca), Buhara Tarihi (Almanca, Macarca),
Mücâdelâtım (Kendi Tercüme-i Hâli) (İngilizce, Macar­
ca), Şark'ta Garp Medeniyeti (Macarca), En son eseri
'Macarların Eski Vatanı" dır, bu eser ikmal edileme­
miştir. Müteveffânın ailesi Vambery'nin talebelerinden ve
bu satırları yazan muharrirden bu eseri ikmâl edip tab et­
tirmesini rica etmiştir.
Doktor Jul MesarosU)
"Turan Mecmuası "- "Türk Yurdu"nun 1. yılının 6.
sayısında Budapeşte, Macar ulemâ ve muteberânı tarafın­
dan "Turan Cemiyeti" unvanlı bir cemiyet tesis edilmiş
olduğunu yazmıştık. Bu mühim cemiyetin maksatların­
dan birisi de, TuranlIların mazi ve hâldeki hayatlarından
bâhis bir mecmua neşretmek idi. Bu günlerde "Türk Yur-
du"na gönderilen "Turan Mecmuası" o maksadın muvaf­
fakiyetiyle husûle gelmiş olduğunu anlatıp bizi çok sevin­
dirdi, "Turan Mecmua"sının muâvinîn-i tahrîriyesi, Macar
kardeşlerimizin en ileri gelen danişmendlerinden mü­
rekkeptir, 64. sahifelik bu mühim mecmuanın pek küçük
bir kısmı Türkçedir. Vambery'nin vefatını müteakip çıkan
2. sayısının münderecâtı şunlardır: Vambery Armini (Ala-
yuş), Vambery'nin vefatı, (Zempeleni), Asya'da Müslü­
manların İntibahı, (Vambery), Çin İntibahı, (Degöser)
Memâlik-i Şarkiyenin İktisadi Zabtı, (Penikey) Hindistan
Akvâm-ı Tûrâniyesinin Asâr-ı Evveliyesi, (Toth), Asya ve
Yeni Usûl-i Mimarî, (Lendivay), Makedonya Bulgarları,
(Sağ).
Şair Zempeleni Arpad'ın müteveffa Vambery hakkın-
daki şiirini Macaristan'daki dostlarımızdan birisi tercüme
edip "Türk Yurdu"na göndermiş ve intişarını da temenni
eylemiş olduğundan ber vech-i âtî aynen naklediyoruz.

( ü Doktor Jul Mesaros Macaristan’ın genç, muktedir müsteşriklerinden ve müteveffa Vambery’nin telmizlerindendir. Yukarıda münderiç
makalenin Doktor Mesaros tarafından doğrudan doğruya Türkçe kaleme alınmış ve hiç tashih görmeden tab edilmiş olması Daktor’un
Türkçeyi ne kadar iyi bildiğini pek açık gösterir. Doktor Mesaroş teallüm ve tetebbu devresinde birkaç defa İstanbul’a gelip aylarca kalmış
ve Şimal Türkleri arasında da takriben iki sene dolaşmıştır. Müşarünileyh, Şimal Türkçesiyle Çuvaşcayı, Osmanlı Türkçesi derecesinde
mükemmel bilir. Şimal Türkleri arasında yaşadığı zamanlar (Etnoğrafya) ve (Folluk ve Lor)’a dair birçok maddeler toplamış ve bunları tasnif
ve telif ile, Macarca kıymetdar eserler vücuda getirmiştir. “Magna Ungaria” (“Bü^âik Macaristan”) o eserlerindendir. Geçen sene Peşte’de
teessüs eden “Turan Cemiyeti”nin müessislerinden birisi Doktor Mesaroş idi. Bu âlim müsteşrik aynı zamanda Türkleriri pek samimî bir
dostu ve vatandaşları tarafından söyleyip okunulan iyi bir Macar şairidir. Eski ve yeni Osmanlı şairlerinin eserlerini, manzum tercüme ederek
1910 sene-i milâdiyesinde “Török Költök (Türk Demeti) -”Külte” şimal Türkçesinde de dem et demekdir. 123 unvanlı bir mecmua-i işar-ı
neşretti. Muhterem arkadaşımız Mesaros Efendi Balkan Muharebesi esnasında “Balkan müttefikleri tarafından ahali-i İslâmiye hakkında
irtikab edilen mezâlimden müteessir olmuş. Bu mezâlimi birkaç ay mütemadiyen Macar eM r-ı umûmiyesine tanıtmakla meşgul bulun­
muştur. Macaristan’ın pek çok şehirlerini, hatta köylerini gezmiş, konferanslar vermiş neşr-i vesâik cemiyetinin neşrettiği levhalardan ihzâr
ettirdiği mürtesimât-ı sâniyeyi göstermiş yine cemiyetin raporları mündericâtını Macarlara bildirmeye sa’y ve gayret eylemiş ve Hilâl-i Ahmer
menfaatine bir miktar iane dahi toplamıştır. Bununlada iktifa etmeyerek mezalime müteallik bir eserde kaleme alarak onu evvelen Macar
gazetelerinden birine tefrika ettirmiş. Badehu musavver olarak kitap sûretinde neşrine himmet eylemiştir, “Tırnaklar arasındaki satırlar neşr-
i vesâik cemiyetinin 15 Eylül 1329 tarihiyle ceridelere verdiği bir beyannâmeden aynen iktibas edildi.
İşte Türklere, Türklüğe bu kadar hizmetleri dokunan müsteşrik Jul Mesaros Hazretleri üstad Vambery hakkında bilhassa “Türk Yurdu”
için yukarıda bir makaleyi yazıp lütfetmek inâyetinde de bulundular.
“Türk Yurdu” dostumuz Mesaroş Efendinin Türklüğe iyiliklerini asla unutmayacağı gibi hususî bir sûrette kendi hakkında gösterilen
lütûfkârlığına da daima müteşekkir kalacaktır.
 Sayı 52
Turan'ın doğrulu kanadını sarkıttı.
Vatan yaşlarını sinesine akıttı.
Tanrının İhsam o büyük Vambery
Terk etti! gitti, ye’s içinde, bizleri
Cenazesi kanlı jalelere sarınsın
Akvâmın yaptığı bir türbede barınsın
Kucağında onu saklasın Macaristan
Türbedârı olsun her dem Perî-i Turan
Zempeleni Arpad
"Türk Yurdu" heyeti, "Turan Mecmua"sının neşrine
muvaffakiyetinden dolayı "Turan Cemiyeti" ni takdim-i
tebrikât eder ve bu nâfi mecmuadan TuranlIların daha
TÜRK YURDU 79
çok müstefid olabilmeleri için, Macarca makalelerden ba­
zılarının TuranlIların kısm-i azami tarafından okunup an­
laşılan Türkçe ile de neşr olunmasını o muhterem cemi­
yetten ayrıca rica eyler.
Verem Hastalığma D air Meşher ve K onferans­
lar - Geçen hafta içinde verem hastalığına dair, Gülhane
hastahanesinde bir meşher açıldığını ve bu babda konfe­
ranslar yapılacağını haber aldık ve pek sevindik meşheri
ziyaret edip konferansları dinledikten sonra uzunca yaza­
rız. Şimdiden gündelik gazetelerimizin verem meşher ve
konferanslarının ehemmiyetini halka anlatmalarını ve bu
iş etrafında halk duyacak kadar gürültü etmelerini te­
menni ve rica ederiz.
 Tûkk
Türfeleritt Tâidesim C alışır

YIL: 3 6AYI; 53 (24 Teşrînislni 1329-27 Kasım 1913)

û fiğ. ^ e ^ ü- Pi d e d e r ç e d et r

E d e b iy a t: Liberte: M u ka ffa B ir Fâcia /A bdulhak Hâmid

E d irn e ’d e n B u rsa ’y a / Süyüm Büke

Eski Eserlerim iz: Risâle f i E e z a i l ü ’l - E trâ k / Câhiz (tr. Şerefeddin)

İçtim aiyat: H a y a t E m âreleri / Dr. Edhem Necdet

Seyahat: A d a yla ra D oğru / Halim Sabit

M atbuat: A n a d o lu ’d a D em ir Yolu M ın tıka la rı

T ü rk lü k Şuûnu: İl: Peyam: K â m ilP a ş a ’n ın Vefatı

Sayı 53 TÜRK YURDU 83

TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

LIBERTE Sen ettiğine merhamet diyorsun;

Demek şöyle dursun bilişin öyle
Mukaffâ bir facia
Merhamet nâmıyla zulmediyorsun..
(Başı 2. yılın 13- sayısında) Bu gördüğüm nedir? Düşün de söyle!
-Ba’de't tevakkuf-
Despot
0 ma’şûkum, sen m etbû’umsun ... Ona
Benim de gönlüm var gönlümü alan
Muhabbet, sana ihtiram ederim.
Kız!... Sen Nation’u sevmekte mustar.
Seni sevmem; sevmediğimden bana
Ben seni sevmekde mecburum!
Gadr ediyorsun, yine sevmem derim!
Teşdîd-i gadr edersen, o ikbâlde Liberte
Yani tabiiyet-i nâmımda gider Yalan!...
Esirin olurum ki istikbâlde Hakikatten ayrılma hazer, hatır!
Mazlûmen helâki intâc eder. Efkârını ketm etme ayıp, töhmet!
Nation’a kalbî meyi ü hürmetim İğfale kalkışma şeyndir zillettir!..
Kahr ile lutf ile tekzîb edilmez. Beni sevdiğine hani alâmet?
Zindanda ızdırap u zahmetim Her vaz’ın nefretine delâlettir!..
Cismidir ve vicdanım ta’zîb edilmez! Hoş!....Bu fikrimde sen de berabersin.
Ben cismen bî-huzur kalben bî azap Sen beni sevmezsin? Meyle sezâvâr
Sen cismen rahat kalben pür kedûret Olduğumdan belki de bî habersin;
Vicdanından hissen hep levm ü azap Eakat seversin çünkü sev diyen var!
Cemiyetten hissin hep kin ve nefret! Şâyân-ı rağbet diye beni sana
Benim gördüğüm ceza sezâ değil Gösteriyorlar senin gördüğün yok!
Seninki hem sezadır ve hem de şedîd! Ya böyle göstermekte senden bana
Ben zulüm görüyorum, ceza değil. Ne faide m e’mûl...Ah! bunda söz çok!
Seninki adalet mi? Hâşâ tehdîd! Maksat senin mi izzet ü devletin?
Ben millet düşünüyorum, sen devlet; Hâşâ? Maksat milletin ihtilâli;
Bana iftihar düşer, sana hayâ Bunu müteakip senin uzletin;
Benimki sebattır, seninki gaflet; Daha sonra devletin izmihlâlü...
Benimki inatsa seninki riyâ! Evet maksatları sizin fenanız!
Beni mazur görürler seni makhûr; Bunlar kim? Gûyâ size hizmet eden
Benimki zahmetsiz seninki ceza Zevat!... Bir gürûh hain!... Kurenânız!..
Beni vükelâ sevmez seni cumhûr; Sizin nâmınızla hükümet eden
Bana zem lâyık sana nefrin sezâ!... Gaddârlar!... Emin bildiğiniz gürûh!...
84 TÜRK YURDU
Sizi mazlum edip zalim arz eden
Takım!... Bir alay meşum!... Menhus!... Mekrûh!.
Hatta bu gün bir kaçı vükelâdan
Ettikleri âdeta iğfal tahdîş
Tuzaktasınız da bî habersiniz
Hükmeden onlar hep bed-dil, bed-endîş
Siz mahkûmsunuz! Meshûr, müdebbirsiniz!..,
Ah! hepsi hâin-i nân ü nemektir!
Bir hükümdârın en müthiş hubûtu
Tebasının gözünden düşmektir;
Bu cihet o hainlerin mazbutu!...
-Bî ihtiyar-
Ah düşmek üzresin!... Benden haber al!...
Neden sonra aklın başına gelir!..
Pek yüksekten düşüyorsun, ey kral,
Oradan düşen kırılır! Ezilir!
Seni techilî fikr-i hakikat-fiken
Diyemem ki cahil, ya pür noksanmışsın.
Zulmette açık gözlü bir âdemken.
Kendini aydınlıkta kör sanmışsın
Bir fırka yağmager, fikren müşterek.
Yanında durup önünde gidiyor!
Benim gelinlik köşemdir diyerek.
Sana bir mezar istihzar ediyor!
Bitmedi.
Abdülhak H âm id
EDİRNE'DEN BURSA'YA
2
Üç dört ay İstanbul'da o otelden bu otele taşınarak,
kaldık. Etrafımızda muhiblerin fevkalâde bir süratle azal­
dığını görünce, harbin nihayetine kadar ucuz bir yerde
bir ev tutmayı düşündüm. Yol arkadaşlarıyla birbirimizi
kaybetmiştik. Onlar o günlerde Bursa'ya amcalarının ev­
lerine gidiyorlardı. Birlikte gitmemi bana teklif ettiler.
Orada yerli olan amcalarının vasıtasıyla kolaylıkla bir ev
tutabileceğimi farzederek hemen kabul ettim.
Bindiğimiz vapur son derece kalabalıktı. Muhacir ai­
leleri, çocukları kucaklarında bütün güverteyi kaplamış­
lardı. O mini mini yavrucukların ihtimal bakılamamaktan
ihtimal sayısız dolduruldukları binaların havasızlığından,
yüzleri gözleri hep çıban içinde idi.
Kuvvetli bir rüzgâr esiyor, deniz şiddetli bir fırtına
alâimi gösteriyordu. Küçük bir fumvara sıkışarak henüz
yerleşmiştik ki iki polis gelerek bizi oradan kaldırmak ve
S a y ı 53
elimizdeki birinci mevki biletlerine rağmen güverteye at­
mak istediler.
-Bu yer erkeklerin.
-Mademki biz kadınlar buradayız, erkekler güverteye
çıksınlar, veyahut kamaraya insinler.
-Hayır çıkacaksınız.
Erkekleri muhaberede olan ve hicret eden kadınlara
işte bu kadar riayet olunuyordu: Biz de inat ettik ve iyi
bir mücadeleden sonra orada kalabildik:
Polisler hiddetle gittiler.
Biraz sonra şiddetli bir fırtına herkesi birbirine karış­
tırarak yalnız baş dayayacak bir yer arattı. Küçük çocuk­
lar, deniz tutmasından sapsarı olmuş, soğuk rüzgârın te­
siriyle titreşiyorlardı. Ağlayan ağlayana anneler kendi
dertlerinden, evlâtlarının hâline bakamıyorlardı ki, işte
orada genç bir kadın on günlük yavrusunu yere bırakmış,
onun açlık feryatlarını işitemiyor bile, muttasıl başını ko­
yacak bir yer arıyor ve o soğuk rüzgâr bu sefillerin üstü­
ne kimbilir o esnada hangi hastalığın tohumlarını serpe­
rek geçiyordu. Nihayet Mudanya'yı bir sahil-i selâmet di­
ye karşıladık.
İskele'ye çıktım. Elan devam eden bir baş dönmesi
yürüdüğüm yolu bana göstertmiyordu. Soğuk terler alili­
mi ıslatıyor, oğlumu tutan elim muttasıl titriyordu. Biraz
hava almak üzere peçemi kaldırdım. İki adım atmamış­
tım ki arkamdan hiddetli bir ses işittim:
-Hanım yüzünü kapa! diye bağırdı. İki hiddetli göz
beni tehdit ediyordu. Haykıran, iskeleye memur bir polis
idi. Bu ihtara pek ziyade müteaccib:
-Sizin üstünüze ne vazife? İster yüzümü kapar ister
açarım, dedim
Bu sefer daha gadûb bir ses geldi:
-Hanım yüzünü kapa.
Bu da orada duran bir hoca efendi idi!
Benim yüzüm kimseye söz söyletmeyecek derecede
açık olduğu için omuzlarımı silkerek yoluma devam edi­
yordum. Yanımdan bir hanım, bir Bursa'lı bana doğru
döndü ve:
-Hanım hanım edebinizi takının.. Burası İstanbul de­
ğil, Anadolu., dedi. Gözyaşlarımı saklamak için peçemi
indirdim.
 Sayı 53 TÜRK YURDU
Anadolu, benim mukaddes vatanım, zarar yok, var­
sın kara peçem, matemli toprağını bana siyah göstersin,
fakat sen insaf et de, senin şânını büyütmek üzere, senin
sinenden çıkarak, Avrupa'nın ortalarına kadar gidip kan­
larını döken o kahraman evlâtlarının bu günkü mazlum
ve mazur ahfâdını tanı ve sevgili toprağında çok görme!..
Tren dağların etrafında dolaşa dolaşa, bizi Bursa'ya
getirdi. Yol arkadaşlarım o geceyi kendilerinde geçir­
mem için rica ediyorlardı. "Yarın bir ev bulursunuz, bu
gün geç oldu"diyorlardı. Ben cevap vermeden mütered-
did dururken amcaları geldi. İhtiyar bir adamdı hom ur­
danır gibi "siz mi geldiniz?" dedi.
- Evet amcacığım, bak Edirne'den beri hanımla birlik­
teyiz. Tabiî kendilerine siz bir ev bulursunuz. Beyi muha­
rebede.
- Ya! öylemi? Haydi siz eşyalarınızı ayırın da yürüyün.
İşte araba...
diyerek adamcağız ayrıldı.
Hanımlar arkasından anlatmağa çalışıyorlar, "Hanı­
mın bize çok yardımı dokundu" diyorlardı fakat o işitme-
mezlikten gelerek, muttasıl eşyaları hamala veriyordu.
biçare ahbablarım, onun bu sûret-i kabulünden
mahcub, beni elan davet ediyorlar:
- Vallahi sizi bırakmayız, diyorlar, bu sözleri işiten
amca bey hemen eşyaları tefrik ediyor ve yan gözle de
kabul edip etmediğime bakıyor. Ben reddedince hemen
uzaktan seslendi:
Bizim cemaat bu tarafa, çabuk geliniz bizim cema­
at.
Şimdi gülmemek için kendimi güç zabtediyordum,
onun misafirden korkusu o kadar mudhik idi ki..
Bursa'da geçirdiğim ilk günleri bana benzeyen musi-
betzedeleri ziyaret etmeğe hasrettim. Evimden uzakta,
yeşil kırları süsleyen yirmi otuz çadır görüyordum. Muha­
cirlerin birkısmı bunlarda, birkısmı da medrese ve cami­
lerde oturuyorlardı.
Çadırlar uzak olduğu için medreselere gitmeğe karar
verdim. Kadın erkek bütün yerliler durup bizi seyredi­
yordu. Issız, dar çıkmaz sokakların birinin nihayetinde
aradığımız medreseyi bulduk. Kapıyı itince karşımıza sa­
ğında solunda eski bir mezarlığın yıkık beyaz taşları olan.
85
bir yol çıktı Mini mini çocuklar, mezar taşlarını kendileri­
ne siper ittihaz ederek saklanbaç oynuyorlardı. Bizi gö­
rünce hepsi mütecessis durdular. Biraz ötede duvarın ya­
nında, sarı elâ gözlü, esmer tenli, güzel bir kadın, sokağa
çıkmak üzere siyah feracesine bürünmüş, uzun yakasını
başına dolamış, orada duruyor.
Yolun nihayetinde ufak bir oda, açık duran kapısının
yanında beyaz saçları yüzünü yarı örtmüş bir ihtiyar ka­
dın, canlı mavi boncuk gibi gözleriyle bize bakıyor. Biz
yaklaşınca hemen iki kat olmuş vücudunu düzeltmeğe
gayret ederek karşı geldi:
- Safa geldiniz, girin oturun be kızanlar!
Tek bir pencerenin aydınlatamadığı loş bir odaya gir­
dik. İsden siyahlanmış sarı badanalı duvarları, basık tava­
nı ve yerdeki yırtık hasırıyla bu oda o kadar kasvetli idi ki,
eşya olmak üzere de karşıya bir kaç ince şilte yığılmış ve
duvara eski bir çömlekle kalaysız kara bir tencere asılmış.
İşte bu kadar.
Pencerenin yanında bir ip salıncakta bir kaç aylık bir
bebek avaz avaz haykırıyor. Yanında iki çocuk, bebeği
susturabilmek için bütün kuvvetleriyle bağırıyorlar ve el
çırpıyorlar.
Odanın karşı tarafında sarı benizli, mavi gözlü, zayıf
bir kadın bir kâğıt parçasına koyduğu bir avuç bulguru
ayıklıyor. Kapının yanında arkasını duvara dayamış, saçla­
rı kınalı, gözleri sürmeli, orta yaşlı, diğer bir kadın elleriy­
le başını tutmuş iki tarafına sallanıyor. Yüzünün buruşuk­
luklarının arasında hep göz yaşları duruyor. Anlaşılıyordu
ki o ağlayan bir validedir.
Beni görünce ayağa kalktılar:
Buyurun, oturun!
Ağlayan zavallıya sordum:
- Hanım fena bir haber mi aldın?
- Ah kızan haber yok ki, yalnız bu günlerde Bilecik'te­
ki Hacer Hanıma erkeğinden mektup gelmiş, benim oğ­
lumla beraber cenge gitmişlerdi. Onu yolda kaybettikle­
rini yazıyormuş. Ah bir tek evlât!
Medîd bir şehîk kadının boğazını tıkayarak sözünü
kesti. Zaten daha fazla ne söyleyebilir di?
Bulgur ayıklayan da yanıma yaklaştı ve anlatmağa
başladı:'
86 TÜRK YURDU
-Biz bu odada dört eviz, hiçbirimiz de aynı köyden
değiliz. Burada rasladık. Biz Bubaski (Babaeski)liyiz. Biz­
den bizimki gitti, kardaşım gitti, dayım gitti. Bir amcam
ihtiyar olduğundan kaldı.
- Bari sizinkilerden haber var mı?
-Âh hanım nereden olsun? Bizim burada olduğumu­
zu bilmezler ki. Onlar cenge gittikten sonra biz gâvurun
önünden kaçtık. Yalnız zavallı amcam iki kızı bir ufak oğ­
luyla bize yetişemedi.
-Vah zavallılar!!...
-Kaç çocuğun var?
-Dört tane. İşte hanım olup biteceği bu kadar. Artık
bizim erkeklerimizin döneceği yok ki!
Biçare bedbaht kadın ümidini kesmekte teselli bul­
muş!
Öteden beyaz saçlı ihtiyar da söze karıştı:
- Hanım sen ne temiz yüreklisin ki bize bu kadar acı­
yorsun. Burada bize darlık verirler diye hiç acıyan, hâli­
mizi soran olmuyor. Yalnız kızlarımızı beslemeliğe alabil­
mek için göz dikiyorlar. Yoksa sende mi muhacirsin?
-Âh nine, ben de muhacirim. Fakat bu çocuklar ki­
min?
- Sorma kızan. Küçük bağıran, oğlumun. Nah gelinim
de dışarıda ateş yakıyor. Bu çocuk yolda doğdu. Biz Üs­
küdar'da camide idik. Birkaç hafta kaldıktan sonra cami­
leri boşaltmak için emir çıkar. Herkesler çıktı. Bizi de çı­
karmak istediler: Ama bizim gelin dört gündür hasta idi.
Çıkıp onu bu hâlde nereye götüreceğiz? dedik, hastamız
var dedik, hastanız varsa devletin de hastahanesi var, de­
diler ve zorla bizim gelini hastahaneye götürdüler. Orada
doktorlarla bu çocuk dünyaya geldi. Meğerse biz gelini
az kalmış öldürecekmişiz. Doktor kimin aklına gelir? Bu
iki küçük de dışarıda oynayan üç tane ile rahmetli kızı­
mın. Kızım bizimle oturmuyordu. Onu başka köye gelin
vermiştik. Burada kaynanasıgille bir camide idi. Yeni gel­
diğimiz zaman kolera mıdır nedir işte o hastalıktan gitti,
zavallı kızanım. Âh hanım, benim derdimi sorma, içimi
açtıkça yanıyorum. Şimdi oğlum da, bu çocukların baba­
sı güveyim de muharebede, hiçbirinden haber yok. Bun­
ları anasız babasız ben büyütüyorum. Arada bir devlet bi­
ze para veriyor. Bari onu muntazam verse, katık parası
olacak, fakat onu da yiyenler yiyor. İlkbahar geleli kırlar­
S a y ı 53
dan ot topluyorlar. Fakat âh o kara kış! Her gece üşüyo­
ruz diye ağlaşıyorlardı. Para yok ki bir yorgan alayım, kö­
mür yok ki bir ateş yakayım. Birbirimize sokulur titreşir­
dik.
Biçare ihtiyar bu elîm hatıralar üstüne sustu ve cam
gibi gözlerini uzaklara dikerek, kim bilir anlattığı o sefil
günlerimi, arkada düşmana bıraktığı yeşil tarlasını, bol
erzaklı evini ve güveyini, yoksa oğullarının belki mecruh,
belki şehit yattıkları kanlı yerleri mi, seyrediyordu...
Oğlumla eve dönüyoruz. Çamurdan, tahtadan evler.
Taşları bozuk kaldırımlar kirli fakir dükkânlar görüyoruz.
Halk işsiz güçsüz, kahvelerde gelen geçeni seyrediyor.
Kadınlar lâkayd geziniyorlar...
Epey yürümüştük ki, sokakların yavaş yavaş temizlen­
diğine, taşların düzeldiğine, evlerin biraz daha munta­
zam, biraz daha zengince yapıldığına dikkat ediyordum.
Kahvehaneler seyrekleşerek, artık hiç gözükmüyordu.
Baktım bütün pencereler açık, kafessiz. O zaman bu mu­
ammanın kelimesini buldum: Ermeni mahallesinde idik...
Niçin her şey Türk’ün küçüldüğünü böyle gösteri­
yor?..
Yürürken birden mebhût durdum:
Karşımda yeşil türbe, güneş'in ateşin ziyaları altında,
mavi müşâşâ, bütün nazik letâfeti, zarif vedayii ile parlı­
yordu. Muhitinin sefâleti arasında o, ne kadar yüksek, ne
kadar lâhûti bir güzelliğe mâlikti.
Pür ümid helecanlarla içeri girdim, acaba letâfeti yal­
nız zahiri miydi?... Yarabbim şükür, ümidim beni aldat­
mamış, daha kapıdan çinilerin lâtif renkleri, hatların bedî
şekilleri, bana mütehayyir bir iftihar, mukaddes bir gurur
verdi. Türk dehası bu zengin yeşil rengi, zümrütlerin kal­
binden mi, yoksa yaldızlı semaların derinliğinden mi al­
mış?
Şimdi bu türbenin ilâhı sükûnetinde bütün Türklü­
ğün sefaletini, küçüklüğünü unuttum. Gaddar muhare­
belerden, mütedennî insanlardan ne kadar uzağım. Bu­
rada herşey bana ridâ-yı ümide bürünerek yeşil gözükü­
yor. Kalbimde yalnız bir hicran var: Bütün Türklerin bu
Türk bediâsını görememeleri...
Cami, türbe ile rekabet ediyor. Hayır, bu rengin mih­
rabı bu çinilerin bediî renklerini ve yaldızlarını, dışarıda­
ki mermer duvarın mütehaccir çiçeklerini ve oymalarını
 Sayı 53 TÜRK YURDU
ve bilhassa kapının üstündeki zarif takımları, bütün bu
nefis eseri vücuda getiren âlî zevkli millet asla ölemez..
Türk sanatının ilk ruhu büyük Çelebi Sultan'ın huzu­
runda rükû ederken, milletimin bir gün olup elbette es­
ki uluvviyetini, eski büyüklüğünü tahattur edeceğine o
kadar mutmain idim ki, emelim yükseliyor ve memleke­
tini bütün bu sefâletlerinden silkinmiş, yüksek, serâzâd,
aradaki siyah seneleri şaşaasıyla silerek, eski büyüklüğü­
nün mâbâdını yaşıyor görüyordum. Yeşil Cami, Edir­
ne'den hareket edeliden beri ufk-ı hayatımda ilk parlayan
'er
yeşil, lâhûti bir şûle-i ümit olmuştur.
Bursa, Mayıs 1329
Müstensihi
Süyüm Bike
eski eserlerim iz
RİSÂLETÜ FÎ FEZÂİLİ'L-ETRÂK
Vatanı sevmek ve yabancı ellerden kıskanmak ve ha­
rice çıktığı vakit iftiraktan bi't-teessür daima vatanı özle­
yip yad etmek Kur’an'da mezkûr ve bütün nâs yedindeki
suhûfta mahtût ve mastûrdur. Türk, serazâde bir hilkate
mâlik olduğundan vatanındaki hayat-ı kadîmine kavuş­
mağı ister ve daima vatanını diler. Ve kendi vatanına her­
kesin kendi vatanına düşkünlüğünden ziyade düşkün­
dür. Çünkü Türk medeniyetinin icabâtından olan bir yer­
de oturmaktan ve uzun zaman meks ve istirahat ve
adem-i tenakkul ve tasarruftan memnun değildir.
Türklerin bünyeleri hareket üzerine müesses olup
durgunluk ve sükûnetle başları hoş değildir. Tevakkud
ve hararet ve zekâ ve fıtnat sahipleri olduğundan daima
iş ve güç ile meşgul olmak isterler. Kuva-yı ruhiyeleri ku-
va-yı bedeniyelerine fâiktir. Her şeyleri olup bitmiş bul­
mayı âcizlik, ve uzun zaman bir yerde oturmayı tenbellik
ve rahatı ayak bağı ve kanaati kasr-ı himmet ve muhare­
beyi terki zul ve meskenet addederler.
Araplar da böyledir. Nitekim Abdullah bin Vehb
er-Rasi'den "yavaşlığı sevmek meşakkat tevlid eder" sözü
menkuldür. Hele şu misal beyne'l-Arap pek meşhurdur.
"Yazın damağı kaynıyanın kışın tenceresi kaynar." (Ek­
sem bin Sayfi) dahi "Ben bütün dünya işlerimi olup bit­
87
miş bulmayı istemem, çünkü tembel ve beceriksiz ol­
maktan korkarım" demiştir.
İşte Türk bundan dolayı daima vatanına dönmek ve
kavuşmak ister. Bunların daima vatanlarına rücu ve avdet
arzularına ve oturmaktan şiddet-i nefretlerine bir sebep
dahi kumandanlarının kendilerinin ehemmiyetlerini
hakkıyla takdir edememeleri ve kendilerinden hakkıyla
istifade etmemeleridir.
Kumandanların bilâ istisna taht-ı itirafta olduğu vech
üzre Türkler askerin cümlesine fâik ve binaenaleyh bü­
tün askerler için örnek ittihaz edilmiş oldukları hâlde
kendilerine lâyık ve şân askerlerine muvâfık bir takdire
mazhar olmayarak kıyı ve bucakta kalmağa bittabi kanaat
etmediklerini ve ehemmiyetlerinin takdir olunmasını is­
tediklerini bihakkın daima söylerler.
Bunlar değerlerini takdir etmeyen kimselerin nez-
dinde kalmağı haklarını men edenlerin yanında kalmak­
tan fena görürler. Hissiyâtına mağlûp olmayarak asla bir
kavmi diğer bir kavme ve bir belde ahalisini diğer bir bel­
de ahalisine tercih ve takdim etmeyen ve bihakkın meka-
dir-i nâssı takdir eden ve akıl ve hazm ve rey ve tedbiri
daima kendine rehber-i harekât ittihaz eyleyen bir padi-
şah-ı hâkimi bulurlarsa göreneklerine yenilmeyip nâil ol­
muş kimselere mahsus bir istirahat ile doğru olan hükme
razı ve kâil ve hakk ve hakikat tarafına mâil olurlar. Türk
için hakk ve hakikat âdeta bir maşuka-i vicdandır. Onu
bulduğu yerde ülfet ve âdâtını, görenek ve töresini bırak­
makta asla güçlük çekmez ve vatanına olan iştiyakını
tadile de muvaffak olur.
Bundan sonra malûm ola ki akvâm-ı insâniyeden her
birinin sanat veya tesis-i hükümet ve saltanat veya harp
ve nusrette şâir akvâma tefevvuku veya hüküm ve âdâb
veya hüsn-i beyan ve tevsi-i lisanda bir imtiyaz-ı mahsus
vardır. Mamafih sözümüz bu akvâm-ı muhtelifedeki kaf-
fe-i efrâdın hassa-i kavmiyesine mâlik veya o kavim has-
sa-i kavmiyesinin derece-i nihayesine baliğ demek değil­
dir. Belki Cenab-ı Hakk o kavme hassa-i kavmiyelerinde
diğer akvâma fâik olacak istidadı ihsan buyurmuş demek­
tir. Yoksa herhangi kavimden olursa olsun bir adam he­
ves etmez ve çalışmazsa hassa-i kavmiyesine mâlik ola­
maz. Nerede kaldı ki onda kesb-i maharet ve hezâkat ey­
lesin.
 TÜRK YURDU
İşte Çinliler sanayide, Yunanîler hükm ve adabda,
Araplar hüsn-i beyan ve tevsi-i lisanda, Acemler tesis-i
mülk ve siyasette, Türkler de harp ve darbda sair akvâma
faiktirler.
Görüyoruz ki felsefe-i nazariye ve ılel ve esbâb-ı
tabiîye ile iştigal eden Yunanîler sınaat, ticaret, ziraat, fe-
lahat, dülgerlik, gars-ı eşcâr gibi el işleriyle uğraşmıyorlar
ve bu hususat için asla çabalamıyorlar idi. Hükümdarlar
bunların kâffe-i ihtiyacâtını temin ediyor ve onlar da akıl­
ları yerinde, zihinleri hâlî olarak nazar ve mütalaaya ko­
yulup birçok âlât ve edevât istihraç ve ruha istirahat bahş
olan müteaddid sazlar keşf ve ihraç ediyor ve türlü türlü
terazi ve kantarlar ve usturlaplar, muhtelif saatler, türlü
türlü neyler ve dünbelekler yapıyor, ve tıp, hendese, he­
sap ve musikinin esasâtını vücuda getiriyorlar ve mancı­
nık ve saire gibi nice nice harp âlâtları ihtira ediyorlardı.
Fakat bunlar yalnız hâkim olduklarından ihtira ettikleri
aletleri tarif ederler ve kendileri hiçbir işe el sürmezler
idi. Yani talim ederler ve fakat iş yapmazlar idi.
Çinliler ise bilâkis Yunanîler gibi ileli bilip amele mü-
bâşeret etmez değil, amele mübâşeret edip ileli bilmez­
ler. Yunanîler hukemâ, bunlar ameledir. Dökümcülük,
kuyumculuk, kalıpçılık, eritmecilik, boyacılık, dokumacı­
lık, ressamlık, dülgerlik, oymacılık, yazıcılık ve saire gibi
el işlerinde mahirdirler. Araplar dahi ticaret, sınaat, taba­
bet, hesap, ve cizye korkusuyla ziraat, adîlik addiyle felâ-
hat ile iştigâl etmezler idi. Kesb ve kâr ve ellerindeki em-
vâl-i ticariyede ihtikar nedir bilmezler ve başkalarından
da bir şey talep etmezler idi. Kileden ve terazinin dilin­
den dilenmez ve para pul ne olduğunu bilmezler. Mama­
fih ne kendilerini marifetten men edecek kadar fakir ve
ne de tembellik verecek derecede servet ve yesâr değil
idiler. Kendileri nazarında kendilerine küçüklük verecek
ve necdetlerine mâni olacak hiçbir şeye ve hele asla zül-
le tahammül etmezler. Kırlarda sâkin ve saf ve temiz ha­
va teneffüsüne alışkın olduklarından taaffün ve buhar ve
fesad-ı hava çiy ve rutubet nedir bilmezler, hiddet-i zihin
ve şiddet-i zekâ ile mevsûfturlar. Ne vakit ki kuvvet-i vecd
ve himmetlerini şiir ve belâgat ve tevsi-i lügat, eser ve be­
şerin kıyafetine, hıfz-ı nesebe, yıldızlar ile yol doğrula­
mak, âsâr ile istidlal, yıldız ve şehabların sükûtundan
âsâr-ı ceviyeyi istihraç, silâh endazlık, binicilik, harp ve
darp ve her duyulanı bellemek ve her görülenden ibret
almak ve mefâhir ve menâkib ve mesâlib ve muâyebe
S a y ı 53
atf-ı ehemmiyete sarf ve tevcih eylediler. Hususât-ı mez-
kûrenin cümlesinde derece-i nihayeye nâil ve gaye-i ak-
saya vâsıl oldular. Ve bu hususâtın bazısı sebebiyle
ulüvv-i himmet ve azamet-i nefs ile mevsuf ve beynelü-
mem fahr ve mübahata mâlik bir ümmet olmakla maruf
oldular.
Türkler dahi Araplar gibi kır ve çadır halkı olup me-
vaşi ile geçinirler. Huzeyl Arapların Kültleri olduğu gibi
Türkler de Acemlerin yörükleridir, Bunları sınaat, ticaret,
tıp ve hendese ve felâhat, bahçevanlık, dülgerlik, nehir­
leri açmak, gallatı cibayet gibi şeyler meşgul etmemiştir.
Garet ve sayd ve şikâr ve binicilik ve kendileri gibi yiğit­
ler ile vuruşmak ve ganimet aramak ve beldeleri alt üst
etmekten başka birşey bilmezler. Bütün mevcudiyetleri
buna basruf olup kendileri herkesten ziyade bu işler ile
maruftur ve ticaret ve sınaat ve saire ile gayr-ı meluftur-
1ar. Medâr-ı fahr ve mübahatları ve bütün telezzüzat ve
mahzuziyetleri budur. Daima aralarındaki sermaye-i ma-
kal harp ve kıtaldir. Yunanîler hüküm ve adabda, Çinliler
sanayide, Araplar hüsn-i beyan ve tevsi-i lisan ve sair ta­
dat ettiğimiz hasâilde. Acemler tesis-i hükümet ve siya­
sette her ne ise, Türkler de harpte odur. Bu hususâtta
Türkler o kadar ileri gitmişler ve işi o kadar nihayete er­
dirmişlerdir ki bir kılıç boyuna takılıncaya kadar hiçbiri
diğerinin sanatından birşey anlamayan demiri izabe ve
tehzib ve tesfiye yapıp uzatmak, düzleyip tesviye, zağla­
mak, sulamak, yüzünü bilemek, kabzasının perazvânesi-
ni yapmak, kamasını kakmak, kınının tahtasını oymak, kı­
nını kaplamak için deriyi debağât, hamâilini yapmak ve-
sâire gibi nice sanayi erbabı eline ve bir eğer ve ok ve se-
himdan ve kargı ve saire gibi âlât ve edevât-ı harbiye ni­
ce sanatlara muhtaç iken bir Türk bunların cümlesini
min evvelihi ilâ ahirihi hiçbir kimseye müracaat etmeksi­
zin kendisi yapar.
Her Yunanlı hakîm ve her Çinli sahib-i sanat ve her
Arap şair olmadığı gibi her Türk de bunlara muktedir de­
ğildir. Lâkin bu hususâtta Türkler arasında mahir adam­
lar çok ve hemen hemen bunları bilmeyen yok gibidir.
Bütün milletlerin fevkinde Türklerin temami-i nec-
det ve kemal-i fürûsiyetlerini icad eden esbâb söylenmiş
ise de şunu da ilâve eylemek lâzımdır ki fürûsiyyet ve
umûr-ı harbiyede maharet-i kerem, ulüvv-ı himmet,
edeb-i sedîd ve rey-i asîl, fitnat-ı sakîbe, basîret-i nâfize
sahibi olmak gibi hasâil-i hamide ve hilâl-i kerimeyi icap
 Sayı 53 TÜRK YURDU
eder. Muharipler, hilm ve ilm, hazm ve azm, sabır, ket-
man, az aldanmak, kesret-i tecrübe, at ve silâhtan anla­
mak, insan sarrafı olmak, zaman ve mekanı tanımak, biyel
ve mekâyide aldanmamak vesaire gibi evsâfı haiz olurlar.
Mülkün temekkün ve istikrarı için esbâb-ı kaviye ve
devâi-i şedide bulunmak lâzımdır ki bunların da en me­
tin ve en emini düşmanların mülk üzerinden tamamı ref
ve eydi-i buğatı def edenidir.
Her sınıfın bildiğimiz kadar menâkıbını zikr ve tadâd
eyledik, eğer muvafık düşmüş ise eser-ı tevfikat-ı İlâhîdir.
Ve eğer muvafık değilse noksan ilmimiz ve kıllet-ı hıfz ve
semaimızdandır. Bizim hüsn-i niyet ve şiddet-i muhabbe­
timiz olduğundan acz ve zaafımızdan dolayı bir taksirimiz
olduysa bile mesuliyet-i vicdaniye karşısında değiliz. Bil­
memekten mütevellid acz ve taksir ile kasten ika edilen
taksir arasında fark vardır.
Bu kitabımız gayeti velev arkadaş ve kardeşlerinin iz-
har-ı muayeb ve noksanlarıyla olsun her sınıfın kendileri­
ni medh ve yükseltmeleri için münakaza ve sual ve cevap
tarîkiyle yapılmış olaydı, büyük ve çok yapraklı olur idi;
lâkin toplayan az, dağıtan çoktan hayırlıdır ve biz bu yol­
da hareketten Cenab-ı Hakk'a sığınır ve her hâlükârda
kendisinden rüşd ve reşad ve avn ve sedada mazhar ol­
mamızı temenni ederiz. Çünkü o yakın ve işitici ve dile­
diğini işleyicidir.
Cahiz-Şerafeddin
İÇTİM AİYAT
HAYAT emareleri
Efkâr-ı münevvere mehâfilinde üç türlü, üç derece
intibah göze çarpıyor: Millî intibah, dinî intibah, İlmî inti­
bah..
Millî intibah millî vicdan yaratıyor. Millî vicdan artık
teşekkül halinde sayılabilir. Vâkıa neticeye henüz uzun
mesafe vardır!
Millî vicdan teşekkülü şu noktadan da ehemmiyetli­
dir ki diğer iki derece intibahın daha ziyade şuurlu ve da­
ha "usûllü" bir tarzda faaliyetine müsait bir şart teşkil
eder.
( ü Nüvenin böyle hasrı esbâbını anlayamadık.-T.Y
89
Dinî intibah daha umûmî, müslüman beynelmileliy-
yetine şamildir. Bu beyne'l-mileliyyet mazi cihetinden
müteferriktir, teşekkülü coğrafî bir tesadüf eseridir. İslâ­
miyet muhtelif ve alâkasız milletleri temsil etmiş, büyük
ve mütecânis bir beynelmileliyyete istihâle ettirmiştir.
On dokuzuncu, yirminci asırda milliyet harekâtı bu bey-
ne’l mileliyetin inhilhâlini mûcib olacak değildir. O asır­
dan beri beri tekâsüf etmiş itikatlar, yeni asım ihtiyaçları
buna mânidir. Dinî intibah bu beynelmileliyetin takviye­
sine hâdimdir. İslâmın istiklâl, rekabet, tefevvuk ihtiyaç­
ları bu sayede temin edilebilir. Türkler Müslüman bey-
nelmileliyetinin en kavî, en büyük bir unsuru olduğu için
dinî intibahtan en ziyade müstefid olurlar. Türkler Müs­
lüman beynelmilliyetinin ayakta kalmış yegâne uzvu, mu­
vâzene-! âlemde mevki sahibi yegâne istinatgâhı oduğu
için Türklerin dinî intibahı Müslüman beynelmileliyetine
daha esaslı, daha nâfi faydalar tevlid edecektir.
İlmî intibah maarif âleminin intibahıdır. İimhi inti­
bahta en ziyâde faaliyet gösterecekler İslâm ve Osmanlı
beynelmileliyeti ve bunun da nüvesi Osmanlı Türkleri-
dir.(b
Bu intibahlar birbirine zıt veya alâkasız olmayıp bir
birinin mütemmimidir; hepsi bir birlik, tabiî bir vahdet
teşkil eder.
Türkler İslâmiyetle müşerref olurken millî an’ânele-
rine merbutiyette taasub göstermemişler; bundan dolayı
İslâmiyet temessül edecek yerde temsil etmiş. Türkler,
meselâ Acemler gibi, İslâmiyette milliyet aramamışlar!
Türklerin hayatında bu mühim bir şey olsa gerek. Türk­
ler de Osmanlılık ve Tanzimat devri maneviyet-i milliye-
nin daha zayıf, revâbıt-ı milliyenin daha gevşek olduğu
bir zamana tesadüf eder. Ondan dolayı o devrede milli­
yetin ruhunu incitecek esaslar takbik edilmiş! Netice ola­
rak münevver kısmında kozmopolitlik revaç bulmuştur.
İşte bundan dolayıdır ki millî intibah faaliyetinin sa­
hasını üzerinde Müslümanlık hissiyâtı tarafından bazı
müşkilâta uğruyor. Yine bundan dolayıdır ki Türk âlemi­
nin intibahına en bîgâne-bazen de husumetâr!-münev­
verler, kozmopolit Türk-Osmanlılar oluyor!...
Söylemeğe hacet yok ki millî, dinî intibahlar arasın­
daki bu ihtilâflar fer'lara aittir.
90 TÜRK YURDU S a y ı 53

Millî intibahın ehemmiyeti hakkında çok şeyler yazıl­ müşkilâta, beş on asırlık hurafâta çarpıyor. Ve bu intiba­
dı: Millî intibah ruhlarda en ateşli, en faal bir gaye-i müş­ hı idare edenler ehil olanlar, ulemâ-yı din de değildir, (b
tereke, bir mıefkûre yaratıyor. Bu mefkûre cemiyet kadar
Dinî intibahın teşvikçi ve müjdecisi en ziyade siyasî
büyük, harikalı bir kuvvettir; bir elektirik, bir buhar kuv­
inkılâp oldu. Madde ile kuvvet, vücut ile hayat, dimağ ile
veti gibi mihaniki, muharrik bir kuvvettir; büyük mefkû­
ruh nasıl ki birbirinden ayrılamazsa bir cemiyetin cisma-
re sahibi ruhların faaliyeti büyük, yaratıcı olur. Tarih gös­
niyeti siyasiyâtı- ile ruhâniyeti-itikadiyatı-da gayr-ı kabil-i
teriyor ki her İçtimaî teceddüt yeni bir medeniyet doğur­
infikaktır. Birinin muvazenesizliği diğerinin muvazenesi­
muştur: İslâmiyetin intişarı az zamanda dünyanın en bü­
ni de bozar. Tarih şu hakikati gösteriyor ki dimağın tey-
yük medeniyetlerinden birini yarattı. Hristiyanlığın inti­
sii, zekânın inkişafı ile beşeriyyet tedricen esaret ve vesâ-
şarı da böyle oldu. Sonra Hristiyanlık bin sekiz yüz yaşı­
yetten kurtulmuştur. Eski cemiyetlerin cismaniyet ve ru-
na girerek pek ziyade ihtiyarladı. Kavâid ve desâtiri artık
haniyeti pek müstebid ve müsavatsız idi. Dimağ-ı beşerin
kalplere hayat ve heyecan vermiyordu. Diğer taraftan bu
inkişafının tarihi bu istibdad ve müsavatsızlığın ilgası de­
kavâid ve desâtir aklın, mantığın ziyasına çıkmak için,
mektir.
efkâr, hissiyât ve itikadâtın uzun ve müşkilâtlı bir tahlil ve
Siyasî inkılâp siyasî istibdadın tazyikinden şikâyet
tecezzi devrine ihtiyaç vardı. Ondan dolayı bu kavâid ve
edenlerin eseridir; fakat İslânaiyetin aıhuna sonradan
desâtir intibahın, teceddüdün gayr-ı kabil mukavemet
girmiş muzır kaidelerin fenalığından, tazyikinden şikâyet
menfi bir kuvveti idi! Mesele İslâmiyet için de aynıdır. Ve
edenler henüz azdır. Ve hurafatın bu günkü kuvveti de
İslâmiyet henüz altıyüz sene kadar gençtir!
bundan mütevelliddir. Dinî intibah işte bu muzır kaidele­
Türk milliyetinin intibahı Türk âlemini ecnebî
ri, bu taassub ve tazyik zincirlerini aklın, mantığın kuvve­
medeniyetlerin boyunduruğundan kurtaracaktır. Millî in­
tiyle kıracaktır. Bu muzır kanaatler ve düsturlar henüz
tibah millî rabıtaları takviye edecek, bütün ihtilâfların, ni­
pek kesif, pek kuvvetlidir; onların hayat üzerinde gayr-ı
fakların, ihtirasların fevkinde milliyet, bir ukde-i ittifak
kabil-i mukavemet bir hâkimiyeti var.
olarak kalacaktır. Menâfi-i âliye mevzuubahis olduğu za­
Fakat hangi muhafazakârlık teceddüde, intibaha ga­
man tekâsüf etmiş Türk ruh-ı millîsi ihtiraskârlara "dur!"
lebe edebildi? Hâl için intibah mütereddid menkulât ka­
kumandası verecektir. Daha mühim olarak Türklerin ru­
vidir. İstikbâl için böyle değildir: Her gün menkulâtın
hundaki manevî anarşiyi, fikrî, hissî ve itikadî anarşiyi kal­
kaybettiğini intibah kazanacak, ve tekâmülün ebedî ka­
dıracak, birbirini ikna eden, birbirine alâkasız kalan, fer­
nunları mucebince istikbâlde intibah galebe çalacaktır.
di hududu tecavüz edemeyen mesaîyi tadil, tashih ve bir
Menkulât, muzır kanaatleri yavaş yavaş dimağlardan,
muhassala hâline ilka edecek, yeni müessesât, yeni
kalplerden, mekteplerden, sokaklardan, evlerden, ha-
teşkilât ibda edecek, mevcut müessesât ve teşkilâtın yek
yat-ı umûmiyeden çekilecek, menşeine doğru ricat ede­
gaye, ahenk ve irtibat ile işleyen bir hâle istihalesini mû-
cektir.
cib olacaktır. Bu gün Türklerin âlem-i maneviye tinde öy­
le şedîd bir anarşi var ki her kafadan bir ses geliyor; her­ İşte dinî intibahın maksadı -eğer yanılmıyorsam-
kes kendi âleminde manzumesiyle, peykleriyle maksat­ ruh-ı İslâmiyyetin etrafına sonradan üşüşmüş batıl kana­
sız, hedefsiz, bazen muzır faaliyetine devam ediyor. Milli­ atleri kaldırmak, İslâmiyet! eski saf ve ihyakâr esaslarına
yet bu anarşi seslerinin gamgaması ortasında bir top tar- irca ile içtihad kapılarını açmaktır. Herkese kendi dima­
rakasıyla gürleyecek, o zaman Türklüğün gafil oğulları bu ğıyla düşünmek hürriyetini vermektir!.. Bab-ı içtihadı ka­
sese teveccüh ederek "lebbeyk! "diyecektir. Temenni payanlar, hayatın yaratıcı kabiliyetlerini terakkî ve
edelim ki bu ses yine kavî bir şahsiyetin sesi olacağına tekâmülünü derk edemeyerek akl ve mantığı da vâsi
Türklüğün mefkûresi olsun! O gün mev’ûd bir gündür. İslâm ülkesinden sürdüklerini, Hristiyanlık âleminin itila­
Ve gecikmesi pek de şâyân-ı ehemmiyet değildir! sına alet olduklarını düşünemediler!

Dinî intibah, millî intibah gibi, pek eski değildir. Pek Dinî intibah tasfiyede şu miyarı muteber tutuyor:
müsmir de görünmüyor: Fikrinin her zerresinde büyük Kavâid ve desâtirin İçtimaî nefi... Bunlar arasında istifa

(1) Kadı Rızaeddin bin Fahrüddin ve Fazıl Musa Waranla ulemâ-yı dindendir. T.Y
 Sayı 53 TÜRK YURDU
hüküm sürecek: Muzır veya faydasız olanlarını istifa lağv
edecek, müfid olanlarını takviye ve muhafaza edecektir.
Dinî intibahın elinde mühim bir vasıta tabiattır. Saf
İslâmiyetle hakikî fen aynı şeydir. İlimler içinde tabiiyat
en ziyade menkulâtperestlerin husumetini celbetmiştir.
Bu hâl pek tabiîdir. İtikatları tadil, tashih, yeniden tesis
en ziyade tabiîyatın mesaîsiyle oluyor. Hurafât ve menku-
lâta karşı en kuvveti bir alet-i harp tabiiyattır. Tabiiyât ha­
vassın faaliyetini mucib olarak esrarengiz menkulâtın iç
yüzünü meydana çıkarıyor; sahteliğin, hasis menfaatle­
rin, riyanın üst perdesini kaldırıyor. Hâlbuki birçok
adamlar halkın safiyetinden istifade ederek bu esrarengiz
menkulatı menfaate alet ediyorlar. Bu menkulât bir vesi-
le-i riya, bir vesile-i taassup, bir vesile-i intifa oluyor! On­
dan dolayı menafii haleldâr olmuş menkulâtperestler bü­
tün gayzlarım, bazılarını tabiiyata tevcih ediyorlar. Men­
kulât ancak tabiiyâtm yetişemediği uzak ve karanlık ik­
limlerde sığınacak yer buluyor.
Hülâsa dinî intibah, hür ve genç bir Müslümanlık ya­
ratıyor. Genç Müslümanların ihtiyarlarından mühim bir
farkı meşhûrdur: İhtiyar Müslümanlarda İslâmiyet sırf
mezhebidir. Binaenaleyh gaye tamamen ferdî ve gayr-ı
dünyevîdir. Genç Müslümanlarda İslâmlık herşeyden ev­
vel İçtimaî ve siyasîdir. Genç Müslümanlarda bir İslâmlık
mefkûresi vardır...
İlmî intibah daha eskidir. Kökleri daha derin, seme­
resi daha ziyadedir; fakat yine bu intibah en ziyade şid­
detle şimdi hissolunuyor:
Balkan Muharebesinde bizim mağlûbiyetimize derin
bir sebep maarifsizlik, galiplerin muvaffakiyetine sebep
maariftir.
İlmî intibahın sâiklarını canlandırmak için ilmin bu
günkü hâlini temasta bulunduğumuz şubeleri de tahkik
edelim ve muallimlerimizin zihniyetini kitaplardan anla­
yalım;
Hikmet kitapları tercümedir. Memlekette hükmü
âsâr ve edevât-ı meydana çıkarılamadığı gibi bu kitaplar­
da memlekete medyun hiçbir keşfi, hiçbir hususiyeti ha­
iz değildir.
Kimya kitapları memlekette mevcut madenlere, kim­
ya cisimlerine ait tedkikattan mahrumdur. Memleketin
( ü Doktor Edhem Necdet Beyin sa’y ve tedkik noksanlarımıza ve kitaplarımızın şuursuz tercümelerden ibaret olmasına dair yazdıkları şu
tenkitler, fikrimizce fevkalâde mühim ve pek ziyade teemmüle şâyândır.-T.Y
91
nebatâtı, hububâtı hakkında hiçbir tahlil, hiçbir tedkik
yazmaz. Hâlbuki meselâ dünkü Romanya'da yazılmış bir
kitabı açınca görüyoruz ki memleketin hububâtı üzerin­
de yazılmış tahlilâtla doludur.
İlm-i arz kitapları memleketin teşkilât-ı arziyesine,
müstehaselerine, kaplıcalarına, maden sularına, hava ve
rüzgârlarına dair hiçbir hususî bahsi havî değildir. Mem­
leketin kıymetli ahcârı, madenleri hakkında bir şey söyle­
mez. İngiltere'de yüz elli senelik bir maden mektebi, bir
ilm-i arz cemiyeti mevcut olduğu hâlde henüz bizde bir
ilmi-i arz nütehassısı, bir maden mütehassısı bile yetiş­
memiştir!
Nebatât ve hayvanât kitapları da aynıdır. Dört sene
nebatât okumuş ne kadar talebe var ki, aile hayatında ta­
nıdığı nebâtlara munzam bir nebât bile tanıyamamıştır!
Bilirim ki birçok talebe nebatât hakkında vâsi nazariyele-
rine rağmen gördükleri nebatâtı tanımazlar ve müsebbib-
lere lânet okurlar.
Hıfzıssıhha kitapları memleketin ahvâl-i sıhhıyesine
ait hiçbir şey öğretmez. Çünkü henüz memleketin
ahvâl-i sıhhıyesi tedkik edilmemiştir. Çümkü henüz
m emleketin topoğrafisi alınmamıştır. Ren nehrinin
ahvâi-i sıhhıyesini, Avrupa Amerika denizlerinin, gölleri­
nin tuzlarını söylerler. Avrupa'da şahıs başına sarf edilen
nişasta, yağ, ve etin miktarını kesirli rakamlarıyla ezberle­
tirler. Fransa'da hangi müteverrimlerin sahillere, hangi
müteverrimlerin yüksek mevkilere gönderildiğinden
uzun uzadıya bahs olunur; fakat bizde müteverrimlere
tebdil-i hava için yer tayinde hiçbir kat’iyyet-i fennîye
yoktur...
Memleketimizde sıtma. Malta sıtması, Haleb çıbanı,
iplik çıbanı gibi hastalıkların mikropları ecnebî doktorla­
rı tarafından keşfolunmuştur!
Tıp kanunu kitapları radyumun istimalinden müte-
vellid kazaların, hastalıkların mesâil-i adliyesinden uzun
uzadıya bahs eder, hâlbuki memleketimizde bir zerre
radyum bile yoktur!..
Görülüyor ki muallimler de tedkik fikri, aza-yı hissi-
yenin çalıştırılması fikri yoktur. Alıvâl-i memleket tıbben
tedkik edilmemiştir. Hâl-ı hazır tıbbimiz hemen ecnebî
tercümesinden ibarettir. (Ü
92
Sonra bu kitapların bir hususiyeti daha vardır. Muh­
telif eserlerin tafsilatı-kitap hâlinde- bir araya toplanmış­
tır. Müelliflerin usûlü, şahsiyeti kaale alınmamıştır. On­
dan dolayı bu kitaplar bazen zıd, ekseriya alâkasız malû­
mat halitası mahiyetine sükût etmiştir.
Heyet-i mecmuadan vahdet-ı usûl, vahdet-i fikir çı­
karmak pek müşkil bir şeydir. Ekseriya esas teferruât ara­
sında kaybolmuştur.
Hülâsa muallimler ecnebi âsâr-ı tıbbıyesinin ezberci­
sidir. En son Fransız programlarını esas tutarak tedrisata
devam ederler. Fransız talebeye karşı Fransız kürsi-i ted­
risinden hitap eden bir Fransız muallimi gibi davranırlar.
Talebe teferruât arasında esası daima kaybeder. Kitap
gayr-ı kâfi, mevcut kitaplar gayr-ı mükemmel ve pek mu­
fassaldır. Talebe takrirlerini not hâlinde toplar. Bu derme
çatma malûmat not alırken daha garip istihaleler geçirir.
Bunlar ezber yapılır ve imtihanda muallimlere iade edilir!
Tedriste şahsiyetin tenmiyesi, terbiye esasları daima
mühmeldir. Vesâitin, İlmî tahsilin, tecrübenin eksiklikle­
ri buna inzimam edince, verilen derslerin memlekete
adem-i aidiyeti düşünülünce talebenin öğrendiği nazari­
yattan hangisini meslek hayatında kullanabileceği kendi­
liğinden anlaşılır! Tıb müesseseleri tıb mektepleri mem­
leketin en eski müesseselerindendir ve bir memlekette
müesseseler ve meslekler aynı ruhun faaliyetinden müte-
vellid olduğu için birbirine merbut ve uygundur. Terakki
hepsinde hemen aynı seyr takip eder. Binaenaleyh tıp
tahsili diğer tahsiller hakkında bir fikir v e re b ilir(B .
İşte İlmî intibah bütün şiddetini buradan alıyor. Bu
sayede her şube-i faaliyetimizde memleket fennî olarak
mütalaa edilecek, Türk ilmi, Türk sanayii, Türk edebiya­
tı, Türk felsefesi bu faaliyetten doğacaktır.
OsmanlI Türklerine teceddüd, ümrânî teceddüd da­
ima hariçten ve hükümet eliyle girmiştir. Memlekete en
sathı nazar bunun ispatıdır. Daima ümran sahillerde, de­
mir yol kenarlarında mevcuttur. Buralardan uzaklaştıkça
yavaş yavaş ümranın, medeniyetin eksildiği görülür.
Hükümet şuuruyla olmaktan ziyade haricin ilcasıyla mi­
haniki bir tarzda teceddüde sevk edilmiş. Ondan dolayı
teceddüd memur ve münevver muhitin dar sahasını te­
cavüz edememiş. Bundan bazı zararlar zuhur etmiş; Garp
âleminin büyük sanayii, medeniyeti memleketin küçük
( b Muhterem muharririn bu tamimini bizde doğru zannedenlerdeniz. T.Y
TÜRK YURDU S a y ı 53
sanatlarını, medeniyetini yutmuş. Büyük kitle Tstihâle
edemediğinden başka müceddid fırka ile temas ve ihtila-
tı büsbütün kaybetmiş. Ne muhafazakârlık teceddüdü,
ne teceddüd muhafazakârlığı tadil edebilmiş! Bir tarafta
katı bir muhafazakârlık değişmemeğe inat etmiş. Öbür
tarafta başıboş kalmış teceddüd tesadüfi istihaleler geçir­
miş. Bir tarafta an’ânecilik, öbür tarafta an’ânesizlik te­
madi etmiş.
Halbuki İçtimaî terakkî muhafazakârlıkla teceddü­
dün mübarezesinde teceddüdün galebesiyle tarihin te­
madisinden ibarettir. Terakki, muhafazakarlık ve teced­
düd kuvvetlerinin muhassalası üzerinde yürür. Münev­
ver fırkanın ölçüsüz, mukavemetsiz istihâlesinde temadi,
taazzu, mazuliyet gibi tekâmülün en mühim şartları gö­
rülmüyor: Mücedditlerde edebiyat, ilm ve felsefe Arap,
Acem, nihayet Frenk olmuş!
Mazi, hâl ve istikbâlde temadi, tevessü, taazzu, ve
mazuliyet kesbetmiş istihale, yaratıcı tekâmül ancak halk
arasında, ana kütlede zuhur edebilir! Selim-i sâlis devrin­
den şimdiye kadar teceddüd mesaîsinin müsmer olma­
masında bu tesadüfi istihâle, an’ânesiz teceddüd mühim
bir sebeb olarak gösterilebilir. Hakikî ıslahat an’âneci ve
tedricîdir. Hakikî tekâmül maziye merbût, eskiye riayet-
kârdır.
Tekâmülcülük kadar milliyetçiliğin ruhuna muvafık
daha birşey yoktur. Beşeriyetin tekâmülü muhtelif milli­
yetlerin teşekkül ve tekâmülünün tarihi demektir. Milli­
yetin mazi arasında temâdisi vardır. Irkın maziden âtîye
temâdisi, ırkın faaliyetinin temâdisi, ırkın faaliyeti netice­
si olarak zuhur etmiş hadisat-ı ruhiyenin, efkâr, hissiyât
ve an’ânâtın temâdisi vardır. Bu temâdide büyük bir boş­
luk, bir adem-i temâdi tekâmül vakayii ile telif edilemez..
Tekâmülde en evvel istihale vardır; fakat tekâmül
yalnız istihâle demek değildir. Tekâmülde temâdi, teves­
sü, taazzu vardır. Tekamül yalnız istihale, temâdi, tevves-
sü, taazzu da değildir; tekâmül fazla olarak taazzu da ma-
zuliyeti de şamildir. Tekâmül eskinin kaldırılıp yeninin
konulması, eskinin bırakılıp yeninin kabul edilmesi de­
mek değildir. Bu pek adî bir istihaledir. Tekâmül an’âne­
cilik, yeninin eskiye ilâvesi, eskinin yeniye tevâfuku, mu-
zırr olmuş cihetlerinin tadili demektir. Meselâ ibtidaî bir
uzviyette dimağ vazifesini yalnız asab ukdeleri görüyor.
 Sayı 53
Bir derece mükemmel uzviyetlerde bu ukdelerle beraber
murdar ilik dimağ vazifesini görüyor, Âlî uzviyetlerde
asap ukdelerine, murdar iliğe munzam yerde dimağ var.
Hayatın tekâmülünde murdar ilik ukadât-ı asabiye yerine
kaim olmadığı gibi dimağda ukadât-ı asabiye ve murdar
ilik yerine kâim olmamıştır. Âlî bir uzviyette her üç asab-ı
cihazînin faaliyeti vardır. Yalnız gerek ukadât-ı asabiye
gerek murdar ilik dimağın faaliyetine tevâfuk etmiştir.
Millî intibahın tevessüünde bir Lamark, bir Darvin
eksiktir. Mazinin karanlık devirlerinde ilk Türk tiplerini
bulacak, muhtelif devirlerde yaşamış Türk milliyetlerinin
müstehâselerini meydana çıkaracak, aralarındaki istihâle-
nin şerâitini tayin ederek Türk ırkının tekâmül hatlarını
hâl-i hâzıra kadar temdîd edecek tekâmülcü müverrihle­
re ihtiyaç vardır.
Ayastefanos, 30 Teşrinievvel, 1329
Doktor Ethem Necdet
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı 1. yılın 12. sayısında)
Altınordu, Özbek Han zamanlarından itibaren Özbek
ordusu nâmıyla yâd olunmağa başlamıştı. Bu ordunun
hanlarından Ebulhayr nüfuzunu kaybedince Cuci ulu­
sundan Giray ve Canbek hanlar ayrılmak için fırsat buldu­
lar. Bunun üzerine Çağatay Ulusu hanlarından Eysan Bo­
ğa'nın Ebulhayır'a olan adâvetinden bilistifade Cucililer
Çağataylılar ile bilittifak Kazak ittihadını hadd-i kemale
isal etmeğe muvaffak oldular.
Ebulhayr Hanın vefatından sonra onüçüncü asrın
rub-ı ahirine doğru ordu merkezinin nüfûz-ı sabıkındaki
inhitat, bütün çıplaklığıyla kendisini göstermeğe başla­
mıştı. Yolsuzluklardan, kanlı karışıklıklardan müteezzi
olan ahalinin büyük birkısmı Türk- Kazak ittihadına dahil
olmuştu, Bu sıralarda müttehid Kazakların büyük hanı
Canbek oğlu Kasım Han idare hususunda büyük muvaf­
fakiyetler ibraz ederek daire-i nüfûzu tevsi ediyordu.
Şark'daki Çağataylılar da bu nüfûzlu idare altına girmek
mecburiyetinde kaldılar. Kasım Han'ın tedbir ve sulhper-
verliği sayesinde Kazak ittihadı gaye-i kemâline ermişti.
TÜRK YURDU 93
Fakat henüz bir saadet-i milliye tesis etmeden Kasım
Han'ın vefat etmesiyle Kazaklar arasında yine tefrikalar
yüz gösterdi; sultan tayini hususunda Kazaklar bir türlü
ittifak edemiyorlardı.
Kasım'ın vefatından iki yüz sene sonra Kazaklar, dû-
çâr oldukları ittifaksızlığın neticesi olarak Büyük Ordu
(Büyük yüz), Orta Ordu (Orta yüz), Küçük Ordu (Küçük
yüz) nâmlarıyla üç büyük kısma ayrıldılar. Bunun üzerine
Kalmuk ve Torgoutlar tarafından gördükleri tazyik üzeri­
ne İşim, Tura, Sarısu nehirleri boyuna göçmek mecburi­
yetinde bulundular..
1723'te Congar hanı Büyük ve Orta orduları taht-ı
idaresinde toplayarak onları Kaspi ve Aral denizleri tara­
fına, şimalde İşim ve Tobol nehirleri boyuna sevk etti.
1730'da Küçük Ordu hanı Ebulhayr, Congar hanının hü­
cumundan havf ederek taht-ı himayesine girmek üzre
Rus hükümetine müracaat etti. Büyük ve Orta Orda han­
ları hâlâ mevcudiyetlerini muhafaza edebiliyorlardı. Hele
Kazak hanlarında Albay diplomatlığı sayesinde kendi
hâkimiyetini bihakkın elinde bulunduruyordu. Fakat on
sekizinci asrın nihayetlerine doğru Orta ordunun bazı
hanları hâkimiyetlerini Ruslara kaptırdılar. Büyük ordu
mensûbîninden birkısmı da ondukuzuncu asır ihtidala­
rında düşmana boyun eğdiler. Bu asrın içinde Kazakların
dörtte üçü Rusların taht-ı istilâlarına geçti.
Nayman ve Kereyler, Rus hükmü altına girmemek
için Kara İrtiş vâdilerine ve Çin hududu dahiline hicret
ettiler.
Hür ve serbest yaşamağa alışmış olan Türk Kazaklar
Rus hâkimiyeti altında gün geçirmek kolay olmayacağına
pek çabuk anlamışlardı. Rus boyunduruğundan kurtulup
istiklâl-i millilerini iade etmek için kıyamlar, hareketler
tertibine kalkıştılar. On dokuzuncu asrın birinci nısfının
nihayetlerinde istiklâl ve hürriyetlerini istirdad için silâha
sarıldılar. Albay Han'ın hafidi Kenesarı nâm batır bir kaç
bin müsellah süvari Türk ve Kazak ile meydana atılarak
bilumûm Kazakların hanı olduğunu ilân etti. Göçebe
ahalinin ekserisi, ihtidaları buna karşı lâkayd kaldı iseler
de zî-nüfûz eşraftan Novrızbay nâm zatın teşviki üzerine
buna iltihak ettiler. Kenesarı yedi sene kadar hanlık etti.
Nihayet Rusların hasis paralarıyla mücehhez bir dest-i hı­
yanet tarafından şehid edildi. Türk- Kazaklar tekrar dağı­
larak Rus esaretine girdiler.
94 TÜRK YURDU S a y ı 53

İşte görülüyor ki İrtiş havalisi taş, tunç devirlerinden zakları ile bir sürü muhacir sevk edildi ve bu sûretle İrtiş
tâ on dokuzuncu asrın nihayetlerine kadar tarihî müsa­ boyundaki Rus Hristiyan köyleri on dört bine iblağ olun­
demelerin bir meydanı olmuştur. Evvelleri Torgout, Kal- du. Kenesarı Han vakasından sonra bu vadilerde geşt ü
muk, Mongol, Türk Congar, Çin, Hun denilen kavimler güzâr etmekte olan Türk-Kazaklar tamamıyla Rus hâkimi­
buralarda tahaddüs eden vukuatın amilleri idi; on altıncı yeti altına girmek mecburiyetinde kaldılar. Bundan son­
asrın ortalarından itibaren buralara İslav kavmi nüfuz et­ ra Rusların gözü ”Yedi Su" taraflarına teveccüh etmiş idi.
meğe başladı. Ahali medeniyetçe kendilerine faik olan 1850’de Rus hududu, Narim vadisinden İrtiş boyun­
müstevlilerin hâkimiyetlerini tanımağa mecbur oldu. İşte
ca Zaysan ovasını Tarbağatay’ı geçerek Tiyanşan dağları­
bugün bütün bu saha, İslav ırkının nüfuz ve istilâsına,
na kadar tevessü etti. Moğolistan tarafları hâlâ Rusları
Türk ırkının mahkûmiyet ve ricatine şahit olmaktadır.
korkutmakta olduğundan bütün İrtiş sevahilinin Rus ve
İrtiş vadisiyle Altay taraflarının Rus nüfuzu altına gir­ küçük Rus muhacirleri ile iskânına karar verildi.
mesi, Sibirya’nın şâir noktalarına nazaran daha çabuk vu­
1866'da bu yerlere birçok Rus muhacirleri gelerek
kua gelmiştir. İrtiş’in tatlı balıkları, Altay’ın saf altınları ha­
Kazaçi askerlerin himayesi altında Türk Kazaklarından
ris Rusları cezbetmek hususunda kuvvetli bir âmil idi. Za­
arazi isticarı ile köyler teşkil etmeğe başladılar. Bu sûret­
ten Rus hükümetinin bu taraflara asker şevki de şu âmi­
le Türk-Kazak sahralarında tek tük Rus köyleri peyda ol­
lin taht-ı tesirinde vuku bulmuştu. Yermak ve Küçüm
du. Asm sabıkın yetmişinci senelerinde Sibirya vali-i
Han vak’alarından sonra artık buraları Rusların eline geç­
umûmîsi olan Kazlakof tarafından Rus hükümetine veri­
miş demek idi ve maazâlik Küçüm Han’ın oğulları ve et-
len raporda İrtiş havalisindeki ahalinin vaziyetleri şöyle
baıda Rusların yanlış yol ile ilerlemekte olduklarını ihtar­
tasvir edilmiş idi:
dan hâlî kalmıyorlardı. Daha sonraları Kalmuklar zahir ol­
"Sahra vilâyetlerindeki ahalinin ahvâli câlib-i nazar-ı
du. Bunlar İrtiş ve Om taraflarındaki Nogay ve Tatarları
dikkattir. Türk Kazaklar hayli senelerden beri taht-ı tabiy-
tazyik ettikten sonra Ruslara tesadüf ettiler; kuvvetleri
yetimizde bulunmakla beraber teşkilât-ı mülkiyemize
pek büyük idi. Ruslar zabtettikleri yerleri muhafaza ede­
pek az ısınmışlar ve ısınmak da istememişlerdir. Usûl-i zi-
bilmek için istihkamlar, kuleler inşa etmek mecburiyetin­
raatleri de Çinlilerden öğrendikleri gibi kalmıştır. Zaten
de bulundular. Fakat her hâlde bu kuvvet Rusları düşün­
ziraate ehemmiyet verdikleri de yoktur. Bir de Kazakların
dürmüştü. Ancak Torgout ve Kalmukların aralarında zu­
bütün o geniş sahraları benimseyerek göçebelikleri de­
hur eden ihtilâf ve karışıklıklar sayesinde istihkamlarında
vam ettikçe sadık tebaalıkları da yalnız isimden ibaret ka­
barınabildiler
lacaktır. Onlar ile münasebâtta bulunan Kazaçi askerleri­
1713'te Sibirya vali-i umûmîsi knyaz Gagarin birinci
miz de akalliyette bulunduklarından hiçbir fayda temin
Petro’ya İrtiş boyunda bir sıra istihkamlar inşasını teklif edemiyor, bilâkis kendileri tedricen Kazaklaşıyor; arala­
etti. 1715'te bu havaliye üç bin kadar Rus askeri daha
rında Kazak lisanı, Kazak örf ve âdâtı gittikçe taammüm
gönderildi. Bunlar Yamoşev gölü taraflarında birleşmek
ediyor..."
istedilerse de Congarların hücumuna maruz kaldılar,
Bundan sonra vali İrtiş havalisinin Rus muhacirleri
birçok zayiât ile Om nehri taraflarına çekilerek burada
ile iskânı hususunu arzederek:
Omsk istihkamlarını inşa eylediler. Bir müddet sonra
Congaıiar Ruslara Yamoşof gölü ile Semipalat istihkamla­ "Türk Kazaklara mümkün mertebe tazyik icra et­
rının inşasına müsait davrandılar. meksizin aralarında medenî Rus ırkının teksiri sayesinde
onların serkeşliklerini tadil kabil olabileceği memul­
1720’de Liharof nâmında bir kumandan dört yüz elli
dur... "diyor.
asker ve toplar ile İrtiş üzerinden Zaysan gölüne, oradan
da Kara İrtiş'e kadar gitti. Avdetinde Ustkamenogorsk is­ Bu rapor nazar-ı dikkate alındı. Bir heyet teşkil edil­
tihkamlarım vücuda getirdi. İşte o zamandan itibaren o di. Bu heyetin tensibiyle muhacirler arazi intihabında ser­
eski İrtiş Rusların taht-ı teshirine girmiş oldu. best olacak, bir müddet için vergiden muaf tutulacak,
hükümet tarafından kendilerine muâvenet-i nakdiyede
1808’de oralarda bir fırka-i askeriye teşkil olundu.
bulunulacak idi. Akmola taraflarına birçok muhacir gel-
1847’den 1856’ya kadar buralara birçok küçük Rus Ka­
 Sayı 53 TÜRK YURDU 95

meye başladı. Fakat intihap ettikleri arazinin ziraate pek
az salih olması üzerine bir de sırasıyla üç dört sene de­
vam eden kuraklık yüzünden muhacir Ruslar dûçâr-ı se­
falet oldular. O derecede ki birkısmı memleketlerine ia­
de edildi. Hükümetin teşebbüsüyle olan muntazam mu-
hâceret tevakkufa uğradı ise de keyfi muhâceret devam
edip gidiyordu. Hele Sibirya şimendifer hattının temdi­
dinden sonra muhâceret daha ziyade çoğaldı. Rus hükü­
meti de buna karşı lâkayd kalamadı. Simi taraflarını bü­
tün kuvvetiyle istimlâke karar verdi. Simi, Akmola vilâyet­
leri dahilindeki Türk Kazak arazisinde keşfiyat icrasıyla
kabil-i ziraat olan sahaları ayırıp istimlâk etmek üzre iki
heyet tertip olundu. Bu iki heyet 1863'ten 1900'e kadar
Akmola vilâyeti dahilinde birçok yerler tefrik etti. 1900
senesine kadar buraya yüz elli binden ziyade Rus nüfusu
iskân edildi. Bugün Akmola vilâyetinin hemen her tarafı
hicret için kapanmış gibidir. Simi taraflarına ise resmî
muhâceret ancak 1906'dan itibaren başlanmıştır, denile­
bilir. İşte bu tarihten itibaren Rus muhacirleri Simi taraf­
larına, Zaysan gölü ve Kara İrtiş havalisine, Altay etekleri­
ne ve ovalarına. Marka göl taraflarına ilerlemekte bulunu­
yorlar. Şu hâle göre buralarının da an-karîb Rusların bilfi­
il istilâları altında kalacağına şüphe etmemek lâzım gelir.
Fakat buralarda sıkışıp kalan veyahut kalacak olan yerli­
ler, Kazaklar ne yapacak? sefalete mi bo­
yun eğecekler, yahut geniş yerler taharri­
siyle ilerleyerek Ruslar hesabına Torgout,
Kalmuk ve Mongol âlemiyle mi çarpışa­
caklar?... Bu gidişe göre Türk-Kazakların
neticesi meşkûk bir hayat ile mazlum bir
âtiyi karşılamakta bulundukları görülür.
meşhur misafirperverliği, bittabi bunu iktiza ettirir..
Türkçe olmayan Osmanlı matbuatı, yanı Rum, Ermeni ve
Yahudi vatandaşlarımızın cerideleri, Frenklerinkinden
sonra gelir; fakat onların da serbestlikleri bizim zavallı
Türk matbuatından kat kat fazladır. Meşrutiyyetten son­
ra, vâkıa müsavat ilân olunduysa da, atalet-i kanunî icabı,
eski tebaperverlik bu kadar olsun devam etmemeli mi­
dir?
Muharebe kesileliden beri, İngilizler, Ruslar, Alman­
lar, Fransızlar arasında, onlarla bizim aramıza bir hayli
İktisadî, siyasî mükâlemeler, müsahabeler olup duruyor.
Bizim Türkçe gündelikler bu husus hakkında pek de ya­
zıp çizmediler. Lâkin Ermeni arkadaşlarımız daha cesur
davrandılar. Meselâ 2 Teşrinievvel Rumî 1913 tarihli "Aza-
damard", aşağıya naklettiğimiz, haritayı basmış ve üstüne
de şöyle yazmıştı:" Asya-yı Osmanî dahilinde demir yol­
larına müteallik nüfûz-ı İktisadî daireleri". Acaba bu deni­
len şeylerin aslı, faslı var mı?
İşte Azadamard’ın haritası ve haritadaki Ermenice ya­
zıların lüzumlu olanlarının tercümesi:
Asya-yı Osmanî dahilinde dem iryollarına müteal­
lik nüfûz-ı İktisadî daireleri.

Bitmedi.

Halim Sabit

MATBUAT

Z Alm an mıntıkası,- 2. Fransız mıntıkası,- 3- İn­

ANADOLU'DA DEMİR YOLU MINTIKALARI
giliz mıntıkası,- 4. İtalyan mıntıkası,- 5. Yapılmış de­
İstanbul'da çıkan gazetelerin Frenkçe, Rumca, Erme­
miryolları,- 6, Yapılacak dem ir yollar.
nice, Yahudice yahut Türkçe olmasına göre hürriyet-i
kelâmiye dereceleri değişir. Başka memleketlerdekinin
aksine olarak bizde en çok hürriyet-i kelâmiyeye mâlik
matbuat, yabancıların elinde olan matbuattır! Şarkın
96 TÜRK YURDU S a y ı 53

TÜRKLÜK şmm "Peyam"- Osmanlı Türk popülistlerinin en meşhur­

"İl"-Musa Carullah Efendi’nin iştirakiyle Ayaz İshâkî larından Ali Kemal Bey "Peyam" adlı bir ceride çıkarmaya

Efendi tarafından Petersburg'da neşredileceğini evvelce başladı. Programı geniş ve çok vaadidir. Mesleği Türkçü­

haber verdiğimiz "İr'cerîdesinin birinci ve ikinci nüshala­ lükten habersiz olmayan bir Tanzimatçılığa benziyor,

rı geldi. "Yurt yer faydasını gözetici" bu Türk-Tatar gaze­ muvaffakiyet temenni ederiz.

tesinin" maksadının emelimize uygun ve yazılarının iman Kamil Paşa'nm Vefatı- Tanzimat devresinin son
ateşi ve fikir şecaatiyle dolgun olduğunu gördük. Dostla­ büyük vezirlerinden Kâmil Paşa Hazretleri de vefat etti.
rımızı tebrik ederek, İl'in çok yaşamasını Tanrı’dan dile­ Cenab-ı Hakk rahmet eylesin.
riz.
 İs i l ^

Tükk M wu
Tûr£ le^rin Tâidesine^ Çalışır

YIL; 3 SAYI; 54 (25 Teşrînishani 1329- 11 Aralık 1913)

û fg- ^ e ^ fg d e d c >t ç c d <t ^

Edebiyat: Liberte: M u ka ffa B ir F âcia / Abdulhak Hâmid

D u a / M. Şekib

M illî E debiyat Meselesi / Ali Canib

Tan/? Asara Aa"^a.- Fazzc/ S a la b a d d in / B utsak Mehmed Tabir

B u lg a rla rın M enşei / İvan Manulef

L isanlar İlmi: T ürk D ili ve Sarfı /A ndon Tangar

Seyahat: İz m ir Seyahati / Kâzım Nâmi

T ü rklü k Şuûnu: Tebrik: B ir T ürk L îa m m m m Uçması;

T ürk M u d h ike Y a zıcıla rın d a n N ecdet B eyin Kırklığı;

T ürk O cağının Derneği; T ürk K ızla rın d a M a a rif Hevesi;

M a h m u t E sad E fen d in in Ş im al Türkleri A ra sın d a Seyahatine D a ir

Sayı 54 TÜRK YURDU 99

TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

LIBERTE Liberal'in seni kabule ırzâ

Etmek istediği cihette m e’mûl
Mukaffa bir Eada
Senin temin-i bekândır ki mahzâ
( Başı 2. yılın 13.sayısında) Halkın nazar-ı rağbetine meşmûl.
İgvâât-ı nüdemâya emniyet Halkın matlûbu o cihete gitmek;
Ederek Liberal'den nefret ettin; Liberal sana bunu arz ediyor.
"Beni düşürecek" dedin; nihayet Onu halkın tercümanı addetmek;
Teb’îdi azmine cesaret ettin. lâzım; çünkü halk öyle farz ediyor;
Onun seni tenzil etmek niyeti Sana baş değilse halka tercüman;
Olabilir mi ki is’âd eden o? Kendi muhbirdir, teklifâtı haber
Selefinin adem-i kifayet Liberte'yi istiyor; borcun hemân
Sebebiyle seni ik’âd eden o. Vermektir; çünkü milletle beraber.
Bir adamı hükümdar tayin etmek
Hükümet ettirmemek için midir? Beni eslâfından da niyaz etti;
Yoksa halkın hakkını tebyîn etmek Fakat onlar vermediler. Nihayet
Krala hak vermemek için midir? Ne oldu? Hal’ olundular; bu bitti.
Çünkü indirecek, niçin çıkarsın? Şimdi de senden istiyor, inâyet,
Arayıpta belasını mı bulsun? İnâyet ki sende elden gidersin!
Beni terk etmez isen, bir gün olur
Farz-ı muhal olarak bir de varsın Ki tac-ı saltanatını terk edersin!
Öyle bir mecnûnâne fikri olsun; Şahsın da, devletin de zeval bulur!
Sen âkilâne hükümet edersen, Nüdemân benim Nation'a i’tâ
Yine yerinde kâim olmaz mısın? Olunmamaklığım fikrinde musırr;
İcra-yı adi ü rahmet edersen, Verilmemekse vasıta-i i’tâ
Metbûiyyetinde dâim olmaz mısın? Liberal’in teb’îdine münhasır.
O zaman seni değil, Liberal'i Semer? Ne mechûl ne muhtâc-ı beyân
Atarlar, kimse kral düşsün demez. Çünkü Liberal'i nefy ettiğin gün.
Halkın memdûhu olan bir kralı Milletin menfûru olman nümâyân.
Heyet-i Vükelâ tebdil edemez. Ömrün matem sayılır, mevtin düğün!
Selefini, halkın hüsn-i niyyeti O derecedeki seni hal’ eden.
Zâil olduğu için tebdil ettiler. Halk indinde kesb-i azamet eder;
Önde gitiler, fakat cemiyyeti O derece ki muhalefetten
Arkalarında görüp de gittiler!. Emin olur; herkes peyinde gider;
100 TÜRK YURDU
Senin hal'inden başka, zaman olur
ki istediği adamı ik’ada
istediğinden alâ fırsat bulur!
"İşte bu bir fırsat-ı fevkalâde"
....işte etrafındaki cemiyete
gösterdiğin âsâr-ı iltifatın
Encamı hem sana hem raiyyete
Muzır, ya hal'indir yahut vefatın!...
Tekrar ederim: Ettiğin emniyet
Ya hal'a sebep ya irtihaline!
Ben haber verdim, haram bir himâyet.
Yine gaflet edersen vay hâline!..
-Mütellimâne ve kalbî-
Despot
Düşürmek! Amma kimi düşürmek!....
İhtida Liberte'yi Nation
-gitmek isteyerek­
t i . . . . Sonrada ötekini sürmek.
İyi bir oyun!...
Liberte
Nereye?
Despot
Oyuna!..
Liberte
Git, fakat unutmaki bu makalât
Bir ilham-ı bülendin fehâvıdır!
Yani şu zindan mahsûlü hayâlât
Hakikat ne ise onu hâvidir!
Bitmedi.
Ahdülhak H âm id
DUA
Ey benim Tanrım, adil Tanrım! Ben göklerde olduğu
farz edilen sana hitap etmiyorum. Ancak bende, yüre­
ğimde, ruhumda olan sana hitap ediyorum:
Secde edilen sen değilsin.
Papazların, keşişlerin secde ettikleri sen değilsin.
Ben, hak yolundan gidiyoruz sanan islavyan hayvan­
larının adına mum yaktıkları, ilk koca ve karıyı çamurdan
yarattığını iddia ettikleri, insanı dünyada esir kılan Allah'a
da hitap etmiyorum.
S a y ı 54
Kardeşlerim olan yoksulları, o zavallıları bırakıp da
bunların arasında papaların, patriklerin bulunmasını tak­
dir edene hitap etmiyorum
Namussuz yalancıların sığınacak yerleri olan sana de­
ğil, insaniyetin düşmanları ve ahmakların putları olan sa­
na değil, biçareler koruyucusu olan sana!.. Ey âkıl-ı
hakîm, ancak sana!
Biçarelerden esirliği kaldıracak ve yakında doğacak
büyük günün yaradanı olan ancak sana yalvarıyorum.
Tanrım hepimize hürriyet için canlı bir sevgi sun! Tâ
ki herkes gücü yettiği kadar insaniyetin düşmanlarıyla sa­
vaşsın. Benim de koluma kuvvet ver! Kuvvet ver ki esir
başını doğrulttuğu zaman cenk safları arasında ben de
kendime bir mezar bulayım ve sen benden taşkın sıcak
yüreğimin çölde üşüyüp donmasını ve sesimin harabe­
lerde boğulan bir ses gibi kalmasını bekleme!
Hristoforov- M.Şekib
i-
=1=:l:
MİLLÎ EDEBİYAT MESELESİ
Başlamazdan Evvel
Anlatılabilmesindeki müşkil, yanlış anlaşılmasından
mütevellid telâkki ve tefsirler-yegâne silâh: Mantıkçı-
lık-Cenab ve Süleyman Nazif beylerle edebiyat ve mefkû-
releri- yapacakları fennî hareket ne idi? -Muarız gençler­
den rica.
Bu meseleyi ortaya en evvel genç kalemler atmış­
tı..Bunun anlatılabilmesinin müşkil olduğu kadar, yanlış
anlaşılmasından mütevellid telâkki ve tefsirlerin de tehli­
keli olduğunu iki üç senelik bir zaman gösterdi...
Esasen eskiden beri pek tuhaf bir mantık vardı ki o
bizim için her şeydir: İlm, felsefe, edebiyat.. Tamamen
anlamağa tahammül edemediğimiz fikirleri bu mantık sa­
yesinde karikatür bir şekle koyarız, ondan sonrası kolay­
dır: Ya Cenap Bey gibi ilme temas eder görünerek hezil
ve mizaha bulaşmış kelimeler dizeriz, yahut Süleyman
Nazif Bey gibi isnat ve tahkirle dolu nihayetsiz satırlar..
Netice bir yola çıkar: Kaili olmadığı fikirleri "onundur!"
demek ve bu iftira ile muhatabımızı umûm nazarında çü­
rütmek... "Evrâk-ı Leyâl" şairinin "yeni lisan " aleyhinde­
ki makaleleriyle, Türkçeyi birkaç asır evvelki kelime
oyuncakçılığına irca etmek isteyen" hûn-ı nakd ve nakd-i
hûn "sahibi Süleyman Nazif Beyefendinin hiç yoktan
 Sayı 54 TÜRK YURDU
meydana çıkardığı "Cengiz Hastalığı", "lisanımızı Gasp-
rinski Efendinin diline döndürmek" vâhimeleri iddiaları­
mın pek vazıh delilleridir!
Bütün bu istihza ve isnatların bu boşluğunu uzun
uzadıya anlatmak lüzumsuzdur: Bu mücadeleleri gerek
samimî ve gerek doğrudan doğruya İlmî bir gözle takip
edenler, zamanın kimlere hak kazandırmağa başladığını
görmüşlerdir ve hâlâ da görüyorlar. Kısacık bahsedeyim:
Cevdet Paşa merhumun "Belâgat-ı Osmaniye"sini ye­
gâne bediiyat kitabı olarak telâkkî edenlerden başka k in f'
vardır ki:
"İlk padişahlarım ızın ataş-ı muzafferiyetindeki
şiddettir ki -henüzfranklık? Timur'la habs-i sâikayı d ü ­
şünm eden evvel- Yıldırım'ın Timur elinde esareti ve
milletin taah içinde tehafetini intaç e t t i "
Fıkrasını yazan Cenab Beye gülmez?. Biraz da Süley­
man Nazif Bey'i hatırlayalım: "Turan" mefkûresini tekfir
ve 699 senesinden evvelki cedlerini inkar eden Osmanlı-
canın büyük üslûpçusu. Sultan Osman'ın:
Osman Ertuğrul oğlusun
OğuzKarahan neslisin!
Diye gururlanmasından gafil bulunuyor! "Etniki Eterya",
Anadolu'nun Rumca bir tek kelime bilmez ortodoksları-
n a " kardeşlik" propagandası yaparken bir Türk muharri­
rinin OsmanlI hududu haricindeki Türkleri red ve hatta
tahkîr etmesi. Oh bu ne hazin tezat!
Bence gerek Cenab ve gerek Nazif beyler için fennî
bir hareket vardı, hakikat nâmına tefâhürü bırakarak de­
meli idiler ki: "Her teşekkül etmiş dimağ gibi biz de - is­
ter edebi ister İçtimaî- yeni esasları kabul edemeyiz!" de­
mediler, daima mebdî bir tekâmülden başka birşey olma­
yan hayatı cansız bir mantıkla bağlamak ve durdurmak is­
tediler; yalnız aralarında şu fark var: Biri tehzîl ediyor,
ötesi tahkîr.. Evvelki - itiraf edeyim- kuvvetli bir zekânın
mahsulü olduğu kadar ikinci acı bir mağlûbiyetin ifadesi­
dir; hatta daha ileri giderek denebilir ki bu muazzam
tahkirler Türklük nâmına senâ mahiyetini bile hâizdir.
Esasa başlamazdan evvel şunu da temenni ederim ki
hususiyle gençler arasında itiraz edecekler varsa kuru
mantıkçılığı bıraksınlar. Bu eski hastalığımız, biraz da
yüksekten söylemenin yolu bilinirse sahibine hak kazan­
101
dırır ve muvakkaten hakikati örter, fakat fena olduğu ka­
dar ayıptır!
1
EDEBİYAT VE HALK
İskenderiye Edebiyatı- servet ve hacislikten mahru­
miyeti- şiirîlik ve nâssa ait nesiğ- Homer, Firdevsî,
Goethe, - Osmanlı Edebiyatı- Edebiyat bir mesih değildir-
Lanson'un dedikleri- Her edebiyatın beyandaki hususiye­
ti- Albala ne diyor? - Mefkûre ve İçtimaî hayat- Süleyman
Nazif Beyi tahattur- Türklük ve Türk münevverleri- Kılıç
Manzumesi- Gökalp'in sözleri- Halka doğru ve halk için
edebiyatların aralarındaki farklar.
Yunan edebiyatı tarihinde "İlyada'"nın, “Odise”nin
ihtişam verdiği sayfalardan sonra bir "İskenderiye edebi­
yatı" bahsine tesadüf edilir; pek "erudite tahrîrâne" ol-
mağla beraber servet ve "Opontaneite hacislik" den
mahrum olan bu şube. Yunan edebiyatının inhitat devre­
sine başlangıç olarak kabul edilmiştir; ve böyledir. "İdil”
"ile iştihar eden “Teokrit" gibi bazı kıymetli simalara mâ­
lik olmasına rağmen, umumiyet itibarıyla "ibda"dan
muhrumdur. İskenderiye ahalisi ancak güreş ve yarıştan
zevk alabilir, cemaat hayatından uzak tacir fertlerle bun­
lardan büsbütün ayrı yaşayan münevver bir tabakadan
mürekkepti. İskenderiye edebiyatı, limonlukta yetişen
çiçekler gibi, bu münevver tabakanın zihinlerinden çıkı­
yor ve yine onların sun’î muhitlerinde yetişiyordu.
İşte bu şubenin servet ve hacislikten niçin mahrum
kaldığını bu noktada aramalıyız; halkın ruhundan edebi­
yata öyle bir "Capillarite şiirîlik" vardır ki daima yüksek
ve aristokrat olması icap eden edebiyat, aynı zamanda bu
şiiriliğin îsâr edeceği "seve populaire nâssa ait nesiğ" den
m ahaim kalırsa fakir demektir. Şark ve Garp edebiyatla­
rı tedkik edilsin, ekser "şah-ı eserler"in halk menkibele-
rinden alındığı görülür: Homer'in "İlyada" ve "Odise" si,
Firdevsî'nin "Şehnâme"si, Goethe'nin "Fausf'ı...
Bugüne kadar sahibi olduğumuz edebiyat, tezahür­
leri itibarıyla "İskenderiye edebiyatf'na pek benzer. Ruh­
larının en samimî heyacan ve infialleriyle meşkul olan-
Fuzûlî ve Hâmid gibi- birkaç müstesna çehrenin ve so­
nunda koskoca bir halkın mevcudiyetine rağmen "Os­
manlI edebiyatı" denilen şey asla konuşulmayan bir "ar­
102 TÜRK YURDU
go sahiplerinin" âdeta "bade mücerred"deki malikanele­
rine sıkışmış ve böyle cüce kalmıştır.
Edebiyat, bir "monstre Mesih" değildir; Güstav Lan-
so'nun dediği gibi o, millî hayatın bir manzarasıdır. Bir
edebiyatın içinde bir taraftan İçtimaî ve siyasî vakalarda
mündemiç his ve fikir hareketleri öte taraftan fiil âlemine
çıkmayan hülya ve meşakkatlerin, gizli ve dahilî hayatı
görünür. Onun ifadelerinde millî esâtîrin, menkabelerin,
an’ânelerin, hatıraların izleri vardır. Her terkipte, her teş­
bihte, her istiarede mensup olduğu millete ait hususiy-
yet mevcuttur. Bu itibarla "nefha-i ümit" "ümit üfürü-
ğü"ne çevrilemeyeceği gibi "inkisar-ı ümid"e mukabil
"ümidin kırılması" tarzında yapılacak tercüme de Türkçe
olamaz. Türk geçen sene Nermin'in(i) pgp gy 2el keşfetti­
ği gibi "ümid"ini dallı budaklı bir ağaç gibi düşünmüyor,
kaçıcı, sönücü bir ziyaya benzetiyor, "ümidim kalmadı,
ümidim söndü! " diyor. Oh bu ve böyle ta'mîk edilince
Türk ruhiyetinde yaşayan hakikî "beyan"ımız ne güzel­
dir!..
Albala der k i : İyi yazmak için iyi hissetmek, iyi hisset­
mek için de yaşamak lâzımdır. Türk münevverleri, deni­
lebilir ki bu güne kadar yaşamamışlardır; çünkü "ferd"in
dimağına garip, feyzli bir sekr veren, vecd ü istiğrak için­
de yaşatan mefkureden, İçtimaî bir vicdandan mahrum
edilir. Milliyetin kudsiyetini, bu kudsî milliyetin natıkası
olan öz dilin güzelliklerini hissedemediler; binaenaleyh
görünüşüne rağmen istenildiği kadar güzel yazamadılar
ve medeniyet tarihine "Spontane hacis", zengin bir ede­
biyat hediye edemediler. "Sanat" noktasından bu müthiş
hüsranın sebebi, başka cihetlerde de olduğu gibi "milli­
yet" hissinin uyanmamasında aramalıdır.
Buradan itibaren bilhassa Süleyman Nazif Bey'in
Türklük aleyhindeki yazdıklarını hatırlayarak söylüyo­
rum: Bu his uyansaydı, kalplerimizde tenemmüv edecek
"kavmî gurur", şu veyahut bu millete ait edebiyatların
taklidiyle doğan "Enderun edebiyatına nihayet verecek­
ti; Türk’ün "yalnız görmeğe değil, göstermeğe de mukte­
dir olacağı" düşünülecek, bir taraftan bu şuursuz cereyan
bir kaç yüksek dimağda şuurlanarak Türklük dahilere
mâlik olacağı gibi, öte taraftan da edebiyat nâmına yir­
minci asrın orta yerinde kelime oyuncakçılığının pek
kaybolduğu hissedilebilerek "nâ hüdâ-yı hüdâ nâ şi-
nas"gibi şeylerin yazılmasına cüret olunamayacaktı...
( b Genç Kalemler’in 22. numarasında münderic makalesi.
S a y ı 54
Zaten talihsiz milletim, eskiden beri her hususta en
büyük zararları başka millete ait fertlerden değil, kendi
münevver çocuklarından görmüştür: Yunan felsefesini
yabancı lisanlara tercüme eden yabancı lisanlarla felsefe,
lügat, şiir yazan, başka milletlerin, kendi zararına, isyanı­
na iştirak eden ve nihayet memleketi parçalattıran hep
Türklerdendir: Earabî, İbni Sina, Ebu Nasr İsmail bin
Hammad el-Cevherî, Şevket Buharî... ilâ âhir.
Yine edebiyata dönelim: "Türklük hissi"nin uyanma­
ması en sanatkâr şairimizin muvaffâkiyet kazanamaması-
nı muceb olmuştur; bir şiir okuyayım:
KILIÇ
Çekiç altında m uhakkar ezilir günlerce
Bir çelik parçası bir tığ-ı muhib olm ak için;
Sonra yatm akla geçer öm rü niyam ında bütün
Ne hazin işkence!
O çelik parçası bir gün bir ehemmiyet alır,
Koca bir kavm in olur haris istiklâli;
Koca bir memleketin ırzı, hayatı, malı
Ona vabeste kalır.
O za m a n ey ebedî hâmi-i şân-ı akvâm,
O za m a n sen yed-i kahhâr hâmiyyette ayan
Olarak ehl-i teaddiye verirsin hüsran;
O za m a n en nâkam
Kalbe şevkinle gelir neşeli bir hiss-ifelâh
Sana baktıkça fahûrâne parıldar gözler
Sana ey seyf-i mücellâ, sana ey berk -i zafer,
Sana ey şanlı silâh!
Biz bir kılıç şiiri isterdik; fakat içinde, Hindistandan
Apeninlere kadar pâyânsız bir mesafedeki dağlarda, kır­
larda, ormanlarda uğuldayan Türk kılıcının sadâsını işit-
meli idik. Biz bir kılıç şiiri isterdik; fakat içinde, iki üç
asırdan beri kırılmış Türk kılıcının hâlâ ucundan sızan
kanların damlalarını görmeli idik.. Biz bir kılıç şiiri ister­
dik; fakat içinde, bütün bir şerefli tarih kapanırken onun
da kınına girdiğini -evet hiç olamzsa bu hüzün ve matem
sahnesini- seyretmeli idik...Şair bir mefkûreye tâbi olur­
sa, velev ki o mefkûrenin hüsran anında olsun, yazacağı
şiir kıymetli olur: Hürriyete müştak olan Fikret'in "Sis"i
gibi ki muhtelif İçtimaî mevzularda yazdığı diğer manzu­
melerine nazaran bediî ve nefisdir; çünkü bu, şairin zih­
ninden, njhunun kışrından değil selikasının iânesiyle ru-
 Sayı 54 TÜRK YURDU 103

hunun derinliklerinden, kendisiyle beraber inleyen bir T^RİH U£ ASAR I ATIKA

halkın teessürleriyle karışmış, akıyor... Şair, Albala'ya gö­ YAZICI SALÂHADDİN
re o "Sis"i yaşıyor, binaenaleyh iyi hissediyor ve işte iyi
Aşk ve irfan vadisinde yazılan manzum Osmanlı Türk
hissettiği için güzel yazıyor. Kılıca gelince: Bugünkü İçti­
âsârı içinde umumun hürmet ve rağbetine mazhar olan
maî vehn "Ribâb-ı Şikeste" şairinin " Bir kanadın küçük
"Muhammediye" ismindeki meşhur eserin nâzımı ve ta­
darbesiyle kırılan" kalbini karartıyor, muhitindeki ahlâk­
rikat âleminin pîr ve erlerinden Ankaralı Hacı Bayram Ve­
sızlıklardan iğreniyor, Türklükten ziyade insaniyete,
li hazretlerinin halifesi Gelibolulu Yazıcıoğlu Mehmed
mefkûreden ziyade mevhûmeye aşık oluyor, kılıcı da bü­
Efendinin babasıdır. Meşhur Osmanlı müverrihlerinden
tün bir şân ve kan dolu tarihinden akislere mazhar olamı­
Gelibolulu Âlî Efendi Künhü'l-Ahbâr nâmındaki tarihinin
yor...
beşinci cildinin 237. sayfasında sahib-i tercüme Yazıcı Sa-
Hayatımızın her şubesinde olduğu gibi edebiyatımız­ lahaddin'in memleketi hakkında (Menşe ve mevlidi [An­
daki bu yoklukları gören Muhterem Gökalp diyor ki(B" kara] veyahut vilâyet-i Rum’un kasabatından biri olmak
“Türk edebiyatı, ne Âşık Paşa ile, ne Nevâî ile başlar. Ede­ ihtimaldir) diyor. OsmanlIların İbn-i Batuta’sı makamın­
biyatımızın menbalarını bir taraftan taş mahkûkelerde, da olan Evliya Çelebi'de Melhame, Risâletü't-tıb, Se-
ciran derilerinde, diğer taraftan da halkın koşmalarında, bu'l-mesani, Tabirnâme isimlerinde âsârı olduğunu nak-
masallarında destanlarında aramalıyız. Edebiyatımızdan leyliyor. İşbu âsârdan manzurumuz olan Melhame'nin bir
yabancı telmihleri atmalıyız; lisan ve edebiyatımıza nüshası Nur-ı Osmaniye Kütüphanesinde vardır. Bu eser
an’ânesinin mebdeinden başlarsak uğradıkları muvakkat ulemâ-yı Arab'ın Kitabü'l-Melâhim dedikleri melhame ki­
istilâların arizî ve marazî devreler olduğunu anlayacağız.. taplarından biridir ki ahkâm-ı nücûm ve ahkâm-ı ceviye-
Türklüğün kelimelerde, misallerde, masallarda, destan­ den bâhis Türkçe ve manzumdur. Eserin aslı Earisî olup
larda izleri kalmiş bir millî mefkûresi vardır ki bunu, bu tevsian tercüme edilmiştir ki Cevrî'nin:
dağınık enkaz altından bulup çıkarmak ve bunda münde­ Bundan akdem bir ehl-i nazm -güzîn
miç ırkî [mâ bade t-tarih ]i keşfetmek en büyük vazifemiz­ Farisi nüshadan bu melhameyi
dir."
Ki denir nâm ına Selahaddin
Bu itibarla derim ki: Madem ki bizim tahrirî an’âne- Yani bu kavl-i turfe-i zem zem eyi
lerimiz yoktur; halkın hafızasında yaşayan "Türk ruhiye-
Tarz-ı Rumî'de eylemiş beste
ti" ne zaman toplanırsa Türkler o zaman lisan ve edebi­
Kılarak bir usûle peyveste
yatlarını yapabileceklerdir; fakat evvelce, Akagündüz'ün
ifadesi de bunu muarreftir.
kitabı için yazdığım makalede de söylediğim gibi bu,
"halka doğm"gitmekle başlayacak edebiyatı, taraftarla­ Osmanlı şair ve hattatlarından Cevrî İbrahim Efendi
rından birçokları bile pek yanlış anlıyor, ve "halk için" tarafından ekser ibareti -zamanı şive-i eş'ârına nakledil­
edebiyat yapmağa çalışıyorlar ki büyük bir tehlikedir; mek şartıyla-tezyin ve tadil edilmiştir ki matbudur. Her
ben bu makalemde onu da, "halka doğru edebiyat"la ikisi, bâhusus Yazıcı Salahaddin'inki Osmanlı eş'arı tarihi
"halk için edebiyat" arasındaki farkı da anlatmağa çalışa­ noktasından da ehemmiyeti haizdir. Yazıcı Selahaddin'in
cağım; şurada hülâsa olarak söyleyeyim ki "halka doğm" görebildiğimiz eserlerinden biri de ulum-ı riyaziyenin nü-
edebiyat demek, edebiyatı halkın idraki için aşağı bir se­ cûm-heyet şubesine müteallik Şemsiye isminde eseridir
viyeye indirmek değil, mevzuundan bünyesine kadar her ki her şehr-i şemsînin birinden nihayetine kadar her gün­
şeyini, halkın ruhunda yaşayan Türk ruhiyet ve lisanın­ deki tahawülât-ı havaiyeden istidlâl olunan ahkâmdan
dan alarak yüksek bir edebiyat meydana çıkarmak de­ bâhis ve manzumdur. İhtidası da:
mektir.

Kadıköy, Teşrinievvel 1329

Ali Canib

(Ü “Türk Yurdu”nun ikinci yılının 10. sayısında çıkan “ An’âne ve Kaide” unvanlı mühim makalesi.
104 TÜRK YURDU
Ey hüdavend-i kadîm ve lem yezel
Evvel ve âhir bâtın ve zâhir selâm
Halikü'l-eşya uhdesin hem ezel
m âlikü'l-m ülkü m üheym in-izû intikâm
Yine bu manzumeden kendi isimi:
Sahibü't-telif Yazıcı Sulh-i din
Âsim ve edna m uhakkar kem in
beyti ile zikreyliyor. Sahibü't-telif ibaresinden de mü-
teaddid eserleri olduğu anlaşılıyor. Eserini de Sultan Mu-
rad-ı Sânî ve vüzerâsından İskender Paşa'ya ithaf ediyor.
Elhâsıl Yazıcı Salahaddin’in zamanına göre müte-
fennîn erbâb-ı maariften sahib-i nazar bir zat olduğu âsâ-
rından istinbat ediliyor. Fatih Sultan Mehmed Han'ın
ikinci cülûsunda Karamanoğlu İbrahim Bey'in tecdîd-i
ahd ü misakı için memuren gönderilen Kasapoğlu Mah-
mud Paşa'nın mahdumu Ali Bey'in hocası olduğu ve
be-tahsis tahdis-i nimet makamında olmak üzre iftihar et­
meğe hakkı olan oğlu Mehmed Efendinin talim ve terak­
kisine itina etmesi de bunu teyid ediyor.
Çengelköy, 1 Teşrînisânî sene 329
BursalI Mehmed Tahir
BULGARLARIN MENŞEİ
Birinci Kısım
VOLGA VE TUNA BULGARLARININ LİSANINDAN
MEHU2 EMARELER
Başı 1. yılın 17. sayısında
Boyla yahut Bolia eski Bulgarlarda âlî zâdegân sınıfı­
na verilen bir unvanı gösterir. Tomaszek diyor ki: (bol,
bolo)ile (ar, er, ir )asıllarından mürekkeptir ki, birinci kı­
sım: Çok, geniş, kudretli, ikinci kısım ise adam ve kuvvet
demektir. Yine Tomaszek'ın bir fikrine göre mezkûr boy­
la Türkçe (boylu) cezrinden müştaktır. O halde: Yüksek,
âlî demek olur. Ulah lisanında aynı manaya olarak yani
zâdegân sınıfına Boyam Islavca (boyar) denilir ki menşei
aynı kelimedir.
( ü işbu esâmi cetveli Doktor K. İrecik tarafından telif olunan “Bulgar Tarihi” nâm eserin Rusça tercümesinin 156.sayfasında münderiçtir.
S a y ı 54
Bogoris yahut Boris.-Dokuzuncu asırda hükümet
eden Tuna Bulgar hanlarından birinin ismidir ki ilk önce
BizanslIlardan İseviyeti kabul etmiştir. Vambery'ye göre
(bogor) bazı Türkler beyninde hayvanatın erkeklerine ve
bâhusus karacanın erkeğine denilirmiş. Türkler indinde
bu isim çok sevilirmiş. Nitekim şimdi bile Şarkî Türkis­
tan'da ve Uygurlar arasında Buğra Han, Buğur Han diye
kullanılmaktadır.
Vokil veya Ukil.-Popofun esâmi cetvelindefü müsâ-
dif bir hanedan sülâlesinin ismidir. Tomaszek'ın fikrince
şu kelime: Memduh, muhterem manasım müfîd Türkçe
ögülü veyahut Votyak lisanında gayr-ı kunûnî manasına
gelen Ukil kelimesinden müştaktır. Bilav ise bâlâdaki is­
minin Arapça (vekil) lafzından neş’et eylediğine zahib
oluyor.
Gostoun- Popof un esâmi cetvelinde mezkûr bir han
ismidir. Tomaszek, cesaretli manasına gelen çeremisce
(kostan) lafzından veyahut Türkçede kuvvetli demek
olan köstüc sözünden alınmadır, diyor.
D liIo .- Kezâlik Popof un cetvelinde mezkûr han sü­
lâlelerinden birinin ismidir. Tomaszek, Türkçe lisanların­
da Dolok ve Dulo aşikarından mehuzdur, diyor.
Vambery ise bu kelimenin: Bedelen, cahil ve sağır
manalarını ifade eden Türkçe -Dolay- (Osmanlıca dili?)
kelimesinden neşet ettiğine kânidir. Bilav da nesil mana­
sında olan (Dul) kelimesinden çıkarıyor.
Ermi- Popofun esâmi cetvelinde bir han ismidir.
Tomaszek bunu Avar lisanındaki Ermic sözüyle tetabuk
ettirmektedir.
İmik.- Kezalik Popofun cetvelinde bir han ismidir.
Vambery (delkanlı) manasını verir. Hunlarda (İrnak) şa-
his ismi varmış, buna muâdildir.
Bilavo'ya göre (irnah) cesaretli, bahadır demektir.
Konuk bu kelime meşhur Atilla'nın oğlu İrnak'ın ismi ol­
ması muhtemeldir diyor.
Irhan.- Şahıs ismidir. Vambeıy'ye göre Erhan yani er­
kek han demektir. Bu isim göçebe hâlinde yaşayan Türk
kabilelerinde istimal olunur.
 Sayı 54
Isboul- Simon'un serkerdelerinden birinin ismidir.
569 sene-i milâdîsinde ve Asya'da hükümet eden Dizabo-
ul nâmındaki Türk hakanının ismiyle kıyas olunur.
Ivigui.- Bulgaristan'daki Aboba hafriyâtında zahire çı­
karılan kitaplar muhteviyatından anlaşıldığına göre Tuna
Bulgar hakanından Omurtak ait bir unvandır: "Kavaç".
Tomaszek bu kelime Türk- Koman lisanında kullanılan
Ovagü ögü sözlerinin aynı olduğunu iddia eder ki meali,
Memduh Erhaben, Gepriesen demektir. Zaten Türkçede
sürat ve acele mukabili olarak iv, ivmek ve serîü's-seyr^
mukabilinde ivgen kelimeleri vardır. Malûm olduğu üzre
kadîm muharebe meydanlarına çabuk yetişebilmek, gali­
biyeti temin eden mühim âmillerden idi. O sebeple aya­
ğına çabuk olabilmek sıfatı bir unvan hâline münkalib ol­
muştur. Nitekim Alınosların nâmdar kahramanlarından
Ahilaosi de serîü's-seyr, ayağına çabuk unvanını haizdi.
Mütalaat-ı sâlifeye istinaden İvigi Han, acul ve serîü's-seyr
han demek olacaktır.
Kaloutarhan.- Eski Bulgarlarda âli rütbelerden birine
verilen isimdir.
Vambery'ye göre Kalğa-Tarhan'dan alınmıştır ki kal-
ğa âlî, büyük demektir. Tarhan’ın daha doğrusu Tur­
han’ın manası ise ileride arz edilecektir. Bu unvan Kırım
Tatarlarıyla Nogaylarda da vardır. Kalu Tarhan gibi, Alp
Tarhan, Bora Tarhan unvanları Türkler arasında kullanıl­
maktadır.
Kavhan -Müellif Kedrinin fikrince hakanın en büyük
müşâvirine ve kendisinden sonra en büyük devlet me­
muruna verilen bir unvandır. Elyevm Anadolu içlerinde
kuyu kelimesi çalım ve azamet manalarında müstamel­
dir. (Ü Şu hâlde Kav Han aslen Kıv Han azametli han ola­
caktır. Çümkü Rum lisanında kesre-i sakileyi ifade edebi­
lecek bir harf olmadığına bizzarure şu lafz (A,) ile yazıl­
mıştır. Avarlarda Kap Han-Capcanus unvanı varmış. İre­
cek: Capcanus princeps Hunorum = Hunların reisi, ser­
darı diye zikrediyor.
Kanartikin-Memûrîn-i adliyeden âlî bir makamı ihraz
eden zevâta verilen bir unvandır. Tomaszek'a nazaran
Kanamak ve Tekin lâfızlarından mürekkeptir. Tekin ce­
sur manasınadır ki pek çok kahramanlara makam-ı ihti­
ramda verilirmiş. Gortekin, Karatekin gibi. Vambery ise
( b Çistani il beyinin hikâyesinde “Kavin” sözüne tesadüf edilir ve aynı manadadır. (Türk Yurdu) l.yıl 10. sayı 292. sayfa.
TÜRK YURDU 105
bu kelimeyi Komar-Tekin lâfızlarından mürekkep bir şa­
hıs ismi addeder. Kamar- nüsha, hamayili ve Tekin- din­
lemiş, tesmiye olunmuş, demektir. Tekin, Alp Tekin gibi.
Eakat zannıma kalırsa mumaileyha âlimlerin bu kelime
hakkındaki teşrihâtı ve faraziyeleri bir parça zora gider.
Fikrimce Tekin, şimdi Türkçede kullanılan manasıyla,
vaktiylede istimal edilmiştir. Kanar ( han, e r) ise han, ha­
kan demek olacaktır. Şu halde Kanartekin emsalsiz ha­
kan, yegâne han. Tekin han demektir.
Kardam- Tomaszek bu ismi Türkçe Kardamış lâfzına
müşâbih buluyor.
Krum.- Dokuzuncu asırda hükümdarlık süren ve
memleketinde pek şiddetli kanunlar vaz eden meşhur
bir Tuna Bulgar hükümdarının ismi veya lâkabıdır.
Tomaszek iş bu lâfzı Bulgarcada: Korem, Çuvaşlardaki:
Khyrym ve Osmanlı Türkçesinde karın lügatına takrib et­
mektedir; Vambeiy ise müdafaa, hükümdarlık ve idare
manalarını ifade eden kurum ve kuruma Türk kelimele­
rinden neş’et ettiğini iddia ediyor.
Kormis-os.- Yine bir Bulgar hanın ismidir. Toma-
şek'a nazaran iş bu kelimenin Rumca (os) edatı hazfedil-
diğinde Kormiş Türk sözü saf bir sûrette meydana çıkı­
yor Bilao bunu "komcu"kelimesine yakın buluyor.
Kuvrat.- Bulgarların Tuna nehrinin beri cihetine geç­
mezden evvel hakanlık süren ve Bulgar hükümdarından
Asparuh'un pederi addedilen hanın ismidir. Tomaszek
bunu Kuvur veya Kuruvat Türk lügatlarmdan mürekkep
olduğunu zannediyor. Vambery bu kelimeye yakın olan
Congrat sözünün şahıs ismi yerine Öz Bey Türk kabâili
arasında kullanıldığını bildirmektedir. ( Vambeiy, Cagat
stud. p 360). Bilao ise bunu Kurd veya bazı Türk lisanla­
rında kıvrık saçlı başı ifade eden kyvryt gibi okunmasını
tavsiye ediyor.
Kotraghos.- Zikr olunan Kuvrat Hanının ikinci mah­
dumunun ismidir. Vambeiy bu sözün becermek manası­
nı şamil olan Kotur, kutur Çuvaş Türk lafzından neş’et et­
tiğini ve bahtiyar ve mesud manalarını ifade ettiğini iddia
ediyor. Kutr, Kutrikh hal-i hazırda dahi Bulgar lisanında
tesadüf olunmaktadır.
Maghotin.- Şahıs ismidir. Tomaszek bu ismin Uygur­
ca lisanında müstamel olup irtifa ve büyüklük manalarını
106 TÜRK YURDU
ifade eden Mağo ve kezâlik tebcil ve yükseltmek manası­
na gelen Magutmak lâfızlarına müşabih bulunduğunu id­
dia ediyor.
İvan M anulef
LİSfINLfIR İLMİ
TÜRK DİLİ VE SARFI
Bendeleri hemen bütün ömrümü Türk dilinin sarfını
tedvin ve tanzim ile uğraşmağa hasr eyledim. Bundan
otuz beş sene akdem Venedik'te Muhtaryan Mektebinde
Türk dilini tedris ettiğim sırada kütüphaneleri devr ede­
rek ve Hind-Avrupa lisanlarının sarf-ı tatbikisini ve ilm-i
lisana dair bir hayli asarı tahsil ettikten sonra, Türk dili­
nin sarfını başa çıkarmak için her türlü fedakârlığa katlan­
dım ve ancak otuz sene sonra Fransızca olarak telife mu­
vaffak olabildim. Türk dilinin sarfına dair yüz seneden
beri, gerek Avrupa lisanları üzre gerek Türkçe ve sâirece
ne kadar kütüp ve eser mevcut ise hemen cümlesini te­
tebbu eyledim. -Bundan maada, Türkçede mevcut iki yü­
zü mütecaviz irili ufaklı ne kadar sarf kitap ve risaleleri
var ise kâffesini de hadde-i tedkikten geçirdim.- Maatte­
essüf, bunların cümlesinin de sarf nâmını ihraza lâyık ol­
madıklarından, bunlar hakkında pek az söz söyleyece­
ğim.- Şurasını itirafa cüret ederim ki bunların kâffesi de
irtibatsız, mantıksız, indi bir takım kavâid mecmuaların­
dan ibarettir.- Bunlar içinde ancak merhum Abdurrah-
man Efendi'nin "Mikyasü'l-Lisan Kıstasü'l-Beyan" nâm
eser-i celîli mevcuttur ki, her ne kadar Avrupa sistemin­
de yazılmamış ise de, matnab lâkin vâzıh ve mükemmel
olduğu cihetle herkesin takdirine mazhar olamamış ve
bu cihtle köşe-i nisyâna atılmıştır.- Bendeniz eser-i mez­
kûrdan pek çok şeyler iktibas eylediğimi makam-ı mefha­
rette itirafa mecburum.- Gelelim sadede: Türk dilinin
sarfını tanzim için ber-vechi meşrûh tetebbuat teveggu-
lâttan sonra, yani bundan beş sene evvel, teşekkül eden
Türk Derneği azalınğında bulunduğum sırada, heyet-i
muhtereme tarafından, Türk dilinin sarf-ı tahliliyesi nâm
eser-i âcizi mazhar-ı takdir olarak Türkçeye tercümesi
tasvip ve tavsiye buyurulması üzerine, evvel emirde
fenn-i tasavvütten bâhis olan medhali tercüme edilerek
Türk Derneği risalalerinde tab ve neşr olunmuştu. -Lâ­
kin, heyhat! Ne müteahssıslar ve muallimler tarafından,
ne de maarif nezâretinde o vakit teşekkül eden imlâ ko­
S ayı 54
misyonu canibinden nazar-ı itibara alındı.- Hatta, bir
Türk sarfının vücut ve lüzumundan dem vuran zevât-ı ki­
ram tarfından bile eser-i âcizânemin kıymeti anlaşılama­
dı. Bu ise, bizde, Türk dilinin sarfına, ve fenn-i lisana ve
dolayısıyla fen tasavvuruna aşina erbâb-ı ihtisasın mçfkud
olduğunu derece-i kifayede ima eylemektedir. - Mama­
fih, bendeleri o vakitten şimdiye kadar, eser-i âcizânemi
tercümede asla fütur getirmeyip ikmalinde daha ziyade
metanet ve sebat göstermekteyim ve ileride de ölünceye
kadar çalışıp başa çıkaracağını Cenab-ı Hak’tan temenni
etmekteyim.
Otuz seneden beri Türk dilinin ıslahına dair İstanbul
gazetelerinde görülen tenkidât, münakaşât ve mübaha-
sât ve mütalââta bakılırsa, memleketimizde, sarfiyyûn,
nahviyyun, ve Türkolog nâmını takınan zevat meyanında
elan Türk dilinin sarfına âşinâ ve mütehassıs kimseler
bulnmadığı malesef itiraf edilmelidir.- Acaba niçin bu
böyledir? Ve niçin adam akıllı mantıkî bir sarf yapılamı­
yor?- Çünkü, bu zatlardan kimisi Türk dilinin sarfını,
Arapçanın kavâidine istinad ettirmek ister, kimi Avrupa
lisanlarının ve alelhusus Farisînin sarfını taklid ve temsil
eylemeyi vazife bilir, velhâsıl kimisi de indi olarak aklına
geleni yazmak sadedinde bulunur. Hâlbuki, Türk dili, Tû-
râniyü’l-asl olup, elsine-i iltisakiyeden madud bulunması
haysiyyetiyle, onun sarfı, ne Arapçanın, ne Farsçanın, ne
de Avrupa lisanlarının sarfına benzer.-İşte hata burada.
Türk dilinin sarfı, evvelemirde, simâ yani ahenk-i hurûf
ve herekât (Harmonie vocalipue) mübtenîdir. Sâniyen,
işbu ahenk kavânîni ve kavâid-i semâiyeyi öğrenebilmek
için de lisan-ı Türkînin fenn-i tasavvütüne (Phonetique)
aşina bulunmak lâzımedendir.-Sâlisen, Türkçenin fenn-i
tasavvütüne akıl erdirmek içinde fenn-i lisan ( Linguisti-
que)’a kesb-i vukuf etmek zarurîdir.- Râbian da eşkâl-i
sarfiyeyi mukayese edebilmek için, herhâlde elsine-i
Hind-Avrupaiyenin sarf-ı tatbikîsini lâyıkıyla bilmelidir.
Halbuki bâlâda beyân eylediğim iki yüzü mütecaviz
sarf kitapları, bu türlü malûmât ve tetebbuâttan külliyen
ârî olduğundan, bittabi Türkçeyi tedrise elverişli olma­
dıktan başka izaa-i evkatı ve yanlış telkinâtı ve müşkilâtı
dai olur, zira hiçbiri esasât-ı tabiîyye ve kavânîn-i savtiy-
ye-i Türkiye’ye müstenid değillerdir.
Avrupa lisanlarının sarfları gözden geçirildikte, evvel­
emirde o lisanların kaç sâiti ve kaç sâmiti bulunduğu ve
vehleten anlaşılır. Halbuki bizim cümle sarflarımızı aça­
 Sayı 54
cak olsak, Türk dilinin kaç sâmiti ve kaç sâiti olduğu bir
türlü anlaşılmaz. Bu sarflarda ancak harf deyip gidilir. Ki­
minde 34, kiminde 31, bazısında 28, ne bileyim her birin­
de birer türlü, velhâsıl anlaşılmaz bir keyfiyet! Sonra ge­
lelim ahvâl-i ism yani insıraf (Declinaison), bazısı dört,
bazısı beş, kimisi altı veya yedi hâl üzerinde ısrar edip du­
rurlar. - Ya daha sonra bir izafet meselesidir çıkar ki asla
sarfa ait olmayıp nahive râcidir. Buna Farisî izafeti de ka­
rışarak büsbütün içinden çıkılmaz bir muamma hâline
gelir. -Daha hataların hangi birini söyleyeyim? - Ya fiille­
rin taksim ve tasnif ve tasrifindenki intizamsızlık ve man- ’
tıksızlığa ne demeli? Zaman nedir, sûret (Mode) nedir,
hâlâ tefrik edilememiştir. -İmek (etre) fiilinden ise asla
bu sarflarda bahsedilmez. 2amâir-i nisbiye deyip geçilir.
Bundan büyük hatalar olabilir mi? Zamirlere gelince, her
kitapta birer türlü tefsirâta uğramıştır.
Hak elinsaf düşünülsün. Büyük adamların bile idra­
kine sığmayan bu makule sarf kitaplarından küçük ço-
çuklar ne anlayabilir acaba?.- Talebeyi beyhude yere yor­
maktan başka bu kitaplar neye yarar?
Bir milletin mükemmel millî bir elibâsı ve ciddî ve
muntazam bir sarfı olmadıkça o millet evlât ve efrâdının
tedris ve talimi kabil olabilir mi? - Bilâkis, öyle Arapça ve
Farsça sarfların iânesiyle Türk dilinin tedrisi ve dolayısıy­
la sıbyan ve şebânînin terbiye ve tehzibi ilerleyecek yer­
de bittabi geriler. Buna delil ise bilcümle mekteplerimiz­
de Türk diline mahsus ve ehemmeyetli derslerin mefkud
olmasıdır. -Bu gidiş ile matlûb hâsıl olmaz, binnetice
Türk milletinin zihniyeti mefkûreden mahrum kalır zan­
nederim.
İstitrad olarak bir garabet daha söyliyeyim: Hemze,
sâit olmayıp hurûf-ı Arabiyenin halkiye sınıfından madûd
bir şuhka (Espris doux)dur. Türkçede bundan onbeş se­
neye gelinceye kadar istimal edilmezidi..- Hâlbuki, bu va­
kitten beri moda olarak sâit-i ibtidaî makamında bazı mu­
harririn tarafından kullanılmakta olduğu görülmektedir.
Lâkin maarrüzikr iki üç yüz sarfların hiçbirinde ileba sıra­
sında görülemediği gibi bir güne malumat dahi mevcut
değildir. - Sorarım: Çocuklar ve büyükler acaba bu hem­
zeyi nereden ve nasıl öğrenebilirler?- Malûm olduğu üz­
re, lisan-ı Arab’a mahsus olan hemze başta kullanıldığı
( b Geçen sene Türk dilinin sarf tahliliyesi nâm eser-i âcizanem, tefrika süreriyle “Seıvet-i Fünûn”ceride-i muteberesinde basıldığı gibi forma
forma dahi tab edilmekte iken, on birinci formanın tabından sonra, maa’t-teessüf tatile uğradı ise de inşaallah yakın vakitte yine mâbadinin
tab ve neşrine ibtidar olunur. A. T.
TÜRK YURDU 107
taktirde, Arapların yaptığı gibi her hâlde ona hareke ver­
mek zarurîdir, zira harekesiz harfle ihtida mümkün ol­
maz- Halbuki Dersaadet'te hemze başta harekesiz olarak
kullanılmaktadır. Hemzeden sonra getirilen (v, e, y) harf­
leri ise ol makamda hareke-i harfiye oldukları cihetle iki
sâitin içtimaına dâî olurlar. Bu sûret-i imlâ, bir zü'l-sav-
teyn (Diphtongue) teşkil edebilir, fakat asla bu sâit mün­
ferit olamaz. İşte bir büyük hata daha! Mamafih, bende­
niz husûsât-ı meşrûhayı buracıkta uzun uzadıya tenkit ve
tahlil eylemek fikrinde değilim, zira bu makalenin hacmi
o kadar uzun tedkikata müsait değildir. Yalnız merciinin
şimdiye kadar bu yoldaki gidişe nasıl razı olduğunu ta­
savvur edemediğim gibi, bu mühim cihetleri niçin nazar-ı
dikkate almadığını da anlamıyorum.
Velhâsıl, bu yoldaki hataiyâtın tadâdı kabil olmadığı
gibi, bunların sarflarda vücudu ve noksanı lisan-ı Türkî-
nin mânen tahsil ve talimini işkâl ve tas’îb ve Türk dilini
tedenniye mahkûm kılar. Bunun çaresi ise üç dört sene
evvel mevki-i inteşâra çıkmış olan Türk Yurdu Derneği ri­
salelerinde ber tafsîl-i beyan edilmiş olduğundan oraya
müracaat buyurulması lâzımedendibb,
Türk dili muallimi: Andon B. Tangar.
SEYAHAT
İZMİR SEYAHATİ
3
Biz yalnız İzmir'i gezmeye gitmemiştik. İstanbul'dan
sonra en büyük ve en mühim bir beldemizde, şiarı Türk­
çülük olan bir heyet, yalnız gezip görmekle elbette iktifa
edemez.
İzmir'in münevver gençleri, İzmir halkı bizim kara
gözlerimize bayılmamışlardi; onlara bu kadar zamandan
b e r i" Türk Yurdu"nda, ötede beride yazıp söylediğimiz
hisleri, fikirleri, ne mefkûre takip ettiğimizi, ne yapmak
istediğimizi anlatmak, yürüdüğümüz yolda onları da ay­
dınlatmak lâzımdı.
İzmir'in Türkçü mefkûreli gençleri, "Köylü" ceridesi­
nin idaresi karşısındaki güzel bir yapıda b ir " millî kütüp-
108 TÜRK YURDU
hane" tesis etmişler. Burada, yorulmak bilmeyen him­
metlerle eski yeni epeyce kitap biriktirmişler. Kütüpha­
nenin bir odasında, bir de "harita heyeti" yapmışlar; bu­
rada Anadolu'nun büyük kıt’ada bir haritasını vücuda ge­
tirmek için, ihtisası olan birkaç genç çalışıyordu. İşe İz­
mir vilâyetinden başlamışlar; istinsah sûretiyle İzmir ve
civarı" pafta"sını bile yapıp bastırmışlardı. Haritada çok
acemilik eserleri görünüyordu; usta bir göz, bunu bir
oyuncak gibi istihfaf edebilirdi. Fakat henüz harita ahzın-
da tecrübe ve maharetleri olmayan, lâzım gelen alet ve
vasıtaları bulunmayan bu çalışkan çocuklar, istinsahtan
başka ne yapılabilirdi? Bununla beraber onlar, tatil günle­
rinde, arkadaşlarının ellerine bu paftaları vererek köyle­
re, kırlara çıkartacaklar, inceden inceye haritanın nok­
sanlarını ikmâle ve yanlışlarını tashihe çalışacaklardı. Her
sene böyle çalışa çalışa hem meleke edinecekler, hem de
oldukça iyi ve doğru bir harita edinmeğe muvaffak ola­
caklardı.
Böyle bir emel, böyle bir sa‘y, şüphesiz, pek bü^ûik
takdirlere, hatta tebcillere sezâ idi.
Kütüphane "nin kitaplarını artırmak için yalnız
muharrirlere, müelliflere, kitapçılara müracaat etmek kâ­
fi değildi; en ciddî, en lâzım kitapları tedarik edebilmek,
sonra kütüphanenin birçok masraflarını karşılamak için
paraya ihtiyaç vardı. İzmir gençleri bunun da çaresini bul­
muşlardı: Kütüphane binasının arka tarafında arsamsı bir
yer vardı; burasını almışlar, bir sahne vücuda getirmişler,
ortaya oldukça mükellef bir "sinematoğraf' yeri çıkarmış­
lardı. Arkadaki odalardan birine bir "motor" yerleştirmiş­
ler, iyi bir makine almışlar, en yeni kurdelalarla "sinema­
toğraf'göstermeğe başlamışlardı.
Şimdi "kütüphane", yanındaki "şehir kulübü" binası,
karşılarındaki "Köylü" idarehanesi, "Türk Ocağı" elekti-
rikle tenvir olunuyordu. Civarındaki eczahanelerden biri
de "elektirik"e müşteri olm uştu." Osmanlı Sineması" iş­
letmeğe, masrafını çıkararak ileride kütüphanenin ihti­
yaçlarını tamamıyla tatmine çalışıyorlardı.
Gürültüsüz, patırtısız, İstanbul ceridelerinde bile yer
bulamayacak kadar sessiz yapılan bu işler, ehemmiyetsiz­
ce görülecek şeylerden değildi. Aferine, alkışa iftikar et­
meksizin çalışan İzmir'in Türk gençleri muvaffakiyetin
sırrını elde etmişlerdi. İçlerinde ön ayak olanlar, en çok
çalışanlar kendilerine bir iftihar hissesi ayırmıyor, bu işle­
ri hep birlikte düşündüklerini, hep birlikte bulduklarını,
el birliğiyle vücuda getirdiklerini, insana iftihar yaşları
döktüren, gizli ve mahcup sevirçlerle anlatıyorlardı.
S a y ı 54
Seyahat heyetinden her birinin, münasip mevzular
üzerine, hususiyle Türkçülüğe dair "Osmanlı Sinema-
sf'nda birer konferans vermesi kararlaştırimış idi. İlkin
muhterem Fazıl Ahmed Agayef ile Hamdullah Subhi Bey
konferanslarını verdiler. Konferansta, İzmir'in Türk mü-
tefetkkirleriyle gençleri vardı; salonu hınca hınç doldur­
muşlardı. Ahmed Bey İslâmlıktan, Türklükten, İslâmlıkla
Türklüğün münasebetlerinden bahsetti. "Yurd"un karile­
ri muhterem muharririn fikirlerini pek iyi tanırlar; bina­
enaleyh burada, konferansın mevzuunu anlatmağa kal­
kışmayacağız. Hitabeyi dinleyenler içinde bir hayli sarıklı
âlimler de vardı; İslâm tarihindeki büyük ihâtası, Türk
âlemine ait tetebbularıyla Alımed Beyin konferansı en
ciddî bir İlmî ziyafet oldu.
Sonra Hamdullah Subhi... Temeddüh kadar medhi
de sevdiğim hâlde bu arkadaşım hakkında bir zaafım var;
onu belki medhedeceğim, fakat bu medhimde de makul
bir dairede kalmak isterim, kendisini dinleyenler benim­
le beraber şüphesiz tasdik ederler ki Hamdullah Subhi,
bize göre, iyi bir hatiptir. Onun hitabeleri, mevizaları,
pervazsız bir ırmak gibi şiir ve letâfetle akar. Oldukça ça­
buk söylediği hâlde zabtolunabilse, cümleler daima tam
ve doğrudur. Orada İzmir halkına Türk sanatından, Türk
mimarîsinden bahsetti. Bu onun ihtisas etmek istediği en
tatlı bir bâhistir. Mevzu da o kadar zengindir ki...
Bu iki hatip, diyebilirim ki, muhataplarını teshîr etti­
ler; o kadar hararetle alkışlandılar. İzmirliler, en gözde
olan muharrirlerinin ilim ve sanat bahislerinden böyle
talâkat ve muvaffakiyetle çıkmalarını fakirlerle karşıladı­
lar.
Bir başka gün yine aynı yerde Köprülüzâde Fuad'la
Ali Canib söz söylediler. Birincisi, sırf İçtimaî bir dairede
kaldı; Türklük, İslâmlık ve Osmanlılık mefhumlarının bir
birine hiç muarız olmadığını söyledi, her birinin kıymeti­
ni verdi. Fuad'ın bu konferansı, sonradan yurdumuza
İlmî bir makaleye zemin oldu. Karilerimiz, oraya müraca­
at edebilirler.
Ali Canib, bu mariz ve asabî şair... Fakat işte, ben
onun hakkında bî-taraf diyebilecek bir söz söyleyemem.
Bir kaç ay hocası olduğum bu çocuk benim eski arkada­
şımdır. Kendini sevdiğim kadar mesleğinin de taraftarı­
yım. Şu kadar söyleyeyim ki o, edebiyatımızdan bahsetti;
onu anlayabildiler mi? Bizde herkes edebiyattan behresi
olduğu zannında bulunmakla beraber, edebiyatın ne de­
 Sayı 54 TÜRK YURDU
mek olduğunu anlayan pek azdır. Onu anlayabilmek için,
Ali Canib kadar bir şair olmak lâzımdır. Ben bile onu
uzun senelerin mahsulü olan bir itiyadın, bir istinasın te­
siriyle anlayabildim.
Ertesi gün İzmir Türk hanımlarına da Hamdullah
Subhi ile benim birer konferans vermekliğimiz takarrür
etmişti. Ben evvelden kani idim ki, eğer bu bir müsabaka
olsa idi, şüphesiz ben kaybedecektim. Aramızda ne kadar
mühim farklar vardı! Hamdullah, salonu dolduran ha­
nımlara bizim kadın hayatından bahsetti; kadınlarımızı
tasvir etti; onların, tâ saraydan tut da en aşağı tabakaya
kadar nasıl mahkûm ve zavallı olduklarını anlattı. Anasını
pek çok seven bir çocuk hissiyle kadınlarımıza acıdı.
Türk kadınlığının evvelden nasıl olduğunu, şimdi na­
sıl olması lâzım geleceğini, kadınlık meselesi herkesin
zannettiği gibi bir tesettür meselesi değil, bir hayat mese­
lesi olduğu ve kadınlarımızı lâyık oldukları manevi dere­
ceye is’âd etmedikçe kadınların irfanı muâvenetlerinden
mührüm olan erkeklerimizin ne kadar çalışsalar kolay
kolay terakkiye nâil olamayacaklarını söyledi. Bu hayli
"kâtibâne” olan sözler, en tatlı bir hissin ifadesi olduğu
için, hanımlarca anlaşıldı. Hatta bu konferans, muktedir
bir kalem sahibi olan Evliyazâde Makbule Hanımefen-
di'ye "Anadolu"da intişar eden kıymetli bir makale ilham
etti.
Ben ne söyledim? Söze, bütün manasıyla bir masal
ile başladım. Eski Türklerin Betülü olan? "Alageyik'Ten
bahsettim, bu mukaddeme ile Türk kadınlığının vazifele­
rini anlatmağa çalıştım; fakat nâ kadar yavandım... Ha­
nımlar, Aka Gündüz'ün söz söylemesini istediler; halbu­
ki o, proğramda dahil olmadığı için orada değildi. Aka,
akşam üzeri "İki Çeşmelik"de halka bir meviza verecekti.
Aka'dan sonra ben, "Tilkilik'Te, kahveler ortasındaki
meydanlıkta tam istediğim gibi bir saat söylendim. Öyle
zannediyoaım ki burada beni dinleyenler pek güzel
anladılar. Dilce, fikirce muhataplarımın seviyesinde bu­
lundum; sonra onları benimle beraber büyük mefkûre-
mize doğru yükselttim.
Ertesi sabah ben de, arkadaşlarımla beraber katara
bindim; onlardan Manisa'da ayrıldım. Onlar İstanbul'a
geldiler; ben İzmir vilâyetinin beş altı kasabasını daha
gezdim; biraz daha derince olarak bütün öğrenebildikle­
rimi sevgili karilerime sırası ile anlatmağa çalışacağım.
İzmir'de beri belediye, diğer Türk Ocağı tarafından
bize iki ziyafet verildi. Belediyeninki "Halkapınar" denen
109
şehir harici bir yerde, bir fabrika bahçesinde, Ocağınki,
yine aynı mevkide, su kumpanyasının şehri sulayan men-
balarında idi. Bunlar, resmî olmaktan ziyade kardeşçe,
pek samimî bir eğlence oldu. Bize Peri hikâyelerinde gö­
rülen bir güzellikle şiirle altı gün geçiren zatlara burada
aleni bir teşekkürde bulunmak mukaddes bir vazifedir.
Katarımız Manisa'ya geldiği vakit, mutasarrıf Tevfik
Beyefendi ile bir hayli zat ve Manisa İttihad ve Terakkî
Mektebi bizi istasyonda karşıladılar, büyük büyük iltifat­
lar bezlettiler. Hele mektebin iki şakirdi, Aka'nın "Boz­
gun"! ile başka bir şiirini bütün ruhlarıyla teemnüm etti­
ler. Manisa'da Türk yazıcılarına bir teşvik selâmı vermiş
oldu.
Kâzım Nâm i
TÜRKLÜK ŞÜÛNÜ
"Türk Yurdu" Müslümanların cümlesine 1331. yı­
lı tebrik ederek, hiç olmazsa bu yeni yılın Müslümanlara
uğurlu ve kademli olmasını Tanrıdan diler.
Bir T ü rk H an ım m ın Uçması.- Bütün Türklüğün
medenî hareketlerinde en ileride bulunmak şerefi he­
men daima Osmanlı Türklerinde kalmıştır. İlk havada
uçan kadın da Osmanlı Türk hanımlarından oldu. Os­
manlI Müdafa-i Hukuk-ı Nisvân Cemiyeti azasından ve
Türk muharrirelerinden Belkıs Şevket Hanım, Teşrînisâ-
nî'nin 18. günü, Ayastafanos'ta Tayyâre karargâhında Os­
manlI hakanının ordusuna hediye ettiği" Osmanlı Tayyâ-
resinde ("uçkaç")'ına binerek 43 dakika havada, İstanbul
üstünde uçup dolaşmış ve sağ-salim olarak yine Ayastafa-
nos'a dönüp yere inmiştir. "Türk Yurdu", ilk defa uçan
Türk hanımını can ve gönülden tebrik eder ve böyle
Türk cesaretli hanımların bütün Türk ilinde çoğalmasını
Tanrı’dan diler.
T ü rk Mudhika Y azıcılarından Necef Beyin
Kırklığı.- KafkasyalI Türklerin, en meşhur mudzhika nü-
visleri. Mirza Eeth Ali'den sonra Veziroğlu Necef Beydir.
Bazı yazılarında "Derviş" tahallüs eden bu muhterem
edibimizin tiyatro ile meşgul olmasına, Teşrînisânînin 13.
günü kırk yıl doldu. Bakü'nün "Safa" maarif cemiyeti o
gün Necef Beyin kırklığını kutlayıp Hacı Zeynelabidin Ta-
kiyofun tiyatrosunda büyük şenlik yaptı. "Türk Yurdu"
da şenliğe iştirak için davetnâme aldı. Bu davetten dola­
110 TÜRK YURDU
yı müteşekkiriz. Milli tiyatro yazıcımız Veziroğlu Necef
Beyi pek samimî tebrik ediyoruz. Necef Bey inşaallah, da­
ha çok yaşar ve m illetine" Hacı Kanber"," Musibet Fah­
rettin" gibi kıymetdâr ve nâfi eserlerden daha birkaç ta­
ne hediye eder. Gelecek nühalarımızdan birinde Necef
Beyin edebî hayatına dair uzun malumat vermeye çalışa­
cağız.
Türk Ocağı’niîi Demeği.- Türk Ocağının senelik
derneği, Teşrînisânînin 10.ve 22. Cuma günleri, Osmanlı
Darülfünûnun konferans salonunda toplandı. Türk Oca­
ğı idare heyeti reisi, Darülfünûn muallimlerinden Ham­
dullah Subhi Bey, derneğe riyâset ediyordu. Başta idare
ve mürakabe heyetlerinin raporları okundu. Ondan son­
ra yeni idare, istişare ve murakabe heyetlerine azalar se­
çildi. Yeni idare heyetinin, bu dernekte verilen yeni adla
başarıcıların isimleri, intihabda kazandıkları rey sırasıyla,
şunlardır: Hamdullah Subhi Bey ("Darülfünûn muallim­
lerinden"), Hüseyin Ertuğrul Bey (D oktor), v\kçuraoğlu
Yusuf Bey ("Türk Yurdu" Müdürü),Gökalp Bey (Darülfü­
nun muallimlerinden). Celâl Sâhir Bey ‘"Halka Doğru"
müdürü). Âkil Muhtar Bey (Doktor, muallim). Haşan Fe-
rid Bey (Doktor)- Seçilen Aksakalların (istişare heyeti) yi­
ne rey sırasıyla isimleri şunlardır: Mehmed Emin Bey
(Türklerin millî şairi), Kemaleddin Bey (mimar, muallim)
Ahmed Bey Agayef (Dârülfünûn muallimlerinden), Necib
Âsim Bey ("Türk Tarihi" müellifi), Süleyman Sami Bey
(Dârülfünûn müdürü), Hüseyin Cahit Bey ("Tanin" Ga­
zetesi sahibi), Hüseyinzâde Ali Bey (Doktor, muallim).
Selim Sırrı Bey (Cimnastik mütehassısı), Fuad Raif Bey
(Türkiyat mütehassısı), Mehmed Ali Tevfik Bey (Türk
muharrirlerinden), Kemal Cenab Bey (Doktor), Reşid
SaDet Bey (maliye mütehassısı), Kollayıcılara( murakabe
heyeti) Haşan Remzi (mimar) Beyle Mustafa Reşid ve Ka­
mil beyler intihab olundular.- Dernek ikinci toplantısın­
da raporlar üzerine müzakere ceryan etti. Müzakereler
bittikten sonra dernek reisi güzel bir son nutuk ve millî
şairimiz Emin Beyefendi de ümit ve nur saçan bir şiir
okuyup hakikatleşmekte bulunan emelimizin gelecekte­
ki aydın yolunu gösterdiler. Ocak derneğinin müzakere
ve kararlarına dair daha mufassal malumat ile son nutkun
bir sûre tini gelecek nühamıza koyacağız.
Türk Kızlarında Maarif Hevesi.- Rusya'nın Simbir
şehri eşrâfından Akçuraoğlu İbrahim Beyin kerîmeleri
Zeynep, Safiye ve Emine hanımlar, bu sene kendi şehir­
lerinde kız lisesini bitirip, Darülfünûna girmek üzre Pe-
S a y ı 54
tersburg'a gitmişlerdir. Zeyneb Hanım lisede okurken,
tahsil zamanından kurtarabildiği saatlerde fahrî olarak,
Simbir’in Türk kız mekteplerinde el işleri öğretmekle
meşkul oluyordu, ve fakir kızların el işleri için lâzım ma-
sarıfta kendi cebinden tutuyordu.
Mahmud Esad Efendinin Şimal Türkleri Ara-
smda Seyahate Dair.- "Türk Derneği" mecmuasının
birinci sayısında "Türklüğü Bilmeli ve Bilişmeliyiz" diye
bir makale vardı. 1325 senesi martında yazılan o makale­
de deniliyordu ki "Bugün, hatta yarın, hükûmet-ı Osma­
niye, siyaset-i resmiyesinde, hatta gayr-ı tesmiyesinde,
Türklüğü düşünemez. Lâkin Osmanlılar Türklüğün varlı­
ğını bile bilmemeli midirler? -Devr-i istibdadda hür Os­
manlI edebiyatını vezir hanlarının karanlık bodrumlarnda
basıp, dükkânlarının döşemieleri altında bin müşkilât ile
saklayarak devam ettiren Azerî, Türk kardaşlarınızı hiç
manasız acem nâm-ı garibiyle diğer bir ırkdan zannade-
cek kadar kaba cahillik devam eylemeli midir? En müm­
taz tabakadan bir Osmanlı muharriri. Tartar denilen Tür­
kün Türklüğünü teslim için velev yarım dakikalık olsun
düşünmeye muhtaç olmalı mıdır?
"Osmanlı Türklerinin bu günkü tabaka-i münevvere-
si, müşahedâtımda yanılmıyorsam, elyevm Türklerin ne­
relerde bulnduklarını, nasıl geçindiklerini, neler düşün­
düklerini, neler yaptıklarını ve ne yapmak istediklerini
pek az biliyorlar."
Dört, dörtbuçuk yıldan beri, hamd olsun, ahvâl hay­
li değişti; şimdi Osmanlı Türklerinin münevver gençliği,
artık Ankara ve Konya'dan ötede dahi Türklerin bulun­
duğunu biliyor. Hatta evvelki nesillerden de Türklüğe
ehemmiyet verenler, Türk dünyasını öğrenmek görmek
isteyenler, bulunuyor. Meselâ, sadr-ı esbâklardan birisi,
üç dört yıl akdem Avrupa seyahatinden dönerken, Volga
havzasına kadar uzamayı büyük bir zahmet telâkkî etme­
mişti.
En mütenevvi, en mebzûl ve en cevvâl muharrirleri­
mizden bir zat da, geçen sene Norveç'e giderken, Mos­
kova Nijniy ve Kazan’ı bir ok süratiyle yarıp geçmişti. Ni­
hayet bu sene, Osmanlı Türk ulemâ-yı diniyesinin en te­
rakkiperverlerinden sayılan Mahmud Esad Efendi Oren-
burg, Ufa, Kazan, Moskova, Petersburg, ve Finlandiya'da
seyahat edip geldi. Mahmud Esad Efendi de, Hüseyin
Hilmi Paşa ve Celâl Nuri Bey gibi acelece gezdiler, hiçbir
şehirde iki günden fazla kalmadılar; belki buna zaruret
vardı.
Mahmud Esad Efendinin seyahatini Orenburg ve Ka-
zan'da çıkan ceridelerden, hemen günü gününe takip
 Sayı 54 TÜRK YURDU
etliydik: Efendi hazretleri, maşaallah, az zamana çok iş
sığdırabilmişler; misafir oldukları şehirlerin şâyân-ı ziya­
ret yerlerini görmüşler, Orenburg müftüsüyle, ulemâ ile,
gazetecilerle, zenginlerle konuşmuşlar, her gün bir iki zi­
yafette bulunmuşlar, Ufa ve Kazan'da valilere mülâki ol­
muşlar, valiler tarafından teşyi edilmişlerdi. Mahmud
Esad Efendinin seyahatinde bizim en çok nazar-ı dikkati­
mizi celbeden cihetlerden birisi yerli ulemâ ile ettikleri
mübahasât-ı ilmiye olmuştu. Osmanlı fâzılı, şimalli rüfe-
kası arasında, bugün Türk İslâm dünyasını en çok işgal
eden dinî, İçtimaî, ve millî meseleleree dair fikrini ser-^
best ve sarîh bir sûrette beyan buyurmuşlardı.
Efendi hazretlerinin avdetlerinden sonra, İstanbul
metbuatı seyahatlerinden hayli bahsetti. Fakat en mühim
noktalar, o uzun makaleler arasında âdeta eriyip kaybol­
du. Bunun için bir terakkiperver din âlimimizin ıslâhat-ı
diniye ve tesettür meseleleriyle Türklüğün istikbâline da­
ir mütalaâlarını bir daha hatırlatıp karilerimizin zihinleri­
ne iyice yerleştirmek istedik.
"Vakit" refikimiz bir ziyâfetteki müsâhebeyi hikâye
ederek diyordu ki "Yemek yenirken İlmî meselelerden
bahsedildi. Hayrullah Efendi, Mahmud Esad Efendiden
riba ve banka muameleleri hakkındaki fikrini sordu. Esad
Efendi Hazretleri iktisat ulemâsından bulundukları cihet­
le akçe ile iş arasındaki münasebâtı izah ed e rek ," Şura"
mecmuasını "ufak borç cemiyetleri ve riba" makalesinde
beyan olunan efkâra iştirakini bildirdi. (O makale bazı
şerâit tahtında faizin zaaırîliği beyan olunuyor.) Sonra
söz ıslâhat-ı diniye ve Kur’an-ı Kerîm tercümesi mesâiline
intikâl etti. Mahmud Esad Efendi ıslahat-ı diniye mutlaka
lâzımdır, diyorlar: "Lâkin ıslahât-ı diniye, dini değiştir­
mek, yahut eksiltip fazlalaştırmak değildir, ıslâhat-ı diniy-
e ahkâm ve muamelâtı iktiza-yı zamana ve icab-ı hâle tat­
bik ile faidelenebilmekten ibarettir. Ahkam-ı diniyenin
iktiza-yı zamana kabil-i tatbik olmamasını ise gayr-ı mü-
mükündür; çünkü Cenab-ı Hakk dinî saâdet-i beşeriye
için vermiştir. Eğer insanlar din sayesinde mesut ve mü-
tena‘im olmazlarsa, o dinin ne kudsiyeti kalır?.."
"Kur’an tercümesi meselesinde: "Kur’an tercüme
edilmelidir, lâkin namazda Arabi okunmak şartıyla"dedi-
1er. Kadın meselesinde dahi Mahmud Esad Efendinin
fikir ve nazırı hürriyet perverânedir:
"Müslüman kadınlarının da başka millet kadınları gi­
bi hayat ve maişette erlerine, ailelerine yardımcı olmala­
rı lâzımdır, buyuruyorlar. Bunun için onların ilim ve ma­
rifet sahibi olmaları iktiza eder, ve buna şeriat-i İslâmiye
asla mâni değildir."
111
"Mahmud Esad Efendi, İslâm kadınlarının Türk
vilâyetlerinde, şehirlerdeki gibi kaçmadıklarını erkekler­
le beraber hizmet ettiklerini, tarlalarda çalıştıklarını söy­
ledi ve "şer’î şerifin emretmediği bir sûrette kaçmak, ka­
çıp yaşamak, yalnız İstanbul'la vilâyet merkezlerine mün­
hasırdır, dedi, lâkin bu hâlde, icab-ı hayat ve maîşet ile
tedricen değişecek, yakın bir zamanda Türk kadınları ha-
yat-ı umûmiyede müstahak oldukları mevkii alacaklar­
dır."
Musahabe esnasında, " Vakit" Gazetesinin baş mu­
harriri Fatih Efendi, Mahmud Esad Efendiye şu suali irad
ettiler:
"- Rusya'daki Tatar, Kırgız, Şart, Özbek gibi türlü
isimlerle yürütülen Türk kavimlerinin dil ve edebiyatları
birleşerek, birbirini anlayabilen bir millet hâline gelebilir­
ler mi?"
Mahmud Esad Efendi bu suale şu cevabı verdiler:
"-Bu sizin elinizde: Eğer bugünkü münevver ve mü­
tefekkir kısmımız bu böyle olsun diye isterse şüphesiz
olur. Eğer ehemmiyet verilmez, çalışılmazsa, olmaz!"
Fatih Efendi bu suali ve cevabı naklettikten sonra di­
yor ki:
"Ben aynı suali Profesör Barthold( Bu gün Rusya'nın
Türkolojide birinci addolunan müsteşriki) cenapların­
dan da sormuştum. O bana: "Benim fikrimce dahilî Rus­
ya'da yaşayan siz Tatarlar Ruslara karışıp temsil olunursa­
nız, kendi dil ve edebiyatınızı yavaş yavaş kaybedersiniz,
millî mekteplerinizin de ehemmiyeti biter; zira, siz pek
dağınık ve her tarafta ekalliyettesiniz. Amma Türkistan ve
Kazakistan Müslümanları ihtimal ki kendi kendilerine bir
millet olarak yaşayabilirler; çünkü onlar çok, toplu ve bir
arada yaşıyorlar. Meselâ Türkistan'ın bazı yerlerinde
Türkler %5'e bâliğ oluyorlar... Bununla beraber, eğer ara­
nızda hakikaten mütefekkir ve sahib-i dehâ muharrirler
çıkıp tâ yüksek ve cidden millî eserler yazabilirlerse ve o
eserlerde Rusya'daki Türk kavimlerinin cümlesi tarafın­
dan okunacak kadar ehemmiyet kazanırsa, pek muhte­
mel ki sizin de dil ve edebiyatınız kaybolmaz; hatta Tür­
kistan, Kafkas ve Kazakistan Türkleri ile aranızda müna­
sebet ve ittihad bile vücuda gelir.."
"Vakit" başmuharriri müstağrab bir Şark âlemi ile
müsteşrik bir Garp âleminin bu pek mühim millî mesele
hakkındaki fikirlerini aynı bularak "yakından ve iyi bakı­
lacak olursa, Mahmud Esad Efendiyle, Profesör
Barthold'un cevapları her ikisi birdir” diyordu.
 m m ^

TÛKK^ukdu
Tûr£Writt Tâidestn^ CcıUsır

YIL: 3 SAYI: 55 (12 Kanûnıevvl 1329 - 25 Aralık 1913)

^ fit d e ^ ^ ^ fit (d e d t 't ç c d a ^

Edebiyat: Liberte: M u ka ffa B ir F acia / A b d u lh a k H â m id

M illî E debiyat Meselesi / A li Canıb

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: B ulgarların M enşei / İv a n M anulef

V am bery’n in Eserleri ve Eserlerinde T ürklere N a za rı / A hm ed Z e k i V elid î

T ü rklü k Şuûnu: T ürk O cağının D em eği; A yn a M ecm uası;

Saffet B eyin Vefatı; B ir T ürk M ü n e vve rin in İlm î M em uriyeti

M uvaffakiyetli B ir H ikâye; Çok M asraflı B ir C enaze ve

C enaze M a sra fın ın Umûr-ı H ayriyeye şarfı K ararı

D a ğ ısta n ’d a B ir T ürk M ektebi Bilgi M ecm uası M ü d ü rlü ğ ü n d e n

Sayı 55 TÜRK YURDU 115

TÜRK yURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

LİBERTE Traizon
Ya bu mûhiş niyyetin nihayeti?..
Mukaffâ bir Facia
Neyi icap edecek?
(Başı 2. yılın 13. sayısında)
Umûm
Üçünçü Fasıl İhtilâli!

"Divan-ı H üküm dârîyi a rz eder" Inyorans

Evet yakında bir ihtilal hazır!
Birinci Meclis
-İşaret alarak-
"Despot, Inyorans, Ambisyon, Hen Entrik, Entre, 0 haini nefy etmek icap eder.
Traizon, sonra Liberal" Şahsi hem size hem halka muzır;
O giderse bu mazarrat da gider.
Inyorans
Metbûumun saye-i kereminde Enterik
Başvekâlete nail olmuşken, Açık söyleyin o zât-ı bî-adîl
Bu gün selamlığında hareminde Ne istiyor bilir misiniz?
Bir gürûh-ı hazele-i namus-şiken.
Entere
Bir takım fesede-i fitne- karın,
Murad
Adeta arz-ı hükümet ediyor!
Saltanatı cumhuriyete tebdîl.
-Hen'e bakarak işaret alır-
Ve cumhur-ı re’s olup infirâd!
Amele, isnaf, asâkir, memûrîn
-Despot ürperir-
Umûmen ona hürmet ediyor;
Kulûba kadar hükümetleri var! Traizon
Ne saray bıraktılar ne mehâkim. Bunu şimdiden men eylemek, ancak
Bu mülkün sahibi olan şehsuvar Sizin bir emrinize muallaktır.
Yalnız kendi sarayında hâkim;
Inyorans
-Yine Haine’e bakarak işaret alır-
-Haine'den işaret alarak-
hiçbir muhâtaradan sâlim değil!
Sürülsün! sürülmemek olmayacak...
Maksatları hep yağma, hep hasâret;
Dedik a; İ’tizâliniz mutlaktır!
Ref-i belâ, ref-i mezâlim değil!
-Yine H aine’e bakarak işaret alır- Despot
Gayretleri o maksattan ibaret! Devletin dûçâr olduğu gavâil
Elhâsıl vekilinizin niyeti Bu gün onun himmetiyle bertaraf.
Asilinin zevâl ü izmihlâli! Nefyine değil, ben azline kail
116 TÜRK YURDU S a y ı 55

Olmam! Vücudu benim için şeref; Traizon

O şeref beni ona muhtaç eder. Şu anda hepimizi affetmeli.
Bu teklifsiz ayıp, muzır, mühlik,
Hemde namussuzluğu intaç eder! Entere
Bununla beraber merhametsizlik: Biz gitmişiz, beis yok. Korkacak şey
O kadar mesaîsine mukabil Bunu takip edecek vehâmettir!
Ona mukabil böyle mi mükafat olunur? Liberte'yi istiyor? Alacak!
Hasılı tebldi emr-i nakabil;
Despot
Siz pek çoksanız, o nadir bulunur!
-Teemmül-i tasdiki ile-
Inyorans Hakk!
Efendimizce meçhul birçok esrâr
Entere
Var ki tezkîri mucib-i elemdir.
Aftımız zaferine alâmettir.
Bu sıdkımızdan dolayı bu ısrar;
Bizce lüzumı nefyi müsellemdir. Inyorans
Millete merhameten nefy etmeli; Bu fikrine öbür fikirde mülhak
Çünkü millete ihanet ediyor! Bir Liberte'yi almakla iş bitmez
Saltanata hürmeten nefy etmeli; Taht ü tâcınızda elden gidecek!
çünkü saltanat-ı fenâya gidiyor!
Canınızı, nâm ü nişanınızı Entrik
Siyânet için nefyi icab eder! Madde malûm. Tekrar iktiza etmez.
Hanedân-ı mualla-nişanınızı Despot
Münkariz, evlâdınızı derbeder -Daima tefekkürde-
Görmemek için nefy etmeli!... Nasıl?
Despot Umum
-Zehr-i hand ile- Cumhuriyet teşkil edecek!..
A’lâ!.. -Despot yine ürperir-
Yahut sizin fesadınıza meydan
Bitmedi.
Vermediği için nefy etmeli!..
Abdülhak H âm id
Uımım
Asla!

Inyorans MİLLİ ed ebiyat MESELESİ

Bendegânınız hep saf-dil, pak-vicdân 2
Ancak sizin ikbalinizi ister.
EDEBİYAT VE HADS
Bizden emin değilseniz, hassaten
İstifa ederiz! Taklidi yani Klâsik Edebiyat-Sanatın İsyanı-Yanlış
Ceryanlar- Osmanlı edebiyatını tahattur-Eernan Grak'ın
Despot
Eikri-Sanat süs değil sıhhat ve samimiyettir-Misaller: Ma-
Anladık. Yeter.
upassant'dan, Halide Hanımdan, Ömer Seyfeddin'den-
Traizon İlim ve sanat lisanı ve hususiyetleri- Türkçenin hâli ve Na­
Zat-ı haşmetinize hülâsaten mık Kemal'in dedikleri- Edip ve şairlerimizin son seneler­
Arz edeyim: Ya Libral gitmeli, deki yazılarından birer numûne- Ermeni lisanı ve Haça-
Yahut biz istifa edeceğiz. dor Abovyan’ın yaptıkları- Bizim de Haçadorlarımız- Ha­
Despot yır öyle değil, Oğuz ve Kaya'larımız yetişecek.
Ey? Bir an oluyor ki birtakım adamlar büyük dahiler vü­
cuda getirdikleri edebiyattan kaideler çıkarmağa başlı­
 Sayı 55 TÜRK YURDU
yorlar, O zaman garip bir "doğmatizm" ile tuhaf bir "be-
dîiyyât"hâsıl oluyor, işte bi doğmatik bedîiyyat şartlarına
riayetten doğan edebiyata "Klâsik Edebiyat" deniliyor;
hâlbuki bu taklidi edebiyatın aslını vücuda getiren dahi­
ler, eserlerini o kaidelere riayetle ibdâ etmemişlerdir.
Çünkü bu doğmatist bedîiyatçıların zanları gibi o kaide­
lere bu "şâh-ı eşeklerde birer "şart" değil, birer "netice"
mahiyetini haizdir ki, tamîk edilirse, çıkarıldıkları eserler­
de daima riayet olunmuş değillerdir. Ve bu hâl meseleyi
tavzih eder.
Bu mana ile ecnebi edebilyatların taklidinden doğan
her türlü edebiyat "Klâsik" idâdına girer, İran ve Fransız
edebiyatlarının gölgelerinden başka birşey olmayan bi­
zim Şark ve Garb mektepleri bile..
Yine her edebiyatta bir an gelir ki bu klâsik, yani tak­
lidi edebiyata sanatın hür yaşamak isteyen ruhu isyan
ediyor, diyor ki: "Ben zihnin meydana koyduğu mantık
ve kaideye esir olamam; vazifem ruhta, hayatta, tabiatta
mevcut “realite şeniyyet’l olduğu gibi keşfetmektir, her
şahsın haz ve elemi başka olduğu gibi aynı şahsın her an­
daki haz ve elemi de başkadır; ben bir musikiyim ki şim­
di gülerim, şimdi ağlarım, fakat gülerken de ağlarken de
her ihtizâzımın arasında pek rakîk "nuance nirenk'ler
vardır ve işte bu nirenklerdir ki benliğimi husûle getirir.
Sonra, ben o kadar âzâdeyim ki şu veya bu şahsın ruhuy­
la da iktifa edemem, hayata da nüfûz ederim; bazı kimse­
ler vardır, "tarih bir tekerrürdür" derler, hayatın safhala­
rını ibdâ ve tekâmülden mahrum, bir birine müşabih
hendesî birer mahiyetten başka hiçbir şeye mâlik olma­
yan kalıpları benzetirler.. Halbuki "Cemad"ı ezelî ve
ebedî esaret ve muinitinden kurtaramayan "duree müd­
det" onun için lâhûti bir kudret elidir ki, hayat bu sayede
haiz olduğu "elan hamle" leriyle her an bayka bir safha­
dır; benim vazifem hasbî olmayan gözlerin göremeyece­
ği, hatta âlemlerin bile idrak edemeyeceği "mütekamil
terakki" hâlindeki" hayati şeniyyetler"i ru’yettir; ben fa­
kat bununlada iktifa etmem, tabiata da bakarım: Onun da
her diyarı, her diyarının sahraları, dağları, gurupları, tu­
lü‘lan, hatta aynı diyarın her gurup ve tulûı başka başka­
dır; bir Türk şairine mensup isem parlak semâyı, bu se­
mânın bin çeşit renklerini ve her rengîn rikkat ve ihtizâzı-
nı keşfe çalışırım; bu memleketin sazlıklarında heykeller,
kuğular görürüm; göllerinde bataklıklarında öyle yılan­
lar, kurbağalar bulur, çıkarırım ki onlar seyreden her na­
117
zara, tevekkül ve lâkaydînin bitmez tükenmez esrar ve
hülyasını çizmekle meşguldürler.."
Sanatın bu şuursuz isyanı neticesinde vâkıa edebiyat,
klâsik çenberi içinden kurtuluyor, şair kalemini artık iste­
diği gibi oynatmak hakkını kazanmış demektir; fakat ek­
seriya bu isyanın amili" intuition hads" olduğu tayin ede­
miyor; ya muhayyele nâmına ifratlar yapılıyor, ya "imp-
ression intiba" lara mutlak denecek derecede hâkim bir
mevki kazandırılıyor, yahut da İçtimaî ve siyasî sebepler­
den dolayı bazen millî meseleleri havsalasına almağla ik­
tifa iden bir edebiyat, bazen de sanattan büsbütün
uzklaşılarak "halk için edebiyat" yapılıyor ve sanata "akıl
ve zihni ile öğüt vermek" gaye zan ediliyor!.. Bundan do­
layı bu gibi edebiyat mahsulleri yeni bedîiyyatın elzem
gördüğü "şeniyyet"in "donnee immediate vasıtasız mu-
ta"ları değil, eskisi gibi mutlak çerçevelerden kurtulmuş
olsa bile yine b ire r" construit masnû’" mahiyetindedir.
İşte "klâsisizm" taklit hengamesinin, sanatkâr vic­
danlarında husûle getirdiği "aksü'l-amel" den d oğan" ro­
mantizm" böyle üç dört telâkkiyi dûçâr oluyor. Halbuki
"hads melekesini"nin yaptırdığı isyandan maksat şiir ve
sanatı "concept mefhum'lerden, "abstrait mücerred" ifa­
de ve tasvirlerden kurtarmak, ona ruhta, hayatta tabiatta­
ki “concret şebeh” şeniyyetleri olduğu gibi ve canlı bir
sûrette göstertmek mücessem tasvirler yaptırmaktır.
Bahsimiz bu noktayı bulunca bizim edebiyatı hatıra getir­
memiz pek lâzımdır:
O s m a n lI E d e b iy a tı:
Çah (!) zakan-ı üftadesi dilbeste-i zülfüz
Zincirli (!) kuyu (!) onun için meskenimizdir!
Gibi sözlerle tamamen adîliğe düştüğünü anlamış ve
artık garba dönerek yeni bir ufuk bulmuş olmakla bera­
ber Fransız edebiyatının taklidinden hâsıl olan bu devre­
de bile eski rûhiyetinden kurtulamamıştır; onun nazarın­
da hâlâ güneşi" Afitâb-ı âlemtâb", hâlâ saçların büğümle-
r i " unk-ı ruhda bağlı zincirin sanki bir halka-i maziyesi"
idi; çümkü Türk şairlerinin natıkası olan lisan yine o idi:
Hâlâ kelime oyuncakçılığıyla vakit geçirmek isteyenlere
m üsait," hûn-ı nakd ve nakd-i h û n "," nâ hüdâ nâ şinas"
lisanı idi; bir kelime hâlâ "monstre mesih" bir hâlde idi.
Bir edebiyatın mesnedi böyle "anormal gayr-ı tabiî" olun­
ca edip ve şairlerin, ona esir olacağı, tasviri tasvir, teşbihi
teşbih, istiareyi istiare ve edebiyatı kelime için yapacağı,
açık bir ifade ile zahirdeki inkılâba ramen şekilcilikten ay­
118 TÜRK YURDU
rılamayacağı hayret vermez bir neticedir; ve böyle oldu..
OsmanlI Edebiyatı-bazı müstesna simaların vücuda getir­
dikleri bedîalar istisna edilirse-umûmî hatları itibarıyla,
edebiyatın hakikî medlûlüyle alâkası olmayan şeylerden
kurtulamadı. Bu noktayı tavzîh için Fransa'nın son za­
manlarda yetişen ediplerinden "Fernand Graqves" m fik­
rini söylemek isterim:
Pek samimî şiirlerle dolu "Çocukluğun Fvi" ve " Ya­
şayış Güzelliği" gibi şiir mecmualarının sahibi olan Grak,
bedîiyyatta hak kazanacak bir iddia serdediyor: Ona na­
zaran "Parnassien"leri "kelimecik"e, "Senbolist"leri "ib-
ham"a sevkeden yegâne şey, riayet ettikleri "akide"ler-
dir. Evvelkiler "güzellik için güzellik", İkinciler "hülya için
güzellik" ibdâına çalıştılar. Her iki mektep müntesibleri-
nin düşünemedikleri cihet güzelliğin "mücerred" olma­
dığı noktasıydı. Her zaman ve her memleketin en büyük
şairleri sanatkâr olmakla beraber nihayet bir insan: Bir
baba, bir oğul, bir âşık, bir vatanperver, bir filozof, bir
mutekid, hülâsa hayatta bir şeydirler. İşte eserlerinin esa­
sı bunlar olmalıdır; bunlar tahlil etmeyerek kelimeler­
den, anlaşılamamazlıklardan güzellikler yaratmak ister­
lerse yazılarının sahte ve donuk olacağına şüphe yoktur;
biz bir sanat istiyoruz ki pek vecdli, pek samimî, pek ge­
niş, pek canlı, bir kelime ile "humain İnsanî" olsun; biz
bir şiir istiyoruz ki bir insan kalbini takrir etsin; kalemi
elimize aldığımız zaman ilk düşüneceğimiz şey, ne tunç
kadar sağlam kelimelerin hendesî intizamı, ne de karan­
lıklar içinde inleyen bir musikidir.. Bizim için bir akide lâ­
zımsa "hayat için sanat"dır.
Bunları iddia eden Graqves(b "Symbole timsâl"i ede­
biyattan büsbütün kaldırmak istemiyor, diyorki: "karan­
lık bir timsâl anahtarsız bir çekmecedir; Vini [meşhur bir
Fransız şairi] de hayret verici timsâller vardır; fakat anlaşı­
lır." O bunlara taraftardır, nitekim kendisi de yapar. Yeni
edebiyatçılardan bir başkası da: "Yaşayınız, görünüz,
eğer güzel yazmak istiyorsanız..." diyor. Hülâsa yirminci
asrın bediiyyatı sanatta âlâyiş değil, sıhhat ve samimiyyet
istiyor. Son devrede yetişen Fransız romancıları içinde
"Maupassant"a şöhret kazandıran ve bu şöhreti her gün
biraz daha fazlalaştıran, muharririn bu hususdaki kana­
atiyle bu kanaati tatbik edişidir: Meselâ o, deniz üzerin­
deki şişkin yelkenler için sahifeler doldurmaz; sadece
( b Fernand Graqves bu fikrî mesleğine “Humanisme” unvanını veriyor; mamafih bu doğru mesleğe tamamen riayet edememiş ve “Senbolizm”in
dar muhitinden, mahdud kelimelerinden, bitmez tükenmez akşamlarından, ebedi ve meçhul hüznünden, melalinden kurtulamamıştır.
S a y ı 55
“büyük beyaz balonlari’der. Bu böyle bir teşbihtir ki bizim
müşevveş ve mücerred tasvirlerle yormaksızın götürür,
esen rüzgârların önündeki şişkin yelkenleri gösterir.
Yakup Kadri Bey İzzet Melih Bey'in "Tezad"ındaki:
"Mehire'nin sabrı tükeniyordu; elindeki kitabı sedi­
rin üzerine fırlattı, okuduğunu bir sis arasından görüyor,
anlayamıyordu. Sinirli adımlarla odada dolaşırdı... Piya­
nonun müdevver sandalyesine oturarak notalarını karış­
tırıyordu. Bir şey çalmak istedi; fakat parmakları itaat et­
miyordu: Kızdı; vaz geçti.."
Satırlarını pek iyi buluyor, "Bütün bu, diye ilâve edi­
yor, geldiler gittiler, oturdular bize acemi bir romancının
sahifelerle anlatamayacağı hâlet-i ruhiyeyi haber veriyor"
sonra şu fikri de dermeyan ediyor: "Sanat-ı tahrîrin en
güzîde hasâilinden birisi ve belki birincisi sade, m e’nûs
ve herkesin daima kullandığı kelimelerle bize hayatın ka­
rışık, ince, derin manalarından bahsedebilmek kudreti
değil midir?" Çok doğru söylüyor, Maupassant, telmizi-
ne, yeni lisanı "Hallucine bir samlı" bir dimağla pek yan­
lış gören ve göstermek isteyen Yakup Kadri Beye bu nok­
tada hakikati itiraf ettiriyor!
Evet bir sanatkârın vazifesini ruh, hayat ve tabiata ait
şeniyyetlerden hangisini istiyorsa bunları en sahih ve sa­
mimî bir ifade ile kağıda aksettirmektir; sonra teşbihleri­
ni istiarelerini, hülâsa bu ifade için elzem olan her şeyi
yalnız bu ruh, bu hayat ve bu tabiat için yapmalıdır, süs
ve âlâyiş için değil...
Pek marîz bir Fransız şairi karanlık ve gürültüsüz bir
geceyi ne sade fakat belîğ anlatıyor:
"Gece kapalı bir kilise gibi susuyor."
Halide Hanımefendi de " Yeni Turan"nda mefkûre
arkadaşı Oğuz'dan ayrılarak, istemeye istemeye Hamdi
Paşa ile izdivaç eden Kaya'nın bütün ruhiyetini şu birkaç
satırla nasıl ve ne müveccez gösteriyor:
"Hamdi Paşa hepimizi az çok söyletmeğe muvaffak
oldu. Fakat Kaya mazlum ve tehlikeli bir saha gibi kendi­
ne kimseyi yaklaştırmıyordu. Bütün lâkırdısı kısa evet ve
hayırlarla tamam oluyordu. İtiraf ederim ki buna ve bu
sükûnele hiç de, olduğu muhitten yüksek görünmek,
hepsine tepeden bakmak gibi bir şekil vermiyordu."
Yine ondan birkaç satır alacağım; bu menhus izdi­
vaçtan sonra da "Yeni Turan" kızı kalan Kaya" Çamaşırcı
 Sayı 55
Ayşe kadının torunlarına içlik" dikerken Hamdi Paşa iti­
raz ediyor:
Canım bununla uğraşacağınıza çarşıdan iki fanila
alıverseniz...
Kaya pek çok şey bilen, fakat bildiğini karşısındakine
anlatamayacağına emin bir âlemin sükûneti ile baktı.
Sonra pamukları Amerikan bezi arasında ince parmakla­
rıyla düzleterek dikişine devam ederken sadece:
- Daima böyle giymeğe alışmışlar, dedi..."
Ömer Seyfettin de "And" unvanlı hikâyesine şöyle
başlıyor:
" Ben Gönen'de doğdum. Yirmi yıldan beri görmedi­
ğim bu kasaba hayalimde artık seraplaştı. Birçok yerleri
unutulan eski ve uzak bir rüya gibi oldu. O zaman genç
bir yüzbaşı olan babamla her vakit önünden geçtiğimiz
Çarşı Camiini, karşısındaki küçük ve harap şadırvanı,
içinde binlerce kereste tomruğu yüzen nehirciği, bazı yı­
kanmağa gittiğimiz sıcak sulu bananın derin havuzunu
şimdi hatırlamağa çalışırım; fakat beyaz bir nisyân duma­
nı önüme yığılır. Renkleri siler, şekilleri kaybeder... Pek
uzun gurbetlerden sonra vatanına dönen bir adam doğ­
duğu yerin ufkunu koyu bir sis altında bulup da sevdiği
şeyleri uzaktan bir an evvel görmediği için nasıl mahzun
olursa, ben de tıbkı böyle merak ve sabırsızlığa benzer
bir elem duyarım."
Böyle canlı ve müşebbih tasvir ve teşbihleri Ömer’de
çok bulunız: Yandan çarklı bir boğaz vapurunun hareke­
tini şöyle anlatıyor:
"İki yandaki çarklar dar kafeslerinde birden uyuyan
alışkın ve müthiş deniz aygırları gibi, hiddetli bir gürültü
çıkararak kımıldandı."
Bir köylü evinde gece alçakta yanan bir ateşe karşı
gerinen bir adamı tasvir eden şu satırlar da ehemmiyetli­
dir:
"Ocağın üstündeki harap ve ihtiyar saat gece yarısı­
nın geçmiş olduğunu gösteriyordu; Boris mandolinini
duvara dayadı. Ayağa kalktı. Birden tavanı kaplayan göl­
gesiyle gerindi."
Makalemin şu kısmını tamamlamadan söyleyeceğim
bir cihet kaldı ki pek lâzım.
( b Bu meseleye dair etraflı malûmat almak isteyenler, “Yurd”ım ikinci yılının 12 nci sayısında muhterem Gökalp’in “Lisan” makalesini okusun­
lar.
“ Külliyât-ı Kemal’in 2’nci ciiz’ünde “ Edebiyat Hakkında Bazı Mülâhazât” unvanıyla makalesi.
TÜRK YURDU 119
Beşer, nihayeti gelmez bir yolda çılgınca koşuyor,
koştukça yeni bir âleme doğuyor: Yeni masnûların, yeni
mefhumların karşısında bulunuyor; ve işte her kavim bu
yeni şeylere delâlet edecek yeni kelimeler "ibdâ"ediyor;
bu yeni kelimelerden mürekkep lisan o asrın umûmî nâ-
tıkası demektir ki mâlik olmayanlarda istinsah ede ede
noksanlarını ikmale gayret ederlerlÛ. Türkçemizde: "ae-
roplan" 2i m ukabil" Tayyare","föfe<3/"e mukabil "mefkû-
re" kulllanılmağa başlamamız gibi. "Realite"yt karşı "şe-
niyyet"de bu kabildendir. Hülâsa her kavmin "ilm" lisanı
gittikçe lâfızlarını artırır ve gittikçe zenginleşir. Aynı za­
manda hıristiyanlar ıstılahları ekseriya Latinceden alarak
garb "beynelmilliyet" ine bir nâtıka vücuda getirdikleri
gibi, Müslümanlar da yine ıstılahlarını Arapça yaparak
kendi "beynelmilliyet"lerini ibraz edebilirler; ve bu pek
makul olur; fakat her kavmin bir de "sanat" lisanı vardır
ki o yeni kelimelere ihtiyaç göstermez. Mevcut kelimele­
re yeni manalar verilmesini ister. Ediplerimiz eskiden be­
ri bu hakikatten gafil olduklar için dilimizi lüzumsuz ya­
bancı kelimelerle doldurmuşlardır: "Kız" varken "duh-
ter", "yıldız" varken “uhter, stare", "alın" varken "nasıye,
pişânî", "destî" varken "sebu", "bulut" varken "ebr, sa-
hab, hatta mig", "esir" varken "nahcir" ve ilâ âhir., gibi.
Bu gafletler neticesinde bir gün gelmiş ki Osmanlıca-
nın Türkçe ile alâkası yalnız fiillere münhasır kalmış,
edipler tekellüm lisanıyla tahrir lisanı arasına dolmaz bur
uçurum kazmışlardır. Bunun yegâne sebebi dünyanın
hiçbir lisanında görülmemiş bir hâlin dilimize ârız oluşu­
dur: Müstehaseleşen Türkçe kelimelerin yerine Arapça
ve Acemceden kelimeler girerken Türk münevverleri bu
iki lisana ait kaideleri de beraber almışlar. İşte bu kapitü­
lasyonlar sayesinde ecnebî lisanlar lisanımıza müdahele-
ye başlayınca asla lüzumu olmayan lâfızlar da girmeğe ve
girdikçe Türkçenin safiyetini bozmağa başlamışlardır. Bu
ârıza otuz kırk seneden beri anlaşılmış.. Hatta Namık Ke­
mal merhum bile C )" Türkçenin ecza-yı terkibi olan üç
lisan ki telaffuzda oldukça ittihad bulmuş iken tahrirde
hâlâ heyet-i aslıyelerini muhafaza ediyor, ekânim-i selâse
gibi sözde güya müttehid, hakikatte zıdd-ı kâmildir."di­
yor, "üslûb-ı tahrîr bayağı bir başka lisan hükmüne gir­
miştir" diyerek bu münasebetsizliği seziyor; hülâsa yine
 120 TÜRK YURDU
Kemal'in dediği gibi "meselâ Nergisi gibi milletimizin en
meşhur bir telif-i edibânesinden istihraç-ı meal etmek,
bize göre ecnebi bir lisanda yazılmış olan Gülistan’ı anla­
maktan müşkildir." Bu tuhaflık bu gün bu dereceyi haiz
değilse de Arapçamn Acemcenin boyunduruklarından
büsbütün kurtulamaması lisanımızın muhtaç olduğu safi­
yete mâni oluyor. Edip ve şairlermizin son senelerdeki
yazılarından birer nümune:
Fikret Beyin:
[evlâd-ı beşer], işte şu, [Ahlûta-i ezrâd]
-Haluk'un Defteri’nden-
Cenap Beyin:
[Mürgan], o [Nây-ı ruh-ı riyâz]
[Emvâc], o [Kalpraz hayâz]
-Bir şiirinden-
Faik Ali Beyin:
Bir [Şir ner gara] ve bir [Sahib-i hurûc]
-Elhân-ı Vatan’dan-
Alımed Haşim Beyin:
Bir [Cilvegâh-ı encam lerzân-ı şam] iken
-Bir şiirinden-
Ve nihayet bütün bir âti olduğunu söyleyen Süley­
man Nazif Beyin her makalesindeki [Nergisi misal] köh­
ne, gürültülü, aynı zamanda boş, bitmez tükenmez ter­
kipleri...
Hâlâ devam eden bu maraziliğe rağmen dilimizin pek
parlak bir istikbâle namzed olduğuna imanım var; Türk-
lerde-bazı vefasız çocuklarının inadlarına mukabil- milli­
yet hissi tamamen uyanmıştır ki bu, bütün ârızaları ve bu
arızalan cerihalaştırmak isteyen elleri kurtaracak, kaldıra­
caktır; milletlerin, "lisanı tarih"leri gösteriyor, kavmiyyet
sevdası öyle bir kıskançlık hâsıl eder ki bir taraftan fertle­
rinin hepsine hitap edecek bir lisan tesis ettiği gibi öte ta­
raftan da bütün yabancılıkları kapı dışarı atar. Ben Tan­
rımdan yalnız bu sevdanın şiddetlenmesini dilerim!..
Ahmed Cevdet Bey geçen gün(b, Arşak Çobanyan
Efendi nâmında birinin "Ermeni Kavmi, Mazisi, İrfanı,
Atîsi" adlı bir kitabından bahs ediyordu; bu kitaba naza­
( b 9 Teşrinievvel 1339 ve 5987 numaralı “İkdam”da çıkan bir makalesi.
S a y ı 55
ran Ermeniler vaktiyle klâsik lisanları olan "Garpar" lisa­
nında kitap yazarlarmış; "Sanskrit" gibi müstesna bir
zümreye, alim ve ruhanîlere hitap eden bu acubeden
halk bir şey anlamıyor, cehalet içinde boğuluyormuş.
Korland'da "Dorpat" Darülfünûndan mezun [Haçador
Abovyan] adlı cesur bir zat ortaya atılır; kavminin öz di­
liyle eserler yazar; tahkîr ederler, tezyif ederler; fakat o
"yolda bir büyük dev adımıyla" ilerler. Yazdığı mektep ki­
tapları mhaniler tarafından men edilir; Tiflis'e gider, ko­
varlar; Erivan'a gider kovarlar.. Yine halk diliyle, her Er-
meni’nin konuştuğu gibi yazar. Nihayet bir gün hayatına
hatime çekerler. Bu gün [Haçador Abovyan] 'm kemikle­
ri bile kalmedığı aşikârdır; fakat kavmine yeni bir lisanla
bu lisana istinad eden yeni bir edebiyatın ilk nurlarını he­
diye eder. Errmenilerin de bu günkü mevkii malûmdur.
Türk de cahil kalmayacak, onun da [Haçador Abov­
yan] 'lan, hayır öyle değil, yirmi sene sonraki hayatının ta­
rihi olan "Yeni Turan"daki "Oğuz"ları "Kaya"ları olacak
ve Oğuz'larını öldürürlerse Kaya’ları koşacak: "Kalk diye­
cek, sevgili milletim sen kimsesiz değilsin, senin, nankör
olmayan yavruların da var..." Ve işte o zaman sahte alayiş­
lerden uzak, sahih ve samimî bir lisanla, mücessem tas­
virlerle dolu hadsî ve millî bir edebiyat, hakikî bir edebi­
yat yükselecek..
Ali Canib
TARIB VE ASAR-I ATIKA
BULGARLARIN MENŞEİ
Birinci Kısım
VOLGA VE TUNA BULGARLARININ LİSANINDAN
MEHÛZ EMÂRELER
(Başı 1.yılın 17. sayısında)
-Minik- Simon'un serkerdelerinden birinin ismidir ki
Tomaşek'a nazaran beytin manasım ifade eden minmik-
binmek mastarına müşâbihdir. Müverrih Kederin ise Mi­
nik kelimesi süvari askerî kumandanlarına verilen unvan­
dan ibaret olduğunu beyan ediyor.
-Omar- Hakan ismidir. Şafarik ve Konik bunun Arap-
çadan mehûz bulunduğu re’yindedirler; çünkü doku-
 Sayı 55 TÜRK YURDU
zuncu asırlarda tuna Bulgarları meyanında seyyâh İslâm
hocaları bulunurmuş ve İslâmiyet kısmen Bulgarlar da ta-
ammüm etmişti, Graf Kirzakovn ise bu kelimenin umar-
mak = ümit etmek Türk mastarından geldiğini ihbar edi­
yor.
-Omurtagh- Dokuzuncu asırda yaşayın bir Bulgar ha­
nının ismidir ki yukarıda andığımız gibi Aboba ve civar
köylerinde icrâ edilen hafriyâtta bunun hanlık devrinden
birçok âsâr bulundu. Tomaşek ve Vambery bunu Türkçe
yumurta kelimesine yaklaştırıyorlar. Paoli mecmuasında ^
ise Tomaşek işbu isme: Toplu (Massive) manasını veri­
yor, Şimal Türkçesinde Omarta arı kovanı manasına ge­
lir, arıya da omarta kurtu denilir.
-Oslan[as]- ismi Bulgaristan'ın Söğütlü köyünde yer­
den çıkarılan bir taş sütununda okunmuştur ve Türkçe:
Aslan, Arslan kelimesine tamamıyla müşâbihdir.
-Our, Ur- Vambery'ye göre aynı zamanda Tuna Bul­
garları ile Macarlar meyânında tesadüf olunur. Emir, hü­
kümdar ve muhafız manalarını tazammün eder. Şimalde
ur, hendek manasına gelir. Belki de uğurun muhaffifidir.
-Orghan- Vambery'ye göre bâlâda zikrolunan "ur" ve
han lâfızlarından mürekkep bir isimdir. OsmanlIlarda Or­
han isimi vardır.
-Savin- Bir Bulgar hanının isimidir ki Tomaszek bu
kelime Türkçe sevmek (seven) masdarından mehûz bu­
lunduğunu söylüyor.
-Sevar- Tomaszek bu şahsın ismini dahi sevmek mas­
tarından çıkarıyor; nitekim İgorca lisanında sivar sözü:
muhibb, maşûk manalarında hâlâ kullanılmakta olduğu­
nu söylemektedir. Bilao kezâ bunu kat’î sûrette bir Türk
sözü gibi kabul ediyor.
-Samtchi- Eski Bulgarlar meyânında bir unvan maka­
mında kullanılırmış. Hâlâ dahi Islav-Bulgar kilise lisanın­
da Samci ve san şekillerinde ve Consideration, dignite
manalarında mevcuttur. Radloff mezkûr unvanı Mongol
lisanında dahi keşfetmiştir. "Tongralb samig", Osmanlı
Türkçesinde san lügati kezâlik mevcuttur: Anlı sanlı,
-Tarkhan- Aynı zamanda Volga ve Tuna Bulgarlarında
tesadüf olunan ve Çuvaş ve Kazan Türkleri arasında vâsi
sûrette taammüm etmiş bir unvandır. Vambery bunu pek
eski bir Mongol lügati gibi telâkki edip beyzâde, bey ve
( ü Tongra=Tann
121
kezâlik demirci, usta manalarını şamil olduğunu bildiri­
yor. Şafarik tarhan unvanı Lâtinceye Magna thesauro,
praefectus diye tercüme ediyor.
-Telerikh- İsmini Tomaszek tölörük- çözülmek mas­
tarına teşbih ediyor.
-Teletz- Bulgar payitahtını fuzûlî olarak işgal eden bir
hanın ismidir. Vambeiy bunu sirkat manasını tazammün
tal (Osmanlı Türkçesinde Çal) Türk cezerinden müştak
bir kelime gibi telâkki ediyor. Bilao ise buna dilenci (Ça-
ğatayçada dileyici =tiledji) manasını veriyor.
-Tervel-Trevel- Bir Tuna Bulgar hanını isimidir.To-
maszek ile Bilao bu ismi Yakut lehçesinde tayak (Appui),
istinadgah, muâvenet manalarını ifade eden turâbil keli­
mesine teşbih ediyorlar. Vambery ise bunu Çuvaşlar da
düzletmek manasına gelen tirbel sözüne takrib ediyorlar.
Müellif-i mumaileyh trevel kelimesini Türk tarihinden
yâd olunan dizevel dizeöl isminin aynı olduğunu iddia
ediyor. Malûm olduğu üzre Çuvaş lisanında "z" harfi "r”
harfine tahavvül ettiğinden Çuvaş ve ona yakın addedilen
Bulgar lehçesinde bu sûretle dizevel sözü direvel-Trevel
şeklini alabilir.
-Tokht- Tomaszek iş bu şahıs ismini Tohtamak Türk
masdarından mehuz bulunduğunu iddia ediyor nitekim
Toktamış istirahat demektir. Hazar Türklerinde Tokta-
mış ismi mevcut idi. Vambery'ye göre Tokta lafzı tevkif
etmek ve tevakkuf eden manalarını şamildir. Konik bu
kelimenin Altınordu hanın "Toktamış" ismiyle bir oldu­
ğunu andırıyor.
-Ughain- Popofun esami cetvelinde tesadüf olun­
maktadır. Tomaşek bu sözün bazı Türk lisanlarında akıllı
ve mütefekkir manalarına gelen öğün-öğün lügatından
müştak bulunduğunu iddia ediyor.
-Khaghan- Eski Bulgar ve Avar akvâmı arasında müs­
tamel bir unvandır. Mongolcada "hagan" kelimesi ikiye
yaran, kesen, hüküm veren manalarını tazammün eder,
İşbu kelime Osmanlı Türklerince hakan şeklinde kulla­
nılmakta olduğu herkesçe malûmdur.
Çeriğ-Tzerigh-İsmini Vambeiy asker manasına gelen
çeriğ Türkçe kelimesine mutabık bir şahıs ismi olduğuna
kanidir. Nitekim Osmanlı Türkçesinde dahi çeri-yeniçeri
sözleri mevcuttur. Bundan maada eski bir Bulgar İncilin-
122 TÜRK YURDU
de buna müşâbih çergobula- Tzergho bula ismine tesa­
düf olunmuştur ki "çeriğ" ve yukarıda zikir ve izah olunan
"bola" lâfızlarından mürekkep bir kelime olsa gerektir.
Çok- Tzok- Şahıs ismidir. Vambery bunu çokluk ve
iktidar gösteren ve osmanlı Türkçesinde sıfat makamın­
da kullanılan "çok" lügatına teşbih etmektedir.
-Schischman- Onuncu asırda Makedonya Bulgar hü­
kümdarlarından birinin ismi -daha doğrusu- lâkabıdır.
On dördüncü asra kadar Şişman nâmıyla Bulgaristan'da
başkaca üç hükümdar icra-yı hükümet etmişlerdir. Elan
Osmanlı lisanında şişko ve şişman elfazı kullanılmaktadır.
Bulgaristan'ın Deliorman cihetlerinde eski İstanbul
kazası dahilinde Aboba karyesi ve diğer mahallende icra
edilen hafriyat neticesinde eski Bulgarların lisanları hak­
kında birçok yeni kelimeler bulunmuş olmakla bunların
mana-yı hakîkiyelerini keşif ve tefsir zımnında ilm-i elsine
mütehassısları son zamanlarda meşgul bulunmaktadır­
lar. Provadi kasabasının Çoban camiinde Bulgar müver­
rihlerinden Zolotarski tarafından bulunan Okoris Oxo-
rans ve Çakaris Tcaxarns kelimeleri dahi bunlar meyanın-
da olup Sinipir ve Karabaşlı köyleri arasında bir kabirde
de Çiko tcuxo kelimesi bulunmuştur. Danimarka arke­
ologlarından Kinch Selânik havalisinde Nariş köyü civa­
rında hududu işaret eden bir taşta Dreotroc kelimesini
bulmuştur. İş bu taşta kelime-i mezkûreden maada yuka­
rıda mezkûr Tarhan lâfzı ile olğı edatı bulunmaktadır.
Hazar tarhanlarında olğı, alep ve razo edatları elkaba ta­
kaddüm ederek rütbelerin derece ve envâinı ifade et­
mektedirler. Bulgar elkâb-ı atîkasından olan sam, boila,
khagan, tarkhan, ilâ âhir....
Mongolların Türk lisanı üzre yazılmış en eski levhala­
rı meyanında mevcuttur. Radloff Die alttürkischen Insch-
riften der Mongolien nâm eserinde bunlardan ayrıca
bahsetmiştir.
Bitmedi.
İvan M anolf
VAMBERTNIN ESERLERİ
VE ESERLERİNDE TÜRKLERE NAZARI
Müsteşrik Vambery'nin vefatını mütakip, "Türk Yurdu" müteveffâ-
nın mevsûk ve hayli mufassal bir tercüme-i hâlini karilerine arz et­
S a y ı 55
mekte kusur eylememiş idi. Ancak müsteşrikin tercüme-i hâlinde
eserleri ve ale'l-husûs eserlerinde Müslüman Türklere dair fikir ve
nazarı o kadar izah edilememiş idi; Şimalli Türk müverrihi Ahmed
Zeki Efendi Velidî tarafından Kazan'da çıkan "Mekteb" mecmuasıın-
da Vambery'nin eserlerine dair yazılmış iki makale nazar-ı dikkatimi­
zi celbetti. Evvelce verdiğimiz malûmatı tamamlamak üzere, o,maka­
lelerin bazı kısımlarını Osmanlı Türkçesine çevirerek neşr etmeyi
muvâfık bulduk.
1
... Vambery 1861 tarihinde ApuşkaAüi-/cM<2tesmiye
olunan meşhur Çağatay lügatim neşr etti. Bu kitapta Ça­
ğatay kelimelerine yalnız Macarca mana verilmiş idi; mi­
sallerde gösterilmemişti. Kitap 80 ve 110 sayfa idi.
Bu kitabın asıl nüshalarından birisi Petersburg, Kü-
tüphane-i İmparatoriyesinde mevcuttur. Vambery, o nüs­
hayı görmüş ve hatta (h, h, d, t) harflerini o nüshadan is­
tinsah etmiştir.
Rus akademisi azasından müteveffa Velyaminov-
Zernov 1868 senesinde aynı lügat kitabını, Petersburg
nüshasından alıp "El-Lügati'n-Nevâiyye ve'l-İstişhada-
ti'l-Çağataiye" unvanıyla Petersburg'da neşretmiştir.
Velyaminov-Zernov, esere Rusça bir mukaddime yazmış,
Ali Şîr Nevâyî hakkında mülâhazât ilâve etmiş ve lügatla-
ra dair misallerin hepsini muhafaza eylemiştir. "Abuşka",
Hacı Süleyman Efendinin İstanbul'da basılan "Lügat-ı Ça­
ğatay! ve Türkî-i Osmanî"si ile Radloff ve Budagof un bü­
yük lügat kitaplarına esas olmuştur.
Vambery 1867 senesi, Çağatay Lisanı, tetkikatını (stu-
dien çağataische sprach) Leipzig’de ve 1870 senesi Uygur
dili ve Kutadgu Bilig hakkında Ujgurische sprach monu-
nente kitabını Innsbruck'da neşreyledi. 1885 senesi "Şey-
bani Name Die Scheibaniade"yi ve 1879 senesi Alman
Şark Cemiyeti'nin mecmuasında ( Zeitschrift der deutsc-
hen morgen geselschaft) Mahtum Kulu divanını neşretti.
Şeybânînâme Milyoranski ve onun vefatından sonra
Samoyloviç'in himmetleriyle Vambery neşrinden mü­
kemmel ve tamam olarak 1908 senesi bir daha neşrolun­
muştur.
"Türk Milleti- Das Türkenvolk" 1885'te meydana çık­
tı. Vambery bu büyük ve mühim eserinin ihtidasında
Türk lehçelerinin birbirine münasebetlerini araştırıyor.
Rusçaya tercümesi olmadığından, ben ( Alımed Zeki Ve-
 Sayı 55 TÜRK YURDU
lidi söylüyor) bu esere dair ancak tenkidi makaleler ve
bazı mütercem kısımlar vasıtasıyla haberdar olabildim.
Vambery'nin Rusçaya tercüme olunmuş eserleri, Ta­
rihleri sırasıyla şunlardır:
1) "Orta Asya'da Seyahat- (Travel in Central Asia)"
ihtida İngilizce sonra Almanca yazılmış olan bu eser Av­
rupa lisanlarının hepsine tercüme olunmuştur. İngilizce
intişarı tarihi: 1864, Rusçaya tercüme tarihi: 1865. 292 sa-
hife(b. Mamontaf bu eseri 1867,1874 tarihlerinde yani iki
defa resimler ve haritalarla müzeyyen olarak tab ve neşr-
eylemiştir. "Orta Asya'da Seyahat" in intişarını müteakib
Rus matbuâtı tenkidat ve münakaşâta girişmişler ve mü-
nekkidlerden birkısmı Vambery'nin Asya-yı Vustâ'ya asla
seyahat etmediğini, yalnız coğrafya, tarih ve seyahat ki­
tapları karıştırarak, bu seyahatnâmeyi uydurmuş olduğu­
nu iddia etmişlerdir; vâkıa o zamanlar bir AvrupalInın Or­
ta Asya'ya nüfuzu muhal sayılıyordu. Daha sonraları As-
ya-yı Vustâ seyahatine teşebbüs eden Rus seyyahları,
Vambeiy kadar da muvaffak olamamışlardır. Bütün bu
münakidât ve münakaşâtın nihayetinde Vambery'nin ha­
kikaten seyahat etmiş ise de diğer seyyahların gezip do­
laşmamasından bi'l-istifade hakayıka bazı hayalat da ka­
rıştırmış olduğu tebeyyün etti. Bu günün alim müsteşrik­
leri, Vambery seyahatnâmesinin artık İlmî ehemmiyeti
kamamış olduğunu söylerler. Avrupanın Bin Bir Gece
Masalları görmek istediği Asya'dan Vambery de bir az faz­
la garâib alıp dönmüştü. Bundan başka, "Asya-yı Vüstâ
Seyahatnamesi" mevzuunun vüsatine nisbetle gayet kü­
çük, bir nevi fezlekeden ibaretti. Bu gün Vambery'nin
eserine nisbetle çok mufassal ve pek İlmî eserler az değil­
dir.
2) "Orta Asya Ahvâline Dair- Skizzen aus Mittelasi-
en" Bu kitap, seyahatnâmenin ilâvesi gibidir. 1868 sene­
sinde, yani aslı olan Almancanın intişar ettiği tarihte, Ma-
muntaf tarafından Rusçaya tercüme olunup Moskova'da
neşredilmiştir. (8- 392 sahife.) Bu eser de muhtasardır,
lâkin seyahatnâmeyi hayli izaha yarıyor, müellif bu ese­
rinde, seyahat ettiği yerleri, oraların ahalisini, hanlarını,
saraylarını, tarz-ı maişetlerini, yoldaş olan Tatar’ı, Buha-
ra'nın ticaret ve sanayiini, tarih-i kadîmini, eğlencelerini,
dervişleri. Turan ve İran halkının etnoğrafya ahvâlini, As­
( ü Bu eser, Osmanlı kürkçesine”Bir Sahte Dervişin Asya-yı Vüstâ’da Seyahati" unvanıyla tercüme olunmuş ve hicri 1293 tarihinde İstanbul’da
tab ve neşredilmiştir.-T. Y.
123
ya-yı Vüstâ edebiyatını pek canlı ve iyi anlatmaktadır. Bu
eser hakkında da Rus matbuat-ı mevkûtesi bir hayli ma-
kalât-ı tenkidiye yazdılar.
3,4) Orta Asya Müslümanlarının yemeleri, içmeleri,
giyinip kuşanmaları gibi etnoğrafya malûmâtına dair
Vambery'nin iki makalesi "Vokrug Sveta" ve "Vsemirmy
Puteşestvennik" adlı Rus mecmualarının 1868 senesi çı­
kan nüshalarında basıldı.
5) Rusça "Zapiski Dlya Çetenya" adlı mecmuanın
1868 senesinde intişar eden 10,11’nci sayılarında Vam­
bery'nin "Asya-yı Vüstâ'da Rus ve İngiliz Rekabeti"
unvanli siyasî makalesi dercolunmustu. müteveffa bu
makalesinde de daima yaptığı gibi Rusya siyasetini tenkid
etmektedir.
6) 1873 tarihinde, Vambery'nin "Buhara Tari-
/ıTGeschichte Bocharas und Transoxaniens" Pavloski ta­
rafından Rusçaya tercüme olunup 8 ve 2 cild (birinci cild
274 sahife, ikinci cild 226 sahife) olmak üzre neşr edildi.
Bu kitap Vambery'nin en kıymetdâr eserlerinden sayıl­
maktadır. Buhara Tarihine dair bu kadar büyük ve mufas­
sal diğer bir eser telif ve neşir olunmamıştır. Vambery, Bu-
hara'nın tarihini kendisinin Buhara'ya gittiği zaman
taht-nîşîn bulduğu Muzafferüddin Han'a kadar getiriyor,
ve umumiyetle Türk kavmi tarihine, Türk kavminin Cen­
giz, Timur Şeybânî gibi kahramanlarına dair fikr-i şahsîsi­
ni beyan ederek kitabını bitiriyor; münasebet düştükçe
Türklerin ahlâk ve tabayiine dair müşahedelerini, mütalâ­
alarını, serpiştiriyor. Vambery, Buhara Tarihi’ni ikinci el­
den ve nâkıs tedkik ile yazmıştır. Birinci derecedeki me­
hazları mütalâa edebilenlerce ehemmmiyeti azdır. "Buha­
ra Tarihi" üzerine Rusça birçok tenkidî makaleler intişar
etmiştir.
Orta Asya tarihinin en meşhur ve mevsuk mütehas­
sıslarından Grigoryev, Vambery'nin lisaniyata müteallik
tedkikat ve efkârına çok ehemmiyet veriyor, hürmet edi­
yor, bu mesâilde onu büyük bir üstad tanıyor; lâkin tarih
mesâiline gelince, Vambery'nin ciddî malûmâttan mah­
rum, doğruyu aramaz, itibarsız bir iddiakâr, bir tafrafürûş
olduğunu izhar ve ispat ediyor. Vambery'nin Türk tarihi­
ne gayet sathî bir nazarla baktığını, Türk tarihine dair ev­
velce intişar etmiş Dosun, Divgin, Balladya, Poti gibilerin
meşhur eserlerini bile görmeden, mütalâa etmeden, bilâ
124 TÜRK YURDU
pervâzâne sözler söylediğini tayîb eyliyor. Bu kitabın kıy­
met-! İlmiyesi, Garigoryef tamamen inkâr ediyor. Vakıa
bu eserde müellifin Karahaniler Devleti'nin vücudundan
bî-haber bulunduğunu gösterecek kadar eser-i gaflet gö­
ze çarpar.
7) "Şark Ahlâk ve Adâtı Levhaları- Sittenbilder aus
dem morgenlande" Bu kitabın, Rusça tercümesi 1877 se­
nesi Petersburg'da neşr olunmuştur. (8- 280 sahife) Yu­
karıda bahsi geçen "Asya-yı Vüstâ Ahvâline Dair" t ben­
zer. lâkin "Levhalar" da hiçbir İlmî maksat gözetilmemiş-
tir; yalnız AvrupalIlara az çok Şark’ı tanıtmak, ihtimali ki
AvrupalIları tatlı okunacak tuhaf bir kitap takdim etmek
maksadıyla yazılmıştır. "Levhalar"da Müslüman Şark ha­
yatının iç ve dış levhaları gösterilmektedir: Ev içi, aile, ka­
dınlar, yemek içmek, keyif, tönbeki, hamam, okumak,
bayram, hacılar, dervişler, kervan, pazarlar, Hristiyan ve
Yahudiler, Müslüman tipleri ve Müslüman sultanları... ilâ
ahir. Vambeiy, "Levha'ları, seyahatinden döndükden bir
hayli zaman sonra yazmış ve en ziyade Anadolu Türkleri
ile İranlIları tasvir eylemiştir. Bu eseri okunması per hoş,
pek eğlencelidir. Şark ahalisinin hayat ve maişetlerini
epey doğru göstermiş ise de, mübalağadan da büsbütün
çekinmemiştir. Müslüman-Türkler arasında izdivaç mera­
simini irae içün merhum Şinasi'nin " Şair Evlenmesi" ad­
lı müzhâkasını tercüme ile eserine idhal eylemiştir.
8) "Türk-Tatar Medeniyet-i Kadîmesi-Die primitive
kültür des Türko-tatarischen Volks" Bu eser de Rusçaya
tercüme olunup Rus coğrafya cemiyet-i imparatoriyesi-
nin mecmuasında intişar etmiştir.
9) "Rus Tatarları Arasında Hareket-i Medeniye" Şi­
mal Türkleri için gayet haiz-i ehemmiyet bir makaledir.
( ü Vambeıy’nin belli başlı eserlerinin tarih sırasıyla listesini, telif ve neşr olundukları lisanda olarak, bir arada yazmayı da faydalı bulduk.
Umûmî Eserleri
Travel in Central Asia, 1864 (Osmanlı Türkçesine Tercümesi vardır.)
Meine çanderungen und Erlebnisse in Persien, 1867
Tschagataische Sprachstudien, 1867
Skizzen aus Mittelasien, 1867
Ungarisch-türkische çortvergleichung, 1870
Ujgurische Sprachmonumente, 1870
Geschichte Bocharas und Transoxaniens, 1872
Der İslâm im XlXJahrhundert, 1875
Sitten bilder aus dem Morgenlande, 1876
Etymolağisches çörterbuch de türko-tatarischen Sprachen, 1877
Die primitive kültür des türko-tatarischen Volks, 1879
S a y ı 55
1912 senesi Rusçaya tercüme olunup Petersburg'da neşr
edilmiştir.
Benim (hep Ahmed Zeki Eferdi söylüyor) Vambe-
ri'nin eserlerini mütalaa ederek veyahut onun eserleri
hakkında yazılmış tahlil ve tenkitleri okuyarak edindiğim
fikir şudur: Vambery hiçbir mesele-i İlmiyeyi, öyle esaslı,
sonuna kadar varmak üzre, inceden inceye tedkik eder
bir arayıcı, bir âlim değildir. Lisan meselelerinde o, Rad-
loffların, Thomsenlerin, Mülleıierin, etnoğrafya mesele­
lerinde Aristofların, tarihte Grigoriyef ve Barthold'ların
ka'bına varamadı.
Vambery herhangi bir meseleyi, sırf ilim nâmına, ilim
için tetkik etmezdi, o bir an evvel muayyen bir neticeye
vâsıl olmak isterdi; bunun için teftiş ve tedkik ile uzun
uzadıya zaman kaybetmeksizin, keskin fikri sayesinde
meseleyi hâl edilmiş sayarak maksadını istihrâç ediverir-
di.. Eğer Vambery topladığı maddelerle çok uğraşıp,
umûmî neticeler istihrâcında isticâl gösteremez bir zat
olsa idi, Allah bilir amma, ağleb ihtimal Türkolojide bu
gün işgal ettiği mevkiye yükselmemiş olurdu. Vambery,
cüretli ve aceleci tamimleriyle Türk âleminin ciddî tedkik
ve taharriye muhtaç ve lâyık birkısım insaniyet olduğunu
cihan medeniyetine izhar ve ilân etti; Vambery, Türk di­
linin, zengin mazisiyle, diğer elsine-i kadîme kadar derin
ve iyi tetkiklere değerli bir lisan olduğunu ispat eyledi.
Türk dünyasının, hatta umûm Şark âleminin hususiyetini
Garplılara duyurdu. Bütün bu büyük işleri Vambery Ar-
min gibi şedîd zekâ ve istidad, azîm azim ve metanet, ge­
niş bir ilim ve vukûf sahibi olan adamlar ancak yapabilir­
ler. Vambery’inin fennî hizmetleri sathî, kusurları olabi­
lir; lâkin bu nakîsalar, onun Türkolojideki yüksek mevki­
ine asla tenezzül îrâs edemezib.
Ahmed Zeki Velidî.- T. Y.
Ursprung der Magyaren, 1882
Das Türkenvolk, 1885
Die Scheibeniade, 1885
Stoıy of Hungaıy,1887
Altosmanische Sprachstudien, 1901
Arminius Vambeiy his life and advertures, 1873
Stoıy of my Struggles, 1904
Siyasî Risaleleri
Russllands machtstellung in Asien,1871
Zentral asien und die englisch-russiche Grenzfrage, 1873
Der Zukunftskampf in Indien, 1886
Britich civilisation and influence in Asia,1891
 Sayı 55 TÜRK YURDU 125

TÜRKLÜK ŞyUNÜ devam edenlerdi. Taşra dârülmuallimînleri ve oralarda

"Türk Ocağı 'mn Demeği.- Geçen sayımızda Türk yeniden yeniye açılan ocaklar, Avrupa'daki yurtlarla mu­

Ocağının yıllık derneği kumiduğunu yazmış ve ocağın habere ettik. Münferiden maksadımıza çalışanları öğren­

başarıcılık ve aksakallılığına seçilen yoldaşların adlarını dikçe onlara mektuplar yazarak teşvikâtta bulunduk.

da saymıştık. Dernek Hamdullah Subhi Beyin sözüyle işe Ocak’ta her gün beklemek üzre idare heyeti azası arasın­

başlamıştı. Bu başlangıç nutkunun okuyucularımızca bi­ da möbet usûlünü ihdas ettik ve öğleden sonra üçten iti­
linmesinde fayda gördüğümüz parçalarını aşağıya geçiri­ baren müracaatları kabul etmek için bilâ istisna her gün
yoruz. birimiz hazır bulundu. Türk akvâmıyla meskûn memle­
ketleri gösterir bir ırk haritası tertip ettirerek mekteplere
"..... bizlere havale buyurduğunuz vazifeyi deruhte
medreselere dağıtılmak üzre şehrimizin büyük matbaala­
ettiğimiz zaman ne sûretle çalışacağımızı esasları itibarıy­
rından birisinde bastırmağı teşebbüs ettik. Demek ki
la takrir etmeğe lüzum görmüş, arzularımız hülyalarımız­
şimdi bir muvâcehenizde, birçok müsaadesizlikler birçok
la, yapmağa muktedir olabileceğimiz, amelî işlerin hu­
müşkiller ortasında, maksadımıza taraftar olan, müzahir
dutlarını tefrik etmiş ve kendimize birkaç esası ihtiva
olanların ve bilhassa ocak azası meyanında dem hde etti­
eder bir cetvel-i meşâgıl tayin eylemiştik. Ocakta her haf­
ği muavenete sadık kalan kardeşlerin yardımıyla, bütün
ta Türklüğe dair muntazaman mevizalar verilecek, bir kü­
tehlikeleri atlattık. Borçlarımıza ödedik, ocağı idame et­
tüphane vücuda getirilecek, dahilinde toplandığımız bi­
tik, takviye ettik, ilerlettikdiyebiliriz. Şüphe yok ki ocağın
na, temizliğe intizama, zevk-i selime delâlet edecek bir
mübrem ihtiyacâtını isaf eden vesâiti muhterem selefleri­
sûrette yavaş yavaş tefriş edilecek, kış geceleri yapacağı­
miz tarafından tedarik edilmiş, hazırlanmış bulduk, fakat
mız müsâhebeler için lâzım gelen tedbirler alınacak, vilâ­
ocak tesis edildiği günden beri hiçbir zaman son iki üç ay
yet dârülmuallimînleri ile münasebete geçilecek, ocak
zarfında görüldüğü kadar canlı ve faal olmamıştır. Hesa-
taşradan gelen Türk gençleri için bir müracaat yeri hiz­
batımızı yeniden yeniye bastırdığımız defterlerle mazbut
metini görecektir.
ve mükemmel bir hâle ifrağ ettik. İdaremizin malî kısmı,
"... her cuma salonumuza sığmayacak derecede sâ-
âtîde zikredeceğimiz hesaplar delâletiyle tekdir buyura-
miler toplayan konferanslarımıza devam olundu. Buna
ceğınız üzre mütezâyid bir devre-i tekâmüle dahil oldu.
büyük bir ehemmiyet ve kıymet atfettik. Çünkü etraftaki
".... Türk Ocağının bundan sonra pek büyük ehem­
Türkler gibi ocak azası da telkinlerle Türkleşmeğe muh­
miyetle vücuda getirmeyi iltizam etmesi lâzım gelen bir iş
taç idi. Seleflerimizin bıraktığı kütüphaneyi doldurduk ve
vardır ki o da kitapsız bir mezhebe benzeyen millî yolu­
yeni bir kütüphane vücûda getirmek için kıymetli birçok
muzu bize başladığı taraflarla beraber gösterecek temiz
kitaplar elde ettik. Ocağımız, kapısından başlanarak her
mutena bir Türk tarihi ve o yolun hangi yerlerde dolaştı­
köşesi dahil olmak üzre danına varıncaya kadar termîm
ğını uzadığını gösterir bir Türk coğrafyası lüzum-ı tertibi­
ve tamir olundu. Temizledik, ıslâh ettik, döşedik. Kitap
dir. Zikrettiğimiz bu ihtiyaç, tadâdına nihayet gelmeye­
odamıza dahili harici bazı ceride ve mecmualar gelmesi
cek diğer arzuların başında bulunmak zarurîdir. Şüphe
temin edildi. Taşradan gelmiş on Türk genci İstanbul'da
etmeyiz ki bu güne gelinceye kadar her sene, önden ve
veya taşrada dârülmuallimînlere ve sair mekteplere yer­
arkadan düşmanlarıyla uğraşmağa mecbur tutulan mem­
leştirdik. Bazı diğerlerine daimî veya bir defa için paralar
leketi yer yüzünden misli göılilmemiş bir diyar-ı hüsran
ifraz ettik. Girit’li iki Türk gencine yatacak temiz bir yer
ve felâket hâline konulan Türk kavminin, siz asıl evlâtları
tedarik ettik. Dârüşşafaka'dan aliyyü’l-ala derece ile me­
kendi ocağınızın davetiyle burada toplandığınız bu saat­
zun Rıfat Talât Efendi isminde zeki nutuk-ı muhterem bir
te, kalplerinizde millet maksadı için titreyen yüksek arzu­
ocaklıya şehrî bir muâvenet tahsis ederek İsviçre'de tah­
lardan başka hiçbir şey yer tutmayacaktır. Kendisinden
silini taht-ı temine aldık. Millî mevizalar vermek için taş­
yüz kere kuvvetli koskoca bir düşman âlemin, müttehid
rada seyahatlerde bulunduk. Mekâtib-i âliye müsabaka
gayretiyle büsbütün mahvedilmek istenilen Türkler, ilk
imtihanlarına dahil olacak 140 gence ulum-ı tabiiye ve ri-
defa Türk ocaklarında, Türk yurtlarında birbirini bulmuş,
yaziyye derleri küşad ettik. İmtihanlarda kazananlar ek-
ruhlarını ümitlerini yekdiğerinin aıh ve ümidiyle meze
seriyet-i mutlaka denecek bir nisbette bizim derslerimize
126 TÜRK YURDU
ve tevsi etmiş, orada pek muterem bir Türk muharririnin
dediği gibi, "kendilerinin millî intibah asrında" bulun­
duklarını ispat edecek bir sûrette fikr-i uhuvvet ve me-
veddetle çalışmışlardır. Birz memleketin her tarafında,
Avrupa'nın birçok bucaklarında açılan Türk Ocakları,
Türk yurtları azası kollarımızı kaldırıyor, sesimizi yüksel­
terek haykırıyoruz:
Türkler, milletlerini seven düşünen Türk kardeşleri­
miz, kim olursanız olunuz, aramızda yeriniz, kalbimizde
tahtımız vardır. Türk Ocaklarının pencerelerinde göze
değil ruha görünen şimdiye kadar infilak etmemiş bir sa­
bahın ışıkları parlıyor. Biz, alanları millet yolunun ufukla­
rında açılan o ziyalarla aydınlanmış Türk evlâdı, Türklük
için toplandığımız bu saatleride kalplerimiz siyasî iftirak-
ların husûmetlerin nefretiyle dolu, aramızda ayrılık bilmi­
yoruz, içimizde en muterem olanlar, Türk’e en çok hiz­
met edenlerdir, diyoruz. Ve biliyoruz ki, Osmanlı tarihi­
nin ihtidasından babalarımızın kurduğu yeniçeri ocakla­
rının feth ettiği âleme mukabil çok daha vâsi bir âlemi
mânen teshire namzed olan bugünkü Türk Ocakları,
Türk Yurtları, bizde fikir ve tesis-i idarenin zevâl bulma­
dığını ispat edecek bir vahdet-i fikir ve emelle çalışacak­
tır. " Türkler kendi aralarında ne vakit akd-i sulh edecek­
lerdir diyen ecnebilere, biz ocaklarımızı gösteriyor, işte
sulh, uhuvvet, memleketin her köşesine dağılmak üzre
burada başladı, bizim aramızda başladı, diyoruz.
Türk Ocağı’nın derneği iki cuma gününü dolduran
uzun celseleriyle işini bitirdikden sonra dernek reisi
Hamdullah Subhi Bey, İçtimaî kaparken şu son nutku
söyledi:
Muhterem Efendiler,
Şüphe yok ki umûmî derneğimizin içtimâlarına niha­
yet vereceği şu dakidalarda hep beraber bir defa daha
maksadımızı etrafıyla düşünmek lüzumunu hissediyor­
sunuz. Yalnız Osmanlı Türklerinin memleketinde değil
Türk âleminin her köşesinde muhtelif tecellîlerle varlığı­
nı, bize ve başkalarına hissettirmeğe başlayan millî Türk
cereyanı, kim bilir, belki arzın sırtında zuhûr eden inkı­
lâpların en büyüklerinden birini ihzar etmektedir. Elbet­
te o yolu takip edenler, umûmî bir bakışla bu cep^anın al­
dığı vüsati, ehemmiyeti, bunun faidelerini, hatta sağlam
bir düşünüşle muhâkeme edersek iyi idare edilmediği
takdirde vücuda getireceği azîm fenalıkları, hep birden
S a y ı 55
görmek, anlamak isterler. Şimdiye kadar Osmanlı mem­
leketinin, bin türlü siyasî gaileleri, mevzuubahis olundu­
ğu vakit, bu memlekette yaşayan unsurların hepsi ayrı ay­
rı yâd olunur menfaatleri hesaba katılırdı. Eakat arada,
daima ve daima ordaya konmayan, mevcudiyeti unutul­
muş olan, ne diyeceği, ne düşüneceği kaale alınmayan
bir unsur, vardı ki o da Türklerdi. Bir Alman gazetesinin
vaktiyle söylediği bir tarif üzre koskoca nihayetsiz bir me-
zarlıkdan şaşaadâr, bir bahar-ı hayat ve kuvvet çıkaran
324 İnkılâbı hâiz olduğu bütün manalarından başka, bir
de Şarkın hesaplarında Türk’ün unutulmaması lâzım gel­
diğini anlatmış oldu. Bina-yı meşrûtiyet cepheleri arasın­
da bizce dikkati en ziyade câlib olanı, Türk’ün ölmediği­
ni, yaşamak istediğini, yaşadığını, yaşayacağını söyleyen,
haykıran kısmı idi.
Göklerin içinden arza doğru gitgide yaklaşan yakla­
şacak, büyüdükçe renkleri, denizleri, kıt’aları belli olan
yeni bir âlem gibi, gözlerimizin önünde, mazinin derin­
liklerinden karanlıklarından yavaş yavaş belirerek eski
hayret-bahş hakanları okyanuslar arasında imtidât eden
ulu, nihayetsiz saltanatlarıyla yeni bir âlem, koskoca bir
Türk âlemi çıkıyor. Siyasî bir inkılâp vücuda getirerek
varlığını toprağın en hücra köşelerini çınlatan bir sesle
söylemiş olan Türklük, dört beş senlik bir zamandan be­
ri küçük, bir zümre mütefekkirlerin hususî bir idraki ol-
makdan çıkıyor, matbuata, mekteplere, aileye, yüksek sı­
nıflardan halkın en dûn tabakalarına kadar inmiş bulunu­
yor. Türklük ceryanının öncüleri: " En vâsi bir hayâl ile
düşündüğümüz zamanlarda bile bu kadar çabuk, bu ka­
dar seri bir nispet ve ehemmiyette bir netice elde edece­
ğimizi tahmin etmemiştik" diyorlar, Türklük ceryanının
en büyük kıymetlerinden biri muhal olan dilekler peşin­
de bir milleti koşmaktan mahvomaktan halâs etmesidir.
Ancak şimdi tarihî bir rüya içinde Mal Hatun'un göğsün­
de çıkan o Türk ağacı köklerini kendini zehirlemeyecek,
münim, feyizli bir toprağa kendi mazisine doğru salmağa
uzatmağa başladı. Ancak beş sene daha Anadolunun
hiçbir köşesinde kendini idrak etmemiş, Türklüğünü
sevmemiş bir Türk kalmayacaktır, diyebiliriz. Marmara
sahillerinden. Aydın yakalarından başlayarak içerlere
müntehalara doğru uzayan titrek bir zemzeme bir nevha
duyuluyor ki yeni Türk neslinin ruhunu a’mâkına kadar
titreten, millî aşkını söyleyen, millî türkülerdir. Türk
evlâdının ruhuna hiçbir his, en son duyduğu sevginin sal­
dığı asil raşe kadar kuvvetli bir raşe salmadı. Bu yeni aş­
kın ateşi uzun bir kıştan sonra avdet eden bir güneş gibi
zavallı Anadolu'nun her köşesini taze bir bahar bir Türk­
lük baharıyla yeşertecektir. Biz bütün harikaları doğuran
 Sayı 55 TÜRK YURDU
meşîmenin aşk meşimesi olduğuna kani olduğumuz için
Türklerin kalbinde uyanan millî aşktan her bir felahı bek­
liyoruz. Nazarımızda, vicdanımızda yaşayan yegâne kana­
at budur ki insan sevdiği nispetle insandır; millî sevgi bü­
tün akvâm nezdinde olduğu gibi bizde de mucizesini
halkedecek, yorulmuş kollarımıza kuvvet, gevşemiş bu­
ruşmuş kalbimize kahraman bir zindegî, serapları sön­
müş gözlerimize muhayyel değil hakikî bir adn göstere­
cektir. Biz yeni yolumuzu rehâ ve selâmet yolumuzu gör­
meğe başladığımız bu zamanda bir daha ilân ediyoruz ki
biz Türk olduğumuz kadar Müslümanız. Ve milliyetimiz^
Türklükten ve İslâmiyetten vücûda gelmiş, yani tunçtan
ve çelikten masnû bir maya-i mukaddestir. Biz İslâmiye-
tin kalbimizde her zamandan daha fazla yanan aşkıyla
yurdumuzda bizimle beraber talihini tevhid etmiş İslâm
kardeşlerimize diyoruz ki:
"Unutmayın! tehlikeler bizim aram ızda değil bi­
zim dışımızdadır. Sizi ve bizi mahvetmek isteyen ellere
karşı bugüne kadar birbirimize ne kadar yardım et­
meğe m uhtaç isek, şimden sonra o kadar, daha doğru­
su çok, daha fa zla yardım etmeğe muhtacız. B iz hu en­
dişe, hu fik ir iledir ki Araplar Kürtler arasında başla­
yan, meşhûd olan millî ceryanları, bu ceryanlar m a­
kul eller arasında oldukça takdir edeceğiz. Çünkü Os­
manlılığın kuvveti ancak onu tutan İslâm unsurların
kuvvetinden hâsıl olabilir".
Ocağımızı bir defa daha yâd edelim: Eğer İstanbul'un
bir köşesinde, bir Türk Ocağı varmış dedirtmek bizim
için kâfi ise, bu günkü mesaîmiz bunu temin etmiştir,
eğer düşünmeğe mecbur olduğumuz gibi Türk Ocağının
her Türk’ün kalbinde bir yer tutmasını, istiyorsak pek
sevgili kardeşler, himmetimizi tezyîd edelim.
Derneğimize hitam verirken gelecek sene Türklük
itibarıyla çok daha mesut birtakım şuûnu burada mevzu-
Libahis edebilmek nâiliyetini temenni ederiz.
"Ayna" Mecmuası.- Orta Asya'ya nur ve marifet da­
ğıtanların en önünde Semerkand’lı Müftü Mahmud Hoca
Behbûdî Efendi bulunmaktadır. Müşarünileyhin çıkar­
makta olduğu "Semerkand" ceridesinden evvelce bah­
setmiştik, Mahmud Hoca Efendi, "Semerkand"a ilâve
olarak haftada bir defa "Ayna" unvanıyla İlmî, edebî ve
İçtimaî bir mecmua neşrine başlamışlardır. İdarehanemi­
ze gelen nüshalarından, "Ayna"nın iyi ve faideli bir sûret-
te tertip edilmiş olduğunu gördük. Münderecâtı tarihî,
İktisadî, sıhhî makalât-ı nâfiadan terâkküb ediyor. Mec­
muanın fiyatı pek pahalı sayılmaz. Bununla beraber müş­
teriler arttıkça "ayna"nın daha ziyade terakkî edeceğine,
fiyatı aynı kalarak, kağıt ve tab’ının daha ziyade mükem-
127
melleşeceğine eminiz. Muhterem Mahmud Hoca Behbû­
dî Hazretlerini, bu yeni teşebbüs ve muvaffakiyetlerin­
den dolayı samimiyetle tebrik ediyoruz.
Safvet Beyin Vefatı.- Türkçülük pek iyi, pek çalış­
kan ve pek faideli azasından birisini kaybetti: Bahriye Er-
kan-ı Harbiye kaymakamlarndan Safvet Beyefendi, geçen
Perşembe günü vefat etti. İstanbul'da Türkçüleri birarada
toplayıp tanıştırarak nizam ve tertip dairesinde çalışmala­
rını temin emeliyle 1324 senesi "Türk Derneği" kurulur­
ken, bu maksada çok çalışanlardan birisi de merhum Saf­
vet Bey olmuştu. Bu gün ebedî gaybûbetine ağladığımız
muazzez ve muhterem arkadaşımız, o zamandan itibaren
Türkçülüğün bilhassa İlmî cihetine çok hizmet eylemiş­
tir. Ezcümle Von Le Coq (Turfan) keşfiyatından "Havâss-ı
nev Ânifet"i tercüm e ederek, Türklerin Turfan
medeniyetine cümlemizin nazar-ı dikkatini celbetti. Saf­
vet Beyin neşriyatı üzerine, Turfan’a giden heyet-i ilmiye
reisi Von Le Coq cenapları bizzat bazı âsâr göndererek
merhum tarafından "Türk Yurdu"unda açılan çığırı de­
vam ettirdiler. Safvet Bey, pek eski Türk tarih-i
medeniyetiyle meşgul olduğu gibi, Osmanlı Türklerinin
gemicilik tarihini memleketimizde, belki en iyi bilen, ve
o babda hiç durmadan yorulmadan aranan cidden müte­
hassıs bir bahriye müverrihi idi. Bu sıfatıyla, Osmanlı Ta­
rih Encümeni'ne aza intihab olunmuş, ve Encümenin ri-
sâlesine kendi keşiflerinden bir hayli mevâd ve vesâik
dercettirmişti. Merhum arkadaşımızın tercüme-i hâlini ve
resmini gelecek nüshalarımızdan birisine koyacağımız­
dan şimdilik bu kadarla iktifa ederiz. Aile-i muhteremesi-
ni ve bütün Türkçü arkadaşlarını taziyet ederiz. Cenâb-ı
Allah Safvet Beye gani gani rahmet etsin. Ve kalan ana,
babasına da sabr-ı cemîl ihsan eylesin.
Bir Türk Müverrihinin İlmi Memuriyeti- Bir kaç
yüz yıl varki Türk tarihini, tahkik ve tedkik etmek şerefi
Şark'dan Garb'a geçmiş, Garb'ın İlmî cemiyetleriyle ule­
mâsına inhisar eylemişti. Şimalli Türk gazetelerinden öğ­
rendiğimiz bir vâkıa, artık kendi içimizden de Garb ilmi
cemiyetlerinin emniyetine lâyık müdekkikler yetişmeye
başladığını izhar ettiği için bizi çok sevindirdi. Genç mü­
verrihimizden Ahmed Zeki Velidî Efendiyi Kazan Dârül-
fünûnuna mensup âsâr-ı atîka. Tarih ve Elsine-i Şarkiyye
Cemiyyeti, tarihi tetebbuatta bulunmak üzre Türkistan'a
i’zam eylemiştir.
128 TÜRK YURDU
[Muvaffakiyetli] Bir Hikâye- Şimal Türklerinin
hikâye ve tiyatro muharrirlerinden Fatih Emir Han Efen­
dinin, kadınların kurtarılması maksadıyla yazdığı "Tatar
Kızı" adlı eseri Esperanto lisanına tercüme olunmuştur.
Bu hikâyenin Osmanlı şivesine, Arapça ve Rusçaya tercü­
mesi zaten mevcut olduğundan, şimdi dört dile tercüme
edilmiş demek oluyor.
Çok M asraflı Bir Cenaze ve Cenaze Masrafları­
nın Umûr-ı Hayriyeye Sarfı Karan.- Orta Asya Türk-
leri düğün ve cenaze merasimini pek tantanalı yapıp çok
masraf tutmak itiyadındadırlar. Meselâ geçenlerde Çar-
kent civarında vefat eden mülâzim Caynak Efendinin ce­
nazesine Türkistan ve Sibirya'dan 50.000'i mütecâviz
adam toplanmış ve cenaze merasimine 70.000 ruble
(870.000 kuruş) den ziyade para sarf olunmuştur! Cena­
zelere tutulan akçenin, ekseriya beyhûde israf ile nâ be-
mehâl tasadduka gitmekte olduğunu gören birkısım Tür­
kistanlılar, bu fena âdetin önünü almaya karar vermişler
ve 32 nahiye ahalisini bu karara iştirak ettirebilmişlerdir.
Artık bu nahiyelerde cenaze mesârifi heder olunmayıp
muayyen bir emr-i hayratutulacaktır. Bu karara tevfîk-i
hareket etmeyenler ise yine umur-ı hayriyeye sarf olun­
mak üzre 500 ruble ceza-yı nakdî îtâsına mecbur kalacak­
lardır.
Dağıstan’da Bir Türk Mektebi.- Dağıstan’da meş­
hur Şeyh Şamil Hazretlerinin mühim kalelerinden olan
"Yaman Kale" (Grozni) şehrinde bir kaç seneden beri üç
beş hane Kazanlı Türk tüccârları ikâmet etmektedir.
Mahmud Esad Efendi, Kazanı etrafına koloni göndermek
S a y ı 55
münasebetiyle eski Yunan’ın Atina'sına benzetiyor. Vâkıa
Kazanlılardan beş on aile bir mahalle gelip yerleştiler mi,
derhal bir koloni teşkil ederler ve bir mektep ile bir cami
inşasını feraizin akdemi adeylerler. "Yaman Kale" de ta­
vattun eden Kazanlılar 1909 sene-i mîlâdiyesinde hayli
müşkilât ile hükûmet-i mahalliyeden bir mektep binası
için müsaade koparabilmişlerdi. 1911 senesinde mektep­
lerinin ibtidaî kısmının inşa ve tanzimi hitam bularak tad-
risâta başlandı, ve bu yıl diğer kısmı ikmal edildi. Şimal
Türklerinin himmetiyle vücuda gelen bu mektebe şimdi
yerli Müslümanlar da devam ederek müstefid olmakta­
dırlar. Mektep sırf husûsî iâneler ile yapılmıştır.
"Bilgi Mecmuası " M üdürlüğünden.- Bilgi Mec­
muasının nihayetinde İlmî, edebî, İçtimaî hâsılı umûmî
manasıyla fikrî ve medenî hareketlere ve ceryanlara dair
bazı malûmat verilmek tahrîr heyetinin kabul ettiği proğ-
ram iktizasıdır. Osmanlı memleketlerinin muhtelif kısım-
larıdaki bu gibi hadisât ve neşriyâta dair tedkik sütün tar­
zında makaleler yazacak muharrirlere ihtiyacımız var. Bu
işe talip olanların ehliyetlerinin derecesi anlaşılmak üzre
bir örnek makale hazırlayarak bir müracaat mektubuyla
müdürlüğe göndermeleri ve isimleriyle adreslerini
vâzıhan yazmaları rica olunur. Tercih ve intihab olunacak
zat veya zevat ile muâvenet-i tahririye şartları için ayrıca
görüşülecektir.
 «» 9» <f

Tûkk VuKm
Türelerin Tâ.iâes\m CcıUstr

YIL: 3 SAYI: 56 (26 Kânûnıevvel 1329-8 Ocak 1913)

û ft- d e ^ fc t ç c £ ct ^

E d e b iy a t: Liberte: M u ka ffa B ir F âcia / Abdulhak Hâm id

H ü rriyet B a yra kla rı / Öm er Seyfeddin

İçtim aiyat: Türkleşm ek, İslâm laşm ak, M u â sırla şm a k / Gökalp

r<2n/7 is<2r-z Atîka: B ulgarların M enşei / İvan M anulef

F a iz H a lil E fendi / Bursalı M ehm ed T a b ir

Seyahat: A d a yla ra D oğru / Halim Sabit

T ü rklü k Şuûnu: E n ver B eyin H arbiye N âzırlıği:

A b d ü lh a k H â m id B eyin Ayanlıği; B a b a n zâ d e İsm a il H a k k ı B eyin Vefatı;

K ırım T ercü m a n Gazetesi

Sayı 56 TÜRK YURDU 131

TÜRK yURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT
LİBERTE

Mukaffâ bir facia

(Başı 3üncü yılın 13üncü sayısında)

Traizon İnyorans
Liberte dışarıda bir müfsid-i ahlâk, Liberal'e emniyetimiz yok...
Sarayda bir güzel ehl-i hizmetdir. Size bir sûi-kasd etmesi mümkün!
Liberte'yi size kim vermiş? Hallâk; -Daima işaretlenerek-
Onu feda etmek redd-i kısmetdir. Yalnız bırakamayız.
El-hâsıl liberal nefyolunmazsa,
Despot
Liberte sarayda duramayacak;
-Kalbî-
Sarayda da Liberte bulunmazsa,
Bugün çok
Kral yerinde oturamayacak!
Sadâkat gösteriyorlar; galiba
Bir Hâdim Bir sûi-maksadları var.
Başvekil şeref-i vusûl istirhâm
Entere
ediyor.
-Liberal'in girdiğini görerek-
Despot Akibet
Gelsin. Geldi ya!...
-Hepsi telâşlanır.-
E n trik
İnayet ediniz!
-Entere'ye yavaşca-
İnyorans Korkma benim sa‘yim hebâ
Sözümüzü bitirelim... olmaz.

Despot liberal
-Gezinerek- -Kalbî-
İzdihâm -Bunlar da burada, isabet!...-
Kalbime sıklet veriyor. Gidiniz
Vüsûlden maksad oğluma nişanlı
İnyorans Liberte'nin verilmesini niyaz.
-Yine H en’den işaret alarak-
Metbûum gibi bir namuslu şanlı
Emriniz başımız üstüne; lâkin...
Melikin verdiği va‘d imtiyaz
Despot Rehîn-i incâz olmak bî-iştibâh
Ey?.. İse de, şayed hulf-i va‘d iktizâ
132
Etdiği hâlde, i§ müntic-i tebâh
Olacak; size düşen hüsn-i rıza.
Metbûumu hulf-i va‘de sevkeden
Nüdemânızdan maada bir adam
Göremezsiniz ki tebanızdan
Olsun da Liberte'nin bir an akdem
Nation'a i'tâsına talebkâr,
Tezvîcine haris olmasın!..Alem
Bu matlabda. Herkesde hep bu efkâr
Almazsa ne olacağı müsellemi-
Nation'un eslâfınızdan tahkir
Görmesi edâni ve e ‘âliye
Öyle tesir etmiş ki, gani, fakir,
Herkesin gözü o nefs-i âliye
Şâmil, muhâfazasına in‘itâf etti.
Bu sırada idi ki Hazret-i Hak
Cülûsunuzla bahş-i eltâf etti.
Hubb-i vatan hissiyle gayret-i Hak,
Aşk-ı hürriyet, sevdâ-yı adalet,
Hırs-ı tesâbuk, azm-i rekâbet,
Meyl-i terakki, rağbet-i fazilet,
Fikr-i hakikat, tefrik-i isâbet,
Tehdİd-i mütegallib, hıfz-ı müdebbir
Nation'la Liberte'ye muhabbet
Cülûs-ı haşmetleriyle beraber
Vücûda geldi...Nation'a rağbet
Beyne'n-nâs mukaddes bir maksad oldu!
Sabâ-yı gayretin dem-i hubûbu
Bu demdir!..Herkes uyandı! Can buldu!
Bugün Nation herkesin mahbûbu!
Bugün Nation herkesin kendi!..Tâ
O kadar ki halk ona edilecek
Gadri de inâyeti de adeta
Kendi nefsine edilmiş bilecek!..
Merhûm selef-i esbâkınız, mahzâ
Nation'u muhakkar gördüğünden
Liberte'yi ona ihsâna rızâ
Vermedi; onu vermene kibir eden
En sonra terk-i tahta mecbur oldu!..
"-Bilirsiniz: Halkı ne kadar sıktı!
Haki bir îd-i şevk ü hubûr oldu!-"
-Ba‘de't-tevakkuf-
Selef-i sâbıkınız tahta çıkdı
Nation'un bu kısmetini ihsan
Etmek istedi. Fakat o esnâda
Başvekâlette bulunan ten-âsan
Fanatik, tereddüd ve istiğnâda
Görünerek ta'assublar, tas'îbler.
TÜRK YURDU S a y ı 56
Bahâneler göstererek, âkibet
Kralı bu maksaddan mahrûm eyler!..
Traizon
-Atılarak-
Becâ!..
Liberal
-Zehr-i hand ile-
Nevbet bizim.
E ntre
Ayn-ı isâbet.
Bitmedi
Abdülhak H âm id
h ü rriy et BAYRAKLARI
...O akşam Demirhisar'dan Cumâibâlâ'ya geç ve yor­
gun gelmiştim. Gündüz hava pek sıcaktı. Başağrısı bana
eski ve pis otelin aç tahtakurularını bile duyurmadı. Fa­
kat sabahleyin zurna ve davul seslerine karışan naralar,
türküler beni uyandırdı. Gözlerimi açtım. Tozlu ve soluk
kırmızı perdelerden yakıcı bir güneş taşıyor, bütün oda­
yı dolduruyordu. Gerinirken yalancı inkılâbımızın, bu
kansız ve hakikatte ancak manasız alkış tufanlarından
ibaret olan zavallı düzme Türk inkılâbının ikinci senesi
olduğunu hatırladım. Evet bugün millî bir bayramdı!..
"Lâkin, acaba hangi milletin bayramı?" diye düşünerek
kalkdım. Pencereye yaklaştım. Dışarda karmakarışık bir
kalabalık dalgalanarak, kaynaşarak akıp gidiyordu. Karşı-
ki çürük tahta peykeli Ulah ve Bulgar dükkânları açıktı.
Sabahları bu diyara yeni gelmiş hâkim yabancılar gibi ön­
lerinden geçen sırma cepkenli Türk delikanlılarına gü­
lümseyerek bakıyorlardı. Bu "On Temmuz" alayı, bu nü­
mayiş hakikaten seyre lâyıkdı. Yüzümü yıkamayı sonraya
bırakarak sandalyeyi çekdim, camı açtım ve oturdum. Bi­
raz ileride Yahudinin kızlı kahvesindeki gramofon bu ha­
reket ve nümayişlerden haberi varmış da o da gürültüle­
re karışmak istiyormuş gibi bütün kuvvetiyle, eskisinden
ziyade bir gürültü çıkararak haykırıyor, uzaktan el şakır-
dılarıyla ve "Yaşasın!" feryatlarıyla uğuldayan bir musika
sesi yaklaşıyordu. Cumâibâlâ Piyade Alayı'ndan bir müf­
reze tebrik için hükümete gidiyordu. Binbaşı-kır saçlı, es­
mer ve saf çehreli bir adam- beyaz atının üzerinde şaşır­
mış bir gelin gibi sallanarak ve önüne bakarak gidiyor, ar­
 Sayı 56 TÜRK YURDU
kasından dörder dörder gelen ezelî acemiler, âmirleri gi­
bi önlerine bakarak ve musikanın çaldığı:
Ordumuz etti yemin •
Titredi hâk ü zemîn
parçasını tekrarlayarak geçiyorlardı. Ondan sonra sır­
malı Türk esvapları giymiş genç ve fazla sarı bir bey bir
sürü genç arkadaşlarıyla büyük bir muzafferiyetten dönü-
yormuş gibi kabararak askeri takip etti. Onların arkasın­
dan da çingenelerden ve sefillerden mürekkep diğer bir
sürü...Sonra büyük ve kırmızı bir bayrak göründü. Üze­
rinde üstünlü esreli birtakım yazılar vardı ki okuyamıyor-
dum. Bayrağın etrafında birçok sarıklı kafalar, büyük ve
garip dev papatyaları gibi dalgalanıyor, arkadan hâkî es-
vaplı, ikişer olmuş rüşdiye çocukları bağrışarak kaynaşı­
yorlardı. Tutturdukları:
Arş ileri, arş ileri!
Alalım düşm andan eski yerleri...
Nakaratını o kadar cân ü gönülden haykırıyorlardı, ki
önümden geçtikçe hepsinin zayıf boyunlarında ince da­
marcıklarının şiştiğini, feslerinin altından kırmızı terler
akdığını görüyordum.
Bu nümayiş akıntısı belki yarım saatten ziyade sürdü.
Afyonunu fazla kaçırmış bir derviş gibi dalmış gitmi­
şim. Vatanımın, Türkiye'nin bu mutlaka öleceğine iman
edilen hasta adamın hayatını düşünüyor, ye'se pek ben­
zeyen acı bir hisle bütün zihniyetimin büzüldüğünü, işle­
mez bir hâle geldiğini duyuyordum. Odanın kapısı açıldı.
Rum otelci atlarımın hazır olduğunu söyledi.
Razlık’a gidecektim. Demek bu geceki millî şenliği
orada görecektim...Hemen giyindim. Giyinirken otelci­
nin getirdiği sütlü kahveyi bir yudumda içtim.
Ve tekrar deminki garip ve mahzun dalgama düş­
tüm.
Bir saat sonra Papasbayırı'na çıkan dik yokuşu tırma­
nıyordum. Atımdan inmiştim. Hava çok güzeldi. Gökte
ufak bir duman bile yokdu. Sırtlarda beyaz hudut kulele­
ri parlıyor, hafif bir rüzgâr esdikçe sanki güneşin sıcağını
arttırıyordu. Bir sel yarıntısının içinde yürüyordum. İrili
ufaklı taşlar ayaklarımı acıtıyor, atların yürümesine mâni
oluyordu. Buralarda hiç yol yokdur. Hatta bir keçi yolu
133
bile...Etrafıma bakıyordum; gördüğüm yerler küçükken
coğrafya kitablarında ehemmiyetle okuyarak tahayyül et-
diğimiz o mahûd portakala benzeyen arzı hiç andırmı­
yordu. Sanki üzerinde insan ve hayvan yaşamayan bir kü­
renin, meselâ ölmüş ve donmuş denilen ayın bir köşesin­
de idim. Taşlar, taşlar, taşlar...Sarı ve akîm topraklar, cılız
ve sıska ağaçlar, çalılar, çalılıklar, gine çalılıklar...Yalnız
telgraf direkleri bu iklimlerden vaktiyle yanılıp da bir be­
recik geçmiş zannolunan medeniyet heyûlâsının belirsiz
izlerinde dikilmiş büyük ve öksüz taaccüb işaretleri gibi
yükseliyor, onun kaçtığı ormanlı ufuklara doğru biri bir
arkasına sıralanıp gidiyordu.
Ve yolcular hep bu güneş, soğuk, rüzgâr tipi ve kar
altında kapkara olmuş ulu direklerin dibinden gidiyorlar­
dı. İyice terledikten ve nefesim kesildikten sonra tepeye
çıktım. Dinlenmek için duracaktım. Biraz ilerde bir atlı
gördüm. Esvabından, kılıcının parıltısından bir zâbit ol­
duğunu anladım. O da yere inmiş, dinleniyor ve tabaka­
sından cigara sarıyordu.. Yanına gitdim. Türklerde "tak­
dim ve tekaddüm"e hâcet yoktur. Bu teklifsizliğimizi çok
sever ve çok samimî bulurum. Yaklaştım. Selâm verdim.
Nereye gittiğini sordum. Gülümseyerek cevap verdi:
-Razlık’a efendim, siz?
-Ben de.
-O hâlde beraber gideriz.
Bu esmerce, orta boylu, güzel bir mülâzımdı. Geniş
ve dolgun omuzlarının üstündeki büyük ve dik başı, iri
ve siyah gözlerinin mahmurluğu sirklerde kırbaçla ahlâkı
bozulmuş esir kaplanların acıklı sükûnunu hatırlatıyor­
du. Konuşmağa başladık. Bütün Türk zâbitleri gibi kendi
malûmat ve mantığına, kendi itminanlarına pek büyük
bir ehemmiyet veriyor, münakaşa için fırsat arıyordu.
Orada bir taşın üzerine oturduk. Cigaralarımızı yakdık.
Öteden, beriden..bahsi politikadan açtık. Ben "On Tem-
muz"un buralarda bile takdir olunduğunu söyledim. Mü­
lâzım, hayretime canı sıkılmış gibi:
-Ah ne diyorsunuz? On Temmuz’u takdir etmek...de­
di, bu da laf mı? Bu bizim en büyük, en şanlı, en âlî bir
günümüz, en mukaddes millî bayramımızdır. Keşki üç
gün olsaydı...Çünkü bir gün bir gece, pek az...
-Demek On Temmuz’a bu kadar ehemmiyet veriyor­
sunuz?
134 TÜRK YURDU S a y ı 56

diye gülümsedim. İddialarının aksini söyleyerek asa­ Mülâzımın bakışı bütünbütüne değişti. Kendisiyle
bi münakaşacıları kızdırmak hoşuma gittiğinden ilâve et- eğleniyorum sandı. Hiddetlenmesine meydan vermeden
dim: ben gine devam etdim:

-Hem bu nasıl millî bayram? Hangi milletin bayramı? -Yanlış anlamayınız. Yalnız bana cevap veriniz. He­
-O s m a n lI m ille tin in .., saptaki cem kaidesini hatırlayabiliyor musunuz?

-O s m a n lI m ille ti d e m e k l e T ü r k le r i m i k a s t e d iy o r s u ­ -il!

nuz? -Ben size söyleyeyim. Tabii inkâr edemeyeceksiniz.

-Hayır, asla...Bütün Osmanlıları... Bir cinsten olan şeyler cem olunabilir. Meselâ on kesta­
Genç mülâzımın koyu siyah gözlerinde sanki bir ta­ ne, sekiz kestane, dokuz kestane! Hepsi yirmi yedi kesta­
assup ateşi parladı. Dinine küfredilmiş bir evvel zaman ne eder, değil mi?
Müslümanı gibi bakıyordu. Birden başlamayarak aklî su- -Evet.
alciklerle onun hissî mantığını şaşırtmağa karar verdim:
-Bir cinsten olmayan şeyler cem‘ edilemez. Meselâ
-B ü tü n O s m a n lIla r k im le rd ir?
on kestane, sekiz armut, dokuz elma...Nasıl cemedecek-
-Tuhaf sual! Araplar, Arnavutlar, Kumlar, Bulgarlar, siniz. Bu mümkün değildir. Ve bu imkânsızlık nasıl riyâzî
Sırplar, Ulahlar, Yahudiler, Ermeniler, Türkler...Hâsılı ve bozulmaz bir kaide ise biri birinden tarihleri, an’âne-
hepsi... leri, meyilleri, müesseseleri, lisanları ve melkûreleri ayrı
-Bunlar demek hep bir millet? milletleri cem edip hepsinden bir millet yapmak da o ka­
-Şüphesiz... dar imkânsızdır. Bu milletleri cem edip "Osmanlı” derse­
niz, yanlış olursunuz.
Tekrar güldüm:
-Fakat ben şüpheleniyorum. Mülâzım cigarasını unutmuşdu. Yüzüme şaşalamış
gibi bakıyor, onun şübhesiz ilk defa işittiği bu kadar basit
-Niçin?
ve adî bir hakikatten şaşalamasını sersemliğe çevirmek
-Söyleyiniz Ermeniler, bir millet değil midir?
için ben izahımda, daha mufassal ve hararetli, devam edi­
Biraz durdu. Tereddütle cevap verdi: yordum. Birçok misaller getiriyor, "Osmanlılık" kelimesi­
-Evet bir millettir. nin düvelî bir tabirden başka bir şey olmadığını, Rumla­
-Arnavutlar da bir millet? rın, Bulgarların, Sırpların, bütün o eski esirlerimiz olan
bugünkü uyanık milletlerin Türklerden intikam almak ve
-Arnavutlar da.
kendi öz kardeşleriyle, Balkan hükümetleriyle birleşmek­
-Ey, Bulgarlar?
ten daha tabiî, daha makul, daha mantıkî, daha haklı mef-
-Bulgarlar da... kûreleri olamayacağını anlattım. Lâkin mülâzımın anla­
-Sırplar? madığını gözlerinden, birden coşmasından pek iyi anlı­
-Tabiî Sırplar da. yordum. Cigaralarımız bitmişti. Nihayet:

Gülerek ve başımı sallayarak: -Sizinle münakaşa edemem, dedi, çünkü fikirlerimiz

-O hâlde sizin riyâzî ve müspet hakikatlere itikadınız taban tabana zıt...
yok. Ve ayağa kalktı. Ben de kalktım. Atlarımızı yedeğe
Dedim. Ne demek istediğimi anlamadı. Yüzüme bak- alarak keskin ve kayalı bir sırtın kenarından yürümeye
dı. Ben devam etdim: başladık. Yan gözle çaktırmadan yüzüne bakıyordum.

-Hendeseden, cebirden, müsellesâttan vazgeçelim. Pek muzdaripti, hep yere bakıyordu, birşey söylemek

Hatta hesap bilmiyorsunuz. Hesabın cem kaidesini bilmi­ ister gibi bazı duruyor, sonra vazgeçmiş gibi gene hızla

yorsunuz. Yahut biliyorsunuz da bunların doğru ve esas­ yürümeğe devam ediyordu. Gene ben sükûtu bozdum:

lı şeyler olduğuna inanmıyorsunuz. -Vâkıa fikirlerimiz zıt, fakat azizim inkâr edemezsiniz,
benimkiler doğru değil mi?
 Sayı 56 TÜRK YURDU
-Hayır, asla doğru değil.
Dedi. Tırmandığımız tepeden artık aşağıları görünü­
yor, Karaali Hanları'nın üstündeki beyaz jandarma kara­
kolu, Simidli’ye doğm akan çakıllı dere parlıyor, uzakta
seyrek ve sık ormanların nispetsiz ve boş alanlarında yan­
mış tahta yığınları hâlinde küçük köyler görünüyordu.
Ayağa kalkar kalkmaz gene sızmağa başlayan terlerimi ıs­
lak mendilimle silerek gene ısrar etdim:
-Lâkin, niçin azizim, niçin doğru değil?..
Mülâzımın canı sıkılmıştı. "Afedersiniz ama.." diye
başladı. Ve coştu; eğer benim iddiam doğru olsaydı o ka­
dar bü)Tik adamlar bunu kabul etmezler miydi? Eski ve
yeni bütün hükûmetçi memurlara "büyük adamlar" di­
yordu. Husûsiyle "Osmanlılık" fikri söylediğim kadar
boş, sun’î ve hülya olsaydı muvafık ve muhalif bütün
siyasî fırkalar programlarına bunu esas yaparlar mıydı?
Altık Türkiye'de hiç adam yok muydu? Herkes yanılıyor
muydu?
Söyledikçe müdafaasında ve mantığında kendini
haklı sanıyor, haklı sandıkça daha ziyade coşuyor, ve bi­
raz eğlenir gibi:
-Demek koca Türkiye'de herkes cahil de, yalnız siz
âlimsiniz. Herkes yanılıyor da, aldanıyor da hakikati yalnız
siz anlıyorsunuz, tebrik ederim, tebrik ederim öyle ise...
Diyordu. Yol birdenbire döndü. Derin bir sel yarıntı­
sını geçmek lâzım geldi. Durduk. Doğru yürüsek atların
ayakları sakatlanacakdı. Belki düşeceklerdi. Etrafımıza
bakınıyorduk. Mülâzım sevinerek ve gülerek:
-Ah bakınız azizim...Diye haykırdı, bakınız, işte Os­
manlılığın şâhidi!
Parmağıyla bin metre kadar ilerde, uçurumlu bir ya­
rın kenarındaki küçük bir Bulgar köyünü gösteriyordu.
Siyah ve sürülmüş birkaç tarlacığın içinde süpürüntü ha­
linde duran bu viranecikte birkaç da ağaç vardı. Dikkat­
siz nazarlarla bakıyordum. Mülâzım ellerini çırpar gibi
ovuşturarak:
-Ah görmüyor musunuz, dedi, görmüyor musunuz?
Şu köycükte sallanan kırmızı kırmızı hürriyet bayrakları­
nı görmüyor musunuz? Bu günü, OsmanlIların birbirle-
riyle en samimî ve hakikî kardeşi olduklarını dünyaya an­
lattıkları bu büyük ve mukaddes günü. On Temmuz'u al­
kışlayan bu kırmızı bayrakları görmüyor musunuz?
135
Dikkat ediyor, dikkatli dikkatli bakıyordum. Köyün
orta yerindeki bir binada kırmızı bayraklar asılmış duru­
yordu! Gözlerime inanamıyordum:
-Acaba bunlar hürriyet bayrakları mı?
Dedim. Mülâzım taştı. Taşmadı; âdeta fışkırdı:
-Körsünüz azizim, bakar körsünüz. Nafile zahmet
edip bakmayınız, hakikatleri görmek istidadı sizde yok.
Hâlâ şüphe mi ediyorsunuz? Evet bunlar hürriyet bayrak-
ladı. Şu dağ başında kayıbolmuş Osmanlı-Bulgar köycü-
ğü On Temmuz'u takdîs ediyor. İnanmıyor musunuz?
Onlar Osmanlı değil midir? Yarın Osmanlı vatanına düş­
manlar hücum ettiği vakit sizden evvel onlar koşacaklar,
Osmanlılık nâmına kanlar dökecekler, Osmanlılığı kanla­
rıyla kurtaracaklar...
Kendimi tutamadım:
-Bu Bulgarlar ha?...
-Evet bu Bulgarlar! Bunlar en sadık OsmanlIlardır.
Komitacılarla hiç münasebetleri yoktur. Komitacılardan
nefret ederler. On Temmuz'u en mukaddes bir gün bilir­
ler. Fakat siz mutaassıbsınız, inanmazsınız. Hâlâ akılsız ve
cahil babalarımız gibi:" Domuz derisinden post, gâvur­
dan dost olmaz..." der, medeniyetin, büyük yirminci as­
rın doğurduğu insâniyet, uhuvvet, müsâvat fikirleriyle
eğlenirsiniz. Bütün OsmanlIların kardeş olmalarını kabul
edemezsiniz. İşte bakınız. Ufacık bir köy bugünü kırmızı
bayraklarla tebcîl ediyor. Kim bilir, akşam bu büyük gü­
nün şerefine nasıl eğlenecekler, nasıl içecekler ve "yaşa­
sın Osmanlılık, kahrolsun nifak" diye bağıracaklar...
Ben susuyor ve dinliyordum. Mülâzım coşuyor, tan-
zimat tılsımının hülyalarıyla, serablarıyla dalgalanan Os­
manlılık rüyasını, onun tatlı hezeyanlarını tasvir ediyor,
artık büyük Osmanlı milletine kimsenin galip gelemeye­
ceğini söylüyordu. Hâlâ yarın başında, uzakta kırmızı
bayrakları görünen Bulgar köyünün karşısında duruyor­
duk. Birden elimden tutdu:
-İster misiniz, oraya kadar gidelim, dedi, doğruluğu­
na inanmadığınız Osmanlılığın nasıl kavî ve hâlis olduğu­
nu kendi gözlerinizle göreceksiniz. Üşenmeyiniz. Gide­
lim, bu muhterem OsmanlIları, bu sadık kövlü OsmanlI­
ları tebrik edelim. Bu büyük gün için öpüşelim...
Daha ziyade rica ediyordu. Vakıa köye ancak bin
metre kadar vardı. Lâkin aradaki dere pek sarptı. Oraya
136 TÜRK YURDU
varmak için en aşağı bir saat lâzımdı. Yolumuzdan bir bu­
çuk saat kadar kaybedecekdik. İstemiyordum. Razlık'a
geç kalacağımızı söyledim. Mülâzım rica ve ısrar ediyor,
mutlaka bu zavallıların samimiyet ve sadâkatlarını bana
göstermek istiyordu. Ben vazgeçmesini, kendi fikirlerini
kabul ettiğimi, kendisiyle bir fikirde olduğumu, deminki
sözlerimin şakadan başka birşey olmadığını söyledikçe o
ısrar etti. Nihayet dayanamadım.
'Haydi gidelim.
Dedim. O önden, ben arkadan derin bir uçuruma
yuvarlanır gibi indik. Dere kupkuru idi. Etraftaki taşları,
kumlu toprak yığınlarını güneş kızdırmış, âdeta bir fırına
çevirmişti. Atlarımız bu münasebetsiz seyahatten şaşala­
mış gibi bazı duruyorlar, gelmemek istiyorlardı. Derenin
dibinde köye çıkan yolu bulduk. İndiğimiz kadar çıkacak-
dık. Nefeslerimiz duruyor, her yirmi adımda bir dinleni­
yor, tekrar taşları ve çalı köklerini tutarak tırmanıyorduk.
Ayaklarımızın altından toprak parçaları yuvarlanıyor, ker­
tenkeleler kaçışıyor, fundaların arasına saklanıyorlardı.
İnce yol gayet dikleşti. Ve artık tepeyi tutuyorduk. Bir
gayret, bir gayret daha...Hafif bir düzlüğe çıktık. Burası
köyün önü idi. Yeni açılmış tarlaların kenarlarında büyük
gübre yığınları duruyordu. Kırmızı hürriyet bayrakları ta­
kan eve ancak yirmi otuz adım vardı. Durduk. Bizi birden
gören zayıf, sarı tüylü ve iri bir köpek havlamağa ve üze­
rimize atılmağa başladı. Gübreleri burunlarıyla karıştıran
irili ufaklı domuzlar mini mini gözleriyle "bunlar kim" gi­
bi merak ve tecessüsle bakıyorlardı. Fakat biraz ilerde,
tarlanın nihayetinde bel ile çalışan Bulgar köpeğin havla­
masını işitmemiş gibi hiç bize bakmıyor, kim olduğumu­
zu bile merak etmiyordu.
On Temmuz bayramını tebcil için asılanbayraklara
baktım. Bunlar hava aldırmak için güneşe asılmış kırmızı
biber dizileri idi. Alçak kapıdan gözüken kolları sıvalı pis,
sarı esmer bir kadın hain ve mavi gözleriyle kızdırılmış
vahşî bir hayvan gibi bizi süzüyor, etrafımızda havlayan,
sıçrayan, deliren köpeği mahsustan çağırmıyordu. Şimdi
hürriyet bayrakları sandığı şeylerin ne olduğunu gören
mülâzım dudaklarını ısırıyor, sapsarı kesiliyordu. Şaşkın
bir sesle tarladaki Bulgar'a:
-Kolay gelsin gospodin!
Dedi. Bulgar hâlâ işini bırakmıyor, başını çevirip bize
bakmıyordu. Gene yüzünü çevirmeden sert ve bir küfür
kadar çirkin bir şive ile:
S a y ı 56
-Nezenâm Türkçe bre..
Diye haykırdı. Ben ve mülâzım, donmuş kalmıştık.
Öyle duruyorduk. Sanki vurulmuştuk. Tablo değişmiyor­
du. Kadın aynı hain gözlerle bize bakıyor, etrafımızda çır­
pındıkça daha ziyade kuduran köpek havlamasında de­
vam ediyor domuzlar gayet ehemmiyetsiz mahlûklar ol­
duğumuzu anlamışlar gibi sahiplerini taklit ederek bize
bakmaktan vazgeçiyorlar, gübrelerde ezelî gıdalarını
araştırmağa başlıyorlardı. Tarlada çalışan Osmanlı-Bulgar
vatandaş bir kere olsun dönüp bakmıyor, çapasıyla uğra­
şıyordu. Mülâzımın kolundan çektim:
-Haydi artık gidelim.
Dedim. Cevap vermedi. Beni takip etti. Dumanlaşan
gözleri yerde idi. Artık ne onda ve ne de bende münaka­
şa edecek kuvvet ve neşe yoktu. Hâli bir cehennemin
tenha uçurumlarında kalmış günahsız hayvanlar gibi,
gayr-i müdrik ve dalgın, tekrar uçuruma girdik. Tırman­
dığımız yollardan kaymağa başladık.
Tepeye, Karaali Hanları'na giden keçi yoluna çıkınca
arkama döndüm. Tâ derenin öbür tarafında kalan köye
baktım. Hakikaten, zehir kadar acı olan bu kırmızı biber
dizileri uzaktan pek cazibeli ve al hürriyet bayrakları gibi
parlıyor, insana ne olursa olsun birşeyi alkışlamak, "Yaşa­
sın! Yaşasın!" diye haykırmak arzuları veriyordu.
25 Temmuz 1326
Ömer Seyfeddin
İÇTİMAİYAT
TÜRKLEŞMEK, İSLÂMLAŞMAK, MUÂSIRLAŞMAK
7
MEFKÛRE
Bir tohumun çimlenmesi birincisi ânı, İkincisi zama­
nı olmak üzere iki devreye ayrılır: İlkâh devresi, teazzuv
devresi. İlkâh hadisesi cürsûmeler için yaratıcı bir vak’a-
dır. Bu olmadıkça cürsûme teazzuv edemez.
Uzvî bir cürsûmenin neşv ü nemâsında olduğu gibi
bir şairin ibdâında, bir filozofun içtihadında da aynı safha­
ları görürüz. Şairin mülhem olması bir muhayyilenin il­
kâh olunması demektir.
 Sayı 56 TÜRK YURDU
Filozofa "Hads"in sünûh etmesi bir müfekkirenin
mülkah olmasından ibarettir. Bu ilkâhlar vukû bulduk-
dan sonradır ki şairin muhayilesi, filozofun müfekkiresi
gebe kalarak er geç edebî yahut felsefî bir uzviyet doğu­
rur.
Millî bir şahsiyete mâlik olmayan bir halk da ayniyle
bir uzviyetin cürsûmesi gibidir. Bunu bir şairin muhayyi­
lesine ve bir filozofun müfekkiresine de benzetebiliriz. O
hâlde milletin de ilkâh ve teazzuv devreleri olmak lâzım
gelir.
Bir millet büyük bir felâkete uğradığı, korkunç bir
tehlike karşısında bulunduğu zaman fertlerindeki şahsi­
yetleri bel‘ eder: O zaman umûmun ruhunda yalnız (mil­
lî bir şahsiyet) yaşar, bütün kalpler de bu (millî şahsiyet)!
idâme etmek tehâlükünden başka bir duygu kalmaz. Bu
hengâmda fertler kendi hürriyetlerini değil, milletlerinin
(istiklâl)ini düşünürler. İşte o muazzez duygu ile karışık
olan bu mukaddes düşünceye (mefkûre) denilir ve bu
buhranlı devreye de (ilkâh devresi) nâmı verilebilir.
Buhranlı zamanlar mefkûrelerin hilkat günleridir.
Mefkûreler, millî felâketlerin kalpleri birleştirerek umû­
mî bir kalp yaptığı hengâmlarda, bu müttehid kalpten
doğar, sonra teazzuv devresinde tedricen dal budak ata­
rak çiçekler ve yeni müesseseler meydana getirir.
(Cermenlik) mefkûresi, Prusya'nın Napolyon ordusu
tarafından tezlîl edildiği büyük felâket anında feverân et-
di. O zamana kadar (milletim nev-i beşerdir, vatanım
rû-yi zemîn) diyen filozof Fihte bile o anda iliklerine ka­
dar cerman olduğunu his ve ilân etti.
(Japonluk) mefkûresi Japonya'nın Amerikalılar ve
AvrupalIlar tarafından tehlikeli ve muhkirâne bir sûrette
tazyik edildiği dakikada infilâk etti.
Fransız milleti İngiliz istilâsı altında müzmahil olmak
üzere iken millî vicdan meczûb bir köylü kızda işrâk ede­
rek onu kendisine bir müncî yaptı. Benî İsrail'in Mısır'da
tedmîre mahkûmiyeti Musevîliği, mahkûm milletlerin
Roma istibdâdı altındaki makhûriyeti Hristiyanlığı doğur­
muştu. İslâmiyetin tulûu da Arabistan'ın üç taraftan siya­
sî ve dinî istilâlara maruz bulunduğu mühlik bir dakikada
vukû bulmuştu.
Bir millet tehlikede kaldığı vakit onu fertler kurtar­
maz; bizzat millet kendi kendinin müncîsi olur. O daki­
kada fertlerin fevka‘n-nâsût bir ruh ile müsahhar olduğu­
137
nu, ferdî iradeler sükût ederek umûmî bir iradenin bü­
tün vicdanlarda (nefs-i mütekellim vahdeh) kesildiğini
görürüz. Millet fertlerine semâvî yahut İçtimaî bir mefkû­
re sürerinde tecellî ederek onları mev'ûd bir muzafferi-
yete, mübeşşer bir cennete davet eder. Hodgâmlardan
cansiper mücahidler, korkaklardan tehlike-cû kahraman­
lar yapar; gabîlere zekâ, tenbellere faaliyet, lâkayıdlara
gayretkeşlik verir.
Felâket ve buhran devri geçtikten sonra ruhlarda tu­
lü etmiş olan bu mefkûre güneşi artık sönmez. O, mille­
tin bütün faaliyetlerini derûnî bir zenberek sürerinde
müstemirren tahrikte devam eder.
Beyz (ovule) teazzuvu için lâzım olan hayatî hamleyi
huyunun ilkâhdan aldığı gibi milleti teşkîl eden müesse­
seler de inkişaflarına hâdim olan (tekâmülî in'itâf-directi-
on evolutive) ı mefkûreden alırlar. Bir milletin husûsî ir­
fan ve medeniyeti ancak bu sûretle teşekkül edebilir.
Felâket zamanında fertlerini kendi ruhunda beP
eden bir milletin buhranlı hassasiyetinden infilâk eden
hakikî mefkûreler istikbâlin hâlikleridir. Âtîyi tarassud et­
mek için elimizde maddî aletler yokdur, fakat bu husus
içün manevî mirsâdlarımız vardır ki mefkûrelerdir.
Bir millet yaratıcı mefkûresine mâlik oldukdan sonra
artık muzlim bir istikbâle doğaı gitmez; mev'ûd, mübeş­
şer bir (İrem) her gün daha vâzıh ve daha canlı bir sûret­
te tecellî ederek onu kendisine çağırır. Mefkûresiz dev­
letler her an kopacak bir kıyameti beklerler; mefkûreli
milletler ise siyâseten ahirete intikal etmiş olsalar bile
muhakkak bir (ba‘sü ba'de'l-mevt) ile mübeşşerdirler.
O hâlde diriltici ve yaratıcı bir mefkûreye mâlik olan
devlet lâ-yemûtdur, ölmez.
"Fertlerde -yukarıdan aşağı bir tesirle arzuları yene­
cek- bir irade kuvveti var mı, yok mu" diye uğraşan ruhi­
yatçılar beyhude münakaşa ediyorlar: İki tarafın da hakkı
var! Mefkûreli bir milletin fertleri irade sahipleridir. Mef­
kûresiz milletlerde ise iradeli ferdler bulunamaz. Yüksek
bir iradeye delâlet eden büyük ferâgatlar, harikulâde
fedakârlıklar mefkûreyi doğuran buhranlı hengâmlarda
tecellî edebilir:
Fransa inkılâbının hidâyetinde, millet meclisinin ga-
leyanlı bir içtimâında, bütün asilzâdeler zâdegânlık huku­
kundan vazgeçtiler. Küçük Alman devletleri 70 muhare­
besinin millî hamlesinin tesiriyle istiklâllerinden ferâgat
138 TÜRK YURDU
ettiler ve Prusya'yı metbû tanıdılar. Japonya'nın "ya şere­
fiyle yaşamak, ya namusuyla ölm ek" mecburiyetinde kal­
dığı bir zamanda idi ki kendi ihtiyârlarıyla şuûn-ı saltana­
tını, zâdegân zeametlerini feda etti ve Mikado yine kendi
ihtiyârıyla mutlakıyetinden ferâgat ederek milletin hâki­
miyetini ilân eyledi. Bu iradeyi fevka'l-ferd bu kudrete at­
feden kadîm (Cebriye) mezhebi de haklıdır; çünkü fert­
lerdeki iradeyi yaratan ve sevk ve idare eden mefkûredir,
fert bu millî (tevfîk-Grâce) in ilhamlarını şahsî iradeleri
zanneder: Bunların milletin ruhundan mülhem olduğu­
nu düşünemez.
Mefkûre kudretini iki şekilde izhâr eder:
İ‘caz (Prestige), teyid (Sanction). İ’câz mefkûrenin
ruhlara doğrudan doğruya tecellîsidir. Fertler mefkûreli
oldukları dakikalarda ruhları şedîd bir vecd (Endhousias-
me) ile dolar.
Müfrit, galeyanlı, şedîd bir hayat yaşarlar; içine dalar­
lar. Fertlerin bu anda kalblerinde duydukları his (kudsi-
yet) duygusudur. Bu taşkın ruhlar mefkûrelerini ve ona
muâvin olan şeyleri (takdis), muhalif ve muarızlarını
(telin) ederler. Mefkûre uğrunda hayatlarını, menfaatle­
rini, saadetlerini feda etmekle kalmazlar, onu yükselten­
leri tebcîl ve a‘lâ etmek, ona muhalif olan şahısları ve şey­
leri yıkmak, yakmak, parçalamak da isterler.
Mefkûre bu i’câz kuvvetiyle fertleri şâir fi'l-menâmlar
hâline koyar, ruhlarına verdiği cezbelerle onları fev-
ka'l-insan harikalar icrasına sevkeder.
Mefkûrenin teyid kuvvetine gelince, bu, i‘caz kuvve­
tinin bir neticesidir. Mefkûrenin tecellîsine karşı kudsî
bir aşk ile müsahhar olmayanlar onun kudretini bi'l-vası-
ta hissederler. Mefkûreye muvâfık yahut mugâyir olan
hareketlerinin mefkûrenin müsahhar cemaati tarafından
bir aksü'l-amele maruz olacağını anlarlar.
Mefkûreli cemaatin takdir yahut takbîh sûretinde te-
zâhür eden bu aksü'l-ameli mefkûrenin teyid kuvvetidir
ki hidâyette tayinden mahrum olduğu için (efkâr-ı
umumiye) sûretindedir. Bi'l-âhire teazzuv ederek (ka­
nun) şeklini alır. İ‘câz mefkûrenin cemâl sıfatı, teyid ise
celâl sıfatıdır.
Mefkûre bu iki sıfat yahut kuvvetiyle fertleri aynı ma-
neviyette birleştirerek umûmunu mütecânis bir ruh ma­
hiyetine ifrağ eder. Bir çocuk (ben) duygusunu hissettiği
güne kadar gayr-ı şahsî ihtisaslarla yaşar; (ben) duygusu­
Sayı 56
nu hissettiği dakikadadır ki o ana kadar mübhem bir var­
lık hassasiyeti içinde kalmış olan şahsiyeti infilâk eder.
Çocuk için (ben) duygusunu hissetmek ne ise millet için
de mefkûresini idrak etmek odur. Fakat millet benliğini
ancak büyük felâketler zamanında hissedebilir. Musibet­
ler zamanındaki millî buhran, İçtimaî bir CibrîPdir ki da­
ğınık bir halka bir milliyet ruhu, bir aile vicdanı nefh
eder. Millet bu ruh ile neflıolundukdan sonra kim oldu­
ğunu, nereden geldiğini, nereye gideceğini, nasıl bir tari­
hî vazife îfâ edeceğini aramağa, anlamağa başlar.
Gökalp
Hâmiş:
Mefkûreye (hayal), (gaye), (emel), (dilek) diyenler
var. Yukarıdaki izahlardan anlaşıldığı üzre mefkûre bir
millet tarafından mazide büyük bir buhran zamanında
hakikaten yaşanmış rûhî bir hâlet, zihnî bir mevcudiyet-
dir; ne yaşanmamış bir hayal, ne de istikbâlde yaşatacak
bir gayedir.
Mefkûre hâlin mürebbisi ve istikbâlin hâlıkı olmakla
beraber mazinin bir şe’niyetidir. Milletin mazisinden ge­
lip istikbâline doğru iten fikrî bir hamlesidir. O hâlde
(idee)den müştak olan (ideal) gibi (fikir)den müştak
olan (mefkûre)yi bu mevkide istimal etmek daha müna­
siptir.
G.A.
TARİH UE ASAR-I ATIRA
BULGARLARIN MENŞEİ
Birinci Kısım
VOLGA VE TUNA BULGARLARININ LİSANINDAN
MEHÛZ EMARELER
(Başı 1 inci yılın 17 nci sayısında)
3-) Topoğrafya Istılâhâtı
Bu maddeye ait malûmat pek mefkûd olmakla yalnız
Volga Bulgarlarına münhasır kalmakta olup şimdiki Bul­
garistan topoğrafya mevakii hakkında tedkikât icra edil-
memişdir.
Volga-Rusya'da en büyük nehrin ismidir.
İtil veya İdil-Volga nehrinin nâm-ı diğeridir.
 Sayı 56 TÜRK YURDU
Bulgar-Volga Bulgarlarının kadîm payitahtıdır,
Kermençük-Kazan vilâyeti dahilinde Kermen nehrin­
de kain bir Bulgar şehrinin ismidir.
İsbil-Müverrih Sadelefe nazaran kezâlik bir Bulgar
kasabasının ismidir. Son zamanda Aboba'da icra edilen
hafriyatta buna müşabih "İsbol" kelimesi bulunmuşdur
ki şahıs ismi olduğu m e’muldür.
Aşli- Vambery'ye nazaran kadîm Volga Bulgar ülke­
sinde bulunan bir şehrin ismidir.
Çalmat- Yine Bulgar şehrinin ismidir.
Sabakul-Vambery bu kelimenin bir Bulgar kasabası
nâmı olduğunu kabul ediyor. İşbilevski ise işbu lâfız şehir
nâmı ifade etmeyip münferit iki ordu isimlerini bildiren
Saba ve Kul elfâzmdan mürekkep bir kelime olduğu iddi­
asındadır.
Suvar-Arap muharrirlerine nazaran "Bulgar" nâm
şehrin civarında kain diğer bir kasabanın ismi. Evvelce
buna benzeyen "Sivar" şahıs ismini zikretmiş idik.
Çık-As- Tuna nehrinin aşağı kısmında meskûn yerler
bu isimle yâd olunmakta imiş. Aboba hafriyâtında bir sü­
tunda buna mutabık Çıko kelimesi okunmuştur.
Tabun-Arap muharrirlerinden bazısının işâratına gö­
re Rusya'da bir eski Bulgar şehrinin ismi olduğu anlaşıl-
makdadır. Tabun şimdi şimâl Türklerinde sürü ve alelhu-
sus at sürüsü manasına gelir ki Rusça'ya da intikal etmiş­
tir.
Çirmen-Bulgar tarihinde Şarkî Bulgaristan'da bir
mevkiin ismidir. Hâl-i hâzırda dahî Çirmen nâmıyla Edir­
ne havalisinde bir köy mevcuttur. Eonetik ilmi nokta-i
nazarından kale manasını ifade eden Tatarca Kirmen sö­
zü buna benzer bir kelimedir.
Kermenleri-Bulgaristan'da bir köyün nâmıdır. Müs­
tahkem yer manasını şâmil olan Tatarcada "Kermen yeri"
kelimesine yakındır.
Keriçim-Cenûbî Bulgaristan'da üzümü mebzûl olan
bir köyün ismidir. Tatarcada "Kerçeme" bir nevi şaraptır.
4-) Popof un Esâmi Cedvelinden Mehûz İsm-i Adedler:
Makalemizin başlangıcında mevzuubahis olan Po-
pofun esâmî cedvelinde münderie mübhem kelimâtın
139
bazıları Radloff ve Konik ve diğer zevât-ı mütefennînenin
amîk tedkikatı neticesinde ism-i aded oldukları tezahür
etmiş ise de henüz bu mesele hakkında münakaşât
ber-devamdır. Biz bunlardan yalnız misal olarak birkaç
kelime irâe etmekle iktifâ ediyoruz: Altom=Altı,
Dohz=Dokuz, Veçem=Üç on ki Altay lisanlarında 30 de-
mekdir. Alem=Elli ve ilh...
5-) Muhtelif Kelimât:
İşbu fıkrada evvelce arzetdiğimiz İbn-i Fadlan'ın
mektuplarından mehûz bazı kelimât ile "Bulgar" lafzının
iştikakatından bahsedeceğiz.
Bulgar-Kelimesinin iştikakı ve manâ-yı asliyesi hak­
kında birçok mütalâalar beyan olunmuş ise de biz bun­
lardan yalnız üç dört lisan mütehassısının beyanatını pek
muhtasar olarak bildiriyoruz:
Ein nazariyesi müdâfii Reosler işbu kelimenin iki Fin
cezrinden mürekkep bulunduğu fikrindedir, yani su ma­
nasına gelen "bul" ve halk, insan ve kavim manalarını şa­
mil "gar" veya "ger" esaslarından müteşekkil ki "bul-gar"
su insanları manasını ifade eder. Muharrir-i mûmâ-ileyhe
göre Fin akvâmı umûmiyetle su insanları veya toprak in­
sanları gibi isimlerle tesmiye olunmakta imişler; nitekim
"Macar" kelimesenin dahi aynı sûretde teşekkül ettiğini
bildiriyor: Macar kelimesi toprak manasını ifade eden
"ma" ve yukarıda mezkûr "ger"=insan esaslarından mü­
rekkep olup "mager"=Macar yani toprak adamları, top­
rak üzerinde yaşayan insanlar demekdir.
Tomaszek ise "Bulgar" lâfzı karıştırmak manasına ge­
len "bulgumak" Türk mastarından müştak olduğu fikrin­
dedir ve manası da (karışık millet) yahut karıştırıcı ve asi
olabilir.
Vambery "Bulgar" sözünün asi ve karıştırıcı manala­
rına gelip isyan ettirmek ve karıştırmak fiilini gösteren
"bulgumak" Türk mastarından neş’et ettiğini iddia edi­
yor.
Zolotniski'ye nazaran "Bulgar" kelimesi iki unsurdan
mürekkep olup bunlardan biri Çağatay Türkçesinde yer,
ve havali manalarına gelen lâfızlar ki "yer" ve Tatarcada
"yir" lâfızlarının asl-ı umûmîsi bulunan "ar" unsuru ile
usûl-i savtiyece 'biyg" şekline mutabık olan "Bulg" unsur­
larından ibarettir., şöyle ki "Bulg-aı-Biyg-yer" Osmanlı
140 TÜRK YURDU
Türkçesinde büyük yer demektir, Zolotniski'nin beyanâ­
tına göre Votyak Tinleri şimdi dahi Tatarlara "Biyger"
nâmını vermektedirler. Bizans müverrihleri de Volga
Bulgaristanını "Büyük Bulgaristan" ismi ile yâd ediyorlar.
Bulgar profesörlerinden Şişmanof bu kelimenin üç
unsurdan ibaret olduğunu zannetmekdedir. Evvelâ ma­
nası meçhul olan "Bol" sâniyen dere manasını ifade eden
Fince "ga" ki Bolga=Volga nehrinin ismini terkip ediyor­
lar, üçüncü unsur dahi Kazanlılarda müstamel "ir" ki Os­
manlI Türkçesinde mutâbıkı "er" yani erkek ve kahra­
mandır.
Şöyle ki: Bolga-er=Bulgar harfiyen Volga erke-
ği=Volga insanı, Volgalı demektir.
Evvelce de dediğimiz gibi ana dillerinin her türlü in­
celiklerine iktisâb-ı vukûf edecek müstakbel Türk lisan
mütehassıslarının gerek bu söz ve gerek şimdiye kadar
lâyıkıyla tefsîr edilmemiş bütün Türk-Bulgar elfâz ve
unvanı hakkında son sözü söyleyeceklerini umarız.
Beltvar-Kelimesi şimdiye kadar bütün bütüne müb-
hem kalmıştır.
Sicü-Lügati Vambery'ye nazaran Türk-Tatar lisanla­
rında tatlı ve şarap manasına gelir. Sucı kelimesinin aynı­
dır. Sami Bey lügatinde Süci sözü şarap manasına tesadüf
olunmaktadır.
Bitmedi.
İvan M anolf
FAİZ HALİL E F E N D İ
İstanbul’dan yetişen ulemâ ve erbâb-ı fenden
fevkalâde zeki bir zât olup 1805 tarihinde Yedi Kule ma­
hallesinde (Câbîzâde Mustafa Efendi) sulbünden dünya­
ya geldi. İbtidaî tahsilini bitirdikden sonra âlî ve â’lî tahsi­
lini zamanî fuzalâsından Kara Halil, Bostan Salih, Mest-
ci-zâde Abdullah, Mutavvelci efendilerden parlak bir
surette ikmâl ederek mamf olan usûl dairesinde tedrise
başladı. Ve az zamanda dersine pek çok ilim talipleri top­
landı.
Bir aralık şiirle iştigal eyleyip muasırı bulunduğu şu-
arânın tahsinini celbedecek derecede şairâne iktidar gös­
terdi. Yine bu aralık ulûm-ı riyâziye tahsili lüzumunu da
S a y ı 56
takdir ederek zamanî riyaziyyûnundan bu noksanı da it­
mam eyledi. İşte bu veçhile bir taraftan şakirdlerini ted­
ris etmekle isimleri aşağıda mezkûr âsârı telif, bir taraf-
dan da fünûn-ı riyâziyyedeki tetebbuâtını ta‘mîk eyle­
mekle meşgul iken maatteessüf sevda illetine mübtelâ
olarak bittabi tedris âleminden çekildi, İcaze almaya yak­
laşan talebesini de naçar tahsil şerefinden mahrum bırak­
tı.
Biraz soma 1134 tarihinde müntaharan vefat ederek
Yedikule kapısı dışarısındaki Kirişhane mezaristanında
babası yanında defnedildi. (Rahmetullahi aleyh)
Şairlikteki iktidarına numûne olmak üzre (Şakayık)
Zeyli (Şeyhî) den âtîdeki gazeli naklolundu:
Biz ki dilden emel-i rahatı dûr eylemişiz
Çekilüp kûşe-i gam-gâha huzûr eylemişiz
Eeyz-i tevfîk ile pîçîde edince niceniz
Niçe-i şahs gam ü mihnete dûr eylemişiz,
Eikr-i dîdâr ile hidmetine eyyâm içre
Geştrâz emeli mezra-ı mûr eylemişiz
Hâlden dîdeyi hayfâ ki edüp biz tahvîl
Mahv-ı nezzâre-i dîdâr-ı umûr eylemişiz.
Gösterüp bezm-i belâgatte yed-i beyznâyı
(Fâizâ) arsa ki âlemi tûr eylemişiz.
ÂSAr I:
1- İlm-i Tefsirden(Sure-i Yunus) daki (ve ceveznâ be­
nî İsrâîle'l-bahre) ayet-i kerîmesinin tefsirini mübeyyin ri-
sâle.
2- Meânî ve beyandan telhis şerhi üzerine (Fenârîzâ-
de Hüseyin Çelebi) nin beyne'l-ulemâ meşhur hâşiyesi-
nin ekser-i mebâhisine talîkât.
3- İlm-i Adâb-ı münâzaradan (Hüseyniyye) risâlesine
şerh.
4- Mevlevi fuzalâsından (Neşâtî Dede) nin kavâid-i
Fârisiyyesine şerh.
5- İlm-i meânîden (alâka) risalesine şerh.
6- Mass-ı duhan, şurb-i kahve, bel‘-i afyona dair risa-
le-i mahsûsa
7- Karniye tarifine dair risâle-i mahsûsa.
8- (İlm-i Nücûm-Hey’et) de münâkaşâtı dâî bazı me-
bahisin halline dair (Fütûh-ı Alâiyye) isminde eser-i mah­
sûs.
 Sayı 56 TÜRK YURDU 141

9- İlm-i kelâmdan (Hızır Bey) merhumun Nûniyye ka­mahsus âlât ile bir kab derûnunda birçok madenler bu­
sidesine şerh. lunmuştur.
10- İlm-i riyâzîden (Hesâb-ı tencîm) mesâiline dair Altay'da bol altın gümüşten maada zengin kurşun da­
müstakil eser, marlarına tesadüf edilmektedir.
11- İlm-i riyâzîden (cebir) mesâilini mübeyyin Evvelleri buranın göçebe akvâmı yeraltındaki altınla­
(Es-savletü'l-Hezberiyye) isminde eser-i mahsus. ra arz-ı ihtiyaç etmeyerek ancak yer üzerinde toplayabil­
12- İlm-i riyâzîden (Fezleketü'l-hisâb) nâmında müs­dikleri altınlarla iktifa ederlermiş. Birçok zamanlardan
takil eser. sonra hariçteki altınlar tükenerek ocaklar açmak mecbu­
13- (İlm-i şiirden) divan. riyeti de hissolunmağa başlamıştır.

14- İlm-i nücûm-hey’e t)’den seyyârâtın harekât-r
fennîyyesine dair (Makalâtü’s-Seyyâre) nâmında risale.
15- İlm-i Adâb-ı münazaradan Seyyid Şerifin risalesi­umûmînin idaresine tevdî olundu. Bundan böyle oraları
ne şerh.
İşbu âsârdan (Nûniyye) ve (Kavâid-i Fârisiyye) şerh­
leriyle (Hesâb-ı tencîm) den mâadâsı Sultan Bayezid-i Sâ-
nî Câmi-i Şerîfi içindeki Şeyhülislâm (Veliyyüddin Efen­
di) kütübhanesinde vardır,
Çengelköy 29 Teşrînisânî sene 329
BursalI Mehmed Tabir
1868'de Sibirya Kazaklarının arazisi Akmolla ve Se-
mipalat vilâyetleri nâmıyla ikiye ayrılarak bir vali-i
Rus vilâyetleri idâdına ithal edilerek yerlilere ancak emr-i
ahîre değin lütfen bir istifade hakkı bırakıldı. Kazakların
aralarındaki hanlık teşkilâtı lağvedilip, ancak müntehab
memûrîn bulundurulmasına müsaade edildi. Yasak ver­
gisi yerine de başka türlü vergi alınmağa başlandı.
1882'de bu vilâyetler Sibirya Umûmî Valiliği idaresine ve-
rilmişdir. Sonraları "Yedisu" vilâyeti de şu idarenin altına
girmek talihsizliğine maruz kalmıştır.

Akmolla ve Semipalat vilâyetlerinin her ikisi de beşer

SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı linçi yılın 12nci sayısında)
Altay, Alp Dağlarına pek benzer: Büyük Altay, Küçük
Altay, Obi-İrtiş, Narım Sayloköm silsileleri nâmıyla birkaç
kısma ayrılır. Altaylarda birçok karlı, buzlu dağlar vardır.
Bunların her biri ayrı ayrı isimler ile yâd olunur. Bunlar­
dan bazıları gayet lâtif manzaralar irâe eder. Katon tepe­
leri bu nokta-i nazardan birinci derecededirler. Bunların
vasatî irtifaları üç bin metre kadar hesap olunmaktadır.
En yüksekleri de "Biluha" tepesidir ki 4600 metre kadar
irtifâı haizdir. 4300 metre irtifâındaki "Yupda" tepesi de
şâyân-ı kayıttır.
Altay maden cihetinden en zengin dağlardan
ma'dûddur. Burada her dürlü madenler kesretle bulu­
nur. Ezmine-i tarihiyeden mukaddem buralarda yaşayan
Çod kavminin mıaden ocaklarında bulunan bazı kazma
aletleri halis tuçtan mamuldür: Onsekizinci asrın niha­
yetlerine doğru buralarda tamamen tehaccür etmiş ve
madenleşmiş bir insan iskeleti yanında maden kazımağa
sancağa münkasemdir. Yerli Türk kazakların avulları vu-
luslara, vuluslar da Rus sancak memurlarına tâbidirler.
Birkaç yurdun bir yerde içtimaiyle husûle gelen avullar-
dan müteşekkil vuluslar. Kazakların buluş tabir etdikleri
müntehab reis yahut müdürlerin idarelerine mevdû‘dur.
Kazaklarda buluş intihabı pek mühimdir. İntihabın
icrası mukarrer olduğu günde avulların bütün ileri gelen­
leri ittibâlarıyla beraber sahranın açık bir yerinde topla­
nırlar; namzedler ilân edilir. İşte bundan sonra bir gürül­
tüdür başlar: Esb-süvar olan bütün hâzirûn ellerindeki
kamçılarını sallayarak yek-diğerlerine karşı saldırırlar. Or­
talık karmakarışık olur. Bağıran çağıran belli olmaz; kim­
senin sözü anlaşılmaz. Havada sallanan kamçıların arkala­
ra, sırtlara indiği de olur.. Neden sonra bazı ak sakalların
yahut işe müdahale etmek mecburiyetini hisseden me-
mûrin-i hükümetin tavassutlarıyla müntehibler taraf taraf
ayrılır. Ekseriyet kazanan namzed "buluş" ilân edilir: Res­
mî m ühür kendisine tevdî olunur. Artık bundan sonra
muhalifler de arz-ı inkıyâd ederler. Muvafıkların meser­
retlerine hadd ü pâyân olmaz. Yurt yurt dolanarak türlü
mevâid ve hedâyâ ile müntehiblerin gönüllerini bulmak
için gece gündüz çalışan zat da buluş olduğunu anlar an­
142 TÜRK YURDU S a y ı 56

lamaz büyük bir ciddiyet, yüksek bir vakar takınır, bun­
dan sonra ilim, fazi, siyaset hülâsa her şey kendisinde te-
messül eder: Yüksek perdeden söz söylemeğe baş­
lar... Evvelleri herkes buluş olmak hakkını haiz ise de
191Tden itibaren buluşların Rusça okuyup yazar takı­
mından olmaları şart edilmiştir.
Buhtarma nehrinin yukarı taraflarında garptan şarka
uzanmış büyük Altay silsilesi imtidâd eder; Kungurabaş
dağları da buna dahildir. Kungurabaş’tan itibaren İrtiş
nehrine kadar "Narim" silsilesi, cenup ve cenub-i garbide
Zaysan gölü sahiline kadar "Kurçum" silsilesi uzanır.
Akmolla vilâyetinde kömürden maada bir de sarı ba­
kır madeni, altın, gümüş, vesâire kesretle bulunur. Simi

Akmola Vilâyetinin münkasem olduğu sancaklardan Palad'da da her dürlü maden pek mebzûldür; kömür, sa­
rı bakır, altun, gümüş, demir, manganez, grafit, her türlü
nefsi Akmolla Sancağında:
252 Kazak Avulu renkli taşlar, kaya billûru vesâire vardır; hele tuz pek
If mebzûldür.
40 Volostu
17 Rus muhacir Bu iki vilâyetin asıl sekenesi Türk-Kazaklardır. Ruslar
Anbisadda ise buraya muhâcir sıfatıyla gelmişlerdir. Buranın Kazak­
113 Kaza Avulu ları pek eski zamanlarda Altay ile Ural arasında göçebelik
n
22 Volostu ile imrâr-ı hayat eden Türk-Mongol ırkına mensupturlar.
10 Rus muhacir Buradaki kazaklar orta ordaya mensup olup Simi şehri
Petrobaval'da: taraflarındaki kazaklar Argun, Zaysan ve Kara İrtiş ovala-
87 Kazak Avulu rındakiler de Nayman uruğlarına mensupturlar. Daha ar­
14 " Volostu kalarda hâlâ Cengiz sülâlesinden Kök ve Ergürdevayların
71 Rus muhacir idaresinde istiklâllerini muhafaza eden büyük orda ya
mensup Kereyler (Giray) bulunmakdadır.
Omski'de:
52 Kazak Avulu Bitmedi.
M
7 Volostu
Halim Sâbit
17 Rus muhacir

Kokçetav’da:
94 Kazak Avulu
ff
11 Volostu TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ
21 Rus muhacir
ENVER BEY'İN HARBİYE NÂZIRLIĞI
mevcuttur.
Bingazi'de muvaffakiyetli müdafaaları, İkinci Balkan
Harbinde metânetli hareketi, alelhusus Edirne istidrâdın-
da gösterdiği sebat ve sürati ile Osmanlı-Türk askerliğin­
Semipalat Vilâyeti, Asya kıt’asının kısm-ı garbisinde
de pek mümtaz bir mahal tutan vasiyet ve şöhreti bütün
kâin olup garbında Akmolla, şimal ve şimal-i şarkî cihet­
Türk ve İslâm âlemlerine yayılan Damad-ı Şehriyârî Enver
lerinde Tomsk Vilâyeti, cenup ve cenub-i garbide Çin, ce­
Bey, Hakan Hazretleri tarafından mirlivâlığa terfi edilip,
nubunda Siriderya, Yedisu vilâyetleriyle mahduddur.
Harbiye Nazırlığı'na tayin olundu. "Türk Yurdu" Enver
Bu vilâyetin ihtiva etdiği sancaklar da: Paşa'yı tebrik ederek, muvaffak bi'l-hayr olmasını Tanrı

Semipalat, Zaysan, Karkal, Kereker, Ustkameno- Teâlâ'dan dua ve niyâz eyler.

gorsk’dan ibarettir. Arazisi sath-ı bahrden yüksek, ziraate
o kadar müsait değildir. Cenup taraflarında Altay, Kalba,
diğer taraflarında Tarbagatay dağları, Zaysan etrafındaki
sahralar mevcuttur. Kalba dağlarının şimalîndeki dağlar
Cengiz Dağı tesmiye olunup İrtiş'in iki tarafı da sahradır.
ABDÜLHAK HAMİD BEY'İN AYANLIĞI
"Türk Yurdu" Türklerin dâhi şairi Abdülhak Hâmid
Beyefendi'nin Osmanlı Meclis-i Ayan azalığına tayin bu-
yumlduğunu haber alıp çok sevindi; büyük şaire, pek sa­
mimî tebriklerini takdim ile şeref kazanır.
 Sayı 56 TÜRK YURDU
BABANZADE İSMAİL HAKKI BEYİN VEEATI
Genç OsmanlIların pek çalışkan, âlim ve fâzıl bir
uzuvlarını kaybettiler. Esbak Maarif nazırlarından Baban-
zâde İsmail Hakkı Bey Kânûmevvelin Onikinci günü bir­
denbire vefat ediverdi. İsmail Hakkı Bey, "vazifesi başın­
da şehit olan bir asker neferi gibi" kürsü üzerinde talebe­
sine ders anlatırken Allah'ın rahmetine kavuşmuştur. Vu-
kûflu, muktedir ve çalışkan bir fırka adamı, iyi ve çabuk
yazar, malûmatlı bir gazeteci olan İsmail Hakkı Beyin "İt-
tihad ve Terakki" Fırkasıyla "Tanin" gazetesinde bıraktığı
açık yeri doldurmak çok müşkül olacaktır. Lâkin Baban-
zâde'nin vefatı yalnız bir gazete ve bir fırka için değil, Os­
manlI vatanı için de bir zıyâ'dır: Hakkı Bey birkaç yıldan
beri, OsmanlI hukuk-ı esasiyesi meselelerini şark ve garp
me'hazlarından tetebbu ederek, Darülfünûn ve Mekteb-i
Mülkiye'de talebesine söylüyor ve bu sûrede Türkçe cid­
dî bir eser vücuda getirmeye çalışıyordu.
143
"Türk Yurdu" merhumun muhterem ailesinin ve
dostlarının teessürlerine iştirak ederek cümlesini taziye
eyler.
KADİM TERCÜMAN GAZETESİ
Bütün dünyada bugün mevcut Türk gazetelerinin en
eskisi olan "Tercüman"ın gündelik olduğunu ve büyüdü­
ğünü görerek sevindik. Şimdi İstanbul'a da muntazaman
gönderiliyor ve "Türk Yurdu" kitaphanesinde satılı-
yor."Tercüman"ca ittihaz ve kabul olunmak istenilen ye­
ni imlâ meselesi henüz tedkik ve münakaşa devresinden
ileri gidemediği için, o babda birşey söylemeyi erken bu­
luyorsak da Türk millî matbuatının bu ihtiyar babasının
İstanbul'da ve bütün Osmanlı memleketlerinde çok inti­
şar etmesini, çok okunmasını can ü yürekten dileriz;
çünkü "Tercüman" daima faideli ve semereli şeyler ya­
zar: Şimal Türklerinin esaslı terakkilerinin en mühim
âmillerinden biri, "Tercüman" olduğu müttefekun-aleyh-
tir.
 TÜRK YURDU

TÜRK YURDU NÜN İSTİKLAL GUNU HEDİYESİ

30 Ai'alık 1913

"Türk Tanrısı Ö z tlini Esirger!"

ÜÇÜNCÜ YILIN SEKİZİNCİ SAYISINA İLÂVE


TÜRK YURDU
SELAM SANA!.,.
T ah tlar b o ştu ... A n ad o lu zu lü m le rle ezilm işti;
H e r bir: Kan. Leş k o k u y o rd u ;
Şarkî R om a ü lk e s in d e nifak lard an bezilm işti;
K eşişlerin d u d a k la rı b e d d u a la r o k u y o rd u ,
M ilyonlarca yanık ru h la r h ak k a n iy e t özlü y o rd u ;
K urtarıcı b ir d â h in in yollarını g ö zlü y o rd u .
Ey S üleym an Ş ah'ın o ğ lu E rtu ğ ru l'u n gö z bebeği!
Ey İslâm ın çerağ ın ı p a rla ta n se n , öz M üslüm an!
Ey e n y ü ce b ir inkılâp y aratan sen . G azi O sm an!
Ey T ü rk le rin g ü n e ş yüzlü, altın kalpli yiğit beyi!
S en z am a n ın ç o k ta n b e ri b ek led iğ i d e m ir eldin;
Bu illere b ir P ey g am b er gibi geldin!,..
Bu g ö z yaşı y u rtla rın d a se n in Sam san,
T u rg u t A lp'in, Ak T im u r'u n , E m ir Ali'n,
A ykut A lp'in, Kara T e k e ’n Akça K oca'n.,
D a h a n ic e bö y le ü n lü gazilerin
B ura gibi dağı, taşı titrettiler;
M azlum için c e n k ettiler.
A rtık sefil sa â d e ti tadacaktı;
A ltık yetim g ö z yaşını silecekti;
A rtık e sir ağır y ü k ü atacaktı;
A rtık h e rk e s h u k u k u n u bilecekti.
Evet, se n in v a k u r ç e h re n b ir arsla n d a n h e y b etliy k en
Sen b ir yuva d ağıtm adın;
E lindeki k esk in kılıç b ir e jd e rd e n d eh şe tliy k e n
Sen b u n u n la h içb ir vakit m a su m kanı akıtm adın.
Hayır, zayıf s ü rü le re b ir yırtıcı k u rt değildin;
Bir b a h a d ır e r o ld u ğ u n k a d a r d a h i b ir adildin;
Bir g ü r sesle d iy o rd u n k i : " b e n M u h a m m e d üm m etiyim ;
Şu bayrağa sığınanlar b a n a T anrı e m an e ti.
K ur’â n ’ım ın b u y ru ğ u n c a şu to p ra k ta h e r m illeti
K ayahanlı evlâtları k a d a r m e s u t e d eceğ im .
İşte size, h e r b u c a k ta m a h k e m e le r açıyorum ;
Adil D u rsu n F ak ih 'lerle h a k n u rları saçıyorum .
G elin ey siz. K ayserlerin m azlûm ları!
G elin ey siz, T ekfurların kurbanları!
G elin ey siz, k a ra b a h tın m ahkûm ları!
G elin ey siz. Şarkın y e tim kalanları!
G elin ey siz, b e n sizlere b ir ço banım ;
Sizi c a n d a n koruyanım .
G elin, size S akaiya’n ın ırm ağ ın d an
D ah a so ğ u k b ir p ın a rd a n su vereyim ;
G elin, size bab an ız ın k u cağ ın d a n
D a h a sıcak b a ğ rım d a y er g ö sterey im ,"
r
S en b u y ü ce gazâlaıia az v ak itte b ir ü n aldın;
H an lar k a d a r h ü k ü m sü rd ü n .
F akat n im e t h ak k ı bildin: D ev letin e sad ık kaldın.
Şu k a d a r ki so n p a d işa h G ıyaseddin ö ld ü ğ ü g ü n
B ü tü n b e y le r b ire r b ire r d e v le tin d e n ayrıldılar;
S ancaklarda istiklâlin bay rağ ın a sarıldılar.
S e n d e d a h i O ğuzların, C engizlerin ru h u vardı;
S enin d a h i F atih aln ın b ir elm as tac istiyordu;
T anrı sen i hazırlan an ta h ta d av et e d iy o rd u ;
S ö ğ ü t İznik ovaları se n in için a rtık dardı.
Bu sırada se n d e k e n d i d e v le tin e te m e l attın.
İlk h u tb e y le hanlığını selâm lattın:
Bu g ü n Asya A vrupa'ya d o ğ u y o rd u ;
Bu g ü n eski b ir dünyayı yıkıyordu;
Bu g ü n g ü n e ş karanlığı b o ğ u y o rd u ;
Bu g ü n yeni b ir T ü rk ili çıkıyordu.
G arp u fk u n u n yıldızları sö n ü y o rd u .
D ü n y a Ş ark'a d ö n ü y o rd u .
H e r m illetin, h ü k ü m e tin a rtık b a h tı
T ü rk ırkının e lle rin d e olacaktı;
Bir M üslüm an p a d işa h ın payitahtı
H ristiyan elçilerle dolacaktı.
K uvvet ve hak!... Bu iki şey se n b ü y ü k T ü rk fatih in e
Bir cih an g ir e r d ed irtti.
S en in h e r b ir fatih o ğ lu n u n esk i T u ra n ta rih in e
Z afer d o lu b ir d e sta n la yeni b a şta n şân getirdi.
M illetinin taşım akla ö ğ ü n d ü ğ ü yeni adı
M ağrur R om an, vahşî İslav baş e ğ e re k alkışladı.
Üç k ıt’a n m ü z e rin d e ü n kazanm ış o lan h e r yer:
Şarkî R om a, M akedonya, A rnavutluk, Y unanistan,
Mısır, A sur, Babil, Kırım, El-Cezîre, A rabistan..
B u n lar gibi nice güzel, nice g en iş m e m le k e tle r
S enin ulu d ev letin k a n u n u y la dirlik b u ld u ;
D illeriyle, dinleriyle k o ru n u ld u .
G e rç e k tir ki b irç o k altın ta h tla r d ü ştü ;
Lâkin b ü tü n m ih ra b la ra kol gerildi,
b irç o k taçlı kafalara k u rtla r ü ştü ;
Lâkin b ü tü n zayıflara h a k verildi.
Zira T ü rk ’ü n siyaseti adaletti.
K ardeşlikti, hü rriy etti.
O n u n için h içb ir vakit, h içb ir y an d a
Engizisyon işk en cesi can yakm adı.
H a tta halkın çiğ n en d iğ i b ir z a m a n d a
G lad y atö r vahşetiyle k an akm adı.
Altı asrın şerefleri, b irç o k şanlı hatıralar,
Aziz h ak lar b ü tü n senin.
 TÜRK YURDU
Şu saraylar, §u hisarlar, şu sikkeler, şu tuğralar,
Şu şeh irler, şu den izler, şu to p ra k la r b ü tü n senin.
Şu cam iler, m e d re se le r, im a re tle r b ü tü n sen in .
Şu k an u n lar, saltanatlar, h ilâfetler b ü tü n sen in .
Biz d e se n in vergin o lan h ü rriy e ti taşıyor;
G ö z ü m ü z ü açtığım ız şu O sm anlı ü lk e sin d e ,
Şu O sm anlı bayrağının ay yıldızlı g ö lg e sin d e
Bir O sm anlı m illetinin h u k u k u y la yaşıyoruz.
B u h u k u k la zâlim e ller bize zincir takm ıyor;
H âin g ö z le r ırzım ıza bakm ıyor.
S elâm sana, ey sevgili Gazi O sm an!
S elâm sana, ey T a n rı’n ın aziz kulu!
S elâm sana, ey m u h te re m , âdil hakan!
S elâm sa n a ey O ğ u z ’u n e rk e k oğlu
G ü n ler, aylar p arlad ık ça se n in ad ın
N urlar saçsın, kararm asın.
B izden, se n in bırak tığ ın şu v ata n a
B ir asil T ü rk yüreğiyle yüz b in m in n e t;
B izden, se n in bırak d ığ ın h a n d a n a
Bir O sm anlı vicdanıyla c a n d a n h ü rm e t!...
Mehmed Emin
HAKANA h ita p
Ey Kaya Han saltanatının Hakan-ı ekberi, işte biz gel­
dik. Ruhlarında aşk ve muhabbetin kaynayan şu kitle-i
muazzame-i şebâb sevgili ecdâdının altı yüz altmış beş se­
ne evvel söğüt ovasına kurduğu taht-ı muhteşemin istik-
lâl-i mübecceli tes’îd ve tebrik için geldik.
Hepimizin damarında mukaddes neslinin saf ve sa­
dık kanı dolaşıyor. Zaman ve hadisât o mübarek temiz
kanı değiştirmemiştir. O kan ki, Mavera-yı Şarkın temiz
ve asıl bir kavmine mahsustu, bir kere Karakurum'un bi-
nihaye ufuklarından, Altay'ın keskin ve yalçın yamaçların­
dan, Tibet'in bâkir ve sevimli sahasından tuğyan etmiş,
taşarak çarpışa, çarpışa bugünkü kudretli Osmanlı Ha­
kanlığını vücuda getirmiştir. O kan ki, her şeyi bir darbe­
de deviren birçok cihangir hanların en ölümlü hücumla­
rına dayanmış, tabiatın en müfteris şedâidiyle uğraşmış,
en nihayet genç ve her gün daha ziyade artan zindegisiy-
le, kâinata lerze salan bir hükümet tesis etmiştir. İşte sev­
gili halife-i mukaddes! İşte ey Osmanlı âleminin âlîtebâr
sultanı! İşte huzurunuzda, sarayınızın etrafında, haşmetli
tacınızın nermin gölgeleri altında toplanan şu Osmanlı
gençliği bu kanı taşıyor.
3
Bu kan, ne mazinin müfteris ve haris dişleriyle zede­
lenmiş, ne de hâlin akur ve cehennemi hücumlarıyla
bozulmuştur.
Bu kan, bu damarlarımızda hümââlûd aşklarla dola­
şan Osmanlı ve Türk kanı, hakanım, işte eski hasit ve sa­
fiyetle duruyor.
Bunu şimdi huzumnuzda irâd-ı kelâme cesaret eder­
ken bizzat köleniz duyuyorum. Bunu şimdi hürmetli sa­
rayının mabed-i kudsiyeti altında bekleyen şu gençlik kit­
lesinin kalbinde görüyorum.
Zaman fıtratı değiştirmez. Ufak bir aşiretten koca bir
devlet tesis eden ecdâd-ı mübareken de bu kanla mah-
mûl idi. Asırlarca tahtlar ve taçlar deviren, sonra bunların
hepsinin üstünde büyük ve cihangir bir tarih-i bîzeval te­
sis eden millet de böyle, bu kanın verdiği kuvvet ve zin-
degî ile yaşıyordu. Tarih şimdiye kadar harikalar, mucize­
ler yaratan böyle bir kan, bir saltanat göstermiyor.
Bu yalnız, hakanım, eslâf-ı muazzama ki, zat-ı made-
let-penâhınıza ve milletine mahsus bir kandır.
Bünyan-ı saltanatının erkân-ı meşhûresinden cen-
netmekan Ertuğrul Han Hazretleri, maiyeti daha küçük
bir aşiret iken Sivas havalisinde mağlûp ve münhezim
fakat muazzam bir devletin tac-ı haşmetini kurtarmamış
mıydı? O ufak kabile-i garrâ iktidar ve kuvvetinin çok fev­
kindeki mucizesiyle Selçuk hükümdarının taht-ı 1er-
zedarını himaye-i âlemkîrîne almamış mıydı?
Karadan gemilerini yürüterek bu günkü hilâfetin
kürsi-i muallâsını İstanbul'a yerleştiren Eâtih, zîşan tari­
hine yeni bir mecra açarak Peygamber-i pesent bir kuv-
ve-i idare göstermedi mi?
Kırk kişilik bir kuvvetle bugünkü bedbaht Rumeli'yi
istilâ etmek istidadını gösteren Süleyman Paşa, Kosova
Sigetvar, Viyana, Prut, Mohaç, Kandiye gibi yalnız kah­
ramanların yapabileceği muzafferiyetleri dîbâce-i tarih-i
Osmaniye nakşeden zevât-ı muhtareme bu velehû zâ-yi
ukûl harikaların yalnız Türk ve Osmanlı kanına mahsus
olduğunu ispat etmediler mi?
Bina-yı saltanatın yalnız kahramanlık temelleri üzeri­
ne istinad ettiğini iddia etmek büyük bir günahtır, kahra­
manlıkla beraber şefkat ve adaletten mürekkep bir seh-
pa-yı madelet bina-yı hükümetin ekânim-i selâsesidir.
Medeniyet menbalarından tard edilen, koğulan ne kadar
4 TÜRK YURDU
zavallı ve bîçâre kalpler var ki zat-ı haşmetpenahınm §ef-
kat-i mülûkânesi altında nefes alıyorlar.
Osmanlılık altında toplanan anâsır-ı müteaddidenin
hükûmet-i âdilenin zîr-i himayesinde kardeş gibi yaşama­
ları, saltanat-ı hüdâpesendinin adalet-i hüsrevânesini is­
pat eder. Binaenaleyh erîke-i saltanatın yirminci asrın en
kahraman ve şüphesiz en şefik ve adil bir hükümetidir.
Zaman zaman esen haşin rüzgârlar onu müteessir et­
se de kalplerinde büyük bir mazinin tarih-i intikamını ya­
şatan milletin ve hususiyle şu kitle-i muazzama-i şebâb
ufak bir işaretinle arzu-yı şahânenin hepsini yerine geti­
recek bir azm ve iradeye mâliktir.
Mütessir olma, hakanım, son hadiseler zat-ı mülûkâ-
nenizi meyus etmesin. Milletin ve dimağı silâhlı şu genç­
lik, zat-ı hazret-i padişahîleriyle beraber vatanının sine-i
münkesirine açılan yaraları tedavi edecek ateşli bir ruh
taşıyor.
Tahtında müsterih otur, ey nâm dâr atam!
evlâdının bu g ü n kü adı sade intikam.
Necdet
OCAĞIM
-Titk Ocağma-
İstiklâl Günü
Bu gün sen ve ben çok mesuttuk, sevgili ocağım.
Bacaları tütmez, ateşleri yanmaz, sönük ve viran ocak­
ların karşısındaki çocuklarının hepsinin soğuk kalbinde
ve gözünde uzak ve sevgili bir hararetin hasretli hayali
tüttü. Zaif ve metruk elleriyle yakamayıp, âciz nefisleriyle
canlandıramayıp da canlarıyla beraber sönen bu ocak­
ların küllerini saçlarıyla süpüren yalnız ve bedbaht binler­
ce Türk kadınının beyhûde zannedilen ölmüş nefesleri
de bu gün seni parlatıyordu, değil mi? Daha birçok şey­
ler seni üflüyordu, mukaddes ve sevgili Ocak!
Bu gün seninle bu pek mesut günde pek çok konuş­
tum; dudaklarımda tebessüm, gözlerimde yaş, ellerimde
şefkat, kalbimde aşkla konuştum. Ve sen söyledin, şim­
diye kadar söylemediğin şeyleri söyledin. Bütün ben­
liğimi tâ kemiklerine kadar ısıtan tatlı bir sıcaklığın,
bütüm canımı emniyet, huzur ve imanla terennüm et­
tiren ateşinin canlı ve tatlı bir uğultusu vardı. Sen bu gün
ilk defa sahihten yandın, öyle değil mi?
Sen, ey en sevgili bucak! Seni ilk gördüğüm gün
muazzam, mühîb, nihayetsiz, fakat boş ve siyah bir ocak­
tın! Bütün Türk ilinin havasında esen soğuk ceıyanlar,
bütün Türk ruhunda boz nefesiyle yeis, kesel ve yalnızlık
fısıldayan isimsiz, kara kuvvetler senin tütmez bacandan,
yanmaz derinliklerinden geliyordu. Önünde diz çöküp
seni yakmak için üfleyen nefesler o kadar hafif ve azdı ki.
Ve sen o kadar anûd, karanlık ve samuttun ki. Bazen kor­
kar ve ümidimi kaybederim. Fakat bugün öyle değildin;
bu gün yanıyordun. Bugün ocağına sığınan çocuklar ki
ısıtıyordun.
Niçin böyle olduğunu bana söyledin, soğuk ve
nihayetsiz kara kadındaki alevler uğuldayarak, terennüm
ederek beni çağırdı. Önünde bütün imanımla, huşûum-
la, bütün benliğimle taşan aşkımla yerlere kapandım ve
sen kulaklarıma dedin ki:
"-Sen ve ben bugün mesuduz, çocuğum; bu gün
senin gibi mesut olan birçok çocuklarım daha var. Bu
günben sönük bir kıvılcımdan, cılız ve sun’î bir alevden
birden bire gürleyen, yanan, canlı bir ateşle sizi
ısıtıyorum. Niçin, söyleyim mi? O ilk tek tük, fakat her
gün artan sevgili, vefakâr Türk nefesleri bu gün o kadar,
o kadar çok ki! Bir kere etrafına bakın. Kaç yüz genç
evlâdım genç göğüslerinin en kuvvetli vefası ve şefkati ile
ofluyor. Soğuk, ateşsiz, göğsümü görmeden geçen şair­
lerim ve yazıcılarım da bugün nefeslerini ötekilerinkine
katıştırdılar. Bugün bütün bir mellet, bütün bir halk, iş­
çiler nasırlı, mübarekelleri, zenginler zarif, beyaz par­
makları, askerler fedakâr göğüsleri ve en nihayet kızlarım
kendi sönük ocaklarında ısınmayan yalnız ve şefkatli
kalbleriyle hep bu ateşi yakmağa uğraşıyorlar. Sokaklar­
daki sâkin, samimî şetareti, gençlerin dudaklarnda güzel
bir istikbâlin mukaddes bir habercisi gibi uçuşan dindar,
tebessümü, gözlerindeki nurlu rüyayı görmüyor musun?
Bunlardan daha başka da var, çocuğum yüzünü
eşiğimden kaldır, göklere bak. Beni bugün yakan ateşi
görmek, o ateşler terânesinin aks-i sadâsını dinlemek
için kimler var? Gözlerin kamaşmasın ve kalbin kork­
masın. Bugün en âcizler ve küçükler en yükseklere, gök­
lere bakabilirler! Bugün karanlık ve murdar senelerinde
göstermeyen asırlar arkasında solan hakanlarm muh­
teşem beyaz başlarını mahzun şah gözlerini görmüyor
 TÜRK YURDU
musun? Alevlerimin aksini onların seyyiâtla, nisyânla,
hicabla örtülen nazarlarında, teması unutulmuş kuvvetli
kollarında, sadâsı susmuş büyük dudaklarında gömüyor
musun? Sultan Osman’ın muazzam, mübarek beyaz saka­
lı, beyaz başının gölgesi altında, bak, hep ötekilerde top­
lanmış: Âteşin ve kudretli Yavuz'u; dağılan ülkeyi akıllı
başı, kabiliyetli elleri, sanatkâr ruhuyla toplayıp tekrar ya­
ratan birinci sultan Mehmed’in zarif gölgesini, toprakları
ve asırları parçalayan Fatih'in cihangir kalbinin büyük al­
nında ateşlerle yandığını; müşfik, fakat istikbâli gören v e .
tamamen sevindiği vakit beni yeniden yakmak için canı­
nı yakıp şehid olan III. Selim'in sevgili ve son gözlerini
görmüyor musun? Bu şahâne kafilenin başındakiler bu­
gün kıvılcımlarını üflediğiniz soğuk kabında âlemi ısıtan
bir ateş yaktılardı. Ötekilerden bazılarının hefesi beni sö­
nerken ihyâ etmek için susturuldu. Onların hepsi bu gün
etrafınızda. Bakınız: Meydanlar, evler, saraylar ve mabed-
1er yeni çocukların üfleyen ısıdan ve ısınan nefesleri, me-
sit kalpleri arkasında bugün dolaşıyorlar ve ben işte bu
gün onun için yanıyorum."
Hayatımın en sevgili manası ve maksadı olan bu ateş
karşısında bir tek küçük kadın kalbinin değil yüz binler­
ce kalbin akıtabileceği bir feyz hayatın, bir can ve duygu
denizinin coştuğunu duydum. Bilmiyorum bilki dimağı­
mı, hislerimi, benliğimi kuran, ören bin yabancı anâsır
vardı. Fakat bunların ortasında bütün öteki kudretlere
hâkim bir Türk kanı olanca kabiliyet hayatı, coşkunluğu
ile damarlarımda yanıyordu. Ecdadım, hayatım, her daki­
kam şüphesiz bu kanın çağırdığı, bu kanın esir olduğu bu
ocak içinde beni hazırlamıştı. Fakat ben ne yapmıştım?
Bu ocağın önünde çekilen şahâne kılıçlar, bu ocağın
önüne atılan muazzam kıt’alar, bu eşikte olanların, bu
eşikte dimağını, kalbini, kanını bütün hayatın zenginliği­
ni dökenlerin yanında ben ne idim? Hiç!
O vakit başım eşiğinde biraz daha eğildi; bütün ço­
cukların, hatta en vefasız ve değersizleri için bile yanan
ateşine ruhum takaddümesini verdi:
"-Sana kalbimin getirdiği armağan bir nefes ve bir de
hayatında her şeyden yüksek, hatta mukaddesatından
jöiksek olan aşkıdır, sevgili ocağım! Çocuklarıma taşıdı­
ğım aşk, Tanrı’ya eğilen iman, bütün hayatıma hâkim nü-
ftızlar, bunların hiçbiri senin alevlerinle tutuşan sevgi ve
teabbüdüm kadar değildir. Hayatımın, dinimin, kalbimin
nesi varsa senin alevlerinin güzel renginden gelen nurla
5
aydınlanmıştır. Sen siyah ve soğuk bir koğuk olduğun
vakit her şeyde geçici, her şeyde ruhumun bir tarafını
boş bırakan bir yavanlık vardı. Sen yanmağa başlayınca
hayatın rengi ve manası geldi. Küçük ve kör ruhum, bir
gün Tanrı’yı da olanca kudret ve azametiyle idrak ederse
odasının alevlerinin aydınlattığı bir mabedde olacaktır.
Biliyorum ki sen bugün muhayyelemizde yandığın kud­
retinle ancak ben ve benimkiler bir avuç toprak ol­
duğumuz vakit yanabileceksin. Fakat cennet olarak
düşündüğüm samedânî âtî, sadece senin öbür avuç top­
rağın en derin kaTını ısıtacak kadar sönmez bir kudretle
yandığın andır. Benim beklediğim rahmet, Türk ilinde
baştan başa gürleyip yanan bir ocağın hararet ve sıyâneti
altında nihayetsiz, mamur, vefakâr ve müttehid ocakların
canlandığını yeri kaybolan mezarlığımızda duymaktır.
Bugün kalbimde senin için yanan aşk o kadar büyük
ki, ey en sevgili ocak, bu uzak mazinin hayaline iman
ederek ölürsem gözlerim rahatla kapanmış, ellerim dolu
ve sükûnetle yanıma uzanmış olacak. Sana coşkun ve
âteşin olduğu kadar huşûla, âcizle tapınan bir kadın kal­
bi getirdim. Onu al ve orada senden başka ne varsa yak,
temizle! Tâ ki kalbim alevlerini aksettirecek bir billur,
gözlerim sade seni gören iki ziya ve dudaklarım en son
duasına kadar senin için Tanrı’ya yalvaran yurdun ibadet-
çileri olsun!
Halide Edih
HARBİYE NAZIRININ NUTKU
Bugünkü tezahürat-ı vatanperverânenizi kendi nâmı­
ma ve bütün ordu nâmına tekdis ettikten snra size teşek­
kür ederim. Vakayi-i tarihiye ve mefâhir-i milliyemizi bu
suretle tebcîl etmek vatanperverliğin en esaslı, en metin
bir numûnesidir.
Siz ilim ve fennîn yarınki mümessilisiniz.. Gençlik
hissiyâtının bu kadar şevk ve heyecanla neşr ve temsil
edilmesi bilhassa şâyân-ı teşekkürdür. Bununla beraber
en evvel orduyu temsil eden şu mevkiye gelmeniz de şâ-
yân-ı takdir ve şükrandır.
Siz fikir ve kaleminiz, bizde kılıç ve ateşlerimizle mu­
kaddes toprağımızı müdafaa edeceğiz. Eğer biz bu yolda
birbirimizle ittifak ve ittihat edecek olursak bu vatanın
kurtulacağında hiç şüphe yoktur.
6 TÜRK YURDU
İlim ve fen de seyf ve kuvvet gibi her millet için el­
zemdir, Ben size ordu nâmına vaat ediyorum ki biz bu
muazzam saltanatın istiklâlini muhafaza ve müdafaa için
hayatımıza vakfettik. Biz çalıştığımız gibi sizin de çalışma­
nızı bekleriz. Binaenaleyh arkadaşlarım, kardeşlerim, ev­
lâtlarım, sizi vatan ve milletin bekasını ve padişahımızın
tûl-i ömre nailiyetini temenniye davet ederim: Yaşasın
vatan, yaşasın istiklâl-i Osmanî, yaşasın gençlik! evlâtları­
ma, kardeşlerime selâm söyleyiniz.
maarif NAZIRI NAMINA NUTUK
O s m a n lI m a r if e t o r d u s u n u n m ü s ta k b e l k a h r a m a n ­
ları!..
Tertip ettiğiniz şu ulvî, tezahürat büyük büyük
felâketler geçiren zavallı vatanımızın teâlîsi yolunda yah-
nız izhar-ı şadmânîden ibaret değildir; ben, bu genç
nasiyelerde büyük bir ümit, azîm ve kanaat-i ruh görüyo­
rum.
Size samim-i kalbim ile söylüyorum ki millete sami­
mî bir ruh veriyorsunuz. Bu ruh herkesin kalbindeki ar­
zu ve azmi tazeleyecek. İşte bu azmin husûlü günü gö­
ğüsler zengin muvafakiyetlerle şişecek.
Efendiler! Tarihte büyük misaller vardır: 1871'de
Fransa mağlûp olduğu zaman onu gençlik kurtardı.
Gençlik! Büyük gün münasebetiyle tertip ettiğiniz bu
parlak merasimle sizde bu ruhu gösterdiniz. Dârül-
fünûnun eski bir hâdimi sıfatıyla en rûhî tebrikâtıma tak­
dim ederim.
DAHİLİYE NAZIRININ NUTKU
Kuvvetle itimat ediyorum ki bu hükümet yalnız
gençler sayesinde gayet metin, gayet esaslı bir §ehrâh-ı
terakkide, azîmkâr adımlarıyla ileri gidecektir. Ve biz
gençliğin bu tezahüratına, bu samimî tebrikâtına iştirak
ediyoruz.
Biz ve bizden sora geleceklerin de daima gençliğe it-
tika edecekleri bedîhidir. Sizi sevgili hakanımıza dua et­
meğe davet ediyorum.
( b “ikdam” refikimizden iktibas olunmuştur.
İSTİKLÂL GÜNLERİ(i)
Senelerden beri devam eden muhâceretler, kapıla­
rın metanetlerine asla halel getirmemişti. Türkistan'ın çi­
çekli ovalarından, mavi semalarından ırak düşen kahra­
man millet, karşısına çıkan hiçbir mâniden yılmıyordu;
nehirler geçiyor, serdarlar kaybediyor, ailesinden ayrıyı-
yor, kendisine emin bir yer arıyordu. Türkistan’dan çıkan
ufak bir aşiret, Bizans hududuna, büyük bir saltanata
doğru koşuyor idi.
Anadolu’nun temiz ırmaklarını, yeşil dağlarını aşarak
saf bir vicdan, sarsılmaz bir azimle ilerleyen bu erler kafi­
lesi içinde pek yüksek serdarlar görülüyordu: Dündar,
Ertuğml! Şarkta Cengiz fıtınası sükûn bulduğu zaman bü­
yük Turan ırkının bu necib zümresi (Domaniç) dağlarına,
(Söğüt) ovalarına yerleşmiş bulunuyordu.
Ertuğrul ailesi Anadolu'ya yerleştikleri zaman Şark'ta
Türk ırkının mühim bir şubesi, Selçuk saltanatı inkiraz
buluyor. Garpta Bizans, işvekâr bir kadının son günlerini
yaşıyordu. Selçûkîler muttasıl Tatarlarla Rumların taaru-
zuna dûçâr oluyorlardı.
Ertuğrul Beyin yükselmesi için bu vaziyet, müsait bir
zemin teşkil ediyordu. Selçuk Sultanı Alaaddin, Ertuğ-
rul'a arazi vermiş, Kayı Han evlâdının keskin kılıcı,
fedakâr sinesiyle saltanatını muhafazaya karar vermişti.
Fakat Ertuğrul, parlak zaferleri, seri muvaffakiyetleriyle
kaleler feth eylediği sırada, Selçuk saraylarında sultanlar
zehirleniyor, asırların biriktirdiği ahlâksızlıklar, ihtiraslar,
nefsânî emeller Türk ırkının bu mühim cü’zünü de iç­
tinabı gayr-ı kabil bir inkiraza sürüklüyordu. Sarayın bu
elim halleri Ertuğaü'u azminden çevirmiyordu. Alaad-
din'in halefi Gıyaseddin Keyhüsrev, dilber bir Gürcü
kızının siyah gözleri karşısında huzuzundan sermest
olurken, Ertuğrul vazifesini ifa ediyor, meyyal-ı inkiraz iki
büyük devlet ortasında, fazileti ile temeyyüz eyliyordu.
Selçuk saltanatı dahilen fesadı, haricen Tatar müdahalâtı
yüzünden günden güne dûçâr-ı zaaf oluyordu. Beyler is­
tedikleri gibi hareket ediyorlar, Selçuk hükümidarları
Hülâgu Hanedanının himayesine giriyorlardı. Selçuk sal­
tanatının inkırazını. Sultan Alaaddin'in metin zekâsı, sar­
sılmak bilmeyen, cesareti de durduramıyordu. Alaaddin
memleketini kurtaracak zekalar arıyor, vatanının ricalin-
 TÜRK YURDU
de bulamadığı faziletleri Ertuğrul'un necib ailesini
görüyordu; o zaman, baba oğul, Ertuğrul ile Osman, in-
kiraz bulan ırkdaşlarını silâhlarıyla, bozulmamış haslet­
leriyle diriltmek istiyorlardı.
Ertuğrul kahraman oğlu, ahlâk ve evsâfıyla yalnız Sul­
tan Alaaddin'in değil bütün halkın hürmet ve teveccühü­
nü celbediyordu. Osman Bey on yedi yaşında (673) genç
ve cazib bir simaya mâlikti. Siyah saçları, mevzun endamı,
kara ve parlak gözleri, merdâne tebessümleriyle herkesi
teshir ediyordu. Kalbinin ulviyet ve necabeti nâsiyesinde
parlıyor, Türk ırkının bütün hasletleri, mertlik, misafir­
perverlik, fedakârlık, kanaat, doğruluk, Osman Gazi'de
bütün evsâfı ile tecellî ediyordu.
Osman Bey dindar idi. Daima ulemâ ile düşüp kal­
kıyor, dinin ahlâka ulviyet bahşeden, ruhu fazilete sevk
eyleyen ahkâmından mülezzez oluyordu. Enziyade şeyh
Edebali'nin yanma gidiyor, Anadolu'da şanlı bir saltanat
tesisi ile uğraşırken, gönlü şeyhin kızı Mal Hatun'un lâtif
simasına meshûr oldu. Osman Bey bütün mevcudiyetini
teshir eden bu saf aşkı Yenişehir hâkiminin oğluna
açıyor, şeyhin razı olmaması kalbini paralıyordu. O
zaman aşk, Osman Gazi ile rakibi beyninde adâvetler-
tevlîd ediyor, kanlar dökülüyordu. Osman Bey aşkın
acılarına, tahammülsüz ayrılıklarına azm ile sebat ile
göğüs geriyordu. Elinde kılıç, ruhunda sönmez bir aşk,
az bir kuvvetle düşmanlarını perişan ediyor, bu medîd ve
kanlı mücadelelerden pak muzaffer bir nâsiye ile çıkıyor­
du.
Osman Bey üç sene Mal Hatun'un aşkıyla perişan ol­
muştu; fakat kalbinin elemini kimseye açmamıştı. Bu
macera lâtif bir efsane tarzında, ona saltanatı da tebşir et­
mişti. Genç Osman, fikri Mal Hatun'un hayali ile meşgul,
kalbi pederinin ısrarıyla müteessir, enis ruhuna nâiliyet
için dualar etmiş, bir gece, kendisine saâdet ve saltanat
yollarını gösteren bir rüya görmüştü;
"Gördü kim tali oldu berme bedir
Matla’ı sadr-ı şeyh âlîdir.
Naf-ı Osman’a çünkü etti vürûd
Bir şecer bitti, şâhı nâ-madûd.
Şöyle olmuş bülend anın sâkî
2ıll-ı evrâkı tutmuş âfâkı.
Sâye-gâhında var cibâl ü tilâl
Her cebel dâmeninde mâh-ı zülâl.
Baht-veş dîdesi olup bî-dâr,
Edebâlî’den etti istibâr.
Dedi kim "ey civân-ı âlî-baht!
Oldun evlâdın ile mâlik-i taht:
Müjde olsun ki padişah oldun;
Sahib-i râyet ve sipâh oldun.
Lîk dâmâdım oldun ey ferzende..."
Diyüben etti anları peyvend."
Artık Osman Gazi'nin en güzîde emeli husule gel­
mişti. Bu izdivaçtan (673) Alaaddin ile Orhan Gazi dün­
yaya gelmiş, OsmanlI saltanatına revnak verecek iki par­
lak zekâ daha yetişmişti.
Osman Gazi hayatın bütün mesudiyetlerini anlıyor­
du. Kahraman babasının vefatıyla dilhûn olan Genç Os­
man (680), bütün hanedanı içinde azmi ile, zekâsıyla
temeyyüz ediyor, ihtiyar pederinin vazifesini şimdi kendi
deruhte eyliyordu. Genç kahramanın metâneti karşısın­
da Bizans’ın zayıf kaleleri birer birer sükût ediyor, Sakar­
ya vâdileri Türk kahramanlarının kılıç parıltıları, at şakır­
tılarıyla başka bir manzara kesbeyliyordu. Her tarafta
Türk hamâseti, Türk nâmları işitiliyordu: Akçakoca,
Konur Alp, Turgut Alp, Akbaş, Abdurrahman Gazi, Kara
Mürsel, Kara Oğlan, Kara Teke, Samsa Çavuş, Saltuk Alp,
Haşan Alp, Kara Tekin, her biri Bizans’ın bir köşesinde,
Genç Osman'ın dilnîşîn yurdunu büyültmeğe çalışıyor­
du. Bu tarihten itibaren Türk ve Bizans kanı birbirine
karışıyor, izdivaçlar ve münasebetler birbirini veli ediyor­
du.
Osman Bey, Türk kahramanları içinde ulviyet ve
asaletiyle teme^^âiz ediyordu. Sultan Alaaddin, Genç Os­
man'ın Söğüt ufuklarında parlayan necm-i şevketi kar­
şısında mütehayyir, onu kendisine zahir ittihaz etmek
emeline düşmüş, şarkdan Selçuk saltanatını harap eden
Moğol istilasına karşı da yegâne istinadı Osman Gazi'de
bulmuştu. Bu sıralarda Turan, büyük bir galeyân içinde
idi:
Asya-yı Vüstâda Cengiz mühip siması ufûl ediyor,
Timur'un parlak zekâsı Maveraünnehir medeniyetini
tesis ediyor, Hülagu Irak'da saltanatlar târâc eyliyordu.
Turan'ın müselsel galeyânları sükûn bulduğu sırada.
 TÜRK YURDU
Garpta ufak bir dal, Osman Bey'in zümresi, Türk ırkım
yaşatacak, asırlarca pâydâr eyleyecek bir kuvvetle kök­
leşiyor ve yükseliyordu.
Osman Bey'in ilk muzafferiyeti, (Karacahisar)ın zabtı
olmuştu. Alaaddin, bu muzafferiyetlerden memnun, Er-
tuğrul’un fedakâr oğluna hisarı temlik ediyor, beylik
alâmeti olmak üzre "envâ-ı tevkîr ile sancak devlet-masîr
ve kös ve nefir ve kemer ve hançer ve şimşir ve zîn-i zerin
ile esb-i binazir" gönderiyordu. O zaman genç kah­
ramanın necm-i ikbâli parlıyor, Kayı Hanedanı için
müşaşa bir istikbâl hazırlanıyordu. (687)
Ertuğrul'un cesur oğlu bu seri muvaffakiyetlerle
nüfuzunun arttığını görüyor, her gün bir zaferle mevkii
teâli ediyordu. Osman Gazi'nİn bütün kahramanları, hat­
ta genç Orhan, Bizans hudutlarında kaleler zabtı ile meş­
gul oluyor, güzel Nilüfer'in, bir zafer çiçeği gibi, ağuşunu
tezeyyün etmesi Türklerle BizanslIlar beyninde ırki
rabıtalar tesis ediyordu. Osman Bey bu muvaffakiyetleri
dûrbinâne bir nazar, âdilâne bir fikir ile idare eyliyordu.
Bütün silâh arkadaşları genç beylerinin büyüklüğünü
tasdik ediyorlardı. Düşmanları bile kendisine hürmet
ediyorlar, ille mülâkatlarında dinlerini değiştirerek ken­
disinden ayrılmak istemiyorlardı. Osman Gazi gayet sade
giyiniyor, silâh arkadaşlarına âmir olmaktan ziyade ar­
kadaş muamelesi ediyor, fakat icabında bütün emirlerini
infaz eyliyordu. Osman Bey, kahraman maiyeti arasında
tepesi yuvarlak kırmızı serpuş, tac-ı Horasânîyi andıran
beyaz sarığı ile temeyyüz ediyor, bazen geniş, yakası va
astarı bir renkte kaftan giyiyordu. Bütün mameleki bir
kaç atla güzel bir sürüye inhisar ediyordu. SeiTete
kat’iyyen itibar eylemiyor, m uharebelerde alman
ganimetleri silâh arkadaşlarına dağıtıyordu. İnsanlığa
muhabbet, fukaraya dikkat, necib kalbini daima meşgul
ediyodu. Dul kadınlar, öksüz çocuklar, kimsesiz bîçârel­
er lutfu ile, sadakasıyla hayatlarını temin eyliyorlardı.
Kılıcı ile kaleler teshir eden Türk kahramanı, bazen fakir
bir vatandaşın sefaletine tahammül edemiyor, arksından
kaftanını çıkararak giydirdiği vâki oluyordu. Osman
Gazi'nİn evi bütün fukaranın melcei idi; Turan'ın faziletli
evlâdı fakirleri sofrasında besliyor, onlara yemekler
dağıtıyor, ırkının fedakâr bir hâdimi olduğunu fiilen ispat
ediyordu.
Genç kahraman, nüfuzuna asla mağrur olmuyordu.
Cenge gideceği zaman silâh arkadaşlarını topluyor, on­
larla müşavere etmekten geri durmuyordu. Osman Ga­
zi'nİn bu haslatleri, maiyeti kahramanlarını kendisine
ebedî rabıtalarla bağlıyor, bir defa dostu olanlar bir daha
emrinde ayrılamıyorlardı.
Osman Gazi bu faziletlereyle, Müslüman ve Hristi-
yan, herkesin muhabbetini celb ediyordu, birçok şehir­
ler, faziletine meftûn, bilâ mukavemet teslim olurlardı.
Genç serdar ahalinin hukukunu muhafaza ediyor, ahvale
münasib nizamlar vaz eyliyordu.
Osman Gazi, adaleti ve kahramanlığı ile parlak mu­
vaffakiyetler ihraz ederken, şarkta Selçuk saltanatı Mo­
ğolların mütevâlî darbeleriyle yıkılıyordu. Selçuk sarayın­
da Alaaddin ile oğlu Gıyaseddin feci bir sûrette öldürülü­
yor, Selçuk sultanlarının bina-yı saltanatı kanlar içinde
çöküyordu. Selçuk hanedanının son uzvu, istiklâl gale­
yanlarına karşı gasbedilen mirasını istirdada cesaret ede­
miyordu. Moğol hanları vüsta Asya'yı ihâta eden vâsi ül­
kelerini idareden âciz, daha ziyade ilerlemek istemiyor­
lardı. O zaman nim müstakil beyler, firsattan bilistifade,
birer birer istiklâllerini ilâna çalışmışlar, ^Anadolu'yu, mu-
telif ve zayıf, müstakil parçalara ayırmışlardı.
Anadolu'da büyük bir tahavvül peyda eden bu istik­
lâllere karşı Osman Bey, güzel Bizans’ın hudutları karşı­
sında, Sultanönü, Karacahisar ve Yenişehir'e sahip, istik­
lâlini ilân etmek istemiyor, Selçûkîlerden gördüğü iyilik­
leri gözünün önüne getiriyordu. Fakat ahvâl-i siyâsiye,
OsmanlIların başka sûrette hareketine imkân bırakmı­
yordu. Şarktan Moğolların, Garptan BizanslIların müda­
halesi Osman Gazi'nİn memleketini de tehlikeye maruz
bırakıyordu. Esasan Selçukiler, evvelâ Ertuğrullulara,
sonra Osmanlılara son derece emniyet etmişler, hizmet­
lerini takdir ederek beylik vermişlerdi. Şimdi Osman
Gazi’nİn bütün mensubiyeti Osmanlılar beylerinin istik­
lâlini arzu ediyorlar, artık Selçuk beylerinden kimse kal­
madığını, Oğuz resmî mucebince padişahlık kendisine
ait olduğunu söylüyorlardı:
-Siz Kayı neslindensiniz. Bu, Oğuz Handan sonra
Oğuz beylerinin ağaları hanları idi. Günhan vasiyeti ve
Oğız töresi mucebince Oğuz neslinden kimse olmayacak
hanlık padişahlık kayı soyu var iken, öz ki bu soya düş­
mez. Sultan Alaaddin de babanıza ve sizlere safâ-nazr
 TÜRK YURDU
olmuştur. Bu uçlara, size icâzet verip evvel beklemiştir.
Öyle ise siz han olmak gereksiz. Siz de saltanata ve han­
lığa liyâkat var. İttifak dahi bulunsun. Zira saltanat ya it­
tifak ile ya istihkak ile olur. Biz sizlere gereği gibi muti ve
münkad oluruz!
Osman Gazi bu teklif üzerine istiklâlini ilâna razı olu­
yordu. Artık OsmanlIlar için en parlak, en mübeccel da­
kikalar hulûl ediyordu, bütün beyler ve kethüdalar, Oğuz
taifesinin bütün erleri genç padişahın etrafına toplanmış­
lar, istiklâl merasimine hazırlanıyorlardı. Osman Bey se­
vimli, lâtif simâsıyla, kahraman maiyyetinin karşısında"
durmuştu. Beyler ve kethüdalar ( Oğuz resmince) padi­
şahlarının önünde üç kere diz çöküyorlar, ballardan yapı­
lan şerbetleri, sütlerden yapılan kımızları şevk ve şadi ile
içiyorlardı. Genç Osman, maiyeti beylerine kımaz sunu­
yor, bütün cemiyetin mutiâne ve beşûşâne nûş ettikleri
görülüyordu.
Her tarafta sürür ve meserret âvâzeleri yükseliyordu.
Bir taraftan Osman Gazi, elinde bir bardak, etrafına me­
sut ve mütebessim bir simâ ile atf-ı nazar ediyor, diğer ta­
raftan çavuşların:
-Âb-ı hayatlar, sıhhatler, padişahlık mübarek olsun!
Duaları yüksek, gür, merdâne akislerle Anadolu'nun
tarâvettâr ufuklarına yükseliyordu.
Bu andan itibaren Türk dehası, muhteşem ve asker
bir devletin ilk esaslarını hazırlıyordu. Osmanlılık o gün­
den itibaren başlıyor, muazzam bir saltanatın temel taşla­
rı o günden itibaren atılıyordu. Turan’ın sönmez, karar­
maz, cevvâl zekâları için feyyâz ve bereketli bir menba ha­
zırlanıyordu, bu menbadan cûşan olan zafer ziyaları Tu-
na'nın pûr-sükûn sularında akisler bırakacak; fedakâr
Muradlar, azametli Fatihler, kahraman Selimler yetiştiren
Turan ırkı muhtelif milletlerden ordular teşkil eyleyecek,
her seferde bir zafer, her merhalede bir eserle şanlı mev-
cudiyyetini gösterecek: Ki'allar nasbedecek, tadar tevzi
eyleyecek Genç Osman'ın nedb ve pak saltanatı etrafına
ezmine-i kadîmenin bütün imparatorluklarını toplaya­
cak, Hicaz'ın mukaddes şehirlerini, Mısır'ın hâzinelerini,
Babil'in vâsi ülkelerini, Fenike'nin zengin sahillerini Filis­
tin'in ulvi mabedlerini, Yunan-ı kadîmin Akropolislerini,
Kartaca'nın eski beldelerini, Atilla’nın son makrını, Maca­
ristan'ın zengin memleketlerini yed-i zabtına alacak, gar­
bın en büyük hükümdarlarını mahbesten halâs eyleye­
cekti.
Büyükada, 15 Kanûnıevvel sene 1329
Ahm ed Refik
"TÜRK OCAĞI" İDARE REİSİNİN NUTKU
Muhterem Efendiler,
Mübarek bir günü hep beraber tes’îd ve tekdis et­
mek için ocağımızın davetini lütfen kabul ediniz. Mem­
leketimiz için her biri ayrı ayrı bir sebeb-i şeref olan kim­
selerin ocağımızda aynı masa etrafında, aynı asil maksat
için toplandıklarını görmek bizi mesut ediyor. Şimdi nez-
dinizde, bundan dolayı ifâsına mecbur olduğunuz bir
din-i şükranvâr: Türk Ocağı Türklüğü yükselten büyük­
lerimize, diğer muhterem ve muazzez davetlilerimize ay­
rı ayrı beyân-ı teşekkürât eder. Sizi etrafımızda görmek
saadetini idrak ettiğimiz bu dakikalarda müsaadenizle,
Türk Ocağı nasıl doğdu, meslek ve maksadı nedir, bunu
arz etmeğe çalışacağız. Devletimize pek kadîm zamanlar­
dan beri istinatgâh hizmetini gören iki büyük esas vardır:
Birincisi Müslümanlık, İkincisi Osmanlılık, bu iki esas
şüphe yok ki şimden sonra da onun istinadgâhları ol-
makda devam edecektir. Yalnız son zamanlarda kendi
gözlerimizle m üşahede ettiğimiz emsalsiz bir haile,
Rumeli felâketi bizi kendimizi düşünmeğe şevketti. Biz
kâni olduk ki Türkler kendilerini sevmeyecek, ken­
dilerine yine kendileri müzâheret etmeyecek olurlarsa
yurdumuzun son parçası da elimizden gidecek, büsbü­
tün perişan olacağız. Türklük cereyan-ı millîsini filân ve
filân kimsenin eser-i sun’î addedenler, onun mana-yı ha­
kîkisini anlamaktan gayet uzaktırlar... Her memlekette
her devre esnasında birbirine zıt yüzlerce cereyanı vücû­
da getirmek isteyen ne çok insanlar vardır. Onlar maksat­
larında muvaffak olabilmek için, atılan tohumu yetiştire­
cek bir zemin-i manevî lâzımdır. Türklük cereyanı vücut
buldu; çünkü onun feyyâz bir hayat ile yaşamamasını
mümkün bir hâle koyan sebepler hâsıl olmuş, etrafımız­
da bin sâik bize: "Sen kendini düşün!" diye haykırıyordu.
Biz Türklüğü aşık bir kalp ile seviyoruz. Çünkü o Türkleri
halâs etmek için elimezde en son ve en müessir çare ol­
duğu gibi İslâmlık için de Osmanlılık için de aynı nispet­
te müfittir. Bir kavmin kendini idrak etmesinde baş­
kalarını dilgîr edecek hiçbir şay yoktur. Mektep sıraların­
da iken okuduğum bir lâyihayı şimdi küçüçük bir hülâsa
ile size tekrar etmek isterim: Hakan-ı mağfur Abdülaziz
zamanında Mustafa Fazıl Paşa'yı Anadolu’da bir teftişe
memur etmişlerdi. Paşa, saraya takdim ettiği lâyihada o
zaman hükümdarın pek de alışık olmadığı bir lisan ile:
Parişahım, Anadolu’da birbirine zıt iki âlem var, diyordu.
Bili Hristiyanların, nereden ziyalarını yolladığı bilinmez
10 TÜRK YURDU
bir güneş altında coşkun bir bahar gibi fışkırıp çıkan
âlemi, köyleri kasaba, kasabaları büyük şehirler haline
koyan günden güne 2i hayat günden güne 2i kudret ve
servet âlemi, o âlem ki dertlerini dinletmek, şikâyetlerini
anlatmak için patrikhaneleri ve onlar delâletiyle istinat
edecekleri devletler vardır. Buna mukabil devletin en
a2ilı istinatgahı, en emin menba-ı hayat ve kuvveti olan
diğer bir âlem varki, Anadolu'nun ortasında, deni2e atıl­
mış ağır bir şey gibi gitgide göçüyor, çöküyor, şehirleri
küçük kasabalar, kasabaları köy haline geçiyor, her gün
bira2 daha fakir düşüyor, her gün bira2 daha harap ve se­
fil oluyor. Padişahım, derdini anlatacak hiç kimsesi olma­
yan, bakımsi2 himayesi2 bırakılan bu metruk âlemi, bu
2avallı âlem si2in âlimini2, tahtıni2i tutan hudutlarıni2i
koruyan Türk âlemi, Müslüman âlemi diyordu. O zaman­
dan beri son senelere gelinceye kadar Türk’ü sevmek,
Türk’e acımak kimsenin hatırına gelmedi. Anadolu köy­
lerine giden yolları yalni2, yahni2 2abtiye memurlarının,
tahsildarların ayakları acıyordu. Bi2 istedik ki Türk’e en
evvel Türkler muhabbetini temin edelim. Bi2im hiç kim­
seye karşı mülte 2im bir husumetimi2 yoktur. Yalni2bunu
da açıktan açığa haber veriyoru2, ilân ediyoru2: Bi2e diş­
lerini gösterenlere, etrafımi2da hiyânet tertip edenlere
riyakarlık etmeyeceği2, ayaklarının altında sürünmeyece-
ği2, dalkavukluk etmeyeceğiz. Bize düşman olanlar, düş­
manlığa karşı dostluk gösterecek, gaflet edecek zaafı biz­
den beklemesinler...
Türklükle İslâmlığın münasebetlerine gelince, size
ruhumuzu göstererek söylüyoruz ki İslâm’ı nihayetsiz bir
muhabbetle seviyoruz. Diğer İslâm milletlerin evlâdı,
olanları sevdiğimiz kadar, bizi sevenler; onların hayrına,
menfaatine gösterdiğimiz alâka kadar bizim hayır ve
menfaatimize alaka göstersinler, onlardan başka bir şey
istemeyiz. Onlar da biz de gece sabahlara kadar Rume­
li'nden gelen iniltileri makhur ve bedbaht dinlediğimiz
günlerde, daha uzaklardan daha derinlerden Trablus-
garb'dan gelen ininleri, daha uzaklardan Fas'ın biçare
nevhatını, başka bir memleket-i İslâm’dan Acemistan'dan
gelen mazlum seslerini işitiyorduk. Bunu unutmayalım,
bunu unutmasınlar, biz İslâm evlâdı, tehlikeler harici ola-
mak dolayısıyla yan yana durmak, İslâm’ın en son burç ve
bârûları üstüne düşen bayraklarını astırmamak mecburi­
yetindeyiz. Biz, herkese diyoruz ki kalbimizde İslâm aşkı
hiçbir zaman şimdi olduğu kadar alevrîz olmamıştı.
Ocağımız Türk çocuklarının bir ilticagâhı olmuştur.
Elimizden gelen bir şey için ne vakit bize müracaat et­
tilerse arzularını yerine getirmekte gecikmedik. Buradan
Türk milletinin bütün evlâdı, aramızda siyaset ve sair
meselelerde, kanaat farklarına bakmayarak aynı maksat
için Türklük maksadı için burada toplanıyor va
çalışıyoımz. Siz Türklüğe dair bir neşîde söylerken, bir
hitabe dinlerken bizi görmeli, anlamalısınız. Bu kalplerde
yanan aşkı yükseltiyoruz, teşdid ediyoruz, biz biliyoruz ki
Türk’ün ve İslâm’ın rehâsı kalblerimizde yanan aşktan
doğacaktır, sevgi bize kuvvet, bize cesaret, bize azm ve
zindegi veriyor; sevgi, işte harabelerden mamûreler
çıkaran, karanlık meşûm geceleri reyyân-ı ziya gündüz­
ler hâline getiren, mucizeler meşimesi, burada gör­
düğünüz bütün eşya, paramızın dost ellere; kardeş cep­
lerine gitmesiyle elde edilmiştir: Düşman ellerini biz
silâhlandırmayacağız, kardeşlerinizin şakaklarını delecek
kurşunlar bizim paramızla alınmayacaktır...
Şimdi gözlerimizin önünde koskoca iki âlem var: Bi­
ri mazinin bulutları arasından karanlıklarını yırtarak, sıyı­
rarak çıkan beş bin senelik Türk âlemi; diğeri demin so­
kakları doldurduğunu gördüğünüz, sanki şafaklar için­
den süzülüp gelen, bize müjdeler getiren yeni bir âlem
yarınki canlı, dinç, genç Türklük âlemi, Osmanlılık âlemi.
Gözlerimiz ruhumuz onların verdiği ümîd-i saâdetle,
iman-ı âtî ile dolu sizi bu mübarek günden dolayı tebrik
eder size davetimizi kabulünüzden dolayı tekrar beyân-ı
şükran ederiz.
Ham dullah Subhi
"TÜRK YURDU" MÜDÜRÜNÜN NUTKU
Ulu Tanrı’nın adını anarak söze başlıyorum:
Beyler, ağalar, baş ağalar! Türk Ocağının saygılı
konukları!
Hepinize gün aydın olsun, safa geldiniz!
Bu gün, kutlu bir gündür: Altı yüz bu kadar yıl önce
yine bu günde, Anadolu'nun gün batısı ucunda Türk,
Türkmen beyleri, toplanıp (Oğuz) töresine göre. Kara
Osman Bey'i, başlarına han seçitiler, han köterdiler.
Han göterme töresini, tarihi yazanlarımızın çoğu iyi
anlatmamışlardır. Onların yazdığına bakılırsa Osman Bey,
kendi gücüne güvenerek, yerini almış gibi görünür. Bu,
Oğuz töresine, Türk yasasına uygun değildir. Kara Os­
man, töresine yasaya karşı gelemezdi.
 TÜRK YURDU
Türk töresine göre hanlık yeri açık kalınca Türk bey­
lerinden, Türk ulularından, Türk aksakallılarından bir
büyük dernek, (kurultay) toplanır, han olacak eri bu der­
nek seçer; sonra hanı bir keçeye korlar, dokuz kat
köterirler, yani joıkarı kaldırırlardı. Osmancığın han
köterilmesi de böyle olmuştur.
OsmanlI tarihlerinin çoğu OsmanlIların Türklüğe
olan bağlarını nedense çözmek istemişlerse de Kara Os­
man'ı seçen kurultayın ve Oğuz töresinin izlerini bugün
elimizde bulunan tarihlerden bulup çıkarabiliyorum.;
Bakın" Sahâifü'l-Ahbâr" ne yazıyor;
"Diyâr-ı Rum'da devlet-i Selâcıka inkiraz buldukta
Türkmen beyleri Moğol taifesine itaatten istinkaf edip
bilcümle Gazi Hazretlerini şem ’ine cem oldular. Ye
Oğuz H an kaidesi üzre önünde d iz çöküp gazi dahi
her birine bir kadeh kım ız sundu; alıp itaaten nûş et­
tiler. Pes bu veçhile altı y ü z doksan d o ku z veyahut yedi
yüzde emr-i bey'at tam am oldu ."
ÇSahaifüİ-Ahbar'' sayfa 278)
Başka bir müverrih Lütfî Paşa han kötermek resmini
daha uzun, daha açık anlatıyor:
Devlet-i Selçûkiye münkariz olupta o devletin kudret
ve kuvveti kalmayınca civardaki beyler içtima edip Os­
man Bey'in katına gitmişler, ona demişler ki:
"Siz Kanı (yahut Kayı) neslindensiniz. Bu, Oğuz
Han'dan sonra Oğuz beylerinin ağaları ve hanları idi. Gü-
vin (yahut G ü n ) Han vasiyeti ve ağız (Oğuz) töresi mu-
cebince Oğuz neslinden (yani doğrudan doğruya) kim­
se olmayıcak hanlık ve padişahlık kanı soyu var iken Öz­
ge boy soyuna düşmez."
Oğuz beyleri bu sırada Selçuk Devletinin kudret ve
kuvveti kalmadığını ve artık onlardan bir meded erişme­
yeceğini de Osman Bey'e söyledikten sonra devam ile
dediler ki:
"Sultan Alaaddin de babanıza ve sizlere safa nazar ol­
muştur.
"Bu uçlara size icazet verip ol beylemiştir. (Yani bey­
lik vermiştir) Öyle ise siz han olmak gereksiz. Siz de sal­
tanat ve hanlığa liyâkat var. İttifak dahi bulunsun. Zira sal­
tanat ya ittifak ile, ya istihkak ile olur. Biz sizlere gereği
gibi muti ve münkad oluruz."
11
Bu sözler üzerine Osman Gazi onların tekliflerini
kabul etmiş. Müverrih Lütfî Paşa yine diyor ki:
"Pes mecmu beyler ve kethüdalar ve Oğuz taifesin­
den onda cem olanlar oru durup (ayakta durup) Oğuz
resmince üç kere yüğünüp (eğilip )baş koydular. Ondan
türlü ballardan ve kımızlardan getirip Osman Gazi'ye
suğarak (kadeh) sundular. Çok içti, çavuşlar âb-ı hayatlar,
sıhhatlar, afiyetler ve padişahlık mübarek olsun! deyü
dua ve senalar ettiler."
Bu iki tarihî vesika ile sabit oluyor ki Osman Gazi
kurultayın intihabıyla Türk yasasına göre meşru bir sûret-
te han olmuştur.
Kara Osman, Osmanlı hanlığını kurarken, Türk töre­
si, Türk tabiatı pek canlı ve sağlamdı. O cihetle han
kötermek zaten başka türlü olamazdı. Osman Bey'in tabi­
atını anlatan tarih sözlerine bakılınca, göze çarpan iki
esası hasleti, bütün Türk beylerinin, hanlarının, kaan-
larının, en bariz seciyeleridir: Osman Bey de, bütün Türk
kaanları gibi kanunlara (yasa ve töreye) ifrat ile riâyetli,
öz dini için gayretli olduğu kadar başka dinlere de
müsaadeli idi. Osmanlı Hanlığı kurulurken onun kurul­
masına çalışanların adlarını anmak, o çağda Türklük
ruhunun, kutunun ne kadar sağlam olduğunu anlamağa
kolaylık verir: Ertuğrul oğlunun yoldaşları. Akça Koca,
Konur Alp (Alap), Turgut Alp, Saltuk Alp, Akbaş, Kara
Mürsel, Kara Oğlan, Kara Teke, Kara Tekin adlı koca er­
lerdi. Sonraları, bilmeyiz neden Osmanlılığı, kökü olan
Türklüğünden ayırmak isteyenler türedi. En yüce, en
sağlam, en canlı bir ağacın bile kökünden ayrıldıktan
sonra çok yaşayamayacağını unuttular.
İşte bu hatadan birinci inhitat çıktı. İkincisi Selim
Han'dan, belki de büyük Süleyman Han'dan, belki biraz
daha evvelinden başlayarak Türklüğümüzü yok ettik, bo­
ğulduk. Türk’ün özlüğünü öldüren bu hastalığa ilâç ara­
yanlar, biz Türkçülerin zannına göre, yanlış yoldan gitti­
ler: Birinci inhitatın arkasından daha korkunç, daha öl­
dürücü ikinci inhitat geldi, çattı.
Bugün çıkan Osmanlı Türk ceridelerinin hepsi şim­
di, biraz geç kalarak, kökten ayrılmanın, tarihi unut­
manın, an’âneye sadık kalmamanın zararlarını sayıyorlar.
Size iki büyük yazıcımızın, Osmanlı Türk matbuatının
kutupları olan iki zatın buna dair yazdıklarını okuyayım:
"Tanin'"de Hüseyin Cahid'in "melleketimizin esbâb-ı in­
12 TÜRK YURDU
hitatını araştırırken maziden ve tarihten uzaklaşmağı,
gaflet içinde yaşamağı unutmamak iktiza eder." diyor,
"Peyam"’da Ali Kemal Bey: "Osmanlılığı kâinata velvele
veren o mertebe ale’l-alden bu zemin-i pestiye düşüren
sâikaların bir, belki de birincisi umumiyetle kavmiyetimi­
ze öyle gevşekçe sarılmaklığımız, milliyet duygularından-
mehcûriyetimiz, hakikî bir vatan muhabbetinden muhru-
miyetimizoldu. Mefâhir-i tarihiyesini tebcil edebilen, ma­
zisini ikbaliyle, idbârıyla idrak eyleyen bir millet belâ-yı
mübrem inhitata karşı varlığını daha mükemmel müda­
faa kılar." diye aynı şeyi söylüyor.
Evet, biz iki inhitat devremizde de milliyetimizi tari­
himizi, mazimizi unutmuştuk. İşte o unutkanlığımızdan
dolayı da inhitatta bocaladık durduk. Birincisinde Acem
olacak olduk. İkincisinde Frenk olmağa imrendik,
sonunda varlığımız bile elden kaçırayazdık.
Lâkin, Beyler, Ağalar, Baş Ağalar!
" Türk Tanrısı öz ilini esirger.." Öze Tanrı, Türk Tan­
rısı, Türk ilini birkaç kerre esirgedi, kurtardı. Türkler Er-
genekon'dan bile yol bulup çıktılar. Elbette, bu çıkmaz­
dan da kurtulacaklardı. Artık özlüğümüzü, kökümüzü
arıyoruz. Geçmişlerimizi unutmamak, büyüklerimizi,
büyük günlerimizi kutlulamak, Türk’ün gövdesiyle kol ve
ayaklarının gevşemiş bağlarını bekiltmek dilekleri güçlü
ve canlı olarak, genç OsmanlIların göğsünde kabarıyor.
Bu gün, o kabaran şeyin meydana çıkan bir parçasını
hepimiz görüyoruz. Mutlaka, mutlaka bir gün daha gele­
cek, o kabaran taşacak ve o zaman bütün Türklük kurtul­
muş olacak...
OsmanlI Türklerinin bazılarında,"acz ve inhitat
senelerinin verdiği kararsızlıkla bir kesil, kendi yaptık­
larına inanmazlık ve ümitsizlik var,." diyorlar. Biz Ertuğ-
rul oğlunun kutlu ruhuna and içerek bağırıyoruz ki o
inanmazlık o ümitsizlik bizim Türkçü Türklerin arasında
yoktur.. Hem nasıl olabilir? Türklük ölemez, yok olamaz.
Türklüğün ancak kabuğuna değişmeler, inkılâplar
dokunabilir; fakat bunlar öze geçemez. Öz, Cengiz'in bir
tabirini kullanıp diyeyim, kaya billûru gibi sağlam ve
temizdir.. Türklük Türk Tanrısı gibi mengulündür:
Ebedîdir, ezelîdir, bu mengulün Türklüğe çalışanlar için
ümitsizlik, imansızlık yoktur.
Beyler, Ağalar, Baş Ağalar; Demincek koca kitaptan
okuduk: Kara Osman Han kurultaya toplanmış Türk bey­
lerine, Türk ağalarına kımızlar, suçular sunmuş, biz he­
nüz kımız, suçu yapamadık. (Gelecek yıla, Tanrı’nın ver­
gisiyle o da olacak) Biz size ayranlar, çaylar sunuyoruz.
Ve ocaktan küçük kardeşlerimizin hepsi benimle bera­
ber, bir ağızdan:
Buyurun, âb-ı hayatlar, sıhhatlar, afiyetler olsun!
Osman Han'ın evlâdına padişahlıklar mengulün ve
mübarek olsun! diyorlar.
Akçuraoğlu
TÜRKLÜK ŞÜÛNÜ
OSMANLI DÂRÜLFÜNÛNUNDA VE TÜRK OCAĞINDA
İSTİKLÂL GÜNÜ
OsmanlI Dârülfünûnu, Osmanlı hakanlığının istiklâl
gününü (17 Kanûmevvel ) canlı ve parlak bir sûrette
tes’îd etti.
Saat onda Dârülfünûn ve bilcümle âlî mektepler tale­
besi Dârülfünûnun büyük konferans salonunda toplandı­
lar. Talebeden bir efendi çıkıp, arkadaşlarını tebrik etti.
Bunun üzerine Harbiye ve Bahriye nezâretlerinden gön­
derilen dört bando mızıka birden millî marşı çaldı. Millî
marşın tesiriyle coşan Osmanlı gençlerinin mhları müsa-
faha ederek birleşmiş, yükselmiş ve yek-vücut bir Os­
manlI gençliği hâsıl olmuştu. Bu canlı kütle, Dârülfünûn-
dan çıkup Harbiye Nezâretine gitti. Hukuk şubesi mün­
tehi sınıf talebesinden Feridun Fikri Bey, ateşli bir nutuk
ile Osmanlı ordusuna " Osmanlılığın hâris istiklâli olan
fedakâr orduya" hitap etti. Ve nutkunu "vazifesi dünya­
nın her ordusundan daha büyük, daha çetin ve daha şe­
refli olan mukaddes ordumuza" selâm vererek bitirdi;
"Selâm, selâm sana ey Osmanlı istiklâlinin mukaddes ve
mübeccel ordusu! Sana, Osmanlı Dârülfünûnu ve Mekâ-
tib-i Âliyesi nâmına bin selâm ve ihtiram!"
Feridun Beyin nutkunun hitamında Harbiye Nâzın
İzzet Paşa mukabelede bulundu. (Nazır Paşa Hazretleri­
nin nutku 15. sayfada münderictir.)
Dârülfünûn ve Mekâtib-i Âliye talebesi, gayet munta­
zam dörder dörder Harbiye Nezâretinin geniş meydanın­
dan geçip Divanyolu’na girdiler.
 TÜRK YURDU 13

Ümit ve emelleri yüzlerinde nu danan bu genç ve bakkal, kasap, kantarcı, arabacı, aşçı esnafı taraflarından,
dinç ilim ve marifet ordusu, beş altı tabur yani üç, dört bazıları reisleri olmak üzre, murahhaslar bulunuyordu.
bin neferden fazla idi, Saat bir buçuğa doğru ocak tamamen dolmuş ve
Maarif Nezâreti ve Şehremâneti önünde durup nazır âlimlerden, tâcirlerden, sanatkârlardan, ediplerden,
beyi ve şehremini paşayı da istiklâl günüyle tebrik ettiler. mektep talebesinden mürekkep bir sıcak kitle birbirine
girmiş, samimî ve hararetli konuşuyor, karşılıklı birbirini
Maarif Nâzın nâmına Tedrisât-ı İbtidaiye Müdürü
tebrik ediyordu; muhtelif İçtimaî sınıflarımızın böyle bir­
Adil Bey cevap verdi (nutku 15. sayfadadır); Cemil Paşa
birine samimî ve dost karışması, kaynaşması, "Ocak"ın
Hazretleri bizzat teşekkür ettiler.
hizmetlerindendir. O gün "Türk Ocağı", gürleyerek,
Sonra Babıâlî'ye gelindi, bu esnada talebe ordusu,
sevinerek, sevindirerek yanıyordu...
bütün Mahmudiye Caddesi'ni kaplamıştı. Dârülfünûn ve"
Hâzırûn arasında, memleketimizin ilim, edebiyat, ve
Mekâtib-i Aliye'nin, Babıâlî'ye hitabına, Dahiliye Nâzın
siyasiyyat âlemlerinde en yüksek mevki tutan simâları,
Talât Bey kısa fakat kuvvetli bir mukabelede bulundu.
Türk şairi Mehmed Emin Bey, Türk edibi Halid Ziya Bey,
BabIâli'den, şehrin en büyük caddeleri dolaşılarak
Müze-i Hümayun Müdürü Halil Bey, "Tanin" Müdürü
hakan hazretlerinin sarayına gidildi. Osmanlı talebe, Os­
Hüseyin Cahid Bey, Türk Tarihi müellifi Necib Asım Bey,
manlI hakanının önünde yönünerek istiklâl günü müna­
Miralay Fuat Raif Bey, Tercüman-ı Hakikat sermuharriri
sebetiyle tebriklerini, tazimlerini arz edecekti. Hakan
Alımed Bey Agayef, Doktor Hüseyinzâde Ali Bey, Harput
hazretlerinin mukaddes yüzü saray penceresinden belirir
vali-i sabıkı Nâzım Bey, âsâr-ı âtîka mütehassıslarından
belirmez, bu binlerce genç OsmanlIların bağrından ko­
Ziya Bey, Doktor Nâzım Bey, müverrih Ahmed Refik Bey,
pup gelen ve civarın tepelerinde, korularında, denizle­
DiyarbakIrlI Ziya Bey, Doktor Adnan Bey gibi zatlar göze
rinde mütemadi ve derin akisler yayarak " “Padişahım
çarpıyordu.
çok yaşa!" duası gürledi; ve sonra Necdet Bey "Hakana
İkiye çeyrek kala çay masasının başına geçildi,
Hitab"ını okudu. Hitabın bitmesini müteakip, "nâmdâr
başarıcılardan Akçuraoğlu Yusuf Bey bir nutuk irâd
ata"larını bütün ruhlarıyla bir daha selamlayan bu sada­
ederek, misafirleri selamladı, istiklâl gününün Türklük
katli evlâtlar "ata"larının selâmını almakla başları göğe
sıfatını meydana çıkarmaya çalıştı, ve misafirleri çay ve
değmiş kadar müftehir saray havlusundan çıktılar; ve ar­
ayran içmeye davet etti ( sayfa 27).
tık millî tezahürat programının son ve en yüksek madde­
si olan hakana arz-ı hürmet de ifâ edilmiş olduğundan Birer bardak çay içildikten sonra, başarıcılar başı
dağıldılar, Hamdullah Suphi Bey söze başladı; Evvelâ misafirlerin
teşriflerine teşekkür etti, sonra "Türk OcağYnın maksat­
Türk Ocağı'nda, istiklâl gününün şerefine bir çay zi­
larını, nasıl çalıştığını anlattı (sayfa 23). Çay içilip bittikten
yafeti tertip olunmuştu. Türk Ocağı İstanbul'un ilim,
sonra Türklerin büyük ve muhterem şairi Mehmed Emin
edebiyat, sanayi ve ticaretinde mühim yer tutan zatları ve
Bey, "Selâm Sana"sını, Osman Gazi Hazretlerinin mukad­
sınaî, İlmî, edebî cemiyetlerini o gün misafirliğe çağırmış­
des ruhuna bugüne değin hiç şüphesiz hiç kimse tarafın­
tı. Saat birden itibaren davetliler gelmeye başladılar. Oca­
dan edilmesi müyesser olmayan bu yüce hitabını okudu
ğın ak sakallılarıyla başarıcıları, misafirleri karşı alıp ağır­
(sayfa 1). Ocak misafirleri, büyük şairimizin bu enfes
lıyorlardı. İttihad ve Terakkî, Müdafaa-i Milliye, Donan­
eserinin ulvî tesiriyle mahzûz ve müstefid, yavaş yavaş
ma, Hilâl-i Alımer, Tarih-i Osmanî, İstanbul Muhibleri,
dağıldılar.
Mülkiye Mezunları, Kürt Hevi Cemiyeti, Tatar Cemiyeti
Hayriyesi, Ankara Talebe Cemiyeti, Uzun Çarşı Esnafı,
 >B
» «B ^

Tûkk Vukdu
Türelerin Tâides'me C altsır
«S.

YIL: 3 SAYI: 57 (7 Kârıûııisânl - 20 Ocak 1914)

^ a >t e d e r ç c d a r

E d e b iy a t: Liberte: M u ka ffa B ir Fâcia / AbduUıak Hâmid

M illî E debiyat Meselesi / Ali Canip

Tarih ve Asâr-ı Atîka: B u lgarların M enşei / İvan Manulef

İktisat: Köylü ve D evlet / Parvus

Seyahat: İzm ir M ektupları / Kâzım Nâmi

T ü rk lü k Şuûnu: Ş im al T ürklerinde T e ra k ki Eserleri

Sayı 57 TÜRK YURDU 147

TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT
LIBERTE

Mukaffâ bir facia

(Başı 3üncü yılın 13üncü sayısında)

Liberal Muhterem bir şehriyâr olursunuz!

Selef-i kerîminiz o mertebe Halkı mesrûr görüp siz de beraber
Kederlenir ki aklına nihayet Kâmgâr ü bahtiyâr olursunuz!
Hiffet gelmekle, o bülend-atebe
Despot
O âdil ü fâzıl melek, cemiyet
-Kurenâya-
Nezdinde icmâ-ı kavi ü haberle
Siz ne dersiniz?
Tahtından indirilir!.. Hâl-i akdem
Tebaanız içlin lyd-ı ekberle Birkaçı
Müsâvî bir dem-i mübârek makdem Biz kabul etmeyiz!..
Edilse, hal‘-i sânîde hakikat Liberte sizindir!..Halka verilmez!
Bir hengâme-i matem idil.-Derhal Biz liberaller yoluna gitmeyiz!..
Siz cülûs ettiniz!..-Bu cây-ı dikkat
Vukuâtdan ibret almamak muhâl
Liberal
Bununla beraber, mahlû-ı akdem -Despot'a-
Bunlarla istişareye girilmez!
Gibi, hakkını isteyen âdeme
Size düşen bir ciheti iltizâm:
Hakkını vermemeniz, semt-i adem
Ya reddetmelisiniz yahud kabul.
Seferinde mahlû-ı mukaddeme.
Benim fikrim bu.
Ve mahlû-ı sânî gibi rikkatle
İttisaf, haine insaf ederek E n trik
İktizâ eden şiddeti şefkatle lâzım olan iizâm!
Tehir etmiş olmanız da, giderek,
Sahrâ-yı vahşet ikâmetlerinde İnyorans
İkinciye peyrevlik intâc eder!.. Yoksa biz istifa ederiz!
Bu cihetle ahd-i haşmetlerinde. Liberal
Millet, vaidnâmede mukadder Makbul
Olan vechle ihsân-ı hürriyet Onların teklifi addolunursa
Buyurulacağım ümit eder! Kulunuz afvımı isterim.
Nation'a Liberte'yi inâyet
Bu ümide terfîk-i tahmîd eder; Entre
Tehlike ber-taraf kalır; muteber. -Kalbî-
Geber!
148 TÜRK YURDU S a y ı 57

İnyorans Liberte
-Yavaşça Entrik'e- Ben bir bed-ahlâk
Ezberim nasıl?.. Sokak kızıyım!.. Saray-ı devlete
Yakışmam!..
Entrîk
-Cevaben- Despot
Tam! -Liberte'nin elinden tutarak-
Gel, mukaddes mahbus, ıtlâk
Despot
olunacaksın.
-Kalbî-
Yol bulunursa Liberte
Şöyle bulunur: -Hayret ve beht ile-
-Cehrî- Kral!..
Liberte'ye haber!
İnyorans
Bir Hâdim -Yavaşca-
Efendim?.. İşler yaman,
Entere!..
Despot
Buraya gelsin! "kalbî" Bir ezâ!.. Entere
-Cehrî- Ben de öyle anlarım!
Ulemâ hep toplansın!.. Nation da!..
Entrik
"Birkaç hademe girer, kurenâda telâş"
-İkisine de-
Entere Sus!..
-Hene-
Hâriçte esvât
Pres?..(?)
Yaşasın hükümdar!..
Enterik
Liberte
Gelecek!
-Daima hayretle-
Traizon Bu da ne?
Lez Enspire?... Traizon
Enterik -Kurenâya-
Keza!... Aman
Ahali geliyor!..

İKİNCİ MECLİS Liberte

-Liberte Nation 'u görerek-
'Evvelkiler, Liberte, sonra Nation, Heyet-i erkân.
Nation!..
Patrik Lez Enspire, Pres, Ahali, Lîademe"
Despot
Bir Hâdim
-Giren patrik ve erkâna-
-Kapının önünde Liberte'ye
Mahsus
Gir! Gir!
Çağırdım; bir hayırlı niyetimi var:
Liberte Nation'u namzedi bulunan
Benim Divan-ı Hümâyun'da Liberte'ye vereceğim; kâmvâr
Ne işim var? Ben şûrâ-yı millete Olsun.
Giderim!...
Nation
Enterik -Hod-be-hod-
-Kalbî- Bu ne ihsân. Yâ Rabbe'l-Mennân!
Yaman kız! Yaşasın hükümrân!
Sayı 57 TÜRK YURDU 149

İnyorans maz- Fransız Realistleri: Homer ve Shekespeare- Fransız

-Pürtelâş ve yavaş- Sembolistleri- Lanson'un Kanaati- Romantizm- Nordav'ın
Aman Entrik Hatası- Romantizm Millî Gururdan Doğar-
Bu ne?.
Galiba Aristo'ya "Güzel nedir?" diye sormuşlar. "Onu
Entrik yalnız körler bilmez!" cevabını vermiş; ben de milliyet
Sus!.,, aleyhinde bulunanlara -bu müdhiş körlere- bana "Milliyet
Liberte nedir?" diye sorarlarsa "Görebilmiyorsanız etrafınıza ba­
Aceb gördüğüm rüya mı? kınız, İngilizler var, Fransızlar var. Almanlar var, hatta
Sırplar, Bulgaıiar, Yunanlılar var. İşte sizin insâniyete ta­
Despot
pındığınız yirminci asırdaki mücadeleleri ve yine sizin
Üç gün düğün olsun!..Muhterem patrik,
"insaniyet" mahsulü zannettiğiniz medeniyeti gurur ve
Akd-i nikâh size aid...
tefevvuk hissiyle yapan eller o hülyanın değil, bu hakika­
Patrik tin, insaniyetin değil, milletlerin elleridir. Hangi kitle mil­
-Fısıltı ile Liheral'e- liyetten mahrum ise- şimdiye kadar bizim başımıza geldi­
Rüya mı? ği gibi-ne medeniyete küçük bir ışık verir ve -heyhat!- ne
Rüya mı, bu nedir? de yaşar..." Ben bu sözlerle iktifa ederim, onlara kalbin­
Liberal de millî sevda taşıyanların derin ve lâhûtî zevkinden bah­
Mahzâ hakikat. se bile tenezzül etmem..
Edâ-yı zimmet, icrâ-yı adâlet.-
Milletleri tutan taştan, topraktan, çelikten yapılmış
Yaşasın hükümdâr-ı sâhib-şefkat!
kaleler değildir; zengin bir dil ve bu dilin üstünde yüksel­
Ahali miş yine zengin bir edebiyattır; öyle ki asırlarca evvel is­
Yaşasın!,. tiklâlini kaybeden nice milletler vardır ki vatanlarının üs­
Traizon tünde esen istilâ kasırgaları onların kökünü kazıyamamış
-Mükedder ve hod-be-hod- ve bir gün yine meydana çıkmışlardır; çünkü o milletler
Eyvah!.. mazide zengin edebiyatla tetevvüc etmiş, zengin lisanla­
Entrik rını muhafaza etmişlerdir ve çünkü milliyetle lisan birdir.
Sus! İşte bu hakikat milletlerin inkılâp ve teceddüd anla­
Despot rında edipleri ziyadece uğraştırıyor; vücuda getirdikleri
Yaşasın millet!.. eserleri milliyet hissi ve fikriyle dolduruyorlar, netice bir
değildir: Bazen muhteşem, pervâsız sesler yükselerek
Bitmedi
edebiyat mevkiinden inmiyor; çünkü o sesler "halka
Ahdülhak Hâmid
doğru" giderek milletin ruhundan ve o ruhun derinlikle­
rinden ilhamlar toplayan bir "sanat"a aittir. Ne çare ki her
zaman böyle olmuyor, bazen yolunu şaşırıyor "halka
milli edebiyat m eselesi
doğru” değil "mantığa doğru" indiriyor, "halk için edebi­
3
yat" olmak istiyor, o zaman meydana çıkan eserler dene­
EDEBİYAT VE MİLLİYET bilir ki asla şiir ve sanatla alakası olmayan "öğüt" kitapla­
Milletleri Tutan Kaleler Değil, Zengin Bir Lisanla Yi­ rıdır; aynı zamanda bunlar bu vazifeyi de "öğüt verme"yi
ne Zengin Bir Edebiyattır -bu hakikatin yanlış tefsirleri- de yapamazlar: Çünkü bir millete necât yolunu göstere­
öğüt kitapları- Russel de Pierre'in Dedikleri- Aıthur cek kuru nasihatler değil, ona gurur verebilen yüksek tel­
Cheque'nin İddiası- Şair Tamamen Serbest Bir Ruha Mâ­ kinler, sahih ve samimî edebiyatlardır. Rusel de Pi-
lik Olmalı- Yeni Yunan Edebiyatı- Edebiyatta Mekteb Ol­ erre'inlb dediği, bu kayd ile, doğrudur; o diyor ki: "Gü- ■

( b "ideal esthetique- Bediî Mefkûre" unvanlı kitabının bilhassa 152 nci sayfası.
150 TÜRK YURDU
zellik, iyinin iştiyak ile dolu, cazibeli şeklidir ve bu cazibe
bizim için ahlâkî faaliyetin umdesidir; her ahlâkî fiil gü­
zeldir, ve asla bir güzel yoktur ki ahlâkî bir kıymete mâlik
olmamış olsun; çünkü her güzellik terbiyevîdir; mürebbî,
gencin ruhunu cidden güzelleştirdiği vakit, bedî: hayat
içinde ahlâkî hayat bir itiyad hâlini alır.." Alman Edebiyat
Tarihi'ni yazan "Arthur Şöge" de ibtidâî (original) bir
edebiyat yapmak milleti yaratmak değil midir?" diyor. (D
Yani şair tamamen "serbest bir ruh" a mâlik olmalı ve "sa­
nat" tan başka bir şey düşünmemelidir; kâfî ki kalbinde
millî bir gurur taşısın, ve bu millî gurur ona şu veya bu şa­
hıs, yahut milleti taklit yolunda "reflet-gölge" hislerle do­
lu eserler yazdırmasın.. Bunun haricinde kendisine kim
bir fikir dermeyan eder, "filân meseleye dair bir şiir, bir
roman, bir temaşa kaleme alınız!" derse Goethe'nin meş­
hur cevabını vermelidir: "Haydi kendine bir başka uşak
ara!..."Hülâsa taklidî bir edebiyatın ne derece kıymeti
yoksa "halk için" fikriyle meydana çıkacak yazıların da o
nisbette kıymeti yoktur. Yüksek hâcis ve ibtidaî bir ede­
biyat yapmak... İşte kalbinde milliyet sevdası taşıyan cid­
dî sanatkârlar için gaye...
Maamafih bu hakikat teceddüd hengâmelerinin cû-
şu ve hurûşu arasında birdenbire meydana çıkamaz; şim­
di bizde, otuz sene evvel Yunanistan'da olduğu gibi... O
zaman yeni bir tarz "ibdâ‘" etmek isteyen Yunan edipleri
bir müddet "sahte" eserler yazmaktan başka bir şey yap­
mamışlardı; o vaktin şöhretli temaşacılarından müteveffâ
"D. Kurumilas" zahirde klâsik edebiyattan yüz çevirdi,
Alekxandre Dumas gibi, Sardo gibi, Labiş gibi Fransız
ediblerini üstad tanıdı. Neticede sanatın anlattığı güzelli­
ği tecellî ettirebilmekten mahrum kaldı: Çünkü Fransız
hayatıyla Yunan hayatı arasındaki fark, zevkin zıyâına se­
bep olmuştu. Maamafih teceddüd hengâmelerinin bu
şaşkınlıkları bedbînî verecek bir mâhiyeti asla hâiz değil­
dir. Büyük tehlike bu şaşkınlığa kurban giden sanatkâr­
ların şahıslarına inhisâr eder; onlar edebiyat tarihlerinde
bir satır bile iltifat kazanamazlar. Fakat bu kıymetsiz yazı­
lar ileride muhteşem bir tekâmülü doğurabilir. Nitekim
yine Yeni Yunan Edebiyatının son devresinde kuşbakışı
bir göz gezdirmek müddeâmı ispat eder: "Kostantin Kris-
tomanos"un [Üç Bûse], [Sun‘î Bebek], "İspromelas"ın
[Kırmızı Gömlek], "Greguar Ksenopulos"un [Kırmızı
Yollar] gibi eserleri o kadar kıymeti hâizdir ki bunlardan
( ü "Litterature allemande- Alman Edebiyatı" unvanlı kitabın 321 nci sayfası.
S a y ı 57
çoğu Avrupa edebiyatlarına bile nakledilmişlerdir; bir
cümle ile Yeni Yunan Edebiyatı yanlış yollarda bir müd­
det dolaştıktan sonra kendi şehrâhını bulmuş, ibtidaî ve
hâcis bir ruh kazanarak yükselmeye başlamıştır.
Bu bahiste bir noktayı daha kurcalamak isterim: Ha­
kîkî bî sanatkâr "mektep" de tanımaz. Esasen edebiyatta
"mektep" demek şahsiyet ve mesleğin ölümü demektir;
pek meşhur bir misal alacağım: Fransızların son devrede
yetişerek "Realizm" unvanlı bir mektep tesis eden ro­
mancılarından çoğunun nasıl ve ne gibi şeyler kaybettiği­
ni bu edebiyatı az çok bilenler hatırlar; onlar Realizm nâ­
mına "Hayatta ne görürsek şahsiyetimizi karıştırmaksı­
zın, aynıyla eserlerimize aksettiriceğiz." dediler; Hâlbuki
" Nordav"ın çok iyi teşrîh ettiği gibi neticede hayatı ça­
mur görmek ve göstermekten başka birşey yapmamışlar­
dır; Fransız edebiyatına kıymetli bir tarih hediye
eden"Güstave Lanson"un kavlince, iflâslarını da bu hazır­
lamıştır. İşte edebiyatta mektep insanı böyle uçurumlara
atar ve iddia ettiği umdeye de riayetten meneder. Fran­
sız realistleri bütün iddialarına rağmen ekseriya "reali-
te-şeniyyet" i görmemişlerdir; çünkü o, kaidelede esir
olarak görülemez, onu görecek göz bilâkis her türlü ka­
yıttan âzâde, nâfiz ve serbest olacaktır. Aynı zamanda
"Realizm" de diğerleri gibi, bir müddet "moda" olmuş,
sonra ortadan kalkmış bir tarz değildir; bunların hepsi
san'atın her devresinde mevcut idi. "Albala"ya göre "Re-
alizm"in hakikisi "Homer"dedir; çünkü onun en doğru
manası mecrâlardan uzak kalacak, ruhu, hayatı, tabiatı
canlı tasvirlerle anlatabilecek bir kaleme mâlik olmaktır.
Bu mana ile en büyük realistlerden biri de İngilizlerin öl­
mez şairi "Shekespeare"dir; temaşaları bütün bir hayat
ve harekettir: Sahnelerin teâkubu, heyecan ve infiallerin
kuvvet ve samimiyeti, vezinde bile kaideyi yırtması, hülâ­
sa bütün bu çalaki bize "realite"yi, ve onun tıpkı bir sine-
matoğraf şeridi gibi "mütemâdî-continuite" olduğunu,
yine bir "mütemâdîlik continuite" ile takrir ediyor; işte
hakikî Realizm..
Edebiyatta mektep tanımanın zararını, aleyhinde bu­
lunan "Fernand Grapvez" de dahil olduğu hâlde Sembo­
lizme tâbi Fransız şairlerinde de bulabiliriz: Bu mektebin
mensubları gitgide o derece dar bir çerçeve içinde büzül­
müşlerdir ki hemen hepsinin bütün kitaplarındaki mev-
 Sayı 57 TÜRK YURDU
zuların listesini yapmak gayet kolaydır: Akşamlar...Sessiz­
likler..Abajurlu lambalardan düşen gölgeler...Hıçkırık­
lar...Mütemadiyen tak-tuk eder duvar saatleri ve sonra
bitmez tükenmez hüzün ve melâl... Hepsi bu kadar! İşte
bu dar çerçeve kendilerinden sonra gelenleri bıktırdı;
"Lanson" a göre bu bezginlikten dolayı yarınki Fransız
Edebiyatı "Romantizm"in, "Sembolizm"in imtizâcmdan
mütevellid bir "İntegralisme-Herşeycilik"e bürünecektir.
Bunun manası, şairlerin kabiliyetlerine iktifa ve "mek-
tep'Ten uzak bulunmalarıysa ne alâ!..
"Romantizm" için de böyle olmuştur; onu "hakikat­
ten kaçmak, uzak ve eski memleketlere gitmek mektebi"
diye hülâsa etmek isteyenler aldanmışlardır. Bu yanlış te­
lakki Fransa'da "Lecomte de Hile" gibi şairler yetiştirmiş­
tir ki neticesi parnasiyenlerin kalpten doğan heyecan ve
infiallerden uzak, plâstik şiirler yazmak isteyen akideleri­
ne kadar dayanmıştır. Edebiyat meselesiyle uzunca bir
müddet uğraştığını söyleyen "Max Nordav", "İnsanlık ze­
kâsının mahsûlleri arasında, edebiyattır ki beşeriyetin
bünyesine ârız-ı tegayyür ve iğtişâşları hepsinden evvel
gösterir." diyor ve bu pek doğru sözden sonra Alman Ro­
mantizmine geçerek bu edebiyatın membaını Russeav ta­
rafından telkin edilen fikirlerde buluyor. Ona nazaran
Romantizmin gayesi bugünkü hayata müsned, sun‘î ve
hayâli bir âlem yaratmaktır. Milletleri mefkûreci yapan
Russeav felsefesinin Alman romantiklerine -bu itibarla-
tesiri kabildir. Fakat bir taraftan kendi ırkı için yoktan bir
vatan çıkarmak isteyen, öte taraftan her İçtimaî hakikate
yalan diyen bu mefkûre düşmanı Yahudi mütefekkirinin
maksadı başkadır: O kendi iddialarını kuvvetlendirmek,
edebiyatınbile bugünkü medeniyetten hoşnut olmadığı­
nı göstermek istiyor; halbuki Romantizmi yapan, doğru­
dan doğruya kaideciliğe ve taklide düşman olan "hads"
melekesinin isyanıdır; yoksa çerçeveli bir mektepten
sonra yine çerçeveli bir mektep çıkarmak değildir. Hade-
se bu isyânı yaptıran âmil de "milliyet"in ve "millî gu-
rur"un tezahürüdür.
4
İCMAL
Millî Edebiyat Millî Vicdanla Doğar-San‘at İbdâ‘ De­
mektir; Halka Doğru Edebiyat Olur, Halk İçin Olmaz-Bu-
güne Kadar Sahibi Olduğumuz Edebiyat-Son Söz
Millî edebiyatın hakikî manası hâcis ve ibtidâî bir
edebiyat demektir ki müşterek bir vicdandan mahrum.
151
kalbinde millî gurur taşımayan ferdlerden mürekkeb mil­
letlerde bulunmaz, İçtimaî ve edebî tarihlerin karşılıklı
tedkiki bunu ispat eder.
Edebiyatta taklit ve mektep zarardan başka bir neti­
ce vermez; esasen taklit, tefevvuk-ı basenin yokluğunu
gösterir ki şairler bu mevkide kaldıkça "ibdâ"dan mah­
rum olacaklarına şüphe yoktur; halbuki sanat, ibdâ de­
mektir. Bu noktadan bakılırsa, edebî şahsiyetleri mutlak
kâideler üstünde )4irütmek isteyen mektep de bir nevi
taklittir.
Hâcis ve ibtidâî olan millî edebiyatın "Nâsa aid
nesg"e mâlik olması demek nâsa mantıkla öğüt vermesi
demek değildir: Edebiyat hayattaki güzellikleri keşif için
"halka doğru" gitmelidir; fakat asla halk için olmamalıdır.
Millî edebiyatı bu mana ile anlamak isteyerek aley­
hinde bulunanlar ne kadar haksızlık etmişlerse, yine bu
mana ile anlayamayarak kabul edenler de büyük bir teh­
likeye girmişlerdir.
Bir cümle ile edebiyat halk seviyesine inmez; yalnız
halkın ruhundan edebiyata bir şiirîlik hâssası vârid ki işte
bu, inkıtaa uğramamalıdır.
Bugüne kadar sahibi olduğumuz klâsik yani taklidî
ve mektebi edebiyatın boşluğu son günlerde tamamen
anlaşılmıştır: Milliyet muarızlarından Yakub Kadri Bey bi­
le bir makalesinde "Osmanlı Edebiyatı denilen şeyin-
Türklükle hiç alâkası yoktur, o Acemleşmiş, Fransızlaş-
mış bir Bizans edebiyatıdır." diyordu. Şebâbeddin Süley­
man Bey de " Evet şimdiye kadar millî bir cereyan ile gı-
dâyâb olmuş, bu zavallı memleketin, bu zavallı diyârın
emrâz-ı içtimâiyyesini, mesâib-i hayâtiyesini, ihtiyâcâtını,
gâyesini gösterecek bir mâhiyet kesbetmiş edebiyata mâ­
lik değiliz." diye kederleniyor.
Epeyce uzun süren makalemi bitirmek için son bir
söz söyleyeceğim:
Türkler hakikî, millî bir edebiyata mazhar olacaklar­
dır; çünkü "millî vicdanları" doğmuştur.; ben bu millî vic-
dânın doğuşunu hayli zaman evvel birçok tezahürlerle
görmüştüm; hakikî ve millî edebiyatın doğacağını da es­
ki edebiyat sahiplerinden Süleyman Nazif Beyle arkadaş­
larının telâşından anlıyorum!..
Kadıköy, 12 Teşrinievvel 1329
Ali Canib
152 TÜRK YURDU S a y ı 57

TARİH UE ASAR-I ATIKA asr-ı milâdîye kadar devam eder. Asm mezkûrda Tuna
BULGARLARIN MENŞEİ Bulgarları arasında yazı ve edebiyat peydâ olmaya ve in­
kişâfa başladığı için Bulgarların menşeleri hakkında yerli
Birinci Kısım
ve aynı zamanda daha kat'î lisan vesikalarına tesadüf
VOLGA VE TUNA BULGARLARININ LİSANINDAN olunması lâzım gelirken esbâb-ı âtiye dolayısıyla bu kabil
ME’HUZ EMÂRELER vesâik mefkûddur.
(Başı linçi Yılın lin ç i Sayısında) Dokuzuncu asrın ortalarında Tuna Bulgar Hanların­
5) Muhtelif Kelimât (Mâ-ba‘d) dan Boris kendi tebaasından olan ve ötedenberi Bizans
İmparatorluğu siyasetine mütemayil bulunan ve daha ev­
Selki veya Şelki-İbn-i Eadlan'ın mektuplarından muk­
vel Hristiyanlığı kabul etmiş olan yerli İslav unsurundan
tebes kelimât meyânmda olup sûret-i telâffuzu ve
mühim birkısmının cehd ve tesiriyle ve hariçten Bizans
manâ-yı aslîsi elan pek müphemdir, Senkorski Slav-Rum
Hükümetiyle diğer bazı Avrupa hükümdarlarının nüfuz
elfâzı olan "selko" ve "vaselko" kelimâtından müştak bir
ve tazyikiyle din-i İsevî'yi kabul ve memleketinde resmen
söz gibi telakki ederse de Bulgar Profesörü Şişmanof mu-
ilân etmek mecburiyetinde bulundu. Türk-Bulgar unsu­
harrir-i mûmaileyhin mütalâasını gülünç buluyor. Muhar­
ru buna tahammül edemeyerek isyan etti. Bu sûrede baş­
rir Kerkavi İslav lisanında müstamel salko, silka, sulko,
layan kanlı ihtilâl ve isyanlar dolayısıyla birkaç hükümdar
şulo, şilko ve ilh.. kelimâtı bâlâda münderic "selki" veya
hal‘ ve tahvîl edildiği gibi memleketinde Hristiyanlığın
"şelki" kelimeleriyle mukayese etmektedir. Kazan Dârül-
bekasını arzu eden Boris Han, muhaliflerden elli kadar
fünûn muallimlerinden Bulıgin Çeremisler ve Çuvaş
en büyük Türk-Bulgar zâdegânını bütün aileleriyle bera­
Türkleri arasında putperestlik itikadât-ı bâtılasını irsen
ber kati ve idam ettirdi ve bilâhere kendisi de saltanattan
muhafaza edenler elyevm diğerlerine "silko" ismini ver­
ferâgat etmek mecburiyetinde bulundu. Bütün bu ahvâl
mekte bulunduklarını bizzat müşahede eylemiştir. İşbu
memlekete hâkim bulunan Türk-Bulgar unsurunun yeni
kelime, Çuvaşların hâkimiyet-i maziyelerinin müphem
dine bir türlü ısınamamış olduğuna delâlet eder. Diğer
bir hatırasını andırır tarzında telâkki edilip onların arasın­
cihetten din-i İsevî'nin sâlik ve nâşirleri olan İslavlar ise
da kemâl-i ihtiramla yâd edilmektedir. Bizce şu son hal
kilise kitaplarını Rumcadan kendi lisanlarına nakil ve ter­
tesadüfen Rum ve İslav "Vasiliy" kelimesine benzeyen iş­
cüme ettiler ve bu sûrede İslav lisânı kilise lisanı şeklini
bu "selki" lâfzının bilhassa eski bir Çuvaş-Türk ismi oldu­
aldığı gibi devr-i mezkûrda Bulgar Edebiyatı münhasıran
ğunu gösteriyor; nitekim hâl-i hâzırda Selânik Vilâyeti da­
Rumca kilise kitaplarının tercümelerinden ve dine ait ba­
hilinde Kılkış kazasının Bulgarlarıyla diğer mahallerdeki
zı tefsirlerden ibaret bulunduğu için edebiyat lisanı mev­
Bulgarlar arasında dahi irsen muhafaza olunan putperest
kiini de iktisab eyledi. İslav lisanı, dînî ve mukaddes lisan
itikadât-ı bâtılasınca yeni dünyaya gelen erkek çocuğu
mevkiini iktisab eyleyince artık sonradan gelen muharrir­
vaptis (vaftiz) gününe kadar "şilko", "şule" tesmiye olu­
lerle nâkiller bu lisanın esasından dışarı çıkmamak mec­
nur ve vaptis merasimi icra olunduktan sonra artık bu
buriyetinde idiler. Fazla olarak muhtelif zamanlarda cârî
lâfız istimal olunmaz. Çünkü ihtiyarların anlattığına göre
olan ruhânî sansürler, kilise kitaplarının münderecâtıyla
bu isim putperest bir isim imiş ve çocuk vaptis merasi­
beraber lisanın tebeddüle uğramamasına da kemâl-i
minden evvel putperest olduğu için bu isim ile tesmiye
ehemmiyetle itina ediyorlardı. İşte bunun içindir ki on-
olunabilirmiş bilâhere ise Hristiyanlığı kabul edince
beşinci asra kadar yazılan ve bugüne kadar muhafaza edi­
onun telâffuzundan sarf-ı nazar etmek lâzım imiş.
len bazı İslav-Bulgar ruhânî ve edebî eserlerinden Bulgar­
İKİNCİ KISIM ların asıl millî lisanları hakkında doğru ve hakikî bir fikir
(İslav-Bulgar) Kilise Âsârında Görülen (Türk-Bulgar) Lü­ hâsıl edilemez. Arzettiğimiz bütün bu gayr-ı müsait ahva­
gati ve Bunların Ehemmiyeti le rağmen asıl millî Bulgar lisanı resmî kilise lisânına ic-

Volga ve Tuna Bulgarlarının esasen Türk kavmine râ-yı tesir etmekten hâlî kalmamıştır. Tedkîk-i elsine iti­

mensup olduklarına dair makalemizin birinci kısmında bariyle (İslavizm) in en marûf mütehassıslarından Avus­

zikr ve tadâd ettiğimiz lisan vesikaları takriben Onuncu turyalI Doktor Franz Mikloschitch Bulgar kilise lisanında
mevcut olan ve hakikat-i hâlde İslav lisanlarına tamamiy-
 Sayı 57 TÜRK YURDU 153

le yabancı bulunan izleri kemâl-i itina ve isabetle tedkik Tovar Davar (hayvan)

eyledi. Mumaileyh tedkikat ve tetebbuat-ı vâkıasını Die Hagan Hâkan

Tsckekan, çakan Çekiç
Türkischen Elemente in den Südost und Osteuropaisc-
Tschrtog, çardog Çardak
hen Sprachen(b-Ce?^z2ö-z Şarkî ve Şarkî Avrupa Lisânla­
Tschepag, çepak Cepken (Bir nevi elbise)
rında Türk Unsurları, serlevhasıyla neşrettiği mühim
Schenlik, şenlik Şenlik
makalesiyle ve bilahere neşreylediği ilâveleriyle (nachtra-
Korsch, Şişmanof ve daha bazı muharrirler, Miklosc-
ge) tamim ve tevsik eylemiştir.
hitch tarafından neşr ve tevsîk edilen mezkûr kelimâttan
Mikloschitch'in mütala'a ve itikadına göre Türk-Bul- birtakımı hakkında menşe itibariyle bazı kuyûdât ve iza­
gar milli lisanından Bulgar İslav kilise lisanına intikal ey­ hat dermeyan etmektedirler. Ez-cümle (batog), (kla-
leyen bu kabil kelimattan bazısını zirde zikr ve tadâd ede-“" buk), (topor), (tilmaç), (çakan) kelimelerini Türk-Bulgar
ceğiz. Mezkûr kelimelerden birtakımı az çok İslavlaştırıl- kelimeleri olmakla beraber Bulgar-Islav kilise lisanına
mış ve iğlâk olunmuş ise de onlardaki Türk esası yine ko­ Bulgar avam lisanı vasıtasıyla intikal etmeyerek çok eski
layca anlaşılır. bir zamandan beri bilumûm İslav anâsırı hâl-i vahdette
iken komşuları olan Türk-Tatarlardan ahz ile istimal et­
Türk-Bulgar Kelimeleri Türk-Osmanlıcada Mukabilleri
mekte olduklarını beyan eylemektedirler. Şâyân-ı kayd
Batog Budak
Baıat-i(^) Baymak=Bağlamak, bükü ve tizkârdır ki Mikloschitch dahî münhasıran bu kelime­
Yapmak=Aldanmak ler için aynı fikirdedir.
Boliar-in Tumaşk'a göre: Buy, (Kandilo), (peksimad), (keramida), (kumerik) gibi
buylo sözünden müştaktır. kelimeler ise Yunan lisânı vasıtasıyla Bulgar kilise lisanına
Bubrek Böbrek
geçmiş olduğu kabul edilmektedir. Elsine-i şarkiyye mü­
Buia-ti Büyümek
tehassıslar (Emara), (Zugel), (Komamar) kelimelerinin
Beltshug Bilezik
Arap kozmoğrafya ıstılâhâtından madûd oldukları itika-
Beleg Bileği
dındadır.
Zughel Zuhal
İmara Merih (Toiaga), (Çirmen) ve daha bu gibi bazı kelimelerin
Klobuk Kalpak de Profesör Şişmanof yakın zamanlarda Osmanlı lisanın­
Komamar Kamer dan Bulgar dinî kitaplarına intikal eylediği fikrindedir.
Kandilo Kandil
Mezkûr kelimeler hakkındaki ihtilâf-ı efkâr lüzûmun-
Keramida Kiremid
dan ziyâde izâm edilmiş olduğu kaziyyesinden şimdilik
Kumerik Gümrük
Peksimad Peksimad sarf-ı nazarla hiçbir sûretle muhtelefün-fîh olmayan bazı
Pachenog Bacanak kelimeleri zikretmekle iktifa eyleyeceğiz:
San San (Saymak masdarından) Bâyâti=(Baymak), B iseı-(İncü), Bulyarin=(Bay),
Sirmen Sırma Börek= (Böbrek), Beleg=(Bileği), Beleçuk=(Bilezik),
Sokadj Sokma (Sokmak masdarından) Paşanog=(Bacanak), San=(San), Soson=(Süsen), Hâ-
Şoson Süsen bir nevi çiçek ismidir(Fâri
kân=(Hâkân), Çerâdak= (Çardak)
sice)
Topor Teberü), balta Profesör Şişmanof İslav Bulgar kilise kitaplarında
Talia Bir nevi söğüd ağacıdır. (Daldan mevcut olan kelimâtın adedini son derece tahdîd etmek­
müştaktır.) le beraber bunlara yine büyük bir ehemmiyet atfetmekte
Telega Taliga (araba) ve buna dair şu sûretle idare-i lisan etmektedir: "Bu keli­
Tlimadj Dilmaç (tercüman) melerin Bulgar lisan-ı edebiyesine kadar intikal eylediği
Toiaga Dayak (değnek) hakkındaki hakikat ihmal olunamaz. Adedinin az olması

(ü Denkschr der Wiener Ak. XXX iv

(2) -ti Islavca mastar edatıdır.
(3) Bu kelime Farisîden olmakla beraber Tatar-Türk tarîkiyle Islav-Bulgar lisanına girmiştir.
154 TÜRK YURDU S a y ı 57

hadd-i zâtında Bulgar lisanında mevcut olması kadar
hâiz-i ehemmiyet değildir. Tarihin nakliyâtına göre Yu-
nan-ı kadîm ve Yunanlılarla sâkin olan yerler büyük bir İs­
lav nüfuz ve cereyanının taht-ı tesirinde bulunmuş oldu­
ğu hâlde eski ve yeni Yunan lisan-ı edebiyesine ancak on
bir İslav kelimesi dahil olabilmiştir."
devlet dahi yıkılmağa başladı. Mahmud Muhtar Paşa Bal­
kan Muharebesine dair yazmış olduğu eserinde köylü
hakkında pek ziyade şâyân-ı dikkat sözler söylemiştir,
Müşarünileyh bu eserinin bir yerinde "Köylünün müda­
faa ve muhafaza edecek canından başka hiçbir şeyi kal­
madı. Bununla beraber nice senelerden beri rediflerin

Bunu da ilâve edelim ki birçok İslav âsâr-ı atîkasında ikide birde seferber edilmesi ve o yüzden ailelerce vu-

Türk-Bulgar kelimâtının mevcut olup olmadığı hakkında ku‘a gelen zâyiât-ı külliye "Ezillet-i nefs" dedirecek hâle

henüz tedkikat ve tetebbuât-ı kâfiye yapılmamıştır. getirdi. İşte hâlet-i ruhiye bu merkezde idi.'TÜBöyle ol­
makla beraber Osmanlı Ordusunu teşkil eden Anadolu
Bitmedi.
köylüsü vatanını müdafaa için son dakika kendisinde yi­
İvan Manulef ne kuvvet bulmuştur. Osmanlı İmparatorluğunu bu defa
dahi yine kurtaran ancak Anadolu köylüsüdür.

İKTİSAT Artık muharebe bitti, askerler terhis edildi ve köylü­

KÖYLÜ VE DEVLET
Anadolu köylüsü yine unutulmağa başlıyor. O, felâ­
ket-! milliyenin acılı senesinde hatıra getirilmişti. Köylü­
nün pek acınacak hâlde bulunduğu ve bundan milletin
münevver ve zengin unsurlarıyla devletin mesul olması
lâzım geleceği ancak aç, yorgun ve hasta bir hâlde bulu­
nan zavallı köylü düşmanın tazyikine mukâvemetten âciz
kaldığı zaman tahattur edildi. Zavallı köylünün asırlardan
beri unutulmuş olduğu o zaman hissolundu. Hâlbuki
köylü dâima vergi ve asker vermekte ve ağır yük altında
inlemekte olduğu hâlde devlet ve vatanına karşı ifâ-yı va­
zife eylemekte idi. Buna bakarak köylüde sabır ve taham­
mülün hiçbir zaman tükenmeyeceği hatıra getirilebilirdi.
Eakat artık öyle bir sıra geldi ki onun da kuvvet ve kud­
reti kesildi ve köylü ile beraber ona dayanmakta bulunan
ler köylerine avdet ettiler, bunlardan ne kadar kimseler
muharebe meydanında, yollarda düşman ateşinden, ko­
lera vesâ’ir hastalıklardan öldüler ve çokları da sakat ve
işe yaramayacak bir hâlde avdet ettiler! Acaba avdet
edenler, hanelerinde ne buldular? Servet ve saadetini he­
nüz muhafaza etmiş aile bulabilenlere ne mutlu! Hâlbuki
birçokları sönmüş ocak, açlık ve sefalet buldular.
Ordu harp meydanında bulunduğu zaman, köylerde
tarla sürecek adamlar eksik bulunuyordu. Köylü, diğer
askerlerden iki kat ziyade zahmet ve meşakkate uğramış­
tır: Zira o, muharebe meydanında kar fırtınaları, yağmur
selleri altında inlemekle beraber kendi ailelerinin köyde
aç bulunduğundan ve yiyecek ot bile bulamayan hayvan­
larının satılmasından ve tarlalarının sürülüp ekilememe-
sinden dolayı muazzeb de olmakta idi.

( ü üçüncü Kolordu'nun ve İkinci Şark Ordusu'nun Muharebâtı" Sahîfe-226

Müsaade edilirse şunu da ihtar edeyim ki ben köylünün fakr ü zarûretiyle devletin inhitatı arasındaki sıkı râbıtayı "Türk Yurdu"
sahifelerinde birkaç defalar tetkik ve irâe etmiştim. İşte bu defa misal olmak üzre mezkûr risâlenin 10 Teşrînisânî 1328 tarihli nüshasındaki
"Devlet ve Millet" ser-levhalı makalemden âtideki cümleleri buraya iktibas ediyorum.
"Birçok asrlar, gerek Müslüman ve gerek Hristiyan köylüler, Türkiye'de pek güzel ve rahat yaşamışlardır. Bu devre Türkiye'nin en
ziyâde kesb-i kuvvet etmekte bulunduğu zamanlara müsâdiftir. Daha sonra ahval değişmeğe başlamıştır. Fakat Kırım Muharebesinden beri,
daha doğrusu Devlet-i Osmaniye'nin iktisaden ve ticareten tamamen Avrupa tâbiiyetinde bulunduğu tahakkuk edeliden beri köylüler serî
bir sûrette fakr ü sefalete dûçâr olmağa başlamışlardır.
"Halkın ne derece azîm bir sefâlete dûçâr olduğunu anlamak için bu günlerde İstanbul sokaklarını doldurmuş olan muhâcirleri biraz
görmek kâfidir,
"Kırkkilise muhâcirlerinden işittiğimiz âtideki sözler, terakkî-i İktisadî hakkında gayet manidâr bir icmâl-i siyasî teşkil eylerler:
"Biz Türk'üz, fakat memleketimiz artık Türkiye değildir."
Daha sonra:
"Ben Asâkir-i Osmaniye'nin seferberliğe vaz'ı zamanında görmüş olduğum sefâletten dûçâr-ı dehşet oldum. Gözümün önünde bin­
lerle insanlar içerisinde köylerinden sağlam elbise ile gelenlere pek seyrek tesadüf edebildim; zavallıların hepsi pırtık ve pek çok yerlerin­
den yamalı elbiseler giyinmiş ve son derece zayıf bir hâlde idiler. Bu bir Türk sefaleti. Kemik ve palas-pâre sergisi idi.
 Sayı 57 TÜRK YURDU 155

Siz, milletinizin ne kadar acılar çekmiş olduğunu gö­ Eğer aradaki fark yüzde ile hesap edilecek olursa, bu
rüyor musunuz? Milletin âh ü enini ile çınlamakta bulu­ seneki zahire aşârının 1328 senesine nazaran yüzde (14)
nan bu memleket o kadar büyüktür ki onu gözle ölçmek nisbetinde ve 1327 senesine nazaran yüzde (9,8) nisbe-
ve at ile dolaşmak mümkün değildir; milletin felâketi, an­ tinde daha az olduğu anlaşılır. Yine tekrar ediyorum,
cak ince mülâhazalar ve uzun hesaplar neticesinde iyi an­ bunlar bugünkü vilâyât-ı Osmaniye aşârı vâridâtıdır. Eğer
laşılır. Maliye Nezareti'nin yaptığı gibi her senenin aşârını ayrı
olarak tetkik edecek olursak o zaman daha büyük bir
Ben bu hususta birkaç rakam göstereceğim:
fark zuhur edeceğinde şüphe yoktur. Bu seneki tütün
Hükümetin toplanan vergiler hakkındaki senelik he­
aşârı, geçen seneden yüzde (9,3) daha azdır. Bununla be­
sapları elimde bulunuyor,,.Bu hesâblardan benim en zi­ raber daha 1328 senesindeki tütün buhranını nazar-ı iti­
yâde nazar-ı dikkatimi celbeden aşâr vergisidir. Zira mah-
bara almak lâzımdır. Zira tütün mahsulü buhran neticesi
sûlâtta görülen bolluk bundan anlaşılabilir. Köylünün
olarak pek ziyade tenâkus etmişti. Bu tenakus 1327 sene­
kendini ve hayvanını besleyecek vesâite mâlik olup olma­
sine nazaran yüzde (49,5) nisbetindedir. Ancak 1329 se­
dığı ancak buradan anlaşılabilir.
nesinin aşârı 1328 senesinden daha fazladır. Fakat bu,
Ben, aşâr vergisinin 1329 senesi başından (Martın­ 1327 senesine nisbeten daha azdır. İpek ziraatinin, köy­
dan) Eylül nihâyetine kadar toplanmış olan kısmına ait lünün ahvâl-i umûmiyesi üzerinde büyük bir ehemmiye­
malûmat elde edebildim. Bu hususdaki malûmatı 1328 ti yoktur.
ve 1327 seneleri aşâr hasılâtıyla mukayese edeceğim. Fa­ Aşâr vâridâtıyla beraber birçok vilâyetlerin diğer vâri-
kat bugünkü arazinin evvelki senelere nisbeten daha az dât-ı düveliyesinden de tenakus zuhûr etmiştir. Bu pek
miktarda bulunması, bu mukayeseyi biraz işkâl eylemek­ sarih bir hakikattir. Zira yiyecek bir şeye bile mâlik bulun­
tedir. Eğer geçen senelerin aşâr vergisi hasılâtı bugünün
mayan köy ailelerinin vergi ödemek için paraları tabiî bu­
aşârıyla mukayese edilecek olursa Rumeli Vilâyâtının zı-
lunamazdı. Bu sûretle köylünün fakr ü hâli devlet vâridâ-
yâı sebebiyle arazinin azalması neticesi olarak aşâr hasılâ- tı üzerinde bir tesir husûle getirmiştir. Binâenaleyh dev­
tının da azalmış olduğu görülür. Bu sebepten dolayı ben
letin ahvâl-i mâliyesi köylünün ne hâlde bulunduğunu
bu husûsta daha başka bir sûrette hareket edeceğim: Ev­ gösterir bir miyârdır.
velâ şimdi kaybedilmiş olan Rumeli Vilâyâtına 1327 aşâr
Mâliye Nezâreti'nin neşretmekte olduğu istatistik
vergisinden yüzde kaç hisse isabet ettiğini tayin edece­
cedvellerine göre, bu senenin eylülü nihâyetine kadar
ğim. 1327 ve 1328 seneleri başından Eylül nihayetine ka­
vâridâtında geçen senenin aynı devresine nisbeten vukû
dar toplanan aşâr hasılât-ı umûmiyesinden Rumeli Vilâyâ-
bulan tenâkus ber-vech-i âtidir:
tına isabet eden kısmı bâlâdaki usûl ile elde edilecek olan
Vilâyetler Tenakusun Miktarı Tenakusun Nisbeti
nisbet sayesinde tayin ve tarh eyleyeceğim ve bu suretle
Edirne 53734480 %90,7
bugün Türkiye idaresinde kalan arazinin aşâr hasılâtı
Ankara 12929420 %28,2
miktarı meydana çıkacak ve elde edilen neticeyi 1328 se­
Aydın 27343100 %22,7
nesinin Eylül nihayetine kadar toplanan aşâr vâridâtıyla
Basra 2198600 %17,3
mukayese ettiğimde aradaki farkın neden ibaret bulun­ Bağdad 6435050 %18,0
duğunu gösterebileceğim. Beyrut 2956950 % 9,0
Bugün Türkiye idaresinde bulunan vilâyetlerin Eylül Haleb 5204950 %14,9
nihayetine kadar vermekte oldukları aşâr hasılâtı şöyle- Hüdâvendigâr 27686810 %37,8
Suriye 6833500 %14,4
dir:
Trabzon 10127530 %35,1
SENELER ZAHİRE TÜTÜN İPEK
(milyon guruş) (milyon gumş) Kastamonu 5984870 %21,8
Konya 13424280 %19,1
1327 202,5 29.1 14,1
İzmit Sancağı 2253550 %16,1
1328 212,4 16.2
Bolu Sancağı 2365670 %14,1
1329 182,7 14,7 12,:
Canik 1335130 % 8,6
156 TÜRK YURDU
Çatalca 3168110 % 82,2
Kudüs 1089210 % 6,4
Karesi 11990540 % 38,5
Çanakkale 5433040 % 30,5
Medine 1222400 % 12,5
En ziyade tenâkus zuhum, Edime ve Çatalca'da mü­
şahede ediliyor ki gayet tabiî bir hâldir; zira bu yerler
düşman tarafından istilâ ve tahrip olunmuşlardır. Hâlbu­
ki biz, muharebe meydanından pek uzak ve düşmanın
hiç yaklaşmadığı yerlerde meselâ Ankara, Trabzon, Kas­
tamonu ve ilh.(b gibi vilâyetlerde de vâridâtın azaldığını
görüyoruz. Velhâsıl muharebe memleketin her tarafında
iktisaden tedenniyi, köylülerin dûçâr-ı fakrini mûcib ol­
muştur.
Muhtelif muharebelerin heyecan ve acılarını gördük­
ten sonra köylerine avdet eden köylüler, her tarafta ku­
surlar ve eksiklikler bulmuşlardır. Yolundan çıkmış olan
ziraatı düzeltmek için işe sarılmak iktiza etmiş ve köylü
işe başlamıştır!
Köylüler o kadar dikkat ve hâhişle işe tutunmuşlar­
dır ki bunun neticesi olarak ziraatin bütün aksâmında da­
ha şimdiden bir iyilik müşahede olunmağa başlamıştır.
Duyûn-ı Umûmiye İdaresi'nin vermekte olduğu maluma­
ta göre, onun idaresinde bulunan aşâr ve ağnam vâridâ-
tında eylül ve teşrinievvel ayları esnasında geçen seneye
nisbeten bir tezâyüd müşahede olunmaktadır. Bu sene­
nin aşâr ve ağnâm vâridâtı geçen senenin aynı aylarında­
ki (559221) guruş aşâr ağnam vâridâtından (176005) gu-
ruş daha ziyadedir. Bu ziyadelik yüzde (31,4) nisbetinde
demektir.
Köylü aklı, gücü yettiği kadar çalışmaktadır. Karınca
gibi çalışmayı seven köylü, devletin dayanmakta bulun­
duğu ziraate vücut vermektedir.
Bitmedi.
Parvus
( ü Harp sahnesi olmadığı hâlde en ziyade vâridâtı tenakusa uğrayan, yani harpten en çok zarar gören vilâyetlerin, Türklerle meskûn vilâyetler
olmasına karilerimizin bilhassa nazar-ı dikkatlerini celbederiz; Hüdâvendigâr Vilâyeti'nin tenakus-ı vâridâtı yüzde 27,8 Trabzon'un yüzde 35,1
Kastamonu'nun yüzde 28,8 Ankara'nın yüzde 28,2 olduğu hâlde Beyrut'un yüzde 9, Kudüs'ün yüzde 6,4 dür.-Türk Yurdu
S a y ı 57
SEYAHAT
İZMİR MEKTUPLARI
4
Tam bir sene evvel, resmî bir vazife ile İstanbul'dan
İzmir'e gelirken "Manisa"nın önünden geçmiş, uzaktan
şehri iyice sezememiş idim; yalnız şimalinde hemen ucu
bucu görünmeyen ovanın yeşil bağlarla müzeyyen oldu­
ğunu görerek bu güzel memlekete hayran olmuş idim^
şimdi bir iki gün burada kalmak istediğim gibi her tarafı­
nı gezemesem bile bu tarihî beldenin muhterem Türkle-
riyle yakından temas etmek pek zevkime geldi.
Manisa'nın öteden beri nice târihî bir kıymeti, bir
ehemmiyeti vardı; bir kere burası Selçuk hükümetinin
inkırâzında "Saruhan" beylerinin makam olmuştu. On­
dan sonra da kudret ve şevket devirlerimizde şehzâdele-
rimizin "hükümdarlığa mülâzamet" yeri ittihaz edilmişti.
O büyük sultan oğullarının, atalarının yaptırmış oldukla­
rı camiler Türk sanatının bu ölmez âbideleri ince, zarîf
minareleriyle beldeyi yer yer tezyîn ediyordu.
Vaktiyle şehzâdelerimizin böyle payitahttan oldukça
uzak yerlerde valilik etmeleri, âdeta müstakil birer devlet
şeklinde hüküm sürmeleri ne kadar iyi idi. O vakit onlar
ileride hakanları olacakları halk ile doğrudan doğruya te­
mas eder, devletin her dürlü idaresine alışırdı.
Bu güzel adetin sonradan terkini mûceb olan sebep­
ler nedir? Şehzâdelerden bazılarının fena nasıhlar teşvi­
kiyle padişaha karşı isyan etmeleri, devleti birtakım dahi­
lî gailelerle uğraştırmaları başlıca sebeblerden olsa gerek­
tir. Bu gâ’ilileren tekrar etmemesini, başka bir sûrede
temin etmek elbette daha iyi olurdu. Ne olursa olsun, ilk
hâkanlarımızın tasvip ve tatbik ettikleri bu güzel İdarî
tedbîrin terk olunması bu memleketin mukadderâtı üze­
rine fena bir tesir icra etmiştir. Şimdi artık şehzâdelerimi-
zi devletin muhtelif işlerinde kullanarak onlardan mem­
lekete nâfi hizmetler beklemek zamanı gelmiştir zanne­
derim.
Manisa'ya vardığımın ertesi günü ilk işim hapishane­
yi ziyaret etmek oldu. Bu ziyaretten maksadım hapisha­
ne binasının "Hıfzıssıhha"ya muvafık olup olmadığını.
 Sayı 57 TÜRK YURDU 157

mahbuslara iyi bakılıp bakılmadığını anlamak değildi.
Ben bu işlerden pek o kadar anlamam; bununla beraber
etrafı duvarlı bir arsanın orta yerine bir katlı olarak kon­
durulmuş olan hapishane binasını pek fena buldum. Dış
kapının üzerinde, hapishanenin avlusuna bakan bir oda­
cık var ki burası müdüre mahsustur. Ben oraya çıktım; ve
mahbuslar içinde aşiretli varsa, sözü sazı yerinde üç dört
kişinin odaya çağırılmasını müdürden rica ettim.
Çepnilerden, Kızılkeçililerden, Kayıhanlılardan beş
altı kişi geldi; bunlarla bir saatten ziyade konuştum. Çep-:
niler "Horasan" cihetlerinden geldiklerini söylüyorlar,
kendilerine Bektaşî süsü veriyorlarsa da İran Şahlığına
oturan Safevî İsmail'in zamanında Şiîleşen Türklerden ol­
maları pek muhtemeldir. Manisa, Bergama, Çanakkale,
Balıkesir civarlarıyla Konya, Adana ve Haleb Çepni aşiret­
leri vardır; bu aşiretler "Karalar", "Eğnekocalı", "Esnef,
"Zeynelli", "Nusretli", "Bayramlı", "Yalnayak" gibi yedi
oymağa ayrılıyorlarmış.
Çepniler eski Türk itiyâdlarından, huylarından bir­
çoklarını henüz muhafaza ediyorlar. Bunlarca iffetin, na­
musun kıymeti pek büyüktür; aralarında emniyet ve iti-
mad câridir. Kati ile mahkûm olmuş Çepni yok. En bü­
yük cinayetleri hayvan hırsızlığıdır. Bu çalışkan ve uslu
adamlar, yalnız bu hayvan hırsızlığına karşı zayıf kalplidir­
ler. Bu kusur nereden gelmiş? Belki de kendilerince mu­
kaddes bir iş telakki edilir.
ler, yalnız bir ocaktan ayrılmış olanlara bu şeyleri ver­
mekte bir beis yoktur. Çepniler, derviş koşmaları, İlâhîler
okuyorlar; mazbût olmadığı için, ağızdan ağıza geçerken
birçok tahriflere, yanlışlıklara uğramış; anlayabildiklerim­
den birkaç kıt‘a şuraya yazıyorum:
Aşağıdaki İlâhî Çepnilerin "Pir Sultan" dedikleri zâtın
eseri imiş:
Altın gem um p esnedemedim
Koyu gölgelerde besledemedim
Binüb üstüne üç gözle gösteremedim
Evvel atı severim sonra güzeli.
Üç güzele dokudayım çulunu
Sırma gümüşünden çaktırayım nalını
Gelibolu'ya uğradayım yolunu
Evvel atı severim, sonra güzeli.
Pir Sultân'ım, abdâlım, hastayım hasta
Ala gözlü görünce olurum usta
Muhammed'den bir at ile bir murâd iste
Evvel atı severim, sonra güzeli
Yollara çıkınca toz duman koparır
Vardığı yerden yemini aparır
Koçyiğitleri kandan, ken*den kurtarır
Evvel atı severim, sonra güzeli
* (ken belâ demekmiş)

Bunlar da bir vakit göçer konar aşiretlerden imişler;

Bir başkası:
"Tanzîmât-ı Hayriye"den sonra iskân edilmişler; bunun­ Altımızda yarım hasır
la beraber göçebelik hayatını hâlâ sürüyorlar. İçimizde yoktur kusûr
Çepnilerde erkek evleneceği vakit babasının veya bir Üç kimse idik olduk esir
ak sakalın intihab edeceği kızı almağa mecburdur. Sev­ Kaldık Eğriboz'un kakasında, zindanda
mek, kız kaçırmak pek ayıp olmakla beraber şimdilerde
Önümüze verdiler azıcık kömür
onlarda da tek tük zuhûr ediyor. Talâk yasaktır. Bir erkek
Üstümüzde vardı gökçe demir
ancak ikiye kadar kadın alabilir.
Üç kişiden üçümüz de esir
Eaiz kat'iyyen haramdır. Kaldık Eğriboz'un kakasında, zindanda
Miras en küçük çocuğa kalır. Baba sağlığında büyük­
lere ne verirse verir; kıza miras düşmez. Baba çocukları­ Altımızda yarım halı
na mirasını taksim etmeden ölürse, ak sakallar toplanır, Üstümüzde hurma dalı
İmdâda yetiş yâ Arslan Ali
mirası çocuklar arasında taksim ederler; ancak en çoğu­
Kaldık Eğriboz'un kakasında, zindanda
nu yine küçüğe verirler.
Eşme ve Alaşehir kazaları arasında yerleşmiş olan
Çepniler Cuma günü hiçbir iş tutmazlar, hemen bü­
"Kayu Hani" aşiretinden, bir kaza neticesi olarak katil sı­
tün aşiretler gibi gün battıktan sonra tuz, soğan gibi acı
fatıyla habsedilen Ali Bey nâmında genç bir zatla da gö­
şeyleri evden çıkarmazlar; dışardan isteyenlere vermez­
 158 TÜRK YURDU S a y ı 57

rüştüm. "Ka^m" tabiri "Kayı" veya "Kaya" tabirlerinden İçip de kahvemi dem sürenler
başka birşey olmamak gerektir. Ali Beyden öğrendiğime Geçüp de karşıma kendini öğenler
göre "Kayuhan" aşireti hürriyetin ilânına kadar göçebe Onlar hep ilk akşamdan kaçtı.
bir hâlde bulunuyor, yazı yaylaklarında, kışı kışlaklarında Kızılelma'dan öte der Curaoğlu
geçiriyormuş; hürriyetin ilânından sonra iskân edilmiş­ Tadada bağlıdır koçyiğit atı
ler. "Kayuhan'lılar birçok oymaklara ayrılıyorlar ki bazıla­ Tâ evvelden söylenir beylerin medhi
rının isimlerini öğrenebildim: "Sarıtekeli, Karatekeli, Kı- Bilmemişim ana baba kıymeti
zılkeçili, Manarlı, Hardal, Çaparlı (Caberli), Yağcıbedirli, Ense yanımda bir karlı dağ imiş.
Karayağcı, Musularlı(Musalarlı), İnnecifarsak, Gacar (Ka­ N'ola hey Allahım n'ola
çar), Horzum (Hârizm), Yurhan, Zeâmet, Cerîd, Çiyan, Açılan güllerimiz sararıp sola
Alamaslı, Alıcı, Karasıyır Alıcısı, Saçlı, Karabağ, Araplı, Kı- Meğer Hak'tan bir imdat ola
zılışıklı." Bu isimlerin ne dereceye kadar doğru olduğunu Ayaklanmaz gayri düşen yiğit
ve aynı aşiretin daha başka oymakları olup olmadığını
Vezinleri birbirine pek uymayan, kâfiyeleri bozuk gi­
tahkik etmek benim için mümkün olmadı. Vaktim ve
den bu güzel türküleri bizim İstanbul'un heyheyli gazel­
işim müsait olsa idi, bu oymakların bulunduğu yerlere
lerine, dümtekli şarkılarına tercih ettiğimi söylersem be­
kadar gitmek, onların her hâlini görüp anlamak isterdim.
ni zevksizlikle, kabalıkla itham edenler bulunabilir; fakat
Bu oymakların çoğu bugün bile iskân edememişler, hâlâ
bir de bunları o âlemde, çadır altında veya bir köy evinde
göçebe olarak yaşamakta bulunmuşlardır. Kayuhan aşire­
yanık yanık ırlayan delikanlılardan dinlemeli: Bize Türk
ti Adana, Hüdâvendigâr, Aydın, Halep ve Konya vilâyetle­
ruhunu terennüm eden bu ibtidâî âhenklerden derin de­
ri dahilinde bulunuyor. Bunların Süleyman Şâh'ın vefatı
rin mütehassis olmamak kâbil olmuyor.
üzerine Ertuğrul ve Dündar beylerle "Caber Kalesi"nden
ayrılan takımdan olmaları mümkündür. Bağdad, Musul, Ben bu kısa ve sathî seyahatimden bir hakikat anla­

Diyarbekir vilâyetlerinde bulunan Akko)mnlularla Kara- dım ki o da Anadolumuzun hiç görüp gezilmemiş olma­

koyunluların ve belki daha başkalarının Ertuğrul takımın­ sı, bu güzel kıt'ada nasıl yaşadıklarını bilmediğimiz saf ve

dan ayrılanlardan olması muhtemeldir. Tarihlerimizde temiz Türklerin bizce bütün bütün meçhul kalmasıdır.

bu ikinci takım hakkında hemen hiçbir haber yoktur. Ne Aydın vilâyetini senelerce kasıp kavuran meşhur Çakırca-

yazıktır ki Osman Gazi'den evvelki Türk tarihinden bu lı Mehmed'in mensup olduğu Gacar "Kaçar" aşiretinin,

kadar gafil ve cahil kalalım. hâlâ İran'da hüküm süren saltanatın müessisini yetiştir­
miş olduğunu hiçbir vakit aklımıza bile getirmemişizdir.
Hapishanede Karakeçili oymağından Gök Halil oğlu
"Gacar "aşireti büyük kahramanları ve güzel kızlarıyla
Ahmed Ali nâmında bir mahbusla da tanıştım. Uzun boy­
Anadolu'da pek meşhurdur. Başka oymaklar "Gacar" oy­
lu, arslan yapılı, kara sakallı, otuz beş kırk yaşlarında bu­
mağından kız almağı büyük bir muvaffakiyet ve şeref bi­
lunan bu adam bana ne kadar sevimli geldi. Bana o yanık
lirler.
sesiyle birkaç koşma okudu; mahbuslardan biri de ken­
disine bağlamasıyla iştirak ediyordu. Kayuhan aşiretinin Kâzım Nâmi
beylerbeylerinden Curaoğlu'nun bilmem hangi Moskof
muharebesine gönüllü kumandan olarak giderken söyle­
diği türküler, bu temiz ruhlu göçebe Türkler arasında ne
TÜRKLÜK ŞÜÛNU
kadar ateşli okunuyor. Bu türkülerden birkaç kıt'ayı şu­
raya yazıyorum: Şimâl Türklerinde Terakki Eserleri-Kazan'ın İs­
lâm hanımları uğraşa uğraşa nihayet Kazan Kütübhane-i
Aslımı sororsanız yurdun azgını
İslâmiyesinin birkaç gününü kendilerine hasrettirebildi-
Ölür giderim de kimseye vermem bozgunu
1er. Ve bu muvaffakiyetlerini, oldukça debdebeli bir
Oğlan RusyalI döndürürüm leşine kara kuzgunu
Hani benimde âh ekmeğimi yiyenler resm-i küşâd ile de âleme bildirdiler. Resm-i küşâda sek­
sen kadar bike(evli hanım) ve tutaş (hanım kız) toplan­
mıştı. Resm-i küşâda Kütübhâne Nâzırının refikası Zey-
 Sayı 57 TÜRK YURDU
neb Hanım Maksumiye'nin nutkuyla başladı: Nutukta Ka­
zan İslâm Kütübhanesinin tarihi anlatıldı, sonra, Üstad
Bike (Hoca Hanım)lardan birisi dua okudu. Daha sonra
hanımlar masalara dağılıp mütalâaya koyuldular. Akşam
üstü Kütübhane mütalâa ve tetebbu meraklısı hanımlar­
la dolmuştu.
Acaba bizim Kütübhane-i Umûmîmiz ne vakit kapıla­
rını hanımefendilerimize açacak?
2-Orenburg Müslimeler Cemiyeti Kânûmevvelin
onuncu günü Abdülhamid Efendi Hüseyinof un konağın­
da bir okuma meclisi yaptı. Programı şöyle idi:
a-Kur’an ve va‘z ü nasihat- Muallime Fatma, Bağistan
ve Müslime Hanımlar tarafından;
b-Müslüman kadınlar arasında ilim ve marifetin inti­
şârı derecesi-Muallime Zeyneb Hanım tarafından;
c-Çocuk terbiyesi-Muallime Ayşe Hanım tarafından;
d-Şeriat nazarında hıfz-ı sıhhat-Muallime Sâliha Ha­
nım tarafından;
e-Tıb nazarında hıfz-ı sıhhat-Tabîbe Râziye Hanım ta­
rafından;
f-Tukay, Eldudi, Gafuri ve Sunceley şiirlerinin okun-
ması-İbtidaî tâlibâtı tarafından ve hep bir ağızdan;
g-Puşkin ve Lermantov şiirleri (Rusca)-Râbia Hanım
tarafından
159
h-Salavât-ı Şerîfe ve münâcât-ı münîfe-İbtidaî tâlibâtı
tarafından ve hep bir ağızdan.
3- Ufa’da bir Türk avam dârülfünûnu açıldığı Ufa’da
çıkan "Turmuş" refikimizde okuduk. Münevver fikirli
gençlerimizin teşebbüsüyle açılan bu müessesenin asıl
maksadı, orta ve aşağı sınıflar halkı tenvîr ve talim etmek­
tir. Mütenevvi mevzular üzerine Türkçe dersler verile­
cektir. Ufa’nın muteber tüccarlarından Haşan Efendi Ke­
rîmi, sinematoğraf için hazırladığı büyük salonu, avam
dârülfünûnuna dershane olmak üzre terketti. Şimdiden
ders deaıhte eden zatlar şunlardır: Müverrih Kadı Haşan
Efendi (Tarih), Hammâmî İbrahim Efendi (Hukuk), Mu­
allim Abdullah Şinasi Efendi (Hikmet, Kimya), Muallim
Ömer Efendi (Usûl-i talîm), Muallim Habîbullah Efendi
(Tatar Edebiyatı) Tıb talebesinden Abdurrahman Efendi
(Hıfzıssıhha)
4- Petersburg âlî mekteblerinden Pesihor Toralji Ens­
titüsünde okuyan Türk kız ve erkek talebeleri toplanıp
"Türk-Tatar Edebiyatını Öğrenme Derneği" tesis etmiş­
lerdir. Derneğin riyaset-i fahriyesini Petersburg'un meş-
hûr ulemâsından Profesör Jakof kabul etmiştir. Dernek
enstitü dahilinde Türk ve İslâm medeniyetine ait şark ve
garp eserlerinden mürekkep bir kitaphane vücuda getir­
meye çalışacaktır.
 m m ^

T ûkk VuKm
^ûırklzırin ^itleşme Caltsır
^ *S»

YIL: 3 SAYI: 5Ö (21 dnÛmsâni 1329 - 3 Şubat 1914)

û ^ ^ e ^ c l fc c6 e d e r ç c d a- r

E debiyat: Liherte: M ukaffa Bir Fâcia /A b d u lh ak Hâmid

Yüksek A ydınlıklar / Tarhan

Lisanlar İlmi: O sm anlıcanın Yazısı, Lügati, İmlâsı, Kavaidi, Edebiyatı / Erdoğan

Tarih ve Asâr-ı Atîka: Bulgarların Menşei / İvan M anulef

Vam bery’n in Eserleri ve Eserlerinde Türklere N azarı / Zeki Velidi

İktisat: Köylü ve Devlet / Parvus

Seyahat: Adaylara Doğru / Halim Sabit

Türklük Şuûnu: E krem ’in Vefatı

Sayı 58 TÜRK YURDU 163

TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT
LİBERTE

Mukaffâ bir facia

(Başı 2 nci yılın 13üncü sayısında)

Liberal Lez Enspire

Hükümdâr-ı ma'delet-nigârimiz Yaşasın Başvekil Liberal!..
Müşfiktir! Ancak etrafı zulümkâr!
Despot
Despot -Ürpererek-
Nation'a olan yâdigârımız Liberal mi yaşasın? Bu ne cür'et!..
Kendi hakk-ı sarihidir.
Pres
Liberal Liberal yaşasın ki bu ihsana
Aşikâr! Sebeb olan odur!

Nation Despot
Bu ne ihsandır ki herkesler memnun: -Hod-be-hod-
Bizim için vuslat kral için şân, Öyle mi? A‘lâ!
Halk için devlet, devlet için kanun!... Eîiterik
O cihetle hepimize yakışan -Despofa-
Bu kerîm hükümdâr için şükrandır!.. İşittiniz yâ!..
Bugün kim memnun olmazsa haindir!
Bugün izhâr-ı hüzn etm et küfrândır, Liberal
Akla muhalif, hakka mübâyindir!.. -Entrik'e bakarakgazûb-
Tekrâr edelim: Bin yaşasın kral!.. Alçak!

Enterik
U m um
Bu insana
Bin yaşasın kral!.
Dokunur: İhsan sizin, millet hâlâ
Despot Liberal diyor!
Yaşasın hey’et!..
Pres ve Lez Enspire
(Nationla Liberte giderler.)
Var olsun başvekil!..
Entrik
Despot
-Entere'ye-
-Kalbî-
Seyret!..
Yine nedimlerim haklı imişler.
(LezEnspire'ye işaret eder)
Lütuf onun bilinecek.
164 TÜRK YURDU S a y ı 58

E n terik Ceyb-i Hükümdarîden beşyüz lira

-Despota yavaşça- Seyahatiniz için ihsan olundu...
Def ve tenkil
Liberal
Olunmaz ise iş tezâyüd eyler!
İhsan değil, mahâsini olsun!..
Lez Enspire
Entere
-Enterik'den işaret alarak-
Derhâl teşrifinize de fermân var,
Yaşasın cumhuriyet!
E ntrik
E n terik
Buyurunuz! Fermân yerini bulsun!..
İşittiniz!

Despot Liberal
Bende mefharet-i sıdk u peymân var!
İşte bunu çekemem!..
Bende hazîne değer bir unvan var!
Liberal Bu dîvânda mahkûm oldum, ne ziyân?
-Kalbî- Dîvân-ı Hak nâmında bir dîvân var!
Vay müfsidler! Ki anda hâkim olacağım âyân!..-
Cemiyet mağdur idi devlet gaddar.
Despot
Ben o gadri ref ettiğim hüveydâ,
-Kurenâya-
Değil fedâ-yı mesned-i iktidar.
İstediğiniz yere nefyediniz!.
Vazifem yolunda ömrüm de fedâ!..
Liberal sîzindir!.
Efâlim inde'l-Hak şâyân-ı kabûl;
Liberal Ki'al ister süre, ister geberte!..
Bir emir bekler. Tarihde nâmım var, milletçe makbûl;
Yaşasın Nation ile Liberte !..
Despot
Nation'a Liberte verdim; fedâ; Bitti.
Fakat Liberal'e saltanat vermem!.. Abdülhak Hâmid
-Giderek-
Nelyolunsun!..
(Kaybolur) YÜKSEK AYDINLIKLAR
Neye dalgm duruyorsun diyerek
Enterik Omuzuma dokunmuştu o melek
-Liberal'e- Neye dalgın duruyorum? Dumanlanan gözlerim
Buyurunuz... Benim değil sanki şimdi: Etrafımda bir sis var.
Susuyorum, söylesem de, duyulmuyor sözlerim.
Liberal
-Giden Despotun arkasından-
Duymuyorsun, ey sevgilim! Deniz, tûfan, dağ ve kar
İbtidâ
Yığınları arasında geceleri yırtarak
Şunu arzedeyim ey sâhib himem,
Doğan güneş, yaratıyor asırlardan bir bahar.
Hakk devlete bugün zevâl getirdi!
Bir âdil hükümdâr bugün bir sözle
Görmüyorsun bu sabahı, duymuyorsun bu uzak
Kendini bed-nâm edip bitirdi!..
Şenlikleri, naraları, bana gelen sesleri.
-Hene-
Viraneler çiçeklenmiş kalmamış buz, çöl, kurak.
Entrik! Bunun cezâsı gözle!..
-Ufnûma-
Ben nefsim için kaydetmem; zirâ Benim gözüm orda, işte o güneşte, ileri!..
Diye esen rüzgâr da mı dokunmuyor zülfüne?
En mukaddes maksadım husûl buldu!
Görmüyorsun, bu aydınlık dolduruyor her yeri.
E ntrik
-Dışarıdan gelerek Liberate-
Sayı 58 TÜRK YURDU
Beyaz kuşlar, altın oklar uçuşuyor.,,Sen gine
Görmüyorsun, benim gözüm orda.,,Lâkin bak biraz
Sen de bir an ^Tikseklere, denizlere engine.
Bulunduğun bataklıkta hastalıklı sıcak yaz
Söndürecek gözlerinin nûrunu, bak benimle,
Bak yukarı, aşağılarda hiçbir güneş parlamaz.
Bak yukarı, bak yükseğe, yükseklere ve dinle,,.
İşittiğin sadâ bipTik Türklüğümün sesidir,
İşte sana gösterdiğim bir güneştir elimle.
Bu güneş ki vicdanlara hayat, ümit getirir.
Bu güneştir bü}Tik duygu, büyük emel ma'bedi
Bu güneşte te‘affünler, karanlıklar hep erir;
Benim ruhum bu güneşe doğru çıktı, eridi.
"Neye dalgın duruyorsun?" diyerek
Beni artık uyandırma ey melek.
Tarhun
lisanlar İLMİ
OSMANLICANIN YAZISI, LÜGATİ, İMLÂSI,
KAVÂİDİ, EDEBİYATI
-EDEBİYAT-
(Başı 2 n d yılın İSinci sayısında)
İşte bu şerait dahilinde bu devirleri geçiren edebi-
yât-ı kadîmemiz -şâir ıslâhâtımıza bakınca- Şinasi Devri
eâzımı himmetiyle gerçekten makul ve münasip bir ıslâ­
hat görmüş, bu da Naci ve peyrevleri zamanına kadar de­
vam etmiştir. Ondan sonra "SeiTet-i Fünûn Edebiyatı"
gerçekten mühim bir simâ olmak üzre çehre gösterip iç­
lerinden bazıları erbâb-ı edebî memnun etmiş ve birçok­
ları etmemiş ise de her hâlükârda Naci edebiyatına karşı
müstakil bir çehre göstermiştir. Devr-i Meşrûtiyette çı­
kan birkaç meslek üdebâsıyla meşgul olamadığımdan ve
zaten sinn ü sâlimiz ilerleyip vâdimiz de değiştiğinden
bunlara dair bahis )Tirütmekten izhâr-ı acz ederim; ve şu
beyanatımdan onlara ehemmiyet vermemek gibi bir
mana anlaşılmasın, ilmin her nevi uğruna her yolda ni-
yet-i hâlisa ile çalışanlar zaten ve tabiiaten muhteremdir­
165
ler. İsabet etseler de hata eyleselerde mecurduıiar. Yal­
nız şunu söylemekte musırr ve ve mecburum ki bizim
OsmanlI unvanı tahtında bir simamız, bir kavmiyetimiz
var ki hiçbir vakit aynen başka bir kavme teşbih ve tatbik
edilemez. Kezâlik bizim edebiyatımızın da bir hususiyeti
vardır, Osmanlı Arap, Kürt, Arnavut ve gayr-i zâlik hepsi
bu edebiyatı vücuda getirmişlerdir. Bu bize ilm-i edebce
bek yakın olan Ai'ap, Acem edebiyatına aynen benzeme­
diğinden başka hatta kendi ihvânımızdan olan Uygur- ki
bugün Çağatay deyiveriyorlar- Tatar, Azerbaycan edebi­
yatının da aynı değildir.
O sm anlIca sade Uygurca, T ürkm ence vesâirece-
ye kıyasen (Türkçe) demek ise de onlara kıyas edilmeye­
cek derecede Türkçelikten çıkmıştır. Vâkıa şüphe yoktur
ki lisanımızın esası Türkçedir. Türkçenin de en zarifi, en
müterakkîsidir. Ancak diğer Türk şubeleri lisanlarına bi­
zimki kadar yabancı lügatler girmemiştir. Diğer şubelerin
hiçbiri bunun kadar yabancıya mağlûp olmamıştır. Avam
arasında kullanılan dilimizde yabancı kelimeler hemen
yarıya yakındır. Bir de uydurma (me’cûl) tekellüm ve ki-
tâbet ve edebiyat lisanımız vardır ki onda yabancı kelime­
ler ve kâideler lisanımıza galiptir. (Veysî, Nergisî) gibi za­
manımız ediplerinde de öyle insafsızları vardır ki yazıla­
rında (oldu buldu) gibi efâl-i muâvene ile
(dir-den-ise-ben-sen-hep) gibi edevâttan başka Türkçe
kelimeler bulunmaz. Onlara sorsan "Ne yapayım, benem
âlî hissiyâtımı, yahut tercüme edeceğim büyük sözleri
Türk kelimeleri ihâta edemiyor, yahut pek kaba, pek sö­
nük kalıyor." derler. Arapça, Acemce kelimelerin esâs
vazünı bilmediklerinden, gûnâgûn mecazî manalara nasıl
istimâl ve nakledildiğine vâkıf olmadıklarından, hâsılı ya­
bancı kelimeler kendilerine karanlık olup ruhuna nüfûz
edemediklerinden onların herbirinde kendilerince bir
hâl görürler. Kelimelerin enini, boyunu, ağırlığını, hafifli­
ğini, ta‘mını, rengini, yumuşaklığını, katılığını tayin eden­
ler var. Bir lugavî, bir edip zevk-i selîm hâsıl ettiği kendi
dili hakkında mehâric, ahenk, istimal alâkasıyla böyle
mütalâada bulunabilirse de yabancı dilden aldığı- alelhu-
sûs ki manasını lügat-ı Osmaniyeclen öğrendiği kelimeler
hakkında böyle acîb fikirlerde bulunmasına şaşılır...
Hâsılı lisanımız diğer Türk şubeleri lisanlarına benze­
mez. Osmanlı kavmi ne ise lisanı da ona göre bir (Os­
manlIca) dır. Osmanlı hükümeti dahilinde olan mütenev­
166 TÜRK YURDU
vi akvâmm resmî lisanıdır. Her vilâyette her kavim-kendi
lisanıyla değil- bu lisanla meramlarını hükümete anlatır­
lar. Bu mütenevvi kavimler yetişen ulemâ, hukemâ,
şuarâ hep bu lisan ile eser vücûda getirmişlerdir. Bu gibi
sebeplerden dolayı bu lisan içine hesapsız yabancı fikir­
ler, tabirler, darb-ı meseller, kelimeler girmiştir. Türkçe
bu yabancı kelimeleri kelâm şekline girmek üzre dizmek
vazifesini görüyor. Bu sırada kendisinden birkaç efal-i
muâvene ile biraz da edevât kullanılıyor. Bazan da bir iki
Türkçe kelime nasılsa araya sokuluyor. İşte (Osmanlıca)
budur. Türkçüler Osmanlı Türklerinin ve lisanlarının da­
hi diğer Türkler gibi istiklâl-i kavmîsine uğraşıyorlar. Bu
dil yaşatılacak, bu dilde edebiyat-ı sahîha tesis edilecekse
evvelâ bâlâda söylediğimiz veçhile dilimizin hurûfu, imlâ­
sı, kavâidi tekarrür edip lügati cem edilmelidir. Mehcûr
ve mensâ olanlarından icap edenleri ihya olunmalıdır.
İcab-ı zamana göre birçok tabirler, ıstılâhlar-gâyet kabili­
yetli olan lisânımızdan-tevlîd ve icat eylemelidir. İcabında
yirmiye bâliğ olan diğer Türkçe şubelerinden tercihan
alınmalıdır. Dilimizde tekarrür etmiş Arapça, Acemce ke­
limelerin imlâsını, manasını (Türkleşme) kaidesine tat­
bikle kat’iyyen benimsemelidir. Bâlâda lügat mebhasinde
söylediklerimiz icra edilmelidir. Tedriçle ve sabit bir te-
şebbüs-i alimâne ile yapılacak bu himmetler sayesinde li­
sanımız o vakit hüsn-i zâtisi ile tecellî eder.
Yazılacak kütüb-i edebiyeye gelince: Hiçbir kavim sil-
sile-i maziyesini kırıp atıp da edebiyatını yeniden tesis ey-
lememiştir. Belki edvâr-ı maziyesinin hüsnünü, kubhünü
tamamıyla göstererek kendi zamanına getirmiş, kendi za­
manına ve lisanının, kavmiyetinin edebiyat müessesesi-
nin muktezasına göre tecdîd eylemiş ve terakkî ettirmiş­
tir. Bu da maziden gaflet ve irâz ile olmaz, belki mazi-i
edebîyi gayet iyi bilmekle müyesser olur. Kısaca söyleye­
ceksek Arabî, Farisî Türkî şu üç lisanın edebiyatında ihâ-
ta-i tâmmesi olmayan (Osmanlı Edebiyatı) üstadı addolu­
namaz. Bugün dikkat olunsa genç ediplerimizin en güzi­
desi, kendi taifesinin üstadı sayılanları bu üç lisan edebi­
yatında, hiç değilse Osmanlı edebiyat-ı kadîmesinde vu-
kûfu en ziyade olanlarıdır. Değersiz maziler bile ihmal
edilemez. Kaldı ki bizim mazi-i edebîmiz gerçekten te-
tebbua lâyıktır.
Binaenaleyh yazılacak kütüb-i edebiyenin birincisi
kafiye, İkincisi arûz -vezn-i Farisî ve vezn-i millî-; üçüncü-
S a y ı 58
sü kavâid-i edebiye -maânî ve beyân ve bedîa müteallik
edebiyât-ı kadîmemizin sanayii- yazılıp zamana göre müs-
tahsen olanı kabul olunacak, olunmayanın ayıbı teşrîh
edilerek reddedilecektir. İlm-i karz-ı şiir dahi bu kavâid
kitabında münderiç bulunacaktır. Zamanımızdaki müte­
rakkî kavimlerin sanayi ve bedâyiinden bize muvafık
olanları olanları alınacak ve misalleri evvelâ kudemâ asâ-
rından aranacak bulunamazsa yeniden inşâd edilecektir.
Dördüncüsü Osmanlı edebiyatı tarihidir ki, Arap ve
Acem ve umûm Türk edebiyatına ait mufassal bir med-
halle girişip Osmanlı edebiyatının zuhurundan zamanı­
mıza kadar gayet geniş ve ihâtalı her devrin envâ-ı nazmı
ve nesri ve şairlerin terrcüme-i hayat-ı İlmîsi yazılmalı ve
müessisler ve muhteri ve mucitler ile eslâfın asârını ta­
bini diğerle ve sûret-i âharla tekrar eden âciz şairler
ayırtedilmeli ve her birerlerinin devrine ve muhitine gö­
re eserinden anlaşılan hissiyâtı bast olunmalıdır .Yani Os­
manlI üdebâsı Avrupa şairlerinden birine benzetilerek
onun tercüme-i hâli bunun hesabına aynen tercüme edil­
melidir. Beşincisi, umûm (Tezkire-i Şuarâ)lar içinden
-ömründe iki beyit inşad ederek hatır için tezkireye geç­
miş kibarzâdeler ile âsârı münderis olmuş, yalnız tezkire­
de iki beyti kalmış şairlerden sarf-ı nazarla- sahib-i divan
ve manzum, mensur âsâr sahibi üdebânın terâcim-i ahvâ­
li yazılıp fakat hepsinin âsârı görülerek, mümkün merte­
be edip hakkında hâiz-i malûmat olarak cem olunmalıdır.
Altıncısı gayet muktedir ihâtalı edipler tarafından umûm
ekâbir ve meşâhir-i şuarâ ve üdebânın manzum, mensur
eserlerinden birkaç cilt derununda mufassal bir münte-
habât vücuda getirilmelidir.
Bâlâdan beri söylenilen kafiye, arûz, kavâid-i edebiy-
ye, tarih-i edebiyat, terâcim-i ahvâl, müntehabâttan mek­
tepler için güzel hülâsalar iltikat eylemelidir.
Osmanlı lisanına ait tasavvur ettiğim kitaplar erbâb-ı
gayret tarafından vücuda getirilecek olursa belki o vakit
bizim lisan ve edebiyatımız gençlerimize malûm olur da
ondan sonra bile bile lisanımızı tehzîb ederler. Baüşka
dillerin kapitülasyonlarından kurtarıp müstakil bir Os­
manlI Türk’ü dili yaparlar. Yoksa bu günkü mesaî hep vu-
kûfsuzca oluyor. Onun için semere vermiyor. Dilimize şu
hâlinde meselâ Uygurca der gibi Türkçenin şubelerinden
biri manasına olarak Osmanlıca deyip de Türkçe murad
etmek asla doğru değildir. Nasıl ki, musikimiz de köyle­
dir. Terbiyemiz de köyledir. Gençlerimiz edebiyata dair
 Sayı 58 TÜRK YURDU
mutasavver olan eserleri de okurlarsa o vakit bile bile
nazmımızı, nesrimizi tecdîd ederler. Şiirlerimiz bizim
hissiyâtımızı şamil olur. Öyle bilmediğimiz, anlamadığı­
mız Avrupa hissiyât-ı âşıkânesini Osmanlı diliyle nazme-
dip de adını Osmanlı şiiri koymazlar. İnsanların müşterek
ol duğu hissiyât-ı âliyenin iktibası başkadır. Bu erbab-ı
marifetin dâllesidir. Acemden laldığımız vezinlerle bizim
millî vezinleri öğrenirler de mevzun şiirler yazarlar. Her
nevi nekâisdan tehzîb edip müstakil kıldıkları lisan ile bi­
zim veznimizde bizim sanayi ve bedâyiimizle bizina
hissiyâtımızı tasvir ederlerse o vakit "Osmanlı kavminin
Osmanlı dili ile yazılmış Osmanlı âsârı" denildiği vakit
"Türklerden âlî bir şubenin Türkçesiyle yazılmış Türkçe
âsârı" manasını ifade eder.
Bir de tevâif-i Osmaniye içinde bizim de -Arap, Kürt
vesâir gibi- hâlis Türklüğümüz ve onun da Türk veznin­
de, Türk hissiyâtında eş’ârı vardır ki bundan ayrıca bah­
sedilecek derecede tafsilâtı dâîdir. Bu babda Osmanlı
Türkçesi ulemâsından Raif Paşazâde Fuad Bey etraflıca
tetebbuatta bulunmuşsa da henüz neşretmemiştir. Ah-
med Hikmet Bey kardeşimiz de bir eserinde hayli tafsilât
vermiştir. Galiba bir miktarını mecmuamızda neşreyledi.
Necib Âsim Bey de bir aralık Türk evzânını topladı.
Edebiyat-ı milliyemizin şiirinde başlıca iki esas var.
Birincisi, veznidir ki parmak hesabı üzeredir. [.Zaten Ara-
bın Acem’in vezni de parmakla sayılabileceği gibi biraz
uzatıp kısaltmak şartıyla bizim evzânımız da efâîli tefâilin
birine uyar] Burada bir şüphe var: Bir kavmin evzan-ı şi-
iriyesini aceba o kavmin udebâsı meselâ canı ne kadar is­
terse her mısraını onbeşer, onsekizer yahut dörder beşer
parmak hesabıyla veyahut istediği efâîl, tefâil ile -icat ede­
bilir mi, icat edemez mi?- Arap evzânı İmam Halil tarafın­
dan halkın ağzından toplanmak suretiyle vücuda gelmiş­
tir.
İkinci esas da Türk şiirinin tarz-ı ifadesidir ki müm­
kün mertebe açık Türkçe ve Arap Acem kavâidinden ârî
bir sûrette yazılmaya çalışılıyor. Bundaki şüphe dahi
Türk vezninde ve halkın kullandığı lisanın ile ve hatta
başka lisanın kelimelerini kullanmamak için -gayr-ı
me’nûs Türkçe kelimeler icat etmekle beraber halkımı­
zın asla hatıra ve hayaline gelmeyen, gelemeyen ince ha-
167
yalâtı, gâmis teşbihâtı, sair dakik birtakım sanayii hâvî
olan şiirler- şüphesiz pek güzelleri de bulunmakla bera­
ber milletimizin tercüman-ı hissiyâtı sayılır mı?
Fakat bu şüpheyi kabul veya inkâr tarikiyle irad etmi­
yorum. Belki beyne’l-üdebâ hallolunması lâzım bir şüphe
olmak zannıyla irad eyliyorum. Biza öyle geliyor ki bir
kavmin hissiyatı fevkindeki bir manayı ne kadar açık
Türkçe yazsak o kavim anlayamaz. Bir sanat-ı şiiriyenin
kezâlik açık Türkçe olmakla zevkine varamaz. Şu sûrette
her kavmin edebiyatı, ilmi, kemâli ile terakkî eder. İlmi­
nin fevkinde olan edebî eser okumada şâyi olmaz.
Millî edebiyatımızda bu gibi mesâil halledilmeli. Ve­
zinler, şâir levâzım-ı edebiye cem edilmeli. Uzun kısa mü­
tenevvi eserler yazılmalıdır. Meşrutiyetten beri zuhura
gelen hareket-i milliyeden anlaşıldığına göre bizim millî
eş'ârımız, mec’ûl Osmanlı eş'âr-ı kadîmesine galebe ede­
cektir. Gerçi Osmanlı hükümeti payidar oldukça malûm
olan edebiyat-ı Osmaniye tarzında nazımlar ve vücuda
getirenler de eksik olmayabilirse de biz istikbâl-i edebiy-
yemizi şiir-i millîmizde görürüz. Fakat bizim şanlı mazi­
mizin mahsulü olan ve elan enâfis-i âsâr vücuda getiren
edebiyât-ı kadîme-i Osmaniyeden de müstağni olamayız.
Ondan cihet cihet müstefit oluruz. İstifade olsun da ne
nâmla ve hangi tarzda olursa olsun. Vecibe-i milliyesini
ifâ eden kimse şâir sûrette dahi müstefit olmaktan men
edilemez.
veznimizde millî hislerle şiir söylemek şu iki üç
sene zarfında hayrete şâyân bir sûrette ilerledi. Bir dere­
cede ki Anadolu'nun ortasında yaşayan ümmî bir Türk
dahi anlayacak ve fikri, neşâtı, şevki, neşesi, yiğitliği arta­
cak sûrette örnekler var. Her çeşitten en iyi numûneler
de bizim Türk Yurdu cöngünde ortalığa yayılmaktadır.
Bu gidişle bir iki göbek geçer geçmez Osmanlı Türkleri­
nin gerçek edebiyatı olanca parlaklığıyla kendisini göste­
recektir.
Uzun makalemizin alt tarafını böyle kısa kesmeye
mecbur oldum. Bundan sonra bu makalelerde saydığım
"Ulûm-ı edebiye"nin numûnelerini yazacağım.
Erdoğan
168 TÜRK YURDU
T â K ie V E ûmm
BULGARLARIN MENŞEİ
Üçüncü Kısım
BUGÜNKÜ BULGAR. LİSANINDA ESKİ
TÜRK-BULGARKELIMÂTI
(Başı l yılın 17. sayısmda)
Türk-Bıügar millî lisanı veya ''Kovnik"in nazariyesine
göre(B Çuvaş-Türk-Bulgar lisanı Balkan §ibh-i ceziresin­
de ve belki Rus ulemâsından Şostakof’un fikrine göre
Bulgarların henüz kendi Volga yurtlarını terk etmeden
evvel Slav lisanının taht-ı tesirinde bulunduğu için yavaş
yavaş bugünkü Bulgar lisanından keşf ve tefrik edileme­
yecek derecede şekil ve mahiyetini zayi etmiştir.
Tarih-i elsinede umûmiyet itibariyle bu kabil
tahavvülât ve tesirât nadir değildir. Mezhep, hükümet, si­
yaset, noksani-i hiss-i milliyet, yenilik ve yabancılığa me­
yil ve rağbet, suhulet ve mükemmeliyete şevk ve hasret,
lisanın tedennî-i tabiîsi gibi esbâb.ve ilcaât-ı dahiliye ve
hâriciyenin neticesi olarak ana lisanları az çok değişebil­
diği gibi bazı cemiyetlerle kabileler tarafından tamamiyle
terk edildiği dahi vakidir. Lâtin lisanının mezhep ve siya­
set sayesinde "Romen" diye telâkkî edilen akvâm ile Ang-
lo-Saksonlarm lisanlarına icra ettiği tesir herkesçe
malûmdur. Alman lisanı mazide birçok Slav anâsırının li­
sanlarının büsbütün sönmesine sebebiyet verdiği gibi
alelhusus Avusturya'da elyevm mevcut olan Slav lisanla­
rında pek mühim izler bırakmıştır. Ispanya'da da Musevî-
1er esasen Arap lisanının bir şubesi olan kendi eski lisan­
larını tamamiyle unutarak İspanyol lisanını temsil etmiş­
lerdir. Maamafih çok uzağa gitmeyelim, bugünkü Os-
manlı lisanına ve be-tahsis Osmanlı lisan-ı edebîsine bir
nazar-ı tetkik atfedelim. Mazide müstakil Türk hiss-i mil­
lîsinin kifayetsizliği hasebiyle Aı:ap lisan-ı diyaneti o kadar
vâsi mikyasta icra-yı tesir etmiştir ki bugünkü tıbbı, huku­
ku, tedrisi, resmî hülâsa bütün Osmanlı lisan-ı tahririsi
Arap lisanından nisbeten az farklıdır.
Yukarıda zikrettiğimiz veçhile Bulgar millî lisanı, Bul­
gar hanlarının taht-ı idaresine geçen Balkan Slavlarının li­
sanıyla Slav kilise lisanının tesiri altında şekil ve mahiyet-i
asliyesini o derece zayi etmiştir ki, bu gün Bulgar udebâ-
sıyla muharrirlerinden birçoğu bugünkü Bulgar lisanının
(Ü Müellifin Çuvaş kabilesini Fin ırkından addetm ekle beraber kabile-i mezkûrenin lisanı Türk-Tatar lisanlarından m a'duddur.
S a y ı 58
Türk-Tatar lisanıyla alâkadar bile olmadığı iddiasındadır­
lar. Bununla beraber bu iddia doğru mudur? Eski
Türk-Bulgar lisanı tamamıyla zayi olmuş mudur?
Makalemizin başlangıcında zikrettiğimiz veçhile 18.
asırda Nemçe ulemâsından Saluçer Bulgar lisanında her
halde Türk-Tatar izleri mevcut olduğunu musırren beyan
etmekteydi. Saluçer'in bu mütaalası bilâhare Russler ve
Tomaşek taraflarından dahi tasdik ve teyit olundu. Ancak
Tomaşek bu günkü Bulgar lisanında eski Türk-Bulgar ke­
limesi olarak yalnız güzel manasına gelen "hubav" keli­
mesini zikretmiştir. Profesör Şişmanof şimdiki Bulgar li­
sanında Türk-Tatar izlerinin mevcut olup olmadığı mese­
lesine büyük bir ehemmiyet atfetmektedir.
Filhakika mühim ve muğlak olan bu meselenin
sûret-i kat’iyyede halli, vesâit-i kafiye-i lisaniyenin elyevm
fıkdanı hasebiyle pek müşkil olmakla beraber bunun hal­
line doğru yürümüş olmak arzusuyla âcizleri bazı tetkikat
ve tetebbuat-ı mahsusada bulunarak netice-i mütalâatımı
ber vech-i zîr kayıt ve neşretmek cüretinde bulundum.
Bugünkü Bulgar lisanının teşkilâtına ve kelimatına
dikkat edilirse onda her hâlde büyük bir Türk-Tatar nü­
fuzu müşahede olunur. Alelhusus lügat kitapları böyle
bir nüfuz ve karâbeti daha fazla bir suhuletle irae ve itiraf
eylemektedir. Bütün Balkan şibh-i ceziresinde elyevm sâ-
kin olan Bulgarların lisanlarında 5000 den ziyade Türk
kelimesi müstameldir. Bilhassa Bulgaristan'ın şimâl-i şar­
kî cihetlerinde bu kelimelerin adedi daha fazladır.
Bugünkü Bulgarcada binlerce esmâ meyanında birkaç
yüz Türk efâli istimal olunmaktadır. Lık (Bulgarcada
lak), ak, aç, lı, el, cek (cak), çe (çak) gibi edat mastarları
dahi kullanılmaktadır. Bunlardan bir takımı ez cümle;
lak, ak, el, çe (cek) edatlarının aslen Bulgarca oldukları
hakkında Bulgarlarca bile kanaat vardır. Bundan başka
çak, çünki, sanki, belki, bile, bolayki, meğer(migar), keş­
ki, imdi ve daha bunlara müşabih edevât dahi millî ve
edebî lisanında kullanılmaktadır. Hurûf-ı nidâya gelince
bunların ekserisi Türkçedir.
Bulgar lisanında "Fonetik" ve "Morfoloji"ye müteal­
lik bazı hususiyetler vardır ki, İngiliz profesörlerinden M.
Gaster ile daha bazı lisan mütehassıslarına göre bu husu­
siyetler Türk şive-i lisaniyesinin mahsul-i tesiridir. Filha­
kika morfoloji nokta-i nazarında şimdiki Bulgar lisanında.
 Sayı 58 TÜRK YURDU
Slav lisanlarında mevcut olmayan müteaddit istisnalara
tesadüf edilmektedir. Ezcümle bütün Slav lisanlarında
ahvâl-i esma çok ve sigalar az olduğu halde Bulgar lisa­
nında bilâkis sigalar pek çok, ahvâl-i esmâ azdır. Böyle bir
hâl ise Türk ahdm ım n lisanlarına mahsus bir hâssadır.
Âcizleri bu günkü Bulgar lisanında müstamel olan
Türk kelimâtını irâe eden bir lügat ve Türk lisanlarının
Bulgar lisanına icra ettiği tesiri izah eder bir risale tertip
etmekle de birkaç senedir uğraşmaktayım. Mezkûr risa­
lede ber-tafsil-i beyan olunacağı veçhile esasen Türk İİ-*
sanlarından Bulgarcaya müdevver olan isimler, masdar-
1ar, sigalar, edatlar ve şâir kelimeler Bulgar lisanının nah­
vine de icra-yı tesir eylemiştir. Türk lisanlarından alınarak
Bulgarlaştırılmış bazı tarz ifadelerle, durûb-ı emsâl dahi
Türk lisanlarına mahsus bazı evsâfın bugünkü Bulgar
nahviyle üslûbuna geçmesine yardım etmiştir.
Bitmedi.
İvan M anulef
VAMBERY'NIN ESERLERİ
VE ESERLERİNDE TÜRKLERE NAZARI
- 2 -
Müteveffa Vambery'nin umûmiyetle Müslümanlar
hakkında fikirleri "Şark Ahlâk ve Adâtı Levhaları"
unvanlı eserinde hususiyetle Türkler hakkındaki fikirleri
ise "Orta-Asya Ahvâline Dair" unvanlı eserinde muhar­
rerdir. Vambeiy, umûmiyetle Müslümanlardan bahseder­
ken de en çok İstanbul ve Anadolu Türklerini gözü
önünde tutar. Arap, Fars ve Kürt ikinci planda kalır. Vam­
bery'nin Müslümanlara nazarını anlatmak için bazı müta­
lâalarını aynen nakledeceğiz.
Vambery, Müslümanlarda aile maişetine dair şöyle
der: "Şark ahâlisinin (Vambeiy şark ahalisi ve şarklılar de­
diği zaman yalnız müslümanları murad eder, Hint ve Çin­
lileri bu tabirine ithal etmez) aile maişeti, AvrupalIların
kalbinde daima kötü bir tesir bırakmaktadır. Şarkta aile
efrâdı birbirine soğuk ve yabancı bulunurlar, aralarında
sıcaklık ve samimiyet hiç yok gibidir. Garbın açık, sıcak
ve pek zevkli aile hayatı, şarkta bir takım perdeler altına
gizlenmiştir. Şarklı içindeki ufak düşünceleri harice duy­
durmamak için kumkuma gibi kilitli bulunur. Çocuklar,
babalarının önünde mütevazı bulunmaya mecburdurlar.
169
Şarkın "tevazu" tesmiye ettiği haslet, bir adamın diğer
adama karşı yalnız korku hissiyle ihtiramkâr görünerek
kendisini onun önünde hor ve zelil bulundurmasıdır.
Çocuk, babasından korktuğu için, onun karşısında
"edep" denilen bir takım merasime riayet eder. Hâlbuki
ana, çocuk için baba gibi korkunç olamadığından, onun
önünde edepsizlikten çekinmez, çocuk ananın sözünü
dinlemez, inat eder. Şarklıların çocukluktan itibaren böy­
le terbiye görmeleri onlara yalnız ceza korkusuyla edep­
lerini takınmak, hür ve serbest bırakıldıkları dayaktan
emin bulundukları anda hiçbir şeyden çekinmemek itiya­
dını vermiştir.”
"Kocasına karşı hiçbir hiss-i muhabbet duymayan
şarklı kadın da kocası önünde ızhar-ı muhabbet eder, lâ­
kin onu cehennem azabı korkutmasa, kocasına sadâkat-
sizlikten de çekinmez. Hizmetçiler efendilerini asla sev­
mezler. Büyücek ailelerden aile reisleri evin umûr-ı ida­
resini vekilharçlara bırakmaktadırlar. Vekilharç, efendisi­
ne uzun bir kağıda yazılmış mesârif pusûlasını arz ettiği
zaman, efendi daima pek derinlerden gelen bir " o f çe­
ker. Çünkü efendi, pusûlada yazan miktarın üçte ikisi uy­
durma olduğunu pek iyi bilir. On senedir konağında hiz­
met eden vekilharcın mütemadi hiyâneti ona meçhul de­
ğildir. Vekilharç mâhiye ikiyüz elli kuruş maaş aldığı hâl­
de efendisinin gözü önünde her ay bin kuruştan fazla
masraf tutar. Bunları hep gören, bilen efendi ise güya
kendisi için bunun önüne geçmek için hiçbir çare yok
imiş gibi "ah ve o f çekmekten başka bir şey yapmaz! İş­
te şarkta ev ve aile hayatı böyledir.”
"Bu hâl, ailede böyle olduğu gibi, memleket idare­
sinde de başka türlü değildir. Beşyüz kuruş aylık alan
Türk veya İran memuru bin kuruştan fazla harcar. Ziraati,
ticareti olmayan memur efendinin fazla masrafı hangi va-
ridâtla kapattığını Türk sultanı da, İran şahı da pek âlâ bi­
lirler, fakat birşey yapmazlar. Çünkü bütün aile, memle­
ket ve efrâd arasına girip kök salmış, âdeta tabiat hükmü­
ne geçmiş bu fena âdetlerin önünü almaya kalkışmaktan
fenalık çıkabilir. "Devletin malı deniz, yemeyen domuz"
derler. Bu nevi hırsızlık şarklının ruhuna sinmiştir..."
"Şark ailesinin hayatı gayet kasvetlidir, şark ailesi ba­
na garbın yeknesak, sükûnet-perver ve kasvet-engîz ma­
nastır hayatını hatırlatır. Garbın "Aile saadeti" şarkta
meçhuldür."
170 TÜRK YURDU
Müslüman kadınlarına dair Vambery şöyle yazıyor:
"Müslümanların aşağı sınıfında kadınların mevkii, Avru­
pa'nın aynı sınıfındaki kadınların mevkiinden fena ve aşa­
ğı değildir. Hatta İngiltere zabıtası, belki şark kadısından
daha ziyade, karılarını döven kocalarla uğraşmak mecbu­
riyetinde bulunmaktadır, Lâkin yukarı sınıflara çıkılınca,
şark ile garp kadınlığının arası pek çok açılır. Fakat bu te-
favütü şark kadınının fıtratında aramak haksızlık olur:
Şark kadınını, garptaki hemşiresinden aşağı bulunduran
sebeb-i aslî, gayet cahil, her türlü terbiye-i akliye ve zih-
niyeden mahrum bırakılmış olmasıdır."
Vambery, İslâm m edreselerinin evvelki hayatını
uzun uzadıya anlattıktan sonra, XIX. asır medeniyetinin
yavaş yavaş o loş ve karanlık odalarda nüfuz etmekte ol­
duğunu, çünkü İstanbul'da softaların tarz-ı hayat ve
usûl-i tedristen hoşnutsuzluklarını izhara başladıklarını
söylüyor. Medreseler hakkındaki makalenin nihayetleri­
ne doğru, bir şarklının ilmi arttığı nisbette yazısı ve sözü
anlaşılmaz bir hale geldiğini beyan ile diyor ki "Şarkta
ulemâ sınıfını avam sınıfından asıl ayırdeden sıfat, evvel­
kilerinin öz ana dillerini İkinciler anlayamayacak bir
muamma şekline sokup yazabilmeleridir. Böyle bir
hey'et-i içtimaiyede ilim nasıl intişar edebilsin?" Ve aynı
fikrini devam ettirerek "Dilleri, yazıları halk anlayacak gi­
bi olmadıkça Türklerin maarif işlerinden faydalı hiçbir
netice çıkamaz" diyor.
"Şark Ahlâk ve Adâtı Levhaları" kitabının "Müslü-
manlarda Tipler" unvanlı faslında Vambeiy Osmanlı
Türklerinin tiplerini şöyle anlatıyor: "Türkiye'de biraz öte
beri okuyup bir memuriyet yakalayan bey ve efendiler,
asıl OsmanlIlardan, yani Anadolu Türklerinden büsbütün
başkadırlar, memur bey ve efendiler tamam Avrupalılar­
ca giyiniyorlar, yalnız başlarındaki fes onları Frenklerden
ayırıyor. Bu mümtaz sınıfta asıl Türk'ün tabiat ve ahlâkı
asla kalmamıştır, bunlar tamamen bozulmuşlardır. Bun­
lar hiçbir türlü ahlâka riayet etmezler, imansızdırlar, va­
tan sevmek, milliyet sevmek gibi necib hislerden bunlar­
da zerre bile yoktur. Bunlar çocukluklarından başlayarak,
temeli nifak, hiyanet, fitne ve fesat olan bir sınıf halk için­
de terbiye görüp büyürler. Ruhlarını yükseltip manevi
zevkler tattıracak ulvî duygulardan mahrum oldukları
için, yalnız cisimleri ile yaşıyorlar ve hayatın bütün lezze­
tini yalnız keyif ve safada buluyorlar. Bunlar işret ve
safâhet meclislerini, kolaylıkla ele geçirilecek seiTetleri
arar ve bulurlar, din veya diğer ahlâkî bir kanuna tâbi ol­
S a y ı 58
madıklarından hakikî medeniyetten bîhaberdirler.Bu
beyler Garbî Avrupa medeniyetinden yalnız elbise alabil­
mişlerdir, kendilerini İslâmın dinî ve ahlâkî kavâidinden
de azat ettikleri için, sırf hevesat-ı hayvaniyelerine veril­
mişlerdir. Bunların bütün idealleri, kendilerinin şahsî
menfaatlerini teminden ibarettir ve buna vüsûl için hiçbir
şeyden, en alçak entrikalardan bile çekinmezler. -İşte
Türkiye'yi bugün idare edenler, Türkiye'nin mukaddera­
tını bugün ellerinde tutanlar (Kitap 1896 tarihinde tab
olunmuştur ve Vambery'nin müşahedâtı Sultan Abdüla-
ziz devrine aittir) işte bu nevi tiplere mensupturlar."
Lâkin avam, yani Anadolu Türkleri, bu bey ve efendi­
lerin tamamen aksinedir. Anadolu Türkleri eski dünya
akvâmının arasında en yüksek mevkii tutarlar. Umum
Türklerde görülen uluvv-i cenab, uluvv-i himmet, sah^et-i
ruh, misafirperverlik bunlarda gayet yüksek bir dereceyi
bulmuştur, lâkin hükümetin nâmütenâhî zulmü, başsız
ayaksız idaresi seyyiesiyle zavallı Anadolu Türk'ü de ken­
di mahvolmaya veyahut daima mazlûm ve mağdur yaşa­
maya mahkûm sanıyor. Araplarda olan his ve gurur-ı mil­
lî Anadolu Türk köylüsünde yoktur."
Vambery "Orta-Asya Ahvâline Dair" unvanlı kitabın­
da Türk-Tatar akvâmının hey'et-i umumiyesinden bahse­
derek diyor ki: "Avmpalılar tarih-i umûmî ve etnoğrafya
nokta-i nazarından Türk-Tatar kavimlerini tetkik ve teftiş
etmelidirler. Türlü isimlerle zaman zaman zuhur ederek
dünyayı alt-üst eden, tarihin mecrasını değiştiren bu kuv­
vetli milletin tetkiki yalnız tarih-i umûmî nokta-i nazarın­
dan değil, Avrupa'nın hususî tarihi nokta-i nazarından da
fevkalâde ehemmiyetlidir. Türk kavmi Avrupa ile pek çok
münasebetlerde bulundu. Bu böyle iken AvrupalIların,
bu muazzam kavmin ahvâlini vuzuh ve sarâhetle bilme­
yerek, Hun, Avar, Kuman, Uturgur, Bulgar, Hazar, Tatar,
ilh ,.. diye yâd ettiği tarihî cemiyetlerine dair gayet müp­
hem, sisli ve nakıs malûmâtı edinmekle iktifa eylemesi
şâyân-ı taaccübdür.
Orta-Asya'daki Türk kabileleri bugün bile kadîm ba­
balarının eski Avrupa tarihlerinde yazılıp kalmış hayatla­
rını sürmektedirler. Onların tabiat ve ahlâkı, onların tarz-ı
maişetleri, onların İçtimaî nizamları hâlâ devam ediyor.
Avrupa'yı baştan başa ürküten Hun hanlarının keçe yurt­
ları, bugün Orta-Asya ve Sibirya'da muhafaza olunmakta­
dır. Attila'mn şahsiyeti, belki Cengiz ve Timur'dan daha
mütebârizdir. Lâkin bu tarihî şahsiyetler birbirinden pek
 Sayı 58 TÜRK YURDU
az farklıdırlar. Orta-Asya ve Türkistan'dan bugün de Ti­
mur, Cengiz ve Attila gibi kahramanlar türeyebilir, onlar
gibi arkalarına birkaç yüz bin halkı takıp önlerine rast ge­
len akvâmı kar kürer gibi küreyip Karadeniz'in kıyılarına
kadar gelebilir, buna şimdilik Avrupa medeniyetten örül­
müş kalın set mâni olmaktadır.
"Türkistan göçebelerinin seciyeleri, iki bin seneden
beri hiç değişmemiş denilse çok mübalağa edilmiş ol­
maz. Vâkıa buralara Araplar, İranîler, hatta AvrupalIlar nü-
fûz ederek bazı tesirât icra etmişlerdir, lâkin bu tesirler,
Çin içinden Şimalî Sibirya'ya, Altay'dan Bahr-i Sefid hav­
zasına kadar yayılmış büyük Türk milletinin tabiat. Ahlâk,
dil ve kıyafetini değiştirebilecek kadar şiddetli olamamış­
tır, Türk değişmemiştir. Vaktiyle tarih-i beşeriyeti iradesi­
ne râm eden bu muazzam ve bahadır kavim, bugün gö­
zümüzün önünde geniş Asya'ya uzanmış yatıyor. Biz Av­
rupalIlar, onun tarihini, etnoğrafyasını dilini, tabiatini,
hayat ve maişetini öğrenmek için çok gayret ve himmet
sarf etmeliyiz."
AhmedZeki Velidî T.Y.
İKTİSAT
KOYLU VE DEVLET
(Ba§ı 3- yılın 9- sayısında)
Evet, köylü aklı, gücü yettiği kadar çalışmaktadır. Ka­
rınca gibi çalışmayı seven köylü, devletin dayanmakta bu­
lunduğu ziraate vücut vermektedir.
Fakat Anadolu köylüsü, medeniyetten birkaç asır ge­
ri kalmıştır. O, tarlasını henüz pek eski zamanlarda câri
olan usûl üzere işlemektedir. Anadolu köylüsü, pek ziya­
de kuvvet sarf ettiği hâlde o nisbette neticeler elde ede­
memektedir. Tarlasını derin sürmemesi yüzünden
mahsulâtta büyük bir tereddüt hüküm sürmekte, yani
malsulâtın bolluğu, azlığı havaların müsaadesine bağlı
bulunmaktadır. Anadolu Şimendüfer Kumpanyası'mn te­
şebbüsüyle Anadolu'nun ziraatini uzun uzadıya tetebbü
ve tedkik etmiş bulunan Alman ziraat müfettişlerinin kâf-
fesi bu fikirde bulunuyorlar, onlar kurumuş tarlaların
kırk santimetre kadar derinliklerinde nemli toprak bul­
muşlardır. Binaenaleyh eğer bu yerlerde tarlalar biraz da­
ha derince olarak sürülmüş olsalar, onlara ekilecek olan
171
nebatlar, kâfi derecede nemli bulur ve bu sayede mah­
sulât da daha mebzûl olurdu. Alman ziraat müfettişleri
Anadolu köylüsünün fevkalâde sa'y-perver olmaktan baş­
ka, aynı zamanda zeki bir unsur olduğunu ve kendisine
ziraatteki teceddüdün faydası güzelce anlatıldığı takdirde
Anadolu köylüsünün yeni ve mükemmel ziraat makinele­
rine lâkayt kalmadığını ve elinde vesâit bulunduğu tak­
dirde onların istimalinden çekinmediğini müttefikan be­
yan eylemektedirler. Mezkûr müfettişler, köylülerin ken­
di başlarına icra eylemekte bulundukları esaslı ve gayri
basit bir takım teşebbüsâta dair bazı misaller göstermek­
tedirler.
Şüphesiz köylü cahildir, zira mektepten mahrum­
dur. Köylü âcizdir, çünkü parası yoktur. Devlet ise ondan
yalnız vergi alıyor, fakat ona hiçbir şey vermiyor...
Köylünün gözünü açınız! Ona, muhtaç olduğu za­
man muâvenet ediniz! Ona malûmat ve sermaye veriniz!
Köylüye mektep ve ucuz faizle itibar-ı mâlî bankaları açı­
nız! Zira memleketiniz ancak o zaman teceddüd edecek
ve devletiniz ancak bu sâyede kesb-i kuvvet eyleyecektir.
Fakat, heyhât! Anadolu köylüsü ne mektep, ne de
ucuz faizli itibar-ı mâlî bulabiliyor. Aynı zamanda devletin
köylüye yükletmekte olduğu vergi ve vazifeler gittikçe
arttığı gibi köylü de faizcilerin esaret zincirleriyle daha zi­
yade bağlanıyor.
Bu sıra köylü vergilerinin yine ziyadeleşmekte oldu­
ğu görülüyor. 16 kânûmevvel sene 1329 tarihli neşrolu­
nan muvakkat kanun mucebince ağnâm vergisi yüzde
beş nisbetinde tezyîd ediliyor. Bu ziyade, vilâyetler m en­
faatine terk ediliyor.
Ağır vergi ve vazifelerle beraber ziraatin iptidaî bir
sûrette icrası ve ucuz faizli itibar-ı mâlînin fıkdanı köylü­
yü bir daha baş kaldıramayacak sûrette eziyor. Anadolu
şümendüferlerinin zahire nakliyâtı hakkındaki istatistik
cetvelleri bu hususta câlib-i dikkattirler. Mezkûr cetveller
tetkik edilecek olursa, Anadolu'da zahire fiyatı, bazen te-
reffu, bazen tenezzül eylemekte, sonra yine tereffu ve
derhal yine tenezzül eylemekte ve sıtma hastalığına tu­
tulmuş bir adam nabzı gibi gayr-ı muntazam bir sûrette
kalkıp inmektedir. Bundan anlaşılıyor ki, köylü ziraatini
ilerletmek için son derece çalışıyor, fakat yukarıda zikret­
tiğimiz sebepler, onun ayağa kalkmasına mâni oluyorlar.
172 TÜRK YURDU S a y ı 58

Misal olarak Haydarpaşa-Aııkara hattını alalım: Bu logram, 1901 senesinde 93 milyon kilogram, 1902 sene­
şümendüfer hattı 1889 senesinde işlemeğe başlamış- sinde 102 milyon kilograma vâsıl oluyor, fakat bundan
tır.İlk senelerde pek az zahire nakliyvtı vuku bulmuştur. sonra yine tenezzüle başlıyor ve 1903 senesinde 61 mil­
Fakat nakliyât-ı mezkûre 1896 senesinde 105 milyon yon kilograma iniyor. 1904 senesinde yine 99 milyon ki­
kg'a, ertesi sene 243 milyon kg'a kadar çıkmıştır. Fakat lograma ve 1905 senesinde 124 milyon kilograma kadar
1898 senesinde mezkûr şümendüfer hattı üzerinde zahi­ fırlıyor. 1906 senesinde 74 milyon, 1907 senesinde 84
re nakliyâtı 152 milyon kg'a inmiş ve 1899 senesinde an­ milyon kilograma iniyor. İki sene zahire nakliyâtı sıfır de­
cak 35 milyon kg'dan ibaret kalmıştır. Mahsulâtın mikta­ receye indikten sonra 1908 senesinde 31 milyona, 1909.
rındaki bu kararsızlık, ziraatin iptidaî bir usûl üzere icra senesinde 19 milyona, 1910 senesinde 90 milyon kilogra­
edilmesinden ileri gelmektedir. Köylü paraya ziyade ma ve 1911 senesinde 146 milyon kilograma kadar fırlı­
muhtaç bulunduğundan mahsulâtın bol olduğu seneler, yor.
daha çok miktarda ve daha ucuz fiatla zahire satıyor,
Bu istatistik cetvellerinin Anadolu köylüsü ziraatinin
kahtlık senelerinde ise satacak bir şeyi bulunmadığından
hâlini pek güzel göstermekte olduğunu söylersek, ifrat-
tamamen borca dalıyor ve bolluk senelerinde borçlarını
kârlık göstermiş olmayız. Umûmiyetle şümendüferlerin
ödemek için yine ucuz zahire satmaya mecbur kalıyor.
ziraatin terakkisine olan hizmetleri âşikârdır, fakat bun­
Zahire nakli hakkındaki istatistik cetvelini biraz daha tet­
lardan fayda görmek için büyük zahmetler çekmek ve
kik edelim. Nakliyât-ı mezkûre 1900 senesinde 121 mil­
pek çok kararsızlıklar geçirmek iktiza ediyor.
yon kg'a, ertesi sene 145 milyon kg'a ve 1902 senesinde
Köylü, şimendüferlerin ehemmiyetini pek güzel an­
ise 274 milyon kg'a çıkmış ve fakat 1903 senesinde yüzde
lıyor ve onlardan istifade etmek istiyor. Fakat ebedî borç­
elli nisbetinde tenezzül etmiş, yani 141 milyon kg'a in­
lar ve ebedî ihtiyaçlar ona bu hususta mâni oluyor, Şi-
miştir. 1904 senesinde zahire nakliyâtı 191 milyon kg'a ve
mendüferlerle beraber köylüye muâvenet etmek üzere
1905 senesinde 217 milyon kg'a kadar çıkmıştır. O za­
köylerde köylü bankaları açılacağı yerde köylünün en bü­
mandan beri nakliyât-ı mezkûre seneden seneye âtideki
yük düşmanı olan arazi alıcıları zuhûr etmiştir.
veçhile tenezzül eylemiştir:
Demir yol inşaatı münasebetiyle arazi ve zahire fiya­
1906 senesi 190 milyon kilograma inmiştir
1907 senesi 146 " tının ziyadeleşmesi ümitleri pek büyük arazi muamelele­
1908 senesi 55 " rine yol açıyor. Meselâ Tanin gazetesinin Salah gazetesin­
1909 senesi 59 " den istihsal eylediği malûmata göre, Bağdat eşrâfından
Hacı Muhammed Abdülbassân şimendüfer hattı boyun­
1910 senesinden beri Haydarpaşa-Ankara hattı üze­
da kırk bin lira kıymetinde arazi satın almıştır. Zannolun-
rindeki zahire nakliyâtı yine fırlamaya başlamıştır. O sene
duğuna göre bu muamele, bir ecnebî maliye grubu hesa­
zarfında nakliyât-ı mezkûre 153 milyon kg'a ve 1911 se­
bına olarak icra edilmiştir,
nesinde 262 milyona kadar çıkmıştır.
"Deutsche Bank"ın çoktan beri Adana havalisinde
Bununla beraber şurası da nazar-ı dikkate alınmalıdır
pamuk ziraatine elverişli arazi satın almakta bulunduğu
ki, Haydarpaşa-Ankara hattı havalisinde icra edilmekte
herkese malûmdur.
olan ziraat, payitahta daha yakın olmak sebebiyle diğer
yerlere nisbeten daha iyidir. Memleketin daha içeri taraf­ Şimendüferlerin geçtiği yerlerde, daha doğrusu zira­
larına sokuldukça, bu husustaki (nakliyâttaki) kararsızlık atin terakkisine ve köylünün kesb-i servet etmesine en
da o derece artıyor. Meselâ Eskişehir-Konya hattı üzerin­ ziyade sâlih olan yerlerde köylülerin yersiz kalması tehli­
de vukû bulan zahire nakliyâtını tetkik edelim: kesinden korkulur. Bu tehlike, köylünün resmen arazi
sahibi olmayıp da araziyi, hukuk-ı İslâmiyenin tayin etmiş
1897 senesinde bu hat üzerinde 106 milyon kilog­
olduğu eski şerâit dahilinde işlemekte bulunmasından
ram, 1898 senesinde 45 milyon, 1899 senesinde ancak 10
dolayı daha ziyade artmaktadır. Ecnebî mâliyyûnu, yerli
milyon kilogram zahire nakliyâtı vukû bulmuştur.Bu, te­
arazi dellâlları vasıtasıyla köylünün ayağı altındaki zemini
nezzülün ilk derecesidir. Bundan sonra tereffü devresi
tamamen elde edebilir. Köylü hiçbir muamelede bulun-
başlıyor. 1900 senesinde nakliyât-ı mezkûre 54 milyon ki­
 Sayı 58 TÜRK YURDU
maksızııı ve hatta kendisinin hiç haberi dahi olmaksızın
ecnebi bankalarının eline esir olabilir.
O halde köylüye nasıl muâvenet edilebilir?
Bu hususta çok şeyler yazdım ve bunun çarelerini
çoktan gösterdim.
Aşar vergisi azaltılmalı, yahut hiç olmazsa o derece
tahdit edilmelidir ki, köylü daha ziyade tarla işletmek ne­
ticesi olarak elde edeceği fazla mahsulâttan tamamen is­
tifade edebilsin.
Ucuz faizli itibar-ı mâlî bankaları lâzımdır.
Köylünün ecdadından beri işletmekte olduğu arazi­
nin tamamen onun mülkü olmak üzere kalması taht-ı te­
mine alınmalıdır.
Bundan başka çare yoktur. Bunun haricinde devlet
dahi ne kuvvet, ne de servet istihsal edebilir.
Parvus
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı 1 inci yılın 12 nci sayısında)
Kazaklar arasında ziraatle iştigal eden pek azdır. Bun­
lar senenin kısm-ı azamim açık sahralarda, dağlarda, yay-
lav(yaylak-yayla)larda geçirirler. Yurtları, nakli kolay olan
keçe çadırlardan ibarettir. Fakat kış mevsimlerini, kar ve
soğuktan, koralardan barınabilmek için muhafazalıca
mahallerde, oyuntu yerlerde çamurdan, samandan, ot­
tan yapılmış salaşlarda, yahut yeri kazarak meydana geti­
rilmiş zemliklerde geçirirler. Bu yerlere "kışlav" (kışlak,
kışla) derler.
Gerek "yaylav" ve gerek "kışlav"daki "avuDlar (Ağul-
1ar, köyler)in her biri kardeşlerden yahut bu kardeşler sa­
yesinde geçinip giden fukara takımlarından ibarettir. Her
avul en ileri gelerlerden ber-hayat olanların ismiyle yâd
olunur. Türk Kazakları Rus hükümeti nazarında "Vo-
lost'lara ayrılır ise de kendi aralarında sülâle ve karâbet
esaslarına müstenit büsbütün başka teşkilâtları vardır,
hükümet teşkilâtına ehemmiyet vermezler, o teşkilâta
dair akıl bile yürütmek istemezler. Bir Kazak kendi hüvi­
( ü İrmeçik, kızanncaya kadar kaynatılırsa "kurud" olur.
173
yetini muhatabına bildirmek için ibtida hangi ordunun
hangi uruğuna ve bu uruğun hangi il ve ailesine mensup
olduğunu söyledikten sonra en maruf aile reisine kadar
ata babalarını sayar.
Vakıa, Rus hükümeti teşkilâtı da bir dereceye kadar
teşkilât-ı milliyeye yakındır: Ruslar Kazak avullarım Vo-
lostlara ayırırken karâbet-i mahalliye esaslarını gözetmiş
olduklarından, karâbet-i nesebîsi üzerine ibtina eden ka­
bile teşkilâtına az çok tevaftık etmiştir. Çünkü, bir kabile
mensubunu alelekser bir semtte bulunduğu gibi şuubâtı
da yek diğerlerinden pek uzaklaşmaz.
Bütün bu sahraların, ovaların vüs'atiyle beraber ot­
laklarının çokluğu, havasının itidali, nehirleri, ırmakları
hülâsa bu memleketin her şeyi üzerinde yaşayanları öte­
den beri hayvanât beslemeye sevk etmiş. Kazaklarda şu
istidad-ı mahallîye temsil etmek hususunda pek büyük
kabiliyet göstermişlerdir. Kazaklar, evvelleri olduğu gibi
bugün de hayvanât yetiştirmekten başka tarîk-i hayata,
başka bir usûl-i maişete pek de ehemmiyet vermezler.
Onun için yüzler ile sayılabilecek kesretli hayvanâta
mâlik olmak, bir Kazak için en tatlı bir gaye-i emeldir. Ka­
zak hayvanâtını, kendisi ve çoluk çocuğu kadar sever.
Hayvanâtı da ailenin adeta azası gibidir. İki Kazak karşıla­
şınca selamdan sonra "can"a, hayvanât manası ifade
eden "mal" kelimesini terdîfen:
-Can, mal amanbi? (aman mı? Yani sağ salim mi?) su­
alini irâd etmek adâb-ı milliyeden madûddur. Senelerin,
asırların mürûru Kazaklar ile malları arasında pek ciddî
ünsiyetler temin etmiştir. Lisanlarında, edebiyatlarında
görülen açıklıklar, mallarının, bilhusus atlarının hareket­
lerinde, melekelerinde, şekillerinde görülen incelikler,
letafetler ile doldurulmuştur.
Zaten Kazaklar bütün hayatlarını, saadetlerini, ser­
vetlerini hep bayılanlarına, mallarına medyundurlar. Süt,
gıdalarının esasını teşkil eyler. Asıl yemekleri yoğurt, ay­
ran, irmeçik (bir nevi peynir), kurudibdur. Kazaklar sağ­
lam, tıknaz vücutlarını bilhassa kısrak sütünden mamul
"kımız"dan kazanmışlardır. Bayramlarda, düğünlerde, zi­
yafetlerde, çocuk beş altı yaşına gelip de ata bindirmek
merasimi icra edilen müstesna günlerde taze koyun ya­
hut mevsimine göre kuzu, keçi etleri, yemek listesinin en
mühim erkânıdır. Koyun, inek eti pastırmaları, at ve tay
174 TÜRK YURDU
etinin nefis kazılıkları (sucukları) her ailenin ihzarına mu­
vaffak olabileceği kışlav hayatına mahsus et'ıme-i fâhire-
den sayılır.
Kazaklar tay ve koyun derilerinden yaptıkları kürkle­
ri, şalvarları giyerek kış, hatta yazın soğuk ve sıcaklarına
hiç aldırmazlar, Üzeri ipekli, kadifeli kumaşlar ile işlene­
rek kuzu derilerinden yapılan "tomak'lar. Kazakların es­
ki millî kalpaklarıdır. Onları her türlü hadisât-ı hevâîye-
den barındıran yurtlar, koyun yününden mamûl keçe­
dendir. Odunun bol olduğu Altay yaylaklarında bile ısın­
mak ve yemek pişirmek için hayvanlarının kurumuş te­
zeklerini kullanırlar. Hülâsa, hayvanât, mal ve davar. Ka­
zaklar için yegâne bir menba-ı hayattır. Saadet ve servet
de bunların âdetleriyle mütenasip olarak tezâyüd veya­
hut tenakus eder.
Kazakların başlıca hayvanları koyun, at, keçi, deve ve
sığırdan ibarettir. Kazak koyunu büyük vücutlu, kaba
yünlü olup sıcağa, soğuğa pek ziyade mütehammildir.
Yemek hususunda da pek o kadar nazlı değildir: Her otu
yer, icabına göre az çok aç da kalabilir. Büyük büyük ko-
yunlardan yirmi, yirmi beş okka kadar et çıktığı gibi on,
on iki okka kadar da yağ alınabilir. Atları da tıknaz, fakat
küçükçe cüsseli olup kısa kafalı, geniş göğüslü, uzun tüy­
lü, kalın ayaklıdırlar. Çeviklik cihetinden her cins ata fâ-
iktir... Boynuzlu hayvanlardan keçileriyle öküzlerini ale-
lekser satan yahut lüzumu olan eşya ile mübadele eder­
ler. Bu mübadele usûlü, sair hayvanlar ile hayvan derile­
rinde de ara sıra tatbik olunur. Öküzler ile develer göçe­
belik hayatının en kuvvetli yardımcısıdır. Bir ailenin bü­
tün ağırlıkları, eşyası develerin, öküzlerin, danaların arka­
sında naklolunur. Atlar, alelekser binmeye mahsustur;
çokça ağırlık nakliyâtında kullanılmazlar. Develerin yük­
leri de epeyce mühim bir vâridât temin eder.
Göçebelik hayatı iktizasından olarak Kazaklar kabile
ve aşiret hâlinde yaşamak mecburiyetindedirler. Kabile,
harice karşı bir şahsiyet-i maneviyeyi hâizdir. Onun için
kabile mensubîninden bir şahsın dûçâr olduğu zulmü
def etmek, bütün kabile efrâdının borcu sayılır. O şahs-ı
mazlumu müdafaa etmek, kendinden ziyade efrâdın kuv­
vetine istinaden kabile reis ve biy(bey)lerine ait bir vazi­
fedir. Zulüm-dîdenin hissesine isabet eden vazife, müda­
faa değil belki avullara ve şâir ahali bulunan yerlere gide­
rek kuvvetli bir sadâ ile "oran" nidasında bulunmak, yani
kabilenin ismiyle mutazallımâne bağırmaktan ibarettir.
S a y ı 58
Oran nidasını işitenlerin imdada koşmaması ancak bü­
yük bir günah-ı millîyi göze aldıranlarca tecvîz edilir
ahlâksızlıklardan madûddur,
İşte her Kazak'ın hayatı, böyle kabilesine pek sıkı
bağlı bulunduğundan silsile-i nesebiyesini kabile müessi-
si olan zata rabt ile onun da nesebini daha marûf batınla­
ra kadar temdîd etmek bir vazife-i hayatiye demektir.
Onun için Kazaklar arasında şifahî bir ensab ilmi pek zi­
yade müteammimdir. Bir Kazak çocuğunun kuvve-i te-
kellümiyesi, ana-ba tabirlerini söylemek derecesini geçip
de evin haricindeki at, koyun..lan hecelemeye başlayınca
anasından, büyük anasından, babasından ilm-i ensaba da­
ir dersler almaya başlar. Muhit idraki tevessü ettikçe ken­
di babasından başlayan nesebi de yukarılara doğru çıkar­
makta devam eder, şubelerini, batınlarını...ilh. beller. Aı*-
tık kendinden başka arkadaşının, komşusunun, civar ka­
bilelerin... de silsile-i nesebiyelerini öğrenmek, kardeşle­
riyle yabancıları temyiz etmek olur. İşte şu taallüm-i ted­
ricî neticesi olarak akraba-perestlik hissinden başka bir
de kuvvetli bir asabiyet-i ırkiye hissi uyanır.
İrtiş Kazakları arasında maruf olduğuna göre Kazak­
ların silsile-i nesebiyeleri Alaç nâm zata istinad eylemek­
tedir. Bu Alaç hakkında mâ fevka't-tabia kuvvetler ile mü­
nasebette bulunmak, vüs-i beşer haricinde kahramanlık­
lar göstermek gibi efsaneler, menkıbeler rivayet ediliyor.
Alaç her hâlde kahramanlığın. Kazaklığın mümessili harı-
kulâde bir vücut demektir. Kazaklar söz aralarında Alaç,
Alaç bulganda, Alaça han han bulganda..., derler. Nay-
manlıların rivayetine göre bu Alaç nâm zatın Tolu Beg ve
Kildo Beg ve Kitdo Beg isminde üç oğlu olmuş imiş ve
bütün Kazak kabileleri de Alaç'ın şu üç oğlundan intişar
eylemiş imiş!,,
Tola Beg'in Oysun, Cansı, Cağlaylu, Kanglu, Cansık-
lu, Kancağalu, Botbay, Çemer; Kildo Beg’in Kongırat, Kıp­
çak, Argun, Nayman, Kerey, Vak; Kitdo Beg'in de Alçın,
Caybas, Tama isimlerinde oğulları olup bunlardan her bi­
ri ayrı ayrı kabilelerin reisleri olmuşlardır. Fakat yolumun
uğradığı yerler yalnız Kildo Beg evlâdına ait olup bu bab-
taki malûmat-ı hususiyesinden müstefid olduğum zat-ı
muhterem Tolu Beg ile Kildo Beg'in oğullarına mensup
kabâil hakkında malûmatı bulunmadığını söyledi.
Kilo Beg oğullarından Nayman'ın Tola Kıtay, İrkatak-
tu. Ters Tamgalı, Baganalı, Bakalı nâmında beş oğlu olup
 Sayı 58 TÜRK YURDU
bunların her birinden müstakil kabileler türemiştir.
Tola Kıtay'dan Kara Giray, Matay, Türet Oğul, Sadır
nâmlarında oğullar dünyaya gelip. Kara Giray'ın Sarı Mir­
za ismindeki tek oğlundan da Bayas, Baysıyık nâmlarına
mensup kabileler tevellüd etmiştir, Baysın, Moron, Sa­
ban, Ahmit, Karçu isimli oğulları olup Moronun Cülem-
bat adlı tek oğlundan da Kadar, Nazar, Acuğul, Daf, Acu,
Komit, Kolaga, Seyyid, Ak Nayman isimlerine mensup
dokuz kabile teşekkül edip bugün bu kabilelerin mec­
muu on beş bin yurttan ziyade olduğu söyleniyor. Baysı-
yık'dan da, Simiz Nayman, Bolatçu Baygana, Torna, Tok­
mak, Cadboldu, Kocombat adlı altı kabile teşa'ub etmiş­
tir ki, bugün miktarları on bin yurttan ziyade tahmin
olunmaktadır.
Kara Giray oğlu Sarı Mirza'nın bir kızı, nesebi zabt
edilemeyen Toktar Koca isminde biriyle tezevvüc ederek
bunlar arasında dünyaya gelen "Baydgit"den, Cumuk,
Togas, Membit isimlerindeki kimseler doğmuştur. Cu-
muk'dan Satu, Zaybolat, Karaça, Kocan, Bolat, Tavka
nâm kabile reisleri dünyaya gelip bugün bunlar altı yedi
bin kadar yurt tahmin olunmaktadırlar. Togas'dan da Ci-
robay. Devlet, Çaksoğul, Kaplan, Baybarak, Kayıp, Cay-
lav, Samatay, Konasbay kabileleri münşaib olmuştur.
Bunlar da üç dört bin yurttan ibarettir. Membit'den inti­
şar eden Kara Korsak Tomanay illeri de üç dört bin aile­
den az değildir.
Tola Katay'ın ikinci oğlu Matay'dan Atalık, Kaytağay,
Kince nâmlarında oğulları dünyaya gelip Atalık'dan mec­
muu altı bin kadar yurt tahmin olunan. Çakal, Çuyçuma,
Torna kabileleri intişar etmiştir. Kaptağay'ın oğulları da
Karavul, Yasık, Ercan nâm kabilelere ayrılmıştır. Bunlar
üç bin kadar yurttur. Kazay, Bako, Kodas, Talaş kabilele­
ri de Kince evlâdından olup on bin kadar ailelerden mü­
teşekkildir.
Tola Katay'ın üçüncü oğlu Türet Oğul'dan da Atan
Taylak, Kovakil, Toğaz, Tozakçı kabileleri intişar etmiştir.
Bunların da üç bin kadar yurt oldukları söyleniyor.
175
Tola Katay'ın dördüncü oğlu Savar'ın ahfâdı üç dört
bin aile kadar tahmin olunmaktadır.
Nayman'ın ikinci oğlu İrkanakito'nun oğulları da
Kök Carlu, Sarı Comart, Karatay, Garka, Bora nâm kabile­
lere ayrılarak mecmuunun on altı, on yedi bin kadar yurt
olduğu söylenmektedir.
Bitmedi
Halim Sabit
ÜSTAD EKREM'İN VEFATI
Hakikaten bir "Bir devre-i zayiâtta"yız. Türk Yurdu
hemen her nüshasında. Yurdumuzun büyük evlâtların­
dan birisinin ebedî ziyâını sahife-i teessürüne kayıt et­
mek kara bahtlılığında bulunuyor. Ahmed Midhat'in, To-
gay'ın Ebuzziya'nın, Safvet'in, Babanzâde'nin vefatlarına
ağlayan gözlerimizin yaşı henüz dinmeden Üstad Ekrem'i
de kara topraklara gömdük. Recaizâde Ekrem Bey, bu­
günkü münevver sınıfımızın edebiyat ve fazilet hocaları­
nın en büyüklerindendi. 1325 inkılâbını hazırlayan ve o
inkılâbı müteakip Osmanlı-Türk heyet-i içtimaiyesinin
fikrî ve siyasî idaresini deruhde edenlerin çoğu üstad Ek­
rem'in şakird-i irfanlarıdır. Ekrem, talebesine edebiyat ve
edeple beraber terbiye-i medeniye ve fazilet de öğretmiş­
ti. Neshi hâzırın kalp ve ruhuna muhabbetlerin en temiz
ve ulvîsi olan evlât muhabbetini en çok ihsas ve telkin
eden de o üstad-ı fezâildir. Hazret-i üstadın en asil ve ne-
cib hislerle en yüksek ve metin faziletlerden müteşekkil
şahsiyetini ve memlekete ettiği edebî, terbiyevî ve siyasî
hizmetlerini Türk Yurdu, gelecek sayısında mütehassıs
kalemler tarafından yazılmış makalelerle teşrih ve iraeye
çalışacaktır. Biz, şimdilik merhumun muhterem ailesine
pek samimî taziyelerimizi takdime şitâb ediyoruz.
 • <- »

T ûkk ^uKm
Tûr£ Wri n Tai(besine C altsır
'X-

YIL: 3 SAYI: 59 (6 Şubat 1329 - 19 Şubat 1914)

û ^ ^ e ^ ^ S ^ ^ e ^ c 't ç c £ a- t-

Recâîzâde M ahm ut Ekrem Üzerine / Ahm ed H ikm et, Gökalp, Halid Ziya vs.

Matbuat: Emil Fake

Türklük Şuûnu: M evlüt Gecesi

Türk Tayyarecilerinin M uvaffakiyeti

Garp M atbuatında Türk M uharrirlerinin Eserleri

 Sayı 59 TÜRK YURDU 179

TÜRK yURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

A ^
M
Üstadımız Recâîzâde Ekrem Bey Merhu­ e /" U--A _ ' '
mun » ■ .

Ruhu için El-Fâtiha

® ur , ^ a " - -
*■ * Z ‘• ' i ^ ^
^ Ci

Büyük Ekrem hakkında hissiyâtm ı tarif

etmeyeceğim. Çünkü o ken d in i sevenlere ^ a ^

"Yâd et beni gizli gizli y â d et. " diyor, kalpten

\ t
gelen sıcak katrelerin gizli gizli dökülmesini
c> '
istiyordu.

Yalnız şunu söyleyebilirim ki resmini

o 1*
yaptığım za m a n karşımda günlerle, saatlerle
. M 3 İP «S-
duran o "bülend-nâsıye, sîmâ-yı zî-vakar-ı
dehâ"yı son âvânım a kadar kalbimden, hatı­
rım dan çıkarmayacağım. P «1 ® *
Fakat Ekrem'in şahs-ı edebîsine gelince,
hayat ve âsârının sâha-yı inkişâfât-ı fikriyye- P B
de h enüz gayr-ı m ekşûf kuvvetli tesirleri var­ <■
r I# i
dır ki, izhar ve ispatı pek derin ve vukûfkârâ-
ne tedkikata muhtaçtır. '' sjj' ^ı» jytû ^
Onu da gayyûr ve m alûmatlı genç m u­
harrirlerimizden beklerim.
- Ç ^ a » U-*l P

'pj ^ j ^ ^ m ^
” ^ m
r
180 TÜRK YURDU S a y ı 59

Recâîzâde Ekrem Bey 12 yaşında,

ÜstadEkrem’in pederi RecâîEfendi
Mekteb-i Harbiye talebesi iken
merhum

RECAIZADE MAHMUD EKREM BEY İşte nazarımda Recâîzâde Mahmud Ekrem Bey. Pe­

Riyadan, mezemmetten, tecessüsten, işretten daima derimden sonra en ziyade hürmet ettiğim simâ-yı mü-

ittika eder, müthiş sademâtmı göre göre hayatı öğren­ beccel ki bir rub' asırlık keşmekeş hayat o hürmeti bir an

miş, en derin elemlerle dağ-dar olmuş bir sima-yı müte­ haleldâr edemedi.

fekkir, herkesi sevmeyen fakat sevdiklerine karşı vefa Tabiatın bahşettiği değil, ruhumun, fikrimin, ahlâkı­
besleyen bir muhibb-i hâlis, en necib hisleri en derin ke­ mın intihab ettiği bir büyük biraderimdi.
derlerle mezcetmiş bir kalb-i nezih, en meşru âmâlı pen-
Denebilir ki, her hakikat zekâ-yı bülendine mekşûf
çe-i mevt ile parçalanmış bir ruh-ı mesâib-dîde, mana-yı
idi. Gayr-ı kabil-i telâfi ziyâından yirmi beş gün evvel ki,
bülend eş'ârında tesliyet bulmak isteyen bir şair-i zî-va-
biraz münharifü'l-mizac idi, bahara ait bir niyetten bahso-
kar, fiil ve kemalinden başka refiki bulunmayan, nezih ve
lunduğu sırada:
masum tefekkürâtına meclûb necib bir nâsıye-i zî-dehâ!
-Vakit kalırsa...
Sayı 59 TÜRK YURDU 181

.i*' ü h ''A C'S

!«
ıft‘ , 'r
jV..-

"■'lAff, =-• r '- ^ u. '^'

' . • ■‘"'es9» .

^ ,, -'Uü' . ' *
^ *-iJ Y - ' ""
't^f,

Y),. . 'jL . - t ^ ı . ..,

, t«a", -^-Lı ' ('-^ f^-'c jr^

"î^ ^-ü sy -
^ O L i,, W l_ «
(^, I . - . ^
«■Uf,-r‘CuJ- . ;~Ç_
.. r ^ l^ - ,- . '-,><“ '■^^-■^Z.-'f;, ■■■ ■
...

Y»/ '-^ «oicA, ^ r;4 l., ■• ' '^•*‘^‘ . •'4'

4~/
dİ; * d->>y d3>y ^
i \ \ ilV.of 'f

''*İ^ , ’f ' ' ^ > l , ’, .

, - *^JW. .fi . . *<*/«' *- ^^■9İ((, - - .

,4^ (Y • J.4 ^ • .‘■Ujj’

X
*' ■'. - ’lİ ', ' . '^g.« -•
U /.;V - '- . - d ç : . .

'<4'ı.'- ' ‘î ^ "£-g .

- x / . x . ^
''-^‘ , ■ ''^ ^-"Mg
• ^ ,.} :'’^ - ^ - i i r

i - : , . . •"'^•“ğ k -^ '^ ''-« .x

‘''Û&. ■ .

*>^ .■ -^C»! ^•■. < .

• x-»''£r-
.. ' *L
İJ. , .'
 182 TÜRK YURDU S a y ı 59

Sözleri lisan-ı nezihinden en hazin bir tarzda dökül­ Ekrem Bey, yetmiş iki yaşında nasıl ihtiyarlamadan
müş ve pes bir sadâ ile söylediği o cümleyi samia-i tees­ vefat etmiş ise âsârından birçoğu da o sûretle muhafaza-i
sürüm kalbime ne müthiş bir acı ile nakletmişti! tarâvet edecektir.

Bir elem ki, beni daima pür-irtiâş-ı teessür edecek... 26Kânûmsanî 1329

Bir edîb-i muhteremin tabiri veçhile: Ahmed Hikm et

"Vücud-ı zî-kıymeti bizim için bir timsâl-i ders ve
edep idi ve daima pîş-i çeşmân-ı intihabımızda bulunma­
lıydı."
Nişantaşı, 6 Şubat 1914 YAŞAYAN ÖLÜ
Serveriydin üdebânın, Ekrem...
Nigâr Ziynet Osman

Kalb-i ra'şanımı şendin teshîr

Eden, ey fâtih-i mülk-i tahrîr,
USTAD EKREM
Dilrübâ meslek ve mişvârınla,
Kemal üslûpta azameti, Hamid Bey fikirde derinliği, Tab'a rikkat veren âsârınla,
edebiyatımıza ihsan ettiler. Ekrem de duyguda inceliği Lahn-ı giryân-ı mülkvârınla,
bize öğretti. Dûde-i âh-ı şererbârınla
Bütün âfâkı bürüdü mâtem.
Merhumu yakından tanımak saadetine nail olanlar
vakar-ı etvârıyla necâbet-i üslûbunun mürafakatını takdir
Na'me-i târ-ı rebâbındı senin
ederler. İhtişamdan müteneffir, maamafih teşrifat-perver
Getiren bizlere ilhâm ve peyam.
bir sadegî-i kibarâne ile mütehalli hayatıyla, tantanadan
Açarak bâl u per ervah-ı kiram
ârî, fakat ahenk-rîz bir rikkat-i itinakâr arz eden üslûb-ı
Koşuşurlardı me'ânî-âsâ
beyânı arasında bir müşâbehet-i hayret-efzâ var idi. Savt-ı âhengine her subh u mesâ
Ekrem Bey, irfan ve ahlâkıyla yalnız bir şair değil, bir Sen ederken bize telkin-i nevâ.
edebiyat muallimi de değil, bir üstad-ı edeb, bir müreb- Şûr u efgân-ı nüşûru ber-pâ
bî-i his idi. Duygu ile sözün, tarz-ı tefekkür ile tertib-i Eden, ekvâna hitabında senin.
cümlenin temamî-i imtizacı için, neşe ve kederin, sükûn
Levha-i cephe-i tâbânından
ve heyecanın, mehâbet ve sadeliğin, güzellik ve iyiliğin
Bilinirdi ki elem-perversin
suver-i tebliğinde, intihab olunacak kelime ve kelâma gö­
Sanki mestûr-ı sehab-ı ahtersin.
re bunların hâsıl edecekleri tesirin tetkiki için merhu­
Niye düştün bu harab-âbâda?
mun eserleri birer saha-i tetebbudur.
Bu mesâib doğuran dünyada
"Pejmürde" ve "Naçiz" birer eser-i perişanî ve acz de­ Seni gam çekmek için mi sade
ğildir; birer timsâl-i itina ve iktidardır. Tâliin oldu sebeb icade?
Sorarım ben bunu Yezdânından.
Üstadın muhtelif müeddâya göre, ince ve mutena ol­
mak şartıyla, muhtelif tarz-ı edâya ne kadar riayet eyledi­
Şiirinin lahn-ı resâvisi rakîk.
ğine, en son eseri olan "Nejad Ekrem"deki parmak hesa­ Çâr faslın da serâser feryâd.
bıyla açık Türkçe manzumeleri de birer ayrı delildir. O, Oldu kilkinle semerri nâm "Nejad"
yanan, çarpman bir baba yüreğinin samimiyet ve sadeli­ Acep endişe-i âlembînin,
ğini, ağlayan o şiirlerdeki hüznün, mevzuun rikkat ve Ya o hassâs dil-i gam-gînin.
hüsrânıyla mütenasip matemnâk, sade bir libas-ı nazma Oldu mu dehr-i cefa âyinin
bürünerek tecellîsi ne lâyemut bir âbide-i edeb teşkil edi­ Bir dem âzâde-i zulmü? dinin
yor. Mütevekkildi, rıza-cûy ve şefik.
 Sayı 59 TÜRK YURDU
Şimdiki nesl-i edeb mevlûdun.
Göklerin kubbe-i bîhissine dek
Çıktı bânk-i elemin yükselerek.
Asrının bir nice zilletlerini,
Nefret-engîz sefâletlerini,
Beşerin kanlı rezâletlerini,
Taliin şanlı denâetlerini
Karn-ı nevzada hurûşân okudun.
Sît-i nâmın kalacaktır ebedî.
Üstüne mevt gerüp bâl-i siyah,
Kapadı zîr-i sükût-ı ecnâh
Bütün ekdâr zamîr-ârânı.
Geçirirsen bu hazin âvânı,
Görürüz -derdi zemin- devrânı
Râhat u mesâdetin handânı,
Âsumân: Gör, -bırakırlarsa- dedi.
Hüseyin Dâniş
Küçük Çamlıca tepesinin Anadolu kapılarına bakan
tarafında, iki kaya parçasından kendi kendine hâsıl ol­
muş bir kürsü vardır. Geniş, yüksek arkalığıyla eski bir er­
kân minderini hatırlatan bu köşeye biz aramızda, hülya
veren manzaralar seyrettirdiği için "kürsi-i istiğrak" der­
dik. Abdülhak Hâmid, Namık Kemal, Recaizâde Ekrem,
Sami Paşazâde Sezaî, Subhi Paşazâde Ayetullah, gençlik­
lerinde akşam saatlerinde mehtaplarda bu kürsüde otu­
rur, konuşur, düşünürlermiş, "yıldızları ufuklara kadar
değen yaz gecelerinde", Marmara'nın üstünde yarı bir
mehtap sulara eğilirken onların, Türkiye'nin yarın en
meşhur muharrrileri olacak o büyük gençlerin, bir arada
geçirdikleri saatleri düşünmek, onların ümitlerini tekrar
yâda getirmek insana sonu gelmez acı bir keder veriyor.
Ekrem Bey'in, Sezai'nin, Ayetullah'ın kumral güzel saçla­
rıyla Kemal'in, Hâmid'in siyah parlak saçlarını yan yana
toplanmış görmek, bunların şefkatli alınları, hülyalı göz­
leriyle Çamlıca tepelerine bir edebî Olimp kıymeti ver­
dikleri o emsalsiz devreyi bir daha anmak, hayalin gözle­
ri önünde ne fena bitmiş muhteşem bir rüya gibi duru­
yor. Ayetullah, Rus muharebesinde bir gönüllü sıfatıyla
iştirak ettiği sevgili orduyu, perişan olmuş görerek gur­
bet ellerinde münzevî, metruk bir köşede gözlerini kapı­
yor, ölüyor; "İstikbâlimiz emindir diyen Kemal" menfada,
karanlıkta, meş'ûm bir gecenin ufkunda mükedder bir
mehtap gibi gurub ediyor, hepsi ayrı ayrı ümitlerinin yı­
183
kıldığını seyrediyorlar, millî dehamızının bu hakikî devle­
ri kollarında bir acz, ruhlarında bir kesl peydâ olduğunu
onulmaz bir yara ile bağırlarının deşildiğini görüyorlar.
Kendileriyle şereflenen memleketleri mahrekinden çık­
mış bir âlem gibi gözlerinin önünde onlara rağmen, her
şeye rağmen düşüyor, düşüyor...
Bizim kalplerimizin tanıdığı bu felâket ve ızdırap,
kim bilir onların kalbinde kaç kere daha büyük bir vüs'at
almıştır. Ekrem Beyin mübarek tabutu arkasında yürüdü­
ğümüz çok mahzun dakikalarda, her zaman bir hüküm­
dar asâlet ve istiklâliyle yaşamış bu pek büyük edep, ir­
fan, fazilet ve asalet üstadını teşyî ettiğimiz o sayılı unu­
tulmaz saatte, tabutunun her tarafından nihayetsiz bir acı
intişar ediyordu. Vatan ümidinin yıkıldığını görmüş ol­
maktan mütehassir, makhûr olmaktan mütevellid müs­
tesna, vâsi, derin, çok derin bir keder -ruhu ağlatan, insa­
nın boğazına düğümler, gözlerine yaşlar getiren ulu, kor­
kunç bir keder.
Eakat ne olursa olsun şunu da söylemek icap eder ki
Ekrem Bey gibi bir şairi olan memleket, hayırlı evlâtlar
doğurdum, demek hakkını kazanmış acıklı fakat şerefli
bir anadır.
H am dullah Subhi
USTAD EKREM
Edebiyat-ı Osmaniye tarihinde Üstad Ekrem'in mev­
kii fikrimce her manasıyla bir üstad-ı bülend mevkiidir ve
bu nokta-i nazardan bî-misîldir. Onun sanat ve lisanı, na­
zarımda nesirde, Osmanlılık âlem-i irfanının sanat ve li­
sanda silsile-i tekâmülâtına son halkayı takmış ve asırların
mezâb-ı terbiyesinde istihâlât-ı tasaffisini geçirerek dökü­
len cevher-i edebin uzun zincir safahatını o halka ile ey-
vân-ı kemâlin en yüksek en yüksek bir noktasına bağla­
mıştır.
Namık Kemal'in heyecan ve galeyan ile memlu tab-ı
deıya muhitinde bedî ve beyan iki bazîçe-i heva şeklinde
cünbüşlerini rüzgârların telâtum ve tesâdumuna terk
ederek sergice bahş bir devrân içinde dönerken, Abdül­
hak Hâmid'in bulutları yırtarak menâtık-ı meçhûlede
kehkeşânlar tutuşturan fevvâre-i dehâsı sanat ve lisanı
gâh u bîgâh sönüp yanar bir avenk-i kanâdil şeklinde â-
fak-ı fikr ve hisse serperken, Üstad Ekrem elinde aldan-
 184 TÜRK YURDU S a y ı 59

maz bir zevk-i nefisin meşalesiyle, gözünde şa­

şırmaz bir hiss-i itidâlin ibre-i tevcihiyle yürü­
müş, asırların gûnâgûn teressübâtıyla ârızadâr
zemin-i nazm u nesri tesviye etmiş, onu istik-
bâl-i irfân-ı memlekete en düzgün ağaçlarla sâ-
yedâr en müstesna çiçeklerle nazar-nüvâz bir
hadîka hâlinde ithaf eylemiştir.

Ayastefanos, 25 Kânûnısanî 1329

Uşakîzâde H alid Ziya

Merhum Ekrem Beyi, evvelâ namuslu ve iyi

bir adam, sâniyen pek muktedir bir hoca, ondan
sonra münakkah, kaide-perver bir şair olmak
üzere tanıdım. Mizacı, şiddetli heyecanlara nâ-
müsait, tavrı ağır, kendi vakur bir adamdı. Miza­
cını bilmeyenler, bu vakar-ı cibillîsini ucb ve gu­
rura hamletmekle aldanmışlardır. Ben dahi bi­
dayette aynı sebeple ve aynı sûretle aldanmış-
tım. Fakat merhum hakkında bu yanlış itikadımı
tashih ettim, ondan sonra kendisine daima
samimî bir meveddetle merbut kaldım.

Kendisi, Hâmid veyahut Fikret derecesinde

ilhama mazhar olmamakla beraber şair idi. Hat­
Recâîzâde Ekrem Bey oğullan Nejad ve Ercümend Beylerle birlikte
ta tâkatsûz bir aşk derecesini bulan muhabbet-i
pederâne sebebiyle Nejad hakkında yazdığı mersiyeler­
de, âsâr-ı sairesinden ziyade şairliğini göstermiştir. Gö­
'I!
,1 i|î nüllü bir şair, ince duygulu bir adam olduğunda şüphem
yoktur. Nasıl ki, tab'an dahi âşinâ-yı zarafet idi. Lâkin asıl
fevkalâdeliği hocalığındadır. Bütün malûmat-ı edebiyesi,
bütün hasâili, hatta bigâneler nazarında nâ-müstahsen
görünen vakarı bile, hocalıkta bu adamın kemâl-i muvaf­
fakiyetine hizmet etmiştir. Edebiyatımızın cereyanını de­
ğiştirmekte Hâmid gibi dâhiyâne bir rol oynayamamış ise
de yeni edebiyatın "vâzı-ı kanunu" olmak şerefini kazan­
mıştır ki, bu da büyük bir şeydir. Tefekküre meyl-i tabiîsi
vardı; fakat orada da Hâmid gibi derin, Fikret gibi ahrârâ-
ne bir felsefe göstermemiştir. Felsefesi samimî, saf ve sat­
hî olmak üzere kendi zılâl-i itikadâtıdır.
Hâlâ böyle bir hocamız yoktur. Ekrem Beyin şiirleri
ileride unutulsa bile, hizmet-i meşkûresinin kıymeti za­
man ile büsbütün artacaktır.
Rıza Tevfik
ÜSTAD EKREM İÇİN
Edebiyat-ı hâzıraya mehd-i zuhûr olan son inkılâbı
tevlid ve temsil edenler Şinasi ile Kemal ise, o inkılâbın
hutût ve şemâilini bir tarz-ı müceddidânede telfîk ve ted­
vin eden ve daha doğrusu Osmanlı Türklerinin meşîme-i
irfanından doğan ve en ziyade Şinasi ile Kemal'in edâ-yı
beyânıyla tebârüz eden son ruh teceddüdü bir takım er­
kân ve kavâide rabt ile tesbit ve teknîn eden de üstad Ek­
rem'dir. Ekrem Bey olmasa, zamanımızda belki yine ede-
biyat-ı kadîmeden başka bir edebiyat hükümran olur, fa­
kat herhâlde şimdiki edebiyat vücuda gelemezdi. Nesl-i
hâzırın Üstad Ekrem'e karşı ne his ve vaz'da bulunduğu­
nu bilemezsem de, bize, yani doksan beş senesiyle üçyüz
altı tarihi arasında âlem-i his ve irfana göz açan dünkü
nesle, şiir ve edep nâmına henüz pek mahdut ve muhad-
ded birtakım şekiller içinde en hayîde mazmunlar ke-
mâl-ı şevk ve hararetle sarf ve teiTİç edildiği, sevk-i isiti-
 Sayı 59 TÜRK YURDU
dad ile nazm-ı kelâma muktedir olan bir sürü köhne-fü-
rûşân bazı eslâf-ı üdebâmn dest-i sefâhetinde tefessüh ve
tereddi eden zavallı bir ruh-ı tasavvufun setîre-i hatâpû-
şuna bürünerek bütün bir nesli mey ve meyhaneye sü­
rüklemek istediği ve maateessüf hatta kısmen sürükledi­
ği bir zamanda, bize şiiri, en cihanşümûl manasıyla şiiri,
her ırk-ı medenî şiar gibi Türklerin ruhunda da en meç­
hul zamanlardan başlayarak Sinan Paşalar, Fuzulîler, Ru­
hîler, Nef iler, Nedimler, Şeyh Galibler gibi bülent ve be­
liğ lisanlarla terennüm eden hakikî ve millî şiiri, Türk
mh-ı şiiriyetini bütün ânât ve şemâiliyle du)mran, üslub-f
beyâna o anat ve şemaili tebliğ edecek kadar vâsi ve mü­
zeyyen bir inbisat ve keşâyiş veren ve nihayet, sanki hilka­
ti n Türklerdeki dehâ-yı şiire ebedî bir timsâl olmak üzere
yarattığı Abdülhak Hamid'i, o bütün Türklük âlemi ve
Türklük ruhu kadar büyük ve müstesna kudreti tanıtan
ve öğreten Ekrem Bey ve hatta -kanaat-ı şahsiyeme göre-
bütün bu tesirâtıyla vicdan-ı millîye bir hamle-i intibah ve­
rerek bugünkü inkılâb-ı siyasiye, yarının beklediği inkı-
lâb-ı umûmî-i millîye zahiren pek mütevazı ve hakikatte
en mütecellîd bir rehber ve pîşvâ olan Ekrem Beydir.
31 Kânûnısanî 329
Süleyman Nesih
Ekrem Bey bir devir(epoque) yaptı, Ekrem Bey bir
mektep vücuda getirmedi, Ekrem Bey bir mektep vücu­
da getirenlerin vücut bulmasına büyük tesir icra etti. Em­
salsiz bir üstad-ı edebiyat oldu. Edipler yetiştirmekte bi­
rinci, edip olmakta İkincidir. Tarih-i millîmizdeki mevcu-
diyet-i müebbede ve müeyyedesi vakur, münevver, mu­
azzez, muhterem bir simâ ile payidâr olacaktır.
6 Şubat 1914
Abdullah Cevdet
Ekrem Bey için fikrimi iki noktadan söyleyeceğim:
Şairlik, muallimlik.
Hiç şüphe yok ki, edebiyatımızın "Leylâ ve Mecnun",
"Hüsn ü Aşk", "Makber" gibi muallâ şâhikaları yanında
"Nejad Ekrem" bir küçük tepedir, fakat tereddüt edeme­
yiz. Ekrem Bey şairdir, kendisinin bir mısraiyla söylediği
gibi "Ruh-perver, lâtif, hüzn-âver" bir şair...Buraya ilâve
185
edilecek bir kayıt vardır; Hassasiyetine "inteligence-zi-
hin"i çok hâkimdir. Şiirlerinin çoğunda, hatta mersiyele­
rinde bile mantıkî bir tertip, dikkatli bir gözden kaçamaz.
Diyebilirim ki, Ekrem Bey ağlar, hakikaten ağlar, yalnız o
ağlayışa bir hudut çizer ve bu hudut içinde -Tıpkı hocası
tarafından feryattan men edilmiş bir çocuk gibi, zihnin
tahakkümünden- münkad ve esir, serbest ağlayamaz.
Muallimliğine gelince: Ekrem Beye kadar edebiyatın
hakikî manasını takdir etmiş edipler vardı, fakat takrir
eden yoktu, işte o bunu yaptı...
Çanakkale, 29 Kânûnısanî
Ali Canib
Ekrem Bey şüphesiz büyük üstadımızdır, edebiyatı­
mızın müceddidlerinden biridir. Ekrem Bey, hangi müte-
meddin bir millette yetişmiş olsaydı nâmına abideler
rekzedilirdi. Biz genç ruhlu Türkler de bu büyük üstada
karşı minnet vazifemizi ifâ edeceğiz. Fakat bence Ekrem
Bey, gayet hassas bir baba ruhu taşıyordu. Beni mest ve
hayran eden ondaki bu babalık aşkı idi. "Nejad'ı için kal­
bi titreye titreye terennüm ettiği şiirler, bence onun en
şehkâr eserleridir. Diyebilirim ki, pek az baba kalbi, Ek-
rem'inki kadar evlât endişesiyle çarpmıştır. "Ah Nejad!"
serlevhasıyla yazdığı şiiri okuyup da ağlamayacak hassas
bir yürek tanımıyorum:
Dağda kırda rast getirsem bir dere
Gözyaşlarım akıtarak çağlarım.
Yollardaki ufak ufak izlere
Senin sanıp bakar bakar ağlarım.
Bu ayrılık bana yaman geldi pek
Ruhum hasta, kırık kolum kanadım
Ya gel bana, ya oraya beni çek
Gözüm nuru oğulcağım, Nejadım!
Bu şiir aynı zamanda hece vezninin Türk ruhunu te­
rennümde ne kadar mu'ciz olduğuna da hazin, fakat çok
parlak bir delildir.
Kâzım N âm i
186
Ekrem Bey şair olduğu kadar şuura da mâlikti, Feyzli
karihası şiir nazm etmekle iktifa etmedi. Edebî cereyan­
lara nizam vermekte, yeni edebiyat mektebini tanzim et­
mekte de muvaffak oldu. Edebiyatın âdâbını tesis, edip­
leri edepli olmaya irşad etti. Tenkidi kadr-i nâşinasların
elinden kurtarmak için -yalnız isimce değil mahiyetçe de-
takdire kalbetmeye çalıştı.
Bence Ekrem Bey bedîalar ibdâ etmemiş olsaydı yi­
ne Ekrem Bey olacaktı, çünkü onun edebiyat tarihindeki
vazifesi mebdâlar ibdâ etmekti. Ekrem Bey şiirimizin şu-
um idi, Hamid Bey şuurumuzun şiiri olduğu gibi...
Gökalp
ÜSTAD EKREM
Ey büyük ruh, şu sefil arz üstünde sen hiçbir gün gülmedin,
Felâketle, ölümle zehrelenen bahar-ı ömrün yas doldu,
Fakat senin kalbinde acılardan doğmuş olan vahşî kin
Azizlere yakışan bir fazilet duygusuyla aşk oldu.
Sen bu aşkla gençliğe can verici ellerini uzattın:
Baba oldun, o yetim göğüsleri şefkatinle ısıttın,
Üstad oldun, o solgun alınlarda nur ve ateş parlattın.
Şair oldun, her kırık hayat için gözyaşları akıttın.
Gerçektir ki senin de herkes gibi kemiklerin fanidir,
Bizim senin sevgili \â,icudunu gömdüğümüz aç toprak,
Pek az sonra seni de birkaç avuç kül hâline koyacak.
Lâkin senin adını resullere hürmet eden her devir:
Türk ilinde son şehrin ve son kalbin, kalacağı güne dek,
Genç nesiller yaratan kahramanlar sırasında övecek.
Mehmed Emin
Üstadı her gördüğümde, mukaddesâttan birini resmi
karşısında duyulan hisler ve perestişlerle seyreder, gözle­
rimin huşua varan nazarlarıyla takip eylerdim. İlk tanıştı­
ğımız gün, huzur-ı bülendinde henüz konuşamayan bir
çocuk ebkemiyetiyle sâmit kalmıştım, fakat bu dakikada
kalbimde ne derin, ne ulvî hisler coşuyor, hürmet ve mu­
habbetle meşhûn ne tahassüsât dalgaları kabarıyordu.
Büyük şaire, âsumân-ı edebini, şâhika-i sanatını ade-
se-i kalbimde nasıl gördüğümü ve o mecmua-i nefâisin, o
TÜRK YURDU S a y ı 59
mecmua-i hayat-ı edebiyenin kalbimin adesesinden ge­
çerek bende nasıl akisler bıraktığını, ne perestişler tevlid
ettiğini anlatmak isterdim.
Fakat, ondan sonra da anlatamadım, meğer hiç nasip
olmayacakmış, o samimî arzu yine bende kalacakmış...Bı­
rakınız ki onlar şimdilik de bende kalsın. Burada yalnız
büyük üstada ait bir hatıramı -bu ikinci tesadüfümdü-
defterimden nakledeyim:
"10 Nisan 1329- Ne büyük ve müstesna bir mazhari­
yet. Bugün üstad Ekrem'i bedî bir eseri seyrederken gör­
düm ve ben, ikisini birden temaşa ettim. Bu bana mües­
sir ve nadide bir zevk verdi.
Üstad Ekrem, Şehzâde Mecid Efendi Hazretlerinin,
Balkan haritası üzerinde çocuklarına telkin-i kin ve inti­
kam eden me'yus ve mütefekkir bir pederi musavver tab­
losunu, ye's ve gamın hududunu ölçmüş gözleri, acısını
duymuş kalbiyle, vakur ve bülend ruhuyla temaşa ediyor­
du ve vakur ve bülend ruhu, tablonun halkettiği cihan-ı
ye's ve gamda dolaşıyor, vaat ettiği ufk-ı ümitte uçuyor­
du... Nejadının üfûlüyle vüs'at-i samimiyet ve vüs'at-ı âlâ­
mı ölçülmeyen şah eserinden kalbini tanıdığımız büyük
şairin, şimdi şüphesiz bütün matemleri, bütün elemleri
canlanmış ve ağırlaşmıştı. Necip ve mübarek nâsıyesi al­
tında munis, parlak gözleri buğulandı ve karardı.
Ben kendisine ilk takdim olunduğum gün, fakat ne
kadar iptidaî ve çocukça hislerle, huzurunda nasıl ebkem
ve sâmit kaldıysa, Ekrem de şimdi, bir harita ve onun üs­
tünde bir el ile üç beş muvâcehesinde, mazi ve âtî, feca-
yi, inhizam ve intikam karşısında öylece, fakat ne ulvî ve
bîpayan hislerle ebkem kaldı.
Ye's ve gamın en yakın ve en ağırına aşina ve mübte-
lâ olan bu büyük ruhta, vatanın matemi, Rumelinin zıyaı,
kim bilir daha ne hakiki, ne samimî izler bırakmış... Ve ne
derin ve asîl hisler uyandırmıştı."
Bugün, bu sahife-i teessüre ve rikkate ilâve edecek
birşey bulamıyorum. Yalnız bunun delâletiyle bir muka­
yese, bir muâdele yapacağım...
Nasıl ki, Nejad'ın ufûlü babasına ebedî bir mersiye ve
bir nefise-i sanat yarattırmış ve bu bize Ekrem'in hudûd-ı
âlâmını, ondaki samimiyeti hissettirmişti.
Ve nasıl ki, Rumeli'nin hicranı, Balkan fecayiinin ma­
temi hassas bir dest-i necibe bir bedia-i sanat halk ettir-
 Sayı 59 TÜRK YURDU
mi§ ve bu, Ekrem'e o fecayiin bütün tesirâtmı bir anda ih­
sas etmişti. Bize de ilham ediyor,
Aynı bunlar gibi, bunlar kadar müessir ve tabiî, üstad
Ekrem'in ufûlünü, ufûlünün matemini görmek ve hisset­
mek için gençlere, gençlerin kalbine bakmalı...
Mustafa H alûk
t miştir. OsmanlI edebiyatının mebde-i tedvin ve menşe-i
EDEBİYAT MUALLİMİ EKREM BEY
Üstad Ekrem'in edebiyat muallimliğini yazabilirsem
memleketin edvâr-ı hayatiye-i maneviyyesinden belki en
mühim birkısmını anlatmış olacağım. Çünkü, edebiyat
kelimesinin delâlet ettiği ne gibi bir mana ve nasıl bir vü-
cûd-ı bâtını tasavvur olunabilirse, işte onun yegâne mü-
lakkabını, o heykel-i yektâ-yı insaniyetin bizdeki ilk nü-
hat-ı sanatkârı Ekrem Bey olmuştur.
Süleyman Paşa m erhum un ”Mebâniyyü'l-İn§a"sı
memleketin yeni uyanan bir devre-i mahsusasını benim­
semiş ise de yine tarz-ı kadîmden tamamen çıkamamış,
bunun haricinde yazılan bir kaç belagat kitabı "edebiyat"ı
gençliğe hiç öğretememiş ve Şinasi'den bede' ile Namık
Kemal, Ziya Paşa ve şâir erbâb-ı kalemin âsâr-ı edebiyesi
lâkayt ve perakende hislerle mübtedîlik devrinin kıymet-i
sanatı takdirden daha pek uzak olan mühmel ellerinde
dolaşmaktan kurtulamamıştı.
O devrin nısf-ı ahîr-i unfijvanında işitilmemiş bin li­
san ile hakikî edebiyatım munis perilerini manzumelerin­
de terennüm ettiren büyük ve genç şair Abdülhak Hâmid
Bey idi. Bu deha-yı meâlî-perver o vaktin semasında git­
tikçe bir nesr-i hümayun hâlini alıyordu. Fakat edebiyat
yine meşkûk ve sisli şekl-i mütereddideyle irâe-i mahiyet­
te geri kalıyor. Onun hakikati ancak birkaç ağızdan şöy-
lece işitiliyordu. Onun renkleri sıcak, çizgileri emin ve
tabiî, âheng-i mecmûiyeti nazar-ı riba ufukları his perver
olması lâzım gelen mürtesimât-ı bediiyesini estetik ka­
nunlarıyla esaslı bir fen ve sanat şeklinde ve zevk-i selîm
tekâmüle lâyık bir tarzda anlatacak ve bilhassa kalbe ve
vicdana telkin edecek bir üstad çıkmıyordu, Namık Ke­
mal bu vazifeyi ifa edemez. Ziya Paşa -daha evrecice- bu­
nun tedvinine menşe ve muhiti itibariyle muvaffak ola­
maz, sonra Abdülhak Hamid Bey bu fennîn misallerine
hazırlarken kavâidini anlatamaz, belâgatin kimi miftahını,
kimi sefinesini imal ve inşa eden bazı müellifin bütün
187
edebiyatı istiare bahsinden kurtaramazdı. Edebiyat-ı gar­
biye ise o vakit tıpkı ilm-i simya gibi idi. Bu kapanık sima
acaba nasıl açılacaktı?
1297 senesinde Recâîizâde Ekrem Bey mekteb-i Mül-
kiye-i Şahâne'de edebiyat okutmaya başladı. İşte bugü­
nün ve yarının kâffe-i mümtelikât-ı edebiyesi, o tarihin si-
cill-i irfanına üstad-ı müşârunileyhin tarif ve talimiyle geç­
telkini Ekrem Bey'in ilk defa işgal ettiği o kürsî-i tedristen
başka bir yerde değildir.
Bu tarihe bizim devr-i meşrutiyet-i edebiyemizin ta-
rih-i sahihidir, diyebilirim. Ekrem Bey o dershaneye ede­
biyat muallimi sıfatıyla girdiği ilk günden itibaren Osman­
lI gençliğinin nur isteyen ruh-ı şiiriyetine bahar-efzâ bir
subh-ı zevk ve hissin ilk ziyaları dağılmış, dershanenin dı­
şarısında bir müddet hiç işitilmeyen garip bir aheng-i şiir
ve edebin cehilden, sathîlikten daima kaçan ve saklanan
inceliklerini hep o üstad-ı âlî-kadrin hayali perileri bile in­
citmekten çekinen mehâsin-i perver elleri getirmiştir.
Güzelliği, ulviyeti ve bunları daima sıyânet eden samimi­
yeti söyleyen, anlatan hünerver ruhu ile bizi o vaktin en
meçhul ve en yeni bir cihan hakikatine götürmüş olan
rehber-i mealî, ancak Ekrem Beydir. Üstad Ekrem’e varlı­
ğını daima ihsas eden şeyin iki olduğunu kabul edersek
bunların biri ancak sekiz sene süren o ilk muallimlik dev­
ri, diğeri de o müddet-i saadetinin hırmanını duyurmaya­
cak bir safa-ı m h ile âfâk-ı maneviyatına ebedî baharlar yı­
ğan "Nejad"ının dünya yüzündeki ömrüdür, demekte hiç
tereddüt etmem, Üstad Ekrem o yedi sekiz senelik ha-
yat-ı gaye-nüvazını sonradan birçok zamanlar en derin iş-
tiyak-ı gamgîn ile anmış, o günlerden ayrıldığı için kalbin­
de acılar duymuştu. Bunu bilmünasebe kendisi söyler ve
Mekteb-i Mülkiye'nin edebiyat muallimliğinde tek başına
yapmaya başladığı mebna-yı zevk ve irfanın tâk-ı bülend-i
ebedîsine daha birçok altınlar, minâlar işleyemediği için
kendince itmamını zarurî gördüğü bu noksandan âdeta
dilhûn olurdu. 1304 sene-i tedrisiyesi ihtidasında edebi­
yat yerine inşa ve kitâbet dersi konmuştu. Memleketin­
de, lisanında ve bâhusus o lisanın nutk-ı hakikat ve şiir ve
vicdanı demek olan talim-i edebiyatında ilk tekâmülü
halk eden böyle büyük bir edibin, ruhen pek yüksek bir
üstadın bu vak’aya karşı hissettiği acıları tamamiyle anla­
mak kabil değildir.
 188 TÜRK YURDU
Ekrem Bey, şahsiyetiyle talebesini en çok işgal eden
bir hoca idi. Şakirdlerini kitabetten, dersten daha ziyade
müessir bir maneviyetie celb ve cezbe, onun kadar ka-
dir-i muvaffak olmuş onun kadar başka bir muallim tasav­
vur edemiyorum. Bunun sebebini şimdi ararken bulabil­
diğim netice, Üstad Ekrem'in ruhundaki rikkat-i irfanın
genç ve nev şükûfte hisler üzerine olan tesir-i şedidi ve
verdiği dersin kendi kalbi, kendi mana-yı ruhu ile
mümteziç bir hakikat olarak yine kendi tarafından bir
emr-i manevî tarzında telkinidir.
1303 senesinde müşarünileyhin dersine yetiştiğimiz
zaman, bizim için büyüklük zamanı idi! Üstadın "Talim-i
Edebiyat"ını okurken kendini görür, dersini dinlerken
kitabını unutarak uzak bir âlem-i hayâl-i âşinaîye doğru
uçar giderdik. O sûretteki kitapların yarılarına geldiğimiz
sırada birkısm-ı mühimmimizin meşgul olduğu ve hatta
bütün bir hiss-i hâr ile bağlandığı şey, Abdülhak Ha-
mid'in, Namık Kemal'in eserlerinden başka bir eser değil­
di. Bu, güzel olduğu kadar dil-ferîb ve hayal-perver inhi­
makin sâik-i yegânesi üstadın edip ve büyük bir hoca ol­
masından başka birşeyi olamazdı. Büyük ruhlardan istifa-
za yolunda bundan daha tabiî bir meyil yoktur sanırım.
Nazarlarımız üstadın her hâliyle meşgul olur ve hatta
onun elbisesini, kıravat iğnesini, potinlerini tetkik eder­
di. Ders takririnde ruhlarımız onu sarar ve söylediği keli­
meler can kulağıyla dinlendiği için en güzel tesiri icra
ederdi. Hem de o büyük edibin huzurunda bir intibah-ı
garîb ile zarureti hemen idrak edilmiş bir vaz-ı ihtiram
içinde müstağrak-ı sükûn olmak ilk yapılacak şeydi. Çün­
kü bunda vâki olacak bir kusur ve ihmal, üstadın yakıcı
istihzasına dûçâr olmak havf-i şedidini tevlîd ederdi. Üs­
tad Ekrem'in en büyük tekdiri gayet zarif bir istihza-yı
müessir hâlinde zuhûr ederdi. Nazik olduğu kadar ciddî
çehresi, ruh-nüvazlığı derecesinde vakur olan nazarları
ayrı ayrı tesirler icra eder, nâtıkayı okşayan ve süsleyen
nahif fakat zinde ve âhengdâr sesi bize bütün başka sabâ­
lardan daha mûnis ve daha mulattaf gelirdi.
Üstad bize hakikat-i hâlde "Talim-i Edebiyat" tedris
değil, ruh-ı edebiyatı telkin ederdi. Onun içindir ki kita­
biyle kendisi ve eseriyle tesiri arasında nisbet kabul et­
meyecek bir fark var idi. Ve bundan dolayıdır ki, Üstad
Ekrem'in meziyet-i mehasin-perestîsine gayr-ı vâkıf ve o
hâlde o farkı idrakten âciz ve kâsır olanlar müşarüniley­
hin gelip geçici muhalifi olmak dalâletinden kendilerini
S a y ı 59
alamadılar. Ben edvâr-ı edebiyemizin bazen kısa ve fakat
mühim olan tebeddülât-ı müterakkibesinde bir de Naci
devri değil, hatta senesi vardır demeye utanırım. Naci'ye
dair mühim birşey zikredemem. Nitekim zaman bunu
bütün acaip ve kerâmetiyle gösterdi...
Bununla beraber Üstad Ekrem per madelet-perver
ve kendi büyüklüğünden pek emin olduğu için Naci'nin
"Demdeme"kârlığı zamanına müsâdif bir bayram günü
muayede için Üstadın İstinye'deki yalısında nezdinde bu-
lunuyorken münasebet gelerek "daru't-talim" müessisi
Hacı İbrahim Efendinin talim-i lisanı ve Hayret Efendinin
tarz-ı beyanından bahsettiğimiz sırada cenab-ı üstad, pek
tabiî ve lâka^T ifade ile "içlerinde edebiyat-ı cedîdeye ka-
rib olanı yine Naci'dir" demişti. Ben bu tabir ve tevcihin
veciziyetini sonradan anladım.
Üstad Ekrem talebesini pek iyi tanımakla beraber
derste hiçbirini diğerine tercih etmez görünerek o vakit
için pek yeni olan hakâyık-ı zevkiyeyi gûyâ bütün memle­
kete, hep dimağlara telkin etmek isterdi. Onun mihrak-ı
maksadı gençlerin tasfiye-i his ve vicdanı, tenmiye-i zevk
ve izanından başka bir nokta değildi. Dersini bir ilm-i ke­
lâm âliminin derin ve kat'î kavânîn-i felsefiyesi gibi anla­
tır ve misallerin münasebet-i usûliyesi ile mahiyet-i şiir­
den, mehasin-i tabiattan, bedâyi-i sanattan, resimden,
heykeltraşlıktan, musikiden bahseder, ibdâın mehâsin-i
mükevvenât ile olan gizli muâşakalarını ve nihayet ruhun
zevk-i sanattaki avâlim-i hayâliyesini tavsifde hiçbir vakit
fevt-i fırsat etmezdi. O zamanlarda "Zemzeme"leri okur­
duk. "Yâd Et" manzumesini severdik.
Daha sonraları "Takdir-i Elhân"ı acib bir devr-i ce-
dîd-i hissiyât açarken biz ona hayretle karışık halecanlar
içinde ihtiram ederdik. Üstadın o vakit "Nejad"ına muh-
tas ilk heyecan-ı aşkını ifşa eden bu kitabı, bizim için ye­
ni bir cihan-ı samimiyet idi. O kadar ki zavallı "Nejad"ın
şekil ve sûretini bilmek isterdik. Bir gün üstadı ziyareti
esnasında Nejad'ı yanında gören merhum Abdülhalim
Memduh'dan aldığımız tafsilât bizce mühim idi. Çünkü
biz o zaman Ekrem Beyi bir hükümdar-ı zîşân gibi görür
ve onun hususiyet-i me'vâsına girerek Nejad'ıyla mülâte-
fe ederken görmenin muhal olduğunu bilirdik.
Bizim sınıfımızda en çok takdir ettiği arkadaşımız,
devr-i sâbıkın zalûm ve cehûl darbelerine dayanamadığı
için tecennün eden İrfan ismindeki bir genç idi. Ondan
sonra Süleyman Nesib gelirdi. Pek ciddî ve vakur hâliyle
 Sayı 59 TÜRK YURDU
dershanede hiç gülmeyen ve en ufak şeylere dikkat eden
üstada, bir gün dersin nihayetlerine doğru "saat kaçtır?"
sualine cevaben bir efendinin "beştir" demek için beş
parmağını açarak avucunu gösterdiğini hiç unutmam. Bu
hareketini müthiş bir nazar-ı istihza ile karşılayan Üstad o
kadar zehirli bir hande ile güldü ki bir çoğumuz olduğu­
muz yerde eridik. Üstad sonradan "Kudemadân Birkaç
Şair" nâmıyla neşrettirdiği ufacık kitabını o sene bize yaz­
dırarak okutmuştu. İmtihanda asıl kitaba ait suallere za-
mimeten biraz da bu terâcim-i ahvâlden bahsedilmesini
istemişti. Bu suaellerden Şeyh Galib'e tesadüf eden bir-
arkadaşım, nasılsa mütalâa edemediği bu şair hakkında
birşey söyleyememiş olmamak için:
"Şeyh Galib, evet efendim Şeyh Galib, pek büyük bir
şairdi. Zamanının en meşhuru idi. Büyük eserler yazdı.
Sonra Galata Mevlevîhanesine şeyh oldu..." deyince üs­
tad bu sözlere yine o zarif ve rakîk istihzasıyla nihayet ve­
rerek "sonra öldü değil mi?.." demiş. Bize bunu katılarak
anlatan refikimizin bu macerasından zevk-yâb olmuştuk.
Yine bir gün, vakur olduğu kadar nadir bir neşe ile Üstad
bizi taltif ediyorken söz her ne münasebetle ise mehtaba
intikal etti. Üstad, ayın tesirât-ı şairânesini tahlil ederek
bilfarz bulutsuz bir mehtab-ı siminin tavsifinde yenilik
göstermek ve mucidâne tabir bulmak ne kadar müşkil
olacağından bahsetti. Böyle bir mehtabı neye teşbih ede­
lim derken, hoşmakal rüfekâdan biri süt yahut kireç tabi­
rini tavsiye ettiği anda Üstad kemâl-i ciddiyetle: "şimdi
bulduk. Yoğurt gibi mehtap!" diyerek istihzaları takip
eden handeler içinde bize muhallebiden de bahsetti ve
bu bahsi en güzel ve eğlenceli bir tarzda ilerleterek "he­
le aşçıbaşı ona en hafif bir is kokusu da verirse!.." diyor­
du. Vapurlarda, resmî meclislerde yemek konuşanların
erbâb-ı zevk ve his nezdindeki mahdûdiyetlerini anlattı.
Maksad-ı ulvîsi hep süfliyâtı mahkûm, maddiyâtı tasnif et­
mekti. Matmah-ı kalp, bütün incelik, zevk-i selîm, sami­
miyet...
Derslerini düşünüp muhâkeme ettikçe Üstad Ek­
rem'in ebedî devirler küşâd ederek içinde bütün aza-
met-i hissiyâtıyla gezdiği mülk-i edebin vazı-ı kanunu ol­
duğunda hiç değişmeyecek bir itikad-ı ruh ile inanırım.
Üstad Ekrem'in en büyük bir muallim olarak takdis ede­
rim.
Ali Suad
189
ÜSTAD EKREM
HAYATI
Şiir ve sanatla alâkadar kibar bir ailenin ikinci çocu­
ğu olan Mahmud Ekrem Bey, 63 sene-i mâliyesinde İs­
tanbul'da tevellüd etmiştir. Talim-i edebiyatta bazı âsârı-
na tesadüf edilen pederi Recâî Efendi, Matbaa-i Âmire ve
Takvim-i Vekayi müdüriyetlerinde, bazı vilâyât kapu ket-
hüdalıklarında bulunmuş sanat-ı hatta ve edebiyata men­
sup bir zat idi. O devrin bütün erbâb-ı akıl ve tefekkürü
gibi yalnız ulum-ı şarkıyeye vâkıf bulunmakla beraber ze­
ki ve gayyur olduğundan matbaa müdüriyeti esnasında
birçok muhalledât-ı kadîmenin nefis bir sûrette tab'ına
hizmet etmişti. Zamanının en münevver adamlarıyla mü­
nasebette bulunarak ricâl-i devletin hürmet ve teveccüh­
lerine mazhar olan Recâî Efendi, çocuklarına daha pek
küçükken şiir ve sanat zevkini ilka ederek onlara bir istik-
bâl-i edeb ihzarına çalışıyordu.
Ekrem Bey Vaniköy'ün yeşil sırtlar altında gömülmüş
sahillerinde geçirdiği çocukluk günlerini daima zevk ve
tahassürle yâd etmiştir. Boğazın orada her zaman müte-
mevvic sathına bakan eski bir yalıda yazın mehtaba çıkan
şuh kafilelerin mesut terennümlerini, kışın karşıki tepe­
lerin yeşillikle memzûc beyazlığı arasında yükselen yeşil
fıstık ağaçlarını seyrederek geçen bu hayat onun Çerkez
şarkılarını dinlerken ağlayan hassas ruhu üzerinde derin
intibalar bıraktı. "Na'me-i Seher"in eski şekilleri altında
bile Boğaz'ın beyaz ve İlâhî mehtaplarına tesadüf oluna­
bilir...
Recaî Efendi, oğlunun az çok muntazam bir mektep
tahsili görmesi için onu zamanın en maruf müessesât-ı
talimiyesinden Bayezid Rüşdiyesiyle Mekteb-i İrfan'a,
sonra da Harbiye İdadisine verdi. Buralarda mebâdî-i ulu­
mu öğrenen Ekrem Bey bir ârıza-i vücûdiyeye mebni tah­
silini itmam edemeyerek on altı yaşında mülâzemetle
Mektubî-i Hariciye'ye devam ve bu münasebetle hususî
sûrette Fransızca tansiline başladı. O zaman cidden birer
mektebe benzeyen kalem hayatı, Fransızca tahsili, Ekrem
Beyin Garp efkârına vukufunu temin etti. İşte Ekrem
Beyin asıl şahsiyet-i fikriyesi, tarz-ı tefekkür ve tahassüsü
Fransız üdebâ ve mütefekkirîninin tesirâtı altında teşek­
kül etmiştir. O esnada Şinasi ve Namık Kemal ile memle­
kette taammüme başlayan elkâr-ı mücededdidâne, yavaş
yavaş münevver gençler arasında istinatgâhlar buluyor ve
re's-i kârda bulunan rical-i hükümetin teşvikâtı bu çere-
 190 TÜRK YURDU S a y ı 59

yanı bir kat daha kuvvetlendiriyordu. "Tasvîr-i Efkâr",

"Terakki" gibi yeni fikirlerin mümessili olan gazetelerde
onsekizinci asır üdebâ ve feylesoflarının tesirâtı göze çar­
pacak bir derecede idi, Voltaire, Russeau, Montesquieu
Şinasi ile Kemal'in mihver-i tefekkürlerini teşkil ediyor
gibiydi...

Muhit-i ailenin ve verâsetin tesirâtıyla şiir ve musiki­

ye karşı küçük yaşından beri derin bir incizâb ve istidat
gösteren, hatta birçok Nedimâne gazeller ve Vâsıf tarzın­
da şarkılar yazan Ekrem Bey, Fransızcayı öğrenerek Na­
mık Kemal, Ziya gibi müceddidlerle hem-bezm-i sohbet
olmaya başlayınca o teşvik ile bazı edebî makaleler yaz­
maya ve "Meperizon" la "Atale"yi tercümeye başladı. Kıs­
men "Tasvîr-i Efkâr" ile "Terakkî'de, kısmen "Hakâyı-
ku'l-vekayi"de intişar eden bu eserler tedkik edilecek
olursa, lisan itibariyle birçok acemiliklere tesadüf edil­
mek muhakkaktır, fakat bu eserlerde asıl nazar-ı dikkate
çarpan kusur, lisanın eski kayıtlardan kurtulamamış, es­
kiliğini muhafaza etmiş olmasıdır. Ekrem Beyin bu esna­
da yazarak bir m üddet sonra "Nâme-i Seher" nâmı altın­
da cem ve neşrettiği şiirlerde de aynı nakisaya tesadüf
ederiz. Maamafih bunlar henüz birer vaat, parlak bir mes-
lek-i edebînin başlangıcı hükmünde idi. Ekrem'in müte­
akiben geçirdiği tekâmül safhaları o kadar muntazam ve
seridir ki, insan "Nâme-i Seher"in, "Yadigâr-ı Şebâb"ın
besatet ve iptidailiğiyle meselâ "Takdir-i Elhân" yahut Üstad Ekrem Bey merhum
"Nejad Ekrem" arasında bir münasebet bulamaz. bütün başka fikirler peiTerde ettiğini anlıyordu. Esasen
Zıya Paşa, Kemal Bey, Leskofçalı Galib Bey, Âı1f Hik­ bu devir, meslek-i cedîdin az çok kuvvetlendiği ve muh­
met Bey, Fâik Bey, Ayetullah gibi o devrin müceddid, telif melihalardan iktibas-ı feyz ederek eski nazariyeleri
muhafazakâr muhtelif şahsiyetleriyle münasebât-ı clos- yıkmaya kalkıştığı bir devir idi. Ziya ve Kemal tiyatroları
tâneperverde eden Ekrem Bey Fransız edebiyatı hakkın- ve makaleleriyle, Abdülhak Hamid eski bina-yı şiiri yıkan
daki malûmatını tevsî ettikçe fikir ve lisan itibariyle çok ebedî eserleriyle halk üzerinde ve bilhassa gençler ara­
değişiyor, yeni ihtiyacâtın ifadesi için yeni bir edebiyat li­ sında derin bir tesir icra etmişlerdi. Süleyman Paşa "Me-
sanının ve yeni edebiyat nazariyelerinin lüzumuna kâni bâniy)Ti'l-İnşa"sını neşretmiş, "Vatan" halkın m hunu o
oluyordu. Bu esnada muhtelif memuriyetlerde buluna­ zamana kadar meçhul bir ra'şe ile türetmişti. "İnti-
rak nihayet doksan dört tarihinde Şûrâ-yı Devlet azalığı- bah"lar, "Terci ve Terkib-i Bend"ler, "Zafernâme"ler, "Za­
na tayin edilmişti. Bilhassa muhit-i fikrimizde hele o za­ vallı ÇocLik"lar, sonra Ahmed Midhat'in, Manastırlı Rifat
manlar, bir şahsın şöhreti memuriyetinin derecesiyle Beyin eserleri herkes tarafından büyük bir rağbet görü­
mütenasip idi. Binaenaleyh Ekrem Bey'in Şûrâ-yı Devlet yordu.
azalığına tayini daire-i şöhretinin tevessünü ve binnetice İşte Ekrem Bey böyle bir esnada o zaman yeni teşek­
aleyhdârlarının çoğalmasını intaç etti. Fakat o bütün kîl u kül eden Mekteb-i Mülkiye'ye edebiyat muallimi oldu ve
kâllere lâkayt ve handezen bir nazarla bakıyor ve tedrisâtıyla, neşriyâtıyla efkâr-ı cedîde-i edebiyeyi yeni
mesaîsinde devam ederek edebiyatın bizde zannolundu- yetişen nesillere telkine başladı. Arap kavâid-i edebiyesi-
ğu gibi basit olmadığını, Garbın edebiyat hakkında büs- nin aynen Türkçeye tatbik edilemeyeceğini ve o zamana
 Sayı 59 TÜRK YURDU
kadar yazılan belâgat kitaplarının bu basit hakikati nazar-ı
dikkate almadıklarını söyleyen Ekrem Bey, "Talim-i Ede­
biyatında Garp menbalarına müracaat etmekle beraber
hemen bütün misallerini Hamid'in, Kemal'in, Ziya'nın,
hatta o aralık iktisab-ı şöhrete başlayan Mualllim Naci'nin
eserlerinden iktibas etti ve bu sûretle yeni eserlerin gü­
zelliğini, sebeb-i rüçhanını izah ve bilfiil irae ederek tale­
besine onları sevdirdi. Bilhassa Abdülhak Hamid'in genç­
ler arasında o kadar çabuk bir üstad-ı şiir addolunmasın­
da Ekrem Beyin çok gayreti vardır,
Faaliyet-i talimiye üstadın faaliyet-i tahrîriyesi üzerin­
de mesut bir tesir icra etti. Edebiyatın yeni nazariyelerini
aynı zamanda matbuât kürsüsü üzerinden de neşir ve ta­
mim etmek lüzumuna kail olan Üstad, gençlere numû-
ne-i şiir olarak "Zemzeme"leri ve edebiyatın hakikî mana­
sını anlatmak için de üçüncü bir Zemzeme'nin mukaddi­
mesiyle "Takdir-i Elhân"ı vücuda getirdi. "Üçüncü Zem­
zeme" mukaddimesi, o zamana kadar hiç görülmemiş bir
tarz-ı edebiyatın, şiirin mahiyet ve envamdan bahsediyor
ve zımnî bir sûrette o aralık kendisini göstermeye başla­
yan edebî bir irtica temayüllerine karşı muhacemâtta bu­
lunuyordu. Filhakika o aralık edebiyat sahasındaki yeni
bir hareket-i irticâiyenin mukaddemâtı mahsus olmakta
idi: Hâmid'in, Kemal'in Ekrem'in yeni bir lisan ile yeni
eserler meydana getirmeleri ve bilhassa Hamid'in "Bel­
de" ve "Sahra" gibi her türlü kuyûd-ı edebiyeden âzâde
ve o zamana göre çok garip ve nâ-me'nûs manzûmeler
yazması, teceddüd-i edebînin müfrit ve muzır bir şekil al­
dığına herkesi ikna etmişti. Kemal ve Ekrem'in eski arka­
daşları bile bu kadar fazla teceddüdden hoşlanmadıkları­
nı alenen söylüyorlardı. İşte bu esnada Varna'dan İstan­
bul'a gelerek neşrettiği sade, basit yazılarıyla halk arasın­
da şöhret kazanan Muallim Naci Efendi, zamanın bu te-
mâyülâtından istifade etti ve Şeyh Vasfî Efendi, Hayret
Efendi, Muallim Feyzi Efendi gibi edebiyatımızın Garp te­
siri altında kalmasını kabul edemeyen çok muhafazakâr
birtakım üdebânın riyâsetine geçerek, belki biraz da on­
ların teşvikiyle teceddüd-i edebî aleynide şiddetli hü­
cumlara başladı. Zahiren Garp âsârından istifade fikrini
tervîç eden Naci Efendi, bilhassa Abdülhak Hâmid'i cin­
netle itham ediyor, Ekrem'i ve Kemal'i pek nazar-ı itibara
almıyordu. "Tercüman-ı Hakikat"in muharrir-i edebiliği­
ni deruhte ederek etrafına yüzlerce taraftar toplayan Na­
ci Efendinin bu vaziyet-i irticaperverânesi, Ekrem Beyi
müdafaaya mecbur bırakmıştı. Henüz m.ecra-yı hakikîsi­
191
ne irca edilebilmiş olan genç dimağların yine yanlış cihet­
lere sevk ve imâle edilmesini men için, Üstad evvelâ
"Zemzeme" mukaddimesini, sonra daha şedîd bir lisanla
"Takdir-i Elhân"ını yazmak lüzumunu hissetti.
Edebiyatımızda emsâline pek nadir tesadüf edilen
"Takdir-i Elhân", Ekrem Beyin en müstaid şâkirdânından
Menemenlizâde Tahir Beyin "Elhân" nâmıyla neşrettiği
mecmua-i eş'ârı tenkîden yazılmış bir eserdi. Üstad bu
eserinde bilmünasebe kavâid-i umûmiye-i edebiyeye de
irca-ı kelâm ederek edebiyatın ve alelumûm sanatın ma­
hiyeti hakkında birçok mütalâât-ı mühimme serdediyor
ve irtica-ı edebî taraftarlarına şiddetle hücumda bulunu­
yordu. Bu eserin neşri, Ekrem tarftarlarıyla Naci müdafi-
leri arasında uzun mücadelelere sebebiyet vermekle be­
raber, irtica-ı edebînin mahiyetini genç dimağlara anlat­
mış oldu. Muallim Naci ve tarftarları her gün kuvvetleri-
den biraz daha kaybederken Üstad yeni ve şâyân-ı dikkat
şiirler, hikâyeler, tercümeler neşrederek gençlere mane­
vî bir rehber oluyordu: O devir gençlerinin, hatta Tevfik
Fikret ve arkadaşlarının ilk şiirleri tetkik edilecek olursa,
onlarda "Zemzeme" şairinin tesirâtına tesadüf etmek
muhakkaktır...
Ekrem Beyin Mülkiye'deki tedrisâtı sekiz seneden
fazla devam edemedi. Üstadın talebesine yalnız ders-i
edeb değil, ders-i fazilet de telkin etmesi, Abdülhamid
idare-i muzlimesinin temâyülâtına hiç muvafık gelmiyor­
du. Nihayet, memleketinde parlayan her nur ve ümit çe-
rağını söndürmekle mükellef olan bu idare Hoca İbrahim
Efendiyi Ekrem Beyin kürsüsüne is'âd ederek Üstadın
daima şevk ve muhabbetle bahsettiği muallimlik hayatı­
na hâtime çekti. Fakat bu zarurî ferâgat Ekrem Bey’in va-
zife-i talimiyesine nihayet vermiş addolunamaz. Çünkü
Üstad neşrettiği eserlerle şebâb-ı münevvere daima reh­
ber oluyor, istibdadın o karanlık ve yıldızsız semâsında
bir meş'al-i İlâhî gibi daima iyilik ve hakikat yolunu gös­
teriyordu. Bütün talebesi, Ekrem Beyin kendi ruhları
üzerinde ne derin ve ne samimî bir tesir icra ettiğini iti­
raf ediyorlar...
Gençlere karşı daima muhabbet ve takdirkâr olan
Ekrem Bey, Halid Ziya, Tevfik Fikret, Cenab gibi istik­
bâlin büyük sanatkârlarını saha-i edebiyata attıkları ilk
mütereddid adımlardan itibaren teşvik etmişti. Bilhassa
mukaddemâ rahle-i tedrisinde bulunan Tevfik Fikret'e
karşı Üstad büyük bir hiss-i takdir ve muhabbet besle­
 192 TÜRK YURDU
mekte idi. Binaenaleyh o aralık malûmat ile muarız bir
vaziyette bulunan "Servet-i Fünun" Ekrem Bey'in tensib
ve teşvikiyle Tevfik Fikret Beyin yed-i iktidarına teslim
olundu. Bu "Servet-i Fünun hareket-i edebiyesi" diye ma­
ruf olan teceddüdün mukaddimesi addolunabilir. Ondan
sonra birçok gençler Ekrem Beyin cenah-ı himayesi altın­
da Tevfik Fikret'in etrafına toplandılar ve o kuvvetle ede­
biyata yeni bir renk ve ziya vermeye muvaffak oldular.
Tevfik Fikret'in, Ahmed Flikmet'in ilk ciltlere yazdıkları
musahebât-ı edebiye nazar-ı tetkikten geçirilecek olursa,
onların -ilk zamanlarda- nazariyât-ı edebiye itibariyle Tak­
dir-! Elhân dairesini pek çabuk aşamadıkları lâyıkıyla an­
laşılır.
Üstad Ekrem "Ai'aba Sevdası" nâmındaki çok şâyân-ı
dikkat bir romanıyla "Pejmürde"sini ve perakende bazı
âsâr-ı şiiriyesini bundan sonra neşretti ve onları müte­
akip uzun m üddet sâkit kaldı, bu sükût "Nejad Ekrem"in
tarih-i tahririne kadar devam etmiştir.
Müdekkik bir hikâye-nüvis, hassas bir şair, fazıl bir
üstad olan Ekrem Bey, onların fevkinde büyük ve necip
bir insan, felâketzede bir babadır. Hayatının her sahifesi-
ni mutlaka elem ve matemle geçirmiş, gözleri daima ye­
ni matemlerin sirişk-i ye'siyle mâlâmâl kalmıştır. İhtida
Piraye'sini, Emced'in kara topraklara tevdi ettikten sonra,
son medar-ı istinadı olan "Nejad"ını da Küçüksu'nun ha­
zin ve pür-şiir tepeciğine gömen bu şefik baba kalbi ile­
lebet o acılarla hem-his olarak çarpmıştır. Üstadın her
eserinde, "Zemzeme"de, "Tefekkür"de, "Pejmürde"de o
matemlerin intibaını hâmil birçok güzel ve ebedî sahife-
lere tesadüf olunabilir. Eakat Üstadın en güzel, en
samimî mersiyeleri, ancak son zamanlarda neşredebildi­
ği "Nejad Ekrem" nâmındaki mecmua-i eş'ârındadır. ev­
lâdının ziyaıyla rahim ve necib bir baba kalbinin ne derin
ve ulvî elemlere ma'kes olabileceği Nejad Ekrem'deki
manzum ve mensur mersiyelerden tamamıyla anlaşılır.
Esasen Ekrem Beyin bütün eserlerinden kırık bir kalbin
enîn-i inkisarı tereşşuh etmekte, hatta en şen ve şuh
mevzular bile onun dest-i sanatında ye's-âlûd bir eda al­
makta idi. Yakacık'ta Bir Mezarlık Alemi, Eerda-yı Tedfin,
Yâd Et, Çiçek, Nağme gibi şiirlerle "Nejad Ekrem"in
eda-yı beyanında aynı reng-i elem göze çarpar.
(Ü Köprülüzâde Mehmed Fuad Bey tarafından Üstad Ekrem'in âsârı ve tesirât-ı edebiyesi hakkında yazılan silsile-i makalât "Yurd"un çıkacak
nüshalarına sırasıyla dercedilecektir. Türk Yurdu
S a y ı 59
Necâbet-i fıtriyesini her şeyin fevkinde tuttuğu için
istibdadın en şedîd zamanlarında bile cebhe-i mağrur sa­
natı asla eğmeyen Üstad Ekrem, tabiatın en samimî bir
perestişkârıydı. İstanbul güneşinin sıcak şuaları. Boğazın
yeşil tepeleri üzerinde renk ve ziya mevceleri uyandırır­
ken, Üstad eline bastonunu alarak tek ve tenha dolaşır,
tabiatin mugaşşi nefesleriyle sanki elemlerini uyuturdu.
Tabiata karşı olan bu incizabı Üstadın bütün eserlerinde
meşhûddur. Ada'nın, Boğaz'ın pür şiir ve hayal manâzı-
rından birçoğu "Zemzeme" ve "Nejad Ekrem" sahifele-
rinde şâyân-ı hayret bir sanat ve samimiyetle tersîm edil­
miştir.
Meşrutiyetin ilânından sonra Ekrem Bey, bir müddet
Maarif ve Evkâf nezâretlerinde bulundu. Fakat onun ne­
cip ve inziva-perver tabiatı ağır ve gürültülü vazifelerle bir
türlü imtizaç edemiyordu. Nihayet Meclis-i Ayân teşekkül
ederken, Türklüğün bu necib ve ulvî üstad-ı sanatı oraya
tayin edildi ve son dem hayatına kadar o meclisin en iyi
düşünen erkân-ı mühimmesinden biri oldu. Yalnız vicda­
nının telkinâtına atf-ı ehemmiyet ettiği için bilâ istisna
herkesin hürmet ve tebciline mazhar olan Üstad, teslim-i
enfâs edinceye kadar, gençlere karşı rahim ve takdirkâr,
münzevî gürültüsüz bir hayat geçirdi. Memlekette hü-
küm-fermâ olan lâkaydî, gençliğin bu üstad-ı necibe kar­
şı hâl-i hayatında tebcilât ve ihtiramâtını takdim etmesi­
ne maatteessüf mâni olmuştu. Fakat memleket, Türk
gençliği Üstada karşı beslediği hiss-i tebcil ve perestişi
onun cenazesi önünde bütün samimiyetle izhar etti. Yet­
miş iki senelik bir hayat-ı sa'y ve fazilet elbette bu tekri-
me müstahaktır...(b
Köprülüzâde Mehmed Fuad
MATBUAT
emile fake
Her sabah dimağımızı adî, haşin, insafsız vekayi hal­
kası içine alıp darlaştıran, geniş görmek, derin düşün­
mek, doğruyu bulmak hâssalarımızı eksilttikçe eksilten
gündelik gazetelerde iyi düşünülüp güzel yazılmış maka­
leler, zavallı dimağımız için âdeta cankurtaran simitleri
 Sayı 59 TÜRK YURDU
gibidir. Bunların bazıları bir gün, bazıları bir ay, bazıları
da senelerce dimağımızı korurlar. Bir iki hafta evvel "Ta-
nin"de çıkan Emil Fake makalesi ise istikbâlimizi yokluk­
tan tabiise çalışmak isteyenler için, gayeye erinceye ka­
dar, tefekkür mayası olabilecek bir mevzuu ne canlı, ne
vazıh ve ne güzel meydana koyuyordu! Karilerimiz ara­
sında okumayanlar varsa okusun, okuyanlar da tekrar et­
sin, diye Uşakizâde Halid Beyefendinin bu bedîasından
bazı kısımları "Türk Yurdu"na alıyoruz:
"O zaman anlattım. Yegâne ümidin gençlikte oldu­
ğundan, bizde gençliğin âsâr-ı intibahından, bu saha üze­
rinde inkişaf ümidini veren ufk-ı pür-vaadden bahsettim.
O vakit bana daha yakın olmak istiyormuşçasına iskemle­
sinin önüne geldi, elini sallayarak:
-Evet, dedi. Eğer yaşamak istiyorsanız gençleri yetiş­
tiriniz. Bir memleket ne kadar köhne olursa olsun, bir
millet ne kadar urûk ve uzlâtı çürütecek tecârüb-i elîme-
den geçerse geçsin, eğer onun topraklarına sâlim to­
humlar atarsanız, onun damarlarına sahih bir kanın zer-
râtını akıtırsanız yeni bir kuvvet ve hayat uyandıracağını­
za emin olunuz. Gençlerin fikir ve irfanına müracaat edi­
niz ve onlara bildiriniz ki, zihinlerine marîz ve alîl bir il­
min zehrini değil, fakat ümit veren, kuvvet getiren, azm
ve gayret bahşeden bir felsefe-i hayat koyabilirlerse siz­
den alacakları mirası, bütün perişanîsine rağmen, ihya ve
tenmiye edebileceklerdir. Pazularına müracaat ediniz,
onlara hayat ile mübareze edebilecek kuvveti veriniz,
kollarını sıktıkları, adalelerini şişirdikleri zaman nefesleri­
ne itimat edebilsinler; ciğerleri ber-hevâ-yı gurur ile ge­
nişlesin, görsünler ki kollarında kuvvet vardır ve bu kuv­
vetle sulh zamanında çapa, harp zamanında da tüfenk ta­
şınabilir ve bu iki şey biraderdir. Bir millet bu iki şeyin
âheng-i imtizacıyla yaşar. Biri gündüzünün, diğeri gecesi­
nin nigehbânıdır. Rahat yaşamak ve rahat uyumak lâzım­
sa ikisini de kullanabilecek kolları hazırlamalıdır. Her
şeyden ziyade şebâb-ı malûl ve mihnete cenk ediniz. Her
asrın, biri ifsat ve tağyir eden, nezih ve salim esasâtı alıp
ta'şîş ve ta'lîl eyleyen, diğeri hayat ve kuvvet veren, yıp­
ranmaya başlamış köklere füsûnkâr bir kimyanın havass-ı
nâmiyesini getiren iki felsefesi vardır. Bunlar birbirine
dolana dolana, bazen biri galebe çalarak, bazen diğeri
kuvvet-i haşmetini taşırıp tahakküm ederek, asırları, ne­
silleri sara sara giderler. Dikkat ediniz ki, sizin parlak gü­
neşinizin altında bu asrın müteaffin, münfesih felsefe-i
193
ma'lûlesi fütûr ve ye's veren, mukaddesâtı reybiyyet ve
lâkaydînin müsemmem dumanlarıyla örtüp boğan to­
humlarını tenebbüt ettirmesin. Eğer gençliğe ırk ve vatan
hislerini verir, onların imanını telkin edebilirseniz istik­
bâle cesurâne yürüyebilirsiniz.
Burada uzak bir hatıra-i elem görüyormuşçasına göz­
lerinden bir hüzün dalgasının geçtiğine, göğsünün zapte-
dilmiş bir derin nefesle şiştiğine dikkat ettim. Küçük bir
vakfeden sonra dedi ki:
-hiçbir memleket yoktur ki, tarihinde siyah sayfaları
olmasın, fakat milletler mesâibin altından daha metîn bir
ruh ile çıkar. Bütün sermaye-i kavı bitmiş, artık maraz
kâffe-i merâhilini kat’ ederek nihayet netice-i mevti ihzar
etmiş zannedilirken milletlerin tâ a'mak-ı mevcudiyetin­
de, kurumuş zannedilirken lâ-yezâl bir ciyâdetle kayna­
yan menba-ı hayatında yeni yeni hamleler, taze taze mev-
celer görünür. Bir de bakarsınız ki, gözünüzü yumup
açıncaya kadar, meselâ bir rub' asır içinde...
Burada gülümsedi.
-Bir rub' asır!.. İşte ben gözlerimi yumup açıncaya ka­
dar bu bir rub' asrı geçmiş oldum. Ve dünün biçare, mak-
hûr Fransasına mukabil bugünün zinde ve kavî Fransası-
nı buluyorum.
Benden cevap bekleyerek sordu: "Değil mi? Dünün
Fransasıyla bugünün Fransası arasında bir fark-ı celî, mu-
şa'şa' bir fark görmüyor musunuz? Milletlerin, musibetle­
rinden kâm alabileceklerine, yaşamak emeline asılmak
için ölüme yaklaşmış olmaktan ibaret bir tecrübe geçir­
dikten sonra matemlerinin içinden fazla bir kuvvet ve
metânetle çıkacaklarına Fransa bir numûne teşkil etmi­
yor mu?..
O zaman Fransa'nın son tecelliyat-ı hayâtiyesine ait
ihtisasatımdan bir hülâsa yaptım. Ben söylerken o, ümit­
lerini teyit eden bir ses dinlemekten mütevellid bir it-
mi'nan duyuyor, demin üzerinde bir heyecanın dalgaları
uçuşan siması şimdi ferih ve mesut bir âsudegînin ma-
na-yı müsterihini iktisap ediyordu ve hissettim ki, bu yet­
miş yaşında ihtiyar mazinin matem-dîde Fransasına ait
hatıradan sonra istikbâlin bahtiyar Fransasını selâmlaya­
rak rahat rahat ölebileceğine karar veriyor.
Artık mesut bir neşve ile parlayan simasına bakarken
kendi kendime aynı hayal-ı saadeti temenni ettim ve kal­
ben: -Alı, dedim, hep böyle elemnâk ve matem-dîde bir
194 TÜRK YURDU
maziden sonra biz de pür ümit ve vaat bir hayal-i istikbâl
görsek ve gördükten sonra artık bîlüzûm bir hayat-ı fer­
sudeyi sürüklemektense rahat rahat ölebilsek...
TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ
Mevlûd Gecesi.- Son zamanlar, dinî bayramlarımı­
za daha canlı, daha şaşaalı ve daha muâsır bir ruhta
ehemmiyet verilmeye başlandığını görmekle mesuduz.
On onbeş sene evvel bu bayramlara, münevver denilen
sınıfımız hemen hiç aldırmaz, diğer sınıflar ise o günler­
de basma kalıp bazı merasim icrasıyla iktifa ederlerdi.
Hamdolsun bu hâl, yıldan yıla değişiyor. Meselâ son mev­
lûd bayramını, Türk dünyasının her tarafı pek hararetli ve
pek ruhlu karşı almıştır. Mesela Kazan'ın Şark Kulübü o
gece çocuklar için gayet şaşaalı bir şenlik tertip etmiş ve
o gün Kazan'da çıkan cerideler, alelhusus çocuk cerîde-
leri, Hazret-i Peygamber'in hayatını, Mevlûdü'n-Nebî'nin
ehemmiyetini, halk ve çocuk anlayacak bir tarzda yazıp
büyük ve küçük karîlerine bu münasebetle dinlerini bil­
dirmeye, sevdirmeye çalışmışlardır. Ezcümle çocuklara
mahsus "Akyol" mecmuasının mevlûd nüshası, etfalın
terbiye ve talimine çalışan matbuâtın, böyle fırsatlardan
ne yolda istifade edilebileceğini öğretmek için âdeta bir
örnek olabilir. "Mevlûd Günü", Mevlûd Hikayesi","0 Ge­
cede..." makaleleriyle " "Mevlûd Gecesinde" şiiri gayet,
gayet iyi yazılmıştır.
Bakü’lü İkbal'in Mevlûd nüshasında şair Ali Abbas
Müzenneb, Hazret-i Peygamber'e âlem-i İslâm'ın bugün­
kü ahvalini arzederek istimdat ediyor. Ali Abbas Müzen-
neb'in samimî ve hararetli ruhunu, âteşîn ve cesur hami­
yetini, Türklerin ve bütün Müslümanların bugünkü
ızdıraplarından mütehassıl hissiyâtını izhardaki şecaat-i
medeniyesini başından geçen bazı vekayi ile pek iyi bili­
yor ve yüksek ümitler arkasında uçan bu hakikî şairi
uzaktan tebcîl edegeliyoruz. Melce-i müslimînin vilâdeti,
şairi yine coşturmuş, Hazret-i Fuzûlî'den de mülheme
olarak yazdığı uzun kasidesinin sonunda şöyle inliyor:
S a y ı 59
Parça parça doğranıp olduk hakaretle telef
Ne taraftan ok atılsa üm m etindir hep hedef
İlim yok, düşm an kavî olduk um ûm a nâhalef
Başımızda daim a kopm uş kıyam et yâ Nebi!..
Türk Tayyarecilerinin Muvaffakiyeti.- Medeni­
yet sahasında büyük ve cüretli işler Garplılara mahsustur
gibi bir itikat aramızda yerleşmiş gibi idi. Allah'a şükür bu
muzır itikadın kökünü sökmeye yarayacak bazı vak’alar
görülmeye başladı. Dört Osmanlı zabitinin tayyare ile İs-
tanbul-Kahire seferine çıkmaları kemâl-i muvaffakiyetle
bir tayyârenin Beyrut'a, diğerinin Konya'ya vusûlü, dedi­
ğimiz vak’aların mühimlerinden sayılmalıdır. Şöhretleri
bugün dünyayı tutan Fransız tayyarecileri bile bu uzun ve
çetin sefere pek yakınlarda teşebbüs etmişlerdi ve içle­
rinden yalnız birisi muvaffakiyet-i tâmme kazanabilmişti.
Türklüğün yüzünü ağartan tayyarecilerimize şimdiden
teşekkür ederek savb-ı maksûdlarına selâmetle vusûlleri
için Allahu Teala'ya dua ediyoruz.Bu medenî vâkıa, İstan-
bul-Kahire muhâdenet-i rûhiyesine, semavî bir rabıta da­
ha teşkil etmiş olacaktır.
Garp Matbuatında Türk MuharrMerinin Eser­
leri.- Garplılar Şark halkına bir taraftan kendilerini tanıt­
mamak serzenişinde bulunurlar, diğer taraftan da Şark
muharrirlerinin fikir ve eserlerini kendi matbuat sahifele-
rine geçirmekte hiç de kolaylık göstermezler. Bununla
beraber Türk muharrirleri eserlerini Garbın yalnız Şarka
mahsus mecmualarına değil, umûmî mecmualarına da
yavaş yavaş girmeye başladığını görüyor ve buna çok se­
viniyoruz. Paris'te münteşir "Siyaset-i Beynelmilel Mec-
muası"nın son nüshasında Hüseyin Cahit Beyin mühim
bir makalesi vardı ki, Paris Dârülfünûnu muharrirlerin­
den bir zatın Yunanlıları müdafaasına mukanni ve müdel­
lel bir cevap teşkil ediyordu.
Petersburg'da çıkan "Vsya Rossia" mecmuasının
manzurumuz olan ilânından öğreniyoruz ki, bu mecmua
1914 senesi zarfında Rusların Leonid Andreyef, İvan
Razumnik gibi meşhur muharrirleri eserleriyle beraber
şimal Türk muharrirlerinden Ayaz İshakî Efendinin de
"Aldım Verdim" unvanlı piyesinin Rusçaya tercümesini
ihtiva edecektir. "Aldım Verdim" izdivaç usûlünün sûiis-
malini tenkit yolunda yazılmış kıymetdâr bir eserdir.
 ». ».

t c ik k V u K m

T-ûr£Writt “TâideMne^ Ç alışır

YIL: 5 SAYI: 60 (20 Şubat 1329 - 5 Mart 1914)

û ^ d e ^ ^ ^ ^ d e d c ^ ç c d a r

M ehdî / Ömer Seyfettin

Zafer / H. Süha

İçtimaiyat: Türk D ilini Sadeleştirme Meselesi / Raif M ehm ed Fuad

Tâin/?; iizzfen / H am dullah Subhi

^orgtz ve Cevaplar: A vru p a ’da O kuyan Türk

Talebesinden A lm an Cevaplar / İbrahim Hakkı

Türklük Şuûnu: Fethi ve Sadık Beylerin Şehadetleri

Sayı 60
TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır
EDEBİYAT
m ehdi
“Ve li-külli kavmin hâd . ,. ”
Ne tuhaf fakat ne acıklı bir tesadüftü! Siroz istasyo­
nundan bindiğimiz ikinci mevki kompartımanda beş ki­
şiydik ve beşimiz de Türk ve Müslümandık. Geçen
felâket ve bozgun yılının canlanmış da kalmış uğursuz ve
karanlık damlalarına benzeyen birçok karga sürüleri sa­
hipleri öldürülen boş ve sürülmemiş tarlalarda dolaşıyor­
du. Tren hareket ettiği vakit hepimiz bir defacık selâm­
laşmış ve sonra o yalnız esir ve perişan Müslüman mem­
leketlerinde duyulan yakıcı ve dondurucu ağır tevekkü­
lün taştan sükûnuyla susmuştuk. Hava pek soğuktu. Ka­
palı camların ince buğularından minareleri yıkılmış, mes­
citlerinin üzerine haçlar asılmış tenha köyleri görüyor gi­
bi oluyorduk. Bu köyler uzaklarda tâ ufkun nihayetinde­
ki mor sislerin içinde idi. Şimdi ezanın sustuğu bu öksüz
yurtlara çanlarını ulutmak için Selanik'e vapur vapur ge­
len Kafkasya Rumları yerleşiyorlardı. Susuyorduk ve san­
ki bize milyonlarca kan ve din kardeşlerimizin ölümünü
hatırlatan dışarısını, bu düşmanın öz vatanımızdan zorla
kopardığı altın sahraları görmemek için önümüze bakı­
yorduk. Karşımdan bir ses;
- Kendimi Türkiye zamanında zannettim, dedi. Yanı­
mızda hiç yabancı yok!
Gülümsedim. Başımı salladım. Bu ufak bir beydi. Da­
ha bıyıkları yeni terliyordu. Ellerini kaputunun cebine
sokmuş birşeyden ürküyor gibi başını omuzlarının arası­
na çekmiş, kumral ve ince kaşlarını yukarı kaldırmıştı. Za­
yıf ve kansızdı. Yüzü mâsivâdan gölgelenen ruhânî ve
mahzun bir beyazlıkla parlıyordu. Öbür köşede pencere­
nin dibinde beyaz sarıklı siyah cübbeli bir hoca, ihtiyar,
TÜRK YURDU 197
Onbeş günde U r çıkar
hasta mecalsiz ve alacalı bir yığın gibi uyukluyordu. Ya­
nındaki şişman ve yeni seyahat elbiseleri giymiş siyah ve
alafranga sakallı bir beyefendi bana baktı, güldü. Onun
karşısındaki sarı, uzun boylu, son moda bol esvaplı kuv­
vetli ve gözleri parlak bir genç "Ah dünya bu..." dedi. Su­
suyorduk. İki senedir sanki hiçbir şey değişmemişti. Bir
an içinde "Türkiye idaresindeki Selânik'e gidiyorum" ha­
yaline kapılıyor ve kapıyı fesli kondüktörün açacağını
bekliyordum ve bilmem nasıl mantıksız bir cesaretle Si­
rozlu ufak bey korkmuyor. İçimizden birisinin Yunan ka­
fiyesi olabileceğine ihtimal vermiyordu.
-"Acaba buralarını ne vakit Türk askeri gelip alacak?"
dedi. Ben daima bilmek, öğrenmek, anlamak, tanımak,
anlatmak istemediğimiz şeylerin üstüne attığımız basma
kalıp bir sözü ağzımdan kaçırdım;
-"Allah bilir!"
İhtiyar hocanın önündeki şık ve iri genç kalın ve al
burnunu küçük parmağının uzun tırnağıyla kaşıyarak;
-"Allah'ın bildiği malûm birşey" dedi, güldü. "Lâkin
kul da bilir ki artık buralara Türk ayağı basamaz."
-"Niçin basamasın?" diye haykırdım. Uyuklayan be­
yaz sakallı hoca uyandı. Başını kaldırdı. Bize ayrı ayrı bak­
tı. Ben Yunanistan'da olduğumu unutmuştum. Ağaçlar,
hendekler, pencerelerin arkasından hızla geçip gidiyor­
du. Şişman ve pek zengin olduğu hâlinden anlaşılan be­
yefendi etrafına bakınarak;
-"Yavaş konuşsak" dedi ve bana dönerek devam etti.
"Oğlum eğer iftihar olunacak birşey ise hiç zahmet çek­
meden ben de sizin kadar Müslüman ve mutaassıb olabi­
lirim. Mülkiye-i Şahâne'den çıktım. Onsekiz sene kayma-
198 TÜRK YURDU
kamlık ve mutasarrıflık yaptım. İşte ben size söylüyorum
ki, Müslümanların yaşamaya hakkı yoktur ve Türkler asla
bir daha buralara gelemez. Türkiye'de ağzıma alamayaca­
ğım hakikatleri burada sizden saklamaya lüzum yoktur.
Zira hür ve medenî bir hükümet arazisindeyiz. Ne şu
muhterem hoca efendi ve ne de siz dinsizliğimi, İslâmlı­
ğın aleyhinde olduğumu iddia ederek kafamın kesilmesi­
ni, asılmamı isteyecek bir evvel zaman adaletini burada
bulamazsınız, medeniyetleri, terakkileri, itilâları, tarihleri
hep dinler yapar. Dinler bir kâinatı yıkar, yerine ikinci bir
kâinat kurar. Fertlerin bütün hareketlerindeki esasları kı­
mıldatan, içtimaiyatta büyük ana hatlarını çizen dindir.
İslâmlık ise fertlerindeki cemaat ve millet temayüllerini
bozarak hepsini karanlık bir taassubun görmez körlüğü
içinde yaşatır. Sözüme şahit, işte bütün dünya yüzünde­
ki Müslümanlık. Yüzmilyonlarca Müslüman ve bizim mil­
letimiz olan elli milyon Türk hâlâ onüç ondört asır evvel­
ki hurafeler ve efsanelerle çırpınıyor. Rusya'daki Türkler,
Bosna Hersek, Rumeli, Hive, Buhara, Acemistan, Türkis­
tan, Afganistan, Belucistan, Hindistan, Mısır, Trablus,
Sudan, Tunus, Cezayir, Fas, Sahra-yı Kebîr, Zengibar,
Cava, Somali, Sumatra... daha sayayım mı? Hâsılı bütün
İslâmlık, bugün inkişaf etmiş kuvvetlenmiş, ilerlemiş
Hristiyan milletlerin boyunduruğu altında. Yalnız bizim
Türkiye'nin yalancıktan bir istiklâli var. Ama ne istiklâl!
Gümrüklerine on para zam edemez. Düşmanları ile rahat
bir muahede yapamaz. Payitahttaki Hristiyan mektep­
lerinin içine giremez. Hâsılı İslâm tarihinde okuduğumuz
yüz şu kadar İslâm hükümetinin mahvına sebeb olan
âmiller hâlâ Türkiye'de duruyor. Aynı kanunlar, aynı şey­
lere tesir edince neticeler de aynı olur, o halde Tür­
kiye'nin de diğer Müslüman hükümetleri gibi mah­
volacağı, tarihten nâmı silineceği ve biz Türkler de bütün
Müslümanlar gibi yakında İstanbul'u alacak olan Hris­
tiyan efendilerimize sadakatle dua ederek hayatımızı
diğer dindaşlarımız gibi miskin miskin taassub, cehalet
ve rezalet içinde geçireceğimiz muhakkak....ve...
Bu ateşli ve mutaassıb bir dinsizdi. Ona mantık ve
kıyaslarını yaparken hissine ve taassubuna kapıl-
mamasım tavsiye edecektim. Susmasını, lâfının sonunu
bekliyordum. Sirozlu genç bey kafasını zayıf omuzlarının
arasından çıkarmış, güzel ve şahâne gözlerini açmıştı.
Mülkiye-i Şahâne mezunu eski mutasarrıfın birdenbire
sözünü kesti;
S a y ı 60
-"Ya Mehdî, Mehdî çıkmayacak mı?
-"Hangi Mehdî?
-"Hangi Mehdî olacak? Daha onu bilmiyorsun. Meh­
dî çıkacak, Müslümanların başına geçecek, gavurların
hepsini öldürecek, bütün dünyayı Müslüman yapacak.
Şişman beyefendi tonbul ve beyaz elleriyle karnını
tutarak gülüyor, al yanakları pençe pençe kızarıyordu. İh­
tiyar hocanın karşısındaki şık genç de zavallı Siroz
beyinin saflığına gülmekten kendisini men edemiyor;
-"Ey küçük bey, bu Mehdî ne vakit çıkacak?" diye eğ­
leniyor.
-"Bari yakında gelecekse nafile çiftliklerimizi yok pa­
hasına gavurlara satmayalım" diyordu. Lokomotif düdü­
ğünü çalıyordu. Ben Mehdî bekleyen saf çocuğu nasıl
müdafaa edeceğimi düşünüyordum. O bir köşedeki be­
yaz ve büyük sarıklı, beyaz ve büyük sakallı ihtiyar ve sâ-
kin hoca efendi doğruldu. Büyük, derin ve küçük gözle­
rini açtı. Siyah ve kalın cübbesini temiz eteklerini düzelt­
ti. İlk defa ağzını açıyordu;
-"Mehdî'ye gülüyorsunuz hal... dedi" Ben arzın düm­
düz olduğunu balığın üzerinde, öküzün boynuzunda tıp­
kı bir tepsi gibi durduğunu fenle ispata kalkacak bunak
bir yobazın Mehdî hakkında saçmalayacağı budalalıkları
duymamak için başımı pencereye doğru çevirdim. Hoca
efendi yabancı olmadığım garip bir tecvidin ağır ve husu­
sî ahengiyle lâfa başladı. Ama ben de artık dışarı bakama­
dım. Onu can u gönülden dinlerken Sirozlu genç bey gi­
bi benim de ağzım bir kaç santimetre açık kaldı.
-"Bu Mehdî kimdir? Biliyor musunuz evlâtlar? Kaybo­
lan onikinci imam! Bütün Müslümanlar onun gelmesini
bekliyorlar. Bu şüphesiz bir hayal. Bu hayalin nereden ve
nasıl tesirlerle çıktığını size söyleyeyim. İslâmlık bir mef-
kûredir. Öyle âlî, metin, yüksek bir mefkûre ki, taarruzî...
her Müslüman İslâm olmayan memleketleri almak orala­
rım hep Müslüman yapmak emelini besler. Zaman fitne­
ler ve nifaklar arasında geçmiş. İslâm mektepleri birer bi­
rer inkıraz bulmuş. İslâmlar esir düşmüşler. Fakat her
esir Müslümanda İslâmlık mefkûresi şuursuz bir an’âne,
bir ümit, bir emel bırakmış. Esirliğin ağır ve ateşli zincir­
leri altında inleyen her Müslüman bir halâs bir necât gü­
nünden ümidini kesmemiş ve bu ümidinin fiile çıkarıl­
 Sayı 60 TÜRK YURDU
masını tekrar birgün meydana çıkacak olan onikinci
imam, Mehdî'ye atfetmiş. Bu Mehdi İslâm selikasının
şuursuz bir emniyetle beklediği halâsçı, hâdidir. Acaba
hakikaten böyle bir halâsçı çıkıp bütün Müslümanları
esaretten, zulüm ve i'tisaftan kurtaracak mı? Bütün İslâm
diyarlarında Rumeli'nin Asya'nın Bulgaristan'ın Hindis­
tan'ın köylerinde Afrika'nın badiyelerinde Müslümanlar
hep bir halâsçıyı, bir Mehdi'yi beklerler, Mehdi'ye dair
birçok masallar, hikâyeler vardır. Bunlara büyük ve
perişan bir ümmetin paralanmış ruhunda uyuyan en
hüzünlü, en garip ve muhteşem şiirlerde karışır. Ak
Minâre ve sair gibi, lâkin bu Mehdi sahiden gelecek mi?
Hayır ve Evet. İslâm ruhu şuursuz bir safiyet ve emniyet­
le her halâsçı gibi sivrilen kahramana bu adı verir. Fakat
bu muvaffak olamayınca "Mehdi" kelimesi "Mütemehdİ"
olur. Yine hakiki beklenilmeye başlanır. Ama... ama
hayır... Öyle bir Mehdi zuhur edip bütün İslâmları birleş­
tirerek müstevlilerinden bir anda intikam alamayacaktır.
Esirlik de kıyamete kadar sürecek mi? Hayır... hayır. Mut­
laka İslâmların öcü alınacaktır. Ama nasıl? Buna büyük ve
mukaddes kitabımız Kur’ân-ı Kerîm cevap veriyor, diyor
ki;
"Ve li-külli kavm in h â d . .."
Evet bütün kavimlerin kendilerine mahsus hâdileri
vardır. Onlara hidayet eriştirir. Meselâ Bosna Hersek'deki
Müslümanları halife gidip kurtaramaz. Onlar çalışırlar, iç­
lerinden bir fedakâr, birçok fedakâr çıkar, silâha sarılırlar.
Esirlikten kurtulan Hristiyan milletlerin halâscılarını tak­
lit ederler. Cezayir’dekiler, Fas’takiler, Tunus’takiler,
Sudan’dakiler hatta Mısır’dakiler de öyle, başka yer-
dekiler de öyle. Kendi içlerinden, kendi kavimlerinden
kurtarıcı hadiler yetişecek, mensup oldukları kavmin
başına geçecekler. Sonra esirlikten kurtulan kafaları ilim
ve akıl tutmaya başlayın İslâm milletler Hristiyan milletler
gibi aralarında bir "beynelmileliyet" teşkil edecekler ki,
işte bu "İttihad-ı İslâm" mefkûresinin hakikatidir, artık
bu "İslâm beynelmileliyeti" mefkûresi hakikat haline
girince "Hristiyan beynelmileliyeti" yani AvrupalIlar zayıf
ve himayesiz buldukları küçük İslâm kavimlerin üzerine
hep birlikte yüklenemeyecekler. İşte bu muvazeneden
dünya yüzünde ancak o vakit "hak ve hukuk" doğacaktır.
Bir kavmin hâdîleri o kavmi gaflet, cehalet, idraksizlik uy­
kusundan uyandıranlardır. Biz Türkler kurtarıcılarımızın
elindeki mukaddes ve hidayet şûlelerinin aydınlattığı
199
millî bir mefrukeye doğru yürüyecek, altında inlediğimiz
zincirleri kıracak, diğer Türk olmayan İslâm kardeş­
lerimizin bile imdadına yetişeceğiz ve bizim gibi her
İslâm kavim de kendi hadisini beklemekte haklıdır. Bu
müjdeyi biz Müslümanlara Kur’ân-ı Kerîm vermiştir.
Evet, işte Kur’ân-ı Kerîm elimizde. Bir Mehdî yoktur.
Fakat birçok hâdîler olacaktır.
Avam o tek ve hayalî Mehdî'yi beklerken biz Türk,
Arap, Fars ve diğer İslâm mütefekkirleri kendi hâdîlerim-
izi, hakikî Mehdîleri beklemeliyiz ve onların zuhûr edip
etmediklerinden bir an için olsun şüphelenmemeliyiz..."
Bilmem hangi istasyonda durmuştuk. Trenin kapısı
birdenbire açıldı ve ihtiyar hoca susuverdi. Esmer bir
kondüktör silindir şapkalı bir Rum’a;
-"Buyurunuz" diyordu. Bu herif bize tarif olunamaya­
cak derecede derin bir nefret ve istikrahla bakarak Rum­
ca;
-"Fakat burada Türkler var!" deyiverdi. Suratını ek­
şiterek hepimizi ayrı ayrı süzdü. Kahraman kondüktör
hemen yararlığını gösterdi;
-"Haydi bre... öbür başa toplanın. Burada pen­
cerenin önünde mösyö rahat edezek...
Hoca ile karşısındaki genç yüzlerini yere eğerek
bizim tarafımıza gelip sıkıştılar. Giren şık ve küstah mös­
yö şapkasını çıkarıp ayaklarını karşıki kanepenin üstüne
uzattı. Âdeta yattı. Sigarasını yaktı. Tek gözlüğünü
takarak bize bakmaya başladı. Sözünü tamamlayamayan
ihtiyar hoca yaralı ve can çekişen düşkün bir aslan gibi
yeniden uyuklamaya başlamıştı. Şimdi biz yine o yalnız,
esir ve perişan Müslüman memleketlerinde duyulan
kıyıcı ve dondurucu ağır tevekkülün taştan sükûnuyla
susuyorduk.
Yolcu mösyö sigarasının küllerini üzerimize fır­
latıyor, tükürüyor, sonra avazı çıktığı kadar Bizans im­
paratoru ve Yunanistan kralı Onikinci Konstantin için
bestelenmiş bir şarkıyı haykırıyordu. Biz susuyorduk.
Tren seyrek ve fasılalı ağaçlıkların arasından geçiyordu ve
Türklerden kalma sarı badanalı eski karakollar, bu yollar­
dan kaçarken mahvolmuş gafil bir milletin dinsiz ve yıkık
mabedleri gibi ikişer üçer kilometre ara ile sıralanmış
hâlâ duruyordu. Susuyorduk. Zannederim hepimiz -hat-
200
ta İslâmlıktan ümidini kesmiş olan açık fikirli mahud şiş­
man mutasarrıf mazurlu bile- hepimiz mukaddes kitabın
her kavme vaat ettiği hâdîleri düşünüyor, Türklerin
Mehdisi ne vakit çıkacağını kendi kendimize soruyorduk.
Yolcu mösyö Türklüğe ağza alınmaz küfürlerle kafiyelen-
miş Rumca şarkılar da bağırmaya başlamıştı. Biz susuyor­
duk. Biz susuyorduk. Ve benim gözlerim hep o beyaz bir
felâh ve ümit fecrinin uzak bir aksi gibi parlayan beyaz
sarığa ihtiyar hocanın uyanık bir dalgınlıkla sallanan
büyük ve nurlu başına dalıyordu.
Ömer Seyfeddin
;:l=:I:
M balar durur, lâkin yukarıda andığımız temastan asla kur­
ZAFER
-Cengiz Han için-
T u tu şm u ş b e ld e le r m eşal tu ta r p e ş in d e efrâdm ,
H arab o lm u ş saraylar d a sitâ n sö y ler esâtire ,
Esir o lm u ş h ü k ü m d a rla r ç e k e r g e rd û n e le r çö ld e
B a h ad ırlar k o şa r ü s tü n d e b ey g irlerle ecsâdın...
A kar v ad id e k a n d a n b ir n e h ir...m a ğ lû b o lan iller
T e b a h efse rle rin yok su l bekayasıyla ağlarken,
M ü n âd îlerle b ir m evkib g e ç e r yanm ış m a b e d d e n ,
K azar ta rih e m ızraklar ş e re f iklilli heykeller.
O m ızrak lar m ü e b b e d , se rn ig û n olm az sü tu n la rd ır.
Ki ü s tü n d e n o k u r atîyi in sa n la r o lu p kadir.
S en in ta h tın b ü y ü k h a k a n o m e v k ile rd e p ü r te m k in
C ihanlar ç iğ n ed ik m azid e, g ö k le r tâ ru m â r ettik.
B u g ü n yâdınla m a ğ ru rd u r k a b ile n d e n g e le n erler,
Z afer katil b ir alet, z u lm e d e r e lb e t m uzafferler.
Beşiktaş 1 Şubat 1329
Hakkı Baha
İÇTİMAİYAT
TÜRK DİLİNİ SADELEŞTİRMEK MESELESİ
Şimendiferler, vapurlar, elektrikli tramvaylar, atlar,
arabalar, koşuşmalar, didinmeler; evet sokaklardan
dökülüp giden bütün bu yaşayış akıntısı damarlarda
yürüyen kan dolanmasına benzer. Bunsuz yani depren-
disiz. Midisiz şehir düşünülemez. Meğer ki nabzı durmuş
bir ceset gibi ölmüş ola! Şu söz canlı olan millet için dahi
TÜRK YURDU S a y ı 60
doğrudur. Ancak onun şehri ülke, taşrası da sınırdaş
hüküm etlerdir. Bunlarla bir dizi az çok alışverişte
bulunur ve gâhi dostça gâhi düşmanca tutuşur. Bir millet
ne kadar yabancı sevmez olsa salyangoz gibi yurdu içine
büzülüp etrafına duvar çevirse yine dokunuşmadan kur­
tulamaz. Duvarlarının ergeç yıkılmış kapılarının zorla
açılmış olduğunu tarih bildiriyor. Topluluğu yönünden
her millette yaşayışın görüntüleri (tezahürâtı) arasında
benzerlik varsa da bunlar yine birbirinden başkaca olup
her biri özüne mahsus şemâil ile ayrılır. Denizci, tüccar,
çiftçi ve daha nice türlü olmağla kendince bir âlemde ça­
tulamaz. Bundan dolayı diyebiliriz ki, millet yoktur diğe­
riyle dokunuşmuş olmasın ve bu sürekli dokunuşmadan
birçok yabancı kelimeler kabul etmiş bulunmasın. Bu da­
va su götürmez, zira diller meydanda. Hangisi birazcık
araştırılacak olsa bu hakikat göze çarpar. Hele Osmanlı
Türkçemiz, bayağı yağmagirliğe çıkmış ve kursağına ne­
ler neler tıkmış! Bu yüzden hazımsızlığa bile uğramış.
Oburluktan çekinmeyen değme kişinin başına gelebilen
bu rahatsızlık vaktinde onarılmaz ise şüphe yok ki pek
mühlik neticelere ve en son bütün gövdenin haraplığına
sebep olarak ölüme kadar götürebilir.
Milletler arasında dokunuşma ne kadar içli dışlı olur­
sa alınanlar da o nisbette artar. Yalnız alıcı ile vericinin or­
taklaşma payları bir değildir. Daima zayıfın zararınadır.
Çünkü lisan âleminde de hücumlu yabancılara karşı ya-
sakçılığı eden ancak o milletin kendini bilen benliğidir ki,
bu da kudret, hamiyet, medeniyet üç ayağı üzerine otur­
tulmuş değilse nafiledir. Bundan dolayıdır ki, silâh ile üs­
tün gelmiş kavimler pek kalabalık olmayınca daha müte-
meddin bulunan mağlûplarına dil ve âdet bağıyla esir ol­
muşlardır. Bir yığın misalden yalnız Fransızlarla Bulgarla­
rı gösterelim. Franklar Cermen soyundan ve galib iken
Roma'nın kolonistleri olan çiftçi, Sanatkâr ve bezirgânla-
rına ve sonra da papaz ve alimlerine tamamen yenilerek
Lâtinleşip ütülmüşlerdir ve geçen hâkimiyetlerine işaret
olmak üzere ancak Fransız adı kalmıştır.
En koyu Hristiyanlık asabiyetine bürünerek Türklük­
lerini inkâr eden bugünkü Bulgarların ekseriyeti de tari­
hin hakikatlerine karşı komak mümkün olamadığı için
nihayet Hristiyan Finoalara kardeş çıkmak, süreriyle
Turanî aslından olduklarını itiraf etmeye razı olmuşlardır.
 Sayı 60 TÜRK YURDU
Hâlbuki padişahlarının adlarından başlayarak toplanan
dil delaili tarihin zamanı içinde Asya'dan Avrupa'ya
yürüdükleri yol İdil üzerinde kurdukları hükümet, uğ­
raklarında bıraktıkları ün, san ve kitabeler, kendilerine
izafetle garplılar tarafından "Bulga" ve "Volga" adlanan
İdil ırmağı, İslâmiyetleri devrinde ziyaretlerine gelen İbni
Fadlan'ın tanıklığı (şahadeti), Orta Asya Türkleri arasında
hâlâ sürmekte olan hatıraları, bunların yalnız Turanı de­
ğil doğrudan doğruya bir Türk ulusu olduklarını ispat et­
meye yetişir.
Yabancı boyunduruğuna girmeyi kolaylaştıran amil­
lerden biri de -ki medeniyet noksanlığı zümresindendir-
karşılık bulamamak sıkıntısından kurtulmak için düşün­
meksizin hazırı kapmaktır. Belki atâlet kanunu ile tefsir
edilebilecek bu lâubalilik, kayıtsızlık mutlaka bir kavimde
henüz milliyet hissinin uyanmadığına en kestirme bir
bürhandır. Üstün gelen diyanet dahi kendi ittibaını bera­
ber getirir ve en metin olarak bunlar yerleşir.
Kısaca saydığımız şu âmillerin eserini en parlak gös­
teren bir şey ararsak kendi dilimizi -Osmanlı Türkçesini-
buluruz. Analarımız dilsiz değildi. Hatta Türk Edebiyatı
kurûn-ı vustâda bile "Kutadgu Bilig" gibi ebediyen ün
alan baş eserler meydana getirmişti. Nüfus itibarıyla da
azımsanamazdık. Hele Selçuk Türklerinin kitlesi ve bun­
lardan önce başka başka tarihlerde Anadolu'ya gelmiş
Türk taifelerinin artığı ile o havali dolmuş ve belki kanık­
samış idi. Bizler bunlara katılarak hamur olduğumuz hal­
de ıstılâhlarımız Arapçadan, zevkimiz Acem’den, âdâtları-
mız, teşrifâtımızın büyükçe birkısmı Bizans'tan alınmış
bir garibe göstermekteyiz. Kendimizi teselli etmek üzere
öne süreceğimiz biricik mazeret şudur; bu kaza yalnız bi­
zim başımıza gelmiş değildir. Âlem haritasına bir göz gez­
direcek olursak, görürüz ki, mağlûplarıyla tamamen kay-
naşabilen bazı uluslar yeni bir kavmiyet, siyasî bir milliyet
vücuda getirebilmişlerdir. Kaynaşmayanlar ise az veya
çok sonra kendi milletlerini anlayarak medenî esaretten
kurtulmaya çabalamış ve dileklerine ulaşmışlardır. Buna
örnek de Almanlar ile Macarlardır. Ne balık ne de kuş ol­
mak üzere ortada hemen hemen yalnız bizler kalmışız.
Acaba niçin bu uyanıklık bizde başgöstermemiş? Yoksa
ara sıra uyanışlar, çırpınışlar olmuş da o kıvılcımlar o
alevcikler yabancı medeniyetin ölgün yükü altında boğu­
lup mu kalmış? Bunlar gerçekten taraştırılması gerek me­
selelerdir. Ama çok uzağa götürür, başka kavimlerin
201
daha iyi araştırılmış, karıştırılmış tekâmülleri tarihine
bakarsak görürüz ki, bu teyakkuz ve intibah ekseriye pek
büyük millî felâketler ardında baş göstermiştir. İşte Al­
manya'nın Napolyon Bonaparte'dan yediği dehşetli yum­
ruktur ki, ilk defa olarak kuvvetli bir Almanlık duy­
gusunun kaynaşmasını, millî bir gayenin belirmesini
mûcib olmuştur. Bununla beraber Alman kral ve
kralcıkları beyleri ve bütün halk topluluğu itibarıyla hep­
ten ve biricik bir emele bağlanmış, aynı gayeyi benim­
semiş değillerdir. Ancak o güne değin çatışmakta olan
siyasî akıntıları felâketin zorla alt üst olduktan sonra bir-
leşerek ve millî bir renk alarak daha belli bir çığıra dökül­
dü. Şu kadar var ki, Almancayı temizlemek için eve ve iz
göstermek isteyen gayretler, millette varlığı lüzum olan
milliyet duygusunun henüz gereği gibi kıvama gelmiş ol­
mamasından bazen âdeta istihzalara uğramıştır. Bu hâl
hatta hayli bir m üddet devam etti. Çünkü kuvvet başka
zerafet yine başka. Fransızların parlak medeniyeti sevim­
li ve girgin etvârı, yontulmuş çevik lisanı, zengin edebiy­
atı velhâsıl Alman ülkesini bir virâne ve Alman halkını da
bitik ve bezgin bir hâlde bırakan Otuz Sene Muharebesi,
Fransız ordusu ile sırmalı zabitlerini, silâhşor askerlerini
Almanya'ya soktuktan başka yoksul mağlûpların göz­
lerini kamaştıracak o Fransız medeniyet ve maişetini de
beraber getirmişti. Vâkıa savaştan sonra asker çekildi.
Ama kırgından kurtulup yıkılmayan saraylar Fransız ter­
biye ve zevkinin birer ocağı olmuştu. İzzet-i nefsi kal­
mamış bir halkın ulemâ ve hükemâsı ile birlikte büyük­
lerini yatsılaya durmuş olmasına pek o kadar şaşılamaz.
Bununla beraber zaten bu edebiyat henüz halk için değil­
di ve halk da hakkını isteyecek iktidara varmamıştı. O
zamanlarda alim yetişmedi denilemez, lâkin bu ilim yük­
sek tabakaların çevresinden dışarı çıkamazdı. Çık­
mamağa mahkûm idi. O derecedeki mühim eserlerin Al­
manca değil fakat Lâtince yazılması tercih edilirdi.
Görülüyor ki ilim ve edebiyat bayağı bir inhisar altında
idi. Alman dili otuz senelik muharebenin memlekete
soktuğu yabancılar ile hayli bozulmuş iken bir de böyle
hor tutulması ve terbiyeli geçinenlerin sözlerine Fransız­
ca katıştırmaları bazı hamiyetli kişilerin gitgide sabrını
tüketti. Vâkıa 1643 tarihinde Hamburg şehrinde Alman
dilini temizlemek için Deutsche Genossensehaft adlı bir
dernek teşkili bunu gösterir. Bu gibi teşebbüslerin hayrı
oldu ise de asıl büyük uyanıklık, cemiyetin kaynaşma
devresi ancak Napolyon'un boyunduruğunu kırmak için
202 TÜRK YURDU
silâhla tecavüze karşı koyan hürriyet muharebeleri hen-
gamıdır. Almanya'nın nasıl düşüp nasıl kalktığını anlat­
mak bu makalemize sığışamaz ve kasdımızdan da uzakça
düşer. Yanlış anlayışına kapı açmış olmamak için ön­
ceden şunu söyleyelim; Alman milletini uyandıran o dil
derneklerinden ve lisan cemiyetlerinden ziyade halk dili
ile halka hitap eden sözü ateşli şairler, halk diliyle halk
içine ilim ve marifet yayan çizmeli muallimler olmuştur.
Avamın masalları, kahraman hikâyeleri, destanları, millî
şiirleri, urungu (darb-ı mesel) lan toplanıldı. Bu sırada iki
Grimm biraderleri başlıca anılmaya lâyık çehrelerinden-
dir ki kendi edebiyat âlemimizde böyle iki kardeşe değil,
fakat birine bile eş olabilecek henüz tek bir vücut doğ­
madığına yanmamak kabil değildir. Bunlar en güzel Al­
man sarf ve nahvini, en mühim lügat kitabını meydana
getirmişlerdir. Öyle bir lügat kitabı ki, yalnız söylenmek­
te olan bütün Alman söyleş (şive) lerinden başka kurûn-ı
vustâ Almancasını dahi kucaklayıp kelimeleri iştikak­
larına kadar takip eder. Gayet eski Alman türkü ve şiir­
lerini dahi bulup ortaya kodular ve tefsir edip anlattılar.
Hatta bunların zevkini de duyurmaya muvaffak oldular.
Çizmeli muallimler ise zaten Büyük Frederik zamanın­
dan beri yenlerini sıvamışlardı. Çizmeli lâkabını anlamak
için ordusunu gençletmek niyetiyle Büyük Frederik'in
tekaüd edip çıkardığı zabitleri köy hocalığı vazifesiyle taş­
ralara şevketmiş olduğunu söylemek kifayet eder. Bun­
daki derece-i isabete bugünkü Almanya, şanı, şevketi, il­
mi ve marifetiyle tanıklık vermektedir. Evet, en büyük
muvaffakiyetlerin ne kadar düz, sade temeller üzerine
kurulmuş olduğunu anlamak için ümit edelim ki, bizde
de bu felâketlerden sonra istidad hâsıl olmuş ola.
Dil derneklerinin hizmeti inkâr olunmamakla
beraber şairlerin, muallimlerin, âlimlerin himmeti kadar
Alman dilinin ayıklanıp, zenginleşip, yükselmesine yarar­
lığı olmadığı yukarıda söylenmiş idi. Sebebi de şudur;
bunlar "purisme" denilen kesdirim tasfiyecilik yolunu
tuttular, yani çoktan beri Almanlaşmış kelimelere varın­
caya kadar hepsini çıkarıp atmak istediler. Bununla
acemilik ve sabırsızlık gösterdiler. Acemilik gösterdiler,
çünkü böyle birşey yalnız istekle birdenbire vücut bula­
maz. Sabırsızlık gösterdiler, zira zaman böyle umûmî bir
meyi ve harekete müstait bulunmuyordu. Kabiliyet-i mil-
liyenin döl yatağına ilmin doğurgan ve hamiyetin asabî
feyzi henüz düşmemiş idi. Zoraki yapılan yeni
kelimelerin yabancılığı edipleri ürkütüyor ve çok defalar
Sayı
zürefânın alaylarını üzerine çekiyordu, lâkin bundan
dolayı Alman dili geri kalmadı ve cemiyetlerde çöküp yok
olmadı. Halk beğendiğini, yadırgamadığı kelimeleri
kabul edip kullandı. Beğenmediklerini saymadı, attı. Al­
dığı yaşadı ve bundan anlaşıldı ki, bu hususta hâkim olan
âlimlerin, ediplerin itibarı, zevki ve takdiri değil, fakat
milletin hayat kaynağı olan halktır. Zaman zaman is­
tihalelere uğrayarak ve geçirdikleri sınav (tecrübe) 1ar-
dan müstefid olarak bu dernekler kısmen olsun devam
ettiler. Bilmem Macaristan'da da hâlâ mevcut mudurlar?
Evvelce denildiği gibi Macarlar da bunu andırır bir geçit­
ten aşmak mecburiyetinde bulundular. İnhisar bunlarda
daha şiddetli oldu. Âlimleri, edipleri uzun bir vakit kendi
dillerini hiç bilmemezlikten gelip yalnız Lâtin dilinde
yazıp söyleştiler ve bütün halkı yıldızsız cehalet karanlığı
bürüyüp durdu. Tâ ki, orada da ahali uyanarak tan attı ve
millet zinciri kırıp hakkını aldı. İşte bundan sonradır ki,
"Petofi" 1er çapında muazzam şairler yetişti ve hakir tutu­
lan köylü millet dili ilim ve edep dili oldu. Bu sayede
marifet yayıldı, sanaat ilerledi ve zenginlik geldi. Mem­
leketin kuvvet bulup yükselmesine büyük yardımı doku­
nan Macar dernekçiliğine asıizâdelerden biri, yanılmıyor­
sam yarım milyondan artık akçe hediye etmiştir. Bu
cemiyetler ile Eransa'daki akademiyi maksat ve hizmet
itibarıyla ayırt etmek iktiza eder. Akademiler resmî
lisanın İlmî ve edebî görengin (an’ânenin) koruyucuları,
bekçileridir. Halka doğru gitmek şöyle dursun her nasıl­
sa vücut bulup kendilerince m uteber olan kaideler
hilâfında yapılmış kelimeleri söküp atmak isterler, velev
bunlar halkın gündelik hayatına girmiş olsa bile hem res­
mî hem muhafazakârdırlar. Hatta skolastikten de büs­
bütün sıyrılmış değillerdir. Hususî derneklere gelince,
bunlar dildeki millî neşv ü nemâyı bu gibi bağlardan kur­
tarmak isterler. Resmî olmadıktan başka inkılâpçıdırlar.
Bunların nasıl çalıştıklarına dair bir fikir vermek üzere bir
Alman cemiyetinin 1907'de neşreylediği risâlesinin baş­
lıklarını (serlevhalarını) tercüme ediyorum. Risâlenin adı
Winke fuer die Zweigverein des Allgemeinen Deutschen
Sprachvereines olup Berlin'de basılmıştır.
Bitmedi.
RaifM ebmed Fuad
 Sayı 60 TÜRK YURDU
TARİH
eski TÜRK evleri
Muhterem Efendiler,
Bu akşamki musahebem eski Türk evlerine ait ola­
cak. Yalnız sizden bir müsaade isteyeceğim. Bahsime
doğrudan doğruya girmeden evvel nakledilmesine lü­
zum gördüğüm bazı fikirler var. Size bir sual sorsam:
"İçinde yaşadığımız yerlere ne suretle rabt-ı kalb ediyor­
sunuz" desem, hiç şüphe yok ki "Bizi etrafımıza bağlayan
rabıtalar hatıralardır" diyeceksiniz. Çocukluktan b erf
içinde büyüdüğümüz bir ev terkedilmek iktiza ettiği va­
kit, kalbimizde hakikî derin bir ayrılık hissi, bir ayrılık acı­
sı duyarız. Çünkü onun her köşesinde kendimize, anamı­
za, babamıza, sevdiklerimize ait pek aziz hatıralar vardır.
Lüzumundan fazla hakikati aşikâr olan bu misali evlerden
şehirlere, şehirlerden memleketlere naki ve teşmil et­
mek iktiza eder. Memleketimizi ne kadar tanır, mazisine
ne kadar vâkıf olursak onun kalbimizde tuttuğu yer o ka­
dar sağlam, o kadar geniştir. Son zamanda gözümüzün
önünde geçen muharebenin öyle bir safhası görüldü ki,
meş’ûm olduğu kadar da ibret-âmiz idi. Hepimiz kendi
gözlerimizle İstanbul'un ne ümitsiz, ne korkak bir şehir
olduğunu müşahede ettik. Tarifimi mazur gölünüz. Size
diyeceğim ki, Çatalca'da toplar patlarken İstanbul, yanın­
da teneke çalınan bir kirpi gibi korkusundan zıp zıp sıç­
rıyordu. Velev yanlış olsun "Bulgarlar geliyor" haberi bir
dakika ortaya atılmış olsaydı. Biz ne gibi bir manzaranın,
bir hâdisenin şahidi olacaktık. Mazisini unutmuş, mekâ-
rim ahlâkının kısm-ı azamim kaybetmiş olan İstanbul çıl­
gın bir korku içinde köprüye, Sarayburnu'na yığılacak,
kayıklara dökülecek, mahşer-nümâ bir manzara ile ken­
disini karşı sahile atmaya çalışacaktı. İçinde ordular çıka­
racak kadar eli silâh tutabilir erkeklere mâlik olan bu pa­
yitaht, acaba neden kaçmaya, yalnız kaçmaya hazırlan­
mıştı? Zannediyorum ki, bunun sebebini taharride yolla­
rımız ayrı değildir. Biz muharebe meydanlarında mağlûp
edilmeden, memleketlerimizden kovulmadan evvel ma­
neviyâtımızda mağlûp edildik. Evlerimizden kovulduk.
Kendini zelil ve sefil görmeye alıştırılmış bir millet, kanı,
tarihi itibarıyla ne kadar kahraman olursa olsun, o niha­
yet hakikaten sefil olur, zelil olur. Bizde ne uzun bir za­
mandır ki, dili söz söyleyenler, eli kalem tutanlar, başta
hükümet memurları olmak üzere "biz adam olmayız, bu
milletin kabiliyeti yoktur." demeyi bir vazife addettiler.
203
bir iş edindiler. Gazetelerin başında, harabe taşlarına
konmuş baykuşlar gibi ne kadar bir zamandır ki,
fürû-mâye, kötü bir takım kimseler, ruhları karartacak bir
şeametle milleti, memleketi bir inhimak-i mahsus ile tez­
yif ettiler, tahkir ettiler. Öyle sadrazamlar gördük ki,
"gemi batacaktır" diyor. Fakat iş başından çekilmiyor­
lardı. Öyle muharrirler okuduk ki, Türkden başka her­
kese dalkavukluk ederler. Fakat Türk’e gelince onu ten­
zil eder, iskat eder. Kendi büyüklüklerini onu indirmek­
le elde ederlerdi. Eğer çocukların terbiyesinde hakaret
bir vasıta ıslâh olabileydi, ben milletlerin terbiyesinde de
hakaret bir çare-i ıslâh olabilir derdim. Bu usûlün netice­
si ne oldu. Bedbinlik, ümitsizlik, yüksek denilen
tabakalardan milletin her tabakasına girdi. Bir millet ki,
kendini müstahkâr görmeye alışmıştır, o kendini yenil­
meye hazırlamıştır. Madem ki, kendini kabiliyetsiz buluy­
or ve düşmanları beğeniyor, yüksek görüyor, o ruhu
dahilinde dayak yemiş, bayrağı teslim etmiş, tarihini ter-
kedip kaçmıştır. Kırkkiliseler, Komanovalar bu kanaati
taşıyan neferlerin, zabitlerin bize ister istemez verecek­
leri bir neticedir. Bir Fransız kadını, Madame de Mon-
tenon; "Kızlarınızı faziletkâr yetiştirmek ister misiniz?
Onları kendi mazilerinde fazilet olduğuna ikna ediniz."
diyor. Nefsimizi iyi bilmek, nefsimizi muhterem tanımak,
muhterem olmak, muhterem kalmak için başlıca bir
menba kuvvettir. Nisyân-ı mazi, nisyân-ı millî, nisyân-ı
din, büyük, muzaffer bir milletten kaçak ruhlar çıkar­
maya başlı başına kifâyet eder. Halbuki biz son felâke­
timizi tetkik ettiğimiz vakit yekün-i mezaibin yalnız bu
günahlardan hâsıl olmadığını, bunların mâiyetinde pek
uzun bir silsile-i hata daha mevcut olduğunu görüyoruz.
Bundan iki asır evvel memleketimizi ziyaret etmiş olanlar
da ezcümle Tournofort ismindeki Fransız seyyahında
okuduğumuz üzere bu topraklar dünyanın en mamur bir
kıt’ası hâlinde idi. Biz kendi gözlerimizle aynı mem­
leketin dünyanın en sefil, en biçare bir köşesi derekesine
indiğini görüyoruz. İlk istikrazımızın Sultan Mecid
zamanında yapıldığı nazar-ı dikkate alınır ve şimdi Av­
rupa kasalarının önünde boynu bükük bir dilenci gibi
taraf taraf dolaştığımızı düşünürsek, insan bu hebût ve
sükût karşısında ne düşüneceğini ne diyeceğini şaşırır.
Hakikaten nasıl olmuş da yurdunda refah ve gınâ akan
bir millet mamurelerini harabe haline koymuş, evlerini
boşaltmış, dünden bugüne bir zengin iken bir sefil ol­
muş, köprü üstünde bir Türk neferinin parmakları ile
204 TÜRK YURDU S a y ı 60

burnunu sildiğini gören bir İtalyan seyyah, "muharebe lemiş bulunurdu. Günlerinin büyük bir kısmını evde
meydanlarında sırmalara müstağrak orduları ile sanki kapalı geçiren kadınlar bu dışarlak katların pencerelerin­
güneşleri beraber sürükleyip götüren Sultan Süleyman den etrafı kolay kolay seyredebilirlerdi. Eski Türk ev­
nerede, şimdi neferlerine bir mendil alamayan son lerinin saçakları yağmurlara karşı gelmek ve nazar-nevaz
zaman sultanları nerde" diyor. Evet kendimize soralım, bir manzara vücuda getirmek maksadıyla geniş yapılır ve
arayalım, tahkik edelim, dünkü muhteşem mesut Tür­ altları kamış eşkâl-ı hendesiye ile tezyin edilirdi. Bahçesi
kiye'den bugünkü kırık dökük biçare Türkiye nasıl çıktı. olmayan evler gayet nadirdi. Türklerde kadınların çocuk­
Bunun için bir defa Tanzimat'ın memleketimizde hâsıl ların hava alabilmesi gezinebilmesi için evin yanında bir
ettiği taklitçilik ruhunu derpiş etmek iktiza eder. Mora bahçe bulundurmak itiyadı umûmîleşmişti. Evleri alelek-
ihtilâlinde yeniçeri ordusunun altı yedi sene uğraşarak ser kiremit renginde olan aşı boyasıyla telvin ederlerdi.
bastıramadığı ihtilâli Mısırlı İbrahim Paşa ordusunun on- Bahçelerde havuzlar ve çeşmeler görülürdü. Ömrünün
beş yirmi gün içinde büsbütün ifna etmeye muvaffak ol­ son senelerine yetiştiğim bir yeniçerinin dediği gibi Türk
ması, halka anlattı ki, Avrupa usûlü ile terbiye edilmiş on- üç şeyi severdi; at sesi, kız sesi, su sesi.
beşbin kişilik bir ordu yetmiş seksen bin yeniçerinin
Selâmlık dairesinin önünde bir binek taşı nazar-ı dik­
senelerce yapamadığını bir lemha-i basarda elde etmeye
kate çarpar. "Bir İngiliz gemide doğar, gemide ölür."
muktedir oluyor. İşte bize ıslâhat bu yoldan, yani asker­
demek ne kadar doğru ise "Bir Türk at sırtında doğar, at
likten, yani topun tüfeğin ağzından geldi. Fakat mem­
sırtında ölür" demek de o kadar doğru idi. İstanbul'a dair
leket en güzel bir misalini Japonya'da gördüğümüz üzere
eski seyyahların vücuda getirdikleri kitaplara bakınız. İs­
Avrupa'dan neyi alacak ve neyi asla almayacak bunu tayin
tanbul sokaklarının süvarilerle dolu olduğunu görür­
ve temyiz etmek icap ederdi. Bunu kimse düşünmedi.
sünüz. Şimdi gençlerimizin üstünde duramadıkları atlar­
Memleketimizde kendimize ait millî ne varsa hepsini bir­
da o vakitler seksen doksan yaşındaki ihtiyarlar köşe
denbire terk etmeye başladık ve küçük bir zaman sonra,
minderinde oturur gibi emniyet ve rahat ile otururlardı.
bilhassa size evlerimizde yaptığı tahribâtı göstereceğim
Evlerin harem kısımları selâmlıktan çok daha büyük ol­
taklitçilik neticesi yurdumuzda mal, seiTet nâmına birşey
duğu hâlde selâmlıkta seyisler, uşaklar, kahyalar, ayvaz­
kalmadı. Eğer cedleri topraktan kaldırıp bugünkü ev­
lar, çubukçular, kahveciler, kilerciler bâ-husus mutfaklar­
lerimize tekrar getirmek mümkün olsa, eşiklerden içeri
da pilavcı, börekçi, tatlıcı ayrı olmak üzere birçok aşçılar
adım atar atmaz istikrah ile geri döner ve yüzümüze hay­
ve aşçı yamakları bulunurdu. Eski İstanbul şimdiki büyük
kırarak: "Bunlar Türk evi, Müslüman evi değil, siz ev­
sanayi şehirler gibi bacalarla örtülü idi. Fakat bunlar fab­
lerinizin mahremiyetine varıncaya kadar düşman is­
rika bacaları değil, harem ve selâmlıkta yüzlerce kişi
tilasına uğramışsınız." derler. Bugünkü evlerimizde mil­
barındıran aylarca hatta senelerce misafir kalmak üzere
letin kendi sanatlarını gösterir şeylere tesadüf etmek
gelmiş hacısı, hocası, şeyhi, dervişi eksik olmayan binler­
muhal haline girmiştir. Hâlbuki eskiden böyle mi idi?
ce zengin konakların mutfak ocakları idi. "Postu serdi"
Şimdi sizinle hayalen kadîm bir Türk evini dışından için­
tabiri o zamanın misafirlik hayatını haber veren bir söz­
den ziyaret etmeye başlayalım. Bir defa haricî manzarası
dür. Sanayi-i milliyenin inkişafâtını görmek için asıl içeri
itibarı ile eski Türk evi bize ispat eder ki, cedlerimiz
girmek lâzım geliyor. Şimdi Frenk halılarını, Avusturya
bugünkelere nisbetle hıfzıssıhha kavâidini daha iyi
basmaları gibi üç günde solan bu paçavraları bile ev­
biliyorlardı. Evlere güneşin bol bol girmesini temin et­
lerimize sokmuş bulunuyoruz. Hâlbuki eskiden odaları,
mek için her katta üst üste iki sıra pencere yaparlardı. Alt
sofaları Gördes'in, Uşak'ın, Sivas'ın, Harput'un veya
sıra kadınların görünmemesi için hâlâ yapıldığı üzere
Acemistan'ın nefis halıları örterdi. Duvar boyunda,
kafeslerle, perdelerle örtülür. Fakat ikinci sıra pen­
köşelerde geniş arkalıklı minderler görülürdü ki, Üs­
cereleri tamamiyle serbest bırakılırdı. Güneş altı çer­
küdar'ın, Bilecik'in babadan evlâda miras kalacak kadar
çevelerle tutturulmuş bu ikinci sıra pencerelerden içeri
dayanıklı olan "çatmaları" ile tefriş edilirdi. Ortada yine
girer, evin her tarafını aydınlatırdı. Evin ikinci katı birinci
memleketin masnuu olan pirinç mangallar, yüksek ayak­
katı üstünde ileriye doğru bir çıkıntı teşkil eder, hatta
lı gümüş veya pirinç şamdanlar ve bunların altında gün­
üçüncü kat da sokağa doğru İkinciden daha fazla iler­
müş döğmeler kakılı meşin, süslü altlıklar nazar-ı dikkate
 Sayı 60 TÜRK YURDU 205

çarpardı. Yazısı, cildi, tezhibi itibarıyla en hakikî sanatkâr­ en büyük şakisi olan Çakırcalı Mehmed'den Ödemiş'e
lar elinden çıkmış Kur'ân-ı Kerîmler, cüzler, tahta oy­ hasredeceğim mektupta bahsederim.
macılığı nokta-i nazarından fevkalâde hurde-cû bir dik­ Ne zaman zuhur etmiş olduğunu bilmiyorum. Bir de
katle yapılmış her yanına sedef, bağa, fildişi yüzlerce "Ger Ali" isminde bir şakî türemiş. Böyleleri hemen
küçük, ince kesmeler yapıştırılmış zarif rahleler üstünde umûmiyetle aşiret halkından çıktığı için âdeta göçe­
mevzû dururdu. Bu mukaddes kitapları çuhalara veya belerin kahramanı telâkkî ediyorlar. Ger Ali de böyle. O
Kemah'ın üstü yazılı nadide kumaşlarına sararlardı. vakit ki, hükümet de bu adamı yakalamak için epeyce uğ­
Tütün masaları sedefçiliğin en güzel nümûneleriydi. raşmış olacak. Manisa hapishanesinde görüştüğüm Gök
Duvarlara dayatılmış ve şimdiki bastonlukları hatırlatan Halil oğlu Ahmed Ali, bana Ger Ali'nin türkülerinden de
çubukluklar, kehribar işçiliği, lülecilik, vâdisinde pek söyledi. Bağlamanın tellerinden çıkan hazin sesle Ahmed
mükemmel âsâr-ı sanat addedilmeye lâyıktı. Duvarlarda Ali'nin gürleyen sesi pek uygun gitmiyordu.
küçük hücreler içine konmuş Kütahya, İznik, İstanbul
avanisi, deştiler, bardaklar, Beykoz'un çeşm-i bülbülleri Buca'dan çıktım, sökün eyledim.
rengârenk dizili dururdu. Sonra duvarlara güzel çer­ Beydağı'na geldim, vatan eyledim.
çeveler, ortasında taliklerin, sülüslerin en bediileri tek- Kara Osman oğlu sana neyledim.
rim ve takdir ile avîhte edilmiş bulunurdu. Tavan tez- Zeybekler efesi, zeybek Ger Ali.
yinâtı ayrıca nazar-ı dikkati kendi üstünde tevkif etmeye
kifayet ederdi. Değil saraylarda, değil büyük konaklarda Fağfurî fincandan içtiğim şarap
hatta yine eski resimlerden öğrendiğimiz üzere kah­ Yenersem Gavur İzmir'i harap
Arkadaşımı sorarsan Parmaksız Arap
vehanelerde bile binanın güzelliğine, nakışlara, tezhib-
Dağlarda destan eden Ger Ali
lere fevkalâde ehemmiyet verirlerdi. İstanbul'da Taş-
kasap taraflarında, Boğaziçi'nde, Bursa'da, Anadolu'nun
Ödemiş'den çıktım kollarım bağlı
bazı şehirlerinde hâlâ eski Türk tavan tezyinâtını, tahta iş­
Aşkın ateşi ile ciğerim dağlı
çiliğini bize gösterir bakiyeler mevcuttur. Kavuk rafları da
İzmir'in konağında urganım yağlı
dalâlet ettiği zevk-i selîm dolayısıyla görülmeye lâyıktı. Mukadder böyledir dedi Ger Ali.
Türk odaları arasında yatmaya, yemeğe, oturmaya mah­
sus olanlar aynı tertibata mâlikti. Daimî karyolalar ol­ Sürüne süm ne indim Buldan'a
madığı için yatakları gündüzleri yüklerde saklarlar, yalnız Öğlen namazında girdim zindana
gece olunca döşekleri sererlerdi. Yemek için de bir sini İkindi namazında durdum divana
getirilir, etrafına şilteler atılır, sininin üstüne mercan sap­ Akşam namazında yağlı urgana.
lı fildişinden veya bağadan yapılmış kaşıkları korlar,
yemekten sonra bunları hep birden kaldırırlardı. Bozdağ'ın çeşmeleri harlayıp akar
Bitmedi. Saçılmış da kumaşlar şala kim bakar
Hamdullah Subhi Ger Ali'nin kurşunu cihanı yakar
Dağları bedestan eden Ger Mi.

Beydağ'ın arkasında aslan inleri

SEYAHAT Bize düşman oldu Türkmen beyleri
Vurun arkadaşlar gayret günleri
İZMİR MEKTUPLARI Zeybekler efesi zeybek Ger Ali
5
Kahramanlık Türklerde fıtrî bir seciyedir. Anadolu Bıçağımın gümüşü sırma gümüşî
Türkleri maddî ve manevî haylice tereddî etmiş oldukları Etrafımızı çevirmiş bindörtyüz kişi
hâlde an’ânevî türküler kahramanlık seciyesinin Sakın bozmayın, edek cümbüşü
, O gelenler karga sürüsüdür, dedi Ger Ali.
devamına yaramış olacak. Şakâvet yolunda dağlara çıkan­
Ciğeri bereli, sorun da bakın aslı nereli?
lar bile efsanevî birer kahraman oluveriyor. Son zamanın
206 TÜRK YURDU
Türküde ismi geçen Kara Osman oğlu, genç ve muk­
tedir hikâyecilerimizden Yakup Kadri Beyin büyük
babalarından biri olacak. Karaosmanoğulları Manisa ve
civarlarına nüfuzu câri büyük bir aile imiş. Saruhanlı Çift­
liği Mutasarrıfı Halid Paşa da bu muhterem ailedendir.
Anladığıma göre bu aileden bir zat Ger Ali'nin takibine
memur olmuş.
Hapishaneye giderken beraberimde bir yığın "Halka
Doğru" götürmüştüm, görüştüğüm mah-
buslara Galib Bahtiyar Beyin bağlamasını ^ L k ill
okudum. Aşkla, heyecanla okudum. İkide « \y>
bir de muhataplarımın yüzünde okuduk-
larımın eserlerini arıyordum. Kulak kesil­
mişlerdi. Pek aşikâr bir heyecanla dinliyor­ y j
lardı. Bitirdiğim vakit Ahmed Ali;
-"Aman beyefendi" dedi." Bu ne kadar
güzel yazı. İşte hepsini anladım. Ömrümde
ju j < ıleJij 5i 1J\
hiç bu kadar anlayışlı yazı dinlememiştim.
Görülüyor ki, sözleri bizi düşünerek yaz­
mışsınız. Allah ömrünüze bereket versin."
"Halka Doğru" lan hapishanede bırak­
tım ve teselli verici sözlerle bu zavallı 4şJMj U
adamlara veda ettim, çıktım. Manisa bu «d®
taraflarda tımarhamesiyle de meşhur idi.
Orasını da görmek istedim. Bu dışarıdan
eski m edreselere benzer bir bina idi.
Kapısının bir kanadı açılarak tahtadan parmaklıklı bir
kapı yerleştirilmiş. Açtık içeriye girdik. Sağ tarafta müdür
odası vardı. Müdür içeride olduğu için avdetini bekledik.
Bu latalı, şalvarlı, sarıklı kırk yaşlarında biri idi. Kim ol­
duğumuzu, şifahaneyi ziyaret arzusunda bulun­
duğumuzu söyledik. Bize kahve, sigara ikram etti. Sonra
içeriye götürdü. Önü demir parmaklıklı bir avlu, dört
tarafında medrese odaları gibi hücreler var. Hastaların
kimi parmaklık dibine oturmuş, kendi kendine söy­
leniyor, gülüyor, ağlıyor. Kimi avluda geziniyor. Üstlerin­
de Amerikan bezinden son derece kirli bir don bir göm­
lek var. Hepsi renksiz, bitkin bir halde idi. Yanda bir
odaya girdik. Burası uzunca bir koğuş idi. Ot minderleri
üzerinde döğülmüş ak abadan kebelere sarılmış hâlsiz
yatan beş altı hasta gördüm, Odanın tahta döşemesi,
yataklar, abalar son derecede pis idi. Tiksinmemek, iğ-
S a y ı 60
renmemek kabil değildi. Daha ziyade duramadım, çık­
tım.
Tımarhane Kanunî Süleyman Hazretlerinin valideleri
Hafsa Sultan tarafından yaptırılarak 962 tarihinde vak­
fedilmiş. Biraz ötedeki cami ile imaret de onundur. Evkaf
idaresinde tımarhanenin vakıfnâmesini buldurdum ve
okudum. Nice en mühim olan fıkralarını şuraya der-
cediyorum.
oG
oüU « ^
j
ı y ü /ij
j»4İ dV j d* «Ar-?
*^b
^ l_;\da5j IjvSj* Ijlc
y lj ^ O i‘7’j?ö>Vb
J a î l s Âa Lyjı üb'
Bu ibarenin ne demek istediğini anlamak için Arap­
ça bilmeye hacet yok. Kısası, tımarhanede iki daimî tabib
bulunacak ki, bunlar asabî hastaları büyük behre ve ihti­
sas sahibi olacak, hastalıkları lâzımı gibi tedavi edecek,
reis unvanını alan tabib 25 dirhem, diğeri 10 dirhem gün­
delik alacak. Ayrıca altı dirhem gündelikle bir göz tabibi
bulunacak. Bir de yamağı olacak ki, bu da iki dirhem
gündelik alacak. Beş dirhem gündelikli bir cerrah, üçer
dirhem gündelikli iki eczacıya beheri üçer dirhem gün­
delikli bir kâtip, bir vekilharç, bir de aşşab, dört dirhem
gündelikli bir kilerci, üç dirhem gündelikli iki aşçı, iki ec­
zacı yamağı, ikisi gece nöbet beklemek şartıyla dört bakı­
cı, iki tahâretçi, bir çamaşırcı, bir gassâl, bir süpürücü, bir
de kapıcı. Tımarhanede de ancak yirmi kadar mecnûn
bulunabilecek.
 Sayı 60 TÜRK YURDU
Şimdi bir de bugünkü hâli gözönüne getirelim.
Müdüre 4, 200 erkek bakıcıya 120’şer, iki kadın bakıcıya
100 kuruş maaş veriliyor. (Tımarhanenin dış avlusunda
kadınlar için de bir yer ayrılmış olduğunu unutmayayım.)
Hastaları nefesle teşvîh etmek üzere okuyucu biri var
ki, ayda otuz kuruş alıyor. Bu adam iki haftada bir kere
geliyor. Bir şeyler okuyarak hepsine birden üfürüyor. Çı­
kıp gidiyor. Pek seyrek olarak belediye tabibi de uğruyor.
Vakıf, bir takım köylerin hâsılatını cami, imaret ve tı­
marhaneye vakfetmiş. Tanzimat devrinin bir becerikliliği
eseri olacak, bu vakfolunan köylerin hasılâtını aşar bede­
li olarak maliye alıyor. Buna mukabil senevi 170.372 ku­
ruş veriyor. Evkaf Nezâreti de 25.000 kuruş ihsan ediyor.
Bütün bu paradan tımarhaneye senevi ancak beşyüzelli,
altıyüz lira kadar bir şey düşüyor. Benim ziyaretim esna­
sında burada 116 mecnûn vardı.
Ben bu hakikatler üzerine hiçbir fikir beyan etmeye­
ceğim. Yalnız 116 zavallının böyle bir yerde hayatına kas-
dedilmekte olduğunu düşünmekten kendimi alamayaca­
ğım. Buraya akıllı giren zırdeli çıkacak.
Tımarhaneden yüreğim pek şişkin çıktım. O kadar
uzun ve büyük emeklerle yetiştirilen bir hayatın bizde ne
kadar ucuz ve kıymetsiz olduğunu bir defa daha denemiş
oldum.
*
Manisa sancağındaki hastalıklara dair de bir fikir
edinmek istedim. Fakat mazbut bir istatistik yoktu. Öğ­
rendiklerim hep şifahî haberlere istinad ediyor. Sancakta
humevî hastalıkların hepsi var. Sıtma merzû yerlerdeki
halkı kırıp geçiriyor. Kızıl, kızamık, çiçek ve verem gibi
hastalıklar hiç eksik değil. Bu sene kızıl dehşetle hük­
münü icra etmiş, bunu getirenler de Rumeli muhacirleri
imiş. Tifo da müthiş tahripler yapıyor. Frengi nisbeten
az, fakat belsoğukluğu pek çok.
Şehirlerde en çok telefât veremdendir. Bu mühlik
maraz sancağın halkını kasıp kavuruyor. Doğan çocukla­
rın yüzde ellisinden ziyadesi maa'î hastalıklardan ölüyor.
Bunun başlıca sebebi de fena tadiddir. Halk hıfsızsıhha
kaidelerinden tamamiyle habersizdir. Nezâfet yok. Garizî
sefalet (misere physiologique) umûmîdir. Hâlbuki halkta
taassub yok. Hekime müracaattan geri kalmıyorlar. Hat­
ta güç doğurmaya karşı da tabibe müracaat ediyorlar.
207
Manisa'nın merkezle beraber diğer on kazasında
347.362 İslâm, 51.596 gayrimüslim nüfus var. Manisa ka­
zasının İslâm nüfusu 37.930 erkek, 37.525 kadından iba­
rettir. 1328 senesi zarfında 568 erkek 485 kız doğmuş,
513 erkek, 352 kadın ölmüştür. 982 izdivaç 217 talâk vu-
kû bulmuştur.
Burada görülüyor ki, doğan erkekler kızlardan ziya­
de, fakat ölen kadınlar erkeklerden azdır. Erkeklerin do­
ğanları ile ölenleri arasında pek az bir fark olduğu halde
kadınlarda bu nisbet haylice tenâkuz ediyor. Gelecek
mektuplarımda da görülecektir ki. Aydın vilâyetinde ka­
dın nüfusu erkekten artıktır. Buna bazı sebepler bula­
biliyorum. Birçok köylerde kadınlar çalışıyor. Erkekler
oturuyor ve kadınların kazançları ile yaşıyorlar. Erkekler­
de tembellik ve işret hayli tahrib yapıyor. Kadınlar tarla­
larda ve pazarlarda yaşadıkları için kapalı hayatın fena te­
sirlerinden kurtuluyorlar. Köylerde tesettür pek sathîdir.
Aşiretlerde ise yok gibidir. Bu açık havada yaşayış ve sa'i
kadınları oldukça koruyor.
Kâzım Nâm i
SORGU
UE CEUAPLâR
Avrupa'da Okuyan Türk Talebesinden Alman
Cevaplar
"Türk Yurdu"nun 3. yılının 2. sayısında yani dört bu­
çuk ay evvel Avrupa'da okuyan talebemizden bir sual sor­
muştuk. Bu sual "Lozan Türk Yurdu" nun bir sene kadar
akdem neşrettiği "İsviçre'de Tahsil" risalesinin ve o sıra­
larda Avrupa seyahati etmiş bir Türk gazetecisinin müta-
lâları üzerine hatırımıza gelmişti. Sualde diyorduk ki;
"Avrupa'da tahsilde bulunan talebe ve muallimle­
re hüküm et tarafından tahsis edilen şehriyeler fazla
mıdır? Kâfi midir? k z mıdır? Fazla veya eksik olm ak­
tan ne gibi m ahzurlar doğabilir? Şehriyeler tahsisinde
hüküm et tarafından tutulan birlik usûlü m uvâfık mı­
dır? Yoksa talebenin bulunacağı şehre, tahsil edeceği
şube-i ilmiyyeye göre aylıkların miktarı değişmeli mi­
dir? Cevapların tabiî deliller ve vesikalarla teyid edil­
miş olması lâzım dır. "
Bu sûretle sual vaz ettikten sonra da belki biraz sade-
dilâne düşüncelerle Avrupa'daki talebenin suallerimizi
nazar-ı dikkate alıp ciddî cevaplar göndereceklerine
ümitliyiz diyorduk.
208 TÜRK YURDU
Şimdiye kadar Avrupa'daki Türk talebeden üç cevap
al^ık. Bu üç cevaptan ikisini Devlet-i Osmaniye tebeası
olmayan ve binaenaleyh bittabi Osmanlı Maarif Nezâre­
tinden mâhiye almayarak, kendi akçeleri ile Avrupa'da ik-
mâl-i tahsile çalışan iki Türk genci yazıyorlar. Üçüncü ce­
vabı gönderen Osmanlı Türküdür. Mütalâalarından çalış­
kanlığı, ciddiliği, itidalperverliği pek açık görünen bu
üçüncü muhabirimizin hükümetten alınan aylıkla mı,
yoksa vâridât-ı zâtiyesiyle mi tahsil ettiği bizce malûm de­
ğildir.
Sualimize cevap vermek iltifatını diriğ etmeyen bu
üç efendinin üçü de hükümetin talebeye tahsis ettiği
250-300 Frank aylığı fazla bulmakta ittifak ediyorlar. İçle­
rinden birisi fazla tahsisattan tevellüd edebilecek mah­
zurlar hakkında birşey demiyor. Diğeri mahzurların tah-
sisât miktarı ile artıp eksileceği zannında değildir. Mese­
leyi lâyık olduğu itina ile tetkik eden üçüncü muhabiri­
miz ise fazla tahsisâttan tevellüd eden mahzurları da pek
iyi gösteriyor.
"Türk Yurdu" Avrupa'daki Türk talebenin yalnız şa­
hıslarına değil memleketimizin istikbâline taalluku olan
bu meseleye bir cihetten lezâiz-i hayatiyelerine dokun­
mak ihtimali olsa bile daha çok ehemmiyet vereceklerine
munsifâne ve bi-tarafâne mütalâlarını yazıp gönderecek­
lerine ümitli idi. Bu ümidinde aldanması bir dereceye ka­
dar gençliğimiz hakkında aldanması demek olduğundan
cidden müteessirdir. İsviçre'de tahsili yazanların bazıları
henüz Avrupa'da bulunduklarından onlardan olsun bir
ses işittirilmeyecek miydi?
Sualimize gelen cevaplardan üçüncüsünü bugün ay­
nen dercediyoruz. Diğer ikisini de gelecek sayımıza ko­
ruz.
“Türk Yurdu” risâle-i muhterememizin üçüncü yılı­
nın ikinci sayısında “Avrupa'da okuyan talebemizden bir
sual" serlevhası altında bir istizah gördüm. Vakıa şimdiye
kadar epeyce bir vakit geçmiş ise de müteakip sayılarda
buna karşı bir cevap bulamadığından şu birkaç sözü yaz­
mayı lüzumsuz saymıyorum. Mecmuanın yalnız bir iki
gün evvel tarafımdan okunabilmesi, bu teehhürüm için
bir mazeret addedilmesini ricadan sonra asıl mevzuuba-
hise geçiyorum. Meselenin ruhu şundan ibarettir. Hükü­
metimiz ikmâl-i tahsil için Avrupa'ya gönderdiği talebeye
bir maaş veriyor. Bu maaş haddinden fazla mıdır, az mı­
dır, yoksa tamam mıdır? Bu aylıklar ziyade veya eksik ise
ondan hâsıl olan yolsuzluklar ve mahzurlar nelerdir?
S a y ı 60
Ben tahsilimi Fransa'da yapmakta olduğumdan yal­
nız bu memleketteki meslektaşlarıma verilen şehriyeler
hakkında bir fikir yürütebilirim. Mütalaâtımın daha kat’î
ve beyanatımın daha sarih olması için hem delil hem de
misal iradı lüzumuna muhterem imza sahibi "A.Y." bey
gibi ben de kaniyim.
Bu bâhiste Fransa'ya gönderilen talebeyi iki kısma
ayırmak zarurîdir. Birinci kısma dârülfünûnlarda ders ta;
kibine kifayet edecek kadar Fransızca bilenler dahil olu­
yor. Bunların masrafları müdâvim oldukları şuubâta ait
kayıt ve imtihan paraları ile taayyüş ücretinden ibarettir.
Her dersin icap edeceği mesârıf-ı tahsiliye ise bir değil­
dir. Çünkü bazılarında temrin, tecrübe ve tatbikat-ı ame­
liye var, bazılarında yoktur. Meselâ hikmet ve kimya ders­
lerinde tatbikat ve tecrübe saatleri epeyce fazladır. Tale­
be bu saatler ve kullandığı aletler nisbetinde bir ücret
vermeye mecburdur. Riyaziyat derslerinin bazısında ne
temrin ne de tatbikat var, diğer birkısmında ise yalnız
temrin (exercises) var. Demek ki her şube-i fennîn ken­
disine mahsus birer masrafı vardır. İşte bu sebepten do­
layı hükümet gönderdiği talebeye bu masrafların hesabı­
nı ayrı tutsa taayyüş meselesinden başka birşey kalmıyor.
Fransa'nın üç muhtelif şehrinde bulundum. Montpelier,
Clermont Ferrand ve Lion. Bu üç beldede gıda ve meske­
nin icap ettiği masraflar hemen yek-diğerinin aynıdır.
Hem sıhhî, hem kâfi, hem vasatî taam ücreti için yetmiş
Frank aylıkla lokanta ve hatta aile pansiyonu bile kolay­
lıkla bulunur. Hükümet tarafından gönderilen talebe ara­
sında bu fiyat ile yiyenlerden birçok arkadaşlarım vardır.
İskân cihetine gelince, bu da hem sıhhî hem kâfi, hem de
vasatî olmak üzere otuz Frank ile temin olunabilir. Böyle
hem sıhhî, hem kâfi, hem vasatî bir odaya vakıa hükümet
hesabına gönderilen talebenin birçoğu tenezzül etmiyor.
Lâkin tâbi oldukları aylık ile bu hususta daha fazlaca bir
masrafı istihfaf edebilirler. Fakat şaşaa ve debdebe berta­
raf edilirse bir talebeye lâzım gelen bütün şürûtu m uhte­
vi olmak üzere bu ücrette odalar mevcuttur. Bundan ma­
ada ev için de mesârıf-ı teshiniy^'^e, çamaşır ve temizlik,
hamam ve traş masrafı olmak üzere onbeş Frank yetişir.
Tutulan odada elektrik veya havagazı ile tenvirât otuz
Frank fiyata dahil olduğundan ziya için ayrıca bir şey ilâ­
ve etmiyorum.
Bundan maada senelik elbise ve sair mesârif var. Bi­
ri yazlık, biri kışlık iki kat elbise için seksenerden yüzalt-
 Sayı 60 TÜRK YURDU
mı§ Frank sarfedilirse pek muvafık bir sûrette telebbüs
edilmiş olur, İç elbise masrafı olmak üzere de senede
seksen Frank kâfidir. Bütün bu masraflara bir de mesâ-
rıf-ı hususiye olmak üzere bir talebe için ayda yirmi Frank
kâfi değil mi? En mühim olan bir masrafı daha unutmaya­
lım, o da kitap ücretidir, Bu ücret de her §ube-i fenne gö­
re az çok değişir ise de aradaki fark şâyân-ı zikr değildir.
Bir talebe senede yüzyirmi Frank bu hususa ayırır ise
kendine lüzumu olan fennî kitapların hiçbirinden kat’iy-
yen mahrum olmaz. O hâlde şu müteferrik masrafları
cem edelim. Senelik masraflar şunlardan ibaret idi. İki-'
yüzkırk Frank elbise, yüzyirmi Frank kitap, buna senede
bir kışlık kaput ve kundura ve serpuş ilâvesi lâzım oldu­
ğunu şimdi tahattür ettim. Bunlar da seksen, kırkbeş ve
onbeş Frank ile temin edilir ki, mecmuu yüzkırk Frank
eder. Yukarıdaki senelik hesaba bunu katarsak yılda iki-
yüzkırk, yüzkırk daha üçyüzseksen Frank eder ki, oniki-
ye taksim olunursa ayda otuzbeş Frank tutar. Yemek,
oda ve mesârif-ı saire olmak üzere de yüzotuzbeş daha
katılırsa, ayda yüzotuzbeş otuzbeş daha yüzyetmiş Frank
tutar.
Fransa'da üç senelik tahsil hayatımın bana gösterdiği
tecrübelerime istinaden yaptığım su mesârif levhası zan-
nıma göre doğruya pek yakındır. Bu şurût dahilinde
Fransa'da bir talebe refah-ı tâm içinde vazife-i mevduası-
nı ifâ edebilir.
Ayda yüzyetmiş Franktan fazla verilen para zann-ı
âciziye göre talebeyi nazlatmaktan başka birşey değil,
haddi geçen bir masraftır. Fransa talebesi bizim hükümet
talebesinin ayda ikiyüzelli Frank aldığını işittikleri zaman
gözleri hayret ve gıbta ile dolar. Bulgar talebesine verilen
maaş yalnız yüzelli Franktır ve zannetmem ki, başka bir
hükümet yolladığı heveskarân-ı irfana bundan ziyade bir
aylık versin. Hâlbuki hükümetimiz talebesinin yüzde
doksanına ikiyüzelli, yüzde dokuzuna üçyüz ve birine
ikiyüzelli Franktan aşağı maaş veriyor. Zann-ı âciziye göre
bu paranın yüzyetmişten fazlası gene maarif için başka
bir yolda sarfolunsaydı elde edilen semerelerin daha bir
misli fazla faydalar temin olunurdu. Hükümetin üç)öiz
Frank maaş verdiği kimseler arasında memleketimizde
muallimlik edip de Fransa'ya gönderilenler de vardır.
Mumaileyhim tabiî yüzyetmiş Franktan fazla yani maaş-ı
aslîleri miktarı aylık almağa pek haklıdırlar. Fakat talebe
sıfatıyla yollananlar tâbi onlardan farkıdırlar.
209
Hükümetimiz ilk seneler gönderdiği talebeye duhû-
liye, kayıt ve şâire ücret-i tedrisiyelerini ayrıca vermiyor­
du. Fakat şu sıralarda birkısmına bu mesârif de tediye
ediyor. Bu mesârifi ayrıca tediye etmediği takdirde ikiyü­
zelli Frank maaşlarından şu parayı tarhedenler gene yu­
karıdaki hesaba göre çok çok maaş alıyorlar. Çünkü ilk
dârülfünûna girerken yüzkırk Frank veriliyor. İlk sene
yüzyirmi Frank kayıt parası ile tatbikat ücreti -ki o da ni­
hayet yüzyirmi Frankı geçmez- ödeniyor. Mütebaki sene­
ler ise hadd-i asgarî yılda elli ve hadd-i azamî yüzyirmi
Frank masraf vardır. Bütün bunlara her sene otuzheş
Frank imtihan parası da ilâve etmek lâzım. Bütün bunla­
rın vasatisi ayda yirmi Frankı geçmiyor. Demek ki, yüzel-
liden yüzdoksan çıkarsa altmış Frank fazla kalıyor.
Geçelim ikinci kısım talebeye bu kısma dârülfünûn
derslerini takibe Fransızcaları kâfi olmayan talebe dahil
oluyor. Bunların bir defa gönderilmesi o kadar muvâfık
mı? Madem ki, Fransızcaları kafi değil derselere devama
alışıncaya kadar sarfedecekleri vakit zarfında hükümet
onlara fazla bir masraf tediyesine mecbur oluyor demek­
tir. Fakat bazı esbâba mebnî bu kabil talebe de Fransa'ya
gönderildiği takdirde onlara biraz ziyadece maaş bağlan­
mak zarurîdir kanaatindeyim. Çünkü onlar Fransızca öğ­
renmek için hususî muallim tutmaya hatta biraz pahalıya
gelen aile hayatı yaşamaya muztarrdırlar. Fakat onlara da
ikiyüz Frank kâfidir.
Eğer hükümetin talebesine fazla maaş verdiğine kani
olduysak bunların mahzurunu keşfetmek güç bir şey
midir? Evvelâ bu maarif bütçesini israf ile zayıflaştırmak,
meselâ yüz talebe yerine yetmiş talebe yetiştirmektir. Bu
da tabiî arzu olunacak bir hata değildir, Bâhusus mem­
leketimizin servet ve iktisat ciheti ile ne kadar geride kal­
dığı malûm olduğu fakir ahalimizin hükümete şu paraları
tedarik hususunda çektiği müşkilât aşikâr bulunduğu
cihetle böyle bir semahât-i fevkalâdenin lüzumsuzluğu,
yanlışlığı kendinden meydana çıkar.
Sâniyen bazı zevâtın mütalâan veçhile fazla para elde
mevcut oldukça insan ne kadar menfaatini müdrik olsa
gene eğlenceye hizmetten fazla temâyüle maruzdur. Ma­
mafih bu bir kaide-i umûmiye-i kat’iyye değildir. Ben öy­
le talebe tanıyorum ki, kendilerine ayda bin Frank veril­
se bunu mâlâyânî ile vakit geçirmeye bir alet ittihaz et­
mekten sarf-ı nazar memleketlerine avdetinde ellerinde
kütüphaneler, tecrübe âlât ve edevâtı velhâsıl bir hazine-i
210 TÜRK YURDU
irfan ile ispat-ı vücut edeceklerdir, Lâkin her şeyden sarf-ı
nazar edelim. Ayda yüzyetmiş Frank masraf talebeyi pek
mesut yaşatabilir fikrindeyim.
Yalnız Paris'de talebenin mevkileri hususî bir sûrette
nazar-ı dikkate alınmalıdır. Çünkü Paris'teki taam ücreti
o kadar farklı değilse de iskân ciheti fazla parayı icap
eder. Bir de Paris pek büyük olduğundan bir yerden di­
ğer yere gidileceği zaman ekseriya tramvay ve saire mas­
rafı baş göstermek melhuz olduğundan elbise ve saire de
daha pahalı olduğundan oradaki talebeye ayda ikiyüz
Frank verilirse muvâfık bir hatt-ı hareket takip olunmuş
olur mütalâasındayım.
Bu mülahazât ve efkâra karşı Fransa'da tahsilde bulu­
nan arkadaşlarımdan bazı muhikk itirazlar risalenize
vümd eder ise ihtiva edecekleri hakâyik dakika nisbetin-
de mütalâalarından memnun olacağımı kariin-i kirâma
arz ile şu hasbıhale nihayet veriyorum.
16 Kanunisani 329
Lion'da Türk talebesinden
İbrahim Hakkı
TÜRKLÜK ŞÜÜNU
Fethi ve Sadık Beylerin Şehadetleri - Zavallı
Türk yurduna niçin talih hiç gülmüyor? Her günümüzü
bir kara çerçeve içinde yaşamaya neden bizi mahkûm
ediyorsun, yarabbi? Son senelerin acıklı ve matemli haya­
tında medenî varlığımızı âleme göstererek yüzümüzü bi­
raz güldüren iki pek muazzez kahramanımızı da nihayet
elimizden aldın!... "Türk Yurdu" merhum üstadın ruhu­
na ithaf olunan geçen sayımızda Fethi ve Sadık'ın semavî
muvaffakiyetlerini kaydederek derin matemine bir me-
dar-ı teselli aramıştı. Bu sayısında o iki kahramanın da
gökten düşüp parçalandıkları haber-i müellimini vererek
S a y ı 60
karilerinin yüreklerini parçalamak mecburiyet-i ekmesin­
de bulunuyor. Evet İstanbul'dan Kahire'ye İslâm kardeş­
liği selamını gökten götüren bu iki semavî asker, arz-ı
mukaddes ufkunda yere düşüp şehit oldular. Fakat ruh­
ları daha yükseklere uçtu. Kanlı cesetlerini Selahaddin
Eyyûbî yanına, şanlı adlarını da bütün Müslümanların ha­
tırasına gömdüler. Eethi ve Sadık Bey öldüler. Fakat Os­
manlI ordusuna gök yolunu, yükseklik yolunu açarak öl­
düler. Allah onlardan razı olsun!
Başka milletlerin fedakâr kahramanlarını, milletleri­
nin nâm ve şanını yükseltmek için şimalin buzlu sahrala­
rında donup ölen, hatt-ı üstuvânın ateşli çöllerinde su­
suzluktan telef olan, ölümleri istihkar ile denizlerin dibi­
ne dalan, karlı dağların dik tepelerine tırmanan, hava
boşlukları üstünde yüzen efrâdını görüp işittikçe gıbta
eder, yüreğimiz sızlar, yüzümüz kızarırdı. Artık bizim de
onlara gösterecek Fethi’miz ile Sadık’ımız var. Türk mil­
leti Türk vatanının yabancılar istilâsı altında kalmış iki
canlı parçasından Kırım'la Makedonya'dan çıkan bu iki
kahraman evlâdıyla bütün dünyaya karşı öğünebilir. Fet­
hi ve Sadık'ın kanlı vücutları bütün Şam’ın hürmetkâr
omuzunda Büyük Salahaddin'in komşuluğuna götürü­
lürken Nuri ile İsmail Hakkı şehit arkadaşlarından açık
kalan şeref yolunu doldurmaya sabırsızlıkla hazırlanıyor­
lar. İstanbul'dan da aynı tehlike ve şân meydanına atıl­
mak için diğer tayyâreci arkadaşlar müsabakaya girişiyor­
lardı. Tehlikede müsabaka hayata istihkakın en kuvvetli
delilidir.
Fethi ve Sadık'ın akibet-i fecîalarına yaş döken gözle­
rimizin en derin noktalarından ümit ve emniyet tebes­
süm nurlarının gömnmemesi kabil olamaz. İşte bu kerâ-
meti aynı zamanda ruhlara elem ve sürür vermek kera­
metini ancak en büyük şehitler yapabilir.
Said Paşa'mn Vefatı - Tanzimat ve Sultan Hamid
devrelerinin büyük vezirlerinden Said Paşa Hazretleri ve­
fat etmiştir. Cenab-ı Hak rahmet eylesin.
TÜRK VURDU
A ltın c ı Cilt
 Tûkk M kdu M
’

T-ür£leritt Tai deşme C alışır

YIL: 5 5AYI: 61 (6 Mart 1530 - 19 Mart 1914)

^ (i- d e ^ ^ ^ cC e ^ c r ç c 4^

M uhterem O kuyucularım ıza / Türk Yurdu

Geçen Yıl: (Takdim )

1329Senesinde Siyaset-i Umûmiye / A.Y.

Türk Edebiyatı / C.S.

Z iraatim iz ve Şerait-i İktisadiyesi / M. Zühdü

Sorgu ve Cevaplar: A vrupa'da O kuyan

Türk Talebesinden A lınan Cevaplar / A M m c m İdris

Türklük Şuûnu: N uri Beyin Şehadeti

Tayyareci Salim ve Kem al Beyler

H ayri Beyin Şeyhülislâmlığı

Fatm a Feride H anım ın Vefatı; Nevsâl-i Millî

 TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

N â ş iri: Türk Y urdu

M ü d ü rü : M ehm ed Emin

Altıncı Cilt
1914

İstanbul - "Matbaa-i Hayriyye ve Şürekâsı’

 TÜRK YURDU 215

ALTINCI CİLDİN FİHRİSTİ

(Elifbâ sırasıyla)

İÇTİMAİYAT
İslâmiyette Dava-yı Milliyet....................................................................... Ahmed Agayef
Türk Dilini Sadeleştirmek Meselesi........................ r................................. Raif Mehmed Fuad
Türkleşmek İslâmlaşmak Muasırlaşmak, 8
Türk Milleti ve Turan..................................................................................Gökalp

İDAREDEN
Tebrik...........................................................................................................Türk Yurdu
Ruhu İçin Fâtiha......................................................................................... Türk Yurdu
Muhterem Okuyucularımıza......................................................................Türk Yurdu

EDEBİYAT
Üstad Ekrem’in Resimleri.......................................................................... Ali Suad
Eski Yurt...................................................................................................... Hıfzı Tevfİk
İsmail Gasprinski'nin Ruhuna................................................................... Celâl Sâhir
İsmail Gasprinski'ye................................................................................... Mehmed Emin
Aglıyorken................................................................................................... A. Seyfeddin
Obanın Derdi............................................................................................... Kom Ahmed Oğlu
Öç Marşı...................................................................................................... Feyzullah Sâcid
Bir Meçhûleye.............................................................................................Rıza Tevfik
Billûr Köşk...................................................................................................İdris Sabih
Benim Rüyam............................................................................................. Mehmed Emin
Benim Kalbim............................................................................................. Mehmed Emin
Bahar Bir Gelin ki.......................................................................................İdris Sabih
Teselli...........................................................................................................Aka Gündüz
Türk Adı.......................................................................................................Özkul
Selâm Sana.................................................................................................. Mehmed Emin
Sevgi ve Bahar.............................................................................................Karatay
Saçlar............................................................................................................A. Seyfeddin
Koca Haşan Dayı.........................................................................................Rıza Tevfik
Gecelerimden............................................................................................. Süyüm Bike
Gecenin Hamamı....................................................................................... Yusuf Ziya
Mehmed Emin............................................................................................ Ömer Seyfeddin
Mezariıkta....................................................................................................Süyüm Bike
Yatağan......................................................................................... ................ Yavuz
Yağmur Yağarken....................................................................................... Sabiha Nafiz
216 TÜRK YURDU

İKTİSAT
Bizde Köylünün Borcu............................................. .................................. M. Zühdü
Ziraatimizin Şerâit-i İktisadiyesi................................................................ M. Zühdü
Ziraat Memleketi miyiz?............................................................................. M, Zühdü

İNTİKAD ve TAKRİZ
Türkiye’nin Can Damarı..............................................................................T.Y.
Nevsâl-ı Millî................................................................................................T.Y.

BALKANLARDAKİ KOMŞULARIMIZ
Romanya'daki Müşahedât............................................................... '........... ***

BUYUK hikaye
Babür Han.. ..Annestil - Halide Edib

TARİH ve ASAR-IATIKA
Eski Türk Evleri...........................................................................................Hamdullah Subhi
Avrupa'da Milliyet Fikrine ve Milliyet Cereyanlarına Dair....................... Akçuraoğlu Yusuf
Bulgarların Türk Tatar Kavminden Neş’etleri...........................................İvan Manulef
Hibrî Abdurrahman Efendi........................................................................ Bursalı Mehmed Tahir
Şehrîzâde Mehmed Said Efendi................................................................ Bursalı Mehmed Tahir
Kayserili İzzet Paşa...................................................................................... Bursalı Mehmed Tahir
Musa bin Hacı Hüseyin İznikî................................................................... Bursalı Mehmed Tahir

TERCÜME-İ HÂL
İsmail Bey Gasprinski.................................................................................. Ağaoğlu Ahmed
İsmail Beye Türk Milletinin İhtiramı..........................................................T.Y.
Büyük Türk Mualliminin Büyük Türk Şairine Bir Mektubu.................... İsmail Gasprinski
"Muallim"e Dair.......................................................................................... Akçuraoğlu Yusuf
Şeyh Cemaleddin Efganî............................................................................. T.Y.
Türk Şairi Celâl Sâhir Bey........................................................................... T.Y.

TÜRK EDEBİYATI TARİHİ

Dokuzuncu ve Onuncu Asırlardaki Çağatay Şairleri. ..Köprülüzâde Mehmed Fuad

TÜRK ÂLEMİNDEN
Türk Kadınlığında İktisadî Terakkiyât....................... .T.Y.

TÜRKLÜK ŞUÛNU
İrtihal-i Müessif
İstanbul'da İlk Cuma Namazının Yıldönümü Bayramı
İslâm Tüccar Cemiyeti
İsmail Bey Gasprinski'nin İstanbul'a Gelmesi
Evkaf-ı Müslüman Müzesinin Açılması
Büyük Bir Türk Ticarethanesi
Petersburg'da Müslümanlar İçtimai
 TÜRK YURDU 217

Petersburg'da Müslümanlar İçtimai

Profesör Katanof Kütüphanesinin Satın Alınması
Tam Yerinde Mükâfat
Turan Cemiyeti Reisi Kont Teleki
Türk Ocağı'nın Türklüğe Hadim Bir Teşebbüsü
Türk İzciliği ve Oymak Beylerinin And İçmesi
Türk Bilgi Derneği
Türkistan'da İşret ve Fuhuş Aleyhinde Tedâbir
Türklerle Romenlerin Top Yarışı
Türklüğün Yüzünü Ağartan Şahane Bir Eser
Hakanımızın Kılıç Kuşandığı Gün
Hayri Beyin Şeyhülislâmlığı
Zâkir Efendi Remiyef
Silâh Başına
Şimal Türk Köylerinden Birisinin Cemiyet-i Hayriyesi
"Sadâ-yı Türkistan" ve "Sadâ-yı Fergana"
Sıyanet
Tayyareci Sâlim ve Kemal Beyler
OsmanlI Meclis-i Umûmîsi'nin Açılması ve Kanûn-i Esasî'nin Tadili
Fatma Feride Hanımın Vefatı
Kazan'da Büyük Bir Yangın
Kazan'da Sokak İsimleri
Kazan'da Şark Kulübü'nün Mütalâa Salonu
Güç Dernekleri
Memleketimizde Temaşa
Nevsâl-i Millî
Nuri Beyin Şehâdeti
Yarışta Türklük
Yeni Turan'ın Almancaya Tercüme Olunması

COĞRAFYA ve ETNOGRAFYA
Unutulmuş Türk Kardeşlerimizden Karacadağ Türkleri................... Haşim Ertuğrul

h u s u s i m u h a birlerim izd en
Bakü'den.................................. ..OdluTürk

RESİMLERİMİZ
İsmail Bey Gasprinskiy 30 Sene Evvel (Resim)
İsmail Bey Gasprinskiy 2 Sene Evvel (Resim)
İsmail Beyin Elyazısı Bir Mektubu
İsmail Beyin İlk Çıkardığı "Tonguç" Gazetesiyle "Tercüman" Gazetesi
Türk Şairi Celâl Sâhir Bey (Resim)
Şeyh Cemaleddin Efganî (Resim)
218 TÜRK YURDU

SEYAHAT
Altaylara Doğru............................................................................................Halim Sabit

SİYASİYAT
Macaristan'ın Turanîlikteki Rolü.................................... ............................Baron Neyari Albert

SORGU ve CEVAPLAR
Avrupa'da Okuyan Talebeden Alınan Cevaplar.......................................Âlimcanİdris
Avrupa'da Okuyan Talebeden Alınan Cevaplar........................................ Kırımlı S.Y. Çelebi

GEÇEN YIL
1329 Senesinde Siyaset-i Umumiye......................................................... A.Y.
1329 Senesinde Türk Edebiyatı................................................................A.Y.
Türk Edebiyatı............................................................................................ C.S.
Hayat-ı İktisadiye.........................................................................................M. Zühdü

GÜÇÇÜLÜK
Türk Gücü (Hitabe)....................................................................................Kuzucuoğlu Tahsin

MATBUAT
Asya'nın İntibahı........................................................................................."Russia" Gazetesinden
"Peyam" a Cevap........................................................................................ T.Y.
Türkler İçinde Millî Hareket ve "Peyam" m Makalesi............................T.Y.
Türklük ve Osmanlılık................................................................................ İsmail Gasprinski
Süleyman Paşa'nın Üstad Ekrem’e Bir Mektubu ve Cevabı...................."Hürriyet-i Eikriye" den
Merhum Üstad Ekrem Hakkında..............................................................."İl", "İkbal" ve "Durmuş" dan
"Namık Kemal Bey Türk Oğlu Türkdür".................................................."Peyam" dan

YENİ ESERLER
"Ey Türk Uyan!", "Türk Sazı", Mehmed Emin; —"KızılElma", Gökalp Ziya; —"Turanlının Defteri", Mehmed
Ali Tevfik; —"Türkler Bu Muharebeden Ne Kazanabilirler?", M.Kohen

İTİZAR
71. Sayının 1. sayfasının yukarı numarası 2337 rakam olacak iken sû-i tertib olarak 2367 dizilmiş ve o sûrede
devam etmiştir.

Müdürü: Akçuraoğlu Yusuf Kader Matbaası

 wi »I ^

TÛ K K :^UKDU
Türfeleritt Tâi(^^5İıı.e Çalışır

YIL: 3 SAYI: 62 (20 Mart 1330 - 2 Nisan 1914)

û fit d e ^ fit fit d e d c ^ ç c 4 - f il ^

Edebiyat: Teselli / Aka Gündüz

İçtimaiyat: Türkleşmek, İslâmlaşmak, M uâsırlaşmak:

Türk Milleti ve Turan / Gökalp

Türk D ilini Sadeleştirmek Meselesi / Raif M ehm ed Fuad

Âsâr-ı Atîka: Eski Türk Evleri / H am dullah Subhi

Şehrîzâde M ehm ed Sacid Efendi / Bursalı M ehm ed Tahir

İktisat: Z iraatim izin Şerait-i İktisadiyesi / M. Zühdü

Türklük Şuûnu: Türk Bilgi Derneği;

Tam Yerinde M ükâfat İrtihal-i M üessif

 Sayı 61 TÜRK YURDU
TÜRK VURDU
Türklerin fâidesine çalışır
MUHTEREM Og^UYUCUIARIMIZA
Tanrı'ya bin şükür olsun "Türk Yurdu" ikibuçuk yaşını
doldurdu. Bu sayımızla üçüncü yılın ikinci altı aylığına giriyo­
ruz. "Türk Yurdu" nun bu kısa zaman içinde büyük Türk mil­
letinin yaşayışına ve düşünüşüne epey tesiri dokunmuş oldu­
ğunu Türklerden ve yabancılardan işitip, okuyup öğreniyor ve
seviniyoruz. "Türk Yurdu"nun hayat ve faaliyetinde en bere­
ketli kuvvet menbaı okuyucularının rağbeti oldu. Karie ve ka­
rilerinin bıkmayan, usanmayan rağbetidir ki, "Türk Yurdu" nu
maksadına doğru yorulmadan, dinlenmeden yürümeye, ilerle­
meye muvaffak etti. Türklük büyük emelinin, Türklük mefkû-
resinin bugüne kadar kazandığı galebelerde en unutulmaya­
cak bahadırların birkısmı da şüphe yok ki, "Türk Yurdu"nun
karie ve karileridir. Cümlesinden Allah razı olsun!
"Türk Yurdu" altıncı altı aylığına girerken, ikinci bir tabir­
le altıncı cildine başlarken bazı ıslâhat-ı ameliye yapmayı lâzım
ve nâfi buluyor. Bundan böyle şimdiye kadar olduğu gibi 24
nüshamızı bir yıl itibar etmeyeceğiz. Bizim yılımız da maruf ol­
duğu üzere on iki ay olacak. Binaenaleyh fiatlarımız aynı kaldı­
ğı hâlde yıllık abonelerimiz bir senede 24 nüsha değil, 26 nüs­
ha "Türk Yurdu" almış olacaklar. Bugüne kadar tutulan usûl
ile devam olunsa "Türk Yurdu"nun yılbaşı yıldan yıla değişe­
cekti. Şimdi ittihaz ettiğimiz usûl mûcibince, 1330 senesi
martının altıncı gününde çıkan bu nüshamız 3. yılın birinci sa­
yısı itibar edilecek ve 4. yılın birinci sayısı önümüzdeki 1331
senesi martında çıkan ilk nüsha olacaktır. Bu suretle "Türk
Yurdu"nun yılı martından başlayan sene-i mâliye ile tetâbuk
etmiş olacaktır. Bazı okuyucularımızın makul ihtarlarını na-
zar-ı dikkate alarak, bundan böyle her nüshanın metnine ka­
çıncı yılın, kaçıncı cildinin, kaçıncı sayısı olduğunu yazacağız
ve sayfa numarasını da üstünde tâ baştan başlamak ve altında
beher cildin kaçıncı sayfası olduğunu göstermek üzere iki sıra
yürüteceğiz.
Okuyucularımıza bir kolaylık daha yapmış olmak için 3
aylık aboneler ihdas ediyoruz. Üç aylık abonenin fiatı, İstanbul
221
Onbeş günde bir çıkar
ve OsmanlI vilayetleri için (...) kuruş, İran ve Rusya için 1 rub­
le 25 kapik, başka ecnebi memleketleri için 3 frank olacaktır.
Muallim ve müteallimlere, üç aylık aboneden de yine yüzde
on tenzilât-ı icra edeceğiz
İdarehanemizin işlerini daha muntazam cereyan ettir­
mek, abonelerin gönderilmesinde gecikmelere, karışıklıklara
meydan vermemek için bundan sonra abonelerin mebdeini
senenin münkasem olduğu dört rub'un başlarından itibar
edeceğiz, yani abonelerimize irsalat yalnız mart, haziran, eylül,
kânûnı evvel ihtidalarından başlanacaktır. Meselâ Nisanda
abone bedeli gönderen zata, arzusuna göre ya Mart ihtidasın­
dan, ya Haziran ihtidasından başlayarak mecmua takdim olu­
nacaktır.
Adres tebdili, idarehanece külfet ve masrafı dâî olduğun­
dan, gazete idarehanelerinin hepsinde mer'i olduğu veçhile
"Türk Yurdu" idaresi de bademâ adres değiştirmek isteyenle­
rin mektuplarına bir kuruşluk pul ilâve edip göndermelerini
rica eder. Her türlü kolaylık ve fedakârlık göstermekten çekin­
meyen "Türk Yurdu" nun bu ricasını karilerimizin çok görme­
yeceklerine eminiz.
"Türk Yurdu" nun intizam ve terakkisini elbirliği ile temin
için okuyucularımızla giriştiğimiz şu hasbihâle, amelî bir tavsi­
ye daha ilâve edelim. Abone bedellerini en iyisi posta bono­
suyla gönderiniz. Posta bonosu olmayan merkezlerde havale
usûlüne müracaat ediniz. Kat’i mecburiyet olmadıkça posta
pulu göndermeyiniz. Hele damga pullarını hiç göndermeyi­
niz. Çünkü elden çıkartmakta çok müşkilâta uğruyoruz.
İşte muhterem okuyucularımız, bizim hatırımıza gelenler
şimdilik bunlar oldu. "Türk Yurdu" nun terakkisine dair sizin
hatırınıza gelenler olursa lütfen yazıp gönderiniz ve mümkün
olanlarını tatbike çalışacağımızdan emin olunuz. Sağlıcakla ka­
lınız.'
Türk Yurdu
222 TÜRK YURDU
GEÇEN YIL
İbtidaî adamlar ve adam kümeleri, artlarına önlerine
bakmadan düşüncesiz hesapsız yürür giderler. Geçmişi,
acısıyla tatlısıyla hatırlamaya, geleceği düşünmeye, mazi­
den alınan ibretlerle müstakbel hayatlarının ana hattını
çizmeye üşenirler. Şarklıların çoğu bu nakîsadan henüz
kurtulamamışlardır, Garplılar ise bilâkis fert ve aile ma­
işetlerinde bile geçmiş günlerin tarihini yazarlar, hesabı­
nı görürler de ona bakarak gelecek günlerine program
tanzim ederler. İçtimaî ve millî hayatlarında buna tabiî
daha ziyade dikkat ederler, Avrupa matbuatı zamanı ölç­
meye yarayan günlerde, meselâ hafta başlarında, ay ve yıl
başlarında cemiyetlerinin, devletlerinin hatta bütün dün­
yanın vekayi-i güzeştesini gözden geçirip o vekayiden
müstakbel için faydalı dersler çıkarırlar.
Memleketimizde de bu iyi âdet hayli zamandan beri
meridir. Beş on yıl evvel pek münteşir ve muteber olan
salnâmeler, senelik vekayiin fezlekelerini yaparlardı. Şim­
di mecmua ve ceridelerimiz bu vazifeyi büsbütün unut­
muyorlar. Hatta matbuat meydanına en son çıkan, fakat
az zamanda epey mühim bir mevki kazanan bir refikimiz,
bazı Alman gündelikleri gibi "İcmâl-i Üsbul" bile tertip
eylemektedir.
Türk Yurdu geçen yıl ihtidasında, Türkiye'nin hayat-ı
iktisadiyesinden bâhis bir makaleyi ihtiva edebilmişti. Bu
yılbaşında, geçirdiğimiz 1329 senesinin daha mütenevvi,
lâkin yine mücmel ve nakıs bir tarihçesini kaydediyor.
1329 SENESİNDE SİYASET-İ UMÛMİYE
1329 senesi Avrupa siyaset-i umûmiyesi nokta-i naza­
rından pek çok ve pek mühim vak'alarla dolu senelerden
sayılmaktadır. Lâkin o meş'ûm seneyi asla unutmayacak
olan millet Türklerdir: Türkler 1329 senesi Avrupa'dan
sürülüp çıkarıldılar ve Türkleri Avaipa'dan süren yalnız
müttefikinin kuvve-i müsellâhaları değil, ekser Avrupa
devletlerinin arzu ve hareketleri oldu. 1328'de harp ile
taayyün eden vaziyet, 1329'da muâhedelerle takarrür et­
ti. Gerçi Türkler, tarihte nadir görülen bir azîm ve cesa­
retle bir mukabil taarruz icra ederek Avrupa'nın münte-
hâ-yı şark-ı cenubîsine bin müşkilât ile ilişip duran payi­
tahtlarının vahim vaziyetini biraz daha kabil-i müdafaa bir
hâle koymaya da 1329'da muvaffak oldular. Lâkin Türkle-
rin bizzat imza ettikleri muahedât ile Adriyatik Deni-
zi'nden ayrılmaları, Adalar Denizi'nin Avrupa'ya ait akşa­
S a y ı 61
mını elden kaçırmaları, Avrupa'daki beş altı vilâyetlerini
terk etmeleri de 1329'da vukua geldi. 1329 senesinde
Türkiye zararına olarak Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ
ikişer misli büjâidüler. Hiç yoktan bir Arnavutluk devleti
peyda oldu. Bulgaristan, Adalar Denizi'ne indi. OsmanlI­
lar, Türkler, İslâmlar nazarında, hatta bütün dünya naza­
rında geçen senenin en mühim, en azîm hadisesi Türkle-
rin Avrupa'dan çıkarılmasıdır.
Bu azîm hadise-i tarihiye Balkan muharebelerinin bir
neticesidir ve zaten geçen sene olup geçen kaffe-i vekâ-
yiin mihverini Balkan muharebelerinin devamıyla netâyi-
ci teşkil etmektedir.
AvrupalIlar, kendilerinin ikâ ettikleri Balkan yangını­
nı nihayet kendilerine de sirayet edecek diye korkarak,
bütün 1329 senesi mütemâdi telâş ve heyecan içinde ge­
çirdiler, Avrupa'nın ufk-ı siyasîsi yıl boyunca fırtına bulut­
ları ile kapalı idi, Avrupa devletleri arasında müsademe­
ler hudûsunu intaç edecek esbâb hiç eksik olmadı. Harp
kılıcı Avrupa'nın başı üstünde daima asılı kaldı ve bundan
dolayı Avrupa devletleri hiç durmadan berrî ve bahrî kuv­
vetlerini artırdılar, askerî bütçelerini kabarttıkça kabarttı­
lar. Her tarafta harp hazırlıklarının çoğalması, harp ihti­
malinin tezayüdünü mucip oldu. Geçen yıl bitmeden bir­
kaç gün evvel pek korkunç vekayiin mütekarrebü'l-hulûl
olmasından musırrâne bahsedildi. Maamafih 1330 sene­
sine de umumî bir Avrupa muharebesi görmeksizin dahil
oluyoruz.
Evvelki senenin sonlarına doğru, muharip devletle­
rin Londra Konferansı'ndaki murahhasları müzâkerât-ı
sulhiyenin nihayetine takarrüp etmiş bulunuyorlardı ki,
Balkan müttefiklerinin iddia ve taleplerini devlet ve mil­
letleri için pek muzır gören vatanperver ve cüretkâr bir-
kısım OsmanlIlar o metâlibi kabul ile akd-i sulha rûy-i rı­
za gösteren Kâmil-Nâzım Kabinesi'ni şiddetle düşürüp,
yerine daha az zararlı ve daha az haysiyet-şiken bir sulh
takarrür ettirilemez ise harbe devam eyleyecek Mahmud
Şevket Kabinesi'ni getirmişlerdi. Bu vak’ayı müteakip
Londra sulh konferansı dağılmış ve müttefikin ile Os­
manlIlar arasında tekrar hâl-i harp kaim olmuştu.
Birinci Balkan muharebesinin bu ikinci devresinde
de talihin yüzü OsmanlIlara gülmemiş ve 1329 senesi
başlamadan bir hafta evvel Yanya ve geçen sene martının
 Sayı 61 TÜRK YURDU
13. günü de Edime sükût etmiştir. Edirne'nin düşmesin­
den sonra Devlet-i Osmaniye ve Düvel-i Müttefika mu­
rahhasları tekrar Londra'ya gidip sulh müzakeresine baş­
ladılar. Konferansın bu ikinci celsesinden de kat'î netâyi-
cin çıkması meşkûk görünüyordu. Çünkü bu aralık Bal­
kan müttefiklerinin arasında adem-i itimad ve münaferet
peydâ olmuş ve Osmanlı diplomasisi düşmanlarının içine
giren bu mâye-i zaafı kabartmakta hayliden hayliye izhâr-ı
maharet eylemiştir. Maamafih müttefiklere muavenetini
asla esirgemeyen İngiltere hükümeti tazyikat-ı ciddiyede
bulunarak Mayıs'ın 17. günü Devlet-i Osmaniye için ga­
yet zararlı Londra Muâhedenâmesi'ni akd ve imza ettirt-
miştir. Bu muâhede mucebince Osmanlı imparatorluğu­
nun Avrupa'daki arazisi Enez-Midye hattının şarkındaki
küçücük parçaya münhasır kalıyor, Arnavutluk ve Adalar
mesâili ile bazı teferruatın halli düvel-i muazzamaya bıra­
kılıyor, mesail-i mâliye ise Paris'te münakid maliye ko­
misyonuna tevdi olunuyordu.
Garp diplomatları asırlardan beri düşman gördükleri
Türkleri nihayet Avrupa'dan kovmaya muvaffak olduktan
ve Türklerden kalan mirasın da Balkanlı mahmîleri ara­
sında sûret-i taksimini kararlaştırdıktan sonra artık zevk
ve istirahate çekilmek üzere iken, Balkan devletleri hâmî-
lerinin başlarına yeniden bir gaile çıkarmakta kusur et­
mediler. Türkler aleyhine şöyle böyle birleşebilmiş bu
haris, hasûd ve anûd devletler, zabtolunan azîm servetin
bölüşmesinde boğaz boğaza geldiler. Yunanlılarla Bul-
garlar, Bulgarlarla Sırplar arasında muharebe başladı. Se-
lânik limanının temin edeceği tefevvuk-ı İktisadî ve siyasî
ile Kavala tütünlüklerinin bahşedeceği milyonlar önünde
artık Ortodoks uhuvveti, Slav kardeşliği gibi hissiyât ta­
mamen unutulmuştu. Yunanlılar Bulgarlara tehevvürle
saldırdılar. Sırplarla Bulgarlar da biri diğerinin Slav kanı­
na pek susamış olduklarını gösterdiler. Tuna'dan Adalar
Denizi'ne kadar bütün Balkan Yarımadası müttefikin kar­
deşlerin muharebe meydanı oldu.
O zamana kadar bî-taraflığını muhafazada sebat ile
OsmanlIların bütün ümitlerini boşa çıkaran Romanya,
bî-taraflığının ücretini hasis Bulgarlardan almak için fırsat
vaktinin hulûl ettiğine kâni olarak Sofya üzerine yürüme­
ye başladı. Romanya darbeyi tam zamanında indirmişti.
Bir neferinin bile burnu kanamadan Bulgaristan'ın
300.000 nüfuslu büyük bir parçasını kendine temin etti.
Romanya'nın Balkan harbi esnasında takip ettiği siyaset.
223
Romanya diplomatlarının ne kadar nüfûz-ı nazar sahibi
olduklarını ispat ettiyse, Türk ve Bulgar diplomatlarının
da bilhassa Romanya ile olan münasebetlerinde o derece
kasîrü'l-basîr bulunduklarını izhar eylemiştir.
Haziranın evâsıtına doğru Bulgaristan garp ve cenu­
bundan Sırp ve Yunanlıların hücumlarına maruz kaldığı
gibi şimal tarafından Romanya ordusuyla istilâ edilmiş
bulunuyordu. Haziranın son haftalarında Romanya, Sır­
bistan, Yunan ve Karadağ resmen Bulgaristan'la hâl-i
harp üzere idiler. Londra muâhedenamesine kemâl-i ke-
râhetle vaz-ı imza etmek mecburiyetinde kalmış olan
Devlet-i Osmaniye, tabiî bu müsait vaziyetten istifade et­
mek isteyecekti ve bu arzusunda, umumî ve mutlak bir
nokta-i nazardan tamamen haklı idi. Lâkin Türklere, Müs-
lümanlara gelince başka mantık ile muhakeme eden Av­
rupa, OsmanlIların payitahtlarını daha masûn bir hâle
koymak ve eski payitahtları Edirne'yi istirdada kalkışmak
arzularına şiddetle itiraz etti. Çünkü OsmanlIların ellerin­
den kuvvetle alınan yerleri yine kuvvetle elde etmeye te­
şebbüsleri, Londra konferansının yalnız Türkler için kat'î
ve mukaddes olması iktiza eden mukarrerâtına hürmet­
sizlik göstermek demek olacaktı ki, asla câiz değildi.
Londra Muâhedenamesi'nin Balkan müttefikleri ta­
rafından nasıl bükülüp, yırtılıp kağıt sepetine fırlatılmış
olduğunu iyiden iyiye görmüş ve AvrupalIların emrivâki-
lere karşı ne derecede riayetkâr olduklarını da mütead-
did tecrübelerle anlamış olan Osmanlı hükümeti, bu se­
fer kuru gürültüye pabuç bırakmayarak söze fiil ile cevap
verdi: Temmuzun sekizinci günü hareket emrini almış
olan Osmanlı ordusu, 10. çarşamba günü seherle Edir­
ne'ye girdi.
Bir sene evvel Türkiye aleyhine kurulmuş olan
heyet-i müttefika şimdi fiilen Bulgarların aleyhine çevril­
miş demekti. Her taraftan demir ve ateşle kuşatılmış Bul­
garistan'ın vaziyeti cidden vahim idi. Balkan ittifakının
babalarından sayılan Danef istifaya ve yerine geçen kabi­
ne reisi basımlarından sulhu ricaya mecbur oldu.
İkinci Balkan Harbi denilen bu vekayide hâkim bir
mevki tutan Romanya krallığının payitahtı olan Bükreş
şehrinde sulh konferansı in'ikad etti. Bu, Balkan muhare-
batının ihtidasından itibaren üçüncü sulh konferansı idi.
Osmanlı diplomatlarının kiyasetsizlikleri seyyiesiyle
harpden evvel Balkanlarda yegâne Osmanlı dostu zanno-
lunan Romanya hükümeti, payitahtındaki konferansa
224 TÜRK YURDU S a y ı 61

Devlet-i Osmaniye murahhaslarını kabul ettirmedi, Dev- fa ederek Avusturya ve İtalya'nın Arnavutluk ihdasına
let-i Osmaniye hariç olmak üzere Romanya, Bulgaristan, büsbütün muhalefet etmemiş ve nihayet Arnavutluk
Sırbistan, Yunan ve Karadağ devletleri arasında sulh mu­ müstakil bir devlet olmak üzere tanılarak hükümdarlığı­
ahedesi akdolundu (29 Temmuz). Bu muâhedeye göre na İttifak-ı Müselles namzedi Prens Wilhelm Widt intihap
bütün Makedonya, Sırbistan ve Yunan arasında bölünü­ olunmuştur (10 Teşrini sânî).
yor, Birinci Balkan muharebesinin en çok ağırlığını çe­
Balkan muharebelerinin Osmanlı Devleti'ne dokun­
ken Bulgaristan'a müştereken zabtolunan araziden pek
durduğu zararlar, harbin doğrudan doğruya mucip oldu­
az bir hisse ayrılıyordu. Üstesine Romanya, Bulgaristan'ın
ğu hasarât ve zayiattan ibaret değildir. Pek uzun süren,
eski arazisinden ta'vîzat diye koca bir eyaleti temellük
hâl-i harbin netice-i tabiiyesi olmak üzere Osmanlı mâli­
ediyordu. Balkanlar muharebesinden, en çok cesaret ve
yesi müzâyaka içinde kaldı. Mağlûp devletlerde mağlûbi­
fedakârlıkla harp etmiş Türk ve Bulgarlar en çok zararla
yetin ertesi günü daima meşhur olageldiği veçhile tebe-
çıkıyorlardı. Bahtsızlıkta müşabehet bu iki hasmı birbiri­
adan bazıları muhak veya gayr-i muhak mütâlebâta kal­
ne hayli yakınlaştırdı. Bükreş muahedesinden bir buçuk
kıştılar. Devlet-i Osmaniye'ye rahat yüzü göstermemek
ay sonra Türkiye ile Bulgarya arasında İstanbul Muâhede-
siyasetlerinin umdesi olan bazı Avrupa devletleri Türki­
nâmesi imzalandı (16 Eylül). İstanbul Muâhedesi muce-
ye'nin bu sıkıntılı hâlini idame ve teşdide uğraşmaktan
bince Devlet-i Osmaniye, Trakya'nın Edirne, Kırkkilise ve
bi't-tabiî hâlî kalmadılar. Vâkıa Avrupa devletlerinin cüm­
Dimetoka şehirlerini ihtiva eden kısm-ı şarkîsini istirdad
lesi, Balkan Harbi'nin arefesinde hiçbir gaye-i hodgamâ-
ediyordu. Bu sûretle imparatorluğun garb-ı şimalî hudu­
ne takip etmeyeceklerini resmî ve mutantan ilân eylemiş­
du, payitahttan biraz uzaklaştığı gibi ordunun ileri hare­
lerdi. Eakat harp devam ettiği, sulh müzakerâtı icrâ oldu­
keti ve Edirne'nin istirdadı neticesi olarak da ahalinin
ğu zaman bütün bu devletler gaye-i hodgamânelerini ta­
pek ezik ve düşkün ruhu epey yükseliyordu. Edirne'nin
kipten başka bir şey yapmadıkları gibi harbin ilk hesapla­
istirdadı memleketin her tarafında şiddet ve heyecanla
rı tasfiye olunduktan sonra da şarkta İktisadî ve siyasî
alkışlandı.
menfaatlerinin daha kat'î bir surette teminine Türki­
Londra, Bükreş ve İstanbul muâhedeleriyle Balkan ye'nin harpten mütevellid zaafını en müsait bir fırsat te­
yarımadasının cihet-i şarkiyesi umûm bir dereceye kadar lakki ederek ona göre faaliyetlerini artırdılar. Meselenin
tanzim olunmuş idi ise de, garp tarafı ahvâli henüz kesb-i bizce en fecî ciheti, AvrupalIların memleketimizde yerleş­
vüzuh etmemişti. Katolik Avusturya-Macaristan ile Kato­ melerini, kökleşmelerini kısacası memleketimize sahip
lik İtalya'nın, Ortodoks Slavlığa karşı bir nokta-i istinâd ve ve efendi olmalarını bizzat kendimizin talep ve ricaya
bir mukabil vezin olmak üzere ihdas ve tanzime çalıştık­ mecbur kalmaklığımızdır ve Osmanlılar iktisaden kendi
ları Arnavutluk Devleti, şimalden Sırp ve Karadağlıların, kendilerine kâfi gelmedikçe ecnebilerin memleketimize
cenuptan Yunanlıların hedef-i taarruzu oluyordu. Kara­ tasallut ve tahakkümünü istirham mecburiyeti devam
dağlıların İşkodra'yı, Sırplıların Şimalî Arnavutluk'u tahli­ edip gideceğiz.
ye etmeleri, Avusturya-Macaristan'm ültümatom verecek
Balkan muharebelerine hitam veren müteaddih mu-
kadar kat'î ve şedîd hareketi sayesinde ancak mümkün
âhedeler, şark meselesini kapatmadı. Yalnız Rumeli'nden
olabilmiştir. Avusturya-Macaristan'm Balkan siyaseti, Bal­
Anadolu'ya geçirdi. Şark meselesi AvrupalIlar tarafından
kanlarda Slavlığın takviye ve ittihadı gayesini güden Rus
Müslümanların eteğine bağlanmıştır. Müslümanlar nere­
makasıdına öteden beri ma'kûs olduğu hâlde, buhran bu
ye giderlerse Şark meselesi de arkalarından kalmaz, on­
tezad-ı amâl ve menâfii daha had bir şekle koyduğundan
ları takip eder. Şark meselesi "Avrupa devletlerinin Me-
Balkan muharebelerinin devamı müddetince Viyana ve
mâlik-i Osmaniye'yi vücûh-ı muhtelife ile zaptetmek ar­
Petersburg kabinelerinin münasebetleri pek gergin bu­
zuları ve Devlet-i Osmaniye idaresi altında bulunan ak-
lunmuş ve hatta bazen bu gerginlik kopacak raddelere
vâm-ı muhtelifeden bazılarının birer hükûmet-i müstaki­
gelmiştir. Maamafih münasebât bağları kopmamıştır.
le teşkil etmek istemelerilB" demektir.
Rusya Sırplara, Karadağlılara kazandırdığıyla şimdilik ikti­

( ü "Şûrâ-yı Ümmet" de çıkan makalelerimden, "Şark Mesâlilesine Dair".

 Sayı 61 TÜRK YURDU
Mesârıf-ı harbiyyeden mütevellid bütçe açığını dol­
durmak için OsmanlI hükümetinin borç almaktan gayri
hiç bir çaresi yoktu. Sıkıntımızı bizden daha iyi bilen Av­
rupa, tabiîdir ki, parayı öyle kolay kolay vermeyecekti.
Devlet, velev yalnız memurlarının ücretini temin ile hü­
kümet makinasını işlemekte devam ettirebilmek için ol­
sun, hayli fedakârlıklara katlanıp Avrupa sarraflarından
ödünç para almak mecburiyetinde idi. Fedakârlıklara kat­
lanmak demek, Avrupa sermayedârlarının, yani Avrupa
akvâmınm kalan mülkümüzde, yani Asya-yı Osmanî'de
daha ziyade kök salmalarına müsaade etmek demekti.
Avrupa devletlerinin Devlet-i Osmaniye'de İktisadî ve si­
yasî menfaatleri birbirlerine uygun gelmiyordu. Her biri
kendisine daha yağlı parçayı koparmak istiyordu. Hâsılı
bizim yorganın etrafında kavga edip duruyorlardı ve bu
kavga bize demir yolu yapıp vermelerine, bataklıklarımı­
zı kurutmalarına, limanlarımızı gemi barınacak hâle koy­
malarına mani oluyor, böylece onların yapacakları vasıta­
larla servetimizin artması ihtimali sekteye uğradıktan
başka -daha müthişi- borca para alabilmemiz imkânı da
gittikçe zorlaşıyordu. Binaenaleyh ne yapılacaksa yapa­
rak onları Anadolu işlerinde barıştırmak hükûmet-i Os­
maniye'ce muvafık görülüyordu.
Zaten AvrupalIların da Asya-yı Osmanî demir yolları­
na dair birkaç seneden beri aralarında müzakereden hâlî
kaldıkları yoktu. Şark mesele-i azîmesinin aksâmından
başka birşey olmayan "Asya-yı Osmanî Demir yolları Me­
selesi" geçen sene daha ziyade faaliyetle mevki-i müzake­
reye konuldu ve bazı nukâtı üzerine devletler arasında
itilaf dahi hâsıl oldu. Bedbîn ceridelerin korkunç bir tabir
ile "Anadolu'nun İktisadî Taksimi" unvanını verdikleri bu
müzakerât Avrupa devletlerinin Anadolu, Irak ve Suri­
ye'de kendilerine demiryolu mıntıkaları ayırmalarından
ibaretti. Lâkin Devlet-i Osmaniye iktisâb-ı kuvvet edeme­
yecek olursa, demiiyolu mıntıkaları İktisadî, hatta siyasî
nüfûz mıntıkalarına münkalib olmakta hiç şüphe yok ki
teahhur etmez...
Daha Balkanlar harbi bitmeden Anadolu Islâhatı me­
selesi ve Ai'apların El-Islâh talepleri meydana çıktı. Esa­
sen Devlet-i Osmaniye'nin umûr-ı dâhiliyesinden ibaret
olması lâzım gelen bu meselelerden birincisi çarçabuk
bir mesele-i beyne'd-düvel hâline geçtiği gibi İkincisi de
o şekli iktisab edebilmek istidadını izhara başladı. Yalnız
Türk ve Müslümanlar için vâcibü'l-itâa olan Avrupa mu-
225
âhedenâmelerinden birisi Devlet-i Osmaniye'nin Ermeni
tebaası yaşayan vilâyetlerinde ıslâhat icra etmesini âmir
bulunduğundan Avrupa devletleri menfaatleri icap ettir­
dikçe Berlin muâhedenamesinin Ermenilere müteallik
bu maddesini hatırlatıp Hükûmet-i Osmaniye'yi sıkıştır­
mayı âdet edinmişlerdi. Devlet-i Osmaniye'nin hâl-i zaafı­
nı fırsat ittihaz eden bazı Mısırlı ve Rusyalı Ermeni zen­
ginleriyle Ermeni politikacıları, Avrupa payitahtlarında
dolaşarak Saltanat-ı Osmaniye'nin Asya'daki temellerini
zedelemek mukteza-yı menfaatleri olan bazı Avrupa dev­
letlerinin siyasiyyununu "Ermeni Islâhatı" mesele-i diplo-
masiyesiyle meşgul etmeye muvaffak oldular.
Dinî ve millî hayatlarının muhafaza ve inkişafı, Dev-
let-i Osmaniye'nin bekasına şiddetle merbut olduğunu
pek iyi bilen Müslüman Arapların, "El-Islâh" arzuları
bi't-tabiî devletin başına bir mesele-i diplomasiye ihdas
edecek kadar ileri gidemezdi. Diğer taraftan ekseriyeti İs­
lâm olan Arapların metâlib ve mekasıdına Avrupa devlet­
leri de şarkın Hristiyan akvâmına gösterdikleri teveccüh
ve temayülü şüphesiz göstermeyeceklerdi. Bununla be­
raber, Paris'de bir "Arap Kongresi" in'ikad etti. Eransa
matbuatı Suriyeli OsmanlIların müdâfii imiş gibi bir vazi­
yet almaya yeltendi. Lâkin Allah'a bin hamdolsun, Arap
mütefekkir ve zaîmlerinin menafi-i hakikiye-i milliyeleri-
ni keşif ve tayinindeki süratleri ve Osmanlı hükümetini
idare edenlerin de bu günden ziyade yarını, vekâyi-i hâ-
zıradan ziyade netayic-i müstakbeleyi görebilmeleri saye­
sinde Arap hareketi, Türk ve Arapları memnun edecek
veçhile hallolundu. Türk milliyetperverleri, hükûmet-i
Osmaniye ile Arap ıslâhcılarımn itilafında velev cüz'î ol­
sun hizmetleri sebkat ettiğini burada tahatturla bir hazz-ı
vicdânî duymaktan kendilerini alamazlar.
Avrupa devletlerinin kendi aralarındaki münasebet­
leri tayin ederek hayat-ı dâhiliyelerine icrâ-yı tesir eyle­
yen esbâb ve avâmilin en mühimmi, evvelki senelerde ol­
duğu gibi 1329 senesinde dahi Şark Meselesi olmuştur.
Avusturya-Macaristan, bütün seneyi hemen münha­
sıran Balkan harbi ve netayici ile uğraşarak geçirmiştir.
Bu devletin bütün mesai-i diplomasisi Slavlığın bilâhere
kendini tehdit edecek kadar Balkanlarda kuvvetlenme­
mesi için tedabir ittihazına masrûf idi. Balkanlarda Orto-
doks-Slav ittifakını, Müslüman Türkiye ile Katolik Avus-
226 TÜRK YURDU S a y ı 61

tıırya aleyhine tertip ve ihdas etmiş olan Rusya ise Avus- sene içinde kayser, kızını Hannover veliahdına vererek
turya-Macaristan'ın siyasî tedbirlerini iptal ederek Balkan Alman prensleri nizâlarının en sona kalanlarından birisi­
Slavlarının tevhîd-i âmâl ve efâline uğraşıyordu. Maksat ni daha izaleye ve bu suretle Alman vahdetini bir kat da­
ve emelleri birbirinin zıdd-ı kâmili olan bu iki büyük dev­ ha sağlamlaştırmaya muvaffak oldu.
letten Rusya'nın harbe tamamen hazır bulunmaması,
İtalya, Lozan muâhedesinin mevadd-ı sarîhasına rağ­
Avusturya'nın Slav tebeasından büsbütün emin olama­
men, Osmanlı adalarını geçen sene içinde tahliye etme­
ması, pek muhtemel müsademenin önünü almıştır. Bu­
di. Balagos terke müteahhid olduğu hâlde Devlet-i Os­
nunla beraber gerek Rusya gerek Avusturya-Macaristan,
maniye'nin sıkıntılı vaziyetinden bi'l-istifade Anadolu'dan v
geçen sene zarfında ordularının bir kısmını seferber hâle
ta'vizât-ı iktisadiye istemeye kalkıştı. Lâkin Yunanistan'ın
koymak ve epey müddet o hâlde tutmak lüzumunu his­
Akdeniz şark havzasında fazla kuvvet ve ehemmiyet kes-
setmişlerdi. Rus-Avusturya muharebesi olmadı. Lâkin
betmesi, İtalya'nın hâline ve alelhusus istikbaline pek za­
Rusya'nın hazarî ordusunun miktarı, şimdiye kadar an­
rarlı geleceğinden Epir meselesinde tavazzuh ettiği veç­
cak muharebelerde görmeye alıştığımız müthiş bir ade­
hile Yunan ile İtalya arası hayliden hayliye açıldı ve bu
de, 1.332.OOO'e iblağ edildi. Avusturya-Macaristan da kuv-
açılış, Osmanlı İtalyan münasebetine bittabiî hüsn-i tesir
ve-i bahriyyesini 15.000 nefer artırdı. Faaliyet-i bahriyesi-
icrâ etmekten hâlî kalmadı.
ni de taz'if eyledi.
Evvelki senenin sonlarına doğru Eransa cumhuriyeti
Şarktaki dostlarının ümitlerini biraz boşa çıkaran Al­
reisliğine Raymond Poincare intihab olunmuştu. Poinca-
manya, Balkan buhranı esnasında müttefiklerinin menâ-
re'nin intihabı Fransa'da millî hislerin şiddetlenmesi
fiini ciddî ve samimî müdafaa etti. Rusya-Avusturya mü-
cenk-cûluk an'anesinin tekrar dirilmesi suretinde telakki
nasebâtının en had devrelerinde Almanya'nın tesiri da­
edilmiş ve fi'l-vâki yeni reisicumhur tarafından nasbolu-
ima mahsûs idi. Lâkin Rusya ile Almanya arasını açıkça tu­
nan ilk kabinenin ilk işi, ihtiyacât-ı harbiyeye sarfolun-
tan asıl mühim mesele, Asya-yı Osmanî'de şimdiden nü-
mak üzere parimandan ikibuçuk milyar kuruş istemek
fûz ve istikbalde temellük meselesidir. Potsdam Muâhe-
olmuştu. Lâkin bu yeni cereyan-ı siyasî daima mütehavvil
desiyle Rus-Alman ihtilâfının pek sivrilmiş noktaları, Tür­
Fransa'da uzun müddet devam edememiş, bir sene için­
kiye'nin zararına olarak biraz yontulmuş idiyse de, asıl ih­
de iki üç defa kabine değişerek, nihayet idare-i umûr Po­
tilafın izalesi bi't-tabiî mümkün olamamıştı. Rusya'nın,
incare siyasetini beğenmeyen politikacılar eline geçmiş­
Ermenistan denilen Şarkî Anadolu vilâyetlerinden Irak ve
tir. Fransa Balkan buhranında daima düşmanlarımız tara­
İskenderun'a doğru ilerlemek âmâline Almanların Bağ­
fını iltizam etmiş, yani dost ve müttefiki Rusya'nın izi sıra
dat hattı demirden bir mâni teşkil etmektedir.
gitmiştir. Fransa hükümetinin Türkiye'ye muvafık olma­
Rusya'nın Asya-yı Sugrâ ve Filistin'e dair kurduğu yan siyaseti mehâfil-i mâliyesine de bittabiî tesir icrâ ede­
planlarının tahakkkuna en ziyade Almanya'nın mümana­ rek Devlet-i Osmaniye'nin harp akabinde akdine mecbur
at edeceği Rusyaca müteyakkın olduğu gibi, Türkiye'nin kaldığı istikrazın tahakkuku pek çok mevâni ve müşkilâ-
menâbi-i iktisadiyesini inkişaf ettirip kuvve-i mâliyesini ta maruz kalmıştır. Osmanlı hükümeti tarafından ödünç
tezyid ve askerini takviye eyleyerek Rusya'nın Mavera-yı para alabilmek için pek çok fedakârlıklar gösterildiği ve
Kafkas vilâyetlerine ve Azerbaycan'da teşkil etmek üzere istikraz esas itibarıyla takarrür dahi etmiş bulunduğu hâl­
bulunduğu himayeye ika-yı zarar edebilecek devlet de, de parayı almak nasip ve müyesser olmadan 1329 senesi
Rusların zannına göre, ancak Almanya'dır. Rus ve Alman hitam bulmuştur.
devletlerinin Saltanat-ı Osmaniye etrafında aldıkları şu
Balkan buhranından ihtilâtât vukua gelmek ihtimali,
vaziyet tebeyyün edince. Alman Generali Liman Von San-
geçen sene AvrupalIların hepsini o kadar korkutmuştur
ders'in bazı zabitlerle beraber Osmanlı hizmetine kabulü
ki. Balkanlardan pek uzakta yaşayan İskandinavya yarı­
üzerine Rusya'nın çıkardığı gürültüyü anlamak kolaylaşır.
madası halkı bile tezyîd-i askere lüzum görmüştür. İsveç
-Balkan muharebelerinin tesiri ile geçen sene Avrupa'da
ahalîsinin millî nümayişleri, ordunun tezyîd ve takviyesi
asker artırmaya ilk başlayan devlet Almanya olmuştur. Al­
zımnında İsveç millet meclisinin muhassasât-ı fevkalâde
manya hazarî ordusuna 100.000 nefer zammetti.- Geçen
kabulünü intaç etti.
 Sayı 61 TÜRK YURDU
Asya devletlerinden İran ve Çin, tıpkı Türkiye gibi
meşrutiyet idare doğurmak buhranından bir türlü kurtu­
lamadılar. Geçen sene dahi İran ihtilalât-ı dâhiliyenin bit­
tiğini, idare-i meşrutiyetin kökleştiğini görerek geniş bir
nefes alamadı. Gerçi mahlû şahın kardeşi Prens Sâlâ-
rü'd-devle'yi kemâl-i müşkilat ve müstevfâ maaşla hudud
haricine çıkarmak mümkün olabildi. Naibü's-saltana da
nihayet bin nâz u niyâz ile memleketine dönüp licâm-ı
idareyi eline almak lütufkârlığında bulundu. Fakat Avru­
palIların entrikaları, ahalinin nizâları kutta-i tariklerin şa-
kâveti hiç eksik olmadı. Senenin sonlarına doğru Şah Ah-
med Sultan'ın gelecek yıl resm-i tetevvücü icra olunup,
meclisin de yakında küşâd edileceği ilân edilse de halk
meşrutiyet temeli olan meclis-i millînin açılması haberine
asla sevinmedi. Devlet-i Osmaniye ile Devlet-i İran, yani
iki saltanat-ı İslâmiye arasında asırlardan beri sürüklenip
gelen hudut nizai nihayet düvel-i müttehabeden Rusya
ve İngiltere'nin tavassut-ı dostaneleriyle geçen sene zar­
fında hallolundu ve Rusya, İngiltere, İran ve Türkiye me­
murlarından mürekkep bir hudut komisyonu, sınır hattı­
nın tayinine memur edildi.
Çin'in meşrutiyet buhranı, başlarında Doktor Sun
Yat Sen bulunan müfrit cenuplularla, başlarında General
Yuan Şi Kay bulunan mutedil şimalliler arasında hûnrîz
bir harbi intaç etti. Düvel-i Müttehide-i Amerika'nın şi-
mal-cenup harbinde olduğu gibi, Çin'in şimal-cenup har­
binde dahi galebe şimallilerde kaldı. Cenuplular Japon­
ya'dan hayli yardım gördükleri hâlde yine yenildiler.
Cumhuriyet reis-i muvakkati ve şimallilerin başkumanda­
nı bulunan General Yuan Şi Kay bu galebe üzerine, ken­
dini asaleten riyaset-i cumhura intihap ettirdi ve mevki­
inde yerleşir yerleşmez muhalif fırkaları parlamentodan
kovdurdu. Sonra parlamentoyu büsbütün dağıtarak ken­
disi diktatör oldu. Ekseri ihtilallerde görüldüğü veçhile
Çin ihtilâlinde de kıyam, harb-i dahilî, diktatörlük devre­
leri birbirini velyetti. Dünyanın en büyük ve en eski sal­
tanatlarından biri olan Çin'i bugün General Yuan Şi Kay,
hallolunan eski Mançu imparatorlarından hemen hiç
farksız şahsî ve müstebid idare eylemektedir.
Çin imparatorluğunun buhran-ı dahilîsinden istifa­
dede kusur etmeyen Rusya ve İngiltere, yek-diğeri ile an­
laşarak biri Moğolistan'ı, diğeri Tibet'i Çin’den ayırmaya
ve muhtariyet unvan-ı kâzibi altında kendi hüküm ve nü­
fuzlarına tâbi kılmaya muvaffak oldular. Cengiz Han'ın
227
mehd-i kuvvet ve şevketi olan Moğolistan'da Rusya'nın
bugün tuttuğu siyaset. Cengiz evlâdının Kırım hanlığında
bundan birbuçuk asır evvel takip ettiği siyasetin aynıdır.
Müstakil Asya devletlerinden yalnız Afganistan'ın ya­
vaş, fakat emin hatvelerle terakki yolunda ilerlediğini gö­
rüyor ve seviniyoruz. Bu Müslüman devletin mektepleri
artıyor, askeri hayli kesb-i intizam ediyor. Umûr-ı iktisa-
diyesinde inkişaf var deniliyor. Matbuatın terakkisini ise
bizzat görüp biliyoruz. Geçen sene makarr-ı hükümet
olan Kabil'de bir encümen-i İlmî teessüs etmiş olduğunu
da kemâl-i memnuniyetle haber aldık.
Asya ve Afrika'nın, Avrupa hükm-i idaresi altına geç­
miş akvâmı, müstakillerine nisbetle daha fazla hayat ve
intibah emareleri göstermektedirler. Meselâ Mısır'ın İkti­
sadî ve fikrî terakkisi, seneden seneye bir sürat-i mütezâ-
yide ile artıyor. Mısır milliyetpeiTerlerinin arzularını kıs­
men olsun icra etmek mecburiyeti hissettiğinden dolayı­
dır ki, İngiltere hükümeti geçen sene Mısır millet mecli­
sinin küşâdına müsaade etti. Keza Hind ahalî-i mahalliye-
sinin faaliyet-i siyasiyesi bugün İngilizleri ciddî ve derin
düşündürmektedir. Evvelleri Hindû vatandaşlarına karşı
rakip, hatta hasım bir vaziyet alarak Hindistan'da, İngiliz
hâkimiyetini temin eden Müslümanlar, bilhassa son Bal­
kan vekayiinde İngiltere Krallığı'nın Hilâfet-i İslâmiye'yi
haiz OsmanlI Devleti'ne ne derecelerde aleyhdar bulu­
nuşunu iyice görüp anladıktan sonra vaziyetlerini tebdile
lüzum gördüler. İngiltere'nin Müslümanları Avrupa'dan
tarda ve Asya'da teşdine müteveccih siyaseti yalnız tenkit
etmekle kalmadılar. Hindûlarla uyuşmak yolunu da tut­
tular. İngilizlerin pek uzaktan gayet az bir kuvvetle fakat
fevkalâde çok maharetle intifâ (Exploiter) ettikleri bu ko­
ca kıt’ada geçen sene bazı alâim ve emâreleri görülen ha­
reket-! milliye inkişâf ve inbisât ederek 320 milyon halk,
hukuk-ı tabiiye ve menâfi-i hakikiyesini idrake başlarsa
İngiltere'nin cihana hâkimiyeti devri son zamanlarına ya­
kınlaşmış olur.
Geçen sene Fransızlar Fas'taki hâkimiyetlerini kök­
leştirmeye çok çalıştılar. Lâkin bütün Faslıların sâdık
Fransız tebaası hâline geçirilmesi uzun seneler isteyecek­
tir. Tunus ve hatta Cezayir'de meşhûd veya mahsûs bazı
fikir cereyanları o uzun seneler zarfında gâsıb AvrupalIla­
rın istemeyecekleri efkâr ve âmâlin de yine kendileri ta­
rafından nasıl ithal edileceğini pek iyi göstermektedir.
228
Geçen 1329 senesinde olup geçen bir vak'a âdemo-
ğularının emelleri ile fiilleri arasında mevcut büyük teza­
dı insanların dileğine, hayatın verdiği müstehzi cevabı ne
bâriz izhar ve temsil etmektedir. Bütün Balkan yarımada­
sını kan selleri kaplamış, bütün Avnıpa devletlerini techi-
zât-ı askeriye humması tutmuş, bugün yarın bir harb-i
umumi başlanacak diye âlem havf u heyecan içinde titrer
iken Lahey’de sulh sarayının resm-i küşâdı büyük bir ih­
tişam ve tantana ile icrâ olundu.
TÜRK EDEBİVATI
EDEBÎ YIL
Son muharebenin meş'um neticesi, çılgın bir su tuğ­
yanı gibi birçok şeyleri kırdı, döktü, yıktı, boğdu. Bu tuğ­
yanın zihinlere, kalplere de hücum ederek pek çokların­
da müesses düşünceleri ve duyguları sildi süpürdü. Bü­
tün bu musibet tufanının coşkun sularını muzlim felâket­
leriyle beraber emn-i manevi mevcudiyetlerin henüz ıs­
lak zemininde eskiden beri inkişafa müstaid başka fikir­
ler ve hisler, harikalı bir neşv ü nemâ ile büyüyüp açılma­
ya başladı. İşte son senenin mümeyyizesi bence budur.
Uzun senelerdir yavaş yavaş inkişaf eden ve beş seneden
beri derece derece artan bir hayat eseri gösteren milliyet
duyguları, bütün ruhları sâyesi altına almak isteyen bir
ağaç olmak azmiyle yükseliyordu. İşte son sene, bu mu­
kaddes ağaç için bir yaprak ve çiçek yılı oldu. Dün akşam
ateş rengi göğsünün son helecanını gözlerimize serpe­
rek ufukların arkasına kaçan güneşle beraber, bize son
gününün sayfasını kapayan son yıl edebî bir tahlile maruz
kaldığı zaman hiç şüphesiz kendisinden evvelkilerden
daha zengin ve parlak bir varlık irâe etmeyecektir. Fakat
işte yalnız bu millî intibahın en canlı yılı olmak itibarıyla
edebiyatında da az, lâkin kıymetli tecellîler vuku bulmuş­
tur.
İhtiva edeceğini vaat ettiği kitaplar içinde pek kıy­
metlileri bulunan Türk Yurdu Kütüphanesinin ilk çıkan
muhallid eseri Halide Edib Hanımın "Yeni Turan"ı, bu te­
cellîlerin en mümtazını teşkil eder. Son beş sene içinde
pek çok yeni imzalar tanıdık. Bunların içinde pek çok
şeyler vaat ederek başlayanları vardı. Bazıları vaatlerini
G) 1329senesinde "Türk Dünyası" unvanlı içmal gelecek nüshaya dercolunacaktır. T.Y.
TÜRK YURDU S a y ı 61
pek iyi tuttular. Bugün genç edebiyatın birer rengi oldu­
lar. Diğer bazıları bir alev gibi parladılar ve söndüler. Fa­
kat hiçbiri bu büyük muharrir gibi ilk eseriyle bir üstad
olmadı. Filhakika Yeni Turan muharriri, nazariyeler ve
pek canlı olmayan şeylerle yaşatılmak istenilen fikir cere­
yanlarını, lisanın sadeleşmesi, edebiyatın millîleşmesi
maksatlarını yüksek ve nefis eserlerinin icâzkâr kudretiy­
le ebedî bir hayata mazhar etti. Tanin'de intişara başlayan
ve hatta en basit siyasî hadiselerden bahsettiği zaman bi­
le cazip bir sanat gazesine bürünmeyi pek iyi bilen ilk
AK makaleleri ile kendini ifşa eden bu kalemin baş döndürü­
cü tesirine maruz kalıp da hayret ve takdir ile çarpmaya­
cak bir sanatkâr kalbi tasavvur edemem. Öyle bir kalem
ki, samimî bir kalbin hislerine batırılarak yazdığı çok gö­
züküyor ve yazdıkları o kadar yüksek bir menbadan ha­
yat almış hisler ve fikirler ki, müesses kaidelerle daima
kavga eden kelimeler ve cümleler içinde bile tesirinin
sihrini kaybetmiyor. Halide Hanımın bazı yazıları lisan
nokta-i nazarından bir garibedir. Fakat hemen ilâve et­
mek isterim ki, lisanî mantıkla en çok cenk eden yazısı
bile kaninin fikrini teşvîş ederken ruhunu teshîr eder.
Bazı kere kari anlamaz, duyar, cümleler işaretler olur,
müphem bir sûrette bir şey gösterir. O şey o kadar yük­
sek ve mümtazdır ki, bir nim rü'yet içinde bile ruhu gaş
eder.
Yeni Turan, Halide Hanım'ın eserleri içinde en nefi­
si olmasa bile çok nefislerindendir. İntibaî edebiyatın
parlak bir numunesidir. Yeni Turan muharriri romanla­
rında ne tamamen hakikî ve tabiî, ne tamamen hayalîdir.
Bu hikayelerde yaşayan insanlar vardır. O kadar canlıdır­
lar ki, bazen bir fotoğrafi sanırsınız. Etrafınızdaki adamla­
ra benzetirsiniz. Belki bunun için bazı münekkidler, bu
eserleri bir "otobiyografi" sanmışlardır. Fakat bir an olur
birdenbire bir peri deyneği darbesiyle bu şahıslar hayalî-
leşirler. Artık onların bu münhatt dünyada eşlerini bul­
mak güçleşir. Yeni Turan'ın büyük kadını "Kaya" işte bu
nevi mevcudiyetlerdendir. Burada uzun bir tahlil yapma­
ya imkân olmadığı için ruhî tezahürlerinin bütün safhala­
rını gösteremeyeceğim bu Yeni Turan kadını, milliyet
mezhebinin fevka'l-beşer bir resûlü gibidir. Onu hayatı­
nın izlerini, sözlerinin ahengini takip eder iken içinizde
Türklük aşkının galeyana başladığını görürsünüz. En
mefkûrevî Genç Türk timsâli olan Oğuz’da ekseriya yaşa­
yan bir insandır. Fakat ara sıra onun da nâgehân yükse-
 Sayı 61 TÜRK YURDU
lişleri vardır. Sonra Hamdi Paşa. Hikâye bir müddeâlı
eser olmasına nazaran en hoşlanılmayan bir enmûzec ol­
mak lâzım gelen Hamdi Paşa bile aşkının kuvvet ve i'câzı
içinde her zaman canlı ve bazen hulyâvî bir sûrette insan­
lığın üstündedir. Bu joikseliş, onda aynı zamanda başka
bir nokta-i nazardan bir alçalış gibi görünür. Kariin sevi­
ye hakkındaki hissi şaşırır.
Yeni Turan, değişecek fikirleri önceden keşfetmek,
siyasî hareket haritalarının başlıca yeni hatlarını çizmek,
yaşayacak insanları daha doğmadan halk u ibdâ eylemek^
iddiasıyla meydana çıkmış bir kehanet kitabıdır ve bu iti­
bar ile yalnız sevilecek değil, hatta inanılacak şeylerle
doludur.
Tanin'de tefrika edilen "Son Eseri" yine aynı muhar­
ririn kıymetli bir hikâyesidir. Bu diğerinden farklı bir tarz­
da yazılmıştır. Müddeâlı bir eser değil, belki hikâye şekli­
ne konmuş uzun bir aşk manzûmesidir. Ruhlarında sa-
medânî âlemlerin esrarlı nur akisleri parlayan iki sanatkâ­
rın, saçlarında hayatın kışı başlamış bir edip ile genç bir
ressam kızın, Feridun Hikmet ile Kâmrân'ın aşkı.
Zavallı Kâmrân'ın maskatı semâ olan bu büyük ve ul­
vî sâkıtanın aşkını, vazifesini fedâ ederek ölümü ve uzun
bir intizâr ve taharrî devresinden sonra nihayet ruhunun
arkadaşını bulan, fakat kısa bir saadeti müteakip tekrar
kaybeden Feridun Hikmet'in yavru kuşlarının biri uçmuş
ve kadını gözlerinin nurunu karartmış bedbaht yuvasına
avdeti ile neticelenen bu manzûmenin bütün elhânı, tâ
son matem lahnına kadar öyle rakîk ve ulvîdir ki, ruha
necip bir mestî veren bu âhenge ancak esîri tehzîz eden
müstesna bir mûsikî aletinin sesi mâlik olabilir.
Yazıldıkları tarih eski olmakla beraber matbuât âle­
mine bu sene çıkan iki mühim eser de Abdülhak Hâ-
mid'in "İlhan"ı ve "Liberte" sidir. İkisi hakkındaki hü­
kümler, pek değişik olan bu eserler içinde ewelâ İl-
han'dan bahsetmek isterim. Teceddüd devrine kadar ka­
side ve gazelin mahdud dairesinden dışarı çıkamayan Os-
manlı-Türk nazmına dadasıyla en büyük inkişafı temin
edenin Abdülhak Hâmid olduğu ne kadar şüphesizse, İl-
han'ın Hâmid nazmının en muvaffak ve nefis nümûnesi
olduğu da o kadar muhakkaktır. Aımz vezninin muhalli-
deleri seçildiği zaman bu kitap asla unutulmayacaktır.
Nazım itibarıyla bu kadar mümtaz olan bu eser, fikir ve
229
mevzu nokta-i nazarından da )âiksektir. Fakat bugün ruh­
ları idare eden millî aşk ve maziye merbutiyet hissi ile hiç
barışamayacak bir eserdir. Çünkü Cengiz'in mezâlimini
yâd ile başlayan bu kitabın mel'un ve müstekreh zulüm­
leri en ruhu ürperten şekillerde tasvir edilen kahramanı
İlhan bir Türk padişahıdır. Fakat eserlerinde "Küçük Na-
polyon" u tahkir eden ve Victor Hugo'yu tecrîm etmek
bir Fransız için nasıl mümkün değilse, velev ki ırkî bir
münasebetle bağlı olduğumuz eski bir zâlim hükümdarı
sanatının lânetine hedef yapan Hâmid'i de ben tecrîm
edemem.
Hâmid'in büyük dehâsının hayran edici temevvücle-
ri, İlhan'ın bazı parçalarında pek bârizdir. Bağdad Ha­
run'un aşkı ve tefekkürleri, Hâfız Şirazî'nin Emir Çoban
ile mükâlemelerindeki mülhem sözleri, Gıyaseddin'in sa­
rayındaki şark tribolesinin zarif nükteleri, nihayet maz­
lum cenazelerinin saray penceresinden sevilen kadınlara
temaşâ ettirildiği son sahne eserin şahikalarıdır.
Temâşâ nokta-i nazarından İlhan, Hâmid'in en mu­
vaffak olmuş eserlerindendir. Sahnevî tesiri pek büyük
olacak ibdâlar, kulakları teshîr edecek rasîn ve veciz söz­
ler ve bilhassa her şahsın maneviyetine muvafık sûrette
ayrılmış vezinlerle tekellümü her biri eseri kazandıran bir
meziyettir.
Liberte'ye gelince bu, büjüik dâhinin otuz altı sene
evvel yazdığı bir eserdir. Hâmid'in Nesteren ve bazı kü­
çük eserleri gibi bu da hece vezni ile yazılmıştır. Mithad
Paşa'nın Avrupa'ya teb'îdini müteakip yazılan bu temaşâ
kitabı da, -Hâmid'in diğer bazı eserleri gibi- o zamanki
hükümdarın zâlim ve muzlim idaresine tarizlerle dolu­
dur ve diğerlerinde olduğu gibi bunda da açıktan açığa
tariz ve hücum yerine belki bir intişar imkânı bırakan
zemmini beyan tarzı ittihaz edilmiştir. Onun için Liber-
te'nin şahısları remzî isimleri hâizdir.
Ötesinde berisinde dehâ kıvılcımları parlayan Liber­
te büyük şairin ancak bir iki tecrübesinden sonra, pek
gençliğinde yazdığı bir eser olduğunu ihsâs etmekten hâ-
lî kalmaz. Bilhassa ihtiyar olunan hece vezninin durak gi­
bi esâsî bir şartının ihmali ahengsizliği tevlîd ettiği gibi
cümlelerin mısralara taksiminde de bu ahengsizliği tezyîz
edecek maharetsizlikler vardır. Hâsılı fikrimce Liberte
büyük dâhinin diğer nefis ve muazzam eserleriyle muka­
yese olunamaz.
230 TÜRK YURDU
Elhân-ı Vatan... Memleketin elem ve felaketlerini ağ­
layan ve mefharetlerini terennüm eden şiirlerinden mü­
rekkep bir mecmua. Elhân-ı Vatan'ın muharriri Eaik Âli,
Edebiyat-ı Cedide zümresinin en §âyân-ı dikkat şâirlerin-
dendir. Hâmid'in ehemmiyetli surette tesiri altında kalan
şairliği hayalî bir mümtaziyeti hâizdir. Denizlerin, semâla­
rın, gecelerin, yıldızların, dûrâ-dûr ufukların sırlarını ve
ekseriye bu âlemde yaşamayan kadınların hislerini takrir
eden yazılarında lâfızların tantanalı ahengi bir mıknatıs
gibi insanı çeker. Mecazların mebzûliyeti, cümlelerin ek­
seriya lüzumundan fazla uzunluğu ve tertip itibarıyla ib-
hâmı bu şedîd aheng ile birleşince bu güzel şiirleri fikri
yorucu ve bazen âdeta muammaî yapar.
Elhân-ı Vatan, Faik Âli'nin en yeni şiirlerini havidir ve
itiraf etmeli ki, meziyetleri yalnız en yeni olmasından de­
ğil, bilhassa bazılarının yükseklerden kalbe dökülen sa­
mimî ve mütefekkir musikisi, en derunî yaraları yıkadı-
ğındandır. Ne yazıktır ki, herkesin ağladığı ve güldüğü
sevgili dil ile yazılmadıkları için bu şiirlerin hitap ettiği sa-
mialar milletin küçük bir kısmını teşkil ediyor.
Yine aynı zümrenin Eylül ismindeki büyük hikayesiy­
le teferrüd etmiş mühim bir rüknü olan Mehmed Rauf
Beyin imzasıyla çıkan "Bir Aşkın Tarihi" de, bu senenin
neşriyatı arasındadır. Fikrimce Mehmed Rauf, mühim bir
istihâleye uğramış muharrirlerdendir. Üslûbu o kadar
mümtaz, hayalleri o kadar rakîk, melâl-âlûd olan sinirli
tahlilleri ile maneviyetlerin o kadar samimî ve nezih re­
simlerini çizen Eylül muharriri ile bugünkü hikâye-nüvîs
arasında mühim farklar vardır. Evvela üslûp itibarıyla bu
fark göze çarpar. Eski mûnis ve pür-şiir üslûp yerine bu­
gün çok karışık ve sıkıcı bir makale üslûbu kaim olmuş­
tur. Hayaller yavaş yavaş kuruyarak yerini boş bırakmış ve
hakikiye (Realisme) mesleğine doğru şedîd bir temayül
ile beraber siyah ve hasta bir çirkin görücülük, muharri­
rin bütün yazılarına hâkim olmuştur. Şiiri az, mümtaziye­
ti az, tafsilâtı hoşa varacak kadar çok bir Maupassant ede­
biyatı, işte Rauf Bey'in bugünkü eserleri. Son kitabında
bu umûmiyetten ayrılmadığına kaniyim.
Senenin mecmua ve gazete sütunlarındaki edebî
neşriyatı içinde şâyân-ı dikkat müşahedeler mevcut ol­
makla beraber umumiyetle müessif bir fark vardır.
Dikkate ve kayd u tezkâraşâyân gördüğüm şeylerin
en mühimi, Edebiyat-ı Cedide zümresinin büyük üstadla-
rından Halid Ziya Beyin "Hâtırat ve Tahassüsât" unvanıy­
S a y ı 61
la yazmakta oldukları silsilenin bazı parçalarıdır. Esasen
bu silsilenin bütün parçaları Halid Ziya Beyin düşünce ve
yazı üslûplarında mühim farklar göstermektedir ve bu
farklar Türk millî edebiyatının bir üstadın kalemini ka­
zanmakta olduğunu tebşîr ettiği için pek kıymetlidir. Al­
manların, Rusların dâhilerinde görülen halka doğru gidiş
Halid Ziya Beyin son yazılarında da vardır. Artık Mavi ve
Siyah'ın izâfî tetâbular ve mecaz izdihamı ile dolu üslûbu­
nun yerine daha çok sade ve belki bunun için daha çok
ruh ile konuşan bir lisan kaim olmuştur. Bilhassa yine bu
silsile içinde "Sadâ-yı İncil" son felâketin acılarını en has­
sas ve ihsaskâr bir tavırda ağlayan bir bedîadır.
Edebiyatta halka doğru gitmenin en güzel nümûne-
lerini verenlerin biri de şüphesiz Gökalp'dir. Bir zaman­
lar hiçbir şey anlamaz diye omuz silkdiğimiz halkın, kü­
çük müfekkirelerinde idrâk, masum kalplerinde duygu
aramadığımız çocukların maneviyetlerinde ağlayan, du­
yan, titreyen, müteheyyic olan kabiliyetler yaratan bu nu­
munelerin bütün muvaffakiyet sırrı sade, duyulmuş, ya­
şanmış ve canlı şeyler olmalarındadır. Gizli bir nur şeklin­
de yavaş yavaş mevcut şeylere sokulan büyük mefkûre-
nin bütün ateşini dağıtan bu eserler millî edebiyatımızın
tarihinde mühim bir yer tutmaya namzettir.
Büyük Türk şairi Mehmed Emin Beyin bu sene zar­
fında intişar eden şiirleri içinde bazıları hece vezninin
muvaffakiyetine kuvvetle yardım eden âmiller hükmün­
dedir ve zannetm.ekteyim ki, yakında uzun bir intizara ni­
hayet vererek gözükecek olan "Türk Sazı" bu veznin ha­
kimiyetini teyîd edecektir.
Emin Beyin nazmındaki selâset, fikirlerindeki vuzûh,
kelimelerindeki kuvvet-i delâlet ve mevzularının hayat­
tan alınmış olmasının ilâve ettiği tesir ayrı ayrı birer me­
ziyettir ve mutlaka bu eserlerin bazılarında bir kusur bul­
mak lazımsa belki daha çok şiir olmaları için iktiza eden
şeylerin eksikliği gösterilebilir. Maamafih bu itibar ile de
cidden bî-kusur olanları pek çoktur. Maateessüf hece
vezni yeniliğine rağmen süratle teessüs etmek ve Türk
edebiyatında kendisine mev'ûd olan büyük mevkii almak
için Emin ve Gökalp beylerden ve bilhassa destan ve İlâ­
hî tarzında herkesten çok muvaffak olmakla beraber pek
az şey, faraza son sene zarfında yalnız bir iki nefis eser
neşreden Rıza Tevfik Beyden sonra aynı kudrette başka
kalemlere mâlik değildir. Yazılarında ruhunun bütün ha­
rareti hissolunan Aka Gündüz Beyin şiirleri ekseriya çok
 Sayı 61 TÜRK YURDU 231

his dolu olmakla beraber nazım itibarıyla kusursuz değil­ ZİRAATİMİ2 VE ŞERÂİT-İ İKTİSADİYESİ(b
dir. Cümlelerin tertibinde, kafiyelerin intihabında bilhas­ NÜFUS-I ZİRÂİYE
sa vuzûh ve tesiri tarsîn edecek münakkahiyette müsa­
1326 senesine ait olmak üzere tutulmuş olan kuyû-
mahalıdır. Bu genç ve kıymetli şairin yazıları kalbe heye­
dât-ı tesmiyeden anlaşıldığına göre memleketimizde 4.2
canlı bir tesir verir. Eğer fikrî bir tahlilden kendini sakla-
milyon istihsâle-i zirâiye mevcuttur. Kabil-i ziraat olarak
yamayan bazı nakîsalar bu tesirin şiddetini tenkis etmese
çiftçilerimizin elinde işlenmekte bulunan arazi, 411 mil­
bütün bu yazılar birer muhallede olurlardı.
yon dönümü mütecavizdir. Bu hesaba nazaran bir aile-i
Hece vezniyle yazı yazanların çokluğu ne kadar zirâiyeye vasatî adet ile 100 dönüm isabet etmektedir.
memnuniyeti mucipse, vücuda gelen eserlerin asırlardan
Hububat, bakliyat ve nebatât sınâiyeden olup, zira-
beri kulaklara hükmeden aruz veznine galebe etmek için^
at-ı âdiye meyanında sayılan envâ-ı mezrûat ve magrusâ-
lâzım olan kuvvetten mahrum bulunması o kadar acıdır.
ta mahsus olmak üzere Aydın vilayetinde (52 milyon dö­
Mukaddes şeyleri mütemadiyen terennüm ederek ibtizâ-
nüm arazi, 407 bin istihsâle-i zirâiye); Konya vilayetinde
le uğratan ve âheng nokta-i nazarından da pek fakir olan
(32 milyon dönüm, 232 bin istihsâle); Edirne'de (20 mil­
böyle ne kadar çok yazıları ben yeni veznin istikbâli için
yon dönüm, 212 bin istihsâle); Sivas'da (20 milyon dö­
muzır addetmekteyim. Yalnız müteselli olacak birşey var­
nüm, 228 bin istihsâle); Ankara, Hüdavendigar, Suriye vi­
sa diğer veznin de büyük eserler meydana çıkarmayışıdır.
lâyetlerinde (I4'er milyon dönüm 148,119 ve 145 bin is­
Filhakika senenin bütün edebi mecmualarında Enis Be-
tihsâle); Diyarbakır'da (12 milyon dönüm, 72 bin istihsâ­
hiç ve Hıfzı Tevfik beyler ve birkaç emsalini istisna eder­
le); Karesi livasında (9 milyon dönüm, 94 bin istihsâle);
sek yeni ve vaatkâr bir imza bulmak kabil değildir. Gayr-i
Adana'da (8,7 milyon dönüm 87 bin istihsâle); Trab­
muttarıd nâmeleri tekrar eden sakat nazımlar ve onlar­
zon'da (8 milyon dönüm, 122 bin istihsâle); Musul'da
dan daha sakat menşûreler... İşte mecmuaların edebi se­
(8,3 milyon dönüm, 60 bin istihsâle); İzmit ve Bolu liva­
nesi.
larında (6,7 milyon dönüm, 83,89 bin istihsâle); Ku-
Son edebi senenin en büyük acısı mühim bir sima-yı düs'de (7,5 milyon dönüm, 22 bin istihsâle); Beyrut'da
edebi olan Ekrem Beyin vefatıdır. Fikrimce Ekrem Bey, (6,5 milyon dönüm, 110 bin istihsâle) vardır.
mensup olduğu mektebin büyük bir şairi değildi. Fakat
OsmanlI vilayetlerinin nüfûs-ı umumiyesiyle istihsa-
büyük bir edibi, sözü pek dinlenir bir münekkidi ve bun­
lât-ı zirâiyede doğrudan doğruya çalışan veyahut ziraat
dan evvelki neslin kıymetli bir muallimi idi. Ekrem Bey,
müstahsillerinin efrad-ı ailesinden olmak itibarıyla nü-
bir dereceye kadar timsalîlerin Mallerme'sine benzetile­
fûs-ı zirâiyeleri madûd olan kimselerin miktarı mukayese
bilir. Şu fark ile ki, o çok az yazmıştı. Ekrem Beyin âsârı
edilince görülüyor ki, ticaret ve sanayi mâliyece terakkî-i
oldukça çoktur. Samimî ve ulvî bir matemin âbidesi oldu­
azîm göstermiş olan bazı vilâyâtta bile nisbet % 55'in altı­
ğu için mevzuubahis etmediğim "Nejad Ekrem" kitabın­
na düşmüyor. Canik livası, Van ve Bitlis vilâyeti ile Zor
dan başka Ekrem Beyin manzum eserlerini tedkik eden­
sancağı ve diğer bazı kıtaatta nüfus-ı umumiyenin % 90
ler birkaç rakîk ve hassas parça üzerinde kalplerini tehyîç
ilâ 98'i ziraat ile müştagildir ve nüfus-ı zirâiye-i Osmaniye
edebilirler. Fakat edebiyatın mühim bir istihâle devrinin
için vasatî aded-i nisbîye gelince bu aded % 65'den iba­
üstadları arasında bulunan Ekrem Beyin büyük müced-
rettir.
didlere mahsus meziyetlerini tecellî ettiren bir şahesere
tesadüf etmekte müşkilâta uğrarlar. Gökalp, Ekrem Bey Binaenaleyh 22 milyonluk Osmanlı nüfusu içinde
için "şiirimizin şuum" diyor. Medîd senelerden beri Os- 14,3 milyon halk ziraat ile geçinmektedir. Hayatlarını kıs­
manlı-Türk edebiyatının m uhtelif zümrelerine karşı men veya tamamen araziye vakfeden bu kitle memleke­
onun ifâ ettiği vazifeyi bu kısa söz pek iyi ifade eder. timiz için istiksâr edilecek bir miktar değildir. Boş ve ce­
sîm arazi-i Osmaniyye'yi feyzlendirmek üzere makinesiz,
C .Y
sanatsız harekete gelecek olan bu kulların kifayetsiz ad-

( ü Kafi malumat-ı ihzaiy^^e tedarik etmek mümkün olamadığından dolayı Devlet-i Osmaniye'nin geçen seneki hayat-ı iktisadiyesini bir tarihçe
halinde icmâl etmek kabil olmadı. Onun yerine kaim olmak üzere İktisadî birkaç makale neşretmekle iktifa diyoruz. T.Y.
232 TÜRK YURDU
dedilmesi icap ettiği Osmanlı memleketini işlemek için
ekserisi pîr ü nâtuvandan veya nisvandan mürekkep olan
14 milyonluk bir kitlenin bir şey yapamamak istidadında
bulunduğu biraz teemmülden sonra kabul edilir.
Bereket versin, bizde şehirlere doğru köylerimizden
büyük insan kitleleri gelmiyor, Köyünden bezerek daha
kolay ve daha çok kazanmak isteyen ve dimağında parlak
bir ümid-i istikbâl uyanan Ermeni köylüsü ile Laz ziraati
terkediyor. Suriye Arapları çorak memleketlerin sükkâ-
nından olan Türkmenler, Kürtler, hatta Türkler köylerini
bırakıyor, amelelik için bazen Amerikalara kadar gidiyor­
lar. Büyücek Osmanlı ticaret ve sınaat merkezlerine ba­
zen koşuyor, arasıra görüldüğü gibi devâir odacılıklarına,
uşaklığa, çıraklığa, yamaklığa sarılıyorlar. Lâkin büyük bir
nisbet-i adediyeye gayr-i mâlik olan bu gezgincilik, ma­
işet aramak, gurbet ellerine düşmek keyfiyeti, zannımıza
göre yakın zamanlarda büyük şiddet iktisab edemeye­
cektir. Memleketin ziraat-i milliyesi için nüfus-ı zirâiyenin
araziye nisbetle adeden azalmakta olması fâl-i hayr adde­
dilmek icap eder ise memleketimiz bu cihetten fena hâl­
de değildir. % 65 nisbeti daima aynı hâlde kalacak sûret-
te muvazene muhafaza ediliyor ve çok zaman edilecektir.
İyi kötü bugünkü şerâit-i hayatiyeye mâlik olan
memleketimizde zürrâın nisbî rükûdetini kalplerinin hu­
zuruna, ızdıraplarının tahammül edilecek derecenin fev­
kinde olmadığına delil zannetmek nasıl tamamen müm­
kün değil ise bütün aksini farzetmek de fikrimizce yine o
kadar gayr-i muvafıktır. Nüfûs-ı zirâiyenin nisbet-i adediy-
yesi cihetiyle ziraat-i Osmaniye bir tehdit altında değildir
der isek herkes bize hak verir.
Çiftçilerin adeden azalmaması memleketimizce ne
derece mühim ise çiftçi sınıfı efrâdının keyfiyeten yüksel­
mekte olması yine o kadar mühimdir.
Memleketimizde toprak ile güreşen amele-i zirâiye
nabz-ı tabiat ve türâbı tutan müstahsilin, zaman ilerledik­
çe daha açıkgöz, gürbüz, metin, çevik mi oluyorlar? Daha
çok müsmir surette çalışmak istidadını mı kazanıyorlar?
Bunu adet ile ifade edecek derecede tam bir şey bilmiyo­
ruz, Hatta daima aksi hâlden şikayet edildiğini işitiyoruz.
Yalnız şu sûret-i muhâkemeyi yürüterek böyle bir netice
çıkarıyoruz.
Ziraat adamlarımız mazinin amelî derslerini, baba­
dan görülen tecrübeleri unutmadıkları sırada yeni ilmin
S a y ı 61
kaide ve tecrübelerinden de istifade ediyorlar. Osmanlı
Devleti, bu imkânı temin için oldukça emek sarfetmek-
ten hâlî kalmıyor. Ziraat âlî mekteplerinden mezun bir­
kaç yüz gence bu memleket mâliktir. Sonra hususî tah-
sîl-i ziraî görmüş olan kimselerin idaresinde olduğu için
çiftçilerimize rehber olacağı kabul edilebilen ecnebî ve
yerli yüzlerce müessesât-ı zirâiye memleketimizde vardır.
Bunların adedleri Adana, Aydın, Suriye ve Filistin ile İs­
tanbul civarlarında muttasıl artıyor.
Ziraat Nezareti'nin müfettişleri, hususî memurları
mütemadiyen memleketimizi dolaşıyor, çiftçiler ile te­
masta bulunarak göz açmaya çalışıyorlar. Orta derece
mekteplere, darülmuallimînlere ziraat dersleri konulu­
yor. Yeni yeni kanunlar, nizamlar tertip, broşürler tevzi
ediliyor. Elbette amele-i zirâiyenin kabiliyeti bu gayretler­
den az çok müteessir bittabiî mütezâyit olur. Memleketi­
mizde veyahut Avrupa'da amelî nazarî ziraat dersi gören­
lerden olmak üzere, bu sene kazalara otuz kadar ziraat
mualliminin (kısm-ı azîmi Konya'ya, bir kısmı Karesi'ye
olmak üzere) İdare-i Hususiy)^e-1 Vilayât hesaplarına ta­
yin ve izâm edilmiş olması, halk ile doğrudan doğruya te­
mas edecek ziraî bir cereyan-ı intibahın husûle geldiğine
delâlet eder.
İddia ediliyor ki, mesâil-i siyasiyeden sonra bu sene
merkez-i hükümeti nisbeten en ziyade işgal eden ziraat
işleridir. Büyüklerde görülen bu hâl, daha aşağıda müs­
mir teşebbüsâta yol açmaktadır. Mecâlis-i Umumiye-i Vi­
layât ile valiler ve mutasarrıflar tarafından ve bilâ-tefrik
kaffe-i memurin tarafından menafi-i zirâiye için teshilât
ibrâz, teşebbüsât-ı müfide icrâ edilmesi, alelumûm taba-
kat-ı memurinde bir nevi intibahtan başka ne sûrette te­
lakki olunabilir? Demek hükümet makinasım işletenler,
ziraati, ziraat eshabını ve bunların menfaatini düşünüyor­
lar. Bu Osmanlı memleketi için mühim ve nâfi bir
vâk’adır.
Bazı âsâr ve alâime nazaran son senelerin mahsulü
olarak araziye ve ziraate daha ateşli bir inhimâk ve mu­
habbet hâsıl olduğunu reddetmek imkânsızdır. Anadolu
ve Rumeli'deki arazi münazaalarını hatırlayınız. Bu size
derakab şunu kabul ettirecektir;
"Zaman-ı hâzırda bütün ırklar, esaslı esassız olarak
ellerine geçirdikleri ve geçirecekleri ai'aziden kolayca fe-
râgat etmiyorlar ve edemezler."
Sonra Meşrutiyetten beri Türkler arasında bazı "zira­
at cemiyetleri", gazeteleri ve saire göründü. Hususî mek-
 Sayı 61 TÜRK YURDU
teplere başka bir şekil verildi. Bu bizim aramızda biraz
sönük ve bereketsiz olsa da, ziraate doğru bizi götürecek
bir nur-ı intibahın belirdiğine, parlamakta olduğuna delil­
dir.
Bize nazaran daha amelî, İktisadî gayelere daha şid­
detle merbut ırklardan olan Ermenilerde, Ermeni edebi­
yatında ve hayat-ı siyasiye ve içtimaiyesinde "gaye-i zirâ­
iye" pek nurlu bir hedef-i millî olarak telakkî ediliyor. Vi-
layât-ı şarkiye köylerinde Ermeni topraklarını rub' asır
sonra cennetlere benzetmek hayaliyle çalışan ve "Miyas-
yal" ismini alan bir Ermeni cemiyet-i İlmiyesi tarafından
yüzelliyi mütecaviz mektep açılmış ve herbirine ziraat
mekteplerinden mezun muallimlerin tayin ve civarların­
da numune tarlalarının tesis edilmiş olduğunu işitiyoruz.
Diğer bir cemiyet tarafından daha ziyade ihtisasa hadim
ve biraz daha ^Tiksek gayeleri takibe elverişli mekteplerin
-Alman sistemi üzere- vücuda getirilmekte olduğu söyle­
niyor. Bu Ermeniler için yeni bir nevi idrâk-i millîdir ve
memleketimizde ziraî intibahın mukaddimesidir.
"İstikbâl Ermeni köylüsü" demek, şimdiki gibi Ame­
rika'ya kaçamayacak, büyük şehirlere de pek gelmek is­
temeyerek çocukluğunda mektepten itibaren bağlandığı
köyüne mıhlanacak ve fakat iyi bir toprakçı olarak oralar­
da kalacaktır.
Hâsılı hükümet, memurları, müessesât-ı ilmiye ve
Türk ve Ermeni edebiyatı sanat-ı zirâiyenin kadrini yük­
seltmeye, amele-i zirâiyeyi nurlandırmaya, arazi için ışık­
landırmaya çalışmaktadır. Osmanlı memleketinde hiçbir
şeyin maddeten terakkî ettiği iddia edilemez ise de, her-
şeyin hazırlığı yapılmakta olduğu söylenebilir. Hele zira-
atin vakit ve zamanı her cihetçe gelmiş olduğundan,
uyanmak istediği ve bu sanatın diğer sanatlardan evvel
harekete gelmek mecburiyetinde olduğu iddia edilebilir
ise bu hiçbir suretle ret ve cerh edilemez.
Rakamları değil, çünkü onlara mâlik değiliz, vak'ala-
rı, fikir ve hisleri yan yana getirerek, diyoruz;
Son seneler m emleketimizin ekalliyetlerini vücuda
getiren ırklarından sonra alelum ûm M üslüman ve
Türk kitlesinde, ziraat mesleğine muhabbet ve aşk
uyandırm ak itibarıyla bir tekam ül esasını hazırlamış
olduğundan dolayı vatanım ızın intibah-ı zirâiyesine
hazırlanm ak ve bu intibahı teshil ve temin edecek te-
dabire tevessül etmek lâzımdır.
M. Zühdü
233
Sorgu ve Cevaplar
AVRUPA'DA OKUYAN TÜRK TALEBESİNDEN
ALINAN CEVAPLAR- 2 -
Ben Avrupa hayatını kısa bir müddet olsa da hayli
tedkik ve tecrübe ettim. Talebe olarak yaşamak isteyen
biri için ayda 150 Frank belegan mâbelağ kâfidir. Ben
kendim 84 Frank ile geçiniyorum. Maamafih ben kendi­
mi vâhid-i kıyas ittihaz etmedim. Burada AlmanyalI ve İs-
panyalı talebelerden bildiklerim var. Onlardan ayine va­
sati olarak 150 Franktan fazla sarf etmediklerini öğren­
dim.
Lozan İlahiyat ve Felsefe Şubesi Talebesinden
Âlimcan El-İdris
TÜRKLÜK ŞUÛNU
Nuri Beyin Şehâdeti- Arkadaşları Fethi ve Sadık
Beylerin şanlı şehâdetine arkalarından uçan Nuri Bey de
nâil oldu. Tayyâreci Nuri Bey, Yafa'dan kalkıp Kudüs'e
doğru uçarken denize düşmüştür. Nuri Bey, Osmanlı tay­
yareciliğinin üçüncü kurbanıdır. Allah ondan razı olsun!
Tayyâreci Salim ve Kemal beyler . -Fethi, Sadık
ve Nuri Beyler birkaç gün evvel şehit olmuş iken, tayya­
reci Kemal ve Salim Beyler, o tehlikeli fakat pek şanlı
yüksek yola göz bile kırpmaksızın atıldılar. Tayyâreleri
Ertuğrul kazaya uğradı. Arkalarından ikinci bir tayyâre,
Tarık Bin Ziyad gönderiliyor. İslâm mücahitlerine dağlar
ve denizler aşıran büyük İslâm emirinin ismini taşıyan bu
tayyare, inşallah Kemal ve Salim Beyleri kanatları üstün­
de ümmi'd-dünyaya ulaştırır.
Hayri Beyin Şeyhülislâmlığı. -Büyük hakanımız
efendimizin de lütfen takdir ve tahsin buyurdukları veh-
cile "Müessesât-ı ilmiye ve hayriye-i vakfiyenin hüsn-i ida­
resi emrinde mesâi-i rü'yet-mendânesi meşhûd" olan Ev-
kâf Nazırı Hayri Beyefendinin uhde-i liyakatlerine şeyhü­
lislâmlık mesned-i celîli tevcih buyurulmuştur. Hayri Be­
yefendinin zaman-ı meşihatlarında bütün Müslümanların
hayatında fevkalâde mühim bir mevkii tutan makam-ı
meşihat ile ona tabiî müessesât-ı diniye, ilmiye ve adliye-
nin "Alikâm-ı şeriye ve ihtiyacât-ı hâzıraya göre" tanzim
ve ıslâh edileceğini kaviyyen ümit ederek, müşarünileyh
234 TÜRK YURDU
hazretlerini samim-i kalbimizden tebrik eyler ve hakanı­
mızın "Cenab-ı Hak tevfikat-ı samedâniyesine mazhar bu­
yursun" duasına can u gönülden "âmin!" deriz.
Fatma Feride Hanımın Vefatı. -Evvelsi hafta ajans
telgrafları Rusya'da Türk muharrirelerinden Fatma Feri­
de Hanımın vefatı haberini getirdi. Fatma Feride Ha­
nımın yazılarını Kazan'da çıkan "Kazan Muhbiri",
Tomsk'da çıkan "Sibirya" ve Ufa'da çıkan "Durmuş" gaze­
telerinde görüp okuyarak takdir edenlerdendik. Zevci
Vâiz Nevrûzî Efendi ile beraber ilk evvel Sibirya ve sonra
Durmuş ceridelerini tesis ettiğini ve o gazetelerin idare
ve tahrir işlerine zevci kadar çalıştığını da biliyorduk. Si­
birya ve Durmuş'un başka şimal Türk gazetelerinden zi­
yade kadınlık hukukunu müdafaa etmesi, kadınlık
şu'ununa ehemmiyet vermesi mahza merhumenin him­
met ve faaliyeti semeresi olduğu da meçhulümüz değil­
di. bu cihetle Fatma Feride Hanımın haber-i vefatından
pek ziyade müteessir olduk. Zavallı Vâiz Efendi genç, kıy­
S a y ı 61
mettar bir hayat ve mesaî refikini, şimal Türk kadınlığı fa­
al ve fedakâr bir hâdimi, umum Türklük imanlı ve cesur
bir muharririni zâyi etti. Allah ona rahmet eylesin. Türk
Yurdu, Vâiz Efendi'yi ve bütün ailesi efradını samimiyetle
taziye ediyor.
Nevsâl-i Millî. -Bazı gayretli genç Osmanlılar "Nev-
sâl-i Millî" unvanlı mühim bir eser-i edebînin tertip ve
tab'ına ibtidar etmişlerdir. Bu eser, Osmanlı matbuatında'
emsali nadir kıymeddar eserlerden olacaktır. Nevsâl-ı
Millî'de Osmanlı Türklerinin şair, edip, politikacı ve mu­
harrir sıfatıyla tanınan bilcümle maruf ricâlinin resimleri,
tercüme-i hâlleri, el yazıları, gayr-i matbu birer eserleri
mevcut olacağı gibi bazı nâzırların bile resim ve yazılarını
ihtiva edecektir. Hasılı Nevsâl-i Millî, Osmanlı saltanatı­
nın geçirdiğimiz mühim devrinde tebarüz eden simaları­
nı tanımak için ciddî bir vesika-ı tarihiye teşkil edecektir.
Müteşebbislerini tebrik ederiz.
 i y
m m <f

TÜKKMKm
Türeleri tt Vâiâes'ine^ Caltsır

YIL; 3 SAYI: 63 (3 Nisan 1330 - 16 Nisan 1914)

û d e ^ ^ ^ d e:C e d c ^ Ç c ^ <z ^

Edebiyat: B en im R ü ya m / M e h m e d E m in

G ecelerim den / S ü y ü m B ü k e

T ürk Adı / Ö z k u l

Üstat E k r e m ’in Resimleri: K ö p rü lü zâ d e M e h m e d F u a d Beye / Ali S u a d

İktisat: Z ira a t M em leketi m iyiz? / M. Z ü h d ü

Geçen Yıl: 1 3 2 9 Senesinde T ürk D ünyası / A.Y.

Seyahat: A d a yla ra D oğru / H a lim S a b it

M atbuat: M erhum Üstat E krem H a k k ın d a

T ü rk lü k Ş u ûnu: T ü rklü ğ ü n Y ü zü n ü A bartan Şahane B ir Eser;

B ü y ü k B ir T ürk Ticarethanesi: İslâm Cemiyeti; Yarışta T ü rklü k

 Sayı 62
TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır
EDEBİYAT
N ineler! N ineler! T oplanın, gelin:
Yiğit evlâtların, d ü ğ ü n le ri var;
Ak, yeşil m elek ler, o lm u şlar gelin
G ö çü y o r c e n n e te , bakın analar!...
D erin k ö k le rd e k i g ö rü n m e z sazlar
Çalıyor n e güzel d ü ğ ü n havası..
Y ağıyor çiçekler, nazlar, niyazlar,
B öylece k av u şu r e rk e k sevdası...
Sırm alar içine b ü rü n m ü ş g ü n eş.
Y üce d ağ başları takm ış altın tac..
H e r yıldız ayırm ış, k e n d in e b ir eş.
K alm am ış, çiçeksiz k u ru b ir ağaç...
Kayalar giyinm iş, k a rd a n beyazlar
Sahiller, se d e fte n k e m e r kuşanm ış..
O valarda yatm ış, h ü rm e tle sazlar.
D en izle r k ö p ü rm ü ş, n e le r kuşanm ış!
G ö çlerin y o lu n u , süslem iş güller;
İn ciler saçıyor, çağlayan sular;
Ö tü y o r h e r yanda, nazlı bülbüller;
Ç am lıkta dizilm iş, şirin âhular..
D inliyorlar, sevdalı delikanlılar.
Şu çöl d ilb erin in m aval sesini..
D inliyor u z a k ta n h e p nişanlılar,
T ü rk illerin d ek i kaval sesini..
TÜRK YURDU
Onbeş günde bir çıkar
teselli
N ineler! N ineler! T o p lan ın , gelin:
Yiğit evlâtların; d ü ğ ü n g ü n ü d ü r;
Üç ere , ü ç m e le k o ld u la r gelin.
Bu d ü ğ ü n m illete, dirlik ü n ü d ü r..
F akat ağlıyorsun, ihtiyar kadın!?
F e th i'n in anası, değil m i adın?
Bak, o ğ lu n g ü le re k can fed a etti,
V atana b ir b ü y ü k şan ih d â etti.
O n u n anasısın, o n u n goncası.
Ağlanır m ı böyle, d ü ğ ü n gecesi?..
S adık'ın anası! Nazlı ninesi!
O ğlu n la k abardı, y u rd u n sinesi.
T ab u tu altında, d ü n y a inliyor.
Şanlı d e sta n ın ı, tarih dinliyor..
O n u n anasısın, b ırak eyvâhı!
Ah in len ir m i hiç; d ü ğ ü n sabahı?
Bir d efa ö p m e d e n g id e n N uri'nin
G üzel anacığı! N ed ir b u enîn?
Şerefin y o lu n d a n gitti evlâdın.
Sus! M ahzun e d e c e k o n u feryadın.
O delikanlılar, nişanlandılar,
Ş ehit şe rb e ti içip kandılar..
A ğlam ayın aslâ şe h it olana.
O n lar k o ru d u la r, ırzı, nam u su ..
A ğlasın o n la r ki, aziz v atana
K ah p ece taktılar kanlı n âkûsu..
Ağlasın o n la r ki, b ir lo k m a için.
Y ediler vatanı, h e p için için..
237
Analarına
Ağlasın o n la r ki, kızı, kızanı.
Y arasından kızıl kanlai' sızanı,
M asum yavruları, güzel sancağı,
M abedi, m escidi, yu rd u , ocağı
Bir p u la sattılar, d ü şm a n eline,
Kıydılar, g ittiler U ru m eli'n e..
Kan ağlasın o na, ağlam ak bilm ez.
G ö z le rd e n dam layan k anları silm ez.
Kan ağlasın o na, ağlattı bizi.
Al k a n a boyattı, yeri, denizi..
K orkm adı A llah'dan, k o rk m a d ı k uldan.
Y urdu esirg ed i b ir eski çuvaldan..
Ağlasın o n la r ki o k a d a r İslâm
Kara y ü z le rin d e n kalır, o ld u encâm ..
Şanlı analar! Siz ağlam ayın!
K alpleri y e n id e n , siz dağlam ayın!
O n lar sizin değil, arzın o ğ lu d u r.
O nların tarih i şanla d o lu d u r..
O n lard ır hakikî T ü rk ’ü n so y u n d an ,
O n la rd ır Allah'ı bilen M üslüm an..
Susun! Ağlamayın! Bilâkis gülün;
Z e h r olm am alı, şe b n e m i gülün;
Susun! Ağlamayın! D ü ğ ü n g ü n ü d ü r;
Bu d ü ğ ü n m illete, dirlik ü n ü d ü r.
Aka Gündüz
238 TÜRK YURDU
İÇTİM AİYAT
TÜRKLEŞMEK, İSLÂMLAŞMAK, MUASIRLAŞMAK
8 zamanda ve biri birinden haberdar olmaksızın kendileri­
TÜRK MİLLETİ VE TURAN
Türkçülük hakkında ne kadar sarih izahlar verilirse
verilsin yine bazı zihinler tereddütten, bazı fikirler müp-
hemiyetten kurtulamıyor.
Mefkûreler bir kudsiyet hâlesiyle muhât oldukları
için kolayca tahlil edilemezler. Bunların iknâ kudreti,
mantıkî vuzuhlarından ziyade manevî icâzlarındadır. Fa­
kat zaman geçtikçe ilk göz kamaşması azalmaya, vuzuh
ve sarahat ihtiyacı çoğalmaya başlar. Binaenaleyh bugün
"Bir Türk milleti var mıdır? Yahut böyle bir millet yapıla­
bilir mi?" suretinde bir istifham sadası işittiğimiz zaman
hayret etmemeliyiz.
Filhakika, Kazanlı bir Türk genci buradaki Türkçülük
pişvâlarından bir zata bu mealde bir sual sormuştur.
Umûmî bir ehemmiyeti hâiz olan bu husus hakkında her­
kes düşündüğünü söyleyebilir. Binaenaleyh ta'mîkinin
lüzumuna kail olduğum bu mühim meseleyi münakaşa
sahasına vaz ediyorum.
Kazanlı genç diyor ki: Benim milletim Özbekleri, Kır-
gızları, Türkmenleri Şartları, Osmanlı, Tatar ve Azerbay­
can Türklerini câmi olan büyük Türklük müdür? Yoksa
bu uluslardan her birisi başlı başına bir millet olduğu için
benim milletim sadece Tatarlık mıdır? Yani Türklük, tek
bir millet hâline mi kalacak, yoksa bir çok milletleri muh­
tevi olan bir mecmua hâline mi geçecek?
Bu suale kendiliğinden kati ve sarîh bir cevap ver­
memekle beraber istikbâlde ikinci şıkkın tahakkuk ede­
ceğine iki delil irâd ediyor. Birinci delil: Yukarıda tadâd
olunan Türk ulusları, biri birinden uzak ve ihtilâtları az
olduğundan gittikçe lisan itibariyle ayrılacaklar ve müsta­
kil edebiyatlara mâlik olmaları da bu iftirâkı teşdîd ede­
cektir.
İkinci delil: Şimal Türkleri Rus harsı(Culture) ile per-
verde oldukları hâlde Osmanlı Türkleri Fransız yahut Al­
man harslarından feyiz alıyorlar. Bu surette Türklük hars
ve medeniyet itibariyle de iki mütebâid parçaya ayrılıyor,
demektir.
Birinci delile cevap: Türk ulusları posta, telgraf ve
matbuât gibi teârif vasıtalarının mevcut olmadığı zaman­
S a y ı 62
larda lisan ve edebiyat itibariyle biri birinden uzaklaşabi-
lirlerdi. Nasıl ki vaktiyle Selçuk ve Çağatay Türkleri aynı
ne mahsus birer edebiyat tesis etmişlerdi. Türklerin İslâ-
miyetten evvel yek diğerinden habersiz olarak muhtelif
dinlere girmeleri, muhtelif yazılar kabul etmeleri de bu
uzaklığın ve teârüfsüzlüğün neticesi idi. Maamafih bu
mübâadet bütün Türkleri mahzâ kavmiyet duygusunun
ilhamıyla müttehiden İslâmiyet! kabul etmelerine mâni
olmadı... Bir zaman geldi ki yine uzaklığın ve teârüfsüzlü­
ğün tesiriyle Türklerin bir kısmı Farisîlere uyarak Şiîliğe
meyletti. Fakat bugün kavmiyet duygusunun mezhep ih­
tilâfını bertaraf etmekte olduğunu görmüyor muyuz?
Evet cehalet devri birkaç asır daha devam etmiş olsaydı,
Türkler de lisan ve kavmiyet itibariyle birçok milletlere
ayrılacaktı. Nasıl ki Slavlar, Lâtinler ve Kürtler kadim za­
manlardan beri müteaddid kavimlere ayrılmışlardı. (Bu­
gün Kürtler biri birinin lisanını anlamayan beş kavimden
müteşekkildir.) Fakat Türkler göçebe hayatı yaşadıkları
için mazide böyle bir iftiraka uğramadılar. Arap aşiretleri
vâsi bir sahada sâkin oldukları hâlde göçebelik dolayısıy­
la daimî bir temas ve ihtilât hâlinde bulundukları için
Arap lisanı vahdetini muhafaza etmişti. Türkler için göçe­
belik, kölemenlik ve muhaceret âmillerinden başka Sel­
çuk, Cengiz, Timur istilâları gibi birleştirici, kaynaştırıcı
büyük hengâmeler de tekerrürden hâlî değildi. Bundan
dolayıdır ki bugün Türlerin hemen umûmu biri birinin li­
sanını anlar bir kavim hâlindedir. Ve tanışma devri başla­
dığı için artık uzaklaşmaları imkânı yoktur.
Türklerin lisanca uzaklaşmamalarına Türkçe kitapla­
rın uluslar arasında tedâvül etmesi de başlıca bir sebep­
tir. Bir taraftan Çağatayca divanlar garp Türkleri tarafın­
dan okunur, diğer cihetten de Osmanlıca eserler sandık
sandık Kırım'a, Kazan'a, Kafkasya'ya, Türkistan'a götürü­
lürdü.
Osmanlıca kitapların intişarı bilhassa Türk teârüfün-
den sonra şiddet buldu. İbtidâ Kırım'da ve Kafkasya'da İs­
tanbul edebiyatı taklit edilmeye, İstanbul Türkçesine
yaklaşmaya başlandı. Sonra bu hareket Kazan'a ve Türkis­
tan'a da sirâyet etti.
Fakat bu sırada bir müessir üç sûrede tesir icrasına
başlayarak bu dil birleşmesi hareketini durdurmaya çalış-
 Sayı 62 TÜRK YURDU
1) Sosyalizm : Türklerin menâfi-i milliyesi için bu­
gün elverişli olmayan bir fikir varsa, hiç şüphesiz, sosya­
lizmdir. Çünkü milliyet fikrinin düşmanıdır. Halbuki
Türkleri her türlü izmihlâlden kurtaracak âmil ancak mil­
liyet fikridir. Bundan başka sosyalizm tabiî olarak büyük
sanayiden doğar. Türkler ise henüz sosyalizmi doğuracak
derecede bu sahada yol almamışlardır.
Şimal Türkleri arasında gayr-i tabiî bir sûrette uyan­
maya başlayan sosyalizm fikri, mahallî Regionale edebi­
yatlar tesisini intaç etti. Halbuki bir lisanla mütekellim
olan bir kavmin halk konuşmaları biri birinden büsbütün
başkadır. Yalnız Türkiye dahilinde her mahallin halk di­
liyle edebiyat tesisine başlansa yüzlerce Türk lisanı tekev­
vün eder. B u .....en müthiş bir ölümdür.
2) Ü m itsizlik: Avrupa gazeteleri daimâ Türkiye'nin
zaafından, yaşamaya istidatsızlığından bahsettiler. Avrupa
ajansları da her zaman bu maksada hâdim havâdisle neş­
retti. Şimaldeki Türk gazetelerinin de bazıları bu bedhâ-
hâne ercufeleri düşünmeksizin naklettiler. Bu surette
Türklerin medenî kabiliyetinden ümit kesilmeye başladı.
O hâlde sun'î bir Tatar medeniyeti yapmak hatırası doğ­
maya yüz tuttu.
3) M ektep Tazyikati: Bazı hükümetler, muhtelif
Türk uluslarının biri birini tedris ve terbiye etmesine mâ­
ni olmaya başladılar. Her ulusa mahsus kitapların diğer
ulusların mekteplerinde okunması men olundu. Bundan
başka Müslümanlar için her mahaldeki ana dilinin tedris
lisanı olması ileri sürüldü. Bütün bu tazyiklerden maksat
Türk milletini müteaddit kavimlere parçalamak olduğu
açıktan açığa anlaşılıyor. Bir kavmi yutmak için dağıtmak
lâzımdır, dağıtmak için de ibtidâ lisanını parçalamak ikti­
za eder. Bunu yapanların bazıları bilerek yapıyorlar, bazı­
ları da bilmeden yapıyorlar.
İşte bu üç vasıta ile Türk lisanı parçalanmaya, m üte­
addit edebiyatlar teşekkül etmeye başladı. Bunun tehli­
kesini hisseden Kadı Rızaeddin ve Musâ Bigiyef efendiler
gibi hamiyetperverler yazılarını hep umumî Türkçede
yazmaya devam ettiler. Kırım'da münteşir "Tercüman"
gazetesi de kadîm "Dinde birlik, dilde birlik, işde birlik"
düsturunu takipte devam ediyor. Bakü'de çıkan "Şelâle"
mecmuası doğrudan doğruya eski Osmanlıcayı ileri sürü­
yor. O hâlde Rusya Türklerinde iki cereyan var: Birincisi
239
mahallî lehçelere kıymet vermek, İkincisi İstanbul Türk-
çesini millî lisan olarak kabul ederek bu lisanı tamîme ça­
lışmak.
Birinci cereyana kapılanlar hiç şüphesiz bilmeksizin
Türklük düşmanlarının ekmeğine yağ sürenlerdir. Haki­
ki bir Türk vicdanıyla düşünenler ise ikinci cereyana
meylediyorlar. Bütün Türk lehçelerinden mürekkep ol­
mak üzere sun'î bir sûrette umûmî bir Türkçe yapmak
kabil olmadığı için bu cereyanlara bir üçüncüsü inzimâm
etmemiştir. Mevcut lisanların hepsi lehçelerden ve ma­
hallî konuşmalardan mürekkeptir. Her lisan mutlaka bir
lisanı kesret hâlindedir. Fakat dikkatle bakılınca bu kes­
retin fevkinde bir edebî vahdet olduğu görülür. Her mil­
let için payitaht lisanı siyasî bir şana, İçtimaî bir icâza mâ­
liktir. Tarde diyor ki "Feodalizm devrinde şan, zâdegân
sınıfındadır. Hükümdarlık teşekkül ettikten sonra şan
payitahtta tecellî eder." Şan ve icâz milletin İçtimaî vicdâ-
nının mihekk ve miyarıdır, millet bütün kıymetleri bu mi-
hekk yahut miyarla takdir eder.
İstanbul'un bir payitaht icâzına mâlik olması yalnız
OsmanlI Türklerine nisbetle değildir. İstanbul yegâne
Türk hakanlığının kurumudur. Bu sebeple bütün Türkle­
rin kıblegâhıdır. Bundan başka İstanbul İslâm hilâfetinin
de makamdır. O hâlde İstanbul millî icâzdan başka dinî
bir kudsiyete de mâliktir, İstanbul Türkçesinin bütün
Türklerce millî lisan olması bu icâz ve kudsiyetin lisana
da intikali dolayısıyladır. Fazla olarak İstanbul Türkçesi,
Türk lehçelerinin en güzeli, en işlenmişi, edebiyat ve
ilimce en zenginidir.
O hâlde gösterilecek mânialara rağmen İstanbul
Türkçesini edebî lisan ittihaz etmek bütün Türkler için
millî bir vazifedir. Bu vazife ifâ edildiği zaman bütün
Türkler lisan ve edebiyatta müşterek ve tek bir millet
hâline girer.
İkinci delile cevap: Türkçülüğün gayesi bir Türk har­
sı yaratmaktır. Bu hars tabiî şark, şimal ve cenup Türkle­
ri için müşterek olacaktır. O hâlde garp Türklerinin Fran­
sız harsına, şimal Türklerinin Rus harsına mukallid olma­
larından çıkacak mahzur zâil olur.
Türklerin yalnız bir medeniyeti olmalı ve bu da ken­
dilerinin yarattığı bir medeniyet olmalı. Türk Almanlaş-
tıkça, yahut Fransızlaştıkça ve yahut Ruslaştıkça parçala­
nır, fakat Türkleştikçe millî vahdeti daha ziyade kuvvetle­
nir. ^
240
Hülâsa, İstanbul dilinin millî lisan ittihazı ve bir Türk
harsı-Türk medeniyeti ibdâına çalışılması bir Türk mille­
tinin teessüsüne hadim olacak ve Osmanlı, Tatar, Özbek,
Kırgız gibi tabirler mıntıka isimleri hükmünde kalacaktır.
Ya, o hâlde bu milletin vatanı neresidir?
Buna cevaben deriz ki;
Vatan ne Türkiye'dir Türklere ne Türkistan;
Vatan büyük ve müebbed bir ülkedir: Turan!..
Turan Türklerin efrâdını câmi ve ağyârını mâni olan
mefkûrevî vatanıdır.
Turan Türklerin oturduğu, Türkçenin konuşulduğu
bütün ülkelerin mecmuudur.
Gökalp
TÜRK DİLİNİ SADELEŞTİRMEK MESELESİ
(Başı 3. yılın 12. sayısında)
I-TECEMMULAR
1- Tecem m ulann Adi:
A) Konferans akşamı. B) Görüşme ve müzakere ak­
şamı. C) Şair akşamı veya edebiyat akşamı. D) Şive (diya­
lekt) akşamı. E) Cemiyetli eğlence akşamı. E) Dernekçi-
lerin içtima-ı umûmîsi.
Tecemmulann adedi
Tecemmulara münasip zaman intihâbı.
Tecemmulara girmek.
Tecemmu'larda nasıl kalabalık elde edilir.
2- M untazam Dernek Akşamlan:
Bu serlevha altında konferans, görüşme, şair, edebi­
yat, şive, eğlence akşamları ayrı ayrı mevzubahs edilerek
her bir akşamda nasıl ve ne yapılmak lâzım geldiği anlatı­
lıp misaller getirilir.
Ayrıca İçtimalar
A) Sene-i devriye şenliği. B) Başkaca şenlikler. C)
Başka cemiyetlerle temas peydâ edip onlarla birlikte eğ­
lenceler tertip etmek
II- KONEERANSLAK
Konferansların Mevzuu:
Muhtelif mevzu sahaları (lisanda görülen cereyan. Li­
sanın tarihçesi ve bünyesi. Yazı dili, tarih ve ehemmiyet
TÜRK YURDU S a y ı 62
itibariyle muharrerât-ı mevcûde. Lisana az çok temas
eden şâir şuubât).
Mevzuların intihab ve tercihi
Mevzuların esası nereden alınacak (menâbi-i müra­
caat).
Konferansçı Bulmak:
Bulunulan mahalden.
Hariçten.
III-DERNEĞİN SÂKİTÂNE EAALİYETİ
1- Mukaddime:
Riyaset ve hey'et-i idariye teşkili.
Muhtelife.
2- Komisyon ve Ocak Teşkili.
3- Umumiyeti Kazanm ak İçin Faaliyetin Teveccüh
Etmesi Lâzım Gelen Muhitler:
Devşirme faaliyeti (Mukaddime. Tesir-i zâtî. Hitab-ı
tahrirî. Davetnâmeler. Kayıt defterleri. Dernek matbuâtı-
nın neşri ve taksimi. Cerâidi devşirmeye âlet edip istifade
yolu.)
Ticaret ve ziraat hayatında (ticaret âlemi. Gazete,
takvim, ev ilânâtı ve ilh. Lokanta ve kahvehaneler. Yafta-
cı ve ilân mürettipleri. Raks muallimleri. Akar sahipleri.)
Muhit-i tedrisiye (Muallim ve müderrisler. Mektep
çocukları. Dârülfünûn ve medrese talebeleri).
Resmî devâir ile mühim müesseseler.
Kadınlar âlemi.
Türlü cemiyetler, heyetler, localar ve İlh.
Teferruât.
4- Kütüphane tesisi ve kütüphanelere yardım ile
bunları maksada kazanm ak.
5- Gemiyet sermayesinin istihsali.
6- Mühim teşebbüslere m uavenet ve bunlardan is­
tifade.
IV- HİTAB-I TAHRİRÎ. TEKDİRNÂME VE SAİRE
NÜMUNESİ
1- Umûmiyât:
Tahrirî hitaplar.
 Sayı 62 TÜRK YURDU 241

Davetnâmeler. ana diline karşı olan bu vazife-i nâmusu her dem tahattur
etsin.
2- Ticaret ve sanat hayatına müteallik:
Filânca ocağın idare heyeti
Tahrirî hitaplar.
Ocağın (3) Numaralı Tahrirî Hitabı
Davetnâmeler.
Umumî Alman Dil Derneğinin maksadı şudur:
Tekdirnâmeler ve emsâli.
1- Alman dilinin lâzım olmayan yabancı katışıkların­
3- Mekteplere ve muallimlere.
dan tasfiyesine hizmet.
4- Cemiyetlere, heyetlere.
2- Alman diline has olan maddî ve manevî simânın ia­
5- Ocaklara.
desiyle istikrarını temin.
Bu makaleyi bitirmeden davetnâmeler ile tekdirnâ-
3- Ve bu yolda Alman akvâmı arasındaki hemcinslik
melerden bir iki tanesini tercüme ederek ilâve ediyorum.
müdrike-i vicdaniyesine takviyet vermek.
Bunlarda kullanılan lisan ve hâkim olan hâlet-i zihniye ve
Ocağın maksadı, bütün ecnebî kelimelerini kökün­
ruhiye dahi bir dereceye kadar anlaşılırsa belki daha ziya­
den koparıp atmak değildir. Böyle bir teşebbüs muhik
de fayda temin edilmiş olur.
olarak gülünç addedilebilir. Ancak kelimelerin tuğyanva-
Ocağın (2) Numaralı Hitab-ı Tahrirîsi
ri salgınına karşı vaziyet alarak buna bir had çekmek isti­
Ana dilimizi gözetmeyi ve ona hizmet etmeyi kendi­ yor...ilh.
ne borç bilen "Umumî Alman Dil Derneği"nin arzuların­
Tekdirnâme Numunesi
dan başlıca birisi dilimizde fuzûlî yer tutan, yani ihraçla­
Alttaki imza sahiplerinden müteşekkil şubemiz azası-
rından mahrumiyet terettüb etmeyecek olan yabancı ke­
nın başlıca vazifesi, leffen takdim kılınan matbu varakada
limeleri ayıklamak ve böylece ana dilimizin safiyetine ça­
mesrud esasların Almanlar arasında yayılmasına hizmet
lışmak olduğu için güzel ve zengin lisanını seven hami­
etmek olduğundan size dahi bu babda muavenetinizi
yetli bütün Almanlara tevcih-i hitab ederek bize bu teşeb-
esirgememeniz ricasında bulunduğunu arz eder. Her
büsâtımızda yardım etmelerini tavsiye eyleriz. Yabancı
gün vâki tecrübeler ile görülüyor ki gazetelerde neşredi­
mütecavizlerin sayısı ekseriyetin zannettiğinden çok zi­
len ticarî ilânlarda hayli bir yekûn tutan ecnebî kelimeler
yadedir. "Haize"nin lügat kitabı bunları doksan bin ol­
yerine mukabilleri bulunan daha anlaşılıklı ve temiz Al­
mak üzere sayıyor! Bazı muharrirlerin yazısında vasatî
manca kelimeler ikame etmek mümkündür. Buna rağ­
olarak hemen her üç kelimede bir yabancı kelimeye te­
men mezkûr hâlin devamı ana lisanını hakir görmekten
sadüf olunur. Pek çoğu kendi dillerinden yağma edilmiş
ziyade, alışılmış olan teâmüle bilâ ihtiyar taabbüd eyle­
olan Fransızlar bizim bu "Almanca"mızla istihza ediyor­
mekten ve belki de bazen mukabil bir Almanca kelime­
lar. Ve filhakika bir çok Almanlar için kendi dillerini anla­
nin hemen zihne tebadür etmemesinden münbais olsa
mak, lügat kitabına bakmadıkça hemen mümkünsüz gi­
gerektir. Maruf ve muteber zevât bu hususta mutedilâne
bidir. Ocağımız bu yabancı kelimât münasebetsizliğine
yapılan tercümeler ile ön ayak olsalar muhakkak vâsi da­
ilân-ı harp ederek "Yerine iyi Almanca bir kelime bulun­
ireler dahi bu iyi misalin muakkibi olurlar.
dukça yabancı istemeyiniz!" nidasını fırlatmakla ümit
eder ki her nerede bir Alman kalbi vurmakta ise kendisi­ İşte bâlâdaki içtihadın esasen muhalifi olmayacağınız
ne bir §erîk-i cihad bulacaktır. Yabancı kelimeler, mil­ itikadını beslediğimiz için melfuf ilânınızda istimalinden
letimizin yabancı hükümetlerin siyasî ve manevî vesayeti istiğnâ edilebilecek yabancı kelimeleri nazar-ı dikkatinize
altında bulunduğu bedbaht zamanların bakiy yesidir. Lâ­ arz etmeği vazifeden bildik. Aynı ilânın diğer bir şeklini
kin o zaman -Allaha çok şükür- geçti. Müttehid Almanya dahi ihtirâmâtımıza terdîfen ilâveye ictisar ediyoruz ve
satvet ve büyüklüğü ile duruyor. Antik şimdi dilimizi, mil­ tekrar tab'ı hâlinde tercih ve istimâlini reyinize havale
letin en kıymetli bu cevherini, yabancı hükümetin haysi­ ediyoruz.
yet kırıcı çirkin izlerinden kurtarmak, dilimizin eski gü­
zelliğini, temizliğini ihyâ etmek gerektir. Her bir Alman,
242
Bu uğurda her müşkilinize muavenet edip lâzım ge­
lecek izahatı daima vermeye hazır bulunacağımızı beyan
ile şu satırların tarafınızdan hüsn-i kabul göreceğine
emin olmak isteriz ve ümit ederiz ki iyi bir Alman sözü
nezdinizde de mahall-i tatbik bularak câygîr olur.
Lâhika
Şayet derneğimizin âmâli efkârınıza muvafık düşüp
aza olarak iştirake arzu buyurulacak olursa bütün kalbi­
mizle sizi karşılar ve merbut varakayı doldurup tarafımı­
za göndermenizi istirham eyleriz.
Umumî Alman Dil Derneği'nde basılıp bazıları hafif
ücretle ve bazıları bedava olarak propaganda için neşr
edilen vesaitin birkaç tanesinin isim ve nevi:
Umumî Alman Dil Derneği'nin risale-i mevkutesi,
Umumî Alman Dil Derneği'nin hitabnâmesi.
Umumî Alman Dil Derneği'nin nizâmnâmesi
Umumî Alman Dil Derneği'nin açık muhabere vara­
kaları (Kartpostal).
Almanca yemek listeleri.
Ayak topu ve emsali oyunların Almanca ıstılahları.
Almanca raks kâğıtları.
Almanca kâğıt oyunlarının ıstılâhları...ilh.
RaifM ehmed Fuad
TARİH UE ASAR-I ATIRA
ESKİ TÜRK EVLERİU)
(Ba^ı 3- yılın 12. sayısında)
Bir de evlerimizde vaktiyle kadınlar nasıl giyiniyorlar­
dı, bunu arayacak olsak yine kendisinden tamamiyle
uzaklaşmış olduğumuz bir mazi-i telebbüs karşısında bu­
lunuruz. Eski Türk kıyafetlerinin nazar-firib olup olmadı­
ğını anlamak için Seyid Ali Efendinin Paris sefareti esna­
sında ona bir cemile olmak üzere Parisli kadınların Türk
kıyafetlerinden mülhem olarak vücuda getirdikleri es­
vapları göz önüne getirmek kifayet eder. Eski bir Türk
hanımını, saçlarından başlayarak ayaklarına kadar göz­
("’) "Türk Ocağı" Konferanslarından.
TÜRK YURDU S a y ı 62
den geçirelim; Saçlarının üstünde ince ipekten yahut
yazmadan bir hotoz görürsünüz. Bunun kenarları, gözle­
rin saçların rengiyle münasebetdâr olacak bir sûrette
oyalar ile çevrilmiştir. Gözlerin elâ olmasına göre, fulya
çiçekleri, sarı papatyalar, eğer gözler mavi ise mine çiçek­
leri, sünbüller, yeşil ise yaprakları çok yayılmış karanfil­
ler, lâleler intihap edilirdi. İçlerine, ipek yollu Anadolu
bezlerinden, bürüncükten yakası Haydarî biçiminde açık
bırakılmış, geniş yenli gömlekler giyerlerdi. Bu gömleğin '
yakası ve göğsü hotozda, yemenide olduğu gibi aynı oya­
larla işlenirdi. Yenler dirseklere kadar kolları ve gömleğin
önü de göğsü bildiğiniz lâtif dolguluklara kadar açık bıra­
kırdı, Gömleğin üstüne asıl elbiseyi ve bunun üstüne de
kolsuz, işlemeli bir cepken giyerlerdi. Bu cepken içinden
hanımın göğsü, renkli ipekleriyle, yeşil kozasını yarı aç­
mış bir gonca gibi görünürdü. Bellerine beyaz bir Lahor
şalı sararlar ve bunu geniş, bol bir dökümle sağ yandan
aşağı salgıtırlardı. Ayaklarında güllü bir mantin şalvar ve
arkalarında, yanlardaki kopçalı yırtmaçlarla ikiye ayrılmış
elbisenin ön ve arka kısımlarının birleşmesiyle hâsıl olan
çifte eteklik, uzayıp giderdi. Yırtmaçların kopçaları lüzu­
muna göre çözülür veya iliklenirdi. Giydikleri ayakkabı­
lar, kadının aile arasındaki mevkiine göre, ipekli, işleme­
li saray terlikleri, mabeyn terlikleri, halâyıklara çifte dikiş­
li terlikler, Arap halayıklara da, mercan terlikleri idi. Baş
örtülerine gelince "Hünkâr bezi" sarı kılabdanla işlenmiş
"Komşu çatlatan"lar, mehveşli pullarla işlenmiş "Aşık yo­
lunu şaşırdı" gibi muhtelif ince dokunmuş ince işlenmiş
bezlerdi. Bunlara, evlerde kasalar içinde saklanılan ve ha-
lâyıklara varıncaya kadar bütün kadınların birçoklarına
mâlik oldukları yüzlerce rengârenk mücevherâtı, pırıltılı
dalları, arıları, kelebekleri, inci dizilerini ilâve ederseniz,
zihninizde hakikate yakın bir hayal uyandırılmış olur. Kış
mevsiminde, kıymetleri ve güzellikleri yine kadının erke­
ğin derecesine, seiTetine göre taayyün eden kürkler or­
taya çıkardı: Pehle, kakum, sincap, samur, sırt samuru,
nafe, tiyon, elmadibi, kafa, cılgava, selvi, nafe, sansar, si­
yah tilki, vaşak, karakulak gibi İstanbul'da vaktiyle kürk
ticaretinin derece-i ehemmiyetini gösterir bir çok kürk­
lerle evlerimiz dolu idi. Hatta cedler, kürkler hakkında
manzum takdirlerde bulunmuşlar: Cılgava, yük; samur,
mülk;-nafe, kürk." demişlerdir.
 Sayı 62 TÜRK YURDU
Selâmlık tarafına geçsek cedlerimizin cenk merakına
şehadet eden bir şeye bütün odalarda tesadüf olunur:
Duvarda, harfleri yay ile kiriş resmi vücuda getirecek su­
rette tertip edilmiş iki beyt okursunuz:
Ne heva ve ne keman ve ne kemankeş ancak
Erdiren menziline tîri nidâ-yı yâ Hak.
Eskiden bir erkeğin ata binememesi, iyi ok kullan­
maması onun, âdeta haysiyetsiz, namussuz olması de­
mekti. Böyle bir adamı kimse erkek yerine komazdı. Ahı­
rında atı kişnemeyen, kılıcı, oku cenge hazır durmayan
adam, bir dinsiz kadar hürmetten mahrum olurdu. Hâlâ
Okmeydam'nda duran yüzlerce dikili taşlar, nişâneler, bu
maksatla vücuda getirilen tekyeler, bu yolda sarf edilen,
ibzal edilen paralar, bu günkü Türk evlâdını kendi nefis­
lerinden utandırsa yeridir. Yine dünkü Türk evlerinde
mevcut servetin derecesi hakkında bir fikir vermek için
sitil takımıyla misafirlere kahveyi nasıl ikram ederler bi­
raz da bunu anlatayım:
Kahve, en güzellerinden intihab edilmek şartıyla üç
halâyık vasıtasıyla verilirdi. Biri, gümüş üç zincirle tutulan
yine gümüşten mamûl bir ateşlik içinde cezveyi getirir,
diğeri tepsiyi tutar ve üçüncü halâyık da kahveleri taze ta­
ze doldurur misafirlere dökmemeye fevkalâde itina ede­
rek tevdi ederdi. Tepsiyi tutan kızın omuzu üstünden sağ
tarafa doğru hamâilvari sırma saçaklı bir kadife iner, aynı
zamanda tepsinin de kenarını yine saçakları bir selsebil-i
ziyâ gibi akan diğer bir kadife örterdi. Ateşliği tutan da yi­
ne böyle hamâilvari konmuş saçaklı bir kadife göıünür-
dü. Bunlar kahve içilinceye kadar beklerler, sonra arka
arka yürümek şartıyla dışarı çıkarlardı. Çocuk için de bu
kadar mükellef olmamakla beraber, yine gayet muayyen
merasim vardı:
Gülden, kirazdan, alelekser yaseminden vücuda ge­
tirilen çubuklar daima bir kehribâ ağızlıkla nihayet bulur­
du. Çubukçu, ağıza gelecek tarafı omuzundan yukarı
uzatır, adımlarına uydurarak çubuğun lüle tarafını mun­
tazam bir hareketle sallaya sallaya, ateşi söndürmemeyi
temin eder ve efendinin, hanımın yanına doğru ilerlerdi.
Ailenin servetine göre bakırdan, gümüşten, altından ya­
pılmış olan çubuk tablasına yaklaşınca, bir maharet-i
mahsusa ile çubuğun lüle tarafını tablaya kor ve kehribâ-
lı tarafını da, çubuğu içecek kimseye nazik bir tavır ile
takdim ederdi; Sonra yüzünü dönmeksizin arka arka yü­
rür ve odadan çıkardı.
243
Deminden beri arz ettiğim izahat dolayısıyla takdir
buyuruldu ki dünkü Türk evi şereflidir, millîdir ve içinde­
ki bütün eşya, bütün kumaşlar memleketin yerli sanatla­
rının mahsulüdür. Hakikaten biz, milletin başlıca men-
ba-ı hayat ve kuvveti olan o yüzlerce sanatı nasıl öldür­
müşüz ve bundan tahassül edecek tehlikenin nasıl farkı­
na varmamışız, insan bunu düşündükçe acı bir hayret ru­
hu istilâ ediyor. Eskiden Türk memleketinin neden ma­
mur olduğunu, sonra neden dilenci bir hâle geldiğini an­
lamak için evlerimizden ziyade bize hakikati haber vere­
cek bir de tarih var. O bize söylüyor ki Yavuz Sultan Se-
lim'in Çaldıran muharebesine götürdüğü yetmiş seksen
bin kişilik bir ordu için yabancı memleketlerden, Avaı-
pa'dan beş paralık bir mal almamıştı. O koskoca orduyu
teçhiz eden, teslih eden, giydiren, yediren memleketin
kendi istihsâlâtı idi. Sultan Murad-ı Râbi Acemistan sefe­
rine gitmeden evvel, İstanbul esnafına Eski Saray Kulesi
önünde bir geçit resmi yaptırır. Her biri kendi at ve ede­
vatıyla, kendi sanatını icra ederek, şarkılar söyleyerek,
beytler okuyarak, bin yüz takım esnaf geçer. Bunun kü­
çük bir kısmını orduya mensup olmak dolayısıyla resmî­
dir, hükümete mensuptur diye bir tarafa bıraksak bile ge­
ri kalanlar, bizi uzun uzadıya düşündürmeye kifayet
eder. Bunlardan bazılarını sayalım:
Subaşı esnafı, mekâri esnafı, kalafatçılar, saatçiler,
kıble-nümâcılar, haritacılar, marangozlar, mavnacılar, fe­
nerciler, kuyumcu esnafı, cevahirciler, kafesdârân esnafı,
hakkaklar, mühürcüler, kuyumcu kalemkârları, sırma­
keşler, demirciler, potacılar, divitçiler, tenekeciler, bıçak­
çılar, dökmeciler, köseleciler, hallâçlar, takyeciler, kuş­
bazlar, kapamacılar, dolamacılar, kavukçular, yağlıkçılar,
örücüler, tülbentçiler, iplikçiler^ibrişimçiler, ipek dök­
meciler, çadırcılar, kolancılar, kürekçiler, debbağlar, gü-
dericiler, meşinciler, sofracılar, yaşmakçılar, terlikçiler,
gömlekçiler, kibritçiler, şişeçiler, sarıkçılar, nakkâşlar,
müzehhibler, mücellidler, sahaflar, kâğıtçılar, oymacılar,
yastık basmacıları, çit basmacıları, zer düz nakkaşlar, çu­
hacılar, elmasçılar, dibacılar, kadifeciler, halıcılar, abacı­
lar, kebeciler, sofçular, sadefkârlar, kaşıkçılar, keresteci­
ler, mermerciler, kiremitçiler, araba yapıcıları, gergefci-
1er, ilh ve ilh.
Hepsini saysam, saatlerce sizi meşgul etmek zarure­
ti hasıl olacağından yalnız bu kadarla iktifâ etmeye ve
isimlerini saydığım ve saymadığım esnafın beher takımı
244 TÜRK YURDU S a y ı 62

binlerce kişiden mürekkep olduğunu ve bunlar yüzün­ bir adam sükûnuyla bana sordu: "-Hakikate mütehammil
den binlerce aile geçindiğini söyleme ye ayrıca lüzum misiniz, bana saDetle söyleyiniz?"
görmüyorum. Müsaadenizle yalnız sanat-ı hattın halkın,
"Cevabınızı bekliyorum, hakikate mütehammilim"
körü körüne rağbetinden düşmesi, milletin felsefe ve ru­
dedim. Ve onun söylediklerini hiç unutmayacağım:
hunu ihtiva eden bu millî nefis sanatın mahvolması yü­
"Bir defa, sizin Türkiye dediğiniz memleket nerede­
zünden, kaç takım esnaf beraberinde mahvolmuştur, bu­
dir? dedi. Bir tüccar bir millet sıfatıyla karşımızda bir Yu­
nu da bir dakika arz edeyim:
nanistan bir Türkiye değil iki Yunanistan görüyoruz. Biri
Hattatlık, kâğıtçılık, müzehhiblik, kalemtraşçılık,
bildiğiniz öbür Yunanistan, diğeri sizin Türkiye nâmı ver-'
hokkacılık, divitçilik, kalemdâncılık, mührecilik, mak-
mek istediğiniz ikinci Yunanistan'dır. Biz, limanlarınızda,
ta'cılık, mürekkebçilik, la'lcilik, bezzazlık, likacılık, ciltçi­
şehirlerinizde Türk hayatı, Türk ticareti nâmına hiç bir-
lik, kalemcilik, çerçevecilik, cüzdancılık, ilh...
şey görmüyoruz ki... Ve benim bilhassa şu son sözüme
İşte etrafımızdaki nihayetsiz acı ve meş'ûm sefaletin dikkat ediniz: Yunanistan'ın memleketimize yolladığı si­
menbaı olan nisyan ve ihmal, işte memleketimizi bir di- parişler nasıl bir Kristodolos, bir Diyamandi, bir Yani im­
yâr-ı harab hâline koyan İktisadî felaketinin sebepleri. zasıyla geliyorsa sizin memleketinizin de bütün siparişle­
ri bize aynı imzalarla geliyor. Ne vakit biz Ahmed Efen­
Şimdi Çamlıca tepelerinden İstanbul’u, kendi kendi­
dinin, Şakir Efendinin fakbrikalarımıza bir müşteri sıfatıy­
mize bir defa daha seyredelim. Bir buçuk milyonluk bir
la müracaat ettiğini görürsek, bir de Türkiye var, bunu da
halkı barındıran bu koskoca şehir kendisi için lâzım ge­
dahil-i hesab edelim, demek lüzumunu duyacağız..."
len şeyleri nereden tedarik ediyor, onu düşünelim.
Hamdullah Subhi
Ayastafanos tarafında, Beşiktaş arkalarında, Bey­
koz'da tek tük, dumanlarını rüzgârlara bırakan birkaç ba­
ca görürsünüz. Bunlardan başka şehrin nihayetsiz ihtiya-
câtını doyurabilecek ortada hiç bir dâmssınâ'a yok. De­
ŞEHRIZADE MEHMED SAİD EFENDİ
mek ki bu büyük belde kendisine lâzım gelen her şeyi
başkalarından alıyor. Bu, bu memleketin ilk büyük felâ­ Ulemâ-yı müverrihinden bir zat olup tahsil ve tefey­

keti, sonra bunun İkincisi var. Bizim için belki bu, birin­ yüzü memleketi olan İstanbul’dadır.

cisinden daha acı, daha esef-engîzdir. Evet biliyoruz ki İkmâl-i tahsilden sonra kalemî bazı memuriyetlerde
başımızdan ayağımıza, ordularımızdan mekteplerimize, bulunarak (1178) tarihinde irtihal etti. Kâtib Çelebi mu­
kahve köşelerine varıncaya kadar bize her ne lâzımsa Av­ kallidi müdekkikçe bir müverrihtir. Fakat âsârının tab'ına
rupa yolluyor, fakat bunları kimlerin ellerinden alıyoruz, himmet olunmadığından iştihar edememiştir. Oldukça
kimler mütavassıt hizmetini görüyor, satış kârı kimlerin, tabiat-ı şiiriyesi de vardır. Asârı bervech-i âtidir:
cebinde kalıyor, bunu düşünmeye mecburuz. Size bir
1) Nevpeydâ- Mufassal ve istifadeli bir mukaddimeyi
Fransız’la vâki olan bir mükâlememi anlatacağım. Paris'te
hâvi tarihî bir eserdir. Bu mukaddimede mütalaa ve mü­
çıkan bir gazeteye senelerce muhabirlik vazifesini gör­
racaat ettiği âsâra dair ilm-i ahvâl-i kütüb kaidesine tevfi­
müş olan muhatabıma âmîk bir teessürle şu suali sor­
kan bir hayli malûmat ile Cihâr-yâr-ı güzîn hazerâtının ve
dum. Dedim ki: "Rica ederim bana izah ediniz. Sizin için
Selâtîn-i âl-i Osman'ın fezâil ve mezâyâsına ait yüz mad­
Fransa'nın bir cüz'ü denilecek kadar Fransa tesirâtına tâ­
delik mebâhis münderiçtir. Asıl mevzuu olan tarih kıs­
bi olan bu memlekette milyarlarınızın dökülmüş olduğu
mında ise (699)dan bed' ile (301) senelik vekâyi-i Osmâ-
şu Türk toprağında, ana lisanıyla beraber Fransızcayı ço­
niye muharrer olduğu gibi eserlerinden pek çok istifade
cuklarına okutmayı, öğretmeyi, Müslüman, Hristiyan bü­
ettiği ve tarz-ı tahrirlerini beğendiği Kâtib Çelebi ile Na-
tün milletlerce bir vazife bilmiş şu eski dost memleketin­
imâ'nın mufassal denecek derecede terâcim-i ahvâlini de
de, maddî ve manevî menfaatleriniz, Yunanistan'daki
mezkûrdur. Sultan Osman-ı Sâlis devrinde yazdığı bu
menfaatlerinizden yüz kere daha büyük iken nasıl oluyor
eserinde kendi tercüme-i hâlini ve isimleri aşağıda yazı-
da siz Türkiye'yi Yunanistan'a feda ediyorsunuz?" Muha­
bir evvelce cevabını hazırlamış, hak ve kuvvetinden emin
 Sayı 62 TÜRK YURDU
lan âsârma dair izahât-ı lâzimeyi yazıyor. Yegâne nüshası
Hâlis Efendi Kütübhânesindedir.
2) HeştBehişt. -Muhtasar İstanbul tarihidir.
3) Lübbü't-Tevârih. -Muhtasar Hanân-ı Kadîme tari­
hidir.
4) Tuhfetü'l-Mustafaviyetihi f i Beyân-ı Kapudân-ı
Devlet-i Aliyye. -Kapudân-ı deryâ Mustafa Paşa namına
müelleftir.
5) Zübdetü'l-Müteallikatibi bi'l-Bihâr. -Baltaoğlu
Süleyman Bey'den bed' ile zamanı kapudanı olan Soğan
Yahni Mahmud Paşa zamanına kadar geçen kapudan pa­
şaların terâcim-i ahvâlini mübeyyin olup Tuhfe'm i muh­
tasarıdır. Bir nüshası Halis Efendi Kütüphanesinde var­
dır.
6) Kurrü'l-İbsârfiNetâyicü't-Tevârih ve'l-Abbâr
7) Ravzatü's-Selâtîn
8) Nuhbe-i Saidî
9) Gül-i Zîbâ. -Affanzâde Ahmed Naib Efendi m erhu­
mun vüzerâ terâcim-i ahvâlinden bâhis Hadikatü'l-Mü-
lûk ismindeki eserinin zeyli olup Nişancı Ahmed Pa-
şa'dan Said Paşa'ya kadar 31 vezirin tercüme-i halleri
münderiçtir ki bunun da yegâne nüshası Sultan Bayezid-i
Sânî Cami-i Şerifi cenahındaki Şeyhülislâm Veliyüddin
Efendi Kütüphânesindedir. Hammer Tarihi'nin üçüncü
cildinde muharrer olan bu zeyldir.
Çengelköy, 9 Mart 1330
BursalI Mehmed Tabir
İKTİSAT
ZİRAATİMİZİN ŞERÂİT-İ İKTİSADİYESİ
Kıtaât-ı Zirâiye
İntibâh-ı zirâiyenin saha-i husulü, ziraatin unsur-ı
maddî ve sâbiti bulunan araziden, tabir-i âhar ile "Kıtaât-ı
zirâiye"den ibarettir. Ziraatimizin şerâit-i iktisadiyesini
anlamak için, memleketimizde ziraatin ikinci unsurunu
-nüfus-ı zirâiyeden sonra- tetebbu etmeli. Yani, ziraate
bugün tahsis edilen kıt’aat, yarın veyahut öbür gün tah­
sis edilmesi mümkün olan mikdar-ı arazi, sonra memle­
ketin mesâha-i umumiyesi bilinmeli ve nüfus-ı zirâiye ile
bunların arasındaki nisbetler iyi tayin olunmalıdır.
245
Başka memleketler ile bizim memleketimiz arasında,
"Kıtaât-ı zirâiye" meselesince pek esaslı bir fark mevcut­
tur. Ziraat için İngiltere ile Almanya ve Fransa'da, kısmen
İtalya ile Avusturya-Macaristan'da, "Arazi" kemmiyeten
unsur-ı sabit ve gayr-i mütehavveldir; nüfus-ı zirâiye mü-
temevvec ve mütehavvel ddolunur. Arazinin sabit ve
gayr-i mütehavvel addedilmesi, maddeten kıtaât-ı zirâiye
üzerine her sene birkaç dönümün iktisad-i millîde hiç ilâ­
ve edilemeyeceğini göstermez. Nitekim yeni vesâit-i fen-
niyenin keşfi, bazı mahallerin kurutulması, eski çıplak ka­
yalıkların ormanlar ile kapatılması gibi, azîm gayretlerin
semeresi olmak üzere, külliyevm kıtaât-ı arziye buralarda
bile artar. Demek, ziraatin unsur-ı sâbiti dûçâr-ı tahavvül
olmaktadır. Fakat, bu tahavvül ehemmiyetsiz ve cüz'idir;
hükümden âdeta âri addolunur.
Memâlik-i Osmaniye'de hâl ber akistir. Ziraatin un-
sur-ı sâbiti olan "arazi" derece-i medeniyet-i iktisadiyemi-
zin dûn bir hâlde olması, esasen arazinin vüsatine naza­
ran nüfusun az ve vesâit-i fenniye istimâl etmeyerek zira­
at ile meşgul olması yüzünden, "sabit" değil temevvüce
müstaiddir. Miktarı artar da; birçok sebeplerden dolayı,
eksilir de. Derece-i işbâ-ı medenî ve nüfusîye memleketi­
miz yaklaştıkça, arazi bizim ziraatimiz için de, daha az
mütemevvic bir unsur olacaktır. Ama, bugün öyle değil­
dir; Onun için, sathan kabiliyet-i temevvüciyesini takip ve
tayin etmek, "nüfus-ı zirâiye" kadar mühim bir mesele
vücuda getirir.
Bu esasî fark asla hatırdan çıkarılmamalı. İleride siya-
set-i zirâiyemizin alacağı millî istikametten bahsedilir
iken, Avrupa'nın hâl-i hazırındaki tarz-ı mesâisini taklide
imkânımız olmadığı söylenecek ve hatta, faydamızın -ik-
tisad-ı millîce- teksîf-i ziraatte değil, teşmîl, tevzî-i ziraat-
te olduğu, bu fark-ı muhitîye istinaden iddia olunacaktır.
Kıt’aat-ı zirâiyenin nüfus ile münasebetine gelince,
bunun İktisadî bir mahiyeti hâiz olduğu esasen reddedi­
lemez. Lâkin, memleket arazisinin parçalara inkısamı, bü­
yük küçük kıt’alarda tasarruf edilmesi, vâsi çiftlikler sure­
tinde idare ve işmar olunması meseleleri, sadece İktisadî
mesâilden değildir. Arazinin hukuk-ı tasarrufiyesi ile iş-
kâl-i zirâiyesi, siyâsî, millî, dinî, İdarî ve İçtimaî birçok ka­
vi ve girift müessirlerin taht-ı tesirindedir. Binaenaleyh,
iktisad-ı millî menfaatinin isteyeceği tarzda, ne arazi
-müstahsillerin ihtiyarıyla vâzı-ı kanunların iradesiyle- in­
kısama uğratılabilir; Maateessüf ne de tasarruf ve ziraat
246 TÜRK YURDU S a y ı 62

ettirilebilir.- Makul bir siyaset-i zirâiye bu hususta yine nin gönlü razı olmak istememelidir. İşte, istenemeyecek
mühim işler yapar, tahavvüller, tekâmüller temin ise de!- olan hakikat bundan ibarettir: Ziraat nokta-i nazarından:
Mütâlaât-ı âtiyemizin hüsn-i tefehhümü için bu noktanın Osmanlı memleketinin yedi kere küçülmüş olduğunu ve
da hatırda tutulması lâzımdır. arazimizin vasatî olarak, yalnız yedide birinden erbâb-ı zi-

Artık asıl bahsimize girebiliriz: raatimizin istifade ettiğini bilmeli, unutmamalıyız.

Hakikate mümkün olduğu kadar yakın olmak üzere Vilâyetler için bu hâl biraz tefâvüt etmektedir:

alınabilen malûmât-ı ihsâiyyeye göre, hububât, bakliyât,
mahsulât-ı sınâiye, zeytiniye ile bağların memâlik-i Osmâ-
niye'de mezrû olduğu kıtaât-ı zirâiye mikdar-ı mecmuu
80 milyon ve ormanların ihâta ettiği arazinin sahası
ale't-takrib 75 milyon dönümden ibarettir.
Karesi % 40, Trabzon % 36,7, Bolu % 34,7, İzmit %
32,9, Bursa % 26,7, Aydın, Trabzon % 26,5, Adana % 21,6, ^
Kastamonu % 19, Konya % 12, Ankara % 11 derecesinde
vüs'at-i coğrafiyesinden müstefid oluyor ve arazisini işle­
tebiliyor: Diğer vilayâtı ileriye sürmüyoruz; onlar içinde

Vilâyât-ı Osmâniye'nin içinde en çok mezrû ve en arazisinin % 6-1 derecesinden fazlasını işletemeyen na­

çok orman ile muhat kıt’aat şu suretle sıralanmaktadır. sipsizleri görünmektedir.

Türk ırkı ile meskûn olan toprakların en ziyade meş­

Mezrû kıt’aat Vüs'at-i Coğrafiye- Ormanla Mu­ Vüs'at-i Coğrafi-
sine Nisbeti (%) hat Kıt’aat yesine Nisbeti(%) gul ve mezru olduğu burada bizim sûret-i mahsusada na-
zar-ı dikkatimizi celbetmeye lâyıktır. Gerek Arap ırkının
Karesi 12 Bolu 30 çokluk bulunduğu yerler, gerek Ermeni, Kürt ve Rumlar
Trabzon 11,7 Karesi 28 tarafından külliyetle ziraat edilmekte olan mahaller nis-
Adana 11,6 İzmit 27 beten daha az işlenmektedir.
Aydın 10,5 Çatalca 26 Bizim ziraat için mevcut olan rüçhan ırkımız, itiyâdi
Bursa 9,7 Bursa 17 çiftçiliğimiz bu netice hakkında ne kadar müessir ise,
Biga 8 İstanbul 17 Türk ırkının sâkin olduğu kıt’aatın esasen daha ziyade iş­
Ankara 7,6 Kastamonu 17 lenmeye müstaid olması ayrıca âmil-i mühim teşkil eder.
Konya 6,9 Aydın 16 Buraya bazı esbab-ı iktisadiye de ilâve edilebilir:
Diyarbakır 6,5 Trabzon 15 Türklerin oturdukları kıt’alar nüfusça daha kesiftir;
İzmit 5,9 Adana ve Edirne 10 Anadolu göbeği dediğimiz "Türk kıt’aları" büyük piyasa­
Kudüs 5,2 Sivas 3 lara daha yakındır; nihayet, ziraat Türk kıtalarında biraz
fazlaca terakkî göstermiş ve bir meşgale-i âdiye değil,
Bu hesaba nazaran, arazi-i mezruanın vasatî olarak
"sanat-ı müsmire" hâlini almaya başlamıştır. Maamafih,
vüs’at-i coğrafiyeye nisbeti %7, ormanların vüs'at-i coğra-
buralarda bile, arazi-i umumiyenin üçte ikisi elan boştur.
fiyeye nisbeti %9 olduğundan, Osmanlı arazisinin ale’l-va-
sat %16 derecesinden -faaliyet-i zirâiye ile- istifade edil­ Memalik-i Osmâniye'nin bu umûmî boşluğu, bize
mekte olduğu kabul olunmak icap eder. Yüz milyon hek­ memleketimizin diğer memleketler ile mesahaca muka­
tarı mütecaviz olan arazi-i Osmaniye'den 80 milyonu -bu yesesi hâlinde, tefahür etmekliğimizi men edecek bir
hâle göre- atalette istirahattedir. mahiyeti hâizdir. "Allahın toprakları geniştir" darb-ı me­
seli biraz teemmül ile hükmünü kaybetmekte, geniş top­
Her memleketin şerâit-i jeolojiyesine, dağları ile en-
rakların bizim memleketimizde ve ellerimizde bihakkın
harına, göllerine, şehirleri ile yollarına merbut olan bu
daraldığı görülmektedir.
mesele muhtelif tarz-ı hâl kabul eder. Avrupa'da bahtiyar
olan bazı m emleketler için, kıt’aat-ı arziyelerinden Meselâ, her gün memleketimiz Fransa ile mukayese
%70-75 derecesinde istifade edilebilmeye kadar varıldığı edilir iken, bilmem hangi vilayetimiz bir Fransa değer,
görülmektedir. Osmanlı memleketini bu kadar mesut denilir. Hesap kitaba oturunca, bizden yedi sekiz defa
görmek elbette imkânsızdır. Fakat, arazi-i Osmâniye'nin mesahaca küçük addettiğimiz Fransa'nın hemen hemen
ancak altıda yedide birine yakın aksâmından istifade edi­ bizim memleketimiz kıt’aat-ı zirâiyesi mikdarında araziye
lerek, mâbâkisinin faydasız bırakılmakta olmasına kimse­ mâlik olduğu ve bunların işletilmekte bulunduğu (Yalnız
 Sayı 62 TÜRK YURDU 247

7 milyon hektar hububâta mahsus araz-i Memâlik-i Osmaniye'de Ormandan gayri mezrû Tasarruf edilen araziye
tasarruf edilen arazi arazi nazaran kısm-ı mezrû
mezrûa) görülür. O hâlde, bizim vüs'atimiz,
V ilâyât M ilyon D ö n ü m V ilayât M ilyon D ö n ü m V ilayât Y üzde
bî payânlığımız hep lâfızda, zan ve vehimde­
Aydın 53,7 Konya 6,8 Adana 60
dir. Hakikat hayatta: Biz, nisbeten daha kü­
Kastamonu 40,5 Aydın 6,5 Bitlis 56
çüğüz ve düşkünüz. Hem garabete bakınız:
Konya 32,7 Ankara 6,2 Erzurum 54
Fransa arazi-i mezrûası hâsılât-ı seneviyesi- Urfa 31,9 Bursa 5,4 Ankara 39
nin kıymet-i mecmuası bizimkinden bir çok Canik 30,3 Adana 5 Bursa 37
sebepler ile fazla- olabilir, nitekim, öyledir; Edirne 22,1 Sivas 4,6 Musul 31
fakat, Fransa arazi-i mezrûasının -Fransa bir­ Trabzon 17,8 Trabzon 3,9 Diyarbakır 30
kaç kere bizden küçük olduğu hâlde- bizim Sivas 17,1 Haleb 3,8 Sivas 29
Ankara‘m 15 Diyarbakır 3,3 Trabzon 23
arazi-i mezruamızdan geniş olması, Fran­
Bursa 14 Erzurum 3,6 Konya 22
sa'nın ziraatçe bizden vâsi ve bü)dik bulun­
Suriye 14 Beyrut 3.2 Aydın 13
ması, insanın zihnine dokunabilir bir netice-i
Diyarbakır 11,9 Bitlis 2,8 Kastamonu 6
iktisadiyedir ve mahz-ı hakikattir. Fransa Adana 8,8 Kastamonu 2,6
1830 devirlerinde 5,30 milyon ve 1910 devir­ Musul 8,5 Musul 2,5
lerinde 5,4 milyon hektar satıh üzerinde sa­ Erzurum 6,7 Karesi 2,2
dece buğday ziraati icrâ eylemiş ve bununla Bitlis 5 Kudüs 1,2
bizim, ormanlar müstesna, kâffe-i arazi-i İstanbul 3.5 Mamûrâtü’l-Azîz 1.9
mezrûamızdan yarım milyon hektar derece­ İzmit 3.5

sinde az ve fakat, hububat (Buğday, arpa, çavdar, )mlaf,
mısır ve pirinç ilh.) mezrû olan arazimizden de kezâlik
yarım milyon hektar fazla ziraat yapmıştır.
Boş kalan topraklarımızın hesabına yine rücû etmek
üzere, 100 milyon hektar arazi-i Osmâniye'den bugün zi­
raat ile istifade edilmeyenlerinden ne mikdarının tasarruf
edilmekte bulunduğunu ve ne kadar kısmının kâbil-i zi­
raat olduğunu şimdi anlamak istiyoruz. Bunu bilmekliği­
miz fevkalâde mühimdir. Acaba bugün işlenmekte olan
15-16 milyon hektar arazimizden sonra, daha ne kadarı
işlenebilir? Yahut ne kadarı berâ-yı istirâhat mahsus bıra­
kılmakta, mahsus dinlendirilmekte ve yahut çoluksuz ço­
cuksuz, nasipsiz ailelerin, ashâb-ı arazinin elinde bulun­
maktadır? Buna tamamen kestirme bir cevap vermeyece­
ğiz; Elimizde olan bazı erkâm ile indî ve tahminî olsa da,
Tasarruf edilen araziye nazaran, kısm-ı mezrûu bin-
nisbe en çok olan vilâyet Adana'dır; Bitlis, Erzurum, An­
kara, Bursa kezâlik ihmal edilmeyecek derecede, tasarruf
edilmekte olan arazisinin işletilmekte olduğunu gören
bahtiyar kıt’aattan sayılabilir. Burada, ormanların hesaba
ithal edilmemiş olması biraz mukayeseyi ihlâl eder ise
de, büsbütün bizi şaşırtmaz.
Biz OsmanlI memleketinde tasarruf edilmekte olan
ve 410 milyon dönüme cem’an yekûn varan kıt’aat-ı ara-
ziyeden yalnız 80 milyonun hububât, bakliyat, mahsûlât-ı
sanaiye, zeytiye ile bağlara tahsis edildiğini görüyor ve
her sene çiftçilerimiz tarafından ellerinde bulunan arazi­
den vasatiyen %19,7 derecesinin ziraat edilmekte oldu­
ğunu ve kezâlik tasarruf edilmekte olan bu araziden an­
cak %18’nin de ormanlar ile muhât bulunduğunu anlıyo­
ruz. Bunun delâleti şudur:

bir neticeye hep beraber vasıl olmaya çalışacağız ve mak­
sadımıza vâsıl olmak üzere, kıt’aat-ı mezrûa hakkında
mevcut malumât-ı ihsâiyeye nazaran vüsuku daha ziyade
muhtac-ı tenkit addedilmeyecek olan vegi ve tasarruf ku-
yûdâtından istifade edeceğiz. Memâlik-i Osmaniye'de
binde on vergi ile mükellef, öşür vermeyen arazi ile, öşür
vermekte olan arazi ve kıt’aat-ı zirâiyenin kuyûdât-ı tasar-
rufiyeye nazaran, mikdar-ı baliği ve arazi-i mezrûaya nis-
beti ve bervech-i âtîdir.
Senevî ekilen biçilen arazi-i zirâiyenin arkasında, dört
misli mesaha ve terbia mâlik hemen hemen aynı derece­
de münbit ve kâbil-i ziraat olmak üzere, Osmanlı çiftçisi­
nin tasarruf eylediği arazi vardır; Bu arazi yine ziraat için
hıfzedilmekte ve senevî binde dört hesabıyla kıymet üze­
rinden câri olan vergiye tâbi olarak tasarruf olunmakta
iken istifadesiz bırakılmaktadır. Netice vazıhtır: Kıt’aat-ı
zirâiye-i hâzıranın vüs'ati, lüzum-ı İktisadî hâsıl olsa, millî
ve makul bir "Siyaset-i zirâiye takip edilse, dört misline
süratle ve emniyetle iblâğ edilmek mümkündür; Tabir-i
ahar ile zaman-ı hâzırda 20 milyonu doyuran bu toprak-
248 TÜRK YURDU S a y ı 62

1ar ile yüz milyon halkı suhûletle geçindirmek, fakr-ı hâ­ mevcut olduğundan, biraz daha ziyade toplu ellerde bu­
zırdan kurtularak istihsalât-ı zirâiye-i hâzıramızı iki yüz el­ lunuyor.
li, üç yüz milyon liraya isal etmek pek güç bir iş değildir.
Bu cetvele az dikkat edilecek olur ise görülür ki, tam
Bundan sonra, kıtaât-ı zirâiyenin maddeten parçala­ manâ-yı İlmiyesiyle bizde büyük şekil tasarruf-ı arazi yok­
ra ayrılması hâiz-i ehemmiyet bir netice-i iktisadiyedir. tur. Hatta, Adana'da bile dört buçuk milyon istihsâle-i zi­
Memleketin hayat-ı zirâiyesinde toprağın inkısâm-ı mute­ râiye içinde 8-9 bin kişi tarafından sevk ve idare edilen
dil ve azîmi ve beher istihsâleye küçük veyahut büyük bir 8-9 milyon dönümlük Adana arazisi, müttesi olan, henüz
kıta-i arziyenin isabeti ve sonra nüfus-ı zirâiye ile nisbeti daha nâmütenâhi boşluklara mâlik bulunan Osmanlı
unutulmamak lâzımdır. memleketi için, büyük çiftçilik tasarrufâtına yüksek misal
Vesâik-i resmiye-i ihsâiyemizden çıkarabildiğimiz ne­ teşkil edecek derecede değildir.
ticelere göre, şöyle bir cetvel tertip etmek mümkündür: Maamafih, büyük çiftçilik için müsait şerâit hâsıl ol­
dukça, en evvel davranacak kıt’aat, şüphe yok.
Tasarrufça arazinin inkısâmı Ziraat ve idarece arazinin inkısâmı
Adana, sonra Diyarbakır, Konya, Aydın ve Bur­
Beher parçanın Beher istihsâleye
isabet eden mik- sa vilayetleridir. Ankara, Edirne, Trabzon, Suri-
mesâha-i vasati-
Vilâyât adedi (milyon) yesi (dönüm) Vilâyât dâr-ı arazi iönüm ) y e daha sonra gelecektir. Gençlikten ümit edi­
Aydın 2,330 22 Adana 980 len intibah-ı zirâî hasıl olur, millî bir siyaset-i zi­
Trabzon 2,225 80 Kastamonu 304 râiye esası, temelli Osmanlı Devleti için kuru­
Konya 1,615 20 İstanbul 155 lur ise, her vilâyet üç dört defa kıt’aat-i zirâiye-
Mamuretülaziz 1,557 1,3 Diyarbakır 149 sini -Toprağın dibine doğru bir müddet için
Edirne 1,250 18 Konya 137 gitmeye hacet olmayarak- arttırır ve fütuhât-ı
Ankara 1,123 12 Musul 130
zirâiye, sath-ı türâb üzerinde vâki olarak, Os­
Erzurum 628 11 Aydın 128
manlI memleketi üç dört defa büyüyebilir. Os­
Beyrut 729 8 Bursa 118
Diyarbakır 788 Edirne 104 manlI memleketi bir taraftan siyasî hudutları
15
Suriye 921 15 Trabzon 102 darlaşarak m addeten küçülür iken, içinde
Sivas 927 18 Suriye 96 gayr-i meftûh olan kıt’aatı ilim, siyaset ve sanat
Kastamonu 954 43 Ankara 95 ile fethetmek yollarını bu vatanın öz oğulları
İzmit 820 4,5 Çatalca 87 anlayabilmen, akıllarını, ruhlarını biraz da ora­
İstanbul 459 8 Kudüs 79 ya vererek, toprak ile daha iyi pençeleşen
Kudüs 250 11 Sivas 74
muntazam, muttarid harekâta, muayyen maka-
Bursa 230 61 Bitlis 70
sıda mâlik "Ziraat orduları" vücuda getirilmeli­
Bundan sonra, Beyrut 55, Erzurum 48, Van 47, İzmit dir ki, vatan diğer taraftan -sanayiâtını telâfi ederek- yük­
36, Mamuretülaziz 14 dönüm beher aile-i zirâiyeye vasa- selebilsin, hiç olmaz ise, hâlini muhafaza etsin!
tiyen isabet eden vilâyâtı teşkil eylemektedir. M. Zühdü
Tasarruf edilen arazinin içinde % 60’ından ziyadesi
her sene işletilmekte olan Adana vilayeti, umum mesâ-
ha-i sathiyesinin % 20 sinden fazla mikdarını ziraate tah­
TÜRKLÜK ŞUÛNU
sis edememekte olmakla beraber, temayül-i umûmî itiba­
riyle, ziraatte en ziyade piyasaların tesirâtından hassas ol­ Türk Bilgi Demeği. -İnkılaptan beş altı ay sonra,
mak isteyen ve memleketimize göre, vasati hesapla en 1324 senesi Kânûmevvelinde, ilk tabaka Türkçüleri olan
büyük ve vâsi çiftliği tatbik eylemeye çalışan mümtaz bir Necib Âsim, Veled Çelebi ve Bursalı Mehmed Tahir Bey­
vilâyetimizdir; Burada, ziraat meşgale-i âdiye olmaktan lerle onlara iltihak eden genç Türkçüler birleşerek "Türk
uzaklaşarak, irad ve temettü istihsâline tavsit edilen bir Derneği" adlı bir cemiyet tesis etmişlerdi. Bu cemiyetin
sanat olmaya başlıyor; Onun için arazi, müsait şerâit dahi maksadı "Türk diye anılan bütün kavimlerin mazi ve hâl­
deki âsâr, ef âl, ahvâl ve muhitini öğrenmeye ve öğretme­
 Sayı 62 TÜRK YURDU
ye çalışmak" idi. "Türk Derneği" Osmanlı Devleti'nde ku­
rulan ilk Türkçülük cemiyeti olmuştur. "Türk Derneği",
kurulmasını müteakip hayli faaliyet göstermiş ve maksa­
dına hâdim bir mecmua tesis ederek yedi sayısını çıkar­
maya da muvaffak olmuştu. Sonraları en faal azasının me­
murluk ve sair vazifelerle dağılması, "Dernek" ve mec­
muasının birbirini daha canlı surette tutan başka cemiyet
ve risalelerin doğması, ana derneğin zayıflamasını, uyuk­
lamasını intaç etmiştir. Derneği o hâlde bırakmak iste­
meyen bazı himmetli ve çalışkan Türkçüler, bilhassa Gö-
kalp ve Celâl Sahir beyler, geçen senenin yaz aylarında
çalışarak "Türk Derneği"nin "Türk Bilgi Derneği" süre­
linde genişlemesi ve kuvvetlenmesi için lâzım gelen es-
bâbı hazırlamakla meşgul oldular. "Türk Yurdu"nun 2. yı­
lının 22. sayısında (8 Ağustos 1329) bu teşebbüsten bah­
sedilerek deniliyor ki: "Türk Derneği" yalnız Türkiyat
(Turcologie) ile iştigal ediyordu. Şimdi bütün ilim şube­
lerini ihtivâ etmek üzere "Türk Bilgi Derneği" nâmıyla İl­
mî bir cemiyet vücuda getirilmesi takarrür etmiştir.
"Türk Bilgi Derneği" İlmî şubeleri muhtevi olacak; "Türk
Derneği" "Türkiyat Derneği" ismiyle, Türk Bilgi Derne-
ği’nin bir şubesini teşkil edecektir. Derneğin tetebbuları-
nı neşr etmek üzere de "Bilgi Mecmuası" adlı bir mec­
mua tesis olunacaktır.
Geçen Teşrînisânî'de "Bilgi Mecmuasının" ilk sayısı
çıktıydı, ondan beri üç nüshası daha intişâr etti. Nihayet
teşkilâta müteallik meselelerin hepsi hallolunarak, işbu
Mart’ın 14, Cuma günü Türk Bilgi Derneği’nin ilk umûmî
içtimai Cağaloğlu’nda, dairesinde in’ikad etti. İdare
heyeti reisi Celâl Sahir Bey derneğin maksat ve gayesine,
şubeler taksiminde gözettiği usûle dair beyanatta bulun­
du. Müteâkıben derneğin İlmî reisi Maarif Nazır-ı sâbıkı
249
Emrullah Efendi hazretleri kısa bir nutukla derneğin der­
hal işe başlamasını teklif etti. Bunun üzerine şubelere se­
çilen azanın isimleri okunup, her şubenin içtima gün ve
saatleri tayin olundu.
Yeni nizâmnâme lâyihasına göre, Türk Bilgi Derne-
ği'nin ayrıldığı şubeler şunlardır: 1) Hayatiyât Şubesi, 2)
Felsefe ve İçtimaiyât Şubesi, 3) Riyâziyât ve Maddiyât Şu­
besi, 4) Türkiyât Şubesi, 5) İslâmiyât Şubesi, 6) Türkçü­
lük Şubesi.
Martın 16. pazar gününden itibaren şubeler çalışma­
ya başladılar. "Türk Yurdu" "Türk Bilgi Derneği'nin" te­
şebbüs ettiği büyük işte muvaffak olmasını. Tanrı Teâlâ-
dan niyaz eyler.
Tam Yerinde Mükafat. -Evkâf Müsteşarı Hacı Evli­
ya ve Evkâf İnşaat Müdür-i Umûmîsi Mimar Kemaleddin
Beyefendilerin ikinci rütbeden Mecidî nişanıyla taltif bu-
yurulduklarını işitip çok sevindik. Bu iki âlim ve mukte­
dir Türk, Türk eserlerinin, Türk servetinin hıfzına, Türk
mimarlığının terakkisine cidden büyük hizmet ettiler ve
ediyorlar. İhsan buyurulan nişanlar, hakan hazretlerinin
de bu hizmetleri takdir ile mükâfâta lâyık gördüklerini
gösteriyor. "Türk Yurdu" müşarünileyhimi samimiyetle
tebrike şitâb eder.
İrtihâl-i Müessif. - Devletlü necâbetlü Abdülmecid
Efendi Hazretlerinin harem-i ismetpenâhları Hanımefen­
di Hazretlerinin vâlideleri ve Şehzâde Ömer Faruk Efen­
di hazretlerinin büyük vâlideleri Hanımefendi Hazretleri
vefat etmişlerdir. Allah gani gani rahmet eylesin. "Türk
Yurdu" şehzâdegân hazerâtına büyük teessürle samimî
taziyelerini arz eder.
 m m •g

Tûkk Mı^m
'Türk teri n Tâi de^'ım C altsır

YIL: 3 SAYI: 64 (17 Nisan 1330 - 30 Nisan 1914)

û f€. d e ^ ^ d e d e r ç c <t r

Edebiyat: B en im K albim / Celâl Sâhir

Y ağm ur Yağarken / Sabiha Nafiz

İlk B a h a r / A. Seyfettin

Siyasiyat: M a c a rista n ’ın T u ra n îliktek i Rolü / Dr. Baron Niyary Albert

E debiyatı Tarihi: 9. ve 10. A sa rla rd a ki Çağatay Şairleri / K öprülüzâde M ehm ed Fuad

Geçen Yıl: 1329 Senesinde T ürk D ünyası / A.Y.

Resm im iz: T ürk Şairi Celâl Bey / T.Y.

T ü rk lü k Şuûnu: H a k a n ım ız ın Kılıç K uşandığı Gün;

Evkaf-ı M ü slü m a n M ü zesin in A çılm ası

Sayı 63
TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır
EDEBİYAT
ben im rüyam
Rüyamın ateşli hatibi Hamdullah Subhi Bey’e
Varsın, vahşî tabiatın, zelzelesi, tufanı
En şerefli sarayları, minberleri de versin;
Varsın, zâlim kayserlerin demirleri, zindanı
En kuvvetli bilekleri, gövdeleri kemirsin.
Ben doğacak dünyaları bir sert kaya üstünden
Amerika kâşifinin gözleriyle görürüm;
"Milletleri gömdük!" diyen asırların önünden
Girdapları tahkîr eden yıldız gibi yürürüm.
Benim rüyam bir küçücük yaprağını soldurmaz
O başlara çelenk olan yeşil defne dalıdır;
Karlar, buzlar içerisinde zümrütünü parlatır.
Ben oyum ki tellerini haykırttığım millî saz
Beş bin yıllık mermerlere, kemiklere can verir;
Ve bir fatih kılıcından büyük zafer gösterir.
Mehmed Emin
g ec eler im d en
Balkonda yalnızdım, muşa'şa bir yaz gecesiydi: Ka­
mer, etrafı yaldızlara gark ediyor, karşıda Marmara'yı gü­
müşten bir göle benzeterek parlatıyordu. İçeride, kalaba­
lık ve münevver, salonda, deminki gürültü yerine şimdi
derin bir sükût var.
TÜRK YURDU 253
Onbeş günde U r çıkar
Sevimli N. Nanım piyanoda, zarif S. Bey kemanıyla,
en ince duygularını canlandırarak Beethoven'in meşhur
Kamara sonatını çalıyorlar.
İşte parlak bir şuâ, sonra derin bir enîn... Bu süslü
gece, bu ağlayan musiki, bana neler hatırlatıyor..
Hayalimde babam yine yaşıyor. Onunla Trablus, o
muhtasar, fakat hâlâ ölmek istemeyen bîçâre Trablus de­
ğil, babamla birlikte yaşadığımız o bizim eski canlı Trab-
lusumuzu, sevimli muhiti, sevgili manzaralarıyla görüyo­
rum.
Trablusgarb'ın eşsiz mehtaplı geceleri! Hayatımın ba­
zen mesut, çok kere elîm, fakat dâima canlı dakikalarını
saklayan sevgili geceler! Âh, şimdi sizden ne kadar uzak­
tayım. Bugün, bîhaber, hangi mesut insanları, hangi bah­
tiyar milleti sevindiriyorsunuz? Ben sizin hasretinizle ağ­
lıyorum.
Hicranlarımı uyutan o mehib ve mahzun menâzırını-
zın muadilini hiç bir yerde bulamıyorum. Her akşam ku­
laklarım, sehhar Akdeniz dalgalarının ahengdâr fısıltıları­
nı, girîzân sallanan hurma dallarının derin bükâlarını, al­
tın tozu gibi kumları savuran sıcak liizgârların iniltili şa-
hiklarını, ateşli nefesini beyhude arıyor.. Ah saadet de, fe­
lâket de o müzehheb sema altında başka bir şiir ile, baş­
ka bir his ile tecellî ederdi.
Şimdi bütün o cazibeli levhalardan ayrılan bir gece
muhayyilemde sihirli hayatıyla yaşıyor: Trablus'ta bir ge­
ce idi... Artık karşımdaki manzara büsbütün silindi; göz­
lerim hatıramdaki levhadan maada hiçbir şey görmü­
254 TÜRK YURDU
yor... Evet muzlim bir gece idi, babamla atlarımıza bine­
rek, kamerin tulûunu seyretmek için deniz kenarına doğ­
ru gidiyorduk. Bütün muhitimiz karanlıktı. Basık kum te­
peleri, narin hurma ağaçları, incir dikenleriyle bölünmüş
bahçeler, ruhu sıkan siyahlığın içinde erimişti. Bu siyah
tabiata, yalnız bahçelerden yükselen yasemin, portakal
ve turunç çiçeklerinin rayihaları, taze beyaz bir hayat nef-
hası serpiyor.
Babamın gözlerini beyhude arıyordum; -Onların o
hummalı ateşini bile görmek kabil olmuyordu. -Fakat
görmeden de biliyordum ki onun sevgili nazarları, şimdi
semâda, yüksek emelinin, mukaddes maksadının husu­
lüne çareler arıyordu. Fakat o esnada, onun şiddetli bir
öksürüğü, benim göğsümü parçaladı:
-Babacığım yine öksürüyorsunuz?
-Zararı yok kızım, geçer..
Oh! O, pekala biliyordu ki geçmeyecek ve bu gaddar
öksürük onu bizim muhitimizden ayıracak, ebediyen ayı­
racak. Fakat o, sıhhatini kurban ettiği vatanına, hayatını
da fedaya hazırlanıyor. Yaşayabileceği bir kaç seneyi de
eksiltmekten hiç çekinmiyor. Memleketini müstefid ede­
bilmek için mütemadiyen çalışıyor; Çok çalışmaktan
maada da hiç bir düşüncesi yok... Alı Rabbim, ona sıhha­
tini tekrar ver!
-Kızım, bak ne güzel!
Sevgili sesi dualarıma fasıla verdi.
Orada, karşıda semânın zeminle birleştiği noktalar­
da, demin birtakım siyah kanatlar gibi duran bulutlar,
şimdi yavaş yavaş beyazlanıyor; Hafif hafif yaldızlanıyor­
du. Sonra büsbütün parladılar, alevlendiler; o alevlerden
etrafa nurlar dağıldı. Nihayet, bulutların arkasından ka­
mer nurlar içinde göründü. Âleme ziya serperek yükseli­
yor, onu istikbâle hazırlanmış koyu lacivert denizi, inle­
yen dalgaları, sâkit sahilleri, zarif hurma ağaçlarını, gölge­
ye benzeyen kum tepelerini, nihayetsiz çölleri, şuh te­
bessümlerle selâmlıyordu. Oh, ne güzel, ne güzeldi...
Uzaktan, âhengdar bir ses, yeknesak bir tegannî,
şüphesiz güzel bir Arap kızının iki not üstünde okuduğu
bir gazel gecenin garip, giryenâk bir duası gibi geliyordu.
Tabiatı ruhlarımızın bütün kuvvetiyle anladığı o daki­
kada kim bilir hangi bir hisle beni bekleyen bütün elim
matemleri sanki duymuştum. Acaba babam da sevgili
S a y ı 63
memleketimize gelecek felâketleri, peyamberâne zekâ­
sıyla anlamış mı idi ki onun da gözlerinden yaşlar dökül­
meye başladı. Ve bu böylece bir zaman yan yana, kame­
rin müstehzi nazarları altında, denizin parlaklık ummânı
karşısında ağladık. O, hayatını feda etmekte olduğu vata­
nı için ağlıyordu; ben de ihtimal ki ilk vatan muhabbeti­
ni babamdan öğrendiğimden, ihtimal vatan muhabbeti­
nin en derin, en ulvî, en fecî bir timsâlini onda gördü­
ğümden, ihtimal ki dünyada en ziyade vatanımla babamı
sevdiğimden ve her ikisine hürmetkâr ve derin muhab­
betimi hiç birbirinden ayırmadığımdan her ikisi için, bir­
den ağlıyordum...
Bütün o acı gözyaşlarına rağmen o dakikalar, ne me­
sut imiş!
Şimdi o eski hatırların ebedî cenneti olan Trablus da
gitti... Beni dinleyen, tesellî eden babacığım da gitti... Ba­
bamla ben yalnız hayatımın saadetini, istinadgâhını kay­
betmiş olmadım; o benim için her şeydi: Onun büyük ve
merhametli kalbi bende ulvî hisler uyandıran mabedim-
dl, onun titiz, sert vicdanı bana doğru yolu gösteren lâ-
hutî bir meşalemdi, onun geniş ve parlak zekâsı beni da-
imâ büyük vazifelere çeken yıldızımdı...
... Babasız yaşayalı hissettiğim tek bir teselli onun bu
kadar günleri görmemesidir...
Oh, babacığım, babacığım! Mesut edebilmek için ci­
ğerlerini parça parça ettiğin memleketin şimdiki hâlini,
tâ orada, kum tepesindeki taşsız, isimsiz, mezarından gö­
rüyor musun? Yanında dolaşan düşman ayaklarının mağ­
rur sesini işitiyor m usun?...
Portakal çiçekleri, beyaz yaseminler, güzel kokulu
fullar, orada Seyid Manzar tepesindeki babacığımın uzun
beyaz mezarının etrafında büyüyün, büyüyün ve onu iyi­
ce saklayın ki düşmanın mülevves ayakları onun mukad­
des toprağını çiğneyemesin...
İçeride ağlayan, ağlatan musiki son bir enînle sönü­
yor... Karşıda kamer, son bir şuâını serperek kaybolu­
yor... Kuvvetli bir alkış, balkonun sükûtunu boğarak be­
nim de sevgili rüyamı öldürdü.
Beşiktaş, 16 Nisan 1329
Süyüm Bike
 Sayı 63 TÜRK YURDU
TÜRK ADI
Ey Türk genci, dinle onu, bak içinden sesi geliyor,
Fırtınalar çarpışarak, dinle, nasıl yükseliyor.
Duyuluyor, ta içinden ulu korkunç uğultular.
Yıldırımlar sürüyerek, bak geçiyor, hep ordular;
Ordular ki uzaklarda hâlâ yanar her süngüsü.
Dinle bunu, o cenklerin işitilir gürültüsü...
Ey Türk adı, uçurumun inletiyor derin derin,
Böğüründe hayrırarak vuruşuyor, demirlerin.
Senin adın bir mühredir: Fırtınalar onda taşar,
Dinlesen bir, sanki bütün coşkun deniz onda yaşar!
Duyduk işte derinlerden coşup geleni o sesleri;
Onlar senin tarihinin beş bin yıllık nefesleri.
Bir de şimdi bak içine: Bir âlem var, seyr et onu.
Bir çalkanma, bir geçit ki akar akar gelmez sonu.
Ardında bir kızgın bulut, bak o yandan tozmuş Oğuz,
Bir yanda bak yalçın yüzü, dünyayı dar görmüş Yavuz.
Ey Türk adı! Gölgende var, uçsuz artsız bir saltanat,
Germiş kolun tarihlere baştan başa bir tunç kanat.
Lâkin senin Türküm diye kibrin sakın görülmesin.
Hakkın değil, dudakların sevinmesin ve gülmesin.
Ecdâdına, tarihine sen almadan bir intikam.
Ey Türk genci, ecdâdının nâmı sana olsun haram...
Özkul
USTAD EKREM'İN RESİMLERİ
Köprülüzâde Fuad Beye
Mürtesimât-ı ruhun en doğru ve en tabiî menâzirini,
İlâhî olduğu için daima çehrelerin kat'î çizgilerinde, na­
zarların ekseriya durgun ve gizli, bazen müteheyyiç ve
râz-efşâ-yı mana görünüşlerinde aramak merakını, bu de­
fa Üstad Ekrem'in "Türk Yurdu"ndaki mecmua-i tesâviri-
ni gördüğüm vakit şiddetle hissettim. Bence iğbirâr-en-
gîz olan bu his, kalbime garip bir nüfûz-ı hayal ile geldi.
Bir müddet maziye kadar giderek Üstadın on iki yaşında­
ki mevcudiyetine mülâki oldum!
255
Pürüzsüz, saf ve berrak olduğu kadar kendinden
emin, mütevâzı nazarları hiç kimseye birşey sormayarak
kendi âleminde taharriyât-ı meçhûleye dalmış ve yaşının
icabı, ta’mîk veya itirazdan ziyade her güzelliği kabule
meyyal bir çocuk siması ile Mekteb-i Harbiye yollarında
gözüküyordu...
Önü ilikli, kapalı setresinin yakasından yükselen gü­
zel ve sâkit bir baş, her hâlde pek nazik cevaplar verecek
dudaklarıyla hiç tezat hâsıl etmeyen gözler, sonra, güya
birçok tesirâtın sinemasını göstermek için hazırlanan pak
ve vâsi bir alın, şakaklara doğru gerilerek açılmış. Bu veç­
he pak tufeyliyeti bir müddetler kapadım. Sonra yine o
harabe-i ömr ve zaman olan maziye döndüğüm vakit iki
elleriyle kılıncına dayanmış duran genç zabiti bütün ru­
huyla tanımak için süzüyordum. Bu defa kendine güve­
nen bir azim şebâb, ona fesini önüne eğdirmiş, mütehar-
ri gözlerini yükseklere kaldırarak, mütefekkir bir simâ-yı
muhtecibin ilk nûr-ı his ve ruh-ı idrâk ile süslenmeye baş­
layan zinde ve taze renkleri içinde muntazam çizgilerle
çehreyi tamamen inkişâf ettirmiş, bıyık ve sakalın munis
gölgeleri o güzel levhayı çerçevelemişti. Vaz-ı metininde,
o yaştaki galat-ı his neticesi, bastığı topraktan daha kavî
olduğunu iddia edercesine bir emniyet-i sabite var...
Üçüncü resim, üstadın hüviyet-i hakikiyesini tama­
men gösteren, büyük bir şairin pek hisli bir simâ-yı sa-
nat-güzîni.
Nazarlar gittikçe derinleşiyor, çehre avâlim-i meçhu-
lenin nereden geldiği bellisiz hafif gölgeleriyle gittikçe
temeyyüz ediyor. Bıyık sakaldan sarf-ı nazar, durgun göl­
lerin koyu renk atlaslarla örtülmüş esâtiri menâzirini an­
dıran nazarlar, bu on senelik müddet zarfında pek çok
görmüş, çok dolaşmış, fazla hissetmiş, fakat yorulmamış
hâlde, yalnız düşünceli ve pek ciddî ve asil bir âhengte,
câlib-i nazar teâlîler gösteriyor. Yakalığı, boyun bağı,
omuzlarına düşmüş pelerini, bütün bir va'd-i şiir ve ha­
yâl! O zamanlar için sanatkârâne bir şıklığın esaslı ve ki­
barca giyinişi...
Bunların hepsinden evvel ve sonra, üstadın simâ-yı
vicdanîsindeki hâl-i vecd ve istiğrâk en ziyade göze çarpı­
yor. O kadar ki onda
256 TÜRK YURDU
Çemen çemen ne için devr-i âlem etmezsin,
Olup baharına p îr u cihânın ey bülbül?
Vatan bahara müreccah mı sence de yoksa
Değil m i kabil nakl-i âşiyânın ey bülbül?
Sözleri üstadı kendine sığamayacak bir aşk sihr-i hay-
yiz ile gençliğin her yeri güzel olan âlem-i hayalîsinde
gezdiğini gösteriyor.
Fakat o büyük kalp, "dünyaya geldiği saat dünyadan
giden" kızı Piraye'nin her hâlde tanımaya vakit bulamadı­
ğı ruh-ı nâzikine hayran ve müştâk bir hiss-i nezîh ve gir-
yân ile daha o yaşında
Rahm edip âgâh eden ey servler taçlar beni!
Bî nişan terk eyledim eyvah evlâdım seni;
Söyle yavrum eyleyim şâdâb-ı giryem hâkini
Hangi topraktır senin örten vücûd-ı pâkini?
Diyerek artık umum beşeriyetin o bitmez tükenmez
tellahi-i mevt âşiyânına ilk hatve-i ziyaretini atıyor. Fakat
nazarlar, yine sabit ve metin, göğsü yine müftehir, aşk sı­
cak, buhâr-ı dil mevvâc, kuvvet-i irfan bütün isâbına hâ­
kim...
Dördüncü tasvir, hükümdarâne bir levha!
Yanındaki iki oğlundan ruhuna sirayet eden en haki­
ki ve nuhuvvet-âver bir gurur uhuvvetin hemen yektâ de­
necek kadar mütekellim bir manzar-ı samimîsi.
Sağ el ve kolunun vaz-ı müstesnasındaki yine bu gu­
rura o kadar dikkat etmiyorum. Fakat bakışındaki gayr-i
mahdudiyet, bu hiss-i fahr ve tekebbürü telkine bütün
haklarıyla muavenet ediyor. Sağında Ercümend, solunda
Nejad...
Bu levhadaki manâ-yı mesudiyeti benim gibi iki oğul
babası olan ve sonra onların birini ve büyüğünü ebedi­
yen kaybeden zavallı bir peder, bütün incelikleriyle his­
seder. Ah, bunu anlatabilmek kudret-i fıtriyesine mâlik
olsa idi eminim ki büyük bir sanatkâr derecesine çıkar­
dım.
Evet, refah-ı maneviyetin o bakıştaki manâ-yı tâmı,
bu güzel ve hassas babada tükenmez bir sâmân-ı ruh ol­
duğunu ne kadar meşru ve mukanni vicdan bir kat’iyetle
gösteriyor. Bu emniyetin bizde fazlalığını ve yanlışlığını
anlatan şey, âtî hakkındaki gafletimiz ve ihtimalât-ı mesâ-
S a y ı 63
ibi -o aralık bir mesti-i meserret neticeisi- hiç düşüneme­
diğimiz, beşeriyetin en bî günah gafletlerine tıpkı o yanı­
mızdaki çocuklar gibi düşündüğümüzdendir...
Üstad, bu levhada hissî varlığının en şaşaalı bir şehir
ayinini yalnız o bakışıyla idare ve hatta idame ettiğine ka­
nidir. Nâsiyesi onlardan nur alıyor, göğsü onlardın sev-
dâ-yı bülendiyle şişiyor, gözleri onlara bakmadığı hâlde
yanındaki onların temaşâ-yı hayal ateşiyle bilmem nerele- ^
re kadar uçuyor, dalıyor, yükseliyor!...
Hayat ve hissiyât itibariyle bu levhasının azası ve
heyet-i mecmuası kadar manâ-yı uhuvvet ve bünüvvet
nâtık sâkiti olan başka bir levha, ömrümde görmedim
desem mübâlağa etmiş olmam. Bu tasvir dâimâ saklana­
cak ve her vakit bakılacak bir şeydir.
Beşinci ve son resim sükût-engîz, rahm-âver bir hâl­
de, pek çok şeyler anlatıyor.
Simânın hey'et-i mecmuasında gizli veya âşikâr, bü­
tün elemlerin bugün artık telakki ettiği güya bellidir.
Sonra o güzel başı tutan boyun evvelki senelerden daha
ince; omuzlar biraz düşük, hiçbir şey ihsas etmez gibi gö­
rünen sağ el bile beyaz kolluğun düşmesiyle pek ihtiyar
bir tavr-ı müessir almış!. Pek muntazam, fakat genişçe el­
bisenin içinden, bu eşyâ-yı zaruriyede artık tahammül­
den bıkmış bir vücûd-ı münkesirin.
Bilmezsin âh dağdağa-i inkisârımı...
diyen bir sinenin, ızdırapları hep meşhûd.
Bunların hepsi şöyle dursun. Fakat üstâdın bu fotoğ-
rafisindeki istiğrâk-ı nazarın tesiri altında -hususen asıl
fotoğrafiyi gödüğüm vakit tatlı, acı bir hâlde- ne türlü
ezildiğimi tarife kadir olamam.
Bu derece uzaklara gitmeye muvaffak olmuş bir na­
zar, bence bitmez tükenmez ve hatta bütün bir asırlık ka­
dar macerâ-yı ömrü kendinde pek kolaylıkla okutur. Bu
nazar bence nâmütenâhi bir silsile-i manâ, uzun olduğu
kadar dolu bir ızdırap, bir enîn-i mebhût, bir ferâğ-i ulvî
ki ona bir hadd-i mutlak tayin edilmek zarurî olsa önü­
müze "adem" çıkar!.
Zavallı üstâdın bu nazar-ı melûlünde benim görebil­
diğim ib'âd-ı fezâ, mevtten, ademden başka birşey değil­
dir. Öyle bir nazar ki, düşünüyor zannolunurken dalgın
 Sayı 63 TÜRK YURDU 257

ve nereye niçin ne maksatla baktığını bilemeyecek kadar memleketimizde kurularak -İngiltere'de olduğu gibi- va­
kendinden geçen karîbü'l-ufûl ve bütün adem... tandaşlarımız, bu tavassut-ı ticariyelerinin mükafatı ol­
mak üzere, azîm kazanç temin edebilmektedir? Sanat, ti­
Kızıltoprak
caret memleketi olmayınca, Osmanlı vatanı ne olabilir?
Ali Suad Olsa olsa çiftçi olur; biz çiftçiyiz. Sanayi-i sâirenin fıkdânı,
noksanı delâlet eder ki, vatanımız ziraat memleketidir.

4- Zaten her gün Avrupa erbab-ı ilminden ve ricalin­

İKTİSAT den pek çokları bize ihtar ve tekrar etmezler mi ki siz çift­
ziraat m em leketi m iyiz ? çi bir milletsiniz. Öyle kalınız; Bu sizin menfaatinize mu­

Mahsulât-1 Zirâiye vafıktır. Çünkü bu hâliniz tabiate uyar; şerâit-i muhitiye

sizin için en ziyade burada yardımcılık edecektir. Bu fikir­
OsmanlI vatanının ziraat memleketi olduğuna dair o
lerde isabet-i ilmiye olacağı tabiî addedilmek lâzım değil
kadar kavî bir kanaat vardır ki ziraat memleketi miyiz, su­
midir?
ali ortaya atılınca: Tabiat ve şerâit-i muhitiye bu kıt’ayı
emsalsiz bir ziraat memleketi olmak için yaratmıştır, O hâlde, Osmanlı vatanı ziraat memleketidir.

cümlesi en tabiî ve müskit bir cevap olmak üzere, dera- Öyle mi? Bu deliller bize ne derecede hakikati göste­
kab tekrar edilir. rebilmekte ve memleketimizin ziraat memleketi olduğu­

Biraz tereddüt edilecek olur ise, deliller birer birer nu anlatmaktadır? Hakikat-i hayat, ziraatin mahsulâtı bize

şu yolda sayılır: bunu söyleyecektir. Osmanlı faaliyet-i zirâiyesinin netice­

si bu deliller derecesinde göz kamaştıracak mahiyete mâ­
1- Vüs'at-i arziye. Ziraat memleketi olmak üzere, tü-
lik ise: " Ziraat Memleketi" bulunduğumuzu kabul ede­
rab ve tabiat-ı türabın birinci derecede rol ifa ettiği inkâr
riz.
olunabilir mi? Hayır. İklim-i vâsi-i Osmânî'nin her nevi zi­
raat için fevkalâde müsait olduğu, bedihî bir hakikattir. Memleketimizin "Vasf-ı İktisadîsini" tayin etmek için

OsmanlI topraklarının kıymeti altın değer; ne ekilse bire mahsûlâtına bakmaktan başka çare olmadığı muğlak bir

beş, on, yirmi, hatta yüz veren kıt’aat-ı Osmaniye, mazi-i mesele değil ise de, biraz izaha değer: Diğer memleket­

tarihîde dünyaları doyurduğu gibi, bugün de büyük bir ler "Sınâî" memleket hâline gelip gelmediklerini, mah­

kısım beşeri iğnâ eder. Anadolu ovalarının feyz-i tabiîsi, sulleri mikdar ve derecesiyle muâyene ve mevkilerini ta­

Avrupa'da asırlarca temâdi etmiş olan ıslâhât-ı fenniye-i yin ederler. Meselâ, sınaî memleketler arasında bazıları

zirâiyeden fazla kıymetdardır. Ziraat nokta-i nazarından vardır ki imal ettikleri mensucat ile memleketleri ihtiyaç­

memleketimizin kabiliyetini münakaşa etmeye kalkış­ larını istifa ettikten sonra -meselâ İngiltere'de olduğu gi­

mak hatâ-yı azîmdir. bi- birkaç yüz milyon halkı da giyindirirler; yeryüzünün
üçte dörtte biri çıplak kalmıyor ise buna İngiliz âmilleri
2- Kemiyet-i zirâ. Osmanlı vatanının lâakal yüzde alt­
yardım etmektedir; İngiliz sanayi-i hadidiye, nakliye ve ti-
mış beş evlâdı toprak ile uğraşmakta, cihan piyasalarına
cariyesi ile İngiltere'de yaşayan kırk elli milyon halkın ha­
arz edilecek mevhubât-ı türâbiye ve mahsulât-ı tahliyeyi
ricinde bazen bir iki yüz milyon ecânibin ihtiyacât-ı hadi­
ihrâc ile 15 milyon nüfusu hayatgüzâr olmaktadır. Memâ-
diye, nakliye, ticariyeleri teskin ve istifa edilmektedir. İş­
lik-i Osmâniye'de bazı vilâyât vardır ki, halkın % 98'ini zi­
te bunun için İngiltere'ye sınaî ve ticarî memleket unva­
raat meşgul eder. Demek: Vatanımız ziraat memleketi­
nı verilir.
dir.
İngiltere'ye Almanya, Almanya'ya Amerika, Fransa
3- Osmanlı memleketi ne müreffeh bir sanat-ı made-
peyrev olmaktadır. Avrupa'nın nurlu olan bu memleket­
niyeye, ne cevval bir sanat-i ticariyeye, ne de teşekkül et­
leri, öyle sanat, ticaret memleketleridir ki kendilerinden
miş bir sanat-i imâliye ve nakliyeye mâlik değildir. Halkı­
maada, adetçe birkaç misline bâliğ olan akvâm-ı ecnebi-
mızın içinde kaç madenci vardır? Hangi memleketler ara­
yeye kifâyet eder, birçok milletler ihtiyac-ı İktisadînin
sında vukua gelen mübadelât-ı ticariyeye, bizim memle­
ketimiz tavassut etmekte ve dünyanın pazarları bizim
258 TÜRK YURDU S a y ı 63

âte§-i şedidinden kurtarır, onlara hazır eşya-yı masnûa, ti­ raat memleketi namzedi olmaya âdeta gayr-ı lâyık olan
cariye tedarik ve îtâ eylerler. memleketlerden daha bahtsız olmak üzere, sırf hububat

Bu memleketlerin içinde bazıları, peyderpey ziraat memleketidir. Toprağımızın istidadına ve ihtiyac-ı azîme

memleketi hâlinden çıkmaktadır; meselâ, İngiltere hu­ rağmen, "bakliyât" fevkalâde ehemmiyetsiz bir miktarda

bubat ve hayvanatı ihtiyâcını derece-i kâfiyede bizzat isti­ ziraat ediliyor. Bağların mesahası oldukça azîm ve şâyân-ı

fa edemiyor; ziraat memleketi nâmı verilen bazı memle­ dikkat olduğu hâlde kendilerinden istifade-i iktisadiye te­

ketlere müracaat ederek, üçte, dörtte bir noksanını ora­ min edilemiyor. Ormanlar, faaliyet-i iktisadiye-i memle­

lardan ikmal ediyor. kette en geri kalmış memleketler derecesinde olsun, bir
fayda veremiyor. Bizde evvelâ hububat, sâniyen mahsu-
O hâlde, memleketimizin vasf-ı İktisadîsini anlamak
lât-ı sınâiye ve zeytiye "ziraat-ı hâkime ve galibe" unvanı­
için sormalıyız:
nı hâiz görünmektedir.
"OsmanlI memleketinin toprakları yeryüzünde Os­ Mahsûlât-ı zirâiyesi muntazam meşî tekâmül ile gi­
manlIlardan maada, ne kadar milyon halkı doyurmakta­ den memleketlerde, aksâm-i zirâiyenin adeden arttığı te-
dır?" nevvü, mahsulât vukua geldikçe, azamî istifade-i türâbiye
Bunda muvaffakiyet ne kadar çok ise, Osmanlı vata­ hasıl olduğu görülmektedir. Osmanlı toprakları sinesin­
nı ziraat memleketi unvanına o kadar liyakat kazanır. Ta­ de yeni yeni bir takım mahsulât-ı zirâiyenin yetiştirilme­
biî: Bizim iddia edilen şöhret-i azîme-i iklimiyemize, kuv- ye başlandığını duyan bahtiyarlardan değildir. Pancar zi-
ve-i inbâtiyemize, azîm vüs'atimize ve halkımızın bundan raatinin bizde revaç bulduğunu; pamuk, kolza, ipek bö­
başka bir sanat ile meşgul olmadığına nazaran, yeryüzün­ ceği mahsullerinin Avrupa'ya nisbeten rekabet edecek
de pazar-ı âleme çıkarmaklığımız icap eden mikdar-ı hâle geldiğini; çay, kahve gibi bazı mahsulâta kabiliyetli
mahsulât kimbilir ne kadar çok olmak iktiza eder? Yeryü­ olduğu iddiâ edilmiş Osmanlı topraklarında, memleketi­
zünde kimbilir, vatandaşlarımızdan sonra, kendi büyük­ miz ihtiyacâtını istifa edecek surette ziraat icra etmek te­
lüğümüzde kaç memleketin evlâdını biz doyurmaktayız? şebbüslerinin fiilî bir surette semere-i iktisadiye verdiğini
Lâkin, maatteessüf, bugün hiç bir memleketi biz do­ görmek belki bize nasip olmayacaktır,
yurmuyoruz. Hatta kendimizi bile doyuran tamamen biz Ziraatte maharet-i fenniyemizin noksanını sebep
değiliz. Bu acı hakikati mahsulât-ı zirâiyemizin mikdar-ı göstererek bazı yerlerde arazi ve iklimimizin teşkilât ve
senevisi bize anlatmaktadır. ahvâlinden istifade müşkilâtını veya imkânsızlığını red­
detmeyerek bu muvaffakiyetsizliklere tabiî ve zarurî bir
netice gibi bakalım. Fakat, bizi bundan sonra bihakkın
(U C endişedar eden en hâkim ziraat-ı Osmâniyedir; yani, hu-
TD ^ 3
Eu ^ bubâtımızın hâlidir.
i =§ CU 1 1
6 ^ a ^ 'X G Hububat-ı Osmaniye arasında buğday (51 milyon
(U O
s? a "O
^ s â s §
hektolitre, 33 milyon lira kıymetinde olmak üzere) birin­
H u b u b ât 66 84 59 115 m ilyon h ek to litre ciliği, arpa [39 milyon hektolitre, 15 milyon lira kıymetin­
Nakliyât 2,2 2,9 1,7 262 M ilyon kg de olmak üzere] ikinciliği ihraz etmektedir. Mısır, çavdar,
M ahsıılât-ı sınaiye darı, ondan sonra sıra ile gelir.
ve zeytiye 3,7 4,8 11,4 76
Bağlar 5,8 7,5 4,4 1230 " Mahsulât-ı zirâiyenin hey'et-i umûmiyesinde nasıl te-
O rm anlar 80 105 1,4 ? nevvü ve taaddüd olmamak itibariyle âhengsizlik mevcut
Eşcâr-ı
ise, memleketin ihtiyacâtına derece-i tetâbuk itibariyle,
m ü sm irre 5 ? 4 ?
? ? 71,9
hububatın aksâmı arasında da öyle bir âhengsizlik vardır.
Mısır ile çavdar arpayı çekememekte, arpa da buğdaya
muttasıl rekabet etmektedir. Galebe elan buğdaydadır.
Bu cetvelden anlaşılacağı üzere, Osmanlı memleketi
Öyle zannolunur ki Osmanlı memleketinin mahsul-i hâ­
kendisinden birkaç defa küçük, fena şerâite mâlik ve zi­
kimi, madem ki buğdaydır, hiç olmaz ise buğday ihtiyâc-ı
 Sayı 63 TÜRK YURDU 259

millî-i Osmânî'yi tamamen kâfildir. Halbuki emr ber akis­ O hâlde yine soralım: Ziraat memleketi miyiz? Kendi­
tir, En hâkim zümre-i mahsulât-ı zirâiye içinde en yüksek mizden maada, ne kadar milyonluk kitle-i beşeri dojoır-
mevkii haiz bulunan buğday mahsulü bile henüz Osman­ maktayız?
lI memleketinin ihtiyâcım tatmin edememekte ve her se­ Kendimizi zor doyuruyoruz; Hatta, buna muvaffak
ne hariç memleketten (2,20 milyon liralığı öğütülmüş ve
olamıyoruz. Karşı taraflarda bir iktisad-ı ticârî 0)mnu, bi­
965 bin liralığı öğütülmemiş olmak üzere) 3,2 milyon li­
raz daha ucuz masraf ile sevk ve idare-i ziraat ve ticaret
ralık sade buğday celbedilmektedir. Bu miktar istihsâlât-ı
keyfiyeti, biraz daha faal bir hey'et-i ticariyenin vücudu,
milliyenin yüzde lO'u demektir.
Osmanlı memleketinin dahilî kıt’aatına nazaran bazı me-
İhtiyâc-ı millîyi istifa edecek surette buğday yetiştir­ vâkiin haric-i memlekete nispeten ve iktisaden daha faz­
mek için şimdiki miktar-ı araziden ziyade iki üç milyoru la kurbiyeti, burada bir garîbe-i elîme tevlîd ediyor, fey-
dönüm tahsis edilmesi iktiza ediyor; Yüzlerce milyon ka­ yâz olan Osmanlı toprakları kendi evlâtlarını -iktidarı ol­
bil-! ziraat boş araziye mâlik olan ve masârif-i zirâiyesi -İk- duğu hâlde- doyurmuyor.
tisad-ı ticarî oyunları işin içine girmedikçe- masârif-i zirâ­
Demek: Ziraat memleketi de değiliz. Vatanımıza ma­
iye-! ecnebiyeden dûn olması tabiî bulunan memleketi­
dencilik, fabrikacılık memleketi değildir demiştik, ticaret
miz için, hariç memleketten buğday celbi kadar azîm bir
memleketi de diyemeyiz. Biz neyiz? Memleketimiz ne
garabet olamaz, Bunu, memleketlerini bilerek mukadde-
memleketidir? Vatanımızın vasf-ı İktisadîsi nedir?
rât-ı iktisadiyelerine doğru sevk eden memleketlerde
Tabiat bu kıt’ayı emsalsiz bir ziraat memleketi olmak
görmek asla kabil değildir.
için yaratmıştır, kanaatinde bulunan kimselerin nim mec­
Buğdayı bırakalım! 15 milyon lira kıymetinde olan ar­
ruh ve nim zinde delillerini unutmayalım. Lâkin bugün
pa mahsulünden 7 ilâ 8 yüz bin liralık, yani hasılâtından
hakikaten bize cihan-ı iktisatta bir vasf-ı İlmî bulmak
% 6 miktar ihrâcât-ı seneviye vâki olmakta ve bu hububat mümkün değildir.
meyanında en büyük miktarı vücuda getirmektedir. Mah-
Fakat, reddetmemeli, tabiat bizde feyyazdır; Kabil-i
sulât-ı hâkime-i Osmaniye'nin istihlâk-ı millîsi ile ihracâtı
ziraat vâsi boş arazimiz vardır. Bir Adana vilâyeti ile Bağ­
miktar-ı umûmîsi mukayese edilince görülür ki Osmanlı
dat vilayetinin Osmanlı memleketi sükkânını doyurabile­
memleketi nüfusunun bir iki milyonundan fazlası -nâmü-
ceği hakkında müdekkik Avmpa erbâb-ı ziraat ve fenni
tenâhi vâsi arazisi olduğu, ahalisi ziraat ile meşgul bulun­
tarafından yapılan hesabât-ı dakika hayal değildir; Konya
duğu hâlde, hariçten gelen hububat ile bugün beslemek
vilâyetinin iiTâ edilmekte olan altı yedi milyon dönümlük
ve bu yüzden memâlik-i ecnebiyeye dört beş milyon lira
arazisi Konya vilâyetine hemen hemen yeni bir Konya vi­
göndermek mecburiyetindedir. Cihan piyasasına Türki­
lâyeti daha ilâve edecektir denilir ise, bu da hayal değil­
ye'den binnetice hemen hemen birşey gitmemektedir.
dir, Adana dahilinde kurutulan bazı mahaller, mevcut
Bazen Osmanlı memleketinin hububat piyasalarında Ro­
arazi-i vilâyetin sekizde birine tekabül edecek derecede
manya kadar, hatta Bulgaristan kadar ehemmiyeti yoktur
kudret-i feyze mâliktir; Buna da inanmamazlık etmemeli,
denilir ise buna taaccüb edilmemek lâzımdır.
Osmanlı memleketi halkının çiftçi olduğu ve ondan asla
Mahsulât-ı hâkime yerine ikinci derece-i ehemmiye­ mütenazzır bulunmadığı bir hakikattir. On dört on beş
ti hâiz olan ve günden güne tedenni ettiği görülen mah­
milyonluk kitle-i beşer asla istlsgâr edilmeyecek bir mik-
sulâta gelince: Bunlar meyanından kuru ve taze mewele-
dar sayılmalı ve her gün her felâkete katlanmak için mü­
rin (3 milyon liraya karîb) mühimce ihracat yaptıkları, tü­
tehammil nazarlar ile muntazır bekleyen, istikbâl için ha-
tün mahsulâtının kezâlik nazar dikkati celbedecek bir
mûlâne çalışan Türk ve Osmanlı köylüsünün ruhunda sa­
miktarda memâlik-i ecnebiye ihtiyacâtını istifa ettiği ka­
natı ve toprağı, ha)n^anatı, sapanı ve mahsulâtı için,
bul edilebilir. Fakat, bunlar Osmanlı vatanının vasf-ı İkti­
iman-ı din nuruna yakın sönük ve fakat parlamaya müs-
sadîsini tahvil edecek bir mahiyete ve ehemmiyet-i azî-
tait bir ışık yanar. Türk köylüsü onlara merbuttur.
meye maatteessüf mâlik değildir.
O hâlde ne için ziraat memleketi olmayalım?
260 TÜRK YURDU
Her şey hazırdır, uzviyet-i içtimaiye-i Osmâniye'nin
hangi çarkı, hangi zenbereği eksiktir? Hiç biri. Hepsi yer­
li yerinde. Bununla beraber, işte uzviyet-i iktisadiyesi iş­
lemiyor. En lâyık olduğu vasfa liyâkat için lâzım olan faali­
yeti eseri, yani mahsulü yok! Ne için inkâr edelim. Os­
manlI memleketine bu gün ziraat memleketi demek bile
-manâ-yı âlîsine göre- gayr-i kabildir.
Bunun sebebi şudur:
OsmanlI hey'et-i içtimaiyesi hiçbir nevi tezâhürât-ı
hayatiyesinde bugüne kadar "idrâk-i millî" denilen ve
milletleri yükselten, inhitâttan kurtaran millî-ilâhî bir
Türk rehberliğiyle sevk edilmemiş, teşkilât-ı siyâsiye ve
iktisadiyesi "millî gayeler"e tevcih olunmamıştır. Benim
nazarımda Osmanlı ziraati doğacak, yaşayarak kurtula­
cak: Lâkin, her esası mükemmel olan bu çark, "millî mef­
kure" ile harekete getirilmelidir. Memleketi kurtarmak
için millî bir siyaset-i iktisadiye tatbikâtına başlanılmalı­
dır.
M. Zühdü
GEÇEN YIL
1329 Senesinde Türk Dünyası
Vekâyi, efkârı tevlid eder. Maddî ve İktisadî münase­
betlere istinat etmeyen fikrî hareketler yaşayamaz. Ma-
amafih efkâr da vekâyie müessirdir.
Türk dünyasında, geçen yıl tahaddüs eden vakıalar­
la, tekevvün eden fikirlerin en mühim müessiri, azîm bir
vak’a, OsmanlIların Balkan müttefikleri tarafından yenil­
mesi oldu. Nasrânî Avrupa'nın istilâkâr savletine göğüs
ve can vererek Türk-İslâm dünyasını muhafaza ve müda­
faaya çalışan Osmanlı ordusunun mağlûbiyet ve ric'ati,
bütün Türklere, bütün Müslümanlara fevkalâde şiddetli
tesir icra etmiştir. Osmanlı Türkleri, bu âzim vâkıadan
önce, zamanımızın maddiyât ve iktisadiyâtına müstenit
bir âmil-i fikrîsini, milliyet mebdeini hakkıyla anlayama­
mış, mezkûr mebdein hayât-ı hâzırada ifâ ettiği vazifenin
derece-i ehemmiyet ve kudretini tamamiyle kavrayama­
mış bulunuyorlardı. Rumeli darbesi, başta Osmanlı Türk­
leri olduğu hâlde umum Türklerin gözünü açarak Türk
(B "Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, 7 Mefkûre"- "Türk Yurdu" Yıl: 3, Sayı: 8
(B "TürkÂemi" -"Türk Yurdu", Yıl; 1, Sayı; 1, 2, 3,5, 7,9
"Türklük, İslâmlık, Osmanlılık" -"Türk Yurdu", Yıl: 3, Sayı: 9
S a y ı 63
âleminde millî bir intibah husule getirdi. Zaten millî inti-
bâhlar, Gökalp'in pek iyi müşahede ettiği veçhile, hemen
daima buhranlı zamanlarda doğar: "Bir millet, büyük bir
felâkete uğradığı, korkunç bir tehlike karşısında bulun­
duğu zaman fertlerindeki şahsiyetleri bel' eder: O zaman
umumun ruhunda yalnız millî bir şahsiyet yaşar. "(B
Milliyet, bir ırk, bir lisan ve bir an’anedir; Türk milli­
yeti an’anesinin bin yıllık bünyesinde Din-i İslâm en mür
him bir uzuv olmuştur: Agayefin "Türk ÂlemiG)'' diye
yazdığı sıra makaleleriyle Köprülüzâde'nin "Türklük. İs­
lâmlık, Osmanlılık^)" unvanlı makalesinde bu tarihî haki­
kat, vuzuh ve kat’iyyetle beyan ve ilân olunuyordu. "Bir
milliyetin teşekkülünde en çok zî-nüfûz olan avâmilden
biri de dindir. Millî tarih bir dereceye kadar dinî tarih de­
mektir." Bu cihetle millî intibah, aynı zamanda dinî inti­
bah demek olacaktı. Vâkıa geçen sene Türk âleminde
millî intibahla birlikte dinî intibahın da alâim-i bârizesi
müşahede olunmuştur.
Zikrolunan millî ve dinî intibahların en kuvvetli mü­
essiri Balkan muharebeleri olmuştur. Lâkin diğer mües­
sirlerin de vücudu inkâr olunamaz. Mertebe-i sâniyedeki
müessirler, Türklerin Osmanlı İmparatorluğu dahil veya
haricinde bulunmalarına göre değişmektedir.
Harbin intaç ettiği İktisadî ve mâlî buhran ile onun
bir derece önünüz almak için akdine teşebbüs olunan
haricî istikraz müzakerelerinde Avrupa sermayedârları-
nın ve alelhusus Avrupa devletlerinin tuttuğu meslek,
imparatorluk dahilinde bulunan Türklerin hayat, maişet
ve siyaset meselelerine daha uyanık bir nazarla bakmala­
rını intaç etti. Osmanlı Türkleri Avrupa sarraflarının, mil­
lî istiklâle muzır rehinler alarak, ağır faizler temin ettire­
rek verdikleri ödünç paralarla geçinmenin nihayeti neye
varacağını düşünmeye, İktisadî kuvvete dayanmayan iyi
niyetlerin, şiddetli arzuların haddizatında muvaffakiyete
kâfi ve kâfil olmadığını anlamaya başladılar. İktisad-ı mil­
lîye ehemmiyet vermek sûretinde tecellî eden millî inti­
baha şüphesiz bu tefekkürün de tesir-i küllîsi oldu. -İm­
paratorluk haricindeki Türklere gelince, komşu ve hâ­
kim milletlerin millî ve İktisadî tekâmüllerinden neş’et
eden sıkıntılar, onlarda intibâh-ı millînin tekâmülüne az
tesir etmedi.
 Sayı 63 TÜRK YURDU
Hâkim Türklük, millî neşv ü nemâsında devre-i istik­
lâle eren eski tebaası tarafından mağlûben ric'ate icbâr
olunurken, mahkûm Türklük’te hâkimlerin de tezâyüd
ve teşeddüd eden millî heyecanın tazyikine uğruyordu.
Meselâ Rusya'da birkaç sene evvel sınıfî menfaatlerini gö­
zeterek birleşmiş gibi görünen hâkim ve mahkûmlar, zıd­
diyet-! millîye tesiriyle artık tamamen ayrılmışlardı.
El-hâsıl geçen yıl, Türklerin millî intibah senesi, şimal
Türk ceridelerinden birinin pek iyi bulduğu gibi Türkle­
rin milliyet yılı olmuştur.
1329 senesinin, Türklerce pek mühim olan bu sıfatı-"
nı Astrahan’da münteşir İdil gazetesi bulup ortaya çıkar­
dı; "İdil" yıllık icmalinde "1913 senesi, bizde milliyet ve
kavmiyet hissini uyandırdı. Rusya'da sâkin Müslümanla­
rın en aşağı sınıfından en yukarı sınıfına kadar hepsi, bu
seneden itibaren dünyada Türk-Tatar denilen bir milletin
mukadderatı hakkında düşünmeye, Türk-Tatar dünya­
sında eksikliklere ve fenalıklara dair kaygı gütmeye, ak­
lıklarından ve iyiliklerinden sönmeye başladılar. Şairleri­
miz, muharrirlerimiz, muallimlerimiz, mollalarımız, mü­
nevverlerimiz, zenginlerimiz, hâsılı hepimiz, Türk Tatar
necip milletinin dünyada diğer milletler gibi yaşamayı bil-
mesiçün, ellerimiz, dillerimiz, mallarımız, düşünceleri­
mizle, hizmete giriştik. Hak ve hakkaniyet davaları dün­
yaya yayılmış milletler arasında, yalnız onların sözüne ka­
nıp yatarak Türk-Tatar halkının yaşaması mümkün olma­
dığı artık bu sene Rusya'daki Müslümanların cümlesine
âşikâr göründü. Bu yıla kadar Türk-Tatar isminden sıkı­
lan bazı genç mirzalarımız bile Türklük-Tatarlık sancağı
altında toplandılar. Çağlı matbuatımız, gazeteler, mec­
mualar, hepsi bir meslek, bir maksat, bir gaye-i emel ta­
kibine başladılar. O meslek, o maksat, o gaye de Türk-Ta­
tar milliyetini, kaza ve belâlardan saklayarak kuvvetlen­
dirmekten ibarettir. Bu nokta-i nazardan bakıldığı hâlde,
geçen sene bizim Türk-Tatarların medeniyet tarihinde
büyük ve mühim bir mevki tutacaktır."
Türk dünyasının millî intibâh senesi, daha ziyade vu­
zuh ile anlaşılabilmek için, geçen yıl imparatorluk dahil
ve hâricinde tahaddüs eden vekayi ve efkâr ayrı ayrı zik-
rolunmak iktizâ eder.
1329 senesinde Devlet-i Osmâniye dahilinde harp­
ten mütevellit millî, dinî ve İktisadî intibah fikr ve hissi­
( b "Türklük Şuûnu, Türk Yurdu, Yıl: 3, Sayi:l.
0 ) Rik’aların (italiklerin) hepsi benimdir. A.Y.
261
nin en çok hâiz-ı kıymet ve ehemmiyet tecellîsi olarak
"İttihâd ve Terakkî" fırka-i hâkimesinin umûmî konferan­
sında, merkez-i umûmî namına okunmuş senelik raporu
gösterilebilir.
İttihad ve Terakkî Fırkası'nın hayat-ı siyasiyesinde,
nazariyât itibariyle yeni bir devrenin mebdei addoluna­
cak kadar mühim olan bu raporun derece-i ehemmiyeti­
ni, daha okunduğu zamanlar bile "Türk Yurdu" gözden
kaçırmamıştı.iü Bu raporda, fırkanın faaliyet-i müstakbe-
lesine esas olarak deniliyordu ki: "İttihad ve Terakkî Ce­
miyeti.... ve bilhassa ziraat ve maarif ve iktisada müteallik
hususâta ehemmiyet-i mahsusa atfeylemiştir. Gelecek si-
nîn-i teşrîiyede siyasî mücadelâttan ziyade İktisadî ka­
nunlar ve müesseselere hasr-ı intizar ederek millette in-
tibah-ı İktisadî husule getirmeyi umde ittihaz edecektir:
Biz İktisadî hayat itibariyle kendi kendimize kifayet ede­
cek bir hâle gelmeliyiz." Biraz daha ileride: Diğer taraftan
terbiye-i milliye ve ahlâkiyemizin muhafazası emelinden
de kendimizi alamayız....Terakkiyât-ı medeniye itibariy­
le garba temessül mecburiyetinde bulunan Müslümanla­
rı inhitattan kurtarmak için İslâmiyeti esas itibariyle
Asr-ı saadete, tatyihât itibariyle asr-ı hâzıra irca ve ter­
fik etmek zarureti vardır....Milletlerin dinî surette bir
an’aneleri olduğu gibi, bir de lisan şeklinde bir an’anele-
ri vardır... Binaenaleyh gerek millî lisanın daha seri bir va­
sıta-! tedrîs olduğunu ve gerek milliyet fikrin in bir Türk
intibah ve tekâm ülüne en kuvvetli sâik olduğunu na-
zar-ı dikkate alan İttihad ve Terakkî Fırkası bu sâiki der-
pîş ederek akvâm-ı İslâmiye ve Osmaniye'nin terakki­
sini tesri hususunu^T umde ittihaz etmiştir...."
Demek oluyor ki Osmanlı İmparatorluğu'nda geçen
sene ve elyevm hâkim olan fırka-i siyasiye, müstakbel ha­
yat ve faaliyetinin umdeleri olmak üzere şunları kabul
ediyordu: "İntibah-ı İktisadî", esasât-ı muhalledesini ihti-
yacât-ı asriyeye tevfik etmek sûretiyle bir İslâm intibah-ı
dinîsi, akvâm-ı İslâmiye ve Osmaniye'nin terakkisini tesri
eylemek vasıtasıyla bir Türk intibah-ı millîsi... İttihad ve
Terakkî Fırkası merkez raporunun bast ü beyan ettiği bu
umdeler, icbâr-ı vekayi ile Türkler arasında tahassül et­
miş ihtiyaç ve arzuların mahiyet-i esasiyeleri alınıp, derû-
nî ve mantıkî bağlar ile birbirine rabtolunarak, bir manzû-
me hâline getirmesinden çıkmıştı: Geçen sene, Türklü­
ğün ihtiyaç, arzu ve emellerini izhâr ve ilâm eden matbu
ve gayr-i matbu fikrî tecellîlerin hemen cümlesinde milli-
262 TÜRK YURDU
yet, din ve iktisad-ı millî meselelerinin en mühim ve en
çok mevki tuttuğu görülür, Bu mesailin cümlesinin hak­
kıyla halli için, bir mesele-i müteahhirenin mevzuı bah-
solması lâzım geliyordu ki o da "Kadın meselesi" idi.
Vâkıalardan doğan fikirler, vâkıalar hâline geçmekte
teahhur etmez; bazı vâkıalar fikirlerin müvellidi olduğu
gibi, fikirler de vâkıaların müvellididir. İntibah-ı İktisadî
fikirlerinin geçen sene fikir hâlinden fiil hâline geçtiğini
gördük, İntibah-ı İktisadînin nişâneleri, Osmanlı memle­
ketinin her tarafında, hemen her gün bir sûretle tecellî
etti ve etmektedir. Birkaç yıl evvel, sırf müstehlik tanı­
nan, yalnız bütçe yiyip yaşar bir tufeyli sanılan Osmanlı
Türkü, geçen sene bakkal, aşçı, manifaturacı, tuhafiyeci,
kavaf, marangoz, inşaat müteahhidi, kitapçı, tüccar, ko­
misyoncu, iş beceren, hatta fabrikacı olabileceğini fiilî ve
mukni misallerle gösterdi. İstanbul, Üsküdar sokaklarını,
büyük çarşıyı, hatta Beyoğlu Cadde-i Kebîr’ini dolaşanlar,
bir sene zarfında Türk-Müslüman dükkânlarının göze
çarpacak kadar arttığı müşahede ederler.
İntibâh-ı İktisadînin asıl en mühim ciheti, sanat ve ti­
careti hor gören ve bir Osmanlı Türk’üne lâyık meşgale
ancak askerlikle memurluktur, diyen hatalı ve zararlı zih­
niyetin değişmesidir. Osmanlı saltanatında Türk burjuva­
zisi hemen yok gibiydi. Zavallı Lehistan krallığında oldu­
ğu veçhile, Türkiye'de dahi burjuvazi sınıfını mahkûm
unsurlar teşkil ediyordu. Osmanlı, yalnız sipahi ve me­
murdu. Halbuki zamanımız devletlerinin temeli burjuva­
zidir; muasır büyük devletler, sanatkâr, tüccar ve banka­
cı burjuvaziye dayanarak teessüs etmiştir. Türk intibah-ı
millîsi, Devlet-i Osmaniye'de Türk burjuvazisi tekevvünü­
nün mebdei itibar olunabilir ve Türk burjuvazisinin inki-
şâf-ı tabiîsi sekteye uğramayacak olursa, Osmanlı Devle-
ti'nin sağlam taazzuvu temin edilmiş olur.
İntibâh-ı İktisadînin husulüne, hiç şüphe yok ki istih-
lâk-i umûmîyi tensik ve menâfi-i milliye-i iktisadiyeyi mü­
dafaa zımnında teşekkül etmiş "İstihlâk-ı millî" cemiyeti­
nin de tesir-i fikrîsi dokunmuştur; fakat asıl müessir, yu­
karıda izah eylediği veçhile vekâyi ve vekayiden sonra da­
ha canlı ve daha sağlam mehâfilin neşr-i fikr etmesi ve fa-
aliyet-i ciddiyede bulunmasıdır.
Türklerde ve alelumumı Müslümanlarda İktisadî faali­
yetin artmasına sebep olarak, Türk-Müslüman müsteh­
liklerin mümkün olduğu kadar ecnebî mamûlâtı satın al­
mamalarını, ecnebî ve hatta Osmanlı fakat gayr-i Müslim
S a y ı 63
ve gayr-i Türk ticarethanelerle alış veriş etmemelerini
gösterenler vardır. Buna İrlanda'dan gelme bir tabirle
"boykotaj" diyorlar. Gayr-i Müslim OsmanlIların en yük­
sek mehâfili tarafından bile, Müslümanların Hristiyan va­
tandaşlarına "boykotaj" yaptıkları iddia edilerek Hükü­
met-! Osmaniye'ye iştikâda bulunulmuştur. Biz bütün bu
rivayet ve şikâyetlerde, mevcut ve meşhûd bir vâkıanın
arzuya göre tefsiri ve esbabının matlûba göre tayini nakî-
sasından sakınılmamış olduğuna zâhibiz. Bununla bera­
ber, münasebet düşmüş iken, Türk intibah-ı İktisadîsinin
muvaffakiyetiçün gayrıların rekabeti meselesine nasıl
baktığımı beyan ve ilân etmeksizin geçmek istemem.
Bence, bugünkü günde Türkler, ne siyaseten ve ne de ik-
tisaden taarruzî hareketinde bulunmamalıdırlar. Türkle-
rin İktisadî faaliyeti, hayat-ı iktisadiyelerini müdafaa et­
mek, tenemmu ve tekemmül ettirmek cihetine masruf
kalmalıdır. Bu tedâfüi vaziyet, makul, sebatlı ve devamlı
muhafaza olursa Türklerin esaret-i iktisadiyeden kurtul­
masına yol açılmış olur. Hasım ve rakiplerinin Türklere
isnat ettikleri taarruzî hareketlerin vücuduna inanmıyo­
rum; lâkin biz o isnatlara vesile olabilecek fiilden bile
müctenib davranmalıyız; çünkü hakikî kuvvetlere istinat
etmeyerek, sırf his ve heyecan ile yapılan ef âl muvaffaki-
yetsizliğe mahkûmdur...
İntibâh-ı İktisadî, şehir halkına, ticaret ve sanayi mu­
amelâtına inhisar etmemiştir. Geçen sene içinde ziraat iş­
lerine de, gerek ferdî olarak, gerek cemiyetler teşkili su­
retiyle, gerekse müteşebbisi hükümet olmak üzere, hay­
li ehemmiyet verilmiştir. Konya, Adana ve İzmir vilâyetle­
ri ile İzmit ve Edremit sancakları bu ziraî faaliyette en ile­
ri gidenlerdir. Konya'da bilhassa zürrâın mâlî ihtiyaçlarını
temin ve bu sûretle ziraati zamanımız usûlüyle tanzim
için sırf yerli Türklerin teşebbüs-i şahsîleri semeresi ola­
rak mahallî bir banka tesis ve küşâd olundu.
Osmanlı Türklerinin İktisadî faaliyetlerine kadınları­
nın da bigâne kalmaması en ziyade sevinilecek ve iftihar
olunacak vekayidendir. Geçen sene zarfında bir Osmanlı
hanımı hanımlara mahsus pastacı dükkânı açtı, bazı ha­
nımlar zevçlerinin veya çocuklarının dükkânlarında kasa­
ya oturdular, birkaç hanım kız da telefon şirketine bilâ
imtihân kabul olunup işe başladı.
Bitmedi.
A. Y.
 Sayı 63 TÜRK YURDU
SEYAHAT
AİTAYLARA DOĞRU
(Başı 1. yılın 12. sayısında)
Kabile büyük, küçük mutlaka bir reis tarafından ida­
re olunur. Bu reisler alelekser kabilenin müsinlerinden,
ak sakallarından, ziyade iyilik, doğruluk, hatiplik ile işti-
hâr edenlerden intihab olunur. Zaten bunlara bazen iyi,
yahşi manasında olan Caksı nâmı da verilir. Fakat bu
caksıların unvan-ı resmîleri "Bey"dir.
"Bey'ler hem kabilenin reisi, hem de harice karşı ye­
gâne müdafiidir. Kabile nâmına söz söyler, mazlumu da­
hile ve harice karşı müdafaa eder. Bütün kabilesi "Bey"
ile beraber bulunur; "Bey"in söylediği sözleri tasdik
ederler. İcabına göre kabile efradından birisinin ihkak-ı
hukuku için "Bey" in işareti üzerine her türlü fedakârlığı
da ihtiyar ederler. Bu bâbda: "Onun üşün tuvasın, elin
üşün ölesin" dedikleri makâl-i meşhurdur. Onunçün
"Bey" kabilesinin hâiz olduğu kuvvetin sahibi demektir.
Şu hâlde kabilenin büyük, küçük oluşuna göre "Bey"in
harice karşı olan kudret ve nüfûzu da tebeddül eder. İh-
kak-ı hukuk hususunda olduğu gibi, merasim-i milliyede,
hatta adi işlerde bile kabilenin büyüklük veya küçüklüğü­
nün tesiri görülür. Büyük illerin "Bey'leri hatta efrâdı bi­
le her münasebetten bilistifâde kuvvet ve nüfûzunu gös­
termekten, icabına göre tefahürden geri durmazlar. Kü­
çük kabile mensubîni de menşei kuvvet olan o kuruntu­
ları pek tabiî bulur ve gıpta ederler.
Kazaklar arasında:
Yavan ata balası kökraki menem "bey" bolar
Az ata balası kamçı menem üy bolar.
Sözü meşhurdur. Ve bu hakikati herkes teslim eder.
Kazak edebiyatının en büyük kısmını, kabilenin bü­
yüklüğü ve bu sayede nâil olduğu muvaffakiyetler yahut
yavan ata balalarının tefahürler ve az ata balalarının buna
verdikleri cevaplar hakkındaki eş'âr teşkil eyler.
Aknayman kabilesinden Tavtambak ismindeki
Akın'un Kerey evlâdından Cantakan kabilesinin Küntü-
caylav iline Midid oğlu Küp Casar'ı ve kabilesini tezyif
ederek söylediği bir ölen
263
Senin atan Küp Casar eken Mîdid
Alum ciyup arulmasun kalın binet
Kırkkan sirkiş buttangan güntu caylav
Kay çerinde tunadı sinin devlet
Güntu caylav Küp Casar gör ikinsin
Cantagaynın içinde hor ikinsin
Atka minip cüresin alum ciyüp
Bir tengege horlı basin zar ekesin
öten: şiir, Akın: Şair ve edip, Eke: Peder, ayıp: toplayıp, Ka­
lın: Kalın, Binet: Mihnet, Aralmasun: Bitmesin, Kırkkan:_ Kır­
pılmış, Sirkiş: Biçtirilmiş teke. But: Bacak, Kay: Hangi, İkin-
sin:İmişsin, Atka: Ata, minip: Binip, Cüresin: Yürüyorsun,
Tenge: Para, Horli:Fakir, Zar:Muhtaç.
Yine Akın Tavtambak ile Kereyden Cantekey uruğu­
na mensup İsantay kabilesi akunlarından Çeksekkay ara­
sında söylenen uzun uleklerden bir kaç fıkra:
Tavtambak:
İrtiş başmigen dib ilk kayıtgan
Kart boraday aldmda kapir catgan
Körmegendi maktamba balam kerey
Öztugandı kalmukka bavuzvatgan
İrtiş: irtiş nehri, Meken: Mekan, Kayıtgan: Kayıtmış, dön­
müş, Aldmda: Önünde, Kart: İhtiyar, Bora:Erkek deve, Day:
Gibi, Kapir: Kafir, Catgan: Yatmış, uzanmış, Bavuzvamaİc:
Boğazlamak, Uzgut: Bir kahraman, Kereyden.
Çeksekbay
Balam nayman baylığın kayda kalpan
İlkenin bârını Ons algan
Günende boz halandı saldatga aydap
Bedise moynuna arkan salgan
Kayda: Nerede, Baylığın: Zenginliğin, Kalgan: Kalmış, Barin:
Hepsi, Orıs: Rus, Algan: Almış, Günende: Bir gün olur ki.
Boz bala: Delikanlı, yiğit, Saldat: Asker, Aydamak:
Sevketmek, Aydalp: Sevk eden, Bedise: Ağzını açarsa,
Mo^oın: Bo)mn, Arkan: Urgan, halat
Kabile büyük veya küçük, kuvvetli veya kuvvetsiz ol­
sun, her hâlde efrad ve mensubîni kendi kavim ve kabi­
lesi içinde yaşamak mecburiyetindedir. Yoksa küçük ka­
bile efradından birisinin büyük kabileye dehalet ederek
mensubîninin nâil olduğu saadete iştirak edebilmesi
gayr-i kâbildir, çünkü böyle dehaletin üzerinden seneler,
batınlar geçtiği hâlde dahîlin evlât ve ahfâdının yabancı
oldukları unutulamıyor, onlar daimâ "Girme" nâmıyla
yâd olunuyorlar. Onlar riyaset, beylik makamlarına geçe­
medikleri gibi, kabilenin mukadderât-ı muazzamasına da
karışamazlar. Girmelerin kabileye bir fenalıkları dokun-
264
madıkça "Girme" denilmediği gibi, mensup oldukları il
ve kabilenin adıyla da çağırılmazlar. Sinlerine, mevkileri­
ne göre mazhar-ı ihtiram olup layık oldukları hayatı takip
etmek hususunda da hukuk-ı tammeye mâlik bulunurlar.
Fakat bazı esbabdan dolayı kabilenin gözünden düşerler­
se yüzlerine karşı "Girme" denildiği gibi, kabilesinin is­
miyle de yâd olunmaya başlanır, Bu vaziyet tamir edile­
mediği surette girmenin o kabile arasında geçinmesi
güçleşir, onun için kendi kabilesine avdet etmek mecbu­
riyeti elverir. Çoluk çocuğunu alarak ebâ ve ecdadının
mensup olduğu kabileyi arayarak bulur; uzaktan yakın­
dan akrabası demek olan kabilesi tarafından şadlıklarla
karşılanır..
Bir Kazak için kabilesi, hayatında olduğu gibi, mema-
tında da mühimdir. Kazak dünyaya veda etti mi, hemen
bütün erkân-ı kabilenin vadâatiyle istirahatgâh-ı ebedîsi­
ne isal edilir. Herkes bildiğini okuyarak ölünün afedilme-
si hakkında Tanrının merhametini talep eyler. Bundan
sonra taziyet merasimi icra edilir. Ölünün akraba ve taal-
lukatı, erkân-ı kabile yani ilk uluğları birer birer matem-
zede ailenin nezdine gelerek biliyor ise kendileri, yahut
bilen birisi tarafından fâtihalar okutturulur. Sevabı, ölü­
nün ruhuna ithaf edilir. Herkes dilinin döndüğü kadar
-mümkün mertebe fasih ve mukaffi sözler ile- m erhu­
mun iyilikleri, mehâsin-i ahlâkı hakkında irâd-ı kelâm
eder. Başlarını göğüslerine, bellerine kadar sarkıtarak
muhtez ve ağlayan sadâlar ile mersiyeler, medhiyeler
söyleyerek -kendi tabirlerince: -Yoklamakta (nevha et­
mekte) olan kadın ve kızları az çok dinledikten sonra:
"Koyukdar, koyukdar, caratkan Kuday yakın görüp,
özüne giran bulup biz kakımay algannan sonnı amal
kalasın, özü birdi, özü aldı; caksı bizga giran bulsa oğan-
da giran ciğar; Koyukdar, sabır kılukdar; ayıtıp yetbas, ça­
kırsan da kelmes. Alla imandan ayırmasın, artı hayırlı
bolsın..."
"Koyukdar: Kojomuz, bırakınız. Kuday; Hüday. Yaksu:
Yahşi, salih. Oğan; Ona. Yetbas: Yetmez. Alda: Allah. Artı:
Aheri.
Gibi sözler ile teselliyet verir de ağzı içinden dualar
okuyarak çıkar..
Merhum kendi ölümüyle vefat etmeyip başka bir ka­
bile mensubîni tarafından katledilmiş ise, o vakit kabilesi
( b Keman, bilgi ve kon hakkında malumat verilecektir.
TÜRK YURDU S a y ı 63
başka bir vazifenin ifasına borçlu addolunur. Maktulün
yurdunda her gün toplanmakta olan kadınlar, kızlar mü­
essir mersiyeler ile "yoklar" eder. Taziyet için gelen gi­
denlere, kabile yiğitlerinin vazifelerini ihtar ile icrasına
teşci eylerler. Çok geçmeden tesiri de görülmeye başlar.
Afâk-ı kabile hiss-i intikâm ile kararır. Bozlar yiğitler, er­
ler atlarına binerek kabilenin "Tu" (Tuğ-bayrak)ı altında
birleşir. "Kon"(b (Diyet) talebiyle müttehem kabile üze­
rine yürürler.. Kabile "Keman" verip tebrie-i zimmet et­
meye muvaffak olamadığı surette cinayeti üzerine alarak
"Bilgi" îtâsıyla "Kon"u deruhte etmesi iktiza eder. Fakat
ya tebrie-i zimmet yahut "Bilgi" îtâsı taayyün edinceye ka­
dar iki kabile arasındaki her türlü münasebât-ı dostâne
münkati olur. Maktul tarafı ötekilere karşı her türlü teca­
vüzü yalnız mübah değil, vazife addederler. Evvelleri
böyle meselelerden dolayı büyük mukateleler vukua ge­
lir, müttehem kabile tarafından ele geçirebildiklerini esir
alırlarmış, şimdi bu derecesi metruk ise de, hayvanat iğ-
tinâm etmek, baskın yapmak... gibi şeyler hâlâ devam
ediyor. Şu kadar var ki "keman" yahut "bilgi" verilerek
beraet yahut cinayet anlaşılınca husumete nihayet verilir.
Bitmedi.
Halim Sabit
♦
MATBUAT
MERHUM ÜSTAD EKREM HAKKINDA
İmparatorluk haricindeki Türklerin matbuatı da
merhum üstâdın vefatı matemine iştirak ettiler. Şimal
Türk ediplerinin en meşhurlarından Ayazü’l-İshâkî'nin
idare-i tahririyesi altında Petersburg'da çıkan İl ceridesi
merhumun vefatına ve şahsiyet-i edebiyesine dair teessü-
rât ve mütalââtını şöyle anlatıyordu.
Kânûmsânî'nin 18. günü İstanbul'da Ekrem Bey vefat
etti. Ekrem, Türk dünyasının büyük simâlarından, Türk
edebiyat âleminin ilk safında duran büyük ediplerinden
idi. Onun vefatı bütün Türk edebiyatı için büyük bir zi-
ya'dır.
Ekrem Bey, Ziya Paşa ve Namık Kemal ile başlayan
teceddüd-i edebî asrında henüz pek genç iken edebiyat
meydanına atılmıştı. Ahmed Midhat Efendi, Ebuzziya
 Sayı 63 TÜRK YURDU
Tevfik ve Abdülhak Hamid beylerle asırdaş idi, bunlar ay­
nı devirde hizmet ettiler,
"Ekrem Bey yalnız ince şiirler yazmadı, Türk edebi­
yatında emsali nâdir mensur eserler de vücuda getirdi.
"Araba Sevdası" Türk edebiyatında unutulmayacak
eserlerdendir. Ekrem Bey üslup cihetiyle Mehmed Emin
Bey ve Mehmed Emin Bey mektebi olan "Türk Yurtçular"
gibi saf Türkçe yazmıyor idiyse de- bir eserin edebî telak­
ki olunmasıçün Farisî ve Arabî sözlerin yerli yersiz sokuş-
turulması kâfidir, itikadında bulunanlardan da değildi:.
Ekrem Bey, Türk ruhlu bir Türk edibi idi. O, bugün bile
Türklerin büyük ediplerinden sayılan bazıları gibi Fransız
veya İtalyan hayat ve maişetini aynen alıp, oradaki mös­
yölerin başına azıcık iliştirilivermiş fes koyarak, madamla­
rın üstüne de şakacıktan çarşaf örterek "Türkçeleştirip"
millî roman diye eser meydana çıkaran kimselerden de­
ğildi. O, eserlerinde Türk hayatını, Türk ruhunu gösteri­
yordu,
"Devr-i Hamidî'de, Ekrem Bey idare-i mutlakaya kar­
şı açıktan açığa kıyam eden ihtilâlci hürriyetperverlerden
değil idiyse de, padişahın her emrine baş eğen muharrir­
lerden de olmadı; O, temiz kalpli, şair tabiatlı hakikî bir
Türk'tü.
"OsmanlI Türk muharrirlerinin hemen hepsi gibi Ek­
rem de hükümet dairelerinde hizmet etti, silsile-i merati-
bin basamaklarından çıkarak. Maarif Nezareti'nde en
yüksek mertebeye kadar erdi. Evvelce Mülkiye Mekte-
bi'nde edebiyat profesörlüğü etmişti. Hürriyet geldikten
sonra Maarif Nazırı oldu.
Ekrem Bey, son günlerinde az yazıyordu. Pek kısa
süren bir hastalıkla vefat etti, İki bin ciltlik büyük ve kıy-
metdar kitaphanesini de milletine hediye ve vakfedip bı­
raktı,"
Bakü'de çıkan "İkbal" gazetesi üstadın vefatı hakkın­
da şöyle beyan-ı mütalâa ediyor:
"... Ekrem Bey, Türkiye'de "Edebiyât-ı Cedide" na­
mıyla başlayan meslek-i edebîye en ziyade ruh veren ve
bu babda hayli eserler yazan muktedir bir şair ve edip idi.
Bu meslek-i edebî, her ne kadar Türk ruhuna, Türk ha­
yat ve hissiyatına pek de gıda verecek eserler vücuda ge-
tirmediyse de hiç olmazsa eski "İranizm"den azâd olma­
ya yakınlaşmış ve Avrupa duygularına, Avrupa düşüncele­
rine zahir taklit eseri olarak vücuda gelmiş bir "Edebiyat-ı
Osmaniye" ihdas eylemiştir. İşte bu "Tarz-ı Nüvîde" ede­
265
biyatın en kuvvetli sütunlarından biri şair-i merhum Ek­
rem Bey idi. Bu zatın zevaliyle Osmanlı heyet-i şuara ve
üdebâsı pek muktedir bir uzvunu kaybeylemiş oluyor."
Ufa'da çıkan "Turmuş", "İslâm Dünyasında Büyük
Zayiât" diye yazdığı baş makalede, Türkiye'nin son sene­
lerde uğradığı zayiât-ı azîmeyi kemâl-i teessürle sayar­
ken:
"Bîçâre Türkiye'nin, bereketli toprağından büyük bir
parçasını, nice nice bin arslan evlâdını muharebede kay­
betmesi kâfi gelmiyormuş gibi, bir taraftan Azrail karişte
Türklerin en büyük âlimlerini, ediplerini seçip toplamak­
la meşguldür: Son posta ile gelen müellim haberlerden
birisi, Türkiye'nin en büyük şair ediplerinden Recaizâde
Ekrem Beyefendinin vefatı haberidir. Ekrem Bey, Türk
edebiyatına pek büyük hizmet etmiş, vatanperver ve mü-
rebbî-i vatan bir muallim edib idi."
TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ
Türklüğün Yüzünü Ağartan Şahane Bir Eser.-
Balkan mağbubiyetinin acısı Türk hey'et-i içtimaiyesinin
en yüksek tabakasında bulunan necip ruhları, mevki-i İçti­
maîlerinin ulviyeti nisbetinde şiddetli elemler hissettirdi.
Şehzâde Prens Abdülmecid Efendi Hazretlerinin hakikî ve
yüksek bir istidâd-ı (Talent) sanatkârî ile tersim buyur­
dukları vatanperverâne levhalar, Hanedân-ı Âl-i Osmân'ın
bu fedadan duyduğu teessürâtın en bülend numuneleri­
dir.
Ahlâkî, bediî ve tarihî kıymetleri fevkalâde yüksek
olan bu levhalardan hirisi, hu sene Paris'in hü^öik salonu­
nu tezyin etmekte bulunuyor. Levha, Balkan harbinden
sonra masaya serili harita üzerinden kız ve oğul iki çocu­
ğuna "Ders-i intibah" veren bir babayı göstermektedir. Te­
essürle çeneye dayanan el ve parmaklar, bu muhterem ba­
banın yüzünü setrediyorsa da, fazilet ve zekâ taşan düşün­
celi yüksek ve çıkık alın, çocukların ne ulvî bir dimağdan,
ne müsmir bir ders-i feyz almakla müstefid ve mütelezziz
olduklarını derhal anlatıyor. Prens hazretleri, levhayı tem­
muz ve ağustos aylarında tersim ve ikmal buyurmuşlardır.
Türklerin büyük dostu Pierre Loti İstanbul'a geldiği zaman
levhayı görmüş ve Paris'in 1914 salonuna gönderilip teşhir
olunmasını Efendi Hazretlerinden musırran rica etmiştir.
Bu ısrar üzerine levha Paris'e gönderilmiş ve salon jüri
heyeti tarafından takdir olunarak teşhir edilmiştir. Büyük
Fransız ressamı ve resim jüri heyetinin reisi Mösyö E. Kor-
mon, Osmanlı prensinin eser-i sanatında Des quali, "Tes
reelles: Evsâf-ı memdûha-i hakikiye" buluyor. Garbın en­
266 TÜRK YURDU
fes eserlerine büyük bir meydan-ı müsabaka olan Paris sa­
lonunda, prensimizin kazandığı muhak mevki, bittabiî
cümlemizin fahr ile göğüslerini kabarttırır, "Türk Yurdu",
Türklerin yüzlerini ağartıp iftiharlarını mucip olan bu hiz­
met-! milliyelerinden dolayı, efendi hazretlerine şükran ve
müntedârîsini, derin ve daimî tazimâtına terdîfen arz ve
takdim eyler.
Büyük Bir Türk Ticarethanesi. -Türklerin ticaret­
teki istidatlarına delil olan vâkıalardan birisi de, martın 21,
ve 28. cuma günleri, nutuklar, ziyafetler ve kurbanlarla er­
kek ve kadınlara resm-i küşâdı icra olunan büyük bir Türk
ticarethanesidir. Bu ticarethanenin müessisi Kırımlı Bekir-
zâde Hacı Emir Haşan Efendi’dir. Beş sene evvel İstan­
bul'da küçükten işe başlayan bu zat, bugün birinci vakıf
hanının bütün birinci katını ve zîr-i zeminini kiralayacak
kadar işini genişletmeye muvaffak olmuştur.
Bu bü)Tik ticarethanenin kunduracılık dairesinde.
Amerikan fotinlerinden hiç farksız yerli mamulâtı iskarpin,
fotin ve botlar bulunduğu gibi, kunduracılık kerestesinin
de memleketten tedariki için, Hacı Emir Haşan Efendi İs­
tanbul'da gön, meşin ve sahtiyan fabrikası tesis ve tanzim
etmeye çalışıyor. Ticarethanenin bir tarafı bu mamûlâtın
satışına tahsis edilecektir. Hacı Emir Haşan ticarethanesi­
nin şimdiden iki şubesi, birisi Bursa'da Tuzpazarı'nda diğe­
ri İstanbul'da Yeni Postahane karşısında mevcuttur. Lâkin
himmeti! ve gayretli tüccar bunlarla iktifa etmeyerek payi­
taht ve vilâyetlerde şubeler açmak emelindedir. Bu ticaret­
hanede Türkler için iftihar olunacak bir cihet daha vardır
ki o da Vakıf Han’ın binası bir Türk mimarının plânı üzeri­
ne Türk üslûb-ı mimârisiyle ve Türk parasıyla inşa edilmiş
olduğu gibi, mağazanın zevk-i selîm ile yapılmış doğrama­
cılık mamûlâtı da bir Türk ustasının maharetli elinden çık­
mıştır. Hacı Emir Haşan Efendinin ticaretinde muvaffaki­
yetle geniş maksatlarına nâil olmasını, Cenab-ı Hak'dan di­
liyoruz.
İslâm Tüccar Cemiyeti. - İstanbul'un İslâm tüccar­
ları da nihayet taazzuv etmek ihtiyacını ciddî bir sûrette
duymuş görünüyorlar. Şimdiye kadar iki içtimaları vukua
geldi. Birinci içtimada, bir İslâm tüccar cemiyetinin lüzu­
mu esasen kabul edilip, bu cemiyetin nizâmnâmesi tertib
edilmek üzere bir komisyon intihab olunmuştu. İkinci iç­
timada bu nizâmnâme okunup kabul edilmiştir. Nizâmnâ­
menin münderecâtından anlaşıldığına göre cemiyetin
maksadı İslâm tüccarları arasında teârüf husule getirmek,
münasebât-ı dostâne tesis etmek ve tüccarlardan muhtac-ı
muâvenet olanlara yardım eylemek; İslâmlarda teşebbüs-i
şahsî fikrini tamîm, İslâm tüccarlarına zamanımızda as-
hab-ı ticarete lüzumlu malûmatın icrasını temin etmek ve
İslâm tüccarların evlâdını ticaret ruhunda tahsil ettirebil­
mektir. İslâm Tüccar Cemiyeti'nin idare heyetine, şehrimi­
S ayı 63
zin en nâmdâr Müslüman tüccarları intihab olunmuşlardır.
Cemiyet, bir daire-i mahsusa isticar edecek ve ashâb-ı mü­
racaata merci olmak üzere bir müracaat bürosu tesis eyle­
yecektir, Memâlik-i mütemeddinenin her tarafında, türlü
isim ve unvanlarla bu nevi cemiyetler pek çoktur. Ve bu
cemiyetler bilcümle azalarına hakikî menfaatler temin
eder. Ve zaten bütün cemiyetlerin ve alelhusus erbâb-ı sa­
nayi ve ticaret cemiyetlerinin devam ve bekâsı, azalarına
hakikî, yani maddî menfaatler temin etmekle ancak kabil­
dir, Heyet-i idareye intihab olunanlar arasında bu dakikayı
hakkıyla bilen ve anlayan zatlar bulunduğu cihetle İslâm
Tüccar Cemiyeti'nin beka ve devamına ümitliyiz ve bu
ümidimiz bizi sevindiriyor.
Yarışta Türklük. - Birkaç sene var ki Türk gençliği
yarışa, idmana ciddî bir merak ile sarıldı. Türklerin dünya
tarihinde en bariz seciyeleri kuvvetlilik, gürbüzlük, harp ve
darpta muvaffakiyet, fütuhât ve hâkimiyettir. Kuvvetli ol­
mak, yarışta kazanmak dileği kim bilir kaç bin yıllık, kaç
yüz asırlık bir yaşayışla bugün Türk ruhuna yerleşmiş, sin­
miş bulunuyor. Şuurlu az bir faaliyet, tabiat olmuş bir has-
sayı çarçabuk canlandırır. Biz bu günlerde, Türk gürbüzlü­
ğünün, Türk yarışçılığının yeni bir hayat ve hamle almak
üzere olduğunu görüyoruz. Dört beş yıl evvel yarış ve id­
man meraklısı Türkler, gayr-i Türk kümeleri, adları ve ta­
birleri içinde gömülüp, eriyip gidiyorlardı. Bugün o saha­
da da Türklük kendini gösteriyor: Türk gücü, Altınordu,
Bahriye Gücü, İdman Yurdu, Gürbüzler Ocağı, büyük
emelin fetihlerinden gelen ganimetlerdir. Geçen gün "Al­
tın Ordu" şerefine yapılan yarışlarda bulunduk ve Türk
gençliğinin sağlam, temiz, terbiyeli, intizamlı, muasır ve
medenî muvaffakiyetlerini gördükçe göğüslerimiz kabar­
dı, gözlerimize sevinç ve iftihar yaşları doldu. Yarışları sey­
rederken yerimizde bir türlü dek duramadık: Çırpındık, al­
kışladık, haykırdık, tepindik, yani yaşadık! Onlar, yarışı ya­
panlar bizden pek çok daha kesif ve şedîd bir hayatla yaşı­
yorlardı; kocaman meydandan güç ve hayat taşıyordu. Bü­
tün Türk gençliğini o meydana, yarış, kazanç ve ün meyda­
nına çağırıyoruz. Gelsinler, oynasınlar, yaşasınlar, kazan­
sınlar,. Zamanımız, hayatta pek ve sağlam olmayanlara in­
safsızdır, kıyar. Yeryüzünde "benimı, bizim!" diyebileceği­
miz, toprağımız, malımız olmasını istersek pek çetin ve
sağlam olmalıyız... Yarış meydanında kol başılardan birisi,
hâlâ yarış ıstılâhının İngilizce olmasından şikâyet ediyor­
du, Bu bizce pek haklı bir şikâyettir. Biz de niçin Macar
kardeşlerimizin yaptığı gibi yapmayalım? Niçin yarış ıstılâh-
larının hepsini Türkçeye çevirmeyelim? Öteden beri bini­
ci, koşucu ve yarışçı olan Türk’ün dili, bu meydanda lüzu­
mu olacak sözlerin, tabirlerin hepsine yeter; Buna hiç şüp­
he edilmesin. Son söz olarak, bütün yarışçıları tebrik edi­
yoruz ve diyoruz ki başladığınız iş pek büyüktür: Yürüyün,
koşun, ilerleyin. Tanrı yardımcınız olsun!
 •m m ^

T û k k ;^ u k o u
T4r£ terin Tat ötesine Caltstr 'S m ' 'N,

û fi d e ^ ^ ^ ^ e d c T f c ^ «z ^

E d e b iy a t: Selâm S a n a / M e h m e d E m in

İktisat: B izd e K ö ylü n ü n Borcu: İtibar-ı Z ira î / M. Z ü h d ü

T ürk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. A sırla rd a ki Ç ağatay Şairleri:

N e v a î’d e n E vvel / K ö p rü lü z â d e M e h m e d F u a d

Geçen Yıl: 1329 Senesinde T ürk D ünyası / A.Y.

M atbuat: T ürkler İçin d e M illî H a reket (Jeune Turc Gazetesi) / T.Y.

Sorgu ve Gevaplar. A v r u p a ’d a O k u ya n T ürk T alebesinden A lın a n G evaplar / K m m h S. Y. Ç e le h i

T ü rklü k Şuûnu: Z a k ir E fendi R a m iy e f

T u ra n Gemiyeti Reisi K ont P a u l Teleki;

Sada-yı T ü rkista n ve Sada-yı Eergana; Sıyanet; T ürklerle R u m e n le rin Top Yarışı

Sayı 64 TÜRK YURDU 269

TÜRK yURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT

b en im kalbim YAĞMUR YAĞARKEN

Serbest Nazım Nihayetsiz, siyah, korkunç ve derin.

Güzel kadın, benim kalbim bir âlem... Her tarafı kaplayan bir gece var;
Şimdi hafif ve kederli damlalar
Denizinin menekşesi, göklerinin minesi,
Gözlerinden süzülüyor göklerin.
Yüce, uzak dağlarının leylağı.
Güneşinin fulyası... Bazı döver hırçın deniz kenarı.
Hepsi solmuş; sinesi Bir vahşî ses boş geceyi inletir;
Gizli gizli çarpan, garip bir elem Bazı rüzgâr ölümlerin sesidir:
dünyası... Birşey arar, gezer bütün dağları...

Seherleri, bir hasta kız dudağında açılan O beyaz ay, o yıldızlar nerde?
Handelerin sarı, kansız gülünden; Söndürmüş mü onları da bu yağmur?
Geceleri, bir öksüzün yüreğine saçılan Mahşer mi var, bilmiyorum göklerde?.
Matemlerin tülünden.. Hüküm süren her tarafta korkudur:
Yıldızları titreyerek süzüyor her tarafı; Gülemiyor bu gecenin hiç yüzü,
Ey korkudan benzi atmış bir baş gibi yükseklerden Her yer bekler inleyerek gündüzü.
sarkıyor.
Bahariye, 21 Şubat, 1329
Beyaz değil kışlarının zanbağı.
Sabiha N afiz
Gül rengi;

Yağmurları bir göz yaşı gibi hazin akıyor..

Bahar vakti kırlarının yeşil değil çarşafı. İLKBAHAR

Sarı, soluk; kuşlarının ahengi Şu sarışın kız, bakın!

Azarlanmış bir çocuğun feryadına benziyor; Ne sevimli, ne çapkın!
Rüzgârları bir veremli gencin sıcak nefesi Açık kollar, omuzlar..
Gibi kesik kesik, ağaç dallarında geziyor. Altından bir saçı var.
Duyulmuyor hiç sesi. Hıramını talim etmiş sabâdan.
Yapraklara kelimesiz bir hikâye okuyor.. Çalmış mavi gözlerini semâdan.
Dudakları birer penbe kadeh ki
Boynu bükük çiçekleri öd ağacı kokuyor...
Şafaklardan doldurulmuş gül rengi..
12 Nisan, 1330 Nazarları sisli, uzak ufuklara dalıyor..
Celâl Sâhir Bir derenin kenarında rebabını çalıyor:
270 TÜRK YURDU S a y ı 64

Artık uyan, ey toprak! caat etmemek hususundaki politikamızda hata mı ettik?

Ey sevgili anne, kalk! Yahut bu hareket müfritâne bir hiss-i zâtimize mi matuf
Bütün bir kı§ uyudun idi? Bunu şimdi kim arar? Fakat Muhi sahrasında, Mohaç
Ne bir çiçek, ne yaprak.. yanında ve bütün müdafaa-i hürriyet muharebâtında an­
Artık uyan, ey toprak! cak yalnız biz Macarların kanı dökülmüştür. Maamafih biz
daimâ âliyü'l-himem idik, her kim olursa olsun muâvene-
Biliyorum sinenin
tine şitâb için her anda hazır idik. Habsburg Rudolf, tacı­
Yaraları pek derin..
nın bekasından dolayı bize medyûn-ı şükrândır. Çünkü
O yarayı saracak
Türklerin Viyana'ya ve garba karşı menvî-i zamiri olan
Yine kendi ellerin..
muhacemât ve darbelerinden onu daima biz müdafaa
Sarılmıştır yaran, kalk!
ederdik ve İtalya'nın istihsal-i hürriyet için muzafferiyete
Artık uyan, ey toprak!
nâiliyetlerinde mecrûhü'l-fuad olan biz Macarlar da orada
Seni her el hırpalar, bulunduk. Esef ki ulviyetimiz öcünü, intikâmını en ziya­
Çünkü sende her şey var! de bizden aldı, biz Macar şövalyelerine kâinatın bahşetti­
Senden hayat alacak ği bu unvanla idâme-i hayat edebilmek imkânsızdır.
Şu sararmış ağaçlar..
Biz eski politikamızı takipten kat’iyyen imtina etme­
Fırtına, kar.. Bitti, kalk! liyiz. Çünkü bu cihette evlâd u ahfâdımıza karşı borçlu ve
Artık uyan, ey toprak; müteahhidiz. Evvelâ ittifak ve itilâfa atf-ı nazar etmekliği­
Bu yıl bolluk olacak. miz icab eder. İttifakla husule gelen büyük kuvveti son
Boş anbarlar dolacak. zamanında Balkan Harbi'nde Karadağ'ın Türkiye'ye ilân-ı
Bütün bir kış uyudun harbe ictisârıyla gördük. İttifak ve itilâfın fevâid-i hasene-
Ey sevgili anne, kalk; sini şimdiye kadar tefrik edememiş idik; fakat başka hü­
Artık uyan, ey toprak; kümetler, milletler politikalarını hep bu esas üzerine te­
sis etmişlerdi. Çar, Tsımagor Karadağ hükümdarını müt­
17 Mart 1330
tefiki tesmiye ile hesabında o kadar muvaffakiyet göster­
A. Seyfeddin di ki bugün Balkan hükümât-ı sagîresi Rusya'yı tehâlük-
ten tahlis edebilecek en emin ve sadık istinâdgâhıdırlar.
Bugün çar Japon adem-i muvaffakiyetini bununla tazmin
edebildi. Almanya sultanın muhadenetini istihsal ve İn­
SİYASİYÂT giltere ise kıt’aat-ı ecnebiyede ittifak aramakla meşgul­
MACARİSTAN'IN TURANÎLİKTEKİ ROLÜ(b dürler. Şu hâlde biz de mağaır ve kayıtsız olmayarak hü-
Macaristan'ın yeni menâbi-i kuvâya teveccühü lâzım­ kûmât-ı muazzamadan ders-i ibret alalım ve artık gururu
dır. Haricî ve dahilî düşmanlarımız alenen ve hafiyben kaldıralım. Biz dilîr, cengâver Macarlara pek ağır gelecek
aleyhimizde sui kast etmekle meluf bulunduklarından olan her şeye tahammül ederek ve adem-i kabul görece­
bir çok muhâtarâta maruz bulunuyoruz. Eğer mücâde- ğimizden ictinab etmeyerek kâinata göz gezdirelim. Aca­
lât-ı azîme-i âtiyede kendi kendimize içtihada muktedir ba kemâl-i emniyetle el uzatabilecek bir kavim var mı ara­
olacağımız fikri bizde devam edecek olursa kasîrü'l-basr yalım.
bir politika takip etmiş oluaız. Yalnız ve bilâ imdâd dök­ Bü>âik siyaset tertibi için mevkiimiz müsait değildir,
tüğümüz kan artık kâfidir. Muavenet-i ecnebiyeye müra­ talebimiz olmaksızın siyaset-i hâriciyemizi vekilimiz sıfa-

( ü Budapeşte şehrinde Macar Turancılarının da iştirak-i mesâisiyle "Cel-Hedef' unvanlı bir risale neşrolunmaktadır. Risalenin müdür-i mesulü
Baro Nyâıy Aibert Dr. tarafından yazılıp 1914 senesinin birinci sayısında intişar etmiş olan bu makale, Macaristan'ın Turanîlikte ifâ etmesi
lâzım gelen vazifeleri gösterdiğinden bütün Türklerce hâiz-i ehemmiyettir. Makalenin Türkçeye tercümesini, Macarlı dostlarımızdan Doktor
Mesaros Yoli Efendi idarehanemize göndermek lütufkârlığında bulundular. Mecmuamıza muavenetlerinden dolayı muhterem dostumuz
Mesaros Efendiye ve makalenin muharriri Baron cenahlarına arz-ı teşekkür ediyoruz. - T. Y.
 Sayı 64 TÜRK YURDU
tıyla ve nâmımızı hâmilen başka yerlerde idare ediyorlar.
İttifaklardan sıkça bahsetmemiz bile câiz değildir, zira ha-
yat-ı hâriciyemizde bunların tesiri muvakkattir, Ancak İk­
tisadî, İçtimaî rabıtalar tevlid edilebileceği mevzubahs
olabilir ki bu da ileride husule gelecek fırsatlarla müsait
zamanlardan istifade etmekle temin edilebilir. İttifâkın
böyle mahdud eşkâli bizce elzemdir. İmparator Wilhelm,
ticaret için vaktini seyahatle geçiriyor. İtalya çevik siya-
set-i hâriciyesiyle hâl-i iflâsta bulunan memleketini birkaç
sene zarfında semeredar bir dereceye i’lâ etti. İngiltere
ise menâbi-i iktisadiye-i hâriciyeye bi's-sülûk tetebbuatta"
bulunmak ihtiyacını hissetmektedir.
Merbutiyet-i iktisadiyesi birinci dereceyi hâiz ve aynı
zamanda menfaat-i hükümete hâdim görülen memleket­
leri sıra ile gözden geçirerek akvâm-ı âlem arasında mu-
kârenet-i ırkıyemiz olan akvâmı arayalım. Çünkü karabe­
tin bahşettiği alâka, başlangıçta her hâlde muvaffakiyete
vesile olur.
Vaktâ ki Balkan Harb-i müdhişi başladı, Slav ve Bul-
garlara karşı bütün teveccüh ve temâyülâtımız kuvve-i kâ-
milesiyle Türklere matûf idi. Maamafih Bulgarları muhâ-
ceret-i umûmiyenin son dalgalarından olarak Balkan'a,
Slavların arasına yerleşerek mezheplerini kabul etmiş,
birkaç asır zarfında bütün şahsiyet ve hissiyât-ı milliyele-
rini kaybetmiş olarak tanırız. Hatta kendileri bile hakiki
Slav iddiasında bulunurlar ki menfur muharebede bile
çar namına hareket ettiler. Esnâ-yı harpte o kadar hâsiyet
gösterdiler ki haklarında beslediğimiz fikr-i galîz zâil ola­
rak nazar-i hürmetle görmeğe başladık. Hele idaresizlik­
lerine binaen harpten münhezim olarak çıkmaları bizde
yeni bir meveddet ve muhaleset uyandırdı. İşte şimdi
kardeşleri iddiasında bulunduğu kimselerin gösterdikle­
ri sadakatsizliğe mebnî Bulgarlar artık müteyakkız olarak
kendi hâmisi ve sahibi büyük çar olmadığını, karâbet ve
ittifakı Slavlar arasında aramayıp başka yerlerde araması
icap ettiğini bi'l-idrâk aslen ve hilkaten nereye mensup
bulunduklarını itiraf etmektedir. Bu fikri evvel emirde ef-
kâr-ı münevvere sahibi olanlar tesis ettiler; fakat her na­
sılsa asırlardan beri ketmedilen bu hakikat, bütün Bulgar
ahalisini meşgul etmeğe başlamış ve onlar da bundan
sonra hem-ırk olan Türk ve Macarlarla akd-i muhadenet
etmek arzusunu uyandırmıştır. Bu fikrin en ziyade hâdi-
mi Murani Kontluğu ve Bulgar Krallığı'yla müftehir bizzat
kraldır. Bu fikri söndürmek için âlet-i sihr ve cazibe olan
271
Rus rubleleri mütemadi bir faaliyetle çalışmaktadırlar.
Rusofiller nâil-i maksat olmak için hiçbir vesâitten çekin­
memekte olup hatta Bulgar tahtını bile sarsmak tasavvu­
runda bulunmaktadırlar; Avusturya-Macaristan Balkan
zemininin ne kadar muhâtaralı bulunduğunu bildiği hâl­
de Kral Ferdinand'ı tahtının kaybetmesi muhâtara ve teh­
likesinden müdafaa için teşebbüsât-ı lâzimede bulunma­
maktadır.
Hâl-i hâzırda Bulgarlığın, Fransa ve Rusya'ya karşı
olan adâvetinden süratle istifade ederek azîm âtiyi hâiz
olan terakkiyâtında işgâl-i mevki etmeliyiz. Bulgarlar zafi­
yetlerini pek iyi hissetmiş olmalarından mütevelliddir ki
kendilerine muin bir dost aramakta ve kemâl-i iştiyâkla
Tuna'nın üst cihetine, kendilerine nisbeten belki daha âlî
seviyede bulunan Macarların muâvenetinden istifade
edebilmek için, tevcih-i nazar etmektedirler.
Memleketlerindeki taze, iyi tohum, bahçelerinde
mütecânis meyve ağaçlarının bulunmamasından ve zaten
usûl-ı atîkadan olmakla beraber harb-i âhir dolayısıyla ta­
mamen mahvolan cins bakırı ıslâh ve ormanları idare et­
tirmekte harice her hâlde ihtiyaçları vardır. Bunların te­
minine biz medar olabiliriz.
Bu hususta emin olmalıyız ki Bulgarlar böyle bir mu-
âveneti şükraniyetle kabul edeceklerinden iktisaden ve
hâkimiyete!! terakkiye müstaid olan ve harb-i ahîrin acı
tahribatına rağmen âtiyen dahi Balkan'ın hâiz-i nüfûz bir
hükümeti olacağı muhtemel bulunan bu hükümetle irti-
bat-ı iktisadiye ve tesmiyede bulunmaklığımız bizim için
pek kabildir.
İhtiyacât-ı iktisadiyesinin küllî kısmını biz temin ede­
biliriz; Çünkü Bulgar piyasası eski mültezimlerine karşı
iştihasızlık ve nefret gösterdiğinden onların yerleri he­
nüz berikileri tarafından işgal edilmemiştir. En yakın
komşu biz olduğumuz hâlde Bulgar piyasasını işgalde
kat’iyyen gecikeceğimiz bîiştibâhtır.
Türklerin müttefiklere terk ettikleri o müzehher vilâ-
yât bize nazaran şimdiden gaybûbet-i ebediyededirler.
Maziyi tahatturla mükedder olmayalım, zararlardan mü-
tenebbihen hâlden istifâde edebilmek için gayret edelim,
Türklerin kuvvetleri hâlâ mevcut olup bu muhit bizim
için açıktır. Mazi binlerce delâiliyle bizi Türklere rabte-
der. Bulgarlar, Türkler dahi Macarlar gibi Ural, Altay akvâ-
mındandır. Mazide her ne kadar yekdiğerimizin bâis-i za'f
272 TÜRK YURDU
ve mevti olduk ise de istikbâlde de vukuu icap etmez.
Esasen yek-diğerimize kin ve adâvet kat’iyyen besleme­
dik. Hatta Türklerin bir buçuk asırlık taht-i tahakkümle­
rinde yaşadığımız zaman bile bu hisle mütehassis olma­
dık.
Türkler lisanımızı, kavâninimizi, mezhebimizi ve em­
lâkimizi her şeyden masun ve ibka kılmıştı. Türklerin
memleketimizden ric'atlerinde yekdiğerimizle ağlayarak
vedalaştık. Bu hâlin tarih-i âlemde henüz misli görülme­
miştir. Türkler bizi helâk edebilirlerdi, fakat bunların hiç
birini yapmadı. Kendi taht-i idarelerinde bulunan şâir
memleketlerde dahi tatbik etmemişlerdir. Türklerin bu
âlicenaplıklarına Balkan ahalisi zulmetle mukabele etmiş­
lerdir. Terkettiği güzel arazideki sâbıkan tabiiyetinde bu­
lunan ahalinin bile nefretine bâis olmamıştır. Tökeli, Ra-
koczi, Kossuth bu vâsi âlemde Türkiye'den başka barına­
cak yer bulamamışlar ve nihayet Türlerin misafirperver­
liklerine nâil olmuşlardır.
Bugün bir kimse yalnız: Macarım! Kelimesini söyle­
mekle bütün memâlik-i Osmâniye'de seyahat edebilir.
Çünkü bu kelimeyi her köy anlar ve ona zahir olarak Ma­
car misafirine hâliyle mütenasip her türlü yardımda bulu­
nur. Bir zaman Türklere karşı bizde de meyi ve muhab­
bet mevcut idi. Kardeşlerimizi biz de sevdik, son Rus mu­
harebesinde gençlerimiz hatıra olarak Abdülkerim'e bir
kılıç götürdüler, Gazi Osman Paşa'nın Plevne istihkamâtı
arkasında kendini müdafaa ettiği zaman bütün Macarlar
meserretlere gark oldular. Fakat şâyân-ı eseftir ki Balkan
Muharebesi'ndeki mağlûbiyet haberlerinde eski hatırâtı
tekrar etmeyerek hükümraniyetin dağılmasını nazar-ı
müsâmaha ile gördük. Edirne’nin tahrip edilen camiinin
minaresine hilâlin yevm-i iâdesinde pâyitahtımızda belki
benden başka pencerelerini tenvir eden kimse bulunma­
mıştır. Bu müsamahamız iyi kalpli Türkleri her hâlde mü­
teessir etmiştir. Lâkin onun saf ve pak kalbi iğbirâr tut­
maz, asayiş ve sükûnun iadesinde bizleri yine yeniden ye­
gâne kardeş olarak yâd eder ve sever.
Türklerin ziraat ve maariften bu dereceye kadar geri
kalmaları şimdeye kadar ibadet ve harple vakit geçirdik­
lerinden mütevelliddir. Bugün sultanın elinde bulunan
memâlik yine büyük, zengin fakat hâlîdir. Araziden tohu­
mu ancak istihsal edebilirler, veyahut hiç bir mahsul ala­
mazlar; çünkü iyi arazi henüz kullanılmamaktadır. Türk­
ler şimdiye değin zürrâ değildi. Ahvâlin taht-ı mecburiye­
S a y ı 64
tinde sülük etmeleri için de çok zaman lâzımdır. Bu za­
man takarrüp etmedikçe Türkiye'ye teceddüd etmiş na­
zarıyla bakılamaz. Eğer harb-i ahîrde olduğu gibi orduya
me'kûlât yetiştiremez ise orduyu tanzim ve ıslâhı beyhu-
dedir. Ordu mazide olduğu gibi hâl-i hâzırda da aynı kuv­
vete mâliktir. Türkler her zaman tahsil ve ıslâhata âmâde-
dirler: Onlara zirâati talim edecek olan kimseleri mem­
nuniyetle kabul ederler. Şimdiye değin ziraat memleketi
diye şöhret bulmuş olan ve Türkiye'ye en yakın bulunan
biz Macarlar kılavuzluk etmeliyiz. Her sene bir çok talebe
ihraç eden ziraat mekteplerimizden memleketimizde
işin fıkdanından dolayı müzayaka çekmekte olan birçok
kimseler bilâ tavsiye bu yeni hayata şitâb etmelidirler.
Türkiye'de kendileri için bir saha-i azîm bulacaklarını bu
gençlere tefhim etmelidir.
Tabiaten kuvve-i inbâtiyeyi hâvi olan bu arazide çift­
likler husule getirebilirler. Türk zürrâı kendilerine şükrâ-
niyetle muamele edeceklerinden gayret-i zâtiyesiyle na­
mus dairesinde hem zengin olur, hem de istirahat eder­
ler ve zaman-ı şeyhûhetlerinde vatanlarına dahi avdet
edebilirler ki gençlerimiz bu mütalâayı kabul ederlerse,
değil yalnız Türkiye'nin yeniden dünyaya getirilmesine
ve nâil-i servet olmasına medar olmak belki Macaris­
tan'da yeni ve iyi bir sınıf teşkil etmiş olurlar. Servetsiz bir
çiftçi dahi Türkiye'de tecrübeler yapabilir; orada arazi
ucuz, kâmilen hâlî ve bâkirdir. Tohumunu Türk arazisin­
de zer' etmek teşebbüsünde bulunan bir kimse amelî
malûmât ile gayret ederek usûl-i cedîde-i zirâiyenin tatbi­
kiyle birkaç senelik vâridâtla sermayesini teksir edebilir.
Türkiye ile bu'diyet pek az olduğundan orada bula­
nacak bir Macar vatandan tebâüd etmiş olmaz. Aynı za­
manda hukukunun muhafaza edilmeyeceği cihetinden
de korkmamalıdır. Türkiye hırsız ve gâsıplara karşı belki
sıkı ve şedîd kanunlar yapmamıştır, çünkü ihtiyaç yoktur.
Hatta ahlâk-ı cemîle ve namûs sahibi olan bu ahali, arala­
rında sâkin Macar kardeşlerinin zarar ve ziyanından vika­
yesi için muhafızlık dahi ederler. Biraz sermayesi olanlar
müstecir sıfatıyla gitsinler her hâlde nâil-i servet olacak­
lardır. Ormanlar, maden şimdiye kadar muntazaman he­
men hemen işletilmemiş gibidir. Macar müessesâtı -lâkin
öyle Macarlardan müteşekkil bulunmalıdır ki Macarlık
nâmı tahtında itibarımızı bozmasınlar- gitsinler; hükümet
onlara her türlü müsaadât ve teshilât îtâ edecektir.
 Sayı 64 TÜRK YURDU
Memleketimizin rekâbet-i iktisadiyedeki şeâmetine
mebnî muktedir ve mütehammil bulunamayan müteşeb­
bislerle kendilerinde hiss-i ticarîsi olanlar dahi nâil-i ser­
vet olabilirler. Tabiplerimiz memleketin ihtiyacından faz­
la mikdarda bulunduklarından öyle bir zaman gelecek
bunlar ne kadar mütefennin olurlarsa olsunlar memle­
ketlerinde refah-ı hâl ile yaşayamayacaklardır; Memâlik-i
Osmaniye'de usûl-i tedavide mütetabbiblik(kökçülük)
usûlü câridir dense câizdir ki hükümet hâlâ bu cihete ol­
dukça ehemmiyet vermektedir.
Hastahanesi, idaresi ve sair bu nevi müessesâtın teş­
kili için Macar tabiplerine ihtiyaç vardır. Keza mühendis­
lerimiz bu yakın ve nâfi yerleri bırakıp Çin ve Japonyala-
ra kadar ihtiyar-ı zahmet etmektedirler. Ressamlarımız
zengin olmak için Amerikalara kadar gitmemelidirler;
Orada görecekleri istifadeleri Türkiye'de dahi temin ede­
bilirler. Filvaki eskiler Müslümanları resimden men edi­
yor, fakat Jön Türkler bunu âdât-ı kadîmeden addetmek­
tedirler. Hatta son zamanlarda Balkan Muharebesi'nde
müttefiklerin ahali-i İslâmiye'ye revâ gördükleri mezâ-
lim-i müdhişeyi evlâd u ahfâdının dâimâ nazar-ı intibâ-
hında bulundurmak üzere musavver duvar levhaları ter­
sim ettirerek mekteplere talik etmek istediler ise de ma­
alesef neticesiz kaldı, bu da mahza hiç bir ressamın te­
şebbüs etmemesinden tevellüd etmiştir.
Binaenaleyh Türkiye için bilâhere memlekete avdet
etmek şartı dahilinde vatandaşlara irâe-i tarîk edebiliriz.
Cümlemizin emeli, Türkiye'ye yalnız maddî, fikrî, ahlâkî
sermaye vermek olmalıdır. Şöyle ki bu muâvenet hem
kardeşlerimizin hem de bizim mesudiyetimize medar ol­
sun. Türklerin muhabbet-i vataniyesinden bizim de ibret
almaklığımız icap eder. Muharipler tarafından işgal olu­
nan arazide günden güne ahâli kalmamakta ve bütün
ahâli hükümetin yed-i idaresinde olan araziye hicret et­
mektedirler. Birkaç seneden beri tahsil görmüş, mekâ-
tib-i âliye ikmâl etmiş ve oldukça mühim yekûna bâliğ
olan Türk gençleri Budapeşte'ye gelmektedirler. Memle­
ketlerinin terakkisine hâdim olabilecek her sanata, fabri­
kalara, atölyelere devam etmektedir. Bizden her ne ka­
dar hüsn-i sûret görseler bile memleketlerine mâildirler.
İşte Macarlar da Türkler gibi şu hareketle sâî bulunmalı­
dırlar.
Türklerin sanat ve ticaretleri bulunmadığından şim­
diye kadar hemen bütün ticaret ve sanayi ecnebiler elin­
273
de idi. Halbuki yeniden küşâd edilecek olan menâbi-i ti-
cariyeden dahi yine ecnebiler temin-i istifade edecekler­
dir. Acaba biz Macarlar bu fırsattan niçün istifade etmiyo­
ruz? Eşyâ-yı ticariye ve istihzârât-ı dâhiliyemizi kabul ettir­
mek için Türkiye'ye bizim teklifâtta bulunmaklığımız lâ­
zımdır. Eğer diğer emtia-i ticariye ile hem-ayar eşya verir­
sek ve onu zengin olmak fikrini takip etmediğimiz takdir­
de kat’iyyen rekabette kazanacağımız şüphesizdir. Aksi
takdirde Türklerin teveccühü bir kere kaybedilirse mev-
kiimiz ebediyen tehlikeye düşer. İhracatı şimdi dahi ol­
dukça mühim olan Zolna(Zsolna) Fabrikası gibi eski ve
meşhur nesciyât fabrikalamızın ihracatı az bir zaman zar­
fında on misline iblâğ edilmesi kabildir. Bâhusus Türki­
ye'nin tanzim ve teçhiz etmekte olduğu ordusuna pek
çok elbiselik çuha lâzımdır. Mamulât-ı hadidiyesi olduk­
ça mühim olan memleketimiz fabrikaları ıslâh ederek de­
recesi henüz cüz'iyette bulunan ziraat makineleri ve esli-
ha imali cihetine gidilmelidir.
Türkiye ve Bulgaristan piyasasında orduya ve ziraata
müteallik ihracat gözümüzün önündedir. Türkiye'ye şim­
diye kadar mühim mikyasta vuku bulan ihracatımızı an­
cak askerî kunduralar teşkil etmiştir.
Sanayiimizde tebeddülât-ı cedîde husûlü için her
hâlde müteyakkız ve işgüzâr olmalıyız, Türkiye ile büyük
menâfiimiz mevcuttur. Türkler Avusturya-Macaristan'ın
bütün milletleri arasında yalnız cidden bizi severler ki bu
fikrin diplomatlarımıza, telkini için hükümet teşebbüsât-ı
lâzimeye tevessül etmelidir.
İstanbul sefâretinde bulunan vekillerimizden hiçbiri
Macar menâfiini gözetmemişlerdir ve hatta denilebilir ki
Macarların metâlibât ve şikâyâtım anlayabilecek kimse bi­
le nâdiren görülmüştür. Gerek müttefikimiz Avusturya
ve gerek bizim müttefikimiz nokta-i nazarından bu hâlin
başka tarzda bulunması icap eder. Şayet sefaretimiz sul­
tan ve ahalinin muhabbetini celbedebilecek Macar asilzâ-
degânı idaresinde bulunacak olursa İstanbul mehâfil-i si­
yâsîsinde henüz pek ziyade kesb-i şöhret edememiş olan
vekilimizin kat’iyyen ihrâz-ı nüfûz edebileceği şüpheden
vârestedir. Bu temenniyât ve menâfiimizi infâz edebil­
mek için hükûmet-i şâire diplomatları meyanında padişa­
hın müzâheretine mazhar olabilecek ancak asil bir Ma­
car'ın vücuduyla kaimdir ki bu teceddüd Bâbıâli'ce mah-
zuziyetle kabul olunur. Süratle tatbiki lâzım gelen bu
fikr-i musîb acaba mevki-i fiile vaz edilecek mi, yoksa te-
274 TÜRK YURDU S a y ı 64

menniyâttan ibaret mi kalacak? Aramızda yaşamakta olan burada yükselerek bilahere aslına rücû etmiş olduğun­
Türk gençleri az bir zaman zarfında lisanımızı tahsil edip dan bugün yine kabil-i irtika bir hâlde bulunmaktadır.
dârüssınâalara çıraklıktan başlayarak sanayiin en küçük
Turanîlerin aynı zamanda hukuk-şinâs oldukları gibi
akşamına varıncaya kadar kesb-i mümârese etmektedir­
cedlerinin kuvveti kendilerinde elan mevcut olup cengâ-
ler. Biz bu gençleri henüz nazar-ı ehemmiyete alarak içti­
verdirler, kabiliyet-i tahsiliyeleri vardır. Arazileri münbit
ma edebilmeleri için bir mekânları bulunması cihetini bi­
ve mahsuldâr olup maatteessüf hâlî kalmıştır.
le düşünmüyoruz. Henüz tecrübeleri az olan bu gençler
Tâlih Turaniyetin idare ve rehberliğine Macarları ta­
en adi sunûf-ı ahali ile ihtilât ettiklerinden tebdîl-i ahlâk­
yin etmiştir. Eğer vazifesini idrâk edemezse hem
larını bâis olmaktadır. Bu gençler hakkında bazen (Inter-
bi'n-nefs ve hem de kardeşlerine karşı yalnız hata ve ku­
nat) talebe yurdu inşası gibi yeni fikirler mesmû olmak­
sur değil belki kabahat ve günah işlemiş olur. Çünkü
tadır. Eğer şâir hususâtta olduğu gibi bu iş de iştihasızlık
hemcinsini teşhis edebilmesi onlara kendini tanıttırması
takip edilecek olursa husul-ı maksat için fiiliyâtta cidden
ve irtibat ve ihtilât vesâitini elde edip temâdi ettirebilme­
pek gecikiriz. Macarlığın yeniden hayat bulmasına ilk va­
si için pek çok zaman lâzımdır. Bu maksat teessüs edin­
sıta ancak Türkiye ve Bulgaristan'dır. Mikdar-ı nüfusu bir
ceye kadar evlâd ve ahfâdımız mütemâdi bir gaybûbetle
çok milyonlara bâliğ olmakta olan Turanî kardeşlerimiz
yek-diğerini veli ve takip edeceklerdir ki hâl-i hayatların­
arasında sâiklik vazifesi bize düşer.
da bu fikr-i hayrın intişar ve tevsiine hizmet edecek olur­
Ceddinin güneş âsâ vatanından şimale kadar giden
larsa ömürlerini beyhude geçirmemiş olacaklardır.
Turan'ın Fin unsuru âlem-i beşeriyetin en sâkit ve en sü­
Bugün Macarların ve bütün Turaniyetin yek diğeriy­
kûn içinde yaşayan bir kavmine tahavvül etti. Rus hükü­
le peydâ-yı münâsebet ve temâsa ihtiyaçları olduğu yal­
meti bunların kadim âdât-ı cenkcûyânelerini unutmaları
nız kadîmen Macarlarla bir arada bulunan, memleketçe
için müdebbirâne harekette bulunmaktan hiç geri dur­
bize karabeti olan hem-ırkımız akvâm değil hatta süratle
mamıştır. Finlerin dört milyon nüfusu olup Ruslar mik-
temeddün etmekte ve bize uzak olan Tatarlar bile bu fik­
tar-ı nüfusa nispeten bu ahali ile pek iştigâl etmiştir. Hu-
ri tefehhüm etmektedirler. Bir âtî-i karîbde muvaffakiye­
kûk-ı kadîmeleri hâl-i hâzırda olduğu kadar hiçbir vakit
te nâiliyetimiz anında yalnız Türkiye'den değil sâhib-i ser­
dûçâr-ı tecavüz olmamıştı. Hamd olsun ki lisanlarına ve
tekemmülât-ı irfaniyelerine mâni olamıyorlar. Finler, vet Tatarlar dahi kuvve-i medeniye ile muâvenete âmâde
bulunacaklardır.
Osetler ve sair karabet-i ırkiyemiz bulunan akvâm bizi ke-
mâl-i muhabbetle yâd etmektedirler... Muhacerete miâni olmak şimdilik hiç bir sûrede kabil
olamaz. Bu hâl ancak memâlik-i ecnebiyeden gelen aha­
Asyâ-yı vustâda Japonya'ya kadar imtidad eden mah­
suldar araziye sahip bulunan Ural, Altay akvâmı bizim için linin Amerika sahiline çıkmalarının meniyle zâil olabile­
cektir. Bu da her hâlde yakında husul bulacaktır.
iktisaden daha mühimdirler. Bu aile-i ırkiyenin kenar dil­
lerini şarkta Japonlar, garpta biz Macarlar teşkil eder. Muhaceret o vakitte sahi ve parlak bir mecrâ-yı hare­
ket bularak Macar muhacirlerinin hor ve hakir kalmaları­
Japonlar bizden daha büyük ve hakimiyet-i mutlaka-
na nihayet verecek ve meslek ve sanatının kıymet ve
ları bizden daha vâsi olduğundan onlara rakip olamayız
hüsn-i kabul görebileceği kardeşleri arasına şark ve Asya
ve hatta icap etmez.
havalisine hicretle bütün kardeşlerinin pîşkârı sanatını
Japonya efkâr-ı cedidesinin bir kısmının gayret ve
iktisâb edecek ve talim ve tahsile arzukeş bulunan hem­
nokta-i nazarı Turaniyetin idaresinde olmayıp başka ci­
cinsinin mesudiyet ve irfan ve marifetine bais olmuş ola­
hette olduğundan bu vazife biz Macarlara teveccüh eder.
caktır. Bunlar memleketlerine avdetlerinde akraba-yı ka­
İranîlerin tasniât ve hikayâtı veçhile Turan cehl impa­ idesinden malumatı hâmil ve oldukça serveten mütefey-
ratorluğu ve zulm memleketi imiş! Bu tarihin en acı bir yiz olacak olurlarsa Macar tarih-i müstakbeline de hizmet
hatasıdır; çünkü bütün ziyâ-ı medeniyet buradan teşe'ub etmiş olacaklardır.
etmiştir. Maarif mütehayyirü'l-ukûl bir derecede, evvelâ
Macarlar orada kalarak memleketlerine avdet et­
meseler bile pek büyük muhâtara tasavvur olunamaz.
 Sayı 64 TÜRK YURDU
Amerika tabiiyetine girmekten ise kardeşleri arasında
kalması daha müreccahtır. Çünkü onların seng-i kabirle­
ri Turaniyetin âtide ilerlemesine vesile ve rehber olacak­
tır,
Âti ve istikbâlin Slavların olduğuna esassız, küçük,
düşüncelerle ittibâ etmeyerek mesudiyetimizi bâdi ola­
cak olan bu itikadâtımızı tashih etmeliyiz; Zira istikbâl
Turaniyetindir!...
"Cel-Tseyü" risalesi müdür-i mesulü
Baron Nyary Albert
Türk Edebiyatı Tarihi
DOKUZUNCU VE ONUNCU ASIRLARDAKİ
ÇAĞATAY ŞAİRLERİ
Medhal
Büyük Türk şâiri "Ali Şîr Nevâî" "Muhâkemetü'l-Lü-
gateyn" nâmındaki mühim eserinde Arap padişahlarının
zaman-ı hükümetinde Arap edebiyatının, "Şart" hüküm­
darlarının devr-i istiklâlinde Acem edebiyatının terakki
ettiğini söyledikten sonra der ki: "Türk hanları dahi ma-
kam-ı emarete geçtikte Hülâgu Han ve Timur Gürgân za­
manından bed' ile Ferzend halefi Şâhruh Sultan'ın zama­
nı âhirine kadar Türk lisanında da şairler zuhura geldi ve
ümerâ-yı Türk'ten de hoş tab ve lisanlar vücut buldu, Se-
kakî, Haydar Harezmî, Atâyî, Mukîmi, Emirî, Gedâyî gi­
bi,.." Bu mütalâa çok şâyân-ı dikkat olmakla beraber ha-
kayik-i tarihiyeye epey muhalif ve birçok nukât-ı nazar­
dan muhtâc-ı tenkiddir. Hicretin sekizinci asrı ibtidâsın-
dan beri fasılasız ve feyizli bir hayata mâlik olan Osmanlı
edebiyatını nazar-ı itibâra almasak bile, Timur zamanın­
dan evvel vücuda gelmiş birtakım Çağatayca eserlerin
mevcudiyetini unutmamak icap eder. Maamafih Çağatay
edebiyatının en parlak zamanı, yeni Frenkçe tabiriyle "Al­
tın devri", dokuzuncu ve onuncu asırlara tesadüf eder ki
"Nevâî" bu itibar ile mütalâasında haklıdır, Bizans kıyıla­
rıyla Keşiş Dağı mesirelerinde Ahmed Paşa'nın pür
reng u hayal gazelleri okunurken, Herat bahçelerinde Se-
merkand saraylarında da "Nevâî"nin şiirleri terennüm
olunuyordu...
d ) Bu mesele hakkındaki tedkikatımın hülâsasını "İkdam"da neşrettim. Fakat Alımed Yesevî'nin Çağatay ve Osmanlı edebiyatları üzerindeki
tesirâtı hakkında hazırladığım uzun bir tedkiki yakında enzar-ı tenkide arz edeceğim,
İbn Arabşâh'tan naklen Nazmizâde. Sahâifü'l-Ahbâr tercümesi [üçüncü cilt]
275
Çağatay edebiyatı "Nevâî"den evvel oldukça uzun bir
maziye, az çok işlenilmiş bir lisana ve nisbeten şâyân-ı
dikkat eserlere mâlikti: "Ahmed Yesevî"nin, "Süleyman
Bakırgânî"nin mutasavvıfâne şiirleri yalnız şark Türkleri
üzerinde değil Anadolu'daki Garp Türkleri üzerinde de
pek mühim tesirât icra etmiştilL. Sonra, "Tezkiretü'l-Ev-
liyâ", "Mi'râcnâme" gibi Uygur yazısıyla yazılmış olan eski
nüshaları da Çağatay edebiyatının mahsulât-ı kadîmesi
meyanında tadâd edebiliriz; çünkü "Kutadgu Bilig"i vü­
cuda getiren eski Uygur lehçesi, Arabi ve Farisî ile çok ka­
rışarak asliyet-i bârizesini kaybettikten sonra "Çağatay
Han"ın zaman-ı hükümetinden itibaren Çağatayca nâmı­
nı almıştı, Maamafih Uygur yazısı uzun müddet mevcudi­
yetini muhafaza ve hatta Arap harflerinin duhûlünden
sonra bile onlarla rekabet ettiği cihetle, meselâ "Ahmed
Yesevî"den muahhar ve lisan itibariyle asliyetten tama-
miyle mahrum birtakım eserler bile Uygur yazısıyla yazıl­
dı ve sırf bundan dolayı bazıları tarafından Uygur edebi­
yatı mahsulâtından addedilmek istenildi. Halbuki, yalnız
harflerin tehâlüf-i eşkâlinden ibaret bir farktan bu gibi
neticeler istihsâlinin ne kadar manasız olduğu bedîhîdir.
Çağatay edebiyatının dokuzuncu ve onuncu asırlar
zarfındaki inkişâf-ı mesûdunu "Nevâî'nin pek doğru ola­
rak söylediği veçhile Timur saltanatında aramak icap
eder. İyiden iyiye sünniyü'l-mezheb bir İslâm hükümdârı
olmakla beraber Cengiz töresine fart-ı riâyetinden dolayı
bazı ulemâ tarafından tekfir edilenC) "Tüzükât" sahibi,
milliyetperver ve ihtişam ve âlâyişe ruhen meclûb idi:
"Horasan madenlerinin cevâhiri ve Bedehşan'ın la'l-i gi-
rânbahâsı ve Hindistan metâı ve Hürmüz ve Katif incisi
ve anber-i sârâ ve müşk-i Hıtâ ve enva sim ve talâ huzur-ı
Timur'a takdim ve gece gündüz hâzinesine teslim olu­
nurdu, Bundan maada Semerkand'da müceddeden bah­
çeler ve bağlar inşa ve saray ve müteaddid köşkler ve bî-
had kasırlar bina edip her birin garîb ve acîb tarz ile üstü-
var ettikten sonra envâ-ı eşcâr ve esnâf-ı ezhâr ile müzey­
yen edip birin "Bâğ-ı İrem" ve birin "Ziynet-i Dünya" ve
birin "Büstân-ı Şimâl" ve birin "Cennetü'1-Ulyâ" ile tesmi­
ye etti. Duvarlarında nükûş-ı rengârenk ile nakş-ı mülûk
ve selâtin meclislerin ve vüzerâ ve sadât mahfillerin ve
evlâd u ahfâd ve asker ve ecnâd ve bazı mudhik nesneler
276
ve bir mikdar mûris-i gam olur ve şikârgâh ve divân-ı pa­
dişah ve hadem ve haşem ve cenk ve cidâl meydanların
ve bizim şarab ve girdeş bâde-i bâb ve vekâyi-i Hind ve
Türkistan ve Paris ve Azerbaycan hatta nisâ ve cevârî sû-
retlerin tasvir ve her gördüğün ve bildiğin nakş ettirip bu
makule lehviyâta delâlet eder şeylerle tezyin ve tahsin et­
tirdi. Timur bir tarafa sefer ve azimet ettikçe Semerkand
ahâlisi bâgân-ı mezkûreye varıp teferrüc-günân lyş ü işret
ederlerdi. Bu takrîb ile belde-i mezkûre meyvesi bir mer­
tebe erzân ve sebil oldu ki bir kantar meyve-i şirin bir dir­
heme müsâvi olmaz idi. Bundan maada Semerkand sah­
rasında kebirü's-sevâd kurâ ve kasabât inşa edip ekber bi-
lâd-ı mânend Dımaşk-ı Şam ve Bağdad ve Mısır ve Haleb
namıyla tesmiye etti. Ve tarİk-i belde-i "Keşi"de vâki sah­
rada bir vâsi bağ inşa edip "Ferah" ile tesmiye eyledi. Na­
kildir ki bağ-ı mezkûrda bağbânlardan birinin bir duvarı
zayi olup altı ay miktarı kendi başına gezip ne tarafta ol­
duğu malûm olmadı...(b"
"Acâibü'l-Makdûr fî Nevâibü't-Timur" muharririnin
safdil bir eda ile anlattığı şu satırlar, Timur zamanında
Maverâünnehir'de inkişâf eden medeniyetin şekil ve ren­
gini pek iyi izah ediyor. "Kalviyû"nun ve bilhassa "Zahi-
reddin Babür"ün uzun ve takdirkâr cümlelerle izaha ça­
lıştıkları veçhile, Timur ile evlâd ve ahfâdı zamanında Or­
ta Asya yeni bir hayat almış, sanat, medeniyet, servet ve
bütün bunların tevlid-kerdesi olan zevk ve sefahat ilerle­
mişti. ŞahruhTın oğlu Uluğ Beyin Semerkand'da icra edi­
len izdivaç merasimi, bu tantana ve ihtişamın âdeta bir
ma'kesi olmuştu. Memleketin bütün esnafı takım takım
ibrâz-ı hüner ediyorlar, cesîm ve murassa eyvanlar altın­
da ricâl ve küberâ âyin-i cemler icra eyliyorlardı. Murassa
mahfeler taşıyan fillerin, gümüşlü eğerlerle müzeyyen at­
ların bir edâ-yı mağrur ile gezindikleri o meydandaki tah­
tına Timur gelip oturunca, tertib-i bezm-i sürûra işaret
etmişti: "O vakit ferş-i zümrüdîn üzere sâkiyân-ı resm en-
dâm-ı câbecâ hıram edip kadehler devr ve ruhlar neşât
ile semâa gelmekle Çağatay arslanları şürb-i sahba-yı
akîk-endam ile manend-i haâm zelil ve şeddâd Moğol ve
Tatar tenâvül-i mey yakut-fam mumdan mülâyim olup
mutrıb-ı hoş-nevâ ve sazende-i aıh-efzâ dahi bu ebyât ile
( b İbn Arabşah'dan naklen Nazmizâde.
(2) ibn Arabşah'dan naklen Nazmizâde.
Asya Tarihine Medhal, sahife:75.
® Mecâlisü'n-Nefâis.
(5) Devletşah'tan naklen "Sefînetü'ş-Şuarâ", sahife: 122.
TÜRK YURDU S a y ı 64
demsâz ve hâle münasip makâm-ı uşşâkta hoş-âvâz ol­
muşlardı., (b Taftezânî gibi âlimlerin akâid-i İslâmiye'yi
bütün Türkistan ve Maverâünnehir'de neşr ve tamım için
sarf-ı mesaî ettikleri, Timur'un İslâm ulemâsı ile mübâha-
sâttan pek hoşlandığı, her tarafta camiler ve medreseler
inşa eylediği bu devirde, Türk şahzâdelerinin sarayları
henüz Acem şairleriyle dolu idi. Acem üdebâ ve müver­
rihlerini teşvik ve taltif eden Cengiz evlâdına Timur ve
muakkıbları da ittiba etmişlerdi.
Ahmed Kirmânî, Lütfullah Nişâburî, Kemâleddin Ho-
cendî, Hâtifî... gibi "Devletşah" ve "Sam Mirzâ" tezkirele­
riyle "Ateşgede"yi, "Mecâlisü'n-Nefâis"i dolduran bir çok
Acem şairleri, hatta üstâd-ı muazzam "Mevlânâ Câmî"
hep Timur ve muakkıblarının himâye-kerdesidir; Ti­
mur'un zafernâmeleri bile "Firdevsî"nin lisanıyla yazılır­
ken "Leon Cahun"un bu devirde Türkçeyi Farisî'ye galip
göstermesi® garip olduğu kadar yanlış bir mütalaadır.
Divanı vasfında muallimi "Hoca İsmetullah"ın kaside söy­
lediği "Sultan Halil", allâme-i danişmend "Uluğ Bey",
"Bay Sungur Mirza", "Babür Mirza", "Şah Garib Mirza" gi­
bi hanedân-ı saltanata mensup prensler nâdiren Türkçe
ve ekseriyetle Farisî şiirler söylerlerdi®. Çünkü onlar al­
dıkları terbiye-i fikriye ve lisaniye itibariyle mânen Acem­
diler; ekserisi İran şairlerinden ders almışlar, hocalarına
nazireler yazmaya alışmışlardı. Meselâ Hoca İsmetullah
Buhârî, Sultan Halil'in muallimiydi. Sultan Bay Sungur
Mirza ile Uluğ Bey arasında birisi Hamse-i Hüsrevî diğeri
Hamse-i Nizâmî'yi tercih ettiğinden dolayı- birçok müna­
kaşalar bile olmuştu(5), Hükümdarlar ve aile-i hükümda-
rîye mensup şahzâdeler İran üdebâ ve meşâyihına karşı
bü)Tik bir hürmet ve semahat gösteriyorlardı; Timur'un
oğlu Emir İnşah ile şeyh ve şair "Kemâleddin Hocendî"
arasında geçen bir vak’a pek maniîdârdır: "Emir İnşah
bin Timur zamanında şeyh hazretleri masârif-i hankâh ve
it'âm-ı fukarâ ve sair hasbe'l-iktizâ esnafa düyûn-ı vâfiresi
olmuştu. Bir gün Mirzâ Miranşah tekkeye şeyhin ziyareti­
ne gelip oturdukta Mirza'nın etbâı bahçeye dühûl ve erik
ve zerdali garetine meşgul olduklarını şeyh gördükte, te­
bessüm ile: Ey yağmacı Moğollar, yağma eylediğiniz mey­
veyi bîçâre Kemâl deyni için esnafa rehin sûretinde gös-
 Sayı 64 TÜRK YURDU
termişti! Bari bahçeyi bütün bütün yağma eylemeyesiz ki
bu müflis Kemal'i hemen borçlulara teslim eylemek icap
eder.- Sultan Emir İnşah gû§ edince hemen ol mecliste
bin altın getirip şeyhe îtâ ve düyunu edâ olundu.(B" Türk
nesline mensup bütün küberâ ve mütefekkirinin İran ru­
huyla bu kadar meşbu bulunduğu bir devirde, Türkçe ya­
zanların azlığı pek kolay anlaşılır. Filhakika, "Leon Ca-
hun"un iddiâ-yı garibine rağmen, "Mecâlisü'n-Nefâis"le
"Devletşah" tezkiresinde Farisi lisanıyla yazı yazanların
adedi, Türkçe söyleyenlerin hiç değilse yirmi otuz misli­
dir. Esasen müsteşrik "Barbier du Meinard"da milâdın on
dördüncü ve on beşinci asırlarını Acem edebiyatının en
zengin bir devri olarak gösteriyor. (D
Timur devri, İran edebiyatı için bir devr-i inhitât ol­
mamakla beraber Çağatay edebiyatının âdeta mebde-i te-
rakkiyâtı olmuştur. Ahmed Yesevî'den beri sırf mezhep
propagandası için bir vasıta makamında kullanılan Türk­
çe eserler, o zamana kadar gayr-i dinî bir mahsul vücuda
getirmemişti; Türkçe yazmaktan maksad-i aslî, Farisî bil­
meyen cahil halka akâid-i İslâmiye ve sufiyeyi telkinden
ibaret olduğu cihetle halk lisanı ve halk vezni kullanılı­
yor. Lehçesi Arabî ve Farisî ile çok mahlût olmakla bera­
ber "Yesevî"nin şiirleri çok okunuyordu. Fakat bu aheng-
siz, sırf müttekıyâne eserler ancak Nakşibendî dervişleri­
ni memnun edebilirdi; Herat'ın sülün ve ceylanlarla dolu
zümrüdîn bahçelerinde, Semerkand saraylarının Çin,
Hind, İran bedâyiiyle mâlâmâl muhteşem divanhânele-
rinde ondan çok başka şiirlere ihtiyaç vardı. İşret meclis­
leri için rindâne gazel ve şarkılar, mağrur hükümdarların
nuhvetini tatmin için murassa kasideler lâzımdı. Ve bü­
tün bunlar, Acem şairlerinin nefis minyatürlerle müzey­
yen divanlarında mebzûlen bulunuyordu. Türk âlim ve
beyzâdeleri gördükleri tahsil icabâtından olan Farisî'yi
pek iyi öğreniyorlar, Firdevsî'den, Sadî'den, Attar'dan
başlayarak, mey ve mahbûb mazmunlarıyla, hatta bazen
perde birûnâne bir surette mâli divanları okuyor, ezber­
liyorlar ve içlerinde tabiat-ı şâirâneye mâlik olanlar, bir
Acem şairi olarak meydana çıkıyorlardı. Acem edebiyatı,
lisanı, irfanı Türk memleketlerinde o kadar sâri idi ki ca­
hil halkın bile Farisî öğrendiklerini Ali Şîr Nevâî "Muhâ-
kemetü'l-Lügateyn"inde Türklerin zekâ ve fetânetine mi­
sal olarak arz ediyor. Halbuki İranlılar, mağrur ve hod-pe-
( b Sefinetü'ş-Şuarâ, sahife: 163
(b İran'da Şiir, sahife: 57.
( b Muhâkemetü'l-Lugateyn,
277
send, Türkçe öğrenmeye hiç hacet görmüyorlardı(V.
"Nevâî" ne suretle tefsir ederse etsin, bu, Acem medeni­
yetinin millet-i galebenin maneviyatını teshir ve istilâ et­
mesinden başka birşey değildi. "Timurlenk"in bile hiç
Arabî bilmediği hâlde iyi Farisî bildiği müverrihler indin­
de müsellemdir. Hatta Nevâî "Mecâlisü'n-Nefâis"in "Selâ-
tîn-i ızâm ve evlâd-ı vâcibü'l-ihtirâmlar" zikrine hasrettiği
yedinci meclisinde, Timur'un şair olmamakla beraber
nazm-ı letâifiyle meşgul olduğunu zarif bir hikâye ile te-
yid eyliyor.
Mimarîde, resimde, musikide ve binnetice tarz-ı ha­
yat ve tefekkürde hükümfermâ olan bu Acem-perestlik,
tıpkı Anadolu Türklerinde olduğu gibi, Maverâünne-
hir'de de İran edebiyatına pek müşâbih bir klâsik Türk
edebiyatı vücuda getirdi. Acem lisanını âdeta ana lisanla­
rı gibi bilen Çağatay şairleri, Türkçeyi aruz vezninin ica-
bâtıyla telif için bilerek bilmeyerek bir çok ecnebî keli­
meler, terkipler alıyorlar ve bu sûrede lisanı daha kâbil-i
imhinâ, daha nazik bir hâle sokuyorlardı. Eski Uygurca-
nın saAet ve asliyeti, o biraz kaba, haşin fakat erkek ve
vazıh tarz-ı edâ çoktan kaybolmaya başlamıştı: İslâmiye-
tin yeni medlûllerini ifade için ya "Kur’an-ı Kerîm"in lisa­
nından, yahut. Acemlerin Arap tesir-i dînîsi altında kalmış
dillerinden iktibasâtta bulunmak zarurîydi. İşte Anadolu
Türklerinin başına gelen bu hâl. Şark Türklerinde de ay­
nı sûrede tecellî etti ve bunun müfid netâyicinden ola­
rak, o nazikleşmiş lisanı bir lisan-ı şiir yapmak temâyülle-
ri "Timur" zamanından bed' ile yavaş yavaş arttı.
Nevâî "Muhâkemetü'l-Lügateyn"inde, Türk gençleri­
nin Farisî şiir yazdıkları hâlde Türkçe yazmamalarını, pek
muhik olarak adem-i iktidarlarına ve modaya etbâı daha
muvafık bulmalarına atfediyor: Farisî şiir yazmak, o lisan
ile istinâs etmiş bir adam için pek kolaydır. Tekemmül et­
miş, işlenmiş olan bir lisanı, veznin hazır kalıplarına sok­
mak zahmetli bir iş addolunamaz; asıl zorluk "garip elfaz
ve edâ ile me'lûf olan Türkçeyi hoş-âyende bir sûrette
tertip ve dil-nişîn bir hâlde terkip eylemektir". Yani he­
nüz işlenmemiş, Arap vezinlerinin kalıplarıyla istinâs et­
memiş bir lisana o kudret-i ifâdeyi, o kabiliyet-i inhinâiye-
yi verebilmekdir ki mübtedîlerin bu kadar müşkil bir şe­
ye teşebbüs etmeleri, tabiî vârid-i hâtır olamaz. Irak'ın ilâ-
278 TÜRK YURDU
hî şairi "Fuzûlî" bile bütün kudret-i dâhiyânesine rağmen
"Türkçe nazm-ı nâzikin müşkilâtından" kemâl-i ciddiyet
ve ehemmiyetle bahsetmişti...
"Ali Şîr"in zaman-ı iştihârına kadar Maverâünne-
hir'de epey Çağatay şairleri yetişmiştir. "Mecâlisü'n-Nefâ-
is"in birinci ve ikinci meclislerini işgal eden bu şairlerden
bugün elimizde hemen hiçbir şey kalmamış gibi ise de
bazı nadir numûneler "Nevâî"ye tekaddüm eden o doku­
zuncu asır üdebâsı hakkında bize bir fikir veriyor: Ekseri­
yetle Farisî şiirler de yazmış olan o adamlar tarz-ı tanzim,
mevzu ve mana itibariyle Acem şairlerinden hemen hiç
ayrılmamışlar ve büyük bir kudret-i sanatkârâneye mâlik
olmadıkları cihetle, Çağataycayı müstait olduğu merte­
be-! terakkiye is'âd edememişlerdir. Ekseriyetle Türk hü­
kümdarlarının sarayında yahut Timur sülâlesine mensup
prenslerin cenâh-ı himâyesi altında yaşayan bu şairler
arasında Nevâî "Mevlâna Lutfî" ile" "Sultan Ebü'l-Kâsım
Babür"den maadasına o kadar büyük bir ehemmiyet atf
etmiyor. Maamafih, her hâlde şurası muhakkaktır ki Ti­
mur zamanından itibaren Çağatayca bir ilim ve edebiyat
lisanı olmağa başlamış, saray ricâli ve küberâ indinde mil­
lî lisana böyle bir kıymet vermenin lüzumu anlaşılmıştır.
Timur hanedanı erkânından Sultan Halil, Sultan Babür,
Ebâ Bekir Mirza, Sultan İskender Şirâzî, Sultan Ahmed
Mirzâ ve bilhassa Ali Şîr'in dost ve hâmîsi Sultan Hüseyin
Baykara bu millî lisanın ihyâsı hususunda çok gayretler
sarfetmişlerdi. Fakat Çağatay edebiyatının asıl devre-i te-
âlîsini ihzâr etmek şerefi, Ahmed Yesevî'den sonra, na­
zımda "Ali Şîr" ile "Sultan Hüseyin"e ve nesirde "Babür-
nâme" müellif-i ebed-iştihârına râcidir.
Köprülüzâde Mehmed Fuad
Geçen Yıl
1329 SENESİNDE TÜRK DÜNYASI
(Ba§ı 63. sayıda)
Geçen sene, İntibah-ı dinîyi gösteren vekayiin en
ehemmiyetlisi, İslâmî anlamaya ve anlatmaya çalışmak ar­
zusudur. Bu arzunun neticesi olarak Kur’an-ı Kerîm'i par­
ça parça veya tamamen Türkçeye nakletmek teşebbüsle­
ri meşhûd oldu. Şimal Türklüğü, üç beş seneden beri ter­
cüme-! Kur’ân meselesiyle meşguldür. Musa Cârullah gi­
S ayı 64
bi zamanımızın ihâtalı din âlimleri tarafından tercüme-i
şerîfenin ikmâl edildiği ve tab' ve neşrinin karîb bulundu­
ğu birkaç defalar şâyî olduysa da, Türkçe Kur’an-ı Ke-
rîm'in matbu nüshalarını görmek nasip olmamıştı. Os­
manlI Türkleri daha amelî davrandılar. "Sebîlürreşâd" ve
"İslâm Mecmuâsı" gibi dinî mecelleler uzun uzun mübâ-
hasât ve münâkaşât ile vakit geçirmeksizin Kur’an-ı Ke­
rîm in bazı aksâmının tercümelerini neşrediverdiler. Hat­
ta "Kitabhane-i İslâm ve Askerî" tamamının tercümesini
de cüz cüz neşre başlamıştı. Lâkin, idârî bazı sebepler
ikinci cüz'ünden ilerisinin çıkmasına mâni oldu. İhtimal
şimalde olduğu veçhile evvelden mübahase ve münâza-
ralarla meselenin derece-i ehemmiyeti gereği gibi anlaşı-
İmamasından, ihtimal dinî mecmualardaki tercümelerin
pek kısa ve fasılalı olmasından, her nedense Kur’an-ı Ke­
rîm in Türkçe'ye nakli Türkiye'de o kadar celb-i dikkat
edemedi; münevver tabakalar bile bu azîm vâkıanın âde­
ta farkına varmamış gibi göründüler. Kuran tercümesine
nazaran ehemmiyetleri ikinci ve üçüncü derecelerde ka­
lan dinî makaleler, risaleler, kitaplar, hatta vaazlar daha
ziyade ehemmiyeti hâizmiş gibi mübahaselere, münaza­
ralara ve bazen hükümetin müdahalelerine bile vesile ol­
du.
Dinî münakaşâtta en büyük ve en gürültülü mevki
tutan mesele "kadın meselesi" oldu. Kadın meselesi, ah­
lâkî, terbiyevî, İktisadî, siyâsî nukat-ı nazardan şiddetli
münazaraların mevzuu olduğu gibi, bütün bu nukat-ı
muhtevi, daha doğrusu onlara hâkim olan din nazarın­
dan da az müzâkere edilmedi. Garbın bir çok mütefek­
kirleri şark ve İslâm meselesinin menbaı kadın meselesi­
dir, derler. "Tercüman" sahibi İsmail Bey Gasprinski ile
"Tahrîrü'l-Mer'e" müellifi merhum Kasım Emin Bey de
bu fikre iltihak edenlerdendir. "Vakit" baş muharriri Fa­
tih Efendi Kerîmî, Müslüman kadınların vaziyet-i hâzıra-
sından dolayı İslâm cemiyetlerine "Meflûc Cemiyetler"
nâmını vermiştir. Her hey'et-i içtimaiyenin yarısından faz­
lası kadın olduğu ve alelhusûs erkek ilk ve müessir terbi­
yeyi kadından alıp, bütün hayatını kadının huzur-ı takdîr
ve tevbîhinde geçirdiği cihetle, kadın meselesinin fevka­
lâde ehemmiyetini inkâra bittabi imkân ve mecâl yoktur.
Dünyadan ve hayattan büsbütün habersiz olmayan
ve içlerinde büyük istidatlı yüksek faziletli zatlar bulunan
bir hizbin çıkardığı "Sebîlürreşâd" mecelle-i diniyesi, ka­
dın meselesinde tamamen muhafazakârdır: Diğer bir ta-
 Sayı 64 TÜRK YURDU
kim dinî meselelerde "Ebâ ve ceddinâ ind-i abâinâ,,.,"
mebde’ini tenkit ve red ile beraber, kadın meselesinde
-her nedense ona- sımsıkı sarılmıştır! Diğer taraftan hur-
rendîş "İçtihad" mecmuası, mesâil-i diniyenin ekserisin­
de olduğu gibi bu meselede de "Sebîlürre§âd"a tama­
men zıddı olan efkârı müdafaa eder. Bu iki kutb-ı ma'kûs
arasında, birine veya diğerine karîb olmak üzere bir hay­
li cereyanlar bulunmakla beraber, geçen senenin tecelli-
yât-ı fikriyesi muhafazakârlığın mağlûbiyetine doğru yü­
rüdüğünü göstermektedir. Vekayi bu fikrî tecelliyâtın h i-,
lâfına gitmedi. Kadınların İktisadî hayata girmeleri, sokak
ve pazarda daha serbest yürüyebilmeleri, yeni yapılan
büyük bahçelerin onlara da açık bulundurulması, halkın
ve hükümetin kadın meselesine, ev hayatlarına daha az
karışması, hep bunu ispat eder. Vâkıa hükümet, hakk-ı
müdâhalesi olduğunu büsbütün hatırdan çıkartmamak,
unutturmamak için olacak, arasıra, sekiz on sene evvelle­
rini yâda getiren beyannâmeler dağıtmaktan büsbütün
vazgeçmediyse de, hayat kendi yolundan yürümekte de­
vam etti. Hatta sene nihayetlerine doğru intişar eden di­
nî bir mecmua, "İslâm Mecmuası", Müftü Şeyh Abdullah,
Kadı Rızaeddin bin Fahreddin, Allâme Musa Câmllah'ın
eserlerine iktifâen, din-i İslâm nâmına kadınların hayat ve
serbestîlerini, İçtimaî ve İktisadî faaliyetlerini, müdafaa ve
talep cesâret-i medeniye ve diniyesini bile izhâr etti...
Vücut ve tekâmülünü müşahede ve kaydetmekte ol­
duğumuz dinî intibâhın seciyelerinden birisi din ile milli­
yet münasebetlerini tayine çalışmasıdır. İntibâh-ı dinîye
hizmet etmek isteyenlerin bazıları, "Din ve millet birdir"
mebdeini umde ittihaz ederek, âlem-i İslâm'da gittikçe
kuvvetlenen millî cereyanların tevkifine uğraşıyorlar. Ba­
zıları o mebdei muayyen bir milliyetin nef ine âlet etmek
emelinde bulunuyorlar. Bazıları da dini, milliyetlerin fev­
kinde, umûm beşeriyetin saadetini mütekeffil âlî ve İlâhî
bir kanun-ı akdes telakki ederek, her milliyet onun sema­
vî ve samedânî ilhamlarından feyz alıp yükselmek, kuvvet
ve resânet kazanmak hakkına mâliktir diye iman ediyor­
lar. Son tarz-ı telakkiye göre din fevka'l-mileldir; Âlem-i
İslâm bir beynelmileliyet teşkil eder.
Türk dünyasının geçen seneki intibâh-ı dinî tecelliyâ-
tında, bu son tarz-ı telakki kesb-i ehemmiyet etmaştir:
Dîn-i İslâm'ın da bütün beşeriyete hitap eden diğer bü­
yük dinler gibi millî terakkî ve tekâmüllere müsaade ede­
279
ceği, hatta onları teşvik eyleyeceği, -Çünkü milliyetlerin
tekâmülü, hakikî fikr-i dinînin kuvvetlenmesini bâis ola­
cağı-, bazı Türk ulûm-ı içtimaiye mütehassısları tarafın­
dan iddia olunmuş ve dîn-i İslâm nazarında milliyet esa­
sının mekrûh veya haram olmayıp, mübah, belki de
memduh olması fikri bazı ulemâ-yı din tarafından da ka­
bul edilmiştir. "İslâm Mecmuası" etrafına toplanan ke­
lâm, fıkıh ve tarih-i İslâm mütetebbuları, İslâm mefhumu­
nu böyle geniş ve yüksek anlayanlardır. İslâmî, zamanı­
mızın fikrî ve maddî keşfiyât ve ihtiyacâtına göre fehm ve
tevil edenlerin böyle bir mecmua etrafında toplanıp te-
ârüf ve taazzüv sayesinde daha ahengdâr ve müsmir çalı­
şarak mesleklerinin intişarı imkânına yol açabilmeleri,
makam-ı hilâfette, ancak geçen sene kabil olabilmiştir.
Halbuki, âlem-i İslâm'ın diğer kıtalarında, meselâ Hind ve
Mısır'da, yahut Kazan ve Orenburg'da bu nevi faaliyetler,
yarım asırdanberi mevcut ve meşhûd idi. İntibâh-ı İslâm
tarafdarlarının Makam-ı Hilâfette taazuvu Müslümanların
ve bineenaleyh Türklerin istikbâli için mühim bir vâkı-
adır.
Balkan muharebeleri vukua gelip, Osmanlı orduları
mağlûp edilmeden evvel de Balkan Slav ve Helenlerin
maarif umûruna derece-i itinaları Osmanlı Türklerince
büsbütün meçhul değildi; Rakip ve hasûm komşuların
bu sahada usûllü ve süratli terakkileri, memleketlerinin
hayat ve istikbâlini düşünen OsmanlIlara ciddî endişeler
vermekte idi. Bunun içindir ki inkılâp olur olmaz, Genç
Türk idaresi, maarif işlerine, belki tertip ve usûlsüz, bel­
ki acele ve hesapsız, belki fikr-i takip ve intizamsız, fakat
her hâlde esasen gayet haklı olarak ve bol bol hüsn-i ni­
yetle pek çok ehemmiyet vermiş ve epey para sarfetmiş-
tir.
Lâkin bütün bu çalışmaların asıl noksanı, gidilecek
noktanın, mesâiye ruh verecek fikir ve emelin teayyün
etmemiş bulunmasıydı. İşlerimizin çoğunda olduğu gibi,
maarif umurunda da, faaliyetimiz müdürsüz bir fabrika­
nın intizam ve gayesiz işlemesi kabilindendi. Her makine
nâtamam bir mamul yapıp ortaya atıyordu. Balkan buh­
ranı, mağlûbiyetler, kıtaller, hususan Osmanlı zannolu-
nan bazı Balkanlıların efâli, nazarımızı nefsimize ircâ et­
tirerek, uzun uzun düşündürdü. Yavaş yavaş "Emel"i keş­
fediverdik ve nihayet "Mefkûre" doğdu.
Evet, geçen sene maarif ve evkaf mektepleri derûnî
bir emele nâil oldular. Cansız okumak yazmak makinesi
280 TÜRK YURDU
hâlinden çıkıp "Millî mefkûre" ile yaşamaya başladılar,
Geçen seneden itibaren Türk ve Müslüman çocuklarına
mahsus mekteplerin talim ve terbiyesinde bir mebde ve
bir gaye vardır.
Fikr-i millîyi mekteplerimize âdeta zorla kabul etti­
ren âmillerin birisi Balkan mağlûbiyeti ise, diğeri de Türk
hey'et-i içtimaiyesinin yaşayan, ilerleyen, mahvolmak is­
temeyen hayat kuvvetidir. Bundan dolayı, intibâh-ı millî­
nin terbiye sahasındaki tecellîlerini resmî mektepler ka­
dar, belki onlardan ziyade hususî Türk terbiye müessese-
lerinde görmek kabildir: Geçen sene zarfında, kadınla­
rın, erkeklerin, gençlerin, çocukların, yaşlıların bedenî ve
fikrî terbiyelerine mahsus olarak, mektepler, dershane­
ler, kulüpler açıldı. Vilâyetlerin ekserisine yayılan "Türk
Gücü" bazı ibtidaî ve tâlî mekteplerimizde başlayan ve
süratle terakki eden "İzci" (Boy Scout) müfrezeleri, "İd­
man Yurtları" bunların en mühimlerindendir. Evvelden
mevcut müesseselere, geçen yıl, millî ruh girdi: Bazı
mekteplerin, kulüplerin isim değiştirmeleri, Türk ismi al­
maları bu hadisenin zâhirî alâmetleridir.
Türk millî intibâhında, ilk teessüs etmiş millî bir ce­
miyet olmakla tarihî ve mümtaz mevkii olan "Türk Der­
neği", "Türk Bilgi Derneği" unvanlı ve müteaddid şubeli
bir hey'et-i âliye hâline münkalib oldu. Bu şubelerden bi­
risi, yukarıda mezkûr "İslâm Mecmuası" etrafına toplana­
rak intibah-ı diniye çalışan genç ulemâ ve mütefekkirin
dinimizi ihtiva eden, "İslâmiyet Şubesi"dir, "Türkiyat" ve
"Türkçülük" nâmlarını taşıyan iki şubesi ise, Türklüğü il­
men tedkik etmek ve amelen terakkî ettirmekle uğraşı­
yor. Diğer şubelerin gayeleri ilmin aksâmını nazarî ve
mutlak tetebbu etmektir. "Türk Derneği"nin böyle serpi­
lip dal budak salıvermesi, Türk millî fikrinin sürat-i
neşv ü nemâsına en bâriz bir misal, hatta bir timsal olabi­
lir. Türkçülük cereyanının ikinci tarihî bir müessesesi
olan "Türk OcağUnın saha-i faaliyeti, geçen sene Türk
gençliğinin ekseriyet-i azîmesini ihâta edecek kadar ge­
nişlemiştir.
"Türk Yurdu" evvelce kendine çizdiği gürültüsüz ve
mütevazı çerçeveden dışarı çıkmaksızın fikri neşretmek
hizmetini, elinden geldiği kadar iyi yapmaya çalıştı. Dost­
larımızın artması, fikrin kuvvetlenmesi, hizmetimizin çok
kusurlu olmadığına delildir. "Türk Talebe Yurdu" artık
epey uzaklardan görülebilecek kadar yükseldi. Sert, ko­
S a y ı 64
caman ve muntazam kaya parçalarından kurulan bu sağ­
lam ve güzel bina, istikbâlin Türklüğünü andırıyor...
Türk mecmua ve ceridelerinin çoğu, geçen sene
içinde, Türk millî intibâhının tarafdarı oldular. Vilayetler
matbuâtı, bu hususta İstanbullu arkadaşlarından belki
daha gayretli çıktı: Anadolu'nun dört bucağından gelen,
"Al sancaklar", "Türk İlleri", "Türk Çocukları", "Tanlar",
"Anadolular", "Köylüler", "Babalıklar" hep Türk’ün kay­
gısını yazıyor, derdine deva arıyor, geleceğini düşünü­
yor,,, Geçen sene yeni çıkan Türk mecmua ve cerideleri­
nin hemen hepsi Türkçü olarak intişâr etmiştir. Osmanlı
Türk matbuâtındaki bu mühim tahavvülü nazar-ı dikkate
alan bir şimalî Türk ceridesi, "Vakit" diyor ki: "Osmanlı
matbuatı tanılamayacak kadar değişti. Okuyanlara müfid
olacak bir şekle girdi. Hiçbir şeye yaramaz Frenkçeden
tercüme siyasî makalelerden epey temizlendi. Türklere
yakından taalluku olan millî ve İçtimaî meselelerden bah­
se başladı. Az buçuk dikkatle bu hayırlı tahavvülün farkı­
na varmak kabildir.
Türklük ruhunun matbuat-ı mevkûteden matbuat-ı
gayr-i mevkûteye geçmesi de yine geçen senenin vekayi-
indendir: "Yeni Turan", Türkün bu büyük ve mukaddes
kitabı, geçen sene intişâr etti. Gabon'un "Gök Bayrağı"
geçen sene musavver ve mükemmel bir kitap şeklinde
meydana çıktı. Geçen sene bir "Küçük Türk Tarihi" telif
ve neşrolunduğu gibi, Türklük emeline hâdim birkaç ki­
tap ve risale daha bastırıldı.
Nihayet yine şimdiye kadar birtakım abur cubur so­
kak edebiyatı ile beslenen Türk çocuklarına sağlam ve
millî bir bilgi vermeğe çalışan "Çocuk Dünyası" mecmu­
ası da geçen sene çıktı. Millî masallar ve millî bilmeceleri
ihya ederek çocuk edebiyatında pek taklide mazhar olan
yeni bir yol açtı.
Geçen sene, dostum Tevfik Nureddin, bilhassa Türk
millî mefkûresine hizmet eden kitaplar tab, neşr ve tevzî
etmek için "Türk Yurdu Kütüphanesi", adlı Bâbıâlî Cad­
desindeki kitap mağazasını açtı.
Maarif işlerine milliyet ruhunun girmesi, kadın tedri­
satı meselesine lâyık olduğu ehemmiyeti kazandırmıştır:
Kız sanayi mektebi yeni baştan tanzim olundu. Evkaf kız
mektepleri hayli terakkî ettirildi, içlerinden birisi dârül-
muallimât derecesine çıkarıldı. Osmanlı Dârülfünûnun-
 Sayı 64 TÜRK YURDU
da kadınlara mahsus dersler açıldı. Avrupa'da ikmâl-i tah­
sil ile meşgul Türk kızlarına yardımlarda bulunuldu.
Bizce bütün bu nurlu tecelliyât, Türk ruh-ı feyyazının
maarife hulûlünden sâdır olmaktadır...
Bitmedi.
A. Y.
RESMİMİZ
Türk Şairi Celâl Sâhir Bey
T ü rk Şairi Celâl Sâhir Bey- Bugün resmini karile­
rimize takdim ettiğimiz Osmanlı Türklerinin en mümtaz
şâirlerinden Celâl Sâhir Bey, 1299 senesi Eylülünün on
yedinci günü İstanbul'un Muradpaşa Mahallesinde bir
ahşap konakta doğmuştur. Babası Yemen vali ve kuman­
danı iken 309 senesi orada vefat eden İsmail Hakkı Paşa,
o doğduğu vakit elli yedi yaşında idi. Hakiki Türk nâcile-
si olan annesi Fehime Nüzhet Hanımefendi Üçüncü Ah-
med Han zamanında süvarilerle Osmanlı ordusuna yardı­
ma gelen ve sonra hükümeti Ruslar tarafından zabtolu-
nan Dağıstan hükümdarlarından Davud Han'ın torunla-
rındandır. Hükümetine nihayet verilen Davud Han Geli­
bolu'da oturuyordu, oğlu Kerim Bey, onun oğlu Davud
281
Bey, onun oğlu da İsmail Hakkı Paşa'dır ki Fehime Nüz­
het Hanım efendinin babasıdır.
Sâhir Bey, yedi yaşında Mehmed Nadir Beyin numû-
ne-i terakki mektebine başlamıştır. Tevzî-i mükâfatlarda,
mesirelerde nutuk söyleyen bu kumral çocuk hatta Edir­
ne'de ressam Rıza Beyin açtığı mektebin küşâd resminde
de nutuk söylemek için götürülmüştü. İstidâdını duyan
vaktin hakanı Sultan Abdülhamid-i Sânî, dokuz yaşlık ço­
cuğu Mabeyn'e çağırtmış, huzurunda onu söyleterek bir
nişan ve on lira mükâfat îtâ etmiştir. Sâhir Bey Numûne-i
Terakkî'den çıkınca Davud Paşa Rüşdiyesi'ne girdi ve bu
esnada hususî Fransızca dersleri aldı. Rüşdiyeden sonra
Sâhir Beyi Vefa İdadisinde görürüz. Artık şiir yazmaya
başlamıştı. İlk şiirini hâlâ hatırlar. Bu çocukça bir şarkı ol­
makla beraber o kadar samimîdir ki... Hassas çocuk an­
nesine darılıyor ve o teessürle kalemi eline alıyor :
Lerzân ediyor çarhı enin ve nevhâtım.
En sevdiğime bârgirân oldu hayâtım.
Hiç gelmeyecek mi acaba ân-ı memâtım?
En sevdiğime bârgirân oldu hayâtım.
314 senesinde bu küçük şair mutaasıp bir Naci taraf­
tarıdır. Hocası İsmail Safa'ya yazdıklarını gösteriyor.. Son­
raları bir arkadaşının telkiniyle "Servet-i Fünûn"u okuyor
ve "İrtika", "Terakki" ve sair mecmualarda eserlerini neş­
retmeye başlıyor. O vakitler imzası: Hikmet Celâl, Hik­
met Hamid ve velhan "Musavver Fen ve Edeb"de ise, Ah-
med Celâl'dir. Bu sıralarda Mehmed Rauf ve Halid Ziya'yı
pek beğeniyor. Hayal itibariyle Cenab'dan lisan itibariyle
Fikret'ten pek hoşlanıyor. O zamana kadar en çok oku­
duğu şeyler Kemal ve Hamid'den ibaret idi ve bunlarda
da edebiyattan ziyade "İhtilâlcilik" hoşuna gidiyordu.
Nihayet "Servet-i Fünûn"a da yazı göndermeye başlı­
yor; ibtidâ yazdıklarını dercetmiyorlar; 315 senesi ilk de­
fa Sâhir imzasını koyduğu "Yapyalnız" unvanlı şiirini ka­
bul ve tab ediyorlar, bunu müteakip Sabah'ta imzasız
"Son Mektub" ve SeiTet-i Fünûn'da "Kompartımanda"
hikâyeleri neşr olunuyor. O sene Ramazan’ında bir gün
SeiTet-i Fünûn idarehanesine gidiyor, o vakitler kendile­
rine "Üdebâ-yı Cedîd" denilen zatlar ile görüşüyor. Artık
SeiTet-i Fünûn'un dâimi muharrirlerinden olmuştur. Ser­
vet-i Fünûn, Fikret ve Cahid'in idaresinde kaldıkça he­
men her nüshasında Sâhir Beyin bir şiirini görürüz.
282 TÜRK YURDU
Sâhir Bey idadiden çıktıktan sonra hukuka devam et­
miş ise de sıkılmış ve avukat olmaya niyeti olmadığından
bu m ektepten vazgeçmiştir. 1319 senesi bin kuruş maaş­
la Hariciye Nezâretine memur oluyor, 1323 senesi Mer­
can İdadisi kitabet ve edebiyat muallimidir, Davud Paşa
Mektebine de ders veriyor. Selanik'teki "Çocuk Bahçe-
si"ne yazıyor. İnkılâptan sonra Hariciye'deki memuriye­
tinden çekilmiş yeni yapılan kadrolardan Mercan, Kaba­
taş mekteplerindeki edebiyat muallimlerini alıyor. Aynı
zamanda kadınlara mahsus "Demet" risalesini tesis edi­
yor. Onu sırasıyla "Musavver Muhit" risalesinin müdür-i
edebîsi, "Fecr-i âtî" cemiyetinin aza ve reisi olarak görü­
yoruz. Sâhir Bey cemiyetle beraber tekrar "SeiTet-i Fü-
nûn"a geliyor ve müdür-i edebî oluyor. Bininci nüshadan
sonra oradan çekiliyor.
Celâl Sâhir Beyin Türkçülükteki faaliyeti asıl bundan
sonra başlıyor: Edebiyat muallimlerinden Ali Nusret Beye
karşı "Lisanımız" serlevhasıyla yazdığı makalede Osmanlı
genç şair ve ediplerinin hepsinden evvel sadeliği, tabiîli­
ği terviç ediyor. Lisanın sadeliğine taraftarlık onu Türkçü-
lük'e çekmiştir. Bir müddet sonra Celâl Sâhir Bey'i "Türk
Derneğinde" görüyoruz. Ve bu derneğin kâtib-i umûmî­
si olarak derneğin canlanmasına, kuvvetlenmesine çalışı­
yor: Maksadı, Osmanlı Türk edebiyat müntesiplerini der­
neğe imâle etmektir. Yine Türkçülük ve sade lisan taraf­
tarlığı şevkiyle 1327'de Selânik'e seyahat ediyor; orada
"Genç Kalemler"de, "Türk Yurdu"nda şairin imzası gö­
rülmeye başlıyor. Çok geçmeden "Türk Yurdu"nun da­
imî muharrirlerinden ve idare heyeti azâsından oluyor.
Ve bir sene evvel "Türk Yurdu" tarafından neşrolunan
"Halka DoğaCnun müdürlüğüne geçiyor. Türk Derne-
ği’nin "Türk Bilgi Derneği" şeklinde tevsiine en çok gay­
ret ve himmeti sebkat eden Celâl Sâhir Beydir. Derneğin
eserlerini neşre hizmet eden "Bilgi" mecmuasının mü­
dürlüğünü de deruhte ediyor. Şair, o sıralarda Dâıiilfü-
nûn edebiyat muallimliğine tayin olunuyorsa da istifasını
vererek "Dernek", "Bilgi", "Ocak" ve "Yurd"un millî işle­
riyle uğraşmayı tercih ediyor.
S a y ı 64
Sâhir Beyin aşk, kadın ve elem terennüm eden şiirle­
rini anlatmak için uzun sayfalar ister. Onun ruhundaki
hazin ve hassas şairiyyeti duymak için birkaç şiirini dik­
katle okumak kâfidir. Meşrutiyetten sonra çıkan kitapları
şunlardır: "Beyaz Gölgeler", "Buhran", "Siyah Kitap", "Si-
mon".
Türkler bu mümtaz şairlerinden daha bir çok kitap­
lar bekler, millî aruzumuz olan hece veznine sihirli kale­
miyle çok hizmet edeceğini ümit ederler. Ve bu ümitle­
rinde pek haklıdırlar, zannediyoruz.- I K
TÜRKLÜK ŞÜÛNÜ
Hakammızm E dinç Kuşandığı Gün.- Nisan'ın
14. günü, bütün Müslümanların halifesi olan sevgili haka­
nımız Sultan Mehmed Reşad Han'ın Osmanlı tahtına çı­
kıp kılınç kuşandığı kutlu bir gündür.
"Türk Yurdu", ulu hakanını cülûs-ı hümâyûnunun al­
tıncı yılıyla kutlar ve bu kutlu günün millî sevinçler için­
de çok çok tekerrürünü yüce Tanrı'dan diler.
Evkaf Müslüman Müzesinin A çılm ası - Cülûs-ı
hümâyûn gününde. Veliahd efendi hazretlerinin riyaseti
altında Evkaf Müzesinin resm-i küşâdı, samimî ve mutan­
tan icra olundu. Şeyhülislâm ve Evkaf Nâzın Hayri Beye­
fendi hazretlerinin muvaffakiyâtı silsilesinde, bu müze
belki en feyizli ve en kıymetli bir halka-i zerîn teşkil et­
mektedir. Müzedeki âsâr-ı İslâmiyenin kısm-ı a'zamı,
Türk sanatkârlarının çîre-i desti-i maharetleridir. Bu nok-
ta-i nazardan Evkâf Müzesi'ne, Türk Müzesi de denilebi­
lir. Büyük Süleyman'ın büjûik mimarı tarafından bina
olunan büyük imarete yerleştirilmiş bu büyük eser, bize
bir hayli arzu ve efkâr ilham etti. Bunlardan bahsi âtiye ta-
lîk ile Türk sanatkârlığının mazideki mevkiini hakkıyla ta­
nıttıracak ve istikbalde terakkisine tesir-i azîmi dokuna­
cak bu müessese-i medeniyenin kurulmasına muvaffaki­
yetlerinden dolayı Şeyhülislâm Efendi Hazretlerine
"Türk Yurdu"nun ihtiramkâr tebriklerini arz eyleriz.
 m m ff

T ü m . VUKDU ts'

Türeleri n Tâidesifie^ C altsır

YIL: 3 SAYI: 66 (15 Mayıs 1350 - 26 Mayıs 1914)

û fc d e ^ H (t^ aC C ^ Ç C ^ €t >t

Edebiyat: Öç Marşı / FeyzuUah Sacid

Ağlıyorken /A. Seyfeddin

İçtimaiyat: Türkleşmek, İslâmlaşmak, M uâsırlaşm ak / Gökalp

İktisat: Bizde Köylünün Borcu: İtibar-ı Z iraî / M. Zühdü

Türk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. Asırlardaki

Çağatay Şairleri: NevaTden Evvel / Köprülüzâde Mehmed Fuad

G üççülük / Türk Gücü Murahhas-ı Mesulu

Hususi M uhabirlerimizden: B a k ü ’den / Odlu Türk

Matbuat: P eyam ’a Cevap / T.Y.

Türklük Şuûnu: Osmanlı Meclis-i U m ûm iyesinin Açılması ve

Kanun-ı Esasi’n in Tadili; Yeni Turan İn A lm a m a y a Tercüme

Olunması; Türk İzciliği ve Oym ak Beylerinin A nt İçmesi;

K a za n ’da B üyük bir Yangın; Profesör K atanof Kütüphanesinin Satın Alınm ası
Sayı 65 TÜRK YURDU 285

TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

EDEBİYAT
SELÂM SANA(i)
Türk müvenihi AhmedRefik Bey'e

1
Ey Süleym an Ş ah'ın o ğlu E rtu ğ ru l'u n göz b eb eğ i, S en in o ğ lu n şah in gözlü G azi O rh an ,

Ey sevgili Gazi O sm an , Dağı, taşı titretici b ir rüzgârdı;

Ey K ayahan oym ağının altın kalpli yiğit beyi, T u rg u t A lp'in, K ara T e k e 'n , A kça K oca'n..

Ey g ö ğ sü n d e O rh u n la rı sü rü k le y e n g e n ç k ah ra m a n . Bir s e rt d en iz ü s tü n d e k i dalgalardı.

Ey g özleri efsaneli Altayları nakleyleyen. Sana karşı kalkan, kılınç, kale, p u su

Ey a ltın d a elli asrın şerefin i taşıyan sen! H ep si b o ştu .

Sen ulu T ü rk d o ğ d u ğ u n g ü n d e rin gökler, Sen b irşeydin g ö z ü yılm az oym ağınla

T âlihini y e ry ü z ü n e m ü jd eled i; D ü şm an ları o tla r gibi b içtin , kestin ;

S enin yeşil s ö ğ ü d ü n e şa rk ta h e r yer: G ö k te n y ere alçalm ayan sancağınla

"M azlum arzın ü m id in i büyüt!" d e d i B u rç ta n b u rc a b u lu t gibi k o ştu n , gezdin!

Zira D icle A bbasiye D ev leti'n e ağlıyordu; 2

Ey hakânım ! S en b ir Kafkas k artalın d an hey b etliy k en
E n d ü lü s'te c a n çek işe n E m evîler H ü k ü m e ti,
H iç b ir yuva d ağıtm adın;
Nil b o y u n d a adı kalan M u h a m m e d 'in hilâfeti
E lindeki k esk in kılıç e jd e rle rd e n d eh şe tliy k e n
Üç yüz m ilyon M ü slü m an 'ın k alp lerin i dağlıyordu.
H içbir vakit b ir d am lacık m a su m kanı akıtm adın;
Şarkî R om a, A nadolu h a k k a n iy e t ö zlü y o rd u ;
Hayır, se n o s ü rü le re b ir yırtıcı k u rt değildin;
K urtarıcı b ir dâhiyi g ö zlü y o rd u .
Bir b a h a d ır e r o ld u ğ u n k a d a r d â h i b ir âdildin.
Sen b e k le n e n d e m ir eldin;
E vet s e n d e b ir T uranlı k an ı vardı;
Bu illere G ök T an rı'm n
A rslan kalbin zayıf için yu m u şak tı.
A daleti gibi geldin.
G ö k y ü z ü n d e O ğuz ru h u parıldardı;
Sen d e , o seyl akışınla,
G ö rd ü ğ ü n d ü ş arzı T ü rk ’e y u rt yapm aktı.
O yıldırım yakışınla,
O n d a n b a şk a se n in se c d e eylediğin C enâb-ı H ak
E cdâdını a n d ırd ın
K endisinin ta h t k u rd u ğ u vicd an ı h ü r yaratm ıştır;
O n la r gibi se n d e ö lü m k o rk u la rı saçm aktaydın. İm a n için ate ş değil, zek â n u ru p arlatm ıştır.
A skerine şanlı zafer yollarını açm aktaydın. Bir in san ın v icd an ın a h ü k m e y le m e k , d e m ir u rm a k
K u r'a n ’ının b u y ru ğ u n c a e n ağır b ir cinayetti;
H içbir zam a n b ağışlanm az m a'siyetti.

(Ü Millî şairimiz Mehmed Emin Beyin "İstiklâl günü hediyemizi" [Yıl 3, Sayı 8] bezemiş olan bu şiiri, ahiren yeniden yazılmış denilecek dere­
cede tevsî edilmiş olduğundan bu sayımıza tekrar koyuyoruz. -T.Y.
286 TÜRK YURDU S a y ı 65

Bir gür sesle diyordun ki: Bu kuvvete yüksek Alpler başlarını eğecekti;
"Ben Muhammed ümmetiyim; Her bir kayzer titreyerek: "Efendimizsin!" diyecekti.
Bana yurdun üstündeki
O devletin temelini attın ki sen
Herkes Tanrı emaneti;
Makedonya, Arnavutluk, Yunanistan.
Ben burada her milleti
Şarkî Roma, Elcezire, Hicaz, Yemen,
Hür ve mesut edeceğim.
Mısır, Tunus, Asur, Bâbil ve Kürdistan
Onun için her bucağa mahkemeler kurmaktayım;
Baştan başa halifeler mülkü oldu;
Adil Dursun Fakihlerle zulme karşı durmaktayım.
Müslümanlık kuvvet buldu;
Gelin ey siz, kayserlerin mazlumları!
Ve dünyanın uçlarına sesi giden
Gelin ey siz, tekfurların kurbanları!
Türk ırkına taşıttığı yeni adı
Gelin ey siz, kara bahtın mahkûmları!
Mağrur Lâtin, vahşi Slav, yiğit Cermen
Gelin ey siz, şarkın yetim kalanları!
Hayretlerle, hürmetlerle alkışladı.
Gelin ey siz, ben sizlere bir çobanım;
4
Sizi candan koruyanım.
Ey hakanım! Altı asrın yaşattığı hatıralar.
Gelin, size Sakarya'nın ırmağından Önler, haklar bütün senin;
Daha soğuk bir pınardan su vereyim;
Şu saraylar, şu hisarlar, şu sikkeler, şu tuğralar.
Gelin, size babanızın kucağından
Bu şehirler, bu denizler, bu topraklar bütün senin;
Daha sıcak bağrımda yer göstereyim!..
Şu camiler, medreseler, imaretler, bütün senin;
3 Bu tarihler, bu kanunlar, hilâfetler bütün senin.
Ey hakanım! Kuvvet ve hak.. Bunlar sen Türk fatihine
Biz de bugün şu Osmanlı ülkesinde
Bir büyük er dedirtmişti;
Armağanın olan adı taşıyoruz;
Oğuzların şeref dolu eski Turan tayhına
Şu Osmanlı bayrağının gölgesinde
Yine şanlı bir destanla yeniden can getirtmişti.
Bir hür millet hukukuyla yaşıyoruz.
Artık senin başın da bir elmaslı tac istiyordu;
Tanrı seni hazırlanan tahta davet ediyordu: Şiirimiz var, bülbül diller bize sizi anlatıyor;
Ezgimiz var, gümüş sazlar aşkımızı titretiyor;
Konya Selçuk padişahı Gıyaseddin
Türkümüz var, millî barlar bayramları şenletiyor;
Öldüğü gün hep sancaklar ayrılmıştı;
Töremiz var, pulad kollar silahları parlatıyor.
Her bey kendi toprağında istiklâlin
Her birimiz hiç bir şeyle tadılmaz bir meserretle
Bir dalgalı bayrağına sarılmıştı.
Hür kalplerin duyduğu bir saadetle
Bugün sen de kurultayda hanlığını selâmlattın:
Ataların ocağında
Oğuz Han'ın töresince Kaya Hanlı aşireti
Bir saf ömür sürmekteyiz;
Otağında toplanarak huzurunda dize geldi;
Bir mabedin saçağında
Ağzı dönmez kılıcının hakkı olan saltanatın
Yuva yapan kırlangıçlar,
Ak sakallar derneğince kımızlarla kutlulandı.
Cıvıldayan kuşlar kadar
Gülbanglarla, hutbelerle mutlulandı.
Bahtiyarız ve serbestiz.
Bugün Keşiş Dağlarından
Bizim vakur alnımıza şeref veren bu hayata
Yeni Turan doğuyordu;
Yepoizünün altınları, incileri, hepsi feda!..
Garp ufkunda yalbırdayan
Baht yıldızı sönüyordu; Selâm sana, ey devletli, Gazi Osman!
Dünya şarka dönüyordu; Selâm sana, ey Tanrının aziz kulu!
Gün geceyi boğuyordu. Selâm sana, ey muhterem, yüce sultan!
Selâm sana, ey Türklüğün dâhi oğlu!
Sayı 65
G ü n ler, aylar pai'ladıkça al bayrağın
N urlar saçsın, kararm asın.
B izden se n in bıraktığın §u v atan a
Bir O sm anlI vicdanıyla y üz b in m in n e t;
B izden se n in bıraktığın h â n e d â n a
Bir asil T ü rk yüreğiyle c a n d a n h ü rm e t!..
Mehmed Emin
İKTİSAT
BİZDE KÖYLÜNÜN BORCUCb
İtibâr-ı Zirâi
Bizde köylünün borçlu olmasını fevkalâde birşey gi­
bi telakki etmemeli. Köylü için borçlu olmak eskidir,
umûmidir; reviş-i tarihi ve medeniye bakılır ise, borçlan­
mak günden güne -miktaren ve nisbeten- mütezayid ve
müttesidir. İngiliz köylüsü borçsuz yaşayamaz; Fransız
köylüsü borçludur; Alman köylüsü, Macar, Romen köylü­
sü işlerini ancak borç ile yoluna koyabilmektedir. Bu hâle
göre, Türk köylüsünün borçlu oluşu kadar tabii ne tasav­
vur olunabilir.
Yeryüzünde köylünün borçsuz olamayacağını kabul
etmek lâzımdır. Çünkü, yeryüzünde zaman-ı tarihide
köylüsü borçsuz olan millet görülememiştir; bugün
borçsuz köylü gösterilmek mümkün olmadığı gibi, yarın
yine gösterilemeyecektir.
Bu madde hakkında kanaat husule getirmek için bi­
raz eski tarihleri karıştırmak kâfidir; bilhassa, eski devlet­
lerin esbâb-ı inhitâtını şerh eden fasıllar gözden geçiril­
melidir. Yunan köylüsünün çok borçlanmış olduğu, Ro-
ma'da arazi ashabının duyûn-ı sakile altında kaldığı görü­
lür; Asurîler ile Acem devirleri köylüsünün, rençberinin
tahammül-güdâz borçları, Arap kıt’aatm da Mekke, Medi­
ne köylülerinin sıklet-i deynleri sûzişli lisanlar ile tasvir
olunmaktadır. Şarkta ve garpta inhitât devirlerine yakın,
köylülerin boğaz doyuramayacak derecede hisse-i intifâ
almak suretiyle, canlı makineler gibi çalışmakta oldukla­
rını tarih bize hikâye ediyor. Bundan çıkarılacak netice
açıktır:
(Ü Gayet mühim olan bu makalenin fevkalâde bir dikkatle okunmasını karilerimizden bilhassa temenni ederiz. -T.Y.
TÜRK YURDU 287
Borcun vücut ve adem-i vücudundan ziyade şeklin­
den, miktarından, usûl-ı tahakkuk ve izâlesinden kork­
mak lâzımdır. Deynin şekli, mikdarı derece-i medeniyet-i
milliyeye muvafık, müstakrizin kabiliyet-i esmâriyesi kâfi
ise, teşkilât-ı iktisadiye yolunda bulunup azimkâr, gayyûr
ve faal müstakrizler karşısında ihtiyatkâr, namuslu, insaf­
lı mukrizîn ahz-ı mevki etmekte ise, borç alınır, verilir,
"itibar makinesi" muvazene ve âheng ile muttasıl işler,
durur; hiçbir taraf için bundan bir yıkım hâsıl olmaz.
Hayat-ı beşerin ittiba ettiği zaruretlerden biri de ma­
dem ki köylünün borcudur; mutlak -hâl-i muvâzenede-
mucib-i saadet olmak icap eder. Nitekim, refahı artan Av­
rupalI köylünün mütemadiyen borcu yükseliyor. Bu borç
refah ile ahengdâr edilebiliyor.
Avrupa'da on sekizinci asır köylüsüne nazaran, on
dokuzuncu asır köylüsü üç dört defa fazla borçludur. Yir­
minci asrın köylüsü de elbette biraz daha borçlanacaktır.
Zamanımız "Borç asrı", başka adamların parasını kullan­
mak devridir.
Meşi-yi tarihîye nazaran anlıyoruz ki, bizim köylümü­
zün bugünkü borcuna nazaran, yarınki borcu birkaç mis­
li olmak lâzımdır. Bu hâlde, halletmek mecburiyetinde
olduğumuz mesele: Osmanlı köylüsü bugünkü "sıklet-i
deynini" hayat-ı iktisadiyesiyle ahengdâr edebiliyor mu?
Bugünkü borcu onu ezmiyor, tâkatini bitirmiyor mu?
Sonra, köylümüzün borcu yakınlarda birkaç kere daha
artacak olur ise, köylümüzün hâli ne olacak? Türk köylü­
süne mûcib-i saadet olacak surette bu birkaç kere artan
borcu hafif tutturmanın yolu nedir? Nasıl bir manivela
kullanmalı ki, âlemin sermayesinden bizde de köylü mü-
temâdiyen kemâl-i emniyet ve suhûletle istifade edebil­
sin?
İKİ ÂLEM-İ İTİBÂR
Borç demek itibâr demektir. Biri köylüye emniyet
ediyor, itibâr gösteriyor, parasını kullanmak için veriyor:
Köylü de borçlu oluyor.
Zamanımız muktesidleri arz ve şekl-i istikraza, mak­
sat ve tarz-ı ikrâza göre, itibar-ı ziraîyi iki âleme ayırmak­
tadırlar. Biri eski âlemdir; "fâizcilik" devri unvanını alabi­
lir. Murabahacı, muhtekir, fâizci nâmında bulunanlar bu
âlemde mukrizdirler. Diğeri yeni âlem-i itibardır. Buna
288 TÜRK YURDU
"Bankacılık" demek mümkündür, Burada mukrizler çok
defa şahsiyet-i âdiyeye gayr-i mâlik olur. Müstakriz her iki
âlemde aynı köylü, fakir, küçük müstahsil değildir. Birin­
ci âlemde: Fakir, âciz, cahil müstahsil-i zirâî ve nâdiren
becerikli, akıllı rençber, ikinci âlemde kâffe-i erbab-ı zira­
at müstakriz olur. En küçük rençberden en zengin, faal
muktedir çiftçilere kadar! Bu iki âlemin hasâis-i ahlâkiye,
ruhiyesi, temâyülât-ı şahsiyesi oldukça mütefâvittir; "İki
âlem-i itibar" taksimine sebebiyet veren esas da bu tefâ-
vütlerden ibarettir.
Bu iki âlemi iyi anlamak için, borcun husulü sebeb-
lerini bizim köylüden sormaya başlayalım:
-Ne için borç ediyorsun?
1) Fena havalar oldu; ekemedik; ektik, çürüdü.. Sel­
ler, çekirgeler mahsulâtımızı götürdü... Kuraklık bizi kas­
tı, kavurdu.
2) Köyde fenalıklar oldu; eşkıya türedi; harpler oldu,
karışıklıklar korkular, gasp ve müsâdereler bizi bitirdi.
3) Rençberliğe başlamak istiyoruz.
Bu üç hâlde, köylünün elinde mahsul yok. Demek,
köylüye, evvelâ, boğazını doyurması, yaşaması; sâniyen
ileride tarlasını tekrar sürmesi, ekip, biçmesi; çiftçiliğe
şimdi başlanıyor ise, arazi, hayvan vesaire tedarik etmesi
lâzımdır. İtibara "hayatı" için, ölüm ile çarpışmak için
köylü muhtaçtır. "İzâle-i adem" maksadıyla yapılan istik-
râzlardaki köylünün vaziyet-i ruhiye ve ahlâkiyesini dü­
şünmeli; bu maksat için nelere razı olabileceğini unut­
mamalı!
En zayıf ve âciz mevkide bulunan, muhtekirler tara­
fından en kolay ve bî insafâne sayd edilen müstakrizler
bittabi bunlardır.
Eski âlemin borçlu köylüsü bundan sonra bize diyor
ki:
1) Hayvanlar hastalandı.. Mahsulât arzuya muvâfık,
ihtiyaca kâfi derecede yetişmedi. Avadanlıklarım kırıldı,
bozuldu.
2) Çoluk çocuğumdan bazıları işten kaldı; hastalıklar
masrafımızı arttırdı; yahut, işlemizin geri kalmasına sebe­
biyet verdi.
Bu hâlde, çiftçi tohumluğa muhtaçtır. Alât ve edevâ-
tım ikmâle, hasta olan efrâd-ı ailesi yerine başkalarını is­
S a y ı 65
tihdama mecburdur; "izâle-i noksan" edecektir. Bu mak­
sat ile itibara müracaat eden köylü biraz daha kavi mev­
kide ise de, eski âlem-i itibarın mâhir ve cebbâr olan "say-
yâd'ları karşısında yine fevkalâde fena vaziyettedir.
"İzâle-i adem", "izâle-i noksan" borçlarından sonra,
"izâle-i humâr" borçları nâmıyla Osmanlı çiftçisi de diğer
bir nevi deyn daha vardır:
1) Sünnet düğünü masrafları, kız-oğlan velimeleri,
bayram, seyran ve diğer birtakım merasim-ki nîm dinî
kuvveti hâizdir,- köylü için muhtekirlere gitmeye çok de­
fa sâiktir.
2) İdaresizliklerin, misafir doyurmanın, ziyafet yap­
maların, fena hesapların ve bittabi fena itiyatların mahsu­
lü olan cerihalar bazen sarraf kesesinden gelen para ile
tediye ve tasfiye edilir.
Köylüyü borçlandıran en eski sebepler, en umûmî ve
bizde en daimî, en az mütehavvil ve mütekâmil âmiller
bunlardan ibarettir. Bu müessirler şevkiyle açılan kese­
lerden alınacak para suhûletle geri döner, yerine verilir
mi? İtibarın mahiyet-i sâikasına göre, neticeden şüphe et­
mek kabildir. Bu maksatlar ile yapılan itibar, müstakrizle-
rin tabiî olarak yıkımını, -hele dikkatsizlik ve mukriz tara­
fından cebbarlık gösterilirse- mahvı müstelzim olur. Köy­
lünün hayatı burada paçavra gibi sürüklenir. Zaten, ma-
nâ-yı iktisadiyesiyle itibar-i ziraî içine köylünün bu nevi
borçlarını ihtiyatla almak iktiza eder.
Şimdi itibar-i zirâîye lâyık olan ve başka bir âlemin
müstakrizi olmak namzedliğini gösteren "köylü"yü tasvir
etmek lâzımdır; o diyor ki:
1- Yeni arazi açmak, mevcut kıt’aatımı arttırmak isti­
yorum; Paraya muhtacım.
2) Gayr-i münbit arazimden bazıları numûne olarak
inbât edildi; diğerlerini de ıslah, kuvve-i inbâtiyelerini
tezyid etmek arzusundayım: Eakat, nakde lüzum var.
3) İyi tohum celbi, hayvan iştirâsı, makine tedâriki,
fazla amele istihdamı ve mahsulâtın hayvanat ile beraber
sigortaya vaz'ı faydalı olacak; ah, para olsa!.
4) Her şey yolunda gidiyor. İdare-i iktisadiye-i zirâ-
iyemi daha muntazam bir makine hâline koymak, mah­
sulâtıma daha )4iksek fiyat temin eylemek, daha seri nak­
liyât ve saire yapmak, daha iyi surette ve mahallinde sat­
mak kabil, fakat para yetişmiyor.
 Sayı 65 TÜRK YURDU
İşte, biraz zengince, hâl ve vaziyeti intizamda giden
çiftçinin her tarafta gördüğü "sermaye" noksanını ikmal
için hissettiği ihtiyac-ı itibar budur.
Bu köylünün garazı: Yaşayabilmek, hayatını sürükle­
mek, izâle-i humâr etmek için "mukriz" kesesine müra­
caat değildir. İstihsalini arttırmak sayesinde kazancını
miktaren tezyid, nisbet-i temettuunu teşdîd ve kendisine
fazla-i temettuât husûlüne hizmet eden mukrize de bu
"fazla-i temettü ile" mütenasip, cüzi bir fark îtâ ve hizme­
tine, yardımına mükâfât tertip eylemektir.
Burada müstakrizin mevki-i İktisadî ve ruhîsi büsbü­
tün başka olmak lâzım gelir. "Bankacılık" âleminin en
çok müstakrizleri bu zümredendir. Maamafih, yeni âle­
min mukrizleri olan bankalar, zayıf, cılız müstakrizlere de
aynen zengin, tüvânâ, ileriye gitmek ateşi ile yanan müs-
takrizler gibi muamele etmekte ve bu iki zümre-i müs-
takrizîni birbirlerinden -murabahacılar gibi- ayırmamak­
tadırlar. Muhtekirler, ileriye gidecek, kazanacak müstak-
rizlerden kaçarlar; zayıfları yakalamaya çalışırlar.
İki âlemi iyi anlamak için müstakrizlerin mevkiinden
sonra mukrizlerin de mevkiini bilmek lâzımdır.
Biz de mukrizlere: Ne için köylüye borç veriyorsu­
nuz? Suali sorulsa, birbirinden ayrı iki, hatta üç nevi ce­
vap alınır:
1) Kö)öin ağası, paşası, beyi bulunmuşuz; malımız,
mülkümüz var, hayvanımız, mahsulümüz bol. Merhamet
ve şefkat hissi, bizi köylüye yardım etmek için sevk edi­
yor. Onun için, muhtaç köylüye hayvan veririz; taksit ile
bedelini yavaş yavaş alırız! Tohum veririz; misl-i muzafını
mâl-ı helâlinden olarak ertesi sene alırız. Bu bizim usûlü-
müzdür. Haysiyetimize, şerefimize yakışır. Faizciliği ken­
dimize sanat etmemişiz, ağalık, beylik etmekteyiz.
2) İtibar bir sanattır; Bu sanatı icra ederek, hayatımı­
zı kazanırım; madem ki, müstakriz çalışarak, kazanacak;
bana bir hisse verir. Ben daha az emek sarfıyla rençber
kadar muvaffak olurum.
3) En çabuk faiz veren ve faiz tahsili itibariyle, en yu­
muşak ve uysal olan müşteri köylüdür: Ağır faiz alırım; iyi
teminata mâlik olurum. Köylere kurulan faiz kemingâ-
hında sayd edilecek köylü kadar tatlı mahlûk tasavvur
edilemez.
289
Birinci sınıfa mensup faizciler türedi, zâdegân, müte-
gallibe ve ağniyâ-yı zamandır. Bunların çoğu müslüman-
dır. Sırf Türk neslinden olanları da vardır. Fakat tahkika­
tıma nazaran, bunların adetleri azalmaktadır.
İkinci ve üçüncü sınıfa mensup olanların içinde İs­
lâm enderdir; Rumeli'nin Edirne vilâyetiyle ancak sahili
bazı vilâyetlerinde Musevîler, Anadolu'nun cihet-i garbi-
yesinde ekseriyetle, cihet-i vasatiye ve şimaliyesinde ke-
zalik ekseriyete yakın bir miktar ile Rumlar faizcilik et­
mektedirler. Anadolu'nun vilâyât-ı vasatiye ve şarkiyesin-
de Ermeniler faizcilikte birinci dereceyi işgal ederler;
Bunların miktarı mütemadiyen artmakta, faizcilik teşki­
lâtı Ermeni âleminde yeni yeni terakkiler göstermekte­
dir.
Eski âlemin mukrizlerinden sonra, köylüye itibar
eden yeni âlemin mukrizlerine gelince: Bunların maksat­
larını, vaziyetlerini esas madde itibariyle iki kelimede hü­
lasa ve ifade etmek mümkündür:
Nakit piyasasının müsaade ettiği derecede ucuz para
tedarik ve çiftçiye -mevki-i İçtimaîsi cehaleti, seri ve ani
zarureti, İktisadî kabiliyetsizliği gibi ahvalinden gayr-i
meşrû sûrette istifâdeyi red ve istihkar ederek- ıttırâd-ı
kanûnî dairesinde ikrâz eylemektir.
Memleketimizde mevcut olan bir devlet müessesi
(Ziraat Bankası)ndan maada, Suriye'de bazı Musevî ban­
kaları, İzmir'de bazı Rum -Yunan bankaları. Adana, Haleb
ile Bağdad demiryolu güzergâhında bazı Alman müesse-
sât-ı ticariye ve mâliyesi tarafından vâki olan ikrazât ve Er­
meniler ile ecânib müessesât-ı itibariyesi tarafından şura­
da burada araziye ve erbab-ı ziraate gösterilen teshilât-ı
itibariye, bir tarz-ı intizâm ve ıttırâda mâliktir; ve yeni âle­
min itibar-ı ziraîsi meyanına dahildir. Muâmeleleri vâzıh,
makasıd-ı ticariyeleri alelekser muayyen, tarz-ı ikrazları,
faizleri şekl-i muttaridde câri olduğundan, bu müessesâ-
tı ayrı mütalâa etmek, faizciliği bunlardan ayırmak lâzımı­
dır.
Bitmedi.
M. Zühdü
290 TÜRK YURDU
TÜRK EDEBİYATI TARİHİ
DOKUZUNCU VE ONUNCU ASIRLARDAKİ
ÇAĞATAY ŞAİRLERİ
1
NEVÂÎ’DEN EVVEL
Türk Edebiyatı tarihinin en muzlim ve tedkiki en
müşkil şubelerinden biri, hiç şüphe yok ki Çağatay Ede­
biyatıdır. Bilhassa Nevâî'ye takaddüm eden dokuzuncu
asır şairleri hakkında bugün elimizde mevcut vesikalar
fevkalâde nâdir olmakla beraber bizim nokta-i nazarımı­
za göre pek az şâyân-ı istifadedirler. "Mirhand"ın Ravza-
tü's-Sâfâ'sında, Câmî'nin "Bahâristan"mda, Devletşah
Tezkiresi’nde, "Tuhfe-i Sâmi"de, "Âteşgede"de, yine Câ­
mî'nin "Nefhâtü'l-Üns"üyle Sultan Hüseyin'in "Mecâli-
sü'l-Uşşâk"ında hayat ve eserleri mevzubahis edilen üde-
bâ ve mutasavvıfîn en ziyade Acem tarih-i edebiyatına ait
simâlardır. Onlardan birçoğunun neslen Türk olduğu
muhakkak olmakla beraber, Türkçe eserler vücuda getir­
diklerine dair tarihî hiçbir kayda tesadüf edemiyoruz. Yu­
karıda isimlerini saydığımız müellifler, mevzubahis ettik­
leri şahsiyetin Türkçe yazıp yazmadığını kaydetmekte bi­
le o kadar ihmalkârdırlar ki ancak pek nâdir ve pek ma­
ruf birkaç şahıs hakkında bu kaydı dermeyan etmişlerdir.
Halbuki Acem şairi olarak gösterilen sair bir takım Türk-
lerin de, velev nâdiren bile olsa, Türkçe eserler yazmış ol­
dukları çok muhtemeldir. Çünkü Türk lisanı, Timur ha­
nedanının saraylarında daima söyleniyor ve Farisî yazan
şairler ekseriyetle o lisanı biliyorlardı. "Devletşah" Tezki­
resi’nde, Timur'un torunu "Baykara bin Ömer Şeyh"in
meddahı "Büründük Buharî"ye ait zikredilen bir lâtife
bunu gösteriyor:
Şehzâde Baykara Belh'te câlis-i taht olunca, mütemâ­
di ihsanlar sırasında, meddahı "Büründük"e de beş yüz
altın verilmesini şairin huzurunda memur-ı mahsusuna
emreder; Hâlbuki tevkii olan zat nasılsa ikiyüz altın için
bir ferman yazmakla beşyüz liraya muntazır olan zavallı
şairin eline iki yüz lira geçer; pek lâtife-gû olan şair bunu
hazmedemeyerek şehzadeye ufak bir manzume takdim
edip onda mütecahilâne "Acaba Türkçede beş yüz altın
iki yüz dinar mı demektir?" diye sorar:
S a y ı 65
Şâh-ı düşman güdâz ve dost nüvâz
Beş yüz altın mera nümûd in'âm
Sîsad ez cümle gâibest eknûn
Ya mükremin galat şenid sitem
Ya mege der ibaret Türkî
An cihangir güchân dârest
Lutf-i sultan be-bende besyârest
Der berayım düyest dinarest
Ya ki pervaneci galat kârest
Beşyüz altın duyest dinarest
Bunun üzerine şehzâde kemâl-i mahzûziyetinden
"Türkçe beşyüz altın hezar dinar demektir" cevabını ve­
rerek ihsanını bin liraya iblâğ eder... İşte bu ufak manidar
hikâye Baykara Mirza'nın sarayında Türkçe konuşuldu­
ğunu ve "Büründük"ün o lisanı pek alâ anladığını göste­
riyor. Binaenaleyh muhtemeldir ki bu adam ara sıra
Türkçe şiirler de yazmış olsun. Esasen "Türkî gûy" şairi
olarak gösterilen bir çoklarının bile Türkçeden çok Fari­
sî şiirler yazdıkları düşünülürse bu ihtimalin kuvvetine
hükmedilebilir. Fakat, bu nihayet bir ihtimalden, bir fara-
ziyeden başka birşey değildir.
"Nevâî" evvel ve sonra yani dokuzuncu asrın tahmi­
nen ilk ve son nısıflarında Çağatayca şiir yazanlar hakkın­
da mâlik olduğumuz en mühim vesika "Nevâî"nin "Mecâ-
lisü'n-Nefâis"idir. "Nevâî" eserinin mukaddimesinde "Câ-
mî"nin Baharistan'ıyla Devletşah Tezkiresinden bahsede­
rek, bunların kudemâ-yı şuarâ ahvalini zikîr ve hikâye et­
tiklerini söyledikten sonra der ki: "Bu huceste-i zaman ve
ferhunde-i devrân şuarâ ve hoş tab'ları ki Sultan-ı sâhib-
kıran (Sultan Hüseyin bin Baykara) yümn-i devletinde ve
netice-i terbiyetinde şiirlerinin ekser üslûbunda bittahsis
gazel tavrında sairlerden ruh-âsâ ve neşât-efzâdır, terkib-i
selâset ve letâfetin bu revnaklara ve mânâ-yı nezâket ve
garâbetin bu şartlara götürmüşlerken isimleri ol cemaat
zümresinde bulunmaktan mahrum ve sözleri ol tertip ve
kaidede nâmalûm olduğundan şikeste-hatıra geldi ki bir
nice varak yazıp bu asır şuarâsı ve bu devir zürefâsı isim­
leri anda sebt oluna. Tâ bu niyazmendler mukaddem ki
şuarâ ekâbiri zeylinde mezkûr ve bu peyrevler ol rehber­
ler haylinde mestûr olalar. Bu cihetten Sultan-ı Sâhibkı-
ran hazretlerinin velâdet-i hümâyûnları zamanından rûz-ı
efzûn-ı devletleri devranına dek, ki kıyamete dek ber-ka-
rar ve âlem inkırâzına dek pâyidâr ola, anlar ki fakir işitip
lâkin hizmetlerine yetişmedi kim ve anlar ki hizmetlerine
 Sayı 65 TÜRK YURDU 291

yetişip ancak bu fenâ dârü'l-gurûrdan bekâ dârü'l-sürûra
intikal edenler ve anlar ki hâl bu ferah zamanda zâhirdir-
1er, ol hazretin zât-ı mülkî sıfatına meddâh ve sarayında
cem olanların netâyic-ı tab'ından birer miktar nişana ya­
zılmak için bu maksada bed' ve sekiz kısım olunup.,.d)
"Sekiz yüz doksan altıda yazılmış olan bu mukaddimede
"Nevâî" her ne kadar Sultan Hüseyin devri ricalini yaza­
cağını söylüyorsa da, esnâ-yı tahrîrde -yine o mukaddi­
mede arz ettiği veçhile- müşarünileyhin çocukluğu zama­
nında ölüp giden bir takım zevatı da nazar-ı itibara almış
ve binaenaleyh dokuzuncu asrın ilk nısfında yetişen Ça­
ğatay şairlerini de bu meyanda tadâd etmiştir. Türk üde-
bâsının en milliyetperveri olduğunu "Muhâkemetü'l-Lü-
gateyn"iyle vâzı surette gösteren "Nevâî" şâyân-ı istiğrâb-
dır ki "Mecâlis"inin en büyük kısmını Acem şairlerine
tahsis ediyor. Kitabın münkasim olduğu sekiz meclisten
yalnız birinci, ikinci, üçüncü, beşinci, yedinci meclislerde
Türkçe yazan birtakım şairlere nâdiren tesadüf olunuyor.
O Türkî-gûy şairler arasında Farisî şiirler yazmayana he­
men tesadüf olunamadığı hâlde Türkçe divan tertip et­
miş olanlar gayet nâdirdir. Sekizinci meclise gelince, o
meclis münhasıran "Sultan Hüseyin Baykara"ya ve onun
en ziyade Türkçe eserlerine muhtâs bulunuyor. Hülâsa
Mecâlisü'n-Nefâis'te mezkûr Çağatay şairleri -Sultan Hü­
seyin de dahil olmak üzere- otuz iki kişiden ibarettir ki
bunların kısm-ı azamından bugün yalnız bir beyt veya
dört mısra kalmıştır! Bu dokuzuncu asır Çağatay şairleri
arasında, eserleri kendisi hakkında hüküm vermeye kâfi
bir kemiyet teşkil edebilecek olanları, nihayet yedi sekiz
kişiden ibarettir. "Nevâî"nin zikrettiği otuz iki Çağatay şa­
irine, kendisiyle, "Devletşah" tezkiresinde Türkî şiirde
mahareti zikredilen ve "Ebü'l-Kasım Babür" devri ricalin­
den olduğu bir gazelinin maktamdan anlaşılanla) "Emir
Radhöiddin Ali"yi ve "Fahrî-i Herevî" tezkiresinde Çağa­
tayca şiirleri mevcut daha sair bazı zevatı da ilâve edecek
olursak Çağatay edebiyatının dokuzuncu asrını hülâsa et­
miş oluruz. (3) Dokuzuncu asır Çağatay edebiyatını zikre­
derken, Nevâî'den evvel gelen şairleri bir devir ve Nevâî
zamanını ikinci bir devir olarak tasnif ve kabul etmek hiç
şüphe yok ki İlmî ve nâ kabil-i itirâz bir taksim addoluna­
maz. "Muhakemetü'l-Lügateyn" müellifinelâ ekall yarım
asır tekaddüm eden "Mevlâna Lütfî" ile "Nevâî" muasırla­
rı arasında ne şekil ve ne de esas itibariyle bir fark bulu­
nuyordu. Lisan, tarz-ı edâ, evzânın tarz-ı istimâli, mevzu­
lar asla değişmemişti. Aradaki farklar zamana ve şiirin te-
kâmül-i umûmîsine ait olmaktan ziyade şahsiyetlerin te-
hâlüfünden münbaisti, Lütfî'den çok sonra gelenler ara­
sında, lisan-ı şiiri onun kadar maharet ve selâsetle kolla-
mayanlar pek çoktur. Esasen Çağatay lehçe ve edebiyatı­
nın dokuzuncu asır zarfındaki umumî tekâmülünü ted-
kik edebilmek için elimizde kâfi derecede vesika mevcut
bulunmuyor. İşte bu izahattan anlaşılıyor ki Nevâî'den
evvel gelen şairleri ayırırken bir esas-ı İlmîye mütabaat id­
diasında bulunmuyoruz. Yalnız, Nevâî'yi Çağatay edebi­
yatının en büyük siması ve "Sultan Hüseyin" devrini o
edebiyatın en parlak devri addettiğimiz için onu bir mih-
ver-i tetebbu yaparak mütalâât-ı sâiremizi bu nokta etra­
fına toplamayı makul görüyoruz.
Nevâî Mecâlis’inde takvimî bir sıra gözetmediği için,
Hüseyin Baykara devrinden evvel gelen dokuzuncu asır
şairlerini tefrik etmek biraz müşkildir. Birinci meclis bilâ
istisna eskilerden mürekkeptir. Çünkü müellif "Onların
şerif zamanının âhirine yetişmiş ve mülâzemetleri şere­
fiyle müşerref olmamıştır." İkinci meclis "Mecâlis"in tah­
riri esnasında ber-hayat bulunmayan zevâttan müteşek­
kildir ki Nevâî "Anlardan bazının mülâzemetine küçük­
lükte yetişmiş ve bazının da sohbetiyle m üşerref olmuş­
tur. Bunun bazı erkânıyla "Selâtîn-i ızâm ve evlâd-ı vâci-

( ü Gerek bu parça gerek alınan sair parçalar, şiveden de pek kolay anlaşılacağı veçhile "Nevâî'nin kitabından aynen alınmadı. Aynen alındığı
takdirde onları ayrıca bizim lehçemize çevirmek zarûrî idi ki bu takdirde de makale lüzumsuz bir sûrette uzayacaktı. Bunun için Esad Efendi
Kütüphânesi'nde "1675" numarada mukayyed nüshayı kendimize esas tuttuk. Mezkûr nüshada, Çağatay lehçesi bizim eski Osmanlı lehçe­
sine tahvil edilmiş olduğundan tabiî daha şâyân-ı istifade ve daha sehlü'l-tetebbudur. Bu nüshanın mütercimi, müstensihi, tarih ve mahall-i
istinsâhı hakkında metinde malûmat yoksa da, sıhhati, şâyân-ı ihticâc olduğunda şüphe bırakmıyor. Esasen, icap ettikçe bu nüshayı sair
nüshalarla mukabeleden de geri durmadık,
(^) Hakimi tâ hâk ve âb ve bâdirâ bâşed devâm
Saltanat ber Şâh Bâbür Han mukarrer baş gû
Çağatay ümerâ ve selâtîninin âsâr ve şahsiyetinden bahseden bu mühim tezkire, birçok nukattan "Mecâlis"i itmâm etmektedir. Bu pek
mühim vesika hakkında müsteşriklerin de haiz-i malûmât olmadıklarını zannediyorum. Biz fâzıl-ı m uhterem Hâlis Efendi Hazretlerinin
kütüphânesindeki yegâne nüshadan istifade ettik. Müşarünileyhe alenen beyân-ı teşekkür borcumuzdur.
292 TÜRK YURDU Sayı 65

bü'l-ihtirâmlardan" bahis olan yedinci meclistekilerden
kısm-ı a'zamı, "Hüseyin Baykara" devrine tekaddüm et­
mişlerdir. Binâenaleyh bu makalede mevzubahis edece­
ğimiz şahsiyetler onlardan ve "Fahrî-i Herevî" tezkiresin­
de o devir ricâlinden olarak gösterilen sair bazı zevattan
ibarettir.
Bu hususta en mühim istinatgâhımız olan "Mecâli-
sü'n-Nefâis"le "Fahrî-i Herevî" tezkiresinin verdiği malû­
matı ale'l-icâb Devletşah ve Sam Mirzâ'dan "Sefîne-
tü’ş-Şuarâ"dan, "Ravzatü's-Safâ"dan, "Nefehât" ile "Mecâ-
lisü'l-Âşıkîn"den, "Âteşgede" ve "Ceyyibü's-Seyr"den ve
daha sair bazı vesâik-i mühimmeden itmâm ve ikmâl ey­
Molla Kutbî: Sultan Mes'ud Mirza’nın sarayında ya­
şayan şairlerdendir. Nevâî onun yalnız Türkçede değil Fa­
risî şiirde de pek ziyade metânet-i tab'a mâlik ve zarif bir
adam olduğunu söyledikten sonra meşhur bir matlaını
zikrediyor:
Gonca ger nisbet kılur özine dildâr ağzını
Ey saba yeli tolakan ile zinhâr ağzını
Sefînetü'ş-Şuarâ'da Mevlâna Kutbî'nin zikrine tesa­
düf edilemedi.
Mevlâna Naimî: Mevlâna Kutbî'nin akrabasından
olan Naimî Sultan Hüseyin'in evâil-i ahvâlinde yanında

ledik. bulunmuş ve hükümdarına gösterdiği fart-ı sadakatinden

Mecâlis'in birinci tabakasında mevcut olan Çağatay
şairleri şunlardır:
Emîrî: Türk idi(h, Nevâî'nin rivayetince, oldukça şâ-
yân-ı dikkat Türkçe eserleri olduğu hâlde şöhret bulama­
mıştır. Bu şairin "Dehnâme" unvanıyla yazdığı Türkçe bir
mesnevinin bir beytini Nevâî naklediyor:
Ne yimak din ne uyku din sâlib söz
Yemek din toyup uyku din yumup göz
Nevâî bu şairin Farisî şiir yazıp yazmadığım mevzuba­
nâşî nihayet sadaret-i âlî mansıbına kadar irtika etmiştir.
Nevâî onun hakkında "Sultan-ı sahibkıran âsitânesinde
olur idi, çünkü kabiliyeti vardı ve sıdk ve ihlâs ile kulluk
eyledi" dedikten sonra şahsiyet-i edebiyesini mevzubahis
ederek: "Fena tab'ı yoğidi, Türkî nazımlarda tab'ı mülâ-
yim idi" diyor ve bu suretle kudret-i edebiyesinin, bilhas­
sa Farisî'de, kudret-i idariyesinden dûn olduğunu göste­
riyor.
Tam adam diyen boldu peydamunca kim hüsn ü cemâl
Sinperi ve şedin yaratmaydur beşer diyen Zü'l-celâl

his etmiyor. Fakat Devletşah "Yusuf Emîrî" isminde Şâh-
ruh Sultan şuarâsından birini zikrediyor ki belki budur;
"Türk idi" ifadesinin manası anlaşılırsa zamanın tevâfuku
ve Türkçe eserlerinin şöhret kazanamadığı hakkmdaki ri­
vayet bu ihtimâli teyid edebilir.
Mevlâna Hacı Ebül-Hasan: Bu da Türktü; Tâlib-i
Matlaının kaili olan Mevlânâ Naimî, Sultan Hüse­
yin'in Ebû Said'e karşı mütemâdi mağlubiyetlere dûçâr
olarak dağlarda, sahralarda seyyar ve serseri dolaştığı bir
esnada, Nevâî'nin tabirince "Ol hazretin kazaklığında"
[867-872] irtihal etmiştir. Naimî'nin tarih-i velâdeti ma­
lûm olmamakla beraber, zaman-ı vefatı nazar-ı itibara alı­

ilimlikle meşgul olduğu için kuvvet-i tab peydâ etmiş. Şi­
irler tanzimine başlamış, hatta o aralık Maverâünnehir
şuarâsı beyninde büyük bir ehemmiyet kazanan muam-
mâ ilminde de iktisâb-ı rüsûh etmişti. "Nevâî" Mevlâ-
nâ'nın hoş tab olduğunu söylüyor. Mecâlisü'n-Nefâis'de
bu matlaı zikrediliyor:
Geliptür ol gül ve bir hafta oturup baradur
Bu ot günkü katışup canını göydürüp baradur
nırsa dokuzuncu asrın nısf-ı evveline mensup ricalden
addedilebilir.
"Mecâlis"in ikinci tabakasında "Nevâî'ye" takaddüm
eden şairler ber-vech-i âtîdir:
Mevlâna-yı Harimî: Semerkandlı olup tahsil-i ilim
ile meşgul olmuş bir adamdır. Mecâlis'de bir matlaı zikre­
diliyor:

( ü Gerek Emîrî için gerek aşağıdaki Mevlâna Hacı Ebu'l-Hasan için Nevâî "Türk idi" tabirini kullanıyor ve bilhassa İkincisi için "Türk idi, ama
tâlib-i ilimlikle meşgul olup..." ifadesini istimal ediyor, Nevâî'nin bu İkincisinden başka diğer hiçbir şair için bu tabiri kullanmaması onun
"köylü, taşralı" manasına kullanıldığını gösteriyor. Esasen Nevâî "Türkâne" kelimesini "kaba saba" makamında birçok yerlerde ezcümle
"Muhâkemetü'l-Lugateyn" ve "Mecâlis"de sık sık kullanmıştır. "Türk" kelimesinin eski Osmanlı muharrirleri arasında da -Vefik Paşa'nın izah
ettiği veçhile- bu manâya kullanılması bu mütalâayı teyid ediyor. Süleyman Efendi de "Çağatay Lugati"nde "Türk" kelimesini aynı sûrede tef­
sir etmiştir. Bu nokta-i nazardan bu "Emîrî" ile Devletşah'ın bahsettiği Yusuf Emîrî ayrı adamlar olsa gerektir.
 Sayı 65 TÜRK YURDU
Nice yığla-yı şem'din hicrinin dayarım gicelar
Ah kim köydürdü dağ intizârım gicelar
Mevlâna Kemâli: Belli ahalisindendir. Nevâî'nin ri­
vayetine göre: "Kûh-ı Sâfdan olup Türkî gûy ve nazmı ol
havalide halâyık beyninde hâli ez-§öhret değildi." Farisî
şiir söylediğine dair hiçbir kayda tesadüf edilmeyen bu
şairin kabri Kûh-ı Sâfda imiş.
Mevlâna Latifi: Henüz pek küçükken vefat ettiği
için, bu şairden pek az eser kaldığını "Nevâî" söylüyor.
Maskat-ı re'si ve kabrinin mevkii malum olmayan Mevlâ-*"
na Lâtifî'nin âtîdeki matlaı hakkında Nevâî: "Eğerçi Tür-
kânedir, ama kâilinin şuh-tablığı malûm olur" diyor.
Gâh akar gâh tamar lebün şekeıKÜ
Biz katikmaz bu hiç akar tamarı
Mirza Hacı: Semerkand ahalisinden ve erbâb-ı asâ-
letten olan bu şair hakkında Mecâlisü'n-Nefâis muharriri:
"Bazı mahalde garip şeyler tab'ından vârid olurdu." de­
dikten sonra "Ama bu beytinde hayli çaşni ve renk var"
cümle-i takdirkârânesine terdifen Mirza'nın bir madamı
zikrediyor:
O haşatı kametininga sanavberni bağbân
Biçâre bilmas irmiş elfden tayağni
Semerkand'da medfun olan bu şair hakkında Nevâî
bir duâ-yı rahmetten başka birşey ilâve etmiyor. "Nevâî"
ile münasebât-ı dostânesi bulunan Mirza Hacı'yı, doku­
zuncu asrın ilk nısfı adamlarından addetmek her hâlde
doğm değildir.
Bilâl: Lâtif ve hoş meşrep bir adam olan bu şairin
Herat'ta fevt olduğunu söyleyen "Nevâî" onun yalnız bir
matlaını naklediyor. Tarz-ı ifadesi kendinin bu şairle gö­
rüştüğünü anlattığı için 896'dan evvel vefat eden Bilâl'in
Sultan Hüseyin zamanından mukaddem olmadığı anlaşı­
lıyor:
Can u gönlümünü cefa otı bile göydürdünüzC)
Öyle kim gül buldum ve min din göngül tindürdiniz
Bitmedi.
Köprülüzâde Mehmed Fuad
( ü Tammak: damlamak [Çağatay Lügati: Vambery, Süleyman Efendi]
(2) Göydürmek: yakmak yandırmak[Çağatay Lügati: Vambery, Süleyman Efendi)
293
GEÇEN YIL
1329 SENESİNDE TÜRK DÜNYASI
(Başı 63- sayıda)
Balkan mağlûbiyetleri üzerine, Osmanlı hey'et-i içti-
maiyesinin nefsine rücû ile en çok tefekkür ve teemmül
edecek kısmı, hiç şüphe yok ki ordusu idi. Ordular, vezâ-
if-i mevduaları dairesinden harice çıkmazlarsa, sağlam­
dırlar. Hele zamanımızda sanat-ı harp, efradı idare eden­
lerin bütün hayatını kendine hasrettirtecek kadar geniş
ve müşkildir. Her zaman ve her mekânda orduların kıy-
met-i harbiyelerini eksilten illet, vasıtası bulundukları si­
yasetin sahip ve hâkimi kesilmek meyi ve arzusu olmuş­
tur. Ordudan müteşekkil, orduya müstenid Osmanlı
Devleti'nin tarihi, belki diğer devletlerin tarihlerinden
daha beliğ olarak, bu kanunu izhar eder. Harpten çıkan
Osmanlı ordusunun geçen seneki ilk işi, kendisinde ta-
hammürât-ı siyasiye tevlîd edebilecek tohumları izaleye
çalışmak olmuştur.
Umûmiyetle orduların kıymetlerini düşüren bir un­
sur da fikren ve bedenen yorularak gençliğin kuvvetini,
tahammülünü, ateşini, cevvalliğini, itimâd-ı nefsini, feda­
kâr imanını elhasıl delikanlılığını kaybeden azasıdır. Os­
manlI Devleti'nin hususiyet-i ahvâli, Osmanlı ordusunda
bu nevi azanın diğer ordulardan fazla tekevvününe se­
bep olmuştu. Geçen sene ordu-yı hümâyûnun başına, az
zamanda kazandığı çok muvaffakiyetlerle âlemşümûl bir
şöhret iktisab eden genç bir asker serdar tayin edilince,
orduyu süratle gençleştirmeye, bezgin yahut yorgun un­
surları ordudan ayırmaya başladı ve bütün orduda cesur,
azimkâr, musir ve müceddid bir faaliyet tezahür etti.
Gerek Avrupa ve cihan muvazenesi için, gerekse
şark-ı İslâmîdeki hususî menâfiinin muhafazası için, dev-
let-i Osmaniye'nin beka ve teâlîsine tarafdar görünen Al­
manya'nın, hükûmet-i Osmaniye teşebbüs ve talebi üze­
rine, ordu-yu Osmanî'nin ıslâh ve tensikine memur bir
hey'et-i askeriye göndermesi dahi geçen senenin askerî
vekayi-i mühimmesidir. Nâmdâr generallerinden Liman
von Sanders taht-ı riyasetinde gelen bu Alman hey'et-i as-
keriyesinin, Osmanlı ordusunda hâiz-i nüfûz ve tesir ol­
ması, bazı komşu memleketlerden gürültülü itirazları
294
celp ettiyse de fer'î bazı tadilât ile gürültüler yatıştırıldı ve
hey'et-i askeriye, vazife-i mevduasına başladı. Von San-
ders hâdisesi, Devlet-i Osmaniye'nin vaziyet-i beyne'l-dü-
velini pek açık gösterdiğinden, hamiyetli ve düşünebilir
Osmanlılarca mucib-i intibâh olmuş olsa gerektir...
Türklerde millî intibâhı ihdâs eden âmiller. Ermeni
ve Arapların millî hareketlerini teşdîde hizmet etmişler­
dir. Ermeni ve Arap vatandaşlarımız, Saltanat-ı Osmani­
ye'de vekayi-i âhirenin husule getirdiği yeni muhite tev-
fîk-i hayat arzusuyla, zaten mevcut muhtariyet-i kavmiye-
lerini tevsîan hukuklaştırmak teşebbüsünde bulundular.
Siyaset-i umûmiyeden bâhis icmâlde hatırlattığımız veç­
hile, tebaa-i padişahînin vaziyet-i hukukiyelerine müteal­
lik bu gibi mesâilin hudûd-ı Osmaniye dahilinde hallolu­
nup bitmesi iktiza ederken. Ermeni vatandaşlarımızın
"Islâhat" talepleri, maatteessüf, beyne’d-düvel müzâke-
rât ve mukarrerâta bâis olmuş Arap din kardeşlerimizin
"El-ıslâh" temennileri de Nasrânî Avrupa matbuatını faz­
laca işgal eylemiştir. Sırf dahilî meselelerin böyle bey­
n e’d-düvel bir şekle sokulması, vahdet-i Osmaniye esası­
na sadık kimseleri çok dilgîr etmekle beraber, vekayi-i
hâzıradan ziyade netâyic-i müstakbeleyi düşünmeye
mecbur olan zimamdârân-ı hükümetin kavrayışlı nazarla­
rını tahdîd ve temkinli siyasetlerini tağlît etmedi. Garbî
Rumeli'de edilen hatalı hareketlerin müessif neticeleri,
bakiyye-i memâlik-i Osmaniye'nin şark ve cenubunda da­
ha ihtiyatlı ve tedbirli davranılacak kadar gayret-bahş ol­
muş demektir. Buna hamd ve şükretmeliyiz.
Ermenilerin Avrupa tarikiyle gelen taleplerinden ço­
ğu kabul olundu. Müslüman OsmanlIlardan gayri kimse
için ehemmiyet ve kıymeti kalmayan bazı eski muahede-
nâmelerin maddeleri, bu metâlibe nukat-ı istinad teşkil
ediyordu. Kendi memleketlerinde Ermeniliğin şahsî te-
celliyâtını bile şiddetle ezmeye çalışan bazı hükümetler,
Türkiye'de Ermeni milliyetinin siyasî tekâmül ve terakki­
sine itinâkâr birer nigehbân kesilmişlerdi.
Yabancılar karışmadığı için Araplarla itilâf daha tatlı
ve daha kolay oldu. Siyaset-i umûmiyeden bâhis icmali­
mizde "Türk milliyetperverleri, hükûmet-i Osmaniye ile
Arap ıslâhçıların itilâfında velev cüz'î olsun hizmetleri
sebkat ettiğini burada tahatturla bir hazz-ı vicdânî duy­
maktan kendilerini alamazlar." demiştik. Filvâki, Türk
TÜRK YURDU S a y ı 65
milliyetperleri, Arapların muhik taleplerinin Hükûmet-i
Osmâniye tarafından kabul edilmesini çok istiyorlardı.
Bir milliyet teşkil edebilen akvâmın vahdet-i Osmâni-
ye'ye mugâyir olmamak şartıyla tekâmül-i tabiîlerine mâ­
ni olmaya kalkışmamak, Türk milliyetperverlerinin esas
fikirlerindendir. Türkçüler nazarında, evvelce de söyledi­
ğimiz veçhile, İslâm fevka'l-milel bir din-i vicdânî ve se-
mâvîdir; âlem-i İslâm'da milliyetlerin tekâmülü beynelmi-
leliyet-i İslâmiye'nin kesb-i iktidâr etmesini intâc eyleye­
cektir. Aynı zamanda, Türkçüler, dini, milliyet fikr-i mü­
rekkebinin bir unsur-ı tarihîsi telakkî ederler; Müslüman
milliyetler tekemmül ederken, İslâm dininin de hayatîle-
neceğine inanırlar. İşte şu itikadât-ı esasiyelerine istina-
dendir ki Türkçülüğün asla siyasî olmayan mehâfili, siyâ­
sî itilâfa tekaddüm ederek, Arap mehâfil-i edebiyesi ile
münasebât-ı itilâfperverâneye girişmişti.
Türkçülük fikrinin akvâm-ı İslâmiye arasında ilka-yı
bürûdet etmekte olduğu iddiasına karşı, bilfiil itilâflara
hizmetten daha muknî bir delil gösterilebilir mi? Türk
milliyetperver mehâfili esasât-ı fikriyesini asla ihfâ etme­
yerek, daimâ sarîh ve samimî meydana koyarak Arap va­
tandaşlarına yed-i muhadenetini uzattığı gibi, Kürt vatan­
daşlarıyla da münasebât-ı muhadenetkârâne temâdî ettir­
mektedir.
AvrupalIların Devlet-i Osmaniye ve akvâm-i İslâmiye
hakkında beslemekte oldukları âmâlin gitgide görme­
mek kabil olmayacak derecede tezahür ve tavzihi,
Arap-Türk itilâfının sürat ve suhûletle in'ikâdına hayli hiz­
met etmiştir. Diğer taraftan Araplar, kendi kendilerini
idareye ne derecelerde hazır olduklarını da düşünme-
mezlik edemezlerdi. Umûr-i idârenin bazı şubelerinde,
ezcümle belediyelerde hâiz oldukları mevki, bu düşünce
için mevâdd-ı kâfiye ihzâr etmiş bulunuyordu. Elhasıl her
iki taraf münsif davrandı ve uyuşuldu. Maarif, adliye ve
idare işlerinde Arap lisanının hakkı tanıldı, Arap memu­
rin istihdamına dair bazı esaslar konuldu. Nihayet
Şam'da, Beyrut'ta birkaç âlî mektep ile Medine-i Münev-
vere'de bir darülfünûn-ı İslâmî tesisi kararlaştırıldı.
Türk, Arap münasebâtına dair geçen seneki vekayii
hülâsa eden şimalî Türk gazetelerinden birisi diyor ki:
"Arapların bazı umûr-ı idarede muhtariyet iktisap etme­
leri, hazırlıksızlıklarını izhâr etti; ibtidâî ve tâlî mekteple­
rine mahsus kitaplarının eksikliği anlaşıldı. Her şeyden
evvel seviye-i medeniyenin yükselmesi lüzumunu anladı-
 Savı 65 TÜRK YURDU
1ar. Muhtariyete kâfi vesâit-i medeniyesi olmayan bir hal­
kın o yoldaki faaliyeti hâkimleri değiştirmekten başka bir
şeye yaramayacağını idrâk ettiler. Ve şimdi Araplar her
şeyden ziyade tezyid-i marifet ile meşguldürler. Osmanlı
hükümeti bu işte Araplara yardım etmektedir. Araplar da
Hilâl-i Ahmer'e, Müdâfaa-i Milliye'ye mebâliğ-i azîme top­
layıp muâvenet-i mâliyeyi diriğ etmemektedirler. Din ve
kan kardeşlerimizin uyuşmaları bizi çok sevindiriyor."
Bitmedi.
A. Y.
mımm
TÜRKLER İÇİNDE MİLLÎ HAREKET
Jön Türk gazetesinin 25 Nisan 1330 tarihli nüshasın­
da Türk millî hareketi pişvâlarından Ahmed Bey Aga-
yef in "Türkler İçinde Millî Hareket" unvanlı bir makalesi
intişar etmiştir. Şâyân-ı istifade ve ehemmiyet olan o ma­
kalenin tercümesini karilerimize arz eylemeye lüzum gö­
rüyoruz:
Türklerde millî hareketin, milliyetler arasına to-
hum-ı nifâk ve husûmet saçarak Devlet-i Osmaniye'yi
ciddî tehlikelere uğratabileceğini söylüyorlar.
Filvâki, Türkler içinde beliren hareket-i milliyet-
perverâne, taassubkâr şovenlik hâline tereddi edecek
olursa, bir menba-ı husûmet ve nizâ olur ve devletin
vahdetine îkâ-ı za ra r eyleyebilir.
Lâkin Türk milliyetperverliği bu evsafı h âiz midir?
Bu süalin en iyi cevâbı, millî hareketpişvâlarının n u ­
tuklarını, yazılarını okuyarak, nazariye ve fillerini
tedkik ederek istihsal olunabilir. Meşhur Türk m uhar­
riri Halide H anım ın Yeni Turan'ını okum ayan kalm a­
mıştır. Milliyetperver muharrir, rom anına yeni hare­
ketin efkârını, âm âlini cem ve telhîs eylemiştir. Hiç
kimse, hatta hareket-i milliyenin en şedîd basımları bi­
le Halide H anım ın samimiyetinden şüphe edemezler.
Rom anın kahram anlarında hiç mütearızlık, münta-
kîm lik evsâfı var mıdır? Kimseye fenalık istiyorlar mı?
Türklere başkalarından fa zla birşey talep ediyorlar
mı?
Türk milliyetperver hareketi, siyasetle meşgul de­
ğildir. Bu hareket, hâkimiyete yeltenmez. Kimsenin hu­
ku ku n u eksiltmek, kimseye hususî ve imtiyazlı bir mev­
295
ki kazandırm ak istemez. Bu hareket Türklere olduğu
kadar, bütün milliyetlere de hürm et olunm asını talep
eder.
Hareket, ahlâkî ve İçtimaîdir ve bu cihetle Türkle­
re olduğu gibi diğer milliyetlere karşı da insaniyetper-
verâne âm âl ile doludur. İster ki, Arap, Türk, Kürt, Er­
m eni ve başkaları birbirlerine m uvazi olarak, birbirle­
rini sıkmayarak, yek-diğerine fenalık etmeyerek ilerle­
sinler, inkişaf bulsunlar. Bir Türk milliyetperveri in­
dinde Arapların ve diğerlerin lisanı, milliyeti, kendi li­
san ve milliyetine ya kın bir hürmeti hâizdir. Türk mil­
liyetperveri, kendisine dinini veren ve Osmanlı Devle-
ti'nin en m ühim unsurlarından biri olan Arab’a karşı
husûsî bir hiss-i tebcîl besler.
Görülüyor ki, Türkler içinde tekevvün eden hare-
ket-i milliyenin nifak ve husûmet tohumları ektiğini id­
dia, k a t’iyyen bâtıldır. Vekayi, bu iddianın tam am en
aksini ispat eder. Meselâ bugün, Türk ve Arapların dü ­
şünen gençleri, bundan iki üç sene evvelkinden daba
ziyade anlaşıp teyid-i uhuvvet edebiliyorlar. Ve bunun
izahı kolaydır. Türk ve Arap gençlerinde marifet-i kav-
miye tekem m ül ettikçe, aynı gayeye, aynı mefkûreye
doğru yürüldükçe daha iyi itilâf olunuyor ve bunlar
aynı mefkûrenin m uhafaza ve inkişâfı için yek-diğeri­
ne takarrub ve im tizâc ihtiyacını duyuyorlar. Türkler,
Araplar ve başkaları millî mefkûreye n ü fû z ettikleri
nisbette, körükörüne, yahut şahsî menfaatleri peşinde
hareket etmeyerek artık milliyet itikad-ı mücerred ve
mukaddesi uğrunda yürüm eye başlayacaklar ve bu­
nun neticesi olarak da toplanm ak ve bir arada yaşa­
m ak lüzûm unu his ve idrak edeceklerdir. Zira kolay­
lıkla göreceklerdir ki, iftirak ve inşikakları günü, öle­
cekleri gündür. İşte şu m ütalaata mebni milliyetperver
Türk, Arabın ve başkalarının terakkisini, vicdan-ı mil­
lî iktisabını ister. Ve bu nokta-i nazardan Türklerin
milliyetperver hareketi Osmanlı Devleti'nin n e f inedir.
Bu hareket bölmez, toplar, ayırmaz, birleştirir.
Bir Türk milliyetperveri, Türkler için am elî olarak
ne istiyor?
O diyor ki, Türk sözde memleketin sahibi addolun­
m uş iken vâkide her nokta-i nazardan metrûk bırakıl­
mış, ihmâl edilmiştir. Lisanı işletilmedi, ruhunu, vicda­
nım, ızdıraplarım, saadetlerini izhâr eden millî edebi­
yatı yapılmadı. Lktisaden ezik bir hâlde bırakıldı. Sârî
hastalıklar onu mahvediyor, din ile onun tenvir ve
te'âlisine çalışılmadı. Hâsılı, Türk cehle, karanlığa
terk olundu. B iz Türkçüler istiyoruz ki, hu hâlde kal­
296 TÜRK YURDU
maya asla m üstahak olm ayan "zavallı Türk" ün de bir
lisanı olsun, bir edebiyatı olsun, biz istiyoruz ki, onun
de mektepleri olsun, hekimleri olsun. Kısacası biz
Türkler, dünyada herkesin kendisine istediğini kendi­
mize de istiyoruz. Bu da çok mu? Ve hu asgarîyi edin­
mek için milliyetperverler, Türk gençliğinin kendi hal­
kına medyûn olduğunu vezâifinden haberdar olması­
na çalışıyorlar. Türk gençliğini öyle bir mücerred mef-
kûre etrafında toplamak istiyorlar ki, o mefkûre hu ve-
zâifin icrâsına onları sevkedebilsin.
İşte Türkler içindeki hareket-i milliyenin mahiyeti
hulâsaten bundan ibarettir. M unsıf adam lar bu hare­
kette tohum-i nifak ve husûm et bulup göstersinler.
Nihayet şunu da ilâve edelim: Bu memlekette hare­
ket-i milliyetperverâne ilk önce Türkler içinde m i tezâ-
hür etmiştir? Yoksa Türkler hu vâdide en sona kalan­
lar mıdır? Başkalarına müsaadeli birşey neden ya ln ız
Türklere m em nû olsun?
Bu makalenin intişar ettiğinin ertesi günü, yani 26
Nisan tarihinde çıkan Peyam'ın Atalet-i Fikriye serlevhalı
makalesi hemen aynı mevzuu, diğer bir nokta-i nazardan
müzakere ediyordu. Makale muharrir-i muhteremi, başta
OsmanlIların atalet-i fikriyesi, mücerred ve mutlak bir sû-
rette tenkit eyledikten sonra ehil mevzuuna geçiyor. Bi­
zim ve belki umûm şarklıların atalet-i fikriyesi hakkında
Peyam'da serdolunan acı mütâlaata tamamen müştere­
kiz. Evet, "Sebeb-i hakikî-i hezimetimiz daima fikren ha­
fifliğimiz, sadeliğimiz, geriliğimiz, atâletimizdir." Eğer fik­
rî atalet her tabakaya nüfuz etmiş bir noksan-ı İçtimaîmiz
olmasa, Osmanlı muharrirleri arasında fikrinin cevvalliği,
sa'y ve tetebbuunun genişliği ile mümtaz bulunan bir zat,
mevzı-i müzakere ve münakadeye atacağı bir bahsi azıcık
tedkik ve tahkik sıkıntısına katlanırdı. O bahse dair eski­
den söylenilmiş ve yazılmış şeyleri aramaya, okumaya lü­
zum görmese bile, bir gün evvelki, bir hafta evvelki söz
ve yazılara şöyle bir göz gezdirmek zahmetini ihtiyar
ederdi de:
"Dikkat buyurulsun.. Bu mütefekkirîn-i kirâm ın
yazdıkları (Osmanlı, Osmanî, Osmaniye) gibi tabirlere
asla tesadüf edilmez."
Diye yanlışlığı pek çabuk ve pek kolay izhâr ve ispat
olunacak iddialara olsun girişmezdi. Ahmed Beyin yuka­
rıda münderic makalesindeki Devlet-i Osmaniye ve Os­
manlI Devleti tabirlerini bittabi gördünüz. Son çıkan
S a y ı 65
Türk Yurdu'nda on beş yirmi defa "Osmanlı, Osmanî ve
Osmaniye" tâbiri kullanılmıştır. Ondan evvelki Türk Yur­
du nüshalarından birinde Türk ve Osmanlı tabirlerinin
pek muayyen manalarda istimâl edilmediğini, Peyam'ın
tesadüfi muharrirlerinden bir zat, üç beş hafta evvel çı­
kan mevkût risalelerden birisinde, itiraz yollu iddia bile
etmemişti.
Atalet-i Fikriye makalesinin diğer müddealarına ge­
lince, onları hayli müşkilât ile nihayet şöyle hulâsa ede­
bildik:
1. Yusuf Akçura, Mısır'da çıkan Türk gazetesinde
içtihâdâtını u zun uzadıya izah ederek netice olmak
üzere: "Osmanlılık gibi meşkûk, hafif z a îf bir endişeyi,
Türklük gibi gümrâh, gürbüz ırkî bir emele fed â etme­
liyiz ve devletimizi, saltanatımızı, lisanımızı, bütün
müessesâtımızı baştan başa Türkleştirmeliyiz. " demiş­
tir.
2. Sam im î Türkleşenlere birşey denilemezse de ga-
vâm ız ve dekayıkı idrâk etmeden "bu safha-i ihtişâmın
m üz'ic bir içyüzü olduğunu görmeden" o davayı mu-
taassıbâne, m üfritâne ileri sürenler kabul edilemez.
3. Osmanlılık bir hakikattir, bir hakikat-ı tarihiye­
dir. Ve Osmanlılığı ihdâs eden Yusuf Akçuraların âhâ
ve ecdâdı değil, "Nesil itibarıyla Türk'den Arab’a va­
rıncaya kadar muhtelit olan" hiziz.
4. Osmanlılığı tesis eden akvâm-ı muhtelifeden
Türkleri, Türklüğü ayıra idik, "Bu toprakta dikiş tuttu­
ramazdık. ".
5. "Osmanlılığa revaç vererek, Arap’tan K ürd’e ka ­
dar akvâm-ı sâiremizi o emele daha ziyade rabt ve cel-
bey ley erek hey'et-i içtimaiyemizi, devletçe, millletçe,
artırmalı, büyütmeli, yükseltmeliyiz. "
6. Osmanlılık terakki ederse, bundan en ziyade
Türkler hisse-mend olur.
1. "Türklük cereyanının Osmanlılığa bir nokta-i
nazardan hizmeti oldu. Bizde milliyet duygularını
uyandırdı. Lisana safvet ve sadelik verdi. "
8. Lâkin lisanı sadeleştirirken de, vâdi-i siyasiyâtta
da hoppalıklar gösterilmemelidir.
Acaba makalenin müddea (these)larını iyi kavrayabil­
dik mi? Arzu ve tavsiye duyurulduğu veçhile "munsifâne
gözden geçirilmiş" olmak için makaleden istihraç edebil­
diğimiz esasî fikirleri makale muharrir-i muhtereminin
 Sayı 65 TÜRK YURDU
nazargâh-ı fâzilânelerine arzeyliyoruz. Hata etmiş isek
tashih, doğru ise teslim buyururlar ve biz de gelecek sa­
yımızda artık aramızda tavazzuh etmiş mevâd ve mesâil
üzerine fikir ve mütalâalarımızı yürütürüz.
T.Y.
SORGU UE CEUAPLAR
AVRUPA'DA OKUYAN TÜRK TALEBESİNDEN
ALINAN CEVAPLAR
III
Efendim,
Türk Yurdu mecmua-ı muhteremesinin 3 Teşriniev­
vel 913 tarihli nüshasında, Avrupa'da tahsilde bulunan ta­
lebelere karşı birkaç sual irâd ediyorsunuz. Sualleriniz
pek mühim olduğundan bendeniz yalnız şahsıma ait ol­
mak üzere Avrupa'da tahsilin bana öğrettiği tarz-ı maişet­
ten biraz bahsedeceğim.
Bendeniz bugüne kadar kendi hesabıma pek fakira­
ne tahsilde bulunmuş isem de arkadaşlarım, ve sair ecne­
bi talebelerin hayât-ı tahsillerini tedkik ettiğimden diye­
bilirim ki, mâhiye 200 frank İsviçre için kâfidir. İyi lokan­
tada iki defa yemek için 70-80 frank (bu fiyata pansiyon
da bulunur) ve pek mükemmel büyük bir oda için 35-40
frank yeter. Bâkî kalan para küçük masraflara ve mekte­
be tutulur. Eakat Paris, Berlin gibi şehirlerde tabiî bu pa­
ra az gelir. Bendeniz geçen sene 8 ay kadar Paris'te yalnız
yaşamak için ayına 100-120 frank sarfettim idi.
Umûmiyetle İsviçre'de hayat, Fransa ve Almanya'dan
ucuzdur. Maaşların çok veya az olmasından neler doğa­
cağı hakkında suale cevap vermek biraz zordur. Öyle ta­
lebelerimiz var ki, az para aldıkları hâlde yine pek faide-
siz hayat geçiriyorlar. Sefahete dalmak, çalışmamak para­
nın çok az olmasına bakmaz, oraya gelecek talebenin
hüsn-i niyetine bakar.
Bunun için hükümet yollayacağı talebeleri iyi intihab
etmekle beraber orada da oranın talebe hayatıyla âşinâ
bir zatı müfettiş tayin ederek, hükümet talebelerini sıkı
bir kontrole tâbi tutmalıdır.
Cenevre D ârülfünûnu H ukûk talebesinden
Kırımlı S. Y. Çelebi
297
TÜRKLÜK ŞÜÜNÜ
Zâkir Efendi Remiyef: Şimal Türk gazetelerinin
en mühimmi olan Vakit ceridesinin Sahibi Zakir Efendi
Remiyef Hazretleri, kerimeleri Zeyneb Hanımefendi ile
birlikte İstanbul'a geldiler. Kendilerine kemâl-ı samimi­
yetle "safa geldiniz, hoşgeldiniz" diyoruz.
Turan Cemiyeti Reisi Kont Teleki: Macaristan'ın
payitahtı olan Budapeşte'de müesses Turan Cemiyeti'nin
-Ki teüssüsünü, nizamnamesini ve hizmetlerini evvelce
Türk Yurdu'nda birkaç defa bast u beyân etmiştik - reisi
Teleki Palgrof (Kont Paul Teleki) cenapları şehrimizde
misafirdir. Türk Yurdu idaresiyle Türk Ocağı'nı ziyaret et­
tiler. Türk Ocağı'nın bir müsameresinde hazır bulunarak,
büyük Turan ırkının Türk gençliğinde, kaynayan ve taşan
bir hayat ve faaliyet eseri gördüler ve buna Turanîlik
emeline hâdim bir ırkdaş sıfatıyla sevindiler. Ocaklıları sı­
cak ve samimî tebrik ettiler.
Kont Teleki, Macaristan'ın pek çok şair, muharrir ve
âlim yetiştirmiş kadîm hanedan-ı asaletinin güzide evladı­
dır.
Macaristan Coğrafya Cemiyeti'nin Kâtib-i Umûmîsi
olan Kont Teleki, Macarların coğrafiyyûn ve muktesidle-
rinden bir muharrir-i marûftur.
Türk Yurdu, ırkdaşımız kont cenaplarına ve refika-i
muhteremesine râsime-i hoş-âmedîyi ifâ ederek, İstan­
bul’umuzdan memnunen avdet etmelerini temenni ey­
ler.
Sadâ-yı Türkistan ve Sadâ-yı Fergana: Türkis­
tan'da bu yıl iki Türk Gazetesi neşrolunmaya başladı.
Bunlardan biri Taşkent'te Sadâ-yı Türkistan nâmı altında
haftada iki defa, diğeri de Hokand şehrinde Sadâ-yı Fer­
gana adında haftada üç defa neşrolunmak üzere tesis
edilmişlerdir. Sadâ-yı Türkistan maksat ve mesleğini izah
ederken cehâlet sebebiyle millette başgösteren âsâr-ı in­
kıraz ve tedenniyi mufassalan bildiriyor ve diyor ki, "Biz
Türkistanlılar, hâl-ı hazırda ne zamana ve ne şerî'at-i İslâ-
miyeye göre hareket ediyoruz, ne de tarihden ibret alıyo­
ruz. Şu cehalet ve gafletimizi görüp bir müddet daha sa­
bır ve tahammül etmeyi, mukaddes vatanımız ve mihri-
bân anamız olan Türkistan'a karşı bir hiyânet addettiği­
mizden, işbu gazeteyi tesis ettik."
Sadâ-yı Fergana dahi, mesleğinin itidal üzere millete
hizmet etmek olduğunu beyandan sonra: "Derdimiz bir,
dermanımız da birdir. O hâlde himmet ey kardaşlar! Ya-
298 TÜRK YURDU
zalim, okuyalım. Çünkü dertlerimizin devâ-yı şâfîsi, yalnız
okumak ve yazmaktır." diyor.
Her iki refikimizi samimâne tebrik ederek Türklüğe
çok faideli olmalarını temenni ederiz.
Sıyânet: "Malûmât-ı Dâhiliye İstihlâki Kadınlar Ce­
miyet-! Hayriyesi'nin mürevvic-i efkârı" olmak üzere şeh­
rimizde haftada bir defa neşrolunur. Kadınlara mahsus
ağır başlı bir mecmuadır. Şimdiye kadar yedi nüshası
neşrolunmuştur.
Kadın gazeteleri arasında ciddiyetiyle temayüz eden
bu mecmuayı tebrik ve karilerimize tavsiye ederiz.
Türklerle Romenlerin Top Yanşi: Nisan'ın 4'ün-
cü ve 6'ıncı günleri Romanya'dan gelen "Ayak Topu" ta­
kımıyla Türk ayak topu takımlarının yarışları oldu. Ro­
manya takımı İngiliz, Amerikanlar ve Almanlardan mü­
rekkepti. Türk takımlarını sırf Türkler terkip ediyordu.
Her iki çarpışma İttihad Kulübünün yarış meydanında ol­
du. İlk "çarpışma"da Türk takımının "akın boyunu" Nuri,
Nihad, Hüseyin, Haşan ve Süreyya Beyler, "ileri"yi Celâl
ve Sedad Beyler, "geri"yi Nuri ve Galib Beyler tutmuştu.
"Kale"yi Nedim Bey muhâfaza ediyordu. Bu kuvvetli takı­
mın bir kusuru vardı: Beyler beraberce çok tâlim görme­
diklerinden, birbirlerine çok alışkın değildiler. Birinci ya­
rışta akıncılarımızın şiddetli hücumları, zafer sevinciyle
hepimizi birkaç defa heyecana getirdiyse de birlikte ha­
reket edememek yüzünden "sayı" kazanamadılar. Ro­
manya'dan gelen "karışık takım" çok ve iyi uğraştı ve yal­
nız bir defa "sayı" kazanabildi. Bununla beraber misafir­
lerimiz bizi yenmiş demekti.
Top bittikten sonra "Türk izcileri" muharebe hü­
cumları yaptılar. Yaralanmış sayılan arkadaşlarını sedye­
S a y ı 65
lerle ordugâhlarına taşıdılar. Küçük ve sevimli izcilerimi­
zin oyunları fahr ile, hararetle alkışlandı.
Bu "izciler" bir kaç gün evvel İzmit'e seyahat edip
gelmiş ve selâmlıkta ulu hakanın iltifatına mazhar olmuş­
lardı. İzmit'te iken bu kahraman yaverleri gören asker ve
şehit anaları, ağlaya ağlaya çok alkışlamışlardı. İlk yarış
günü, üçyüzden fazla izcilerin geçit resmiyle nihâyetlen-
di.
İkinci yarış Nisanın 6'sında oldu. Bu sefer Romen ka­
rışık takımına karşı Beyoğlu Sultanîsi takımı çıkmıştı. Sul-
taniyeliler Macaristan'a giderken Romanya'ya uğrayarak
seçme bir Romen takımına 9 sayı ile galebe çalıp ün al­
mışlardı. İşte bu şanlı Türk takımı pek heyecanlı geçen 6
Nisan yarışında, azimli hücumlarıyla mâhir rakiplerini git­
tikçe ziyâde sıkıştırarak nihâyet 4 sayıyla onları yendi.
GalatasaraylIların çevikliğini, mahâretini Bükreş'te
iken gören ve muvaffakiyet hikâyelerini çok dinleyen Ro­
men takımı, maneviyatı bozuk olarak çarpışmış ve çarpış­
madan hayli yorgun olarak çıkmıştır. GalatasaraylIların
"ileri"leri Celal, Hüseyin ve Galip Beylerle, "geri"yi tutan
Adnan, Ahmed ve "akıncı" Muzaffer ve Muhsin Beyler
çok emek sarfettiler ve Türklere şeref kazandırdılar.
Yarış sonunda izciler "topçu" arkadaşlarını omuzları
üstünde taşıdılar. Mızıka-i millî Türk havaları çalıyordu.
Galip GalatasaraylIlar rakiplerinin ellerini samimiyetle
sıktıktan sonra yanlarına alarak ve millî şarkılar söyleye­
rek zafer meydanından uzaklaştılar ve mekteplerine gö-
tüıiip onlara arkadaşça bir ziyafet çektiler.
Altın Ordu Kulubü'nün Macar kardeşlerimiz topçu
takımlarını bu sene yarışa davet ettiğini haber alarak
memnun olduk. Altın Ordu'ya muvaffakiyet diliyoruz.
 m m if

T û k k M%jdu w

Tûr£leritt Tâi<lestwe Caltsır

YIL: 3 SAYI; 67 (15 Mayıs 1330 - 2Ö Mayıs 1914)

û fi- d e ^ ^ a fi e d c ^ ç c f i <ü ^

Edebiyat: B ir Gelin Ki / İdris Sabîh

O b a n ın D erdi / Kum A m edoğlu

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: A vru p a 'd a M illiyet F ikrine ve

M illiyet C ereyanlarına / A kçuraoğlu Y usuf

H ib rî A b d ü rra h m a n E fendi / B u rs a lı M ehm ed Tabir

T ürk E debiyatı Tarihi: 9. ve 10. A sırla rd a ki

Ç ağatay Şairleri: N eva î'd en E vvel / K öprülüzâde M ehm ed Fuad

Seyahat: A d a yla ra D oğru / H alim S a b it

M atbuat: Süleym a n P a şa n ın R ecâ îza d e E krem Beye

B ir M ektu b u yla E krem B eyin O na Cevabı “H ürriyet-i Fikriye"

N a m ık K em al Türkoğlu T ü rk 'tü r / “Peyam ”

İn tik a t ve Takrîz: N evsâl-i M illî / T.Y.

Sayı 66
TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır
EDEBİYAT
ö ç MARŞI
Türk Ordusu orman gibi doğrandı, serildi
Türk yavruları süngü ucundan geçirildi,
Türk aileler inleyerek hâke çekildi,
Bir kıt’ayı ıslattı kanın ey ulu millet!
Git git, onu gayzınla kurut.. Yetti bu zillet!
Binlerce beşik geçti yere, çıktı mezarlar,
Baksan, yine her bir taşın altında mezar var,
Sıksan, her avuç toprağı, masum kanı damlar..
Masum kuzular makberidir, Türk ili Balkan:
Git, bağrına bas, ezmesin artık onu düşman!
Öz yurdunu -gel dinle:- nasıl çınlatıyor çan,
Feryâd ediyorken onun altında şehidân!
Feryâd ediyorken şehîd oğlun, ulu hakan!
Gayzın, ateşinle yürü git, ey ulu millet.
Balkanı, o Türk meşhedini eyle ziyaret!
Kin ateşi ver süngüne, bir yıldırım olsun.
Çık kükre, yürü.. Çan sesi ra'dınla boğulsun
Balkan yanıp akrep yuvası kan ile dolsun..
Ruhundaki öç volkanını kan ile söndür:
Namus yüzünü, ey ulu millet yine güldür!
Kadıköy
Feyzullah Sâcid
AĞLIYORKEN
Ağlıyordum.. Gök gürlüyor bir kıyamet tehdidi
Tarzındaki sayhalar... Ve serpilen bir yağmur
Anlaşılmaz bir mâtemin göz yaşları gibiydi..
Diyorlardı: "Ağlamana fâsıla ver, biraz dur!"
TÜRK YURDU 301
Onbeş günde bir çıkar
"Böyle meftûr olup kesme teselliden ümidi
"Ufuklarda ağlıyor bak! Sen de olan bu fütûr,
"Bu gözyaşı onda da var.. Tabiatın ebedi
"Mateminde her kalp için bir teselli mevcuddur..
Ağlıyordum.. Bunu kimse düşünmüyor: Tabiat
Benim gibi âciz değil, onda öyle bir kudret
Var ki bütün kederini anlatıyor âleme..
Evet, o gün benim için sükûn bulmak kolaydı
Böyle bir ses bulabilsem ruhumdaki mâteme
Âh, ben hiç ağlamazdım o ses bende olaydı.
2 Nisan 1330
A. Seyfeddin
İÇTİMAİYAT
MİLLET VE VATAN
Bugün insanın tabiata karşı aldığı vaziyet gayet vâzıh-
tır:
Tabiî hadiseleri tarassud ve tecrübe usûlleriyle ted-
kik ederek tabiatın kanunlarını keşfetmek! Hâlbuki bir
kaç asır mukaddem hâl böyle değildi. Tabiatçılar şe’niy-
yeti (realite) tarassud ve tecrübe altına almaya lüzum
görmüyorlardı. Eşyayı anlamak için aklî mebdeleri bil­
mek ve istidlâl tarikiyle bunların mantıkî neticelerini çı­
karmak kâfi idi. Meselâ, toprak, su, hava, ateş denilen
dört unsurun teşekkülünü şu sûrede izah ediyorlardı:
Burûdetle yübûsetin birleşmesinden toprak, burûdetle
rutûbetin birleşmesinden su, suhûnetle rutûbetin birleş­
mesinden hava, suhûnetle yübûsetin birleşmesinden
ateş husûle gelmişti.
302 TÜRK YURDU
Demek ki, tabiatın burûdet- mebdei -sııhûnet, burû-
det, yübûset, nıtûbet- elde olunca tabiat ilmini istidlâl ile
tesis etmek gayet kolaydı. Maamafih bu harekât yalnız
nazariyata münhasır değildi. Hiç olmazsa ihtibârî (empi-
rique) bir tecrübeye müstenid olması lâzım elen ameli­
yatta da aynı usûl tatbik olunuyordu: Hastalıklar mizacda
ya rutûbetin, ya yübûsetin, yahut burûdet ve suhûnetin
galebesinden husûle geliyor. Kullanılan ilâçların da ancak
bu hassalarından istifade edilmek isteniliyordu. Meselâ
bir hastalık mizacın burûdet ve yübûsetinden husûle gel­
mişse verilecek ilâç tab'an hâr ve yâbis olmalıydı.
Bugün tabiat sahasında artık bir (mefhûm usûlü) yer
bulamıyor. Memleketimizde maddî ve tabiî ilimlerle işti­
gal edenler yalnız tarassud ve tecrübeye ehemmiyet veri­
yorlar. Mefhûmları şe’niyyetten çıkarmaya çalışıyorlar.
Halbuki içtimaiyat sahasındaki düşüncelerimiz tama­
mıyla eski usûle tabidir.
Yani içtimaiyata dair yazı yazanlarımız mefhûmları
şe’niyyetten değil, şe’niyyeti mefhûmlardan çıkarmaya
uğraşıyorlar.
Bugün matbuatımızda İçtimaî münakaşalara zemin
olan üç mefhûm var: Türkçülük, İslâmcılık, Osmanlıcılık.
Bu mefhumlar İçtimaî mevcudiyetlerin timsalleri
hâline girmedikçe, kıymetlerini İçtimaî şe’niyyetten al­
madıkça hiç bir manayı hâiz olamazlar. Senelerce bu ke­
limeler üzerine mücadele edilsin, müspet ve velûd hiç
bir netice çıkmaz.
İçtimaî şe’niyyete bakarsak görürüz ki, bir İslâm üm­
meti, bir OsmanlI Devleti, bir Türk milleti, bir Ai'ap mille­
ti var. Bu hükümlerin şe’niyyete mutâbık olması için ta­
biidir ki, ümmet kelimesinin bir dinle mütedeyyin olan
fertlerin mecmuuna, devlet kelimesinin bir hükümetin
idaresi altında bulunan fertlerin mecmuuna, millet keli­
mesinin bir lisanla tekellüm eden fertlerin mecmuuna ıs-
tılâh olarak istimal edilmesi lâzımdır. Bu kelimelerin bu
manalarda ıstılah olarak kullanılmasını kabul edenler için
yukarıdaki hüküm doğru, yani şe’niyete mutâbıktır.
O hâlde bu hükmü kabul etmeyenler mananın şe’ni­
yete mutâbık olmadığından dolayı değil, bu üç kelimenin
şu manalara ıstılah ittihaz edilmesini muvâfık bulmadık­
larından dolayı istinkaf ediyorlar.
Bir taraftan İslâmcılar diyorlar ki, millet kelimesi si­
zin ümmet tabirine tahsis ettiğiniz manaya delâlet eder.
S a y ı 66
Hatta bu kelime Arapçada mezhep (secte) manasınadır.
Bu itiraza karşı denilebilir ki, lisanın ekmeliyeti her keli­
menin tek bir manası ve her mananın tek bir kelimesi ve
hususiyle her manayı ifade edecek kelimelerin bulunma­
sıyla kaimdir. Bunu siz yapmasanız da lisan kendi kendi­
ne yapar. İşte bunun içindir ki, bir dinle mütedeyyin olan
insanların mecmuuna ümmet, bir lisanla mütekellim
olan insanların mecmuuna millet denilmeye başlamıştır.
Madem ki ekseriyet bu kelimeleri bu manalarda istimal
ediyor. Siz de bunu kabul ediniz. Istılâh meselesinde
müşkilât çıkarmak doğru bir hareket değildir.
Diğer taraftan Osmanlıcılar diyorlar ki, devlet keli­
mesiyle millet kelimesi müteradiftir. Bir devletin tebeası-
nın mecmuu bir millettir. İçtimaî şe’niyete ehemmiyet
vermeyerek yalnız bu mefhûmlar arasındaki münâsebata
bakarsak bu kelime doğru olmak lâzım gelir.
Vâkıa bir devletin umûm tebaasının aynı lisânla mü­
tekellim olması, yahut aynı lisanla mütekellim olanların
müstakil bir devlet teşkil etmesi tab’a daha muvâfık, ar­
zuya daha mülâyimdir. Fakat devletler şe’niyette, nef-
sü'l-emirde böyle midirler? Şüphesiz ki, değildirler.
O hâlde, olanı görmeyerek olması lâzım gelen şeyi
var zannetmek nasıl câiz olur?
Türkçüler bu iki zümrenin müddealarını tenkit ettik­
ten sonra şu iki neticeyi çıkarıyor:
1. Ümmet başka şey, millet başka şeydir.
2. Devlet başka şey, millet başka şeydir.
Bu neticelere itiraz olunabilir. Fakat yalnız İçtimaî
şe’niyete mutâbık olup olmadığını aramak nokta-i naza­
rından! Yoksa "Böyle olmalı mıydı?" diyerek değil!
Biz mefhumlarımızı şe’niyete uydurabiliriz. Fakat
şe’niyeti kendi mefhumlarımıza uyduramayız!
Maamafih ümmet, devlet, millet mefhumlarının ha-
riçdeki şe’niyetleri biri birinden büsbütün ayrı değildir.
Ümmetle arasındaki münâsebet "umûm" ile "husus" ara­
sındaki münâsebet gibidir. Ümmet bir dinle mütedeyyin
olan milletlerin umûmunu câmi bir "beynelmileliyet" teş­
kil eder. Bundan başka milleti teşkil eden fertler, bugün
milletin lisanıyla mütekellim olanlar değildir. Yarın bu li­
sanla konuşacak olanlardır.
Meselâ bugün Pomaklar Bulgarca, Girit'teki Müslü-
manlar Rumca konuştukları hâlde yarın Müslümanlığın
tesiriyle Türkçeyi öğrenecekler ve bugünkü lisanlarını
 Sayı TÜRK YURDU
terkedeceklerdir. O hâlde bir milletin fertleri yalnız lisan­
larıyla değil, dinleriyle de taayyün ediyor,
"Devlet'le "millet" arasında da bir dereceye kadar
umûm husûs münasebeti mevcuttur. Meselâ Osmanlı
Devleti bir İslâm devletidir. Yani Müslüman milletlere is­
tinat eden bir devlettir. Osmanlılığa kemiyetiyle beraber
irfan ve medeniyetiyle istinadgâh teşkil eden Türk ve
Arap milletleridir. O hâlde Osmanlı Devleti'ne Türk-Arap
devletidir denilebilir.
Şurası da unutulmamalıdır ki, Türk ve Arap milletle- ^
ri yalnız Osmanlı memleketindeki Türklere ve Araplara
münhasır değildir, Hâl-i esarette bulunan lisandaşları da
bu milletlere dahildir.
Şimdi de "vatan" mefhumuna gelelim. Vatan, uğruna
hayatlar feda olunan mukaddes bir ülke demektir. Nasıl
oluyor da bütün diğer ülkeler gayr-i mukaddes iken va­
tan denilen ülke mukaddes tanılıyor ve bunu mukaddes
tanıyanlar hayatlarını, âilelerini, en ziyade sevdikleri şey­
leri bu ülkenin uğruna feda ediyorlar? Hiç şüphesiz bu
ülke maddî tabiatı itibariyle bu kıymeti hâiz değildir.
Mutlaka bu kudsiyeti mukaddes bir mevcudiyetten alı­
yor. Bu mukaddes mevcudiyet ne olabilir? Devlet mi? Yu­
karıda gördük ki, "devlet" de kendi kendine kaim bir
kudret değildir. Bu da kuvvetini "millet" ile "ümmet'Ten
alıyor. Şerefü'l-mekân bi'l-mekîn, o hâlde mukaddes
mevcudiyet olarak yalnız bu iki şey var: Millet ile ümmet.
Mukaddes şe’niyetler iki olunca bunun timsâli, yahut
karargâhı olan vatan da iki olmak lâzım gelir: Ümmetin
vatanı, milletin vatanı.
Filhakika bir İslâm vatanı vardır ki, bütün Müslüman
milletlerin sevgili yurdudur. Diğeri millî vatandır ki,
Türkler kendilerinkine Turan nâmını veriyorlar. Osmanlı
ülkesi İslâm vatanının müstakil kalan bir cüz’üdür. Bun­
dan bir kısmı Türk yurdudur ki, aynı zamanda Turan'ın
bir parçasıdır. Diğer kısmı da Arap yurdudur ki, büyük
Ai'ap vatanının bir parçasıdır.
Türklerin Türk yurdunu ve yahut Turan'ı hususî bir
aşkla benimsemeleri ne küçük İslâm vatanını (Osmanlı
ülkesi), ne de büyük İslâm vatanını unutmalarını iktizâ
etmez.
Çünkü millet mefkûresi, devlet mefkûresi, beynelmi-
leliyet mefkûresi başka başka şeylerdir ve her üçü de mu­
kaddestir.
Gökalp
303
İKTİSA T
BİZDE KÖYLÜNÜN BORCU
İtibâr-ı Zirâi:
FAİZCİLİK
Memleketimizde faiz nizamı %9'dur. Faiz-i âdîye, ale-
lumûm kullanılan tabir mûcebince, faiz-i ticârîye gelince
%12’dir. İstanbul'da orta halli ticarethanelerin mütema­
diyen seve seve yüzde on iki vermekte olduklarını görü­
yoruz.
Bu esasa göre, faiz tediyâtında bulunarak sermâye te­
darik edenlere, nazariyatcılar acımak isterler. Yarın ol­
dukça emin bir menbadan istihsâl-i vâridât edecek kim­
seler bazen itibara müracaat ederek, başka adamların pa­
rasından istifadeye kalkışırlar ise %12 faiz ile temin-i istik­
raz edemezler. Yüzde 15, hatta 20 ile muvaffakiyet hâsıl
olsa, pek iyi ve bahtiyarâne iş yapılmış olduğu iddia edi­
lebilir.
Memleketimizde sarrafların aldıkları faiz bu nispetle­
rin kat kat fevkindedir. Âdeta bu nispetler solda sıfırdır.
Hele köylerde bulunan ve yukarıda, ikraz eder iken, ne
düşündükleri tasvir edilmiş olan sarraf ve faizcilerin al­
dıkları hisse-i nema insanların tüylerini ürpertir.
Köylerdeki faizcilik piyasasını anlatmak için ben İs­
tanbul'u misal olarak ele alacağım ve onu "şehir faizcilik
piyasasının nümûnesi" addedeceğim.
1. Şehir Faiz Piyasası: İstanbul'da bir adam paraya
muhtaç oldu mu eski âlemin bankeri, itibarcısı olan sar­
rafa gider. Mütekaid ise cüzdanını teslim eder, mücevhe­
ratı var ise onları sarrafa bırakır. Saatini, kösteğini, yüzü­
ğünü, bileziğini, bazen diğer kıymettar eşyasını götürür,
verir veya sarrafın emniyetine mazhar, veyahut kuvvetli,
emin bir kefile mâlik ise, bir senede kefil ile imza eder.
Sarraf bir ay sonra çıkacak tekaüd maaşını, adi maaşı
müstakrıza tediye eyler. Yani maaş kırdırılır. Alacak satı­
lır, bir muamele-i itibar yapılmış olur.
Alelekser Karaman-ı Rum, Kayseri, Niğde, Bitlis ve
sair kıtaat-ı Osmaniye Ermeni vatandaşlarımızdan olan
mukarrızlar, vâki olan bu hizmetlerine mukabil ne ister­
ler?
Benim şahsî olarak icra ettiğim birkaç ziyaret-i ted-
kikiyeden anladığıma göre, sarraflar insandan birşey iste­
mezler. Nitekim bana dediler:
304 TÜRK YURDU
-Senevi yüzde kaç mı? Hayır, biz birşey istemeyiz, Bi­
ze yalnız akça farkını bırakırsınız. Aylağınızı mecidiye yir­
mi üzerinden öderiz. Sonra biz de ondokuz üzerinden
alırız. Adi bir muamele. Bu ücretimiz muktezâ-yı teamül­
dür. Tabii çok değildir. Az mı zahmet ve fedakârlık ediyo­
ruz?
Bu az ücret yirmi kuruşta bir, yüz kuruşta beş kuaış-
tur. Nitekim sarraflar diyorlar ki, lira başına bir çeyrek
mecidiye ayda bize temin etmelisiniz. Bunun manası, se­
nede on iki ay olduğuna göre yüz kuruşa senevî 60 kuruş
faiz vermektir. Bir sarrafa bu ihtarı yaptım. Müteessir ola­
rak hayret ve hiddet ile memzûc bir lisan ile dedi:
-B u hesabınız doğru değil. Bir defa biz senelik iş
yapmıyoruz. Bizde fiyat maktûdur. Bunu münakaşa et­
mek olamaz. Ayda bize akça farkından başka ne bırakı­
yorsunuz? Hiç.
Evet, bu hiç, yüzde altmıştan ibarettir.
Burada şâyân-ı dikkat olan diğer nokta da faizin sû-
ret-i istifasıdır: Faiz lâ-akal bir ay için evvel alınır. Bu hâl­
de müstakrız senevî %75 tediye eder, demektir.
Mukavele bir aylık için yapılır da re’sü'l-mâl tediye
olunmaz ise tecdîd olunur. Ay geçer tekrar yeniden mu­
kavele yapılır. Böyle yarım sene devam edildiği farzolu-
nur ise, faiz ile borç sermayesi nısıf dereceye yakın artar.
Bazen, re’sü’l-mâl senesi içinde tediye edilemeyerek,
mukavele tecdîd olununca, borç iki mislini geçer. Müs-
takrız, istikraz etmek hülyasıyla dem-güzâr iken muttasıl
faiz verir ve düştüğü kuyudan çıkmak yolunu bir türlü
bulamaz.
İstanbul ile İzmir, Konya, Kastamonu, Trabzon, An­
kara ve Edirne'nin arasında fark pek azdır.
Akıl ermeyecek derecede fahiş olan bu şehir faizcili­
ğinin sebeb-i husûlü fikrimize göre şunlardır:
1. Türk hayatının İktisadî, terbiyevî müvazenesizliği.
Devlet hayatında bazı buhranlar dolayısıyla sarsıntı
olunca ve idaresizlikler, hastalıklar, sû-i itiyâdlar şevkiyle,
aile hayatında -şahsî olarak- başkaca muvazenesizlikler
husule gelince, Türk nesli aç, bî-ilâç kalıyor. Az çok bir ih-
tiyât-ı nakdîye mâlik olmadığından: Rum, Ermeni sarraf­
larına karşı, "her şarta razı" olacak bir hâle geliyor. Türk
hükümetinin hayat-ı mâliyesinde de Türk neslinin bu
intibâ-ı iktisadiyesini sezmek mümkündür.
Sayı
2. Müessesât-ı itibariyenin yokluğu, muhtekir sarraf­
ların elli altmış derecesinde iş yapmaya muktedir, birkaç
sermayedarın veya teşkilât-ı mâliyenin adem-i mevcûdi-
yeti.
Kırk elli bin liralık sermayeli İstanbul'da mevcut bir
emniyet sandığından maada Osmanlı memleketi "me-
ded-res" bir müessese-i muntazamaya gayr-i mâliktir. Vi-
lâyât ve elviye merkezleri her nev teşkilât-ı itibâriyeden
mahrûmdur. Muhtazam maaş îtâ edilememekten, İstan­
bul hayât-ı âilesine târî olan müvazenesizliği iade ve izâle
edebilmek için şehrî lâ-akall 200-250 bin liraya zaruret-i
kat'iyye vardır. İki üç aylık bir intizamsızlığı ale't-tevâlî
izâle etmek üzere 500-600 bin lira lazım gelir. Ekserisi
kût-ı lâ-yemûtlarına medar bir derecede maaş alan müte­
kaidin, eytâm ve erâmil ve küçük ashab-ı maaş için behe­
mehal bu miktar para bulunmalı. Nereden? Faizcilerden.
Bilhassa İstanbul'da azîm taleb-i istikraz var. Para yok de­
ğil ise bile iyi idare ve hıfz ediliyor. Millî teşkilât-ı itibari­
yenin adem-i vücûdu dolayısıyla, faizcilerin itilâf-ı zimnî-
leri sayesinde, arz düçâr-ı tahdîd oluyor ve faiz miktarı
suhûletle %60 miktarına çıkabiliyor.
2. Köy Faiz Piyasası
Köylünün hayatında -bereket versin- bu kadar inti­
zamsızlık yoktur. Şehirliye nazaran, bizim köylümüz da­
ha tasarrufkâr, ihtiyâtlı davranmaktadır.
Fakat burada tabiatın bazen çiftçiyi namertlere daha
fena bir surette muhtaç edecek sûrette tecellî eden mu­
sibetleri, ittiratsızlıkları var.
İhtilâller, karışıklıklar, eşkıya tarafından hücum ve
baskınlar burada nisbeten daha çok. Harpler köylünün
kalbgâhına daha zehir-nâk bir sûrette hayaten ve iktisa-
den tesir etmeye müstaid. Hastalıklar köylüyü daha ziya­
de bîzâr etmekte. Fiyat-ı mahsul düşkünlükleri, fena tica­
ret teşkilâtı burada âdeta iki misli. Nihayet köylü daha
görgüsüz. Ziraat Bankası'mn mevcudiyetinden gafil ve
bî-haber. Ondan istikraz yapmaya gayr-i muktedir veya
beceriksiz, hâsılı daha az akıllı, yapılan hesap ve kitâbın
neye varacağını daha az müdrik. Bunlara bir de mukrızle-
rin nisbeten az olduğu ilâve edilince:
Şehirlerde tabiî görülen tarz-ı istikrâzın köylerde ay­
nen cereyan etmesi icap ettiğine kanaat getirmek lâzım
olacağı teslim edilir.
 Sayı TÜRK YURDU
Köy faiz piyasasının muameleleri yalnız biraz daha
muğlak, faizleri daha mütemevvicdir, Sonra köy muame-
lât-ı ikraziyesi daha yıkıcı, yakıcı netâyic vermeye müsta-
id ve çirkindir. Bu neticeleri anlamak için faiz miktarına
icrâ-yı tesir eden ahvâli ve köylerimizde faizcilerin ikraz
mukavelelerine ithal ettikleri bazı şeraiti gözden geçire­
lim:
1- Köylerde murabahacılar için faiz nisbetini zamana
göre tebdil etmek ihtiyac-ı şedîd ise nispeti artırmak mu­
vafık görülmektedir. Meselâ Teşrinievvel ayında yahut
hasattan bir iki ay evvel istikraz edilmek istenildi mi lira'
üzerine şehrî bir mecidiye çeyreği yani, %60 (aslı %75)
talep olunur.
Bu fiyatla faizcilerden para bulmak alelekser müm­
kündür. Bunun altında para bulmak imkânsız değil ise de
enderdir.
2. Hasat zamanı paraca zürrâın büyük ihtiyaç ve sı­
kıntısı vardır. Binaenaleyh nisbette tabiî daha yüksek ol­
mak lâzımdır. Liranın piyasası mecidiyeye veyahut çeyrek
lirayadır. Vâde-i tediye, iki, nihayet azamî olarak üç aydan '
ibaret olmak üzere bir devreden ibarettir ki, hasat icra
edilir, harman yapılır, zahire anbara naki ve füruht oluna­
bilir.
Üç ay için yüzde 25-30 sene için %80-100-120 de­
mektir.
3. Faiz mukavelesinin içine ekseriyetle -itibar ile
gayr-i alâkadar- bazı şerâit ithal edilmektedir. Bu şartlar,
mahsûlün mukarrıza satılması, fiyatına nazaran bazen bir,
bazen kile kıyye başına iki kuruş tenzilatla mukarrızın
mahsulatı satın alabilmesi keyfiyetinden ibarettir.. Böyle
bir şart ayrıca faizdir: Bazı ahvâle göre bu % 10-15’den zi­
yade bir fark vücuda getirebilir. Müstakraz için, itibara
nâil olması sebebiyle, her cihette kurulmuş bir tuzak
mevcuttur.
Köylüye faizciler tarafından icra edilen ikrazâtın nak­
den olması ve tediyâtm nakden icra edilmesi ekseriyetle
büyücek piyasalara yakın olan yerlerde vâkidir: Biraz içe­
rilerde, mukarrızlar İslâm olarak itibar-ı zirâî vukû bulan
bazı yakın vilâyetlerin köylerinde malûmât-ı itibariye
bi’t-tamâm aynendir. Yani, ikraz aynen olduğu gibi tedi­
ye de aynendir.
İkrazât-ı aymyede -müşkilât-ı tevziiye ve tahsiliyeye
ve saireye nazaran- faizin nisbeti daha ağırdır. İstikraz to­
hum tedariki için vâki ve miktarı cüz’î ise, verilen mik­
305
tarın iki misli talep olunmak müteamildir. Hayvanata gı­
da olmak üzere ödünç alman ot, saman, arpa ve sâirenin
lâdesi şerâiti, bir buçuk iki misli yani %50-100 arasında
deverân eder. Derece-i ihtiyâca, mukarrızın vaziyet ve hâ­
line göre, istikrâzât-ı ayniyyede faiz değişir ise de %50'nin
altına inmesi müstahildir.
Aydın vilâyeti gibi Ziraat Bankası tarafından en ziya­
de ikrazâtta bulunulan bir vilâyetimizin oldukça nurlu ka­
zalarında bazı ağa ve beylerin vagon vagon tohumluk da­
ğıttıkları ve ertesi sene hasat zamanı iki mislini tahsil et­
tikleri her gün kulağımıza vâsıl oluyor. Hem bu rivayet ve
hikâyât kısmen takdir ile meşhûn bir tarzda bize kadar
geliyor.
Faizcilik ile Osmanlı köylüsünün istihsâlâtma vuru­
lan öldürücü darbenin tesirat ve netâyicini anlamak için,
köylüye faizcilerin verdiği paraları iki kısma tefrîk edece­
ğiz:
1. İadesi kabil ve teceddüdü muhtemel ikrazât.
2. İade ve tediyesi imkânsız bulunan ikrazât.
Birinci nev istikrazât, tohumluk istikrazları ile hasat
istikrazlarıdır. Mesarıf-i müsta'cele ve cüz’iyeden ibaret
olduğu ve istihsalin feyz-i tabiîsi. Faiz ağır ve yıkıcı olsa da
re’sü'l-mâlın tediyesine müsait bulunduğu için bu sûret-
le alınan paralar tediye olunur, fakat çiftçinin elinde hiç­
bir şey kalmadığından ve teşkilât-i itibariyenin maksadı
esasen bu olduğundan, kabil-i tediye istikrazât-ı mihani­
ki olarak gelecek sene yine teceddüd eder. Bu, Osmanlı
çiftçisinin müzmin ve müdhiş bir itibar ve istikraz nezle­
sine teşbih olunabilir. Bundan yakayı kurtarmak ne kadar
kolay ise, içine tekrar düşmek de o kadar zarurîdir. Her
sene borç silinir. Her sene borç çiftçinin ihtiyârma gayr-i
tâbi olarak teceddüd eder,
İkinci nevi istikrazât, hayvanât, âlât ve edevât-ı miha­
nikiye satın almak, arazi için zihinde tasavvur edilen ve
kitaplarda görülen ıslâhat-ı azîmeden birini icra etmek
arzusuyla ve yahut arazi-i cedide satın alarak açmak hül­
yasıyla yapılanlardır. İşte bu bir tuzaktır. Küçük miktarda
masrafı müstelzem olup da Ziraat Bankası sayesinde ya­
pılamayınca ve yahut Ziraat Bankası'ndan istifade yolunu
bulamayarak faizcilerden alınacak para ile yapılmak iste­
nilince: Bu tuzağa çiftçi düşer. Ziraatta hüküm-fermâ
olan ağır ve baty "kânûn-ı işmar" sebebi ve "irad-ı müte­
nakıs" icabatı ile, yüzde on beşten yukarı faiz ile akdedil-
306 TÜRK YURDU S a y ı 66

mi§ olan ikrazat, ıslâhat ile henüz artamayan mahsûlâtın
kılleti yüzünden peyder-pey, sene-be-sene itfâ edilemez.
Re’sü'l-mâl mütemadiyen rac'î bir hareket ile artar. Bazı
bereketsiz senelerin vukuu ve diğer sebeplerin zuhuru
buraya iltihak eder ise, borçtan hiçbir şey verilemez.
Borç hendesî bir tezâyüd ile üç dört sene içinde beş altı
misline bâliğ olur ve arazinin hayvanat ve sairesiyle kıy­
meti borcun edâ ve itfâsına kâfi gelmemeye başlar. Çiftçi
burada müebbeden faizcinin tırnakları arasındadır. Haya­
tı müddetince, faizciye çalışmaya mahkûm olan çiftçinin
heves-i istihsal ve faaliyeti kırılır: Yeis kendisine çöker.
Hesapsızlıklar, yeni hesapsızlıkları, dikkatsizlikleri müs-
telzim olur. Netice: Müstakrız çiftçi için mahvdan, arazi­
sini bırakarak işin içinden sıyrılmaktan başka birşey de­
ğildir.
Faizciliğin Neticesi
İki âlem-i itibar arasındaki cidâlden sonra faizcilik
âleminde mukarrız ve müstakrizler arasında zekâ ve dira­
yet, hesap ve istimal-i sermâye ve servet itibariyle bir ci-
dâl hüküm-fermâdır. Mukarrıza cüz’î bir şey itâ ederek,
sermayesini kullanmaya çalışan müstahsilin, ümit ettiği
gibi fazla istihsalâtta bulunamaz. Mukarrızı idare edemez
ise, mukarrız onu sevk ve idare eder. Binaenaleyh, gale­
be mukarrızlarda, faizcilerde kalır. Nitekim, bizde hesap­
sız, cahil, gayr-i cevvâl olan çiftçi, tabiatın kusurlarını izâ­
le edeyim, çekirgelerin, tuğyanların, sellerin acısını, çıka­
rayım, iğtişaş ve harplerin açtığı yaraları kapatayım der
iken emilir, muttasıl mağlûp edilir.
Eski âlem-i itibarda mukarrızın galabesine ve istihsâ-
lâtın müstahsiline faideli olmayacak sûrette vukuuna ka­
naat edilmek ve çiftçinin beyhûde yere dâini için çalıştı­
ğını, ona esir bulunduğunu kabul etmek lâzımdır. Faiz
hafif, ağır olsun, gayr-ı muttarid olunca, istihsâlatın feyz-i
tabiîsi, mahsûlâta bi-gayri hakkın temellük etmek isteyen
faizciler tarafından mahvedilir, istihsâl-i millî yavaş yavaş
sükûta sürüklenir, faizciliğin neticesi her gün bir istihsâ-
leyi öldürmek, yok etmektir.
Faizciliğin bu harab-âver neticesi: Zürrâın cehaleti,
memleket nakit piyasasının hâli, hükümet ve şebâb-ı
müdrikin ataleti ve lâ-kaydîsi ile mütenasip olur. İtibar-ı
zirâiye millî bir siyâset girmeye başlayıncaya kadar bu sü­
kût muhakkak devam eder.
Af. Zühdü
TÜRK EDEBİYATI TARİHİ
DOKUZUNCU VE ONUNCU ASIRLARDA
ÇAĞATAY ŞAİRLERİ
I
NEVÂÎ'DEN EVVEL
(Başı geçen sayıda)
Mir Saîd: Bir tuyuğundafb
Kirmen olsam türbetimning başıga
Güşte bir şûh irdi diyüp yazasız
diyen ve halk arasında Kâbilî lâkabıyla marûf olan bu
şair. Sultan Ebû Saîd'in dûçâr-ı gadri olarak Serahs'ta şe­
hit edilmiş ve oraya defnolunmuştur.
Mehmed Ali (Garibi): Asıl ismi Mehmed Ali, mah­
lası Garîbî'dir. Nevâî kendisine karabeti olduğunu söylü­
yor. Mîr Saîd-i Kabilî ile gayet dost olan bu "hoş muhave­
re ve hoş hulk ve hoş tab'" zat yalnız edebiyatta değil, sa-
nayi-i nefisenin diğer aksâmında da hâiz-i rüsûh idi. O
aralık Mâverâünnehir'de büyük terakkiyâta mazhar olan
musikinin nazariyat ve ameliyatına vâkıf bulunuyor. Muh­
telif sazları kemâl-ı maharetle çalıyor ve bütün bunlardan
başka güzel yazı yazıyordu. Garîbî bu evsafından dolayı
Sultan Hüseyin'in nezdinde büyük bir kıymet ve itibarı
hâizdi. Nevâî bütün ailesi efrâdının sultan-ı sâhibkıran
dergâhında kadîm kavi ve mevms bende oldukları hâlde,
mezâyâ-yı şahsiyyesinden dolayı Garîbî’nin herkesten
çok nâil-i iltifât olduğunu zikreder. Sultan-ı sâhibkıran
hizmetinden gurbet ihtiyar edip Semerkand'da kaldığı

( b Acemlerin rubâîsine bedel Türkün bir nevi vezn-i millîsidir ki, ekseriya üç veya dört mısramın kafiyesinde cinas-ı tam bulunur (Veled Çelebi,
Muhâkemetü’l-Lügateyn Tercümesi). Fâilâtün/ Fâilâtün/ Fâilün vezniyle yazılan tuyuğların kafiyesinde cinâs-ı tam bulunması şart ise de
meşhur Kadı Burhaneddin’in bazı tuyuğlarında cinas bulunmamaktadır. Çağatay şairlerinin kesretle kullandıkları bu şekl-i nazmı Garp
Türklerinin şuarası nedense ihmal etmişlerdir. Çağatayca tuyuğların hem en hepsinde cinâs mevcuttur. Bu şekl-i nazm Türkçeye mahsus
olmakla beraber meselâ varsağı gibi millî bir şekil addolunamaz. Çünkü aruz vezniyledir. Gibb, Osmanlı tarih ve edebiyatı hakkında eser-i
marûfunda tuyuğu on bir heceli millî bir tarz-ı nazm addetmekle çok yanılıyor. Süleyman Efendi Çağatay Lügatı'nda bunu pek doğru tarif
ediyor: "Bahr-ı remel ile müseddes maksûr vezninde inşâ olunan bir nev‘ eş‘ârdır. Bir lafız ile iki üç manaya delâlet eder." Vambery tuyuğu
"vezin, kafiye" diye pek yanlış gösteriyor.
 Sayı 66 TÜRK YURDU 307

esnada nâil-i şehadet olan bu bedbaht şairin Farisî ve savvıfâne şiirler inşâd etmiştir, "mübârek merkadi Me-
Türkî iki matlaını Mecâlisü'n-Nefâis'den aldık. Kabri ma­ yân-ı Ducoy'da güzergâh yolunda kendi babası hatîrası
lûm değildir. içindedir." Mecâlisü'n-Nefâis'de mezkûr matlaı şudur:

Derd-i hâlimdin eğer gâfil eğer âgâh isen
Hiç gam yok keremnikâsın dilber ü dilhâh isen
Çeşm-i bîmâr-ı tu her dem nâ-tuvânem mî-koned
La'l-i cân-bahş-i tu cânâ kasd-ı cânem mî-koned
Mîr Haşan Erdeşk: Nevâî'nin derin bir hürmet ve
muhabbetle bahsettiği bu zat hayatın germ ü serdini gör­
müş, gençliğinde bütün lezâiz ve huzuzâtı iktitâf etmiş
mükemmel bir şahsiyetti. Seyyid Hasan'ın âdeta babası
mesabesinde olduğunu söyleyen Nevâî "Türk ve Sart'ta
ondan mükemmel adam görmedim" itirafında bulunu­
yor. Şebâbını şarkın mişvâr-ı tabiîsince rindâne ve lâkay-
dâne geçiren bu şairin hücresi o zaman bütün ehl-i keyif
ve zevkin bir mev'id-i telâkisi idi.
Çi hoş başed sabûhı bâdlâdam
Leb-â-leb ez-kadh-i dem der-keşiden
Çu gonca her du der-yek pîrehen-i teng
Be-hem pîçîden vü dem-i der-keşiden
Rübâîsini vird-i zebân eyleyen bu şâir fart-ı istidâdıy-
la gençliğinde bütün ulûm-i mütedâvileyi öğrenmişti. Fa­
kat "fakr cânibi gâlib ve ta sa \^ fd a dahi tab'ı güzel idi. Se­
lâtin terbiyeti huzûrundan kendini uzak tuttu. Lâkin sul­
tamı sâhibkıran lutf-ı müfrit ile iş içine geçirdi. Ve ulu ter-
biyetler eyledi." Seyyid Haşan tab-ı lâkaydânesi icabınca
sarayın teşrifâtına hidemât-ı umûmiyenin tahmil ettiği
mecburiyetlere tahammül edemedi. Binaenaleyh kurb-i
padişahîden çekilerek oranın en marûf meşayihinden
"Mevlâna Muhammed Tebâdgânî"ye(b ve "sülük ihtiyâr
edip erbainler çıkarıp çok makasıd-ı mânevi hâsıl eyledi."
Seyyid Haşan hayat-ı dervişâneye girdikten sonra muta-
İlâhî nûr-ı irfândın göngülga bir safa birgil
Ki ısyân zulmeti içre harâb ahvâl vü hayrândur
Mevlânâ Yakînî: "Subhî ki dem be-mihr-i nezd-i
yek-nefs-i tûyî. Nahlî ki, ber-nuhûrdâz ve hîçkes tûyî"
matlaının kâili olan bu şairi Nevâî Muhâkemetü'l-Lüga-
teyn'inde "umerâ-yı Türk'ten vücûd bulan hoş tab ve li­
sânlar" arasında tadâd etmekle beraber Mecâlis'de onun
hakkında pek az takdirkâr davranıyor. Gayet sert huylu,
garip bir adam olduğu için bazıları hakkında mütecâvizâ-
ne bir lisan kullanmaktan çekinmeyen Mevlâna Yakînî,
hayatının son senelerinde eski masiyetlerinden tövbe et­
miş, erbâb-ı salâhtan olmuştur. Türkçe ve Farisî şiirler ya­
zan bu şairin en ziyade takdir ettiği Türkçe eser âtîdeki
matlaı imiş:
Âh kim canımga yitsem yâr-ı nâdân eylegidin
Dâd u feryâd ol cefacı âfet-i cân eylegidin
Mevlânâ Atâyî: Muhâkemetü'l-Lügateyn'de zikredi­
len bu şair Belh’lidir. Zamanında, orada büyük bir şöhret
kazanmış meşâyihten İsmail Ata'ya intisap etmiş ve şüp­
hesiz ondan dolayı Atâyî tahallus etmiştir, G) Tam bir ta-
biat-ı dervişâneye mâlik olan bu hoş ve munbasıt huylu
şair tabiî en ziyade ilhamât-ı mutasavvıfânesine tâbi ol­
muş ve icabât-ı sanatı hiç gözetmemiştir. Hatta Nevâî Me-
câlis'inde"... Ammâ Mevlâna çok Türkâne söyleyip kafiye
ihtiyâtına mukayed değildi." kaydıyla bunu ima ediyor.
Maamafih sanatkârâne olmaktan ziyade mutasavvıfâne şi­
irler yazması Mevlâna Atâyî'nin iştihârına çok yardım et­
miş ve "kendi zamanında şiiri Etrak beyninde şöhret tut-

( ü Nefehatü'l-Üns'de 838'de vefat ettiği mezkûr olan meşhur Şeyh Zeyneddin-i Hâfî'nin müridi olan bu zat, zamanının muktedâsı idi. Herat
şehrinde ilm ü fazlıyla, tasavvuftaki kemâliyle herkese tefevvuk ediyordu. Kasîde-i Bürde'yi tahmis eden ve Hâce Abdullah Ensârî'nin
Menâzilü's-Sâyirîn'ine şerh yazan bu mürşid-i zamanın ismini muhtelif kitaplar başka başka kaydediyorlar: Mecâlisü'n-Nefâis'in bize esas olan
nüshasında Tebâdgânî diye sahih olarak muharrer olan bu isim Sefinetü'ş-Şuarâ'da Benâgâni ve Mirhând'da Tâdgâni tarzında yazılmıştır.
Bunun tab ve istinsâh yanlışlarından ileri geldiği muhakkaktır. Mîrhând onun hakkında ilâveten şu malumatı veriyor:
"... Ve ez ebyât-ı hidâyet-âyâteş ibn-i matla' der-mecâlisi'l-âşıkin meşhûr ve mastûrest: Aıahâ ki be-cezz-i kâmet-i servet-nigerânend. Ger-
rast be-gûyi heme-gûte nazarânend. Ve Mevlânâ Şemseddin Muhammed der-şuhûr-ı seneti ahade ve tis'îne ve semânemi’ete ve fâte yâft ve
der-hıyâbân-ı Herat medfûn-geşt." (Ravzatü's-Safâ, Yedinci Cilt). Filhakika Sultân Hüseyin Mecâlisü'l-Uşşâk'ının elli üçüncü meclisini
Mevlânâ Tebâdgânî'nin menâkıb-ı âşikânesine tahsis etmiştir (Ayasofya Kütüphanesi, numaro: 4238).
G) Ata kelimesi ihtiyar ve muhterem adam manasına gelir (Çağatay Lügati, Süleyman Efendi). Türkistan'da büyük şeyhlere ata unvanı verilir.
Ahmed Yesevî'nin şeyhi Aıslan Ata'dır. Yesevi'nin halifeleri ve onların marûf muakkıbleri tekmil ata unvanını hâizdirler. Yesevi'den teşa'ub
eden Bektaşi meşâyihine baba denilmesi de bu sebepledir.
308
muştur.". Belh nevâhisinde medfun olan Atâyî'nin Farisî
eserler yazıp yazmadığım Nevâî tasrih etmiyor.
M evlâna M ukîm i: Sekkâkî, Atâyî, Yakînî gibi şair­
lerle birlikte ismi Muhâkemetü'l-Lügateyn'de zikredilen
bu şair Heratlı bir derviş idi. Erbâb-ı tasavvuftan olmak ve
o zümrenin bütün ıstılâhatına vâkıf bulunmak hasebiyle
cidden kıymetdar bir takım âsâr vücûda getirmiştir. Hat­
ta Nevâî bütün müşkil-pesendliğine rağmen onun:
Sinsin asıl vücud-ı her mevcûd
Sindin özge vücudka nî-vücud
Bendli terciini "hayli çaşnisi var" diye beğeniyor. Her
parçanın sonunda tekrar eden bu güzel beyitten, mezkûr
terciin vahdet-i vücûd felsefesini müfîd olduğu anlaşıl­
maktadır. Farisî âsârı olup olmadığına dair hiçbir kayıt
mevcut olmayan bu şairin cidden mütekemmil ve mesle­
ğinin âdâbına vâkıf bir mutasavvıf olduğu muhakkaktır.
Bu itibarla Fârisî'de de kudret-i ifâdeye mâlikiyeti muhte­
meldir.
Bitmedi.
Köprülüzâde Mehmed Fuad
GÜÇÇÜLÜK
İstanbul Türk Gücü menfaatına verilen müsamerede Türk Gücü
Murahhası Mesulü Kuzucuoğlu Tahsin Beyin irâd ettiği hitabedir:
Büyük Turan'ı özleyen yeni, uyanık Türk dünyası,
Turan'ın altın tacını taşıyacak saltanat binasının dört dire­
ğini dikti: Türk Bilgi Derneği, Türk Yurdu, Türk Ocağı ve
Türk Gücü!
Saydığım bu mukaddes müesseselerin ilk ikisi İlmî
fennî müesseseler, üçüncüsü yani Ocak, İçtimaî ve terbi-
yevî bir müessese. Dernek, Türk’e kim olduğunu, benli­
ğini, geçmişini tanıtacak, dini öğretecek, ecdadının ilim
ve fen dünyasında neler yaptığını bildirecek, Türk’e ilim
ve fen dünyasında yeniden hizmetler gördürecek, Türk
Yurdu, Türk dünyasında olanı biteni haber verecek,
Türk’ün özünden, sözünden, sazından bahsedecek,
Türk dünyasındaki tezahürâtı ve tecelliyâtı etrafa yayacak.
Turan halkına bildirecek.
(Ü Hanımlara olan hitabede bu kısım şöyle irâd olunmuştur:
Kadını attan indirdik, yanımızdan ayırdık. Kudret-i kuvveti de bizden ayrıldı. Erkek hayat-ı içtimaiyede işsiz kalalı kör, topal, çolak oldu,
yarım kaldı. Yarım erkeklerden teşekkül eden milletler yarım milletlerdir. Milleti kurtaracak sizsiniz. İşte bugün Türk Gücü âmâl ve
makasıdını size söylerken diyor ki, hanımlar milleti kurtarınız. Bize yardım ediniz. Uzaktan yardım ediniz. Türk Gücü'ne bir kadınlar şubesi
açınız. Ve memlekete güçlü kuvvetli valideler, vatan müdafilerine gürbüz kahraman arkadaşlar, Turan'ın akıncılarına yılmaz, yorulmaz
yoldaşlar veriniz.
TÜRK YURDU S a y ı 66
Ocak da, Türk’üm diyeni manevî bir çatı altında top­
layacak, birbirine tanıtacak, Türk’ü siyasî hudutların fev­
kinde parlayan istikbâl yıldızına doğru sevkedecek. Türk
Gücü, ta Karakurum'da fışkırıp taşan coşkun akınlarıyla
bütün dünyayı kaplayan, bükmedik bilek, kırmadık kılıç,
vurmadık kale bırakmayan, fakat bugün düşkün, dağınık
Türk kuvvetini yeniden var edecek, yaşatacak, Türk’ün o
açık alnını yeniden jâikseltecek, o yılmaz, keskin gözünü
yine parlatacak, o geniş göğsünü yeniden kabartacak,
Dernek'in meydancısı, Ocak'ın bekçisi, Yurd'un kurucu­
su, Turan'ın akıncısı olacak! Türk’ün o demir pençesi yi­
ne dünyayı kavrayacak, yine dünya o pençenin karşısın­
da tir tir titreyecek. Bu Türk Gücü'nün maksadı!
Gelelim maksada ermek, Turan'a varmak için gidile­
cek yollara: Türk Gücü millî idmanlardan, millî kuvvet
oyunlarından, kılıçtan, kalkandan, oktan, yaydan, kargı­
dan, ciritten, kerpiç gibi balçıktan kuvvet almak istiyor.
İlk tarihe geçen idman mektepleri Hind ve Acem'in zor
haneleri, Yunan-ı kadîmin Gimnazyonları idi. Fakat
Türk’ün bunların hepsinden üstün bir idmanı varmış ki,
ne Acem orduları dağıtmadık, ne bir karış Yunan toprağı
çiğnemedik!. Türk’ü cihangir eden bu kuvvet özümüzde
hâlâ vardır. Bu kuvveti yeniden büyütecek, idmanlarımız
hâlâ vardır. İşte Türk Gücü evvel emirde bu idmanların
ihyâsıyla meşgul olacak.
Erkeğin nasıl idmanları, kuvvet oyunları var ise ka­
dınlara da kuvvet, sıhhat idmanları Öylece lâzımdır. Bakın
garbın medeniyet taslaklarına, şu kısa tabir AvrupalIlara,
zengin mazimizin acemi mukallidlerine. Ata binen, yay
geren, nişan atan, attığını vuran kadınlarına! Altın Or­
du'nun sökününde biz dolu dizgin Kafkas'ı, Karpat'ı aşar­
ken kadınlarımız atlarımızın sağrısında bizle beraberdi.
Kadını attan indirdik, köşeye oturttuk. Kudret, kuv­
vet de bir köşeye çekildi gitti. Babalar, kardeşler, kocalar,
kadınlarımızı idmana, kuvvet oyunlarına teşvik etsinler.
Tâ ki, memlekete güçlü, kuvvetli valideler, vatan müdafi-
lerine gürbüz kahraman arkadaşlar, Turan'ın akıncılarına
yılmaz, yorulmaz yoldaşlar yetişsin!(Û
 Sayı 66 TÜRK YURDU
Söylediğim idmanların mektebi de bir defa daha de­
diğim gibi dağlar, bayırlar, kırlar, çayırlar, denizler, engin­
ler ve o mektebin âlât ve edevâtı da at, ateş, kılıç, kalkan,
ok, tüfek, mâhûn tekneler, sırmalı ipek yelkenlerdir.
Milletine dünya güzeli İstanbul'u ber-güzâr bırakan
Fâtih, o güzeli yâd elinden koruyacak kuvveti yetiştirmek
için de bir idman yeri bırakmış: Ok Meydanı! Hazret-i Fâ­
tih orasını tîr-endâzlara, kemânkeşlere vakfediyor ve
meydanı her türlü tecavüzden vikâye için vakfında diyor
ki; "Üzerinden kuş uçurulmasını" Padişahın şu sözünde-^
ki keramet hem o meydanı bugüne kadar bize muhafaza
ediyor, saklıyor, hem memlekette uçara atar okçular ye­
tiştiriyor. İşte elimizde Ok Meydanı gibi bir padişah yadi­
gârı, koca Fâtih'in ber-güzârı, millî, tarihî bir idman yeri
var ki, şart-ı vâkıfın ihyâsı için Türk Gücü, Evkaf Nezare­
ti'nden müsaade aldı ve orasını yakında mükemmel ve
zamana uygun bir idman yeri yapacak. Orada Bursa'nın
efesi, Aydın'ın zeybeği, Çukurova'nın atlısı, Konya'nın ci-
ritcisi çalkanarak, orada bütün Anadolu'nun yağız deli­
kanlıları, Rumeli'nin yiğit pehlivanları yarışacak, yine ora­
da bütün dünya yarışlarda boy ölçecek!
Türk Gücü İstanbul'da bu ağır işleri başarmak için
uğraşıp dururken bir yandan da taşradaki kardeşlerini
düşündü. Ve bir elini Rumeli’ne, bir elini Anadolu'ya
uzattı. O feyizli, temiz memleketlerde uzattığımız ellere
derakab binlerce kardeş sarıldı.
Bugün Türk Gücü kurulalı taman on dört ay oluyor
ki, Rumeli'de Edirne, Tekfurdağı, Gelibolu, Anadolu'da o
yaratıcı, yoktan varedici Anadolu'da Bursa, Kütahya, Balı­
kesir, Çanakkale, Burdur, İzmir, Mersin, Adana, Ankara,
Konya, Samsun, Erzurum, Sivas, Trabzon, Kastamonu,
Zara, Daday, Kilis, Ayıntab, Urfa, Ceyhan olmak üzere
tam 26 şubemiz var. Konya’lılar ikiyüz lira sarfıyla mü­
kemmel bir endaht yeri yaptırdılar. Muntazam ateş tâlim­
leri yapıyorlar. Ankaralılar at yarışları yapıyor. Konya, Si­
vas, Erzurum cirit oynuyor. Velhasıl Türk Gücü Anado­
lu'da tam manasıyla uyanmıştır. Türk Gücü bu sene ilk
büyük İçtimaını bütün kollarının iştirakiyle Söğüt yayla­
sında yapacak. Ertuğrul Bey'in gününden beri, yani dev­
letimiz kuruldu kurulalı Söğüt ilk olarak böyle bir gün
görecek.
Ertuğrul'un, Gazi Osman'ın, Orhan'ın ruhları orada
güççüleri okşayacak. İşte Türk Gücü, cihana hâkim ola­
cak kuvveti demir gövdeler, pulad bileklerde yetiştirmek
309
isteyen millî bir müessesedir ki, onun ne olduğunu asıl
en güzel şiarı söyler: Türk’ün gücü her şeye yeter!
Evet Türk gücü hususiyle bir cemiyet değildir. Bir
jimnastik kulubü hiç! Türk Gücü ne Alman jimnastiğinin
müdafii, ne İsveç, Müller usûlünün dellâlı, ne İngiliz spo­
runun ilâncısıdır. Türk Gücü bütün memleketi kavra­
mak, memleketin bütün gençliğini, dinçliğini kucakla­
mak isteyen millî bir müessesedir. Jimnastik vasıtadır.
Maksat değildir. Maksat pehlivanlık, canbazlık değildir.
Bunlar hep vasıtadır. Maksat hatta milleti sade musellâh
bir millet bile yapmak değildir. Maksat milleti silâhşor bir
millet hâline koymak, maksat hatta daha büyük, daha bü­
yük, daha büyüktür ki, yine "Türk’ün gücü her şeye ye­
ter, Türk’ün gücü dünyayı büker!" maksadı söyler.
İşte maksat bu düşünceye, bu kanaate, kelime-i tev­
hide olan imanımız kadar metin bir itikat ile sarılarak di­
limizde kelime-i tevhîd, kafamızda şiarımız, gücü kuvve­
ti, varı yoğu bir uğurda sarfetmek, güçlüleri, silâhşorleri
bir uğurda feda etmektir ki, o uğur da büyük ve mukad­
des Turan'dır!
HUSUSİ MUHABİRLERİMİZDEN
BAKÜ'DEN
Her sene Bakülüler milliyetlerine nazaran birer millî
müsamere tertip ederler ve bundan hâsıl olan aidâtı ihti-
yacât-ı milliyelerine sarfeylerler. Bu bir an'anedir. Bakü
Türklüğü nâmına bu an'aneyi her sene devam ettiren
Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi olmuştur. Cemiyet-i Hay­
riye her sene Müslüman Müsameresi nâmıyla bir balo
tertip eder. Geçen şubatta da beşinci defa olarak bu
an'aneyi tekrar etmişti. Eakat bu defaki müsamere
evvelkilerdinden mümtaz idi. Her sene yapılan Müslü­
man müsamerelerinin hanımları, müslimelerin kapalı ol­
malarından dolayı, ecnebî milletlerden davet olunuyor.
Balonun idaresi onlara havale ediliyordu. Bunun netice­
si olarak Müslüman Müsameresi unvanını taşıyan bir içti­
main programına İslâm ve Türk unsurlarından ziyade
Rus unsurları dahil oluyordu. Bu defaki Müslüman müsa-
meresinin, daha doğrusu Türk müsameresinin, hanımla­
rı da Müslümanların kendilerinden, Türklerden idi. Türk
milyonerleri ile urefâsı her sene yaptıkları müsamerenin
310 TÜRK YURDU
gayr-i tabiîliğini nazar-ı dikkate alarak bu defa kendi ha­
nımlarının muavenetine müracaat etmişler, her sene bâ-
riz bir surette göze çarpan yarım medenîliği bu defa tek­
mil etmişlerdi.
Beşinci Müslüman müsameresi ilk bâl idi ki, müsta­
killen İslâm hanımları tarafından idare olunuyordu. Müb-
tedîliklerine rağmen Türk hanımları vazifelerini hüsn-i ifa
etmiş ve onu parlak bir muvaffakiyetle tetvic etmişlerdi.
Bakü hayat-ı medeniyesinde emsalsiz bir muvaffakiyetle
bâl hitâm bulmuş, Cemiyet-i Hayriye faidesine 25 bin
ruble menfaat bırakmıştı.
Arzolunan nokta-i nazardan her ne kadar beşinci
Müslüman müsameresi hayat-i medeniyede mühim bir
terakki hatvesi atılmış idi ise de program ve hazırlık cihe­
tinden yine tamam millî olamamıştı. Bunu da nevruz bay­
ramı münasebetiyle Necat Maarif Cemiyeti nâmına tertip
olunan "Şarkî Müsamere" telâfi etti.
Şarkî Müsamere hakikaten bütün manasıyla bir şark,
daha doğrusu bir Türk balı idi. Müsamerenin hanımları
da, beyleri de fakat Türklerden ibaret idi. Bu geceki bâl
Türk mûsikîsinin, Türk sanatanın ve Türk şiirinin Azer­
baycan hakayıkı dahilinde ve Kafkasya şeraiti içinde yetiş-
tirebildiği nefâisin zî-ihtişam bir meşheri olmuştu. Çünkü
bu gece ilk defa olarak millî ve ruh-âşina bir program
Müslüman ve Türk müsameresini tezyin ediyor ve onu
fena ve nâkıs bir mukallitlikten kurtarıyor, millî bir nefes­
le ruhlandırıyordu:
Bakü ayanlarına mahsus büyük kulubün vâsi bir salo­
nu Türk ressamları ve Türk mühendis ve mimarları tara­
fından millî tablolar ve millî köşklerle tezyîn olunmuş sa­
lonun duvarları yeşillikler ve rengârenk elektrik lambala­
rıyla donatılmış Arap ve Türk tarz-ı mimarîsinde yapılan
köşkler dahilinde kısmen millî ve kısmen garbî kıyafet ve
kisvelerde Türk kadınlarıyla kızları mültefit bir edâ ile çi­
çekler, programlar ve tatlılar satıyorlar. Ekseri Türk he-
veskârlarından teşekkül eden musiki orkestri Türk ope­
rası musikarlarından Müslim Beyin idaresi ile millî nağme
ve doğma makamlar terennüm ediyor. Salonun odaların­
dan birinde de tipik bir bakkaliye dükkânı kurulmuş,
bayram yemişi satılıyor.
Meclisin başmüdür milyonerlerden Murtaza Muhta-
rof Efendi, refikleriyle beraber med'ûvîni istikbâl ediyor­
( b Belki de bedâhettendir. İstanbul'da bu müsabakayı mâni ve semaîciler mâni ve semaî kahvelerinde icra ederler. T.Y,
S a y ı 66
lar. Hâzırûn umûmiyetle bâl elbisesinde, arasıra tam şark
kıyafetinde giyinenler de göze çarpıyor. Bunlar Necat'ın
kıyafet-i şarkiye müsabakasına hazırlanmışlardır. Bunlar
meyanında Hindistan nüvvâblarının kıyafetiyle gelen
genç, bütün balodakilerin nazar-ı dikkatini celbediyor ve
neticede müsabakayı da kazanıyor. Rakslar için de müsa­
baka ilân edilmiş idi. Gürcü ayanlarından bir hanım bu
müsabakanın mükafâtını kazandı.
Bâlın sahne-i temâşâda icra olunacak programı musi­
kisiyle beraber müctemian okunan Bahar Marşı ile başlı­
yor. Aynı zamanda da semâ meleklerine benzetilmiş ço­
cuklar, sahneden inerek halkın arasından geçiyor ve etra­
fa güller saçıyorlar. Bu bahardır, geliyor, ezhâr-ı saadet
saçıyor. Bunu müteakip ilk Türk operası, Leylâ ve Mec-
nûn'un beşinci faslı oynanıyor. Azerî Türkleri indinde
Ebü'ş-Şuarâ addolunan koca Fuzûlî'nin dehâ-yı şii'ri ile
ilk Türk operacısı Aziz Beyin zekâ-yı sanatının izdivâcın-
dan doğan bu güzel perde dil-şikeste Kays'ın sevdazede
Leylâ'nın aşkıyla mecnûn olmasını bütün fecaat ve letafe­
tiyle gösteriyor.
Bundan sonra bu bâlı emsâline karşı asıl mümtaz kı­
lan öz faslı başlıyor. Yek-diğerini müteakip bazı şarkı ve
türkü makamat ile Azerbaycan şuarasının mümtaz parça­
ları çalınıyor ve okunuyor. Bunlar meyanında millî şairle­
rimizden merhum Sabir'in bir eski ile bir yeni hakkında
yazmış olduğu deyişmesi alkışlara mazhar oluyor. Sonra
bu vakte kadar sahne-i temâşâda görülmeyen bedye-gû-
1ar çıkıyorlar. Azerbaycan köylerinde düğünlerde ve köy
kahvelerinde icrâ-yı sanat eden bazı Hüdâyî nâbit sanat­
kârlar vardır ki, istedikleri mevzuda müselselen şiirler
söylerler. Bunlar ekseriya iki kişi olup yek-diğerini lâtif
mazmunlarla hicvederler. İşte bu hicivlere bedye (be-
dîadan galat olacak) (Û hicv-gûlara da bedyeci denilir.
Bedyenin vezni çok hafif ve tarab-engîz olur. Def çalarak
söylenilir. Okunduğu zaman hâzırûn el çalar, diringe tu­
tarlar, bunun heyet-i umûmiyesine de meyhane denilir.
İşte zararsız bir bedye:
- Dam üstedir damımız
Kuşadır eyvanımız
- Sen oradan çık men buradan
Kör olsun düşmanımız
 Sayı 66 TÜRK YURDU 311

Çok kerre bedye edep haricinde açık saçık bir hiciv­ MATBUAT
den ibaret olur, Bittabi bu, cins-i lâtiften hâlî düğün mec­ PEYAM'A CEVAP
lisleri ile köy kahvelerinde söylendiği içindir. Hanımefen­
26 Nisan 1330 tarihli Peyâm'da Ali Kemal Beyefen-
diler tarafından idare olunan bir meclis-i edebde tabiîdir
di’in imzalarıyla intişar eden Atalet-i Fikriye makalesinin
ki, bedye de edebli olur. İşte Necat'ın sahne-i temâşâya
aleyhimizdeki müddealarını Türk Yurdu'nun geçen sayı­
çıkardığı bedyeciler münasib-i hâl bir meyhane vücuda
sında telhis etmiş ve hülâsamızın doğru olup olmadığını
getiriyorlardı. Söyledikleri bedyeler zevk-i edebîyi haz-
bizzat makale sahibinden sormuştuk. Şimdiye kadar hü­
landırdığı gibi faide-i intibâhiyeyi de câmi idi. İşte hatı­
lâsamızın hatalı olduğunu söyleyen olmadı. Biz de artık
rımda kalan bir parça:
müzakere mevzuunun aramızda tayin ve takarrür ettiği­
Gökte uçar ayru palan ne kanaat getirerek fikir ve mütalaalarımızı ber-vech-i âtî
Yerde gezer otomobil arzeyliyoruz:
Bizim de var ulağımız!
1. Yusuf Akçura'nın Mısır'da çıkan Türk gazetesine
Badehu, sırf Türk şiiri ve Türk musikisi olan saz aşık­
yazdığı Üç Tarz-ı Siyaset makalelerinde Ali Kemal Beyin
lan sahne-i temâşâya geliyorlar. Maatteessüf âşıkların
zan ve iddia ettikleri gibi "Devletimizi, saltanatımızı, lisa­
adem-i iktidarı bu ciheti biraz nakîsalandırıyor. Mütenev­
nımızı, edebiyatımızı, bütün müessesâtımızı baştan başa
vi bir çok musiki ve dıhkıyât parçaları meyanında bir Er­
Türkleştirmeliyiz," dava ve talebi yoktur. Üç Tarz-ı Siya­
meni inergenirin (mühendisinin) çaldığı keman ile bir
set makaleleri, inkılâptan sonra İstanbul'da bir risale hâ­
Türk esnafının çaldığı tütük muvaffakiyetin mâ-fevkine
linde neşrolunmuştur, (b O risâleye göz gezdirilmekle
çıkıyorlar.
böyle bir davanın adem-i vücudu derhal ve bi's-suhûle te­
Ermeni kemancısının elinde kemanın üstadâne inle­ zahür eder.
tilen telleri herkesin hassasiyetine tesir etmiş ve temaşa-
2. İtidalin hepimiz taraftarıyız. Fakat dünyada hiçbir
cılarda artık bunun üstüne bir ses olamayacağı fikrini tev-
hareket-i tarihiye var mıdır ki, ifrata sapan cihetleri ol­
lid etmişti ki, nâgâh Türk tütükçüsü o sade bir borudan
muş olmasın? Türk Yurdu'nun neşriyatı, Türkçülerin ne
ibaret olan dilsiz ney ile sahneye geldi. Mütevazı bir sû-
kadar itidal-perver olduklarına kâfi vesâik teşkil eder,
rette oturdu ve rast makamını başladı. Fakat âletlerin en
zannındayız. 3 Nisan’da çıkan Türk Yurdu'nun bir maka­
mübtedîsi olan tütükte makamların çok da sadesi olma­
lesinde rekabet-i iktisadiyeden bahsolunurken şöyle de­
yan rastı bu Türk sanatkârı öyle bir maharetle ifâ etti ki,
niliyordu: "Bugünkü günde Türkler, ne siyaseten ve ne
artık herkes kemancıyı unutmuştu. Bir aralık tam bir
de iktisaden taarruzî harekette bulunmamalıdırlar.. Ha­
zevk duymak için gözlerimi yumdum. Ağzına kadar dolu
sım ve rakiplerin Türklere isnat ettikleri taarruzî hareket­
olan salonda sanki nefes alınmıyordu... Öyle zannediyor­
lerin vücuduna inanmıyorum. Lâkin biz o isnatlara vesile
dum ki, bir dağın eteğindeyim. Dağın tepesinde baharın
olabilecek efâlden bile müctenib davranmalıyız. Çünkü
taravetinden ve davarlarının otlamasından neş'e-yâb olan
hakikî kuvvetlere istinat etmeyerek sırf his ve heyecan ile
bir çobandır, okuyor. Taşları, dağları kendisiyle beraber
yapılan efâl muvaffakiyetsizliğe mahkûmdur.” G)
dillendiriyor, okutuyor, ağlatıyor, güldürüyor...
Demek oluyor ki, ifrattan hazzetmemekte, bu sa­
Musiki ve edebiyat kısımlarından sonra millî rakslar
icra olunarak meclise hitam verildi. Bakü ayanlarından tırları yazanla Peyâm'ın başmuharriri müşterekü'l-fikirdir.

birçokları müsamereye geldikleri gibi şehıin hâkimi de
hazır idi. Balonun sâfî hâsılâtı sekiz bin rubleye karîbdir.
Bu hâsılât bittabi menâfi-i milliyeye sarfolunmak üzere
Necat Cemiyeti'nin sandığına giriyor.
Odlu Türk
Teşrih ve tenkit ettiğimiz makalede ifrat-perverlikten
tahzîr olunur ki, "bu safha-i ihtişamın müz'ic bir iç yüzü
olduğunu görmeden" denilmiştir. Bununla ne demek is­
tenildiği anlaşılamıyor, Safha-i ihtişam nedir? Müz'ic bir iç
yüzü ne oluyor? Bunların izahını rica ederiz.

( b 1327 senesinde initşar eden bu küçük risale, Türk Yurdu ve Zaman kütüphanelerinde bulunur.
G) 1329 Senesinde Türk Dünyası, A, Y, Türk Yurdu, yıl: 3, cilt: 6, sayı: 63.
312 TÜRK YURDU
3. Osmanlılık bir hakikat-i tarihiyedir. "Osmanlılık reâya oldu. Romenler, Rumlar, Slavlar, Osmanlı heyet-i
bugün bir devlete, bir salatanata, bir lisana, bir iklime mâ­
liktir" deniliyor.
Evet, bir Osmanlı Devleti vardır. İklim zaten devletin
anâsırmdandır. Burada saltanatın ne manaya istimal
olunduğu vâzıh değildir. Eğer Osmanlı Devleti'nde ic-
râ-yı saltanat eden aile-i hükümdârî, Hanedan-ı Âl-i Os­
man'dır, manasına ise Osmanlılığın bir saltanatı da vardır.
Eğer bir zamanlar vâki olduğu gibi dini İslâm, lisanı Türk
olan bir Osmanlı tabaka-i içtimaiyesi memleketin siyase-
ten ve iktisaden hâkimi, sultanı (souverain) manasına ise
öyle bir saltanattan bugün artık eser kalmamıştır. Lisana
gelince Osmanlı Türklerinin bir dili, Osmanlı Türkçesi,
yahut daha kısa bir tabirle Osmanlıca mevcuttur. Eakat
bu Osmanlıca, Osmanlı Devleti tebaasının cümlesinin li­
sanı mıdır? Hatta bugün Osmanlı Devleti'nin lisanı mıdır?
Nihayet devlet lisanı meselesi şimdi hangi tarafa doğru
bir tahavvül gösteriyor? Buraları düşünülmelidir.
Evet, Osmanlılık bir hakikat-i tarihiye idi. Hâlâ da bir
hakikat-ı tarihiyedir. Lâkin bilcümle tarihî varlıklar gibi o
da daima olmak hâlde bir varlıktır. Yani mütemadiyen
değişmektedir. Bundan ikiyüz yıl evvelki Osmanlılık,
Tanzimat devrinin nazarî ve amelî, tabir-i diğerle fikrî ve
fiilî Osmanlılıkları ile bugünün Osmanlılığı hiç aynı mı­
dır? Osmanlılığın tahavvülât-ı tarihiyesinde veche-i hare­
keti bâriz bir sûrette görünmüyor mu?
Eskiden Osmanlılık bir nâciliyet, hâkim olan bir taba­
ka, ehil olan, belki de sultan olan bir hey'et idi ki, bütün
hukuk-ı siyasiyeye mâlik olan eski Romalılığı andırıyor­
du. Bu heyetin dini din-i İslâm, dili lisan-ı Osmanî idi.
Bu heyet ırk itibarıyla muhtelitti. Türk, Arap, Kürt,
Arnavut, Slav, Rum... Müslüman olmak, muayyen bir ter­
biye görmek ve Osmanlıca konuşmak üzere bu heyete
dahil olurdu.
En ziyade memuriyete ve kısmen de toprağa merbut
olan bu nâciliyet-i siyasiye ve askeriyenin altında m uhte­
lif dinden, muhtelif ırktan, muhtelif lisandan, halk, tebaa,
reaya vardı. Bunlar da eski Roma'nın avamına benzerdi.
İşte şu teşekkül-i İçtimaî ve tarihiyeden dolayıdır ki, bu­
güne kadar Rum ve Ermeniler, Osmanlı Türk ve İslâm ke­
limelerini birbirine karıştırarak kullanıyorlar.
Devlet-i Osmaniye'de, vaziyet-i içtimaiye ve siyasiye-
lerinden hoşnutsuzluk gösterip ilk baş kaldıran Hristiyan
Sayı
siyasiye ve içtimaiyesi taht-ı hükm ve saltanatında kendi
din, lisan ve âdetlerini, yani anâsır-ı milliyelerini kaybet­
medikleri hâlde, hâkimler zümresinden olmadıkları ve
bundan mutazarrır bulundukları cihetle Osmanlı heyeti­
ne girmek için değil, büsbütün müstakil olmak için kı­
yam ettiler.
Tanzimat, tebeayı, reâyayı, Osmanlı heyetine ithal
ederek bu kıyamların ve kıyamlardan neş'et eden inkı­
samların önünü almak istedi.
Ve bu sûrede Osmanlılığa yeni bir mana verilmiş, ye­
ni bir mefhum ithal edilmiş oldu. Artık Osmanlılığın dini,
yalnız Din-i İslâm olmayacaktı. Bundan böyle muhtelif
dinli kimseleri birleştirmek için bir devletin tebeası yahut
ahalisi olmak ve bir dereceye kadar aynı lisanla konuş­
mak rabıtaları kifâyet edecekti. Osmanlılar, Osmanlı
Türkçesiyle mekteplerde yeknesak terbiye görecekler,
aynı his ile Devlet-i Osmaniye'yi, Osmanlı vatanını seve­
cekler, onun uğrunda aynı fedakârlıklarda bulunup, me­
nafi-! umûmiyeden aynı derecede müstefid olacaklardı.
Bizim anladığımıza göre Tanzimat'ın fikrî gayesi bu ol­
muştur. Fikir ile fiil, mefkûre (ideal) ile şe’niyyet (realite)
tevâfuk etti mi? Fikirde vücut bulan Tanzimat Osmanlılı­
ğı hakitkatte de vücut buldu mu? Osmanlılık fikri tahav­
vül etti. Lâkin Osmanlılığın tarihî varlığı o fikre göre mi
değişti? Bu sualler Sultan Mahmud-ı Sânî'den Çatalca Mü-
dâfaası'na kadar geçirdiğimiz dahilî, hâricî, askerî ve siyâ­
sî vekayiden daha beliğ cevaplar verilebilir mi?..
Tekrar ediyoruz: Tarihî hakikatlar mütemâdî tahav-
vüldedir. Ve bu tahavvül-i daimî, her zaman göz önünde
bulundurulmalıdır ki, istikbâle hazırlanmak kabil olsun.
İstikbâle ayık gözle bakmayanlar, bakıp hazırlanmayanlar
hüsrana uğrarlar. Etrafımızdaki milletler, maziyi ciddî
tedkik ederek müstakbeli ihzar eyliyorlar. O milletlerin
efrâdından hiçbirisi o tedkiki, bu hazırlığı şâyân-ı tenkit
bulmuyor.
Yusuf Akçuraların, yahut onların abâ vü ecdadının
Osmanlılığı, Osmanlı medeniyetini tesis etmek iddiasın­
da bulundukları hatırımıza gelmiyor ve bu iddiada bulu­
nurlarsa şüphe yok ki, pek gülünç olurlar. Ve Yusuf Ak-
çuralar, daima itiraf ediyorlar ki, Osmanlı medeniyetinin
tesisinde Türk’ün, Arab’ın, Arnavut'un, Ermeni’nin.... ilh.
bir hisse-i mesâisi vardır. Hatta bir-bir buçuk asır evveli­
ne gelinceye kadar bu muhtelif unsurlardan muayyen bir
 Sayı 66 TÜRK YURDU
İslâm terbiyesi altında bir hey'et-i muhtelite bile teşekkül
etmiştir. Nitekim demin izah ettik. Fakat bundan böyle
mümkün mü? İşte asıl düşünülecek, konuşulacak, ispat
olunacak mesele budur.
4. Eğer Osmanlılığı tesis eden akvâm-ı muhtelifeden
Türklüğü ayıra idik, bu toprakta dikiş tutturamazdık, de­
niliyor.
Mülk-i meftûhumuzdaki akvamın Türklerle nasıl bir­
leştiğini, nasıl müsavi olduğunu yukarıda, anlayabildiği­
miz kadar anlatmaya çalıştıktı. Maamafih burada kabul
edelim ki, fâtih Türkler, bütün tebeaya, bütün reayaya ay­
nı muameleyi etmişler. Müslim, gayrimüslim, Türk, gay­
ri Türk ayırmamışlar, arada ayrı gayri kalmamış, sadarete
varıncaya kadar her ikbal, her mansıp, müslim ve gayri­
müslim her ferde mütesaviyen müyesser olmuş. Lâkin
acaba bundan sonra da öyle olabilecek mi? Türklerin
"Bundan böyle Türklere Türk denmeyecek." diye bir ka­
nun çıkarması ile Rum Rumluğundan, Ermeni Ermenili­
ğinden... ilh. vazgeçip Osmanlıyım diyecek mi? Bu kavim­
ler millî ve muhtar olan Arap, Rum, Ermeni medeniyetle­
rinin terakki ve tekemmülüne çalışmayarak, yalnız muh­
telit OsmanlI medeniyetine çalışacaklar mı?
5. Makalede bu suallere ciddî bir cevap bulamadık.
Deniliyor ki, "Biz o itikattayız ki, Osmanlılığa revaç vere­
rek Arap'tan Kürd'e kadar akvâm-ı sairemizi o emele rabt
ve celbeyleyerek hey'et-i içtimaiyemizi, devletçe, millet­
çe artırmalı, büyütmeli, yükseltmeliyiz."
Bu cümle, bütün makalede, muharririnin müsebbit
olan fikirlerini ifade etmek haysiyetiyle en mühim cüm­
ledir. Aynen aldık. Umûmî sözleri, umumiyetten kurtar­
maya ve kelimelerin müteşahhas (concret) manalarını
arayıp bulmaya ve teselsül-i fikrîde açık kalan yerleri dol­
durmaya çalışalım:
Bir defa burada Osmanlılıktan ne murat olunuyor?
Osmanlılık ne gibi müessesât ile mütecellîdir? Yukarıda
Osmanlılığın bir devlet, bir saltanat, bir lisan, bir iklime
mâlik olduğu söyleniyordu. Osmanlılığa revaç vermek
OsmanlI Devleti'ni terakki ettirmek, yani yollar, demir-
yollar yapmak, nehirleri seyr-i sefâine müsait bir hale
koymak, devlet namına ziraat bankaları açm ak.. .ilh.;ya-
hut zırhlılar satın almak, techizât-ı askeriyeyi mükemmel­
leştirmek, OsmanlI ikliminin hudutlarını genişletmek...
ilh. demek ise elbette hepimiz bunu isteriz. Ve bu arzu­
muzun hududunu yalnız imkân ve iktidar çizer. Osman­
lılığa revaç vermek, Osmanlı Türkçesini, edebî, felsefî, si­
313
yâsî, İlmî, smâî fikirlerin, mefhûmların cümlesini ifade
edebilecek bir dereceye is'âd etmek demek ise buna da
Türkler içinde hiçbir muarız, muhalif bulunamaz. Fakat
bunlar yapılmakla "Arap'tan Kürd'e kadar akvâm-ı saire­
mizi" yani Arab'ı, Marunî'yi, Süryanî'yi, Keldanî'yi, Yahu­
di'yi, Rum'u, Bulgar'ı, Sırp'ı, Türk'ü, Ermeni'yi, -akvâm-ı
sairemizden unuttuklarım varsa af buyurulsun- bütün bu
kavimler!, yahut milletleri o emele, yani Osmanlılığa rabt
ve celbetmek kabil midir? Kabil demek, bugünkü veka-
yıa, hakayıka göz yummak, devekuşunun saklanmak
usûlünü tatbik etmek değil midir?
Bunlar o emele rabtolunduktan sonra mecmuundan
teşekkül eden "hey'et-i içtimaiyemizi, devletçe ve millet­
çe artırmalıyız, büyütmeliyiz, yükseltmeliyiz." Fakat, bu­
rada "milletçe"den maksat nedir? Arap, Rum, Ermeni,
Türk, o emele celbolunduktan sonra bir milleti ihdas
edecekler? Bu milletin dili, mefkûresi ne olacak?
Evet Eransızlar, Kurûn-ı Vüstâ'nın ihtidalarında, bi­
zim şimdiki hâlimiz kadar değilse de, nesil, lisan, mües­
sesât itibariyle hayli karışık bulunuyorlardı. Bir çok asır­
lar bunları Fransa hududu içinde vekâyi-i tarihiye ateşiy­
le kaynatarak nihayet bugün gördüğümüz bir milleti,
Fransız milletini vücuda getirdi. Acaba, Peyâm başmuhar­
riri, bu tarihî amelin, Devlet-i Osmaniye'de bundan son­
ra başlayacağına mı inanıyorlar?
"O hakikati de munsıfâne nazar-ı im'ândan uzak tut­
malıyız ki, bu kavimler içinde fikren, temeddünen, biz­
den ileri gidenler çoktur." Hay hay! Biz o hakikati
kat'iyyen nazar-ı im'ândan uzak tutmuyoruz. Hatta na-
zar-ı im'ândan uzak tutmadığımız içindir ki, o emele celb
ve rabtolunup bir millet ihdâs edilebileceğine bir türlü
akıl erdiremiyoruz.
6. Osmanlılık terakkî ederse, bundan en ziyade
Türklerin hissem end olacağına, Osmanlılığa Tanzi­
mat'tan evvel ve Tanzimat tarafından verilmiş mefhum­
lardan harice çıkılmak şartıyla biz de kaniiz. Fakat yukarı­
dan beri sorageldiğimiz bir sual var: O mefhumlar daire­
sinde Osmanlılığın vücudu bugün var mıdır ki, terakkisi
mümkün olsun?
7. Türklük cereyanının Osmanlılığa bir nokta-i nazar­
dan hizmeti oldu. Bizde milliyet duygularını uyandırdı.
Lisana safvet ve sadelik verdi.
314 TÜRK YURDU
İşte burada kullanılan milliyet kelimesi, bizim zihni­
mizi büsbütün karıştırdı. Muhatabımız bu milliyet keli­
mesini kullanırken, yukarıda artırılıp yükseltileceğinden
bahsettiğimiz milliyet mefhumunu murat etmiş olamaz.
Şüphe yok ki, uyandığını müşahede ettiğimiz milliyet
duygusu Türk milliyeti duygusudur. Bu hâlde?.. Bu hâl­
de, Osmanlılık bir milliyet değil demektir. Bu hâlde, Dev-
let-i Osmaniye içinde milliyet duygularının, yani Türk,
Arap, Ermeni... ilh. milliyeti duygularının uyanması Os­
manlılığa hizmet demektir. Bu hâlde burada kullanılan
Osmanlılığın manası nedir?..
Lisanımızın safvet ve sadeliğine hizmetimizin, Ali Ke­
mal Beyefendi gibi müşkil-pesend ve hurde-cû bir lisan
üstadı tarafından tasdik olunmasına bittabi çok seviniyo­
ruz. •
8. Ve lisanı sadeleştirirken millî siyaset taraftarlığı teşkilatında ad ve sanlar tamamen Türkçe, hatta bazıları
ederken hoppalıklar gösterilmemesi lüzumuna da kendi­
leri ile beraber kaniiz. Zaten İçtimaî ve siyasî faaliyetlerin
hiçbirisinde ne lisanda, ne siyasette, ne muharrirlikte, ne
muallimlikte hâsılı hiçbir şeyde hoppalık gösterilmemeli-
dir.
Fâzıl-ı münakıdımız da teslim buyururlar ki, mütâla-
atımızda daima şey’î (objectif) kalmaya çalıştık. Zaten bu
mecmuanın iki üç senelik hayatını takip eden dostlarımız
bilirler ki, şey’îlik, Türk Yurdu'nun seciyelerindendir.
Meselenin ciddiyet ve ehemmiyetinden dolayı münakıdi-
mizden de (muarızımız demek istemiyoruz) aynı usûlün
takip olunmasını ricaya kendimizde hak buluyoruz.
T.Y.
TÜRKLÜK ŞUÛNU
O sm anlI Meclis-i U m ûm iyesinin Açılm ası ve
Kânûn-ı Esasî’nin Tadili: Mayıs’ın birinci günü, bizzat
hakan hazretleri Fındıklı Sarayı'na teşrif buyurarak,
nutk-ı hümâyCınlarını okutup, Ayân ve Mebûsân meclisle­
rini açmışlardır. Meclis-i Umûmî'nin ilk işi arîza-i cevabi­
ye hazırlamak ve Meclis-i Umûmî’ce ikmâli ayânın tasdi­
kini bekleyen Kânûn-i Esâsî tadilini müzakere etmek ol­
du. Kuvve-i teşriiye ile kuvve-i eczâiye beyninde tevâzün
husulünü temin etmek emeliyle sâbık Meclis-i Mebûsân
tarafından Kânûn-ı Esâsî'de icra edilen tadilâtı, Meclis-i
S ayı
Ayân süratle tedkik ve kısa bir müzakereyi müteakib bü­
yük bir ekseriyetle tasdik eyledi. Biz, öteden beri Osman­
lI Devleti'nde hükümdarlık makamının gayet yüksek ve o
makamın doğmdan doğruya emri altında bulunması ikti­
za eden kuvve-i eczâiyenin de cidden kuvvetli olması ta­
raftarı bulunduğumuzdan, dört beş yıl evvelki hataların
bu geçe kalmış tamirini bittabi alkışlayanlardanız.
Yeni Turan'm Almancaya Tercüme Olunması:
Halide Hanımefendinin muhalled eseri Yeni Turan müs­
teşrik Şırader Efendi tarafından Almancaya tercüme olu­
narak Osmanişer Lloyd'da neşrolunmaya başlanmıştır.
Türk İzciliği ve Oymak Beylerinin And İçmesi:
İzcilik (Boy Scout) memleketimize iyiden iyiye giriyor ve
Türkleşerek giriyor. Başta Harbiye Nâzın Hazretleri ol­
mak üzere ciddi ve geniş izcilik teşkilatı yapıldı. İzcilik
eski Türkçesidir. Reis "başbuğ", vekiline "kalgay", şube­
lere "oymak", şube reislerine "oymak beyi", izcilerin
hey'et-i umûmiyesine "izciler ocağı" deniliyor. Oymaklar
ortalara bölünüyor. Geçen Pazartesi günü Kalgay Parfit
Bey ile oymak beyleri. Başbuğ Enver Paşa önünde boyun
sınıp and içtiler. İzcilik töresinde yazılı and şöyledir:
"Tanrı'ya ibadet ve hakana itaat edeceğim. Daima
vicdanını, vazifesini tanır ve kanuna hürmet eder yiğit bir
adam olarak hareket edeceğime, vatanımı sevip sulh ve
harp zamanında fedakârlıkla hizmet yapacağıma, izcilik
töresine baş eğeceğime namusum ve şerefim üzerine söz
veririm."
Türk Yurdu, and için oymak beylerini kutlular ve iz­
cilikte Türk iline çok ve iyi iş görebilmelerini Ulu Tan-
rı'dan diler.
Kazan da Büyük Bir Yangın: Nisanın 29'uncu gü­
nü Kazan'ın İslâm kısmında müthiş bir yangın zuhur et­
miş ve on saat kadar devam ederek birkaç mahalleyi kü­
le çevirmiştir. Yanan evler, münhasıran Müslüman-Türk
evleridir. Zenginlerin emlâk ve emvâli sigortalı olduğun­
dan pek çok mutazarrır olmamışlarsa da işçi, tezgâhtar
gibi fukara kiracılar herşeylerini kaybedip âdeta çıplak
kalmışlardır. Kazanlı refiklerimiz bu hâileyi pek müessir
tasvir ediyorlar. Türkçe gazete idarehanelerinde iâne
toplanılmasına başlanmıştır. Bir milyon rubleden fazla za­
rar ve ziyan tahmin olunuyor. Kazanlı kan ve din kardeş­
lerimize samimî teessürlerimizi gönderiyomz.
 Sayı 66 TÜRK YURDU 315

Prefosör Katanof Kütüphanesi nin Satın Alın­
ması; Bir kaç ay evvel İstanbul gazeteleri Evkaf Nezâret-i
Gelilesi tarafından mühim bir kütüphanenin satın alına­
cağını yazıyorlardı. Kazan'da münteşir Türk gazetelerin­
de okuduğumuza göre Kazan Darülfünûnu profesörle­
rinden müsteşrik Katanof un tarih, etnoğralya, âsâr-ı atî-
ka ve fünûn-ı tahliyeye müteallik 7.000 ciltten mürekkep
kütüphanesi Evkaf Nezareti tarafından iştira olunmuştur.
Kitapların çoğu istişraka müteallik garp eserleridir. Bu
nevi kitaplar memleketimizde yok denilecek derecede az
olduğundan kütüphaneyi satın alan Evkaf Nezâreti ulûm
ve maarifimizin terakkisine ciddî bir hizmet daha ifa et­
miş oluyor.
 m m
W-
<f
iİ

Tûkk ^UKm
Tûr£ Wri tt Fâi i^e^itıe C aUstr

YIL: 3 SAYI: 63 (29 Mayıs 1330 - 11 Haziran 1914)

^ (C d e ^ ^ e l fc aC e d c ^ ç c et ^

Şiir: Koca Hasarı D ayı / Rıza Tevfîk

T ürk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. A sırla rd a ki Ç ağatay Şairleri:

N e v a î’d e n E vvel / K öpfülüzâde M ehm ed Fuad

Coğrafya ve Etnografya: U n u tu lm u ş K an K ardeşlerim izden

K aracadağ T ürkleri / H aşini Ertuğrul

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: B u lg a rla rın T ürk T atar K a vm in d en N eşetleri / İvan M anulef

Tercüm e-i Hâl: Şeyh C em alettin E fgani / T.Y.

Seyahat: A d a yla ra D oğru / H alim Sabit

T ü rklü k Şuûnu: İsta n b u l’d a İlk C um a N a m a z ın ın Y ıld ö n ü m ü B ayram ı;

K a z a n ’d a S o ka k İsimleri: K a z a n ’d a Şark K u lü b ü n ü n

M ü ta la â Salonu; Şim a l T ürk K öylerinden B irisinin Cemiyet-i H ayriyesi

Sayı 67
••
TÜRK YURDU
Türklerinfâidesine çalışır
EDEBİYAT
BAHAR, BİR GELİN Kİ...
Güneş: Büyük, elmas tacı, sis: Bürümcek yaşmağı!
Gümüş gibi parıldayan sular: Teli, duvağı!
Sağa sola çil çil ufak para serper papatya
İnci, küpe çiçekleri yüz görümlük hediye!
Dolar yeşil feraceli ağaçlarla bahçeler
Çakıl taşı, nasırına basanlara diş biler!
Mor salkımlar, dört tarafa dalgalanan etekler
Uzun dallar, gelenleri eğilerek etekler!
Gelinciğin arkasında nar çiçeği basmalar
Bütün halka tatlı verir arılarla asmalar!
Bülbüllerle kurbağalar bin bir fasıl yaparlar
Mecusîdir kuşlar, günün ışığına taparlar!
Nazlı, narin fıskiyeler titreyerek süzülür
İçi geçen güvercinler bir köşeye büzülür!
Şafak söker, yine bitmez şebnemlerin içkisi
Parlar zühre, mahmurlaşır tan yerinin nergisi!
Sarhoş olan üzümleri küfelerle taşırlar
Uyuklayan fesleğenler başlarını kaşırlar!
Pek çok içen kelebekler düşe kalka giderler
Cevizlerle kozalaklar hokkabazlık ederler!
Kanaryalar, harf atmayı vardırırlar ileri
Zanbaklara bûse yollar şimdi hanımelleri!
Sinsi poyraz, bir fırsatla yaprakları gıdıklar
Çiçeklerin arasında fıkırdaşır fındıklar!
Leylakların beyaz, dantel yorganları incecik
Ufkun çıplak bileğinde ay bir altın bilezik!
İpek, siyah peçesiyle, kirpik kırpan yıldızlar:
O sulu duran denizleri deli eden genç kızlar!
Mehtap: Kumral bir kadındır gümrah saçı dağınık
Seher: Onun kollarında yangın yatan bir âşık!
TÜRK YURDU 319
Onbeş günde bir çıkar
Al ateşi karanfiller, ısırılmış dudaklar!
Sarmaşıklar, akasyayı öpüp öpüp kucaklar!
Goncaların gerinirken kopçaları çözülür
Nergislerin gamzeleri edâlarla süzülür!
Menekşenin gölgelenen gözlerinde çürükler!
Rüzgâr, hâlâ, fidanları bellerinden sürükler!
Çiy tanesi penbe gülün kucağında can verir
Yetim kalan gülşenleri hangi ana emzirir?
Kadıköy
İdris Sabîh
OBANIN d e r d i
Yörük Masalı
Sonbahar... Güz yaylasına göçmüştük. Üç gün olu­
yordu ki, ağılımızdan sekiz çift öküzünü aşıran soyguncu­
lar peşinde dayılarım Muştan ve Recep ağalar yanlarında
iki üç yörükle dolaşıyorlardı.. Şimdi ben, yalnız kalan ya­
tağımızın başında bulunmak için uyuyor, yeşil çalık tepe­
ler, pınarlı dereler aşarak yürüyordum... Alaca tepeler üs­
tünde bizim yörük Gök Musa'nın düzdüğü gurbet türkü­
sünü söyleyerek gürgen dalları üzerinde türkümü türlü
cıvıltılar, güzel çalgılarla karşılayan kuşcağızların canını
yakmaktan da kendimi alamıyordum. Benim yanık tür­
küm şimdi karşı kayalara çarpan tüfeğimin gürültüsüyle
karışmıştı:
Çoktan beri ayrı düştüm yurdumdan
Saatlerce yol bıraktım ardımdan
. Açıl dağlar, ulaşayım obama:
Al kınalı yârim beni bekliyor.
320 TÜRK YURDU
Kesmen benim uğurumu ey karlar
Çadırımda yol bekleyen gözler var
Yol ver dağlar, ulaşayım obama:
Gözü yolda al kınalım bekliyor..
Biraz terlemiş ve yorulmuştum. Yambaşımda keklik­
ler şakıyan bir derenin söğüt ağaçlarıyla kuytulanan çayı­
rına oturdum. Güneşin batmasını, ortalığın serinlemesini
bekliyordum. Püsküllü av dağarcığımdam bir çörek çıka­
rarak tatlı tatlı yemeye başladım. Derenin soğuk suyunu
içdikçe içime bir serinlik çöküyor, oturduğum yerler gö­
züme cennet gibi görünüyordu!
Artık dalmıştım: Yıllarca yılmak, usanmak bilmeye­
rek at üstünde kılıç oynatan, bize böyle gümüş ırmaklı
yeşil yurtlar, altın başaklı değerli topraklar kazandıran ya­
vuz atalarımın fetih ve istilâ, cenk ve cidal gururu damar­
larımda tutuşuyor, kendimde yüce bir varlık duyuyor­
dum.. Dünyanın bıktırıcı gürültülerinden, öldürücü kay­
gılarından uzak bulunduğum şu zamanda o kadar sevinç­
li idim ki, bağırıyordum:
Tanrım, sakla bu yerleri düşmandan
Bu topraklar kıymetlidir bana aziz anamdan!..
Fakat vakit geçiyordu. Güneşin battığı yer, her za­
mandan daha al, daha kanlı görünüyordu! İçimi bir tasa
kapladı. Duramadım, dağarcığımı sardım, tüfeğimi
omuzladıktan sonra yola düzüldüm ...
Yokuşlara tırmanıyor, inişlere iniyordum. Önce birer
gölge gibi görünen dağlar şimdi iyi seçiliyordu.. Yolum
sarp bir inişe uğradı. Hava kararmaya başladığı için vadi­
de parlayan ateşlerden yaylaya ulaştağımı anladım.
Sık ormanlı dağlar birbirine ulana ulana çevrilmiş, or­
tasında geniş bir yayla, yaylayı eteğinden geçen Kavak
Deresi, derenin üstünde söğütlü pınar, arı damı.. Birbiri­
ne yakın çadırlar, kışlık ağıllar, sürülmüş ve fidanlı tarla­
lar burayı değerli bir yurt hâline koymuştu...
Sağım vakti idi. Davarlar ağıllara tıkılmış, kuzular, oğ­
laklar meleşiyor, köpekler uluşuyor, çobanların "hey
hey'leri çangırak ve çan sesleri, hepsi içinde bulundu­
ğum şu dirliği o kadar kutluyordu ki, bir yabancı gibi
öğünüyordum!
İmali Dağı'nın meşeler ve sık ardıç ormanlarıyla bü­
rünen bir yamacında kurulan çadırımıza yaklaştığım sıra­
da, çadırın yarı aralık çöl kapısından beni gören küçük
Mehmed koşmaya başladı. O esnada söğütlüğün bir kö­
S a y ı 67
şesinde başlarını iki ayaklarının arasına sokmuş, boylu
boyuna uzanmış olan karabaş ile boz inek de ayak sesle­
rine uyanmışlar, yabancı olmadığımı anlayınca kuyrukla­
rını sallaya sallaya yanıma sokularak yaltaklanmaya başla­
mışlardı..
Koca ninem davar sağıyordu. Selâm verdim:
- Hoşça geldin küçük konuğum. Çadıra gir de ısın!.,
dedi. Ben de hayli üşümüş ve yorulmuş olduğumdan
ocak başına bağdaş kurdum, ısınıyordum...
Koca nine, sütleri ılıttıktan sonra büyük oğlu Mus-
tan'ın çadırına gitti. Ardından gelinini de çağırtmıştı.. Ben
ise yanımda keçelerin üstünde apalayan, sürüne sürüne
yürümeye çabalayan Ayşe'yi seviyordum...
Ninem ile gelini biraz sonra çadıra giriyorlardı.. Nine­
min çok şeyler görüp geçirdiğini anlatan ihtiyar yüzü bir
kat daha buruşmuş, iri çizgili alnı altında ani bir felâket
gösteren donuk gözleri yaşarmış, büyük bir tasa emaresi
gösteriyordu! Arkasından giren gelin de al çiçekli yazma
yaşmağıyla tasasını saklıyormuş gibi yüzünü örtmüş, ça­
dırın bir köşesinde hıçkıra hıçkıra ağlamaya başlamıştı.
Koca nine de artık kendini tutamamış, hem ağlıyor hem
ötede yumruklarıyla döğünen genç gelini susturmak is­
teyerek yalvarıyordu. Ve o vakit kararan göğün derin boş­
luklarından, ıssız ufuklarından beliren yıldızlar doğdukla­
rına nâdim gibi titreşiyor, çadırlarda yanan ateşler gün-
doğudan bir yel ile alevleniyor, şişiyordu...
"Soyguncular, Receb'i iki arkadaşıyla vurmuşlar!.."
Gündoğudan gelen bu kara haber, şimdi iki çadırın yol­
cu bekleyen gözlerini sulandırmış, kavak deresinin saf ve
pür-sürûr muhitini acıklı feryatlarla bulandırmıştı.
Gelin, küçük Ayşe ile Mehmed'i bağrına basmış, ma­
sum yüzlerini acı göz yaşlarıyla ıslatıyor ve bütün kadın­
lık, analık rikkatiyle ağlayarak:
-Y a biz neye yaradık Rabbim, işe güce değmeyen şu
yavrularla, bir sürü davarla dağ başlarında ne yapalım?
Hangi derdime yanayım? A yavrularım! Öksüz çocukla­
rım!.. diyordu.
İmali'nin sessiz yamaçlarında inleyen bir yanık kaval
sesi, şimdi genç gelinle birlikte ağlıyor, ona şöyle diyor­
du:
Yeter artık ağladığın yetmez mi?
Akıttığın gözyaşları bitmez mi?
 Sayı 67 TÜRK YURDU
Feryadlarm Hak yanına gitmez mi?
Tanrı büyük hiç merhamet etmez mi?
Dertli gelin, giden gelmez ağlama!
Yüreğini acılarla dağlama!
Gelin de ona karşı
Sen bir çoban kavalısın ağlama
Yüreğimi ateşlerle dağlama..
Yaralarım, çok açıldı ağlama
Sen onlara kanlı bezler bağlama..
Ben ağlayım ey yaylanın bülbülü!
Sen gül, benim dertlerime ağlama..
Bugüne dek, sen ağladın ben güldüm
Şimdi sen gül, gözyaşımı bağlama!
Diyordu.
Obanın birkaç saat evvelki şevk ve sürüm taşan yüre­
ğime bir soğuk su dökülmüştü...
- Tanrım, diyordum, yıllardan beri yoksulluk ve kim­
sesizlik altında inleyen zavallı ırkımın ateşli gözyaşları,
daha ne vakte kadar akacak? Kahhâr yıldırımların, kimse­
siz muhitimizi bürüyen hunhar insanları, zehirli yılanları
ne vakit ezecek, ne zaman yakacak?
Ulu Tanrım, masum niyazlarımla senin yüce ve mu­
kaddes adından soyum ve yurdum için dirlik, düzenlik
diliyomm.. Türklüğün acı feryatlarını, fersiz gözlerinden
dökülen yaşlarını artık kes! Hiç olmazsa bundan geriye
yetişen yavmları gülsün, gün görmedik yetimleri sevin­
sin!.
Gökyüzü git gide kararıyor, köpekler uluşuyor, ça­
dırlardan yükselen kesif dumanlar, obanın derdini yayla­
nın mâtem-i siyahını ilân ediyordu.
Karşımda dikilen koca kayalardan hazin hazin yükse­
len lâhûtî bir ses, bilmem, benim gündüzkü türkümün tâ
buralara kadar inleyen yangısı mı idi yoksa Receb'in şehit
ruhunun matemi teraneleri mi idi?
Kıyman bana ey uğursuz düşmanlar
Çadırımda yol bekleyen gözler var
Aman dağlar, koy varayım obama
Gözü yaşlı al kınalım bekliyor
Kahpelikle Öldüm gittim nideyim
Ah... Kimim var, dertlerimi dökeyim?
Can ver bana ey Allahım gideyim:
Baba! diyen yavrularım bekliyor!
321
Artık ben de ağlıyordum. Kayaları bile titreten bu yi­
ğit ruhunun enîni karşısında benim de bütün varlığım
eriyor, eziliyordu.
Acaba bu soysuzlar bugüne dek kaç yürek dağlamış.
Bunculayın kaç ocak söndürmüşlerdi?!
Hamideli, 24 Eylül 1328
Kom Ahmed Oğlu
TARİH ÜE ASAR I ATIKA
AVRUPA'DA MİLLP/ET FİKRİNE VE MİLLİYET
CEREYANLARINA DAİR
Fransa İhtilâli tarafından tanzim olunup meydana
konulan vesâikten ihtimal ki, en meşhuru "Hukuk-i Be­
şer ve Ehl-i Vatan Beyannamesi" (La Declaration des Dro-
its de l'homme et du Citoyen) dir. Fransız müverrihleri­
nin ezcümle Ernest Lavisse'in iddiasına göre bu beyanna­
mede mündemiç esaslar, bütün lO'uncu asr-ı mîlâdî ve-
kayi-i siyasiyesine pek çok icrâ-yı tesir etmiştir. 18'inci
asır efkâr ve felsefesinden mülhem (?) olan Hukuk-ı Be­
şer Beyannamesi'nin esaslarına tarih-i neşrine nispet edi­
lerek "89 Mebdeleri (Principes 89)" tabir olunur.
89 Mebdeleri zamanımız Avrupa’sında vukua gelmiş
olan inkılâp ve ihtilâllerin çoğuna fikrî sâik ve gaye ol­
muştur, deniliyor. Filvaki hakimiyet-i milliye (souverain-
te nationale) fikri, "Hürriyet Müsavat, Uhuvvet" düsturu
"Milliyet-i Mebdeî (Principe de Nationalite)" hep bu be-
yanname-i meşhurun muhteviyâtındandır.
Milliyet-i Mebdeî, Hukuk-i Beşer Beyannamesi'nin
birkaç maddesinin netice-i mantıkiye ve hukukiyesidir:
"Madde: 1. İnsanlar, hukuken hür ve müsavî olarak
doğarlar ve öyle kalırlar.
"Madde: 3. Her hâkimiyetin mebdei esasen millette
müstakarrdır.
"Madde: 6. Kanun murad-ı umûmînin ifadesidir. Bil­
cümle ehl-i vatanın bizzat veya bi'l-vekâle onun tanzimi­
ne hakk-ı iştiraki vardır."
Beyannamenin şu üç maddesinden milliyet fikri te-
vellüd etmiştir: Eğer insanlar ferden birbirine müsavî ve
yek-diğerine nisbeten hür iseler, bir arada yaşamak iste­
yen efrâd-ı beşerden mürekkep cemaatlar, cemaatçe de
322
birbirlerine müsavi ve her bir cemaatın diğer cemaate
nispetle hür olması lâzım gelir. Kezâ, eğer esas hâkimiyet
millette mündemiç ise, bir millet diğer bir millete mah­
kûm olamaz. Nihayet madem ki bir millet, kendine hâ­
kim kanunları kendisi yapacaktır. O hâlde diğer bir mil­
let tarafından vaz olunmuş kanunlara tâbi ve muti ola­
maz. (Ü
Bu mücerret muhâkemeyi biraz muşahhaslaştırırsak
ikinci bir tabir ile bu desâtir-i cebriyeye makadîr-i muay­
yene koyarsak, şöyle olur: Madem ki, bir Çek ferden bir
Alman'a müsavidir ve madem ki, bir Çek ferden bir Al-
man'a tâbi ve esir değildir, o hâlde Çek milleti de millet­
çe, Alman milletine ’müsavî olur ve Çek milletinin Alman
milletine tâbi ve mahkûm bulunması muhik olamaz.
Hakimiyet-i milliye nokta-i nazarından bakılırsa, ma­
dem ki, mebde-i hâkimiyet, esasen millettedir, kanunu
yapmak hakkı milletindir. Çek milleti kendi kendinin hâ­
kimidir, kendi kendinin vâzı-ı kanunudur. Diğer bir mil­
let, meselâ Alman milleti, Çek milletine hâkim olmak ve­
ya vâzı-ı kanunluk etmek iddiasında haklı olamaz.
Şimdi de muhâkememizi vekayi-i tarihiyeye tatbik
edelim: 18'inci asr-ı mîlâdî nihayetlerinde Avrupa'nın tak-
simat-ı siyasiyesi gayet karışık ve gayr-i tabiîdir: Almanya
ve İtalya'da vicdan-ı millîleri tahassul ve hatta tekemmül
etmiş olan Alman ve İtalyan milletleri, bazı hükümdar ve
hükümetlerin arzu ve menafiine teb'an münkasem ve
m üteşettet bir hâlde bulunmaktadır. Avusturya ve Rus­
ya'da bir millet-i hâkimenin taht-ı hüküm ve idaresinde
birçok diğer milletler vardır: Avusturya'da Almanlar, Çek,
Leh, Sırp, Macar ve Ulahlara hâkimlik ediyor ve onların
dahi ü iştirâki olmadığı hâlde onlar için kanunlar yapıp
tatbik eyliyorlar. Rusya'da da hâl böyledir: Ruslar Türkle-
re. Lehlere, Tinlere... ilh. hâkimdirler.
19'uncu asm milâdî zarfında, bu mahkûm milletlerin
çoğu, hâkimleri olan milletlere müsavî olmak, onlar ka­
dar hür olmak, yani kendilerinin hâkimi yine kendileri
olmak, tabir-i diğerle hâkimlerinin itaatından huruç ede­
rek, hâkimlerine karşı kıyam ederek kesb-i istiklâl eyle­
mek, müstakil birer devlet hâline geçmek isteyecekler­
dir. Almanlar ve İtalyanlar yani parçalanmış milletler ise,
yabancı bir millet mahkûmiyetinden kurtulduktan sonra
( ü E, Lavisse, Vue general de l'histoire de l'histoire politique de le'Europe. Pages: 197,198.
0 ) Id. P. 204-206
TÜRK YURDU S a y ı 67
birleşmek arzusunda dahi bulunacaklardır. Bu arzuların
tahakkuku. Yunan, Ulah, Sırp, Bulgar, Çek... ilh milletle­
rin Türkiye ve Avusturya'da Osmanlı ve Alman hâkimiye­
ti altından çıkıp müstakil, millî birer devlet teşkil etmesi,
İtalyan ve Alman milletlerinin de ittihadı sûretinde husu­
le gelecektir. Ve fi'l-vâki 19'uncu asr-ı mîlâdî vekayi-i
siyasinin en mühimleri milletlerin istiklâli ve millî devlet­
lerin teşekkülü olmuştur. Müverrih Sorel'in dediği gibi
milliyet-i mebdeî, geçen asırda Avrupa ahvâl-i siyasiyesi-
ne adeta bir âmil-i kimyevî gibi tesir etmiş, heyet-i siyasi-
yelerin bazılarını tahlil ve bazılarını da terkip eylemiştir.
Maatteessüf bu kimyevî ameller hiçbir yerde gürültü­
süz, kan ve ateşsiz hâsıl olamamıştır. İtalya'nın istiklâli,
Almanya'nın ittihadı birkaç muharebesiz, hatta büyük
muharebesiz kabil olamadığı gibi Avusturya imparatorlu­
ğunda yaşayan milletlerde birkaç defalar ihtilâl ederek
hayli kan döküldükten sonra ancak az çok hürriyet ve
muhtariyet istihsal eyleyebilmişlerdir. Romanya'nın, Yu­
nanistan'ın, Sırbistan'ın, Bulgaristan'ın, Devlet-i Osmani­
ye'den ayrılıp müstakil bir devlet hâline geçmesi, bir çok
hûnrizâne kıyam ve isyanlar ve birkaç büyük muharebe
neticesinde ancak mümkün olabilmiştir.
Hukuk-ı Beşer ve Ehl-i Vatan Beyannamesi millet ke­
limesini kullanmış, fakat tarif etmemiştir. Sonradan mil­
let mefhumunun tarifine kalkışılmışsa da her millet ken­
di menfaat-ı ameliyesini göz önünde tutarak, ona göre ta­
rif ettiğinden, ittihad-ı efkâr hâsıl olamamıştır. Şimdi or­
tada belli başlı iki tarif vardır ki, birisine Fransızların diğe­
rine de Almanların tarifi denilebilir. Lavisse diyor ki: "Bi­
zim, Fransızların indimizde milliyet, insanların arzusuyla
musaddak bir eser-i tarihîdir. Milliyeti terkip eden anasır
menşeleri itibariyle pek muhtelif olabilir: Fakat nokta-i
azimetin ehemmiyeti yoktur. Esas nokta-i muvasalâttır...
Bazıları indinde milliyet, bir emr-i tabiî olan ırk ile karı­
şır..." ü) Fransızlar bu ikinci nazariyeye istihfaf ve istihza
ile bakarlar ve bundan neş'et eden vatanperverliği güle­
rek, "patriotisme ethnographique" tesmiye ederler. Lâ­
kin vâki şudur ki, 19'uncu asr-ı milâdînin ortalarına,
1840, 1848 tarihlerine doğru, Avrupa'da en ziyade itibar
kazanan Almanlar, Slavlar, İtalyanlar hatta Romenler tara­
fından hayata tatbik edilip vekayi-i siyasiyeye icrâ-yı tesir
 Sayı 67 TÜRK YURDU
eyleyen, hâsılı netâyic-i fiiliyesi görülen fikr-i millî, milli­
yeti ırk ile tarif ve tefsir eden fikr-i millîdir.
Milliyetin ırk ile tefsirini ihzar eyleyen Almanlar, Al­
man filoloji ve tarih ulemâsı olmuştur.
Daha Fransız İhtilâli başlamadan 1760 senesine doğ-
pj Winckelmann adlı bir Alman âlimi, İtalya'ya gelip âsâr-ı
atîka dolu bu toprağı kazıyarak, yer altından bir hayli es­
ki ve nefis sanat eserlerini bulup çıkarmış ve bu eserler
üzerindeki yazıları okuyarak yani bilhassa mahkukât ve li­
san vasıtasıyla ezmine-i kadîme ve esâtiri tahkika giriş­
mişti. Winckelmann bu usûl ile eski cemiyetleri, eski din­
leri, eski ırkları öğreniyordu. Winckelmann'ın açtığı çığır,
tesis eylediği mektep, tilmizleri tarafından tevsî olundu,
terakki etti: Eski ırkların esâtiri, dinleri, sanayii, edebiya­
tı, müessesât-ı siyasiye ve içtimaiyeleri, en ziyade dil vası­
tasıyla tedkik olunup kadîm cemiyetlerden bazıları hak­
kında bir fikr-i tâm husule gelir gibi oldu. Lisana müste­
nit bu tedkikata filoloji (Philologie) denilmektedir. Al­
man filologları arasında en meşhurları Yunan-i kadîmi
tetkik eden Wolff, Roma müverrihi Niebuhr, eski Ger­
menleri tetkik eden Grimm Biraderler, Hind ve Avrupaî
ırkların menşeini araştıran Schlegel ve Bopp ve alelu-
mûm esâtiri gayet mükemmel tahkik eyleyen Offrid Mul-
1er olmuştur.
Bu ulemâ akvâmm en uzak mazilerini, daha milletle­
ri ırklardan ayırmak mümkün olamayan derin ve karanlık
mazilerini taharri ve tetebbu ederek o maziyi aydınlat­
mak ve sonra herkese gösterip anlatmak istiyorlardı.
Böylece ulemâ-yı müşârunileyhim indinde milletlerin ta­
rihi, ırkların tarihi (histoire des races) hâline münkalib
olmuştur.
Alman Filoloji ve Tarih Mektebinin uzun ve derin tet-
kikat ile meydana koyduğu tarihî eserler, Avmpa efkârı­
na çok derin tesirler yaptı. İngiliz müverrihlerinden Ma-
cauley; "Niebuhr'un kitapları, tarih-i beşeriyette derin bir
iz bıraktı" diyor. Vâkıa filologların mesai ve keşfiyâtı neti­
cesi olarak Almanya'da milliyet fikri ırk fikriyle birleşmiş­
tir.
Derebeylik devrinin Almanya’sı, bir sürü prensler
arasında münkasemdi. Almanlar o devirde gaye-i emelle­
ri olan vahdet-i milliyeyi göremiyorlardı. Lâkin mazide
daha uzaklara gidilir, tâ Karolenj inlerin Golovaları yene­
rek hemen bütün Avrupa'ya hükmettikleri zamanlara ka­
323
dar çıkılırsa o vakit yekvücut bir Germanya, yekvücut bir
Cerman İmparatorluğu, yekvücut bir German yahut Al­
man ırkı, milleti bulunuyordu. İşte ulemâ ve müverrihler,
o büyük ve eski Cermanya'yı öğrenmek, öğretmek ve ih-
yâ etmek istiyorlardı. Bu maksada vusul için ayrı ayrı ça­
lışmak kifayet edemeyeceğinden, Cermanya'da bir takım
İlmî cemiyetler tesis olundu. Bu cemiyetlerden en mü-
himmi, Avrupa'nın bu nevi cemiyetlerinin hemen hepsi­
ne nümûne olan Eski Alman Tarihini Tetkik (Aeltere De­
utsche Geschichtkunde) Cemiyeti'dir. Cemiyet-i mezkû-
me Monumenta Cermania unvanıyla gayet kıymettar bir
eser-i İlmî neşrine girişmiştir. Monumenta'da Cermanla-
rın menşei, mazisi, dilleri, edebiyatları, siyasî ve İçtimaî
müessesatları mükemelen tetkik olunuyordu.
Müverrih ve filologların taharriyât ve keşfiyâtı sırf İl­
mî olmakla beraber Almanya'nın hayat-ı hazıra ve müs-
takbelesine de müessir olacaktı. Bunu müverrih ve filo­
loglar, kendileri de pekâlâ biliyorlardı. Monumenta mu­
harrirlerinden Dahimann demişti ki: "Alman tarihi, yalnız
ezmine-i kadîmenin tetkiki olmakla kalamaz, zaman-ı ha­
zıra Reyn’imizden daha şiddetli bir cereyan ile gelip
munsab olmalıdır." Vâkıa bu cereyan-i fikrî maziden
Reyn nehri kadar şiddetli akıp geliyor ve hâle munsab
oluyordu. Müverrihlerin tenvîr ve tezyîn ettikleri maziyi,
siyasîler istikbâlde kurmaya çalışıyorlardı. Cerman ırkı,
hür ve müttehid büyük bir devlet, kuvvetli ve geniş bir
imparatorluk teşkil eyleyecekti. Müverrihler Almanların
başına vahdet ve azamet-i m üstakbelden fikr-i sabitini
iyice yerleştirmişler, kalplerine de şiddetli ve belki de bi­
raz vahşi bir vatanperverlik hissi ilka eylemişlerdi. Müver­
rihlerin gösterdikleri eski Dermanlar, sağlam, gürbüz, gö-
züpek, savaşçı, sert ve çetin adamlardı; onların fezâilinde
bir nevi ibtidaî huşûnet, bir nevi ulvî vahşet vardı. Eski
Dermanlar nazarında yabancılar düşmandı. Düşmana ise
acımak olmazdı. Eski Dermanlar ırkları, milletleri uğu­
runda şiddetli davranırlardı. Zamanımız Almanları ecdad-
dan örnek aldılar ve bununla kendi kuvvetlerine, istik-
bâl-i millîlerine emniyetleri, yabancılara da husumet ve
adâvetleri arttı.
Alman fikr-i millîsini halk arasında kemâl-ı belâgat ile
neşre muvaffak olan müverrih Gervinus'tur. Gervinus'un
âsârı çok dağıldı, çok okundu ve çok tesir bıraktı.
Elhasıl, Alman filologları. Alman müverrihleri, milli­
yeti ırk ile birleştirdiler ve ırkın da en bâriz alâmetini li­
sanda gördüler.
324
Almanlar, ırkî menşelerini tetkike çalışırken, komşu­
ları Slavlar da onları taklîden, aynı usûl ile ve aynı hararet
ile kendi mazilerini, kendi ırklarının menşelerini araştır­
maya kalkmışlardır. Sırf İlmî olarak başlayan bu tetkikat,
Slavlar arasında da Almanlarda olduğu gibi bilâhire ha-
yat-ı hazıraya, siyasete intikal etmiştir.
Slavlardan mazi-i tarihîlerini tetebbua ilk teşebbüs
eden Çekler olmuştur. Çünkü Çekler, Almanlarla en çok
temasta bulunan. Alman medeniyet ve ulûmundan en zi­
yade müteessir olan ve aynı zamanda mevcudiyet-i kav-
miyelerini muhafaza için en çok gayret ve himmet sarfı­
na mecbur bulunan Slavlardır.
Onsekizinci asr-ı milâdînin sonlarına doğru Prag Aka­
demisi azasından iki filolog Dourich ve Dubrowski, Slav
dünyasının en eski zamanlarını, Slav lisanının müteaddit
lehçelerini ve bu lehçelerin münasebetlerini, Slav lisanı­
nın menbaını taharrî ve tetkike başladılar. Bunun için
Slav âsâr-ı atîkası, Slav şarkıları, Slav masalları, hâsılı eski
ve yeni bütün Slav âbidât-ı lisaniyesilÜ toplanıldı, tetkik
olundu, teşrih edildi, tasnif kılındı. Sonra bazı zengin
Çek asilzâdelerinin nakdî ianeleri sayesinde Prag Slav
Müzesi tesis edildi. Prag Slav Müzesi'nde toplanan ulemâ
ve müverrihler bir hayli âsâr-ı ilmiye neşrine muvaffak ol­
dular. Bütün bu mesaiden maksat, mazide büyük, mütte­
hit ve hür bir Germanya olduğu gibi bir Slavya (Slavia) da
bulunduğunu meydana çıkarmaktı.
Bir taraftan din, dil ve müessesât tetkik olunurken,
diğer taraftan şair ve müverrih Kollar, bütün Slav âlemin-
ce meşhur olan şiir-i bülendini. Zafer Kızı (Slavy Dce-
ra)'nı neşreyledi.G) Kollar bu manzumesinde Slav ırkının
mazisini öğrenmekle, yabancılar boyunduruğundan kur­
tulabileceğini irae ediyordu.
Cermen hareket-i milliyesinde hedef-i husûmet ola­
rak Germanlığa ika-ı zarar etmiş, Cermanlık vahdetinin
husûlüne bin türlü mevâni ihdas eylemiş bir yabancı, bir
düşman gösteriliyordu ki, o da Goluvalar, Fransızlardı.
Slavların da millî düşmanları vardır. Slavların millî, ırkî
düşmanı, Slavları esir eden, ırklarını, milliyetlerini mahva
uğraşan, onları yok etmek isteyen Cermanlardır.
ü ) Çek ulemâsı, yalnız Çeklerinkini değil, Çek, Leh, Sırp, Rus., ilh. bütün Islavlann âbidât-ı lisaniyesini toplamaya çalıştılar.
(2) Zafer Kızı, 645 soneden mürekkep ve beş kısma münkasem büyük bir destandır.
TÜRK YURDU S a y ı 67
Slavların Gervinus'u Kollar'dır. Bu adam feyizli tabi-
at-i şiiriyesine, geniş malûmat-ı tarihiye ilâve etmiş bir
milliyetperverdi. Manzur ve mensur âsârı, Slavlıkta mu-
halled âbidelerden sayılır. Kollar ve muakkiplari, Avru­
pa'nın şarkında pek vâsi bir sahayı işgal eden akvâmın
dil, teşkilât-ı bedeniye ve müessesât-ı içtimaiyece müşa­
behet ve karabetlerinden, büyük bir millet, Slav milleti
mevcut olduğunu istihraç ettiler. Bu millet, eskiden bir
devlet hâlinde yaşamış ise de, sonradan parçalanmıştır.
Fakat fezâil-i ahlâkiyesi, istikbâlde yine muazzam bir dev­
let tesis edeceğine zâmindir. Slavlar da, Cermanlar gibi
hür, müttehit bir saltanat-ı müstakbeleye namzettirler.
Zira buna istidad ve hakları vardır. Kollar, "Slav milleti
vahdet-i ibtidaiyesine, asıl ve menşeine doğru gelmeli­
dir." diyordu. Görülüyor ki, Slavlarca da milliyetten mu-
rad ırk ve vahdet-i ırkiyedir.
Çekler arasında başlayan bu hareket-i fikriye öbür
Slavlara de pek çabuk sirayet etmiştir. Cenup Slavları, ya­
ni Sırp, Slav ve Hırvatlar, Çekleri müteakip tarih-i kadîm­
lerini tetkike ve lisan ve medeniyetlerini komşu ve hâ­
kimleri olan Alman ve Macarların medeniyetleri tahakkü­
münden kurtarmak çaresini taharriye başladılar. Cenup
Slavları da müstakil ve hür olmak ve birleşmek istiyorlar­
dı.
Agram'da müesses Cenup Slavları Akademisi'nin re­
isi Schitrosmeier diyordu ki, "artık Sırp, Hırvat, Sloven ve
Bulgar arasında nehir ve dağ kalmamıştır. Biz, Adriyatik
sahilinden Tuna mansıbına kadar milyonlarca insanların
konuştuğu bir dili esas tutarak, bir edebiyata mâlik ol­
duk. Ya ilmin hazâininden istifade ile ilerlemek, yahut
Roma ve Cermanların esiri kalarak komşularımızın âlet-i
kuvvet ve azameti olmak şıklarından birisini tercihe mec­
buruz..." ismi Almanca olan bu Cenup Slav'ın sözlerin­
den pek iyi anlaşılıyor ki, Almanları taklit eden Slavlar, ay­
nı silâh ile hocalarına karşı koymaya çalışıyorlar.
Müttehid Slavlık, Adriyatik Denizi ile Karadeniz arası­
na da sığışamıyordu. Lehlerle Ruslar da Slavlık hududu
dahiline gireceklerdi. Hasılı bütün şarkî Avrupa Slavya
olacaktı. Şair Kollar:
 Sayı 67 TÜRK YURDU
Ey Slavya, Slavya!
Siz, Ruslar, Sırplar, Çekler, Lehler
Bir vatanda biıieşip yaşayarak
Ananızı sevindirin...
diye bağırıyordu.
Böyle pek geniş, âdeta hudutsuz bir Slavya, bir Slav
devleti ihdas etmek fikir ve hayaline, tarih-i siyasîde Slav
İttihadı (Panslavizme) denilmektedir. İttihad-ı Slav fikri­
nin merkez-i faaliyeti 19'uncu asr-ı milâdînin ortalarına
doğru Rusya ve bilhassa Kiev ve Moskova şehri olmuştur.
Fikir Prag'dan Agram'a, oradan Kiev ve Moskova'ya sıçra­
mış demekti. 1837 senesinde Pogodin nâmında bir Rus
âlimi, Moskova'da tarihî kütüphane ile Slav Âsâr-ı Atîka
Müzesi'ni tesis ettirmeye muvaffak oldu. İttihad-ı Slav fik­
rini siyaset-i ameliyeye geçirmeye, kuvveden fiile çıkar­
maya, en çok çalışan Ruslar olmuştur.
Âlim ve şairlerin halk ettiği Slavya fikrinin siyaset ve
diplomasi meydanında aldığı PanSlavizm şekli, yine milli­
yetin ırk ile tefsirinden başka bir şey değildir, (b
Akçuraoğlu Yusuf
HIBRIABDURRAHMAN EFENDİ
Edirne'den yetişen erbâb-ı maariften bir zat olup ule­
mâdan Hüseyin Efendinin oğludur. Tahsilini memleke­
tiyle İstanbul'da ikmalden sonra hâkimlik mesleğine gi­
rerek bu vazife ile bir hayli seyahat eyledi. Âhir memuri­
yeti olan Siroz Kadılığı'nda iken 1087 tarihinde vefat ede­
rek Hisarardı denilen mahalle defnedildi. Birkaç sene ev­
vel gelen bir selde kabri bozulduğundan elyevm seng-i
mezarı meşhûd değildir. Mesleği olan ulûm-ı şer'iyede
ihtisâsı olduğu gibi ilm-i tarih ve edebiyatta da behre sa­
hibi bulunduğuna âsârı şahittir. Âsâr-ı İlmiyesinden görü­
lebilenleri bunlardır:
1. Riyâzü'l-Ârifin: Müellifîn-i İslâmiyeden Hüseyin
Vâiz'in telifâtından olan Hadis-i Erba'în'in tevsian tercü­
mesi olup bir nüshası Fatih Kütüphanesi'nde vardır.
2. Enîsü'l-Müsâmirîn: Edirne'nin fethinden evvel ve
sonraki ahvâl-ı tarihiyesinden bâhis on dört faslı m uhte­
( b Makalenin Cerman ve İslav harekât-ı fikriyesine müteallik kısmında mehazım: E. Bourgeois'nin Manuel Historique de Politique Etrangere
nam kitabının üçüncü cildidir. A, Y.
( b Çağatay Lügati, Süleyman Efendi, sahife: 141. Çağatay Han'ın vefatı 638'dedir.
325
vi bir cilt üzere m ürettep tarihî bir eser olup Edirne'ye
mensup ricalin muhtasar sûrette terâcim-i ahvâli de
münderiçtir. Tarih-i telifi "Hâtime" kelimesinin delâlet
ettiği 1046'dır. Zamanımız erbâb-ı dânişinden Edirneli
Bâdî Ahmed Efendi merhum tarafından üç büyük cilt
üzere tevsî ve tezyiline bezl-i himmet edilmiştir. Bu kıy-
metdar eserin hatt-ı destiyle muharrer takımı mahdûm-ı
âlîleleri Edirne Mebus-ı Muhteremi Faik Beyefendide
mevcuttur.
3. Defter-i Ahbâr: Altı defter, bir hâtime üzere mü­
rettep tarihî bir eserdir. Bunun da bir nüshası Sultan Bâ-
yezid-i Sânî Câmi-i Şerifi cenâhındaki Şeyhülislâm Veliy-
yüddin Efendi Kütüphanesinde vardır.
4. Hadâyıku'l-Cinâri: Mutâyebât ve muhâzerâttan
bâhis sekiz bâb üzere mürettep bir eserdir. Bir nüshası
Enderûn-ı Hümâyûn'da Revan Odası Kütüphânesi'nde
mevcuttur.
5. Divânçe: Tarz-ı malûm üzeredir. İşbu âsârın cüm­
lesi gayr-i matbû olup en meşhuru Enîsü'l-Müsâmirîn'dir.
İstanbul kütüphanelerinin bazılarında mevcut olan bu
eserin bir nüshası da Siroz Kütühanesinde vardır.
Çengelköyü 28 Nisan 1330
BursalI Mehmed Tabir
TÜRK EDEBİYATI TARİHİ
DOKUZUNCU VE ONUNCU ASIRLARDAKİ
ÇAĞATAY ŞAİRLERİ
1
NEVÂJ'DEN EVVEL
(Başı geçen sayıda)
M evlâna Sekkâkî: Çağatay şairlerinin en eski ve en
maruflarından biri olan Sekkâkî hakkındaki malûmatımız
mahdut ve bazı nukattan mütezâddır. Evvelâ onun zama­
nı hakkında kat'î bir mütalâa dermiyan edemeyiz. Süley­
man Efendi, Çağatay Lügatı'nda onu, "Çağatay Han'ın ne­
dimi" olmak üzere gösteriyor ki, bu itibar ile yedinci asm
hicrî adamlarından olması icap e d e r.C ) Halbuki bunu
müeyyid hiçbir vesikaya tesadüf edemedik. Nevâî, Muhâ-
326 TÜRK YURDU
kemetü'l-Lugateyn'de onu, "Hülâgü Han ve Timur Gür-
kan zamanlarından bede’ ile Şâhruh’un evâhir-i saltanatı­
na kadar yetişen" şairler sırasında zikrediyor. Halbuki
Mecâlisü'n-Nefais'te onun hakkında verdiği malûmat da­
ha mübhemdir. Mecâlis'teki şahsiyetler Sultan Hüse­
yin'in zaman-ı velâdetinden itibaren yetişen adamlar ol­
duğu cihetle Sekkâkî'nin de onlardan olması icap eder.
Mecâlis'te ona tahsis edilen satırları tavzih-i mesele için
aynen naklediyoruz: "Mevlâna Sekkâkî, Maverâünna-
hir'dendir. Semerkand ehli ona çok mu'tekid ve be-gayet
tarifin ederler. Amma fakir Semerkand'a vardığımda mu-
arriflerden her nice tefahhus eyledim ki, onun netayic-i
tab'ından birşey anlayım, tarif ettikleri kadar şey zahir ol­
madı. Gayrilerin sözleri bu idi ki, Mevlâna'nın cümle-i şi­
irleri serîka olunup kendi ismine eylemiş. Ol mahalde bu
nevi rabıtasız mükâyedeler bazen vukû bulur. Bazısı bu
matlaı tarif eyledi:
Ney nâz bunı şîvederu ey câdû gözlün şûh u şenin
Kebek-i dürri tâvûsda yok elbette bu reftâr u benin
Kabri dahi ol taraftadır. Mecâlis'ten nakledilen bu sa­
tırlar, görülüyor ki, epey müphemdir. Ondan Sekkâ­
kî'nin yalnız Semerkand'da maruf olduğu anlaşılıyor. Hal­
buki yine Nevâî bir Türkçe divanının mukaddemesinde
onun bütün Türkistan'daki iştihârını ve divanının elden
ele gezdiğini şu satırlarla izah etmektedir: "...Ve Uygur
ibaretining fusahasidin ve Türk elfazınıng büleğasıdın
Mevlânâ Sekkâkî ve Mevlânâ Lütfî rahimehumullâh kim,
her birining şirin ebyât-ı iştihârı Türkistan'da bî-gâyet ve
birining latif gazeliyâtı intişârı Irak ve Horasan'da bî-nihâ-
yetdur. Hem divânları mevcûd bolgay."(Ü Hülâsa görülü­
yor ki, Nevâî'nin bu husustaki malûmatı kat'î ve vâzıh de­
ğildir. Fakat bütün bu delâilden Sekkâkî'nin en eski Ça­
ğatay şairlerinden olduğu ve Lütfî'ye bile zaman itibariy­
le tekaddüm ettiği anlaşılıyor. Maverâünnehir'de büyük
bir şöhret kazanan bu şairi Nevâî, Lütfî derecesinde
sanatkâr addetmemektedir.lü Filhakika Çağatay edebiya­
tının seyr-i umûmîsi üzerinde Lütfî'nin tesirâtı Sekkâkî'ye
çok fâiktir.
( ü Nûr-ı Osmaniye Kütüphânesi: Divan-ı Kebir, Ali Şîr Nevâî (Numaro: 388).
ü ) Muhâkemetü'l-Lugateyn, sahife 64 (İstanbul tab‘ı).
0 ) Bursalı Ahmed Paşa'nın meşhur bir vak'ayı hatırlatan:
Zülfün gidermiş ol sanem-i kâfir lâkin koymaz henüz
Zünnârım kesmiş velî hâlâ Müslüman olmamış
beyti gibi
S a y ı 67
Sekkâkî Divâm'nm bir nüshası British Museum'un
Türkçe eserleri arasında mevcut ise de tabiî tedkik ede­
mediğimiz cihetle bu hususta kat'î bir mütalâa dermeyan
etmeyeceğiz, Rus müsteşriklerinin Çağatay edebiyatı
hakkındaki tedkiklerine maatteessüf vâkıf olmadığımız
için onların Sekkâkî hakkındaki mütalaalarını bilmiyoruz.
Yalnız Vambery, Çağatay lisan ve edebiyatı hakkındaki
meşhur eserinde, Sekkâkî'nin hiçbir eserini zikretmediği
gibi hatta ismini bile mevzubahis etmiyor. Ancak, alelu-
mum müsteşriklerin arasında metinler hakkında tedki-
kat-ı edebiye icra edilmediğini gördüğümüz için Sekkâkî
hakkında böyle bir tetkik icra edildiğine de ihtimal ver­
memekteyiz.
Ayasofya Kütüphanesi'nde Hibetü'l-Hakayık ve Mah-
zenü'l-Esrâr'ı da muhtevî bulunan 4757 numaralı mec­
muanın nihayetinde tesadüf ettiğimiz üç gazel Sekkâ­
kî'nin lisan ve şahsiyeti hakkında nâkıs olmakla beraber
az çok vâzıh bir fikir verebilir. Bu gazellerden ikisi "Dört
Müstefilün" ve birisi Çağatay edebiyatında pek mergûb
ve müteammem olan "Fâilâtün Fâilâtün Fâilâtün Fâilün"
veznindedir. Böyle az çok yekdiğerine müşabih cüzler­
den mürekkep vezinler kullanması Sekkâkî'nin eskiliğine
bir delil olabilir. Çünkü gayr-i mütecanis cüzlerden mü­
rekkep müşkil vezinlerin istimali daima muahhar devirle­
re aittir. Lisan-ı Arabî ve Farisî ile mahlût olmakla beraber
Nevâî'den daha sade ve daha mahallî kelimelerle müzey­
yendir. Maamafih kullandığı mecazlardan, yaptığı telmih­
lerden, cinaslardan pek iyi anlaşılıyor ki, bu şair Arap ve
Acem ve bilhassa Acem edebiyatına vâkıf ve o ruh ile mü-
tehassisdir. Bütün şark şairleri gibi gülden bahsederken
mutlaka bülbülü de oraya ithal eder. Zülf-i dilberi, "Gene
üstünde yatan yılana" benzettikten sonra "Bizi viran
eden hep o gene arzusudur!" diye cinas yapmayı büyük
bir sanat sayar. Tıpkı, "Sevdiğim gencim diye virane ettin
sen beni!" nidâsını izhar eden garp Türkleri şairleri gibi.
Yine bütün şark şairleri gibi zülften bahsederken "küfr-i
zülfi" unutmaz ve onu iman ile karşılaştırır.G) "Sehavet-i
Hâtem", "Adl-i Süleyman" gibi Acemi ve Türk şairlerinin
 Sayı 67 TÜRK YURDU 327

hepsinde müşterek mazmunlar Sekkâkî'de de vardır. SEYAHAT

Kullanıla kullanıla âdeta birer klişe hâline gelmiş Farisî ALTAYLARA DOĞRU
terkiplerden, hazır mecazlardan o hiç kurtulamamıştır,
(Başı Vinci yılın 12'inci sayısında)
Yâbis bir hassâsiyete ve çok mahdut bir hayale mâlik
Kati, sirkat gibi büyük cerâim ile itham edilip de is-
olan Sekkâkî, bütün nakâisiyle beraber Çağatay edebiya­
bat-ı müddea kabil olamadığı sûrette müttehem olan ka­
tını sırf bir mahiyet-i mutasavvıfâneye mâlikiyetten kurta­
bile, davacı kabileden güman talep edebilir. Davacılar da
rarak ona gayr-i dinî bir şekil veren sanatkârlardandır. İlâ­
istedikleri kabile efradından ve kati meselesinde bey ve
hî, münacât, hikmet tarzından ibaret bir edebiyata yeni
eşraf, töreler hatta bî-taraf olup olmayan müstesna tutul­
mevzular bularak eski hudutları tecavüz ettiği için Sekkâ­
mayarak erkek için dört ve kadın için de iki zatı güman
kî her hâlde mühim bir mevki-i edebîye mâlik addolu­
tayin edebilirler. Vazifelerinin ehemmiyetini bihakkın
nur. Eğer bütün divânı elimizde bulunsa idi zamanı ef-
takdir eden gümanlar müttehemleri arîz, amîk tahkik ile
kâr-ı edebiyesi, Acem şairlerinden hangilerini üstad ad­
beraat yahut irtikabından bir cihet hakkında kanaat-ı vic­
dettiği, kimin taht-ı himayesinde yetiştiği anlaşılabilirdi.
daniye hâsıl olunca davacıların tayin ettikleri mahall-i
Şiirlerinden nümune olarak gazellerinden müstahrec ba­
mev'ûdda hâzır olup olmamak sûretiyle vazife-i mevdû-
zı parçaları ilave ediyoruz:
alarını ifâ ederler. Gümanların muayyen zaman zarfında
H e r d e m gelip cân-ı m ülkiga aşk m ın g şe h in in in g ilçisi
orada olmaları tezkiye makamına geçerek müttehemle-
C anım ga ey tü rg e rev an çıkm akga istid a d kıl
rin beraatine delâlet eder. Hepsinin yahut bazısının ta-
Kâfir g ö z ü n ü n g y ü zm in in g beli g e rm in i ol o ltu rm a sa
Kan tö k ü c i g a m zin in g n eysin h e r d e m m a n g a cellâd kıl
hallufü de ithamı te’kîd demek olur. Çünkü gümanlar
H e r n iç e h ü k m ü n ü n g devr-i revân ey şâh âşıklar öze emin olduğundan vicdanları hilâfında hareket etmeleri
H e r iş n iç ü n sü rü lg o si e lb e tte adi ü d â d kıl mutasavver değildir. Maamafih bazı esbab-ı hâriciyeden
Ç ün gü l y ü z ü n ü n g b ü lb ü l gibi can ım n e y kıldı bî-karar dolayı mahall-i muayyene gelmek sûretiyle tezkiye et­
Âşık siz u şb u s u z m a n g a e y tu rsin ez-feryâd kıl
mek muktazî ise vicdanı hilafında hareket ettiğini müş'ir
G e r p e y g û n u n g elm ası g e r Sekkâkî b ağ rın tilm ese
olarak geldiği yerin bir köşesinde eşyasından bir şey ter-
Ey şû h sin g a m zin in g okı bigâneyi p u la d kıl
keder. Bundan da samimî olarak gelmediği anlaşılır. Gü-
Ey m e n in g g ö n g lü m n ey zülfü tak p e rişâ n eylagân
manların hepsi gelirse tamamıyla beraat-i zimmet sabit
N âr yanağım ng o tu d u r bağ rım n e y p ü ry â n eylagân
olur, dava da kapanır. Gümanlardan hepsi yahut bazısı
Yüz ö z e zü lfü n ü n g irü r g e n ç ü stid e y atk an yılan
gelmez ise dava ispat edilmiş sayılır. Binaenaleyh güman­
Âh o şol g e n e a rz u s u d u r bizni virân eylagân
Sa'y kıl g ö n g lü m ivi h e m e s r ü virân b o lm a su n lardan tahallüf edenler miktarınca kût verilmek lazım ge­
S en irü rsin kim a n g a k ü p lu tf u ih sân eylagân lir. Bu hâlde yahut gümandan başka isbat-ı müddea edil­
R ahm kılgıl b e n d e g a ey şâ h T ingri içü n dikte kût îtâsından evvel sübût-ı müddeaya alâmet olmak
Ol e rü r m ini g e d â vü sini su ltâ n eylagân üzere müddea-aleyh nâmına mensup olduğu kabilenin
B ilm em iş b o lm a bilip S e k k âk î'n in in g can halini
on iki bileki vermesi lazım gelir ki, bunlardan nısfı mak-
Ey c ih a n d ın akl alıp ö z ü n ü n â d â n eylagân
tûlün veresesine, nısf-ı diğeri de mensup olduğu kabile­
Ey ârızî berg-i gü l voy k am e ti s e r ü ç e m e n
Reviş-i y ü z ü n ü n g yanığlığ yina g ö rm a d i şem -i e n c ü m e n ye ait olur.
Ol yüz üza zü lfü n ü n g salıp b o s ta n d a y ü rü s ü n g biraz On İki Bilgi:
S ü n b ü l m igizlik to lg a n u r öz ö z in e v e rd ü s e m e n
S ekkâkî g ö n g lü arzu lar z ü lfü n ü n g civarında u ru n 1. Bir karanar (örkeçsiz deve)
H e r n e tic e kim , k ü fr a y ıd u r im anı d in h u b b u 'l-v a ta n
2. Bir kara kilim
Bitmedi.
3. Giygilen giysegân kirtobel (Eğlili yani tepe saçı ke­
Köprülüzâde Mehmed Fuad
ivmek: Acele etmek, esrii: çok, ziyade (Çağatay Lügati, Süleyman Efendi),
silmiş açık doru tay).
yanığlığ: gibi, misilli, urun: ivaz, bedel, cây, mekân, mahal, rütbe sahibine
4. Karaçulak biye (Kuyruğu kısa kara bir kısrak). Fa­
mahsus makam-ı tepifât. Mûnis'in âtideki beytinde olduğu gibi: "Öyle bt-pervâ
irür sinin kim kaşmga yalvarıplHer niçe halim ni a rz itsem biri tutmas u ru n " kat bunun semizce olması da lâzım. Çünkü maktül tara­
(Çağatay Lügati). fından gelen to (tuğ) muhafızları ile dâvacılar ve sair top­
328 TÜRK YURDU
lanan ahalî ve aksakallılar için tertip edilecek ziyafetin
başlıca yemekleri o kısrağın semiz etinden pişirilir.
5. Kefen (Yani maktülün sarılıp defnedilmesi için ik­
tiza eden bez),
6. Kazan (Maktülü yıkamakta kullanılacak suyu kay­
natmak için).
7. Ocak için sehpa.
8. Kitmen (Lahd kazımaya mahsus âlet).
9. Kürek (Kabir kazımak için).
10. İbrik (Maktülü gasi için).
11. Kara (Maktülün kadını için alâmet-i mâtem üzere
beyaz bir çar. Kazaklarda alâmet-i mâtem beyazdır.).
12. Büs bil bav (Matem esnasında kadının beline bağ­
laması lâzım gelen kuşak).
İşte şu on iki bileki verilince maznûnun-aleyhin cina­
yeti sabit olarak bi-gayri hakkın katlettiği nefs için kon
vermesi lâzım gelir.
Kon: Erkek için iki yüz yılkı at verilir. Bunlardan yü­
zü donacan (dört yaşında) diğer yüzü de konacan (üç ya­
şında) olmak lâzımdır.
Bileki ve kon, kadınlar için olduğu sûrette nısıf veri­
lir. Çünkü kadınlar, Kazaklar arasında yarım erkeğe mu­
adil addolunmaktadır.
Katilin mensup olduğu kabile bilekiden sonra konu
da tediye edince husumete nihayet verilir. İki kabile
mensubiyetinden birer kimsenin uçlarından tuttukları
ala arkan, yani siyah ve beyaz yünlerden örülmüş halat,
salih bir kimse tarafından kesilerek sulh yeniden teessüs
eder. Ala arkanı kesen kimselere de at hediye edilir. İki
taraf selâmlar teati ederek ayrılışırlar.
Arzu ettikleri sûrette ilin beyleri muhafaza-ı mevcu­
diyet edemeyen yerlerde netice-i kararı volosları vasıta­
sıyla Rusya hükümetine de ihbar ederler. Hükümet, ka­
ranı vâkıı defter-i mahsûsuna kaydettirmekten başka işe
karışmaz. Fakat icabına göre tenfiz-i hüküm hususunda
yerli beylere muavenet etmek kanûn-ı mahsûs ahkâmın-
dandır.
Zaten Kazaklar, vukua gelen mesâili -ki, beş on türlü
meseleden ibaret olmak üzere gayet mahduttur.- mutla­
ka kendi aralarında, kendi beyleri hususunda hail ü fasi
S a y ı 67
etmek isterler. Bazen tarafeynden birinin arzusu üzerine
Rus mehakimine müracaat edildiği de olur. Fakat bu pek
nâdir vukua gelir. Çünkü Kazaklar Rus hâkimlerinin ver­
diği hükümler ile davanın hail ü fasi edilmiş olacağına bir
türlü kail olamıyorlar... Onlar mesâil-i muallaka, cerâim
hakkında mutlaka eben an ceddin tevarüs ile hepsinin de
bilip İman ettikleri tazminat ve cezâ-yı nakdî şeklindeki
ahkâmın tatbik edilmesini isterler. Yoksa Rus mehâkimi
tarafından verilen hapislerin, nefylerin, küreklerin, idam­
ların ve şekl-i mârufları üzere olmayan her ceza ve tazmi­
natların onlarca zerre kadar ehemmiyeti yoktur. Davacı­
lar kendilerinin arzu ve rızalarından başka Rus mehâki-
mine müracaatla cezâ-dîde edilen hasımlarını ilelebed
düşman ve müttehem telakki ederler. Aksakal ve beyle­
rin müdahaleleriyle davacılar İrza edilip ala arkan kesil­
medikçe bu hâle nihayet verilemez...
İşte bütün bu esbâbdan dolayı Rus hükümeti onların
mehâkimine karışmaz. Zaten karışmasının faidesi de yok­
tur. Onun için bu hususta onlara geniş bir muhtariyet ve­
rilmek iktiza etmiş. Bu sayede her Kazağın anlayıp zapte-
debileceği kadar basit, hayatlarına tamamıyla muvafık ve
binaenaleyh hiç bir kuvvetin teyidine muhtaç olmaksızın
nâfiz ve mutâ olan mehâkim-i milliyeleri muhafaza-ı mev­
cudiyet edebilmiştir.
Kazaklar, ibtidâsı pek de malûm olmayan zamanlar­
dan beri her iki yüz yurt için biri baş diğeri muavin olmak
üzere ik bey intihab ederler. Ve aralarında tahaddüs
eden mesâil de bunların huzurunda hail ü fasi edilir. Ta­
rafeynin rızalarına göre bunların verdiği hüküm nâfizdir.
Otuz rubleye kadar cezâ-yı nakdî yedi güne kadar da ha­
pis mutlaka infaz edilir. Tarafeynden biri ya her ikisi veri­
len karara razı olmadıkta, yahut bey itâ-yı hüküm edeme­
dikte bütün kabile veya volosun beylerinden mürekkep
meclise müracaat edilir. Bunlar on sekiz aya kadar hapis
ve en büyük cezâ-yı nakdî ve tazminat ile de itâ-yı hüküm
edebilirler. Muhtelif volos ve kabile mensubîni arasında­
ki ihtilâflar her iki tarafın beylerinden müteşekkil meclis­
lerde rü'yet olunur.
Kazaklar alelekser sulh-perver, hüsn-i ahlâk sahibi
olup yabancılar ile pek de ihtilât etmediklerinden arala­
rında tahaddüs eden mesâilin envâi parmak ile sayılabile­
cek kadar az, vukuu da pek nâdirdir. Kazağın hayat ve
maişeti iktizasından olarak beyler alelekser kon, cesir,
 Sayı 67 TÜRK YURDU 329

uğru, darp, tahkir... davaları ile iştigal ederler. Başka tür­ zevcinin ilini terkederek pederinin yurduna yahut kendi­
lü davaların vukuu yok denilecek kadar nâdirdir. sinin intihab ettiği yeni zevcinin yurduna giderse birinci
ve ikinci sürerlerde de hükmün hilâfında olarak iade edil­
Kazak mehâkim-i milliyesinde kon meselesinden
mezlerse artık iki tarafın beylerinden müteşekkil meclis
sonra cesir davaları gelir. Bu da kon kadar mühim, fakat
cesir meselesinin tetkikiyle iştigal etmeye başlar. Mecli­
daha karışıktır. Cesir, yesir (esir) in muharrefidir. Şu hâl­
sin bundan sonra vereceği karar mehrin iadesi lüzumuy­
de cesir, esir manasını ifade eder. Fakat bundan köle ya­
la itâ-yı hüküm etmekten ibaret olur. Kadın başka birisiy­
hut cariye manasını anlamak lâzımdır. Çünkü Kazaklarca
le izdivaç etmiş ise nesebi karıştırmak cürmünü irtikab
cesir davası alelâde kadınlar üzerine tahaddüs eden bir
ettiğinden ebeveyn ve ili bir dokuzdan ibaret olan bulga-
meseledir ki, başlıca üç türlü sebepten neş'et eder:
mak cezasıyla mahkûm olur.
1. Kazaklarda kızlar, ekseriyet itibariyle gençlikte hat­
Mehir iade edildikten sonra davacı olan kabilenin şe­
ta bir, iki yaşında bazen daha evvelce kendilerine küfüv
ref ve haysiyete göre kız ve kadın tarafının hanga hanlık,
ve hem-sîn olan çocuklar ile tezvîc edilmek eski bir âdet­
beyge beylik vermesi lâzım gelir. Hanlık bir cânibî (takri­
tir. Fakat kız büyüyüp aklı başına gelince ebeveyn ve ve­
ben bir buçuk okkalık gümüş) yahut o kıymette deve ve­
lilerinin intihab ettikleri zevç için gönlünde bir sevgi, bir
ya attan, beylik de deve veya attan ibarettir. Bundan son­
rabıta hissedemez, yahut memnû olmakla beraber konu
ra davacı tarafına şeref ve haysiyetlerine göre üç dokuz
komşudan düşüp kalktığı biriyle alâka peyda eder de
ya iki dokuz yahut bir dokuz ceza-yı nakdî verilmek kâ-
uzaktaki kabileye mensup zevci olacak kimse yabancı ka­
nûn-ı millî muktezasındandır.
lır, yahut senelerin mürûruyla aralarındaki kifâet zâil olur
da kız öyle küfüv olmadığı birisiyle izdivacı aklına sığdıra- Üç dokuz:
maz. Fakat zevç, mehri verilip düğünü icra edilmiş olan 1. Köle yahut cânibî bas bulgan dokuz (ki koyun va-
nişanlısını daha doğrusu zevcesini kendi evine getirmek hid-i kıyas olduğuna göre 120 koyuna muadildir.).
ister. İşte bu surette kızın imtinâı üzerine cesir meselesi
2. Deve bas bulgan dokuz (ki bu da 82 koyun kıyme­
meydana çıkar.
tini hâizdir.).
2. Kadın bazı esbâbdan dolayı zevcini terkedip de 3. At bas bulgan dokuz (kırk koyunluk bir kıymete
ebeveyn ve akrabası iade etmemek hususunda ısrar muadildir.).
ederlerse zevcin cesir davası ikamesine yol açılır.
Köle ve yahut cânibî bas bulgan dokuz:
3. Kadın zevcin evine gelince erin eşi addolunmakla 1. Köle yahut cânibî (cânibî bir buçuk okkaya karib
beraber ilin de uzvu sayılır: "Kadın erden gitse de ilden gümüş, 45 koyun).
gitmez." derler. Şu hâle göre kadın zevcinin vefatında da­
2. Bir deve (20 koyun).
hi o aileyi terk edemez. Genç ise yabancılar eline düşme­
3. İki kolonlu penbe (Taylarıyla beraber iki kısrak, 20
mek için mutlaka aile efrâdından biriyle izdivaç etmek
koyun).
mecburiyetinde bulunur. Binaenaleyh müteveffanın bira­
4. İki beşli at (iki beşer yaşlık at, 16 koyun).
deri, birader-zâdeleri vesair akrabası bu hakkı dava ede­
8. İki dönen (dört yaşında iki at, 14 koyun).
bilirler ve ederler de... Kadın istinkaf ettiği sûrette müte­
veffanın akrabası cesir davası açmak hususunda ihmal 9. Bir konan (üç yaşında at, 5 koyun).

ederek aile, il namusunu pâymâl edemezler. Deve bas bulgan dokuz:

İşte şu üç türlü sebep, beyleri mütemadiyen işgal 1. Bir deve (20 koyun).
edebilecek cesir davaları ihdas eder, durur. Birinci ve 3. İki kolonlu biyeh (20 koyun).
ikinci sûrette her iki tarafın beyleri birleşerek istişare et­ 5. İki besili (16 koyun).
tikten sonra kızın teslimi veyahut iadesiyle hükmederler. 6. Bir at (10 koyun).
Üçüncü sûrette de kadını müteveffanın biraderlerinden 7. Bir dönem (7 koyun).
veyahut sair akrabalarından sevebileceği biriyle izdivaç 8. Bir konan (5 koyun).
etmeye teşvik eylerler. Kadın buna da kulak vermeyip
9. Bir konan öküz (Üç yaşlı, 4 koyun).
330 TÜRK YURDU
At bas bulgan dokuz:
1. Bir at (On koyun).
2. Bir beşli at (8 koyun)
4. İki konan (10 koyun),
5. Bir konan öküz (4 koyun).
6. Bir tay (4 koyun)
7. Bir taniçe (İki yaşlı sığır, 2 koyun).
9. İki koyun.
Kabilenin ileri gelenleri, zenginler bu üç dokuzun
üçünü de, orta halliler ikisini, fukara takımı da ancak bi­
rini vermeye mecbur tutulurlar. Bunlardan dokuz başları
-ki can yahut canibî, deve- esir sahibine yani davacılara,
kalanları da kabilesine ait olur.
Arazi meselesi de alelekser örf-i millî ana babanın ko­
nusu esaslarına binaen hail ü fasi olunur. Yalnız arazi da­
valarında değil, her yerde, her davada ata babanın mira­
sına pek ziyade riayet olunur. Fakat Rus hâkiminin dahi­
lî Rusya'da yaptığının hilâfına olarak Kazakistan'da sözü­
nün geçtiği yerlerde arazi davalarının halli hususunda ve­
rasete pek de riayetkâr olmadığı anlaşılıyor.
Sirkatte mâl-ı mesrûkun aynını, bir veya iki fazlasıyla
iade etmek üzere hüküm verilir ve bir de cezâ-yı nakdî
olarak sârik at başlı bir dokuzun itasına mecbûr tutulur.
Darp, tahkir davaları da alelekser beylerin tavassutla­
rı üzerine barışmakla neticelenir.
Tazminat ve cezalarda olduğu gibi teberruat ve he-
dâyâda dahi dokuz adedi esas ittihaz edilmektedir. Vefat
eden adamın istirahat-ı ruhiyçün vereseleri tarafından ve­
rilen fidyeler, büyük teberrular mutlaka dokuz adetleri
üzerine bina edilmektedir. Her aile hâline göre iki veya
üç dokuzu kemâl-i hulûs ve itminan ile malları arasından
ayırıp moldaya (molla ve ulemâdan itikat ettiği kimse) ve
yahut iyiliğine hükmettiği fukaraya tasadduk eyler.
Düğün hediyeleri de dokuz olarak verilir. Kayma­
na, kayanata bîrinelerinin dokuzar olması âdâb-ı milliye-
dendir. Şu hâlde dokuz adedinin mühim, esrarengiz,
mukaddes hâssa-i milliyesi var demektir...
Bitmedi.
Halim Sabit
Sayı 67
MATBUAT
SÜLEYMAN PAŞANIN RECAÎZÂDE EKREM BEYE BİR
MEKTUBUYLA EKREM BEYİN ONA CEVABI
Bugünlerde Türk dili, Osmanlı lisanı yahut Türkçe,
OsmanlIca kelimelerinin vech-i istimallerine dair müna­
kaşa ve münakadeler cereyan etmektedir. Hürriyet-i Fik­
riye mecmuasının geçen nüshalarından birinde Türk
üdebasının en büyüklerinden merhum Süleyman Paşa ile
üstad Ekrem’in bu bahse taalluku olan mektupları mün-
deriçtir. Bu mektupların asıl mevzuu ihtiva eden kısımla­
rının, bahsin tenvirine hizmet edeceği cihetle Türk Yur-
du'na naklini muvafık bulduk:
"... Kitabınız Güldeste-iEdebiyat'tır. Nev-şukûfe bir
ravza-i beyandır. Sa'yiniz meşkûr olsun. Bilmem bir
hata-yı fik r î midir, nedir, kitabınızın âhirindeki:
"Türkçe demeyip Osmanlıca dediğim ise Arahî, Farisî,
sırf Türkçe elfazdan terekküp ve teşekkül etmesinden
ve asıl kendi kavaidinden başka diğer iki lisandan ah-
zolunan bir takım kaidelere dahi tâbi bulunm asından
dolayıdır. " ibaresinin medlûlüne iliştim. Bana kalırsa
söylediğimiz lisan Türkçe'dir, Osmanlıca tabiri sabîh
değildir. Osmanlı, sıfat-ı tâbiyeti bildirir bir ifadedir.
Sultan Osman hazretlerinin teşkil ettiği devlete tâbi
olan efrâda deniyor. Eğer sultan-ı müşarünileyh haz­
retleri bu devlet-i m uazzam ayı teşkile m uvaffak olm a­
ya idi de ile'l-ân saltanat-ı Selçukiye devam etse idi o
vakit Türkçemizin adı Selçukiye m i olacak idi? Cevdet
Paşa'nın kitabına Kavaid-i Osmaniye demesi hele hiç
medar-ı istişhâd olamaz. Lisanımızın adı her hâlde
Türkçedir. Üç beş kişi lisanın ismini tebdil etmek iddi­
asında ne kadar sebat gösterseler bile bütün sekene-i
arzın hüsn-i kabulüne m azhar olmayınca davanın
hüküm süzlüğü tabiileşir. Bu lisana efrâd-ı üm m et
Türkçe diyor. Öyle ise lisanım ız Türkçe imiş. Hatta bir
ecnebiye "Türkçe bilir misin?" diye sorarız. "OsmanlI­
ca bilir misin?" demeyiz. Tekellüm edegeldiğimiz lisa­
nın Arabî, Farisî ile terekküb ve teşekkülü, Osmanlıca
denm esini iktiza etmez. Ali Şîr Nevâî'nin Divanı elbet­
te manzûr-ı âlîleri olmuştur. O da Arabî, Farisîyle
Türkçeden mürekkeptir. Niçin Osmanlıca dem iyoruz
da Çağatayca diyoruz?Bugün Fizan'da, Kırım'da, Da­
ğıstan'da, Azerbaycan'da, Hive'de, Semerkand'da, Kaş-
gar'da, Sibirya'da dahi Türkçe söyleşiliyor. Onlar dahi
lisanlarına hasbe'l-İslâmiye ve sevk-ı ihtilât ile bir hay­
li Arabî, Farisî kelim ât mezcetmişler. Şimdi bunların
söylediği sözlere veyahut yazdıkları kitaplara Osman­
 Sayı 67 TÜRK YURDU
lıca m diyeceğiz? Bana kalırsa, Anadolu Türkçesi, Ru­
meli Türkçesi, Dağıstan Türkçesi, Azerbaycan Türkçe­
si, Sem erkand Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Kaçgar Türk­
çesi demelidir. İhtilâfâtyalnız (okunamamıştır) dadır.
Arabi ve Farisî kelimeler kavâid-i asliyelerini Türkçe-
m izin her şubesinde m uhâfaza edegelmişlerdir. Os-
manlıca buyurulan Türkçemizdeki sırf Türkî kelime­
ler, Arabi, Farisî kavâidine asla tâbi değillerdir. O ha­
vâide tebaiyet mükellefiyetinde bulunanlar yine keli-
mât-ı ecnebiyedir. B uzehâb üzerine idi ki, rü§diye-i as-
keriyelerde okunm ak üzere vaktiyle âcizâne tertip etti­
ğim kitabın adına Sarfı Türkî demiş idim. İşte beyim,
ilişiğim ya ln ız bundan ibarettir. B âkî selâmette olunuz
ve ferm a n Fa'âlün lem m âyürîd hazretlerinindir. "
Süleyman
"... Dekaik-şinâsî efendimiz! Hâtime-i ihsânnâme-
nizde Lisan-ı Osmanî demek doğru olamayacağına
dair irad buyurulan m ütalâât bu abd-i hakîre de mah-
z â sav âb göründü. Fi'l-hakika Lisan-ı Osmanî tabiri
manasızdır. Bu irşâd-ı âlînize de an-samimi'l-kalb te­
şekkür ederim. Cevabnâme-i hakîranem i hangi nâm a
göndereceğimi ve yed-i sâm înize vâsıl olup olmayaca­
ğını bilemediğim için şimdilik şu muhtasar varak-pâ-
renin tahrîriyle iktifa ettim, nasib olursa ileride bâzi-
çe-i efkâr-ı hamiyet-medâr-ı âlîniz olacak sûrette arî-
zalar takdim inde inşâda kusur etmem.
B âkî n ü m â n d her ki, neh âhed bekâ-yı tu. Emr ü
ferm a n efendimizindir.
İstanbul, f i 2 Safer sene 1300
Müteşekkir-i iltifâtları
Ekrem Bendeleri
"NAMIK KEMAL TÜRK OĞLU TÜRK’TÜR"
Ali Kemal Bey, Peyâm gazetesinde Türk Yurdu'na ce­
vap vermeye uğraşırken şöyle bir cümle kullanmıştı:
"... Kemal Bey merhumdan ziyade bu lisana hizmet
eden, ruh, vücut veren oldu mu? Halbuki ceddi aranınca
o edîb-i a’zamımız bile Türk çıkmıyor." ("Türk Yurdu'na
Cevabımız. M." Peyâm, 21 Mayıs 1330).
Yine aynı gazetenin 25 Mayıs 1330 tarihli nüshasının
Peyâm-ı Gûnagûn unvanlı faslında Kemâl Beyzâde Ali Ek­
rem Beyefendinin bu meseleye dair beliğ ve kat'î bir izah-
331
nâmeleri münderiçtir ki, aynen ve kemâl-i sürür ve ifti­
harla ber-vech-i âtî nakleyliyoruz:
"Geçen gün Osmanlılığa ve Osmanlı lisanına dair
yazdığınız başmakalede pederim N am ık Kemal mer­
hum un tayin-i nesli cidden şâyân-ı tedkik olduğuna
dair bir fık ra vardı. Merhum çocukluğunda validesi­
nin pederi A rnavut Abdüllatif Paşa ile beraber Rume­
li'yi dolaşmış idi. Kendisinin Arnavut olabileceği, bun­
dan dolayı husule gelmiş bir zehabdan ibarettir. Hal­
buki silsilemizde m a ru f ecdadım ızdan Bekir Ağa Kon­
yalIdır. Bekir Ağa'nın oğlu meşhur Serdar Osman Paşa
ve onun oğlu Şemseddin Bey, Şemseddin Bey'in oğlu
Mustafa A s m Beydir. Mustafa Âsim Bey de N am ık Ke­
m âl'in pederidir. Bu hâlde N am ık Kemâl Türk oğlu
T ürk’tür. Şu varak-pârenin gazetenize dercini temen­
n i ederim. "
Ali Ekrem
m m m ve t a k r iz
Nevsâl-i Millî: Son günlerde çıkan âsârın en uzun
ömürlüsü ismine rağmen Nevsâl-i Millî olacaktır. Nevsâl-
1er, ekseriya bir yıldan fazla yaşayamazlar. Nevsâl-ı Millî,
Türkiye tarih-i hayatının belki en mühim edvârından
olan 1330 senelerini tedkik etmek isteyen her Türk mü­
verrihinin daima masası üzerinde bulunacaktır.
Nevsâl-i Millî'de bu devrin belli başlı aktörlerini ted-
kike hâdim her türlü vesâik vardır. Resim, el yazısı, yazı,
tercüme-i hâl... bu vesâikin cümlesi aynı bî-tarafî ve itinâ
ile toplanılmıştır, denilemez. Resim ve yazıları Nevsâl-i
Millî'ye giren bazı zatlar tercüme-i hâllerini mütekabilen
yazıştıkları için aralarında bir nevi övüşme mukavelesi ak-
dolunmuş gibidir. Bazı zatlar da kendi tercüme-i halleri­
ni yine kendileri yazdıklarından şahsiyetlerinin dahli olan
vekayia nefsî bir renk vermekten tamamen çekineme-
mişlerdir... Bu ve buna mümâsil nekayıs mevcut olmakla
beraber Nevsâl-i Millî, zamanımızın şair, edip, politikacı
veya muharrir sıfatıyla az çok tanılan rical veya zevatını
epey doğru gösteren bir aynadır.
Resimler altına yazılan o birkaç satırlık hatt-ı destler,
resim sahiplerinin ruhlarını, karakterlerini ne kadar iyi
gösteriyor. O satırlarla ifade etmek istedikleri fikrî umde­
332 TÜRK YURDU
leri itibariyle değil, bilhassa vatandaşlarına görünmek is­
tedikleri kisve-i ruhları ile...
Nevsâl'ı süzerken ettiğimiz iki müşahede bizi müte­
essir eyledi. Biri genç şairlerden bazılarının, belki de ço­
ğunun emelsizliği, diğeri de bazı muharrirlerin velinimet­
leri olan halka, milletlerine karşı aldıkları tavr-ı azamet ve
istihkar.... Meselâ vücudunun bütün hüceyrâtı bu halkın,
bu milletin alın terinden yaratılan ve onunla beslenen bir
âyân-zâde resmini isteyen Nevsâl hey'et-i tahrîriyesinden
ne garip bir sual soruyor: "Ne için? Kim için?" Lâkin bu ni-
met-i lâ-şinâs sualin beliğ bir cevabını da hamd olsun yi­
S a y ı 67
ne Nevsâl'de buluyoruz: Merhum üstâd Ekrem'in necib
oğlu diyor ki: "Bir millete nankör diyenler, kendisini ona
sevdirmeyi bilememiş olanlardır."
Evet, bu halka, bu millete ne yaptınız, ne hizmet et­
tiniz. İlmî, irfanî teâlîsi hatta sade hayatı için hiç çalıştınız
mı ey ayanzâdeler?.. Sonra ne hak ile "Kim için?" diyorsu­
nuz. Bu küfrü söylemeye nasıl ağzınız varıyor?
T. Y.
 TÛItKM u>u
Tür^leritt Fâtf^esitıe Caltstr

YIL: 3 5AYI: 69 (12 Haziran 1330 - 25 Haziran 1914)

^ fc d e ^ ^ fc d c ç c d r

Şiir: B irM eçh u leye / Rıza T evfik

Sevgi ve Bahar: A n a d o lu D uyguları / Karatay

Y a z G ü n ü / Karatay

O rm an / Karatay
Saçlar / Seyfeddin

G ecenin H a m a m ı / Y usuf Ziya

M ezarlıkta / Süyüm Büke

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: B u lg a rla rın T ürk T atar K a vm in d en N e f etleri / İvan M anulef

B a lk a n d a k i K om şularım ız: R o m a n y a 'd a M üşa h ed â t

M atbuat: T ü rklü k - O sm anlılık / Tercüm an

A sya ’n ın İntibahı / R ussia

Seyahat: A d a yla ra D oğru / H alim Sabit

B ü y ü k H ikâye: B a b ü r H a n / Flora Anna E stil (tr. H alide Edib)

T ü rkiye’n in Can D a m a rı / Parvus

T ü rklü k Ş u ûnu: İsm a il Bey G asprinski’n in İsta n b u l’a Gelmesi / T.Y.

T ü rk ista n ’d a İşret ve F uhuş A leyhine T edâbir

T ürk O cağının T ürklüğe H â d im B ir Teşebbüsü

Sayı 68 TÜRK YURDU 335

TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

ŞİİR
KOCA HAŞAN DAYI

Çocuk Masallarından

Issız dağlar, g ü r o rm an lar, ak ar su la r g e ç e re k G ölge y ü rü r, köyü okşar, ufku sa ra r gizlice,

R um eli'nin b ir yanını yapayalnız dolaştım . T e p e le rd e n yalçın taşlar ak an suya ses verir.
Yaz g ü n ü y d ü , u zak la rd an m ezarlığı s e ç e re k K aranlıklar inci s e r p e r çayırlara h e r gece.
S abah vakti ç u k u rd a b ir viran kö y e ulaştım . S abah o lu r, p e ri gibi, g ü n y ü z ü n ü g ö sterir.

Sisli b ir d a ğ e te ğ in d e , isli b ir kaç evceğiz Bir d ü ş g ö ıü r gibi g eç tim o kim sesiz y e rle rd e n .
Bir o rm a n ın g ö lg e sin d e dalgın dalgın u y u rd u . H arm a n la ra çıkar b ir yol b u ld u m , köye yanaştım .
Ç e rd e n ç ö p te n çatılm ış b ir viraneydi köyceğiz! Yalnız değil, ç o k ta n b e ri b e n g ö n lü m le yoldaştım .
G ece d a ğ d a n k u rtla r iner, d o la n ırd ı o y u rd u . N e d ü şü n d ü m ? B ilm em , niçin g a rip se d im seferden?.

Lâkin b ilm e m n e hikm ettir! O kırlarda, bağlarda. D ö rt yol ağzına gelm işim . M escide p e k yakındım .

Bir p e rişa n güzellik var, sev d asın a doyulm az. Azıcık d u rd u m , d o ğ ru ld u m . E trafım a bak ın d ım .
S ular çağlar, rü z g â r ağlar, g e c e g ü n d ü z dağlarda. Bir şey g ö rd ü m : A sırlardan kalm a u lu b ir çınar.
Irm ak la rd a in iltid e n b a şk a b irşey duyulm az. A ltında yeşil sarıklı, b e m b e y a z b ir ihtiyar.

K estanelik g ö lg e sin d e hayal gibi y ü rü rsü n Ç eşm e b a şın d a ağaca yaslanm ış b ir e m ird i(l)
B ülbül şakır, h e r ağacın b ir n â z e n in dalında. Kaygısız ve d u y g u su z d u d ü nyaya b o ş bakışı.
T arlalarda g ü lü m se y e n çiçe k lerin alın d a E fsaneler n a k le d e rd i in san a loş bakışı
Elâ gözlü g elin lerin gül b en z in i g ö rü rsü n !.. Yaşlı g ü r yüz b ir yürekti, p aslan m ış b ir d em ird i.

Eğri b ü ğ rü g e ç itle rd e n , k u m sal d e re y a n ın d a n H iç ak ran ı kalm am ıştı!.. K öyde varsa b ir eşi.

D algın dalgın geçiy o rk en , g ö zü kalır insanın! G ö lg e sin d e d in le n d iğ i k o c a y ü ce çınardı.
Lâleleri al al o lm u ş vahşî k ara o rm a n ın , Bir n eşeli ç o c u k gibi d o ğ a n sa b a h g ü neşi.
K u d re t eli k alem çalm ış şe h itle rin k an ın d a n . T em iz beyaz sakalını ö p e r, sever, okşardı.

A kşam ü stü o dağlara sanki b ir yas b ü rü n ü r; Bu ç e h re y e şe n g ü n e şin k ah k ah ası v u ru rd u .

D u m a n alır y ü k se k le rd e ıssız kaya başını. Lâkin k o c a karlı d a ğ d a a rtık çiçek açm azdı.
H e r gelincik u zak la rd an b ir d a m la k an g ö rü n ü r, Bir devrilm iş k ü tü k gibi, kım ıldam az d u ru rd u .
G azâ yeri z a n n e d e rs in to p rağ ın ı, taşını. Bu zararsız ih tiy ard an k u şla r bile kaçm azdı.

(1) Yeşil sarıklılara köylüler ale'l-umûm emir diyorlar.

336
Yavaş yavaş ilerledim , k ü ç ü k b ir h e n d e k aştım ,
Üç a d ım so n ra , sessi2ce ihtiyara yanaştım .
Selâm v erd im , selâm aldı. T ü tü n v erd im , sevindi.
B ir M ü slü m an o ld u ğ u m d a n tam am iyle em indi.
B ir kav çaktık, ç u b u k yaktık, biraz d u m a n savurduk.
G ölgelikte h o ş b e ş e ttik , biraz yalan savurduk.
A ram ızda sö z uzadı, lâftan lâfa aşarak,
"N erelisin?" diye so rd u : "İstanbullu!.." ded im d i:
"Sultan M a h m u d sağ mı?.." d ed i; so n ra b ird e n coşarak:
"Tam b e ş yıl askerlik ettim , ek m e ğ in i yedim di,
H ey devletli, k o ca su ltan i...H ey celâlli arslan hey!...
Bir kır a ta b in e r gelir, g e le n şah in sanırdın!...
Bin yiğitin arasın d a, b ir g ö rü ş te tanırdın!...
Ak sakallı vezirleri karşısın d a titrerd i.
Ardı sıra d e ry a gibi ku llar y ü rü r giderdi!...
F e rm a n ın a yedi kral b aş e ğ erm iş d erlerd i,
Evliya kuvveti vardı: O n a erm iş d erlerd i.
Biz n e m u tlu g ü n le r g ö rd ü k !. D e h e y gibi d e v ra n hey!..
D elikanlıydım o zam a n k a p ısın d a çavuştum .
Beş se n e h iz m e tte n so n ra geldim , köye k avuştum .
Bir d a h a çık m ad ım artık. T arla tak ım e d in d im ,
Elli s e n e şu to p ra k la g ü leş ettim , d idindim .
Ç o cu k lar a sk e re gitti, biri g eri gelm edi.
H iç b irin in b u g ü n e d e k b ir h a b e ri g elm edi.
S o n ra k ad ın öld ü . Ç o k tan kim sesizim , yoksulum .
İhtiyarlık p e n ç e s in d e z âb u n (B kalm ış b ir kulum ..."
Bu sö zleri o sö y le rk e n b e n dik k atle din led im .
C an e v im d e acı d u y d u m , için için inledim .
Bu a d a m ın se rg ü z e şti b a n a hayli d o k u n d u ,
D ertli g ö n lü m d e m azin in ezanları o k u n d u .
Sâkin sâkin ağlam ışım , b a k tım g ö z ü m yaşarm ış!
Zavallı! K im sesi y o k m u ş, yapayalnız yaşarm ış.
B en d e m e ra k e d ip so rd u m : H ayatını, yaşını?
Biraz d a h a k u rcalad ım canlı m e z a r taşını.
"Bu k ö y d e d o ğ m u ş u m ." d ed i. "Ç ocuk, ço lu k kalm adı.
S ek sen b eşlik varım belki!... Bak b u yaşta öksüzüm !
G ö zd e fe r yok, d iz d e d e rm a n , c a n d a so lu k kalm adı.
B aykuş gibi şu k o ğ u k ta g e ç e r g ecem , g ü n d ü z ü m .
B en d e h âlim ce g ü n g ö rd ü m , so rm a in c e d e n ince!
B ana K oca H aşan d e rle r. H aşan Dayı dey in ce
Y edi k ö y d e n karı kızan h e p tanırlar, bilirler.
B eni g ö rm e k için h a rm a n vakti bazı gelirler."
D edim : "Baba!.. İsta n b u l'a d ö n e c e ğ im - S en d e gel!
Evlât gibi h o ş tu ta rım , m isafir ol b e n d e , gel!
( ü zebûn.
TÜRK YURDU Sayı
B izde san a can la başla h iz m e t e d ip b a k arlar
Yazın taze s ü t b u lu rlar, kışın a te ş yakarlar.
D in len irsin biraz belki..." İhtiyarın y ü z ü n e
A teş bastı, b ir kıvılcım d ü ş tü so lg u n g ö z ü n e
D edi: "O ğlum ... Bu d ü n y a d a a rtık n e d ir u m u d u m ?
Allah s e n d e n h o ş n u t olsun! B en k ö y ü m d e n h o şn u d u m !
G ö n lü m , g ö z ü m b u y e rle rd e n e şe n lik le r g ö rm ü ştü r!...
H ep si yalan.. G eldi geçti.. F ani d ü n y a b ir d ü ştü r!
G elen gitti, k o n a n g ö ç tü , k e rv a n geçti, b e n kaldım .
Y alnızlıktan dilsiz o ld u m , ıssızlıktan b u n ald ım .
Ş im d en so n ra n e re d e olsam , b e n im için m ezardır!
N e rd e ö lü m p e n ç e s in d e n k u rtu la c a k y e r vardır?
Bak, b e n a rtık b ir sararm ış, b ir k u ru m u ş yaprağım .
R üzgâr b e n i sav u ru rsa b u ra s ıd ır to p rağ ım .
B u rd a ra h a t ö lm e k için ö le n le re ağladım .
N ice c a n d a n ayrı d ü ş tü m k a ra yazm a bağladım .
A rslan gibi ü ç o ğ lu m u k u rb a n e ttim u ğ ru n d a .
Çifti sattım , evi, b arkı viran e ttim u ğ ru n d a .
Altm ış s e n e o ld u belki b e n b u k ö y d e n çıkm adım .
O rm a n ın d a n , d e re s in d e n , k u şla rın d a n bık m ad ım .
Oğul! A rzum b u d u r b e n im : B u rd a ö lm e k isterim !
Yâd e lle rd e neylerim ?..."
4 Eylül
Rıza Tevfik
TÜRK EDEBIYATI TARİHİ
DOKUZUNCU VE ONUNCU ASIRLARDAKİ
ÇAĞATAY ŞAİRLERİ
1
NEVÂÎ'DEN EVVEL
(Başı geçen sayıda)
M evlâna Lütfî: Dokuzuncu asırda yetişen Çağatay
şairleri arasında Mevlânâ Lütfî her itibar ile mümtâzdır.
Nevâî Muhâkemetü'l-Lügateyn'inde, eserleri Acem şairle­
rinin âsârıyla kabil-i kıyas olmak üzere yalnız onu göste­
rir ve Mecâlis'te ondan, "Kendi zamanının melikü'l-kelâ-
mı ve Farisî ve Türkî'de nazîri yok ve Türkîde şöhreti çok
idi." tarzında pek takdirkârâne bir lisan ile bahseder. Ke-
zalik yine bir divanının mukaddimesinde Lütfî'nin Irak ve
Horasan'da maruf gazelleri olduğunp söyler. Fi'l-hakika,
Nevâî'den evvel gelen Çağatay şairleri arasında Lütfî'den
daha mühim ve daha zî-nüfûz bir şahsiyet gösterilemez.
 Sayı TÜRK YURDU
Mevlâna Lütfî'nin hayatı hakkmdaki malûmat pek az­
dır: Gençliğinde, o zaman mutâd olduğu üzere bir med­
rese tahsili gördükten sonra meşayihten Mevlâna Şeha-
büddin Hiyâbânî'ye intisab etmiş ve bütün Maverâünne-
hir şairleri gibi zahirî bir tasavvuf setresi altında rind ve
serbest bir hayat geçirmiştir. Acem lisan ve edebiyatını
pek iyi bilen ve büyük üstadları lâyıkıyla tetebbu etmiş
olan Mevlânâ Lütfî, daha ilk zamanlarından itibaren Acem
şairlerini taklide başladı ve bu hususta cidden muvaffaki­
yet gösterdi. Devletşah meşhur tezkiresinde ondan bah-
setmemekle beraber, Nevâî, "Farisî'de kaside-gû üstad-
lardan çoğunun müşkil şiirlerine cevap söyleyip güzel
düşürdüğünü" iddia ediyor. Filhakika doksan dokuz se­
ne muammer olan bu şair hayatının en son demlerinde:
Ey zizülf-i şeb-misâlet sâye-perver âfitâb
Şâm-ı zülfet-râ be-câhî mâh der hûr-ı âfitâb
matlalı bir gazel inşâd etmiş ve Nevâî'nin rivâyetine
göre o devir şuarâsı bir türlü ona nazîre yazamamışlardır.
Fezâil-i edebiyesine uzun senelerin tecârübünü mezen­
den Mevlâna Lütfî hakkında o zamanın bütün ricâl ve
üdebâsı bir hiss-i hürmetle mütehassisdirler. Nevâî, Câ-
mî, hatta bizzat Sultan Hüseyin Baykara, Lütfî'nin fezâili-
ni ve kudret-i edebiyesini muterif bulunuyorlardı. Bu ih­
tiyar üstad bilhassa Câmî'yi pek beğenirdi. Vefatından ev­
vel söylemiş olduğu:
Ger kâr-ı dil-i aşk bâ-kâfir-i çîn-üfted
Be-zânege be-yed-i hûbı bî-rahm-ı çenin-üfted
matlanı bir gazel şeklinde itmâm ederek divanına ilâ­
ve etmesini Câmî'den rica etmiş ve Câmî ihtiyar şairin bu
son vasiyetini derhal icra eylemiştir.
Sinni ve mezâyâ-yı edebiyesi itibariyle olduğu kadar
ahlâk ve faziletiyle de mümtaz olan Lütfî'nin vücuda ge­
tirdiği Türkçe eserler kemiyet nokta-i nazarından da şâ-
yân-ı dikkattir: Daha o zaman her tarafta kesb-i marûfiyet
etmiş Türkçe divânından maada on bin beyitten fazla bir
zafernâme tercümesi vücuda getirmişse de Nevâî'nin ri-
vayetince, beyaz olmadığı için şöhret tutmamış ve bugün
ancak divanı bize intikal edebilmiştir. Müverrih Zeki Ve-
lidî Togan Efendi Hokand'da Lütfî Divam'nın bir nüshası­
na tesadüf ettiğini ve Britanya Müzesi Kütüphanesi'nde
Lütfî'nin bazı şiirleri mevcut olduğunu söylüyor. Lütfî'nin
şiirleri tâ Ziya Paşa'ya gelinceye kadar bizim Osmanlı
Türk üdebâsı arasında da maruf olduğu için İstanbul kü­
( ü Ayasofya Kütüphanesi’nde Uygur haltıyla muharrer 4757 numerolu mecmuaya müracaat.
337
tüphanelerinde divânına tesadüf edilmek ihtimali mev­
cut ise de şimdiye kadar vuku bulan taharriyâtım netice­
sinde maatteessüf birşey bulamadım. Binaenaleyh Aya-
sofya Kütüphanesinde tesadüf ettiğim (1) dokuz gazeliy­
le Nevâî Divam'nda tahmîs ve tesdîs edilen bazı âsârı üze­
rine binâ-yı mütalâât etmek mecburiyetindeyim.
Zamanı itibariyle dokuzuncu asrın ilk nısfı şairlerin­
den addedebileceğimiz Mevlâna Lütfî, kendisine zama­
nen tekaddüm eden Sekkâkî'ye nisbetle çok sanatkârdır.
Acem edebiyatıyla fart-ı istinasından dolayı aruz veznini
kemâl-ı kudret ve maharetle kullanır. Bu itibarla Çağatay
edebiyatının seyr-i umumîsi üzerinde çok tesir icra et­
miş, lisanı yabancı bir vezin ile mâhirâne istinâs ettirme­
ye muvaffak olmuş, aruz vezninin en gayr-i mütecanis
unsurlardan mürekkep olanlarının bile muvaffakiyetle
kullanmıştır. Lütfî bütün Çağatay şairleri gibi "Fâilâtün
Fâilâtün Fâilün" ve "Mefâîlün Mefâîlün Feûlün" vezinleri­
ni çok kullanmakla beraber “Mefâilûn, Fâilâtün, Mefâilün
Failün” gibi ahenkdâr "Mef ûlü Fâilâtü Mefâîlü Fâilün" gi­
bi müşkil vezinleri de maharetle istimal eder. Lütfî'nin es-
bâb-ı muvaffakiyetinden biri de lisânıdır: Farisî lisaniyle
pek meşgul ola bu şair, kendi lehçe-i beyanında mahallî
kelimeleri mümkün mertebe kaldırmış, onların yerine
Arabî ve Farisî kelimeler, terkipler ikame etmiştir. Bu iti­
bar ile Lütfî, Sekkâkî'nin başladığı ıslâhatı takip etmiş ve
Nevâî ile Sultan Hüseyin'e mükemmel âbide-i sanat tesi­
si için lâzım gelen zemini hazırlamış demektir. Filhakika
Nevâî'den evvel Çağatay edebiyatının en nefis ve muhal-
led ve şeklen mütekemmil eserlerine ancak Lütfî'de tesa­
düf olunabilir.
Sekkâkî'den daha temiz bir lisana mâlik olan Lütfî,
his ve hayal itibariyle de ona fâiktir. Mâveraünnehir ve
Anadolu'da yetişen bütün Türk şairleri gibi nîm-mutasav-
vıfâne bir edâ ile gazeller yazan bu üstad, tarz-ı tahayyül
ve tehasssüsü itibariyle şark şairlerinden ayrılmamakla
beraber çok zengin ve renkdâr bir muhayyileye mâlik ad­
dolunabilir. O da tıpkı Sekkâkî gibi gül ve bülbülden, ra­
kiplerin cevr ü cefâsından, ayrılık elemlerinden, "Pür-se-
men bir yüzü gülden uzak düştüğünden" küfür ve iman­
dan, "sevdiğinin nâtüvân nigâhıyla tarfetü'l-aynda dûçâr-ı
derd olduğundan" bahseder. Fakat ifadesi daha dürüst
ve samimî, lisanı daha saf, hayalleri daha çok renkli ve da­
ha hususîdir. Mecazlarının Sekkâkî'den daha Acemâne ve
daha musanna olması da esbab-ı muvaffakiyetten addo­
lunabilir.
338
Ey kadding tûba vü cennet hadd-ı gülgûn üstüne
Görmedi devran siningdin ay gerdûn üstüne
Boldı sözüm nâzik ve gönglüm hoş ve tab'ım lâtif
Her kaçan saldım nazar ol §ekl-i mevzûn üstüne
Serv anıng dal kameting hayramdur kim daima
Kıldı kuşlar âşiyân andag ki mecnûn üstüne
Aferin kaşıng gamında hâkdin göz-i merdümi
Meşk-i terden nokta-i sülüsü durur nûn üstüne
Ger vatan Lütfî güzide kılmadıng yoktur aceb
Oy koparmaglıg irür düşvar-ı Ceyhûn üstüne
Boldı bahâr u cânkuşu ol yan heva kılur
Her nice ol nigâr semen bir cefâ kılur
Ger kılmasa vefâ bana dilber aceb degül
Ömr-i azîz kimga cihanda cefâ kılur
* tedir; Çağataycayı biraz kaba ve haşin asliyetinden çıkarıp
Zehi zuhûr-ı tecellî yüzünün safâsında
Sevad-ı küfür muayyen gözing karasında
Ne tarafa nokta-i mevhûmdur sining ağrıng
Ki cânnı koydu vücûd u adem arasında
Eğer barurmen elikdin mahalli gayb değil
Ki fitneler bâr o şol gamze merhabasında
Yüzingni görmese bir demde can birür Lütfî
Sahurluk ne tiler aşk mübtelâsında
Nigâra sensizin mindin ne hâsıl
Eğer ihân olmasa tendin ne hâsıl
Çü gülden yokturur bülbülga bûyı
Bahar u bağ u gülşendin ne hâsıl
Cefâ ve aşklarnı fen tutupsın
Munung tak aşk u fendin ne hâsıl
Kişi kim yok turur mihr-i vefâsı
Eğer Hurşîd'tur andın ne hâsıl
Bu türlük hüsn ile Lütfî kulungga
İnâyet kılmasıng sindin ne hâsıl
( b Lütfî dik-i hicran tünüda lâl idim hayran kalup
Gül yüzüng kıldı ya ne bülbül-i ceylay güyâ mini
( b Ey gözü kaymaç yanıma gil rahm et efgânıma
Kılgıl belâlıg canıma göz ucıdın bakup kapa
Bu kaymaç kelimesi bizim eski Osmanlı lehçesindede mevcuttur, Âşık Paşazade Elvan Çelebi'nin, "Bu hikmetin yüzünü görmedi gözü kay­
maç" mısraında olduğu gibi.
TÜRK YURDU S ayı
Öltürür hicrân mini ol râhat cândın ırak
Tüşmesin gül mevsimi hiç kimse canandın ırak
Yaz faslı kim irür ayş ü tarabning mevsimi
Saldı bülbüldin mini gerdün-i gülistandın ırak
Lâledin bağrımda dağ irişmiş aceb kim kalmışam
Pür-semen bir yüzü gül serv-i hıramândın ırak
Ey gönül hasretde cân birgil dağı vasi isteme
Kim irür mihr-i vefâ ol Şâm-hubândın ırak
Lütfî zülfi yüzidin hayret makamıda tüşüp
Bir aceb âlemde kalmış küfr-i imandın ırak
İşte bütün bu eserlerinden Lütfî'nin nasıl bir şahsiyet
sahibi olduğu, tarz-ı tahassüs ve tahayyülünün mahiyeti
anlaşılıyor. Binâenaleyh kemâl-i kuvvetle iddia olunabilir
ki, Lütfî'nin asıl ehemmiyeti lisana verdiği şekil-i selâset-
daha nerm ü nâzik, daha medenî bir hâle sokan, yani Fa­
risî'nin âheng-i selâsetine meclûb sâmialara Türkçeyi de
o şekilde gösterebilen odur, Sekkâkî'de az çok bir saray
lisanı hâlini alan Çağatay lehçesi, Lütfî'nin dest-i sanatın­
da daha incelmiş, yumuşamış, mahallî unsurlardan daha
çok tahliye edilmiştir. Onda "ceylay: gibi, misilli",(b "kay-
maç: şaşı",G) "göydürgüci: yakıcı" gibi kelimeler nisbe-
ten azdır. Nevâî ile Sultan Hüseyin'de o kadar mahallî ke­
limeler kullanırlar.
Lütfî'nin Çağatay edebiyatının umûmîsi üzerindeki
bu tesiri her sûrede âşikârdır. Nevaî'nin o derece takdir
etmesi, hatta divanlarında Lütfî'yi tanzîr, tahmîs, tesdîs
etmesi başka birşeye atfedilemez. Mecâlis'te "Meli-
kü'l-Kelâm" unvanıyla tebcîl ettiği bu sanatkârın, "Ey kad­
ding tûbâ cennet hadd-ı gülgûn üstüne" mısraiyla başla­
yan meşhur gazelini Nevâî bu sûretle tesdîs etmiştir.
2ülf-i sîmîn cismining efi genc-i Kârûn üstüne
Gene üzere sâhir gözüng ef iga efsûn üstüne
Derd-i aşkının ol ki koydu cân-ı mahzûn üstüne
Dedi görgeç ârızın ol kadd-i mevzûn üstüne
"Ey kadding tûbâ vü cennet hadd-i gül-gûn üstüne"
Görmedi devrân-ı siningdin ay gerdûn üstüne"
 Sayı 68 TÜRK YURDU
Bu gazel yalnız Maverâünnahir'de değil Osmanlı şair­
leri arasında da o kadar maruftur ki, Ziya Paşa onun bir
kısmını Harabat'a geçirmekte tereddüt etmemiştir, Keza-
lik Sultan Hüseyin de Lütfi’nin çok takdirkârıdır; Mecâli-
sini Sultan Hüseyin’e ait olan Sekizinci Meclis’inden nak­
lettiğimiz şu satırlar o hususu kâfi derecede izah edebilir:
"... Melikü'l-Kelâm Mevlâna Lütfî'nin meşhur matlaı ceva­
bındaki, "Ey kadding tûbâ vü cennet hadd-i gülgûn üstü­
ne" bu matlaı vâki olmuştur ki, "Hattımng târı tüşüptür
la'l-i mîgûn üstüne. Öyle kim can riştesi bir katre-i hûn
üstüne". Basiret ehli indinde zâhirdir ki, tefavüt ne rütbe­
dir. Çünkü Mevlâna yüzünü cennete teşbih edip ve onu
tûbâ üstüne itibar eylemiştir ve be-gâyet ırakdur ve öyle
ki iki mısra birbirine merbût değil ve cevabı garâbet-i mâ­
nâ ile iki mısra birbirine muvafık ve elfâzı birbirinin mu­
kabelesinde vâki olmuştur." Sultan Hüseyin'in divanı lâ-
yıkıyla tedkik edilecek olursa tıpkı Nevâî'de olduğu gibi
onda da Lütfî'yi tanzîren yazılmış birçok eserlere tesadüf
olunabilir. Eğer Lütfî ile Nevâî arasında yetişen Türk şair­
lerinin eserleri bugün mevcut olup tedkik edilseydi
onun Çağatay edebiyatı üzerindeki nüfuzu bütün
vüs'atiyle anlaşılırdı. Her hâlde Nevâî'den evvel gelen Ça­
ğatay şairleri arasında en mühim mevkii Mevlânâ Lütfî iş­
gal etmektedir. Bir asır muammer olan ve hayatının en
son demlerine kadar şiirler tanziminden geri kalmayan
bu ihtiyar Türk şairinin Herat nevâhisinde kendi ikamet­
gâhının bulunduğu yerde medfûn olduğu Mecâlis'de tas­
rîh ediliyor.
Bitmedi.
Köprülüzâde Mehmed Fuad
COĞRAFYA UE ETNOGRAFYA
UNUTULMUŞ KAN KARDEŞLERİMİZDEN
KARACADAĞ TÜRKLERİ
Dünyaya biz garp Türkleri kadar milliyetini unutan,
ihmal eden bir millet daha gelmemiştir. Daha yakın za­
manlara kadar İstanbul Türkü kendisine şehirli diyordu.
Onun fikrince Türk, Garbî ve Orta Anadolu idi. Koca
Türklüğün 30-35 milyonluk büyük bir kitlesi Tatar, üç bu­
çuk milyonluk İran Türk’ü (Acem-Fars), Şarkî Anadolu
Türk’ü (Kürt) ve Irak’la Suriye'deki Türkler (Arap) idi.
Hamd olsun ki, son beş senedir artık Türk gencinde de
339
husûle gelmeye başlayan millî vicdan bu fikir ve zanların
ne kadar saçma ve yalan olduğunu meydana çıkardı.
Bugün pek uzak olmayan bir yerde, Urfa ile Diyarba­
kır arasında, Karacadağ'da bizim kan ve soy kardeşleri­
miz var. Sırf bizim ihmâlimiz yüzünden dilini, soyunu so-
punu tamamıyla unutarak tamamıyla Kürtleşmiş ve artık
Türklükleri hemen hemen tarihe karışmaya başlamış
olan Karacadağ Türk aşiretlerinin bugünkü hâli, kayıtsız­
lık ve gafletimizi sarsacak mahiyettedir. Daha 327'de Ru­
meli'nde Türkçe bilmeyen ve mahkemelerde Rum ve
Bulgar tercümanlar vasıtasıyla iş gören Türklere rastladı­
ğım için Karacadağ'da hemen hemen Urfa cihetleri sayı­
lan yerlerde Kürtleşmiş Türkleri görünce hiç de şaşma­
mıştım!
Türk gençliği öğrensin ki, Siverek’le Diyarbakır arası­
nı ayıran Karacadağ'da dilini, âdetini, benliğini, şarkısını,
türküsünü unutmuş yüzbinlerce kan kardeşimiz vardır
ki, kelimenin bütün manasıyla çoktan Kürtleşmişlerdir.
Karacadağ Kürt aşiretlerinden Türkân aşiretini ol­
dukça İlmî bir surette tetkike muvaffak oldum,
Türkân aşiretini bir Kürt aşireti bilerek aralarında do­
laşırken Türkçe bilir ağalardan yetmiş beş seksen yaşla­
rında Güllüceli Sadûn Ağa ile aramızda geçen bir müba-
hese, aşireti tetkike sebep oldu:
Bir gün milliyetten bahsediyordum. Bildiğim Türk
aşiretlerini sayıyordum. O sırada Mürselli aşiretinin ismi
geçti. Sadûn Ağa atıldı:
- Bu aşiret bizim akrabamızdır, dedi.
- Olabilir, kız mı alıp verdiniz, dedim.
- Hayır, öyle değil. Şimdiki bulundukları Amik Ova-
sı'na vaktiyle Karacadağ'dan gitmişlerdir. Vaktiyle hep bir
aşirettik. Sonra onlar oraya gittiler. Amma onlar Türkçeyi
unutmadılar.
- Acayip, zaten onlar Türk'tür. Tabiî olarak Türkçe
konuşacaklar.
- Ya biz neyiz efendi? Sen bizi Kürt mü sanıyorsun?
Sen bizim bu hâlimize bakma. Biz hâlis Türk’üz.
- Bu nasıl olur ağa?
- Nasıl olurunu bilmem. Biz atalarımızdan işittik. On­
lar da atalarından işitmişler. Biz buralara Horasan tarafla­
rından 80.000 hane halkı gelmişiz. Sonra her birisi bir ta­
340 TÜRK YURDU S ayı

rafa gitmiş. İşte o senin saydığın Mürselli, Kara Alili, İlbey- da insan ve hayvan ayağı müsavidir. Arazi o derece sarp
li, Savcılı aşiretleri de hep vaktiyle, bizim buralardan Ha­ ve taştır ki insan, mahsus her tarafa kara taş yığınları kon­
lep vilâyetine gidip dağılmıştır. Bunlardan en son göç muş sanır.
edeni Dere Gezenli aşiretidir ki, Halep vilayetinin Maraş
Türkânlılar, bugün tam aşiretlikten çıkıp yarı yarıya
taraflarında oturmaktadırlar. Kürtçe de bilirler.
toprağa bağlanmalarına rağmen topraktan pek az faide
Ümmî Sadûn Ağa'nın olanca safiyetiyle anlattığı bu görmektedirler. Hiçbir yerde böyle sarp ve çetin araziye
sözler beni müteessir etti. Karacadağ'ın saf yaylalarında, rastlanamaz. Seyyah hayvandan inerek yaya yürümeyi
rahat ve gürültüsüz bir hayat geçirerek ihtiyarlaşmış ve tercih eder. Bundan dolayı hayvan ticaretiyle uğraşırlar.
şüphesiz hiç bir Türklük propagandasına maruz kalma­ En iyi cinsten Arap atları en birinci ticaretleridir. Her Tür-
mış olan bu ümmî ağanın sözleri, en değerli ve en doğru kânlı ne kadar fakir olursa olsun mükemmel bir at ile iyi
vesikadır. Bundan başka tarih meydanda: 672'de Süley­ bir silâh sahibidir.
man Şah 80.000 hane halkıyla Horasan taraflarından kal­
Kıyafet, civar Ai'ap aşiretlerininkinin aynı. Başta akel
kıp Tebriz - Van - Bitlis - Ahlat - Karacadağ - Fırat - Caber
ve kefiye, sırtında Arapvârî entari ve maşlah. Bu kıyafetiy­
- tekrar Karacadağ - Halep ve Konya istikametlerinde do­
le Türkânlı bir Arap aşireti neferinden fark edilemez.
laşmıştır. Büyük tarih kitaplarında bu istikametler oklar­
Kadın kıyafeti, değil aşiretler arasında hatta hiçbir
la gösteriliyor.
köyde tesettür olmadığı için kadınları görmek pekâlâ
Bu hesaba göre bütün Karacadağ halkı Türk'tür. Za­
mümkündür.
manla Kürtleşmişlerdir. Türklükleri şüphesiz olan Tür-
Türkân köylerinden Almalı'da, ahbaplarımdan Meh-
kânlılarla yanyana oturan Karakeçi aşireti vardır ki, simâ-
med Melli (Molla) isminde birisinin evinde kadın kıyafet­
cılarca Türk olduklarına şüphe kalmıyor. Bütün aşiret ef­
lerini tetkik ettim. Bayram elbisesiyle birisi Türk diğeri
radı kendilerine Karakeçili diyor. Kürtçe "hijen düşi" de­
Kürt iki kadın getirdiler. Netice sıfır çıktı! Kadınlarda da
miyor. Eğer Karakeçi, sonradan takılma bir isim olsa bü­
millî Türk kıyafetlerinden eser kalmamıştır. Millî Türk ka­
tün efrâd tarafından kabul edilerek kullanılması ve düzü­
dını kıyafeti derine gitmeden Garbî ve Şarkî Anadolu
len türkülerde bu ismin geçmesi mümkün olmazdı. Biz
Türk kadınlarının kıyafetidir. Türkânlı kadınlarda bu kı­
altıyüz yıldır şurada burnumuzun dibinde Çanakkale kar­
yafetlerin yerinde yeller esiyor!
şısındaki Maydos'u Açaova yapamadık. Yine herkes May-
dos diyor. Maarif: İlim ve marifet nâmına hiçbir şey yok. Ne
mektep var ne de mescit. Köy boy beğisinin odası hem
Şu hâlde Dördüncü Sultan Murad tarafından verildi­
mescit, hem mektep, hem hükümet, hem de mahkeme­
ği rivayet edilen bu Karakeçi isminin doğruluğu pek zayıf
dir. Türkânlılar tarikata pek meraklıdır. Mutlaka bir tari­
kalır.
kata sâliktir.
Gelelim bahsimize:
Sıhhat: Gayet dinç, iri yarı, vurucu, kırıcı adamlardır.
Türkânlıların durağı yeni teşkilât mucebince Karake­
Hastalığın ne olduğunu bilmezler bile. Yalnız, Balkan
çi aşiretine merbut olan Türkânlılar hava ve suca dünya­
Harbi'ne iştirak ettiklerinden dolayı epeyce gizli hastalık
da birinciliği kazanan Karacadağ'da otururlar.
götürmüşlerdir.
Karacadağ, yaz kış başından kar eksik olmayan bu
Güç ve kuvvet: Türkânlılar fıtraten cengâverdirler.
dağlar yükseklikçe bin metreyi geçer. Aşiret yazın yayla­
Daha beş yaşında çocukken her türlü silah talimine baş­
lara çekilir. Uzun kıl çadırlarını kump tam tabiî bir hayat
larlar ve zaten işleri güçleri odur. Hiçbir aşiret, Türkânlı-
yaşarlar. Kışın ise kurtu dedikleri kuytu ve izbe yerlerde
1ar kadar ne ata binebilir ne de kılıç kullanır. Bir Türkân-
yaptıkları köylere çekilirler. Birkısmı da köylerde otur-
lıya kendi evinde yatakta ölmek pek ayıptır. Mutlaka gaz­
mayıp çöle kadar giderler. Türkânlıların bulunduğu arazi
vede birisi tarafından öldürülmelidir. Balkan Harbi'nde
gayet dağlık ve taşlıktır. Dünyanın hiçbir yerinde bu ka­
Habibçe ve Kırkkilise taraflarında Bulgarlara nasıl saldır­
dar taşlı yer yoktur denilebilir. Öyle bir yer ki ekincilik
dıklarını, nasıl mağlûp ve perişan ettiklerini ancak gören
mümkün değil. Yürüyecek bir keçi yolu bile yok. Buralar­
bilir!
 Sayı 68 TÜRK YURDU
Çehre: Tamamen Türk çehresi, Şarkî ve Garbı Ana­
dolu'daki Türk çehresinin aynı... Her köyün meydanında
oynanan çocukların Kürtçe şarkılarını, Türkülerini din­
lerken bir de yüzlerine bakınız. Yüreğiniz sızlayacaktır.
Şarkî ve Garbî Anadolu Türk çocuğunun çehresine tama­
men benzeyen, onlardan kıl yarmayan bu yavrucaklar ne
Türkçe nedir bilmezler, lâkin bu yavrucuklara mutlaka
kanınız kaynayacaktır. Zaten köylerine gittiğiniz vakit
eğer bir vasıta ile Türk olduğunuzu anlarlarsa artık size
edilmedik iyilik kalmaz. Onların da kanı size kaynar. Tür-
kânlılar ancak kendi aşiretlerinden kız alıp verdiklerin­
den kanları daima saf kalmıştır.
Duygu: Garbî ve Şarkî Anadolu'nun aşiret hâlinde
bulunmayan medenî Türklerinin, sorulduğu vakit Türk
olduğunu söyleyememesine rağmen Kürtleşmiş Türkân-
lılar bu hususta sizi cevapsız bırakmaz:
Çağakevi ne asıl asıl me havin me Türke.. Em na
Arabem em na Kirmancım, em Türkem." derler ki "eski
zamanda bizim aslımız Türk idi. Biz Arap ve Kürt değiliz.
Biz Türk’üz." demektir. Niçin bu hâle geldikleri sorulursa.
Hayran çavte! Çer bu güm? Dest me, tişte ki konu-
ne. Beri heft sad-sal. Em meyân Kirmancımayım.. Meyân
ve anar ve nişteem..Heydi heydi asi ü neslime vanda bu.
Anuka em mina Kirmancı bum.. Çer bügüm? Keşki emr-i
Huday, ammâ şükre Huday ki, hayya anuka, em jebir em-
kem ki, asi me Türke..." der ki, manası: "Gözünü sevdi­
ğim! Ne yapalım? Elimizden ne gelir? Yedi yüz yıldan be­
ri Kürtlerin arasında kaldık. Onların arasında oturduk.
Yavaş yavaş asıl ve neslimiz kayboldu. Şimdi Kürt olduk.
Ne yapalım? Hepsi Allah'tan gelir. Amma Allah'a çok şü­
kür ki, şimdiye kadar aslımızın Türk olduğunu unutma­
dık" demektir.
Benim mevsûkan işittiğime göre ihtiyar pîr Türkânlı
ölürken, bildiğini, gördüğünü başına toplar ve "Aslını
kaybeden ve inkâr eden haramzâdedir. Bizim de aslımız
Türk'tür. Fakat biz Kürt olmuşuz. Yine aslımızın Türk ol­
duğunu unutmamalıyız" diye vasiyet edermiş.
Köyler ve köy isimleri: Köyler umumiyetle bir tepeye
arkasını vermiş kara taştan, bir katlı binalardan mürek­
keptir. Bunlara, bina demektense kümes demek daha
münasiptir. Karacadağ'da kış pek şiddetli olduğundan
Türkânlılar bu yolda harekete mecbur olmuşlardır. Şim­
di size Türkânlı köylerini sayarken anlayacaksınız ki.
341
isimleri tamamıyla Arapça veya Kürtçe olan binlerce köy­
ler arasında bir avuç, isimleri Türkçe köy işitecek ve yine
kalbiniz sızlayacaktır. Evet! İsimleri Arapça ve Kürtçe köy­
lerin ortasında yirmi yirmi beş Türkçe isimli köyler! İşte
sayıyorum:
Savcak, Kaynak, Almalı, Boğurtlan, Koncuk, Donuz,
Nohut, Güllüce, Sofice, Söylemez, Otlu, Gülpınar, Orta-
harap, Karabahçe, Ağutepe, Soğantepe, Uzunziyaret, Üç-
kuyu, Göktepe, Yoğunca, Büyük Şeyhli, Küçük Şeyhli...
ilh.
Karacadağ'ın her tarafını fırdolayı dolaşınız. Her tara­
fında Kürtçe ve Arapça köy isimleri işitirsiniz. Lâkin tam
Karacadağ'a gelip Türkânlı mıntıkasına girdiniz mi man­
zara değişir. Artık Türk çehreli Türkânlıları görür ve isim­
leri Türkçe köylerini dolaşırsınız.
Bir gün Sadûn Ağa yine olanca safiyetiyle söylüyor­
du: "Biz Türk’üz, amma sizin gibi Türk değiliz. Türklük
nâmına, sizin neyiniz kalmış ki? Türklük size çok uzak
çok... Bir defa sizde Türk ahlâkı ve âdâtı kalmamış. Siz
hep çıt kırıldım olm uşsunuz... Ne ata binebiliyorsunuz
ne de kılıç kuşanıyorsunuz. Bizim kadınlarımız sizden
daha cesur ve daha erkektir."
Evet, ey muhterem saf ihtiyar! Ey, hiç olmazsa ırkının
kanını muhafaza etmiş hâlis Türk! Biz ne Türk ahlâkı ve
adetini unuttuk, tahkir ettik, çıt kırıldım olduk. Hoppa ve
züppe olduk... Asırlarca Arap ve Fars dellâllığı ettik... So­
yumuzun maddî ve manevî hiçbir seciyesi bizde hemen
kalmadı. Ve bugün senin Karacadağ gibi yakın bir yerde
Kürtleşmene sebep yine biz olduk. Evet her ne söylesen
hakkın var. Fakat gözlerinde ulu hakanımız Cengizlerin,
Atillaların, Oğuz Hanların emellerini okuduğum muhte­
rem saf Türk kocası! Fakat sen, biraz daha sabreyle..
Dün, ölmüş sanılan bugünkü Türk gençliği, artık ayıpla­
mayacak derece Türk’tür. Tam senin istediğin gibi yetiş­
mekte olan bu gençlik, çok sürmez, kenin de yardımına
koşacaktır. Bundan emin ol.
28 Mayıs 330
Deregezenlioğlu
Ha§im Ertuğrul
342
/K
TARİH UE ASAR I ATIKA
BULGARLARIN TÜRK-TATAR KAVMİNDEN NEŞ’ETLERİ
Üçüncü Kısım
(Ba§ı Vinci yılın 17'inci sayısında)
Bahsettiğimiz §u sarfa ve lügata ait Türk hususiyetle­
rinin ehemmiyetli birkısmı şüphesiz, OsmanlIların Ru­
meli'yi istilâlarından, yani on beşinci asırdan beri Osman­
lI lisanından alınma sûretiyle Bulgar lehçelerine geçmiş­
tir. Bahusus işbu alınmalar arasında birçok Arabi ve Fari­
sî sözlerin bulunması dahi buna kâfi bir delildir. Bunun­
la beraber yedinci asırda Tuna Bulgar Hükûmeti'ni vücu­
da getirmiş olan Asparuh Han'ın kendi Türk-Tatar kabile­
siyle Rumeli yarımadasına geçtiği tarihen sabittir. Yine
bir çok asırlardan beri devam edip Bulgaristan'ın Osman­
lIlar tarafından istilâsına kadar Bulgar hanları, çarları, ser­
gerdeleri ve zâdegânı ve sair rütbe ve unvan sahipleri
Türk-Bulgar isim ve ünvanlarını taşıdıkları da malûmdur.
Kezalik İsparoh-Bulgarlarının lisan-ı aslîsi on beşinci asra
kadar Slav kilise lisanıyla mücadelede bulunduğu elsine
mütehassısları tarafından iddia olunmaktadır. Bütün bu
vâkıa ve vesikalar meydanda iken şimdiki Bulgar lisanın­
da İsparoh-Bulgarlarından hiçbir iz kalmadığını iddia ey­
lemek doğru olamaz. Şeluçer, Tomaszek, Rossler,
M.Galszer ilh. ulemânın beyan ve iddia ettikleri veçhile
bugünkü Bulgar lisanında mevcut olan Türk lügatlarıyla
Türk kavaid-i hususiyesinin çoğu herhâlde Asparuh yani
Türk-Bulgarlarının lisanından miras kalmıştır. Maamafih
on beşinci asırdan sonra Osmanlı Türklerinden Bulgarla-
ra intikal eyleyen kelimelerle Asparuh-Bulgarlarından ka­
lan kelimeleri tefrîk etmek hakikaten güçtür. Her ne ka­
dar Doktor Perene Miklosehiteh'in Osmalıların Rumeli'ye
geçmezden evvel yazılmış olan kilise kitaplarında keşfet­
tiği ve elyevm Bulgarcada kullanılan, birleg, böbrek, bel-
çok gibi sözlerin filhakika Tuna-Bulgar Hükûmeti'ni tesis
eyleyen Asparuh-Bulgarlarından kaldığını anlamak kolay
ise de bu kabil kilise kitapları pek nadir olduğu ve fazla
olarak bu nokta-i nazardan hakkıyla tetkik edilmemiş bu­
lunduğu için şimdilik mezkûr kilise eserlerinden lâyıkıy-
la istifade olunamaz. Bunun içindir ki, mevzuubahis keli­
melerin taharri ve tetkiki hususunda atîdeki esaslara isti-
nad ediyoruz:
( ü y, sakil ye gibi okunacaktır,
0 ) Slovar Bolgarskago iazyka, 1885 (Bulgar Lisanının Lügati, 1885).
TÜRK YURDU Sayı
1. Osmanlı-Türk lisanından istiare olunan kelimeler­
den ekserisini bugünkü Bulgarlar yabancı kelimeler gibi
telâkki etmektedirler. İsparoh-Bulgarlarından intikal ey­
leyen kelimeleri ise tamamıyla kendi malı addeylemekte-
dirler.
2. Eski Türk-Bulgarlarmdan kalan sözler alelekser
müştak kelimelerdir. OsmanlIlardan geçmiş olan lügatlar
ise ekseriyetle iştikaksız ve münferit lügatlardır.
3. Bugünkü Bulgar lehçelerinde Osmanlıcada mev­
cut olmayan bazı Türk kelimelerine tesadüf olunmakta­
dır ki, bu nevi kelimeler tabiî OsmanlIlardan alınmış de­
ğildir.
Şimdiye kadar zikr ü beyan eylediğimiz mütalââttan
sonra Asparuh-Bulgarlarınm bugüne kadar Bulgar lisa­
nında mahfuz ve müstamel kalan birtakım Türk kelime­
lerini aşağıda kayd ü tadâd etmekle makalemizin şu son
kısmının maksad-ı aslîsine girişiyoruz:
1. Bylgar-in(b, Bulgarin, cem': Bylgri: Bulgar, Bulgar­
lar.
2. Bâi: Bay, zengin, nüfuzlu, muteber bir zatın ismi­
ne ilâve olunup ihtiram makamına kullanılmaktadır. Ba­
zen da bayu ve baku şeklinde müstakillen dahi tesadüf
olunmaktadır. Kitapta bay efendi manasına gelen gospo-
din Slav unvanı kullanılır. Ahali arasında Bay Ustuyan,
Bay Petko ve ilh. -Üstoyan Ağa, efendi, Petko Ağa, efen­
di yerine denir. Uygurca, Çağatayca ve diğer Türk lehçe­
lerinde işbu bay (baı) lügati mevcut olup zengin adam,
büyük adam, efendi, bey (prens) hükümdar manalarını
tazammun eder. Osmanlı Türklerinde bey, Kırgızlarda
"bi"dir.
3. Bâte: Bate, kendinden büyük bulunan bir adama
karşı bu sözle hitap edilir. OsmanlIlarda ağa, ağabey ol­
duğu gibi. A. Düvernua'ya(2) göre yüksek bir şeye veya
daha büyük, daha kuvvetli insana deniyor. Vambery'ye
nazaran Tatarcada batı (baty), yüksek, âlî demektir. Yine
Vambery'ye göre eski Bulgar sergerdelerinden biri Batı
Bay yani yüksek bay, âlî bey ismini taşırmış.
4. Bâram: Yürümek manasına gelen barmak Türk-Ta­
tar mastarına manen ve şeklen mutabıktır ve en ziyade
cenubî Makedonya Bulgarları meyanında kullanılmakta-
 Sayı
dır. Bâraı vâmo (baray vamo): Buraya gel. Kyde bârach
(kıde baraş): nereye gidiyorsun? Kazan-Bulgar Türklerin­
de bugün sizge baram (bugün sizge baram); Bugün size
gelirim. Bar al da gel: Git al da gel gibi. Türk-Tatar dille­
rinde bazen b harfi yerine v geldiği gibi Osmanlı Türlerin­
de dahi barmak mastarı yerine varmak mevcuttur. Bulgar
ve avam edebî lisanında işbu barmak mastarı baram, ba­
lam, pâlamlÜ, byrkam, vârkam, vâram, vyrvia ve sair şe­
killerde tesadüf olunup atîdeki ve birbirine yakın bulu­
nan manaları ifade eder. Yürümek, gezmek, çabuk yürü­
mek, koşmak, yetişmek, koğmak, kovalamak, el ile do­
kunmak, dokunmak, incitmek ve buna mümâsil.
5. Vâraı-vâre (varay yahut vara’): A. Düvernua neşret­
tiği Bulgarca lügatmda işbu kelimeyi: Yaram (varmak-
barmak) mastarından çıkarıyor ise de buna atfolunan
dinle, işit manası pek nâkıstır. Edat-i nidâ makamına kul­
lanılan bu sözün mana-yı hakikîsi yetişin, koşun, muave­
nette bulununuz olduğu gibi bazen dahi şikâyeti, mem­
nuniyetsizliği, tevahhuşu ibraz eder veya bir arzunun be­
yanına delalet eder bir edattır. Kazaklarda istimdat nida­
sı makamına oranG) sözü kullanılır ki fonetikçe işbu va­
ray lügatına pek müşabihtir.
6. Bradva: Balta. Sami Bey lügatmda bradva ve barda
eski Türk sözleri gibi gösterilmiştir. Barda fonetikçe (1-r,
t-d ) balta kelimesine mutabıktır.
7. Bâı-a -Bay-a: Yapmak, yani bunu yapmak. Fal yap­
mak masdarına tamamıyla mutabıktır. Bu cezirden bâı,
bâıka, bâene kelimeleri vardır. Doktor Ferenc Miklosc-
hitch bâia ve âtîdeki altı kelimeyi Osmanlı Türklerinin
Balkan yarım adasına geçmezden evvel Slav lisanında ya­
zılmış olan Bulgar kilise kitaplarında tesadüf etmiştir. El-
yevm dahi Bulgarlar tarafından kullanılmaktadır.
8. Beleg: Nişan, işaret, bileklik. Mikloschitch bu sözü
bilgü Türk kelimesinden çıkarıyor. Nitekim Moğol-Türk
lisanlarında belge (bâlgâ), nişan, işaret, bileklik; Uygur­
ca'da belkü, bâlgu; Çağataycada bilgü; Çuvaşlarda pil;
Macarlarda bilaga, bilgan; Osmanlı Türklerinde bilgi, bil­
gilik. Bugünkü Bulgar edebî ve avam lisanında işbu beleg
( ü Pal cezeri bar: Bar esasına müşabihtir. Çünkü Türk-Tatar lehçelerinde alelumûm b -p , r-1 olabilir.
G) Halim Sabit, Altaylara Doğru, Türk Yurdu, Yıl; 3, Sayı: 10, 1166 sahifesinde; "... Zulümdîde avullara vesair ahali bulunan yerlere giderek
kuvvetli bir sadâ ile oran nidasında bulunur." ve işbu oran nidasını işitenler imdada koşmaya ahlâkça borçlu imişler.
(3) in İslav edatıdır. Bulgarin'de olduğu gibi.
(4) Enver Paşa, Servet-i Fünûn gazetesi 1325 Eylül nüshalarında.
TÜRK YURDU 343
esasından müştak belefil: bilgili, beleja: nişan koymak,
zabelexram otbelexram vesaire mevcuttur.
9. Bybrek (bibrek): Böbrek.
10. Boliar-in boliarU) (Bolyar, bolyarin): Büyük
adam, zengin adam, zâdegân. Mikloşiç'e göre boylu sö­
zünden müştaktır. T. Korsch bunu bayar(mak): Zengin
olmak Tatar masdarından çıkarıyor. Bayarmak (S'enrich,
devenir riche et puissant) mastarı Sami Bey lügatinden
dahi eski bir Türk lügati gibi makeyyeddir. Bay-ar Türk
lehçelerinde büyük adam demektir. Nazil ki, bay-kal:
bay-göl: büyük gölG). Herhâlde bahsolunan şu bolyar ve­
ya buyar kelimesinin aslı büyük boylu zengin, efendi, bey
(prince, chef), hükümdar manalarını tazammun eden ey
esasıdır.
11. Beltchûk (Belçuk). Mikloşiç bunu bilazik (brace-
let, çerde) kelimesinden müştak buluyor. T. Korsch ise
bunu reddediyor ve bol-bil-böl Çağatay esasından çıkara­
rak yüzük ve halka manasına gelen böldürga, bildürga
kelimelerine muadil buluyor. Bulgar lehçelerinde elyevm
dahi belçuk kapı halkası, bel kemeri halkasına denir.
12. Bacanak (badjanâk): Bacanak.
13. Biser: İnci
14. Brytchka (Brıçka): Buruşukluk, yerli bir kelime
gibi telakki olunur. Buna müşabih kezalik brytckul (brıç-
kul): buruşukluk; brytchkam: buruşmak; nabrytchkano
vesaire mevcuttur.
15. Gaz-ia (Gazya): Bu lügatin manası su içinde yürü­
mek, gezmek, dereyi yürüyerek geçmek, bir hangi şeyi
ayakla basmak, çiğnemek, bastırmak, yürümek, gezmek
ve buna mümasil. Gazya sözü büsbütün yerli bir söz gibi
telakki olunup birçok müştekatı dahi vardır. Bunun esa­
sı Tatar'daki kaz, giz'dir ki, manası dahi gezmek, dolaş­
mak. Osmanlıcada keza gez-gezmek vardır.
Bitmedi
İvan M anulef
344 TÜRK YURDU
TERCÜME-İ HAL
ŞEYH CEMÂLEDDİN EFGANÎ
Bütün müslüman âleminin uyanmasına ve yükselmesine
çalışan ırk ve milletfikirlerinin şiddetli bir taraftarı olan
Merhum Şeyh Cemaleddin Efganî
Ondokuzuncıı asrın nısf-ı ahirinde efkâr-ı İslâmiye
üzerine icra-yı nüfuz etmiş olan eâzim-i mütefekkirin ara­
sında Şeyh Cemâleddin Efganî, mümtaz ve yüksek bir
mevki ihraz etmiştir. Müşarünileyh Arapça, Acemce ve
Türkçeyi lisan-ı mâderzâdı gibi konuştuğu ve Avrupa li­
sanlarından bazılarına da vâkıf olduğundan ulûm-ı şarki­
ye ile ulûm-ı garbiyeyi kendisinde cem eylemişti. Bunun­
la beraber gayet yüksek ve keskin bir zekâya mâlik oldu­
ğundan iki medeniyeti tahlil ve her birine ait fezâil ve ne-
kâizi temyiz edecek kadar istidadı da hâizdi.
Böyle bir zat bittabi âlem-i İslâmın maruz kaldığı hâl-ı
inkıraz ve tedenninin esbabını araştırmaktan, muasırları­
nı ikaz eylemekten ve esbab-ı mezkûreyi def edecek ça­
releri göstermekten kendisini alamazdı. Şeyh Cemâled­
din Hazretleri hakikaten bütün hayatını şu mübâreze ve
( ü Cilt; 3, Sayı: 1-2
Sayı
mücâhedeye sarf eylemiştir. Acemce, Arapça, Türkçe ri­
saleler, kitaplar, mecmualar neşrederek Hindistan'da,
İran'da, Kafkasya'da, Osmanlılıkta mev'ızaları, nutukları
ile muasırlarını ikaz ettiği gibi bazen de Avrupa payitaht­
larında meselâ Londra ve Paris'te zamanındaki Avrupa
ulemâsı ile mücadele-i kalemiyeye girişerek garbı da İslâ­
miyet hakkında tenvir etmeye çalışıyor. Böyle yonılmaz,
mücahedesinde yılmaz, herkese karşı hakikati söylemek­
ten çekinmez bir zat bittabi rahat yaşayamazdı. Şarkın ce­
haleti garbın da adaletsizliği Şeyh Cemâleddin için kendi­
sini kürre-i arzın bir taraftan diğer tarafına ale'd-devam
atacak dalgalar teşkil ediyordu. Müslümanlarca takdir
edilmemiş, Avrupalılarca tehlikeli addedilmiş bu büyük
mücahid bilâhire İstanbul'a hakan-ı sâbık tarafından cel-
bolunuyor ve burada muhterem fakat mahbus sûrette
son günlerini ikmal ediyor. İslâmın tealisi uğrunda bu ka­
dar mücahede ve gayretlerde bulunmuş ve din-i mübînin
esaslarına nüfuz etmiş olan fâzıl-ı müşarünileyh bazı kim­
seler tarafından mugayir-i din olarak gösterilmek isteni­
len milliyet fikirlerinin de şiddetli bir taraftan idi. Türk
Yurdu'ndalÜ intişar etmiş olan ve Vahdet-i Cinsiye ve Ir­
kiye Meselesi ismindeki makalesi bunun en celî şahidi­
dir. Bu sûrede Şeyh Cemâleddin Efganî, Türklerin din-i
millîsi addolunacak kadar Turanîler arasında münteşir
olan İslâm'ın yorulmaz bir nâşir ve hâdimi olmakla kal­
mayıp aynı zamanda milliyet duygularının da müşevvikle­
rinden oluyor.
İşte bu sayımızda resmini dercettiğimiz bu büyük
mücahidin tercüme-i hâli hakkında bazı malumat ver­
mek isteyerek bulduğumuz menba vaktiyle müşarüni­
leyh tarafından "Risâletün fi ibtâlı mezâhib-i dehriyyûn"
nâmıyla yazmış olduğu risalenin Arapça tercümesine mu­
kaddime teşkil eden ve Şeyh Cemâleddin Hazretleri tara­
fından Mehmed Emin Beyefendiye hediye edilmiş olan
bir nüshasında bulduk. Biz de o malûmatı burada telhis
ediyoruz:
Şeyh Cemâleddin Hazretlerinin asıl ve nesebi Hüse­
yin ibn Ali ibn Ebû Tâlib evlâdından olan meşhur Muhad-
dis Seyyid Ali es-Sermedî'ye vâsıl oluyor. Babası Kabil
şehri civarında kendi mevkiinde sâkin idi, Bu ailenin Af-
ganîler arasında azim bir mevkii vardı ve sâkin bulundu­
ğu kıt’aya hâkimdi. Eakat Afgan Emiri Dost Muhammed
Han âileyi bu makamdan mahrum etmiş ve Şeyh Cemâ-
 Sayı 68 TÜRK YURDU
leddin hazretlerinin babası Kabil'e muhaceret etmek
mecburiyetinde kalmıştır.
Şeyh Cemâleddin Efganî Esadabad karyesinden 1254
senesinde tevellüd etmiştir. Babasının Kabil'e muhacere­
ti ile kendisi de oraya gitmiş ve sekiz yaşında tahsil-i ulû­
ma mübaşeret eylemiştir. Muallimi Mâhir ibn Ali nâmın­
da bir âlim imiş. On sene tahsilden sonra 1273 senesine
kadar muhtelif memleketlerde seyahat etmiş ve gördüğü
yerleri kavimleri, mütalâa ettikten sonra memleketine
avdet ve Dost Muhammed Han'ın hizmetine dahil ol­
muştur.
1280 senesinde Şîr Ali Han, Dost Muhammed Han'ın
yerine geçince Afganistan'da dahilî ihtilâller zuhur etmiş
ve Şeyh Cemâleddin Hazretleri bu ihtilâller esnasında
mühim roller oynamıştır.
İhtilâller esnasında Abdurrahman Han, Afganistan
tahtına cülûs eyledi. Ve Şeyh Cemâleddin'i veziriazam ta­
yin etti. Eakat biraz sonra yine ihtilâl zuhur ederek Emir
Abdurrahman Han, Buhara'ya kaçmak mecburiyetinde
kaldı. Şeyh Cemâleddin ise bir müddet daha Afganis­
tan'da kaldı ise de bilâhire terk-i vatan lüzumunu hisset­
ti. Lâkin Afgan hükümeti müşarünileyhin İran'a gitmesini
terviç etmediğinden Hindistan'a âzim oldu. İngiltere
Devleti ise Şeyh Hazretlerinin Hindistan'da kalmasını
yerli ulemâ ve rüesa ile görüşmesini arzu etmediğinden
Mısır'a azîmet etti. Fakat İngiltere Hükümeti Mısır'da da
tevakkuf etmesine mâni olduğundan Câmiü'l-Ezher ule­
mâ ve talebesinin istida ve ısrarlarına rağmen müşarüni­
leyh İstanbul'a sefer etti. Burada Sadrazam Âlî Paşa'nın
hüsn-i kabul ve teveccühüne nâil olarak Meclis-i Kebir-i
Maarif azalığma tayin kılınmıştır.
O s m a n lI rical-i d e v le t, a y a n v e e k â b ir i m ü ş â ru n ile y -
h in s o h b e t v e h u z u r u n d a p e k m ü te le z z iz v e m ü s te f i d
o lu y o r d u la r .
Lâkin müşarünileyhin nâil-i hürmet ve muhabbet ol­
ması Şeyhülislâm Haşan Fehmi Efendinin rekabetini cel-
bediyor. Fırsat ise zuhur etmekte teahhur etmiyor. He­
nüz teessüs etmiş olan Dârülfünûn’da Şeyh Cemâleddin
Efendi bir konferans vermek istiyor. Konferansta birçok
ayan ve ekâbir hazır bulunuyorlar. Şeyh ^Cemâleddin
Hazretleri ulûm ve fünûnun kadr ü kıymetine ait Din-i İs-
lâmın nokta-i nazarını izah ederken nübüvvetten de bah­
sediyor. Müşarünileyhin bu hususa ait efkârında şer-i şe­
345
rife muhalif hiçbir nokta olmadığı hâlde Haşan Fehmi
Efendi sırf Şeyh Cemâleddin Hazretlerini nazar-ı avâmda
düşürmek niyeti ile güya nübüvveti inkâr ettiğini işaa et­
tiriyor. Mesele matbuata geçiyor. Birçok kîl ü kâli mucib
oluyor. Bilâhire hükümet tarafından kendisine kîl ü kâim
defi için İstanbul'dan bir müddet müfarakat etmesi lüzu­
mu ifham olunuyor. Bunun üzerine müşarünileyh Mısır'a
gidiyor. Ve burada Riyaz Paşa tarafından ikram ve izâz
olunuyor. Ulemâ ve talebenin ricası üzerine Şeyh Cemâ­
leddin Efendi Câmiü'l-Ezher'de tedrisata şuru ediyor. Ve
bilhassa tasavvuf ve felsefe derslerine sarf-ı dikkat ediyor.
Az bir zaman içinde müşarünileyhin sayt u şöhreti âfakı
tutuyor. Bu ise yeni hasûdların ve düşmanların zuhuruna
meydan veriyor. Burada da müşârunileyhe karşı bir cere­
yan açılıyor. Cereyanın başında İngiltere Konsülü Mister
Fikiyan bulunuyor. 1296'da Mısır'ı terk ve Hindistan'a ge­
lerek Haydarabad şehrinde sâkin olmaya mecbur kalıyor.
Bu meyanda Mısır'da ihtilâl zuhur ediyor. İngiltere hükü­
meti Şeyh Cemâleddin'i Haydarabad'dan makarr-ı hükü­
met olan Kalküta'ya gönderiyor ve Mısır ahvali kesb-i ta­
vazzuh edinceye kadar orada kalmaya icbâr ediyor. Gaile
bertaraf edildikten sonra yine İngiltere hükümeti şeyhe
İslâm memleketlerini terketmeyi ve Avrupa'da sâkin ol­
mak üzere bir şehir ittihaz etmesini teklif ediyor. Şeyh
Londra'yı intihap ediyor. Fakat Londra'da biraz ikamet­
ten sonra Paris'e geliyor. Ve burada Urvetü'l-Vüskâ nâ­
mında meşhur mecmuasını neşre şürû etmekle beraber
Fransa meşâhir-i ulemâ ve üdebâsı ile alâka ve irtibatta
bulunuyor.
1303'te İran Şahı Nâsıreddin'in daveti üzerine Tah-
ran'a azimet ediyor. Şâh-ı mezkûr evvelce müşarünileyhi
hüsn-i kabul ediyorsa da bilâhere efkâr ve hissiyatından
tevahhuş ederek kendisini Tahran'dan kuvvetle çıkarı­
yor. Şeyh Cemâleddin yeniden Londra'ya azîmet ediyor.
Burada bir müddet kaldıktan sonra İstanbul'a geliyor.
Abdülhamid kendisine zâhiren hürmet ibrazında kusur
etmiyor. Nişantaşı'nda kendisine bir konak tahsis ediyor.
Hakikat-i hâlde şu konak Şeyh Cemâleddin için mahbes
oluyor. Her ne ise bu meyanda Tahran'da Nâsıreddin Şah
katlediliyor. Efvâh-ı nâsda Şeyh Cemâleddin hazretleri­
nin bu vak'a ile alâkadar olduğu söyleniyor. Bu ise Abdül-
hamid'in havf ve telâşını tezyîd ediyor. Çok geçmiyor
müşarünileyh bağteten vefat ediyor. Esbab-ı vefatı ise
şimdiye kadar meçhul kalıyor.
346 TÜRK YURDU
İşte bir hayat ki, hakikaten rengin ve rengîndir! Mü­
şarünileyh siyaseten ittihad-ı İslâmcı, fikren hakim ve fey­
lesoftu. İslâmiyetin almış olduğu şekl-i hâzırının şiddetle
muhtac-ı tasfiye ve ıslâh olduğunu, ulûm ve fünûn-ı ce-
didenin lüum-ı iktisabını şiddetle müdafaa ederdi. Ve bü­
tün hayatını şu kanaat ve efkârını neşretmeye sarfeyledi.
İslâm hükümdarları kendisinden korktukları kadar İngi­
liz, Rus hükümetleri de merhumdan tevahhuş ve daima
kendisini takip ediyorlardı.
T.Y.
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Başı l'nciyılın 12'incisayısında)
Göçebelik hayatı iktizasından olarak Kazaklar pek zi­
yade misafirperverdirler. Fakir, zengin, bey, avâm kendi­
sine gelen misaifiri kabul edip hâline göre ikram etmek
mecburiyetindedir. Kocası bulunsun, bulunmasın bir Ka­
zak kadını gelen misafiri yurduna kabul edip yedirip içir­
meye mezundur. Yazları "Konak As (misafir yemeği)" ol­
mak üzere koyun yahut kuzu kesilir. Kışları da sütlü ye­
mekler ile kurutulmuş etler, pastırma ve sucuklar yediri-
lir.
Bir kazak yurdundan ayrılıp bir tarafa giderken yiyip
içecek birşey almayı hatırından bile geçirmez. Yaz, kış kat
kat elbiselerini giyip atına bindikten sonra istediği tarafa
gider. Yiyip içmek, konmak için yolunda tesadüf eden bir
avulun büyükçe yurduna misafir olur. Bunun için âşina-
lık, tanışmak da iktiza etmez. Fakat icabına göre urug ve
kabilesini yâd ederek hüviyetini bildirir.
Bir yolcu uğradığı yurtta mutad olan ihtiramı göre­
mediği sûrette orasının beyine ref-i şikâyet edebilir. Bey
de tahkikatı neticesinde yolcu)oı haklı bulursa ceza-yı
nakdî olmak üzere bir at vermek ile hükmeder. Fakat bu
hâl pek nadir vukua gelir. Çünkü Kazaklar alelekser bu
kadar hissete tenezzül etmezler.
Bir Kazak yavrusu erkek, kız dili açılmaya başlayınca
kendisinin refika-i hayatı olacak kimsenin ismini uzaktan
yakından işitmeye başlar. Aklı, fikri başına gelip hissiyatı
inkişaf etmeye başlayınca seneler boyunca işiterek istînâs
ettiği ismin müsemmâsını da görmek arzusu uyanıyor.
Sayı
Bittabi bazı resmî sebepler bunların görüşmelerine güzel
bir vesile olur. Bu vesileler ara sıra teceddüt eder. Fakat
seyrekçe olması âdâb-ı milliyedendir. Zaten Kazaklar es­
kiden beri devam eden bu âdât üzerine oğulları için ala­
cakları kızı "yedi yat" karabetçe en uzak olan kabileler­
den intihap ederler. Karabetçe uzak olan kabileler alâek-
ser mevki nokta-i nazarından da yakın olmuyorlar de­
mektir. İşte şu iki sebep bazen yiğit ile nişanlısının arası­
na yabancıların girmesine fırsatlar hazırlıyor. Bu jftizden
iki kabile arasında büyük uygunsuzluklar peyda oluyor.
Fakat çok vakitler bu uygunsuzluğa meydan vermemek
için kızın mâcerası ebeveyni ve akrabası, hatta kabilesi ta­
rafından gizleniyor. Yiğit geldikçe onun da hatırı bulunu­
yor.
Kız, onaltı onyedisine gelince bazı merasim-i milliye-
den sonra bütün kabile kız ve kadınlarının gözyaşları,
müessir ülekleri arasında içinde doğup bü)4idüğü ilini,
yurdunu, dostlarını, ebeveynini hayli uzun bir zaman için
âdeta baygın denilecek bir hâlde iken terkederek bira­
derlerinin, kardeşlerinin vedâatıyla müzeyyen takımlı at
üstünde yiğiti takip eyler... Büyük bir kalabalık yiğitin
mensup olduğu bütün kabilenin bozları, kızları, kadınla­
rı meserret-başh bir âheng üzerine söylenen ülekler, şar­
kılar ile gelincek ve keyaver (gelin, güvey) karşılarlar. Ge­
lin, güvey ve dostlarının yardımıyla attan indirilir. Kayna­
na, kaynatasının sair kabile aksakallarının önünde iki üç
defa sağ dizini çökerek onları kemâl-i ihtiram ile selâm­
lar. Buna da selem denilir. Selem kızlık hayatının son, ge­
linlik hayatının ilk kademesi demektir. Bundan sonra bü­
tün kabile kendisine gelin yahut gilencek derler. Gilen-
lik, çoluk çocuk anası olup orta yaşlı bir kadın oluncaya
kadar devam eder. O müddet zarfında kaynana, kaynata­
lara, aksakallara karşı her gün gördükçe selem yapmak
âdab-ı milliyedendir.
Gelin, kızlık zamanında giydiği kısaca beyaz elbisele­
riyle püsküllü kunduz kalpaklarını da giyemez. Bundan
sonra uzunca gömlek ile saçlarını örtebilecek işlemeli yaş
börkanciği kullanmak mecburiyetinde bulunurlar.
Kızın ailesi ile kabilesi yiğite kiyav derler. Kiyavlık da
gilenlik gibi hayli zamanlar devam eder. Bu müddet zar­
fında kiyav kızın ebeveyn ve akrabasından başka bütün
kabile erkânına karşı da merasim-i ihtiramiye icrasına
borçludur. Yerlere kadar eğilerek selâma durmak, kayni-
şe kiyavdan isteyecekleri vezâiften birincisini teşkil eyler.
 Sayı 68 TÜRK YURDU
Oturup kalkmakta kaynişe tekaddüm etmemek de kiyav-
lık adabındandır. Bütün bu kiyavlık adabı tecim kelime­
siyle yâd olunmaktadır. Tecime riayet etmek hususunda
kusurlu olanlar il kadınlarının sihâm-ı tarizlerine hedef
olmaktan kurtulamazlar.
Gilin de zevcinin kabilesine karşı pek ziyade riayet-
kâr olduğunu her vesile ile ibraz eder. Aile efradından
değil, hatta kabile erkeklerinden kimsenin ismini diline
almaz. İsmini söylemek mecburiyetinde olduğu kimseler
için lafzî yahut manevî alâkalar ile herhâlde kendine
mahsus isimler uydumr. İlk karabay ismindeki kimsesi
gilenlerce ak bay nâmıyla yâd olunur. İlk erkekleri arasın­
da süt bay isimli kimse bulunduğuna göre gilenler süt ye­
rinde başka bir kelime kullanırlar. Kabile, ilk adını dile
getirmekte gilenlik, hatta kadınlık adabıyla kabil-i telif
değildir. Onun için bir avulun yanından geçerken hangi
il ve kabileye mensup olduğu hakkında kapı önündeki
kadınlara irad edilen sualin cevapsız kalmasından dilgîr
olmamak lâzım gelir.
Gilin ve kiyavlıkta bütün merasim-i zahireye riayet
etmek vacibü'l-ittibâ âdâb-ı milliyeden madûd olduğu
hâlde erkek ve kadının eski ve yeni dostlarıyla gizliden
gizliye ülfet ve münasebette bulunmalarına karşı pek az
ehemmiyet verilir. Kadın, kızlıkta yahut daha sonraları ta­
nıdığı dostlarını kabul etmek hususunda alelekser tered­
düt göstermediği gibi zevci de bazı geceleri yabancı ya­
taklarda geçirmeyi yiğitlikten addeder. Bu hâl Kazaklar
arasında pek ziyade şayi olup izalesi için hiç bir çare de
düşünülmemiştir. Şimdiye kadar bu âdetin aleyhinde hiç
bir cereyan mevcut bulunmadığına nazaran daha birçok
zamanlar işin önü alınamayacağı muhakkak görülür.
Bitmedi.
Hâlim Sabit
TÜRKLÜK ŞUUNU
İstanbul'da İlk Cuma N am azının Yıldönümü
Bayramı.- Mayıs’m Otuzuncu Cuma günü İstanbul'un
büyük günü idi. Göğsünde iki kıt’a birbiriyle musafaha
eden cennet şehrin taştan zırhları hicretin 857 senesinin
27 Cemâziyelâhirine tesadüf eden Milâdî 1453 senesinin
29 Mayıs’ında Osmanlı Türklerinin yedinci hakanı Fâtih
Sultan Mehmed'in muzaffer askerlerinin kahraman sav­
letleriyle delik deşik edilmiş ve kırk bin kardeş ölüsünün
347
üstünden atılan bahadır ve fedâkâr ordu Bizans'ın cazibe­
li can evine girmişti. Gemileri dağ tepelerinde yürüten
büyük hakan, dünya tarihinin bir karnını kapayıp diğer
birini açan bu muazzam zafer harikasına, başka bir hari­
ka daha ilâve etti. Hiç bir istilâ ordusu serdar ve hüküm­
darının gösteremediği ülüvv-i cenab ile cennet şehrin
mağlup halkını i'zâz ve nüvazişine gark etti. Onlara bütün
din ve cemaat haklarını, imtiyazlarını verdi. Bugün inhi­
tat ve izmihlâlimizi hazırlayan ve alkışlayanların, boğazla­
dıkları Türk ve Müslüman kanlarında münevver bir istik­
balin fecrini görenlerin büyük babalarını, dünyanın her
köşesinde kardeş kanının bile helâl addolunduğu zâlim
ve vahşî bir devirde, adaletinin geniş kanadı altına aldı.
Yalnız Hristiyanlığın büyük abidesi olan Ayasofya'yı cami­
ye tahvil etti ve orada fethi takip eden ilk cuma namazını
muvaffakiyetinin şaşaa ve tantanası içinde fakat imanın
hulûs-ı vazîi bâkî kalarak kıldı,
İşte Mayıs’ın Yirmi dokuzuncu Perşembe günü bu
mübeccel fethin ve ertesi Cuma günü bu müdebdep Cu­
ma namazının yıldönümüdür.
Cuma günü İstanbul millî ve dinî duyguların en gale-
yanlı gününü yaşadı. Türk milletinin ve Müslüman üm­
metinin bugünkü ve yarınki dimağı ve kolu bu büyük gü­
nün sürür ve saadetine iştirak etti. Sokaklar -havanın mü-
saadesizliğine rağmen- bir düğün evi gibi kalabalık ve se­
vinçli idi. Ayasofya Camii’nden Fatih'e kadar yapılan
uzun ve mutantan alay, mazinin en canlı mefharetiyle ka­
baran göğüslerin mağrur ve vakur kafilesi geçtiği yerlere
yalnız sevinç değil ümit ve azim döküyordu.
Fâtih'de ihtifali tertip eden muhterem heyetle, millî
ve İçtimaî müesseseleri temsil eden zatlar tarafından irâd
edilen nutukların hepsinde mazisini seven ve ona bağla­
nan, hâlin acılarından fütura düşmemekle beraber o acı­
ların ihsas ettiği vazifeyi anlayan ve yarını fethetmek için
hazırlanan bir milletin bütün beliğ heyecanları dolu idi.
Böyle günler milletlere varlıklarını duyurur. Kalple­
rindeki vatan aşkını tenmiye eder. Onun için bu yıldönü­
mü bayramını tertip edenlerin millî bir vazifeyi ifâ ettikle­
rine kailiz. Gelecek sene-i devirlerde bunun aynı debde­
be ile tekrarını ve aynı zamanda fetih gününe teşmilini
dileriz. İhtifalde Türk Ocağı İdare Heyeti Reisi Hamdul­
lah Subhi Beyin irâd ettiği müheyyic ve ateşli nutku -ya­
zılarımızın çokluğundan dolayı- gelecek sayımızla neşre­
deceğiz.
348 TÜRK YURDU
Kazan'da Sokak İsim leri Kazan Belediyesi, Türk
ahaliye bir cemîle olmak üzere onların sakin oldukları
mahallelerden geçen sokaklardan bazılarının isimlerini
şimal Türk meşahirinin adlarıyla tesmiye etmeye karar
vermiştir. Belediyenin kararı vali tarafından da tasdik olu­
nursa Kazan'da âtideki isimlerde sokaklar bulunacaktır:
Koyyum Nasırı Sokağı, Burnayef Sokağı, Mercanî Sokağı,
Yunusof Caddesi, Halfin Sokağı, Apanayef Caddesi, Ecim
Sokağı, Tukay Caddesi,
Kazan'da Şark Kulübü nün Mütalâa Salonu Şi-
mâlî Türkleri iki üç sene evvel Kazan'da Şark Kulübü nâ­
mıyla bir kulüp açmışlardı. Bu kulüpte garbın bütün ku­
lüplerinde görülen istifade, istirahat vasıtaları mevcuttur.
Şark kulübünde terbîası vesaite yani kütüphane mütalâa
salonu, konferans, müsamere-i edebiye ve tiyatroya hu­
susî bir ehemmiyet verilmektedir. Mütalaa salonunda
Rusya'da çıkan Rusça matbuatın hemen hepsi bulundu­
ğu gibi Türkçe olarak da Vakit, Kuyaş, Yulduz, Tercüman,
İkbal, İl, Durmuş, Kazak, İdil, Sabah, İkdam gazeteleriyle
Şûrâ, An, Süyüm Bike, Muallim, Akyol, Türk Yurdu, Şeh-
bal. Resimli Kitap, Ed-Din ve'l-Edeb, Aykap, Molla Nas-
reddin, Yalt Yult mecmuaları vardır.
S ayı
Acaba Osmanlı Türk kulüplerinden Türk âleminin
bu kadar çok ve mütenevvi mecmua ve ceridelerine abo­
ne olanları var mıdır?
Şimal Türk Köylerinden Birisinin Cemiyet-i
Hayriyesi Şehirlerde oturan Şimalli kardeşlerimizden
hepsinin cemiyet-i hayriyeleri vardır. Sonra zamanlardan
köylerde de cemiyet-i hayriyeler tesis olunmaya başla­
mıştır, Köy cemiyet-i hayriyeleri zengin değildir. Fakat
ciddî faaliyet gösteriyorlar. Son gelen gazetelerden biri­
sinde Zobabaşı adlı köyün cemiyet-i hayriyesinin senelik
raporunu gördük. Cemiyetin sermayesi 1.800 lira imiş.
Geçen sene zarfında 15 lira teberru toplanmış.
Yine geçen sene zarfında 30 liralık kitap satın alın­
mış. Cemiyetin kitaphanesini yerleştirmek üzere Akçura-
oğullarından Mehmed Yusuf Bey namında bir zat kârgir
bir bina yaptırıp hediye etmiş. Bu seneden itibaren
kitaphane binasında köylülerin erkek ve kadınlarına zira­
at ve köy sanatları hakkında basit dersler okutulacak ve
arasıra müsamere-i edebiyeler yapılacakmış. Dansı bizim
Anadolu köylülerinin başına!
 « » V

T û k k ;^u k d u
TûrJeleritt Tâi^^^3İıı.e Caltsır

YIL: 5 SAYI: 70 (10 Temmuz 1330 - 23 Temmuz 1914)

û d e ^ ^ ^ fic d c r ç c <d a - ^

Tebrik

Şiir: 10 T em m uz: İttih a d ve T era kk i C em iyetine / M ehm ed Em in

Eski Y urt / H ıfzı Tevfîk

B illû r Köşk: Celâl Sâhir Beye / İdris Sabih

T ürk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. A sırlardaki Çağatay Şairleri:

N e v a î’d e n E vvel / K öprülüzâde M ehm ed Fuad

İçtim aiyat: İslâ m d a D ava-yı M illiyet / A hm et A gayef

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: M usa B in H acı H üseyin İz n ik î / B ursah M ehm ed Tabir

B ü y ü k H ikâye: B a b ü r H a n / Flora A ım astil (tr. H alide Edip)

T ü rklü k Ş u ûnu: P etersburg’ta M ü slü m a n la r İç tim a î Güç D ernekleri

Sayı 69 TÜRK YURDU 351

TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

ŞİİR

BİRMEÇHULEYE Aylı durgun gece, deniz kenarı.

Sürmeli gözlerinin gizli pınarı!
Koşma
Bana senden bilsen neler fısıldar.
Seni ilk gördüğüm o günden beri
Uyuyan dağların serin rüzgârı!..
Gamla geçirdiğim demleri saydım,
Diyar diyar gezip ben şimden geri,
Gönül sensiz kalırsa öksüz olur.
Coşkun sular gibi hep çağlasaydım!
Güller açılsa da nice güz olur!
Hiç kimseye açamam bu derdimi.
Devletli başında, ey yosma dilber!
Senden yana haber sorsam söz olur!.
Sırma kâküllerin bir taca benzer.
N'olurdu alnından öpüp her seher.
Adını işitsem gözüm yaşarır.
Saçını ben çözüp ben bağlasaydım!
Bu hâlim bilmem ki ne hâle varır?
Sevmeye lâyık gör gönül yurdunu.
Matem-i hicrana saldın Rızâ'yı
Beni bir gün ne olur adımla çağır!
Bilmezsin çektiğim cevr ü ezâyı
Ben sana nakledip o mâcerâyı
Aşkına can versem dedim olmadı.
Dizinde ağlasam, ah ağlasaydım.
Yıl geçti aşkın yaprağı solmadı!..
Rızâ Tevfik Issız gecelerde düşünür, derim.
Sevginin sabırdır bir başka adı...
i

SEVGİ VE BAHAR Aşkının sen de bilsen dilini.

Yüreğime şöyle koşan elini.
Anadolu Duygulan
Bütün ömrüm bahar ile geçerdi.
Güller açıldı al yanağın gibi.
Goncalar kızardı dudağın gibi. Bana versen yanağının gülünü!..
Bahar açmış güler bağda bahçede!
Hep sevmeden dem vurur çağın gibi!
YAZ GÜNÜ
Yüce dağlardır yerim
Şu yarı karanlık derin orman.
Yaz günlerinde benim
Bülbülleri okurken aşk destanın.
Yeşil giymiş dağların
Gönül özler seni gözlerim arar.
Şahin uçan tepesi
Sevdiği sen misin bahar sultanın!
Bana türküler söyler
Akşam dumanlı köyler
352 TÜRK YURDU S a y ı 69

Sorar sanki: Neresi Menekşeye baharda âşık olur.

Şu güveren bağların Kelebekten ona mektup gönderir!
Sevgilinden ses veren Gönül bunda gizli bir sevda bulur.
Vatan gülleri deren Bu gizlilik genç başları dördürür!
Nazlı kızlar gezdiren Bahar geçer bu günler unutulur
Çağlayanlı deresi? Çöker bir boş düşünce ormanlara!
Sevda bucağı yerler Bülbüllerin sanki dili tutulur!
Bana türküler söyler Sonra kışın üşüyen insanlara
Enginlere girince Odun kesmek günleri geldiğinde
Ovanın tatlı yüzü Kuş yerine balta öter içinde...
Gönlümce bir düğündür
Karatay
Başı sevdalı gündür
Bucağımın yaz günü
Uzakta mavi dağlar
SAÇLAR
Atlısını görünce
Bu oğluna vatanın Hakkı Süha'ya
Şanlı türküler bağlar Soruyorsun ki, kalbimin hangi saça meyli vardır?
Yanağındaki kanın Bütün saçlar benim için ayrı ayrı füsûnkârdır:
Lâledir sanki eşi Kırmızılar, yakan hain bir güneşin selsebili.
Gülerek sudan gelir Siyah saçlar gecelerin ilhâmıyla muattardır...
Kızların dördü beşi
Sevgilimin gün yüzü Kumral saçlar akşamları hatırlatır hayâlime,
Yaz gününün o parlak Bana en çok tulûları düşündüren sarılardır...
Sabah güneşindedir Ve nihayet beyaz saçlar... Aşkın büyük sarsarları
Sözü şen, kendi şakrak Sükûn bulan alınlarda fırtınadan sonra kardır.
Onu görünce gözler 9 Haziran 1330
Bir gül alır bin verir
A. Seyfeddin
Seni severim, sözü
Bir ağaç altı gözler
i
Yaz gününün kuşuyum
GECENİN HAMAMI
Sarmaşıklı ormanın
Çiçekliği çağlayanın Ayın beyaz eli soyar esvabını karanlığın
Aşıkı, sarhoşuyum Çıplak kalır bahçelerle gam gömleği koruluklar,
Gece yıkar saçlarını deresinde bir ışığın
Ufku sarar bir sırmalı peştemale esen rüzgâr...
ORMAN
Nice yıllık ulu ağaçlı orman Parlar gümüş bir tas gibi semâlarda yanan kamer.
Rüzgârlardan inler, kuşlar sığınır Bu kubbede pencereler ışıydayan yıldızlardır.
Düşünen gölgelerinde her zaman Esâtirî havuzlarda çıplak, penbe kızlar yüzer.
İnsan devler uykuya dalmış sanır! Ak saçından sonra kamer köpük köpük nur akıtır.
Onun güzel kuşları koynundadır!
Sarmaşığı, çiçekliği boynundadır. Sahillerin kucağında fıkırdayan deniz yatar
Koyu yeşil yapraklardan köşeler. Kayaların kurnasında şarkı söyler bazı rüzgâr.
Birbirine girmiş vahşî meşeler. Sonra okşar ayağında yıldızların nalınları,
Sanki sessiz gizli bir hayat yaşar! Küçük çapkın dalgacıklar bir aşağı bir yukarı.
İçinde başka bir memleket yaşar! Bebek
Yusuf Ziya
 Sayı 69
MEZARLIKTA
V... Bey'e
Eyüp’ün siyah ve neftî gölgelere bürünerek lâkayd
uyuyan mezarlığında idik. Her yer sâkitti... Ne bir ağaç
ürpermesi, ne bir karga sesi, ne bir kara kelebek uçma­
sı... Hatta rüzgârların enîn-i teellümünü tepelerinde sak­
layan servilerin matemi hışıltıları bile işitilmiyordu.
Oranın bir hüzün ve melâl havasına, mütebessim bir
reng-i bahar vermeye çalışan yeni yapraklı kızıl erguvan­
lar, ademin ebedî istirahatını geçenlere fısıldıyorlardı.
Mezarlar üstünde açan ve kim bilir hangi toprak olmuş
vücuttan ahz-ı hayat eden penbe güller, ölümün müzeh-
her şiirlerini tersim ediyorlardı...
Biz de sessizdik. Birer hatıra dilenir gibi boyunları
bükük duran kurşunî mezarların arasından geçerken on­
ların istirahatını ihlâlden müctenib, adımlarımızın sesini
toprağa gömerek yürüyorduk.
Siz başınız öne eğili, dalgın, bilmem ne düşünüyor­
sunuz?
Beni, serseri hayâlim yirmi sene evveline götürdü:
İstanbul'un el an Türk kalan kalabalık bir mahallesin­
de mavi boyalı kârgir bir evin küçük ve sarmaşıklı bahçe­
sinde idim. Orada yabani güllerin süslediği yeşil bir ka­
meriyede bir anne ile oğul görüyordum. Aralarındaki çay
masasının üstünden anne sesine tebessüm eden çocuk
küçük yüzlü, siyah saçlı, omuzları biraz kalkık, narin ve
-uzun boylu, on yedi yaşlarında bir harbiydi idi. Alnında­
ki çizgiler, ciddiyetini yaşından çok düşündüğünü anla­
tırken, gözlüğünün altında halim ve masum bakan gözle­
ri mahcubiyetini saklıyordu. Sınıfın birincilerinden oldu­
ğunu gösteren elbisesiyle belki de biraz mağrurdu. Eakat
onun en câlib-i nazar hüviyeti şüphesiz annesine bakar­
ken gözlerinde parlayan, gülen kahve rengi lem'aların
mana-yı muhabbeti idi...
O, kendisini şimalin buzlu ovalarında göğsünün üs­
tünde ısıtarak, bu sıcak memlekete, sehhâr Türk payitah­
tına getiren annesine, ne derin bir şefkatle sokuluyordu.
Anne, zarif hatvelerle çizilmiş sevimli yüzünde, oğlu­
na olan perestişinin zaafını göstermiyor. Bilâkis onun
uzun bir mübahesesini dikkatli ve arada bir tenkit ederek
dinliyordu. Akşam üstü mektebe dönmek zamanı gelin­
TÜRK YURDU 353
ce çocuk azmini, metanetini takınıyor, muhabbetine
hükmederek kalkıyor ve annesi onu teşvik ediyordu:
-Haydi oğlum, birkaç sene daha gayret, sonra artık
birbirimizden hiç ayrılmayacağız.
Artık birbirimizden hiç ayrılmayacağız!
Onun annneciğinin ağzından işittiği bu son cümle
olmuştu. Evet, küçük harbiydi annesini bir daha görme­
mişti.
Bir gün İstanbul'u harap eden bir zelzelenin ertesi
günüydü. Mavi evden çıkan bir tabutun arkasına o, hıçkı­
rıklarla boğularak düşmüştü.
Taş bir yoldan, yıkık bir merdiveni aşarak kabristana
girdik...
Ağaç gölgelerinin, yol üstüne uzanarak yaptığı basa­
maklardan tırmanmaya başladık. İki tarafımızda taşlar,
kurşunî, beyaz kavuklu, külahlı, fesli, yenilerinden bir ka­
çı kalpaklı, bazıları da yaldızlı ve renkli çiçekli idi. -Geçici
arzular buralara kadar nüfuz edebilmişti!- Fakat ekserisi
eğrilmiş, yıkık ve harap... Orada burada bir iki kemiğe te­
sadüf ediliyor idi. Yeni açılmış bir mezarın yanında da bir
kadidin kemikleri gözüküyordu. Bir tepeye gelmiştik. Bi­
raz durduk. Önümüzde Eyüp, yeşil bahçeleri, solmuş ki­
remitli eski siyah evleriyle uzanıyordu...
Bu yarı harap mezarlığın önündeki pür-sükûn yeşil
manzarada öyle saklı ve bedî güzellikler vardı ki... Ergu­
vanların penbeleştirdiği karşıki dağlar, önümüzde bahçe­
leriyle gülen sevimli köy; biraz solumuzda siyah servile­
rin, taze yapraklı çınarların arasına saklanan ince minare­
li, siyah kubbeli cami, daha sonra pek uzaklarda tenha ve
yeşil bir tepede ihtiyar şehrin eski taş kuşağı yıkık, garip
fakat elan muteazzım bir kaç kulesiyle gözüküyordu...
O kulelerin asır-dîde gölgesinde yine bir kabristan...
Servilerinin korkunç rengi tepeyi siyah bir perde gibi bul­
muştu...
Bütün bu geçmiş asırlar hayatı burada nasıl mesut ve
âsûde yaşanıyordu.
Nihayet solumuzda ufkun nihayetinde, bir sis perde­
sine bürünen İstanbul'un boğucu, kurşunî binalarının
gürültülü ve çirkin kalabalığı vardı... O taraftan ne kadar
bıkmış bir isticâl ile gözlerimizi çevirerek yine bu yeşil
manzaranın taze sükûnetine gömülüyorduk.
354 TÜRK YURDU
Biraz daha yürüdük. Uzun ve basit sütunlu bir meza­
rın yanında durduk.
Sizin omuzlarınız biraz daha kalkık, başınız biraz da­
ha öne eğili idi. Sonra bir çok beyaz tellerin gümüşlediği
siyah saçlı başınızı beyaz direğe dayadınız... Kaşlarınız ça­
tık, gözleriniz yarı açık, uzaklara daldınız... Etrafınızda bir
papatya ummanı içinde bir çok harap mezarlar vardı...
Serviler kara ve nefti gölgelerini yüzünüze serpiyorlardı...
Ben müteessir olduğum hâlde, sizi düşünüyordum.
İman-ı sa'y ile dolu hayatınızda büyük ve mukaddes bir
emelin havarilerinden olmuştunuz... Muazzam bir vazife­
ye rehberlik ediyordunuz. Genç bir nesil arkanızdan ge­
liyordu... Şöhret bir şüâinı size çevirmişti. Fakat siz me­
sut değildiniz. Uzun meşakkatlarınızı dinlendirmek için
başınızı dayayacak bir mezar taşından maada kimseniz
yoktu. Sizin kalbinizi ısıtacak şu bir avuç topraktan başka
muhabbetiniz olmamıştı. Sizinle mesut olacak anneniz,
şimdi ihtimal ki çiğnenen bir papatyanın vücudunda inli­
yordu.
Siz gözlerinizin mana-yı yeisini saklamaya çalışarak
sevgili mezara bakarken annesini o kadar çok seven me­
sut küçük harbiyelinin, bulutlar üstünde uzağa uçan,
meçhul hayatını mı arıyordunuz?
Ben o anda sizin bazen garip gözüken, ısırganlıkları-
nızın manasını ruhunuzdaki yalnızlığın elim tehassürle-
rinde, nihayetsiz acılarında ve muhik hırçınlıklarında bul­
dum ve nasıl bir kardeş hissiyle kalbim titredi.
Ötede ise gözleri toprak dolu ve uhrevî handeli bir
iskelet kafası boş elemler, bî-mana gururlarla istihza edi­
yordu:
-Fakat hayat bu kadar teessüre değer mi, diyordu.
Iztırap, saadet, şöhret, aşk, kin, hatta daha mukad­
des hisler ebedî matemler, büyük emeller, lahûtî muhab­
betler... Hepsi, hepsi ne idi? Bir kaç kemik, bir avuç top­
rak, çiğnenen bir çiçek... Sonra? Sonra ebedî bir yok­
luk!...
Filhakika hayat bu kadar teessüre değer mi idi?...
Her yerde derin bir sükût vardı... Ne bir ağaç ürper­
mesi ne bir karga sesi, ne bir kara kelebek uçması, hatta
rüzgârların enîn-i teellümünü tepelerinde saklayan servi­
lerin matemî hışıltıları bile işitilmiyordu...
Oranın pür-hüzn ü melâl havasına mütebessim bir
reng-i bahar vermeye çalışan yeni yapraklı kızıl erguvan­
Sayı 69
lar, toprağın kara rengini saklayan beyaz papatyalar, ade­
min ebedî istirahatını gençlere fısıldıyorlardı. Mezarlar
üstünde açan ve kimbilir hangi toprak olmuş vücuttan
ahz-ı hayat eden penbe güller, ölümün müzehher şiirle­
rini tersim ediyorlardı...
Oradan düşkün ve sâkit dönerken sizin gibi elan dal­
gın duran yüzünüzdeki acı hande de bunu söylüyordu
değil mi?
12Nisan 1330
Süyüm Bike
TARİH UE ASAR-I ATIKA
BULGARLARIN TÜRK-TATAR KAVMİNDEN NEŞETLERİ
Üçüncü Kısım
Başı 1. Yılın 17. Sayısında
16. Gizdav: Güzel, şık (gentil). -koz: göz (güz-el)
Türk-Tatar esasından mehuzdur. Aynı esastan müştak
Bulgarcada gîzda se: söyleniyorum, gizditza: çok söyle­
nen kadın, copuette ve gîzdilo, gizdossia ve saire vardır.
17. Kipra. Kıvır (kyvyr) Türk esasından müştaktır. Fo­
netikçe r harfi yerine be geldiği gibi işbu kıvır sözü de ki­
bir şeklini alabilir. Kibir esası hafiflendiğinde kipir, kipr
şeklini alır. Kipra Bulgarcada kıvrık (tordue) ve aynı za­
manda güzel, şık manalarını ifade eder. Nitekim kıvrak
Osmanlıcada dahi Trespoli Coquette (femme) demektir.
Mnogo si kîpri ustâta: ağzını çok kıvırıyor. Yani dudakla­
rını çok büküyor demektir. Kipra usta: kıvrık (kıvrılan)
ağız yani bükülmüş dudak, kıvıran ağız.
18. Kûtrik-kutr: Makedonya Bulgarları meyanında
bahtsız, kuvvetsiz manasına gelir. Diğer bazı lehçelerde
ise bahtlı, kuvvetli meâline yaklaşıyor. Çuvaş lisanında:
-kutor, kutrag, kitrag: becerikli ve bununla beraber baht­
lı, kutlu demektir. Osmanlıcada kutlu nadiren kullanıl­
makta ise de kutr ve ya kutrag yoktur. Bu suretle mezkûr
kelime Asparuh Bulgarlarından miras kaldığına hiç şüp­
he edilmemelidir. Nitekim yukarıda söylendiği vecih üze­
re Konik nazariyesine göre eski Bulgarların dili Çu-
vaş-Türk lisanından çıkmıştır.
19. Karam: geçirmek, ithal etmek, delmek, hareket
getirmek (Araba, bargir ve saire için), devam etmek, ge­
tirmek, nakletmek ve saire...
Karam (Karmak) mastarı edebî ve avam Bulgar lisa­
nında pek büyük mikyasta kullanılmaktadır. Volga lehçe­
 Sayı 69
lerinde dahi üt-kâr(Ü; nakletmek kelimesine tesadüf
olunmaktadır. Karmak, Sami Bey lügatinde eski bir Türk
sözü gibi kaydedilmiş ise de bugünkü Osmanlı dilinde
hiç tesadüf olunmamaktadır. Osmanlı lisanında ölmüş
veyahut birkaç asır evvel hâl-i ihtizarda bulunan böyle bir
kelimenin ise Bulgarlar tarafından iktibas olunması ve
bütün Bulgar lehçelerinde bu derece vâsi mikyasta inti­
şar etmesi ve canlanması fikrimizce imkân haricindedir.
Bu kelime mutlaka eski Türk Bulgarlarından kalmış olan
ve çoğu paslanmış bulunan kıymetdâr yadigârlarından bi-
dir.
20. Kût-ia (Kut-ya)ü): beslemek, büyütmek, gözet­
mek, muhafaza etmek, paître, garder,. Kazan Bulgar
Türklerinde, Kütmek, Osmanlıcada gütmek mastarları
vardır.
Hrânila maika kütila do dvâmi sına bliznâkâü) (Ana,
iki ikiz oğlu besleyip büyütmüş.).
21. Kyt (Kıt): 1. Köşe, cöte, partie, 2. Bucak, 3. Ocak;
bachtin kyt: Baba ocağı. Sami Bey'de kıt=c6te, partie, ka-
tiyye: katında.
22. Kytam (Kıtam): Bâlâdaki kyt esasından çıkar ve
manası da saklamak, tasarruf etmektir.
23. Kychta (Kışta): Ev. Kırgızlarda aynı manada kış-
tao, Kazaklarda kışlavÜ), çamurdan, samandan, ottan ya­
pılmış salaşlara, yahut kış mevsimine mahsus zemliklere
denir. Kışlak=kışla ev manasına Slavca dom lügati. Bul­
garlar miyanında gayet nadir tesadüf olunur.
24. Kyrtchma (krıçma): meyhane. Tatarlarda keriç-
me, bir nevi şaraptır.
25. Kana (kanya): Doyurmak, kanmak, davet etmek.
Kangete se: doyurunuz, kânia se nekomu: bir kimseye
karşı suikast fikri beslemek. Sami Beyde, kanıksamak:
desirer verser: kanıksamak. Zakâna, Rokana, kânia ru
sang vesaire Bulgar edebî lisanında dahi kullanılır.
26. Korem (korem): Karın. Çuvaşlarda hyryu kuram.
Edebiyatta kullanılıp büsbütün yerli bir lügat gibi telakki
olunur.
( ü Doktor Şişmanof, Ulûm Mecmuası, XVI, XVII, sahile: 783
0 ) ya: Islavca Bulgar edatıdır.
(3) De Vernuva lügatinde.
( ü Halim Sabit, Altaylara Doğm, Türk Yurdu, yıl: 3, sayı: 1
TÜRK YURDU 355
27. Tor: Gübre, tezek. Malûm olduğu gibi Ural-Altay
lehçelerinde r harfi z'ye münkalib olup. Bu sûretle Uy-
gurcada tor, Çağataycada toz'dur (Osmanlıcada kezâ
toz). Tor-toz ve Bulgaıiarda gübre manasına gelen mez­
kûr tor esasları arasında ise gerek fonetikçe, gerek mana­
ca müşabehet aşikârdır. Nitekim Osmanlı lisanında toz
lügatine müşabih olan tezek kelimesi gübre demektir.
28. Toiaga (toyga): Değnek, dayak, sap. Dayamak
Türk mastarından müştaktır. Doktor Mikloşiç bunu eski
bir Bulgar sözü gibi telakkî eder.
29. Tûrgam-TûıTm (turgam-truyam). Edebî lisanında
kullanılır ve koymak, vaz etmek, yatırmak demektir. Aynı
meâlde Tatarcada yatur, yatgur mevcuttur. Başındaki ya
hecesi Bulgarcada hazf edilmiş olmasına taaccub etme­
melidir. Çünkü herhangi lisanın esasât-ı irtibatiyesi kırıl­
dıktan sonra bu nevi keyfî tadilâtın vukuu mutat şeyler­
dendir.
30. Tyrtvam (tırtvam): Dürtmek. Tyrtih da pousser
begam = je me poussais â courir: Koşmaya başladım
[harfiyyen: kendimi koşmaya dürttüm, şevkettim.].
31. Na-tyrteno (Na-tirteno): Zedelenmiş meâlindedir
ve kezâlik dürtmek mastarından müştaktır.
32. Tût-kam (tut-kam): Bulgaristan'ın bazı yerlerinde
işte beceriksizlik, tutkunluk [tutav= qui n'est pas agile]
oyalanmak manasına gelir ise de diğer bazı Bulgar mıntı­
kalarında ve bahusus Makedonya'da bilâkis tutlia, tut-
kam, bir işi itmâm etmek, bir şeyi güzel, nefis yapmak
meâlini tazammun eder bir mastardır.
Gelini süslemek, tezyin etmek, güzelleştirmek: Sût-
lîa nevestata. Mezkûr kelime herhâlde tutmak mastarın­
dan müştaktır.
33. Tütmanik (tutmanik): Un, peynir ve yağdan ya­
pılmış bir nevi pideye derler.
34. Eyrliam (fırlam), fyrkam (fırkam), firkam (fir-
kam), za-fitchvam (za-fiçvam) ilh: Fırlamak: Se levcr brus-
qument, hızlı koşmak: jeter avec force ve buna mümasil
manalara gelir. Bulgarcada bunun müştekatı pek çok
olup büsbütün yerli bir kelime gibi telakkî olunmaktadır.
356 TÜRK YURDU
35. Hûbav, hub (hubav, hub): Güzel -makalemizin
birinci kısmında andığımız veçhile Tomaşek tarafından
gösterilmiştir. Bundan müştak hubavelak; yakışıklı, du­
ban (müeennes: huba): şahıs ismi vesairedir.
36. Tchöplia (çopliya) veya tchepkam (çepkam): 1.
Çöplenmek, 2. Bir şeyi çöp ve tırnak, parmak vesaire ile
karıştırmak, ilişmek, dokunmak. Tchepkam rânata: Yara­
yı çöp veya sivri bir şey ile kurcalamak. Bulgarcada bu ke­
limenin müştakları pek çoktur.
37. Tchep (çep): Fıçı deliğini tıkamaya mahsus odun
parçasına, çöpe, çiviye denir. Mecazi olarak çöp, çöpçe
küçük erkek çocuğun âlet-i tenasüliyesine derler.
38. Tchepik (çepik): Bir nevi ayakkabı. Macarca keza
techepik, Kazak lehçelerinde çabata, odundan mamul
bir nevi ayakkabıya derler. Eski T ü r k ç e d e l b t-k. Bu suret­
le çabat nihayetindeki eski bir Türk edat-ı tahsisidir.
39. Tchekna (çekna): Bir şeyi çekerek açmak, yar­
mak, koparmak.
40. Tcekan (çekan): Sak, (unk-ı nebat) bilek, budak,
çekiç. Eski Bulgar kilise kitaplarında tesadüf olunuyor.
41. Tchük (çük): Çekiç, Aynı esastan.
42. Tchükam (çükam), tchuk (çuk): Yani çekiç veya
başka bir cisim ile vurmak, kakmak. Kapıyı vurdum, çal­
dım: Tchûknah na vratâta.
43. Tchnpia (çöpya): Bir odunu veya başka bir şeyi
parça parça yapmak. Esas: Çöptür.
44. Chenia se (şenyase): Şenlenmek. Keza chen: şen,
chenine: şenlenme ve saire. Mikloşiç buna eski Bulgar ki­
lise kitaplarında tesadüf etmiştir.
45. Cchichkav (şişkav): Şişko, şişman. Ondördüncü
asra kadar birkaç Bulgar hükümdarı Şişman ismini taşı­
mıştır. Millî tarihî şarkılarda Çar Şişman vardır. Edebî lisa­
nında dahi kullanılır.
Bitti.
İvan M anulef
( b Enver Paşa, Türk Cinsi, Seıvet-i Fünûn gazetesi, sene: 1324, Eylül nüshalarında.
S a y ı 69
BALKANDAKİ KOMŞULARIMIZ
ROMANYA'DA MÜŞÂHEDÂT
Elyevm Romanya derin bir buhran-ı, dahilî geçirmek­
tedir. Ben bunu geçenlerde Dahiliye Nâzırımızın Roman­
ya payitahtını ziyaret etmesi münasebetiyle vazifem icabı
olarak Bükreş'e gittiğim vakit müşahede edebildim. Talât
Bey, Romanya toprağına ayak bastığı vakit intihabatın en
had bir devresi idi. Bir hafta sonra Kanûn-ı Esasî'nin bir­
kaç maddesini tadil etmek vazifesiyle mükellef bir mües-
sisler meclisi (assemblee constituante) azası intihab olu­
nacaktı.
Teşri meclislerinin umumî intihabatı bir memleket
için büyük bir siyaset-i dahiliye mücadelesine vesile oldu­
ğu malûmdur. Her siyasî fırkanın matbuat sahifelerinde
ve gerek mebusluk için gösterdiği namzetler tarafından
yapılmakta bulunan içtimalarda programını izah etmek
için bu vesileden istifade eder. Umûm ahaliye söz söyle­
mek, onu derinden derine harekete getirmek fırsatıdır.
Fakat intihabât-ı teşriiye, memleketin kanûn-ı esasi­
sini tadile memur olacak bir meclisin intihâbı için yapılır
ise intihabat gürültüleri elbette daha büyük, daha hara­
retli olur.
Bunun içindir ki, Romanya siyasî fırkaları arasında
mücadele gayet şiddetli idi.
Bu fırkaları biraz gözden geçirelim:
Romanya'da birkaç siyasî fırka vardır.
1. Muhafakazâr Fırkası ki, bugün reisi Mösyö Marki-
loman'dır. Bu fırkanın reisi Mösyö Piyer Karp idi. Bu zat,
fırkasını bir çok senelerden beri gayet metin bir sûrette
idare ettiği hâlde birkaç sene evvel fırkanın idaresinden
çekildi. Onun yerine geçen Mösyö Mayorsko daha ge­
çenlerde fırka riyasetinden istifa eyledi. Muhafazakâr Fır­
kası zâdegândan ve büyük arazi sahiplerinden ibarettir.
2. Muhafazakâr Demokrat Fırkası ki, reisi Mösyö Ta-
keyonsko'dur. Bu fırkanın programı Muhafazakâr Fırka-
sı'nın programından o kadar az farklıdır ki, bundan bir
sene evvel Mösyö Takeyonsko', Mösyö Mayorsko’nun ri­
yaseti altında bulunan muhafazakâr kabineye dahildi.
 Sayı 69
Muhafazakâr Demokrat Fırkası da ekseriye zâdegân-
dan ve büyük arazi sahiplerinden ibarettir. Binaenaleyh
bu fırkanın menafii muhafazakârların menafii ile m ütte­
hittir.
3. Liberal Fırkası ki, reisi Mösyö Jan Bratyano'dur.
Fırka azasının vaziyet-i içtimaiyesi şu sûretle izah oluna­
bilir:
Bunlar aynı zamanda hem büyük arazi sahipleri,
hem de büyük fabrikatör ve tüccardır. Meselâ Fırka Reisi
Mösyö Bratyano fabrikacılık eden zâdegânın bir n ü m ü -,
nesidir. Yani gayet vâsi araziye mutasarrıf olmakla kalma­
yıp aynı zamanda fabrikalara ve darü's-sınaalara mâliktir.
4. Milliyetperver Demokrat Fırkası ki, reisi Muallim
Nikola Yorga'dır. Nisbeten pek zayıf olan bu fırkanın
müntesipleri umumiyetle dâva vekili, tabip, muallim, pa­
paz gibi mesleğe sülük edenlerdir,
5. Sosyalist Fırkası ki, Doktor Rakofski'nin taht-ı riya-
setindedir. Malûm olduğu üzere bu fırka amelenin ve zi­
raat rençberlerinin teşkilât-ı siyasiyesinden ibarettir. Mil­
liyetperver Demokrat Fırkası kadar zayıftır.
Görülüyor ki, bu fırkaların içinde en mühimleri mu­
hafazakârlar ile liberallerdir. Bunlar memleketi münâve­
be ile idare ederler.
Balkan muharebesi esnasında mevki-i iktidarda mu­
hafazakârlar bulunuyordu. Bugün ise liberaller o mevki-
dedir. Bu kerre liberaller mevki-i iktidara geldiklerinde
Hey'et-i Vükelâ Reisi Mösyö Bratyano iki mühim ıslâhat
icra etmek niyetinde bulunduğunu ilan etti. Bu ıslâhat:
Araziyi çiftçiler menfaatine olarak istimlâk ve intiha­
bat kanununu tadil etmekten ibaret olacakmış.
Liberal kabinesi tarafından tasavvur edilmekte olan
ıslâhata bittabi muhafazakârlık tarafından şiddetle muha­
lefet edilmektedir.
Bu zaten pek kolay anlaşılır şeylerdendir. Zira bu ıs­
lâhat doğrudan doğruya muhafazakârların menafiini ihlâl
etmektedir.
Muhafazakârların memleketin büyük arazi sahiple­
rinden ibaret olduğunu söylemiştim. Demek oluyor ki,
arazinin istimlâki onların menâfiine mugayirdir. Vâkıa
arazisi alınacak sahiplere tazminat verilecektir. Fakat ara­
zisine dokunulmamasını tercih eden muhafazakârların
menfaati bu ıslâhat ile ihlâl edileceği âşikârdır.
TÜRK YURDU 357
Bundan dolayıdır ki, muhafazakârlar bu ıslâhata kar­
şı müttefikan ve bütün kuvvetleriyle ayaklandılar. Gerek
matbuat vasıtasıyla ve gerek içtimalar tertibi sûretiyle is­
timlâk projesine karşı şiddetli bir mücadele açtılar.
Hatta son tedbir olmak üzere bu mücadeleye kralın
ismini bile karıştırarak ıslâhatı müdafaa eden liberallere
karşı hareket ettirmek üzere kral üzerine icrâ-yı nüfûz et­
mek istiyorlar.
Muhafazakâr Fırkası'nm en nüfuzlu azasından sabık
Harbiye Nazırı Mösyö Filipescu muhafazakârların vasıta-i
neşriyesi olan Eboka gazetesinde bu ıslâhatı tasvip eden
makam-ı hükümdarîye karşı şikâyetler ve gizli tehditler
ile dolu olarak krala hitaben bir açık mektup neşretti.
Liberal Fırkası'na karşı icra ettiği şiddetli zehirli hü­
cumlarından dolayı Muhafazakâr Fırkası'nm riyasetinde
kalması gayr-i mümkün bir hâle gelen ve bundan nâşî fır­
kanın idaresini terk etmek mecburiyetinde kalan eski fır­
ka reisi Mösyö Pierre Carpe Yaş şehrinde irâd eylediği bir
nutkunda Bratyano kabinesinin programını "memleket
ve makam-ı Hükümdarîye karşı tertip edilmiş bir suikast­
tır" diye tavsif etti.
O nutkunda bu ihtiyar muhafazakâr tasavvur olunan
iki ıslâhatı vücuda getirmekle liberallerin yalnız memle­
kette terakkisini değil hatta aile-i hükümdarîyi bile tehli­
keye ilka edeceklerini ispata uğraştılar.
Mösyö Carpe'ın iddaiasına göre bu ıslâhattan sonra
çiftçi sınıfı o kadar kuvvetli olacakmış ki, devlet işlerinin
ideresini ellerine alacak ve bu taktirde memleketin me­
nafiini pek noksan bir sûrette müdafaa edilecekmiş. İşte
bundan dolayıdır ki, sâbık muhafazakâr reisinin nazarın­
da bu ıslâhat evvelâ "memlekete karşı bir suikast"tan baş­
ka birşey değildir.
Sâniyen, bu ıslâhat bir de "makam-ı hükümdarîye
karşı bir suikast"tır. Zira Mösyö Carpe'ın fikrine göre çift­
çiler pek güvenilecek bir kuvvet teşkil edemezlermiş.
Mösyö Carpe "Romanya Prensi Koza hal' edildiği vakit ni­
metini görmüş olan çiftçiler ile onu müdafaa etmediler"
dedi. Binaenaleyh eğer Kral Karol kendi ailesinin mena­
fiini düşünüyor ise liberal kabinesinin programının icra
ve tatbikine bütün kuvvetiyle muhalefet etmeli imiş. Gö­
rünüyor ki, bu âdeta kralı korkutmak maksadıyla tertip
edilmekte bulunan hakikî bir şantajdır.
358 TÜRK YURDU
Söylemeye lüzum yoktur ki, bu nutuk liberaller ve
hatta muhafazakâr-demokratlar arasında büyük bir heye­
can tevlîd etti.
Liberallerin vasıta-i neşr ü efkârı olan Endepandans
Romen gazetesi muhafazakârları Mösyö Carpe ile hem-fi-
kir olup olup olmadıklarını ve onun beyanatının mesuli­
yetine iştirak edip etmediklerini beyana davet etti. Muha­
fazakârların vasıta-ı neşriyesi olan Politika gazetesi ise
Mösyö Carpe'ın beyanatı fırka namına değil sırf onun he­
sabına vuku bulduğunu beyan eyledi.
Bu tafsilâtın verilmesinden maksat muhafakazârla-
rın, bu ıslâhatın ilânıyla kendilerini ne kadar tehdit altın­
da hissettiklerini ve bunlara karşı ne derecede şiddetli
mukavemette bulunduklarını ve bir de ıslâhata taraftar
ve muhalif fırkalar arasındaki mücadelenin ne kadar kuv­
vetli olduğunu göstermekten ibarettir.
Bitmedi.
m ım e a
Kırım'da çıkan Tercüman refikimizin Başmuharriri
İsmail Bey Gasprinski üstadımız, Peyâm ile aramızda ce­
reyan eden münaşakaya dair şu makaleyi yazmıştır:
TÜRKLÜK-OSMANLILIK
Muteber Peyâm, muteber Türk Yurdu'na karşı Os­
manlılığı müdafaa ediyor. Türk Yurdu nazariyelerinin
yanlışlığını anlatmaya çalışıyor. Peyâm'a verilen cevapları
Türk Yurdu'nda okuyoruz. Verilecekleri de ileride oku­
ruz,
Türklük Osmanlılık hakkında Tercüman öz nazariye-
lerini de Kilkoy itikadını çok evvelce söyleyip geçtiğin­
den tekrarına çok hacet görmüyor ve bahsi mevsime pek
de münasip bulmuyor.
Makalenin başında Peyâm refikimiz: "Bu devlet Os­
manlI Devleti'dir. Bu saltanat Osmanlı saltanatıdır, Bu ik­
lim OsmanlI iklimidir. Bu lisan Osmanlı lisanıdır." demiş­
ler, Böyledir, amma Osmanlı demek Türk demektir! Baş­
ka birşey olamaz. Çünkü Türklük bittiği gün Osmanlılık
Peyâm'ın tabirince bir içtihad, bizce mayasız bir unvan
olup kalır.
S a y ı 69
Türkler, Parslar, Suriyeliler, Kiptiler, Yahudiler, Nas-
turîler Hilafet-i Abbasiye'ye yani Âl-i Abbas'a ciddi hiz­
metler ettikleri malûmdur. Fakat Âl-i Abbas çürüdüğü ve
Araplar gevşediği gibi Türkler, Parslar türedi. Ötekiler de
taraf taraf çekildiler. Dansı daha çok tarlaya budene bıl­
dırcın kesildiler.
Avusturya mukaddes imparatorluk olduğu zamanda
Macarlar İtalyanlar, Hırvatlar, Çekler, Lehliler, Habsburg
Hanedam’na, Mukaddes Habsburg Devleti'ne ve bayrağı­
na büyük hizmetler etmişlerdi. Hâlâ edenler de var. Lâ­
kin bugün bunların kenara çekildikleri meydandadır.
Devlet-i Habsburgiye'nin mayası olan Alman ırkı zayıflık
gösterdiği gibi, Habsburg milletleri birer birer çekilip bi­
rer birşey olmak yoluna düştüler. Eğer Viyana'da Alman­
ca bir Peyâm zuhur edip, "Avusturya'nın Nemseleri Nem­
se değildir. Nemselikten ayrılmışlardır. Sekiz asırlık necip
Habsburgiyye milletidirler." davasına kalkışırsa faide ve­
rir mi vermez mi bilmiyoruz...
Büyük Petro ile başlamış Rusya ıslâhatına ve şevketi­
ne hizmet etmiş ve etmekte olan adamların arasında Hol-
land, Fransız, Nemse, Leh-Polyak, İsveç, Fin, Ermeni ve
Gürcü pek çoktur. Bahusus Cinmermanlar, Münihler,
Fonlar, Baronlar hesapsızdır, Fakat bunlar Romanof Ha-
nedanı'na hizmet etmek ile beraber Rus yurduna, Rus
milletine hizmette bulundular.
Peyâm makalesinde Osmanlı olarak Âl-i Osman'a hiz­
met etmiş ve etmekte bulunan muteber Çerkesler, Faz­
lar, Arnavutlar, Araplar, Rumlar ve Ermeniler, tamam öte­
kiler gibi Türk yurduna, Türk milletine, Türk devletine
hizmette bulundular... Türk demeyip Sultan Osman'a
nisbeten Osmanlı demek mayayı tağyir etmiyor.
Biz yine meramımız haricine çıktık. Bu kadar söyle­
meyecek idik. Gelelim sadedimize:
Peyâm refikimiz Osmanlılık içtihadının hakikatim ve
faidelerini arzettikten sonra mahzurlarını dahi teslim
ederek diyor:
Asm ahirde milliyet fikirleri şarka da yayıldıktan, he­
le Tanzimat-ı Hayriye neşrolunduktan sonra vâzıhan
meydana çıktı. Her millet kendi milliyetini Arnavutlar Ar­
navutluğu, Fazlar Lazlığı, Araplar Araplığı, Çerkesler Çer-
kesliği düşününce Osmanlılığın yalnız başına Türklerle
kalacağı tabii idi (Çok doğru buyurulmuş). Hrıstiyan
OsmanlIlarını bir tarafa bırakıyoruz, İhtilaf-ı dine inzi­
 Sayı 69 TÜRK YURDU
mam eden milliyet kuvveti onları Osmanlılaşmaktan da­
ima men eyledi (Bu da doğru). Bu hakikati teslim eyliyo­
ruz. Fakat böyle olmasını heyet-i müctemia-i Osmaniye
için bir zaaf, bir dert addeyleriz. Çünkü bu heyet yalnız
Türklerle kalırsa icIâl-i kadimini muhafaza edemez itika­
dındayız. Hatta o derecede ki, her hâle rağmen Laz, Çer­
keş, Kürt, hatta Arnavut gibi akvâm-ı İslâmiye ile rabıta-i
Osmaniye'yi muhafaza eylemek, yani onları ber-mutad
Osmanlılığa temsil kılmak fikrindeyiz (Fikir ve niyet gü­
zel, fakat asrı ve milletlerin psikolojisini bir an unutmayı­
nız.).
İşte Türklük siyasetinin en birinci mahzuru, hatta
mahzuru bu temsile mümanaatıdır. Esasen Osmanlılığı
kökünden baltalayacak inhilâl-ı vâkıı ikmâl eylemektir.
Şimdi Türk Yurdu'na bütün mukabil o kavmiyetlerin
yurtları, cemiyetleri var. Bu sûretle bizden iftirakları gün­
den güne artmıyor mu?...
Peyâm refikimizin bu dediğine bakılırsa, temsile bir­
liğe asrın umumî gidişleri değil Türkçülük mâni oluyor­
muş. Şiddetli itirazımız bu noktaya mahsustur. Reddedil­
diğini istediğimiz yine bu noktadır.
Türkler ve Türkçüler sair bazı ırklar gibi hiçbir vakit
şoven, galebeci ve zâlim olmadılar. En iktidarlı zamanla­
rında, bütün dünyayı alt üst ettikleri devirlerde bile hiç
bir milletin lisanına, edebiyatına, medeniyetine, hususi­
yetine, ticaretine mâni olmadılar. Her zamanda, her ik­
limde müsait bulundular. Hatta kendileri zararlanmaktan
bile çekinmediler. Ne cebren mekteplere, ne cebren ca­
milere gayrileri celbetmediler. Hiçbir milletin dinine,
açık ya ki hafi mümânaatta bulunmadılar. Rus, Türk ve
İran tarihleri bunun şahitleridir. Daha Devlet-i Osmaniye
doğmadan Kostantiniye'nin taassubundan, zulmünden,
cellatlarından kaçan Nasturîler, Türkistan'a can atıp Türk
hâkimleri himayesinde hayatlarını, mezheplerini kurtara­
bildiler.
Gayri Türk olanların cümlesi "Ben neyim?" dedikle­
rini Peyâm inkâr etmiyor. Bu hâlde Türkler ve Türkiye
"Ben ben değilim, başka bir şeyim" demek ile mi halâs ve
necat bulacaklar. Tarihte bunun bir misali görülmüyor.
Amma aksi az değildir.
"Şimdi Türk Yurdu'na mukabil Çerkeş, Kürt, Arnavut
yurtları cemiyetleri var. Bu sûretle bizden iftirakları gün­
den güne artmıyor mu?" suali buyurulmuş.
d ) Öpke: sitem, başa kakma.
359
Peyâm'ın bu suali kalem hatasıdır. Değil ise kalem ile
oynamaktır. Kürt yurtçuluğu, on beş sene mukaddem
duyuldu. Arap yurtçuluğu yirmi seneyi geçti. Arnavut
yurtçuluğu, otuz senelikten ziyadedir. Ermeni yurtçulu­
ğu, kırk seneyi geçti. Bulgar yurtçuluğu altmış, Rum yurt­
çuluğu ise seksen seneliktir. Daha ziyade değilse...
Arnavut yurtçuluğundan bana haber verildiği ve sade
Türk dilinin ehemmiyetinden bahsedildiği 29 sene olu­
yor. Haberi veren, bahseden merhum ve gayyûr Arnavut
Şemseddin Sami Bey idi.
Üç dört senelik Türk Yurdu nerede, o zaman 3-4 yaş­
larında bulunan Akçuraoğlu Yusuf Bey nerede? Türk Yur­
du'na atılan taşı geri almak hakikat iktizâsıdır. Türk Yur­
du'na ve Türkçülere edilecek bir öpke(Ü varsa geç kal­
dıkları, hem de çok geç kaldıklarıdır.
İsmail
Petersburg'ta Münteşir Rossiya gazetesinden Alınmıştır
ASYA'NIN İNTİBAHI
İngiltere matbuatı, aksa-yı şarkta cereyan eden ahva­
li kemâl-i dikkatle takip etmektedir. Asya ahvâlini pek gü­
zel tanıyan George Sherwood Audi bu hususta yazılan
eserlere, "Asya'da Yeni Bir Devre" nâmıyla yeni bir eser
daha ilave etmiştir. Bu eserde Asya'nın bu sıra geçirmek­
te olduğu tekâmül devresi pek nikbînâne bir tarzda tas­
vir edilmektedir. Mûmaileyh diyor ki,
"Bugün şarkta müşahede olunan intibah, Asya'nın
intibah ve teceddüdünden başka birşey değildir. Orada
ıslâhat-ı diniye ve ahlâkiye âsârı göze çarpmaya başlamış­
tır. Asya, esaslı bir teceddüd devresi geçirmekte ve müs­
takbel hayatının alacağı şekilleri de şimdiden hazırlamak­
tadır. Ehemmiyeti bidayette iyi tahmin ve takdir edileme­
miş olan intibah ve ıslâhat devresi, Avrupa için yeni bir
devrenin başlangıcı idi. Bugün Asya'da vuku bulmakta
olan tebeddül, Avrupa'nın on beşinci asırda geçirmiş ol­
duğu tebeddülden birçok cihetce daha geniş ve daha de­
rindir. Asya'nın on seneden beri geçirmekte olduğu te­
ceddüd, bütün dünyanın nazar-ı dikkate alması lâzım ge­
len en büyük ve ehemmiyetli bir hadisedir."
Mösyö George Audi 1912-1913 seneleri zarfında Hin­
distan, Burma, Seylan, Çin, Kore, Japonya'da vuku bulan
360 TÜRK YURDU
yedi aylık seyahatında §âyân-ı hayret tebeddülât görmüş­
tür. Mûmaileyh bu münasebetle diyor ki,
"Garp medeniyetinin istinad etmekte olduğu esas­
lar, şimdi eski şarkta icra-yı hüküm etmekte ve garpta hu­
sule getirmiş oldukları tebeddülât ve teceddüdât-ı azîme-
yi burada dahi vücuda getirmektedirler. Fakat buradaki
(Asya'daki) tebeddülat daha derindir. Zira burada ulûm
ve sanayiin on dokuzuncu asırdaki tarz-ı inkişafı neticesi
olarak teceddüdât-ı fikriye ve ıslâhat-ı diniye keyfiyetleri
birleşmişlerdir. Bundan başka on beşinci asırda Avru­
pa'da sâkin olan insanların miktarı 100 milyon raddesin­
de iken bugün Asya ahalisi 900 milyonu aşmaktadır. As­
ya'nın on beş yirmi sene zarfında garbın uyanmasından
daha büyük bir süratle vuku bulmakta olan tekâmülü, Av­
rupa'nın asırlarla devam eden terakkisinden daha büyük
neticeler husule getirecektir.
Evvel emirde Asya'nın hayat-ı siyasiyesi pek ziyade
canlanmakta olup orada vatanperverlik ve milliyetperver­
lik hisleri pek ziyade artmaktadır.
Fikirlerde husule gelen teceddüd, daha ziyade göze
çarpacak derecededir. Vaktiyle Avrupa kendi intibah ve
teceddüdü esnasında Yunan ve Roma medeniyetinden
nasıl istifade etmiş ise bugün de Asya, Avrupa'nın serbest
fikirlerinden müstefit olmaktadır.
Japonlar, tamamen okur yazar milletler sırasına gir­
mişlerdir. Bugün onların iddiasına göre Japonya'da tahsil
sinninde bulunan çocukların yüzde 97'si mektebe devam
etmektedir. Son sene zafında Japonya'da tab edilen ki­
tapların miktarı, İngiltere ve hatta Amerika'da basılan ki­
taplardan daha ziyadedir.
Çin'de görülmekte olan intibah-ı fikrî Japonya'dan
daha büyük ve ehemmiyetlidir. Çin İmparatorluğu'nun
birçok şehirlerinde ibadethaneler, mektep ve dârülfü-
nûn binaları ittihaz edilmiştir. Zira mektep ve dârülfü-
nûnlar o kadar büyük bir süratle teessüs etmektedir ki,
onlar için lüzumu olan binaların inşasına vakit yetişme­
mektedir. Pekin şehrinin AvrupalIlar mahallesindeki hü­
kümet dârulfünûnuna devam eden talebenin miktarı on
sene zarfında 300'den 17.000'e vâsıl olmuştur. Vilâyetler­
de ise mekâtib-i ibtidaiye talebesi 2.000'den 200.000 kişi­
ye bâliğ olmuştur.
Çin'de maarife karşı olan bu inhimak Hindistan'da
da az değildir. Bugün Hindistan dârülfünûnlarında
S a y ı 69
30.000'den fazla talebe ve mekâtib-i ibtidâiyesinde ise
6.000.000 şakird mevcuttur. Hint ricâl-i siyasiyesi maari­
fin uğrunda pek büyük gayretler göstermektedirler.
Asya'nın inkişaf-ı İktisadîsi de pek ziyade göze çarpr
maktadır. Ondokuzuncu asrın nısf-ı ahirinde Hindistan
ticareti 4 defa, Çin 6 defa arttığı gibi Japonya ticareti ise
son yirmi sene zarfında 7 defa artmıştır.
Benim içinde devr-i âlem yaptığım Japon vapurları,
Amerika vapurlarına kemâl-i muvaffakiyetle rekabet ede­
cek kadar mükemmeldirler. Çin Devleti, dünyanın en
büyük maden kömürü ocaklarına mâliktir. Yalnız Şafs vi­
layetindeki kömür deposu, bütün Çin'i 1.000 sene idare
edecek bir hâldedir. Amerika'nın demir kralları kendile­
rinin Bahr-i Muhît-i Kebîr sevâhilinde Çin demirine reka­
betten âciz bulunduklarını itiraf etmektedirler. Çin'in Şi-
kago’su sayılan Hank Yu'da beş şilink (2,5 mble) haftalık
ücretle işleyen Çin amelesinin Şanhah'da Hindistan'a ve
Kanton'dan Sibirya'ya kadar inşa edilecek olan demir yol­
lar için mükemmel demir raylar imal etmekte olduğunu
gördüm.
Asya'nın intibah-ı İçtimaîsi de şâyân-ı ehemmiyet bir
derecededir. Hindistan, Japonya ve Çin'de İçtimaî yeni
duygular zuhur ve inkişâf etmekte ve yeni İçtimaî mües­
seseler ihdası lehinde cereyanlar müşahede olunmakta­
dır. Bütün bu tebeddülât garbî Avrupa medeniyetinin te­
siri ve Hristiyan misyonerlerinin faaliyeti neticesidir.
Hristiyanlığın intişarıyla beraber şahsın kıymeti de anla­
şılmış, İçtimaî yeni idealler vücuda gelmiş ve vazife-i içti­
maiye hakkında yeni bir fikir hasıl olmuştur." Mösyö Ge-
orge'un fikrine göre Asya'nın intibahı, dinî bir mahiyette
olup Avrupa'da intibahın neticesi olan nasıl din ıslâhatı
vuku bulmuş ise Asya'da da şimdi ıslâhat-ı diniye devresi
başlıyor.
SEYAHAT
ALTAYLARA DOĞRU
(Bûşı Vinci yılın 12'inci sayısında)
Kazak hayatına pek yakından âşinâ olan bazı dostla­
rımın tetebbuatma göre bu hâlin en kuvvetli sebeplerin­
den biri de kız alıp vermenin eski bir âdet üzerine kara­
betçe ve binaenaleyh mesafece de araları uzak olan kabi­
leler arasında cereyan etmesi olduğu anlaşılıyor. Henüz
kendisini bilemeyecek kadar küçüklüğünde nişanlanmış
 Sayı 69
olan kızcağız, aklı başına gelmeye başlayınca göçebelik
hayatı iktizasından olarak sabah akşam evlerinde, dere
boylarında, sürü yanlarında, kamışlıkla çalılıklar arasında
görüşerek âşinâlık peydâ ettiği kendi veyahut komşu
kabilesinin gençleri ile oynayıp gülmeye başlar. Alelekser
uzak kabileye mensup nişanlısını görüp gönlüne yerleş­
tirmeden evvel göz âşinâlarından birisiyle alâka peyda et­
miş olur. Bu alâka çok vakitler ilerilere getirildiği gibi ba­
zen daire-i şümûlüne de vüs'at verilir. Kızın iç dostları ço­
ğalır. Bu hâl artık bir âdet hükmüne girer. Gelin olduk­
tan sonra da hissiyatın itidal kesbedeceği devirlere kadar
önü alınamaz...
Gelinin uzak kabilelerden intihabı cihetine gidilme­
sinin esbab-ı hakkiyesi anlaşılmamakla beraber, nişan
merasiminin pek erken icra edilmesi her hâlde Kazak ha­
yatı muktezasından olduğu malûmdur. Kazaklar arasında
kızın bedel-i hakikîsi demek olan mehir epeyce, hatta ba­
zı orta ailelerin bütün servet ve varlıklarını istiab edebile­
cek kadar dolgun takdir edilmek âdettir. Şu hâle göre oğ­
lunu evlendirip gelinli olmak arzu eden ailenin -bütün
mevcudiyeti bu uğurda sarfederek- çıplak kalmamak için
vaktiyle bazı tedâbire müracaat etmiş bulunması lâzım
gelir. Hakikaten hayat ve maişete âşinâ olan bir Kazak da
bu babda ittihaz-ı tedâbir hususunda kusur etmez. He­
nüz küçük olan oğlunun nişanlısına vereceği mehri, geli­
nin eve getirileceği güne kadar geçecek senelere taksim
eder. Verilmesi lâzım gelen taksitleri, her senenin hâsılât
ve nemâsından tediye eder. Bu sayede sermaye ve
re’sü’l-malını muhafazaya muktedir olabildiği gibi, serve­
tine göre hayli büyük yekûn teşkil eden mehirden de
kurtulur. Bundan sonra gelini evine getirmek için de oğ­
lu ve kızları olduğuna göre mehir hâsından kurtulmak
için mübadele suretiyle kaytışlık (mehriyet) tesisi edildi­
ği de olur.
Kazaklar düçar oldukları belâ ve musibetlerin esbabı­
nı anlamak, hastalığı tedavi ettirmek, kaybolan malının
(hayvanının) izini bulmak için cinler, periler yahut âlem-i
gayb ile temasta bulunduğu itikat edilen baksı (kâhin)la-
ra müracaat ederler. Kazaklar arasında muhtelif silsilele­
re mensup baksılar vardır. En meşhur silsile, koyunun
(Ü Kopuz: Kutru iki üç santimetre kadar olan bir demir dairenin karşı karşıya gelen iki ucu birleşmeye çeyrek santimetre kadar kaldıktan sonra
müvâzi olarak dört beş santimetre uzanırlar. Bunların aralarında bir ucu dairenin karşı tarafına rabtedilen bakır veyahut gümüşten mamul
yassı ve ince tel, ağza yaklaştırılarak nefes ile tehziz edilir, İşitilecek ahengin letafeti ve çalanın işaret parmağındaki melekeye göre olur.
Kopuz, Kazaklar arasında kullanıldığı gibi Rusya dahilindeki Nogay ve Başkırt, Tibter, Tatar, Mişar Türkleri arasında da maruftur. Şarkıdan
ziyade biyoya (dans) daha elverişlidir.
TÜRK YURDU 361
yandırılmış kürek kemiğine bakarak oradaki çizgileri
okumak suretiyle ihbarâtta bulunanlardır. Bu da eski
Türklerden kalmış olduğu zannedilen kopuzlÜ çalınarak
cinnîler vasıtasıyla mugayyebâta vukûf peyda edenler de
en maruf baksılardan sayılır. Kopuzlu baksılar hastaların,
bilhassa sinirlilerin, mecnûnların tedavisi hususunda
hayli muvaffakiyetler gösteriyorlarmış. Bunlar hasta yanı­
na gelince kopuzunu çalarak ara sıra bazı şeyler mırılda­
nır, nefes verir, üfler, fakat biraz sonra cezbeye gelir; ga­
rip, acîb sadâlar çıkararak bağırır, hasta terleyince veya­
hut kendisi yayılıp düşünceye kadar devam eder. Terle­
mek, hasta için alâmet-i şifâdır....
Kürek kemiği, yahut kopuz gibi bir vasıtaya müraca­
at etmeksizin ancak gönüllerine gelen şeyleri söylemek
tarîkiyle baksılık edenler de yok değildir. Bunların alelek­
ser hayat ve hareketlerinde intizam görülmemekle bera­
ber bazen mugayyebâta dair ihbarâtta bulunurlar. Çok
söz söylemekte bunların hassa-i mümtâzelerindendir. Bu
takım baksıların, eski Türk Kazak ruhânîleri bekayasın-
dan oldukları rivayet edilmektedir.
Kazaklar, baksıları o kadar sevmemekle beraber ri­
ayette kusur etmezler. Meclislerde öntürü (yukarısı) da­
ima onlara aittir.
Bitmedi.
Halim Sabit
BUyUK hikaye
BABÜR HAN
Muharriri: Flora Annestil
Mütercimi: Halide Edib
Başlangıç
Bu, ne bir roman, ne de bir tarihtir. Bu, bir adamın
kendi hatıratından alınmış hayat hikâyesidir.
"Tenekeci, terzi asker, gemici, efendi, eczacı, renç-
ber, hırsız" diye bir tekerleme vardır.
Bu kitabın kahramanı da isterse bu kadar çok şahsi­
yetleri kendinde toplayabilir. Çünkü bizim yanlış olarak
362
Büyük Moğollar diye yâd ettiğimiz sülâlenin birincisi,
umumiyetle Babür denilen Zahireddin Muhammed, Hin­
distan imparatoru, aynı zamanda da şair, ressam, asker,
pehlivan, efendi, musikişinas, dilenci ve padişahtı. On al­
tıncı asrın ibtidâlarına ve on beşinci asrın sonlarına tesa­
düf eden hayatı en ser-güzeşli bir hayattı. Ve onun hatı­
ratını muhafaza etti. Ben bu hatırattan iktibas ediyorum.
Ekseriya satırların arkasında gizli olan hakikatları oku­
dum. Olması lâzım gelen teferruatı ilâve ettim ve daimî
bir hiss-i namus ve hande ile hiç mazeret aramayan bir
doğrulukla faziletlerini, kusurlarını, muzafferiyetlerini,
hezimetlerini yazan bu sevimli, seyyal ve mütenevvi ruhu
olduğu gibi göstermek için en son kabiliyetimi sarfettim.
Billur kâse hâdisesiyle Babür'un Meham ile izdivacı­
nın teferruatı tamamen muhayyeldir. Acınacak sûrette kı­
sa biten küçük teyzezade masume ile romanını fazla ça­
buk takip eden bu izdivacı bu sûrede tefsir etmek iste­
dim. Çünkü Babür, her şeyden evvel vefâkârdı. Ümit
ederim ki, hayallerim kahramanımın hayatıyla ahengdar
bir sûrette yaşıyor.
Eğer öyle değilse eminim ki, o beni affeder. O haya­
tında o kadar çok affetmişti ki öldükten sonra kendisinin
en hararetli bir takdirkârına affında hasis olmayacaktır.
Flora Annestil
BİRİNCİ KISIM
TOHUM ZAMANI
l433'ten 1504'e Kadar
SERSERİ HAN
Birinci Bab
"... Çünkü ben yüksek muvaffakiyetsizliklerin
küçük muvaffakiyetlerden ne kadar büyük ol­
duğunu bilirim"
LmsMoris
Müstahkem Andican kasabası, baharın güneşinde
kavruluyordu. Surun dışından tâ Karanehir'e kadar uza­
nan yonca tarlalarında bir sürü çocuk ve erkek, kurbağa
atlamaca oynuyorlardı.
Sıçrayanı seyredenlerden biri, -Düşecek, bahsede­
rim, diye haykırdı.
TÜRK YURDU Sayı 69
Açık, enli ve iyi yüzlü birisi cevap verdi:
- Ben de bahsederim ki, düşmeyecek.
Bu oyunda kendisi birinci olmak isteyen birincisi
memnuniyetle:
- İşte düşüyor, dedi.
Ayağının kaymasına fazla bir cehd ile galebe çalan
oyuncuyu mesut gözlerle takip eden ikinci:
- Asla, dedi. İşi ona ve talihine bırak, kazanıyor, Ba­
bür kazanıyor.
Müşkilâtı artırmak için eğilen arkaların adedini tez-
yid ettirmiş olan Babür kurbağa gibi açık bacaklarıyla en
son arkadan atlayınca yükselen alkış arasında süt kardeşi
Noyan'ın sesi en kuvvetli çıkıyordu. Alkış tufanı, beyaz
yoncaların arasında inlerken o arka üstü yatmış, mavi gö-
ge sevinçli gözlerle bakıyordu.
Uzun, hafif bir çocuktu. Bir ecnebî göze göre onbeş
yaşında, uzun bacaklarında itstikbâl için altı kadem boy
saklayan bir çocuktu. Fakat küçük Fergan memleketinin
Veliahdı Babür, henüz on iki yaşında idi. Beyaz yoncala­
rın arasında sessizce yatan yüzünde yaşının pek çok fev­
kinde harikulâde bir dikkat vardı. Oyunu ile dünyası ara­
sına birşey girmişti. Bu birşey ona daima mavi gölün dar
bir kıvrımı, mavi göğün genişliği, hatta su kenarında bir
çiçekle gelebiliyordu.
Onun kurbağa atlamaca oynadığı bu dünya ne mu-
şa'şa, ne parlaktı. İçinde yattığı yonca bu ne kadar yumu­
şaktı, ne tatlı kokuyordu. Ne kadar beyaz kuzu deri­
sinden yapılmış bir mantoya benziyor, bir yeşil nokta bi­
le görebilmek kabil olamıyordu.
Bir kuzu derisi, manto bu iyi bir teşbihti.
Ve gök, halk onun açık mavi ile karıştırdığı mor ku­
maşı işlemedikleri zaman, yazın dağlardan getirdikleri fi-
ruzlara benziyordu. Bunların vadilerdeki laleleri niçin ha­
tırlattıklarına aklı ermiyordu. Fakat belki bir güzellik baş­
ka bir güzelliği zihnine getiriyordu. Meskûn dünyanın
öbür ucunda olan Fergan hatıratı zengindi ve hayat pek
hoş geçiyordu.
Pamirlerin arkasına gizlenen doğduğu vâdinin güzel­
liklerini düşünürken çocuğun anber anatıyla kızıltılı göz­
leri karardı.
Onun karlanmış tepeleri garptan başka her yerini ka­
pıyordu. Onun bir gül gibi kuvvetli değil fakat baygın bir
 Sayı 69
tatlılıkla kokan menekşeleri, zengin meyveleri! Marga-
nan'da kayısıların çekirdeklerini çıkarıp içlerine ne güzel
bademler korlardı.
Efkârını bir ses durdurdu:
-Ey en kudretli, haber var ve fena haber!
Bu nefesini kaybeden fakat hürmetle dolu bir sesti.
Babür bir saniyede yerinden sıçradı. Karşısında uzaklar­
dan ve pek süratle geldiği anlaşılan bir haberci vardı.
Elinde mavi bir mendil vardı. Demek bu bir ölüm haber­
cisi idi.
Ölüm? Bu muşa'şa ve mesut dünyada kabil mi! Bir­
den bire isyan eden genç bir hayat dalgası, çocuğun ne­
fesini tıkıyor gibi idi.
-Ey! dedi.
Cevap bir darbe gibi oldu. Sâkit fakat şaşırtan bir
kudretle indi;
-Babanız, ey şah!
Babası ve o. Babür padişah olmuştu. Şimdi buna ih­
timal vermiyordu.
-Lâkin nasıl?
Başı açık ve inanmayan simasıyla o ayakta dururken
etrafına dinlemek için kalabalık toplanıyordu.
Bu sade bir facia idi. Babası Ömer Şah, Akşı istihkâ­
mının uçurumlar üzerindeki duvarında güvercinlerine
yem vermişti. Sonra onların mavi boşlukta oyunlarına ba­
karak daima yem atarken ayağının altındaki taş kaymış ve
o nehre giden kayalıklardan yuvarlanmıştı. İş bundan
ibaretti. Etrafta toplanan küçük kalabalık hayretkâr göz­
lerle dinliyorlardı. Fakat Babür, kederi arasında uçan gü­
vercinlerin titreyen beyaz kanatları arasında bir ruhun da
uçtuğunu görür gibi oluyordu.
Gitmiş miydi? Nereye? Bir daha göremeyecekti. Fa­
kat nasıl onu şimdi görebiliyordu? Kısa, şişman, m üsteh­
zi bir ağzı kapayan gür bir sakal... Uçları o kadar uzun
olan sarık... Üzerindeki sıkı esvap... Ne kadar zaman bu
esvabın düğmeleri patlamış ve çocukların gülüşüne ne
kadar çapkın ve hadîd bakmıştı.
Bu lüzumsuz efkâr arasından bir keder ve nedamet
takallusu, onu babasının iyiliklerine şevketti. Ne iyi bir
avcı idi. Fakat o kadar iyi nişan alamıyordu. Fakat bu
( ü Tevzi merkezi Türk Yurdu Kütüphanesi'dir. 246 sahife
TÜRK YURDU 363
mürevvaklarında o kadar kuvvet vardı ki her vurduğu
adamı devirirdi.
Son fikir daha muazzez bir rabıtayı hatırlattı.
Çocuk hemen sordu:
-Annem, annem nasıl?...
Bitiremedi. İşittiği şeyin hakikî manasını şimdi anla­
mış gibiydi. Kısa ve keskin bir feryatla beyaz tatlı kokulu
yoncaların üstüne kapandı.
Muşa'şa hayatın bütün zevki soldu, silindi.
Ona perestiş eden sütkardeşi Noyan, yanına yaklaşa­
rak çömeldi. Bir makine gibi,
-Allah’ın kaderi, diye mırıldandı. Koca kadı böyle söy­
lüyor ve koca kadı bir evliya gibidir.
Hayatın mahrumiyeti ile yüz yüze gelen bu genç in­
san kalbine evliyalık, hiç de nazar-ı dikkati câlib birşey
değildi.
Aynı zamanda yeni haberi anlamak için dışarıya top­
lanan sakallı eşraf, büyük yüzlü ümerâ birbirlerine endi­
şe ile bakışıyorlardı.
Ne yapılmalıydı? Zaman karışıktı. Padişahları fazla
gençti. Amcaları Semerkand padişahı ile Taşkend padişa­
hı muharebe yolunda idiler. Hususuyla birincisi pek ya­
kındı ve bu haber onların gelmesini tesri edecekti.
Bitmedi.
INTIKAD UE TAKRİZ
TÜRKİYE'NİN CAN DAMARKb
Geçen haftalar içinde ulûm-i mâliye, iktisadiye müte­
hassıslarından Mösyö Parvus'un Türkiye'nin Can D am a­
rı nâm Türkçe ciddi ve mühim bir eseri çıktı.
PaiTus'u Türk Yurdu karileri pek âlâ tanırlar. Mec­
muamızdaki makaleleri ile Türkiye ziraatına, köylülerine
dair pek vâkıfâne mütalâalar dermeyan eden mumaileyh
son eserinde Türkiye'nin vaziyet-i mâliyesini, borçlarını
vâzıh ve hayli mufassal tetkik ediyor ve ıslâhı çarelerini
gösteriyor.
İstikrazların, Türkiye'nin istiklâl-ı mâliyesine ve bina­
enaleyh istiklâl-i siyasîsine ne derece tesir etmekte oldu-
364 TÜRK YURDU
ğu nazar-ı dikkate alınırsa Türkiye'nin borçlarını tanzim
etmek, devlete taze bir ruh vermek demektir. Eser, Tür­
kiye borçlarının tarihini ve sûret-i akidlerini, faizlerini,
her istikraza mukabil gösterilen teminatı ve bu sûretle
hükümetin günden güne artan esaret-i iktisadiyesini
izahtan sonra Türkiye'de ziraatın yakın bir istikbâlde par­
lak bir sûrette terakki edeceği hükmünü veriyor ve inki-
§af-ı mâlî için hükümetin hangi sınıfları nazar-ı dikkate al­
ması lâzım geleceğini gösteriyor. ^ olunmuştur. Halkın kendinden çıkan bu hayırlı faaliyet
Parvus'un fikrince Türkiye'deki vergilerin ıslâhı ve
bu vergilerin köylüye daha az zahmet verecek bir şekle if­
rağı, inkişaf-ı mâlî nokta-ı nazarından elzemdir. Filhakika
en müstahsil bir sınıf olan köylünün bugünkü hâli iyi de­
ğildir. Bu nokta-i nazara Türk Yurdu'nun da iştirak et­
mekte olduğunu karilerimiz bilirler.
Türkiye'nin Can D am an, yalnız okunmakla kalma­
malı, ulûm-i iktisadiye ve maliye ile müştegil gençlerimiz,
bu kitapta görülen usûllerle memleketimizin İktisadî ah­
vâlini tetkik etmek ve bu eserin eksiklerini ikmale ve bu
nevi âsârın artmasına çalışmalıdırlar.
T.Y.
TÜRKLÜK ŞUÛNU
İsmail Bey Gasprinski'nin İstanbul'a gelmesi.-
Şimal Türklüğünün en büyük hâdimlerinden Tercüman
gazetesinin sahip ve başmuharriri İsmail Bey Gasprinski
geçen cuma günü İstanbul'a teşrif ettiler. İsmail Beyin
millî hizmetlerini Türk Yurdu'nun Tinci yılının 22'n d sa­
yısında mücmelen saymış ve resimlerini de o nüshaya ilâ­
ve eylemiştik. Şimdi kendilerine samimiyet ve ihtiram ile
"Safa geldiniz, hoş geldiniz!" diyoruz.
S a y ı 69
Türkistan'da İşret ve Fuhuş Aleyhinde Tedâbir.-
Vakit refikimizin yazdığına göre Türkistan ulemâ ve mu-
teberânı toplanıp Türk-Müslüman arasında gittikçe art­
makta olan sarhoşluk ve irtikâb-ı fuhuş vahîmelerine kar­
şı tedâbir ittihazına karar vermişlerdir. Bunun için arala­
rında ayrıca bir komisyon seçerek lâzım gelen tedabirle-
rin düşünülüp bulunması ve iktiza ederse hükûmet-i ma­
halliye ile de münasebâta girişilmesi o komisyona tevdî
her türlü medih ve sitayişe lâyıktır.
Türk Ocağı'nm Türklüğe Hâdim Bir Teşebbü­
sü.- Sinematoğraf, bugün müteaddit maksatlar uğrunda
istimal olunuyor. Talim ve terbiyeye, tenvîr ve tehzîb-i fi­
kir ve ahlâka hizmet ettiği gibi ilancılığa, muayyen İçtimaî
ve siyasî emellere de hâdim oluyor. Fransız Pate Kum-
panyası'nın bütün dünyadaki muvaffakiyetini, yalnız re­
kabet-! ticariye noktasından değil, Fransız medeniyetinin
ve Fransız nüfûz-ı siyasisinin intişarına yardımı cihetiyle
de nazar-ı dikkate alan İtalyan ve Almanlar, kendi maksat
ve emellerine göre İtalyan ve Alman sinematoğraf kum­
panyalarının teessüsünü teşvik ettiklerini ve hatta bu
babda muâvenet-i mâneviye ve maddiyeden geri kalma­
dıklarım yazan bazı Türk gazeteleri, Osmanlı memleke­
tinde ve diğer Türk memleketlerinde bu meseleye hiç
ehemmiyet verilmediğini, hatta kendi aleyhlerindeki
filmlerin gösterilmesine bile müsaade olunduğunu söy­
leyerek tenkidatta bulunuyorlardı. Kemâl-i memnuniyet­
le haber verelim ki, İstanbul Türk Ocağı bugünlerde bir
ışıklı ve canlı resimler yurdu tesis etti.
Bu hakikî Türk sinemasında, zikrolunan mesele da­
ima nazar-ı dikkatte tutulacaktır. Ocak mümkün olduğu
anda hususî küçük filmler yaptırılmasına teşebbüs ede­
cektir.
TY.
 m m ^

T ü k k M k d u

Tûrklcrm Tâidestne CaUsır

YIL: 5 SAYI: 71 (24 Temmuz 1330 - 6 Ağustos 1914)

û e ^ ^ e d c ^ ç c ^ r

Şiir: M eh m ed E m in / Ö . S e y fe d d in

Edebiyat: Yatağan / Y avuz

İçtim aiyat: îsla m d a D ava-yı M illiyet / A h m e d A gayef

Tarih ve Asâr-ı Atîka: Kayserili M ehm ed İzze t Paşa / B u rs a lı M e h m e d T a h ir

T ürk Alemi: T ürk K a d ın la rın d a İktisa d i T era kk iy â t / T.Y.

B ü y ü k H ikâye: B a b ü r H a n / F lo ra A n n a stil

T ü rklü k Şuûnu: P etersburg’ta M ü slü m a n la r İçtim a i

M em leketim izd e Temaşa; Silâh Başına;

İh ta r
Sayı 70 TÜRK YURDU 367

TÜRK yURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

10 TEMMUZ

İttihad ve Terakki Cemiyeti'ne..

Şu dağların, ovaların se sle rin e kulak verin, B u n d a n so n ra h e r O sm anlı şu T ürkiye to p ra ğ ın d a

B akın h e r y e r sanki c o şk u n d e n iz gibi bağırıyor. M abediyle, m ek teb iy le, h e r şeyiyle h ü r olacak

Evler, k ö y ler zincirleri parçalayan b eld elerin : B ir ak m e rm e r saray k a d a r e m in olan o c a ğ ın d a

"Ya h ü rriy e t y a h u t ölüm !" tü rk ü s ü n ü çağırıyor. Bir p a d işa h gibi ö m ü r sü rm e k için h a k bulacak.

H ani n e re d e , ağızları kilitleyen o p e n ç e le r, Esir m illet yaratm ay an âdil Allah

A halinin kuvvetini h iç e sayan o yiğitler? Bize dahi: "kalkın" d e d i.

H an i n e re d e , h ü r b aşlara m e z a r kazan o g e c e le r E lim izde parıld ay an k e sk in silah

B ir in tik am sa a tin d e n ç e k in m e y e n m ü steb id ler?... B u g ü n z u lm ü kahreyledi.

Esir m illet y aratm ayan âdil Allah E vet a rtık hiç kim seye z u lü m p e n ç e salm ayacak.

Bize dahi: "kalkın" d ed i. Bir kuvvetli tara fın d a n zayıf m alı y en m ey e cek .

E lim izde parıldayan k esk in silah Y u rd u n hiç b ir b u c a ğ ın d a hâkim , m a h k û m kalm ayacak.

B u g ü n z u lm ü kahreyledi. Bu efen d i, b u n la r d a h i k ö le le rd ir d e n m e y e c e k .

Titreyiniz, zira sizler bize karşı cellâttınız, H akir köylü d iy ece k ki, b u g ü n b e n d e b ir ağayım .

B ağrım ıza v u rd u ğ u n u z d e m ir gibi kalpsizdiniz, A daletin h u z u ru n d a z e n g in le rle m üsaviyim .

Y üzbinlerce anaları, oğulları ağlattınız. H ü r ve m e s u t b ir v a tan d a ş o ld u ğ u m u duym adayım .

D ü n e k a d a r evler yıkan, ca n la r yakan h e p sîzdiniz. A ğılım ın, çiftliğim in, h e r h ak k ım ın sahibiyim .

Aklınıza g elm ezd i ki, h içb ir vakit zencir, zin d a n Esir m illet y aratm ay an âdil Allah

K alplerinde vatan aşkı çarp an ları titre te m e z . Bize dahi: "kalkın" d e d i.

H ü rriy etin o m u k a d d e s rüyaları alev saçan, E lim izde p arıldayan k esk in silâh

A lınlardan e n sö n ü k b ir kıvılcım ı k ö rle te m e z . B u g ü n z u lm ü kahreyledi.

E sir m illet y aratm ayan âdil Allah Ey D icle'nin, Sakarya'nın ve F ırat'ın çocukları!

Bize dahi: "kalkın" d ed i. V atanım ız talihini b u g ü n bize te rk ediyor.

E lim izde parıldayan k esk in silah D o ğ d u ğ u m u z b u y erle rin k ara yaslı ufukları.

B u g ü n z u lm ü k ahreyledi. K adın e rk e k h e r b ir asıl e v lâ d ın d a n iş istiyor.

B u g ü n eski b ir d ü n y a n ın yıkıntısı ü z e rin e , Zâlim d ev rin bize m iras bıraktığı h a râ b e le r.

9 3 'ü n m e şru tiy e t saltan atı yükseliyor, Bizim k a rd e ş zekâm ızın nurlarıyla uyanacak.

O rh an iarın , S elim lerin o sevgili illerine. Şu zavallı ıssız köyler, şu k aran lık k u lü b e le r.

B ir k an û n -ı esasiyle y en i b a şta n can geliyor. Bizim k a rd e ş kalbim izin ateşiyle canlanacak.

368 TÜRK YURDU
E sir m illet y aratm ay an âdil Allah
Bize dahi: "kalkın" d ed i,
E lim izde parıld ay an k esk in silâh
B u g ü n z u lm ü kahreyledi,
Biz is te rs e k h ü rriy e tin k a n a d ın ın g ö lg e sin d e
Asırları ö ğ ü n d ü re n d e h â m ız ı parlatırız,
B üyük ırk lar y u rd u o la n şu ze n g in şark ü lk e sin d e
Y arın y in e b ir şerefli m e d e n iy e t yaratırız.
D ü n y a d a h i ö ğ re n ir ki, bizim gibi b ir m illetin,
H e r c e h e n n e m ate şin i s ö n d ü rm e y e g ü cü yeter,
Şu d e m ird e n y u m ru ğ u m u z z u lü m gibi sefaletin,
T a ssu b u n , ce h lin d a h i b aşların ı kırar, ezer!...
Esir m illet yaratm ay an âdil Allah
Bize dahi: "kalkın" d ed i.
E lim izde p arıld ayan k e sk in silâh
B u g ü n z u lm ü kahreyledi.
Mehmed Emin
♦ İşte yine p e k u za k ta rüzg ârların sesi var,
ESKİ YURT
A. Seyfeddin Beye
Y o rg u n g ü n e ş m azileri d ü ş ü re n e k batıyor,
M âtem eli u fu k lara e le m gülü takıyor.
H e r tara fta n ö lü m ren g i yükseliyor, akıyor.
Y ine b e n im gözyaşım a z u lm e t, z e h ir katıyor
Y ine h e r yan kararıyor, siliniyor ufuklar.
Bir zavallı m âtem liyi b u z u lm e tte kim arar?
Alı! H e r a k şam g ü n e ş bö y le ağır ağır b a ta rk e n
B en kalbim in sıtm asını, m â te m in i duyarım .
Gizli e lle r b u g ü lşe n e to p ra k ç a m u r a ta rk e n
B en b u ö lü m a k şam ın ın e le m in e uyarım .
U fkun m u zlim sin e sin d e h e p b ir hayal ararım ,
O hayalin yardım ıyla h icran ım ı sararım .
Şim di ç o k var, yıllar geçti, o z am a n se n k ü ç ü k tü n .
B en im k u ru yapraklarla sü sled iğ im çardağın
G ö lg e sin d e oynayarak, atlayarak b ü y ü d ü k .
S enin g ü zel sarayında o kaygısız ocağın
Z engin, se rin ziyasını g ö n d e rird i ay, g ü n eş
O yalnızlık ç e v re sin d e b u n la r o ld u san a eş.
S en g ü n e şin d o s tu o ld u n çiçeklerle eğ len d in .
Bağın güzel, evin güzel, çiçe k lerin ç o k güzel,
Sen k e n d in d e ç o k g ü zeld in , ç o k sevim li, ç o k şe n d in .
F ak at b ir g ü n b ir yıldırım , b ir a te ş te n b ü y ü k sel.
S eni aldı k u c a ğ ım d a n a ttı p e k ç o k uzağa.
S en g id in c e ö lü m girdi, m â te m girdi ocağa.
S a y ı 70
Ah, silindi çard ağ ım ın o ip e k te n gölgesi
Irm ağ ım ın g ü m ü ş suyu ağlayarak karardı.
İşitilm ez o ld u a rtık b ü lb ü lle rin h o ş sesi
G üller b ü tü n y e re d ü ştü , b ağ ım b ü tü n sarardı,
Ç ok b e k le d im se n i yavrum b u lu tla rın y o lu n d a
Belki d e d im g e le c e k sin nazlı yârin k o lu n d a.
R üzgâr b a z e n çığlıklarla tâ k a p ım ın ö n ü n d e n
G eçiyorken, söyle, d e rd im , var m ı o n d a n b ir haber?
S eni p e k ço k rüzgârlara, yıldızlara s o rd u m b e n
D ertli b a şa h a b e r olm az, b u la m a d ım b ir eser.
E lem im le, m â te m im le yalnız kaldım b ir kişi
Bu d e rtlin in s e n d e n h a b e r b e k le m e k ti h e r işi...
Ya se n y avrum u n u ttu n m u çardağını, bağını
G ü m ü ş ren k li ırm ağını, o z ü m rü tte n dağını
Söyle y avrum u n u ttu n m u b u sevim li yerleri
Bu şe y le rd e n kalm adı m ı h ay alin d e h içb ir iz?
H a tırın d a n silindi m i eski y u rd u n eseri?
D e m e k a rtık to p ra k o ld u k se n in için hepim iz!..
Ey ald atan h a in rüzgâr, sa n a a rtık in an m am .
B en üm itsiz b ir an n ey im , b e n i artık kim sorar?
Sen d e g e lm e o o h ağ latm a b e n i b ö y le h e r akşam .
H ayır yaklaş belki s e n d e o n u n sesi gizlidir.
R üzgâr b a z e n hayal o lm u ş e m e lle ri getirir.
F akat se n d e ağlıyorsun, se n in d e m i var derdin?
E vlâdım dan b ir felâk et h a b e ri m i getirdin?
Ü m itsizim , p e k y o rg u n u m söyle b a n a ey rüzgâr,
B enim altın saçlı yavrum m e le k yavrum n e rd e d ir?
A ğlıyorum k a lb im d ek i yaraları kim sarar?
Ö lü y o ru m b u yuvaya m â te m için kim gelir?
G el evlâdım , yalnız se n gel, gözyaşım ı gel dindir.
G el ç a rd ağ ın sü sle n e c e k , ırm ak yine akacak.
Sevda eli ufu k lara elm as g ü ller takacak,
O g ü llerin h e p s i sen in , çardak, ırm ak şen in d ir.
Seni b e k le r b o ş yuvanın a rtık so la n gülleri.
A na yolu öz y o lu n d u r, ileridir, d ö n geri!
Hıfzı Tevfik
♦
BİLLUR KÖŞK
Celâl Sâhir Beye
U zaktan b ir alev gibi yanm ası.
A ndırır y e k p â re şeffaf elm ası.
Fil dişi saçağı altın oym ası,
B ab il'd en y ü c e d ir c ih an n ü m âsı.
Sayı 70 TÜRK YURDU 369

B ah çesin şe b n e m le r bezey ip sular! B illûr K öşk, ey yolcu söyle n e oldu?

Ayağı u c u n d a yayılır sular! O c e n n e t, nasıl b ir virâne oldu?
M ehtabı g ö lle rd e b e k le r kuğular! D e m e k yandı anka, p e rv a n e oldu.
S e h e rd e ezan lar o k u r kum rular! B iricik d e sta n ı efsan e oldu!

N e yanık salâlar v erir bülbüller! N e re d e o b ah ar, n e re y e sürgün?

T itreşir cibinlik, sisler ve tü ller K uşlar can çekişir, çiçe k ler ö lg ü n
Açık g ö ğ sü bağrı u y an ır güller! Yıldızlar gittik çe so lm a d a h e r gü n .
B u lu tlard an a b d e st alır sünbüller! B u g ü n e ş, sanırım , s ü rü y o r düzgün!

N ergisler, bî-nam az, s ü z e r gözlerin. İshaklar, g eçm işe ç e k e rle r sıla.

S erçeler, vaaz e d e r d ü z e r sözlerin! Elmayı, h afakan b o ğ a rsa n'ola.
G ölgeler, so m ak i m e rm e rd e n serin! Baş v u rsu n h e r taşa, h e r çıkm az yola,
G ü n eş, u y k u su z d u r y adırgar yerin! M üraî rü zg âra yazıklar ola!
K a h rın d an çıldırır, g ü le r ayvalar.
Y ağm ur, az çiseler, so n ra d a n d in e r.
G ö ğ sü n ü yırtarak, n arlar k a n ağlar.
Periler, k ap ın ın a rd ın a siner,
S ü se n le r alnına m o r çatkı bağlar,
Ş ehzâde, z ü m rü d ü ankaya b in e r
L âlenin y ü reğ in a te ş le r dağlar!
Kaf D ağı'na m u tla k ak şam a iner!
G üllerin kalbine d ik e n le r b atar,
B ayraklar d o n a n ır şim di erguvan,
S öğütler, o yeşil kaşların çatar.
İns ü cin, y er ö p ü p d u ru rla r divan,
Y apraklar, k e n d in i y e rle re atar,
F iruze b ir kağnı gö zü k ö r yoldan,
Leylâklar sararır, d ö şe n ir, yatar!
Ç ıkarlar sey ran a o rta n c a sultan!
İdris Sabîh
Asm a, salkım a az d a h a yaklaşır,
Z ürafâ hu rm ay ı b u lu r bağdaşır,
A hûlar, tavuslar çift çift oynaşır,
K aynağın b a şın d a ru h la r kaynaşır!
TÜRK EDEBİYATI TARİHİ
S ü lü n e yakışm az d o ğ ru s u o naz,
DOKUZUNCU VE ONUNCU ASIRLARDAKİ
M ürverler el açıp e d e rle r niyaz,
Ç ağlayan co şarak çalar in c e saz.
ÇAĞATAY ŞAİRLERİ
S ö ğ ü tle r darılır ara v e rse az!
I

Karanfil, n e d e n s e a n b e re dargın?
NEVÂÎ'DEN EVVEL
B ülbüller, güllerle v e rirle r baskın? (Başı geçen sayıda)
İç ç e k e n rüzgârın aşkı p e k taşkın!
M irza Ebü'l-K asun B abür: Timur evlât ve ahfadı­
Ne d e rttir b u sev d a n e k a d a r salgın!
nın nihayetsiz veraset kavgaları arasında çalkanan doku­
H e r zam a n gusl e d e r ça p k ın nilüfer!
K urbağa, gizlice h e p o n u gözler!
zuncu asır esnasında, nisbeten en kavî ve devamlı bir hü­
Ya sular, ah n e le r sö y lem ez neler! kümet tesisine ve sarayını bir merkez-i ilim ve sanat hâli­
Kalkınır, kam ışlar m ızraklı asker! ne ifrağa Mirza Ebü'l-Kasım Babür muvaffak oldu. Bay
Sungur bin Şahruh'un oğlu olan Babür Mirza -yahut Fah-
K ırlangıç sü rü sü , b ir u z u n katar,
rî-i Herevî Tezkiresi'nde zikredilen unvan-ı marufuyla Ba­
K elebek n â m e le r taşıyan tatar.
bür Kalender- Türkçe ve Acemce şiirler yazmış büyük bir
M anolya, m in ey e çalım lar satar.
A rılar n ic e b ir ü z ü m d e n tadar!
sanatkârdan ziyade büyük bir hâmî-i irfan sıfatıyla enzar-ı
dikkati celbeder. Bilhassa Çağatay Edebiyatının en mü­
Z anbağın açılır, g e c e yorganı.
him siması addettiğimiz Ali Şîr Nevâî, sair birçok Acem
Z a k k u m u n b aşın a to p la n ır kanı.
şairleri gibi onun pederâne himayesi altında yetişmiş, da­
Sarayın n ö b e tç i yavuz arslanı.
ha on.altı yaşında bir çocukken "zü'l-lisaneyn" unvân-ı if­
D ev e le re d a r e d e r g e n iş m eydanı!
tiharına orada mazhar olmuştu. Ebü'l-Kasım Babür'ün
370 TÜRK YURDU S a y ı 70

şahsiyetini ve tesirâtmı tetkik etmek bu nokta-i nazardan elinde altın ve gümüşün taş ve toprakça hesabı yoktu."(2)
zarurîdir. diyor. Devletşah da Tezkiresi'nin muhtelif yerlerinde ve

Babür'un hayat-ı siyasiye ve askeriyesi hakkında taf­ bilhassa "şâhî-i sebz-vârî"den bahsederken Babür'ün bir­

silâta girişmek mevzubahisimizden hariçtir, (b Ancak mü­ çok menakıbını naki ve adâlet ve sehâvetini bir lisân-ı

verrihlerle tezkirecilerin verdikleri malûmata nazaran Ba- tebcîl ile yâd ediyor(^) ve meşhedde Merkad-ı imâm Rı-

bür iyi bir asker olmaktan ziyade rahim ve şefik bir hü­ za'ya mücavir olarak defneylemesini, müşarünileyhin

kümdardı. Adi ve re'fetini, tevazuu-ı dervişanesini, muf- uluvv-i ka’bına bir delil olarak gösteriyor.

rit-i sehâvetini bütün müverrihler kemâl-i sitayişle anla­
tırlar. Biraderleri Rükneddin Alaüddevle ile Mirza Kut-
beddin Muhammed'e nihayetü'l-emir galebe çalması, en
ziyade tebaasına gösterdiği hilm ü, şefkatinden ileri gel­
mişti. Maamafih bu kadar rahîm ve şefik olması, Alaüd-
devle'nin gözlerine mil çektirmesine (855) ve Kutbeddin
Muhammed'i idam (855) etmesine mâni olamamıştır. O
devir telâkkiyatına göre pek tabiî olan bu hâller Ebü'l-Ka-
sım Babür'ü iyi bir insan ve âdil bir hükümdar olarak ta­
nımaktan müverrihleri men edemedi. Ali Şîr Nevâî, "Der-
viş-veş ve fâni-sıfat ve kerîmü'l-ahlâk âdem idi. Himmeti
Babür'ün hayat ve tabiatı hakkında mâlik olduğumuz ^
malûmat onun simâ-yı manevîsini bize pek vâzıh bir sû-
rette anlatmaktadır. Timur hanedanına mensup bütün
prensler gibi şair ve sanatkâr olan babası Bay Sungur Mir-
za'nın birçok hasâisi veraset tankıyla ona da geçmiştir.
Ayyaş ve zevk-perest olduğu kadar âdil ve muhibb-i sana­
yi olan Bay Sungur Mirza, zamanının en mühim şairleri­
ni, nakkaşlarını, hatta ve musikişinaslarını sarayına top­
lar, kendisi de Farisî şiirler söylerdi. İşte Babür böyle bir
babadan, böyle bir muhit içinde doğup b ü y ü d ü . Z a m a ­
nının en mühim üstadlarından terbiye-i edebiye ve fikri-

( b Muizzeddin Mirza Ebü'l-Kasım Babür: Ceddi Şahruh vefatında mezkûr olduğu üzere orduda bulunup sonra eı^aleti olan Esterâbâd'a gitti.
Badehu biraderi Alaüddevle Uluğ ile cenge meşgul iken Horasan'a kasdedip sonra musalaha oldular. Bade-zâlik Sarı şehri üzerine varıp hâki­
mi Seyyid Şemseddin Kıvamı ile muhkem cenk eyledi ve bilâhere bozup çok asker kılıçtan geçti ve Sarı şehri ahzolundu. Badehu Şemsed-
din elçiler irsal ve istifa etmeğin cürmü af ve hutbe ve sikke kendi ismine olmak üzere vilâyeti yine Şemseddin'e teslim ve kızını tezvîc
eyledikten sonra dönüp darü'l-mülkü olan Esterâbâd'a avdet eyledi. 853'de Babür asker cem edip Herat üzerine geldiği ol vakit Kara Yusuf
Türkmanî hafidi Yâr Ali Herat'a istilâ etmiş idi, Babür etbaından Abdü'1-Ali nâm bir gulam mukaddema Yâr Ali'nin yanına varıp kendiye kemal
üzere intisab etmiş, hatta şarabdârı olmuş idi. Bu defa Babür karîb eriştikte Abdü'1-Alî şaraba daru katıp Yâr Ali'yi medhûş eyledi ve bu işte
hevadarları olan bir kaç nefer huddam ile bende çekip Babür huzuruna getirdiler. Pes Babür bî-muarız Herat'a gidip ceddi tahtına cülûs ve
Yâr Ali'yi Herat Çarşısı’nda kati eyledikte kemâl-i mertebe mahbûb ve hüsnü'l-hulk şehzâde olmakla cümle nâs be-gâyet acıyıp terahhum
eylediler. Bade-zâlik ümera ve ayan şehre ikram ve in'am ve halkı kemâl üzre temin ve Hinduke nâm beyini emirü'l-ümera nasbeyledi.
Badehû Sistan hâkiminin isyanı hasebiyle üzerine varıp mal-ı maktuun edâya iltizam ederdi. Ve emürü'l-ümera Hinduke'nin isyanı sebebiyle
iki defa üzerine asker tayin ve âkıbet katlettirdi. Bundan sonra etraf ve eknâfa seferler edip ref-i muhalifin ve tahsil-i istiklâl-ı külli ile bekâm
oldu. 860'da zuhur eden zûzâbeden azîm vehme tâbi olup müneccimler nuhustî ol iklime olmak üzere tesliye verdiler. Lâkin hilâf çıkıp
ümerası beynine azîm ihtilâf ve şikâk düşüp Herat şehrinde biri biriyle cenkler ettiler. Sonra Babür onları Meşhed-i mukaddese götürüp
kabr-i şerif üzerinde ahd ü eman ettirdi ki min ba‘d ittifak üzre olalar. Kendi dahi bilcümle münkerâta tevbe ve istiğfar edip ol hâl üzere bir
m üddet âsûde oldular. 86l'de bir gün şikâra çıkıp kendi kolunda olan şahinin pençesi şikest olmakla tatayyur edip azîm münfail ve müteked-
der oldu. Şöyle ki def-i gam için tevbesin bozup bir kaç gün neş'e görmeğe ikdâm eyledi. Lâkin mümkün olmayıp mizacına inhiraf târî olmak­
la tekrar tevbe edip der-akab fevt oldu. Sahâifü'l-Alıbâr, üçüncü cilt, 68-69. Ravzatü's-Safa'nın altıncı cildinde bu vekayiin tafsilatına dest-res
olunabilir. Ondan başka Devletşah Tezkiresi'nde Babür'ün meşhed-i ziyareti ve biraderi Mirza Muhammed’le muharebeleri hakkında tafsi-
lat-ı mühimme vardır.
(^) Mecâlisü'n-Nefâis, Yedinci Meclis.
0) Profesör Braun tarafından bastırılan nüsha. [463-469]
(^) Babür'ün bedbaht biraderi Kutbeddin Muhammed de şairdi. Kendi hâlinden ve etrafında şikâyet maksadıyla yazıp büyük pederi Şahruh'a
takdim ettiği bir gazeli, Devletşah Tezkiresi'nde zikretmiştir (Sahife; 407);
Digeran râ îş u mâ râ razm-ı mâydân ârzûst [Başkalarının arzusu zevk u safâ, benimki savaş meydanıdır
Man bimardî zindagânî nî çu îşûn karda em Erkekçe ben asla onlar gibi yaşamış değilim.
Nakd-i Sultân Bay Sungur Han manam kandar masâf Sultan Baysungur han'ın ruhu, gerçek vârisi benim.
Bar-samand-i bâd pâ har lahza cavlân karda em Ki doru atım Yelayak üstünde er meydanında her lahza cevlan kılmışım.
Man Muhammed nâm dâram bahr-ı dîn-i Ahmedî Alımedî dine hürm eten Muhammed adını taşıyorum,
Cân-ı hodrâ man fadâ-yı şâh-ı merdan karda em Şâh-ı Merdan'a canımı feda saymışım.]
 Sayı 70 TÜRK YURDU 371

yesini aldıktan sonra Farisî ve Türkçe şiirler tanzimine
başladı. Tevazuu, kerem ve sehası, mühim bir zevk-i ede­
bîye mâlikiyeti itibariyle etrafına devrin bütün sanatkârla­
rını topluyor, onları taltif ve tekrim ediyor, işret meclisle­
rinde kendi de şiirler inşâd ediyordu, Şair Mevlâna Mu-
ammaî'yi bir aralık kendisine vezir yapmıştı.
zuncu asırda yetişen İran şuarâ-yı sûfiyesinin -Meselâ on­
ların en mühimmi addedebileceğimiz Câmî'nin- hayat ve
âsârı biraz tetkik edilecek olursa, tasavvuf perdesi altında
ne gayr-i ahlâkî safhalara tesadüf edilir! Filhakika işret
sofrasının başında genç çocukların uzattığı şarap kadeh­
lerini hâfızâne şiirlerle karşılayan Ebu'l-Kasım Babür'ün

Tûtî-i Terşîzî, Hace Mahmud-i Berseî, Mevlâna Kan- bu maraz-ı ahlâkıyeden kurtulamayarak Hüseyin Ali is­

berî, aynı zamanda Türkçe şiir yazmakta da hâiz-i kudret minde âfitâb-manzar, peripeyker bir dilberin aşkına girif­

Emir Raziyeddün Ali, kendisi hakkında SeiT redifli meş­ tar olduğunu ve onun aşkıyla Yakub ve Eyyub'a kat kat fa­

hur bir kaside tanzim eden Mevlâna Tûsî gibi şairler,
Mevlânâ Muhammed Cacermî ayarında allâmeler, Mu-
hammed er-Revasî el-Akkâşî gibi gibi büyük mutasavvıf­
lar tam manasıyla perverde-i nimet ve ihsanı idiler. On­
larla sohbet ve mulâtefe ediyor, bilhassa Sadreddin Mu­
hammed er-Revasî'ye karşı çok mültefit ve hürmetkâr
davranıyordu.(b Müverrih ve tezkirecilerin müttefikan
dermeyan ettikleri mütalââta göre Ebu'l-Kasım Babür'ü
büyük bir mutasavvıf gibi telakki etmek icap ediyor. Me­
selâ Nevâî, tabiat-i dervişâneye mâlik olan bu hükümda­
rın, "Tasavvuf risalelerinden Lemaat ile Gülşen-i Râz'a
çok meşgul olduğunu" söylediği gibi Devletşah Tezkire­
sinin muhtelif yerlerinde. Sultan Hüseyin Balkara da Me-
câlisü'l-Uşşak'ımn müşârunileyhe tahsis ettiği altmış do­
kuzuncu meclisinde onun mutasavvıfâne bir tabiata mâ­
lik olduğunu iddia ediyorlar. Horasan'ın o zamanki ha-
let-i ruhiyesi nazar-ı itibara alınırsa kalender unvan-ı der-
vişânesine mazhar olan Babür'ün temayülât-ı sufiyanesi-
ni pek tabiî görmek icap eder. Her tarafta tekkelerin ço­
ğaldığı, şeyhlerin şahlardan daha çok haiz-i nüfuz olduğu
ve bütün sunuf halk arasında sahte bir tasavvufperverlik
hükümfermâ bulunduğu o sırada esasen zevk ve sefahe-
te, tefekkürat-ı enfüsiyeye müstaid bulunan Ebu'l-Kasım
Babür'ün bundan hariç kalamayacağı bedihîdir. Doku­
ik cefa ve musibetlere katlandığını Sultan Hüseyin uzun
ve sûfiyâne ibarelerle anlatmaktadır. 0)
Sultan Babür Meşhed'de bulunduğu esnada bile
iyş ü ezvaktan kendini mahrum etmiyordu. Ravzatü's-Sa-
fâ'nın verdiği malûmata nazaran onun meclis-i ünsünde
güzel sesli hânendeler, mahir sâzendeler ve bilhassa er-
bâb-ı melâhat hazır bulunurdu. Bir gün Meşhed'in en
rûh-fezâ bir yerinde yine meclis kumimuştu. Padişah, bü­
tün ümerası, nedimleriyle orada hazırdı. Birdenbire bir
taşın üzerinde saçları dağınık bir deiYiş belirdi. Ve dün­
yanın bir hiçlikten ibaret olduğunu anlatan bir terci-i
bend okudu. Bu uzun terci-i bendin tekerrür eden beyti
şu idi: "İn heme tumturak kun feyakûn/ Semme'î nîst
pîş-i ehl-i cunûn"0). Terci bittikten sonra derviş kaybol­
du. Aradılar, bulamadılar... Babür Meşhed-i Mukaddes'de
iken meşahir-i sûfiyeden Baba Ali Hoş Merdan ile Şeyh
Sadreddin er-Revasî ve Şeyh Ebu'l-Vefâ müritlerinden
Uzun Sûfî oraya geldiler ve padişahın inam ve iltifatına
mazhar oldular...G)
İşte bütün bunlar Babür Mirza'nın temayülât-ı sofiya­
nesini ve aynı zamanda rind ve serbest bir hayat geçirme­
ye fart-ı ibtilâsım gösterir. Bütün bu maasiden tövbe ede­
rek meşayihle hem-bezm-i ülfet olduğu zamanlar bile ru­
hundaki ihtiyac-ı işret ve tarab zâil olmadı. Nitekim biraz

( b Devletşah Tezkiresi, sahife: 433-436

G) Ebu'l-Kasım Babür gibi halûk, mütevazi ve her manasıyla insandan addedilebilecek mühim bir şahsiyetin bu kusurunu kendisinden ziyade
muhitine atfetmek icap eder. Yoksa Sultan Hüseyin ondan kemal-i hürmet ve muhabbetle bahsetmektedir: "Pâdişâhı bûd darviş-maşrab,
kalandar tavd, âyina dil-i pâk jang u âsâr-ı ta'addî va münafî az jang u gubâr-ı cavr. Dar cûd u karam u bahşiş mânand nadâşt va bicihat-i mülk
u mâl dil-i darband nadâşt.. Az gâyat-i nikûî ki az u simât-ı ısdârî yaft hama kas u râ banda va az bisyârî-i tavadû sığâr u kibâr azu
şarmand...[Derviş-meşrep, kalender mivaç bir sultan, ölçüsüzlüğün izinden katresinden beri, zulmün katresine, zerresine yabancı bir gönül
adamıydı. Asalet, cömertlik ve ihsanda benzeri yoktu. Mülk ve servet kaydından azade idi. Ondan sadır olan lütufkârlığın sınırsızlığı
karşısında herkes ona kul, köle olur, tevazuunun büyüklüğü karşısında büyük küçük herkes mahcubiyet içinde kalırdı.] Mecâlisü'l-Uşşâk,
Ayasofy^a kütüphanesi, 4238. Esasen bunun aksini iddia eden hiçbir müverrih yoktur. Bilâkis bütün tarih ve tezkirelerde onun fezâilini
gösteren birçok menakıp ve hitabata tesadüf olunur (Bilhassa Devletşah Tezkiresi'nde),
G) [Bütün bunlar "Kün fe-yakûn" Ol(der) o da olur'ur ihtişam ve debdebesi, Ehl-i cünûnun indinde en ufak bir şey bile yok]
Ravzatü's-Safâ, altıncı cilt, sahife: 376.
372
sonra tövbesini bozarak Hand Mîr'in ifadesi veçhile;
"Meclis-i bezmin kurulmasını ve esbab-ı ıy§ ü işretin mü­
heyya edilmesini emretti. Ve birkaç günler lâle-izâr saki­
ler elinden hoşgüvâr bâdeler içti. Bu hâl sâkî-i ecelin ca­
mından ölüm şarabını nûş edinceye kadar devam etti."d)
Çun bade vu câm-râ baham payvastî
Mîdân ba-yakîn ki rind bâlâ-dastî
Câmast şarîat u hakikat bâda
Çûn câm şikesti ba-yakin badmasti
[Bâde ile kadehi birleştirdiğine göre -şüphen
olmasın- esaslı bir rindsin. Kadehtir şeriat, hakikat
da bâde. Kadeh kırıldığına göre gerçekten cıngarcı
bir sarhoşsun.]
Rübâisi gibi sofiyane şiirler tanzim etmiş olan
Ebu'l-Kasım Babür vahdet felsefesini en geniş telakkisiy­
le kabul etmiş rind ve zevk-perest bir mütefekkirdi. Bina­
enaleyh tasavvufu Türk dervişlerindeki zühdâne şekliyle
değil, Acem şairleri gibi zengin ve geniş telakkiyatıyla ve
bir meslek-i fikri olarak kabul etti. Adalet ve şefkati, ilim
ve sanata fart-ı meclûbiyetiyle dokuzuncu asrın büyük
Türk hükümdarları arasında cidden temeyyüz eden Sul­
tan Babür'ü, Nevâi aynı zamanda mühim bir Türk şairi
olarak gösteriyor.^) Fakat biz "Nice yüzüng görüp hay­
ran olayın. İlâhi min sanga kurbân bolayın." beytinden
başka hiçbir Türkçe eserine tesadüf edemediğimiz için
tabii müşârunileyhin bu husustaki derece-i kudretini
doğrudan doğruya muhakeme ve tayin edemeyiz. Ancak
Nevâi'nin bu şehadeti, sonra Emir Razıyeddin Ali, Nevâi
gibi Türk şairlerini bilhassa teşvik ve tergib etmesi
Ebu'l-Kasım Babür'ün hiss-i meyilden büsbütün mahrum
olmadığını ve dokuzuncu asırda Çağatay Edebiyatının te­
rakkisine bilfiil hizmet ettiğini anlatıyor. Bu edebiyatın
inkişafında müşarünileyhin her hâlde medhaldar olması,
eserimizde kendisine bu kadar bir mevki tefrikini istil­
zam etti. Tarz-ı tahassüs ve tefekkürünü göstermek için
Devletşah Tezkiresi'nde münderiç bir gazelini naklediyo­
ruz:
Derdevr-i mâ yakı az kahna savârân mayast
Vân kû dem ez kabûl-i nafas mîzanad ni ast
İn saltanat ki mazi gadâ'îş yâftim
Dârâ nadâşt hargiz u kâvus râ kay ast
(Ü Ravzatü's-Safâ, altıncı cilt, sahife: 376
Muhâkemetü'l-Lugateyn
TÜRK YURDU S a y ı 70
Mây nûşu car'aî ba man-i dardmand bahş
Rind-i şarâbhâra bir az Hatem-i Tay ast
Sang-ı mî hakk may ast mİ yârîd dar mayan
Paydâ kunanda-i kas u nâkas hamın may ast
Dânî kamân-i âb rû-yi hûbân siyeh çirast
Kaz kûşhâş dûd-ı dil-i halk dar pay ast
Dârad ba-zülf-i û dil-i zunnâr band-i mâ
Savdâ-yı kufr u kâfiri vu har çi dudiy ast
Babur rasîd nâla-i zârat ba-gûş-i yâr
Laylî vukûf yâft ki Macnûn dar în hay ast
[Devrimizin usta güreşçilerinden biri de içkidir, bir
yudum alınca adamı yere vurabilen o değil mi?
Ona esaret (onun dilenciliği) ile bulduğumuz bu
saltanat asla Dârâ'da yok, Keykavus'da nereden
olsun.
İçki iç, bir yudum da bana, bu dertli garibe ver,
şarap içen rind Hatem-i Tayi'den iyidir.
Mihektaşı içkidir, ortaya içki getirip; adam ile adam
olmayanı ayıran içkinin ta kendisidir
Güzellerin keman kaşı neden siyahtır bilirsin;
Halkın gönlündeki hüzün dumanı onun marifetiyle
ortaya çıkmıştır.
Bizim zünnar bağlayan gönlümüz, küfür ile kafirin
sevdası, hüzünce bozbulanık ne varsa onun
zülfündedir.
Babür, feryad u figânın yârin kulağına erişti. Leylâ
anladı ki. Mecnûn buralardadır]
Bitmedi.
Köprülüzâde Mehmed Fuad
İÇTİMAİYAT
İSLÂM’DA DÂVA-YI MİLLİYET
Zannediyorduk ki, muhterem Süleyman Nazif Beyle
aramızda aylarca uzamış olan kalem mübâheselerinden
sonra artık Türkçüler hakkında beslenilmek istenilen sû-i
tefehhümler izale edilmiştir. Türkçülerin maksat, gaye ve
meslekleri tamamen kesb-i vuzûh ettiğinden bu yolda
şüphelere, tereddütlere tesadüf etmeyeceğiz. Maattees-
 Sayı 70 TÜRK YURDU
süf şu zannımızda aldanmış olduğumuz tahakkukk edi­
yor. Anlaşılıyor ki, bizi tenkit edenler, milliyet cereyanla­
rım ahali nazarında her çi-bâd-âbâd düşürmek isteyenler
bizi okumak, anlamak, takdir eylemek ve tenkitlerini ve­
saik üzerine istinad ettirerek hatalarımız varsa madde
madde tasrih ederek bizi irşad eylemek tenezzülünde
bulunmak istemiyorlar. Tenkitler, itirazlar, hücumlar hep
dedikodular üzerine yapılıyor: Hep "böyle işitiliyor, şöy­
le deniliyor" üzerine yürütülüyor.
Bizce pek muhterem tanınmış Babanzâde Ahmed^
Naim Beyefendinin de aynı hata yoluna sapmış olduğunu
maatteessüf söylemek mecburiyetindeyiz. Bu zat-ı muh­
terem Sebilürreşad mecmuasının 293'üncü numarasın­
da, yukarıda makalemiz için serlevha ittihaz etmiş oldu­
ğumuz unvan ile on beş büyük sahifeyi ihtiva edecek ka­
dar gayet uzun ve vâsi bir makale neşretmiş ve bu maka­
leyi milliyet cereyanlarını ve bilhassa Türkçülüğü tenkit
etmeye hasreylemiştir. Lâkin bütün makalesinde Türkçü­
lere atfederek şiddetle tenkit ettiği maddeleri tek bir ve­
sika ile bile teyit etmemiştir. Elyevm Türkçüler tarafın­
dan bir çok mecmualar, gazeteler neşredilmektedir.
Bundan birisini alıp da, "İşte efendiler, siz bunu söylü­
yorsunuz, şunu iddia ediyorsunuz, halbuki bunlar doğru
değildir, hatadır, muzırdır." dememiştir. Kendilerinin de
ikrarına nazaran Türkçülere ait malûmatlarını yalnız
Türkçüler ile vâkii olan münâzarat ve münâkaşattan kes-
beylemişlerdir. Şifahî ve binaenaleyh kaçıcı, muhtasar,
mütelevven münazaralar üzerine muharrer tenkidat yü­
rütmenin ne kadar esaslı ve muvafık-ı hakikat olabilece­
ğini herkes sathî bir düşünce ile bile takdir edebilir.
Maamafih Naim Beyefendi gibi kanaatine iman eden,
İslâmiyet gibi muazzam ve ulvî bir esası kendilerine gaye
tayin etmiş ve bilâ-tereddüt o yolda azm ü sebat ile yürü­
yen zevatın kâffesi yine Türkçülerce pek muhterem ol­
duklarından onlar ile mübaheseye girişmeyi, Türkçülük
hakkında taşıdıkları yanlış zehabların tashihine çalışmayı,
kendimiz için hem bir vazife ve hem de bir şeref addede­
riz. Keşke bütün muarızlarımız Naim Bey gibi olsaydı. Ya­
ni kendi iddialarına, kendi fikirlerine iman etmiş olsaydı­
lar! Muayyen ve samimî bir fikir taşıyarak o fikrin hâkim
olmasına çalışsaydılar! O vakit anlaşmak ve fikirlerde ih­
tilâf bâkî kalsa bile, yek diğere karşı mütekabil-i hürmet
beslemek kabil olurdu.
373
Naim Bey asıl tenkidatına girişmeden evvel Türkçü­
leri iki zümreye ayırıyor. Birisine "Hâlis Türkçüler", diğe­
rine "Türkçü-İslâmcılar" unvanını takıyor. Birincilerini,
"Telkih etmek istedikleri şey açıkça dinsizlik mefkûresi-
dir." İkincileri de, "Ne serden ve ne yardan geçemiyor­
lar." diye tarif ediyor.
Naim Bey, şu taksimatı nereden aldı? Hangi vesika
üzerine tesis etti? Türkçülük gibi artık teessüs ve tebellür
etmiş olan bir cereyanda bu gibi taksimatı yapmak için
mutlak elde taksimatı teyid edecek vesikalar bulunmalı­
dır. Acaba hangi Türkçü nerede "Dinsizliği telkih eyle­
mek" istemiştir? Hangi Türkçü nerede "İslâmiyetle din­
sizlik arasında mütereddit bulunduğunu ve bunlardan
hangisini tercih edeceğini bilmediğini söylemiştir? Bu su­
allere cevap verilmedikçe ve verilen cevaplar senetler ve
vesikalar üzerine istinat ettirilmedikçe yapılan taksimatın
indî, keyfî ve gayr-i vârid kalacağı tabiîdir. Biz ise Türkçü­
lük cereyanına Naim Beyden behemehal ziyade yakın ol­
duğumuz için, mezkûr cereyan içinde dinsizlik mefkûre-
sini değil taşıyan ve hatta nazar-ı müsamaha ile gören
hiçbir mezhebin, fırkanın, şubenin bulunmadığını kat'î
bir surette iddia ediyoruz! Tek tek şahıslara gelince, bun­
lar arasında eğer guluv edenler var ise bunun Türkçülük
cereyanına atfedilmesi vicdanen doğru olamaz! Acaba
Türkçülükten evvel bu gibi şahıslar yok muydu? Ta bidâ-
yet-i İslâmiyetten beri bu gibi şeyler daima mevcut değil
mi idi? Türkçülük cereyanını munsıf ve müdakkik bir na­
zarla takip ve mütalâa edenler, Naim Beyefendinin fikri­
nin tamamen aksini görüyorlar. Bu gibiler ikrar ederler
ki, dört beş sene bundan akdem dine karşı büyük bir
mübalatsızlık, İslâmiyet hakkında pek bariz bir lâkayıtlık
gösteren Türk gençleri bugün dine takarrüb etmişlerdir.
Dindar olmuşlardır! Zaten başka sûrette de olamazdı.
Aşağıda izah edileceği vecih üzere din, kavmiyetin en
mühim esas ve erkânından olduğu için kavmiyet cereya­
nını anlayarak, bilerek takip edenler için dinden uzaklaş­
mak kabil bile değildir.
Demek ki, Naim Beyefendinin Türkçülüğü, "dinsiz­
lik mefkûresini takip edenler" ve "ne yârdan ne de ser­
den geçemeyenler" arasında taksim etmesi muvâfık-ı ha­
kikat değildir. Türkçülük gayr-i kabil-i taksim bir vâhid-i
külidür. Onun takip ettiği gaye, yürüdüğü yol bir olduğu
için ikiye inkısamı gayr-i kabildir. Tek tek şahıslar bu gibi
mesâilde asla nazar-ı dikkate alınamaz. Bunlar ya Türkçü­
374 TÜRK YURDU
lüğün ne olduğunu asla anlamamışlardır ve yahut başka
bir maksatla Türkçülük içine sokulmuşlardır, Behemehal
Türkçülüğe mânen yabancıdırlar. Türkçülüğü temsil et­
mek hassasından mahrumdurlar.
Şimdi geçelim Naim Beyefendinin asıl tenkidatına:
Sebilürreşad'ın onbeş büyük safhasını ihtiva eden şu
tenkidat, fikir ve esas itibariyle üç noktada telhis edilebi­
lir:
1. Din-i mübin-i İslâm, kavmiyet cereyanlarını tasvip
etmiyor. Bu gibi cereyanlar onun esas ruhuna, ahkâm ve
kavâidine muhaliftir.
2. Milliyet cereyanları muzırdır.
3. Milliyet cereyanları Müslümanlar içinde Avrupa'yı
taklidden mütevellid olduğu için gayr-i tabiî ve masnû-
dur.
Şu noktaları birer birer, ayrı ayrı mütalâa edelim:
Naim Bey birinci ve esas fikrini yani din-i İslâmın mil­
liyet hissini kabul etmemiş ve bu hissini men eylemiş ol­
duğunu ispat etmek için birçok hadisler, rivayetler ve
hatta âyât-ı kerime zikrediyor. Anlaşılıyor ki, müşâruni-
leyh şu senetleri toplamak için pek çok zahmet çekmiş­
tir. Elde edebildiği bütün menabie müracaat ve bulabildi­
ği bütün vesâiki cem eylemiştir. İslâmiyetin sûret-i zuhur
ve intişârı hakkında başka bir fikre zâhib olduğumuz için
biz şu senetleri kemâl-i dikkat ve merakla mütalâa eyle­
dik. Fakat o fikrimizi tezelzüle uğratacak ve Naim Beye­
fendinin fikri için ciddî bir istinatgâh teşkil edebilecek
hiçbir şey bulamadık. En evvel göze çarpan bir husus,
irad olunan hadis, rivayet ve âyetlerden tek birisinde bi­
le kavim kelimesinin istimal edilmediğidir. Kâffesinde
yalnız asabiyetten bahsolunuyor. Anlaşılıyor ki, m uhte­
rem Naim Beyefendi, asabiyet kelimesini milliyet kelime­
si manasına alıyor. Bu doğru mudur? Biz burada Naim
Bey gibi, Arap lisanının gavâmızına bizden pek ziyade vâ­
kıf olan ve behemehal Arapçaya ait mesâilde bizden da­
ha ziyade salâhiyetdâr olan bir zata lügat dersi vermek id­
diasında bulunmaktan pek uzağız.
Fakat kavmiyet kelimesinin bugünkü manası hakkın­
da aramızda ihtilâf olabilir. Belki bizim bu kelimeden mu­
rat ettiğimiz mana kendilerince kesb-i vuzuh ederse ihti­
( ü Les luttes enire les societes humaines et leurs phases successives-par J. No-vicow, pag: 247
S a y ı 70
laf ber-taraf edilmiş olur. Milliyet (nation) fenn-i içtima­
iyatın son ve muhtasar tarifine göre aynı surette hisseden
bir kitle-i efrada denilir. "La nation c ' est le groupe d ' in-
dividus semblables par la maniere de sentir."(Ü Müşte­
rek hissiyatın tevellüd, intişar ve taammümü de iki âmi­
lin tesiri ile oluyor: Lisan ve din! Bunlardan sonra ırk, ta­
rih, an'ane, âdât, edebiyat ve saire de geliyor. Fakat biraz
teemmül olunduğu hâlde bu âmillerin kısm-ı azami da o.
iki âmilin neticesi olduğu tezahür eder. Dünyada bir ka­
vim, bir millet yoktur ki, onun âdâtı, edebiyatı, an'ane ve
tarihi, onun dininden müteessir olmasın! Bütün bunların
mücmeli, ya rüknü ise lisandır! Binaenaleyh diğer sosyo­
logların milliyet hakkında vermiş oldukları: "La nation
c'est la culture, la nation c'est la mentalite" gibi tarifler,
bizim yukarıda kabul ettiğimiz tarifi nakz değil teyid
eder. Çünkü onun başka bir sûrette izharından hariç bir-
şey değildirler. Biz aşağıda Türkçülerin milliyet kelimesi
ile neyi ifade etmek istedikleri hakkında mufassal beya­
natta bulunacağımızdan şimdilik bununla iktifa edelim
ve asıl maksada rücû edelim:
Bedîhîdir ki, milliyet kelimesi yukarıda tarif ettiğimiz
mana itibariyle asabiyet kelimesi manasına katiyyen alı­
namaz! Hatta bu iki kelime arasında gayr-i kabil-i telif bir
tezat ve ihtilaf vardır. Asabiyet ber-vech-ı malûm bir kişi­
nin babası tarafından merbut olduğu efrâd-ı âileye, ecda­
da denilir. Asabiyet insanı maddî ve mahdut bir daireye
rabt ve o dairenin hayatı, menafii ile yaşattığı gibi onun
gayretini, hamiyetini, namusunu, an'anesini gütmeye, ta­
şımaya sevkeyler. Milliyet ise insanı dairesi pek vâsi ve
gayr-i kabil-i tecessüs manevî bir kitleye rabteyler. Asabi­
yet, aşiret hâlinde yaşayan, vahdet-i milliyesini duyma­
mış, kendini bilmez, nereye doğru yürüdüğünü anlamaz
muhitlere mahsustur. Milliyet ise, bunun aksidir. Yani
kendini bilir bir vicdan-ı millîye mâlik muhite hastır. Kab-
le'l-İslâm eyyâm-ı cehalette aynı kavmiyete mensup velâ-
kin aşiret hâlinde yaşayan ve binaenaleyh asabiyet zihni­
yetini taşıyan iki Arap şairinin yekdiğeri ile münazarası,
muhasemeleri, iki kabile arasında bazen bir deve, bir at
için senelerce kanlı müsademelerin, husumetlerin deva­
mı hep şu asabiyetten mütevellid hâllerdir.
İslâmiyetin zuhuru esnasında Hazret-i Resul-i Ek­
rem'e karşı çıkmış olan kuvvetler arasında en müthişi şu
 Sayı 70 TÜRK YURDU
asabiyet idi. Tarih-i İslâmiyet tetkik olunduğu hâlde İslâ-
miyetin gerek ahkâm, gerek kavâid ve gerek ahlâk nok-
ta-i nazarlarından en ziyade pençeleşmiş şeyin asabiyet
olduğu tebeyyün eder. "El-A'râbu eşeddü küfren ve nifâ-
kan" buyuran âyet-i kerîme şu mübareze ve muhaseme-
nin ne kadar şedid, ağır ve bazen tahammül-fersâ oldu­
ğunu pekâlâ irâe ediyor. Bedihîdir ki, şu âyetin kasdetti-
ği şey A'rabîlik yani asabiyet, aşiret hâlleridir. Maazallah
Arap kavmi değildir! Bilakis İslâmiyetin en birinci, en bü­
yük maksadı şu A'rabîliği def ederek asabiyeti kaldırarak
Arap kavminin vahdetini temin eylemek, Araplıkta bir
vicdan-ı umûmî, bir gaye-i müştereke husule getirmek­
ten ibaretti. Şu vicdan, şu gaye ve vahdet-i millîsini bul­
muş, asabiyet belâsından halâs olmuş Araplar için İslâmi­
yet'ten ibaret olacaktı. Hazret-i Muhammed aleyhisselâm
ve ashab-ı kiram pekâla takdir buyurdular ki, Arap vahde­
ti, Arap vicdan-ı umumîsi teşekkül etmedikçe İslâmiyetin
intişarı kabil olamaz. Sağlam ve kavî bir bünyeye, hassas
bir kalbe, gayet yüksek ve keskin bir dimağa mâlik Arap­
lar neden o zamana kadar tarihe bîgâne, hayat-ı beşerden
sanki bî-haber, dünyanın bir köşesinde sıkılıp kalmışlar­
dır.
Çünkü asabiyet belâsına mübtelâ idiler. Çünkü vah­
det-i milliyeye mâlik değildiler. Çünkü vicdan-ı millî te­
şekkül etmemişti ve şu vicdanın istikametini tayin ede­
cek bir mefkûre, bir gaye-i emele sahibi değildiler. Şimdi
ise en birinci şey şu vahdeti temin eylemek, şu vicdanın
ve gaye-i emelin esasatmı vaz eylemekten ibaretti. İşte
bunun için ki, Kur’ân-ı Azimüşşân bir taraftan A'rabîliği
tel'în ve tefrîk ettiği gibi diğer taraftan da kable'l-İslâm
Arap vahdet-i milliyesini, hissiyat-ı müşterekesini az çok
terbiye eden mevcut müesseseleri kabul ve muhafaza
ediyor. Kıble'nin Beytü'l-Mukaddes tarafından Mekke-i
Muazzama tarafına tebdilini bir lisan-ı istihzâ ve istihkar
ile karşılayan muhaliflere Kur’ân-ı Azimüşşân "Leyse'l-bir-
rü en tüvellû vücûheküm kable'l-maşrıkı ve'l-mağrib..."
ayet-i kerimesi ile cevapta bulunuyor. Peygamber-i zî-şâ-
mmızın en birinci ve en büyük mucizelerinden birisi
Kur’ân'ın o âlî lisanı değil midir? Bu hususu yalnız iman
değil, tarih de ispat eder. Tarih de diyor ki, evet Kur’ân-ı
Azimüşşân lisanının belâgat ve fesahati karşısında bütün
Arap şuarâsı ser be-zânû-yı tebcîl oldular. Vahdet-i milli-
yenin o unsur-ı kadîmi olan lisan -artık mahallî aşiret mu­
hitlerinden mülhem olarak asabiyete, tefrikaya hizmet
değil- teşekkül ederek derece-i kemâle vardığından vah­
375
det-i milliyeye, vicdân-ı millînin taşımak üzere olduğu ga­
yenin tecelliyatına hizmet edecektir! Ve bu münasebetle
Kur’ân yalnız ahkâmı, esasatı ile değil lisanıyla bile Arap
vahdet-i milliyesinin teşkili için azîm ve mu'ciz-nümâ bir
âmil oldu. Artık Arap âleminden lisan ayrılıklarını ebedi­
yen kaldırdı. Bugün bile Merakeş'ten Irak'a kadar vaziyet,
zihniyet, irfan itibariyle müteferrik olan Araplar arasında
bu muazzam âmil aynı rolü oynamıyor mu?
Şimdi geçelim siyaset sahasına: Burada da aynı hâli
görüyoruz. Medine'de ilk hükümet temeli vaz edilir edil­
mez -gerek zât-ı Hazret-i Risalet-penâhî'nin ve gerek as-
hab-ı kiramın bütün mesâileri fikir, his, gaye itibariyle bir­
leştirilmelerine bunca gayret olunan Çapların o hükü­
met etrafında toplanmalarına sarfolunuyor. Şiar "Arabis­
tan dairesinde yalnız Arap ve yalnız Müslümanlık olacak-
tır"dan ibarettir. Bu şiarın gayet tabiî ve mantıkî olarak
neticesi -Ai'abistan şibh-i cezîresi dairesinde başka bir din
ve başka bir kavmiyet için hakk-ı hayat tanınmamasından
ibaretti. Bu esasa istinadendir ki Arabistan şibh-i cezîresi
dairesinde sakin Araplara velev tebaiyet, velev itaat ve
cizye kabulü şartı ile başka dinde bulunmaya müsaade
olunmuyordu. Arabistan Arab’ı mutlak Müslüman ola­
caktı! Eski putperestlikte ve yahut İslâmiyet'ten evvel az
çok intişar bulmuş olan Nasraniyette, Yahutilikte kala-
maycaklardı! Arabistan Ai'abmm dini, şiarı, vicdan-ı millî­
si İslâmiyettir. Bundan maada Arabistan dairesinde başka
milliyet de kalmayacaktı. Orada tâ öteden beri sakin olan
Yahudiler ya İslâmiyet!, yani Arabın vicdan-ı millîsini teş­
kil eden, Arap vahdetinin en bariz tecellisi olan dini ka­
bul edeceklerdi ve yahut terk-i diyar eyleyeceklerdi! Bun­
lar hakkında Arabistan şibh-i ceziresinin haricinde sâkin
akvâm ile yapılmış olan muameleler -yani cizye kabulü ile
din-i kavmiyetlerine riayet esası- gayr-i mer'îdir! Ne kadar
derin ve yüksek düşünülmüş bir siyaset. Yeni teessüs et­
mekte olan İslâmiyetin bütün istikbali, bütün talihi, arka­
sında mütecanis ez-her-cihet muvahhid, müttehid, aynı
âmâle doğru yürüyen, aynı hissiyatı taşıyan bir Arap kitle­
sinin teminine vâbeste idi. İşte bunun içindir ki, "Lâ ikrâ-
he fi'd-dîn" esas-ı celîlini ilk evvel tarih-i beşeriyette bun­
ca sarahat ve vuzuh ile vaz etmiş olan ve vâkıan da Ara­
bistan haricinde nereye yürümüş ise -yerli dinler, kavmi­
yetler hakkında emsali o zamana kadar görülmemiş fev­
kalâde bir riayet ve hürmet göstermiş olan bir din, Ara­
bistan dairesinde başka bir dinin, başka bir milletin mev­
cudiyetine tahammül etmiyor ve edemezdi!
376 TÜRK YURDU
Medine Devleti'nin sûret-i tevsiine gelince, yine aynı
siyasetin hüküm-fermâ olduğunu görüyomz. Yani §ibh-i
cezire dairesinde sâkin bütün Arapları kendi etrafına top­
lamak ve kâffesini aynı ruh, aynı gaye ile canlandırmak,
yani vahdet-i kavmiye ve milliyeyi temin eylemek! İşte
bunun içindir ki devlet biraz kuvvet bulur bulmaz Ye-
men'in en hücra köşelerinden başlayarak bir taraftan
İran hududunda ve diğer taraftan da Roma hududunda
mevcut nîm-müstakil Arap hükümetleri Benî Münzir ve
Benî Gassân üzerine seferler icra olunuyor ve bu seferler
Arabistan şibh-i ceziresinin haricinde icra olunmuş sefer­
ler gibi "Ya İslâm, ya cizye veya harp!" mukaddemesi ve
teklifi ile başlamıyordu. Doğrudan doğruya İslâmiyetin
kabulü talep olunuyordu. Zira Arabistan Arapları için baş­
ka bir şart tasavvur bile edilmiyordu. Bunlar Arap olduk­
ları için mutlak Arap vahdet-i kavmiyesine, Arap vicdan-ı
millîsine ister istemez iştirak ederceklerdi!
Müellefetü'l-Kulûb usûlü de aynı esastan, aynı duy­
gudan, aynı düşünceden mütevellittir. Maksat Araplık
vahdetini temin ederek şu vahdet üzerine İslâmiyeti îlâ
etmekten ibaret olduğu için Arap rüesâsını ezmemek,
Araplar arasında mütemeyyiz simâları yükseltmek icap
ederdi. Ve işte bunun içindir ki İslâmiyete son nefesleri­
ne kadar mukavemet etmiş ve hatta bazen Uhud gazve­
sinde olduğu gibi İslâmiyeti bir felâket uçurumu karşısın­
da bulundurmuş ve İslâmiyeti yalnız bütün vesâit ve ve-
sâil-i mücadeleyi tecrübe ettikten sonra kabul etmiş olan
bazı zevat hakkında son derece müsamaha ve nüvazişle
muamele olundu. Ebû Sufyan, İkrime, Halid bin Velid ve
emsali hakkında, ibzâl buyurulmuş lütuflar cümlece ma­
lûmdur.
Bazen bu hâl daha mühim iğmâz-ı aynlara kadar va­
rıyordu. Arabistan dairesinden çıktıktan sonra biz bu gibi
usûlün tatbikine artık tesadüf etmiyoruz. İslâmiyete kar­
şı mücadele etmiş olan Arap rüesâsı bu yolda bir istisna
teşkil ediyorlar. Ve bu da gayet tabiîdir. Çünkü gerek
Hazret-i Resul-i Ekrem ve gerek ashab-ı kiram, bu zevatın
ne kadar yüksek dühât olduğunu pekâlâ biliyordular. Bi­
naenaleyh yalnız elverirdi ki, bunlar zahiren olsun İslâmi­
yeti kabul etmiş olsunlar, Arap vicdan-ı millîsine iştirak
eylemiş bulunsunlar! O harikulâde dehâlarını bundan
sonra artık İslâmiyetin itilâsı yolunda sarfedeceklerinde
S a y ı 70
şüphe olunamazdı! İşte bunun içindir ki, feth-i Mekke
-Halid İbn-i Velid'in yalnız başına mukavemetine rağmen-
vuku bulur bulmaz Hazret-i Peygamber bu dâhiyi kuman­
dan tayin ediyor ve maiyetine kimi veriyor? Hazret-i Ebu
Bekir'i!
Bir kere bu mühim teşebbüs vücud-pezîr oldu mu
-yani Arap vahdet-i milliyesi teşekkül ederek vicdanını, is­
tikametini buldu mu- artık Arap dehâ-yı azîmi kendini ^
binlerce senelerden beri ezen, dar, mudîk bir daire için­
de tutan o asabiyet-i câhileden ve vicdan-ı millî mefkudi-
yetinden halâs edilmeyi hissetti. Hârika-nümûn bir kuv­
vet ve haşmetle saha-i cihana atıldı. Ve bütün cihanı hay­
rete sevkedecek, bütün tarih-i beşeriyete başka bir istika­
met verecek harikalar ibraz etti.
Fakat bütün bunlardan istihraç edilecek gayr-i kabil-i
inkâr ve tevîl bir hakikat vardır ki, o da İslâmiyetin kavmi­
yet esasını yıkarak değil onu temin ederek itilâ etmiş ol­
duğundan ibarettir! İslâmiyeti saha-i cihana atmadan ev­
vel İslâmiyetin başında bulunan Araplık vahdet-i milliye-
sini, Araplık bünye-i milliyesini kurmak icap ettiğini tak­
dir ettiler! Ve İslâmiyet milliyeti ezmekle değil, onu tesis
ederek ona istinaden yürüdü. Ve bu yolda İslâm bânîleri-
ne karşı çıkmış en birinci, en metin mânia asabiyet idi.
Araplar arasındaki aşiret, kabile belâsı idi ki, Arapların
uhuvvet-i milliyelerine mâni olmakla beraber Arap vic-
dan-ı millîsinin şuurî bir sûrette teşekkülüne bir sed teş­
kil ediyordu. Gerek Hazret-i Resûl-i Ekrem ve gerek as-
hab-ı kiram için en birinci ve en büyük mübareze şu hâl
ile uğraşmak ve Arap vahdet-i milliyesini teşkil eylemek­
ten ibaretti! Mübareze bazen öyle tahammül-fersâ bir hâl
kesb ediyordu ki, Kur’ân-ı Azimüşşân bile A'rabîliği, asa­
biyeti tel'în, tekfir ediyor!
Binaenaleyh asabiyeti kavmiyetle, milliyetle karıştır­
mak, İslâmiyetin düşman-ı canı olan kabile ve aşiret hâl­
lerini yine İslâmiyet için istinatgâh teşkil etmiş olan milli­
yet ve kavmiyetin aynı zannetmek, İslâmiyet nokta-ı na­
zarından bile azîm bir hatadan başka bir şey addedile­
mez.
Bitmedi
Ahmed Agayef
 Sayı 70 TÜRK YURDU
T^RiH UE (^sm-ı mm
MUSA BİN HACI HÜSEYİN İZNİK!
Dinî ve ahlâkî en mühim âsâm İslâmiyeden birkaç
OsmanlI lisanına naki ve tercümeye bezl-i himmetinden
dolayı mensup olduğu Osmanlı kavim ve lisanına pek bü­
yük hizmet eden fâzıl ve mütefekkir bir zât olup İznikli-
dir. Tahsilini ciddî bir sûrette ikmalinden sonra telif-i
âsâr ile imrar-ı evkat ederek 838 tarihinde memleketinde
irtihal eyledi. Elyevm Rum mahallesi ortasında kalan tür-
be-i mahsusasında medfundur. Âsârından müntesib-i ta-.
rikat olduğu ve bu münasebetle lisan-ı tasavvufa da âşinâ
bulunduğu anlaşılıyor. Eakat maatteessüf hayat-ı irfaniye
ve İlmiyesine dair mufassal bir kayda destres olunama­
mıştır. Âsârından görülebilenleri ber-vech-i âtîdir.
1. Enfesü'l-Cevahir: Müfessir-i meşhur Hâzin-i Bağ-
dadî'nin Lebab fi Ma'âni't-Tenzîl ismindeki meşhur ve
matbu tefsirinin tercümesidir ki, birer nüshası Enderun-ı
Hümâyûn'da Revan Odası ile Bursa'da Cami-i Kebir Kü-
tüphanesi'nde mevcuttur.
2. Tercümetü't-Tefsîri Ebi'l-Leys: Eakîh-i meşhur
Ebi'l-Leys-i Semerkandî'nin tefsir-i meşhurunun tercü­
mesi olup bir nüshası Revan Odası Kütüphanesinde
mevcuttur.
3. Tercüme-iEaslu'l-Hitâb: Sâdât-ı Nakşibendiye'den
Hoca Parsa Hazretlerinin tasavvuf ve ahlâktan bâhis Eâri-
siyyü'l-ibare olan eser-i marûfunun tercümesidir ki, nüs­
haları İstanbul kütüphanelerinden birkaçında vardır.
Bu tercümenin, Demirtaş Paşazade Umur Beyin ilti­
masıyla meydana geldiği mukaddimesinde mezkurdur.
4. Hısnü'l-Hasîn f î MenhecVd-Dîn: Ed'iyye ve
mev'ızadan meşhur Hısnü'l-Hasîn'in tercümesidir ki, bir
nüshası Beşiktaş'ta eizze-i kiramdan Yahya Efendi Kütüp­
hanesinde vardır. Mukaddimesinde Emir Sultan Muham-
med nâmına tercüme edildiği muharrerdir. Bu tercüme­
nin mukaddimesindeki manzumeden:
Vacibdür bize hamd-ı Hakk ibtidâ
Ki onun kelamına ola iktidâ
Zira ebter olur kalır nâ-tamâm
Çü hamd ile olmaya asıl kelâm
5. Zâdü'l-İbâd: Ebû Bekir bin Muhammed el-Müste-
lânî'nin tasavvuftan Fârisiyyü'l-ibare Necâtü’z-Zâkirîn is­
mindeki eserinin tercümesi olup bir nüshası Bahçekapu-
377
su’ndaki Hamidiye Kütüphanesinde vardır. Bu eserin
Çandarlı hafidi Mehmed bin İbrahim Paşa iltimasıyla
meydana geldiği mukaddimesinde münderiçtir.
6. Münebbihü'r-Râkıdîm İlm-i ahlâktan açık Türkçe
bir lisanla yazılmış büyücek bir cilt üzere müretteb kıy­
metli bir eserdir. Bu eser asıl mevzuuyla beraber kıdemi
dolayısıyla tarih-i lisan-ı Osmânî noktasından da ehemmi­
yeti hâizdir. Birer nüshası Kütüphane-i Umumî ile Nûr-ı
Osmanî ve Manastır kütüphanelerinde vardır.
29 Mayıs 330 Çengelköy
BursalI Mebmet Tabir
BÜYÜK HİKAYE
BABÜR HAN
Muharriri: Flora Annestü
Mütercimi: Halide Edib
(Başı 6'ncı cildin 9'uncu sayısında.)
O hâlde tepelere iltica etmek belki âkılâne bir
hareket olurdu. Her hâlde valilerin en sadıkı olan Kasım
Bey ile müşavirlerin en şeytanı olan Yakup Bey gelinceye
kadar böyle hareket etmeliydi.
Onlar böyle düşünürlerken o yaşta bile kendine
dokundurmayan Babür, yanık yanaklarında yaşlar kuru­
madan yerinden fırladı. Fakat ses metindi.
-Ana, efendiler, diye haykırdı. Tahtımı almaya gidiyo­
rum.
Kelimeler dudaklarında bitmeden kaz arkalı, ince
Türkistan kısrağı Zeliha üstünde idi. İki dakika geç­
meden şehrin alçak kemerli kapılarından eğilmiş süvari­
leri ile bir kuyruk ve Bolgöl nehri gibi akan atların nal­
larının sesi derin derin akisler yapıyordu.
Hayat uzun bir kavga ve kavga intizarı olan o günler­
de bu kemerler böylece Türkistan atlılarının nallarıyla
çınlamış tı.
Şiram Tağay, istihkâmın taraçasında atın dizginini
çeken Babür'e yaklaşarak elini üzengisine dokundurdu:
- Şahım, o yolda ölüm var. Amcan fenalık yapmaya
hazır. Bizimle dağlara gel.
Bir dakika çocuk tereddüt etti ve gözleriyle dağların
uzak maviliklerini aradı.
378 TÜRK YURDU
Evet, şüphesiz orada selâmet vardı. Fakat taht deni­
len bu meçhul şeyi ne yapacaktı?
Padişahlık için hiç bir gayesi yoktu. Hatta onu bir
başbuğ olmak üzere bile yetiştirmemişlerdi. O günlerde
veraset şüpheli birşeydi. Fakat bu şimdi eline pek yakın­
dı. Eğer kaybederse...
Etrafındaki ihtiyar çehreler endişe-nâkdı. Onlar tec­
rübeler geçirmişlerdi. Ve kendisi o kadar gençti ki! Ne
kadar genç olduğunu kendisinden iyi kimse bilemezdi.
Bu fikirle ağlamak, annesini çağırmak için bir arzu duy­
du. Zaten kalbi onun rikkat ve sevgisi için hasret çekmi­
yor muydu?
O vakit istihkâmdan bir haberci, onu şehrin bekledi­
ğini, korkmaksızın gelebileceğini söylemek için geldi.
Şiram Tagay isyan etti:
- Bu bir tuzak efendim, selâmet bizimledir.
Diğer birisi onun sözlerini tekrar etti. Çocuk bu söz­
lerle mütereddit beklerken güneşte beyaz sakalını salla­
yarak mırıldanan bir ihtiyarın sözleri mevkii tayin etti.
- Her ne olursa Allah'tan mukadderdir.
Beş dakika sonra genç han, ailesinin hocası Koca Ka-
dı'nın önünde karar almak üzere eğiliyordu. Onun riya­
zetle çukurlaşan, düşüncelerle meserretle şen zayıf din­
dar yüzünde içeri kaçmış gözleri yalnız bir hayatın akıtıl­
mayan yaşlarıyla ^mmuşamış gibi idi. Onları şimdi gölge-
siz, parlak kızıltılı gözlerin gençliğine mudakkik bir na­
zarla daldırdı ve muntazam dudakların, kuvvetli çenenin
genç simaya verdiği kudreti takdir etti. Koca Kadı çocu­
ğun maneviyetini de bilirdi. Onu doğduğu günden beri
tanırdı. Onun bir avukat ve hâkim mesleği ile incelmiş id­
raki, karşısındakinin seyyâl, canlı faaliyetinin bütün ha­
yatta kurbağa atlamaca oyunundaki gibi manialardan
muzafferâne atlayacağını biliyordu. Bununla beraber teh­
likeleri de görüyor ve çocuğu samimi bir şefkatle seviyor­
du. Hakikat bütün kusurlarına rağmen Babür'ü, ekseri­
yet, felâketinde de, saadetinde de, sıhhatında da, hastalı­
ğında da severlerdi.
İhtiyarın mudakkik nazarından genç elin nasıl bir
metanetle hançeri üzerine kapandığı kaçmıyordu. Delâili
toplayıp onlar üzerine hüküm vermeye alışık bir adam
için bu kâfi idi.
- Kılıcını çek ve haşin ol oğul!
S ayı 70
Hükmü memnun kulakla telakki etti. Çocuk bir anda
sıçramış ve ecdadının kavga sadâları kararmış duvarlarda
çınlamıştı. Nihayet taht önünde idi.
Hâlâ üzerinde ölüm gölgesi vardı. ‘Otuz mil ötede
Altşı'da babasının cenaze merasimi henüz icra edilme­
mişti. Fakat oraya gitmeden evvel birçok yeni emirler ve­
rilecek, işler tanzim edilecekti. Kudret-i hissinin yeniliği
onu bütün düşünmeden uzaklaştırıyordu. Bu eski ve
acib günlerde Moğolistan'da yaşayan her oğul gibi o da
bir saat evvel babasının emriyle ve keyfiyle yaşarken şim­
di kendi başına emir vermek bir rüyaya benziyordu.
İşte onun için Akşı'nın yüksek istihkâmlarına sevke-
den taş kaldırımlardan atlılarıyla sürçerek giderken hava
kararmıştı. Ağlamaktan ve feıyaddan yorgun uyumuş ka­
dınları uyandırmak zamanı gelmişti. Birkaç uzun entarili
hakimler divan odasında cenaze merasimi için hazırlan­
mış açık tabutunda yatan babasını gösterdiler. Babür çok
defa ölüm görmüştü. Fakat hiç bir vakit böyle kudreti uç­
muş zavallı bir mahfazanın etrafında şamdanlar yanarken
merasim icra edilirken değildi.
Bu onun hissiyatına, heyecanına pek canlı bir suret­
te tesir etti. Bu esrar ve rikkat bu kadar sert surette mü-
teazzım olan babasının yattığı şahâne odaya kadar onu
takip etti. Orada şahın soğuk, ölü şahsiyeti ile dolu olan
örtüler genç vücudunu yakıyor, onu uyutmuyordu. Artık
mazi için elem ve nedametten ziyade herkesin Babür de­
diği Tâhirüddin Muhammed'in istikbali için tecessüslerle
dolu idi.
Timur'un ve barbar, fakat Ulu Cengiz'in hafidi olan
Babür onların istilâ adımlarını takip edecek miydi? Yoksa
Semerkand Hanı amcası Ahmed onu yeryüzünden sile­
cek miydi? Niçin, Allah da bilirdi ki o, Babür amcasına hiç
bir fenalık yapmamıştı. Bilakis eğer yaşarsa amcasının kı­
zı Ayşe'yi alacaktı. Burada efkârı henüz beş yaşında iken
ne kadar onun düğünlerde çok şeker yediğini düşünerek
geçirdiği bulantılara şevketti.
Sonra Taşkendli amcası Mahmud vardı. Onun hatıra­
sı esmer yanaklarında kırmızı lem'alar yaptı. Hiss-i cesa­
ret ve hatta utanmaktan mahrum olan bu dinsiz efsane
etrafında bir sürü dalkavuk ve sefahet adamları maskara­
lıklarını, hayasızlıklarını sadece sarayda değil alenen yaşı­
yorlardı. Görünüşü de ne fena idi, fena lakırdı söyler, ka­
ba...
 Sayı 70 TÜRK YURDU
Hicivde pek keskin olan çocuk amcasının tasvirini
pek merhametsiz bir el ile çizdi. Sonra efkârı amcasının,
Mahmud'un oğullarına atladı. Onların hepsini tanırdı. En
büyüğü Mesud bir hiçti. Baysungar'a gelince, onda insa­
na arada nahoş gelen ne idi? O kadar cazip, o kadar zarif,
o kadar zeki ve halûk olan Baysungar!
Burada çocuğun zihni gayr-i ihtiyarî kız kardeşine
geçti. Ona "En Sevgili" derdi. Sevdiklerine daima hususî
isimler takmak onun âdeti idi. Ve o kendisinden beş yaş
büyük olan, bazen darılıp bazen seven dimdik, uzun^
genç kızdan çok dünyada kimseyi sevmezdi. Fakat mut­
lak evlenmek de ve ebediyen evlenmemek iddiası nasıl
tuhaf bir çocukluktu. Evlenmemekte ısrar etmekle bera­
ber açıktan birşey söylemiyordu. Kadınlar bî-hüzün birer
fenalık olduklarını iddia ediyordu. Acaba doğru mu idi?
Öyle olsa bile o Babür madem ki padişahtı evlenmeye
mecburdu.
Padişah? Bu onu daha mesut edecek miydi? Bu mu-
şa'şa dünyada kimse ondan mesut olabilir miydi? Ya ev­
lenmek onu bedbaht eder, hayatın cazibesini alırsa...
Efkârı bu vadide dolaştı, dolaştı, uykusu vardı. Fakat
uyuyamıyordu. Müstatil parlayan pencereden ziyanın ya­
vaş yavaş büyüyüşünü seyre daldı. Dağların arkasından
sâkin şafak dünyayı birden bire uyandırmamak için şim­
di yavaş yavaş eğiliyor olmalıydı... Kar gibi beyaz çiçekler
arasında yumuşak, çarıklı ayaklar...
Bu fikir onu kaldırmak için kâfi oldu. Kalktı, genç vü­
cudunu pencereden şafağın soğuk havasına uzattı. Hep
gölgelik! Vâdide daha derin bir gölge, vâdiye sarılan tepe­
lerde daha açık bir gölge ve hepsinin üstünde göğün şa­
fak, kurşunî gölgesi.
Nihayet, yabanî kuşların bataklardan şafak feryadı
dinlemek için nefesini genç Narsis gibi tuttu. Ve bir daha
dünyasını muşa'şa hayatın zevk ve saadeti dolduruyordu.
Her adam gibi kendi ruhunun aks-i sadâsını dinlediği bi­
linmiyordu. Başkalarının sükûnetle dinleyip gördükleri
sadâlar ve manzaralardan dönüp gelen ruhunun aks-i sa-
dâsı!
Şark semâsı açık penbe bir renk alıncaya kadar gü­
neş uzak tarlaları kırmızılandırıncaya kadar, sabahın be­
yaz sisleri tepelerin mavi gölgelerinden ayrılıncaya kadar
bekledi ve baktı.
379
Yeni gün tamamen gelince, karşı tepelerden sancak­
lar ve mızraklar göründü. Kabileler ölüyü gömmeye, ye­
ni hana ubûdiyet etmeye geliyorlardı.
O karışık, muğlak merasimle dolu meşgul bir gündü.
Ancak gözleri kuru bir ana, gözleri kuru bir oğulla bir de­
fa sarılabilecek ve En Sevgili de yaşlı yanaklarıyla bekleye­
cek kadar bir zaman bulmuşlardı. Fakat ne zararı vardı,
bu üçü birbirlerini o kadar iyi anlıyorlardı ki...
Bitmedi.
TÜRLÜK ŞÜUNÜ
P etersb u fg 'ta M üslüm anlar İçtim ai: Rusya'da çı­
kan bütün Türk gazeteleri, Petersburg'ta münakid Rusya
Türkleri Kongresi'nden ehemmiyetle bahsetmekte ve
ona dair mühim mâlumat vermekte devam ediyorlar.
Rusya'daki Türk muharrir ve mütefekkirleriyle Duma'da­
ki altı Türk azadan teşekkül eden bu mühim dernek,
Rusya Devleti'nin müsaade ve nezareti altında şimdiye
kadar müteaddit defalar toplanabilmiş, müzakerâtta bu­
lunmuştur. Rusya'nın her tarafındaki Türklerin vekillerin­
den mürekkep olan bu kongrede Sadri Maksudî, Fahred-
din Ziyaeddin, Musa Bigiyef efendilerle Ali Merdan Bey
gibi bütün Türk âleminde tanınmış mütefekkirler de bu­
lunuyor. İsmail Gasprinski Bey rahatsızlığına mebnî
kongreye iştirak edememiştir. Kongrenin programı şun­
dan ibarettir:
1. Rusya'daki Müslüman idare-i ruhaniyelerinin şim­
diki ahvâline dair beyanatın istimal,
2. İdare-i ruhaniyeler hakkında Müslümanlar tarafın­
dan tertip olunmuş lâyihalarla eski meclisler tarafından
verilmiş kararların istimal,
3. İdare-i ruhaniyelerin ıslâhatına dair esasî nizâmnâ­
meler tertibi.
Islahat, merkez-i vilâyâttaki idare-i ruhaniyelerle ru­
hanîlere, mahallelere, vakıflara, mektep ve medreselere
ait olup bunlara ait lâyihalar tertibi için ayrı ayrı komis­
yonlar tefrik edilmiştir. Meclisin şimdiye kadar akdettiği
içtimalarda söylenen nutuklardan ve verilen kararlardan,
gelecek nüshamızda daha uzun bahsedeceğiz. Rusya'da­
ki kardeşlerimizin bu intibahını alkışlar ve muvaffakiyet­
lerini dileriz.
380 TÜRK YURDU S a y ı 70

Güç Dem ekleri: Uğradığımız son felaketler, Türk-
leri artık intibaha davet ediyor. İktisadiyât âleminde
Türk’ün de kendisine bir mevki ayırması ne kadar lâzım­
sa, müdafaa esbabını ihmal etmeyerek müsellâh bir mil­
let hâlini alması da o kadar, belki daha ziyade lâzımdır.
Etrafımızdaki küçük milletlerin mefkûre aşkıyla ne kadar
çalıştıklarını, silâhlandıklarını görürken, bu hakikati anla­
mamak mümkün olmaz. Harbiye Nezaretimiz, Osmanlı
ülkesinin her tarafındaki vatandaşlara hitap ederek güç
dernekleri tesis etmelerini tavsiye ediyor. Vatanı kurtar­
mak için mefkûre ve iman sahibi olan bütün Türk genç­
leri, bu davete hararetle icabet etmeli ve her yerde güç
dernekleri teşkiline çalışmalıdırlar. Bir taraftan terbiye-i
bedeniyenin, diğer taraftan millî mefkûrenin taammüm
ettiği şu devrede, memleketimizin her yerinde güç der­
nekleri tesis olunacağından ümitvârız.
 tt o y

T ükkM kdu
Tür£Writv Tâiâesım Çalışır

YIL: 5 SAYI: 72 (27 Teşrînisini 1550 - 10 Aralık 1914)

û (t- d e ^ ft d e d c ^ ç c d el ^

İsm a il G asprinski H a k k ın d a / Türk Yurdu

Edebiyat: İsm a il G asprinski'ye / M E kım â Em in

İsm a il G asprinski’n in R u h u n a / C elâl Sahir

B en O nu G ördüm / H am dullah Subhi

Tercüm e-i Hâl: B ü y ü k T ürk M u a llim in in

T ürk Şairine B ir M ektu b u

İsm a il Bey G asprinski / A ğaoğlu Ahm ed

“M u a llim ”e D a ir / A kçuraoğlu Y usuf

İsm a il Beye T ürk M illetinin İh tira m ı / T.Y.

Yeni Eserler
Sayı 71
TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır
ŞİİR
MEHMED em in
Bütün Turan karanlıkta şuursuz bir taş gibi
Uyuyordu... Lisan yoktu, sanat yoktu, zevk yoktu
Olan her şey Türk değildi, Türk ruhuna bir oktu...
Bilmiyordu ki kimse nedir bu uykunun sebebi!
Arap, Acem afyoncusu Türk ilinde pek çoktu
Türklük yoktu tarih denen hâilenin içinde
Sönüyordu bir milletin on bin yıllık varlığı
İniyordu şân üstüne kan renginde bir perde
Kalmamıştı hiç bir Türk’ün milletine yârlığı...
O vakit sen, ilk önce sen bu uykudan uyandın.
Feryatların en duymayan kulaklarda çınladı.
Kıyametler kopsa artık unutulmaz hiç adın.
Türk tarihi altın harfle başa yazdı bu adı...
Türk güneşi batıyorken.
Nurlar saçtın kaleminden.
İlk önce sen Türkçe yazdın.
Gafletlere mezar kazdın.
Kıymet verdin Türk diline.
Can getirdin Türk iline.
Sen dirilttin bu milleti.
Sen olmasan bitmiş idi...
Şimdi artık çocukların arkandan
Geliyorlar izlerini güderek.
Bu mukaddes izler bütün şeref, şân
Bir mefkûre cennetine gidecek...
Genç şairler orda senin heykelinin altında
Ruhun için neşideler okurken
Yüzlerce yıl sonra, sen
Güleceksin semâlarda milletinin yâdında.
Göreceksin kaleminle yaratılmış bir cihan.
Göreceksin en muazzam eserini o zaman...
Ömer Seyfeddin
TÜRK YURDU 383
Onbeş günde bir çıkar
EDEBİYAT
YATAĞAN
Beyoğlu Caddesi'nden saparak Ağa Hamamı'ndan Fi­
niz Ağa'ya gidilecek dar sokaktan, güneşe, mehtaba, te­
miz havaya hâil olan çirkin, yüksek apartmanların arasın­
dan geçiyordum. Gece saat dokuz... Keskin bir soğuk
rüzgâr derinden gelen "Kıtır simiiit! Sıcak simiiit!" âvâze-
lerini pencerelere çarpa çarpa yokuştan aşağıya yuvarlı­
yor. Karanlıklar içinde siyah tüller bürünmüş gibi gamlı
bir ışık saçan fenerlerin altından insan heyûlâları birer
gölge sessizliğiyle süzülüyorlar. Cihangir'e doğaı iniyor­
lar.
İki haftadan beri görmediğim dostum Tuğrul Beyin
ziyaretine gidiyordum. Gönlüm arzu ile korkudan, mu­
habbet ile nefretten mütevellid iki duygu ile mütehassis
olduğu hâlde gidiyordum. Firuz Ağa Caddesi'nden ilerle­
yerek karakolun yanından saptım. Apartmanın ziline ba­
sacağım zaman iki dakika sonra arkadaşımın elini sıkaca­
ğımdan dolayı hissettiğim memnuniyeti, onun beraberce
yaşadığı kadının bir kere daha karşısında kalmak azabı
izale etti. Tuğrul'un evde bulunmamasını istiyordum. Re­
fikimin kapatmasının yüzünü görmeden dönmek diliyor­
dum. Bilmem ne için bu gencin üç seneden beri beraber
yaşadığı ailesi, mazisi, vatanı, dini, milliyeti belirsiz, her li­
sanı fena konuşan bu kadın ile karşı karşıya gelmek iste­
miyordum. Gâh rakkase veya mümessileye ve gâh mu­
ganniye veya mürebbiyeye ve bazen hem falcıya ve hem
dikişçiye ve daima bir eski hizmetçiye benzeyen bu ka­
dın, bir akşam benim kalbime dokunmuştu. Neferlerimiz
için "Kaba ve vahşî I" demişti.
-Niçin madam, size sarkıntılık mı ettiler?
384 TÜRK YURDU
-Hayır! Tavırları yontulmamış!
-Alman veya Fransız neferlerinin hepsi Dârülfünûn
mezunu mudurlar?
Bu sırada Tuğrul, "Sen ona bakma, zavallı iyi kadın­
dır, amma..."
Demişti. İşte o dakikadan itibaren onun boyalı du­
daklarından, bir yılan gibi bakan yeşil gözlerinden, yap­
ma sarı saçlarından nefret ediyordum.
Genç arkadaşım, İstanbul'un en iyi ailelerinden biri­
ne mensup muktedir bir zâbit, zarif bir şair, bir musiki-şi-
nâs, bir mütefennin, bir mütefekkir idi.
Kendisiyle her şeyden bahsolunabilirdi. Bir fikrin
münazarasıyla kütüphanesinin önünde sabahladığımız
geceler olurdu.
Bu kadın gül ağacına girmiş kurt gibi onun dehâsını,
hayatını, servetini emiyor, kemiriyordu. Tuğrul babasını,
ninesini, kızkardeşini birer birer kaybettikten sonra bu
kadına tesadüf etmiş ve onunla yaşamaya başlamıştı.
Gönlümdeki havf ü recâ hasebiyle merdivenleri çıktım.
Apartmanın kapısı açıldığı zaman başı açık, boyun
bağı çarpılmış, ayağında terlikler, itiyadı hilâfında bir pe­
rişanlıkta Tuğrul'u karşımda buldum. "Ah, gel! Ah, gel"
diye elimden çekti. Beni yatak odasına doğru sürükledi.
-Madam hasta mı?
-Gitti... Kaçtı azizim.
-Oh! Kurtuldun.
-Evet, fakat oku.
Diye elime bir kâğıt uzattı.
"Tuğrul,
Bu ezilmiş memlekette umutsuz ahalilb arasında
oturamayacağım. Gidiyorum. Yalnız iki senelik müşterek
hayatımızın bir hatırası olmak üzere yatağanını alıyorum.
Bu silah işine yaramaz. Siz Müslümanlar, Türkler Avrupa­
lIların esiri, Hrıstiyanların kölesi oldunuz. Efendilerinizi
memnun etmek isterseniz bundan sonra yatağanla, kal­
kanla oynamayınız artık. Belinize kılıç kayışı değil, boyu­
nuza esaret zinciri yakışır. Elvedâ.
Elena Şevayin"
Tercümesini şuraya geçirdiğim Fransızca kâğıt elim­
den düştü. İkimiz de donmuştuk. Kardan yapılmış iki çir­
kin insan heykeli meâisizliğiyle biri birimizin yüzüne ba­
( b Ümid. Ümid Türkçedir. Bir çok emsali gibi Farisî'ye geçmiştir. Aslı, ummaktan umuttur. Geçmekten geçit olduğu gibi.
S a y ı 71
kıyorduk, tükenmiş, bitmiştik. İki dakika süren bu duy­
gusuzluktan sonra üç dört satırın cehennemi manaları
anlaşılmaya başladı. Şimdi cihanın bütün yanardağları be­
yinlerimizde patlıyor, tütüyor, köpürüyor, taşıyordu. Ya­
nıyor, eriyorduk. Duvardaki levhalar dökülüyor, ayağımı­
zın altındaki halılar kıvrılıyor, etrafımızda her şey yıkılı­
yor, çöküyor sanıyorduk.
Kadının çalıp kaçtığı, kını gümüşlü, firuze ve mercan^
işlemeli bir yatağan idi. Demirinin üstünde altın su ile ya­
zılı olan,
"Gerekmez bu silâhla pençeleşmek
Olur mu hiç ecel ile güreşmek"
Beytinin altındaki 1030 tarihinden, üç asırlık olduğu
anlaşılan bu kıymetli silâh, refikimin tarih-i ecdadına,
Tuğrul Subaşı'ya ait bir yâdıgâr idi. Ye’sine iştirakim ha­
sebiyle zararının manevî ehemmiyetini gittikçe fazla duy­
maya başlayan arkadaşım,
-Soysuz kadın, nankör kadın! diye bağırdı. Sonra sü­
kût...Ağır ve kesif, boynumuzu büken bir sükût.
-Bir hafta evvel bazı emlâk işlerimizin tesviyesi için
İzmir'e gidecektim. Gaybûbetimde altı yedi gün Gedik-
paşa'da dadımın evinde oturmasını teklif etmiştim. Ce­
vap! Tahammül edilmez bir adem-i tenezzül. Atıştık... Bu
sabah seyahatten avdetimde ise evde şu kâğıdı buldum...
Ben onunla üç senedir ne gaflet içinde yaşamışım.
Hayretim, hiddetim zâil olmuştu. Şimdi sükûn ile
düşünüyordum.
-Tuğrul. Sen Türkiye'nin küçük bir nümûnesisin. Se­
nin kısa ömrüne göre başına gelen bu felâket, onun altı
asırlık tarihinde defalar ile gelip geçmiştir. İşte Macarlar,
Sırplar, Ulahlar, Bulgaıiar, Hırvatlar, Rumlar!,. Bu gayr-i
tabiî sevgililerimizden ne tahkirler görerek ayrıldık.
-Ah, ben ona ne kadar kavî bir itimat göstermiştim.
-Evet, hükümet de Gospodarlara, Boyarlara, Fenerli
Divân-ı Hümâyûn tercümanlarına gösterdiği itimatların
seyyiesini çekmemiş miydi?
-Onun saadetine, istirahatına hakikî haremimden
fazla çalışmıştım.
-İşte tekmil Türkiye saltanatının tarihini temsil edi­
yorsun. Fatih de, İstanbul'un zabtında Bizans İmparator-
 Sayı 71 TÜRK YURDU
luğu'nun en parlak çağında nâil olamadığı iktidarı, Rum
patriğine vermiş ve onu dünya yüzündeki bütün Orta-
doksların, hatta Hristiyanların reis-i ruhanîsi olarak tanı­
mıştı.
O hâldeki Viyana surlarından Hindistan sahilleri, Kaf­
kasya dağları ve Dinyeper nehirleri arasında bulunan bü­
tün Hristiyanlar, nüfuzu İstanbul'dan Galata'ya bile geçe­
meyen o miskin Bizans'ın kilise reisinin asâsı etrafına,
yalnız İslâm kılıcı sayesinde toplanmıştı. Dünya yüzünde
Ortodoksluk icat olunalı hiçbir Hristiyan hükümdar, hiç- -
bir Bizans imparatoru Rumlara, Rumluğa,Türk padişahla­
rı kadar hizmet etmemişti.
Cihangirliğimizin bir büyük kısmı Fener Patrikli-
ği'nin faidesine, Ortodoksların ittihadına yaramıştı. Rum
kilisesinin en bü^öik, en kuvvetli istavrozunu Türk yata­
ğanı yontmuş, fenerin en parlak kandilini Türk elleri yak­
mıştı.
İşte bu nimetin şükranı bugünkü küfran oldu. O kı­
rık asâyı büyüttük, büyüttük, büyüttük... Bizi saran, ezen,
boğan, bir ejder yaptık.
Neticede kendilerini koruyan, büyülten Türk kılıcını
elimizden aldılar. Zincir yaptılar ve boynumuza taktılar.
Kapatman ne mühim bir mahluk imiş. Bu bir kadın
değil, bir vak'a, bir millet, bir tarih, bir insaniyettir. Sen
vakarın, gaflet ve salâbetinle şarkın nümûnesi, o riyası,
adâvet ve fezâhatıyla garbın bir timsali.
Ey sen, ey saf Türk, ey esir Müslüman, geçmiş ile ge­
leceği bir düşün. Boynun lâlede, ellerin kelepçede, ayak­
ların bukağıda olduğu hâlde bu nedamet ve me'yusiyet
zincirlerini sürükleyerek gözlerinden, yaralarından akan
kanların kızıl çamurları içinde sürün!
Bu sözlerim artık Tuğrul'u çıldırtmıştı. Gözlerinden
saçılan kıvılcımları nefeslerinin girdibarları alevlendiri­
yor, saçları dikeliyor, kolları geriliyordu, bağırıyordu.
-Artık medeniyetten, bu yalan medeniyetten, bu sar­
raf, bu haydut medeniyetten nefret ediyorum. Ortadan
makineyi, makinenin terakkisini çıkar, medeniyetten ne
kaldı? Ne ahlâk var, ne cesaret var! Ne dehâ var, ne vefâ
var! Ne şeref var, ne muhabbet var! Ne büyüklük var, ne
güzellik var! Hiç, hiçbir şey yok! Yalnız meydanda bir ma­
kine kuvveti, bir de hayvaniyet ihtirası var. İşte o kadar.
Kur’ân-ı Kerîm'de risâleti, ruhâniyeti musaddak olan
385
Hazret-i İsa'nın, mütevazı, halûk, mazlûm İsa'nın bunlar
hâris-i şeriatı değil, şeytanın vâris-i mefsedetidirler. Bun­
lardan nefret ediyorum.
Medeniyet! Hilâl ve salîb âvâzeleriyle bir ikinci ehl-i
salibi Müslümanlar üzerine musallat ettiler. Dini tezvir
tuzağı yaptılar. Medeniyet sözünü kıymetsiz nümûne gi­
bi etrafa dağıttılar. Bankaların mabed olduğu bankerlerin
eizze sırasına geçirildiği, banknotların İncil sahifelerin-
den mukaddes sayıldığı böyle bir zamanda bile taassup
zehriyle cihanı simsiyah ettiler.
Esasen öve öve göklere çıkardıkları Avrupa medeni­
yeti yok. Hristiyan medeniyeti yok... Yalnız bir Yahudi
medeniyeti, Yahudi serveti, Yahudi sanatı var. Bankalar
ile keselere sahip olan Yahudiler, cerideleriyle fikirlere
hükmeden Yahudiler, ticaretleriyle cihanı yediren, giydi­
ren onlar, harp eden, sulh yapan onlar, ağlatan, güldüren
onlar, hatta gürültüsüzce kürre-i arzı döndüren onlar!...
Avrupa'nın büyük devletleri nedir? Yalnız gürültü çı­
karan birer boş davul. Yek-diğerine nispeten hepsi kuv­
vetsiz, âciz, zayıf
Garbın şarka saldırışına, haydutların çiftliklere tasal­
lutu dememek için salibin hilâle, medeniyetin bedeviye-
te hücumu nâmını veriyorlar.
Salibin hilâle hücumu! Fakat bunu birçok defalar da­
ha tecrübe etmişlerdi. Onlar böyle geriye doğru ilerledik­
çe, bir gün olur, bir noktada yine önlerine çıkacağız.
Medeniyetin bedeviyete, hücumu! Öyle mi? Biz taas­
sup, gayz, fesat, riya İrinleri içinde günlük kokuları altın­
da çürüyen Bizans'ı ne yaptık? İstanbul'u nasıl bulduk?
Bugün ne hâldedir? Bir güzellik meşheri yaptık, bir bahar
levhası yaptık. Aya Teodozi Kilisesi'ni Gül Camii'ne çevir­
dik. Bu mudur tahribimiz? Onlar camilerimizi ne yaptılar?
Onlar... medenî Hristiyanlar! O camileri -ki göbeklerinde
ruhanî ve ebedî çiçekler açmış, şirin, temiz hâlleriyle üst­
lerinde Hazret-i İsa bile alnı tozlanmadan secde edebilir­
di- utanmadan onlar ne yaptılar? Ahır yaptılar. Fakat ken­
dilerinin bile kundurasız içine girmeyecekleri kirli, tozlu
kiliseleri, Ayasofyaları Allah için görsünler, ne pâk bir hâ­
le getirdik.
Bizim başımıza musallat ettikleri Slavların, o eski He-
lenlerin gayr-i meşru torunları olan Yunanlıların medeni­
yetine bakılsın! Parçalanan çocuklar, karnı yarılan gebe
386 TÜRK YURDU
kadınlar, ateşlere yakılan ihtiyarlar, yıkılan mektepler,
hastahaneler, köprüler görülsün. Hayvaniyetin insaniye­
te hücumu nasıl olurmuş anlaşılsın!
Ah, dökülen kanların pıhtıları onların yüzlerine ya­
pışmadı mı? Bilenen demirlerin çıkardğı kıvılcımlar, di­
mağları yakmadı mı? Daha dün yollar üstünde, çalılar ara­
sında kurtlar, köpekler ağızlarında sürünen masum kızla­
rın, çocukların bağırsakları bir gün boğazlarına sarılıp bi­
rer ejder gibi onları boğmayacak mı?
Evet, mağlûp olduk? İki sene, büyük küçük beş dev­
letle harp neticesinde makhûr olduk. Fakat düşmanları­
mız yalnız Bulgar, Yunan, Karadağ, Sırp, İtalya değildi.
Tekmil Avrupa idi. Dünyanın yarısı yıkıldı ve biz ezildik,
küçüldük. Lâkin mahvolmadık. Daha katılaştık, daha top­
landık, daha salb bir hâle geldik.
Evet düşmanlarımız tekmil Avrupa idi. Son harbin ib-
tidâsında düvel-i muazzama "Galip taraf araziden istifade
edecektir." düsturunu ileri sürdüler. Halbuki Balkan hü­
kümetlerinin aralarındaki ittifaknâmelerde alacakları ara­
zi musarrah idi ve bunu Avrupa da biliyordu. Bu tehdit
yalnız Türkler için idi. Kumandanlarımızın kuvve-i mane-
viyelerini kırmaya yaradı. Bulgarlar Çatalca'ya yaklaştıkla­
rı sırada Avmpa devletleri İstanbul'da emin ve müsterih
yaşayan Hıristiyanları muhafaza için gemilerini Haliç'e ve
gemicilerini sefaretlerine soktular. Halbuki Edirne'de,
Selânik'te, Kosova'da, Manastır'da kesilmiş, yakılan Müs­
lüman kadınlarını, çocuklarını kurtarmak için ufak bir ha­
rekette bulunmadılar.
Taassup, taassup! Bin dokuz yüz senelik ateş, kan,
zehir saçan taassup!
Tuğrul bu sırada kütüphanesinden bir kitap aldı. Sa-
hifelerini hiddetle çevirerek söylüyordu:
-Kardinal Kisimenes Gırnata'da seksen bin cilt Arap
âsârını hayvancasına bir taassupla yaktırdı. Roma İmpara­
toru Büyük Teodoz tanassuru akabinde İskenderiye'de
Serapeum mabedindeki meşhur İskenderiye Kütüpha-
nesi'ni bir küme kül hâline getirdi. Hele havariyyûndan
mukaddes sayılan Saint Paul, kara bir cehaletle kendi
yontulmamış fikrine muvafık gelmeyen felsefî, tarihî ki­
tap ve risale ne buldurabildi ise bir meydana toplayarak
ateşe verdi. Papas Greguvar, fikrin terakkisine mâni ol­
mak için yine ateşe müracaat etti. Kütüphaneleri yangına
verdi.
S a y ı 71
İlk İstanbul İmparatoru Romalı Kostantin, Hristiyan-
lığı kabul eder etmez Allah’ına yaranmak için, akl ü fikre
ait eserler ile cehennemler ikad etti.
Ispanya'da Engizisyon zamanında taassubun irfana,
İslâm’a, insaniyete karşı zulümlerini saymak, bilhassa
Don Henri Daragon'un Kütüphanesi'nin nasıl yakıldığını
söylemek istemiyorum. İlim ve irfan cehennemlerinin te­
sis edildiği memleketlere dikkat ediyor musun? İspanya,^
Roma, İstanbul, İskenderiye... Yani nerede Hristiyanlığın
ilk ışığı görünmüş ise orada ilk işi efkârı yakmak olmıuş,
âsârı yıkmak olmuş.
Anlaşılıyor ki, İslâmiyet imdada yetişmemiş ola idi
eski âsâr-i ilmiye ebediyen kaybolmuş, gitmiş idi. Irak ve
Endülüs, yalnız Müslümanlar yardımıyla irfan âleminin
iki dârü'l-amânı oldu. İslâmiyetin zekâsı sayesinde insani­
yetin bekâsı mümkün oldu.
Bu çılgın, bu kanlı taassup, bilhassa Ispanya'da o ka­
dar ileri gitmişti ki, istihmâmın abdest almaya benzeme­
sinden Arap ırkı sâkin olan şehirlerde papazlar Katolikle-
re yıkanmayı yasak ettiler. Hatta hastalara, yaralılara, so­
ğuk, sıcak su ile temizlenmeyi emreden hekimleri dinsiz­
likle mahkûm eylediler.
Böyle siyah bir taassup ve kara bir cehaletin Hristi-
yanları boğduğu bir sırada Kurtuba Medrese-i İslâmiye-
si'nde tahsilini ikmal eden "Gerber" İkinci Silvester nâ­
mıyla mahzâ İslâm medreselerinden öğrendiği felsefeye,
riyâziyâta, felekiyâta, kimyaya, musikiye ait mâlûmat sa­
yesinde Roma'da papalık makamına geçiriliyordu ve Av-
mpalılara Arap rakamlarını, rakkaslı saati gösterirken
Hristiyanlar kendisini büyücülükle itham ediyorlardı.
848 tarihinde Macarlar ile Sultan Murad arasında tam
on sene için akdolunan müsâlaha, Macar Kralı Ladislas'ın
İncil üzerine yemin etmesiyle takarrür etmişti. Papa Dör­
düncü Öjen'in teşviki ve "Müslümanlara karşı edilen ye­
min. ne mertebe ciddî ve kudsî olsa yine hilâfında hare­
ket Allah'ın rahmetini câlibdir" sözü üzerine bu on sene­
lik müsâlaha iki hafta, evet tam iki hafta sonra nakzoluna-
rak düşmanlar Varna'ya kadar gelmişler, ansızın bize hü­
cum etmişler, lâkin belâlarını bulmuşlardır. Sultan Mu­
rad, bu tanımadıkları ahidnâmeyi, el bastıkları İncil'i ge­
çirdiği iki kargının yanına galebe ile neticelenen harbin
sonunda, iki mızrak daha ilâve etti. Bunların yerine Ma­
 Sayı 71 TÜRK YURDU 387

car Kralı Ladislas'ın sarı saçlı kesik başını ve diğerine
nakz-ı ahd için vaazlar veren Kardinal Çezarini'nin, İncil-i
Şerif müvacehesinde kindar gözleri kapanan kafasını ge­
çirdi.
Cihan cihan olalı hiçbir milletin tarihi Hakk'ın böyle
ulvî bir tecellisini kaydetmemiş ve böyle feci bir intikam
levhası tasvir eylememiştir. Asırlardan beri insaniyetin şâ-
hid-i cinnet ve zulmü olan güneş, sabahleyin ışıklarını
harp meydanına serperken Türk Ordusu'nun önündeki
bu dört kargının teşkil eylediği korkunç manzaranın de­
rin mealini maziye, istikbâle ve belki ruhaniyet-i Mesih'e
doğru götürdü.
Dalma hiyanet, her zaman ihanet, her zaman ihanet!
Fransa Kralı Birinci Fransuva bir taraftan kendisini Şarl-
ken'in esaretinden kurtaran Süleyman-ı Kanunî ile teda­
füi tecavüzî bir ittifak akdeylediği esnada, diğer taraftan
Papa Onuncu Leon ve Navar kralı ile Türkiye'nin taksimi
için senetler teâtî ediyordu.(b
Ahlâkın, namusun bu mertebe ayaklar altına alındığı
bu tarihî vak'a Hristiyanların taahhütlerine, ihlaslarına,
vicdanlarına ne derece itimat lâzım geleceğini gösterir.
İşte on dört asırdan beri bu diyanetler, taassuplar,
kinler arasında İslâmiyet vebalar, zelzeleler, bürkânlar üs­
dan fethi Hazret-i Ömer'in zaman-ı hilâfetine tesadüf et­
mekle o zamandan beri dört buçuk asır Avrupa Hristiyan-
ları buna ses çıkarmamışlar ve ancak Türklerin mukabi­
linde merkad-ı İsa'yı kurtarmak derdine uğramışlardır. O
hâlde asıl salîbin kini en ziyade Türklere karşı olduğun­
dan ilk hücuma Kılıç Arslan göğüs germişti.
Bu iki asır zarfında papalarınlD teşvikleriyle hazırla­
nan ordular Fransız®, Alman®, İngilizlD ve Macarla­
rın® en meşhur hükümdar ve kumandanlarının idaresi
altında akın akın Anadolu'ya ve Arabistan'a saldırmışlar
ve lâkin granit kayalara çarpan dalgalar gibi Türk ve Arap
kahramanları® karşısında perişan olmuşlar.
Evet bu sırada da Mescid-i Aksa'yı da kilise yapmak
teşebbüsünde bulunmuşlardı. Kanlar, kinler arasından
ilerleyen İslâmiyet, Hicret'in doksan ikinci yılında Şimalî
Afrika'yı tekmil istilâ ile Endülüs'te bir saltanat kurmakla
iktifa etmemiş, Fransa'ya geçerek Karkasun, Borgoni,
Nim, Avinyon, Bordo'yu ve Provans kıtasının bir büyük
kısmını istilâ ve Sicilyateyni zabt ve Roma civarını tahrip
eylemişti. Sekiz asrı mütecaviz bir zaman Avrupa'nın gar­
bında en medenî bir devlet teşkil etmişti. O hâldedir ki,
İslâmiyet'in İngiliz, HollandalI, İtalyan, Fransız, İspanyol,
AvusturyalI, Macar, Alman, Slav, Yunanîlerden boyun eğ­

tünden bir güneş gibi yükselmişti. Geçeceği yollarda ya­ dirmediği hiçbir millet kalmamıştı.

kılan ateşleri, kanıyla söndürmüştü. O hâldeki Hazret-i
Peygamber'in irtihalinden yüz on bir sene sonra muvah-
hidînin saltanatı İskender-i Kebîr'in saha-i hükümetini aş­
mış, Kanunî Sultan Süleyman'ın vefatında ise İslâmiyetin
serhaddi Roma İmparatorluğu'nun hududunu pek çok
geçmişti.
Flicretin 490 tarihinden 670 senesine kadar tam 180
yıl devam eden ehl-i salîb hücumlarının birinci sebebi
Devlet-i Selçukiye'nin ikbâli zamanında Türklerin Arabis­
tan'ı istilâsı olmuştur. Kudüs-i Şerifin ehl-i İslâm tarafın­
Bir taraftan Roma'da kardinaller nasbeden Baye-
zid'in® halefi Selim-i Evvel, Moskova hükümdarı Vasili
İvanoviç'ten, nesebinin Turanî olduğunu telmihan, "Ata­
larımız karındaş oldukları hâlde biz neden birer birader
gibi yaşamayalım?" tarzında istirhamnâmeler alıyordu.®
İşte akıllara hayret veren bu büyüklükler, bu kudret­
ler sebebiyle tâ o zamanlar gönüllere yerleşen kinler, ha­
setler asırdan aşıra intikal etmiş ve nihayet şu adî kadı­
nın, şu müptezel Elena'nın ruhunda yatağanımı çalmak

( b 87 Çent Projets de Partage de La Turquie. Djuvara.

G) İkinci Öjen, Üçüncü Öjen, Üçüncü ve Dördüncü Kalaman, Üçüncü ve Dörüncü İnosan, Üçüncü Honorios, Dokuzuncu Greguvar.
G) Godfruva De Bu^aın, Yedinci Lui, Filip Ogüst, Saint Luis, Will Hardoen.
Ö) Konrad, Frederik, Barbaros.
(5) Arslan Yürekli Şarl.
(Ö İkinci Andre.
G) Musul Beyleri Kerboğa ve Seyfeddin Gazi ve biraderi Nureddin ve Şam Beyleri Dakkak bin Tenes ve Tuğtekin Atabey ve Muineddin Enez
ve Humus Hakimi Cenâhuddevle ve Mısır Meliki Adil Eyyûbî ve Bilhassa Salahaddin Eyyûbî.
(8) Kardinal Rocciardo, Charles Mismer'in Kostantıniye Müsamereleri.
G) Charles Mismer'in Kostantıniye Müsamereleri.
388 TÜRK YURDU
ve Türkleri, İslâmları tahkir etmek sûretinde tecellî et­
miştir.
Evet mağlûp biz, AvrupalIların esiriyiz. Belki şimdi
Elena'mn dediği gibi silâh ile oynamak bize yaramaz.
Çünkü çoktan beri eski maşukalarımızı unuttuk: Barut,
kılıç! Eski libasımızı attık: Kefen! Eski rütbelerimizi bırak­
tık: Şehit, gazi! Eski duygularımız ile yüreklerimiz çarp­
maz oldu: Din gayreti, milliyet taassubu!
Şimdi bizi yoksul, çıplak, hissiz buldular. Göz açtır­
madan kanlarımızla, yaşlarımızla bizi boğmak istiyorlar.
Boğsunlar, parçalasınlar, kapışsınlar! Devlet kalma­
sın, hükümet kalmasın! Elverir ki, dünyada bir dağın ya­
macında, bir ağacın kovuğunda dört Türk, dört Müslü­
man kalsın. Bunların biri yine Ömer, Ebûbekir olur, Sala-
haddin veya Cengiz olur, Selim-i Evvel olur, Atilla olur.
Yıldırım olur. Onları yine yakar, yıkar.
Ah, işte ey ulu Tanrım! Türklerin, Arapların, Berberî-
lerin, Hintlilerin, Çinlilerin, İranîlerin, Afganîlerin, Tatar­
ların, Boşnakların, Çerkeslerin, Bellucların, Cavalıların,
Kırgızların, Mongolların, şu üçyüz elli milyon İslâmın, şu
üçyüz elli milyon esirin bari insaniyetin birden gözlerinin
bağlarını sıyırarak zincirlerinin halkalarını, bukağılarının
demirlerini şangırdatarak kürre-i arzın her tarafından bir
anda saldırdıklarını, Allah Allah tekbirleriyle yerleri sarsıp
gökleri titrettiklerini, dünyaları alt üst ettiklerini, ayları
gülle, yıldızları şarapnel yaptıklarını, tayyare diye şahabla-
ra bindiklerini, Avrupa'nın beynine indiklerini şimdiden
görüyorum.
Göklere yükselen çılgın çığlıkların zorundan kilise­
lerdeki haçların uçları yukarıya doğru kıvrılacak birer hi­
lâl şekli alacak. Havariyyûn nâmına bina ettikleri ve haki-
katta istibdatla, taassupla, zulüm ile, cehil ile, halkın ke­
miklerinin tozunu onların kanlarıyla ıslatarak yaptıkları
yalan yılan yuvalarının kubbeleri minarelerden mızrakla­
rımızla dürtülerek devrilecek.
Ben bunları belki elli, yüz elli sene evvel söylüyorum.
Lisanın ömrü, insanın hayatından uzundur. Bu cümlele­
rin manaları yarım, bir asır sonra anlaşılacaktır.
Yaşlar kurur, enînler durur, çukurlar dolar, yangınlar
söner, mezarlar çöker, viraneler şenlenir, her şey bitti sa­
yılır. Yalnız kitapların sahifeler arasında hareketsiz duran
S a y ı 71
barut tozlarına benzer yazılar, hatıralar kalır. İşte bu gö­
rünmez kuvvetlerden bürkânlar, cehennemler çıkar.
Yatağanlar silinir, kılıçlar paslanır, gazeteler susar,
kinler unutulur, dudaklar güler. Bu sırada şair başlar.
Topların sarsamadığı istihkâmları, bunların feryadı yıkar.
Yurt sevgisinin coşturamadığı yürekleri bunlar heyecana
getirir. İşte o zaman göğün yumuşak bulutları arasında
biriken, sıkışan enînler, dualar birer yıldırım kuvvetinde
Avrupa'nın dimağını kavurur. Yerin dibini dolduran ma­
sum kanları birer bürkân olur. Al alevleriyle mâmurelerin
külünü savurur.
26 Mayıs sene 330
Yavuz
İÇTİMAİYAT
İSLÂM’DA DAVA-YI MİLLİYET
(Başı geçen sayıda)
Milliyet ve vahdet-i kavmiye üzerine teessüs etmiş
olan İslâmiyet, asabiyete karşı galebe çalarak bir müddet
Arapları şuurî bir vicdan-ı millî etrafında toplamakla Arap
dehâsına azîm bir saha açtı ise de maalesef asabiyet belâ­
sını tamamen kaldıramadı. Hazret-i Resul-i Ekrem ve as-
hab-ı kiram şu belâya karşı iki türlü silâhla mücedele edi-
yordular. Birisi telkinat, diğeri kuvvet. Bir taraftan âyât-ı
kerime, nasayih ve mevaiz, diğer taraftan cihad, bu emni-
yenin husûlü için istimal olunan vesileler idi. Fakat husu­
siyet, asabiyet belâsı o kadar kökleşmiş idi ki, bu silahlar
bile kâfi olamadı. Asabiyet başını kaldırmaya her daima
müheyyâ idi. Kendisi için müsait hiçbir fırsatı geçirmedi.
Ezcümle meselâ Hazret-i Resul-i Ekrem'in vefatı mü­
nasebeti ile şu beliyyenin iki sûrette yeniden tezahür et­
tiğini görüyoruz. Hazret-i Resul'ün vücud-ı mübarekleri
meydanda iken bile Sakife-i Benî Saîd'de Muhacirler ile
Ensar veyahut tabir-i diğerle Mekkeliler ile Medineliler
arasına düşmüş nizalar ve aynı zamanda Ai'abistan'ın
muhtelif noktalarında mütenebbîlerin, irtidatların zuhu­
ru eski asabiyetin, kabile ruhunun yeni vahdet-i milliye
cereyanına karşı zuhurundan başka birşey değildi. Zât-ı
Hazret-i Risalet-penahî bu yeni cereyanın, yeni ruhun ve
vahdet-i milliyenin mümessil-i zî-hayatı idi. Onun vefatı
 Sayı 71 TÜRK YURDU
eski temâyülat ve hissiyatın iade edilebilmesi ümidini te-
vîd etti. Fakat İslâmiyetin başında Hazret-i Muhammed'in
(a.s.) ruhu ile ruhlanmış, bütün imanları, kalp ve dimağ­
ları ile aynı gayeye sarılmış azimkâr, muktedir, dühât bu­
lunuyordu. Hazret-i Ebû Bekir'in, Faruk-ı Azam'ın seri ve
azimkâr tedbirleri ile asabiyet yılanının başı yeniden ezil­
di. Yeniden gerek telkinat ve gerek kuvvet sayesinde
Arap vahdet-i milliyesi temin olundu ve binlerce seneler­
den beri iddihar-ı kuvvet etmiş olan Arap dehâ-yı millîsi
vicdan-ı millînin sevk ve tahriki ile dünyanın bir ucundan
öbür ucuna kadar yayıldı. Hazret-i Faruk-ı Azam zamanın­
da -ki, Arap vahdet-i milliyesinin en yüksek zamanıdır- fü-
tühat-ı İslâmiye bugünkü İslâm âleminin hemen hudu­
dunu buldu. Fakat asabiyet ejderhasının canı alınmamış­
tı. Arap hayatının muhtefî köşelerinde saklanarak zuhur
etmek için fırsat arıyordu. Hazret-i Osman zamanında İs-
lâmlar içine sokulan nifak. Benî Ümeyye ve Benî Haşim
kavgaları, o ejderanın yeniden zuhuru âsarındandır. Eski
Arabîlik yeni ve başka bir şekil ve sûrette ricat ediyordu.
Maatteessüf Hazret-i Zinnureyn'de şu asabiyet ejderhası­
nı ezmek için Faruk-ı Azam’da olduğu kadar ne kuvvet-i
kalp, ne tedabir-i musâbe buluyoruz. Bundan dolayı
kesb-i kuvvet eden eski asabiyet tamamen ihyâ ediliyor,
yeni ruh ve esasla pençeleşmeye koyuluyor. Artık vah­
det-i milliye bozulmuş, Arap kavmiyeti asabiyet saiki ile
parçalanmış, intizam-ı aheng yerine azim, feci, kanlı bir
anarşi, bir here ü merc devri kaim olmuştur. Şöylece bo­
zulmuş olan Arap vahdet-i milliyesi, İslâm tarihinin ne ka­
dar kanlı ve elîm sahifelerini vücuda getirdi. Hazret-i Os­
man'ın şehadeti, Cemel, Sıffîn, Nehrevan muharebeleri,
Hazret-i Ali'nin şehadeti, aşere-i mübeşşere ricalinden
bazılarının yekdiğerlerini tahkir ve tehdit etmeleri, Al-i
Abâ'nın Kerbelâ diyarında susuz ve kefensiz kesilmeleri,
itret-i Resulün çıplak develer üzerinde sokak pazar dolaş­
tırılmaları, hep rücu etmiş olan asabiyetin tecelliyatından
idi. Ölen, öldüren, tahkir olunan, tekfir ve tel’in edilen
hep Müslümanlar idi, hep Ai'ap idi. Ve hatta İslâmiyetin
başında bulunmuş, vakti ile İslâmiyete pek büyük hiz­
metler ibraz etmiş olan zevâttı! Lâkin mefkûre değişmiş­
ti. Vahdet-i kavmiye ve milliye yerine asabiyet-i kadîme,
vicdan-ı millî yerine kabile, aşiret vicdanı kaim olmuştu.
Kalpler ve dimağlar üzerine hâkim olan sâik, Araplık
değil, benî filân ve benî falân mefkûresidir.
389
Filhakika bu benî filânlar da İslâmiyet için çalıştıkla­
rını ileri sürüyorlardı. Ve iddialarında samimî ve sadık idi­
ler. Lâkin sâik ve müessir Araplık olmayıp kabile olduğu
için, mesâileri işte yukarıda arzettiğimiz kanlı sahifeleri
tevlîd eden anarşiye müncer oluyordu. Vâkıa gerek Benî
Ümeyye ve gerek Âl-i Abbas kendilerini o mevki-i bü-
lend-i hilâfete götürmüş olan asabiyete karşı çıkmak lü­
zumunu bilâhere hissettiler ve hatta bu yolda en şedîd
tedâbire bile müracaat eylediler. Haccac İbn Yusuflar, Zi-
yad ümeyyeler bu umniyenin husulü için Kâbe-i Muazza-
ma'yı mancanığa tutmaktan, Medine-i Münevvere'yi yağ­
ma ettirmekten ve çok ashab-ı kiramı katlettirmekten,
zindanlarda çürütmekten bile tevakkî eylemediler. Lâkin
beyhûde yere bunlar kendilerini mevkii-i ikbâle götür­
müş olan esasa karşı mücahede ettiklerinden mesaîleri
semeredar olmadı! Here ü merc ve anarşi gittikçe tezâ-
yüd etti ve bilâhire Arap hâkimiyetine nihayet verdi! Bü­
tün müverrihlerin şehadeti ile sabittir ki, hatta hudut
üzerinde mücahede eden Araplar bile bu asabiyet belâsı­
nı oraya kadar kendileri ile beraber taşıyordular. Bir kabi­
leye mensup fırka efradı, diğer kabile efradını çekemiyor­
du. Onunla karışamıyordu, ona mensup zatın kumanda­
sına tahammül edemiyordu! Müverrihîn-i İslâmiye ara­
sında isabet-i fikriyesi, nüfuz-ı re’y ve kuvvet-i malûmatı
ile temüyyüz etmiş olan İbn Haldun o meşhur Mukaddi-
me'sinde bu asabiyet belâsının Arap ve İslâm mukadde­
ratı üzerinde icra etmiş olduğu netâyic-i elîmeyi uzun
uzadıya tedkik ve mütalâa eylemiştir. Bedihî ve âşikârdır
ki, Araplar İslâmiyetin her şeyden evvel tesis ve temin et­
mek istemiş olduğu o vahdet-i milliye, o kavmiyet mef-
kûresine sadık kalmış olsaydılar tarih-i İslâm tamamen
başka bir vâdide cereyan etmiş bulunurdu.
Zannediyoruz ki, inkârı gayr-i kabil olan vekayi-i tari-
hiyenin tahlilinden istihraç ettiğimiz şu netâyici Naim Be­
yefendi cerh ve redde kalkışmayacaktır. Mesele gayet vâ-
zıhtır. Müslüman Araplar vahdet-i milliye esaslarına sadık
kaldıkça aralarında azîm bir aheng, bir intizam, bir devam
olmakla beraber dehâ-yı millînin en yüksek ve en vâsi te­
zahüratına nâil oldular. Fakat şu esas bozulur bozulmaz
yine aynı Müslüman Araplar, o dehânın feyiz ve bereke­
tinden mahrum kalmaya başlıyorlar. İslâmiyetin en birin­
ci teşebbüsü, şu vahdet-i milliye esasını temin eyleyerek,
onun sayesinde feyizdar olan Arap dehâ-yı millîsi din-i
mübînin i'lâsında istihdam eylemekten ibaretti. İslâmi­
390 TÜRK YURDU
yet, ibtidâ-yı emirde §u maksadına nâil olarak harikalar
gösterdi. Fakat bilâhere dü§man-ı cam olan asabiyet yine
kendisine galebe çalarak vahdet-i milliye füyuzâtmdan
mahrum ettirdi.
Naim Beyefendinin kendi fikirlerini teyid maksadı ile
zikrettiği âyet ve hadisler bizce o fikrin tamamen hilafını
ispat ediyor. Yukarıda da arz ettiğimiz gibi mezkûr âyet
ve hadisler arasında zem ve nehy ifade edenlerin hiç bi­
risinde "kavim" kelimesi kullanılmamıştır. Kavim yerine
asabiyetten bahsolunuyor. Naim Beyefendi şu iki kelime­
yi karıştırmak istemiş ise de İslâmiyetçe bile aralarındaki
azîm farklar aşikâr iken bunun fahiş bir hatadan ibaret ol­
duğu bedihîdir. Zikrettiği ve "kavim" kelimesini muhtevi
bulunan diğer ehâdis ve âyâtta ise zem ve nehyden eser
bile yoktur. Bunlarda yalnız İslâm akvâmı arasında asabi­
yet ve husumetin câygîr olmaması, İslâmların bir uhuv-
vet-i diniye ile yekdiğerlerine merbut olduğu zikr ve em-
rolunur. Lâkin hiç birisinde İslâmiyette kavmiyet ve mil­
liyet yoktur, denilmiyor, bilakis mezkûr ehâdis ve âyât bu
kavmiyetleri zikretmekle bile onların mevcudiyetlerini,
hakk-ı hayatlarını itiraf etmiş oluyor. Zaten başka sûrette
olamazdı. Din-i mübîn-i İslâm, tabiat-i eşya hilafında ha­
reket etmemiştir. Tabiatta bunca muhtelif kavimlerin, li­
sanların mevcudiyeti elbette bir kelimeye müstenittir.
Buna İslâmiyet karşı çıkmamıştır ve çıkamazdı. Taht-ı tâ-
biiyet-i İslâmiyeye dahil olmuş bulunan gayr-ı müslimler
hakkında şer-i şerifin ahkâmı malûmdur. Bunların ne
dinlerine, ne lisanlarına ve ne sair hususât-ı kavmiyeleri-
ne tecavüz câiz değildir. İslâmiyeti kabul etmiş olanlara
gelince, bunlar hakkında evvelkilerden daha şedîd bir
muamele etmek elbette Şâri-i mukaddesin hatır ve haya­
line bile gelemezdi. Bunlar İslâmiyeti kabul etmekle ken­
dileri ile Araplar ve sair müslümanlar arasında bir iştirak-i
vicdan, bir uhuvvet-i diniye zaten husûle gelmiştir. Bu ra­
bıtayı teşdîd eylemek, onu ihlâl edecek hiçbir fiil ve ha­
rekette bulunmamak- o vicdanın zaten mukteziyatından-
dır. Fakat İslâmiyeti kabul edenlerin aynı zamanda da
kavmiyetlerinden, lisanlarından ve sair hususât-ı milliye-
lerden de vaz geçecekleri hakkında şer-i şerifte hiç bir
emir yoktur. Meselâ, hiçbir âyet, hadis ve rivayette Farisî-
1er Farisî lisanından, Farisî tarz-ı tefekküründen, tarz-ı
maişetinden, Türkler Türk lisanından, Türk tarz-ı tefek­
küründen, Türk tarz-ı maişetinden vazgeçecekler diye
bir işaret mevcut değildir. Var ise muhterem Naim Bey
S a y ı 71
göstersinler! Halbuki yukarıda izah ettiğimiz üzere lisan
-tarz-ı tefekkür, tarz-ı tahassüs ve maişet- kavmiyetin mü­
him esaslarındandır! İslâmiyet, İslâmlardan dine sadık ve
uhuvvet-i İslâmiyeye merbut kalmalarını talep eder, fakat
kendi kavmiyetlerinden, kendi hususât-ı zâtiyelerinden
vaz geçmeyi hiç bir zaman talep etmemiştir ve edemez­
di. Çünkü böyle bir talep, tabiatın hilafında olduğu için
teklif-i mâlâ-)oıtak olurdu!
Burada biz, Naim Beyefendinin ikinci esas noktasına
temas ediyoruz. Müşarünileyh diyor ki: Madem ki uhuv-
vet-i İslâmiyeye riayet vazifedir, kavmiyet fikir ve hissi şu
vazifenin hilâfı ve aksidir. Çünkü akvâm-ı İslâmiye arası­
na ihtilâf salıyor, Müslümanları yekdiğerinden ayırıyor,
vahdet-i İslâmiye bozuluyor!
Garibi şudur ki muhterem mu'terizimiz şu fikrini is-
bat için -hayat ve vekayie müracaat ederek istiştihadâtda
bulunmak yerine- yine hadislere ve rivayetlere, âyetlere
müracaat ediyor. İttihat ve ittifakı, uhuvvet ve yegâneliği
emir ve tavsiye eden âyetleri, hadisleri zikrederek kavmi­
yetin şer'an ve İslâmiyetçe men olunduğuna hüküm ve­
riyor. Ekser âyetlerin, hadislerin böyle indî, keyfî tefsirle­
re tahammülü olsaydı, hayatın çok şuûnatını her hangi
bir âyete rabtederek garip garip istihracâtta bulunmak
pek sehîl olurdu. Meselâ denilebilirdi ki: Ey müslüman­
lar, zengin olmayınız! Çünkü servetleriniz -ihvân-ı dinini­
zin hasedini celbedebileceğinden- aranıza nifak düşer.
Halbuki dinimiz uhuvveti, müsavâtı emreylemiştir. Ey
müslümanlar, âlim olmayınız, giydiğiniz, yediğiniz, içtiği­
niz şeyler arasında fark olmasın. Çünkü yine yine hasedi
celbeder, nifaka sebep olur. Hülâsa uhuvvet-i İslâmiye
nâmına her şey söylenilebilir.
Muhterem muarızımız, kurduğu kaziyyede mantıkî
neticelere varmak için bize evvelâ kavmiyet cereyanları­
nın zuhuruna kadar bütün akvâm ve efrâd-ı İslâmiye ara­
sında bir uhuvvet-i tâmmenin mevcut olduğunu ve bade-
hû mezkûr cereyanların zuhurundan sonra şu uhuvvetin
mübeddel nifak olduğunu ispat etmeliydi ve işte biz de o
zaman kendisiyle beraber: Hakikaten kavmiyet cereyan­
ları İslâmlar arasına nifak ilka etti. Bu ise uhuvvet-i İslâmi­
yeye mugayirdir. Binaenaleyh yalnız şer'an değil vic­
danen ve irfanen de mezmumdur, derdik.
Halbuki muhterem Naim Bey işte şu noktayı ispat
edemez ve binaenaleyh bütün kaziyyeleri mecruh ve s ı­
kımdir. Kendileri de pekâlâ bilirler ki uhuvvet-i İslâmiye
bir gaye-i emel, bir mefkûredir. Bu gaye-i emelin saha-i
 Sayı 71 TÜRK YURDU
hayatta tecelliyât-ı fiiliyesi pek mahdut ve yalnız bir zihni­
yetin teşekkülünden ibaret kalmıştır. Bu zihniyet de bil­
hassa İslâm’dan başka âleme ait mesâilde tezahür eder.
Meselâ bir Müslüman ne kadar frenk-perest olsa, Mera-
keş'in Fransızlar tarafından istilâsını gördükçe ister iste­
mez içinden müteessir olur, teessüf eder. Lâkin Frenkle-
re karşı bile şu zihniyet, bin Çin Müslümanını, meselâ
Merakeş'i müdafaa etmek için sevkedecek derecede de­
ğildir. Müslümanların kendilerine gelince hayatın cilvele­
ri ve mukteziyatı karşısında -şu zihniyet pek zayıf, pek
akim kalmıştır. Hazreti Osman'ı şehit eden Süleyman"
zannediyoruz ki uhuvvet-i İslâmiye hakkındaki âyât ve
hadisleri bizden daha iyi bilirlerdi. Keza yüz binlerce İs­
lâm kanının dökülmesine sebep olan Cemel, Sıffîn, Neh-
revan, Kerbelâ muharebelerinin başında bulunan Haz­
ret-! Ayşe, Talha, Zübeyr, Muaviye, Amr bin Âs ve sair rü-
esâ-yı İslâm, hakayık-ı İslâmiyeye elbette bizlerden pek
ziyade vâkıf idiler ve o günlerden bu güne kadar bütün
İslâm hükümetleri, kavimleri birbirleri ile çarpışa çarpışa
gelmişlerdir. Hangi İslâm hükümeti ve kavmi vardır ki di­
ğer bir İslâm hükümeti ve kavmi ile muharebe etmemiş
olsun. Mefküre, gaye, emel başka şeydir, hayat başka!,,
Hayatın mukteziyâtı karşısında mefküreler, emeller ze­
bûn kalıyorlar. Binaenaleyh uhuvvet-i İslâmiyeyi kavmi­
yet cereyanları ihlâl ediyor demek doğru olamaz. Bilâkis
hakikî milliyet cereyanlarının, uhuvvet-i İslâmiyenin tak­
viye ve teşdidi ve amelî bir şekil kesbetmesi için gayet
mühim bir âmil olacağına bütün imanımızla kanaatimiz
vardır.
Ve filhakika, evvelce zikretmiş olduğumuz tarif mû-
cebince kavmiyet, milliyet (nation) aynı tarzda hisseden
kitleye denilir. Müşterek kavmî ihtisasâtın en müessir
âmili ve menbaı ise -yine arz etmiş olduğumuz veçhile li­
san ile dindir. Bu, mahiyet-i beşeriyenin en mühim ve en
esaslı noktalarına temas ettiği için- hayat-ı beşerin şekil
ve sûreti ihtisasât-ı beşeriyenin tevellüd ve tekevvünü
üzerine pek azîm tesirât icra eder. İşte bunun içindir ki
elyevm bile küre-i arzda mevcut insanlar tarz-ı maişet,
usûl-i hayat, hülâsa medeniyet itibariyle üç kısma taksim
olunabilir: İslâm, Hristiyan ve Budda-Konfiçyus medeni­
yeti! Şu üç âmili yek-diğerinden ayıran, onlara ihtiva et­
tikleri akvâm arasındaki ırk, lisan ve derece-i irfan farkla­
rına rağmen, birer şahsiyet-i mahsusa bahşeden âmil el­
bette dindir. Bir Fransız, kendisine ne kadar dinsiz derse
desin, ne kadar Hristiyanlıktan ayrılmak isterse istesin.
391
yine Hristiyanlıktan müteessirdir, yine Hristiyanlık, o iki
bin senelik hâkimiyeti, tesirâtı, izleri ile onun üzerine ic-
ra-yı tesir eder, bütün hayatını ihata eyler. Demek ki kav­
miyet, milliyet mesleğini iltizam etmiş olan her hangi bir
zat, kavmiyetin sûret-i teşekkül ve tekevvünü üzerine
bunca azîm tesirât icra eden bir âmili nazar-ı dikkate al­
mak mecburiyetindedir. Bedihîdir ki, bu âmil ne kadar
ziyade müessir, faal, feyznâk, bereketdar olursa- aynı nis-
bette kavmiyet tekâmül, teâlî etmiş olur, aynı derecede
kavmiyet inbisat bulur. Demek ki, kavmiyet mesleğini il­
tizam etmiş olanlar için- ister istemez şu âmili iltizam
ederek onu mümkün mertebe faal, müessir, feyznâk ve
bereketdar ettirmek mesleğin vezâif ve tekâlifi cümlesin-
dendir.
İslâmiyet Türk’ün dinidir, din-i millîsidir. Türk, İslâ­
miyet! cebren, mahkûm, mağlûp olarak değil, hâkim, ga­
lip olarak kabul etmiştir. Bin seneden beridir ki, İslâmi-
yetin en ağır yüklerini omuzuna alarak taşımaktadır. İslâ­
miyet yolunda Türk her şeyi unutmuştur. Lisanını, edebi­
yatını, iktisadiyatını ve hatta bazen mevcudiyet-i kavmi-
yesini bile! Türk'ü meşiyet-i ezeliye Altay dağlarından kal­
dırarak İslâmiyetin en felâketli günlerinde o tarikat-ı ilâ-
hiyenin imdanına sevk eylemiştir ve zannediyoruz ki
Türk şu vazifesini beleğa mâbelâğ ifâ etmiştir. İslâm ve İs­
lâmiyet karşısında alnı açık, başı yüksektir, Biz bu sözleri
söylerken, bize müfâhere ediyorsunuz diye itiraz olunu­
yor. Fakat diğer taraftan bizi bu sözleri söylemeye aynı
mu'terizler icbar ediyorlar. Zira Türkçüler, kable'l-İslâm
Türk tarihinden, Türk hayatından bahsetmeye koyulduk­
ları zaman mu'terizler "Eski Türk dini olan Şamanizme
avdet ediyorlar" diye bağırmaya başlıyorlar. Bu gibi isti-
nadât, en menfur iftiralardır, Bir Türkçü nasıl Şamanizme
avdet etmek ister ki -Türk tarihinin en şanlı sayfaları İslâ­
miyet yolunda isâr ettiği kanından teşekkül etmiştir. Bir
Türkçü nasıl eskiye ricat eylemek ister ki, elyevm bile İs­
lâmiyet havza-i medeniyeti dairesinde bulunan Türk ak-
vâmı arasındadır ki, lisan, hissiyât, tarz-ı maişet, yani kav­
miyetin en metîn esasları itibarıyla vahdet-i kavmiye mu­
hafaza edilmiştir. Türklük hissi, Türklük âsârı yalnız şu
havza-i medeniyette sâkin ve o medeniyetin sayesinde
bâkî kalmıştır. Mütebâkîsi bizden o kadar uzaklaşmıştır
ki, aramızda bir karabet bulmak için ilm-i mukayese-i el-
sinenin en derin tahlilâtına müracaat etmek lâzım gelir.
Binaenaleyh bütün bu tarihî ve hayatî mütalââta istina-
dendir ki, Türkçüler İslâmiyeti- bir din-i millî, bir din-i
392 TÜRK YURDU
kavmî addediyorlar. Şöyle ki, elyevm bile Turan ırkına
mensup herhangi bir fert İslâmiyeti kabul ettiği anda
Türklük için kazanılmış addolunabilir. Aksi hâlde, Türk­
lükten ayrılmıştır. İmriü'l-Kays'dan, Ad ve Semûd'dan,
Hübel, Lât ve Menât'dan bahseden bir Arap, ne kadar
putperestliğe avdet ediyorsa, Oğuz Han'dan, Cengiz'den,
Tanrı'dan ve perilerden bahseden bir Türk Şamanizme o
nisbette avdet eder.
İşte vicdan-ı millînin, esâsat-ı kavmiyenin en metin
zeminini teşkil eden İslâmiyetin itilâ, inbisat, tekâmül-i
hakikî ve kendini bilir bir kavmiyet olduğunu bihakkın
takdir eden bir Türkçü için en yüksek gaye-i emellerden
birisidir ve Türkçülerin bugünkü en mühim mesaîlerin­
den birisini de şu gaye teşkil ediyor. Bu nokta hakkında
takip ettikleri mesleğe ait serdedeceğimiz beyanat sıra­
sında mufassalan izahatta bulunacağımızdan şimdilik yal­
nız bununla iktifa ediyoruz ki, İslâmiyet ne kadar inbisat
bulursa, ne kadar yükselirse, ne kadar teâlî ederse- Türk­
lük de o nisbette inbisat bulacağına, teâlî edeceğine
Türkçüler kânidirler. Muhterem Naim Beyden sorarız:
Bu günkü Türklerin binde kaçı hakayık-ı İslâmiyeye vâ­
kıftır? Binde kaçı o uhuvvet-i İslâmiye hakkındaki evâmir
ve ahkâmı bihakkın idrak etmiştir? Değil yalnız Türkler,
Araplar, Kürtler, Hindular arasında kaçı idrak etmiştir? El­
yevm bu gibi cehalet içinde boğulan şu efradı birbirine
karşı çıkarmak için Türk'ü Türk'le, Arab’ı Arap’la veyahut
bunları yekdiğeri ile pençeleştirmek için pek çok zahme­
te ihtiyaç var mıdır? Halbuki aşağıda izah edeceğimiz veç­
hile Türkçülerin en esas vezâifinden birisi de İslâmiyetin
ihtiva ettiği o yüksek, feyznâk, bereketdâr ahkâmı, evâ-
miri birer birer senelerin teraküm etmiş olduğu hurafât
altından çıkararak Türk kavminin kalp ve dimağına sok­
maktan ibarettir, Kavmiyetçilyiğin şerâit-i esasiyesinden
birisi de- vicdan-ı millîyi şuurî bir hâle getirmektir. Vic-
dan-ı millînin esasâtından birisi İslâmiyettir. Keşke bu ha­
reket, bu cereyan kaç batın evvel bütün İslâm akvâmı ara­
sında başlamış olsaydı. Herkes kendini tanımış bulunay-
dı! Emin olunuz ki, o zaman Arnavutluğu bugünkü musi­
betlere, felâketlere sokabilecek hiçbir kuvvet buluna­
mazdı.
Demek ki, kavmiyet cereyanı mahiyet itibarı ile ak-
vâm-ı İslâmiye arasında nifak ve ihtilâf ikâ edebilecek hiç­
bir esası ihtiva etmiyor. Bilâkis kavmiyet cereyanı -bütün
akvâm-ı İslâmiyenin müşterek bulundukları aynı dinin
S a y ı 71
itilâsı üzerinde yürüdüğü için- uhuvvet-i İslâmiyenin ha­
kikî ve fiilî bir sûrette tesisi için en mühim ve en esaslı
âmillerinden birisidir. Bunu böyle telakki etmelidir ve in­
dî tevilâtla ezhân-ı avâmı tedhiş ettirmeye kalkmamalıdır.
Bitmedi.
Ahm edAgayef
TARİH UE ASAR-Î ATÎKA
KAYSERİLİ MEHMED İZZET PAŞA
Fuzalâ-yı askeriyeden mütefennin bir zât olup 1258
tarihinde Kayseri köylerinden Tavlusun köyünde ulemâ­
dan Ateşzâde Mehmed Efendi oğlu İsmail Efendi sulbün­
den dünyaya geldi. Yaşı tahsil çağına geldiği zaman dede­
si Mehmed Efendiden Kur'ân-ı Kerîm'i talim ve hıfzetti.
1273 senesinde babasıyla İstanbul'a gelip kaybolunduğu
Bayezid Rüşdiyesinde tahsilini bitirdikten sonra İdadî-i
Askeriye'ye, badehu Mekteb-i Harbiye'ye geçerek 1284
tarihinde erkân-ı harp yüzbaşılığıyla neş'et eyleyip Erzu­
rum İstihkâmâtı inşaat komisyonuna tayin olundu. Bu
komisyon vezâifiyle 7 sene iştigal ederek Dersim -Diyar­
bakır, Erzurum-Kars, Kars-Ardahan, Ardahan-Batum yol­
larının keşfinde ve Erzurum-Trabzon yolu inşaatında bu­
lundu. 1293 senesi Karadağ, müteakiben Yâya cihetinde
ve 1301'de Alasonya'da tahşîd olunan ordunun Birinci
Receb Paşa Fırkası Erkân-ı Harbiyesi riyasetinde ifâ-yı va-
zâif eyledi. 1309’da mirlivalığa terfi edilerek Harbiye Ne­
zareti İnşaat dairesine memur edildi. Bu dairede ifâ-yı
hizmet etmekte iken ârıza-ı vücudiyesi dolayısıyla 1325
tarihinde tekaüde sevk olundu. 1330 tarihinde irtihal
ederek Karacaahmet mezaristanında ailesine mahsus
kabristana defnedildi. Rahmetullahi aleyh
Asarı gayr-ı matbu olup ber-vech-i âtîdir:
1- Kâmûs-ı Farisî: Yirmi senelik bir tetebbuat-ı fâzı-
lâne semeresi olmak üzere meydana gelmiş bu eser, mü­
teaddit ferhenglere müracaat edilmek şartıyla Burhân-ı
Kâtı'ın tevsiinden ibarettir. Farisî kelimâtın Arabîdeki
mukabillerini bulmak için de Mukaddimetü'l-Edeb, Kâ-
mûs, Sıhâh, Ahterî gibi meşhur lügat-i Arabiye kitaplarına
müracaat olunmuştur.
 Sayı 71 TÜRK YURDU
Bir de Türkî, Arabi birer fihrist ilâve edilmiştir ki, bu
fihrist vasıtasıyla da bir kelimenin üç lisandaki mukabili
tayin kılınmıştır. Manzur-ı âcizî olan bu mühim eser vü-
cuh-ı adîde ile mucib-i istifade ve şâyân-ı tab'dır.
2- Gonca-i Bostan: Şeyh Sadî merhumun meşhur
Bostan'ının nazmen tercümesidir.
3- Tercüme-i Yusuf u Züleyhâ: Mevlâna Câmî'nin
Yusuf ve Züleyhâ'sının nazmen tercümesidir.
4- Tercüme-i N ân u Helvâ: Bahaeddin Amilî'nin
N ân u Helvâ nanzûmesinin nazmen tercümesidir.
5- Tercüme-i N ân u Peynir: Bahaeddin Âmilî'nin
Nân u Peynir manzumesinin nazmen tercümesidir.
Bunlardan başka edebiyat-ı Arabiyeye müteallik bazı
âsârı da neşren tercüme etmiştir.
Hakîmâne bir gazeli:
Gör çeşm-i ibret ile a gafil akar suyu
Ömrün de işte böyle geçer sanki ka r suyu
Allah yolunda sarf ede gör âb-ı rûyunu
Her hâksâre sarf olunm az vekar suyu
Havf-i Hudâ'da gözden akan iki katre su
M akbûldür sen aynına alm a kokar suyu
Alim ya n ında bahse girişme sükût et
Sâhilde eşme kuyuyu acı çıkar suyu
Bir cisim kim gazap küpüdür here ü merc olur
Nâr-ı gazab alavlana "İzzet" ya k a r suyu
13 Temmuz 330 Çengelköy
BursalI Mehmed Tahir
TÜRK ALEMİ
TÜRK KADINLARINDA İKTİSADÎ TERAKKİYÂT
Türk hanımlarının İktisadî hayatta, hatta erkeklerin­
den daha fazla bir gayret ve metanetle çalıştıklarını ve da­
ha çok muvaffak olduklarını memnuniyetle görüyoruz.
Filhakika son felâketlerimizi takip eden intibah devrinde
hanımlarımızın şahsî teşebbüsleriyle vücuda gelen "Esir­
geme Derneği", "Biçki Yurdu" gibi millî müesseseler, bu
hususta güzel birer misal teşkil edebilir. Esirgeme Derne-
ği'nin ahîren enzar-ı umumiyeye arz ettiği mükemmel
teşhirgâh, hanımlarımızın gürültüden, reklamdan âzâde
393
olarak ne kadar ciddiyetle çalıştıklarını ve her şeyden
mahrum, fakir, kimsesiz Türk kızlarını istikbâlin İktisadî
hayatında muvaffak olmak için ne kadar iyi teçhiz ettikle­
rini gösterdi. Asr-ı hâzır, her şeyden evvel bir mücadele-i
iktisadiye asrıdır. Türk kadını bütün o manevî meziyetle­
riyle bu hayatta erkeğine muavenet ederse istikbâlimiz
şüphesiz maziden büsbütün farklı olarak tezahür ede­
cektir. "Yurt", Esirgeme Derneği'ni tesis eden muhterem
hanımefendilere arz-ı tebrikatı millî bir vazife addeder.
"Yurd"un tebrikatını takdim ile müftehir olacağı di­
ğer bir millî müessese de Behire Hakkı Hanımefendinin
şahsî gayretleriyle teşekkül eden "Biçki Yurdu"dur. Fakir
Türk kızlarına fennin terakkiyat-ı ahîresi dahilinde terzi­
lik öğreten Biçki Yurdu, ilk semere-i mesaisini bu sene
iktitâf etti. Memleketin nuzzâr ve mütefekkirîninden mü­
rekkep bir heyet huzurunda Dârülfünûn Konferans Salo-
nu'nda icra edilen merasimde 24 Türk hanımı terzilik şe-
hâdetnâmesi aldılar ve maharetlerini orada duran bir ma­
kine ile kırk dakika zarfında ölçüp biçerek bir korsaj, bir
eteklik, bir de manto yapmakla gösterdiler. Yurdun yegâ­
ne müessisesi Hanımefendi ile şehâdetnâme alan tâlibât-
tan Saide Hanımın selîs ve belîğ nutuklarını hacmimizin
adem-i müsaadesine mebnî maatteessüf dercedemiyo-
ruz. Maarif Nâzın ile Ziraat Nâzın şahsî teşebbüsüyle
memlekete bu kadar hizmet eden Behire Hakkı Hanıme­
fendiyi maarif ve sanayi madalyalarıyla taltif edeceklerini
vaat eylediler.
Memleketimizde ecnebî terzilerin ne mühim bir
mevki-i İktisadîyi hâiz olduğu düşünülecek olursa, Biçki
Yurdu'nun hizmetlerini takdir etmemek kabil olmaz. Ge­
lecek sene altmış Türk hanımına daha şehâdetnâme ve­
receğini istibşâr ettiğimiz bu millî müesseseyi, Türk ka­
dınlarının İktisadî terakkiyatında en mühim bir âmil gibi
telâkkî eder ve Paris Terzi Akademisi azasından olan
muhterem müessisesini Türk kadınlığının azm ve him­
metine beliğ bir timsal addile selâmlarız.
TY

394 TÜRK YURDU
BUVUK HİKAYE
BABURHAN
Muharriri: Flora Annestil
Mütercimi: Halide Edib
(Başı 6. cildin 9. sayısında)
Ve anneannesi İhsânü'd-Devle eski bir âmir vaziye­
tiyle heyecanını yenmiş, sükûnetini muhafazaya çalıştığı­
nı gösterir yüksek kesik cümlelerle babasının yerini cesa­
retle almasını söylemişti.
Kendisini biraz hummalı bırakan uykusuz gecenin ve
bütün yeni teşebbüslerle dolu uzun günün yorgunluğu­
na rağmen elinden geleni yaptı. Her şey bitip de kadınla­
rın dairesine gittiği vakit nabızları şiddetle ve gayr-ı mun­
tazam atıyordu. Asabı tamamen bir harabe hâlinde idi.
Bü^âikannesini büyük ateşin karşısında buldu. Anne
ve kardeş yorgun yatmışlardı. İhtiyar kadın kırık kalpler
ve ağlamış gözler için en iyi yer yatak. Babür de memnun
oldu. Feraseti ve aklı karşısında huşû hissettiği sert yüzlü
fakat yumuşak kalpli ihtiyar kadınla yalnız kalmak, er geç
karşısına çıkacak göz yaşlarından daha metanet verici bir
şeydi.
Herkes onu büyükannesine benzetirlerdi. Ateşin ya­
nındaki pösteki üzerinde yüzükoyun yatarken bunu dü­
şünüyordu.
Birden bire:
-Bana gençliğin ve öldürülen âşığın Cemal'in hikâye­
sini söyle, dedi.
Bu tebessümle mukabele etmekle beraber İhsâ­
nü'd-Devle akıllı ihtiyar başını salladı.
-Hayır çocuğum, bunlar miskinliği gidermek için
söylenir, zaten can sıkısı varken söylenmez.
Babür dirseklerinin üstünde kalkarak yüzüne baktı.
-Bazen birbirine benzer kederler birbirini tedavi
ederler. Başka nabızların attığını bilmek inmeğileri sustu­
rurdu. Bak nine, nasıl atıyorlar.
Kadın ince adalî bileği aldı.
-Yarın sana bir müshil vereceğim, senin başını o se­
rinletecek, saçma hikâyeleri unutturacaktır. Hummalı ço­
cukların kanı için en iyi şey müshildir.
Babür'ün yüzü anud ve müstehzi kalmıştı.
7
S a y ı 71
-Eğer söylemezsen almayacağım nine! Başka çocuk­
lar gibi padişahlar kara ilâçlarla susturulmazlar. Ben padi­
şah olalı senden ilk istediğim şey bu idi.
Son cümledeki korkak ve endişenâk perde çocuğu
canı gibi seven ihtiyar kadını mağlûp etti. Elini saçlarının
üstüne koyarak okşadı. Saçlar kulaklarına kadar yumuşak
bir hatla kesilmiş, daha güneşle esmerleşmiş kısmının üs­
tünde daha açık bir kısım muhafaza etmişti.
Söyleyecek az şey var sevgili çocuk, yalnız bundan
bir tek kadının bile metanetle kuvvete galebe çalabilece­
ğim anlarsın. Steplerde büyük baban, babam hanın çadır­
larında seni aldıktan pek az zaman sonra idi. Efendim ce­
sur ve bahadır bir adamdı. Her cesur ve bahadır adam gi­
bi her vakit muharebe eder, fakar bazen yener ve bazen
de yenilirdi. Muharebe sade ölümle biter, bunu hatırla
Zahîreddin, e mi? İşte bir defasında ben de dahil oldu­
ğum hâlde kadınlarını kaybetmişti ve biz onun düşmanı
şeyh Cemal'in eline düşmüştük. O köpek de terbiyeden
bihaber beni kendi için bile alakoymadı. O günlerde ben
çirkin de değildim, zâbit yolladı. Ben Yunus Çağatay'ın
karısı, Timurleng'in kanı. Büdela bir güveği gibi süslü ve
kokulu geldi. Ben onu karşıladım. Niçin karşılamayayım,
iyi bir ziyafet ve veda ve zararsız saz çalıyordu. Yemekten
sonra benimle iç odaya çekildi. O vakit cariyelerim be­
nim emrimle odayı kilitlediler, onu hançerlediler ve ko­
kulu cesedini damdan aşağı attılar. Onun yeri orasıydı!
Hikaye ile ateşlenmiş, kuvvetlenmiş ihtiyar sesi so­
ğuk ve katı bir katiyet kesbetti.
Bir kelime kaybetmeyen Babür:
Şeyh Cemal? diye sordu.
-Beni istedi ve ben gittim. Niçin bu fenalığı yaptın,
dedi. Ve çünkü sen hayatta olan bir adamın karısını baş­
ka bir adamın kollarının arasına attın. Onun için ben de
öldürdüm. Şimdi sen de istersen beni öldürebilirsin.
Fakat istemedi ve kocasının zindanına atın, dedi.
Çünkü onlar hakikat bir vücut gibi. Ve ben talii yükselin­
ceye kadar büyük babanla kaldım. Şimdi kalk yatağa, ba­
kalım ve ilacını da iç. Sözlerinden dönenleri Allah sev­
mez. Onu unutma oğlum, evet mideni bulandıracak, za­
rar yok, neticesi iyi olacak.
Bitmedi.
 Sayı 71 TÜRK YURDU
TÜRKLÜK ŞÜUNÜ
P etersb u rg ’d a M üslüm anlar İçtim ai.- Rusya'daki
Türklerin vekillerinden mürekkep olarak in'ikadını
haber verdiğimiz kongre, hüküm etin müsaade ve
nezâreti altında sekiz gün içtima ettikten sonra âtideki
mukarrerâtı ittihaz ederek tatil-i müzâkerât eylemiştir:
1- Hükûmetin, Müslümanların dinî hususâtını nazar-ı
itibara alarak onlara Hristiyan bayramlarında dükkân
kapatıp kendi bayramlarında açmayı mecbur etmemesi
(Kazan'da olduğu gibi),
2- Kafkasya'da 1913 senesi Müslüman idare-i
ruhaniyelerinden alınıp adliye mahkemelerine teslim
edilmiş Müslümanların nüfus tezkirelerinin de Müs­
lüman idare-i ruhaniyelerine verilmesi. Çünkü adliye
maahkemeleri bu işe lâyıkıyla bakmıyorlar ve onlardan
nüfus tezkiresi almakta müşkilât hissolunuyor,
3- Nikâh esnasında evlenecek erkeğin hastalıktan
masun olduğunu mübeyyin bir tabip şehadetnâmesini
hâiz olması.
4- Müslüman muallimler hazırlamak için hususî
dârulmuallimînler tesisi. Bu hususta hükümete birkaç
defa daha müracaat olunmuştu. Şimdilik mevcut med­
reselerde dahi birer muallimler sınıfı açılması.
5- Türkistan ve Dala vilayeti (Kırgızlık) Müslüman-
larına Devlet Duması’na vekiller intihap etmek hakkının
verilmesi.
6- Askerde hizmet eden Müslümanların dinî işleri
hakkında muayyen bir nizâmnâme vücuda getirilmesi.
7- Kızgız ve Başkırd'ların mescidlerine mahsus top­
rak ayrılıp verilmesi.
8- Kur'ân-ı Kerîm ve sair kütüb-i diniyye tab'ı hak-
nının kâmilen idare-i rühaniyeler nezâretine verilmesi.
9- Kafkasya Müslümanları, resmî yerlere girdikleri
vakit serpuşlarını çıkarmak mecburiyetinin ilgası.
10- Hariç memleketlerde ilim tahsil edenlerin Rus­
ya'da Müslüman mektep ve medreselerinde muallim ve
müderrislik etmelerine müsaade olunması.
11- Müslüman şakirdleri çok bulunan hükümet mek­
teplerinde akâid-i İslâmiye tedrisi için Müslüman mual­
limler tayini.
395
12- kırgızların Örenburg idare-i ruhâniyesine tabi ol­
maları.
13- Müslümanlara kendi dini iktizasmca hayvan bo­
ğazlamayı men eden nizamın ilgası. Bu mesele hakkında
meclise 500'den ziyade telgraf geldiğini reis meclise bil­
dirmiştir.
Meclis'de bunlardan başka, memurîn-i ruhaniyenin
sekiz sene müddetle tayini, vakıflar idaresinin yalnız
idare-i ruhaniyelerde değil, mahalleler huzurunda görül­
mesi, Kırgız mescidleri için her cemaate toprağından
arazi tefriki, müftü ve kadıların beş sene müddetle in­
tihap edilerek müftülere senevî 6000 ruble, idare-i
rühaniye azalarına 3000, vilayet kadılarına da 2000 ruble
maaş itası, Taşkend ve Demirhan'da birer müftülük ih­
dası, Taşkend müftüsünün umum Türkistan Müslüman­
ları umürunu, Demirhan müftüsünün de Şimalî Kafkasya
ile Kafkasya m üftülüğüne tâbi olmayan İslâmların
hususâtını rü'yet eylemesi karargîr olmuştur.
Esnâ-yı içtimada vakıflar idaresi tayin olunmuş ve
Petersburg mekâtib-i âliyesinde okuyan Müslüman kız­
ları tarafından verilen arîzalar mevki-i müzâkereye kon­
muştur. Bu arîzada İslâmların terakkiyâtına mâni teşkil
eden esbâb zikredildikten sonra Müslüman kadınların
maarif ve nikâh işlerine dikkat edilmesi talep ediliyor ve
mevadd-ı âtiyenin tasdik ve tatbiki temenni olunuyordu.
"Nikâhta tarafeynin rızası ve hastalıklardan sâlim ol­
duğu tabib şehadetnâmesiyle tasdik edilmesi, nikâhı akd
edecek imamın bu nevi şehadetnâmeleri talebe mecbur
tutulması, kocaya varacak kızların nikâh şartlarını ve zev-
ceyn arasındaki hukuk-ı şer'iyyeyi bilmesi, bilmediği tak­
dirde nikâh esnasında şahitler huzurunda onların izahı,
13-15 yaşındaki kızlara nikâh akdinin men'i, dârülmual-
limâtlar küşadı ve muallimelerin resmî olması, tabip
şehadetnâm esinden maada bütün mevâd’d meclis
tarafından kabul ve tasdik edilmiştir.
Meclisin üç gün daha temdidi için Dahiliye
Nezâreti'nden talep edilen müsaade verilmediğinden
meclis sekizinci günü ikmâl-i vazifeye çalışmıştır. En
nihayet azadan Topçubaşef uzun bir nutk-ı siyasî irad et­
miş ve şu yolda serd-i makâl eylemiştir: Mebus Caferof,
meclise hitaben dedi ki, kaza ve bahtsızlık görmüş sair
kavimler ve milletlerin vekilleri dahi buluna idi, şüphesiz
onlar da bizim ile bir ağızdan söyleşirdi. Hükümet ken-
396 TÜRK YURDU
dişinin uzak görmeyen siyasetiyle Müslümanları hilafgîr
eyledi. Ben ise hükümetin bu irticakârâne siyasetini teb­
rik ediyorum. Çünkü bu sayede ağırlık çeken milletler
biıieşiyorlar."
M em leketim izde Tem âşâ.- Bizde çoktan beri ih­
mal edilen temâşâ sanatının şu son zamanlarda nazar-ı
itibara alındığını memnuniyetle görüyoruz. Bir taraftan
Şehremâneti, büyük Fransız sanatkârı "AntuanU mem­
leketimize getirerek imkân dairesinde bir dârülbedayi
tesisine uğraşırken, diğer taraftan Donanma Cemiyeti is­
tikbâle matuf olan bu teşebbüsü itmâm için şâyân-ı dik­
kat bir heyet-i temsiliye teşkil ederek Şehzadebaşı'nda
Ramazan iptidasından beri oyunlar veriyor. Türklerde
temâşâ hayatının başlamak üzere bulunduğunu gösteren
bu teşebbüslerin bir an evvel müfid semereler vermesini
temenni ederiz.
Silâh B aşm a.- Balkanlarda Türk hâkimiyetinin
üfûlü üzerine bozulan muvazene, er geç tabii neticeleri­
ni gösterecekti. İşte bu gün Slavlıkla Cermenlik, Türk
hâkimiyetinin bıraktığı boşluğu doldurmak için çarpışır­
larken, arkalarından bütün Avrupa'yı da sürüklüyorlar.
S a y ı 71
İki heyet-i düveliye ve onları takiben bütün Avrupa bir­
biri üzerine atıldı. Yirmi milyonu mütecaviz askerin, mil­
yonlarca topun, tüfeğin, yüzlerce dehhâş zırhlıların,
hülasa ondokuzuncu asırda vücuda gelen bütün vesâit-i
tahribiyenin istimal edileceği bu müthiş hengâmede tabîi
boş duracak değiliz. İsviçre, Belçika gibi küçük ve asûde
hükûmetçiklerin bile harbe hazırlandıkları şu sırada, ah­
valin vehâmetini gören hakanımız efendimiz hazretleri,
bir tarafdan Devlet-i Osmaniye'nin bîtaraflığım ilân et­
mekle beraber, diğer tarafdan her ihtimale karşı bütün
tebaa-i sâdıkasını silâh altına davet ediyor. Osmanlı sal­
tanatının en muazzam ve en fedakâr istinatgâhı olan
Türk aile ocağında altı ay bile oturmadan tekrar hudut­
lara koşacak, hem de en samimî bir fedakârlıkla! Çünkü
hakanın emri, yurdun selâmeti, milletin şan ve şerefi
bunu icap ediyor. At sırtında doğan necip ve kahraman
Türk için düşman karşısında yurt için şehit olmaktan
daha ulvî bir gaye tasavvur edilir mi?
İhtar: Ahvâl-i hâzıra dolayısıyla ba'demâ "Türk Yur­
du" ayda bir kere, "Türk Sözü" onbeş günde bir kere
neşredilecektir.
 j> iy y ,ö /y

m m <f

TttlCK:^UKÜU
Türeleritt Vâ\â(^s\w Calıstr

YIL; 3 SAYI: 72 (27 Teşrînisâni 1330 - 10 Aralık 1914)

e ^ ^ ^ fc e d c ^ ç c d <n ^

İsm a il G asprinski H a k k ın d a / T ü rk Y u rd u

Edebiyat: İsm a il G asprinski’y e / M e h m e d E m in

İsm a il G asprinski’n in R u h u n a / C elâl S a h ir

O t7w G ördüm / H a m d u lla h S u b h i

T ercüm e-i Hâl: B ü y ü k T ürk M u a llim in in

T ürk Şairine B ir M ektubu

İsm a il Bey G asprinski / Ağaoğlu A h m e d

“M u a llim ”e / Akçuraoğlu Y u su f

Beye T ürk M illetinin İhtiram ı / T.Y.

Fen/ Eserler
Sayı 72 TÜRK YURDU 399

TÜRK YURDU
Türklerin fâidesine çalışır Onbeş günde bir çıkar

Turll^riıt Süyül<jnua[[imi İsmaif “B ey Çasprins/Q ruftu için eC-fâtifıa

EDEBİYAT

İSMAİL GASPRINSKI’YE Zira senin bıraktığın izlerde

Kadın, erkek bir genç neslin yürüyor.
Ey ulu Türk! Sen Kırım'ın kanlar ile yoğrulmuş
İman ile aşk sunduğun her yerde
Vahşîlere esir olmuş, zâlim tahtlar kurulmuş,
İnkılâbın fikri hüküm sürüyor.
Şerefleri unutulmuş bir toprağı üstünde...
Onun seni kan ağlatan kara bahtı önünde Bizden senin pâk ruhuna Fâtihalar, rahmetler.
Felâketli milletine:"Uyan!" diye haykırdın. Unutulmaz hatırana kalp dolusu hürmetler!..
Bu İlâhî feryadınla onu nura çağırdın.
Mehmed Emin
İstedin ki, medeniyet güneşi
Zekâlara çeliğini akıtsın.
İSMAİL GASPRİNSKTNIN RUHUNA
Milliyetin diriltici ateşi
Vicdanları aleviyle ısıtsın. Kılıç kişver açar, fakat zihinleri açamaz
Kalelere giren gülle gönüllere giremez.
Tâ ki fâtih Cengizlerin evlâdı
Yalnız silâh kuvvetiyle en azminde yorulmaz
Slavlığın pençesinden kurtulsun.
Milletlerde büyük, millî dileğine eremez...
Onun mazlum, sefil olan hayatı
Hür ve mesut bir talihle can bulsun. Ne galipler ellerinden düşman kanı sızarak
Girdikleri ülkelerde benliğini hisseden
Sen bu aziz, büyük işe tek başına kalkıştın.
Mağlûplara yenildiler! Yıllar geçti, o parlak
Buna asıl zehren ile gece gündüz çalıştın.
Millî irfan güneşinin sıcak nuru sönmeden.
Yıllar geçti... Türk azmine ne Sibir’in dehşeti.
Büyük adam! Asırların gafletiyle paslanan
Ne de ömrün azgın yüzü bir zayıflık vermedi.
Silâhların eğilerek çekildiği yurdumuz
Sen arzunu keı*van göçmez bozkırlara götürdün.
Karanlıktı, sen orada bu güneşi yarattın.
Bu uğurda katlandığın zahmetleri Türklüğün
Şaşkınlaşan bir kitleye varlığını arattın
Ümit dolu ufukları nurlarıyla okşadı.
Ve buldurdun. Şimdi artık o kuvvete yaslanan
Resullerin rüyaları sende dahi yaşadı.
Millet ölmez!..
Sen kabrinde rahat uyu! Yakında
Fakat niçin bu gün senden mahrûmuz?
Bu sonuncu felâket de bitecek.
Yarın senin hür bakışlı ırkın da 13 Teşrînisânî 1330
Altun devri terennümler edecek.
Celâl Sâhir
400 TÜRK YURDU
BEN ONU GÖRDÜM
Rumeli muharebesinden sonra bizi görmeye şimal­
den erkek, kadın kalpleri sevgi ve acı ile dolu birçok kar­
deşler geldi. Bunlar bir taraftan bizi taziyet etmek, bun­
dan daha ziyade ümitlerini yenilemek, kendi mübarek
büyük dileklerine yaşayabilmek, sürebilmek için burada
ne kadar dayanılacak bir arka kaldı bunu görmek an­
lamak istiyorlardı. Ocak'ta bir Cuma günü toplanmasın­
dan sonra Kazanlı Bağ Bistan Hanım Türk kızkardeş-
lerine alçakgönüllü, iddiasız, son derece temiz, içinde
gizlenememiş bir yerinme duyulan sesiyle; "Kazan'dan
buraya Osmanlı kardeşlerimize geçen muharebede gör­
dükleri felâket bize de nasıl vurdu, bizi nasıl dertli etti.
Onu söylemeye, size taziyetlerimizi vermeye geldik. Sizi
iş başında çalışıyor görmekten çok sevindik. Ümitlerimizi
yeniden tazeledik" demişti. Ocak'ta her Perşembe ak­
şamı toplanmalarında Kafkasya'dan Orenburg'dan,
Kırım'dan, Taşkend'den, Türk dünyasının m uhtelif
köşelerinden gelmiş kız ve erkek kardeşlerimiz bulunur.
Ruhları buradaki Türk gençlerinin ümitle dolu havası
içinde yıkar ve sağlar. Bizim millî bir ayin kıymetinde
olan o toplanmalarımızda yıkılan şeyler arasında Türk
ruhunun yıkılmadığını açık ve derin bir surette anlayarak
başları doğrulur, çıkar giderlerdi. Birgün Türklerin unut­
maması icab eden büyük bir günde 20 Haziran 330'da
şimalden biri daha geldi ve ben onu gördüm. Gözünün
manasını kalbime, yüzünün granit bir kaya gibi kesimi
biçimi sert ve sağlam olan çizgilerini beynime; ulu, sağır
bir alem ortasında uyandıran, ürperten ve kaldıran bir
sur tesirleri yapmış olan senin büyük temkinini ve karar
ve inanç duygularını veren perdesini, ezgisini ruhuma
kazdım ve nakşettim. İsmini senelerdenberi öğrenmiş­
tim. O ismin her söylenişinde gözlerimi göğe kaldırdığım
dakikalarda, deniz kıyılarında sonu gelmeyen o mai mey­
danı dalarak seyrettiğim saatlerde gördüğüm genişlik,
duyduğum derinlik gibi genişlikler ve derinlikler duyar­
dım. Onun ismi öyle bir isimdi ki, arkasında hafâlar vardı
ve içinde en küçük sesleri büyülte büyülte velveleler
hâline koyan, uzatan, genişleten, tekrar eden mabed
kubbeleri gibi onun ismi de millî dileklerimizi, mahzun
yakarışlarımızı kendi derinliğinde Türk aleminin ayrı ayrı
köşelerinde gizli gizli yükselen kımıldanma, uyanma, ses­
lerini bağrında büyülte büyülte engin bir velvele, fır­
tınalarla dolu bir uğultu hâlinde saklamıştı. İlk defa
limana giren Rus vapurunun güvertesinde gözleri ile göz­
S a y ı 72
lerimin karşılaştığı bakışlarımızın karıştığı saniyelerde
Karadeniz sularının arkasındaki güzel Türk toprağının
uğurlu, müjdeli bir günde dünyaya getirdiği bu ayrı
adamın pek yakında çekileceğini düşündüren maverâi
hiç bir şey yoktu. Gözlerinde pek seyrek tecellî eden eş­
siz büyük ruhları haber veren öyle temiz bir derinlik, bir
kımıldanmayış vardı ki seyrettiği ufukların bizim seyret­
tiğimiz ufuklardan yüz kere daha geniş olduğunu karşı­
sındakine istemeksizin ezerek ufaltarak duyuruyordu.
Yolcular çıkarken bir söz arasında İstanbul'a baktı ve dur­
du. Bilmiyorum İstanbul'un önündeki mâtî yollardan
asırlardan beri gelip geçen yüzbinlerce, milyonlarca sey­
yahlar arasında onun camilerine, minarelerine bunun ka­
dar derin seven, bu kadar bağlı ve vurgun bir kalb ile ba­
kan bir kimse daha görünmüş mü idi? Çocukluğunda
Moskova'da küçük bir mektepli iken Girit isyanını öğren­
miş ve Türklere yardım için evinden kaçmış Volga üstün­
de bir sala binerek İstanbul yollarına çıkmıştı. Küçücük
genç ruhunun Türk’e yardım için bu atılış bütün ömrün­
de en son nefesine kadar devam etti. Türk tarihinin du­
varında İsmail Gasprinski'nin kurtarmaya giden bu genç
şekli ebedî kalacaktır. Yarın Turan şairleri millî beyitlerin­
de bu yolculuğu öğerek ırlayacakları, ressamlarımız,
mekteplerde okuyan çocuklarımız için baba ocaklarında
gözlerini açan yavrularımız için onun resmini yapacaklar,
yarınki genç analar çocuklarına bu yolculuğun hikayesini
İlahî, kudsî sesleriyle anlatacaklardır.
Kırım topraklarında asırların aşındıramayacağı yeni
bir ehram kuruldu. Onun başucunda istekten, dilekten,
inançtan, karardan dökülmüş manevî koskoca bir
Ebu'1-hevl var. Nil'in kenarında yükselen çölleri ve geç­
mişleri seyrediyor, Kırım'daki ise Kapçaklara, steplere
dalmış duruyor ve bekliyor. Kosova'daki tarihî meş-
hedimiz gibi yarınki Türk nesillerini kendine çağıracak
pek mübarek bir meşhed daha var ki, Kırım yalılarında
Türk aleminin ayak seslerini dinleyerek yatıyor. Bütün
ömründe Türk’ü kurtarmak için yürüyen kahramana
Kırım'ın şimdi her zamandan daha sevgili olan toprak­
larındaki millî kahramanımıza yarın fakir iken zengin,
zayıf iken güçlü, bedbaht iken kutlu olacak Türk nesilleri
Türk bayrağını götürüp lahdine serecekler ve onun ve
başının üstünde Türk dehasının yaratacağı yeni bir Tac
Mahal yükselecektir.
Hamdullah Subhi
 Sayı 72 TÜRK YURDU 401

TERCUME-Î HAL Size karındaşcasına gazetemi takdim ediyorum.

Duhûlü memnu değildir. Lâkin sansür ile posta müvez-
B Ü Y Ü K T Ü R K M U A LL İM İN İN B Ü Y Ü K T Ü R K ŞA İR İN E B İR M E K T U B U
zilerine emanet edemeyip Rusya postahanesinde restan-
İsmail Beyin Türklük, Türk Dili, Türk Şiir ve Edebiyatı ve
te kalmak üzere adres yazdım. Her salı günü bir adam
Türk Şairi Mehmed Emin Beyefendi hakkındaki düşüncelerini
gösteren ve bundan onaltı sene evvel yazılmış olan bir mek­
gönderip alır iseniz memnun olurum. Bâkî dua ve uhuv­
tubunu aşağıya aynen naklediyoruz; vet.
12 Mart 331 -1899
Sevimli karındaş,
İsmail Gasprinski
Kânûmevvel üç tarihli mektubunuzu yedisinde alıp ♦
hediye buyurduğunuz "Türkçe Şiirler"e sevindim ve
İSMAİL BEY GASPRİNSKİ
gelmesine muntazır kaldım. Rusya nizamınca âsâr-ı şar--
kiye postadan doğruca Tiflis sansürhanesine yollanıp Otuz senelik
muayeneden sonra adresâtına gelir. Bundan dolayı mevize ve nasihatla-
eserinizi pek geç aldım, okudum, pek ziyade ferahladım. rına, rehberliğine,
Eseriniz hakkında edeceğim mütalâayı Ş. Sami Beyefendi irşadlarma alışmış
yazmış. Tekrarına hacet yoktur. Bir denilecek kalmış ise olan bir müşridin,
şiirlerinizin -lisanından maada efkârı da İstanbul'un bir üstadın ve dos­
"Mehtab"dan "Kara Saç ile Mavi Göz" den ibaret âsâr-ı tun vefatından son­
şiiriyyesinin- cümlesine fâik olduğudur. Cübbeleri ra ondan bahset­
kıyamet olan efendilerin, bastonları, ceketleri alâmet mek kendisi ebediy-
olan şık beylerin usûlüne muhalif sade ve kaba Türkçe yen kaybolarak gitti­
kalem çekmek büyük cesarettir. Âsâr-ı edebiye ve şiiriye ğinden yalnız eser­
arasına böyle meslekli bir eser aralaştırmak Türk âlemine lerini tahattür eyle­
büyük bir hizmettir ki, derunen tebrik ediyorum. mek ne kadar elîm
ve feci bir vaziyettir.
Türk âlemine dediğim mübalâa zannolunmasın.
Ben İsmail Beyin ve­
Mübalâayı ne severim ne ederim. Doğrusudur. Çünkü
fat ettiğine hâlâ da
şiirlerinizi Edirne, Bursa, Ankara, Konya, Erzurum Türk- İsmail Bey'in 1887 sene-i miladiyesinde
alışamıyorum. Çün­ Tercüman gazetesini çıkarmaya
leri anlayıp, lezzetlenip okuyacakları gibi Tiflis, Tebriz,
kü o, o kadar diri ve başladığı zamandaki resmi
Şirvan, Horasan, Türkistan, Kaşgar, Deşt-i Kıpçak, Sibir­
zinde idi, hayat on­
ya, Kazan ve Kırım Türkleri de okuyacaktır ki, bu şerefe
da o kadar taşkın idi ki, benim hayalimde İsmail Bey ile
Euzûlî ve Nâbî nâil olamadılar. Kırk elli milyonluk ve otuz
hayat ebedî, daimi bir faaliyet birleşerek İsmail Bey
asırlık bu âleme ibtidâ bir kaşık oğul balını yediren siz ol­
nâmına ölümü asla yaklaştıramıyordum. Hatta vefatından
dunuz ki, size şereftir, bize saadettir, tekrar tebrik ediyo­
bir kaç ay evvel İstanbul'a geldiği ve heyhat! Son geldiği
rum.
zaman ben o muhterem üstadı yirmibeş sene evvelki gibi
Tercüman'ın da çabaladığı bu yolda hizmettir. Sade gördüm. Ne o sevimli çehresinde ne o yüksek ruhunda
ve kaba lisanıdır ki, Dersaadet'in hamal ve kayıkçılarına, asla tebeddül görmedim. Dostlardan bazıları marîz ol­
Çin dahilinde bulunan Türk devecilerine, çobanlarına duğunu söylediler. Fakat ben inanamadım. Çünkü İsmail
gazeteyi tanıtmıştır. Kazan'da, Sibirya'da olduğu gibi Teb­ Bey hep o tanıdığım, hürmet ettiğim, sevdiğim otuz sene
riz'de ve Horasan'da da Bahçesaray dilini öğrenmeye evvelki İsmail Bey idi.
meyil doğurmuştur.
Fakat gaddar ölüm, o muhterem üstâdı gözlüyor-
İstanbul edebiyatının mesleksiz devamından ve Tûtî muş, pususuda durmuş tarassud ediyormuş. Bu
kuşu lisanından usanmış, kararmıştım. Şiirleriniz pek mülâkatımız sonuncu oldu. Artık o gür ve mert sesi işite­
büyük teselli oldu. Bunun için de Allah sizden razı olsun! meyeceğiz. Artık o metin tavır ve vaziyeti göremeyeceğiz.
Altık o asil çehreden ebediyen mahrum olduk.
402 TÜRK YURDU
1/
^ 6 -y V r^
^ o - / ' 1 6>V C ^ V
l> ^ y i' V V A ^
İsmail Bey Gasprinski'nin bir mektubu
Fakat İsmail Beyin ruhu, kalbi, hulasa manevî İsmail
Bey öldü mü? Hayır! Hayır! 0 daima zinde, daima
ber-hayattır ve ben onu şimdi görüyorum. Kendisi ile şu
satırları yazarken sohbet ediyomm. Dünyada Türk ve
Türkçülük kaldıkça - İsmail Bey de ber-hayattır. Yani İs­
mail Bey ebedî ve cavidanîdir.
İsmail Bey elan da yaşıyor. Yetiştirmiş olduğu yüzler­
ce şakirdlerinde, terbiye etmiş olduğu binlerce ruhlarda
yaşıyor.
Bütün büyük adamlar gibi İsmail Beyi bi-hakkın tak­
dir etmek için onu faaliyete başlamış olduğu muhit ve
zaman içinde alıp mütalâa etmelidir.
Bugün elhamdülillah gerek Osmanlılıkta ve gerek
Rusya Müslümanları arasında birçok muharrirler,
mütefekkirler yetişmiş ve Türklüğe ait bütün meseleler
etraflıca tektik ve mütalâa olunmaktadır. Halbuki İsmail
S a y ı 72
Beyin faaliyete koyulduğu zaman hele
y; Rusya Müslümanları ve Türkleri derin bir
uykuya dalıp âlemden tamamen
bi-haber idiler. Kendilerini bilmeye tanı­
maya gelince bundan eser ve iz bile yok­
tu. Bunlar derin bir cehalet, ucu görün­
mez bir betâet ve kesâlet içinde boğulu-
yordular. Meydanda en yüksek zekâları
işgal eden meseleler yine hurafâta aitti.
Milliyet, millet hislerine bigâne olan şu
muhit içinde ne mektep ve terbiye kay­
gısı vardı ne de İçtimaî, İktisadî, ahlakî
meseleler düşünülüyordu. İbtidaî ve gaf­
letle alûde bir hayat otuz milyonluk Türk
âlemini boğup gidiyordu. Bu haletin ta-
bîi neticesi olarak Rusya Türklerinin ne
kendilerinden ne yekdiğerinden ve ne
de OsmanlI Türklerinden haberi vardı!
İşte İsmail Beyin doğup büyümüş ol­
duğu muhit!
Zahiren İsmail Bey de bütün o zaman­
ki Türk asilzade gençlerinin talihine
mahkûm idi. Yani sathî ve ekseriya as­
kerî mekteplerde alınan bir Rus talimin­
den sonra mektebin bahşettiği tantanalı
apoletler, şeritler, kordonlar altında mil­
let ve milliyet hislerini daha ziyade unut-
mak.
Fakat muhitin ve mektebin şu zincirleri İsmail Beyin
o yüksek ruhunu o necib kalbini kıramadı.
İsmail Bey ne muazzam bir dehâ ve ne de derin bir
âlim idi. İsmail Bey kelimenin bütün manası ile bir Türk
idi. Necib bir kalp, selim bir akıl, itidal ve bilhassa sebat,
azm, devam. İşte İsmail Bey!
Avaipa'ya bir sefer o selim akla Avrupa milletlerinin
nasıl işlediklerini, bu milletlerin nasıl yükseldiklerini id­
râk ettirdi. İsmail Beyin necip kalbi ise cehalet, zulmet,
atalet içinde boğulan milletine karşı başkalarında olduğu
gibi bir hiss-i hakaret değil, azîm bir rikkat, o millete kar­
şı bir hiss-i vazife telkin etti ve ondan itibaren İsmail Bey
milletini cehalet, zulmet, atalet pençesinden halâs etmek
için AvrupalI gibi çalışmaya karar verdi. İsmail Beyin
mütehalli bulunduğu azîm ve sebat işte bu kararı sonuna
kadar tatbik ettirmeye sevkeyledi.
 Sayı 72 TÜRK YURDU 403

Hiçbir şey merhumu bundan

sonra şu kararından inhirafa icbar
edemedi. Ne muhitin cehalet-i
y / /\jı> cJj
lakaydî ve ataleti, ne ahmakların
<sa-^
istihzası, ne bigâne ve bedhah hü­ C*~ ->^ ■»
kümetin türlü türlü mümanaatları
ve ne de hatta fakr u ihtiyaç mer­
humu yolundan çeviremedi. Bilâ­
kis mânialar tezayüd ve terâküm njf Z ^ '
/ ^ y/ y >'
ettikçe İsmail Beyde şevk-i müba-
reze, heves, faaliyet tezâyüd edi­ 'O ?LV*
l i clS-' / ^ f /' )
yordu.

İsmail Bey Türklüğe ait faali­ 9 yy

/J j. oX ^ ^77^ 2
yeti için şu düsturu ittihaz etmiş­
ti, fikir, lisan ve his birliği. Tabir-i
âharla İsmail Beyin takip ettiği ga­ (y ) l> y
7
ye, Türklere kendilerini tanıttıra­ A
rak şuur-ı millîlerini inkişaf ettire­ ■V
rek onlara bir olduklarını telkin - o y
C< L? Cj? J ■»
etmekten ibaretti. Fikir, lisan, his 7 , fk /
l i f i
birliğini duymuş olan bir kavim ' 4 )f^ J /! /
zaten şuur-ı milliyeti vahdet-i ma-
neviyesini duymuş demektir.

Ve işte şu gayeye vâsıl olmak

için en evvel Türkleri her yerde
boğan, yekdiğerinden ayıran, şu-
Cer ?
ur-ı millîden mahrum eden ceha­ ,fZ-
letle mübarezeye girişti. Ve bu­
nun için de en müessir âmil ola­
rak matbuat ile mektebe müraca­
at etti. Mektep ve matbuat, işte
İsmail Bey Gasprinski'nin bir mektubu
Türklüğü kurtaracak iki silâh! Ve
nasında cahil, gafil, milliyet hislerinden mahrum, müc-
merhum bütün hayatını Türkleri silâhla mücehhez etme­
ahidlerini takdir edemeyen muhit tarafından İsmail
ye vakfeyledi. İsmail Beyin Bahçesaray'da tesis etmiş ol­
Bey'in maruz kaldığı maddî ve manevî tazyikatı, iz'âcâtı
duğu Tercüman gazetesi Rusya'da ilk Türkçe muntazam
tasavvur ediniz. Fakat İsmail Bey herşeye tahammül etti.
bir gazetedir. Vesâitin fıkdanından dolayı şu gazete evvel­
O âlî ve necib kalp önünde yalnız bu gayeyi görüyordu.
ce iki haftada bir çıkardı. O zaman Rusya Türkleri içinden
Bu gayenin etrafından maruz kaldığı müşkilâtı, tahkirleri
ne okuyucu, ne yazıcı ve ne de dizici vardı. İsmail Bey ai­
his bile etmiyordu. Tercüman damla damla akıyordu ve
lesi ile hem muharrir, hem mürettib ve hem de müvezzi-
her damlası her yerde yavaş yavaş taze güzel çiçekler ye­
lik vazifelerini ifâ ediyordu. Gazeteyi okutturmak için İs­
tiştiriyordu. Merhum bu çiçekleri görmekle mesut idi.
mail Bey müteaddid kereler Kırım'dan Kafkasya, Türkis­
Zahmetlerini, mamz kaldığı hakaretleri unutuyor, yeni
tan, Buhara, Kazan ve Orenburg'a kadar sefer ederek ka­
ve tükenmez bir faaliyetle işine devam ediyordu.
pı kapı dolaşmak mecburiyetinde idi. Bu dolaşmalar es-
404 TÜRK YURDU S a y ı 72

Tercüman'm lisanı Kazan'dan Kafkasya'ya Kırım'dan kıymetleri de inkâr ediyorlar ve maddî olsun manevî ol­
Türkistan'a kadar anlaşılıyordu. Bu azîm bir maharetti. sun sırf ferdî kıymetleri hesaba alan mutasavvıf, Epikürî
Bununla merhum o düsturunun birinci şıkkını icra etmiş veya kelbî oluveriyorlardı. Bugün bile şark mütefekkirle­
oluyordu. Türkler her yerde anlaşmaya başlamışlardı. rinin çoğu İçtimaî kıymetlerin edyân-ı mekşûfeye istinad
ettirilmeksizin hatta onlardan istihraç olunmaksızın mu­
Bitmedi.
hafaza edilemeyeceğine kâni bulunuyorlar. İsmail Bey bu
Ağaoğlu Ahmed
hususta bir istisna teşkil eder. İsmail Beyin İçtimaî ve si­
yasî fikirleri dünyevîdir. Mâ-fevk't-tabiata bağlanmaksızm
cemaate nâfi efrâdm mevcut olabileceğine inanır.
MUALLİME DAİR
Mâ-fevk't-tabiatı ferdin ihtiyacât-ı ruhiyesine hasretmek­
İsmail Bey iyi bir muallim, mahir bir gazeteci, müm­ ten cemaatin mutazarrır olmayacağını zanneder. İsmail
taz bir muharrir, İçtimaî ve siyasî bir mütefekkir ve faal Beyin İçtimaî ve siyasî fikirleri sırf istikrât-ı hayatiyeye
bir cemaat hâdimi idi. Lâkin müsteniddir. Hatta tecârib-i ha­
bütün bu sıfatlar İsmail Beyi yattan çıkan netâyici bazen esa-
tanıtamaz. Türk ve İslâm âle­ sât-ı mekşûfe ile telifden de
minin son yarım asırlık tari­ müstağni görünür. Bu cüret-i
hinde saydığımız evsafı hâiz fikriye melekât-ı dimağiyesinin
olabilecek yirmi otuz kişi sa­ en kuvvetli zamanlarında, şerâ-
yılabilir. Fakat İsmail Bey it-i muhitiyesini hesaba katma­
tektir, onun bir eşini daha, mış zannolunacak kadar bâriz-
değil yalnız geçen elli yılın dir. Esasat-ı mekşûfeyi efkâr-ı
içinde hatta birkaç asırlık esasiyesinin intişarına bir vasıta
İslâm ve Türk hayatından olmak üzere kullanmaktan çe­
bulup çıkarmak zordur. kinmez. Hatta bu vasıtaya kes­
Bence İsmail Beyi hakkıyla retle müracaat eder. Lâkin bu
tarif edebilecek bir sıfat var­ tabiye mütefekkirin nazar-ı ha­
dır ki, o da ulemâ-i Nasa- kikîsini setredemeyecek dere­
râ'nın Hazreti İsa'dan bahse­ cede sade ve şeffaftır.
derken kullandıkları "mual­
İsmail Bey hayat ile meşbu ve
lim" tabiridir. İsmail Bey
meşguldü. Yazıları bile hayattır.
muallim idi. O birkısım be­
Otuz kırk büyük cilt dolduran
şeriyetin dünyaya ve hayata
İsmail Bey Gasprinski, vefatından iki yıl evvel yazılarında efkâr-ı esasiyesinin
nazarlarını değiştirmeye
kendi kalemiyle telhis olunmuş
muvaffak oldu. Şimal Türklerinin hayat-ı fikriye ve içtima-
mûcez ve sarih bir ifadesine tesadüf olunmaz. O bildiği­
iyelerinde azîm bir inkılâbın hususuna fikrî menba İsma­
ni, yaşadığını bildiği ve yaşadığı gibi yazar, onları sıkıp bir
il Gasprinski'nin dimağı olmuştur. Bu nokta-i nazardan
nevi yazı mürebbası yapmaya lüzum görmez. Efkâr-ı esa-
İsmail Bey bir inkılâpçı ve medeniyet-i garbiyenin Refor-
siyyesine dair mütalâatımız kendi tariflerinden ziyade bi­
mateur kelimesine ithal ettiği mefhum murat olmak üze­
zim istihraçlarımızdır. Biz hiç korkmadan İsmail Beyi
re bir müceddiddir.
Ruslarca marûf bir tabiri tercüme ederek bir garpçı diye­
Şark-ı İslâmîde öteden beri büyük küçük bir hayli in­ biliriz. İsmail Bey beşeriyet-i hâzıraya nisbî saadetin
kılâpçı ve müceddidler zuhur edegelmiştir. Bütün bu ze­ hadd-i azamîsini kazandırabilen medeniyetin medeni­
vatın zemin-i faaliyetleri saha-yı din idi. Efkâr-ı esasiyele- yet-i garbiye olduğuna kâni idi. O, Türklerin Müslüman­
rinin mihveri din oluyordu. Şarkta sırf dünyevî (laique) ların şahsiyet-i milliye ve diniyelerinden büsbütün tecer-
muallim ve müceddidleri hiç hatırlayamıyorum. Şarklılar rüd etmeksizin garplılaşmalarını ister. Sözlerinde ve işle­
revâbıt-ı diniyeden alâkalarını kat ettikleri zaman İçtimaî rinde bu gaye kolaylıkla seçilir. Her türlü mesaisini mille-
 Sayı 72 TÜRK YURDU
tinin garp âlem-i medeniyesine dahil olabilmesi için sar-
fetmiştir.
Zaten Şimal Türklüğünün duyan ve anlayan kısmı
Gasprinski'nin mahiyet-i fikriyesini, gaye-i makasıdını
tayinde gecikmemiş ve yanılmamıştır. Elifbanın sûret-i
talimi meselesinden neş’et etmiş gibi görünen "Usûl-i
Cedîd" niza-ı azim-i ümrânîsi hadd-i zatında Şimal Türk-
lüğü'nün garpçıları ile terakkîpeiTerlerinin müsademe-i
tarihiyeleridir. Ondokuzuncu asr-ı milâdînin mb'-ı âhirin­
den itibaren Şimal Türkleri fikir, ümrân ve içtima nokta-i
nazarlarından iki büyük fırkaya, "Usûl-i Cedîd" ve "Usûl-i
Kadîm" fırkalarına ayrılarak bu iki fırkanın çekişmesi
sayesinde terakkî-i hâzırına ermiştir. Terbiye-i etfal, tarz-ı
maişet, gaye-i hayat ve içtima gibi en mühim mesâil-i
hayatiyede cedîdlerle kadîmlerin mebdeleri tesâdüm
ediyordu. Bugün cedîdler hemen her sahada muvaf­
fakiyetlerini temin etmiş gibidirler. Cedîdlerin yani terak­
kiyi garbın takip ve temsilinde görenlerin cümlece
müsellem ve musaddak reisi İsmail Bey Gasprinski idi. İs­
mail Bey bu cereyan-ı fikrî ve İçtimaînin yalnız reisi değil
muhaddis ve halikıdır.
Tab'an şair olmakla beraber tefekkürâtında daima
müspet ve maddî kalan İsmail Beyin garp medeniyetine,
hatta mücerred bir sûrette terakkiye ideal bir mahiyet
tanıyıp tanımadığını kestiremiyorum. Ancak hayatının
son sekiz on senesinde terakkipeiTerliğini, garpçılığını
âdeta ikmal eden, tabir-i diğerle bu makasıd-ı maddiyeye
hulûl ederek onları canlandıran bir ruh vardır; milliyet.
Vâkıa milliyet fikri lisana, ırka, tarihe müstenid milliyet
fikri İsmail Beyin daha evvelki yazılarında ve işlerinde de
göze çarpar. Fakat İsmail Beyde fikr-i millînin Türklük ve
bütün Türklük fikrinin "dilde, fikirde, işte birlik" şiarıyla
ifade olunacak sûrette tavazzuhu, sekiz on seneden daha
akdem denilemez. Ruh-ı millînin vuzuh ve kat’iyyetle
tecellîsi İsmail Beyin manzume-i fikriyesini itmam etmiş
oldu. Mavera-yı akl-ı beşerde uçan diğer idealleri yalnız
bir vasıta telakkî eden İsmail Bey fikr-i millînin
zamanımız hayat-ı içtimaiyesinde bir gaye olduğuna iman
etmiştir zannediyorum.
İsmail Bey merhum vefat ettiği zaman kurmaya uğ­
raştığı binanın artık çatısı örtülmeye başlandığını gör­
düğü gibi teferruatı ikmale kifayet edecek kadar amele
yetiştirmiş olduğuna da emin idi. Ölmeden evvel kud-
ret-i fâtirenin kendisine büyük bir ihsanı olan dehânın
405
sahiplerine tahmil ettiği vezâifi ifâ edebilm ekten
mütevellid hazz-ı ruhaniyi tatmıştı. Bu cihetle şüphe yok
ki müşahhas hayat-ı dünyevîsi hitâma ererken duyduğu
hiss-i elem ve ızdırap değil, zevk ve saadet olmuştur.
Akçuraoğlu Yusuf
♦
İSMAİL BEYE TÜRK MİLLETİNİN İHTİRAMI
İsmail Bey Gasprinski'nin cenazesine karşı gös­
terilen ihtiram, son asırlarda başka hiçbir Türk ve Müs-
lümanın cenazesine nasip olmamıştır. İçinde yaşayıp
vefat ettiği Bahçesaray'ın bütün ahalisi m erhum un
cenaze alayında hazır bulundu. Etrafından, hatta Kazan
gibi birkaç bin kilometre uzakta vâki şehirlerden has­
talığın şiddetini istihbar ile gelen kimseler dahi cenazede
var idi. Vefatını müteakib Muhît-i Kebîr'den Avrupa-yı
Vustâ'ya, Müncemid-i Şimal'den Arabistan ve İran sah­
ralarına kadar yayılan Türk dünyasının her tarafından
Bahçesaray'a telgrafnâmeler yağmaya başladı. Telgraf-
nâmelerin bazıları heyet-i mebuseler gönderileceği için
cenaze alayının geciktirilmesini temenni ediyorlardı.
Naaşı bekletmek âdât-ı mahalliyeye uymadığından bu
temenniler is’af olunamamıştır.
İsmail Beyin vefatı üzerine bütün Türk matbuatı
merhumun evsafını, milletine ettiği büyük hizmetleri bil­
diren dualar, taziyeler, manzûmeler ve makaleler yazdı.
Hele Şimal Türk gazeteleri bir hafta kadar bütün say­
falarını merhuma hasreyledikleri gibi, bir aya yakın muh­
teviyatlarının mühim bir kısmı yine merhumdan bah­
sediyordu. "İr, "Vakit", "Kuyaş" ve "Yıldız" gibi muteber
gazetelerde İsmail Beyin şahsını, gördüğü hizmetleri pek
iyi tahlîl ve takdir eden cidden kıymetdâr makaleler
yazılıp çıktı. Musavver mecmualarla Vakit gündeliği İs­
mail Beyin muhtelif yaşlarda aldırtmış fotoğraf resim­
lerini dercettiler. Tercüman'da m erhum un hayat-ı
hususiyesine, son günlerini nasıl geçirdiğine dair ter-
cüme-i hâli için pek ehemmiyetli hatıralar dercolundu.
Matbuat-ı yevmiyenin hepsinde merhumun aile-i muh-
teremesini. Tercüman heyet-i idare ve tahririyesini ve
Türk milletini taziye yolunda yazılmış pek çok telgraf-
nâme ve mektuplar basıldı. Bunların miktarını saymak
mümkün olmadı. Devlet-i Osmaniye'nin Rusya ile posta
münasebâtı münkatı’ olduğu zaman, yani İsmail Beyin
vefatından birbuçuk ay sonra bile Şimal Türk gazetelerin­
406 TÜRK YURDU
de bu telgrafnâme ve mektupların henüz arkası alın­
mamıştı. O zamana kadar dercolunanlarm miktarı birkaç
bini tecavüz eder.
İstanbul'da Ayasofya Cami-i Şerîfi'nde merhumun ru­
huna bağışlanmak üzere mevlûd-i şerif okundu. "Türk
Yurdu", "Türk Ocağı", "Türk Bilgi Derneği" ve "İslâm
Mecmuası" heyetleri tarafından okutulan bu mevlûd-i şe­
rifin fikrini ilk ortaya koyan ve tertibinde çok himmet ve
fedakârlık gösteren İsmail Bey merhumun hürmetkârla-
rından Müze-i Askerî Müdürü Ahmed Muhtar Paşa Haz­
retleri olmuştur. Mevlûd-i şerif, Topkapı Saray-ı Hümayu­
nu Enderun efendileri tarafından kıraat olunmuş ve hide-
matın bir kısmını Türk Ocağı azasından mekâtib-i âliye
talebesi deruhte eylemiştir. Mevlûdün okunmasını müte-
akib fuzelâ-yı İslâmiye'den Defter-i Hakanı nazım sabıkı
Mahmud Esad ve Aydın Mebusu Abdullah efendiler haza-
râtı tarafından mev'ize ve hutbeler irad olunmuştur.
Türk milletinin merhum muallimine vefatından son­
ra gösterdiği müessir hürmet zaten kadirşinas olan mille­
tin İsmail Beyi hakkıyla takdir edebildiğini ispat eyledi­
ğinden şâyân-ı şükran ve memnuniyettir.
Fevkalâde vekayi ilcâsıyla vazife-i ihtiramkârîsinin ifâ­
sında geç kalan "Türk Yurdu" merhum mualliminin nâ­
0) Şimalî Türk matbuatının İsmail Bey merhum hakkında yazdıklarından bazı fıkralar bu nüshaya sığdırılamadığından dolayı mecburen gele­
cek sayıya bırakıldı.
S a y ı 72
mına ithaf ettiği bu nüsha ile o vazifeyi ifâya çalışıyor ve
merhumun aile-i muhteremesi ile aile-i maneviyesi de­
mek olan Tercüman heyet-i idare ve tahririyelerine arz-ı
taziyet eyliyor. (Û
T.Y.
Yeni Eserler.- Türk Yurdu'nun intişar edemediği
geçen üç dört ay içinde Türk edebiyatının cidden kıy-
metdâr eserlerle zenginleştiğini görerek müteselli ve
mesrûr olduk. Cihan harbi Türklük dileğinin de şiddet­
lenmesini intaç etti. Türklerin millî şairi Mehmed Emin
Bey emsalsiz "Ey Türk Uyan" tarihî şiirini yazıp bastırdığı
gibi bir seneden beri beklenen "Türk Sazı" m da neşrey-
ledi. Milliyetçi mütefekkir ve şairlerimizden Gökalp Ziya
Beyin "Kızılelma" sı da şu sırada basıldı. Genç ve ateşli
millî muharrirlerimizden Mehmed Ali Tevfik Bey bazı
parçaları evvelce Tanin'de takdir ve heyecanlarla okunan
"TuranlInın Defteri" ni çıkardı. Türkçülüğü anlayan ve
takdir eden vatandaşlarımızdan M. Kohen Efendi "Türk-
1er Bu Muharebede Ne Kazanabilirler?" unvanlı büyük
Türklük cereyanlarının mahiyet ve gayelerini sehîl bir
lisan ile izah eden faydalı risalesini meydana koydu. Bu
kitapların hepsini karilerimize şiddetle tavsiye ederiz.
Sayı 72 TÜRK YURDU 407

, .,;U :£mmi ,
„T,£PAmi5ÎAîIY^- yp
, r. C A Ş 'n iO A ı'A Î

,T E :<-a : MA;■'•
}»UR?v\LQyor,'j d'i ■,'.111';'^,E E
Ma>€«3Ut KT I.'Tr£v!.V;E>-'.
4
Ilî
' pJ y_ . jjjjݣ *
m
‘."A

-A -
; o/ y
; 'yy.^ y-^f^ V
_f, .J .İ
'; s‘ W' 'aA'j p\i yi i’ ,'t  / i.' •

A- ,İE A E ,-U , ,- U .. . ■ .,-;V r , . - İ U ■> A,

j t .- .
-A lî.., . ,,. w

-■ - U-'-v
-/ f* t,;/ İ;|-*'J^'V;İ.SJ! *i»( .U r f " n , '« l '. C 'I . T l i f ') ^ ^ ■ ; y

■'J-f-’.* *>
.} ...y yu'î .;v-4':‘
. . > ı f >■»¥•.;.;-• i A-:-'

.'-'1
. j> yU *. ■r.jV' -^■^* .U| >■•
I y - E -'i
JUV 'U ! ju /' .:
'J‘}[-»rr • u-
AT- ./.. dİ/ i.»' 4J.
i^ı:uîA.« -.-Au^A/4, . y . ,. -; .'V ;.!
jn U , u ı- : : „ y ,- ,u ,.
- V - '/ t . > f> l iS i ■ ^#*31
Pj'â -U - J- } Jp -* ■'->•■’ ^ / ' - - u p - ’- i cXy.
i/.J^ _■.•_,!. i.yo. , j . A . - t j - -y.A,. ,.u .. • .u
J . î - S E jiy ı''!
u c-y
^s^h-iyk. j- u y i - ü )P* > ' u i ı ; p 'r-='-U • > ■ / - '- ;u u i r ^ 5 ' - ■’”^ ' i
'■o— J P - V ^ 'p - U t j V - ,i - „ - y ------ „ .„ C . 4, i ^t-y._.. J. _
D U T .? r Î U -
,1 y u i" ■»'‘^'^7 y .A j !

" ” i ; ^TU o j V, L-. t-.u '

-a p . o jjU * u ji ;.^ ,W , jli / ' . . 'A ,v,r , -.> b
0
J .Jİ-. v:Y’ 4.-..,' ,.'-:.;y.U u.'-l.l ,, }->p-'"'
u / '•^■- T < ^ a 7 u V-r_. j l > t. Jİ-\ __
.i.. »••. .
l jUjS ü. jy. y j,, ./■ ,
'( U v j u^y- U jU A"*).'! ^ “ U , Â '-

J P - .i ■• ■ > u f ö ^ * U ,jf ,,i.. .V --'""J- .ji- jy ,v , JİA -: -u..;

j i 3 4 ü* /w > U I uV _, j i .U U /■- ? sUWji , j ‘~i.i ı;_'—j- i

ly'—'jP I .^/4 ; ,î ..U j U ,3 .r - y r T

>■*••'>' T - . p ı AİjUy > .A ..U u r^ .y_,U ,jj-y > -- f; . ;.«-y.y. i

jl- v J , A - jS" ^ l . > A y u B '- -^’U ^ w f - *<-:
-y y . c> s, . U ', - y U 'E ~ 4ݻ1 U j U 'A
u / -.
 TÜRK YURDU S a y ı 72
408

|* \S ? İ K

-
'‘îO lM
-■ 7
';;;>Y^!, i. V7
f ö i ' . /

^ “7 7 ^ ^ <EV-^^V<y ■■ — '■■•••■ -Jr^

^3y^ o^j D 3 J j\ '3 \ > t ^ J>L>
' - ■ - -
1, ^"C;^ y 1/

. , ', ı'. - - 1* / ^ V-Y :/> 1 3 " •

3^-33 s 3 î>
♦ -1^:' ^L *- •”
^1) u cJJ^ ] ‘J Ü ^ 3 3 V '
A y ;>
• > \ ? y - '^ > ^ j ^ 'o > t > '^ : i ^ '. '" ^ • 'y f ■ ' , j , . i ^ .A > - U / ' i A ' j i ' '

<v—-«T*^ 2V C p » ^ ; ^ , ^ 2 v j > \ V' i

İTİ' \^> y C/* ' I p ^ |c^ y (J~^J
1^ ^ .,- 7T - ı- '- i "-k- ■ >
r ^ V y ^W ^ . î
3y-*j> 3

<s4j 3 ?, A'^ -f> \ 3 3 3 '

' . A >2
^ cti w ''"V J

^Y/«f ***'''^ ,
A -3> ) ^. L - ^ v Z - '
. >İ l " k„ ^ »'■■. .

^ \ ^ ) iT^ i V> 3 / ö> 3 1 - 3 j Vv -/V>

^ _ I a. - . a.ır' —*. .
:?y jt*'--» O ^ ^ ^ \ 3 \# İ/ 3 »i:>^ >> A 3 3 } ,

u ^ ^ -^ K y x .^ (_ ^ U w Y^42'D a !Jİ
(3^^ ,1 .1, ; - ^ ; ."AOi | / 3 A A - ^ 2J

tö iw <«>) cy 2i 1^ - 2 ^ ’' t r ^ - '^ ^

İsmail Gasprinski tarafından ilk çıkarılan Tonguç gazetesinin ilk sahifesi

 TÜRK YURDU 409

IÇINDEHLER
V/1 (19 Eylül 1329 - 2 Ekim 1913)
Ebediyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia...........................................................Abdülhak Hâmid............................................. 17
Kara Sevda.............................................................................................................Halide Edib.............................................. 18
Hâtırât ve Tahassurât’tan: Köşe B aşında............................................ Uşakîzâde Halid Ziya............................................. 19
İktisadiyât: Türkiye’de Ziraatin İstikbâli.......................................................................Parvus..............................................20
Lisanlar İlmi: İştikakı Tenkit...........................................................................Mehmed Necib............................................. 24
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Hezarfen Hüseyin E fendi.............. ' ............. Bursalı Mehmed Tahir............................................. 26
Seyahat: Altaylara Doğru......................................................................................Halim Sabit...............................................27
Türklük Şuûnu: Osmanlı-Bulgar Sulhu;
İttihad ve Terakki Cemiyetinin Yıllık Kongresi;
Müsteşrik ve Muallim Vambery’nin Vefatı .......................................................................***..............................................27

V/2 (3 Teşrinievvel 1329 - 16 Ekim 1913)

Ebediyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia...........................................................Abdülhak Hâmid............................................. 33
Allah’ın N uru......................................................................................................... Halide Edib.............................................. 34
Bırak Beni Haykırayım.....................................................................................Mehmed Emin..............................................35
Edirne’den Bursa’y a ................................................ ...........................................Süyüm Büke............................................. 35
Eski Eserlerimiz: Risaletü fî Fezâilü’l - E trâ k ....................................Câhiz (tr. Şerefüddin)..............................................37
Seyahat: İzmir Seyahati....................................................................................... Kâzım Nâmi..............................................40
Mektuplar ve Cevaplarımız: Türk Yurdu M üdüriyetine....................................Ömer Rıza..............................................43
Türk Y u rd u .......................................................................................................................... .................................................... 43
Matbuat: Avrupa’da Türk T alebesi............................................................................... ***..........................................43
Fikir Sormak: Avrupa’da Okuyan Türk Talebemizden Bir S ual......................................A.Y.............................................45
Türklük Şuûnu: Türkistan-ı Çinî’de Edirne İstirdadı Bayramı;
Talebe Yurdu’nun Temel Taşı Konması;
Musa Efendi Bigiyef in Yeni Matbaası................................................................................ ***.............................................46

V/3 (17 Teşrinievvel 1329 - 30 Ekim 1913)

Ebediyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia...........................................................Abdülhak Hâmid............................................. 49
Turan Yolcularına......................................................................................... Süleyman Aktuğ..............................................50
Türk Edebiyatı Tarihi: Yunus E m re........................................ Köprülüzâde Mehmed Fuad............................................. 52
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Gurâbî
(Abdürrahman İbn Abdullah) ..........................................................Bursalı Mehmed Tahir..............................................55
Eski Eserlerimiz: Risaletü fî Fezâilü’l - E trâ k .................................. Câhiz (tr. Şerefüddin)...............................................56
Seyahat: Altaylara Doğru....................................................................................... Halim Sabit............................................. 58
Matbuat: Ermeni Millî Şenlikleri...........................................................................................................................................60
Türklük Şuûnu: Osmanlı Maarif C em iyeti.......................................................................................................................... 61
410 TÜRK YURDU

V/4 (31 Teşrînisâni 1329 - 13 Kasım 1913)

Kurban Bayramı Tebriği....................................................................................... Türk Yurdu............................................. 65

Bayramda................................................................................................................. Celâl Sâhir.............................................. 65

Allah Geçen Senelere Y etiştirsin............................................................. Hamdullah Subhi....................................... .......66
Bayram Makaleleri...................................................................................İkdam, Tanin, Vakit........................................... ..67

Bayram İhtiyacı..................................................................................................................... A.Y............................................. 68

Kısa N ot................................................................................................................................ .................................................... 69

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Facia........................................................ Abdulhak Hamid...............................................71

Buhran..................................................................................................................... Celâl Sahir.............................................. 72
Tercüme-i Hâl: Müşteşrik Vambery............................................................................... Yavuz.............................................72

VamberyArmin 1831 -1 9 1 3 ............................................................ Doktor Jules Mesaroch............................................. 75

Türklük Şuûnu: Turan Mecmuası;
Verem Hastalığına Dair Meşher ve Konferanslar............................................................. ***............................................. 78

V/5 (14 Teşrînisâni 1329 - 27 Kasım 1913)

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir F âcia........................................................ Abdulhak Hâmid............................................. 83
Edirne’den Bursa’y a ............................................... ............................................Süyüm Büke.............................................84

Eski Eserlerimiz: Risâletü fî Fezâili’l - E trâk.....................................Câhiz (tr. Şerefeddin)............................................. 87

İçtimaiyat: Hayat E m areleri.....................................................................Dr, Edhem Necdet.............................................89

Seyahat: Altaylara Doğru....................................................................................... Halim Sabit.............................................93

Matbuat: Anadolu’da Demir Yolu Mıntıkaları.............................................................................................. ........................ 95
Türklük Şuûnu: İl; Peyam; Kâmil Paşa’nın Vefatı............................................................ ***..............................................96

V/6 (28 Teşrînisâni 1329 - 11 Aralık 1913)

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir Fâcia.......................................................... Abdulhak Hâmid............................................. 99
D u a ................................................................................................................................M. Şekib...........................................100

Millî Edebiyat M eselesi.............................................................................................. Ali Canib...........................................100

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Yazıcı Salâhaddin............................................ Bursalı Mehmed Tahir........................................... 103

Bulgarların M enşei............................................................................................ İvan Manulef............................................ 104

Lisanlar İlmi: Türk Dili ve Sarfı................................................... ..................... Andon Tıngır...........................................106

Seyahat: İzmir Seyahati........................................................................................ Kâzım Nâmi...........................................107

Türklük Şuûnu: Tebrik: Bir Türk Hanımının Uçması;
Türk Mudhika Yazıcılarından Necef Beyin Kırklığı;

Türk Ocağının Derneği; Türk Kızlarında Maarif Hevesi;

Mahmut Esad Efendinin Şimal Türkleri Arasında Seyahate D a ir..................................***................................... ........109

 TÜRK YURDU 411

V/7 (12 Kânûnıevvel 1329 - 25 Aralık 1913)

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir F acia.........................................................Abdulhak Hâmid........................................... 115
Millî Edebiyat M eselesi............................................................................................. Ali Camb.... ...................................... 116

Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Bulgarların M enşei.........................................................İvan Manulef........................................... 120

Vambery’nin Eserleri ve Eserlerinde Türklere Nazarı............................Ahmed Zeki Velidî........................................... 122

Türklük Şuûnu: Türk Ocağının Derneği; Ayna Mecmuası;

Saffet Beyin Vefatı; Bir Türk Münevverihinin İlmi Memuriyeti
Muvaffakiyetli Bir Hikâye; Çok Masraflı Bir Cenaze ve Cenaze
Masrafının Umûr-ı Hayriyeye Şarfı Kararı; Dağıstan’da Bîr Türk Mektebi;
Bilgi Mecmuası Müdürlüğünden....................................................................................... ..................................................125

V/8 (26 Kânûnıevvel 1329 - 8 Ocak 1913)

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir F âcia.........................................................Abdulhak Hâmid........................................... 131
Hürriyet Bayrakları....................................................................................... Ömer Seyfeddin...................................... .....132
İçtimaiyât: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muâsııiaşmak................................................ Gökalp....................................... ....136
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Bulgarların M enşei.........................................................İvan Manulef........................................... 138
Faiz Halil E fen d i................................................................................. Bursalı Mehmed Tahir........................................... 140
Seyahat: Altaylara Doğru....................................................................................... Halim Sabit........................................... I4 l
Türklük Şuûnu: Enver Beyin Harbiye Nazırlığı;
Abdülhak Hâmid Beyin Ayanlıği; Babanzâde İsmail
Hakkı Beyin Vefatı; Kadim Tercüman Gazetesi................ ................................................................................................ 142

Türk Yurdu’nun İstiklâl Günü Hediyesi (Üçüncü Yılın Sekizinci Sayısına İlâve)
..............................2
Selâm Sana...................................................................................................................... Mehmed Emin....
Hakana H ita p ............................................................................................................... .Necdet.... ...................................... 3
....................
O cağ ım ............................................................................................................................... HalideEdip.... 4
Harbiye Nazırının N u tk u .................................................................................................... .................................... 5
Maarif Nâzırının Nâmına Nutuk.......................................................................................... ***.... .......................... 6
Dahiliye Nâzırının N utku.................................................................................................... ***.... ......................... 6
.......................... 6
İstiklâl G ünleri................................................................................................................... AhmetRefik...,
“Türk Ocağı” İdade Reisinin N utku...........................................................Hamdullah Subhi............................................... 9
“Türk Yurdu Müdürünün N u tk u .........................................................................Akçuraoğlu.............................................. 10
Türklük Şuûnu: Osmanlı Dârülfünûn ve Türk Ocağında İstiklâl G ü n ü ............................................................................12

V/9 (7 Kânûnısâni 1329 - 20 Ocak 1914)

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir F âcia........................................................ Abdulhak Hâmid........................................... 147
Millî Edebiyat M eselesi............................................................................................. Ali Canip........................................... 149
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Bulgarların M enşei................ ........................................İvan Manulef........................................... 152
İktisat: Köylü ve Devlet..................................................................................................Parvus........................................... 154
Seyahat: İzmir M ektupları................................................................................... Kâzım Nâmi........................................... 156
Türklük Şuûnu: Şimal Türklerinde Terakki Eserleri.........................................................................................................158
 412 TÜRK YURDU

V/10 (21 Kânûmsâni 1329 ■3 Şubat 1914)

Edebiyat: Liberte: Mukaffa Bir F âcia........................................................ Abdulhak Hâmid........................................... 163
Yüksek Aydınlıklar........................................................................................................ Tarhan........................................... 164
Lisanlar İlmi: Osmanlıcanın Yazısı, Lügati,
İmlâsı, Kavâidi, Edebiyatı............................................................................................Erdoğan........................................... 165
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Bulgarların M enşei........................................................ İvan Manulef........................................... 168
Vambeıy’nin Eserleri ve Eserlerinde Türklere N azarı..................................... Zeki Velidi..............................................169
İktisat: Köylü ve Devlet..................................................................................................Parvus............................................171
Seyahat: Altaylara Doğru...................................................................................... Halim Sabit............................................ 173
Türklük Şuûnu: Üstad Ekrem’in Vefatı............................................................................................................................... 175

V/11 (6 Şubat 1329 - 19 Şubat 1914)

Recâîzâde Mahmut Ekrem Ü z erin e..................... Ahmed Hikmet, Gökalp, Halid Ziya vs............................................ 179
Matbuat: Emil Fake.............................................................................................................. ***............................................192
Türklük Şuûnu: Mevlûd Gecesi;
Türk Tayyarecilerinin Muvaffakiyeti
Garp Matbuatında Türk Muharrirlerinin Eserleri............................................................. ***............................................194

V/12 (20 Şubat 1329 - 5 Mart 1914)

Mehdi................................................................................................................Ömer Seyfettin...........................................197
Zafer.................................................................................................. ........................... H. Süha........................................... 200
İçtimaiyât: Türk Dilini Sadeleştirme M eselesi..................................... Raif Mehmed Fuad........................................... 200
Tarih: Eski Türk E vleri..............................................................................Hamdullah Subhi........................................... 203
Seyahat: İzmir M ektupları................................................................................................. ***........................................... 205
Sorgu ve Cevaplar: Avrupa’da Okuyan Türk
Talebesinden Alınan Cevaplar.........................................................................İbrahim Hakkı........................................... 207
Türklük Şuûnu: Fethi ve Sadık Beylerin Şehadetleri;
Said Paşa’nın Vefatı............................................................................................................. ***...........................................210

VI/1 (6 Mart 1330 - 19 Mart 1914)

Muhterem Okuyucularımıza...............................................................................Türk Yurdu. .221
Geçen Yıl: (Takdim)...........................................................................................................***. .222
1329 Senesinde Siyaset-i U m ûm iye................................................................................. A.Y.. .222
Türk Edebiyatı.................................................................................................................... C.S.. .228
Ziraatimiz ve Şerait-i İktisadiyesi.............................................................................M. Zühdü. .231
Sorgu ve Cevaplar: Avrupa’da Okuyan
Türk Talebesinden Alınan Cevaplar -2-........................................................... Alimcan İdris. .233
Türklük Şuûnu: Nuri Beyin Şehâdeti;
Tayyareci Salüu ve Kemal Beyler; Hayri Beyin Şeyhülislâmlığı;
Fatma Feride Hanımın Vefatı; Nevsâl-i Millî..................................................................... ***. .233
 TÜRK YURDU 413

VI/2 (20 Mart 1330 - 2 Nisan 1914)

Edebiyat: Teselli.......................................................................................... .Aka Gündüz...........................................237
İçtimaiyat: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muâsırlaşmak:
Türk Milleti ve T uran................................................................................................... Gökalp........................................... 238
Türk Dilini Sadeleştirmek Meselesi........................................................ Raif Mehmed Fuad...........................................240
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Eski Türk Evleri...................................................... Hamdullah Subhi........................................... 242
Şehrîzâde Mehmed Sacid Efendi......................................................Bursalı Mehmed Tahir........................................... 244
İktisat: Ziraatimizin Şerait-i İktisadiyesi.................................................................M. Zühdü........................................... 245
Türklük Şuûnu: Türk Bilgi Derneği;
Tam Yerinde Mükâfat İrtihal-i M üessif...............................7..............................................................................................248

W 3 (3 Nisan 1330 - 16 Nisan 1914)

Edebiyat: Benim R üyam .................................................................................. Mehmed Emin.......................................... 253
G ecelerim den....................................................................................................... Süyüm Büke.......................................... 253
Türk A d ı........................................................................................................................... Özkul.......................................... 255
Üstad Ekrem’in Resimleri: Köprülüzâde Mehmed Fuad B e y e ...............................Ali Suad.......................................... 255
İktisat: Ziraat Memleketi miyiz? ............................................................................. M. Zühdü........................................... 257
Geçen Yıl: 1329 Senesinde Türk D ünyası......................................................................... A.Y...........................................260
Seyahat: Altaylara Doğru........................................................................................ Halim Sabit...........................................263
Matbuat: Merhum Üstad Ekrem Hakkında........................................................................ ***...........................................264
Türklük Şuûnu: Türklüğün Yüzünü Ağartan Şahane Bir Eser;
Büyük Bir Türk Ticarethanesi: İslâm Tüccar Cemiyeti; Yarışta T ü rk lü k .......................***...........................................265

VI/4 (17 Nisan 1330 - 30 Nisan 1914)

Edebiyat: Benim Kalbim...................................................................................... Celâl Sâhir..............................................269
Yağmur Yağarken................................................................................................. Sabiha Nafiz........................................... 269
İlk b ah ar..................................................................................................................A. Şeyfettin...........................................269
Siyasiyât: Macaristan’ın Turanîlikteki R o lü ....................................Dr. Baron Niyary Albert...........................................270
Türk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. Asarlardaki
Çağatay Şairleri.........................................................................Köprülüzâde Mehmed Fuad...........................................275
Geçen Yıl: 1329 Senesinde Türk D ünyası......................................................................A.Y.............................................278
Resmimiz: Türk Şairi Celâl Sahir B ey..............................................................................T.Y.............................................281
Türklük Şuûnu: Hakanımızın Kılıç Kuşandığı Gün;
Evkaf Müslüman Müzesinin Açılm ası............................................................................... ***............................................282

VI/5 (1 Mayıs 1330 - 14 M ayısl9l4)

Edebiyat: Selâm Sana..................................................................................... Mehmed Emin........................................... 285
İktisat: Bizde Köylünün Borcu: İtibar-ı Z ira î........................................................ M. Zühdü........................................... 287
Türk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. Asırlardaki
Çağatay Şairleri: Nevaî’den Evvel............................................ Köprülüzâde Mehmed Fuad........................................... 290
Geçen Yıl: 1329 Senesinde Türk D ünyası.......................................................................A.Y............................................ 293
 414 TÜRK YURDU

Matbuat: Türkler İçinde Millî Hareket (Jeune Turc G azetesi)......................................T.Y.............................................295

Sorgu ve Cevaplar: Avrupa’da Okuyan
Türk Talebesinden Alınan Cevaplar........................................................ Kırımlı S.Y. Çelebi........................................... 297
Türklük Şuûnu: Zakir Efendi Ramiyef:
Turan Cemiyeti Reisi Kont Paul Teleki;
Sada-yı Türkistan ve Sada-yı Fergana; Sıyanet;
Türklerle Rumenlerin Top Yarışı......................................................................................................................................... 297

VI/6 (15 Mayıs 1330 - 28 Mayıs 1914)

Edebiyat: Öç M arşı........................................................................................ Feyzullah Sacid .301
Ağlıyorken............................................................................................................A, Seyfeddin .301
İçtimaiyat: Millet ve V atan........................................................................................... Gökalp .301
İktisat: Bizde Köylünün Borcu: İtibar-ı Z ira î........................................................ M. Zühdü .303
Türk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. Asırlardaki
Çağatay Şairleri: Nevaî’den Evvel............................................Köprülüzâde Mehmed Fuad .306
G üççülük...............................................................................Türk Gücü Murahhas-ı Mesulu .308
Hususi Muhabirlerimizden: Bakü’den.................................................................. Odlu Türk .309
Matbuat: Peyam’a Cevap................................................................................................... T.Y. .311
Türklük Şuûnu: Osmanlı Meclis-i Umûmiyesinin Açılması ve
Kanun-ı Esasi’nin Tadili; Yeni Turan’ın Almancaya Tercüme
Olunması; Türk İzciliği ve Oymak Beylerinin Ant İçmesi;
Kazan’da Büyük bir Yangın; Profesör Katanof Kütüphanesinin
Satın Alınması............................................................................................................... .314

VI/7 (29 Mayıs 1330 - 11 Haziran 1914)

Edebiyat: Bahar, Bir Gelin Ki.............................................................................. İdris Sabîh..............................................319
Obanın D e rd i................................................................................................. Kum Amedoğlu........................................... 319
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Avrupa’da Milliyet Fikrine ve
Milliyet Cereyanlarına Dair.........................................................................Akçuraoğlu Yusuf........................................... 321
Hibrî Abdürrahman Efendi................................................................ Bursalı Mehmed Tahir........................................... 325
Türk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. Asırlardaki
Çağatay Şairleri: Nevaî’den Evvel............................................Köprülüzâde Mehmed Fuad........................................... 325
Seyahat: Altaylara Doğru...................................................................................... Halim Sabit............................................ 327
Matbuat: Süleyman Paşanın Recâîzade Ekrem Beye
Bir Mektubuyla Ekrem Beyin Ona C evabı...........................................“Hürriyet-i Fikriye”............................................ 330
Namık Kemal Türkoğlu Türk’tü r.............................................................................. “Peyam”............................................331
İntikad ve Takrîz: Nevsâl-i Millî......................................................................................... T.Y............................................ 331
 TÜRK YURDU 415

VI/8 (12 Haziran 1330 - 25 Haziran 1914)

Şiir: Koca Haşan Dayı............................................................................................. Rıza Tevfik........................................... 335
Türk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. Asırlardaki
Çağatay Şairleri: Nevaî’den Evvel............................................ Köprülüzâde Mehmed Fuad........................................... 336
Coğrafya ve Etnografya: Unutulmuş Kan
Kardeşlerimizden Karacadağ Türkleri.......................................................... Haşim Ertuğrul........................................... 339
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Bulgarların
Türk Tatar Kavminden Neş’e tle r i........................ ............................................İvan Manulef.......................................... 342
Tercüme-i Hâl: Şeyh Cemalettin Efgani.......................................................................... T.Y............................................. 344
Seyahat: Altaylara Doğru..................................................... ?................................ Halim Sabit........................................... 346
Türklük Şuûnu: İstanbul’da İlk Cuma Namazının Yıldönümü
Bayramı; Kazan’da Sokak İsimleri: Kazan’da Şark Kulübünün
Mütalaa Salonu; Şimal Türk Köylerinden Birisinin Cemiyet-i Hayriyesi...................... ***............................................. 347

YI/9 (26 Haziran 1330 - 9 Temmuz 1914)

Şiir: Bir Meçhûleye..................................................................................................Rıza Tevfik. .351
Sevgi ve Bahar: Anadolu Duyguları............................................................................. Karatay. .351
Yaz G ü n ü ...................................................................................................................... Karatay. .351
Orm an........................................................ Karatay. .352
Saçlar...........................................................................................................................Seyfeddin. .352
Gecenin H am am ı....................................................................................................Yusuf Ziya........................................... 352
M ezarlıkta............................................................................................................Süyüm Büke...........................................353
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Bulgarların Türk
Tatar Kavminden Neş’etleri............................................................................... İvan Manulef........................................... 354
Balkandaki Komşularımız: Romanya’da M üşâhedât................................................ ........................................................ 356
Matbuat: Türklük - Osmanlılık............................................................................... Tercüman................................ 358
Asya’nın İntibahı...............................................................................................................Russia... .......................................359
Seyahat: Altaylara Doğru..................................................................................... Halim Sabit.............................................360
Büyük Hikâye: Babür H a n .............................................. Flora Anna Estil (tr. Halide Edib)........................................... 361
Türkiye’nin Can D am arı................................................................................................ Parvus................. 363
Türklük Şuûnu: İsmail Bey Gasprinski’nin
İstanbul’a Gelm esi................................................................................................................T.Y........................................... 364
Türkistan’da İşret ve Fuhuş Aleyhinde Tedâbir;
Türk Ocağının Türklüğe Hâdim Bir Teşebbüsü.................................................................................................................364

W 10 (10 Temmuz 1330 - 23 Temmuz 1914)

T eb rik ............................................................................ ........................................................................................................ 367
Şiir: 10 Temmuz: İttihad ve Terakki C em iyetine.........................................Mehmed Emin........................................... 367
Eski Yurt................................................................................................ Hıfzı Tevfik............................................368
Billûr Köşk: Celâl Sâhir Beye..................................................................................İdris Sabih........................................... 368
416 TÜRK YURDU

Türk Edebiyatı Tarihi: 9. ve 10. Asırlardaki

Çağatay Şairleri: Nevaî’den Evvel............................................Köprülüzâde Mehmed Fuad........................................... 369
İçtimaiyât: İslâmda Dava-yı Milliyet................................................................ Ahmet Agayef........................................... 372
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Musa Bin Hacı Hüseyin İz n ik î..................... Bursalı Mehmed Tahir........................................... 377
Büyük Hikâye: Babür H a n .................................................. Flora Annastil (tr. Halide Edip)........................................... 377
Türklük Şuûnu: Petersburg’ta Müslümanlar İçtimaî
Güç Dernekleri....................................................................................................................***............................................379

VI/11 (24 Temmuz 1330 - 6 Ağustos 1914)

Şiir: Mehmed Emin............................................................................................. Ö. Seyfeddin........................................... 383
Edebiyat: Yatağan...........................................................................................................Yavuz........................................... 383
İçtimaiyat: İslamda Dava-yı Milliyet............................................................... Ahmed Agayef............................................388
Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Kayserili Mehmed İzzet P a ş a ....................... Bursalı Mehmed Tahir........................................... 392
Türk Alemi: Türk Kadınlarında İktisadi Terakkiyât........................................................ T.Y............................................393
Büyük Hikâye: Babür H a n ............................................................................ Flora Annastil............................................. 394
Türklük Şuûnu: Petersburg’ta Müslümanlar İçtimaî
Memleketimizde Temaşa; Silâh Başına; İhtar.....................................................................................................................395

VI/12 (27 Teşrînisâni 1330 -1 0 Aralık 1914)

İsmail Gasprinski Hakkında.................................................................................Türk Yurdu........................................... 399
Edebiyat: İsmail Gasprinski’y e ......................................................................Mehmed Emin............................................399
İsmail Gasprinski’nin R uhuna...............................................................................Celâl Sahir........................................... 399
Ben Onu G ördüm .........................................................................................Hamdullah Subhi..........................................400
Tercüme-i Hâl: Büyük Türk Mualliminin Büyük
Türk Şairine Bir Mektubu ................................................................................................................................................... 401
İsmail Bey G asprinski.................................................................................... Ağaoğlu Ahmed.......................................... 401
“Muallim”e Dair.............................................................................................Akçuraoğlu Yusuf.......................................... 404
İsmail Beye Türk Milletinin İhtiramı................................................................................ T.Y............................................ 405
Yeni Eserler.........................................................................................................................***............................................ 406